BANKOWICZ Historia Polityczna Świata XX Wieku 1945-2000-1

H B 46 1947
m m .. _ _ _
1953
98
98
1985 1986 1987 198
L989 1990 1991 199
1995 T99Tf9W ^99
100*7 1008 TQQQ 900
HISTORIA POLITYCZNA ŚWIATA XX WIEKU
Autorzy:
Marek Bankowicz
Antoni Dudek
Artur Gruszczak
Jakub Polit
Zdzisław Zblewski
HISTORIA
pomrczHfl
świata
XX WIEKU
1945
Pod redakcją
Marka Bankowicza
Biblioteka Jagiellońska
1000755678
WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO

Podręcznik akademicki dofinansowany przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu
RECENZENCI
Prof. dr hab. Jerzy Eisler

Dr hab. Jan Wiktor Tkaczyński, prof. UMK
PR O J E K T O K Ł A D K I
Marcin Bruchnalski
RED AKCJA
Lucyna Sadko
KO R E K TA
Dorota Janeczko ^ \ .\ o th *
Jadwiga Rolińska
vniv . O O ageu,,
CRAC#VIENSt9
© Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Wydanie I, Kraków 2004
Ali rights reserved
Książka, ani żaden jej fragment, nie może być przedrukowywana bez pisemnej zgody
Wydawcy. W sprawie zezwoleń na przedruk należy zwracać się do Wydawnictwa
Uniwersytetu Jagiellońskiego.
ISBN 83-233-1853-0
w w w .w u j.p l
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Redakcja: ul. Karmelicka 27/4, 31-131 Kraków
tel. (012) 638-77-83, (012) 423-31-60
Dystrybucja: ul. Bydgoska 19C, 30-056 Kraków
tel. (012) 638-77-83, (012) 638-80-00 w. 2022
fax (012) 423-31-60, (012) 636-80-00 w. 2023
tel. kom. 0506-006-674, e-mail: wydaw@if.uj.edu.pl
Konto: BPH PBK SA IV/0 Kraków, nr 62 1060 0076 0000 3200 0047 8769
A
Błbl. Jagiell. n c * c Y \
2005 E O
SPIS TREŚCI
C ZĘ Ś Ć I
ŻELAZNA KURTYNA (1945-1947) .................................................................. 15
1. Bilans II w ojny światowej. Powstanie ONZ (Jakub P o lit) .................. 17

2. Problem Niem iec i Austrii (Marek Bankowicz) ....................................... 23
3. W ielka Brytania: odbudowa pod rządami laburzystów
( Marek Bankowicz) .................................................................................... 29
4. Irlandia (Marek Bankowicz) ...................................................................... 32
5. Francja - trudne początki IV Republiki (Marek Bankowicz) ................. 33
6. Belgia, Holandia, Luksemburg: powstanie Beneluksu
( Marek Bankowicz) .................................................................................... 38
7. W łochy - powstanie republiki (Marek Bankowicz) ................................. 42
8. Szwajcaria: w obronie neutralności (Marek Bankowicz) ....................... 47
9. Skandynawia: m iędzy zaangażowaniem, neutralnością
a półsuwerennością (Marek Bankowicz) .................................................. 48
10. Kraje Półwyspu Pirenejskiego: na marginesie Europy
( Marek Bankowicz) ................................................................................... 53
11. Stalinowski ZSRR: ubóstwo i potęga (Jakub P olit) .............................. 56
12. Sowietyzacja Europy Środkowej (Jakub P o lit) ...................................... 63
13. Podzielone Bałkany (Jakub P olit) ........................................................... 69
14. Rada W zajem nej Pom ocy Gospodarczej (Jakub P o lit) ......................... 73
15. Stany Zjednoczone: w poszukiwaniu form uły supermocarstwa
( Marek Bankowicz) ................................................................................... 74
16. Kanada (Marek B ankow icz)..................................................................... 81
17. Powstanie NATO (Marek Bankowicz) ..................................................... 83
18. Ameryka Łacińska: demokratyczne eksperymenty (Marek Bankowicz) .... 85
19. Kapitulacja i okupacja Japonii (Jakub P o lit) ......................................... 91
20. Wojna dom owa w Chinach (Jakub P olit) .............................................. 93
21. Powstanie dwóch państw koreańskich (Jakub P o lit) ......................... 96
22. Początek w ojny indochińskiej (Jakub P o l i t ) ........................................... 97
23. Azja Południowo-Wschodnia: na drogach do niepodległości
( Marek B a n kow icz)................................................................................... 98
24. Podział i niepodległość Indii (Jakub P o l i t ) ............................................ 104
25. Rircja i Azja Środkowa: m iędzy supermocarstwami(Jakub P o l i t ) 106
5
Spis treści
26. Wybuch konfliktu bliskowschodniego (Jakub P olit) .............................. 109

27. Kryzys rządów kolonialnych w krajach Maghrebu (.Jakub Polit') ........ 111
28. Zmierzch im periów kolonialnych w Czarnej Afryce (Jakub P olit) ..... 113
29. Afryka Południowa: zwycięstwo apartheidu (Jakub P o lit) ................... 117
30. Australia i N ow a Zelandia (Marek Bankowicz) .................................... 118
CZĘŚĆ II
APOGEUM ZIMNEJ W OJNY (1948-1956) ..................................................... 121
31. Republika Federalna Niemiec - stabilizacja i postęp

( Marek Bankowicz) ................................................................................... 123
32. Traktat państwowy z Austrią (Marek Bankowicz')................................. 127
33. W ielka Brytania: pow rót Churchilla (Marek Bankowicz) .................... 130
34. Irlandia (Marek Bankowicz) .................................................................... 132
35. Francja - rzeczywistość kryzysów rządowych (Marek Bankow icz') 133
36. Kraje Beneluksu (Marek Bankowicz') ...................................................... 137
37. W łochy - polityczne meandry i gospodarcze sukcesy
( Marek Bankowicz) ................................................................................... 139
38. Integracja europejska (Marek Bankowicz) .............................................. 142
39. Szwajcaria: neutralny mediator (Marek Bankowicz) ............................. 144
40. Skandynawia: utworzenie Rady Nordyckiej (Marek Bankowicz) ......... 145
41. Kraje Półwyspu Pirenejskiego: przełamywanie izolacji
(.Marek Bankowicz) ................................................................................... 148
42. ZSRR: zmierzch ery stalinowskiej (Jakub P o lit) ................................... 152
43. Stalinizm w radzieckiej Europie (Jakub P olit) ...................................... 157
44. Układ Warszawski (Jakub P o lit) ............................................................ 163
45. M ozaika bałkańska (Jakub P o lit) .......................................................... 165
46. Stany Zjednoczone - na froncie walki z komunizmem
( Marek Bankowicz) ....... 167
47. Kanada (Marek Bankowicz) ..................................................................... 172
48. Ameryka Łacińska: czas gwałtownych wydarzeń (Marek Bankowicz) .... 173
49. Wojna koreańska (Jakub P o lit) ............................................................... 178
50. Traktat pokojowy z Japonią ( Jakub P o lit) ............................................. 183
51. Pierwsze lata Chin Ludowych (Jakub P olit) ........................................... 185
52. Podział Wietnamu (Jakub P o lit) ............................................................. 186
53. Azja Południowo-Wschodnia: rządy naprzeciw rebelii
(.Marek Bankowicz) ................................................................................... 189
54. Indie i Pakistan: trudna niepodległość (Jakub P olit) ............................ 192
55. Kraje Paktu Bagdadzkiego (Jakub P o lit f ................................................ 194
56. Bliski Wschód: w cieniu Nasera (Jakub P o lit) ...................................... 197
57. Niepodległość Maghrebu (Jakub P olit) .................................................. 202
58. Czarna Afryka: świt niepodległości (Jakub P o lit) ................................. 205
59. Afryka Południowa: rządy apartheidu ( Jakub P o lit) ............................. 207
60. Australia i N ow a Zelandia: powstanie ANZUS (Marek Bankowicz) .... 208
61. Bezsilność ONZ (Jakub P o lit) .................................................................. 210
62. Konferencja w Bandungu (Jakub P o lit) .................................................. 211
6
CZĘŚĆ III
NIEPEWNA ODWILŻ (1957-1963).............................................................. 213
63. Republika Federalna Niemiec - triumf i zmierzch Adenauera

( Marek Bankowicz) ................................................................................... 215
64. Austria: trudny żyw ot wielkiej koalicji (Marek Bankowicz) ................. 217
65. Wielka Brytania - szarość okresu postimperialnego
(M arek Bankowicz) ................................................................................... 219
66. Irlandia: dominacja Fianna Fail (Marek Bankowicz) ........................... 221
67. Francja - czas de Gaulle’a (Marek Bankowicz) .................................... 221
68. Beneluks: blaski i cienie normalności (Marek Bankowicz) .................. 226
69. W łochy - na utartych ścieżkach (Marek Bankowicz) ............................ 228
70. Powstanie EWG (Marek Bankowicz) ....................................................... 232
71. Szwajcaria: rzeczywistość spokoju (Marek Bankowicz) ........................ 234
72. Skandynawia: lata zakłócanego rozwoju (Marek Bankowicz) ............. 235
73. Kraje Półwyspu Iberyjskiego: wewnętrzne kłopoty (Marek Bankowicz) .... 239
74. ZSRR pod rządami Chruszczowa (Jakub P olit) .................................... 241
75. Bezruch w krajach „demokracji ludowej” (Jakub P o lit) ........................ 245
76. Cztery drogi Bałkanów (Jakub P olit) ..................................................... 249
77. Stany Zjednoczone - od Eisenhowera do Kennedy’ego
(M arek Bankowicz) ................................................................................... 252
78. Kanada - przerwanie hegem onii liberałów (Marek Bankowicz) ......... 258
79. Ameryka Łacińska - rządy cywilne pod nadzorem wojska
(Marek Bankowicz) ................................................................................... 259
80. Rewolucja kubańska (Marek Bankowicz) ............................................... 263
81. Totalitaryzm i autorytaryzm w Korei (Jakub P o lit) .............................. 270
82. Japoński cud gospodarczy (Jakub P o l i t ) ................................................ 271
83. Izolow ane Chiny (Jakub P o l i t ) ................................................................ 272
84. Indochiny przed nową w ojną (Jakub P o lit) ........................................... 275
85. Azja Południowo-Wschodnia - lata poważnych zmian
(M arek B a n k ow icz)................................................................................... 276
86. Konflikt na subkontynencie indyjskim (Jakub P o l i t ) ............................. 281
87. Środkowowschodnie reform y i przew roty (Jakub P o lit) ...................... 283
88. Bliski Wschód: złudne nadzieje zjednoczenia (Jakub P o l i t ) ................. 286
89. Maghreb: w cieniu w ojn y algierskiej (Jakub P o lit) .............................. 289
90. Dekolonizacja Afryki (Jakub P o lit) ........................................................ 292
91. Tragedia kongijska (Jakub P o lit) ............................................................ 295
92. Biała samotność Południowej Afryki (Jakub P o l i t ) ............................... 297
93. Australia i N ow a Zelandia (Marek B an k ow icz).................................... 298
94. Postępujący paraliż ONZ (Jakub P o l i t ) .................................................. 299
95. Ruch państw niezaangażowanych (Jakub P o lit) ................................... 300
96. Stolica Apostolska w polityce m iędzynarodowej w latach 1945-1963
(Marek B a n k ow icz) ............................................................................. 301
CZĘŚĆ IV
KRYZYS ZACHODU (1964-1978) .................................................................... 305
97. Republika Federalna Niemiec pod rządami socjaldemokratów

(Antoni Dudek) ......................................................................................... 307
7
Spis treści
98. Austria i Szwajcaria: bastiony neutralności (Antoni Dudek) ................ 313

99. W ielka Brytania w okresie dominacji laburzystów (A ntoni Dudek) .... 315
100. Irlandia: wychodzenie z izolacji (Antoni Dudek) ................................ 321
101. Francja w e w ładzy prawicy (A ntoni D u d e k )....................................... 322
102. Kraje Beneluksu (Antoni Dudek) ........................................................... 327
103. W łochy w pułapce rządowej destabilizacji (A ntoni Dudek) ............... 329
104. Watykan w cieniu soboru (Antoni Dudek) .......................................... 333
105. Skandynawia: materializacja idei „państwa dobrobytu”
(Antoni Dudek) ....................................................................................... 336
106. Grecja pod rządami „czarnych pułkowników” (Antoni Dudek) ......... 340
107. Hiszpania: schyłek frankizmu i narodziny demokracji
(Antoni Dudek) ....................................................................................... 343
108. Portugalia: „rewolucja goździków ” (Antoni D u d ek )............................ 349
109. ZSRR w epoce Breżniewa (Antoni D u d e k )........................................... 352
110. Polska - mała stabilizacja i w ielki skok gospodarczy
(Zdzisław Zblewski) ................................................................................ 366
111. Czechosłowacja - socjalizm z ludzką twarzą i „normalizacja”
(Zdzisław Zblewski) ................................................................................ 374
112. NRD - od Ulbrichta do Honeckera (Zdzisław Zblewski) ................... 386
113. W ęgry - „gulaszowy socjalizm” (Zdzisław Zblewski) ......................... 387
114. Rumunia - komunizm narodowy (Zdzisław Zblew ski)........................ 390
115. Bułgaria - epoka Żiw kow a (Zdzisław Z b le w s k i)................................ 393
116. Jugosławia - schyłkowy titoizm (Zdzisław Z b lew sk i)........................ 395
117. Albania - skansen stalinizmu (Zdzisław Zb lew sk i)............................. 397
118. USA: w ojna w W ietnam ie i konflikty rasowe (Zdzisław Zblew ski).... 399
119. Kanada w cieniu Quebecu (Zdzisław Zb lew sk i).................................. 413
120. Ameryka Łacińska: czasy radykałów i rządy dyktatorów
(Zdzisław Zblewski) ................................................ 415
121. „Rewolucja kulturalna” i zw rot polityczny w ChRL (Jakub P o l i t ) 421
122. Tajwański cud gospodarczy (Jakub P o lit) ............................................ 425
123. Japonia - trzecie mocarstwo (Jakub P o lit) ........................................ 426
124. Korea: ku utopii i ku rozw ojow i (Jakub P o l i t ) ................................... 429
125. Wojna i ludobójstwo w Indochinach (Jakub P o lit) ............................. 431
126. Azja Południowo-Wschodnia: komunizm czy ASEAN? (Jakub P o l i t ) .... 436
127. Australia: w stronę Azji (Jakub P o l i t ) .................................................. 441
128. Kryzys polityczny w Indiach, rozpad Pakistanu (Jakub P o l i t ) 443
129. Turcja w obec Cypru i kryzysu w ew nętrznego (Jakub P o l i t ) ............... 448
130. Dyktatura partii Baas w Iraku (Jakub P o lit) ...................................... 450
131. Triumf i upadek szacha Iranu (Jakub P o l i t ) ....................................... 451
132. Afganistan: wejście w ciemność (Jakub P o lit) .................................... 453
133. Bliski Wschód w ogniu (Jakub P o l i t ) ................................................... 454
134. Maghreb: rewolucja, ekspansja, autorytaryzm (Jakub P o l i t ) ............. 460
135. Klęska Czarnej Afryki (Jakub P o lit) ..................................................... 463
136. RPA: droga donikąd (Jakub P o l i t ) ........................................................ 468
137. ONZ: aktywność w sferze propagandy (Jakub P o l i t ) .......................... 470
8
SPIS TREŚCI
C ZĘ Ś Ć V
ŚWIATOWA „M A ŁA STABILIZACJA” (1979-1985) ........................................ 473
138. Wielka Brytania: rządy „Żelaznej Dam y” (A rtu r Gruszczak) ............. 475
139. Rządy socjalistów w e Francji (A rtu r Gruszczak) ................................. 477
140. Republika Federalna Niemiec - chadecja u władzy (Artur Gruszczak) .... 479
141. Beneluks: problem y gospodarcze bogatych (A rtur Gruszczak) ........... 481
142. W łochy - czas na niechadeckich prem ierów (Marek Bankowicz) .... 482
143. Watykan: pontyfikat papieża-pielgrzyma (A rtur G ruszczak).............. 486
144. Skandynawia: kryzys państwa opiekuńczego (A rtur Gruszczak) 487
145. Austria: pochwała stabilności (A rtur Gruszczak) ................................ 489
146. Hiszpania: umocnienie demokracji (A rtur G ruszczak)........................ 490
147. Portugalia: trudna spuścizna „rewolucji goździków” (Artur Gruszczak) .... 492
148. Kontrowersyjne rządy greckich socjalistów (A rtur G ruszczak) 493
149. Przewrót w ojskow y w TUrcji (A rtu r Gruszczak)................................... 494
150. Cypr: utrwalenie podziału wyspy (A rtur G ruszczak)........................... 495
151. Osiągnięcia i trudności integracji europejskiej (A rtur Gruszczak) 495
152. Związek Radziecki: epoka stagnacji (A rtur G ruszczak)..................... 497
153. Europejskie kraje socjalistyczne: kłopoty gospodarcze i kryzys
ideologiczny (A rtu r Gruszczak).............................................................. 503
154. Jugosławia - śmierć Tity (A rtur G ruszczak)....................................... 507
155. Stany Zjednoczone - od idealizmu Cartera do realizmu Reagana
(Marek B a n k ow icz)................................................................................. 508
156. Kanada: now y akt konstytucyjny (A rtur Gruszczak)............................ 515
157. Ameryka Łacińska i Karaiby: m iędzy dyktaturą a demokracją
(A rtu r Gruszczak).................................................................................... 517
158. Japonia - ekspansja ekonomiczna i skandale polityczne
(A rtur Gruszczak).................................................................................... 532
159. Chiny zerwanie z m aoizmem (Marek Bankow icz)........................... 533
160. Indie - dynastia Gandhich u w ładzy (A rtur Gruszczak)..................... 535
161. Rewolucja islamska w Iranie (Marek Bankowicz) .............................. 536
162. Irak - budowa podstaw tyranii Saddama Husajna
(Marek B a n kow icz)................................................................................. 539
163. Wojna iracko-irańska: pierwsza faza konfliktu (Marek Bankowicz) .... 541
164. Umocnienie wojskowej dyktatury w Pakistanie (A rtur Gruszczak) .... 544
165. Radziecka interwencja w Afganistanie (A rtur Gruszczak).................. 545
166. Przewrót w ojskow y w Korei Południowej (A rtur Gruszczak) ............. 548
167. Indochiny - upadek Czerwonych Khmerów w Kambodży i wojna
chińsko-wietnamska (Marek Bankow icz).............................................. 548
168. Filipiny - apogeum dyktatury (Marek Bankowicz) ............................. 551
169. Indonezja: kłopoty z Timorem Wschodnim (Marek B an k ow icz) 553
170. Sri Lanka - narastanie problem ów (Marek Bankow icz).................... 553
171. Bangladesz - bieda i chaos (A rtur Gruszczak) ................................... 554
172. Bliski Wschód - ofensywa polityczna i w ojskowa Izraela
(A rtur Gruszczak).................................................................................... 555
173. Izrael - trudności w ew nętrzne (A rtur Gruszczak) ............................... 557
174. Liban - anarchia i w ojna dom owa (A rtur Gruszczak)........................ 558
175. Egipt - now a rola na Bliskim Wschodzie (A rtu r Gruszczak)............. 559
9
Spis treści
176. Libia - dążenia do regionalnej dominacji (A rtu r Gruszczak) ............ 560

177. Narastające trudności państw Maghrebu (A rtur Gruszczak) .............. 561
178. Zaostrzenie konfliktu w Czadzie (A rtur Gruszczak) ............................ 563
179. W ojny i rebelie na południu Sahary (A rtu r Gruszczak) ...................... 563
180. Demokratyczny eksperyment w Nigerii (A rtur Gruszczak) ................. 565
181. Cesarstwo Środkowoafrykańskie: upadek Bokassy (Artur Gruszczak) .... 566
182. W ojny w Rogu Afryki (A rtur Gruszczak) .............................................. 567
183. Czarna Afryka - czas dyktatur (A rtur Gruszczak) ............................... 568
184. Zamieszki na Madagaskarze (A rtur Gruszczak).................................. 571
185. Niepodległość Rodezji (A rtur Gruszczak).............................................. 572
186. Kwestia niepodległości Namibii (A rtur G ruszczak)............................. 573
187. Angola: walki z oddziałami RPA (Marek Bankowicz) ........................ 574
188. Mozambik: powstanie opozycyjnego RENAMO (Marek Bankowicz) .... 575
189. RPA - „totalna strategia” białych (A rtur Gruszczak)........................... 576
190. Australia i N ow a Zelandia: sukcesy laburzystów (Artur Gruszczak).... 577
CZĘŚĆ V I
JESIEŃ NARODÓW I KONIEC ZIMNEJ W OJNY (1 9 8 6 -1 9 9 1 )...................... 579
191. W ielka Brytania: odejście Margaret Thatcher (A rtur Gruszczak) 581

192. Francja: trudne doświadczenia cohabitation (A rtur G ruszczak) 584
193. Republika Federalna Niem iec - epoka Kohla (A rtu r G ruszczak) 589
194. Zjednoczenie Niem iec (A rtur Gruszczak).............................................. 591
195. W łochy - sukcesy i niepowodzenia (Marek B an k ow icz).................... 595
196. Watykan - now a ewangelizacja (A rtur Gruszczak)............................. 597
197. Beneluks: problemy gospodarcze i narodowościowe
(Artur Gruszczak).................................................................................... 599
198. Skandynawia: kontynuacja program ów stabilizacji gospodarczej
(A rtu r Gruszczak).................................................................................... 601
199. Austria: kontrowersyjna prezydentura Kurta Waldheima
(A rtur Gruszczak).................................................................................... 604
200. Hiszpania: dominacja socjalistów (A rtur G ruszczak).......................... 605
201. Portugalia: korzyści z członkostwa w EWG (A rtur Gruszczak) ......... 608
202. Grecja - blaski i cienie rządów PASOK (A rtur Gruszczak)................ 609
203. Turcja: patriarchalne rządy Ózala (A rtu r Gruszczak) ......................... 611
204. Impas w konflikcie cypryjskim (A rtur Gruszczak)............................... 613
205. Reforma modelu integracji (A rtur Gruszczak)..................................... 615
206. Rozpad ZSRR (A rtur Gruszczak)............................................................ 617
207. „Jesień narodów ” (Marek B an kow icz).................................................. 629
208. Jugosławia - tragiczny rozpad federacji (A rtur Gruszczak) .............. 641
209. Albania - koniec komunizmu? (A rtur Gruszczak) .............................. 645
210. Stany Zjednoczone: lata zwycięstw (Marek Bankowicz) .................... 646
211. Kanada: problem autonomii Quebecu (A rtur Gruszczak) .................. 652
212. Ameryka Łacińska i Karaiby - czas na demokrację (A rtur Gruszczak).. 654
213. Japonia - dalsza ekspansja gospodarcza (A rtur Gruszczak)............. 672
214. Chiny - masakra na placu Tiananmen (Marek B an kow icz).............. 675
215. Indie: kres epoki Gandhich (A rtur Gruszczak) .................................... 679
216. Iran - śmierć Chomeiniego (Marek Bankowicz) ............. 681
10
217. Irak - czas w ojen (Marek Bankowicz) ................................................. 683
218. Wojna iracko-irańska: druga faza konfliktu (Marek Bankowicz) ..... 686
219. Wojna w Zatoce Perskiej (Marek Bankowicz') ..................................... 688
220. Pakistan: sukcesy i porażki pani Bhutto (A rtur Gruszczak) ............... 690
221. N o w y etap w ojn y dom ow ej w Afganistanie (A rtu r Gruszczak) .......... 692
222. Demokratyzacja w Korei Południowej (A rtu r Gruszczak) ................... 694
223. Indochiny - wycofanie wojsk wietnamskich z Kambodży
( Marek Bankowicz) ................................................................................. 696
224. Filipiny - upadek Marcosa (Marek Bankowicz) .................................. 698
225. Indonezja - prosperująca autokracja (Marek Bankowicz) .................. 700
226. Sri Lanka - apogeum w ojny dom owej (Marek Bankow icz)............... 700
227. Upadek wojskowych rządów w Bangladeszu (A rtu r Gruszczak) 701
228. Koniec komunizmu w M ongolii (A rtu r G ruszczak)............................. 703
229. Bliskowschodnie nadzieje pokojow e (A rtu r Gruszczak)...................... 704
230. Palestyńska intifada (A rtu r Gruszczak)................................................. 706
231. Izraelskie dylematy (A rtu r Gruszczak).................................................. 707
232. Liban: klęska sił chrześcijańskich (A rtu r Gruszczak) .......................... 709
233. Zjednoczenie Jemenu (A rtur Gruszczak)............................................... 711
234. Egipt - w zrost fundamentalizmu islamskiego (A rtur Gruszczak) ..... 712
235. Libia - kłopoty Kadafiego (A rtur Gruszczak)...................................... 714
236. Fala fundamentalizmu islamskiego w państwach Maghrebu
(A rtur Gruszczak).................................................................................... 715
237. Zaostrzenie konfliktu w Czadzie (A rtur G ruszczak)............................ 718
238. Niepokoje na południu Sahary (A rtur G ruszczak)............................... 719
239. Umocnienie wojskowych rządów w Nigerii (A rtu r G ruszczak) 722
240. Konflikty i starcia w Rogu Afryki (A rtur Gruszczak) .......................... 723
241. Walki klanowe w regionie Wielkich Jezior (A rtur G ruszczak) 725
242. Czarna Afryka: obietnice demokratyzacji (A rtur Gruszczak).............. 726
243. Niepodległość Nam ibii (A rtur Gruszczak) ............................................ 730
244. Utrwalanie socjalizmu w Zimbabwe (A rtur Gruszczak)..................... 731
245. Angola - nadzieja na pokój (Marek Bankowicz) ................................ 731
246. Mozambik: na drodze do porozumienia (Marek Bankowicz) ............ 732
247. RPA: koniec apartheidu (A rtur G ruszczak)........................................... 733
248. Australia i N ow a Zelandia: rządy Partii Pracy (A rtur G ruszczak) 737
249. Papua-Nowa Gwinea: rewolta na Bougainviłle (A rtu r Gruszczak) .... 740
CZĘŚĆ V I I
KSZTAŁTOWANIE NOWEGO ŁADU ŚWIATOWEGO (1992-2000) ................. 741
250. W ielka Brytania: pow rót laburzystów (A rtur Gruszczak)................... 743

251. Francja: m iędzy lewicą a prawicą (A rtur G ruszczak)......................... 747
252. Trudności zjednoczonych Niem iec (A rtur G ruszczak).......................... 750
253. Problem y gospodarcze Belgii i Holandii (A rtur Gruszczak) .............. 754
254. W łochy - upadek I republiki (Marek B ankow icz)............................... 755
255. Watykan w obec w yzw ań now ego tysiąclecia (A rtu r Gruszczak) 760
256. Skandynawia - integracja z Europą (A rtur Gruszczak) ..................... 761
257. Austria - trudne członkostwo w Unii Europejskiej (Artur Gruszczak) .... 764
258. Irlandia: „europejski tygrys” (A rtu r G ruszczak)................................... 766
11
Spis treści
259. Upadek socjalistów w Hiszpanii (A rtur Gruszczak) ............................ 767

260. Portugalia na ścieżce stałego rozwoju (A rtu r Gruszczak) .................. 769
261. Grecja: powrót PASOK do w ładzy (A rtu r Gruszczak) ......................... 770
262. Wzrost i upadek islamistów w Turcji (A rtu r Gruszczak) .................... 772
263. Cypr w ślepym zaułku (A rtu r Gruszczak) ............................................. 774
264. Powstanie Unii Europejskiej (A rtur Gruszczak) ................................... 775
265. Federacja Rosyjska: od mocarstwa do bankruta (A rtur Gruszczak) ... 780
266. Ukraina: strategiczny partner Zachodu (A rtur Gruszczak) ................. 788
267. Pow rót dyktatury na Białorusi (A rtur Gruszczak) ............................... 791
268. Republiki bałtyckie - trudna niepodległość (A rtur Gruszczak) .......... 793
269. Polska - rządy postkomunistów (A rtur Gruszczak) ............................. 796
270. Czecho-Słowacja: aksamitny rozw ód (A rtur Gruszczak) .................... 799
271. Węgry - kłopoty środkowoeuropejskiego prymusa (Artur Gruszczak) .... 803
272. Dominacja postkomunistów w Rumunii (A rtur Gruszczak) ................ 805
273. M ołdawia - secesja Naddniestrza (A rtur Gruszczak) ......................... 808
274. Bułgaria - spory polityczne i kryzys gospodarczy (Artur Gruszczak) .... 809
275. Wojna końca wieku w byłej Jugosławii (A rtur Gruszczak) ................ 811
276. Demokratyzacja i chaos w Albanii (A rtur Gruszczak) ........................ 818
277. Wojna rosyjsko-czeczeńska (Marek Bankowicz) ................................... 820
278. Zakaukazie w ogniu (A rtur Gruszczak)................................................ 824
279. Stany Zjednoczone - epoka Clintona (A rtur G ruszczak).................... 828
280. Kanada - niezm ordowani separatyści w akcji (A rtur Gruszczak) 838
281. Ameryka Łacińska i Karaiby - stabilizowanie demokracji
(A rtur Gruszczak).................................................................................... 839
282. Japonia: kłopoty gospodarczego kolosa (A rtur Gruszczak) ............... 862
283. Chiny: prymat gospodarki (Marek B an k ow icz)................................... 865
284. Indie: rosnąca rola nacjonalistów (A rtur G ruszczak)......................... 870
285. Próby reform w Iranie (A rtur Gruszczak)............................................. 872
286. Utrwalenie dyktatury Saddama Husajna w Iraku (Artur Gruszczak) ... 875
287. Pakistan: atom owa demonstracja (A rtur Gruszczak)........................... 877
288. Afganistan - talibowie u w ładzy (A rtur Gruszczak) ........................... 879
289. Korea Południowa - koniec cudu gospodarczego (Artur Gruszczak) ... 880
290. Indochiny - na drodze zmian (Marek Bankow icz)............................. 884
291. Filipiny - sukcesy prezydenta Ramosa (Marek B an kow icz)............... 887
292. Indonezja - koniec ery Suharto (Marek B ankow icz)........................... 888
293. Sri Lanka - tamilskie bomby (Marek B ankow icz)............................. 891
294. Bangladesz: kobiety u w ładzy (A rtur Gruszczak)............................... 893
295. M ongolia - demokracja w stepie (A rtur Gruszczak)........................... 894
296. Postsowiecki chaos w A zji Środkowej (A rtur G ruszczak)................... 895
297. Płonne nadzieje pokojowe na Bliskim Wschodzie (A rtur Gruszczak) ... 898
298. Palestyna: od dialogu do intifady (A rtur Gruszczak) ......................... 900
299. Liban - żmudna odbudowa (A rtur Gruszczak) .................................. 901
300. Izrael - ofensywa jastrzębi (A rtur Gruszczak).................................... 903
301. Egipt - terror islamistów (A rtur Gruszczak) ...................................... 905
302. Wzbierająca fala fundamentalizmu w Maghrebie (Artur Gruszczak)... 906
303. Południe Sahary - bez nadziei na stabilizację (A rtur Gruszczak) 909
304. Nigeria pod rządami armii (A rtur G ruszczak)................................... 912
305. W ojny i konflikty w ew nętrzne w Rogu Afryki (A rtur Gruszczak) 913
12
306. Krwawe rzezie w regionie W ielkich Jezior (A rtur Gruszczak) ........... 916
307. Czarna Afryka: demokratyzacja po afrykańsku (A rtur Gruszczak) .... 919
308. Zimbabwe: m iędzynarodowe ambicje Mugabe (A rtur Gruszczak) .... 922
309. Angola - w ięcej w ojny niż pokoju (Marek Bankowicz) ..................... 924
310. M ozam bik - postępująca stabilizacja (Marek B ankow icz)................. 925
311. RPA - Mandela prezydentem (A rtu r Gruszczak).................................. 926
312. Australia i N ow a Zelandia - koniec rządów laburzystów
(A rtur Gruszczak).................................................................................... 928
313. Papua-Nowa Gwinea - dalszy ciąg rebelii na Bougainville
(A rtur Gruszczak).................................................................................... 930
314. Organizacja Narodów Zjednoczonych w latach 1979-2000:
kryzys tożsa m ości................................................................................... 931
INDEKS N A Z W IS K ........................................................................................... 935
N O T Y O AUTORACH 961
C ZĘŚĆ I
ŻELAZNA KURTYNA
( 1945 - 1947 )
1. BILANS II WOJNY ŚWIATOWEJ. POWSTANIE ONZ
D ecy zje p rzesą d zają ce o kształcie p o w o je n n e g o św iata z a p a d ły w czasie sp o

tkań p r z y w ó d c ó w W ie lk ie j Trójki: Franklina D. R o o s evelta (U S A ), W in sto n a
Churchilla (W ie lk a B ryta n ia ) i J ó ze fa Stalina (Z S R R ), o d b ytych w Teh eran ie
i Jałcie. P o sta n o w ien ia trzeciej kon feren cji w P oczd a m ie, na której z m a rłeg o
R oosevelta zastąpił H a rry Trum an, a Churchilla - w p o ło w ie obrad, w następ
stw ie zw y c ię s tw a w w y b o ra ch - C lem en t A ttlee, b y ły ju ż w zn aczn ej m ie rze
kon sekw en cją w cześn iejszych rozstrzygn ięć. W spraw ach D a lek ieg o W sch o
du głos zabierał ( w K airze w dniach 2 2 -2 6 listopada 1943 r., podczas ro z m ó w
z obu p rzy w ód c a m i anglosaskim i) prezyden t Chin C zan g Kaj-szek, u w a ża n y
z te g o p o w o d u za w sp ó łtw órcę zw ycięskiej koalicji. Choć spotkania o d b y w a ły
się je s z c z e w czasie w ojn y, je j rezu ltat - choć p o c z ą tk o w o o d le g ły - b y ł ju ż
w ó w c z a s p rze są d zo n y z p o w o d u o gro m n ej n ieró w n o ści p o te n c ja łó w w a lc z ą
cych stron ( w w yp a d k u U S A d w u k ro tn ie w ię k s z e g o n iż w p o łą czon yc h p a ń
stw ach „O si” ). Stanu te g o nie m o g ły zm ien ić ani u m iejętn ości n iem ieckich
i jap oń sk ich d o w ó d c ó w , ani o d w a g a ich żołn ierzy, ani n ie w ą tp liw ie n o w a to r
skie „cu d o w n e b ro n ie” .
W Teh eran ie (2 8 listop a d a - 1 gru dnia 1943 r.) z a d e c y d o w a n o o w łą c z e
niu d o Z S R R p o ło w y Prus W sch odn ich ora z w sch od n iej Polski po tzw. lin ię
C u rzon a ora z ustalono, że anglosaska in w a zja E u ropy nastąpi w m aju 1944
roku w e Francji. Ta ostatn ia d ecyzja, będ ąca zresztą p o ch od n ą konferen cji
w Q u ebecu (1 2 - 2 6 sierpn ia 1943 r.), g d zie , p referu ją cy k ieru n ek bałkański,
Churchill ustąpić m usiał p rze d R o oseveltem , fa k tyczn ie p rzesą d ziła o o d d a
niu Europy Ś ro d k o w o w sch o d n iej p o d d o m in a cję radziecką. P o tw ie rd z iły to
u k ła d y ro z e jm o w e z Rum unią, F in la n d ią i B u łgarią, z a w a rte w e w rz e ś n iu
i p a źd ziern ik u 1944 roku (a n a lo g ic z n y układ z W ęg ra m i p o d p isa n o d o p iero
20 styczn ia 1945 r.), ora z p o d jęta p rze z Churchilla w M o sk w ie 9 p a ź d z ie rn i
ka 1944 roku próba w y ty c ze n ia stref w p ły w ó w w tym rejon ie św iata (o w a
„dyplom acja serw etk ow a ” , zw an a tak z u w agi na w ypisan ie od p o w ied n ich cyfr
na p a p ierow ej serw etce, da w a ła ZS R R 9 0 % w p ły w ó w w Rumunii, 75% w Buł
garii oraz 50% w Ju gosław ii i na W ęgrzech , w zam ian za 90-p rocen tow ą p rze
w a g ę brytyjską w G recji). P rze b y w a ją c y w ty m że czasie w M o s k w ie p rem ier
p o lsk ieg o rządu w L o n d y n ie - S tan isław M ik o ła jczy k n ie dał się skłonić d o
z g o d y na o b w ie s z c z o n e m u p o raz p ie rw s z y ustalenia teh erań skie, ale ś w ia
d o m sw ej bezsiln ości, ustąpił 24 listopada 1944 roku na rzec z Tom asza A rc i
szew sk iego .
P o d z ia ł św iata fa k tyczn ie p rzy p ie c z ę to w a ła w dn iach 6 -1 1 lu teg o 1945
roku kon feren cja w Jałcie na Krym ie. Z a d e c y d o w a n o w ó w c z a s , ja k p o z w y
cięstw ie b ęd ą za rzą d za n e ok u p ow a n e N ie m c y i ja k p rze b ieg n ą gra n ice stref
okupacyjnych, p rzy czym p o raz p ie rw s z y u w zg lęd n io n o u d zia ł Francji. W Ju
g o s ła w ii i Polsce, g d z ie m ie jsco w i kom uniści - w p ie rw s z y m w yp a d k u sam o
d zieln ie, w d ru gim d zięk i ra d zieck iej okupacji - z d o ła li ju ż u ch w ycić p ełn ię
17
CZĘŚĆ I. Żelazna kurtyna (1945-1947)
w ładzy, p o sta n o w io n o u tw o rzy ć n o w e rządy, p o p rz e z fu zję funkcjonujących

w tych krajach g a b in etó w proradzieckich z członkam i rz ą d ó w na u ch odźstw ie
i u znan ym i osobistościam i, określon ym i m ian em „dem ok ra tyczn ych ” . W ła d z e
te m ia ły ja k n ajszybciej p rze p ro w a d zić w o ln e w yb ory. P o tw ie rd z o n o te ry to
rialne o k a leczen ie Polski na w sch o d zie , nie ustalając ro z m ia ró w przyzn an ej
je j kosztem N ie m ie c rekom pensaty, op ró cz tego , że b ę d z ie on a „zn a czn a ” .
Z S R R z o b o w ią z a ł się też u d erzyć na Japonię w trzy m iesiące p o kapitulacji
N iem iec, za co p rzy rzeczo n o m u P o łu d n io w y Sachalin, W yspy Kurylskie, bazę
w o je n n ą w Port A rtu r i w o ln y p ort w T alien ie ora z w sp ó łu d zia ł w eksploata
cji K olei W schodniochińskiej i Połu dn iow om andżu rskiej. R oszczen ia te, oprócz
d w ó ch pierw szych , z rea lizo w a n e być m u siały n ie k o sztem Japonii, ale nie-
w ied zą cy c h o nich na ra zie - soju szniczych Chin. Z k o lei w sp ra w ie p o w o ła
nia p o w szech n ej orga n iza cji m ię d zy n a ro d o w e j, m ającej zastąpić L ig ę N a ro
dów , p o tw ie rd z o n o w stęp n e zasady je j fu n k cjon ow an ia , ustalone 7 p a źd zier
nika 1944 roku w p o d w a szyn gtoń sk im D u m barton Oaks. N a ra zie ro zstrzy
g n ię to k lu c z o w ą k w estię g ło s o w a n ia w skupiającej n a jw ięk sze m oca rstw a
R a d zie B ezp ieczeń stw a , p rzyzn a ją c k ażdem u z nich p ra w o w eta . Stalin o d
rzu cił p rzy tym sta n o w czo n ieśm iałe sugestie R oosevelta , b y u p ra w n ien ie to
nie d o ty c z y ło dysput, w których dane m oca rstw o je s t stroną.
U stalenia jałtańskie, p o d jęte w d z ie w ię tn a s to w ie c z n y m stylu, b ez ch oćb y
konsultacji z za in tereso w a n ym i, u sp ra w ied liw ia n e b y ły p o tem jako p o tw ie r
d z e n ie fa k tó w ju ż dokonanych. J edn akże ó w argum ent, tak c z y o w a k w ą t
pliw y, i tak nie d a w a ł się od n ieść d o klau zul dotyczą cych A zji.
T rzy m iesiące p o Jałcie, 7 m aja 1945 roku, nastąpiła kapitulacja N ie m ie c
w Reim s, na ży c z e n ie Stalina p o w tó rz o n a w B erlin ie w n o c y z 8 na 9 m aja.
N ie d o ż y ł je j R o osevelt, n iem a l d o sam ej śm ierci w dniu 12 k w ietn ia 1945
roku określający ra d zie c k ie g o dyktatora m ian em „d żen telm en a ch rześcijan i
na” (z racji edu kacji Stalina w sem in a riu m ). N o w y p rezyd en t H a rry Trum an
p o zo sta w a ł p o czą tk o w o p o d ca łk o w itym w p ły w e m w s p ó łp ra c o w n ik ó w zm a r
łeg o , w rodzaju Josepha E. D aviesa, b y łe g o am basadora w M o sk w ie i p o sia
d a cza O rderu Len ina, a n ad e w szystko H a rry ’e g o H opkinsa, cze rp ią c e g o sw e
fantastyczne in form acje o ZS R R b ezpośredn io od w a szyn gtoń sk iego rezydenta
NK W D , Icchaka „B illy ” A ch m erow a .
D o ostatniej konferen cji W ielk iej Trójki do szło w dniach 17 lipca - 2 sierp
nia 1945 roku w P o czd a m ie; w a rto za u w a żyć, że w szystk ie trz y spotkania
o d b y ły się na obszarach kon trolow an ych p rze z ZSRR . U stalon o w ó w c z a s za
sady p o lityk i oku pacyjnej w N ie m czech o ra z p rzek a za n o p o d polską a d m in i
strację ob sza ry p o O drę i N ysę Łużycką, co w m n iem an iu S talina - z u w agi
na ro zm ia ry i n ie d e fin ity w n y bynajm n iej ch arakter tej cesji - u czyn ić m ia ło
z W a rsza w y stałego, w o b a w ie p rze d n iem ieck im rew a n żem , klien ta ZSRR.
W ysied len ie N ie m c ó w z tych o b sza ró w (a także z C zech o sło w a cji i W ę g ie r )
n ad ało je d n a k ro z w ią z a n io m p oczd a m sk im cech y trw a ło ści. W trakcie ro z
m ó w Trum an z a w ia d o m ił Stalina o istnieniu broni a to m o w e j (testo w a n ej p o
raz p ie r w s z y 1 lipca 1945 r. w N e v a d z i e ) . N a ra d zieck im d yk tato rze, d z ięk i
18
sw ej a gen tu rze w ie d z ą c e m u o tej bron i du żo w cześn iej o d b y łe g o R oosevel-

to w sk ieg o w icep rezyd e n ta , n ie zro b iło to w ię k s ze g o w ra żen ia .
Tuż p o P o czd a m ie, 6 i 9 sierpn ia 1945 roku, n astąpiły ataki n uklearn e na
ja p o ń sk ie m iasta - H irosh im ę i N agasaki. T e g o ż 9 sierpn ia Z S R R w y d a ł Ja
p on ii w o jn ę , ła m ią c - n aw ia sem m ó w ią c - pakt o n eu tralności z 13 k w ietn ia
1941 roku, k tó ry o b o w ią z y w a ć m iał do 1946 roku. 15 sierpn ia cesarz H iro-
h ito, w p ie rw s z y m w d zieja ch ra d io w y m p rze m ó w ie n iu ja p o ń sk ieg o m on ar
chy, o g ło s ił p rze rw a n ie w alk, co je d n a k nie p o w strzy m a ło o fe n s y w y A rm ii
C z e rw o n e j. O ficja ln ą , koń czą cą II w o jn ę ś w ia to w ą , kap itu la cję p od p isa n o
2 w rześn ia na p o k ła d zie pan cern ika „M issou ri” .
L iczba o fia r kataklizm u je s t fa k tyczn ie n ie m o ż liw a d o oszacow a n ia . P r z y
czy n ę te g o sta n o w i n iem o żn o ść u stalenia strat d w ó c h n a jc iężej d o ś w ia d
czo n y ch p r z e z w o jn ę krajów , Z S R R i Chin. W w y p a d k u p ie r w s z e g o z nich
p o d a w a n e o c e n y w a h a ją się - o d w y m ie n io n e j p rze z Stalina, ja w n ie k ła m li
w e j liczb y 7 m in, p o p rz e z p rzy jm o w a n e najczęściej 20 do 30 m in i w ięcej.
W w ypadku dru giego, cytow an a n iek ied y i w y ra źn ie zan iżon a liczba 1,3 m in
określa tylko straty arm ii rzą d o w ej (K u o m in ta n gu ). Pam iętając o pom ijan ych
n agm in n ie w o ficja ln ych zesta w ien ia ch , o lb rzym ich stratach lu dn ości c y w il
nej na D a lek im W sch od zie (k tóre w Chinach sięgn ąć m o g ły 20 m in ), m o żn a
przypu szczać, że d o p o d a w a n ej często liczb y 30 m in o fia r w E u ropie trzeba
b y d o d a ć m n iej w ię c e j taką sam ą w A z ji. P ro c e n to w y u d zia ł strat w o g ó ln ej
liczb ie lu dn ości b ył b e z w ą tp ie n ia n a jw ięk szy w Polsce - 17% .
C echą ch arakterystyczn ą w o jn y o k a za ło się m a so w e lu d o b ójstw o , p rak ty
k o w an e p rze z III R zeszę, ZS R R i Japonię. J ego n ajb ardziej spektakularnym
ro z d z ia łe m stało się w y m o rd o w a n ie 5 -6 m in eu ropejskich Ż ydów . N a stęp
stw em rozp oczętych p rze z m ocarstw a totalitarne zb io ro w y ch dep ortacji i p rzy
m u sow ych p rze sied leń stały się - dokonan e ju ż po w o jn ie w m ajestacie p ra
w a - w y s ie d le n ia , które w c z e ś n ie j u zn a n o b y za barb arzyń sk ie. W latach
1 9 4 5 -1 9 5 0 o b ję ły o n e 6,24 m in N ie m c ó w oraz 3,14 m in Japończyków . J ed
n ocześn ie d o Polski, w je j n o w yc h granicach, p rzy b y ło 3,6 m in osób, g łó w
n ie z ZS R R o ra z n iem ieck ich stref oku pacyjnych.
O b rad u ją cy w P o czd a m ie p r z y w ó d c y m o ca rstw b yli przek on a n i, że trak
tat p o k o jo w y z N iem ca m i, czyn ią cy z tych ostatnich p a ń stw o n eu traln e i ro z
brojon e, z a w a rty zosta n ie w n ied łu gim czasie. D o w o d z ą te g o klau zu le te r y
toria ln e; Stalin, zakładając trw a łe u trzym an ie sw ej strefy oku pacyjn ej, nie
fo rso w a łb y n ig d y lin ii O d ra -N ysa , g d y ż z g o d a na nią m u siałaby (c o się i sta
ło ) p o z b a w ić ko m u n istów n iem ieckich w szelk ich szans w yb o rczy ch . Jedn ak
że je d y n y m i traktatam i p o k o jo w y m i - n ie liczą c ja p o ń s k ie g o - stać się m ia ły
u k ła d y z b y łym i satelitam i III Rzeszy, p o d p isa n e w P a ryżu 10 lu teg o 1947
roku. B yły o n e o w o c e m kon feren cji obradu jącej ta m że 29 lipca - 15 p a źd zier
nika 1946 roku, która z k o lei w zn aczn ej m ie rze p o tw ie rd z a ła w a ru n k i ro-
z e jm ó w z tym i krajam i. Z asadn icze ustalenia w y p ra c o w a ła R ada M in istró w
S p ra w Z agran iczn ych pięciu m ocarstw (Francji, USA, W ielk iej Brytanii, ZS R R
i Chin; u d zia ł tych ostatnich b ył s y m b o liczn y ), tak że konferen cja, w której
19
brało u d zia ł d w a d zieścia je d e n państw, m iała w du żej m ie rze ch arakter fasa

dow y.
Pokonan ych u czyn ion o m ilitarn ą nicością, p rzy czym n iektóre o b o s trze
nia, z w a ż y w s z y p oten cjał tych krajów , m ia ły posm ak gro tes k o w y - ja k np.
zakaz produ kcji i d o św ia d czeń z bron ią ją d ro w ą . W ło c h y stra ciły na rzecz
Francji skraw ki terytoriu m w d o lin ie A o s ty - n aw ia sem m ó w ią c, p ó źn iej c z ę
ścio w o z w ró c o n e - na rzec z Grecji - D od ek a n ez, a J u gosła w ii - w y s p y na
A driatyk u z gm in ą Zara. O tw a rty p o zosta ł p rob lem Triestu, p rzek szta łcon e
g o w tzw. W o ln e Terytoriu m ; d o p iero 5 p a źd ziern ik a 1954 roku układ m ię
d z y R zy m em a B elgra d em , p o tw ie rd z o n y o stateczn ie w roku 1975, w c ie lił je
n iem al w całości w granice W łoch . Italia utraciła też w szystkie kolon ie, o k tó
rych losie ro zstrzygn ą ć m ia ły m ocarstw a. W łosk ą arm ię lą d o w ą zred u k o w a
no d o 185 tys. lu d zi i 200 lekkich czołgów , zakazan o posiadania o k rętó w p o d
w odnych, lo tn ictw o ogran iczon o d o 200 sa m o lo tó w b ojow ych . Reparacje okre
ślono na 360 m in d o la ró w (n a rzec z J u gosła w ii 125 m in, G recji - 105 m in,
ZS R R - 100 m in , E tiopii - 25 m in i A lb a n ii - 5 m in ). Fin lan d ię zep ch n ięto
do gran ic z 1 styczn ia 1941 roku, p o tw ierd za ją cych w c ześn iejsze ra d zieck ie
zabory, z tym że K rem l w z ią ł ró w n ie ż rejon Petsam o (ros. P ieczen ga ), o d c i
nając F in ó w od M o rz a Barentsa, i w y m ie n ił d z ie r ż a w ę b a z y w H anko, w y
m u szoną w 1940 roku, na b a zę w Porkkala-U dd na okres p ó ł w ieku . Poststa-
lin ow sk ie k ie ro w n ic tw o m ia ło ją z w ró cić w 1955 roku. A rm ię zm n iejszo n o
d o 34 tys. lu d zi, flo tę p o z b a w io n o o k rę tó w p o d w o d n y c h i ścigaczy, liczb ę
sam olotów , p r z y za k a zie b o m b o w y ch i m y śliw sk o -b o m b o w ych , u stalono na
grotesk ow ym p o z io m ie 60 m aszyn. Pła tn e to w a ra m i reparacje na rzec z (t y l
k o ) Z S R R o p ie w a ły na k w o tę 300 m in dolarów , którą p o tem R osjanie zred u
k o w a li o 74 m in. Rum unia w ra ca ła d o gran ic z 1 styczn ia 1941 roku, u trzy
m ując je d n a k S ied m io gród , stracon y w 1940 roku na rz e c z W ęgier. G ó rn y
pułap liczeb n ości arm ii określon o na 125 tys. lu dzi, w sp iera n ych p rze z 100
s a m o lo tó w b o jo w y c h (n ie m o g ły to być b o m b o w c e ). Bukareszt m iał zapłacić
na rzec z M o s k w y 300 m in d o la ró w reparacji, co ta ostatnia zm n iejszyła p o
tem o 200 m ld lei.
W ę g r y c o fn ię to do zn ie n a w id zo n yc h p rze z nie granic z Trian on (1 9 2 0 ),
okrojon ych je s z c z e utratą n ie w ie lk ie g o tzw. p rzed m o ścia b ratysła w sk iego na
rzec z C zech o sło w acji. A rm ia liczy ć m ia ła 67 tys. lu d zi, a lo tn ic tw o 90 tylko
m yśliw skich i tran sportow ych sam olotów . Z 300 m in d o la ró w reparacji ZS R R
p rzy zn a n o 200 min, J u gosła w ii 70 m in i C zech o sło w acji 30 m in. To, że w a
runki o w e nie w y n ik a ły bynajm n iej z zasad n ieu zn a w an ia dok on a n ych p rzy
poparciu N ie m ie c i W ło c h zm ia n terytorialn ych , le c z b y ły ro d za jem k a ry za
n ajd łu ższy o p ó r p r z e c iw ZS R R i p óźn iejszą w y b o rc zą klęskę w ęgiersk ich ko
m unistów , d o w ió d ł p rzy p a d ek B u łgarii. G ran ice te g o kraju o d z w ie rc ie d la ć
m ia ły b o w ie m stan z 1 stycznia 1941 roku, co o zn a cza ło za trzym a n ie D obru
d ż y P o łu d n iow ej, odebran ej Rum unii u kładem z 7 w rześn ia 1940 roku. W ten
sposób - n ie w ą tp liw ie za neutralność w w o jn ie n iem ieck o-ra d zieck iej i p ó ź
niejszy brak oporu w o b e c Stalina - B ułgaria stała się jed y n y m człon k iem „Osi” ,
20
k tó ry w y s z e d ł z la t 1 9 3 9 -1 9 4 5 z tery to ria ln ym zyskiem . Z w a żyw szy, że sp o

śród u czestn ik ów w o jn y w Europie o bszar sw ój p o w ięk szy ł p o z a tym tylko
ZSRR, b y ł to d o p ra w d y sukces je d y n y w sw o im rodzaju . K rem l p o p iera ł p o
n ad to roszczen ia S ofii d o Tracji Zach odn iej, n ależącej d o alianckiej Grecji,
na co ju ż je d n a k n ie p o z w o lili A n glosasi. L ą d o w ą arm ię bułgarską zred u k o
w a n o je d n a k d o 56 800 osób, kraj zaś zapłacić m usiał G recji i J u gosła w ii
o d p o w ie d n io 45 m in i 25 m in d o la ró w reparacji.
P o n a d to w szystk ie traktaty n a k a zy w a ły pa ń stw om pokonan ym , b y p rzy
zn a ły sw ym o b y w a te lo m p o d s ta w o w e s w o b o d y d em ok ra tyczn e (sp ra w a d o
tyczy ła g łó w n ie m n iejszości ż y d o w s k ie j), b y ro z w ią z a ły i nie to le ro w a ły or
ga n iza cji faszystow skich ora z u karały w o je n n y ch zbrodn iarzy. Za to w ojsk a
oku pacyjn e m ia ły być w y c o fa n e w ciągu 90 dni, z tym że Stalin postarał się,
b y w w yp a d k u W ę g ie r i Rum unii zro b io n o w y ją te k dla A rm ii C ze rw o n e j, m a
ją cej strzec lin ii kom u n ikacyjn ych d o Austrii. W praktyce, z w y ją tk ie m Fin
landii, A rm ia C zerw on a nie w y co fa ła się w o gó le. N atom iast oficjaln e zaw arcie
pokoju o zn a cza ć m u siało w y c o fa n ie z k ra jó w k on trolo w an ych p rze z ZSRR,
fu nkcjonu jących tam je szcze, w ojsk ow y ch m isji alianckich, co b y ło je d n y m
z p o w o d ó w , dla których Stalin parł d o szyb k iego podpisan ia i ratyfikacji trak
tatów. Zn aczna część ich p o sta n o w ień , z ro zb ro je n io w y m i na czele, m iała się
b a rd zo szybko ok a za ć fikcją w o b e c kon fliktu W sch ód -Z a ch ód .
O g ro m n y z a w ó d p rzy n ie ść m ia ła - w ita n a w ś w ie c ie z e n tu z ja z m e m -
O rganizacja N a r o d ó w Zjedn oczon ych . Jej konferencja założycielska odbyła się
- z g o d n ie z u staleniam i z Jałty - w San Francisco, w dn iach 25 k w ietn ia -
26 czerw ca 1945 roku. 25 czerw c a podpisan o Kartę N a r o d ó w Z jednoczonych ,
sy gn o w a n ą p rze z 51 pań stw (n ie c o p ó źn iej, z p o w o d u braku rządu u zn a n e
g o p rze z w szystk ie m ocarstw a, u czyn iła to P o ls k a ). O b rad om p r z e w o d n ic z y
li na zm ia n ę s z e fo w ie d y p lom a cji k ra jó w W ielk iej Trójki i Chin. S ekretarzem
g e n e r a ln y m k o n fe re n c ji z o s ta ł A lg e r Hiss, a k ty w n y ju ż w J a łcie d o ra d ca
R o osevelta i - ja k się p o tem o k a za ło - agen t radziecki. Karta, sfo rm u łow a n a
w zn io śle, le c z niejasno, o b iecy w a ła u trzym an ie p rze z O N Z pokoju i b e z p ie
czeń stw a, och ron ę p ra w c zło w iek a , p o sza n o w a n ie z o b o w ią z a ń m ię d z y n a ro
d o w y ch i w sp iera n ie ro zw o ju n a ro d ó w św iata. R ea liza cję tych zasad sta w ia
ła w szela k o p o d zn a k iem za p yta n ia sław n a „klau zu la n iein g ere n cji” , za w a r
ta w u s tę p ie 7. a rtyk u łu II („ ż a d n e p o s t a n o w ie n ie n in ie js z e j K a rty n ie
u p o w a żn ia N a r o d ó w Z je d n o czo n y ch d o in geren cji w sprawy, które z isto ty
sw ej n ależą d o k o m p eten cji w e w n ę trz n e j ja k ie g o k o lw ie k p a ń stw a ” ), która,
p rzy braku w yja śn ien ia, czym są „w e w n ę trz n e sp ra w y ” , czyn iła p o s ta n o w ie
nia K arty n ieg ro źn y m i dla pań stw totalitarn ych .
Karta ustalała sześć g łó w n y c h o rg a n ó w O N Z . Z g ro m a d zen ie O g ó ln e, zb ie
rające się na coroczn ych sesjach, p o z b a w io n e zosta ło de fa c to w s z elk iej real
nej w ła d zy. J eg o d e c y z je o g ra n ic z o n o do sp ra w b u dżetu , w y b o ru n ow yc h
c z ło n k ó w O rg a n iza cji, n iestałych c z ło n k ó w R a d y B e zp ie c z e ń s tw a i innych
o rg a n ó w O N Z (d o c z e g o n a le ża ło m ieć w ięk szość d w ó ch trzecich g ło s ó w ),
a o p ró cz te g o do w y d a w a n ia zleceń , których je d n a k m oca rstw a respektow ać
21
nie musiały. W Z g ro m a d zen iu każde pań stw o d y sp o n o w a ło je d n y m głosem ,

ale ZS R R u h o n orow a n o d w o m a d o d a tk ow y m i, które o trzy m a ły „su w eren n e”
republiki ra d zieck iej Białorusi i Ukrainy.
W tej sytuacji o d p o w ie d zia ln o ś ć za b ezp ie c ze ń s tw o św iata ora z p ra w o d o
n akładania ek o n om iczn ych i p o lityczn ych sankcji, w łą c z n ie z u życiem siły,
s p o częły na R a d zie B ezp ieczeń stw a . T w o rz y ło ją 5 c zło n k ó w stałych (Chiny,
Francja, W ielk a Brytania, USA, Z S R R ), m ających p ra w o w eta w o b e c w s z y s t
kich d ec y zji p o za procedu raln ym i, ora z 10 (d o 1963 r. - 6 ) niestałych, w y
bieran ych na okres 2 lat. O N Z m iała korzystać w ra zie p o trz e b y z sił zb ro j
nych pań stw członkow skich, a lb o w ie m w łasn ych w o js k n ie posiadała.
M n iejsze zn a czen ie o d g ry w a ły : R ada S połeczn o-G ospodarcza, ro zp a tru ją
ca p rze z sw e kom isje i orga n iza cje w y s p e c ja liz o w a n e p ro b le m y ek o n o m icz
ne i społeczn e, ora z R ada P ow iern icza , decydu jąca o losach p o d le g ły c h Or
ga n iz a c ji te r y t o r ió w n ie s a m o d z ie ln y c h ( w 1945 r. b y ło ich 11, lic zą c y c h
20 m in m ieszkańców , lecz w m iarę ich em an cypacji d zia ła ln o ść R a d y stop
n io w o za m iera ła ).
R ozstrzygan iem sp o ró w m ięd zyn arod ow ych i sporządzan iem ekspertyz dla
O N Z z a jm o w a ć się m ia ł M ię d z y n a r o d o w y Trybu nał S p ra w ied liw o ści, z ło ż o
n y z 15 s ę d z ió w w y b ie ra n y ch na 9 la t p rze z Z g ro m a d z e n ie O g ó ln e . J ego
w yrok i b y ły ostateczn e, ale b ez ew en tu aln ej p o m o c y jed n o m yś ln ej R a d y B e z
p ieczeń stw a nie istniała żadn a m o ż liw o ś ć ich eg ze k w o w a n ia . W reszcie z a
rzą d za n iem m ajątkiem , zb ieran iem składek członkow skich i sy gn a lizo w a n iem
p ro b le m ó w groźn ych dla pokoju z a jm o w a ł się Sekretariat z sek retarzem g e
n eraln ym na czele, w y ła n ia n y p rze z Z g ro m a d zen ie O gó ln e.
I sesję Z g ro m a d zen ia O g ó ln e g o o tw a rto 11 styczn ia 1946 roku w L o n d y
nie. Z a tw ierd zo n o w ó w cza s, że sied zib ą O N Z b ę d zie N o w y Jork, co p r z y p ie
c z ę to w a ło kres am erykań skiej izola cji. P ierw szy m sek retarzem g en era ln y m
w yb ra n o n o rw e sk ieg o d y p lo m a tę T rygve Lie, ustalając na m o cy n ie o fic ja ln e
g o gentlem en agreement, że stan ow isko to p o w in ie n p ia sto w a ć p rze d sta w ic iel
kraju n iezw ią za n e go z żadnym z m ocarstw (N o rw e g ia m iała się zn aleźć w N A
T O d o p iero za 3 la ta ), co b y ło sprzeczn e z tradycją p rze d w o je n n e j L igi N a
rodów . Sam a Liga, która za w in iła g łó w n ie w yk lu czen iem ze sw ych s z e re g ó w
ZS R R po je g o agresji na Fin landię, ro z w ią z a ła się na ostatniej sesji w k w ie t
niu 1946 roku, p rzekazu jąc c a ły m ajątek O N Z.
O rga n iza cja spętana b yła o d sa m ego początku p rze z w y łą c z e n ie spod je j
kom p eten cji spraw d otyczą cych p a ń stw pokonan ych p odczas II w o jn y św ia
tow ej, p rze z klauzulę n ieingerencji i w reszcie p rzez p raw o w eta , które, dzięki
przyznaniu g o totalitarn em u ZSRR, n iw e czyło p o czą tk ow ą p rze w a g ę Zachodu
w Z grom adzen iu O góln ym . P ra w em tym M oskw a - i tylko ona - posłu żyła się
do 1955 roku 101 ra zy ( ! ) , paraliżując w szelk ie, nieśm iałe zresztą, prób y in
gerencji O N Z w w yd a rzen ia za żelazn ą kurtyną. Jednocześnie K rem l stale sza
fo w a ł z n ow o jorsk iej tryb u n y radykaln ym i i poru szającym i pu bliczn ość p r o
jek ta m i (z w ła s z c z a ro z b ro je n io w y m i), p o z b a w io n y m i je d n a k ja k ich k o lw ie k
in stru m en tów n a d zo ro w a n ia ich p o sta n ow ień .
22
2. PROBLEM NIEMIEC I AUSTRII
10 grudnia 1948 roku u ch w alona została, podn iosła w treści, lecz nieposia-
dająca żadnych klauzul w ykon aw czych , Pow szechna Deklaracja P ra w C z ło w ie
ka. Państwa bloku ra d zieck iego w strzym a ły się w ó w cza s od głosu w ra z z A ra
bią Saudyjską i rasistow ską A fry k ą P o łu d n iow ą , a d e le g a t ZS R R - o s ła w io n y
oskarżyciel z m oskiew skich p ro ce só w p o k a zow ych - A n d riej W yszyński o zn a j
m ił, że „p r a w jed n o stk i lu dzkiej nie m ożn a ro zp a tryw a ć w o d erw a n iu od p re
ro g a ty w u strojow ych, sam o ro zu m ien ie p ra w c z ło w ie k a je s t koncepcją ustro
jo w ą ” . C zyn iło to z ow ych p raw całkow itą fikcję. Stało się w k ró tce jasne, że -
w b re w n ad ziejom R oosevelta - O N Z nie b ęd zie bynajm niej „policjan tem św ia
ta” , lecz raczej, ja k chciał Stalin, „trybuną, z której m o ż e m y głosić takie p o g lą
dy, ja k ie ch cem y” , i bezsiln ym obserw atorem agresji oraz prześladow ań .
B yło rzec zą w jakim ś stopniu naturalną, że w ięk sza część p o lity c zn ie ak
tyw n ej lu dności św iata - zw ła szcza A m eryk a n ie i E u rop ejczycy m ieszkający
p o za strefą radziecką - w ią za ła z p o w o je n n y m i p o rzą d k a m i w ie lk ie n a d zie
je , ign oru jąc o czyw iste fakty. D o strzeżen ie w e w sp ó łzw ycięs k im stalinow skim
ZS R R tota lita rn ego pań stw a n ie le p s ze g o o d III R zeszy p o d w a ż a ło b y b o w ie m
- nadającą sens n ied a w n y m w ysiłk o m - tezę, że w y n ik zm a ga ń był triu m
fe m sp ra w ie d liw o śc i nad złem . Tym czasem - u żyw a ją c te rm in o lo g ii m arksi
stow skiej - druga w o jn a ś w ia to w a , o d w ro tn ie niż p otęp ia n a p ierw sza, ro z
p o częła się ja k o w o jn a o w o ln o ś ć ludów , a za k oń czyła ja k o w o jn a im p e ria li
styczna, p rzyn o szą ca n o w y p o d z ia ł św iata.
8 m aja 1945 roku podpisan o akt całkow itej i b ezw a ru n k ow ej kapitulacji N ie

m iec, co było rów n ozn a czn e z końcem III Rzeszy. Całe terytoriu m n iem ieckie
znalazło się pod w ojskow ą okupacją aliantów. Służyć ona miała likw idacji w s ze l
kich pozostałości III R zeszy i zap row ad zen iu w N iem czech porządku dem ok ra
tyczn ego.
N a m o cy przyjętej 5 czerw ca 1945 roku deldaracji berlińskiej Stany Z je d
n oczone, W ielk a Brytania, Francja i Z w ią zek R adziecki - jako g łó w n e m ocar
stw a koalicji antyhiderowskiej - p ostanow iły o podziale N iem iec na cztery strefy
okupacyjne. K a żd e z tych pań stw o trzy m a ło w ię c w łasn ą strefę. N a jw y żs zą
w ła d z ę w N iem czech objęła Sojusznicza Rada Kontroli z siedzibą w B erlinie,
którą tw o rzy li w ojsk ow i kom endanci mocarstw. Stolicę N iem iec, Berlin, p o d zie
lo n o ró w n ie ż na c zte ry sektory okupacyjne, zaś zarzą d zać nim i m iała, w s p ó l
na dla ca łego miasta, m iędzysoju sznicza kom endantura w ojsk ow a . Ten system
zarządzan ia N iem ca m i uznano za tym czasow y.
P od p isa n y 2 sierpn ia 1945 roku układ poczd a m sk i p o tw ie rd z ił zasadność
p o d zia łu te ry to riu m n iem iec k ieg o na strefy oku pacyjne, a za ra zem sp recy zo
23
w a ł gen era ln e cele okupacji, które stan ow iły: d em ilitaryza cja , den a zyfik a cja ,
dek artelizacja i dem okratyzacja. W Poczd a m ie określono też granice N iem iec.
U n ie w a ż n io n o u n ię N ie m ie c z A u strią, a n u lo w a n o p o s ta n o w ie n ia układu
m on achijskiego, co d o p ro w a d z iło d o o ddan ia S u d etó w C zech osłow acji. Po
sta n ow ion o, że d o czasu o sta tec zn eg o w y ty c ze n ia za ch od n iej gra n icy Polski
- co m ia ł re g u lo w a ć traktat p o k o jo w y z N ie m ca m i - o b sza ry p o ło ż o n e na
w sch ód od O d ry i N y sy Łu życkiej będ ą się zn a jd o w a ły p o d za rzą d em pań
stw a p olskiego. P rze w id y w a n o b o w ie m , że traktat p o k o jo w y z N ie m ca m i z o
stanie p od p isa n y w przyszłości, k ie d y d o jd z ie d o o d ro d zen ia z je d n o c zo n e g o
pań stw a n iem ieck iego . U m o w a poczdam sk a m ó w iła w reszcie o kon ieczn ości
ukarania n iem ieckich zb ro d n ia rzy w ojen n ych .
Tej ostatniej sp ra w ie p o ś w ię c o n y b ył układ londyński czterech m o ca rstw
z 8 sierpn ia 1945 roku, k tó ry następnie p o d p isa ło 19 innych pa ń stw soju sz
niczych. N a je g o m o cy u tw o rz o n o M ię d z y n a r o d o w y Trybu nał S p ra w ie d liw o
ści (M T S ) z z a d a n iem o są d zen ia N ie m c ó w o d p o w ie d z ia ln y c h za zb ro d n ie
w o je n n e i zb ro d n ie p r z e c iw lu dzkości, a także określon o zasady je g o d z ia ła
nia. M T S zeb ra ł się p ie rw s z y raz 18 p a źd ziern ik a 1945 roku w B erlin ie, zaś
p o tem p rzen ió sł się do N o ry m b e rgi, g d z ie p ra c o w a ł o d 20 listop a d a 1945 do
1 p a źd ziern ik a 1946 roku. P rze d trybu n ałem p o sta w io n o 22 o so b y n ależą ce
d o ścisłego n a zisto w sk ieg o p rzy w ó d z tw a . 12 osób skazano na karę śm ierci,
tj. M artin a B orm anna (z a o c z n ie ), H erm an n a G órin ga (p o p e łn ił sa m ob ójstw o
p rze d eg ze k u cją ), W ilh elm a Keitla, A lfre d a Jodła, Joachim a v o n R ibbentro-
pa, Ernsta K altenbru nnera, Hansa Franka, W ilh elm a Fricka, A lfre d a R osen
berga, Fritza Sauckela, A rtu ra Seyss-Inąuarta oraz Juliusa Streichera. N a karę
d o ż y w o tn ie g o w ię z ie n ia skazani zosta li: W a lte r Funk, R u d o lf H ess i Erich
Raeder. Z k o lei k a ry w ie lo le tn ie g o w ię z ie n ia otrzym a li: Karl D ó n itz (1 0 la t),
Konstantin v o n N eu rath (1 5 la t), Baldur v o n Schirach (2 0 la t) i A lb e rt S peer
(2 0 la t). Trzech oskarżonych u n iew in n ion o: H ansa Fritzsche, Franza v o n Pa-
pen a ora z H ja lm a ra Schachta. Skazanych na kary p o zb a w ie n ia w o ln o ś c i osa
d z o n o w w ię z ie n iu Spandau w B erlin ie. M T S uznał za o rga n iza c je zb ro d n i
cze G estapo, SD, SS i p o lityczn e k iero w n ictw o NSDAP. 11 gru dn ia 1946 roku
Z g ro m a d zen ie O g ó ln e u zn ało p o d sta w y w yro k u M ię d z y n a r o d o w e g o Trybu
nału S p ra w ied liw o ści w N o ry m b e rd z e za o b o w ią zu ją c e n o rm y p ra w a m ię
d z y n a ro d o w e g o .
D o d a jm y w tym m iejscu, że w ia t a c h 1 9 4 7 -1 9 4 8 w N o ry m b e rd z e p rze d
am erykań skim i trybu nałam i w o js k o w y m i to c zy ło się je s z c z e 12 innych p ro
ce s ó w p rze ciw k o zb ro d n ia rzom n iem ieckim . O skarżon o w nich o g ó łe m 185
osób. O siem sp ra w nie d o szło d o skutku, g d y ż 4 o so b y p o p e łn iły sa m o b ó j
stw o, zaś 4 p o w a ż n ie zachorow ały. S pośród p ozosta łych 177 osób - 25 ska
zano na karę śm ierci (7 w y r o k ó w w y k o n a n o ), 20 na d o ż y w o tn ie w ię z ie n ie ,
97 na karę w ie lo le tn ie g o w ię z ie n ia , zaś 35 u n iew in n ion o. P o za tym p rocesy
p rze ciw k o zb ro d n ia rzo m h itlero w sk im to c zy ły się w p o szczegó ln ych strefach
okupacyjnych. D o roku 1949 w strefach m oca rstw zachodn ich tryb u n a ły w o j
skow e w y d a ły 5025 w y r o k ó w skazujących, w śró d nich b y ło 806 w y r o k ó w
24
śm ierci. N a to m ia st w strefie ra d zieck iej w ob oza ch in tern ow a n ia u m ies zc zo

no p o n a d 120 tys. osób, z c z e g o 43 tys. p o n io sło śm ierć.
Z god n a w sp ó łp raca zw ycięskich m ocarstw w spraw ie N ie m ie c trw a ła n ad
zw ycza j krótko. Narastające rozbieżn ości, spory, a w reszcie i o tw a rte kon flikty
sp o w od ow a ły, że ju ż w p o ło w ie 1946 roku w praktyce sp a ra liżo w a n e zosta ły
prace S oju szn iczej R a d y K ontroli. To spraw iło, że w p o szczeg ó ln y ch strefach
okupacyjnych to c zy ć się z a c z ę ły odręb n e p rocesy p o lity czn e i in stytu cjon al
ne. P o w ażn e pęknięcie nastąpiło m ię d zy strefam i m ocarstw zachodnich a stre
fą radziecką.
W za ch o d n ich strefa ch w ła d z e o k u p a cyjn e p r z y s tę p o w a ły z w o ln a do
bu d ow an ia n o w e g o n iem iec k iego aparatu p a ń stw o w ego . N a le ż y p rzy tym za
znaczyć, iż proces ten ro zp o czyn a ł się o d tw o rze n ia lokaln ych struktur w ła
dzy. U ja w n ia ło się też coraz bard ziej życie p o lityczn e. R ó w n ież, sp on ta n icz
nie, t w o r z y ły się p a rtie p o lity c zn e . A b y dzia ła ć, m u sia ły m ie ć p o z w o le n ie
w ła d z oku pacyjnych i w p o czą tk o w ej fa zie p o d le g a ły b ezp o śred n iem u n ad
z o ro w i z ich strony. N a czo ło w y b ija ło się pięć form acji, spośród których d w ie
fu n k cjo n o w a ły ju ż w R ep u b lice W eim arskiej. B y ły to: S ocja ld em ok ra tyczn a
Partia N ie m iec (S P D ) i Kom unistyczna Partia N ie m iec (K P D ), zaś trz y to tw o r y
zu p ełn ie n o w e - U nia C h rześcijańsko-D em okratyczn a (C D U ), U nia Chrześci-
jań sk o-S p ołeczn a (C S U ) i W o ln a Partia D em ok ra tyczn a (F D P ).
M o ca rstw a za ch o d n ie u trzym a ły w sw o ich strefach tradycyjn ą strukturę
fed eracyjn ą, a czk o lw ie k zm ien iły liczb ę, gran ice i n a z w y p o szczegó ln ych kra
jów . W latach 1 9 4 6 -1 9 4 7 p o d kontrolą w ła d z oku pacyjn ych p r z e p ro w a d z o
n o p ierw sze w y b o r y d o p a rla m e n tó w krajow ych . Te w ła śn ie ciała p rzed sta
w icielsk ie u ch w a liły n astępnie konstytucje k rajo w e.
P o d kon iec 1946 roku za p a d ła d ec y zja o tw o rze n iu p ierw szy ch struktur
m ięd zystrefow y ch . 2 gru dnia 1946 roku Stany Z je d n o czo n e i W ielk a B ryta
n ia z a w a r ły u m o w ę o p o łą c z e n iu ich stref ok u p a cyjn ych w ram ach je d n e j
korporacji gospodarczej. 1 stycznia 1947 roku na p o d sta w ie tej u m o w y u tw o
rzo n o Z je d n o c z o n y O bszar G ospodarczy, zw a n y B izon ią. W ciągu kilku n a
stępnych m iesięcy p o w o ła n o n iem ieck ie w ła d z e B izo n ii - R a d ę G ospodarczą,
którą w y ło n iły p o szczegó ln e parlam en ty krajow e, i R adę Krajów, zło żo n ą z re
p rezen ta n tó w rz ą d ó w k rajow ych (o b ie te ra d y b y ły organ am i u s ta w o d a w czy
m i), a także R a d ę A d m in istracyjn ą, spełniającą fu nkcje ciała w y k o n a w c z e g o .
W sierp n iu 1948 roku d o B iz o n ii d o łą c z o n o fran cu ską strefę o k u p a cyjn ą
i w ten sposób p o w sta ła Trizon ia.
K w estia zjedn oczen ia N ie m iec stała się p rzed m io tem w ie lu konferencji m ię
d zyn a ro d o w y ch . C zterok rotn ie z a jm o w a ła się tym p ro b le m em na sw ych se
sjach, p o w o ła n a p rze z w ie lk ie m ocarstw a, R ada M in istró w S p ra w Z a g ra n ic z
nych. Jedn akże n iem a l z k a żd ym m iesią cem to p n ia ły n a d zie je na o d b u d o w ę
N ie m ie c ja k o je d n e g o państw a. W p ły w a ły na to narastające sp rzeczn ości in
tere só w m ię d z y m oca rstw a m i za ch o d n im i a Z w ią z k ie m R a d zieck im , i to nie
tylko w spraw ach n iem ieckich . S łow em , zim n a w o jn a n ie stw a rza ła d o g o d
nej sytuacji dla z g o d n e g o rozstrzyg n ięcia p rob lem u N iem iec.
25
W ie lk im fiaskiem za koń czyła się w grudniu 1947 roku londyńska k o n fe

rencja R a d y M in istró w S p ra w Z agraniczn ych czterech mocarstw. U ja w n iły się
tam m ię d z y nim i n iep rz e z w y c ię ż a ln e różn ice zdań, tak w zakresie praw n o-
-terytorialn ej struktury p rzyszłych N ie m iec, ja k i ich kształtu u stro jow eg o.
K on flikt na tym tle o k a za ł się na tyle mocny, iż w o g ó le stało się n ie m o ż liw e
określenie term inu kolejnej sesji R a d y M in istró w S praw Zagranicznych. O zn a
cza ło to także, że n ie b ę d zie traktatu p o k o jo w e g o z N iem ca m i, k tó ry u regu
lo w a łb y całość sp ra w d otyczą cych te g o pań stw a i je g o m iejsca w p o w o je n
nej Europie.
W tej sytuacji Stany Z jed n o czo n e, W ielk a B rytania i Francja p o s ta n o w iły
b ez oglą d a n ia się na ZSRR zb u d ow a ć n iem iecki orga n izm p a ń stw o w y w opar
ciu o ich strefy okupacyjne. N a zo rg a n izo w a n ej w czerw c u 1948 roku w L o n
dyn ie konferen cji trzech m ocarstw zachodn ich oraz B elgii, H o lan d ii i Luksem
burga o ficja ln ie z a p o w ie d zia n o u tw o rzen ie pań stw a za ch o d n io n iem ieck ieg o
o ustroju fed era ln ym i dem ok ratyczn ym .
D o niesłychan ie p o w a ż n e g o konfliktu m ię d z y m ocarstw am i za ch od n im i
a Z w ią zk iem R a d zieck im d o szło w p o ło w ie 1948 roku. K ryzys berliński, k tó
ry w ó w c z a s ro zgo rza ł, stw a rza ł w rę c z g ro źb ę w ybu ch u o tw a rte g o konfliktu
zbrojn ego. P o d ło ż e m całej sp ra w y b y ło w ejście w życie w czerw cu 1948 roku
w strefach zach odn ich i w B erlin ie Z ach odn im re fo rm y w a lu to w e j, o p ra co
w a n ej p rze z A m erykan ów . Rosjanie u znali tę reform ę za b a rd zo n ie b e z p ie c z
ną dla siebie, g d y ż grożą cą - w ich przekon an iu - desta b iliza cją sytuacji g o
spodarczej i fin a n so w ej w e w sch od n iej strefie oku pacyjnej. 18 cz e rw c a 1948
roku Rosjanie za b lo k o w a li w szystkie lą d o w e i w o d n e p o łą czen ia z za ch o d n i
m i sektoram i Berlina. Po kilku dniach o d c ię li też d o p ły w en ergii. S tan y Z je d
n oczon e za rea go w a ły s tw orzen iem giga n tyczn ego m ostu p o w ie trz n e g o w celu
dostarczen ia za op a trzen ia dla B erlina Z a ch o d n iego . P rze z 11 kolejn ych m ie
sięcy o k o ło 300 s a m o lo tó w o d b y w a ło co d zien n ie rejsy d o B erlina Z a ch o d n ie
go, aby d osta rcza ć m u n ie z b ę d n e tow a ry, środk i ż y w n o ś c io w e i su row ce.
Blokada Berlina Z a ch od n iego zakończyła się dop iero 12 m aja 1949 roku, k ie
d y to obu stronom udało się w reszcie osiągnąć porozu m ien ie. Z ażegn an ie k ry
zysu berlińskiego s p o w o d o w a ło przejściow ą p o p ra w ę stosunków m ię d zy m o
carstwami zachodnim i a ZSRR. W yrazem tego było choćby z w oła n ie na 23 maja
1949 roku d o Paryża kolejnej sesji R ady M in istró w S praw Zagranicznych.
D ecy zję rz ą d ó w trzech m oca rstw zach odn ich w sp ra w ie u tw o rzen ia R e
pu bliki Federaln ej N ie m ie c za k om u n ik ow a n o n iem ieck im p rem ierom k rajo
w y m w dniu 1 lipca 1948 roku. R ó w n o cześn ie p rzek a za n o w y ty c zn e, d o ty
czące trybu p rzy g o to w a n ia i zaw artości przyszłej n iem ieckiej konstytucji (tzw .
d o k u m en ty fra n k fu rck ie). N a tej p o d sta w ie p a rla m en ty k ra jo w e p o w o ła ły
R adę Parlam entarną, organ m ający za zadan ie o p ra co w a n ie konstytucji. Rada
ta na in au gu racyjn ym p osied zen iu zebrała się 1 w rześn ia 1948 roku w Bonn.
P o w o ła ła ona sied em w y sp ecja lizo w a n y ch kom isji d o o p ra co w a n ia p o s z c z e
góln ych części u sta w y zasadn iczej. M oca rstw a za ch o d n ie b y ły na b ie ż ą c o in
fo rm o w a n e o p rze b ie g u prac konstytucyjnych, a p rzy tym z a s trz e g ły sobie
26
p ra w o d o za tw ie rd z e n ia konstytucji. N a w ia sem m ó w ią c, z a a p ro b o w a ły d o
piero trzecią je j w ers ję. 8 m aja 1949 roku R ada P arlam en tarn a u ch w a liła
u staw ę zasadniczą - 53 głosa m i p rzy 12 p rzeciw n ych . W eszła ona w życie
24 m aja. W cześn iej została ra tyfik ow a n a p rze z 10 spośród 11 p a rla m en tó w
krajow ych . P rzeciw k o niej w y p o w ie d z ia ł się parlam ent bawarski, k tó ry uznał,
że konstytucja w sposób n ied o sta tec zn y gw a ra n tu je p ra w a k ra jó w fed era cji.
S tan ow isko B a w a rii n ie m ia ło w s z a k ż e ża d n e g o - p o z a sy m b o liczn y m - zn a
czen ia, g d y ż w a ru n k iem w ejścia w życie konstytucji b y ło je j p rzy jęcie p rze z
d w ie trz e c ie w szystk ich p a rla m e n tó w k ra jo w ych , k tó ry to w a ru n e k zosta ł
sp ełn io n y z n addatkiem .
12 m aja 1949 roku o g ło s z o n o d ru gi - o b o k konstytucji - d o k u m en t o z a
sadn iczym zn aczen iu dla N ie m ie c Zachodnich, a m ia n o w icie statut oku pacyj
ny. J eg o p o sta n o w ien ia z a p e w n ia ły trzem m o ca rstw o m za ch o d n im sp ra w o
w a n ie dalszej kon troli nad N iem ca m i. Z a d a n ie to w im ien iu m o ca rstw sp eł
niać m iała W ysoka Kom isja Sojusznicza, której kom petencje o b e jm o w a ły m .in.
reprezen tow an ie R F N w polityce m ięd zyn arod ow ej, sp ra w ow a n ie n adzoru nad
je j h an d lem za gra n iczn ym , p rze b ie g ie m d ek a rteliza cji p rzem ysłu , p rocesem
ro zb ro jen iow y m oraz spłatą reparacji w ojen n ych . N a d to kom isja dyspon ow ała
p raw em w eta w stosunku d o p ro jek tó w zm ian y n iem ieckiej konstytucji. W resz
cie m ocarstw a za ch o d n ie z a re z e r w o w a ły dla siebie p ra w o do p rze jęcia w ła
d z y w N ie m c ze c h Zach odn ich w przypadku za g ro żen ia ich z e w n ę tr z n e g o lub
w e w n ę tr z n e g o b ezp ieczeń stw a , albo też za p ew n ie n ia w yk on an ia sw oich m ię
d zy n a ro d o w y ch z o b o w ią z a ń w o b e c te g o kraju.
14 sierpn ia 1949 roku p rze p ro w a d zo n o p ie rw s z e w y b o r y d o Bundestagu
(iz b a n iższa n iem ie c k ie g o p a rla m en tu ). Partie ch adeckie CD U i CSU u zyska
ły łą czn ie 3 1 % głosów , SPD - 29,2, FD P - 11,9, KPD - 5,7 % , n atom iast p o
zosta łe g ło s y p rzy p a d ły kilku m n iejszym u gru p ow a n io m . P arlam en t u konsty
tu ow a ł się 7 w rześn ia 1949 roku. 12 w rześn ia na p ie rw s z e g o prezyd en ta RFN
w y b ra n o T h e o d o ra Heussa z lib era ln ej FDP. Z k o lei 15 w rześn ia k a n clerzem
został 73-letn i p rzy w ó d c a CD U - Konrad A den au er. Bundestag p o w o ła ł go
na to stanow isko w ięk szo ścią z a le d w ie je d n e g o głosu, k tó ry na d o d a tek n a
le ż a ł d o n ie g o sam ego. W reszcie 20 w rześn ia u tw o rz o n o p ie r w s z y rząd, k tó
ry t w o r z y ły CDU, CSU, FD P o ra z Partia N ie m ieck a (D P ). D zień 20 w rześn ia
1949 roku u w a ża się za datę p o w sta n ia R epu bliki Federaln ej N ie m iec.
N a w ie ś ć o u ch w alen iu u sta w y zasadn iczej R F N w ła d z e ra d zieck ie p r z y
sp ieszyły d zia ła n ia zm ierza ją ce d o p o w o ła n ia d ru g ie g o pań stw a n iem iec k ie
go. Z d o m in o w a n y p rze z N ie m ieck ą S ocjalistyczną Partię Jedności (S E D ) -
która p o w sta ła w 1946 roku w ra d zieck iej strefie oku pacyjn ej z p o łą czen ia
k o m u n istów i so cja ld e m o k ra tó w - N ie m ieck i K ongres L u d o w y 30 m aja 1949
roku p rzy ją ł konstytucję N ie m ieck ie j Republiki D em ok ra tyczn ej. D o o fic ja l
n eg o p ro k la m ow a n ia p o w stan ia N R D d o szło 7 p a źd ziern ik a 1949 roku. N ie
m iecka R ada L u d o w a przekształciła się w ó w cza s w T ym czasow ą Izb ę L u d ow ą
(p a rla m en t), która na p ie rw s ze g o prem iera rządu w sch od n io n iem ieck iego p o
w o ła ła O tto G rotew oh la z SED. Z k o lei na prezyden ta N R D 11 październ ika
27
w yb ra n o W ilh elm a Piecka. W ła d ze radzieckie p rzek a za ły r z ą d o w i w sch od n io-

n iem ieck iem u w s zelk ie funkcje w y p e łn ia n e d o tą d p rze z instytucje oku pacyj
ne. Faktycznie je d n a k kom u nistyczna N iem ieck a R epublika D em okratyczn a
stała się ra d zieck im satelitą i częścią p o d p o rz ą d k o w a n e g o M o s k w ie bloku
w sch od n iego.
27 kw ietn ia 1945 roku w zajętym p rzez A rm ię C zerw on ą W ied n iu p ow stał
k o a licyjn y rząd, z u d zia łem kom unistów , na k tó reg o czele stanął je d e n z h i
storyczn ych lid e r ó w socjaldem okracji austriackiej - Karl Renner. J ego rząd
natychm iast u n ie w a żn ił Anschluss A u strii z 1938 roku i p rzy w ró c ił konstytu
cję z roku 1920.
Z kolei w L ondyn ie 4 lipca 1945 roku USA, W ielka Brytania, Francja i ZSRR
p o d p isa ły tzw. p ie r w s z y układ w sp ra w ie k on troli Au strii. S ta n o w ił on, że
ro z w ó j sytu acji w A u strii n a d zo ro w a ć b ę d z ie R ada S oju szn icza d o sp ra w
Austrii. Rada ta szybko w yzn aczyła strefy okupacyjne czterech m ocarstw w A u
strii. W ie d e ń został p o d z ie lo n y na pięć stref, g d y ż k a żd e z m oca rstw o tr z y
m a ło w łasn ą strefę, zaś piąta - cen traln a - p o zo sta w a ła p o d w sp ó ln y m za
rządem . N a konferen cji poczdam sk iej - d o d a jm y - p o d ję to d e c y zję o w ejściu
w o js k m ocarstw zach odn ich d o sto licy Austrii.
23 listopada 1945 roku o d b y ły się w Austrii w y b o ry parlam en tarn e. N a j
w ię c e j g ło s ó w zd o b yła w nich chadecka A ustriacka Partia L u d o w a (Ó V P ), zaś
d ru gie m iejsce p rzy p a d ło S ocjalistycznej Partii A u strii (S P Ó ). W y b o ry p r z y
n iosły klęskę kom unistom , k tó rz y u zyskali tylk o 5 % głosów , co d a ło z a le d
w ie c z te ry m a n d a ty parlam entarn e. Po w yb o ra ch n o w y ga b in et sfo rm o w a ł
lid e r ch a d ek ó w - L e o p o ld Figi. Zaprosił d o n ie g o p rze d s ta w ic ie li w szystkich
re p rezen to w a n y ch w p a rla m en cie p artii, w ty m ta k że kom u n istów , k tó rz y
o b jęli je d n o m in isterstw o. N a p rezyd en ta pań stw a p arlam en t p o w o ła ł Karla
Rennera, k tó ry sp ra w o w a ł ten u rząd d o śm ierci w 1950 roku. R zą d F igla
m usiał ro z w ią z y w a ć skom p likow an e p rob le m y gospodarcze, fin ansow e i apro-
w izacyjn e. C zynił to skutecznie, chociaż zadania nie u ła tw ia ły m u poczyn ania
ra d zieck ich w ła d z oku pacyjn ych, p ro w a d zą cy ch iście ra b u n k ow ą p olityk ę.
Rosjanie p o w o ły w a li się p rzy tym na p ra w o d o p rzejm o w a n ia m ienia p o n ie
m ieckiego.
26 czerw ca 1946 roku m ocarstw a okupacyjne podpisały drugi układ w spra
w ie kontroli Austrii. N a je g o m o cy A ustria uzyskała p ra w o d o u trzym yw a n ia
stosu nków d y p lom a ty czn y ch z in n ym i pań stw am i. R ada S oju szn icza w c ią ż
je d n a k d y sp o n o w a ła m o żliw o śc ią b lo k o w a n ia austriackich u staw o ch arakte
rze konstytucyjnym ora z u m ó w m ię d zyn a ro d o w yc h .
W m arcu 1947 roku w trakcie k o n feren cji m in istró w sp ra w zagra n iczn ych
m ocarstw w M o sk w ie o m a w ia n o spraw ę tzw. traktatu p a ń s tw o w e g o z Austrią.
Term in em tym określan o traktat p o k o jo w y z Austrią, która ja k o p a ń stw o nie
u czestn iczyła w w o jn ie , g d y ż w tym czasie fa k tyczn ie nie istniała, le c z je d
nak b yła z a a n g a żo w a n a po stronie w ro g ie j zw ycięs k im m ocarstw om . O sta
tecznie traktat pań stw ow y z Austrią został odsunięty na bliżej nieokreśloną p rzy
szłość, a przyczyn ą te g o b y ły kontrow ersje m ię d z y m ocarstw am i. Z w ią z e k R a
28
3. WIELKA BRYTANIA: ODBUDOWA POD RZĄDAMI LABURZYSTÓW
dziecki, k tóry stracił dom inującą p ozycję w Austrii, dążył do osłabienia tego
kraju, silnie w spierając roszczenia terytorialne w ysu w ane p rzez Jugosław ię pod
adresem państw a austriackiego. N atom iast m ocarstw a zachodn ie w żadnym
w ypadku nie ch ciały przystać na u szczuplenie terytorium Austrii.
W iosn ą 1947 roku Austria - w szczeg óln ości W ie d e ń - stała się w id o w n ią
ostrych dem on stracji a n ty rzą d ow y ch , które za n a m o w ą M o s k w y z o r g a n iz o
w a li kom uniści. G abin et p rem iera Figla z d e c y d o w a ł się w t e d y na p o d jęcie
sta n ow czych d zia ła ń p o lityczn ych i społeczn ych, co m ia ło nadszarpn ąć p o
zycję partii kom unistycznej w społeczeństw ie. U tw o rzo n o m .in. system p a rt
nerstwa społecznego, w ram ach którego p rob lem y płac i cen corocznie rozstrzy
gan o z u działem p rzed sta w icieli rządu, zw ią z k ó w z a w o d o w y c h i organ izacji
pracodaw ców . W listopadzie 1947 roku zm u szono d o dym isji kom u n istyczn e
g o ministra. O d tej p o ry aż d o roku 1966 rzą d y spraw ow ała koalicja ch ade
k ó w i socjaldem okratów , którą określano m ian em „w ielkiej koalicji” .
3. WIELKA BRYTANIA: ODBUDOWA POD RZĄDAMI

LABURZYSTÓW
23 m aja 1945 roku Partia P racy p o d ję ła d ec yzję o w yjściu z k o a licji z konser

w atystam i, która tw o rzy ła w ó w c z a s p o d sta w ę p o lityczn ą dla w o je n n e g o g a
bin etu W in ston a Churchilla. Labu rzyści u zn ali b o w ie m , że n ie n a le ż y p r z e
cią ga ć n a d zw y cza jn y c h ro z w ią z a ń p o d y k to w a n y ch w y m o g a m i w o je n n y m i.
Churchill stanął na c z e le ty m c z a s o w e g o je d n o p a rty jn e g o rzą d u k o n serw a ty
stów, b o w ie m w y b o ry dla Iz b y G m in król J erzy V I w y z n a c zy ł na d z ie ń 5 lip-
ca 1945 roku. B y ły to - w y p a d a podkreślić - w o g ó le p ie rw s ze w y b o r y par
lam en ta rn e w p o w o jen n ej Europie.
W y b o ry za k oń czyły się du żą p o ra żk ą k o n s erw a tystó w i o sob iście ich lid e
ra - Churchilla. Partia P racy - z d o b y w s z y 393 m iejsca w o b e c 213 m iejsc kon
serw a ty stó w i 12 lib e r a łó w - po raz p ie r w s z y w h istorii z a p ew n iła sobie ab
solutną p rz e w a g ę m a n d a tó w w Izb ie Gm in. W yn iki te św ia t o d eb ra ł ja k o n ie
spodzian k ę i b y ły on e szeroko k o m en tow a n e. U w a ża n o b o w ie m , iż p o zycja
Churchilla - ja k o sk u teczn ego p r z y w ó d c y z lat w o jn y - p rze z d łu g i czas nie
b ę d zie k w estio n o w a n a . Stało się je d n a k in aczej. B rytyjscy w y b o rc y p o sta n o
w ili odsunąć go, d o ch o d zą c n ajp ew n iej d o p rzekon an ia, że d em ok ra cji n ie
k o n ieczn ie służyć m uszą p rze d łu ża ją ce się rz ą d y ch a ryzm atyczn ych liderów .
Z a d zia ła ło ró w n ie ż to, iż w oczek iw a n ia głosujących doskon ale tra fił program
Partii Pracy, o b iecu ją cy p r z e p ro w a d ze n ie rekonstrukcji kraju w w aru nk ach
za p ew n ie n ia m ieszk a ń com b e z p ie czeń s tw a socjaln ego. Takim i w s z a k treścia
m i p rze p e łn io n y był, o p ra c o w a n y je s z c z e w 1942 roku, ra p ort au torstw a W il
lia m a B e v e rid g e ’a, b ęd ą c y p ro g ra m o w ą w y ty c zn ą dla labu rzystów .
29
26 lipca 1945 roku p o w sta ł rzą d k ie ro w a n y p rze z lid era Partii P racy -
C lem en ta A ttle e. W rz ą d z ie tym zn a la zło się kilku w yb itn ych i cieszących się
du żą p o p u la rn ością p o lityk ó w , b y w y m ie n ić np. Ernesta B evin a (m in is te r
sp ra w za gra n iczn y ch ), H erb erta M o rrison a (m in ister sp ra w w e w n ę tr z n y c h ),
A n eu rin a B evana (m in ister p racy i z d ro w ia ) o ra z S tafforda Crippsa (m in ister
sk a rb u ).
P ierw szy m za d a n iem , ja k ie m usiał p o d ją ć n o w y gabin et, b y ła lik w id a cja
gospodarczych skutków w ojny, a te w przypadku W ie lk ie j B rytanii n a le ża ły
d o n ad er d o tk liw ych . W ojn a w y czerp a ła n iem a l w szystkie re z e rw y w a lu to
w e i k ru szcow e kraju. Z a d łu żen ie za g ra n iczn e p rze k ro c z y ło sum ę 13 m ld
d o la r ó w (z d e c y d o w a n a w ię k s z o ś ć z o b o w ią z a ń p rzy p a d a ła na U S A ), zaś
w handlu zagran icznym istniał d u ży deficyt. W yek sp loa tow a n y w czasie w o jn y
przem ysł w y m a g a ł piln ej m od ern iza cji.
N a szczęście dla W ielk iej Brytanii, A m eryk a n ie w y k a z a li d a lek o idące zro
zu m ien ie je j prob lem ów . Już w 1946 roku U S A p rze k a za ły A n g lii p o życzk ę
w w ysokości 3,75 m ld dolarów . Z a in icjo w a n y w rok p ó źn iej plan M arshalla
u m o ż liw ił L o n d y n o w i skorzystanie z p o m o c y w yn o s zą ce j p o n a d 3 m ld d o la
rów, co sta n o w iło n ajw ięk szą sum ę przypadającą na je d e n kraj. W w y n e g o
cjow an iu tak istotnej p o m o c y o d S ta n ó w Z jed n o czo n ych w ie lk ie zasłu gi p o
ło ż y ł w yb itn y angielski ekonom ista John M aynard Keynes. W yp a d a zaznaczyć,
iż p o za U SA z w yd a tn ą p o m o cą dla A n g lii p ospieszyła też Kanada, p rze k a
zując je j 1,25 m ld dolarów .
U zyskane w ten sposób środki fin a n so w e p o z w o liły rz ą d o w i A ttle e dość
szybko i spraw n ie p rze sta w ić p rzem ysł na produ kcję p o k o jo w ą , a także za k
ty w iz o w a ć eksport. R o z w ią z a n ie n ajp ilniejszych zadań o tw o rz y ło p rze d la-
b u rzy stow sk im g a b in etem p o le d o p r z e p ro w a d z e n ia g ru n to w n y c h re fo rm
0 ch arakterze go sp o d a rczym i społeczn ym . W ciągu 1946 roku p r ze b u d o w a
no system y u b ezp iec ze ń społeczn ych i lekarskich, a także s tw o rz o n o p o d sta
w y d o u rzeczy w istn ien ia w A n g lii m o d elu welfare State, czy li pań stw a d o b ro
bytu. U b e z p ie c z e n ia s p o łe c zn e sta ły się u b e z p ie c z e n ia m i p o w s z e c h n y m i,
a s z c z e g ó ln y nacisk p o ło ż o n o na o b ję c ie n im i lu dn ości b ied n ej, re n cis tó w
1 osób opieku jących się d ziećm i. R eorga n iza cja słu żby z d ro w ia i u b ezp iec ze ń
lekarskich d o p ro w a d z iła d o u p a ń s tw o w ien ia szpitali ora z o b jęcia o k oło 95 %
lu dności b ezp łatn ą o p iek ą lekarską i den tystyczną. W p ra w d z ie ju ż w 1944
roku rząd k o n s erw a tyw n y z a in icjo w a ł reform ę szk o ln ictw a w takim kieru n
ku, aby za p ew n ić p o w szech n e i b ezp ła tn e n au czan ie na p o z io m ie p o d s ta w o
w y m i średn im - je d n a k kon sek w en tn e w p ro w a d z e n ie je j w ż y cie sta n o w i
zasłu gę gabin etu labu rzystów . Za je g o kaden cji w yk szta łco n o 35 tys. n ow ych
n a u czycieli i o d d a n o d o użytku blisko 6,5 tys. n ow ych sal szkolnych.
R zą d Partii P racy - z g o d n ie ze sw ym socjalistyczn ym p ro g ra m em - ro z
p o czą ł n a cjon a liza cję k lu czo w y ch dla pań stw a s ek to ró w gospodark i. W 1946
roku u p a ń s tw o w io n o Bank A n g lii, argum en tu jąc, że je s t to n ie z b ę d n e dla
za p ew n ie n ia je d n o lite j p olityk i fin an sow ej państw a. R o z w a ż a n o ró w n ie ż d a l
szą ingerencję państwa w system finansów, ale p o nam yśle w y c o fa n o się z tych
30
3. WIELKA BRYTANIA: ODBUDOWA POD RZĄDAMI LABURZYSTÓW
planów . W latach 1947/1948 zn a cjo n a lizo w a n o g ó rn ic tw o w ę g lo w e , e n e rg e

tykę, g a z o w n ic tw o , koleje, lo tn ic tw o cy w iln e o ra z tran sport publiczny, zaś
w roku 1949 - p rzem ysł stalow y. P o w a żn em u zw ięk szen iu u le g ły p odatki, co
głó w n ie do tk n ęło lu d zi bogatych . U zyskane z p o d a tk ó w środki pań stw o p r z e
zn a cza ło na in w estycje i d zia ła n ia antyinflacyjne. Tak zasadn icze p rze m ia n y
go sp o d a rc ze b y ły m o ż liw e je d y n ie d zięk i tem u, iż rzą d d y s p o n o w a ł du żą
w iększością w Izb ie G m in i m ó g ł skutecznie fo rso w a ć sw o je pom ysły, n ie b a
cząc na ostre sp rz e c iw y k o n serw a tyw n ej op ozy cji.
U schyłku 1947 roku d ob ra koniunktura gospodarcza n a g le się załam ała,
na co w p ły w m ia ło fiasko - p o d ję te g o p rze z rzą d p o d naciskiem U SA - p ro
gram u p rzy w ró cen ia w ym ien ia ln ości funta na złoto. A b y p rze c iw d zia ła ć n ad
ch od zą cem u k ryzyso w i, m in ister skarbu Cripps o p ra co w a ł tzw. p o lityk ę su
row ości ( austeńty), która zakładała drastyczne posu nięcia d eflacyjn e, w y r z e
czen ia socjaln e, o g ra n ic z e n ie konsu m pcji i d ew a lu a c ję funta. W szystko to
m ia ło d o p ro w a d z ić d o p o b u d zen ia eksportu. Sytuacja p o p ra w iła się n ieco
w roku 1948, a w 1949 n astąpiło n o w e o ż y w ie n ie go sp o d a rc ze , d o c z e g o
p rzy czyn iła się p o m o c u d ziela n a w ram ach planu M arshalla.
M in ister spraw zagra n iczn ych Ernest B evin p o tra fił o p rzeć się presji zn a
n eg o z sym patii prorad zieckich , ra d yk a ln ego skrzydła Partii Pracy, które p o
stu low a ło zd ysta n sow a n ie się kraju w o b e c USA. W latach p o w o jen n y ch b r y
tyjska p olityk a za gra n iczn a b u d o w an a była za tem n iezm ien n ie na zasadach
bliskiej w s p ó łp ra c y p o lity c z n e j i gosp o d a rczej ze S tan am i Z je d n o c zo n y m i,
w stosunku d o których A n g lia w y stęp o w a ła ja k o g łó w n y soju sznik w Euro
pie. Kraj stał się je d n y m z głów n ych fila ró w u tw o rzo n e g o w 1949 roku NATO.
P rze z p e w ie n czas Lon d yn w y ra ź n ie o b a w ia ł się p ersp ek ty w y p o n o w n e g o
o d ro d z e n ia się m ilita ry zm u w N ie m czech . P o d e jm o w a ł w ię c kroki m ające
p rze c iw d z ia ła ć takiej ew en tu aln ości. W roku 1947 W ielk a B rytania i Francja
p o d p isa ły w Dunkierce traktat o w sp ó łp ra cy w ojsk ow ej. W odn iesien iu zaś do
p rob lem u in tegra cji eu ropejskiej, W ielk a B rytania p rze d e w szystk im za in te
resow an a b yła in icja ty w a m i o ch arakterze p o lityczn ym , a nie gospodarczym .
W y ra ze m u trzym yw a n ia się m o ca rstw o w ych aspiracji L on dyn u b y ło p o d
ję c ie w 1947 roku p rze z ga b in et labu rzystow ski d ecyzji o uruchom ieniu w ła s
n e g o p ro g ra m u zb ro jeń a to m o w y c h . W ie lk a B rytan ia n ie ch ciała p o le g a ć
w y łą c z n ie na am erykań skim „parasolu a to m o w y m ” , zaś posiadan ie w łasn ych
sił odstraszania n u k lea rn ego u znała za n iezb ęd n e dla prestiżu kraju.
A n g lia u św iadam iała sobie, choć z oporam i, że n ad szed ł czas rozstania się
z im p eriu m kolon ia ln ym . W roku 1947 p rzyzn a ła n iep o d leg ło ść In d io m i w y
c o fa ła sw e w o js k a z Egiptu, z w y ją tk ie m je d n a k strefy K an ału S u eskiego.
W 1948 roku n iep od ległość uzyskały Birma i Cejlon, zaś w Palestynie pow stało
pań stw o izraelskie. D a w n e p a n ow a n ie kolon ia ln e w zm ien io n ych w aru nkach
Lon d yn chciał zastąpić u trzym yw a n iem bliskich w ię z ó w p o lityczn ych i e k o
n om iczn ych ze sw ym i b yłym i posiadłościam i, a tera z n iez a le żn y m i p a ń stw a
mi. C e lo w i tem u słu żyła p rze b u d o w a fo rm u ły Com m onw ealth. O tó ż w 1949
roku Brytyjską W sp ó ln o tę N a r o d ó w p rzek ształcon o w e W sp ó ln o tę N a rod ó w .
31
Rezygn acja z przym iotn ika „Brytyjska” ozn aczała kres dom in acji W ielk iej Bry
tanii w e w sp ó ln o cie i podkreślała jed n o cześn ie ró w n op raw n ość w szystkich jej
członków .
4. IRLANDIA
W latach II w o jn y ś w ia tow j Irlandia była jed y n y m brytyjskim dom iniu m , które

nie przystąpiło d o w a lk i, za ch o w u jąc neutralność. Trzeba w sza k że dodać, że
w ła d z e nie sp rzeciw ia ły się, g d y Irla n d czy cy p o d e jm o w a li pracę w p rze m y
śle z b ro jen io w y m w A n g lii, ja k ró w n ież, g d y ja k o o ch o tn icy za cią ga li się do
słu żby w brytyjsk iej arm ii. J edn ym z p r z e ja w ó w n eu traln ości b y ło je d n a k
k o n sek w en tn e u trz y m y w a n ie p r z e z Irla n d ię stosu n k ów d y p lo m a ty c z n y c h
z N ie m ca m i i Japonią. W iosn ą 1944 roku rząd U S A za żą d a ł od Irla n d ii w y
dalen ia z w y s p y n iem iec ld ego posła i ja p o ń sk iego konsula, lecz spotkał się
ze zd ecy d o w a n ą o d m o w ą .
W w yb o ra ch d o parlam entu irla n d zk ieg o (D a il) w 1944 roku m ia żd żą ce
z w y cięs tw o odn iosła rzą d zą ca partia Ż o łn ierze Losu (Fianna Fail) prem iera
Eam ona De Valera, za p ew n ia ją c sobie b e z w z g lę d n ą w ięk szość m iejsc (7 6 na
1 3 8 ). W c zerw c u 1945 roku w y g a s ła kadencja p rezyd en ta H y d e ’a. Ten p o
nad 80-letn i p o lity k nie zd e c y d o w a ł się p o n o w n ie k a n d yd ow a ć i na je g o n a
stępcę w yb ra n o ró w n ie ż rep rezen tu jącego Ż o łn ie rz y Losu - Seana Th om asa
0 ’K e lly ’ego. W Irla n d ii p rezyd en t n ie o d g r y w a ł p o w a żn iejszej roli p o lity c z
nej, o gra n icza jąc się d o funkcji reprezentacyjnych.
P ierw sze lata p o w o je n n e p rzyn io sły załam an ie dla gospodark i irlan dzkiej.
Rosnące w szyb kim tem p ie b ezro b o cie p o w o d o w a ło frustrację społeczn ą, co
m ia ło n iek o rzy stn y w p ły w na sytu ację p o lity czn ą . Z a ło ż o n e p rze z S eana
M a cB rid e’a p o p u listyczn e u g ru p o w a n ie D zieci Ludu ( C lann na P ob la ch ta )
szybko zysk iw a ło na zn aczen iu i w roku 1947 w w yb o ra ch u zu pełn iających
w y w a lc z y ło d w a m a n d a ty parlam entarn e.
Z m ian y na scenie p o lityczn ej skłon iły prem iera D e Valera d o ro zw ią za n ia
parlam entu . N o w e w y b o r y o d b y ły się w lu tym 1948 roku. Tym ra zem na
147 m a n d a tów d o obsa d zen ia Ż o łn ierze Losu z a p ew n ili sobie je d y n ie 68, co
o zn a cza ło utratę w ięk szości b e z w z g lę d n e j. Będąca od w ie lu lat g łó w n ą siłą
opozycyjn ą , Partia Jedności Irlan dzkiej (Fine Gael) zd o b y ła 31 m iejsc, Partia
P racy - 14, D zieci Ludu - 10, zaś p o zosta ły m fo rm a c jo m p rzy p a d ły 24 m ie j
sca. Fianna Fail liczyła, że - p o d o b n ie ja k w ie le ra zy w p rzeszłości - w k o a li
cję z nią w e jd z ie Partia Pracy. N ie s p o d z ie w a n ie je d n a k p rze ciw k o rzą d zą cej
dotych czas partii za w ią za ła się w parlam en cie koalicja, skupiająca w szystkie
po zosta łe partie. Stan ow isko p rem iera p o 16 latach sp ra w o w a n ia te g o u rzę
du za tem opuścić m usiał D e Yalera. N o w y m szefe m rzą d u został lid e r Fine
32
5. FRANCJA-TRUDNE POCZĄTKI IV REPUBLIKI
Gael - John Costello. J ego w ie lc e n iejed n o ro d n y rzą d n ie p o tra fił w y p ra c o

w a ć spójnej strategii działania w sprawach w ew n ętrzn ych . W yk a za ł za to dużą
aktyw n ość w spraw ach zagran iczn ych , podejm u jąc dzia ła n ia zm ierza ją ce do
z erw a n ia ostatnich form aln ych w ię z ó w łączących Irla n d ię z W ielk ą Brytanią.
W gru dniu 1948 roku p a rla m en t irla n d zk i - na w n io s e k rzą d u - u ch w a lił
w ystą p ien ie Irlan dii z Brytyjskiej W sp ó ln o ty N a r o d ó w i z a p o w ie d zia ł o g ło s z e
nie kraju republiką. O ficja ln e p ro k la m o w a n ie R ep u b liki Irla n d ii n astąpiło
w kw ietn iu 1949 roku. W ielk a Brytania przyjęła do w ia d om ości te fakty, p rzy
znając je d n a k p rze b yw a ją cym w W ielk iej B rytanii Irla n d czyk o m p ełn e pra
w a polityczn e i obyw atelskie, czyli traktując ich tak sam o ja k o b yw a teli w szyst
kich pa ń stw człon k ow skich Com m onw ealth.
Spektakularną p o ra żk ą Irla n d ii na arenie m ię d zy n a ro d o w e j b y ło o d rz u c e
nie je j w niosku o p rzy jęcie d o O N Z . Stało się ta k na skutek w e ta ra d ziec k ie
go. M o sk w a p rze z d łu g i czas stała na stanow isku, że Irla n d ii nie przysłu gu je
czło n k ostw o w O N Z , p o n ie w a ż nie n ależa ła ona do pa ń stw koalicji an tyh i
tlerow skiej, a co w ię c e j, u trzym yw a ła p o p ra w n e stosunki z N iem ca m i.
W roku 1949 Irlandia w yraziła chęć przystąpienia do NATO. Sform ułow ała
w szelako jed e n warunek, taki m ianow icie, aby w zam ian za to W ielka Brytania
oddała jej sześć hrabstw tw orzących Irlandię Północną (U lster). R ząd brytyjski
nie w yra ził na to zgody, co spow od ow ało, że Irlandia pozostała poza NATO.
5. FRANCJA - TRUDNE POCZĄTKI IV REPUBLIKI
25 sierpn ia 1944 roku d y w iz ja pan cern a gen era ła P h ilip p e’a Leclerca w eszła
do Paryża. T eg o sa m ego dn ia p o połu dn iu w sto licy Francji p o ja w ił się g e n e
rał Charles de G aulle, c z ło w ie k , k tó ry o ca lił h o n o r Francji, p rze w o d z ą c w la
tach w o jn y w a lczą c ym po stronie a lia n tó w W o ln ym Francuzom . W e w rześn iu
de G aulle został p rem ierem rządu tym cza s o w eg o , k tó reg o p o lityczn ą p od sta
w ę sta n o w iły trz y n ajw ięk sze u gru p ow a n ia Ruchu O poru - Francuska Partia
K om u n istyczn a (F P K ), socjaliści (S F IO ) ora z ch adecki Ruch Republikańsko-
-L u d o w y (M R P ). R zą d ten z en ergią przystą p ił d o o d b u d o w y kraju i je g o p o
zycji w św iecie. De G au lle p o d ją ł d ec yzję o u d zia le Francji w w a lc e z N ie m
cam i w rozstrzygającej fa zie wojny. D o p ro w a d ziło to d o u znania je j za członka
zw ycięsk iej koalicji antyhitlerow skiej, c z e g o w y ra z e m b ył u dział kraju w oku
pacji N ie m iec, a także stałe m iejsce w R a d zie B ezp ieczeń stw a O N Z .
S plam ion a u d zia łem w kola b ora cyjn ym pań stw ie Vichy, francuska p r a w i
ca zn a jd o w a ła się w g łęb o k iej d efen s yw ie. T ym czasem le w ic a triu m fo w a ła
i u gru n to w y w a ła sw e w p ływ y. Z faktu te g o z d a w a ł sobie doskonale spraw ę
de G aulle. T rafn ie ró w n ie ż d o strzegał, że szerok ie w a rs tw y sp o łeczeń stw a
oczeku ją p o w a żn ych reform społeczn o-gospodarczych. J ego rząd szybko w ię c
33
pod ją ł o d p o w ie d n ie działan ia, zakładające u d zia ł pań stw a w procesach ek o

n om icznych. Już w gru dniu 1944 roku u p a ń s tw o w io n o k op a ln ie w ę g la na
p ó łn o c y kraju. N a p oczą tk u roku 1945 z n a c jo n a liz o w a n o w ie le p r z e d s ię
biorstw p rzem ysłow y ch , m .in. za k ła d y Renault. W gru dniu 1945 roku zn a
c jo n a lizo w a n o Bank Francji i w ie lk ie banki d e p o z y to w e . W reszcie w k w ie t
niu 1946 roku u p a ń s tw o w io n o elek tryczn ość i gaz. W fabrykach p o w o ła n o
tzw. k o m itety za k ła d o w e , które - ja k o p rze d sta w ic ielstw a ro b o tn ik ó w - u zy
skały w p ły w na za rzą d za n ie p rzed sięb io rstw a m i. U ru ch om ion o też system
za siłk ó w rodzin n ych , g d y ż - w za m ierzen iu de G au lle’a - m ia ł to być środek
słu żący d o p r ze zw y c ię ż e n ia stagnacji d em o g ra ficzn ej.
Bardzo w a żn ą kw estią o w y m ia rz e p o lityczn ym , a p o n a d to m o ra ln ym sta
w a ło się ro zliczen ie z n iedaw n ą, w ie lc e niechlubną, p rzeszłością. P rzy stą p io
no do karania zd ra jcó w i kolaborantów. W ciągu trzech lat sądy specjalne w y
da ły blisko 5,4 tys. w y r o k ó w śm ierci (z czeg o 637 w y k o n a n o ), o k oło 39 tys.
w y ro k ó w w ięzien ia , w tym 2,2 tys. w y ro k ó w d ożyw ocia. W sierpniu 1945 roku
p rzy w ó d c a pań stw a vich ys to w sk ieg o m arszałek P h ilip p e Petain został u zn a
ny w in n ym zd ra d y o jczyzn y i skazany na karę śmierci oraz p o zb a w ien ie stopni
w ojsk ow ych . O statecznie, biorąc p o d u w a g ę w ie k P eta in a (m ia ł 89 la t) oraz
je g o zasługi w czasie I w o jn y św ia to w ej, de G aulle p o sta n o w ił za m ien ić karę
śm ierci na d o ż y w o tn ie w ię z ie n ie . Petain a osa d zon o w w ię z ie n iu na w ysp ie
Yeu p o ło żo n e j u w y b r z e ż y Bretanii, g d zie zm arł 23 lipca 1951 roku. S traco
no natom iast prem iera rządu V ich y i g łó w n e g o rzeczn ika w sp ó łp ra c y z N ie m
cam i - P ierre’a Lavala.
N a gruncie u strojow ym Francja stanęła przed w yb o re m - czy k ontynu ow ać
fo rm y in stytu cjon alne p rze d w o jen n ej III Republiki, c z y też zb u d o w a ć n o w y
system polityczny? W referendum z 21 październ ika 1945 roku aż 96,4% Fran
c u z ó w o p o w ie d z ia ło się p rzeciw k o III R epublice. Jedn ocześn ie z referendu m
o d b y ły się w y b o ry parlam en tarn e. W obu głoso w a n ia ch - co w a rte p odkreś
len ia - p o raz p ie rw s z y u czestn iczyły kobiety. N ajsiln iejszą partią o k a za li się
kom uniści, na których g ło s o w a ło 5 m in osób (2 6 % ). N astęp n i b yli socjaliści
z 4,6 m in g ło s ó w (2 4 % ), a k olejn a p o zy c ja p rzy p a d ła ch a d ek o m z M R P -
4,5 m in (2 3 ,5 % ). Słabo w yp a d li dom in u jący w III Republice ra dykałow ie, k tó
rz y u zyskali w y n ik (5 ,8 % ) zn a m ion u jący zm ierzch w p ły w ó w tej form acji.
Kom uniści z a p ro p o n o w a li socjalistom stw o rz e n ie w s p ó ln e g o rządu , b o
w ie m te d w ie p a rtie p o sia d a ły w ięk szo ść w p a rla m en cie. S ocjaliści u znali
w sza k że taką fo rm u łę rz ą d o w ą za ry zyk o w n ą . Po w stał za tem ga b in et trzech
n ajw ięk szych u gru p ow a ń , a stan ow isko p rem iera z a c h o w a ł de G aulle. N ie
z g o d z ił się on z d e c y d o w a n ie na p rzy zn a n ie k om u n istom je d n e j z g łó w n y ch
tek m in isterialn ych (o b ro n a , sp ra w y za gra n iczn e, sp ra w y w e w n ę tr z n e ), p o
n ie w a ż - j a k a rg u m en to w a ł - z a ch w ia ło b y to p o zycją Francji, która p o w in n a
za ch o w a ć ró w n o w a g ę w o b e c U S A i ZSRR. O stateczn ie p rze d sta w ic iele FPK
o b jęli c zte ry resorty gospodarcze.
2 listopada 1945 roku w e s zła w życie ustaw a o tym cza s o w ej orga n izacji
w ła d z państw a. Z g o d n ie z je j p o sta n o w ien ia m i, p rem ier w okresie p rze jścio
34
w y m w y p e łn ia ć m ia ł ró w n ie ż funkcje g ło w y państw a. J e d n o izb o w e Z g ro m a

d zen ie N a r o d o w e k o n tro lo w a ło rząd. N a jw a żn ie js zy m za d a n iem parlam entu
b y ło je d n a k szyb kie u ch w a len ie n o w e j konstytucji.
G en erał de G aulle d ą żył d o za p ew n ien ia rz ą d o w i silnej p ozycji, co p o z w o
liło b y m u spraw n ie ro z w ią z y w a ć p iętrzą ce się p ro b le m y gospodarcze. Fran
cję b o w ie m d o tk n ę ły w ie lk ie k ło p o ty a p row izacyjn e. Rosła p rzy tym in flacja,
a fran kow i gro ziło całkow ite załam anie. Tym czasem parlam ent za m ierza ł ściś
le e g z e k w o w a ć sw e p r z y w ile je i n ie o d d a w a ć p ierw szeń s tw a eg ze k u ty w ie .
P o w ró t d o znanych sprzed w o jn y in tensyw nych u tarczek partyjnych n ap aw ał
d e G au lle’a rosnącym n iep ok ojem . N ie p o s k ro m io n e p a rty jn ia ctw o w sza k o b
w in ia ł on z a w s ze o d p o w ie d z ia ln o ś c ią za w s z e lk ie n ieszczęścia, ja k ie d o tk n ę
ły Francję. W gru dniu 1945 roku d o szło d o ostrego konfliktu m ię d z y szefem
rzą d u a p a rla m en tem na tle b u d żetu w o js k o w e g o . 20 styczn ia 1946 roku
ge n era ł de G au lle n iesp o d ziew a n ie z ło ż y ł dym isję z z a jm o w a n e g o sta n o w i
ska, u znając sw oją m isję za w yczerp a n ą , g d y ż n ie m o ż liw ą d o p o g o d z e n ia z -
ja k to określił - „w yłą czn ym i rzą d a m i p a rtii” . Z w o ln io n e p rze z de G a u lle’a
m iejsce za jął socjalista Felix G ouin, k tó ry u trzym ał w n iezm ien io n ej postaci
fo rm u łę tró jp a rtyjn eg o gabinetu.
W k w ietn iu 1946 roku Z g ro m a d z e n ie N a r o d o w e za k o ń czy ło prace nad
p rojek tem konstytucji. Projek t ten p r z e w id y w a ł kla syczn y system p a rla m en
tarn y z n ad rzęd n ością je d n o iz b o w e g o Z g ro m a d zen ia N a r o d o w e g o nad w ła
d zą w yk o n a w czą . D la p rezyd en ta repu bliki r e z e rw o w a ł u p ra w n ien ia n iem al
w y łą c z n ie sym b oliczn e. Tak zn a czą ce osła b ien ie p o zy cji g ło w y pań stw a p o
d y k to w a n e b y ło tym , iż w ięk szość p a rla m en ta rzy stó w o b a w ia ła się persp ek
ty w y o b jęcia te g o u rzędu p rze z de G a u lle’a.
5 m aja 1946 roku o d b y ło się referendu m , w k tó rym sp o łec ze ń stw o fra n
cuskie o d rzu ciło u ch w a lo n y p rze z p a rla m en t p rojek t konstytucji (1 0 ,5 m in
g ło s ó w p rzeciw ; 9,3 m in z a ). Zaistniała za tem k on ieczn ość w y b o ru n o w e g o
Z grom a d zen ia N a ro d o w e g o , które - działając także ja k o konstytuanta - o p ra
c o w a ło b y k o lejn y p rojek t konstytucji. Z osta ło o n o w y ło n io n e w w y b o ra c h
p rze p ro w a d zo n y ch 2 cz e rw c a 1946 roku. Tym ra zem n ajw ięcej g ło s ó w o tr z y
m a li ch a d ecy - 5,6 m in , c z y li 2 8 ,1 % , dystansując k o m u n istów (2 6 ,2 % ) i so
cja listó w (2 1 ,2 % ).
Za p o d sta w ę sw ych prac n o w y p a rla m en t p rzy ją ł o d rzu c o n y 5 m aja p r o
je k t ko n stytu cji, p o d d a ją c g o w s z a k ż e is to tn y m m o d y fik a c jo m . I tak, na
w n io s e k ch a d eck ie g o MRP, p rz y ję to zasadę d w u iz b o w e g o p a rla m en tu , skła
da ją ceg o się ze Z g ro m a d zen ia N a r o d o w e g o i R a d y R epubliki, a ta k że w z m o c
n io n o k o m p e te n cje p re z y d e n ta i p rem iera . P ro je k t ten stał się p r z e d m io te m
re fere n d u m z 13 p a ź d z ie rn ik a 1946 roku. Za p ro jek te m g ło s o w a ło 9,2 m in
Francuzów , p r z e c iw 8,1 m in, a 8,4 m in w strzym a ło się o d głosu. Tym sam ym
IV Republika, uzyskując w reszcie sw oją konstytucję, w yszła z okresu tym cza
sow ości. Trzeba jed n a k zw ró cić u w a g ę na to, że konstytucję p rzy jęto stosun
ko w o n iew ielkim m arginesem głosów. Ś w iadczyło to o istnieniu pow ażn ych ro z
bieżn ości ustrojow ych w śró d sił politycznych. O b o z o w i p rze ciw n ik ó w konsty
35
tucji n ieform aln ie p rze w o d z ił gen erał de Gaulle, któ ry - p o w od u ją c się n ieu f
nością w o b e c parlam entaryzm u - odrzu cił za ró w n o pierw szy, ja k i drugi pro
jek t konstytucji, uznając je za w a d liw e i n iedostosow an e d o potrzeb kraju.
W y b o ry d o Z g ro m a d zen ia N a r o d o w e g o o d b y ły się 10 listopada 1946 roku,
ju ż na pod sta w ie n ow ej konstytucji. Komuniści z 5,5 m in głosów, ja k ie na nich
padły, od zysk a li status p ierw szej partii w e Francji. Socjaliści stracili pon a d
700 tys. głosów , zaś M R P o k oło 500 tys. D o b rze w yp a d ła , n ied a w n o u tw o
rzon a , p r a w ic o w a Republikańska Partia W oln o ś ci (P R L ). R a d y k a ło w ie też
o d n o to w a li n ie w ie lk i w zro st poparcia. D ru gą izb ę parlam entu , tj. R a d ę R e
publiki, w y ło n io n o 24 listopada.
Po ostrym k ryzysie p o lityczn ym , k ie d y to fiaskiem za k o ń czy ły się p rób y
u tw o rzen ia rządu p rze z k om u n istów i chadeków , 16 gru dnia 1946 roku na
c z e le p rze jś c io w e g o rządu, sku piającego w y łą c z n ie socjalistów , stanął Leon
Blum. 16 stycznia 1947 roku na p ie rw s z e g o prezyd en ta IV Republiki p o łą
czo n e iz b y parlam en tu w y b ra ły socjalistę - V in cen ta A u riola.
Po dym isji gabin etu Blum a, 18 stycznia 1947 roku m isję stw o rzen ia n o
w e g o rządu o trzym a ł socjalista Paul R am adier, k tó ry z b u d o w a ł trójpartyjn ą
koalicję socjalistów , k om u n istów i chadeków . Szybko koalicja ta została p o d
m in o w a n a n arastającym i k on fliktam i sp o łeczn ym i i p o lityczn ym i. Finansom
państw a g ro ziła katastrofa, spadał p o z io m życia i k w itł cza rn y rynek. Chcąc
uzyskać ró w n o w a g ę b u d żeto w ą , socjaliści i ch a d ecy d o m a g a li się z a m ro ż e
nia za ró w n o płac, ja k i cen. Kom uniści n atom iast o p o w ia d a li się za stałym
w zro stem płac i sta w ali na czele liczn ych strajków. S p ory w e w n ą trz rządu
bu d ziła p o lityk a kolon ialna, a w szczeg óln ości - trw a ją ca o d listopada 1946
roku - w o jn a w In doch inach . W tej sp ra w ie kom uniści ró w n ie ż z a jm o w a li
odręb n e stanow isko, in ne n iż ich p a rtn erzy koalicyjn i, żądając b ezw a ru n k o
w e g o uznania p rzez Francję n iep od ległości sw ych kolonii. W szystko to d o p ro
w a d z iło do zerw a n ia koalicji i 4 m aja 1947 roku p rem ier R a m a d ier usunął
kom unistów z rządu. N ie w ą tp liw ie krok ten p od yk tow a n y był też zaostrzeniem
się sytuacji m ięd zyn a rod ow ej, co skłoniło Francję d o w y ra ź n e g o o p o w ie d z e
nia się p o stronie USA, tym bard ziej że A m eryk a n ie za p o w ia d a li u ru ch om ie
nie du żej p o m o c y dla zw ią za n ych z nim i k ra jó w europejskich.
W iosn ą 1947 roku gen era ł d e G aulle z a p o w ie d z ia ł rych łe p o w o ła n ie do
życia w ła sn eg o ruchu p o lity czn eg o . Ruch ten p o w sta ł w k w ietn iu , p rzy jm u
ją c n a z w ę - Z g ro m a d zen ie Ludu Francu skiego (R P F ). Za g łó w n e g o w ro g a
p o lity c z n e g o w ó w c z a s d e G aulle u znał ko m u n istów i z d e c y d o w a n ie w ystą p ił
przeciw ko nim, zapow iadając rów nocześn ie działania na rzecz zw iąza n ia Fran
cji na arenie m ię d zy n a ro d o w e j ze Stanam i Z je d n o czo n y m i. W w y b o ra ch sa
m o rzą d o w y ch w p a źd ziern ik u 1947 roku ruch ga u llistow sk i zeb rał aż 4 0 %
głosów , co d o w o d z iło , że de G aulle cies zy się w sp o łeczeń stw ie n iezm ien n ie
w yso k im au torytetem .
R zą d y w e Francji w latach 1 9 4 7-195 1 sp ra w o w a ła tzw. „trzecia siła” , czyli
koalicja socjalistów , ch a d ek ó w i radykałów . O p o zy cję le w ic o w ą tw o r z y li k o
m uniści, p ra w ic o w ą zaś - gaulliści, m o cn o p o d n o szą cy sw ój k rytyczn y stosu
36
n ek d o instytucji IV Republiki. R zą d zą ca koalicja n ie m iała solidn ej w ię k s z o

ści w parlam encie, a na dod a tek rozsadzały ją sprzeczności m ię d zy p o szcze
gó ln ym i partiam i. W kon sek w en cji częstym zja w isk iem sta w a ły się k ryzysy
g a b in eto w e , co u p o d o b n iło IV Republikę d o je j p o p rzed n iczk i, tj. III R ep u b li
ki. W ciągu 4 la t aż cztero k rotn ie zm ie n iły się rządy. N a c z e le d w ó c h rz ą d ó w
stali p o lity c y ch a d eccy - R o b ert Schum an i G eorges B idault, zaś k olejn ym
d w ó m p r z e w o d z ili ra d y k a ło w ie - A n d re M a rie i H en ri Q u eille.
Francja b o ryk a ła się z ro zliczn y m i tru dn ościam i go sp o d a rczym i. Sytuację
p o ga rsza ły w y so k ie koszty toczo n ej w In doch inach w o jn y R zą d nie za w sze
p o tra fił za rea g o w a ć w o d p o w ie d n i sposób. G dy w 1947 roku p o d ją ł d ec yzję
0 lik w id a cji su bw en cji d o w ę g la , cen y w ę g la , en erg ii elek tryczn ej i ga zu sko
c zy ły b ły sk a w iczn ie p ra w ie o p o ło w ę , w y w o łu ją c la w in o w ą p o d w y ż k ę cen
to w a ró w przem ysłow ych . R o b o tn icy często sięgali po broń strajkow ą, b y u p o
m n ieć się o p o d w y ż k ę płac. O b liczon o, ż e liczb a stracon ych ze w z g lę d u na
strajki w 1947 roku dni p racy w y n o s iła o k o ło 23 m in. R zą d p rem iera Schu
m ana p rze p ro w a d ził w pa rla m en cie kilka an tystrajkow ych ustaw, które z e
z w a la ły n a w et na u życie w ojsk a w celu tłu m ien ia strajków. Kom uniści u m ie
ję tn ie podsycali strajki i protesty, upatrując dla siebie szansy w desta b iliza cji
sytuacji w kraju. A m erykań ski am basador w Paryżu u znał - ja k to określił -
„b itw ę o Fran cję” za je d e n z k lu czo w ych e le m e n tó w zim n ej w ojn y. U S A p o
sp ieszyły w ię c z w yd a tn ą pom ocą.
W ram ach plan u M arshalla Francja w latach 1 9 4 8 -1 9 5 2 o trzym a ła łą c z
nie p on ad 2,5 m ld dolarów , co u m o ż liw iło gru n to w n ą m o d ern iza cję p rze m y
słu. W 1949 roku o d n o to w a ła ju ż w y r a ź n y w z ro s t gospodarczy. P o stęp o w i
tem u n ie to w a rz y s z y ła w szela k o je s z c z e p rze z jakiś czas p o p ra w a sytuacji
społeczn ej.
W p o lityce za gra n iczn ej zaraz p o zakoń czen iu w o jn y Francja u siłow ała re
a lizo w a ć w y ty c zo n ą p rze z de G au lle’a politykę ró w n e g o dystansu w o b e c U SA
1 ZSRR. S zybko je d n a k zd a ła sobie sp ra w ę z n ierealn ości te g o rodzaju strate
gii, staw iając w rezu ltacie na w sp ó łp ra cę i sojusz z W aszyn gton em , a nadto
o p o w ia d a ją c się za b lisk im w s p ó łd z ia ła n ie m k r a jó w E u ro p y Z a c h o d n ie j.
4 m arca 1947 roku p od p isa n y został w D unkierce francusko-brytyjski traktat
soju szn iczy z 50-letn im term in em w a żn o ści. O ba pań stw a p o d ję ły n astępnie
w ysiłki, a b y traktatem tym objąć ró w n ie ż trz y kraje Beneluksu. Ich z w ie ń
czen ie stan ow iło zaw arcie 17 marca 1948 roku tzw. paktu brukselskiego, któ ry
łą czył Francję, W ielk ą Brytanię, B elgię, H o lan d ię i Luksem burg soju szem w o j
skow ym , a ta k że p r z e w id y w a ł ich ścisłą w s p ó łp ra c ę go sp o d a rczą . W id z ą c
p o trzeb ę skoordyn ow an ia sw ojej p olityk i z p olityk ą U S A ora z p a ń stw za ch o d
nioeu ropejskich, na początku 1948 roku P a ryż odstąpił od re a lizo w a n ia ostrej
lin ii w o b e c N ie m iec, rezygn u jąc m .in. z kon cepcji ek o n o m iczn eg o p o w ią z a
nia z Francją Z a g łęb ia Saary i w y rze k a ją c się reparacji w oje n n ych . W m arcu
1948 roku Francja u reg u lo w a ła sw e stosunki z W ło c h a m i, a w y r a z e m te g o
było podpisan ie z n im i układu o u nii celn ej. W 1949 roku w y k a z y w a ła du żą
aktyw n ość w trakcie p o w o ły w a n ia Paktu P ó łn o cn o a tla n ty ck ieg o (N A T O ).
37
P o w a żn y m i stale n ab rzm iew a ją cym p rob lem em p o w o je n n e j Francji b yła

spraw a kolonii. W ła d z e w P aryżu d o strzeg a ły narastanie p o sta w n ie p o d le g ło
ściow ych w śró d lu d ó w A z ji i A fry k i. Z dru giej je d n a k stron y trudno b y ło im
się rozstać z im p eriu m k olon ialn ym . P o d jęto za tem d zia ła n ia zm ierza ją ce d o
zm o d y fik o w a n ia statusu te r y to r ió w zam orskich, tak a b y m o ż liw e stało się
z a p ew n ie n ie im p ew n ej sam odzieln ości p rzy jed n o czesn y m z a g w a ra n to w a
niu Francji zdania decydującego. Temu celo w i służyć m iało ustanow ienie przez
konstytucję z 1946 roku U nii Francuskiej ( U nion Franęaise), która m ia ła być
fo rm ą sw oistej w s p ó ln o ty Francji i je j posiadłości. N a ro d o m k o lon ia ln ym z a
p ew n io n o u dział w zarządzan iu w ła sn ym i krajam i. Co w ięcej, m ieszkań cy t e
ry to rió w zam orskich uzyskali takie sam e p ra w a o b yw a telsk ie ja k Francuzi.
Tego rodzaju posu nięcia nie w s z ę d z ie z d a ły eg za m in . W In doch in ach sy
tuacja skom p lik ow a ła się na tyle, że d o szło tam d o w yb u ch u w ojny. K rw a w e
starcia m ię d z y o d d zia ła m i francuskim i a lu dn ością m iejsco w ą ro z e g r a ły się
w m aju 1945 roku w Syrii. A spiracje S yry jczyk ó w pop a rła W ielk a Brytania,
w w yn ik u c z e g o Francja zm u szon a b y ła w y c o fa ć się z B lisk iego W sch odu .
W marcu 1947 roku w o js k o francuskie k rw a w o stłu m iło bunt M a lg a s z ó w na
M adagask arze.
6. BELGIA, HOLANDIA, LUKSEMBURG: POWSTANIE BENELUKSU
C oraz bard ziej rysujący się n o w y kształt św iata, u fo rm o w a n y w w yn ik u w o j

ny, skłonił B elgię, H o la n d ię i Luksem burg d o n a w ią za n ia n ie tylk o b a rd zo
ścisłej w spółpracy, le c z także n adan ia je j ram zin stytu cjon a lizo w a n ych . Już
5 w rześn ia 1944 roku w L o n d y n ie em igra cy jn e rzą d y tych pa ń stw p o d p isa ły
k o n w en cję celną. P rze w id y w a ła ona zn iesien ie o p ła t celn ych w e w za je m n ej
w y m ia n ie oraz w p ro w a d z e n ie w sp ó ln ej ta ry fy celn ej w o b e c innych państw.
Zakładano, że k o n w en cja ta za czn ie fu n k cjon ow ać b ezp o śred n io p o w y z w o
leniu Belgii, H olan dii i Luksem burga spod okupacji niem ieckiej. Jednak w roku
1945 p o ja w iły się ró żn ice zdań p o m ię d z y trzem a krajam i, w y m a g a ją c e n o
w ych u zgod n ień . W reszcie 14 m arca 1947 roku podpisan o p ro to k ó ł u zu p eł
n iający i o stateczn ie 1 stycznia 1948 roku k on w en cja celn a w e s z ła w życie.
W sp ółp ra cy B elgii, H o la n d ii i Luksem burga nadan o m ian o Beneluks, stano
w ią c e skrót o d p ierw szy ch sylab n a z w tych państw.
O d początku rzu cał się w o c z y w yso k i stopień sfo rm a lizo w a n ia Beneluk
su. M o żn a odnieść w ra żen ie, że zu pełn ie n ieproporcjon aln y do skali zjawiska,
jakim była jed y n ie w sp óln ota celna. Belgia, H olan dia i Luksem burg p o w o ła ły
b o w ie m trzy w sp ó ln e o rga n y - R adę Ekonom iczną Unii, R adę A dm in istracyj
ną Ceł i R adę Porozu m ień H an d low ych . P ie rw s zy z tych o rg a n ó w szybko z a
czą ł p ełn ić rolę koord yn a tora szerok o rozu m ian ych d zia ła ń gosp od a rczych
38
trzech państw. W ych od zą c od spraw celnych, Beneluks n ieb a w em stał się p lat
form ą gru n tow n ego w spółdziałan ia uczestniczących w nim krajów, tak na polu
gospodarczym , ja k i p o lityczn ym . Stał się za tem za czyn em p ro c e s ó w in te g ra
cyjn ych w E u ropie Z a ch o d n ie j, d osta rcza ją c d o b ry ch w z o r ó w w s p ó łp ra c y
i w sp ó łd zia ła n ia .
B e lg ia w y szła z w o jn y b e z p o w a żn iejszyc h zn iszczeń . Kraj - ja k o je d e n
z n ieliczn ych w E u ropie - n ie b ył zadłużony, a co w ię c e j, spore z o b o w ią z a
nia płatnicze w o b e c n iego m ia ły Stany Zjedn oczon e i W ielka Brytania. Z jed n ej
strony b y ły to płatn ości za d o sta w y w czasie w o jn y strategiczn ych su ro w có w
z Konga, z d ru giej zaś - o p ła ty za to, że w k o ń cow ej fa z ie w o jn y terytoriu m
b elgijsk ie sta n o w iło b a zę dla o p era cji w o js k o w y ch a lia n tó w p rze ciw k o N ie m
com . G ospodarka b elgijska sta rtow a ła za te m z w y s o k ie g o pułapu. S przyjała
je j też sytuacja p o w o jen n a , a zw ła szcza w z m o ż o n e z a p o trze b o w a n ie o d b u
d o w u ją c e j się E u ro p y na stal i w ę g ie l, k tó re to to w a r y kraj e k s p o rto w a ł.
W szystko to spraw iło, że w p ierw szej d ek ad zie p o w o je n n e j B elgia b yła n aj
szybciej ro zw ija ją cy m się pań stw em europejskim .
W ew n ętrzn a sytuacja polityczn a - co stan ow iło kontrast dla pom yślnie ro z
w ija ją cej się gosp od a rk i - n ie układała się d o b rze. N a p ie r w s z y plan w ysu
w a ł się kryzys z w ią z a n y z tzw. kw estią królew ską. S p raw a ta p rze z kilka la t
bu dziła o lb rzym ie em ocje i p o d zieliła B e lg ó w na d w a zw aśn ion e obozy. D o ty
czyło to konsekw en cji n ad er ko n trow ersyjn ego za ch o w a n ia króla B e lg ó w -
L eop old a III - podczas wojny. M onarcha ten nakazał kapitulację w sytuacji, g d y
jedn ostki belgijskie sta w iały jeszcze o p ó r N iem com , a następnie o d m ó w ił uda
nia się z rządem na em igrację. Zam iast tego naw iązał ro zm o w y z H itlerem i z g o
d ził się na sw ą dep ortację do N iem iec. R ó w n ież p o za p olityczn e poczyn ania
Leopolda III w zb u d ziły krytykę, a głów n ie je g o m ałżeństw o z Lilianę Baels, które
za w a rł b ez z g o d y rządu, p rzez co złam ał zasadę konstytucyjną.
7 m aja 1945 roku, p o o s w o b o d z e n iu g o p rze z aliantów , L e o p o ld III w y r a
ził chęć p o w ro tu d o kraju i o b jęcia na n o w o tronu. Fu nkcjonujący w Brukseli
od w rześn ia 1944 roku rzą d jed n o ści n a ro d o w e j p rem iera H u berta P ierlota
za g ro ził w te d y dym isją, g d y ż - ja k s tw ierd ził w w y d a n y m kom u n ikacie - „nie
m o że przyjąć o d p o w ied zia ln o ści za w ydarzen ia, jakie obecność króla w kraju
m o że sp o w o d o w a ć ” . R o z p o c zę ły się trudne n egocjacje m ię d zy przeb yw a ją cym
w Salzburgu Leo p o ld em III a reprezentantam i belgijskich sił politycznych. Króla
za p ra w o w ite g o w ła d cę u w a ża ły u gru pow ania katolickie i w iększość Flam an-
d ó w (leo p o ld yści), zaś przeciw ko niem u w ystęp ow a li liberałow ie, socjaliści, ko
muniści i w iększość W a lo n ó w (a n ty leop old y ści). Z a o gn ia jący się sp ór skłonił
L e o p o ld a III d o p rzek a za n ia w p o ło w ie lipca 1945 roku regen cji w ręce je g o
brata Karola. Jednocześnie król w yra źn ie podkreślał cza so w y charakter tych
rz ą d ó w i za p o w ia d a ł odzyskanie sw ych m onarszych prerogatyw . W ahanie rzą
du - od 12 lu tego 1945 roku w ła d z ę sp ra w o w a ł gabin et prem iera A c h ille ’a
va n A ckera, b ęd ący r ó w n ie ż rzą d em jedn ości n arod ow ej - w spraw ie przyjęcia
decyzji L eo p o ld a III s p o w o d o w a ło kryzys polityczny, ze w z g lę d u na rezygna-
39
cję solidaryzujących się z królem m in istrów katolickich. W efek cie rząd u trzy
m ał się jed y n ie d zięk i brakow i ja k iejk o lw iek alternatywy.
9 stycznia 1946 roku regen t K arol ro z w ią z a ł p arlam en t i rozpisał w y b o ry
na 17 lu tego . W y b o ry te p rzy n io sły zm ia n y w u kładzie sił. Istotn ie w z m o c n i
ły sw ą p ozycję d w ie najw iększe form acje, a m ia n ow icie katolicka Partia Chrze-
ścijańsko-Społeczna i Partia Socjalistyczna, które o d n o to w a ły przyrost m a n
d a tó w za ró w n o w Iz b ie D epu tow an ych , ja k i Senacie. T rzecią siłą p o lityczn ą
stali się komuniści, a ich stan posiadania w Izb ie D epu tow an ych w zró sł z 9 do
23 m an datów . D o tk liw ą p o ra żk ę o d n o to w a li n atom iast lib e ra ło w ie , tracąc
p o ło w ę m andatów .
W b re w o czek iw a n io m , w y b o r y nie d o p ro w a d z iły d o w y k la ro w a n ia się sy
tuacji p o lityczn ej. Była ona w c ią ż p a tow a , co sta n o w iło skutek braku osta
te c zn e g o ro zstrzygn ięcia w k w estii królew sk iej, p o n ie w a ż żadn a ze skon flik
tow a n ych stron nie m o g ła p rze fo rso w a ć w ła sn eg o ro zw ią za n ia , ale je d n a k
b yła na tyle silna, b y skutecznie b lo k o w a ć inne p rop o zycje. N a tę p o d s ta w o
w ą spraw ę d o d a tk o w o n a ło ży ły się rozb ieżn ości w kw estiach gospodarczych
i społeczn ych , a także narastający kon flikt m ię d z y Flam an dam i a W alon am i.
Tak w ię c belgijska scena p o lityczn a la t p o w ojen n ych ch a ra k tery zow a ła się
d u żym rozch w ia n iem , a k o lejn e rzą d y n a s tę p o w a ły p o sobie w b ły sk a w icz
nym tem p ie. P rz y w ó d c y g łó w n y ch partii A . va n A ck er i Pau l-H en ri Spaak k il
kakrotn ie staw ali na c z e le gabin etów . N a le ż y też za zn a czyć, iż w n iektórych
rządach zasiadali kom uniści.
K olejn e w y b o ry p arlam en tarn e o d b y ły się 26 m aja 1949 roku. Tym ra zem
g ło so w a n o w e d łu g n o w e j ordynacji, p rzyzn a ją cej p ra w a w y b o rc ze kobietom .
Z w y b o r ó w w zm o c n io n a w y s z ła Partia C h rześcijańsko-S połeczn a, która za
p ew n iła sobie b e z w z g lę d n ą w ięk szo ść w Senacie, zaś w Izb ie D ep u tow a n ych
d o takiej w ięk szości zabrakło je j tylko d w ó ch g ło s ó w (m ia ła 105 m a n d a tó w
na 2 1 2 ). Socjaliści d y sp o n o w a li 66 m iejscam i w Izb ie D ep u tow a n ych , lib era
ło w ie - 29, a kom uniści - 12. W yra źn e z w y c ię s tw o partii katolickiej sp rzyja
ło o b o z o w i leo p o ld ystó w . 11 sierpnia 1949 roku p o w sta ł - skupiający k a toli
k ó w i lib e ra łó w - rzą d G astona Eyskensa. G abin et ten uznał, że n ajlepszym
sposobem rozw ią za n ia kw estii królew skiej b ęd zie zo rga n izo w a n ie referendu m
w spraw ie po w ro tu króla, co sam L eo p o ld III zasu gerow ał ju ż w p o ło w ie 1948
roku. P o d w p ły w e m argum en tacji rządu p a rla m en t przystał na p r z e p ro w a
d zen ie referendu m .
H o la n d ia poniosła najw iększe spośród k rajów zachodnioeuropejskich straty
lu d n ościow e i m a terialn e w latach II w o jn y św ia to w ej. Rekonstrukcja g o s p o
darcza przebiegała jed n a k n ad zw yczaj sprawnie, a kolejne rzą d y w ło ż y ły w iele
w ysiłku, aby szybko zb u d o w a ć p o d sta w y tzw. pań stw a dobrobytu . N ie b a w e m
H o le n d rz y za częli cieszyć się stopą ż y c io w ą n ależącą d o n ajw yższych w Eu
ropie.
N a s tę p o w a ło ro zlicza n ie się z przeszłością, ukarano w ie le osób k o la b oru
ją cyc h z n iem ieck im oku pantem . 18 osób skazano na karę śm ierci, z c z e g o
40
w yk o n an o 5 w y r o k ó w W śród straconych b ył p rzy w ó d c a holen derskich fa szy

s tó w A n to n Mussert.
N a scenie p o lityczn ej kraju c z o ło w ą rolę o d g r y w a ły d w ie partie: K a tolic
ka Partia L u d o w a i Partia P racy (so cja liści). Poza n im i lic z y ły się je s z c z e d w ie
partie protestanckie - Partia A ntyrew olu cyjn a i U nia H istorycznych Chrześcijan
- lib e ra ło w ie o ra z kom uniści. Ci ostatni a p o geu m s w e g o zn a czen ia osią gn ęli
w 1946 roku, k ie d y to w w yb o ra ch parlam entarn ych z d o b y li 10 m a n d a tó w
(n a 100 ). Późn iej je d n a k sto p n io w o tracili w pływ y, uzyskując w k olejn ych w y
borach coraz go rsze rezultaty.
W roku 1948 - p o bard zo d łu gim 50-letn im p an ow an iu - abd yk ow a ła kró
lo w a W ilh elm in a . N a tro n ie zasiadła je j córka Juliana.
W latach 1 9 4 5 -1 9 4 8 H o la n d ią rz ą d z iły d w a gabinety, sta n o w ią ce k o a li
cję k a to lik ó w i socjalistów . Po w yb o ra ch 1948 roku p o d sta w a p o lityczn a rzą
du została ro zszerzo n a , b o w ie m p o w sta ła czterop a rtyjn a koalicja, skupiająca
katolików , socjalistów , lib e r a łó w i h istoryczn ych chrześcijan.
Życie p o lityczn e kraju z d o m in o w a ły p rob lem y zw ią za n e z n iep o d leg ło śc io
w y m i aspiracjam i h olen d ersk ich k o lon ii. S zc ze g ó ln ie sytuacja w In d o n e zji
w ym k n ę ła się spod kon troli i do szło tam do p o w a żn ych w a lk m ię d z y w o j
skam i h olen d ersk im i a o d d zia ła m i in don ezyjskim i.
Po zakoń czen iu w o jn y w ła d z ę w m in ia tu row ym L u k sem b u rgu ob ją ł rząd,
k tó ry o d roku 1940 fu n k cjo n o w a ł na em igra cji w Lon d yn ie. R z ą d o w i tem u
nadan o szeroką fo rm u łę p o lityczn ą i w je g o skład w c h o d z iło kilka partii. Ż y
cie p o lity czn e w księstw ie u p ły w a ło spokojnie, g d y ż g łó w n e p a rtie za k ła d a ły
daleko idącą w sp ó łp ra cę. Szybko u porano się ze skutkam i w o jn y na p ła sz
czy źn ie gospodarczej.
/VV' 'k
Po w o jn ie B elgia, H o la n d ia i Luksem burg d o k o n a ły zasadniczej zm ia n y w za

kresie sw ej p olityk i za gra n iczn ej. P o rzu ciw szy n eu tralizm , k tó ry w p rz e s z ło
ści w ie lo k ro tn ie się n ie sp ra w d ził, p o s ta w iły na ścisłą in tegra cję p olityczn ą,
ek o n om iczn ą i w o js k o w ą pa ń stw zachodn ich . Trzeb a podkreślić, iż w p ro ce
sach in tegra cyjn ych o d g r y w a ły ro lę pionierską. N a jp ie rw sam e p o łą c z y ły się
w ram ach Beneluksu, a p otem za b iega ły o n aw iązan ie bliskiej w sp ó łp racy z in
n ym i krajam i. 17 m arca 1948 roku B elgia, H olan d ia , Luksem burg, Francja
i W ielk a B rytania p o d p isa ły w Brukseli traktat o w za je m n e j w s p ó łp ra c y g o
spodarczej i w o js k o w ej. P arlam en t luksem burski z m ie n ił w ó w c z a s artykuł 1.
konstytucji, k tóry m ó w ił o w ieczystej neutralności księstwa. W 1949 roku kraje
Beneluksu p rzystą p iły d o N A TO , upatrując w tym sojuszu p ew n ych g w a ra n
cji dla s w e g o b ezp ie czeń s tw a .
41
7. WŁOCHY - POWSTANIE REPUBLIKI
25 lipca 1943 roku król W ik to r Em anuel III do k o n a ł ra d y k a ln ego z w ro tu p o

lityczn ego, zd ym isjo n o w ał rząd Benito M u ssolin iego, p o lecił aresztow ać Duce,
a u rząd p rem iera p o w ie rz y ł m a rszałk ow i P iętro B a d oglio. N o w y rzą d 3 w r z e
śnia 1943 roku pod p isa ł ro zejm z aliantam i, a 13 p a źd ziern ik a w y p o w ie d z ia ł
w o jn ę N ie m co m . W n astępstw ie te g o w ojsk a n iem ieck ie w e s z ły do W ło c h ,
ro zp o czy n a ją c o ku pację kraju. U w o ln io n y p rze z N ie m c ó w M u ssolin i na o b
sza rze W ło c h P ó łn ocn ych p o w o ła ł d o życia W ło s k ą R ep u b likę S ocjaln ą ze
stolicą w S aló (stą d p o to c z n a n a z w a R ep u b lika S a ló ). W alk ę z N ie m c a m i
i w sp iera ją c y m i ich fo rm a c ja m i w ło sk ich fa s z y s tó w to c z y ły siły p a rty za n c
kie, z g ru p o w a n e w k o a licyjn ym K o m itecie W y z w o le n ia N a r o d o w e g o (C L N ).
4 c z e rw c a 194 4 roku alia n ci w y z w o lili R zym . W ó w c z a s B a d o g lio - osob a
b ard zo kojarzon a z fa szyzm em - zło ży ł rezygnację z urzędu prem iera. N a czele
n o w e g o k o a licyjn ego rządu , sku piającego u gru p ow a n ia an tyfa szystow sk ie,
stanął socjalista Iv a n o e Bonom i. R ząd ten sto p n io w o ro zcią ga ł sw o ją w ła d z ę
nad krajem , w m iarę p o s tę p ó w o fe n s y w y alian ck iej. P róbu jąc u ciekać d o
S zw ajcarii, M ussolini został sch w ytan y p rze z p a rty za n tó w i 28 kw ietn ia 1945
roku rozstrzelany. N a stęp n eg o dnia je g o cia ło p o w ie s z o n e za n o g i za w is ło na
g łó w n y m placu M ed iola n u .
12 c zerw c a 1945 roku Ferruccio Parri zastąpił na u rzęd zie p rem iera Bo-
n o m iego . N o w y s z e f rządu b ył lid erem m ałej Partii Czynu, u gru p ow a n ia sku
p iającego w ybitn ych in telektu alistów i w ie lc e za słu żon ego w ruchu oporu, lecz
p o z b a w io n e g o szerszego oparcia sp o łeczn eg o. J ego kan dydatu ra - w o b liczu
zaogniającej się w a lk i polityczn ej m ię d zy g łó w n ym i u grupow aniam i, tj. C h rze
ścijańską D em ok ra cją (D C ) z je d n e j stron y a W łosk ą Partią K om u nistyczną
(P C I) i W łosk ą Partią S ocjalistyczną (P S I) z dru giej - sta n o w iła d z ie ło kom
prom isu i s y m b o lizo w a ła ch w iejn ą ró w n o w a g ę sił.
W ie le d ek retó w rzą d o w ych p rzy jm o w a n ych w latach 1944—1948 z ło ż y ło
się na tzw. akcję oczyszcza n ia (ep u ra zion e) , która o zn a cza ła p rób ę ro zp ra
w ie n ia się z d z ie d z ic tw e m faszyzm u. Sankcje, ja k ie d o tk n ę ły lu d zi za a n g a
żo w a n ych w b u d o w ę i w sp iera n ie reżim u fa szysto w sk iego, o b e jm o w a ły kary
śm ierci - w e d łu g o ficja ln ych dan ych stracon o 1732 o so b y - k a ry w ię z ie n ia ,
p rzep a d k i m ien ia ora z k a ry adm in istracyjne, czyli p rze jścio w ą (d o 10 la t)
utratę czy n n eg o i b ie rn e g o p ra w a w y b o rc ze g o , a także zakaz o b ejm o w a n ia
u rz ę d ó w pu bliczn ych . Ś cigan iem p rze stęp có w faszystow skich z a jm o w a ł się
specjaln y u rząd - W ysoki Kom isariat. S to p n io w o je d n a k im p et dzia ła ń ro z li
czen iow y ch słabł i p oja w iła się ten den cja d o am n estion ow an ia aresztow anych
lu d zi. O w a n iesystem atyczn ość w ło sk iej epurazione b y ła s p o w o d o w a n a tym ,
że fa szyzm w p ie r w p rzy ją ł w tym kraju m a so w y charakter, a p o tem u legł pro
ces o w i b ły sk a w iczn e go rozkładu.
D ość zd u m iew a ją cą w sza k że rzeczą b yło to, iż ju ż w gru dniu 1946 roku
m ó g ł p ow stać i ro zp o czą ć sw ob od n ą d zia ła ln ość - ja w n ie n eofaszystow sk i -
42
W ło s k i Ruch S p o łeczn y (M S I). N ie uzyskał on w ięk szych w p ły w ó w , sytu o w ał

się za w sze na p o lityczn ym m arginesie, a czk olw iek w y k a z y w a ł p rze z lata trw a
łą zd o ln o ść d o z a p ew n ie n ia sobie reprezen tacji parlam entarn ej. N o sta lgia za
d a w n y m system em w y ra źn ie też p o b rzm iew a ła za ró w n o w id e o lo g ii, ja k i z a
ch ow an iu , p o w s ta łe g o u schyłku 1944 roku Ruchu Z w y k łe g o C zło w iek a . Ten
ruch - z w a n y od w ło sk iej n a z w y k w a lu n k w izm e m - silnie m a n ifesto w a ł sw ój
a n ty p o lity czn y ch arakter i gło sił za d z iw ia ją c e hasła w rodzaju - „Jest lepiej,
k ied y staje się g o r z e j” . O kazał się je d n a k e fe m e ry d ą i p o kilku spektakular
nych sukcesach za czą ł zanikać.
S ta w ia ją cy na radykalne i b ezk o m p ro m iso w e ro zw ią za n ia p o lityczn e, rząd
p rem iera P a rriego b u d ził co ra z w ięk sze kontrow ersje. C h a d ecy zarzu cali mu,
że n ad m iern ie u lega w p ły w o m k om u n istów i socjalistów , p odczas g d y le w i
ca w id z ia ła w nim p rzeszkod ę w realizacji postu low anych p rze z siebie reform .
P o zycję rządu p o d e rw a ła też kiepska sytuacja ek o n om iczn a i fin a n so w a kra
ju , z którą - m im o liczn ych w y s iłk ó w - nie p o tra fił się uporać. W tej sytuacji
24 listopada 1945 roku ga b in et P a rriego ustąpił. Po żm u dn ych n egocjacjach
10 gru dnia 1945 roku p o w sta ł rzą d p o d w o d z ą p r z y w ó d c y Chrześcijańskiej
D em ok ra cji A lc id e D e G asperiego. G abin et ten, p o d o b n ie ja k i p o p rzed n ie,
m ia ł strukturę koalicyjn ą i zasiadali w n im ró w n ie ż socjaliści ora z kom u n i
ści. L id e r so cja listó w - P iętro N e n n i - ob ją ł stan ow isko w icep rem ie ra , zaś
s z e fo w i ko m u n istów - Palm iro T oglia ttiem u - p rzyp a d ła teka m inistra spra
w ie d liw o ś c i.
D e G asperi o k a za ł się p o lity k iem w yb itn ym , o w yso k ich p rzy m io ta c h o s o
bistych, szerokich h oryzon ta ch i d u żym tem p era m en cie. Stał się b e zs p rze c z
n ie c z o ło w ą postacią w ło s k ie g o życia p o lity czn eg o . N a stanow isku p rem iera
u trzym ał się d o roku 1953, ch oć w tym czasie aż o śm io k ro tn ie d o s z ło do
zm ian gabinetów. Te częste przetasow ania rzą d o w e stały się charakterystyczną
cechą w ło sk iej p o lityk i. D e G asperi d o p ro w a d z ił d o u sta b ilizow a n ia się sytu
acji w kraju, z a ró w n o na p ła szczy źn ie p o lityczn ej, ja k i go sp o d a rczej. Z cza
sem je g o n azw isk o urosło d o ran gi sym bolu p o w o jen n ej rekonstrukcji W łoch .
Zasłyn ął w res zc ie ja k o o rę d o w n ik in tegra cji eu ropejskiej.
T ym cza sem z b liża ła się c h w ila zasadn iczych ro zstrzy g n ię ć u strojow ych .
B o w iem ju ż w c z e rw c u 1944 roku w o d p o w ie d n im d ek recie rz ą d o w y m za
p o w ie d z ia n o , iż p o w y z w o le n iu kraju, o tym , c z y W ło c h y p ozosta n ą m on ar
chią, c z y też staną się republiką, za d ecyd u je ca ły n aród w referen du m . Skom
p ro m ito w a n y k olaboracją z faszystam i, król W ik to r E m an u el III o g ło s ił w t e
dy, że w y c o fa się z życia p u b liczn ego . W szela k o p ó źn iej p o ja w iło się w ie le
ozn a k św iadczących, iż m onarcha zm ien ił zd a n ie i p o sta n o w ił za ch o w a ć tron.
D o p iero 9 m aja 1946 roku, p o d presją w y d a r z e ń i n iem a l w p rze d ed n iu re fe
rendum , W ik to r E m an u el III a b d y k ow a ł na rz e c z syna U m b erto II. U d a ł się
na em ig ra cję d o A lek sa n d rii w E gipcie, g d z ie zm a rł w 1947 roku.
D atę referen du m i ró w n o cześn ie w y b o r ó w do Z g ro m a d zen ia K onstytu cyj
n eg o o stateczn ie w y z n a c z o n o na d zień 2 czerw c a 1946 roku. K w estia - m o
narchia c z y republika, w z b u d z iła w ie lk ie e m o cje i p o d z ie liła W ło c h ó w . Za
43
republiką z d e c y d o w a n ie o p o w ie d z ia ła się lew ica , tj. kom uniści i socjaliści,

a nadto republikanie i Partia Czynu. D o o b ro ń c ó w m onarchii n a le że li z kolei
lib era ło w ie, c z o ło w a partia okresu p rzed fa szysto w sk iego. S tan ow isk o C h rze
ścijańskiej D em okracji o d zn a cza ło się a m biw alen cją. W p ra w d z ie ob ra d u ją cy
w k w ietn iu 1946 roku kongres DC p o p a rł republikę, lecz jed n o c ze ś n ie p o z o
sta w ił czło n k om i sym patykom partii sw o b o d ę głoso w a n ia . O lb rzy m ie zn a
czen ie m ia ło też stanowisko, n iezm iern ie w p ły w o w e g o w e W łoszech , Kościoła
k a tolick iego . N ie n a le ża ł on d o gro n a a d m ira to ró w h istoryczn ie skłócon ej
z nim m onarchii, jeszcze bardziej jed n a k o b a w ia ł się republiki, sądząc, iż p rzy
niesie ona ca łk ow itą la icyza cję życia. Tak w ię c K ościół w y ra ź n ie o p o w ie d z ia ł
się - choć w tryb ie n ieo ficja ln y m - za za ch o w a n iem d o ty c h c za s o w e g o p o
rządku u strojow ego.
R eferen du m za k oń czyło się zw y c ię s tw e m z w o le n n ik ó w republiki, a czk o l
w ie k osiągn ięta p rze z nich tylko d w u m ilio n o w a p rze w a g a g ło s ó w nie była
n azbyt im ponu jąca. Z w o le n n ic y republiki o d d a li 12,7 m in g ło s ó w (5 4 % ), zaś
m onarchii - 10,7 m in (4 6 % ). G en eraln ie repu blikę p o p a rły W ło c h y P ó łn o c
ne i Ś rodkow e, n atom iast za m onarchią g ło s o w a ło P ołu dn ie. Król U m b erto II
p o czą tk o w o n ie ch ciał się p o g o d z ić z w y n ik ie m referen du m i k w estio n o w a ł
p ra w id ło w o ś ć głoso w a n ia . Szybko je d n a k zm ien ił zd a n ie i u dał się na e m i
grację do Portu galii. 2 c zerw c a 1946 roku W ło c h y stały się za tem republiką.
W w yb o ra ch d o Z g ro m a d zen ia K on stytu cyjn ego n ajw ięcej g ło s ó w zd o b y li
ch a d ecy (3 5 ,2 % ), n astępnie socjaliści (2 0 ,7 % ) i kom uniści (1 8 ,9 % ). Łączn ie
te trz y partie d o sta ły n iem a l 75% , co p o k a z y w a ło skalę ich d o m in a cji w ż y
ciu p o lityczn ym p o w o jen n y ch W ło c h . P ozosta łe u gru p ow a n ia o trzym a ły : li
b e ra ło w ie - 6,8 % , Ruch Z w y k łe g o C zło w iek a - 5,3% , repu blikanie - 4,4 %
ora z Partia C zynu - 1,5% . W yn ik tej ostatniej partii b ył p ra w d z iw ą katastro
fą, d la te g o też p o w yb o ra ch szybko się ro zw ią za ła . Z a zn aczyć też w yp a d a ,
że w referendu m i w yb o ra ch z c z e rw c a 1946 roku p ie r w s z y raz w e W ło s ze ch
b rały u d zia ł kobiety.
Z grom a d zen ie Konstytucyjne ro zp o częło fu n kcjon ow an ie 25 czerw c a 1946
roku. 28 c z e rw c a na p ie r w s z e g o p rezyd en ta R ep u b lik i W ło s k ie j p o w o ła ło
zn a n ego p raw n ika - Enrico de N ic o lę. Prace nad p rzy g o to w a n ie m konstytu
cji trw a ły d o gru dnia 1947 roku. S p ra w ie tej p o ś w ię c o n o 347 p o sied zeń p le
narnych. Ostatecznie Z grom a d zen ie Konstytucyjne 22 grudnia 1947 roku dużą
w ięk szo ścią g ło s ó w u ch w a liło konstytucję R ep u b liki W ło s k iej. W eszła ona
w życie 1 stycznia 1948 roku.
Lektura tekstu konstytucji w y ra ź n ie p okazu je, że sta n o w iła ona k om p ro
mis, łą czą c ró żn e e le m e n ty m yśli katolickiej z w ą tk a m i ch arakterystyczn ym i
dla doktryn socjalistycznych. Pań stw o w ło s k ie zosta ło określon e ja k o „re p u
blika dem ok ratyczn a, oparta na p ra c y ” . Z w racała u w a g ę w ie lk a liczb a za p i
sanych w konstytucji p ra w p olityczn ych , ob yw a telsk ich , gosp od a rczych i so
cjalnych. Z n a la zły się ta m ró w n ie ż - ja k na o w e cza sy - ro z w ią z a n ia b a rd zo
n ow atorskie. Podkreślić tu zw ła szcza trzeb a szerokie o d w o ła n ie się d o fo rm
dem ok racji bezpośredn iej i w yp o sa żen ie o b y w a te li w m o żliw o śc i o d d zia ływ a -
44
nia na p rocesy p o lityczn e ora z u sta w o d a w cze za p o śred n ictw em referendum ,

lu d o w e j in ic ja ty w y u sta w o d a w czej oraz lu d o w e g o w e ta za w ie sza ją ce go . N a
w n io s e k ch adecji d o konstytucji d o łą c z o n o p a k ty laterań skie z 1929 roku,
które re g u lo w a ły stosunki m ię d z y p a ń stw em a K ościołem .
W zakresie orga n izacji w ła d z y konstytucja o d w o ła ła się d o parlam en tar
n o -g a b in e to w e g o system u rządów . G ło w ą pań stw a b ył prezyden t, w y ła n ia n y
na 7-letn ią k aden cję p rze z specjalne zgro m a d ze n ie, składające się z c z ło n
k ó w parlam entu i d e le g a tó w poszczególn ych regionów . W iększość kom petencji
p rezyd en ta m iała ch arakter reprezentacyjny, ch oć n ie b ył on zu p ełn ie p o z b a
w io n y m o ż liw o ś c i w p ły w a n ia na p rocesy d ecyzyjn e. W ła d z ę u sta w o d a w czą
re a liz o w a ć m ia ł d w u iz b o w y parlam ent, składający się z Iz b y D ep u tow a n ych
(ka d en cja 5 la t) o ra z Senatu Republiki (ka d en cja 6 la t). O b ie iz b y p o c h o d z i
ły z w y b o r ó w p ow szech n ych . S pecyficzn ą cechą w ło s k ie g o p a rla m en ta ryzm u
b y ło z a c h o w a n ie d w u iz b o w o ś c i p r z y je d n o c z e s n y m z ró w n a n iu o b u izb
w u praw n ien iach . W ła d z a w y k o n a w cza n ależa ła d o p o n o szą ceg o o d p o w ie
d zia ln ość p o lityczn ą p rze d p a rla m en tem rządu , z ło ż o n e g o z p rem iera i m i
nistrów. D oniosłą ro lę w system ie p o lityczn ym o d g r y w a ł Trybu nał Konstytu
cyjny, k tó ry stać m ia ł na stra ży konstytucji o ra z p iln ow a ć, aby sta n o w ion e
p ra w o b y ło z nią zgo d n e.
K olejn e g a b in ety p rem iera De G a sp eriego p o ś w ię c iły w ie le w ysiłku spra
w ie u regu low a n ia p o zy cji W ło c h na arenie m ię d zy n a ro d o w e j. P ie rw s z o p la
n o w y m za ga d n ien ie m na tym polu b y ło p odpisan ie traktatu p o k o jo w e g o ze
zw ycięsk im i aliantam i. O statecznie do szło d o te g o 10 lu tego 1947 roku w P a
ryżu. N a j e g o m o c y W ło c h y straciły w szystkie k o lo n ie w A fry ce, z w y ją tk iem
S om alii, nad którą sp ra w o w a ć m ia ły ty m cza s o w y zarząd. U szczu p lon e z o
stało tery toriu m kraju. W ło c h y u traciły b o w ie m na rzec z Francji B rigę, Ten-
dę i M o n cen isio, Grecji m u siały zw ró c ić D o d ek a n ez, zaś J u go sła w ii - teren y
D alm acji z w ięk szo ścią słow iańską oraz R ijek ę (F iu m e ). Triest m iał się stać
w o ln y m m iastem . N ie za le ż n o ś ć o dzyskała A lban ia. W ło c h y z o b o w ią z a n o też
d o w y p ła c en ia o d szk o d o w a ń w o je n n y ch n astępu jącym p a ń stw om : Ju gosła
w ii (1 2 5 m in d o la ró w ), G recji (1 0 5 m in ), ZS R R (1 0 0 m in ), E tiopii (2 5 m in )
i A lb a n ii (5 m in ). W reszcie w ło sk a arm ia została o gra n iczo n a d o 250 tys.
ż o łn ie r z y i n ak azan o je j zn iszczen ie fo rtyfik a cji w o js k o w y ch na gra n icy z Ju
g o sła w ią i Francją.
Postan ow ien ia traktatu p o k o jo w e g o w y w o ła ły w e W łoszech ro zgo ryczen ie,
p o n ie w a ż uznano je za bardzo d otkliw e. N ie b yło jed n a k że żadnych m o ż liw o
ści m anew ru i 31 lipca 1947 roku parlam ent w R zym ie ratyfikow ał traktat. Jego
przyjęcie u m o żliw iło W ło c h o m w yjście z izola cji m ięd zyn arod ow ej.
W sw ej p o lityce za gra n iczn ej W ło c h y p o czą tk o w o za m ie rza ły k iero w a ć się
zasadą neutralności". D ość szybko u zn a ły w s za k że ten kurs za w a d liw y i p o
sta w iły na w sp ó łp ra c ę z m oca rstw a m i zach od n im i, a w szczeg ó ln o ś ci ze Sta
nam i Zjedn oczon ym i. Zresztą U SA na arenie m ięd zyn arod ow ej w sposób trw a
ły p o p ie ra ły W ło c h y i ich aspiracje, u d ziela ją c im p o m o c y i h am u jąc - na ile
to tylko b y ło m o ż liw e - ten d en cje n iesprzyjające R z y m o w i. Już w czerw c u
45
1945 roku rząd am erykański w y a s y g n o w a ł na rzec z W ło c h 100 m in d o la ró w

p o m o cy z p rze zn a czen iem na zakup a rtyk u łów żyw n o śc io w yc h i innych środ
k ó w p ie r w s z e j p o trzeb y . W latach 1 9 4 5 -1 9 4 7 W ło c h y o tr z y m a ły k re d y ty
0 łącznej w ysokości 2 m ld d o la ró w - w w iększości p och od zą ce od U S A - które
posłu żyły d o u stabilizow ania sytuacji fin ansow ej i gospodarczej kraju. N a polu
reform ek on om iczn ych w ie lk ie zasłu gi p o ło ż y ł m in ister skarbu L u igi Einau-
di. W roku 1949 produkcja w ło s k ie g o przem ysłu o siągn ęła ju ż p o z io m p rze d
w ojenn y, a w n iektórych sektorach n a w et g o p rze w y ższa ła . Tak w ię c rok ten
u w a ża się za ten, w k tó rym za k oń czo n o o d b u d o w ę go sp o d a rczą kraju.
W ie lk im o b ro ń c ą o p c ji p r o z a c h o d n ie j b y ł p re m ie r A lc id e D e G asperi.
W styczniu 1947 roku o d b ył on p od róż d o S tan ów Zjednoczonych , g d zie zrobił
ja k n ajlep sze w ra że n ie . E fektem tej w iz y ty b y ło za p e w n ie n ie W ło c h o m p o li
ty czn eg o i go sp o d a rc ze go w sparcia ze stron y A m eryk i. W ło c h y zo s ta ły za tem
za p roszon e d o u działu w pla n ie M arshalla, w ram ach k tó reg o d o sta ły o k oło
1,5 m ld d o la ró w pom ocy. N a to m ia st w roku 1949 z n a la zły się w gron ie z a
ło ż y c ie li N ATO , co b y ło g o d n e podkreślen ia i co sta n o w iło n ie w ą tp liw y suk
ces, z w a ż y w s z y na n ied a w n ą faszystow ską p rzeszłość kraju.
Is to tn e p r z e w a r to ś c io w a n ia w e w ło s k im ż y c iu p o lity c z n y m n a s tą p iły
w 1947 roku. W styczniu 1947 roku w szeregach partii socjalistyczn ej d o k o
nał się rozłam . Z partii w y szła gru pa z a ch o w a w c zy ch so cja listów p o d w o d z ą
G iu seppe Saragata, która u tw o rz y ła w ła sn e u gru p o w a n ie - S ocjalistyczn ą
Partię W łosk ich Pracujących (P S L I). P o w o d e m te g o kroku był sp rze c iw w o
b ec radykaln ie le w ic o w e j i bliskiej kom u n istom lin ii p r z y w ó d c y so cja listów -
N e n n iego . U gru p o w a n ie Saragata stało się n ieb a w em ścisłym soju sznikiem
chadecji.
R o zła m w śró d socjalistów , a także w y ra ź n e za ch ęty ze stron y A m e ry k a
n ó w skłon iły D e G asperiego d o p o d jęcia p rób y usunięcia z rządu k om u n istów
1 socjalistów . 12 m aja 1947 roku D e Gasperi z ło ż y ł na ręce p rezyd en ta d y m i
sję s w e g o k o a licyjn ego rządu . Jako bezp ośred n ią p rzy czy n ę p o d a ł n ie m o ż
ność ustalenia w sp ó ln ej p o lityk i fiskalnej, zw ró c ił też u w a g ę na fakt, iż od
w ie lu m iesięcy je g o osoba jest o b iek tem silnych atak ów lew icy. 31 m aja 1947
roku p o w sta ł p o d w o d z ą D e G a sp eriego k o lejn y gabin et, ale tym ra zem z a
siadali w n im tylko ch a d ecy i b ezp a rtyjn i eksperci. R zą d ten uzyskał popar
cie parlam entu. W ten sposób z w ło sk ieg o rządu zostali w y elim in o w a n i, o b e c
ni tam o d zakoń czen ia w ojn y, kom uniści i socjaliści. M a n e w r D e G a sp eriego
ostro p o tę p ili zw ła szcza kom uniści, o rga n izu ją c n a w et m a so w e d em on stra
cje. Protesty te je d n a k n ic z e g o ju ż n ie zm ieniły.
O statnią w ie lk ą b a talią p o lity czn ą w e W ło s ze c h la t czterd ziestych b y ły
w y b o r y parlam en tarn e, które o d b y ły się 18 k w ietn ia 1948 roku. P o p rzed ziła
je w y ją tk o w o ostra, zaciekła i h ałaśliw a kam pania. R yw a lizu ją cym i stronam i
były: z je d n e j strony le w ic o w a koalicja so cja listów i kom unistów , z dru giej zaś
- ch adecja. L e w ic a za rzu ca ła rzą d zą cej ch adecji p o d p o rz ą d k o w a n ie kraju
Stanom Z je d n o czo n y m i W atykan ow i. Ze sw ej stron y C hrześcijańska D e m o
kracja podkreślała, że w w yb ora ch rozstrzygną się lo sy W łoch , które albo o p o
46
8. SZWAJCARIA: W OBRONIE NEUTRALNOŚCI
w ie d z ą się po stronie w o ln o ścio w e j dem okracji, albo też p o stronie totalitar

nego komunizmu. U SA ogłosiły, że w razie zw ycięstw a lew icy w strzym ają w szel
ką p om oc dla W łoch . R ó w n ież Kościół katolicki w yraźn ie poparł chadecję.
G ło so w a n ie za k oń czyło się w ie lk im sukcesem Chrześcijańskiej D em ok ra
cji, na którą g ło s y s w e o d d a ło 48 ,5 % w yborców . Skupiający k om u n istów i so
c ja listó w Front L u d o w y o trzym a ł 3 1 ,2 % głosów . S ocja ld em ok ra ci Saragata
o sią gn ęli 7,1 % , co u zn a li za b a rd zo d o b ry w yn ik . P o zo sta łe u gru p o w a n ia
w y p a d ły słabo. I tak, lib e ra ło w ie dostali 3,8% , repu blikanie - 2,5, a n e o fa
szyści - 2% . R ezu ltaty w y b o ró w p o tw ie rd ziły trw a łe usytuow anie W łoch w za
ch od n iej h em isferze p olityczn ej, kładąc tym sam ym kres n a d zie jo m k om u n i
s tó w na p rze ję c ie w ła d z y w kraju.
D e G asperi n ie z d e c y d o w a ł się na u tw o rze n ie rzą d u czysto ch adeckiego.
Poszukując ja k n ajszerszej p la tfo rm y rzą d zen ia , zaprosił d o u działu w s w o
im g a b in ecie ró w n ie ż so cja ld em o k ra tó w Saragata, lib e r a łó w i republikanów .
11 m aja 1948 roku o b ó z rz ą d z ą c y p rze p ro w a d ził w y b ó r na d ru g ie g o p re zy
den ta republiki, p o w szech n ie ce n io n e g o ekon om isty L u ig ie g o E in audiego.
8. SZWAJCARIA: W OBRONIE NEUTRALNOŚCI
P o d o b n ie ja k w czasie I w o jn y św ia to w ej, ró w n ie ż podczas konfliktu ś w ia to

w e g o lat 1 9 3 9 -1 9 4 5 S zw a jca ria za ch o w a ła neutralność. Po w o jn ie chciała
kon sek w en tn ie k on tyn u ow a ć op cję n eu tralistyczną, ale zim n o w o je n n a r y w a
liza cja d w ó ch w ie lk ic h b lo k ó w p o sta w iła ją w delik atn ej sytuacji. S tan y Z je d
n o czo n e i sp rzym ierzon e z n im i pań stw a E u ropy Zach odn iej n iech ętn ie p a
trzy ły na szw ajcarską n eutralność, w ysu w a ją c argum ent, że w okresie w o jn y
n ajw ięk sze korzyści czerp a li z niej Niem cy. Ze Z w ią z k ie m R a d zieck im S zw a j
caria w o g ó le n ie u trzym yw a ła stosu nków d yp lom a tyczn ych . Jeszcze w m ar
cu 1944 roku p a rla m en t w Bernie je d n o m y ś ln ie p o d ją ł d e c y zję o n aw ią za n iu
stosu nków z ZSRR . Po kilku m iesiącach M o sk w a o d p o w ie d z ia ła n ega tyw n ie,
oskarżając jed n o c z e ś n ie S zw a jca rię o to, że p rze z lata p ro w a d z iła p o lityk ę
n iep rzyjazn ą w o b e c ZSRR. N ieu d a n a próba u regu low a n ia stosu n ków z ZSRR
d o p ro w a d ziła do dym isji m inistra spraw zagran iczn ych M . P ileta G olaza, k tó
rem u na d o d a te k w y p o m n ia n o p ron iem ieck ie sym patie. J ego następca M a x
Petitp ierre o k a za ł się n ie z w y k le zręczn ym p o lity k iem i w sku tek je g o dzia ła ń
w marcu 1946 roku stosunki d y p lo m a ty czn e m ię d z y S zw a jca rią a Z S R R z o
stały w reszcie u stan ow ion e.
N eu traln ość S zw a jca rii u siłow an o też z a k w estio n o w a ć podczas m ię d zy n a
ro d o w ej kon feren cji, zw o ła n e j 5 m arca 1945 roku w San Francisco w celu
u tw o rzen ia O rga n iza cji N a r o d ó w Z jed n o czo n ych . S zc ze g ó ln ą aktyw n ość na
tym polu p rze ja w ia ła dyp lom a cja francuska, która u trzym yw a ła , że n eu tral
47
ność staje się szkodliw a, g d y ż b e zp ie czeń s tw o św iata w y m a g a m ię d zy n a ro

d o w e g o za a n g a ż o w a n ia i solidarn ości, a taki w ła śn ie system t w o r z y O N Z.
W kon sek w en cji konferen cja w San Francisco p o tęp iła n eu tralność ja k o p o
staw ę ca łk o w icie anachroniczną.
Z g o ła o d m ien n y punkt w id z e n ia rep rezen tow a ła S zw ajcaria. W ła d z e te g o
kraju uznały, iż czło n k o stw o w O N Z , ro d zą ce w skrajnym przypadku z o b o
w ią za n ia n atu ry w o js k o w ej, sta n o w i za g ro że n ie dla neutralności. J ed n o cze
śnie, z u w a g i na o lb rzy m ie zn a czen ie za ga d n ien ia , ro zstrzy g n ię cie sp ra w y
p o z o s ta w io n o całem u sp ołeczeń stw u , rozpisu jąc w sierpniu 1945 roku re fe
rendum d o tyczą ce neutralności. Blisko 6 0 % biorących w n im u d zia ł S zw a j
ca ró w o p o w ie d z ia ło się za za ch o w a n iem neutralności, 8 ,8 % b y ło przeciw , zaś
3 1 ,7 % w strzym a ło się od za jęcia stanow iska. Taki w y n ik referen d u m u tw ier
d z ił w ła d z e o słuszności je j postaw y, która zakładała n iep rzy stęp o w a n ie d o
O N Z . Z g o d n ie w sza k że z zasadą n eu tralności i solidarn ości, S zw a jca ria za
dek larow ała chęć p rzyn ależn ości d o w ysp ecja lizow a n ych organ izacji O N Z , ja k
FAO, UNESCO, U N R R A , ILO c z y W M O . W sierpniu 1946 roku za w a rła z O N Z
p o ro zu m ien ie w spraw ie u lok ow a n ia w G en ew ie sied zib w ie lu agen cji O N Z.
Ż y w e dyskusje w z b u d z ił w S zw a jca rii plan M arshalla. O sta teczn ie p r z e
w a ż y ł p o glą d , że u czestn ictw o w tym p rze d sięw zięciu nie b ę d zie naruszało
neu tralności kraju. S w ó j akces S zw ajcaria o b w a ro w a ła w s z a k za strzeżen iem ,
iż p o w strzym a się o d u działu w spraw ach, które uzna za n ie z g o d n e ze sw ym
tra d ycyjn ym statusem pań stw a n eu tralnego.
9. SKANDYNAWIA: MIĘDZY ZAANGAŻOWANIEM,

NEUTRALNOŚCIĄ A PÓŁSUWERENNOŚCIĄ
4 m aja 1945 roku skapitu low ały w ojska n iem ieckie w D anii. W ła d z ę o b jęły
form acje ruchu oporu. Król Chrystian X o d w o ła ł w spółpracu jący z N iem cam i
rząd Erika Scaveniusa. N a czele n o w e g o gabinetu stanął socjaldem okrata Vil-
h elm Buhl, k tó ry k ierow a ł szeroką koalicją obejm ującą ró w n ie ż kom unistów.
W p a źd ziern ik u 1945 roku o d b y ły się w y b o r y d o parlam en tu ([Folketing).
P rzy n io sły o n e zn a czn e straty socjalistom , ale p o m im o to z 48 m an datam i
byli o n i w c ią ż n ajsilniejszą partią. 38 m a n d a tó w p rzy p a d ło lib era łom , 26 -
kon serw atystom , 18 - kom u nistom , 11 - radykałom , a 7 - p o zo sta ły m u gru
p o w an io m . Po w yb o ra ch p o w sta ł m n iejszo ścio w y rząd p o d w o d z ą lib era ła
Knuda Kristensena.
P rze p ro w a d zo n o rozrach u n ek z p rzeszłością, sądy skazały za kolaborację
z N ie m ca m i p on ad 16 tys. osób, w tym 50 na karę śm ierci. U ch w a lo n o sp e
cjaln y p o d a tek - z w a n y je d n o ra z o w ą daniną - k tó rym o b cią żo n o lu d zi w z b o
gacon ych p odczas okupacji.
48
9. SKANDYNAWIA: MIĘDZY ZAANGAŻOWANIEM, NEUTRALNOŚCIĄ A PÓŁSUWERENNOŚCIĄ
Trudności gospodarcze, sp o w o d o w a n e silnym u zależn ien iem D anii od ry n

k ó w m ię d zyn a ro d o w yc h , p rzy n io sły w zro st b ezro b o cia i in flację. To z k o lei
zm u siło rzą d d o a k tyw n ej p o lityk i ek on om iczn ej, p o leg a ją cej m .in. na w p r o
w a d z e n iu kontroli nad cen am i i w p ro w a d z e n iu system u p r z y d z ia łó w na p o d
s ta w o w e tow ary. Zła sytuacja gosp od a rcza n ie p o z w o liła na szybkie p rze p ro
w a d z e n ie - w z o r e m innych k ra jó w skandynaw skich - n o w e g o u sta w o d a w
stw a socjaln ego, co b u d ziło ro zcza ro w a n ie pracow n ików .
28 k w ietn ia 1947 roku zm a rł król Chrystian X. J ego następcą zosta ł F ry
d eryk IX.
W roku 1947 rząd duński n ie z d e c y d o w a ł się - co su gero w a li B rytyjczycy
- p od ją ć in ic ja ty w y p rze p ro w a d ze n ia w P o łu d n io w y m S zle zw ik u plebiscytu
na tem a t ew en tu a ln ej p rzy n a leżn ości te g o obszaru do D anii. Z a c h o w a w c za
p olityk a rządu spotkała się z krytyką n iektórych sił p o lityczn ych , co w p a ź
dzierniku 1947 roku s p o w o d o w a ło u padek gabin etu Kristensena.
W y b o ry p a rla m en ta rn e z 28 p a źd ziern ik a 1947 roku p rzy n io s ły sukces
so cja ld em ok ra to m (5 7 m a n d a tó w ) o ra z lib era ło m (4 6 m a n d a tó w ). P o zosta
łe p a rtie w y p a d ły słabiej niż p rze d d w o m a laty. W p o ło w ie listopada p o w sta ł
m n iejszo ścio w y rzą d socjaldem okratów , w k tó rym tekę p rem iera o b ją ł Hans
H edtoft-H an sen . R zą d ten p o d ją ł d ec yzję o przystąpien iu d o planu M arsh al
la. W k w ietn iu 1948 roku D ania skorzystała z p ierw szych fu n d u szy p r z e w i
d zia n y ch p r z e z ten plan , które p rze zn a c z y ła na m o d e rn iz a c ję p rzem ysłu .
W 1949 roku D ania zn a la zła się w gron ie z a ło ż y c ie li N ATO . P rzyn a leżn ość
do paktu w o js k o w e g o b u d ziła w sza k że za n iep ok o jen ie p ew n ych środow isk,
co skłon iło rzą d duński d o p o czyn ien ia za strzeżen ia, iż D ania n ie u dostępn i
sw e g o te ry to riu m o b cym w o js k o m w czasie pokoju.
8 m aja 1945 roku kapitu lację o g ło siło d o w ó d z tw o n iem ieck ie w N o r w e
gii. W ła d z ę p r z e ję ły silne struktury ruchu oporu . Ze Szkocji d o kraju szybko
p r z e w ie z io n o o d d z ia ły n orw esk ie. W O slo ro z p o c z ą ł fu n k cjo n o w a n ie rząd,
k tó ry całą w o jn ę sp ęd ził w Lon d yn ie. W areszcie zn a la zł się V idku n Q uisling,
s z e f m a rio n e tk o w e g o rządu k o la b oru jącego z N ie m ca m i i a k ty w n y z w o le n
nik n a ro d o w e g o socjalizm u . D o dzisiaj je g o n azw isk o je s t syn o n im em z d ra
d y n a rod ow ej. Q u islin ga skazano na karę śm ierci i stracon o 24 p a źd ziern ik a
1945 roku. P o n a d to w yk o n a n o je s z c z e 24 w y ro k i śm ierci na n orw esk ich k o
laborantach i 12 na o d p o w ie d z ia ln y c h za zb ro d n ie N iem cach . O g ó łe m sądy
u zn a ły w in n ym i w s p ó łp ra c y z w ro g ie m blisko 50 tys. osób, z c z e g o 20 tys.
skazano na k a ry w ię z ie n ia .
Po kilku dniach u rzęd o w a n ia p o d a ł się d o dym isji p rzy b yły z L on dyn u rząd
p rem iera Johana N y ga a rd svold a i je s z c z e w m aju p o w sta ł k o a licyjn y ga b in et
p o d w o d z ą so cja ld em ok ra ty Einara G erhardsena, b y łe g o w ię ź n ia o b o z u k on
cen tra cy jn eg o Sachsenhausen.
8 p a źd ziern ik a 1945 roku p rze p ro w a d zo n o w y b o r y d o parlam en tu ( S tor-
tin g ). P rzy n io sły o n e b e z w z g lę d n ą w ięk szo ść m a n d a tó w so cja ld em o k ra ty cz
nej N o rw es k iej Partii Pracy, która uzyskała 76 m iejsc spośród 150. W z w ią z
49
ku z tym p o w yb o ra ch p o w sta ł je d n o p a rty jn y rzą d socjaldem okratów , k tó re

go p rem ierem nadal b ył Gerhardsen.
W lu tym 1946 roku n orw esk i m in ister spraw za gra n iczn ych T ry g v e Lie
został w y b ra n y na p ie rw s z e g o sekretarza ge n era ln eg o O N Z , co p o w szech n ie
uznan o za w ie lk ie w y ró ż n ie n ie dla kraju.
W lipcu 1947 roku N o r w e g ia za d ek la ro w a ła p rzystą p ien ie d o planu M ar
shalla, korzystając n astępnie z fin a n sow ej p o m o c y am erykań skiej. R zą d n or
w esk i b ard zo a k tyw n ie d ą ży ł d o tego , aby kraje skandynaw skie blisko w s p ó ł
p ra c o w a ły n ie tylko na polu go sp o d a rczy m i p o lityczn ym , lecz także w o js k o
w ym . W ysiłk i te d o p ro w a d z iły d o p o w o ła n ia w p a źd ziern ik u 1948 roku Sta
łe g o K om itetu O b ron y S kandyn aw ii. W szystko to je d n a k ż e N o r w e g ia u w a ża
ła za n iew ysta rcza ją ce i n ie za m ierza ła , tak ja k S zw ecja, w c ią ż k on tyn u ow a ć
p o lityk i neutralności. W 1949 roku przystąpiła w ię c do N A TO , ale - p o d o b
nie ja k D ania - za strzegła sobie, że w okresie pokoju n ie u dostępn i te ry to
rium n a ro d o w e g o dla obcych b a z w ojsk ow ych .
Po zakoń czen iu w o jn y stojący na c z e le rządu w neu tralnej S zw ecji p re
m ie r Per A lb in Hansson z ło ż y ł dym isję. P rem ier rep rezen tu jący partię socjal
dem ok ra tyczn ą pragn ą ł rekonstrukcji gabinetu. U zn a ł b o w ie m , że n ie m a ju ż
u zasadnien ia dla fo rm u ły rz ą d ó w koalicyjnych, tym bard ziej że w w yb o ra ch
parlam en tarn ych w 1944 roku je g o u gru p ow a n ie za p e w n iło sobie absolutną
w ięk szość m a n d a tó w w parlam en cie (Riksdag) i m o g ło sa m o d zieln ie sp ra w o
w a ć w ła d z ę . W lipcu 1945 roku po w stał za tem je d n o p a rty jn y rząd so cja ld e
m okratów .
Sytuację polityczn ą n ieco skom plikow ała n iesp od ziew a n a śm ierć prem iera
Hanssona w październ iku 1946 roku. N a je g o następcę partia socjaldem okra
tyczna desygn ow ała 45-letn iego Tage Erlandera. Jak pokazała przyszłość, spra
w o w a ł on urząd prem iera w y ją tk o w o dłu go, bo n iep rzerw an ie p rze z 23 lata.
19 w rześn ia 1948 roku od b yły się w y b o ry d o Riksdagu. W p ra w d zie socjalde
m okraci stracili w nich 3 mandaty, ale to nie zachw iało ich dom inacji i nadal
m ogli sami rządzić. Zw racał u w agę dob ry w yn ik liberałów, którzy pod w o d zą
znan ego ekonom isty B. Ohlina zdobyli 57 m an datów (w cześn iej m ieli 2 6 ).
Po w o jn ie S zw ecja p rze p ro w a d ziła w ie lk ie re fo rm y socjalne, które w z b u
d z iły za in tereso w a n ie na całym św iecie i u gru n to w a ły o p in ię te g o kraju jako
w z o r c o w e g o pań stw a o p iek u ń czeg o . P o c z ą w s z y o d 1946 roku, regu la rn ie
p o d n o szo n o p o w szech n e ren ty dla lu d zi starych. W roku 1947 w p r o w a d z o
no d u ż y d o d a tek fin a n s o w y na d zieci. Z a częto te ż o p ra c o w y w a ć am bitną re
fo rm ę szkolną, której g łó w n y m za d a n iem b y ło u rzeczy w istn ien ie, trw a ją c e
g o 9 lat, o b o w ią z k o w e g o nau czania p o w szech n ego.
S zw ec ja n ie została w m ies za n a w k on flik t ś w ia to w y i d la te g o też dalej
pragn ęła k iero w a ć się zasadą neutralności, u w aża ją c ją za b a rd zo korzystn ą
dla kraju. P rop o n ow a ła in nym krajom skandynawskim , aby ra zem z nią u tw o
rz y ły b lo k pa ń stw neutralnych, k tó ry u czyn iłb y ten re g io n w o ln y m o d r y w a
liza cji b lo k ó w w o js k o w y ch zakładanych p o d auspicjam i superm ocarstw . P ro
p o zycja szw ed zk a nie u zyskała je d n a k u znan ia D anii i N o rw e g ii, które u zn a
50
9. SKANDYNAWIA: MIĘDZY ZAANGAŻOWANIEM, NEUTRALNOŚCIĄ A PÓŁSUWERENNOŚCIĄ
ły, iż nie daje ona solidnych gw aran cji bezpieczeń stw a. Poza tym w spom n ian e
d w a kraje o b a w ia ły się dom in acji S ztokh olm u w takim bloku skandynawskim .
P o m im o sw ej n eu traln ości, S zw ec ja p rzystą p iła w 1947 roku d o planu
M arshalla. Z a strzegła w sza k o d razu, iż ten krok n ie p o cią gn ie za sobą p rzy
n a le żn o ści d o za ch o d n ich so ju szy p o lity czn y ch i w o js k o w y c h , ani te ż nie
w p ły n ie na p o lityk ę kraju.
W czasie w o jn y F in lan d ia zb rojn ie w ystą p iła u boku N ie m ie c p rze ciw k o
Z w ią zk o w i R adzieckiem u . G dy klęska N ie m iec staw ała się coraz bardziej o c zy
w ista, F in la n d ia z n a la zła się w n ie z w y k le tru dn ym p o ło że n iu . Z a c h o d z iło
p o d ejrze n ie, że M o sk w a p o w o jn ie zech ce ca łk o w icie p o d p o rzą d k o w a ć sobie
ten kraj i u sta n o w ić w n im system kom unistyczny. F in o w ie p o d ję li w ie lk ą
pracę, aby n ie dopu ścić d o z rea lizo w a n ia te g o scenariusza.
1 sierpn ia 1944 roku ustąpił ze stanow iska p rezyd en t R isto Ryti, k tó ry
p o n o sił o d p o w ie d z ia ln o ś ć za z w ią za n ie F in land ii z N iem ca m i. J ego następcą
zos ta ł m a rszałek C arl G u staw M a n n erh eim . N ie z w ło c z n ie p o w ia d o m ił on
N iem có w , że Fin land ia w y p o w ia d a p od p isa n y z n im i 27 c z e rw c a 1944 roku
pakt o w z a je m n e j p o m o c y w o js k o w ej. 5 w rześn ia F in lan d ia osią gn ęła ty m
cza so w e z a w ie szen ie bron i z ZSRR . P rzestało o n o m ieć ch arakter tym cza so
w y, k ie d y oba kraje 19 w rześn ia p o d p isa ły w M o s k w ie o d p o w ie d n i układ ro-
zejm o w y. N a je g o m o c y F in lan d ia z o b o w ią z a ła się o d d a ć Z S R R p ó łw y s e p
Petsam o ora z w y d z ie r ż a w ić na 50 lat p ó łw yse p Porkkala. 3 m arca 1945 roku
Finlandia w y p o w ie d z ia ła w o jn ę N iem co m .
Juho Kusti Paasikivi - sto jący od listopada 1944 roku na c z e le rządu fiń
skiego - d o szed ł d o w niosku , iż Fin landia p rze trw a ja k o n ie p o d le g łe pań stw o
je d y n ie w ó w c z a s , g d y o sią gn ie b a rd zo dobre stosunki ze Z w ią z k ie m R a d z ie c
kim i b ę d zie p ro w a d z ić p o lityk ę zg o d n ą z je g o interesam i. Ta lin ia p o lity c z
na - zw an a „lin ią Paasikivi” - stała się fu ndam entem , na którym oparto w s z e l
kie d zia ła n ia kraju.
W y b o r y p a rla m en ta rn e z 1 7 -1 8 m arca 1945 roku p o t w ie r d z iły w z ro s t
w p ły w ó w bloku lu d o w o d em o k ra ty czn eg o , k tó rego trzo n e m b y li kom uniści.
W n astępstw ie te g o lid e r ko m u n istów Y r io L ein o w s z e d ł do rządu, o b ejm u
ją c tekę m inistra sp ra w w e w n ę trzn y ch .
Po w o jn ie ukarano lu dzi o d p ow ied zialn ych za w łą czen ie Finlandii d o w o jn y
p rzeciw k o ZSRR. N a k a ry w ię z ie n ia od 2 d o 10 lat skazano n ied a w n ych p r z y
w ó d c ó w kraju. W śród nich z n a jd o w a ł się b y ły p rezy d en t Ryti, k tó ry dostał
n a jw y ższą karę 10 lat. Z S R R w y r a z ił z a d o w o le n ie z p o w o d u skazania - ja k
to określon o w M o s k w ie - „z b ro d n ia rz y w o je n n y c h ” .
4 m arca 1946 roku z u rzędu p rezyd en ta ustąpił M a n n erh eim . O ficja ln ym
p o w o d e m b ył z ły stan z d ro w ia M an n erh eim a, ale n a p ra w d ę z re z y g n o w a ł on
d la tego , iż d o m a g a ły się te g o w ła d z e radzieckie. M a n n erh eim w y je c h a ł do
S zw ajcarii, g d z ie zm a rł w 1951 roku. N a n o w e g o p rezyd en ta F in landii w y
bran o d o ty ch cza so w eg o p rem iera Paasikivi.
W sierpn iu 1946 roku d ele g a cja fińska p rzy b yła d o P a ry ża w celu w y n e
g o c jo w a n ia traktatu p o k o jo w e g o ze zw ycięsk im i p ań stw am i koalicji a n tyh i
51
tlerow skiej. Traktat ten ostatecznie podpisano w stolicy Francji 10 lu tego 1947
roku. Z o b o w ią z y w a ł on Fin lan d ię d o pokrycia, osza cow a n y ch na 300 m in
dolarów , szkód w o je n n ych w y rzą d zo n y ch ZS R R d o sta w a m i to w a r ó w w cią
gu 8 lat. N a d to Fin landia m o g ła posiadać je d y n ie ściśle w y zn a c zo n ą liczb ę
żołnierzy, s a m o lo tó w i o k rętó w w ojen n ych , a także nie w o ln o je j b y ło z a w ie
rać z in nym i p ań stw am i u k ła d ó w skierow an ych p rze ciw k o dru giej stronie.
26 lu tego 1948 roku p rezyd en t Paasikivi o trzy m a ł list od Stalina, k tó ry
w z y w a ł Fin landię do podpisan ia ze Z w ią zk iem R a d zieck im traktatu o p rzy
ja źn i. W ła d z e w H elsinkach p rzysta ły na to, g d y ż p o w a ż n ie się obaw iały, że
kraj szybko m o ż e p o d z ie lić los C zech osłow acji, w której kom uniści sięgn ęli
p o w ła d z ę p o p rz e z zam ach stanu. 6 k w ietn ia 1948 roku w M o s k w ie p o d p i
sany został fiń sko-radzieck i układ o p rzyjaźn i, w sp ó łp ra c y i p o m o c y w z a je m
nej. M ia ł o n o b o w ią z y w a ć 10 lat. N a m o cy te g o układu Finlandia z o b o w ią
zyw a ła się d o za ch o w a n ia n eutralności i unikania za a n ga żo w a n ia w ja k ie k o l
w ie k k o n flik ty w ielk ich m ocarstw. Co w ięcej, w ojsk a fińskie m o g ły w a lc z y ć
je d y n ie w o b ro n ie tery to riu m n a ro d o w eg o . W ra zie z a g ro ż e n ia rzą d fiński
w in ie n p od ją ć n a tych m ia stow e konsultacje z M o sk w ą w celu ustalenia w ie l
kości i zakresu je j pom ocy.
Traktat określał za te m szc ze g ó ln e zasady stosu nków radziecko-fińskich,
które z czasem za c zę to n a zy w a ć m ian em „fin la n d y za c ji” . Fin land ia n ie była
radzieckim satelitą, ja k państw a kom unistyczne Europy Ś rodkow ow sch od n iej.
M ia ła b o w ie m dem ok ra tyczn y ustrój polityczny, o d w o łu ją c y się do zasad plu
ralizm u i w o ln e j g ry sił p olityczn ych , a także gospodark ę rynkow ą. J ed n o cze
śnie g o d z iła się z faktem , iż n a le ży d o ra d zieck iej strefy w p ły w ó w . S łow em ,
fin la n d y zacja p o le g a ła na za ch o w a n iu su w erenn ości w e w n ę trz n e j p r z y je d
n oczesn y m w y r z e c z e n iu się su w eren n ości m ię d z y n a ro d o w e j, tj. rezy gn a cji
z sa m o d zieln ej p o lityk i zagran iczn ej.
P o d e fin ity w n y m u regu low a n iu stosu nków z ZSRR, zn ik n ęły też z a g ro ż e
nia w e w n ę trz n e . Socjaliści opu ścili b lo k lu d o w o d em ok ra tyczn y, dystansując
się od komunistów. L ider kom unistów L ein o stracił zaufanie parlam entu. K ied y
zaś nie chciał te g o p rzy ją ć d o w ia d o m o ś ci, został o d w o ła n y z fu n kcji m in i
sterialn ej w tryb ie n a d zw y cza jn ym p rze z p rezyd en ta Paasikivi.
W y b o ry parla m en ta rn e z c z e rw c a 1948 roku za k oń czyły się zw y c ię s tw e m
u gru p ow a ń p ra w ico w ych , a szc ze g ó ln ie d o b rze w y p a d ła partia agrarna. K o
m uniści n atom iast o d n o to w a li spadek popu larności.
W 1943 roku p a rla m en t islan dzki (A lth in g ) u ch w a lił n iep rzed łu że n ie unii
z D anią. W dniach 2 0 -2 2 m aja 1944 roku o d b y ło się referen du m w spraw ie
u sta n ow ien ia republiki, za którą o p o w ie d z ia ła się z d ecy d o w a n a w ięk szo ść
Islandczyków . O ficja ln ie p o w sta n ie R epu bliki Islan d ii zosta ło p rok la m ow a
ne 17 czerw ca 1944 roku. Tego sam ego dnia w eszła w życie konstytucja. Cen
tralną postacią systemu w ła d z y stał się w yb iera n y w głosow aniu pow szech nym
prezydent. P o w o ły w a ł o n i o d w o ły w a ł rząd, ponoszący od p ow ied zialn ość przed
parlam entem . A lth in g składał się z d w ó ch izb, które jed n a k w yb ie ra n e b y ły
w jed n y m głosow aniu , zaś p o w yb ora ch 3/4 p o słó w w c h o d z iło d o iz b y n iż
52
10. KRAJE PÓŁWYSPU PIRENEJSKIEGO: NA MARGINESIE EUROPY
szej, a 1/4 d o iz b y w y ższej. P ie rw s z y m p rezyd en tem Islan dii został S veinn

Bjórnsson.
W czasie w o jn y w Islan dii - za z g o d ą je j w ła d z - z n a la z ły się w ojsk a b r y
tyjskie i am erykańskie, których za d a n iem b yła obrona w y s p y w sytuacji e w e n
tu aln eg o za gro żen ia . P o w o jn ie Islan dia z g o d z iła się na d a lsze sta cjo n o w a
nie w o js k am erykańskich w kraju. S tan om Z je d n o czo n y m b a rd zo na tym z a
le ż a ło z u w a g i na o lb rzy m ie zn a czen ie stra tegiczn e wyspy.
30 c zerw c a 1946 roku p rze p ro w a d zo n o w y b o r y p a rlam en tarn e, które z a
k o ń czy ły się zw y c ię s tw e m Partii N ie p o d le g ło ś c i, grupującej lib e r a łó w i kon
serw atystów . N ie o d n iosła sukcesu Partia Jedności S ocjalistyczn ej (le w ic o w i
socjaliści i kom u n iści), która żądała odejścia o d p olityk i w s p ó łp ra c y z USA.
R zą d p rem iera J. Stefanssona p o sta n o w ił skorzystać z plan u M arshalla,
w ram ach k tó reg o w ia t a c h 1 9 4 8 -1 9 4 9 Islandia o trzym a ła 11 m in dolarów .
W 1949 roku p rzystąpiła d o N ATO .
10. KRAJE PÓŁWYSPU PIRENEJSKIEGO: NA MARGINESIE

EUROPY
Z koń cem d ru giej w o jn y ś w ia to w ej rzą d zo n a p rze z g en era ła Francisco Fran

co H isz p a n ia zn a la zła się w n a d zw y cza j tru d n ym p o ło że n iu . Kraj stał się
p rze d m io te m o ż y w io n e j d eb a ty m ię d zy n a ro d o w ej, w trakcie której w sk a zy
w a n o na n ie g o ja k o na je d y n ą p o zosta łą w Europie dyktaturę faszystow ską.
Podkreślano, że w czasie w o jn y H iszpan ia id e o w o sy m p a tyzo w a ła z h itle ro w
skim i N ie m ca m i i fa szysto w sk im i W ło c h a m i, a także w sp iera ła te pań stw a
p o lity czn ie i gosp od a rczo. N ie u szło u w a d ze, iż w p e w ie n sposób z a a n g a ż o
w a ła się ona n a w e t m ilita rn ie p o stronie „O si” , c z e g o w y r a z e m b y ło w y s ła
n ie p rze z Franco na fron t w sch od n i do w a lk i z ZS R R liczą cej 14 tys. ż o łn ie
rzy „B łękitnej D y w iz ji” .
H iszpan ia stała się za tem sw o istym pariasem p o w o jen n ej Europy. 27 lu
te g o rzą d francuski p o d ją ł d e c y zję o zam kn ięciu gra n icy z H iszpan ią. Fran
cuzi, B rytyjczycy i A m eryk a n ie podkreślali, że d o p ó k i u w ła d z y zn ajdu je się
gen. Franco i n ie zostan ie ro zw ią za n a Falanga, d o p ó ty nie m a d la H iszpan ii
m iejsca w ś ró d n a ro d ó w E u ro p y Z n a czn ie o strzejsze sta n ow isk o z a jm o w a ł
Z w ią z e k R a d zieck i. W latach 194 5/194 6 kilkakrotn ie p r o p o n o w a ł on, aby
p a ń stw a a n ty h itlero w sk ie j k o a licji p o d ję ły in te rw e n c ję zb ro jn ą p rze c iw k o
H iszpan ii, m ającą na celu lik w id a cję fran kizm u ja k o system u fa szysto w sk ie
go. N a szczęście dla gen . Franco kraje za ch o d n ie n ie b y ły zw o le n n ik a m i aż
tak radykalnych ro zw ią za ń . H iszp a n ii nie d o p u szczon o je d n a k d o O rg a n iza
cji N a r o d ó w Z jed n o czo n y ch . N a w n io s e k Polski p ro b le m hiszpański stanął
n a w et na fo ru m R a d y B e zp ieczeń stw a O N Z . 12 gru dn ia 1946 roku O N Z w e
53
zw a ła w szystkie państw a d o zerw a n ia stosunków d yplom atyczn ych i p o litycz

nych z M a d rytem . J edyn ym i pań stw am i, które o tw a rcie w y r a ż a ły sp rzeciw
w o b e c tej rezolu cji, były: Portu galia, A rg en ty n a i W atykan. Z czasem w sza k
że p o sta w a w ie lu k ra jó w u legła z ła g o d zen iu i p o sta n o w iły o n e tylko o d w o
łać sw o ich a m b a sa d o ró w z H iszpan ii, b ez fo rm a ln e g o z ry w a n ia stosu nków
d y p lo m a ty czn y ch .
D o p od jęcia ostrych środ k ów w o b e c fran kistow skiej H iszpan ii społeczn ość
m ię d z y n a ro d o w ą n a w o ły w a li, ro zp ro szen i p o ró żn y ch krajach, h iszpań scy
em igra n ci p o lityczn i, k tó rz y opu ścili o jczy zn ę p o p o ra żce o b o zu repu blikań
skiego w w o jn ie d o m o w e j. 15 sierpnia 1945 roku w sto licy M eksyku zeb rało
się 140 c zło n k ó w d aw n ych K o rte z ó w republikańskich. P o w o ła li on i e m ig ra
cyjne instytucje p o lity czn e Republiki H iszpańskiej, w y b ie ra ją c na p rezyd en ta
M a rtin eza Barrio, a na p rem iera Jose G irala. W lu tym 1946 roku te struktu
ry em igracyjne przeniosły się d o Francji, gd zie p rzez w ie le lat p ro w a d ziły żyw ą
d zia ła ln o ść. Za je d y n e le g a ln e p rze d s ta w ic ie ls tw o pań stw a h iszp a ń sk iego
u zn a w a ły je c z te ry pań stw a - M eksyk, W en ezu ela , G w a tem a la i Panam a.
Presja opin ii m ię d zy n a ro d o w ej zm usiła gen . Franco do szyb k iego p rze p ro
w a d zen ia procesu elim in o w a n ia e le m e n tó w p row en ien cji faszystow skiej z or
ga n izacji pań stw a i id e o lo g ii rzą d zą cej m o n op a rtii, tj. Falangi. Została ona
w o g ó le zep ch n ięta na d a lszy plan i je j bezpośredn i w p ły w na pań stw o u legł
drastycznem u ogran iczen iu. Ludzi, k tórzy w czasie w o jn y d ali się pozn ać jako
otw arci stron nicy N ie m ie c i W łoch , p o z b a w io n o ek spon ow an ych stanow isk.
P rzy w ó d c a hiszpański podkreślał p rzy tym z u porem , że fa la n g izm n ig d y nie
b ył system em faszystow skim , lecz ro zw ią za n ie m p o lityczn ym o czysto h isz
pańskim ch arakterze, zaś je g o istotą z a w s ze p o zosta w a ły: n acjon alizm , tra
d y cjo n a lizm i g łę b o k ie p rzy w ią z a n ie d o re lig ii k a tolick iej. P rzy p o m in a ł, iż
p rze z ca ły okres w o jn y H iszpan ia kon sek w en tn ie stała na stanow isku n eu
tralności, czym b a rd zo n araziła się N iem co m .
Poszukując sp o so b ó w p ozw a la ją cych na sto p n io w e o d ch o d zen ie o d s zty w
nej dyktatury, gen. Franco zw ró c ił się w kierunku id ei m onarchicznej. Już pod
kon iec roku 1945 za czął o tw a rcie m ó w ić o persp ek tyw ie restytucji m onarchii
w H iszpan ii. Trudność p o ja w iła się w ó w cza s, g d y p rze b y w a ją c y za granicą
preten d en t d o tronu h iszpań sk iego D on Juan za d ek la ro w a ł, że nie p rzy jm ie
koron y z rąk Franco. To je d n a k n ie o d w io d ło h iszpań sk iego dyktatora o d ca
łe g o pom ysłu.
31 m arca 1947 roku gen. Franco o g ło sił projek t u staw y o p rzy w ró cen iu
w H iszpanii m onarchii. Kortezy projekt ten za tw ierd ziły p rzez aklam ację. 6 lip-
ca stał się on p rze d m io tem referendu m , w k tó rym pop a rła g o o gro m n a w ię k
szość głosujących. Za m onarchią o p o w ied zia ło się b o w iem ponad 14 m in osób,
a p rze ciw k o niej tylko 720 tys. H iszpan ia stała się za tem na n o w o m on ar
chią, choć dość specyficzn ą, g d y ż b e z króla. N a m o cy p rzyjętych ro zw ią za ń
gen . F ran co d o ż y w o t n io lu b d o c h w ili re zy g n a c ji p ełn ić m ia ł je d n o c z e ś
nie o b o w ią zk i g ło w y państw a i regenta. Potem w ła d za p o w in n a przejść w ręce
w y z n a c z o n e g o p rze z Franco króla, k tó ry w y w o d z ić się m usiał z hiszpańskiej
54
10. KRAJE PÓŁWYSPU PIRENEJSKIEGO: NA MARGINESIE EUROPY
ro d zin y panującej. P o czą tk ow o ustaw a o p rzyw ró cen iu m onarchii nie spotkała

się z akceptacją D on Juana. Jedn ak p o n am yśle zm ien ił on zd a n ie i 25 sierp
n ia 1948 roku spotkał się z gen . Franco na p o k ła d zie statku p ły w a ją c e g o po
w od a ch Zatoki Biskajskiej. W trakcie te g o spotkania u zgo d n io n o, że tron h isz
pański w przyszłości p rzejm ie Juan Carlos, syn D on Juana. W e w rześn iu 1948
roku 10-łetni Juan Carlos p rzy b ył d o H iszpan ii, a b y o d eb ra ć w kraju edu ka
cję w ła ściw ą dla p rzy s z łe g o monarchy.
Czas o k a za ł się s p rz y m ie rz e ń c e m h iszp a ń sk iego d yk tatora . Z u p ły w e m
m ie sięcy i lat top n ia ła na arenie m ię d zy n a ro d o w e j w ro g o ś ć w stosunku do
je g o osoby. Z im n o w o je n n e n apięcia m ię d z y U S A a ZS R R s tw o rz y ły dla H isz
panii d o g o d n y grunt. A m eryk a n ie u znali, że n a sta w io n y b a rd zo an tykom u
n istyczn ie gen . Franco m o ż e spełnić ro lę w a ż n e g o sojusznika w ry w a liz a c ji
z b lo k iem w sch od n im . S tan y Z je d n o czo n e n a w ią za ły w ię c z H iszpan ią k o n
takty p olityczn e, zrazu n ieoficja ln e, ale z czasem stały się on e zu pełn ie o tw a r
te. W ślad za U SA p o s z ły ró w n ie ż inne kraje zach od n ie, np. Francja w lu tym
1948 roku p o sta n o w iła o tw o rz y ć gran icę z H iszpan ią, zaś w kilka m iesięcy
p o tem oba pań stw a p o d p isa ły kon w en cję o ruchu lotn iczym .
W lepszej sytuacji niż H iszpania znalazła się p o w o jn ie Portugalia. W p ra w
d zie na jej p rzy w ó d c y A n to n io S alazarze też ciążyło odiu m faszysty, lecz zn acz
n ie słabiej n iż na gen . Franco. P o rtu ga lia m iała n ad to lepszą kartę z cza só w
w ojny. P o c z ą tk o w o z a d ek la ro w a ła ona ścisłą neu tralność, ale p o te m coraz
w y ra źn ie j za częła w s p ó łp ra c o w a ć z aliantam i. W y ra z e m te g o b y ło np. za w a r
cie w 1943 roku traktatu o przyjaźn i z W ielk ą Brytanią oraz u m o żliw ien ie w o j
skom am erykańskim i brytyjskim korzystania z baz na W yspach A zorskich . Po
w o jn ie L izb o n a m o g ła za tem p o w o ły w a ć się na ż y c z liw ą a lia n to m n eu tra l
ność z lat w ojn y.
P o rtu ga lia z ło ży ła w n io s e k o czło n k ostw o w O N Z , lecz d w u k ro tn ie został
on o d rzu co n y ze w z g lę d u na w e t o ra d zieck ie. Z S R R obarczał b o w ie m P o rtu
g a lię o d p o w ie d z ia ln o ś c ią za w sp ó łp ra c ę gosp od a rczą z h itlero w sk im i N ie m
cam i, w y p o m in a ją c m .in. sp rzed a ż stra tegiczn ie w a ż n e g o w o lfra m u , a także
u trzym yw a ł, iż p an u jący w kraju p o rz ą d e k p o lity c z n y nosi cec h y ty p o w e dla
fa szyzm u . W rezu ltacie czło n k ostw o O N Z zosta ło p rze d P o rtu ga lią za m k n ię
te na 10 lat.
Pragn ąc ze rw a ć z n iek orzystn ym w izeru n k iem p o lityczn ym , w ła d z e por
tu galskie z a p o w ie d z ia ły lib era liza cję stosu nków w e w n ę trzn y c h . D o p u szczo
n o do le g a ln e g o istnienia o p o zy c y jn y Ruch Jedności D em ok ra tyczn ej (M U D ),
gru pu jący lib e r a łó w i socjalistów . M U D za m ierza ł rzu cić w y z w a n ie rzą d zą cej
U nii N a ro d o w e j w w yb o ra ch d o Z g ro m a d zen ia N a ro d o w e g o , które w y z n a c z o
n o na 18 listo p a d a 1945 roku. K am p an ia w y b o rc za o p o z y c ji n atrafiła je d n a k
na p ro b le m y m n o żo n e p rze z w ła d z e adm in istracyjne. G d y zaś rzą d p o z a le
d w ie d w ó ch dniach w y c o fa ł się z d ec yzji o zn iesien iu cenzury, M U D uznał,
że n ie m a w a ru n k ó w d la je g o u d zia łu w w yb o ra ch , apelu jąc o ich b ojk ot.
O statecznie g ło so w a n o tylko na listy rz ą d o w e g o u gru pow ania, lecz w ię c e j niż
co trzecia osob a u p ra w n ion a d o g ło so w a n ia n ie p o fa ty g o w a ła się d o urn. Ta
55
skala absencji p o k a zyw a ła , że w znaczn ej części sp o łeczeń stw a p o rtu ga lsk ie
go ż y w e są nastroje o p o zy cy jn e w o b e c system u sala zarow sk iego. P o w o d e m
te g o b y ły nie tylko czyn n iki p o lityczn e, lecz także ek on om iczn e, g d y ż u trzy
m yw an a o d lat sztyw n a p olityk a antyin flacyjn a rządu w p ły w a ła n iekorzyst
nie na p o z io m życia w ie lu grup społecznych.
D o n a s tę p n e g o starcia m ię d z y o b o z e m r z ą d z ą c y m a o p o z y c ją d o s z ło
w kontekście w y b o r ó w prezyden ckich, które o d b y ły się 20 lu te g o 1949 roku.
K a n d y d a te m r z ą d o w y m na p re z y d e n ta b y ł m a rsza łek A n to n io C arm on a,
sp ra w u ją cy fu n kcję g ło w y p a ń stw a n ie p rz e r w a n ie o d 22 lat. Z je d n o c z o n ą
o p o z y c ję re p re z e n to w a ł sęd ziw y, 8 1 -letn i g e n e ra ł N o rto n d e M a tos. Zyskał
o n n a d s p o d z ie w a n ie d u że p o p a rcie , a z w y c ię s tw o C a rm o n y s ta n ę ło p o d
d u ż y m zn a k iem zap yta n ia . P ro p a g a n d a sa la zarow sk a p rzy stą p iła w ię c d o
brutalnych a ta k ów na kan dydata o p o zy cji. Z a rzu con o mu, że je s t kryptoko-
m unistą i a g en tem ZS R R , g d y ż w sw ym p ro g ra m ie w z y w a ł d o w y c o fa n ia
Portu ga lii z N A TO . A rm ia - o w a opok a sa la zaryzm u - o tw a rcie su gerow ała,
że nie za w a h a się in te rw e n io w a ć w przypadku w y g ra n e j d e M atosa. W tej
sytuacji na c zte ry dni p rzed w y b o ra m i N o rto n de M atos w y c o fa ł sw ą k a n d y
daturę, stw ierd zając, że w a lk a w y b o rc za d ok on u je się w w aru nk ach u rą ga ją
cych elem en ta rn y m zasadom u czciw ości. P o n o w n y w y b ó r na p rezyd en ta z a
tem b e z trudu z a p e w n ił sobie C arm ona.
W polityce zagran icznej w p ierw szych latach p ow ojen n ych Portu galia o p ie
rała się na tra d ycyjn ym sojuszu z W ielk ą Brytanią. C ią g le też w zra sta ło zn a
czen ie stosu nków ze Stanam i Z je d n o czo n y m i. P ortu ga lia została zaproszon a
d o u działu w pla n ie M arshalla, a w 1949 roku zn a la zła się w gron ie z a ło ż y
cieli N ATO . D bała p o n a d to o u trzym yw a n ie p o p ra w n ych stosu nków ze sw ym
sąsiadem - H iszpanią i nie p rzyłączała się d o g ło s ó w potępiających reżim gen.
Franco.
Z g o d n ie z w y m o g a m i n ow yc h czasów , S ala za r - sp ra w u ją cy fa k tyczn ie
w kraju dyktaturę - p o sta n o w ił n ieco usunąć się w cień. W y ra z e m tej posta
w y b yła rezygn acja p rze z n ie g o w 1947 roku z funkcji m inistra sp ra w z a g ra
nicznych, którą p ia stow a ł 11 lat. S alazar poprzestał na będ ącym źró d łem je g o
w ła d z y stanow isku prem iera, koncentrując się na spraw ach w ew n ę trzn y ch .
11. STALINOWSKI ZSRR: UBÓSTWO I POTĘGA
S talin ow ski ZSRR , b ęd ą c y o b o k N ie m ie c i J aponii je d n y m z trzech g łó w n y ch

sp ra w c ó w II w o jn y św ia to w ej, b ył je d y n y m u czestn ikiem zw ycięsk iej k o a li
cji, k tó ry w y s z e d ł z k a ta k lizm u z p o w ię k s z o n y m te ry to riu m , z a g a rn ą w s zy
o g ó łe m 678 tys. km 2 z 20 m in m ieszkańców . Zyski te o sią gn ął k o sztem nie
tylko k ra jó w w ro g ic h (N iem cy, Finlandia, Rum unia, J a p o n ia ), ale i fo rm a ln ie
56
sp rzym ierzon ych (Polska i C zec h o sło w a c ja ), lik w id u ją c p rzy tym ca łk o w icie
cztery p ań stw a (E stonię, Ł o tw ę , L itw ę i Tannu-Tuw ę). N a D alekim W sch odzie
M o n g o lia stanow iła od lat dw u dziestych n iem alże je g o część składow ą, a Jałta
i traktat z C hinam i z 14 sierpnia 1945 roku d a ły K rem low i p rzy w ró cen ie d a w
nej carskiej p ozycji kolon ialnej w M an dżurii. A rm ia C zerw o n a oku pow ała p ó ł
n ocn y Iran ora z E u ropę p o Łabę na z a ch o d zie i B u łgarię na połu dn iu. Choć
na części o b sza ró w a n ektow an ych , g łó w n ie na za ch od n iej U krain ie i w kra
jach bałtyckich, trw a ł b e z n a d z ie jn y partyzan cki opór, to eg zek u cje i d ep o rta
cje (8 0 0 -9 0 0 tys. w y w ie z io n y c h ) z d ła w iły g o d o początku lat pięćdziesiątych .
Prestiż Stalina, w oczach w ięk szości m ieszk a ń có w Zach odu ge n ia ln e g o w o
dza, o b ro ń cy p okoju i o ręd o w n ik a sp ra w ie d liw o śc i sp ołeczn ej, z n a jd o w a ł się
w zen icie.
Potęgę radziecką osłabiały jed n a k n iew yob ra ża ln e w ręcz straty ludzkie i g o
spodarcze. D zia ła n ia w o je n n e , głó d , lu d o b ó js tw o n iem ieck ie o ra z s ta lin o w
skie represje za lin ią fron tu p o c h ło n ę ły ogrom n ą , choć, ja k ju ż w sp o m n ia n o ,
n ie m o ż liw ą d o o sza c o w a n ia liczb ę o fia r (m ó w i się zw y k le o 20 m in ). Już
w 1941 roku nastąpiła m asow a deportacja N ie m c ó w n adw ołżańskich, których
a u ton om iczn ą republikę z lik w id o w a n o , zaś w 1943 roku ten sam los spotkał
Kałm uków, C zeczenów , Inguszów , Karaczajów, B ałk arów i T atarów krymskich.
M im o p o m o c y U N R R A , na którą Stalin p o c z ą tk o w o z e z w o lił, na U krain ie
i w w ięk szości o b sza ró w byłej n iem ieck iej okupacji p a n o w a ł stra szliw y głód ,
w y w o ła n y brak iem rąk d o pracy, rek w izy cja m i okupanta ora z w y b ic ie m lub
zabran iem w ięk szości z w ie rz ą t h od o w la n y ch (7 m in z 11,6 m in koni, 20 m in
z 23 m in św iń e t c .). P o ło w a m iejskiej p o w ierzch n i m ieszkalnej została na tym
o b sza rze zn iszczon a, a to sam o m o żn a b y ło p o w ie d z ie ć o m ostach i torach
k o lejo w ych .
N a takim tle ż o łn ie rz o m A rm ii C zerw o n ej, p a m ięta ją cym p rze cież k o lek
tyw iza cję roln ictw a i je j p row a d zą ce d o lu dożerstw a skutki, krainam i n iep ra w
d o p o d ob n e j o b fitości w y d a w a ły się n ie tylko Austria c z y C zech o sło w acja, ale
n a w et spustoszona w o jn ą Polska ora z Bałkany. Stalin postarał się jed n a k , b y
ci, k tó rz y w id z ie li św ia t p o za gran icam i ZSRR , m ie li ja k n ajm niej o k a zji do
o p o w ie d z e n ia sw ych w ra żeń . D o ła g r ó w sk iero w a n o tak żołn ierzy, k tó rzy z e
tkn ęli się z A m eryk a n a m i nad Łabą, ja k i 8 0 % z 5 m in b yłych jeń có w , p rzy
m u sow ych ro b o tn ik ó w i cz ło n k ó w fo rm a c ji w a lczą c ych u boku W ehrm achtu,
w yd a n ych K rem lo w i p rze z usłużnych A n g lo s a s ó w w latach 1 9 4 5 -1 9 4 6 (stra
cen i p r z y w ó d c y tzw . ruchu w ła s o w s k ie g o o d m ó w ili w szela k o p rze d śm iercią
u korzen ia się p rze d S ta lin em ). R o zm ia ry strat su gerow ały, że g łó w n y m c e
lem M o s k w y musi być o d b u d o w a , a n ie ekspansja, a o p in ię tę p o d z ie la li c z o
ło w i eksperci Zachodu . W sam ym ZS R R w o jn a ro zb u d ziła n a d zie je na lib e
ra liz a c ję , p o d sy ca n ą p r z e z ta k ie p o su n ięcia , ja k r o z w ią z a n ie K o m in tern u
(1 9 4 3 ), w strzym a n ie represji w o b e c p ra w o sła w ia , o g ra n iczen ie w s z e c h w ła
d z y p o litru k ó w w w ojsku i w y b ió rc ze o d w o ły w a n ie się d o n a ro d o w yc h tra
dycji rosyjskich.
57
Złu d zen ia prysły o stateczn ie 6 lu tego 1946 roku. W w y g ło s z o n y m w ó w

czas zło w ie s z c z y m p rze m ó w ie n iu Stalin w y k lu czy ł m o ż liw o ś ć trw a łe g o p o
koju tak dłu go, ja k d łu g o istn ieje k a p ita lizm i zażą d a ł, w celu „p r z y g o to w a
nia na w szystk ie ew en tu a ln ości” , osiągn ięcia w ciągu roku produ kcji 60 m in
ton stali, tylu ż ton ro p y i 500 m in ton w ę g la . W ciągu n astępn ego czterole-
cia rz ą d o w y K om itet P la n ow a n ia , na k tó rego c zele stał N ik oła j W ozn iesień -
ski, zdoła ł uzyskać p o d w o je n ie produkcji przem ysłu ciężkiego, ju ż zaś na p rze
ło m ie lat 1 9 4 7 -1 9 4 8 radziecka produkcja p rze m ys ło w a p rze k ro czyła p o z io m
p r z e d w o je n n y O sią gn ięto to za p o m o cą skrajnie jed n o stro n n ej koncentracji
na w y tw ó rc z o ś c i g łó w n ie m ilitarn ej ( w tym p rog ra m ie a to m o w y m ), a także
d zięk i n iew o ln ic ze j sile roboczej, dostarczanej p rze z w ię ź n ió w i jeń có w , ora z
w y w ó z c e w a rte g o m ilia rd y d o la ró w parku m a s z y n o w e g o z terenu N ie m ie c
i M an dżu rii. W ie le su ro w có w ku pow an o p o sym boliczn ych cenach od sa teli
t ó w w Europie W sch odn iej. W szystkie te o sią gn ięcia n ie p r o w a d z iły b yn a j
m n iej d o zw ięk szen ia konsum pcji. P rze ciw n ie, Stalin (d la k tó reg o ch łopi, ja k
u trz y m y w a ł C hru szczów , b y li „czym ś w ro d za ju o d p a d ó w ” ) za d b a ł o p o d
w y ż s z e n ie p o d a t k ó w o d k o łc h o z ó w i d z ia łe k r o b o t n ik ó w ro ln y c h o ra z
o z w ię k s z e n ie o p o ło w ę p rzy m u so w y ch d o s ta w z b o ża i ży w ca . Setki ty s ię
cy o fia r spośród 10 m in m ie szk a ń có w ła g r o w e g o im p eriu m p o c h ło n ę ły p o za
tym p rze d sięw zięcia go sp o d a rczo bezsen sow n e, ja k licząca 850 km arktyczna
lin ia k o le jo w a d o Iga rk i, w z d łu ż której w z n ie s io n o 80 ła g r ó w (p o śm ierci
Stalina b u d o w ę w strzym a n o ), c z y u koń czon y w 1954 roku kanał W o łg a -D o n .
Stalin, w ystęp u ją cy o d czasu w o jn y w y łą c z n ie w m u n du rze i m ia n o w a n y
generalissim u sem , za d b a ł o w z m o c n ie n ie sw ej kon troli nad partią, osłabioną
p rze jś c io w o w sku tek koncentracji na za ga d n ien ia ch frontu. W ia c ze s ła w M o -
łotow , u w a ża n y d łu g o za „c z ło w ie k a n u m er d w a ” w hierarchii ra d zieck iej,
utracił tu ż p o h ucznych obch odach sześćd ziesięcio lecia (1 9 4 9 r.) stanow isko
m inistra spraw za gra n iczn ych (o b ją ł je A n d riej W yszyński, d a w n y osk a rży
ciel w procesach m o sk iew sk ich ). W tym sam ym czasie o zn a k i niełaski z a c z ę
ły spotykać m a ją ceg o ró w n ie d łu g i staż p a rtyjn y K lim en ta W o ro s z y ło w a oraz
Lazara K a ga n o w icza , k tó reg o brat M ich aił, oskarżony, że - choć Żyd - był
ka n d yd atem H itlera na w o d z a faszystow skiej Rosji, za strzelił się w ubikacji
in nego tracącego w p ły w y członka KC partii, Anastasa M ikojana. Spośród m łod
szych fa w o r y tó w dyktatora G ieo rg ij M alen kow , u ch od zą cy krótko za je g o p o
ten cjalnego sukcesora, skierow an y został w 1949 roku d o Uzbekistanu, co było
ro d za jem zesłan ia p o lity czn eg o . P rotek to r M a len k o w a Ław ren tij Beria, k tó
rem u p o w ie r z o n o n a d z ó r n ad p r o g ra m e m a to m o w y m , fo r m a ln ie u tra cił
z w ie rz c h n ic tw o nad N K W D , p rze m ia n o w a n y m zresztą w roku 1946 na M W D
(M in is te rs tw o S p ra w W e w n ę tr z n y c h ). W y ró sł n a to m ia st A n d rie j Ż d an ow ,
w czasie w o jn y zred u k ow a n y d o roli figu ran ta w o b lę żo n y m L en in g ra d zie, te
raz m ia n o w a n y sekretarzem KC d o spraw id e o lo g ii. Form alną g ło w ą państw a,
po śm ierci w 1946 roku w ie rn e g o sta lin ow ca M ich a iła Kalinina, p o zo sta w a ł
b ęd ą cy „p o lity czn y m ze re m ” N ik oła j S zw ern ik , o k tó reg o istnieniu m a ło kto
w ie d z ia ł.
58
W c zerw c u 1946 roku na b o c z n y to r u su nięty zosta ł ró w n ie ż m arszałek

Żuków, rok w cześn iej p rzyjm u ją cy d efila d ę z w y cięs tw a na Placu C zerw on ym .
J ego zasłu gi w o je n n e k o lid o w a ły z o ficja ln ą w ersją o w y łą czn y ch zasługach
Stalina ja k o g e n ia ln e g o stratega. T w ierd zi się czasem , że d y k tato r w id z ia ł
w n im kan dydata na ew e n tu a ln e g o rosyjskiego N a p o leo n a . O sk a rżon y (ch o ć
n ie o fic ja ln ie ) o „p rzy w ła s z c z e n ie sobie la u ró w g łó w n e g o z w y c ię z c y ” , Ż u k ó w
n ie zosta ł je d n a k rozstrzelany, a je d y n ie p rze n ies io n y d o p o d rz ę d n e g o o k rę
gu w o js k o w e g o (c h o ć sp o rzą d zo n o ju ż o d p o w ie d n ią doku m en tację, iż był
a gen tem b rytyjsk im ). Śm ierć d o sięg ła n atom iast w ie lu je g o k o le g ó w i p o d
w ła d n ych , w tym L w a M . G allera, je d y n e g o adm irała, k tó ry p r z e ż y ł czystki
lat trzyd ziestych (z m a rł w w ię z ie n iu ), ora z m arszałka G rig orija Kulika, p rzy
ja c ie la S talina je s z c z e z cz a s ó w w o jn y d o m o w e j.
W yn ie s ie n ie Ż d a n o w a ro z p o c z ę ło w y m ie rz o n ą w in te lig e n c ję k am p an ię
zm ierza ją cą d o triu m fu socrealizm u o ra z zdu szen ia w szelk ich ś la d ó w n ie z a
leżn ej m yśli w nauce i sztuce. O w a „ż d a n o w s z c z y z n a ” w istocie b yła stali-
n ow szczyzn ą , b o w ie m ro zp o c zą ł ją 14 sierpnia 1946 roku sam w ó d z , o so b i
ście rugając, oskarżonych o id eo lo g iczn ą n iepraw om yślność, red a k torów pism
„ Z w ie z d a ” i „L e n in g ra d ” (d ru g ie z nich z a m k n ię to ). Spośród lite ra tó w g łó w
n ym i ofia ra m i rozp ęta n ej n agon ki padli: satyryk M ich a ił Zoszczen ko (w e d łu g
Ż d an o w a „ch u ligan literack i” ) i poetka A nn a A ch m a tow a („ p ó ł zakonnica, pół
d z iw k a ” ) , której p ie rw s z y m ąż, ró w n ie ż poeta , N ik ołaj G um ilow , został ro z
strzela n y na ro zk a z D zierży ń sk iego je s z c z e w czasach w o jn y d o m o w e j. O b o
je w y rzu c o n o ze Z w ią zk u Pisarzy, lecz z a ch o w a n o p rzy życiu. Ż d a n o w zajął
się ró w n ie ż k o m p o zyto ra m i - S ergiu szem P ro k o fie w e m i D ym itrem S zosta
k o w iczem , oskarżając artystów , że ich d z ie ł n ie m o ż e g w iz d a ć k a żd y ro b o t
nik. S zo sta k o w icz uniknął represji, u kładając m u zykę d o sła w ią cych Stalina
film ó w Upadek B erlin a i N ieza p om n ia n y rok 1919, które sta ły się szyb ko z n a
m ien n e dla - n ie tak d a w n o n ależą cej d o św ia to w e j c z o łó w k i - k in em a to
g ra fii ra d zieck iej. Jeden z tw ó r c ó w je j p o tęg i, w ie lk i reżyser S iergiej Eisen
stein, w 1947 roku z w y m y śla n y został osobiście p rze z Stalina za n ied o sta
teczn ą glo ry fik a c ję w sw ym Iw anie G roźnym o sła w io n ej o p ry c zn in y cara.
W nauce sy m b o lem ep o k i stało się n azw isk o T rofim a Łysenki, k tó reg o ka
riera z a częła się je s z c z e w latach trzyd ziestych . Już w ó w c z a s partia pop a rła
je g o tw ierd zen ia , że gen ety k a je s t w y m y s łe m bu rżu azyjn ym , b o w ie m za p o
m ocą o d p o w ie d n ic h zm ian w o to czen iu o rg a n iz m ó w m o żn a ca łk o w icie p rze
kreślić w p ły w d zied ziczn o ś ci. C z o ło w y b io lo g ZS R R N ik oła j W a w iło w , k tó ry
o d m ó w ił poparcia o w y c h pom ysłów , zgin ą ł w roku 1943 w w ię z ie n iu .
K u lm in acja ca łej k a m p an ii nastąpiła w sierpn iu 1948 roku w M o sk w ie,
w L en in o w sk iej A k a d e m ii N a u k R olniczych , g d y Łysenko, w e z w a w s z y sw ych
o p o n e n tó w d o sw o b o d n ej dyskusji, o zn a jm ił na je j za k oń czen ie, iż posiada
p oparcie KC partii. Skutkiem b y ły dem askacje i sam okrytyki, z p racy z w o l
n ion o 3 tys. b io lo g ó w , a - w ram ach „sta lin o w sk ieg o p rze o b ra ża n ia n a tu ry”
- za c zę to sadzić na stepie leśn e p a sy ochron n e, m ające ja k o b y ch ron ić gle b ę
p rze d erozją . K o szty tych fa n ta zji - za k oń czon ych ca łk o w itym fiaskiem - p o
59
niosły, rzec z jasna, k o łch o zy i ich mieszkańcy. Stalin p o p iera ł Łysenkę w n a

d ziei, że je g o p o m y sły p o m o g ą w w y h o d o w a n iu „n o w e g o ja k o ś c io w o ” hom o
sovieticus. Z n ieco od m ien n ych w z g lę d ó w sta rzeją cy się dyk tato r nie skąpił
p o m o c y in n ym sza rla ta n om - A lek sa n d ro w i B o g o m o lc o w i, w y n a la z c y r z e
ko m eg o „serum d łu gow ieczn ości” , oraz O ld ze Lepieszyńskiej, propagującej o d
m ład zan ie kąpielą w ro z tw o rz e sody. W fizyc e odrzu con o teo rię w zględ n o ści
(z a „id ea lizm ” i zapożyczenia Einsteina u Ernesta Macha, którego niegdyś z w a l
czał L en in ), a w psychoanalizie teorię Freuda, b o m ó w ił o niej z u znaniem Troc
ki. N ajbujniej kłam stw o p len iło się, rzecz jasna, w naukach hum anistycznych,
zaś izolacja m ieszkań ców ZSRR od św iata była n iem al całkow ita.
Ż d a n o w s zc zy zn a w s zczeg ó ln ie b o lesn y sposób dotykała republiki niero-
syjskie, p o łą czon a b yła b o w ie m z erupcją w ielk o ru sk iego szo w in izm u . P rzy
kład, ja k w s z ę d z ie , d ał Stalin (który, w e d łu g określenia syna W asilija, „był
kiedyś G ru zin em ” ), w y ch w a la ją c nie ZSRR , a „w ielk i n aród rosyjski” w to
aście na cześć u czestn ików d e fila d y zw ycięstw a w M oskw ie. A c z k o lw ie k w la
tach 1 9 4 4 -1 9 4 5 republiki z w ią z k o w e uzyskały teo retyczn ie w ie le u praw nień,
w tym z e z w o le n ie na za w ie ra n ie tra k ta tów m ię d zyn a ro d o w yc h , to koncesje
te sta n o w iły fikcję, przyd a tn ą m .in. d o w p ro w a d z e n ia U krain y i Białorusi -
ja k o „su w erenn ych p a ń stw ” - w skład O N Z . Po roku 1945 ro zp o c zę to m aso
w e u su w anie ję z y k ó w n arod ow ych z adm in istracji i o ś w ia ty na rzec z ję z y k a
rosyjskiego, „n a rz ę d z ia n ajb ard ziej za a w a n so w a n ej ku ltu ry socjalistyczn ej,
najbardziej zaaw an sow an ej nauki” . N ie b yło to rezu ltatem represyjnych ustaw,
których n ie w yd a n o, lecz n acisków od górn ych . Rusyfikacja p rzy b ierała też
postać rosyjskiej kolon iza cji, s zczeg ó ln ie w id o c z n e j w republikach n ad bałtyc
kich, g d z ie je j ośrodkam i stały się b a z y arm ii i floty. P rzy k ła d o w o w Tallin ie
ju ż w roku 1949 R osjanie sta n o w ili p ra w ie p o ło w ę ludności, a w całej Esto
nii 35% . O prócz pew n ych w yjątków , ja k kraje Kaukazu, na czele republik stali
za w sze lu d zie o m entalności zru syfikow an ej (ch oćb y N ik ita Chruszczów, p rze
w o d n ic z ą c y KP U k ra in y), a ich zastępcam i b y li zw y k le Rosjanie. D okon an y
za caratu p od b ój w ielkoru ski, w podręczn ikach szkolnych p rze d sta w ia n y był
ja k o aw ans cyw ilizacyjn y, a o p iera ją cy się m u - ja k czeczeń ski b o h a ter n aro
d o w y z X IX w ie k u S za m il - o k a zy w a li się agen ta m i obcych w y w ia d ó w .
N a rz ę d z ie m ru syfikacji stała się ró w n ie ż rosyjska cerk ie w p ra w o sła w n a ,
której Stalin p rzekazał m .in. m ajątek oficjaln ie zlik w id o w a n e g o Kościoła grec
kok a tolick iego, u w a ża n eg o - nie b ez racji - za n a ro d o w e w y z n a n ie Ukrainy.
W ob ec p ra w o sła w ia u trzym yw a n o w za sadzie z ła g o d z o n y kurs, w y m u s zo n y
p rze z w o jn ę , z w ie ń c z o n y re a k ty w o w a n ie m w roku 1943 patriarchatu m o
skiew skiego. O d w ilż ta n ie d o tyczyła je d n a k ani polskich i litew sk ich k a to li
ków, ani liczn ych , zw ła szcza na Ł o tw ie i w Estonii, protestantów .
O znaką n asilającego się o d lat w o jn y a n tysem ityzm u stała się ro zp o częta
w 1948 roku kam pan ia p r z e c iw k osm op olitom , k tó rz y - p iętn o w a n i w prasie
- za o p a try w a n i b yli w d em a sk o w a n e z p ro p a g a n d o w ą w rz a w ą n azw isk a ż y
dow sk ie. Finał tej akcji, której o fia rą p a d ł m .in. sk ryto b ójczo z a m o rd o w a n y
60
w ie lk i aktor S olo m o n M ich oels, p rzy g o to w y w a n y b ył jed n a k p rze z Stalina ju ż

na następną dekadę.
N a arenie m ię d z y n a ro d o w e j klęska w y b o rc za C hurchilla i o cen ia n ie Tru-
m ana w e d łu g w ra ż e ń w yn iesio n y ch ze spotkań z R o o s eveltem skłon iły S tali
na d o cora z bard ziej k o n fro n ta cyjn ego kursu. N ie z a d o w a la ją c się so w ietyza -
cją p o ło w y E u ropy i p a ra liżem - p o p rz e z perm a n en tn e w e t o - p o czyn a ń S o
ju szn iczej R a d y K on troli N ie m iec, 22 cz e rw c a 1945 roku Krem l zażą d a ł, b y
Turcja odstąpiła m u okręgi Kars i A rdahan oraz zg o d ziła się na radzieckie b a zy
w rejon ie D ardan eli. R oszczen ia tery to ria ln e w y s u n ę ły fo rm a ln ie repu bliki
A rm en ii i G ruzji, korzystając z przyzn a n ych im „su w eren n ych ” u praw n ień .
8 sierpn ia 1946 roku n ap łyn ęło z k o lei żą d a n ie re w iz ji na rz e c z ZS R R kon
w e n c ji z M on treau x, w sp a rte p o w o ła n ie m się na d ec yzje poczdam sk ie. A n
kara, p o p iera n a p rze z L o n d y n i W aszyn gton , o d m ó w iła , w skazu jąc, że kon
w en c ję tę, d o tyczą cą cieśnin, zm ien ić m o g ą tylk o je j w szy sc y sygnatariu sze.
W szelako nad Turcją za w isła groźb a in w a zji ra d zieck iej. O b a w ia ł się je j r ó w
n ież Iran, in filtro w a n y p rze z kom u n istyczn ą partię Tudeh, z k tó reg o A rm ia
C zerw o n a w y c o fa ła się d o p iero w io s n ą 1946 roku. 10 styczn ia 1947 roku
Z S R R za żą d a ł z k o lei od N o r w e g ii re w izji układu z 1920 roku, d o ty czą ceg o
S pitzbergenu , w ysu w a ją c ro szczen ia d o W ysp y N ie d ź w ie d z ie j.
O fen sy w ę d y p lom a ty czn ą u ła tw ia ła S ta lin o w i kontrola nad eu ropejskim
ruchem kom unistycznym , ja k o że ro zw ią za n ie w 1943 roku M ięd zy n a ro d ó w k i
Kom u n istyczn ej, in te rp reto w a n e na Z a ch o d zie ja k o w y r z e c z e n ie się p la n ó w
ekspansji, b y ło p o su n ięciem czysto p ro p a g a n d o w ym . 27 w rześn ia 1947 roku
w Szklarskiej P o ręb ie w Polsce p o w o ła n y zosta ł d o życia K o m in fo rm (B iu ro
In fo rm acyjn e Partii K om u n istyczn ych i R o b o tn iczy c h ), gru pu jący partie: ra
dziecką, ju go sło w ia ń sk ą , bułgarską, w ęgiersk ą , rum uńską, czech osłow a ck ą,
polską, francuską i w ło sk ą ; w 1948 d o łą czyła partia albańska. T w ó r ten m iał
m ieć w te o rii ch arakter je d y n ie konsultacyjny, czem u je d n a k za d a w a ła kłam
nakreślona w refera cie Ż d a n o w a d y ch o tom iczn a w iz ja św iata, m ó w ią ca o ko
n ieczn ości s ce n tra lizo w a n eg o p rze ciw sta w ien ia się bloku k om u n istyczn ego
„siło m im p eria lizm u ” , w ie d z io n y m p rze z USA. S pośród zebran ych d e le g a tó w
za strzeżen ia w o b e c n ad rzęd n ej roli K om in form u z g ło s ił je d y n ie W ła d y s ła w
G om ułka, co stać się zresztą m ia ło je d n ą z g łó w n y ch p rzy czyn odsu n ięcia go
o d w ładzy. S ied zib ą Biura stał się B elgrad, n a z w ę zaś je g o organ u p ra s o w e
g o „O trw a ły pokój, o d em ok ra cję lu d o w ą ” w y m y ślił o sob iście Stalin, chcąc,
b y prasa Zach odu p o w ta rza ła ó w slogan p r z y k a żd ym cytacie z pism a.
K o m in fo rm p o tę p ił z d e c y d o w a n ie z a ró w n o m o ż liw o ś ć p a rla m en ta rn eg o
zd o b ycia w ła d z y p rze z kom unistów , ja k i z w ią z k i z za ch o d n im i so cja ld em o
kratam i, u trzy m y w a n e d o tą d p rze z n iektóre „k o n c esjo n o w a n e” partie bloku
ra d zieck iego (np. P PS ). N o w y kurs ozn a cza ł za ró w n o prędki koniec tych ostat
nich, ja k i p rzejrzystą w sk a zó w k ę dla u czestn iczących d o tą d w w y ło n io n y m
m eto d ą parlam en tarn ą rz ą d z ie k om u n istów czech osłow ack ich .
W lu tym 1948 roku kom uniści p rze jęli p ełn ię w ła d z y w P rad ze. W m aju
ro zp o częła się, trw a ją ca pon a d rok, radziecka blokada Berlina, w czerw cu zaś,
61
p o spotkaniu K om in form u w rum uńskim Ploieęti, u ja w n io n y zosta ł trw a ją cy

ju ż od paru m ie sięcy k o n flik t K rem la z w iern ą m u dotych czas J u gosław ią
Josipa Broz-Tity. R ó w n o cześn ie w G recji kom uniści p r o w a d z ili w o jn ę d o m o
w ą , w e Francji zaś i W ło s ze ch o rg a n iz o w a li strajki, o tw a rc ie głosząc, że z ra
dością p o w ita ją A rm ię C zerw on ą .
U d erza ło, że na w szystk ie te posu nięcia Stalin z d e c y d o w a ł się w ó w cza s,
g d y n ie d y s p o n o w a ł je s z c z e b ro n ią n u k learn ą. P ra c e n ad n ią p r o w a d z ili
w ZSRR, ujęci w N iem czech , n a zistow scy specjaliści, g łó w n ą je d n a k rolę o d e
g ra ły in fo rm a cje u czestn iczą c eg o w a m erykań skim „p ro je k c ie M a n h a ttan ”
ra d ziec k iego agen ta, Klausa Fuchsa, k tó ry u dostępn ił sw ą w ie d z ę zn a k o m i
tym rosyjskim u czon ym , Ig o r o w i K u rc za to w o w i i S ie r g ie jo w i K o ro le w o w i.
Spore zasługi p o ło ży ł ró w n ie ż najbardziej zb ro d n iczy spośród p a la d y n ó w Sta
lina - Ław rien tij Beria, będący, w b re w o b ie g o w y m o p in io m , nie tylko okru t
nym satrapą, lecz także zd oln ym organ izatorem . W łaśn ie on u ratow ał ra d ziec
k ich fiz y k ó w ją d r o w y c h o d lo su g n ę b io n y c h p r z e z Ł ysen k ę g e n e ty k ó w .
29 sierpnia 1949 roku na p o lig o n ie w Sem ipałatyńsku nad rzek ą Irtysz eks
p lo d o w a ła p ierw sza radziecka bom ba p lu ton o w a . B yło to szo k iem dla CIA,
oczeku jącej te g o n a jw cześn iej w roku 1953. R e a liz o w a ła się groźb a , o której
m ó w ił Churchill 9 p a źd ziern ik a 1948 roku w Llan d u d n o (W a lia ): „Co b ęd zie ,
je ś li i on i będ ą m ie li b o m b ę a to m o w ą i w y p e łn ią nią sw o je arsenały? O p ie
rając się na tym , co d z ie je się o b ecn ie, m o ż e c ie sam i osądzić, co b ę d zie się
dzia ło. Jeśli tera z tak sobie p o zw a la ją , to co b ę d zie w te d y ? ” .
R ok za w ła d n ięc ia p rze z K rem l bron ią nuklearną b ył za ra zem i roldem sie
d em d ziesięc io lec ia Stalina, cele b ro w a n ym w a tm o sferze m on stru aln o-grote-
skow ych pochlebstw , które p rze w y ż s z y ł je d y n ie p ó ź n ie js zy chiński kult M a o
Z ed on ga . N a ra zie je d n a k sam M a o z n a jd o w a ł się w śró d w ie lu p r z y w ó d c ó w
k ra jó w satelickich, korzących się p rzed stojącym u szczytu p o tę g i dyktatorem
ZSRR. O k a zyw a n a m u cześć p rze ro d ziła się w rz e c z y sam ej w p a ro d ię reli-
gii. By w y ek sp o n o w a ć projek tow any, z w ie ń c zo n y p o są giem Stalina p o m n ik
Zw y cięstw a , m ający g ó ro w a ć nad P la cem C zerw on ym , p o sta n o w io n o w y b u
rzyć w szystkie pobliskie budynki, łą czn ie z soborem W asyla B ło g o s ła w io n e
go. B y ły pom ysły, b y zbu rzyć ró w n ie ż Krem l. A c z k o lw ie k w śró d m ieszk a ń
c ó w ZS R R n ie zn a la zł się d o s ło w n ie nikt - łą czn ie z czło n k a m i n ajw yższych
w ła d z - kto sam lub w osobach sw ych bliskich nie d o zn a ł k rzy w d y ze stron y
dyktatora, m ilio n y m ieszk a ń có w ZS R R d a rz y ły Stalina a u ten tyczn ym p o d z i
w em . U czu cia te p o d z ie la li n iem n iej liczn i m ieszk a ń cy E u ropy Zachodniej,
w śród których do en tu zjastów Stalina n a leżeli lu d zie tacy ja k R om ain Rolland,
H erb ert G eo rg e W ells, F red eric Joliot-C u rie. O dp ych ają c o d sieb ie p ra w d ę
i u czestnicząc w farsach w rodzaju stero w a n e go z Krem la „ruchu o b ro ń c ó w
pokoju ” , staw ali się oni, n iezależn ie o d sw ych intencji, sprzym ierzeń cam i naj
bardziej n ielu d zk iego systemu ów czesnych cza só w i w spółu czestn ikam i tw o
rzo n ego p rzez ten system m onstru alnego kłam stwa.
62
12. SOWIETYZACJA EUROPY ŚRODKOWA
12. SOWIETYZACJA EUROPY ŚRODKOWEJ
W latach 1 9 4 4 -1 9 4 5 Stalin z re a liz o w a ł o d w ie c z n e , s fo rm u ło w a n e p o raz

ostatni w 1915 roku p rze z S iergieja S a zo n o w a , m a rzen ia caratu o d o m in a cji
na Bałkanach i w Europie Ś ro d k o w o w sch od n iej. N ie u dało się (ja k sądzon o
- na ra z ie ) je d y n ie zd o b ycie cieśnin czarnom orskich, co rekom pen sow ała je d
nak zn a czn ie kontrola nad je d n ą trzecią N ie m iec. Grunt p o d p o d p o rz ą d k o
w a n ie M o sk w ie w szystkich pa ń stw słow iańskich i p raw osła w n ych (R u m u n ia)
b ył zresztą n ieźle p r z y g o to w a n y p rze z n ig d y n iep o g rzeb a n e ten d en cje pan-
slaw istyczn e i sło w ia n o filsk ie. W ich w yn ik u także i Z ach ód u w a ża ł prepon-
d eran cję Krem la w tym re gio n ie za coś n atu raln ego.
C hoć in filtracja kom unistyczna p ro w a d zo n a była ju ż p rze d w ojn ą , dla Sta
lina o gro m n e u ła tw ie n ie sta n o w ił fakt w k ro czen ia na o b sza ry m ię d z y gra n i
cą ZS R R a N ie m ca m i w p ościgu za w ojsk a m i III Rzeszy, co w oczach św iata
n iejako z g ó r y ro z g rze s z a ło - ja k o tym cza s o w e i w y m u s zo n e n a d zw y cza jn y
m i ok oliczn o ścia m i - w s z e lk ie p o czyn a n ia ra d zieck ie. D om in ację o sią ga n o
w za sa d zie w trzech etapach. W p ierw szym , je s z c z e za rz ą d ó w n iem ieckich ,
kom uniści u w ia ry g o d n ia li się p o lityczn ie, tw o rzą c sojusze z siłam i rzek om o
lub n a p ra w d ę n iekom u n istyczn ym i („n a ro d o w e fro n ty a n tyfa szysto w sk ie” ).
W d ru g im p o w s ta w a ły k o a licy jn e rządy, w k tó ryc h kom u n iści, ju ż p r z y p o
parciu A rm ii C z e r w o n e j, o tr z y m y w a li albo k ie ro w n ic tw o , a lb o co n ajm n iej
- sta n o w ią ce ra d zieck ą sp ecyfik ę - m in isterstw o b e z p ie c z e ń s tw a . W tr z e
cim k o a licyjn ych p a rtn e ró w e lim in o w a ła siła i fa łszerstw a w y b o rc ze . F in a
łe m s ta w a ły się rz ą d y k om u n istyczn ej m o n o p a rtii, k tóra w c h ła n ia ła - je ś li
takie istn ia ły - m ie js c o w e p a rtie so cja ld em o k ra ty czn e .
Z racji sw ych ro z m ia ró w i g e o g ra fic z n e g o p o ło że n ia k lu czem d o d o m in a
cji region a ln ej była Polska. P la n y Stalina, z p o zo ru n ad er tru dn e d o rea liza
cji w o b e c teo retyc zn ie m ocn ej p o z y c ji R zeczy p o s p o litej w alianck im o b o zie,
o g ro m n ie u ła tw iło złu d zen ie (p o d z ie la n e w znaczn ej m ie rze i p rze z rzą d p o l
ski w L o n d y n ie ), że kon flikt polsk o-ra d zieck i ma w y łą c z n ie ch arakter sporu
te ry to ria ln e g o i że o d d a n ie M o sk w ie o b sza ró w za gra b ion ych p rze z nią w ro
ku 1939 w ysta rczy d o n orm alizacji w zajem n ych stosunków. W lipcu 1944 roku
Rosjanie za in sta lo w a li w C h ełm ie Lu belskim , p ie rw s z y m m ieście za tzw. li
nią C u rzona, Polski K o m itet W y z w o le n ia N a r o d o w e g o (P K W N ), na k tó rego
c z e le stanął p rorad zieck i socjalista i raczej figurant, E dw ard O sób k a -M ora w -
ski. 1 stycznia 1945 roku, ju ż p o sierp n io w o -w rześn io w y m pow stan iu w W ar
sza w ie, w k tó rym N iem cy, d zięk i biern ości Rosjan, w y n is z c z y li n iek om u n i
styczn e p o d z ie m ie , P K W N - na p o lecen ie Stalina - o g ło s ił się R zą d e m Tym
cza so w ym .
Los Polski został form aln ie p rzy p ieczęto w a n y na konferencji w Jałcie, której
klau zu le tery to ria ln e b y ły o tyle b e z p rz e d m io to w e , że P K W N w tajn ym trak
tacie z 27 lipca 1944 roku z d ą ż y ł się ju ż w y r z e c z iem za lin ią C u rzon a (ja w
n y i p recyzy jn iejszy układ w tej m a terii za w a rto 16 sierpn ia 1945 r.). R e z y
63
dujący w L on d yn ie leg a ln y ga b in et Tom asza A rciszew sk iego pozostał „rzą d em

n a ro d o w e g o protestu ” , zaś p rze w id zia n y w Jałcie T y m cza so w y R ząd J ed n o
ści N a ro d o w e j p o w o ła li w trakcie m oskiew skich ustaleń, w których triu m fo
w a ł ra d zieck i punkt w id z e n ia , s z e f d yp lom a cji Z S R R W ia c ze s ła w M o ło to w
oraz am basadorow ie U S A i W ielkiej Brytanii na Kremlu, A verell H arrim an i Ar-
chibald Clark-Kerr. R o z m o w o m to w a rzy szy ł - ja k o o strzeżen ie - proces zd ra
d zieck o aresztow an ych p rze z N K W D 16 p r z y w ó d c ó w Państw a P o d ziem n eg o .
W sfo rm ow a n ym w tych w arunkach 28 czerw c a 1945 roku rzą d zie n adal pod
k iero w n ictw em O sób k i-M ora w sk iego, kom uniści (Polska Partia R obotn icza,
P P R ) i ich soju szn icy o trzy m a li 17 tek m inisterialnych, zaś n ego cju ją cy z n i
m i p o p rzed n ik A rcis ze w s k iego - Stan isław M ik o ła jczy k - stanow isko w ic e
prem iera i 4 teki dla sw oich zw olen n ik ów . Tuż p otem , 5 lipca, A n glosasi w y
c o fa li sw e u znan ie dla rządu lon dyń skiego.
N a skutek d ecyzji z Teheranu, Jałty i Poczdam u terytoriu m Polski, u w zg lę d
niając nabytki kosztem N iem iec, zm alało o 20% . Straty lu d zk ie sięga ły 6 min,
a kraj b ył d o szczętn ie zrujnow any. P o raz p ie rw s z y o d stuleci m ia ł je d n a k
zd e c y d o w a n ą w ięk szo ść polską. Ż y d ó w w y m o r d o w a li naziści, zaś lu dn ość
niem iecką w ysie d lo n o w latach 194 5-194 7, p rzy c zym nie o b yło się b ez g w a ł
t ó w i okrucieństw , których sym b o lem stał się o b ó z w Ł a m b in o w icach (Lam s
dorf,). Ekscesy te, w św ietle p a m ięci o zbrodn iach oku panta p on iek ą d zro zu
m iałe, lecz w y m a g a ją c e tępien ia, b y ły to le ro w a n e p rze z w ła d z e , dla których
nastroje a n tyn iem ieck ie sta n o w iły je d y n ą n iem a l p ła szczy zn ę p o ro zu m ien ia
z n iech ętn ym lub w r o g im społeczeń stw em .
W oku pow an ym przez Rosjan kraju działała n iep o d ległościow a partyzantka
(N a r o d o w e S iły Z b ro jn e, Z r z e s z e n ie „W oln ość i N ie z a w is ło ś ć ” ). J ed n a k że
M ik oła jczyk , k tó ry p o śm ierci ch ło p sk iego przyw ód cy, W in c e n te g o W itosa,
stanął na c zele P olsk iego S tronnictw a L u d o w e g o (P S L ), liczy ł na sukces w z a
p o w ied zia n y ch w Jałcie w o ln y c h w yb ora ch . Jego rachuby z d a w a ła się uspra
w ie d liw ia ć popu larn ość PSL, m a ją cego u progu 1946 roku 800 tys. członków ,
n iem a l tyle, co p o zosta łe p a rtie ra zem w z ię te . B lok k om u n istyczn y jed n a k że,
stosując kom bin ację terroru i w yb o rc zy ch fałszerstw , o g ło s ił sw e z w y c ię s tw o
n a jp ie rw w d o tyczą cym k w estii u strojow ych referendu m z 30 cz e rw c a 1946
roku, a p o tem w w yb o ra ch z 19 stycznia 1947 roku. N o w y rząd u tw o rzy ł s z e f
p o d p o rz ą d k o w a n e j k o m u n istom pseu d o-PP S (g łó w n i p r z y w ó d c y tej pa rtii
p o zo sta li na em ig ra c ji) - J ó z e f C yran kiew icz, a p rezyd en tem został, w y s tę
p u ją cy ja k o b ezp a rty jn y fa k tyczn y p rzy w ó d c a PPR , B o lesła w Bierut. 20 p a ź
dziern ik a M ik o ła jczy k z b ie g ł za granicę, je g o partia zaś u legła ro zp a d o w i.
R ealizu jąc p la n y Stalina, p r zy w ó d c y PPS z C y ra n k iew iczem na c zele z g o
d zili się na ró w n o zn a czn e z lik w id a cją sw ej partii p o łą czen ie z PPR , za cen ę
m iejsca w e w ła d za ch n o w e j Polskiej Z jed n o czo n ej Partii R o b o tn iczej, którą
p o w o ła n o d o życia 15 gru dnia 1948 roku. N a c z e le P Z P R stanął Bierut, k tó
ry n agle - ja k w y ja śn io n o - „p o w ró c ił d o p racy w p a rtii” . W cześn iej, p odczas
trw a ją c e g o w dniach 31 sierpn ia - 3 w rześn ia plen u m KC PPR , u sunięto d o
tych cza so w e go sekretarza g e n e ra ln e g o W ła d y s ła w a G om ułkę, o sk a rżo n eg o
64
12. SOWIETYZACJA EUROPY ŚRODKOWEJ
p rzez grupę Bieruta o „odch ylen ia p raw icow o-n acjon alistyczn e” , na które skła
d a ły się: zastrzeżen ia w o b e c K om in form u , a także ataku Stalina na kom u n i
stó w ju go sło w iań sk ich o ra z n iech ęć d o c a łk o w iteg o p o tęp ien ia tra d ycji n ie
p o d le g ło ś c io w y c h d a w n ej PPS. S talin izm w Polsce stał się faktem .
W p rze ciw ień s tw ie d o u b ezw ła sn o w o ln io n e j Polski, n iep o d leg ło ść i ustrój
d em ok ra tyczn y sąsiedniej C z e c h o sło w a c ji w y d a w a ły się w c h w ili za k o ń cze
n ia w o jn y n ie z a g r o ż o n e . C h oć le g a ln ą k o n ty n u a cją o s ta tn ie g o g a b in etu
II Republiki b ył eg zy stu jący p o d kontrolą N ie m ie c praski rzą d Protektoratu
C zech i M oraw , em igra cy jn y p rezyd en t Edvard Beneś zd o ła ł uzyskać popar
cie i uznanie nie tylko Anglosasów , lecz także ZSRR, z którym 12 grudnia 1943
roku z a w a rł układ o p rzy ja źn i i w spółpracy. W o b e c o b ie tn ic y od d a n ia K rem
lo w i Rusi Podkarp ackiej (c o rz ec zy w iście u czyn ion o, za w ie ra ją c układ z 29
czerw c a 1945 r.) m ię d z y P ragą a M o sk w ą n ie istniał ża d en k o n flik t te ry to
rialny. Pam ięć o z d ra d z ie F ra n cu zó w i B rytyjc zy k ó w w M on a ch iu m o ra z ó w
czesnych, szczerych c z y nie, obietnicach p o m o cy radzieckiej w zm a cn ia ła je s z
cze tra d ycyjn e ru sofilskie nastroje społeczeń stw a.
4 k w ietn ia 1945 roku w za jętych p rze z Rosjan Koszycach u tw o rz o n y z o
stał n o w y rzą d k o a lic y jn y z p rok o m u n istyczn ym socjalistą Z d en k iem Fier-
lin g e re m na czele. T w o rz y li g o z w ią z a n i z B eneśem N a r o d o w i S ocjaliści, K o
m u n istyczn a P a rtia C z e c h o s ło w a c ji (K P C z ) K lem en ta G o ttw a ld a , bliska je j
id e o w o Partia S o c ja ld e m o k ra ty czn a o ra z k a tolick a C zec h o sło w a c k a Partia
L u d o w a i gru pu jąca sło w a ck ich c h ło p ó w Partia D em o k ra ty czn a J osefa Let-
tricha. R zą d za p o w ie d zia ł, p rócz kontynu acji w ojn y, ró w n o u p ra w n ien ie S ło
w a c ji w z w ią zk u z C zech a m i (je g o brak b y ł je d n y m z g łó w n y c h p o w o d ó w
rozpadu p rze d w o je n n e j R ep u b lik i), a także w y s ie d le n ie N ie m c ó w i W ęgrów ,
ukaranie kolaborantów , reform ę rolną i n acjon a liza cję p rzem ysłu ciężk ie g o .
P r o g r a m te n r e a liz o w a ł p o te m B en eś za p o m o c ą d e k re tó w , o g ła s z a ją c
21 czerw c a o d eb ran ie o k o ło 3 m in ha z iem i n ależącej d o N ie m c ó w i W ęgrów ,
a w lipcu i p aździern iku u p a ń stw ow iają c baniu, u b ezp ieczen ia sp ołeczn e i z a
k ła d y p rze m y s ło w e zatru dn iające pon a d tysiąc osób.
M im o sk rom n ego w k ła d u w z w y cięs tw o , rzą d czech o sło w a ck i - ign oru jąc
za strzeżen ia sce p tyczn ego m inistra sp ra w za gran iczn ych , Jana M asaryka -
w ystą p ił z im p on u jącym p rog ra m em roszczeń terytorialn ych w o b e c N ie m iec,
Austrii, W ęgier, a n a w et Polski (R aciborskie, W ałbrzyskie, zie m ia k ło d z k a ).
Z p la n ó w tych zre a liz o w a n o je d y n ie aneksję trzech w s i w rejon ie tzw . przed -
m ościa Bratysław y. Z d ru giej stron y P rad ze u dało się u trzym ać Z a o lzie, choć
rząd w a rszaw ski, chcąc p o p ra w ić sw ój w iz e ru n e k w oczach ludności, d o m a
g a ł się je g o od d a n ia Polsce. W szelk ie o c zek iw a n ia P ra g i p rze szła te ż akcja
w y s ie d la n ia N iem có w , których d o 29 p a źd ziern ik a 1946, g d y o d jech a ł ostat
ni tran sport z K a rlovych Varów, w y je c h a ło p o n a d 3 m in. W y s ie d le n io m to
w a rzy szy ła p rze m o c; np. w n o cy z 18 na 19 m arca 1946 roku w P rero vie na
M o ra w a ch rozstrzela n o 265 osób ( w tym 120 k o b iet i 74 d z ie c i), zaś je s z c z e
w ię c e j o fia r p och łon ął, d o k o n a n y 31 lipca, p o g ro m w Ujściu nad Łabą. W ar
to d odać, że w p rze c iw ie ń s tw ie d o Polski, c z y n ó w tych d o p u szcza n o się w o
65
bec w łasn ych o b y w a teli. S zc ze g ó ln e zasłu gi w zw a lc za n iu „n iem iec k iej za ra

z y ” p o ło ży ł kom u n istyczn y m in ister in form a cji V a c la v Kopecky, p rze d w o jn ą
piętn u jący w pa rla m en cie czeski im p eria lizm i postu lu jący p o w ró t S u d etó w
d o Rzeszy. P o d o b n e p la n y d o tyczą ce W ę g r ó w za k oń czyły się, w o b e c p o d p o
rzą d k o w a n ia B udapesztu M o sk w ie, sukcesem je d y n ie p o zo rn y m , a m ia n o w i
cie rzek om ą i tym czasow ą „reslow a k iza cją ” 450 tys. M adziarów .
M im o represji w o b e c m n iejszo ści n a ro d o w y c h , w y b o r y p a rla m en ta rn e
z 26 m aja 1946 roku m ia ły charakter b ezsp orn ie dem okratyczny. T riu m fo w a li
w nich kom uniści, uzyskując 3 8 % głosów , p rze d N a ro d o w y m i Socjalistam i,
k tó rz y zeb ra li ich tylko 18% . N o w y p a rla m en t p o n o w n ie w y b ra ł p re zy d e n
tem Beneśa, zaś rzą d sfo rm o w a ł 2 lipca lid e r K PC z - G o ttw a ld . G abinet, fo r
m alnie koalicyjny, zd o m in o w a n y był całkow icie p rzez kom unistów, k tórzy kon
tro lo w a li siły zbrojn e (p r z e z b ęd ą c eg o tajnym czło n k iem partii gen . Ludvi'ka
S v o b o d ę ), p o licję i słu żbę b ezp ie czeń s tw a StB ( S ta tn i B ezp eczn ost).
O gło szo n y p rze z Ż d a n o w a w Szklarskiej Porębie kurs kon fron ta cyjn y u czy
nił koegzystencję kom u nistycznego rządu i dem ok ratyczn ego państwa n iem o ż
liw ą n a w et w teo rii. Sygn ałem , że K rem l nie uzna o gra n iczo n ej n a w et su w e
renności Pragi, stała się w lipcu 1947 roku spraw a planu M arshalla, do k tó
rego nad W ełta w ą n a jp ie rw o g ło s z o n o akces, b y w ciągu 24 g o d z in w y c o fa ć
się p o d n aciskiem radzieckim . W e w rześn iu 1947 roku na S ło w a cji kom u n i
ści zdem askow ali rzek om y spisek p rzy w ó d c ó w Partii D em okratycznej, co p rzy
n iosło w listo p a d zie ro z w ią z a n ie n a jw y żs ze g o ta m te js ze g o orga n u w ładzy,
R ady Pełnom ocników , i sform ow a n ie je j w n ow ym , w w iększości kom unistycz
nym , składzie. W arto w sp o m n ieć, że stosunek S ło w a k ó w d o K PC z b ył du żo
krytyczn iejszy n iż Czechów , także ze w z g lę d u na zd ecy d o w a n ie katolicki cha
rakter kraju. Spora część S ło w a k ó w ża ło w a ła tzw . W o ln e g o Pań stw a S ło w a c
k iego, istn ieją cego w latach 1 9 3 9 -1 9 4 5 , i p otęp ia ła eg zek u cję je g o p r z y w ó d
cy, J o ze fa Tisy, ch oćb y z p o w o d u je g o stanu kapłańskiego.
P o n ie w a ż ra p o rty StB s u g e ro w a ły n ie p o w o d z e n ie K PC z w w io s e n n y c h
w yb o ra ch 1948 roku, kom uniści z a p o w ie d z ie li na lu ty m a so w e z ja zd y p o d
p o rzą d k o w a n ych sobie organ izacji, co m ia ło u ła tw ić presję na elek torat. By
to u p rzed zić, 12 n iekom u nistycznych m in istró w za żą d a ło o d m inistra spraw
w ew n ętrzn ych , kom unisty V acla va Noska, b y d o p o d le g łe g o m u resortu w p ro
w a d z ić p rzed sta w icieli partii innych niż KPCz. W o b e c o d m o w y z ło ży li 20 lu te
g o dym isję na ręce Beneśa, licząc, że - zgo d n ie z procedu ram i d em ok ra tycz
n ym i - przyniesie to upadek rządu i sform ow a n ie n o w e g o gabinetu, op a rtego
na niekom unistycznej w iększości. G o ttw a ld jed n a k o d m ó w ił ustąpienia, zaś
KPCz, realizując g o to w y ju ż plan, w szczęła strajki na terenie ca łego kraju i p o
w o ła ła tzw. Front N arodow y, skupiający re n eg a tó w z pozostałych u grupow ań.
O saczeni dem okraci skapitulow ali, zaś m oraln ie zd ru zgo ta n y p rezyden t, który
- ja k to w yk a za ło ju ż M onach iu m - nie um iał działać w w arunkach k ryzyso
w ych , zg o d z ił się 25 lu tego na n o w y rząd, z ło żo n y ju ż w całości z kom u n istów
i ich popleczników . In terw en cja A rm ii C zerw on ej, którą p ro p o n o w a ł G ottw a l-
d o w i am basador Z S R R W alerij Zorin , ok a za ła się zbyteczn a. To, c z y w ięk sze
66
12. SOWiETYZACJA EUROPY ŚRODKOWEJ
z d e c y d o w a n ie d e m o k ra tó w m o g ło oca lić Republikę, ja k tw ie rd z ił oskarżają

cy Beneśa o tch ó rzo stw o am basador U S A L a w ren ce Steinhardt, je s t d o dziś
p rze d m io te m sporów.
W cią gu następnych m ie sięcy czystki u czyn iły fikcję z system u w ielo p a r-
tyjn ego ; w ie le osób w y e m ig ro w a ło . 10 m arca 1948 roku z g in ą ł Jan M asaryk,
oficjaln ie śm iercią sam obójczą, choć - ja k z a u w a ża n o - zam knął za sobą okno,
p rze z które m ia ł w ysk oczyć. O d b yte 30 m aja w ybory, d o których d o p u szczo
n o tylko Front N a rod o w y, d a ły m u ja k o b y 8 6 % poparcia. Z a ła m an y i sch oro
w a n y Beneś ustąpił 6 czerw ca, o d m a w ia ją c podpisan ia, u ch w a lo n ej 9 m aja,
stalinow skiej konstytucji. 3 w rześn ia zm arł. J ego m iejsce zajął G ottw ald, usta
n aw ia ją c o stateczn ie „d em o k ra cję lu d o w ą ” .
Jeszcze bard ziej p o n u ry o k a za ł się los sąsiednich W ę g ier. Po a res zto w a
niu p rze z N ie m c ó w regen ta M iklósa H o rth y e g o w ła d z ę w kraju o b jęli m ie j
sco w i n aziści Ferenca S za la siego (tzw . s trz a ło k rz y żo w c y ), k tó rz y p r o w a d z ili
b ezn a d ziejn ą w a lk ę z ZS R R aż d o k w ietn ia 1945 roku. W cześn iej, 22 gru d
nia 1944 roku, kom uniści, socja ld em ok ra ci i lu d o w c y u tw o rz y li w D ebreczy-
nie p o d e g id ą Rosjan rzą d ty m cza s o w y gen. B eli D alnoki M iklósa. Podpisał
on ro zejm z alian tam i i w y p o w ie d z ia ł w o jn ę N ie m co m , ale je g o w ojsk a nie
z d ą ż y ły ju ż w z ią ć u działu w w a lce. Z g in ę ło 400 tys. W ęgrów , d o Z S R R w y
w ie z io n o ćw ierć m ilio n a, w tym b y łe g o p rem iera Istvdna B eth len a i za słu żo
n eg o w ra to w a n iu Ż y d ó w s z w e d z k ie g o d y p lo m a tę - R au la W allen b erga . S o
w ieci, d o m in u jący w kieru jącej okupacją S oju szn iczej K om isji K on troli z Kli-
m en tem W o ro s z y ło w e m na czele, gra b ili kraj: w m arcu 1945 roku m ajątek
n a ro d o w y zm n iejszył się o 4 0 % w stosunku do p rze d w o je n n e g o .
R ealizu jący le w ic o w y p rogra m rząd tym cza sow y 15 marca 1945 roku o g ło
sił dekret o reform ie rolnej. R ozparcelow ano w całości m ajątki p o w y żej 576 ha,
a w m ajątkach m n iejszych n a d w y żk i z ie m i p o w y ż e j 57,6 ha. S p o d zie w a n e
zjed n a n ie ch łop stw a d la ko m u n istów je d n a k n ie nastąpiło. P rzy czyn ą b y ły
ra d zieck ie g ra b ieże, d o ra źn e sądy nad w w ięk szości rzek o m y m i „z b ro d n ia
rza m i w o je n n y m i” (tzw . tryb u n a ły lu d o w e ) i p o p iera n ie p rze z rzą d żupanów ,
cz y li p rze d s ta w ic ie li d a w n e j adm in istracji rz ą d o w e j, p r z e c iw p o w sta ją cy m
sam orzu tnie organ om w ła d z y lokalnej. G ospodarcze k w a lifik a cje kom u n istów
ukazała też klęska h iperin flacji. W czasie w p ro w a d za n ia n o w ej w aluty, forin ta
(sierpień 194 6), je g o relację do p o p rzed n ieg o środka płatn iczego, pen gó, osza
co w a n o na je d e n d o czterystu tysięcy k w a d ry lio n ó w (sic/).
G łó w n y m ry w a le m kom unistów, którym p r ze w o d z ił - stojący na c zele p ro
w izo ry c zn e g o parlam entu - M atyas Rakosi, była od rod zon a w listopadzie 1944
roku Partia Drobnych R o ln ik ów (P D R ). Jej lid e rzy to: pastor kalw iński Zoltan
Tildy, Bela I<ovacs i Ferenc Nagy. 4 listopada 1945 roku PD R o dn iosła w sp a
niały sukces w yborczy, zdobyw ając 57% m an datów w parlam encie, w o b e c 17%
m a n d a tów dla kom u n istów i tylu ż dla socjaldem okratów . Przyczyny, dla k tó
rych Stalin z e z w o lił na sw o b od ę głosow an ia, są d o dziś n iezb yt jasne. P ew n e
je s t natom iast, że osią gn ięty rezultat podsycił za granicą - m .in. w Polsce -
n aiw n e n ad zieje, że dem okracja w strefie radzieckiej jest m o żliw a .
67
Prezyden tu rę o b ją ł Tildy, p rem ieros tw o Ferenc Nagy, je d n a k ż e ich s w o b o

d ę dzia ła n ia o gra n icza ła okupacja radziecka o ra z o b jęcie k lu c z o w e g o resor
tu b ezp ieczeń stw a p rzez kom unistę Laszló Rajka. M im o zaw arcia traktatu p o
k o jo w eg o i rozw iązan ia Sojuszniczej R a d y Kontroli, Rosjanie pozostali w kraju,
fo rm a ln ie w celu o ch ron y lin ii kom u n ikacyjn ych w io d ą c y ch d o Austrii. Tym
czasem kom uniści, stosując taktykę określon ą p rze z R a k osiego ja k o „k ro je
nie salam i” , d o p ro w a d z ili d o czystek w P D R p o d h asłem w a lk i z k ola b ora n
tam i i d o u sunięcia z je j s z e re g ó w „p r a w ic o w e g o skrzydła” D ezsó Sulyoka,
które najgłośniej p iętn ow a ło nadużycia służby bezpieczeń stw a AV H . Finał akcji
nastąpił w io s n ą 1947 roku, g d y R ajk o b w ieścił o w yk ryciu spisku n acjon a li
styczn ego, w k tó rym m iał ja k o b y u czestn iczyć p rzy w ó d c a PD R, B ela Kovacs.
W ob ec im m u nitetu poselsk iego Kovacsa, aresztow ała g o żan darm eria ra d ziec
ka. W m aju p rem ier Nagy, p rzeb yw a ją cy z w iz y tą w S zw ajcarii, na w ia d om ość
o sw ym rzek om ym u dziale w spisku p o sta n o w ił nie w ra ca ć d o kraju. W sierp
niu 1947 roku sfa łszo w a n e w y b o r y p rzy n io sły o fic ja ln y trium f, sku pion ego
w o k ó ł kom unistów , Bloku L e w ic o w e g o (6 0 % m a n d a tó w ), a sterro ryzo w a n e
stron nictw a n iekom u n istyczn e u le g ły ro zp a d o w i. T ild y z re z y g n o w a ł z p rezy
dentury, a kom uniści w c h ło n ę li socjaldem okratów , koń cząc b u d o w ę tota lita r
n e g o państw a.
R u m u n ia w y c o fa ła się z w o jn y zn a czn ie zręczn iej niż W ęgry. W o b e c z b li
żania się A rm ii C ze rw o n e j d o gran ic kraju, 20 cz e rw c a 1944 roku po w stał
B lok Partii D em okratyczn ych , je d n o c z ą c y m .in. lu d o w c ó w b y łe g o p rem iera
Iuliu M aniu, so cja ld em ok ra tó w Constantina T itela Petrescu o ra z kom unistów ,
na których czele stał Istvan Foris. Ich p o ro zu m ien ie z grupą o ficerów , p rzy
zn aczn ej ro li króla M ich a ła I, z a o w o c o w a ło p rze w ro te m z 23 sierpnia 1944
roku. D y k ta to r ło n A n to n e scu z o s ta ł a re s z to w a n y ( w 194 6 r. s tra c o n y ),
a N ie m c o m - w o d p o w ie d z i na zb o m b a rd ow a n ie Bukaresztu - w y p o w ie d z ia
n o w o jn ę . Besarabia, za gra b io n a p o raz p ie rw s z y p rze z Stalina w 1940 roku,
b yła stracona, a na m o cy m o sk iew sk iego rozejm u z 12 w rześn ia 1944 roku
w kraju za in sta lo w a n o S oju szn iczą R a d ę Kontroli, k ierow a n ą p rze z m arszał
ka R od ion a M a lin o w sk ie go .
W rz ą d z ie g e n e ra ła C on stan tin a Sanatescu m in istra m i b e z tek i zosta li
M a n iu i Petrescu, resort s p ra w ie d liw o ś c i zaś o trz y m a ł kom u n ista Lucretiu
Patraęcanu. W o b e c konfliktu p rem iera z Rosjanam i zastąpił g o k o lejn y g e n e
rał, N ic o la e Radescu, k tó ry je d n a k o k a za ł się ró w n ie b e z ra d n y w o b e c szan
tażu Krem la, ż o n g lu ją ceg o lo sem rum uńskich je ń c ó w w ZS R R ora z kw estią
S iedm iogrod u , w roku 1940 w tzw. II arbitrażu w ied eń sk im p rzy zn a n ego W ę
grom . N o w y p rzy w ód ca kom u n istów G h eorgh e Gheorghiu-D ej, k tó ry w c z e ś
niej za d en u n cjo w a ł w M o sk w ie Forisa ja k o agen ta p o licji (d o n o s z a o w o c o
w a ł p o d w ó ch latach egzeku cją b ez sądu ), d o p ro w a d z ił - szerm u jąc h asłem
re fo rm y roln ej i d efa s zy za c ji kraju - d o w a lk na ulicach Bukaresztu 24 lu te
g o 1945 roku. W tej sytuacji, p rzy b y ły z M o s k w y zastępca M o ło to w a A n d riej
W yszyński, d o p ro w a d z ił - b ijąc pięścią w stół w obecn ości króla - d o p o w sta
nia rządu Petru Grozy, b o g a te g o ziem ian in a, g o to w e g o d o w y s łu g iw a n ia się
68
13. PODZIELONE BAŁKANY
ZSRR. G roza b ył szefe m n ied u żeg o Frontu Oraczy, a w je g o ga b in ecie klu

c z o w e resorty o b sa d zili kom uniści. P o n ie w a ż A n g losasi n ie u zn a li te g o re żi
mu, M ich a ł I, liczą c na ich poparcie, o g ło s ił tzw. strajk królew sk i i d o stycz
nia 1946 roku n ie p o d p isy w a ł d e k re tó w rządu, bloku jąc jed n o c z e ś n ie o rd y
nację w yb o rc zą . P rzy n io sło to ro zszerzen ie koalicji o lu d o w c ó w i liberałów ,
a w rezu ltacie u zn an ie zrek on stru o w a n ego ga b in etu 5 lu teg o 1946 roku.
W y b o ry z 19 listo p a d a 1946 roku p r z e b ie g ły p o d k on trolą steru ją cego
G h eorgh iu -D ejem p rze d sta w ic iela NKGB, D m itrija G. Fiediczkin a. D zięk i fa ł
szerstw o m i terro ro w i p rzy n io sły 8 0 % g ło s ó w p ro rzą d o w e m u F ro n to w i N a-
ro d o w o-D em ok ra tyczn em u . R o z p o c zę ła się fala a reszto w ań w śró d p o lity k ó w
o p ozy cji. 14 lipca 1947 roku za trzym a n o Iu liu M an iu , żą d a ją c eg o in te rw e n
cji d y p lo m a ty czn e j A nglosasów . Za „szp ieg o s tw o , d yw ersję i fa szyza cję kra
ju ” skazano g o na d o ż y w o c ie (zm a rł w w ię z ie n iu ), a 29 lipca ro zw ią za n o je g o
partię. S ocja ld em ok ra ci p o łą c z y li się z kom unistam i, o p ró cz gru p y Petrescu,
a res zto w a n eg o je d n a k w m aju 1948 roku. L ib era ło w ie, których p rze d s ta w i
ciela G h eorgh e Tatarescu usunięto z parlam entu , p rze trw a li aż d o roku 1950.
Król - p o z b a w io n y w ładzy, sza n ta żo w a n y groźb a m i rozstrzela n ia d em on stru
ją cych w je g o o b ro n ie stu d en tów - zm u szo n y został d o abdykacji w p r z e d
ostatni d zień 1947 roku i opu ścił kraj. Rum unię p ro k la m o w a n o Republiką
L u d o w ą , a 13 k w ietn ia 1948 roku, p o o d p o w ie d n io spreparow an ych pseudo-
w yb o ra ch , p rzy jęto n o w ą konstytucję, w z o ro w a n ą na ra d zieck iej.
W śród w szystkich sa telitów H id era tylko B u łg a ria o d m ó w iła w ystąpien ia p rze

c iw ZSRR, choć p o zosta w a ła w stanie w o jn y z U S A i W ielk ą Brytanią. 6 w r z e
śnia 1944 roku Stalin, k tó reg o arm ie d o ta rły d o Dunaju, w y p o w ie d z ia ł Buł
ga rii w o jn ę . D o w ięk szych w a lk je d n a k nie d o szło w o b e c p rze w ro tu w S ofii
w n o cy z 8 na 9 w rześn ia 1944 roku. W ła d z ę p rze ją ł Front O jczyźn iany, z ło
ż o n y z k om u n istów , so cja ld e m o k ra tó w , B u łg a rsk ie g o L u d o w e g o Z w ią zk u
C h ło p sk iego (B Z N S ) i Koła P o lity c z n e g o Z w en o . P re m ie r K im on G e o rg ie w
re p rezen to w a ł tę ostatnią partię, ale w e Froncie, k tó rego k o m itety k o n tro lo
w a ły pań stw o, d o m in o w a li kom uniści, d z ie rżą c y w rz ą d z ie c z te ry m in ister
stw a, w tym k lu czo w e teki b e z p ie czeń s tw a i sp ra w ie d liw o śc i. S ow ieci, k tó
rym tra d ycyjn ie rusofilska B u łgaria nie w y r z ą d z iła żadn ej k rzyw dy, srożyli
się bard ziej n iż w Rum unii: p o d ich naciskiem stracon o trzech re g e n tó w rzą
dzących w im ien iu m a ło le tn ie g o cara S ym eon a, 22 eksm in istrów i 68 c z ło n
k ó w parlam entu . Szanse na p o m o c ze stron y B rytyjczyków , k tó rz y k o n trolo
w a li pobliską G recję i k tó rym p e w n e p ra w a w B u łgarii p rzy zn a w a ła n a w et
osław ion a „u m o w a serw etk o w a ” Churchill-Stalin, przekreśliły ż y w io n e w S ofii
69
nierealne n adzieje na utrzym anie Tracji Zachodniej, odebranej A ten o m w 1941

roku.
Po usunięciu 20 stycznia 1945 roku p r z y w ó d c y BZNS, G eo rg i M . D y m i
trow a, na c z e le tej partii, stającej się rd zen iem o p o z y c ji antykom u nistycznej,
stanął N ik oła Petkow. I BZNS jed n a k , i socja ld em ok ra ci b yli szerok o in filtro
w a n i p rze z kom unistów , k tórych kilkuset w stą p iło do obu tych u gru p ow ań .
W o b e c b ojk otu ze stron y o p o zy cji, w y b o r y z listopada 1945 roku za k o ń czyły
się triu m fem Frontu O jczy źn ia n eg o (8 6 % g ło s ó w ), k tó ry zn ió sł m onarchię
i p ro k la m o w a ł Bułgarską R ep u b likę L u d o w ą . M a ły S ym e o n w r a z z m atką
opuścił kraj, a p rze d w y b o ra m i do konstytuanty, p rze w id zia n y m i na 27 p a ź
d ziern ik a 1946 roku, za trzy m a n o w ięk szo ść p r z y w ó d c ó w so cja listyczn ych
i agrarystów , oskarżając ich o p o sp olite przestępstw a. W tych o koliczn ościach
kom uniści zd o b y li ja k o b y 7 8 % głosów , ga b in et zaś sfo rm o w a ł ostatni s z e f
Kom internu, G eo rg i D ym itrow , p rze b y w a ją c y o d lat w ZSR R . L id e r o p o z y c ji
parlam entarn ej P etk o w został w czerw c u 1947 roku a res zto w a n y za rze k o
m e p r zy g o to w y w a n ie p rzew rotu , a ju ż w e w rześn iu zgin ą ł na sza fo cie. P rze d
egzeku cją m ia ł z ło ż y ć zezn a n ia p o ch w a la ją ce w yrok , które w p ełn i u b e z w ła
sn ow olnion a prasa ogłosiła w całości. 11 sierpnia 1948 roku kom uniści w c h ło
n ęli resztki so cja ld em ok ra tó w , k tó rych ostatn i p rzy w ó d c a , Kosta Lu lczew ,
otrzym a ł w y ro k 15 lat w ięzien ia . O calałe n iezależn e partie, w tym gru pę Zw e-
no, ro z w ią z a n o w lu tym 1949 roku.
D ym itrow , choć w ie rn y M o sk w ie, nie b ył c z ło w ie k ie m p o z b a w io n y m am
bicji. Jako taki p o p ie ra ł p ro p a g o w a n y p rze z Josipa Broz-Tito plan fed era cji
bałkańskiej, m ającej objąć A lb a n ię, Ju gosła w ię o ra z B u łgarię i ro zw ią zu ją cy
m .in. p ro b le m p o d z ie lo n e j m ię d z y te d w a ostatn ie kraje (a ta k że G re cję)
M a ced on ii. Po szeregu u m ó w w stępn ych , 27 listopada 1947 roku D y m itro w
o gło sił u tw o rzen ie ju gosłow iań sko-bu łgarskiej unii celn ej, a 17 stycznia 1948
roku fed era cję lub kon fed erację Bułgarii i Rumunii. W o d p o w ie d z i Stalin, nie-
zn o szą cy sa m o d zieln ości sw oich p o d w ła d n ych (ch o ć plan był z n im konsul
to w a n y ), w e z w a ł w lu tym 1948 roku na K rem l d e le g a cje B elgra d u o ra z S ofii
i osobiście je zru gał. U p o k o rzo n y D y m itro w zm arł 2 lipca 1949 roku w sana
toriu m B arw icha p o d M o sk w ą , w okoliczn ościach bu dzących w ą tp liw o ś c i co
d o n atu ra ln ego zgon u .
O ile B ułgaria p o zosta ła n a jw iern ie jszym satelitą Krem la, to los J u g o sła
w ii o k a za ł się n a jo so b liw szy ze w szystkich „d em ok ra cji lu d o w y c h ” . Kraj z o
stał w y z w o lo n y p rze z kom u n istyczn ą partyzan tkę T ity z ep iz o d y c zn y m tylko
u d zia łem szturm ujących B elgra d Rosjan. W Jałcie zle c o n o T ic ie i p rem iero w i
u ch o d źczeg o rządu króla P io tra II, Iv a n o w i Ś u basiciow i, s tw o rzen ie w s p ó l
n eg o rządu i ty m c z a s o w e g o parlam entu . 21-letn i król, s za n ta żo w a n y p rze z
Lon dyn , m .in. o d m o w ą z g o d y na m a łżeń stw o z grecką księżn iczką A lek sa n
drą, został w cześn iej ( w m aju 1944 r.) zm u szo n y d o co fn ięcia p oparcia dla
rojalistycznej arm ii czetn ik ów D raży M ih ajlovicia, która, zd a n iem Churchilla,
n ie dość en erg iczn ie zw a lc za ła N iem có w . 7 m arca 1945 roku p o w o ła n o rząd
ty m cza s o w y z p rem ierem Titą i Śubaśiciem ja k o m in istrem sp ra w za g ra n ic z
70
nych, a kom u n istyczn ą A n tyfa szystow sk ą R a d ę W y z w o le n ia N a r o d o w e g o Ju

go s ła w ii (A V N O J ) ro zs ze rzo n o o kilku p rze d w o jen n ych posłów . M ih a jlović,
nadal sta w iają cy opór, został zd ra d zieck o u ję ty p o sta w io n y p rze d sądem w o
jen n y m i - po pełn ej god n ości o b ro n ie - stracon y 17 lipca 1945 roku.
P o ro zu m ien ie T ito -Ś u b a śić b y ło perm an en tn ie g w a łc o n e p rze z k o m u n i
stów, k tó rzy w szystkich sw ych p rze c iw n ik ó w (m onarchistów , czetników , z w o
le n n ik ó w pa rla m en ta rn ej d em o k ra cji) tra k to w a li ja k k olaboran tów . W o b e c
terroru i m a sow ych egzeku cji, które Churchill w P o czd a m ie p o ró w n a ł d o n a
zistow skich, 9 p a źd ziern ik a 1945 roku Śubaśić i b yli k ró lew sc y m in istro w ie
u stąpili z rządu . U lż p o tem , w zb o jk o to w a n y c h p r z e z o p o z y c ję w y b o ra c h
z 11 listopada, T ito w s k i Fron t N a r o d o w y o trzym a ł ja k o b y 9 0 ,4 8 % głosów .
Z n iesion o m onarchię, zastąp ion ą Federacyjną R epubliką L u d o w ą . 31 stycz
nia 1946 roku w e s z ła w życie w z o r o w a n a na ra d zieck iej konstytucja, g w a
rantująca dla sześciu repu blik (B ośn i-H ercegow in y, C h orw acji, C zarn ogóry,
M acedon ii, Serbii, S ło w en ii) i d w ó ch o k ręg ó w autonom icznych (K o so w a i W oj-
w o d in y ) szerok ie s w o b o d y z m o ż liw o ś c ią secesji w łą c z n ie . C entralistyczna
w ła d z a partii i sam ego, o ta cza n eg o coraz w ięk szy m kultem , T ity czyn iła je
w szela k o ca łk o w itą fikcją.
S ow ietyza cja Ju gosław ii p rzeb iega ła zn aczn ie szybciej niż w ja k ich k o lw iek
innych państwach regionu (p rócz A lb a n ii). T ito p ostrzegan y był w św iecie jako
n a jw iern ie jszy p o p le c zn ik Stalina. W m aju 1945 roku w k ro c z y ł zb ro jn ie d o
K rain y Julijskiej, Istrii, G orycji i M o n fa lc o n e. D o szło d o in c y d e n tó w z korpu
sem n o w o ze la n d z k im gen . Bernarda Freyberga, k tó ry w y p a rł J u go sło w ia n
z Triestu; strącon o też d w a am erykańskie sam oloty. W kraju p r z e p ro w a d z o
n o n a cjon a liza cję b e z od szk o d ow a n ia , ro zp o c zę to k o lek ty w iza cję ro ln ictw a
i (o d 1947 r.) w z o r o w a n y na sta lin o w sk im p la n p ię c io le tn i. D z ię k i b ro n i
i och otn ik om z Ju gosław ii rozp a la ła się w o jn a d o m o w a w Grecji, z której T ito
w sierpniu 1946 roku o d w o ła ł am basadora.
W tej sytuacji p ra w d z iw y m szo k iem dla św iata stał się kon flikt radziecko-
-ju gosłow iań ski. W lu tym 1948 roku, w czasie w sp o m n ia n y ch ju ż r o z m ó w
z d ele ga cja m i B u łgarii i Ju gosław ii, Stalin za a ta k o w a ł T itę za p la n y fed era cji
bałkańskiej i w y sła n ie w o js k d o A lb a n ii (ch o ć w cześn iej sam su ge ro w a ł je j
„p o łk n ięcie” p rze z B e lg ra d ). W ciągu dalszych m iesięcy p o ja w iły się osk a rże
nia o n acjon alizm , brak d em ok ra cji w ew n ą trzp a rty jn y ch i w d z ię c z n o ś c i w o
b ec ZSRR , n iezd o ln o ść d o sam okrytyki, sa m och w alstw o, p o rzu cen ie klaso
w y c h p o z y c ji i o d stęp stw o o d m arksizm u. W szystkie zn a la z ły się w rezolu cji
„O sytuacji w KPJ” , o gło szo n ej p rze z K om in form 28 c zerw c a 1949 roku w Bu
kareszcie - w yją tk o w o , b o siedzibą tej organ izacji był d otąd Belgrad. W o d p o
w ie d z i Tito, p o bezskutecznych próbach pojedn ania, aresztow ał d w ó ch prora
dzieckich czło n k ów s w e g o KC, A n d riję H ebranga i Stretena Żu jovicia, dokonał
szybkiej czystki w partii i w ojsku, a z w o len n ik ó w ZSRR i Stalina osadził w o b o
zie koncentracyjnym na w ysp ie G oli Otok. Stalin groził, przypom inając los Troc
k ieg o i pisząc w „P ra w d z ie ” 21 sierpnia 1949 roku, że Krem l „zm u szo n y b ę
d zie użyć innych, bardziej skutecznych środ k ów (...) aby w z ią ć w obron ę pra
71
w a i in teresy sow ieckich o b y w a te li w J u gosław ii o ra z p rzy w o ła ć do p o rz ą d

ku ro zzu ch w a lon ych faszystow skich g w a łc ic ie li” . W alka z T itą stała się g łó w
n ym ce le m K om in form u , na k tó re g o p o sied zen iu w listo p a d zie 1949 roku
G h eorgh iu -D ej w y g ło s ił re fera t p o d ch a ra k tery styczn ym tytu łem „K PJ w e
w ła d z y m o rd ercó w i s z p ie g ó w ” . N agon k a , do której w łą c z y li się kom uniści
ca łeg o św iata ( w tym ch iń scy), okazała się je d n a k ciężk im b łę d em Stalina.
T ito, d o tąd b ezw a ru n k o w o mu o d d a n y i ca łk o w icie n iesłu szn ie p o d e jr z e w a
n y o chęć w yjścia z bloku ra d zieck iego , m iał w yd o sta ć się z n ieg o n ap raw dę,
ukazując gran ice p o tę g i ZS R R i pęk n ięcie m o n olityczn ej fa sa d y ruchu kom u
n istyczn ego.
W A lb a n ii, p o d o b n ie ja k w Jugosław ii, kom uniści doszli do w ła d z y o w ła s
nych siłach. W czasie w ojn y, w yk orzystu ją c słabość id e o lo g ic z n e g o p r z e c iw
nika ( w m ilio n o w y m kraju in teligen cja liczyła le d w ie 600 osób, a tradycyjn e
p a rtie p o lity c z n e nie istn ia ły), p o w sta ł K o m itet W y z w o le n ia N a r o d o w e g o ,
p rze m ia n o w a n y 22 p a źd ziern ik a 1944 roku na R zą d Tym czasow y, z Enverem
H o d ż ą na czele. O d setek g ło s ó w o ddan ych na b lo k rz ą d o w y w p r z e p ro w a
d z o n y c h 2 g ru d n ia 1945 roku p s e u d o w y b o ra c h d o konstytu an ty, b ę d ą c y
w o b o z ie ra d zieck im m iern ik iem to ta liza cji kraju, w yn ieść m ia ł aż 94% . P ro
k la m o w a n o L u d o w ą Republikę A lban ii, a k ierow a n a p rze z Koęi D z o d ze p o li
cja S igu rim i k o n tyn u o w a ła okrutną - n a w et w e d łu g stalinow skich k ry te rió w
- ro z p ra w ę z n iek o m u n istyczn ym i elita m i i K o ścio łem k a tolick im , k tó re g o
p o ło w ę k sięży z g ła d z o n o lub u w ię z io n o d o 1948 roku. J ed n ocześn ie areszto
w a n y został czło n ek KC Sejfulla M alesh ova, przep ow ia d a ją cy, że kontynuując
p o d o b n e praktyki, „p a rtia przekształci się w szajkę p rze s tę p c ó w ” .
Lata 1 9 4 5 -1 9 4 8 u p ły n ęły w A lb a n ii w cien iu Tity, k tó ry - m ając w ó w c z a s
poparcie K rem la - n iem a l zre a liz o w a ł sw e p la n y u czyn ien ia z p o łu d n io w e g o
sąsiada kolejn ej ju go sło w ia ń sk iej republiki. B elgra d re p rezen to w a ł T ira n ę na
fo ru m m ię d zy n a ro d o w y m , z a w a rł z nią w ie le u k ła d ó w o zn iesien iu granic
celnych ora z u nifikacji cen i w alu t, a je g o k redyty sta n o w iły p o ło w ę b u dżetu
albańskiego. W T iran ie g łó w n y m o ręd o w n ik iem fed era cji był D zo d ze , w y r a
stający sto p n io w o na c z o ło w ą postać partii, k tó ry d o lu teg o 1948 roku d w u
krotnie zm u sił H o d ż ę d o p o n iża ją cej sam okrytyki. K onflikt T ito -S ta lin z m ie
nił jed n a k sytuację całkow icie. W szelkie kontakty z B elgradem zerw an o, a D zo
d z e zosta ł p o z b a w io n y w szystkich stanow isk, a res zto w a n y i stra con y ja k o
„p o tw ó r o ludzkiej tw a r z y ” . W ro zgryw ce tej H odża, w ystęp u jący ja k o o b ro ń
ca suwerenności kraju, w ykorzystał zręcznie pow szech ne w sp ołeczeń stw ie na
stroje antyserbskie, m ające sw e źró d ło w p ozostaw an iu w granicach Jugosła
w ii okręgu K osow o, zam ieszkan ego g łó w n ie p rzez A lbańczyków . R ozp oczęła
się eksterm inacja starych partyjnych kadr, jed n o cześn ie zaś albański dyktator,
korzystając z poparcia Stalina, rozpoczął realizację sw ych pom ysłów , m ających
uczynić z liczą ceg o tylko 3 tys. ro b otn ik ów kraju m ocarstw o p rzem ysłow e.
K onflikt radziecko-ju gosłow iański rozstrzygn ął też lo sy G recji. W p a źd zier
niku 1944 roku, w c h w ili o d w ro tu N ie m c ó w i lą d o w a n ia w o js k brytyjskich,
w iększość je j tery toriu m k o n trolo w a ła kom u n istyczn a p artyzan tka L u d o w ej
72
14. RADA WZAJEMNEJ POMOCY GOSPODARCZEJ
A rm ii W y z w o le n ia N a r o d o w e g o (E L A S ). W alki ELAS z w ojsk a m i rządu N ik o-

laosa Plastirasa, w których po stronie tych ostatnich w y s tę p o w a li B rytyjczy
c y p rze rw a ł 12 lu teg o 1945 roku układ w V a r k iz ie , ob iecu ją cy m .in. w o ln e
w y b o ry i referendu m w spraw ie u trzym an ia m onarchii. O b y d w a akty g ło s o
w an ia, p rze p ro w a d zo n e o d p o w ie d n io 31 m arca i 1 w rześn ia 1946 roku, p rzy
n iosły triu m f ro ja listó w i, w rezu ltacie, p o w ró t króla J erze g o III. O d p o w ie
d zią kom u n istów stała się próba ro zstrzygn ięcia zb ro jn ego , p o d jęta w p a ź
dzierniku 1946 roku.
Stalin za ch ow a ł w o b e c rebelii w Grecji p ew n ą p ow ściągliw ość, nie d la tego
bynajm niej - ja k się czasem tw ierd zi - że szan ow ał „p o ro zu m ien ie serw etk o
w e ” z 1944 roku, ale p o n ie w a ż sukces in su rgentów w zm o cn iłb y Bułgarię, A l
banię i nade w szystko Titow ską Jugosław ię, z ich planam i federacji bałkańskiej.
D yktator radziecki, m im o w ystosow an ia roszczeń w o b e c bliskiej g eog ra ficzn ie
Turcji, chciał też uniknąć bezpośredniej konfrontacji z USA, które na m o cy d ok
tryn y Trum ana z 12 marca 1947 roku za o fe ro w a ły Grecji p o m o c w w ysokości
250 m in dolarów , zajm ując m iejsce w ycofu jących się Brytyjczyków.
24 gru dn ia 1947 roku ro zgło śn ia kom unistów , nadająca - co ch araktery
styczn e - z te ry to riu m A lb a n ii, o g ło s iła p o w s ta n ie T y m c z a s o w e g o R zą d u
W oln ej G recji z p rzy w ó d c ą ruchu, ge n era łem M a rk osem V afia d esem na c z e
le. M im o zd o b ycia blisko 1/4 terytoriu m kraju, p o d ję ty p o d k on iec gru dnia
sztu rm m iasta Konitsa, g d z ie rzą d ó w m iał być zainstalow an y, za k o ń czył się
o stateczn ie klęską. W roku n astępnym zaś k on flik t T ito -S ta lin s p o w o d o w a ł
p rze rw a n ie n ajcen n iejszych d o sta w dla rebeliantów , co p rze są d ziło o ich ka
tastrofie. W latach 1 9 4 8 -1 9 4 9 w ojsk a rz ą d o w e gen era ła A leksan drosa Papa-
gosa, s ła w n eg o z o dparcia W ło c h ó w w 1944 roku, z d o b y ły kom u n istyczn e
b a z y w gó ra ch G ram nos. R esztki arm ii M arkosa u szły do A lb a n ii, ale sam
gen erał, p o d e jrze w a n y p rze z Krem l o „n acjon alistyczn e o d ch y len ie” , p o d pre
tek stem c h o ro b y z r e z y g n o w a ł na rz e c z N ik osa Z a ch a ria d isa . Ten ostatn i
16 p a źd ziern ik a 1949 roku o gło sił o zaprzestaniu w a lk i. Liczbę p o ległych sza
co w a n o na 50 tys. (z te g o 10 tys. p o stronie rzą d u ), tysią com zaś u ch od ź
c ó w sch ron ienia u d z ie liły pań stw a kom u n istyczn e, m ię d z y in n ym i Polska.
14. RADA WZAJEMNEJ POMOCY GOSPODARCZEJ
S ow ietyza cja k ra jó w w sch od nioeu ropejsk ich p ocią gn ęła za sobą pom ysł s tw o
rzen ia je d n o lite g o bloku gospodarczego. Id eę intensyfikacji w sp ó łp racy na tym
polu w ysu n ą ł ju ż 2 lipca 1947 roku M o ło to w , p rzy o k a zji o d rzu cen ia planu
M arshalla. O d su n ęły ją p r ze jś c io w o rzu co n e p rze z Ż d a n o w a w Szklarskiej
Poręb ie hasła o „u m acn ianiu su w erenn ości k a ż d e g o z p a ń stw ” , w y k o rz y s ty
w a n e p ó źn iej p r z e c iw fed era cy jn y m p la n om T ity i D ym itro w a . Jed n a k że p o
73
śm ierci Ż d a n o w a (1 9 4 8 ) koncepcja „socjalistyczn ej w s p ó ln o ty n a r o d ó w ” z o

stała re a k ty w ow a n a p rze z Ł a w rien tija B erię i G ieo rg ija M a len k o w a .
P odczas k on feren cji w M o s k w ie ( 5 - 8 styczn ia 1949 r.) p rze d s ta w ic ie le
Bułgarii, C zech osłow acji, W ęgier, Polski, Rum unii i ZS R R p o w o ła li d o życia
R a d ę W za jem n e j P o m o cy G ospodarczej. D o lu tego 1949 roku p rzy jęto do niej
A lb a n ię, a w 1950 - N R D . Statut tej orga n iza cji głosił, że je j celem je s t p rzy
spieszan ie ek o n o m iczn eg o ro zw o ju k ra jó w człon k ow skich ora z w zro st in du
strializacji, w yd a jn ości pracy i dobrobytu , ale celem p ra w d z iw y m b y ło d o sto
sow an ie gospodarczej p olityk i sa telitów d o p otrzeb radzieckich. D o w ió d ł te g o
ch oćby fakt, że K o m itet W y k o n a w c z y RW PG , b ęd ą c y je j n a jw y ższą w ła d z ą
m ię d z y zw o ły w a n y m i co roku sesjam i, p o w o ła n o d o p iero w 1962 roku.
R ada n ig d y nie nabrała charakteru p o n a d n a ro d o w ego , le c z fu n k cjo n o w a
ła w fo rm ie p erio d yczn ej m ię d zy p a ń stw o w ej konferen cji. N ie p ro w a d z iła też
d o in tegra cji p a ń stw człon k ow skich (c h o ć b y z braku m ię d z y n a ro d o w e j w a
lu ty w y m ien ia ln ej, której się n ig d y nie d o ro b iła ), ale do ich u za leżn ien ia od
ZSRR. N a rzę d z ie m te g o u zależn ien ia b y ły w okresie stalin ow skim g łó w n ie
ra d zieck ie kredyty, w ym u sza ją ce - w ram ach ich spłaty - eksport to w a ro w y
d o ZSRR. D a w a ło to K rem lo w i kon trolę nad ro d za jem produ kcji dłużników .
15. STANY ZJEDNOCZONE: W POSZUKIWANIU FORMUŁY

SUPERMOCARSTWA
12 k w ietn ia 1945 roku n a g ły w y le w k rw i d o m ó zg u s p o w o d o w a ł śm ierć p re

zyd en ta Franldina D elan o R oosevelta . Tym sam ym p o z a le d w ie 82 dniach
zak oń czyła się je g o czw a rta kaden cja prezyden cka. Z g o d n ie z am erykań ski
m i zasadam i konstytucyjnym i, na 33. p rezyd en ta U S A za p rzy s iężo n o d o tych
c z a s o w e g o w ic e p re zy d e n ta H a rry ’e g o Trum ana. To je m u p rzy p a d ło w u d zia
le s p r a w o w a n ie k ie r o w n ic tw a p o lity c z n e g o nad k ra jem w o sta tn iej fa z ie
dru giej w o jn y ś w ia to w ej. Trum an u czestn iczył w pracach k o n feren cji p o c z
d a m sk iej, sta ją c się w ten sp o só b je d n y m z t w ó r c ó w p o w o je n n e g o ła d u
w Europie. W sierpn iu 1945 roku p o d ją ł d e c y z ję o ataku n u k learn ym na H i
ro szim ę i N a gasak i. U zasad n ił ją tym , że w p rze c iw n y m w yp a d k u , a b y d o
p r o w a d z ić d o kapitu lacji Japonii, A m eryk a n ie m u sielib y d okon ać in w a z ji na
ten kraj, co k o szto w a ło b y - ja k sza co w a li eksperci w o js k o w i - ż y cie o k oło
500 tys. żołnierzy.
Za k oń czen ie w o jn y n aród am erykański p o w ita ł z en tu zja zm em , a je d n o
cześn ie z n iekłam an ym p o czu ciem dumy, w y p ły w a ją c e j z przekon an ia, że to
w ła śn ie za a n g a ż o w a n ie S ta n ó w Z jed n o czo n y ch b y ło d ecyd u ją ce d la p o k o n a
nia h itle ryzm u i fa szyzm u . Czas ś w ięto w a n ia zw y c ię s tw a szybko je d n a k m u
siał ustąpić p r z e d n a p o rem co d z ie n n y c h p rob lem ó w . P r z y ty m n ie b a w e m
74
15. STANY ZJEDNOCZONE: W POSZUKIWANIU FORMUŁY SUPERMOCARSTWA
u św ia d om ion o sobie, iż o w e p ro b le m y w c a le nie są in cyd en ta ln e i d ru g o p la

n ow e, ale zu pełn ie p ierw szo rzę d n e i na d om ia r z łe g o - d otyczą za ró w n o sfery
w e w n ę trz n e j, ja k i m ię d zy n a ro d o w ej. O k a za ło się, że gospodark ę - o d kilku
lat n astaw ion ą na realizację c e ló w w ojen n ych - n ieła tw o p rzestaw ić na n o w e
tory. W konsekw encji nie udało się skutecznie p rzeciw d zia ła ć charakterystycz
nej dla okresu p o w o je n n e g o dekon iu nktu rze, co s p o w o d o w a ło in flację, spa
d ek lic z b y m iejsc p racy i k o n flik ty sp o łeczn e. N a aren ie m ię d z y n a ro d o w e j
prędko w y s z ło na ja w to, co A m ery k a n ie skłonni b yli spychać z p o la w id z e
nia. A m ia n o w ic ie kraj nolens volens p o d ją ć m usiał w y z w a n ie rzu co n e p rze z
Z w ią ze k R adzieck i, k tó ry coraz m ocn iej m a n ifesto w ał sw o je su perm ocarstw o
w e am bicje, a te, na dod a tek , z re g u ły p o d szyte b y ły p la n am i agresyw n ym i
i o tw a rcie im p eria ln ym i. Tak w ię c p o lityczn a, w o js k o w a i gosp od a rcza ry w a
liza cja su p erm o ca rstw ro z g o rz a ła z całą m ocą, p rzy jm u ją c postać „zim n e j
w o jn y ” (coZd w a r) i stając się sw oistym signum tem poris d o b y p o w o jen n ej.
P ro b le m y w e w n ę tr z n e Trum an u siło w a ł ro z w ią z y w a ć p o p rz e z sięgn ięcie
d o R o o s e v e lto w s k ie g o arsenału d zia ła ń ch a ra k terystyczn ych d la „ N o w e g o
ła d u ” . 6 w rześn ia 1945 roku K on g resow i zostało p rze d sta w io n e p rezy d en c
kie posłan ie, które za k ła d a ło ro zb u d o w a n ie funkcji pań stw a o p iek u ń czego ,
p o w o ła n ie kom isji fed eraln ej, n adzoru jącej p rzestrzega n ie p ra w p racow ników ,
a także p o w a żn ą reform ę system u p o d a tk o w eg o , m ającą na celu sty m u lo w a
nie in w estycji, szc ze g ó ln ie w sek to rze b u d o w n ictw a m ie szk a n io w ego . P rezy
den t za ra zem w n o s ił o p rze d łu żen ie o rok o b o w ią z y w a n ia specjalnej u staw y
na czas w ojn y, która p rzy zn a w a ła adm in istracji szerok ie u p ra w n ien ia w z a
kresie gospodarki. S ąd ził b o w iem , iż zgo d n ie z nią uda się p rze ciw d zia ła ć n ie
korzystn ym zjaw iskom .
P rogram Trum ana nie trafił jed n a k w Kongresie na p o d a tn y grunt. Z d ecy
d o w an ie przeciw staw iła mu się w iększość, zło żo n a z repu blikanów i p o ch od zą
cych z połu dn ia dem okratów . Z a o p o n o w a ła ona w o b e c p la n ó w odw ołu jących
się do dalszego u trzym yw ania - a n aw et poszerzenia - silnych upraw nień w ła d z
federalnych, w tym ich in gerow a n ia w procesy gospodarcze. Prezyden ckiem u
p rogra m o w i, k tó ry został odrzucony, p rzeciw sta w io n o hasło „p o w ro tu d o nor
m alności” , czyli d o n ieskrępow anej in icja tyw y in dyw idu alnej. Z czasem K o n
gres, zd a ją c sob ie sp ra w ę z n arastającego kryzysu, p o sta n o w ił n ieco ustąpić
i w lu tym 1946 roku p rzy ją ł u staw ę o och ron ie zatru dn ien ia. N a m o cy tej
u staw y p o w o ła n o też R a d ę D o ra d c ó w E kon om icznych , która m iała p r o w a
d zić stałą a n a lizę sp ra w gosp od a rczych i fin an sow ych , d o ra d za ją c rz ą d o w i
w p o d ejm o w a n iu d ec yzji d otyczą cych tych zagadn ień . Z in icja ty w y ra d y p o d
ję t o prace n a sta w io n e na p o w ią z a n ie struktury cen ze strukturą zarobków .
Z a k o ń czyły się on e je d n a k n ie p o w o d z e n ie m z u w a g i na siln y o p ó r p rze d s ię
b io r c ó w T ym czasem p rze z kraj p rze ta cza ły się m a so w e strajki, które p a ra li
ż o w a ły gospodarkę oraz nakręcały spiralę ciągłych p o d w y ż e k cen i płac. W ielki
strajk k o leja rzy za k o ń czył się d o p ie ro w tedy, g d y p rezy d en t z a g ro z ił p rzy m u
so w ym w c ie le n ie m strajkujących d o w ojska. P rze fo rso w a n a p rze z Trum ana
u staw a o k on troli cen p rzy n io sła z a h a m o w a n ie s p rz e d a ż y b y d ła na ry n e k
75
i w rezu ltacie d u że braki w zaopatrzen iu . P rezyd en t m usiał p o kilku m iesią

cach w y c o fa ć się z niej.
W tej a tm o sferze o d b y ły się w listo p a d zie 1946 roku w y b o ry d o K o n g re
su. W ielu w y b o rc ó w ob cią żało prezyden ta i adm inistrację o d p o w ie d zia ln o ścią
za zaistniałą sytuację, p o d ch w ytu jąc z och otą hasło Partii Republikańskiej:
„M a sz dosyć? Głosuj na rep u b lik a n ó w ” . W y b o ry p rzy n io sły za tem d u że z w y
cięstw o repu blikanom , k tó rzy p o raz p ie rw s z y od roku 1928 z a p e w n ili sobie
p rz e w a g ę w obu izbach Kongresu. M o g li w ię c przystąpić do realizacji w ła s
n e g o program u , zaś ten zakładał od ejście o d lin ii d otych czas re a lizo w a n ej
w p o lityce gospodarczej. Za źró d ło kryzysu repu blikanie u zn ali rozrost k o m
p eten cji państw a, zbyt d u że gw a ra n cje socjalne dla p o szczegó ln ych k a te g o
rii z a w o d o w y c h o ra z g en era ln e od ejście o d zasad w o ln e g o rynku. W 1947
roku K o n g res u c h w a lił u s ta w ę z w ią z k o w ą , z w a n ą p o w s z e c h n ie u sta w ą
Ta fta -H a rtleya . O gra n icza ła ona w istotn y sposób p raw a z w ią z k ó w z a w o d o
w ych . W rok p ó źn iej p rzy jęto u staw ę rolną, która elim in o w a ła subsydia c e
n o w e dla farm erów . Także w roku 1948 Kongres p rzy ją ł u staw ę obn iżającą
staw ki p o d a tk o w e dla n ajlep iej zarabiających. W szystkie te u sta w y w e s z ły
w życie w b re w p re z y d e n to w i Tru m a n ow i, k tó ry w e to w a ł je , ale w e to b yło
n astępnie w K ongresie skutecznie p rze zw y c ię ż a n e . Posu nięcia lib era lizu ją ce
gospodarkę, p o d jęte p rze z republikańską w ięk szo ść Kongresu, d o p ro w a d z iły
d o o ży w ie n ia w produkcji.
Z ło żo n o ść sytuacji m ię d z y n a ro d o w e j i ryzyk o konfliktu z Z S R R sk łon iły
A m e ry k a n ó w d o u efek ty w n ien ia system u d o w o d z e n ia siłam i zbrojn ym i. D o
tych cza so w e ro zw ią za n ie, sp row a d za ją ce się d o k ierow a n ia siłam i zbrojn ym i
p rze z d w a osob n e d ep artam en ty - W o jn y o ra z M aryn arki W ojen n ej - sta w a
ło się coraz bard ziej anach ron iczne, p o n ie w a ż n ie z a p e w n ia ło n ależytej k o
ordyn acji działań. D la teg o te ż w roku 1947 zam iast nich p o w o ła n o je d n o lity
D epartam en t Obrony. U tw o rz o n o n ad to w ó w c z a s D epartam en t Sił P o w ie trz
nych, co b yło w y r a z e m w zro stu zn a czen ia te g o rodzaju sił w w aru nk ach n o
w o c z e s n e g o teatru d zia ła ń w oje n n ych . Jedn akże d ą żen ie d o m aksym aln ej
konsolidacji i tutaj rych ło p rze w a ż y ło , b o w ie m w roku 1949 D ep a rta m en t Sił
P o w ietrzn y ch w łą c z o n o d o D epartam en tu Obrony, k tó ry zyskał sobie p o p u
larn ą n a z w ę Pen tagon , o d kształtu p ię c io b o c z n e g o budynku, b ęd ą c eg o je g o
siedzibą.
P oza tym u zn an o za c e lo w e z b u d o w a n ie system u b ezp ie c ze ń s tw a n aro
d o w e g o , k tó reg o fila ra m i m ia ły być d w ie, u tw o rzo n e w 1947 roku na p o d
sta w ie u staw y o b ezp ie czeń s tw ie n a ro d o w ym , instytucje: R ada B e zp ieczeń
stw a N a r o d o w e g o (N a tio n a l Security C ouncil - N S C ) o ra z C entraln a A g en cja
W y w ia d o w c z a ( C entral Intelligence Agency - C IA ). Z a d a n iem N S C stało się
k o ord yn o w a n ie d zia ła ń różn ych o rg a n ó w pań stw a w spraw ach o ch arakterze
w o js k o w y m ora z p ro w a d zen ie d o ra d ztw a w tym zakresie, g łó w n ie dla - spra
w u ją c e g o fu nkcję zw ierzch n ik a sił zbrojn ych - prezyd en ta . N a to m ia st C IA
m iała k oordyn ow ać i n ad zo ro w a ć poczyn ania w szystkich am erykańskich służb
w y w ia d u i k o n trw y w ia d u , a także d o k o n y w a ć a n a lizy zebran ych dan ych na
76
u żytek p rezyd en ta i innych instytucji w ła d z y p o lityczn ej. Zakres d zia ła ln o ści

C IA szybko u legł ro zszerzen iu , b o w ie m agen cja za częła p ro w a d z ić w ła sn ą
d zia ła ln ość w y w ia d o w c z ą p o z a gran icam i U SA, co zosta ło u sank cjon ow an e
p rze z u staw ę o C IA z 1949 roku.
P o ja w ia ją ce się sygn ały o in filtra cji kom u n istyczn ej na ob sza rze S ta n ów
Z je d n o czo n y ch zm u siły w ła d z e am erykańskie d o w z m o ż e n ia czu jności oraz
o p ra co w a n ia p ro g ra m ó w p rze ciw d zia ła n ia tem u zjaw isku. I tak, Kongres p o
w o ła ł Kom isję do sp ra w Badania D ziałaln ości A n tyam erykań skiej, która w y
szu kiw ała p rzy p a d k i w sp ó łp ra c y z Z S R R w śró d w p ły w o w y c h osób. Z kolei
p rezyd en t Trum an w p ro w a d z ił p rog ra m b e z p ie czeń s tw a i lojaln ości u rzęd n i
k ó w fed eraln ych . U stan aw iał on p rocedu rę usuw ania z adm inistracji p ra c o w
n ik ó w n ieloja ln ych w o b e c państw a. Bibi. Jag.
Rok 1948 b ył ro k iem w y b o r ó w p rezyden ckich w Stanach Z jed n o czo n ych .
Trum an z p ew n y m tru dem z a p e w n ił sobie n om in ację sw ej partii - tj. d e m o
kratów. K an dydatem repu blikan ów został Thom as D ew ey. C iekaw ostką ow ych
w y b o ró w b y ło to, iż p rzy n io sły o n e d w ie dość am bitne kan dyd atu ry tzw. „par
tii trzecich ” w osobach: Strom a T h u rm on da, rep rezen tu jącego o p ow ia d a ją cą
się za istotn ym z w ięk szen iem p ra w sta n ó w Partię D ixiecrat, o ra z H e n r y ’e g o
W a lla ce’a, p rze d sta w ic iela lew icu ją cej Partii P o stęp o w ej. Trum an p ro w a d z ił
n iesłychan ie d yn a m iczn ą k am p an ię w yb o rc zą . P o sta n o w ił z w ró c ić się b e z
pośred n io d o narodu, p o d ejm u ją c w tym celu w ie lk ą p o d ró ż p o kraju. O stro
atak ow a ł republikanów , k tó rym zarzu cał le k c e w a ż e n ie p o trzeb zw yk ły ch lu
dzi i określał ich m ia n em „n a rz ę d z i w ręku W all S treet” . P o m im o w y s iłk ó w
u rzęd u ją ceg o prezyd en ta , je g o akcje stały nisko, a so n d aże n iezm ien n ie d a
w a ły sporą p r z e w a g ę k a n d yd a to w i republikanów . Z w y c ię s tw o w y b o rc ze Tru-
m ana sta n o w iło w ię c w ie lk ą sensację. U zyskał on 24,1 m in głosów , p odczas
g d y D e w e y 21,9 m in. Z a ró w n o Th u rm on d, ja k i W allace u zyskali poparcie
n ieco p o n a d m ilio n a głosujących. W fo rm a ln ie w yb ie ra ją c y m p rezyd en ta K o
legiu m Elektorskim Trum an ro zp o rzą d zał 303 głosam i, D e w e y 189, Th u rm on d
39, zaś W alla ce nie u zyskał ani je d n e g o elektora.
P rze p ro w a d zo n e ró w n o le g le d o w y b o r ó w prezyden ckich, w y b o r y d o K o n
gresu p rzy n io sły w y g ra n ą Partii D em okratyczn ej, która odzyskała w ięk szo ść
w obu izbach. R ó w n ie ż w y b o ry na gu b e rn a to ró w stan ow ych za k o ń czy ły się
sukcesem d em ok ra tów . R ep u b lik a n ie p o n ie śli za te m d o tk liw ą p o ra żk ę na
w szystkich polach.
R ezu lta ty w y b o r ó w u ja w n iły z w ro t am erykańskiej o p in ii pu bliczn ej w k ie
runku ro z w ią z a ń o bard ziej sp o łeczn ym o b liczu ora z o d rzu cen ie p rze z nią na
w skroś w o ln o ry n k o w e j o p cji republikanów . D yspon u jący m o cn ym p o p a rciem
Trum an, czu ł się w p ełn i u p ra w n io n y d o dokon an ia głęb o k ich zm ian w p o li
tyce w e w n ę trz n e j. Już w styczn iu 1949 roku w ystą p ił o n z szerok im p ro g ra
m em reform , k tó ry n a zw a ł „U c z c iw y m ła d e m ” (F a ir D e a l). P rog ra m ten p r z e
w id y w a ł reform ę system u opieki społecznej p o p rzez w p ro w a d z a n ie p o w szech
nych u b ezp iec ze ń zd ro w o tn ych i d o tacji p a ń stw o w ych dla ośw iaty. W dalszej
kolejn ości p rezyd en t z a p o w ia d a ł u ru ch om ien ie p ra w o d a w stw a , które silniej
77
gw a ra n to w a ło b y n ienaruszaln ość p ra w obyw atelskich , w tym p ra w a w y b o r

czeg o, a także tę p iło b y w s zelk ie p rz e ja w y dyskrym in acji p rzy zatrudnianiu.
W reszcie Trum an p r z e w id y w a ł zw ięk szen ie roli pań stw a w za rzą d zan iu g o
spodarką, o p ra co w a n ie program u w sp iera n ia ro ln ictw a i u n ie w a żn ien ie , re
strykcyjnej dla z w ią z k ó w za w o d o w y c h , u sta w y T a fta -H a rtleya .
N ie sp o d ziew a n ie, p rogra m p rezyd en ck i n ie spotkał się z p rzy ch yln ym o d
biorem w Kongresie. O kazało się, że konserw atyw nych d em ok ra tów p ołu d n io
w ych często w ięcej łą czy z republikanam i aniżeli z pozostałym i dem okratam i.
N a d od a tek Trum an nie w yk a za ł się dostatecznym i talentam i n egocjacyjn ym i
i nie b ył w stanie w y p ra co w a ć kom prom isu. W konsekw encji całości program u
„U c zc iw y ła d ” nie udało się u rzeczyw istnić, a za ła tw io n e zostały tylk o p o je
d yn cze sprawy, jak: z a p e w n ie n ie n ie w ie lk ie g o w zro stu g w a ra n to w a n e j p ła cy
m in im aln ej, p o w ięk szen ie fu n du szy na m ieszkania dla u b ogich ora z z w ię k
szen ie d otacji na b u d o w ę szp ita li i badan ia m ed yczn e.
O d za k oń czen ia w o jn y Stany Z je d n o czo n e z d a w a ły sobie w pełn i spraw ę
z faktu, że na kształt p o w o je n n e g o św iata w d ecyd u ją cym stopniu w p ły w a ć
będ ą ich stosunki ze Z w ią zk iem R adzieck im . S p o d zie w a ły się p rzy tym , że
o w e stosunki uda się u ło ży ć w pełn i p o k o jo w o , na za sa d zie p o sza n o w an ia
w zajem n ych in teresów i d o trzym yw a n ia przyjętych u zgodn ień . Z g od n ie z tym
za ło żen iem , p o lityk ę adm in istracji p rezyd en ta Trum ana w o b e c Z S R R cec h o
w a ła d a lek o idąca p o w ś c ią g liw o ś ć i n a w et skłon ność d o ustępstw. W b re w
su gestiom brytyjskim , Trum an p o d ją ł d ec yzję o w y c o fa n iu w o js k a m eryk a ń
skich z tych o b sza ró w strefy oku pacyjnej N ie m iec, które w e d łu g w c z e ś n ie j
szych ustaleń przypaść m ia ły M o sk w ie. W czerw c u 1945 roku U S A u zn a ły
p o d p o rz ą d k o w a n y S ta lin o w i rzą d polski, a w gru dniu - o p a n o w a n e p rze z
ko m u n istów - rzą d y B u łgarii i Rumunii.
Jedn akże z czasem z a c z ę ły la w in o w o p o ja w ia ć się d ow od y, św iadczące,
iż ZS R R staw ia na ca łk o w itą s o w iety za cję Europy W sch odn iej i aby ten cel
osiągnąć, nie c o fn ie się p rze d ża d n ym krokiem . Stan y Z je d n o czo n e u zn ały
to za w y ra ź n e zła m a n ie u m o w y jałtańsk iej. Także ekspansjonistyczne d z ia ła
nia K rem la w o d n iesien iu d o innych re jo n ó w św iata b u d z iły w W a szy n g ton ie
coraz w ięk sze ro zg o ry czen ie .
Do zajęcia tw ardej p o sta w y w o b e c ZS R R usilnie n am aw iał prezyden ta Tru
m ana b y ły p rem ier brytyjski W in ston Churchill. W lu tym 1946 roku w trak
cie p o b ytu w U S A w y g ło s ił on w Fu lton w stanie M issou ri p r z e m ó w ie n ie ,
m ó w ią c o „ż e la z n e j ku rtynie” , ja k a p o d z ie liła Europę i św iat. Churchill w sk a
z y w a ł na o tw a rty ekspansjon izm Zw iązku R a d zieck iego i w z y w a ł Stany Z je d
n o czo n e d o p rze ciw sta w ien ia się tem u.
Te sam e p o g lą d y za czą ł n ieb a w em głosić G eo rg e Kennan - radca am basa
d y U S A w M o s k w ie i c z o ło w y am erykań ski ekspert o d sp ra w ra d zieck ich .
W lu tym 1946 roku K ennan w ysła ł z M o s k w y d o W aszyn gton u 13-stronico-
w ą d ep eszę - zw a n ą „d łu g im te le g ra m e m ” - w której o p isy w a ł a gresyw n ość
ra d zieck iej p olityk i m ię d zy n a ro d o w e j ora z tyran ię p o lityczn ą panującą w e
w n ą trz kraju. K onkludow ał, że staw ian ie na p o k o jo w e w sp ó łży cie z ZS R R jest
78
w ie lc e ryzyk o w n e, g d y ż kraj ten nie za m ierza h on orow a ć ja k ich k o lw ie k ukła

dów , zaś respekt czu je je d y n ie p rze d z d e c y d o w a n ie m i siłą, k tó rym i to c e
cham i p o w in n a ch a ra k tery zow a ć się p olityk a USA. S tan ow isk o sw e Kennan
u ja w n ił o p in ii pu bliczn ej w p o ło w ie 1947 roku, k ie d y to o p u b lik o w a ł w p e
riodyku „Foreign A ffa irs ” głośn y artykuł pt. Źród ła społecznego zachow ania.
G eo rg e Kennan i zastępca sekretarza stanu D ean A ch eso n stali się c z o ło w y
m i architektam i tzw. p o lityk i p o w strzy m y w a n ia (c o n ta in m e n t). O piera ła się
on a na za łożen iu , że Stan y Z je d n o czo n e będ ą p o w s trzy m y w a ć ekspansjoni-
styczn e z a p ę d y Zw iązku R a d zieck iego , stosując w tym celu, w za leżn o ści od
okoliczn ości, z ró żn ico w a n e środki p o lityczn e, gospodarcze, a n a w e t w o js k o
w e , g d y o k a że się to n iezbędn e.
P rezyd en t H a rry Trum an p o rzu cił w s zelk ie złu d zen ia, u św ia d o m ił sobie
p o w a g ę sytuacji, a także zrozu m iał, iż je d y n ie Stan y Z je d n o czo n e są w sta
nie e fe k ty w n ie p rze c iw d z ia ła ć p o stęp o m kom u n izm u . W m arcu 1947 roku
b o ryk a jący się z p ro b le m a m i fin a n so w ym i B rytyjczycy p o d ję li d e c y zję o w y
cofan iu z G recji sw ych sił ekspedycyjnych, które w toczą cej się w tym kraju
w o jn ie d o m o w e j w s p ie ra ły rząd królew sk i p rze ciw k o kom u nistom . Trum an
uznał w ó w c z a s , że p o w stała sytuacja w ym a g a ją c a za stosow a n ia w praktyce
d o k try n y p o w strzym yw a n ia .
12 m arca 1947 roku Trum an stanął p rze d p o łą czo n y m i izb a m i Kongresu,
w n iosku jąc o w y a s y g n o w a n ie 400 m in d o la ró w z p rze zn a czen iem na p o m o c
w o js k o w ą i fin a n so w ą dla d w ó ch za gro żo n yc h k o m u n izm em k ra jó w - Grecji
i Turcji. P o stu lo w a ł też w y sła n ie w o js k o w y ch d o ra d c ó w am erykań skich d o
Grecji. A b y p rze k o n a ć p a rla m e n ta rz y s tó w co d o c e lo w o ś c i takiej pom ocy,
w y g ło s ił su gestyw n e p rze m ó w ie n ie , w którym d ok on a ł w szech stron n ej ana
liz y ś w ia to w e j sytuacji p olityczn ej. Z a w a rte w ty m p rze m ó w ie n iu treści p r z e
szły d o h istorii p o d n a zw ą „d o k try n y Trum ana” . M im o że b ezp o śred n io o d
nosiła się ona d o konkretnej sytuacji G recji i Turcji, to je d n a k szybko stała się
uniw ersalna i sta n o w iła p o d sta w ę p olityk i am erykańskiej. „D oktryn a Trum a
n a” o p iera ła się na stw ierd zen iu faktu, iż w sp ó łczesn y św ia t je s t z d o m in o
w a n y p rze z konflikt system u tota lita rn ego kom unizm u z system em w o ln o ścio
w e j dem ok racji. P ie rw s z y z nich, rep rezen to w a n y p rze z ZSRR, brutaln ie d ą ży
d o ro zszerzen ia strefy sw ych w p ły w ó w , co czyn i p o p rz e z p o lity czn e i m ilita r
ne p o d b o je. D la teg o też USA, sym b olizu ją ce dru gi system , z o b o w ią z a n e są
d o - ja k m ó w ił Trum an - „u d zielen ia p o m o c y w o ln y m n arod om , które o p ie
rają się p ró b o m o p a n o w a n ia w ła d z y p rze z zbrojn e m n iejszości b ą d ź agresję
z z e w n ą trz ” .
Po uzyskaniu akceptacji Kongresu adm in istracja am erykańska sk iero w a ła
d o G recji i Turcji zn aczn ą p o m o c w o js k o w ą . Była on a z p ew n ością je d n y m
z e le m e n tó w p rzyczyn ia jących się d o p o ra żk i k o m u n istów w w o jn ie d o m o
w e j w Grecji, co nastąpiło w p a źd ziern ik u 1949 roku.
In n ym p rz e ja w e m re aliza cji p o lity k i p o w strzy m y w a n ia i - tym sam ym -
„d o k try n y T ru m ana” b y ł tzw. plan M arshalla, czyli am erykań ski p ro g ra m p o
m o cy dla Europy. N a początku roku 1947 k ie ro w n ic tw o D epartam en tu Sta-
79
nu objął G eorge M arshall, k tó ry zn aczn ie o ż y w ił p o lityk ę za gra n iczn ą USA.

5 czerw c a 1947 roku, w p rze m ó w ie n iu w y g ło s zo n y m na U n iw ersytecie Har-
vard a, M a rsh a ll z a p re z e n to w a ł z a ło ż e n ia o w e g o p ro g ra m u p o m o c o w e g o .
Z a p o w ie d z ia ł m ia n o w icie , że Stany Z je d n o czo n e są g o to w e u d zielić krajom
europejskim daleko idącej p o m o cy w postaci dosta w to w a ró w i u rządzeń p rze
m ysłow ych ora z szerokiej o fe rty k red yto w ej na d o g o d n y ch w aru nkach, o b e j
m u jącej b e z z w ro tn e lub nisko o p ro c e n to w a n e p o ż y c z k i d łu g o te r m in o w e .
W p ra w d z ie od za k oń czen ia w o jn y d o końca 1947 roku U SA u d z ie liły Euro
p ie w yd a tn ej p o m o c y gosp od a rczej i fin a n sow ej w łą czn ej w ysok ości 9,2 m ld
dolarów , ale b yła to p o m o c czysto dobroczyn n a, a w w ięk szo ści d o k o n y w a ła
się w ram ach A dm in istracji N a r o d ó w Z jed n o czo n y ch d o spraw P o m o c y i O d
b u d o w y (U N R R A ). Plan M arshalla n atom iast m ia ł w y ra źn ą kon ota cję p o li
tyczną. O tó ż o feru ją c du żą p o m o c, Stan y Z je d n o czo n e chciały, p o p ierw sze,
w z m o c n ić gospodark ę k ra jó w E u ropy Zach odn iej, b y u czyn ić je bard ziej o d
p o rn ym i na w p ły w y kom u nistyczne, o ra z - p o w tó re - u ru ch om ić p rocesy
u n ieza leżn ia n ia się pań stw Europy W sch odn iej o d ZSRR.
Plan M arshalla, co n a le ż y u w ypu klić, a d re sow a n y b ył b o w ie m d o całej
Europy. W aru nek sta n o w iło tylko to, ż e b y kraje eu ropejskie o p ra c o w a ły za
sady o d b u d o w y sw ych go sp o d a re k i fo rm y w z a je m n e j w spółpracy. W celu
przedysk u tow an ia z a ło ż e ń planu M arshalla w Paryżu z w o ła n a została k o n fe
rencja m in istró w spraw zagra n iczn ych trzech m ocarstw : Francji (G eo rg es Bi-
d a u lt), W ielk iej Brytanii (Ernest B e vin ) oraz Z w ią zk u R a d zieck ieg o (W ia c z e
sław M o ło to w ), która ob ra d o w a ła o d 27 czerw c a do 2 lipca 1947 roku. ZSRR
ostro zaatakow ał plan M arshalla i w ystąpił z tw ierdzen iem , że stanow i on próbę
po d porządkow an ia sobie p rzez U SA k rajó w europejskich p o p rzez op a n ow an ie
ich gospodarek. M osk w a postu low ała zatem odejście od o gó ln oeu rop ejsk iego
program u o d b u d o w y i zastąpienie g o program am i przezn aczon ym i dla poszcze
góln ych państw. G dy to zostało odrzu con e p rzez F ran cu zów i Brytyjczyków,
d elegacja radziecka opuściła konferencję. W ślad za Z S R R natychm iast o d m ó
w iły udziału w plan ie M arshalla Bułgaria i Jugosław ia, zaś n ieco późn iej - P o l
ska, Rumunia, W ęgry, A lban ia i Czechosłow acja. Z planu M arshalla nie skorzy
stała pon a d to Finlandia, uznając g o za nazbyt kontrowersyjny.
12 lipca 1947 roku w P aryżu ro z p o c z ę ły się ob ra d y p rze d sta w ic ieli 16 kra
jó w europejskich, które p r z y jm o w a ły plan M arshalla (A u stria, B elgia, Dania,
Francja, Grecja, H o lan d ia , Irlandia, Islandia, Luksem burg, N o rw e g ia , P o rtu
galia, S zw ajcaria, S zw ecja, Turcja, W ielk a Brytania, W ło c h y ) o ra z U S A i K a
nady. K ra je te u t w o r z y ły K o m ite t E u rop ejsk iej W s p ó łp ra c y G o sp o d a rczej
(C E E C ). W m arcu 1948 roku d o u działu w tym kom itecie za p ro szon o o k u p o
w a n e strefy N ie m ie c Zach odn ich. Podczas obrad paryskich p o trz e b y Europy
o sza c o w a n o na 22 m ld doi., a p ó źn iej sum ę tę zred u k ow a n o d o 19,2 m ld.
P rezyd en t Trum an o stateczn ie z g o d z ił się na p o m o c w w ysok ości 17 m ld doi.
i o taką sum ę zw ró cił się 19 grudnia 1947 roku d o Kongresu. 3 k w ietn ia 1948
roku Kongres przyjął ustawę o am erykańskiej p o m o cy dla k rajó w europejskich,
którą p rezyd en t Trum an p o d p isa ł n astępn ego dnia. 16 k w ietn ia 1948 roku
80
16. KANADA
16 p a ń stw eu ropejskich partycypu jących w p la n ie M arshalla z a w ią z a ło w Pa

ryżu O rganizację Europejskiej W spółpracy G ospodarczej (O E E C ). W ra z z a m e
rykańską A dm in istracją W sp ó łp ra cy G ospodarczej OEEC za jm o w a ła się ona
ro zd zia łem pom ocy.
Plan M arshalla, p rze w id u ją c y tak o lb rzy m ie za a n g a żo w a n ie U S A w p ro
ces eu ropejskiej rekonstrukcji, o k a za ł się p o d s ta w o w y m czyn n ik iem sp ra w
czym ro zw o ju ek o n o m iczn eg o k ra jó w Europy Zach odn iej, a pośrednio z a p e w
nił tym krajom sta b iliza cję w w aru nkach dem okracji.
D alsze k o m p lik ow a n ie się sytuacji m ię d zy n a ro d o w e j i narastanie zim n ej
w ojny, c z e g o w y r a z e m b yło m .in. p rze jęcie w lu tym 1948 roku p rze z kom u
n istów w ła d z y w C zech o sło w a cji p o p rz e z zam ach stanu i radziecka blok a d a
B erlina (1 9 4 8 -1 9 4 9 ), skłon iło adm in istrację prezyd en ta Trum ana d o p o d ję
cia prac nad s tw o rzen ie m sojuszu o b ro n n eg o św iata za ch o d n iego . O sta tecz
nie 4 k w ietn ia 1949 roku w W aszy n g ton ie Stan y Z je d n o czo n e, Kanada i 10
k ra jó w eu ropejskich, a m ia n o w icie B elgia, Dania, Francja, H o lan d ia , Islan
dia, Luksem burg, N o rw e g ia , Portu galia, W ielk a B rytania i W ło c h y p o d p isa ły
Pakt Półn ocn oatla n tyck i (N A T O ).
16. KANADA
B ezp ośredn io po w o jn ie Kanada stanęła p rze d tym i sam ym i p rob lem a m i, co

inne kraje w niej u czestn iczące. P o w a żn y m za d a n iem staw ała się d e m o b ili
zacja 500 tys. ż o łn ie r z y i n astępnie z a p ew n ie n ie im m iejsc pracy, co u dało
się p r z e p ro w a d zić dość spraw n ie. B ez w ięk szy ch p ertu rbacji p r z e b ie g ł też
proces p rzekształcen ia gosp od a rk i z tej d zia ła ją cej w sytuacji w o jn y na nor
m aln ą p rod u k cję. Ł a tw o ść tych p rze k s z ta łc e ń b y ła k o n s ek w en cją b a rd zo
d o b re go stanu ek o n om ik i kraju, dla której okres w o jn y b ył czasem w z m o ż o
n ego rozw oju . Trzykrotnie zw ięk szyła się w ó w c z a s produkcja, a aż cztero k rot
n ie w z r ó s ł w o lu m e n t ek sp ortu . P r z y c z y m n a jw a ż n ie js z y m i p a rtn e ra m i
go sp o d a rczym i K an ad y b y ły Stany Z je d n o czo n e i W ielk a Brytania. Ten stan
rze c zy nie tylko u trzym ał się p o w o jn ie , ale u legł dalszem u w zm o cn ie n iu .
U d zia ł w w o jn ie i za jęcie liczą cej się p o zy cji w gron ie a lia n tó w s p o w o d o
w a ły w zro st au to rytetu Kanady. P o sta n o w iła ona w y k o rzy sta ć ten fakt dla
d a lszeg o u gru n tow a n ia sw o jej su w erenn ości i prestiżu w p ełn i n ie p o d le g łe
g o państw a. W roku 1947 w e s z ły w życie trz y d ek rety królew sk ie (m on arch a
brytyjski b y ł g ło w ą p a ń stw a ), które je s z c z e bard ziej o g ra n ic z a ły - i ta k ju ż
czysto fo rm a ln e o d 1931 roku - w ię z y łą czą ce K an adę z W ie lk ą Brytanią.
P ierw szy z tych d e k re tó w zn osił w ystęp u ją cą d o tą d w paszportach K a n ad yj
czyk ó w fo rm u łę „o b y w a te l brytyjsk i” i za stęp o w a ł ją fo rm u łą „o b y w a te l ka
nadyjski” . D ru gi w y p o sa ża ł kan ad yjskiego gu bern atora g e n e ra ln e g o w pra
81
w o p od p isy w a n ia i ra tyfik ow a n ia tra k ta tó w m ię d zy n a ro d o w y c h ora z m ia n o

w a n ia i o d w o ły w a n ia am basadorów , co w p rzeszłości n a le ża ło d o fo rm aln ej
k om peten cji króla brytyjsk iego. W reszcie trzeci, zn osił apelację w spraw ach
cyw iln ych o d w y r o k ó w są d ó w kanadyjskich d o Tajnej R a d y w L o n d yn ie, co
p o w o d o w a ło , że ostateczn a d ecyzja n ależa ła od tej ch w ili d o Sądu N a jw y ż
szeg o w O tta w ie. Z k o lei w 1949 roku Kanada u zyskała p ra w o sa m o d zie ln e
go w n o szen ia p o p ra w e k d o aktu z 1867 roku, k tó ry tw o r z y ł p o d sta w ę ustro
ju D om in iu m Kanady.
D u że zn a czen ie, n ie tylko sym boliczn e, m ia ło p rzy łą czen ie się d o Kraju
K lo n o w e g o Liścia N o w e j Fundlandii, która n ie p rzystą p iła d o k o n fed eracji
kanadyjskiej w 1867 roku i fu n k cjo n o w ała ja k o odrębna k o lo n ia brytyjska.
22 lipca 1947 roku p rze p ro w a d zo n e zostało w N o w e j Fundlandii referendum ,
w k tó rym w ięk szo ść m ie szk a ń có w te g o terenu (5 3 % ) o p o w ie d z ia ła się za
p rzy stą p ien iem d o Kanady. N o w a Fu ndlandia o sta tec zn ie stała się częścią
sk ład ow ą Kanady, ja k o je j 10 prow in cja, 31 m arca 1949 roku.
W życiu p o lity czn y m K an ad y d o m in o w a ła Partia Liberalna. Jej p r z y w ó d
ca W illia m M a ck en zie p rze z 23 lata - tj. w okresie 1 9 2 5 -1 9 4 8 - stał na c z e
le rządu kan adyjskiego, dając się p ozn ać ja k o p o lityk elastyczny, a p rzy tym
skuteczny. J ego następcą na fo telu prem iera został Louis St. Laurent. W 1946
roku stał się on p ie rw s z y m kanadyjskim m in istrem spraw za gran iczn ych , zaś
p o w o ła n ie te g o stanow iska ró w n ie ż św ia d czyć m ia ło o pełn ej sa m o d z ie ln o
ści kraju.
W p o lityce za gra n iczn ej Kanada staw iała na sojusz ze Stanam i Z je d n o
czo n y m i i W ielk ą Brytanią. U trzym yw a ła tra d ycyjn ie bliskie w ię z y z L o n d y
nem , ale to U S A sta w a ły się je j p ie rw s z o p la n o w y m partn erem . 2 w rześn ia
1947 roku z a w a rte zosta ło am erykańsko-kanadyjskie p o ro zu m ien ie o w s p ó ł
pracy w o js k o w ej. P r z e w id y w a ło o n o koordynację p o czyn a ń obu p a ń stw w z a
kresie o rg a n iza c ji sił zbrojn ych , ich szk olen ia ora z u zbrojen ia. S zc ze g ó ln ą
u w a g ę p rzy w ią z y w a n o d o w sp ó łp ra c y w d z ie d z in ie sił p o w ietrzn y ch . K ana
da z g o d z iła się też na istn ienie am erykańskich baz w o js k o w y ch na sw ym te
rytorium . W z ię ła też u d zia ł w pla n ie M arshalla, a w roku 1949 przystąpiła
d o N ATO . Kanada z d e c y d o w a n ie stała p o stronie U SA w z im n o w o je n n e j ry
w a liza c ji superm ocarstw, ch ociaż często w stosunku d o ZS R R z a jm o w a ła bar
d ziej u m ia rk ow a n e stanow isko n iż W aszyn gton , n aw o łu ją c d o p oszu k iw an ia
o d p rężen ia w stosunkach W sch ód-Z ach ód. B yw ało też, że za jm o w a ła o d m ien
ne o d U S A stanow isko w p o szczegó ln ych spraw ach, np. szybko u znała rząd
k om u n istyczn y w Chinach.
82
17. POWSTANIE NATO
17. POWSTANIE NATO
W ciągu kilku p o w o jen n ych la t p o d z ia ł E u ropy na d w a w r o g ie sobie bloki

został prak tyczn ie dokonany. „Ż e la zn a kurtyna” , o której w m arcu 1946 roku
m ó w ił W in ston Churchill, stała się faktem . N ieu stan ne za ostrza n ie się sytu
acji m ię d zy n a ro d o w e j i p o stęp y zim n ej w o jn y skłon iły pań stw a za ch od n ie do
p od jęcia w y s iłk ó w na rzecz p o w o ła n ia sojuszu p o lity c z n o -w o js k o w e g o , k tó
ry z a g w a ra n to w a łb y im w ięk sze b ezp ie c ze ń s tw o p o p rz e z stw o rzen ie m ech a
n izm u w z a je m n e j p o m o c y w przypadku za g ro żen ia , c z y w rę c z ataku z z e
w n ą trz.
W p a źd ziern ik u 1947 roku m in ister spraw zagran iczn ych Francji G eorges
Bidault w ystą p ił z ap elem , aby Europa Zach odn ia, d zia ła ją c w sp ó ln ie , posta
w iła tam ę ra d zieck iem u ekspan sjon izm ow i. S praw a ta stała się p rze d m io te m
dyskusji na fo ru m R a d y M in is tró w S p ra w Zagran iczn ych , która o b ra d o w a ła
w L o n d y n ie w listo p a d zie i gru dniu 1947 roku. S potkan ie to n ie p rzyn io sło
je d n a k w ią żą cy ch rozstrzygn ięć, p o n ie w a ż kraje za ch o d n ioeu ro p ejsk ie w c ią ż
je s z c z e b a rd ziej skłonne b y ły k o n cen trow a ć się na sw ych p rob lem a ch w e
w n ę trzn y ch n iż na p rob lem a tyce m ię d zyn a ro d o w ej.
A k ty w n y m rzec zn ik iem p o lityczn ej i w o js k o w ej in tegra cji św iata z a ch o d
n iego stał się n astępnie s z e f brytyjskiej d y p lom a cji Ernest B evin . W ro z m o
w a ch z am erykań skim sek retarzem stanu G e o rg e ’em M a rsh a llem i k ie ro w n i
kiem francuskiego M S Z G eorges’em Bidaultem p rze d ło ży ł on p rop o zycję u tw o
rzen ia paktu m ilita rn eg o pań stw E u ropy Zach odn iej, k tó ry m ia łb y uzyskać
gw a ra n cje ze strony S ta n ów Zjed n oczon ych . N a początku stycznia 1948 roku
rząd an gielski o ficja ln ie za a p ro b o w a ł stan ow isko Bevina. 22 stycznia 1948
roku B evin w y g ło s ił w Izb ie G m in zasadnicze p rze m ó w ie n ie , w k tó rym p rze d
sta w ił pełn ą ch arakterystykę sytuacji m ię d z y n a ro d o w e j. S k o n sta to w a w szy
a gresyw n ość p o lity k i ra d ziec k iej, w e z w a ł d o u tw o rz e n ia U n ii Z a ch o d n iej,
tj. sojuszu p o lity c z n o -w o js k o w e g o św iata za ch od n iego.
P o w szech n ie u w a ża się, że p ierw szym k rok iem p ro w a d zą cy m d o b u d o w y
struktur obronn ych E u ropy Zach odn iej b ył brytyjsko-francuski układ, p o d p i
sany 4 m arca 1947 roku w Dunkierce. O ba pań stw a w c h o d z iły w sojusz m ili
tarny, co praw da o g łó w n ie antyniem ieckim ostrzu, ale jed n a k tw o rzą cy p ie rw
sze zręb y re g io n a ln e g o paktu. Francja i W ielk a B rytania z w ró c iły się n astęp
nie do B elgii, H o la n d ii i Luksem burga z o fertą p rzy łą czen ia się d o sojuszu.
Kraje Beneluksu o p o w ia d a ły się za w łą c z e n ie m paktu za ch o d n io e u ro p ejsk ie
g o w system O rga n iza cji N a r o d ó w Z jed n o czo n ych , na co n ie chciała z k o lei
przystać Francja. Jedn ak p o kom u n istyczn ym p rze w ro c ie w C zech o sło w a cji
(lu ty 1948 r.) P a ryż zm ien ił zdan ie. P o w sta ły za tem w a ru n k i u m o żliw ia ją ce
ro zp o częcie o ficja ln ych r o z m ó w w sp ra w ie sojuszu pięciu państw.
17 m arca 1948 roku W ielk a Brytania, Francja, B elgia, H o la n d ia i Luksem
burg p o d p isa ły w Brukseli pakt o w za je m n ej w sp ó łp ra c y w o js k o w ej, p o litycz-
neJ> go sp o d a rczej i kulturalnej, k tó ry szybko zyskał sobie n a z w ę Paktu Bruk
83
selskiego, a p o tem także b ył n a z y w a n y U nią Zach odn ią. Pakt ten o b o w ią z y

w a ć m iał 50 lat, a w je g o ram ach pań stw a sygn atariu sze z o b o w ią z y w a ły się
do u d zielen ia sobie w za je m n e j p o m o c y m ilitarn ej w sytuacji ataku zb ro jn e
g o na je d n o z nich, p o w o łu ją c się w tym kontekście na art. 51. K arty N a ro
d ó w Z jed n o czo n ych , k tó ry m ó w ił o p ra w ie d o o b ro n y in d yw id u a ln e j bądź
z b io ro w e j w celu o d p a rcia agresji. P ię ć u kładających się k ra jó w p o w o ła ło
w sp ó ln e organy, ja k R ada Konsultacyjna, skupiająca m in istró w sp ra w z a g ra
nicznych, S tały K o m itet z sied zib ą w L o n d yn ie ora z sztab w o js k o w y u lok o
w a n y w p o dparyskim Fontainebleau.
S zybkie przekształcen ie Paktu B rukselskiego w je s z c z e szerszą w s p ó ln o tę
św iata za ch o d n iego stało się celem Francji i W ielk iej Brytanii. D la je g o o s ią g
n ięcia k o n ieczn e w sza k że b y ło w łą c z e n ie się d o te g o procesu S ta n ów Z je d
n oczon ych . A m eryk a n ie dotych czas u za leżn ia li sw e za a n g a ż o w a n ie o d zbu
d o w a n ia p rze z sam ych E u ro p ejczyk ó w p o d sta w p o n a d n a ro d o w e g o system u
obron n ego. Z ch w ilą p ow stan ia Paktu B rukselskiego w a ru n ek ten został speł
niony. W ciągu marca i kw ietn ia 1948 roku to c zy ły się w W aszyn gton ie n iefor
m alne dyskusje z u działem przedstaw icieli USA, W ielkiej Brytanii i Kanady (tzw.
ro z m o w y p en tagoń sk ie), p o św ięcon e analizie stabilności i perspek tyw e w e n
tu aln ego bloku w o js k o w eg o . W yklu czen ie z te g o gron a Francji spotkało się
z ostrą krytyką Paryża. P ozostaje jed n a k faktem , iż A m eryk a n ie uznali p o trz e
bę b u d o w y szerok iego sojuszu o b ron n ego i w łą c z y li się aktyw n ie do je g o kon
stru ow ania.
11 czerw ca 1948 roku Senat U SA zdecydow an ą w iększością g ło só w (6 4 za,
4 p r z e c iw ) u ch w a lił rezolu cję zgło szo n ą p rze z A rth u ra V anden berga, p r z e
w o d n ic z ą c e g o senackiej kom isji spraw zagran iczn ych . R ezolu cja ta z e z w a la
ła na przystą p ien ie w czasie pokoju S ta n ów Z jed n o czo n y ch d o soju szy re g io
nalnych lub zb io ro w ych u kła d ów obronnych, zakładających w za je m n ą p om oc
i obronę, których cele są z b ieżn e z b ezp ie czeń s tw em i in teresam i n a ro d o w y
m i kraju.
USA, Kanada i p ięć pa ń stw Paktu Brukselskiego p rzystąpiło do oficjaln ych
rok ow ań na tem a t sojuszu w o js k o w e g o 6 lipca 1948 roku w W aszyn gton ie.
D alsza kom plik acja sytuacji m ię d zy n a ro d o w e j - na co z ło ż y ło się w p r o w a
d zen ie p rze z ZS R R 18 czerw c a 1948 roku b lo k a d y Berlina Z a ch o d n iego i p ó ź
niejsze narastanie kryzysu berliń skiego - w p ły n ęła na szybki postęp rokow ań .
C oraz bardziej realne kształty zaczęła zatem przybierać w iz ja u tw o rzen ia Pak
tu P ó łn o c n o a tla n ty c k ie g o , ja k o soju szu p o lity c z n o - w o js k o w e g o Z a ch o d u .
W y jścio w y projekt w tej spraw ie, k tó ry stał się pod sta w ą dalszych u zgod n ień ,
o p ra co w a ła R ada Konsultacyjna Paktu Brukselskiego. W marcu 1949 roku do
u działu w pakcie za p roszon o następne państw a, a m ia n o w icie D anię, N o r w e
gię, Islan dię, W ło c h y i Portu galię.
C erem on ia u ro czysteg o p od p isa n ia Paktu P ó łn o cn o a tla n ty ck ieg o (N o rth
A tla n tic Treaty O rga n iza tion - N A T O ) o d b yła się 4 k w ietn ia 1949 roku w W a
szyn gtonie. O rganizacja skupiła 12 państw: Stany Z jedn oczon e, Kanadę, W ie l
ką Brytanię, Francję, B elgię, H o la n d ię, Luksem burg, D anię, N o r w e g ię , Islan
84
18. AMERYKA ŁACIŃSKA: DEMOKRATYCZNE EKSPERYMENTY
dię, W ło c h y ora z Portu galię. N A T O p rzy jęło fo rm u łę o b ro n n eg o sojuszu p o li

tyczn o -w o jsk o w ego , fu n kcjon u jącego w ram ach system u z b io ro w e g o b e z p ie
czeń stw a o p a rte g o na zasadach O N Z . Art. 5. paktu sta n ow ił, iż stron y N A T O
będ ą u w aża ć zb rojn ą napaść na je d n o lub kilka pa ń stw człon k ow skich w Eu
ro p ie b ą d ź A m e r y c e P ó łn o cn ej za napaść p r z e c iw k o n im w szystk im , stąd
u dzielą napadniętem u (c z y n ap ad n iętym ) zbrojnej pom ocy, zgo d n ie z p raw em
d o in d y w id u a ln e j lu b z b io ro w e j sa m op om ocy, z a w a rty m w a r t . 51. K a rty
N a r o d ó w Z jed n oczon ych . C zło n k o w ie N A T O z o b o w ią z a li się też d o u trzym y
w a n ia i ro zw ija n ia in d yw id u a ln ej oraz zb io ro w e j zd oln ości d o odparcia zb ro j
nej agresji (art. 3 .), a także prow a d zen ia w zajem n ych konsultacji w przypadku
za gro żen ia in tegra ln ości tery torialn ej, n ieza leżn o ści p o lityczn ej lub b e z p ie
czeń stw a k tó re g o k o lw ie k z nich (art. 4 .). P r ze w id zia n o m o ż liw o ś ć p rzystą
pien ia d o N ATO , za jed n o m yś ln ą z g o d ą je g o członków , także innych pań stw
eu ropejskich, p op ierają cych za sa d y paktu i m o gą cych p rzy czyn ić się d o b e z
p ieczeń stw a obszaru p ó łn ocn o a tla n ty ck ieg o (art. 10.).
N a jw yższą w ła d zą decyzyjn ą N A TO była Rada Północnoatlantycka, w której
skład w c h o d z ili m in is tro w ie sp ra w za gra n iczn y ch p a ń stw czło n k o w sk ic h .
O prócz niej p o w o ła n o K om itet Obrony, składający się z m in istrów obrony, oraz
K o m itet Fin ansow o-E konom iczn y, k tó ry skupiał m in istró w finansów . C z o ło
w y m o rga n em w o js k o w y m był n atom iast K o m itet W ojskow y, z ło ż o n y z sze
fó w s zta b ó w stron paktu. S ied zib ą w ła d z N A T O zosta ła Bruksela.
W ra z z koń cem w o jn y nastał tru dn y czas dla latyn oam eryk ań skich dyktatur.
S połeczeń stw a tych k ra jó w coraz p ow szech n iej d o m a g a ły się d em ok racji oraz
g ru n tow n ych reform sp o łeczn o -p olityczn ych .
R zą d zą cy B razylią o d roku 1930 G etu lio Vargas, z d a w s z y sobie spraw ę
z istn iejących n a s tro jó w społeczn ych, z a p o w ie d z ia ł sw o je u stąpien ie z u rzę
du p re zy d e n c k ie g o . J ed n o cześn ie na g ru d z ie ń 1945 roku w y z n a c z y ł datę
w y b o ró w n o w e g o szefa państw a. W p a źd ziern ik u w sza k że Vargas w yk o n a ł
d w a k o n trow ersyjn e posu nięcia - przesu n ął u staloną ju ż d a tę w y b o r ó w gru
d n iow ych o kilka dn i o ra z m ia n o w a ł na szefa p o licji s w e g o brata B eniam in a
- co o p o z y c ja d em ok ra tyczn a i sym patyzu jąca z nią część arm ii u zn a ły za
p rzy g o to w a n ie d o zam ach u stanu. 29 p a źd ziern ik a o d d z ia ły w o js k a o to c z y ły
rezyd en cję p rezyden cką, zm u szając Vargasa d o n a ty ch m ia sto w eg o o d su n ię
cia się od w ładzy. U rzą d ty m c z a s o w e g o p rezyd en ta p rze ją ł p rezes Sądu N a j
w y ż s z e g o - Jose Linhares.
W y b o ry p rezyden ckie i parlam entarn e o d b yły się zg o d n ie z plan em 2 gru d
k a 1945 roku. D ecydu jąca w a lk a ro zegra ła się m ię d z y k a n d yd atem d o tych
85
cza so w ej o p o zy cji, ge n era łem lo tn ictw a , Eduardo G om esem , a b y łym m in i

strem w o jn y w rzą d zie Vargasa, g e n era łem E.C. Dutrą. T eg o d ru g ie g o o fic ja l
nie p o p a rł n ied a w n y dyktator, k tó ry nie zaprzestał aktyw n ości p olityczn ej,
stając na czele za ło żo n e j p rze z siebie Brazylijskiej Partii P racy (P T B ), z k tó
rej ram ien ia w y w a lc z y ł m iejsce w Senacie. W y b o ry za k o ń czyły się w y ra źn y m
zw ycięstw em D utry i on objął prezydenturę. Zw racał także u w agę d o b ry w yn ik
k an dydata ko m u n istów na p rezyd en ta - Y eddo Fiuza, k tó rego p o p a rło blisko
10% głosujących.
18 w rześn ia 1946 roku parlam ent u ch w alił n ow ą konstytucję. Z ryw a ła ona
w za sa d n iczy sposób z m o d e le m pań stw a z a w a rty m w V argasow skiej konsty
tucji z 1937 roku. Tam ta konstytucja p rzy jm o w a ła ro z w ią z a n ia au torytarn e
i cen tralistyczn e, ta zaś - d em ok ra tyczn e i fed era cyjn e. B razylia sta w ała się
republiką fed eracyjn ą, składającą się z 20 cieszących się p e w n ą au ton om ią
sta n ó w ora z dystryktu fed era ln ego . O rga n iza cja w ła d z y o p iera ła się na d e
m o k ratyczn ym p rezyd en cja lizm ie, k tó ry n ie w ą tp liw ie in sp iro w a ł się p rzy k ła
d em USA. Pełnią w ła d z y w yk o n a w czej d ysp o n o w ał, p o c h o d z ą c y z w y b o r ó w
po w szech n ych , prezyd en t. N a to m ia st w ła d z a u s ta w o d a w c z a b y ła d o m en ą
d w u iz b o w e g o Kongresu (Iz b a D ep u tow a n ych i S en a t), w y ła n ia n e g o ró w n ie ż
p o p rz e z g ło s o w a n ie p ow szech n e.
P rezyden t Dutra za in icjo w a ł odejście w gospodarce od in terw en cjon izm u
p a ń stw ow ego, charakterystycznego dla rz ą d ó w Vargasa, staw iając na ro zw ią
zania liberalne. Jednak w yczerp a n ie się rezerw d e w iz o w y c h pod koniec roku
1947 zm usiło państw o d o uruchom ienia na n o w o niektórych działań interw en-
cjonistycznych, ja k np. kontrola o b ro tó w d e w iz o w y c h z zagranicą, licen cjo n o
w a n ie im portu czy o p ra cow an ie 5-letn iego planu w y d a tk ó w pań stw ow ych .
Dużą dynam ikę działania w y k a zy w a li brazylijscy komuniści, których w p ły
w y cią gle rosły. B o jó w k i tw o rz o n e p rze z k om u n istów ściera ły się z policją.
W ła d ze w końcu uznały, że partia komunistyczna zam ierza przem ocą przech w y
cić rządy. Przystąpiły za tem do przeciw działan ia. W 1947 roku partia kom u n i
styczna została zd eleg a lizo w a n a w y ro k ie m sądu, który uznał ją za u gru p ow a
nie antypaństw ow e, in spirow ane z zew n ątrz. W ła d ze oskarżyły b o w ie m ZSRR
o in gerow a n ie w spraw y kraju. D o p ro w a d ziło to w p aździern iku 1947 roku do
zerw a n ia stosunków dyplom atycznych z M oskw ą. W styczniu 1948 roku K on
gres u n iew a żn ił m an daty parlam entarne komunistów. W szystkie te posunięcia
w p isy w a ły się w - obejm ującą św iat coraz bardziej - „zim n ą w o jn ę ” , św ia d
cząc, iż Brazylia o p o w ied zia ła się w yra źn ie p o stronie USA.
Z ch w ilą zakoń czen ia w o jn y w z m o g ła sw e w ystą p ien ia o p o zy cja a rg e n
tyńska, d o m a ga ją c się ustąpienia w ła d z w ojsk ow y ch , sk om p rom itow a n ych
o k a zy w a n ym i p rze z nie p odczas w o jn y sym patiam i w z g lę d e m pa ń stw „O si” .
Pod presją rząd z d e c y d o w a ł się na p rze p ro w a d ze n ie gen era ln ej lib era liza cji
p olityczn ej. Z n iesion o cenzu rę prasow ą, p rzy w ró c o n o sw o b o d ę u n iw ersyte
tom , a partie p o lity czn e zysk ały m o ż liw o ś ć le g a ln e g o d ziałan ia. W czerw c u
1945 roku u lice argentyńskich m iast stały się w id o w n ią starć m ię d z y sym pa
tykam i o p o zy cji a zw o len n ik a m i rządu, w śród których d o m in o w a li peroniści.
86
18. AMERYKA tACIŃSKA: DEMOKRATYCZNE EKSPERYMENTY
N arastały sprzeczności w e w n ą trz arm ii, zaś n iek tó rzy o fic e ro w ie zastan aw iali
się nad m o ż liw o ś c ią u sunięcia Juana D o m in go Perona. D zia ła n ia te u zyskały
w sp a rcie a m eryk a ń sk ieg o am ba sa d ora S p ru ille’a B raden a, k tó ry zu p ełn ie
o tw a rcie z a a n g a ż o w a ł się w argentyńskie spory.
9 p a źd ziern ik a 1945 roku o d d z ia ły d o w o d z o n e p rze z p r zy w ó d c ę antype-
ron ow skiej frakcji w w ojsku , gen era ła Eduardo A valosa, o p a n o w a ły gm a ch y
rz ą d o w e w Buenos Aires, zm u szając p rezyd en ta E delm iro Farrella d o z d y m i
sjo n o w a n ia Perona ze w szystkich stan ow isk p a ń stw ow ych . N a stęp n ie Peron
został aresztow any. Gen. A va lo s i je g o lu d zie n ie d o cen ili je d n a k p o p u la rn o
ści, ja k ą cieszy ł się w w ie lu kręgach społeczn ych Peron. Eva D uarte, t o w a
rzyszka życia Perona, w e z w a ła zw ią z k i z a w o d o w e d o p o sp ieszen ia m u z p o
m ocą, zaś sam a z a częła o rg a n iz o w a ć m a so w e protesty. N a stroje p o d g rz a ły
k o lp o rto w a n e in form a cje, m ó w ią ce, iż w ła d z e za m ierza ją cofn ąć w ie le z a
rzą d zeń w y d a n y ch p rze z Perona, m .in. do tyczą cych trzyn astej pensji i dni
w o ln y c h od pracy. 12 p a źd ziern ik a w Buenos A ires d o szło do starć m ię d z y
zw o le n n ik a m i i p rze ciw n ik a m i Perona, p odczas których p a d ły o fia ry śm ier
teln e. Jednak o d 15 p a źd ziern ik a u lice Buenos A ires i innych m iast n a le ża ły
ju ż n ie p o d z ie ln ie d o peronistów . U w ię z io n y p rzy w ó d c a uzyskał m a so w e p o
parcie w a rstw pracujących.
17 p a źd ziern ik a d o szło w Buenos A ires d o n a jw ięk szej w d zieja ch A rg e n
tyn y re w o lty lu d o w e j. W ie lo ty s ię c z n e tłu m y m a s ze ro w a ły u licam i, kieru jąc
się p o d p rezyd en ck i pałac Casa Rosada. D o m a ga n o się u w o ln ien ia Perona.
T łu m k iero w a ł sw ó j g n ie w na sym b ole b o g a c tw a - n iszczon o lu ksu sow e re
zydencje, sklepy i samochody. Próbująca in terw en iow a ć policja została d o sło w
n ie zm iecion a. P rzera żen i rozm iaram i buntu w ojsk ow i p o sta n ow ili w ypuścić
Perona z w ięzien ia. P rze w ie zio n o g o natychm iast d o stolicy, g d y ż tylko on m ógł
o p a n o w a ć sytuację. G dy Peron w to w a rzy stw ie prezyden ta Farrella p o ja w ił się
na balkonie Casa Rosada, w ielo ty sięczn e rzesze z g o to w a ły m u entuzjastyczne
p rzyjęcie. W ygło sił p rze m ó w ie n ie, w k tó rym o b w o ła ł się „w o d ze m lu dzi bez
koszul” , i przyrzekł, że za w s ze b ęd zie służył lu d o w i i spraw iedliw ości. 17 p a ź
dziernika 1945 roku ozn a cza ł inaugurację n ow ej epoki w dziejach Argentyny,
tj. trw ającej 10 la t epoki osobistych rz ą d ó w Perona.
Z m ierza ł on tera z d o szybkiej in stytu cjon alizacji dokon an ej rew olu cji. N a
24 lu teg o 1946 roku rozp isa n e zosta ły w y b o r y p rezyd en ck ie. K andydatu rę
Peron a zg ło siła p o w sta ła na gru n cie w y d a rze ń 17 p a źd ziern ik a Partia P racy
oraz ro zła m o w a grupa z partii radykalnej, której lid e r H orten sio Q u ijano u b o
ku Peron a u b ieg a ł się o u rząd w icep rezy d e n ta . Peron uzyskał ró w n ie ż popar
cie K ościoła k a tolick iego, n ieu fn ie p a trzą ceg o na o p o zy c ję o p a n o w a n ą p rze z
siły laickie. Zresztą Peron u reg u lo w a ł sw o je stosunki z K ościołem , b io rą c ślub
z Evą Duarte. P rze c iw k o P e ro n o w i stanęła U nia D em ok ra tyczn a , dość d z iw
na koalicja, gru pu jąca radykałów , konserw atystów , dem ok ra tów , so cja listów
i kom unistów . Jej k a n d yd atem na p rezyd en ta był Jose Tam b orin i, a na w ic e
p rezyd en ta - Luis M osca.
87
O b o z o w i a n typ eron ow sk iem u w y d a tn e g o w sparcia u d z ie liły Stan y Z je d

n oczon e. N a 12 dni p rze d gło s o w a n ie m am basador B raden ro zp o w s ze ch n ił
o p ra co w an ą p rze z D epartam en t Stanu „B łękitną k sięgę” , w której Peron a za
p rezen to w a n o ja k o faszystę, m a ją ceg o w okresie w o jn y bliskie zw ią z k i z h i
tlero w sk im i N ie m ca m i. O p u b lik o w a n ie te g o doku m en tu w y w o ła ło je d n a k
skutki zu p ełn ie o d m ien n e o d za m ierzon ych . M istrzo w sk im p osu n ięciem P e
rona b yło b łysk a w iczn e p rzy g o to w a n ie „B łękitn o-białej księgi” , co sta n o w iło
sym b oliczn e n a w ią za n ie d o b a rw n a rod ow ych Argentyny, w której za rzu cił
U SA bezcerem on ialn ą in gerencję w w e w n ę trz n e spraw y te g o kraju. Peron rzu
cił też c h w y tliw e hasło: „A lb o Peron, albo B raden” , dając d o zro zu m ien ia, że
to je s t p r a w d z iw y w y b ó r i że Tam borini je s t tylko m arion etką w rękach A m e
rykanów.
O stateczn ie Peron z w y c ię ż y ł w w yb ora ch , uzyskując 1,5 m in głosów , co
d ało m u 3 04 e le k to ró w prezyden ckich. N a T a m b orin ieg o p a d ło 1,2 m in g ło
sów, a to p rzyn io sło tylko 72 elek torów . Partia P racy Peron a za p e w n iła sobie
w iększość m iejsc tak w Izb ie D eputow anych, ja k i w Senacie. Jej też przyp a d
ły w szystkie stanow iska gu bern atorów . R ezu lta ty te Peron u znał za le g ity m i
zację re w o lu cji 17 p aździern ika.
Po p rzejęciu p rezyd en tu ry Peron o trzym a ł aw ans na gen erała. P o d je g o
kieru nkiem o p ra co w a n o 5-letn i plan gospodarczy. Z akład ał on d alsze p o s z e
rzen ie gw a ra n cji socjalnych i - ja k o n a jw a żn ie jszy cel - u zn a w a ł konieczność
z a p e w n ie n ia A rg e n ty n ie p ełn ej n ie z a le żn o ś c i e k o n o m iczn ej. N ie z a le ż n o ś ć
chciał Peron uzyskać p o p rz e z p rze p ro w a d ze n ie szerokiej in du strializacji ora z
n acjon alizację najistotniejszych sek torów gospodarczych. N ie b a w e m za rzą d ził
p rze jęcie p rze z p a ń stw o kolei, banku cen traln ego, telekom u n ikacji, służb ko
m u n alnych i flo t y h a n d lo w e j. N ie c o p ó ź n ie j z n a c jo n a liz o w a n o te ż za so b y
en erg etyczn e, b o g a ctw a m in eraln e i w s z e lk ie usługi pu bliczn e. W p r o w a d z o
n o p a ń s tw o w y m o n o p o l na sp rzed a ż za granicę a rtyk u łów roln iczych . U z y
skane z eksportu m ięsa i zb o ża środki p rze zn a cza n o na in w estycje, w yku p
przed sięb io rstw o d kapitału za gra n iczn ego , tw o rze n ie m iejsc pracy, u trzym y
w a n ie b e zp ła tn e g o szkoln ictw a w szystkich szczeb li o ra z św ia d czen ia socja l
ne i em erytaln e. U tw o rz o n o p a ń s tw o w y system rent i o b n iżo n o w ie k e m e
ry taln y na 55 lat.
W p ierw szych latach p rezyd en tu ry Peron a gospodark a argentyńska zn a j
d o w a ła się w fa zie rozkw itu . S przyjała tem u korzystn a dla kraju sytuacja na
rynkach ś w ia to w y c h , zaś w s zc z e g ó ln o ś c i w z m o ż o n e z a p o tr z e b o w a n ie na
argentyńskie p rod u k ty sp o żyw cze.
W p o lityce za gra n iczn ej A rg en ty n a z a jm o w a ła p o sta w ę sam odzieln ą. N ie
p rzystąpiła d o M ię d z y n a r o d o w e g o Funduszu W a lu to w e g o . N ie za stoso w a ła
się też do d ecyzji O N Z , nakazującej zerw a n ie stosunków z frankistow ską H isz
panią. W roku 1946 n aw iązała stosunki dyplom atyczn e ze Z w ią zk iem R a d ziec
kim. Peron a ta k ow a ł Stan y Z je d n o czo n e, zarzu cając im im p eria lizm i chęć
p a n ow a n ia nad św iatem .
88
P o c zą w s zy od roku 1948, Peron za czął m yśleć o w y d łu żen iu sw ej p re zy

dentury. Taką ew en tu a ln ość w yk lu cza ła je d n a k p och od zą ca z 1853 roku kon
stytucja, która za k a zy w a ła tej sam ej osob ie sp ra w o w a n ia u rzęd u p rezyd en c
k ieg o p rze z d w ie sąsiadujące ze sobą kaden cje. P o m im o ostrego sprzeciw u
o p o zy c ji, P e ro n o w i u dało się p rze p ro w a d zić w p a rla m en cie p ro jek t n o w ej
konstytucji. W eszła on a w życie 1 m aja 1949 roku. Z e zw a la ła na w ielo k ro tn e
sp ra w ow a n ie prezyd en tu ry p rzez jed n ą osobę. Ponadto za w iera ła ro zb u d o w a
ne przepisy o charakterze socjalnym. G w arantow ała m.in. praw a pracow ników ,
rodzin i osób w p od eszłym wieku. M ó w iła też o p ra w ie w szystkich ob yw a teli
do w ykształcenia i kultury, uw ypuklała społeczną funkcję w łasności pryw atnej,
kapitału i działalności gospodarczej. S łow em , w konstytucji z n a la z ły się p o d
sta w o w e treści peron izm u , k tó ry tym sam ym staw ał się n iejako o ficjaln ą d o k
tryną państwa.
W Chile w marcu 1945 roku p rezy d en t Juan A n to n io Rios do k o n a ł rekon
strukcji gabin etu , z k tó reg o usunięci zosta li kom uniści. Posu n ięcie to b yło
w y ra z e m w zro stu zn a czen ia p ra w ic y w p o lityce chilijskiej. Jej lid e r A rtu ro
A lessan dri ob ją ł fu nkcję p rze w o d n ic z ą c e g o Senatu. 17 styczn ia 1946 roku
ch o ry p rezyd en t Rios p rze k a za ł s p ra w o w a n ie o b o w ią z k ó w g ło w y pań stw a
w ic e p re z y d e n to w i A lfre d o D uhalde. N ie b a w e m stanął on w ob liczu p o w a ż
n ego konfliktu sp o łeczn eg o, ja k im b ył w ie lk i strajk g ó rn ik ó w saletry, o rga n i
z o w a n y p r z e z kom u n istów . W starciach g ó rn ik ó w z siła m i p o rz ą d k o w y m i
p a d ły n a w et o fia ry śm ierteln e.
Po śm ierci p rezyd en ta Riosa, co n astąpiło 27 czerw ca , zaszła k on ieczn ość
p r z e p ro w a d z e n ia w y b o r ó w p rezyd en ck ich . Z a ró w n o p ra w ica , ja k i le w ic a
p rzy stą p iły d o nich p o d z ie lo n e . O b ó z p ra w icy re p rezen to w a li - lib era ł Fer
nan do A lessan dri (syn A rtu ro A lessa n d rie g o ) i konserw atysta E. Cruz Coke,
zaś le w ic ę - p o p iera n y p rze z socja listów D u halde ora z w sp ie ra n y p rze z ra
d y k a łó w i k o m u n istów G abriel G o n za lez V id ela . Ten ostatni k a n d yd at z d o
b ył n ajw ięk szą liczb ę g ło s ó w (4 0 ,1 % ), ale n ie b yła to w ięk szo ść b e z w z g lę d
na i - z g o d n ie z chilijską konstytucją - ostateczn ie o w y b o rz e g ło w y państw a
m ia ł ro zstrzygn ą ć Kongres. G o n za lez V id ela , z a p e w n iw s z y sobie g ło s y lib e
rałów , z w y c ię ż y ł w K on gresie. W skład rzą d u u tw o rz o n e g o p r z e z n o w e g o
prezyd en ta w e s z li ra d y k a ło w ie , lib e ra ło w ie i kom uniści.
Partia kom u n istyczn a stała się n ie z w y k le w p ły w o w ą siłą p o lityczn ą , usta
w ic z n ie ro zb u d o w u ją cą sw e w p ły w y . Ten stan rz e c z y b u d ził p o w a ż n e z a n ie
p o k o jen ie S ta n ó w Z je d n o czo n y ch , k tóre ż ą d a ły o d p re z y d e n ta G o n z a le z a
V id eli zaprzestania w sp ółp racy z kom unistam i oraz przejścia d o ro zp ra w y z n i
m i. N a skutek am erykań skiej presji w 1947 roku ko m u n istów usu nięto z rzą
du. W o d p o w ie d z i na o rg a n iz o w a n e p rze z nich akcje stra jk o w e i protesty
p o lityczn e, chilijski Kongres u ch w a lił w 1948 roku - na w n io s e k p rezyd en ta
- u staw ę o o b ro n ie dem ok racji, na m o c y której partię kom u n istyczn ą z d e le
ga lizo w a n o. Chile z e rw a ło też w ów cza s, n aw iązan e d o p iero p rze d trzem a laty,
stosunki d y p lo m a ty czn e z ZSRR. W szystkie te d zia ła n ia u m o cn iły p o lity czn e
i go sp o d a rcze w ię z i łą czą ce C hile z USA.
89
W p o lity ce zagra n iczn ej Chile trzym a ło się za sa d y tzw. „solidarn ości kon
tyn en ta ln ej” . Z g o d n ie z nią d ą ży ło d o n aw ią za n ia bliskiej w sp ó łp ra c y z A r
gen tyn ą i B razylią, podpisu jąc z nim i liczn e u m o w y o ch arakterze p o lity c z
nym i ekon om iczn ym .
C hile w z m o g ło sw e za in tereso w a n ie obszarem A ntarktyki. W roku 1947
z a ło ż y ło an tarktyczną b a zę P u erto S oberan ia na w y s p ie G reen w ich , którą
w lu tym 1948 roku w iz y to w a ł p rezyd en t G o n za lez V id ela . A k tyw n o ść C hile
na A n ta rk tyce spotkała się z krytyką W ie lk ie j Brytanii, u w aża ją cej, iż cele m
są tu n ieu za sa d n ion e roszczen ia terytorialn e.
System w ła d z y w M eksyku o d la t fu n k cjo n o w a ł b ez zm ian , a je g o p o d
staw ę stanow iła trw a ła dom inacja Partii R ew olu cji M eksykańskiej (P R M ), z w a
nej partią oficja ln ą (p a rtid o o fic ia l). W roku 1946 P R M zosta ła p rze m ia n o
w a n a na Partię R ew olu cyjn o-In stytu cjon aln ą (P R I). Zm iana n a z w y była p o
d yk tow a n a ch ęcią u w ypu klen ia in stytu cjon alizacji rew o lu cji m eksykańskiej,
czyli je j o k rzep n ięcia i u m ocn ien ia się.
7 lipca 1946 roku o d b y ły się w M eksyku w y b o ry prezyd en ck ie. K a n d yd a
to w i PR I M ig u e lo w i A ie m a n o w i p rze ciw sta w ił się b y ły m in ister sp ra w za gra
n icznych E zeq u iel Padilla, k tó ry w y s z e d ł z rzą d zą c e g o u gru p ow a n ia i z a ło
żył p ra w ic o w ą M eksykańską Partię D em okratyczn ą (P D M ). Z g o d n ie z o c z e
kiw an iam i, z w y c ię z c ą w y b o r ó w został A lem a n , k tó ry o trzym a ł 7 8 % głosów .
J ego prezyden tu ra u płynęła p o d zn akiem dalszej in du strializacji, w zro stu g o
sp o d a rczego i sprzyjania in icja ty w ie p ryw a tn ej kosztem św iata pracy. T eg o
ro d za ju p o lityk ę w ie lu M ek syk a n ó w o c e n ia ło ja k o d a lsze o d c h o d z e n ie od
w skazań rew o lu cji m eksykańskiej.
W p o lityce za gra n iczn ej M ek syk staw iał na bliską w sp ó łp ra cę ze Stanam i
Z jed n o czo n y m i, liczą c tutaj na korzyści n atu ry gosp od a rczej. W m arcu 1947
roku w iz y tę w M eksyku z ło ż y ł p rezy d en t U S A H a rry Trum an, a w m iesiąc
p óźn iej d o W aszyngton u p ojech ał prezyd en t A lem a n . E fektem tych w iz y t b yło
o sią gn ięcie porozu m ien ia, zak ła d a ją cego w yd a tn ą p o m o c am erykańską w za
kresie stabilizacji m eksykańskiej w a lu ty peso.
Z in ic ja ty w y S ta n ó w Z je d n o czo n y ch n asilił się proces b u d o w y struktur
m ię d zyn a ro d o w yc h , łączących pań stw a A m ery k i Półn ocn ej i A m e ry k i P o łu
d n io w ej. Już na p rze ło m ie lu teg o i m arca 1945 roku w C h apu ltepec o b ra d o
w a ła O góln oam eryk ań ska Konferencja w spraw ie W ojn y i Pokoju. Pod jęła ona
d ec yzję o u m ocn ien iu system u m ięd zya m eryk a ń sk iego, szc ze g ó ln ie w zakre
sie b ezp ieczeń stw a m ilita rn eg o i gosp od a rczego. 2 w rześn ia 1947 roku w R io
d e Janeiro p od p isa n y został M ięd zya m eryk a ń sk i Traktat o P o m o c y W z a je m
n ej (T IA R ), na m o c y k tó reg o sygn atariu sze z o b o w ią z a li się d o w z a je m n e j
p o m o cy w przypadku agresji ze strony in n ego państwa. 30 kw ietn ia 1948 roku
w B o go cie za w a rto O gó ln oa m eryk ań sk i U kład o P o k o jo w y m R ozstrzygan iu
Sporów, u stan aw iający s z c z e g ó ło w e regu lacje w zakresie ro z w ią z y w a n ia kon
flik tó w m ię d z y krajam i am erykańskim i. W reszcie 2 m aja 1948 roku w trak
cie IX k o n feren cji pa ń stw am erykań skich w B o g o cie u tw o rz o n o O rga n iza cję
Państw Am erykańskich (O P A ). Jej zadaniem m iało być um acnianie w spółpracy
90
19. KAPITULACJA I OKUPACJA JAPONII
i ro zw o ju k ra jó w półku li za ch od n iej, a także stanie na straży ich su w eren n o

ści i in tegraln ości terytorialn ej. W system ie m iędzyam erykań skim Stany Z je d
n oczon e w id z ia ły skuteczne zab ezp ieczen ie p rzed ro zszerzan iem się w p ły w ó w
Z S R R w A m e ry c e Łacińskiej.
19. KAPITULACJA I OKUPACJA JAPONII
II w o jn ę św ia tow ą zakończyła 2 w rześn ia 1945 roku kapitulacja Japonii, p rzy

ję ta w im ien iu w szystkich S p rzym ierzo n y ch na p o k ła d zie pan cern ika „M is
sou ri” p rze z gen . D ou glasa M acA rth u ra. M im o pretensji Stalina d o okupacji
H okkaido, cały obszar Cesarstwa, prócz zajętych przez ZSRR n iew ielkich W ysp
Kurylskich, o b sa d zon y został p rze z A m erykan ów , p rzy p ew n ym u dziale w ojsk
Brytyjskiej W sp ó ln o ty N a ro d ó w . D zięk i ces a rzo w i - k tó ry p rze fo rs o w a ł k a p i
tulację, a p rem ierem na czas je j p rze p ro w a d ze n ia m ia n o w a ł p o raz p ie rw s z y
i ostatni człon k a dynastii, księcia N aru h iko H igash iku n i - n ie n ap otkan o n aj
lż e js z e g o oporu . Japonii, w p rze c iw ie ń s tw ie d o N ie m iec, n ie p o d z ie lo n o na
strefy oku pacyjne. R zą d cesarski, m im o ogra n iczen ia je g o kom peten cji, fu n k
c jo n o w a ł stale, a d e c y z je u sta n o w io n ej w T o k io R a d y S oju szn iczej (U S A ,
ZSRR, W sp ó ln o ta Brytyjska, C h in y) n ie b y ły w ią żą c e dla gen . M acA rth u ra,
d ysp on u ją cego o gro m n ą i n iem a l n ieo g ra n iczo n ą w ła d z ą na W yspach. M ó g ł
ro zw ią zy w a ć parlam ent, d e le g a liz o w a ć partie polityczn e, zw aln ia ć w szystkich
u rzędn ików . P o z w o liło to uniknąć obstrukcji, paraliżu jącej S oju szn iczą R adę
K on troli N ie m iec. J ed n ocześn ie zaś oku pacyjna p rze b u d o w a Japonii, będ ąca
dla niej d ru gą rew olu cją (p o X IX -w ieczn ych reform ach M e iji), stała się w n ie
spotykanym stopniu d ziełe m je d n e g o czło w iek a , n a zy w a n ego z tej racji „a m e
rykańskim sh ogu n em ” .
W tzw. Karcie P ra w z 5 p aździern ika 1945 roku M acA rth u r p rzy w ró cił i p o
szerzy ł zn iesion e p rze z o b a lo n y tota lita ryzm s w o b o d y o b yw a telsk ie. P olicja
p o lityczn a ( kem peitai) zosta ła zn iesion a, je j sie d zib y zb u rzo n o . Z w o ln io n o
w ię ź n ió w p olityczn ych . O sobn ym i dekretam i zn iesion o cen zu rę - z c ze g o sko
rzystał m .in. kom u n istyczn y d zien n ik „A k a h a ta ” - i n ad an o k o b ieto m p ra w a
w yb o rcze. R o zw ią za n o 148 n acjonalistycznych organ izacji, a usunięcie ze sta
n o w isk 200 tys. p ro m in e n tó w d a w n e g o reżim u u n o w o c ze śn iło i o d m ło d z iło
aparat w ładzy. G łó w n i zb ro d n ia rze w o je n n i stanęli p rze d M ię d zy n a ro d o w y m
T rybu n ałem W o jsk o w ym dla D a lek ieg o W sch odu w Tokio, k tó ry 12 listopada
1948 roku skazał siedm iu z nich ( w tym b yłych p re m ie ró w H id e k ie g o Tojo
i Koki H iro tę) na karę śmierci. W p óźniejszych procesach sądzono jeszcze 5000
J apończyków , z których p o n a d 900 stracono. R ozpraw y, tak ja k i ich n o ry m
berskie o d p o w ie d n ik i, w z b u d z a ły (i w z b u d z a ją ) k on trow ersje, a ich in icja to
ró w oskarżan o p o tem o ch ęć zem sty, a n a w e t rasizm . Proces splam iła istot-
91
nie obecn ość s ę d z ió w radzieckich , k tó rz y n ie zn ali ża d n e g o z je g o u rzę d o

w ych ję z y k ó w (a n g ielsk ie g o i ja p o ń s k ie g o ). Z dru giej stron y o g ro m zb ro d n i
japońskich, p op ełn io n ych - w b re w o b ie g o w y m o p in io m - g łó w n ie na A z ja
tach, n ie u lega n ajm niejszej w ą tp liw o ści.
Cesarz H iroh ito, k tó reg o skazania lub ch oćby abdykacji na rz e c z 13-let-
n ieg o syna d o m a g a ły się Chiny, ZS R R i o gro m n a w ięk szo ść sp o łeczeń stw a
S ta n ów Z jed n oczon ych , p o zosta ł na tronie, o d g ry w a ją c ro lę sw o istego „ z a
kładnika d em ok ra cji” , ja k ą w y m y ślił dla n ieg o am erykański nam iestnik. W y
w ią z a ł się z niej zresztą zn akom icie. „N ie w a h a m się p o w ie d z ie ć - stw ierd ził
w sw ych w sp om n ien iach p ó źn ie js zy prem ier S higeru Yoshida - że to stosu
n ek p rzy ję ty p rze z gen era ła M acA rth u ra w o b e c tronu bard ziej n iż c o k o lw ie k
in n ego u czyn ił oku pację h istoryczn ym sukcesem ” .
H asłem „p rzy ślijcie m i żyw n ość lub ku le” gen era ł d o p ro w a d z ił d o z w ię k
szenia gospodarczej p o m o c y U S A d la Japonii, ratując p rze d g ło d e m kraj zru j
n o w a n y b o m b a rd ow a n ia m i i o b a rczo n y n a p ły w em 8 m in u c h o d ź c ó w z u tra
conych o b sza ró w zam orskich. W latach 1 9 4 6 -1 9 5 1 p o m o c ta, g łó w n ie b e z
zw rotn a, w yn io s ła o g ó łe m 2,5 m ld doi. J edn ocześn ie w ciela n a w życie od
11 p a źd ziern ik a 1946 roku reform a rolna, czyn iąca 4,7 m in ch ło p ó w w ła ści
ciela m i ich d z ia łek ziem i, ora z reform a z w ią z k ó w z a w o d o w y c h s tw o rz y ły r y
nek m a sow ej konsum pcji w ew n ę trzn ej. N a w ia sem m ó w ią c tym , k tó ry n a jw ię
cej na tych przem ia n a ch stracił (z 3 m in a k ró w zie m i za trzym u ją c le d w ie
7 tys.), b ył cesarz.
N o w y p o rzą d ek u sank cjon ow ała konstytucja, o g ło szo n a 3 listopada 1946
roku. P o w stała on a w sztabie M acA rth u ra p rzy zn a czn ym u d zia le sa m ego
gen erała. W je j b ezp reced en s o w ym art. 9. Japonia „p o w ie c z n e cza sy” w y
rz e k a ła się p ra w a d o p r o w a d z e n ia w o jn y i u trz y m y w a n ia sił zb ro jn ych .
A rt. 11. p o tw ie rd z a ł i w y m ie n ia ł „p o d s ta w o w e p ra w a c z ło w ie k a ” zapisane
w Karcie Praw, akcentując rew olu cyjn ą w stosunkach japońskich rów ność obu
płci; w ią z a ło się to z podkreślaną p rze z M acA rth u ra rolą rodziny, u w aża n ej
p rze ze ń za n ajlepszą odtru tkę na „za ra zę tota lita ryzm u ” . K o b iety z n a la zły się
w parlam encie, organ ach lo k a ln ej w ła d z y i koedu kacyjnych o d tą d szkołach,
zaś na ulicach japoń sk ich m iast p o ja w iły się policjan tki, co b y ło szo k iem na
skalę całej A zji. P re ro g a ty w y cesarza, k tó ry u p rzed n io w specjalnym oręd ziu
w y rze k ł się s w e g o b o sk ieg o statusu („fa łs z y w e j koncepcji, że cesarz jest b o
ski, że Ja p oń czycy stoją w y ż e j od innych ras i że p rze zn a czen i są, b y w ła d a ć
św iatem ” ), o gra n iczon o d o „sym bolu państwa i jedn ości narodu ” . O dtąd w ła d
ca nie m ia ł n a w e t p ra w w yb o rczych . W p ro w a d z o n o o d p o w ie d z ia ln o ś ć rządu
p rzed pa rla m en tem i szeroki sam orząd terytorialny, a w szelk ie p o p ra w k i kon
stytucyjne za tw ierd za n e być m u siały p o p rz e z referendu m .
Po księciu H igashikuni, k tó ry ustąpił natychm iast p o za ła tw ien iu fo rm a l
ności zw iązan ych z kapitulacją, prem ierostw o na czas klu czow ych , p ierw szych
okupacyjnych m ie sięcy ob ją ł Kijuro Shidehara, w latach 1 9 2 4 -1 9 3 2 o g ó ln ie
sza n o w a n y w św iecie m in ister sp ra w zagran iczn ych , u w a ża n y ju ż w t e d y za
sym patyka d em ok racji parlam entarn ej i an glosaskiego system u p o lityczn ego .
92
20. WOJNA DOMOWA W CHINACH
Po p ierw szych p o w o jen n y ch w yb o ra ch w k w ietn iu 1946 roku p rem ierem z o

stał Shigeru Yoshida, d yp lom a ta w ię z io n y p rze z reżim Tojo ja k o lib era ł i p a
cyfista, a je g o rządy, trw a ją ce z krótką p rze rw ą do 1954 roku, stały się w s tę
p em d o d łu g o trw a łej h e g e m o n ii Partii L ib era ln o-D em ok ratyczn ej (fo rm a ln ie
p o w stała w 1954 r.).
Zb liża ją ca się klęska Chin C za n g Kaj-szeka o ra z eskalacja „zim n ej w o jn y ”
sk łon iły U S A d o zak oń czen ia w roku 1948 p ierw szej, restrykcyjnej fa z y oku
pacji i z e z w o le n ia na o d b u d o w ę ja p o ń sk iego p oten cjału go sp o d a rczego . W io
sną 1949 roku w s trz y m a n o d em o n ta ż in stalacji p rze m y s ło w y c h , którem u
sp rzeciw ia ł się o d początku M acArthur. D zięk i je g o staran iom w a rtość w y d a
n eg o a lian tom parku m a s z y n o w e g o w yn io s ła tylko 20 m in doi. (le d w ie 2%
tego, co w y w ió z ł ZS R R ze zd o b ytej M a n d żu rii), a glo b a ln a w a rtość z d e m o n
to w a n ych u rzą d zeń n ie p rze k ro czyła 40 m in doi. N a reparacje p rze zn a czo n o
ak tyw a ja p o ń sk ie w krajach n eu traln ych i on giś z T ok io sp rzym ierzon ych .
W strzym an ie o d szk o d o w a ń ro z w ia ło n iep ew n ość, p ętającą d o tąd p ry w a tn ą
in icja ty w ę go sp o d a rczą i z d o p in g o w a ło in w estycje w d z ie d z in ie o d b u d o w y
kraju. N a rynku z n a la zły się za sob y u kryw an e d o tą d w o b a w ie p rze d k o n fi
skatą ze stron y zw ycięzcó w . D o z w o lo n e o d 1947 roku o b ro ty h a n d lo w e z z a
gran icą i da lsza p o m o c S ta n ó w Z jed n o czo n ych , p ew n y ch ju ż tera z, że ich
obecn ość na W yspach n ie b ę d zie je d y n ie ep izo d em , d o p e łn iły reszty. J a p o
nia, w e d łu g Stalina, „w lok ąca n ę d zn y ż y w o t p o d bu tem im p eria lizm u a m e
rykań skiego” , d ź w ig a ła się szybko z ruin, choć p r a w d z iw y go sp o d a rc zy b o o m
za p o c zą tk o w a ć m ia ły d o p iero am erykań skie za m ó w ie n ia po w ybu ch u w o jn y
koreańskiej.
20. WOJNA DOMOWA W CHINACH
W planach A m ery k a n ó w Chiny C zan g Kaj-szeka za jm o w a ły je d n o z czo łow y ch

m iejsc ja k o sta ły c z ło n e k R a d y B e zp ie c ze ń s tw a O N Z , p o ten c ja ln e w ie lk ie
m oca rstw o i fila r w p ły w ó w U SA w A zji. Prestiż ich p r zy w ó d c y z n a jd o w a ł się
u szczytu: skupiw szy w sw ym ręku im ponującą liczb ę ty tu łó w i godn ości (o g ó
łe m 8 4 ), Czang, u w a ża n y za je d n e g o ze ścisłych p r z y w ó d c ó w w o je n n e j W ie l
kiej K oalicji, z d a w a ł się stać d o p iero u p rogu n a p ra w d ę ś w ia to w ej kariery.
Z in ic ja ty w y W aszyn gton u rzą d zą cy Chinam i K u om in tan g (K M T ) ro z p o
czą ł w sierpniu 1945 roku r o z m o w y z p rzy w ó d c a m i partii kom u n istyczn ej,
m ające z a p o b iec w z n o w ie n iu p rze rw a n ej in w a zją ja p oń sk ą w o jn y d o m o w e j.
T o czon e n a jp ierw w C h on gąin gu , a p o tem w N a n k in ie n ego cja cje, w których
partn eram i C zan ga b y li M a o Z e d o n g i Zhou Enlai, zaś rolę m ed ia to ra o d g r y
w a ł gen . G eo rg e M arshall (p ó ź n ie js z y sekretarz stanu U S A ), za k o ń czy ły się
jed n a k ca łk ow itym fiaskiem . Komuniści nie go d z ili się na rozpu szczen ie sw ych
93
arm ii, w o b e c c z e g o n oszą cy ju ż tytu ł generalissim u sa p rzy w ó d c a K M T posta

w ił na szybkie rozstrzygn ięcie m ilitarne. Jego w ojska g ó ro w a ły m ia żd żą co nad
przeciw nikiem liczbą (430 0 tys. w ob ec 1200 tys.), a jeszcze bardziej, jeśli chodzi
o ciężki sprzęt i lotnictw o. W obec zdecydow an ego, ja k m niem ano, poparcia W a
szyngtonu i „układu o przyjaźn i” z ZSRR z 14 sierpnia 1945 roku, oku pion ego
co praw da w y d z ie rż a w ie n ie m S ow ieto m Daitenu i Portu Artura, in terw en cja
Krem la po stronie kom u n istów w y d a w a ła się w yklu czona.
W lipcu 1946 roku arm ia K M T ro zp o częła o fen syw ę, lik w id u ją c „ c z e r w o
ne b a z y ” w Ś rod k ow ych i P ółn ocn ych Chinach. 18 m arca 1947 roku zd o b yto
Yan’an, od czasu sła w n ego D łu gie go M arszu serce i sym b o l ch iń skiego kom u
nizm u, a u ch od zą cy z m iasta M a o o m a l n ie z g in ą ł w czasie ataku lo tn iczeg o .
Czang, p rze k o n a n y że w y n ik w o jn y został tym sam ym przesądzon y, za rzą
d ził w listo p a d zie w y b o r y d o parlam entu, k tó ry 19 k w ietn ia 1948 roku w y
brał g o p o n o w n ie p rezyd en tem Chin. M im o zw ycza jn ej nom inacji p o słó w z re
jo n ó w o ga rn iętych w a lk a m i, reżim n acjon a listyczn y uzyskał, p rzy n a jm n iej
w e w ła sn ym m n iem an iu , d o w ó d , że w y ło n iła g o d em ok ra tyczn a procedu ra.
Te e fe k to w n e z p o zo ru sukcesy stały się w s tę p e m d o katastrofy. W sytu
acji, g d y tylko 2 5 % b u d żetu p o k ryte być m o g ło ze ź ró d e ł fiskalnych, b o w ie m
elita reżim u i gros w ła ścicie li ziem skich n ie p ła ciło żadn ych podatków , w y
datki w o je n n e , sięgające 7 0 % bu dżetu , ro zk ręciły h ip erin fla cję. R elacja m ię
d z y dola rem chińskim a am erykań skim w zro sła z 400 d o 1 (k o n ie c 1945 r.)
d o 12 m in d o 1 w sierpniu 1948 roku; sam ry ż p o tra fił p o d ro ż e ć o 6 0 0 %
w ciągu je d n e g o dnia. Krach fin a n so w y i b ęd ą c y je g o n astęp stw em spadek
produkcji z ra z iły d o C zan ga w sp iera jące g o zw y k le klasy średnie. Partia M ao,
korzystając z tego , p ię tn o w a ła m o n op a rtyjn e rz ą d y KMT, w skazu jąc za ra zem
na nie kom unistyczny, ale rzek om o „b u rżu a zyjn o -d e m o k ra tyczn y” charakter
rew olu cji, ja k iej p rze w o d z iła , obiecu jąc „fro n t lu d o w y ” , m a ją cy objąć także
d rob n o m ieszcza ń stw o i „n a ro d o w ą ” (tj. w ro g ą „im p eria listo m ” ) bu rżu azję.
Fin ansow a p o m o c U SA, z p o zoru o lb rzym ia , b o sza co w a n a na 2 d o 6 m ld
doi., ok a za ła się zb yt nikła w o b e c o gro m u n ajlu d n iejszego kraju św iata, zaś
k iero w a n y do Chin strum ień d o sta w w o js k o w y ch za silił w 7 5 % stronę kom u
nistyczną, g d y ż żo łn ie rz e KMT, otrzym u ją cy b e z w a rto ś c io w e banknoty, p ła
cili bron ią i sp rzętem za żyw n ość. J edn ocześn ie panujące na szczytach re żi
m u i w korpu sie oficersk im n e p o ty zm i korupcja - m im o n iep o szla k ow a n ia
sa m ego C zan ga - d o p ro w a d z iły d o ru in y m o ra le w o js k rzą d o w ych . G ra b ieże
z ra z iły d o nich m ilio n y chłopów , g d y tym czasem ż o łn ie rz e kom u n istyczn ej
arm ii, p o ch o d zą cy n iem al w y łą c zn ie ze w si, z d o b y w a li żyw n ość, grabiąc m ia
sta. O d roku 1946 ro zp o częli też ro zd ziela n ie m ię d z y w ie ś n ia k ó w zie m i ob-
szarn iczej.
D o koń ca roku 1 9 4 7 a rm ie K M T straciły, g łó w n ie na sku tek d e z e rc ji,
2,6 m in lu dzi, p r z y czym głod n ych i p o zb a w io n y ch śro d k ó w d o życia je ń c ó w
w c ie la n o z re gu ły w szeregi zw ycięzcó w . N a jlep sze siły rz ą d o w e , za h a rto w a
ne on giś w w a lk a ch z Japoń czykam i w Birm ie, zo s ta ły o d cięte w M an dżu rii,
o to czo n ej z trzech stron p rze z gra n ice Z S R R i ok u p ow a n ej p rze z Rosjan K o
94
20. WOJNA DOMOWA W CHINACH j
rei. U w a ża n a p rze z C zan ga za n iezb ęd n e cen tru m p rze m y s ło w e i klucz do

Chin P ółn ocn ych m roźn a kraina, której klim atu p o c h o d zą c y g łó w n ie z p o łu
dn ia g a rn izo n z w y cza jn ie nie w y trz y m y w a ł, ok a za ła się pułapką. Jej stolica,
w y g ło d z o n y M u kden , padła 1 listopada 1948 roku. P rzen ik a ją cy aż d o szta
bu K M T kom u n istyczn y w y w ia d ( Tewu), k tó ry ju ż w roku 1946 za m o rd o w a ł
D ai Li, w c a le d o tą d sku teczn ego szefa służb specjaln ych generalissim u sa,
u p rzed za ł w s z e lk ie p ró b y odzyskan ia inicjatyw y.
W fin alnej tzw. kam pan ii H u ai-H ai, zakoń czon ej 12 styczn ia 1949 roku
p o d X u zh ou na p ó łn oc od N ankinu, 39 d y w iz ji K M T zosta ło d o szczętn ie ro z
bitych p rze z góru jących ju ż liczb ą (1 ,5 m in w o b e c 450 tys.) kom unistów , p ę
dzących p rze d sobą w ch arakterze żyw ych tarcz tłu m y cyw iln ych uchodźców .
W aszyn gton , k tó reg o siły zbrojn e w A z ji u le g ły po kapitu lacji Japonii to ta l
nej n iem a l d e m o b iliza cji (z p o n a d 1,5-m ilio n o w ej arm ii p o zo sta ło n ieco p o
nad 50 tys. lu d z i), n ie m iał zb yt w ie lu m o ż liw o ś c i w sparcia s w e g o alianta,
b ard zo d łu go n ie zd a ją c sobie zresztą sp ra w y z ro z m ia ró w katastrofy.
N a w ysu n iętą p rze z C zan ga p ro p o zy cję ro k o w ań o d p o w ie d z ią b y ło żą d a
nie b ezw a ru n k o w ej kapitu lacji i w y d a n ia „w ojen n ych z b ro d n ia rz y ” , których
listę o tw ie ra li sam C za n g i je g o żon a S o o n g M a y-lin g. 31 styczn ia 1949 roku
elita w o js k M a o w jech a ła na zdob yczn ych , am erykańskich cięża ró w k a ch d o
o d d a n e g o b e z w a lk i Pekinu. 21 k w ietn ia z w y c ię z c y p rze k ro czy li Yan gzi, za j
m ując stolicę K M T N ankin. O d w ró t w o js k rzą d o w ych n abrał cech pan icznej
ucieczki. 1 p a źd ziern ik a 1949 roku M a o Z ed on g, ja k o P rze w o d n ic z ą c y R a d y
Pań stw ow ej, p rok la m ow a ł na placu T ian an m en w Pekinie pow stan ie Chińskiej
Republiki Lu dow ej. Czang, z 300 tys. najlepszych w ojsk, 2 m in u ch od źcó w i re
z e rw a m i z ło ta e w a k u o w a ł się na w y s p ę T a jw a n . C h oć iz o lo w a n e resztk i
o d d z ia łó w K M T w a lczy ć m ia ły d o lat sześćdziesiątych ( ! ) , całe Chiny konty
nentalne zn a la zły się w rękach komunistów.
„U trata Chin” , ja k o kreślon o w W aszy n g ton ie katastrofę c z o ło w e g o sojusz
nika U S A w A z ji i w yro ś n ię c ie na je g o m iejscu k o m u n istyczn ego kolosa, w y
w a rła na Z a ch o d zie p rzy gn ęb ia ją ce w ra żen ie. Co gorsza, w B iałym D om u nie
m iano żadnej koncepcji postępow an ia w o b e c eksalianta, którego transform acja
n iw e c zy ła w s z e lk ie d o tych cza sow e p la n y d o tyczą ce D a lek ieg o W schodu. S e
kretarz stanu D ean A ch eson z a m ierza ł po prostu, ja k ozn a jm ił, „czekać, póki
nie o p a d n ie p y ł” .
Są pow od y, b y p rzypu szczać, że Stalin, k tó reg o rola w triu m fie kom u n i
stó w chińskich b yła dość nikła (sp ore zn a czen ie m ia ło tylko p rzek a za n ie p e w
nej ilości b ron i w zd o b ytej M a n d żu rii), w o la ł w id z ie ć o g ro m n e g o sąsiada sła
b eg o ora z p o d z ie lo n e g o i n ie za ch w y ca ł się b yn ajm n iej z w y c ię s tw e m partii
M ao, m im o je j w erb a ln ej czo łob itn o ści w o b e c Krem la. J edn akże w odczu ciu
ca łeg o n iem a l św iata z w y c ię s tw o tota lita ryzm u w Chinach o zn a c z a ło o b ró
cenie ich w „słow ia ń sk ie M a n d żu k u o ” (ja k określił ChRL p ó źn ie js zy sekretarz
stanu USA, D ean Rusk) i sukces p rze d e w szystk im Stalina ora z Z w ią zk u R a
dzieck iego.
95
21. POWSTANIE DWÓCH PAŃSTW KOREAŃSKICH
Korea, a n ektow an a w 1910 roku p rze z Japonię, 15 sierpn ia 1945 roku p o

d z ielo n a została w z d łu ż 38 ró w n o leżn ik a p rze z aliantów , k tó rzy w ten spo
sób r o z g r a n ic z y li s tre fy d z ia ła n ia sw yc h a rm ii. P o łu d n io w ą część kraju
(9 9 tys. km 2, 20 m in m ie szk a ń có w ), w ra z ze stolicą Seu lem , z a ję ły USA, p ó ł
nocną (121 tys. km 2, 10 m in m ie szk a ń có w ), m ieszczącą w ięk szo ść w z n ie s io
nych p rze z Jap oń czyk ów o b ie k tó w przem ysłow ych , A rm ia C zerw on a . P o d zia ł
ten, p o tw ie rd z o n y w akcie kapitu lacji Japonii, tra k to w a n o ja k o czysto ty m
czasow y. Jedn akże ro k o w an ia w spraw ie zjed n o c ze n ia K orei p o d e g id ą O N Z ,
ciągn ące się o d gru dnia 1945 roku, sp a raliżo w ała p o sta w a Krem la, u trzym u
ją c e g o , że p r o b le m koreań ski - ja k o p r z y n a le ż n y d o „ lik w id a c ji sku tków
II w o jn y ś w ia to w e j” - p o zosta je w y łą c z n ie w gestii w ie lk ic h m ocarstw. P o
n ie w a ż o b s e rw a to ró w O N Z na Półn oc nie w p u szczon o , n a d zo ro w a n e p rzez
tę instytucję w y b o r y o d b y ły się 10 m aja 1948 roku w y łą c z n ie na Południu.
W y ło n io n e w ó w c z a s w ła d z e u znan e zosta ły p rze z O N Z - ale n ie p rze z M o
skwę - za ,je d y n y rząd n a rod ow y zjedn oczon ej Korei” . P rze w o d z ił mu Li Syng-
-m an (S yn g-m a n R h e e ), p o to m e k ostatniej koreańskiej dynastii, d a w n y w ię
z ie ń ja p o ń sk i i p re m ie r rzą d u u c h o d ź c z e g o z 1919 roku, p o te m e m ig ra n t
w U S A (m ia ł d o k tora t z P rin c e to n ), z d e c y d o w a n y antykom unista.
N a P ó łn o c y M o sk w a w y n io s ła d o w ła d zy, p o m in ą w s zy d a w n e g o lid era
m iejscow ych k om u n istów Park H o n g -yo n g a (o k rz y k n ię te g o p óźn iej „zd ra jcą ”
i „a g en tem im p eria lizm u ” ), zu p ełn ie n iezn a n ego K im Ir Sena, w ó w c z a s ka
pitana A rm ii C zerw o n ej. Z lik w id o w a w s z y o p o zy cję, także i w e w n ą trz p a rty j
ną, p o p seu d ow yb orach ró w n o leg łych do n ad zorow an ych p rze z O N Z , 2 w r z e
śnia 1948 roku Kim p rok la m ow a ł Koreańską Republikę L u d o w o -D em ok ra tycz
ną (K R L -D ) ze stolicą konstytucyjn ą w Seulu. N a c z e le rzą d u stanął sam.
S p rzeczn y z faktam i zapis o stolicy (s ied zib ą w ła d z KRL-D b y ł P h en ia n ) sta
n o w ił p row o k a cję w o b e c w ła d z Południa.
Korea P ółn ocn a u zależn io n a b yła ca łk o w icie od M o s k w y (o czym , w b re w
ro zm a itym w ą tp liw o ś c io m , przekon u ją op u b lik o w a n e w 1996 r. d o k u m en ty
ra d z ie c k ie ), a am basador Stalina w Ph en ian ie, Iw a n Sztykow , czu ł się u p o
w a ż n io n y d o ro zk a zyw a n ia kom u n istom n ie tylko p ółn ocn o-, ale i połu dn io-
w okoreańskim . N a lin ii dem arkacyjn ej d o szło rych ło d o in cydentów , a jesie-
nią 1948 roku kom uniści w zn iec ili na Południu gu erillę w m aoistow skim stylu,
z lik w id o w a n ą drakońskim i środkam i po p ra w ie d w ó c h latach w a lk i.
R eżim Li Syng-m ana, m im o je g o antykom u nistycznej retoryki, z a jm o w a ł
w ięcej niż znikom e m iejsce w planach W aszyngtonu. M im o że w latach II w o j
n y św ia to w e j u ch o d źczy rzą d koreański (n ieu zn a n y zresztą de iure p rze z n i
kogo, a de fa c to tylko p rze z C zan g K aj-szeka) p ró b o w a ł n a w ią za ć w s p ó łp ra
cę z A m eryk a n a m i, w U S A nie b y ło n iem a l w c a le ekspertów , znających ję z y k
i rozu m iejących specyfik ę Korei.
96
22. POCZĄTEK WOJNY INDOCHIŃSKIEJ
W g ru d n iu 1948 roku w o js k a Z S R R w y c o fa ły się z K o rei, u z b ro iw s z y

u p rzed n io blisko ćw ie rć m ilio n o w ą arm ię KRL-D , której trzo n em b y ły o d d z ia
ły u czestn iczące w cześn iej w chińskiej w o jn ie d o m o w e j (K o rea ń czycy stano
w ili p ra w ie 2 0 % w ojsk a M a o w M a n d żu rii). 30 c z e rw c a 1949 roku w y c o fa li
się ró w n ie ż A m eryk a n ie, p o zo sta w ia ją c P ołu d n ie p ra w ie b ezb ron n e i - nie
liczą c p ryw a tn ych o b ie tn ic M a cA rth u ra - b e z żad n ych gw a ra n c ji p o m o c y
w razie ataku.
22. POCZĄTEK WOJNY INDOCHIŃSKIEJ
24 m arca 1945 roku z a p o w ie d ź „w oln o ści w ła sn ej” w ram ach U n ii Francu

skiej o trzym a ły o ku pow an e p rzez Japoń czyków Indochiny. Terytoriu m to d z ie
liło się w ó w c z a s na p rotek to ra ty K a m b o d ży i Laosu o ra z W ietn a m , p o d z ie lo
n y raczej sztu cznie na protektorat A nn am u z w y d z ie lo n y m tzw. Tonk inem (z e
stolicą w H a n o i) i k o lo n ię K ochinchinę (sto lica S a jg o n ). W ie tn a m o w i J a p o
nia zd ą ży ła ju ż n adać p seu d on iep o d leg łość, czyn ią c cesarzem p o tom k a d y
nastii N g u yen ów , Bao Daia.
Ż o łn ierze ja p o ń sc y ro zb ro jen i zostali p rze z arm ie brytyjską i chińską, k tó
re r o z d z ie liła lin ia 16. ró w n o le ż n ik a . W H a n o i d z ia ła ł ju ż w ó w c z a s rzą d
z kom unistą H o Chi M in h e m na czele, k tó ry 2 w rześn ia 1945 roku p rok la
m o w a ł p o w stan ie D em ok ra tyczn ej R epu bliki W ietn a m u (D R W ). P a ń stw o to,
ja k i rzą d zą cy nim , fo rm a ln ie w ie lo p a rty jn y gabin et, b y ły w całości d zie łe m
V ietm in h u (p e łn a n a zw a V iet N a m D o c Lap D o n g M in h H oi, L iga W alki o N ie
p o d leg ło ś ć W ie tn a m u ), k tó reg o rd zeń sta n o w iła konspiracyjna K om u n istycz
na Partia In doch in .
O becność arm ii C za n g Kaj-szeka, w ro g ie j tak kom u nistom , ja k i rzą d o m
k olon ialn ym , ora z n a p ływ a n ie p o d osłoną brytyjską p ierw szych o d d z ia łó w
francuskich skłon iło V ietm in h d o p oszu k iw an ia ja k ieg o ś modus vivendi z P a
ryżem . D la te g o o sta tn iego kom uniści w y d a w a li się m n iejszym złem od na
cjon alistyczn ych u gru p ow a ń w rodzaju Binh X u yen, które p o ja p oń sk iej ka
pitu lacji zm a sa k row a ły bezkarn ie d ziesią tk i francuskich i m ieszan ych rod zin .
6 m arca 1946 roku p o d p isa n y został układ w Fon tain ebleau , w k tó rym Fran
cja u zn a w a ła D R W za „p a ń s tw o w o ln e , p o sia d a ją ce sw ó j rząd, p a rla m en t
i fin anse” , lecz w ram ach Unii Francuskiej i projek tow an ej Federacji Indochiń-
skiej. N a terytoriu m D R W (o gra n iczo n ym tylko d o półn ocn ej części W ietn a
m u ) stacjonow ać m iała 25-tysięczna arm ia kolonialna. Uzyskaną w ten spo
sób sw o b od ę działan ia H o Chi M inh w yk orzystał do ro zp ra w y z p rzeciw n ik a
m i sw ojej partii, która zresztą rych ło została dem on stracyjnie i czysto fo rm a l
nie „ro zw ią za n a ” , b y je j p rzy w ód ca m ó g ł w y stęp o w a ć w roli b ezpartyjn ego.
97
Francuskie p o m y sły u tw o rzen ia n iekom u n istyczn ego ośrodka w ładzy, m a

ją ce w o b e c rosnącej represyjności rz ą d ó w V ietm in h u p ew n e szanse p o w o d z e
nia, sk o m p ro m itow a ła w czerw c u 1946 roku n iezgra b n a próba w yk rojen ia
o sob n eg o pań stw a Kochinchiny, na co n ie g o d z ił się n a w e t skłon n y d o ustę
p liw o ści Bao Dai. Tym czasem m ię d z y Francu zam i a zb roją cym się p o ta je m
nie V ietm in h em d o szło d o u tarczek zbrojnych, zaś 23 listopada 1946 roku,
po serii prow ok a cji, o które oskarżały się o b ie strony, francuska flo ta zb o m
b a rd o w a ła H a ifo n g , za b ija ją c tysią ce m ieszkań ców . R o z p o c z ę ło to w o jn ę ,
w której Francuzi odnieśli po czą tk ow o znaczne sukcesy, zd o b yw a ją c w iększość
m iast z silnie b ron ion ym H a n o i na czele. R ząd D R W z b ie g ł w d żu n glę, k ie
rując stam tąd partyzan tką, której rezu lta ty w y d a w a ły się je d n a k skrom ne.
W październ iku 1947 roku francuscy spadoch ron iarze ujęli w rejon ie Bac Can
część p r z y w ó d c ó w kom unistycznych.
P o d b u d o w a n y zw ycięs tw a m i, p o dłu gich pertraktacjach, Paryż p ro k la m o
w a ł 5 czerw ca 1948 roku w S ajgon ie „sto w a rzyszon e z Francją Państw o W ie t
nam skie” z Bao D aiem na czele. T w ó r ten, w ra z z Laosem i K am bodżą, w szed ł
w skład U n ii Francuskiej. A c z k o lw ie k znaczn a część popu larn ych p r z y w ó d
c ó w n acjon alistyczn ych (ja k k a tolik N g o Dinh D ie m ) zb o jk o to w a ła Pań stw o
W ietnam skie, żądając pełn ej n iep o d ległości, klęska w a lczących resztką sił k o
m u n istów w y d a w a ła się przesądzon a.
23. AZJA POŁUDNIOWO-WSCHODNIA: NA DROGACH

DO NIEPODLEGŁOŚCI
W latach II w o jn y św ia to w e j okupujący B irm ę Ja p oń czycy sp rzyja li m iejsco

w e m u ru ch o w i n iep o d leg ło śc io w em u , ż y w ią c n ad zieję, że pozysku ją w ten
sposób a u ten tyczn eg o sojusznika, k tó rego kiedyś uda się sld erow a ć b e z p o
średnio d o w a lk i p rze c iw k o A m eryk a n om i B rytyjczykom . W sierpniu 1943
roku w o js k o w e w ła d z e ja p o ń sk ie w y r a z iły z g o d ę na p ro k la m o w a n ie n ie p o d
le g łe g o pań stw a birm ańskiego. Pań stw o to, b ęd ące w istocie ja p o ń sk im p ro
tektoratem , n a w ią za ło o ficja ln e stosunki d y p lom a ty czn e z Japonią, M an dżu -
kuo i Tajlandią, a także w y p o w ie d z ia ło w o jn ę S tan om Z je d n o c zo n y m oraz
W ie lk ie j Brytanii. C z o ło w y m i postaciam i w birm ańskim rz ą d z ie n a ro d o w y m
b yli A u n g San i U Nu.
W m aju 1945 roku d o B irm y p o w ró c ili B rytyjczycy i po kilku m iesiącach
ca ły kraj zn a la zł się p o d ich kontrolą. P o n o w n a instalacja system u k o lo n ia l
n eg o p rzy jęta została p rze z n aród birm ański z o b u rzen iem . P r z y w ó d c y ru
chu n a ro d o w e g o z a p o w ie d z ie li, że b ęd ą k o n sek w en tn ie z w y k o rzy s ta n ie m
w szelk ich m e to d p o lityczn ych sp rzeciw ia ć się w ła d z y brytyjskiej. W zw iązk u
z tym o d m ó w ili w ejścia do u tw o rzo n y ch p rze z B rytyjc zy k ó w lokalnych struk
98
23. AZJA POŁUDNIOWO-WSCHODNIA: NA DROGACH DO NIEPODLEGŁOŚCI
tur w ładzy, tj. ra d y u sta w o d a w czej i ra d y w y k o n a w c ze j. L o n d y n u znał w ó w

czas, iż p o czy n ien ie p ew n ych u stępstw staje się koniecznością. O gło sił za tem
za m ia r p rzek a za n ia B irm ie ca łk o w itej a u to n om ii w spraw ach w e w n ę trzn y c h .
To skłon iło d o w sp ó łp ra c y A u n g Sana, lid era je d n e g o z g łó w n y ch u gru p ow a ń
birm ańskich, a m ia n o w ic ie L u d o w e j L ig i A n tyfa szysto w sk iej na rzec z W o ln o
ści (A F P F L ), k tó ry w e w rześn iu 1946 roku p rzy ją ł fu n kcję człon k a ra d y w y
kon aw czej. W ślad za nim poszli inni p rzy w ó d c y birmańscy. K oop erację z Bry
tyjczykam i o d rzu ciło je d n a k najbardziej radykalne skrzydło ruchu n a ro d o w e
go, które ro z w a ż a ło ro z p o c z ę c ie dzia ła ń partyzan ckich . B rytyjczycy d o szli d o
w niosku, że nastroje n ie p o d le g ło ś c io w e w B irm ie są tak b a rd zo ro zp o w s ze ch
nione, iż n ie m o ż liw e b ę d z ie u trzym an ie na d łu ższą m etę w ła d z y k o lo n ia l
nej. W styczn iu 1947 roku rząd labu rzystow ski - m im o ostrych s p rz e c iw ó w
k o n serw a tyw n ej o p o zy cji, w tym osobiście W in ston a Churchilla - zaprosił d o
Londyn u d e le g a cję birm ańską w celu u zgo d n ien ia stanow isk i w yp ra cow a n ia ,
m o ż liw e j do za ak cep to w a n ia p rze z o b ie strony, fo rm u ły n iep o d leg ło śc i Bir
my. 28 stycznia osiągn ięto porozu m ien ie, które rząd brytyjski p rzed sta w ił Izbie
Gmin. Z akład ało o n o szybkie p rze p ro w a d ze n ie w y b o ró w d o birm ańskiej kon
stytuanty, która określić m ia ła kształt u stro jo w y n o w e g o państw a, ora z p r z e
kształcenie istniejącej ra d y w y k o n a w czej w p ro w iz o ry c z n y rząd. O d tej ch w ili
W ielk a Brytania tra k to w a ła B irm ę ja k o dom in iu m , ch oć to nie zysk ało a p ro
baty czyn n ik ó w birm ańskich.
9 k w ietn ia 1947 roku o d b y ły się w y b o r y d o Z g ro m a d zen ia K onstytu cyj
n ego, które z b o jk o to w a ły d w ie skrajnie n acjon alistyczn e partie, k iero w a n e
p rze z U S aw a i Ba M an a, a p o n a d to jed n a z d w ó ch birm ańskich partii kom u
nistycznych. O lb rzym ią p rze w a g ą g ło s ó w w p arlam en cie d y sp o n o w a ła A FPFL
A u n g Sana. S ytu acja p o lity c z n a w kraju b y ła je d n a k w ie lc e n iesp ok ojn a .
19 lipca 1947 roku z rąk za m a c h o w c ó w z g in ą ł w R a n gu n ie A u n g San. P o m i
m o napięć, prace nad konstytucją p rze b ie g a ły spra w n ie i b y ła on a g o to w a
ju ż 24 w rześn ia 1947 roku. O piera ła ona Z w ią z e k Birm ański - b o taką o fi
cjalną n a z w ę p rzy ję ło p a ń stw o - na zasadach d em ok ra tyczn ych i repu blikań
skich. Form alne prok la m ow a n ie pełnej n iep od ległości B irm y nastąpiło 4 stycz
nia 1948 roku, a na c zele rządu stanął U Nu. M ło d e pań stw o o d m ó w iło czło n
kostw a w Brytyjskiej W sp ó ln o cie N arodów .
W rok p o uzyskaniu n iep o d legło śc i w B irm ie w yb u ch ła w o jn a d o m o w a .
P rzeciw k o rz ą d o w i zb ro jn ie w y s tą p iły u gru p ow a n ia m n iejszości n a rod ow yc h
- Karenów, K aczin ów , C zin ów , Szanów , M o n ó w i A rakań czyków . M n iejszo ści
te, zam ieszku jące tere n y p rzy gran iczn e, o d d a w n a p r z e ja w ia ły du żą sa m o
dzielność i nie w y ra ż a ły chęci przynależn ości d o państw a birm ańskiego, m im o
że konstytucyjnie p rzy zn a ło im o n o au to n om iczn e p ra w a i z a g w a ra n to w a ło
m iejsca w parlam en cie. P rze c iw k o w ła d z o m w ystą p iła też partyzan tka kom u
nistyczna i m uzułm ańska. 12 m arca 1949 roku rebelian ci o p a n o w a li d ru gie
co d o w ielk o ści m iasto kraju M an dalaj. W tym czasie w ich rękach z n a jd o
w a ła się ju ż w ięk szość te ry to riu m birm ańskiego. N a skutek n iep o ro zu m ień
p o m ię d z y p o s z c z e g ó ln y m i fo rm a c ja m i reb elia n ck im i, w o js k o m r z ą d o w y m
99
u dało się je d n a k p rze ch w y cić in icja tyw ę. M an dalaj został o d b ity 24 k w ietn ia
1949 roku.
Syjam w latach w o jn y blisko z w ią z a ł się z Japonią. W gru dniu 1940 roku
oba kraje p o d p isa ły układ o przyja źn i, a w rok p ó źn iej za w a rły traktat so
juszniczy. 25 styczn ia 1942 roku Syjam w y p o w ie d z ia ł w o jn ę W ie lk ie j B ryta
nii i Stanom Z jed n o czo n y m . W ojsko syjam skie w sile 60 tys. ż o łn ie r z y w s p ie
rało Ja p o ń czyk ó w w w alkach z B rytyjczykam i na teren ie Birmy. W za m ia n za
to Japonia p rzek a za ła S yja m o w i cztery sułtanaty m alajskie (Perlis, Kedah,
Kelantan, T ren g ga n u ) o ra z d w ie p ro w in cje birm ańskie (K o n g-tu n g, M o n g -
-pan ). Jeszcze w cześn iej, b o w m aju 1941 roku, Syjam na m o cy p o ro zu m ień
z francuskim rządem V ich y uzyskał p ew n e nabytki terytorialn e w Indochinach.
C z o ło w y m rzec zn ik iem w sp ó łp ra c y z Japonią b ył syjam ski prem ier Pibul
S on ggram . P ro p a g o w a ł on hasła azjatyckiej jed n o ści p o d p rze w o d n ic tw e m
Japonii w ram ach „ N o w e g o ła d u ” c z y „W ielkiej A z ji W sch od n iej” . P o w iad ał,
iż n adszedł czas, aby z rew a n żo w a ć się Eu ropejczykom za lata u pokorzeń i w y
zysku k o lon ia ln ego .
S yjam w res zc ie je d n a k u św ia d om ił sobie, że b ezw a ru n k o w e w sp iera n ie
Japonii m o ż e ok a za ć się dla kraju n ieb ezp iec zn e, g d y ż trzeb a się liczyć z w o
jen n ą pora żk ą Tokio. 29 lipca 1944 roku S on ggra m zn a la zł się w m n iejszości
w parlam en cie, co skłon iło g o d o zło że n ia dym isji. N a n o w e g o p rem iera w y
b ran o Kuanga A b h a iw o n g sa , je d n e g o z p r z y w ó d c ó w ruchu antyjap oń skiego.
D o te g o ruchu n ieb a w em przystąpił sam S on ggram , k tó ry tłu m aczył, że je g o
w cześn iejsza projapońska p o lityk a b yła w ym u szo n a o k oliczn o ścia m i i m iała
na celu o ca len ie kraju.
B ezp ośredn io p o kapitulacji Japonii Syjam u n ie w a żn ił d ec y zję o w y p o w ie
d zen iu w o jn y W ie lk ie j B rytanii i U SA. W e w rześn iu 1945 roku z a w a rł układ
z L o n d yn em , na m o c y k tó rego z w ró c ił za ga rn ięte su łtanaty m alajskie i p ro
w in c je birm ańskie. P o d o b n y układ został p od p isa n y w listo p a d zie 1946 roku
z Francją, a d o ty c z y ł on zw ro tu te ry to r ió w indochińskich. U reg u lo w a n o też
stosunki z U SA. W kon sekw en cji S yjam 15 gru dnia 1947 roku - ja k o p ie r w
s zy z n iep rzyjazn ych a lia n tom k ra jó w z lat w o jn y - przystą p ił d o O N Z .
Tajem nicze za b ójstw o w 1946 roku m ło d e go króla A nan da M ah idola, który
d o p iero co p o w ró c ił ze S zw ajcarii, aby objąć tron, s p o w o d o w a ło dłu gi k ry
zys w p o lity ce w e w n ę trz n e j. W yk orzysta ł to Pibu l S on ggra m , k tó ry 7 listo p a
da 1947 roku z p o m o cą w ojsk a d ok on a ł zam ach u stanu, p rzejm u ją c stan o
w isko prem iera. Zam ach ten został p r z e p ro w a d z o n y p o d h asłam i z a p e w n ie
nia k ra jo w i stabilnych i u czciw ych rządów .
20 lipca 1948 roku p a rla m en t u ch w a lił n o w ą konstytucję i jed n o cześn ie
d ok on a ł zm ia n y n a z w y państw a, które od tąd n ie n a zy w a ło się ju ż S yjam em ,
lecz Tajlandią.
M a la je - in aczej niż Birm a i S yjam - w latach w o jn y d o ś w ia d c z y ły z rąk
Japoń czyków represji i okrucieństw. Ludność m alajska nie była b o w ie m skłon
na d a w a ć w ia r y g ło szo n y m p rze z Tokio hasłom an tykolon ialn ym . W ła d z e j a
pońskie b a rd zo p rze ś la d o w a ły też zam ieszku jących na tym o b sza rze w du żej
100
liczbie Chińczyków . N a M alajach ro zw in ą ł się m a so w y ruch oporu , a n a jw ięk

sze sukcesy w w a lc e z Japoń czykam i o dn osiła p artyzan tka kom u nistyczna.
Kapitulacja Japonii i p o w ró t B rytyjczy k ó w na M a la je w 1945 roku o zn a cza ł
dla m iejsco w ej lu dn ości kon iec koszm aru trw a ją c e g o trz y i p ó ł roku. M a la je
m e b yły ju ż je d n a k tym sam ym , czym p rze d w o jn ą , zaś B rytyjczycy, u p o k o
rzen i p rze z Ja p o ń czyk ó w w t o k u w a lk lat 1941/1942, b e z p o w ro tn ie stracili
prestiż, ja k im się n iegd yś cieszyli. Sam i rych ło u zm y s ło w ili sobie, że ich rzą
d y na M alajach m uszą ulec p o w a żn e j zm ian ie.
W styczn iu 1946 roku rzą d w L o n d y n ie u ja w n ił p la n u tw o rz e n ia U n ii
M alajskiej, łą czą cej w szystk ie pań stw a m alajskie z a ró w n o sfe d ero w a n e (Pe-
rak, Selangor, N e g ri S em bilan, P a h a n g ), ja k i n iesfed ero w a n e (P erlis, Kedah,
Kelantan, Trengganu , J o h o r), a o p ró cz nich także P en a n g i M alakkę, które
dotychczas b y ły osob n ym i kolon iam i. P o za U nią M alajską m iał p o zosta ć S in
gapu r i stać się w y d z ie lo n ą k o lo n ią korony. Id ea tak p o m y śla n ej u nii s p o
tkała się z o p o re m ró żn y ch ś ro d o w isk p o lity c z n y c h M a la jó w i Singapuru .
M a la jo w ie o b a w ia li się, że d o p ro w a d z i to d o zn iszczen ia tożsam ości p o s zc ze
gó ln ych sułtanatów . K ie ro w a n i p rze z O nn bin Jaafara p r z y w ó d c y m a la jscy
w m arcu 1946 roku p o w o ła li d o życia Z je d n o c z o n ą O rg a n iza cję N a r o d o w ą
M a la jó w (U M N O ), a b y za je j p o ś re d n ic tw e m k o o rd y n o w a ć o p ó r p rze c iw k o
U nii M alajskiej. W S in gap u rze z k o lei o b a w ia n o się, iż o d d z ie le n ie g o o d M a
la jó w za k oń czy się spadk iem zn a czen ia m iasta.
W k w ietn iu 1946 roku B rytyjczy cy za k oń czyli okres adm in istracji w o js k o
w e j na M alajach. P o d jęli też - w b r e w p rotestom - d ec y zję o przekształcen iu
Singapuru w w y d z ie lo n ą kolon ię. N a M ala ja ch je d n a k ż e id ea U n ii M alajskiej
nie została u rzeczyw istn io n a , g d y ż B rytyjczycy zm u szen i b yli uznać siłę o p o
ru p rzy w ó d c ó w m alajskich. Po serii d łu g otrw a ły ch n ego cja cji m ię d z y w ła d z a
mi brytyjsk im i a lid era m i m alajskim i w y p ra c o w a n o w końcu a ltern a ty w n y
w o b e c U n ii M alajskiej plan, zak ła d a ją cy p o w o ła n ie fe d e ra c ji p a ń stw m a la j
skich, co za p e w n ia ło szerszą d ecen traliza cję, a ta k że g w a ra n to w a ło M a la jo m
specjalne p ra w a w n o w e j strukturze p o lityczn ej. W lu tym 1948 roku p rok la
m o w a n o p o w sta n ie Federacji M alajskiej, której k o m p o zycja b yła id en tyczn a
ja k w przypadku n ie z re a liz o w a n e g o projek tu U n ii M alajskiej. Tak sam a fe d e
racja, ja k i d z ie w ię ć tw orzą cy ch ją stanów, z a c h o w y w a ła n ad al status p ro
tektoratu b rytyjsk iego, a czk o lw ie k w praktyce cieszyła się d u żym stopn iem
sam odzieln ości.
U derza ją cą cechą p o w o je n n e j rzec zy w istośc i p o lityczn ej na M alajach była
bard zo m ocn a p o zy cja kom unistów . W roku 1945 K om u n istyczn a Partia M a
la jó w (C P M ) zos ta ła z a le g a liz o w a n a , co s ta n o w iło w y r a z u zn an ia d la je j
p o sta w y p odczas w ojny. W styczn iu 1946 roku kom uniści ro z w ią z a li sw e o d
d zia ły zbrojn e, a d o w ó d c y p a rtyza n ccy o trzym a li w y so k ie o d zn a czen ia b r y
tyjskie. S ym b ioza B rytyjc zy k ó w z kom u n istam i o k a za ła się je d n a k w y ją tk o
w o k rótk o trw a ła . K om u n iści n ie b a w e m w y su n ęli p ro g ra m z b u d o w a n ia na
obszarze M a la jó w i Singapuru państwa o jed n o zn a czn ie m arksistowskiej o rien
tacji. O rg a n izo w a n e p rze z nich w ciągu la t 194 6/194 7 m a so w e m an ifestacje
101
oraz strajki spotkały się z p rze c iw d z ia ła n ie m w ła d z brytyjskich. D o w ię z ie ń

tra fiło w ie lu c z o ło w y c h p r z y w ó d c ó w kom u nistycznych, k tó rym p o sta w io n o
zarzu t n a w o ły w a n ia d o n ie p o k o jó w publicznych.
W m aju 1948 roku lid e r C PM Chin P en g z d e c y d o w a ł się na p o d jęcie w a l
ki zbrojn ej z B rytyjczykam i. W m alajskich dżu n glach kom uniści z a częli fo r
m o w a ć o d d z ia ły p artyzan ckie, przystępu jąc d o a tak ow an ia p rze d sta w ic ieli
w ła d z, n iszczenia posiadłości ziem skich oraz plan tacji kauczuku. W o d p o w ie
dzi w czerw cu 1948 roku B rytyjczycy o gło sili na M alajach i w Singapurze stan
w yją tk ow y. N a m o c y je g o p o sta n o w ień 23 lipca 1948 roku K om u n istyczn a
Partia M a la jó w została zd e le g a lizo w a n a .
W ie lu in d o n e zy jsk ic h d z ia ła c z y n ie p o d le g ło ś c io w y c h w s p ó łp r a c o w a ło
w latach w o jn y z Japończykam i, ciesząc się, że za d a li on i cios z n ie n a w id z o
nym europejskim kolonizatorom . Japończycy z e z w o lili na działanie p o d p o rzą d
k o w a n eg o im rządu in don ezyjskiego. B ezpośredn io p rzed kapitulacją czynniki
japońskie przek a za ły pełn ię w ła d z y p rzy w ó d c y in don ezyjskiem u A ch m ed o w i
Sukarno. Ten, korzystając z sytuacji, 17 sierpnia 1945 roku o gło sił pow stan ie
n iep o d ległego państwa indonezyjskiego, na którego czele stanął jako prezydent.
T ego sam ego dnia o gło szon o konstytucję Republiki In don ezji. Za id e o w y fun
dam ent państw a u znaw ała ona pięć zasad (Pancza Siła) w yp ra cow a n ych przez
Sukarno, a m ian ow icie: 1) w ia rę w je d n e g o Boga, 2 ) hum anizm , 3 ) jed n ość
n arod ow ą, 4 ) dem okrację oraz 5 ) spraw iedliw ość społeczną.
N ie p od legło ści In d on ezji nie zam ierzała uznać H olandia. Pierw sze o d d zia ły
h olen derskie p o ja w iły się na archipelagu 3 p aździern ika 1945 roku. Już w p o
ło w ie p a źd ziern ik a w y b u ch ły w a lk i m ię d z y In d o n e zy jczyk a m i a H o len d ra m i.
S zc ze g ó ln ie ciężk ie w a lk i, trw a ją ce 3 tyg o d n ie, to c z y ły się w o k ó ł m iasta Su-
rabaja na Jaw ie, które o stateczn ie zn a la zło się w rękach w o js k k olon ialn ych .
25 p a źd ziern ik a 1945 roku na J aw ie, p o d pretekstem rozbrajan ia p o zo sta ją
cych tam je s z c z e Japończyków , w y lą d o w a ły w ojsk a brytyjskie. W r z e c z y w i
stości m ia ły on e służyć w sp a rciem H o len d ro m .
Silne n a p ięcie u trzym yw a ło się p rze z cały rok 1946, a in d o n ezyjs cy par
ty za n c i a ta k o w a li k o n w o je w o js k o w e i b u dyn k i a d m in istra cji k o lo n ia ln e j.
W ob ec p rze c ią g a ją c e g o się kryzysu, B rytyjczy cy p o sta n o w ili za k oń czyć sw e
za a n g a żo w a n ie w sp ra w y in don ezyjskie. Jesienią 1946 roku w o js k a a n g ie l
skie z a c z ę ły się w y c o fy w a ć i ich ew aku ację za k oń czo n o 30 listopada. Tym
czasem d o kraju n a p ły w a ły co ra z to n o w e o d d z ia ły h olen derskie, których li
czebn ość u schyłku roku 1946 o sią gn ęła 130 tys. żołnierzy.
H o le n d rz y w ie d z ie li jedn ak, że sam e kroki w o js k o w e nie w ystarczą do ro z
w ią za n ia konfliktu. P ró b o w a li w ię c n a w ią za ć d ia lo g p o lity c z n y z p r z y w ó d c a
m i indonezyjskim i. Po dłu gich rokow aniach 13 listopada 1946 roku osiągn ięto
p o ro zu m ien ie, na m o cy k tó rego H o la n d ia u znała R epublikę In d o n e zji, o b e j
m ującą Jaw ę, Sum atrę i M adurę. P o ro zu m ien ie to n ie z a d o w o liło in d o n e z y j
skich radykałów , dążących d o p rze jęcia w szystkich h olen derskich p o sia d ło
ści kolon ia ln ych w tym regio n ie. W kon sek w en cji w c ią ż d o c h o d z iło d o utar
czek m ię d z y o d d zia ła m i in d on ezyjsk im i a w ojsk a m i h olen derskim i.
102
W lipcu 1947 roku H o le n d rz y ro zp o częli du żą o fen sy w ę w o js k o w ą na Ja

w ie , o p a n o w u ją c zn aczn ą część tej w yspy. P ro b le m in d on ezyjsk i stanął na
fo ru m O N Z , która w e z w a ła o b ie stron y do zan iech an ia w alk, oferu ją c je d n o
cześn ie sw ą m ed ia cję. 17 stycznia 1948 roku, p o d w p ły w e m dzia ła ń O N Z ,
o b ie stron y p o d p isa ły za w ie s ze n ie broni. P o d jęto k o lejn e ro z m o w y na tem a t
p rzyszłości In d o n e zji. Ich p rz e b ie g ro zcza ro w a ł H o len d ró w , k tó rz y 19 gru d
nia 1948 roku p o n o w n ie p rzystą p ili d o dzia ła ń zbrojn ych na Jaw ie. A re s zto
w a n o ró w n ież Sukam o. Postępow an ie H o len d ró w p otępiła O N Z i w ie le państw
św iata. Reakcją In d o n e zy jc z y k ó w b y ło natom iast przejście d o zakrojon ych na
w ie lk ą skalę op era cji partyzan ckich . Po kilku m iesiącach w ła d z e h olen d er
skie z d e c y d o w a ły się na k o lejn e n egocja cje. W sierpniu 1949 roku w H a d ze
do szło do ro z m ó w h olen dersko-in d on ezyjsk ich na tem a t w a ru n k ó w p r z e jm o
w a n ia su w erenn ości nad H o len d ersk im i In d ia m i W sch od n im i p rze z In d o n e
zję. 27 gru dnia 1949 roku H o le n d rz y w y c o fa li się z A rch ip ela g u In d o n e zy j
skiego, choć z a trzy m a li Irian Z ach odn i na N o w e j G w in ei. Podczas cz te ro le t
niej w o jn y z g in ę ło 80 tys. In d o n e zy jc z y k ó w i 25 tys. H olen d rów .
Filipiny zosta ły w y z w o lo n e o d J a p o ń czyk ó w w toku trw a ją cych p ra w ie
9 m ie sięcy k rw a w yc h w a lk . 9 cz e rw c a 1945 roku zeb rał się w y ło n io n y je s z
cze w 1941 roku, czy li p rze d okupacją japońską, parlam ent, aby p o d ją ć n ie
zb ęd n e d la kraju d ecyzje. N a k w ie c ie ń 1946 roku rozpisan o w y b o r y p re zy
denckie, które za k o ń czyły się zw y c ię s tw e m lib era ła M a n u ela Roxasa.
S tan y Z je d n o czo n e, w ła d a ją ce krajem o d roku 1898, n ie p rze szk a d za ły
w je g o u sam odzieln ian iu się, w ięcej - w sp iera ły ten proces. 4 lipca 1946 roku
u roczyście p rok la m ow a n o n iep o d legło ść R epu bliki Filipin. D atę w y b ra n o n ie
p rzyp a d k o w o, b o w ie m 4 lipca je s t te ż d n iem n iep o d leg ło śc i USA. Instytucje
państw a filip iń sk ieg o o p a rto na w z o r z e am erykańskim . Konstytucja tw o r z y
ła klasyczn y system prezyden cki, za sa d zają cy się na p o d z ia le w ła d z y m ię d z y
silnym prezyd en tem , w yła n ia n y m na 4 lata w w yb o ra ch pow szech n ych , d w u
iz b o w y m p a rla m en tem (Iz b a R ep rezen ta n tó w i S en a t) o ra z n ie z a le żn y m są
d o w n ictw em . A m eryk a n ie chcieli, aby ich d a w n a p osiadłość stała się „ok n em
■wystawowym ” d em ok ra cji w A z ji. N a d z ie je te n ie zosta ły spełn ion e, a F ilip i
ny p rze w a ż n ie b y ły rzą d zo n e w sposób dyktatorski.
W k w ietn iu 1948 roku o d b y ły się p rze d te rm in o w e w y b o r y p rezyd en ck ie.
W ygra ł je E lp id io Q u irin o, który, p o d o b n ie ja k je g o p op rzed n ik , rep rezen to
w a ł Partię Liberalną. L ib e ra ło w ie z w y c ię ż y li ró w n ie ż w w yb o ra ch p a rla m en
tarnych w roku 1949, le c z o p o zy cja zarzu cała im m a so w e fałszerstw a.
F ilip in y n a sta w ia ły się na bliską w sp ó łp ra cę ze Stanam i Z je d n o czo n y m i.
W latach 1 9 4 6 -1 9 4 9 o trz y m a ły od U S A 2 m ld doi. tytu łem b e z z w ro tn e j p o
życzki. Ze sw ej strony z a g w a ra n to w a ły A m eryk a n om w ie le p rzyw ilejów . I tak,
w kw ietn iu 1946 roku p a rla m en t p rzy ją ł ustaw ę, która z a p ew n ia ła o b y w a te
lom U SA p ra w o d o p ro w a d z e n ia sw o b od n ej d zia ła ln ości go sp o d a rczej i h an
d lo w ej na te ry to riu m la-aj u. N a to m ia st 14 m arca 1947 roku F ilip in y za w a rły
ze Stanami Zjed n oczon ym i układ o w sp ółp racy w ojsk ow ej, p rzew id u ją cy m.in.
przek a za n ie im w u żytk o w a n ie na 99 lat d w ó ch baz - lo tn iczej i m orskiej.
103
24. PODZIAŁ I NIEPODLEGŁOŚĆ INDII
Indie, pod w z g lę d e m form aln ym cesarstwo z królem W ielkiej Brytanii na czele,

o k a za ły w czasie w o jn y zdu m iew ającą lojaln ość w o b e c Londynu. W arm ii słu
żyło ponad d w a m ilio n y lu d zi - co b y ło n ajw ięk szym w o js k iem o ch o tn iczy m
w d zieja ch - a w ie lu je ń c ó w w o la ło śm ierć w torturach o d w s tą p ien ia d o
w sp iera jącej Japon ię „In dyjskiej A rm ii N a r o d o w e j” Subhasa C h an d ry B ose’a.
N iem n iej fa k tyczn ie ju ż p o tzw. G overnm ent o f India A ct, u ch w a lo n ym p rze z
p a rla m en t brytyjsk i w 1935 roku, a na p e w n o p o o św ia d c z e n iu z ło ż o n y m
w roku 1942 - w ob liczu ja p oń sk iej in w a zji - p rze z sp ecja ln ego w ysłan n ika
Churchilla sir S ta fford a Crippsa p rzyzn a n ie n iep o d leg ło śc i In d io m b y ło spra
w ą przesądzon ą. N a p rzeszk od zie stały w zasadzie d w ie kw estie: konflikt h in
du istycznej w ięk szości ze sta n ow ią cym i je d n ą trzecią lu dn ości kraju m u zu ł
m an am i o ra z sp ra w a statusu 565 p a ń stw i p a ń s te w e k p o zo sta ją cyc h p o d
zw ierzch n ic tw em cesarza-króla, lecz rządzon ych p rze z m iejscow ych w ładców .
O b sza ry te sta n o w iły trzecią część tery toriu m i czw a rtą część lu dn ości In dii,
reszta n ależa ła bezp o śred n io d o koron y b rytyjskiej. Z g o d n ie z o b ietn icą C rip
psa, książęta m ieli p ra w o secesji z przyszłej U nii Indyjskiej.
R zą d La bou r Party, w ic e k ró l In dii (o d 1943 r.) lord W a v ell ora z p rze b y
w a ją ca w In diach o d m arca 1946 roku m isja brytyjska (C ripps, lo rd Pethick
Law ren ce, A.V. A le x a n d e r) o p to w a li za za ch o w a n iem jed n o ści kraju. S p rze
ciw ił się je d n a k tem u sta n o w czo M u h am m ad A li Jinnah, p rzy w ó d c a L ig i M u
zułm ańskiej, która w w y b o ra ch 1945 roku zd o b yła w szystk ie m a n d a ty w ku
rii p rzezn a czon ej dla w y z n a w c ó w islamu. Jinnah n ie b ył bynajm n iej re lig ij
nym fan atykiem , ale c z ło w ie k ie m kom prom isu; w 1916 roku g łó w n ie d zięk i
niem u do szło d o tzw. Lucknow Pact, b ęd ą c eg o soju szem L igi z In dyjskim K on
gresem N a ro d o w y m , z d o m in o w a n ą p rze z hinduistów , n ajw ięk szą partią In
dii. Pa m ięta ł je d n a k d o b rze rok 1937, k ie d y to Kongres, o d n ió słszy w y b o rc ze
zw ycięs tw o , n ie stw o rz y ł w p row in cja ch o znaczn ej liczb ie m a h om eta n rzą
d ó w koalicyjn ych , ale ob sa d ził m in isterstw a w y łą c z n ie sw o im i lu d źm i. U w a
żając się - przyn ajm n iej od czasu p o d b o ju m o g o lsk ie g o w X V I w iek u - za coś
lep s ze g o od hinduistów , w y z n a w c y islam u nie ch cieli żyć w z d o m in o w a n y m
p rze z tych ostatnich pań stw ie. W lu tym 1946 roku Jinnah o zn a jm ił, że „in
dyjscy m u zu łm an ie n ie są m n iejszością, le c z n arod em . N a sza p o zycja je s t j a
sna - ż ą d a m y p o d zia łu In dii i u sta n ow ien ia Pakistanu” . N a z w a ta, o n iejas
n ym d o dziś p och od zen iu , o zn a cza ć m iała n o w e p a ń stw o m u zu łm ańskie.
W szelkie szanse na zach ow an ie jedności, istniejące jeszcze w czerw cu 1946
roku, p rzek reśliły żądan ia lid era Kongresu Jaw ah arlala N eh ru , b y je g o partia
m ia ła w rz ą d z ie tym cza s o w ym p rz e w a g ę je d n e g o m inistra i b y ga b in et ten
d y sp o n o w a ł p ełn y m z w ie rz c h n ic tw e m nad prow in cja m i. W o b e c z g o d y w ic e
króla na te postulaty, Jinnah o g ło sił 16 sierpnia 1946 roku „d n iem w a lk i o Pa
kistan” . Stał się o n w isto cie d n iem p o g r o m ó w w K alku cie, ro zszerzo n y ch
104
24. PODZIAŁ I NIEPODLEGŁOŚĆ INDII
n astępnie na całe In d ie Półn ocn e, p rzy czym w p row in cja ch hinduskich (ja k
B ih ar) m o rd o w a n o z k o lei m u zu łm anów . Z g in ę ło kilka tysięcy osób.
T ym czasem lu dność W ielk iej Brytanii, w yczerp a n a w o jn ą , n ie chciała p o
n osić d łu żej żadnych c ię ż a ró w na rzec z u trzym an ia Im p eriu m B rytyjskiego.
20 lu teg o 1947 roku p rem ier A ttle e z a w ia d o m ił Izb ę G m in, że B rytyjczycy
w y c o fa ją się z In d ii d o cz e rw c a 1948 roku, i to n ie za le żn ie o d sytuacji na
pó łw ysp ie. R ó w n o cześn ie n o w y m (i o statn im ) w ic e k ró le m m ia n o w a n y został
lord Louis M ou ntbatten. Jego s z e f kom isji graniczn ej sir Cyril R a d cliffe p rze d
staw ił projekt podziału , przecinający na p ó ł Pen dżab i Bengal, sam zaś w ic e
król 3 czerw ca z a p o w ied zia ł pow stan ie d w ó ch państw, In dii i p rze d zielo n eg o
nim i Pakistanu, obu o statusie dom inium . T w o ry te sam e m ia ły zadecyd ow a ć,
czy chcą pozostać w Brytyjskiej W spólnocie Narodów . Jinnah, którego m inistro
w ie w R zą d zie T ym czasow ym ogran iczali się d o czystej inhibicji, w y r a z ił z g o
dę. N ehru, utrzym ujący, iż „id e a Pakistanu je s t głupia, szalon a, b ezsen so w n a
i zb ro d n icza ” , o stateczn ie u czyn ił to sam o - ku ż a lo w i M a h a tm y G an d h iego,
d o końca w a lc z ą c e g o o jedn ość.
A k t o N ie p o d legło ści In dii parlam ent brytyjski u ch w alił 18 lipca 1947 roku,
w k ró tce zaś, b o 14 sierpnia, n iep o d le g ło ś ć uzyskał Pakistan, a In d ie d zień
p ó źn iej. G u bernatorem gen era ln y m p ie rw s z e g o został Jinnah, w In diach zaś
urząd ten sp ra w o w a ł n adal M ou n tb a tten , k tó ry ign oru ją c d a w n e ob ietn ice
Crippsa o p ra w ie księstw d o suw erenności, za a p e lo w a ł d o książąt, b y w y b r a
li je d n o z d w u n o w o p o w stałych państw. W iększość to u czyniła, w zam ian
za p ra w o d o p r z y w ile jó w h o n o ro w y ch (n p . w ła sn ej fla g i) i w o ln o ś ć o d p o
d a tk ó w W K a szm irze b ęd ą c y hinduistą m ah aradża H ari Singh w e z w a ł p o
m oc indyjską p r z e c iw bu ntu jącym się m u zu łm ań skim p o d d a n ym ; w rezu lta
cie je d y n ie zachodn i skraw ek księstwa zn alazł się w ręku w o js k pakistańskich.
D oszło d o w a lk , p rzerw a n y ch w styczn iu 1949 roku ro z e jm e m p o d au spicja
mi O N Z , która je d n a k p rob lem u kaszm irskiego ro z w ią z a ć nie potra fiła . Z k o
lei n iza m H ajdarabadu , n ajw ięk szego , b o 1 7 -m ilio n o w e g o pań stw a p ó łw y -
sPu, o gło sił n iezależn ość, w o b e c c z e g o p rem ier N eh ru 13 w rześn ia 1948 roku
nakazał in w a z ję je g o pań stw a (trw a ła c z te ry d n i), głosząc, że „los H a jd a ra
badu s p o czy w a ł w rękach s z a le ń c ó w ” . P rok la m ow a n iu n iep o d leg ło śc i to w a
rzy szyły stra szliw e rz e z ie m ię d z y hinduistam i, m u zu łm an am i i sikham i, c z e
mu Nehru, Jinnah i M ou ntbatten darem nie p rób o w a li p rzeciw d ziałać. M asa
kry te b y ły k rw a w sze niż represje brytyjskie p o stłum ieniu tzw. buntu sip a jó w
w 1857 roku, a zd a n iem Churchilla, pad ło w nich w ięcej o fia r niż w ciągu ca-
tych 90 lat istnienia Cesarstwa Indii. Liczbę p om ord ow a n ych szacuje się dziś
zw yk le na 500 tys., choć w sp ó łcześn i m ó w ili o m ilio n ie i w ię c e j. Był w śród
nich Gandhi, za m o rd o w a n y 30 stycznia 1948 roku p rzez fanatyka hinduskiego
Nathuram a Godse.
Spośród p o w sta łych w 1947 roku państw, Pakistan, z ło ż o n y z d w ó c h c z ę
ści ro zd zielo n y ch p rze z 1500 km te ry to riu m in dyjsk iego, k tó reg o w ię ź sta
n o w ił islam i nic p o z a tym , b ył d z iw o lą g ie m ge o g ra fic zn y m , w e d łu g w ie lu
z g ó ry skazanym na za gła d ę. Strata Jinnaha, k tó ry zm a rł w e w rześn iu 1948
105
roku, u czyn iła los kraju je s z c z e tru dn iejszym . In n ym p o ten cjaln ym źró d łem
k o n flik tó w stał się fakt, że sikh ow ie, grupa religijn a b e z p o ró w n a n ia m n iej
liczn a od h in d u istó w i w y z n a w c ó w islam u, lecz o d g ry w a ją c a o gro m n ą rolę
w handlu i arm ii, nie o trzym a li w ła sn eg o państw a, a n a jliczn iej za m ieszk a
n y p rze z nich Pen dżab p rze cięła granica. N ie sta n o w ili oni naturalnie n aro
du w eu ropejskim zn aczen iu te g o słow a, ale to sam o m o żn a b y ło p o w ie d z ie ć
o indyjskich m u zułm anach. N a ra zie g ło w ą i In dii, i Pakistanu był n adal król
brytyjski, choć tytu ł cesarza u tracił ju ż w lipcu 1947 roku. In d ie o g ło s iły się
republiką 26 stycznia 1950 roku, g d y w e s z ła w życie u ch w a lo n a w roku p o
przed n im konstytucja. W Pakistanie stało się to d o p iero w 1956 roku.
N a w e t republikańskie ju ż In d ie p o zo sta ły czło n k iem Brytyjskiej W sp ó ln o
t y N a ro d ó w , a ich stosunki z L o n d y n e m w c ią ż b y ły w ię c e j n iż p o p ra w n e .
W o b e c w ro go ści, ja k a le g ła m ię d z y Francją c z y H o la n d ią a d a w n y m i n ajcen
n iejszym i k olon ia m i tych państw, fakt ten za słu giw a ł b e z w ą tp ie n ia na u zn a
nie. Z dru giej strony, człon k am i W sp ó ln o ty b y ły ró w n ie ż państw a, z k tó rym i
stosunki D elh i u kładały się n a jgorzej, a m ia n o w icie Pakistan i d yskrym in u ją
cy indyjską m n iejszość - Z w ią z e k P o łu d n io w ej A fryk i.
25. TURCJA I AZJA ŚRODKOWA: MIĘDZY SUPERMOCARSTWAMI
TUrcja, rzą d zo n a p rze z p o lityczn ych sp a d k ob iercó w z m a rłeg o w 1938 roku

K em ala A tatiirka, za ch o w a ła w czasie w o jn y n eu tralność p rzych yln ą w o b e c
zach odn ich a lia n tó w (ch o ć nie Z S R R ), ale w o jn ę N ie m c o m w y p o w ie d z ia ła
czysto fo rm a ln ie d o p iero 23 lu tego 1945 roku. D ało je j to w stęp na k o n fe
rencję założycielsk ą O N Z w San Francisco. Kraj, w z m o c n io n y p rze z reform y
kem alistow skie, po w o jn ie skon solidow ał się w o p orze p rze ciw im p eria lizm o w i
radzieckiem u , k tó reg o p rze ja w e m b y ły o m ó w io n e ju ż roszczen ia te ry to ria l
ne z lat 194 5-194 6. Pam ięć o za gro żen iu rosyjskim, które zd o m in o w a ło d zieje
d a w n e g o pań stw a osm ań skiego w X V III i X IX w ieku , b yła w sp o łeczeń stw ie
w c ią ż żyw a , a p o d syciło ją je s z c z e w y ja w ie n ie p rze z III R zeszę antytureckich
p la n ó w Krem la, p rze d ło żo n y c h w czasie w iz y ty M o ło to w a w B erlin ie w listo
p a d zie 1940 roku. A c z k o lw ie k A ta tiirk w sw o im czasie ja k o je d e n z p ie r w
szych uznał ze w z g lę d ó w taktyczn ych rząd b o lszew ick i, to je d n a k w p ły w y
kom u nizm u , n a w et w śró d in teligen cji, b y ły w Turcji znikom e.
O parcie się A n k a ry S ta lin ow i, za p o b ieg a ją ce o b ró cen iu kraju w satelitę
ZSRR, m ia ło o g ro m n e zn a czen ie dla ca łeg o regionu . U ła tw io n e zosta ło n ie
w ą tp liw ie d zięk i poparciu anglosaskiem u . W ram ach d o k try n y Trum ana Tur
cja o trzym a ła od S ta n ó w Z jed n o czo n y ch 150 m in doi., co p o m o g ło je j p r z e
trw ać kryzys, p o tęg o w a n y koniecznością trzym ania w go tow o ści b o jo w ej w ię k
szości w ojsk.
106
25. TURCJA I AZJA ŚRODKOWA: MIĘDZY SUPERMOCARSTWAMI
Spraw u jąca m o n op a rtyjn ą w ła d z ę , za ło ż o n a p rze z A tatiirk a Partia Ludo-

w o-R epu blikań ska (C H F ) czu ła się tak p ew n a sw ej siły, że w roku 1945 p rzy
stała na p o w sta n ie z o rg a n izo w a n e j o p o z y c ji p o d n a zw ą Partii D em o k ra ty cz
nej (D P ). 7 styczn ia 1946 roku p o w sta n ie tej ostatn iej p ro k la m o w a ł b y ły
p rem ier C elal B ayar (sp ra w u ją cy w ła d z ę w latach 1 9 3 7 -1 9 3 9 ). C elem n o
w e j p a rtii stało się p o szerzen ie istniejących sw o b ó d ob yw a telsk ich o ra z o g ra
n iczen ie etatyzm u . W w y b o ra ch 1946 roku DP zd o b yła w p a rla m en cie tylko
60 na 469 m iejsc, b y ło to je d n a k w y n ik iem fa w o ryzu ją cej rzą d zą cą ekip ę or
dyn acji w y b o rc ze j, którą zn iesion o w 1950 roku.
Sąsiadujący z Turcją Ira n w przeszłości, tak ja k ona, p on iósł ciężk ie stra
ty na skutek rosyjskiej ekspansji, a w sierpniu 1941 roku - b yn a jm n iej nie po
raz p ie r w s z y w sw ych d zieja ch - u le g ł jed n o czesn ej in w a z ji M o s k w y i L o n
dynu. P o abdykacji R e z y Szacha, k tó reg o z racji p ew n ych w o js k o w o -p o lity cz-
nych reform p o ró w n y w a n o (z du żą p rzesa d ą ) do A tatiirka, na tron ie zasiadł
22-letn i M o h a m m a d R eza Pahlavi, w y p o w ia d a ją c w roku 1943 w o jn ę N ie m
com . M ło d y m on arch a w k ró tce stanął - z n ó w p o d o b n ie ja k Turcja - w o b e c
za gro żen ia ze strony ZSRR. K rem l b o w iem , m im o traktatu z 19 stycznia 1942
roku o ew aku acji w o js k oku pacyjnych w ciągu p ó ł roku od za k oń czen ia w o j
ny, o d m ó w ił w yco fa n ia A rm ii C zerw on ej, choć 2 marca 1946 roku Iran opu
ścili żo łn ierze brytyjscy. W cześniej, b o w grudniu 1945 roku w Tabrizie, stolicy
kontrolow an ej p rzez ok u p a n tó w irańskiej części A zerb ejd żan u , kom unistycz
na Partia M as ( Tudeh) o gło siła pow stan ie republiki au ton om icznej, nieuznają-
cej w ła d z y rządu w Teheranie.
Choć, w p rze c iw ie ń s tw ie d o Turcji, k o m u n izm p osia d a ł w Ira n ie p ew n ą
liczb ę z w o le n n ik ó w w ś ró d m n iejszości n a ro d o w yc h ( w tym K u rd ów ) i n ie
liczn ej in teligen cji, ra d zieck a rola w kryzysie nie u lega ła w ą tp liw o ści. P o n ie
w a ż a p el Iranu do O N Z stał się je d n y m z p ierw szy ch te s tó w na bezsiln ość tej
o rga n izacji, T eh eran 4 k w ietn ia 1946 roku z g o d z ił się na a u to n o m ię sw ej
części A zerb e jd ża n u i u tw o rzen ie irań sko-radzieck iego to w a rzy stw a n a fto w e
go, m a ją ceg o w y łą czn o ś ć na eksploatację tam tejszej ro p y p rze z 50 lat. Jed
nocześn ie d o rządu w e s z ło trzech kom u n istyczn ych m inistrów . W za m ia n za
to A rm ia C z e rw o n a w y c o fa ła się d o końca m aja 1946 roku.
N ie w ia d o m o , c z y Stalin lic z y ł na aneksję ira ń sk iego A zerb e jd ża n u , czy
na w a s a liza c ję c a łe g o C esarstw a, p e w n e je s t je d n a k , że p o n ió s ł p o ra żk ę.
W gru dniu 1946 roku w ojsk a rz ą d o w e w k ro c z y ły d o Tabrizu, o balając z n ie
n a w id zo n y z p o w o d u ro zta c za n ego terroru „a u to n o m iczn y ” reżim . J ego p rzy
w ód ca , Pish ew a ri, z b ie g ł d o ZSRR . P arlam en t irański, korzystając z poparcia
anglosaskiego, je d n o m y ś ln ie o d m ó w ił 22 p a źd ziern ik a 1947 roku ratyfikacji
układu z Z S R R z 4 k w ietn ia roku p o p rze d n ie g o . Partię Tudeh z d e le g a liz o w a
no za próbę zam ach u je d n e g o z je j c z ło n k ó w na szacha, a m in istrom k om u
nistom u d z ie lo n o dym isji. Iran p o zosta ł je d n a k krajem b ied n y m i w e w n ę tr z
nie skłócon ym , tym bard ziej że p o ży czk a am erykańska, będ ąca rezu ltatem
w iz y ty m on arch y w U S A w 1949 roku, w y n io s ła z a le d w ie 25 m in dolarów .
107
L eżą ce m ię d z y Turcją a Ira n em K rólestw o Iraku, rzą d zo n e p o d o b n ie ja k

Jordania p rze z w y w o d z ą c ą się o d Proroka dynastię H aszym idów , p o zosta w a ło
p o d w p ły w a m i W ielk iej Brytanii, m im o form aln ej lik w id a cji m andatu w 1932
roku. W o b e c m a ło letn iości króla Fajsala II (ur. 1 93 5) o losach kraju, op rócz
ep izo d yczn ych dyktatur w o js k o w y ch la t 1 9 3 6 -1 9 3 7 i 1941, d e c y d o w a li lo
kalni szejk o w ie, których n om inaci d o m in o w a li w parlam encie. Partia k om u
nistyczna n ie sta n o w iła dla reżim u h a s zy m id zk ie go s z c z e g ó ln e g o prob lem u
- je j p r z y w ó d c y zosta li a reszto w an i w roku 1947 i p o w ie s z e n i w d w a lata
p ó źn iej. P o w a żn e k ło p o ty spraw iał n atom iast rz ą d o w i p o tę ż n ie ją c y nacjona-,
liz m arabski. G d y 15 stycznia 1948 roku p rem ier N u ri Said p o d p isa ł w Ports-
m ou th układ z W ielk ą B rytanią, lik w id u ją cy a n g ielsk ie b a z y lo tn ic z e , lecz
o d n a w ia ją cy sojusz obu krajów , m ających posiadać w s p ó ln y W y d z ia ł O b ro
ny, na ulicach B agdadu w yb u ch ły g w a łto w n e zam ieszki. N a p ię c ie w z m a g a ł
ró w n o le g ły kryzys palestyński, w któ rym L o n d yn m ia ł rzek om o brać stronę
Żydów . N u ri S aid ow i, k tó ry k r w a w o stłu m ił ro zru ch y n ie zd o ła ła p o te m p o
m óc w odzyskan iu tw a r z y ani antyizraelska retoryka, ani rosnące d o ch o d y
z rop y n a fto w ej.
P o ło ż o n y w sam ym sercu A z ji górzysty, iz o lo w a n y A fgan istan , k tó rym o d
1933 roku w ła d a ł król Zah ir Szach, k o n tyn u o w a ł sw ą tradycyjn ą p olityk ę,
p o le g a ją c ą na p o d trz y m y w a n iu p rzy ja zn y c h sto su n k ó w z p o k re w n y m ze
w z g lę d u na ję z y k i kulturę Ira n em ora z na b a lan sow an iu m ię d z y W ielk ą B ry
tanią a ZSRR . N ie p o d le g ło ś ć i p o d z ia ł In dii Brytyjskich z m ie n iły je d n a k p o
w a żn ie rzec zy w istość p o lityczn ą w tym rejon ie św iata. W Kabulu nie w y rze -
czo n o się b o w ie m n ig d y m yśli o zjed n o c ze n iu w szystkich, m ieszkających po
obu stronach granicy, p lem io n puszutuńskich i stw orzen iu W ie lk ie g o A fg a n i
stanu, sięg a ją cego o d A m u -D arii po O cean Indyjski. A fga n ista n - ja k o je d y n y
kraj - sp rzeciw ił się p rzy jęciu Pakistanu d o O N Z , a w roku 1949 o gło sił, że
nie u znaje w ytyc za ją cej gran icę tzw. lin ii Duranda, ja k o będ ącej spadkiem
p o e p o ce kolon ialn ej i n arzu con ej siłą.
Co d o p o lityk i w e w n ę trz n e j, to skutkiem p o d jętych p rze z p rem iera S za
cha M ah m u da Chana (1 9 4 6 - 1 9 5 3 ) ogra n iczon ych reform stało się p rze b u
d zen ie parlam entu a fgań skiego, b ęd ą c ego d o tąd co n a jw y że j cia łem d o ra d
czym u boku króla. A c z k o lw ie k z g ro m a d ze n ie to skład ało się w o g ro m n e j
m ie rze z rep rezen ta n tó w e lity p o szczegó ln ych p lem ion , a n ie sp o łeczeń stw a
ja k o takiego, to je d n a k ten d en cje o w e z a c z ę ły przysparzać co ra z p o w a ż n ie j
szych k ło p o tó w m ającem u cen tralistyczn e am bicje rzą d o w i.
108
26. WYBUCH KONFLIKTU BLISKOWSCHODNIEGO
26. WYBUCH KONFLIKTU BLISKOWSCHODNIEGO
W ch w ili za k oń czen ia II w o jn y ś w ia to w ej ca ły arabski W sch ód z n a jd o w a ł się

w orb icie w p ły w ó w brytyjskich. M an d a ta m i, k o lon ia m i lub p rotek to ra ta m i
Lon dyn u b y ły Palestyna, Transjordania, A d en , O m an i szejkan aty nad Z a to
ką Perską. W form aln ie n iep od ległych królestw ach Egiptu i Iraku sta cjon ow ały
w ojsk a brytyjskie, p o d o b n ie ja k w m ających republikański ustrój - Syrii i L i
ban ie, p rzejętych zb ro jn ie p rze z B rytyjczy k ó w z rąk francuskich w ła d z p o d
leg łych rz ą d o w i w V ic h y w 1941 roku. Lon dyn m ia ł też n a jw ięc ej d o p o w ie
d zen ia w n ieo d g ry w a ją cy ch w ięk szej roli: J em en ie i A ra b ii Saudyjskiej, k tó
rej w ła d c a A b d -e l A z iz Ibn Saud u trzy m y w a ł z a ży łe stosunki z b rytyjsk im
M in isterstw em d o sp ra w In dii.
W k ró tce stało się je d n a k jasn e, że w y czerp a n a w o jn ą W ie lk a B rytania nie
zd o ła u trzym ać sw ej d o m in a cji w d otych cza sow ej fo rm ie. Tym b a rd ziej nie
była d o te g o zd o ln a Francja. N ie m n iej, ch oć je s z c z e w roku 1941 ge n era ł de
G aulle o b ieca ł w im ien iu W oln ych F ra n cu zó w n iep o d leg ło ść Syrii i L ib a n o
w i, w m aju 1945 roku P a ry ż u siło w a ł zb ro jn ie p rze ją ć k o n tro lę n ad tym i
d w o m a krajam i. O p ó r arabski ( w D am aszku d o szło d o ciężk ich w a lk ) oraz
kontrakcja ze stron y B ry ty jc zy k ó w z d e c y d o w a ły je d n a k o zu p ełn ym fiasku
p rze d sięw zięcia . W ojska francuskie i brytyjskie op u ściły S yrię d o 30 k w ie t
nia, a Liban - d o 1 w rześn ia 1946 roku.
Egipt, p o ten c ja ln ie n ajsiln iejszy kraj arabski, z n a jd o w a ł się w p erm a n en t
n ym k on flik cie z W ie lk ą B rytanią z p o w o d u k o n tro lo w a n ia p rze z nią strefy
Kanału Sueskiego o ra z Sudanu, fo rm a ln ie b ę d ą c e g o a n g lo-egip sk im kondo-
m inium . W w o jn ie z III R zeszą, m im o w a lk na je g o terytoriu m , E gipt b ył neu
traln y n iem al d o końca. D ecyzja w yd a n ia w o jn y N ie m co m (2 4 lu tego 1945 r.)
k osztow ała życie prem iera A h m ed a M ahera, za m o rd o w a n eg o te g o ż dnia p rzez
islam skiego fanatyka. U kład p od p isa n y w p a źd ziern ik u 1946 roku w L o n d y
nie p rze z je g o następcę, Ism aila Sidki Paszę, a m ó w ią c y o d w u fa z o w e j e w a
ku a cji k ra ju p r z e z L o n d y n , n ie r o z ła d o w a ł n a s tro jó w , g d y ż d o p u s z c z a ł
p o w ró t B rytyjczy k ó w w ra zie agresji na sam E gipt lub je g o są sia d ów i nie ro z
strzyga ł statusu Sudanu. L o sem te g o ostatn iego K air p ró b o w a ł b ezsk u tecz
nie zainteresow ać O N Z . W kraju rosły w p ły w y organ izacji radykalnych, p rzed e
w s z y s tk im sk ra jn ie a n ty z a c h o d n ie g o B ra ctw a M u z u łm a ń s k ie g o ( Khaw an
a l-M u s lin im ) . 8 gru dnia 1948 roku rząd p o d n aciskiem króla Faruka z d e le
g a liz o w a ł Bractw o, które w o d w e c ie 28 gru dnia z a m o rd o w a ło prem iera M ah-
m uda N o k ra s zie g o Paszę.
R olę i am bicje E giptu podkreśliło p o w stan ie L igi Pań stw A rabskich (L P A ),
której Pakt - p o w cześn iejszyc h pertraktacjach w A lek sa n d rii w e w rześn iu
1944 roku - p odpisan o w K airze 22 m arca 1945 roku. Sygnatariuszam i, prócz
Egiptu, b yły: A ra b ia Saudyjska, Irak, Jem en, Liban, Syria i Tran sjordan ia.
D okum ent s ta n o w ił produ kt fin a ln y p rze b u d z o n e g o ju ż u p rog u stu lecia n a
cjonalizm u , zm ie rz a ją c e g o d o z jed n o c ze n ia w szystkich A ra b ów , k tó reg o p re
109
kursorem b ył m .in. m ia n o w a n y sekretarzem gen era ln ym L igi, Egipcjanin A b d

ar-Rahm an al-K aw akibi. L iczą cy w sum ie 20 a rtyk u łów i 3 aneksy Pakt LPA
za je j g łó w n y cel u zn a w a ł zacieśn ianie stosunków m ię d z y u czestnikam i i „k o
o rd y n o w a n ie ich akcji p o lity c z n e j” . To ostatn ie o k a za ło się rych ło n iezm ier
nie tru dne w o b e c w za je m n ej p o d ejrzliw o ści i ry w a liz a c ji p okrew n ych ję z y
k iem i kulturą k ra jó w L igi, tym bard ziej że k a żd y z nich m ia ł w n iej je d e n
głos, a d e c y zje m u siały b y ć jed n o m y ś ln e. Tym , co c e m e n to w a ło LPA, była
w ro g o ść w o b e c p a ń stw kolon ialn ych , a p rze d e w szystk im spraw a Palestyny,
m ająca p o zosta ć g łó w n y m p ro b le m em regio n u d o końca stulecia.
W sąsiadującej z Palestyną Transjordanii B rytyjc zy cy z re z y g n o w a li z m a n
datu 22 m arca 1946 roku. Z a ch ow a li je d n a k w n iep o d leg ły m teraz królestw ie
zn a czn e w p ły w y , k tó rych sy m b o lem b y ło p o z o s ta w a n ie sir John a G lubba
(G lu bba Pa szy) na c zele tak z w a n e g o L eg io n u A rabsk iego, n ajlepszej fo rm a
cji w arm ii króla A bdu llah a. Po dru giej stronie Jordanu sytuacja b yła bardziej
skom plikow an a i bardziej ponura. W alki m ię d z y A ra b a m i - na których w p ły w
m iał fanatyczny, g o s z c z o n y w czasie w o jn y p rze z H itlera , w ie lk i m u fti J ero
zolim y, H a d ż A m in al-H usajni - a n ap ływ ającą co ra z liczn iej lu dn ością ż y
dow ską ro z g o rz a ły po w o jn ie z n o w ą siłą. W o b a w ie o w ła sn ą p o zy cję na b o
ga tym w rop ę Bliskim W sch odzie, B rytyjczy cy u siło w a li za w ra ca ć statki w io
zące Żydów , często bezd o m n ych u ciek in ieró w p o holocau ście, co - ja k np.
spraw a statku „E xodu s” , o d esła n ego w sierpniu 1947 roku - b u d ziło w św ie-
cie pow szech ne oburzenie. O d p o w ied zią podziem n ych organizacji żydow skich,
takich ja k Lechi (B o jo w n ic y o W oln ość Iz r a e la ) czy Irg u ti Cwai L eu m i (N a r o
d o w a O rg a n iza cja W o js k o w a ) z b y ły m k a p ra lem z a rm ii gen . W ła d y s ła w a
A ndersa, M en a ch em em B egin em na czele, stały się ataki na ż o łn ie rz y i u rzęd
n ik ów adm in istracji m a n d a tow ej. 22 lipca 1946 roku zam ach na, m ieszczą cy
w iększość tych ostatnich, h o tel „K in g D a vid ” w J ero zo lim ie k o sztow a ł życie
28 B rytyjczyków , 41 A ra b ó w i 11 Żydów .
N ie m o gą c zn a leźć ro zw ią za n ia za d o w a la ją cego o b ie strony - arabską i ż y
dow ską - Lon d yn p o sta n o w ił p o zb yć się p alestyń sk iego problem u . 14 lu tego
1947 roku przek a za n o spraw ę specjalnej kom isji O N Z , która w ystą p iła z d w o
m a projektam i: tzw. m n iejszo ścio w ym , za leca ją cym fed era cję, i w ię k s z o ś c io
w ym , p o p iera ją cy m p o d z ia ł na p a ń stw o arabskie (4 2 % terytoriu m , 732 tys.
m ie szk a ń có w ), p ań stw o ży d o w sk ie (5 6 % obszaru i 905 tys. m ie szk a ń có w )
i strefę m ię d z y n a ro d o w ą w J ero zo lim ie i B etlejem . To ostatn ie ro z w ią z a n ie
p rzy jęło 29 listopada 1947 roku Z g ro m a d zen ie O g ó ln e stosunkiem g ło s ó w
33 p rze c iw 13, p rzy czym 10 pań stw ( w tym W ielk a B rytan ia) w strzy m a ło
się od głosu. Za p o w sta n iem Izra ela b y ły USA, liczą ce się z ży d o w sk im e le k
toratem , ora z ZSRR , w ierzą cy, że b ę d zie to p a ń stw o kom u nistyczne.
N a w ieść o z a p o w ie d zia n y m odejściu B rytyjc zy k ó w A ra b o w ie palestyńscy
w ra z z och otn ik am i z innych k ra jó w arabskich ro z p o c z ę li atak na o sied la ż y
dow sk ie, m ordując ich m ieszkańców . Z m asakrow an ie w o d w e c ie 9 k w ietn ia
1948 roku w si D eir Jassin p rze z Irgu n i Lech i (z g in ę ło o k o ło 250 o sób ) stało
się jed n ą z p rzy czyn m asow ych u cieczek P a lestyń czyk ów z kraju. Zach ęcał do
110
27. KRYZYS RZĄDÓW KOLONIALNYCH W KRAJACH MAGHREBU
nich zresztą w ie lk i m ufti, argum entując, że w ró cą w k ró tce z p o tężn ą arm ią

arabską. 14 m aja 1948 roku o d eszły ostatnie o d d z ia ły brytyjskie. W n ocy z 14
na 15 m aja D a w id Ben G u rion z ło ż y ł p rzy sięg ę ja k o p rezyd en t p ro k la m o w a
n ego pań stw a Izrael. G ranice te g o ostatn iego p rze k ro czyło jed n o c z e ś n ie pięć
arm ii arabskich - egipska, jordańska, syryjska, libańska i iracka, a także b a
talion saudyjski.
In w a zja re a lizo w a ła tajne p o sta n o w ien ia LPA p o w z ię te w Bludan (1 9 4 6 ),
ale a greso rzy n ie m ie li skoordyn ow an ych ze sobą plan ów , a ich arm ie, choć
nie n ajg orzej w y p o s a ż o n e tech n iczn ie, p rze d sta w ia ły n iew ie lk ą w a rtość b o
jo w ą . W y ją tk iem b y ł L e g io n A rabsk i G lubba Paszy, k tó ry za ją ł J ero zo lim ę
W schodnią, ale na tym poprzestał. C iężk ie w a lk i, w które u siło w ała in g e ro
w a ć O N Z , za k o ń czyły się w re s zc ie w 1949 roku serią u k ła d ó w ro ze jm o w y c h
na w ysp ie Rodos: z E gip tem (2 5 lu te g o ), L iban em (2 3 m a rca ), Transjordanią
(3 k w ie tn ia ) i Syrią (2 0 lip c a ). Irak i A ra b ia Saudyjska d o r o z m ó w nie p rzy
stąpiły, u znając je za zdradę. Iz ra e l za jął 77% d a w n e g o tery toriu m m a n d a
tow ego. Resztę, prócz skrawka G a zy p rzyłą czon ego d o Egiptu, w z ią ł „król całej
P a lesty n y” A b d u lla h . In n e p a ń stw a arabskie b y n a jm n iej g o n ie popierały,
a fakt, że tylko je g o w ojsk a w a lc z y ły d o b rze, je d y n ie p o g łę b ia ł ich frustrację.
W ojn a zro d ziła p o obu stronach p rob lem uchodźców . W ygn a n ych z pań stw
arabskich Ż y d ó w (5 7 0 tys., z c z e g o 200 tys. z sa m ego Iraku ) w c h ło n ę ło spo
łeczeń stw o izraelskie. N a tom ia st u ch odźcy palestyńscy (6 5 0 tys. o só b ) zostali
P rzez pań stw a arabskie, które ich przyjęły, u lo k o w a n i w sta n ow ią cych rodzaj
gett obozach , g d z ie sta n ow ić m ie li sw oiste „ ż y w e o sk a rżen ie” p olityk i Iz ra
ela. Rosnąca pa u p eryza cja czyn iła ich p o d a tn y m i na w s z e lk ie hasła ra d yk a l
ne i rew olu cyjn e.
Pow stanie Izraela s p o w o d o w a ło p o ja w ie n ie się na m a p ie Bliskiego W sch o
du państwa, które A ra b o w ie uznali za fo rp o cztę w ro g iej im cy w iliza cji św iata
zachodniego. Poniesiona klęska ośm ielić miała arabskich radykałów, którzy o jej
spow od ow an ie oskarżali dotych czasow e - p rzew a żn ie konserw atyw ne i monar-
chistyczne - reżimy. Jednakże LPA, m im o coraz hałaśliw szej propagandy, m ia
ła tru dn ości z n a p ra w d ę e fe k ty w n y m w s p ó łd z ia ła n ie m p r z e c iw z w y c ię z c y
z 1949 roku. Jej czło n k ow ie nie potra fili ró w n ie ż ustalić, kom u w ła ściw ie p o
w inn a przypaść Palestyna - choć w szyscy byli zgodn i, że nie Izra elow i.
27. KRYZYS RZĄDÓW KOLONIALNYCH W KRAJACH MAGHREBU
Spośród k ra jó w A fry k i P ółn ocn ej p o ło żo n y ch na za ch ód od Egiptu (stąd n a

zw a M a g h re b ), b y ła w ło sk a k o lon ia L ib ia - często zresztą d o w ła ś c iw e g o
M agh rebu n ieza licza n a - zn a jd o w a ła się w rękach zw ycięskich B rytyjczyków .
Przyszłość kraju, z n is zc zo n eg o p rze z w o jn ę i u w a ża n eg o za go sp o d a rczo b e z
111
w a rto ś c io w y (o je g o zasobach ro p y je s z c z e n ie w ie d z ia n o ), L o n d y n w ią za ł
z M u h am m a d em Id risem al-M ahd i al-Senussim , o d 1947 roku em irem Cyre-
najki, d a w n y m p rze ciw n ik ie m W ło c h i o rga n iza to rem o d d z ia łó w w a lczących
po stronie a lia n tó w N a to m ia st spośród trzech posiadłości Francji p rotek to ra
ta m i b y ły Tunezja i M a ro k o (sk ra w ek te g o ostatn iego posia d a ła H iszpan ia,
natom iast m iastem w y d z ie lo n y m b ył T a n ger), zaś A lg ie rię traktow an o nie tyle
ja k o kolon ię, co p o d z ie lo n ą na trz y d ep artam en ty część Francji w ła ściw ej.
W całym M a gh reb ie francuska klęska z 1940 roku stała się fa taln ym c io
sem dla prestiżu Paryża. Lata następne, w których A lg ie r stał się na krótko
sied zib ą ty m c z a s o w e g o rządu d e G au lle’a (w a rto pam iętać, że w ojsk a mu
p o d le g łe skład ały się w znaczn ej m ie rze z A r a b ó w ), w ra ż e n ia te g o ju ż nie
osłabiły. W 1942 roku Ferhat Abbas, u m ia rk ow a n y p rzy w ó d c a arabski, za a p e
lo w a ł o u sta n ow ien ie w A lg ie r ii zgro m a d ze n ia kon stytu cyjn ego - a w ię c b y
n ajm niej nie n iep o d legło śc i. N iech ętn a reakcja P aryża p rzyn iosła o stateczn ie
8 m aja 1945 roku w yb u ch ro zru ch ów w d ep artam en cie C onstantine. Flota
francuska zb o m b a rd o w a ła w o d p o w ie d z i m iasta, zaś liczb ę o fia r sza co w a n o
na o d sześciu d o czterd ziestu tysięcy. Ferhat A bbas został aresztow any, je d
nak z w o ln io n o g o w m arcu 1946 roku. S tw o rzo n a p rze z n ieg o U nia D e m o
kratyczna M a n ifestu A lg ie rs k ie g o (U D M A ) w w yb o ra ch d o francuskiej kon
stytu anty w c z e rw c u 1946 roku zd o b y ła 11 m iejsc na 13 p rzy p a d a ją cych
m u zu łm an om . 20 w rześn ia 1947 roku Francu zi z g o d z ili się na p o w o ła n ie
Zg ro m a d zen ia A lg iersk ieg o , k tó rego w y b o rc y p o d z ie le n i zostali na d w a k o le
gia . P ie r w s z e lic z y ło 4 6 3 tys. F ra n c u z ó w i 58 tys. m u zu łm a n ó w , d ru g ie
1,4 m in sam ych m u zu łm an ów . W szyscy m ieszkań cy kraju zyskali o b y w a te l
stw o francuskie. P o w yb o ra ch 1948 roku U D M A o bsadziła w 6 0 -o so b o w y m
Z gro m a d zen iu tylko 8 m iejsc. W zro s ło za to zn a czen ie ra d y k a ln ego Ruchu
na rzecz Trium fu W oln ości D em okratycznych (M T L D ), z którego w y d z ie liła się
terrorystyczna organ izacja OS ( O rganisation speciale). W ybu ch y bom b p o d ło
żonych p rzez nią w O ranie (1 9 4 9 ) o tw a rły n o w y rozd zia ł w historii A lgierii.
W sąsiedniej Hinezji, m ocn o zniszczonej w ojn ą, ludność europejska ( w tym
po ch od zen ia w ło s k ie g o ) liczyła tylko 240 tys. w o b e c 2,8 m in m u zu łm a n ów
(w A lg ie rii liczb y te w yn osiły o d p o w ie d n io 1,5 i 9 m in ). N a jp o w a żn iejszą siłą
p o lityczn ą b yła N o w a Partia Konstytucyjna (N eo-D estu r) , której p rzy w ó d c a
Habib Burgiba zdołał uniknąć kom prom itującej w spółpracy z niem ieckim i i w ło
skim i okupantam i, choć to w łaśn ie N ie m c y u w o ln iły g o w 1942 roku z w ię z ie
nia w M arsylii. Kom prom itacji takiej nie uniknęli natom iast m iejscow i kom u
niści, k tó rzy realizując zw iąza n e z w o jn ą interesy M oskw y, okrzyk nęli k olabo
ra n te m M o n s e fa b eja , z m a r łe g o w 1948 roku na w y g n a n iu w e F ran cji,
przed sta w iciela rzą d zą cej dynastii husajnidzkiej. Tym czasem M on sef, k tó ry
w czasie rzą d ó w niem ieckich p o z w o lił sobie na, kosztujące g o potem tron, n ie
za leżn e gesty (np. p o w o ła n ie gabinetu bez konsultacji z francuskim rezyd en
tem ), u w aża n y był pow szech n ie za bohatera n a rod ow eg o. Burgiba, n ied a w n o
n aw et z w ięzien n ej celi w z y w a ją c y do w o je n n e g o w spierania Francji, za k o la
boranta u w aża n y być nie m ógł. M im o to w marcu 1945 roku z b ieg ł d o Kairu,
112
28. ZMIERZCH IMPERIÓW KOLONIALNYCH W CZARNEJ AFRYCE
licząc na poparcie stw orzon ej tam w łaśnie L igi Państw Arabskich. W czasie je g o
czteroletn iej n ieobecności na czele partii Neo-D estur stał Salah ben-Jusef.
N ie ro zw ią za ły problem u p o ło w iczn e i nieśm iałe prób y reform , będące d z ie
łem n o w e g o fran cu skiego rezyden ta Jeana M onsa (k o n iec cenzury, ró w n y p o
d zia ł dw unastu tek m inisterialnych m ię d zy T u n ezyjczyk ów i F ra n cu zó w ). U ro
czysty p o g rze b M o n sefa jesie n ią 1948 roku stał się m an ifestacją uczuć a n ty
francuskich, czem u nie zd o ła ł za p ob iec słaby i b ezra d n y następca zm a rłego ,
Lam in bej.
Fiaskiem za k o ń c zy ły się ta k że francuskie p ró b y m o d y fik a cji stosu n ków
w protektoracie marokańskim . Jego w ładca, sułtan M oh a m m ed ben Jusef (te o
retyczn ie spraw u jący w ła d z ę w całym kraju, g d y ż w strefie hiszpańskiej w Te-
tuanie re zy d o w a ł ch alifa, czy li je g o n am iestn ik) w czasie k o n feren cji w C a
sablance (14—24 styczn ia 1943 r.) zd o ła ł n a w ią za ć o sob iste stosunki z n ie
ch ętn ym Francji p re z y d e n te m R o o s eveltem . W ty m ż e 1943 roku z a ło ż o n a
została, zw ią za n a z tronem , partia Istiąlal (N ie p o d le g ło ś ć ), d om a ga ją ca się
ca łk o w itej n ieza leżn o ści. A re s zto w a n ie je j p rzyw ód cy, A h m ed a B a lafredża,
w y w o ła ło w lu tym 1944 roku k rw a w e w a lk i w F ezie i Rabacie, co o sta tec z
nie ro z p ro p a g o w a ło id ee Istiąlalu.
W in ten cji sp a cyfik o w an ia n astrojó w n o w y (o d m arca 1946 r.) francuski
rezyden t-protektor, Erie Labonn e, z e z w o lił na z w o ln ie n ie w ię ź n ió w p o lity c z
nych, legaliza cję partii z liczącym ju ż 15 tys. c zło n k ó w Istiąlalem na czele oraz
na p o w ró t em igran tów , w tym - ska za n ego w cześn iej na ban icję - B a la fre
dża. Z a p o w ie d z ia ł też re fo rm y o gra n iczo n e d o sfe ry sp o łeczn o -ek o n o m icz-
nej (w a lk a z an alfabetyzm em , b ezrob o ciem e t c .). S p o d zie w a n ego o d z e w u je d
nak że n ie zn a la zł. 10 k w ietn ia 1947 roku skłaniający się co ra z b a rd ziej ku
Istiąlalow i sułtan nie w y g ło s ił p odczas sw ej w iz y ty w T a n gerze p rzy o b ie c a
nej p o c h w a ły Francji, z ło ż y ł za to h ołd L id ze Pań stw Arabskich, „d z ię k i k tó
rej w ię ź m ię d z y w szystk im i A ra b a m i zacieśn ia się” . O fia rą tej n iepokorn ości
w ła d c y p a d ł sk o m p ro m itow a n y Labonn e. J eg o n astępcą m ia n o w a n y został
14 m aja 1947 roku g e n era ł A lp h on se Juin, je d e n z n ajsław n iejszych i n a jle p
szych francuskich d o w ó d c ó w II w o jn y ś w ia to w ej. F ilarem je g o p o lity k i stać
się m ia ło w y w ie ra n ie presji na za m ożn iejszej, skupionej w n ad brzeżn ych m ia
stach i w ie r n e j su łta n o w i lu d n ości arabskiej, p r z y p o m o c y m ieszk a ją cych
w głęb i kraju k o czo w n iczych Berberów .
Z w yją tk ie m e p iz o d u etio p sk iego, w czasie II w o jn y ś w ia to w e j nie d o szło do

w a lk w A fry c e na p o łu d n ie o d Sahary. S p rzyja ło to u gru n tow a n iu złu d zen ia,
że w ła d z a eu ropejskich im p e rió w kolon ialn ych n ie je s t tu za gro żo n a .
113
| CZĘŚĆ I. Żelazna kurtyna (1945-1947)
T erytoria brytyjskie, n ie liczą c m a ją ceg o status d o m in iu m i sta n o w ią cego

od ręb n y p rob lem Z w ią zk u P o łu d n iow ej A fry k i (Z P A ), d z ie liły się na d w a o d
rębne obszary, p r ze d z ie lo n e pasem p osiadłości francuskich - A fry k ę Z ach od
nią i W schodnią, p rzy czym w tej ostatniej w y d z ie lo n o jeszcze część p ołu d n io
w ą, zło żo n ą z dw ó ch części R odezji oraz Niasy. Cechą charakterystyczną Bry
tyjskiej A fry k i Zachodniej (N ig erii, Z łoteg o W yb rzeża , Sierra L eo n e i G am bii)
był, z jed n ej strony, zu pełn y n iem al b rak o sadn ik ów europejskich i azjatyckich,
z drugiej zaś obecność w ca le liczn ej, ja k na w arunki afrykańskie, ro d zim e j in
teligen cji. W A ch im o ta na Z łotym W y b rze żu i w Ib ad an ie w N ig e rii p o w sta ły
w 1948 roku uniw ersytety, których absolw en ci o d w o ły w a li się d o w ielk ich
tradycji istniejących n iegdyś tutaj śred n iow ieczn ych m on arch ii. P o d k o p y w a
ło to w ła d z ę brytyjską, op iera ją cą się na „rządach pośredn ich ” , s p ra w o w a
nych rękam i n a c ze ln ik ó w szczep o w ych , p r z e c iw którym , ja k o „a g e n to m im
p eria lizm u ” , zw ra ca li się m ło d z i intelektualiści. N a Z ło tym W y b rze żu na ich
czele - po secesji z dom in u jącej dotąd, u m iark ow an ej p a rtii U G CC ( United
Gold Coast C o m e n tio n ) - stanął w yk szta łco n y w U S A i A n g lii K w a m e Nkru-
mah, zakładając w 1949 roku K o n w en t Partii L u d o w e j ( C o m e n tio n People’s
P a rty ), rzu cający hasło p e łn e g o sam ostan ow ien ia. W N ig e rii, z d o m in o w a n e j
p rze z kon flikt islam skiej P ó łn o cy z anim istyczn o-chrześcijańskim , p o d z ie lo
nym m ię d zy lu dy Joruba i Ib o Południem , N a m d i A z ik iw e z a ło ży ł w 1944 roku
N a ro d o w ą R a d ę N ig e rii i Kam erunu (N C N C ), m ającą am bicje o g ó ln o n ig e ry j-
skie. A kcja A zik iw e, przedstaw iciela Ibo, przyspieszyła pow stan ie polityczn ych
partii Jorubów. W szystkie te w ystą p ien ia , choć m ające o g ra n ic z o n y zasięg,
skłon iły B rytyjczyk ó w - m im o prób p rze ciw d zia ła n ia (a re s zto w a n ie Nkrum a-
h a ) - d o ro zw a żen ia p la n ó w u sa m o d zieln ien ia kolon ii.
Cechą Brytyjskiej A fry k i W schodniej (K enii, U ga n d y i Tanganiki) była o b ec
ność stosu n kow o liczn ej lu dn ości eu rop ejsk iej i a zjatyck iej. N a jja sk ra w s zy
p rzykład stan ow iła Kenia, g d zie p rócz 6 m in a u to ch ton ów m ieszkało 100 tys.
A z ja tó w i 40 tys. Europejczyków. W ięk sza część tych ostatnich żyła w sto łecz
nym N a irob i, ale w rękach 4 tys. spośród nich zn a la z ły się n ajlep sze teren y
roln icze, tak zw a n e Białe W z g ó r z a (o k o ło 12 tys. m il2). K on flikt o W z g ó r z a -
t o c z o n y m ię d z y o sa d n ik am i a n a jlic zn iejszy m w kraju, p o n a d m ilio n o w y m
lu d em Kikuju - zd o m in o w a ł p ie rw s z e lata p o w o jen n ej Kenii. S p o tę g o w a ła go
pauperyzacja Kikuju, napływ ających z ubożejących w si d o miast, oraz poczu cie
rasistow skiej w y ższo ści ze stron y osadników , choć nie b y ło o n o - w p rze c i
w ie ń s tw ie d o A fry k i P o łu d n io w ej - p o p ieran e p rze z rząd. In aczej n iż w A fr y
ce Zach odn iej, w Kenii in teligen cja ro d z im e g o p o ch o d zen ia b yła n a d er n ie
liczna. N ie m n iej w 1944 roku p o w sta ł Z w ią z e k A fryk a ń sk i Kenii (K A U ), na
k tó reg o c z e le stanął w d w a lata p o tem Jom o Kenyatta, w yk s zta łco n y za g ra
nicą p rze d sta w ic iel Kikuju. N a za p leczu te g o b ą d ź co b ą d ź le g a ln e g o ruchu
- choć b e z p o ro zu m ien ia z n im - fo rm o w a ło się o d 1948 roku sp rzysiężen ie
p o d tajem n iczą, n ig d y n iew yja śn ion ą n a zw ą M au -M au , d ą żą ce d o z b ro jn eg o
usunięcia E uropejczyków .
114
W sąsiedniej U ga n d zie, liczą cej 5 m in m ieszkańców , b yło tylko 3,5 tys.

białych (i to n ie fa rm e ró w ), ale m ieszk a ło tam też 40 tys. A zja tó w . Kraj, in a
czej niż Kenia, składał się z au ton om iczn ych je d n o s te k plem ien n ych , z pół-
to ra m ilio n o w ą Bugandą na czele. N a to m ia st Tanganika, d a w n e tery toriu m
m a n d a tow e, b yła obszarem p o w ie rn ic z y m O N Z . Jedn a piąta gruntów , w tym
całość d o c h o d o w e j u p ra w y agaw y, zn a jd o w a ła się w ręku 5 tys. E u rop ejczy
ków, je d n a k p o ło że n ie A fry k a n ó w b y ło tu lep sze n iż w Kenii z p o w o d u m n iej
szego a grarn ego przelu d n ien ia. Sytuacja w tych d w ó ch krajach w y d a w a ła się
w m iarę stabilna. In aczej b y ło w Brytyjskiej A fry c e Ś rodkow ej, także ró żn o
rodnej rasow o. Tutaj je d n a k zn aczn a część z pon a d 2 00 tys. białej ludności,
której w ięk szo ść m ieszkała w R o d e z ji P o łu d n io w ej, składała się z m ó w ią cych
ję z y k ie m afrikaans Burów, p rzy b y s zó w z ZPA. Status P o łu d n io w ej R o d ezji,
m ającej o d roku 1923 rz ą d y p arlam en tarn e z g a b in etem o d p o w ie d z ia ln y m
p rzed zg ro m a d ze n iem , o scylo w a ł m ię d z y k o lon ią a dom in iu m . W p ły w P o łu
d n io w ej A fry k i - realizu jącej od roku 1948 ze w z g lę d n y m , ja k m n iem an o,
sukcesem dok tryn ę aparth eidu - n ęcił m iejsco w ych białych d o za stoso w a n ia
p od ob n ych ro z w ią z a ń ustrojow ych.
W p rze ciw ień s tw ie d o Brytyjczyków , preferu jących rzą d y pośrednie, celem
cen tralistyczn ych w ła d z francuskich b y ła ku ltu ralna i ję z y k o w a asym ilacja
m ie szk a ń có w sw ych kolon ii, co w C zarnej A fry c e w y d a w a ło się prostsze niż
w o d g ro d zo n y ch b arierą islam u krajach arabskich, n ie m ó w ią c ju ż o In doch i-
nach. Z ło żo n a z ośm iu te ry to r ió w (M au retan ia, Sudan i N ig e ria Francuska,
G órna W olta , S en egal, G w in ea, W y b rze że Kości S ło n io w e j i D a h o m e j) Fran
cuska A fry k a Z a ch o d n ia (A frią u e O ccidentale Franęaise, A O C ) b y ła krainą
w w ięk szo ści pu stynną i w zn a czn ej m ie rz e go s p o d a rc zo b e z w a rto ś c io w ą .
Sąsiednia Francuska A fry k a R ó w n ik o w a (A friąu e E ąu a toria l Franęaise, A E F )
o b e jm o w a ła c z te ry obszary: C zad, G abon, K o n g o Francuskie i U ban gi-S zari.
O prócz te g o te ry to ria m i p o w ie rn ic z y m i b y ły K am eru n i T ogo, a osob n ą p o
siadłość sta n o w ił M adagaskar.
U staw a z m aja 1946 roku nadała o b y w a te ls tw o francuskie całej lu dności
A O F o „statusie c y w iln y m c y w iliz o w a n y m ” , c z y li p o d leg a ją ce j francuskiem u
praw u (aw an s taki, ja k o w ym a g a ją cy np. w y rze czen ia się w ielo że ń stw a , w ca le
nie b ył o b iek tem z a b ie g ó w o g ó łu m ie szk a ń có w ). W ed łu g konstytucji z 1946
roku, p o w o łu ją cej d o życia U n ię Francuską, w y b o rc y w AEF, K am eru n ie i na
M a d a ga sk arze d z ie lili się na d w a k o legia , gru pu jące m ie szk a ń có w w z a le ż
ności o d p o sia d a n e go statusu („ c y w iliz o w a n e g o ” i „a u to c h to n ic z n e g o ” ) . N a
tom iast na teren ie A O F p o d z ia ł ten d o ty c z y ł je d y n ie w y b o r ó w d o w ła d z lo
kalnych, a nie d o parlam en tu w Paryżu. O w o ro zró żn ien ie na „o b y w a te li kul
tu ralnych i n ieku ltu ralnych ” w y ra ż a ć m ia ło brak rasizm u i w ia rę w e fran cu
ską mission civilisatńce. N iem n iej ordynacja w yb o rcza p rzy zn a w a ła tery to rio m
zam orskim i sto w a rzy szo n ym (ta ostatnia n a zw a d o ty czy ła o b sza ró w p o w ie r
n iczych ) n iep ro p o rcjo n aln ie m ałą liczb ę m iejsc w parla m en cie, zaś p rzy jęte
ro zw ią za n ia w y r a ź n ie fa w o r y z o w a ły E u ropejczyków . W dodatku p rzy sw a ja
ją c y sobie francuską kulturę A fry k a n ie nie m o g li n ie za u w a żyć, że cechu je ją
115
b o g a te d z ie d z ic tw o id e i n acjon a listyczn ych , re w o lu cyjn yc h i radykaln ych .

Kierując się nimi, L eo p o ld Sedar Senghor, poeta i w sp ółtw órca francuskiej kon
stytucji 1946 roku, z a ło ż y ł w 1948 roku w D a k a r z e S enegalski B lok D e m o
kratyczn y (B D S ). J ego g łó w n y m ry w a le m b yła p ow stała w 1946 roku Ras-
sem blem ent D em ocratiąu e A frica in (R D A ), na czele której stał n a w ró co n y na
ch rześcijań stw o syn n aczeln ik a p lem ien n eg o, F e lix H ouphou et-B oign y.
N a M adagask arze, za m ieszk a łym p rze z ludność p o ch o d zen ia nie afryk a ń
skiego, le c z m a la jsk iego , g łó w n ą siłą p o lity c z n ą b y ł D e m o k ra ty c zn y Ruch
M algask i O d ro d zen ia (M D R M ), posia d a ją cy w roku 1946 trzech p o s łó w w e
francuskim p arlam en cie. G ru p o w a ł o n g łó w n ie lu dn ość H o w a , z której d o
m inacją na w ysp ie b ezsk u teczn ie w a lc z y ła adm in istracja kolon ialn a. W m ar
cu 1947 roku M D R M w z n ie c ił zb ro jn e p o w stan ie, które p o ch ło n ęło o g ó łe m
80 tys. ofiar, w tym parę tysięcy francuskich osadników . Reakcja rzą d u była
b e z w z g lę d n a , a trzech p o s łó w m algaskich skazano na w ie lo le tn ie w ię z ie n ie .
A fry k a belgijska, z ło żo n a z o g ro m n e g o K on ga i tery toriu m p o w ie rn ic z e g o
Ruanda-U rundi, ch a ra k tery zo w a ła się p o łą czen iem go sp o d a rc ze g o w zro stu
z odsu n ięciem tu b y lc ó w o d w szystkich, d ru g orzęd n ych n aw et, o rg a n ó w rzą
d o w ych . W skład w ła d z y w y k o n a w czej nie w c h o d z iły w o g ó le żadn e o sob y
w y b ie ra n e , a za sia d a jąca p r z y g u b e rn a to rze ge n e ra ln y m R a d a ( Conseil de
gouvernem ent) m iała tylko u praw n ienia doradcze. Ośw iata, p row a d zon a g łó w
nie p rze z szkoły m isyjne, robiła szybkie postępy, ale k on cen trow a ła się pra
w ie w y łą c z n ie na szczeblu p o d sta w o w ym . K ongijska in te ligen cja de fa c to nie
istniała, nie b y ło też czarnych o fic e r ó w w 25-tysięczn ej arm ii kolon ii. W r ó w
nie arbitralny sposób rzą d zo n e b y ły posiadłości portugalskie (A n g o la , M o z a m
bik, W ysp y Z ie lo n e g o Przylądka, Ś w ię te g o Tom asza i K sią żęca ), z tym że g o
spodarka i o św ia ta b y ły tam w zły m stanie.
Spośród jed yn ych d w ó ch n iepodległych państw Czarnej A fryki, Etiopia, pod
restau row aną w ła d z ą cesarza H a jle Selasje I, p o zo sta w a ła - m im o p ew n ych
tarć zw ią za n ych z w y c o fa n ie m w o js k brytyjskich - obszarem stabilnym , a je j
w ła d c a cieszył się na k on tyn en cie zn a czn ym prestiżem . N ie m o żn a b y ło te g o
p o w ie d z ie ć o p o ło żo n e j na p r z e c iw le g ły m krańcu A fry k i - Liberii. R zą d zo n a
od roku 1944 p rzez prezyden ta W illia m a V. Tubm ana (k tó ry w ła d a ć m iał p rzez
27 la t !), o w ła d n ię ta b yła kon fliktam i m ię d z y rzą d zą cą elitą, z ło żo n ą z p o
to m k ó w w y z w o lo n y c h am erykańskich n iew oln ik ów , a o lb rzym ią w iększością,
składającą się w szela k o z m o za ik i aż 27 gru p etn icznych. P o ten cja ln y k o n
flik t o d su w a ła n ieco w czasie zn a k o m ita koniunktura na kauczuk, b ęd ą c y
g łó w n y m b o g a c tw e m kraju.
116
29. AFRYKA POŁUDNIOWA: ZWYCIĘSTWO APARTHEIDU
29. AFRYKA POŁUDNIOWA: ZWYCIĘSTWO APARTHEIDU
O b d a rzo n y p rze z B ry ty jc zy k ó w w 1910 roku statusem d o m in iu m Z w ią z e k

Połu dn iow ej A fry k i różn ił się od pozostałych k rajó w kontynentu nie tylko tym ,
że ja k o je d y n y b ył obszarem m a so w ej im igra cji E u ropejczyków , ale p rze d e
w szystk im z tej racji, że tra w ią ce g o p ro b le m y ra so w e nie m ia ły nic w s p ó l
n ego z w p ły w a m i o d le g łe j m e tro p o lii, ale b y ły p o w o d o w a n e p rze z gru p y od
d a w n a tam za d o m o w io n e . U p rogu la t p ięćd ziesią tych z 12,6 m in lu dności
ZPA p o to m k o w ie E u ro p ejczyk ó w sta n o w ili 2 0 ,9 % (2 ,6 m in ), w ś ró d których
d w ie trzecie b yło Buram i, w y w o d z ą c y m i się z H olan dii, lecz m ó w ią cym i w ła s
n ym ję z y k ie m afrikaans i u w a ża ją cym i się za o sob n y naród. D o A fry k i P ołu
d n io w ej p rzy b y li o n i w X V II w ieku , ró w n o cześn ie z n ap ływ a ją cą z p ó łn o c y
kontynen tu lu dn ością Bantu, liczą cą z k o lei 8,53 m in (6 7 ,5 % ). R esztę m ie sz
ka ń ców kraju tw o rzy li M u laci (1,1 m in - 8 ,7 % ) i A zjaci, g łó w n ie Indusi, osied
li z regu ły w N a ta lu (3 6 7 tys. - 2 ,9 % ).
W alk a ZP A u boku W ie lk ie j B ryta n ii w cza sie II w o jn y ś w ia to w e j b yła
w p ierw szy m rz ę d zie d z ie łe m p rem iera Jana Christana Smutsa, lib era ln eg o
p o lityk a burskiego, je d n e g o z tw ó r c ó w L igi N a rod ó w , a p o tem O N Z i je j D e
klaracji P ra w C zło w iek a . Z a w sze probrytyjski p rem ier u tracił je d n a k w ła d z ę
po klęsce w yb orczej 1948 roku na rzecz Partii N a ro d o w e j (Nasionale P a rty )
D aniela M alana, w ro ga nie tylko kolorow ych, lecz także A n g lik ó w i Żydów. C e
lem n acjon alistów burskich, których h egem on ia trw a ć m iała n iep rzerw an ie do
roku 1990, stało się u trzym an ie suprem acji białych w ZPA, a ich w yn iesien ie
i rosnąca determ in acja sp o w o d o w a n e b y ły n iew ą tp liw ie postępującym ro zp a
d em Im periu m Brytyjskiego i sięgającym A fry k i procesem dekolonizacji.
Id eą rzą d zą cych stał się aparth eid ( w języ k u afrikaans „o d ręb n o ść” ). For
m a ln ie o zn a cza ć m iał on n iem ającą nic w s p ó ln e g o z ra sizm em zasadę o sob
n e g o i a u to n o m iczn eg o ro z w o ju różnych ras. Już je d n a k w sw ej o św ieco n ej
fo rm ie teoretyczn ej był fikcją, skoro rzek om o sam orządn e ob sza ry Bantu p o d
leg a ć m ia ły rz ą d o w i cen traln em u , z ło żo n e m u w y łą c z n ie z białych. W prak
tyce n atom iast aparth eid b ył p o prostu d o ktryn ą ra so w ej w y żs zo ś c i b ia łe g o
czło w iek a , sz c z e g ó ln ie popu larn ą - ja k ongiś w U SA p rze d w o jn ą secesyjną
- w śró d u boższej lu dności o tym k o lo rz e skóry. S a n k cjo n o w a ły go, w y d a n e
w okresie r z ą d ó w M a la n a (1 9 4 8 - 1 9 5 4 ), k o lejn e u sta w y p rze c iw d z ia ła ją c e
ten d en cjom in tegra cyjn ym . N a jg ło ś n iejs zy m i z nich były: zakaz z a w ie ra n ia
m a łże ń s tw m ieszan ych (1 9 4 9 ) i to w a rzy szą c a m u Ustawa o n iem oralności,
ro zszerza ją ca g o na n iefo rm a ln e zw ią z k i m ię d zy ra so w e, o ra z Ustawa o reje
stracji ludności (1 9 5 0 ), nakazująca klasyfikację i o d n o to w a n ie w tzw. Rejestrze
N a ro d o w y m rasy k a ż d e g o m ieszkańca kraju. D ane te, w p isa n e d o d o k u m en
tó w osobistych, d e c y d o w a ć m ia ły o m iejscu p racy i zam ieszkan ia. W ro ta do
tych u staw o tw o r z y ł zresztą ju ż Smuts, od b ierają c lu dn ości k o lo ro w e j w ie le
p ra w z w y b o rc zy m i w łą czn ie , a to w n a d zie i pozysk a n ia sw ych burskich ro
d a k ó w d o p o lityk i probrytyjski ej.
117
Nieunikniony sprzeciw w ob ec apartheidu byt w jakiejś m ierze opóźniany dzięki

znakom itej koniunkturze gospodarczej, p o n iew a ż ludność ZPA cieszyła się bez
porów nania w yższą stopą życiow ą niż m ieszkańcy innych krajów kontynentu,
a m ogła też liczyć na lepszą opiekę lekarską i w ykształcenie. Lecz w łaśnie ta re
latyw nie dobra pozycja ekonom iczna czyniła apartheid trudnym do zniesienia,
tym bardziej że je g o kolejne ustaw y w p row a d zan o w życie, nie ukryw ając p o
gardy. S zczególnie poszkodow ana czuła się stosunkowo bogata i w ykształcona
społeczność hinduska, India zaś odegrać miała głów ną rolę w m obilizow aniu prze
ciw A fryce Połu dn iow ej O N Z i m iędzyn arodow ej opinii publicznej.
30. AUSTRALIA I NOWA ZELANDIA
W y b o ry p arlam en tarn e w 1946 roku w A u stralii p o tw ie rd z iły d o m in a cję A u

stralijskiej Partii P racy (A L P ) w życiu p o lityczn ym kraju. R ó w n o cześn ie z w y
boram i p rze p ro w a d zo n o trzy referenda - w spraw ie reform y system u u b ezp ie
czen iow ego, o zaprow ad zen iu pań stw ow ej kontroli nad h an dlem p o d sta w o w y
m i tow a ra m i o ra z o zasadach zatrudnienia w przem yśle. Za w szystkim i tym i
spraw am i o p o w ie d z ia ła się w ięk szość głosu jących, lecz, zg o d n ie z p ra w em
australijskim, w ym aga n a była jeszcze aprobata w iększości stanów, czyli części
składow ych federacji. Stany z g o d z iły się tylko na reform ę u b ezp iec ze n io w ą ,
odrzu cając d w ie p o zosta łe sprawy.
D uże kontrow ersje w z b u d ziła decyzja rządu o n acjon alizacji banków. K w e
sta ta z d o m in o w a ła w y b o r y lok a ln e 1946 roku, które p rzy n io sły labu rzystom
p ew n e straty.
W lu tym 1946 roku A u stralia uzyskała o d O N Z m an dat p o w ie rn ic z y nad
N o w ą G w in eą i Nauru. W styczn iu 1947 roku C anberra gościła kon feren cję
p o św ięco n ą p ro b le m o m ro zw o ju e k o n o m iczn eg o i s p o łe c zn e g o regio n u O ce
anii P ołu d n iow o-W sch od n iej, w której u czestn iczyły w szystk ie kraje za a n g a
ż o w a n e w sp ra w y tej części św iata. A u stralia w y r a ź n ie w id z ia ła się w ro li
re g io n a ln e g o lid era , p o p ie ra ją c in te re s y sąsied n ich państw. P r z y k ła d o w o ,
w sierpniu 1947 roku p rzed sta w iciel A u stralii zd e c y d o w a n ie p o p a rł na foru m
R a d y B e zp ieczeń stw a O N Z In d o n e zję w je j sp o rze z H olan d ią .
K on feren cja Brytyjskiej W sp ó ln o ty N a r o d ó w w 1948 roku u p o w a żn iła A u
stralię d o rep rezen tow a n ia in te resó w C om m onw ealt na D a lek im W sch od zie.
K on sekw en cją te g o b y ło o b jęcie p rze z A u stralijczyka d o w ó d z tw a nad b ry ty j
ską m isją w o js k o w ą w o k u p ow a n ej Japonii.
Po za W ielk ą B rytanią g łó w n y m partn erem A u stralii stały się Stan y Z je d
n oczon e. W 1947 roku oba pań stw a p o d p isa ły u m o w ę w ojs k o w ą , p rze w id u
ją c ą regu la rn e k on su ltacje d o w ó d z t w m a ryn a rk i w o je n n e j. W stosunkach
australijsko-am erykańskich n ie zabrakło w sza k że napięć. A u stralia n iech ęt
nie p a trzyła na p o czyn a n ia U SA, których cele m b y ło przek ształcen ie O cean ii
118
w am erykań ską strefę w p ły w ó w . A u stra lia n ie ch ciała te ż p rzy z n a ć siłom

am erykań skim p ra w d o korzystania z b a z na sw ym terytoriu m .
W okresie p o w o jen n y m bard zo pom yślnie ro zw ija ła się gospodark a austra
lijska. D o kraju n a p ły w a ły liczn e k a p ita ły za gra n iczn e, g łó w n ie brytyjsk ie
i am erykańskie. A u stralia p rze ży w a ła okres o ż y w io n e j in du strializacji, p o d e j
m o w a n o am bitne in w estycje w przem yśle i roln ictw ie. D obra koniunktura i so
cjaln e d zia ła n ia w ła d z sp o w o d o w a ły, że p o z io m b ezro b o cia b y ł niski i nie
p rzek ra cza ł 6% . W e w rześn iu 1947 roku ro b o tn icy o trzy m a li tzw . fed era ln ą
kartę a rb itra żo w ą , która określała ich u p ra w n ien ia , a także w p ro w a d z o n o
w te d y 4 0 -g o d zin n y ty d zie ń pracy. Tym sam ym z re a liz o w a n e zosta ły postu la
ty, w im ię k tórych rok w cześn iej p rze p ro w a d zo n o serię strajków.
D o A u stra lii m a s o w o n a p ły w a li im igra n ci, p rze d e w szystk im z W ie lk ie j
B rytanii i innych k ra jó w eu ropejskich. Ich in w en cja i chęć do p racy n a le ża ły
d o czyn n ik ó w stym u lujących ro z w ó j A ustralii.
B ezpośrednio p o zakończeniu w o jn y rzą d zą cy w N o w e j Zelan dii laburzyści
p rzy s tą p ili d o re a liza c ji p ro g ra m u s z e r o k ie g o in te rw e n c jo n iz m u p a ń stw a
w p rocesy gospodarcze. P rze p ro w a d zo n o w p ie r w n a cjon a liza cję Banku N o
w e j Z elan d ii, a p o tem u p a ń s tw o w io n o g ó rn ic tw o w ę g lo w e i transport lo tn i
czy. P o d jęto te ż re fo rm y o ch arakterze p o lityczn ym . W y ra z e m te g o b y ła li
k w id a cja g ło so w a n ia p lu ra ln ego (p o s z c z e g ó ln i w y b o rc y d y sp o n o w a li z ró ż n i
co w a n ą liczb ą g ło s ó w ), co w w aru nkach n o w o ze la n d zk ic h u p rz y w ile jo w a ło
lu dność w iejsk ą kosztem m ieszk a ń có w miast.
W y b o ry parla m en ta rn e w 1946 roku u ja w n iły rosnące w p ły w y o p o z y c y j
nej N o w o z e la n d z k ie j Partii N a ro d o w e j (N Z N P ), która zd o b y ła tylko 4 m an
d a ty m n iej n iż rzą d zą ca Partia P racy (L P ). N a r o d o w c y a tak ow a li la b u rzystó w
za n ad m iern ą ro z b u d o w ę funkcji państw a, co - ich zd a n ie m - m o g ło ok a za ć
się kiedyś n ieb ezp iec zn e dla w oln o ści.
Po w o jn ie N o w a Z elan d ia za in tereso w a ła się p rob lem a tyk ą m ię d zy n a ro
d o w ą i zd y n a m iz o w a ła sw oją p o lityk ę zagran iczn ą. W y ra z e m tych ten d en cji
b y ło m .in. z a ło ż e n ie p r z e d s ta w ic ie ls tw d y p lo m a ty c z n y c h w W a s zy n g to n ie
i M o sk w ie. W 1947 roku N o w a Z elan d ia p rze jęła m an dat O N Z nad Sam oa
Zach odn im , którem u rok p ó źn iej p rzy zn a ła du żą au ton om ię.
N o w a Z elan dia p o d jęła też w ysiłk i na rzecz rozlu źn ien ia z w ią z k ó w z W ie l
ką Brytanią. 8 gru dn ia 1947 roku na w n io sek rządu n o w o z e la n d z k ie g o par
la m en t b rytyjsk i z m o d y fik o w a ł a k ty z roku 1852 i Statu t W estm in sterski,
w yp o sa ża ją c N o w ą Z ela n d ię w p ra w o do u sta n o w ien ia w ła sn ej konstytucji.
Z w ro t p o lity c z n y p rzy n io sły w y b o r y parla m en ta rn e w 1949 roku. Z akoń
c zy ły się one zw y c ię s tw e m N o w o z e la n d z k ie j Partii N a ro d o w e j, w w yn ik u c z e
go labu rzyści p o 14 latach sp ra w o w a n ia w ła d z y p rze szli d o o p o zy cji.
P o d o b n ie ja k A u stralia, ró w n ie ż N o w a Z elan d ia stała się krajem im igra-
cyjnym . A b y za p o b iec n iek o n tro lo w a n em u n a p ły w o w i im igra n tów , w 1947
roku rzą d w p ro w a d z ił s z c z e g ó ło w e w y m a g a n ia im igra cyjn e, które u p rz y w i
le jo w a ły sp ecja listów i w y k w a lifik o w a n y c h robotników , p och od zą cych z W ie l
kiej B rytanii ora z k ra jó w E u ropy P ółn ocn ej.
119
C ZĘŚĆ II
APOGEUM ZIMNEJ WOJNY

( 1948 - 1956 )
31. REPUBLIKA FEDERALNA NIEMIEC - STABILIZACJA I POSTĘP
K an clerz R F N K onrad A d en a u er z w ie lk ą u w agą o b s e r w o w a ł w yb u ch i n a

stępnie p rz e b ie g w o jn y koreańskiej. Korea, tak ja k N ie m c y p o w o jn ie została
p o d z ie lo n a i kan clerz o b a w ia ł się, że azjatycki k o n flik t m o ż e sta n ow ić p rób ę
gen era ln ą p rze d p o w tó rz e n ie m te g o sa m ego w N ie m czech . M ia n o w ic ie , nie
w yk lu cza ł, iż za ch ęcon e p rze z Stalina N ie m c y W sch od n ie m o g ą pójść w śla
d y K orei P ółn ocn ej i sp rób ow a ć zjed n o c zy ć N ie m c y siłą, rozcią ga ją c je d n o
cześn ie k om u n izm na ca ły kraj. W ła d z e n iem ieck ie n ie k ry ły ro zcza ro w a n ia
faktem , że m ocarstw a zachodn ioeu ropejskie, tj. Francja i W ielk a Brytania, nie
w yk a zu ją silnej d eterm in a cji p rze ciw sta w ien ia się k o m u n izm o w i, co ilu stro
w a ła ich dość p o w ś c ią g liw a reakcja w o b e c w o jn y koreańskiej.
Tw arda p o sta w a A d en a u era w sp ra w ie koreańskiej p rzyn iosła m u u zn a
n ie w o czach A m eryk a n ó w . W y ra z e m te g o b y ła z g o d a S ta n ó w Z je d n o c z o
nych na rem ilita ryza cję N ie m iec, co o g ło s iły o n e w dek laracji n ow o jo rsk iej
z 18 w rześn ia 1950 roku. S p raw a ta w y w o ła ła liczn e kon trow ersje n ie tylko
w Europie (p o c z ą tk o w o b a rd zo n iech ętna tem u b yła Francja), ale i w sam ych
N ie m czech . P rze c iw s ta w ia ją c y się p o lity ce A d en a u era w tej k w estii m in ister
sp ra w za gra n iczn ych G e o rg H ein em a n n z re z y g n o w a ł z z a jm o w a n e g o u rzę
du, a p o tem p rze s z e d ł n a w et z CD U d o SPD. W ie lu innych k rytyk o w a ło p la
n y u tw o rzen ia n iem iec k iej arm ii, g ło szą c h asło „b e z e m n ie ” ( Ohne M ic h ).
A d en a u er n ie p o d z ie la ł te g o rodzaju obaw, w ierzą c, że d em ok ra tyczn e pań
stw o n iem ieck ie p o tra fi z b u d o w a ć d em ok ra tyczn ą arm ię, której ce le m nie
b ę d zie agresja, le c z o bron a pokoju.
W ejście w życie dek laracji n ow o jorsk iej - co n astąpiło 6 m arca 1951 roku
- b y ło ró w n o zn a czn e z re w iz ją Statutu O ku pacyjnego. D eklaracja w y ra ż a ła
z g o d ę ró w n ie ż na to, a b y R F N p o w o ła ła w ła sn e m in isterstw o sp ra w z a g ra
nicznych oraz n aw iązała stosunki dyplom atyczn e z innym i państwam i. Funkcję
m inistra sp ra w za gra n iczn ych p rze ją ł sam A den au er, co b y ło pod k reślen iem
o lb rzy m iej w a g i, ja k ą N ie m c y Z a ch o d n ie p rzy w ią zu ją d o za ga d n ień m ię d z y
n arod ow ych .
Pełna stabilizacja stosu nków w e w n ę trz n y c h ora z u reg u low a n ie p o d s ta w o
w y c h sp ra w na arenie m ię d z y n a ro d o w e j skłon iło m ocarstw a za ch o d n ie do
fo rm a ln e g o o g ło s ze n ia za k oń czen ia stanu w o jn y z N iem ca m i. 9 lipca 1951
roku ja k o p ie rw s z a o gło siła to W ielk a Brytania, 13 lipca 1951 roku zro b iła
to Francja, a 19 p a źd ziern ik a 1951 - S tan y Z je d n o czo n e.
18 k w ietn ia 1951 roku R F N zn a la zła się w śró d krajów , które p o d p isa ły
w Paryżu traktat za łożycielsk i Europejskiej W sp ó ln o ty W ęgla i Stali (E W W iS ).
P o tw ie rd z a ło to, że R epu blika Federaln a staje się in tegra ln ą częścią d e m o
k ra ty czn eg o św ia ta za ch o d n iego . W kon sek w en cji p rzystą p ien ia d o E W W iS
R F N p rze sta ły o b o w ią z y w a ć w s z e lk ie ogra n iczen ia , d o tyczą ce produ kcji sta
li. O tw a rło to też b ezp o śred n io d ro g ę d o zn iesien ia Statutu Z a g łęb ia Ruhry
i zaprzesta n ia d zia ła ln ości p rze z M ię d z y n a r o d o w y Z a rzą d Z a g łęb ia Ruhry.
123
CZĘŚĆ II. Apogeum zimnej wojny (1948-1956)
26 m aja 1952 roku W ielk a Brytania, Francja, U SA i RFN p o d p isa ły w Bonn

układ p rzy zn a ją cy N ie m c o m Z ach odn im n iem a l ca łk o w itą su w erenn ość (n ie
m o g ły on e d e c y d o w a ć w k w estii z je d n o c ze n ia N ie m ie c ), k tó ry p o p u la rn ie
zw a n o u kładem gen eraln ym bądź traktatem o N iem czech . W spom n ian y układ
za stęp o w a ł d o tąd o b o w ią zu ją c y Statut Okupacyjny. R F N została z o b o w ią z a
na d o przystąpienia d o Europejskiej W sp óln oty O bronnej (E W O ), której układ
za łoży cielsk i p odpisan o 27 m aja 1952 roku w Paryżu. Jed n ocześn ie z a g w a
ra n tow a n o w ojsk om p a ń stw zach odn ich p ra w o d o d a lszeg o stacjon ow an ia
na o b sza rze RFN.
Bundestag układ o u tw orzen iu E W O ra tyfik ow a ł 19 marca 1953 roku w ię k
szością g ło s ó w (2 2 4 g ło s y za, p rzy 165 głosach p r z e c iw ). S ta n o w czo p rze
ciw ko u k ła d o w i w ystą p ili o p o zy cy jn i socjaldem okraci. P o p o ra żce w g ło s o
w a n iu parla m en ta rn ym sk ierow a li on i spraw ę d o Trybu nału K onstytucyjn e
go, u w ażając, że układ musi być p rzy ję ty k w a lifik o w a n ą w ięk szo ścią g ło s ó w
w y m a g a n ą p rzy zm ia n ie konstytucji. P o n ow yc h w y b o ra ch z w o le n n ic y ukła
du d y sp o n o w a li ju ż taką w ła śn ie w iększością, co n a w et p rzy n ega tyw n ym
o rzeczen iu Trybunału K on stytu cyjn ego p rzesą d zało o je g o p o n o w n y m p rzy
jęciu . Tym czasem w iosn ą 1954 roku układu o E W O i, co za tym id zie, ukła
du o su w erenn ości R F N n ie ra tyfik o w a ła Francja. W ten sposób spraw a stała
się b e z p rz e d m io to w a .
6 w rześn ia 1953 roku o d b y ły się w R F N d ru gie w y b o ry parlam en tarn e.
R zą d K onrada A d en a u era , k tó ry u trzym ał się u w ła d z y p rze z pełn ą k a d en
cję, m ó g ł w y k a za ć się b a rd zo p o w a żn y m i o sią gn ięcia m i tak w p o lity ce za
gra n iczn ej, ja k i w e w n ę trz n e j. N ie m o g ło za tem d z iw ić d a lsze u m o cn ien ie
dom in acji chadeckiej fo rm acji CDU-CSU, która zd o b y ła 4 5 ,2 % głosów . O zn a
cza ło to przyrost aż 14,2% g ło s ó w w stosunku d o w y b o r ó w z 1949 roku. SPD
uzyskała 2 8 ,8 % głosów , zaś FD P - 9,5% . O bie te p a rtie n iezn a czn ie straciły.
D o Bundestagu w e s z ły pon adto: reprezen tu jący p rze s ie d le ń c ó w Z w ią z e k W y
p ęd zo n ych z O jc z y z n y i P o zb a w io n y ch P ra w (B H E ) ora z p ra w ic o w a Partia
N iem ieck a (D P ), które z tru dem p rzek ro czyły w y m a g a n y p rzez ordynację próg
5 % poparcia w skali ca łeg o kraju. Po w yb o ra ch w z m o c n io n y p o lity czn ie A d e-
nauer p o n o w n ie stanął na c zele gabin etu , b ęd ą c eg o koalicją CDU-CSU, FDP,
BHE i DP.
Skoro o w ew n ętrzn ej scenie politycznej m ow a, to w spom n ieć trzeba, że Try
bunał Konstytucyjny zd eleg a lizo w a ł d w ie partie, którym zarzucił dążen ie w sen
sie polityczn ym i progra m ow ym do p odw ażen ia ustroju RFN. I tak, 23 paździer
nika 1952 roku zd eleg a lizo w a n a została Socjalistyczna Partia R zeszy (S R P ),
u gru p ow an ie o ja w n ie an tydem okratycznym obliczu , w k tó rego id e o lo g ii p o
b rzm iew a ły w ątki o narodow osocjalistycznym charakterze, zaś 17 sierpnia 1956
roku - Kom unistyczna Partia N ie m iec (K P D ), gd yż je j n a w o ływ a n ia do re w o
lucji św ia tow ej i dyktatu ry proletariatu u znano za n iedopu szczaln e.
W sytu acji o d rzu cen ia p rze z Francję u kładu o E u ropejskiej W sp ó ln o cie
O bron n ej (E W O ), z k tó ry m sp rzężon a b yła sp ra w a su w eren n ości N ie m ie c
Zach odn ich, kan clerz A d en a u er o zn a jm ił 20 czerw c a 1954 roku, że n aród
124
n iem iecki nie m o że czekać w nieskończoność na odzyskanie suw erenności i że

ta spraw a musi być z a ła tw io n a n a w et w o b e c fiaska EW O. Z g o d z iły się z tym
rzą d y brytyjski i am erykański, które p o w ia d o m iły w ła d z e RFN , iż ich kraj
odzyska su w erenn ość b e z w z g lę d u na to, c z y układ o E W O zosta n ie ra ty fik o
wany, c z y te ż nie.
Republika Federaln a N ie m ie c u zyskała o stateczn ie su w erenn ość na m o cy
pakietu u k ła d ó w paryskich, podpisan ych 23 p a źd ziern ik a 1954 roku. Fran
cja i RFN za w a rły układ o nadaniu Zagłębiu Saary statusu eu ropejskiego w ra
m ach U n ii Z ach odn ioeu ropejskiej, o ile spraw a ta uzyska akceptację w p le b i
scycie zo rg a n izo w a n y m na tym teren ie. Taki pleb iscyt o d b y ł się 23 p a ź d z ie r
nika 1955 roku i w ięk szość głosu jących o d rzu ciła status eu ropejski Z a g łęb ia
Saary. W tej sytuacji o b sza r ten p o w ró c ił d o RFN. W ielk a Brytania, Francja,
U S A i R F N p o d p isa ły p roto k ół o zakoń czen iu okupacji N ie m ie c i przyzn a n iu
R F N su w ere n n o ś ci. W c ią ż je d n a k tr z y m o c a rs tw a z a c h o d n ie z a s tr z e g a ły
sobie za ła tw ia n ie w szelk ich spraw, d o tyczą cych z jed n o c ze n ia N ie m iec, trak
tatu p o k o jo w e g o o ra z statusu Berlina. D z ie w ię ć pań stw eu ropejskich p o d p i
sało z k o lei p roto k ół o p rzekształcen iu U nii Z a ch od n iej w U n ię Z a ch o d n io eu
ropejską, d o której p rzy ję to R F N i W łochy. W reszcie R ada A tlan tyck a za p ro
siła R F N d o przystą p ien ia d o NATO .
U k ła d y paryskie z 1954 roku - in aczej niż u k ła d y bońskie i paryskie z ro
ku 1952 - zo s ta ły szybko ra tyfik ow a n e p rze z za in tereso w a n e kraje, w tym
ró w n ie ż R F N ( w Bundestagu p r z e c h o d z iły on e sporą w ięk szo ścią g ło s ó w ).
Z ch w ilą ich w ejścia w życie, co n astąpiło 5 m aja 1955 roku, R epublika Fe
deraln a N ie m ie c stała się p a ń stw em su w erenn ym . 7 m aja 1955 roku p rzy
stąpiła d o U nii Z ach odn ioeu ropejskiej, a 9 m aja 1955 - d o N A TO .
T era z d o p ie r o p o w s ta ły w a ru n k i u m o ż liw ia ją c e re m ilita r y z a c ję kraju.
6 cz e rw c a 1955 roku u tw o rz o n o m in isterstw o obrony. R esort ten ob ją ł bliski
w s p ó łp ra c o w n ik A d en a u era - T h e o d o r Blank, a p o roku zastąp ił g o b a w a r
ski p o lity k CSU - Franz J o sef Strauss. 8 czerw c a 1955 roku A d en a u er ustą
pił ze stanowiska m inistra spraw zagranicznych, które objął H einrich v o n Bren-
tano z CDU. 7 lipca 1956 roku Bundestag u ch w a lił u staw ę o p o w szech n y m
o b o w ią zk u słu żb y w o js k o w ej. Tym sam ym p o ło ż o n e zo s ta ły p o d w a lin y pod
ro zw ó j Bundeswehry, sił zbrojn ych RFN. U staw a zakładała, iż d o c e lo w o o sią g
nie ona liczeb n o ść 500 tys. żołnierzy.
N arastające o d roku 1955 kon trow ersje p o m ię d z y ch adekam i a w o ln y m i
dem ok ra tam i z a c z ę ły p o w o d o w a ć pęk an ie koalicji rzą d zą cej. R ó żn ice zdań
d o ty c z y ły p o lityk i za gra n iczn ej, a także fo rs o w a n e g o p rze z A d en a u era p ro
jek tu n o w e j ord y n a cji w yb o rc ze j, sprzyjającej w ie lk im p a rtio m , k tó ry FD P
o d rzu ca ła ja k o b ezp o śred n io je j zagrażający. W rezu ltacie w lu tym 1956 roku
FD P opu ściła koalicję, p rze ch o d zą c d o o p o zy cji. Krok ten nie s p o w o d o w a ł
je d n a k u traty p rze z rzą d w ięk szości w p a rla m en cie, a co za tym id zie, A d e
n au er u trzym ał się u w ładzy.
W p o lity ce za gra n iczn ej R F N re a lizo w a ła kurs atlantycki. Całą sw oją p rzy
szłość w ią z a ła z d em ok ra cja m i za ch o d n im i, za ch o w u ją c w stosunku d o nich
125
przykładn ą lojaln ość. A d en a u er w ie d z ia ł, że N ie m c y m ają szansę na p o m y śl

n y ro z w ó j i za ch o w a n ie porządku d em o k ra tyczn ego tylko w ó w c z a s , g d y sta
ną się in tegraln ą częścią Zachodu. S ta n ow czo za tem rząd zach odn ion iem iecki
od rzu cił sfo rm u łow a n ą w m arcu 1952 roku p rze z Stalina o fe rtę z je d n o c z e
nia N ie m ie c p o d w a ru n k iem ich n eu tralizacji. R F N w y ra ża ła w o lę a k tyw n e
g o u czestn ictw a w e w szelk ich in icjatyw ach in tegracyjn ych E u ropy Z a ch o d
niej. R zą d A d en a u era n ie za p o m in a ł je d n a k o W sch odzie. W e w rześn iu 1955
roku kan clerz o d b ył głośn ą p o d ró ż d o M oskw y, w trakcie której d o szło do
n aw ią za n ia stosu nków d y p lom a tyczn ych m ię d z y R F N i ZSRR . W y n e g o c jo w a ł
w te d y także z w o ln ie n ie p rze z ZS R R 10 tys. je ń c ó w n iem ieckich .
D u żo u w a g i w ła d z e z a c h o d n io n ie m ie c k ie p o ś w ię c a ły sp ra w ie N ie m ie c
W schodnich. A d en a u er w ie lo k ro tn ie w y ra ż a ł n ad zieję, że je ś li R F N u d o w o d
ni sw oją siłę gospodarczą ora z p rzy w ią za n ie d o dem ok racji, to kom u n istycz
n y ustrój w N R D kiedyś się załam ie. B ardzo p rze ży w a n o w N ie m c ze c h Z a
ch odnich brutalne zd ła w ie n ie p rze z w ojsk a ra d zieck ie w czerw c u 1953 roku
an tykom u n istyczn ego p ow stan ia berlińskich robotników . A d en a u er n ig d y nie
u zn ał p a ń stw o w oś ci N R D . B ył inspiratorem tzw . d o k try n y H allstein a, która
m ó w iła , że R F N z e rw ie stosunki d y p lo m a ty czn e z k a żd ym p a ń stw em u zn a
ją c y m N R D . S pod d zia ła n ia tej d o k tryn y w y ję to w s za k że Z w ią z e k R a d zieck i,
co u zasad n ion o w y ż s z y m i racjam i n atu ry p o lityczn ej.
Lata 1 9 5 0 -1 9 5 6 to okres d y n a m ic zn eg o ro zw o ju go sp o d a rc ze g o N ie m ie c
Zachodnich. Skala te g o ro zw oju była tak duża, że p o w szech n ie m ó w io n o o j e
d yn ym w sw o im rodzaju „cu d zie go sp o d a rczy m ” . J ego arch itektem b ył m in i
ster gospodarki L u d w ig Erhard. Początki w sza k że nie b yły łatw e. Jeszcze u pro
gu lat pięćdziesiątych gospodarka kraju zn a jd ow a ła się w stanie głębokiej d e
presji. B ezrob ocie p rzek ra cza ło 10% , zaś h an del za gra n iczn y o d n o to w y w a ł
p o w a ż n y deficyt. W roku 1951 za in icjow a n o am bitn y program inwestycyjny,
a pań stw o szczególn ą w a g ę p rzy w ią z a ło d o b u d o w n ictw a m ieszk a n io w ego ,
które stało się sw oistym kołem n a p ęd o w y m całej gospodarki. Strategia w z r o
stu ek o n om iczn ego Erharda opierała się na polityce niskich podatków , tw o r z e
niu preferencji dla in w e sto ró w i osób oszczędzających, u trzym yw an iu stabil
n ej w a lu ty o ra z w p r o w a d z e n iu d o p rze m y s łu k lim a tu z g o d y s p o łe c z n e j
i w sp ó łp ra c y w ła ścicie li z robotnikam i. Z re a liz o w a n e w ciągu lat 1 9 5 0 -1 9 5 3
u sta w o d a w s tw o - u g ru n to w u ją ce system sp o łec zn ej go sp o d a rk i ry n k o w ej
- d a w a ło z w ią z k o m z a w o d o w y m p ra w o d o d e le g o w a n ia re p re z e n ta n tó w do
c ia ł z a rzą d za ją cy ch p rze d sięb io rs tw a m i, a tym sam ym z n a c zn y w p ły w na
proces d e c y z y jn y w zakładach.
Pom yślna koniunktura na rynkach m ięd zyn arod ow ych sprzyjała o ży w ien iu
zach odn ion iem ieckiej gospodarki. Koniunktura ta pow stała p o w ybu chu w o j
n y koreańskiej, k ied y to zn aczn ie zw ięk szyło się za p otrzeb ow a n ie na produ kty
n iem ieck iego przem ysłu cy w iln ego, g d y ż w tym zakresie u jaw n iła się pew n a
luka eksportow a, b o w ie m w ie le pań stw przestaw iło się na produkcję zb roje
n iow ą. W zros t eksportu p o b u d ził następnie im port, a gospodarka zachodn io-
niem iecka za częła in tensyw nie się rozw ijać. W roku 1952 o d n o to w a n o p o raz
126
32. TRAKTAT PAŃSTWOWY Z AUSTRIĄ
p ierw szy n a d w yżk ę w bilansie h an d lo w ym kraju, która w latach następnych

stale rosła. Z roku na rok p o w a żn ie spadała stopa bezrobocia, c ze g o nie za
trzym ał n aw et n ap ływ d o RFN kilku m ilion ow ej rzeszy u ciekin ierów z NRD .
D obra sytuacja gosp od a rcza i fin a n so w a u m o ż liw iła R F N spłatę z o b o w ią
zań m ię d zyn a ro d o w yc h . 27 lu tego 1953 roku N ie m c y Z a ch od n ie p o d p isa ły
w L o n d yn ie układ z 18 p a ń stw a m i-w ie rzyciela m i o spłacie d łu g ó w p r z e d w o
jen n y ch i p o w o jen n ych . O g ó ln a sum a tych d łu g ó w w yn o s iła 13,7 m ld m a
rek. T erm in ow a spłata o w y ch z o b o w ią z a ń sprzyjała a u to ry te to w i kraju. P o
d o b n ie d o b rz e na aren ie m ię d z y n a ro d o w e j od b iera n a b yła w o la R epu bliki
Federaln ej do w y p ła ty o d szk o d o w a ń dla osób p o k rzy w d zo n y ch p rze z N ie m
c y h itlero w sk ie. W latach 1 9 5 2 -1 9 6 4 R F N za w a rła u m o w y o te g o rodzaju
od szk o d ow a n iach z 13 pań stw am i. N a jw ięk s zą sumę, 3 m ld m arek, w y p ła
con o Iz ra e lo w i.
31 gru dn ia 1950 roku zm a rł w w iek u 80 lat, spraw u jący o d roku 1945 u rząd
p rezyd en ta A ustrii, K arl Renner. O b ie dom in u jące p a rtie p o lityczn e, tj. A u
striacka Partia L u d o w a (c h a d e c ja ) i S ocjalistyczna Partia A u strii, r o z p o c z ę ły
ryw a liza cję o za p ew n ie n ie prezyden tu ry sw ojem u p rzed sta w icielow i. C hadecy
zg ło sili H ein rich a Gleissnera, zaś socjaldem okraci bu rm istrza W ie d n ia - T h e
o d o ra K órn era. R o zstrzyg n ięc ie p rzyn iosła dru ga tura gło s o w a n ia z 21 m aja
1951 roku, która za p ew n iła zw y cięs tw o K órn erow i. N o w y s z e f państw a u trzy
m ał fu n kcjon u jący o d listopada 1949 roku k o a licyjn y rząd, k ie ro w a n y p rze z
c h a d eck iego k an clerza L e o p o ld a Figla.
Zaostrzające się spory m iędzypartyjne, a także z ły stan n astrojów sp ołecz
nych z u w agi na częste p o d w y żk i cen, skłon iły prezyden ta K órn era d o p rzy ję
cia dym isji rządu, co nastąpiło 28 październ ika 1952 roku. Z a rów n o chadecy,
ja k i socjaliści szli d o w y b o ró w pod hasłam i zm n iejszen ia p o d a tk ó w ora z za
p ew n ien ia krajow i w a ru n k ów szyb kiego ro zw oju gospodarczego. W w yborach ,
p rzep ro w ad zo n ych 22 lu tego 1953 roku, d w ie du że partie u zyskały n iem al tę
samą liczb ę g ło s ó w (ró żn ica m niejsza niż 1 % ). W parlam encie 74 m an daty
p rzy p a d ły chadekom , a 73 - socjalistom . 14 m iejsc poselskich za p ew n ił sobie
p o w stały w 1949 roku Z w ią zek N ieza leżn ych - u gru p ow an ie o w y ra źn ie na
cjonalistycznej orientacji, zyskujące poparcie w środow iskach byłych nazistów.
Sytuacja p olityczn a p o w stała p o w yb o ra ch zm u siła ch a d ek ó w i socjalistów
do p o n o w n e g o u tw o rzen ia koalicji rządzącej. Tym ra zem na stanow isko kanc
lerza ch adecja zgło siła Juliusa Raaba, k tó ry 2 k w ietn ia 1953 roku stanął na
cz e le rządu . P o d k on iec listop a d a 1953 roku w skład je g o ga b in etu w s z e d ł
b y ły kan clerz Figi, o b ejm u ją c tekę m inistra sp ra w za gran iczn ych .
127
R ząd Raaba en erg iczn ie zabrał się d o p rze p ro w a d za n ia re fo rm go sp o d a r

czych i socjalnych, odn oszą c zresztą dość szybko na tym p o lu znaczące suk
cesy. U dało się b o w ie m w krótkim czasie p o w strzym a ć w z ro s t cen, o p a n o
w a ć b ezro b o cie, u p o rzą d k o w a ć b u d żet p rzy jed n o czesn ej o b n iżce podatków ,
a także u sta b ilizow a ć szylin ga. N ie b a g a te ln e zn a czen ie dla p o p ra w y sytuacji
gosp od a rczej m iała też w yd a tn a p o m o c u d zielo n a Au strii p rze z pań stw a za
chodnie.
Rosnący n iep ok ój A u stria k ó w b u d ził p rze cią ga ją cy się coraz bard ziej brak
ro zstrzygn ięcia na arenie m ię d zy n a ro d o w ej d e fin ity w n e g o statusu p o lity c z
n o -p ra w n e g o ich kraju. Status A ustrii, ja k i w y t w o r z y ł się p o za k oń czen iu
w ojny, b y ł w sza k p r o w iz o r y c z n y i na d o d a tek n ie d o końca jasny. To w w a
runkach u trzym u ją cej się zim n ej w o jn y r o d z iło spore n ie b e z p ie c ze ń s tw a .
Austria została b o w ie m p o d zie lo n a na c zte ry strefy oku pacyjne, które p rzy
p a d ły w ie lk im m ocarstw om . R ep rezen tu jąca je R ada S oju szn icza sta n o w iła
w ła d z ę n a jw y ższą w kraju i w ła d n a była u n ie w a żn ia ć w s z e lk ie u staw y par
lam en tu au striackiego, pod w a ru n k iem jed n a k że, iż m ocarstw a b ęd ą w d a
nej sp ra w ie jed n o m yś ln e. W gru ncie rz e c z y w ię c p a rla m en to w i au striackie
mu u d a w ało się p ro w a d zić n orm alną pracę u sta w o d a w czą tylko d zięk i tem u,
że sp rzeczn o ści in te resó w m ię d z y U SA , W ielk ą B rytan ią i Francją a ZS R R
u n ie m o żliw ia ły z g o d n e d zia ła n ie mocarstw.
W ła d z e w W ied n iu b y ły ży w o tn ie zain teresow an e p rze rw a n ie m stanu oku
pacji i d o p ro w a d z e n ie m d o o d tw o rz e n ia p ełn ej su w erenn ości kraju. C zy n iły
za tem w szystko, aby m ocarstw a p o d p isa ły z A u strią traktat pań stw ow y. O d
1946 roku w o d n iesien iu d o niej p o słu giw a n o się b o w ie m term in em „traktat
p a ń s tw o w y ” , ja k o że Austria nie p ro w a d ziła w o jn y z koalicją a n ty h itlero w
ską i w rezu ltacie n ie m ia ła tu za stosow a n ia fo rm u ła traktatu p o k o jo w e g o .
Pom im o liczn ych rokow ań m iędzysoju szniczych, spraw a traktatu p a ń stw o
w e g o z A u strią zn a jd o w a ła się w m a rtw y m punkcie. Z n ie c ie rp liw io n y rząd
austriacki 31 lipca 1952 roku sk iero w a ł m em ora n d u m d o w szystkich państw,
z k tó rym i W ie d e ń u trz y m y w a ł stosunki d y p lo m a ty czn e , sta w iają c postu lat
w y c o fa n ia w o js k soju szniczych z tery toriu m kraju i p od n oszą c argum ent, że
Austria zn ajdu je się w c ią ż w gorszym p o ło że n iu n iż w ie le pań stw u czestn i
czących w w o jn ie p o stronie N ie m iec. A u striacy in ten syw n ie za b iega li, aby
spraw a ich kraju trafiła na foru m O N Z. Tak się zresztą stało i 20 grudnia 1952
roku O N Z , uchw alając specjalną rezolu cję, za a p elow a ła d o czterech m ocarstw
o szybkie n a w ią za n ie ro z m ó w w sp ra w ie traktatu z Austrią. A p e l ten skłonił
USA, W ie lk ą B rytanię i Francję do p o w zię c ia in ic ja ty w y i z a p ro p o n o w a n ia
M o sk w ie n aw ią za n ia po n o w n ych n egocjacji w spraw ie Austrii. Po śm ierci Sta
lina k ie ro w n ic tw o ra d zieck ie z a c z ę ło w y k a z y w a ć w o lę o sią gn ięcia k om p ro
misu w tej spraw ie, co s p o w o d o w a ło postęp w n egocjacjach . K lim at m ię d z y
n a r o d o w y p o p r a w ił się je s z c z e z c h w ilą za k o ń c z e n ia w o jn y korea ń sk iej.
W szystko to z ro d z iło w reszcie w aru n k i u m o żliw ia ją ce sfin a liz o w a n ie trakta
tu p a ń s tw o w e g o z Austrią.
128
Z w ią z e k R a d zieck i u za le żn ia ł je d n a k sw ą z g o d ę na ro z w ią z a n ie k w estii
austriackiej o d z ło żo n e j fo rm a ln ie p rze z Austrię deklaracji, że n ig d y w p r z y
szłości nie przystąpi d o ża d n e g o sojuszu w o js k o w e g o . S p ra w ie tej p o ś w ię c o
ne b y ło z a w a rte 15 k w ietn ia 1955 roku p rze z ZS R R i A u strię p o ro zu m ien ie,
z w a n e m em o ra n d u m m oskiew skim , na m o c y k tó reg o strona austriacka z o
b o w ią za ła się, że uroczyście p roklam u je w ieczy s tą n eu tralność s w e g o kraju.
Tym sam ym u sunięte zo s ta ły ostatnie p rze s zk o d y i traktat p a ń s tw o w y z A u
strią m ó g ł być p o d p isa n y ZSRR , g o d z ą c się na n eu tra liza cję Austrii, ż y w ił
n ad zieję, że d o p ro w a d z i to te ż z czasem d o n eu tra liza cji N ie m iec.
15 m aja 1955 roku w trakcie k o n feren cji m in istró w sp ra w zagra n iczn ych
czterech m o ca rstw i Au strii w W ie d n iu uroczyście p odpisan o doku m en t z a ty
tu ło w a n y Traktat państw ow y w sprawie odbudow y niezawisłej, dem okratycznej
A u s trii. M o c ą te g o traktatu S ta n y Z je d n o c z o n e , W ie lk a B rytan ia, Francja
i Z w ią z e k R a d zieck i u zn a w a ły A u strię za p a ń stw o su w erenn e i d em o k ra ty cz
ne, o św ia d cza ją c za ra zem , iż b ęd ą sza n o w a ć je j n ieza w isłość i in tegraln ość
terytorialn ą. Austria m iała p o zo sta w a ć w granicach z 1 stycznia 1938 roku.
M ia ła być p a ń stw e m d em o k ra ty czn y m , respektu jącym p ra w a m n iejszo ści
n a ro d o w y c h i n ied o p u szcza ją cy m d o istn ien ia o rg a n iz a c ji fa szystow sk ich .
Jedn ocześn ie m ocarstw a ośw iadczyły, że „za k a za n e jest p o lityczn e lub g o s p o
darcze p o łą czen ie się A u strii z N ie m c a m i” .
N ie z a le ż n ie o d ro zstrzyg n ię ć p o lityczn ych traktat z a w ie ra ł ró w n ie ż p osta
n ow ien ia o ch arakterze gospodarczym . W łasnością państw a austriackiego sta
w a ły się z ło ża s u ro w co w e ek sp loa to w a n e p rze d ro k iem 1938 p rze z o b cy ka
pitał, a także tzw. m ie n ie p on iem ieck ie. Tytu łem rekom pen saty za p rze jęcie
p rze d sięb io rs tw za rzą d za n ych d o tą d p rze z Rosjan A u stria w y p ła c iła ZS R R
150 m in d o la ró w o d szk o d o w a n ia i p rzek a za ła m u 10 m in to n ro p y n a fto w ej.
26 p a źd ziern ik a 1955 roku, z ch w ilą w yjścia z kraju ostatnich o d d z ia łó w
w o js k oku pacyjn ych , p a rla m en t au striacki u c h w a lił u sta w ę kon stytu cyjn ą
o w ie c z y s te j i d o b ro w o ln e j n eu tra ln ości kraju, w y rze k a ją c się tym sam ym
u działu w sojuszach w o js k o w y ch i w yk lu cza ją c b u d o w ę na je g o tery to riu m
obcych baz w o js k ow y ch . U reg u lo w a n ie statusu A u strii p o z w o liło je j u b iegać
się o czło n k o stw o w O N Z , które osią gn ęła b a rd zo szybko, b o ju ż 15 gru dn ia
1955 roku.
Z a ró w n o chadecy, ja k i socjaliści p o sta n o w ili w yk o rzy stać o sią g n ięty suk
ces, ja k im b y ło p o d p isa n ie traktatu p a ń stw o w eg o , zw ięk sza ją c sw e w p ły w y
p o lityczn e. O b ie p a rtie p rzy p is y w a ły też sobie zasłu gi w zakresie p o p ra w y
sytuacji go sp od a rczej. W k on sekw en cji n asiliły się w ię c tarcia m ię d zy p a rty j
ne. W id z ą c to, p rezyd en t K órn er w y z n a c zy ł datę n ow yc h w y b o r ó w p a rla m en
tarn ych na d z ie ń 13 m aja 1956 roku. Chadecja, z której w y w o d z ił się kan c
lerz, o k a za ła się bard ziej skuteczna w p o zysk iw a n iu z w o le n n ik ó w i istotn ie
p o w ięk szyła sw ój stan posia d a n ia w p a rla m en cie. Zasiadło w n im b o w ie m
82 p o s łó w chadeckich, zaś socjalistom p rzy p a d ły 74 m andaty. B ardzo słabo
w y p a d ły in ne u gru p ow a n ia , w tym , u tw o rzo n a w p a źd ziern ik u 1955 roku na
b a zie Z w ią zk u N ie za leżn y ch , A u striacka Partia W o ln o ś c io w a (F P Ó ). W y n ik
129
o sią gn ięty p rze z ch a d ek ó w n ie b y ł je d n a k aż tak d o b r y aby partia ta m o g ła

sa m o d zieln ie sfo rm o w a ć rząd. 29 czerw c a 1956 roku p o w sta ł w ię c k o lejn y
rzą d koalicji ch adecko-socjalistyczn ej, a stanow isko k a n clerza z a ch o w a ł Ju-
lius Raab.
33. WIELKA BRYTANIA: POWRÓT CHURCHILLA
P ro w a d z e n ie k o n trow ersyjn ej n a c jo n a liza cji p rze m ys łu s ta lo w e g o , a ta k że

p e w n e p o go rszen ie gosp od a rcze, o sła b iły p o z y c ję rządu la b u rzysto w sk ieg o
C lem en ta A ttle e w p rze d ed n iu w y b o r ó w parlam entarn ych, w y zn a c zo n y ch na
23 lu t e g o 195 0 roku . P a rtia P r a c y w y s z ła w p r a w d z ie z n ich z w y c ię s k o
(3 1 5 p o s łó w w Izb ie G m in ), ale je j p rze w a g a nad kon serw atystam i b yła m i
n im alna (2 9 8 m a n d a tó w ), co nie za p e w n ia ło solidn ej w iększości.
N ie m a l n atychm iast p o w yb o ra ch p o zycja rządu A ttle e za częła u lega ć d a l
szej erozji. Z p o w o d u z łe g o stanu zd ro w ia ga b in et m u sieli opuścić w yb itn i
m in istrow ie: S tafford Cripps i Ernest B evin. N a siliły się tarcia w e w n ą trz Par
tii Pracy, a sk rzyd ło le w ic o w e co ra z w y ra źn iej sp rzeciw ia ło się p o lity ce k ie
ro w n ictw a . S ta n o w czo k rytyk o w a ło o n o ogra n icza n ie w y d a tk ó w na cele so
cjalne, p rzy jed n o czesn y m d u żym zw iększan iu w y d a tk ó w na obronę. W g o
spodarce n asilały się zja w isk a recesji. Porażki p o n o siła w res zc ie p olityk a b r y
tyjska na arenie m ię d zyn arod ow ej. R ząd n ie potra fił p rzeciw d ziałać upaństw o
w ien iu p rze z Iran o lb rzy m iej brytyjskiej ra fin erii ro p y n a fto w e j w A b a d a n ie,
a E gipt co ra z en erg iczn ej za b iera ł się d o w y ru g o w a n ia A n g lik ó w z Sudanu.
W szystko to d o p ro w a d z iło do kryzysu r z ą d o w e g o i w e fe k c ie - d o p rze d ter
m in o w y ch w y b o r ó w d o Iz b y G m in.
O d b y ły się o n e 25 p a źd ziern ik a 1951 roku. W yb o rco m tra fiły d o p rze k o
n ania a rgu m en ty kon serw atystów , k tó rz y w y g ra li, z d o b y w a ją c 321 m iejsc.
Labu rzystom p rzy p a d ło 295 m andatów . K olejn ym p rem ierem brytyjskim z o
stał 77-letn i w etera n a n gielskiej p o lityk i W in ston Churchill.
N ie d łu g o p o objęciu w ła d z y p rze z k o n s erw a tystó w zm a rł król J e rzy V I
(2 lu te g o 1952 r.). N a stęp czyn ią została je g o córka E lżbieta, którą 2 czerw c a
1953 roku uroczyście k o ro n o w a n o ja k o E lżbietę II. Tym sam ym nastała n o w a
epoka elżbietań ska.
K on serw atyści w p ro w a d z ili p e w n e zm ia n y w p o lity ce go sp od a rczej, lecz
ich skala była zn a czn ie m n iejsza, n iż się te g o m o żn a b y ło sp o d ziew a ć. R zą d
Churchilla w za sa d zie u trzym ał proces n acjon alizacji, rep ry w a tyzu ją c je d n a k
- z g o d n ie z z a p o w ie d zia m i w y b o rc zy m i - p rzem ysł stalow y. Z ra c jo n a liz o w a
n o w y d a tk i na c ele w o js k o w e , które choć p o zo s ta ły zn a czn e - w 1952 roku
W ielk a Brytania p rze p ro w a d ziła p ierw szą eksplozję b o m b y a tom ow ej - to je d
nak d zięk i u m iejętn ej p o lityce m inistra skarbu Richarda Butlera nie za ch w ia ły
130
33. WIELKA BRYTANIA: POWRÓT CHURCHILLA
- tak ja k to często d zia ło się p o p rzed n io - d od a tn ieg o bilansu h an d low ego.

R o zw ija ł się brytyjski przem ysł, rósł eksport, spadała inflacja i w y ra źn ie popra
w ia ła się stopa życio w a m ieszkań ców Z jed n o czo n ego Królestw a. G abinet Chur
ch illa nie z d e m o n to w a ł o d z ie d z ic z o n e g o p o labu rzystach system u o p iek i so
cjalnej. P rze ciw n ie, n iektóre m ech a n izm y p ań stw a op iek u ń czego ( welfare Sta
te ) zosta ły je s z c z e u gru n tow a n e. M in ister Butler m ó g ł za tem ozn ajm ić: „Pań
stw o o p iek u ń cze je s t tak sam o naszym d ziełe m , ja k i so c ja lis tó w ” . N o w ą p o
litykę P a rtii K o n serw a tyw n ej, zakładającą od ejście o d sztyw n ie rozu m ian ych
zasad w o ln o ry n k o w y ch , określan o m ia n em „n e o to ry zm u ” b ą d ź „k o n s erw a
tyzm u o św ieco n eg o ” . W polityce zagranicznej rząd kon serw atyw n y w yk a zyw a ł
w iększą stanow czość niż laburzyści, ale nie zm ien ił zasadniczej strategii.
D o b ry stan kraju u zn ał W in ston Churchill za ozn a k ę spełn ien ia sw ej m isji
p olityczn ej. 5 k w ietn ia 1955 roku p o d ją ł w ię c d e c y zję o w y c o fa n iu się z ż y
cia p u b liczn ego. J ego następcą na stanow isku p r z y w ó d c y Partii K o n serw a
tyw n ej i na u rz ę d z ie p rem iera został A n th o n y Eden, d o ty c h c za s o w y m in ister
sp ra w za gran iczn ych .
Eden p o p ro w a d ził k on serw atystów d o p rzekon u jącego zw ycięstw a w w y
borach parlam entarnych, które o d b yły się 26 m aja 1955 roku. Konserw atyści
zdobyli 345 m a n d a tów w Izb ie Gm in, zaś laburzyści - 277. R ząd Edena kon
tyn u ow a ł lin ię p o p rzed n ieg o gabinetu tak w sprawach w ew n ętrzn ych , ja k i za
granicznych. W szystko w sk a zyw a ło na to, iż rząd ten m a p rzed sobą d u że per
spektywy. Tym czasem stało się dokładn ie o d w ro tn ie. Po n acjon alizacji Kanału
Sueskiego p rze z prezyden ta Egiptu G.A. Nasera, k tó rego Eden p o ró w n a ł d o
H itlera, W ielk a Brytania w ra z z Francją - a w b re w stanow isku S ta n ów Z jed
n oczonych - zd ecy d o w a ła się na otw a rtą in terw en cję w ojsk ow ą (p a ź d z ie rn ik -
-listo p a d 1956 r.). In terw en cja ta zakończyła się całkow itym n iep o w o d zen iem ,
co p o d w a ży ło au torytet rządu Edena, k tó ry stanął w obliczu dym isji.
W ielk a Brytania, co ra z bard ziej p o g o d z o n a ze zm ierzch e m ep ok i k o lo n ia l
nej, d ą ży ła d o u trzym yw a n ia bliskich w ię z ó w ze sw ym i d a w n y m i p o sia d ło
ściam i w ram ach W sp ó ln o ty N a r o d ó w ( C om m onw ealth o f N a tio n s ). N a sp o
tkaniu m in istró w sp ra w za gra n iczn ych C om m onw ealth w styczn iu 1950 roku
w C o lo m b o na C ejlon ie o p ra co w a n o system p o m o c y go sp o d a rczej dla k ra jó w
p o łu d n io w e j i p o łu d n io w o -w s ch o d n iej A zji, b yłych k o lon ii brytyjsk ich (tzw .
plan C o lo m b o ). P o m o c tę w p ie rw s z y m rz ę d zie św ia d czyć m iała W ielk a B ry
tania, a p o n a d to Au stralia, Kanada i N o w a Z elan dia. N a stęp n ie d o in icja ty
w y p rzy łą c z y ły się S tan y Z je d n o czo n e. Plan C o lo m b o w z o r o w a n y b ył na p la
n ie M arshalla i p rze c iw d z ia ła ć m iał p o stęp o m kom u n izm u w A zji.
W styczniu 1950 roku rząd brytyjski uznał kom unistyczne Chiny. D ecyzja
w tej spraw ie podjęta została szybko, gd yż ob a w ia n o się o los H ongkon gu . N ie
za leżn ie o d tego, W ielk a Brytania p o d ejm o w a ła w A z ji zd ecy d o w a n e d zia ła
nia o nastaw ieniu antykom unistycznym . M o cn o za a n ga żo w a ła się p olityczn ie
p o stronie U S A w w o jn ie koreańskiej. Jej w ojska w a lc z y ły z partyzantką kom u
n istyczn ą na M a la ja ch . W e w rz e ś n iu 195 4 roku W ie lk a B ryta n ia z n a la z
ła się w gron ie za ło ży cieli SEATO ( South East Asia Treaty O rga n iza tion ) .
131
K lu czo w ą spraw ą dla W ielk iej B rytanii b y ło u trzym an ie w p ły w ó w na B li

skim W sch od zie, co w ią z a ło się z d ostęp em d o z łó ż ro p y n a fto w ej. N a tym
p olu Lon d yn p o n o sił z a ró w n o sukcesy, ja k i porażki. W ielk a B rytania w s p ie
rała p o ro zu m ien ie tu recko-irackie, które z a o w o c o w a ło p od p isa n iem 2 4 lu te
g o 1955 roku Paktu B a gd a d zk iego . Sam a p rzystąpiła d o te g o sojuszu w o j-
s k o w o -p o lity c zn eg o 4 k w ietn ia 1955 roku.
W spraw ach in tegra cji eu ropejskiej W ielk a B rytania z a c h o w y w a ła się p o
w ś c ią g liw ie i o d m a w ia ła u czestn ictw a w w ie lu in icjatyw ach, w y ra ża ją c n ie
ufność w o b e c struktur p o n a d n a ro d o w ych .
34. IRLANDIA
W 1951 roku w Irlandii zaistniał kryzys rządow y, w k tórego następstw ie upadł

spraw u jący od 3 lat w ła d z ę rzą d k oa licyjn y Johna C ostello. Z a rze w ie m k ry
zysu stały się dzia ła n ia m inistra zd ro w ia N o e la B row n e’a z Partii Pracy. O p ra
co w a ł on m ia n ow icie radykalną reform ę służby zd ro w ia w zakresie opieki nad
m atką i d zieck iem , p rze w id u ją cą m .in. ro zs ze rze n ie u p ra w n ień sp o łeczn ej
słu żby z d ro w ia kosztem leczn ictw a p ryw a tn eg o, zw ięk szen ie u b ezp iec ze ń so
cjalnych o ra z w p ro w a d z e n ie d o p rogra m u szkół e le m e n tó w w ie d z y o życiu
seksualnym czło w iek a . P la n y m inistra n atrafiły na o p ó r tradycjon alistyczn ych
k rę g ó w sp o łeczeń stw a irla n d zk ieg o. B ardzo sta n o w czo za p ro testow a ł w p ły
w o w y Kościół katolicki, k tó ry uznał za n iedopu szczaln ą próbę in geren cji pań
stw a w sp ra w y m a cierzyń stw a i w y c h o w a n ia dzieci.
R o z p ę ta ła się p r a w d z iw a b u rza ś w ia to p o g lą d o w o -p o lity c z n a . M in istra
B row n e’a zm u szo n o d o rezygn acji, a to c zo n e na tym tle p o lem ik i ro zsa d ziły
rzą d zą cą koalicję. W rezu ltacie ga b in et p rem iera C o stello p o d a ł się d o d y m i
sji. S zybko o k a za ło się, że k o n ieczn e są n o w e w y b o r y p a rlam en tarn e. D o szło
d o n ich 30 m aja 1951 roku. Ż o łn ie rz e Losu ( F iann a Fa.il) z d o b y li w nich
69 m andatów , Partia Jedności Irlan dzkiej ( Fine G ael) - 40, Partia P racy - 16,
a 14 m iejsc p rzy p a d ło n iezależn ym . Pozostałe w y p a d ły słabo, w śró d nich b yło
ró w n ie ż u gru p ow a n ie D zieci Ludu, którem u p rzy p a d ły z a le d w ie d w a m a n
daty.
Tym ra zem je d n o p a rty jn y rząd u tw o rzy ła Fianna Fail, a je j lid e r E am on
D e Valera stanął na je g o czele. G abin et ten uzyskał p oparcie w p a rla m en cie
la b u rzystó w i n ieza leżn ych , sądzących, iż D e Valera je s t je d n ą z n ieliczn ych
osób, które z d o ln e są uspokoić sytuację w kraju. D e V alera p o zo sta ł w ie rn y
sw ym h istoryczn ym id e a ło m i w c ią ż n ajw ięcej u w a g i p o św ięca ł k w estii z je d
n oczen ia Irlan dii. J ego rząd p o d trz y m y w a ł g o to w o ś ć p rzystą p ien ia kraju d o
N ATO , je d n a k ż e p o d w aru n k iem , że p rzy czyn i się to d o w łą c z e n ia w sldad
Republiki Irlan dii, p o zosta ją cej p o d w ła d z ą brytyjską Irla n d ii P ółn ocn ej. N a
132
35. FRANCJA - RZECZYWISTOŚĆ KRYZYSÓW RZĄDOWYCH
to w szela k o n ie z g a d z a ł się L o n d yn i w rezu ltacie Irlan dia p o zo sta w a ła p o za

soju szem półn ocn oatlan tyckim .
R ząd De Valera u trzym ał się u w ła d z y tylko 3 lata. W y b o ry 1954 roku p rzy
n iosły b o w ie m n iezn a czn e u m ocn ien ie w p ły w ó w Fine Gael i w o k ó ł tej partii
o d b u d o w a ła się stara koalicja z lat 1 94 8-195 1. Teka prem iera p o n o w n ie p rzy
padła Costello. O lb rzym im sukcesem je g o rządu b y ło d o p ro w a d zen ie do p rzy
ję c ia Irla n d ii d o O N Z , co n astąpiło w 1956 roku.
D ekada lat p ięćdziesiątych w Irlan dii to okres stale p o g łę b ia ją c eg o się k ry
zysu go sp o d a rc ze go . W w y ją tk o w o tru dnej sytuacji z n a la z ło się ro ln ictw o .
Rolnicy, nie m o g ą c się u trzym ać z roli, m a so w o opu szczali Irla n d ię, kierując
się g łó w n ie d o A n g lii, g d z ie p o d e jm o w a li pracę w p rzem yśle. Skalę e m ig ra
cji o d d a je to, iż w latach 1 9 5 1 -1 9 6 1 z kraju w y je c h a ło p o n a d 4 00 tys. lu dzi.
D o p ro w a d ziło to d o n iem a l c a łk o w iteg o w ylu d n ien ia p ew n ych re jo n ó w Irlan
dii, g łó w n ie w za ch od n iej części wyspy. Rząd, bron iąc się p rze d kryzysem ,
w p ro w a d z ił p o w a ż n e u lgi dla in w e s to ró w zagran iczn ych . S zybld n a p ły w o b
cych k a p ita łó w p o lep szy ł n ieco sytuację gospodarczą kraju, p o d o b n ie zresztą
ja k i ro z w ó j turystyki.
4 lu teg o 1950 roku socjaliści opu ścili rząd katolik a G eo rges’a B idaulta, p o
n ie w a ż n ie z d o ła li p rze p ro w a d zić sw ych p la n ó w d o tyczą cych p rzy zn a n ia n i
sko u p osa żon ym p racow n ik om je d n o ra z o w e g o zasiłku na p ok ry cie rosnących
k o sztów utrzym ania. To osłabiło bazę polityczn ą rządu, k tó ry 24 czerw ca 1950
roku został o b a lo n y p rze z Z g ro m a d ze n ie N a ro d o w e . N a stęp n y rząd p o w o ła ł
radykał H en ri Q u eille, ale fu n k cjo n o w a ł on tylko c z te ry dni, g d y ż nie u zy
skał zau fan ia parlam entu . 11 lipca 1950 roku p o w sta ł ga b in et p o d p r z e w o d
n ictw e m R en e P leven a , w skład k tó reg o w e s z li ra d y k a ło w ie , k a to lic y (M R P ),
socjaliści i p rze d sta w ic iele z b liżo n ej do ra d y k a łó w U n ii D em ok ra tyczn ej i S o
cjalistyczn ej Ruchu O poru (U D S R ). P lev en - zdając sobie sp ra w ę z ciągłych
k ry z y s ó w p o lity czn y ch d esta b ilizu ją cych kraj - d ą ż y ł d o p r z e p ro w a d z e n ia
zm ia n y system u w y b o rc z e g o tak, a b y sprzyjał on d u żym p a rtio m i e lim in o
w a ł słabe. Te je g o w ysiłk i n ie zysk ały a p robaty parlam entu , co s p o w o d o w a ło
28 lu teg o 1951 roku u stąpien ie rządu . 9 m arca 1951 roku p o raz trzeci tekę
prem iera o b ją ł Q u eu ille, k tó reg o rząd tym ra zem u trzym ał się d o 10 lipca
1951 roku.
W y b o ry p a rla m en ta rn e o d b y ły się 17 c z e rw c a 1951 roku. Kom uniści z a
c h o w a li p o z y c ję n ajsilniejszej partii, skupiając g ło s y 5 m in w yb orców . N ie
m n iej je d n a k o d n o to w a li o n i rezu ltat g o rs zy n iż w p o p rzed n ich w y b o ra c h
z roku 1946. N a ga u llisto w sk ie Z g ro m a d zen ie Ludu Francu sldego (R P F ) z a
133
g ło s o w a ło p o n a d 4 m in Francuzów. A le ró w n ie ż i gau lliści n ie m o g li m ó w ić

0 sukcesie, g d y ż w w yb o ra ch sa m o rzą d o w ych w 1947 roku u zyskali zn a cz
nie le p s zy w yn ik. D o tk liw ą p orażkę pon ieśli z a ró w n o socjaliści (2 ,7 m in g ło
s ó w ), ja k i k a tolicy z Ruchu R ep u b likań sko-Lu dow ego (M R P ), k tó rzy uzyskali
2,1 m in głosów . W stosunku d o w cześn iejszych w y b o r ó w parlam en tarn ych
socjaliści stracili 700 tys. głosów , zaś M R P n iem al 3 m in. S w oją p o zycję u trzy
m ali ra d y k a ło w ie i k o n s erw a tyw n i n iezależn i.
W y b o ry p rzy n io sły rezultaty, które nie d a w a ły p o d sta w d o u s ta b ilizo w a
nia sytuacji. P rze ciw n ie, p o g łę b iły się je s z c z e ten d en cje k ryzyso w e. Po w y
borach ro zp o czą ł się n ajd łu ższy w h istorii IV R epubliki kryzys rz ą d o w y i d o
piero 11 sierpn ia 1951 roku R en e P lev en zd o ła ł u tw o rzy ć gabin et, w k tó rego
skład w e s zli katolicy, socjaliści, radykałow ie, konserw atyw ni n iezależn i, p rze d
s ta w ic ie le u g ru p o w a ń ch łopskich i U D SR . J ed n a k ju ż je s ie n ią 1951 roku
socjaliści w y s z li z rządu , nie zg a d za ją c się z rz ą d o w y m p la n em p rzyzn a n ia
dotacji p a ń stw o w ych szkołom w y z n a n io w y m . U sta w ę w tej sp ra w ie Z g ro m a
d zen ie N a r o d o w e u ch w a liło b o w ie m 10 w rześn ia 1951 roku. O d n azw iska
in icjatora n a zy w a n o ją p op u la rn ie p ra w em B a ran gego. N astęp n e m iesiące
p rzyn io sły n asilenie sp o ró w m ię d z y p artiam i rządzącej koalicji, a w ie le spraw
b u d ziło p o w a ż n e rozb ieżn ości ju ż w e w n ą trz p o szczegó ln ych u gru p ow a ń .
G abin et P lev en a upadł 7 stycznia 1952 roku, p o tym , g d y p a rla m en t o d
rzu cił je g o p ro jek ty zw ięk szen ia p o d a tk ó w i zastosow a n ia cięć b u d żeto w y ch .
17 stycznia 1952 roku rzą d tej sam ej co p o p rzed n ia koalicji p o w o ła ł radykał
E dgar Faure. Po p rze a n a lizo w a n iu sytuacji n o w y p rem ier d o szed ł d o w n io
sku, że nie m a in n eg o w yjścia, ja k tylko p o w ró c ić d o p la n ó w p od a tk ow y ch
1 o szczęd n o śc io w yc h P leven a . Z g ro m a d zen ie N a r o d o w e o k a za ło się je d n a k
n ieu gięte i 29 lu teg o o b a liło rząd Faure’a.
6 m arca 1952 roku na c z e le k o le jn e g o rządu stanął rep rezen tu jący kon
serw aty w n ych n ieza le żn yc h A n to in e Pinay. W spierała g o ta sam a koalicja, co
ga b in ety P lev en a i Faure’a. W pa rla m en cie Pin aya pop a rła też część gau lli-
stów, która uznała, iż w y z n a c zo n a p rze z gen era ła de G a u lle’a strategia b e z
w z g lę d n e j o p o z y c ji n ie słu ży krajow i. K rok ten spotkał się z p o tę p ie n ie m de
G a u lle’a, w w yn ik u c z e g o 27 p o s łó w opu ściło szeregi RPF. P o w y b o ra ch sa
m o rzą d o w ych 1953 roku RPF, które zd o b yło w nich je d y n ie 15% głosów , u leg
ło g łęb o k iej destrukcji, g d y ż de G aulle w y c o fa ł się z d a ls ze g o w sp iera n ia tej
form acji.
W od ró żn ien iu o d p op rzed n ich gabin etów , które n ie w ie le p ro b le m ó w z d o
ła ły ro zw ią za ć, rząd Pin aya o d n o to w a ł na sw ym koncie dość p o w a ż n e suk
cesy. U d a ło się m ia n o w icie p o w strzym a ć stałe p o d w y ż k i cen i d o p ro w a d z ić
d o w zro stu p łac realnych. U p ro szczo n o system poda tk ow y, k tó ry p o reform ie
pow szech n ie odbieran o ja k o bardziej spraw iedliw y. W szystko to s p o w o d o w a ło
ro zła d o w a n ie d u żeg o do tej p o ry n ie z a d o w o le n ia sp o łec zn eg o . M o żn a b yło
w ię c p rzypu szczać, że n ajtru d n iejszy okres IV R epu blika m a za sobą i n a d ej
dą tera z czasy stabilności o ra z spokoju. Tak się je d n a k nie stało. 23 gru dnia
1952 roku P in a y z ło ż y ł rezygn a cję rządu , g d y ż katolicka M R P o d m ó w iła mu
134
poparcia w sp ra w ie karania c h ło p ó w u chylających się od w y p e łn ia n ia z o b o

w ią za ń p od a tk ow ych .
P rem ieros tw o w n astępnym rzą d zie ob ją ł radykał R en e M ayer. J ego rząd
p rze trw a ł d o 21 m aja 1953 roku, k ie d y to u padł na skutek sp o ró w o finanse
państwa. Po dłu gim kryzysie rzą d o w ym 28 czerw ca 1953 roku ster rządu objął
n ie z a le żn y konserw atysta Joseph Laniel. P ro w a d z ił o n p o lityk ę an typ ra cow -
niczą, co w sierpn iu 1953 roku s p o w o d o w a ło w yb u ch m a sow ych strajków.
Pracę p o rzu ciło kilka m ilio n ó w osób, w tym ró w n ie ż p ra c o w n icy służb u ży
teczn ości p u bliczn ej, co w y w o ła ło o gro m n e pertu rbacje w m iastach. O lb rzy
m ie m anifestacje protestacyjne p rze to czy ły się też p rze z francuskie w sie. W tej
sytuacji rzą d m usiał z ła g o d z ić sw ą p o lityk ę gospodarczą. To p o z w o liło m u
p rzetrw a ć. P o n iespełna roku ga b in et w sza k że u padł w n astępstw ie p o ra żek
w p o lity ce kolon ialn ej.
W tym czasie, tj. 17 gru dn ia 1953 roku p a rla m en t przystą p ił d o w y ła n ia
nia d ru g ie g o p rezyd en ta IV Republiki. D łu go ża d en z p re te n d e n tó w n ie u zys
k iw a ł w y m a g a n ej w iększości. D o p iero 13 tura głoso w a n ia , p rze p ro w a d zo n a
23 gru dnia, dała ro zstrzyg n ięcie. N a p rezyd en ta w y b ra n o m a ło zn a n eg o se
n atora z ra m ien ia n ieza leżn ych k o n s erw a tystó w - R en e C o ty ’ego.
K apitu lacja w dn iu 7 m aja 1954 roku tw ie rd z y D ien Bien Phu w In doch i-
nach była dla Francji p ra w d ziw y m w strząsem . W yd a rzen ie to stan ow iło p ie rw
szy z trzech ciosów, które o k a za ły się śm ierteln e dla IV Republiki. D ru gim było
k o m p letn e fiasko in te rw en cji w o js k o w e j w strefie Kanału S u eskiego (3 1 p a ź
dziernika - 7 listopada 1956 r.), zaś trzecim - w o jn a algierska, która w yb u ch
ła w listopadzie 1954 roku i p o kilku latach zakończyła się utratą A lg ierii p rzez
Francję.
12 cz e rw c a 1954 roku p rem ierem został Pierre M en des-Fran ce, p r z y w ó d
ca le w ic o w e g o o d ła m u radykałów . Już o d p e w n e g o czasu M en des-Fran ce
ż ą d a ł p o ło ż e n ia kresu w o jn o m k o lon ia ln y m , w p rzek on a n iu , że n ie m o gą
z a k o ń c z y ć się s u k c e s e m . N a p ię t n o w a ł r ó w n ie ż p a n u ją c y w s p r a w a c h
w ew n ą trz p o lity c z n y c h b a ła ga n ora z n iem o c p o s zc ze g ó ln y c h rz ą d ó w w ro z
w ią zy w a n iu n ab rzm iałych p ro b le m ó w gospodarczych i społeczn ych. M en des-
France s k o m p o n o w a ł s w ó j rzą d , trzy m a ją c się k r y te r ió w p ro fe s jo n a liz m u
i kom peten cji, a p o m in ą ł tzw. n otabli IV Republiki, czy li polityków , k tó rz y za
siadali w n iem a l k a żd ym rzą d zie i zm ien ia li tylko teki m in isterialn e. O pin ia
pu bliczn a p rzy jęła to z en tu zja zm em .
R zą d M en desa-F ran ce’a d o p ro w a d z ił d o szyb k iego zak oń czen ia w o jn y in-
dochińskiej. N a w ią z a ł też ro k o w an ia z Tunezją, które m ia ły d o p ro w a d z ić d o
usunięcia p r o b le m ó w w stosunkach z tym krajem . T ym cza sem 1 listo p a d a
1954 roku w A lg ie r ii w yb u ch ło antyfrancuskie p ow stan ie. P a ryż stanął w o b
liczu n astępnej w o jn y kolon ialn ej. W sp ra w ie algierskiej M en des-Fran ce był
nieugięty. „A lg ie r ia je s t Francją” - m ó w ił, odrzu cając ja k ie k o lw ie k k o m p ro
m isy z re b elia n ta m i. W s fe rze g o sp o d a rc ze j rzą d z a m ie rza ł p r z e p ro w a d z ić
daleko id ą ce reform y. Z a m ierzen ia te sp e łzły je d n a k że na n iczym , p o trosze
z braku czasu, p o trosze w w yn iku s p r z e c iw ó w n iek tórych sił p o lityczn ych .
135
Z ka żd ym m iesiącem sytuacja gabinetu staw ała się coraz trudniejsza. Pra

w ica oskarżała prem iera o likw idację Francji zamorskiej, zaś katolicka M R P i so
cjaliści zarzucali m u pow strzym yw an ie integracji europejskiej, gd yż sprzeciw iał
się on p o w oła n iu w spólnych o d d z ia łó w w ojskow ych pań stw zachodnich w ra
m ach Europejskiej W spóln oty O bronnej. Kom unistom z kolei nie p odobała się
zgo d a rządu na rem ilitaryzację RFN. W sytuacji nasilających się atak ów p o li
tycznych, rząd M endesa-France’a został 5 lu tego 1955 roku obalony.
N o w y ga b in et u tw o rz y ł p r a w ic o w y radykał E dgar Faure. J ego ga b in et p o
czyn ił p rzy g o to w a n ia d o u znan ia pełn ej su w erenności M a ro k a i Tu nezji, ale
ko n tyn u o w a ł tw ard ą lin ię w o d n iesien iu d o A lg ie rii. W k w estiach w e w n ę tr z
nych rząd, p o d silnym naciskiem zw ią z k ó w z a w o d o w ych , zg o d z ił się na w zrost
płac i ro z b u d o w ę św ia d czeń socjalnych.
Porażką p rem iera b ył ro z w ó j w y d a rze ń w e w n ą trz je g o m acierzystej par
tii. O tó ż na kongresie partii radykalnej w 1955 roku p r z e w a g ę z d o b y li stron
n icy M en desa-F ran ce’a, d o m a g a ją cy się gru n to w n ej o d n o w y u gru p ow a n ia .
D op row ad zili oni d o w yklu czen ia z partii części praw icow ych polityków , w tym
rów n ież urzędującego prem iera Faure’a. Rządząca koalicja ostatecznie załam ała
się na skutek sporu w spraw ie reform y p raw a w yb o rczego . 29 listopada 1955
roku Z grom a d zen ie N a ro d o w e u ch w aliło w otu m nieufności w o b e c rządu. Pre
zyden t C o ty z d ecy d o w a ł się jed n a k n ie p rzyjm o w ać dym isji gabinetu i ro zw ią
zał parlam ent. S tan ow iło to sensację, p o n ie w a ż od roku 1877 żaden z prezy
d e n tó w nie o d w a ż y ł się ro zw iąza ć Zgrom a d zen ia N a ro d o w ego .
D atę w y b o r ó w w y z n a c zo n o na 2 stycznia 1956 roku. Z n o w u n ajsilniejszą
partią okazali się komuniści (5,5 m in g ło s ó w ). Znacznie lepiej niż w roku 1951
w y p a d li socjaliści (3 ,2 m in g ło s ó w ) oraz ra d y k a ło w ie (2 ,8 m in g ło s ó w ). Stan
posiadania za ch o w a li n ieza leżn i konserw atyści. S padek w p ły w ó w o d n o to w a li
k a tolicy z M R P (o 500 tys. g ło s ó w m n iej niż p o p rz e d n io ), zaś rozbici gau lli-
ści w o g ó le p rzestali się liczyć. A ż 2,5 m in g ło s ó w (1 2 % ) p a d ło na d z iw a c z
ne u g ru p ow a n ie o n a z w ie Z je d n o czen ie na rzec z O b ron y K u p có w i R zem ieśl
ników, z a ło ż o n e w 1953 roku p rze z d ro b n eg o kupca P ierre’a P o u ja d e’a. H a
sła p o u ja d y stó w b y ły m ieszan in ą ta n ieg o p o p u lizm u i ostrego n acjon alizm u .
D o m a ga li się on i m .in. szerokich u lg pod a tk ow ych , lik w id a cji partii p o lity c z
nych oraz b e z w z g lę d n e g o karan ia p o lity k ó w za koru pcję i p o d w a ża n ie au to
rytetu Francji. Sukces w y b o rc z y te g o typu form acji św ia d czył o głęb o k im k ry
zysie pan ującym w kraju i ro zch w ia n iu n a s tro jó w społeczn ych.
1 lu teg o 1956 roku p o w sta ł n o w y rząd z ło ż o n y z so cja listów i radykałów ,
na k tó reg o c z e le stanął socjalista G u y M o lle t. Za kaden cji te g o rządu Francja
za w a rła u kłady p rzy zn a ją ce pełn ą n iep o d leg ło ść M aroku i Tu nezji. C ałe ż y
cie p o lity czn e kraju u p ły w a ło je d n a k w cien iu toczą cej się w o jn y algierskiej.
G abin et M o lle ta szybko zn a la zł się w sw oistym im pasie. W o jn a p ro w a d zo n a
w A lg ie r ii w y m a g a ła sporych n a k ła d ó w na w ojsko, k tó rym s p rzeciw ia li się
socjaliści, żą d a ją c y ze sw ej stron y zw ięk szen ia środ k ów na op iek ę socjalną.
C iężk ą p o ra żk ą rządu b yła nieu dana in te rw en cja w o js k o w a - z o r g a n iz o w a
136
36. KRAJE BENELUKSU
na w e s p ó ł z W ie lk ą Brytanią, w strefie Kanału Sueskiego, co je s z c z e z a o g n i

ło i tak ju ż b a rd zo n ap iętą sytuację polityczn ą.
N a francuskiej p o lity ce zagra n iczn ej te g o okresu c ią ż y ły sp ra w y k o lo n ia l
ne. P aryż nie p o tra fił w y p ra c o w a ć d łu g o fa lo w e j strategii p o stęp o w a n ia w tej
m aterii. R e a g o w a ł p rzy p a d k o w o i p o d presją w y d a rze ń . Trudnym d o ś w ia d
czen iem b yła pora żk a w w o jn ie in dochiń skiej. Francja m usiała się też p o g o
d zić z n iep o d legło śc ią M arok a i Tu nezji, ale w y k a z y w a ła trw a łą bezrad n ość
w o d n iesien iu d o u regu low a n ia sp ra w y A lg ie rii.
Francja tra d ycyjn ie liczy ła się w p o lityce eu ropejskiej. O p o w ia d a ła się za
szybką in tegra cją gospodarczą E u ropy Zach odn iej, a p o lity c y fran cu scy Jean
M o n n e t i R o b ert Schum an n a le że li d o grona n a jw ięk szych a n im a to ró w p ro
ces ó w p ro w a d zą cych d o z jed n o c zo n ej Europy. O b a w y w ła d z francuskich, ja k
i zn aczn ej części sp ołeczeń stw a , b u d ziła je d n a k d a lek o idąca in tegra cja p o li
tyczna, a w szczególn ości w ojskow a. Francja za b lok ow a ła w ię c p o w stan ie Eu
ropejskiej W s p ó ln o ty O bron nej.
36. KRAJE BENELUKSU
12 m arca 1950 roku o d b y ło się w B elgii referendu m , które m ia ło z a d e c y d o

w a ć o p o w ro c ie d o kraju, b ą d ź też nie, króla L e o p o ld a III. K w estia k r ó le w
ska od czasu zakoń czen ia w o jn y nieustannie była p ie rw s z o p la n o w y m p ro b le
m em kraju, a p rze cią ga ją cy się brak je j d e fin ity w n e g o ro zstrzyg n ięcia ro d ził
ba rd zo n e g a ty w n e skutki.
W referendu m 5 7 ,6 8 % głosu jących o p o w ie d z ia ło się za p o w ro te m króla,
p r ze c iw n e g o zdan ia b y ło 4 2 ,3 2 % . W yn ik referendu m u ja w n ił u trzym yw a n ie
się p o w a ż n e g o p ęk n ięcia w sp o łec ze ń stw ie b elg ijsk im m ię d z y F lam an dam i
i W alon am i. P ie rw s i ge n era ln ie p o p a rli króla, a d ru d zy b y li m u p rze ciw n i.
O b ó z a n ty k ró le w s k i n ie z a m ie r z a ł p o g o d z ić się z re fe re n d a ln ą p o ra żk ą .
W ośrodkach p rze m y s ło w y ch W a lo n ii w y b u ch ły strajki. R zą d opu ścili lib e ra
ło w ie , p o w o d u ją c je g o dym isję. W czerw c u 1950 roku o d b y ły się p rze d ter
m in o w e w y b o ry p o w szech n e. D o b rze w y p a d ła w nich ch adecka Partia Spo-
łeczn o-C h rześcijań ska (P S C ), w ię c je j p o lity k Jean D u vieu sart u tw o rz y ł j e d
n op a rtyjn y gabin et.
N a w n io s e k rzą d u 20 lip ca 1950 roku p a rla m en t p rzy ją ł u ch w a łę o p r z y
w ró cen iu p ra w su w erena L e o p o ld o w i III, b io rą c za p o d sta w ę w y n ik referen
dum . N a stęp n eg o dn ia król p o w ró c ił d o kraju i w ra z z ro d zin ą za m ieszk a ł
w pałacu w Laeken. N a w ieść o tym w w ie lu m iastach w y b u ch ły rozruchy.
D o szło d o starć z w o le n n ik ó w i p rz e c iw n ik ó w króla, w których 3 o so b y p o
n iosły śm ierć. Sytuacja staw ała się tak n apięta, że m ó w io n o n a w e t o ryzyku
w ybu ch u w o jn y d o m o w e j.
137
L e o p o ld III u znał w ów cza s, że sytuację m o że u ra tow a ć je d y n ie z rz e c z e

n ie się p rze z n ie g o tronu. 1 sierpnia 1950 roku p rze k a za ł on w ła d z ę k ró le w
ską sw em u s y n o w i B a u d o u in o w i, a w c z e rw c u n a s tę p n e g o roku o fic ja ln ie
abdykow ał. 16 lipca 1951 roku w Pałacu K rólew sk im w Brukseli o d b yła się
cerem on ia in tron iza cji Baudouina I. O bjęcie p rze z n ie g o w ła d z y królew sk iej
s p o w o d o w a ło u spokojenie sytuacji w kraju. B audouin I szybko z a p e w n ił so
bie d u ży au torytet, dając się p o zn a ć ja k o kom petentny, ro z w a ż n y i ca łk o w i
cie o d d a n y sp ra w ie jed n o ści n a ro d o w ej w ła d ca .
Po ro zw ią za n iu kw estii królew sk iej lata p ięćd ziesią te z d o m in o w a ł w B el
gii spór o kształt szkolnictw a. C h adecy o p o w ia d a li się za p o w a ż n y m su b w en
cjo n o w a n iem p rze z pań stw o szkół pryw atn ych , w w ięk szo ści p ro w a d zo n yc h
p rze z K ościół katolicki. Socjaliści i lib e ra ło w ie , stojący na gru n cie szk oły la
ickiej, u w a ża li natom iast, iż w sp iera n ie szkół katolickich p rze z p a ń stw o nie
p o w in n o m ieć m iejsca. O b ie stron y w a lc z y ły za cięcie w p a rla m en cie o p r z e
p ro w a d ze n ie u sta w o d a w stw a o d p o w ia d a ją c e g o ich za p a tryw a n io m .
W spom n ian y ju ż gabin et J. D uvieusarta okazał się w y ją tk o w o krótkotrwały,
bo fu n kcjon ow ał z a led w ie d w a m iesiące. W sierpniu 1950 roku w ła d z ę przejął
rząd p rem iera J. Ph olien a , k tó ry u trzym ał się d o stycznia 1952 roku. O d te g o
czasu do kw ietn ia 1954 roku rządził gabinet prem iera J. Van H o u tte’a. W skład
tych rz ą d ó w w c h o d zili w yłą czn ie chadecy. W w yb ora ch parlam entarnych 1954
roku ch a d ecy utracili w iększość. W rezu ltacie m u sieli od d a ć w ła d z ę koalicji
socja listów i liberałów , a p rem ierem został socjalista A . va n Acker.
N a w e w n ę trz n ą sytuację p o lityczn ą w H o la n d ii rz u to w a ły trudności w y
nikające ze stosu nków z b y łym i kolon iam i, sz c z e g ó ln ie z In d o n ezją . P o w sta
ła w 1949 roku U nia H o len d ersk o-In don ezyjska, w ram ach której H o la n d ia
u trzym ała p e w n e w p ły w y w In d o n e zji, n ie fu n k cjo n o w a ła w ła ś c iw ie i często
d o c h o d z iło d o ostrych s p o ró w in d o n ezyjsk o-h o len d ersk ich . R ó ż n ic e zdań
w odniesien iu d o p olityk i w z g lę d e m In d o n ezji s p o w o d o w a ły w styczniu 1951
roku u padek k o a licyjn ego rządu k ie ro w a n e g o p rze z socjalistę W ille m a Dre-
esa. Brak m o ż liw e j a ltern a ty w y p o lityczn ej s p o w o d o w a ł jed n a k , iż n astępny
ga b in et m iał id en tyczn ą b a zę p olityczn ą. T w o rz y li g o b o w ie m , tak ja k i p o
p rzed n io , socjaliści, katolicy, lib e ra ło w ie i protestan ccy h istoryczn i ch rześci
ja n ie, a fo te l p rem iera p o n o w n ie p rzy p a d ł D reesow i.
W w yb o ra ch parlam entarn ych w czerw cu 1952 roku p o raz p ie rw s z y w h i
storii H o la n d ii p ie rw s z e m iejsce z d o b y li socjaliści. O g ó ln y układ sił nie u legł
w sza k że zm ia n ie i rząd w c ią ż m o g ła u tw o rzy ć je d y n ie kilku partyjna k o a li
cja. Drees z n ó w o trzym a ł m isję tw o rze n ia rządu. W skład je g o gabin etu w e
szli - o b o k so cja listów - ró w n ie ż katolicy, h istoryczn i ch rześcijan ie i antyre-
w o lu cjo n iści - dru ga z p a rtii protestanckich. Ci ostatni zastąp ili w rz ą d z ie li
berałów . G abin et ten u trzym ał się d o 1956 roku. P rze p ro w a d zo n e w ó w c z a s
w y b o r y p arla m en ta rn e p o tw ie rd z iły p o lity czn e status quo. P o d łu g o trw a ły ch ,
trw ających aż 121 dni negocjacjach, pow stał rząd o takim sam ym ja k p o p rzed
ni o b liczu p o lityczn ym , zaś p rem ierem k o lejn y raz został Drees.
138
37. WŁOCHY - POLITYCZNE MEANDRY I GOSPODARCZE SUKCESY
W L u k sem b u rg u , n ajm n iejszym z pa ń stw Beneluksu, sytuacja p o lityczn a

o d z n a c z a ła się stabiln ością. W y b o r y z c z e rw c a 1951 roku u k a za ły w z ro s t
w p ły w ó w s o cja listów i liberałów , ale p o zycję najsilniejszej partii z d o ła li u trzy
m ać chadecy. P rem ierem ch adecko-socjalistyczn ego rzą d u k o a licyjn ego p o z o
stał za tem lid e r ch a d ek ó w - D u pong. W roku 1953 na u rzęd zie p rem iera z a
stąpił g o n o w y p rzy w ód ca chadecji Joseph Bech, k tóry łą czył stanow isko szefa
rządu z m inistrem sp ra w zagran iczn ych .
W m aju 1954 roku o d b y ły się kolejn e w y b o ry p a rlam en tarn e. Tym ra zem
sw oją p o z y c ję p o p ra w ili chadecy. Po tych w yb o ra ch u trzym ał się rzą d Becha,
k tó ry sp ra w o w a ł w ła d z ę w Luksem burgu aż d o gru dn ia 1958 roku.
W p o lity ce za gra n iczn ej kraje Beneluksu kon sek w en tn ie trz y m a ły się lin ii
a tlan tyckiej, b ęd ą c a k tyw n ym i człon k am i N ATO . N a d a l też o d g r y w a ły rolę
sw oistych „c z e m p io n ó w ” in tegra cji eu ropejskiej. U czestn iczyły w e w szystkich
in icja tyw ach in tegra cyjn ych św iata za ch o d n ieg o o ch arakterze p o lityczn ym ,
gospodarczym i w ojskow ym , n ierzadko je inicjując. H o len d rzy ju ż w 1953 roku
w p ro w a d z ili d o sw o jej konstytucji p o p ra w k ę, która d op u szcza ła ew en tu a ln e
o gra n iczen ie su w erenn ości p a ń stw o w ej na rzecz zje d n o c zo n e j Europy.
37. WŁOCHY - POLITYCZNE MEANDRY I GOSPODARCZE

SUKCESY
12 styczn ia 1950 roku p rem ier A lc id e D e G asperi z ło ż y ł dym isję, g d y ż zn a

la zł się w k on flik cie z lib era ła m i, je d n ą z pa rtii rzą d zą cej koalicji. 27 stycz
nia 1950 roku stanął na c z e le k o lejn eg o rządu , w k tó rego skład n ie w e s z li
lib e ra ło w ie . C o ch arakterystyczn e dla W ło c h , ró w n ie ż i ten rzą d - szósty g a
b in et p o d w o d z ą D e G a sp eriego - o k a za ł się krótkotrw ały. Tym ra zem n ie z a
d o w o le n i b y li socjaldem okraci, k tó rz y 4 k w ietn ia 1951 roku opu ścili rząd.
U trzym ał się o n je d n a k u w ła d zy. U p a d ł d o p ie ro 16 lipca 1951 roku z u w agi
na k o n trow ersje d o tyczą ce bu dżetu . Po 10 dn iach D e G asperi p o w o ła ł na
stępn y gabin et, tym ra zem dw upartyjny, z ło ż o n y z chrześcijańskich d em ok ra
t ó w i republikanów .
C zęste p rze ta so w a n ia rz ą d o w e d o k o n y w a ły się w ram ach tych sam ych sił
polityczn ych , a to p o w o d o w a ło , iż realizow an a była stała lin ia p o lityczn a i nie
d o ch o d ziło d o g w a łto w n y c h zm ian. T rw a le w y łą czo n a ze św iata w ła d z y i ska
zana na w ie c z n ą o p o zy cy jn o ś ć le w ic a - kom uniści i socjaliści - m a n ife s to w a
ła co ra z w ięk szą frustrację. Jej p rze ja w e m b y ły p ró b y o rg a n iz o w a n ia p rze z
le w ic ę n ie p o k o jó w sp ołeczn ych ora z za m ieszek z za m ia rem z d e s ta b iliz o w a
nia sytuacji i w w aru n k ach chaosu sięgn ięcia p o w ła d z ę . U siło w a n io m tym
sku tecznie p rze c iw s ta w ił się ch adecki m in ister sp ra w w e w n ę trz n y c h M a rio
Scelba. Z a p ro w a d za ją c p o rz ą d e k publiczny, często nie w a h a ł się on p o d e j
139
m o w a ć drastycznych środków. W skutek te g o Scelba stał się osobą z n ie n a w i

dzo n ą p rze z le w ic ę , która u czyn iła z n ieg o w ło sk i sym bol zim n ej w ojny.
D ążąc d o za p ew n ien ia w iększej stabilności rz ą d ó w i p rzeciw d ziałan ia skut
kom rozbicia p o lityczn ego , rzą d De G a sp eriego d o p ro w a d z ił d o zm ia n y or
dynacji w y b o rc ze j d o Iz b y D ep u to w a n ych (o rd yn a cja d o Senatu p o zosta ła
n ie zm ie n io n a ). N o w a ordynacja p rze w id y w a ła , że partia bądź koalicja, k tó
ra w w yb o ra ch uzyska w ię c e j n iż 50% głosów , o trzym a w Iz b ie D ep u to w a
nych specjalną p rem ię w ięk szo ścio w ą i p rze jm ie w niej 6 5 % m iejsc. R eform a
p ra w a w y b o rc ze g o spotkała się z ostrym atakiem ze stron y le w ic o w e j o p o z y
cji. U znała ją ona za m anipu lację, m ającą na celu z a g w a ra n to w a ć C h rześci
jańskiej D em okracji (D C ) i sp rzym ierzon ym z nią m n iejszym u gru p o w a n io m
n iek o n tro lo w a n ą w ła d z ę . L e w ic a w ię c n ie określała n o w e j ordynacji in aczej,
ja k tylko m ia n em „o szu k ań czego p ra w a ” ( legge tru ffa ). G w a łto w n e i e m o c jo
nalne p o lem ik i w o k ó ł ordynacji stały się g łó w n y m tem a tem kam pan ii p rze d
w y b o ra m i parla m en ta rn ym i w y z n a c zo n y m i na 7 -8 cz e rw c a 1953 roku.
W y b o ry nie p rzy n io sły o b o z o w i rzą d zą cem u - chadecy, repu blikanie, li
b era ło w ie, socjaldem okraci - w y m a rzo n ej w iększości. Partie te u zyskały łą c z
nie 4 9 ,8 5 % głosów . D o 5 0 % głosów , dających p rem ię w ięk szo ścio w ą , zabrak
ło je d y n ie 57 tys. głosów . Paradoksalnie, w w yb o ra ch d o Senatu, g d z ie nie
b y ło te g o rod za ju prem ii, u gru p ow a n ia rzą d zą ce z d o b y ły 5 0 ,0 2 % głosów .
W y b o ry p o k a zały p ew ien spadek popularności chadecji, która sam a otrzym ała
4 0 % głosów , czy li 8 ,5 % m n iej niż w w yb o ra ch 1948 roku. S łabsze w y n ik i
o d n o to w a ły też w szystkie p ozostałe partie o b ozu rzą d zą cego. N ie zn a czn ie zaś
zw ięk szyła sw o je w p ły w y lew ic a - kom uniści skupili 22,6, a socjaliści 12,7% .
D użo lepiej niż p o p rzed n io w yp a d ła praw ica. M onarchiści uzyskali 6,9% , z ko
le i n eofaszystow sk i W łosk i Ruch S p o łeczn y (M S I) - 5,8% .
R o z p o c zę ły się tru dne n ego cja cje w sp ra w ie u tw o rzen ia n astęp n ego rzą
du. W szelk ie p ró b y zb u d o w a n ia k o a licji rzą d zą cej n ie p o w io d ły się. W tej
sytuacji 16 lipca 1953 roku D e G asperi u tw o rzy ł ga b in et składający się w y
łączn ie z chrześcijańskich dem okratów . Ten ósmy, i ja k się m ia ło okazać ostat
ni, rząd De G a sp eriego upadł ju ż 28 lipca 1953 roku, p o n ie w a ż p arlam en t
o d m ó w ił m u w o tu m zau fan ia. D o je g o uzyskania zabrakło 10 głosów . 47 d e
p u tow a n ych z partii d o tą d w spółpracu jących z ch adekam i w strzy m a ło się od
głosu, przesądzając tym sam ym o upadku gabinetu. R o zg o ry c zo n y D e Gasperi
w y c o fa ł się z a k ty w n eg o życia p o lityczn ego .
Tym sam ym zak oń czyła się w p o lityce w ło sk iej trw a ją ca 8 lat ep ok a De
G asperiego. De Gasperi p rze szed ł d o historii ja k o w y b itn y m ą ż stanu, pod
k tó rego p rze w o d n ic tw e m pom yśln ie p rze p ro w a d zo n e zostało d z ie ło p o lity c z
nej i gospodarczej o d b u d o w y W łoch . De G asperi b y ł ró w n ie ż tym p o lityk iem ,
k tó ry w p ro w a d z ił sw ó j kraj d o N A T O (1 9 4 9 r.), R a d y E u ropy (1 9 4 9 r.) ora z
Europejskiej W sp ó ln o ty W ę g la i Stali (195 1 r.), u gru n tow u ją c je g o p o zy cję
m ię d zyn a ro d o w ą . Zasłyn ął w reszcie ja k o je d e n z tych, k tó rz y k ła d li p o d w a
lin y pod zjed n o c zo n ą Europę. O b o k K onrada A d en a u era i R ob erta S chum a
na, D e G asperi z a licza n y je s t d o tzw. „w ielk iej tró jk i” ch rześcijań sko-dem o-
140
37. WŁOCHY - POLITYCZNE MEANDRY I GOSPODARCZE SUKCESY
kratycznych p o lity k ó w p o w ojen n ej Europy, dzięki k tó rym ten id eo w o-p olitycz-

n y nurt stał się tak m o cn y i w p ły w o w y A lc id e D e G asperi zm a rł 19 sierpnia
1954 roku w w iek u 73 lat.
17 sierp n ia 1953 roku na c z e le n o w e g o rzą d u sta n ą ł G iu sep p e P ella .
17 styczn ia 1954 roku p o w sta ł z k o lei rząd p o d kieru nkiem A m in to re Fanfa-
n iego. O ba te g a b in e ty skupiały w y łą c z n ie chadeków . S zybki u padek Fanfa-
n iego, b o ju ż p o 15 dniach, skłon ił chrześcijańskich d e m o k ra tó w d o p o w ro tu
ku fo rm u le rz ą d ó w koalicyjn ych . R o z m o w y w tej spraw ie za k o ń czyły się suk
cesem i 10 lu te g o 1954 roku p o w sta ła trójpartyjn a koalicja rz ą d o w a , składa
ją ca się z chadeków , lib e r a łó w i socjaldem okratów , a fo te l p rem iera p rzy p a d ł
M a rio S celbie. J eg o rzą d p o d a ł się d o dym isji 22 czerw c a 1955 roku. N a
stępn ym p rem ierem został A n to n io Segni, k tó ry o p iera ł się na tej sam ej trój-
partyjnej koalicji, co j e g o p oprzed n ik.
W k w ietn iu 1955 roku w y g a s ła kaden cja d ru g ie g o p rezyd en ta Republiki
W łosk iej L u ig ie g o E in audiego. P o czą tk o w o n osił się on z za m ia rem p o n o w
n eg o kan d yd ow a n ia . Jedn ak n ie uzyskał poparcia Chrześcijańskiej D em ok ra
cji (D C ). C h a d ecy u w aża li, że p o w tó rz e n ie dłu giej, b o 7-letn iej kadencji, nie
je s t w sk a za n e, a p r z y tym n ie kryli, iż ch ętnie w id z ie lib y na stanow isku g ło
w y pań stw a s w e g o p rzed sta w iciela . W tej sytuacji b ęd ą c y lib era łem Einaudi
w y c o fa ł się z ryw alizacji. K an dydatem chadecji na prezyden ta został p r z e w o d
n iczą cy Senatu Cesare M e rza g o ra . N ie uzyskał o n w s za k że w ysta rcza ją ceg o
poparcia w w yła n ia ją c ym p rezyd en ta zgrom ad zen iu , które składa się z c z ło n
k ó w parlam en tu i d e le g a tó w region ów . O sta teczn ie szefe m pań stw a został
G iova n n i Gronchi, le w ic o w y chrześcijański d em ok rata, k tó reg o p o p a rli ró w
n ież socjaliści. Gronchi d ą ży ł d o w zm o cn ie n ia p o zycji prezyden ta i p rze ja w ia ł
d u żą a k tyw n ość na a ren ie m ię d z y n a ro d o w e j, nie o d n o szą c je d n a k jakichś
p o w a żn iejszyc h sukcesów.
O d p o ło w y la t p ięćd ziesią tych istotn e p rze w a rto ścio w a n ia p o lity czn e z a
c z ę ły za ch o d zić w o b o z ie le w ic y w ło sk iej. Ścisły sojusz so cja listów z kom u
nistam i u leg ł n ad w erężen iu , g d y ż socjaliści P iętro N e n n ie g o co ra z bard ziej
skłonni b yli d o p o n o w n e g o z jed n o c ze n ia z za c h o w a w c zy m i so cja ld em ok ra
tami, uczestnikam i koalicji rządzącej. W łoska Partia Kom unistyczna (P C I) stała
się n atom iast p ierw szą partią kom u n istyczn ą św ia ta za ch o d n iego , w której
na szerszą skalę z a c z ę ły w y s tę p o w a ć ten d en cje reform istyczn e. Ś w ia d c zy ło
o tym w y ra ź n e od ejście w łosk ich kom u n istów o d stalinizm u, a także p o tę p ie
nie p rze z nich in te rw en cji w o js k o w e j ZS R R na W ę g rze c h w 1956 roku.
Lata 1 9 5 0 -1 9 5 6 to okres o ż y w io n e g o ro zw o ju go sp o d a rczego W łoch . T em
p o w zro stu produ kcji p rze m y s ło w ej w y n o s iło w ó w c z a s 10% w skali roku, zaś
w po zosta łych ga łę zia ch gosp od a rk i - 5,6% . W skaźniki te n a le ża ły d o n aj
w y ższy c h w Europie. D yn a m iczn ie ro z w ija ł się p rze m ys ł stalow y, m ech a n icz
ny, chem iczny, e le k try c z n y i n aftow y. D użą ro lę w go sp od a rce o d g r y w a ły -
co sta n o w iło w ło sk ą specyfik ę - gig a n tyc zn e kon cern y p a ń stw o w e, ja k IR I
c z y EN I. Pań stw o d ą ży ło też d o p ob u d zen ia i u n o w ocześn ien ia produ kcji ro l
nej, p rze ja w ia ją c ró w n ie ż w tej d z ie d z in ie szerok i in te rw en cjo n izm . W roku
141
1950 p rze p ro w a d zo n o reform ę rolną, u m o żliw ia ją cą w y w ła s z c z e n ie w ielk ich

m a ją tk ó w ziem skich obejm u jących o d 300 d o 1000 ha. W ie le w ysiłku p a ń
stw o w k ła d a ło - nie z a w s ze je d n a k z p o z y ty w n y m skutkiem - aby p r z e z w y
cięży ć za co fa n ie p o łu d n io w e j części kraju.
W gru dniu 1954 roku m in ister fin a n só w Enzo V anoni w ystą p ił z 10-let-
nim plan em ro zw o ju kraju, k tó ry m iał o b ejm o w a ć lata 1 9 5 5 -1 9 6 5 (tzw . „plan
V a n o n ieg o ” ) . Ten starannie p rzem yśla n y plan zakładał s tw o rzen ie 4 m in d o
d a tk o w ych m iejsc pracy. P a ń stw o w c ią ż m ia ło za c h o w a ć sporą aktyw n ość
gospodarczą, ale V anoni za m ierza ł także p o w a ż n ie o ż y w ić sek tor p ryw a tn y
p o p rzez o d p o w ie d n ią politykę kredytow ą i podatkow ą. „Plan V an on iego” szyb
ko za czął przyn osić p o żą d a n e rezultaty, c ze g o w y ra z e m b yło p o d w o je n ie pro
dukcji i eksportu.
N a arenie m ię d zyn a ro d o w ej W ło c h y u m ocn iły sw ą p o zycję, stając się w a ż
n ym e lem en te m system u pań stw zachodn ich . U czestn iczyły w in icjatyw ach
integracyjnych pań stw Europy Zachodniej. W grudniu 1955 roku zostały p rzy
ję t e w p o c z e t c zło n k ó w O N Z .
Pom yśln ie dla W ło c h za k oń czyła się spraw a Triestu. W p a źd ziern ik u 1953
roku Stany Z je d n o czo n e i W ielk a Brytania ogłosiły, że w y c o fa ją sw e w ojsk a
ze strefy A W o ln e g o T erytoriu m Triestu i p rzek a żą ją W ło c h o m . S p o w o d o w a
ło to p r z e jś c io w y w z ro s t n ap ięcia w stosunkach w ło sk o -ju g o s ło w ia ń sk ich .
O stateczn ie 5 p a źd ziern ik a 1954 roku USA, W ielk a Brytania, W ło c h y i J u go
sław ia p o d p isa ły w L o n d yn ie p o ro zu m ien ie, k tó reg o m ocą strefa A p rzy zn a
na została W ło c h o m , a strefa B - J u gosław ii. J u gosław ia o trzym a ła też w ó w
czas p ra w o d o korzystania z portu w Trieście.
38. INTEGRACJA EUROPEJSKA
Szybko p o stęp o w a ła in tegracja pań stw E u ropy Zach odn iej. 9 m aja 1950 roku
m in ister sp ra w za gra n iczn ych Francji R o b ert Schum an n a w ią za ł d o znanej
ju ż koncepcji s w e g o rodaka Jeana M o n n eta i w ystą p ił z in icja tyw ą u tw o rz e
nia E u ropejskiej W sp ó ln o ty W ę g la i Stali (E W W iS ). A c z k o lw ie k m o ty w y g o
spodarcze b y ły tu n ie w ą tp liw ie bard zo w a żn e , to je d n a k Francji p rzy ś w ie c a
ły p rze d e w szystk im w z g lę d y n atu ry p olityczn ej. Paryż d ą ży ł b o w ie m d o p o
w ią za n ia go sp o d a rk i R epu bliki Federaln ej N ie m ie c z go sp o d a rk a m i innych
k ra jó w za ch o d n ich , sądząc, iż u n ie m o ż liw i to ew e n tu a ln e o d ro d z e n ie się
m ilita ry zm u n iem ieck iego . W sp ó ln y ryn ek n iep rzy p a d k o w o o b e jm o w a ć m iał
w ła śn ie w ę g ie l i stal, g d y ż d z ie d z in y te u zn an o za k lu c z o w e dla przem ysłu
zb ro jen io w eg o .
N ie b a w e m p o o gło szen iu planu Schum ana ro z p o c z ę ły się n ego cja cje m ię
d z y krajam i E u ropy Zach odn iej. R zą d zo n a p rze z labu rzystów , W ie lk a B ryta
142
38. INTEGRACJA EUROPEJSKA
nia o d m ó w iła p rzystąpien ia d o w spólnoty. Pom ysłem n ie b y ły także za in te

resow an e pań stw a skan dyn aw skie - D ania, N o r w e g ia i S zw ecja. O stateczn ie
w ię c układ p o w o łu ją c y d o życia E W W iS 18 k w ietn ia 1951 roku p o d p isa ło
sześć pa ń stw - B elgia, Francja, H olan d ia , Luksem burg, R F N i W łochy. U kład
ten został ra ty fik o w a n y 25 lipca 1952 roku i tę datę u w a ża się za datę p o
w stan ia E W W iS .
EW W iS tw o rzy ła w s p ó ln y ryn ek w ę g la i stali dla sześciu pań stw c zło n k o w
skich tej orga n iza cji gosp od a rczej. Z o b o w ią z a ły się o n e sto p n io w o znosić cła
i inne ogra n iczen ia krępujące s w o b o d n y p rze p ły w su ro w có w ora z p rod u k tó w
w ga łęzia ch p rzem ysłu zw ią za n ych z w ę g le m i stalą; s to p n io w o znosić o g ra
n iczen ia w zakresie s w o b o d n e g o p rze p ły w u kapitału i siły ro b o czej w tych
gałęziach przem ysłu oraz u tw orzyć w spóln ą ta iy fę celną obow iązu jącą w sto
sunkach z innym i krajam i. D la realizacji p o w yższych c e ló w E W W iS w y p o s a ż o
na została w e w łasn e o rga n y o szerokich kom petencjach. B yły nim i: W ysoka
Rada, Rada Ministrów, W spólne Z g ro m a d zen ie i Trybunał S praw iedliw ości. N a
p ie rw s ze g o p rze w o d n ic z ą c e g o W ysokiej R a d y w yb ra n o Jeana M on n eta . Od
sam ego początku na sw ej d rod ze E W W iS odnosiła d u że sukcesy, które p rzek o
n yw a ły nie tylko o celo w ości integracji gospodarczej Europy Zach odn iej, lecz
także o p o trz e b ie ro zszerzen ia fo rm u ły w sp ó łp ra c y na in ne o b sza ry g o s p o
darki.
M yśla n o ró w n ie ż o o b jęciu procesam i in tegra cy jn y m i k w estii w o js k o w y ch
i p olityczn ych . 24 p a źd ziern ik a 1950 roku p rem ier Francji R en e P le v e n w y
sunął projek t p o w o ła n ia d o życia Europejskiej W sp ó ln o ty O bron nej (E W O ).
W ram ach tej w s p ó ln o ty po w stać m iała arm ia eu ropejska, liczą ca 43 d y w i
zje, w tym 12 d y w iz ji za ch od n ion iem ieck ich . P la n o w a n o , że E W O p o zo s ta
w a ć b ę d zie w ścisłym zw iązk u z N A T O i w ra zie w o jn y je j siły zb ro jn e zn a j
dą się p o d kom en dą d o w ó d z tw a Paktu A tlan tyck iego . P o d o b n ie ja k E W W iS ,
ró w n ie ż E W O m iała posiadać w ła sn e p o n a d n a ro d o w e organy, tj. Kom isariat,
R a d ę i Z g ro m a d zen ie. 27 m aja 1952 roku m in istro w ie sp ra w zagran iczn ych
B elgii, Francji, H olan dii, Luksem burga, R F N i W łoch podpisali w Paryżu układ
0 u tw o rzen iu EW O.
R atyfik acja układu n atrafiła na p ro b le m y w d w ó c h krajach, a m ia n o w icie
w R F N i Francji, co sta n o w iło p ew n ą n iespodzian kę, b o w ie m to P a ry ż b ył
p o m y sło d a w c ą EW O. W N ie m czech Zach odn ich id ei p o w o ła n ia E W O sp rze
ciw ia li się socjaldem okraci, ale o stateczn ie 19 m arca 1953 roku Bundestag
ra tyfik ow a ł układ. W e Francji n atom iast coraz b a rd ziej zy sk iw a ły na z n a c z e
niu głosy, które m ów iły, że in tegracja w o js k o w a to zam ysł id ą cy za daleko
1 grożą cy o gra n iczen iem suw erenności p ań stw ow ej. O statecznie w ię c 30 sierp
nia 1954 roku francuskie Z g ro m a d zen ie N a r o d o w e o d rzu c iło w n io s e k o ra
tyfik ację układu EW O. B yło to ró w n o zn a czn e z fiaskiem ca łeg o p r z e d s ię w z ię
cia. P rób a u tw o rz e n ia w s p ó ln o ty o b ro n n ej p a ń stw E u ropy Z a ch o d n iej nie
p o w io d ła się. P o d o b n ie nie p o w io d ła się realizacja - z g ło s z o n e g o p rze z Schu
m ana 1 lipca 1952 roku - projek tu u tw o rzen ia Europejskiej W sp ó ln o ty P o li
tyczn ej (E W P ).
143
| CZĘŚĆ II. Apogeum zimnej wojny (1948-1956)
Sukces E W W iS ora z n ie p o w o d z e n ia E W O i E W P p rze s ą d ziły o kierunku

dalszej in tegracji eu ropejskiej, a m ia n o w icie o tym , że in tegracja ta ko n cen
tro w ała się na spraw ach gospodarczych .
39. SZWAJCARIA: NEUTRALNY MEDIATOR
K ieru jąca się n eu tralnością w p o lity ce za gra n iczn ej i g łę b o k im d em ok ra ty-

zm em w p o lityce w ew n ę trzn ej, S zw ajcaria żyła sw ym w ła sn ym rytm em , cha
rakteryzu jącym się sp ok ojem i u gru n to w y w a n iem dobrobytu .
W latach pięćdziesiątych jed n ą z w a żn iejszych spraw b yło pragn ien ie fran
cu skojęzyczn ej ludności Jury do op u szczen ia zd o m in o w a n e g o p rze z n iem iec
kojęzyczn ych S zw a jca ró w kantonu Berno. W roku 1950 w w yn iku referendu m
k a n to n aln ego u legła częściow ej zm ia n ie konstytucja kantonu b ern eń sk iego.
Ludność jurajska u zyskała w ó w c z a s stałe d w a m iejsca w rz ą d z ie kantonal-
nym , a ję z y k francuski stał się d ru gim ję z y k ie m u rz ę d o w y m kantonu Berno.
N ie z a d o w o liło to je d n a k ra d y k a łó w jurajskich, k tó rz y nie za p rzesta li d z ia
łań na rzec z o d łą czen ia się o d Berna i p o w o ła n ia w ła sn eg o kantonu.
U w a g ę p rzy k u w a ły też d ą żen ia k o b iet szw ajcarskich do uzyskania p ra w
w yb orczych . S praw ą tą z a jm o w a ł się w roku 1951 p a rla m en t federalny, w y
p o w ia d a ją c się je d n a k o stateczn ie p rze c iw przyzn a n iu k o b ieto m tych praw,
co je s z c z e raz d ostarczyło p rzykładu p o tw ie rd za ją c e g o o lb rzym i tra d ycjon a
liz m i k o n serw a tyzm S zw ajcarów .
Kraj, ś w ia d o m y tego , że neutralność n ie m o że być ró w n o zn a czn a z b e z
bronnością, z du żą p ie c zo ło w ito ś c ią p o d ch o d ził d o spraw zw ią za n y ch z siła
m i zbrojn ym i, ich o rga n iza c ją i u zbrojen iem . N ie m a l c a ły czas o d roku 1945
trw a ła o ż y w io n a deb ata nad form u łą system u o b ro n y kraju. W 1951 roku
parlam en t p rzy ją ł specjaln y p rog ra m z b ro je n io w y S zw ajcarii, na k tó ry p r z e
zn a czo n o blisko 1,5 m ld franków . Program za kładał p o w a ż n ą m o d ern iza cję
arm ii. W yp o sa żo n o ją w n o w o czesn e sam oloty, n o w e d zia ła i karabin y m a
szyn o w e, ja k ró w n ie ż w n o w e lekk ie czo łgi.
W roku 1953 s o c ja ld e m o k ra c i w y c o fa li się z rzą d u fe d e r a ln e g o . Tym
sam ym zerw a n a została czteropartyjn a koalicja, skupiająca - o p ró cz socjal
d e m o k ra tó w - także chadeków , radykalnych d e m o k ra tó w i liberałów , która
s p ra w o w a ła w ła d z ę n ie p rz e rw a n ie o d 10 lat. W n o w y m rz ą d z ie za sia d a li
p rze d sta w ic iele trzech pa rtii i ten stan rz e c zy u trzym ał się ró w n ie ż p o w y b o
rach z p a źd ziern ik a 1955 roku.
P o w o łu ją c się na sw ą neutralność, S zw a jca ria ja k o b ezstron n y kraj często
g o to w a była św ia d czyć usługi m ed ia cyjn e w przypadku k o n flik tó w m ię d z y
n arod ow ych . W 1953 roku S zw a jca ria u czestn iczyła w M ię d zy n a ro d o w e j K o
m isji N a d z o ru , k tó ra k o n tro lo w a ła p rze s trz e g a n ie w a ru n k ó w z a w ie s z e n ia
144
40. SKANDYNAWIA: UTWORZENIE RADY NORDYCKIEJ
broni w Korei. Z k o le i jesie n ią 1956 roku, w sytuacji za łam an ia się w y s iłk ó w

O N Z , w ystą p iła z in icja ty w ą p rze p ro w a d ze n ia k o n feren cji p ięciu m o ca rstw
w celu o p a n o w a n ia kryzysu sueskiego. Z a w sze te ż słu żyła d a lek o id ą cym
w sparciem i p o m o cą ró żn y m a gen cjo m O N Z , m ającym sied zib ę w G en ew ie.
W szystko to za p e w n iło k ra jo w i d u ż y au torytet m ięd zyn arod ow y.
P rz e ja w e m n ieza le żn o ści S zw a jca rii b y ła d ec yzja o n a w ią za n iu w 1950
roku stosu nków d y p lom a ty czn y ch z Chinam i. S zw ajcaria b yła za tem p ie r w
szym krajem n iekom u n istyczn ym , k tó ry u zn ał ChRL.
W w yb o ra ch parlam en tarn ych w D a n ii w 1950 roku n a jw ięcej g ło s ó w z d o

byli socjaldem okraci, le c z utracili on i w ła d z ę na rzec z koalicji k o n serw a tyw -
no-agrarn ej. U rzą d p rem iera ob ją ł p rze d sta w ic iel a gra rystó w Erik Eriksen.
N a jw a żn ie js zy m w y d a rze n ie m w duńskiej p o lityce w e w n ę tr z n e j b y ło z a
k o ń czen ie w 1953 roku trw a ją cych w ie le lat prac nad zm ian ą konstytucji.
N o w a konstytucja p rzy jęta została w referendu m 5 c z e rw c a 1953 roku. L i
k w id o w a ła ona d w u iz b o w y parlam ent, pozosta w ia jąc w y łą czn ie Folketing. Był
on w y b ie ra n y na 4-letn ią kaden cję p rze z w szystkich o b y w a te li, k tó rz y ukoń
czyli 23 lata. N o w a konstytucja je s z c z e bard ziej ogra n icza ła p o z y c ję u strojo
w ą króla. P r z y p o w o ły w a n iu i o d w o ły w a n iu p rem iera ora z rządu m onarcha
m usiał się liczy ć z u kładem sił w p arlam en cie, co w y ra ź n ie zosta ło podkreś
lon e w konstytucji, g d y ż fo rm u ło w a ła ona zasadę o d p o w ie d zia ln o ści p o lity c z
nej rządu p rzed parlam entem . Król pozostał zw ierzch n ik iem sił zbrojnych oraz
g ło w ą p a ń s tw o w e g o Kościoła ew angelicko-au gsbu rskiego. In teresu jącym r o z
w ią za n ie m b yło p rzy zn a n ie co n ajm niej je d n e j trzeciej p o s łó w d o p a rla m en
tu praw a o g ło szen ia referendu m tak w spraw ach u staw p rzy jętych p rze z par
la m en ta rn ą w ięk szo ść ( z w y ją tk ie m u sta w y b u d ż e t o w e j), ja k i w e w s z e l
kich spraw ach bu dzących zain tereso w a n ie społeczn e. D u żo m iejsca w k on
stytucji z a ję ły k w estie d o tyczą ce p ra w i w o ln o ś c i o b y w a teli.
O drębnym i ustaw am i konstytucyjnym i u regu low a n o w ie le istotnych spraw.
I tak, z m ie n io n o u staw ę o d zie d z ic z e n iu tronu w ten sposób, że o d tej ch w ili
p ra w o sukcesji p rzy słu g iw a ło ró w n ie ż p o to m k o m p a n u ją cego płci żeńskiej.
S praw a ta rz ec zy w iście w y m a g a ła p iln e g o ro zstrzygn ięcia , b o w ie m ó w c z e
sny król F ryd e ryk IX m ia ł tylko trz y córki. Z m ian ie u legł status G renlan dii.
P rzestaw ała ona być duńską kolonią, stając się ró w n o u p ra w n ion ą częścią K ró
lestw a D anii. G renlandia uzyskała p ra w o d esygn o w a n ia d w ó ch sw ych p r z e d
sta w icieli d o Folketingu. U tw o rz o n o w reszcie instytucję om bu dsm ana, k tó ry
m ia ł p iln o w a ć p rze strzega n ia p ra w o b yw a telsk ich i uzyskał w g lą d w pracę
u rz ę d ó w adm inistracji.
145
W y b o ry d o Folketingu, p rze p ro w a d zo n e w e w rześn iu 1953 roku, p rzy n io s

ły so cja ld em ok ra to m du żą p rze w a g ę nad in nym i u gru p ow a n ia m i. M im o iż
nie d y sp o n o w a li on i absolutną w ięk szością w p arlam en cie, p o w o ła li je d n o
partyjn y rząd, na którego czele stanął, b ęd ą cy ju ż w cześn iej prem ierem , Hans
H e d to ft-H a n se n . P o je g o śm ierci w styczn iu 1955 roku p rem ierem zos ta ł
H.C. H ansen.
W roku 1951 D ania w ystą p iła z in icja ty w ą u tw o rzen ia R a d y N ord yck iej,
orga n izacji m ię d zy n a ro d o w e j (fo rm a ln ie m ię d zyp a rla m en ta rn ej), skupiającej
kraje skandynaw skie. Pom ysł został d o b rze p rzy jęty i ju ż 1 stycznia 1952 roku
R ada N o rd yck a - z w a n a też R adą Półn ocn ą - stała się faktem . W je j skład
w eszły : Dania, N o rw e g ia , S zw ecja i Islandia. P o czą tk o w o w o rga n izacji nie
zn a la zła się Finlandia, która o b a w ia ła się n ega tyw n ej reakcji ZSRR . W roku
1955 je d n a k ró w n ie ż on a przystąpiła d o R a d y N ord yckiej, d o strzegają c w a g ę
w sp ó łp racy regionaln ej. Rada cem en to w a ła w sp ółp racę polityczn ą, gospodar
czą i kulturalną pa ń stw skandynaw skich, nadając je j zin sty tu cjon a lizo w a n ą
form ę.
27 k w ietn ia 1951 roku został p od p isa n y du ńsko-am erykański układ w o j
skowy, k tóry w łą cza ł G renlandię w strefę obronną Paktu A tlan tyck iego, a także
u m o ż liw ia ł b u d o w ę na duńskim tery toriu m obcych baz w o js k ow y ch . D o p ro
w a d z iło to d o p o w a ż n e g o n apięcia w stosunkach du ńsko-radzieckich. P o p ra
w a nastąpiła d o p iero po w iz y c ie w m arcu 1956 roku w M o sk w ie p rem iera
Hansena.
N o rw e s k a Partia Pracy u trzym yw a ła dom inu jącą p o zycję w życiu p o lity c z
nym kraju. W w yb o ra ch parlam en tarn ych z 12 p a źd ziern ik a 1953 roku stra
ciła co p ra w d a 8 m an datów , ale w c ią ż d y sp o n o w a ła absolutną w ięk szością
w S tortin g u i m o g ła k on tyn u ow a ć sw e jed n o p a rty jn e rządy. P rem iera m i z je j
ram ienia byli: Einar Gerhardsen (d o 1951 r. i p o n o w n ie o d 1955 r.) oraz Oscar
Torp ( w latach 1 9 5 1 -1 9 5 5 ).
W lis to p a d z ie 1952 roku p r z e p ro w a d z o n o re fo rm ę p ra w a w y b o rc z e g o ,
znoszącą u stan ow ion ą w 1914 roku tzw. „k la u zu lę w iejsk ą ” , która n ak azy
w a ła w y b ó r d w ó ch trzecich c zło n k ó w parlam entu w w iejskich okręgach w y
borczych. Kraj p o d z ie lo n o na 20 - zb liżon ych do sieb ie p o d w z g lę d e m liczb y
lu dności - okręgów .
W 1951 roku N o rw e g ia w d a ła się w ostrą polem ik ę ze Z w ią zk iem R a d ziec
kim, d o tyczą cą w yk o rzy styw a n ia p rze z n orw esk ie siły zb ro jn e Spitsbergenu.
Z S R R u w aża ł, iż traktat paryski z 9 lu tego 1920 roku w sp ra w ie S p itsb erge
nu za k a zu je ja k ie g o k o lw ie k w y k o rzy sty w a n ia w y s p y p o d w z g lę d e m m ilitar
nym. A tm o sferę ro zła d o w a ła w iz y ta w listo p a d zie 1955 roku w M o sk w ie p re
m iera Gerhardsena. Z a p e w n ił on sw ych radzieckich ro zm ó w có w , że N o r w e
gia n ig d y n ie b ę d zie p ro w a d zić p o lityk i a gresyw n ej i nie z e z w o li na z a ło ż e
nie obcych baz w o js k o w y ch na sw ym terytoriu m , chyba że p o czu je się b e z
pośredn io za g ro żo n a atakiem .
W roku 1950 w S zw ecji w w iek u 92 lat zm a rł król G u staw V. Tron p rzy
padł je g o 68-letn iem u syn o w i - G u sta w o w i V I A d o lfo w i.
146
W p a źd ziern ik u 1951 roku, p o dłu gich rokow an iach m ię d z y so cja ld em o

kratam i a Z w ią z k ie m C hłopskim , d o rządu d o szło trzech je g o p rze d s ta w ic ie
li. P re m ie ro w i Tage E rlan d erow i z a le ż a ło na p o szerzen iu b a z y rządu , g d y ż
o d kilku la t socja ld em ok ra ci rzą d zili, uzyskując je d y n ie w z g lę d n ą w ięk szo ść
w Riksdagu.
W y b o ry z 21 p a źd ziern ik a 1952 roku nie p rzyn io sły p ow a żn iejszych zm ian
układu sił w kraju. W p ra w d z ie d w ie rzą d zą ce partie u traciły kilka m an da
tów, ale w c ią ż p o sia d a ły w ięk szo ść absolutną w p arlam en cie. K oalicja socjal-
d em o k ra tyczn o-a gra rn a w y s z ła ró w n ie ż obron n ą ręką z kolejn ych w y b o r ó w
z 16 w rześn ia 1956 roku, ch oć i tym ra zem straciła n ieco m andatów .
W latach 1 9 5 0 -1 9 5 6 S zw ec ja u gru n to w y w a ła sw ą sła w ę kraju m o d e lo
w e j o p iek i socjalnej. G d y na p rze ło m ie lat 1950/1951 w p ro w a d z o n o p o d w y ż
kę cen na p o d s ta w o w e artykuły, z w ią zk i z a w o d o w e w y m o g ły na rzą d zie p o d
n ies ie n ie p ła c w 1951 roku o 2 1 % , a w roku n astęp n ym o 1 9 % . P a ń stw o
aktyw n ie o d d z ia ły w a ło na w ie le g a łę zi gospodarld. R o ln ictw o u zysk iw a ło w y
sokie subw encje rzą d o w e, a także rekom pensaty za ew en tu aln e szkody w zb io
rach. Państw o dbało też o ro zw ój b u dow n ictw a m ieszkan iow ego. W roku 1953
p arlam en t u ch w a lił p o w szech n e i o b o w ią z k o w e u b ezp iec ze n ia na w y p a d e k
choroby. W 1955 roku p rzy jęto ustaw ę, która je s z c z e b a rd ziej p recyzyjn ie re
g u lo w a ła sp ra w ę p o m o c y społeczn ej. W tym sam ym roku ro zp o c zę to szero
ką d eb atę nad za ga d n ien ie m pow szech n ych em ery tu r dla pracujących.
W p o lity ce za gra n iczn ej S zw ec ja szty w n o trzym a ła się n eu tralizm u . M o
tyw o w a n a tą postaw ą, w strzym ała się o d głosu n aw et w tedy, g d y O N Z u ch w a
lała rezo lu cję p o tęp ia ją cą C h in y za in te rw en cję w w o jn ie koreańskiej. N ie c o
bard ziej ela styczn ej p o lity k i i n a w ią za n ia b liższej w s p ó łp ra c y z pań stw am i
za ch o d n im i d o m a ga ła się k o n serw a tyw n a i lib era ln a o p o zy cja , n ie k w estio
nując w szela k o sam ych p o d sta w p olityk i neutralności.
15 lu teg o 1950 roku na p rezyd en ta F in lan dii p a rla m en t p o n o w n ie w y
brał Juho Kusti P aasikiviego. Po upadku w m arcu 1950 roku so cja ld em ok ra
tyczn ego gabin etu K.A. Fagerholm a p rezyd en t p o w ie rz y ł m isję u tw o rzen ia n o
w e g o rządu U rho K ek k on en ow i, lid e r o w i U nii A gra rn e j, k tó ry w cześn iej też
u biegał się o u rząd g ło w y państw a. Kekkonen d o listop a d a 1953 roku stał
na c z e le czterech kolejn ych rz ą d ó w koalicyjnych.
19 w rześn ia 1952 roku Fin landia spłaciła ostatnią ratę reparacji w o je n
nych na rzec z Z w ią zk u R a d zieck iego , które o g ó łe m w y n io s ły 570 m in d o la
rów. F in la n d ia p ie c z o ło w ic ie d b a ła o u tr z y m y w a n ie d o b ry c h sto s u n k ó w
z ZSRR. G w a ra n tem tej lin ii b y ł p rezy d en t Paasikivi, k tó ry z a w s ze p o d e jm o
w a ł in te rw en cje p o lityczn e, o ile u w ażał, iż jakieś sp ra w y m o g ły b y w z b u d z ić
za n iep ok o jen ie M oskw y. W ła d z e ra d zieck ie d o c e n iły tę p olityk ę. 18 w rześn ia
1955 roku ZS R R p rze k a za ł F in landii b a zę m orską w Porkkala, którą na m o cy
układu z roku 1948 m ó g ł d z ie rża w ić je s z c z e p o n a d 40 lat. R ó w n o cześn ie oba
kraje p rze d łu ż y ły na d a lsze 20 lat o b o w ią z y w a n ie w s p o m n ia n e g o układu.
15 gru dnia 1955 roku Fin landia została p rzyjęta d o O N Z . N a stęp n ie bar
d z o a n g a żo w a ła się w je j akcje p o k o jo w e.
147
W lu tym 1956 roku o d b y ły się w F in land ii kolejn e w y b o ry prezyd en ck ie.

M a ją cy w ó w c z a s ju ż 86 lat Paasikivi n ie z d e c y d o w a ł się k a n d yd o w a ć na sw ą
trzecią k aden cję (z m a rł 14 gru dnia 1956 r.). N o w y m p rezy d en tem w yb ra n o
Kekkonena, k tóry tylko d w o m a głosam i w parlam encie pokonał sw eg o ryw ala
socja ld em ok ra tę F agerh olm a (151 g ło s ó w d o 1 4 9 ). Fagerh olm o b ją ł n astęp
nie u rząd prem iera, co o zn a cza ło dokładn e p o w tó rz e n ie m ech an izm u z 1950
roku, k ied y to - p rzy p o m n ijm y - p o k o n a n y p rze z P a a sik iviego K ekkonen sta
nął na c z e le rządu.
P o czą tek p rezyd en tu ry K ekkonena z b ie g ł się z p o g o rszen iem sytuacji g o
spodarczej Finlandii w następstw ie spadku je j eksportu. W p o lityce za gra n icz
nej Kekkonen k o n ty n u o w a ł lin ię Paasikiviego, u trzym u jąc szc ze g ó ln e stosun
ki z ZSRR. Fin lan d ia w c ią ż m a n ifesto w a ła sw e p ełn e zau fan ie d o M oskw y,
podpisu jąc z nią co ra z to n o w e p o ro zu m ien ia p o lity czn e i gospodarcze.
W roku 1952 zm a rł p rezyd en t Islan d ii Sveinn Bjórnsson. J ego następcą
na u rzęd zie g ło w y p aństw a został A s g e ir A sgeirsson. W islan dzkim p a rla m en
cie, A lthingu, najsilniejszą p ozycję posiadali konserwatyści, których p rzy w ód ca
O la fu r Thors sp ra w o w a ł w ie lo k ro tn ie u rząd prem iera. W in teresu jącym nas
p rze d z ia le cza so w y m b ył on p rem ierem w latach 1 9 4 9 -1 9 5 0 i 1 9 5 3 -1 9 5 6 .
Cechą p o lityk i islan dzkiej była niestabilność rz ą d ó w o ra z ich częste upadki.
Trudności go sp o d a rcze i fin a n so w e kraju w y w o ły w a ły b o w ie m te g o rod za ju
następstw a p o lityczn e.
W roku 1951 Islandia za w a rła ze Stanam i Z je d n o czo n y m i układ o w z a
je m n ej o b ro n ie w o js k o w ej. N a je g o m o cy u dostępn iła A m ery k a n o m b a zę lo t
niczą w K eflaviku . U kład ten silnie k on testow a ła islan dzka lew ica , m ó w ią ca
o ca łk o w itym u zależn ien iu kraju o d USA.
P o d jęta 15 m aja 1952 roku p rze z rzą d Islan dii d ec y zja o u znan iu w ó d
zn ajdu jących się w o d le g ło ś c i d o 4 m il o d b r z e g ó w islan dzkich za w e w n ę tr z
ne w o d y tery toria ln e, na których nie m o gą ło w ić ryb statki innych krajów,
naruszała in teresy W ielk iej Brytanii i m ię d z y o b om a krajam i ro z g o rz a ł o stry
kon flikt ekon om iczny, k tó ry u trzym yw a ł się p rze z całe lata.
41. KRAJE PÓŁWYSPU PIRENEJSKIEGO: PRZEŁAMYWANIE

IZOLACJI
W lata p ięć d ziesią te system fran kistow ski w H isz p a n ii w c h o d z ił spokojnie

i b ez o b a w o sw ój los. S połeczn ość m ię d z y n a ro d o w a p o g o d z iła się ju ż n ie
m al zu pełn ie z istn ieniem w tym kraju porządku, k tó ry kiedyś w y k a z y w a ł je d
n ozn aczn e konotacje faszystow skie. H iszpan ia p o zosta w a ła dyktaturą, ale g e
n erał Francisco Franco w y ra ź n ie d ą żył do tego , aby pan u jący reżim p o lity c z
n y b y ł stosu nkow o ła g o d n y i e la sty c zn y D o o tw a rty ch represji w ła d z e sięg a
148
41. KRAJE PÓŁWYSPU PIRENEJSKIEGO: PRZEŁAMYWANIE IZOLACJI
ły w ostateczności, j e d n i e w ów cza s, g d y d o ch o d ziły d o przekonania, że ja

kieś w yd a rzen ia stanow ią rzeczyw iste n ieb ezp ieczeń stw o dla system u w ładzy.
Po represje sięgn ięto np. w 1951 roku, k ied y w M adrycie, B arcelonie i Kraju
Basków na tle trudnej sytuacji gospodarczej doszło d o m asow ych strajków i w y
stąpień robotniczych. W ła d z e u w ię z iły w te d y licznych p rze ciw n ik ó w p o lity cz
nych, zarzucając im „an tyn a rod ow ą politykę” i „n iedopu szczaln ą agitację” .
M ająca status m o n o p a rtii Falanga m usiała się p o g o d z ić z p o zo sta w a n iem
w cieniu . W o lą gen . Franco b y ło b o w ie m , a b y p rze o b ra ża ła się on a cora z
bardziej w rodzaj sw o istego instrum entu adm inistracyjnego, którego zadaniem
nie je s t sp ra w o w a n ie z w ierzch n ic tw a p o lityczn ego , le c z tw o rze n ie za p lecza
dla rządu i m o b ilizo w a n ie elek toratu w razie potrzeby. Ten stan rz e c zy z p e w
nością fru strow ał falangistów , ale z d a w a li sobie oni spraw ę, iż jest to k on iecz
ność, i nie protesto w ali.
Id e o lo g ia p a ń stw o w a - p o z a a p o te o z o w a n ie m o so b y p r z y w ó d c y - o d w o
ły w a ła się do tradycyjn ych w artości, s zczeg ó ln ie m o cn o akcentując p r z y w ią
zan ie d o ka tolicyzm u . Franco na k a żd ym kroku podkreślał, że H iszpan ia in
spiruje się sp o łeczn ym i i m o ra ln ym i w sk a za n ia m i K ościoła k a tolick iego , sam
też m a n ifesto w a ł sw o ją religijn ość. K ościół o trzy m a ł liczn e p ra w a i p r z y w ile
je, uzyskał b ezp ośred n i w p ły w na fu n k cjo n o w an ie instytucji pań stw o w ych ,
a religia katolicka cieszyła się statusem o ficja ln ej re ligii w H iszpan ii. P o tw ier
d za ł to konkordat za w a rty ze Stolicą Apostolską 27 sierpnia 1953 roku. Stano
w ił on m ia n ow icie: „R elig ia katolicka, apostolska, rzym ska jest jed y n ą religią
narodu hiszpańskiego i korzysta z praw i przyw ilejów , jakie jej przysługują zg o d
nie z p ra w em b o ży m i p ra w em kan on icznym ” , a także u zn aw ał Kościół kato
licki za „społeczn ość doskonałą” . Konkordat przyniósł jed n a k że ró w n ie ż w o l
ność w y z n a n io w ą w H iszpanii. B o w iem do te g o czasu - na m o cy konkordatu
z 1851 roku p o tw ie rd z o n e g o p rze z o d p o w ie d n i układ z roku 1941 - w szy st
kie inne niż k a to lic yzm w y zn a n ia b y ły zakazan e. P o c z ą w s zy o d 1953 roku
stały się on e d o z w o lo n e , le c z je d y n ie dla tych, k tó rz y b ęd ą c o b y w a te la m i
H iszpanii, nie są człon k am i narodu hiszpańskiego. Tak w ię c konkordat z 1953
roku w c ią ż u trzym yw a ł form u łę: H iszpan-katolik. Za zasługi dla Kościoła i ka
to lic y zm u 27 lipca 1954 roku p a p ież Pius X II u d z ie lił gen . Franco sp ecja ln e
g o b ło g o sła w ień stw a i m ia n o w a ł g o R y cerzem O rderu Chrystusa.
N a p ła szczy źn ie m ię d z y n a ro d o w e j H iszpan ia za częła p rze ła m y w a ć iz o la
cję, w ja k ie j z n a jd o w a ła się w p o p rzed n im okresie. 5 listo p a d a 1950 roku
Z g ro m a d z e n ie O g ó ln e O N Z c o fn ę ło re zo lu cję z 1946 roku, k tó ra w z y w a ła
pań stw a czło n k o w sk ie d o o d w o ła n ia ich p rze d s ta w ic ie li d y p lo m a ty czn y ch
z M adrytu .
Z a in icjo w a n e zosta ły kon takty m ię d z y H iszpan ią a Stanam i Z je d n o c z o n y
m i. Z razu b y ły on e n ieśm iałe, ale szybko stały się dość in ten syw n e. A m e r y
kanie u znali, że ra d yk a ln y an tykom u n izm ch a ra k teryzu ją cy p a ń stw o franki-
stow skie je s t p o w a ż n y m atutem w sytuacji „zim n ej w o jn y ” i n a le ż y g o w y k o
rzystać. W lipcu 1951 roku w iz y tę w M adrycie u gen. Franco z ło ży ł s z e f sztabu
m aryn arki w o je n n e j U S A adm ira ł Forrest S herm an. O baj r o z m ó w c y z g o d z ili
149
się, że H iszpan ia p o w in n a stać się w a żn y m e lem en te m system u o b ro n n eg o

św iata za ch o d n iego . W roku 1952 M a d ry t o trzym a ł am erykańską p o m o c na
k w o tę 100 m in dolarów . Z w ie ń c z e n ie m z b liżen ia am erykańsko-hiszpańskie-
g o b y ło p o d p isa n ie p rze z oba kraje 27 w rześn ia 1953 roku p o ro zu m ien ia
o w sp ó łp ra c y w o js k o w ej i gospodarczej. G en. Franco z g o d z ił się na z b u d o
w a n ie am erykań skich baz w o js k o w y c h na zie m i h iszpańskiej, a w zam ian
H iszpan ia dostała 226 m in doi. z p rze zn a czen iem na zakup sprzętu w o js k o
w e g o i p ro d u k tó w p rzem ysłow y ch . P ozosta łe m ocarstw a za ch o d n ie, W ielk a
B rytania i Francja, p o c z ą tk o w o p rzy ję ły układ am erykańsko-hiszpański z re
zerw ą , ale p o tem uznały, że je d n a k w a rto p o p ra w ić stosunki z M a d rytem .
H iszp a n ia w y s z ła za te m o sta tec zn ie z o sa m o tn ien ia , stając się p a rtn erem
p o lityczn ym i go sp o d a rczym dla innych k ra jó w zachodn ich . W ła d z e h iszpań
skie p o c z ę ły się n a w et zastan aw iać nad ew en tu a ln ością p rzystą p ien ia kraju
d o N A TO . Z p la n ó w tych w sza k że nic n ie w yszło , b o w ie m rz ą d y p a ń stw z a
ch od n ich n ie z d e c y d o w a ły się na taki krok w o b a w ie p rze d reakcją o p in ii
pu b liczn ej, z d e c y d o w a n ie n ie p rz y c h y ln ie n a s ta w io n ej w o b e c h iszpań sk iej
dyktatury.
Pom yśln ie n atom iast za k o ń czyły się starania M a d rytu o u zyskan ie c z ło n
kostw a O N Z . 15 gru dnia 1955 roku H iszpan ia została b o w ie m p rzy jęta d o
O N Z , uzyskując tym sam ym sw o iste u zn an ie na aren ie m ię d z y n a ro d o w e j.
Postępującej m argin alizacji p olityczn ej u legał słaby i skłócon y hiszpański rząd
em igracyjny, którem u o d roku 1951 s z e fo w a ł Felix G ordon Ordas.
W latach p ięćd ziesią tych w ie lk ą aktyw n ość w y k a z y w a ła p olityk a h iszpań
ska w z g lę d e m św iata arabskiego. M a d ryt, zdając sobie spraw ę z o gra n iczeń ,
na ja k ie n atrafiał w Europie, en erg iczn ie p o szu k iw a ł p a rtn eró w p o z a S tarym
K ontynen tem . W latach 1 9 5 1 -1 9 5 5 H iszpan ia podpisała z n iem a l w szystk i
m i krajam i arabskim i traktaty o przyjaźn i oraz o w ym ia n ie gospodarczej i kul
turalnej. N a tych m iast po przyzn an iu p rze z Francję n iep o d leg ło śc i p o d le g łe j
je j części M a ro k a (2 m a rzec 1956 r.), rzą d hiszpański za p rosił d o M a d rytu
m arokań skiego sułtana M o h a m m a d a ben Jusefa. 7 k w ietn ia 1956 roku o b ie
stron y za w a rły p o ro zu m ien ie, na m o cy k tó reg o H iszpan ia u zn a w a ła n ie p o d
leg ło ś ć M a ro k a i z rezy g n o w a ła ze sw ych p osiadłości na je g o tery toriu m , p o
zosta w ia ją c sobie tylko d w ie en k la w y - C eutę i M elillę .
T rad ycyjn ie dobre stosunki u trzym yw a ła H iszpan ia z w ięk szo ścią pa ń stw
latyn oam erykań skich. W o d n iesien iu d o nich p ro w a d z iła p o lityk ę tzw. H ispa-
nidad, zakładającą b u d o w ę w ie lk ie j w sp ó ln o ty n a ro d ó w m ó w ią cych ję z y k ie m
hiszpańskim .
18 kw ietn ia 1951 roku zm arł prezyd en t P o r tu g a lii m arszałek A n to n io Car-
m ona. Z a ch o d ziła w ię c p o trzeb a p rze p ro w a d ze n ia n ow ych w y b o r ó w g ło w y
państw a. Prem ier-dyktator A n to n io S alazar cora z bard ziej o b a w ia ł się, że sta
n ow isko to m o że przypaść „n iep o żą d a n em u k a n d y d a to w i” . Z je g o in icja ty w y
25 k w ietn ia 1951 roku Z g ro m a d zen ie N a r o d o w e d o k o n a ło re w iz ji konstytu
cji poch odzącej z 1933 roku. U sta n o w ion o m ia n ow icie 15-osobow ą R adę Sta
nu, która m ia ła ocen iać, c z y z g ło s z e n i k an dyd aci na p rezy d en ta spełniają
150
41. KRAJE PÓŁWYSPU PIRENEJSKIEGO: PRZEŁAMYWANIE IZOLACJI
w ym ag a n e kryteria polityczn e. O zn aczało to dalsze u m ocn ienie au torytarnego

o b licza S ala za ro w sk iego N o w e g o Pań stw a ( Estado N o vo').
D o w y b o r ó w strona rz ą d o w a zgło siła gen era ła C ra veiro Lopesa. O p ozycja
w ysu n ęła d w ie kandydatu ry: profesora m a tem atyk i Rui Luisa G om esa i a d
m irała M an uela M eirelesa. Rada Stanu o d m ó w iła za tw ierd zen ia G om esa, k tó
rego u zn an o za „a gen ta k o m u n istyczn ego ” . P o n ie w a ż p ro fe s o r n ie ch ciał się
p o g o d z ić z tą ocen ą, został aresztow any, a następnie zm u szo n y d o e m ig ra
cji. D o w y b o r ó w d o p u szczon o co p ra w d a M eirelesa , ale w gru n cie rz e c z y nie
m ia ł on m o ż liw o ś c i p ro w a d z e n ia e fe k ty w n e j kam p an ii. Z d e c y d o w a ł w ię c
w y c o fa ć sw ą kandydaturę, nie chcąc służyć ja k o sw o isty p a ra w a n dla dyk ta
tury. W tej sytuacji w y b o r y m ia ły charakter - ja k to określano - w y b o r ó w a la
Salazar, a jedyny, oficjaln y kandydat Lopes nie m iał żadnych p ro b le m ó w z u zy
skaniem m an datu p rezyd en ck iego . P o w y d a rze n ia ch zw ią za n ych z w y b o ra
m i p rezyd en ck im i z lipca 1951 roku o p o zy cja na kilka lat um ilkła, nie sta n o
w ią c za g ro żen ia dla salazaryzm u .
17 m arca 1956 roku S alazar zg ło sił w p a rla m en cie u staw ę o u tw o rzen iu
korporacji z a w o d o w y c h , która szybko została u ch w alon a. K orporacje gru pu
ją ce p o szczeg ó ln e k a tego rie z a w o d o w e stały się jed n ą z p o d sta w o w yc h struk
tur państw a. W ten sposób spełn iło się m a rzen ie p o rtu ga lsk iego przyw ód cy,
k tó ry z a w s ze chciał u rzeczy w istn ić w sw ym kraju e fe k ty w n y p o rz ą d e k kor
poracyjny.
W p o lityce za gra n iczn ej Portu galia, czło n e k -za ło ży c iel N A TO , k iero w a ła
się zasadą „w iern o ści a tlan tyck iej” . 6 w rześn ia 1951 roku podpisała ze Sta
n am i Z je d n o c z o n y m i układ z e z w a la ją c y na z a ło ż e n ie am erykań skich b a z
m ilitarn ych na w a żn y c h stra teg iczn ie A zorach .
K ieru jąc się z k o lei id eą jed n o ści iberyjsk iej, L izb o n a d ą ży ła d o u ła tw ie
nia sw em u sąsiadow i, H iszpan ii, w yjścia z iz o la c ji p o lityczn ej. P o d e jm o w a ła
za tem liczn e inicjatyw y, słu żące n aw ią za n iu k o n ta k tó w p o m ię d z y H iszpan ią
a p a ń stw a m i zach od n im i. To w ła śn ie P ortu ga lia w ystą p iła z pom ysłem , aby
H iszp a n ia zn a la zła się w strukturach N A TO . P r z y w ó d c y obu pań stw ib e ry j
skich regu larn ie spotykali się, dyskutując w a żn ie js z e za ga d n ien ia p o lity czn e
i ustalając w sp ó ln e za sa d y p o stęp o w an ia .
B ardzo bliskie stosunki łą c z y ły P o rtu ga lię z B razylią. 16 listop a d a 1953
roku w R io de Janeiro p od p isa n y został brazylijsko-portugalski traktat o p rzy
ja źn i. O ba pań stw a z o b o w ią z a ły się w n im d o w z a je m n e g o tra k to w a n ia się -
ja k to u jęto - „n a specjalnych zasadach” w e w szelk ich spraw ach polityczn ych ,
społecznych, gospodarczych , h an d lo w ych i fin ansow ych . P rzyja źń brazylijsko-
-portu galską silnie m a n ifesto w a n o p odczas w iz y t y p rezyd en ta B razylii C afe
Filho w L izb o n ie w dn iach 2 2 -2 8 k w ietn ia 1955 roku. B ra zylia a k tyw n ie z a
biegała na foru m m ięd zyn a rod ow ym o za p ew n ien ie P ortu ga lii m iejsca w O N Z.
W ysiłk i te za k o ń czyły się p o w o d z e n ie m i 14 gru d n ia 1955 roku P ortu ga lia
stała się czło n k iem O N Z .
Po rtu galia, w y ją tk o w o p rzy w ią za n a d o sw oich k o lon ii, nie z a m ierza ła się
z n im i rozstaw ać. W ie d z ia ła w szela k o , że n ie m o żn a ju ż sto sow a ć tra d y cyj
151
nej p olityk i kolon ia ln ej. W roku 1951 p a rla m en t portu galski p o d ją ł d ec yzję
o przekształcen iu k o lon ii w p row in cje zam orskie kraju. D o konstytucji w łą
czo n o tzw. „P r a w o o rga n iczn e p ro w in c ji za m orsk ich ” , które sta n o w iło , że
Portugalia jest je d n o lity m państw em i narodem , ge ogra ficzn ie rozproszonym ” .
M ieszk ań cy p row in cji zam orskich u zyskiw ali status o b y w a te li portugalskich,
o ile z d e c y d o w a li się przyjąć europejski m o d e l życia, posiadali zn ajom ość j ę
zyka portu galskiego w m o w ie i piśm ie, o d b yli służbę w o js k o w ą i d ysp o n o w ali
n iezb ęd n ym i środkam i utrzym an ia. W arunki te o k a za ły się na tyle tru dne d o
spełnienia, iż je d y n ie n iew ie lk i procen t lu dności zam orskiej uzyskał o b y w a
telstw o.
D ążność P ortu ga lii d o za ch o w a n ia k o lon ii b u d ziła krytykę sp ołeczn ości
m ię d zy n a ro d o w ej. W w ie lu p row in cja ch zam orskich u jaw n iać się z a c z ę ły ru
ch y staw iające p ostu laty n iep o d leg ło śc io w e. S iln y a n ta go n izm p o d z ie lił Por
tu ga lię i In die. M ło d e pań stw o indyjskie d o m a g a ło się o d L iz b o n y p rze k a za
nia m u n iew ielk ich te ry to r ió w w In diach p ozosta ją cych p o d w ła d z ą P o rtu ga
lii ( Estado da In d ia ), ale ta k a tego ry czn ie o d m a w ia ła .
42. ZSRR: ZMIERZCH ERY STALINOWSKIEJ
P rze ło m lat czterdziestych i pięćdziesiątych przyn iósł zaostrzen ie w a lk i o w ła

d z ę w n ie lic z n y m g ro n ie n ajb liższych w s p ó łp r a c o w n ik ó w Stalina. A n d rie j
Ż d a n o w zm a rł 31 sierpn ia 1948 roku (ja k zw y k le w ZSRR , p o ja w iły się p o
głosie, że śm ierć ta nie b yła n atu raln a), a z g o n ten s p o w o d o w a ł katastrofę
je g o p o lityczn ych sojuszników. D a w n i ry w a le zm a rłego , M a le n k o w i Beria,
w lu tym 1949 roku d o p ro w a d z ili d o usunięcia je g o n ajb liższych w sp ó łp ra
co w n ik ó w : w icep rem ie ra N ik oła ja W ozn osień sk iego, sekretarza KC d o spraw
b e z p ie czeń s tw a - A lek sieja K u źn iecow a, p rem iera RFSRS - M ich a iła R odio-
n o w a i I sekretarza K om itetu L en in g ra d zk ieg o - P io tra P o p k o w a . A re s zto w a
ni w sierpniu, zosta li o n i p o procesie w e w rześn iu 1950 roku ro zstrzela n i
w ram ach tajnej „s p ra w y le n in g ra d zk iej” . Stalin p rzy w ró c ił w ó w c z a s „w o d
p o w ie d z i na liczn e żąd a n ia ro b o tn ik ó w ” karę śm ierci, fo rm a ln ie zn iesion ą
w roku 1947.
N ie w ą tp liw e z w y c ię s tw o B erii n ie o zn a c z a ło je d n a k o d b u d o w a n ia je g o
d a w n ej p o zycji. Z ło w ro g im sygn ałem dla zw ierzch n ik a aparatu terroru stały
się p rze p ro w a d zo n e na p rze ło m ie 1951 i 1952 roku czystki w ś ró d w y ższy c h
fu n kcjonariu szy w G ruzji, będących , ja k sam Beria, z p o ch o d zen ia M eg rela -
m i (M e g re lia to pas w y b r z e ż a gru ziń sk iego na p ó łn o c od rzek i R io n i). Oskar
ża n o ich o s z p ie g o s tw o na rzec z Turcji. W lipcu 1951 roku ro zp ra co w u ją c y
„sp ra w ę m egrelską” m in ister b e z p ie czeń s tw a p a ń stw o w eg o , W ik to r Abaku-
m o w - ślep o w ie rn y S ta lin ow i, ale p o w ią z a n y z Berią - zosta ł a reszto w an y
152
w ra z z g łó w n y m i w sp ó łp ra cow n ik a m i. O stateczną ro zp ra w ę z Berią o d su w ał

n ieco w czasie, ja k się w y d a je, n ad er o s o b liw y p o w ó d : o to starzejący się d y k
ta tor za czyn ał za p om in a ć ję zy k a rosyjskiego, Beria zaś b ył je d y n y m c z ło n
kiem n ajw y ższy ch w ła d z, z którym m ó g ł ro zm a w ia ć p o gruzińsku.
W p a źd ziern ik u 1952 roku, w a tm o sferze n arastającego terroru, z w o ła n o
X IX (a p ie rw s z y o d 1939 r.) z ja zd partii, której n a z w ę z W K P (b ) z m ien io n o
w trakcie obrad na Kom unistyczną Partię Z w iązku R a d zieck iego (K P Z R ). Stalin
dem on stracyjn ie zg ło sił ch ęć rezygn a cji - której natu raln ie n ie p rzy ję to - za
raz p ó źn iej jed n a k , na p len u m KC, n ie z w y k le ostro za a ta k o w a ł W ia c ze sła w a
M o ło to w a i A nastasa M ikojana. O baj n ie z n a leźli się w w ó w c z a s „w yb ra n y m ”
(a n a p ra w d ę m ia n ow a n ym p rze z S talin a) p ó łfo rm a ln ym B iu rze P rezydiu m
KC. W sam ym p rezydiu m , które zastąp iło d o tych cza so w e Biuro P o lityczn e,
o b o k d w u d ziestu p ięciu c zło n k ó w zn a la zło się aż jed en a stu ich zastępców .
D la znających realia ra d zieck ie m o g ło to su gero w a ć zb liża jącą się lik w id a cję
tych pierw szych .
O statnie p la n y Stalina, za ró w n o w sferze p o lityk i za gra n iczn ej, ja k i w e
w n ętrzn ej, pozostają w znacznej m ierze niejasne. W iad om o, że doprow adzając
w czerw c u 1950 roku do w ybu ch u w o jn y koreańskiej, Krem l, w m iarę eska
lacji konfliktu, p o d ją ł w ysiłki, b y g o nie ro zszerza ć i nie u czestn iczyć w nim
b ezp ośred n io (z a to postarał się o u w ik ła n ie w e ń p o ten c ja ln eg o ch ińskiego
ko n k u ren ta). Z d ru giej stron y p e w n e posu nięcia dyktatora Z S R R (n a p rzy
kład je g o p rz e m ó w ie n ia d o p r z y w ó d c ó w p a ń stw so cjalistyczn ych w czasie
krem low skiej n arady w styczniu 1951 roku, a n a w e t fra g m e n ty w ystą p ien ia
na XIX Z je ź d z ie ) sugerują, że ro z w a ż a ł p o d jęcie totaln ej kon fron tacji m ilitar
nej z p ań stw am i Zachodu.
Jest n atom iast p ew n e, że p o d kon iec życia Stalin ro zp o czą ł p r z y g o to w a
nia d o kolejn ej w ie lk ie j czystki, co n ajm niej ró w n e j m a so w em u te rro ro w i lat
1 9 3 6 -1 9 3 8 . H ip o tety czn e p o zosta ją je d y n ie je j cele i za m ie rzo n y p rze b ieg.
W ia d o m o , że u zasad n ien ia z a m ie rzo n y m represjom d osta rczyć m ia ł w ą te k
antysem icki, coraz bardziej w id o c z n y w reżyserow an ych p rze z o fic e r ó w M W D
procesach p o lityczn ych w satelickich krajach Z S R R (g łó w n ie w C zec h o sło w a
c ji). 12 sierpn ia 1952 roku, p o tajn ym procesie, rozstrzela n o c z o ło w y c h ra
dzieck ich p isa rzy tw o rzą cy ch w ję z y k u jid y sz, a w listo p a d zie - tym ra zem
ju ż z w ie lk im hałasem - r o zp o częto ściganie „b a n d y żydow skich szk o d n ik ów ” ,
rzek om o działającej na Ukrainie. W tym że listop a d zie a resztow an o czo ło w y ch
lek a rzy krem low skich, w tym o sob istego lekarza Stalina, W ła d im ira W in o g ra
d o w a (k tó ry za w in ił, doradzając d yk tato ro w i „o d p o czyn ek o d p o lity k i” ) i spo
k rew n io n e go z za m o rd o w a n y m M ich o elsem - N ik o ła ja W o w s ie g o . W ięk szość
aresztow an ych b yła Żydam i.
13 stycznia 1953 roku u kazał się kom u nikat a gen cji TASS o w yk ryciu spi
sku „terrorystyczn ej gru p y le k a r z y ” , k tó rz y p o zosta ją c na usługach W aszy n g
tonu lub Lon dyn u ( w tej k w estii p o d z ie lo n o ich im ie n n ie ), z a m o rd o w a li Żda-
n o w a i za m ierza li z g ła d zić p rzy w ó d c ó w p artii i państwa. Jedn ocześn ie „P ra w
da” , piórem sam ego Stalina, o b iecy w a ła „ro zd ep ta ć w strętn ych najm itów , k tó
153
rzy się sprzedali za d o la ry i funty, ja k o b rz y d liw e g o ga d a ” . Są poszlaki, że fi

nałem p ierw szeg o etapu całej spraw y m iała być dokonana p o pu blicznej e g z e
kucji lekarzy i w yreżyserow anych antysemickich pogrom ach, deportacja radziec
kich Ż y d ó w na D aleki W schód („prośb a” przedstaw icieli społeczności ż y d o w
skich w tej kw estii została ju ż sporządzona i podpisan a). N a dalszym etapie
ze spiskiem za m ierza n o p o w ią za ć popadłych w niełaskę czło n k ó w rządzącej
elity, np. M o ło to w a , którego m iała zw erb o w a ć je g o aresztow ana w 1949 roku
żydow ska żona Polina (g d y w yrzu can o ją z partii, M o ło to w o d w a ży ł się w strzy
m ać od głosu, za co jed n a k p o tem przeprosił Stalina na p iśm ie).
12 lu te g o Stalin p rzy ją ł o sta tn iego z a g ra n ic z n e g o d y p lo m a tę , k tó ry go
w id z ia ł ż y w e g o , am basadora In dii, Krisznę M en on a . 28 lu te g o b ies ia d o w a ł
w sw o jej d a c z y w ra z z C h ru szczo w em , Berią, M a le n k o w e m i B u łganin em .
W obu w ypadk ach , w e d łu g relacji św iadków , w y g lą d a ł na absolu tnie z d ro
w e g o . 5 marca zm arł, p o w y le w ie k rw i do m ó zgu , k tóry nastąpić m ia ł w n o
cy z 1 na 2 marca. O koliczn ości zgon u , a zw ła szcza rola, ja k ą o d e g ra ł w ó w
czas Beria (z g o d n ie ze w szystk im i św ia d ectw a m i, n iek ry ją cy sw ej satysfak
c ji), n ig d y n ie zo s ta ły w p ełn i w yja śn ion e.
Po m on u m en ta ln ym p o g rze b ie Stalina, k tó rego za b a lsa m o w a n ego z ło ż o
no w len in o w sk im M a u zoleu m , w ła d z ą w kraju p o d z ie lili się Beria i M alen -
kow, m ia n o w a n y na w n io s e k B erii prem ierem i (n a k ró tk o ) p rzy w ó d c ą par
tii. K iero w n ictw o spraw zagran iczn ych o b ją ł z n ó w M o ło to w , p o z b a w io n y je d
n ak realnych w p ły w ó w , zaś a m b itn y N ik ita Chruszczów , n ie piastując ż a d n e
g o stanow iska m in isterialn ego, skon cen trow ał się na p racy w sekretariacie KC
K PZ R . N a js iln ie js z ą o s o b o w o ś c ią spośród w y m ie n io n y c h b y ł B eria, z n ó w
zw ierzch n ik aparatu terroru, je d y n y człon ek k ierow n ictw a dysponu jący d łu g o
fa lo w y m p rogram em destalinizacyjnym . To w łaśn ie z je g o inspiracji dokonan o
4 kw ietn ia 1953 roku oficjalnej rehabilitacji aresztow anych o fia r „sp ra w y le
k a rzy” , zw aln iając aresztow anych ( w tym żon ę M o ło to w a ) i p rzeryw a ją c kam
pan ię antysem icką.
S ensacyjny kom u nikat o łam an iu p ra w o rzą d n ości w czasach Stalina ro z
p o czą ł proces u w aln ia n ia w ię ź n ió w p o lityczn ych ( w latach 1 9 5 3 -1 9 5 5 o k o
ło 12 tys.), a ta k że serię buntów , m .in. w łagrach W orkuty, K a ra gan d y i nad
Kołym ą. Choć b e z w z g lę d n ie stłum ione, b y ły o n e św ia d ectw em osłabien ia ter
roru. O gło szo n a została częściow a am nestia ora z n ajw ięk sza p o w o jn ie o b
n iżka cen na żyw n ość i p ra w ie w szystk ie artykuły konsum pcyjne. O b n iżon o
też p o d a tk i p ła co n e p rze z c h ło p ó w i w ła ścicie li d z ia łe k p rzy z a g ro d o w y c h .
W d z ie d z in ie p o lityk i zagra n iczn ej d o p ro w a d z o n o d o zak oń czen ia w o jn y ko
reańskiej. Są p ow ody, b y sądzić, że Beria, k tó ry b y ł spiritus movens w szy st
kich tych posunięć, z a m ierza ł w następnej kolejn ości o gra n iczyć rolę partii,
zakoń czyć ru syfikację repu blik z w ią z k o w y c h ZS R R i o pu szczając N R D , d o
p ro w a d zić d o z jed n o c ze n ia N ie m ie c za cen ę ich n eutralności.
Rosnąca p o tę g a szefa M W D d o p ro w a d z iła je d n a k d o spisku p r z e c iw n ie
mu, na c z e le k tó rego stanął Chruszczów , u zysk a w szy n ieo c en io n e w tej sytu
acji p op a rcie - ścią g n ięteg o d o M o s k w y w ra z z d w ie m a d y w iz ja m i pan cer
154
n ym i - m arszałka Ż u kow a. D o sp isk ow có w p rzy łą czy ł się także zastraszon y

M alen kow . 26 cz e rw c a 1953 roku Beria został a reszto w a n y na n a d zw y c z a j
nym p o sied zen iu P rezyd iu m KC, nie z d ą ż y w s z y ju ż p rzek a za ć nikom u p r z e
zn aczon ej dla o d d z ia łó w M W D kartki z n a g ry zm o lo n y m p osp ieszn ie sło w em
„a la rm ” . U ja w n io n a ostatn io je g o korespondencja, za w ie ra ją ca prośb y o ła
skę, adresow an a g łó w n ie d o M a len k o w a , ob a la u p o rczyw e pogłoski, że za
m o rd ow a n o g o natychm iast. P o n ie w a ż je d n a k ża d en z tych lis tó w nie nosi
daty późn iejszej niż 1 lipca, nie jest bynajm niej w yklu czon e, że w czasie sw eg o
procesu, k tó ry 23 gru dnia skazał g o na śm ierć ja k o „a gen ta o b c e g o kapita
łu” , Beria o d d a w n a n ie żył.
O balen ie Berii, dokonan e p rze z w sp ó łsp ra w c ó w je g o zbrodn i, w b re w o b ie
g o w y m o p in io m n ie przysp ieszyło, ale o p ó ź n iło proces desta lin izacji. W z r o
sła p o zy cja M o ło to w a , zw o len n ik a u trzym an ia starych m e to d w p o lity ce z a
gra n iczn ej, k o sztem M a le n k o w a , s k o m p ro m ito w a n e g o z w ią z k a m i z Berią.
Słuszne w za sa d zie (a p rze jęte o d B e rii) koncepcje go sp o d a rcze te g o ostat
n iego, m ó w ią c e o in w estycjach w p rzem yśle lekkim , b u d o w n ic tw ie m ieszk a
n io w y m i ro ln ictw ie, a o gra n iczen iu p rze m y s ło w ej g ig a n to m a n ii, zo s ta ły ry
chło po rzu co n e, p o d o b n ie ja k o św ia d czen ie z marca 1954 roku, że III w o jn a
św ia to w a b y ła b y klęską cy w iliza cji: w e w rześn iu te g o ż roku p rem ier zre fle k
to w a ł się, ozn a jm ia ją c, że w o jn a ta o zn a cza ła b y kon iec kapitalizm u . Za p le
cam i je d n a k - i je g o , i M o ło to w a - ro zw ija ła się szybka kariera m istrza in
trygi, k tó rym o k a za ł się N ik ita Chruszczów . Już w e w rześn iu 1953 roku o b
ją ł on stan ow isko szefa partii, w aku jące po prędkiej rezy gn a cji M a len k o w a .
W roku 1954 na czele p o licji polityczn ej, która w ła śn ie o trzym a ła n a zw ę KGB
(K o m itet B e zp ieczeń stw a P a ń s tw o w e g o ), stanął z w ią z a n y z C h ru szczo w em
specjalista o d p ro w o k a cji Iw a n Sierow , spraw ca a reszto w an ia 16 p r z y w ó d
c ó w Polski P o d ziem n ej (a p o tem k iero w n ictw a w ę g ie rs k ie g o w 1956 r.), p o d
p orzą d k o w u ją c sw ó j aparat „p a rtii” , czyli je j I sek retarzow i. W lu tym 1955
roku M a le n k o w został p o z b a w io n y stanow iska p rem iera - n ie za sw e z b ro d
nie z c z a s ó w stalinow skich , ale „b łę d y w p o lityce ro ln ej” - i za stąp ion y p rzez
- b lisk iego w ó w c z a s C h ru szczo w o w i - N ik oła ja Bułganina.
W gospodarce lata p ięćd ziesią te ch a ra k tery zo w a ły się n ad al kontrastem
m ię d zy im pon u jącym i w yn ik a m i przem ysłu ciężk ie go - zw ła szcza d o tyczy to
w yd o b y cia w ę g la i rop y (w 1952 r., o d p o w ied n io , 300 i 199 m in to n ) - a ż a ło
snymi rezultatam i skolektyw izow an ego rolnictwa. W roku 1953, gd y zb io ry zbóż
w yn iosły 82 m in ton - czyli m n iej niż w czasach carskich - sięg n ęły o n e o fi
cjalnie dna; w y d a je się jedn ak, że poprzed n ie, lepsze w skaźniki, b y ły w zn a cz
nej m ierze skutkiem fa łszo w an ia danych na rozkaz Stalina. Koszm arna sytu
acja p a n ow a ła też w b u d o w n ictw ie m ieszkan iow ym , g d zie p rzestrzeń p rzy p a
dająca na je d n e g o m ieszkańca była m niejsza niż p rzed rew olucją. Przeciętna
rodzin a radziecka, zajm u jąc p o je d y n c z y pokój, d z ie liła ze w sp ó łlo k a to ra m i
kuchnię i inne pom ieszczenia użytkow e. W jed n ej tylko d zied zin ie poststalinow-
skie k iero w n ictw o osiągn ęło sukces, k tó ry zaskoczył św iat. 20 sierpnia 1953
roku dokonan o eksplozji p ierw szej radzieckiej b o m b y w o d o ro w e j.
155
W d zie d zin ie kultury n iezm iern ie p o w o li w y c o fy w a n o się z sza leń stw koń
c o w e g o okresu stalin ow sk iego. K ariera Łysenki i innych sza rla ta n ó w trw a ła
n adal; ju ż p o śm ierci Stalina o g ło s z o n o na przykład, że w p e w n e j fa b ryce
w S ara to w ie zb u d o w a n o u rzą d zen ie produ ku jące w ię c e j en erg ii niż pobiera,
co o b a lało d ru gie p ra w o term od yn am ik i, ale p o tw ie rd z a ło p o m y sły Engelsa.
Kontynu ow an o też w y d a w a n ie W ielk iej Encyklopedii R adzieckiej, w której R o
sjanie w y s tę p o w a li ja k o a u to rzy w szystkich m o ż liw y c h w yn a lazk ów . Jej sub
skrybentom p o le c o n o jed y n ie , b y „w y cię li za p o m o cą ży le tk i” o d p o w ie d n ie
strony, za w ie ra ją ce artykuł o Berii, a zastąpili je specjalnie w tym celu n a d e
słanym i fo to g ra fia m i z M o rz a B eringa.
N a za w s ze je d n a k p o rzu co n o m o rd o w a n ie partyjnych kadr, a na p e w ie n
czas - a w an tu rn iczy kurs w p o lityce zagran iczn ej. W m aju 1953 roku w y c o
fa n o się z roszczeń terytorialn ych w o b e c Turcji, w lipcu te g o ż roku p r z y w ró
co n o stosunki d y p lo m a ty c zn e z Izra e lem , które z d ą ż y ł z e r w a ć na m iesią c
p rze d śm iercią Stalin. W roku 1955 ZS R R w y c o fa ł się z baz d zie rża w io n y c h
w C h in ach, a w e w rz e ś n iu 1955 roku z b a z y P o rk k a la -U d d w F in la n d ii.
15 m aja 1955 roku z a w a rty został traktat p a ń s tw o w y z Austrią, a w ojska ra
dzieck ie z je j te ry to r ió w w y c o fa n o . T w o rzą c ó w precedens, Krem l lic z y ł na
ro zw ią za n ie w e d łu g po d o b n ych zasad (w ie c z y s ta n eu traln ość) k w estii n ie
m ieckiej. Stosunki dyplom atyczn e z RFN n aw iązan o zresztą w e w rześn iu 1955
roku, a w ra ca ją cy z M o s k w y kan clerz A d en a u er p r z y w ió z ł stam tąd z re a liz o
w a n ą o b ietn ic ę z w o ln ie n ia n iem ieck ich jeń có w . N ie c o w c z e ś n ie j, tw o rzą c
U kład W arszaw ski, sfo rm a lizo w a n o sojusz z p ań stw am i satelickim i, co Stalin
u w aża ł za zbyteczne. N iem a l jed n o cześn ie ( w m aju 1955 r.) C hru szczów i Buł-
gan in o d b yli n iezm iern ie trudną, ale u w ień czo n ą w końcu p o w o d z e n ie m , w i
zytę w titow sk iej Ju gosław ii, a w listo p a d zie o d w ie d z ili In die.
N arastająca w a lk a o w ła d z ę skłoniła C h ru szczow a do kroku b e zp reced en
s o w e g o w całych d zieja ch ZSRR , k tó ry z a p e w n ił m u m iejsce w h istorii i -
z w a ż y w s z y na j e g o w s p ó łu d zia ł w zbrodniach Stalina - b ył n ie w ą tp liw ie ak
tem o d w a g i. 14 lu te g o z w o ła n y został XX Z ja zd K PZR, k tó ry p o c z ą tk o w o
w y d a w a ł się dość banalny, póki 25 lu tego, na zam kn iętym posiedzen iu , g d zie
m ożn a b yło w ejść tylko p o okazaniu przepustki, s z e f partii nie w y g ło s ił - sła w
n eg o p o tem - ta jn eg o referatu. Choć dane, k tó rym i się p o słu giw a ł, p o c h o
d z iły od u tw o rzo n e j specjalnie w celu zbadania represji tzw. kom isji Pospie-
ło w a , i ch oć n ie b ył na p e w n o au torem referatu w sensie d o s ło w n y m (fo r
m u ło w a n ie m yśli na piśm ie p rzy c h o d ziło m u za w s ze z tru dem i stale robił
p rzy tym b łę d y o rto g ra fic z n e ) to d o b ó r m ateriału b ył n ie w ą tp liw ie je g o d z ie
łem , p o d o b n ie ja k tow a rzy szą c e w ystą p ien iu fra g m en ty im p ro w iz o w a n e .
C h ru szczó w zd em ask ow a ł i p o tę p ił je d y n ie drobn ą część zbrodn i Stalina,
a m ia n o w icie represje p r z e c iw w ie rn y m d y k ta to ro w i pa rtyjn ym kadrom . P o
tęp ił też d ep orta cje całych n a ro d ó w w czasie w o jn y i z e rw a n ie z J u gosła w ią
ora z za k w estio n o w a ł zd o ln o ści Stalina ja k o dow ód cy, obarczając g o w in ą za
n ie p o w o d z e n ia p ierw szych lat w ojny. Z n a czen ie referatu n ie le ż a ło je d n a k
w dobran ych n a d er selek tyw n ie faktach, które sta n o w iły je d y n ie w ierzch o -
156
43. STALINIZM W RADZIECKIE EUROPIE
le k g ó ry lo d o w e j i b y ły z w y k le ju ż znan e (c h o ć często nie d a w a n o im w ia

ry ) . Przekreślone zostało o to tak zw an e „m a giczn e m yślen ie” kom u nistów i ich
sym patyków , p o le g a ją c e na odrzu can iu w szelk ich przykrych dla Z S R R fa k
tó w z u w a g i na k w estio n o w a n ie ich p rze z M o sk w ę. U zn a n ie zb rod n iczości
Stalina p rze z je g o następcę o zn a cza ło kres d o gm atu o n ieom yln ości Krem la.
N ie sta n o w iło to celu C h ru szczow a, lecz stało się m im o w o ln ą zasługą. W tym
sensie cios, ja k i za d a ł o n sta lin izm ow i, b y ł rz ec zy w iście decydujący.
N a d refera tem nie p rze p ro w a d zo n o dyskusji, le c z nastąpiła ona na p ó ź
n iejszy ch z e b ra n ia c h a p a ra tu p a rty jn e g o . U ja w n ia ją c n ie w y g o d n e fakty,
C h ru szczów o g ro m n ie utrudnił sw o b o d ę akcji sw ym ry w a lo m z Biura P o li
tyczn ego, p rzed e w szystkim M o ło to w o w i, M a len k o w o w i, W o ro szy ło w o w i i Ka-
g a n o w ic z o w i, k tó rz y silniej niż on id en ty fik o w a n i b yli ze Stalin em . J ed n o
cześn ie p o w o ła n o p on ad 90 specjalnych kom isji, rozpatrujących sp ra w y w ię ź
niów. D o końca roku 1956 z w o ln io n o z ła g r ó w ju ż nie tysiące, ale m ilio n y
osób, w tym p rzeb yw a ją cych tam p o n a d ćw ierć w iek u ostatnich m ie n szew i-
ków, an arch istów i eserow ców . P ow ra ca ją ce d o d o m ó w o fia r y represji rozbu
d zić m ia ły d o tą d zastraszon e i biern e sp o łeczeń stw o , tw o rzą c za lążk i o p in ii
publicznej. Posunięcia te, dokonan e być m o że pod w p ły w e m spóźnion ych w y
rz u tó w sum ienia, stać się m ia ły - o b o k ta jn eg o referatu - n ajw ięk szą zasłu
gą C h ru szczow a.
Była to je d n a k za ra zem i granica, p o za którą C h ru szczó w posunąć się nie
p o tra fił, c z e g o d o w io d ła w ty m że sam ym 1956 roku b ru taln a p a cy fik a cja
pow stan ia w ęg ie rsk ie g o . U kazała ona, że m im o le d w ie zresztą ro zp o czętych
ogro m n ych p rzem ia n , istota system u ra d zieck iego , p o le g a ją c e g o na p r z e m o
cy, w c a le się n ie zm ien iła . Sytuacja zresztą n adal b yła płynna, a w a lk a o w ła
d zę na Krem lu bynajm n iej n ie rozstrzygn ięta .
43. STALINIZM W RADZIECKIEJ EUROPIE
Lata 1 9 4 9 -1 9 5 6 p rze s z ły d o h istorii p o d p o rzą d k o w a n y ch ZS R R k ra jó w eu

ropejskich ja k o a p o geu m stalinizm u. P o lityczn e u za le żn ien ie o d K rem la nie
b y ło w ó w c z a s b yn ajm n iej - z w y ją tk iem C zech o sło w a cji - w ięk sze n iż w p o
p rzed n iej ep o ce, ch oć stało się b a rd ziej w id o c z n e . N ie sp o ty k a n e ro z m ia ry
przy b ra ły n atom iast p ró b y u strojow ej, gosp od a rczej, sp o łeczn ej, w o js k o w e j,
a n a w et kulturalnej unifikacji, zm ierzające d o ścisłego, m a ją cego na celu p rzy
szłą kon fron ta cję z Z a ch od em , zw ią z a n ia pa ń stw satelickich ze Z w ią z k ie m
R adzieck im .
Stopień realizacji ra d ziec k ieg o m o d elu w p o szczeg ó ln y ch „d em ok ra cja ch
lu d o w y ch ” n ie b ył jed n a k o w y. N a jm n iejs zy o k a za ł się w Polsce. C h oć - ja k
w e w szystk ich krajach bloku - zn a c jo n a liz o w a n o tu p rze m ys ł i ca łk o w icie
157
n iem al zn iszczo n o p ry w a tn y sektor gospodark i, Polska b yła je d y n y m krajem

o b ozu , k tó ry n ie s k o le k ty w iz o w a ł s w e g o roln ictw a. U czyn io n o to z a le d w ie
w 10% , g d y w sąsiedniej C zech o sło w a cji o d setek ten w y n ió s ł 90% . R e la ty w
nie słabe (ch o ć n ie z punktu w id z e n ia sp o łec ze ń stw a ) o k a za ły się też repre
sje w o b e c K ościoła k a tolick iego, b ęd ą c ego je d y n ą n ie za le żn ą od w ła d z y siłą
po lityczn ą. P r z e w o d z ą c y m u prym as, kard yn ał S tefan W yszyń ski - w b re w
o b ie g o w e j o p in ii - g o t ó w z a w s z e d o e la s ty c z n o ś c i p o lit y c z n e j, z a w a r ł
14 k w ietn ia 1950 roku porozu m ien ie z w ła d za m i, nakazujące K ościołow i „sza
cunek dla p raw a i w ła d z p a ń stw o w ych ” (a n a lo g iczn y układ podpisan y w tym
że roku na W ęgrzech m ó w ił ju ż o „w spieran iu ustroju p a ń stw a ” ) . Z a p e w n iło
to na jakiś czas modus vivendi z reżim em , m im o że ten ostatni p rze ją ł k o
ścieln e d ob ra m a rtw ej ręki, a res zto w a ł b isk u p ów K a z im ie rz a K o w a ls k ie g o
i C zesła w a K aczm arka o ra z p o d m in o w y w a ł K o śció ł o d w e w n ą tr z p o p rz e z
o rga n izacje tzw. k sięży p a trio tó w i sto w a rzy szen ie „PA X ” , k iero w a n e p rze z
p rzy w ó d c ę p rze d w o jen n ej skrajnie p ra w ic o w e j „F alan gi” , B o lesław a P ia sec
kiego. D o p iero p o śm ierci Stalina u w ię z io n o 25 w rześn ia 1953 roku sa m ego
kardynała W yszyń skiego, ale je g o los o k a za ł się i tak le p s zy o d p ry m a só w
C zech i W ęgier. M im o p o k a zo w y c h p ro c e s ó w w y żs zy c h o ficerów , k tó rz y p o
w ró c ili z Zach odu p o w o jn ie , liczb a za m o rd o w a n yc h b y ła m n iejsza n iż w la
tach 1 9 4 5 -1 9 4 9 . Z d ła w io n o n atom iast d o szczętn ie an tykom u nistyczne p o d
ziem ie, zw ła szcza W iN (W oln ość i N ie za w is ło ś ć ), k tó rego ostatnia K om en da
G łów n a, zd em ask ow a n a z p ro p a g a n d o w y m h ałasem w 1952 roku, składała
się w całości z a g e n tó w U rzęd u B ezp ieczeń stw a .
P rzy jęta 22 lipca 1952 roku (ja k o ostatnia w krajach satelickich ) konsty
tucja zm ien ia ła n a z w ę kraju na Polską R zeczp o sp o litą L u d o w ą i lik w id o w a ła
urząd p rezyd en ta na rz e c z p seu d ok olegialn ej R a d y Państwa. B y ły p rezyd en t
B olesław Bierut, b ęd ący n adal szefem partii i prem ierem w latach 1 95 2-195 4,
o d g r y w a ł je d n a k cią gle c z o ło w ą rolę w ra z z partyjną szarą em in en cją, Jaku
b em B erm an em i H ila rym M in cem , dyktatorem gospodarczym . O d 1949 roku
w KC P Z P R zasiadał te ż ra d zieck i m arszałek Konstan ty Rokossow ski (z p o
ch od zenia P o la k ), m ia n ow a n y m arszałkiem Polski i m inistrem obrony. W kraju
sta cjo n o w a ła n ad al arm ia ZSR R , ch oć n ie m ia ła d o te g o ż a d n e g o , n a w e t
w y m u s zo n e g o p raw a ; p o prostu była. R e a liz o w a n y w latach 1 9 5 0 -1 9 5 5 , d ą
żą cy d o ro z b u d o w y g łó w n ie p rzem ysłu c ię ż k ie g o plan sześcioletn i, n ie został
w yk o n a n y na skutek n ierealn ości p rzyjętych za ło żeń (o tw a rto p o ło w ę p la n o
w anych za k ła d ó w ), natom iast utrw alił i tak niski p o zio m życia społeczeństw a.
Jest rzeczą znam ienn ą, że choć w y d a lo n y z partii i a res zto w a n y w 1951
roku b y ły sekretarz g e n era ln y P P R G om u łka zn a czn ie lep iej o d sw ych straco
nych w ęgiersk ich i czech o sło w a ck ich to w a rz y s z y o d p o w ia d a ł w y o b ra ż e n iu
„nacjonalisty” i „titoisty” , ani jem u , ani je g o w spółpracow n ikom nie w y to czo n o
(c z y m o że nie z d ą żo n o w y to c z y ć ) p o lity c z n e g o procesu. W listo p a d zie 1954
roku, p o w cześn iejszym zd em ask ow a n iu zb ro d n i reżim u p rze z z b ie g łe g o na
Zachód w y ż s z e g o funkcjonariusza m inisterstw a b ezp ieczeń stw a , J ó zefa Świa-
tłę, G om u łka został p o ta jem n ie zw oln ion y, a sam o m in isterstw o 7 gru dnia
158
rozw iąza n e. Jego w szech w ła d n y dotąd s z e f W ła d ysła w R a d k iew icz otrzym a ł

żałosne stanow isko ministra Pań stw ow ych G ospodarstw Rolnych. W yd a rzen ia
te ro z p o c z ę ły proces tzw. odw ilży, w którego c zo łó w ce zn a leźli się zw ią za n i
z partią intelektualiści. Ich foru m stał się nijaki d otąd tyg o d n ik „Po prostu” .
O d w ilż polska nie m iała ż a d n e g o n iem a l w p ły w u na sytuację w C z e c h o
słow acji. P o d o b n ie ja k w PRL, za ch o w a n o tu d w a (n a W ę g rze c h trz y ) z na
z w y n iekom u n istyczn e stron n ictw a soju sznicze, ale stopień u b e z w ła s n o w o l
n ienia sp o łeczeń stw a b ył zn a czn ie w iększy. W roku 1950 w ięk sza część spo
śród a resztow an ych rok w cześn iej kilkuset p o lity k ó w da w n ych partii naro-
d ow o-so cja listyczn ej, so cja ld em ok ra tyczn ej i lu d o w e j stanęła p rze d sądem ,
któ ry w y d a ł 4 w y ro k i śm ierci. A res zto w a n o ró w n ie ż i o sa d zo n o w kla sztorze
p o w szech n ie sz a n o w a n e g o prym asa C zech i M o ra w Josefa Berana. P od ob n ie
ja k na W ęg rze ch (a le n ie w P o lsce) z lik w id o w a n o zakony, a d z ie w ię c iu sp o
śród trzyn astu b isk u p ów zm u szo n o d o p rzy s ię g i lo ja ln o ści w o b e c reżim u.
W roku 1952 o fia rą p aran oi system u p adli lu d zie ze ścisłego k iero w n ictw a
partii rzą d zą cej: za rzek om ą zdradę, s zp ieg o s tw o i p o w ią za n ia z m ię d z y n a
ro d o w y m ru ch em syjon istyczn ym skazano w ó w c z a s 14 osób ( w tym 11 na
śm ierć). W śród straconych z n a le ź li się m .in. b y ły sekretarz g e n e ra ln y KPC z
R u dolf Slansky, b y ły m inister spraw zagranicznych V la d im fr Clem entis, a także
czterech w icem in istrów . O dczytu jąc n azw iska oskarżonych , proku rator p rzy
jed en a stu z nich, ze Slśnskym w łą czn ie , d o d a w a ł „ż y d o w s k ie g o p o c h o d z e
nia” . W roku 1954 d o ż y w o tn ie w ię z ie n ie za „b u rżu a zyjn y n a cjon a lizm ” o trz y
m ał lid e r słow ackich ko m u n istów G ustav Husak.
W alka z „bu rżu azyjn ym n acjon alizm em ” ozn aczała w m iejscow ych realiach
w p ie rw s z y m rz ę d z ie n iszczen ie słow ackich tra d ycji n a rod ow ych . S zyk a n o
w a n o także P ola k ów na Zaolziu, natom iast gn ębien i za cza só w Beneśa N ie m cy
i W ę g rz y od czu li p ew n ą p o p ra w ę p o ło że n ia (w y b ió rc ze p rzy w ra ca n ie o b y w a
telstw a, z g o d a na k o n tro lo w a n e ściśle sto w a rzy szen ia i cza so p ism a ). C ały
natom iast kraj, b ęd ą cy jed y n y m n ap ra w d ę u p rzem ysłow io n ym pań stw em b lo
ku ra d zieck iego , o d czu ł skutki p o d p o rzą d k o w a n ej K rem lo w i aw an tu rn iczej
polityk i go sp od a rczej, której sym b o lem stało się ra b u n k ow e w y d o b y c ie z łó ż
uranu koło Jach ym ow a. 1 czerw c a 1953 roku - p o o g ło szon ej d w a dni w c z e ś
niej re fo rm ie w a lu to w e j, p o łą czo n ej z w yso k im i p o d w y ż k a m i cen żyw n ości -
na ulicach Pragi, Trzyńca i Pilzn a doszło d o dem onstracji, zakończonych śm ier
teln ym i o fia ra m i. W sam ym P ilzn ie, w e d łu g w ła d z , zgin ą ć m ia ło 6 osób.
14 m aja 1953 roku, tu ż p o śm ierci Stalina, zm arł K lem en t G o ttw a ld . N o
w y m p re z y d e n te m zos ta ł A n to n in Z a patocky, p rem ierem - V ilia m Śiroky,
a p rzy w ód cą KPCz - A n ton in N o vo tn y. W szyscy b yli w iern ym i stalinistam i i ja
ko ta cy n ie m ie li zam iaru w p ro w a d z a ć żadn ych zm ian w ram ach system u.
Jeszcze o k ru tn iejszy ch arakter p rzy b ra ł stalin izm na W ę g rze c h , w zn a cz
nej, jeśli nie decydu jącej m ierze na skutek osob ow ości p rzy w ó d c y tam tejszych
kom unistów, M atyasa R dkosiego. Jeszcze 31 m aja a res zto w a n y został je d e n
z g łó w n ych arch itek tó w zw y c ię s tw a partii w latach 1 9 4 5 -1 9 4 8 , lo ja ln y stali-
ntsta Laszló Rajk, k tó reg o g łó w n ą w in ą b yło sp ęd zen ie w o jn y w e Francji i na
159
W ęgrzech , a n ie w ZSRR. W e w rześn iu , w ra z z czterem a z siedm iu rzekom ych

w spólnik ów , skazano g o na karę śm ierci p o procesie, dem asku jącym nie ty l
ko oskarżonych, ale i - w e d łu g proku ratora - „ich za gra n iczn ych m o c o d a w
ców, im p erialistyczn ych p o d ż e g a c z y z B elgradu i W aszyn gton u ” . E gzeku cje te
z a p o c zą tk o w a ły w ew n ą trzp a rty jn e p o lo w a n ie na cza ro w n ice w e w szystkich
krajach obozu . P o procesie Rajka n astąpiły czystki, które p rzy n io s ły o k oło
2 tys. w y ro k ó w śm ierci i 150 tys. aresztow ań. B yło to zn aczn ie w ięcej niż lic z
ba o fia r reżim u H o rth y ego , k tó ry - ja k cyn iczn ie stw ierd ził Rakosi - p o p ełn ił
fa ta ln y błąd, p o zo sta w ia ją c p rzy życiu je g o sa m ego i innych c z o ło w y c h ko
m unistów. U w ię z io n o ró w n ie ż oraz tortu row a n o zastępcę R a k o siego i m in i
stra spraw w e w n ę trz n y c h Janosa Kadara, k tó ry o d e g ra ł k lu czo w ą ro lę w n a
kłonieniu Rajka d o przyznania się d o winy. Jednakże kom uniści stanow ili tylko
drobn ą część o fia r represji. W ich s z c z y to w y m n asilen iu k ie ro w a n a p rze z
Gabora Petera, służba bezpieczeń stw a A V H założyła teczki co czw artem u z d o
rosłych m ieszk a ń có w kraju. Jeszcze p rzed R ajkiem , w lu tym 1949 roku na
d o ż y w o c ie skazany został - w ię z io n y ongiś p rze z s trz a ło k rz y żo w c ó w - p r y
mas J o zs e f M indszenty, o sk a rżo n y m .in. o ch ęć o d b u d o w y Austro-W ęgier.
P o z y c ję R a k o sieg o , z p o c h o d z e n ia Żyd a , p o d k o p a ł je d n a k n ara stają cy
w Z S R R a n ty s e m ity zm , a n a s tę p n ie śm ierć S ta lin a , k tó r e g o „n a jle p s z y m
u czn iem ” lu bił sieb ie n azyw a ć. O b w in ia n y nie b e z racji p rze z B erię i Chrusz-
c z o w a o go sp o d a rc zy d y leta n ty zm , z ło ż y ł sam okrytykę i zrze k ł się fu n kcji
prem iera, którą p ia sto w a ł w ia t a c h 1 9 5 2 -1 9 5 3 . N a c z e le rzą d u stanął Im re
Nagy, o sk a rżo n y p o p rzed n io o „p o b ła żliw o ś ć w o b e c k u ła k ó w ” , k tó ry w s trz y
m ał n iezw yk le brutalną k olektyw izację roln ictw a i zw iększył konsum pcję kosz
tem n a k ła d ów na ciężk i przem ysł. Z lik w id o w a n o też o b o z y pracy p rzym u so
w e j. W y w o ła n a ty m i p o su n ięcia m i irytacja M oskw y, p o z w o liła R akosiem u
w lip cu 1955 na p o z b a w ie n ie N a g y a n ie ty lk o p re m ie ro s tw a , a le n a w e t
(w gru dniu ) legitym a cji partyjnej. Próba po w ro tu d o daw nych p o rzą d k ó w oka
zała się je d n a k ilu zją po częściow ej dem askacji Stalina p rze z C h ru szczow a
na XX Z je źd zie K PZ R . W m arcu 1956 roku Rakosi zm u szo n y został d o zreh a
b ilito w a n ia n iektórych o fia r (m .in . R a jk a ), co p rze są d ziło o je g o ostateczn ym
upadku.
W Rum unii, rzą d zo n ej p rze z G h eorgh e G h eorgh iu -D eja, na p oczątk u lat
p ięć d ziesią tych o k o ło 180 tys. osób zn a jd o w a ło się w w ię z ie n ia c h i o b oza ch
koncentracyjn ych . 40 tys. spośród nich sk ierow a n o d o p racy p rzy b u d o w ie
lic z ą c e g o 70 km kanału D u n a j-M o rze Czarne. P r ze d s ię w z ię c ie to, które z a
m ierza n o zre a liz o w a ć czterok rotn ie szybciej niż w w yp a d k u Kanału Sueskie-
go, ro zp o czą ł, ró w n ie ż rękom a w ię ź n ió w , je s z c z e fa szystow sk i d y k ta to r ło n
A n ton escu w latach 1 9 4 1 -1 9 4 4 . D o o b ozó w , p o ło żo n y ch g łó w n ie w stepach
Baragan, zsyłan o p ra w d z iw y c h lub rzek om ych p rze c iw n ik ó w w ła d z y : n ie p o
kornych intelektu alistów , resztki w a lczą cych je s z c z e w S ie d m io g ro d zie i Ba-
nacie antykom unistycznych partyzantów , ch ło p ó w opierających się rozpoczętej
w roku 1948 k o lek tyw iza cji, a także k sięży i p a sto ró w ro zm a itych w yzn a ń .
C e rk iew p raw o sła w n a , skądinąd n iszczon a p rze z D eja (z a m k n ię to 13 sem i
160
n a r ió w ), stała się n a rz ę d z ie m lik w id a cji K ościoła greck ok a tolick iego, którego

p rz e d s ta w ic ie le na in sp iro w a n y m ra d z ie c k im p rzy k ła d e m z je ź d z ie w Cluj
u ch w a lili p o w ró t d o p raw o sła w ia .
Będąc krajem w ielo n a ro d o w ym , Rumunia - na w z ó r ZS R R - ro zp o częła od
roku 1950 tw o rze n ie o k ręg ó w autonom icznych, p o zw a la ją c W ęgrom i N ie m
com na sw o b o d y kulturalne przynajm niej w w ersji kom unistycznej. Znacznie
gorszy okazał się, w o b e c konfliktu z Belgradem , los m niejszości serbskiej i chor
w ackiej oraz oskarżanych o syjon izm Żydów. W tej ostatniej d zied zin ie p o w ra
cano d o antysem ickich praktyk z cza só w Antonescu, a ich o fiarą padła m.in.
należąca d o KC partii A n a Pauker, skądinąd zaciekła stalinistka.
2 cz e rw c a 1952 roku G heorgh iu -D ej, p ozosta ją c sze fe m partii, o b ją ł sta
n ow isko prem iera, które piastow ać m iał d o 1955 roku. 24 w rześn ia te g o ż roku
p rzy jęto n ow ą konstytucję, akcentującą p rzy ja źń z ZSRR. Śm ierć Stalina skło
n iła je d n a k Bukareszt d o o g ło szen ia am n estii (n ie skorzystał z niej stracon y
w 1954 r. konkurent w o d z a , b y ły m in ister Lucretiu Patraęcanu) i d o p rzy ję
cia w sierpniu 1953 roku tzw. n o w e g o kursu, ch a ra k teryzu ją cego się w z ro s
tem in w estycji n ie w p rzem yśle ciężkim , ale s p o ży w c zy m i w roln ictw ie.
Skutki śm ierci Stalina o k a za ły się jed n a k najszybsze - choć i najm niej trw a
łe - w N iem czech W schodnich, jed y n y m kraju obozu , którego nie tylko ustrój,
ale sam o istn ien ie z a le ż a ło od obecn ości A rm ii C zerw o n ej. J ego p r z y w ó d c y
lu bili p rze ciw sta w ia ć czysto fikcyjną, ale za to w te o rii ca łk o w itą „su w eren
ność” te g o tw o ru o gra n iczen io m , n arzu con ym p rze z Statut O ku pacyjny rzą
d o w i w Bonn. R eżim U lb rich ta -G rotew oh la zru jn o w a ł je d n a k resztki s w e g o
prestiżu w sp o łeczeń stw ie, podpisu jąc w lipcu 1950 roku na p o le c e n ie M o
sk w y układ w Z g o rze lc u z Polską, u zn ający za gra n icę lin ię O d r y -N y s y Łu
życkiej (stro n y z a w ie ra ją ce układ b y ły n adal fo rm a ln ie w stanie w ojn y, g d y ż
ten Polska zn iosła fo rm a ln ą dek laracją d o p iero 18 lu te g o 1955 r.). Stalin nie
krył się szc ze g ó ln ie z faktem , że N R D traktuje ja k o p a ń stw o d o sprzedania.
J ego - adresow an a do trzech m ocarstw Zach odu - nota z 2 m arca 1952 roku,
postulująca z je d n o c ze n ie N ie m ie c za cen ę ich neutralności, m ia ła taki w ła
śnie w y d ź w ię k .
T en den cje p o w y ż s z e n ie p rze s zk o d ziły w n arzu cen iu k ra jo w i w z o r ó w ra
dzieckich. K on sekw en cją od b ytej w roku 1952 II k o n feren cji partyjn ej SED
stało się p rzy sp ieszen ie k o lek ty w iza cji i ro z b u d o w y przem ysłu ciężk ie go . Cel
ten u ła tw ić m ia ło za rzu cen ie p rze z Rosjan w ie lu za k ła d ó w p rze m ys ło w y ch
i n a jp ie rw zm n iejszen ie o p o ło w ę (m a j 1950 r.), a p o te m ca łk o w ite z rz e c z e
nie się p rze z K rem l o p ła t reparacyjn ych (2 3 sierpnia 1953 r.). P rzed sta w ia n o
to ja k o n iezw y k łą w ielk o d u szn o ść; w istocie je d n a k N R D , sta n o w ią ca le d w ie
1/3 N ie m ie c w ich p ostpoczdam skich granicach, spłaciła reparacje za de fa c
to całe Niem cy, płacąc w p rzeliczen iu na je d n e g o m ieszkańca 127 ra zy w ięcej
(s ic !) niż RFN (o d p o w ie d n ie liczb y w yn io s ły 16 124 i 126 D M p e r c a p ita ). Eks
ploatacja ta, a także koszty rozpoczętych w łaśn ie in w estycji s p o w o d o w a ły dra
styczny spadek stopy życiow ej. G dy 28 m aja n orm y pracy p o d w y ższo n o o 10% ,
reakcją stały się strajki i d em on stracje, które 16 c z e rw c a 1953 roku za o w o -
161
co w a fy m an ifestacjam i ro b o tn iczym i w B erlin ie. N a za ju trz o b ję ły o n e 271 in

nych m iejsco w o ści w całej N R D . R o z p o c zę ły się d łu g o trw a łe w a lk i u liczne,
zakoń czon e - po o gło szen iu 18 czerw c a stanu w y ją tk o w e g o - in terw en cją
radzieckich czo łgó w . Z g in ę ło łą czn ie 267 cyw ilów , nie liczą c osób d o ra źn ie
ro zstrzeliw a n ych p ó źn iej p rze z ra d zieck ie sądy.
Pow stan ie berlińskie b y ło p ierw szy m w id o w is k o w y m bu n tem w Europie
W sch odn iej, ale w sam ej N R D u m ocn iło tylko stalinow ską gru pę Ulbrichta.
P o tw ierd ziło ró w n ie ż - m im o p ro p a g a n d o w ego przyznan ia N ie m co m W sch od
nim pełnej rzek om o suwerenności, co nastąpiło 25 marca 1955 roku - opinię,
którą na Krem lu zaraz p o rebelii w y ra ził L aw rien tij Beria: „Co to jest NR D ?
P rzecież to nie jest n orm alne państwo. Trzym a się tylko d zięk i radzieckim w o j
skom, n a w et jeśli n a zy w a m y je N iem ieck ą Republiką D em okratyczn ą” .
W ła ściw a fa la p rzem ia n nastąpiła d o p iero w 1956 roku i b yła skutkiem
X X Z jazdu KPZR. W Polsce śm ierć Bieruta, k tó ry zm a rł w M o s k w ie 12 marca
p rzy b ity rew elacjam i ta jn eg o refertu C h ru szczow a, o tw a rła w a lk ę o w ła d z ę
w k ie ro w n ic tw ie PZ P R . 28 czerw c a d o szło d o k r w a w e g o stłu m ienia, p r z e
kształconych w p o w stan ie, dem on stracji robotn iczych w Poznan iu. P o tę p ie
nie tych w y d a rze ń ja k o k on trrew olu cji nie za k oń czyło b yn ajm n iej w a lk i par
tyjnych frakcji. W lipcu nastąpił z w ro t leg ity m a cji partyjn ej W ła d y s ła w o w i
G om u łce, zaś na V III p len u m KC, 21 p a źd ziern ik a 1956 roku w y b ra n o g o
p rze z aklam ację I sekretarzem . D zień w cześn iej d o W a rs za w y p rzyb yła b ez
zaproszen ia d ele ga cja K P Z R z C h ru szczo w em na czele, zaś o d d z ia ły ra d z ie c
kie ro z p o c z ę ły m arsz w kierunku polskiej stolicy. G om u łka o d n ió sł je d n a k
zw ycięstw o , p rzek on u ją c Rosjan - zresztą szczerze - że nie za m ierza lik w i
d o w a ć istn ieją cego „so cja lizm u ” , ale w ła śn ie ra tow a ć. U czyn iło g o to b o h a
terem n a rod ow ym . U m ocn ien iu przekon an ia, że ro z p o c z ę ło się ew o lu c yjn e
o d zysk iw a n ie n iep o d legło śc i, sp rzyja ło u w o ln ie n ie prym asa, kon iec terroru
i rehabilitacja je g o w ie lu ofiar, a także za w a rte w M o s k w ie 1 6 -1 7 gru dnia
w stęp n e p o ro z u m ie n ie , lik w id u ją c e z a d łu ż e n ie w o b e c K rem la i u stalające
w stęp n ie status w o js k radzieckich w Polsce ora z w a ru n k i p o w ro tu w y w ie z io
nych d o ZS R R Polaków . W cześn iej, 12 listopada, kraj opu ściła w ięk szo ść „ d o
ra d c ó w ra d zieck ich ” z Rokossow skim na czele.
„Polski p a źd ziern ik ” p rzysp ieszył w y d a rze n ia w B u dapeszcie. Ich rzek om ą
b ezk o m p ro m iso w ość p rze ciw sta w ia n o p o tem często polskiem u u m ia rk o w a
niu; o p in ia ta je d n a k nie u w zg lę d n ia stopnia okru cień stw a w ę g ie rs k ie g o re
żim u . W lipcu ustąpić m usiał p o d presją Krem la z n ie n a w id z o n y Rakosi, zaś
25 p a źd ziern ik a , próbu jący k on tyn u ow a ć je g o m etody, Erno G ero za stąp ion y
został p rze z b y łe g o w ię ź n ia reżim u, Jśnosa K adśra. D zień w cześn iej p rem ie
rem został o gro m n ie p opu larn y Im re Nagy. P o d zia ł w ła d z y m ię d z y rząd a par
tię stracił zresztą na zn a czen iu , g d y ż p o c z ą w s z y o d w ie lk ic h m a n ifesta cji
w dniu 6 październ ika, tow a rzyszących p o w tó rn em u p o g r z e b o w i Rajka, a p o
tem p o d w p ły w e m w ie ś c i z Polski ro z p o c z ą ł się la w in o w y proces rozpadu
do tych cza sow y ch instytucji, łą czn ie ze służbą b ezp ie c ze ń s tw a (A V H ), w o j
skiem i m ilicją. W ła d z ę p r z e jm o w a ły lok a ln e k o m itety i ra d y rew o lu cyjn e.
162
44. UKŁAD WARSZAWSKI
29 p a źd ziern ik a , p o serii k rw a w y c h starć, z B u dapesztu w y c o fa ły się w ojsk a

radzieckie. Nagy, szczerze p rzy w ią z a n y d o kom u n izm u , lecz ustępujący w o
b ec o g ó ln e g o poru szen ia, n ak azał u w o ln ić kardynała M in d s ze n ty e g o i sfor
m o w a ł rząd z u d zia łem o d ro d zon ych partii polityczn ych , w tym Beli Kovacsa,
d a w n e g o p r z y w ó d c y D robn ych Rolników . 1 listopada w res zc ie o g ło s ił w y stą
p ien ie z U kładu W arsza w sk iego i p ro k la m o w a ł - w apelu d o O N Z , na k tó ry
n ig d y nie o trzy m a ł o d p o w ie d z i - n eu tralność W ęgier.
O d p o w ie d z ią b yła ro zp o częta 4 listopada 1956 roku siłam i 11 d y w iz ji in
w a zja radziecka, p o d jęta rzek om o na w e z w a n ie , s fo rm o w a n e g o ja k o b y p rze z
Kśdśra, R ew o lu cyjn ego Rządu Robotniczo-C hłopskiego. N a g y w ysto so w a ł dra
m a tyczn y a p el o pom oc, której je d n a k Zachód, sp a ra liżo w a n y anglo-francu-
ską in terw en cją w E gipcie, ani m yślał u dzielić, a n astępnie schronił się w am
b asadzie Ju gosław ii, której p rzy w ó d c a T ito w p ełn i zresztą a p ro b o w a ł in ter
w en cję. B e zn a d ziejn e w a lk i, w k tórych z g in ę ło (w e d łu g ró żn ych sza cu n k ów )
od 3 d o 20 tys. W ęgrów , trw a ły w sto licy d o 7 listopada, na p ro w in cji zaś -
d o p ierw szych dn i gru dnia. Nagy, p o o trzym a n iu g w a ra n cji b ezp ie czeń s tw a ,
został p rze z Rosjan p o d stęp n ie a res zto w a n y i p o d w u le tn im in tern ow a n iu
w Rum unii, p o w ie s z o n y 16 cz e rw c a 1958 roku.
W p ro w a d z o n y p rze z K rem l d o Budapesztu, K śd ar (k tó ry zd ra d ził s w e g o
d o b ro czy ń cę N a g y a p o d o b n o sza n ta żow a n y, że in aczej na W ę g r y p o w ró c i
Rakosi) p o d naciskiem sw ych p ro tek to ró w ro zp o czą ł rz ą d y o d brutaln ych re
presji. W w yn ik u u staw w y ją tk o w y ch z gru dnia 1956 roku, stracon o 2 tys.
osób, a 20 tys. u w ięzio n o . 200 tys. z d o ła ło się p rze d o s ta ć d o A ustrii. O p o
w ro c ie d o c z a s ó w R śk o sie g o nie b y ło je d n a k m ow y, w k ró tc e zaś reżim p o d
ją ł p ró b y pozyskan ia społeczeń stw a .
W yp a d k i roku 1956 u d o w o d n iły m ieszk a ń com satelickich k ra jó w ZSRR ,
że p o p ierw sze, w s z e lk ie zm ia n y m o ż liw e są tylk o w ram ach w y zn a c zo n y ch
p rze z Krem l, po d ru g ie zaś, że Z ach ód - m im o am erykań skiej d o k try n y rz e
k o m e g o „w y z w a la n ia ” - n ie u d zieli im żadn ej p o m o c y w odzyskan iu su w e
renności. P a m ięta ć też trzeba, iż - nie liczą c sa m e go Z w ią zk u R a d z ie c k ie g o
- istotn e zm ia n y w m eto d a ch sp ra w o w a n ia w ła d z y za szły tylk o w P olsce i na
W ęgrzech . W po zosta łych pań stw ach o b o zu trw a ł n ad al system stalinow ski,
p o z b a w io n y je d y n ie k rw a w y c h represji.
44. UKŁAD WARSZAWSKI
Jest ch arakterystyczn e, że Stalin nie w id z ia ł p o trz e b y sfo rm a lizo w a n ia w o j

skow ej p o d le g ło ś c i k ra jó w satelickich w o b e c ZS R R , a o b ecn ość o d d z ia łó w
radzieckich na ich o b sza rze nie m iała często ż a d n e g o u zasadnien ia tra k ta to
w e g o (r a z iło to s z c z e g ó ln ie w w yp a d k u fo rm a ln y c h so ju szn ik ó w w czasie
163
II w o jn y św ia to w ej, ja k np. P olsk a ). K ontrola Krem la sp ra w o w a n a b yła n ie

ja k o b ezp ośred n io p o p rz e z system „ d o ra d c ó w ” i - o d d e le g o w a n y c h d o o d p o
w ied n ich arm ii - radzieckich oficerów .
Sytuacja u legła zm ian ie p o objęciu w ła d z y p rzez C h ru szczow a. Pretekstem
do za w a rcia fo rm a ln e g o sojuszu stało się p rzy jęcie R F N w szeregi U nii Z a
ch od n ioeu ropejsk iej i N A TO , co nastąpiło 7 i 9 m aja 1955 roku. W o d p o w ie
d zi 14 m aja 1955 roku przedstaw iciele A lbanii, Bułgarii, C zechosłow acji, NRD ,
Polski, Rum unii, W ę g ie r i ZS R R p o d p isa li w W a rsza w ie U kład o P rzy ja źn i,
W sp ó łp ra cy i P o m o cy W za jem n e j, z w a n y p ó źn iej U k ła d em W arszaw skim .
Tekst soju szu z a w a r te g o na la t 20 (p r z e d łu ż a n o g o n a stęp n ie w 1975
i 1985 r.) i w c h o d z ą c e g o w życie 4 c zerw c a 1955 roku składał się z je d e n a
stu artykułów. N a jw a żn ie js zy m i z nich były: art. 3., d o ty czą cy w za je m n y ch
konsultacji w istotn ych kw estiach m ię d zy n a ro d o w y c h , ora z art. 4., m ó w ią c y
o u dzielaniu pań stw om -stron om U kładu w ra zie ataku z zew n ą trz n atychm ia
sto w ej p o m o c y zbrojn ej. A rt. 7. z k o lei z a k a zy w a ł sygn atariu szom u działu
„ w ja k ic h k o lw ie k so ju sza c h lu b k o a lic ja c h ( . . . ) , k tó ry c h c e le p o z o s ta ją
w sprzeczn ości z cela m i n in iejs ze go układu” .
O rga n em n a d rzęd n ym w o b e c sp rzym ierzon ych arm ii stało się Z je d n o c z o
ne D o w ó d z tw o Państw -Stron, k tó rego p ie rw s z y m z w ierzch n ik iem ( w latach
1 9 5 5 -1 9 6 0 ) został ra d zieck i m arszałek Iw a n Koniew . S tan ow isk o to p o z o
stało w y łą c z n ą d o m en ą R osjan aż d o końca fu n k c jo n o w a n ia U kładu . K o or
d y n a c ją w s p ó ln e j p o lity k i z a g ra n ic z n e j i o b ro n n e j, a w p ra k ty c e p r z e d e
w szystk im p rz e k a z y w a n ie m ra d zieck ich d y re k ty w w tej m a terii, z a jm o w a ł
się n ato m ia st P o lity c z n y K o m itet D oradczy. W je g o skład, n ie lic z ą c sek re
tarza, w c h o d z ili p r z y w ó d c y p a rtii i r z ą d ó w p a ń stw czło n k o w sk ic h , a ta k że
ich m in is tro w ie o b ro n y o ra z n a c ze ln y d o w ó d c a Z je d n o c zo n y c h S ił Z b ro j
nych. P ie r w s z e p o s ie d z e n ie P o lity c z n e g o K om itetu D o ra d c z e g o o d b y ło się
w P rad ze 2 7 -2 8 stycznia 1956 roku. U czestn iczył w n im (n a p raw a ch „o b
s erw a to ra ” ) p rze d sta w ic iel ChRL.
U czestn icy U kładu W arsza w sk iego p o zo sta w a li ca łk o w icie p o d p o rzą d k o
w a n i K rem lo w i, a próba opu szczen ia p rze z nich s z e r e g ó w paktu za k oń czyć
się m o gła tra giczn ie, ja k w k ró tce w y k a za ł to p rzykład W ę g ie r Im re N a g ya .
N a d rzęd n ą p o z y c ję M o s k w y ja sk ra w o u n aoczn iał fakt, że U kład nie posiadał
p o czą tk ow o żadn ego, ch oćby form aln ie k o legia ln ego organu w ojs k o w eg o . Pod
n a zw ą Kom itetu M in istró w O b ron y u tw o rzo n o g o d o p iero w m aju 1968 roku.
D o p iero p o podpisan iu U kładu W a rsza w sk iego ZS R R u zn ał za sto sow n e
uzasadnić tra k ta to w o sw oją w o js k o w ą obecn ość na terytoriach sojuszników .
U m o w a z Polską w tej sp ra w ie p o d p isa n a zos ta ła 17 gru d n ia 1956 roku,
a z Rum unią, W ęgra m i i N R D - w 1957.
164
45. MOZAIKA BAŁKAŃSKA
45. MOZAIKA BAŁKAŃSKA
Po kon flikcie ra d zieck o-ju gosłow ia ń sk im B ałkany stały się obszarem r y w a li
za cji ju ż nie d w ó ch , a co n ajm niej trzech różn ych o śro d k ó w po lityczn ych .
N a jw iern iejsza K rem lo w i p o zo sta w a ła B u łg a ria , m ająca z nim łą czn ość p o
p rze z satelicką Rum unię i M o rz e Czarne. Po dość za g a d k o w y m z g o n ie D ym i
tro w a w lip c u 1949 roku, p ełn ię w ła d z y ob ją ł szybko W yłk o C zerw en k ow ,
p rzy w ó d c a partii d o 1954 i p rem ier do 1956 roku. W cześn iej, je s z c z e na p o
le ce n ie D ym itrow a, a res zto w a n y został T rajczo Kostow, d o ty ch cza so w y w ic e
p rem ier i czło n e k Biura P o lity czn eg o partii, o sk a rżo n y o z w ią z k i z T itą ora z
za ch o d n im i w y w ia d a m i. W czasie p o k a z o w e g o procesu Kostow, ku o b u rze
niu sa m ego Stalina, o d rzu cił w szystk ie za rzu ty i za p ro testo w a ł p r z e c iw m e
to d o m śled ztw a . S p o w o d o w a ło to tortu ry p rze d w yk o n a n ą 16 gru dnia 1949
roku egzeku cją, a następnie p o ja w ie n ie się p ra s o w eg o kom unikatu, w k tórym
skazaniec u zn ać m ia ł w y r o k za „absolu tn ie s p r a w ie d liw y ” . W „sp ra w ę K osto
w a ” m ia ł być ja k o b y za m iesza n y p oseł U SA D on a ld H eath, c z e g o skutkiem
stało się ze rw a n ie stosu nków d y p lom a ty czn y ch z W a s zy n g to n em 20 lu tego
1950 roku. Fatalnie u kła d a ły się ró w n ie ż stosunki z Turcją i Grecją, częśc io
w o z p o w o d u Paktu B ałkańskiego, ch ron ią cego rzą d zo n ą p rze z T itę Ju gosła
w ię . W o b e c A n k a ry źró d łem tarć b yła spraw a m n iejszości tureckiej w B u łga
rii, której zresztą n ad an o a u to n om ię kulturalną. Co d o A ten zaś, to d z ie d z ic
tw o greckiej w o jn y d o m o w ej i konflikt na granicznej rzece M a ricy w roku 1952
p o z w o liły na w y m ia n ę a m b a sa d o ró w d o p iero w m aju 1954 roku.
P o m o c ra d zieck a p rzy czyn iła się zn a czą co d o ro z b u d o w y przem ysłu c ię ż
kiego, n atom iast skutkiem k o lek tyw iza cji stały się k r w a w o stłu m ion e w y s tą
pien ia zb ro jn e z 1951 roku. A c z k o lw ie k w marcu 1954 roku na c z e le partii
stanął T o d o r Żiw kow , p o w o li od su w ają c w cień C ze rw e n k o w a , to żadnych
prób d esta lin izacji nie p o d ję to i system trw a ł w n ajlep sze z n ie w ie lk im i tylko
zm ian am i.
W sąsiedniej Ju g o sław ii, T ito , bron iąc n ieza leżn o ści s w e g o kraju p rze d
ZSRR, u siłow ał jed n o cześn ie d o w ieść św iatu sw ej kom unistycznej p raw o w ier-
ności, kontynu u jąc rujnującą k o lek ty w iza cję ro ln ictw a i w w ie lu k w estiach -
ja k w sp ra w ie Korei - zajm u jąc, ku konsternacji Zachodu , stan ow isko bliskie
M o sk w ie. Z a b ie gi te o k a za ły się ja ło w e , g d y ż w o b o z ie ra d zieck im z d ą ż y ł ju ż
zająć m iejsce zd ra jcy n u m er je d e n , za jm o w a n e u p rzed n io p rze z Trock iego.
Stalin u siło w a ł w ysy ła ć d o B elgradu skrytobójców , co je d n a k p rzy n io sło m u
tylko list Tity, b rzm ią cy ja k ob y: „N a słałeś ich sied m iu z re w o lw e ra m i, b o m
bam i i trucizną. Jeśli ja w y ś lę je d n e g o , dru gi nie b ę d zie p o trz e b n y ” . P rze d
in w a zją radziecką, w e d łu g w sp o m n ień C h ru szczow a ju ż bliską, o ca liła J u go
sław ię w o jn a w Korei i o b a w a p o w tó rzen ia fińskiej kom prom itacji z roku 1939.
D o p iero w 1952 roku V I kongres p a rtii z a le c ił osob n ą „ju go sło w ia ń sk ą
d rogę do so cja lizm u ” , której specyfik ą stało się re a lizo w a n e, zresztą ju ż od
165
p e w n e g o czasu, za rzą d za n ie p rzed sięb io rstw a m i p rze z k o le k ty w y p ra c o w n i

cze. Ó w „system s a m o rz ą d o w y ” ro zcią gn ięto p o te m na w ięk szo ść instytucji.
W listopadzie 1950 roku p rzyw rócon e zostały ju gosłow iań sko-greckie sto
sunki dyplom atyczn e (d o Grecji w ró ciło w ów cza s w ielu u ch od źcó w ), a 9 sierp
nia 1954 roku - po w cześn iejszym o rok „pakcie p rzyja źn i” - podpisan y został
Pakt Bałkański, b ę d ą c y w o js k o w y m soju szem J u go sła w ii z G recją i Turcją.
Z u w agi na ju ż dw u letn ią obecność tych k rajów w N ATO , rozcią ga ło to pośred
nio na Titę m ilitarn y parasol Zachodu. W o d p o w ie d z i Chruszczów, u w ażający
zaw sze (i słusznie) konflikt z B elgradem za nonsens polityczny, p od ją ł kroki
ku pojednaniu, d o p ro w a d zają c w latach 1 9 5 5 -1 9 5 6 d o w y m ia n y w iz y t na naj
w y ższy m szczeblu. Ku je g o zaskoczeniu, T ito gorą co poparł radziecką inter
w en cję na W ęgrzech („p o w ied zia łb ym naw et, że w ręcz popychano nas do szyb
szych działań ” ), ale p óźn iejsze zdradzieckie ujęcie Im re N a gya , k tó ry schronił
się w am basadzie Jugosławii, uznał za osobisty afront, utw ierdzający g o w p rze
konaniu o konieczności zach ow an ia polityczn ej n iezależn ości.
•k-k-k
R eh abilitacja T ity w y w o ła ła konsternację w A lb an ii. E n ver H o d ża i je g o n aj

b liż s z y w sp ó łp ra cow n ik , o d 1954 roku p rem ier M e h m e t Shehu, rz ą d z ili nią
za p o m o cą m etod , które ja k o je d y n e d o ró w n a ły ra d zieck im : w p ro w a d z o n y
25 m aja 1952 roku n o w y kodeks k arn y z e z w a la ł na sk a zyw a n ie na śm ierć
osób w w iek u o d 12 lat (s ic !), w cześn iejsze zaś u sta w y zn o siły apelację od
w yrok u i p ra w o łaski. S ąsied ztw o z Ju gosław ią, G recją i - p rze z A d ria ty k -
z W ło c h a m i p o tę g o w a ło w T ira n ie kom pleks „o b lężo n ej tw ie r d z y ” . N a stroje
te rozdm u ch ała p o d jęta p r z y p o m o c y B rytyjc zy k ó w w io s n ą 1951 roku próba
a n tyk om u n istyczn ego desantu, k tó re g o czło n k o w ie, za d en u n cjo w a n i p rze z
sła w n eg o a gen ta M G B w L o n d yn ie Kim a P h ilb y ’ego, zosta li ujęci lub zabici.
Pracując - w e d łu g s łó w Shehu - „z k ilo fe m w je d n e j ręce, a karabin em
w d ru g iej” , partia chciała w y k o rzen ić a n a lfa b ety zm i - korzystając z k red y
tó w radzieckich - w z n ie ś ć w ie le o b ie k tó w p rzem ysłow y ch , ale k o le k ty w iz a
cja ro ln ictw a zak oń czyła się klęską głodu , p o g łę b io n ą o d rzu cen iem p rze z T i
ranę o fe r ty p o m o c y am erykań skiej. S zc ze g ó ln e o b u rzen ie H o d ż y w y w o ła ł
je d n a k XX Z ja zd K PZR, p iętn u jący „d o b ro czyń cę A lb a n ii” Stalina, tym bar
d ziej że C h ru szczów su gero w a ł (b ezsk u tec zn ie), b y zreh a b ilito w a n o straco
n eg o D zo d ze . B yło też jasn e, że T ito, m im o p rzy w ró cen ia je s z c z e w gru dniu
1953 roku stosunków d yplom a tyczn ych z A lbanią, w y w ie r a presję na M o sk w ę
w celu usunięcia je g o osob istych w r o g ó w z Tirany. W k w ietn iu 1956 roku
H o d ż a a reszto w a ł 27 p rorad zieck ich d z ia ła c z y partyjnych (c zęść z b ie g ła d o
J u g o sła w ii), a je g o kon takty z „re w izjo n isty czn y m ” K rem lem sta w a ły się c o
raz bard ziej d ra żliw e.
166
46. STANY ZJEDNOCZONE - NA FRONCIE WALKI Z KOMUNIZMEM
"k -k ~k
J edn ocześn ie sąsiednia G recja, u n ik n ąw szy kom u n istyczn ej d y k ta tu ry coraz

ściślej łą czyła się z o b o z e m zach odn im . S ym b olem tej ten d en cji stało się je j
ró w n o czesn e z Turcją p rzystą p ien ie d o N A T O w dniu 18 lu te g o 1952 roku.
Istniejąca dotychczas znaczna niestabilność polityczn a została zażegn an a, g d y
w p a źd ziern ik u 1952 roku w p ro w a d z o n o w ię k s z o ś c io w y system w yb orczy,
d zięk i czem u w w yb o ra ch z 16 listopada Z jed n o czen ie G reckie (H ellenikos Sy-
n agerm os), z w y c ię z c y w w o jn ie d o m o w e j m arszałka A lexan d rosa Papagosa,
z d o b y ło 239 na o g ó ln ą liczb ę 300 m andatów . P o w sta ł w ten sposób stabiln y
rząd centropraw icow y. N a nieszczęście dla kraju 72-letni Papagos zm arł 4 p a ź
d ziern ik a 1955 roku, a je g o p o lity c z n y sukcesor K onstantinos Karam anlis nie
p o tra fił o p a n o w a ć ten d en cji o d śro d k o w ych w e w ła sn ej partii. W w yb o ra ch
1956 roku Karam anlis m u siał p o d z ie lić się z w y c ię s tw e m z c e n tro le w ic o w ą
U nią D em ok ra tyczn ą Jeorjosa Papandreu, co s u g e ro w a ło u tw o rz e n ie syste
m u d w u p a rtyjn eg o.
S tabilizację Grecji, obejm u jącą te ż p ow oln y, le c z stały w z ro s t go sp o d a r
czy, za k łó cił je d n a k p ro b le m cypryjski. A n ta g o n iz o w a ł on stosunki A te n nie
tylko z panującą nad C yprem W ielk ą Brytanią, le c z p rze d e w szystk im z Tur
cją, z którą G recy p o g o d z ili się stosu n kow o n ied a w n o , p o d ejm u ją c w ie lk i,
o b o p ó ln y w ysiłek , i z którą są sied ztw o - w p rze c iw ie ń s tw ie d o b rytyjsk iego
- n ie m o g ło być tym cza sow e. W ciągu n astępnych la t k w estia ta m iała p o
sta w ić w rę c z p o d zn a k iem za p yta n ia w sp ó łp ra c ę trzech państw, będ ących
p rze c ie ż soju sznikam i w ram ach N ATO .
46. STANY ZJEDNOCZONE - NA FRONCIE WALKI

Z KOMUNIZMEM
25 czerw c a 1950 roku w ojsk a kom u n istyczn ej Korei Pó łn ocn ej za a ta k o w a ły

K oreę P o łu d n iow ą , której tery toriu m n ied a w n o opu ściły stacjonu jące tam od
zakoń czen ia II w o jn y ś w ia to w ej o d d z ia ły am erykańskie. P rezyd en t H a rry Tru
m an z a re a g o w a ł sta n ow czo, w y d a ją c siłom zb rojn ym U S A ro zk a z n atych m ia
sto w ej in terw en cji. R ada B e zp ieczeń stw a O N Z p o tęp iła półn ocn okoreań ską
agresję i p o d jęła d e c y zję o w ysłan iu d o K orei sił zbrojn ych O N Z . A c z k o lw ie k
w ram ach tych sił w a lc z y ły o d d z ia ły 16 państw, to jed n a k zasadn iczy ich trzon
s ta n o w iły w o js k a a m erykań skie, a d o w o d z e n ie z n a la z ło się p o d k o m en d ą
gen era ła D ouglasa M acA rth u ra.
W ybu ch w o jn y koreańskiej, a w cześn iej o p a n o w a n ie Chin p rze z kom u n i
stów, s p o w o d o w a ły po go rszen ie n astrojów społeczn ych w Stanach Z je d n o c z o
nych. W ie lu u w aża ło , iż z a g ro ż o n e je s t sam o b e z p ie c z e ń s tw o n a ro d o w e kra
167
ju. K o n serw a tyw n i p o lity c y przypu ścili ostry atak na prezyd en ta , zarzu cając
m u p ro w a d zen ie błędn ej i n ieu d oln ej p olityk i za gra n iczn ej. W tej a tm o sfe
rze w e w rześn iu 1950 roku Kongres - na w n io s e k repu blikańskiego senatora
P.A. M cC arran a - u ch w a lił rygo ry styczn ą u staw ę o b ez p ie c z e ń s tw ie n a ro d o
w ym . W p ro w a d za ła ona ścisły n a d zó r nad o rga n izacjam i kom u n istyczn ym i
i kryptokom u nistycznym i, za k a zy w ała zatru dniania k om u n istów i ich sym pa
tyk ó w w sferach zw iązan ych z obronnością oraz bezp ieczeń stw em kraju, a tak
że za k a zyw ała w ja zd u d o kraju czło n k om organ izacji totalitarnych. P rezyd en t
Trum an - uznając, że ustaw a ta narusza w o ln o ści o b yw a telsk ie - z a w e to w a ł
ją , ale je g o w e to o b a lił Kongres.
W listopadzie 1950 roku d o w a lk i p o stronie północnokoreańskiej w łą czyła
się o lb rzym ia arm ia „chińskich o c h o tn ik ó w ” . 16 gru dnia 1950 roku Trum an
o g ło sił stan za gro żen ia n a ro d o w eg o . G ospodarka i życie sp o łeczn e U S A z o
stały p rzy stosow a n e d o re a lió w w ła ściw ych sytuacji w o je n n ej. W p r o w a d z o
n o kon trolę cen i płac, u sta n o w ion o u rząd d o spraw m ob iliza cji, a p o n a d to
p o d ję to w ie le in nych p o s ta n o w ie ń o gra n icza ją c ych s w o b o d y g o sp o d a rc ze
i h a n d lo w e. K roki te sp otk a ły się z krytyką w ie lu środow isk, p ro testo w a li za
ró w n o zw ią zk o w cy , ja k i p rzedsiębiorcy. K ie d y w io s n ą 1952 roku Trum an
za rzą d ził p rze jęcie p rze z pań stw o przem ysłu sta lo w eg o , spraw a tra fiła na
w e t na w o k a n d ę Sądu N a jw y ż s z e g o , k tó ry u zn a ł d z ia ła n ie p rezy d en ta za
sp rzeczn e z konstytucją.
Z w o len n ik ie m radykalnych m e to d p ro w a d zen ia w o jn y w K orei b ył g łó w
n o d o w o d z ą c y sił O N Z gen. M acArthur. P ostu low a ł o n p rze p ro w a d ze n ie m a
so w ych b o m b a rd o w a ń o b ie k tó w w o js k o w y c h na te ry to riu m chińskim , nie
w yk lu cza ją c n a w et w ostateczn ości p osłu żen ia się bron ią a to m o w ą . S tan o
w iska ta k iego n ie p o p a rł p rezyd en t Trum an, k tó ry u w ażał, że gro zi to p r z e
o b ra żen iem w o jn y koreańskiej w III w o jn ę św ia tow ą , i kon sek w en tn ie stał na
stanow isku p ro w a d zen ia „w o jn y o g ra n iczo n ej” . N arastające rozb ieżn ości spo
w o d o w a ły , iż 12 k w ietn ia 1951 roku Trum an z d y m is jo n o w a ł M acA rth u ra,
p o w ierza ją c d o w ó d z tw o g e n e ra ło w i M.B. R id g w a y o w i. P o p o w ro c ie do kra
ju M acA rth u r stał się b o h a terem am erykańskiej praw icy. M y śla ł n a w e t o ro z
p o częciu k a riery p o lityczn ej i u biegan iu się o prezyden tu rę. J ego popu larn ość
o kazała się w sza k że krótk otrw a ła i z p la n ó w tych nic n ie w yn ik ło .
Tym cza sem p ra w d z iw ą krucjatę antykom u nistyczną za in icjo w a ł rep u b li
kański senator ze stanu W isconsin - Joseph R aym on d McCarthy. 9 lu tego 1950
roku M cC a rth y p u b liczn ie o św ia d czył, że od k ry ł kom u n istyczn y spisek w D e
partam en cie Stanu. S tw ierd ził, iż w ie lu p ra c o w n ik ó w tej instytucji je s t ko
m u n istyczn ym i szp ieg a m i. O skarżen ia te z b ie g ły się ze skazan iem b y łe g o
d y p lo m a ty A lg e ra Hissa na 5 la t w ię z ie n ia za p rzek a za n ie ZS R R p o n a d 200
tajnych d o k u m en tó w pań stw o w ych . W efe k cie ca ły kraj o g a rn ęła an tykom u
nistyczna histeria. M im o iż M cC a rth y n ie p o tra fił u d o w o d n ić w ie lu sw ych
zarzu tów , to ani m yślał o w y co fa n iu się z nich. P rze ciw n ie, p rzy stęp o w a ł do
coraz to n ow yc h ataków. N ie b a w e m o sprzyjan ie k o m u n izm o w i osk a rżył n ie
których c zo ło w y c h p o lity k ó w Partii D em ok ra tyczn ej, w tym D eana A ch eson a
168
i G eorge’a M arshalla. W y w o ła n y p rzez senatora klim at p o lityczn y za czął cią

żyć dem okratom , których szanse w mających się odbyć w listopadzie 1952 roku
w yb ora ch prezydenckich i do Kongresu nie b y ły zbyt duże. Szanse te jeszcze
b a rd zie j osłabły, g d y n iesły ch a n ie p o p u la rn y i p o w a ż a n y g e n e ra ł D w ig h t
D avid Eisenh ow er - g łó w n o d o w o d zą c y sił alianckich w czasie II w o jn y św ia
tow ej, a od końca 1950 roku g łó w n o d o w o d zą c y N A T O - dał się n am ów ić p o li
tykom Partii Republikańskiej i z jej ram ienia zd ecy d o w a ł się stanąć do w y b o
ró w prezydenckich.
26 lu te g o 1952 roku w e s z ła w życie X X II p o p ra w k a d o konstytucji, która
za k a zy w a ła w y b o ru je d n e j o sob y na u rząd p rezyd en ta w ię c e j niż d w a razy.
Trum an m ó g ł się u biegać o p o n o w n y w ybór, g d y ż tylko raz w y b ra n o g o p re
zy d e n te m . W m arcu 1952 roku o ś w ia d c z y ł je d n a k , iż n ie z a m ie r z a te g o
robić. Z d a w a ł sobie b o w ie m spraw ę z faktu, że j e g o n o to w a n ia nie stoją w y
soko. J edyn ie 2 3 % A m e ry k a n ó w d ek la ro w a ło zau fan ie d o u rzęd u ją ceg o pre
zydenta. W tej sytuacji n om in a cję Partii D em ok ra tyczn ej z a p e w n ił sobie g u
bern a to r Illin ois - A d la i E. Stevenson.
D em okraci szli d o w yb o ró w , ob iecu ją c kontynu ację socjalnej p olityk i „ N o
w e g o ła d u ” ED. R o osevelta i „U c z c iw e g o ła d u ” H. Trum ana. Z a p o w ia d a li też
u n ie w a żn ie n ie a n ty zw ią z k o w e j u sta w y T a fta -H a rtle y a o ra z w p ro w a d z e n ie
u sta w o d a w stw a g w a ra n tu ją ce go p ełn e p ra w a o b yw a telsk ie M u rzy n o m . P la t
fo rm a w y b o rc za rep u b lik a n ów zam yk ała się skrótem K1C2 (Korea, C om m u -
nism, C o rru p tio ń ). M ó w ili on i o konieczn ości z d e c y d o w a n e g o p rze c iw s ta w ie
nia się k o m u n izm o w i, zaś w spraw ach w e w n ę trz n y c h d o m a g a li się u c z c iw o
ści i ro z p ra w y z p len ią cą się korupcją.
W y b o r y p rezy d en ck ie z a k o ń c z y ły się z w y c ię s tw e m E isen h ow era , k tó ry
z d e c y d o w a n ie po k o n a ł S teven son a. N a k a n dyd ata re p u b lik a n ó w g ło s o w a ło
33,9 m in osób, zaś na kan dyd ata d e m o k ra tó w - 27,3 m in . P rze w a g a E isen
h ow era w k o legiu m e le k to ró w była je s z c z e w yra źn iejsza , b o w ie m d y sp o n o
w a ł o n tam 442 głosa m i p rzy 89 S tevensona. W styczniu 1953 roku E isenh o
w e r został z a p rz y s ię ż o n y na 34. p rezyd en ta USA. B ył p ie rw s z y m repu blikań
skim p rezy d en tem o d 24 lat o ra z p ie rw s z y m z a w o d o w y m w o js k o w y m na
u rzęd zie p rezyd en ck im o d czasu U lyssesa G ranta. W ic e p re z y d e n te m u boku
E isen h ow era b y ł Richard N ix o n , d o ty ch cza so w y sen ator z K a liforn ii, zn a n y
ze sw ych zd ecy d o w a n ie antykom unistycznych poglądów . Republikanie z a p e w
n ili też sobie p r z e w a g ę w Kongresie, ch oć b yła ona n iezn aczn a.
W sprawach w ew n ętrzn y ch E isenh ow er i je g o ekipa zam ierzali pójść „drogą
środka” , w y b ra ć co n ajlep sze e le m e n ty z lib era lizm u o ra z kon serw a tyzm u ,
staw iając p rzy tym za w s ze na p ragm atyzm , a odrzu cając d oktryn erstw o. Sam
E isen h ow er z w y k ł m a w ia ć, że je s t „lib era łem w spraw ach lu dzkich , a kon
serw atystą w spra w a ch go sp o d a rc zy ch ” . W m yśl tra d y cyjn ych zasad P a rtii
Republikańskiej n o w a adm in istracja o gra n iczyła skalę za a n g a ż o w a n ia p a ń
stw a w gospodarkę. W p o ło w ie marca 1953 roku zn iesion o kon trolę cen i płac.
D ą żon o też d o redukcji w y d a tk ó w b u d żeto w y ch i unikano d eficytu b u d ż e to
w e g o . C ięcia b u d ż e to w e d o tk n ę ły n a w et P en ta gon , co w w aru nk ach trw a j ą-
169
cej je s z c z e w o jn y koreańskiej b yło posu nięciem tyleż o d w a żn ym , co ry z y k o w

nym . Po zakoń czen iu tej w o jn y Kongres - z p ełn ym poparciem p rezyd en ta -
w marcu 1954 roku u ch w a lił zm n iejszen ie o p o ło w ę p o d a tk ó w fed eraln ych .
S p a d ły w ó w c z a s ró w n ie ż ró ż n e g o rodzaju w y d a tk i rz ą d o w e - p rze d e w s z y s t
kim na w ojsk o - co p o z w o liło z ró w n o w a ż y ć bu dżet. E isenhow er, ja k p rzy
stało na zd ek la ro w a n e go pragm atyka, n ie o b a w ia ł się in terw en cjon izm u pań
stw o w eg o , o ile u w ażał, iż je s t on niezbędny. 1 k w ietn ia 1954 roku u tw o rz o
no w ię c A k a d em ię Sił P o w ietrzn y ch w C o lo ra d o Springs. R a zem z Kanadą
p o d jęto b u d o w ę szlaku w o d n e g o łą czą ceg o W ielk ie Jeziora z O cean em A tla n
tyckim . W 1954 roku adm inistracja przystąpiła do lik w id a cji slu m sów w w ie l
kich miastach, urucham iając jed n o cześn ie kosztem 900 m in d o la ró w program
b u d o w y 140 tys. tanich d o m ó w w okresie 4 lat. P rz e p ro w a d z o n o reform ę
system u o p iek i zd ro w otn ej.
Senator M cC arthy nie ustawał w sw ych w ysiłkach tropien ia kom u n istów -
rzeczyw istych b ą d ź urojonych. C oraz w yra źn iej jed n a k w y c h o d z iło na jaw, iż
w gruncie rze c zy m a d o czyn ien ia w yłą czn ie z tym i drugim i. P o czą tk ow o je d
nak rządząca ekipa republikańska zd a w ała się u legać M cC a rth y’em u. Z d a w a
no sobie sprawę, iż zw ycięs tw o w yb o rcze 1952 roku jest także p o trosze i je g o
udziałem . M cC arthy objął w ię c p rze w o d n ictw o senackiej podkom isji śledczej,
która m iała badać lojalność o b yw a teli i instytucji w o b e c państwa. Podkom isja
ta ro zp o częła p ra w d z iw e „p o lo w a n ia na cza row n ice” , w s z ę d z ie dopatrując się
działalności kom unistycznych agentów. P rze p ro w a d zo n o czystkę w d y p lom a
cji i przystąpion o d o usuwania z b ib lio tek „p o d ejrza n ych ” książek. W ów czas
zan iep okojen ie ro z w o je m w y p a d k ó w zaczął w yra ża ć n a w et p rezyden t Eisen
how er, k tóry przestrzegał p rzed „n ieo d p o w ied zia ln ym i atakam i” .
W p a źd ziern ik u 1953 roku M cC a rth y posu nął się je s z c z e dalej, b o w ie m
za rzu ty p o sta w ił d o w ó d z tw u sił zbrojnych, a s zczeg ó ln ie ostro p o tra k to w a ł
sekretarza D epartam entu O bron y - R oberta Stevensa. W ojsk ow i u ja w n ili w t e
dy, że M cC a rth y z a b ieg a ł s w e g o czasu o protekcję, starając się w y b ro n ić od
słu żby w o js k o w ej je d n e g o ze sw ych znajom ych. S praw a ta b ard zo p o d e r w a
ła a u to ry te t sen a tora. N a d o d a tek , to c zą c e się d o c h o d z e n ia u jaw n iły, że
M cC a rth y ś w ia d o m ie p rze in a c za ł fakty, fo rm u łu ją c p o lity c z n e oska rżen ia .
W listop a d zie 1954 roku M cC a rth y stracił stanow isko p rze w o d n ic z ą c e g o p o d
kom isji śled czej, a 2 gru dnia Senat stosunkiem g ło s ó w 67 d o 22 p o tę p ił je g o
działalność. W jakiś czas p o tem M cC arth y za rzu cił skłonności kom u n istycz
ne sam em u E isen h ow erow i. W ó w cza s ju ż je d n a k nikt n ie słuchał je g o głosu,
b o w ie m p o w szech n ie u w aża n o g o za n ie b e z p ie c zn e g o m aniaka. M cC a rth y
zm a rł w m aju 1957 roku ja k o c z ło w ie k psych icznie z d ru z g o ta n y i o p u szczo
n y p rze z w szystkich.
S zerokim ech em na całym św iecie o d b iło się stracenie 19 cz e rw c a 1953
roku na krześle elek tryczn ym m a łżeń stw a Juliusa i Ethel R osen bergów . Była
to p ierw sza w historii S ta n ów Z jed n oczon ych egzeku cja z oskarżen ia o szp ie
go stw o, dokonan a w czasie pokoju. R o sen b ergo w ie zostali osk a rżen i o szp ie
g o stw o na rzecz ZS R R i p rze k a zy w a n ie m u tajnych danych d otyczą cych a m e
170
rykańskiej bron i a to m o w ej. W 1951 roku skazano ich na śm ierć, zaś Sąd N a j
w y ż s z y o d d a lił p o te m apelację.
Z czasem antykom u nistyczna m o b iliza cja zeszła na plan dalszy. Z asadn i
czym p ro b le m em sp o łeczn ym w U S A stała się w a lk a am erykańskich M u rz y
n ó w o p ra w a ob yw a telsk ie. W roku 1954 Sąd N a jw y ż s z y w y d a ł o rzeczen ie,
iż segregacja ra sow a d o p ó ty n ie narusza X IV p o p ra w k i d o konstytucji, zaka
zu jącej o gra n icza n ia p ra w i w o ln o ś c i o b y w a te li S ta n ó w Z jed n o czo n y ch , d o
p ó k i z a ch o w a n a je s t ró w n o ść szans. Jed n a k że ju ż w roku n astęp n ym Sąd
N a jw y ż s z y z a żą d a ł p o ło że n ia kresu segrega cji ra sow ej w szk o ln ictw ie. M u
rzyn i z połu d n ia kraju p rzystą p ili d o en ergiczn ej w a lk i o ró w n o u p ra w n ien ie .
W grudniu 1955 roku m ło d y pastor M artin Luther King zo rg a n izo w a ł w M o n t
g o m e ry w A la b a m ie głośn y m arsz p rotesta cyjn y p rze ciw k o seg rega cji raso
w e j w pu bliczn ych środkach transportu. M arsze te g o rodzaju o rg a n iz o w a n o
p o tem w w ie lu in nych m iastach. W lis to p a d z ie 1956 roku Sąd N a jw y ż s z y
orzek ł, że seg reg a cja ra so w a w środkach kom u n ikacji stoi w sp rzeczn o ści
z konstytucją.
Sekretarz stanu w adm inistracji E isenh ow era John Foster Dulles n ieb a w em
po o b jęciu te g o stanow iska z a p o w ie d z ia ł p ro w a d z e n ie bard ziej z d e c y d o w a
nej polityki w o b e c Zw iązku R adzieck iego. M ia ła ona ju ż nie tyle p o lega ć na
p o w strzym yw a n iu kom u n izm u (c o n ta in m e n t), co na je g o odpych an iu ( ro li-
back). Dulles w y p ra c o w a ł ró w n ie ż doktrynę „zm a so w a n eg o o d w e tu ” ( massive
retaliation), która m ó w iła , że w ekstrem alnej sytuacji Stany Z jed n o czo n e nie
zaw ah ają się sięgnąć p o broń a to m o w ą w celu p rzeciw staw ien ia się ekspansji
kom unizm u. P o m im o tych radykalnych koncepcji, polityka adm inistracji Eisen
h ow era w praktyce n ie w ie le się różniła od polityki adm inistracji Trum ana.
Śm ierć S talina (m a rze c 1953 r.) ora z za k o ń czen ie w o jn y koreańskiej ( l i
piec 1953 r.) p rzy c z y n iły się d o zaistn ien ia p e w n e g o o d p rę że n ia na arenie
m ię d zy n a ro d o w e j i o d ejścia p rze z oba su perm ocarstw a o d sztyw n ej p o lityk i
z im n o w o jen n ej. P o m im o całej sw ej n iech ęci d o kom u nizm u , E isen h ow er p o
szukiw ał jed n a k sp osob ów uzyskania p o k o jo w eg o modus vivendi z ZSRR. Temu
c e lo w i słu żyły kilkakrotn e j e g o spotkania na szczycie z ra d zieck im p r z y w ó d
cą N ik itą C h ru szczo w em . D o je d n e g o z takich spotkań d o szło w trakcie k on
ferencji gen ew sk iej czterech mocarstw, która ob ra d ow ała w dniach 1 8-2 3 lipca
1955 roku. K onferencję, na której dysku tow ano spraw ę zjed n oczen ia N iem iec,
k w estie b e z p ie c z e ń s tw a eu ro p e js k ie g o i ro zb ro je n ia , z a k o ń c z y ło p r zy ję c ie
w spólnej deklaracji intencji, zaw ierającej w yraźn ą w o lę pow rotu do w zajem n ej
w spółpracy.
Pierw sza kadencja Eisenhow era u gruntow ała je g o olbrzym i autorytet w spo
łe c ze ń stw ie am erykańskim . U rzęd u ją cy p rezyd en t, p o p u la rn y Ike, b ył za tem
stu procen tow ym fa w o ry te m w y b o ró w p rezyden ckich w listop a d zie 1956 roku.
Z m ie rzy ł się w nich p o n o w n ie z A d la ie m E. S teven son em . N a w o ły w a n ie Ste-
ven son a d o zan iech an ia prób z bron ią a to m o w ą ora z je g o krytyka p olityk i
za gra n iczn ej E isen h ow era nie b rzm ia ły n azb yt p rzekon u jąco. W w yn ik u te g o
E isen h ow er w y g r a ł je s z c z e w y ż s z y m stosu nkiem g ło s ó w n iż w 1952 roku.
171
U zyskał on m ia n o w icie 35,5 m in głosów , co da ło m u 4 57 m iejsc elektorskich,

p od cza s g d y je g o o p o n en t dosta ł 26 m in g ło s ó w i 73 m iejsca elek torskie.
W icep rezy d en tem p o n o w n ie został N ix o n . D em okraci je d n a k u trzym ali p r z e
w a g ę w K ongresie, którą uzyskali ju ż w 1954 roku.
47. KANADA
Lata 1 9 5 0 -1 9 5 6 to dalsza dom in a cja Partii Liberaln ej w życiu p o lityczn ym

Kanady. P o tw ie rd ziły to ró w n ie ż w yn ik i w y b o ró w parlam entarnych z 10 sierp
nia 1953 roku, które p rzy n io sły lib era ło m przek on u ją ce z w y cięs tw o , w sku
tek c z e g o p rze z kolejn e lata u rząd p rem iera m ó g ł sp ra w o w a ć ich lid e r Louis
St. Laurent. Pokonan i w w yb o ra ch kon serw atyści p o sta n o w ili zd y n a m iz o w a ć
sw ą strategię i zm ien ić w iz e ru n e k polityczny. W y ra ze m tych ten d en cji b yło
p rzekształcen ie się w 1954 roku Partii K o n serw a tyw n ej w Partię P o stęp o w o-
-K o n serw a tyw n ą .
W spraw ach gosp od a rczych rząd lib era ln y sto sow a ł p o lityk ę u m ia rk o w a
n eg o in terw en cjon izm u , d o strzegają c p o trzeb ę o b jęcia system em o p iek i so
cjalnej u boższych w a rstw ludności. W roku 1951 p rze p ro w a d zo n o reform ę
em erytu r i u b ezp iec ze ń o d b ezrob o cia , co p o z w o liło objąć tym i św ia d czen ia
m i zn aczn ie w ięk szą liczb ę osób. Z k o lei w roku 1956 u reg u low a n o kw estię
u b ezp ieczeń szpitalnych.
G ospodarka kanadyjska ro z w ija ła się pom yśln ie. Istn iały za te m d o g o d n e
w aru n k i d o p o d e jm o w a n ia w ielk ich in w estycji. W sierpniu 1954 roku, p rzy
w ydatn ej p o m o cy fin an sow ej i technicznej S ta n ów Zjednoczonych , rozp o częto
prace nad bu dow ą D rogi W odnej Ś w iętego W aw rzyńca, w ielk ieg o śródlądow ego
szlaku w o d n e g o , k tóry m iał połą czyć W ielk ie Jeziora z O cean em Atlantyckim .
W maju 1956 roku za in icjo w a n o następną w ie lo m ilio n o w ą in w estycję - b u d o
w ę transkanadyjskiego g a zo cią gu z A lb e rty do p row in cji w sch od nich . I tym
ra zem w spraw ę za a n ga żo w a n y b ył na dużą skalę kapitał am erykański. C oraz
w ięk sza obecn ość A m e ry k a n ó w w gospodarce kanadyjskiej b u d ziła z a n ie p o
k o jen ie zn aczn ej części o p in ii pu bliczn ej. N astroje te p o sta n o w iła w y k o rz y
stać k o n serw a tyw n a o p o zy cja , która u siłow ała w ejść w ro lę o b ro ń cy z a g ro
żon ej su w erenn ości n a rod ow ej.
O d zak oń czen ia w o jn y w K an ad zie istn iały w o js k o w e b a z y am erykańskie.
Spraw a ta bu dziła silne kontrow ersje. A b y je p rzerw ać, oba kraje w 1951 roku
p o d p is a ły p o ro z u m ie n ie , które b a rd zo s z c z e g ó ło w o re g u lo w a ło o d stron y
praw n ej i fin a n so w ej k w estię obecn ości w o js k am erykańskich na te ry to riu m
kanadyjskim . W roku 1955 Kanada i Stany Z je d n o czo n e za w a rły układ p r z e
w id u ją c y w s p ó ln ą o b ro n ę k on tyn en tu a m eryk a ń sk ieg o o d stro n y b ieg u n a
172
48. AMERYKA ŁACIŃSKA: CZAS GWAŁTOWNYCH WYDARZEŃ
p ółn ocn ego. Z g o d n ie z p osta n o w ien ia m i te g o układu, A m eryk a n ie zb u d o w a li

w K a n ad zie całą sieć stacji radarow ych .
Po w ybu ch u w o jn y koreańskiej Kan ada skierow a ła tam sw e o d z ia ły w o j
skow e w ram ach kon tyn gen tu Sił Zbrojnych O N Z . N a fron tach tej w o jn y z g i
n ęło i o d n io sło ran y p o n a d 1,5 tys. ż o łn ie rz y kanadyjskich.
Będąc bliskim sojusznikiem USA, Kanada nie re zy gn o w a ła w sza k że z w ła s
nej p o lityk i, często n iek o n ieczn ie zb ieżn ej z in teresam i p o tę ż n e g o sąsiada.
W roku 1955 Kanada w y ra ź n ie zdystan sow ała się w o b e c p o lity k i a m eryk a ń
skiej d o tyczą cej Tajw anu. J ed n o zn a czn ie w y k lu czy ła ja k ik o lw ie k sw ój u d zia ł
w ew en tu a ln ym konflikcie zbrojnym , d otyczą cym Tajwanu. Co w ięcej, da w a ła
do zro zu m ien ia , że ch ętn ie n a w ią z a ła b y o ficja ln e stosunki d y p lo m a ty czn e
z ChRL. Istotnie Kanada zn alazła się w gron ie pierw szych pań stw zachodnich,
które u zn a ły C h in y kom unistyczne.
Kanada p rze ja w ia ła du żą aktyw n ość na fo ru m O N Z , starając się w y k o rz y
styw ać je d la n a w ią za n ia d ia lo gu p o lity c z n e g o m ię d z y W sch od em a Z a ch o
dem . W roku 1952 p rze d sta w ic iel K an ad y L ester Pearson został w y b ra n y na
p rze w o d n ic z ą c e g o Z g ro m a d zen ia O g ó ln e g o O N Z . Pearson n astępnie d ał się
p ozn ać ja k o w ie lk i o ręd o w n ik p okoju na arenie m ię d zyn a ro d o w ej, za co w ro
ku 1957 u h o n o ro w a n o g o P o k o jo w ą N a g ro d ą N o b la .
G etu lio Vargas, b y ły w ie lo le tn i dyk tato r Brazylii, w y k o rzy sta ł n ie z a d o w o le

nie sp o łeczn e zw ią z a n e z p o g o rszen iem sytuacji go sp o d a rczej kraju i p o w r ó
cił d o w ła d zy, zw y c ię ż a ją c w roku 1950 w w yb o ra ch prezyden ckich. P rezen
to w a ł się ja k o k a n d yd at mas pracujących i czy n ił to tak p rzek on u ją co, że
p o p a rli g o n a w e t socjaliści i kom uniści.
Spraw u jąc w ła d z ę , Vargas p o w ró c ił d o u lu b ion eg o p rze z sieb ie in te rw e n
cjonizm u p a ń stw o w ego . Z d o m in o w a n e p rzez kapitał p a ń stw o w y tow a rzy stw a
u zyskały m o n o p o l w zakresie w y d o b y c ia i p rze tw ó rstw a ro p y n a fto w e j („P e-
trobras” ) ora z produkcji prądu elek tryczn ego („E lectrob ra s” ) . P rezyd en t ostro
p o tęp ia ł d zia ła ją ce w B razylii obce firmy, zarzu cając im b e z w z g lę d n ą eksplo
atację kraju i tra n sferow a n ie olb rzym ich zysk ó w za granicę. W styczniu 1952
roku w y d a ł d ek ret określający gó rn ą w ysokość tych transferów .
S ta n y Z je d n o c z o n e p r z y ję ły p o w ró t V argasa je ś li n ie z n ie p o k o je m , to
w ka żd ym b ą d ź ra zie z rezerw ą . W aszyn gton n ig d y nie m ia ł zau fan ia d o te g o
polityka, p o d e jrze w a ją c g o o an tyam erykańskie sym patie. Vargas istotn ie z a
w sze lubił eksponow ać brazylijską niezależność. O drzu cił am erykańską prośbę,
aby o d d z ia ły brazylijsk ie w ysła ć d o Korei. S kądinąd je d n a k nie n e g o w a ł fa k
tu, że U SA są stra tegiczn ym soju sznikiem je g o kraju. W y ra z e m te g o sta n o w i
173
ska b yło p o d p isa n ie 15 m arca 1952 roku am erykań sko-brazylijskiego układu

0 w za je m n ej p o m o c y w o js k o w ej.
Po m im o w y s iłk ó w rządu, stan gospodark i brazylijskiej stale się pogarszał.
Rosła in flacja, a na d o m ia r z łe g o spadły d o c h o d y z eksportu kawy. W zro s t
k o s ztó w u trzym an ia za ch w ia ł p o ło że n ie m u boższych w a rs tw ludności. Var-
gas z a rea g o w a ł na to o g ło szen iem 1 m aja 1954 roku 10 0 -p ro cen tow ej p o d
w y ż k i płac m in im aln ych dla robotników . O w o p osu n ięcie spotkało się z k ry
tyką ze stron y p rze d sięb io rc ó w i klasy średniej. W arstw y te osk a rżyły p re z y
denta o tani p op u lizm , p ro w a d z ą c y d o ca łk o w itej desta b iliza cji gospodark i.
Z kolei gron o w yższyc h o fic e r ó w za rzu ciło V argasow i le k c e w a ż e n ie p o trzeb
arm ii i je j lu dzi. M n o ż y ły się p o gło sk i - szerzo n e p rze z o p o z y c ję - że Vargas
z a w a r ł ta jn e p o ro z u m ie n ie a n ty a m ery k a ń sk ie z a rg en ty ń sk im p r z y w ó d c ą
Peronem . Sytuacja p o lityczn a g w a łto w n ie się zaostrzyła. K ryzys osiągn ął a p o
geum , g d y 5 sierpnia 1954 roku dokon an o zam ach u na ży c ie Carlosa Lacer-
dy. C z ło w ie k ten, b ęd ą c y redaktorem dzien n ik a „Tribuna da Im prensa” , n a le
ża ł d o gron a n ajbardziej za ciekłych p rze c iw n ik ó w Vargasa. N ie b a w e m w y
szło na jaw , iż płatn ych m o rd ercó w m ających za strzelić d zien n ik arza w y n a
ję li lu d zie z n a jb liżs ze g o o to czen ia p rezyd en ta , ch oć on sam ze sp ra w ą tą
n a jp ra w d op od o b n iej n ie m iał nic w sp ó ln e go .
W zaistniałej sytuacji w ic e p re zy d e n t C afe Filho w e z w a ł Vargasa d o ustą
pienia. Ten o d m ó w ił. W kilka dni p ó źn iej 27 g e n e r a łó w w ostrej fo rm ie z a
żą d a ło dym isji p rezyden ta. Vargas w y r a z ił w ó w c z a s g o to w o ś ć c z a s o w e g o z a
w ieszen ia sp ra w o w a n ia funkcji g ło w y państw a, od rzu ca ją c jed n o c z e ś n ie sta
n o w czo m o żliw ość b ezw a ru n k ow ej dym isji. D o w ó d co m trzech ro d za jó w broni
ośw ia d czył, że ż y w y n ie ustąpi. O sta teczn ie 24 sierpnia 1954 roku G etu lio
Vargas p o p ełn ił w s w o im ga b in ecie sa m obójstw o, zabijając się strza łem z p i
stoletu. W em o cjo n a ln ym liście p o żegn a ln y m , k tó ry zosta w ił, napisał:
„Byłem niewolnikiem ludu. W alczyłem przeciw wyzyskowi Brazylii. W alczy

łem za lud. Poświęciłem Wam życie. Dziś za Was umieram. Nie pozostaje nic. Że
gnając się z życiem i przechodząc do historii, spokojnie stawiam krok na drodze
do wieczności” .
D ram atyczn e ok oliczn o ści śm ierci Yargasa je s z c z e bard ziej u gru n to w a ły

je g o leg en d ę „o jca u b o gich ” , w której to roli u w ielb ia ł w y stęp o w a ć. Trzeba
zresztą dodać, że je g o śm ierć była au ten tyczn ie op ła k iw a n a p rze z w ie lu Bra-
zylijczyków , szc ze g ó ln ie tych w y w o d z ą c y c h się z w a rstw m n iej za m ożn ych .
T ym cza so w ą w ła d z ę p rezyd en ta objął w ic e p re z y d e n t C a fe Filho. P o w o ła ł
on rząd, w k tó rym z n a leźli się z a ró w n o zw o le n n ic y b y łe g o p rezyd en ta , ja k
1je g o p rzeciw n icy. W w y b o ra c h p rezyd en ck ic h w p a źd ziern ik u 1955 roku
z w y c ię ż y ł Juscelino Kubitschek, p o to m e k im ig ra n tó w z C zech osłow acji. W la
tach 1 9 5 0 -1 9 5 5 Kubitschek b ył gu bern atorem stanu M inas Gerais, g d z ie dał
się p o zn a ć ja k o spraw n y i u czciw y adm inistrator. Fotel w ic e p re z y d e n ta p r z y
p adł n atom iast Joao G o u la rto w i, je d n e m u z n ajb liższych w s p ó łp ra c o w n ik ó w
Yargasa i spadk ob iercy je g o lin ii p o lityczn ej.
174
Ś rodow isk a k o n serw a tyw n e, p o p iera n e p rze z część d o w ó d z tw a lo tn ictw a

i m arynarki, w s z c z ę ły akcję zm ierzają cą d o u n iew a żn ien ia w yb o ró w . Skłaniał
się ku tem u w y r a ź n ie p ełn ią cy o b o w ią z k i p rezyd en ta p rze w o d n ic z ą c y Iz b y
D ep u tow a n ych Carlos Luz, k tó ry p rze ją ł w ła d z ę p o tym , ja k 3 listopada 1955
roku C afe Filh o d o zn a ł ataku serca. U siło w a n io m tym sta n o w czo p rze ciw sta
w ił się m in ister w o jn y ge n era ł H en rią u e Lott, k tó ry u w aża ł, iż w ła d z ę p r z e
ją ć m usi leg a ln ie w y b ra n y Kubitschek. Z je g o rozkazu 11 listopada 1955 roku
w ojsk o o p a n o w a ło k lu c zo w e budynki w R io de Janeiro, zm u szając Lu za d o
ustąpienia i przekazu jąc w ła d z ę w ręce p rezyd en ta -elek ta , k tó ry n ieb a w em
został zaprzysiężon y. Był to s z c z e g ó ln y zam ach stanu w im ię leg a lizm u .
N o w y p rezy d en t p rzystą p ił d o dzia ła ń , m ających na celu u zd ro w ie n ie g o
spodarki kraju. Pod je g o kieru nkiem o p ra co w a n o p ięc io letn i plan ek o n o m icz
n y k tó ry za k ła d a ł szybki ro z w ó j en ergetyki, transportu i ro ln ictw a . D z ia ły te
m ia ły się stać sw o istym k o łem za m a ch o w ym brazylijskiej gospodark i. W ro
ku 1956 na w n io s e k Kubitschka p a rla m en t p o d ją ł d ec yzję o przystąpien iu d o
b u d o w y w in te rio rze n o w ej sto licy - Brasilii.
Z n a czn ie p o le p s z y ły się stosunki ze Stanam i Z je d n o czo n y m i. N a w ie lu
konferencjach O rganizacji Państw Am erykańskich Brazylia dała się pozn ać jako
n a jb liższy soju sznik U SA. W k w ietn iu 1956 roku W aszyn gton p rzy zn a ł Bra
zy lii p o życzk ę w w ysok ości 350 m in doi. na b u d o w ę p ie rw s z e g o b ra zy lijsk ie
go reaktora a to m o w e g o .
R z ą d z ą c y A rg en ty n ą Juan D o m in go Peron p o n o w n ie sta rto w a ł w w y b o
rach na prezyd en ta , rozpisan ych na 11 listop a d a 1951 roku. O stanow isko
w ic e p re zy d e n ta m ia ła się u b iegać je g o żon a Eva D u arte-Peron. S ta w a ła się
on a co ra z b a rd zie j ż y w y m sy m b o lem p ero n izm u i osob istą p o p u la rn ością
d ystan sow ała sa m ego Perona. S zero k ie rzesze sp ołeczn e u w ie lb ia ły ją, upa
trując w niej „có rk i lu du ” , z a w s ze stojącej na straży in te resó w lu d zi u bogich.
Evitę, b o ta k ją p o w szech n ie n azyw a n o, w y ją tk o w ą w ro g o ś c ią d a rzy li je d n a k
w y ż s i d o w ó d c y sił zbrojnych. To w ła śn ie na skutek ich k a teg o ry czn e g o sp rze
ciw u Peron m usiał w y c o fa ć kan dydatu rę ż o n y na w icep rezyd en ta .
W n ap iętej a tm o sferze p rze d w y b o rczej w e w rześn iu 1951 roku d o szło do
p ró b y w o js k o w e g o zam ach u stanu. D o w o d z o n e p rze z ge n era ła B enjam in a
M e n e d e za o d d z ia ły p o m a s z e r o w a ły na stolicę. N a p rze d m ieś cia ch Buenos
Aires zostały o n e rozproszon e p rze z w ojska w iern e P eron o w i, w sp iera n e p rzez
rzesze robotników . Po n ieu dan ym zam ach u p o syp a ły się a reszto w an ia w śró d
w ojsk ow y ch i o p o zy cji. Z w y b o r ó w zw ycięsk o w y s z e d ł Peron , k tó ry uzyskał
4,6 m in głosów . N a je g o ry w a la radykała R icardo B albina g ło s o w a ło o p o ło
w ę m n iej w yb orców .
W roku 1952 Peron ro zp o czą ł realiza cję d ru g ie g o planu p ię c io le tn ie g o ,
w którym p o ło ż o n o nacisk na szybki ro z w ó j gospodarczy. Tym cza sem A rg e n
tyna zn a la zła się w okresie w y ra źn e j dek on iu n k tu ry i kon cepcje p rezyd en ta
w o c z y w is ty sposób stały w sp rzeczn ości z rzec zy w isto śc ią . Z n a czn ie spadł
eksport a rg en tyń sk iego m ięsa i p ło d ó w rolnych, g d y ż rynki za gra n iczn e nie
b y ły ju ż tak ch łon n e ja k d a w n iej. L iczn e in w estycje i ro z b u d o w a n y system
175
o p iek i socjalnej p o c h ło n ę ły o lb rzy m ie środki, w w yn iku c z e g o zn a czn ie stop

n iały re z e rw y zło ta i d e w iz . Trudności kraju p rezyd en t tłu m a czył nie sw o im i
b łędam i, le c z ekspansjon izm em p o lityczn ym i ek o n om iczn y m S ta n ów Z je d
n o czo n y ch o ra z W ie lk ie j B rytanii, w o b e c których stale m a n ife s to w a ł sw ą
w ro go ść.
C iosem dla P eron a i peron izm u była śm ierć E vy D uarte-Peron, chorującej
na raka, która nastąpiła 26 lipca 1952 roku. Peron iści d o m a g a li się o d W aty
kanu, aby ogłosił Evitę świętą. S zerzący się kult E vity Kościół u siłow ał p ow strzy
m yw ać, co stało się źró d łem napięć. P o zb a w io n y w sparcia ch aryzm atycznej
żony, Peron stracił sw ój dynam izm , a w szczególn ości zdoln ość w czu w a n ia się
w nastroje społeczne, co dotychczas b yło je g o m ocn ą stroną. W ruchu peroni-
stowskim za czął d o m in ow a ć skostniały aparat z w ią z k ó w za w o d o w y ch , całko
w ic ie o d e rw a n y o d społeczeń stw a.
O d roku 1953 system atyczn ie narastały w kraju n astroje a n typeron istow -
skie, zw łaszcza w śród studentów. N a protesty Peron o d p o w ie d z ia ł zniesien iem
w o ln o ści prasy i zrzesza n ia się, a także p o d d a n iem u n iw ersytetó w p o d n ad
z ó r w ła d z policyjn ych. Stale p o ga rs za ły się stosunki P eron a z K ościołem ka
tolickim . W listo p a d zie 1954 roku - w p ro w a d z a ją c u staw ę leg a lizu ją cą ro z
w o d y i prostytucję, zn oszącą św ięta religijn e ja k o dni w o ln e o d p racy oraz
likw idującą pań stw ow e subsydia dla szkół pryw atnych - w szed ł Peron w o tw a r
ty konflikt z K ościołem . W czerw c u 1955 roku p odczas u roczystości B o że g o
Ciała d o szło d o dem on stracji antyperon istow skich. W o d p o w ie d z i z w o le n n i
cy Peron a z d e m o lo w a li i p o d p a lili kilka k o ścio łó w w Buenos Aires. Z A rg e n
tyn y w y d a lo n o nuncjusza apostolskiego. W p ro w a d z o n o te ż zakaz s p ra w o w a
nia kultu re lig ijn e g o w m iejscach pu bliczn ych . 15 czerw c a p a p ież Pius X II
o b ło ży ł Peron a ekskom uniką. N a stęp n eg o dn ia d o szło d o buntu części lo t
n ictw a i m arynarki. S a m o lo ty z b o m b a rd o w a ły p rezyden cką rezyd en cję Casa
Rosada. Podczas te g o ataku z g in ę ło w ie le osób. O sta teczn ie p re z y d e n to w i
udało się op a n o w a ć sytuację. Zd ał sobie jed n a k w te d y spraw ę z faktu, że je g o
w ła d z a je s t za gro żon a . R o z p o c zą ł za te m d ia lo g z o p ozy cją , a także o g ło s ił
k on iec „re w o lu cji p eron isto w sk iej” i przejście d o „fa z y kon stytu cyjn ej” .
Te p o je d n a w c ze gesty nie na w ie le się je d n a k zdały. W kraju u trzy m y w a
ło się d u że n ap ięcie i Peron p o sta n o w ił zaostrzyć kurs. 31 sierpn ia 1955 roku
z w o ła ł o lb rzy m i w ie c w Buenos Aires, w trakcie k tó reg o o św ia d czył, że jest
g o to w y d o rezygn acji. B yło to posu nięcie taktyczn e, p o n ie w a ż liczył, iż z g ro
m a d zo n e tłu m y w e z w ą g o d o d a lszeg o sp ra w o w a n ia w ła d z y i w ó w c z a s je g o
p o zycja u legn ie w zm o cn ie n iu . Tak te ż istotn ie się stało. P o uzyskaniu en tu
zja styczn ego poparcia Peron n agle za a p e lo w a ł d o sw ych zw olen n ik ów , aby
z bron ią w ręku b ron ili p ra w i z d o b y c z y a rgen tyń sk iego ludu. Po kilku dniach
z w ią z k o w i p r z y w ó d c y przystąpili d o o rg a n izo w a n ia m ilic ji rob otn iczej, k tó
rej p rzek a za n o p o n a d 5 tys. sztuk broni.
8 w rześn ia 1955 roku w yb u ch ła d o b rze z o rg a n izo w a n a re w o lta w o js k o
w a w C ord obie, na której czele stanął ge n era ł Eduardo Lonardi, ż a rliw y ka
to lik i p rzek on a n y antyperonista. Po stronie spisku o p o w ie d z ia ła się arm ia
176
i cała n iem a l o p o zy cja cyw iln a. Z b u n tow a n i w o js k o w i sw e d zia ła n ia z m ie

rzające d o ob a len ia Peron a n a zw a li „re w o lu cją w y z w o le ń c z ą ” . Starcia w o j
ska z peron istam i trw a ły 5 dni, p o czym arm ii u dało się p rzech ylić szalę z w y
cięstw a na sw ą stronę. 19 w rześn ia 1955 roku p o k o n a n y Peron p o d a ł się do
dym isji i 2 październ ika w yjech ał z kraju. P rzez p ierw sze 5 lat em igracji m iesz
kał w P a ra gw a ju , P a n am ie, W e n e zu e li i D o m in ik a n ie. Z e w szy stk im i tym i
państw am i u dzielającym i gościny obalon em u p rezyd en tow i A rgen tyn a zerw a ła
stosunki d yp lom a tyczn e.
21 w rześn ia 1955 roku stanow isko p rezyd en ta A rg e n ty n y o b ją ł p r z y w ó d
ca a n typeron istow skiej re w o lty gen. Lonardi. P ró b o w a ł on p ro w a d z ić p o lity
kę p ojed n a w czą , szukając porozu m ien ia z o b o z e m p eron istó w w m yśl fo rm u ły
- „an i zw ycięzcó w , ani z w y c ię ż o n y c h ” . P olityk a ta nie zn a la zła u znan ia w ię k
szości arm ii. 13 listopada 1955 roku Lonardi został usu nięty o d w ła d z y p rze z
gen era ła P ed ro A ram buru , k tó ry p rze ją ł prezyden tu rę. Ekipa gen . A ram b u ru
przystąpiła d o zd ecy d o w a n ej ro zp ra w y z peronistam i. 1 m aja 1956 roku u nie
w a ż n io n o konstytucję p eron istow sk ą z roku 1949, p rzy w ra ca ją c tę z 1853
roku. Z d e le g a lizo w a n o form acje organ izacyjn e ruchu p eron istow skiego i w ielu
je g o p rze d sta w ic ieli o sa d zo n o w w ięzien ia c h . W c zerw c u 1956 roku 27 p e
ro n istów rozstrzela n o. Z ep ch n ięci d o p o d ziem ia , peron iści w sw ej w a lc e p o
słu giw a li się n a w e t m e to d a m i terrorystyczn ym i, g d y ż p rze b y w a ją c y na e m i
gracji Peron o g ło s ił p ro g ra m „w o jn y in te gra ln ej” z dyktatu rą w o js k ow y ch .
4 w rześn ia 1952 roku w Chile, po w y g ra n iu w y b o r ó w p rezyden ckich , po
21 latach p o w ró c ił d o w ła d z y Carlos Ib an ez. U zyskał on p o p a rcie u gru p o
w a ń cen tro w ych i le w ic o w y c h , w tym kom unistów . Ib a n ez z e rw a ł z p roam e-
rykańską p o lityk ą ch arakterystyczn ą dla je g o p o p rzed n ik a G abriela G on za le-
za V id eli. Z a p o w ie d z ia ł w y z w o le n ie C hile spod w ła d z y im p eria lizm u a m e ry
kańskiego i n a w ią za n ie bliskiej w sp ó łp ra c y z A rg en ty n ą Perona. 8 lipca 1953
roku Ibanez podpisał z A rgen tyn ą układ o unii gospodarczej obu państw. Układ
ten n ie p rzy n ió sł je d n a k żadn ych konkretnych rozstrzygn ięć.
Polityka prezyden ta, będąca p o łą czen iem n acjon alizm u i d e m a g o g ii socjal
nej, n ie tra fiła na p o d a tn y grunt. C h ilijczycy o b a w ia li się b o w ie m , że w ie
d zie ona d o d esta b iliza cji kraju i zw ięk sza kryzys gospodarczy. W y b o ry par
lam en tarn e z 1 m arca 1953 roku w y g ra ła w ię c o p o zy cja , która zyskała w ię k
szość g ło s ó w w Kongresie, co o g ra n ic zy ło s w o b o d ę d zia ła n ia Ib an eza.
S zc ze g ó ln ie tru dn y dla C hile b ył rok 1955. Brak postępu w spraw ach g o
spodarczych, p rze ja w ia ją c y się galopu jącą in flacją i spadkiem p o zio m u życia,
Przyn iósł d u że n a tężen ie stra jk ów i k o n flik tó w społeczn ych . 1 m arca 1955
roku p rezy d en t Ib a n ez o g ło s ił w kraju stan w yją tk o w y. P r z e w id y w a ł o n m .in.
°b ję c ie p rze z w ojsk o k o n troli nad za kładam i p rze m ys ło w y m i.
Chile w c ią ż en erg iczn ie p odkreślało sw e p raw a d o części Antarktydy. W y
razem te g o b yło z a ło ż e n ie tam w 1953 roku b a z w ojs k o w y ch .
Po dru giej w o jn ie św ia to w e j M ek syk p r z e ż y w a ł okres in te n sy w n eg o ro z
w o ju g o sp o d a rczego . U ru ch om ion o w ie le n ow yc h g a łę z i przem ysłu i zn a cz
n e u n o w o c ze śn io n o ro ln ictw o . Fu n k cjon ow a ł szerok o ro z b u d o w a n y system
177
CZĘŚĆ li. Apogeum zimnej wojny (1948-1956)
u b ezp ieczeń społeczn ych. D u ży w y s iłe k p ań stw o w ło ż y ło w d z ie ło ro zw o ju

szk oln ictw a w szystkich szczebli.
Bilans sp ra w u ją cego u rząd p rezyd en ta w latach 1 9 4 6 -1 9 5 2 M ig u e la A le-
m ana w y p a d ł w ię c b a rd zo pom yśln ie. Było za tem rzeczą p ew n ą , iż w y b o ry
p rezyd en ck ie w 1952 roku b ez żadnych p ro b le m ó w w y g ra kan dydat rz ą d z ą
cej Partii R ew olu cyjn o-In stytu cjon aln ej (P R I) A d o lfo Ruiz Cortines. Tak się
rzec zy w iście stało. C ortines uzyskał 74% głosów , zosta w ia ją c d a lek o w tyle
s w eg o g łó w n e g o ry w a la - M ig u e la H en rią u eza G u zm ana z F ederacji Partii
Ludu (F P P ), na k tó rego g ło s o w a ło 16% w yborców . 1 gru dn ia 1952 roku C or
tines został z a p rzy s ię żo n y na k o lejn ego p rezyd en ta M eksyku.
A d o lfo Ruiz C ortines ko n tyn u o w a ł p o lityk ę s w e g o p o p rzed n ik a . Za je g o
rzą d ó w nadal u trzym yw ała się dobra koniunktura gospodarcza, chociaż tem p o
w zro stu n ie b y ło ju ż tak im p on u jące ja k d a w n iej. P rezyd en t starał się pro
w a d zić politykę ła go d zą cą najbardziej drastyczne p rze ja w y n iespraw ied liw ości
w p o d z ia le d o ch od u n a ro d o w eg o . Zasłynął także ja k o p rze c iw n ik korupcji.
Za rz ą d ó w Cortinesa meksykańskie k ob iety u zyskały p raw a polityczn e, a stało
się to w roku 1953.
N a arenie m ię d z y n a ro d o w e j M ek syk stał g e n era ln ie na stanow isku a n ty
kom u n istyczn ym , ale co ra z częściej dystan sow ał się od S ta n ów Z je d n o c z o
nych. N a X k o n feren cji m ięd zya m eryk a ń sk iej w Caracas (m a r z e c 1954 r.)
M eksyk - ra zem z A rg en ty n ą - b ron ił zasady n iein terw en cji, p o tęp ia ją c p o li
tyczn e i w o js k o w e za a n g a żo w a n ie U S A w G w a tem a li. W roku 1956 M ek syk
nie przystał na am erykańską p ro p o zycję za w a rcia p rze z oba pań stw a fo rm a l
n eg o sojuszu w o js k o w e g o .
49. WOJNA KOREAŃSKA
16 gru dnia 1949 roku M a o Z e d o n g p rzy b ył d o M oskw y, ro zp o czyn a ją c sw ą

p ierw szą w życiu w iz y tę zagran iczn ą. P o tw ie rd ziła ona w szystk ie ustępstw a
i p rzy w ile je , w y m u s zo n e na Chinach w Jałcie, zaś 14 lu teg o 1950 roku - ju ż
p o w y je ź d z ie gościa z ZS R R - p od p isa n y został ch ińsko-radziecki traktat so
juszniczy. Z akład ał on, że casus foederis sta n o w ił b ę d zie „a tak ja p o ń sk i lub
sojusznika Ja p on ii” , które to ostatnie sfo rm u ło w a n ie o b e jm o w a ło USA. N ie
co w cześn iej, w 1949 roku, na Krem lu gościł też Kim Ir Sen, ju ż o d w rześn ia
ap elu ją cy o z g o d ę na b łyskaw iczn ą w o jn ę z P ołu dn iem . A c z k o lw ie k s z c z e g ó
ły tych ro z m ó w są c ią g le niejasne, p e w n e jest, że p rze s ą d ziły o n e o lo sie K o
rei P o łu d n io w e j. O sta teczn a d e c y z ja o in w a z ji z a p a d ła po w iz y c ie Z h ou
Enlaia w d a czy Stalina w S oczi (lu ty 1950 r.). Kim , z g o d n ie z d ep eszą am ba
sadora S zty k ow a z 19 stycznia, za p ew n ił, że „sa m o d zie ln ie n ie ro z p o c z n ie
ataku, p o n ie w a ż je s t kom unistą, c z ło w ie k ie m zd ys cyp lin o w a n ym i p o n ie w a ż
dla n ieg o p ra w e m je s t rozkaz to w a rzy sza S talina” .
178
P rze d sięw zięcie w y d a w a ło się proste. Bierna postaw a Zachodu w o b e c p rze

w ro tu w P ra d ze w lu tym 1948 roku, je g o czysto d e fe n s y w n e z a c h o w a n ie
w czasie kryzysu berliń skiego, a p rze d e w szystk im brak reakcji na katastofę
C za n g Kaj-szeka w Chinach z d a w a ły się zachęcać d o tw o rze n ia fa k tó w d o
konanych siłą, z w ła szcza g d y nie za ch o d ziła k on ieczn ość b ezp o śred n iej in
geren cji ra d zieck iej. P rzek on a n ie to u g ru n to w a ły lekk om yśln e w y p o w ie d z i
c zo ło w y c h p o lity k ó w U S A ( w tym sekretarza stanu D eana A ch eson a ze stycz
nia 1950 r.), iż T a jw a n i Korea P o łu d n io w a „n ie m ają zn a czen ia dla b e z p ie
czeń stw a S ta n ó w Z je d n o czo n y ch ” . „Rosja - o zn a jm ił w m aju 1950 roku p rze
w o d n ic z ą c y sen ackiej K om isji S p ra w Z a g ra n ic zn yc h T o m C o n a lly - m o ż e
zająć b ez in te rw en cji am erykańskiej Koreę Połu d n iow ą , p o n ie w a ż n ie m a ona
w ięk szej w a rto ś ci” .
M im o u tw orzen ia N A T O i zaw ładnięcia przez Krem l bronią nuklearną, A m e
rykanie kontynu ow ali p ow ojen n ą dem obilizację armii, zredukow anej z 8,2 m in
ludzi w roku 1945 do 670 tys. na progu 1950. ZSRR posiadał w ów cza s pięć razy
tyle żołn ierzy co W aszyngton, rów ną liczbę sa m olotów (ch oć m iały one znacz
nie gorsze osiągi) i 30 d y w izji pancernych w o b e c jed n ej w USA. W Japonii, le
żącej najbliżej Korei, siły amerykańskie liczyły 36 tysięcy żołnierzy, którzy z p o
w od u słabości m ostów na W yspach w yposażen i byli tylko w lekkie czołgi.
A rm ia Kim Ir Sena (2 2 3 tys. żołnierzy, 120 c z o łg ó w T-34, 180 s a m o lo
t ó w ) u d erzy ła 25 c z e rw c a 1950 roku o św icie, realizu ją c pla n o p ra c o w a n y
aż d o szczeb la d y w iz y jn e g o p rze z „ d o ra d c ó w ” radzieckich . T rzo n em w o js k
b yli ż o łn ie rz e w a lc z ą c y w cześn iej w chińskiej w o jn ie d o m o w e j, w c ie le n i do
o d d z ia łó w KRL-D w p o ro zu m ien iu z M ao. W ykorzystu jąc ca łk o w ite za sk ocze
nie, o p a n o w a n o p o trzech dn iach Seul, a w k ró tce p o te m n iem a l 9 0 % Korei
P o łu d n iow ej. Jej w ojska, liczą ce 98 tys. lu d zi p o zb a w io n y c h lo tn ictw a , broni
pan cern ej i ciężk iej artylerii, zo s ta ły zask oczon e i ro zb ite, co nie p rze szk o
d z iło K im o w i oskarżyć Li S yng-m ana o ro z p o c z ę c ie w ojn y. W ersja ta stała się
natychm iast o b o w ią zu ją c ą w całym bloku radzieckim .
W cza sie b e z p o ś re d n io p o p rz e d z a ją c y m in w a z ję , p r z e d s ta w ic ie l Z S R R
w R a d zie B e zp ieczeń stw a O N Z b o jk o to w a ł je j p o sied zen ia z p o w o d u repre
zen to w a n ia Chin p rze z Tajw an . N ie je s t jasn e, d la c z e g o taktykę tę, u n ie m o ż
liw ia ją cą u życie p ra w a w eta , u trzym an o po ataku; nie b y ło to z p ew n ością
n ied o p a trzen ie , le c z w y r a ź n y nakaz Stalina. M o ż liw e , że K rem l nie ch ciał
ja w n e g o p o tw ie rd z e n ia sw ej iz o la c ji na o w y m foru m , w sytuacji, g d y p ew n a ,
ja k się z d a w a ło , klęska Połu d n ia u czyn ić b y m u siała b e z p r z e d m io to w y m i
w szelk ie dek laracje w je g o obron ie.
Jedn akże W aszyn gton , ku zaskoczeniu św iata, z a re a g o w a ł en erg iczn ie, co
p o z w o liło - w o b e c braku ra d z ie c k ie g o w e ta - na rzu cen ie p r z e c iw a greso
rom w o js k N a r o d ó w Z jed n o czo n ych , g łó w n ie am erykańskich, le c z zło żo n y ch
z k o n ty n g en tó w 16 państw. D o w ó d z tw o o b ją ł gen . D ouglas M acArthur. J ed
n ocześn ie Trum an n ak azał 7. F lo cie U S A osłon ić T ajw an , argum en tu jąc, iż
„atak na K oreę w yja śn ia p o n a d w szelk ą w ą tp liw o ść, że kom u n izm p rze szed ł
179
od p o d m in o w y w a n ia do p odboju n iep od ległych k ra jó w i b ęd zie się teraz u cie

kać d o zbrojn ych napaści i w o je n ” .
N atych m iastow a, ro zp o częta ju ż 27 czerw ca kontrakcja m orska i p o w ie trz
na o ca liła ostatni b ron ią cy się skraw ek Połu dn ia, p o rt Pusan. Jedn akże w y
p o sa żon e w p rzesta rza łą broń i n ie d o ś w ia d c zo n e (ty lk o co 5 ż o łn ie r z brał
u d zia ł w w o jn ie z J a p on ią ) jed n o stk i 24. D y w iz ji U S A zosta ły ro zb ite w lip-
cu p o d Taejon. Ich d o w ó d c a , gen. W illia m D ean, dostał się d o n iew o li. Z w y
c ię z c y d o b ija li rannych.
O d p o w ie d z ią M acA rth u ra stało się d okon an e 15 w rześn ia w y sa d zen ie 70
tys. lu d zi na głęb ok ich tyłach p rzeciw n ik a , p o d In czh on (3 0 km na za ch ód
o d S eu lu ), w m iejscu u zn a w a n y m p rze z ek sp ertó w za n ieosią g a ln e dla d e
santu z m orza. J edn ocześn ie nastąpił kontratak spod Pusanu. D o szło do c z e
goś, co n a zw a n o p o te m „ostatn ią b itw ą kanneńską” : ok rą żon a arm ia KRL-D ,
m im o je j p o d w o je n ia p rzy m u so w y m za cią g iem , d o k o n a n ym na P ołu dn iu ,
została ca łk o w icie n iem a l zn iszczon a, tracąc Seul, 135 tys. je ń c ó w i 200 tys.
zabitych. 30 w rześn ia w ojsk a O N Z , je s z c z e p rze d fo rm a ln ym z e z w o le n ie m
ze strony Z g ro m a d zen ia O g ó ln eg o , p rze k ro c zy ły lin ię dem arkacyjną. 20 p a ź
d ziern ik a w ręce sp a d o ch ro n ia rzy w p a d ł silnie b ro n io n y Ph en ian , sied zib a
w ła d z agresorów . Z a ła m an y K im Ir Sen, k tó ry je s z c z e 29 w rześn ia w p o n iż a
ją c y sposób prosił o „b e z p o ś re d n ie w sp a rcie w o js k o w e ze stron y Z w ią zk u
R a d zie c k ie g o ” , u szedł d o Sinuiju nad granicą chińską, u słyszaw szy w cześn iej
od M acA rth u ra żą d a n ie b ezw a ru n k o w ej kapitulacji. KRL-D de fa c to przestała
istnieć: 21 p a źd ziern ik a 7. pu łk 6. D y w iz ji p o łu d n iow o k orea ń sk iej osiągn ął
gra n icę z C h in am i na rzec e Jalu.
W tej sytuacji, w p o ro zu m ien iu ze S talin em i p o w cześn iejszych , p rze k a
zanych za p o śred n ictw em In d ii „p o w a żn y ch o strzeżen ia c h ” , gran icę koreań
ską p rze k ro c zy ły d o w o d z o n e p rze z Lin Biao, a p o tem P en g D eh u aia w ojsk a
chińskie, które Pekin, n ie u znając za stosow n e w y p o w ie d z ie ć w o jn ę , określił
m ia n em „o c h o tn ik ó w ” . Zask oczen ie b y ło ca łk ow ite: w czasie spotkania z pre
zy d e n tem T ru m an em na w y sp ie W ake (1 5 p a źd ziern ik a 1 9 5 0 ) M a cA rth u r
określił g r o ź b y chińskie ja k o „g ig a n ty c zn y b lu ff” . W o b e c o lb rzym iej p r z e w a
gi (5 0 0 tys. p r z e c iw 200 tys.) siły O N Z w y c o fa ły się, cz ę ś c io w o d ro g ą m or
ską na lin ię P io n th ek -S a m czo k . 4 stycznia 1951 roku e w a k u o w a n o Seul.
In w a zja chińska p o sta w iła ludzkość na k ra w ę d zi III w o jn y ś w ia to w ej. N a
konferencji prasow ej 30 listopada 1950 roku Trum an za g ro z ił u życiem „w szel
kiej m o ż liw e j b ro n i” . P rzy w ró c o n y d o czyn n ej słu żby gen . D w ig h t E isenh o
w e r został m ia n o w a n y n aczeln ym d o w ó d c ą w o js k N ATO . W cześn iejsze reduk
cje sił zbrojn ych m ściły się teraz d o tk liw ie: p rzy ję ty na początku roku 1950
plan w o jn y z ZS R R - „D rop sh ot” - p r z e w id y w a ł ro zstrzyg n ię cie za p o m o cą
ataku n u k learn ego, ale z p o trzeb n ych w tym celu 300 b o m b a to m o w y c h g o
tow ych b yło je d y n ie 100. W o d p o w ie d z i Stalin sk ierow a ł do Korei dość zn a cz
ne siły lo tn ic z e (o g ó łe m 5 tys. lu dzi, w a lczą c ych je d n a k w m undurach pół-
nocnokoreańskich i ch ińskich ), koncentrując jed n o c z e ś n ie nad gran icą 5 d y
w iz ji. U siło w a ł ró w n ie ż p a ra liżo w a ć p o czyn a n ia Zach odu p o p rz e z d zia ła n ia
180
- sterow an ej z K rem la - Ś w ia to w e j R a d y Pokoju, której tzw. a p el szto k h o lm

ski, p o tęp ia ją cy broń ją d ro w ą , p o d p isa ło p o n o ć 500 m in lu dzi, w tym cała
(s ic !) d orosła lu dn ość ZS R R i cała arm ia K im Ir Sena. O skarżenia Rady, p o
d ob n ie ja k i o b ra d u ją cego w W arsza w ie w dniach 1 6 -2 2 listop a d a 1950 roku
Ś w ia to w e g o Kongresu Pokoju, czerp a ły o b fity m a teriał z fan tastycznych z e
znań je ń c ó w z w o js k O N Z , poddan ych p rze z C h iń czyków in ten syw n em u „p ra
niu m ó z g ó w ” . 7 p a źd ziern ik a 1950 roku C h in y korzystając ze z w ró co n ej na
Koreę u w a g i św iata, w k ro c z y ły d o Tybetu, zm u szając 1 4 -letn iego d a la jla m ę
do p od p isa n ia traktatu w c ie la ją c e g o je g o kraj d o ChRL.
N a p oczątk u 1951 roku respekt w o b e c Chin, o d czasu w o je n o p iu m o w y ch
w X IX w ie k u le k c e w a ż o n y c h ja k o siła m ilita rn a , sięg n ą ł w ś w ie c ie zen itu .
O szo ło m ien i A n glosasi n ie d o strzegali, że ich straty w w yn ik u akcji „o ch o tn i
k ó w ” w y n io s ły tylk o 13 tys. zabitych i rannych ( w 1945 r. w a lk i z J a p o ń czy
kam i o O k in a w ę k o szto w a ły 65 ty s !) i że Chińczycy, n ie n a ru szyw szy w o g ó
le am erykańskich rezerw , z w ią z a li ju ż w w a lc e w szystk ie sw e n ajlep sze o d
działy. Pon iosły o ne zresztą m akabryczne w ręc z straty nie tyle n a w et o d ognia,
co na skutek o d m ro żeń . C h in y nie p o sia d a ły k o n ie czn eg o d o p ro w a d zen ia
w o jn y p oten cjału p rze m y s ło w e g o ; sta n o w ił on le d w ie 7 0 % p oten cjału b r y
tyjsk iego z 1900 roku. S toją cy za Pek in em K rem l posiadał w ó w c z a s le d w ie
10 ła d u n k ó w nuklearnych b e z żadn ych środ k ów d o ich p rzen o szen ia ; je g o
lo tn ictw o stra tegiczn e b y ło słabsze n ie tylko od am erykań skiego, ale n a w et
od brytyjsk iego.
20 m arca 1951 roku M acArthur, p ro w a d z ą c y de fa c to w ła sn ą p o lityk ę na
D alekim W sch odzie, z a żą d a ł p o m o c y dla C za n g Kaj-szeka w in w a zji na kon
tyn en t i ro z p o c z ę c ia n u k lea rn ego lub ch oć b y k o n w e n c jo n a ln e g o ataku na
M a n d żu rię, k tó ry „p o s ta w iłb y C z e rw o n e C h in y p rzed g roźb ą ry c h łe g o kra
chu m ilita rn eg o ” . O peracja taka, w ra z z za b lok ow a n iem d zierża w io n y ch przez
Rosjan b a z D airen i P ort Artur, z g o to w a ła b y o d c ię ty m o d ra d zieck ich d o sta w
„o ch o tn ik om ” katastrofę na m iarę in czhońskiej. G en era ł u w a ża ł narzucon ą
p rze z B iały D om koncepcję „w ojn y o gra n iczo n ej” , w im ię której - w celu unik
nięcia eskalacji konfliktu - zakazan o atakow ania znajdu jącej się za rzeką Jalu
b a z y s a m o lo tó w p rzeciw n ik a , za ja ło w e sza leń stw o, kosztujące ż y cie tysięcy
żołnierzy. Pisał on:
stanowczo stwierdzam, że gdy wybucha walka, nie powinny być stosowa

ne pod przykrywką polityki fortele, które zmniejszają nasze szanse zwycięstwa,
a zwiększają straty” .
Jak o zn a jm ia ł w liście o d czyta n y m na fo ru m Kongresu 5 k w ietn ia:
„M y w alczym y tu o Europę zbrojnie, podczas gdy dyplomaci ciągle w alczą je

dynie na słowa. Jeśli przegramy wojnę z komunizmem w Azji, upadek Europy bę
dzie nieunikniony, jeśli zaś wygramy, Europa najprawdopodobniej uniknie wojny
i zachowa wolność (...) Wygrać musimy. Nie ma substytutu dla zwycięstwa” .
181
P ostaw a M acA rth u ra w y w o ła ła poru szen ie w śró d soju szn ik ów USA. R ząd
brytyjski, k tó ry ze w z g lę d u na H o n g k o n g u zn ał ChRL je s z c z e w 1950 roku
i k tó rego n o w e d o m in ia azjatyckie b y ły sta n o w czo p rze c iw n e u d erzen iu na
Chiny, za żą d a ł w yja śn ień . W tej sytuacji Trum an, przekonany, że sa m o w ola
gen era ła d o p ro w a d z i d o in te rw en cji ZS R R i tym sam ym d o w o jn y ś w ia to w ej,
zd y m isjo n o w a ł g o 11 k w ietn ia 1951 roku, co w o b e c popu larn ości „ z w y c ię z
cy Pacyfiku ” b y ło n ie w ą tp liw ie aktem o d w a g i.
23 cz e rw c a 1951 roku p rze d sta w ic iel ZS R R z O N Z J aków M a lik za p ro p o
n ow a ł rozp oczęcie ro z m ó w p okojow ych , które to c zy ły się od 10 lipca n ajp ierw
w Kesongu, a p o te m w Panm u njonie. T łe m dla nich b y ły dalsze, tym ra zem
p o zycy jn e ju ż w a lk i na 38. ró w n o leżn ik u , w k tórych - ch oć n ie m ia ły m ili
ta rn ego zn a czen ia - zgin ęła ponad p o ło w a p o leg ły ch w w o jn ie żołn ierzy. Jak
d o w o d z ą źródła, n ego cja cje p ro w a d zo n e p rze z k om u n istów od początku b y ły
n ieszczere: Stalin, rad z co ra z siln iejszego an ta gon izm u W a s zy n g to n -P ek in
i z w y c z e rp y w a n ia p o ten c ja ln eg o ch ińskiego ryw ala , nie w id z ia ł żadn ej ko
rzyści z za w a rcia pokoju. N a to m ia st C h in om i KRL-D r o z m o w y - ja k o de fa c
to w yk lu cza ją ce o fe n s y w ę p rze ciw n ik a - p o trzeb n e b y ły w celu re gen era cji
sił. W y d a je się p ew n e, że g d y b y nie one, następca M acA rth u ra, gen . M a th e w
R idgw ay, p rze ła m a łb y fron t kom u n istyczn y la tem 1951 roku.
P rze ło m w rok ow an ia ch p rzyn iosła d o p iero śm ierć Stalina 5 m arca 1953
roku. K w estią n ajtru d n iejszą d o u reg u low a n ia o k a za ła się sp ra w a jeń có w ,
których A m eryk a n ie - p o m n i losu c z e rw o n o a rm is tó w d ep o rto w a n y ch ongiś
w ręce Stalina - nie ch cieli w y d a w a ć kom unistom . O stateczn ie p o w ie rz o n o
ich n eu tra ln ej K om isji p o d p r z e w o d n ic tw e m p r z e s ta w ic ie la In d ii. R o z e jm
podpisan o 27 lipca 1953 roku - w m ilczeniu, b ez podan ia rąk i u działu p rze d
sta w icieli Li Syng-m ana, k tó ry w aru n k i układu, u trzym u ją cego p r z e d w o je n
n y p o d z ia ł kraju, u w a ża ł za zdradę. B e zp ieczeń stw a Południa, na m o c y o sob
n ego p orozu m ien ia za w a rte go z je g o rządem 1 p aździern ika 1953 roku, strzec
m ia ły o d tą d am erykań skie w ojska.
W śród m ilio n ó w o fia r w ojn y, g łó w n ie c y w iló w (ich lic z b y n ig d y d o k ła d
nie n ie u sta lon o) zn a la zło się p o n a d 33 tys. A m eryk a n ów , 415 tys. ż o łn ie r z y
Połu dn ia, 520 tys. - P ó łn o cy i 900 tys. C hińczyków , w śród nich M a o A n y in g ,
syn M a o Z ed on ga . D la Korei n ajw ięk szym n ieszczęściem b y ło je d n a k p r z e
trw a n ie reżim u K im Ir Sena, n iezm ien n ie tota lita rn ego p rze z k o lejn e d z ie
sięciolecia, w trakcie których sąsiednie P ołu d n ie p rze b y ło d ro g ę od g ło d u ją
c e g o kraju T r z e c ie g o Ś w ia ta d o d y n a m ic zn e g o g o s p o d a rc zo „a z ja ty c k ie g o
t y g r y s a ” . P r o w a d z o n e w c z a s ie k o n fe re n c ji g e n e w s k ie j (2 6 k w ie t n ia -
16 cz e rw c a 1954 r.) r o z m o w y w spraw ie z jed n o c ze n ia kraju n ie z a o w o c o
w a ły żadn ym , n a w et ilu zo ryczn ym układem ; fo rm a ln ie w ię c w o jn a k orea ń
ska n ie zak oń czyła się nigdy.
W ojn a o b n a żyła bezsiln ość O N Z , której tylko s z czeg ó ln a taktyka Stalina
p o zw o liła na u życzen ie błękitnej flagi arm ii M acArthura. Była p ierw szą „w ojn ą
og ra n iczo n ą ” , w której ś w ia d o m ie zre z y g n o w a n o ze zw y c ię s tw a m ilita rn eg o
w o b e c groźb y użycia broni nuklearnej. O prócz jesien n ej o fen sy w y M acArthura,
182
50. TRAKTAT POKOJOWY Z JAPONIĄ
re a lizo w a ła czysto d efen syw n ą „d o k tryn ę p o w s trzy m y w a n ia ” , bron iącą sta

tus quo. P o g łę b ia ją c w ro g o ś ć m ię d z y W a szy n g ton em a Pek in em , o ca liła Taj
w a n , p rze d łu ży ła te ż - ch oć n ie na d łu g o - sojusz radziecko-chiń ski. W yd a je
się też p ew n e, że k o n flik t na D a lek im W sch odzie, g ro ż ą c y k a ta k lizm em św ia
to w y m , u ra to w a ł J u go sła w ię p rze d ju ż o p ra co w an ą in w a zją A rm ii C z e r w o
nej. Zbrojna p o m o c, u d zielo n a A m eryk a n o m p rze z aliantów , scem en tow a ła
N ATO , le c z je j n ikłe ro z m ia ry p rze są d ziły o h e g e m o n ii U SA w o w y m sojuszu.
N ajisto tn iejsze je d n a k o k a za ło się w y re ż y s e ro w a n e p rze z Stalina za n ta g o n i
zo w a n ie Chin ze Stanam i Z jed n o czo n ym i, co p o z w o liło K rem lo w i na zdystan
s o w a n ie się o d w ojn y, sk iero w a n ie ca łeg o g n iew u A m e ry k i na Pekin i w y k re
o w a n ie d łu g o trw a łe g o , a absu rdaln ego w ś w ietle in te resó w obu stron, kon
fliktu, z k tó reg o p o lity czn e zyski czerpać m iał p rze d e w szystk im ZSRR.
W U S A trw a ły m skutkiem w o jn y okazała się zm ian a stosunku d o sp ra w y
zbrojeń. W lutym 1951 roku am erykańska produkcja lotn icza w ró ciła do szczy
to w e g o p o z io m u z roku 1944, a w y d a tk i na o b ro n ę w z ro s ły z 17,7 m ld doi.
(1 9 5 0 ) d o 4 4 m ld (1 9 5 2 ). Jed n a k że sy m b o liz o w a n a d ym isją M a cA rth u ra
o b a w a W a s zy n g ton u p rze d eskalacją k o n flik tu p rze k o n a ła Chiny, że broń
nuldearna je s t - ja k to o zn a jm ił M a o - „p a p ie ro w y m tyg rys em ” , i zach ęciła
je d o dalszych a k tó w agresji.
50. TRAKTAT POKOJOWY Z JAPONIĄ
W ybuch w o jn y w K orei przysp ieszył zaw arcie traktatu p o k o jo w e g o z Japonią,

stającą się - p o katastrofie Chin n acjon alistyczn ych - b a stion em w p ły w ó w
Zach odu na D a lek im W sch od zie. Podpisali g o 8 w rześn ia 1951 roku na k o n
feren cji w San Francisco p rze d sta w ic iele 48 pa ń stw alianckich i rzą d p re m ie
ra S h ig e ru Yoshidy. B irm a , In d ie i J u g o s ła w ia n ie p r z y ję ły z a p ro s z e n ia ,
a u czestn iczące w obradach d e le g a cje ZSRR, Polski i C zec h o sło w a c ji o d m ó
w iły z ło że n ia podpisów . W traktacie, k tó ry b ył d z ie łe m am erykań sko-brytyj-
skim, Japonia u zn a w a ła n iep o d leg ło ść Korei ora z zrzek a ła się p ra w i rosz
czeń d o Tajw anu, W ysp Kurylskich, P es k a d o ró w i p o łu d n io w e g o Sachalinu,
lecz b e z określenia, kom u p rzyp a d n ą te ob sza ry ( w n ieco p ó źn iejs ze j re zo lu
cji Senat U S A o d m ó w ił u znan ia z d o b y c z o m tery to ria ln y m Z S R R w A z ji). T o
kio tra ciło też d a w n e tere n y m a n d a to w e na Pacyfiku, a W y s p y Riukiu z Oki-
n aw ą na c z e le p rze k a zy w a ło U S A ja k o tery to riu m p o w ie rn ic z e ; p o d su w e
renność jap oń sk ą w ró c ić m ia ły d o p iero w m aju 1972 roku.
N a konferencję nie zaproszon o p rzed sta w icieli ża d n ego z pań stw chińskich.
O sobny traktat p o k o jo w y z Tajw an em rząd Yoshidy p odpisał 28 kw ietn ia 1952
roku. P o ro zu m ien ie z ChRL, lik w id u ją ce stan w o jn y i n a w ią zu ją ce stosunld
d y p lom a tyczn e, za w a rto d o p iero w m aju 1972.
183
R ó w n o cześn ie z traktatem p o k o jo w y m J aponia p o d p isa ła z U S A traktat

o bezpieczeń stw ie. Z e zw a la ł on na stacjonow an ie na je j terytoriu m am erykań
skich ga rn izo n ó w w celu „u trzym ania m ię d zy n a ro d o w eg o ładu i b ezp ieczeń
stw a na D alekim W sch odzie oraz zabezpieczen ia Japonii p rzed zbrojn ym ata
kiem z zew n ą trz” . W krótce p o tem rząd tokijski przekształcił sw e re ze rw y p o li
cji w liczące 152 tys. osób N a ro d o w e Siły S am oobron y (Jieta i), dysponujące
też lo tn ictw em i flotą. P o n ie w a ż form aln ie nie była to armia, art. 9. konstytu
cji nie został złamany. W sposób paradoksaln y na stw o rzen ie tych form acji
n alegali b ęd ący autoram i w sp om n ia n ego zapisu konstytucyjnego A m erykan ie,
podczas g d y Tokio, z u w agi na koszty, chciało je o gran iczyć d o m inim um .
N iech cące się w ią z a ć z Japonią pań stw a Pacyfiku z a w a r ły w p rze d d z ie ń
konferen cji osobne u kłady o bronn e ze Stanam i Z jed n o czo n ym i. F ilip in y u czy
n iły to 30 sierpn ia 1951 roku, n atom iast sojusz U S A z A u stralią i N o w ą Z e
landią (tzw . A N Z U S ) p odpisan o 1 w rześn ia 1951 roku.
K w estią o tw a rtą p o zo sta ło za ga d n ien ie stosu nków japoń sk o-rad zieckich .
D eklaracją z 19 p a źd ziern ik a 1956 roku o b ie strony k o ń czy ły stan w o jn y i za
p o w ia d a ły w y m ia n ę am basadorów , ale n orm alizację u n ie m o żliw iło n iezm ien
nie w y su w a n e p rze z Tokio żą d a n ie zw ro tu W ysp Kurylskich, u w aża n ych -
in aczej n iż in ne u tracone ob sza ry - za tery toriu m m a cierzyste Japonii. O fer
ta od d a n ia tylko d w ó ch spośród nich (H a b o m a i i S ik ota n ), i tak n iezw y k ła
w realiach radzieckich, nie została uznana za w ystarczającą. Z n am ien n e było,
że ZS R R n ie zd o ła ł zbić kapitału p o lity c z n e g o na p o d trzy m y w a n e j pam ięcią
losu H iro sh im y i N agasak i japoń sk iej a lerg ii na broń nuklearną, a p rze k o n a
n ie o kon ieczn ości z w ro tu Kuryli p o d z ie la li w Japonii n a w e t kom uniści.
Partia kom u n istyczn a jed n a k , m im o okazjon aln ych dem on stracji siły (p o
ch ód p ie rw s z o m a jo w y 1951 r.), nie stan ow iła p o w a ż n ie js z e g o n ieb ezp iec ze ń
stwa, choć p ro w a d zo n e p rze z nią i socjalistów nieustanne ataki na rząd, oskar
ża n y o u lega n ie W a s zy n g to n o w i i - zu p ełn ie b ezp o d sta w n ie - o chęć o d ro
d zen ia m ilitaryzm u , przysparzały pew n ych k ło p o tó w Yoshidzie oraz je g o na
stępcom , prem ierom H atoyam ie Ichiiro (1 9 5 4 -1 9 5 6 ) i Ishibashi Tanzan (1 9 5 6 -
-1 9 5 7 ). W dalszym ciągu d o k o n y w a ły się natom iast p rzem ia n y społeczn o-oby
czajow e, a choć w dziedzin ie m entalności społeczeństw o japońskie p ozostaw ało
nadal bardzo odm ien n e o d zachodn iego, to m o d el parlam entanych i lib era l
nych rz ą d ó w o k a za ł się trw ały. S ym b olem p rzem ia n stała się edu kacja na
stępcy tronu, księcia A k ih ito, nie p rze z gen era ła (ja k w w yp a d k u je g o o jca ),
ale przedstaw icielkę am erykańskich k w a k rów Elisabeth G ray V in ing, która czy
tała sw em u u czniow i deklaracje O N Z, prace o monarchii brytyjskiej i m o w y Lin
colna, zau w ażając p rzy okazji, że „o b ecn y cesarz i cesarzow a posiadają naj
w ięcej światłych i dem okratycznych intencji, z pew nością du żo w ięcej, niż w ię k
szość z tych, którzy ich otaczają” . Zerw anie z przeszłością n astępow ało nie przez
rozliczen ie się z nią (ja k w N ie m czech ), ale p rzez o d g ó rn ie sterow a n e skaza
nie je j na zapom nienie. D oszło d o tego, iż d zieci z trudem id en tyfik ow a ły fla gę
n arod ow ą , a h ym n cesarski „K a m i ga y o ” p o strzeg a ły tylk o ja k o pieśń w y k o
n yw a n ą p rze d w a lk a m i sumo.
184
51. PIERWSZE LATA CHIN LUDOWYCH
W p o lity ce w y ty c zn ą rządu na p ó ł w iek u stała się tak zw a n a d o ktryn a

Yoshidy. U zn a w a ła on a za p rio rytet ro z w ó j g o s p o d a rc zy za leca ją c o gra n icza
nie d o m inim um aktyw ności polityczn ej na arenie m ięd zyn arod ow ej, w ob ron
ności zaś zd a w ała się całkow icie na ochron n y parasol am erykański. Faktyczny
brak w y d a tk ó w zb rojen iow ych (p o n iżej 1% budżetu, g d y p rzed w o jn ą sięgały
8 0 % ) oraz dostarczające cennych d e w iz am erykańskie za m ó w ie n ia w czasie
w o jn y koreańskiej sprawiły, że ju ż w roku 1955 przekroczon o p rze d w o jen n y
p o ziom produkcji. W skaźniki gospodarcze rosły odtąd stale, a ro zm ia ró w suk
cesu nie p r z e w id z ie li n a w e t n ajw ięk si optym iści.
51. PIERWSZE LATA CHIN LUDOWYCH
Z d o b y w s zy p ełn ię w ładzy, kom uniści chińscy p o d ję li p rób ę n arzu cenia kra

jo w i w p rzy sp ieszo n ym tem p ie ra d ziec k iego m o d elu g o sp o d a rczego . P ie r w
szy plan go sp o d a rc zy (1 9 5 3 -1 9 5 7 ), re a liz o w a n y kosztem w si, d o p ro w a d z ił
do b u d o w y p ie rw o c in przem ysłu ciężk iego . M ia ł też n iejako sztu cznie s tw o
rzyć, spraw ującą rzek om ą h egem on ię, klasę robotniczą, która sta n ow iła 0,5 %
m ieszk a ń có w Chin (i 2 ,5 % c zło n k ó w p a rtii). N a le ż ą c y d o „n a ro d o w e j burżu-
a zji” przem ysł został w roku 1952 p o d d a n y ścisłej kontroli państwa, a w 1956
- znacjon alizow an y. Jedn ocześn ie rozp oczęto, o d roku 1955 g w a łto w n ie p rzy
spieszoną, k o lek tyw iza cję ro ln ictw a . P o ch łon ęła ona m ilio n y ofiar, nie s ięg a
ją c je d n a k koszm aru sta lin o w sk ieg o „ro zk u ła cza n ia ” .
W e w rześn iu 1954 roku zeb rał się p a rla m en t ChRL, przyjm u ją c p ierw szą
konstytucję i p o tw ie rd za ją c w ła d z ę M a o Z ed on ga . R ok p ó źn iej m ia n o w a n o
10 m arszałków. Jedn ocześn ie o d p o w ie d z ia ln y za p la n ow a n ie gosp od a rcze w i
ceprem ier Gao Gang, d o b rze n o to w a n y w ZSRR, został uznany za tw órcę „b lo
ku a n ty p a rtyjn ego ” i w trą c o n y d o w ię z ie n ia , k tó reg o n ie p rze ży ł.
N a lo s y o g ro m n e g o kraju, p o raz p ie rw s z y od w ybu ch u w o jn y d o m o w e j
w 1916 roku n ap ra w d ę zje d n o c zo n e g o , w p ły w tru dn y d o p rze cen ien ia w y
w a rł je g o p rzy w ó d c a . B ędąc m a so w ym m ordercą, co n ajm niej d o ró w n u ją cym
S ta lin ow i (c o je d n a k d o p iero m ia ło się o k a za ć ), M a o p o z b a w io n y b ył je g o
p ed an terii i kon sek w en cji w działan iu . Poeta z za m iło w a n ia , z w o le n n ik ró ż
norakich e k s p ery m en tó w społeczn ych , skłonność d o ota cza n ia się luksusem
i ro z w ią z łe g o trybu życia łą czy ł z rzadko spotykaną, n a w e t w ś ró d d y k ta to
rów, absolutną ob ojętn o ścią na cierp ien ia także n ajb liższych sobie osób.
W m aju 1956 roku,, p o okresie brutalnych p rześla d ow a ń inaczej m yślących
in telektu alistów - także tych, k tó rzy ufając h ojn ym o b ietn icom n o w e g o reżi
mu, p o w ró c ili d o kraju z em igra cji - M a o w e z w a ł ich n agle d o sw o b od n ej
w ym ia n y m yśli i nieskrępowanej krytyki. O w o hasło „niech zakw itn ie sto k w ia
tów, niechaj spiera się sto szkół” przyn iosło m u olbrzym ią, acz krótkotrw ałą
185
popularność w destalinizującym się bloku radzieckim . E w en em en tem b y ły nie

sam e zach ęty (o b ecn e i u Stalin a), ale fakt, że przyn iosły o n e konkretne rezul
taty. M o ty w y te g o kroku są niejasne. Jednakże u jaw n ione w ten sposób ro z
m iary n ieza d o w o len ia z rz ą d ó w partii p rzera ziły jej p rzyw ód ców , dając sygnał
do czystki w śród tych, których człon ek KC D en g X ia o p in g określił ja k o szkodli
w e chwasty, za pom ocą hasła „stu k w ia tó w ” w y w a b io n e z ziem i.
R o z p o c zę ły się p o g r o m y in telek tu a listó w (z a takich u w a ża n o w szystkich
piśm ien n ych ). P o d o b n ie ja k ongiś w ZS R R w w ypadk u „szk o d n ik ó w ” , w ła d z e
re jo n o w e o trz y m a ły nakaz zd em ask ow a n ia i u jęcia o d p o w ie d n ie j - o k reślo
nej na 5 % - liczb y „ p r a w ic o w c ó w ” . N azw y, k tórym i ich p o tem określano, n ie
źle oddają charakter całej kam panii: byli to m ia n ow icie „p ra w ic o w c y to a leto
w i” (u zn an i za takich na zebraniach, k ied y w y szli d o to a le ty ), p ra w ic o w c y
„m a ją cy truciznę, której nie u żyli” (c z y li n iew in n i, ale groźn i p o ten cja ln ie),
„p ra w ic o w c y a u to d en u n cja to rzy” (k tó rz y z różn ych p o w o d ó w oskarżyli się
sam i) i w reszcie, c ze g o tłum aczyć ju ż nie potrzeba, „p ra w ico w cy z lo sow a n ia ” .
Liczb ę o fia r o w e j kam panii, zesłan ych zw y k le d o p racy na roli, o cen ia się
na ponad p ó ł m ilion a. W ob ec lic z b y m ieszk a ń có w Chin była to liczb a m niej
n iż znikom a. B iorąc je d n a k p o d u w a g ę n iezm iern ą szczu płość chińskiej e lity
in telektu aln ej, uznać należy, że w y m ie rz o n o je j cios p r a w d z iw ie m iażdżący.
Lata 1 9 5 6 -1 9 5 7 b y ły p o d tym w z g lę d e m p rze ło m o w e . O d tą d o o p o rz e sp o
łec zn ym ju ż n ie słyszano, a M a o raz na z a w s ze p o z b y ł się w iary, że kom u
n izm m ó g łb y z w y c ię ż y ć p o p rz e z sw o b od n ą w y m ia n ę m yśli.
52. PODZIAŁ WIETNAMU
P rze ło m em w w a lc e p row a d zon ej p rzez w ietnam skich kom u n istów stało się
zw ycięs tw o partii M a o w Chinach, gw aran tujące V ietm in h o w i b ezp ieczn e za
plecze, o b o z y szkolen iow e oraz w zbierający strumień broni i sprzętu ( w 1951 r.
20 ton m iesięcznie, w 1953 ju ż 2 tys. to n ).
Już w 1950 roku rzą d D R W u zn an y został p rze z ZS R R i Chiny. W o d p o
w ie d z i Stany Z jedn oczon e, potępiające d otąd ostentacyjnie k o lo n ia lizm i w i
d zą ce w w o jn ie in dochiń skiej lo k a ln y konflikt, a n ie rękę M o s k w y c z y P ek i
nu, n a w ią za ły stosunki d y p lo m a ty czn e z Pań stw em W ietn a m sk im Bao Daia.
J edn akże a u to rytet p rze b y w a ją c e g o na francuskiej R iw ie r z e „cesarza n igh t
k lu b ó w ” b ył w śró d W ie tn a m c zy k ó w znikom y. Ż o łn ierze Korpusu E kspedycyj
nego, w a lc z ą c y d o tąd n ie ź le za francuskie im prerium , za Bao D aia u m ierać
nie m ie li zam iaru . P o ło że n ie F ra n cu zó w p o ga rs za ły też n ieu stanne zm ia n y
głó w n o d o w o d zą c y c h (p r z e z ca ły okres w o jn y zm ie n iło się ich o śm iu ), w y
w o ły w a n e u padkam i k o lejn ych g a b in e tó w IV R epu bliki i in sp irow a n e p rze z
ko m u n istów strajki p r z e c iw tran sportom bron i i w ojsk a d o In doch in . Popar
186
52. PODZIAŁ WIETNAMU
cie dla w o jn y o k rzyk n iętej „bru d n ą” sta w ało się w e Francji co ra z bard ziej ilu
zoryczn e. N ie chcąc ry zy k o w a ć w ysłan ia p o b o ro w y ch d o A z ji, P aryż m usiał
w a lc z y ć p rzy p o m o c y o d d z ia łó w arabskich i L e g ii C u d zoziem sk iej.
16 p a źd ziern ik a 1950 roku d o w o d z ą c y arm ią D R W V o N g u y en G iap ro z
p o czą ł t z w o fen sy w ę L e H o n g Ph on g. Fra n cu zów w y p a rto znad gra n icy chiń
skiej i w k ro c z o n o d o Laosu, g d z ie sfo rm o w a n a została kom u n istyczn a p a rty
zantka Pathet Lao. Jednakże w delcie M ek on gu natarcie utknęło na linii u m oc
nień, n azw a n ej im ie n iem n o w e g o fran cu skiego w o d z a n aczeln ego, sła w n ego
gen . Jean a L a ttre d e Tassigny. Z a k o ń c z e n ie w o jn y k oreań skiej p o z w o liło
w p ra w d z ie C h in om na in ten syfikację d o sta w bron i dla DRW, ale a p ele H o
Chi M in h a o in te rw en cję zb rojn ą zo s ta ły p rze z w y k r w a w io n y P ekin o d rz u c o
ne. W tej sytuacji następca zm a rłego n agle Lattre’a, gen. H en ri N avarre, podjął
próbę p rze cięcia lin ii kom u n ikacyjn ych p rze ciw n ik a z Chinam i i Laosem oraz
z w ią za n ia i zn iszczen ia m o ż liw ie n ajw ięk szych je g o sił w oparciu o p o ło ż o
n y na za ch ó d o d H a n o i o b ó z w a ro w n y w kotlinie D ien Bien Phu.
Baza, ob sa d zon a w listo p a d zie 1953 roku i opasana szeregiem drew n ia-
n o-ziem n ych fortów , ok a za ła się pułapką. G óru ją cy nad nią łańcuch w z g ó r z
w yk o rzy sta ła dla sw ych stan ow isk a rtyleria G iapa, c z e g o Francu zi w o g ó le
nie p r z e w id z ie li. 13 m arca 1 5-tysięczn y ga rn izo n zosta ł za a ta k o w a n y p rzez
arm ię liczącą 90 tys. lu dzi. W ob ec zniszczenia p a só w startow ych tw ierd zy j e
dyną szansą o b ro ń c ó w stała się in terw en cja lotn ictw a U S A z Tajwanu, je d n a k
że prośby o pom oc, sugerujące n a w et atak nuklearny, zostały od rzu con e p rzez
W aszyngton, skądinąd pon oszący ju ż 75% k osztów wojny. U czyn ion o tak m im o
w cześn iejszego ośw iadczenia Eisenhowera, iż utrata Indochin spow od u je „efekt
dom in a”, od d a ją cy w ręce k om u n istów Birm ę, In d o n e zję i M alaje.
7 m aja 1954 roku z D ien B ien Phu o d eb ra n o ostatni kom unikat brzm iący:
.W ysadzam y w szystko w p o w ietrze. A d ie u ” . Z kapitulujących obrońców, z d z ie
siątkow an ych ju ż „m a rszem śm ierci” d o o b o z ó w jen ieck ic h w V ie t Bac, n ie
w o lę p rze ży ła le d w ie p o ło w a .
U p a d ek tw ierdzy, której z a ło g a sta n o w iła tylko 5 % sił w a lczą c ych z V iet-
m inhem , zru jn o w a ł ca łk o w icie francuską w o lę w a lk i i p rzesą d ził o w yn ik u to
czących się w G en ew ie rokow ań pokojow ych. N egocja cje, p row a d zon e z u dzia
łem pięciu w ielk ich m o ca rstw (z ChRL w łą c z n ie ), obu p a ń stw w ietn am skich
oraz K a m b o d ży i Laosu za m k n ęło 20 lipca 1954 roku p rzy jęcie 10 um ów . N a
ich m o c y p rze ry w a n o d z ia ła n ia w o je n n e . Francja u zn a w a ła n ie p o d le g ło ś ć
w szystkich p a ń stw in dochiń skich i w y c o fy w a ła z nich sw e w ojska, które n aj
dłu żej (d o 1956 r.) p o zosta ć m ia ły w W ietn a m ie P o łu d n io w y m . K rólew sk ie
rzą d y Laosu i K a m b o d ży z o b o w ią z y w a ły się d o n eu tralności i n ieu czestn icze-
nia w w o js k o w y ch blokach. W ietn a m , p o d z ie lo n y „lin ią ty m c z a s o w ą ” w z d łu ż
rzek i Ben H ai, m n iej w ię c e j w z d łu ż 17. ró w n o leżn ik a , m iał być z je d n o c zo n y
w ciągu d w ó c h la t p o o g ó ln o k ra jo w y c h w yb o ra ch . W y z n a c z e n ie d a ty tych
ostatnich p rze z Francję i D R W b e z konsultacji z P a ń stw em W ietn a m sk im -
choć 4 czerw c a 1954 roku u zyskało o n o ca łk o w itą su w erenn ość - b y ło e w i
187
den tn ym zła m a n iem p raw a m ię d z y n a ro d o w e g o i czyn iło u m o w ę w yb o rc zą

od początku n ielega ln ą i n iew ażn ą .
P o sta n o w ień gen ew sk ich d o tyczą cych W ietn a m u n ie z a a k cep to w a ł W a
szyn gton. S ekretarz stanu Dulles, dem on stracyjn ie o d m a w ia ją c p o d a n ia ręki
Zhou E n la iow i, stw ierd ził, iż „sytu acja w In doch in ach je s t a n a lo giczn a d o j a
pońskiej napaści na M a n d żu rię w 1931 roku i za jęcia N a d ren ii p rze z H itle
ra” . W k ró tce p otem , 8 w rześn ia 1954 roku, d yp lom a cja am erykańska p o w o
łała d o życia O rga n iza cję Paktu Połu dn iow o-W sch odn iej A z ji (S E A T O ), m a ją
cą p o w strzym a ć p o stęp y kom u n izm u w tym rejon ie św iata. U tw o rz o n a na
konferencji w M anili, skupiała osiem państw (Australię, Filipiny, Francję, N o w ą
Z elan dię, Pakistan, Tajland ię, U S A i W ielk ą B ryta n ię ), a je j p ierw szy m sekre
ta rzem g en era ln y m został tajlan dzki d yp lom a ta Pote Sarasin.
SEATO n ie p osia d a ło z je d n o c zo n e g o d o w ó d z tw a ani stałych sił zbrojnych.
Form uła m ó w ią ca , że je g o sygn atariu sze b ęd ą u d zie la ć sobie p o m o c y nie
au tom atyczn ie, ale „z g o d n ie ze sw ym i konstytucyjn ym i p roced u ra m i” (m ia ło
ich to m .in. za b ezp iecza ć p rze d w p lą ta n ie m się w ew en tu a ln ą w o jn ę paki-
stańsko-indyjską), osłabiała zn a czn ie skuteczność paktu. B y nie p ro w o k o w a ć
ChRL, nie o b ją ł o n Tajw anu. S p ecja ln y p roto k ół do sojuszu ro zcią ga ł n a to
m iast je g o d zia ła n ie na n ien a leżą ce d o SEATO: K a m b od żę, Laos i W ietn a m
Połu dn iow y.
7 lipca 1954 roku, a w ię c je s z c z e p rze d konferen cją, Bao D ai m ia n o w a ł
p rem ierem N g o Dinh D iem a, p o lityk a , k tó ry k o lejn o o d m ó w ił w s p ó łp ra c y
z Francuzam i, Japoń czykam i i V ietm in h em . N o w y s z e f rzą d u p rze p ro w a d ził
26 p a źd ziern ik a 1955 roku referendu m , które zn io sło m on arch ię i u czyn iło
g o p rezyd en tem u tw o rzo n e j jed n o cześn ie Republiki W ietn a m u . Pań stw o to
opu ściło U n ię Francuską (K a m b o d ża i Laos u czyn iły to d o p iero w 1958 r.),
o statn ie zaś o d d z ia ły francuskie op u ściły In d o ch in y w k w ietn iu 1956 roku.
D iem w y p o w ie d z ia ł u k ła d y ge n e w s k ie , p od k reśla ją c ich b e z p ra w n o ś ć ,
w a ru n k iem zaś p rze p ro w a d ze n ia o g ó ln o k ra jo w ych w y b o r ó w u czyn ił z a g w a
ra n tow a n ie w o ln o ś c i p o lityczn ych m ieszkań com Północy. Brak tych sw o b ó d
- zw aży w szy , że Półn oc z a m ieszk iw a ło 5 5 % W ie tn a m c zy k ó w i że w p ie r w
szych w yb o ra ch tam odbytych (1 9 4 6 r.) H o Chi M in h uzyskał ja k o b y 169 222
g ło s y w liczą cy m tylk o 119 tys. m ie szk a ń có w H a n o i - czyn ił p o stu lo w a n y
p leb iscyt ca łk o w itą farsą.
W tej sytuacji o d b yło się jed y n ie w y m o w n e „gło so w a n ie n o g a m i” . W ciągu
400 dni p o układach genew skich na Połu dnie przen iosło się p ra w ie 900 tys.
osób, g d y w kierunku p rzeciw n y m p o d ą żyło tylko 4269 zw o le n n ik ó w kom u n i
zm u. W krótce p o tem o b ie części kraju ro zd zieliła „bam busow a kurtyna” .
188
53. AZJA POŁUDNIOWO-WSCHODNIA: RZĄDY NAPRZECIW REBELII
53. AZJA POŁUDNIOWO-WSCHODNIA: RZĄDY NAPRZECIW

REBELII
W roku 1950 siły p o rz ą d k o w e w B irm ie w za sa d zie ro z b iły rebeliantów , k tó

rzy p rzestali stan ow ić p o w a ż n e za gro żen ie. 19 m arca 1950 roku pa d ła rebe-
liancka stolica Toungu. W początk ach lat p ięćd ziesią tych w ojsk a birm ańskie
zm u szon e b y ły także w a lc z y ć z n ied o b itk a m i o d d z ia łó w K u om intangu , które
uciekając p rze d kom unistam i, z n a la z ły się w Birm ie, g d z ie u siło w a ły p r z e
ch w ycić kon trolę nad p ew n y m i obszaram i. W listo p a d zie 1954 roku je d n o s t
ki rz ą d o w e ro z b iły ostatn ie zw a rte fo rm a cje p a rty za n tó w m uzułm ańskich,
a w styczniu 1955 roku p r ze p ro w a d ziły zw ycięsk ą o fe n s y w ę p rze ciw k o Ka-
renom . P rem ier U N u m ó g ł za tem ośw iad czyć, że m ło d e p a ń stw o birm ańskie
ob ro n iło się p rze d w ro g a m i w ew n ę trzn y m i.
Z a ró w n o w y b o r y p o w szech n e w 1952 roku, ja k i w roku 1956 za k oń czyły
się d u żym zw y c ię s tw e m , w ie lc e za słu żon ej w d z ie le w a lk i o n ie p o d le g ło ś ć
kraju, L u d o w ej L ig i A n tyfa szysto w sk iej na rzec z W oln ości (A F P F L ). U gru p o
w a n ie to je d n a k w coraz w ięk szy m stopniu tra w ił kryzys w ew n ętrzn y , b ę d ą
cy konsekw en cją w a lk m ię d z y p o szczeg ó ln y m i frakcjam i. L id er A F P F L i z a
ra zem p rem ier U N u u siło w ał g o d z ić p o ró ż n io n e grupy, w y p ra c o w u ją c ro z
m aite k o m p ro m iso w e ro zw ią za n ia . K om prom isem b y ł np. o g ło s z o n y p rze ze ń
p rogra m tzw. „so cja lizm u b u d d y jsk ieg o ” , k tó ry m iał łą czyć id ee postępu sp o
łeczn ego, bliskie lew icy, z m oraln ym i treściam i religijnym i, spełniającym i o c z e
kiw an ia o d ła m ó w za ch o w a w czy ch .
W p o lityce za gra n iczn ej Birm a dystan sow ała się o d ry w a liz a c ji su p erm o
carstw i z d e c y d o w a n ie sta w iała na o p cję neutralności. O b o k In dii, stała się
cz o ło w y m rzeczn ik iem p o lityk i n ieza a n ga żo w a n ia . R an gu n o d m ó w ił p rzystą
pien ia d o SEATO i n a le ża ł d o g łó w n y ch in icja to ró w k o n feren cji w Bandungu
(1 9 5 5 r.).
29 listo p a d a 1951 roku k o le jn e g o zam ach u stanu d o k o n a ł w T ajlan d ii
(p rz e d 1948 r. S yja m ) P ib u l S on ggra m . U n ie w a ż n ił n astępn ie konstytucję
z 1948 roku, p rzy w ra ca ją c starą, p och od zą cą z roku 1932. S on ggra m p r o w a
d ził p o lityk ę k o n serw a tyw n ą i in ten syw n ie z w a lc za ł tajską le w icę. W listo p a
d zie 1952 roku z d e le g a liz o w a ł partię kom unistyczną.
Tajlandia o p iera ła się na ścisłych zw ią zk a ch ze Stanam i Z je d n o czo n y m i.
19 w rześn ia 1950 roku oba kraje p o d p isa ły p o ro zu m ien ie o w s p ó łp ra c y g o
spodarczej, a 17 p a źd ziern ik a - o w sp ó łp ra c y w o js k o w ej. W ich n astępstw ie
do kraju n ap łyn ęła du ża p o m o c am erykańska. Tajlandia w ysła ła sw e o d d z ia
ły w o js k o w e d o Korei. W o jn a koreańska sprzyjała w o g ó le r o z w o jo w i g o s p o
darczem u kraju, g d y ż w zw ią zk u z nią w z ro s ło z a p o trze b o w a n ie na produ k
ty tajskie. Tajlandia znalazła się w gron ie człon k ów -założycieli SEATO (1 9 5 4 r.)
1 p o tem n ależa ła d o n aja k tyw n iejszych u czestn ik ów te g o paktu.
M a la je w c h o d z iły w lata p ięćd ziesią te w w aru nkach stanu w y ją tk o w e g o ,
k tó ry o g ło s z o n o w roku 1948 p o tym , ja k K om u n istyczn a Partia M a la jó w
189
(C P M ) ro z p o c z ę ła w o jn ę partyzan cką z B rytyjczyk a m i i z w ią z a n y m i z n im i

m ałajskim i siłam i p o lityczn ym i, spraw u jącym i w ła d z ę w Federacji M alajskiej.
Kom uniści p o c z ą tk o w o od n o sili spore sukcesy, o p a n o w u ją c n a w e t p rze jścio
w o kilka m iast. O d roku 1953 in icja ty w a m ilitarn a n ależa ła ju ż n ie p rz e r w a
n ie do lep ie j w yszk o lo n y ch i w y e k w ip o w a n y c h w o js k brytyjskich. W latach
1 9 5 3 -1 9 5 7 p a rtyza n tk a k om u n istyczn a p o n io sła c ię ż k ie straty w lu d zia ch
(blisko 6 tys. za b itych ) i sprzęcie. W ła d z e zo rg a n izo w a ły p iln ie strzeżo n e tzw.
„w sie stra tegiczn e” , d o których p rze g ru p o w a n o p o n a d 4 00 tys. lu d zi, o d c i
nając w ten sposób p a rtyza n tom za p lecze ora z źród ła za op a trzen ia .
W o d łą czon ym o d Federacji M alajskiej i w cią ż stanow iącym brytyjską k o lo
nię S ingapurze w szybkim tem pie narastały tendencje antykolonialne. Fakt ten
dostrzegali Brytyjczycy, k tó rzy postan ow ili odejść od k o lon ia ln ego m od elu za
rządzania i przyznać Singapurow i w iększą d o zę sam odzielności. W lu tym 1955
roku w eszła w życie konstytucja Singapuru, która p o w o ły w a ła d o życia lok a l
ne instytucje d ecyzyjn e - poch odzące w w iększości z w y b o ró w Z g ro m a d zen ie
U sta w o d a w cze i o d p o w ie d zia ln ą p rzed nim radę m inistrów, z g łó w n y m m in i
strem na czele. O rga n y te m ia ły się d zielić w ła d zą z brytyjskim gubernatorem .
Pierw sze w y b o ry d o Zgrom a d zen ia U sta w o d a w czego o d b y ły się 2 kw ietn ia
1955 roku. Przyn iosły zw ycięstw o Fron tow i Pracy, a je g o lid er D avid M arshall
objął funkcję singapurskiego g łó w n e g o ministra. M arshall był przekon an ym
w ro giem kolonializm u i stawiał postulat połączenia Singapuru z M alajam i w w a
runkach pełnej n iepodległości tych terytoriów . Często m ię d zy nim a brytyjskim
gubernatorem d o ch od ziło d o sp o ró w na tle rozgran iczen ia kom petencji.
W k w ietn iu 1956 roku w L o n d y n ie ro z p o c z ę ły się n ego cja cje m ię d z y w ła
d za m i brytyjsk im i a d ele ga cją singapurskich sił p o lityczn ych w spraw ie p rzy
zn a n ia S in g a p u ro w i p ełn ej a u to n om ii. M ia ł o n rz ą d z ić się zu p e łn ie n ie z a
le ż n ie , ch oć B ry ty jc zy c y z a s trz e g li sob ie sp ra w o w a n ie d a lszej k o n tro li n ad
p o lityk ą zagran iczn ą, o bron ą ora z b ezp ie c ze ń s tw e m w e w n ę trzn y m .
U schyłku roku 1949 H olan dia uznała n iep od ległość Indonezji. N o w e pań
stw o p rzy jęło fo rm ę u strojow ą fed era cji o n a z w ie - Stany Z je d n o czo n e In d o
nezji. N a czele In d on ezji stanęli dw aj bo h a terow ie w a lk o n iep od ległość - Ach-
m ed Sukarno ja k o p rezyd en t i M o h a m m ed H atta ja k o w icep rezy d e n t. In d o
n ezja w e s z ła w skład U n ii H olen d ersk o-In d on ezyjsk iej, szczeg ó ln ej k o n fe d e
racji, której g ło w ą b y ła k ró lo w a h olenderska. K om p eten cje unii o b e jm o w a ły
sp ra w y za gra n iczn e, obronę, gospodarkę, fin anse i kulturę. W In d o n e zji z o
stało 2 tys. ż o łn ie rz y holenderskich, tw orzą cy ch m isję w o jsk ow ą . P o d z a rz ą
d em H o lan d ii p o zosta ł Irian Zachodni. W spółpraca In d o n ezji z H o lan d ią w ra
m ach unii o d początku je d n a k n ie u kładała się d o b rze i n ierza d k o d o c h o d z i
ło m ię d z y o b iem a stronam i d o konfliktów .
S zybko o k a za ło się, że fe d e ra liz m w przypadku In d o n e zji je s t n iefu n k cjo
nalny. Już 15 sierpnia 1950 roku dokonan o zm ia n y struktury państw a, a m ia
n o w ic ie w m iejsce S ta n ó w Z jed n o czo n y ch In d o n e zji p o w stała je d n o lita R e
publika In d o n ezji. W e w rześn iu 1950 roku In d o n e zja została czło n k iem O N Z .
190
53. AZJA POŁUDNIOWO-WSCHODNIA: RZĄDY NAPRZECIW REBELII
Do końca 1951 roku rzą d y w In d o n e zji sp ra w o w a ła koalicja m u zu łm a ń

skiej partii M asju m i i za ch o w a w c zy ch socjalistów . P od jęła on a d e c y zję o p o d
pisaniu w e w rześn iu 1951 roku układu p o k o jo w e g o z Japonią. Z a w a rła też
p o ro zu m ien ie z U S A o w za je m n e j obron ie. Posu nięcia te sp o tk a ły się z silną
krytyką, co o stateczn ie s p o w o d o w a ło u padek rządu. Po w stał w ó w c z a s rząd
stw o rzo n y p rze z p ra w icę In d on ezyjsk iej Partii N a ro d o w e j (P N I), k tó ry anu
lo w a ł p o ro zu m ien ie z USA, a ta k że o d m ó w ił podpisan ia układu z Japonią.
R ząd ten n atom iast n a w ią za ł stosunki d y p lo m a ty czn e z ChRL.
P o w ażn e zm ia n y p o lityczn e zain icjow ał k o lejn y rząd PN I, k tóry został w y
ło n io n y w lip c u 1953 roku, a je g o prem ierem był A li Sastroam idżojo. Za ka
dencji te g o gabinetu In d o n ezja w yb ra ła w p olityce zagran icznej strategię nie-
zaan gażow an ia. W roku 1954 n aw iązan o stosunki d yplom atyczn e ze Z w ią z
kiem R adzieckim . Z ły stan stosunków z H olan dią skłonił w ła d z e in don ezyjskie
do w y p o w ie d z e n ia w sierpniu 1954 roku U nii H olendersko-Indon ezyjskiej.
P ierw sze w y b o ry parlam entarne w In d o n ezji o d b yły się w 1955 roku (p r z e
biega ły on e sto p n io w o w okresie o d w rześn ia do listopada). Spośród uczestni
czących w nich p raw ie 200 partii, cztery osią gn ęły dom inu jącą pozycję. Naj-
w ięcej g ło s ó w zd ob yła P N I - 8,5 m in, następne m iejsca p rzy p a d ły d w ó m par
tiom muzułmańskim, które otrzym ały o d p o w ied n io 8 i 7 min głosów, zaś czw ar
te m iejsce zajęła Komunistyczna Partia Indonezji (K PI), na którą głosow ało 6 min
w yborców . N a czele n o w e g o rządu stanął p o n o w n ie Sastroam idżojo.
P o w a żn e n ie b e z p ie c ze ń s tw o d la in tegra ln ości In d o n e zji sta n o w iły często
w ybu chające rebelie, skierow ane p rzeciw k o w ła d z y centralnej. N ierza d k o b yły
° n e in sp iro w a n e i podsycane z zew n ą trz, z a zw y cza j p rze z H o len d rów . P ie r w
sze d u że rebelie w y b u ch ły ju ż w ia t a c h 1 9 4 9 -1 9 5 1 . K olejn a fala zbrojn ych
pow stań a n ty rzą d ow y ch p rzyp a d ła na lata 1 9 5 4 -1 9 5 6 . N ie p o k o je o b ję ły C e
lebes, Sum atrę, M o lu k i i A m b o in e. P rezy d en t Sukarno za czą ł w t e d y ro z w a
żać od ejście o d d em ok ra cji parlam en tarn ej i u rzeczy w is tn ien ie system u rzą
d ó w au torytarnych .
N a arenie m ię d zy n a ro d o w e j In d o n e zja p ro w a d z iła a ktyw n ą p o lityk ę an-
tykolonialną, w spierając dążen ia n iep o d ległościow e w ie lu n a ro d ó w A z ji i A fr y
ki. P rezyd en t Sukarno zyskał sobie o p in ię je d n e g o z n ajw yb itn iejszych p rzy
w ó d c ó w T rze c ie g o Ś w iata. W 1955 roku In d o n e zja b yła g o sp o d a rzem p ie r w
szej k o n feren cji a fro a zjatyck iej w Bandungu, na której w y p ra c o w a n o zręb y
id e o lo g ii n ieza a n ga żo w a n ia .
Sytuację na F ilipin ach d es ta b ilizo w a ła zb rojn a p artyzan tka kom u n istycz
na, inspirująca się id eo lo giczn ym i w zo rca m i chińskimi. O d d zia ły kom unistycz
ne były je d n ą z c z o ło w y c h sił a n tyjap oń sk iego ruchu o p oru w latach w ojny.
Po w y z w o le n iu n ie ch cia ły z ło ży ć bron i, k rytyczn ie od n o szą c się d o ustroju
n iep o d ległych Filip in i ścisłych z w ią z k ó w te g o kraju z USA.
W 1950 roku kom uniści u tw o rz y li A rm ię W y z w o le n ia Kraju (H u k ) , sta
w ia jąc na p rze ch w y cen ie w ła d z y p rzem o cą . W je j szerega ch w a lc z y ło 40 tys.
partyzantów . S zc ze g ó ln ie silne w p ły w y zd o b y ł H uk na w y s p ie L u zon , g d zie
P rze jścio w o o p a n o w a ł n iektóre p row in cje. S iły rz ą d o w e , sp ra w n ie k ie r o w a
191
ne p rze z m inistra o b ro n y R am on a M agsaysaya, p rzy stą p iły w ó w c z a s d o z d e

cyd ow a n ych działań m ilitarn ych z u życiem na dużą skalę sa m o lo tó w i innych
ro d z a jó w n ow o czesn ej broni. W y d a tn e g o w sparcia u d z ie liły im Stan y Z je d
n oczon e. U schyłku 1953 roku ruch partyzan cki H uk b ył ju ż w za sa d zie zd ła
w ion y. Zabitych zo s ta ło ok. 10 tys. p a rty za n tó w kom u n istyczn ych , a kilka
tysięcy aresztow an o.
C zęściow e w y b o ry parlam entarn e w 1951 roku p o k a za ły zm ian ę w nastro
jach p o lityczn ych i spadek w p ły w ó w Partii Liberaln ej, która zn a czn ie p r z e
g ry w a ła w stosunku d o Partii N a cjon alistyczn ej. W w y b o ra ch p rezyd en ck ich
w 1953 roku z w y c ię ż y ł R a m on M agsaysay, reprezen tu jący Partię N a c jo n a li
styczną. W pok on a n ym p olu p o z o s ta w ił u rzęd u ją ceg o p rezyd en ta - lib era ła
E lpid io Q uirino.
W p o ło w ie lat p ięćd ziesią tych w ła d z e p rze p ro w a d ziły akcję tzw. filipin i-
zacji gospodark i i handlu. P o lega ła ona na p o p ieran iu in ic ja ty w y F ilip iń czy
ków, tak a b y m o g li on i skutecznie konku row ać z ob ecn ym w kraju k apitałem
am erykańskim ora z n ad er aktyw ną ek on om iczn ie m niejszością chińską. W ro
ku 1955 w ram ach tej akcji u niezależn ion o filipińskie peso o d am erykań skiego
dolara.
Politykę za gra n iczn ą Filip in ch a ra k tery zow a ła bliska w sp ó łp raca ze Sta
nam i Z jed n o czo n y m i. W sierpniu 1951 roku za w a rto filipiń sko-am erykań ski
układ o w za je m n e j obron ie. W ojska filip iń sk ie u czestn iczyły w w o jn ie w K o
rei. W e w rześn iu 1954 roku F ilip in y zosta ły czło n k iem SEATO, a kon feren cja
za łożycielsk a te g o sojuszu w o js k o w o -p o lity c z n e g o o b ra d o w a ła w M an ili.
54. INDIE I PAKISTAN: TRUDNA NIEPODLEGŁOŚĆ
Z d w ó ch p a ń stw p o w sta łych p o ro zp a d zie su b k on tyn en ta ln ego Cesarstw a,

In d ie p o szczycić się m o g ły w ięk szą stabilnością p o lityczn ą i w ięk szy m i suk
cesam i. B ę d ą cy je d y n ą p a rtią n a p ra w d ę o g ó ln o k r a jo w ą In d yjsk i K on gres
N a r o d o w y z d o b y ł w w yb o ra ch lat 1951 i 1957 n iem a l p o ło w ę głosów . J ego
p rzy w ó d c a N eh ru o d w o ły w a ł się d o sw oiście ro zu m ia n e g o socjalizm u , na
w ią zu ją c e g o je d n a k bard ziej d o haseł G a n d h ieg o niż eu ropejskich M ię d z y
n arod ów ek. R ó w n ie ż p ie rw s zy indyjski plan p ięc io letn i (1 9 5 1 -1 9 5 6 ) nie m iał
charakteru d o gm a ty czn eg o , kładąc nacisk raczej na ro ln ictw o , transport i k o
m unikację n iż na p rzem ysł ciężki. J ego rezu lta ty szybko je d n a k zn iw e c zy ła
rosnąca la w in o w o liczba ludności. M im o w ielo etn iczn ości i k a sto w ego p o d z ia
łu tej ostatniej, p a rla m en ta rn y charakter rz ą d ó w n ig d y n ie został z a k w e s tio
now any, choć, w o b e c a n a lfa b etyzm u w ięk szości w y b o rc ó w (skądin ąd n ie b ez
sukcesów z w a lc za n eg o ), dem okracja indyjska musiała m ieć w y d ź w ię k o d m ien
ny niż eu ropejska c z y am erykańska. Z w a lcza ją cy ją kom uniści, a czk o lw ie k
192
54. INDIE I PAKISTAN: TRUDNA NIEPODLEGŁOŚĆ
w id o c z n i na arenie p olityczn ej, nie m o g li sta n ow ić konkurencji dla Kongresu

(4 ,7 m in g ło s ó w w 1951 roku w o b e c 47,5 oddan ych na partię N e h ru ) i w ię k
szość p osia d a li tylko w stanie Kerala, n ota b en e je d y n y m m ającym p o w a ż n ą
m niejszość chrześcijańską. W listopadzie 1956 roku rząd w D elhi p o d z ie lił kraj
na 14 c z ę ś c io w o au ton om iczn ych stanów, k tó ry to p o d z ia ł zm ie rz a ł d o za
tarcia o dręb n ości d a w n ych księstw.
W p o lity ce za gra n iczn ej In d ie p rze s z ły ew o lu c ję o d p rzych yln ej Z a ch o d o
w i n eu tralności, c z e g o w y r a z e m b y ło p o p a rcie O N Z w w o jn ie koreań skiej
(ch o ć w o js k d o Korei n ie w y s ła n o ), d o p ró b y o b jęcia p r z y w ó d z tw a n o w e g o
bloku a fro a zjatyck iego, sp rzyja ją cego w y ra źn ie ZSRR. S ym b olem tej ostatniej
postawy, p rócz roli o d egra n ej p rze z N eh ru w Bandungu, stała się je g o o d m o
w a potęp ien ia in terw en cji Krem la na W ęgrzech, w o b e c rzek om ej „n ieja sn ości”
tam tejszych w yd a rze ń . D elh i p o trz e b o w a ło zb liżen ia z M o sk w ą ze w z g lę d ó w
pragm atyczn ych , skoro n iep rzy ja zn y In d io m Pakistan stanął w roku 1955, p o
w ejściu d o Paktu B a g d a d zk iego , p o stronie w r o g ie g o ZS R R o b o zu z a ch o d
n iego. J edn akże N eh ru n a d a w a ł sw em u w y b o ro w i ch arakter n iezn o śn ie m o
ralizatorski, co m o g ło w y w o ły w a ć irytację, a n a w e t ob u rzen ie. S ła w ią c ja k o
„b o jo w n ik ó w o w o ln o ś ć ” kenijskich terro ry stó w M au -M au , p rzy w ó d c a In dii
nie w a h a ł się b o w ie m w ysłać lo tn ictw a p r z e c iw bu n tu jącem u się w stanie
Assam p lem ien iu N a ga, a p op ierają c roszczen ia In d o n e zji d o h olen d ersk iej
N o w e j G w in e i (k tó ra d o In d o n e zji n ig d y nie n ależa ła i n a le że ć nie ch cia ła ),
ok u p ow a ł jed n o c ze ś n ie K aszm ir w b re w w o li w ięk szości je g o m ieszkańców .
A n tyk olon ialn a retoryka przyn iosła je d n a k In d io m zn a czn y prestiż w T rzecim
Ś w ięcie, a także w y m ie rn e korzyści. W roku 1954 Francja p rzek a za ła rz ą d o
w i w D elh i sw e en k la w y na su bkon tyn encie (C h a n d ern a go r i P o n d ic h e rry ).
P o zosta ł je s z c z e p ro b le m o b ecn ości P o rtu g a lc z y k ó w w G oa, D am an i Diu,
° czym reżim S alazara n ie ch ciał n a w et dyskutow ać.
N ie p o d le g ło ś ć Pakistanu ok a za ła się d u żo tru dn iejsza. C iosem dla kraju
stała się śm ierć Jinnaha, p olityk a form atu co n ajm niej ró w n e g o J aw ah arlalo-
w i N ehru. N ie p o p ra w iło sytuacji za m o rd o w a n ie w 1951 roku p rem iera Lia-
quata A li Khnana. P ro b le m em Pakistanu była n ie je g o w ie lo n a ro d o w o ś ć c z y
sztuczna g e n e za (o In diach m o żn a b y ło p o w ie d z ie ć to s a m o ), ale ro z d z ie le
nie d w ó ch części sk ład ow ych p rze z 1500 km o b c e g o tery toriu m . Ich w z a
je m n e stosu n k i n a b ie r a ły p r z e z to s z c z e g ó ln e g o z n a c z e n ia . T y m c z a s e m
W schodnia część kraju (d a w n y Z a ch od n i B e n g a l), ch oć zn a czn ie lu d n iejsza
1 dostarczająca p ra w ie całej produ kcji na eksport, nie p o sia d a ła o d p o w ia d a
ją cej tem u reprezen tacji w o góln op a k ista ń sk im parla m en cie. P rzy czyn ą te g o
stanu r z e c z y b y ły s k o m p lik o w a n e k w e s tie n a tu ry w e w n ę tr z n e j. Pakistan
W schodni stan ow ił m ia n ow icie jed n ą prow in cję, podczas g d y na p rzeszk od zie
podobn ej u nifikacji Pakistanu Z a ch o d n ie g o stał p rze d e w szystk im p rob lem
Pusztunistanu, k tóry - w o b e c o m ó w io n ych ju ż, afgańskich pretensji tery toria l
nych - m usiał za ch o w yw a ć pew n ą au tonom ię. Inne stanow isko, z w a ż y w s zy
liczebną i ekon om iczną p rze w a g ę pozostałych p row in cji zachodnich, z w ła sz
cza Pendżabu, ozn a cza łob y p o d m in o w y w a n ie państwa i dostarczanie argum en
193
tó w p ropagan dzie Kabulu. Sytuację kom plik ow ał jeszcze fakt, że znaczna część
pakistańskiej generalicji, w tym d o w ód ca w ojsk lą d o w y ch i (o d 1954 r.) m in i
ster obron y M u h am m ad Ayub Khnan, była poch od zen ia pusztuńskiego.
W roku 1954 L iga M uzułm ańska, je d y n a partia m o gą ca p reten d o w a ć d o
am bicji ogólnopakistańskich , p on iosła d ru zgocą cą klęskę w y b o rc zą w Paki
stanie W sch odn im . D w a m iesiące p ó źn iej ga b in et w K araczi ro z w ią z a ł rząd
W schodu i za w iesił zgrom a d zen ie prow in cjon alne. A reszto w a n y został m ię d zy
innym i m ło d y jeszcze o p ozy cyjn y polityk, M u jibu r Rahman. Choć w lecie 1955
roku rzą d y parlam entarne zostały przyw rócon e, to ogra n iczon e p o czą tk ow o
żądania (d o tyczą ce np. u rzęd o w ej roli na W sch odzie języ k a b en ga lsk iego ) za
c zę ły m ieć coraz bardziej o d śro d k o w y charakter, tym bardziej że ben galscy se
paratyści za w sze m o g li liczyć na poparcie okrążon ych p rzez Pakistan Indii.
55. KRAJE PAKTU BAGDADZKIEGO
Dnia 14 m aja 1950 roku w TUrcji, która z racji sw ej siły w o js k o w ej, gra n i
czen ia z ZS R R o ra z n iezm ien n ie p roza ch od n iej o rien tacji p o lityczn ej w z b u
d zała szc ze g ó ln e za in tereso w a n ie m ocarstw , o d b y ły się w y b o r y parlam en tar
ne. Ku p o w szech n em u zd u m ien iu z w y c ię ż y ła w nich Paria D em ok ra tyczn a
(D P ), z d o b y w a ją c 408 m a n d a tó w na o gó ln ą liczb ę 487. P rezyd en tem został
p rzy w ó d c a DP C elal Bayar, p rem ierem zaś A d n a n M en deres. W ten sposób
d em ok ra cja p a rlam en tarn a zastąpiła au torytarn e rzą d y kem alistów , a n o w y
rząd p o szerzy ł s w o b o d y o b yw a telsk ie i o g ra n iczy ł sektor p a ń s tw o w y w p r z e
m yśle. W d z ie d z in ie p o lity k i za gra n iczn ej d em ok ra ci szli d rog ą w y ty c zo n ą
p rze z kem alistow ską CH Ę 18 lu te g o 1952 roku przystępu jąc w ra z z Grecją
d o N A TO . W roku 1953 ga b in et M en deresa pod p isa ł w A n k arze p o ro z u m ie
n ie p o lity c z n e z G recją, k tó reg o skutki zo s ta ły je d n a k w k ró tc e w zn a czn ej
m ie rze z n iw e c zo n e p rze z kon flikt cypryjski.
A dm in istracja E isenhow era w yzn a cza ła Turcji g łó w n ą rolę w koncepcji tzw.
P ó łn o cn eg o W ęzła , k tó ry b ęd ąc regio n a ln ym o d p o w ie d n ik ie m N A TO , iz o lo
w a ć m ia ł ZS R R w z d łu ż je g o gra n icy p o łu d n io w ej. P rzeszk od ą dla fin a liza cji
tych p la n ó w stała się je d n a k d estabilizacja sąsied n iego Iran u. W m arcu 1951
roku, p o za m o rd o w a n iu p rze z islam skiego fan atyka p rem iera A le g o R azm a-
ry, p a rla m en t u ch w a lił u p a ń s tw o w ien ie m ajątku A n g lo -Ira n ia n O il Com pany
(A IO C ), d o sta rcza ją cego w ięk szo ść m ie jsco w e j ropy. W m aju p rem ierem z o
stał n acjon alista i popu lista M o h a m m ed M ossadek, ob iecu ją c d e m a g o g ic z n e
re fo rm y i o tw a rcie na kraje bloku ra d zieck iego . F orm alnie w c ią ż n ielega ln a
p a rtia Tudeh u zyskała m o ż liw o ś ć p ó łle g a ln e g o d zia ła n ia w ram ach takich
tw orów , ja k S to w a rzyszen ie d o W alki z Im p e ria lizm e m c z y ja w n ie prostali-
n ow ski K o m itet O b ro ń có w Pokoju. Skarb pań stw a d o z n a ł je d n a k katastrofy,
194
55. KRAJE PAKTU BAGDADZKIEGO
g d y ż na sku tek z a in ic jo w a n e j p r z e z L o n d y n , dość p o w s z e c h n e j o d m o w y

n ab yw a n ia irańskiej ro p y n a fto w ej, je j w y d o b y c ie zm n iejszyło się trzyn a sto
krotnie, d o c h o d y zaś rządu z te g o tytułu spadły z 16 035 tys. fu n tó w szter-
lin g ó w w roku 1950 d o 3105 tys. w 1953.
Reakcją M ossadeka stało się zerw a n ie stosunków d yplom atyczn ych z W ie l
ką Brytanią i p rzyjęcie zw ierzch n ictw a nad arm ią, co u czyn iło g o de fa cto dyk
tatorem . G d y 16 sierpn ia 1953 roku adiu tan t szacha - przybyły, n aw ia sem
m ó w ią c, c z o łg ie m - w rę c zy ł p re m ie ro w i podpisan ą p rze z w ła d c ę d ym isję,
M ossa d ek n ie w yk o n a ł rozkazu , inicjując za to kam p an ię na rzec z w p r o w a
d zen ia republiki. Szach w ra z z ro d zin ą opuścił kraj, u dając się d o Rzym u ,
le c z 19 sierpnia w ie rn e d w o ro w i o d d z ia ły gen. Z a h ed ieg o a re s zto w a ły p re
m iera i sp a cy fik o w a ły kraj. Z ah edi, m ia n o w a n y szefe m rządu , p rze p ro w a d ził
ostrą czystkę w arm ii i rz ą d z ił d o 5 k w ietn ia 1955 roku, k ie d y to ustąpił na
p o lecen ie szacha. P o sta w io n y p rze d sądem M o ssa d ek o trzy m a ł zaskakująco
niski w y r o k (t r z y lata w ię z ie n ia ), ale je g o w s p ó łp ra c o w n ik ó w p o tra k to w a n o
surow o.
D o eksploatacji irańskiej n a fty u tw o rz o n e zosta ło m ię d z y n a ro d o w e kon
sorcjum . Brytyjczycy, m ając w n im n ad al n iezn a czn ą w ięk szo ść (5 4 % ), nie
z d o ła li je d n a k o d b u d o w a ć sw ej d a w n ej, n iem a l m o n o p o listy c zn ej p o zycji,
o grom n ie natom iast się zw ięk szył w kład am erykański. U d zia ł Iranu w zyskach
w zró sł z 16 do 50% , co m ia ło m ieć zn a czn y w p ły w na lo sy dotych czas p rzed e
w szystkim ro ln iczego , u b o g ie g o kraju.
W yd a rzen ia 1953 roku sk łon iły szacha d o p o rzu cen ia d o tych cza so w ej p o
lityki n eu tralności, u znanej p rze z n ieg o za J a ło w ą , n ieb ezp iec zn ą i za ch ęca
ją cą d o agresji” . 3 listop a d a 1955 roku Iran z g ło s ił sw ój akces d o p o d p isa n e
g o 24 lu teg o 1955 roku tu reck o-irackiego Paktu B a g d a d zk iego , d o k tó reg o
p rzy stą p iły te ż W ielk a B rytania (4 k w ie tn ia ) i Pakistan (2 3 w r z e ś n ia ). T eo re
tyczn ie b yło to realizacją koncepcji P ó łn ocn eg o W ęzła , w yp e łn ia ją c stra tegicz
ną lukę m ię d z y N A T O a SEATO. N a p ra w d ę je d n a k arm ie sygn atariu szy pak
tu b y ły zb yt słabe na u d zielen ie sobie p o m o c y w razie agresji ze stron y ZSRR,
g łó w n y m zaś ich za d a n iem b y ło u trzym yw a n ie b ezp ie c ze ń s tw a w e w n ę tr z n e
go. U czestn ictw a w sojuszu o d m ó w iły w szystk ie, p rócz Iraku, kraje arabskie,
je g o za ja d łym zaś w r o g ie m o k a za ł się rz ą d z o n y p rze z N asera Egipt. U d zia ł
Pakistanu, lic z ą c e g o na o trz y m y w a n ie d zięk i tem u am erykań skiej p o m o c y
w o js k o w ej, p o p ych a ł z a n ta g o n iz o w a n e z n im In d ie w ra m ion a ZSR R . U SA
zresztą w o g ó le n ie p rzy łą c z y ły się d o aliansu, zaś m ająca o d g r y w a ć w nim
c z o ło w ą rolę W ie lk a B rytania po k ryzysie sueskim ok a za ła się d o te g o n ie
zdolna. A c z k o lw ie k o d stycznia 1956 roku „stali o b s e r w a to rz y ” W a s zy n g to
nu brali u d zia ł w obradach trzech kom isji paktu (w o js k o w e j, ek o n om iczn ej
i a n ty w y w ro to w e j), to na p rze szk o d zie d o p e łn e g o czło n k ostw a U SA , zm u
szonych d o u w zg lę d n ie n ia racji w p ły w o w e g o ż y d o w s k ie g o elek tora tu , stał
za ciek ły a n tysem ityzm pan u jący w Iraku.
N ajsłab szym zresztą o g n iw e m sojuszu b ył kraj, k tó reg o stolica u życzyła
Paktow i B a gd a d zk iem u n azw y. D ą żący d o je g o za w a rcia p rem ier N u ri Said,
195
z n ie n a w id z o n y p rze z radykalną in te ligen cję za sw ą probrytyjską i, szerzej,

p roza ch od n ią politykę, u m ocn ił w ten sposób sw oją repu tację ja k o rz e k o m e
g o „słu ża lczego n arzęd zia im p rerialistó w ” . A ta k o w a n y p rze z arabskich n acjo
nalistów, dla których ra d zieck ie z a g ro żen ie b y ło abstrakcją, n atom iast sojusz
z Turkam i i Persam i - o d w ie c z n y m i w ro g a m i A r a b ó w - p ro w o k a cyjn ym w y
zw an iem , N u ri zm u szo n y został do rz ą d ó w o pierających się w y łą c z n ie n ie
m al na p o licji i w ojsku. W o b e c zam ieszek , sterow an ych p rze z N asera, n ie
m o ż liw e o k a za ło się n a w e t w łą c z e n ie d o Paktu Jordanii rzą d zo n ej ja k Irak
przez H aszym idów , i to m im o w stępnej z g o d y króla Husajna. W rezultacie Pakt
B agdadzki ro zn iecił jeszcze bardziej arabską n ienaw iść d o Zachodu, iracki zaś
w n im u d zia ł ok a za ć się m iał - zw ła szcza z punktu w id z e n ia tam tejszej g a
łę z i rodu H a s z y m id ó w - b łę d em d o sło w n ie śm ierteln ym .
D o Paktu B agdadzkiego, m im o żyw ych sym patii d o Turcji i Iranu, nie p rzy
stąpił A fgan istan , dla k tó reg o sojusz z Pakistanem b ył n ie d o pom yślen ia.
K rólestw o p ro w a d z iło dalej tradycyjn ą p o lityk ę neutralności w o b e c su perm o
carstw, za w ie ra ją c w styczniu 1950 roku układ o p rzy ja źn i z In diam i, u zn a
ją c kom u n istyczn e C h in y (z którym i, b ą d ź co bądź, m ia ło w sp ó ln ą g ra n icę )
i o d m a w ia ją c w ysłan ia w o js k d o Korei. Z a o gn ił się n atom iast kon flikt z Paki
stanem . W sierpniu 1954 roku Kabul o zn a jm ił w prost, że nie u znaje Pusztu-
nistanu za część je g o terytoriu m , w marcu zaś 1955 roku o g ło s ił stan w y ją t
k o w y i częściow ą m obilizację. N apięcie nieco spadło po negocjacjach w e w rześ
niu, p ro w a d zo n yc h z in icja ty w y S ta n ów Z jed n oczon ych . J edn akże w dniach
1 6 -2 0 listopada 1955 roku z w o ła n e dem on stracyjn ie W ie lk ie Z g ro m a d zen ie
N a r o d o w e w p ełn i p o p a rło p o lityk ę rządu w o b e c Pusztunistanu, zezw a la ją c
m u na p o d ję c ie „w szelkich kroków, ja k ie u zna za sto sow n e” .
S tojący na czele rządu od w rześn ia 1953 roku kuzyn króla Zahir Szaha,
M oh a m m ed Daud, starał się p rzy jm o w a ć p om oc gospodarczą i od USA, i od
ZSRR, czego sym bolem b yły w iz y ty w Kabulu w iceprezydenta N ixona (gru d zień
1953 r.) oraz C hru szczow a iB u łg a n in a (gru d zień 195 5). N a rzecz A fga n ista
nu d zia ła ł fakt, że W aszyngton, choć de fa cto z Pakistanem sprzym ierzony, nie
chciał, b y otw a rte poparcie te g o ostatn iego zb liżyło Kabul do Kremla. Z dru
giej strony Daud był św iadom , że arm ia afgańska nie jest w stanie d otrzym ać
pola nie tylko dozbrojon em u p rzez Zachód p o łu d n iow em u sąsiadow i, ale na
w e t w łasnym plem ion om górskim. Korzystając z zagranicznych kredytów, ogłosił
w ię c w roku 1953 am bitny na skalę u b o gieg o kraju program gospodarczy, za
kładający ro zb u d o w ę sieci ban ków i p a ń stw o w ego sektora p rzem ysłow eg o. Za
p ien ią d ze radzieckie w zn ies ion o m.in. w ielk ie lotnisko w ojsk ow e w Bagram ,
zaś za am erykańskie w ie le m ających strategiczne znaczen ie dróg, w tym trasę
z Kabulu d o Spin Baldak, leżą ceg o nad granicą pakistańską.
196
56. BLISKI WSCHÓD: W CIENIU NASERA
U p o k orzen ie, sp o w o d o w a n e klęską z rąk Izraela, w p ły n ę ło na dalszą rady-

k a liza cję n a strojó w na Bliskim W sch od zie i w z ro s t a gresyw n ego arabskiego
n acjon alizm u . W yjątkiem był w ie lo w y zn a n io w y n iew ielki (1 0 104 km 2) Lib a n ,
je d y n y kraj arabski z w ięk szością chrześcijańską. O d roku 1946 fu n k cjo n o
w a ł tam w m iarę sp ra w n ie tzw. system konfesjonalny, o p a rty na ku n sztow
nej ró w n o w a d z e m ię d z y p o szczeg ó ln y m i społeczn ościam i religijn ym i. P re zy
d en tem i d o w ó d c ą arm ii b ył za w s ze chrześcijan in m aron ita, p rem ierem m u
zułm anin sunnita, p rze w o d n iczą cym parlam entu m u zu łm anin szyita. R z ą d z o
n y w ten sposób co ra z za m o żn ie js z y kraj stał się, p o p rz e z stolicę Bejrut, b ę
dącą fin a n so w ym cen tru m region u i sied zib ą am eryk a ń sk iego u niw ersytetu ,
bram ą Zach odu w io d ą c ą d o arabsk iego św iata.
Już je d n a k w sąsiedniej, m ającej p od ob n ą p rzeszłość S y rii zam ach stanu
pułkow nika Husni Zaim a w marcu 1949 roku za p oczą tk o w ał epokę p erio d ycz
nych p rze w ro tó w , których liczb a (w r a z z n ieu d a n y m i) d o 1970 roku s ięg n ę
ła 15. R eżim syryjski la w iro w a ł m ię d z y E giptem , ku którem u skłaniał się rzą
d z ą c y w latach 1 9 4 9 -1 9 5 4 p u łk o w n ik A d ib S ziszlaki, a rz ą d z o n y m i p rze z
H a s z y m id ó w k o n s erw a tyw n y m i m on arch iam i Iraku i Jordanii, których z w o
len n icy p r ze w a ż a li w parla m en cie. P la n y tych ostatnich, n aw ią zu jące d o p o
pieranych ongiś p rze z B rytyjczy k ó w haseł u tw o rzen ia W ielk iej Syrii, o b ejm u
ją cej w ięk szość B liskiego W schodu, lecz pom ijającej Egipt, ru n ęły je d n a k n ie
b a w e m na skutek za m o rd o w a n ia króla A bdu llah a, n a jw y b itn iejs ze g o z H a
sz y m id ó w (1 9 5 1 r.), ora z rych łej p o lityczn ej tran sform acji Egiptu.
K ról A b d u lla h , je d y n y arabski z w y c ię z c a w o jn y 1 9 4 8 -1 9 4 9 , p o za jęciu
części d a w n e g o palestyń sk iego m andaru z m ie n ił n a z w ę s w e g o kraju na J o r
d a n ia , ale je g o aneksje u zn a ły tylko W ie lk a B rytan ia i Pakistan. Jedn akże
ro zszerzen ie gran ic o sła b iło w ie rn e dynastii szczep y bed u iń skie na rz e c z n a
cjonalistycznych, oddanych w ielk iem u m u ftiem u Jerozolim y, A ra b ó w palestyń
skich. G d y m on arch a - n ie b e z racji u w a ża n y za o sta tn iego u m ia rk o w a n e go
polityka arabsk iego - ro z p o c z ą ł tajne rok ow an ia z Iz ra e le m i bliski b y ł ju ż
w y n e g o c jo w a n ia traktatu p o k o jo w e g o , został 20 lipca 1951 roku z a m o rd o
w a n y w jero zo lim sk im m eczecie A l-Aksa p rzez zw ią z a n e g o z m u ftim palestyń
skiego terrorystę. Ś w ia d ek zbrodni, 16-letni w n u k Abdu llaha Husajn objął tron
rok p ó źn iej, p o d etron iza cji p sych iczn ie ch orego ojca Talala, le c z je g o p o z y
cja b yła b a rd zo n iep ew n a.
O słabien ie H a s z y m id ó w o d p o w ia d a ło starem u w r o g o w i dynastii, sau dyj
skiem u w ła d c y A b d e l A z iz o w i, k tó ry je d n a k p r z e ż y ł ry w a la tylk o o d w a lata.
Choć je g o następca Saud n ie dorósł d o w ie lk ie g o ojca, b yt k rólestw a p o z o
staw ał z a p e w n io n y d z ięk i rosnącym stale, ch oć je s z c z e p o w o li, d o ch o d o m
z gig a n tyczn ych za s o b ó w ro p y n a fto w ej, o d roku 1944 w y d o b y w a n e j p rze z
koncern A ra m c o (A ra b ia n -A m erica n O il C om pany) . R z ą d z o n e w sposób ab
solutny teokratyczn e królestw o, k tó reg o w yłą czn ą konstytucją b y ł Koran, b yło
197
je d y n y m krajem region u ja w n ie p o p iera ją cy m z w ią z k i z Z a ch o d em , c z e g o

sym bol sta n o w iła baza lo tn icza U S A w D aharanie. N a to m ia st w ła d a ją c y od
1948 roku sąsiednim J em en em im am A h m ad, m im o po d o b n ych m e to d spra
w o w a n ia rzą d ó w , z a jm o w a ł sta n o w isk o w r o g ie Z a c h o d o w i i A n g lo s a s o m
w szczególn ości.
K lu czem d o c a łe g o region u b ył je d n a k Egipt. U p o k o rzen ie d o zn a n e z rąk
Iz ra e lc z y k ó w z w ięk szy ło tylko d ra żliw o ść tam tejszych n a cjon a listów w o b e c
specjalnej p o z y c ji W ielk iej Brytanii, której w ojsk a sta cjo n o w a ły dalej w stre
fie Kanału Sueskiego i w Sudanie. E gipt n ie p o p a rł Zach odu w czasie w o jn y
koreańskiej, 15 października 1951 roku w y p o w ied zia ł traktat sojuszniczy z L o n
dyn em z 1936 roku, zaś król Faruk - chcąc ra to w a ć resztki sw eg o zru jn ow a
n ego p o w o jn ie palestyńskiej prestiżu - przybrał tytuł „króla Egiptu i Sudanu” .
B rytyjczycy u w ażali jednak, że baza egipska jest im niezbędna z u w agi na gro ź
by Stalina w o b e c Turcji. Sudan zaś, w sw ej p ołu d n iow ej części nie arabski, lecz
m urzyński i anim istyczno-chrześcijański, stałby się w razie unii z E giptem je g o
prow in cją i b e z w z g lę d n ą dom en ą w y z n a w c ó w islamu.
W styczniu 1952 roku rozru ch y w K airze, w czasie których sp a lon o ż y w
cem p ew n ą liczb ę B rytyjczyków , o tw a rły p ó łro cze p o lity c z n e g o chaosu, z a
k o ń czon e 23 lipca p rze jęciem w ła d z y p rze z ruch W oln ych O fic e ró w z g e n e
rałem M u h am m a d em N e g ib e m i p u łkow n ik iem G am alem A b d -el N aserem na
czele. Król Faruk za ch o w a ł życie (co , ja k w y k a z a ły p ó źn iejs ze w y p a d k i w Ira
ku, w c a le n ie m u siało być regu łą ), ale zm u szo n o g o d o em igra cji, zn osząc
o stateczn ie p o roku m onarchię.
R d zen iem n iesp ó jn ego p rogra m u W oln ych O fic e ró w b ył egipski i, szerzej,
arabski n acjon alizm . Pod je g o hasłam i zn a cjo n a lizo w a n o w ięk szo ść obcych
p rze d sięb io rs tw h an d lo w ych i p rzem ysłow y ch , p rze p ro w a d zo n o reform ę ro l
ną, a w roku 1953 ro zw ią za n o partie p olityczn e, zastępując je dysp ozycyjn ym
tzw. Z rzeszen iem W oln ości. Spośród p r z y w ó d c ó w p rze w ro tu N e g ib , p o p ie ra
ny p rzez B ractw o M u zu łm ańskie, był p rzy w ó d c ą u m iark ow an ym i ostrożnym ,
p rzy ć m ie w a ł g o je d n a k ca łk o w icie Naser, o b d a rzo n y w ie lk im i i ró ż n o ro d n y
m i talen tam i (z oratorskim na c z e le ), lecz je s z c z e w ięk szą am bicją. 22 lu te
g o 1954 roku N a ser o b ją ł prem ierostw o, ogra n icza jąc N e g ib a d o ro li prezy-
den ta-figu ran ta, zaś 14 listopada, ro z g ro m iw s zy w cześn iej B ractw o, k tó rego
sześciu p r z y w ó d c ó w p o w ieszo n o , p o z b a w ił g en era ła w szystkich stan ow isk
i o sa d ził w areszcie d o m o w y m .
C elem eg ip sk ieg o dyktatora była c z o ło w a p o zycja w z je d n o c zo n y m św ie-
cie arabskim , je ś li n ie w rę c z m u zu łm ańskim , ora z zn iszczen ie Izra ela . D ą że
nia te b y ły zresztą ze sobą p o w ią za n e, skoro p a ń stw o ży d o w sk ie, ja k m n ie
m ano, u nicestw ić m o g ła tylko w sp ó ln a akcja k ra jó w arabskich. Startując od
re g io n a ln e g o p rz y w ó d z tw a , N a ser z w a lc za ł za ciek le p o m y sły p o m ija ją cych
E gipt p o ro zu m ień lokalnych, z z a w a rty m w 1955 roku Paktem B a g d a d zk im
na c z ele, i h ojn ie w sp iera ł bron ią ora z sp rzętem antyfran cu skie p o w sta n ie
w A lg ie rii. J ego kraj o d e g ra ł też je d n ą z g łó w n y ch ról na w ro g ie j Z a c h o d o w i
k o n feren cji w Bandungu. J edn akże tak L o n d y n , ja k i W a szy n g ton u w a ż a ły
198
początk ow o, że N asera zjedn ać m ożn a ustępstw am i. 27 lipca podpisan o układ

o w y c o fa n iu w o js k brytyjskich ze strefy Kanału Sueskiego, co, m im o p ro te
stó w Izraela, stało się fa k tem 13 cz e rw c a 1956 roku. Kursu te g o p o czą tk o w o
nie zm ien iły n a w et radzieckie (fo rm a ln ie czech o sło w a ck ie) d o sta w y broni dla
Egiptu, ro z p o c z ę te w 1955 roku.
1 stycznia 1956 roku o g ło szen ie n iep o d leg ło śc i S u d an u p o ło ż y ło kres fik
cyjn em u an glo-b rytyjskiem u k on d om in iu m nad tym krajem . O pcja egipska
została w n im zresztą p rzekreślon a p rze z a reszto w an ie N e g ib a , z racji sw ej
d a w n ej słu żby w Sudanie bard zo tam popu larn ego. Jedn akże je s z c z e w sierp
niu 1955 roku ż o łn ierze z p o łu d n io w ej, m u rzyńskiej części kraju, w czasach
kolon ia ln ych a d m in istrow a n ej zu p ełn ie o d ręb n ie z Juby, w z n ie c ili bunt p r z e
c iw w ła d z o m w Chartum ie. C h oć na ra zie spacyfikow an y, stał się on p o c z ą t
k iem nieustannej w o jn y d o m o w e j.
Z d ru g o rz ę d n ą w końcu sp ra w ą Sudanu z b ie g ł się p ro jek t w z n ie s ie n ia
w p o b liżu je g o granicy, p o d A su anem , ta m y i e lek tro w n i w o d n e j, co m ia ło
u w o ln ić E gipt od p o lega n ia na coroczn ych w y le w a c h N ilu . K red y tó w na ten
cel m ia ły p o c z ą tk o w o u d z ie lić U S A i W ie lk a Brytania. J edn akże antyzach od-
nie ge sty Kairu, w rod za ju w z n ie c e n ia p rze ze ń ro zru ch ó w w Jordanii, które
zm u siły króla H usajna d o zd ym isjo n o w a n ia sir Johna Glubba, d o w ó d c y L e
gion u A rabskiego, oraz u znanie p rzez Kair Chin Lu dow ych przesą d ziło o w y
cofaniu o fe rty w dniach 19 i 20 lipca 1956 roku. W o d p o w ie d z i N a ser przyjął
p rop ozycję p o m o cy radzieckiej, a 26 lipca, w czasie w ielk ieg o , starannie w y r e
żysero w a n ego w iecu , o b w ieścił n acjon alizację Kanału Sueskiego i p rzejęcie -
na cel b u d o w y ta m y - majątku m ię d zy n a ro d o w eg o T o w arzystw a Kanału.
K rok N a sera o b u rzył w je d n a k o w y m stopniu L o n d y n i Paryż. Ten ostatni
p a m ięta ł stale o ro li E giptu w w o jn ie algierskiej, p o n a d to zaś Francu z b ył
za w sze p rezesem Tow arzystw a Kanału, a je g o rodacy p osiadali w iększość akcji
(ch o ć z racji ich rozp ro szen ia m ię d z y drobn ych ak cjon a riu szy w z a rz ą d z ie
d o m in o w a ł rzą d b rytyjsk i). Sytuację d o d a tk o w o z a o g n iło u jęcie p rze z Fran
c u z ó w 20 p a źd ziern ik a 1956 roku pięciu p r z y w ó d c ó w a lgiersk ieg o pow sta
nia z Ben Bellą na czele, którzy z Kairu przybyli do Rabatu w M aroku , a w m o
m encie, g d y zm u szo n o ich d o lą d o w a n ia w A lg ie r z e , z n a jd o w a li się w d ro
dze d o Tunisu. W cześn iej, 2 p a źd ziern ik a , brytyjski p rem ier A n th o n y Eden
za w ia d o m ił szu kającego p o lity czn eg o rozw ią za n ia sekretarza stanu USA, Joh
na Fostera Dullesa, że „Naser, c z y m u się to p o d o b a , c z y nie, zn ajdu je się
w rękach Rosjan, tak ja k M u ssolin i b ył w ręku H itle ra ” .
F o rm a ln ego p o w o d u d o in te rw en cji dostarczył L o n d y n o w i i P a ry ż o w i, po
tajnych n egocja cja ch trójstronn ych w Sevres 2 2 -2 4 p a źd ziern ik a 1956 roku,
rząd Izraela. Kraj ten, b ęd ą c y jed y n ą liberaln ą d em ok racją na Bliskim W sch o
dzie, rz ą d z o n y p rze z koalicję z so cja ld em ok ra tyczn ą partią M a p a i na czele,
okrążany b ył nieustannie p rze z Nasera, k tó ry 25 p a źd ziern ik a u w ień c zy ł osta
teczn ie sw e sojusze p o w o ła n ie m w s p ó ln e g o d o w ó d z tw a egipsko-jordańsko-
-syryjskiego z egip sk im g łó w n o d o w o d z ą c y m na czele. W sześn iej K air od cią ł
Izra el o d O cean u In dyjskiego, bloku jąc Z atokę A k a b a i za m yk ają c d la stat
199
k ó w z g w ia z d ą D a w id a Kanał Sueski, co ła m a ło rezo lu cję O N Z z 1951 roku.

W spom n ieć należy, że choć i G aza, i Z ach odn i B rzeg z n a jd o w a ły się w o m a
w ia n y m okresie w rękach (o d p o w ie d n io ) Egiptu o ra z Jordanii, kraje te nie
p o d ję ły n ajm niejszej p ró b y stw orzen ia pań stw a palestyńskiego.
29 p a źd ziern ik a Izraelczycy, d zia ła ją c w p o ro zu m ien iu z Francją i W ielk ą
Brytanią, ro z p o c z ę li p rew en cyjn ą op era cję „K a d es z” , n iszcząc w ojsk a e g ip
skie o ra z zajm u jąc w ciągu p ięciu dni p ó łw yse p Synaj i G azę. D zień p o in
w a z ji Lo n d y n i P a ryż za żą d a ły o d obu stron p rze rw a n ia w a lk i w y c o fa n ia się
z obu b r z e g ó w Kanału Sueskiego, zaś p o o d m o w ie N asera ro z p o c z ę ły 31 p a ź
d ziern ik a akcję lotn iczą , u nicestw iając egipskie siły p o w ie trz n e . 5 listopada
6 tysię cy brytyjsk ich i 960 francu skich s p a d o ch ro n ia rzy o p a n o w a ło strefę
kanału i Port Said. W o jsk o w i z w y c ię z c y o w e j „o p era cji M u szk ieter” n ie w ie
d zieli, że ich triu m f p rzekształcił się ju ż w p o lityczn ą katastrofę.
P ra w o w e ta w R a d zie B ezp ieczeń stw a O N Z , za w s ze skuteczne w ra d z ie c
kim w ykon an iu , straciło sw ą siłę w rękach W ie lk ie j B rytanii i Francji, g d y ż
spraw ę sueską, p rzy p ełn ym poparciu obu superm ocarstw , p rze k a za n o n ad
z w y c z a jn e j sesji Z g ro m a d z e n ia O g ó ln e g o , g d z ie w e t o n ie o b o w ią z y w a ło .
2 listopada Z g ro m a d zen ie za żą d a ło p rze rw a n ia d zia ła ń w ojen n ych . 5 listo
pada, w dniu a n glo-fra n cu sk iego desantu, p rem ier Z S R R B u łganin za g ro z ił
atakiem nuklearnym na W ielk ą Brytanię i Francję, oznajm iając w liście d o Ede-
na: „jesteśm y w p ełn i zd ecy d o w a n i zm ia żd żyć agresję siłą i p rzyw ró cić pokój
na Bliskim W sch od zie” . Z kolei p rezyden t Eisenhow er, choć odrzu cił p ro w o k a
cyjną o fertę Krem la o w sp ó ln y m w ystąpien iu zbrojnym , w e z w a ł i Edena, i pre
m iera Francji Guya M o lleta d o odw rotu , b y „n ie dać Rosji p o w o d u d o spra
w ia n ia k ło p o tó w ” . Presja Eisenh ow era, u czestn iczącego w ostatnich dn iach
kam panii w yb orczej, w yn ikała z prześw iadczenia, że kryzys sueski rujnuje pre
stiż Zach odu w T rzecim Ś w iecie. W tej sytuacji Eden, u słyszaw szy je s z c z e in
dyjską g ro źb ę w ystą p ien ia ze W sp ó ln o ty N a rod ó w , 6 listop a d a w y r a z ił z g o d ę
na p rze rw a n ie o gn ia, p o czyn a jąc od dn ia n astępnego.
15 listopada w E gipcie w y lą d o w a ły p ierw sze jedn ostki O N Z , zło żo n e z kon
ty n g e n tó w D anii, Kanady, N o r w e g ii i S zw ecji. W ojsk a brytyjsko-francu skie
w y c o fa ły się o stateczn ie 22 gru dnia, Izra e lc z y c y zaś opu ścili Synaj d o p iero
w m arcu 1957 roku.
Konflikt sueski zakoń czył się p o lityczn ym triu m fem Nasera, k tóry p on iósł
szy kom prom itującą klęskę m ilitarną (3 tys. p o ległych żo łn ie rz y w o b e c 213
u przeciw nika, z te g o 181 Izra e lczy k ó w ) m ó g ł głosić i głosił, iż „w y p ę d ził im
peria listów z ziem i egipskiej” . W św iecie arabskim w zro sła n ieb yw a le z a ró w
no je g o pozycja, ja k i - m im o roli odegran ej p rzez U S A w k ryzysie - nienaw iść
do wszystkich państw Zachodu. Trium fow ał także ZSRR, który n iew ielkim kosz
tem sforsow ał w zn o szo n ą p rze c iw niem u „barierę p o w strzym yw a n ia ” i usado
w ił się m ocn o w d a w n ym centrum w p ły w ó w id e o lo g ic z n e g o przeciw nika. Pre
stiż Londynu, a także Paryża doznał natom iast ogrom n ego uszczerbku; ja k zjad
liw ie , le c z n ie b e z racji o z n a jm ił c z o ło w y eg ip sk i p ro p a g a n d z is ta A n w a r
Sadat, n iep o w o d zen ie sueskie „u staw iło A n g lię i Francję na w ła ściw ych m iej
200
57. NIEPODLEGŁOŚĆ MAGHREBU
scach, ukazując, że nie są to kraje ani w ielk ie, ani silne” . Cios był szczególn ie
b olesn y w w ypadku W ielk iej Brytanii, żegnającej się b ezp o w ro tn ie ze statusem
superm ocarstwa, k tó rym faktyczn ie nie była ju ż od daw na, lecz za które (p o
części dzięki o sob ow ości Churchilla rzą d zą cego d o 1955 r.) była je szcze u w a
żana. W raz z dym isją płynnie m ó w ią c e g o p o arabsku Edena (9 stycznia 1957
r.) zakończyła się ró w n ie ż czynna rola Londyn u na Bliskim W schodzie.
W cieniu ro zg ry w a n eg o z u działem superm ocarstw konfliktu bliskow sch od
n iego o d b y w a ł się dram at cypryjski. W yspa - g e o g ra fic z n ie n ależą ca d o A zji,
ale historycznie będąca częścią praw o sła w n ego św iata chrześcijańskiego - była
posiadłością brytyjsk ą o d 1878 roku; z je j baz w y s ta rto w a ły sa m o lo ty ataku
ją c e N a s e ro w s k i E gipt. C y p ry jc z y c y w o g ro m n e j w ię k s z o ś c i (p o n a d 8 0 %
w 1950 r.) b y li Grekam i, resztę sta n o w iła n a p ły w o w a lu dn ość turecka. N a
d z ie je na unię z Grecją (tzw . enosis), m ające na początk u p o w o je n n y c h rzą
d ó w Partii P racy w W ie lk ie j B rytanii p e w n e szanse p o w o d z e n ia , zru jn ow a ła
je d n a k d estabilizu jąca H e lla d ę w o jn a d o m o w a . Po je j zakoń czen iu arcybiskup
M akarios III, zw ierzch n ik cyp ryjsk iego K ościoła p ra w o s ła w n e g o i p rzy w ó d c a
lu dn ości greckiej, p rze p ro w a d ził w roku 1950 plebiscyt, k tó ry w y g ra li z w o
len n icy enosis. Jedn akże dla B rytyjczyk ó w dobre stosunki z Turcją, o d le g łą od
w y s p y tylko o 80 km i zn a czn ie o d G recji silniejszą, b y ły ju ż b ez p o ró w n a n ia
w a żn ie js z e o d p rzy ja źn i z A ten am i. A nkara, n ie z a le żn ie o d troski o turecką
m niejszość, nie chciała przekazania w a żn ej strategicznie placów ki w ręce kraju
u w a ż a n e g o za m a ły i słaby.
W o b e c brytyjskiej dek laracji pozosta n ia na C yp rze i o b d a rzen ia g o w lip-
cu 1954 roku konstytucją, za p ew n ia ją cą - p rzy n a jm n iej w e d łu g A ten - sa
m o rzą d m n iejszy o d p o sia d a n ego p rze z czarn oskórych m ie szk a ń có w Z ło te g o
W yb rze ża , G recja w gru dniu te g o ż roku w n io sła spraw ę cypryjską na foru m
O N Z . P o n ie w a ż L on dyn , w y c o fu ją c y się w ła śn ie z b a z w S u ezie, n ie chciał
słyszeć o u stępstw ach, akcję zbrojn ą ro z p o c z ą ł tajn y ruch E O K A (C ypryjska
O rga n iza cja W y z w o le n ia N a r o d o w e g o ). D o w o d z o n y p rze z pu łkow n ik a Geor-
giosa „D igterisa ” G rivasa, ro zp o c zą ł on za m a ch y n a jp ie rw na, u znanych za
kolaborantów , c z ło n k ó w sp ołeczn ości greckiej, a n astępnie na B rytyjczy k ó w
i Turków. O d p o w ie d z ią tych ostatnich b ył d o k o n a n y jesie n ią 1955 roku p o
grom G re k ów w Stam bule, k tó ry p o ch łon ą ł 2 tys. o fia r i o zn a cza ł kon iec h el
leń skiej sp o łeczn o ści d a w n e g o B izan cju m . L o n d y n , o d w o łu ją c się d o siły,
d o p ro w a d z ił sw e w ojsk a i p o licję na C yp rze d o stanu 40 tys. lu d zi, a w m ar
cu 1956 roku d e p o r to w a ł arcybiskupa M akariosa na S eszele. N ie p o w s trz y
m ało to terroru, zaś Ateny, w y ch w a la ją c EO KA, p o ró w n y w a ły sw ych b ry ty j
skich soju szn ik ów w N A T O d o S S -m an ów w o k u p ow a n ej Grecji.
20 1
Klęska in dochińska i koncentracja na p roblem ach m e tro p o lii (d o której z a li

cza n o w ó w c z a s także A lg ie r ię ) skłoniła P aryż d o z g o d y na em an cyp a cję p o
lityczn ą p ro tek to ra tó w w M a gh reb ie. N ie b y ło to spraw ą ła tw ą w o b e c r o z
m ia ró w istn ieją cego konfliktu. W M a ro k u spraw u jący fu nkcję rezyd en ta g e
n era ł Juin o d n a la z ł w p ły w o w e g o soju sznika w o so b ie p a szy M arrakeszu ,
Th a m i a l-G la w ieg o. Ten ostatni, rzu cając na Fez i R abat b u d zą ce g ro zę g ó r
skie p lem io n a berberyjskie (2 3 - 2 5 lu teg o 1951 r.), zd o ła ł zm u sić sułtana do
p otęp ien ia „w szelkiej partyjnej p rze m o c y ” (a w ię c pośrednio i Is tią la lu ), a na
stępnie za czął w rę c z d ą żyć d o je g o detron izacji. Sytuację z a o g n iły rozru ch y
w C asablance w dniu 8 gru dnia 1952 roku, których o fia rą p a d ło kilku Fran
cuzów. Z d e le g a liz o w a n y został Istiąlal i partia kom u nistyczna, jed n a k że M o
h am m ed ben Jusef, k tó ry n ieco w cześn iej p u b liczn ie za żą d a ł pełn ej n ie p o d
leg ło ś ci dla M aroka, p o zo sta ł n ieprzejedn an y. P a ry ż z w le k a ł je s z c z e p rze z
p e w ie n czas, le c z o stateczn ie 20 sierpnia 1953 roku z d e tro n izo w a ł m on ar
chę i p r z e w ió z ł g o na Korsykę, a n astępnie - w o b a w ie p rze d o d b iciem - d o
A ntsirabe na M ada ga sk arze. N o w y m sułtanem m ia n o w a n o je g o b e z b a rw n e
g o starszego k rew n eg o, M o h a m m ed a ben A ra fę.
Krok ten o k a za ł się fa ta ln ym b łęd em . U w ię z io n y sułtan, z w o ln io n y od p o
d ejm o w a n ia trudnych d ecyzji, k tó rym i m ó g łb y się n arazić ch oć części sw ych
zw olen n ik ów , u zn a n y został za m ęczen n ik a i n a r o d o w e g o boh atera. P o p ie
ra ły g o kraje arabskie, a także pań stw a A m ery k i Łacińskiej, które p ozyskał
ru ch liw y w ysła n n ik Istiąlalu - M o h a m m ed A lla l el-Fasi, a n a w e t w ła d a ją ca
skraw k iem M a ro k a fran kistow ska H iszpan ia, chcąca w ten sposób p rzeła m a ć
izo la cję d y p lom a tyczn ą . N a stą p iły p rób y za m a ch ó w na a l-G la w ieg o i n o w e
go, p o w szech n ie b o jk o to w a n e g o sułtana, oraz p on ad d w u letn ia akcja te rro
rystyczna, zw ie ń c zo n a w a lk a m i w dniach 2 0 -2 1 sierpn ia 1955 roku, których
ofia ra m i p a d ło p o n a d tysiąc osób. Partyzantka, d o której - ku konsternacji
Francji - p rzy łą c z y li się także B erb erow ie, w sp iera n a b y ła n iem a l ja w n ie ze
strefy hiszpańskiej.
5 listopada 1955 roku - tu ż p o w ybu ch u a lgiersk ieg o p o w stan ia - M o
h am m ed ben Jusef został p rzy w ró c o n y na tron. 2 marca 1956 roku a n u lo
w a n o układ o p rotek to ra cie z 1912 roku, a Francja u znała M a ro k o krajem
w p ełn i n ie p o d le g ły m . 7 k w ietn ia je j śladem poszła, ew aku u jąc sw o ją strefę,
H iszpania. Proces em an cypacji kraju u w ień c zy ło zn iesien ie p rze z m ię d z y n a
ro d o w ą k on feren cję w Fedali (2 9 p a źd ziern ik a 1956 r.) strefy T an geru i w c ie
len ie je j d o M aroka. P o za je g o gran icam i p o zo s ta ły tylk o hiszpańskie en k la
w y Ceuta i M ellila .
N ie p o d le g ło ś ć M aroka ro zstrzyga ła o lo sie m ającej p o d o b n y status Tune
zji. Jeszcze w roku 1949 Francu zi z e z w o lili tam na p o w ró t d o kraju, ro zcza
ro w a n e g o m o cn o d o L igi Pań stw Arabskich, H abiba Burgiby. R ezu lta tem je g o
ro z m ó w z w ła d z a m i IV R epu bliki stało się s fo rm o w a n ie w roku 1950 g a b i
202
netu M o h a m m a d a Szenika, w k tó rym zn a la zł się n om in a ln y (fa k ty c zn y m był

B u rgiba) p rzy w ó d c a za k a za n ego n adal N eo-D estu ru, Salah ben Jusef. J ed
n akże w yb o rc ze zw y cięs tw o francuskiej p ra w icy w czerw cu 1951 roku, w k tó
rej tu n ezyjscy E u rop ejczycy m ieli silne w p ływ y, p rzek reśliło p o czy n io n e ju ż
o b ietn ice o „w ew n ę trzn ej a u to n om ii” . R zą d Szenika, m im o p ro te s tó w beja,
został zdym isjonow any, a Burgiba p o n o w n ie u w ię zio n y 18 stycznia 1952 roku.
N a stą p iły d w a lata w z a je m n e g o terroru i represji. J edn akże Francja, p rze k o
n a w szy się o n ierealn ości ż y w io n y c h p o c z ą tk o w o n a d zie i na p o m o c N A T O
w A fry c e P ółn ocn ej, p ro k la m o w a ła o stateczn ie tunezyjską au to n om ię 31 lip
ca 1954 roku w K artaginie, co o gło sił p rem ier M endes-France. 1 czerw ca 1955
roku d o Tunisu p rzy b y ł triu m faln ie w ita n y Burgiba, w n astępnym zaś m ie
siącu Z g ro m a d z e n ie N a r o d o w e w P a ryżu ra ty fik o w a ło układ o a u to n om ii,
po d p isa n y 21 k w ietn ia. O k a za ł się on p rze jś c io w y i 20 m arca 1956 roku za
stąpiła g o dek laracja pełn ej n iep o d ległości. Tunezja o trzym a ła p ra w o d o w ła
snej arm ii i p o lity k i za gra n iczn ej za cen ę za trzym a n ia p rze z F ra n cu zó w b a z y
m orskiej w B izercie.
P o czą tk o w y kom prom is z Francją Salah ben Jusef i je g o z w o len n icy okreś
lili ja k o d zie ło „krym inalistów , ga n gsterów i fa szystó w ” , pieczętu jąc sw ój p o
tok o b e lg próbą zam achu na Burgibę. Jego jed y n y m skutkiem stało się w y k lu
czen ie ben Jusefa i je g o frakcji z s z e re g ó w Neo-D esturu, a p o tem nakaz ich
aresztowania, zakończony ucieczką g łó w n ego zainteresow anego do Kairu. Stam
tąd, p rzy poparciu Nasera, z w o len n icy Jusefa p ro w a d zili p rze z lata zaciekłą,
lecz nieskuteczną akcję w y w ro to w ą p rze c iw rzą d o w i w Tunisie.
N a jw ięk s zy m p ro b le m em M agh rebu b y ła je d n a k spraw a A lgierii. W p r z e
c iw ień stw ie do Tu n ezji i M aroka, kraj ten u w a ża n y b ył za część Francji i p o
z o s ta w a ł m o c n o z n ią z w ią z a n y go sp o d a rc zo . M ie js c o w i Fran cu zi (p o n a d
m ilio n ) m ie li silną rep rezen ta cję w kolejn ych rządach w P a ryżu i w e w szyst
kich p ra w ie partiach p o lityczn ych m e tro p o lii. W śród lu dn ości tej, dla której
Półn ocn a A fry k a była o jczyzn ą , p r ze w a ż a li - w b re w o b ie g o w y m o p in io m -
nie farm erzy, le c z za m ieszk a li w m iastach ro b o tn icy i drobn i urzędnicy.
R o zp o c zę ta w roku 1949 p rze z o rga n iza cję OS akcja terrorystyczn a z d ła
w io n a zosta ła dość ła tw o, je d n a k że z w y c ię s tw o w E gip cie 1952 roku ra d y
kalnych, an tyzach odn ich W oln ych O ficerów , d a ło algierskim spiskow com n ie
ocen ion ą b a zę o ra z w sparcie m a te ria ło w e i fin a n so w e. W roku 1952 d o K a
iru p rzy b y ł p rzy w ó d c a OS, A h m e d Ben Bella, a w e rb o w a n i p rze z n ie g o p rzy
egipskim poparciu o ch o tn ic y o tr z y m y w a li p rzeszk olen ie w o js k o w e w Iraku.
1 listop a d a 1954 roku ro zp o c zą ł p o w sta n ie zb ro jn e Fron t W y z w o le n ia N a ro
d o w e g o (F L N ), atakując na teren ie całej A lg ie r ii francuską ludność, a d m in i
strację i żandarm erię, a zw łaszcza tych muzułm anów, którzy znani byli z um iar
k o w a n yc h p o g lą d ó w p o lity c z n y c h . M im o n ie z b y t im p o n u ją c e g o p oczą tk u
( w p ierw szy m dniu w a lk i z g in ę ło sied em o s ó b ), w o jn a algierska n abierała
szybko rozm ach u d z ię k i n ie p rze rw a n e j p o m o c y egip sld ej ora z b e z w z g lę d n e
m u okru cień stw u FLN , chcącem u w ten sposób z g ó r y u n ie m o żliw ić ja k ik o l
w ie k kom prom is z P a ryżem . Francja, m im o m ilita rn eg o z a a n g a żo w a n ia w In-
203
dochinach, re a g o w a ła je d n o zn a c z n ie i ostro. 12 listopada 1954 roku p rem ier

M endes-France, skądinąd zn a n y z w o le n n ik ew aku acji W ietn a m u i Tu nezji,
ozn a jm ił w parlam encie, że trz y d ep artam en ty algierskie „są częścią R ep u
bliki Francuskiej (...), są n ie o d w o ła ln ie francuskie (...), ich secesja je s t nie
d o p o m y ś le n ia ” . J eg o p r a w ic o w y następca E d g a r Faure w o d p o w ie d z i na
m asakry lu dn ości eu ropejskiej u ciekł się do stanu w y ją tk o w e g o , d o ra źn ych
są d ó w i d ep orta cji. R ozkręcająca się spirala w z a je m n e g o terroru u n ie m o żli
w ia ła in tegrację i skłaniała n iezd ecyd ow a n ych A lg ie rc z y k ó w d o poparcia FLN,
co b y ło g łó w n y m cele m Frontu.
A c z k o lw ie k d zia ła n ia FLN nie b y ły w stanie za g ro zić w ła d z y francuskiej,
u d a ło im się u c z y n ić k w e s tię a lg ie rs k ą p r o b le m e m m ię d z y n a r o d o w y m .
W k w ietn iu 1955 roku o b s e rw a to rz y F L N w z ię li u d zia ł w kon feren cji w Ban-
dungu, która w y d a ła w ich sp ra w ie - ja k i M arok a o ra z Tu nezji - specjaln y
apel. P rob lem em - g łó w n ie p o d naciskiem L igi Pań stw Arabskich - za in tere
sow ała się te ż O N Z , czem u nie z d o ła ło w n ajm niejszej m ie rze za p o b iec d e
m on stracyjn e op u szczen ie sali ob ra d Z g ro m a d zen ia O g ó ln e g o p rze z m inistra
A n to in e ’a Pin aya. Z k o lei p rzy jęta 5 w rześn ia 1955 roku tzw. p la tfo rm a z So-
um m am , za p o w ia d a ją ca socjalistyczn y ch arakter p rzyszłej arabskiej A lg ie rii,
za p ew n iła ru ch o w i p oparcie M oskw y.
W sytuacji, g d y tajne ro k o w a n ia fran cu sko-algierskie w K a irze (m a rze c
1 95 6) za k oń czyły się fiaskiem w o b e c n iep rzejed n a n ia FLN , rząd G u y M o lle -
ta z d e c y d o w a ł się na w sp ó ln ą z B rytyjczykam i in w a z ję na Egipt, sądząc, że
o b a len ie reżim u N a sera o zn a cza ć te ż b ę d zie koniec a lgiersk ieg o pow stan ia.
O peracja, choć zw ycięsk a m ilitarn ie, zak oń czyła się je d n a k p o lityczn ą kata
strofą. W ojn a algierska w e s zła w ten sposób w stadium ch ron iczn e, p a ra liżu
ją c rzą d y IV R epu bliki i w y w o łu ją c d o d a tk o w y k o n flik t m ię d z y n im i a o b a
w ia ją c y m i się p o rzu cen ia algierskim i Francuzam i, k tó rz y czyn n ie z n ie w a ż y li
w iz y tu ją c e g o A lg ie r p rem iera M o lleta .
W p rze c iw ie ń s tw ie d o co ra z w y ra ź n ie js z e g o o d w ro tu Francji z A fry k i P ó ł
nocnej, trw a ły m b a stion em w p ły w ó w Zach odu w tym re gio n ie św iata w y d a
w a ło się Królestw o Libii. Los tego kraju rozstrzygnięty został w kw ietniu - maju
1949 roku, k ied y to, na pod sta w ie art. 23. traktatu p o k o jo w e g o z W łoch a m i
Z grom a d zen ie O gó ln e O N Z ro zp a tryw a ło problem byłych kolon ii Italii. Po o d
rzuceniu pom ysłu o d ręb n ego p o w iern ictw a nad Cyrenajką, Fezzan em i Trypo-
litanią, z d e c y d o w a n o w ó w c z a s o przyzn an iu n iep o d ległośc i Libii ja k o m on ar
chii, co stało się fa k tem w 1951 roku. K rólem został, stojący na c z e le rządu
ju ż o d c z e rw c a 1949 roku, M u h a m m ed Idris al-M a h d i al-Senussi. „W ielk i
Senussi” , ja k g o n azyw a n o, b y ł p o lity k iem k o n serw a tyw n y m i w y b itn ie p ro
zach odn im . M im o d a w n e g o p r ze w o d z e n ia partyza n tce p r z e c iw M u ssolin ie-
mu, to le ro w a ł obecn ość zasobnej, 300 -tysięczn ej m n iejszości w ło sk iej. T e ry
toriu m libijskie zosta ło u dostępn ion e w celach w o js k o w y ch n a jp ie rw B rytyj
czykom , a p o tem ( w m iarę ich w y co fy w a n ia się) A m erykan om , k tó rzy w zn ieśli
w p o b liżu Trypolisu p o tężn ą b a zę lo tn iczą W h eelu s Field.
204
58. CZARNA AFRYKA: ŚWIT NIEPODLEGŁOŚCI
58. CZARNA AFRYKA: ŚWIT NIEPODLEGŁOŚCI
W Czarnej A fry ce lata a pogeu m zim nej w o jn y przyn iosły p ew ien postęp w usa
m od zieln ia n iu się te ry to r ió w kolon ialn ych . S pośród posiadłości brytyjskich,
n ajdalej w tym kierunku zaszła A fry k a Zach odn ia. W 1951 roku na terenie
Z ło te g o W y b rze ża o d b y ły się w ybory, na p o d sta w ie nadan ej n ie w ie le w c z e ś
niej konstytucji, w których z w y c ię ż y ł p rzy tła czają co K o n w en t Partii L u d o w e j
(C P P ) u w ię z io n e g o K w am e Nkrum aha. Został on natychm iast z w o ln io n y i ob
ją ł fu nkcję prem iera, p r z e w o d z ą c je d n o c z e ś n ie p r zy g o to w a n iu ostateczn ej
„konstytucji n ie p o d le g ło ś c i” . Tę ostatnią p ro k la m o w a n o o stateczn ie 6 marca
1957 roku, choć w n ę trze kraju, zam ieszkane p rzez plem ion a A szanti, bezsku
tecznie d o m a ga ło się secesji. N o w e państw o n azw a n o G haną, o d je d n e g o ze
średn iow ieczn ych królestw afrykańskich. Sąsiednia olbrzym ia, w ielo etn iczn a
N ig e ria , otrzym ała w 1951 roku konstytucję czyniącą z niej fed era cję trzech
regionów , których ga b in ety („R a d y W yk o n a w cze” ) p o d le g a ły centralnej radzie
ministrów. W e w szystkich tych rządach ich w yb iera n i afrykańscy czło n k ow ie
p rzew a ża li ju ż liczebn ie nad m inistram i brytyjskim i. Po konferencji głów n ych
p rzy w ó d c ó w nigeryjskich w L on dyn ie w 1953 roku i w p ro w a d zen iu pew n ych
p op ra w ek d o konstytucji, w 1954 roku o d b yły się w ybory, w których na szcze
blu centralnym zw yciężyła N C N C N a m d iego A zikiw e. W zachodniej części kraju,
zdom inow anej przez Jarubów, w iększość zdobyła jed n a k za łożo n a w roku 1951
Grupa C zynu (A G ), której p r z e w o d z ił O b a fem i A w o lo w o ; na m u zu łm ań skiej
zaś p ó łn o c y w y g r a ł Kongres L u d o w y P ó łn o c y (N P C ), re p rezen tu ją c y lu d y
Hausa i Fulani. P o d z ia ły te z a p o w ia d a ły tru dn y start d la n ie p o d le g łe j N ig e
rii.
W A fry c e W sch odn iej n ajw ięk sze k ło p o ty spraw iła B rytyjczyk om re w o lta
M au-M au, w yb u ch ła w Kenii na początku 1952 roku. 20 p a źd ziern ik a p ro
k lam ow an o stan w yjątkow y, kierując p rze c iw rebeliantom , w śró d których lic z
ni b y li d a w n i ż o łn ie r z e a rm ii k o lo n ia ln e j, s iln y korpus d o w o d z o n y p rze z
gen. G e o rg e ’a Erskine’a. 8 k w ietn ia 1953 roku a reszto w a n y został J om o Ke-
nyatta, który, choć M au -M au u w a ża ło g o za boh a tera n a ro d o w eg o , n ie m iał
nic w s p ó ln e g o z a ntyeu ropejskim i antychrześcijańskim ruchem , ani z p o p e ł
n ian ym i p rze ze ń zbrodn iam i. G łó w n y m i o fia ra m i re b elia n tó w b yli n ie biali
farm erzy, których zg in ę ło o k oło 60, ale o d m a w ia ją c y w s p ó łd zia ła n ia czarn i
Afrykanie. O d w ró cen ie się od terrorystó w p lem ien ia Kikuju, sta n o w ią cego ich
n iem al w y łą czn ą b azę, brak poparcia ze stron y in nych p lem io n o ra z skutecz
ne, choć n ieraz brutaln e m e to d y Brytyjczyków , k tó rz y w specjalnych ob oza ch
in tern ow ali 20 tys. podejrzan ych , z a o w o c o w a ły pacyfikacją pow stan ia w 1955
roku. J ego ceną b y ło 13 tys. p o leg ły ch i p o m o rd o w a n ych . J edn o cześn ie je d
nak Lon d yn u ciekł się d o środ k ów p o lityczn ych , n ad ając k o lo n ii konstytucję.
W ysu nięta p rzez B rytyjczyk ó w w roku 1953 id ea p o w oła n ia Federacji A fr y
ki W sch odn iej, zro zu m ia n a została w B u gan d zie ja k o chęć p o d p o rzą d k o w a
nia te g o kraju b iałym osadnikom w Kenii. W ła d cę królestw a, kabakę M u tesę II
205
i je g o p lem ien n y parlam ent ( lukiko), ob u rzyły też plan y u stanow ienia ogó ln o -
u gan dyjskiego zgrom ad zen ia u sta w od a w czego, w czym w id zia n o próbę p o li
tyczn ej d egra d a cji Bugandy. W ybu ch ł konflikt, za k o ń czo n y d ep o rto w a n ie m
M u tesy II do Londynu w listopadzie 1953 roku, skąd jed n a k p o w ró cił w trium
fie ju ż d w a lata p ó źn iej. A c z k o lw ie k lukiko z g o d z iło się na m ia n o w a n ie s w e
g o p rze d sta w ic iela d o reprezen tacji całej U g a n d y , odrębność k rólestw a z o
stała za gw a ra n to w a n a . P o za B ugandą n atom iast w p ły w y z d o b y w a ł p o w s ta ły
w 1952 roku N a r o d o w y Kongres U ga n d y (U N C ), o tw a rcie m ó w ią c y o n iep o d
ległości. G ru p o w a ł on w y łą c z n ie A fryk a n ów , w p rze c iw ie ń s tw ie d o u tw o rz o
nej w 1955 roku w T an gan ice Z jed n o czo n ej Partii Tan gan ickiej (U T P ), m a ją
cej w ie lo ra s o w y charakter.
Plany federacyjne udało się natomiast - choć na krótko - zrealizow ać w 1953
roku z u działem R odezji P ołu d n iow ej oraz protek to ra tów R o d ezji Północnej
i Niasy. W kom petencji fed era ln ego rządu zn a la zły się obrona, finanse i p o lity
ka zagraniczna, je g o doktryną zaś stało się m ięd zyra so w e „partn erstw o” (p a rt-
nership), będące o gła d zo n ą w ersją p ołu dn iow oafryk ań skiego apartheidu. A c z
k o lw iek na 7,340 m in m ieszk a ń ców n o w e g o państw a biali stan ow ili tylko 249
tys. (z tego 170 tys. w R odezji P o łu d n iow ej), to w 3 5 -osob ow ym Z g ro m a d ze
niu Federalnym czarni A frykan ie m ieli tylko 6 przedstaw icieli. W 1956 roku
prem ierem Federacji Środkow oafrykańskiej został sir R o y W elen sky (z p o ch o
dzen ia litew ski Ż y d ), którego interpertacja „partn erstw a” była je s z c z e bliższa
aparth eidow i niż u je g o poprzednika, G o d fiey a H ugginsa.
W e francuskiej A fryce Zachodniej Senghor, tw órca partii BDS, zgłosił w 1953
roku w ra z z innym i dep u tow an ym i d o paryskiego parlam entu, projekt stw o
rzen ia Afrykańskiej R epubliki Federalnej, która uzyskałaby sa m odzieln ość
w ram ach U nii Francuskiej. W tym sam ym czasie g łó w n y ryw al Senghora, R D A
H ouphou eta-B oigny’ego, zerw a ła krótkotrw ałą w spółpracę z komunistam i, zbli
żając się d o um iarkow anej le w ic y francuskiej. M im o klęski indochińskiej, b ę
dącej kolejn ym ciosem dla prestiżu Paryża, żadna z tych partii nie w z y w a ła
jeszcze d o pełnej niepodległości. W e Francji zresztą ani o niej myślano, zaś przez
ustępstwa rozu m iano przyspieszenie pełnej integracji. 23 czerw ca 1956 roku
parlam ent IV Republiki n adał pełne p raw a w yb o rcze w szystkim o b yw a telom
U nii Francuskiej, znosząc p o d zia ł w y b o rc ó w na d w a kolegia.
W K o n g u B e lg ijs k im - p o z a p o w s ta n ie m p ie r w s z e g o u n iw e r s y te tu
w L eo p o ld v ille (1 9 5 4 r.) i z a ło ż e n ie m w 1950 roku p rze z Josepha Kasavubu
Z w ią zk u L u d ó w B a k o n go (A B A K O ), m a ją c e g o je d n o c z y ć o w o p o d z ie lo n e
m ię d z y trz y ró żn e k olon ie p lem ię - nie za szły żadn e istotn e zm iany. R ó w n ie
n iezm ien n ą p o lityk ę p ro w a d z iły w o b e c sw ych p osiadłości w ła d z e p o rtu g a l
skie. Z g o d n ie z p o p ra w k ą do konstytucji z 1951 roku, m ó w ią cą , iż P o rtu ga
lia je s t „je d n o lity m pań stw em i n arod em , g e o g ra fic z n ie ro zp ro szo n y m ” , re
żim S alazara k o n sek w en tn ie u trzym yw a ł, że żadn ych k o lo n ii n ie posiada.
Podkreślano za to brak dyskrym in acji rasow ej, w yn ik a ją cy z ró w n ych p ra w
dla w szystkich „osób c y w iliz o w a n y c h ” , czyli piśm iennych, płacących podatki
i znających portugalski. Jednakże w najw iększych posiadłościach, M o za m b ik u
206
59. AFRYKA POŁUDNIOWA: RZĄDY APARTHEIDU
i A n g o li, liczą cych w 1950 roku 5,78 m in i 4,1 4 m in m ieszkańców , liczb a

o w y ch assimilados w y n o s iła o d p o w ie d n io le d w ie 4353 i 30 039. B yło to po
części poch od n ą ża ło s n eg o stanu ośw iaty: w roku 1952 d o szkół m isyjnych
u częszczało w M ozam biku raptem 150 tys. afrykańskich uczniów, d o p a ń stw o
w y c h zaś 258 (sic/). W A n g o li liczb a ta w y n o s iła o g ó łe m 13,5 tys. Z te g o
p o w o d u rep rezen ta cja „ p r o w in c ji za m o rsk ich ” w p a rla m e n c ie w L iz b o n ie
w yn osiła 8 osób.
R eżim S a la za ro w sk i c z y n ił p ró b y o s ie d le n ia p ortu ga lsk ich w ie ś n ia k ó w
w M ozam biku , ok rzyk n iętym „D ru gą B ra zylią ” . Ich liczb a w 1955 roku w y
nosiła 55 tys. G łó w n y m je d n a k b o g a c tw e m kolonii, n ie liczą c z łó ż d ia m en
tó w w A n g o li, b y ły plan tacje k a w y i trzcin y cu krow ej. K on ieczn ą d o ich upra
w y siłę ro b o czą z a p ew n ia n o p o p rz e z pracę p rzym u sow ą.
59. AFRYKA POŁUDNIOWA: RZĄDY APARTHEIDU
W latach p ięćd ziesią tych apartheid, p rze z n iebiałych, a n g lo ję zy czn y ch m iesz

k a ń ców A fry k i P o łu d n io w ej w y m a w ia n y ja k apart-hate (c o w w o ln y m p r z e
kładzie oznacza: trzym aj ich osobno i n ie n a w id ź ), realizo w an y był z ZPA z ros
nącą konsekw en cją, w y ra ża ją cą w zro st w p ły w ó w Parii N a ro d o w e j. W roku
1956 rzą d o w i Johannesa Gerhardusa Strijdom a (zastąpił on M alana w 1954 r.)
udało się, d z ięk i zm ia n ie składu senatu, p o z b a w ić p ra w w y b o rc zy ch m ie sza
ną ra so w o lu dn ość Kraju P rzy lą d k o w e g o , która m o gła d o tą d gło so w a ć, choć
tylko na białych kan dydatów . W cześn iej, w 1954 roku z parlam en tu u sunięto
ostatnich trzech białych p rze d sta w ic ieli ludności afrykańskiej.
W yd a n e w latach 1950 i 1954 za rzą d zen ia o a p a rth eid zie tery to ria ln ym
( Ustawa o terytońach grup i Ustawa o przesiedleniu tubylców) p o zb a w iły dotych
czasow ych m iejsc zam ieszkania setld tysięcy osób, w tym 70 tys. całkow icie
zasym ilow anych i żyjących od stuleci obok białych sąsiadów, kolorow ych m iesz
kań ców Kraju P rzy lą d k o w e go (p o ch o d zili on i ze z w ią z k ó w kolon istów z w y tę
pionym i p o tem H o te n to ta m i). S ym b olem tzw. d rob n ego apartheidu stały się
tabliczki z napisam i „Slegs v ir Blankę” („tylk o dla białych” ) w id n ieją ce na środ
kach kom unikacji, w kinach, ław kach, urzędach i w ła ściw ie w szęd zie.
Zn aczn ie szk o d liw sza dla czarn ej lu dn ości ok a za ła się u ch w a lo n a w 1953
roku u staw a o szk o ln ictw ie Bantu. U zasadnian a sła w n ym zd a n ie m m inistra
spraw tu bylczych H en d rik a V erw oerd a : „ja k iż cel m a u czen ie d zieck a Bantu
m atem atyki, g d y n ie m o ż e je j o n o u żyć w p rak tyce?” , co fa ła su bw en cje pań
stw o w e dla szkół m isyjnych, w p ro w a d z a ją c na ich m iejsce szk o ln ictw o p a ń
s tw o w e , o p a rte n ie na d o ty c h c z a s o w y m ję z y k u a n g ielsk im , a le - w celu
utrudnienia m ło d z ie ż y aw ansu sp o łeczn eg o i u trw a len ia plem ien n ych p o d z ia
łó w - na sied m iu g łó w n y c h język a c h Bantu. J ed n ocześn ie liczb a u n iw ersyte
207
t ó w p rzezn a czon ych tylko dla białych (in n y m stu den tom za o fe ro w a n o o sob
ne k o le g ia ) w zro sła w latach 194 9 -1 9 5 1 z 4 d o 9.
O p ó r p rze c iw system o w i u tru dn ian y b ył p rze z w ie le represyjnych posta
n o w ie ń z la t 1 9 5 0 -1 9 5 6 , o tw a rtych sław n ą Ustawą o stłum ieniu k om un izm u ,
która ja k o ten ostatni określała w ie lo zn a c z n ie także „k a żd ą fo rm ę p o k rew n ą
tej d o k try n ie” . W y w o ła ła ona irytację ró w n ie ż zn aczn ej części białej lu d n o
ści, w id zą c e j w niej, nie b ez racji, staczanie się b ą d ź co b ą d ź p a rla m en ta rn e
go kraju w stronę autorytaryzm u. Jednakże u p rzy w ilejow a n e p o ło żen ie, chcąc
nie chcąc, w ią z a ło białych z rządem , tym bard ziej że gospodark a A fry k i P o
łu d n io w ej p rosp ero w ała coraz pom yślniej. W latach p ięć d ziesią tych zn a jd o
w a ła się tu p o ło w a s a m o ch o d ó w i a p a ra tó w telefo n iczn y ch ca łeg o kon tyn en
tu, a także n ajw ięk sze w św iecie zło ża złota, platyny, chrom u, w an adu , m an
gan u i andalu zytu . G łó w n y m b o g a c tw e m b y ły je d n a k diam enty.
ZPA b y ł o g ro m n y m p ro b le m em dla W ie lk ie j B rytanii, stojącej na c z e le
W spólnoty, której czło n k ostw o rząd w P retorii d z ie lił z pań stw am i m ającym i
w w ięk szości lu dność n iebiałą i p o tęp ia ją cym i apartheid. S p raw ą apartheidu
za jm o w a ło się też stale - i ciągle bezskuteczn ie - Z g ro m a d zen ie O gó ln e O N Z ,
p o czą tk o w o g łó w n ie na w n io sek In dii i Pakistanu, p o tem też co ra z lic z n ie j
szych n iep o d ległych pa ń stw afrykańskich. O sobn ym z a g a d n ien ie m stała się
kw estia A fry k i P o łu d n iow o -Z a ch od n iej, o d roku 1919 te ry to riu m m a n d a to
w e g o , za rzą d za n eg o p rze z ZPA. 11 lipca 1950 roku M ię d z y n a r o d o w y Trybu
nał S p ra w ied liw o ści p o tę p ił p ró b y ro zcią gn ięcia u sta w o d a w stw a p o łu d n io
w o a fryk a ń sk ieg o na to terytoriu m , które b y ły za k a m u flo w a n ym u siłow an iem
aneksji. N ie w yja śn ion o w sza k jed n o zn a czn ie , c z y w ła d z a P retorii nad tym
obszarem je s t p raw o m o cn a, c z y nie.
60. AUSTRALIA I NOWA ZELANDIA: POWSTANIE ANZUS
P o czą tek lat p ięć d ziesią tych w p o lity ce w e w n ę trz n e j A u stra lii u płynął pod
zn akiem zaostrzającej się ry w a liza cji p o m ię d z y Partią L iberaln ą i Partią N a
rod ow ą z jed n ej strony a Australijską Partią Pracy z drugiej. R zą d zą cy o d gru d
nia 1949 roku gabin et, k ie ro w a n y p rze z lid era lib e r a łó w R oberta G ordon a
M en ziesa , d y sp o n o w a ł w ięk szością je d y n ie w Izb ie R ep rezen tan tów , podczas
g d y w S enacie p r ze w a ż a li laburzyści. Ten stan rz e c z y p a ra liż o w a ł za ró w n o
poczyn a n ia rządu, ja k i działaln ość u sta w o d a w czą . Jedną z n ieliczn ych , j a
kie u dało się u ch w alić w tym okresie, była Ustawa o delegalizacji p a r tii k o
m unistycznej (1 9 p a źd ziern ik a 1950 r.), którą je d n a k w kilka m iesięcy p ó ź
niej Sąd N a jw y ż s z y u n ie w a ż n ił ja k o n ie z g o d n ą z konstytucją. S w o isty pat
p o lity c zn y został p rze rw a n y w 1952 roku, k ie d y to n o w e w y b o r y p a rla m en
tarne w zm o c n iły p o zycję rządzących lib era łó w i n arod ow ców , za p ew n ia ją c im
208
60. AUSTRALIA I NOWA ZELANDIA: POWSTANIE ANZUS
kontrolę nad o b iem a izb a m i parlam entu . U m o ż liw iło to p re m ie ro w i M en zie-

sow i skuteczne p rze p ro w a d ze n ie w ielu za m ierzeń i planów . S w o b o d a m a n ew
ru rządu stała się je s z c z e w iększa, g d y w ło n ie partii labu rzystow skiej u ja w
nił się głęb o k i konflikt. W roku 1955 do szło w niej d o p od zia łu , u p o d sta w
którego tk w ił stosunek d o kom u n izm u i bloku ra d zieck iego , w sku tek c ze g o
p o w sta ły d w a u gru p ow a n ia o o rien tacji socjalistyczn ej.
Okres b o om u go sp o d a rczego , trw a ją cy n iep rzerw a n ie d o czasu za k o ń cze
nia w ojny, za ła m a ł się w roku 1952. S padły w ó w c z a s g w a łto w n ie na rynkach
św ia tow ych cen y w ełny, co s p o w o d o w a ło d u ży d eficyt w b ilansie h a n d lo w ym
Australii. P o go rszen ie sytuacji gosp od a rczej zm u siło rzą d d o w p ro w a d z e n ia
o gra n iczeń im igracyjnych.
W p o lityce za gra n iczn ej A u stralia o p o w ia d a ła się z d e c y d o w a n ie po stro
nie bloku za ch o d n iego , stając się zresztą je g o w a żn y m segm en tem . B ardziej
je d n a k niż k w estie p o lityk i ś w ia to w ej, u w a g ę w ła d z w C an berze p rzyk u w ało
za ga d n ien ie b ezp ie czeń s tw a region u Pacyfiku. Stąd też A u stralia z z a d o w o
len iem p rzy jęła in icja tyw ę am erykańską, d otyczącą p o w o ła n ia sojuszu o b ro n
n ego pań stw Pacyfiku. 1 w rześn ia 1951 roku w San Francisco A ustralia, N o w a
Z elan dia i Stan y Z je d n o czo n e p o d p isa ły układ p o lity c z n o -w o js k o w y w spra
w ie b ezp ieczeń stw a Pacyfiku - A N Z U S , n azw a n y tak od p ierw szych liter n a zw
pań stw członkow skich. N a je g o m o cy trójka sygn atariu szy z o b o w ią z y w a ła się
do św ia d czen ia sobie p o m o c y w o js k o w ej w przypadku, g d y b y któreś z pań stw
stało się - ja k to u jęto - „o fia rą zb ro jn eg o ataku w re g io n ie Pacyfiku ” . Fak
tyczn ie je d n a k sens paktu sp row a d za ł się d o tego , iż w je g o ram ach A u stra
lia i N o w a Z elan d ia o tr z y m y w a ły am erykańskie gw a ra n cje b ezp ieczeń stw a .
A N Z U S za p oczą tk o w ał n ad er ścisłe w ię z y p o lityczn e i w o js k o w e Australii oraz
N o w e j Z elan d ii z USA.
Australia bard zo jed n o zn a czn ie i zd ecy d o w a n ie u dzielała poparcia Stanom
Z je d n o czo n y m p odczas w o jn y koreańskiej. W ysłała n a w e t na fron t k o n tyn
gent w ojskow y, k tó ry w a lc z y ł w ram ach Sił Zbrojnych O N Z .
W e w rześn iu 1954 roku Au stralia przystąpiła do szerszego sojuszu w o j
sk o w o-p olityczn eg o, ja k im b y ła - u tw o rzo n a ró w n ie ż z in ic ja ty w y U SA - O r
gan izacja Paktu Połu d n iow o-W sch od n iej A z ji (S E A T O ).
Au stralia starała się u trzym yw a ć ja k n ajlepsze kon takty z n iekom u n istycz
nym i krajam i A z ji Połu dn iow o-W schodn iej, co n ieb a w em stało się je d n y m z je j
P rio ry te tó w p o lityczn ych . W in teresu jącym nas okresie zn a czn ie p o le p s zy ły
Sl? je j stosunki z In d o n e zją , g d y ż u dało się obu p a ń stw o m w yja śn ić n iep o ro
zu m ien ia d o tyczą ce statusu za ch od n iej części N o w e j G w in ei.
Sporą aktyw n ość w y k a z y w a ła A u stralia w czasie kryzysu su eskiego 1956
roku. P rem ier M en zies p rze w o d n ic z y ł k o m ite to w i pięciu państw, k tó ry sta
w ia ł sobie za cel d o p ro w a d z e n ie d o p o ro zu m ien ia m ię d z y A n g lią i Francją
a Egiptem . Po fiasku tych działań Au stralia en ergiczn ie poparła brytyjsko-fran-
cuską akcję zbrojną, krytyku jąc za ra zem p o w ś c ią g liw ą p o lityk ę USA.
Stosunki australijsko-radzieckie znalazły się w całkow itym impasie. W kwiet-
niu 1953 roku w n astępstw ie tzw. a fe ry P etro w a A u stralia p o sta n o w iła w rę c z
209
ze rw a ć stosunki d y p lom a ty czn e z M oskw ą. D oszło do te g o po u ja w n ien iu ra

dzieck iej siatki szp ieg ow sk iej w A ustralii, której szefe m był sam am basador
Z S R R w tym kraju.
W latach 1 9 5 0 -1 9 5 6 sytuacja w e w n ę trz n a N o w e j Z e lan d ii b yła stabilna.
R zą d y sp ra w o w a ła Partia N a ro d o w a , a urząd prem iera p ia stow a ł je j p r z y w ó d
ca S id n ey H ollan d . Okres dobrej koniu n ktu ry p rze ży w a ła gospodark a n o w o
zelan d zk a.
W p o lityce za gra n iczn ej w ła d z e w W ellin g to n ie sta w ia ły na bliską w s p ó ł
pracę ze Stan am i Z je d n o czo n y m i, c z e g o w y r a z e m b y ło czło n k o stw o kraju
w A N Z U S i SEATO. Trad ycyjnie b a rd zo silne zw ią z k i łą c z y ły N o w ą Z elan d ię
z W ielk ą Brytanią.
61. BEZSILNOŚĆ ONZ
Lata p ięćd ziesią te, o tw a rte w o jn ą koreańską, stały się o stateczn ym , tra g ic z
n ym testem d o w o d z ą c y m bezsiln ości O N Z - instytucji, z którą w ią z a n o tyle
nad ziei. Szu m ne o św ia d czen ia Trum ana o p ierw szy m skutecznym , k o le k ty w
n ym p rze ciw sta w ien iu się agresji o k a za ły się złu d zen iem , g d y stało się ja s
ne, że tylko s z czeg ó ln a taktyka K rem la n ieu czestn iczen ia w p o sied zen ia ch
R a d y B ezp ieczeń stw a p o z w o liła na u życzen ie b a rw N a r o d ó w Z jed n o czo n ych
arm ii, broniącej Korei P o łu d n iow ej. Faktyczna bezkarność obu a gresorów z ro
ku 1950 ora z to, że je d y n ą osobą, której karierę p o lityczn ą kon flikt zru jn o
w a ł, b ył w ła śn ie d o w ó d c a w o js k O N Z , stało się sw o istym signum tem poris,
ja k n a jg o rzej w ró ż ą c y m w przyszłości.
S padkiem p o w o jn ie w Korei p o zosta ł problem , kto w ła ś c iw ie (T a jw a n czy
C h R L ) re p re z e n to w a ć p o w in ie n C h in y w R a d z ie B e zp ieczeń stw a . M ia ł on
o b cią żać N a ro d y Z je d n o czo n e p rze z następne d w a d zieścia lat. W k ró tce zaś
p o tem rok 1956 ukazał, że superm ocarstw a m o gą le k c e w a ż y ć n a w et R adę
B ezp ieczeń stw a . W e to ZS R R u n ie m o żliw iło w ó w c z a s ja k ą k o lw ie k akcję na
rzec z W ęgier, z d ru giej zaś stron y p o d w ó jn e w e to , z a ło ż o n e p rze z Francję
i W ielk ą B rytanię w czasie akcji sueskiej, n ie zd o ła ło uchronić ich od klęski,
w yn ik a ją cej z p o s ta w y M o s k w y i W aszyngton u .
W czasie kryzysu w ę g ie rs k ie g o p o stronie ZS R R stan ęły w O N Z w szystk ie
pań stw a arabskie. B yło to z a p o w ie d zią poparcia, ja k ie g o K rem lo w i u d z ie liły
późn iej - rzą d zo n e z w y k le p o dyktatorsku - byłe kraje kolon ialne, które m iały
ry c h ło o d m ie n ić o b lic z e O rg a n iz a c ji N a r o d ó w Z je d n o c z o n y c h . P r z e w a g a
pa ń stw d em ok ra tyczn ych na tym fo ru m staw ała się p rzeszłością.
210
62. KONFERENCJA W BANDUNGU
62. KONFERENCJA W BANDUNGU
Po stęp y d ek olo n iza cji, p o czu cie u pokorzen ia, ja k ie w śró d m łod ej in teligen cji
k ra jó w p ostkolon ialn ych p o zo sta w iła dyskrym in acja ra sow a o ra z chęć o d e
gran ia w ła sn ej roli p o lityczn ej w św iecie z d o m in o w a n y m p rze z d w a id e o lo
giczn e b lo k i - to w szystko le g ło u p o d sta w tzw. a fro a zjaty zm u , k tó reg o e fe k
tem m iał być ruch p a ń stw n ieza a n ga żow a n ych .
Pom ysł stw o rzen ia u gru p ow a n ia o b ejm u ją ceg o Trzeci Ś w ia t n a rod ził się
w s z c z y to w y m okresie zim n ej w o jn y w Indiach, które - z u w a g i na ro zm ia ry
i p osia d a n y prestiż - liczy ć m o g ły na p r z y w ó d z tw o . W stęp em d o n ie g o stała
się n arada p re m ie ró w tzw. gru p y C o lo m b o (B irm a, C ejlon , In die, In d o n ezja ,
Pakistan), p rze p ro w a d zo n a w sto licy C ejlon u w dniach 28 k w ietn ia - 2 m aja
1954 roku. N a w n io s e k In d o n e zji za d e c y d o w a n o w ó w c z a s o zw o ła n iu kon
feren cji a froazjatyckiej.
•kicie
Z a p o w ied zia n e spotkanie od b yło się w in don ezyjskim Bandungu w dniach 1 8 -

24 k w ietn ia 1955 roku z u d zia łem p ra w ie w szystkich (2 9 ) istn iejących w ó w
czas n iep o d leg ły ch pań stw A fry k i i A z ji. O becn i b yli ró w n ie ż p rze d sta w ic iele
n iesu w eren n ych je s z c z e państw: M aroka, A lg ie r ii i Tunezji, k o lo ro w e j lu d n o
ści Z w ią zk u P o łu d n io w e j A fry k i, a także arcybiskup M akarios z Cypru, a m e
rykański cza rn y kongresm an A d a m C layton P o w e ll i w ie lk i m u fti Jerozolim y.
Zaproszenie odrzu ciła, zd o m in ow a n a p rzez białych, Federacja Ś ro d k o w o a fry
kańska, natom iast w o g ó le nie otrzym a ł g o Izrael, p o ło żo n y dokładn ie na sty
ku A fry k i i A zji. R ów n ie znam ienne było zaproszen ie (n a w n io sek In d ii) ChRL
i DRW, p rzy pom in ięciu Tajw anu i Państw a W ietn a m sk iego Bao Daia.
Obrady, które stały się popisam i krasom ów stw a, z d o m in o w a ły kw estie li
kw idacji kolonializm u , w a lk i z dyskrym inacją rasow ą oraz sw oiście rozu m ia
na neutralność. Jednakże tendencjam i, których otw arcie nie głoszono, lecz które
oka za ły się zw ycięskie, stał się radykalizm społeczn y oraz sk ierow a n y p rze ciw
białym , a ściślej antyzach odn i rasizm . A czk o lw ie k n iek tórzy uczestnicy konfe-
rencj i , ja k sir John K otelaw ala z C ejlonu oraz p rzed sta w iciele Tajlandii i Turcji,
usiłowali zw rócić u w agę na kolon ializm i totalitaryzm radziecki, to jed n a k o g ó l
nie za triu m fow ał n iesform u łow a n y w yraźn ie, lecz odtąd stały, gro tes k o w y po-
gląd, że ekspansja ZSRR, jako p row a d zon a g łó w n ie drogą lą d o w ą , im p eria li
zm em nie jest. P o zw a la ło to pom in ąć nie tylko problem z a b o ró w Krem la, ale
1 np. spraw ę chińskiego pan ow a n ia nad Tybetem . R ok p óźn iej o w o c e m tej p o
staw y stała się różna m iara przykładana do anglo-francuskiej in terw en cji w Su-
ezie i radzieckiej na W ęgrzech , podjętej przez afroazjatycki b lo k w O N Z.
Za w ytyc zn ą dla sw ej p olityk i kon feren cja u znała regu łę Pań cza Siła (p ię ć
zasad p o k o jo w e g o w s p ó łż y c ia ), p rzy jętą rok w cześn iej p rze z p r e m ie r ó w In
211
dii i Chin - N ehru i Zhou Enlaia. Składały się na nią następujące zasady: w z a
je m n e p o sza n o w a n ie in tegra ln ości tery toria ln ej i su w erenn ości, n ieagresja,
n iein geren cja w sp ra w y w e w n ę trz n e , rów n ość i w za je m n o ść korzyści, p o k o
jo w e w sp ółistn ien ie. S tały się on e p o d sta w ą u ch w alon ej w Bandungu d ek la
racji. U zn a n o ją p o tem za punkt w yjścia p ó ź n ie js ze g o ruchu pa ń stw raczej
tylko z n a z w y n ieza a n ga żow a n ych .
C Z ĘŚĆ III
NIEPEWNA ODWILŻ
( 1957 - 1963 )
63. REPUBLIKA FEDERALNA NIEMIEC - TRIUMF I ZMIERZCH ADENAUERA
63. REPUBLIKA FEDERALNA NIEMIEC - TRIUMF I ZMIERZCH

ADENAUERA
W N ie m c z e c h Za ch od n ich o d d łu ż s z e g o czasu u trzy m y w a ła się p o m yśln a

koniunktura gospodarcza. D yn a m iczn ie ro z w ija ł się przem ysł, a to w a r y n ie
m ieckie ła tw o z n a jd o w a ły n a b y w c ó w na rynkach m ię d zy n a ro d o w y c h . Z ro
ku na rok rosła n a d w y żk a w b ilan sie h an d lo w ym . Z k o lei b e z ro b o c ie usta
w ic z n ie spadało, b y u schyłku lat p ięćd ziesią tych zejść p o n iżej 1% . Sytuacja
p o lityczn a w kraju b yła stabilna. Skuteczna p olityk a za gra n iczn a s p o w o d o
w ała, że R F N u gru n to w y w a ła sw oją p o zy cję p ełn o p ra w n e g o człon k a bloku
zach odn ich dem ok racji. 1 stycznia 1957 roku d o R F N p rzy łą c zo n e zosta ło
Z a g łęb ie Saary, co o p in ia pu bliczn a p rzy jęła z en tu zja zm em . 25 m arca 1957
roku N ie m c y Zach odn ie podpisały traktaty rzym skie, przystępując tym sam ym
do EW G i Euratom u. P o d jęta w k w ietn iu 1957 roku d ecyzja rzą d o w a , z e z w a
lająca na ro zm ies zc ze n ie w kraju am erykańskiej bron i a to m o w ej, scem en to-
w a ła zw ią z k i R F N z N A TO . W szystko to sp o w o d o w a ło , że n o to w a n ia spra
w u jących w ła d z ę partii chadeckich, tj. U nii C h rześcijańsko-D em okratyczn ej
(C D U ) i U nii Chrześcijańsko-Społecznej (C S U ), b y ły b ard zo w ysokie. R ó w n ież
kan clerz K onrad A d en a u er b ił w s zelk ie rekordy osobistej popu larn ości.
N ic za tem d z iw n e g o , że w y b o ry d o Bundestagu z 15 w rześn ia 1957 roku
d a ły CDU-CSU b e z w z g lę d n ą w iększość g ło s ó w (5 0 ,2 % ). Sytuacja taka w d z ie
jach p o w o jen n y ch N ie m ie c zd a rzyła się ja k d o tą d tylko je d e n raz. Ten fakt
d osk on a le z a te m o b ra zu je skalę p o p u la rn ości rz ą d z ą c e g o w ó w c z a s o b o zu
p o lityczn ego. S ocjaldem okratyczn a Partia N ie m ie c (S P D ) uzyskała 31 ,8 % g ło
sów, zaś W oln a Partia D em ok ra tyczn a (F D P ) - 7,7% .
24 p a źd ziern ik a 1957 roku A d en a u er u tw o rz y ł sw ój trzeci gabin et, w k tó
rym zasiadali p rze d s ta w ic ie le CDU, CSU ora z sp rzym ierzon ej z ch adecją n ie
w ielk iej Partii N ie m ieck ie j (D P ). 1 lipca 1960 roku d w a j m in istro w ie z ra m ie
nia DP przystą p ili d o CDU.
S ocjaldem okraci i lib era łow ie, w y cią g n ą w szy w n io sk i z d o tk liw ej porażki
w yborczej, przystąpili d o rew izji sw ych d o tych czasow ych p ro g ra m ó w i poszu
kiw ania n ow ych form u ł politycznych. Zjazd SPD, obradu jący w Bad G odesberg
w dniach 1 3 -1 5 listopada 1959 roku, dokonał radykalnych zm ian w p olityce
tej partii. Sw ą realizo w an ą d otąd politykę w e w n ę trzn ą socjaldem okraci uznali
za m ało tw órczą i skostniałą, natom iast politykę zagran iczną - za w ręcz b łęd
ną. O d tego m om en tu SPD tw ard o stanęła na gruncie p o w ią za n ia Republiki
Federalnej N iem iec z zachodnim i strukturami w ojskow ym i, politycznym i i gospo
darczymi, co w jeszcze n ieod ległej przeszłości w zb u d zało je j nieufność. W roku
1961 na sw ym kongresie na jedn ozn aczn ie prozachodnią opcję w polityce za
granicznej postaw iła też FDP Z rew id o w a w szy sw oje nastawienie, w o ln i d em o
kraci bez w ahania przyjęli o fertę koalicyjną Adenauera i w eszli d o rządu.
A d en a u er m ó g ł triu m fow ać. J ego polityka okazała się tak bard zo słuszna,
Ze z czasem n a w et konkurenci zm uszeni byli to przyznać. W y d a w a ło się, iż
215
CZĘŚĆ III. Niepewna odwilż (1957-1963)
pozycja kanclerza na dłu go pozostan ie n iezagrożon a. Tym czasem stało się in a

czej. A d en a u ero w i nie sprzyjało p o n o w n e narastanie napięcia m ię d zy Zach o
dem a ZS R R na tle statusu Berlina Zachodniego. 13 sierpnia 1961 roku w ła
dze N R D przystąpiły d o b u d o w y m uru berlińskiego, który d zielił Berlin na d w ie
części. M u r stał się w o g ó le sym bolicznym w y ra ze m pod zia łu N ie m iec i o zn a
czał kres m arzeń o zjedn oczen iu kraju. Cała spraw a osłabiła p o zycję A d en a u
era, stając się argum entem w rękach je g o opon en tów . Zarzucili oni b o w ie m
kan clerzow i p row a d zen ie jedn ostron n ej polityki, koncentrującej się w yłą czn ie
na odcinku zachodnim , p rzy jed n o czesn ym lek cew ażen iu polityki w sch odniej,
co u gru n tow ać m ia ło p o d zia ł N iem iec. A d en a u er nie u strzegł się też p e w n e g o
ta k tyczn ego błędu, b o w ie m zam iast w dniach kryzysu pojech ać d o Berlina,
p row a d ził nadal kam panię p rzed zbliżającym i się w yboram i.
P o m im o to, 17 w rz e ś n ia 1961 roku A d e n a u e r ra z je s z c z e p o p ro w a d z ił
sw o ją ch a d ecję d o w y b o rc z e g o zw y cięs tw a . Tym ra zem w s z a k ż e w y g ra n a
CD U -CSU nie b yła tak im pon u jąca ja k p op rzed n io . Partie ch adeckie u zyskały
4 5 ,3 % głosó w . U ja w n iło się w y r a ź n ie p rze su n ięc ie sy m p a tii p o lity c z n y c h
w y b o rc ó w na korzyść SPD, która o trzym a ła 3 6 ,2 % głosów , co sta n o w iło n aj
lep s zy ja k d o tą d rezu ltat w y b o rc zy tej partii. Bardzo d o b rze w y p a d li też w o l
ni dem ok raci, skupiając 12 , 8 % głosów .
Partie ch adeckie - n ie m ając absolutnej w ięk szo ści w Bundestagu - m o g ły
u tw o rzy ć rząd je d y n ie ze w sparciem FDP. W o ln i d em ok ra ci z g o d z ili się w ejść
w koalicję i za a k cep to w a ć A d en a u era ja k o kan clerza tylko p o d w aru n k iem ,
że ustąpi on w ciągu następnych d w ó ch lat. A d en a u er p rzy ją ł ten w aru nek,
choć n ie u czyn ił te g o z ochotą. FD P nie z g o d z iła się n atom iast k a te g o ry c z
nie, aby d o rządu w szed ł, spraw u jący od sześciu lat u rząd m inistra spraw
zagranicznych, H einrich v o n Brentano. Jego następcą został G erhard Schróder
z CDU.
C zw a rty ga b in et A d en a u era b ył w ię c ja k o ś c io w o ró żn y o d trzech w c z e ś
niejszych. P o zycja k a n clerza nie b yła w nim m ocna, nie m iał on s a m o d z ie l
ności i m usiał się liczyć z o p in ia m i innych polityków . Ta - ja k się m ia ło o k a
zać - trw a ją ca d w a lata kadencja w o g ó le nie n ależa ła d o n ajszczęśliw szych
i n ieco zepsu ła w iz e ru n e k p o lity c z n y A den au era.
O pozycja p rzeciw k o k a n clerzow i zaczęła narastać n aw et w ło n ie je g o w ła s
nej partii. G ru pie k rytyk ó w p rze w o d z ił, w y z n a c zo n y na p o lity c z n e g o spad
kobiercę A den a u era , L u d w ig Erhard. Z a częli o n i w y k a z y w a ć w y ra ź n e ozn aki
z n ie c ie rp liw ie n ia p o lity c z n ą d łu g o w ie c z n o ś c ią k a n clerza i n ie d w u zn a c z n ie
su gerow ali, że p o w in ie n ju ż, z racji p o d e s z łe g o w ieku , w y c o fa ć się z c zy n n e
g o życia p u b liczn ego. K ie d y w lip c u 1962 roku A d en a u er da ł d o z ro z u m ie
nia, iż w b r e w w c ze ś n ie js zy m u stalen iom ro z w a ż a d a lsze p o z o s ta w a n ie na
stan ow isku s z e fa rzą d u i n ie z a m ie rza z ło ż y ć d y m isji w roku n astępn ym ,
w z m o g ły się g ło s y k rytyczn e p o d je g o adresem . K a n clerzo w i za rzu con o ch o
ro b liw ą chęć sp ra w o w a n ia w ładzy, b e z liczen ia się z ok oliczn ościa m i, ora z
n ieu m iejętn ość w y c o fa n ia się z go d n ością w o d p o w ie d n im m om en cie.
216
64. AUSTRIA: TRUDNY ŻYWOT WIELKIEJ KOALICJI
W ybu ch ła p o d kon iec p a źd ziern ik a 1962 roku tzw. afera S p iegla o statecz
nie załam ała p o zycję kanclerza i w y w o ła ła ostry kryzys gabin etow y. T y go d n ik
„D er S p ie g e l” o p u b lik o w a ł artykuł krytyku jący p o lityk ę ob ron n ą rządu . Tekst
ten z a w ie ra ł ró w n ie ż n iep rzeb iera ją cą w słow ach, n eg a ty w n ą ocen ę o sob y
Franza Josefa Straussa, u rzęd u ją cego m inistra obrony. W o d p o w ie d z i, z in
spiracji A den au era i Straussa, a p rzy zu pełn ym pom in ięciu m inistra sp ra w ied
liw o ś c i W o lfg a n g a S ta m m b ergera z FDP, proku ratu ra fed era ln a z a rz ą d z iła
p olicyjn ą re w iz ję p o m ies zc ze ń tyg od n ik a ora z a reszto w a n ie za u ja w n ien ie
tajem n icy p a ń stw ow ej redaktora n aczeln ego i kilku w sp ó łp ra cow n ik ów pisma.
W y w o ła ło to obu rzen ie opinii publicznej, która uznała takie działania za rzecz
n iedopu szczaln ą w w arunkach pań stw a d em ok ra tyczn ego . 19 listopada 1962
roku m in istro w ie z FD P p o d a li się d o dym isji. P o cią g n ęło to za sobą u padek
c a łeg o gabinetu.
14 gru dnia 1962 roku p o w sta ł p ią ty ga b in et p o d w o d z ą A d en a u era . Od
początku je d n a k w ia d o m o było, iż to je g o ostatni rząd, k tó reg o kaden cja na
dodatek, w sku tek u zg o d n ie ń m ię d z y CDU-CSU a FDP, m iała u lec istotn em u
skróceniu. G d y w lu tym 1963 roku CD U p o n io sła p ora żk ę w w y b o ra c h d o
w ła d z m iejskich B erlin a Z a ch o d n ie g o , w s zy s c y o c z e k iw a li rych łej dym isji
kanclerza. W d w a m iesiące p ó źn iej A d en a u er za p o w ie d zia ł, że w p a ź d z ie r
niku 1963 roku ustąpi ze stanow iska. Tym ra zem d o trzy m a ł słow a. 15 p a ź
dziernika 1963 roku A d en a u er z ło ży ł dym isję p o 14 latach sp ra w o w a n ia u rzę
du kan clerza. K olejn ym szefe m rządu R F N został Erhard, k tó ry p r z e w o d z ił
ch adecko-liberaln ej koalicji.
O dejście K onrada A d en a u era za m yk ało p ew n ą epokę w d zieja ch R ep u b li
ki Federaln ej N ie m iec. B ył to okres m o zo ln e j o d b u d o w y kraju p o klęsce w o
jen n ej ora z w y p ra c o w y w a n ia m u ró w n o p ra w n e g o m iejsca w śró d n a ro d ó w
E uropy - ep ok a b u d o w y w N ie m czech Zach odn ich ustroju d em o k ra tyczn ego
1 pozysk iw a n ia p rze z to pań stw o zaufan ia św iata. Z zadań tych kan clerz A d e
nauer w y w ią z a ł się zn akom icie. Tak w ię c h istoryczn a ocen a je g o dokonań
p o lityczn ych musi w yp a ść na w skroś p o z y ty w n ie . I o cen y tej n ie zm ien i n a
w e t n iezbyt dobra końców ka je g o rządów . A d en a u er p rzeszed ł d o historii jako
je d e n z n ajw ybitn iejszych m ę ż ó w stanu p o w o jen n ej Europy, której też był je d
n ym z p o lityczn ych architektów.
64. AUSTRIA: TRUDNY ŻYWOT WIELKIEJ KOALICJI
4 stycznia 1957 roku zm arł p rezy d en t Austrii T h e o d o r Kórner. W w yb o ra ch

pow szechnych, p rzep ro w ad zo n ych 5 m aja 1957 roku, na k o lejn ego prezyden ta
w ybran o p rzed sta w iciela socjalistów A d o lfa Scharfa, k tóry w pokon an ym polu
p o zosta w ił kandydata ch adecji W o lfg a n g a Denka. Przegra n a w w yb o ra ch pre
217
zydenckich za ch w ia ła p o zycją szefa ch adecji i za ra zem ka n clerza Juliusa Ra-

aba, p rze ciw k o którem u p od n iosła się silna o p o zy cja w partii.
Tarcia w rz ą d z ie w ie lk ie j koalicji, sku piającym c h a d e k ó w i socjalistów ,
d o p ro w a d z iły d o skrócenia o rok kaden cji parlam entu. P rze d te rm in o w e w y
bory, d o których s zczeg ó ln ie parli socjaliści, sp o d ziew a ją c się s w e g o z w y c ię
stwa, o d b yły się 10 m aja 1959 roku. O bie w ielk ie partie u zyskały n iem al id en
tyczn e w yn ik i. M e a n d ry ordynacji w yb o rc ze j sp o w od ow a ły, że socjaliści, na
których g ło s o w a ło o 25 tys. w ięcej w yborców , otrzym a li w parlam en cie o je d
n o m iejsce m n iej n iż chadecy. Z u w a g i na b rak ja k ie jk o lw ie k a lte rn a ty w y
p o lityczn ej, ch a d ecy i socjaliści z n ó w m u sieli przystąpić d o k on stru ow an ia
w s p ó ln e g o rządu. 14 lipca 1959 roku p o w sta ł rząd, k tó reg o k a n clerzem z o
stał p o n o w n ie Raab, a teka w icek a n clerza p rzyp a d ła socjaliście Bruno Pitter-
m a n n ow i. W arto zw ró c ić u w a g ę na zm ian ę w resorcie sp ra w zagran iczn ych .
M in isterstw o to, o d lat k o n trolo w an e p rze z chadeków , p rze szło tera z w g e
stię socjalistów , a na je g o c z e le stanął Bruno Kreisky, polityk, którem u w r ó
ż o n o w ie lk ą karierę, co - ja k się p o tem o k a za ło - stało się faktem .
Tym czasem sp o ry m ię d z y ch adekam i a socjalistam i zy s k iw a ły co ra z w ię k
szą dynam ikę, w p ły w a ją c n eg a ty w n ie na fu n k cjo n o w an ie rządu, k tó ry c z ę
sto nie był w stanie p od ją ć w a żn yc h decyzji.
Ten stan rz e c z y skłon ił k a n clerza Raaba d o rezy gn a cji 11 k w ietn ia 1961
roku. Jego następcą został A lfons Gorbach, którego jed n a k na stanowisku szefa
rządu szybko zastąpił J o sef Klaus. Z m ia n y te n ie o sła b iły kon trow ersji m ię
d z y rzą d zą cym i partiam i.
25 lipca 1962 roku p arlam en t p o d ją ł d ec yzję o sw o im ro zw ią za n iu . W y
b o ry parlam en tarn e n astąpiły 18 listopada 1962 roku. Tym ra zem chadecja
zd o b y ła o p ięć m a n d a tó w w ię c e j niż socjaliści. Po trw a ją cych kilka m iesięcy
negocjacjach, w m arcu 1963 roku po w stał kolejn y rząd chadecko-socjalistycz-
n y p o d w o d z ą k a n clerza Gorbacha.
Z k o lei w y b o r y p rezyd en ck ie z 28 k w ietn ia 1963 roku p rzy n io sły z w y c ię
stw o d o tych cza so w ej g ło w ie państw a, socjaliście S ch a rfow i, k tó ry p okon ał
kan dydata chadecji, b y łe g o kan clerza Raaba.
Ż y cie p o lity c z n e kraju w następnych m iesiącach z d o m in o w a ł tzw . spór
habsburski. O tto H absburg, syn ostatn iego cesarza A u strii - Karola, o d p e w
n eg o ju ż czasu w y r a ż a ł w o lę p o w ro tu d o kraju. S przyjali tem u chadecy, zaś
socjaliści b yli m u z d e c y d o w a n ie p rze ciw n i. 6 c zerw c a 1963 roku partia so
cjalistyczn a, p r z y o p o r z e ch adecji, p rze fo rs o w a ła w p a rla m en c ie u ch w a łę,
która in terp retow a ła o b o w ią zu ją c e p ra w o ja k o b e z w z g lę d n y zakaz p o w ro tu
d o A u strii O tto H absburga. W okresie te g o sporu socjaliści n ie w yk lu c za li
n a w e t z e rw a n ia k o a licji z ch a d ecją i n a w ią za n ia w s p ó łp r a c y z p r a w ic o w ą
partią w o ln o ś c io w ą , d o c z e g o je d n a k o stateczn ie nie doszło.
W listo p a d zie 1959 roku A u stria przystąpiła d o E u ropejskiego S to w a rz y
szen ia W o ln e g o H a n d lu (E F T A ). Z za in tereso w a n iem i sym patią sp o glą d a ła
na in tegru ją ce się w ram ach Europejskiej W s p ó ln o ty G osp o d a rczej (E W G )
pań stw a europejskie. W czerw c u 1961 roku p a rla m en t u p o w a ż n ił rząd d o
218
65. WIELKA BRYTANIA - SZAROŚĆ OKRESU POSTIMPERIALNEGO
ro zp o częcia form aln ych n ego cja cji w spraw ie p rzystąpien ia A u strii d o EW G.
O ficjaln y w n io sek w tej spraw ie Austria skierow ała do Brukseli 5 grudnia 1961
roku. Już kilka dni p ó źn iej sta n o w czo p rze ciw k o tem u za p ro testo w a ł Z w ią
z e k R a d zieck i, k tó ry u znał, iż c z ło n k o s tw o A u strii w E W G je s t sp rzeczn e
z traktatem p a ń stw ow ym z roku 1955 oraz narusza w ieczystą neutralność tego
kraju. M o sk w a g ro z iła p o w a ż n y m i kon sekw en cjam i. W tej sytuacji rzą d au
striacki p orzu cił m yśl o przystąpien iu d o EW G, nie podejm u jąc rokow ań w tej
m aterii. W W ied n iu uznan o b o w ie m , że je s t to spraw a niosąca n ad m iern e
ry zyk o dla kraju.
65. WIELKA BRYTANIA - SZAROŚĆ OKRESU POSTIMPERIALNEGO
O peracja sueska (p a ź d z ie rn ik -lis to p a d 1956 r.) za k oń czyła się k o m p ro m ita

cją W ielk iej B rytanii. P o ło ży ła też raz na z a w s ze kres m a rze n io m o p o tęd ze,
która była ju ż w y łą c z n ie przeszłością. O sw o jen ie się z faktem , że W ielk a B ry
tania je s t i p o zosta n ie je d y n ie średniej w ielk o ści krajem eu ropejskim , n ie zaś
centrum o g ó ln o ś w ia to w e g o im p eriu m , b y ło z a ró w n o dla an gielskiej e lity p o
lityczn ej, ja k i szerokich rzesz o p in ii pu bliczn ej rzeczą trudną, ale w s za k k o
nieczną. D alsze trw a n ie w im p eria ln ej ilu zji m o g ło z a o w o c o w a ć w y łą c z n ie
k olejn ym i - na w z ó r a fery sueskiej - n ieszczęściam i. Z a częto w ię c zm ien ia ć
kurs p olityk i kraju i p rzy sto s o w y w a ć ją d o n ow ych w arunków , w yzn a cza n ych
p rzez okres postim perialny.
A u torytet prem iera A n th o n y ’e g o Edena został zu pełn ie zd ru zgo ta n y w na
stępstw ie fiaska akcji sueskiej. Eden, p o w szech n ie krytykow any, 9 styczn ia
1957 roku z ło ż y ł dym isję, p o d a ją c ch orob ę ja k o fo rm a ln y p o w ó d sw ej re zy
gnacji. J ego następcą na stanow isku szefa rządu i lid era Partii K o n s erw a ty w
nej je s z c z e te g o sa m ego d n ia został d o ty c h c za s o w y m in ister skarbu H a ro ld
M acm illan .
W ob liczu grożą cej k ra jo w i in flacji, ga b in et M a cm illan a sk on cen trow a ł się
na kw estiach fin a n so w ych i gosp od a rczych . P o czą tk o w o rząd, stosując p o li
tykę b o d ź c ó w ek o n om iczn ych , starał się p o b u d zić ro z w ó j n iektórych g a łę zi
gospodarki. G d y n ie d a ło to p o żą d a n y ch rezu ltatów , sięgn ą ł p o środki d efła-
cyjn e, które z a k ła d a ły m .in. z w ię k s z e n ie k o n troli fisk aln ej, p o d w y ż s z e n ie
Podatku o d kupna o ra z zred u k ow a n ie su bsydiów ż y w n o śc io w y c h . Posu n ię
cia te o k a za ły się tra fn e i n ieb a w em p rzy n io sły zd e c y d o w a n ą p o p ra w ę sytu-
acJi gosp od a rczej. Istotn ie w zro sła produkcja, p rze zn a czo n a z a ró w n o na p o
trzeb y rynku w e w n ę tr z n e g o , ja k i na eksport. To w szystk o sp rzyja ło p o d n ie
sieniu się sto p y ż y c io w e j. Popu larn ości rz ą d o w i M a cm illan a przysp a rza ła też
spokojna i rz e c z o w a p o lityk a zagra n iczn a , którą p o w szech n ie o cen ia n o ja k o
dob rze służącą in teresom kraju.
219
W y b o ry parlam en tarn e, które o d b y ły się 8 p a źd ziern ik a 1959 roku, za

k o ń czy ły się za tem w ie lk im zw y c ię s tw e m rządzących konserw atystów . U z y
skali on i aż 365 m iejsc w Izb ie G m in, podczas g d y labu rzystom p rzy p a d ło
tylko 258 m an datów . C a łk ow itą klęskę pon ieśli lib era ło w ie, k tó rzy w y w a l
czyli z a le d w ie 6 m andatów .
Druga kadencja M acm illan a przypadła jed n a k na okres załam ania go sp o
darki brytyjskiej, co m ocno pok rzyżow a ło plany rządow i. O kazało się, że w cześ
niej p rzed sięw zięte środki nie za p ew n iły trw ałych rezu lta tów i p o p ra w iły sy
tuację jed y n ie przejściow o. Słabsza niż w innych krajach w ydajn ość brytyjskich
pracow ników , p rzy jedn oczesn ych ich w ysokich zarobkach, sp o w od ow a ła , że
to w a ry p och odzące z te g o kraju staw ały się coraz m niej konkurencyjne na ryn
kach św iatow ych. P rób y ogran iczen ia w zrostu za rob k ów n ap otyk ały protesty
społeczne. W tej sytuacji w ie le przedsiębiorstw ogran iczało produkcję, co pro
w a d z iło do w zrostu bezrobocia. Załam ał się też bilans p łatn iczy kraju i bardzo
osłabła pozycja funta szterlinga. M im o rozlicznych w ysiłków , rzą d o w i tym ra
zem nie udało się o d w ró cić niekorzystnych zjawisk.
A u torytet rządu został p o w a żn ie n a d w erężo n y w w yn iku tzw. a fery m in i
stra Profum o. O tóż w m arcu 1963 roku na św iatło dzien n e w yp łyn ą ł romans
łą c z ą c y m in istra w o jn y Johna P ro fu m o z lu ksu sow ą prostytu tką C h ristin e
Keeler. Spraw a szybko w yk roczyła p o za w ą te k o b y c za jo w y i przybrała charak
ter a fery polityczn ej o dalekosiężnych konsekw encjach. O kazało się b o w iem ,
że Christine K eeler łą czyły także intym ne stosunki z je d n y m z d y p lo m a tó w ra
dzieckich akredytowanych w Londynie. Zachodziła obaw a, iż m ogła ona przeka
zyw ać Rosjanom najściślejsze tajem nice państw ow e, o których podobn o o p o w ia
dał jej Profum o. 4 czerw ca 1963 roku minister Profu m o podał się do dymisji.
18 p a źd ziern ik a 1963 roku, ze w z g lę d u na z ły stan zd ro w ia , rezygn a cję
z ło ż y ł p rem ier M a cm illa n . N o w y m s z e fe m b ry ty js k ie g o rzą d u zo s ta ł A le c
D ou glas-H om e. N o to w a n ia k o n serw a tystó w g w a łto w n ie spadały, w w yn iku
c z e g o p o w sta ł gru nt d o zm ia n y p olityczn ej. Stała się on a fa k tem z ch w ilą
zw y cięs tw a Partii P racy w w yb o ra ch parlam entarn ych w 1964 roku.
W roku 1957 W ie lk a Brytania nie przystąpiła d o Europejskiej W sp ó ln o ty
G ospodarczej (E W G ), o b a w ia ją c się, iż czło n k ostw o w tej - zakładającej d a
leko idącą in tegra cję p o n a d n a ro d o w ą - orga n iza cji m o że z a g ro z ić su w eren
ności kraju. W roku 1959 w e s zła d o E u ropejskiego S to w a rzyszen ia W o ln e g o
Handlu (E F TA ), które p rze w id y w a ło znacznie luźniejszą niż w przypadku EW G
fo rm u łę w sp ó łd zia ła n ia m ię d z y pań stw am i człon k ow sk im i. O bserw u jąc j e d
nak że d yn a m iczn e p o stęp y EW G , L o n d y n d o szed ł d o w niosku , iż n ieprzystą-
p ien ie d o niej b y ło b łęd em . 9 sierpnia 1961 roku rząd M a cm illan a z ło ż y ł fo r
m a ln y w n io sek w sp ra w ie przystąpien ia W ie lk ie j B rytanii d o EW G . W n io sek
ten je d n a k w 1963 roku został ro z p a trz o n y o d m o w n ie , g łó w n ie na skutek
sp rzeciw u Francji.
Po p r z e jś c io w y m p o g o rs z e n iu - s p o w o d o w a n y m z d y s ta n s o w a n ie m się
W aszyngton u o d in te rw en cji w strefie Kanału Sueskiego - stosunki brytyjsko-
-am erykańskie szybko w ró c iły d o n orm y i b y ły bardzo bliskie. W grudniu 1962
220
67. FRANCJA - CZAS DE GAULLE’A
roku p rem ier M a cm illa n i p rezyd en t U S A John F. K en n ed y p o d p isa li na W y

spach Baham a p o ro z u m ie n ie w o js k o w e , które p r z e w id y w a ło p rze k a za n ie
p rze z Stany Z je d n o czo n e W ie lk ie j B rytanii p o cisk ó w ra k ieto w ych „P o la ris” .
G abin et M acm illan a, zdając sobie spraw ę z n ieu chron n ości p ro ce só w de-
kolon izacyjn ych , nie b lo k o w a ł d ą żeń n iep o d legło śc io w yc h w koloniach. W la
tach 1 9 6 0 -1 9 6 3 , p rzy w y d a tn y m w sparciu ze stron y Lon dyn u , n iep o d legło ść
p ro k la m o w a ło w ie le brytyjskich kolon ii.
66. IRLANDIA: DOMINACJA FIANNA FAIL
P rze ło m lat p ięć d ziesią tych i sześćdziesiątych to czas n iek w estio n o w a n ej d o

m inacji partii Fianna Fail na irlan dzkiej scenie p olityczn ej. U gru p o w a n ie to
w y ra źn ie w y g ra ło w y b o r y p arlam en tarn e w m arcu 1957 roku, za p ew n ia ją c
sobie absolutną w ięk szość m iejsc w pa rla m en cie (7 8 na 1 4 7 ). N ajsiln iejsza
partia op ozy cyjn a , Fine Gael, uzyskała 40 m an datów . P rzy w ó d c a Fianna Fail
E am on D e V alera stanął na c z e le rządu. 17 c z e rw c a 1959 roku D e Valera
w yb ra n y został na prezyden ta Republiki Irlandii, a z w o ln io n e p rzez n iego sta
now isko prem iera p rzyp a d ło d otych czasow em u m in istrow i przem ysłu i h and
lu - S ea n o w i Lem assow i. Pod w o d z ą Lem assa Fianna F a il z w y c ię ż y ła w w y
borach parlam en tarn ych w roku 1961 i uzyskała na k o lejn e 4 lata m an dat
do sp ra w o w a n ia sa m o d zieln ych rządów .
P om im o en ergicznych w ysiłk ó w w ła d z, sytuacja gospodarcza Irlandii w cią ż
p rze d sta w ia ła się źle. P a n o w a ło o lb rz y m ie b e z ro b o c ie i c ią g le rósł d e fic y t
w handlu za gra n iczn ym .
W p o lity c e za gra n iczn ej Irla n d ia stała na gru n cie neu tralności, ch ociaż
coraz siln iejsze zw ią z k i łą c z y ły ją ze Stanam i Z je d n o czo n y m i. Bliskie stosun
ki am erykańsko-irlandzkie u gru n tow ała je s z c z e spektakularna w iz y ta w Irlan
dii w 1963 roku prezyden ta U SA Johna F. K en n ed y’ego, w y w o d z ą c e g o się z ro
d zin y o irlan dzkich korzeniach.
W roku 1961 Irla n d ia p o d jęła starania o p rzystą p ien ie d o EW G . W ysiłki
te nie za k oń czyły się je d n a k p o w o d z e n ie m .
21 m aja 1957 roku upadł rzą d socjalisty G uy M o lleta , g d y ż p a rla m en t o b a lił

go, nie g o d zą c się na p ro p o n o w a n e p rze ze ń d o d a tk o w e p o d a tk i na p o k rycie
k o sztów w o jn y w A lg ie rii. 11 cz e rw c a 1957 roku p o w sta ł rząd p o d w o d z ą
221
m ło d e g o radykała M a u rice’a Bourges’a-M a u n ou ry’ego, z u d zia łem ra d y k a łó w

i socjalistów. G dy gabin et ten p rze d ło ży ł plan przyznan ia A lg ie rii au tonom ii
i ustanowienia w niej lokalnego parlamentu, Zgrom adzen ie N a rod o w e 30 w rz e
śnia 1957 roku usunęło go, uchw alając w o tu m nieufności. Po d łu gim kryzysie
k o lejn y radykał, Felix G aillard, u tw o rz y ł rząd, w k tó reg o skład - o b o k ra d y
k a łó w i socja listów - w e s z li także k a tolicy ora z n ie za le żn i (k o n s erw a tyści).
8 lu tego 1958 roku lo tn ic tw o francuskie z b o m b a rd o w a ło m iasteczk o Sa-
k iet Sidi Ju sef w Tunezji, p o n ie w a ż u w aża ło , że m ieszczą się ta m b a z y a l
gierskich partyzan tów . W n alocie z g in ę ło 69 osób. R zą d G aillarda od cią ł się
o d całej sprawy, stw ierd za ją c, iż d o k o n a ło się to b e z je g o w ie d z y i zgody.
N ie m n iej je d n a k daleki b ył od p otęp ien ia akcji. D ążące d o za ch o w a n ia p o
p raw n ych stosu nków z krajam i arabskim i S tan y Z je d n o czo n e i W ielk a B ryta
nia, w y w a r ły silną presję na Francję, aby w y c o fa ła ona sw e w ojsk a z Tunezji,
z w y ją tk ie m je d y n ie b a z y w B izercie. P re z y d e n t U S A D w ig h t E is e n h o w e r
w sw ym liście d o prem iera G aillarda z 11 kw ietn ia 1958 roku d o m a ga ł się od
Paryża ustępstw oraz w sp ółp racy z A m erykan am i i Brytyjczykam i. Gaillard na
dobrą spraw ę nie w ied zia ł, co m a zrobić, a w e Francji z każdym dn iem nara
stał zam ęt i m n o ży ły się n iepokoje. 15 kw ietn ia 1958 roku gabin et Gaillarda
został o b a lon y przez Zgrom adzen ie N a rod o w e, które u znało g o n iezd oln ym do
obrony francuskiego interesu n arod ow eg o. Bardzo za k tyw izo w a ł się o b ó z fran
cuskiej prawicy, którem u p rzew o d zili G eorges Bidault i Jacąues Soustelle. Rzucił
on hasło „w alki o A lg ie rię francuską za w szelk ą cen ę i aż do końca” .
12 m aja 1958 roku Z g ro m a d zen ie N a ro d o w e p o w o ła ło rząd P ierre’a Pflim -
lina, człon k a k a tolic k iego Ruchu R ep u b lik a ń sk o-L u d ow ego ( M R P ) . P o za ch a
dekam i, w ga b in ecie tym re p rezen tow a n e b y ły także ró żn e gru p y radykałów ,
n ieza leżn i oraz socjaliści. Tym czasem 13 m aja 1958 roku, zn iech ęcen i d o rzą
du p o w s ta łe g o w P a ry żu , ja k o „rzą d u re zy g n a c ji” , sta cjo n u ją cy w A lg ie r ii
w o js k o w i francuscy, w sp iera n i p rze z tam tejszych Francuzów, u tw o rz y li K o
m itet O calen ia P u b liczn ego z ge n era łem sp a d o ch ro n ia rzy Jacques’em Massu
na czele. K o m itet ten o g ło s ił p rze jęcie w ła d z y nad A lg ierią . Był to o tw a rty
bunt. N ie b a w e m rebelię p o p a rł g łó w n o d o w o d z ą c y w o js k francuskich w A l
gie rii - ge n era ł Raul Salan. W ojsk ow i pu czyści z A lg ie r ii w e z w a li g en era ła
Charles’a de G a u lle’a d o p o w o ła n ia „rzą d u u w o ln io n e g o od d o m in a cji stron
nictw, k tó ry za ch o w a A lg ie r ię ja k o in tegra ln ą część F ran cji” . J ed n ocześn ie
p r z y g o to w a li on i op era cję „R ezu rekcja” , która zakładała zrzu cen ie na P aryż
s p a d o c h ro n ia rzy i o p a n o w a n ie k lu c z o w y c h in stytu cji w ła d zy . P o z o s ta ją c y
w w ięk szo ści p o d w p ły w a m i s o cja listó w i kom u n istów , m ie szk a ń cy sto licy
Francji sposobili się d o odparcia ataku zb u n to w a n eg o w ojska. Francja stan ę
ła w o b liczu w o jn y d o m o w ej.
C z o ło w i p o lity c y IV Republiki, w tym ró w n ie ż p rezyd en t Rene Coty, u zn a
li, że de G aulle je s t istotn ie je d y n ą osobą m ogą cą o p a n o w a ć sytuację i p r z e
ciw d zia ła ć w o js k o w em u za m a ch o w i stanu. P ow stała paradoksaln a sytuacja
- o b ie stron y konfliktu u w a ż a ły g o za s w o je g o c z ło w ie k a i z j e g o osob ą w ią
z a ły sw e n ad zieje. G en erał p o tra fił to doskonale w yk orzystać. J eg o czas n ad
222
67. FRANCJA - CZAS DE GAULLE’A j
szed ł p o n o w n ie . D o b ie g ło końca „p rzejście pu styni” , ja k sam de G aułłe n a z y

w a ł okres 12 lat sp ęd zon ych w o d erw a n iu od a k ty w n eg o życia p o lity c z n e g o
na sw oistej em igra cji w e w n ę trz n e j. 15 m aja 1958 roku ge n era ł w y r a z ił g o to
w o ś ć p rzejęcia w ładzy, ale za ra zem od rzu ca ł m o ż liw o ś ć w ystą p ien ia p rzed
Z g ro m a d zen iem N a ro d o w y m z p ro g ra m em s w eg o rządu, czym m a n ifesto w a ł
sw oją w ro g o ś ć w o b e c pan u jącego w e Francji - ja k p o w ia d a ł - „re żim u par
tii” . J edn ocześn ie de G aulle nie o p o w ia d a ł się po żadnej ze stron konfliktu,
głoszą c sła w etn e zd a n ie: „N ie n a le żę d o n ik og o i n a le żę d o w szystk ich ” .
W obliczu rozprzestrzeniającej się rebelii - 24 m aja objęła ona Korsykę -
popieran y przez parlam ent gabinet Pflim lina w yk a zyw a ł kom pletną bezradność.
28 m aja 1958 roku rząd z ło ży ł dym isję. W Paryżu sp o d ziew a n o się w każdej
ch w ili p rzew rotu w o js k o w e g o bądź też desantu zbu ntow anych o d d z ia łó w sta
cjonujących w A lg ie rii i na Korsyce. Prezyden t C oty skierow ał d o parlam entu
orędzie, w którym stw ierdzał, że „Francja znajdu je się na k ra w ęd zi w o jn y d o
m o w e j” , i in form o w ał, iż poprosił „n ajzn am ien itszego z F ran cu zów o u tw o rz e
nie rządu ocalenia n a ro d o w eg o ” . Jednocześnie C oty w y ra ża ł go to w o ść natych
m ia sto w ego ustąpienia ze stanowiska, g d y b y p o ja w iła się taka potrzeba.
D e G aulle ostateczn ie zd e c y d o w a ł się stanąć na czele rządu i u biegać o in
w estytu rę w parla m en cie, ale tym ra zem w ysu n ą ł d w a w aru nki. D o m a ga ł się
m ia n o w icie w y p o sa żen ia je g o rządu na p ó ł roku w n a d zw y cza jn e p e łn o m o c
n ictw a o ra z u zyskania p rze z ten rzą d p ra w a d o o p ra co w a n ia n o w e j konsty
tucji Francji. W arunki te zostały natychm iast spełnione. W tej sytuacji 1 c z e rw
ca 1958 roku, po uzyskaniu poparcia w Z g ro m a d zen iu N a r o d o w y m (z a 329
głosów , p rze ciw k o 2 2 4 ), po w stał rząd ocalenia n a ro d o w eg o , k iero w a n y p rzez
Charles’a de G a u lle’a. W je g o skład w e s z li zn an i politycy, rep rezen tu jący ró ż
ne fo rm acje p o lity czn e - m .in. socjalista G u y M o llet, k a tolik Pierre P flim lin ,
konserw atysta A n to in e P in a y i p r a w ic o w y gaullista Jacąues Soustelle. W rzą
d zie zn a la zł się ró w n ie ż w y b itn y pisarz o le w ic o w y c h sym patiach - A n d re
M alraux, k tó ry o b ją ł tekę m inistra kultury.
N atychm iast p o w y b o rz e de G aulle pojech ał do zbu n tow an ej A lg ierii, g d zie
w itan o g o entuzjastycznie, w id zą c w nim gw aran ta u trzym ania tego kraju p rzy
Francji. Co b y ło je d n a k w ie lc e sym p tom a tyczn e, ge n era ł n ig d y n ie o p o w ie
dział się - n aw et pośrednio - za ideą „A lg ie r ii francuskiej” . Z czasem rebelian
ci zrozu m ieli, że de G aulle nie stoi p o ich stronie. N a razie w sza k że doszło do
uspokojenia sytuacji, a w ojska francuskie w A lg ie rii po staremu z a c z ę ły w a l
czyć z m ie jsco w y m i pow stań cam i.
P rio ry te to w y m cele m de G au lle’a stało się w y p o s a ż e n ie p o g rą żo n e j w k ry
zysie Francji w n o w y ustrój polityczn y, p rzy n o szą cy silną w ła d z ę w y k o n a w
czą. Prace nad konstytucją - k tórym i k ie ro w a ł m in ister s p ra w ie d liw o śc i M i
chel D ebrś, je d e n z n ajb liższych w s p ó łp ra c o w n ik ó w gen era ła - p o s tę p o w a ły
bardzo szybko i ju ż 28 w rześn ia 1958 roku projek t konstytucji został p o d d a
ny referendu m , w k tó rym sp o łec ze ń stw o p rzy jęło g o o lb rzym ią w ięk szością
g ło s ó w (1 7 ,6 m in za, tylko 4,6 m in p r z e c iw ). W ten sposób n a ro d ziła się
V Republika Francuska, stanow iąca spełnienie p o g lą d ó w u strojow ych de Gaul-
223
le ’a, k tó ry za w s ze m a rzył o zb u d o w a n iu system u p o lity c z n e g o p o w ścią g a ją

cego absolu tyzm parlam entarny, o gra n icza jącego rolę partii polityczn ych oraz
p rzy zn a ją ceg o p rze w a g ę w ła d z y w y k o n a w czej, w obręb ie której fu nkcjonu je
siln y u rząd prezyden ta.
Konstytucja V Republiki uczyniła z prezyden ta n ajw ażniejszą instytucję sys
tem u w ła d z y i p rzeobraziła g o w sw oistego „republikańskiego m onarchę” . Była
to konsekw encja p o g lą d ó w de G aulle’a, k tóry w szefie państw a - a nie w par
lam encie - w id zia ł piastuna władzy. G łow a państwa pozostaw ać m iała na sw ym
u rzęd zie bard zo długo, b o aż 7 lat. Co w ięcej, jed n a osoba m ogła zasiadać na
tym stanowisku w ie le kadencji, gd yż nie b yło w tym zakresie żadnych o g ra n i
czeń. P rezyd en t b ył g łó w n o d o w o d z ą c y m sił zbrojn ych i rep rezen ta n tem pań
stw a w stosunkach m iędzyn arodow ych. Obronność i polityka zagraniczna stały
się d om en a m i za strzeżo n ym i dla g ło w y państw a. P rezyd en t p o w o ły w a ł pre
m iera i d ec yzji tej nie musiał z nikim konsultow ać. P rze w o d n ic z y ł R a d zie M i
nistrów. C zło n k o w ie rządu je d n a k - w o d ró żn ien iu od prezyd en ta - pon osić
m ieli o d p o w ie d zia ln o ś ć p o lityczn ą p rze d Z g ro m a d zen iem N a ro d o w y m . P re
zyd e n t d y sp o n o w a ł p ra w e m ro zw ią za n ia Z g ro m a d zen ie N a ro d o w e g o . D ruga
izb a parlam entu, o n ader ogran iczon ych u praw nieniach, Senat, stała się n ie
ro zw iązyw a ln a . S ze f państw a m iał ró w n ie ż p raw o zw racać się bezpośredn io
do społeczeństw a, zarządzając referendum . W m om en cie za grożen ia państwa
prezyden t p rzejm o w a ł w ła d zę niem al nieograniczoną, podejm ując - ja k p o w ia
dała konstytucja - „w szelkie środki w ym a g a n e p rzez okoliczn ości” . Konstytu
cja V Republiki w zm o cn iła pon adto rząd, szczególn ie zaś je g o szefa - p rem ie
ra, k tó ry staje się p o p rezyden cie drugą osobą w państwie. W zm ocn ien iu w ła
d z y w yk o n aw czej tow a rzy szyło osłabienie p o zycji parlam entu. Został on o gra
n iczon y w funkcjach kontroli polityczn ej, u staw odaw stw ie i n a w et je g o p roce
du ry w ew n ę trzn e p o d leg a ć m ia ły ocen ie R a d y Konstytucyjnej.
O b o k zm ia n y konstytucji de G aulle p rze p ro w a d ził reform ę p ra w a w y b o r
czeg o, w p ro w a d z a ją c g ło s o w a n ie w ięk szo ścio w e, co osła b iło rolę p a rtii p o li
tycznych. W p rze d d z ie ń rozpisan ych na listopad 1958 roku w y b o r ó w p a rla
m entarn ych ge n era ł p o w o ła ł d o życia n ow ą fo rm ację ga u llistow sk ą - U n ię
na rzecz N o w e j R epu bliki (U N R ). W w yb o ra ch zd o b yła ona 2 8 ,1 % głosów ,
okazu jąc się najsilniejszym u gru p ow an iem , co b yło następnym - p o w yn ikach
referen du m kon stytu cyjn ego - ś w ia d ectw em du żej p opu larn ości d e G a u lle’a
w społeczeństw ie francuskim. Kolejne m iejsca przyp a d ły kom unistom (2 0 ,5 % ),
n ieza le żn y m (1 8 ,5 % ), socjalistom (1 3 ,8 % ) i ra d yk a łom (5 ,7 % ).
21 gru dnia 1958 roku ge n era ł d e G aulle został w y b ra n y na prezyd en ta .
W yb o ru d o k o n a ło k o legiu m elektorskie, liczą ce ok. 80 tys. członków . T w o
rzyli g o tzw. „o b yw a tele k w a lifik o w a n i”, tj. lu d zie piastujący na różnych szcze
b lach w ła d z y fu n k cje p u b liczn e p o c h o d z ą c e z w y b o ró w . W roku 1962 na
w n io s e k d e G a u lle’a rozpisan o referendu m , które z a d e c y d o w a ło o zm ia n ie
trybu w yła n ia n ia p rezyden ta. O dtąd u rząd ten b ył o b sa d za n y w w yn ik u w y
b o ró w p o w szech n ych .
224
Po o b jęciu p rze z de G a u lle’a stanow iska p rezyden ta, d ru gim p rem ierem
V R epubliki został M ich el D ebre. P o zo sta w a ł on na c z e le rządu do k w ietn ia
1962 roku. W m aju 1962 roku de G aulle p o w ie rz y ł funkcję p rem iera Geor-
ges’o w i P om pid ou . G d y 5 p a źd ziern ik a 1962 roku Z g ro m a d zen ie N a ro d o w e
u ch w a liło w o b e c rządu P o m p id ou w o tu m nieufności, p rezyden t de G aulle za
re a g o w a ł natychm iast i pokazał, że nie b ęd zie to le ro w a ł ja k ich k o lw ie k za ch o
w a ń zd ra d za ją cych chęć p o w ro tu d o p a rtyjn ia ctw a w ła ś c iw e g o IV R ep u b li
ce. R o z w ią z a ł m ia n o w ic ie Z g ro m a d zen ie N a ro d o w e , w y z n a c za ją c na 18 li
stopada 1962 roku datę n ow yc h w y b o r ó w parlam entarn ych. P rzy n io sły one
zn a czą cy w z ro s t w p ły w ó w je g o pa rtii U N R , która zd o b y ła aż 2 29 m a n d a tó w
w 4 6 5 -o so b o w ym Z g ro m a d zen iu N a ro d o w y m . Taki w y n ik u m o ż liw ił g e n e ra
ło w i u trzym ać u w ła d z y rząd prem iera Pom pid ou .
G en erał de G au lle szybko i sp ra w n ie u porał się z za ga d n ien ia m i instytu
cjon a ln ym i i reform ą pań stw a. P o zo sta w a ła w sza k że d o za ła tw ie n ia je s z c z e
je d n a k lu czo w a spraw a - kw estia algierska. W p o czą tk o w y m okresie sp ra w o
w a n ia w ła d z y de G au lle n ie p o d ją ł żadnych rozstrzygających d e c y zji w tej
kw estii. Chyba n ie b a rd zo w ie d z ia ł, co p o w in ie n zrobić. P o p e w n y m czasie
jed n a k , g d y u św ia d om ił sobie skalę antyfran cu skiego p o w sta n ia w A lg ie rii,
z d e c y d o w a ł się na n ego cja cje z p o w sta ń czym F ron tem W y z w o le n ia N a ro d o
w e g o (F L N ). W lip c u 1960 roku ro z p o c z ę ły się ro z m o w y m ię d z y w ła d z a m i
francu skim i a FLN . N ie b a w e m te ż zw o le n n ic y „A lg ie r ii fran cu skiej” o k rzyk
n ęli gen era ła zdrajcą.
W k w ietn iu 1961 roku gru pa w ojs k o w y ch , k iero w a n a p rze z g e n e r a łó w
R a u la S ala n a i E d m o n d a J ou h au da, u tw o r z y ła O rg a n iz a c ję Tajn ej A r m ii
(O A S ). S p isk ow cy p o sta w ili sobie d w a cele - u trzym an ie A lg ie r ii p rzy Fran
cji o ra z z a b icie de G a u lle’a. W cią gu lat 196 1/196 2 g e n e ra ł o śm io k ro tn ie
w y s z e d ł b e z szw anku z o rg a n izo w a n y ch na je g o ż y cie zam ach ów . W k w ie t
niu 1961 roku zb u n to w a n i w o js k o w i p o d ję li w A lg ie r ii kolejn ą próbę puczu.
De G aulle sięgnął w ó w c z a s p o n ad zw yczajn e u praw n ienia konstytucyjne p rzy
słu gujące p re z y d e n to w i i z d o ła ł o p a n o w a ć sytuację. N a w io s n ę 1962 roku
w ięk szość c z o ło w y c h p r z y w ó d c ó w O AS aresztow an o, co b y ło ró w n o zn a czn e
z ro zb iciem tej organ izacji.
18 m arca 1962 roku w E vian w S zw a jca rii p rze d sta w ic iele rzą d u fran cu
skiego i p o w s ta ń c ó w algierskich p o d p isa li układ, k tó ry p rzyn o sił p rze rw a n ie
dzia ła ń zbrojnych i za p o w ia d a ł n iep o d ległość A lg ie rii, p o u p rzed n im p rze p ro
w a d z e n iu re fe re n d ó w w tej sp ra w ie z a ró w n o w A lg ie r ii, ja k i w e Fran cji.
U czestn icy tych g ło s o w a ń w y p o w ie d z ie li się za n iep o d leg ło śc ią b yłej kolon ii.
3 lipca 1962 roku d e G au lle w im ien iu Francji o fic ja ln ie u zn ał n ie p o d le g łe
pań stw o algierskie.
G en era ł w o g ó le ro z w ią z a ł francuski p rob lem kolon ialny. W roku 1960
z a rz ą d z ił p rzy z n a n ie n ie p o d le g ło ś c i w s z y s tk im fran cu sk im p o s ia d ło ś c io m
w C zarnej A fry c e . Z a ło ż y ł też W sp ó ln o tę Francuską ( C om m un aute Franęaise')
- o rg a n iza c ję m ię d z y n a ro d o w ą , w ram ach której n ie p o d le g łe ju ż pań stw a
u trz y m y w a ły ścisłe z w ią z k i z b yłą m e tro p o lią . Francja, słu żąc tym k rajom
225
| CZĘŚĆ III. Niepewna odwilż (1957-1963)
p o m o c ą g o s p o d a rc z ą i w o js k o w ą , z je d n y w a ła s o b ie z a p le c z e p o lity c z n e
w św iecie.
Po przejęciu w ła d z y w 1958 roku de Gaułle pozostał w ie m y sw ej zasadni
czej id ei p olityczn ej, którą za w s ze b yła b u d o w a „w ielk iej Francji” . Z a b iega ł
0 to, aby Francja stała się św ia to w y m m ocarstw em . M o ca rstw o w o ść zaś - ja k
tw ie rd z ił - za p ew n ić m o ż e je d y n ie o d p o w ie d n ia siła m ilitarn a. Szybko za in i
c jo w a ł p rog ra m stw orzen ia francuskich sił nuklearnych (Force de Frappe). Już
w roku 1960 Francja p rze p ro w a d ziła na Saharze p ierw szą ek sp lozję a to m o
w ą , stając się tym sam ym posiadaczką bron i nuklearnej.
D e G aulle nie d op u szcza ł m yśli, że Francja m o ż e kiedyś zn a leźć się w ta
kiej sytuacji, iż b ę d zie m usiała respektow ać d ec yzje fo rm u ło w a n e p rze z obce
centra p o lityczn e. D la teg o też p rze ciw sta w ia ł się n ad m iern ej in tegra cji Euro
p y Zach odn iej i p ro p o n o w a ł a ltern a ty w n y p rogra m „E u rop y o jczy zn ” .
Z w ie lk ą en ergią d ą ży ł do p ojed n a n ia Francji z N iem ca m i. S ądził, że p r z e
łam an ie w za je m n e j n ieu fności sta n ow i w a ru n ek w stęp n y d o za p ro w a d ze n ia
w Europie trw a łe g o pokoju. Z n a k o m itego partnera d o realizacji tych p la n ó w
zn a la zł w osob ie kan clerza R F N K onrada A d en a u era . 22 styczn ia 1963 roku
obaj p rz y w ó d c y p o d p isa li w Paryżu traktat o w sp ó łp ra c y francusko-niem iec-
kiej (tzw . traktat elizejsk i). P rze w id y w a ł on regularne konsultacje w celu usta
len ia w sp ó ln ej p olityk i s z e fó w rządów , m in istró w sp ra w za gra n iczn ych o ra z
s z e fó w s zta b ó w sił zbrojn ych obu państw.
Stosunki rzą d zo n ej p rze z d e G a u lle’a Francji ze Stanam i Z je d n o czo n y m i
1 W ielk ą B rytanią p o z o s ta w a ły ch łodne. G en erał n ig d y n ie lu bił A nglosasów .
W styczniu 1963 roku Francja za b lok ow a ła przystąpien ie W ielk iej Brytanii do
EW G.
68. BENELUKS: BLASKI I CIENIE NORMALNOŚCI
W B e lg ii 2 c zerw c a 1958 roku w w yn ik u p o ra żk i w y b o rc ze j so cja listów ustą

p ił tw o r z o n y p rze z nich rzą d p o d w o d z ą A c h ille ’a va n A ckera. N o w y ga b in et
p o w o ła ł lid e r zw ycięsk iej Partii S połeczno-C h rześcijańskiej (P S C ) G aston Ey-
skens. Po kilku m iesiącach (listopad 1958 r.) rząd Eyskensa u legł rekonstrukcji,
g d y ż p o przystąpien iu d oń lib e ra łó w stał się rzą d em koalicyjn ym . Po następ
nych w y b o ra ch parlam en tarn ych w m arcu 1961 roku p o w sta ł rzą d chadec-
ko-socjalistyczny, k tó reg o p rem ierem został T h e o d o re L efevre.
6 listo p a d a 1958 roku p rze d sta w ic iele trzech n ajw ięk szych p a rtii - cha
decy, socjaliści i lib e ra ło w ie - z a w a rli tzw. „pakt szk o ln y” , k tó ry w res zc ie r o z
w ią z y w a ł o d w ie c z n y w B elgii spór o kształt szkolnictw a. Pakt ten p r z e w id y
w a ł, iż z a ró w n o w szkołach pu bliczn ych , ja k i p ro w a d zo n y c h p rze z Kościół
226
68. BENELUKS: BLASKI I CIENIE NORMALNOŚCI
nauka b ę d zie b ezp ła tn a i w sp iera n a p rze z pań stw o. R o d zice u zyskali s w o b o

dę w y b o ru szkoły dla sw ych dzieci.
W iosn ą 1959 roku z n ó w w centrum u w agi zn alazł się b y ły król L eo p o ld III,
który p o abdykacji za m ieszk iw a ł w pałacu w Laeken. O skarżono g o o w y w ie
ranie n iedopu szczaln ej presji na poczyn ania sw eg o syna, króla Baudouina I.
Laicko z o rie n to w a n e j o p in ii pu bliczn ej nie p o d o b a ło się ró w n ie ż to, że L e
o p o ld sk łon ił s w e g o d r u g ie g o syna, księcia A lb erta , d o z a w a rcia z w ią zk u
m a łżeń sk iego w W atykanie, a nie w Brukseli.
P o w a żn y m p ro b le m em dla B elgii stała się spraw a Konga, g d z ie w stycz
niu 1959 roku w yb u ch ły g w a łto w n e dem onstracje n iep o d legło śc io w e. N a p ięta
sytuacja u trz y m y w a ła się p r z e z ca ły rok i n ie u sp ok oiła je j n a w e t w iz y ta
w Kongu w grudniu 1959 roku króla Baudouina I. O statecznie w styczniu 1960
roku p odczas obradu jącej w Brukseli k o n feren cji o k rą g łe g o stołu p r z e d s ta w i
c iele B e lg ii i K on ga o s ią g n ę li p o ro z u m ie n ie w sp ra w ie n ie p o d le g ło ś c i a fry
kańskiej k o lon ii. W ślad za ty m i u sta len ia m i 30 c z e r w c a 1960 roku K o n g o
p ro k la m o w a ło n iep o d leg ło ść . Z a cięta ry w a liz a c ja o w ła d z ę m ię d z y z w a ś n io
n ym i p o lity k a m i a p ro w in c ja m i z a o w o c o w a ła , trw a ją c y m i kilka lat w tym
kraju, n iep o k oja m i i k o n flik tam i zbrojn ym i.
W początk ach la t sześćdziesiątych ze szczeg ó ln ą siłą o d e z w a ł się spór j ę
zyk o w y m ię d zy Flam andam i a W alonam i. S pór ten starały się za ła go d zić liczne
u staw y ję z y k o w e u ch w a lo n e w okresie 1 9 6 1 -1 9 6 3 . U stalały o n e je d n o ję z y c z -
ność F la n d rii i W a lo n ii o ra z d w u języczn o ś ć Brukseli.
W gru dniu 1958 roku w H o la n d ii u padł rząd socjalisty W. Dreesa, k tó ry
od 10 lat s p ra w o w a ł fu nkcję prem iera, p r z e w o d z ą c ró żn o ro d n ym koalicjom .
W w yb o ra ch parlam en tarn ych 1959 i 1963 roku p ie rw s z e m iejsce p rzy p a d ło
K a tolick iej Partii L u d o w e j, zaś d ru g ie - Partii Pracy. O ba te u g ru p o w a n ia
w y ra źn ie zd ys ta n so w a ły p o zo sta łe fo rm acje - lib e r a łó w i d w ie p a rtie p ro te
stanckie (P a rtię A n tyrew o lu cyjn ą i U nię H istoryczn ych C h rześcijan ). A b y m óc
u tw orzyć rząd, k a tolicy m usieli nakłonić m n iejsze partie d o w spółpracy. W la
tach 1 9 5 9 -1 9 6 3 H o la n d ią rzą d ziła koalicja, obejm u jąca katolików , liberałów ,
a n ty rew o lu c jo n istó w i h istoryczn ych chrześcijan, a na je j c z e le stał p rem ier
de Q u ay z K atolickiej Partii L u d ow ej.
D epresja ek o n om iczn a la t 1 9 5 7 -1 9 5 8 p o ło ży ła kres d o tych cza so w ej har
m on ijnej w s p ó łp ra c y rzą d zą cej w L u k se m b u rg u koalicji, skupiającej ch a d e
k ó w i socjalistów . O b ie partie z a c z ę ły głosić o d m ien n e p ro g ra m y gosp od a r
cze i społeczne, co źle w p ły w a ło na kondycję rządu. Kryzys p o lityczn y osią
gnął apogeu m w grudniu 1958 roku, k ied y to ro zw ią za n o parlam ent. W y b o ry
z lu tego 1959 roku przyn iosły b a rd zo d o b ry rezultat liberałom . W rezultacie
to oni w ra z z ch adekam i p o w o ła li n o w y gabinet, k tó rego p rem ierem został
Pierre W erner. W rz ą d z ie tym n ie zn a la zł się, piastu jący n ie p rz e rw a n ie od
33 lat tekę m inistra spraw za gran iczn ych , Joseph Bech, b ę d ą c y też szefe m
rządu w latach 1 9 5 3 -1 9 5 8 .
227
Orientacja k ra jó w Beneluksu na arenie m ię d zyn a ro d o w ej p o zosta w a ła n ie

zm ien n a. W y zn a cza ł ją z je d n e j stron y kurs atlantycki, p rze ja w ia ją c y się z a
a n g a żo w a n iem w N ATO , z dru giej zaś - a k tyw n e w sp iera n ie w szelk ich p ro
c e s ó w in te g r a c ji e u ro p e js k ie j. B e lg ia , H o la n d ia i L u k sem b u rg p o d p is a ły
25 m arca 1957 roku traktaty rzym skie p o w ołu ją ce do życia Europejską W spól
n otę G ospodarczą (E W G ) ora z Europejską W sp óln otę E nergii A to m o w e j (E u
ra to m ). W pracach p r z y g o to w a w c z y c h , w io d ą c y c h d o u s ta n o w ie n ia obu
w sp ó ln o t, don iosłą rolę o d e g ra ły prace kom isji ekspertów, na której czele stał
m in ister sp ra w zagra n iczn ych B elgii Pau l-H en ri Spaak. Kraje Beneluksu ju ż
od w ie lu lat z g ła sza ły w n io sk i w sp ra w ie zb u d o w a n ia w s p ó ln e g o rynku eu
ropejskiego, tak w ię c p o w stan ie E W G i Euratom u p o w ita ły z d u żym z a d o w o
len iem . Ich p a rla m en ty ra ty fik o w a ły traktaty rzym skie o lb rzym ią w iększością
głosów . W y ra z e m u znan ia w k ła d u Beneluksu w d z ie ło in tegra cji eu ropejskiej
b y ło w yb ra n ie sto licy B elgii, Brukseli, na sied zib ę EW G . Z czasem Bruksela
za c zę ła o d g r y w a ć ro lę n iefo rm a ln ej sto licy Europy. W 1966 roku ró w n ie ż
K w a tera G łó w n a N A T O została p rzen iesion a z W aszyn gton u d o Brukseli.
P o w sta n ie E W G i E u ratom u d o sta rczyło k rajo m B enelu ksu im p u lsu d o
d a lszeg o p o g łę b ien ia w z a je m n e j w sp ó łp ra c y w ram ach istn iejącej od 1948
roku U nii Beneluksu. 3 lu tego 1958 roku B elgia, H o lan d ia i Lu ksem bu rg -
p o łą czo n e ju ż unią celn ą - p o d p isa ły w H a d ze traktat o u sta n ow ien iu unii
go sp o d a rczej Beneluksu. P r z e w id y w a ł on p rak tyczn ie zn ie sien ie w szelk ich
b a rier w p rze p ły w ie lu d zi, k a p ita łó w i to w a ró w m ię d z y trzem a pań stw am i.
D o szło też d o u jed n olicen ia ich u sta w o d a w stw a go sp o d a rczego , a n ad to kra
je te u m o w y go sp o d a rcze z pań stw am i trzecim i m ia ły za w ie ra ć nie w e w ła s
nym im ieniu , le c z w im ien iu U nii Beneluksu.
69. WŁOCHY - NA UTARTYCH ŚCIEŻKACH
W latach 1 9 5 7 -1 9 6 3 w e W ło s ze c h w c ią ż w y s tę p o w a ły w szystk ie ty p o w e dla

p o w o je n n e j p o lityk i w tym kraju zjaw iska, ja k niestałość rządów , p rze w le k łe
k ryzysy g a b in e to w e i ostra ry w a liza cja m ię d z y partiam i. P o m im o tych per
turbacji, gosp od a rk a w ło sk a n adal ro zw ija ła się b a rd zo pom yśln ie. S zybko
rósł d o ch ó d n a r o d o w y i u staw iczn ie p od n osiła się stopa ż y c io w a m ieszk a ń
ców. N a stą p ił g w a łto w n y w z ro s t lic z b y lu dności w m iastach, dokąd w p o szu
kiw an iu pracy u d a w a li się m ieszk a ń cy w si. W latach 1 9 5 8 -1 9 6 3 ze w s i d o
m iast p rze n io sło się aż 1,4 m in lu dzi.
6 m aja 1957 roku upadł - dość d łu g o u trzym u ją cy się u w ła d z y ja k na
w aru n k i w ło sk ie, b o d w a lata - rzą d A n to n io S egn iego . P o 10 dn iach św ia tło
d zien n e u jrza ł n astępny rząd, tym ra zem b ył to je d n o p a rty jn y ga b in et ch a
decki, z p rem ierem A d o n e Z o lim na czele. Z z a ło żen ia m ia ł o n być rzą d em
228
p rze jścio w y m , a je g o g łó w n y m cele m p o zo sta w a ło a d m in istrow a n ie krajem

do - za p o w ie d zia n y c h na p o ło w ę 1958 roku - w y b o r ó w p ow szech n ych . Za
w o tu m zau fan ia dla rzą d u Z o li g ło s o w a li w pa rla m en cie ró w n ie ż m on arch i
ści i n eofaszyści, co stało się dlań w ie lc e k ło p o tliw e , a n a w e t w z b u d z iło sp o
re em o cje w ło n ie sam ej Chrześcijańskiej D em okracji (D C ).
Za rz ą d ó w p rem iera Z o li w yb u ch ła głośn a „sp ra w a biskupa P ra to ” , która
d łu go b u lw ers o w a ła o p in ię pu bliczn ą i rzu ciła cień na b a rd zo dobre d o tej
p o ry stosunki m ię d z y p a ń stw em a K o ścio łem katolickim . O tó ż biskup P iero
Fiord elli, zw ierzch n ik d iec ezji Prato, określił m ia n em „pu b liczn ych g rz e s z n i
k ó w i k on k u b in ów ” parę m łod ych lu d zi, k tó rz y z a w a rli ślub cyw ilny. Biskup
F iord elli z oskarżen ia o z n ie sła w ien ie stanął p rze d sądem w e Florencji, k tó ry
u zn ał g o w in n y m i n ak azał m u za p ła tę g r z y w n y w w ysok ości 40 tys. lirów.
Była to kara sym boliczn a, ale n ie o nią tu szło. R o z g o rz a ł n ie z w y k le o stry
kon flikt m ię d z y laicką opin ią pu bliczn ą a św ia tem katolickim , g ro żą cy n ie
b ezp ie czn y m i im plikacjam i p o lityczn ym i. Papież Pius X II o b ło ży ł u czestn iczą
cych w p rocesie s ę d z ió w ekskom uniką. P o roku sąd a p ela cy jn y a n u lo w a ł w y
rok, uznając, że sądy p a ń stw o w e są n iekom peten tne w te g o rodzaju sprawach.
Istotne p rze w a rto ścio w a n ia z a c h o d z iły w obręb ie w ło sk iej lew icy. B ru tal
ne z d ła w ie n ie p rze z w ojsk a ra d zieck ie rew o lu cji w ęgie rsk ie j (p a ź d z ie m ik - li-
stopad 1956 r.) o d b iło się w e W ło s ze ch szerokim ech em . Socjaliści, k tó rzy
ju ż o d p e w n e g o czasu p o szu k iw ali n o w ej fo rm u ły p olityczn ej, p o c z ę li w y r a ź
nie dystan sow ać się od kom unistów , m im o iż ró w n ie ż ci ostatni p o tę p ili d z ia
łan ia M oskw y. Socjaliści coraz w y ra ź n ie j z a c z ę li staw iać na w sp ó łp ra c ę z z a
ch o w a w czy m i socjaldem okratam i, co w p ersp ek tyw ie o tw ie ra ło b y p rze d nim i
m o ż liw o ś ć w ejścia do o b o zu rzą d o w e g o .
W y b o ry p a rla m en ta rn e o d b y ły się 2 5 -2 6 m aja 1958 roku. P o p rzed ziła je
zacięta debata, p o n ie w a ż każda z partii chciała w m aksym alnie w yra zisty spo
sób za p rezen to w a ć w ła sn e o b lic ze id e o w o -p o lity c zn e . W yn ik i n ie sta n o w iły
n iespodzian ki, p o tw ierd za ją c, iż w ło sk i elek to ra t je s t stały w sw ych p rze k o
naniach. G o d n y p odkreślen ia był w zro st w p ły w ó w Chrześcijańskiej D em ok ra
cji. U zyskała ona b o w ie m 4 2 ,4 % głosów , p rzycią ga ją c o 1,7 m in w y b o rc ó w
w ięcej niż p rzed pięciom a laty. Kom uniści - p o m im o w y ra ź n e g o kryzysu, w ja
kim się zn a le ź li na skutek n iesprzyjających im w y d a r z e ń za gra n iczn ych - z a
ch o w a li sw ój stan posiadan ia i skupili 2 2 ,7 % głosów . Istotną p rogresję o d n o
to w a li socjaliści (1 4 ,2 % ), k tó rz y sw ój d o b ry rezu ltat u zn ali za p o tw ie rd z e n ie
słuszności n o w e j lin ii p o lityczn ej partii. O 0 ,5 % g ło s ó w p o p ra w ili sw ó j w y
nik lib e ra ło w ie , k tó rz y dostali 3 ,5 % głosów . W yn ik i o sią gn ięte p rze z so cja l
d e m o k ra tó w (4 ,5 % ) ora z re p u b lik a n ó w (1 ,4 % ) b y ły n iem a l id en tyczn e ja k
w p o p rzed n ich w yb o ra ch . Tym ra zem zn a czn ie słabiej w y p a d li - p o d z ie le n i
od cz e rw c a 1954 roku na d w ie partie - m onarchiści ( w sum ie 4 ,8 % ) i n e o fa
szyści (4 ,8 % ).
U kład sił w n o w y m p a rla m en cie - co zn a m ien n e dla W ło c h - nie zosta
w ia ł w ie lu m o ż liw o ś c i w zakresie konstru ow ania rządu. W ia d o m ą rzeczą b yło
b o w ie m , że rd zeń p rzy s z łe g o gabin etu sta n ow ić będ ą chadecy. U d a ło im się
229
pozyskać p oparcie socjaldem okratów . W k on sekw en cji p o w sta ł rzą d chadec-

ko-socjaldem okratyczny zaś fo tel prem iera przypadł sekretarzow i gen era ln e
m u DC A m in tore Fanfaniem u. Fanfani za in icjow a ł politykę „otw arcia na le w i
cę” ( apertura a sinistra), która zakładała poszu kiw an ie m o żliw ośc i w sp ó łp racy
z W łosk ą Partią Socjalistyczną (P S I), a także p rze ciw d zia ła n ie od ch od zen iu
samej chadecji od kursu cen tro w ego na praw o.
„O tw arcie na le w ic ę ” w zb u d za ło jed n a k o d początku kontrow ersje w ło n ie
samej chadecji. Strategii tej sprzeciw iało się w p ły w o w e z a ch o w a w c ze skrzy
d ło partii. Z k o lei u czestn iczący w rzą d zie socjaldem okraci co ra z w y ra źn iej
zbliżali się d o socjalistów, nie w yklu czając n aw et zjed n oczen ia się z nim i. G dy
je d e n z m in istrów socjaldem okratycznych opuścił rząd, pow stał kryzys, k tóry
d o p ro w a d ził d o dym isji całego rządu Fanfaniego, co nastąpiło 26 stycznia 1959
roku. R o zgo ryc zo n y Fanfani zrezy gn ow a ł też w ów cza s z funkcji p rzy w ó d c y DC.
Z w o ln io n e p o nim stanow isko sekretarza gen era ln ego partii objął A ld o M oro,
b ęd ący jed n a k ró w n ie ż zw olen n ik iem w sp ółp racy z lew icą.
Tym czasem n astępn y gabin et, składający się w y łą c z n ie z chrześcijańskich
dem ok ratów , u tw o rz y ł A n to n io Segni. W p a rla m en cie poparcia u d zie lili m u
lib e r a ło w ie , a ta k że m on arch iści i n eofaszyści. Tym sam ym p o w s ta ł układ
polityczn y, k tó ry o d d a la ł p ersp ek tyw ę „o tw a rcia na le w ic ę ” . R zą d S egn iego ,
s p ra w u ją cy w ła d z ę tylk o d z ię k i p o p a rciu a n tyk on stytu cyjn ej praw icy, b y ł
m o cn o k o n tes to w a n y z a ró w n o p r z e z le w ic ę laicką, ja k i le w ic ę katolicką.
Chrześcijańską D em okracją ta rga ły k o n flik ty w e w n ę trz n e , które d a ły się o d
czuć s zczeg ó ln ie p o tym , ja k la tem 1959 roku p rzy w ó d c a DC na Sycylii, Si-
lv io M ila z z o , p o w o ła ł rzą d regionaln y, w sp iera n y nie tylko p rze z socjalistów ,
lecz także kom unistów . W szystko to bard zo sk o m p lik ow a ło p o ło ż e n ie rządu,
k tó ry n ie b ył w stanie p ro w a d z ić skutecznej p o lityk i. W rezu ltacie ga b in et
S e g n ie g o upadł 24 lu te g o 1960 roku.
Z aistn iał n astępn ie je d e n z n ajb ard ziej głęb o k ich i z ło żo n y c h k ry z y s ó w
rzą d o w y ch w h istorii p o w o jen n ych W łoch . N ie p o w io d ły się - p o d e jm o w a n e
n a jp ierw p rze z S egn iego , a p o tem Fa n fa n iego - p rób y zb u d o w a n ia koalicji
rz ą d o w e j, sku piającej ch adeków , s o c ja ld e m o k ra tó w i repu blikan ów , której
p oparcia w p a rla m en c ie u d z ie lilib y socjaliści. Ci ostatn i u z a le żn ia li to od
nacjonalizacji przem ysłu en ergetyczn ego, na co nie g o d z iły się p ozostałe ugru
pow an ia. O statecznie u schyłku marca 1960 roku pow stał czysto chadecki rząd
p o d w o d z ą Ferdin ando Tam b ron iego. D o p o w stan ia te g o gabin etu p rzy c z y n i
li się n eofaszyści, k tó rzy w sp a rli g o w p arlam en cie.
R zą d , u z a le ż n io n y o d p o p a rcia n eo fa s zy stó w , o d p o czą tk u z n a la z ł się
w n a d zw y cza j d elik atn ym p o ło że n iu . Szybko u ja w n iły się te ż w je g o ło n ie
w e w n ę tr z n e konflikty, c z e g o w y r a z e m b y ły częste dym isje p o szczeg ó ln y ch
m inistrów. Sytuacja p o lityczn a w kraju g w a łto w n ie za ostrzy ła się na p o c z ą t
ku lipca 1960 roku. N e o fa szy sto w sk i W łosk i Ruch S p o łeczn y (M S I) z w o ła ł
w te d y sw ój kongres do G enui. S potkało się to z p rotesta m i liczn ych m ie sz
k a ń có w m iasta. N a ulicach d o szło d o ostrych starć m ię d z y le w ic o w y m i d e
m onstrantam i a policją. N ie b a w e m n iep o k oje ro zla ły się na ca ły kraj. W u licz
230
nych utarczkach le w ic y ze skrajną p ra w icą śm ierć p o n io sło kilka osób. K o

m uniści przystą p ili do o rg a n izo w a n ia m a sow ych strajków, liczą c na p r z e ję
cie in ic ja ty w y p o lityczn ej. W takiej a tm o sferze 19 lip ca 1960 roku prem ier
Tam broni z ło ż y ł rezygn a cję.
W yso ce niestabilna i coraz b a rd ziej w ym yk a ją ca się spod kon troli sytuacja
zm u siła d o w s p ó łp ra c y p a rtie „łuku k o n sty tu cyjn ego ” . 26 lipca 1960 roku
Fanfani u tw o rzy ł zło żo n y co praw d a z samych ch adeków rząd, ale jed n o zn a cz
nie p o p iera n y w p a rla m en cie p rze z socjaldem okratów , rep u b lik a n ów i lib e
rałów. W z g lę d e m te g o gabin etu socjaliści za ch o w a li po sta w ę neutralną. R zą d
F a n fa n iego - z w a n y „rz ą d e m p r e m ie r ó w ” , g d y ż fo te le m in isterialn e o b ję li
w nim trzej b yli prem ierzy: Pella, Scelba i S egn i - d o p ro w a d z ił d o u spokoje
nia sytuacji w kraju. K ie d y tak się stało, z n ó w p o w ró c iły sp o ry m ię d z y par
tiam i. S ocja ld em ok ra ci i repu blikanie u znali, iż rząd n azb yt u lega p r a w ic o
w y m lib era ło m , w ię c c o fn ę li m u p op a rcie. W e fe k c ie 2 lu te g o 1962 roku
ga b in et F an fan iego zm u szo n y b ył p o d a ć się d o dym isji.
Po kilku dniach, tj. 10 lu teg o 1962 roku, Fanfani stanął na czele n astęp
n ego rządu. R zą d ten re p rezen tow a ł je d n a k zu p ełn ie n o w ą jakość p o lity c z
ną. Był b o w ie m u rzeczy w is tn ien iem fo rm u ły „o tw a rcia na le w ic ę ” . W je g o
skład zie - o b o k ch a d ek ó w - zn a le ź li się ró w n ie ż so cja ld em ok ra ci i repu bli
kanie, a p a rla m en ta rn eg o poparcia u d zie lili m u socjaliści.
W m aju 1962 roku w y g a s ła kaden cja p rezyd en ta G io va n n ieg o G ron chie-
go. J ego następcą i za ra zem czw a rty m p rezyd en tem Republiki W ło s k iej z o
stał zn a n y p o lity k ch adecki A n to n io Segni.
K o lejn e w y b o r y p a rla m en ta rn e o d b y ły się 2 8 - 2 9 k w ie tn ia 1963 roku.
Chrześcijańska D em okracja tym ra zem u traciła 750 tys. w y b o rc ó w i zeszła
d o p o z io m u 3 8,3% . Zyskała n atom iast W ło s k a Partia K om u n istyczn a (P C I),
która otrzym ała 25,3% głosów , co ozn aczało, że na je j listy za gło so w a ło o o k o
ło 1 m in w y b o rc ó w w ię c e j n iż p o p rzed n io . Z e sw o ich re zu lta tó w m o g li być
także z a d o w o le n i lib e ra ło w ie (6 ,9 % ) oraz socjaldem okraci (6 ,1 % ), g d y ż obie
te partie zn a czą co p o p ra w iły sw e n oto w a n ia . N ie c o słabiej n iż w 1958 roku
w y p a d li socjaliści (1 3 ,8 % ), zaś republikanie (1 ,3 % ) w c ią ż w a lc z y li o p o lity c z
ne p rzetrw a n ie. W y b o ry 1963 roku p rzy n io sły ciężką p o ra żk ę m on arch istom
(3 ,1 % ). Stracili on i aż 900 tys. w y b o rc ó w i o d te g o czasu z a c z ę li p o d leg a ć
procesow i szybkiej m a rgin aliza cji. Z k o lei n eofaszystow sk i M S I (5 ,1 % ) o d n o
to w a ł n iew ie lk i przyrost głosów .
Po u kon stytu ow an iu się n o w e g o parlam entu , 16 m aja 1963 roku dym isję
z ło ż y ł rząd Fan faniego. N e go c ja c je w sp ra w ie u tw o rzen ia n astęp n ego g a b i
netu trw a ły aż 5 tygod n i, p o czym jed n o p a rty jn y rząd chadecki u tw o rzy ł Gio-
va n n i Leon e. G abin et ten p rz e trw a ł n iespełn a p ó ł roku i ustąpił 5 listopada
1963 roku.
Tym ra zem ro k o w a n ia m ię d z y partiam i z a ję ły m iesiąc. B y ły o n e w sza k że
b a rd zo o w o c n e , p o n ie w a ż o tw o r z y ły d ro g ę d o za sa d n iczego z w ro tu w e w ło
skiej p o lityce, ja k i sta n o w ił p o w ró t so cja listów d o rządu p o d łu giej p rze rw ie,
trw a ją cej o d 1947 roku. 4 gru d n ia 1963 roku sekretarz g e n e ra ln y DC i g o rą
23 1
cy o rę d o w n ik „o tw a rcia na le w ic ę ” A ld o M o ro stanął na c z e le rzą d u k oa licyj

nego, k tó ry tw o r z y li chadecy, socjaldem okraci, repu blikanie i w ła śn ie socja
liści. L id er socja listów P iętro N e n n i ob ją ł w tym ga b in ecie stan ow isko w ic e
prem iera.
W p o lityce zagra n iczn ej okresu 1 9 5 7 -1 9 6 3 W ło c h y k o n ty n u o w a ły w c z e
śniej przyjętą linię, popierając integrację europejską ora z realizując kurs atlan
tycki. W yra zem d ocen ien ia roli W ło c h ja k o a k tyw n ego zw o len n ik a in tegra cji
eu ropejskiej b y ło w yb ra n ie R zym u na m iejsce spotkania p rze d sta w ic ieli B e l
gii, Francji, H o lan d ii, Luksem burga, R F N i o czy w iście W ło c h , k tó rz y 25 m ar
ca 1957 roku pod p isa li traktaty p o w o łu ją ce d o życia Europejską W sp óln otę
G ospodarczą (E W G ) i Europejską W sp ó ln o tę E n ergii A to m o w e j (E u ra to m ).
30 lipca 1957 roku p a rla m en t w ło sk i ra ty fik o w a ł oba te traktaty. P rze ciw k o
EW G i E u ra to m o w i g ło s o w a li kom uniści, zaś socjaliści p o p a rli Euratom , ale
w strzym a li się o d głosu w trakcie ra tyfik ow a n ia traktatu o W sp ó ln y m R yn
ku. W roku 1962 kom uniści z m ien ili je d n a k sw e krytyczn e n asta w ien ie w o
b ec in tegra cji eu ropejskiej i o d tej ch w ili w sp iera li ten proces.
N a jesie n i 1958 roku rzą d w łoski, p ie rw s z y spośród europejskich c z ło n
k ó w N A TO , w y r a z ił z g o d ę na ro zm ies zc ze n ie na tery toriu m kraju a m eryk a ń
skich rakiet „J u p iter” z g ło w ic a m i a tom ow ym i.
P o w a żn e n ap ięcia w y s tę p o w a ły w stosunkach w łosko-au striackich w o d
niesieniu d o sytuacji w G órnej A d yd ze. Austrii trudno b y ło się p o g o d zić z p rzy
należnością te g o obszaru - zam ieszkan ego w znakom itej w iększości p rzez lu d
ność n iem ieck ojęzy czn ą - d o W łoch . W roku 1959 rząd austriacki p rz e d ło ż y ł
w O N Z m em o ra n d u m , d o m a g a ją c się p rzy zn a n ia G órn ej A d y d z e w ięk szej
au ton om ii. W rok p ó źn iej Z g ro m a d zen ie O g ó ln e O N Z w e z w a ło oba pań stw a
d o n a w ią za n ia rok ow ań w sp ra w ie statusu G órn ej A d y g i. R o k o w a n ia te je d
nak szybko za k o ń czy ły się fiaskiem . O d roku 1961 G órn a A d y g a stała się
w id o w n ią akcji terrorystycznych, w y m ierzo n y ch w instytucje pań stw a w ło
skiego. R zą d w R zy m ie o d p o w ie d z ia ł na to w p ro w a d z e n ie m stanu w y ją tk o
w e g o na tym terenie.
70. POWSTANIE EWG
N ie b a w e m po u tw o rzen iu p ierw szej z eu ropejskich w sp ó ln o t, a m ia n o w icie

E u ropejskiej W sp ó ln o ty W ę g la i Stali (E W W iS ), co n astąpiło w roku 1951,
h olen derski m in ister spraw zagran iczn ych Jan B eyen w ystą p ił z p rop o zycją
rozszerzen ia in tegracji gospodarczej ró w n ie ż na inne dziedzin y. W n iosk i w tej
spraw ie zgła sza ł w 1952 i 1953 roku.
W m aju 1955 roku plan B eyen a stał się p o d sta w ą m em o ra n d u m sy gn o
w a n eg o p rzez trzy państwa Beneluksu - B elgię, H olan d ię i Luksemburg, w k tó
232
70. POWSTANIE EWG
rym za w a rta była id ea eu ro p ejsk iego w s p ó ln e g o rynku. N a p o czą te k c z e r w

ca 1955 roku pań stw a czło n k ow sk ie E W W iS z w o ła ły d o M es y n y na Sycylii
konferencję m in istró w spraw zagranicznych, w trakcie której w praktyce p rze
są d zo n o ju ż o istotn ym p o szerzen iu p ła szczy zn in tegra cji, w tym - p rze d e
w szystk im - o b u d o w ie w s p ó ln e g o rynku. P o zosta w a ła w sza k że d o o p ra c o
w a n ia tech n iczn a strona zaga d n ien ia . K onferen cja w M esyn ie p o w o ła ła w ię c
specjalną kom isję z zadan iem op ra cow an ia koncepcji w sp ó ln o ty gospodarczej,
a także zasad w sp ó łp ra c y w zakresie en erg ii a to m o w ej, p o n ie w a ż tę ostatnią
spraw ę uznano za szczeg óln ie doniosłą. N a czele tej kom isji, która działała od
lipca 1955 d o kw ietn ia 1956 roku, stał belgijski m inister spraw zagran icznych
Paul-H enri Spaak. 29 m aja 1956 roku w trakcie konferencji m ię d zyrzą d o w ej
w W enecji kom isja p rze d ło ży ła raport (tzw . raport Spaaka), k tóry stał się na
stępnie podstaw ą do n egocjacji w spraw ie w yp ra cow a n ia tra k ta tów p o w o łu ją
cych d o życia n o w e w sp ó ln o ty europejskie. N ego cja cje z a jęły p ra w ie rok.
O stateczn ie 25 marca 1957 roku w R zym ie p odpisan o traktaty u stanaw ia
ją ce Europejską W sp ó ln o tę G ospodarczą (E W G ) i Europejską W sp óln otę Ener
gii A to m o w e j (E u ra to m ). O ba traktaty w e s z ły w życie 1 stycznia 1958 roku.
C złon kam i EW G i Euratom u - p o d o b n ie zresztą ja k w cześn iejszej E W W iS -
zostało sześć państw, a m ia n ow icie: B elgia, H olan d ia , Luksem burg, Francja,
Republika Federaln a N ie m ie c i W łochy.
Traktat ustanaw iający EW G, popularnie zw an ą W spólnotą Europejską, skła
dał się z 248 artykułów , 4 aneksów, 9 p ro to k o łó w ora z k o n w en cji d o tyczą cej
te ry to rió w zam orskich państw-sygnatariuszy. Został z a w a rty na czas n ieo k re
ślony. E W G uzyskała o s o b o w o ść praw n ą i nabyła m o ż liw o ś ć p o d e jm o w a n ia
w e w ła sn ym im ien iu d zia ła ń p ra w n o m ięd zy n a ro d o w y ch . G łó w n y m i celam i
W sp óln oty stało się d ą żen ie d o h a rm o n ijn ego ro zw o ju pań stw członkow skich,
w zrostu stop y ży c io w e j ich m ieszkańców , stabilizacji w ew n ę trzn ej oraz ugrun
to w y w a n ia w za je m n y ch stosunków. Tak zakreślon e cele za m ierza n o re a liz o
w a ć p o p rz e z sto p n io w ą lik w id a cję ceł i innych o gra n iczeń w o b ro cie to w a ro
w y m m ię d z y krajam i czło n k ow sk im i, sto p n io w e zn o s ze n ie o g ra n ic z e ń w e
w z a je m n y m p r z e p ły w ie k a p ita łó w , t o w a r ó w i s iły ro b o c z e j, p r o w a d z e n ie
w sp ó ln ej p o lityk i w zakresie transportu i ro ln ictw a ora z u jed n o lic en ie usta
w o d a w s tw a w e w n ę tr z n e g o , aby sp rzyja ło o n o w y m o g o m w s p ó ln e g o rynku.
EW G w y p o s a ż o n a została w e w ła sn e instytu cje d ecyzyjn e. I tak, o rga n em
p r a w o d a w c z y m W s p ó ln o ty b y ła R a d a , s ta n o w ią c a re p re z e n ta c ję r z ą d ó w
Pań stw człon k ow skich , które d e s y g n o w a ły d o niej sw o ich m in istrów ; o rg a
nem za rzą d za ją co -w y k o n a w czy m - p o n a d n a ro d o w a Kom isja; o rg a n em o p i
n io d a w czym i d o ra d czy m - m ięd zyp a rla m en ta rn e Europejskie Z g ro m a d zen ie
Parlam entarne, zaś o rg a n em są d o w n iczy m i k o n troln ym - p o n a d n a ro d o w y
Trybunał S p ra w ied liw o ści.
N a to m ia st tra k ta t u sta n a w ia ją cy E u ratom składał się z 255 artykułów ,
5 za łą czn ik ó w i je d n e g o protokołu . W ram ach Euratom u kraje czło n k ow sk ie
m ia ły p o d e jm o w a ć w sp ó ln e w ysiłk i w zakresie produ kcji i eksploatacji en er
gii a to m o w ej. R ó w n ie ż i ten traktat za w a rto na czas nieokreślony. O rga n a m i
233
Euratom u stały się: Rada, Kom isja, Europejskie Z g ro m a d zen ie Parlam entar
ne i Trybunał S p ra w ied liw o ści. W roku 1967 na m o cy traktatu o fu zji o rg a
nów, u sta n o w ion o w sp ó ln e instytucje dla trzech W sp ó ln o t Europejskich.
E W G i E u ratom w sposób z n a czą cy z w ię k s z y ły skalę eu ro p ejsk iej in te
gracji gospodarczej, zin ten sy fik o w a ły ją i p o głę b iły.
71. SZWAJCARIA: RZECZYWISTOŚĆ SPOKOJU
S zw ajcaria pozosta w a ła europejską en klaw ą spokoju. W życiu p olityczn ym nie

d z ia ło się nic spektakularnego, w szystko fu n k cjo n o w a ło z g o d n ie z utartym i
kanonam i. U w a g ę m ie szk a ń có w kraju absorb ow a ła praca nad p o m n a ża n iem
b o g a ctw a i u g ru n to w y w a n iem w yso k iej stop y ż y cio w ej.
W w y b o ra c h p a rla m en ta rn ych z 2 4 -2 5 p a źd ziern ik a 1959 roku p o raz
p ie rw s zy o d d łu ższeg o czasu p o zy cję p ierw szej siły p o lityczn ej kraju stracili
socjaldem okraci, g d y ż z ró w n a li się z nim i radykaln i dem ok raci. O ba te u gru
p o w a n ia m ia ły od tąd w Izb ie N a ro d o w e j p o 51 m andatów . R z ą d y tw o rz o n e
b y ły na p o d sta w ie p o ro zu m ień m ięd zyp a rtyjn ych i k a ż d o ra z o w o w ich skład
w c h o d z ili reprezen tanci n a jw a żn iejszych sił polityczn ych .
Trad ycyjn ie ro zstrzygn ięcia w k lu czo w ych spraw ach za p a d a ły w referen
dach. 26 p a źd ziern ik a 1958 roku o d b y ło się referendu m d o tyczą ce z m n ie j
szen ia ty g o d n io w e g o czasu p racy z 48 do 44 g o d zin . G łosu jący o d rzu cili je d
nak tę p rop o zycję. T eg o ro d za ju w y n ik w tej sp ra w ie w k a żd ym in nym kraju
z p ew n ością b y łb y sw oistą sensacją, ale nie w S zw ajcarii, której o b y w a te le
w y c h o w a n i zosta li w kulcie p racy i docen ia n iu je j w artości. Z kolei w re fe
rendu m p rze p ro w a d zo n y m 1 lu teg o 1959 roku głosu ją cy o d rzu cili p rojek t
re w iz ji konstytucji, p r z e w id u ją c y p rzy z n a n ie k o b ie to m p r a w w y b o rc zy ch .
Z w o le n n ic y d op u szczen ia k ob iet do w y b o ró w zm ien ili p o p o ra żce sw ą stra
te g ię i p rzen ieśli w a lk ę na p o z io m kantonów . Z czasem kilka k a n to n ó w ro
m ańskich p rzy zn a ło k o b ieto m p ra w o d o głoso w a n ia .
W w ysiłkach u tw orzen ia w ła sn ego kantonu nie ustawała francuskojęzyczna
lu dność Jury, dążąc d o o d d z ie le n ia się od Berna. J edn akże p rze p ro w a d zo n e
w 1959 roku w tej sp ra w ie referen du m kan ton aln e d a ło w y n ik n egatyw n y.
Z g o d n ie z zasadą zbrojn ej neu tralności S zw a jc a rzy w c ią ż z p ie c z o ło w ito
ścią od n o sili się d o za ga d n ień w ojsk ow y ch . W 1961 roku p a rla m en t u ch w a
lił u staw ę o o rga n iza c ji arm ii, która p rz e w id y w a ła d łu g o fa lo w e p la n o w a n ie
m ilita rn e ora z z w ięk szen ie b u d żetu w o js k o w e g o . W ślad za tym p o s z ły p ra
ce konstrukcyjne nad n o w y m i ro d za ja m i broni, które p o te m szybko w łą c z a
n o d o arsenału arm ii. S zw a jca ria z rezy g n o w a ła w sza k że z posia d a n ia bron i
a to m o w ej, a w roku 1963 podpisała układ o j e j n ierozp rzestrzen ia n iu .
234
72. SKANDYNAWIA: LATA ZAKŁÓCANEGO ROZWOJU
W 1959 roku S zw a jca ria zn a la zła się w gron ie z a ło ż y c ie li E u ropejskiego

S to w a rzyszen ia W o ln e g o H an d lu (E F T A ), o rga n izacji, która staw iała sobie za
cel s to p n io w e zn o szen ie b a rier celn ych w handlu m ię d z y krajam i cz ło n k o w
skimi.
N a p rze ło m ie lat p ięć d ziesią tych i sześćdziesiątych D a n ia doskon aliła sw ój

m o d el państw a opieku ń czego. W 1959 roku Folketing u ch w alił u staw ę o em e
ryturach dla w d ów . W rok późn iej pow stała ustawa ujednolicająca system u bez
pieczeń zdrow otn ych . G w a ra n tow ała ona każdem u o b y w a te lo w i - b ez w z g lę
du na je g o d o ch od y - w szechstronną p o m o c m edyczn ą w razie choroby.
19 lu teg o 1960 roku zm a rł n a g le w w iek u 54 lat p rzy w ó d c a rządzących
socja ld em ok ra tó w i za ra zem p rem ier Hans C. H ansen. J ego następcą na u rzę
d z ie szefa rządu du ń skiego został V ig g o K am pm ann, b ę d ą c y d otych czas m i
nistrem finansów. P rze p ro w a d zo n e 15 listopada 1960 roku w y b o r y p a rla m en
tarne p rzy n io sły so cja ld em ok ra to m 76 m a n d a tó w (n a 1 7 5 ). J ed n o p a rtyjn y
rząd s o cja ld em o k ra tó w - w c ią ż pod w o d z ą Kam pm ann a - m ó g ł się u trzy
m ać u w ła d z y tylko d zięk i poparciu radykalnie le w ic o w e j Socjalistycznej Partii
L u d o w ej, która p o w sta ła w 1959 roku w w yn iku rozła m u w szeregach partii
kom u n istyczn ej. W roku 1962 K am pm ann a na fo te lu p rem iera zastąpił, p ia
stujący d o tą d stanow isko m inistra sp ra w zagran iczn ych , Jens O tton Krag.
W roku 1959 D ania podpisała k o n w en cję, p o w o łu ją cą d o życia E u ropej
skie S to w a rzyszen ie W o ln e g o H an d lu (E F T A ). W 1961 roku K op en h aga ro z
p o c z ę ła staran ia o c z ło n k o s tw o w EW G . O d rzu ce n ie b ry ty jsk ieg o w n io sk u
o p rzy jęcie d o EW G s p o w o d o w a ło jed n a k , że ró w n ie ż w n io s e k D anii n ie z y
skał p o z y ty w n e j o d p o w ie d z i. W kon sekw en cji te g o D ania m usiała d łu g o c z e
kać na w e jście d o EW G . N a stą p iło to d o p ie ro w 1972 roku.
W N o rw e g ii natom iast, w y b o ry parlam entarn e z 7 p a źd ziern ik a 1957 roku
w z m o c n iły p o zy cję rzą d zą cej tu N o rw es k iej Partii Pracy, która uzyskała w ó w
czas o 6 m a n d a tó w w ię c e j n iż w roku 1953. U trzym a ł się za te m je j je d n o
p a rtyjn y gabin et, k ie ro w a n y p rze z p rem iera Einara G erhardsena. S w o istym
p a tem za k o ń czy ły się n atom iast k o lejn e w y b o r y d o S tortin g u , które o d b y ły
się w 1961 roku. Z a ró w n o socja ld em ok ra ci, ja k i o p o zy cja , skupiająca kon
serw atystów , liberałów , agrariu szy i chrześcijańskich lu d ow ców , z d o b y li id e n
tyczn ą liczb ę m a n d a tó w - p o 74. J ęzyc zk iem u w a g i stała się S ocjalistyczn a
Partia L u d o w a - p o w sta ła n ota b en e kilka m ie sięcy w c z e ś n ie j p o ro zła m ie
w szeregach N o rw e s k ie j Partii P racy - która d y sp o n o w a ła d w o m a m iejscam i
w parlam encie. Ta ostatnia partia poparła ostateczn ie socjaldem okratów , a je d
n opartyjn em u g a b in e to w i n adal p r z e w o d z ił G erhardsen.
235
Rok 1963 przyn iósł zja w isk o niespotykan e w N o rw e g ii, a m ia n o w icie k ry

zys rządow y. 23 sierpnia 1963 roku p arlam en t u ch w a lił w o tu m n ieu fności
w o b e c rządu, obarczając g o o d p o w ie d zia ln o ścią za katastrofę w p a ń stw o w ej
kopaln i w ę g la na S pitsbergen ie w listo p a d zie 1962 roku, w której śm ierć p o
n iosło 21 górn ików . W otu m n ieu fności za tw ierd zon o , p o n ie w a ż d ecydu jące
ok a za ły się d w a g ło s y p rze ciw k o rzą d o w i, o d d a n e p rze z p o s łó w S ocjalistycz
nej Partii L u d o w ej. W k on sekw en cji socja ld em ok ra ci p o raz p ie rw s z y od 28
lat zostali odsu n ięci od w ładzy. 28 sierpn ia 1963 roku p o w sta ł k o a licyjn y
ga b in et czterech partii: konserw atystów , liberałów , agrariu szy i ch rześcijań
skich lu d ow ców , a fo te l prem iera p rzy p a d ł s z e fo w i k o n serw a tystó w J o h n ow i
L y n g o w i. R zą d te n n ie u trz y m a ł się je d n a k n a w e t m ie sią c, b o w ie m ju ż
20 w rześn ia 1963 roku p arlam en t o b a lił go, p rze g ło so w u ją c w o tu m n ieu fn o
ści. Tym ra zem ch im eryczn i d w a j p o sło w ie S ocjalistycznej Partii L u d o w ej g ło
so w a li ra zem z socjaldem okratam i. Ci ostatni p o w ró c ili w ię c d o w ła d zy, zaś
stanow isko prem iera p o n o w n ie ob ją ł Gerhardsen.
Podobn ie ja k Dania, ró w n ie ż N o rw e g ia przystąpiła d o EFTA i z ło ży ła w n io
sek o p rzy jęcie je j d o EW G , ch ociaż n ie za b iega ła o czło n k ostw o zb yt en er
giczn ie, z a d o w a la ją c się statusem kraju sto w a rzy szo n eg o . W arto za zn a czyć
w tym m iejscu, iż p o 1956 roku N o r w e g ia in ten syw n ie d ą żyła d o z a ła g o d z e
nia an ta gon izm u istn ieją cego m ię d z y su perm ocarstw am i i p odkreślała p o k o
jo w e o b licze N A TO , staw iając na p o lityczn ą - nie zaś w o js k o w ą - w s p ó łp ra
cę w ram ach te g o paktu.
W paźd ziern ik u 1957 roku, w rok p o w yb o ra ch , rzą d zą ca w S zw ecji k o
alicja, sku piająca s o c ja ld e m o k r a tó w i agrariuszy, z n a la z ła się w k ryzysie .
P o w o d e m b ył spór obu pa rtii w kw estii re fo rm y em erytur. S ocja ld em ok ra ci
p rop o n ow a li, aby p ra c o w n icy o d ch o d zili na em erytu rę w w iek u 67 lat, o tr z y
m ując w ó w c z a s 6 5 % s w e g o n a jw y żs ze g o zarobku w okresie ostatnich 15 lat
pracy. A graryści n atom iast u w aża li, iż spraw a z a b ezp ieczen ia em e ry ta ln e g o
p ra c o w n ik ó w musi być p rze d m io te m ich osobistej troski, to znaczy, że każda
osoba w in n a sam a w yk u p y w a ć o d p o w ia d a ją cą je j p olisę u b e z p ie c ze n io w ą na
starość. W p o d o b n y m duchu u trzym a n y b ył p rojek t pa rtii m ieszczań skich.
13 p aździern ika 1957 roku o d b yło się referendum w spraw ie em erytur, w k tó
rym sp o łec ze ń stw o m o g ło w y b ie ra ć spośród trzech projektów . N a jw ię c e j g ło
sujących, bo 4 6,4% , p o p a rło projek t socjaldem okratów , k tó ry je d n a k ż e nie
uzyskał absolutnej w iększości.
Brak ro zstrzygn ięcia sp ra w y em erytu r ora z u trzym u jące się n ap ięcia m ię
d z y socja ld em ok ra ta m i i agrariu szam i s p o w o d o w a ły u p a d ek rządu . N ie p o
w io d ły się p rób y p o w o ła n ia gabin etu b ez u działu socja ld em ok ra tów . W tej
sytuacji p o w sta ł rząd w y łą c z n ie socjaldem okratyczny. P rem ier Tage E rlan der
z a p o w ie d z ia ł tw ard ą kon tyn u ację d o ty c h c z a s o w e j lin ii p o lity c z n e j, w tym
w p r o w a d z e n ie e m e ry tu r w m yśl k o n cep cji so cja ld em o k ra tó w . O d rzu c o n y
w cześn iej w referen du m projek t em ery ta ln y został p o d d a n y drobn ym m o d y
fikacjom i tra fił p o d ob ra d y parlam entu. Riksdag od rzu cił g o je d n a k 25 k w ie t
nia 1958 roku.
236
R z ą d o w i nie p o zosta ło w ó w c z a s nic in nego, ja k tylko ro zw ią za ć parlam ent

p rze d u p ły w e m kaden cji, co z d a rz y ło się w S zw ec ji d o p iero p o raz trzeci.
1 c zerw c a 1958 roku o d b y ły się p rze d te rm in o w e w ybory. U ja w n iły one n ie
w ie lk i w zro st w p ły w ó w socjaldem okratów , k tó rzy zd o b y li o 5 m a n d a tó w w ię
cej niż p o p rzed n io , ora z n ieco w ię k s z y agrariu szy (p r z e d w y b o ra m i zm ien ili
o n i n a z w ę na P a rtia C e n tru m ), g d y ż ci z w ię k s z y li s w ó j stan p o sia d a n ia
0 13 m iejsc. Słabo w y p a d li lib era ło w ie, tracąc aż 20 fo te li poselskich. W Riks
dagu p o w stała p a to w a sytuacja, b o w ie m socja ld em ok ra ci w ra z z p o p iera ją
cym i ich kom u n istam i d y sp o n o w a li 115 m iejscam i, a d o k ła d n ie taką samą
liczbą m a n d a tó w ro zp o rzą d za ła koalicja partii m ieszczań skich i agrariuszy.
U w ła d z y u trzym ał się je d n a k rząd so cja ld em ok ra ty czn y z p rem ierem Erlan-
derem na czele. W 1959 roku rzą d p rz e d ło ż y ł p a rla m en to w i n o w y projek t
za b ezp ieczen ia em ery ta ln ego . Tym ra zem p rze szed ł o n w ięk szo ścią je d n e g o
głosu. P o w sta ł za te m p a ń s tw o w y fundusz w y p ła c a ją cy em ery tu ry p ra c o w n i
kom, k tó rz y u koń czyli 67 lat i p ra c o w a li p rzyn a jm n iej 20 lat.
K o lejn e w y b o r y parla m en ta rn e o d b y te 18 w rześn ia 1960 roku p rzy n io sły
socja ld em ok ra to m o d w a m a n d a ty w ię c e j n iż w 1958 roku (1 1 3 ), zaś kom u
nistom o trzy ( 8 ). W efekcie rzą d socjaldem okratyczny, k iero w a n y n adal przez
Erlandera i p o p ieran y p rze z kom unistów, posiadał w Riksdagu absolutną w ię k
szość m andatów . U m o ż liw ia ło m u to dalsze p ro w a d z e n ie p olityk i reform so
cjalnych, z g o d n ie z tradycją szw ed zk iej so cjaldem okracji. W roku 1960 o d
d zie lo n o o d pań stw a K ościół ew angelicko-au gsbu rski, w 1962 roku u stano
w io n o ró w n ą p łacę dla k ob iet i m ę żc zy zn za ró w n ą pracę ora z u tw o rz o n o
dziew ięcio letn ią szkołę elem entarną, zaś w roku 1963 w y d łu żo n o płatn y u rlop
d ° 4 tyg o d n i, a także p o d w y ż s z o n o d o d a tek na d z ie c i d o 550 koron.
W p o lityce m ię d zy n a ro d o w ej S zw ecja za jm o w a ła n adal konsekw en tn e sta
n ow isko n eu tralistyczn e. N eu traln ość n ie o zn a cza ła w sza k że braku za in tere
sow an ia dla p o lityk i ś w ia to w ej. S zw ec ja tra d ycyjn ie b a rd zo a n g a żo w a ła się
w o b ron ę pokoju , u czestn icząc m .in. w w ie lu m isjach ro zjem czy ch p o d au
spicjam i O N Z . W listo p a d zie 1959 roku S zto k h o lm gościł k on feren cję z a ło
życielską EFTA i S zw ec ja p rzystąpiła d o tej orga n izacji.
W F in lan d ii w y b o r y p a rla m en ta rn e w 1958 i 1962 roku d a ły rezu lta ty
w ie lc e zb liżo n e. T rzy p a rtie - agrariu sze, socja ld em ok ra ci i kom u n iści - u z y
skały w nich p o ok. 2 0 % głosów , kon serw atyści - 15% , zaś reszta p rzy p a d ła
na m n iejsze u gru p ow a n ia . S to so w an o ro zm a ite fo rm u ły rz ą d ó w koalicyjn ych
1 m n iejszościow ych , p r z y czym ich zasadniczą cechą b yła niestabilność, b o
w ie m tylko n ieliczn e u trz y m y w a ły się u w ła d z y d łu żej n iż rok. Takim w ła
śnie w y ją tk ie m b y ł rz ą d z ą c y w latach 1 9 5 9 -1 9 6 2 ga b in et a gra ry stó w z pre-
nuerem S uksełainenem na czele, k tó ry w pa rla m en cie o trz y m y w a ł ró w n ie ż
Poparcie lew ico w y ch socja ld em ok ra tów i kom unistów. Po w yb ora ch 1962 roku
Pow stał k o lejn y rzą d agrarystów , a p r z e w o d z ił m u p rem ier A h ti K arjalain en,
byty w ie lo le tn i sekretarz p rezyd en ta U rh o Kekkonena. R zą d ten u padł ju ż
w 1963 roku, k ie d y to ro z g o rz a ł b a rd zo o stry i tru dn y d o p r ze zw y c ię ż e n ia
kryzys rządow y. W reszcie p o d łu g o trw a ły ch n egocjacjach , z u d zia łem r ó w
237
n ież p rezyd en ta Kekkonena, p o w sta ł rzą d p rem iera Johannesa V irolain en a.

R zą d ten, stw o rz o n y p rze z agrariu szy i p o p iera n y w p a rla m en cie p rze z p ra
w icę, fu n k cjo n o w ał aż d o roku 1966 i p rze p ro w a d ził w ie le skutecznych d z ia
łań gospodarczych .
W 1962 roku upłynęła pierw sza kadencja prezyden ta Kekkonena. Bez trudu
za p ew n ił on sobie reelekcję, zd ecyd o w a n ie pokonując p o p ieran ego p rze z część
p ra w ic y 01avi H onka.
W roku 1961 Fin landia p rzystąpiła do EFTA. Z a raz p o tem z a w a rła układ
celn y ze Z w ią zk iem R adzieck im , aby w ob rocie w z a je m n y m M o sk w a b yła tak
sam o traktow ana ja k partn erzy z EFTA. Dbałość o zach ow an ie bardzo dobrych
stosu nków z ZS R R stan ow iła b o w ie m w c ią ż kanon fińskiej p olityk i za gra n icz
n ej. O ba k ra je w p o c zą tk a c h la t sz e ś ć d z ie s ią ty c h z a w a r ły lic z n e u m o w y
0 w sp ó łp ra cy n au kow o-techn icznej i kulturalnej. W 1960 roku Z S R R w y d z ie r
ż a w ił F in landii na 50 lat leżą cą p o stronie ra d zieck iej część kanału Saim aan.
P rezyd en t Kekkonen u trzym yw a ł bliskie kon takty z p rzy w ó d c a m i ra d ziec k i
m i. Sensacją w ostatn im czasie stało się op u b lik o w a n ie doku m en tów , które
św iadczą o tym , że d łu g oletn i s z e f państw a fiń sk iego b ył w sp ó łp ra c o w n ik iem
KGB, choć do te g o ro d za ju rew elacji n a le ży p o d ch o d zić z ostrożn ością. Fak
tem w szela k o p ozosta je, że o d czasu d o czasu M o sk w a o tw a rc ie in g e ro w a ła
w w e w n ę tr z n e sp ra w y Fin landii, a Kekkonen z a w s ze p o d e jm o w a ł d zia ła n ia
p o je j m yśli. Tak b y ło np. w 1958 roku, k ie d y to p o d presją Z S R R p rezyd en t
zd y m isjo n o w a ł rząd p r a w ic o w e g o socja ld em ok ra ty Karla-Augusta Fagerh ol-
m a, k tó ry z m ierza ł d o n aw ią za n ia b liższych stosu nków z Z ach odem .
Finlandia tra d ycyjn ie d ą żyła d o zm n iejszen ia n ap ięć w stosunkach m ię
d z y W sch odem i Z ach odem , p rze ja w ia ją c na tym polu w ie le in icja ty w p o li
tycznych. Chętnie też u czestniczyła w m ięd zyn arod ow ych akcjach p o k o jow ych
o rga n izo w a n y ch p rze z O N Z .
W y b o ry parlam entarne w Islandii, p rze p ro w a d zo n e w październ iku 1959
roku, przyn iosły zw ycięs tw o konserw atystom , k tó rzy w 5 2 -o so b o w ym A lth in -
gu uzyskali 24 m iejsca. 17 m a n d a tów przyp a d ło agrarystom , 10 kom unistom
1 9 socjaldem okratom . R ząd u tw o rzo n y przez p rzy w ó d c ę a grarystó w Harm a-
na Jonassona okazał się efem eryd ą i upadł 4 grudnia 1959 roku. R ó w n ież krót
k o trw a ły b ył kolejn y gabinet, p o w o ła n y p rzez lidera so cja ld em ok ra tów Em ila
Jonssona. W roku 1960 p ow stał następny gabinet, którego prem ierem został
s z e f kon serw atystów O lafu r Thors, m ający ju ż za sobą w ie lo le tn ie d o św ia d
czen ia na tym stanowisku. R ząd Thorsa utrzym ał się d o listopada 1963 roku.
Z roku na rok nasilał się k o n flik t islan dzko-brytyjski o p ra w o d o p o ło w ó w
ryb na w o d a c h w p o b liżu w yspy, z w a n y „w ojn ą d o rs z o w ą ” . Is lan d czycy o b a
w ia li się, że ich ło w isk a szybko się w y czerp ią , a blisko 70 % tam tejszych ryb
p o ła w ia ły statki brytyjskie. W 1958 roku rzą d islan dzki p o d ją ł d e c y zję o ro z
szerzen iu strefy w ó d p rzy b rzeżn ych , co b y ło ró w n o zn a czn e z w yłą czn o ś cią
p o ło w ó w , d o dw u nastu m il. W ielk a B rytania ig n o ro w a ła tę d ec yzję, u w a ż a
ją c ją za b ezp ra w n ą . O stry spór m ię d z y R eyk ja vik iem a L o n d y n em u trzy m y
w a ł się p r z e z w ie le la t - o b a p a ń s tw a z e r w a ły stosu n ki d y p lo m a ty c z n e
238
73. KRAJE PÓŁWYSPU IBERYJSKIEGO: WEWNĘTRZNE KŁOPOTY
i w p ew n ych m om entach nie w yklu czan o n a w et zatargu zb rojn ego - b y w resz

cie u schyłku lat sied em dziesiątych , po m ed ia cji USA, zyskać ro zstrzyg n ięcie
po m yśli Islandii.
•k"k k
N a początku lat sześćdziesiątych kraje skan dyn aw skie p o s ta w iły na zn a czą

ce p o g łę b ie n ie w za je m n e j w spółpracy. P o w o ła n a w 1952 roku R ada N o rd y c
ka fu n k cjo n o w a ła spraw n ie, ale je j form u ła, za w ie ra ją ca w gru n cie rz e c z y
je d y n ie w sp ółp racę m ię d z y p arlam entam i, szybko przestała w ystarczać. W ro
ku 1962 D ania, F in la n d ia, Islan d ia , N o r w e g ia i S zw e c ja p o d p is a ły u kład
o w za je m n ej w sp ó łp ra c y (z w a n y „k o n w en cją n ordyck ą” ), k tó ry p r z e w id y w a ł
w szech stron n e w s p ó łd z ia ła n ie sygn atariu szy na p o lu p o lityczn ym , go sp o d a r
czym , społeczn ym , kulturalnym i n au kow ym . W ślad za tym nastąpiła dyna-
m izacja roli R a d y N ord yck iej, p rzy której u tw o rz o n o w ie le m e ryto ry czn y ch
kom isji, służących u gru n tow y w a n iu w spółpracy.
73. KRAJE PÓŁWYSPU IBERYJSKIEGO: WEWNĘTRZNE KŁOPOTY
W d ru giej p o ło w ie lat p ięć d ziesią tych sytuacja w e w n ę tr z n a H isz p a n ii z a c z ę

ła się n ieco k om p lik ow a ć. W p ra w d z ie dyktatu ra fran kistow ska n ie b yła b e z
pośrednio za gro żo n a , je d n a k istotn ie zw ięk szyła się dyn am ik a d zia ła ń o p o
zycji. P rze z kraj p rze ta cza ły się a n ty rzą d o w e m an ifestacje. S zc ze g ó ln ie siln y
ferm en t p a n o w a ł w środow isku m ło d z ie ż y akadem ickiej, która stała się siłą
n a p ęd o w ą akcji protestacyjnych. O d ra d za ć się za czął, b e z w z g lę d n ie d o tą d
tłum iony, re g io n a lizm kataloński i baskijski.
Po fa li m a sow ych d em on stra cji w M a d rycie, B arcelon ie i S ew illi, 25 lu te
go 1957 roku gen era ł Francisco Franco p osta n ow ił n ieco zreo rg a n izo w a ć sys
tem władzy. M in istrow ie stracili sam odzielność polityczną i kom petencyjną, gdyż
zostali ściśle p o d p orzą d k ow a n i s zefo w i rządu, z którego ram ienia n ad zó r nad
ich działalnością spraw ow ał w iceprem ier. Zarazem ro zp o czął się też proces fak
tyczn ego od d ziela n ia stanow isk szefa państw a i szefa rządu, koncentrow anych
w rękach gen. Franco. Caudillo b o w ie m w coraz m n iejszym stopniu intereso
w a ł się za ga d n ien ia m i zw ią za n ym i z bieżącą adm inistracją. In n ym charakte
rystycznym zjaw iskiem była w cią ż postępująca m argin alizacja Falangi. O d p o
czątku lat sześćdziesiątych bardzo w p ły w o w e funkcje w obrębie frankistowskiej
elity w ła d z y sp ra w o w a li czło n k ow ie katolickiej organ izacji Opus Dei, których
Franco w y ra źn ie p refero w a ł kosztem starych falangistów .
K o lejn e sukcesy o d n o to w a ła H iszpan ia na d ro d ze p rze zw y c ię ż a n ia sw ej
izola cji m ię d z y n a ro d o w e j. W tym kontekście w sp o m n ieć trzeb a o je j p r z y ję
239
ciu do O rga n iza cji Europejskiej W sp ółp ra cy G ospodarczej (D E E C ), co nastą

p iło 20 lip ca 1959 roku. W spółpraca w ram ach tej o rg a n iza c ji u m o ż liw iła
M a d ry to w i ro z w ią z a n ie w ie lu p ro b le m ó w gospodarczych .
P o w a żn e w y z w a n ie pan ującem u o d w ie lu la t w P o rtu ga lii re ż im o w i Sa-
ła za ro w sk iem u rzu ciła w e w n ę tr z n a o p o z y c ja p o lityczn a , w yk o rzy stu ją c d o
te g o celu w y b o r y p rezyd en ck ie o g ło s z o n e na 8 cz e rw c a 1958 roku. Jej kan
d yd a tem na p rezyd en ta z g o d z ił się być ge n era ł H u m b erto D elgad o. K an dy
d a tem rzą d zą cej U nii N a ro d o w e j został n atom iast a dm irał A m e ric o Tomas.
G en erał D elg a d o m iał za sobą przeszłość w y b itn e g o o ficera arm ii p o rtu
galskiej. W czasie w o jn y w sp ó łp ra c o w a ł z aliantam i, d zięk i czem u posiadał
doskonałe kontakty w Stanach Z jed n o czo n y ch i W ie lk ie j B rytanii. W latach
1 9 5 2 -1 9 5 7 re p rezen to w a ł P o rtu ga lię w N A TO , m ieszkając w ó w c z a s w W a
szyn gton ie. C zło w iek a te g o pokroju nie sposób b y ło oskarżyć o kryptokom u -
n izm i p o z b a w ić w ten sposób m o ż liw o ś c i k a n d yd ow a n ia , co często zd a rza ło
się w p rzeszłości. W e fe k cie p o raz p ie rw s zy o d 1926 roku w y b o ry p rezyd en c
kie o d b y ły się z u d zia łem w ię c e j niż je d n e g o kandydata.
W sw ej kam panii w yb o rczej D elg a d o o b iecy w a ł d em ok ra tyza cję kraju oraz
p rze p ro w a d ze n ie w ie lu reform gospodarczych i społeczn ych . Z a p o w ie d zia ł,
że n ie z w ło c z n ie po w y b o rz e zd ym isjo n u je „w ie c z n e g o p rem iera ” S alazara.
R eżim szybko zd a ł sobie sp ra w ę z faktu, iż za spraw ą gen . D elg a d o zn a la zł
się w śm ierteln y m n ie b e z p ie c z e ń s tw ie . Z m o b iliz o w a n o w ię c zn a c zn e siły
i środki, a ż e b y proces w y b o rc z y n ie w ym k n ą ł się spod kontroli. O sob om zn a
nym z o p o zy cyjn ych sym patii u tru dn ian o dostęp d o urn w yb o rc zy ch , e lim i
n o w a n o p rze d sta w ic ieli o p o zy cji z kom isji w yb o rczy ch , g in ę ły karty d o g ło
sow an ia, d o p u szczon o się w reszcie liczn ych fa łszerstw p rzy liczen iu głosów .
W rezu ltacie w szystkich tych z a b ie g ó w zw y c ię z c a m ó g ł b yć tylko je d e n . Istot
nie o g ło szo n o , że w y b o ry w y g ra ł Tom as, na k tó reg o o d d a n o rzek o m o 77,5%
głosów . D e lg a d o m ia ł o trzym a ć 2 2 ,5 % głosów .
W ła d z e - sw o im z w y c z a je m - b ezp o śred n io p o w y b o ra ch p rzy stą p iły d o
zd ecy d o w a n y ch p rze śla d o w a ń o p o zy cji. O b a w ia ją cy się a resztow an ia D e lg a
do, 13 stycznia 1959 roku schronił się w am basadzie B razylii w L izb o n ie i p o
prosił o a zyl polityczn y. W m arcu 1959 roku d o w ię z ie ń tra fiło 22 p o lity k ó w
o p ozycyjn ych i 9 w y ższy c h w ojsk ow y ch . 20 k w ietn ia 1959 roku gen . D e lg a
d o opu ścił kraj, w y je ż d ż a ją c d o B razylii. W k w ietn iu 1965 roku z g in ą ł on
w n iew yja śn ion ych okoliczn ościach w H iszpan ii, w p o b liżu gra n icy z Portu-
galią.
Portu galski dyktator, A n to n io Salazar, p o ob serw a cji d o św ia d czeń 1958
roku, d o szed ł d o w niosku , że w y b o ry p rezyd en ta w gło so w a n iu p o w s z e c h
n ym s ta n o w ią n a d m ie r n e r y z y k o d la p a n u ją c e g o sy stem u . D la t e g o te ż
18 czerw c a 1959 roku p rze p ro w a d zo n o reform ę konstytucyjną, która z m ie
n iała tryb w yła n ia n ia g ło w y państw a. O d tej p o r y p rezyd en ta w y b ie ra ły na
w sp ó ln y m p osied zen iu Z g ro m a d zen ie N a r o d o w e i Izb a K orporacyjna.
N a p rze ło m ie lu te g o i m arca 1961 roku portu galski em igra n t p o lity c zn y
kapitan H en rią u e G a lva o p o rw a ł na m orzu statek pasażerski „S an ta M a ria ”
240
74. ZSRR POD RZĄDAMI CHRUSZCZOWA
i u p row a d ził go d o Brazylii. Incydent ten p o n o w n ie zw ró cił u w a g ę opin ii św ia

to w e j na sytuację panującą w Portu galii.
P o zb a w io n a w szelk ich m o ż liw o ś c i dzia ła n ia op ozycja , nie w z ię ła u działu
w w y b o ra ch p a rlam en tarn ych 12 listopada 1961 roku. W tej sytuacji, p rzy
4 0 -p ro cen to w ej absencji w yb o rc ze j, d o parlam en tu w e s z li w y łą c z n ie p r z e d
sta w iciele rzą d zą cej U n ii N a ro d o w e j.
Z co ra z w ięk szy m i tru dn ościam i zm a ga ć się m usiała P o rtu ga lia w sw ych
p osiadłościach kolon ia ln ych . W lu tym 1961 roku w A n g o li d zia ła ć za częła
zbrojna partyzan tka, której aktyw n ość z roku na rok u lega ła in tensyfikacji.
18 gru dn ia 1961 roku w ojsk a in dyjskie w k ro c z y ły d o portu galskich kolon ii
w In diach , kładąc kres istnieniu Estado da India. G oa, D am an i D iu siłą z o
stały p rzy łą czo n e d o In dii. R zą d P ortu ga lii uznał krok In d ii za agresję i d o
m agał się p o m o c y ze strony N ATO . Żądania te p o zosta ły o c zy w iście b e z echa.
W roku 1963 Rada B ezp ieczeń stw a O N Z u chw aliła rezolucję, w której p o lity
kę kolon ialną Portu galii uznała za za gro żen ie dla ś w ia to w e g o pokoju. K ied y
w tym czasie inne państw a rozstaw ały się ze sw ym i posiadłościam i kolon ia l
nym i, Portu galczycy nie za m ierza li jed n a k p o d ą żyć w ich ślady i bron ili swych
te ry to rió w zam orskich - ja k to określił Salazar - „du m n ie osam otn ien i” .
Spośród w szystkich p rzy w ó d c ó w radzieckich N ik ita C h ru szczów był jed y n y m ,

który w m o m e n cie u traty w ła d z y z o s ta w ił kraj w lep szy m stanie n iż zastał
go w m o m e n cie o b jęcia rządów . Po części sta n o w iło to rezu ltat n iezm iern ie
niskiego punktu startu, w y n ik łe g o z niszczycielskich rz ą d ó w Stalina. N iem n iej
P rzy w ó d c a partii - p o lity k im pulsyw ny, n iek o n sek w en tn y i grubiański, le c z
także energiczny, o d w a ż n y i n ie p o zb a w io n y z d ro w e g o rozsądku - p o ło ż y ł tu
n ie w ą tp liw e zasługi.
N a w e t p o XX Z je źd zie K P Z R p o zycja C h ru szczow a nie b yła b yn ajm n iej sil
na i z d a w a ć się m o g ło , iż je g o rz ą d y staną się je d y n ie krótk im ep izo d em .
18 czerw c a 1957 roku, na p o sied zen iu P rezyd iu m KC K P Z R M o ło to w , M a-
len k ow i W oroszyłow , p o w cześn iejszych starannych p rzy g o to w a n ia ch , z d o
łali, stosunkiem g ło s ó w 9 do 7 , u ch w a lić p o z b a w ie n ie I sekretarza je g o sta
now iska; objąć je m iał o d tą d M o ło to w . Jedn ak pop a rcie m a ją ceg o za sobą
arm ię m arszałka Ż u kow a, k tó ry sa m o lo ta m i ściągnął d o M o s k w y prochrusz-
czo w o w sk ich cz ło n k ó w KC o ra z p rze w o d n ic z ą c e g o KGB Iw a n a S iero w a, k tó
ry w czasie dyskusji p o c h w y c ił W o ro s z y ło w a za k ołn ierz, ca łk o w icie z m ie n i
ło układ sił. Zebran e szybko p len u m KC ro z p ra w iło się z „an typ a rtyjn ą gru-
Pą M o ło to w a , K a ga n o w icza , M a le n k o w a ” , których z D m itrijem S ze p iło w e m
usunięto z w ła d z KPZR. M o ło to w , opu szczon y i zd ra d zo n y n a w et p rze z w s p ó ł
241
uczestn ików n ied o szłego p rzew rotu , m ia n ow a n y został am basadorem w M o n

go lii, co sta n o w iło rod za j zsyłki. Żuków, spiritus movens o s ią g n ię te g o sukce
su, został p rze z zw y c ię z c ę w y n a g ro d z o n y czło n k o stw em P rezyd iu m KC. J ed
nak ju ż w p a źd ziern ik u osk a rżon o g o o „b o n a p a rty zm ” , p o z b a w io n o w szy st
kich stan ow isk i odesła n o na em erytu rę. W następnym , 1958 roku, Chrusz
c z ó w p o z b y ł się też w ie rn e g o S ierow a, za stąp ion ego p rze z A leksan dra Sze-
lepina, ora z p rem iera N ik oła ja Bułganina, k tó rego stanow isko ob ją ł sam.
Posia d łszy p ełn ię w ła d zy, I sekretarz k o n ty n u o w a ł n iek on sek w en tn e i na
der selek tyw n e d zia ła n ia destalin izacyjn e. Jeszcze w roku 1957 zreh a b ilito
w a n o w y m o r d o w a n y c h p rze z S talin a c z ło n k ó w g e n e ra lic ji z m a rszałk iem
Tuchaczew skim na czele, co k om prom itow ało w spółuczestniczących w ó w c ze s
nych represjach m a rszałk ów - W o ro szy ło w a i B u dion n ego. R eh abilitacja o b
ję ła te ż n iektóre (n ie w szystk ie ) d e p o rto w a n e w czasie w o jn y narody, k tó
rych c z ło n k o w ie z a częli na w łasn ą rękę o pu szczać m iejsca zesłania. A ta k o w i
na S ta lin a p o ś w ię c ił te ż C h ru s z c z ó w s w e w y s t ą p ie n ie na r o z p o c z ę t y m
17 p a źd ziern ik a 1961 roku X X II Z je źd zie KPZR. O skarżenia, w p r z e c iw ie ń
stw ie d o ta jn eg o referatu sprzed lat pięciu, b y ły ja w n e i p u b lik ow a n e. D zięk i
poparciu m .in. szefa KGB S zelep in a, k tó ry ró w n ie ż w y g ło s ił antystalin ow ską
m o w ę, C h ru szczów m ó g ł - m im o w y r a ź n e g o rozd ra żn ien ia w ie lu cz ło n k ó w
KC - ro zp ra w ić się o stateczn ie z M o ło to w e m , M a le n k o w e m i K a ga n o w iczem .
W y d a lo n o ich z partii, p o z b a w io n o w szystkich stan ow isk i o d esła n o na e m e
ryturę. M im o o b a w - zw ła szcza K a ga n o w icza , k tó ry o c z e k iw a ł egzek u cji -
za ch ow a li on i jed n a k nie tylko życie, ale i u posażenie. W szystkim trzem p rzy
padła zresztą w u dziale zdu m iew ająca d łu gow ieczn ość (z m a rli o d p o w ie d n io
w 1986, 1988 i 1991 r.). C h ru szczów zem ścił się też na m a rtw ym i zabalsa
m o w a n y m S talin ie, każąc usunąć g o z M a u zo leu m Len ina i p o c h o w a ć p o d
murem krem lowskim . N ie rozw iąza ło to, rzecz jasna, problem u stalinizm u, ró w
nie „w ieczn ie ż y w e g o ” ja k len inizm . N ie k tó rzy stalinow scy opraw cy, ja k Ana-
stas M ikojan, p o zosta li zresztą u w ła d z y aż do cza sów B reżn iew a w łą czn ie.
O d w ilż - określana tak zresztą o d tytu łu p o w ieści liii Erenburga - z a o w o
co w ała o d ro d zen iem kulturalnym. Jej sym bolem stała się publikacja - za z g o
dą Chruszczow a, któ ry oparł się całem u Prezydiu m KC - p o w ieści Aleksandra
S ołżen icyna Jeden dzień Iwana Denisowicza. W yd a n o po raz p ie rw s zy p o e zje
M a rin y C w ie ta je w e j, ro zp o c zą ł się renesans ra d zieck iej k in em a to gra fii. P r z y
w ód ca , grubiański i p o d w ie lo m a w z g lę d a m i ogran iczon y, o k a za ł się je d n a k
dla in telek tu a listó w n ad er kapryśnym soju sznikiem . Z n a k o m ity p oeta Borys
Pasternak został w 1958 roku zm u szony d o odrzu cen ia przyznan ej m u za p o
w ieść D o k to r Żyw ago literackiej N a g ro d y N o b la ; zm arł d w a lata późn iej, za
szczu ty n iew ybredn ą kam panią oszczerstw, toczon ą za p rzy z w o le n ie m Chrusz
czo w a . S ym p tom atyczn a stała się aw antura u rządzon a p rze z te g o ostatn iego
p rzed sta w icielom artystycznej a w an ga rd y w m oskiew skim M a n eżu 1 grudnia
1962. W cześniej (1 9 5 9 ) p o w o ła n o tzw. D ru żyn y L u d ow e, dbające m .in. o o d
p o w ied n ią dłu gość w ło s ó w i szerokość spodni u przechodn iów . W 1961 roku
skazany został p ie rw s zy praktyk sam izdatu - A leksan der Ginzburg.
242
W n iektórych dziedzin ach , ja k w stosunku d o religii, czasy C h ru szczow a

stanow iły w ręcz regres w porów naniu ze schyłkow ym stalinizm em . Z 2 0 -2 5 tys.
świątyń, istniejących w ZSRR w 1958 roku, sześć lat p óźn iej zostało 8 tys. Zbu
rzo n o m .in. C e rk iew P rze m ien ien ia w M o sk w ie, skąd w iern y c h w y w le c z o n o
siłą, na teren ie zaś m im o w szystk o za ch o w a n ej Ł a w ry P oczajew sko-U spień -
skiej, b ęd ącej centru m p ra w o sła w ia m on astyczn ego, o tw a rto m u zeu m ate-
izm u. O d roku 1961 sp ra w a m i p a ra fii k ie ro w a ły d w u d z ie s to o s o b o w e k o le
gia ln e ciała, z a tw ierd za n e p rze z KGB.
R ozm aite m ean d ry p rzech o d ziła C h ru szczow ow ska polityka n a rod ow ościo
w a. Po czą tk ow o kon tyn u ow an o zap oczą tk ow an e na w n io sek Berii o gra n icze
nie rusyfikacji, co s p o w o d o w a ło kulturalne o ży w ien ie , zw ła szcza na Ukrainie.
N iem n iej L e w k o Łu kianienko, w z y w a ją c y - zresztą z g o d n ie z ra d zieck ą k o n
stytucją - d o w ystąpien ia U krainy z ZSRR, otrzym a ł w 1961 roku w y ro k śm ier
ci, p o tem za m ie n io n y na 15 lat łagru. P o c zą w s zy o d X X II Z jazdu K PZR, na
Krem lu za c zę to zaś lan sow a ć te z ę o istnieniu „je d n e g o n arodu ra d z ie c k ie g o ” ,
którego J ę z y k ie m p rzy ja źn i” m iał być rosyjski.
W p o czą tk o w y m okresie rz ą d ó w C h ru szczow a w Z S R R w y ra ź n ie p o p ra
w iła się stopa życio w a . W latach 1 9 5 3 -1 9 5 9 produ kcja roln a w zro sła o 50% ;
w 1958 roku łą czn a p rodu kcja p rze m ys łu i ro ln ictw a b y ła o je d n ą trz e c ią
w ięk sza niż w roku 1954. W ty m że czasie p o d w o iła się liczb a o d d a w a n yc h
do użytku n ow ych m ieszkań, co ła g o d z iło je d e n z n ajb ardziej palących p ro
b le m ó w ZSRR . O sią gn ięcia te zosta ły je d n a k w zn aczn ej m ie rze o śm ieszo n e
p rze z c h e łp liw e p rzech w a łk i C h ru szczow a, k tó ry w 1957 roku za p o w ie d zia ł:
»w ciągu 3 - 4 la t” p rze ścign ięcie U S A w produ kcji m leka, m ięsa i m asła, a na
XXII Z je źd zie obiecał, że d o 1970 roku A m eryk a n ie p rze w y ż s z e n i zostan ą nie
tylko w w a rtości b e z w z g lę d n e j produ kcji, ale także w w a rtościa ch p e r capita
( w 1957 r. w U S A p rzy p a d a ło 103 k g m ięsa na je d n e g o m ieszkań ca, g d y
w ZSRR - 32 k g ). Tym czasem , p o czą w s zy o d 1958 roku ro zp o czą ł się w ZSRR
stały spadek przyrostu produktu n a r o d o w e g o bru tto (1 9 5 8 - 10% , 1963 -
3 % ) p r z y je d n o c z e s n y m w z ro ś c ie w y d a tk ó w w o js k o w y c h o je d n ą trzecią .
P o czą w s zy o d 1957 roku, kraj - b ęd ą c y za carskich cz a s ó w c z o ło w y m eks
p orterem żyw n o śc i - stale za k u p yw a ł z b o ż e za granicą. W cześn iej zaś n ie
czyn ił te g o d la te g o tylko, że Stalin n ie tro szczył się o u m ierających z głodu .
D zia ło się to m im o p rze zn a cza n ia p rze z rzą d je d n e j trzecie j in w estycji na
ro ln ictw o i p racy na ro li 3 6 % m ieszk a ń có w Z S R R (w o b e c 3 % w U S A ). O so
biste in ic ja ty w y C h ru szczo w a na tym polu , w rod za ju g lo ry fik a c ji u p ra w y
kukurydzy c z y u tw o rzen ia so w n a rc h o zó w (ra d go sp o d a rk i n a r o d o w e j), m a
jących sterow a ć re gio n a ln ym ro z w o je m go sp o d a rczym , p ra w ie za w s ze o k a
z y w a ły się ch ybion e. M im o to p rzy w ó d c a w id z ia ł ju ż k om u n izm w zasięgu
ręki i upajał się o d p o w ie d n io d o b ra n ym i w skaźn ik am i, m ó w ią c y m i na p r z y
kład, że d o ch ó d n a ro d o w y na g ło w ę je s t w Z S R R w y ż s z y n iż w J apon ii czy
w e W ło s ze ch , a p o d w z g lę d e m produ kcji stali Z w ią z e k R a d zieck i je s t le p s zy
niż W ielk a Brytania, R F N i Francja ra zem w z ię te (8 3 m in ton w 1964 r.). N ie
tylko on n ie za u w a ża ł, iż - ja k to ujął p o tem A la in Besanęon - d a n e te o b e j
243
m ują ró w n ie ż „produ kcję s ta lo w e g o szm elcu, produ kcję pseudostali i pseu-

doprodu kcję stali” .
R z e c z y w is ty p rym a t w ś w iecie o sią gn ął n atom iast Z S R R w b adan iach ko
smosu, co b y ło p o części efe k tem p orzu cen ia doktrynerskich u p rzed ze ń S ta
lin a w o b e c cybern etyki. 4 p a źd ziern ik a 1957 roku w y s trze lo n y został słynn y
„Sputnik” , p ierw szy sztu czny satelita Ziem i, zaś 12 kw ietn ia 1961 roku p ie r w
szy lo t z a ło g o w y na o rb icie ok ołoziem sk iej o d b y ł Jurij G agarin. D la Zach odu
b yło to szok iem ; A m eryk a n ie ro zp o częli zn aczn ie sk rom n iejszy p ro g ra m za
ło g o w y c h lo tó w d o p iero 5 m aja 1961 roku. Stało się też jasn e, że rakiety,
które w y n io s ły sputniki, m o gą też ła tw o przen ieść g ło w ic e nuklearne. T ery
toriu m U S A p rzestało być bezp ieczn e.
W u pojen iu sukcesam i kosm iczn ym i tk w i je d e n z k lu czy d o p olityk i za gra
nicznej Chruszczow a, pod w ie lo m a w z g lę d a m i bardziej ryzykanckiej i n iep o
czytalnej od posunięć Stalina w tym zakresie. Już g ro źb y nuklearnej zagłady,
w ystosow a n e d o Francji i W ielk iej Brytanii w czasie kryzysu sueskiego, b y ły -
w o b e c niejasnej p o sta w y W aszyngtonu - p o k erow ą za gryw k ą hazardzisty. P o
przeczkę ryzyka znaczn ie pod n iesion o w czasie kryzysu berliń skiego (1 9 5 8 -
- 1 9 6 1 ) i b u d o w y przecinającego to m iasto muru, któ ry bardziej en ergiczn e kie
ro w n ictw o zachodn ie z p ew n ością b y zbu rzyło. P o zestrzelen iu nad U ralem
am erykańskiego sam olotu szp ieg ow sk iego U-2 C h ru szczów w m aju 1960 roku
z e rw a ł d łu g o w cześn iej p r z y g o to w y w a n y paryski szczyt czterech m ocarstw,
o d g ry w a ją c p r z y tym rolę „s k rz y w d z o n e g o n iew in ią tk a ” , ch oć - ja k m u to
w ytk n ą ł de G au lle - w tym sam ym czasie nad Francją p rze la ty w a ł ra d zieck i
sa telita szp ieg o w sk i. S zc zy t n ie o d p o w ie d z ia ln o ś c i o sią g n ą ł je d n a k Krem l,
w y w o łu ją c kryzys karaibski w 1962 roku, k ie d y to n iespełn a doba d z ie liła
lu dzkość o d w ybu ch u III w o jn y ś w ia to w e j; in stalo w a n ie na Kubie w y rzu tn i
b ron i nuklearn ej zosta ło u znan e za sza leń stw o n a w e t p rze z aw an tu rn icze
k ie ro w n ic tw o chińskie. Ó w czesn a d yp lom a ty czn a pora żk a p o d k o p a ła m o cn o
p o z y c ję C h ru szczow a w partii.
Z a in icjo w a n a p rze z C h ru szczow a p o lityk a w sp iera n ia w s z e lk ie g o rodzaju
a n tyzach odn ich re ż im ó w - w rodzaju Egiptu, In d o n e zji c z y Kuby - p rzy n io s
ła realne sukcesy, ale okazała się n ieb yw a le kosztow n a. N a tom ia st w iz y ta k ie
ro w n ic tw a ra d zie c k ie g o w U S A (1 9 5 9 r.) i p od p isa n ie układu o c z ęśc io w y m
za k a zie d o św ia d czeń z bron ią ją d ro w ą u znan e zosta ły p rze z C h in y za zd ra
dę, tym b a rd ziej że Z S R R za jął co n ajm niej ch łodną p o sta w ę w o b e c k o n flik
tu te g o kraju z In d ia m i. Skutki zerw a n ia z ChRL, m ające c a łk o w icie zm ien ić
g e o p o lity c z n e p o ło ż e n ie Z w ią zk u R a d zieck iego , o k a za ły się o c zy w is te d o p ie
ro za n a stęp có w C h ru szczow a.
Ostatnie lata C h ru szczow a cec h o w a ły coraz bardziej go rą czk o w e i n iep rze
m yślane posu nięcia. P rzy w ó d c a ch ciał p o d o b n o k o n ty n u o w a ć ro z p ra w ę ze
sta lin izm em i zreh a b ilitow a ć o fia ry p ro ce só w la t trzyd ziestych , co w z b u d z iło
panikę w śród c zło n k ó w Politbiura i niektórych zagran icznych kom unistów , ja k
M a u rice Th orez. Z dru giej stron y za czyn a ły g o p rze ra ża ć ro z m ia ry w y w o ła
nej p rze z n ie g o o d w ilży, b y - ja k m ó w ił p ó źn iej - „n ie s p o w o d o w a ła p o w o
244
75. BEZRUCH W KRAJACH „DEMOKRACJI LUDOWEJ”
d zi i n ie za to p iła ” . O b n iżyła się zn a czn ie b ariera strachu: 1 -3 cz e rw c a 1962

roku w N o w oczerk a sk u k o ło R o stow a w yb u ch ł p ie rw s z y od lat d w u d ziestych
ja w n y strajk, z a k o ń c z o n y in te rw e n c ją w o js k a i 22 o fia ra m i śm ierteln ym i.
P o ja w ia ć się z a c z ę ły n iefo rm a ln e gru p y dysydenck ie, ch ociaż (m .in . w o b e c
braku k o n ta k tó w z korespon den tam i z a g ra n iczn y m i) o ich d zia ła ln o ści św iat
z e w n ę trz n y w c a le je s z c z e n ie w ie d z ia ł.
S k on fu d o w a n y C h ru szczó w w y p o w ie d z ia ł 8 m arca 1963 roku z ło w ie s z
cze (ch o ć skądin ąd p r a w d z iw e ) słow a : „S talin b ył m arksistą i n ie m o ż e być
to k w e s tio n o w a n e ” . M im o p ro testó w ze stron y n a w et w ła sn ej rodziny, p r z y
w ró cił też d o łask o s ła w io n e g o Łysenkę. Jedn akże p o m y sły reform w e w n ą trz
partyjnych, za k ła d a ją ce rotację osób na c z o ło w y c h stanow iskach, z w ró c iły
p r z e c iw I sek reta rzo w i zastra szon y groźb ą u tra ty p r z y w ile jó w aparat K PZR.
C h ru szczów p r z y g o to w y w a ł sw ój w ła sn y upadek, c z e g o zu p ełn ie nie d o strze
gał, u śpion y usilnie la n sow a n y m kultem sw ej osoby, b e z p o ró w n a n ia w p r a w
d zie m n iejszym n iż kult Stalina, ale i tak sła w ią cym b e z u m iaru „n a s ze g o
N ik itę S ie rg ie je w ic z a ” .
75. BEZRUCH W KRAJACH „DEMOKRACJI LUDOWEJ"
Epoka ro zp o częta w 1956 roku o zn a cza ła dla eu ropejskich s a te litó w ZSRR

(abstrahując o d k rw a w y c h w y d a rze ń na W ę g rze c h ) kres sta lin o w sk ieg o ter
roru i m o rd erstw sądow ych . R o zb u d zon e - zresztą nie w s z ę d z ie - n a d zieje
zostały je d n a k b a rd zo szybko z a w ie d z io n e . Lata, które nastąpiły, ch a ra k tery
z o w a ły się p rze w a ż n ie ja ło w ą stagnacją.
N a jle p s zy los p rzy p a d ł w u d zia le k ra jo w i n a jtragiczn iej d o św ia d czon em u ,
bo W ę g r o m . R zą d zą c y tam Jdnos K a d śr u w a ża n y b ył - n ie b e z p o w o d u - za
Prorad zieck iego Q uislinga. W latach 1 9 5 6 -1 9 5 8 trw a ły c ią gle p rocesy uczest
n ik ó w „w ę g ie rs k ie g o p a ź d z ie rn ik a ” . Z a p a d ło o k o ło 800 w y r o k ó w śm ierci
(p o ło w ę w y k o n a n o ), w w ięzien ia ch zn a la zło się 20 tys. osób ( w tym skazany
na d o ż y w o c ie p rzyszły prezyden t niekom unistycznych W ęgier, A rp a d G ó n cz),
a 15 tys. w o b o za ch pracy. J edn akże Kadar, o b a w ia ją c y się n o w e j katastrofy,
Postarał się w m iarę szybko o w y c is ze n ie represji. J eszcze w 1956 roku p o
w ró ciło z Rusi P odkarp ackiej 15 tys. w ię ź n ió w w y w ie z io n y c h tam p rze z R o
sjan. Rakosiem u za k a za n o p o w ro tu d o kraju, a w roku 1961 w ra z z G ero w y
dalon o z partii. Po w y b o ra ch 1958 roku (ch o ć m ia ły one, ja k za w sze, fasa
d o w y ch arakter) w śró d p o s łó w zn a la zł się, w ię z io n y w Z S R R w latach 1 9 4 7 -
-1 9 5 6 , B ela Kovacs, d a w n y p rzy w ó d c a Partii D robnych R olników . N a stą p iły
trz y kolejn e am n estie (1 9 5 9 , 1960, 1 9 6 3 ), p o z w o lo n o na p o w ró t w ięk szo ści
etn ig ra n tó w i na w y ja z d y za granicę.
245
N a V II z je ź d z ie partii w 1962 roku K śd ar w y p o w ie d z ia ł sło w a „k to nie

p r z e c iw nam , ten z n am i” , b ęd ące dokładn ą od w ro tn o ścią w iz ji św iata, jaką
rep rezen tow a ł Rakosi. W m yśl te g o hasła starano się pozyskać społeczeń stw o.
Z astąpien ie w szech ob ecn ych d y rek ty w partyjnych stosu nkow o n iew ielu za
kazam i p rzy n io sło o d ro d z e n ie stłam szon ej d o tą d nauki, litera tu ry i sztuki,
a z w ła szcza film u (O sca r dla M efista Istvan a S za b ó ). P r z e c iw n ik ó w reżim u
n ie p rześla d ow a n o, ale ra czej n akłanian o d o em igra cji.
Za zm ia n am i w d z ie d z in ie p o lityk i i kultury nie n ad ążała p o c z ą tk o w o g o
spodarka, choć układ z ZS R R z 1957 roku p rzyn iósł k ra jo w i ra d zieck ie kre
dyty. Forsow ana z n ó w o d roku 1959 (ch o ć b ez terroru ), p rzy m u so w a k o lek
tyw iza cja ro ln ictw a p rzyn iosła brak żyw n ości i kon ieczn ość za k u p ó w zb o ża
w K a n ad zie. S k łon iło to je d n a k reżim d o re fo rm m ających na celu sła w n y
p o tem „g u la s z o w y so cja lizm ” , b ęd ą c y próbą przeku pien ia konsum enta, k tó
ry m iał w zam ian zaak ceptow ać w ła d zę. C el ten w znacznej m ierze osiągn ięto
i Kadar, k tó reg o stosunek do Z S R R p o ró w n y w a n o d o stosunku H o rth y e g o do
H itlera, za czą ł zd o b y w a ć co n ajm niej biern e poparcie narodu.
Tran sform acji K adśra z Q u islin ga w p o p u la rn ego p r zy w ó d c ę to w a rz y s z y
ła w P R L p rzem ia n a W ła d y sła w a G om u łki z boh a tera n a ro d o w e g o w sym bol
zastoju, obsku rantyzm u i za leżn o ści o d ZSRR. N ie b y ło to rezu ltatem zm ia
n y p o g lą d ó w sekretarza g e n e ra ln e g o P Z P R (te p o z o s ta w a ły z d u m iew a ją co
s ta łe ), le c z ra czej b e z p o d s ta w n o ś c i w ią z a n y c h z n im n a d zie i. D o w o d e m
o gro m n ej p o c z ą tk o w o popu larn ości G om u łki stał się fakt, że w ię z io n y n ie
d a w n o prym as S tefan W yszyń ski w e z w a ł, b y nie skreślać kom u n istyczn ych
k a n d yd a tó w w czasie w y b o r ó w d o sejm u 1957 roku, w k tó rym b y ło w ię c e j
k a n d yd a tó w niż m iejsc. W pa rla m en cie zn a la zła się w ó w c z a s n ieliczn a , lecz
autentyczna reprezen tacja katolików . Z e zw o lo n o na n au czanie re ligii (p o c z ą t
k o w o n a w e t w szk oła ch ), nastąpiło też, p o ró w n y w a ln e z w ęgie rsk im , kultu
raln e o tw a rc ie na Zach ód. Z em igra cji p o w ró c ili znan i pisarze, ro z w in ę ła się
literatu ra k ra jo w a i „szkoła polska” w film ie.
Już je d n a k na IX p len u m P Z P R w m aju 1957 roku G om u łka za a ta k o w a ł
personaln ie „re w izjo n isty czn y ch ” in telektu alistów , a je g o w y p o w ie d z i na te
m at „d em o k ra cji” , „so cja lizm u ” i „partn erstw a z ZSRR” w s k a z y w a ły jasn o, że
rozu m iał o w e pojęcia zu pełn ie inaczej n iż o g ó ł Polaków. O b licze reżim u u ja w
niła w tym że roku kasata o gro m n ie p op u la rn ego tygod n ik a „P o prostu” , a tak
że bru taln e ro z p ę d z e n ie m an ifestacji w je g o ob ron ie, co o d b y ło się akurat
w roczn icę „p o lsk ieg o p a źd ziern ik a ” . B ędąc c z ło w ie k ie m na sw ó j sposób id e
o w y m i u czciw ym , G om u łka b y ł przekon an y, że w s z e lk a e w o lu c ja ustroju
o zn a cza je g o osłabien ie. D ia lo g o w i ze sp o łeczeń stw em n ie sp rzyja ły te ż k o m
pleksy i fo b ie przyw ód cy, sk iero w a n e p r z e c iw in te ligen cji i K o ścio ło w i k a to
lickiem u ( w tym p rym a so w i o so b iście). Z k o lei obsesyjna p o d e jrzliw o ś ć w o
bec R F N p a ra liżo w a ła w s z e lk ie p ró b y p o ro zu m ien ia z tym pa ń stw em , a cz
k o lw ie k w ysu n ięte w roku 1957 p rze z m inistra A d a m a R a p a ck iego p ro jek ty
stw o rzen ia strefy b e z a to m o w e j w środ k ow ej Europie, b y ły m o ż e je d y n ą w a r
tą w zm ia n k i in icja ty w ą d y p lom a ty czn ą w d zieja ch PRL.
246
75. BEZRUCH W KRAJACH „DEMOKRACJI LUDOWEJ”
N ie s z c z ę ś liw e o k a za ły się ró w n ie ż in geren cje G om u łki w sp ra w y g o s p o

darcze, c ze g o d o 1948 roku unikał. P ięc io letn ieg o planu 1 9 5 6 -1 9 6 0 n ie udało
się w ykon ać n aw et w św ietle oficjalnych, sfałszow anych danych; saldo w hand
lu zagran icznym było, m im o w zrostu obrotów, stale ujem ne; spożycie na g ło w ę
lu dn ości d o p ie ro w 1961 roku p rze k ro c zy ło p o z io m p rze d w o jen n y. R ea ln y
w zrost, g łó w n ie w przem yśle w yd o b y w c zy m , m a szy n o w ym i m eta lo w ym , sta
w a ł się co ra z k o szto w n iejszy i m n iej efektyw n y. Rosła za to p ew n o ś ć siebie,
ale i d ra żliw o ść przyw ód cy, co b y ło tym o sob liw sze, że o p o zy cja w o b e c sys
tem u nie d a w a ła n iem a l d o w o d ó w istnienia.
Jeśli i Kśdar, i G om u łka za słu giw a li na m ian o in d yw id u a ln o ści, to p o ło
żon ą m ię d z y ich krajam i C ze c h o sło w a c ją rz ą d z iły m iernoty, których m o d e
lo w y m p rzy k ła d em był, spraw u jący w latach 1 9 5 3 -1 9 6 8 fu n kcję szefa partii,
o g ra n ic z o n y a p a ra tczyk A n to n in N o v o tn y . B ezru ch reżim u b y ł ca łk ow ity,
a zm ia n y o g ra n ic z o n o d o drobn ych posunięć, w ro d za ju usunięcia w 1961
roku (d o p ie r o !) pom n ika Stalina w P rad ze. U ch w a lo n a w p o p rzed n im roku
konstytucja, zm ien ia ją ca n a z w ę kraju na C zech o sło w ack ą R ep u b likę S ocja li
styczną (C S R S ) - co m ia ło rzek om o d o w o d z ić zb u d o w a n ia „so cja lizm u ” - li
k w id o w a ła w szystk ie n iem a l u p ra w n ien ia w ła d z słow ackich . T rw a ją ce stale
p rocesy p o lity c z n e o ro zm a ite „o d c h y le n ia ” i „z d r a d y ” o b ję ły p o n a d 3 tys.
osób, choć n ie za p a d a ły ju ż w nich w y ro k i śm ierci. Irytu ją cego w ła d z e arcy
biskupa P ra g i Josefa B erana p o z b y to się, o d m a w ia ją c m u p ra w a p o w ro tu
z R zym u , g d z ie o d b iera ł kapelu sz kardynalski.
D op iero w p ły w X X II Z jazdu K P Z R i p ie rw s ze z g rzy ty w n ie n ajg orzej fu nk
cjonu jącej d o tą d m ach in ie go sp o d a rczej sk łon iły N o v o tn e g o d o p o tęp ien ia
„kultu je d n o s tk i” , p o w o ła n ia kom isji d o zbadan ia p ra w o m o cn o śc i p ro c e s ó w
p o lity c z n y c h la t 1 9 4 8 -1 9 5 4 i z w o ln ie n ia n ie k tó ry c h w ię ź n ió w (1 9 6 2 r.).
W k w ietn iu 1963 roku na m iejsce d o g m a ty c zn e g o p r z y w ó d c y p a rtii s ło w a c
kiej, K arola Bacilka, p o w o ła n o stosu n kow o m ło d e g o (4 2 la ta ) i nieskom pro-
m ito w a n e g o A lek sa n d ra D ubćeka. D la d a w n y ch w ię ź n ió w b y ły to zm ia n y
zasadnicze, je d n a k w skali kraju ich z a sięg b y ł n ie w ie lk i i n ie naru szał o g ó l
nej, ja ło w e j o ra z dusznej atm osfery.
Z m ia n y p o lity czn e n ie b y ły też p o c z ą tk o w o w id o c z n e w R um unii. K rajem
rzą d ził w c ią ż G h eorgh e G h eorgiu -D ej, z z a k tó rego p le c ó w w id o c z n y b ył j e d
nak co ra z b ard ziej, u w a ża n y za je g o następcę, czło n e k Biura P o lity c z n e g o
partii - N ic o la e Ceausescu. W yb u ch łe p o d w p ły w e m w y d a r z e ń w ęgiersk ich
m an ifestacje stu den ckie w T im iso a rze (2 7 p a źd ziern ik a 1956 r.), żą d a jące
polityczn ych reform i w y c o fa n ia w o js k ZS R R z Rum unii, zosta ły ro zb ite p rze z
policję. Ich p r z y w ó d c y (A . Baghiu, C. Mutiu, T. Stanca) o trzym a li w y ro k i w ie
lo letn ieg o w ięzien ia . N astąpiły aresztow ania u w oln ion ych w cześn iej w ię ź n ió w
p o lityczn ych i zła m a n ie gru p y partyjnych liberałów , k tó rym p r z e w o d z ił M i
ron Constantinescu. Bukareszt z g o d z ił się też na p rze trz y m y w a n ie na sw ym
terytoriu m , p o c h w y c o n e g o p rze z Rosjan, p rem iera W ę g ie r Im re N a g ya .
W k ró tce je d n a k p o d ję te p rze z C h ru szczow a p la n y in tegra cji gosp od a rczej
bloku ra d zie c k ie g o w z b u d z iły n iech ęć p r z y w ó d c ó w Rum unii. W e d łu g K rem
247
la, kraj ten, ja k o zn aczn ie słabiej ro z w in ię ty od N R D , C zech o sło w acji, a na

w e t W ęgier, s p e cja lizo w a ć się m iał w ro ln ictw ie, a także p rzem yśle lekk im
i p etroch em iczn ym (d ru g ie co d o w ielk o ści zasob y ro p y w E u ro p ie ). U d erza
ło to w w y z n a w a n e p rze z D eja m arksistowskie dogm aty, głoszące, że b ez ro z
w o ju p rzem ysłu ciężk ie go , zw ła szcza w y d o b y w c z e g o i h u tn iczego, n ie m o ż li
w y je s t postęp gospodarczy. W 1960 roku ZS R R o d m ó w ił k red yto w a n ia bu
d o w y za k ła d ó w m etalu rgiczn ych w Galati, co za p oczą tk o w a ło spór w ram ach
RW PG , cią gn ą cy się aż d o 1963 roku.
W lipcu 1958 roku o d d z ia ły ra d zieck ie op u ściły Rum unię. P o p ra w iło to
w iz e ru n e k kraju w o cza c h Z ach odu , tym b a rd zie j że s z e f d y p lo m a c ji ło n
M a u rer z d o ła ł z a w r z e ć w latach 1 9 5 9 -1 9 6 0 w ie le p o ro z u m ie ń w sp ra w ie
o d szk o d ow a ń za n ależą cą d o cu d zo ziem có w , a skon fiskow an ą p rze z kom u
n istów w łasność. N astąpił w y ra źn y w zrost co praw d a n ad er niskiej d o tej p o ry
sto p y ż y c io w e j i s ze re g in ic ja ty w go sp o d a rczych , m .in . b u d o w a o g ro m n ej
h yd roelek trow n i Ż elazn e W ro ta na Dunaju. W latach 1 9 6 2 -1 9 6 4 n adeszła też
p ew n a o d w ilż z w ią za n a ze z w o ln ie n ie m w ięk szości w ię ź n ió w p o lityczn ych .
B yło to w y r a z e m autarkicznych i ąu asi-m ocarstw ow ych am bicji reżim u, łą
czą ceg o coraz bardziej kom u n izm z w cześn iej tęp io n y m n acjon a lizm em . Ten
dencje te p o w o d o w a ły w zro st popularności G heorghiu-D eja i Ceausescu w spo
łec ze ń stw ie, z w ła szcza w śró d da w n ych z w o le n n ik ó w A n ton escu i Ż elazn ej
G w ardii.
W N iem czech W schodnich, będących czo ło w ą p o tęgą gospodarczą w śród
sa telitów Kremla, nie nastąpiła żadna w o g ó le liberalizacja. W alter Ulbricht,
m ający rzą d zić p rzez 20 lat, p o XX Z je źd zie K P Z R usunął się ze sw ej partii
oponentów , dom agających się destalinizacji i zbliżen ia z Bonn. Procesy p olitycz
ne trw a ły d o 1958 roku, późn iej zaś zakazan o sprow adzan ia d o kraju p e w
nych książek drukow anych w C h ru szczow ow skim ZSRR. Jednocześnie za k oń
czo n o (d o 1960 r.) k olektyw izację roln ictw a i ro zb u d o w y w a n o przem ysł c ię ż
ki. Podobn ie ja k na W ęgrzech, reżim usiłow ał niejako przekupić społeczeństw o,
zw iększając konsum pcję: w 1956 roku zw ięk szon o płace i em erytury, zn iesio
no też trw ające od w o jn y racjon ow an ie żyw n ości. Skutki b y ły jed n a k nikłe:
w ia ta c h 1 9 5 3-196 1 uciekło na Zachód 1,87 m in m ieszk a ń ców NR D .
P rzysp ieszon a s o w ietyza cja N ie m ie c W sch odn ich z w ią za n a b yła z końcem
n iep ew n ości co d o ich statusu. S ta n ow iło to rezu ltat tzw . kryzysu b erliń sk ie
g o lat 1 9 5 8 -1 9 6 1 .
27 listop a d a 1958 roku N ik ita Chruszczów , p o pertraktacjach z U lbrich-
tem , w y s to s o w a ł u ltim atu m d o m oca rstw zachodn ich , żą d a jąc d em ilitaryza -
cji B erlina Z a ch o d n ie g o (p rze k szta łco n eg o w „w o ln e m iasto” ) i g ro ż ą c w ra
zie o d m o w y p rze k a za n iem N R D radzieckich p ra w ora z o d p o w ie d z ia ln o ś c i za
m iasto i N ie m c y ja k o całość. U ltim atu m od rzu co n o , a p o p ierają ca je partia
w sch od n io n iem ieck a (S E D ) uzyskała n ieca łe 2 % g ło s ó w w w yb o ra ch d o par
lam en tu B erlina Z a ch o d n iego . W o d p o w ie d z i Krem l za p ro p o n o w a ł 10 stycz
nia 1959 roku s tw o rzen ie kon fed eracji obu pań stw n iem ieckich lub za w a rcie
traktatu p o k o jo w e g o z k a żd ym z nich z osobna, z a w s ze je d n a k za cen ę ich
248
76. CZTERY DROGI BAŁKANÓW
n eu tralizacji. Była to zm o d y fik o w a n a w ersja p o m y s łó w Stalina i B erii z 1952

roku. Po o d m o w ie Zach odu C h ru szczó w z a g ro z ił 17 lu tego p od p isa n iem se
p a ra tys ty czn e go traktatu z N R D . N a stą p ił d łu g o trw a ły okres n ap ięcia, z a
o strzo n y w 1960 roku p o z e strzele n iu a m eryk a ń sk ieg o sa m o lo tu U-2 nad
ZS R R i zerw a n iu p rze z C h ru szczow a szczytu czterech m o ca rstw w Paryżu.
25 lipca 1961 roku p rezyd en t John K en n ed y z a p o w ie d z ia ł z w ięk szen ie arm ii
U SA d o m ilio n a żołn ierzy, w z ro s t n a k ła d ó w na zb ro jen ia i - n ie o ficja ln ie -
zo rga n izo w a n ie „m ostu p o w ie trz n e g o ” d o B erlina Zach odn iego. 7 sierpnia do
stref zach odn ich z b ie g ło p o n a d 2 tys. m ie szk a ń có w NR D .
13 sierpn ia 1961 roku strona w sch od n io n iem ieck a p rzystąpiła d o w z n o
szen ia iz o lu ją c e g o B erlin Z a ch o d n i 1 6 5 -k ilo m e tr o w e g o m uru, n a z w a n e g o
oficja ln ie „a n ty fa szysto w sk im w a łe m ” . B yło to zu ch w a łe p o g w a łc e n ie u m o
w y czterech m ocarstw , gw a ra n tu ją cej sw o b o d n y dostęp d o m iasta. M im o to
strona za ch o d n ia nie zb u rzyła muru, ch oć i Krem l, i N R D p o w a ż n ie się z ta
kim ro z w ią z a n ie m liczyły.
M u r d o ra źn ie o zn a cza ł o ca len ie N R D (p o n ie w a ż u cieczki lu dn ości g r o z iły
jej gospodarczą ka ta strofą ) o ra z fiasko kon cepcji A d en a u era w je g o p o lityce
n iem ieckiej. N a d łu ższą m e tę w y r a ż a ł o n je d n a k te ż ban kru ctw o ra d zieck iej
Polityki w o b e c N ie m ie c ja k o całości, skoro ich m ieszk a ń com K rem l m ó g ł za
o fero w a ć ju ż tylko u rzą d zen ia sam ostrzelające, za m o n to w a n e na „a n ty fa szy
stow skim w a le ” . N a d z ie je na s o w iety za cję R F N zo s ta ły o stateczn ie p o g r z e
bane, rząd zaś N R D , o d ch o d zą c od koncepcji reprezen tacji całych N iem iec,
zaczął lan sow ać id eę od ręb n eg o w sch od n io n iem ieck iego „n arodu socjalistycz
n eg o ” . B yło ju ż je d n a k o czy w iste, że p a ń stw o U lbrichta istn ieje w y łą c z n ie
w celu u n ie m o żliw ie n ia u cieczki sw o im m ieszkańcom , będ ąc p o prostu o l
brzym im , ch oć ja k na w aru n k i bloku ra d zieck iego , n ieźle w y p o s a ż o n y m w ię
zien iem .
CZTERY DROGI BAŁKANÓW
Częściow a destalinizacja bloku ra d zieck iego przyniosła nie za h a m ow a n ie, lecz

dalsze p o g łę b ie n ie p o d z ia łó w bałkańskich. Podczas g d y G recja za k otw icza ła
S1ę coraz silniej w św iecie za ch o d n im i o b o z ie atlan tyckim , sąsiadująca z nią
Bułgaria p ozostaw ała m o że n ajw ierniejszym satelitą Kremla. Titow ska Jugosła
w ia, m im o p o lep szen ia stosunków z ZSRR, z d e c y d o w a ła się p o d ą ża ć n adal
sa m o d zieln ie. N a to m ia st k sen o fo b iczn a u ltrastalinow ska A lb a n ia , skłócon a
2 M oskw ą i n iem al całym św iatem , przekształcała się szybko w rodzaj p o litycz
n ego skansenu. Dla całości obrazu n a le ży nadm ienić, że Turcja, kraj azjatycki
Posiadający p rzy czó łek w Europie, m iała perm an entn ie złe stosunki z B ułga
rią oraz n iezm iern ie delikatne i o sob liw e z fo rm aln ie sojuszniczą Grecją.
249
W Grecji, m im o ciągle jeszcze w ysokiej em igracji za granicę, od czasu p rze

ję c ia w ła d z y p rze z p ra w icę u trzym yw a ł się stały w z ro s t gospodarczy. Kon-
stantinos Karam anlis, p rzy w ó d c a N a ro d o w e j U n ii R adykalnej (ja k p rze m ia
n o w a n o Z je d n o czen ie G reckie p o śm ierci P a p a go sa ), w y g ra ł w y b o ry w latach
1956, 1958 i 1961, ale stw orzon a p rze z n iego koalicja c e n tro le w ic o w a p o
siadała n iew ielk ą w ięk szość w p arlam en cie. G łó w n ą p rzeszk od ą w p o lity c z
nej stabilizacji b yła je d n a k spraw a Cypru, rzu cająca stały cień na stosunki
z Turcją i - o d g ry w a ją c ą zn aczn ą rolę w N A T O - W ielk ą Brytanią. N a kon
flikcie zbijała p o lity c z n y kapitał prokom u n istyczn a U nia D em ok ra tyczn ej L e
wicy, postulująca n eu tralizację kraju i lik w id a cję baz U S A na je g o terytorium .
Hircji, stronie w y ra ź n ie silniejszej, lecz m ity g o w a n e j p rze z A n glosasów ,
nie brak ow ało dobrej w o li. W lu tym 1959 roku prem ier A dn an M en deres d w u
krotnie k o n fero w a ł ( w Zurychu i B e rlin ie ) z K aram anlisem , co z a o w o c o w a ło
- b ę d zie o tym je s z c z e m o w a - p rzy zn a n iem C y p ro w i n iep o d legło śc i. M e n
deres został w p ra w d z ie o b a lo n y w roku 1960 i skazany na śm ierć, ale nie
o zn a cza ło to konfliktu z A ten am i, skoro w śró d staw ian ych m u z a rz u tó w zn a
la zła się o d p o w ie d z ia ln o ś ć za antygreckie p o g ro m y z 1955 roku. N ie p o d le g
łość Cypru n ie p rzyn io sła w szela k o zakoń czen ia tra w ią c e g o w ysp ę a n ta go n i
zmu, ale tylko je g o zam rożen ie. W alki w ybu chnąć m ia ły z n ó w w grudniu 1963
roku.
Sytuację Karam anlisa p o g o rszy ł kon flikt z w p ły w o w ą , choć n iezb y t p o p u
larn ą rodzin ą królew ską. P rzy n io sło to dym isję p rem iera 11 cz e rw c a 1963
roku.
D ra żliw e stosunki G recji z je j sojusznikam i z N A T O kon trastow ały ze skraj
n ie serw ilistyczn ym n asta w ien iem B u łg a r ii w o b e c ZSRR . N a su bordynację
k om u n istów z S ofii w o b e c „W ie lk ie g o Brata” n a ło ży ły się tu d a w n e tra d ycje
pan slaw istyczn e i rusofilskie, datujące się od czasu w sp ó ln ych w a lk antytu-
reckich w X IX w ieku . T en den cje te z a o w o c o w a ły e p iz o d e m n ie z w y k ły m n a
w e t w d zieja ch bloku ra d ziec k iego , ja k im była w ysto so w a n a d o C h ru szczo
w a p rze z Todora Ż iw k o w a p ro p o zycja w łą c z e n ia B u łgarii do Z S R R ja k o k o
lejn ej republiki.
O d b yte w k w ietn iu 1956 roku - p o d n ie w ą tp liw y m w p ły w e m XX Z jazdu
K P Z R - plen u m partyjn e zreh a b ilito w a ło K ostow a i p o d k o p a ło p o z y c ję W ył-
ko C zerw en k o w a . M im o o w y c h g e s tó w i o sob istego sch lebian ia Chruszczo-
w o w i, stalin izm bułgarski został le d w ie naruszony. W o b oza ch pracy, za lic z a
nych d o n ajcięższych w ca łym o b o z ie radzieckim , p rze b y w a ło p o n a d tysiąc
„k o n trre w o lu c jo n is tó w ” , łą c z n ie z za m k n iętym w 1953 roku, le c z w k ró tce
zn ó w potrzebn ym o b ozem w Belene. N a porządku dzien nym b yły zsyłki i aresz
to w a n ia b e z sądu.
D o końca 1962 roku Ż iw k o w zd o ła ł się ro z p ra w ić z C z e rw e n k o w e m oraz
A n to n e m J a go w em , za jm u ją cym ongiś (p o d o b n ie ja k C z e r w e n k o w ) sta n o w i
sko prem iera. O skarżeni o „d o g m a ty zm ” i n ad u życia w ła d zy, zosta li on i usu
n ięci ze w szystkich stan ow isk ora z z partii, Ż iw k o w zaś o sob iście stanął na
czele rządu. O b o z y p racy za m k n ięto (d o c z e g o p rzy czy n ił się k o lejn y zja zd
250
76. CZTERY DROGI BAŁKANÓW
ra d zieck iej p a rtii), a w roku 1963 o g ło s z o n a została am nestia. Jedn ocześn ie

zacieśn iła się je d n a k niechlubna w sp ó łp ra ca m ię d z y w y w ia d e m bułgarskim
a KGB, z której zyski czerpać m iał m .in. m ię d z y n a ro d o w y terroryzm .
O słu żalczość w o b e c Z S R R - i ja k ie g o k o lw ie k o b c e g o m ocarstw a - z p e w
nością nie m ó g ł być osk a rżo n y w s z e c h p o tę żn y p rzy w ó d c a J u g o sła w ii Josip
Broz Tito. Z in n ym i kom u n istyczn ym i dyktatoram i łą c z y ły g o natom iast: k on
centracja w ła d z y w sw o im ręku, la n sow a n ie w ła s n e g o kultu i b e z w z g lę d n e
n iszczen ie w s z e lk ie j o p ozy cji. S ym b olem tej ostatn iej stał się M ilo v a n D żilas,
skądinąd d o 1954 roku p rzy ja ciel T ity i w icep rezy d e n t, w s p ó ło d p o w ie d z ia l
ny za w szystk ie praktyki system u. P o z b a w io n y stan ow isk za krytykę reżim u
i na krótko a res zto w a n y w 1955 roku, został p o n o w n ie u w ię z io n y w latach
1 9 5 6 -1 9 6 1 . P rzy czyn ą b y ło p o tę p ie n ie z g o d y B elgradu na z d ła w ie n ie p rze z
Rosjan p o w stan ia w ę g ie rs k ie g o , a także o p u b lik o w a n ie na Z a ch o d zie s o cjo
lo g ic z n e g o studium pt. N ow a klasa. D żilas oskarżał w n im partyjną n o m e n
klaturę o z n ie w o le n ie i w y z y s k społeczeń stw a . R ok p o z w o ln ie n iu z w ię z ie
nia aresztow an o g o p o n o w n ie, tym ra zem za częściow o au tobiograficzną pracę
Rozm ow y ze S talinem .
C elem Tity, o d czasu je g o oparcia się S ta lin o w i posiadającem u w ie lk i m ię
d z y n a ro d o w y au torytet, b y ło stanięcie na c zele bloku, k tó ry o d g r y w a łb y rolę
ję z y c zk a u w a g i w k o n flik cie m ię d z y W sch od em a Z a ch od em . M a rze n ia te
c z ę ś c io w o u rz e c z y w is tn ił tzw . ruch p a ń s tw n ie z a a n g a ż o w a n y c h , k tó re g o
P ierw sza kon feren cja o d b yła się - ja k zo b a c zy m y - w ła śn ie w B e lg ra d zie o d
1 do 6 w rześn ia 1961 roku. S pośród p r z y w ó d c ó w ruchu T ito b ył n ie w ą tp li
w ie tym , k tóry d zie rży ł w ła d z ę najdłużej, i je d n y m z n ielicznych , k tó rzy u trzy
m ali ją d o śm ierci.
Sam o o b licze ruchu pań stw n ieza a n ga żow a n ych p o w in n o b y ło su gerow ać,
ze B elgrad jest zn aczn ie b liż s z y M o sk w ie niż pa ń stw om dem ok ratyczn ym . Do
żyw o tn o ści m itó w na tem a t J u go sła w ii ja k o b y realizu ją cej „trz e c ią d r o g ę ”
m ię d zy W sch od em a Z ach odem , p rzy czy n ia ł się je d n a k p an u jący w tym kra
ju „system s a m o rz ą d o w y ” . W sk a zyw a n o, że p rze d sięb io rs tw a za rzą d za n e są
nie p rze z p ań stw o (ja k w Z S R R ), lecz p rze z w łasn ych pracow n ików . M a ło kto
d o s trz e g a ł, iż (ja k p o te m w y k a z a ł s o c jo lo g N e c a J o v a n o v ) n a p ra w d ę za
P a ra w a n em sa m orzą d n ości stali za w s ze istotn i decyd en ci, z ło ż e n i z p r z e d
sta w icieli partii, dyrektora, reprezen tanta z w ią z k ó w z a w o d o w y c h o ra z kilku
innych, k a ż d o ra z o w o k o n trolo w a n ych p rze z partię osób.
W p o ró w n a n iu je d n a k z A lb a n ią Envera H odży, n a w e t T ito w sk a Ju gosła
w ia w y d a w a ć się m usiała ostoją dem ok ra cji i liberalizm u . P ro w a d zo n ą w kra
ja ch bloku ra d z ie c k ie g o , n ie z m ie rn ie o g ra n ic z o n ą d e s ta lin iza c ję w T ira n ie
o b s e rw o w a n o z c o ra z w ię k s z y m o b u rzen iem . C h oć w m aju 1959 roku, p o
W izycie C h ru szczow a, g a z e ty albańskie u k a zały się z n a g łó w k a m i „P rzy ja źń
na w ie k i” , to w roku n astępnym H o d ża d em on stra cyjn ie opu ścił kon feren cję
®1 partii kom u n istyczn ych , zw o ła n y ch w M o s k w ie z o k a zji 43. ro czn icy b o l
s zew ick ie g o puczu. R o z p o c zę ła się w o jn a na o b e lg i: na X X II Z je ź d z ie K PZR,
na k tó ry A lb a ń c zy k ó w nie za p ro szo n o w ca le, C h ru szczó w osk a rżył to w a r z y
25 1
szy z T ira n y o „u trzy m y w a n ie się u w ła d z y p rzy p o m o c y s iły ” ora z „w y rzą

dza n ie szkód sw em u k ra jo w i” , co sta n o w iło za rzu ty n ie z w y k łe w stosunkach
w ew n ą trzk om u n istyczn ych , ale ca łk ow icie p ra w d z iw e . H o d ż a o d p o w ie d z ia ł
a resztow an ia m i w śró d gru p y p rorad zieck iej, sięgającym i ścisłego k iero w n ic
tw a partii. D o m aja 1961 roku „o s ą d zo n o ” i ro zstrzela n o je j czterech p rzy
w ó d c ó w , w tym b ęd ą c ą w c ią ż y czło n k in ię Biura P o lity c z n e g o , L iri G eg ę.
W ed łu g Hodży, C h ru szczów i je g o sojusznicy w in n i b yli zdrady, rew izjon izm u ,
p ró b y p rzy w ró cen ia kapitalizm u , a n a w et za m o rd o w a n ia S talina (te n ostat
ni zarzu t, w o b e c za ga d k o w ych o k oliczn ości zgo n u generalissim usa, n ie m u
siał być całkiem n ie p ra w d z iw y ). W grudniu 1961 roku, po o d w o ła n iu ra d ziec
k ieg o personelu, d o szło d o zerw a n ia stosu nków d y p lom a tyczn ych z M oskw ą.
P rze d sta w ic iele A lb a n ii opuścili też k o m itety U kładu W arsza w sk iego i RW PG .
Tupet H o d ż y m o ż liw y b ył z je d n e j stron y ze w z g lę d u na to, że je g o kraj,
ja k o je d y n y z bloku ra d zie c k ie g o , n ie m ia ł w s p ó ln e j g ra n ic y z p a ń stw a m i
U kładu W arszaw skiego, z dru giej zaś - d zięk i poparciu p rze z Chiny, których
gra n ica z Z S R R b yła z k o lei n ajd łu ższa na św iecie . Już w roku 1960 M a o
pospieszył z p o m o cą głodu jącej p o klęsce suszy A lban ii; p o n ie w a ż ChRL, w re
zu ltacie sza leń stw je j reżim u, gn ęb ił akurat g łó d n ieró w n ie w iększy, p rzy sła
ne zb o że zakupiono w e Francji. Pek in ow i Tirana potrzebn a była z w ielu w z g lę
dów, o d p rop a g a n d o w ych , p o je j m iejsce w O N Z , z której C h in y L u d o w e b y ły
w yk lu czo n e. W ciągu następnych la t H o d ż a p o czy n ić m ia ł zn a czn e p o stęp y
na d ro d z e p rzek ształcen ia s w e g o kraju - n a z y w a n e g o z ło ś liw ie „ch ińskim
lo tn isk o w cem ” - w iz o lo w a n y od św iata skansen, w z o r o w a n y w n iejed n ym
na o so b liw y ch i zb rod n iczych protektorach.
77. STANY ZJEDNOCZONE - OD EISENHOWERA

DO KENNEDY’EGO
S p ra w u jący sw ą dru gą kaden cję p rezyden cką, D w ig h t E isen h ow er w 1957

roku o g ło s ił tzw. „d o k try n ę E isen h ow era ” , która z m ierza ła d o za h a m o w a n ia
w p ły w ó w radzieckich na Bliskim W sch odzie. D oktryn a ta m ó w iła , iż Stan y
Z je d n o czo n e re ze rw u ją sobie p ra w o d o in te rw en cji zbrojn ej w o b ro n ie p rze d
k o m u n izm em k a ż d e g o kraju b lisk ow sch od n iego, k tó ry p oprosi o a m eryk a ń
ską p om oc.
C iosem dla prestiżu U S A i n a rod ow ej d u m y b yło w ystrzelen ie p rze z ZS R R
5 p aździern ika 1957 roku p ierw szeg o sztu cznego satelity o n a zw ie „Sputnik” .
P ow szech nie odebran o to jako zw ycięstw o Rosjan w w yścigu n au kow ym i tech
n o lo giczn ym superm ocarstw, które m o ż e m ieć ró w n ie ż p o w a ż n e reperkusje
m ilitarne. P rzy w ód c a dem okratyczn ej w iększości w Senacie Lyndon Johnson
podjął śled ztw o w tej spraw ie, a zakoń czyło się o n o stw ierd zen iem , że repu
252
77. STANY ZJEDNOCZONE - OD EISENHOWERA DO KENNEDY'EGO
blikańska administracja prezydenta Eisenhowera spow od ow a ła - ja k to w y m o w

nie u jęto - „n au kow e Pearl H a rb o r” . A m eryk a n ie w z ię li się solidn ie d o pracy,
która miała na celu odrobien ie straconego dystansu. W październiku 1957 roku
u tw o rzo n o u boku prezyden ta K om itet D ora d czy ds. N au kow ych . N a w yn iki
w ielk iej m obilizacji nie trzeba było dłu go czekać. Już 31 stycznia 1958 roku
Am erykan ie um ieścili na orbicie okołoziem skiej sw eg o satelitę „E xplorer” . Tym
sam ym stan ryw aliza cji ze Z w ią zk iem R adzieck im został w yrów n an y. A m e ry
kanie nie spoczęli jed n a k na laurach. 29 lipca 1958 roku u tw o rzo n o N a ro d o
w ą A gen cję A eron au tyki i Kosmosu (N A S A ), która m iała za zadanie p ro w a d ze
nie am erykańskiego program u kosm icznego. A b y m o gła to czyn ić skutecznie,
do je j dyspozycji oddan o o lb rzym ie środki fin an sow e i m aterialne. W reszcie w e
w rześn iu 1958 roku u ch w alon o ustawę o och ron ie o św ia ty n arod ow ej. M ia ła
ona przyczyn ić się d o istotn ego podn iesien ia p o ziom u nauczania w szkołach,
w szczególn ości zaś p rze d m io tó w ścisłych, m atem atyki o ra z ję z y k ó w obcych.
Tym czasem o g ó ln a sytuacja go sp o d a rcza kraju nie b yła n ajlepsza. G o sp o
darka am erykańska z n ó w w e s z ła w fa z ę recesji, a w 1958 roku liczb a b e z ro
botnych w zro sła d o 5 m in. R zą d nie p on iech a ł w sza k że am bitn ych p la n ó w
in w estycyjnych. Pod k on iec lat p ięćd ziesią tych k o n tyn u o w a n o prace nad bu
d o w ą o lb r z y m ie g o kanału, k tó ry m ia ł p o łą c z y ć C h ica go i W ie lk ie J ezio ra
2 A tlan tykiem . P rzy w yk o rzystan iu środ k ów fed era ln ych p ro w a d z o n o a m b it
ny projek t b u d o w y sieci autostrad o łą czn ej d łu gości 60 tys. km .
P o w a żn y m p ro b le m em w e w n ę trz n y m b y ły u trzym u jące się w c ią ż z ja w i
ska segregacji rasow ej, co p ro w a d z iło d o n apięć m ię d z y ludnością białą a m u
rzyńską. D o p o w a ż n e g o konfliktu do szło w e w rześn iu 1957 roku w Little Rock
W stanie Arkansas, g d z ie je d n a ze szkół średnich o d m ó w iła p rzy jęcia czar
nych u czniów . N a tym tle w yb u ch ły n astępnie zam ieszki. P rezy d en t E isenh o
w e r za d e c y d o w a ł się w ó w c z a s d o te g o m iasta w ysła ć w ojsko, które za p ro
w a d z iło p o rz ą d e k o ra z och ra n ia ło m u rzyńskie d z ie c i u dające się d o szkoły.
R u ch ow i w a lc zą c e m u o ró w n o u p ra w n ie n ie M u rz y n ó w w d a lszym ciągu
P rze w o d z ił pastor M a rtin Lu ther King. G dy u zn ał on, iż d o ty ch cza so w e d z ia
łania nie p rzy n o szą sp o d ziew a n y ch w yn ik ów , w io s n ą 1963 roku z d y n a m iz o
w a ł sw ą strategię, o rga n izu ją c szereg w ielk ich akcji protestacyjnych. P o d za
rzutem n a w o ły w a n ia d o n ie p o k o jó w K in g został a res zto w a n y w B irm in gh am
w A labam ie. W alka o p raw a M u rz y n ó w nasilała się je d n a k z k a żd ym m iesią-
cejn . S zczytow ym m om en tem był p rze p ro w a d zo n y 28 sierpnia 1963 roku słyn
ny marsz na W aszyn gton , w k tó rym w z ię ło u d zia ł p o n a d 200 tys. osób. N a
czele d em on stra n tów k roczył u w o ln io n y z aresztu King. C elem te g o p r z e d
sięw zięcia b yło w ym u szen ie na adm inistracji prezyden ta Johna F. K en n ed y’eg o
podjęcia konkretnych d zia ła ń w o b ro n ie ró w n o u p ra w n ien ia M u rzyn ów .
W roku 1959 d o c h o d z e n ie p r o w a d z o n e p rze z sen a tora J. M c C lella n d a
u ja w n iło liczn e p rzyp a d k i n ie p ra w id ło w o ś c i w o b ręb ie ruchu z w ią z k o w e g o ,
a także panującą ta m korupcję. W y e lim in o w a n iu tych n ega tyw n ych praktyk
s uzyć m ia ło u ch w a len ie p rze z K ongres u sta w y (L a n d ru m -G riffin B ill), która
e z w z g lę d n ie z o b o w ią z y w a ła o rga n iza c je z w ią z k o w e do p rzy jęcia d em o k ra
253
tycznej struktury w ew n ętrzn ej, a także u m o żliw ia ła w iększą kontrolę ze strony

pań stw a nad ich dzia ła ln ością i finansam i.
Z a zn a c zm y też, że w 1959 roku n astąpiło o ficja ln e p rzy ję c ie w skład U SA
Alaski i H a w ajów , o d p o w ie d n io ja k o 49. i 50. stanu.
Politykę Eisenhow era w o b e c Zw iązku R a d zieck iego ch arakteryzow ało z je d
nej stron y z d e cy d o w a n ie, z dru giej zaś - p o szu k iw an ie p ó l w z a je m n e g o p o
ro zu m ien ia i w spółpracy. G d y w lis to p a d z ie 1958 roku w ła d z e ra d zie c k ie
ośw iadczyły, że zam ierzają przekazać kontrolę nad B erlin em W schodnim w g e
stię N R D , sytuacja m ię d zy n a ro d o w a p o w a ż n ie się zaostrzyła. Rosjan z k o lei
n iepokoiła perspek tyw a w yp o sa żen ia RFN p rze z A m e ry k a n ó w w broń a to m o
w ą . Po d łu g o trw a ły c h n ego cja cja ch oba su p erm o ca rstw a z d e c y d o w a ły się
z w o ła ć spotkanie na szczycie, w celu ro zstrzyg n ięcia w je g o trakcie k lu czo
w y c h p ro b le m ó w w e w za je m n y ch stosunkach.
W dniach 1 5 -2 7 w rześn ia 1959 roku z w iz y tą w U SA p rze b y w a ł ra d z ie c
ki p rzy w ó d c a N ik ita Chruszczów . O d b ył on słynną p o d ró ż p o Stanach Z je d
n oczon ych . W rezyd en cji p rezyd en ck iej w Cam p D a vid E isen h ow er i Chrusz
c z ó w p rzep ro w a d zili d w u d n io w e ro z m o w y (2 5 -2 7 w rześn ia ), podczas których
p o sta n o w ion o z w o ła ć na maj 1960 roku d o Paryża spotkanie na szczycie czte
rech m ocarstw . Tam m ia ły zapaść d e c y z je w sp ra w ie traktatu p o k o jo w e g o
z N iem ca m i, a także m iała być ro zstrzygn ięta przyszłość Berlina. R o z m o w y
E isenhow era z C h ru szczow em p rze b iega ły w ży czliw ej atm osferze. M ó w io n o
zatem o „n o w y m duchu Cam p D avid” oraz sp o d ziew a n o się trw a łe g o o c ie p le
nia w stosunkach am erykań sko-radzieckich.
N ie s p o d z ie w a n ie je d n a k stosunki te szybko zn a la zły się z n ó w w im pasie.
S p o w o d o w a ła to głośn a spraw a, która p rzeszła do h istorii p o d n a zw ą „in c y
dentu U -2” . O tó ż 1 m aja 1960 roku R osjanie z e s trzelili w okolicach Sw ier-
d ło w sk a am erykań ski s a m o lo t s zp ieg o w sk i U-2, a je g o p ilo t, Francis G a ry
P ow ers, zn a la zł się w ich rękach. S a m o lo ty te la ta ły na b a rd zo dużej w yso k o
ści, tj. ponad 20 km, i dłu go b y ły p o za za sięgiem m y śliw có w radzieckich. Jed
n ak R o s ja n ie z c z a s e m w e s z li w p o s ia d a n ie ra k ie t z d o ln y c h d o s ię g n ą ć
U-2. „In cyden t U-2” sp o w o d o w a ł olb rzym i w zro st napięcia w stosunkach a m e
rykańsko-radzieckich. C h ru szczów o d m ó w ił udziału w paryskiej w ielostron n ej
konferencji na szczycie, w skutek czeg o została ona odw ołan a. A n u low an o także
za p la n o w a n ą ju ż p o d ró ż E isen h ow era do ZSRR.
P rze ję c ie w ła d z y na Kubie w styczniu 1959 roku p rze z F id ela Castro Sta
ny Z je d n o czo n e p rzy ję ły n ieu fn ie. N ieu fn o ść ta n astępnie rosła w m iarę ra-
d y k a lizo w a n ia się n o w e g o reżim u kubańskiego, aż w re s zc ie p rze o b ra ziła się
w o tw a rtą w ro go ść. 3 styczn ia 1961 roku rzą d U SA z e rw a ł stosunki d y p lo
m a tyczn e z Kubą. N ie p o w io d ły się p o d e jm o w a n e n astępnie p rze z A m e ry k a
n ó w p rób y usunięcia o d w ła d z y Castro. Pow stan ie k om u n istyczn ego pań stw a
w b ezp o śred n im są sied ztw ie S ta n ó w Z je d n o czo n y ch sta n o w iło n ie w ą tp liw ie
d o tk liw ą p ora żk ę am erykań skiej polityki.
E isen h ow er nie m ó g ł u biegać się p o raz trzeci o w yb ór, g d y ż za k a zy w a ła
te g o XXI p o p ra w k a d o konstytucji, ra tyfik ow a n a w 1951 roku. W tej sytuacji
254
77. STANY ZJEDNOCZONE - OD EISENHOWERA DO KENNEDY’EGO
n om in a cję Partii R epu blikańskiej do p rezy d en tu ry z a p e w n ił sob ie Richard

N ix o n , k tó ry p rze z 8 lat sp ra w o w a ł u boku E isen h ow era u rząd w ic e p r e z y
den ta USA. P r z y N ix o n ie o w icep rezyd e n tu rę u b iegał się H en ry C abot Lod-
ge. K an dyd atem Partii D em okratyczn ej został natom iast John F itzgera ld Ken
nedy, w yk a zu ją c w p raw yb ora ch d e m o k ra tó w sw ą w y żs zo ś ć nad in nym i pre
tendentam i - H u bertem H. H um phreyem i L yn don em B. Johnsonem . Ten drugi
przyją ł n astępnie o fe rtę K en n ed y’e g o k a n d yd ow a n ia na w icep rezy d e n ta .
N ix o n , m a ją cy ju ż u gru n tow a n ą p o zy cję p o lityczn ą, zrazu s p o d z ie w a ł się,
że ła tw o u pora się z n ie d o ś w ia d c zo n y m ry w a le m , lecz w m iarę n asilania się
kam pan ii w y b o rc ze j u św ia d om ił sobie, iż p rzy jd zie m u stoczyć ciężk ą w a lk ę.
S ięgn ął w ię c p o o sta tec zn y środek, a m ia n o w icie agresyw n e ataki na K en n e
d y e g o , k tó reg o p rze d sta w ia ł ja k o p o z b a w io n e g o charakteru m ilio n era , sa lo
n ow ca i pięk n odu ch a. Z k o lei d e m o k ra tó w w in ił za brak w yra zisto ści p o li
tyczn ej o ra z n iedostatki p a triotyzm u . O b iec y w a ł w ie lk ą i silną A m eryk ę , z a
p o w ia d a ją c jed n o c z e ś n ie z d ecy d o w a n ą w a lk ę ze ś w ia to w y m kom u n izm em .
Ze sw ej strony Ken n edy o gło sił program „N o w y ch ru b ieży” ( New Frontiers),
k tó ry w y ra ź n ie o d w o ły w a ł się do d z ie d z ic tw a Franklina D ela n o R o o s evelta
i je g o „ N o w e g o ła d u ” . Z a p o w ia d a ł, że w ra zie z w y c ię s tw a p o d e jm ie konse
kw entne działania na rzecz zw iększen ia dobrobytu A m erykanów . R ó w n ież i on
głosił k on ieczn ość p rze ciw sta w ien ia się k o m u n izm o w i i zw ięk szen ia n akła
d ó w na ro z b u d o w ę p oten cjału m ilita rn eg o kraju.
M łody, ch a ryzm a ty czn y i d y n a m ic zn y K en n ed y p o tra fił zje d n y w a ć sobie
w yb orców , ch oć je g o republikański p rze c iw n ik także u ja w n ił w ie lk i ta len t
polityczny. W efe k cie w 1960 roku ro zegra ła się je d n a z n ajbardziej zaciętych
i za ra zem w id o w is k o w y c h b atalii o p rezyd en tu rę w h istorii USA. L o sy w y b o
ró w w a ż y ły się d o ostatn iej ch w ili. O sta teczn ie z w y c ię z c ą o k a za ł się K en n e
dy, k tó ry p okon ał N ix o n a różnicą za le d w ie 118 550 głosów . W K olegiu m Elek-
torskim p rze w a g a kan dyd ata d e m o k ra tó w b yła ju ż w yra źn iejsza , g d y ż dys
p o n o w a ł on tam 303 głosa m i, zaś je g o ry w a l 219. O b s e rw a to rz y z g o d n ie
u p a tryw a li p rzy czy n w y g ra n e j K en n ed y ’e g o w tym , że lep ie j o d N ix o n a w y
padł o n w czterech debatach telew izyjn ych . Tak w ię c p o raz p ie r w s z y w d z ie
jach A m ery k i fakt posia d a n ia „o sob ow o ści te le w iz y jn e j” o tw o rz y ł d ro g ę d o
P rzejęcia n a jw y żs ze g o stanow iska w pań stw ie.
W w y b o ra ch do Kongresu w 1960 roku z w y c ię ż y li ró w n ie ż d em ok ra ci -
p o d o b n ie zresztą ja k w 1958 roku - za p ew n ia ją c sob ie w ięk szo ść m iejsc tak
w Izb ie R ep rezen tan tów , ja k i w Senacie.
W styczniu 1961 roku John F itzg e ra ld K en n ed y zasiadł w B iałym D om u
jako 35. prezyd en t S ta n ów Z jednoczonych . 43-letni K en n edy był n ajm łodszym
p rezyd en tem w d zieja ch U SA , a ta k że p ie rw s z y m - i ja k d o tą d je d y n y m -
katolikiem , k tó ry o b ją ł ten urząd.
Już w p ierw szych m iesiącach sw ej p rezy d en tu ry K en n ed y stanął w o b e c
p o w a żn ych w y z w a ń na arenie m ię d z y n a ro d o w e j. W k w ietn iu 1961 roku fia
skiem za k oń czyła się w sp iera n a p rze z A m e ry k a n ó w in w a zja kubańskich e m i
g ra n tó w w Z a toce Ś w iń , którą p rz y g o to w a ła je s z c z e p o p rze d n ia a dm in istra
255
cja E isen h ow era i która m iała d o p ro w a d z ić d o o b a len ia re żim u F. Castro.

N e g a ty w n e k on sekw en cje tej akcji o b c ią ż y ły ju ż je d n a k konto K en n ed y ’ego.
P óźn iej w p o lity ce zagra n iczn ej K en n ed y od n o sił w za sa d zie sam e sukce
sy. W czerw c u 1961 roku, grożą c m o b iliza cją G w a rd ii N a ro d o w e j i jed n o stek
rezerw istów , w y p e rs w a d o w a ł C h ru szczo w ow i p om ysł zaw arcia separatystycz
n ego traktatu p o k o jo w e g o z N ie m ieck ą R epubliką D em okratyczn ą. W z m o c
nił spoistość N A TO i zdolność sojuszu do sprostania w y m o g o m chwili. W dniach
kryzysu karaibskiego w p a źd ziern ik u 1962 roku, k ied y św iat zn a la zł się na
k ra w ę d zi w o jn y n uk learn ej, w y k a z a ł rozsądek, z d e c y d o w a n ie i p o lity czn ą
da lek o w zro czn o ść.
Ten n a jp o w a żn iejs zy p o w o je n n y kryzys zaistniał, g d y w y s z ło na jaw , że
Z w ią z e k R a d zieck i za in sta lo w a ł na Kubie w y rzu tn ie p o cisk ó w rak ietow ych .
S ta n o w iło to śm ierteln e za g ro ż e n ie dla S ta n ów Z jed n o czo n y ch i n ie z a m ie
rza ły one to le ro w a ć ta k iego stanu rzeczy. N a początku w rześn ia 1962 roku
C h ru szczów p o d ją ł m ia n o w icie d ec yzję o za in sta lo w a n iu na Kubie ra d z ie c
kich rakiet z g ło w ic a m i nuklearnym i. Chciał w ten sposób zred u k ow a ć w y
raźn ą p rz e w a g ę am erykańską w zakresie bron i nuklearnej, a ta k że za p ew n ić
osłonę kom u nistycznej Kubie. Kubański p rzy w ó d c a Castro b ył entuzjastą te g o
pom ysłu. W p o ło w ie p a źd ziern ik a 1962 roku w y w ia d am erykański z id e n ty fi
k o w ał na Kubie 42 w y rzu tn ie rakiet balistycznych średn iego zasięgu typu zie-
m ia-ziem ia, 144 w y rzu tn ie rakiet typu z ie m ia -p o w ie trz e o ra z 42 stra teg icz
ne m y śliw ce bom bardu jące. Pon a d to szacow an o, że na Kubie zn ajdu je się ok.
22 tys. ra d zieck ich ż o łn ie r z y i tech n ik ó w w ojs k o w y ch . W b re w o czy w isty m
faktom , K rem l sta n o w czo za p rzecza ł, aby ra d zieck ie instalacje w o js k o w e z o
stały ro zm ies zc zo n e na Kubie.
22 p a źd ziern ik a 1962 roku p rezy d en t K en n ed y w ystą p ił z te le w iz y jn y m
o rę d z ie m d o n arod u , w k tó rym d o k ła d n ie p rze d s ta w ił za istn ia łą sytu ację,
n a zw a ł ra d zieck ie tw ierd zen ia k ła m stw em ora z z a p o w ie d z ia ł w p ro w a d z e n ie
od 24 p a źd ziern ik a ścisłej b lo k a d y Kuby, in form u ją c ró w n o cześn ie, że statki
ra d ziec k ie, k tóre b ęd ą u s iło w a ły p rze ła m a ć b lo k a d ę, zosta n ą za trzy m a n e
i p rze ję te p r z e z m a ryn ark ę w o je n n ą U SA. W b lo k a d z ie u c z e s tn ic z y ły 183
am erykań skie o k ręty w o je n n e , które ry go ry styczn ie k o n tro lo w a ły w s z e lk ie
statki płyn ące na Kubę. 25 p a źd ziern ik a K en n ed y w y sła ł d o M o s k w y d e p e
szę, w której d o m a g a ł się w y c o fa n ia z Kuby rakiet. N a stęp n eg o dn ia C hrusz
c z ó w u d z ie lił o d p o w ie d z i, p ropon u jąc p rze rw a n ie b lo k a d y i ob iecu ją c w y c o
fa n ie rakiet. G d y w sza k że te g o sa m ego dn ia je d e n z am erykań skich sa m o lo
t ó w r o z p o z n a w c z y c h z o s ta ł s trą c o n y n ad K u bą p r z e z ra d z ie c k ą ra k ie tę
p r z e c iw lo tn ic z ą , k ryzys o sią gn ą ł pu n kt ku lm inacyjny. N ie k tó r z y d o w ó d c y
am erykańscy w y w ie ra li w te d y presję na K en n edy’ego, aby w y d a ł rozkaz zb o m
ba rd ow a n ia radzieckich instalacji w o js k o w y ch na Kubie. B łysk a w iczn ie o p ra
co w a n o też plan d o kon an ia in w a zji na Kubę z u d zia łem 340 tys. żołnierzy.
A m erykań skie siły n uklearne p osta w io n o w stan n ajw yższej g o tow o ści. W o d
p o w ie d z i ZS R R u czyn ił to samo. Ś w ia t n a p ra w d ę stanął w ob liczu w o jn y a to
m o w ej.
256
77. STANY ZJEDNOCZONE - OD EISENHOWERA DO KENNEDY’EGO
P r z y w ó d c y obu su perm ocarstw zd a li sobie je d n a k sp ra w ę z p o w a g i sytu

acji, w yk a zu ją c w ostatn iej c h w ili g o to w o ś ć zejścia z d ro g i w io d ą c e j d o kata
strofy. Z g o ła in aczej z a c h o w y w a ł się Castro, za jm u ją cy n ie z w y k le a gresyw n e
stanow isko i p row o k a cyjn ie staw iający na konflikt. 28 p aździern ika 1962 roku
C h ru szczów z g o d z ił się na w y c o fa n ie radzieckich rakiet z Kuby i z d e m o n to
w a n ie zn ajdu jących się ta m w yrzu tn i. W szystko to d okon ać się m ia ło pod
n ad zorem o b s e rw a to ró w O N Z . Z e sw ej stron y Stan y Z je d n o c z o n e p r z y rz e
kły, że n ig d y nie zaatakują zb ro jn ie Kuby F id ela Castro, a ta k że u su nęły z te
renu Turcji ra k iety śred n iego zasięgu „J u p iter” .
W p ó źn iejs zy m czasie U SA i ZS R R za c z ę ły w y k a z y w a ć w o lę p o p ra w y w z a
jem n ych stosunków. Z in ic ja ty w y K en n ed y’e g o oba su perm ocarstw a p o d p isa
ły 20 czerw c a 1963 roku c z te ry p o ro zu m ien ia d o tyczą ce u ru ch om ien ia lin ii
łączności b ezp ośred n iej m ię d z y B iałym D o m em a K rem lem (tzw . „go rą ca li
nia” ), co słu żyć m ia ło u trzym yw a n iu p rze z ich p r z y w ó d c ó w sta łego kontak
tu i tym sam ym z a p o b ieg a ć m o ż liw o ś c i w ybu ch u w o jn y ją d ro w e j. 5 sierpnia
1963 roku p o d p isa n y zosta ł am eryk a ń sk o-ra d zieck i traktat o z a k a zie prób
z bron ią nuklearną w atm o sferze, p rzestrzen i kosm iczn ej i p o d w o d ą .
26 c z e rw c a 1963 roku, w iz y tu ją c p o d z ie lo n y m u rem B erlin , p rezy d en t
K en n edy zn a k o m icie w c z u ł się w nastrój ota cza ją cych g o tłu m ów , w y p o w ia
dając sła w etn e zd a n ie - „Jestem b erliń c zy k iem ” (Ic h bin ein B e rlin e r) . P r z y
sporzyło m u to o gro m n ej sym patii nie tylko w N ie m czech , ale i całej Euro
pie, d o św ia d cza ją c ej na sob ie sku tków zm a ga ń d w ó c h b lo k ó w p o lity czn o -
w o js k o w y c h .
Z w ró c ić też trz e b a u w a g ę na za słu gi K e n n e d y ’e g o ja k o p o m y s ło d a w c y
P o m o cy dla A m e ry k i Łaciń skiej w ram ach p rogra m u „S oju sz d la p o stęp u ”
1 tw órcy Korpusu Pokoju - o rga n iza c ji grupującej am erykańskich w o lo n ta riu -
szy g o to w y c h w y je ż d ż a ć na d łu ższy czas d o k ra jó w słabiej ro zw in ięty ch , aby
służyć im na m iejscu pom ocą.
W o d n iesien iu d o p o lityk i w e w n ę trz n e j, K en n ed y w roku 1963 d o p ro w a
dził d o o b n iżen ia podatków , d o trzym u ją c w ten sposób z o b o w ią z a n ia w y b o r
n e g o . O p o w ia d a ł się też za ro zb u d o w ą św ia d czeń socjalnych. W sp iera ł p o
nadto badan ia kosmosu.
Po 1037 dniach u rzęd o w a n ia prezyden tu ra Johna F itzgeralda K en n ed y’e g o
została g w a łto w n ie p rzerw a n a . S tało się to 22 listop a d a 1963 roku, k ie d y to
w Dallas w Teksasie, zn a n y z le w ic o w y c h sym patii L ee H a rv e y O sw a ld o d d a ł
do n ieg o śm ierteln e strzały. Sam z a m a ch o w iec w d w a dn i p ó źn iej z g in ą ł na
Posterunku p o licji z ręki, m a ją ceg o p o w ią za n ia z m afią, Jacka R u b y’ego. Ku
lisy za b ójstw a p rezyd en ta K en n ed y ’e g o n ig d y n ie zo s ta ły w yja śn io n e d o koń-
Ca i spraw a ta d o d n ia d zisiejs ze g o bu lw ersu je nie tylk o am erykańską o p in ię
Publiczną.
22 listopada 1963 roku, natychm iast p o stw ierd zen iu zgon u K en n ed y’ego,
na 36. prezydenta S tan ów Z jednoczonych zaprzysiężon y został - zgodn ie z am e
rykańską konstytucją - u rzędu jący w icep rezyd e n t Lyndon Baines Johnson.
257
78. KANADA - PRZERWANIE HEGEMONII LIBERAŁÓW
P rze ło m o w e dla Kanady o k a za ły się w y b o ry parlam entarne z 10 czerw ca 1957

roku. O tó ż p o ło ż y ły on e kres, trw a ją cym n iep rzerw a n ie od 22 lat, rzą d o m
Partii Liberalnej. Z w y cięstw o odniosła Partia P ostęp ow o-K on serw a tyw n a, a je j
lid e r John D iefen b a k er został prem ierem . N a p o ra żk ę lib e r a łó w z ło ż y ły się
b łę d y w p o lityce in w estycyjn ej, a także d o p ro w a d z e n ie d o n a d m iern eg o u za
leżn ien ia go sp o d a rk i kanadyjskiej o d kapitału a m erykań skiego, co b u d ziło
spore za n iep ok o jen ie w kraju.
R ząd p o stęp o w ych k o n serw a tystó w szybko p o d ją ł o czek iw a n e p rze z spo
łe c ze ń s tw o d e c y z je . P o d w y ż s z y ł em erytu ry, z a in ic jo w a ł p ro g ra m szerok iej
p o m o c y dla fa rm e ró w o ra z p rzy zn a ł su bw en cje za n ied b yw a n y m p rze z lib e
ra łó w p ro w in cjo m nadatlan tyckim . Posunięcia te z a p e w n iły rz ą d o w i o lb rz y
m ią popu larn ość. P rem ier D iefen b a k er p o sta n o w ił ją w yk o rzy sta ć i ju ż w ro
ku 1958 rozpisał kolejn e w y b o ry p arlam entarn e. P rzy n io sły o n e rzą d zą cej od
n ied a w n a partii w ie lk ą w yg ra n ą , której skala p rze k ro czyła w s z e lk ie o c z e k i
w ania. Po stęp o w i konserw atyści uzyskali b o w ie m 208 m andatów , podczas g d y
lib e ra ło w ie tylko 49.
U m o cn io n y p o lity c zn ie rząd p rem iera D iefen b a k era przystą p ił d o re a liz o
w a n ia am bitn ych p la n ó w gospodarczych . O p ra c o w a n o plan ro z w o ju P ó łn o
cy, skierow an o w ielk ą p om oc dla zacofan ych gospodarczo prow in cji morskich,
a w prow in cji Saskatchew an ro zp o częto b u d o w ę gigan tyczn ej ta m y i k o m p le t
n eg o system u iry ga cy jn eg o. D u ża skala in w estycji rych ło w y w o ła ła tru d n o
ści b u d żeto w e , co na d o d a tek w sposób fa ta ln y dla rządu z b ie g ło się ze w z r o
stem bezrob ocia . W skutek te g o popu larn ość rządu D iefen b a k era b ły s k a w ic z
n ie z a c z ę ła to p n ieć . S y m p to m e m z m ia n y n a s tro jó w sp o łec zn y c h b y ły ju ż
w y n ik i w y b o r ó w p ro w in cjo n a ln y ch w roku 1960, p o d cza s k tó rych d o b rz e
w y p a d li lib e ra ło w ie . Ten den cja ta ok a za ła się trw ała, a w y b o r y p arlam en tar
ne w k w ietn iu 1963 roku za k o ń czyły się pora żk ą Partii P ostępow o-K on ser-
w a ty w n e j. Tak w ię c p o 6 -letn iej p rze rw ie d o w ła d z y p o w ró c ili lib e ra ło w ie ,
zaś u rząd p rem iera p rzy p a d ł ich lid e r o w i L esterow i Pea rson ow i.
W 1957 roku - je s z c z e p rze d o b jęciem rz ą d ó w p rze z p o stęp o w ych k o n
serw a ty stó w - Kanada podpisała ze Stanam i Z je d n o czo n y m i układ o p o w o
łan iu w s p ó ln e g o d o w ó d z tw a lo tn ic z e g o dla A m ery k i P ółn ocn ej (N o r th A m e
rican A ir Defence - N O R A D ). W ram ach N O R A D U S A d o sta rczyły K an ad zie
56 zd a ln ie sterow a n ych p o cisk ó w p rze c iw lo tn ic zy c h i 64 m y śliw ce o d rz u to
w e , które m ia ły być p ó źn iej w y p o s a ż o n e w g ło w ic e a to m o w e.
R zą d prem iera D iefen b a k era stanął je d n a k z d e c y d o w a n ie na gru n cie n ie
ro zp rzes trzen ia n ia b ron i ją d ro w e j i o d m ó w ił p rzy ję c ia g ło w ic a to m o w yc h ,
tw ierd zą c, że m ó g łb y to u czyn ić je d y n ie w sytuacji b ezp o śred n ieg o z a g r o ż e
nia kraju. W kon sek w en cji te g o w stosunkach kan adyjsko-am erykań skich za
istniał p e w ie n im pas. N ie p rze rw a ła g o n a w e t w iz y ta w 1961 roku w K an a
d z ie p rezyd en ta U S A Johna F. K en n ed y ’eg o . R o b ił co m ó gł, a b y p o p ra w ić
258
79. AMERYKA ŁACIŃSKA - RZĄDY CYWILNE POD NADZOREM WOJSKA
w z a je m n e stosunki. N a fo ru m kan ad yjskiego parlam en tu w O tta w ie o ś w ia d

czy ł m .in.: „G e o g ra fia u czyn iła z nas sąsiadów , h istoria p rzy ja ció ł, h an d el
p a rtn erów , a k o n ie czn o ść s p r z y m ie r z e ń c ó w ” . S ytu acja u le g ła z a sa d n ic ze j
zm ia n ie d o p iero p o p o w ro c ie d o w ła d z y w 1963 roku, o p o w ia d a ją cy c h się
za bliską w sp ó łp racą w o js k o w ą z U SA, liberałów . Ich rzą d w sierpniu 1963
roku za w a rł ze Stanam i Z jed n oczon ym i porozu m ien ie, p rzew id u ją ce rozm iesz
czen ie na tery toriu m kanadyjskim bron i a to m o w ej. M ia ła ona być o b słu gi
w a n a p rze z w o js k o w y ch am erykańskich, ale w ła d z e K a n ad y u zyskały p ra w o
d o u działu w p o d ejm o w a n iu d ec y zji o je j użyciu.
79. AMERYKA ŁACIŃSKA - RZĄDY CYWILNE POD NADZOREM

WOJSKA
S praw u jący w ła d z ę w B razylii o d 1956 roku, p rezyd en t Juscelino Kubitschek

w ielk ą w a g ę p r z y w ią z y w a ł d o ro z w o ju go sp o d a rc ze g o kraju. R z e c z y w iś c ie
w czasie je g o kaden cji B ra zylia o d n o to w a ła okres d y n a m ic zn e g o ro zw o ju .
Produkt n a ro d o w y rósł o ok. 4 % rocznie. W latach 1956-196 1 produkcja p rze
m ysłow a zw ięk szyła się o 80% . P rezy d en t ro z w ija ł kon cep cję - ja k to o k re
ślał - „p ięć d ziesięciu lat postępu w pięć la t” . W roku 1958 p o d auspicjam i
Kubitschka o p ra c o w a n o p ersp ek ty w iczn y p lan gospodarczy, k tó ry za k ła d a ł
szczeg ó ln ie szybki ro z w ó j transportu i tych s ek to ró w gosp od a rk i, które o p ie
rały się na en erg ii elek tryczn ej. N ie z a le ż n ie o d te g o p r z e w id y w a n o w p r o w a
d zen ie d o ro ln ictw a n ow o czesn ych m e to d pracy.
S ym b olem ro zw o ju stał się a m b itn y plan b u d o w y w in te rio rze n o w e j sto
licy kraju - Brasilii. S p raw a ta p rzy cią ga ła u w a g ę c a łe g o św iata. Prace ro z
p o częto w 1957 roku, a u c zestn iczy ło w nich 50 tys. rob otn ik ów . B rasilię
za p ro jek to w a li d w a j ś w ia to w e j sła w y architekci b ra zy lijscy - O scar N ie m ey -
er i Lu cio Costa. Po trzech latach n ie z w y k le in ten syw n ych ro b ó t m iasto b yło
go to w e. 21 k w ietn ia 1960 roku p rezy d en t Kubitschek u roczyście in au gu ro
w a ł Brasilię.
Zakrojon e na w ie lk ą skalę in w estycje p o b u d za ły in flację. B razylia z n a la z
ła się w k o n flik cie z M ię d zy n a ro d o w y m Funduszem W a lu to w y m , k tó ry zale-
Cał je j p o w a ż n e zred u k ow a n ie w y d a tk ó w pań stw o w ych . Kubitschek u w a ża ł
jednak, że ro zw ó j p rze m ys ło w y jest o w ie le w a żn iejszy niż inflacja, a w czerw -
cu 1959 roku p o d ją ł d e c y zję o z erw a n iu k o n ta k tó w z MFW .
Za p rezyd en tu ry Kubitschka u gru n tow a n e zo s ta ły b a rd zo dobre stosunki
brazylijsko-am erykańskie. W trakcie rozm aitych konferencji O rganizacji Państw
Am erykańskich (O P A ) B razylia z a w s ze w y s tę p o w a ła w ro li n a jw ię k s ze g o so
jusznika U SA. Z e z w o liła A m e ry k a n o m na b u d o w ę na w y s p ie Fern an do de
^ o ro n h a instalacji w celach w ojs k o w y ch , a ta k że b a dan ia kosm osu. P o ro zu
259
m ien ie w tej sp ra w ie za w a rto 22 stycznia 1957 roku. W lu tym 1960 roku -

w trakcie sw ej p o d ró ż y p o krajach A m ery k i P o łu d n io w ej - B ra zylię o d w ie
d ził p rezyd en t S ta n ów Z jed n o czo n ych D w ig h t Eisenhow er. W ra z z Kubitsch-
k iem podpisał on „d ek lara cję z Brasilii” , w której podkreślon o p rzy w ią za n ie
obu p a ń stw d o w o ln o ś c i d em o k ra tyczn ych o ra z z a a k c e n to w a n o p o trz e b ę
o gó ln o a m eryk a ń sk iej solidarn ości.
B razylia zd yn a m izo w a ła sw e stosunki z innym i krajam i A m eryk i P ołu dn io
w e j, za w ie ra ją c z n im i - Chile, Ekw ador, Peru, B o liw ia - u m o w y o w s p ó łp ra
cy p olityczn ej i gospodarczej. Tradycyjnie bliskie relacje łą c zy ły B razylię z Por-
tugalią, której prezyden t Craveiro Lopes z ło ży ł tu w iz y tę w czerw cu 1957 roku.
W e w rześn iu 1958 roku B razylię o d w ie d z ił prezyd en t W ło c h - G iovann i Gron-
chi. Zain icjow an e także zostały p ierw sze kontakty gospodarcze z kom unistycz
n ym i krajam i E u ropy W sch odn iej. W gru dniu 1959 roku d o M o s k w y p rzy b y
ła brazylijska m isja gospodarcza. Podpisała ona z w ła d z a m i ra d zieck im i p o
rozu m ien ie w sp ra w ie d o sta w brazylijskiej k a w y do ZSRR.
3 p a ź d z ie rn ik a 1960 roku o d b y ły się w B ra zy lii w y b o r y p rezy d en ck ie .
Z m ierzy li się w nich: kan dyd at o b o zu rzą d zą c e g o - m arszałek H en rią u e Te-
ixeira Lott, d o ty ch cza so w y m in ister obrony, ora z b y ły gu b ern ato r stanu Sao
Pau lo - Janio Q uadros. D ość n iesp o d ziew a n ie w y ra ź n e z w y c ię s tw o od n iósł
Quadros. N ie z w ło c z n ie p o objęciu u rzędu ro zp o c zą ł o n krucjatę w im ię p ra
cow itości i oszczędności. Podjął działania dyscyplinujące u rzęd n ik ów p ań stw o
w ych . W gospodarce zm ie rz a ł d o za h a m o w a n ia in flacji, ale d zia ła n ia te nie
p rzy n io sły o czek iw a n y ch rezultatów .
W p o lity ce za gra n iczn ej Q uadros o g ło s ił k on ieczn ość n ieza leżn o ści Bra
zylii, co p o w szech n ie od b ieran o ja k o próbę zdystan sow an ia się od USA. Za
je g o krótkiej kaden cji B razylia n a w ią za ła stosunki d y p lo m a ty czn e z ZSRR,
Rum unią, Bułgarią, A lb a n ią i W ęgram i. W R io de Janeiro u ru ch om ion a z o
stała m isja h a n d lo w a ChRL. P rezyd en t dość p rzych yln ie od n o sił się d o re w o
lucji kubańskiej, a Ernesto Che G u eva rze p rzy zn a ł w y so k ie o d zn a c ze n ie b ra
zylijskie.
25 sierpn ia 1961 roku, ku zaskoczeniu w szystkich, Quadros n agle z ło ży ł
re zy gn a cję z z a jm o w a n e g o u rzędu . P o w o d y tk w ią ce u p o d s ta w tej d ec y zji
n ig d y n ie zosta ły w yja śn ion e. Q uadros napisał ta jem n iczy list rezygnacyjny,
w k tó rym stw ierd ził, że „obce, skryte i straszne siły n ie p o z w o liły m u spra
w ić, aby B razylia była krajem dla B ra zy lijc zy k ó w ” .
Prezyd en tu ra p o w in n a b yła tera z przypaść u rzęd u ją cem u w icep rezyd e n
to w i - Joao G oulartow i, sw eg o czasu bliskiem u w spółpracow n ikow i prezydenta
i dyktatora - G etu lio Vargasa. G oulart akurat p rzeb yw a ł z w iz y tą w Chinach.
P rzeciw k o niem u o p o w ie d zie li się n iek tórzy d o w ó d c y armii. Inni w szela k o sta
nęli na gruncie legalizm u . P rze z p ew ien czas istniała groźba w ybu ch u brato
bójczych w alk, ale ostateczn ie udało się im zapobiec. Po p o w ro cie d o kraju,
7 w rześn ia 1961 roku G oulart został za p rzysiężon y na prezyden ta. M u siał j e d
n akże z g o d z ić się, a b y rzą d o d p o w ia d a ł nie p rze d nim , lecz p rze d p a rla m en
tem . N a stęp n ie w ie le w ysiłku w ło ż y ł w odzysk a n ie p re ro g a ty w w ła ściw ych
260
79. AMERYKA ŁACIŃSKA - RZĄDY CYWILNE POD NADZOREM WOJSKA
dla g ło w y pań stw a w system ie p rezyden ckim . U zyskał to w res zc ie w w yn iku

referendu m , które o d b y ło się 6 stycznia 1963 roku.
N ie p o w o d z e n ie m za k o ń czy ły się za to w ysiłk i prezyd en ta , zm ierza ją ce do
o p a n o w a n ia c o ra z d o k u c z liw s z e j in fla cji. W p ły w o w ą w a rs tw ę p o s ia d a c z y
ziem sk ich G o u la rt z ra z ił d o sieb ie, p ro p a g u ją c ra d y k a ln ą re fo rm ę roln ą.
12 w rześn ia 1963 roku zbu n tow ało się kilkuset żo łn ierzy stacjonujących w Bra
silii. W p ra w d z ie bunt szybko uśm ierzono, ale św ia d czył on o n ieza d ow o len iu
w szeregach arm ii. Pozycję G oularta ostateczn ie nadszarpnęła, podjęta w p a ź
dzierniku 1963 roku, nieudana próba aresztow ania p rzy w ó d c y o p ozycji - Car-
losa Lacerdy, k tó ry u p rzed zo n y o całej spraw ie, zd o ła ł zbiec. Zaistniała sytu
acja d o złu dzen ia przypom in ała tę z 1954 roku, k ied y to ró w n ie ż Lacerda był
bohaterem w y d a rze ń p row adzących do załam ania się w ła d z y ó w c ze sn e g o pre
zydenta Vargasa. W końcu 1 kw ietn ia 1964 roku arm ia p o p rz e z zam ach stanu
p o z b a w iła G o u la rta p r e z y d e n tu ry i z m u s z o n y o n b y ł szu kać sch ro n ien ia
w U ru gw aju .
P rze p ro w a d zo n e 23 lu teg o 1958 roku w y b o r y p rezyd en ck ie w A r g e n t y
n ie p rzek on u ją co w y g ra ł radykał A rtu ro Fron dizi. P rzy cią gn ą ł o n g ło s y pero-
nistów, k tó rym o b ieca ł le g a liz a c ję ich ruchu ora z u w o ln ie n ie w ię ź n ió w p o li
tyczn ych . Is to tn ie F ro n d izi ro z p o c z ą ł u rz ę d o w a n ie p o d h asłem „in te g ra c ji
n a ro d o w ej” . W je j ram ach zaprosił p rze d sta w ic ieli o p o zy cji d o u działu w rzą
d zie i o g ło s ił am n estię. Te posu n ięcia b a rd zo n ie sp o d o b a ły się arm ii, która
w y m o g ła na o b a w ia ją cy m się usunięcia p rezyd en cie p o rzu cen ie w ie lu o b ie t
nic w yb o rczych .
P o w a ż n y p rob lem sta n o w iła stagnacja gosp od a rcza panująca w kraju. A b y
ją p rzezw yciężyć, p rezyden t sięgnął p o ostre środki oszczęd n ościow e, drastycz
n ie redukując w y d a tk i b u d ż e to w e . D ą ży ł też d o p rzy cią gn ięcia kapitału z a
gran iczn ego.
F ron d izi p ro w a d z ił n ad er a ktyw n ą p o lityk ę na arenie m ię d z y n a ro d o w e j.
W styczniu 1959 roku, ja k o p ie rw s z y p rezyd en t A rgentyny, z ło ż y ł oficja ln ą
w iz y tę w W aszyn gton ie. W c zerw c u i lipcu 1960 roku o d b y ł w ie lk ą p o d ró ż
Po Europie. Z abiegał o p o p ra w ę stosunków z sąsiadami. W kw ietn iu 1961 roku
Podpisał układ z p rezy d en tem B razylii Q u adrosem , w m yśl k tó reg o o b a pań
stw a p ro w a d z ić m ia ły stałe konsultacje na tem a t za ga d n ień p o lityk i re g io
nalnej i ś w ia to w e j. P o czą tk o w o o p iera ł się am erykańskim n aciskom w spra
w ie zerw a n ia stosu nków dyp lom a tyczn ych i h an d lo w ych z rew o lu cyjn ą Kubą,
ale o stateczn ie w lu tym 1962 roku p o d ją ł taką d ecyzję.
N a początku 1962 roku F ron d izi z d e c y d o w a ł się na z a le g a liz o w a n ie Par
tu P eron ow skiej, g d y ż o b a w ia ł się ra d yk a lizacji te g o ruchu, k tó rego najbar
dziej skrajne e le m e n ty p rzy stą p iły d o o rg a n izo w a n ia o d d z ia łó w p a rty za n c
kich. Peroniści w z ię li u dział w w yborach parlam entarnych w marcu 1962 roku,
zd o b yw a ją c blisko p o ło w ę m an datów . P o ja w iły się w y ra ź n e sygnały, że ar
mia nie b ę d zie to le ro w a ć te g o stanu rzeczy. Próbu jąc ra to w a ć sw o ją p o zycję,
Fron dizi a n u lo w a ł w y n ik i gło so w a n ia . W o js k o w y m to ju ż n ie w ysta rcza ło .
29 marca 1962 roku usunęli on i F ro n d iz ie g o ze stanow iska.
261
Tym czasow ym p rezyd en tem został w ó w cza s p rze w o d n iczą cy Senatu - Jose
M a ria G uido. R zą d ził o n p rze z rok, p o czym o d b y ły się w y b o r y p rezyd en c
kie, w których w yb ra n o radykała (rep rezen tu jącego jed n a k inną lin ię p o lity c z
ną n iż F ro n d izi) A rtu ro lilię.
W 1958 roku w Chile d o b ie g ła końca kaden cja p rezyd en ta Carlosa Ibane-
za, k tó ry w k o ń cow ej fa z ie sw ych rz ą d ó w nie p rze ja w ia ł w ięk szej a k ty w n o
ści, g d y ż b lo k o w a ła g o n iesp rzy ja ją ca m u w ię k s zo ś ć p a rla m en ta rn a . Z w y
b o r ó w p rezyd en ck ich w lis to p a d z ie 1958 roku zw y c ię s k o w y s z e d ł k a n d yd at
lib e r a łó w i k o n s e rw a ty s tó w J o rge A lessa n d ri, k tó ry z d o b y ł 3 1 ,2 % g ło s ó w
i tylko o 2 ,6 % w y p r z e d z ił rep rezen ta n ta le w ic o w e g o Fron tu A k cji L u d o w e j
- S a lv a d o ra A lle n d e . P ie rw s z ą in ic ja ty w ą n o w e g o p rezy d en ta b y ła p r o p o
zycja ro zb ro jen ia się w szystk ich p a ń stw la tyn oa m e ryk a ń sk ic h i p r z e z n a c z e
nia z a o s z c z ę d zo n y c h w ten sposób śro d k ó w na c ele ro z w o ju g o s p o d a rc z e
go. P ro p o z y c ja ta w s z ę d z ie zosta ła b a rd zo d o b rz e p rzy ję ta , ch oć n ie u dało
się je j w p ro w a d z ić w czyn.
W gospodarce rząd A lessan driego dą żył d o pow strzym an ia inflacji i p r z e
c iw d zia ła n ia w z ro s to w i za d łu żen ia za gra n iczn ego . N ie o d n o to w a ł je d n a k na
tym polu sukcesów. P ogarszały się nastroje społeczn e. W w yb o ra ch pa rla m en
tarnych 1961 roku słabo w y p a d li p o p iera ją cy p rezyd en ta lib e r a ło w ie i kon
serw atyści. A lessan dri zm u szo n y w ię c b ył d o k o o p to w a ć d o rządu p rze d sta
w ic ie li Partii Radykalnej. N a je j w n io sek w 1962 roku p rze p ro w a d zo n o um iar
k o w an ą reform ę rolną.
Zrazu C hile n ie ch ciało ze rw a ć stosu nków z rzą d zo n ą p rze z F id ela Castro
Kubą, je d n a k p ó źn iej, p o d presją U SA, zm ie n iło zd a n ie i w 1962 roku sto
sunki d y p lo m a ty czn e z H a w an ą zo s ta ły zerw a n e. S tan om Z je d n o c zo n y m nie
p o d o b a ły się p o d jęte p rze z C hile p rób y n aw ią za n ia k o n ta k tó w h an d lo w ych
z ZS R R i pa ń stw a m i E u ropy W sch odn iej.
W y b o ry p rezyd en ck ie w M eksyku w 1958 roku, w których p o raz p ie r w
szy u czestn iczyły kobiety, za k o ń czy ły się z w y c ię s tw e m k an dyd ata d o m in u ją
cej Partii R ew olu cyjn o-In stytu cjon a ln ej (P R I) - A d o lfo L o p e z a M ateosa. J ego
prezyd en tu ra p rzyp a d ła na dość tru dne lata. Z a k oń czył się d łu g i okres p o
m yśln ej k on iu n ktu ry i go sp o d a rk a m eksykańska p o g rą ż y ła się w stagnacji.
K rajem z a c z ę ły w strząsać k o n flik ty społeczn e. W m arcu 1959 roku w yb u ch ł
w ie lk i strajk kolejarzy, k tó ry s p a raliżo w ał życie kraju. W ła d z e stłu m iły g o p rzy
u życiu w ojska. 30 m arca 1959 roku u su nięto z M eksyku d w ó ch d y p lo m a tó w
radzieckich , których o sk a rżo n o o p o d ż e g a n ie d o n iep ok ojów . Z k o lei w 1961
roku w yb u ch ła reb elia chłopska w stanie Veracruz, którą te ż sp a cyfik o w ało
w ojsko.
M ek syk d bał o u trzym yw a n ie dobrych stosu n ków ze Stanam i Z je d n o c z o
nym i, ale ró w n o cześn ie b ył n iesłychan ie w y c z u lo n y na pu n kcie sw ej n ie z a
leżn ości. Jako je d y n y kraj latyn oam eryk ań ski n ie u leg ł presji U S A i nie z e
rw a ł stosu nków d yp lom a ty czn y ch z kom u n istyczn ą Kubą.
262
80. REWOLUCJA KUBAŃSKA
N a c z e rw ie c 1952 roku rozpisan o na Kubie w y b o ry p rezyd en ck ie i p a rla m en

tarne. 26-letn i w ó w c z a s F id el Castro b ył je d n y m z n ajm łodszych k a n d yd a
tó w radykalnej Partii O rtodoksyjn ej i m iał u biegać się o m iejsce w Iz b ie R e
p rezen ta n tó w z ok ręgu h aw a ń sk iego. Perspektyw a w y b o rc z e g o z w y c ię s tw a -
na co się za n o siło - Partii O rtodoksyjn ej p rze ra ziła n iektóre z a c h o w a w c ze
kręgi sp o łeczeń stw a kubańskiego. Ekspon en tem tych sił stał się ge n era ł Ful-
gen cio Batista (ur. 1 9 0 1 ), k tó ry w latach 1 9 4 0 -1 9 4 4 b ył ju ż p rezyd en tem
Kuby. 10 m arca 1952 roku Batista d o k o n a ł zam achu stanu. U zyskał poparcie
n a jw ięk szego ga rn izo n u w o js k o w e g o , a n u lo w a ł rozpisan e w cześn iej w y b o r y
1 o b w o ła ł się prezyd en tem . Castro b y ł z a szo k o w a n y ła tw ością, z ja k ą Batista
sięgnął p o w ła d z ę . Rychło p o sta n o w ił pójść w je g o ślady.
26 lipca 1953 roku F id el Castro p o p ro w a d z ił 1 6 5 -o so b o w y o d d z ia ł p o
w sta ń có w d o ataku na k o sza ry M o n ca d a w S an tiago de Cuba. W tym sam ym
czasie m n iejsza grupa, liczą ca 27 osób, u d erzyła na k o sza ry w m ieście Bay-
amo. Ż o łn ierze stacjonu jący w koszarach M on cad a - których b y ło o k o ło 1000
~ nie dali się zaskoczyć. W y w ią za ła się strzelanina, w której od początku p rze
w a ża li ż o łn ierze. P o d w ó ch go d zin a ch w y m ia n y o gn ia Castro z a rz ą d z ił o d
w rót. Z g in ę ło 31 p o w s ta ń c ó w ora z 17 żołn ierzy. N ie p o w o d z e n ie m za k o ń czy
ła się też akcja w B ayam o. Tam z g in ę ło 11 pow stań ców . N ie p rz e m y ś la n y i na
d od a tek źle p r o w a d z o n y atak na k o sza ry M o n ca d a sta n o w ił d o b itn y w y ra z
zau roczen ia F id ela Castro w ła d z ą , którą ch ciał o n z d o b y ć ja k n ajszyb ciej.
W kom unistycznej Kubie in au gu ru jący w a lk ę zbrojn ą z Batistą atak na M on -
cadę b y ł w ie lc e id ea lizo w a n y, zajm u jąc cen traln e m iejsce w rew o lu cyjn ym
etosie castryzm u.
Po fiasku szturm u na M o n c a d ę o d d z ia ł F idela Castro p o szed ł w rozsypkę.
^ ciągu kilku następnych dni w ojsk o sch w ytało w iększość pow stańców . W ielu
2 nich za b ito - s z c z e g ó ln ie tych pojm an ych w p ierw szy ch dn iach - g d y ż Ba-
tista n ak azał n ieb ra n ie jeń ców . Sam Castro został u ję ty 1 sierpnia. U ra to w a ł
2ycie tylko d z ię k i tem u, że zn a la zł się w rękach od d zia łu , k tó reg o d o w ó d c ą
był p o ru czn ik Ped ro Sarria, b y ły je g o k o le g a u niw ersytecki. Sarria n ie za sto
sow ał się d o p o lecen ia B atisty n ak azu ją cego za strzelen ie F id ela Castro, lecz
od sta w ił g o d o w ię z ie n ia w S an tia go de Cuba. Tam je ń c a m i z a o p ie k o w a ł się
m ie js c o w y arcybiskup P erez Serantes, w k o n sek w en cji c z e g o ich życiu nie
groziło ju ż n ieb ezp iec ze ń stw o .
21 w rz e ś n ia p rze d sądem w S an tia go de Cuba sta n ęło 32 u czestn ik ów
Pow stania, w tym F id el Castro. N a p rocesie w ystą p ił o n w p o d w ó jn e j ro li -
oskarżonego i obrońcy, b o w ie m - będ ąc a dw ok atem - bron ił się sam. W c z e rw
cu 1954 roku m o w a ob roń cza F id ela Castro za ty tu ło w a n a H istoria m nie unie
w inni zosta ła n ie le g a ln ie o p u b lik o w a n a w n a k ła d zie 20 tys. eg ze m p la rzy .
23 p a źd ziern ik a sąd o g ło s ił w yrok . Castro zosta ł skazany na 15 lat w ię z ie -
nia, je g o brat Rau l na 13, a p o zo sta li oskarżen i o trz y m a li w y ro k i o d p ó łtora
263
d o 10 lat w ię z ie n ia . Skazanych u m ieszczo n o w w ię z ie n iu na W ysp ie Sosen

(Isla d e P in o s ).
Po 22 m iesiącach spędzon ych w p ie r w w areszcie, a p o tem w w ię z ie n iu ,
15 m aja 1955 roku Castro p rze d te rm in o w o w y s z e d ł na w o ln o ś ć i z d e c y d o
w a ł się na em igra cję. 7 lipca o d lecia ł d o M eksyku. Już 19 lipca u tw o rz y ł tam
o rga n izację - Ruch 26 Lipca, której n a zw a u pam iętn iać m iała d zień ataku na
k o sza ry M on cad a.
W p o ło w ie 1956 roku Castro za czą ł m ieć p ro b le m y z p olicją, która za rzu
cała mu, iż w yk o rzystu je tery toriu m M eksyku d o p r z y g o to w y w a n ia zbrojn ej
napaści na in ny kraj. W o d d a lo n ej o o k oło 3 km od m iasta M ek syk fa rm ie
Santa Rosa, kubańscy spiskow cy grom a d zili b o w ie m broń oraz o d b y w a li szko
len ie w o js k o w e. W p o ło w ie listop a d a Castro p u b liczn ie ozn a jm ił, że w k ró tce
za m ierza p rzy b yć na Kubę na c z e le z b ro jn eg o od d zia łu , a b y p o d ją ć w a lk ę
z re żim em Batisty. 25 listo p a d a na p o k ła d z ie m a łe g o statku „G ra n m a ” 82
kubańskich sp isk ow có w w y p ły n ę ło z portu Tuxpan, b io rą c kurs na kubańską
p ro w in cję O riente.
2 gru dnia 1956 roku „G ranm a” p rzyb iła d o w y b r z e ż y Kuby. R ew o lu c jo n i
ści ro z p o c z ę li m arsz w kierunku m asyw u gó rs k iego Sierra M aestra, g d z ie z a
m ierza li u lok ow a ć p ow stań czą bazę. 5 gru dnia w g o d zin a ch p o p o łu d n io w ych
o d d z ia ł F id ela Castro został o k rą żo n y p rze z w ojsk a rz ą d o w e . W y w ią z a ła się
w a lk a , która za k oń czyła się ca łk o w itą klęską rew olu cjon istów . Spośród 82
lu dzi, z k tórym i Castro p rzy b ył na Kubę, p rzy życiu p o zo sta ło tylko 22. N a
d o d a tek z tej lic z b y 10 osób a reszto w an o w cią gu kilku następnych dni. G ó ry
Sierra M aestra o sią gn ęło w ię c je d y n ie 12 partyzan tów , w tym F id el i Raul
C astrow ie o ra z Ernesto Che G uevara. Tę oca lałą dw u nastkę w rew o lu cyjn ym
etosie castryzm u p o ró w n y w a n o p o tem d o 12 apostołów .
Początki b y ły w ie lc e n iepom yślne, lecz Castro ani m yślał rezy gn ow a ć. Jego
m in ia tu ro w y o d d z ia ł w z m o c n iło kilkunastu ch ło p ó w i ju ż w styczniu 1957
roku z d e c y d o w a ł się on na p ierw szą akcję zbrojną, chcąc w ten sposób p o
b u d zić d o d zia ła n ia antybatistow ską o p o z y c ję w m iastach. Koncepcja w a lk i
F id ela Castro o p ie ra ła się m ia n o w ic ie na p o łą czen iu „ g ó r y ” (s ie rra ), c z y li
partyzantki, z „ró w n in ą ” (lia n o ), tj. działalnością polityczn ą, sa b o ta żo w ą i ter
rorystyczn ą w m iastach. W styczniu lu d zie F id ela Castro za a ta k o w a li i z d o
b yli m a ły posteru n ek w o js k o w y w m iejsco w o ści La Plata.
Pod koniec marca 1957 roku partyzan ci castrow scy zd o b yli sztu rm em o b óz
w o js k o w y U vero, ponosząc jed n a k d u że straty (z g in ę ło 40 o s ó b ). A kcja ta p rzy
sporzyła im je d n a k popu larn ości w całym kraju. D o s z e re g ó w partyzan tów ,
zw anych „brodacze” (barbudos) lub „fideliści” (fidelistas), zaczęli napływ ać n ow i
ochotnicy. Rósł też au torytet p o lityczn y i w o js k o w y F id ela Castro, którego sze
rokie m asy lu d o w e coraz częściej u w a ża ły za n o w e g o R obin H ooda.
N ie z a le ż n ie o d p a rty za n tk i F id e la Castro, in n e śro d o w isk a o p o z y c y jn e
p o d e jm o w a ły w ła sn e p rób y usunięcia Batisty, ale żadn a z nich się nie p o w io
dła. 13 m arca u zbrojen i studenci, n a le żą cy d o n ie le g a ln e g o Z w ią zk u S tu den
tó w Kubańskich, za a ta k o w a li w H a w a n ie sied zib ę p rezyd en ta i rz ą d o w ą ra
264
diostację. D o w a lk i ze stu dentam i Batista sk ierow a ł czo łg i, które u p o ra ły się

z rew oltą . Pon a d 40 stu d en tów zgin ęło , w tym ich p rzy w ó d c a Jose A n to n io
Echeverria. W kilka m iesięcy p o tym w y d a rze n iu studenci i grupa ra d yk a l
nych in telek tu a listó w z a ło ż y ła orga n iza cję p o d n azw ą - R ew o lu cy jn y D yrek
toriat 13 M arca, która p o d kon iec roku u tw o rzy ła w gó ra ch Sierra Escam-
bray w ła sn e fo rm a cje partyzan ckie.
Ruch F id ela Castro b y ł w s z a k ż e n ajsiln iejszym u g ru p o w a n ie m zbrojn ej
opozycji. Już w lu tym 1957 roku castrow ski Ruch 27 Lipca zo rg a n izo w a ł kon
spiracyjny m iejski ruch o p oru - O byw atelsk i Ruch O poru, k tó ry w lipcu 1958
roku zosta ł p rze k szta łco n y w R e w o lu c y jn y Fron t O b yw a telsk i. Ruch o p oru
w m iastach o rga n izo w a ł strajki, d yw ersję i sabotaż, nie rezygnując także z m e
tod terrorystyczn ych . P o d p a la n o bu dynki rz ą d o w e , p r z e p ro w a d z a n o ataki
b o m b o w e na k w a tery w ojsk a i p o licji ora z d o k o n y w a n o za m a c h ó w na c z ło n
k ó w w ła d z . N a to w szystko Batista o d p o w ie d z ia ł k rw a w y m kontrterrorem .
W ojsko i policja u d erzy ły brutalnie w w ie le środow isk, szczególn ie w m ło d zież
i studentów. Fala m orderstw , tortu r i ro zm a itych brutalności ze stron y w ła d z
osta teczn ie p o d e rw a ła p o z y c ję B atisty w s p o łec ze ń stw ie kubańskim . Skalę
brutalności w ła d z o d d a je liczb a osób zabitych d o końca 1957 roku p rze z siły
Batisty. W w alkach z partyzan tam i w ojsko zabiło tysiąc osób, natom iast w m ia
stach za m o rd o w a n o aż 19 tys. d o m n iem a n ych i rzec zy w isty ch u czestn ik ów
ruchu oporu.
Partyzantka F id ela Castro, k tó ry s zerm o w a ł ra d ykaln ym i h asłam i s p o łec z
n o-p olityczn ym i, s to p n io w o zysk iw a ła sobie co ra z siln iejsze p oparcie ze stro
ny p rze d e w szystk im ch łopów , robotników , studentów , a n a w et leg a ln ych sił
dem ok ratyczn ych . W p o ło w ie 1958 roku o d 80 d o 9 0 % K u b a ń czyk ów sym
p a ty zo w a ło ju ż z F id elem Castro. O d Batisty o d w ró c ił się w p ły w o w y K ościół
katolicki, d y k tato r stracił p o n a d to poparcie USA.
W marcu 1958 roku gru pa barbudos p o d d o w ó d z tw e m Raula Castro o p u
ściła g ó ry Sierra M aestra i zajęła p o zycje w półn ocn ej części p row in cji O riente.
Pow stało w ten sposób n o w e ogn isko w a lk i p artyzan ckiej. W cią gu kilku n a
stępnych m ie sięcy p o w s ta ły je s z c z e inne ośrodki partyza n ck ie. Castro p r z e
kształcił sw e o d d z ia ły w A rm ię P ow stań czą. Z a częło także n ad aw a ć au dycje
R a d io P o w stań cze. W m arcu 1958 roku C astro w y s tą p ił z a p e le m do ludu
kubańskiego, w z y w a ją c d o totaln ej w a lk i z Batistą. 9 k w ietn ia w yb u ch ł strajk
pow szechny, p r z y g o to w a n y p rze z castrow ski Ruch 26 Lipca i kubańskich ko
m u n istów z S ocjalistyczn ej Partii L u d o w e j (P S P ). W rezu ltacie k rw a w y c h re
presji w ła d z , które d o k o n a ły m a sow ych areszto w ań i d o p u ściły się liczn ych
m orderstw, strajk za ła m a ł się. In icja tyw a na m o m en t p rzeszła w ręce Batisty.
N a początku m aja sk ie ro w a ł on w g ó r y Sierra M aestra 12 tys. ż o łn ie r z y d o
Walki z p artyzan tam i. Castro m ia ł w ó w c z a s w tych rejonach p o d sw o ją k o
m en dą o k o ło tysiąca barbudos. W o b liczu p rze w a ża ją cy ch sił rz ą d o w y c h za
rzą d ził o n o d w ró t, unikanie o tw a rtej w a lk i ora z stałe n ęk a n ie p rze ciw n ik a
n iesp o d ziew a n y m i u d erzen ia m i. Ź le d o w o d z o n e i n iem a ją ce w ięk szej m o ty
w acji d o w a lk i, w ojsk a Batisty szybko p o p a d ły w d em ora liza cję. W lipcu o fe n
265
syw a sił rzą d o w y ch kom pletn ie się załam ała. 20 lipca n iem a l w szystk ie ugru
p o w a n ia le g a ln e j i n ie le g a ln e j o p o z y c ji z a w a r ły p o ro z u m ie n ie w sp ra w ie
w sp ó ln ej w a lk i z dyktaturą.
Pod k on iec lipca Castro przystąpił d o kontrofensyw y, starając się o p a n o
w a ć p ro w in cję O rien te i środk ow ą p row in cję Las V illas. U schyłku p a źd zier
nika o b ie te p ro w in cje z n a jd o w a ły się ju ż p o d ca łk ow itą kontrolą barbudos.
W ojska rz ą d o w e sk o n cen trow a ły się w d w ó ch n ajw ięk szych m iastach - San
tia g o de Cuba i Santa Clara. W p a źd ziern ik u Ruch 26 Lipca i kom u n istyczn a
PSP p o d p isa ły układ o jed n o ści działan ia. W n astępstw ie te g o p o ro zu m ien ia
Castro w y d a ł n o w y apel d o ludu kubańskiego, w k tó rym w y ra ź n ie p o b rz m ie
w a ły echa socjalistyczne.
W ciągu listopada i gru dnia 1958 roku znajdu jące się w ro zk ła d zie w o j
ska B atisty p o n o s iły p o ra żk ę za porażką. 1 stycznia 1959 roku o d d z ia ły d o
w o d z o n e p rze z F id ela Castro zd o b y ły S an tiago d e Cuba, zaś o d d z ia ły Cam i-
lo C ien fu egosa i Che G u eva ry w e s z ły do m iasta Santa Clara. W cześn iej, bo
o g o d z. 2.10 w n o c y 1 styczn ia Batista w ra z z ro d zin ą i n a jb liższy m i w s p ó ł
p racow n ik a m i opuścił Kubę. Tym sam ym stracił w ła d z ę c z ło w ie k u w a ża n y
za je d n e g o z n ajzręczn iejszych d y k ta to ró w latyn oam erykań skich. S tan y Z je d
n o czo n e o d m ó w iły Batiście azylu p o lityczn ego . Z a trzy m a ł się on w D o m in i
kanie, a n astępnie w y je c h a ł d o H iszpan ii, g d zie m ieszkał aż d o sw ej śm ierci
w 1973 roku. P rze d o p u szczen iem kraju Batista w y z n a c z y ł na n o w e g o pre
zyd en ta s ę d zie g o Sądu N a jw y ż s z e g o - Carlosa Pied rę, a stan ow isko p rem ie
ra i z w ierzch n ik a sił zb rojn ych p o w ie rz y ł g e n e r a ło w i E u lo gio C an tillo. Ich
w ysiłk i zm ierza ją ce d o o ca len ia resztek system u b a tistow sk iego za k o ń czyły
się n iep o w o d ze n ie m . Castro ozn ajm ił, że n ig d y nie uzna n ow yc h w ła d z , w z y
w a ją c jed n o c z e ś n ie d o k o n tyn u ow an ia w a lk i. W n o cy z 1 na 2 stycznia o g ło
sił strajk generalny, k tó ry d o p ro w a d z ił d o sp a ra liżo w a n ia posu nięć postbati-
sto w sk iego rządu.
W S an tia go d e Cuba siły rew o lu cyjn e p o w ie rz y ły stanow isko p rezyd en ta
Kuby M a n u e lo w i U rrutii L leo, a p rem iera - Jose M iro C ardonie. A rm ia P o
w sta ń cza o p a n o w a ła w szystk ie w a żn ie js z e o b ie k ty w kubańskich m iastach.
B ez w a lk i p o d d a w a ły się k o lejn e g a rn izo n y w o js k o w e . 2 styczn ia d o H a w a
n y w e s z ły p ie rw s ze o d d z ia ły partyzan ckie. Sam Castro z ja w ił się w sto licy
Kuby 8 stycznia. M ia sto zosta ło o zd o b io n e c za rn o -c ze rw o n y m i sztandaram i
Ruchu 26 Lipca, a m ilio n o w y tłum z g o to w a ł m u o w a cy jn e p rzy jęcie. Z akoń
czyła się trw a ją ca d w a lata kubańska w o jn a d o m o w a . S zacu je się, że p r z y
n iosła ona śm ierć 3 0 -4 0 tys. lu dzi.
E n tu zjazm u jący się usu nięciem dyk tatu ry Batisty, K u bań czycy w n ajczar
n iejszych przyp u szczen iach nie zakładali, iż n o w y b o h a ter n a r o d o w y - Fid el
Castro, n ie b a w e m u ch w yci ich kraj w k leszcze n o w e j dyktatury, która o k a że
się zn a czn ie bard ziej represyjna i a gresyw n a n iż p o p rzed n ia , a na d o d a tek
b ę d zie w y ją tk o w o d łu g o trw a ła .
B ezp ośredn io p o o b a len iu Batisty Castro nie z d e c y d o w a ł się na p rze jęcie
pełn i osobistej w ła d zy, g d y ż m usiał się liczyć ze zd a n iem u czestn ik ów szero
266
kiej koalicji p o lityczn ej, której w sp ó ln y m d z ie łe m b y ło d o k o n a n ie przełom u .

Funkcje p rezyd en ta i p rem iera o b ję li lu d zie p rzy w ią z a n i d o dem ok racji, w ie
rzący, iż Kuba w reszcie skorzysta z je j d obrodziejstw . Castro m u siał się z a d o
w o lić stanow iskiem g łó w n o d o w o d zą c e g o arm ii rew olu cyjn ej. Jednak ju ż w lu
tym 1959 roku przystąpił d o politycznej ofensywy, m ającej za p ew n ić mu pełnię
w ładzy. Stosując n iew yszu k a n e groźby, zm u sił do ustąpienia p rem iera M iro
Cardonę. 16 lu te g o Castro o b ją ł stanow isko p rem iera Kuby. W lipcu d o p ro
w a d z ił z k o le i d o usunięcia p rezyd en ta U rrutii L leo. N o w y m s ze fe m pań stw a
w y z n a c z y ł O sva ld o D orticosa Torrado, c z ło w ie k a c a łk o w icie m u p o d p o rz ą d
k o w a n eg o. W p o w o ła n y m w lipcu n o w y m ga b in ecie F id ela Castro nie b y ło
ju ż m iejsca dla lu d zi o innej n iż on o rien tacji p o lityczn ej. U rrutia L leo i M iro
Cardon a u d a li się na e m ig ra c ję d o U SA , g d z ie p r o w a d z ili an tycastrow ską
dzia ła ln ość p o lityczn ą.
R zą d F id ela Castro szybko p rze p ro w a d ził re fo rm ę rolną i zn a c jo n a liz o w a ł
b ez o d szk o d o w a n ia g łó w n e g a łę zie gospodark i. Posu n ięcia te u d e rzy ły w z a
m o żn ie jsze w a rs tw y sp o łeczeń stw a o ra z cu d zo ziem có w , sz c z e g ó ln ie A m e r y
kanów, k tó rzy d y sp o n o w a li na Kubie du żą w łasn ością. W o d p o w ie d z i Stany
Z je d n o czo n e w p r o w a d z iły em b a rgo na d o s ta w y ku bań skiego cukru. Stosun
ki am erykańsko-kubańskie psuły się z m iesiąca na m iesiąc, aż w reszcie 3 stycz
nia 1961 roku rzą d U S A z e rw a ł stosunki d y p lo m a ty czn e z H a w an ą . Castro
od sa m ego początk u z a b ie g a ł o pozysk a n ie sobie sym patii Z w ią zk u R a d z ie c
kiego. N ie b y ło to zresztą tru dne. W m aju 1960 roku Kuba n a w ią za ła stosun
ki d y p lom a ty czn e z ZSRR. W ła d z e ra d zieck ie d ok on a ły też dem on stracyjnych
za k u p ów ku bań skiego cukru.
N ie b a w e m p o dojściu d o w ła d z y Castro z lik w id o w a ł w szystk ie p a rtie p o
lity c z n e o o rie n ta c ji d e m o k ra ty c z n e j. T r z y s p rz y ja ją c e m u u g ru p o w a n ia ,
a m ia n o w ic ie Ruch 26 Lipca, stu den cki R e w o lu c y jn y D y rek to ria t 13 M arca
i k o m u n istyczn a S ocja listy czn a Partia L u d o w a w s p ó ln ie u tw o r z y ły Z je d n o
czo n e O rg a n iza cje R e w o lu c y jn e . N a c z e le tej k o a lic ji stanął Castro.
Represje p o lity czn e i g o d z ą c e w in teresy w ie lu w a rs tw re fo rm y społeczn o-
-gospodarcze, u trzym an e w duchu kom u nistycznym , zm u siły w ie lu Kubańczy-
k ó w d o op u szczen ia ojczyzny. W ciągu p ierw szy ch d w ó c h lat r z ą d ó w F id ela
Castro w y e m ig r o w a ło , g łó w n ie d o USA, aż 700 tys. Kubańczyków , c z y li o k o
ło 10 % narodu.
16 k w ietn ia 1961 roku, w ob liczu m ilio n a K u bań czyków zgro m a d zo n y ch
na w ie c u w H a w a n ie, Castro s tw ierd ził po raz p ie r w s z y expressis verbis, że
rew olu cja kubańska m a ch arakter m arksistow ski. W k o n sek w en cji o ficja ln ie
P ro k la m o w a ł Kubę p a ń stw em kom u n istyczn ym .
Pop ieran a p rze z U S A p o lity czn a em igra cja kubańska p r z y g o to w a ła się d o
zbrojn ego o b a len ia reżim u F id ela Castro. W G w a tem a li i na F lo ry d zie p o d au
spicjami Centralnej A gen cji W y w ia d o w czej (C IA ) u tw o rzo n o w o js k o w e ośrodki
szk o len iow e, w których ć w ic z y li się o ch o tn ic y pla n u ją cy d o k o n a n ie z b ro jn e
go desantu na Kubie. W m arcu 1961 roku w M ia m i p o w o ła n o kubański rzą d
267
em igracyjny, na k tó reg o c zele stanął M iro Cardona. R zą d ten z a p o w ie d zia ł

pod jęcie w krótkim czasie działań zbrojnych p rzeciw k o w ła d z o m castrowskim .
15 k w ietn ia 1961 roku o siem s a m o lo tó w p ilo to w a n y ch p rze z kubańskich
e m ig ra n tó w zb o m b a rd o w a ło c zte ry n ajw ięk sze lotniska na Kubie z za m iarem
zn iszczen ia lo tn ictw a sił F id ela Castro, c z e g o je d n a k n ie u dało się osiągnąć.
W d w a dni p ó źn iej o św icie b ryga d a składająca się z 1,4 tys. św ietn ie u zbro
jo n y ch ż o łn ie r z y w y lą d o w a ła na Pla ya G iron i Pla ya La rga w Z a to ce Ś w iń
(o k o ło 150 km o d H a w a n y ). Tym czasem w ca łym kraju na ro zk a z F id ela C a
stro siły b ezp ieczeń stw a d ok on a ły m asow ych aresztow ań w śród potencjalnych
p rze c iw n ik ó w n ow ych w ła d z. A k cja ta u n ieszk od liw iła w ew n ę trz n y c h p r z e
c iw n ik ó w castryzm u, na których p o m o c in terw en ci b a rd zo liczyli. P rzy o k a
zji Castro u d erzył te ż w K ościół katolicki p o d pretekstem , iż w ie lu k sięży g ro
m a d ziło broń d o w a lk i z w ła d zą .
E lem en t za sk oczen ia n ie za d zia ła ł, in te rw e n c i n atych m iast n a tra fili na
opór. N a w y b r z e ż u w y w ią z a ły się ciężk ie w a lk i. N a ta rcie d e s a n to w c ó w szyb
ko zosta ło za trzym a n e i tylko m in im a ln ie posu nęli się d o przodu . L o tn ictw o
kubańskie ju ż p ie rw s z e g o dnia za to p iło c z te ry o k ręty tra n sp o rtow e i zn isz
c zy ło p ięć s a m o lo tó w przeciw n ik a . W dru gim dniu d zia ła ń Castro sk iero w a ł
d o w a lk i n o w e św ietn ie u zbrojon e oddziały, posiadające p rze w a g ę w ludziach,
które z im p etem n atarły na em igran tów . W ojska F id ela Castro o d b iły kilka
m iejscow ości, spychając in te rw e n tó w na w y b rz e ż e . T rze c ie g o dn ia castrow cy
rozbijali ju ż tylko ostatnie punkty oporu. O go d z. 17.30 in terw en ci skapitulo
w a li. Prezyd en t U SA John Fitzgerald Kennedy, m im o n alegań kilku w ysokich
rangą d o w ó d c ó w w ojskow ych , nie zd ecy d o w a ł się skierow ać d o p o m o c y ku
bańskim in terw en to m am erykań skiego lo tn ictw a i m arynarki. P odczas w a lk
zg in ę ło 49 ż o łn ie r z y F id ela Castro i o k o ło 400 in terw en tó w , n ie k tó rzy z nich
p o to p ili się w b agn ach lub w m orzu , ro z p a c z liw ie szukając u cieczki. D o n ie
w o li tra fiło p o n a d 1000 u czestn ik ów n ieu d a n eg o desantu. Castro p o sta n o
w ił zrob ić na jeń ca ch interes. Z w y ją tk iem je d y n ie 14 in te rw en tó w , których
skazano na karę śm ierci za ich d zia ła ln ość na słu żbie Batisty, w szystk im p o
zosta łym p rzy są d zo n o k a ry p ien iężn e o d 25 tys. d o 100 tys. dolarów . Byli
o n i n astępn ie w y k u p y w a n i p rze z ro d z in y i p rz y ja c ió ł z U SA . Castro w ten
sposób za ro b ił o k o ło 62 m in dolarów .
In terw en cja w Zatoce Ś w iń zakoń czyła się u pokorzen iem S ta n ów Z jed n o
czonych, które m ocn o za a n g a żo w a ły się po stronie kubańskich em igran tów .
Skom prom itow ała się CIA, czeg o w y ra ze m była dym isja dyrektora agen cji A l
len a Dullesa. Castro natom iast triu m fow ał. Trzeba przyznać, iż zadem on stro
w a ł on du że zdolności tak w zakresie p rzy w ó d z tw a p o lityczn ego , ja k i d o w o
dzen ia w ojs k o w eg o . W sytuacji zagrożen ia nie p ogu b ił się, lecz w prost p rze
ciw n ie - d zia ła ł o d w a żn ie i z determ inacją, szybko p odejm u jąc trafn e decyzje.
Całą in terw en cję p osta n ow ił kubański p rzy w ód c a w yk orzystać d o u gru n tow a
nia sw ej w ładzy. W s w oim stylu sięgnął po brutalne represje polityczn e. W w ię
zien iach zn a la zło się p on ad 100 tys. osób, których oskarżon o o „sprzyjan ie
kontrrew olu cji” . W ielu spośród aresztow anych skazano na karę śmierci.
268
O d te g o m o m en tu Castro za czą ł lo k o w a ć się na p o zycja ch w o jo w n ic z e g o

antyam erykanizm u, a za sw ój id e o lo g ic z n y w e k to r uznał skrajną ortodoksję
marksistowską. 1 m aja 1961 roku p o n o w n ie m ó w ił o „socjalistycznej rew o lu
cji kubańskiej” . S tw ierd ził też m ię d z y innym i, że Kuba staje się częścią „p o tę ż
n ego św iata socjalistyczn ego, k ie ro w a n e g o p rze z w ie lk i Z w ią z e k R a d zieck i
i Chińską Republikę L u d o w ą ” . P o tych deklaracjach w o d z a m ó w ien ie o socjali
stycznym charakterze rew olu cji stało się na Kubie o b o w ią zk o w e . W grudniu
1961 roku Castro posta w ił kropkę nad i, deklarując: „Jestem marksistą-leni-
nistą i p ozostan ę n im aż d o ostatn iego dnia m o je g o życia” . Kuba n aślad ow ać
zatem m iała kom unistyczne w zo rce płynące z ZSRR i Chin. W polityce m ię d zy
n arod ow ej Castro p osta w ił na sojusz z tym i kom u nistycznym i m ocarstw am i.
N a Kubę zaprosił licznych doradców , w tym także w ojskow ych , z obu w s p o
m nianych krajów. Sojusz m ię d zy n a ro d o w e g o kom unizm u z castryzm em oka
zał się korzystny dla obu stron.
N a początku w rześn ia 1962 roku, na w n io sek Fidela Castro, na Kubie p o ta
jem n ie zain stalow an o radzieckie rakiety z gło w ica m i nuklearnym i, co ro zp o
częło tzw. kryzys karaibski, grożą cy w yb u ch em św ia tow ej w o jn y a tom ow ej.
Podczas ca łeg o kryzysu F id el Castro z a jm o w a ł n ie z w y k le ostre sta n o w i
sko. O b rzu ciw szy in w e k ty w a m i p rezyd en ta K en n ed y ’ego, o św ia d czył, iż nikt
nie b ę d zie d y k to w a ł Kubie, ja k ie g o rodzaju broń m a posiadać. Jed n ocześn ie
bu ń czu cznie głosił, że Kuba je s t w stanie o d e p rze ć k a ż d y atak jankesów .
W następnych latach Stan y Z je d n o czo n e, p o rz u c iw s z y ro z w ią z a n ia m ili
tarne w od n iesien iu d o Kuby, n ie re z y g n o w a ły w s z a k ż e z prób ob a len ia F id e
la Castro, w yk orzystu ją c d o te g o celu rozm a ite środki p o lityczn e i ek o n om icz
ne, w tym ca łk o w ite em b a rgo na han del. W 1962 roku U S A d o p ro w a d z iły do
usunięcia Kuby z O rga n iza cji Pań stw A m erykań skich .
In w a zja w Z a toce Ś w iń i kryzys karaibski b y ły n ajgło śn iejszym i w y d a r z e
niam i z w ią z a n y m i z osob ą i d zia ła ln o ścią p o lityczn ą F idela Castro p o je g o
dojściu d o w ładzy. Z obu tych p o w a żn y ch z a w iro w a ń h istoryczn ych w y s z e d ł
° n nie tylko ob ron n ą ręką, le c z na d o d a tek istotn ie u m ocn ił sw ą p o zycję. P o
1962 roku kubański p rzy w ó d c a p rzy ją ł kurs to ta lita ryza cji życia sp o łec zn eg o
kraju w m yśl doktryn aln ych z a ło ż e ń kom u n izm u . W roku 1963 szczą tk o w y
ju ż p lu ra lizm p o lity c z n y zosta ł w y e lim in o w a n y w sku tek p o w o ła n ia d o życia
m on opartii o n a z w ie Z jed n o czo n a Partia R ew o lu cji Kubańskiej. D w a lata p ó ź
niej u gru p ow a n ie to p rzestało istnieć, a w je g o m iejsce u tw o rz o n o K om u n i
styczną Partię Kuby. Castro został je j I sekretarzem . K o m u n izm w w ersji Ca
stro b ył w y s o c e totalitarn y, a pan u jące na Kubie m e to d y o rg a n iz a c ji życia
sp o łec zn eg o da się p o ró w n a ć je d y n ie ze sta lin izm em . Lu dność p o d z ie lo n o
W edłu g m iejsca za m ieszk a n ia i m iejsca p racy na m ałe, ła tw o dające się kon
tro low a ć struktury społeczn e, p o d d a n e n a d zo ro w i w szech ob ecn ych i w s z e c h
potężnych K o m itetó w O b ron y R ew olu cji i K o m ite tó w C zujności R ew olu cyjn ej.
O b o w ią zk iem c zło n k ó w tych instytucji b yło d o n o szen ie w ła d z o m b e z p ie c z e ń
stw a o k a żd y m p r z e ja w ie n iesu b ord yn a cji c z y protestu w o b e c p a n u ją ce go
systemu.
269
81. TOTALITARYZM I AUTORYTARYZM W KOREI
K ataklizm w o jn y koreańskiej d o św ia d czy ł ciężko oba pań stw a p ółw ysp u . J ed

n ak że Korea Północna, m im o ciężkich b o m b a rd ow a ń z p o w ie trz a , z n a jd o w a
ła się w zn a czn ie lep szy m stanie n iż zru jn ow a n e Połu dn ie, k tó reg o stolica,
Seul, w latach 1 9 5 0 -1 9 5 1 czterok rotn ie p rze ch o d ziła z rąk d o rąk.
W szelkie szanse P ó łn ocy b lo k o w a ł jed n a k istniejący tam reżim , je d e n z n ie
w ielu , u których ra d zieck a postalin ow ska o d w ilż n ie zn a la zła n a w et śla d o
w e g o od d źw ięk u . W latach 1 9 5 3 -1 9 5 8 - korzystając z obecn ości „o ch o tn ik ów
chińskich” - K im Ir Sen w y n iszczy ł resztki sw ych p ra w d ziw y c h lub u rojonych
w ew n ą trzp a rty jn y ch p rzeciw n ik ów . W cześn iej m ia n o w a ł siebie m arszałkiem
i b oh aterem KRL-D. G d y 25 p a źd ziern ik a 1958 roku C h iń czycy w y c o fa li się
z Korei, kraj p o raz p ie r w s z y od p on ad p ó łw ie c z a (n ie liczą c ep izo d u 1 9 4 8 -
- 1 9 5 0 ) stał się w o ln y o d obcych w ojsk. Jedn ocześn ie zaś kon flikt radziecko-
-chiński p o z w o lił na w z ro s t sa m o d zieln ości dyktatora z Ph en ian u , m o g ą c e g o
balan sow ać m ię d z y P ekinem a M oskw ą. W lipcu 1961 roku Kim za w a rł z Chi
n am i o ra z z ZS R R C h ru szczow a d w a p a ra leln e „u k ła d y o p rzyja źn i, w s p ó ł
p racy i p o m o c y w z a je m n e j” . Jedn ocześn ie zin ten sy fik o w a n o d zia ła n ia m a ją
ce p rzekształcić KRL-D w autarkiczne, m ające m in im a ln e kontakty z n a w et
kom u n istyczn ym św ia tem pań stw o totalitarn e, oparte na d o p ro w a d zo n y m d o
absurdu kulcie przyw ód cy. M eg a lom a ń sk ie am bicje dyktatora, p rze d s ta w ia
n ego m .in. jako zw y cięzcę oku pan tów japońskich, iry to w a ły n a w et KGB, które
w ie d z ia ło doskonale, że p rze d ro k iem 1945 K im Ir Sena w Korei w o g ó le nie
było.
W p o łu d n io w e j części kraju rzą d o m Li S yng-m ana, na p e w n o dla Korei
za słu żon ego, lecz s ę d ziw e g o , o d e rw a n e g o od rzeczy w istości i rz ą d z ą c e g o c o
raz bard ziej p o dyktatorsku, p o ło ż y ły kres b u rz liw e studenckie d em on stra
cje. 26 k w ietn ia 1960 roku zg o rz k n ia ły p rezyd en t zrze k ł się w ła d z y i w y je
chał na H aw aje. N astąpił krótkotrw ały eksperym ent rz ą d ó w dem okratycznych.
16 m aja 1961 roku kres p o ło ż y ł m u w o js k o w y zam ach stanu gen era ła Parka
Chung H ee.
Park Chung H ee, u zn a n y w 1963 roku za prezyd en ta , w ła d a ć m ia ł 18 lat,
o gra n icza ją c p raw a i s w o b o d y o b y w a telsk ie o ra z tęp ią c w s z e lk ie p r z e ja w y
o p o zy cji p o lityczn ej. D yktatura ta, w p rze c iw ie ń s tw ie d o KRL-D, n ie m iała
je d n a k p rze d łu żen ia na sferę gospodark i. R o z w ija ją c y się k a p ita lizm n arzu
cał in d yw id u a lizm , sta n o w ią cy p o d sta w ę gospodarczej aktyw n ości, i stw o rzy ł
p o d w a lin y p o d p ow stan ie n o w o czesn ego społeczeństw a. M im o iż rząd w Seu
lu nie o d ż e g n y w a ł się bynajm n iej od protekcjon izm u i in terw en cjon izm u p a ń
s tw o w e g o , p ro ek sp o rto w a struktura je g o go sp o d a rk i czyn iła kraj zn a czn ie
bardziej o tw a rtym niż je g o półn ocn y ryw al. Skutki tej różn icy okazać się m ia ły
trudne do p rzecen ien ia .
270
82. JAPOŃSKI CUD GOSPODARCZY
82. JAPOŃSKI CUD GOSPODARCZY
Druga p o w o je n n a dek ad a m in ęła w J aponii p o d zn akiem w rę c z osza ła m ia ją

cych sukcesów. W latach 19 5 5 -1 9 6 5 w zro st gospodarczy w yn osił roczn ie śred
nio 9,5 % , a p ó źn iej m iał je s z c z e w zrastać. W rek ord o w ym roku 1960 p r z y
rost produ kcji p rze m y s ło w ej w y n ió s ł 24,8% . B yło to tem p o p ra w ie c zte ro
krotnie w y ż s z e n iż w U S A i m n iej w ię c e j d w u k rotn ie w y ż s z e niż w Europie
Zach odn iej. W całym tym okresie stosunek je n a d o d o la ra n ie zm ien ia ł się,
w yn oszą c 360 : 1.
Ta błysk a w iczn a p rzem ia n a z b u d zą ceg o litość, p o k o n a n ego kraju w g o
spod a rczego gig a n ta ro d ziła pokusę zw ięk szen ia aktyw n ości p o lityczn ej. T o
kio p o zo sta ło je d n a k w ie rn e d o k try n ie Yoshidy, ch oć nie b y ło to ła tw e w o b e c
b ezp reced en s o w ej p o la ry z a c ji scen y p o lity czn ej. R z ą d z ą c y w latach 1 9 5 7 -
-1 9 6 0 p rem ier Nobu su ke Kishi oskarżan y b ył tak p rze z kom unistów , ja k i Ja
pońską Partię S ocjalistyczną o rzek om ą chęć o d b u d o w y d a w n e g o m ilitary-
zmu. G d y w roku 1960 ga b in et p rze d łu ż y ł na 10 la t układ o b ez p ie c z e ń s tw ie
2 U S A z a w a rty w 1951 roku - redukujący nb. am erykań skie w ojsk a w Japo
nii z 90 do 40 tys. ż o łn ie r z y - w y w o ła ło to zajad łą kam p an ię p r z e c iw n ie
mu, której fin a łem stało się o d w o ła n ie w iz y ty E isen h ow era w Tokio i d y m i
sja premiera tuż po w ym ian ie dokum entów ratyfikacyjnych (23 czerwca 1963 r.).
N a p ięcie sięg n ę ło zenitu, g d y Kishi zosta ł w lipcu zra n io n y p rze z u ltrapraw i-
co w ego , psych iczn ie n ie z ró w n o w a ż o n e g o za m a ch ow ca ora z g d y w p a ź d z ie r
niku, na o czach zszok ow a n ych te le w id z ó w , za m o rd o w a n o lid era socjalistów ,
Inejiro A sanu m ę.
W e w n ę trzn e k ło p o ty J aponii starał się w yk o rzy sta ć ZSRR , ob iecu ją c T o
kio - za cen ę rezygn acji z układu z U SA - z w ro t w ysp H a b om a i i Sikotan oraz
ugwarancję n eu traln ości” . O fe rty te zo s ta ły o d rzu co n e, zaś ga b in et H a ya to
Ik edy (1 9 6 0 -1 9 6 3 ) d o czek a ł się w y cis ze n ia napięć. Słuszność obran ej linii
P o tw ie rd ził fakt, że o b ro ty h a n d lo w e z M o sk w ą , m im o d ą s ó w C h ru szczow a,
w latach 1 9 5 7 -1 9 6 3 w z ro s ły 15 razy. Rosła też w y m ia n a z n ieu zn a w a n ą o fi
cjalnie ChRL.
W latach 1 9 5 6 -1 9 5 9 J aponia z g o d z iła się w y p ła c ić B irm ie, Filip in om , In
donezji i W ie tn a m o w i P o łu d n iow em u 1012 m in doi. od szk od ow a ń . C hoć rząd
w Tokio n ie u czyn ił nic, b y u św ia d om ić Japoń czykom o g ro m zb ro d n i p o p e ł
nionych w latach w ojn y, to oskarżen ia o ch ęć w sk rze szen ia d a w n e g o , kryją-
cego się za pseu doabsolu tną m onarchią, to ta lita ryzm u b y ły ca łk o w itym a b
surdem. U p a m iętn ia ją cy o fia ry w o jn y Park Pokoju w H iro sh im ie s tw o rzo n o
tam także p o to, b y pom in ąć, będ ącą M ek ką u ltranacjon alistów , shintoistycz-
ną św iątyn ię Yakusuni. Z .k o le i w czasie h u czn ie fe to w a n y c h zaślu bin n astęp
cy tronu, księcia A k ih ito (1 0 k w ietn ia 1959 r.), podkreślano, że panna m ło-
ua> M ich iko Shoda, p o ch o d zi z katolickiej rodziny, w y w o d z ą c e j się z ja p o ń
skiej klasy średn iej, co b y ło w d zieja ch dyn astii zu p ełn y m e w e n e m e n te m .
27 1
D okon ana w dniu cerem on ii nieu dana próba zam ach u na n a rzeczon ą w y w o
łała je d y n ie p o w szech n e obu rzen ie.
U progu trzecie g o p o w o je n n e g o d ziesięciolecia Japonia, dokładnie o d w ro t
nie niż przed rokiem 1945, była - w e d łu g zło śliw e g o w sp ó łczesn eg o okreś
lenia - „gospodarczym olbrzym em , polityczn ym karłem i m ilitarnym robakiem ” .
Jakość N a rod o w ych Sił Sam oobrony, coraz lepiej w yposażon ych , w skazyw ała,
że przynajm niej ostatnie z tych słó w b y ły krzyw dzące.
83. IZOLOWANE CHINY
U p rogu roku 1958 k ie ro w n ic tw o chińskie, u zb rojon e w p o d n iesio n ą d o ran

gi dogm atu „m yśl M a o Z ed on ga ” , ogło siło plan forsow n ej industrializacji, z w a
n y „W ielk im S kokiem N a p rz ó d ” (1 9 5 8 -1 9 6 1 ). M ia ł on d o p ro w a d z ić C h in y
za jed n ym zam ach em d o kom unizm u. P rzed sięw zięciu tem u w yzn a c zo n o tem
po dystansujące zn a czn ie stalin ow skie p ięciola tk i: ro czn y w z ro s t g o sp o d a r
czy w y n ieść m ia ł 25% , p rzy czym w p rzem yśle za m ierza n o p o ćw ierćw ie czu
„p rześcign ą ć” W ielk ą B rytanię i „d o ścig n ą ć” U SA. W y ty c zn e te szybko je s z
cze u lepszono: na przykład produkcja stali w zrosn ąć m iała d o 1962 roku z 18
d o 100 m in ton ( ! ) , czeg o, n aw ia sem m ó w ią c, n ie z re a liz o w a n o d o końca
stulecia. U p o d sta w pom ysłu tk w iło przekon an ie, iż en tu zja zm mas jest n ie
o g ra n ic z o n y i żadn e, p rze z bu rżu azję w ym yślo n e , „o b ie k ty w n e k ryteria g o
sp o d a rcze” skrępow ać g o nie m o gą . M ao, m ający skłonność d o ek scen trycz
nych k a p rysó w - w rodzaju skutecznie zresztą z re a liz o w a n e g o nakazu w y t ę
pien ia w szystkich w ró b li - chciał też, b ez w ątp ienia, p rze w y ższyć w spom n ian e
ju ż, absurdalne p rze ch w a łk i C h ru szczow a o „p rze ściga n iu ” S ta n ó w Z je d n o
czonych.
S ym b olem „W ielk ieg o Skoku” stał się w y to p żela za w p rym ity w n yc h dy-
m arkach, d o których w rzu ca n o w s zelk ie p rze d m io ty m e ta lo w e. Środki na ten
cel u zyskano z n a k ła d ó w p rze zn a czo n yc h na konsum pcję, o św ia tę i słu żbę
zd ro w ia . C h ło p ó w w tło c z o n o w 26 tys. rzek o m o sam ow ystarczaln ych kom un
lu d o w y ch , każda p o o k oło 8 tys. gospodarstw . K om u n y te o d e b ra ły w ie ś n ia
kom w ięk szość ich m ajątku ru ch om ego, zm u sza ły d o w sp ó ln y ch posiłków ,
w s p ó ln e g o m ieszk a n ia i o d d a w a n ia d z ie c i na w y c h o w a n ie d o absurdalnie
w rę c z in d ok tryn ow a n ych żło b k ó w i przedszkoli.
M im o bu ń czu cznych k o m u n ik a tó w o p ierw szych „sukcesach” (c a łk o w ic ie
n ota b en e sfa łs zo w a n y ch ) rezu ltat o k a za ł się katastrofą na m iarę o g ro m u z a
m ierzeń . Produ kcja w p rzem yśle ciężk im spadła o 23% , rolna o 28% , całość
zaś za m kn ęła się liczb ą od 30 d o 40 m in ( ! ) ofiar, które n ie w y trz y m a ły p r z e
siedleń, represji i nade w szystko głod u . Ten ostatni b y ł n ieu n ik n io n y w sytu
acji, g d y zabrakło rąk d o zeb ran ia z p ó l ob fitych zresztą plon ów . K ataklizm
272
83. IZOLOWANE CHINY
sp o tęg o w a ły je s z c z e klęski ż y w io ło w e i w y co fa n ie z Chin specjalistów ra d ziec

kich w rezu ltacie w z b ie ra ją c e g o kon fliktu z K rem lem . W n iektórych p r o w in
cjach, ja k Anhui, w p rzeciętn ej w iosce p rze ży ło le d w ie 40 z 200 rodzin . W za
m ian u zyskano n ie sto, a 10,7 m in ton stali, której w ięk szość o k reślon o tra f
n ie ja k o „b y d lęce ła jn o ” ( niushigeda) - czy li s ta lo w y szm elc.
S kon stern ow an a partia n a jp ie rw o ficja ln ie podała, że w 1958 roku C h in y
w w y d a jn o ś ci ro ln ictw a p rze ś c ig n ę ły U SA, p ó źn iej zaś p rzy p o m n ia ła g ło d u
ją cym slogan s w e g o p rzy w ód cy, że „z d o ln a kobieta p o tra fi p r z y g o to w a ć p o
siłek b e z ż y w n o śc i” . Jedn akże klęska „W ielk ieg o Skoku” s p o w o d o w a ła - choć
spraw a ta n ie je s t ca łk iem jasn a - osła b ien ie p o z y c ji P rz e w o d n ic z ą c e g o M ao.
N a kon feren cji partyjn ej w Lushan w lipcu 1959 roku W ie lk i W ó d z, p o tę p io
ny (b e z w y m ien ia n ia n a zw isk a ) p rze z d o w ó d c ę „o c h o tn ik ó w ” z w o jn y kore
ańskiej P en g D eh u aia i zm u szo n y do sam okrytyki, z rozb ra ja ją cą szczerością
przyznał, że n ie m a p o jęcia o p la n o w a n iu gosp od a rczym . N ie c o p ó źn iej w i
cep rem ier i czło n e k Politbiu ra Chen Yun o d w a ż y ł się w e z w a ć d o r o z w ią z a
nia kom u n lu d o w y c h i o d d a n ia z ie m i ch ło p om , cytu jąc ich o p in ię , że „z a
Czang Kaj-szeka cierpieli ucisk, ale m o g li się najeść. Za M a o Z ed on ga w szystko
jest w span iałe, ale je d z ą w y łą c zn ie ryżan k ę” . Funkcję szefa pań stw a ob ją ł Liu
Shaoąi. M a o fa k tyczn ie utracił zn aczn ą część w ładzy, m im o n iep rzerw a n yc h
h o łd ó w składanych m u p rze z p a rtyjn y aparat.
N a arenie m ię d z y n a ro d o w e j kom u n istyczn e C h in y - które w a lc z y ły w K o
rei p r z e c iw w o js k o m O N Z , z a g a rn ęły siłą T ybet i w s p ie ra ły le w ic o w ą p a rty
zantkę w W ietn a m ie , na M a la ja ch i Filipinach - z n a jd o w a ły się w d a lek o p o
suniętej izola cji. W Tybecie próba zn iszczen ia tradycji i re ligii bu ddyjskiej d o
p ro w a d ziła w roku 1953 d o w ybu ch u p ow stan ia, z a k o ń c z o n e g o k rw a w y m
szturm em Lh asy 19 m arca 1959 roku i u cieczką d a la jla m y d o In dii, co m o c
no z iry to w a ło g o s z c z ą c e g o w P eld n ie C h ru szczow a („M y , b ęd ą c na w a szy m
miejscu, n ie p o z w o lilib y ś m y m u uciec. L ep iej b y było, g d y b y n ie ż y ł” ) . Póź-
niejsze ataki na terytoriu m Indii, przyn iosły n ie tylko zepsucie w izeru n ku Chin
w oczach w ie lu pań stw T rze cieg o Św iata, lecz także lo d o w a tą reakcję fo rm a l
nie soju szniczej M oskw y, głoszą cej, iż:
„...narody ze zdumieniem i goryczą ujrzały, że jeden z krajów socjalistycznych

(•■•) w dał się w konflikt wojenny z młodym, neutralnym państwem i wykorzystu
jąc swą przewagę wojskową, usiłował osiągnąć korzystne dla siebie rozwiązanie
sporu o jakieś terytorium” .
W cześniej stosunki M o sk w a -P ek in za og n ił ro zp o częty w sierpniu 1958 roku

°strza ł p o d le g ły c h T a jw a n o w i w ysp Q u em o y i M atsu, z a k o ń c z o n y fiaskiem
tak w sku tek p o s ta w y U SA, ja k i w ła śn ie Krem la, n iech ętn eg o d o a n g a ż o w a
nia się z p o w o d u Chin w n ieo b licza ln y konflikt z W aszyn gton em . ChRL, o g ra
n iczyw szy k an on adę d o dni parzystych i u d z ie liw s z y A m e ry k a n o m o k oło 400
'-Slc0 „p o w ażn ych ostrzeżeń ” , zam ien iła w krótce dram at w tragifarsę; nie była
°n a je d n a k śm ieszna ani dla Tajw ańczyków , ani dla m ocarstw , n iep ew n ych
273
in tencji n ie o b lic z a ln e g o reżim u. W y d a je się zresztą p ew n e, że d em on stra cyj

nie n agła śn ian y p rze z M a o kryzys tajw ań ski w y m y ś lo n y został dla o d w r ó c e
nia u w a g i o d je d n o c ze s n e g o , ża ło s n eg o fiaska „W ielk ieg o Skoku” .
Z n a la złszy się w jed n o czesn y m k on flik cie z U SA, Z S R R i In d ia m i, Pekin
dokon ał sui generis w y czy n u d y p lo m a ty czn e go . N a jb a rd ziej zd u m iew a ją cy ze
w szystkich a n ta go n izm z K rem lem w istocie d o jrz e w a ł o d c h w ili p ro k la m o
w a n ia ChRL. Jego g łó w n ą przyczyn ą - p rócz istniejących, lecz dru gorzędn ych
ró żn ic id e o lo g ic zn y c h - była n iech ęć chińskich kom unistów , n ieszkolon ych
w M o sk w ie i n ieza w d zięc za ją cy ch n iczeg o C zerw o n ej A rm ii, d o p rzy jęcia roli
satelitów . M im o p o zo rn ie bliskich i serdeczn ych stosunków, Pekin ju ż w 1955
roku d o p ro w a d z ił d o op u szczen ia p rze z Rosjan w y d z ie r ż a w io n y c h im p rze z
C za n g Kaj-szeka b a z w D airen ie i P o rt Artur. W k ró tce p o ja w iły się o sk a rże
nia o nikłe ro zm ia ry - w b re w o ficja ln y m en u n cjacjom - p o m o c y ra d zieck iej
dla Chin. W latach 195 0 -1 9 6 2 w yn iosła ona 1,82 m ld rubli, le d w ie 13% sum y
p rze zn a c z o n e j p r z e z M o s k w ę dla k ra jó w bloku k o m u n istyczn ego , co b y ło
ca łk o w icie n iew sp ó łm iern e do ro z m ia ró w ChRL.
W yszukanej uprzejm ości, z ja k ą był p o d e jm o w a n y w M o sk w ie w czasie 40.
ro czn icy b o ls z e w ic k ie j rew o lu cji, M a o p r ze c iw s ta w ił gru b ia ń stw o w czasie
re w iz y ty C h ru szczow a w Pekinie w lip cu -sierp n iu 1958 roku, za czyn ają c o d
tego, że p rzy ją ł g o na sw o jej p ły w a ln i, u bran y tylk o w k ą p ieló w k i. R o z m o w y
p ro w a d z o n o w języ k u n ieczęstym n a w et w śró d „re w o lu c jo n is tó w ” . N a u w a
g ę szefa d y p lo m a cji ChRL m arszałka Chen Yi: „m u szę p rzyzn ać, że nie b o ję
się w a s z e g o g n ie w u ” , C h ru szczó w replikow ał: „n ie ra d zę na nas pluć z w y
sokości m a rszałkow sk iej ran gi. N ie starczy śliny. N ie za p lu jecie nas” . P r z y
okazji w y m ia n y lis tó w i w za jem n ych in w e k ty w m ię d z y obu partiam i w latach
1 9 6 0 -1 9 6 3 , spór zosta ł u ja w n io n y zd u m io n em u św iatu. Staw ką b yła h e g e
m o n ia w ruchu kom u n istyczn ym . Stronę chińską w z ię ła w n im je d y n ie A lb a
nia, w id z ą c a w z b liżen iu z Pek in em m o ż liw o ś ć w y z w o le n ia się spod kurateli
Krem la. S pra w ę ro zją trzyła radziecka o d m o w a p rzek a za n ia - fa k tyczn ie ju ż
byłem u - sojusznikow i, p rzyrzeczo n ej w cześn iej, tech n o lo gii a tom ow ej. W o d
p o w ie d z i ChRL o sten ta cyjn ie o d m ó w iła pod p isa n ia m o s k ie w s k ieg o układu
o c z ęśc io w y m za k a zie d o św ia d czeń z bron ią ją d ro w ą (1 9 6 3 ), określając go
ja k o „n ajw ięk sze oszu stw o, które m a otu m an ić n a rod y ca łe g o św ia ta ” . Postu
lo w a n e p rze z K rem l o g ra n iczen ie lic z b y cz ło n k ó w „klubu a to m o w e g o ” o z n a
cza ło w sza k trw a łą d eg ra d a cję Chin d o roli m oca rstw a d ru g o rzęd n ego .
P o IX p len u m KC partii, na k tó rym o ficja ln ie p o rzu co n o kurs „W ie lk ie g o
Skoku” , o d su w a n y o d w ła d z y M a o zn a la zł się w g łęb o k iej depresji, szukając
p o ciech y w ram ion ach m łod ych i co ra z bard ziej p rzy p a d k o w ych kobiet. J ego
n astroje i p la n y zd ra d za ła je d y n ie u w aga , rzu cona w ó w c z a s o sob istem u le
k a rzo w i: „W szyscy d o b rz y c zło n k o w ie partii są m artw i. Ci, co p o zosta li, to
je d n a ban da ż yw yc h tru p ó w ” .
274
84. INDOCHINY PRZED NOWĄ WOJNĄ
84. INDOCHINY PRZED NOWĄ WOJNĄ
R zą d zą cy w W ietn a m ie P ó łn ocn ym H o Chi M in h, n a jw ięk szy m o ż e spośród

azjatyckich d y k ta to ró w w ie lb ic ie l Stalina (k tó re g o a u to g ra f u kradli m u co
praw d a na rozkaz sa m ego o fia ro d a w c y a gen ci N K W D ), po zd ła w ie n iu n iek o
m u nistycznej o p o z y c ji ro z p ra w ił się z k o lei z ostatn im i ry w a la m i w e w n ą trz
samej partii. Z e z w o lił je d n a k p ó źn iej na reh abilitację n iek tórych z nich, ja k o
° fia r „ le w ic o w e g o o d ch ylen ia ” . Z w o ła n e w e w rześn iu 1956 roku p len u m KC
w y ra z iło u b o lew a n ie z p o w o d u terroru i tortur, które, ja k o ficja ln ie p rzy z n a
no, „stały się pow szech n ą praktyką” . Z w o ln io n o tysiące w ię ź n ió w i zła go d zon o
zn aczn ie cenzu rę, co je d n a k o k a za ło się p o d stęp em - ja k okres „stu k w ia
tó w ” w Chinach. W m arcu 1957 roku nastąpił p o g ro m „kon testu jących ” g a
zet, a z n im i n a d zie i na trw a łą o d w ilż.
R ó w n o cześn ie z czystk am i w c ie la n o w życie re fo rm ę rolną, za k oń czo n ą
m a so w ym i e g ze k u cja m i (o k . 100 ty s.) i k r w a w o stłu m io n ym p o w s ta n ie m
c h ło p ó w w N g h e A n (1 9 5 6 r.). N a stęp n ie p r ze p ro w a d zo n o „b itw ę o h a n d el”
1 u p a ń stw o w ien ie przem ysłu . R eform a rolna była w stę p e m d o ca łk o w itej k o
lek tyw iza cji, p o której - w o b e c ch ro n iczn eg o n ied o b oru ryżu - w p r o w a d z o
no kartki ż y w n o ś c io w e . Pon u rego p o ło że n ia kraju n ie zm ien ia ła o lb rzym ia ,
b ezzw ro tn a p o m o c ze stron y p a ń stw kom u n istyczn ych ( w latach 1954—1964
°k . 750 m in ru b li), p o d o b n ie ja k trapiących partię p la g n ie le c z y ły p o n a w ia
ne raz p o raz kam p an ie p r z e c iw m a rn otra w stw u , ła p o w n ic tw u i biurokracji
(tzw. „trz y p r z e c iw ” ). W y m a g a n e o d sp ołeczeń stw a , o g ro m n e w y r z e c z e n ia
służyć m ia ły w y łą c z n ie rea liza cji m a rzen ia p rzy w ó d c ó w , ja k im b y ł p o d b ó j
W ietn am u P o łu d n io w eg o .
N a p o łu d n iu p rem ier N g o D inh D iem p r z e p ro w a d ził u m ia rk ow a n ą refor-
rolną (d o ty c z y ła g ru n tó w p o w y ż e j 100 h a ) i korzystając z p o m o c y USA,
za p ew n ił k ra jo w i p ow oln y, lecz stały w zro st gospodarczy. Jedn akże n ep o ty zm
prezyden ta, k tó reg o zły m du ch em b y ł brat, s z e f p o licji N g o D inh Nhu, k o
rupcja adm in istracji i brutaln e represje w o b e c o p o zy cji, w tym buddyjskich
mnichów, dokonu jących protestacyjn ych sam ospaleń , w y r o b iły m u w św iecie
opinię b e z w z g lę d n e g o dyktatora. W istocie reżim sajgoński, m ając 300 w ię ź
n ió w p o lityczn ych , n ie m usiał się w s ty d z ić p o ró w n a n ia z in n ym i pa ń stw a m i
regionu, w rod za ju B irm y c z y In d o n e zji, n ie m ó w ią c ju ż o tota lita rn ych C h i
nach M a o Z ed on ga . W szela k o sp rzy m ie rzo n y z n im W a szy n g ton u siło w a ł g o
Przed sta w ia ć ja k o „d e m o k ra c ję ” , co b y ło p o m y słem b e z n a d z ie jn y m w o b e c
św ia d ectw dostarczanych p rze z lew icu ją cych p rze w a ż n ie dzien nik arzy, k tó
rzy - w ja sk raw ym p rze ciw ień s tw ie d o P ó łn ocy - p o W ietn a m ie P o łu d n io w ym
Poruszali się b e z przeszkód .
Rosnące n ie z a d o w o le n ie lu dn ości w yk o rzy sta ła u zb rojon a p rze z P ó łn o c
Partyzantka (tzw . Vietcong, o d s łó w „w ietn am ski kom u n ista” ), ro zp o czyn a ją c
° d 1957 roku eksterm in ację w iern y c h S a jg o n o w i u rzędn ików , n au czy cieli,
księży i ch łopów . Ruch ten , w ystęp u ją cy o ficja ln ie ja k o koalicja szeregu u gru
275
p o w a ń społeczn ych i religijnych, w istocie zd o m in o w a n y był ca łk o w icie p rzez

kom unistów z DRW, a sterow any bezpośrednio przez zw y cięzcę spod D ien Bien
Phu - gen. Giapa. 20 gru dnia 1960 roku V ietcong p ro k la m o w a ł p ow stan ie
N a ro d o w eg o Frontu W y zw o len ia W ietnam u P ołu dn iow ego, którego celem m ia
ło być „o b a len ie im p eria listó w i ich agen ta N g o Dinh D iem a ” .
D iem , p o m n y lekcji koreańskiej, u w a ża ł p o tężn ieją cą g u erillę za w stęp d o
in w a zji na w ie lk ą skalę, w ie d z ia ł zaś, że - w p rze c iw ie ń s tw ie d o K orei - nie
m a cien ia szansy, b y O N Z zasłon iła g o p rze d agresoram i. 13 p a źd ziern ik a
1961 roku s z e f d y p lom a cji Połu dn ia, N g u y en D inh Thuan, p o p ro sił W aszy n g
ton o z g o d ę na p rzy b ycie w o js k tajwańskich. P rezyd en t Kennedy, nie chcąc
p ro w o k o w a ć ChRL, o d rzu cił ten p om ysł, w y sła ł n atom iast am erykań skich
d o ra d c ó w i siły sp ecja ln ego p rzezn a czen ia (g łó w n ie tzw. „Z ie lo n e B e rety” ).
D o końca 1961 roku b y ło ich w W ie tn a m ie 3160, d w a lata p o te m - 16 tys.
25 w rześn ia 1962 roku arm ia p o łu d n io w o w ie tn a m sk a zadała Vietcongo-
wi ciężk ą klęskę na N iz in ie Trzcin (p o łu d n io w y za ch ó d od S a jg o n u ). Jedn ak
że p ro p a g a n d o w o n a g ło śn io n y sukces w p ó ź n ie js ze j p o ty c z c e p o d A p Bac
(2 stycznia 1963 r.) p o z w o lił kom u n istom na odzysk a n ie prestiżu. Podpisan a
23 lipca 1962 roku w G en ew ie deklaracja o neutralności Laosu p o zb a w iła Saj-
g o n szansy zn iszczen ia za in sta low a n ych w tym kraju (a także w K a m b o d ży )
b a z z a o p a trz e n io w y c h V ietcongu , z w a n y c h n ie o fic ja ln ie „s z la k ie m H o Szi
M in h a ” . R zą d y obu Królestw, pan iczn ie o b a w ia ją c się H anoi, z d e c y d o w a ły się
p o p rzeć głoszo n ą stam tąd tezę, że trasa taka nie istn ieje.
1 listop a d a 1963 roku D iem zgin ą ł w czasie puczu w o js k o w e g o , w s p o m a
g a n e g o p rze z CLA (której, w b r e w kom u nistom , nie b ył u le g ły ). Śm ierć fa k
ty czn eg o tw ó rc y p o łu d n io w o w ie tn a m s k ie g o pań stw a o tw o rz y ła okres zn a cz
n eg o - w y w o ła n e g o następu jącym i szybko p o sobie p rze w ro ta m i - chaosu,
w czasie k tó rego kraj stanął na p rogu załam ania, a H a n o i p r z y g o to w y w a ło
się d o zadan ia o sta tec zn eg o ciosu.
85. AZJA POŁUDNIOWO-WSCHODNIA - LATA POWAŻNYCH

ZMIAN
Od roku 1955 w Birm ie żaden w ięk szy ośrodek nie był ju ż kon trolow an y p rzez
a n tyrzą d ow ą partyzantkę, n iem n iej je d n a k p rze ja w ia ła ona w c ią ż aktyw ność,
będ ąc czyn n ikiem destabilizu jącym sytuację. P rzy k ła d o w o w lutym 1959 roku,
na zach ód od d e lty rzek i Iraw ady, 8 tys. p a rty za n tó w - b yła to p ra w d z iw a
zbrojna koalicja skupiająca Karenów, inne m niejszości n arod ow e, k om u n istów
i n ied o b itk i chińskich n acjonalistów , k tó rzy s w e g o czasu z b ie g li d o B irm y -
to c zy ło za cięte w a lk i z arm ią rzą d o w ą , której o stateczn ie u dało się o p a n o
w a ć sytuację.
276
85. AZJA POŁUDNIOWO-WSCHODNIA - LATA POWAŻNYCH ZMIAN
N ie p o k o je p o lityczn e, ro zła m w rzą d zą cej L u d o w e j L id z e A n ty fa s z y s to w

skiej na rzec z W oln ości (A F P F L ) ora z p o ja w ia ją ce się in form a cje o m o ż liw y m
w o js k o w y m zam ach u stanu, sk łon iły p rem iera U N u d o z ło że n ia w p a ź d z ie r
niku 1958 roku dym isji. N a stęp n ym p rem ierem zosta ł ge n e ra ł N e W in , s z e f
sztabu arm ii i d o w ó d c a o p era cji w o js k o w y ch p rze ciw k o p a rtyza n tom . R zą d
N e W in a p r z y g o to w a ć m ia ł i p r z e p ro w a d z ić w y b o r y p a rla m en ta rn e, które
o d b yły się na początku 1960 roku (o d stycznia d o m arca). W y b o r y te za k oń
czyły się w ielk im zw ycięstw em , za łożo n ej n ied a w n o p rze z U Nu, Partii Z w ią z
kow ej, której p rzy p a d ło 156 m a n d a tó w na 226 w o g ó le . U N u p o w ró c ił w ię c
na stanow isko prem iera. Trudności p o lity czn e je d n a k nie zniknęły, a sytuacja
w kraju p o z o s ta w a ła n ap ięta. U N u, zd e k la ro w a n y bu ddysta, p o lityczn ych
ro zw ią za ń za czą ł p o szu k iw ać w religii. W ie le czasu p o ś w ię c a ł na m ed yta cje
w k la szto ra ch b u d d yjsk ich . W roku 1960 - z j e g o in sp ira cji - p a rla m e n t
u ch w alił ustaw ę, która ogła sza ła b u d d y zm religią p a ń stw o w ą Birmy.
Sporym sukcesem B irm y na arenie m ię d zyn a ro d o w ej b yło podpisan ie p rzez
nią w k w ietn iu 1960 roku układu o n iea gresji z C h in am i i u m o w y o w y ty c z e
niu gran icy m ię d z y o b om a krajam i. U regu low a n ie stosu nków z w ie lk im i p rzy
tym n ieo b licza ln ym sąsiadem istotn ie zw ięk sza ło b e z p ie c z e ń s tw o kraju. Z a
zn aczyć też trzeb a , iż Birm a n ad al p ro w a d z iła k on sek w en tn ą p o lityk ę n ieza-
an ga żo w a n ia i neutralności.
2 m arca 1962 roku k ierow a n a p rze z gen . N e W in a arm ia d o k o n a ła za m a
chu stanu, kładąc kres 14-letniem u o k resow i rz ą d ó w dem ok ratyczn ych w Bir
mie. Z a w ieszo n o dem ok ratyczn ą konstytucję z 1947 roku i ro zp ęd zo n o parla
ment. N e W in , k tó ry stanął na czele za ró w n o w ojs k ow ej ra d y rew olu cyjn ej,
Jak i rządu, p o lecił u w ięzić b y łe g o prem iera U N u i w ie lu innych polityków .
Szybko zd ła w ion o o p ór w iern eg o ustrojow i dem okratycznem u odłam u sił zbroj
nych.
P rogra m n ow ych w ła d z zakładał - ja k to określon o w m a n ifeście p o lity c z
nym ra d y rew o lu cyjn ej z 30 k w ietn ia 1962 roku - „birm ańską d ro g ę do so
cjalizm u ” . K oncepcja ta p rz e w id y w a ła u n ik ato w e w sw o im ro d za ju p o łą c z e
nie bu ddyzm u z m arksizm em . Z kraju usunięto za gra n iczn y kapitał ora z p r z e
prow a d zon o n acjon alizację przem ysłu i handlu. W szech w ła d n y p rzy w ó d c a N e
W in - c z ło w ie k d z iw n y i tajem niczy, w ie lb ic ie l astro logii ora z n u m ero lo g ii -
Po lecił o gra n iczyć kon takty B irm y ze św ia tem z e w n ę trz n y m d o absolu tn ego
minimum , głoszą c p o trzeb ę osiągn ięcia pełnej sam ow ystarczalności tak w sen-
Sle gospodarczym , ja k i p o lityczn ym . Trad ycyjna birm ańska n eu tralność p r z e
obraziła się za tem w izola cję kraju. Życie publiczne p od d a n o n iezw y k le ostrym
tygorom , ro z b u d o w a n o cen zu rę i aparat represyjny. W szelk ie p r z e ja w y op o-
zycji c z y s p o łe c zn e g o n ie z a d o w o le n ia w ła d z e bru taln ie tłum iły. R e a liz o w a n y
w p o lityce pań stw a d o g m a ty zm id e o lo g ic z n y o ra z n iem al ca łk o w ite o d cięcie
° d św iata sprawiły, że Birm a, n a leżą ca kiedyś d o lep iej ro z w in ię ty c h k ra jó w
w A zji, spadła d o rzęd u n ajb ied n iejszych pa ń stw św iata.
W Tajlan d ii w y b o r y parla m en ta rn e z 26 lu teg o 1957 roku d a ły w ięk szo ść
m a n d a tów u gru p ow a n iu k iero w a n em u p rze z w e te ra n a tajskiej p o lity k i - Pi-
277
buła S on ggram a. Stanął on na c z e le rządu, k tó reg o ż y w o t o k a za ł się je d n a k

w y ją tk o w o krótki. 17 w rześn ia 1957 roku rząd ten u padł b o w ie m w sku tek
zam ach u stanu, z o rg a n izo w a n e g o p rze z szefa sztabu arm ii - m arszałka Sari-
ta Th anarata. S on ggra m a zm u szon o d o w y ja z d u z kraju, a na c z e le n o w e g o
rządu Thanarat p ostaw ił Pote Sarasina, b y łego am basadora Tajlandii w Stanach
Z jedn oczon ych i sekretarza gen era ln ego SEATO. K olejn e w y b o ry parlam entar
ne p rze p ro w a d zo n o 16 grudnia 1957 roku. W y ło n iły o ne m ocn o rozd rob n ion y
parlam ent, a żadna z partii nie uzyskała w yraźn ej p rzew a g i. 2 stycznia 1959
roku po w stał rząd p o d w o d z ą generała Th an om a Kittikachorna.
R o zw ó j sytuacji w kraju cią głe je d n a k n ie o d p o w ia d a ł o c z e k iw a n io m m ar
szałka Th anarata, k tó ry coraz w y ra źn ie j staw ał się „siln ym c z ło w ie k ie m ” Taj
landii. 20 p aździern ika 1958 roku p rze p ro w a d ził on drugi zam ach stanu i sam
sięgn ą ł p o w ła d z ę ja k o s z e f ra d y rew o lu cyjn ej. R ada ta u n ie w a żn iła konsty
tucję z 1932 roku, ro zw ią za ła parlam ent oraz z d e leg a lizo w a ła w szystkie partie
p o lityczn e. Zakazała też strajków i m anifestacji.
W 1963 roku p o śm ierci T h an arata w ła d z ę p rzeją ł, u su n ięty w cze ś n ie j
p rze z n iego, K ittikach orn. Zyskał on p oparcie arm ii i k o n ty n u o w a ł lin ię w o j
skow ej dyk tatu ry s w e g o p oprzed n ika.
P o lityk a za gra n iczn a Tajlan d ii n ad al o p iera ła się na blisk im sojuszu ze
Stanam i Z jed n o czo n y m i.
Stłu m ien ie partyzan tki kom u nistycznej p o z w o liło B rytyjczyk o m na u regu
lo w a n ie statusu p o lity c z n e g o M a la jó w . W w yn ik u u zg o d n ie ń m ię d z y W ielk ą
Brytanią a m alajskim i u gru p ow a n ia m i p o lityczn ym i, 31 sierpn ia 1957 roku
p ro k la m o w a n o n iep o d leg ło ść Federacji M alajskiej. T eg o sa m ego dn ia w e s zła
w życie konstytucja M alajów , która ustrój n o w e g o pań stw a op iera ła na trzech
zasadach: m onarchii konstytucyjnej, dem okracji parlam entarnej i fed eralizm u .
G ło w ą pań stw a został król, w y ła n ia n y na 5-letn ią kaden cję z gron a d z ie d z ic z
nych su łtanów , pan u jących w stanach, tj. częściach sk ła d o w yc h fe d era cji.
W ła d za u sta w o d a w cza n a leża ła d o d w u iz b o w e g o parlam entu , skład ają cego
się z Iz b y R ep rezen tan tów , będ ącej p rze d sta w ic ielstw e m narodu, o ra z S ena
tu, k tó ry w y r a ż a ć m ia ł in te resy stanów . W ła d z a w y k o n a w c z a sp o c zy w a ła
w rękach - o d p o w ia d a ją c e g o p o lity czn ie p rze d Izb ą R ep rezen ta n tó w - rzą
du, z p rem ierem na czele. M im o że konstytucja d ek la ro w a ła ró w n o ść w s z y s t
kich o b y w a te li, to je d n a k p rzy zn a w a ła specjalne p r z y w ile je M a la jom , u zn a
ją c ich za „p ra w d z iw y c h s y n ó w z ie m i” . P o w o d o w a ło to, iż w ła d z a p o lityczn a
b yła p raktycznie za strzeżon a w yłą czn ie dla nich, a w p ły w u na nią p o zb a w io n e
b y ły m niejszości, tj. C h iń czycy i Hindusi. Islam uzyskał status religii p a ń stw o
w e j Federacji M alajskiej.
N ie p o d le g łe M a la je p o z o s ta ły w sk ła d zie C o m m on w ea lth . W e w rz e ś n iu
1957 roku M a la je i W ielk a Brytania z a w a r ły traktat o w sp ó ln e j o b ro n ie, k tó
ry p ó źn iej s y g n o w a ły ta k że A u stralia i N o w a Zelan dia. N a m o c y te g o trakta
tu n iew ielk ie o d d z ia ły brytyjskie u zyskały p ra w o stacjon ow an ia na terytoriu m
m alajskim .
278
85. AZJA POŁUDNIOWO-WSCHODNIA - LATA POWAŻNYCH ZMIAN
Pierw sze w y b o ry parlam entarn e w Federacji M alajskiej o d b y ły się 19 sierp

nia 1959 roku. Z a k o ń c z y ły się o n e w y ra ź n y m z w y c ię s tw e m Z je d n o c z o n e j
O rgan izacji N a ro d o w e j M a la jó w (U M N O ) p rem iera Tunku A b d u l Rahm ana,
która stała się dom in u jącą partią w kraju.
W sierpniu 1958 roku p rzestała fo rm a ln ie istn ieć brytyjska k o lon ia Sin
gapur. Zam iast niej, w ram ach C om m onw ealth p o w sta ło au to n om iczn e Pań
stw o Singapuru. Pań stw o to p r ze jm o w a ło pełną k o n trolę nad sw ym i sp ra w a
m i w e w n ę trz n y m i, z w yją tk ie m b ezp ie czeń s tw a , które zn a la zło się w gestii
specjalnej rady, gru pu jącej p rze d sta w ic ieli Singapuru, W ie lk ie j B rytanii oraz
M alajów . O bron a i p o lityk a za gra n iczn a w c ią ż je d n a k z n a jd o w a ły się w rę
kach brytyjskich.
30 m aja 1959 roku o d b y ły się w y b o r y d o sin gapu rskiego parlam entu . Z a
k o ń czyły się o n e triu m faln ą w y g ra n ą Partii A k cji L u d o w e j (P A P ), której p rzy
p a d ły aż 43 m a n d a ty na 51. Jej lid e r L ee Kuan Y e w o b ją ł stanow isko p rem ie
ra. J ego m ło d y ga b in et - średnia w iek u m in istró w w y n o s iła 37 lat - za in ic jo
w a ł a m bitn y p ro g ra m reform go sp o d a rczych i społeczn ych , k tó ry szybko był
W cielany w życie, co p rzy sp o rzy ło p rz y w ó d c y popu larności. R zą d szybko r o z
p raw ił się z - b a rd zo d otych czas w p ły w o w y m w S in gap u rze - ru ch em k om u
n istycznym , k tó ry został ro z b ity z w yk o rzy sta n iem m e to d adm inistracyjnych.
F u ndam entalnym za d a n iem p o lityczn ym , ja k ie sta w iał p rze d sobą L ee Kuan
Yew, b y ło ca łk o w ite u w o ln ie n ie Singapuru, i to w bliskiej p ersp ek tyw ie, od
brytyjskiej kurateli. O w o za m ierze n ie p ragn ął u rzeczy w istn ić p o p rz e z p o łą
czen ie S in gap u ru z F ed era cją M alajską, g d y ż w t e d y je s z c z e n ie r o z w a ż a ł
ew en tu aln ości u tw o rzen ia n ie p o d le g łe g o Singapuru p o z a M alajam i.
K ie d y w ię c w m aju 1961 roku p rem ier M a la jó w Tunku A b d u l R ah m an
W ystąpił z id eą p o w o ła n ia d o życia n o w e g o pań stw a - M a le z ji, rzą d S in ga
puru p rzy ją ł tę in icja ty w ę b a rd zo p rzych yln ie. W skład M a le z ji, p o z a M alaja-
1111 i S ingapurem , w e jś ć ta k że m ia ły tr z y ostatn ie b rytyjsk ie k o lo n ie w tym
region ie, a m ia n o w ic ie Brunei, Sabah i Saraw ak. R o z p o c z ę ły się in ten syw n e
negocjacje m alajsko-singapurskie. Id ea u tw o rzen ia M a le z ji spotkała się też
2 aprobatą W ie lk ie j B rytanii. W referen d u m p r z e p ro w a d z o n y m 1 w rz e ś n ia
1962 roku lu dność Singapuru za a k cep to w a ła p rzy łą czen ie kraju d o M a lezji,
jako je j a u to n o m iczn eg o stanu.
9 lipca 1963 roku p rze d s ta w ic ie le M a la jów , Singapuru, Sabahu i Saraw a-
ku pod p isa li w L o n d y n ie p o ro zu m ien ie w sp ra w ie p o w o ła n ia M a le z ji. Brunei
r*ie z d ecy d o w a ło się ostateczn ie przystąpić do n o w o u tw o rzo n ej fed era cji i p o
zostało brytyjską kolon ią. O ficja ln e p ro k la m o w a n ie p o w sta n ia F ederacji M a-
|e zji n astąpiło 16 w rześn ia 1963 roku, k tó ry to d z ie ń u zn aje się za form aln ą
m augurację n o w e g o państw a. Jak się p o te m m ia ło okazać, u d zia ł Singapuru
w M a le zji był krótkotrw ały, b o w ie m ju ż po d w ó ch latach opu ścił ją , stając
S1? sa m o d zieln ym pań stw em .
C h ro n iczn y k ryzys p o lity c z n y p an u jący w In d o n e z ji sk łon ił p rezyd en ta
A ch m eda Sukarno d o p rok la m ow a n ia w lu tym 1957 roku przejścia d o syste
mu „d em ok ra cji k ie ro w a n e j” . System p o lity c z n y kraju m ia ł o d tą d się op iera ć
279
na zasadach o g ó ln o n a r o d o w e j konsultacji i w spółpracy. M ia n o w a n a p rze z

prezyden ta Rada N a ro d o w a , skupiająca p rzed sta w icieli różnych grup sp o łecz
nych, p rzeją ć m ia ła w ięk szość u pra w n ień parlam entu . Tak w ię c p o d s ta w o
w y m cele m „d em o k ra cji k ie ro w a n e j” b y ło p o w ś c ią g n ię c ie p lu ra lizm u ora z
w oln ości politycznych. Jednocześnie Sukarno bardzo się zradykalizow ał, czeg o
w y r a z s ta n o w iło o ś w ia d c z e n ie , że re w o lu cja n a ro d o w a w kraju T r z e c ie g o
Św iata p o w in n a nieu chron n ie p ro w a d z ić d o socjalizm u .
Posu nięcia p rezyd en ta z g a lw a n izo w a ły , tlącą się o d p e w n e g o czasu, anty
rz ą d o w ą rebelię na S um atrze i p ó łn ocn ym C elebesie. R eb elię tę w sparła o p o
zycja polityczn a, g łó w n ie islam iści i konserw atyści, a także p rzy łą czyli się doń
zb u n to w an i w o js k o w i. R eb elia n ci o trzym a li w yd a tn ą p o m o c ze stron y USA,
W ielk iej B rytanii i H olan d ii. W lu tym 1958 roku u tw o rz y li on i n a w e t w ła sn y
rzą d rew olucyjny. O stateczn ie, w toku ciężkich w a lk siłom rz ą d o w y m u dało
się w iosn ą 1959 roku zd ła w ić ruch powstańczy, którego ostatnie ogniska p rze
trw a ły je d n a k aż d o lata 1961 roku.
W k w ietn iu 1957 roku p o w sta ł p ie rw s z y rzą d pozap arlam en tarn y, b e z p o
średnio p o d p o rz ą d k o w a n y p rezy d en to w i. W lip c u 1957 roku u tw o rzo n a z o
stała R ada N a ro d o w a , spychająca p arlam en t na d a lszy plan . W roku 1958
sam p rezy d en t Sukarno stanął na c z e le rządu . W rok p ó źn iej ro z w ią z a ł par
lam ent. N a je g o m iejsce p o w o ła n o T y m cza so w y L u d o w y O rgan K on su lta tyw
ny, k tó reg o c z ło n k ó w m ia n o w a ł s z e f pań stw a. W reszcie p rezy d en t uzyskał
p ra w o d o sp ra w o w a n ia b ezp o śred n iej k on troli nad p a rtia m i p o lity czn y m i,
które w c h o d z iły d o n o w o u tw o rzo n e g o Frontu N a ro d o w eg o . N ie b yło ju ż w ię c
m iejsca dla partii opozycyjn ych , które dekretem p rezyden ckim z sierpnia 1960
roku zosta ły ro zw ią za n e. Z w ie ń c z e n ie m te g o procesu b y ło o g ło s z e n ie Sukar
n o p rezyd en tem d o ż y w o tn im , co n astąpiło w 1963 roku. R o z ro s to w i o so b i
stej w ła d z y Sukarno, b ę d ą c e g o co ra z bard ziej p o d u rokiem in don ezyjskich
kom unistów , to w a rz y s z y ł p o tęg u ją cy się kult je g o osoby. O ficja ln ie n ad an o
m u ty tu ły : „ W ie lk ie g o P r z y w ó d c y R e w o lu c ji” , „ N a d r z ę d n e g o S ta r s z e g o ”
i „M ó w c y Lu du ” .
N a arenie m ięd zyn a rod ow ej form aln ie n iezaa n ga żow a n a In d o n ezja zacieś
n iła stosunki z Z S R R i ChRL. Z p a ń stw a m i tym i p o d p isa n o lic z n e u m o w y
o w sp ółp racy polityczn ej, gospodarczej i w ojsk ow ej. N iek tóre posunięcia pre
zyden ta Sukarno w p olityce zagran icznej n acech ow an e b y ły sw oistym aw an-
turnictw em . Id zie tu g łó w n ie o głośną „kon fron tację” z M a lezją , którą in d on e
zyjski prezyd en t uznał za „tw ó r n eok olo n ia ln y” i „n a rzęd zie brytyjsk iego im
p eria lizm u ” . M ię d z y ob om a państw am i d o ch od ziło n a w et d o starć zbrojnych.
Bardzo złe relacje łą c z y ły In d o n e zję z H olan d ią , b yłą m e tro p o lią k o lo n ia l
ną. K ied y w 1957 roku H o le n d rz y o d m ó w ili ro z m ó w o p rzyszłości p o lity c z
nej w c ią ż b ę d ą c e g o w ich rękach Irianu Z a ch o d n ie g o na N o w e j G w in ei, sto
sunki in d on ezyjsk o-h olen d ersk ie g w a łto w n ie się zaostrzyły. R zą d In d o n e zji
w y d a ł p o sta n o w ien ie o n acjon a liza cji w s zelk iej w ła sn ości h olen d ersk iej na
terenie kraju. W sierpniu 1960 roku D żakarta zerw a ła stosunki d yp lom a tyczn e
z H olan d ią . W styczn iu 1962 roku - na ro zk a z Sukarno - w o js k a in d o n e z y j
280
86. KONFLIKT NA SUBKONTYNENCIE INDYJSKIM
skie zb ro jn ie o p a n o w a ły Irian Zach odn i. P rzy łą czen ie Irian u Z a ch o d n ie go d o

In d o n ezji zosta ło w 1963 roku u sank cjon ow an e p rze z O N Z.
N a Filipinach - p o ro zp ra w ien iu się z kom u n istyczn ą p artyzan tką H uk -
p a n o w a ł spokój. P re z y d e n t R a m o n M a g s a y sa y b y ł p r z y w ó d c ą o szerok ich
h oryzon tach i cieszył się sp o rym a u to rytetem . U zn a n ie p rzyn iosła m u b e z
p a rd on ow a w a lk a z koru pcją ora z za in ic jo w a n ie o d w a ż n e j re fo rm y rolnej,
która zakładała p o d z ia ł w ielk ich la ty fu n d ió w i ro zd zia ł zie m i p o m ię d z y ch ło
pów. W sz c z y to w y m okresie sw ej p opu larn ości p rezyd en t M a gsaysa y zgin ą ł
w katastrofie lo tn iczej (1 7 m arca 1957 r.). U rzą d p rezyd en ta p rze ją ł w ó w
czas, z g o d n ie z konstytucją, d o ty ch cza so w y w ic e p re z y d e n t C. Garcia. Z w y
ciężył on w w y b o ra ch prezyden ckich 1957 roku, p o tw ie rd za ją c tym sam ym
swój m andat. Garcia, reprezen tu jący tak ja k M agsaysay P artię N acjon alistycz-
n3> był ty p o w y m rep rezen ta n tem filipiń skiej klasy p o lity czn ej i n ie d y sp o n o
w a ł ch aryzm ą s w e g o pop rzed n ik a . W roku 1961 w w yb o ra ch prezyden ckich
został p o k o n a n y p rze z kan dyd ata Partii Liberaln ej - D. M acapagala.
W p o lity ce za gra n iczn ej F ilip in y tra d ycyjn ie u trz y m y w a ły bliskie w ię z y ze
Stanami Zjedn oczon ym i, będąc aktyw n ym uczestnikiem bloku SEATO. W 1963
roku F ilip in y k rytyczn ie p rzy ję ły p o w sta n ie M a le z ji. M ię d z y o b o m a krajam i
r° z g o r z a ł spór o p rzy n a leżn ość p a ń stw o w ą Sabahu, d o k tó reg o rościły sobie
Pretensje ró w n ie ż Filipiny, u w aża ją c się za b ezp o śred n iego spadkobiercę, w ła
d ającego n iegd yś tym teren em , sułtanatu Sulu.
86. KONFLIKT NA SUBKONTYNENCIE INDYJSKIM
Z d w ó ch p a ń stw P ółw ysp u In d y jsk ieg o Pakistan o k a za ł się ostateczn ie n ie

zd o ln y d o stw o rzen ia sta b iln ego rządu d em ok ra tyczn ego . Po serii k o n flik tó w
etn icznych p rezyd en t Iskan der M irza 7 p a źd ziern ik a 1958 roku zn iósł k o n
stytucję, ro z w ią z a ł p a rla m en t i zg ro m a d ze n ia p ro w in c jo n a ln e o ra z o g ło s ił
kasatę w szystkich partii p o lityczn ych . Krótko p otem , 22 p a źd ziern ik a m ia
n ow a n y p rem ierem gen era ł A yu b Khan zm u sił p rezyd en ta d o em igra cji d o
Londynu i p rze ją ł p ełn ię w ładzy.
A yub Khan, korzystając z p o m o c y sw ych am erykańskich sprzym ierzeń ców ,
rozp oczął szybką in d u stria lizację kraju i u m iark ow an ą re fo rm ę rolną, d zięk i
której w zro sła produkcja żyw n ości. Zm n iejszon o też korupcję, je d n a k że g łó w -
nym p rob lem em państw a p o zosta ła eksploatacja je g o w sch od n iej, ben galsk iej
części p rze z część zach odn ią. Jak w sp o m n ia n o w cześn iej, istn iały p e w n e p o
w o d y ta k iego p o stęp o w a n ia , n iem n iej b y ło o n o sza lon e i w sw ej k o n sek w en
cji zgu bne. Tylko b o w ie m w ra z z B en galem , liczą cym w 1963 roku 56 m in
m ieszkańców , o g ó łe m s tu m ilio n o w y Pakistan m ó g ł na serio m yśleć o p r z e
ciw sta w ien iu się c z tery stu czte rd ziesto m ilio n o w y m In d io m .
28 1
W spraw ie konfliktu z In diam i, ogn isku jącego się w o k ó ł k w estii K a szm i

ru, O N Z ok a za ła się b ezra d n a w o b e c m .in. stałych ra d zieck ich gróźb u życia
w eta p rze ciw n ależącem u d o SEATO i C E N TO Pakistanowi. W tej sytuacji A yub
Khan p ró b o w a ł b e z p o w o d z e n ia zn a leźć modus vivendi w czasie osobistych
r o z m ó w z N ehru . Zu pełną zm ia n ę układu sił p rzyn ió sł je d n a k d o p iero kon
flik t In d ii z Chinam i. W roku 1962 Pakistan z a w a rł z tym i ostatn im i układ
w spraw ie gra n icy w K a szm irze (de iure n ieistniejącej, w o b e c fo rm a ln ej ta m
że su w erenn ości In d ii).
Chińskie p row o k a cje gra n iczn e w z g lę d e m In d ii z a c z ę ły się w 1959 roku
po w cześn iejszym okresie rzek om ej przyja źn i. Sytuację ro zją trzy ło u d z ie le
nie p rze z N eh ru sch ron ienia da la jla m ie, zb ieg łem u w ó w c z a s z Tybetu p o p o
w staniu k rw a w o stłu m ion ym p rze z Chińczyków . W n o cy z 19 na 20 p a źd zier
nika 1962 roku w o js k a ChRL ro z p o c z ę ły o fe n s y w ę na w ie lk ą skalę, zajm u jąc
sporn e tery to ria Aksai Chin (L a d a k h ) i p o g ra n icze Assam u. Indusi p o n ieśli
dru zgocą cą klęskę, a N eh ru zm u szo n y b ył w y sto so w a ć u pokarzającą prośbę
d o tra k tow a n ych d o tąd p o m entorsku USA.
C elem Pekinu n ie b ył je d n a k p o d b ó j, ale u p o k orzen ie g łó w n e g o konku
renta d o p r z y w ó d z tw a w śró d k ra jó w T rze c ie g o Ś w ia ta (In d ie sam ym sw ym
istn ien iem d o w o d z iły w szak, że w regio n ie tym prestiż i sukcesy m o ż liw e są
b ez to ta lita ry z m u i te rro ru ). 21 listo p a d a , p o je d n o s tro n n y m z a w ie s z e n iu
broni, z w y c ię z c y zw ró cili je ń c ó w i znaczn ą część z d o b y te g o terytoriu m . K o m
prom itacja m ilitarn a D elh i była w istocie n iew ą tp liw a , staw iając p o d zn akiem
zapytan ia w y n ik e w en tu a ln eg o starcia z Pakistanem , m ającym arm ię w p r a w
d z ie trzyk rotn ie słabszą liczeb n ie, ale w y p o sa żo n ą w zn a czn ie le p s zy sprzęt
(np. 600 c z o łg ó w typu „Patton”). Pchało to In die coraz bardziej w stronę Krem
la, n iech ętn ego i Pakistanow i, i (co ra z b a rd ziej) Chinom . S ta w ia ło też w tru d
nej sytuacji USA, niech cące w kon flikcie indyjsko-pakistańskim za d ek la ro w a ć
się w y ra ź n ie p o żadnej stronie.
N a arenie m ię d z y n a ro d o w e j natom iast, w o jn a sk o m p ro m itow a ła - w b re w
ży w io n y m n a d ziejom - w yłą czn ie Pekin, k tóry p o raz k o lejn y p o tw ie rd ził sw ój
w iz e ru n e k a g resy w n eg o i n ie o b lic za ln e g o m ocarstw a. Prestiż N ehru , z w ła s z
cza p o u d zia le je g o w o js k w operacjach O N Z w K ongu (1 9 6 0 - 1 9 6 4 ) i p r z e
w od n iczen iu p rze ze ń pierw szej konferencji pań stw n iezaa n ga żow a n ych w B el
g ra d zie (196 1 r.), b ył ju ż tak w ysok i, że w ięk szo ść k ra jó w T rze c ie g o Ś w iata
jed n o zn a czn ie pop a rła D elhi. Za In diam i p rze m a w ia ła ich stabilność p o lity c z
na ora z n ie w ą tp liw e sukcesy w zw a lc za n iu głod u , b ęd ące d z ie łe m roln iczej
tzw. zielon ej rew olu cji. Istniał jed n a k nieustanny w yśc ig m ię d z y zw iększan iem
się produ kcji roln ej a w z ro s te m lic z b y ludności, której p rzy ro s to w i sprzyjała
w ła śn ie w z g lę d n a p o p ra w a sto p y ży c io w e j.
Klęska z rąk Chin p o d k o p a ła n atom iast n ie w ą tp liw ie a u to rytet N eh ru i j e
g o Partii Kongresu w śró d a ktyw n ych p o lity c zn ie m ie szk a ń có w sam ych Indii-
Z m a rn ow a n e zosta ły w du żej m ie rze o w o c e dem on stracji siły, ja k ą b y ło za
ję c ie portu galskich e n k la w G oa, D am an i D iu (tzw . Estado da In d ia , o p o
w ierzch n i 3,7 tys. km 2) w dniu 18 gru dn ia 1961 roku. B yło sw o istym signum
282
87. ŚRODKOWOWSCHODNIE REFORMY I PRZEWROTY
tem poris, iż ó w akt n ie w ą tp liw e j, n iesp ro w o k o w a n ej agresji n ie spotkał się

z w erb a ln y m n a w et p o tę p ie n ie m w św iecie, a p a rtn erzy P ortu ga lii w N A T O
okazali się głusi w o b e c je j a p eli o p om oc.
A neksja Goa, sym b o liczn ie kończąca za czętą kiedyś w ła śn ie p rze z Portu
g a lc zy k ó w ep o k ę k o lon ia ln ą w A zji, u kazała ja k na d ło n i sp rzeczn ości tk w ią
ce w ca łym p rocesie d ek olo n iza cji. Z je d n e j stron y b y ło o czyw iste, iż Estado
da In d ia stało się an a ch ron izm em tru dn ym d o u trzym an ia. Z d ru giej stron y
w k ro czen ie w o js k p o d leg łych D elh i o zn a cza ło o d d a n ie G oańczyków , w zn a cz
nej m ie rze będ ących ju ż katolik am i, p o d w ła d z ę rządu zn a czn ie bard ziej dla
nich o b c e g o n iż portu galski, k tó reg o ju rysd yk cji byn a jm n iej n ie o cze k iw a li,
a w ręc z nie ch cieli.
W ciągu trzech la t o d p odpisan ia Paktu B a g d a d zk iego d o p e łn ił się los ir a c

k iej m onarchii. P o ch od zą cą z M ek k i dynastię p o p iera ła m iejsco w a sunnicka
ludność arabska, ale sta n o w iła on a le d w ie 2 0 % m ie szk a ń có w kraju, g d y o d
setek szyickich A r a b ó w w y n o s ił 50% , a sunnickich K u rd ów 2 0 % ; resztę t w o
rzyli ch rześcijan ie, Ż y d z i i Turcy. G dy w lipcu 1958 roku p rem ier N u ri Said
sk ierow a ł elita rn e o d d z ia ły na p o m o c z a g ro ż o n e m u z a m ieszk a m i k ró lo w i
Jordanii (z łą c z o n e j z Irakiem o d 14 lu tego tzw . U nią H a s zy m id zk ą ), ich d o
w ód ca, ge n era ł A b d u l K arim Kassim, p o p ro w a d z ił j e na B agdad.
O św icie 14 lipca ż o łn ie rz e za stęp cy Kassim a, p u łkow n ik a A b d u la Salam a
A refa, z a jęli k rólew sk i pałac i ro zstrzela li p o d je g o m urem całą 2 5 -o so b o w ą
rodzin ę w ładcy, w tym króla Fajsala II, n astępcę tronu, k ró le w s k ie g o stryja
A bdu la Illa h a o ra z w ie le kobiet, w łą c z n ie z siostrą m onarchy. N u ri Said z d o
łał zbiec, je d n a k nazaju trz został sch w ytan y w kobiecym przebran iu i rozszar
pany na ulicy. J eg o zm asa k row a n e, op lu te z w ło k i o b w o ż o n o p o m ieście ra
sem z cia łem A b d u la Illaha. Ich los p o d z ie liła w ięk szo ść p ro m in e n tó w re żi
mu; n iektórych z nich, rannych, p rzed egzeku cją w y w le c z o n o ze szpitalnych
łóżek. S p lą d ro w a n o ró w n ie ż am basadę brytyjską.
Z w ycięsk i p u cz o zn a c za ł k on iec tak U nii H a szym id zk iej (k tó rej g ło w ą sta
j a ł się jordań ski k ról H u sa jn ), ja k i ira ck iego u działu w Pakcie B a g d a d zk im
oraz o b o z ie p roza ch od n im w o g ó le . B ryty jc zy cy opu ścić m u sieli b a zę w H ab-
banija. Kassim, m ia n o w a n y prezyd en tem , z a w a rł n atom iast ju ż 19 lipca so
jusz w o js k o w y z n aserow ską Z R A . T rw a ła w sp ó łp ra c a z N aserem , w o b e c d ą
żenia obu stron d o p r z y w ó d z t w a w ś w ie c ie arabskim , o k a za ła się je d n a k
W yklu czona. Już w p a źd ziern ik u 1958 roku w ic e p re m ie r, p u łk o w n ik A ref,
sym patyk N a sera i m ie js c o w e j g a łę z i p a rtii Baas, zosta ł aresztow an y. R ok
Potem naseryści p o d ję li p rób ę puczu w M ossulu. U to p io n o g o w e k rw i, a sto-
sunki ze Z R A stały się fataln e.
283
W ciągu pięciu lat rz ą d ó w Kassim dał kolejn e d o w o d y s w e g o o k ru cień

stw a, lecz także ksen ofob ii i p o lityczn ej n iekom peten cji. W roku 1961, n ie
d o trzym a n e ob ietn ice au ton om ii p rzy n io sły bunt Kurdów ; m im o u życia dra
końskich środków, re żim nie p o tra fił go zd ła w ić, a p o w sta ń cy k o n trolo w ać
m ie li p ó łn o cn y Ira k aż d o roku 1970. W ty m że 1961 roku dyk tato r p od ją ł
próbę aneksji są sied n iego Kuw ejtu, ale d o zn a ł k om prom itu jącej klęski z rąk
chroniących em ira t B rytyjczyków , k tó rzy p o n ieśli sy m b o liczn e straty, g łó w
nie na skutek p o ra żen ia sło n eczn ego .
O parciem dla p rezyd en ta była szyicka w ięk szość arabska o ra z kom uniści,
gw a ra n tu ją cy m u sym patię ZSRR. Jedn akże z w ią z a n i z partią Baas o fic e r o
w ie sunniccy, k ie ro w a n i p rze z p u łk ow n ik a A h m e d a H asana al-Bakra ora z
w sp o m n ia n eg o ju ż, a n ieo p a trzn ie u ła sk a w ion ego A refa, d o p ro w a d z ili 8 lu
te g o 1963 roku d o k o le jn e g o p rzew rotu . Kom u n istyczn ych stro n n ik ó w Kassi-
m a zm asa k row a n o na ulicach, on zaś sam został w ra z z adiu tan tam i za m or
d o w a n y w studiu telew izyjn ym . By u d o w o d n ić ludności, że p rezyden t n ie żyje,
p o k a zan o w te le w iz ji ż o łn ierza p lu ją cego z w ło k o m w tw arz.
A r e f zo s ta ł p re zy d e n te m , zaś Bakr p rem ierem , le c z w k o le jn y m pu czu
z 18 listopada p ie rw s zy z nich usunął dru giego. Z a p o w ie d zia n o za w a rcie unii
z E giptem i Syrią, ale A r e f o d w o ła ł ją w ostatn iej c h w ili i ro z p o c z ą ł okru tne
p rze śla d ow a n ia tak z w o le n n ik ó w N asera, ja k i pa rtii Baas.
C ora z w ięk sza „rew o lu cyjn o ść” rz ą d ó w arabskich, sp row a d za ją ca się d o
w z a je m n e j licy ta cji w ok ru cień stw ie, sk on cen trow a ła n a d zie je Zach odu na
bardziej k o n serw a tyw n ych reżim ach, k a d łu b o w e g o ju ż teraz, Paktu B agdadz-
k iego, zn a n eg o od tąd ja k o O rga n iza cja Paktu C en tra ln ego (C E N T O ). K lu czo
w ą rolę o d g r y w a ł tu Ira n , g d z ie w szystko, ja k on giś w w yp a d k u N u ri Saida
w Iraku, zd a w a ło się za le że ć o d życia je d n e g o czło w iek a . W m arcu 1959 roku
szach z a w a rł sojusz m ilita rn y z U S A (k tó re fo rm a ln ie d o C E N T O n ie n a le ża
ły ), w gru dniu zaś w iz y tę w Tehranie z ło ż y ł p rezy d en t E isenhow er. D e le g a
cja radziecka, która w tym że roku p rzy w io z ła sza ch ow i o b ietn icę paktu o n ie
agresji za cen ę w y rze c z e n ia się z w ią z k ó w z Zach odem , została o d p ra w io n a
z n iczym .
Rosnące d o c h o d y z n a fty nie zm ie n ia ły faktu, że Iran p o z o s ta w a ł krajem
n ie b y w a le bied n ym , o skrajnie n ieró w n y m p o d z ia le z ie m i (ty lk o 2 0 % w rę
kach ch ło p ów , g d y w rękach o b s z a rn ik ó w 5 0 % , a k leru m u zu łm a ń sk ieg o
i d w o ru 20 i 1 0 % ) i n ajsiln iejszej w re g io n ie p a rtii kom u n istyczn ej. M im o
w y s iłk ó w je s z c z e R e z y Szacha, stan o św ia ty b ył g o rs zy n a w et n iż w krajach
arabskich ( w 1960 r. 77% a n a lfa b e tó w w śró d m ężc zy zn , 9 2 % w śró d kobiet,
d o szkół u częszcza ło tylko 4 0 % d z ie c i). N ie p iśm ien n y b ył co trzeci u rzędnik.
Z p ro b le m em tym u porać się m iała tzw. biała rew olu cja , ro zp o c zę ta o fic ja l
nie p rze z szacha referen d u m z 26 styczn ia 1963 roku, d o ty czą cy m re fo rm y
rolnej, zm ian w ordyn acji w yb o rc ze j i o g ó ln e j m o d ern iza cji kraju. N a jisto t
n iejszą ze zm ian była, w d ra ża n a w ż y cie ju ż o d roku 1962, parcelacja ziem i,
z której d o ch ó d n a ro d o w y był cią gle c z te ry ra z y w y ż s z y n iż z produ kcji n af
ty. J edn ocześn ie M o h a m m a d R eza n ad ał k o b ieto m p ra w a w yb o rc ze , m ian u
284
ją c d w ie z nich sen atoram i. R e fo rm y w ła d c y a tak ow a n e b y ły je d n a k z je d n e j

strony p rze z k om u n istów i radykalnych stu d en tów (k tó r z y u w a ża li je za de-
m ag °g ic z n e i p o z o rn e ), a z drugiej - p rze z kler m uzułm ański, w id z ą c y w nich
n iszczenie n ienaru szaln ej tradycji. W dodatku szach, dyspon u jący p rero g a ty
w a m i dyktatorskim i, b ył za zew n ę trzn ą , n iew zru szo n ą fasadą c z ło w ie k ie m
Pełn ym w a h a ń i sprzeczności, w dodatku osobiście n iezb yt szczęśliw y m (r o z
w ó d z kochaną, lecz u w ażan ą za bezpłodn ą, żon ą S orayą). Z b ieg iem lat g łó w
nym oparciem system u stać się m iał ro z b u d o w a n y i w y so ce represyjn y apa
rat p o licy jn y (S A V A K ).
Jednym z p ro b le m ó w irańskiej p olityk i zagran iczn ej b ył A fg a n is ta n , g d zie
Prem ier M o h a m m ed Daud p rze ch o d zić za czyn a ł co ra z bard ziej o d p olityk i
neutralności d o „n ie z a a n g a ż o w a n ia ” w w ersji znan ej z Bandungu i B elgradu .
W ZS R R za k u p ion o zn a czn e ilości u zb ro jen ia (m .in . c z o łg i T-34 i m y śliw ce
M ig -1.7), a kon takty z K rem lem , p ó źn iej zaś także z C zech o sło w acją, B u łga
rią i Polską, sta w ały się co ra z b liższe. R o z w ó j e k o n o m iczn y i zw ią z a n a z nim
częściow a laicyzacja życia w m iastach z a o w o c o w a ły w 1959 roku zn iesien iem
obow iązku noszenia c za d o ró w p rzez kobiety. D ecyzja ta g d zien ieg d zie, zw ła sz
cza w K an dah arze, d o p ro w a d z iła d o rozru chów , stłu m ion ych je d n a k p rze z
Wojsko.
W coraz ostrzejszym konflikcie afgańsko-pakistańskim o Pusztunistan ZSRR
dostrzegł okazję d o rozszerzen ia sw ych w p ły w ó w w tym rejonie świata. W cza
sie w iz y ty w Kabulu w m arcu 1960 roku C hru szczów otw arcie poparł pretensje
sw oich gospodarzy. W e w rześn iu roku n astępn ego, p o p a cyfik a cyjn ej akcji
lotnictw a pakistańskiego w rejonie Bidzaur, granica m ię d zy obu antagonistam i
została zam knięta, a stosunki d y p lom a tyczn e zerw a n e. Było to ciosem tak dla
n o m a d ó w afgańskich, zim u jących zw y k le w d o lin ie Indusu, ja k i dla ekspor
tu afgań skiego, k ieru ją cego się w całości p ra w ie nad O cean Indyjski. P o n ie
w a ż w y s to s o w a n e u słu żn ie z a m ó w ie n ia ra d zie c k ie u czyn ić m o g ły z kraju
gospodarczą k o lo n ię ZSRR, z p o m o cą p o sp ieszył Iran, d o p ro w a d z a ją c w lu
tym 1962 roku do podpisan ia u m o w y tra n zy to w ej. J edn akże p o d ję te p rze z
szacha, k tó ry o sob iście o d w ie d z ił Kabul, p ró b y p o lity c z n e g o p o śre d n ic tw a
Zakończyły się fiaskiem , p o d o b n ie ja k w ysiłk i w y sła n n ik ó w p rezyd en ta Ken-
n ed y’ego. N ic n ie p rzyn io sła też p ro p o zycja A yu b Khana, b y u tw o rz y ć paki-
stańsko-irańsko-afgańską fed era cję, u znana - zresztą słusznie - za p ro w o k a
cję antyradziecką.
W tej sytuacji król Zahir, z a n iep o k o jo n y ry zy k o w n ą i co ra z bard ziej n ie
zależną p o lityk ą D auda, skłon ił g o d o dym isji, która n astąpiła 3 m arca 1963
roku. W p ro w a d z o n y w k ró tce d o konstytucji zakaz w c h o d z e n ia w skład rzą-
du c z ło n k ó w r o d z in y k ró le w s k ie j, m ia ł z a p o b ie c p o w r o to w i eksprem iera.
M onarcha n ie d o cen ił je d n a k popu larn ości D auda, z w ła szcza w arm ii, sto
sunkow o n ieźle p rze ze ń u zbrojon ej.
N a jp e w n ie js z y m so ju szn ik iem Z a ch o d u w z a ch o d n iej A z ji p o z o s ta w a ła
^ r c j a . P o d kon iec lat p ięć d ziesią tych b yła ona je d n a k w y r a ź n ie słabsza niż
na Początku dekady. R z ą d y Partii D em ok ra tyczn ej o k a za ły się w ie lk im r o z
285
cza row an iem z p o w o d u ich skorum pow ania, tłum ienia op ozycyjn ej prasy i au
torytarn ych ten den cji. P o trw a ją cych o d k w ietn ia 1960 roku a n ty rzą d ow y ch
rozruchach, 27 m aja nastąpił zam ach stanu d o k o n a n y p rze z gen era ła Cem a-
la Giirsela. H a słem b y ł p o w ró t d o id ei A tatiirka. P arlam en t ro zw ią za n o , zaś
d o tych cza sow y p rezyd en t Bayar i p rem ier M en deres skazani zostali na śm ierć
(p ie r w s z e g o z nich u ła sk a w ion o ).
M im o że Giirsel, k tó ry został prezyd en tem , ro z w ią z a ł Partię D em ok ra ty cz
ną, p o z w o lił sfo rm o w a ć na je j b a zie n o w ą Partię S p ra w ied liw o ści (A P ). P r z e
p ro w a d zo n e 15 p a źd ziern ik a 1961 roku s p ra w ie d liw e w ybory, d a ły n iezn a cz
ną, le c z w y ra ź n ą p r z e w a g ę kem alistow skiej CH F (3 7 % g ło s ó w w o b e c 3 5 %
A P ). W tej sytuacji 78-letni Ism et In ón ii, d a w n y p rezyd en t i n ajb liższy w s p ó ł
p ra c o w n ik A tatiirk a stanął na c z e le rzą d u s fo rm o w a n e g o p rze z o b ie partie.
TUrecka o p in ia pu bliczn a p o zo sta w a ła k o n sek w en tn ie an tysow iecka. Ź ró
d łem istotnych napięć był natom iast stale p rob lem cypryjski. Z w o ln io n y p rze z
B rytyjczy k ó w w m arcu 1957 roku arcybiskup M akarios p o zo sta ł n ad al lid e
rem społeczn ości greckiej na w ysp ie (ch oć, w o b e c zakazu p o w ro tu na Cypr,
d zia ła ją cym w A ten a ch ) i o d e g ra ł k lu czo w ą rolę w rok ow an ia ch , w w yn ik u
których 16 sierpn ia 1960 roku p o w stała n ie p o d le g ła R epu blika Cypru. Jej
konstytucja p rze w id y w a ła , na w z ó r libański, p o d z ia ł w ła d z y m ię d z y repre
ze n ta n tó w obu lokaln ych społeczn ości. P rezyd en tem m ia ł b y ć z a w s ze Grek
(n atu raln ie, zosta ł n im M a k a rio s), w ic e p re z y d e n te m za w s ze Turek. G w a ra n
tem u m o w y została W ielk a Brytania, która za trzym a ła d w ie b a z y na w ysp ie.
Form aln y zakaz p o łą czen ia z G recją n a w ią z y w a ł n atu raln ie d o precedensu
austriackiego. Jeśli jed n a k Austriacy, przynajm niej od 1945 roku, w sw ej w ię k
szości n ie czu li się N iem ca m i, to m ieszk a ń cy Cypru byn a jm n iej n ie za częli
u w aża ć się za odrębny, a ju ż na p e w n o n ie za je d e n naród.
88. BLISKI WSCHÓD: ZŁUDNE NADZIEJE ZJEDNOCZENIA
Po u znan ym za triu m f N asera k ryzysie sueskim, p ro p a g o w a n a z Kairu opcja

„re w o lu cyjn a ” uzyskała w y ra źn ą p r z e w a g ę nad je d y n ą n iem a l w śró d blisk o
w sch odnich pań stw arabskich altern atyw ą ustrojow ą, jaką b yła k o n s erw a ty w
na, d esp otyczn a m onarchia. To fakt paradoksalny, le c z i ża łosn y za ra zem , że
(n ie licząc n ie w ie lk ie g o Liban u) je d y n y m krajem regionu, w którym głos arab
skich w y b o rc ó w m iał realn e zn a czen ie, b ył Izrael.
P a ń s tw o ż y d o w s k ie g r u p o w a ło lu d n ość o g ro m n ie z r ó ż n ic o w a n ą p o d
w z g lę d e m kulturow ym , ję z y k o w y m i cyw ilizacyjn ym . W śród je g o niearabskich
m ie szk a ń có w k w a lifik a cja m i i p o z io m e m życia w y ró ż n ia li się, m ó w ią c y n ie
gdyś ję z y k ie m jid ysz, Ż y d zi aszkenazyjscy, p o ch od zą cy ze środk ow ej i w sch od
niej Europy. Z n a czn ie n iżs zy status, m im o w y s iłk ó w rządu , m ie li Sefardyj-
286
88. BLISKI WSCHÓD: ZŁUDNE NADZIEJE ZJEDNOCZENIA
czycy, p osłu gu ją cy się ję z y k ie m la d in o i p rzy b yli z E u ropy P o łu d n io w ej, B li

skiego W sch odu i A fry k i Pó łn ocn ej (d o k ą d w y g n a n o ich w X V w. z H iszp a n ii
i P o rtu ga lii) ora z tzw. Ż y d zi orien taln i, w y w o d z ą c y się z A fry k i i k ra jó w arab
skich. O w ą m o za ik ę lu d zk ą in tegrow a ły, p rócz n atu raln ie ju d a izm u , w s k rze
szon y u rz ę d o w y ję z y k hebrajski i arm ia. L iczyła ona (b e z fo rm a cji te ry to ria l
nych) 70 tys. żołn ierzy, p o ch od zą cy ch z poboru , k tó ry o b e jm o w a ł też k o b ie
ty po u kończen iu o siem n a stego roku życia. O d 1947 roku krajem rzą d ziła
nadal (a ż p o rok 1 97 7) koalicja, której trzo n sta n o w iła socjalistyczn a partia
M apai, z d o b y w a ją ca w w yb o ra ch n ig d y nie m n iej n iż 3 2 ,5 % głosów , ale i nie
w ięcej n iż 40% . W latach 1 9 4 8 -1 9 6 3 p rem ierem był stale Ben Gurion, z d w u
letn ią p rze rw ą (1 9 5 3 -1 9 5 5 ), g d y funkcję tę p ełn ił M o s ze Szarett. M im o n ie
ustannego za gro żen ia , p a ń stw o fu n k cjo n o w a ło w m iarę n orm aln ie.
G łó w n y m w r o g ie m Izra e la n adal b ył N a sero w sk i Egipt, stający się cen
trum panarabskich koncepcji politycznych. N a p rzeciw am bicjom je g o p rzyw ód cy
W yszedł w zro st w p ły w ó w partii Baas w Syrii; u gru p ow an ie to, z a ło żo n e w ro
ku 1943 i m ające silne w p ły w y także w Iraku, Jordanii i Libanie, łą czyło na
cjonalistyczne hasła panarabskie z socjalistycznym i, a m ieniąc się św iecką par
tią postępu, n a w ią zy w a ło d o najbrutalniejszych tradycji islam skiej n ien a w iści
do n iew iern ych (n a w ia sem m ó w ią c, tw órca ruchu M ic h e l A fla ą b ył ch rześci
ja n in e m ). 1 lu te g o 1958 roku w E gipcie i D am aszku p ro k la m o w a n o Z je d n o
czoną R ep u b likę A rabską z N a serem na czele, co p o tw ie rd z ił 21 lu tego p le b i
scyt tra d ycyjn ym w y n ik ie m 9 9 ,9 % g ło s ó w za. Tuż p o tem akces d o Z R A z g ło
sił Jem en, p rze z co 8 m arca p o w stało fed eracyjn e Z jed n o czo n e Pań stw o A ra b
skie. Jedność A ra b ó w zd a w ała się ucieleśniać. O głoszon a 14 lu tego 1958 roku
fed eracja Iraku i Jordanii (A rabsk a U nia H a szy m id zk a ), m ająca być p r z e c iw
w a g ą dla p la n ó w N asera, za k oń czyła sw e teo retyc zn e raczej istn ien ie ju ż p o
Pięciu m iesiącach, p o p r ze w ro c ie w Iraku i eksterm in acji ta m tejszej g a łę zi
dynastii.
Prestiż N asera o sią gn ął szczyt. N a w e t n iezn o szą cy g o król A ra b ii S au dyj
skiej czu ł się zm u szo n y p rzek a za ć „za sa d n iczą kon trolę sp ra w p a ń stw o w ych ”
sw em u bratu Fajsalow i, u w aża n em u za p rzyja ciela Egiptu. W maju 1958 roku
Pronaserowska rebelia w ybu ch ła w Libanie, którego prezyden t, K am il Szam un,
jako je d y n y n ie z e r w a ł w 1956 roku stosu n ków z L o n d y n em i P a ryżem , Jor
dania zaś zd a w a ła się zn a jd o w a ć w p rze d d z ie ń in w a zji. W tej sytuacji tak
Szam un, ja k i król Husajn z w ró c ili się o p o m o c do m o ca rstw anglosaskich.
W lipcu w Liban ie w y lą d o w a li a m erykań scy m arines, w Jordanii zaś b ry ty j
scy spadoch ron iarze. P rze gro d a , która w ra z z Iz ra e le m o d d z ie la ła E gipt od
Syrii, została u ratow an a.
Z R A stała się b a stion em w p ły w ó w K rem la na Bliskim W sch od zie, czem u
nie p rze s zk o d ziło byn a jm n iej tęp ien ie arabskich ko m u n istów p rze z N asera
(który, m im o pron azistow skiej działalności w czasie II w o jn y ś w ia tow ej, o trz y
m ał p o tem tytu ł B oh atera Z w ią zk u R a d z ie c k ie g o ). J edn akże dyskrym in acja
P rzez K air syryjskiej części pań stw a, w czym c e lo w a ł egipski w ic e p re z y d e n t
A bdu l H a k im A m er, p ró b y p o d p o rzą d k o w a n ia partii Baas o ra z spory, d o ty
287
czące p olityk i gospodarczej i w e w n ę trz n e j, d o p ro w a d z iły 28 w rześn ia 1961

roku d o pu czu w o js k o w e g o w Dam aszku. Zam achow cy, b ęd ą c y baasistam i,
ogłosili rozpad Z R A i „przyw rócen ie Syrii jej o d w ieczn e g o p rzy w ó d ztw a w pra
cy dla arabskiej je d n o ś c i” . W k ró tce ro zw ią za n iu też u legł, z a w s ze fik cyjn y
z w ią z e k z Jem enem . Syria - n ie po raz p ie r w s z y zresztą - w k ro czy ła w okres
p r z e w r o tó w i k on trp rzew rotów , za k oń czo n y 8 m arca 1963 roku p rze c h w y c e
n iem w ła d z y p rze z lid era m ie js c o w e g o skrzydła Baas, Salaha ad-D ina al-Bi-
tara. T łu m ił o n b e z w z g lę d n ie w ysiłk i z w o le n n ik ó w N asera, zm ierza ją ce do
je g o za m o rd o w a n ia lub ch ociaż obalenia.
Porażkę p o lityczn ą N a ser starał się, ja k za w sze, zrek om p en sow a ć kraso-
m ó w stw em . 21 m aja 1962 roku dyk tato r o gło sił, liczą cą 30 tys. słów, Kartę
narodową. G łosiła ona ścisły z w ią z e k m ię d z y islam em , a ra b izm em i so cja li
zm em (c o n a w ią z y w a ło d o w c ześn iejszeg o slogan u w o d z a , iż „isla m w sw ym
zaraniu stw o rzy ł p ie rw s z e w h istorii p a ń stw o socjalistyczn e” ), za p o w ia d a ła
w sp ó łp racę z „p o s tę p o w y m i” rucham i arabskim i oraz dalsze re fo rm y p o d k ie
ru n kiem n o w e j m a so w ej orga n izacji - A ra b sk iego Z w ią zk u S ocjalistyczn ego.
Jeszcze p rzed w yd a n iem Karty zd ą żon o zn acjon alizow ać banki i w ie lk ie p rze d
sięb iorstw a o ra z część ziem i. R ea ln e sukcesy re żim o sią gn ą ł w d z ie d z in ie
oświaty. W 1960 roku o d setek a n a lfa b etyzm u w śró d m ę żc zy zn spadł d o 56%
w o b e c 76 % w roku 1937 (w ś ró d k o b iet w y n o s ił je d n a k 8 3 % ), d o szkół zaś
u częszcza ło ju ż 6 5 % d zieci. O siągn ięcia te tru dn o je d n a k uznać za skutek
naseryzm u, skoro p o d o b n e w yn ik i za n o to w a ły kraje rzą d zo n e w sposób zn acz
n ie bard ziej um iarkow any, ja k Tunezja H abiba Burgiby. W sp o m n ieć też n a le
ży, że fo rso w a n e p rze z „arabskich so cja listó w ” p rze m ia n y o b y c z a jo w e p o z b a
w ia ły k ob ietę m a ją tk o w e g o za b ezp ieczen ia na w y p a d e k ro z w o d u (p o d p re
tekstem , że w ią żą się on e z u pokarzającą cerem o n ią kupna ż o n y ), dając je j
w za m ia n ca łk o w icie fik cyjn e p raw a p o lityczn e.
26 w rześn ia 1962 roku, tyd zień p o śm ierci im am a je m e ń s k ie g o A h m ada,
E gipcjanie z o rg a n izo w a li p u cz w Saanie, p o czym natychm iast w y s ła li w o j
ska w celu o ch ron y n o w e g o rządu. M ie js c o w e p lem io n a n ie u zn a ły je d n a k
uzurpatorów , p op ierają c cu d em o c a la łe g o n o w e g o w ła d c ę M o h a m ed a al-Ba-
dra, którego jako g ło w ę państw a tra k tow a ły A rabia Saudyjska i rządząca w p o
bliskim A d e n ie - W ie lk a Brytania. N ie m o g ą c osiągn ąć z w y cięs tw a , N a ser
ro zk a za ł sw em u lo tn ictw u , w yszk o lo n em u p rze z ra d zieck ich d o ra d c ó w (k tó
r z y czyn n ie u czestn iczyli w w a lk a c h ), b o m b a rd o w a ć ch roniące in su rgen tó w
p o gra n icze saudyjskie. U żyto p rzy tym bron i ch em iczn ej. O strzeżen ie p rezy
denta K en n ed y ’ego, że U SA nie p o z w o lą na in w a z ję sau dyjskiego państw a,
p o w strzy m a ło aw an tu rn icze am bicje Kairu, le c z w o jn a jem eń sk a trw a ć m ia
ła aż d o roku 1969.
U w a ż a n y p rze z Z ach ód za n ie o b lic z a ln e g o fanatyka, N a se r b y ł w rz e c z y
w istości ch łod n ym oportunistą, d ą żą cym w y łą c z n ie d o w y w y ż s z e n ia Egiptu
(który, rzec z jasna, u tożsam iał z w ła sn ą o so b ą ). S ta w a ł się je d n a k w coraz
w ięk szym stopniu w ię ź n ie m w łasn ej agresyw n ej retoryki. W spóln a dla w szyst
kich k ra jó w arabskich d em o g ra ficzn a eksplozja, spraw iająca, że p on ad p o ło
288
89. MAGHREB: W CIENIU WOJNY ALGIERSKI EJ
w a ich m ie szk a ń có w m iała m n iej niż 20 lat, ro d ziła p rob lem sfru strow an ych
m łodych lu dzi, k tó rym m ie jsco w e reżim y nie u m ia ły za p e w n ić żadn ych ż y
ciow ych perspektyw . W tej sytuacji w yja śn ien ie z a czerp n ięte z cy to w a n y ch
o b ficie w arabskich p o d rę czn ik a ch szkoln ych P ro to k o łó w M ęd rców Syjonu,
m ów ią ce, że w in n i tem u sta n o w i rz e c z y są Ż y d zi ( i p o w o ln i im „im p e ria li
ści” ), sta w ało się kusząco ła tw e , ch oć z w ie lo m a p ro b le m a m i region u , ja k
ch oćby z w o jn ą jem eńską, Iz ra e l i Z ach ód n ie m ia ły nic w sp ó ln e go .
89. MAGHREB: W CIENIU WOJNY ALGIERSKIEJ
^ m iarę eskalacji w o jn y algierskiej partyzan ci FLN, nie m o gą c pokonać p rze

ciw nika, skon cen trow a li się na m o rd o w a n iu lu dn ości francuskiej i w iern yc h
P a ry żo w i m u zu łm an ów . W o d p o w ie d z i arm ia R epubliki, z ło ż o n a n ota b en e
w znacznej m ie rze z w y z n a w c ó w islam u (tzw . harkis'), b u rzyła algierskie w sie
0raz tortu row a ła je ń c ó w i w ię ź n ió w . O d lipca 1956 roku d zia ła ln o ść te rro ry
styczną ro z p o c z ę ły p ó łle g a ln e o rga n iza c je białych algierskich ultrasów, o b a
l a j ą c y c h się p o rzu cen ia p rze z m e tro p o lię. 13 stycznia b e z w z g lę d n ą akcję
Pacyfikacyjn ą na o b sza rze W ie lk ie g o A lg ie r u ro z p o c z ą ł d o w ó d c a 10. D y w izji
P o w ie trz n o -D e s a n to w e j, g e n . Jacąu es M assu. W o js k o p r z e ję ło w s z y s tk ie
upraw n ienia w ła d z cyw iln ych . A p a ra t F L N został rozbity, zaś w e w rześn iu
1Październ iku Front utracił d w ó ch c zło n k ó w ścisłego k iero w n ictw a , Jasefa
Saadiego (a re s zto w a n y ) i A m a ra A le g o (o to czo n y , p o p e łn ił s a m o b ó js tw o ).
U m ię d zy n a ro d o w ie n ie p rob lem u a lgiersk ieg o sp ra w iło jed n a k , że w o jn y
nie m o żn a b y ło ro zstrzyg n ą ć środkam i m ilita rn ym i. W gru dn iu 1957 roku
w Kairze pań stw a arabskie p o sta n o w iły dostarczać FLN 10 m in fra n k ó w rocz-
me. J edn ocześn ie p o m o c z a d ek la ro w a ł b lo k rad zieck i; w styczn iu 1958 roku
Francuzi za trzym a li k o ło O ranu ju go sło w ia ń sk i statek „S lo v e n ija ” , p rzem y-
cający 148 ton , g łó w n ie c z e c h o s ło w a c k ie g o , u zb ro jen ia . Także A n g lo s a s i,
u zn ający że k o n flik t algierski rujnuje resztk i za ch o d n ich w p ły w ó w w śró d
abów, z a jm o w a li stan ow isko b u d zą ce ob u rzen ie Paryża. P o sw ej w iz y c ie
w Tunezji w m arcu 1958 roku w ic e p re z y d e n t U S A Richard N ix o n w y p o w ie -
ział się za n iep o d leg ło śc ią A lg ie r ii p o o d p o w ie d n im referendu m . 6 lu tego
y 58 roku atak b o m b o w c ó w francuskich na b a zę F L N w Sakiet Sidi J u sef p o
tunezyjskiej stronie gran icy sp o w o d o w a ł o d w o ła n ie am basadora Tunezji z Pa-
^ z a , skargę w O N Z i irytu jącą p ro p o zy cję m e d ia cji W aszy n g ton u ora z Lon-
ynu. W tej sytuacji 19 w rześn ia 1958 roku F L N o b w ie ś c ił p o w sta n ie T ym
cza so w e go R zą d u Republiki A lgiersk iej z Ferh atem A b b a sem na c z ele. Gabi-
net ten u zn a ły rych ło kraje arabskie, m u zu łm ańskie, n iek tóre afroa zjatyck ie,
a także pań stw a bloku ra d zieck iego .
289
W ojn a algierska splotła się ściśle ze śm ierteln ym k ryzysem IV R epu bliki

Francuskiej. 13 m aja 1958 roku rebelia w o js k o w a w A lg ie r z e , na której c zele
stanął p r z e w o d z ą c y K o m iteto w i O calen ia P u b liczn ego gen . M assu, z a p o c zą t
k o w a ła łańcuch w y d a rze ń , które w y n io s ły d o w ła d z y gen. d e G a u lle’a. U w a
ża n y p rze z w ięk szo ść sił polityczn ych , w tym lu dn ość francuską w M agh re-
bie, za m ę ża o p a trzn o ścio w ego , d e G aulle m ia ł je d n a k ca łk o w icie za w ieść
n a d zieje tej ostatniej. M im o pu bliczn ych o b ietn ic o b ro n y afrykańskich dep ar
ta m e n tó w , n o w y s z e f p a ń s tw a w e z w a ł n a jp ie r w d o „ p o k o ju d z ie ln y c h ”
(2 3 p a źd ziern ik a 1958 r.), a p o tem ro zp o czą ł ro k o w an ia z F L N z pełn ą ś w ia
dom ością, że ich fin a łem b ę d zie koniec A lgerie franęaise.
D w u krotne p rób y puczu p rze ciw de G aulle’o w i (tzw . tyd zień barykad w A l
g ie rz e w styczn iu 1960 i c z te ro d n io w a re w o lta k w ie tn io w a z 1961 r.) za k oń
czyły się, w o b e c w iern ości w ojska prezyd en tow i, całkow itym n iep o w o d zen iem .
Ich je d y n y m skutkiem stało się ro zp o c zę c ie k rw a w ej, le c z ja ło w e j p o lityczn ie
d zia ła ln ości p rze z O rga n iza cję Tajnej A rm ii (O A S ), której n ieu dan e zam ach y
na de G a u lle’a sk o m p ro m ito w a ły d o reszty k o lo n ó w algierskich. Snute p rze z
nich p la n y p o d zia łu kraju na w z ó r P a lesty n y lub n a w e t o d e rw a n ia „b ia łej
A lg ie r ii” o d Francji o k a za ły się ca łk o w icie n ierealn e.
18 m arca 1962 roku w E vian za w a rte zosta ło fran cu sko-algierskie p o ro
zu m ien ie koń czące w o jn ę . Paryż u zn a w a ł ca łk o w itą n iep o d leg ło ść A lg ie rii,
co p o t w ie r d z iły re fe re n d a p r z e p r o w a d z o n e w o b u k ra ja ch o d p o w ie d n io
8 k w ietn ia i 1 lipca 1962 roku. W sposób p aradoksaln y ó w triu m f F L N na
stąpił w ch w ili, g d y je g o o d d z ia ły b y ły n iem a l ca łk o w icie rozb ite, a w p ły w y
p o lity czn e w śró d lu dn ości na 'w yczerpaniu, c z e g o d o w io d ło fiasko w e z w a n ia
d o bojkotu fran cu skiego referen d u m kon stytu cyjn ego z 1958 roku (fr e k w e n
cja 80% , 9 7 % g ło s ó w „tak” ). Francja za ch o w a ła p ra w o korzystania p rze z pięć
la t z baz i lotn isk na Saharze (g d z ie d o k o n y w a n o d o św ia d czeń n u k learn ych ),
a p rze z 15 lat z b a z y m orskiej w M ers e l Kebir, którą je d n a k o p u szczon o ju ż
w roku 1968.
U k ła d y ew ia ń sk ie g w a ra n to w a ły E u ropejczykom p ra w o p ozosta n ia w A l
gierii. Punkt ó w zosta ł n atychm iast złam any, a liczn e akty m orderstw , gra
b ie ż y i w a n d a liz m u (z n is z c z o n o m .in. b ib lio te k ę u n iw ersytetu w A lg ie r z e ,
w ięk szo ść k o ś c io łó w i s y n a g o g ) zm u siły w k ró tce 881 tys. spośród nich do
u cieczki ku m etrop olii, której w ie lu z nich n ig d y nie w id z ia ło . Ł ą czn ie z M a
ro k iem i Tunezją d a w a ło to p o n a d 1,274 m in k o lon ów -u ciek in ierów , w y m a
gających fin a n so w ej pom ocy, która p o tę ż n ie o b cią żyła skarb francuski. W ie r
nych Francji m u zu łm ańskich harkis w ła d z e algierskie w y m o r d o w a ły w spo
sób w y r a fin o w a n ie okrutny.
P ierw szy m prem ierem , a p o te m p rezy d en tem n o w ej A lgiersk iej L u d o w e j
R ep u b lik i D em o k ra ty czn e j zosta ł, w y p u s z c z o n y z fra n cu sk ie g o w ię z ie n ia ,
A h m e d Ben B ella, k tó reg o reżim p rzy ją ł orien ta cję panarabską i lew ico w ą -
R ezu lta tem tych d zia ła ń (c o p rzy zn a ł sam Ben Bella, ale d o p ie ro p o d łu g o
letn im w ię z ie n iu , g d z ie w trą c ili g o tym ra zem je g o to w a rz y s z e p a rty jn i) o k a
zać się m iała ruina go sp o d a rcza kraju, skądinąd, d zięk i za sob om ropy, p 0'
290
89. MAGHREB: W CIENIU WOJNY ALGIERSKO
ten cjaln ie b a rd zo b o g a te g o . S ym b olem klęski n o w e j A lg ie r ii stała się coraz

bardziej m a so w a em igra cja je j m ie szk a ń có w d o Francji - kraju, k tó ry ongiś
darem nie o fe ro w a ł sw e o b y w a te ls tw o w szystk im A lgierczyk o m .
S k om p lik o w an y sp lot a n tyk olon ializm u , pan ara b izm u i antyeu ropejskiej
fob ii spraw ił, że p o zo sta łe kraje M a g h re b u w n iem a łej m ie rze p rzy c z y n iły
się d o z w y c ię s tw a reżim u , m a ją c e g o b y ć o g ro m n y m z a g ro ż e n ie m d la ich
w z g lę d n ie u m iark ow an ych i m on arch istyczn ych (m on arch ią b y ła p o c zą tk o
w o n a w et T u n ezja) rządów . Już w 1957 roku d zia ła ln o ść radykalnej tzw . A r
m ii W y z w o le n ia , d zia ła ją cej na połu d n iu M aroka, stała się tak n ie b e z p ie c z
na, że w ła d z ę M o h a m m a d a b en Jusefa nad tą częścią kraju u ra tow a ła j e d y
nie in terw en cja Francuzów , k tó rz y zn iszczy li b a z y in su rgen tó w w M a u reta
nii. P o n ie w a ż je d n a k rzą d w R abacie u w a ża ł M au retan ię za część h isto rycz
nego M aroka, w y d a rze n ia te n ie p rzy n io sły p o jed n a n ia z P a ry żem . Po p r z y
znaniu M au retan ii n iep o d leg ło śc i w 1960 roku, M a ro k o n ie zn a ło je j, sp rze
ciw iając się też p rzy jęciu te g o kraju d o O N Z i O rga n iza cji Jedności A fry k a ń
skiej (O J A ).
W 1961 roku M o h a m m a d ben Jusef, od 1956 roku k ról („m a lik ” ) M o h a m
m ed V, zm arł, p o zo sta w ia ją c rz ą d y sy n o w i H assan ow i II. K on fron tacja n o w e
go w ła d c y z re żim em Ben B elli nastąpiła n iem a l natychm iast. W 1962 roku
W ybuchł za ta rg g ra n ic z n y o za so b n y w ru dę ż e la z a rejon w o k ó ł T in d o u f;
M arokańczyków , p o w o łu ją cy ch się na sw e p raw a z cz a s ó w sp rzed p o d b o ju
francuskiego, od ep ch n ęła arm ia algierska. K rw a w e w a lk i w y b u ch ły z n ó w w e
W rześniu 1963 roku. Zak oń czyła j e m ed ia cja OJA, s tw o rzen ie strefy zd em ili-
ta ryzo w an ej i w re s zc ie u zn an ie gra n icy z okresu k o lo n ia ln e go . Stosunki R a
batu z A lg ie re m p o z o s ta w a ły je d n a k stale n ap ięte. K ról Hassan, d ą żą cy w z o
rem ojca d o o d g ó rn e j m o d ern iza cji i p rzyja zn ych stosu nków z Z a ch od em , żył
dotąd w stałym poczu ciu za g ro ż e n ia ze stron y sąsiada, p ro teg u ją ce g o gru p y
dążące d o d etron iza cji lub w rę c z fiz y c zn e j eksterm in acji m arokańskiej d y n a
stii A la w itó w .
N a cjon alistyczn a licyta cja narzucon a krajom arabskim p rze z E gipt Nase-
ra i A lg ie rię Ben B elli p o sta w iła w trudnej sytuacji także w ła d z e tunezyjskie,
b ęd ący p rem ierem H a b ib B u rgiba zd o ła ł tu n a d er szybko za ga rn ą ć p ełn ię
w ładzy, d o p ro w a d z a ją c w lipcu 1957 roku d o usunięcia dynastii husajnidz-
* leJ (o sk a rżo n ej o zw ią z k i z w r o g im i m u ju sefis ta m i) i czyn ią c sieb ie prezy-
e ntem p ro k la m o w a n e j republiki. A u to rytarn e ten d en cje B u rgib y b y ły oczy-
Wiste, je d n a k ż e p rzy w ó d c a tunezyjski, w z o r u ją c y się - zresztą ś w ia d o m ie -
na Atatiirku, n a le ża ł d o n ajw ięk szych z w o le n n ik ó w Zach odu n ie tylko w M a-
gnrebie, ale w ca łym św ie c ie arabskim w o g ó le . Z d ru giej strony, p o p a rcie
Państw arabskich dla FLN, p rze ch o d zen ie gra n icy p rze z algierskich p a rty za n
tó w i obecn ość F ra n cu zó w w b a zie w B izercie u n ie m o żliw ia ły Tu n isow i na-
Wet za ch o w a n ie neutralności.
W spom n ian y ju ż atak francuski na Sakiet S idi Jusef, w k tó rym z g in ę ło 69
osób, przyniósł żądanie ew aku acji B izerty i w ysied len ie z p ogran icza 400 fran
cuskich fa rm e ró w (c h o ć Burgiba, w ja sk ra w y m p rze c iw ie ń s tw ie d o Ben Bel-
291
li, zachęcał lu dność europejską d o p o zosta n ia w T u n ezji). W lipcu 1961 roku,

g d y P aryż u w ik ła n y b ył w jed n o czesn ą w a lk ę z FLN i O AS, T u n ezyjczycy p o d
jęli, p o p rzed zon ą ultimatum , próbę zbrojn ego opan ow an ia Bizerty, zakoń czoną
w szela k o dru zgocącą klęską. M im o to de G aulle, w ram ach sw ej p o lityk i zb li
żen ia z krajam i M agh rebu , e w a k u o w a ł b a zę d o 15 p a źd ziern ik a 1963 roku.
Spektakularny sukces w z m o c n ił prestiż Burgiby, u ła tw ia ją c m u p r ze p ro
w a d z e n ie k o lejn ych reform . A c z k o lw ie k konstytucja z 28 m aja 1959 roku
zaw ierała zapis o w iern ości islam ow i i m ów iła, że prezyden tem m o że być tylko
m u zu łm an in, ten den cją rządu b yła laicyzacja: p o lig a m ii za b ron ion o, szkoły
koran iczn e za m ien ia n o na p a ń stw o w e szkoły średnie, o ro zw o d a c h orzek a ć
m ia ły św ieck ie sądy, a habusy, czy li d a ro w a n e na rzec z instytucji religijn ych
m ajątki, p rze ję ło pań stw o. W szk o ln ictw ie n a u czycieli francuskich nie tylko
nie zatrudniano, lecz w ręcz w p ro w a d zan o , a ję z y k francuski zachow ał, zw ła sz
cza na u niw ersytetach , sw ą d a w n ą p o zycję. P o stu low a n a p rze z kom unistów ,
n acjon alizacja g łó w n y c h g a łę zi p rzem ysłu została p rze z rząd z d e c y d o w a n ie
odrzu con a ; środki na p rze p ro w a d ze n ie reform uzyskano, za cią ga ją c p o ż y c z
ki w U SA. Polityka ta w y w o ła ła natu raln ie ob u rzen ie z d o m in o w a n e j p rze z
Egipt L igi Państw Arabskich. W o d p o w ie d z i Burgiba, p e w ie n sw ej s iły za w iesił
stosunki z tą orga n izacją, o sk a rżyw szy p rzy o k a zji N a sera o sp o n sorow a n ie
usiłującej g o z g ła d z ić ju sefo w sk iej o p o zy cji - co zresztą b y ło bliskie praw dy.
•k-k-k
N a jw ie rn ie js zą p o d p o rą Zach odu w A fry c e P ółn ocn ej b y ło n ad al k rólestw o

Idrisa I, Libia. Jego b o g a c tw o rosło p o w o li, le c z system atyczn ie d z ięk i d o
ch od om z ro p y n a fto w e j ( w 1961 r. 2,23 doi. za b a ry łk ę ), ale stabilność re żi
mu, o k rą żo n eg o p rze z E gipt N asera i A lg ie rię Ben Belli, staw ała się coraz bar
d ziej krucha w m iarę w zro stu radykalnych n astrojó w w śró d m łod zieży, kar
m ion ej d e m a g o g ic z n y m i hasłam i z A lg ie r ii i Kairu. K o n serw a tyw n a , p ro z a
ch od n ia m onarchia, toleru jąca istn ienie nie tylko m n iejszości w ło sk iej, lecz
także - co b y ło w rę c z n iesłychane - n ieliczn ej, lecz d o b rze prosperu jącej sp o
łeczn o ści żyd o w sk iej, staw ała się co ra z bard ziej a n o m a lią regionu . M im o to
Idris n ie z a m ie rza ł zm ien ia ć sw o jej polityk i.
90. DEKOLONIZACJA AFRYKI
Klęska sueska 1956 roku za p o c zą tk o w a ła n ie z w y k le szybki d em o n ta ż im p e

rió w k olon ia ln ych w C zarn ej A fry ce. Ich m e tro p o lie, p o w cześn iejszej utra
cie najcenniejszych posiadłości, k o n cen trow a ły się coraz bardziej na spraw ach
europejskich, rezygn u jąc z glo b a ln ych am bicji.
292
90. DEKOLONIZACJA AFRYKI
W w yp a d k u Francji d ek olo n iza cję p rzyspieszył w strząs w y w o ła n y w o jn ą

algierską, u naoczniający fakt, że lu dzie, którym d a w a n o szansę zostania (p r z y
najm niej w te o rii) Francuzam i, status taki, m ający być n ied o siężn y m celem
innych zam orskich posiadłości, św ia d om ie odrzucali. N o w a konstytucja z 1958
roku znosiła U nię Francuską, p o w ołu ją c d o życia lu źniejszą W spóln otę (Com-
rnunaute). U d zia ł w niej o d rzu ciła w referen du m tylk o G w in ea, ogła sza ją c
2 październ ika n iepodległość. Jednakże w ciągu 1960 roku pełną suw erenność
uzyskali pozostali afrykańscy czło n k ow ie W spólnoty: M auretania, M ali, N iger,
Czad, Senegal, W y b rze że Kości S łon iow ej, G órna W olta, D ahom ej, Republika
Środkowoafrykańska, G abon, K on go B razzaville i M adagaskar. D o ch o d ziły d o
nich adm in istrow ane z Paryża terytoria p o w iern icze O N Z , Kam erun i Togo.
W ty m że roku u sa m o d zieln iło się o lb rzy m ie K o n go B elgijskie i brytyjska
N igeria , o b d a rzo n a skom p likow an ą strukturą fed era cy jn ą (t r z y re g io n y i w y
o drębnione te ry to riu m fe d e ra ln e ). D ało to rokow i 1960 n a z w ę „R oku A fr y k i” .
Z innych k o lon ii brytyjskich n iep o d leg ło ść Sierra L eo n e i Tan gan iki o g ło
szono w roku 1961, w 1962 roku zaś U gandy, g d z ie p re z y d e n te m zosta ł bu-
gandyjski kabaka. W roku 1963 J om o Ken yatta o b ją ł rz ą d y w n ie p o d le g łe j
Kenii. B elgijskie p osiadłości R w a n d a i U rundi o b d a rzo n o w o ln o ścią w 1962
roku. J ed n ocześn ie je d n a k ro zp a d ła się zd o m in o w a n a p rze z białych F ed era
cja Ś rodkow oafrykańska. N a jp ie rw (1 9 6 1 ) w ystą p iła z niej N iasa, w ie d z io n a
Przez H astingsa Bandę, przyjm u ją c n a z w ę M a la w i. R ok p ó źn iej u czyn iła to
R odezja P ółn ocn a, znana o d tą d ja k o Zam bia. R z ą d z ą c y w R o d e z ji P o łu d n io
w ej Front R od ezyjsk i p o sta n o w ił w tej sytuacji u trzym ać w ła d z ę białej m n iej-
szości n a w e t w b r e w w o li Londyn u.
Jaskraw ym w y ją tk ie m o d o g ó ln y c h tre n d ó w p o z o s ta w a ły tylk o w ła d z e
trnperium portu ga lsk iego. K ieru jący n im A n to n io Salazar, g ło s z o n y m w A fr y
ce P o łu d n iow ej, a p o te m i w ięk szo ści n ie p o d le g ły c h k ra jó w kontynen tu h a
słom b ia łe g o lub cza rn eg o rasizm u p rze ciw sta w ia ł n ieu gięcie id eę s p o łec ze ń
stwa w ie lo ra s o w e g o i je g o „g e o g ra fic z n ie ro zp ro szo n ej” ojczyzny. M a ło kto
Jednak, a ju ż n a jrza d zie j w O N Z i A fry c e , z n a jd o w a ł z ro z u m ie n ie dla tych
Pom ysłów. W dodatku w latach 1 9 6 0 -1 9 6 2 w o jn ę partyzan cką w A n g o li r o z
p o c z ę ły le w ic o w e o rg a n iz a c je M P L A (L u d o w y Ruch W y z w o le n ia A n g o li)
1 F N LA (N a r o d o w y Front W y z w o le n ia A n g o li). W M ozam b ik u u czyn ił to sam o
FR E LIM O (F ro n t W y z w o le n ia M o z a m b ik u ). Ich c z ło n k o w ie s z k o le n i b y li
w Egipcie N asera i A lg ie r ii Ben Belli. U gru p o w a n ia te, n ad er n ieliczn e, w a l-
Czy ły m ię d z y sobą co n ajm niej ró w n ie zażarcie, ja k z P ortu ga lczyk am i, k tó
rzy ro zp o częli akurat szeroko za k ro jon e i n ie b e z o w o c n e re fo rm y sw ych k o lo
ru1 w szk oln ictw ie, a ta k że o św iacie. N a ru szo n e w szela k o zostały, d o tą d n ie
w zru szon e, fu n d a m en ty im p eriu m .
U sa m od zieln ien ie się da w n ych k o lon ii w A fry c e z m ien iło układ sił w O N Z ,
tora w 1960 roku prok la m ow a ła d ek olon izację sw ym o ficjaln ym celem . N o w e
Państwa m ia ły je d n a k ca łk o w icie za w ie ść p o k ła d a n e w nich n a d zie je, ż y w io
l e m.in. p rze z poszu ku jących sw ej tożsam ości czarn ych A m eryk a n ów . A fry -
anscy p rzyw ód cy, g łó w n ie le w ic o w i in telektu aliści za fa scyn o w a n i du ch em
293
konferen cji w Bandungu, nie ch cieli - co b y ło m o ż e i zro zu m ia łe - dostrzec

n iew ą tp liw ych zasłu g daw nych rz ą d ó w kolon ialnych w ro zw o ju n ow o czesn ej
o św ia ty i o p iek i zd ro w otn ej. Potępiając te rządy, n ie w id z ie li n atom iast g łó w
nej ich winy, ja k ą b y ł fakt, że zn is zc zy w s zy tradycyjn e struktury m iejsco w ej
w ładzy, n ie p o tra fiły o n e p o w o ła ć na ich m iejsce n iczeg o n o w e g o , a p o tem
n agle w y c o fa ły się, p o zo sta w ia ją c b yłe posiadłości k o m p letn ie d o sa m o d zie l
n eg o bytu n iep rzy go to w a n e. Z w yk le zresztą zabrakło na to czasu, gd yż, m im o
czasem d łu giej obecn ości białych w n iektórych rejon ach w y b rz e ż a , w n ę trz e
ko n tyn en tu zo s ta ło p r z e z nich o p a n o w a n e d o p ie ro w la tach 1 8 9 0 -1 9 1 0 .
O d z ie d z ic z o n e p o k o lon iza tora ch obszary, grupujące lu dność obcą sobie reli-
gią, ję z y k ie m i kulturą, b y ły zw y k le etn iczn ym i b eczk am i prochu, w których
od ejście białych w ła d c ó w usunęło je d y n y czyn n ik jedn oczący. W ła śn ie te je d
nak, sztu czne gran ice zo s ta ły uznane za d o g m a t p rze z w sp o m n ia n ą d ek la ra
cję O N Z O przyzn aw aniu niepodległości k ra jom i lu d om k olon ia ln y m . W tej
sytuacji afrykańscy politycy, chcąc na siłę u jed n olicić rzą d zo n e p rze z siebie
kraje, z a częli uciekać się d o terroru i in ży n ie rii społeczn ej.
P rzy k ła d em paraliżu C zarnej A fry k i stał się los stw orzon ej 30 m aja 1963
roku w A d d is A b eb ie O rga n iza cji Jedności A frykań skiej, której sam a n azw a
za częła w k ró tce m ieć p osm ak groteskow y. P o p rzed n iczk a m i OJA b y ły trz y
m niejsze u grupow ania regionalne: Grupa B razzaville (1 9 6 0 ), Grupa Casablan
ca (1 9 6 1 ) i Grupa M o n rovii (1 9 6 1 ). W ob ec w spom n ianej ju ż, ogrom n ej ró ż
norodności pań stw członkow skich oraz ryw alizu jących am bicji ich p rzy w ó d
ców, jed y n ą płaszczyzn ą porozum ien ia n o w e g o tw oru stała się dem a gogiczn a
frazeologia antykolonialna (a w istocie antykapitalistyczna i antyzachodnia) oraz
sw oisty czarn y rasizm . W OJA skierow an y był on p rze c iw białym , zaś w skali
poszczególn ych państw - także p rze ciw A zjatom , Żydom , n iem u zu łm an om czy
p lem io n o m n iew y g o d n y m dla w ładzy. Tylko n ieliczn i przyw ódcy, ja k H oupho-
u et-B oign y na W y b rze żu Kości S ło n io w e j i Kenyatta w K en ii w id z ie li bezsens
ta k iego p o stęp o w a n ia i o d cin ali się o d n iego.
O bw in ian ie byłych m etrop olii za w szystkie n iep o w o d zen ia ich sa m o d ziel
nych ju ż kolonii nie p rzeszkadzało w ła d zo m tych ostatnich w stałym d o m a ga
niu się od ekskolon izatorów p o m o cy gospodarczej lub n a w et m ilitarnej. Pom oc
ta (z regu ły p rzez Francuzów, chcących w ten sposób zaak cen tow ać sw ą mo-
ca rstw ow ość) była zresztą często udzielana, rodząc z kolei oskarżenia o „neo-
kolonialną in gerencję” . Potrzebn a zaś była coraz bardziej, w o b e c błyskaw icz
n ego w ręcz przekształcania się n iep od ległych pań stw afrykańskich w n ie w y
doln e gospodarczo i represyjne dyktatury. D egeneracja najbardziej n a w et za
służonych i ośw ieconych p rzy w ó d c ó w kontynentu, ja k K w am e Nkrumah, w bru
talnych, roztaczających w o k ó ł siebie pon u ro-groteskow y kult tyranów, stała się
tragedią i przekleń stw em A fryki. Już w „afrykańskim roku” 1960, oficjalna b io
grafia ghańskiego prezydenta, pióra Taw ia A d a m a fio (A P o rtra it o f the Osagy-
efo, D r Kwame N k ru m a h ), głosiła: „O n jest nam ojcem , n au czycielem , naszym
bratem , naszym p rzy ja cielem (...) Z a w d zięcza m y m u w ięcej, niż pow ietrzu ,
którym oddycham y, bo to on nas stw orzył, ja k stw orzył Ghanę” .
294
91. TRAGEDIA KONGIJSKA
91. TRAGEDIA KONGIJSKA
U cieleśnieniem zaw odu , ja k i przyniosła dekolonizacja, stała się tragedia Konga

Belgijskiego, g d zie w szystkie gn ęb ią ce A fry k ę p la g i w y s tą p iły w skrajnej p o
staci. O lb rzym i ( 2,345 m in km 2) kraj, za m ieszk a n y p rze z w ie lo e tn ic z n ą lu d
ność, z której n a w et n ajliczn iejsze lu d y Bantu nie w y k a z y w a ły poczu cia w ię k
szej w za je m n ej w spólnoty, b ył - ja k ju ż w sp o m n ia n o - z a p e w n e n a jg orzej
P tzy g o to w a n y m d o n iep o d leg ło śc i krajem kontynentu. R zą d w Brukseli, po-
mny brytyjskich k ło p o tó w z osadnikam i w R od ezji, nie p rzy zn a ł p ra w p o li
tycznych n a w et kongijskim B e lgo m ( ! ) , p ie rw s ze zaś w yb ory, w których b ier
ne p raw o głosu zyskali A fry k a n ie (d o rad m u n icyp aln ych ) o d b y ły się w 1957
roku. Tubylczych o fic e r ó w n ie b y ło w ca le, liczb a zaś czarnych a b s o lw e n tó w
w yższych u czeln i (m im o prężn ej sieci szk oln ictw a p o d s ta w o w e g o ) w yn osiła
30 osób.
D opiero n a g ły d em on ta ż p rze z Francję i W ielk ą B rytanię ich posiadłości
o lon ialnych w A fry c e skłon ił B e lg ó w d o z w o ła n ia 20 styczn ia 1960 roku
w Brukseli konferen cji „o k rą g łeg o stołu” . Ich g łó w n y m i partn eram i były: ruch
ABAKO Josepha Kasavubu, m a rzą ce go o zjed n o c ze n iu w szystkich lu d ó w Ba-
° n g o (a w ię c o aneksji K onga Francu skiego i portu galskiej A n g o li), a także
Partia M N C P atrice’a Lum um by, rep rezen tu jącego ten d en cje cen tralistyczn e
1 le w ic o w e , o ra z w y ra ż a ją c a in te resy p ro w in c ji K a tan ga C O N K A T M o is e ’a
C zom bego. W trakcie r o z m ó w strona belgijska, zastraszon a p rze z Lum um bę
groźbam i ro zp ęta n ia konfliktu na skalę algierskiego, z g o d z iła się na prokla-
m ację n iep o d ległości 30 czerw c a 1960 roku, choć w cześn iejsze, bard ziej re-
alne p ro g n o z y p r z e w id y w a ły ją na kon iec lat osiem d ziesiątych .
N ie p o d le g ło ś ć b y ła d z ie łe m garstki z a w o d o w y c h p o lity k ó w o ra z części
P o d o ficerów kolon ialn ej arm ii, liczących na w ła d z ę i oficerskie szlify. G dy jed -
nak Kasavubu został p rezyd en tem , a Lum um ba p rem ierem spraw u jącym całą
rzeczyw istą w ła d z ę , ro z p o c z ę ły się rz e z ie E u ro p ejczyk ó w i K o n g ijczy k ó w n ie
w ygod n ych n o w y m prom in en tom . S p o w o d o w a ło to o g ó ln y chaos i ca łk o w i
te za w a len ie się adm inistracji, w y w o ła n e w y c o fa n ie m się B e lg ó w o ra z d e z
integracją arm ii, której nie u m iał o p a n o w a ć w ó d z n a czeln y V ic to r Lundula,
ędący d o p iero co starszym sierżan tem .
W obec p ow szech n ej anarchii C zom be, chcący o ca lić p rzem ysł i kopaln ie
Katangi, dostarczającej p ra w ie p o ło w ę w p ły w ó w d o b u d żetu cen tra ln ego ,
ogłosił 11 lipca je j n iep o d ległość. W o d p o w ie d z i Kasavubu i Lum um ba z w r ó
cili się o p o m o c zbrojn ą d o O N Z i u zyskali ją 9 sierpnia d zięk i n iech ęci se
kretarza g e n era ln eg o D aga H am m arskjólda d o k o lon ia lizm u , an tykolon ialn ej
° b ii w ięk szości p a ń stw T rze c ie g o Ś w iata o ra z poparciu ZSRR , lic z ą c e g o na
Przejęcie p o lityczn ej sch edy po Belgach.
Będąc m o że n ajb ardziej zn ie sła w io n ym afrykańskim p rzy w ó d c ą (A h m e d
en B ella n a zw a ł g o „ru ch o m ym m u zeu m im p eria lizm u ” ), C zo m b e oka za ł
Sl? w istocie n ajb ardziej k om p eten tn ym spośród kongijskich polityków . W y
295
ch o w a n y w d o b ro b y cie syn w o d z a p lem ien n eg o, zn a czn ie m n iej n iż inni u le

ga ł p o w szech n ej korupcji, n ie b ył te ż cza rn ym rasistą, ro zu m ieją c d o b rz e
bezrad n ość m iejsco w ych elit w o b e c narastającej katastrofy. P o tra fił p r z y tym
za w ie ra ć p o lityczn e kom prom isy, d o c ze g o je g o p rze ciw n icy b yli absolutnie
n iezdoln i. N ie m iał jed n a k ża d n ego niem al poparcia na foru m m ię d zyn a ro d o
w ym , g d zie w ie rz o n o zręcznej propagan dzie, czyniącej zeń n a rzęd zie k o lon i
zatorów . D zia ło się tak, choć n iep od ległości Katangi nie uznała n a w et Belgia,
C zom be zaś i w tedy, i późn iej korzystał z p o m o c y pań stw niem ających w A fr y
ce in teresów (g łó w n ie Izraela i W ło c h ; w je g o arm ii służyli też P o la c y ).
N a d ejście o d d z ia łó w C zo m b e go u ra tow a ło żyw ych je s z c z e Europejczyków,
b ron ion ych d o tą d p rze z belgijskich spadochroniarzy, k tó rym je d n a k O N Z sta
n o w c z o n akazała opuścić K o n go (c o się zresztą s t a ło ). W dalszych k rw a w yc h
w a lk a ch nastąpiła eskalacja obustronnych okrucieństw , o d k tórych n ie stro
n iły też o d d z ia ły O N Z , liczą ce w s z c z y to w y m m o m e n cie 20 tys. lu d zi i p o
ch od zą ce g łó w n ie z Indii, E tiopii i S zw ecji.
5 w rześn ia 1960 roku coraz bard ziej p rora d zieck i p rem ier Lu m u m ba z o
stał zd ym isjo n o w a n y p rze z prezyden ta, a po o d m o w ie od d a n ia w ła d z y - o b a
lo n y siłą p rze z n ie d a w n e g o p o d o ficera , a tera z pu łkow n ik a Josepha D esire’a
M obu tu. G d y m im o to u siło w ał u tw o rzy ć osobny, ju ż ja w n ie „re w o lu c y jn y ”
rząd w S ta n leyville, w ojsk a M obu tu u jęły g o i w y d a ły K a ta n gijczyk om , k tó
rz y z a m o rd o w a li g o 17 styczn ia 1961 roku. P rop a g an d a Z S R R u czyn iła zeń
pośm iertn ie c z o ło w e g o afrykań skiego boh a tera re w o lu cyjn eg o , a je g o im ie
n iem n a zw a n o p rze zn a c z o n y dla stu d en tó w z T rze c ie g o Ś w ia ta u n iw ersytet
w M o sk w ie.
W Kongu nastąpił ca łk o w ity rozkład struktur pań stw ow ych : p o czą tek roku
1961 u jrzał istn ienie 15 ( ! ) n ieza le żn yc h rządów . 18 w rześn ia 1961 roku se
kretarz g e n era ln y O N Z D a g H am m arskjóld, a ta k ow a n y za ja d le p rze z K rem l
ja k o rzek o m y w s p ó łw in o w a jc a śm ierci Lum um by, z g in ą ł w katastrofie lo tn i
czej w R o d ezji P ółn ocn ej, g d z ie m iał n e g o c jo w a ć z C zom bem .
W gru dniu 1961 roku C zo m b e u znał w ła d z ę p rezyd en ta Kasavubu i n o
w e g o prem iera C yrille’a A d ou li. M im o to, rok p ó źn iej, d o w o d z ą c y siłam i O N Z
indyjski ge n e ra ł R egin a ld S. N o ro n h a d o k o n a ł in w a z ji i ca łk o w itej okupacji
Katangi, op a n ow an ej ostateczn ie w styczniu 1963 roku. W czerw cu 1964 roku
w ojsk a O N Z , zn a czn ie ju ż zm n iejszo n e, ew a k u ow a n o. N ie o zn a c z a ło to j e d
nak końca kon gijsk iej tra g e d ii, g d y ż na w s c h o d zie kraju, w S ta n ley v ille, w y
bu ch ła p rok o m u n istyczn a reb elia , w sp ie ra n a ty m ra z e m p r z e z - s k o n flik to
w a n e ju ż z M o s k w ą - Chiny. Z d e s p e ro w a n y Kasavubu m ia n o w a ł w ó w c z a s
prem ierem - p rzeb yw a ją cego d otąd w M a d rycie - C zo m b ego (6 lipca 1964 r.)-
C zom b e, łą czą c en erg ię z elastyczn ością p o lityczn ą ( w je g o rz ą d z ie k o a li
cyjnym zasiadali n a w et um iarkow ani d a w n i zw o len n icy Lu m u m b y), d o końca
roku stłum ił rebelię, przyw racając kruchą stabilizację. J ego sięgające p rezyd en
tu ry am bicje sp ra w iły jedn ak, że został z n ó w zm u szon y d o em igracji. W listo
p a d zie 1965 roku p ełn ię w ła d z y p rze ją ł p o zam ach u stanu M obu tu , m a ją cy
sp ra w o w a ć dyktatorskie rz ą d y aż 32 lata.
296
92. BIAŁA SAMOTNOŚĆ POŁUDNIOWA AFRYKI
Jedynym sukcesem op era cji O N Z w Kongu, p rze p ro w a d za n ej w im ię de-

k olon izacji, stało się u trzym an ie - c a łk o w icie zresztą sztu czn ej - jed n o ś c i
Polityczn ej te g o kraju, n arzu con ej ongiś w ła śn ie p rze z k olon iza torów . B yło
to w ą tp liw ą ceną za śm ierć tysięcy lu dzi, k tó rzy p a d li ofia rą d em a go giczn ych
haseł, tch órzo stw a rządu b elgijsk iego, op u szczają cego w pośpiech u n ie z d o l
ny do sa m o d zieln ości kraj, o ra z d rap ieżn ych am bicji m iejsco w ych elit.
92. BIAŁA SAMOTNOŚĆ POŁUDNIOWEJ AFRYKI
W yco fyw a n ie się m oca rstw europejskich z A fry k i zw ięk szyło je d y n ie determ i-
nację w rasistow skim b a stion ie na połu dn iu kontynentu. G d y 2 lu te g o 1960
toku H arold M a cm illa n - p ie rw s z y p rem ier brytyjski, k tó ry n ie czu ł się ju ż
z w ie rz c h n ik ie m w ie lk ie g o im p e riu m - w y g ło s ił w P r e to r ii sła w n ą m o w ę
0 >,w ie trze przem ia n ” , żądającym zm ia n y d o tych cza sow ej p olityki, to jed y n y m
JeJ skutkiem stało się przek on a n ie o kon ieczn ości z e rw a n ia z „d ek a d en c k im ”
Londynem.
Sytuację rz ą d z ą c e g o reżim u o g ro m n ie u ła tw ia ł fakt, że - w b re w d e m a g o
gicznym uproszczeniom , przeciw staw iającym „białą m niejszość” „czarn ej w ię k
szości” - ludność afrykańska d zieliła się na kilkanaście grup etnicznych, zw yk le
ardziej n ien a w id zą cych siebie n aw za jem , n iż b ia łe g o czło w iek a . Z grup tych
Jedna tylko, Zulusi, sta n o w ią cy ju ż raczej n aród niż p lem ię, n iezn a czn ie p rze
w yższa ła liczeb n o ścią spraw u jących h e g e m o n ię białych . Z u lu só w n ie b y ło
Jednak w c a le w istniejącym od 1912 roku A frykańskim Kongresie N a ro d o w y m
CAJSrc), będ ącym g łó w n y m ogn iskiem m urzyńskiej o p ozycji. P o czą tk ow o w or
ganizacji tej p r z e w a g ę m ie li z w o le n n ic y A lb erta Luthuli (p o k o jo w a N a g ro d a
obła w 1960 r.), gło s z ą c e g o hasła b ie rn e g o o p oru i b u d o w y sp o łeczeń stw a
W]e lo ra so w ego . Fiasko je g o m e to d p rze ch y liło szalę na rz e c z in filtro w a n e g o
Przez kom u n istów skrzydła radykalnego, z N elson em M a n d elą na czele. W ro-
u 1959 od A N C o d d z ie lił się tzw. Kongres Panafrykański (P A C ), stojący na
gruncie cza rn e g o rasizm u.
Dnia 21 marca 1961 roku w S h arp eville zo rga n izo w a n a p rze z PAC d e m o n
stracja została zm asakrow an a p rze z p o licję; z g in ę ło 69 osób. Z d e le g a liz o w a
ne A N C i PAC w e z w a ły d o w a lk i zb ro jn ej, za k oń czo n ej p o czterech latach
całkow itym z w y c ię s tw e m w ła d z . M a n d ela , a res zto w a n y w 1962 roku, skaza-
ny został na d o ż y w o tn ie w ię z ie n ie (sp ę d zić m iał w n im 26 l a t ) . J ego partia
Poniosła ciężk ie straty, a PAC został zniszczony.
Z w y cięstw o reżim u , którem u O N Z za rzu ciła 6 listopada 1962 roku „d rw i-
ny ze ś w ia to w ej o p in ii p u b liczn ej” , u m o ż liw iła fan tastyczna w rę c z koniunk-
tUra gospodarcza, dająca fu ndu sze na o g ro m n y w z ro s t in w estycji. O głoszo -
ne P rze ciw P retorii sankcje d o p ro w a d z iły paradoksaln ie d o gosp o d a rczej n ie
297
za leżn ości kraju; na p rzykład em b a rgo na broń u czyn ić m ia ło z A fry k i P ołu

d n io w ej je d n e g o z n ajw ięk szych ek sp orteró w u zbrojen ia. W tej sytuacji lu d
ność afrykańska, zam iast w a lc z y ć z krajem apartheidu, w o la ła dla n ie g o pra
cow ać: pon a d p o ło w a czarn ych g ó rn ik ó w p o ch o d ziła z k ra jó w ościennych.
A fry k a n ie n ie tylko n ie u ciekali p o za gran ice Zw iązku , ale p ró b o w a li się tam
w szelk im i, ch oćby n ieleg a ln y m i sposobam i przedostać. Pam iętać też należy,
że w p o ró w n a n iu z ró w n ie ż rasistow skim i, le c z za to dyktatorsk im i i b ie d n y
m i krajam i C zarnej A fry k i, k w itn ą cy i b ą d ź co bądź p a rla m en ta rn y ZPA w c a
le n ie w y p a d a ł źle.
W o b liczu co ra z ostrzejszych a tak ów ze stron y o p in ii ś w ia to w ej rzą d H en-
drika V erw o erd a rozstał się p o u p rzed n im referendu m z W ielk ą B rytanią i je j
W spóln otą, proklam u jąc 31 m aja 1961 roku ca łk o w icie su w erenn ą R ep u b li
kę P o łu d n io w ej A fry k i (R P A ). T w ó r ten, k tó rego p rezy d en tem został Charles
Swart, k o n tyn u o w a ć m ia ł ju ż w zu pełn ej izo la cji „m isję b ia łe g o c z ło w ie k a ” ,
choć oficja ln a d efin icja te g o ż („o sob a , która z w y g lą d u je s t w sposób o c z y
wisty, lub je s t p o w szech n ie u w aża n a za białą, ale n ie je s t osob ą w yg lą d a ją c ą
na białą, le c z p o w szech n ie u w aża n ą za k o lo ro w ą ” ) u rągała nie tylk o p o c z u
ciu sp ra w ie d liw o śc i, le c z i z d ro w em u rozsądkow i.
W australijskiej p o lityce u trzym yw a ła się dom in acja Partii Liberaln ej, której
p rzy w ó d c a R o b ert G ordon M en zies w latach 1 9 4 9 -1 9 6 6 n ie p rz e rw a n ie spra
w o w a ł u rząd prem iera. Kraj p r ze ży w a ł okres spektakularnej in du strializacji,
co sta n o w iło g łó w n y cel rządu.
W p o lityce za gra n iczn ej Au stralia ściśle w sp ó łd zia ła ła ze Stanam i Z je d
n o czo n y m i i W ie lk ą Brytanią, będ ąc a k tyw n ym u czestn ikiem p a k tó w A N Z U S
i SEATO. W m arcu 1959 roku p rzy w ró c o n e zo s ta ły - ze rw a n e p rze d sześcio
m a la ty - stosunki d y p lo m a ty czn e A u stralii ze Z w ią z k ie m R a d zieck im . Na-
stapiła też p o p ra w a stosu n ków z Japonią, c z e g o w y r a z e m b ył p rze d e w szy st
kim w z ro s t w za je m n e j w y m ia n y gospodarczej.
W N o w e j Z e la n d ii w 1957 roku, ze w z g lę d u na z ły stan zd ro w ia , d o d y
m isji p o d a ł się p rem ier S id n ey H ollan d . J ego następcą został Keith H o lyo ak e,
który je d n a k że u trzym ał się u w ła d z y z a le d w ie c z te ry m iesiące, g d y ż w gru d
niu 1957 roku je g o N a r o d o w a Partia N o w e j Z elan d ii (N P N Z ) p rze g ra ła w y
bory. K o lejn ym p rem ierem został lid e r Partii P racy W. Nash. G abin et labu-
rzy s tó w k o n cen trow a ł się na p rze ciw d zia ła n iu pogarszan iu się sytuacji g o
spodarczej kraju, d o c z e g o d o szło na skutek g w a łto w n e g o zm n iejszen ia się
d o c h o d ó w ze sp rzed a ży p rod u k tó w roln iczych na rynkach zagran iczn ych . N ie
zd o ła ł je d n a k od n ieść na tym p o lu w ięk szych sukcesów, co sp rzyja ło o p o z y
298
94. POSTĘPUJĄCY PARALIŻ ONZ |
cji- N a ro d o w c y z w y c ię ż y li w ię c w w yb o ra ch parlam en tarn ych w roku 1960

1 nie o d d a li w ła d z y aż d o 1972 roku. S tan ow isk o szefa rzą d u p rze z ten dłu gi
czas sp ra w o w a ł K. H o lyo ak e.
W 1959 roku N o w a Zelandia, w ykon u jąca z ram ienia O N Z m an dat p o w ie r
n iczy nad S am oa Za ch od n im , z g o d z iła się p rzy zn a ć tem u te ry to riu m w e
w n ę trzn ą a u to n o m ię i z e z w o liła na fu n k c jo n o w a n ie m ie js c o w e g o rządu .
1 stycznia 1962 roku Sam oa Z a ch o d n ie u zyskało - ja k o p ie rw s z y kraj p o li
nezyjski - pełn ą n iep o d ległość.
94. POSTĘPUJĄCY PARALIŻ ONZ
P rzełom lat p ięćd ziesią tych i sześćdziesiątych p rzy sp ieszy ł co ra z w y r a ź n ie j

szą zm ian ę układu sił w O N Z na korzyść bloku ra d ziec k iego . W p e w n e j m ie-
l z e b yło to rezu ltatem p rzy jęcia w 1955 roku kolejn ych 16 państw, a w śró d
nich pięciu s a te litó w Krem la, n ied op u szczon ych p o p rz e d n io d o O rga n iza cji
jako ek ssa telitów III R z e s z y (w e t o Tajw anu u n ie m o żliw iło w ó w c z a s p r z y ję
t e skrajnie, n a w et ja k na radzieckie stosunki, m arion etkow ej M o n g o lii). G łów -
nych je d n a k sp rz y m ie rz e ń c ó w zn a leźć m ia ł Z S R R w szeregach u zyskujących
w łaśnie n iep o d le g ło ś ć d a w n ych k ra jó w kolon ialn ych , których e lity n astaw io-
ne b yły zw y k le w r o g o d o n iegd ysiejszych m e trop olii, szukając tera z p rze ciw -
Wagi w o b o z ie kom unistycznym . S zc ze gó ln ie o w o cn a okazała się z te g o punk
tu w id z e n ia d ek olo n iza cja A fry k i; je ś li w 1955 roku kon tyn en t ten re p rezen
tow a ło w O N Z 5 państw, to w roku 1964 ju ż 35.
O rężem w rękach M o s k w y stała się u ch w a lo n a z je j in ic ja ty w y d ek la ra
cja O przyznaw aniu niepodległości k ra jom i lud om k olon ia ln y m (1 4 gru dn ia
1960 r.) u żyw a n a tylk o p rze c iw k o k rajom Zach odu ; g d y p rze d s ta w ic ie l Fili-
Pm o d w a ży ł się w e z w a ć Krem l d o w y z w o le n ia także radzieckich kolonii, obec-
ny na sali C h ru szczó w n a zw a ł g o „m a zga jem , bła zn em , lo k a jem im p e ria li
zmu a m eryk a ń sk iego ” . R etoryka te g o rodzaju , w z b o g a c o n a z czasem o gesty
'-słynne w a le n ie bu tem w p u lp it p rze z te g o ż C h ru szczo w a ) p rzestała w k ró t
ce d ziw ić na p o sied zen ia ch O N Z , choć n ied a w n o - w L id z e N a r o d ó w - skan-
alem o k rzyk n ięto je d n o tylko lekk ie u d erzen ie pięścią w stół p rze z d e le g a
ta N ie m iec - G ustaw a Stresem anna.
Z m ien io n y układ sił u ja w n ił się p odczas kon fliktu k o n g ijsk ieg o (1 9 6 0 -
y&5 ), k ied y to b lo k kom u n istyczn y i tw o r z ą c y się a froa zjatyck i z g o d n ie w y
stąpiły w Z g ro m a d zen iu O g ó ln y m p r z e c iw m ającej ja k o b y m iejsce w A fry c e
>,im p erialistyczn ej agresji” . O b iek tem a ta k ów Rosjan stał się w ó w c z a s zn an y
ze sw ej bezstron n ości sekretarz g e n era ln y D a g H am m arskjóld, od roku 1953
następca T ry g v e Lie, b ę d ą c e g o n ota b en e cele m p o d o b n ej n agon k i w czasie
W ojny koreańskiej. 15 lu teg o 1961 roku ZS R R z a żą d a ł u sunięcia H am m ar
299
skjólda „jako w spółu czestn ika i o rga n iza to ra m ordu d o k o n a n eg o na m ężach

stanu Republiki K o n g o ” . Cel ten u rzeczyw istn iła śm ierć sekretarza g e n e ra l
n ego w katastrofie lotniczej pod N d ola w R o d ezji (1 8 w rześn ia 1961 r.), w k tó
rej p rzy p u szcza ln y u d zia ł ra d zieck i n ig d y n ie został w yjaśn ion y. J edn akże
k lu czo w a rola w o js k indyjskich w op era cji kongijskiej u czyn iła m oskiew ską
te z ę o p o p ieran iu ta m że k olon ia lizm u n iestraw ną n a w e t dla p a ń stw T rze c ie
g o Św iata. K rem lo w i n ie u dało się także zastąpić u rzędu sekretarza g e n e ra l
n eg o k o legia ln ym ciałem reprezen tu jącym „Trzy Ś w ia ty ” , co m ia ło sp a ra liżo
w a ć je d y n y sp ra w n y organ O N Z i dać w nim p rze w a g ę siłom antyzach odn im .
N o w y m k iero w n ik iem Sekretariatu został B irm ań czyk - U Thant.
Porażka w tej spraw ie nie zm ien iła ro z w o ju p om yśln ych dla Z S R R tren
d ó w na fo ru m N a r o d ó w Z jed n o czo n ych , ja k i faktu, że ten d en cje te o zn a c z a
ły postęp u ją cy p a ra liż tej o rga n izacji. M im o p o k a zo w y c h i k o sztow n ych o p e
racji w K ongo, na C yp rze i na Synaju, staw ała się ona areną pustych p o p i
s ó w p rze d sta w ic ieli p rze w a ż n ie le w ic o w y c h i dyktatorskich reżim ów .
95. RUCH PAŃSTW NIEZAANGAŻOWANYCH
B lok a froazjatycki, istn iejący de fa cto o d konferencji w Bandungu z 1955 roku,

s fo rm o w a ł się o stateczn ie w dniach 1 -6 w rześn ia 1961 roku, k ie d y to o d b y
ła się w B e lgra d zie p ierw sza kon feren cja pa ń stw n ieza a n ga żow a n ych . W śród
29 u czestn ików b y ły ró w n ie ż d w a kraje eu ropejskie (C y p r i J u go sła w ia ) oraz
je d e n am erykański (K u b a ). In icja tora m i i - ipso fa cto - p rzy w ó d c a m i ruchu
b yli Josip Broz-Tito, G am al A b d -e l N a ser i J aw ah arlal N ehru , a c z o ło w ą rolę
o d e g ra li też A h m ed Sukarno (In d o n e z ja ), A h m ed Ben B ella (A lg ie r ia ) i Kw a-
m e N kru m ah (G h a n a ).
N o w y blok, n aw ią zu jąc d o haseł z Bandungu, za d e k la ro w a ł w a lk ę z „im
p eria lizm em , k o lo n ia lizm em i ra sizm em ” , o b ieca ł p o p iera ć p ok ój i ro z b ro je
nie, ale też „w alki n a r o d o w o w y z w o le ń c z e ” ora z - d o c z e g o n a w ią zy w a ła je g o
n azw a - nie brać u działu w żadn ym u kładzie w o js k o w y m i nie za w ie ra ć d w u
stronnych p a k tó w z w ie lk im i m ocarstw am i. J eg o g łó w n ą cechą b yła jed n a k
orien tacja antyzach odn ia, czyn iąca rzek om e n ieza a n g a żo w a n ie ca łk o w itą fik
cją, a o ficja ln ie szczytn e hasła - p ro p a g a n d o w ą fasadą. Fakt ten p o tw ie rd z a
ła ju ż lista cz ło n k ó w ruchu, w śró d których zabrakło tych u czestn ik ów spo
tkania w Bandungu, k tó rz y m ie li p rzy ja zn e stosunki z Z a ch o d em (ja k Japo
nia, Iran, Pakistan, Tajlandia c z y Turcja), zn a jd o w a ła się tam n atom iast Kuba,
je d e n z n ajw iern iejszych sa te litó w ZSRR.
G roteskow a jed n o stro n n ość stanow iska „n ie z a a n g a ż o w a n y c h ” sta w ała się
szc ze g ó ln ie jasna, g d y się zw aży, iż w 1961 roku lu dn ość co ra z n ieliczn iej"
szych brytyjskich i francuskich te ry to r ió w za leżn y ch w y n o s iła o d p o w ie d n io
300
96. STOLICA APOSTOLSKA W POLITYCE MIĘDZYNARODOWA W LATACH 1945-1963
45 i 40 m in, p odczas g d y p o d p a n o w a n ie m M o s k w y zn a jd o w a ło się gru bo

Ponad 90 m in nie-Rosjan - i to n a w et nie liczą c stu m ilio n o w ej lu dn ości kra
jó w satelickich. Pań stw em k o lon ia ln ym b y ło ró w n ie ż d ru g ie kom u n istyczn e
m ocarstw o, ChRL, panujące p ra w e m pięści nad Tybetem , X in jia n g iem i in n y
mi niechińskim i obszaram i. N a rzec zy w istość tę n o w y b lo k o k a za ł się je d n a k
ślepy. N kru m ah nie za w a h a ł się n a w et z a a p elo w a ć w p ro st o „u zn an ie re a lió w
u kształtow anych w Europie p o w o jn ie ” , co o zn a cza ło aprobatę radzieckich
Podbojów .
O rga n iza torom k o n feren cji w B e lgra d zie n ie u dało się - w o b e c sp rzecz
ności w śró d p a ń stw -u czestn ik ów - u tw o rzy ć sp ó jn ego u gru p ow a n ia , b ęd ą c e
go p ra w d z iw y m partn erem c z y to d la W sch odu c z y Zachodu . J ego rola oka-
Zać się m iała znaczn a, lecz czysto destrukcyjna. S w o ją agresyw n ą retoryką
Zepchnąć m ia ło o n o pań stw a za ch o d n ie d o p ro p a g a n d o w e j defen syw y, roz-
strzygn ąć o zd o b yciu p rze z b lo k ra d zieck i p r z e w a g i w O N Z o ra z sp a ra liżo
wać i p o z b a w ić zn a czen ia Brytyjską W sp ó ln o tę N arod ów .
96- STOLICA APOSTOLSKA W POLITYCE MIĘDZYNARODOWEJ

W LATACH 1945-1963
Stolica A postolska, św ia d o m a w a g i p olityk i m ię d zyn a ro d o w ej, p rze ja w ia ła na

tym polu kon sekw en tn ą, a c z k o lw ie k dyskretną, aktyw n ość. P o w sta n ie O N Z
^ 1945 roku p o w ita ła przych yln ie, ale w sposób daleki o d b ezk rytycyzm u .
aPież Pius X II 27 sierpn ia 1945 roku w trakcie au dien cji dla gru p y kongres-
m enów am erykańskich w y r a z ił poglą d , że społeczn ość m ię d zy n a ro d o w a musi
Przebyć je s z c z e d aleką d rog ę, a b y pokój ś w ia to w y stał się n iek w estio n o w a -
nym faktem . D o cen iają c p o z y ty w n ą rolę O N Z , S tolica A p o stolsk a zw ra ca ła
Wszelako u w a g ę na o gra n iczen ia tej instytucji. U w a ża ła b o w ie m , że O N Z nie
^Pełnia w y m o g ó w staw ian ych p o w szech n ej orga n iza cji p o k o jo w e j, le c z jest
^ e z e g ó ln y m aliansem państw, w k tó rym n ad rzęd n ą p o z y c ję z a re z e r w o w a ły
a siebie w ie lk ie m ocarstw a, m o gą ce p o sta w ić się p o n a d p ra w e m m ię d z y
narodow ym . S tolica A p ostolsk a nie z d e c y d o w a ła się na czło n k o stw o w O N Z ,
e nie z u w a g i na je j w ady, le c z ze w z g lę d u na zu p ełn ie in ne sprawy. N ie
w ą c p ań stw em , le c z z w ierzch n ią w ła d z ą K ościoła k a tolick iego , n ie m o gła
P o d ejm ow a ć z o b o w ią z a ń staw ian ych p rze z K artę N Z czło n k om o rga n izacji,
o lei m in ia tu row e p a ń stw o W atykan je s t s z czeg ó ln ą fo rm a cją p a ń stw o w ą
w n ie ż nie m o g ło b y sprostać w y m o g o m człon k ostw a .
^ 1955 roku w w yn ik u r o z m ó w m ię d z y p rze d sta w ic iela m i S to licy A p o -
skiej i p rze d s ta w ic ie la m i O N Z p o sta n o w io n o , że o d roku 1956 S tolica
„ olska b ę d zie w y sy ła ć s w o je g o o b serw a to ra d o G e n e w y na sesje R a d y
sP o d a rczo-S p ołeczn ej O N Z . D o p e w n e j in stytu cjon alizacji stosu n ków S to
30 1
licy A p ostolsk iej z O N Z d o szło w 1957 roku, k ie d y to po w y m ia n ie n ot m ię

d z y sekretariatem stanu S to licy A p ostolsk iej a sek retarzem g en era ln y m O N Z
- D a g ie m H a m m arsk jó ld em , ten ostatn i u zn a ł relacje za c h o d z ą c e m ię d z y
o b om a p o d m io ta m i za o ficja ln e i p rzy ją ł d o w ia d o m o ś ci, iż Stolica A p o s to l
ska b ęd zie ak red yto w a ła s w e g o d ele g a ta p rzy różnych o rgan ach O N Z . Ó w
d ele ga t w charakterze obserw atora brał u dział w tych posiedzen iach o rg a n ó w
O N Z , które w jakiś sposób b u d ziły zain tereso w a n ie K ościoła k a tolick iego . O d
początku lat sześćdziesiątych takim d e le g a te m S to licy A p o stolsk iej b ył n aj
częściej m ia n o w a n y n ow o jorsk i biskup - James G riffiths.
S tolica A p ostolsk a n ie w yk lu cza ła s w e g o a k ty w n e g o u d zia łu w o rg a n iza
cjach m ię d zy n a ro d o w y c h o w y ra ź n y m profilu , ró w n ie ż tych dzia ła ją cych p o d
auspicjam i O N Z . I tak, d yn a m iczn ie w sp ó łd zia ła ła z fu n kcjonu jącą w latach
1 9 4 7 -1 9 4 9 M ię d zy n a ro d o w ą O rgan izacją U c h o d ź c ó w (IR O ), a p o tem z p o
w o ła n y m na je j m ie js c e U rz ę d e m W y s o k ie g o K o m is a rza O N Z d o s p ra w
U ch odźców . A n g a ż o w a ła się w prace specjalistyczn ych o rga n iza c ji O N Z , ta
kich ja k : U N ID O , UNICEF, U N ESC O c z y FAO.
D o rzadkości n a leża ło fo rm a ln e czło n k o stw o S to licy A p ostolsk iej w o rg a
n izacji m ię d zy n a ro d o w ej. W tym kontekście w a rto o d n o to w a ć je j p rzy n a le ż
ność d o M ię d zy n a ro d o w e j A g e n c ji E n ergii A to m o w e j (IA E A ), co sta n o w iło
w y ra z p ragn ien ia K ościoła za a n g a żo w a n ia się w p o k o jo w ą w sp ó łp ra c ę m ię
d zyn a ro d o w ą , a w sp ó łp raca w zakresie en erg ii a to m o w e j n ależa ła do sz c z e
g ó ln ie w a żn ych .
S p ecja ln ego w ysłan n ika w ran dze o b serw a to ra w ysłała S tolica A postolsk a
d o R a d y Europy, orga n iza cji zajm u jącej się ochron ą p ra w c zło w iek a , a także
prom ującą w szech stron n ą w sp ó łp ra c ę pa ń stw europejskich.
Z d u żym za in tereso w a n iem i sym patią S tolica A p ostolsk a sp o glą d a ła na
proces in tegra cji eu ropejskiej. W y ra z e m uznania dla o w y ch in icja ty w b y ło to,
że p rzy p o w stałej w 1957 roku Europejskiej W sp ó ln o cie G ospodarczej (E W G )
w Brukseli akredytow ała nuncjusza apostolskiego, czyli p rzed sta w iciela w naj
w y ż s z e j ra n d ze d yp lom a tyczn ej.
D o zd y n a m izo w a n ia stosu nków S to licy A p ostolsk iej ze św ia tem z e w n ę tr z
n ym d o szło u schyłku roku 1958, za ra z p o w y b o rz e na p a p ie ża Jana XX III,
a to n astąpiło p o śm ierci Piusa X II. Jan XXIII, p a p ież-reform a tor, z a in icjo w a ł
aggiornam ento, czy li proces d o sto s o w yw a n ia K ościoła k a to lic k iego d o w y m o
g ó w staw ianych p rze z w sp ó łczesn y świat. D ziełu tem u słu żyło z w o ła n ie p rzez
n ieg o w p a źd ziern ik u 1962 roku S oboru W atykań sk iego II, k tó ry m ia ł d o k o
nać w ie lk ie j re fo rm y K ościoła. Jedną ze sw ych en cyk lik Pacem in Terris Jan
X X III p o św ięcił stosunkom m ię d zy n a ro d o w y m , a zw ła szcza k w estii pokoju.
W en cyk lice tej w p ro st o d w o ła ł się d o O N Z , u znając d o n io słą ro lę tej o rg a n i
zacji w d z ie le u trzym an ia ś w ia to w e g o pokoju.
Po śm ierci Jana XX III, co nastąpiło 3 c z e rw c a 1963 roku, je g o d z ie ło kon
tyn u o w a ł n astępn y p a p ież P a w e ł V I. Już na sam ym począ tk u s w e g o p o n ty fi
katu, 11 lipca 1963 roku P a w e ł V I p rzy ją ł ó w c ze s n e g o sekretarza g e n e ra ln e
302
96. STOLICA APOSTOLSKA W POLITYCE MIĘDZYNARODOWEJ W LATACH 1945-1963
go O N Z U Th anta, w o b e c k tó reg o b a rd zo p o z y ty w n ie się w y r a z ił o pracach

teJ organizacji. Nastąpiła szybka intensyfikacja w zajem n ych kontaktów. W roku
1964 d o szło d o u sta n ow ien ia sta łego ob serw a to ra S to licy A p o stolsk iej p rzy
siedzibie g łó w n e j O N Z w N o w y m Jorku.
Stolica A p ostolsk a nie a n g a żo w a ła się bezp o śred n io w sp ra w y o ch arak
terze p o lityczn ym . O sąd sw ó j w y ra ż a ła , an a lizu ją c p ro b le m y z m o ra ln e g o
Punktu w id zen ia . U b o lew a ła , że p o w o je n n y św ia t stał się g łęb o k o p o d z ie lo
ny- Potępiała „zim n ą w o jn ę ” i to w a rzy szą c e je j p r z e ja w y b e z w z g lę d n e j ryw a-
1Zacji superm ocarstw, piętn u jąc ze szczeg óln ą siłą w y ś c ig zb rojeń . Z a w sze
Wzyw a ła d o u sta n ow ien ia p o w s ze c h n e g o pokoju, a p elo w a ła o p o n iech a n ie
w °je n , k o n flik tó w i w aśn i ora z n a w o ły w a ła d o p o szu k iw an ia ro z w ią z a ń sa
tysfakcjonujących w szystkich. Broniła p ra w i w o ln o ści c zło w iek a , krytyku jąc
tysterny to ta lita rn e i dyktatorskie. W roku 1949, za p on ty fik a tu Piusa XII,
w ięte O ficju m w p ro st i je d n o zn a c z n ie p o tę p iło kom u n izm , zabran iając j e d
nocześnie katolik om , p o d gro źb ą kary ekskom uniki, w s p ó łd zia ła n ia p o d j a
kkolw iek postacią i w ja k ie jk o lw ie k fo rm ie z p artiam i kom u n istyczn ym i.
C Z Ę ŚĆ IV
KRYZYS ZACHODU
( 1964 - 1978 )
97. REPUBLIKA FEDERALNA NIEMIEC POD RZĄDAMI SOCJALDEMOKRATÓW
97. REPUBLIKA FEDERALNA NIEMIEC POD RZĄDAMI

SOCJALDEMOKRATÓW
Zm iana na stanow isku kan clerza, ja k a dokon a ła się w 1963 roku, n ie stan o
w iła p rzełom u p o lity czn eg o . M iejsce K onrada A d en a u era za ją ł b o w ie m je g o
długoletni zastępca L u d w ig Erhard, u w aża n y za tw órcę p o w o je n n e g o n iem iec
kiego cudu go sp o d a rc ze go . W ła d z a w d a lszym ciągu p o zosta ła w ręku ch rze
ścijańskich dem ok ra tów , je d n a k w R F N narastało s to p n io w o z m ę c ze n ie ich
dłu gim i rządam i. Paradoksaln ie, m im o w cześn iejszych n iek w estio n o w a n yc h
sukcesów Erharda ja k o m inistra gospodarki, po objęciu p rze ze ń funkcji kan c
lerza w kraju n asiliły się trudności gospodarcze. Ich g łó w n y m źró d łe m był
narastający kryzys przem ysłu w yd o b y w c ze go , w tym zw łaszcza górn ictw a w ę g
la kam ienn ego. W skutek coraz szerszego stosow an ia b a rd zo taniej w tym cza
sie rop y n a fto w ej, p o p y t na w ę g ie l za czą ł się szybko zm n iejszać. W kon se
kwencji z a c z ę ło b rak ow a ć p racy dla kilkuset tysięcy górn ików , co sta n o w iło
P °w a ż n y p ro b le m społeczny. N a rasta ją cy kon flikt u dało się s to p n io w o ro z ła
dow ać, ale CD U straciła w ie lu w y b o rc ó w w Z a g łęb iu Ruhry, le żą c y m w kato-
ickiej N a d ren ii Pó łn ocn ej - W estfa lii.
M o ż liw o ś ć koncentracji rządu Erharda na ro z w ią z y w a n iu p r o b le m ó w w e
w n ętrzn ych za k łó ca ły w y d a rze n ia na arenie m ię d z y n a ro d o w e j. N a jw a ż n ie j
szy był narastający konflikt francusko-amerykański, k tó ry posta w ił Bonn w w y
jątkow o n iezręczn ym p o ło żen iu . D o ró żn ic na tym tle d o szło n a w et w sam ym
gabinecie Erharda. Z w o le n n ic y b e z w a ru n k o w e g o w sp iera n ia W aszyn gton u ,
n azyw ani „a tla n ty d a m i” ( w tym sam E rhard), w sp iera li am erykań skie p la n y
W ojskow e o ra z z a ło żen ia p o lityk i ek o n om iczn ie. N a to m ia st „ga u lliści” , któ-
tych s zczeg ó ln ie w ie lu b y ło w baw arskiej CSU, d ek la ro w a li n ieu fn ość w o b e c
Â i kon ieczn ość m aksym aln ego z b liżen ia z Francją, w tym ta k że p o p rz e z
ud ział fin a n so w y w ro z b u d o w ie sił nuklearnych za ch o d n ieg o sąsiada.
W marcu 1965 roku Bundestag u ch w a lił u staw ę, która o k o lejn e p ięć lat
W ydłużyła okres ścigania zbrodni nazistow skich. D ecyzja ta, którą p o p rz e d ziły
ostre dyskusje pu bliczn e, sta n o w iła sukces rzą d u i u ła tw iła n a w ią za n ie sto
sunków d y p lom a tyczn ych z Izraelem , k tó ry o d w ie lu lat p rzy jm o w a ł o d Bonn
°g ro m n e o d szk o d o w a n ia , ale w d a lszym ciągu z d u żą n ieu fn ością tra k to w a ł
samą Republikę Federaln ą. O ficja ln e stosunki z Iz ra e le m n a w ią za n o w maju
° 5 roku, ale o d b y ło się to kosztem k o n ta k tó w łą czą cych R F N z krajam i
arabskim i. D z ie w ię ć z nich, n ie z a d o w o lo n y c h z d e c y z ji ga b in etu Erharda,
zerw a ło stosunki d y p lo m a ty czn e z Bonn.
M im o co ra z w ięk szy ch tru dn ości w e w n ę trz n y c h , ch a d ecy p o raz k o lejn y
zw ycięży li w w yb o ra ch parlam entarn ych z 19 w rześn ia 1965 roku i u tw o rzy li
n ow y ga b in et w ra z z FDP. Ich z w y c ię s tw o n ie b y ło ju ż je d n a k tak spektaku-
ln e ja k p rze d czterem a laty, a dystans d z ie lą c y ich o d g łó w n e j siły o p o zy -
cyjnej, czy li SPD, w y ra ź n ie się zm n iejszył. N a c z e le n o w e g o rzą d u p o n o w n ie
Stanął Erhard, ale tym ra zem nie cieszył się ju ż zb yt d łu g o funkcją kancle-
307
CZĘŚĆ IV. Kryzys Zachodu (1964-1978)
rza. 27 p a źd ziern ik a 1966 roku m in istro w ie z FD P opu ścili rzą d koalicyjny,

p o z b a w ia ją c g o w ten sposób w ięk szości w Bundestagu. B ezp ośredn i p o w ó d
sta n o w iły ró żn ice zdań na tem a t kształtu b u d żetu na 1967 rok, ale w r z e
czyw istości była to ro zg ry w k a chadeków , k tó rz y p row o k u jąc konflikt, liczy li
na w y e lim in o w a n ie lib e r a łó w ze sceny p o lityczn ej. Ich plan za k ła d a ł p o w o
ła n ie na okres p rze jś c io w y rządu tzw. w ie lk ie j koalicji CD U /CSU -SPD , k tó re
g o g łó w n y m za d a n iem b y ła b y zm ian a konstytucji ora z ord yn a cji w yb o rczej.
W p ro w a d ze n ie d o tej ostatniej system u w ię k s z o ś c io w e g o o stateczn ie w y e li
m in o w a ło b y z Bundestagu w szystkie m n iejsze partie ora z za p e w n iło sa m o
d zieln e rzą d y ch adekom , k tó rz y w p o ró w n a n iu z so cja ld em ok ra ta m i m o g li
liczy ć na w ięk sze p oparcie w yborców .
1 gru dnia 1966 roku po w stał rzą d w ie lk ie j koalicji CDU/CSU-SPD, na k tó
rego czele stanął chrześcijański dem ok ra ta Kurt G eo rg Kiesinger. W icek a n c
le rze m i m in istrem sp ra w zagra n iczn ych został n atom iast c z o ło w y d zia ła cz
SPD - W illy Brandt. Kiesinger, stojąc na czele rządu sku piającego d w ie silne,
dotych czas zw a lc za ją ce się partie, nie b ył w stanie osiągn ąć tak m ocn ej p o
zycji ja k je g o poprzednicy, ale zd o ła ł z a p ew n ić w m iarę h arm o n ijn e fu n k cjo
n o w a n ie sw em u ga b in e to w i. J eg o rz ą d o w i u dało się p r z e z w y c ię ż y ć tru dn o
ści ek on om iczn e, z k tó rym i zm a ga ł się ga b in et Erharda. W p ra w d z ie w roku
1967 o d n o tow a n o n iew ielk i spadek produktu k ra jo w ego brutto, ale ju ż w roku
następnym w zró s ł on o 6,5 % , a w 1969 roku aż o 8 % .
R zą d w ie lk ie j koalicji zd o ła ł także d o p ro w a d z ić d o u ch w a len ia p rze z B un
destag w 1968 roku p o p ra w ia d o konstytucji i szeregu ustaw s zczeg ó ło w y ch ,
d otyczących spraw y stanu w y ją tk o w e g o , które s p o w o d o w a ły w yg a śn ięcie pra
w a W ie lk ie j B rytanii, Francji i S ta n ów Z je d n o czo n y ch d o w p ro w a d z a n ia sta
nu w y ją tk o w e g o na te ry to riu m R FN. W zakresie w sch od n iej p o lityk i z a g ra
n iczn ej K iesin ger re a liz o w a ł w r a z z Brandtem , za p ro p o n o w a n ą w 1963 roku
p rze z E gona Bahra fo rm u łę „z m ia n p o p rz e z z b liż e n ie ” . W je j ram ach w 1967
roku R F N n a w ią za ła stosunki d y p lo m a ty czn e z Rum unią i z a w a rła z C zec h o
sło w a cją układ o u sta n ow ien iu w za je m n y ch p rze d sta w ic ielstw h an d low ych ,
zaś w rok p ó źn iej w z n o w iła stosunki d y p lo m a ty czn e z J u gosła w ią (z e rw a n e
w cześn iej na skutek u znan ia p rze z B elgrad N R D ). K iesin ger k o n ty n u o w a ł też
politykę na rzecz in tegracji europejskiej; w okresie je g o rz ą d ó w d o p ro w a d zon o
d o u tw o rzen ia unii celn ej w ram ach EW G , zn iesion o resztę ceł i zakończono
proces d o s to s o w y w a n ia n a ro d o w y c h ta r y f celn ych d o w s p ó ln e j ta r y fy z e
w n ę trzn ej EW G.
W okresie istn ienia rządu koalicji ch adeck o-socja ld em ok ra tyczn ej, p rze z
R F N p rze s z ła fa la p r o te s tó w m ło d z ie ż o w y c h , s ta n o w ią ca je d e n z n u rtó w
m a s o w e g o ruchu p rotesta cyjn ego m ło d e g o p o k o len ia w n ajb ogatszych kra
ja ch kapitalistyczn ych . U je g o p o d ło ż a le g ły ro zw ija n e w latach sześćd ziesią
tych id ee tzw. n o w e j lew icy, sta n o w ią ce eklektyczn ą m ieszan in ę m arksizm u ,
anarchizm u i m a oizm u . S pośród liczn ych p rze d s ta w ic ie li te g o nurtu id e o lo
g ic z n e g o , s z c z e g ó ln ą p o p u la rn o śc ią w ś ró d s tu d e n tó w c ie s z y ł się H erb ert
M arcuse. W R F N g łó w n y m o śro d k iem ruchu stał się N ie m ie c k i S ocja listycz
308
ny Z w ią z e k S tu d e n tó w ( Sozialistiche Deutsche Studentenbund - S D S ), na k tó

rego czele stał Rudi Dutschke.
Narastający o d p o ło w y lat sześćdziesiątych ruch studencki, posłu gu jący się
hasłami w a lk i z „oligarch ią p o lityczn ą i bu rżu azyjn ym stylem życia ” , osiągn ął
SVv° je a p o geu m w k w ietn iu 1968 roku, k ie d y - p o n ieu d a n ym zam ach u p ra
w ic o w e g o ekstrem isty na D u tschkego - w B erlin ie Z a ch o d n im d o szło d o k il
kudniow ych starć ulicznych, w których u czestn iczyło o k o ło 12 tysięcy studen
tów. Zajścia szybko ro z s z e rz y ły się na inne ośrodki akadem ickie R F N - Frank
furt, Stuttgart, H an ow er, Essen i M on ach iu m . W m aju 1968 roku 70 tys. stu
d en tów m a n ifesto w a ło w Bonn, a ich akcję p o p a rli strajkiem protestacyjn ym
człon k ow ie le w ic o w y c h z w ią z k ó w z a w o d o w y c h przem ysłu m e ta lo w e g o i ch e
m iczn ego. W następnych m iesiącach n ap ięcie z a c z ę ło s to p n io w o opadać, ale
ta tzw. P o zap arla m en tarn a O p o zycja (A P O ) p o z o s ta w iła trw a ły ślad w ś w ia
dom ości p o lityczn ej du żej części N iem có w . Jej p o lityczn ym p o k ło siem stał się
lew acki terroryzm , k tó ry w następnej d ek a d zie w strząsn ął fu n d a m en tam i re
publiki.
M ło d z ie ż o w e protesty przyspieszyły koniec dom in acji ch a d ek ó w na zachod-
nion iem ieck iej scenie p o lityczn ej. W w yb o ra ch d o Bundestagu 28 w rześn ia
1969 roku CD U /CSU o trzym a ła co p ra w d a n ajw ięk sze p op a rcie (4 6 ,1 % g ło
só w ), ale FDP, której u dało się uzyskać z a le d w ie 5 ,8 % g ło s ó w p o sta n o w iła
Poprzeć SPD (4 2 ,7 % g ło s ó w ) i u tw o rzy ć w ra z z nią rząd. 21 p a źd ziern ik a
■1969 roku K iesin gera na stanow isku k a n clerza zastąpił W illy Brandt, dając
Początek rzą d o m k oa licji SPD-FDP, które trw a ć m ia ły aż d o 1982 roku. W i
cekanclerzem i m inistrem spraw zagran icznych został lid er FD P W alter Scheel.
W yb o ry z 1969 roku p rzy n io sły p o ra żk ę skrajnie n acjon alistyczn ej N a rod o -
w °d em o k ra ty czn ej Partii N ie m ie c (N P D ), która uzyskując 4 ,3 % głosów , nie
zdołała przek roczyć 5-p rocen to w ego p rogu i zn a leźć się w parlam encie. W ten
sposób p rze rw a n a została dobra passa n eofaszystów , k tó rz y w p op rzed n ich
atach w p ro w a d z ili sw o ich p rze d s ta w ic ie li d o sied m iu landtagów . Sukcesu
W yborczego n ie o d n ieśli też kom uniści, co w y m o w n ie d o w o d z iło , że zdecy-
°W an a w ięk szość o b y w a te li R F N je s t p rzy w ią za n a d o system u dem ok ratycz-
nego i od rzu ca ek strem izm y w e w szystkich postaciach.
Rząd Brandta-Scheela w ciągu pięciu lat sw ego istnienia p rzeprow ad ził w iele
reform gospodarczych i społecznych. W k rótce po objęciu w ła d z y p o d ją ł decy-
o newaluacji m arki o 8,5% , c ze g o o d d aw n a d o m a ga li się g łó w n i europej-
Scy partnerzy h an dlow i RFN - Francja i W ielka Brytania. Posunięcie to na krótką
j ^ t ? osłabiło zachodnioniem iecki eksport i zm niejszyło dodatni bilans h an dlow y
_• Jednak w dłuższej perspektyw ie utrw aliło prym at ekon om iczny RFN w Eu-
r° P ie Zach odn iej i d om in u jącą p o z y c ję m arki. W latach sied em d ziesiątych ,
Wyraźniej niż k ied yk o lw iek w cześn iej, o b y w a te le R F N odczu li, że ich stopa
życiow a jest w y ższa niż m ieszk a ń ców w iększości pań stw Europy Zachodniej,
ocjaldem okratyczny gabin et zd ecy d o w a ł się p rzezn aczyć znacznie w iększe niż
°tą d środki na rozbu dow ę św iadczeń socjalnych, konsekwentnie w prow adzając
W ży c ie koncepcję państw a dobrobytu (welfare State). U ch w a lo n o m .in. p ły n
309
ną granicę w iek u em ery ta ln ego , p o d n iesio n o m in im a ln e p ła ce ora z w p r o w a

d zo n o p rzep isy o och ron ie lo k a to ró w i m aksym alnej w ysokości czynszu. D o
in w e sto w a n o i z re fo rm o w a n o także szk oln ictw o, w tym zw ła szcza w y ż s z e ,
starając się w ten sposób ro z ła d o w a ć nastroje n ap ięcia w środow iskach aka
dem ickich, u ja w n io n e w 1968 roku. W okresie od 1970 do 1975 roku u d zia ł
pań stw ow ych św iadczeń socjalnych w produkcie k rajow ym brutto w zró sł z p o
ziom u 25,7 d o 33,4% .
W szystkie te posunięcia za p ew n iły ekipie Brandta sporą popularność, którą
k a n c le rz w y k o r z y s ta ł d o p r z e fo r s o w a n ia z a s a d n ic zy c h z m ia n w p o lity c e
w sch od n iej RFN. W sierpniu 1970 roku R F N pod p isa ła układ o w za je m n y ch
stosunkach z ZSRR , a w gru dniu te g o roku - z Polską. W obu układach stro
n y w y rze k a ły się stosow ania siły w e w zajem n ych stosunkach, u zn a w a ły istnie
ją ce granice oraz deklarowały, iż nie zgłaszają żadnych roszczeń terytorialnych.
W 1971 roku podpisan o korzystne dla RFN porozu m ien ie w spraw ie Berlina
Zach odn iego, gw aran tu jące faktyczn y (ch oć n iefo rm a ln y) z w ią z e k te g o m ia
sta z N iem ca m i Zachodnim i. R ząd Brandta o d szed ł też od stosow an ia d ok try
ny H allsteina, zakładającej, że Bonn nie b ęd zie u trzym yw a ć stosunków d y p lo
m atycznych z krajam i uznającym i NR D . D ecyzja ta, w p ołą czen iu z n orm ali
zacyjnym i układam i z Polską i ZSRR, ratyfikow an ym i po ostrej d eb acie w B un
destagu w m aju 1972 roku, u ła tw iła n a w ią za n ie d ia lo g u z w ła d z a m i N R D .
21 gru dnia 1972 roku podpisan y został układ o podstaw ach w za je m n y ch sto
su n ków m ię d z y R F N i N R D . R ezu lta tem p o lityk i B randta b y ło m .in. p r z y ję
cie R F N d o O rganizacji N a r o d ó w Z jednoczonych (1 9 7 3 ) oraz p ó źn iejszy udział
w obradach KBW E (1 9 7 5 ).
S pektaku larn e p o su n ięcia w p o lity c e za g ra n iczn e j, a p r z e d e w szystk im
u m iejętn e zd ysk on tow a n ie ek o n om iczn eg o p oten cjału RFN , p rzy n io sły socjal
d em ok ra tom zn a czą cy sukces w w y b o ra ch parlam entarn ych, p r z e p ro w a d z o
nych 19 listopada 1972 roku. Po raz p ie rw s z y SPD o trzym a ła n ieco w ięcej
g ło s ó w n iż CDU/CSU. N a partię Brandta p a d ło 4 5 ,8 % głosów , zaś na ch a d e
k ó w - 44,9% . P o n ie w a ż żadn e z w ielk ich u gru p ow a ń nie d y s p o n o w a ło b e z
w z g lę d n ą w iększością, o o rien tacji n o w e g o rządu ro zstrzyg n ą ć m ie li p o raz
k o le jn y lib e r a ło w ie z FDP, na k tó ryc h g ło s o w a ło w p r a w d z ie je d y n ie 8,4 %
w yborców , ale w zu pełn ości w ysta rcza ło to, b y stać się „ję z y c zk ie m u w a g i”
na za ch o d n ion iem ieck iej scenie p olityczn ej. Scheel i k ie ro w n ic tw o FD P szyb
ko z d e c y d o w a li się na kontynu ację koalicji z SPD i Brandt s fo rm o w a ł k o lejn y
gabinet.
N a jw ięk s zy m p ro b le m e m w e w n ę trz n y m dla rzą d u Brandta stał się d yn a
m ic zn y ro z w ó j le w a c k ie g o terroryzm u , k tó reg o n ajb ardziej zn a czą cym repre
zen ta n tem stała się Frakcja C z e rw o n e j A rm ii (n iem . R ote A rm ee F ra k tion -
R A F ), d zia ła ją ca o d 1968 roku (p o d n a zw ą R A F o d 1 9 7 0 ), a k iero w a n a p o
czą tk o w o p rze z A ndreasa B aadera i U lrike M e in h o f (stąd inna n a zw a RAF
„grupa B a a d e r-M e in h o f” ). Pierw szą akcją Baadera było p odpalen ie w ra z z Gu
drun Ensslin w k w ietn iu 1968 roku d om u to w a r o w e g o w e Frankfurcie nad
M en em . W początk ach 1970 roku u k ryw ają cy się B aader i Ensslin n a w ią za li
310
kontakt z U lrike M ein h of, co za k oń czyło proces fo rm o w a n ia RAF. A re s zto w a

ny 3 k w ietn ia 1970 roku B aader zosta ł 14 m aja te g o roku u w o ln io n y p o ak
cji RAF w B erlin ie Zach odn im . N a stęp n ie grupa k iero w n icza R A F udała się
n& Bliski W schód, g d z ie p rzeszła p rzeszk olen ie terrorystyczn e w o b oza ch pa-
estyńskich fed ain ów . P rzy p u szcza ln ie w tym też okresie terroryści n a w ią za li
ontakt ze w sch od n ion iem ieck ą Stasi, która w następnych latach u dzielała im
W szechstronnego w sparcia, licząc, że n asilający się terro ryzm d o p ro w a d z i d o
całkow itej d esta b iliza cji w e w n ę trz n e j RFN.
Po p o w ro cie, z g o d n ie z hasłem „B o m b y p r z e c iw a p a ra tow i ucisku rzu ca
m y ró w n ie ż w św ia d o m o ść m as” , R A F ro zp o częła o fe n s y w ę terrorystyczn ą,
W ym ierzon ą w banki, u rz ę d y p a ń stw o w e, p ra w ic o w e w y d a w n ic tw a , am ery-
anskie p la có w k i w o js k o w e . W czerw c u 1972 roku p olicja z d o ła ła a reszto
w ać p r z y w ó d c ó w RAF: A . Baadera, U. M ein h of, H o lg e ra M ein sa i Jana Carla
Kaspego. U w ię z ie n ie c z ło n k ó w tzw. tw a rd e g o ją d ra R A F nie o zn a cza ło j e d
nak końca d zia ła ln o ści tej o rga n izacji. 10 listopada 1974 roku - w d zień po
śmierci p ro w a d z ą c e g o w w ię z ie n iu (w r a z z in n ym i p rzy w ó d c a m i R A F ) gło-
°w k ę H. M ein sa - terroryści za m o rd o w a li p rze w o d n ic z ą c e g o sądu o k rę g o
w ego w B erlin ie Z a ch o d n im - G unthera v o n D renkm anna.
W 1975 roku cele m akcji R A F stało się d o p ro w a d z e n ie d o u w o ln ien ia 32
terrorystów p rze b yw a ją cych w za ch o d n ion iem ieck ich w ię z ie n ia c h . 27 lu tego
tego roku p o rw a n o p r z e w o d n ic z ą c e g o za ch o d n io b erliń sk iej CD U - Petera
orenza. P o u m o ż liw ie n iu 5 w ię z io n y m terrorystom w y ja z d u d o Jem enu Po-
n d n iow ego, L o ren z zosta ł zw oln ion y. K ie d y je d n a k k om a n d o R A F im . H ol-
§ e ra M ein sa o p a n o w a ło 24 k w ietn ia 1975 roku am basadę R F N w S zto k h o l
mie, żądając u w o ln ie n ia kolejn ych 26 terrorystów , w tym c z ło n k ó w gru p y
erow n iczej, w ła d z e o d m ó w iły, a p o licja s zw ed zk a zd o b y ła sztu rm em b u d y
nek ambasady, aresztując 5 cz ło n k ó w R A F (1 z g in ą ł). 21 m aja 1975 roku
W w ięzien iu S tam m h eim w Stuttgarcie ro zp o czą ł się proces p r z y w ó d c ó w RAF,
tory trw a ł blisko d w a lata. W je g o trakcie U. M e in h o f p o p ełn iła sa m o b ó j
stwo (9 m aja 1976 r.), zaś RAF kon tyn u ow ała p ro w a d zen ie akcji terrorystycz
nych (m .in . 1 c z e rw c a 1976 r. d o k o n a ła ataku b o m b o w e g o na sied zib ę d o
w ó d ztw a arm ii U S A w e Frankfurcie nad M en em , a 7 k w ietn ia 1977 r. zam or-
°w a ła proku ratora g e n e ra ln e g o R F N - S ieg fried a B u backa).
28 k w ietn ia 1977 roku Baader, Ensslin i R aspe zosta li skazani na karę
o zy w o tn ie g o w ię z ie n ia . W ram ach akcji o d w e to w e j 30 lipca te g o roku RAF
zabiła - p G n ieu d a n ej p rób ie p o rw a n ia - d yrektora D resdn er Bank Jurgena
°nto, a 5 w rześn ia p o rw a ła prezesa F ederaln ego Zw iązku Przem ysłu N ie m iec
ko (B D I) i Z jed n o czen ia P ra c o d a w c ó w (B D A ) - H ansa M a rtin a Schleye-
â. W za m ia n za je g o u w o ln ie n ie z a żą d a n o z g o d y na w y ja z d za g ra n icę
w ię zio n y c h terrorystów , w tym trzech żyjących je s z c z e p r z y w ó d c ó w RAF.
trakcie p rzed łu żają cych się n ego cja cji z rzą d em , w s p iera ją c y R A F terrory-
1 arabscy p o rw a li 13 p aździern ika sam olot Lufthansy z 87 pasażeram i, upro-
W adzając g o do sto licy S om alii - M o ga d iszu . P ięć dni p ó źn iej n iem ieck a j e d
nostka antyterrorystyczn a GSG 9 zd o b yła sam olot, u w aln iając w ię z io n y c h p a
31 1
sażerów. Tej sam ej nocy, w n iejasnych okolicznościach, p o p ełn ili sam obójstw o
w w ię z ie n iu w S tam m h eim Baader, Ensslin i Raspe, zaś 19 p a źd ziern ik a zn a
le z io n o w M ilu zie (F ra n cja ) cia ło Schleyera. Po 1977 roku d zia ła ln o ść RAF
osłabła, n ie w yg a s ła je d n a k ca łk ow icie.
Okres najw iększej aktyw ności lew ackich terrorystów nastąpił w ó w cza s, g d y
na c z e le rządu R F N n ie stał ju ż W illy Brandt. Zm iana na stanow isku k a n cle
rza nastąpiła w m aju 1974 roku, w konsekw encji skandalu z w ią za n eg o z ujaw
nieniem, że osobisty sekretarz Brandta, Gunter Guillame, pracow ał dla w yw ia d u
NRD. N a aferę szpiegow sk ą n ałożyło się p rzejściow e zach w ian ie koniunktury
gospodarczej, sp o w o d o w a n e p rzez kryzys n a fto w y oraz u aktyw nienie o p o z y
cji w ob ec Brandta w ew n ą trz SPD. Dymisja kanclerza nie oznaczała jedn ak końca
rz ą d ó w koalicji SPD-FDP, a je d y n ie je j w e w n ę trzn ą rekonstrukcję. N o w y m sze
fem rządu został w ic ep rzew o d n iczą cy SPD - H elm u t Schm idt, n atom iast je g o
zastępcą z ra m ien ia FD P i m in istrem sp ra w za gra n iczn ych - H ans-D ietrich
Genscher. D o ty ch cza s o w y w icek a n clerz S ch eel został w y b ra n y na u rząd p re
zyd en ta R FN, k tó ry w realiach u strojow ych repu bliki o d g r y w a ł g łó w n ie re
p rezen tacyjn ą rolę.
K o n flik ty w e w n ą trz koalicji, a p rze d e w szystk im tru dn ości go sp o d a rcze
z a c ią ży ły na w yn ik a ch w y b o r ó w d o Bundestagu, p rze p ro w a d zo n y c h 3 p a ź
d ziern ik a 1976 roku. Tym ra zem n ajw ięcej głosów , b o 4 8 ,6 % zd o b yła CDU/
CSU. N ie za p e w n iło je j to je d n a k p rzejęcia steru rz ą d ó w z rąk SPD, która
o trz y m a ła p o p a rcie 4 2 ,6 % w yb o rc ó w . P o d o b n ie ja k c z te r y lata w c z e ś n ie j,
za d e c y d o w a li o tym lib e ra ło w ie z FD P (7 ,9 % ), k tó rzy p o sta n o w ili u trzym ać
koalicję z so cjaldem okratam i. W ten sposób ga b in et Schm idta o trzy m a ł m a n
dat d o rzą d zen ia na k o lejn e c z te ry lata.
W drugiej p o ło w ie łat siedem dziesiątych, m im o coraz w y ra źn iejszeg o spad
ku tem p a ro zw o ju go sp o d a rc ze g o ( w 1977 roku w z ro s t PKB w y n ió s ł 2,9%>
a w roku następnym 3 ,6 % ), ekipa Schm idta kontynu ow ała politykę ro zb u d o w y
system u św ia d czeń socjalnych. W p o lityce za gra n iczn ej, p o okresie o ciep le
nia stosunków z krajam i bloku ra d zieck iego (c o z a o w o c o w a ło liczn ym i kredy
tam i u d ziela n ym i p rze z R F N ), ro zp o czą ł się sto p n io w o proces u tw ardzan ia
kursu. Jednym z p ierw szych te g o p rze ja w ó w stało się p rze m ó w ie n ie kancle
rza Schm idta, w y g ło s zo n e 28 październ ika 1977 roku w L ondyn ie, w trakcie
którego zw ró cił u w a g ę na p rze w a g ę m ilitarną Układu W arszaw skiego i z w ią
zan e z tym za gro żen ia . Z a p o czą tk o w a ło to akcję na rz e c z w z m o c n ie n ia p o
tencjału w o js k o w e g o Zach odu i d o p ro w a d z iło w 1979 roku d o p o d jęcia d e
cyzji o ro zm ieszczen iu w Europie Zach odn iej am erykańskich rakiet średn ie
g o zasięgu n a jn o w szej generacji.
312
98. AUSTRIA I SZWAJCARIA: BASTIONY NEUTRALNOŚCI
98. AUSTRIA I SZWAJCARIA: BASTIONY NEUTRALNOŚCI
Przez pon a d d w a d zieścia lat A u s trią rzą d ziła w ie lk a koalicja d w ó ch n a jw ięk

szych partii: ch adeckiej Partii L u d o w e j (Ó V P ) i Partii S ocjalistycznej (S P Ó ).
W tym okresie u gru p ow a n ia te w y t w o r z y ły sk o m p lik o w a n y system ob sa d y
ogrom n ej lic z b y stan ow isk p a ń stw ow ych , co - w o b e c braku realn ej p r z e c iw
w a gi dla ich d om in a cji - p ro w a d z iło d o skostnienia struktur adm inistracji.
Stan taki, m im o korzyści w yn ikających z pełn ej stabilizacji w ła d z y w y k o n a w
czej, ro d ził n ie z a d o w o le n ie sporej części społeczeństw a. D latego, k ie d y w w y
niku w y b o r ó w p rze p ro w a d zo n y c h 6 m arca 1966 roku Ó V P u zyskała b e z
w zględ n ą w iększość (8 5 z 165 m a n d a tów w R a d zie N a ro d o w e j - N a tio n a ra t) ,
JeJ kierow n ictw o zd e c y d o w a ło się na ro zw ią za n ie w ie lk iej koalicji i sam odziel-
ne rządy. K a n clerzem został, piastu jący ju ż w cześn iej ten u rząd, J o sef Klaus.
Socjaliści nie zostali jed n a k całkow icie w y ru g o w a n i ze struktur pań stw ow ych ,
a ich obecność sy m b o lizo w a ł w y b ra n y je szcze w 1965 roku na prezyden ta (p o
śmierci A d o lfa S ch arfa) b y ły bu rm istrz W ied n ia , socjalista Franz Jonas.
W okresie czteroletn ich , sa m o d zieln ych rz ą d ó w lu d o w ców , w A u strii nie
nastąpiły p o w a żn iejsze zmiany. N a jw a żn iejszy m p rob lem em polityczn ym , z ja-
Kffii zdołano się uporać, było rozw iązanie, bu dzącego ogrom n e em ocje w pierw -
SZeJ p o ło w ie lat sześćdziesiątych, tzw. sporu habsburskiego, czyli kw estii p rzy
znania praw a pobytu w republice syn ow i ostatn iego cesarza - O tto n o w i Habs-
Urg o w i. W yk orzystu ją c fakt p o zo sta w a n ia so cja listów w o p o zy cji, rząd Ó VP
Podjął d ecyzję o p rzyzn a n iu m ieszkającem u w R F N H a b sb u rgo w i o b yw a tel-
stwa au striackiego. S zybko stało się też jasn e, iż o b a w y s o cja listó w p rze d
W idm em m on arch izm u o k a za ły się ca łk o w icie n ieu zasadn ion e, tym b a rd ziej
Ze O tto H absbu rg n ie z d e c y d o w a ł się na p o w ró t d o A u strii na stałe i o gran i-
Czył się do sporadyczn ych o d w ie d z in ro d zin n e g o kraju.
W y b o ry p a rla m en ta rn e p rze p ro w a d zo n e 1 m arca 1970 roku n ie za p ew n i-
y ani socjalistom , ani lu d o w c o m b e z w z g lę d n e j w ięk szości w R a d z ie N aro-
°W ej. O k a za ło się jed n a k , że o b ie p a rtie nie p o tra fią się p o ro zu m ieć w spra
w ie reak ty w ow a n ia w ie lk ie j koalicji i u tw o rzen ia w s p ó ln e g o rządu . W tej sy
tuacji SPO, która o trzym a ła n ajw ięk sze poparcie w y b o rc ze , u tw o rzy ła m n ie j
szościow y gabin et, na k tó reg o c z e le stanął Bruno Kreisky. P o lity k ten , k tó ry
w 1966 roku stanął na c z e le SPÓ , zasiadał w fo telu kan clerza n ie p rze rw a n ie
PlZez kolejn ych kilkanaście lat. W y w a rł d u ży w p ły w na ż y cie p o lity czn e Au-
^tn i> a z czasem - z racji au torytetu, ja k im się cieszył, i ta le n tó w dyp lom a -
ycznych - za czął też o d g r y w a ć sporą rolę na arenie m ię d z y n a ro d o w e j. D o
Wzrostu m ię d z y n a ro d o w e g o zn a czen ia n ie w ie lk ie j Austrii p rzy czy n ił się też
W ybór ( w 1971 r.) b y łe g o m inistra sp ra w zagran iczn ych , Kurta W ald h eim a ,
na sekretarza g e n e ra ln e g o O N Z . W ciągu d ziesięciu la t sp ra w o w a n ia p rze z
niego tej funkcji, W ie d e ń stał się sied zib ą w ie lu m ię d zy n a ro d o w y c h organ i-
CJ! (m .in. U N ID O i O P E C ), a także m iejscem ob ra d liczn ych konferen cji.
31 3
W k ró tce p o objęciu stanow iska k a n clerza Kreiskiem u u dało się d o p ro w a

d zić d o p o ro zu m ien ia z W ło c h a m i w sp ra w ie n a le żą ce g o d o te g o pań stw a
obszaru G órn ej A d y g i (T yrolu P o łu d n io w e g o ), z a m ieszk iw a n eg o w w ię k s z o
ści p rze z lu dność n iem ieck ojęzyczn ą . W okresie p o w o je n n y m Austria w ie le
ra z y w y s tę p o w a ła na foru m m ię d z y n a ro d o w y m w sp ra w ie G órn ej A d y g i -
m.in. w 1959 roku przedstaw iła na foru m O N Z m em oriał, postulujący znaczne
p o szerzen ie au ton om ii te g o obszaru. W paźd ziern ik u 1960 roku Z g ro m a d z e
n ie O g ó ln e O N Z z a leciło p o d jęcie p rze z rz ą d y obu p a ń stw n egocjacji, które
je d n a k p o czą tk o w o n ie p rzy n io sły ro zw ią za n ia . Po fiasku rok ow ań , w 1961
roku na teren ie G órn ej A d y g i ro z p o c z ę ły się akcje terrorystyczn e, w y m ie r z o
ne w o b iek ty w ło sk ie, na co w ła d z e o d p o w ie d z ia ły szereg iem posu nięć dys
krym in u jących T y ro lczy k ó w ( w czerw c u te g o roku w p ro w a d z o n o tam stan
w y ją tk o w y ). N a p ię cie w tym re gio n ie o ra z w stosunkach w łosko-au striackich
u trzy m y w a ło się p rze z całą dek ad ę lat sześćdziesiątych . Tylko w 1963 roku
w G órn ej A d y d z e n astą p iło 30 a k tó w terrorysty czn y ch , k tó ryc h g łó w n y m
s p ra w c ą b y ł K o m ite t W y z w o le n ia T y ro lu P o łu d n io w e g o (B A S ). D o p ie ro
17 lipca 1971 roku d o szło d o podpisan ia m ię d z y A u strią i W ło c h a m i k o m
p ro m is o w e g o p o ro zu m ien ia, w k tó reg o k on sekw en cji p a rla m en t w ło sk i p rzy
zn ał m n iejszo ści n iem iec k o ję zy czn e j szeroką a u to n om ię. N ie o zn a c z a ło to
w p ra w d z ie ca łk o w iteg o w y g a s ze n ia n a s tro jó w separatystyczn ych w tym re
gio n ie, ale p rzy c z y n iło się d o w y r a ź n e g o spadku n ap ięcia i p o p ra w y stosun
k ó w w łosko-austriackich.
In n ym sukcesem K reiskiego w p o lity ce za gra n iczn ej stało się skłon ien ie
Z S R R d o w y ra ż e n ia z g o d y na p o d ję c ie p rze z A u strię w sp ó łp ra c y z E u ropej
ską W sp óln otą G ospodarczą (E W G ). W latach sześćdziesiątych M o sk w a nie
z g o d z iła się na czło n k ostw o A u strii w tej organ izacji, tw ierd zą c, że stoi to
w sprzeczności ze statusem neutralności i traktatem p a ń stw ow ym z 1955 roku.
W 1972 roku stan ow isko Krem la nie b yło ju ż tak k a teg o ry czn e i Austria p o d
pisała układ o w sp ó łp ra c y ze W spóln otą. W tym czasie krajem rz ą d z ił rząd
socjalistyczny, dyspon u jący w ięk szo ścią w p arlam en cie. Był to w y n ik p rze d
term in o w ych w yb o ró w , d o ja k ich do szło w październ iku 1971 roku. SPÓ z d o
b yła w ó w c z a s 5 0 % głosów , dystansując w y ra ź n ie lu d o w ców , k tó rz y uzyskali
p oparcie 43% . Także k olejn e w y b o r y parlam en tarn e ( w 1975 i 1979 r.) p rzy
n iosły z d e c y d o w a n e z w y c ię s tw o socjalistom , u m o żliw ia ją c im sa m o d zieln e
sp ra w o w a n ie w ła d z y p rze z całą d ek ad ę lat sied em d ziesiątych . W ich rękach
p o zo sta w a ł też w tym okresie u rząd p rezyden ta. Po śm ierci Franza Jonasa
w 1974 roku, w p o w szech n y ch w y b o ra ch p rezyd en ck ich z w y c ię ż y ł k o lejn y
socjalista R u d o lf Kirchschlager.
•fc k -k
W sąsiedniej S zw ajcarii, p o d o b n ie ja k w A ustrii, sytuację sp o łeczn ą cech o

w a ła d a lek o posu nięta stabilność, w yn ik a ją ca z a ró w n o z za m o żn o ści kraju,
ja k i tra d ycyjn ie w y s o k ie g o p o zio m u ku ltu ry p olityczn ej. U steru rz ą d ó w w y
314
99. WIELKA BRYTANIA W OKRESIE DOMINACJI LABURZYSTÓW
m ieniały się c z te ry partie, dom in u jące w kolejn ych w y b o ra ch d o Z g ro m a d z e

nia Federaln ego: socja ld em ok ra ci (S P S ), radykaln i d em ok ra ci (F D P ), lu d o
w cy (S V P ) i ch a d ecy (C V P ). Polityka kolejn ych tw o rzo n y ch p rze z nie g a b in e
tó w koalicyjn ych n ie ró żn iła się specjalnie, m ając w s z e lk ie cec h y opartej na
dobrobycie kontynuacji.
Pow ażn iejszych zm ian w stabilnym szw ajcarskim system ie p o lityczn ym nie
Przyniosło p rzy zn a n ie p ra w w y b o rc zy ch k ob ietom . P o o d rzu cen iu w niosku
w tej sp ra w ie w referen du m z 1959 roku, k o b iety z a c z ę ły z d o b y w a ć p ra w o
głosu w p o s z c z e g ó ln y c h kantonach. W końcu, w lu tym 1971 roku, spraw a
P o w ró ciła na fo ru m o g ó ln o k ra jo w e . Tym ra zem , w k o le jn y m referen d u m ,
zdecydow an a w iększość S zw a jca ró w o p o w ied zia ła się za ró w n o u p ra w n ien iem
obiet w spraw ach polityczn ych .
W latach sied em dziesiątych za że gn a n y też został w ie lo le tn i konflikt, zw ią-
ZanY z d ą żen iam i francu skojęzycznych m ieszk a ń ców region u Jury d o o d e rw a
n a się od w ięk szo ści n ie m ie c k o ję zy c zn e g o kantonu b ern eń sk iego i u tw o rze-
ma w łasn ej jed n o stk i tery toria ln ej. P o p rzegra n iu w 1959 roku referen du m
an ton aln ego w tej spraw ie, w Jurze n asiliły się ten d en cje o d śro d k o w e, a n i
m ow ane p rze z tzw. Z rzeszen ie Jurajskie. Ekstrem istyczne skrzydło tej o rg a
nizacji (F ro n t W y z w o le n ia J u ry) d o p u ściło się n a w e t a k tó w p rzem ocy, co
w spokojnej S zw a jca rii sta n o w iło w y p a d e k w yją tk ow y. W 1976 roku z w o le n
nicy u tw o rzen ia o d ręb n eg o kantonu d o p ro w a d z ili d o w ybu ch u za m ieszek na
. Uzą skalę, co skłon iło o stateczn ie w ła d z e i o p in ię pu bliczn ą d o spełn ien ia
lch żądań. W p r z e p ro w a d zo n y m 24 w rz e ś n ia 1978 roku, o g ó ln o k ra jo w y m
refcrendum , p o n a d 8 2 % u czestn ik ów p o p a rło in icja ty w ę u tw o rz e n ia n o w e-
g °, 23. kantonu S zw a jca rii.
" • WIELKA BRYTANIA W OKRESIE DOMINACJI LABURZYSTÓW
Umiana na stanow isku szefa rządu b rytyjsk iego w p a źd ziern ik u 1963 roku
arolda M a cm illa n a zastąpił A le c D o u g la s-H o m e) z w ia s to w a ła k on iec kil-
nastoletnich r z ą d ó w kon serw a tyw n ych . Tym b ard ziej, że od styczn ia 1963
na czele o p o zy cy jn ej Partii P racy stał d y n a m ic zn y H a ro ld W ilson , k tó ry
z astąpił z m a rłeg o p rze d w cześn ie H u gh a G aitskella. N o w y lider, zręczn ie p ię t
nując zastój sp o łec zn y i gospodarczy, w ja k im zn a la zła się A n g lia p o d rząda-
j? 1 Praw icy, p o p ro w a d z ił la b u rz y s tó w d o z w y c ię s tw a w w y b o ra c h d o Iz b y
min w p a źd ziern ik u 1964 roku. Partia P racy zd o b y ła w ó w c z a s 4 4 ,1 % gło-
w (k on serw a tyści 4 3 ,3 % ), co w brytyjsk im system ie w y b o rc zy m , o p a rtym
a okręgach jed n o m a n d ato w ych , p o z w o liło im na uzyskanie w iększości w par-
m encie. B yła on a je d n a k b a rd zo n iew ielk a i sp ro w a d za ła się d o z a le d w ie
Pl?ciu m andatów .
31 5
W ilson p ro k la m o w a ł p o lityk ę szybkiej m o d ern iza cji kraju, która w prak

tyce o zn a cza ła w p ro w a d z e n ie do b rytyjsk iego życia g o sp o d a rc ze g o n iek tó
rych e le m e n tó w gospodark i p la n ow ej. T ow arzyszą ca tem u ro zb u d o w a syste
m u św ia d czeń społeczn ych i reform a szkolnictw a, w p ierw szej fa z ie p rzy n io
sły w zro st poparcia dla laburzystów . D la tego w k w ietn iu 1966 roku W ilso n
z d e c y d o w a ł się na rozpisan ie p rze d term in o w y ch w yb o ró w , które zw ięk szy ły
p rze w a g ę, ja k ą Partia P racy d ysp o n o w ała w Izb ie Gm in, d o p o zio m u 97 m a n
datów.
D ysponując silną ba zą parlam entarn ą, W ilson n asilił proces w p ro w a d z a
nia do gospodarki brytyjskiej rozw iązań o prow en ien cji socjalistycznej. W 1966
roku, n ie znajdu jąc in n eg o sposobu zw a lc ze n ia rosnącej in flacji, rzą d za m ro
ził na p ó ł roku płace. R ó w n o cześn ie W ilson ro zb u d o w y w a ł sek tor p a ń stw o
w y w gospodarce, czeg o najgłośniejszym p rze ja w em stała się, p rzep ro w a d zo n a
w marcu 1967 roku, p o n o w n a n acjon alizacja przem ysłu s ta lo w eg o . Posu n ię
cia te g o rod za ju ro z re g u lo w a ły d o reszty pozosta ją cą ju ż i tak w nie n a jle p
szej kon d ycji gospodark ę. W listo p a d zie 1967 roku rząd b ył zm u szo n y d o k o
nać d ew a lu a cji funta szterlin ga o 14,3% w stosunku d o d olara, co b oleśn ie
o b n a żyło słabość brytyjskiej gospodarki.
R zą d W ilson a d okon ał też korek ty w b rytyjsk iej p o lity ce za gra n iczn ej. Jej
istotę sta n o w iło osła b ien ie ścisłych w ię z ó w łą czą cych d o tą d L o n d y n z W a
szyn gton em , co z n a la zło sw ój w y ra z m .in. w braku z d e c y d o w a n e g o p op a r
cia dla am erykań skiej p o lity k i w A z ji P o łu d n iow o -W sch o d n iej i na Bliskim
W sch odzie. Spektakularne zn a czen ie m iała zw ła szcza o d m o w a skierow an ia
brytyjskich ż o łn ie r z y d o W ietn a m u , co tylko częśc io w o w y n ik a ło z trudności
ek on om iczn ych . Fatalne w ra ż e n ie w U S A w y w o ła ła , też o g ło s z o n a w stycz
niu 1968 roku, d ec yzja o zam kn ięciu brytyjskich baz w o js k o w y ch w A z ji. P o
sunięcia te nie zn a la z ły ró w n ie ż akceptacji w ięk szości b rytyjsk iego establish
m entu p o lity czn eg o , co o d z w ie rc ie d liło się m .in. w podkopu jących p o zycję
rządu W ilson a d zia ła n ia ch brytyjskich służb specjalnych (k o n tr w y w ia d M I-5
i w y w ia d M I- 6 ) , w których kręgu p o ja w iły się n a w e t p o d ejrze n ia , że p rem ier
m o ż e być ra d zieck im agen tem .
W rezu lta cie b łęd n ych posu n ięć go sp o d a rczych , o d b ie ra n y p o c z ą tk o w o
en tu zja styczn ie p rze z sporą część sp o łeczeń stw a , W ilso n m iał w końcu la 1
sześćdziesiątych do czyn ien ia z rosnącym ro zcza ro w a n iem d o je g o polityki-
S zc ze g ó ln ie bolesn e b y ły ataki ze stron y p o tężn y ch z w ią z k ó w za w o d o w y c h ,
tra d y cyjn ego sojusznika Partii Pracy. Z w ią z k o w i liderzy, często o tw a rc ie sym
p a tyzu ją cy z id e o lo g ią kom unistyczną, w y k o rzy sty w a li n ie z a d o w o le n ie u b o ż
szej części A n g lik ó w z niskiej sto p y ż y c io w e j i k ie ro w a li je p rze c iw k o labu-
rzy sto w sk ie m u rz ą d o w i. W rezu lta cie w 1969 roku p r z e z W ie lk ą B rytan ię
p rze szło kilka fa l m a sow ych stra jk ów i dem on stracji.
S ytu ację rzą d u W ils o n a p o g o rs z y ło d o d a tk o w o g w a łto w n e z a o strze n ie
kon fliktu w Irla n d ii Półn ocn ej, g d z ie p o kilku latach w z g lę d n e g o spokoju p °"
n o w n ie u ja w n ił się siln y a n ta go n izm m ię d z y n iech ętną a n gielsk iem u p a n o
w a n iu katolicką m n iejszością (lic z ą c ą ok. 3 8 % ) a protestan cką w iększością,
316
P rzeciw n ą ja k ie jk o lw ie k zm ia n ie statusu U lsteru. K a to lic y d o m a g a li się m .in.

s p r a w ie d liw e g o p o d z ia łu m ieszk a ń b u d o w a n y c h z fu n d u szy p u b liczn ych ,
zm ian y ordynacji w y b o rc ze j u p rzy w ile jo w u ją cej protestan tów , g w a ra n cji dla
P roporcjon alnej reprezen tacji p rze d sta w ic ieli obu sp ołeczn ości w e w ła d za ch
Wszystkich szczebli, w reszcie lik w id a cji p rz e ja w ó w dyskrym inacji w spraw ach
W ynagradzania i zatru dnian ia. Postu laty te zosta ły o d rzu co n e p rze z społecz-
n°ś ć protestancką, a rzą d w L o n d y n ie z a c h o w y w a ł ca łk ow itą bierność.
Jesienią 1968 roku w L o n d o n d e rry d o szło d o p ierw szych starć u licznych
m ięd zy katolik am i i protestan tam i, które w następnych latach m ia ły się stać
w Irlandii Półn ocn ej cod zien n ością . W lipcu 1969 roku zajścia p rzy b ra ły ta-
^ rozm iary, że lo k a ln a p o licja n ie m o g ła sobie p o ra d z ić z o p a n o w a n ie m
sytuacji, a co gorsza, o d d z ia ły re z e rw y p o licyjn ej (tzw . B -S pecial) w ielo k ro t-
nie a n g a żo w a ły się w a tak ow a n ie d zieln ic zam ieszkan ych p rze z katolików .
O blężeni m ieszkań cy d zie ln ic y B ogside z L o n d o n d erry zw ró cili się te le fo n ic z
n e do p rem iera W ilson a z prośbą o p om oc. W tej sytuacji rząd sk iero w a ł d o
Ulsteru żołnierzy, k tó rz y je d n a k n ie z d o ła li o p a n o w a ć sytuacji. Zam iast b ija
tyk ulicznych, z a c z ę ły się m n o ży ć akty terrorystyczn e, których cele m stali się
2 czasem także żo łn ie rze . P ie r w s z y brytyjski żo łn ie rz z g in ą ł z rąk irlan dzkich
ekstremistów w lutym 1971 roku
Istotny w p ły w na d a lszy ro z w ó j w y d a rze ń m ia ł rozła m , d o ja k ie g o d o szło
w szeregach Irla n d zk iej A rm ii Republikańskiej, która w 1962 roku o g ło siła
ecy zję o z a w ie szen iu dzia ła ń terrorystyczn ych . W je g o rezu ltacie, w stycz-
niu 1970 roku z IR A w y ło n iło się ekstrem istyczne sk rzyd ło tej o rga n izacji,
Znane ja k o T ym cza so w a (P rov ision a l) IR A , które w z n o w iło kam p an ię terro-
!'u- ^ szeregach T ym cza so w ej IR A słu żyło o k oło 1500 osób, z c z e g o tylko kil-
aset za jm o w a ło się p ro w a d z e n ie m akcji terrorystyczn ych . P o m o cy fin a n so
w ej Tym czasow ej IR A u d ziela li za ró w n o n iek tó rzy Irla n d c zy cy m ieszkający
w USA, ja k i w y w ia d y pań stw zainteresow anych destabilizacją sytuacji w W iel-
*eJ Brytanii (n ajb ard ziej zn a n ym p rzy k ła d em je s t tu L ib ia ). C e lem atak ów
^ byli protestanci i tw o rzo n e p rze z nich instytucje, a z czasem także p rze d
staw iciele w ła d z y p a ń stw o w ej (p o licja n ci, żo łn ierze, u rzęd n icy ).
Terror ze strony IR A szybko zro d ził kontrterror protestantów, którego ofiarą
Padali lu d zie n a le żą cy d o katolickiej społeczn ości Ulsteru. N ie le g a ln y c h or-
f ^ z a c j i protestanckich b y ło kilka, w tym m .in. O ch o tn iczy Korpus Ulsteru
U ^C) oraz K o m itet O b ron y Konstytucji U lsteru (U C D C ). P rotestan ci w yk o-
rzystyw ali też w d a lszym ciągu d o w a lk i z ka tolik am i p a ra m ilita rn e fo rm acje
Pomocnicze policji.
Londyn p ró b o w a ł z ła g o d z ić k o n flik t m ię d z y d w o m a sp ołeczn ościa m i, p o
praw iając w a ru n k i życia w U łsterze. P o w o ła n o w zw ią zk u z tym m .in. Pół-
n ocnoirlandzką R a d ę W yk o n a w czą d o sp ra w M ies zk a n io w y ch i M in isterstw o
sunków S p ołeczn ych , a ta k że w d ro ż o n o p ro g ra m w a lk i z b e zro b o c ie m ,
zw o je m go sp o d a rczy m p ro w in c ji m ia ł się zająć Fundusz R o z w o ju P rzem y-
W ego Irlan dii Półn ocn ej. Kroki te o k a za ły się je d n a k zb yt słabe, a b y po-
rzym ać nakręcającą się spiralę przem ocy.
317
30 stycznia 1972 roku w L o n d o n d e rry o d d z ia ł ż o łn ie r z y brytyjskich u żył

bron i palnej p rzeciw k o katolickim dem on stran tom , zabijając trzynastu z nich.
W y d a rz e n ie to w y w o ła ło fa lę o b u rzen ia i skłon iło rzą d Irla n d ii d o ostrego
protestu o ra z w y c o fa n ia s w o je g o am basadora z Lon dyn u . W D u b lin ie ro z
w ś c ie c zo n y tłum spalił brytyjską am basadę. W o d w e c ie IR A p rze p ro w a d ziła
szereg zam ach ów , w śró d k tórych s zczeg ó ln ie k rw a w e ż n iw o sp o w o d o w a ła
b o m b a p o d ło ż o n a w restauracji „A b e c o rn ” , w protestan ckiej d z ie ln ic y B e lfa
stu. Z k o lei 22 m arca terroryści zn iszczy li g łó w n y d w o rz e c k o le jo w y w B elfa
ście. W tej sytuacji L o n d y n z d e c y d o w a ł się na faktyczn ą lik w id a cję a u to n o
m ii U lsteru. U ch w a lo n a p rze z Izb ę G m in u staw a o tzw . d irect rule, od d a ła
w ła d z ę nad p row in cją w ręce sek retarza stanu ds. Irla n d ii P ółn ocn ej (zo s ta ł
nim W ilia m W h ite la w ), k tó ry w ra n d ze m inistra zasiadał w rz ą d z ie cen tra l
nym . P o d le g a ł m u U rzą d d o S p ra w Irla n d ii P ó łn ocn ej, za stęp u ją cy część d o
tych cza sow ych o rg a n ó w adm inistracyjnych.
U stan ow ien ie bezpośredn ich rz ą d ó w Lon dyn u nad U lsterem , a także z w o l
n ien ie części in te rn o w a n y ch i w ię z io n y c h katolików , n ie d o p ro w a d z iło do
spadku n apięcia. W p ra w d z ie oficja ln a IR A uznała to za krok w d o b rym k ie
runku, ale dla T ym cza so w ej IR A b yło to je d y n ie k o lejn e posu n ięcie, m ające
u trw a lić brytyjsk ie p a n o w a n ie n ad Irla n d ią P ó łn ocn ą . D la te g o P rov ision a l
o d p o w ie d z ia ła kolejn ą o fe n s y w ą terrorystyczn ą , w y s a d z a ją c m .in . w lipcu
1972 roku w p o w ie trz e bu d yn ek m agistratu w L on don derry. Brytyjski korpus
w ojskow y, k tó reg o liczeb n ość w zro sła w tym czasie d o 21 tys., o d p o w ie d z ia ł
na to op era cją o k ryp to n im ie „M o to rm a n ” , w ram ach której z lik w id o w a n o
w d zie ln ic y katolickiej L o n d o n d e rry barykady, u n ie m o żliw ia ją ce p r o w a d z e
n ie regu larn ych d zia ła ń p a tro low y ch . W sum ie w 1972 roku - w ko n sek w en
cji w a lk u licznych, za m a ch ó w b o m b o w y ch i skrytobójczych m o rd erstw - z g i
n ęło w U lsterze 4 6 7 lu d zi, a 3,5 tys. od n io sło rany.
8 m arca 1973 roku p rze p ro w a d zo n o w Irla n d ii P ółn ocn ej referen d u m na
tem a t p rzy s złe g o statusu te g o obszaru. G ło so w a n ie zosta ło je d n a k z b o jk o to
w a n e p rze z katolików , stąd je g o w yn ik i n ie m ia ły w ię k s z e g o zn a czen ia . P o
d o b n ie rzec z się m ia ła z, p rze p ro w a d zo n y m i w m aju i czerw c u te g o roku,
w y b o ra m i d o lokaln ych w ła d z s a m o rzą d o w ych i Z g ro m a d zen ia Półn ocn oir-
la n d zk iego . Szansa na ro z w ią z a n ie konfliktu p o ja w iła się d o p iero w rezu lta
cie k o n feren cji w S u n n in gdale z gru dnia 1973 roku, na której u stalon o treść
n o w e j konstytucji U lsteru o ra z z a d e c y d o w a n o o u tw o rz e n iu R a d y Irla n d ii
z u d zia łem rep rezen ta n tó w Londyn u, D ublina i Belfastu. Jedn ak m o żliw o ść
u działu k a to lik ó w w e w ła d za ch p ro w in cji w y w o ła ła z d e c y d o w a n e p r z e c iw
d zia ła n ie protestanckich ekstrem istów, k tó rzy nasilili działaln ość terrorystycz
ną, próbu jąc s p ro w o k o w a ć IR A d o kontrakcji. W rezu ltacie w m arcu i k w ie t
niu 1974 roku IR A p rze p ro w a d ziła serię za m a c h ó w b o m b o w y c h w Belfaście
i kilku m n iejszych m iastach Ulsteru, co skutecznie p o g rze b a ło k om p rom iso
w e ro zw ią za n ia w y p ra c o w a n e w S u n n ingdale. Sytuacji w U lsterze n ie z m ie
n iły też w yb ory, tym ra zem d o tzw . K o n w en cji K onstytucyjn ej, p r z e p ro w a
d zo n e w m aju 1975 roku i z n ó w z b o jk o to w a n e p rze z część spo łeczn o ści ka
31 8
tolick iej. C ora z w y ra ź n ie js z y sta w ał się fakt, że k o n flik t w Irla n d ii P ółn ocn ej
nabiera ch ro n iczn ego charakteru.
N arastające p ro b le m y go sp o d a rcze ( w 1. 1 9 7 0 -1 9 7 1 produ kcja p rze m y
słow a spadła o 3 ,7 % ) o ra z b ezra d n o ść ga b in etu W ils o n a w o b e c kon flik tu
w U lsterze m o cn o za szk o d ziły p opu larn ości laburzystów . W p ełn i u w id o c z
niły to w yn ik i w y b o r ó w d o Iz b y G m in z 18 cz e rw c a 1970 roku, w których
z w y cięs tw o o d n ieśli konserw atyści, zd o b y w a ją c 330 m andatów , p odczas g d y
Partii P ra c y p rzy p a d ło ich 287. Z w y cięstw u p ra w ic y n ie z a p o b ie g ło n a w et
°b n iż e n ie cenzusu w iek u w y b o rc ó w d o 18 lat, co zw y k le fa w o r y z u je partie
le w ic o w e . N o w y rząd, na k tó reg o c z e le stanął E dw ard H eath, p rze p ro w a d ził
kilka reform , które m ia ły z b liży ć W ielk ą B rytanię d o ro z w ią z a ń stosow an ych
na kontynen cie eu ropejskim . B yły w śró d nich takie posu nięcia, ja k oparcie
funta na system ie d ziesię tn y m o ra z p rzy sp ies ze n ie procesu w p ro w a d z a n ia
systemu m e tryczn ego . D zia ła n ia te p o z o s ta w a ły w z w ią zk u ze stra tegiczn ym
celem gabinetu, k tó rym stało się w p ro w a d z e n ie A n g lii d o Europejskiej W sp ó l
noty G ospodarczej. N a stą p iło to z d n iem 1 stycznia 1973 roku, ale n ie p o
m ogło specjalnie, p o g rą ż o n e j w kłopotach, brytyjskiej gospodarce, na którą
Już jesien ią spadł k o lejn y cios, z w ią z a n y z g w a łto w n y m w z ro s te m cen rop y
n aftow ej.
Próbując o p a n o w a ć rosnącą in flację, rzą d H ea th a - p o d o b n ie ja k n iegd yś
gabinet W ilson a - je s z c z e w 1972 roku za m ro ził p łace i ceny, co je d n a k n ie
Przyniosło sp o d ziew a n y ch w yn ików . W zastraszającym tem p ie rosło b ezrob o-
Cle, osiągając n a jw y żs zy p o w o jn ie p o zio m . W rezu ltacie w 1973 roku rząd
musiał staw ić czo ła narastającej fali strajków i dem onstracji, o rga n izo w a n y ch
Przez n ie z a d o w o lo n e z w ią z k i z a w o d o w e . W y ró ż n ia ł się w ś ró d nich N a r o d o
w y Z w ią z e k G órników , k ie ro w a n y p rze z u ltra ra d yk a ln ego A rth u ra Scargilla.
Pragnąc p rze c iw s ta w ić się strajkow i ge n era ln em u p ro k la m o w a n e m u p rze z
Sórników, H eath z d e c y d o w a ł się na rozp isa n ie w lu tym 197 4 roku w y b o r ó w
do Izb y Gm in.
W gło so w a n iu z 28 lu teg o 1974 roku p r z e w a g ę u zyskali labu rzyści, ale
y*a ona w y ją tk o w o krucha. Partia P ra c y d y sp o n o w a ła w Iz b ie G m in 301
m iejscam i, podczas g d y kon serw atyści z d o b y li aż 296 m andatów . W sytuacji,
w której p ozostałe 33 m an daty p o zo sta w a ły w rękach m niejszych u gru p ow ań ,
n ° w y la b u rzys to w sk i g a b in et - na k tó reg o c z e le stanął p o n o w n ie H a ro ld
llson - był rzą d em m niejszościow ym . D latego ju ż w październ iku 1974 roku,
Po podjęciu kilku popu listyczn ych d ec yzji w rodzaju w ysok ich p o d w y ż e k płac
a górników , W ils o n d o p ro w a d z ił d o kolejn ych w yb o ró w . P rzy n io s ły o n e la-
urzystom 3 19 m iejsc w Iz b ie G m in, co b y ło ró w n o z n a c z n e z u zyskan iem
e zw zg lę d n e j w iększości.
k Popu listyczn e posu n ięcia W ilson a , o b lic z o n e na pozysk a n ie pop a rcia w y-
°rców , szybko ro z re g u lo w a ły d o reszty, osłabion ą szo k iem n a fto w y m gospo-
rkę. W rezu lta cie c z te ry k olejn e lata rz ą d ó w la b u rzys tó w p rzy n io s ły głę-
kryzys g o sp o d a rc zy i u p o w szech n ien ie op in ii, że W ielk a B rytania stała
S1? »ch o ry m c z ło w ie k ie m ” E u ropy Zach odn iej. O ile w 1973 roku, czy li ostat
31 9
n im roku rz ą d ó w k on serw atyw n ych , stopa in fla cji w yn osiła 8 , 2 % , to w roku

n astępnym p ła c o w e d ec y zje la b u rzysto w sk iego gabin etu d o p ro w a d z iły d o je j
p o d w o je n ia (1 6 ,4 % ). J eszcze g o rs zy b ył p o d tym w z g lę d e m rok 1975, k ied y
in fla cja p o d n iosła się d o p o z io m u 2 4 ,2 % . D efic y t w h an dlu za gra n iczn y m
w zró s ł z k o lei z p o z io m u 3 % w 1970 roku d o 3 9 % w roku 1974. R osło też
b ezrob o cie, a spadek w latach 1 9 7 2 -1 9 7 6 kursu fu nta w stosunku d o g łó w
nych w a lu t zach odn ich o o k oło 4 0 % b oleśn ie u zm ys ło w ił A n g lik o m , że ich
kraj, b ęd ą cy je s z c z e p ięćd ziesią t la t w cześn iej św ia to w y m m ocarstw em , stał
się tera z je d n y m z u b oższych p a ń stw E u ropy Zach odn iej.
R ząd W ilson a p ró b o w a ł re n eg o c jo w a ć w aru nki, na jakich W ielk a Bryta
nia przystąpiła d o EW G, dom agając się m.in. zm n iejszen ia w ysokości a n g iel
skiego w kładu d o bu dżetu W spólnoty. Starania te zakoń czyły się n ie p o w o d z e
niem , ale m im o to w iększość A n g lik ó w p o zy ty w n ie ocen iała fakt przystąpienia
ich kraju d o EW G. P o tw ie rd ziły to rezu ltaty referendu m p rze p ro w a d zo n e g o
w 1975 roku, w którym 6 7 % uczestników poparło dalsze człon k ostw o W ie l
kiej Brytanii w EW G.
W ilso n p ró b o w a ł re a liz o w a ć p ro sp ołe czn y p rog ra m labu rzystów , ro z b u d o
w u jąc szk o ln ictw o i p rzed łu żają c o b o w ią z e k szk o ln y m ło d z ie ż y d o 16. roku
życia. Jednak te g o rodzaju działania nie z a d o w a la ły potężn ych lid e r ó w z w ią z
kow ych , za in teresow a n ych je d y n ie w ym u sza n iem co ra z w y ż s z y c h p łac w co
raz m n iej efe k ty w n e j gospodarce brytyjskiej. D la tego z w a lc za li o n i rzą d W il
sona z taką sam ą determ in acją, ja k w cześn iej konserw atystów . Sytuacji nie
z m ien iło też u stąpienie W ilson a, k tó rego w k w ietn iu 1976 roku na sta n o w i
sku p rem iera zastąp ił d o ty c h c z a s o w y m in ister sp ra w za gra n iczn ych James
Callaghan. N a rasta ją cy kryzys pań stw a b rytyjsk iego m ia ł p r z e z w y c ię ż y ć d o
p iero rzą d M a rga ret Thatcher, która o d lu teg o 1975 roku stała na c z e le p o
zostających w o p o z y c ji konserw atystów .
W latach sześćdziesiątych i sied em d ziesiątych trw a ł proces lik w id a cji b ry
tyjskich p o sia d ło ści k o lon ia ln ych . B ez p o w a ż n ie js z y c h k o n flik tó w L o n d y n
p o g o d z ił się z p ro k la m o w a n ie m n iep o d leg ło śc i p rze z k o lejn e brytyjsk ie k o lo
nie w A fry c e : U ga n d ę (9 p a źd ziern ik a 1962 r.), K en ię (1 2 gru dn ia 1963 r.),
Niasę (M a la w i - 6 lipca 1964 r.), R o d ezję Północną (Z a m b ia - 24 p a źd ziern i
ka 1964 r.), G am bię (1 8 lu tego 1965 r.), Beczuanę (B otsw an a - 30 w rześn ia
1966 r.), Basuto (Lesotho - 4 października 1966 r.), Mauritiusa (12 marca 1968 r.),
Suazi (N g w a n e - 6 w rześn ia 1968 r.), Seszele (2 9 czerw c a 1976 r.).
11 listopada 1965 roku biała m n iejszość zam ieszku jąca R o d e z ję o gło siła
b ez z g o d y Lon dyn u dek larację suw erenności. W n astępnych latach kolejn e
brytyjsk ie rzą d y p r ó b o w a ły n ak łon ić bia łych R o d e z y jc z y k ó w d o re zygn a cji
z system u aparth eidu i od d a n ia w ła d z y w ręce czarn ej w ięk szości. N a stą p ił 0
to je d n a k d o p iero p o piętnastu latach, k ie d y 18 k w ietn ia 1980 roku prokla
m o w a n o p o w stan ie Z im b a b w e.
16 sierpn ia 1960 roku B rytyjczy cy p rzy zn a li n iep o d le g ło ś ć o ga rn iętem u
k o n flik tem grecko-tu reckim C yp ro w i, a 21 w rześn ia 1964 roku suw erenn ym
krajem stała się, p o ło żo n a na M o rzu Ś ró d ziem n ym , M a lta . W roku 1962 roz-
320
100. IRLANDIA: WYCHODZENIE Z IZOLACJI
Poczęła się z k o lei d ek olo n iza cja brytyjskich p osiadłości na p ółku li z a c h o d

niej, która p rzyn iosła su w erenn ość Jam ajce (6 sierpn ia 1962 r.), T ryn id a d o
w i i To b a go (3 0 sierpn ia 1962 r.), G u janie (2 6 m aja 1966 r.), B a rb a d osow i
(30 listopada 1966 r.), W ysp o m Baham a (9 lipca 1973 r.), G ren adzie (7 lu
tego 1974 r.), D om in ice (3 listopada 1978 r.), Saint Lucii (2 2 lu tego 1979 r.),
Saint V in cen t i G ren adyn ie (2 7 p a źd ziern ik a 1979 r.), B rytyjskiem u H o n d u
rasowi (B e lize - 21 w rześn ia 1981 r.), A n tigu i-B a rb u d zie (1 listopada 1981 r.),
Saint C hristoph er (S t Kitts) i N e w is (1 9 w rześn ia 1983 r.).
1 stycznia 1962 roku n iep o d leg ło ść u zyskało S am oa Z ach odn ie, a w la
tach następnych k o lejn e k o lon ie brytyjskie p o ło ż o n e na Pacyfiku: N au ru (31
stycznia 1968 r.), W ysp y Tonga (4 czerw ca 1970 r.), F id żi (1 0 p aździern ika
1970 r.), P apu a-N ow a G w in ea (1 6 w rześn ia 1975 r.), W ysp y S alom on a (7 lip-
Ca 1978 r.), W ysp y Ellice (Tu valu - 1 p a źd ziern ik a 1978 r.), W y s p y G ilberta,
Feniks i Lin e (K irib a ti - 12 lipca 1979 r.), Vanuatu (3 0 lipca 1980 r.). L o n
dyn nie ch ciał n atom iast p o g o d z ić się z utratą F a lk la n d ó w -M a lw in ó w (d o
których roszczen ia zgła sza ła A rg e n ty n a ), H o n g k o n gu (je g o zw ro tu d o m a g a
ły się C h in y) i G ibraltaru (d o k tó reg o pretensje rościła sobie H iszp a n ia ).
*00. IRLANDIA: WYCHODZENIE Z IZOLACJI
Konflikt w U lsterze, k tó ry tak silnie za cią ży ł na sytuacji w e w n ę tr z n e j W iel-

^ eJ Brytanii, sta n o w ił też nieustające w y z w a n ie dla Irlan dii. D ublin p o zo s ta
w ał ro zd a rty m ię d z y ch ęcią zjed n o c ze n ia w y s p y i przyjścia z p o m o cą prze-
adow an ej m n iejszości katolickiej, a k on ieczn ością u trzym an ia p o p ra w n ych
stosunków z W ielk ą Brytanią, pozostającą g łó w n y m partn erem gosp od a rczym
andii. D la tego , z je d n e j strony, w ła d z e irla n d zk ie p rze z d łu g i czas przym y-
y ° c z y na dzia ła n ia IR A , która za gra n iczn ym kordon em m iała sw o je g łó w
ce bazy, z d ru giej zaś - p o p ie ra ły k o lejn e in icja ty w y L on dyn u , zm ierza ją ce
0 u stan ow ien ia kom prom isu m ię d z y protesta n ta m i i ka tolik am i, b e z z m ia
ny P rzyn a leżn ości p a ń stw o w ej Ulsteru. Z czasem je d n a k D ublin m usiał z a
ostrzyć sw oją p o lityk ę w o b e c terro ry stó w z północy. Pu n ktem z w ro tn y m stał
zam ach na am basadora W ielk iej B rytanii w D u blin ie C h ristoph era Ew ant-
lSgsa, ja k i T ym cza so w a IR A p rze p ro w a d ziła w lipcu 1976 roku.
P rzez d w ie p o w o je n n e d ek a d y n eu tralna Irla n d ia p o zo sta w a ła na całko-
W‘ tym m argin esie je d n o c z ą c e j się E u ropy Zach odn iej. N arastające p o czu cie
izolacji i stagnacji sp o łeczn o -ek o n o m iczn ej skłoniło Irla n d czyk ó w d o podjęcia
cy zJi o przystąpien iu d o EW G . W referendum p rze p ro w a d zo n ym w czerw c u
^ roku aż 8 0 % o b y w a te li o p o w ie d z ia ło się za p rzy stą p ien iem d o W sp ó l
noty, co nastąpiło z d n iem 1 styczn ia 1973 roku.
32 1
W ejście Irla n d ii w skład EW G , o tw iera ją c e p rze d tym krajem n o w e per

s p e k ty w y z b ie g ło się w czasie ze zm ian ą u steru rządów . R zą d zą ca krajem
od lat trzyd ziestych partia Fianna Fail (Ż o łn ie rz e Irla n d ii) p rze gra ła w y b o ry
p arlam en tarn e w lu tym 1973 roku, a d o tych cza so w y p rem ier Jack Lyn ch p o
dał się d o dym isji. M isja tw o rze n ia n o w e g o rządu , o p a rte g o na koalicji Partii
P racy i lib era ln eg o u gru p ow a n ia Fine Gael (Z je d n o c z o n a Irla n d ia ), p rzy p a d
ła L ia m o w i Cosgrave. Sojusz obu tych u grupow ań u trzym ał się u w ła d z y p rzez
c zte ry lata, n ie w p ro w a d z a ją c je d n a k żadnych zasadniczych zm ia n w p o lity
ce w e w n ę trz n e j i zagran iczn ej Irlandii. W czerw c u 1977 roku w y b o ry do Izb y
R ep rezen ta n tó w (Da/i) za k o ń czyły się sukcesem Fianna Fail (u zyskała 56,8%
g ło s ó w ) i p o w ro te m Lyncha na fo te l szefa rządu.
101. FRANCJA WE WŁADZY PRAWICY
W raz z zakończeniem konfliktu algierskiego w 1962 roku i ostatecznym ukształ

tow a n iem ustroju V Republiki (w p ro w a d z e n ie p o w szech n y ch w y b o r ó w pre
zyd en ck ich ), Francja w k ro czyła w kilkuletni okres stabilizacji. P rezyd en t Char
les de Gaulle nie o gra n iczył się d o w zm o cn ie n ia w ła d z y w y k o n a w c z e j i u p o
rządkow an ia system u p o lityczn ego, ale p osta n ow ił ró w n ież p rzy w ró cić Francji
m o ca rs tw o w ą p o zycję, m o cn o n adszarpn iętą w okresie p o w o je n n e g o p iętn a
stolecia.
A k ty w n iejsza n iż d o tą d p olityk a za gra n iczn a Francji o ra z ro z b u d o w a jej
sił zbrojn ych ( w tym zw ła szcza b ron i n u k learn ej) sta ły się g łó w n y m i n a rzę
dziam i, za p o m o cą których de G au lle starał się osiągn ąć sw ó j cel. Pod sta w ą
francuskiej d y p lo m a cji w latach sześćdziesiątych stało się też co ra z w y r a ź
n iejsze dystan sow an ie się o d S ta n ów Z jed n o czo n ych . P a ryż k rytyczn ie o c e
n iał m .in . z a a n g a ż o w a n ie U S A w W ie tn a m ie i na B liskim W sc h o d zie , ale
p rze d e w szystkim p ró b o w a ł p rze ciw sta w ić się suprem acji W aszyn gton u w Eu
ro p ie Zach odn iej. W tym celu de G aulle p ró b o w a ł - je d n a k b e z w iększych
su kcesów - n ad ać zb liżen iu Francji i R F N , za p o c zą tk o w a n em u traktatem e li
zejskim (1 9 6 3 r.), an tyam erykańskie ob licze.
K onsekw en cją k rytyczn ego stosunku de G au lle’a d o p o lityk i am erykańskiej
stało się s to p n io w e o gra n icza n ie u działu Francji w N ATO . W c zerw c u 1963
roku francuska flo ta atlan tycka została w y c o fa n a spod d o w ó d z tw a Paktu,
a w d w a la ta p ó ź n ie j Fran cu zi o d m ó w ili w z ię c ia u d zia łu w N A T O -w sk ich
m an ew rach . S ta n o w iło to w stęp d o d ec y zji o w ystą p ien iu Francji (z dn iem
1 lipca 1966 r.) ze struktur w o js k o w y ch N A TO . D ecyzja ta b yła p o w a żn y m
ciosem dla p oten cjału m ilita rn eg o Paktu P ó łn ocn o a tla n ty ck ieg o i ch oć fran
cuskie d o w ó d z tw o w ojsk ow e u trzym ało w dalszym ciągu ścisłe kontakty z w ła
d za m i sojuszu, to je g o k w a tera została p o sp ieszn ie p rzen iesion a z P aryża do
Brukseli.
322
A n tyam erykań skiej fo b ii de G a u lle’a w z g lę d e m U S A to w a rz y s z y ła n iech ęć

do n a jb liższego sojusznika W aszyn gton u w Europie, czy li W ie lk ie j Brytanii.
Francuski p rezy d en t kon sekw en tn ie b lo k o w a ł p ró b y p rzystą p ien ia A n g lii do
EWG, czem u to w a rz y s z y ł sp rzeciw w o b e c zb yt szyb k iego zacieśn iania in te
gracji eu ropejskiej. G au llistow ska koncepcja „E u ro p y o jc z y z n ” zakła d a ła b o
w iem kontynu ację w s p ó łp ra c y ek on om iczn ej, p r z y ró w n o czesn ym z a c h o w a
niu pełnej su w erenn ości p a ń stw w spraw ach p o lityczn ych i m ilitarn ych.
P rzeciw sta w ia ją c się b ip o la rn em u p o d z ia ło w i św iata, de G au lle p ró b o w a ł
rów nież p o p ra w ić stosunki Francji z krajam i bloku ra d ziec k ieg o . Jedn ak ani
rzucone p rzezeń o g ó ln ik o w e hasło jed n o ści Europy „o d A tlantyku aż p o U ral” ,
j*ni też w iz y t y w Z S R R (1 9 6 6 r.), Polsce (1 9 6 7 r.) i Rum unii (1 9 6 8 r.) nie
yły w stanie przekreślić zasadniczych różnic dzielących dem ok ratyczn ą Fran
cję od pań stw rzą d zo n y ch p rze z kom u n istyczn e dyktatury. D e G au lle zd a w a ł
sobie sprawę, że gesty, ja k ie p o d je g o adresem w y k o n y w a ła M oskw a, w yn ika-
y 2 n adziei na dalszą d ezin tegrację bloku zach odn iego, a nie z chęci rze c zy
w istego przyw rócen ia jed n o ści p o d z ie lo n e g o kontynentu. M im o to francuski
Prezydent, co n ajm niej d o czasu in te rw en cji w o js k U kładu W arsza w sk iego
w C zech osłow acji (1 9 6 8 r.) b ył przekonany, że Francja p o w in n a p ro w a d zić
Politykę u trzym yw an ia ró w n e g o dystansu od W aszyngton u i M oskwy.
Innym p rze ja w em m ocarstw ow ych am bicji de G au lle’a stały się je g o kry
tyczne w y p o w ie d z i p o d adresem U S A w czasie p o d ró ż y d o A m e ry k i Łaciń-
q ej, a także poparcie u d zielo n e separatystom w B iafrze i Q u ebecu (1 9 6 7 r.).
zczególn ie w tym ostatnim przypadku, zachęcając do secesji fran cu skojęzycz
nej prow incji K anady (skądinąd sojusznika Paryża w ram ach N A T O ), de G aulle
naraził się na liczn e ataki ze strony m ięd zyn arod ow ej opin ii pu blicznej. Z kolei
rsow ana p rze z n ie g o ro zb u d o w a arm ii, w tym z w ła szcza n ie z w y k le kosz
tow nych sił n u klearnych (force de fra p p e ) , n araziła g o z cza sem na krytykę
We w łasn ym sp o łeczeń stw ie.
W p ra w d z ie w p ro w a d z a n y o d 1965 roku p rze z rzą d G e o rg e s ’a P o m p id ou
ył prem ierem od 1962 r.) p rog ra m sta b iliza cyjn y d o p ro w a d z ił d o znaczą-
Cego ob n iżen ia i in fla cji o ra z zró w n o w a ż e n ia b u d żetu pań stw a, ale ró w n o
cześnie w dru giej p o ło w ie d ek a d y nastąpił w z ro s t b ezro b o c ia i w z m o g ły się
n tlik ty sp o łec zn e. D e G a u lle w y g r a ł p o w s z e c h n e w y b o r y p re z y d e n c k ie
w grudniu 1965 roku, ale n astąpiło to d o p ie ro w d ru giej tu rze gło so w a n ia ,
Której pokon ał kan dyd ata le w ic y Franęois M itterra n d a , u zyskując 54 ,5 %
s osow. S ta n o w iło to p ie rw s z y sygnał, że ch a ryzm a ty czn y g e n era ł za czyn a
a° ć popu larność, a blisko p o ło w a F ra n cu zó w n ie akceptu je p a tern a listycz
nego stylu je g o rządów .
Po okresie d om in a cji w pa rla m en cie ga u llistow sk iej U nii na rz e c z N o w e j
epubliki (U N R ), która w kaden cji 1 9 6 2 -1 9 6 7 d ysp o n o w ała 4 9 % m andatów ,
nastąpiło p rzesu n ięcie sym p a tii w y b o rc zy ch na le w o . W p r a w d z ie gau lliści
z w y c ię ż y li w k o lejn ych w y b o ra c h d o Z g ro m a d z e n ia N a r o d o w e g o z m arca
ale liczb a m andatów , ja k ie uzyskali, stopniała d o p o z io m u 4 3 % , p o d
czas g d y w z ro s ło zn a czen ie so cja listów (S F IO ) i k o m u n istów (F P K ), k tó rzy
323
dysp on u ją c łą czn ie p o p a rciem p o n a d je d n e j trz e c ie j Francu zów , sta n o w ili

g łó w n e fo rm a cje o p ozy cyjn e.
W iosn ą 1968 roku Francja stała się areną k o le jn e g o w ie lk ie g o konfliktu
sp o łeczn o -p olity czn eg o, k tó ry o b n a żył n ie z a d o w o le n ie części sp o łeczeń stw a
ze sposobu d zia ła n ia służb pu bliczn ych ora z p olityk i socjalnej państw a. P o
czą tek w y d a rze n io m , które za ch w ia ły system em p o lityczn ym V R epubliki, dał
bunt stu d en tów z N a n terre p o d Pa ryżem . 22 m arca 1968 roku z a jęli on i bu
d yn ek a dm in istracyjn y uczelni, żądając re fo rm y system u studiów. N a rasta ją
ce o d te g o dnia n ap ięcie, podsycane p rze z lew a ck ich liderów , z których n aj
głośn iejszym b ył D an iel C ohn-B endit, d o p ro w a d z iło 3 m aja d o p ierw szych
w ielk ich starć stu d en tów z p olicją na paryskiej S orbon ie. 4 m aja le w ic o w e
o rga n izacje akadem ickie w e z w a ły d o strajku so lid a rn o ś cio w eg o . W następ
nych dniach d o c h o d z iło d o p rzybierających na sile dem on stracji, które p r z e
ra d za ły się w w a lk i u liczne. 10 m aja studenci o p a n o w a li D zieln icę Łacińską,
którą n astęp n ego dn ia p olicja od b iła p o d łu g o trw a ły ch starciach i zdobyciu
o k oło 60 barykad.
Tym czasem ruch protestu za czął się ro zszerza ć na in n e gru p y społeczn e,
d o p ro w a d za ją c 13 m aja do w ybu ch u strajków w całym kraju. M ia ły on e cha
rakter antygau llistow ski, a szczeg ó ln ą popu larn ość z d o b y ło w ó w c z a s hasło:
„D z ie s ię ć la t w y s ta rc z y ” , co n a w ią z y w a ło d o d e k a d y r z ą d ó w d e G a u lle’a.
R o zszerza ją cem u się ru ch o w i strajkow em u to w a rz y s z y ły m a so w e m a n ifesta
cje lu dności w w ie lu m iastach. 24 m aja d e G au lle z a p o w ie d z ia ł p r z e p ro w a
d zen ie referendu m , w k tó rym n aród m iał się w y p o w ie d z ie ć w sp ra w ie p rzy
znan ia s z e fo w i pań stw a „p e łn o m o c n ic tw w celu d o kon an ia o d n o w y ” . Tego
sa m ego d n ia d o s z ło d o k o lejn ych starć u liczn ych w N a n terre, Strasburgu,
B ord eau x i Lyon ie.
25 m aja r o z p o c z ę ły się n eg o cja cje m ię d z y rzą d e m a p rze d s ta w ic ie la m i
g łó w n y ch cen tral zw ią zk o w y ch . Jedn ak w y n e g o c jo w a n e w ciągu d w ó c h dni
p o d w y ż k i płac (p r z e w id y w a ły je tzw. u kłady z G re n elle ) n ie z a d o w o liły du
żej części ro b o tn ik ó w i strajki ora z dem onstracje b y ły kontynu ow an e. 29 maja
d e G aulle udał się - dokonu jąc spektakularnej dem on stracji p o lityczn ej - do
B aden-B aden, g d z ie m ieściła się k w a tera g łó w n a francuskich sił zbrojnych
w R FN. Po p o w ro c ie 30 m aja o g ło s ił sw ą d e c y zję o ro zw ią za n iu Z g ro m a d z e
nia N a r o d o w e g o i rozpisan iu n ow ych w yb o ró w . T eg o sa m ego dn ia w g o d z i
nach w ieczo rn ych , na Polach Elizejskich o d b yła się m an ifestacja poparcia dla
p rezyd en ta z u d zia łem p ó ł m ilio n a Francuzów . Z a p o czą tk o w a ła ona proces
w y c h o d z e n ia kraju z chaosu w e w n ę tr z n e g o . Strajki i dem on stra cje w y g a s a ły
do p o ło w y czerw c a . 12 c z e rw c a rząd ro z w ią z a ł kilkanaście lew a ck ich ugru-
po w ań , a c z te ry dn i p ó źn iej p olicja usunęła ostatnich m ło d z ie ż o w y c h ra d y
k a łó w okupujących je s z c z e budynki Sorbony.
W id m o anarchii, ja k ie p o ja w iło się w m aju na ulicach Paryża i innych miast
Francji, p o d z ia ła ło m o b ilizu ją co na tę część sp ołeczeń stw a , która o b a w ia ła
się gw a łto w n ych zm ian politycznych. D latego, paradoksalnie, w y b o ry z c z e rw
ca 1968 roku p rzy n io sły p o n o w n y sukces gau llistom , k tó rz y zd o b y li aż 58%
324
m andatów, p od cza s g d y socjaliści n iep ełn a 12% , a kom u n iści je d y n ie 6% .

W yciągając w n io sk i z b u rzliw ych w y d a rze ń p o p rzed za ją cy ch p rze d te rm in o
w e w ybory, de G au lle w y stą p ił z p ro g ra m em szerokich reform społeczn ych
(P ar tic ip a tin o n ), które m ia ły zw ięk szyć w p ły w o b y w a te li na w ła d z e lokaln e,
a P ra cow n ik ów - na zatru dn iające ich p rzed sięb io rstw a . W stęp em d o reali
zacji te g o progra m u m ia ł się stać n o w y p o d z ia ł a dm in istracyjn y kraju (u t w o
rzenie au ton om iczn ych re g io n ó w ) ora z zm ia n a charakteru iz b y w y ż s z e j par-
amentu, c z y li Senatu. D w ie ostatn ie p ro p o zycje de G au lle z d e c y d o w a ł się
Poddać p o d o g ó ln o n a r o d o w e referendu m , które o d b y ło się 27 k w ietn ia 1969
r°ku. N a w ia d o m o ś ć, że je g o p ro p o zy cje p o p a rło je d y n ie 4 7 % głosujących,
ro zgo ry czo n y 78-letn i p rezy d en t ustąpił ze stanow iska. Z m arł w listo p a d zie
1970 roku.
W w y b o ra ch p rezyd en ck ich , p rze p ro w a d zo n y c h w c z e rw c u 1969 roku,
W ystartow ało siedm iu kan dydatów , ale fa w o r y te m b ył b y ły prem ier, gau lli-
sta ~ G eorges P om pid ou . W dru giej tu rze p o k o n a ł o n w y ra ź n ie A la in a Pohe-
ra i został d ru gim p rezy d en tem w d zieja ch V Republiki. W p rze c iw ie ń s tw ie
o s w e g o c h a ry z m a ty c z n e g o p o p rz e d n ik a , P o m p id o u b y ł b a rd zie j ty p e m
Ufzędnika niż w iz jo n e ra . W szczeg ó ln o ś ci zn a la zło to w y ra z w p o lity ce z a
granicznej Francji, w której n astąpiło w y ra ź n e sto n o w a n ie m o ca rstw o w ych
ambicji. Z ła g o d ze n iu u legła antyam erykańska retoryka, a z czasem ró w n ie ż
niechęć w o b e c p rzy jęcia W ielk iej B rytan ii w skład EW G , co o stateczn ie n a
stąpiło w 1973 roku. W tej ostatn iej sp ra w ie u rzą d zo n o zresztą w e Francji
w roku 1972 referendu m , w k tó rym w ięk szo ść p oparła w n io s e k p rezyd en ta
rozszerzen ie W spólnoty. R ó w n o cześn ie je d n a k P o m p id ou p o z o s ta w a ł w ier-
ny Sanllistow skiej id ei „E u ro p y o jc z y z n ” , p rze ciw sta w ia ją c się p ró b o m p o s z e
rzenia procesu in tegra cji eu ropejskiej o k w estie p o lity czn e c z y w o js k o w e.
N o w y p re z y d e n t p ró b o w a ł też n a w ią za ć d o za p o c zą tk o w a n e j p rze z de
aulle’a u schyłku je g o rz ą d ó w id ei p rze b u d o w y ustroju p a ń s tw o w e g o . P o
w o ła n y p rze z P o m p id ou na prem iera , Jacques Chaban-D elm as p ro k la m o w a ł
Jesienią 1969 roku p ro g ra m „ N o w e g o sp o łec ze ń stw a ” . W je g o ram ach pró-
°w a n o , z je d n e j strony, zm n iejszyć ro z b u d o w a n y sek tor p a ń s tw o w y w g o
spodarce, z dru giej zaś - za p e w n ić stałe p o d n o szen ie się p o z io m u życia o b y
w ateli. D obra koniunktura gosp od a rcza u m o ż liw iła realiza cję w ie lu za ło że ń
§o planu. W rezu ltacie na początku lat sied em d ziesią ty ch ro z b u d o w ie in-
astruktury społeczn ej to w a rz y s z y ł system atyczn y w zro st d o c h o d ó w realnych
ności. M im o tych sukcesów, w 1972 roku P o m p id ou usunął ze stanow iska
Szefa rządu p rze ja w ia ją c e g o n ad m iern ą sa m od zieln ość Chaban-D elm asa, któ-
rego zastąpił Pierre M essm er.
W y b o ry parla m en ta rn e z m arca 1973 roku p o z b a w iły U n ię D e m o k ra tó w
na rzecz V Republiki (U D R ), ja k b rzm ia ła o d 1967 roku n a zw a p a rtii gau lli-
Wskiej, b e z w z g lę d n e j w ię k s z o ś c i w Z g ro m a d z e n iu N a r o d o w y m . Jedn ak
Ponując 3 5 % m a n d a tó w gau lliści p o zo sta li n ajw ięk szą fo rm acją w parla-
mi y 016’ 3 S0ûsz z m n iejszy m i fo rm acjam i c en tro w ym i ( w tym republikana-
alerego Giscarda d ’E stain g) i poparcie p rezyd en ta p o z w o liły im u trzym ać
325
ster rządu. R ó w n o cześn ie je d n a k w tych w yb o ra ch zn a czą cy w z ro s t poparcia

o d n o to w a li z a ró w n o kom uniści, ja k i zw ła s z c z a socjaliści. Ci ostatn i - p o
zm ian ie n a z w y w 1968 roku (S F IO p rze m ia n o w a n o w ó w c z a s na P S ) i z je d
n oczen iu z m n iejszym i u gru p ow an iam i le w ic o w y m i - zd o b y li p o d kierunkiem
n o w e g o lid era Franęois M itterra n d a p o n a d 2 1 % m a n d a tó w w Z g ro m a d zen iu
N a ro d o w y m .
N ie sp o d ziew a n a śm ierć P om p id ou 2 k w ietn ia 1974 roku z b ieg ła się w cza
sie z k ryzysem gosp od a rczym , w y w o ła n y m p rze z g w a łto w n y w z ro s t cen rop y
n a fto w ej (kon sekw en cja akcji pań stw arabskich p o w o jn ie J om K ip p u r). W tej
sytuacji gau llistow ski kan dyd at na prezyd en ta Jacąues Chaban-D elm as o tr z y
m ał z a le d w ie 3,8 m in głosów . N a tak słabym w yn ik u z a w a ż y ła n iech ęć części
o b o zu g a u llis to w s k ie g o d o k a n d yd a tu ry b y łe g o p rem iera . W ięk szo ść w y b o r
c ó w o sym p a tia ch p ra w ic o w y c h w o la ła p o p rz e ć w ie lo le tn ie g o m in istra f i
n an sów i lid era rep u b lik a n ów V alerego Giscarda d ’Estaing, k tó ry - o trz y m a w
szy 8,3 m in g ło s ó w - w s z e d ł w r a z z Franęois M itte rra n d e m (1 1 m in ) do
d ru g iej tu ry w y b o r ó w p r ze p ro w a d zo n y c h w m aju 197 4 roku. M im o że kan
d y d a t socja listów d y sp o n o w a ł p o czą tk o w o zn a czn ie w ięk szy m p o p a rciem niż
Giscard d ’Estaing, to ten ostatni zd o ła ł z m o b iliz o w a ć ca ły elek to ra t cen tro
p r a w ic o w y i p okon ać o stateczn ie M itterra n d a n iew ielk ą w ięk szo ścią g ło s ó w
(5 0 ,8 d o 4 9 ,2 % ).
Giscard d ’Estaing, w y w o d z ą c y się z n ie w ielk iej fo rm a cji tzw. n ieza leżn ych
republikanów , p o w ie r z y ł m isję tw o rze n ia rządu gau lliście Jacques’o w i C h ira
co w i, a w je g o ga b in ecie z n a leźli się p rze d sta w ic iele w ięk szo ści u gru p ow a ń
cen tro p ra w ico w ych . Po d w ó ch latach m iejsce Chiraca za jął b ezp a rty jn y eko
nom ista R a ym on d Barre, ale n ie zm ien iło to w za sa d n iczy sposób p o d sta w y
koalicyjn ej rzą d u i d o w o d z iło du żej zręczn ości G iscarda d ’Estaing, k tó ry nie
tylko u trzy m y w a ł w jed n o ś c i w ięk szość francuskiej cen tropraw icy, ale szyb
ko b u d o w a ł siłę w ła s n e g o u gru p ow a n ia . S łu żyła tem u z a in icjo w a n a p rzez
p rezy d en ta n o w e liz a c ja system u p ra w a c y w iln e g o , w ram ach k tórej m.in-
p o p ra w ie u le g ło p o ło że n ie kobiet i d z ie c i p o ch od zą cych ze z w ią z k ó w poza-
m ałżeńskich. D o w zro stu p opu larn ości g ło w y pań stw a p rzy czy n iła się także
ro zb u d o w a system u św ia d czeń socjalnych (m .in . zw ięk szen ie za siłk ó w rod zin
nych i w y d łu ż e n ie u rlo p ó w m a c ie rzy ń s k ic h ).
M im o su k ce só w s o c ja lis tó w i k o m u n is tó w w w y b o ra c h lo k a ln y c h o ra z
u m iark ow anych w y n ik ó w ekon om icznych, cen trop ra w ica z w y c ię ż y ła w k o lej
nych w y b o ra ch p arlam en tarn ych w marcu 1978 roku. W o b o z ie cen tro p ra
w ic o w y m nastąpiła je d n a k zm ia n a układu sił w e w n ę trz n y c h , będ ąca w du
ż y m stopniu w ła śn ie rezu lta tem z a b ie g ó w G iscarda d ’Estaing. O b o k partu
ga u llistow sk iej (o d 1976 noszącej n a zw ę Z g ro m a d zen ie na rzec z R epu bliki -
R P R ), która d o tą d b yła n iek w estio n o w a n y m h eg e m o n e m na p ra w ej stronie
sceny p o lityczn ej, w w yb o ra ch tych z b liżo n ą liczb ę g ło s ó w o trzy m a ła Giscar-
dow ska Unia na rzecz D em okracji Francuskiej (U D F ), u tw o rzo n a w 1977 roku
p rze z sojusz m ałych u gru p ow a ń cen trow ych .
326
102. KRAJE BENELUKSU
W p o lityce za gra n iczn ej Francji Giscard d ’Estaing z ła g o d z ił n ieco akcen ty

am erykańskie. W 1976 roku g łó w n a część flo ty francuskiej, którą de G aulle
dem on stracyjnie p rzen ió sł z b a z nad M o rz e m Ś ró d ziem n ym na A tlan tyk, p o
w róciła do p ie r w o tn e g o m iejsca stacjon ow an ia, co sta n o w iło gest p rzy ja źn i
w obec N A T O i W aszyn gton u . R ó w n o c z e ś n ie je d n a k P a ry ż n ie re z y g n o w a ł
z aspiracji d o o d g ry w a n ia ro li sa m o d zie ln e g o aktora na scenie p olityczn ej.
Giscard d ’Estaing starał się u trzym ać ja k n ajlep sze kon takty z krajam i bloku
radzieckiego, c z e g o rezu lta tem stało się n a w ią za n ie osob istych k o n ta k tó w
z Leon id em B reżn iew em , a zw ła szcza ze zn ającym ję z y k francuski E dw ard em
Gierkiem . Francja starała się także u trzym ać w p ły w y w sw oich d a w n ych p o
siadłościach kolon ialn ych . C zyn iła to za p o m o cą w sp iera n ej z b u d żetu pań
stwa, istniejącej od 1958 roku W spóln oty Francuskiej (C om m una ute Frangaise) ,
jak i bezpośredn ich in te rw en cji w o js k o w y ch w p o szczeg ó ln y ch krajach, b ę
dących n iegd yś francu skim i kolon iam i.
3-02. KRAJE BENELUKSU
G łów nym p ro b le m em w e w n ę trz n y m B e lg ii b yła w d a lszym cią gu ry w a liz a

cja m ięd zy fran cu skojęzyczn ym i W alon am i (p o n a d 3 0 % o g ó łu lu dn ości) i Fla-
tândam i (blisk o 6 0 % ). G łó w n e partie p o lity czn e (ch adecka, socjalistyczn a
eraln a) starały się ła g o d z ić k on flik ty p o ja w ia ją ce się na tle n a ro d o w o ś c io
w ym , ale nie p o tra fiły d e fin ity w n ie z lik w id o w a ć ich źró d eł. W 1965 roku
gabinet T h e o d o re ’a L e fe v re ’a p rze d sta w ił p rojek t re fo rm y adm in istracji opar-
tej na kryteriu m ję z y k o w y m , ale nie zyskał on w ysta rc za ją ceg o poparcia. D o
piero w lipcu 1971 roku u dało się u ch w a lić u staw ę gw a ra n tu ją cą au to n om ię
uralną F la m a n d o m i W a lo n o m . P o p rz e d z iła ją n o w e liz a c ja konstytu cji
, Konana w 1970 roku, na m o c y której B e lgię p o d z ie lo n o na c z te ry ob sza ry
Językowe: flam andzkojęzyczny, francuskojęzyczny, n iem ieck ojęzyczn y o raz w y-
° n y d w u ję z y c z n y regio n Brukseli.
W 1 9 7 7 roku rzą d L eo Tin dem an sa, składający się z p rze d s ta w ic ie li cha-
kow> s o c ja lis tó w o ra z n a ro d o w y c h p a rtii F la m a n d ó w i W alo n ów , p o d ją ł
? Przekształcen ia ustroju państw a z u n itarn ego na federalny. O kazało się
r ,n ’ że w p ro w a d z e n iu w życie tzw. paktu E gm onta, k tó ry za k ła d a ł te g o
zaJu zm ianę, sp rzeciw ia się część sp ołeczn ości fla m a n d zk iej i projek t osta
tn ie upadł, a w ślad za nim - ró w n ie ż rzą d Tin dem an sa.
kra n ie ro z w ią z a n e g o problem u ró żn ic etn iczn ych , B elgia p o zo sta w a ła
Jem stabilnym , na co zn a czą cy w p ły w m iał w y so k i i stale rosn ący p o z io m
ycia ob yw a teli. W p ra w d z ie szo k n a fto w y z 1973 roku, k tó ry s p o w o d o w a ł
e r w anie b o o m u e k o n o m ic zn e g o na Z a ch o d zie i p o ja w ie n ie się zjaw iska
g racji (ró w n o c z e s n y w z ro s t i in fla cji i b e z r o b o c ia ), o d b ił się n iekorzystn ie
327
także na belgijskiej gospodarce, ale na tle innych pa ń stw spadek tem p a jej
w zrostu n ie b ył szczeg ó ln ie duży. K onsekw en cją z a d o w o le n ia w ięk szości o b y
w a te li była stabilizacja system u p a rtyjn ego, ch arakteryzu jąca się dom in acją
d w ó ch g łó w n y ch u gru p ow a ń : ch a d ek ó w i socjalistów . R osło te ż zn a czen ie
B elgii na arenie m ię d z y n a ro d o w e j i ró żn o ro d n e korzyści, ja k ie kraj ten czer
pał z faktu u m ieszczen ia w Brukseli w ła d z d w ó ch g łó w n y ch o rg a n iza c ji gru
pujących państw a Zachodu: Paktu Półn ocn oatlan tyckiego i Europejskiej W spól
n o ty G ospodarczej.
•k-kk
W d ram a tyczn e w y d a rze n ia n ie o b fito w a ła też sytuacja w e w n ę tr z n a w H o

la n d ii, g d z ie scena p o lityczn a b yła je s z c z e bard ziej ro zd ro b n ion a niż w są
siedniej B elgii. Tu ró w n ie ż d o m in o w a ły partie ch adeckie (o orien tacji k a lw iń
skiej i katolickiej) oraz socjaldem okratyczne. Po w yborach , przep row ad zon ych
w 1967 roku, w Stanach G en eraln ych za sia d a ło 11 u gru p o w a ń , z k tórych
n ajw ięk szą liczb ą m a n d a tó w d y sp o n o w a ły: K atolicka Partia L u d o w a (2 8 %
m a n d a tó w ), Partia P racy (2 4 % ) i Partia A n ty rew olu cyjn a (1 0 % ). W ła śn ie te
u gru p ow a n ia s ta n o w iły trzo n k o a licyjn ego gabin etu , na k tó reg o c z e le stał
P ie te r de Jong.
Podobn e b y ły w yn ik i kolejn ych w y b o ró w p rzep ro w ad za n ych w 1971, 1972
i 1977 roku, z tym że w e w szystkich trzech głoso w a n ia ch n a jw ięk sze popar
cie u zyskała Partia Pracy, która w 1977 roku zd o b yła rek ord o w ą lic z b ę 53 ze
150 m iejsc w Stanach G eneralnych. W yn ik ten był o ty le zaskakujący, że rok
w cześn iej g łó w n y konkurent so cja listów - K atolicka Partia L u d o w a p o łą czyła
się z d w o m a partiam i protestanckim i, tw o rzą c A p e l C hrześcijańsko-D em okra-
tyczny. U g ru p o w a n ie to z d o b y ło je d n a k je d y n ie 49 m an datów , co w szakże
nie p rze szk o d ziło m u w p rzejęciu w ła d z y w y k o n a w c z e j d zięk i so ju szow i z li
b erałam i, w ystęp u ją cy m i p o d n a zw ą Partii L u d o w e j dla W oln ości i D em ok ra
cji. N a c z e le rządu stanął A n d ries va n A gt.
D u że e m o cje w h olen derskim życiu p o lity czn y m b u d ziło z a ch o w a n ie n ie
których cz ło n k ó w ro d z in y k rólew sk iej. P rze z w ie le la t p rze d m io te m sp o ró w
(u n ie m o żliw ia ją cy ch m .in. w sp o m n ia n e zjed n o c ze n ie partii ch adeckich ) była
córka k ró lo w ej Juliany, księżn iczka Irena, która n a jp ie rw p o ta je m n ie p r z e
szła na k a tolicyzm i w z ię ła ślub z hiszpańskim arystokratą, a n astępn ie ro z
w io d ła się z nim i za a n g a żo w a ła w działaln ość fem inistyczną. Z k o lei w 1976
roku b o h a terem skandalu stał się m a łżo n e k k ró lo w ej, książę Bernhard, k tó
rem u za rzu con o, że ja k o g e n era ln y in spektor sił zb rojn ych p rzy ją ł ła p ó w k ę
o d am eryk a ń sk iego koncernu lo tn ic z e g o L ock eed . W szystko to n ie n ajlepiej
słu żyło p restiżo w i m onarchii, ale nie zd o ła ło p o d w a ży ć p rzy w ią z a n ia w ię k
szości H o le n d ró w d o tej u św ięcon ej tradycją fo rm y ustroju państw a.
328
103. WŁOCHY W PUŁAPCE RZĄDOWEJ DESTABILIZACJI |
■ k ic k
^ życiu p o lityczn ym L u k s e m b u rg a n a jw a żn iejszym w y d a r z e n ie m stało się

zachw ianie d o m in a cji Partii C h rześcijańsk o-S połeczn ej (P C S ), która d o 1974
oku była rep rezen to w a n a w k a żd y m p o w o je n n y m rzą d zie, n ie p rz e rw a n ie
ontrolu jąc p r z y tym sta n ow isk o p rem iera. P r z e p ro w a d z o n e w 197 4 roku
W ybory d o Iz b y D ep u to w a n ych p rzy n io sły z w y c ię s tw o Luksem burskiej Partii
“ Ocjalistyczno-Robotniczej (P O S L ), która w ra z z liberalną Partią D em okratycz-
n3 (P D ) p rzejęła ster rządów . D ojście so cja ld em o k ra tó w d o w ła d z y n ie zm ie-
1 o jed n a k n iczeg o isto tn ego w p o lityce w e w n ę trz n e j i zagran iczn ej te g o n ie
w ielk iego, ale b a rd zo b o g a te g o kraju.
M ięd zy n a ro d o w a o rien tacja pań stw Beneluksu n ie u legła żadn ej zm ian ie,
°p iera jąc się w d a lszym ciągu na u d zia le w N A T O i EW G . Z a ró w n o B e lg o
w ie, ja k i H o le n d rz y o p o w ia d a li się za ro z w o je m procesu in tegra cji eu ropej-
eJ, u d ziela ją c m .in. w 1973 roku p e łn e g o poparcia dla p o szerzen ia W spól-
n° t y o D anię, W ie lk ą B rytanię i Irlandię.
1-03. WŁOCHY W PUŁAPCE RZĄDOWEJ DESTABILIZACJI
^ c2ynając ° d gru dn ia 1963 roku p rem ier A ld o M o ro (o p ie ra ją c y się na ko-

cJi chadeków, socjalistów , so cja ld em o k ra tó w i re p u b lik a n ó w ) p rze z p on ad
cztery lata stał na c z e le kilku kolejn ych gabin etów , cy k liczn ie p o d d a w a n y ch
Personalnym rekonstrukcjom . Okres ten o d zn a cza ł się w z g lę d n ą stabilizacją
sytuacji p o lityczn ej i gosp od a rczej. Pod w p ły w e m siln ego w koalicji rz ą d o w e j
rzydła le w ic o w e g o , z a in ic jo w a n o w ie le re fo rm o c h a ra k terze socja ln ym
•Ul. p o d n iesio n o w yso k o ść za siłk ó w dla b ezrob o tn y ch i d o d a tk ó w rodzin -
nych), a także w p ro w a d z o n o p rze p isy u ła tw ia ją ce w ła d z o m lo k a ln y m finan-
s°w a n ie ro z b u d o w y szkół, szpitali i infrastruktury kom unikacyjnej. Z a m ó w ie
nia pu bliczne p rzy c z y n iły się d o o ż y w ie n ia gosp od a rk i, która je s z c z e w roku
. o4 o d n o to w a ła w z ro s t w w y m ia rz e z a le d w ie 2 , 7 % , ale w roku następnym
ju z 3 4 ^ a w rQku 5 ^20/0, P o p ra w ie u le g ł też bilans han dlu z a g ra n iczn e
go, a W ło c h y ro z w ija ły w y m ia n ę n ie tylko z krajam i za ch od n im i, ale i z blo-
ern ra d zieck im (je j sym b o lem sta ły się licen cje na b u d o w ę sa m o c h o d ó w fir-
my sprzed a n e Polsce i Z S R R ).
lat ^ atm o sfe rze tej k rótk otrw a łej stabilizacji, d o szło d o d o jrz e w a ją c e g o od
zjed n oczen ia d w ó ch g łó w n y c h pa rtii n iekom u n istyczn ej lew icy, czy li so-
J istow i socjaldem okratów . N a czele, u tw o rzo n ej w październ iku 1966 roku,
oskiej Partii S ocjalistyczn ej stanął d o ty ch cza so w y lid e r so cja listów P iętro
nm. Z jed n o czen ie u ła tw ił fakt, że w ie lo le tn i p rzy w ó d c a socjaldem okratów ,
useppe Saragat, o d gru dn ia 1964 roku za jm u ją cy u rząd p rezyden ta, został
329
z w o ln io n y p rze z A n to n io S egn iego p rzed końcem kadencji z p o w o d u ciężkiej

choroby. W roku 1964 nastąpiły też zm ia n y na stanow iskach p rzy w ód c zy ch
w d w ó ch najw iększych w łoskich partiach: chadeckiej i kom unistycznej. Po ob
jęciu przez M o ro stanowiska szefa rządu, n o w ym sekretarzem gen eraln ym cha
decji został M a rio Rumor. Z kolei zm a rłego w sierpniu 1964 roku h istoryczn e
g o p rzy w ód cę kom unistów, Palm iro Togliattiego, zastąpił L u igi Longo.
W iosn ą 1968 roku W łochy, p o d o b n ie ja k w ie le innych k ra jó w zachodn ich ,
stały się areną stra jk ów i dem on stracji m łod zieży. P r z y w ó d c y stu denckiej re
w o lt y o p e ro w a li hasłam i lew a ck im i o p ro w en ien cji z a ró w n o anarchistycznej,
ja k i m aoistow sk iej, ale g łó w n e korzyści z w zn iec o n y ch p rze z nich n ie p o k o
j ó w stały się u d zia łem partii kom u n istyczn ej. U ja w n iły to w y b o r y p a rla m en
tarn e z m aja 1968 roku, w k tó ryc h W łP K o d n o to w a ła w z ro s t p o p a rcia do
p o ziom u 26,9% . W dalszym ciągu jed n a k najw iększą siłą p olityczn ą w kraju
pozostaw ała chadecja, na którą oddano 39,1% głosów. N ajw iększe straty w kon
sekw encji u jaw n ion ej w w yb o ra ch p o la ryza cji n astrojów o d n io sły u gru p ow a
nia cen trow e, w tym zw ła szcza zjed n oczen i socjaliści. Ich rezu ltat (1 4 ,5 % ) był
słabszy o d łą czn ego w yn iku obu tw orzących tę partię u grupow ań, uzyskanego
w 1963 roku.
Po w yb o ra ch p rzez kilka m iesięcy krajem rzą d ził m niejszościow y, chadecki
gabin et G iovan n iego Leone. W okresie je g o działalności w kraju narastały p rze
ja w y n iezad ow o len ia społecznego, którego anim atoram i stały się w m iejsce stu
d e n tó w zw ią zk i za w o d o w e . W grudniu 1968 roku ch adekom udało się o d tw o
rzyć p rze d w y b o rc zą koalicję z socjalistam i i repu blikanam i, w w yn ik u c ze g o
p o w sta ł rząd k ie ro w a n y p rze z M a ria n o Rum ora. W okresie je g o istn ienia na
silił się ruch stra jk o w y i protestacyjny, k tó ry p o za stu den tam i i rob otn ik a m i
objął też w ó w c z a s b ied n iejszą część ro ln ik ó w m ieszkających na połu dn iu i b o
rykających się z n a p ły w e m taniej żyw n ości z innych p a ń stw EW G . P o n ie w a ż
w o rga n izację części w y m ie rz o n y c h w rzą d p ro testó w za a n g a ż o w a n e b y ło ra
dykalne skrzydło partii socjalistycznej, w lipcu 1969 roku w u gru p ow an iu tym
do szło d o rozła m u (so cja ld em ok ra ci z n ó w stw o rzy li o d ręb n e sta n o w isk o ), co
w konsekw encji d o p ro w a d ziło do upadku rządu. R u m or p o zosta ł prem ierem ,
ale je g o n o w y gabin et op iera ł się ju ż tylko na poparciu chadecji.
N a p rze szk o d zie szybkiem u od b u d o w a n iu cen tro p ra w ico w ej, większościo
w e j koalicji stanął konflikt z w ią z a n y z ustaw ą dopu szczającą rozw ody. P o d z ie
lając stan ow isko Kościoła k a to lic k ie g o w tej sp ra w ie, ch a d ecja dość d łu go
p rzeciw sta w ia ła się lib era liza cji p raw a m ałżeń skiego. O statecznie je d n a k kon
tro w ersyjn a ustaw a w e s z ła w życie w gru dniu 1970 roku. W tym czasie kra
je m rz ą d z ił ju ż u tw o rz o n y w sierpniu ga b in et E m ilio C o lo m b o , k tó reg o p o d
staw ę stanow iła o d tw o rzo n a czteropartyjna koalicja cen tropraw icow a. W 1970
roku sytuacja sp o łec zn o -p o lity czn a w kraju u legła w z g lę d n e j p o p ra w ie , do
c ze g o przyczyn ił się m.in. wzrost płac robotniczych o ponad 18% , w yw alczony
p rze z z w ią z k i z a w o d o w e .
O padanie fali napięcia zro d ziło nastroje frustracji w środow iskach ekstrem i'
stycznych i skłoniło je d o sięgnięcia p o środki terrorystyczne. W kw ietn iu 1969
330
103. WŁOCHY W PUŁAPCE RZĄDOWEJ DESTABILIZACJI
roku w yb u ch b o m b y w M e d io la n ie ran ił 19 osób. G ru d n io w y zam ach w tym

m ieście, d o k o n a n y p rze z le w a k ó w z gru p y L otta C ontinua , b y ł zn a czn ie bar
dziej tragiczn y: śm ierć p o n io sło 16 lu d zi, a 90 zosta ło rannych.
A k ty w iza cji skrajnej le w ic y to w a rz y s z y ło n asilenie d zia ła ln o ści n e o fa s zy
stów z W ło s k ie g o Ruchu S p o łeczn e go . W w y b o ra ch m u n icyp aln ych z lipca
1^71 roku u zyskali o n i k ilk u n a stop rocen tow e pop a rcie za ró w n o w R zym ie,
Jak i na S ycylii, zm ęc zo n ej tw o rzą cą w c ią ż „p a ń stw o w p a ń stw ie” m afią. Ta
organizacja p rzestęp cza n ie tylko skutecznie bron iła się p rze d w ło sk im w y
m iarem sp ra w ie d liw o śc i, ale w p ły w a ła te ż na ż y cie p o lity czn e, korum pując
wysoko p o sta w io n ych u rzęd n ik ó w p a ń stw ow ych . S zc ze g ó ln e zw ią z k i łą c z y ły
rodziny m a fijn e z w ie lo m a p o lityk a m i ch adeckim i, k tó rym zw ła szcza na S y
cylii i w Kalabrii, p o m a ga n o b ez o g ró d e k w zd o b yw a n iu głosów .
Spór w o k ó ł p ra w a m a łżeń sk ie go n ie za k oń czył się z ch w ilą w ejścia w ż y
cie u staw y dopu szczającej r o z w o d y i o stateczn ie d o p ro w a d z ił do upadku rzą
du C olom bo. K ie d y chadecy, w c ią ż n ie m o g ą c y się p o g o d z ić z n o w y m i p r z e
pisami, zeb ra li p o n a d 1,3 m in p o d p is ó w p o d p ety cją żą d a jącą podpisan ia
referendum w tej spraw ie, rząd stracił p oparcie republikanów . W rezu ltacie,
P ° załam aniu się p ró b y u tw o rzen ia p rze z G iu lio A n d re o ttie g o m n iejszościo-
Wego gabin etu , w m aju 1972 roku o d b y ły się p rze d te rm in o w e w ybory. De-
cyzj? o ich rozpisan iu p o d ją ł now y, w y b ra n y w gru dniu 1971 roku p rezyd en t
rePubliki, ch a d ek G iova n n i L eon e.
W y b o ry z 1972 roku nie w p r o w a d z iły istotn iejszych zm ian w u kładzie sił
Politycznych, b o w ie m ch a d ecy i kom uniści o trz y m a li re zu lta ty zb liżo n e d o
uzyskanych c z te ry lata w cześn iej, u trzym u jąc p o zy cję n ajw ięk szych u gru p o
w a ń polityczn ych . R ela tyw n ie n a jw ięk szy w zro st poparcia o d n o to w a li n e o fa
szyści (w ystęp u ją cy w sojuszu z m on arch istam i), ale i tak nie z d o ła li on i p r z e
oczyć p o z io m u 9% , co p o z b a w ia ło ich szansy w y w ie r a n ia p o w a ż n ie js z e g o
w Pływ u na w ła d z ę w yk o n a w czą . N a c z e le n o w e g o rządu , tym ra zem o p a rte
go na koalicji chadeków, so cja ld em ok ra tó w i - co b yło p ew n ą n ow ością - n ie
w ielkiej partii liberałów , stanął A nd reotti. J ego gabin et p rze trw a ł rok, a kres
Położyło m u w y co fa n ie się lib era łó w z koalicji rzą d o w ej. N a czele n o w e g o rzą-
u> w którym m iejsce lib e ra łó w za jęli socjaliści, stanął p o raz kolejn y M a rio
Umor. Ż y w o t te g o gabinetu był je s z c z e krótszy, upadł on b o w ie m ju ż w m ar
cu 1 9 7 4 roku, p o n o w n ie za spraw ą republikanów, tym razem n iezad ow olon ych
Ze sposobu reagow a n ia na kryzys energetyczny, z w ią za n y z g w a łto w n ą p o d
w yżką cen ro p y n a fto w ej w konsekw encji w o jn y J om Kippur.
Jedną z ostatnich d ec y zji rzą d u Rum ora z u d zia łem re p u b lik a n ó w (p o li-
y\ t e n p o d w ó ch tyg o d n ia ch stanął na c z e le k o le jn e g o ga b in etu ) b y ło ro z p i
sanie referendu m w b u d zą cej w c ią ż o g ro m n e k o n trow ersje sp ra w ie d o p u sz
czalności ro zw o d ó w . G ło so w a n ie p o w szech n e o d b y ło się w m aju 1974 roku
Przyniosło porażkę chadecji, b o w ie m 59 % je g o u czestn ików o p o w ie d zia ło się
utrzym aniem , w p ro w a d zo n ych cztery lata w cześn iej, liberalnych przepisów .
Rozpisanie referen d u m b y ło o b lic z o n e na s p a ra liżo w a n ie in ic ja ty w y k o
munistów, k tó rz y p o d k ieru n k iem n o w e g o p r z y w ó d c y E n rico B e rlin gu era
331
w y s tą p ili z p ro p o z y c ją z a w a rcia „h is to r y c z n e g o k o m p ro m isu ” z ch a d ecją .

W p ra w d z ie p rzegra n a ch adecji w referendu m o zn a cza ła w z m o c n ie n ie tego
je j skrzydła, które o p o w ia d a ło się za d ia lo g ie m z W łP K , ale d o ża d n e g o z b li
żen ia ostateczn ie nie doszło. Kryzys z w ią z a n y z oskarżen iam i poszczegó ln ych
u gru p ow a ń cen tro p ra w icy o za m ia ry w sp ó łp ra c y z postkom u nistam i osłabił
ostateczn ie, zm a ga ją cy się z tru dn ościam i gosp od a rczym i, ga b in et Rum ora.
W listo p a d zie 1974 roku na czele rządu stanął p o n o w n ie lid e r ch adecji A ld o
M o ro . O d styczn ia 1976 roku b y ł to ga b in et m n iejszościow y, dysp on u ją cy
w parlam encie poparciem jed y n ie samej chadecji. N ie w ró ż y ło to rzą d o w i zbyt
d łu g ie g o ż y w o ta i rzec zy w iście - p o w ybu ch u k o le jn e g o konfliktu p o lity c z
n ego, tym ra zem d o ty czą ceg o u staw y dopu szczającej aborcję - w k w ietn iu
1976 roku M o ro p o d a ł się d o dym isji.
P o n ie w a ż w szystkie m o żliw ośc i zbu d ow a n ia n ow ej koalicji zosta ły w y c ze r
pane, p rezyd en t L e o n e rozpisał p rze d te rm in o w e w y b o r y d o parlam en tu na
c z e rw ie c 1976 roku. Ich fo rm a ln ym z w y c ię z c ą b yła ch adecja (3 8 ,7 % ), ale
rek ord ow y w y n ik - 34,4% - uzyskali kom uniści, dyskontując n iezd oln ość cen
tro p ra w ic y d o u p o ra n ia się z g łó w n y m i p ro b le m a m i W ło c h : dysproporcją
w ro zw o ju p o szczegó ln ych regionów , terro ryzm e m p o lityczn ym , p rze stęp czo
ścią krym in a ln ą i słabym tem p em ro zw o ju go sp o d a rczego . M o ż liw o ś ć u d zia
łu kom u n istów w rzą d zie w ło sk im w y w o ła ła o gro m n e za n iep ok o jen ie w U SA
i n ajw ięk szych krajach E u ropy Zach odn iej. W p ra w d z ie Berlinguer, je d e n z li
d e r ó w ruchu eu rok om u n istyczn ego (p o zo s ta ją c e g o w id e o lo g ic z n y m sporze
z Z S R R ), o p o w ia d a ł się p u b lic zn ie za u trzy m a n iem W ło c h w strukturach
N ATO , ale nie w z b u d z iło to zaufan ia ani praw icy, ani so ju szn ik ó w R zym u na
arenie m ię d zy n a ro d o w ej.
O sta teczn ie kom uniści n ie w e s z li w skład n o w e g o rządu , k tó ry w lipcu
1976 roku p o w o ła ł G u lio A n d reo tti. Był to ga b in et m n iejszościow y, z ło żo n y
z sam ych ch adeków , ale d y sp o n u ją cy p o p a rcie m w szystk ich n a jw ięk szych
partii parlam entarn ych, w tym kom unistów , k tó rzy za cen ę u stępstw w kilku
kw estiach p rze z pon a d rok u m o ż liw ia li je g o istnienie. A n d reo tti p o d a ł się do
dym isji d o p iero w styczniu 1978 roku, k ie d y z poparcia dla je g o rządu w y c o
fali się nie tylko kom uniści, ale i socjaliści B ettin o C ra xiego, u w a ża ją cy za
k on ieczn e w łą c z n ie W łP K d o rządu. Jednak ró w n ie ż ta kolejn a próba dopu sz
czen ia ko m u n istów d o u działu w e w ła d z y w y k o n a w c z e j za k oń czyła się n ie
p o w o d z e n ie m , o czym tym ra zem p rzesą d ziła fala a k tó w p rze m o c y ze strony
le w a ck ieg o terroryzm u , która skłoniła w iększość u gru p ow ań parlam entarnych
d o poparcia n o w e g o m n iejszo ścio w eg o rzą d u ch adeckiego. N a je g o c z e le sta
nął p o n o w n ie A n d reo tti.
N o w e m u rz ą d o w i A n d re o ttie g o p rzy szło się zm ie rz y ć z n a jp ow a żn iejszy m
w p o w o jen n ych d zieja ch W ło c h atakiem sił terrorystyczn ych . Ich g łó w n y m
rep rezen ta n tem b y ły C z e rw o n e B ry g a d y ( B rigate Rossę), k tórych n a zw a za j
m u je p o czesn e m iejsce w d zieja ch ru ch ó w terrorystycznych. G e n e z y tej or
ga n iza cji n a le ż y szukać w m ło d z ie ż o w y m ruchu k o n testacyjn ym końca łat
sześćdziesiątych . N ie k tó r z y je g o p rze d sta w ic iele, poszukując n atch n ien ia dla
332
104. WATYKAN W CIENIU SOBORU
sw ego le w ic o w e g o ra d yk a lizm u w m arksizm ie, chińskiej re w o lu cji ku ltu ral

nej czy w a lce rew olu cyjn ej o d d z ia łó w partyzanckich A m eryk i Łacińskiej i A zji,
doszli o stateczn ie d o przekon an ia, że w a lk a zbrojn a ora z p rze m o c służą n aj
lepiej c elo m re w o lu cy jn y m i w k rótk im cza sie u m o ż liw ią o b a le n ie ustroju
Kapitalistycznego. F orm aln ie C ze rw o n e B ryg a d y zo s ta ły u tw o rz o n e w 1970
roku p rze z parę m ałżeń ską R en ato Curcio i M a rg h eritę C agol.
Piram idalna struktura organ izacyjn a, dobre zakon spirow an ie ora z o b o w ią
zująca zasada działania - decyzja z góry, w yk o n an ie i o d p o w ie d zia ln o ść z do-
u, czyn iły z C zerw on ych B rygad form ację bardzo spraw ną i trudną d o w y k ry
c i - Już w latach 1 9 7 1 -1 9 7 2 C zerw on e B rygad y zo rg a n izo w a ły serię atak ów
skierowanych - ja k tw ierd zo n o - p rzeciw k o „sym b olom państw a represyjne-
8° oraz „sym b olom n ierów n ości” . A taki te sp row a d za ły się d o za m a ch ów na
stużby policyjne, w ię zie n ia i koszary w ojsk ow e, działań w ym ierzo n y ch w sfe-
ty Przem ysłow o-fin an sow e oraz o rga n izow a n ia akcji sa b otażow ych w fa b ry
kach. N astępne d w a lata C zerw on e B rygad y p o św ięciły na doskonalen ie struk
tur organ izacyjn ych i m e to d działan ia, b y w 1974 roku u p ro w a d ze n ie m sę-
Zlego M a rio S ossiego za in icjo w a ć „a tak w serce pań stw a” . Tym ra zem C zer
w one B rygad y p rzy stą p iły d o n iszczen ia instytucji państw a, co p o c ią g n ę ło za
s°b ą terrorystyczn e u d erzen ia w partie p olityczn e, zw ią z k i z a w o d o w e , p o li
tyków, u rzędn ików , d zien n ik a rzy i a dw ok atów .
U lu bion ym cele m a ta k ów lew a ck ich te rro ry s tó w b yła ch adecja i je j repre
zentanci, ale n ie o s zczęd za n o ró w n ie ż partii le w ic o w y c h - w tym i k om u n i
stycznej - k tó rym za rzu con o zd ra d ę id e a łó w rew olu cji. O d p o ło w y la t sie-
em dziesiątych dała się z a u w a ży ć postępu jąca bru talizacja m e to d d zia ła n ia
zerw on ych B rygad i eskalacja ich terroru. N a jw ię c e j b a rd zo drastycznych
cji C zerw o n e B ryg a d y z o r g a n iz o w a ły w latach 1 9 7 7 -1 9 7 9 . N a jg łośn iejszą
nich sta n o w iło u p ro w a d zen ie w m arcu 1978 roku i za m o rd o w a n ie w d w a
miesiące p ó źn iej lid era ch adecji, b y łe g o p rem iera i p o te n c ja ln e g o kan dyd ata
na Prezyden ta W ło c h - A ld o M oro.
Porwanie i za b ójstw o M o ro z b ie g ły się w czasie z k ryzysem prezyden ckim ,
^ s t a w ia ją c y m na p o w a ż n ą p rób ę system p o lity c z n y republiki. W czerw c u
roku p rezyd en t L eo n e , osk a rża n y o d d łu żs ze g o czasu o u d zia ł w skan-
a ach fin an sow ych , z d e c y d o w a ł się na u stąpienie z u rzędu p rze d u p ły w e m
oencji. 8 lipca je g o następcą w y b ra n o socjalistę A lessa n d ro Pertin iego.
1°4. WATYKAN W CIENIU SOBORU
N ajw ażniejszym w y d a rze n ie m w życiu S tolicy A postolskiej w latach sześćdzie-

tych b ył o c zy w iście d w u d z ie s ty p ie r w s z y sob ór p o w szech n y K ościoła ka-
ckiego (p o w s z e c h n ie zn a n y ja k o Vati.ca.num I I ) . Został on z w o ła n y w 1962
333
roku p rze z p a p ieża Jana XX III, a p o je g o śm ierci w roku następnym , k o n ty

n u o w a n y p rze z P a w ła V I (G io va n n i Battista M o n tin i). G łó w n e cele soboru
sp ro w a d za ły się d o p o g łę b ien ia w K ościele św ia d o m o ści sa m ego siebie, w e
w n ę trzn ej o d n o w y Kościoła, d ą żen ia d o zjed n oczen ia chrześcijan o ra z n a w ią
zania p rze z K ościół d ia lo gu z c z ło w ie k ie m i św ia tem w spó łczesn ym .
P ierw sza o ficja ln a w ia d o m o ś ć o za m ia rze z w o ła n ia p rze z Jana X X III so
b o ru p o ja w iła się w styczn iu 1959 roku, ku o g ó ln e m u z d z iw ie n iu i za sk o
czen iu , b o w ie m z d a w a ło się, iż era s o b o ró w w K o ściele k a to lic k im b e z p o w
ro tn ie m in ęła . Już w m aju 1959 roku zos ta ła p o w o ła n a kom isja, na c z e le
z ka rd yn ałem Tardinim , m ająca zeb ra ć p ro p o z y c je i su gestie co d o tem atów ,
k tó rym i za ją łb y się p rzy szły sobór. W c zerw c u 1960 roku za in ic jo w a n o drugi
eta p prac p rzy g o to w a w c zy c h , w którym kom isje u p o rzą d k o w a ły zeb ra n y m a
teriał, a n astępnie kom isja cen traln a u jęła g o w 70 tem atów . O stateczn ie, ju ż
w tra k cie so b o ru , ich lic z b a z o s ta ła z m n ie js z o n a d o 16. Jan X X III b u llą
H um anae salutis z 23 gru dnia 1961 roku oficja ln ie z a p o w ie d zia ł z w o ła n ie so
boru, w yzn a c za ją c je g o o tw a rcie na 11 p a źd ziern ik a 1962 roku. T ego też dnia
został o tw a rty p rze z Jana X X III S ob ó r W atykański II, w ob ecn ości 2,5 tys.
uczestników . N a o b ra d y - w ch arakterze o b s e rw a to ró w - zostali także za p ro
szen i p rze d sta w ic iele w sch od n ich i zach odn ich K o ścio łó w chrześcijańskich.
S ob ó r za k oń czył sw e obrady p o czterech sesjach - 8 grudnia 1965 roku.
Jan XXIII kierow ał pracam i pierw szej sesji (11 października - 8 grudnia 1962 r.),
zaś je g o następca P a w e ł V I - dru giej (2 9 w rześn ia - 4 gru dnia 1963 r.), trz e
ciej (1 4 w rześn ia - 21 listopada 1964 r.) oraz czw a rtej (1 4 w rześn ia - 8 gru d
nia 1965 r.). P o d jęta p rze z Vaticanum I I refleksja nad ta jem n icą K ościoła i j e
g o relacjam i ze św ia tem , sp ro w a d za ła się do ro zp a trzen ia n astępu jących z a
gadn ień : litu rgia, środki sp o łec zn eg o k om u n ik ow a n ia się, e k le z jo lo g ia z raa-
rio lo g ią , stosunki ze w sch o d n im i K ościołam i k atolickim i, ek u m en izm , rola
biskupa w Kościele, o d n o w a życia zakonnego, form acja kapłanów, w ych o w a n ie
chrześcijańskie, stosunek K ościoła d o religii n iech rześcijań skich , O b ja w ien ie
B oże, ap o stolstw o św ieckich, w o ln o ś ć religijn a, d zia ła ln o ść m isyjn a K ościo
ła, życie kapłańskie ora z m iejsce Kościoła w św iecie w spó łczesn ym . Stąd tez
bilans prac so b o ro w y ch zam kn ął się 16 doku m en tam i, w tym z n a jd o w a ły się
4 konstytucje, 9 d ek retó w i 3 dek laracje, które w p rzyszłości w y ty c za ć m ia ły
d ro g ę K ościoła k a tolickiego.
N ie u lega w ą tp liw o ści, że S ob ó r W atykański II b y ł z a ró w n o w y d a rze n ie m
historycznym , ja k i doktrynalnym . U ch w alon e zaś w ó w cza s doku m en ty św ia d
czyły, że K ościół katolicki je s t z d o ln y d o o d n o w y w e w n ę trz n e j. Co w ięcej,
o zn a c z a ły kon iec e ry kon fron tacji Kościoła ze św ia tem , p rop on u ją c K ościoło
w i d ia lo g i zb liżen ie ze w szystkim i lu dźm i dobrej w o li. Za n ajw ażn iejsze osią g'
n ięcia Vaticanum I I u znać n ależy: p o g łę b ie n ie za sa d y k o legia ln ości, p od k re
ślen ie w s p ó ln o to w e g o charakteru ap ostolstw a w o g ó le i ro li św ieck ich w Ko
ściele, o d n o w ę litu rgii (u p ro szczen ie tek stó w i o b rzęd ó w , w p ro w a d z e n ie j ę _
zy k ó w n a rod ow yc h d o n a b o żeń stw ), p o d jęcie za ga d n ien ia jed n o ści chrzęści-
334
104. WATYKAN W CIENIU SOBORU
Jan, a także w sk a za n ie na kon ieczn ość d ia lo gu z n iech rześcijan am i i n ie w ie

rzącym i.
Po zakończeniu soboru P a w eł V I ro zp o czął w p ro w a d za n ie w życie p o d ję
tych tam w skazań i uchwał. P rze p ro w a d ził ró w n ie ż w ie le reform natury insty
tucjonalnej w obrębie Kościoła. W 1964 roku u tw o rzy ł Sekretariat dla R eligii
Niechrześcijańskich, a w 1965 - Sekretariat dla N iew ierzących . W tym sam ym
r°ku na m iejsce Ś w ię te go O ficju m p o w o ła ł Ś w iętą Kongregację D oktryn y W ia
ty; działającą w ed łu g zupełnie now ych zasad. Zniósł także komisję Indeksu Ksiąg
Zakazanych. Co w ię c e j, gru n to w n ie zreo rg a n izo w a ł kurię rzym ską, uprościł
Cerem oniał w atykański ora z z lik w id o w a ł resztki d w o ru papieskiego.
Duchem so b o ro w y m b y ło p rze p o jo n e n au czan ie sp o łeczn e P a w ła V I, m a
jące ch arakter w y b itn ie pastoralny. Z punktu w id z e n ia ro z w o ju k a tolick iej
nauki s p o łe c z n e j is to tn e z n a c z e n ie m ia ła en cyk lik a P o p o lo r u m progessio
(1967 r.), p od ejm u ją ca za ga d n ien ia ro z w o ju lu d ó w ora z k w estię s p ra w ie d li
w ości społeczn ej w aspekcie stosu nków m ię d z y krajam i ro z w in ię ty m i a z a
u fa n y m i, a ta k że list apostolski Octogesim a acheniens (1 9 7 1 r.), p rzy n o szą
cy „n o rm y i za lecen ia ” w ob liczu zm ien ia ją cych się stosu nków społeczn ych
w sw iecie. P a w e ł V I b y ł p ie rw s z y m p a p ieżem , k tó ry o d b y w a ł duszpasterskie
Podróże zagraniczne. O d w ie d z ił m.in. Jordanię i Izrael (1 9 6 4 r.), siedzibę O N Z
(1965 r.), In d ie (1 9 6 5 r.), K olu m bię (1 9 6 8 r.), U ga n d ę (1 9 6 9 r.) o ra z A u
stralię i O cea n ię (1 9 7 0 r.). Za je g o p on tyfik a tu ro z p o c z ę ty został proces nor-
malizacji stosu nków W atykanu z p ań stw am i kom u n istyczn ym i.
P a w eł V I zm a rł 6 sierpnia 1978 roku w w iek u 81 lat. J ego następcą z o
stał W ybrany 26 sierpn ia A lb in o Luciani (1 9 1 2 - 1 9 7 8 ), k tó ry p rzy ją ł im ię Jan
aw eł I. Jedn ak p a p ie że m b ył tylko 33 dni, a je g o ca łk o w icie n ie s p o d z ie w a
ny zgon w y w o ła ł d u że poruszenie. W k rótce jed n a k W atykan stał się m iejscem ,
w którym d o szło d o je s z c z e bard ziej sen sacyjn ego w y d a rze n ia . 16 p a ź d z ie r
nika 1978 roku o g ło s z o n o b o w ie m , że na k o n k law e w y b ra n o n o w y m p a p ie
rem arcybiskupa krakow skiego, kardynała Karola W ojtyłę, k tó ry p rzyb ra ł im ię
na Paw ła II. Był to p ie rw s zy n iew łoski p a p ież od ponad czterystu lat, a r ó w
nocześnie d u ch o w n y p o c h o d zą c y z kraju rz ą d z o n e g o p rze z kom unistów , p ro
gram ow o zw alcza ją cy ch religię. N o w y p a p ież p o zo sta ł w ie rn y gen era ln ej li-
nn wyznaczonej p rze z sw o ich p oprzed n ików , c z e g o d o w o d z ił ju ż sam h ołd
. any ich p a m ięci w c h w ili w y b o ru im ienia. Jedn ak o d m ien n e p o ch od ze-
Ule * d ośw ia d czen ia duszpasterskie Jana Paw ła II n ie m o g ły n ie w p ły n ą ć na
. o0f3 fu n k cjo n o w an ia kurii rzym skiej, z a ró w n o w aspekcie w e w n ę trz n y m
JeJ działalności, ja k i p rze d e w szystk im - m ię d zy n a ro d o w y m .
335
105. SKANDYNAWIA: MATERIALIZACJA IDEI „PAŃSTWA

DOBROBYTU”
W latach sześćdziesiątych i sied em d ziesią ty ch pań stw a n ordyck ie stały się

obszarem , na k tó rym idee „państw a dobrobytu ” ( welfare State), głoszo n e m.in.
p rze z Gunnara M yrdała i Johna K en n etha G ałbraitha, d o c z e k a ły się prób y
praktycznej realizacji. U p o d sta w koncepcji welfare State stało przekon an ie,
że p rze z o d p o w ie d n ią p o lityk ę społeczn ą, ek o n om iczn ą i fiskalną p ań stw o
m o ż e k o n tro lo w a ć p ośred n io rynek, a tym sam ym d zia ła ć na rz e c z s tw o r z e
nia bard ziej sp ra w ie d liw e g o , bard ziej ró w n e g o i z in te g ro w a n e g o s p o łec ze ń
stw a. Z je d n e j stron y n a le ża ło o to czy ć k a żd e g o o b y w a tela opieką, ro zw ijają c
słu żby socjalne, z dru giej n atom iast - podjąć program w y ró w n y w a n ia d o ch o
dów , g łó w n ie za p o m o cą p ro g re s y w n e g o system u fisk aln ego. O p rócz te g o
p ań stw o m ia ło o d d z ia ły w a ć stym ulująco na ro z w ó j g o sp o d a rc zy p o p rz e z o d
p o w ie d n ią p o lityk ę k re d y to w o -ce n o w ą oraz p o lityk ę p e łn e g o zatru dnienia.
W d ra ża n ie te g o rodzaju program u , zm n iejsza ją c n ieró w n o ści sp o łeczn o -ek o
n om iczn e, z a p o b ieg a ć m ia ło k o n flik tom sp ołeczn ym , co z k o lei zw ięk sza ło
stabilność system u i le g ity m iza c ję państw a.
Id e ę welfare State re a lizo w a n o w p o szczegó ln ych krajach skandynaw skich
w różn ym stopniu. G eneralnie je j w p ły w był tym silniejszy, im m ocn iejsza była
w dan ym pań stw ie p o zy cja partii socjaldem okratyczn ych , które n ajb ardziej
k on sekw en tn ie w p ro w a d z a ły w życie za sa d y „pań stw a d o b ro b ytu ” . W D a n ii,
g d zie p rze z w ięk szość d ek a d y lat sześćdziesiątych rz ą d z ili socjaldem okraci,
w dodatku z a le ż n i o d p o p a rcia w y w o d z ą c e j się z ruchu k o m u n istyczn ego
S ocjalistycznej Partii L u d o w ej, system o p iek i sp ołeczn ej został ro zb u d o w a n y
d o granic absurdu. W 1966 roku, ob cią żon a o gro m n ym i cięża ra m i p o d a tk o
w ym i, duńska gospodarka zn alazła się w stanie lek k iego kryzysu, c z e g o spek
takularnym p rze ja w e m b yła d ew a lu a cja korony. C h ociaż w ię c w w yb o ra ch ze
styczn ia 1968 roku socja ld em ok ra ci p o n o w n ie z d o b y li n a jw ięk szą liczb ę g ło
s ó w (3 4 % ), to je d n a k n ie była on a w ystarczająca, a b y za p o b iec pow stan iu
rządu koalicji u gru p ow a ń cen tro p ra w ico w ych , na k tó reg o c z e le stanął Hil-
m ar Baunsgaard.
Posunięcia o szczęd n ościow e p rok la m ow a n e p rzez rząd cen tro p ra w icy oka
za ły się je d n a k na tyle n iepopu larn e, że ju ż w e w rześn iu 1971 roku, w kon
sek w en cji kolejn ych w y b o r ó w d o Folketingu, w ła d z a zn a la zła się w rękach
socjaldem okratów . Jedn ak ich n o w y rzą d nie d y sp o n o w a ł w ięk szo ścią p arla
m entarn ą i p rze trw a ł z a le d w ie d w a lata. N a stęp n e lata ró w n ie ż n ie p rzyn ios
ły stabilizacji na duńskiej scenie p olityczn ej, która u lega ła s to p n io w ej frag-
m en taryzacji. O ile w 1971 roku w Folketingu z n a jd o w a li się p rze d sta w ic iele
5 partii, to w 1977 roku ich liczb a w zro sła d o 11.
W śród n ow ych u gru p ow a ń szczeg ó ln ym poparciem , sięga jącym n a w et kil
kunastu procen t głosów , cieszyła się Partia P o stęp o w a. U g ru p o w a n ie to, za-
336
105. SKANDYNAWIA: MATERIALIZACJA IDEI „PAŃSTWA DOBROBYTU"
°ż o n e p rzez ek s cen tryczn ego m ilio n era M o gen sa Glistrupa, g ło siło hasła li-
ertariańskie, dom agając się radykalnego o gran iczen ia funkcji państwa, w tym
także lik w id a cji sił zbrojn ych . N a jw a ż n ie js z y postu lat p o stęp o w ców , p o le g a
jący na żądaniu sto p n io w ego zniesienia podatku d o ch o d o w ego , stan ow ił nieco
groteskow ą reakcję na n ie z w y k le ro z b u d o w a n y w D anii system fiskalny.
R o zd ro b n ien ie na scenie p o lity c z n e j n ie rz u to w a ło je d n a k na p o s ta w y
ustrojow e pań stw a o ra z je g o p o lityk ę zagra n iczn ą . W 1972 roku, p o śm ierci
ryderyka IX, na duńskim tro n ie k rólew sk im zasiadła je g o córka M a łg o r z a
ta. W tym sam ym roku o d b y ło się też referendu m , w k tó rym 6 3 ,7 % o b y w a
teli o p o w ie d zia ło się za przystą p ien iem d o Europejskiej W sp ó ln o ty G ospodar
n e j- N astąpiło to z d n iem 1 stycznia 1973 roku. D ania była też w d alszym
a 3gu lo ja ln ym czło n k iem N A TO , ch ociaż je j siły zb ro jn e u le g ły redukcji z po-
Zl°m u 51 tys. ż o łn ie r z y na początku d ek a d y d o 45,5 tys. w roku 1969. D uń
czycy n ie zg a d z a li się też na m a g a zy n o w a n ie na sw o im te ry to riu m bron i nu-
earnej, co - z racji stra teg iczn eg o p o ło że n ia te g o kraju nad B ałtykiem - sta
n ow iło spore u tru dn ien ie d la d o w ó d z tw a Paktu P ółn ocn o atla n ty ck ieg o.
■k -k -k
N o r w e g ii n a jw a żn ie jszym w y d a rze n ie m w 1963 roku stał się krótkotrw a-

y upadek rzą d u N o rw e s k ie j Partii Pracy, k ie ro w a n e g o p rze z Einara G erhard-
Sena. P o lity k ten s p r a w o w a ł u rzą d p re m ie r a o d 194 5 roku ( z p r z e r w ą
W l 1 9 5 1 -1 9 5 5 ) i w o tu m n ieu fn ości, ja k ie p r z e g ło s o w a n o w p a rla m en c ie
S1erpniu 1963 roku, b y ło zw iastu n em zm ierzch u je g o d o m in a cji w n orw e-
*n życiu p o lityczn ym . W p ra w d z ie a ltern a ty w n y ga b in et partii cen tro p ra
w icow ych , na k tó reg o c z e le stał John Lyng, p rz e trw a ł je d y n ie m iesiąc i ju ż
Końcu w rześn ia Gerhardsen w ró cił na fo te l prem iera, ale w y b o ry z w rześn ia
65 roku p rze rw a ły w końcu okres nieustannych rz ą d ó w N o rw e s k ie j Partii
acy. U g ru p ow a n ie to, zd o b y w a ją c 4 3 % głosów , p o zo sta ło n ajw ięk szą siłą
Polityczną w N o rw e g ii, je d n a k n ie z d o ln e d o z a w ią za n ia koalicji za p ew n ia ją -
CeJ Parlam entarn ą w iększość, m u siało o d d a ć w ła d z ę cen tropraw icy.
U tw o rz o n y w 1965 roku k o a licyjn y rzą d Partii C h rześcijań sk o-L u dow ej,
artu Centrum , Hóyre (k on serw a tyści) i Venstre (lib e r a ło w ie ), na k tó rego czele
stanął Per Boten, sp ra w o w a ł w ła d z ę aż d o 1971 roku, p rze ży w a ją c p o m y śl
nie w y b o ry w 1969 roku, k ie d y o p o zy cy jn i socja ld em ok ra ci z d o b y li aż 4 6 ,5 %
0s° w W ła śn ie w okresie istnienia te g o rządu, w N o r w e g ii ro zp o czą ł się pro-
Ces’ k tó ry przekształcić m iał ten kraj w je d n o z n ajb ogatszych p a ń stw Euro-
P y W 1968 roku o d k ry to b o w ie m na n orw esk iej części szelfu M o rz a Półn oc-
ne§o (tzw . teren EK O FISK ) o g ro m n e z ło ż a ro p y n a fto w ej. Ich eksploatacja
r°z p o c z ę ła się d w a lata p ó źn iej, a w 1975 roku N o r w e g ia stała się eksporte-
re® ropy n a fto w ej. N a stą p iło to w okresie o g ro m n e g o w z ro s tu cen te g o su
row ca i z a p e w n iło n ie w ie lk ie j lic z e b n ie spo łeczn o ści N o r w e g ó w ( w latach
em dziesiątych b y ło ich n iespełna 4 m ilio n y ) d o c h o d y u m o ż liw ia ją c e sys-
e m atyczn y w zro st stop y ż y cio w ej.
337
Z p o czą tk iem lat sied em d ziesiątych n orw esk ie życie p o lity czn e z d o m in o
w a ł p rob lem p rzyn a leżn ości d o Europejskiej W sp ó ln o ty G ospodarczej. W ła ś
nie na tym tle d o szło d o kryzysu w rzą d zie B otena, k ie d y je g o m acierzysta
Partia C entrum w ystą p iła - w b re w pozosta łym u gru p ow a n io m koalicji - p rze
ciw k o przystąpien iu N o r w e g ii do W spólnoty. W rezu ltacie do w ła d z y p o w r ó
cili socja ld em ok ra ci z Partii Pracy, a p rem ierem m n iejs zo ś c io w e g o rządu z o
stał T ry g v e B ratteli. Także w szerega ch socja ld em ok ra cji n ie b y ło jed n o ś c i
w spraw ie w ejścia N o r w e g ii d o EW G . S p rzeciw ia ło się tem u le w e skrzydło
N o rw es k iej Partii Pracy, które w zw iązk u z tym n a w ią za ło w sp ó łp ra cę z ra
dykalną S ocjalistyczną Partią L u dow ą, a n a w et iz o lo w a n y m i d o tą d kom u n i
stami. Jedn ak n ie tylko spora część le w ic y b yła p rze c iw n a p rzystą p ien iu do
W spólnoty. K rytyk ó w ta k iego ro z w ią z a n ia nie b ra k o w a ło także w śró d ro ln i
k ó w (P a rtia C en tru m ) ora z części sy m p a tyk ó w p ra w ic y (Partia Chrześcijań-
sk o -L u d o w a ).
W dniach 2 4 i 25 w rześn ia 1972 roku o d b y ło się w N o r w e g ii referendu m ,
w k tórego trakcie 53,6% u czestn ików o p o w ie d zia ło się p rzeciw k o w ejściu tego
kraju d o EW G . N a takim w yn iku g ło so w a n ia z a w a ż y ły z a ró w n o o b a w y c z ę
ści społeczeń stw a p rzed o gra n iczen iem suw erenności kraju, ja k i strach przed
kon sekw en cjam i ek o n om iczn y m i (d o ty c z y ło to z w ła szcza ro ln ik ó w i liczn ych
w N o r w e g ii ry b a k ó w ). U jem n e k on sekw en cje tej d e c y zji d la n orw esk iej g o
spodark i o k a z a ły się je d n a k n ie w ie lk ie , b o w ie m w s p o m n ia n e ju ż w p ły w y
z eksportu ro p y n a fto w e j b y ły zn aczn ie sku teczn iejszym k a ta liza torem ro z
w o ju niż ew en tu a ln e fundusze, ja k ie O slo m o g ło o trzym a ć o d EW G .
P rzegra n a w referendu m skłoniła rzą d B ra ttelego d o ustąpienia. N a okres
kolejn ych jed en a stu m iesięcy, p o p rzed za ją cy ch w y b o r y d o S tortin g u , w ła d z ę
przejął m niejszościow y, cen tro p ra w ico w y gabin et Larsa Korvalda, któ ry opierał
się na u gru p ow aniach p rzeciw n ych przystąpien iu d o EW G . Po w yb o ra ch p rze
p ro w a d zo n y c h w e w rześn iu 1973 roku o k a za ło się jed n a k , że N o r w e g o w ie
w d a lszym ciągu d u żym za u fa n iem darzą - m im o je j p o z y ty w n e g o stosunku
d o E W G - Partię Pracy. W p ra w d z ie u zyskan y p rze z nią w y n ik (3 5 % ) n ależał
d o najsłabszych w d zieja ch tej form acji, ale d zięk i so ju szow i z radykalną le
w ic ą p o w ró c iła on a na resztę d ek a d y d o w ładzy. P rem ierem został p o n o w n ie
Bratteli, a w 1976 roku zastąp ił g o k o lejn y socja ld em ok ra ta - O d va r N ordlin-
***
S ocja ld em o k ra ci p o z o s ta w a li te ż n a jw ięk szym u g ru p o w a n ie m p o lity c z n y ®

w sąsiedniej Szwecji. W w yb o ra ch d o parlam entu z 1965 roku o trzym a li 48°/o
głosów , pod cza s g d y g łó w n e u gru p ow a n ia o p o zy c y jn e o d p o w ie d n io : lib era
ło w ie - 18% , cen tryści - 14% , kon serw atyści - 13% . K on sekw en tn a realiza
cja m o d e lu p a ń stw a o p iek u ń czego , w p o łą c z e n iu z korzystn ą koniunkturą
gosp od a rczą z a p ew n ia ła rz ą d o w i Tage Erlandera (p ia stu ją cem u u rząd pre
m iera o d 1946 ro k u !) d u że p oparcie społeczn e. A p o g e u m te g o p oparcia na
stąpiło p o d cza s w y b o r ó w p a rlam en tarn ych w e w rześn iu 1968 roku, k ied y
338
105. SKANDYNAWIA: MATERIALIZACJA IDEI „PAŃSTWA DOBROBYTU”
S ocjaldem okratyczn a Partia R o b o tn icza (S A P ) zd o b y ła p o raz p ie r w s z y od

usko trzyd ziestu lat b e z w z g lę d n ą w ięk szo ść m a n d a tó w w Riksdagu.
Z w y cięstw o to p o p rz e d ziło d łu g o o c zek iw a n ą zm ia n ę k ie ro w n ictw a SAP,
mającą w y m ia r p o k o len io w y. W 1969 roku d o b ie g a ją c y ju ż sied em d ziesiątk i
Erlander p rzek a za ł p rz e w o d n ic tw o partii i fo te l szefa rządu 4 2 -letn iem u Olo-
° w i Palm em u. Po kierunkiem te g o polityka neutralna S zw ecja stała się je d
nym z najbardziej aktyw n ych p o d m io tó w na arenie m ięd zyn a rod ow ej. Palm ę
me ukryw ał specjalnie sw ojej antyam erykańskiej obsesji, zw alcza ją c w p ły w y
Waszyngtonu w krajach T rze c ie g o Ś w iata p o d h asłem w a lk i z n eok olo n ia li-
Zrnem. Ze szczególn ą konsekw encją atak ow ał m ilitarn e za a n ga żo w a n ie U SA
w W ietn a m ie. R ó w n o c z e ś n ie je d n a k d a lek i b ył o d ch ęci zb liż e n ia z ZSRR ,
chociaż nie ga rd ził poparciem n iew ielk iej frakcji kom u nistycznej w parlam en-
Cle. Poparcie to stało się szczeg ó ln ie istotne po w yb o ra ch w 1973 roku, w któ-
tych w yn iku SAP utraciła w ięk szo ść w Riksdagu, ale u trzym ała się p r z y w ła
zy za spraw ą kom unistów , p ozosta ją cych w sza k że p o z a rzą d em .
W okresie rz ą d ó w P a lm e go w S zw ec ji nastąpiła istotna zm ia n a o ch arak
terze u strojow ym . W 1971 roku została zn iesion a izb a w y ż s z a parlam entu ,
c° było z g o d n e z p ro g ra m em socjaldem okratów , o p o w ia d a ją cy c h się za je d -
n oizbow ością w ła d z y u sta w o d a w czej. U trzym a n o n atom iast cieszącą się du-
cyxn szacunkiem w śró d S z w e d ó w m onarchię, ch ociaż w d ą żen iu d o c a łk o w i
tego z n iw e lo w a n ia roli króla w życiu p o lityczn ym , p o z b a w io n o g o w 1975
r°ku funkcji d es y g n o w a n ia prem iera. W e w rześn iu 1973 roku z m a rłe g o kró-
a Gustawa V I A d o lfa zastąpił j e g o w n u k - Karol X V I Gustaw.
morsowany przez Palm ego program społeczno-gospodarczy sprawił, że S zw e
d a stała się m o d e lo w y m przyk ła d em realizacji id ei welfare State, na którą się
P o w oływ ali socjaldem okraci na całym św iecie. Jednak o gro m n ie ro zb u d o w a
ny system św iadczeń społecznych, którem u tow a rzy szył system atyczn y rozrost
sługującej g o biurokracji, w y m a g a ł olbrzym ich n a k ła d ów b u d żetow ych , p o
ganiając o k oło 6 0 % w szystkich w y d a tk ó w państwa. Silnie p rogresyw n y sys-
. m podatkow y - powodujący, że najbogatszym S zw ed om odbieran o około 90%
d o ch o d ó w - spraw ił, że kraj za częli opu szczać n ajzam ożn iejsi ob yw a tele,
zczególn y rozgłos z d o b y ły przypadki słynn ego tenisisty Bjórna B orga i człon-
w zespołu m u zyczn ego Abba, ale w ślad za nim i na swoistą „podatkow ą em i
grację” u daw ali się też najbogatsi biznesm eni, co na dłuższą m etę było szkod-
e dla gospodarki. W ścibstw o i b ezw zg lęd n o ść służb fiskalnych za c z ę ły się
stopn iow o d a w a ć w e znaki szw ed zk iej klasie średniej.
Z jaw iska te p r z y c z y n iły się d o p o ra żk i s o c ja ld e m o k r a tó w w w y b o ra c h
Września 1976 roku. Po ponad czterdziestu latach nieustannych rządów , SAP
Zmuszona b yła o d d a ć w ła d z ę cen tro p ra w ico w ej koalicji. N o w y m p rem ierem
został konserw atysta T h o rb jó rn Falldin. Pod je g o k ie ro w n ic tw e m rzą d pod-
Próbę ostro żn ej redukcji s z w e d z k ie g o welfare State, nie u d erza ją c je d n a k
Jego fundam enty.
339
***
W Finlandii centralną postacią życia p o lityczn ego p o zosta w a ł p rezyd en t Urho

K a leva Kekkonen, k tó ry o d 1956 roku stał na c zele pań stw a. J eg o kadencja
b yła kolejn o p rzed łu żan a w 1962, 1968, 1973 i 1978 roku. Sw ą szczeg óln ą
p o zy cję z a w d z ię c z a ł K ekkon en nie tylko osobistej popu larn ości, le c z także
zaufaniu, ja k im o b d a rza ł g o Z w ią z e k R adzieck i. Kekkonena tra k to w a n o tam
ja k gw a ra n ta u trzym an ia p rom osk iew sk ieg o kursu w p o lity c e za gra n iczn ej
Finlandii. W zam ian za stron ienie od zach odn ich struktur m ilitarn ych i p o
parcie u d ziela n e K rem lo w i na arenie m ię d zyn a ro d o w ej, H elsinki m o g ły liczyć
na u trzym an ie su w erenn ości w e w n ę trz n e j o ra z intratną w sp ó łp ra c ę g o sp o
darczą ze w sch od n im sąsiadem . Stale rosnąca w ym ia n a ek o n om iczn a z ZSRR
sta n o w iła je d n o z g łó w n y c h ź ró d e ł stabilności fińskiej gosp od a rk i i d o b ro b y
tu je j o b y w a teli. W tej sytuacji n ie b y ło zaskoczen iem , że w 1970 roku Układ
o przyjaźni, współpracy i p o m o cy w zajem nej m iędzy Finland ią a Z S R R został
p rze d łu ż o n y o k o lejn e d w a d zieścia lat.
W p o ró w n a n iu z in n ym i pań stw am i skandynaw skim i, fińska scena p o li
tyczn a była bard ziej ro zd ro b n ion a i p o z b a w io n a d o m in u ją cego u gru pow ania.
Jedn ak w sytuacji, w której system p o lity c z n y sta b ilizow a ła osob a p re z y d e n
ta, nie m ia ło to p o w a żn iejszy c h konsekw en cji. W kolejn ych rzą d a ch d o m in o
w a ły u gru p ow a n ia c e n tro le w ic o w e (so cja ld em ok ra ci, Centrum , kom u n iści),
które b y ły d o b rze w id z ia n e w M o sk w ie, a ró w n o cześn ie m o g ły liczy ć na p o
parcie ze stron y p rezyden ta.
S zc ze gó ln y status Finlandii - dem ok ra tyczn ego kraju z gospodarką rynko
w ą , a ró w n o cześn ie n eu tra ln eg o pań stw a p o sia d a ją cego specjalne stosunki
z ZS R R - za d ecy d o w a ł o w y b o rz e H elsin ek na m iejsce obrad Konferencji B ez
pieczeń stw a i W spółpracy Europejskiej. Podpisan ie 1 sierpnia 1975 roku Aktu
K o ń cow eg o KBW E w łaśn ie w Helsinkach stan ow iło nie tylko je d e n z n ajw a ż
niejszych p rz e ja w ó w procesu o dprężen ia m ię d zy W sch odem a Zach odem , lecz
także p o tw ie rd zen ie p rzez o b ie strony nienaruszalności fińskiej specyfiki.
106. GRECJA POD RZĄDAMI „CZARNYCH PUŁKOWNIKÓW”
D łu g o letn ie rz ą d y k o n s e rw a ty w n e g o p rem iera K onstan tinosa Karam anlisa*

które p rzy n io sły G recji w z g lę d n y spokój i ek o n om iczn ą stabilizację, zakon'
c z y ły się o stateczn ie w 1963 roku. Kres p o ło ż y ł im kon flikt p rem iera z kró
lem P a w łem I, pragn ą cym o d g ry w a ć w ięk szą rolę na scenie p olityczn ej.
trw a ją cym p o n a d p ó ł roku okresie przejściow ym , w y b o ry p arlam entarn e w lU'
tym 1964 roku w yn io s ły d o w ła d z y lew icu jącą U nię Centrum (E PE K ), na której
c zele stał Jeorjos Papandreu.
340
106. GRECJA POD RZĄDAMI „CZARNYCH PUŁKOWNIKÓW"
Przejęcie w ła d z y p rzez lew icę zb ieg ło się w czasie ze zm ianą na greckim

jjonie. M iejsce zm a rłego 6 marca 1964 roku Paw ła I zajął je g o syn, 24-letni
Konstantyn II. B ez en tuzjazm u o b serw o w a ł on p o d jęty p rzez gabin et Papan
dreu program reform socjalnych, dopatrując się w nim inspiracji id e o lo g ii k o
munistycznej. Dość szybko głów n ym p o lem konfliktu m ięd zy am bitnym monar-
3 i trzykrotnie od n iego starszym szefem rządu stała się kontrola nad armią.
W lipcu 1965 roku o d k ry to w w ojsku istn ienie tajnej o rga n izacji, gru pu
jącej o fic e r ó w o le w ic o w y c h p o glą d a ch p o d n a zw ą Aspida (T a rc za ). D o p r z y
w ó d c ó w Aspidy n a le ża ł syn p rem iera - A ndreas Papandreu. D ą żąc d o za tu
szow ania sprawy, a ró w n o cześn ie d o p rze p ro w a d ze n ia czystki w arm ii, któ-
toj celem b y ło b y w y e lim in o w a n ie p rze c iw n ik ó w Aspidy, p rem ier z a żą d a ł od
°Ja zm ia n y szefa sztabu, a n astępnie - g d y spotkał się z o d m o w ą - p rzy
znania sobie teki m inistra obrony. Zam iast te g o o trzy m a ł 15 lipca dym isję,
Co d o p ro w a d ziło d o fa li p ro te s tó w u licznych i strajków.
Po d w u m iesięczn ym kryzysie polityczn ym , w trakcie którego o b o z o w i kró-
ewskiem u udało się pozyskać do w sp ó łp racy część EPEK, p ow stał gabin et Ste-
nosa Stefanopulosa, cieszący się poparciem centropraw icy. O d te g o jed n a k
m °m entu grecka scena polityczn a u legała coraz silniejszej polaryzacji, a atmos-
erę P o d g rze w a ły pogłoski o m o żliw ości prokom u n istyczn ego p rzew rotu . Ich
Potw ierdzenie zw o len n icy p raw icy zn a leźli w ustaleniach procesu 27 czło n k ów
. P ly , jaki toczył się na p rzełom ie 1966 i 1967 roku. W yn ikało z nich, że oskar
żeni plan ow ali p rzep ro w a d zen ie latem 1965 roku zam achu stanu, a następnie
Neutralizację Grecji. W zam ian za likw idację baz am erykańskich w kraju, za
p e r z a li uzyskać od ZS R R gw aran cję integralności terytorialn ej Grecji, co było
zw iązane z nasilającym się kon fliktem z Turcją, d otyczą cym Cypru,
ło *a w ' e oskarżon ych nie zn a la zł się je d n a k - co d o d a tk o w o p o d g rz e w a -
nastroje - A n d reas Papandreu, k tó reg o ch ronił im m u n itet parlam entarny,
trakcie procesu Aspidy rzą d S tefan opu losa utracił pop a rcie w ięk szo ści par-
m entarnej i w gru dniu 1966 roku m usiał p od a ć się d o dym isji. Król p od ją ł
w °w c z a s d e c y zję o rozpisan iu na maj 1967 roku kolejn ych w yb o ró w , p o w ie
l a j ą c ró w n o cześn ie m isję stw o rzen ia rządu na czas p r ze jś c io w y Pan ajotiso-
^ K a n ellop u losow i.
Do w y b o ró w w sza k że ju ż nie d oszło. W o b a w ie p rze d ew en tu a ln ym zw y-
-ięstw em le w ic y i reorien ta cją p o lityk i za gra n iczn ej A te n w kierunku bloku
radzieckiego, grupa w o js k o w y ch o p ra w ico w ych p o glą d a ch (n a zw a n a p óźn iej
» CZarnym i p u łk o w n ik am i” ), p rze p ro w a d ziła 21 k w ietn ia 1967 roku b e z k rw a
w y zam ach stanu. Po p rze jęciu w ła d z y w o js k o w i w p ro w a d z ili stan w y ją tk o
w y ścisłą cen zu rę, z d e le g a liz o w a li w szystk ie partie p o lity czn e ora z u w ię z ili
tys. osób, w tym Jeorjosa i A n d reasa Papandreu. N a w y s p ie Jaros u tw o
rzono o b óz koncentracyjny, w którym p rzetrzym y w a n o w ię ź n ió w politycznych.
P o czą tk ow o p u łk o w n icy starali się za ch o w a ć p o z o r y r z ą d ó w konstytucyj
nych, u trzym u ją c na stan ow isku c y w iln e g o p rem iera o ra z to le ru ją c osob ę
0 a, k tó ry od n ió sł się d o z a m a c h o w c ó w z d e c y d o w a n ie n eg a ty w n ie. W r z e
czyw istości je d n a k realna w ła d z a sp o czyw a ła w rękach triu m w iratu , t w o r z o
34 1
n eg o p rze z m inistra stanu płka Jeorjosa Papadopu losa (b y łe g o szefa kontr

w y w ia d u w o js k o w e g o ), b ry g a d ie ra S teliosa Pattakosa (o d p o w ie d z ia ln e g o za
b e z p ie c z e ń s tw o ) ora z za jm u ją cego się gospodark ą, płka N ik osa M akarezosa.
W gru dniu 1967 roku król Konstantyn II p o d ją ł n ieu daną próbę od su n ię
cia o d w ła d z y „cza rn ych p u łk o w n ik ó w ” , w p rze m ó w ie n iu ra d io w y m w z y w a
ją c n aród d o ob a len ia ich dyktatury. W n astępstw ie te g o m u siał w y je c h a ć na
em igra cję d o W ło c h . W ślad za k rólem G recję opu ściło w ie lu c z o ło w y c h p o li
tyków, w śró d nich p rzy w ó d c a k o n serw a tystó w Konstantin Karam anlis. N o
w y m p rem ierem został Papadopu los, k tó ry w 1971 roku odsu nął o d w ła d z y
sw oich dotych czasow ych w s p ó łp ra c o w n ik ó w Pattakosa i M akarezosa, a w rok
p óźn iej o g ło s ił się regen tem .
P o d rzą d a m i w o js k o w y ch kraj p o p a d ł w głęb o k ą izo la cję , c z e g o w y ra z e m
stało się usunięcie G recji z R a d y E u ropy i z a w ie s z e n ie układu o sto w a rzy s ze
niu z EW G. W ła d z e starały się u w ia ryg o d n ić w oczach sp o łeczeń stw a , lansu
ją c id e e n a cjon a listyczn e. N a w o ły w a n o d o p o w ro tu d o d a w n y ch greckich
w artości, w tym ta k że d o o rtod ok syjn ego p ra w o sła w ia i tra d y cyjn ego ję z y
ka. N iek tóre za k a zy w p ro w a d z o n e p rze z w o js k o w y ch m ia ły gro tes k o w y cha
rakter, ja k ch o c ia żb y zakaz n oszen ia zarostu p rze z m ę żc zy z n c z y też c h o d ze
nia w spódn iczkach m in i p rze z kobiety.
W iosn ą 1973 roku do szło d o buntu w szeregach m arynarki w ojen n ej, któ
rego uczestnicy d ą żyli d o przyw rócen ia w ła d z y Konstantyna II. W o d p o w ie d z i
1 czerw ca 1973 roku Papadopulos o gło sił zniesien ie m onarchii i p roklam ow ał
republikę, sam obejm ując stanow isko prezydenta. N ie p o w strzym ało to jed n a k
ostateczn ego kryzysu dyktatury. W listopadzie 1973 roku w A tenach do szło do
bu rzliw ych p rotestó w społecznych, które spacyfikow an o p rzy u życiu wojska.
Pod presją w yd a rze ń , 25 listopada Papadopulos z re zy g n o w a ł z prezyden tu ry
na rzecz gen erała Ph aedona Ghizikisa, ale faktyczna w ła d z a zn alazła się w rę
kach szefa żandarm erii w ojs k ow ej - gen. Dim itrisa Ioannidesa.
N o w a ekip a n ie cieszyła się d łu g o w ła d zą , a d o je j upadku, k tó ry p o z w o
lił G recji na p o w ró t d o system u d em ok ra tyczn ego , p rzy czyn ił się ro z w ó j w y
d a rzeń na C yprze. O d 1960 roku, to je s t o d ch w ili uzyskania p rze z tę w ysp ?
n iep o d legło śc i z rąk brytyjskich, narastał a n ta go n izm m ię d z y m ie jsco w ą lu d
nością p o c h o d ze n ia greck iego i tu reckiego. O d gru dn ia 1963 roku na Cyprze
stale d o c h o d ziło d o in cy d e n tó w zbrojn ych , które w iosn ą 1964 roku p rze o b ra
z iły się w o tw a rtą w o jn ę d o m o w ą , grożą cą n a w et w y b u ch em konfliktu zb ro j
n eg o m ię d z y Grecją i Turcją.
W tej sytuacji na C yp rze w y lą d o w a ły o d d z ia ły O N Z , które ro z d z ie liły z w a
śnione strony. W następnych latach Cypr został faktyczn ie p o d z ie lo n y na d w ie
części - grecką i turecką. W 1970 roku Turcy o d m ó w ili d a ls ze g o u zn aw an ia
parlam entu cypryjskiego, a d o d ram a tyczn ego przesilen ia do szło w c z te ry lata
p ó źn iej. 15 lipca 1974 roku d zia ła cze n a c jon a listyczn ego , g re c k ie g o ruchu
EOKA, zainspirow an i p rze z rząd w o js k o w y w A tenach, dokon ali zam achu sta
nu, obalając prezyden ta M akariosa i p ow ołu ją c rząd na czele z N ik osem Samp-
sonem , k tó ry u zn ał za sw ój cel d o p ro w a d z e n ie d o p o łą czen ia Cypru z Grecją
342
107. HISZPANIA: SCHYŁEK FRANKIZMU I NARODZINY DEMOKRACJI
(enosis). W o d p o w ie d z i Turcja skierow ała na C ypr o d d z ia ły w o js k o w e , które

P rzejęły kontrolę nad p ółn ocn ą częścią wyspy. Zam ieszku jący tam Turcy ogło-
pow stan ie F ed era cyjn ego Pań stw a Tu reckiego Cypru. W ten sposób w y-
sPa u legła p o d z ia ło w i, k tó ry o k a za ł się w y ją tk o w o trw a ły i na d łu g ie lata
zaciążył na stosunkach m ię d z y A ten a m i i Ankarą.
Bezsilność reżim u w A ten a ch w o b e c akcji w o js k o w e j T u rk ów na C yp rze
op ro w a d ziła d o je g o załam an ia. 23 lipca 1974 roku p rezyd en t G hizikis po-
at się d o dym isji, w z y w a ją c jed n o c ze ś n ie K aram anlisa d o p o w ro tu d o kraju
1 utw°rz e n ia rządu. U p a d ek dyktatu ry p rzy p ie c z ę to w a ły m a so w e d em on stra
cje, o rg a n izo w a n e w całej G recji na w ie ś ć o p o w ro c ie Karam anlisa, k tó ry ob-
J3j stanow isko prem iera . K iero w a n a p rze z n ie g o partia N o w a D em ok ra cja
obyła w w y b o ra c h z listop a d a 1974 roku b e z w z g lę d n ą w ięk szo ść w p a rla
m encie. T rw a łą zm ia n ą o d z ie d z ic z o n ą p o rzą d a ch w o js k o w y c h o k a za ł się
natom iast ustrój republikański. O je g o u trzym an iu i d e fin ity w n y m zn iesien iu
monarchii p rze są d ziło referen du m z 8 gru dn ia te g o roku, w k tó rym za takim
rozw iąza n iem o p o w ie d z ia ło się 6 9 % głosujących. P roces zm ia n u strojow ych
opełn iło u ch w a len ie w c zerw c u 1975 roku n o w ej konstytucji, która w p r o
w adziła w Grecji system p a rla m en ta rn o -ga b in eto w y ze stosu n kow o silną po-
Zycją p rezyden ta, w y b ie ra n e g o na p ięc io letn ią k aden cję p rze z Izb ę D ep u to
w anych w ięk szo ścią 2/3 głosów . P rezy d en t uzyskał m .in. p ra w o r o z w ią z y
w ania parlam en tu b e z konsultacji z rzą d em o ra z ro zp isy w a n ia referendu m .
W sierpniu 1975 roku dw u d ziestu c zo ło w y ch p rze d sta w ic ieli reżim u „czar
nych p u łk o w n ik ó w ” p o s ta w io n o p rze d sądem . Papadopu los i Pattakos zosta-
1 skazani na śm ierć, ale o stateczn ie karę tę z a m ien io n o im na d o ż y w o tn ie
W ięzienie. Tym czasem Karam anlis, p o p rzejściow ym w yco fa n iu Grecji ze struk-
r W ojskow ych N A T O ( w o d w e c ie za b iern ość sojuszu w o b e c akcji m ilita r
nej Turcji na C y p rz e ), s to p n io w o p rzy w ra c a ł zw ią z k i łą czą ce ten kraj z Euro
py Zachodnią. P r z e ło m o w y m m o m e n tem w tym p rocesie stało się ro zp o czę-
n eg o cja cji na te m a t w e jś c ia G recji d o E W G , co o s ta te c zn ie n a stą p iło
1981 roku. P op a rcie dla lin ii u m ia rk ow a n y ch reform , w y ty c z o n e j p rze z
ramanlisa, u ja w n iły kolejne w y b o ry parlam entarne w listopadzie 1977 roku.
P raw dzie g łó w n a siła opozycyjn a, Panhelleński Ruch Socjalistyczny (PA S O K )
nreasa Papandreu zw ię k s zy ł w ó w c z a s sw ój stan posiadan ia w Iz b ie D ep u
tow anych, ale aż d o końca d ek a d y lat sied em d ziesiątych w ła d z a p o zosta ła
r?kach N o w e j D em ok ra cji Karam anlisa.
1Q7. HISZPANIA: SCHYŁEK FRANKIZMU I NARODZINY

DEMOKRACJI
^ P o ło w ie la t sześćdziesiątych hiszpańska elita w ładzy, w której w d alszym

3gu d o m in o w a ł gen. Francisco Franco, b yła co ra z b a rd ziej zró żn ic o w a n a
343
w e w n ę trz n ie . Zasadn iczą je j część tw o r z y li d zia ła cze d a w n ej Falangi, która

w tym okresie w y s tę p o w a ła ju ż p o d n a zw ą Ruchu N a r o d o w e g o (M o v im ie n to
N a c io n a l), a ostateczn a rezygn a cja z h istoryczn ego szyld u nastąpiła w 1970
roku. Zm iana n a z w y u grupow ania rzą d zą cego pozosta w a ła w ścisłym zw iązku
z ew olu cją p rog ra m o w ą Falangi. Jej istota sprow adzała się d o rezygn acji z idei
o p ro w en ien cji totalitarn ej i faszystow skiej na rzec z p oszu k iw an ia inspiracji
w k a to lic yzm ie i k o n serw a tyzm ie. N a dru gi po M o v im ie n to fu n d a m en t p o li
ty czn y fran kistow skiej dyktatu ry w y ro sła katolicka o rga n izacja Opus D ei, fa
w o r y z o w a n a p rze z Franco od końca lat pięćdziesiątych .
Opus D e i p o w stała w H iszpan ii je s z c z e w 1928 roku, z in ic ja ty w y księdza
Josem aria Escriva de Balaguer, ja k o sto w a rzy szen ie dla św ieck ich (p o c zą tk o
w o grupujące w y łą czn ie m ężczy zn , p óźn iej otw a rte ró w n ie ż dla k o b iet). Opus
D ei, czyli D z ie ło B oże, m ia ło łą czyć fo rm y tradycyjn ej religijn ości i m o ra ln o
ści z n o w o czesn y m i m e to d a m i d zia ła n ia w ek o n om ii i p o lityce, a je g o celem
b y ło p rzen ik n ięcie d o struktur społeczn ych. Po raz p ie r w s z y Opus D e i zosta
ło u znan e p rze z K ościół lo k a ln y w 1941 roku, k ie d y to arcybiskup M adrytu
L e o p o ld o Eijo y G aray n adał m u status „p o b o ż n e g o z jed n o c ze n ia na p raw ie
d ie c e zja ln y m ” . D w a lata p ó źn iej w ram ach o rga n iza c ji u tw o rz o n o odrębne
S to w a rzyszen ie Kapłańskie Ś w ię te g o K rzyża. W 1946 ks. Escriva w y je c h a ł do
W atykanu, g d z ie p ra c o w a ł w ro zm a itych kom isjach papieskich. D la Opus D ei
o zn a cza ło to nie tylko p rzen iesien ie cen traln ych struktur w ła d z y z M adrytu
d o R zym u , le c z także sta n o w iło p o czą te k ro zszerza n ia j e g o w p ły w ó w w K o
ściele Pow szech n ym .
W latach 1 9 4 7 -1 9 5 0 Opus D e i u zyskało status instytutu św ieck iego . W y
ró żn ia ło się z a w iłą i w y s o c e zh ie ra rch izo w a n ą strukturą (c z t e r y k a tego rie
członkostw a: num erarii, oblaci, supernum erarii i w sp ó łp ra c o w n icy), w której
duch elitaryzm u przeplatał się z duchem ca łk ow itego oddania i posłuszeństwa.
N a jw yższa w ła d za w organ izacji należała do P rze w o d n iczą ceg o G en eraln ego
Instytutu, z w a n e g o O jcem . S pecyficzn ą p o zy cję za jm o w a ło S to w a rzyszen ie
K a p ła n ów Ś w ię te g o Krzyża, będ ące czym ś w rodzaju instytutu w Instytucie, do
k tórego n ależeli tak du ch ow n i, ja k i w yb ra n i p rze z O jca świeccy. D ziałaln ość
cz ło n k ó w Opus D e i w rzą d zie hiszpańskim p rzy czyn iła się d o p rzyspieszen ia
procesu m o d e rn iza c ji kraju, a za ra zem z ła g o d z e n ia p o z io m u represyjności
reżim u.
M ię d z y p o lityk a m i w y w o d z ą c y m i się z o b o zu fa la n g istow sk iego i Opus Dei
trw a ła nieustanna ry w a liza cja . W końcu la t sześćdziesiątych k o n trolo w an a
w w ięk szo ści p rze z fa la n g is tó w prasa u siło w ała sk o m p ro m itow a ć Opus Dei,
n agłaśn iając aferę zw ią z a n ą z n ad u życia m i d ok on a n ym i p rze z spółkę „M ate-
sa” , k ierow a n ą p rze z cz ło n k ó w tej orga n izacji. W ich o b ro n ie in te rw e n io w a ł
je d n a k sam gen. Franco, k tó ry u w a ża ł, że próba w y k o rzy s ty w a n ia o p in ii pu
b liczn ej w w a lc e m ię d z y p o s z c z e g ó ln y m i częściam i o b o zu r z ą d o w e g o m o że
za g ro zić stabilności ca łeg o system u p o lity c z n e g o H iszpan ii. W rezu ltacie Cau-
d illo nie tylko u ch ronił cz ło n k ó w Opus D ei p rze d w y r u g o w a n ie m ze struktur
w ła d zy, ale w p a źd ziern ik u 1969 roku p o w o ła ł k o lejn y rzą d p o d sw o ją pre-
344
Zesurą, w k tó rym w szystk ie n a jw a żn ie jsze stanow iska o b ję li lu d zie z w ią za n i

z Opus D ei. W ła śn ie d la te g o rząd ten n a zy w a n o „je d n o k o lo ro w y m ” (gob iern o
mo n o c o lo r).
Sym b olem o gra n iczon ej lib era liza cji system u p o lity c z n e g o w p o ło w ie lat
sześćdziesiątych stała się d zia ła ln o ść d łu g o le tn ie g o m inistra in form a cji M a
nuela Fragi Iribarn e. J ego d z ie łe m b yła m .in. u staw a p rasow a z 1966 roku,
która zn iosła cenzu rę p rew en cyjn ą, zastępu jąc ją system em g r z y w ie n i k o n fi
skat. H iszpania w dalszym ciągu p o zosta w a ła krajem n ieposiadającym w pełni
w olnej prasy, ale m argin es s w o b o d y dla gło szen ia p o g lą d ó w od m ien n ych niż
oficjalne u legł ro zszerzen iu . Pod w p ły w e m Opus D e i gen . Franco, piastu jący
° d ponad d w u dziestu lat u rząd regenta, z d ecy d o w a ł się też w lipcu 1969 roku
ogłosić, że p o je g o śm ierci na tron ie hiszpańskim za sią d zie książę Juan Car-
0s de Borbón. N a to m ia st b a rd zo o gra n iczo n e zn a czen ie m ia ły re fo rm y d o ty
czące sposobu w yła n ia n ia parlam entu , u ch w a lon e w listo p a d zie 1966 roku
Przez Kortezy i z a tw ie rd z o n e 1 gru dn ia te g o roku w referendu m .
Ostatnie p iętn a stolecie rz ą d ó w Franco b y ło okresem d y n a m ic zn eg o roz-
w ° ju g o s p o d a rc ze g o H iszp a n ii, k tó ra p rze k szta łciła się z kraju ro ln ic z e g o
w Przem ysłow y. W 1960 roku z p racy na ro li u trzy m y w a ło się 4 2 % H iszp a
nów, zaś w d ziesię ć lat p ó źn iej je d y n ie 25% . T o w a rzy szy ł tem u proces szyb-
eJ urbanizacji, w w yn ik u k tó reg o w latach 1 9 6 0 -1 9 7 5 o d setek H iszp a n ó w
M ieszkających w m iastach pon adstu tysięczn ych w zró s ł z 27,7 d o 5 0 % . K on
sekwencją tych p ro ce só w b ył w zro st za m ożn ości społeczeń stw a. O ile w 1960
roku d och ód n a ro d o w y w p rze liczen iu na o b y w a te la le d w ie p rzek ra cza ł ty-
Sląc USD, to w 1973 roku sięgn ą ł p o zio m u 2,3 tys. W ślad za tym zw ięk szyła
S1ę średnia dłu gość życia, o b n iży ła n atom iast śm ierteln ość n iem o w lą t.
B oom ek o n o m iczn y b y ł rezu lta tem z a ró w n o racjon aln ej lib era liza cji g o
spodarczej, w p ro w a d z o n e j p rze z „tech n o k ra tó w ” z Opus D ei, ja k i korzystn ej
koniunktury m ię d z y n a ro d o w e j. W przypadku H iszp a n ii ta ostatn ia zn a la zła
swój w y ra z w n a p ływ ie in w estycji zagran iczn ych i m a so w ym ruchu tu rystycz
nym. W latach 1960-1974 d o H iszp a n ii n a p łyn ęło 7,6 m ld USD w fo rm ie
m w estycji, g łó w n ie ze stron y kapitału a m eryk a ń sk iego. W 1965 roku kraj
o d w ie d z iło 14 m in turystów , k tó rz y p o z o s ta w ili 1,18 m ld USD, zaś w 1972
roku było ich ju ż 32,5 m in, a ich w y d a tk i o sią g n ęły p o z io m 2 m ld USD.
M im o o tw a rcia g o sp o d a rczego , p o lity czn ie H iszpan ia p o zo sta w a ła krajem
h o lo w a n y m na aren ie eu ropejskiej. W p ra w d z ie w 1970 roku, p o sześciu la
tach n egocjacji, M a d ry t p o d p isa ł układ p referen c yjn y z EW G , ale p o z a tym
zachodnie d em ok ra cje nie b y ły skłonne d o zacieśn iania z w ią z k ó w z a u to ry
tarnym reżim em Franco. S zc ze g ó ln ie n a p ięty ch arakter m ia ły stosunki hisz-
Pańsko-brytyjskie, na co rz u to w a ł p rob lem G ibraltaru, k tó reg o zw ro tu M a-
ryt d o m a ga ł się nieustannie, o d 1963 roku także na fo ru m O N Z . O sam ot-
tuona na k on tyn en cie H iszpan ia, p ró b o w a ła ro zszerza ć k on ta k ty ze sw o im i
aw nym i k olon ia m i w A m ery ce Łacińskiej, a także z krajam i arabskim i, g d zie
Popularność z a p ew n iła M a d r y to w i o d m o w a uznania pań stw a Iz ra e l i p ośred
n ictw o w zakupach bron i w U S A i E u ropie Zach odn iej.
34 5
R o zw ó j go sp o d a rc zy ła g o d z ił p rz e ja w y n ie z a d o w o le n ia z au torytarnej fo r
m y rządów , ale n ie był w stanie całkow icie ich w yelim in o w a ć. W latach 1 9 6 8 -
-1 9 7 0 p rze z p rze ży w a ją c e okres d y n a m ic zn eg o ro zw o ju szk o ły w y ż s z e trz y
krotnie p r ze c h o d z iły fa le n ie p o k o jó w studenckich, p a cy fik o w a n e p rze z siły
p olicyjn e. N ie b ra k ow a ło też strajków p racow n iczych , które p o z a d o m in u ją
cym i argu m en tam i o ch arakterze ek o n om iczn y m m ie w a ły też p rzy c zy n y p o
lityczn e. O d p o w ie d z ią ro b o tn ik ó w na p asyw n ość je d y n e j o ficja ln ej o rg a n iz a
cji z a w o d o w e j ( O rgan ización S ind ica l), będ ącej zresztą p rzy b u d ó w k ą Ruchu
N a ro d o w e g o , stało się tw o rze n ie p ó łleg a ln yc h K om isji R ob otn iczych ( C o m i-
siones Obreras) . W alkę z rzą d a m i Franco k o n ty n u o w a ły u gru p ow a n ia le w ic o
w e różnych orien tacji, których p r z y w ó d c y w w ięk szości p rze b y w a li na e m i
gracji. N astroje n iech ęci w o b e c braku p o sza n o w a n ia p ra w c z ło w ie k a p rze z
w ła d z e za c z ę ły się też u jaw n iać w śró d części m ło d s ze g o d u ch ow ień stw a , i to
p o m im o u trzym yw a n ia daleko posu niętej sy m b io zy m ię d z y K ościołem k a to
lickim a aparatem p a ń stw o w ym .
Jednak n ajw ięk szym p ro b le m em dla w ła d z stał się, p rzy b iera ją cy coraz
gw a łto w n iejsze form y, separatyzm baskijski. W roku 1961 istniejąca od dw óch
lat orga n izacja O jczyzn a B asków i W oln ość ( Euzkadi ta Askatasuna - E TA )
p rzy stą p iła d o d zia ła ń terrorysty czn y ch , żą d a ją c n ie p o d le g ło ś c i d la Kraju
Basków. W ła d z e o d p o w ie d z ia ły na to represjam i na szero k ą skalę. Tylko
w 1969 roku w baskijskich p row in cja ch a reszto w a n o blisko 2 tys. osób p o
d ejrzan ych o d zia ła ln o ść separatystyczną. Jedn ak nie p o w strzy m a ło to eska
lacji terroru ze stron y ETA, k tó ry o d 1969 roku p rzy b ra ł fo rm ę za m a ch ó w na
p rzed sta w icieli w ła d z. W grudniu 1973 roku ETA zd oła ła zabić prem iera H isz
panii, ad m ira ła Carrero Blanco, b ę d ą c e g o n ajb liższy m w sp ó łp ra c o w n ik iem
Caudillo. P la n o w a n o także zam ach na sa m ego gen . Franco, ale o stateczn ie
n ie u dało się g o p rze p ro w a d zić .
Z a m o rd o w a n y B lanco b ył p rem ierem z a le d w ie od cz e rw c a 1973 roku, k ie
d y starzejący się gen. Franco postan ow ił w końcu ro zd zielić funkcje p rzy w ód cy
p ań stw a i szefa rządu. B ył to p ie rw s z y tak w y ra ź n y zw iastu n , że ep o k a fran-
kistow ska w d zieja ch H iszp a n ii z b liża się p o w o li d o końca. W styczn iu 1974
roku n o w y m p rem ierem został d o tych cza so w y m in ister spraw w ew n ę trzn y ch
Carlos A rias N a va rro, k tó ry o g ło s ił p rog ra m u m iark ow an ych re fo rm p o lity c z
nych. W ich ram ach u ch w a lo n o n o w e p ra w o o stow a rzyszen iach , u m o żliw ia
jące rejestrację organizacji społeczno-politycznych, których cele nie b y ły sprzecz
ne z zasadam i Ruchu N a ro d o w e g o . Z punktu w id z e n ia o p o z y c ji n ie b y ło to
specjalne u stępstw o, ale n ie u leg a ło w ą tp liw o ści, że w e w n ą trz o b o zu rzą d zą
c e g o co ra z w ięk sza liczb a p o lity k ó w d o strzeg a kon ieczn ość zm ian .
W p a źd ziern ik u 1975 roku, w zw iązk u z szyb kim p o ga rs za n iem się stanu
zd ro w ia 8 3 -le tn ieg o C audillo, o b o w ią z k i g ło w y pań stw a p rze ją ł tym cza s o w o
książę Juan Carlos. 20 listop a d a gen . Franco zm arł, a kilka dni p ó źn iej o d
była się koronacja Juana Carlosa na króla H iszpan ii. W ten sposób ro zp o czął
się proces e w o lu c ji kraju o d rz ą d ó w au torytarn ych w kierunku dem ok racji
(tra n s ic ió ń ), w k tó rym osoba m on arch y o d eg ra ła k lu czo w ą rolę. Juan Car-
34 6
los, zdając sobie sp ra w ę z szerokich w p ły w ó w sił p o lityczn ych stan ow iących

°s to ję system u fra n k isto w sk ieg o , p rzy stą p ił d o je g o d e m o n ta żu w sposób
w yją tk o w o ostrożny.
P ie rw s zy krok króla, ja k im b y ło u trzym an ie na stanow isku p rem iera A ria-
Sa N avarro, sta n o w ił u spokajający gest w o b e c o b o zu fran k istow sk iego. J ed
nak w n o w y m g a b in ecie z n a le ź li się p o lity c y fran k istow scy znani z reform a
torskich i lib era ln ych p o glą d ó w . Z p oczą tk iem 1976 roku w M a d ry cie za częli
S1? p o ja w ia ć p r z y w ó d c y g łó w n y c h sił o p ozy cyjn ych , a ich o b ecn ość b yła nie
tylko tolerow a n a , ale p ro w a d zo n o z nim i ro z m o w y so n d a żo w e na tem a t przy-
sztych reform p o lityczn ych . R ó w n o cześn ie je d n a k śm iałe p rojek ty tych ostat
nich p rze d sta w io n e p rze z ga b in et A riasa N a va rro n ap otk a ły siln y o p ó r o rto
doksyjnych frankistów , dom in u jących w Kortezach.
W p ierw szej p o ło w ie 1976 roku w kraju n asiliły się n iep o k oje społeczn e,
c° sta n o w iło w y r a ź n y sygnał, że p o śm ierci d y k ta to ra H iszp a n ie oczeku ją
bardziej zasadn iczych zm ia n p o lityczn ych . W lipcu 1976 roku król Juan Car
los z d ecy d o w a ł się w zw iązku z tym na zd ym isjo n o w an ie A riasa N a va rro i p o
m ierzen ie stanow iska p rem iera in nem u p o lity k o w i fran kistow skiem u - A d o l
fo S uarezow i. J ego rzą d b a rd zo szybko p r z e p ro w a d z ił kilka zm ian o p r z e ło
m o w ym zn aczen iu . Z a częto o d am n estii dla w ię ź n ió w p o lityczn ych i w p r o
w adzenia p rze p isó w u m ożliw iających tw o rze n ie legaln ych partii polityczn ych .
^ listopadzie 1976 roku Suarez zd o ła ł n akłon ić K ortezy d o u ch w a len ia usta
w y zakładającej p rze p ro w a d ze n ie w oln ych w y b o ró w parlam entarnych na p o d
stawie ord yn a cji prop orcjon a ln ej. Jej z a ło ż e n ia zo s ta ły z a tw ie rd z o n e w refe-
rendum 15 gru dn ia 1976 roku p rzytła czają cą w ięk szo ścią - 9 4 % głosów .
W iosn ą 1977 roku o b ó z fran kistow ski u legł d ek om p ozy cji, którą p rzy p ie
czętow a ło ro zw ią za n ie Ruchu N a ro d o w e g o . G łó w n y m za g ro że n ie m dla trans-
lCl°n p o zo sta w a ła je d n a k p o sta w a arm ii, której d o w ó d z tw o n iech ętn ie spo
glądało na proces o d b u d o w y plu ra lizm u p o lityczn ego . T ym cza sem je g o kon
sekwencją musiała być legalizacja Kom unistycznej Partii H iszpanii, stanow iącej
8 °w n ą siłę antyfrankistowskiej opozycji. D ecyzję w tej spraw ie o gło szon o p o d
czas Ś w ią t W ielk a n o cn ych 1977 roku, licząc, że tak w y b ra n a data z ła g o d z i
Poruszenie w szerega ch arm ii. R ada N a jw y ż s z a sił zb rojn ych sk rytyk ow a ła
galizację KPH , kilku g e n e r a łó w p o d a ło się d em on stra cyjn ie d o dym isji, ale
Wojsko nie z d e c y d o w a ło się na czyn n e w ystą p ien ie p rze c iw k o ro d zą cej się
dem okracji.
Pierw sze w o ln e w y b o ry p o ponad czterdziestu latach o d b yły się 15 czerw c a
>/ roku i p rzy n io sły w z g lę d n e zw ycięs tw o , s tw o rzo n ej p rze z Suareza, U nii
entrum D em o k ra ty czn e g o (U C D ), która zd o b y ła 3 4 % głosów . W je j szere
gach zn a leźli się z a ró w n o fran kistow scy reform atorzy, ja k i u czestn icy umiar-
w anych o d ła m ó w d a w n e j o p o zy c ji. Spore p op a rcie (2 9 % ) u zyskała także
°cja listyczn a Partia R o b o tn icza (P S O E ) Felipe G on zaleza. N a to m ia st znacz-
■le sâbsze b y ły w y n ik i k o m u n istów (9 % ) i Sojuszu L u d o w e g o (8 % ), grupu-
■^cego tę część frankistów , która b y ła p rze c iw n a d e m o n ta ż o w i dotych czaso-
e go system u rządów .
347
W ciągu kilku p o w yb o rczy ch m ie sięcy trw a ły in ten syw n e n ego cja cje m ię
d z y głó w n y m i siłam i p olityczn ym i na tem at d a lszeg o kierunku ew o lu c ji ustro
jo w e j. Ich rezu lta tem b ył p o d p isa n y 9 listopada 1977 roku tzw. Pakt z M onc-
lo a (sied zib a rzą d u ), za w iera ją cy k om prom isow e rozw ią za n ia najw ażniejszych
kw estii ekon om iczn ych , socjalnych i polityczn ych , p rze d k tó rym i stała H isz
pania. Pakt z M o n c lo a p rzy czy n ił się d o zła g o d z e n ia k o n flik tó w zw ią za n ych
z ro zległym i zm ian am i, ja k ie m ia ły nastąpić w n astępnych latach. N a jw a ż n ie j
szą w śró d nich b y ł kształt p rzy szłeg o ustroju p o lity c z n e g o pań stw a. O je g o
ch arakterze p rzesą d ziła ostateczn ie n o w a konstytucja, u ch w a lon a p rze z Kor-
tezy 30 p a źd ziern ik a 1978 roku i z a tw ierd zo n a n astępnie 6 gru dn ia w o g ó l
n o n a ro d o w y m referendu m . U trzym ała ona instytucję m on arch ii, o g ra n icza
ją c je d n a k p o zy cję króla d o rep rezen tow a n ia pań stw a i z w ie rz c h n ic tw a nad
siłam i zbrojnym i. W ła d zę u staw odaw czą sp ra w o w a ły d w u izb o w e Kortezy, p rzy
czym K ongres D ep u to w a n ych m ia ł być w y ła n ia n y w w y b o ra ch p rop o rcjon a l
nych, n atom iast S enat - w w ięk szo ścio w ych .
N o w a u staw a zasadn icza u trzym ała u n itarn y ch arakter pań stw a, ale p o
d z ie liła je ró w n o cześn ie na 17 w sp ó ln o t au ton om iczn ych , p rzy zn a ją c im d a
lek o idącą a u to n om ię, w łą c z n ie z p ra w e m p osia d a n ia re g io n a ln e g o rządu
i parlam entu. Była to próba zn eu tra lizo w a n ia lokalnych sep aratyzm ów , z k tó
rych n a js iln iejs zy w y s tę p o w a ł w d a lszym cią gu w Kraju Basków. N iestety,
n a w et tak szeroka a u ton om ia nie z a d o w o liła ekstrem istów z ETA i dru ga p o
ło w a lat sied em d ziesiątych stała p o d zn akiem nasilających się a k tó w terro
ru, będ ących d z ie łe m cz ło n k ó w tej organ izacji.
W o k resie r z ą d ó w fra n k istow sk ich H iszp a n ia b ezsk u tec zn ie p ró b o w a ła
u trzym ać resztki s w o je g o d a w n e g o im p eriu m k o lon ia ln e go . Jeszcze w 1958
roku, w o b a w ie p rze d cora z m o cn iejszym i tren d a m i d ek olo n iza cy jn y m i, M a
d ryt u zn ał Saharę Z a ch od n ią i G w in e ę R ó w n ik o w ą za s w o je p ro w in cje za
m orskie, co m ia ło ro z w ią z a ć o stateczn ie p rob lem ich statusu p ra w n e g o p rzez
fo rm aln ą in korporację. W y w o ła ło to p rotesty ze strony O N Z i ruchu pań stw
n ieza a n ga żow a n ych . 28 m arca i 1 k w ietn ia 1968 roku Kom isja O N Z ds. de-
k o lon iza cji za żą d a ła p rzy zn a n ia n iep o d leg ło śc i G w in e i R ó w n ik o w ej, co na
stąpiło - p o p rze p ro w a d ze n iu tam referen d u m - 12 p a źd ziern ik a 1968 roku-
D o referendu m n ie d o szło natom iast, m im o p o stu la tó w O N Z - na obszarze
S ah ary Zach odn iej, o której p rzy łą czen ie ry w a liz o w a ły M a ro k o i M auretania-
14 listop a d a 1975 roku w ła d z e hiszpańskie - nękane p rze z w a lc z ą c y o n ie
p o d leg łość Sahary Front Polisario - podpisały z M a rok iem i M au retan ią układ,
na k tó reg o m o cy o b a pań stw a p r z e ję ły kon trolę nad tym obszarem z dniem
28 lu teg o 1976 roku. O d tej c h w ili p o d kon trolą H iszp a n ii p o z o s ta w a ły j uZ
tylko d w a m ia sta -en k la w y n adm orskie na o b sza rze M aroka: Ceuta (1 9 km 2)
i M e lilla (1 2 ,3 km 2) , a także w ysep k i u śródziem n om orskich w y b r z e ż y m aro
kańskich: P en on des A lhu cem as, P en on de V e le z de la G om era i Chafarinas-
348
108. PORTUGALIA: „REWOLUCJA GOŹDZIKÓW”
*08. PORTUGALIA: „REWOLUCJA GOŹDZIKÓW”
łnaczej niż w H iszpan ii, w sąsiedniej Portu galii system au torytarn y o k a za ł się
trw alszy i po odejściu s w e g o tw ó rcy p rze trw a ł je s z c z e sześć lat. Po w y le w ie
Kfw i do m ózgu , w e w rześn iu 1968 roku A n to n io de 01iveira S alazar ustąpił
2 zajm ow an ego od 36 lat stanowiska prem iera. W yłą czo n y p rzez chorobę z ży-
Cla p o lityczn ego , zm arł w n iespełna d w a lata p ó źn iej - 27 lipca 1970 roku.
Następcą Salazara na stanow isku szefa rządu został p ro fe so r p ra w a M a r
y l o Caetano, k tó ry p ró b o w a ł p o g o d z ić p o lityk ę u m iark ow an ej lib era liza cji
systemu z u trzy m a n iem fu n d a m en tów , na k tó rych o p ie ra ła się dyktatu ra.
estem w o b e c o p o z y c ji b y ło z ła g o d z e n ie cen zu ry i p rze p ro w a d ze n ie refor
m y ogran iczającej u p ra w n ien ia tajnej p o licji p o lityczn ej PIDE. U m o ż liw io n o
też p o w ró t d o kraju em igra n to m p o lityczn ym , w tym p r z y w ó d c y partii socja-
lstyczn ej - M a rio S oaresow i. W 1971 roku w p ro w a d z o n o p o p ra w k ę d o kon
stytucji, utrudniającą stosow a n ie aresztu.
W dalszym ciągu je d n a k p o d trz y m y w a n o p o d s ta w o w e m e ch a n izm y o g ra
niczające p lu ra lizm p o lityczn y, a m ia n o w ic ie za k a z d z ia ła ln o ści p a rtii p o li-
ycznych i restrykcyjn y system w yborczy. W p ełn i d o w io d ły te g o w y b o ry par-
rnentarn e z 196 9 roku, k ie d y w p r a w d z ie u m o ż liw io n o k a n d y d o w a n ie
P rze d sta w ic ielo m u m ia rk o w a n e j o p o z y c ji, z o r g a n iz o w a n y m w tzw . kom isje
W yborcze, ale i ta k rz ą d zą ca U nia N a r o d o w a (o d 1970 roku w ystęp u ją ca
n azw ą A k cja N a r o d o w o -L u d o w a - A N P ) z d o b y ła w szy stk ie m a n d a ty
g rom a d zen iu N a ro d o w y m . P o d o b n ie w y g lą d a ły k o lejn e w y b o r y p r z e p ro
w a d zo n e w 1973 roku.
Tym czasem w sp o łeczeń stw ie portu galskim narastało ro z c z a ro w a n ie bra-
. m istotn iejszych z m ia n p o lity c zn y c h p o od ejściu S alazara. N a p o g o rs z e -
się p o ło ż e n ia reżim u C a eta n o isto tn y w p ły w m ia ła te ż sytu acja w por-
° a skich k olon ia ch w A fry c e , g d z ie n a sila ły się ru ch y n ie p o d le g ło ś c io w e ,
anie ich stłu m ien ia sp a d ło o c z y w iś c ie na a rm ię, g d z ie je d n a k n astroje
c ęci w o b e c p a n u ją cego ustroju b y ły b a rd zo silne,
atem 1973 roku w szeregach arm ii p o w sta ły d w a ruchy p olityczn e, zm ie-
ją ce do p o ło że n ia kresu system o w i salazarystow skiem u . P ie r w s z y skupio-
^ w o k ó ł gen. A n tó n io de S pinoli, n atom iast dru gi - bard ziej ra d yk a ln y
g o ecznie - określan o m ian em Ruchu Kapitanów . W lu tym 1974 roku gen.
0 a, d zia ła ją c w p o ro zu m ien iu z zastępcą szefa sztabu g e n e ra ln e g o gen .
w k aSC° ^ osta G om esem , o p u b lik o w a ł książkę P o rtu g a lia i przyszłość,
1 . reJ skrytyk ow ał ustrój kraju, za p ro p o n o w a ł ro z w ią z a n ie p rob lem u ko-
ność n e^ ° 113 WZ(^r b rytyjsk iego Com m onw eałth o ra z za su gero w a ł kon iecz-
osc odsunięcia d o tych cza sow y ch w ła d z p o p rz e z zam ach stanu.
ję ta 14 m arca 1974 roku d ecyzja o zd ym isjo n o w an iu obu popu larn ych
i arm ii gen erałów , w y w o ła ła głęb o k i ferm en t w szeregach sił zbrojn ych . Do
tek • sze&° buntu doszło ju ż w d w a dni p óźn iej w Caldas de Rainha, ale wsku-
Jego słabego p rzy g o to w a n ia w ła d z o m u d a ło się o p a n o w a ć sytuację. R ząd
349
C aetan o b ył je d n a k zb yt sła b y a b y p rze p ro w a d zić g ru n to w n ą czystkę w ar

m ii. W tej sytuacji n ie p o zo sta w a ło m u nic in n ego, ja k tylko czek a ć na ro z
w ó j w yd a rze ń .
D ru ga p ró b a p r z e w r o tu p o d ję ta p r z e z w o js k o w y c h b y ła ju ż z n a c z n ie
lepiej zorga n izow a n a . N a d ranem 25 kw ietn ia 1974 roku Lizbon a została o p a
n ow a n a p rze z żołnierzy, z których część m iała w lufach k a ra b in ó w c z e r w o
ne g o źd zik i. D zia ła n ia arm ii spotkały się d o b rym p rzy ję c ie m ze stron y lu d
ności. Jedyn ym i punktam i o p oru o k a za ły się sto łeczn e k o sza ry N a ro d o w e j
G w a rd ii Republikańskiej, g d z ie zn a la zł sch ron ien ie C aetan o, o ra z sied zib a
p olicji b e z p ie czeń s tw a PIDE.
W ła d z ę w P ortu ga lii p rze jęła Junta O ca len ia N a ro d o w e g o , na której czele
stanął gen. A n to n io de Spinola. Junta natychm iast w y d a ła d ek lara cję w p r o
w a d za ją cą p lu ra lizm p o lity c z n y ora z za w iera ją cą ro z w ią z a n ie p rob lem u por
tugalskich p osiadłości kolon ia ln ych w duchu p rzy zn a n ia im sam odzieln ości.
W ieczo rem 25 k w ietn ia p o d d a ły się o d d z ia ły N a ro d o w e j G w ardii Republikań
skiej, a C aetan o uzyskał gw a ra n cję o sob istego b ezp ie c ze ń s tw a i w dniu na
stępn ym opuścił kraj, u dając się w r a z z p rezyd en tem A m e ric o T om asem na
em igra cję d o B razylii. Jedyn e o fia r y „re w o lu c ji g o ź d z ik ó w ” p a d ły p ó źn ym
w ie c z o re m 25 k w ietn ia p o d sied zib ą p o lic ji b ezp ie c ze ń s tw a PIDE. W ybu ch ła
ta m strzelan in a, w której z g in ę ło 5 osób, a 45 o d n io s ło rany. W p o łu d n ie
26 k w ietn ia fu nkcjonariu sze PID E p o d d a li się siłom zbrojn ym , których d o
w ó d z tw o , u fo rm o w a n e w tzw. Ruchu Sił Zbrojnych (M F A ), stało się n a jw y ż
szą w ła d z ą w kraju.
W m aju 1974 roku gen . S pin ola zosta ł prezyd en tem , ale ju ż w e w rześn iu
- p o k on flik cie z le w y m sk rzyd łem M FA - zm u szo n y b y ł p o d a ć się d o d y m i
sji. J ego m iejsce za jął gen . Costa G om es, k tó ry z tru d em p a n o w a ł nad nasi
lającą się w a lk ą o w ła d z ę . W kolejn ych rządach tym czasow ych , k tó rym i od
cz e rw c a 1974 roku k ie ro w a ł k o lejn o gen . Vasco G onęalves, co ra z silniejszą
p o zycję z d o b y w a li p rze d sta w ic iele radykalnej lew icy, w tym także k ierow a n i
p rze z A lv a ro Cunhala kom uniści, z k tó rym i sy m p a ty zo w a ła część o fic e r ó w
z p rem ierem w łą czn ie .
W m arcu 1975 roku grupa w y żs zy c h o fic e r ó w zw ią za n a z gen . Spinolą
p o d jęła próbę p rzew rotu , m ającą za p o b iec dalszej e w o lu c ji ustroju w kieru n
ku le w ic o w y m . A k cja za k oń czyła się n ie p o w o d z e n ie m , a S p in o la w yjec h a ł
z kraju. W kon sekw en cji tych w y d a rze ń ro z w ią z a n o d o ty ch cza so w e o rga n y
w ła d zy, w których nie b ra k ow a ło spinolistów , i za stąp ion o je R adą R e w o lu
cyjną. Jej c z ło n k o w ie re p re z e n to w a li p o s z c z e g ó ln e ro d z a je sił zb rojn ych ,
a p rze w o d n iczą cy m b y ł prezyden t.
U su nięcie p ra w e g o skrzydła M FA n ie b y ło ró w n o zn a czn e z za k oń czen iem
sp o ró w w ew n ę trz n y c h d o w ó d z tw a . W śród rzą d zą cych krajem o fic e r ó w ist
n iały w dalszym ciągu co najm niej trz y frakcje p o lityczn e, różn ią ce się o d sie
b ie sto p n iem ra d yk a lizm u sp o łec zn eg o . N a jb a rd ziej u m ia rk ow a n i b yli t z w
m eloan tu n iści (z w o le n n ic y so cja ld em ok ra ty czn e go p rogram u , o p ra c o w a n e
g o p rze z m a jo ra M e lo A n tu n esa ), z kom u n istam i s y m p a ty zo w a li gon salw i-
350
108. PORTUGALIA: „REWOLUCJA GOŹDZIKÓW"
J natom iast n ajb ard ziej skrajne, le w a c k ie sk rzyd ło Ruchu S ił Zb rojn ych
^ Piło się w o k ó ł tzw. K ontynen talnego D o w ó d z tw a O peracyjn ego (C O P C O N ),
ore p ełn iło funkcję w o js k o w e j p olicji p olityczn ej. N a c z e le tej ostatn iej stał
apitan O telo Saraiva d e C arvalho, k tó ry dość szybko a w a n so w a ł d o stopnia
generała.
25 k w ietn ia 1975 roku, w p ierw szą roczn icę „re w o lu cji g o ź d z ik ó w ” , od-
yty się w y b o ry d o Z g ro m a d zen ia N a ro d o w e g o . Z w y c ię s tw o o d n ieśli w nich
socjaliści (P S ) M a rio Soaresa, zd o b y w a ją c 3 7 ,8 % głosów . U m ia rk ow a n ą Par
kę Lu dow o-D em okratyczną (P P D ) poparło 2 6 % w yborców , natom iast kom u
nistów - 12%. W yn iki w y b o ró w p rzyspieszyły dezin tegrację w szeregach MFA,
° r y - m im o istnienia parlam entu - w dalszym ciągu sp ra w o w a ł kontrolę nad
ajem. N a w a lk ę m ię d z y w ojsk ow y m i nakładała się ryw aliza cja - dysponu ją
cych najw iększą liczbą m iejsc w p arlam encie - socjalistów i kom unistów, pod
o tych kontrolą znalazła się w iększość środ k ów m a so w ego przekazu.
W lip cu 1975 roku socjaliści i lu d o w i d em ok ra ci z d e c y d o w a li się na w y-
anie sw oich rep rezen ta n tó w z rządu ty m cza s o w eg o , k tó ry p o d prezesurą
^ nęalvesa co ra z w y ra ź n ie j p o d le g a ł w p ły w o m kom u n istyczn ym . Sytuacja
ortugalii, w d a lszym ciągu będ ącej czło n k iem N ATO , b u d ziła rosnące za-
'êpokojen ie g łó w n y ch pań stw zachodnich, z U SA na czele. E w en tu aln e zw y-
ęstw o k om u n istów w w a lc e o w ła d z ę w P o rtu ga lii m o g ło b o w ie m o tw o rz y ć
drogę d o rozszerzen ia strefy w p ły w ó w w Europie Zach odn iej i zachw iać
ezyw a ją cym w ła śn ie sw ój n ajlep szy okres detente.
me ° ^ rzes^ en ia d o szło w e w rześn iu 1975 roku, k ie d y p rezyd en t Costa Go-
dzle ZdeCyd0wał zd ym isjo n o w a ć G onęalvesa. Kom uniści p o zo sta li w skła-
jro n o w e g o gabin etu , na k tó reg o c z e le stanął adm ira ł Jose Baptista Pinhe-
e A z e v e d o , ale ich w p ły w y p o lity czn e z a c z ę ły s to p n io w o m aleć. W p ra w -
Zle jeszcze 25 listop a d a 1975 roku le w a c y k o n trolu ją cy C O P C O N p o d ję li
5 P rzejęcia w ładzy, ale z o r g a n iz o w a n y p rze z nich p r ze w ró t za ła m a ł się
d v R 1^ UnaStU go d zin ach . W rezu lta cie C O P C O N został zlik w id o w a n y, z Ra-
„ 1 ew o lu cji u sunięto n ajb ard ziej radykaln ych oficerów , a ro d zą ca się portu-
s a dem ok racja została u ra tow a n a p rzed kom u n istyczn ym za gro żen iem .
w , o r k o w i nie za m ie rza li je d n a k w y c o fa ć się zu p ełn ie z polityk i. Z a w a rte
nymi roû p o ro zu m ien ie m ię d z y M F A a g łó w n y m i partiam i p olitycz-
Wo Pr z e w id y w a ło , że je s z c z e p rze z kilka lat R ada R ew o lu cji za ch o w a pra-
z a w ^ 13 W o^ ec usta w u ch w a lon ych p rze z parlam en t. T eg o rodzaju p rzep isy
ca 6 a n° w a konstytucja, u ch w a lo n a w k w ietn iu 1976 roku, p rze w id u ją -
SowP° na^ ze ce le m p a ń stw a b ę d z ie u s ta n o w ien ie s p o łe c ze ń s tw a b ezk ła-
w p d o w o d z iło to w c ią ż siln ych w p ły w ó w id e o lo g ii m a rk sisto w s k iej
R Uâ Jd e osta teczn ie o k a za ło się zapisem ca łk o w icie m a rtw ym .
Wol •e''ne w y b o ry p arlam en tarn e - p rze p ro w a d zo n e w dru gą ro czn icę „re-
Sz -*1 g o ź d z ik ó w ” - potw ierd ziły, że socjaliści p o zosta ją u gru p o w a n ie m cie-
r°k u naJw iększym p o p a rciem P ortu galczyk ów . Z k o lei w c ze rw c u 1976
Antoni P o w szech n e w y b o r y prezyd en ck ie, w których z w y c ię ż y ł gen.
ni° R am alh o dos Santos Eanes, cieszą cy się popu larn ością d zięk i roli,
35 1
jaką o d egra ł w stłum ieniu próby zam achu stanu w listopadzie 1975 roku. Z d e
cy d o w a ł się o n na p o w ie rz e n ie m isji tw o rze n ia n o w e g o rządu lid e ro w i so
cja listó w M ario S oaresow i, k tó ry u tw o rzy ł m n iejszo ścio w y gabin et. W stycz
niu 1978 roku za p lecze p o lityczn e rządu zostało p o s z e rz o n e o p rze d sta w i
cieli ch a d eck iego S p o łeczn e go C entrum D em o k ra ty czn e go (C D S ). Po okresie
b u rzliw ych przem ia n , p o d w ła d z ą Eanesa i Soaresa, m ło d a portu galska d e
m okracja u lega ła sto p n io w ej stabilizacji, zaś n ajbardziej radykaln e ro z w ią
zania sp ołeczn e i ek o n om iczn e z lat 1974—1975 (n a c z e le z reform ą ro ln ą )
b y ły sto p n io w o ła g o d z o n e i d o p a so w y w a n e d o reguł rzą d zą cych gospodark ą
ryn k ow ą.
Po „re w o lu cji g o ź d z ik ó w ” nabrał tem p a proces lik w id a cji portu galskich
posiadłości kolon ialn ych . W sierpniu 1974 roku u znan o n iep o d leg ło ść G w i
n ei Bissau, n atom iast 25 cz e rw c a 1975 roku su w erenn ość uzyskał M o z a m
bik. W ciągu kilku następnych m iesięcy L izb on a zrzeld a się p a n ow a n ia nad
k olejn ym i sw o im i obszaram i zam orskim i: W yspą Z ie lo n e g o P rzy lą d k a (5 lip
ca ), W yspam i Ś w ię te g o Tom asza i Książęcą (1 2 lip ca ) ora z - co m ia ło n aj
w ięk sze zn a czen ie - nad A n g o lą (11 listopada 1975 r.). W tym sam ym cza
sie Portu galia w y ra z iła też g o to w o ś ć przek a za n ia M akau Chinom . R zą d w Pe
kin ie d ał je d n a k w ó w c z a s d o zrozu m ien ia, iż n ie je s t za in tereso w a n y zm ianą
statusu p o lity c z n e g o M akau w n a jb liższym czasie. Z k o lei w gru dniu 1975
roku d o innej portu galskiej k o lo n ii - T im oru W sch od n iego, w e s z ły w ojska
in d on ezyjsk ie, a w lipcu 1976 roku został on o ficja ln ie p rzy łą c z o n y d o In d o
n ezji. Portu galia, która o p o w ia d a ła się za n iep o d leg ło śc ią Tim oru , p o tęp iła
ten krok, ale w ła d z e w D żakarcie z ig n o r o w a ły w s zelk ie protesty.
109. ZSRR W EPOCE BREŻNIEWA
P o c z ą w s zy od „d es ta lin iza c y jn eg o ” X X II Zjazdu K om u nistycznej Partii Z w ią z"

ku R a d zie c k ie g o w 1961 roku, w ZS R R narastał sto p n io w o kryzys p r z y w ó d z
tw a N ik ity C h ru szczow a. S kostniały ra d zieck i aparat w ła d z y b y ł co ra z bar
d ziej z m ę c zo n y n ieu stan n ym i reorga n iza cja m i ora z re form a m i in icjow a n ym i
p rze z I sekretarza. W szczeg óln ości w p ro w a d z o n y na je g o p o le c e n ie p o d zia ł
aparatu p a rty jn eg o na d w ie części (m a ją ce z a jm o w a ć się o d p o w ie d n io rol
n ictw e m i p rze m y s łem ) nie w z b u d z ił en tu zjazm u w śró d aparatczyków , d o
strzegających w tym za g ro ż e n ie dla sw ej d o tych cza so w ej d om in a cji. Także
z w y k li o b y w a te le n ie m ie li p o w o d ó w , b y p o p iera ć C h ru szczow a. S zybko za
pom n ian o o m a sow ym terrorze z cza só w stalinow skich oraz zasługach Chrusz
c z o w a w je g o lik w id a cji. P a m ięta n o m u n atom iast d o b rze bu ń czu czn e z a p ° '
w ie d z i w y p rz e d z e n ia U S A w różn ych d zied zin a ch ( w tym ta k że w p o zio m ie
ż y c ia ), co w m iarę u p ły w u czasu o k a zy w a ło się z w y k łą m rzon ką. Zam iast
352
°b iecyw a n ych su kcesów w roln ictw ie, d z ięk i k tó rym za p e łn iły b y się pu staw e
stoły radzieckich o b y w a teli, se rw o w a n o im co ra z w ięk szą liczb ę propagan -
°w y c h sloga n ów , w k tó ry c h w y b ija ły się hasła s ła w ią ce „n a s z e g o N ik itę
Slerg ie je w ic za ” .
C h ru szczów n ie d o strzeg a ł n arastającego za gro żen ia sw o jej p o zycji, od-
ywąjąc w ostatn im okresie p o p rzed za ją cy m u padek n iek o ń czą ce się podró-
Ze zagraniczne. W sum ie p o ło w ę z pierw szych d z iew ięciu m iesięcy 1964 roku
spędził p o za granicam i ZSRR, o d w ied za ją c m .in. S kandynaw ię, Bliski W schód
0raz kraje bloku ra d ziec k iego . U ła tw iło to w zn a czą cy sposób d zia ła n ie gru-
Py n ajw yższych fu n kcjon ariu szy partyjnych i pań stw o w ych , k tó rz y p o sta n o
w i p ozb yć się C h ru szczow a. T rzon spisku tw o rzy li: M ich a ił Susłow, A le k
sander S zelepin , L eo n id B reżn iew ora z W ła d im ir Sem iczastny. P rzek on a li oni
0 sw oich p la n ó w w ięk szo ść c zło n k ó w P rezyd iu m KC o ra z z a p e w n ili sobie
neutralność m inistra obrony, m arszałka R o d io n a M a lin o w sk ie go . N astęp n ie,
W ykorzystując p o b yt C h ru szczow a na w yp o czyn k u w P icu n d zie nad M o rz e m
JZarnym, z w o ła li na 13 p a źd ziern ik a 1964 roku p o sied zen ie ro z s z e rz o n e g o
ezydiu m KC. W e z w a n y na to zebran ie, C h ru szczó w został g w a łto w n ie za
atakow any p rze z S u słow a i innych u czestn ik ów p o sied zen ia . P rze z kilka go-
zm trw a ły g w a łto w n e p olem ik i, ale o stateczn ie Chruszczów , k tó ry zorien -
w ał się, ja k słabym p op a rciem dysponu je, z g o d z ił się ustąpić.
N astęp n ego dn ia z w o ła n o p o sied zen ie K om itetu C en tra ln ego K PZ R , k tó ry
zw oln ił C h ru szczow a ze w z g lę d u „n a p o d e s z ły w ie k i z ły stan z d ro w ia ” . N o
w ym p rzy w ó d c ą pa rtii został L eo n id B reżniew . R ó w n o cześn ie p o sta n o w io n o
Przyw rócić p o raz k o lejn y tzw. k o lek tyw n e k iero w n ictw o , ro z d z ie la ją c funk-
Cję * sekretarza o ra z szefa rządu , k tó rym został A lek siej K osygin. B reżniew ,
P rze ciw ień s tw ie d o s w o je g o p o p rzed n ik a , był c z ło w ie k ie m p o z b a w io n y m
nej osob ow o ści i reform atorskich am bicji, co b a rd zo o d p o w ia d a ło m arzą-
j^m u o stabilizacji a p a ra tow i partyjnem u . W k ró tce po p rzejęciu w ła d z y n o w e
row n ictw o, w k tó ry m o b o k B reżn iew a b a rd zo du żą rolę o d g r y w a ł M ich a ił
siow, w y c o fa ło się z w iększości podjętych p rzez C h ru szczow a reform , w tym
, zcza z za sa d y rotacji p r z y o b sa d zie sta n ow isk w apa ra cie partyjn ym ,
rej w p ro w a d z e n ie w ż y cie u n ie m o żliw iło b y aparatczykom różn ych szcze-
P rze trw a n ie na stanow iskach. Z a rzu con o też c a łk o w icie antystalin ow ską
r~torykę C h ru szczo w a , d o k o n u ją c n a w e t c z ę ś c io w e j re h a b ilita c ji S ta lin a ,
aszcza zaś je g o rzek om ych zasłu g w latach dru giej w o jn y ś w ia to w ej.
,^ P ierw szych latach rz ą d ó w B reżn ie w unikał ekstraw agan cji, ja k ie b y ły
ziałem je g o p op rzed n ik ów . Z czasem je d n a k co ra z bard ziej ro z w ija ł kult
^ a s n e j osoby, g ro m a d zą c k o lejn e stanow iska i h o n o r y W 1966 roku p o w ró -
a ° tytułu sekretarza g e n e ra ln e g o KC (w t e d y te ż w m iejsce P rezyd iu m KC
Ponow nie u tw o rzo n o Biuro P olityczn e), ale p ra w d z iw e o b licze p ró żn eg o starca
w m ł dopiero w latach siedem dziesiątych, k ied y k olejn o został m arszałkiem ,
W yższym zw ierzch n ik iem sił zbrojnych i p rze w o d n iczą cym Prezydiu m R a d y
JWyższej. W tym te ż okresie n asiliła się je g o skłon ność d o g ro m a d zen ia
znaczeń (p o sia d a ł m .in. 7 o rd e r ó w Len in a i 3 G w ia z d y B oh atera Z S R R )
353
ora z ró ż n e g o rod za ju n agród, w ty m m .in. za rzek om e o sią gn ięcia literack ie

(N a g ro d a L en in o w sk a za p am iętn iki w o je n n e ). W końcu d ek a d y na m u n du
rze paradnym sekretarza gen eraln ego d o liczon o się sześćdziesięciu odznaczeń.
Z p o zycji B reżn iew a korzystała je g o rodzina, w tym zw ła szcza zięć Jurij Czur-
banow, k tó ry o trzym a ł stanow isko w icem in istra spraw w ew n ę trzn y ch . Już po
śm ierci B reżn iew a u ja w n ion o, że d ok on a ł on - w yk o rzystu ją c sw o je w p ły w y
w aparacie b e z p ie czeń s tw a ora z praktyczną n ietykaln ość - n ad u żyć na w ie l
ką skalę.
N arastający kult B reżn iew a był ściśle z w ią z a n y ze sto p n io w ym usuw aniem
p rze z n ie g o z n ajw y ższy ch w ła d z p oten cjaln ych k on k u ren tów ora z o b sa d za
n iem kolejn ych stan ow isk p rze z zau fan ych lu d zi. W ie lu z nich p o c h o d ziło
z D n iepropietrow ska, g d z ie B reżn iew b ył w łatach czterd ziestych sekretarzem
obkom u ; z ro d z iło to n a w et u zasad n ion e tw ierd zen ia o d o m in a cji na Krem lu
tzw. m a fii d n iepropietrow sk iej. J edynym znaczącym u czestn ikiem antychrusz-
c z o w o w s k ie g o p rzew rotu , k tó reg o B reżn iew aż d o śm ierci u trzy m y w a ł w ści
słym k ie ro w n ic tw ie K PZR, b ył Susłow. W 1967 roku w m iejsce Sem iczastne-
g o n o w y m sze fe m KGB został w ła śn ie p ro te g o w a n y S u słow a - Jurij Andro-
pow . S zybko z d o b y ł o n sob ie b a rd zo silną p o z y c ję w ra d ziec k im system ie
w ła d zy, u n ie za leżn ia ją c się o d s w o je g o p rotek to ra , a w 1973 roku w s z e d ł
w skład Biura P o lity c z n e g o , co w p rzy p a d k u sz e fa słu żb sp ecja ln ych było
p ie rw s z y m te g o typu p rzy p a d k iem o d cza só w Ł a w rien tija Berii.
F orm a ln op ra w n e p o tw ie rd z e n ie rosnącej roli KGB w ra d zieck im życiu p o
lityczn ym sta n ow ił dekret z 1978 roku, na m o cy k tórego p rzem ia n o w a n o KGB
p rzy R a d zie M in is tró w Z S R R na KGB ZSRR, co w y ra ź n ie w y łą c z a ło tę służbę
spod ku rateli rządu . W tym sam ym roku p rzy jęto te ż u ch w a łę o k o le g ia ln o
ści p racy R a d y M in istrów , co sta n o w iło w y ra ź n e osła b ien ie p o z y c ji prem iera
Kosygina. P o zo sta ł on je d n a k na sw o im stanow isku, w p rze c iw ie ń s tw ie do
d w ó ch innych o p o n e n tó w B reżn iew a. W 1975 roku usunięto z Biura P o litycz
n eg o S zelep in a, k tó ry b ezsk u teczn ie p ró b o w a ł w yk o rzy sta ć z a w a ł serca se
kretarza g e n e ra ln e g o dla p rzejęcia w ła d zy, zaś w d w a lata p ó źn iej to samo
spotkało p rze w o d n ic z ą c e g o P rezyd iu m R a d y N a jw y ż s z e j N ik oła ja Podgorn e-
go. W m iarę u p ływ u czasu i p o stęp u ją cego n ied o łężn ie n ia B reżn iew a coraz
w iększą, choć za k u lisow ą rolę o d g r y w a ł Konstantin C zern ien ko, k tó ry przez
lata k ie ro w a ł osob istym sekretariatem p rz y w ó d c y partii. W 1976 roku został
on sek retarzem KC, p ó źn iej zaś czło n k iem Biura P o lity czn eg o i n iefo rm a ln ym
k a n d yd atem na n astępcę B reżn iew a . S pektaku larną karierę zro b ił te ż szef
ra d zieck iej d y p lo m a cji A n d riej G rom yko, k tó ry n ie tylk o p rze z osiem naście
lat rz ą d ó w B reżn iew a n iep rzerw a n ie k iero w a ł M S Z, ale d o d a tk o w o otrzym a ł
w 1973 roku m iejsce w B iu rze P olityczn ym .
W okresie rz ą d ó w B reżn iew a n astąpił p ełen ro z k w it system u, k tó ry z p ° '
w o d z e n ie m m o żn a określić m ian em socja listyczn ego feu d a lizm u . P o s z c z e g ó l
n ym i repu blikam i, o b w o d a m i i m iastam i rz ą d z ili fu n k cjon a riu sze p a rty jnl>
których g łó w n y m za d a n iem b y ło w y w ią z y w a n ie się z p o le c e ń m oskiew skiej
cen trali (n ajczęściej d o tyczą cych w yk o n an ia planu g o s p o d a rc ze g o ) ora z za-
354
Pew n ien ie p orzą d k u p u b lic z n e g o na p o w ie rz o n y m im ob sza rze. P o za tym

°k a ln i n ota b le p a rtyjn i d y sp o n o w a li sporym zakresem s w o b o d y stając się
u dzieln ym i w ła d c a m i p rzy zn a n ych im tery toriów . W n a jb ard ziej ja sk ra w ej
P°staci proces ten w y s tę p o w a ł w repu blikach azjatyckich . W U zb ek ista n ie
Przez ponad d w a d zieścia lat n ie p o d z ie ln ie p a n o w a ł - ja k o I sekretarz repu-
nkańskiego KC - S za ra f R aszyd ow , n atom iast w K azachstan ie - D inm ucha-
rued Kunajew.
Konsekw encją p seu d od ecen tra liza cji stało się n asilenie takich p a to lo g ic z
nych zjaw isk, ja k korupcja, n e p o ty zm c z y p o w sta w a n ie struktur m afijn ych.
aK dłu go je d n a k nie p o w s ta w a ło b ezp o śred n ie z a g ro ż e n ie dla spójności ca-
ego systemu, tak d łu go M o sk w a - g d z ie w o gro m n ie ro zb u d o w a n y m apara-
c*e partyjno-adm in istracyjn ym trw a ły p o d o b n e p rocesy - n ie in te rw e n io w a -
a- G w arancją b ezp ie czeń s tw a b y ło także o b sa d zen ie p rze z Rosjan w w ięk -
szości republik takich stanow isk, ja k II sekretarza KC, szefa m ie js c o w e g o KGB
Czy d o w ó d c y lo k a ln e g o okręgu w o js k o w e g o . Jeśli zaś w d zia ła n ia ch k tóregoś
z rńerosyjskich „le n n ik ó w ” d o s trze żo n o np. skłonność d o w sp iera n ia n arodo-
Wej tożsam ości, w ó w c z a s in te rw e n io w a n o w sposób zd ecyd ow a n y.
Tak b y ło w przypadku Ukrainy, g d z ie p o d rzą d a m i ta m tejszeg o I sekreta-
rza Piotra S zelesta p o ja w iły się n ieśm iałe sy m p to m y n a ro d o w e g o o d ro d ze-
nia' Lansow ane p rze z n ieg o hasła ro zw o ju ję z y k a u kraiń skiego o ra z ku ltu ry
szybko w y w o ła ły za n iep o k o jen ie na Krem lu. O b a w ia n o się tam , że n ajm niej-
Sze n aw et z ła g o d z e n ie re a lizo w a n ej d o tą d kon sekw en tn ie - p o d h asłem ,je d -
J!e § ° narodu ra d z ie c k ie g o ” - p o lity k i ru syfikacji z a o w o c u je erupcją nacjona-
zmu, w c ią ż ż y w e g o w w ie lu kręgach ukraińskiej in teligen cji. Za ich p r z e
ja w uznano m .in. w ystą p ien ia literata Iw a n a D ziu b y i d zien n ik a rza W ia c ze -
awa C zo rn o w iła w dru giej p o ło w ie la t sześćdziesiątych , k tó rz y u p o m n ieli
Sl? o praw a U k ra iń có w d o w łasn ej tożsam ości n a ro d o w ej. D la teg o w 1972
r°ku Szelest został o d w o ła n y d o M oskwy, a je g o m iejsce zajął W ła d im ir Szczer-
, którego d o g m a ty zm i ru so filizm b y ły tak silne, że z a p e w n iły m u spó
jn e rzą d y w K ijo w ie aż d o c z a s ó w G o rb a czo w a .
M oskw a m iała też p ro b le m y z ru ch em n a ro d o w y m na L itw ie . R epublika
w skali c a łe g o Z w ią zk u R a d z ie c k ie g o n ie b yła o c z y w iś c ie zn acząca, ale
0P o tliw y b ył fakt siln ego zw iązk u lite w s k ie g o p a trio tyzm u z k a tolicyzm em ,
arow no Stolica A postolska, ja k i inne w p ły w o w e ośrodki na Z a ch o d zie ż y w o
lnteresow a ły się sytuacją K ościoła k a to lic k iego na L itw ie. To zaś, w p o łą cze-
juu z p o d trzy m y w a n ie m p rze z U S A o d m o w y uznania aneksji k ra jó w bałtyc-
. P rzez ZSRR , w p e w n y m stopniu u m ięd zy n a ra d a w ia ło p ro b le m litew sk i
ogra n icza ło zakres represji, ja k ie w ła d z e m o g ły za stoso w a ć w o b e c ta m te j
szej społeczn ości katolickiej. P o c zą w s zy o d 1968 roku, ta m tejsza sp ołeczn ość
ohcka za częła w y s tę p o w a ć z p etycja m i d o w ła d z , żą d a jąc p rze strzega n ia
onstytucyjnej za sa d y w o ln o ś c i su m ienia. O d w a ż o n o się te ż na p u b liczn e
P rotesty w tra k c ie p roce sów , ja k ie w y t o c z o n o k ilk u k s ię ż o m k a to lic k im .
m aja 1972 roku w K o w n ie, w p roteście p rze ciw k o p rze ś la d o w a n io m Ko-
u °ia , aktu sam ospalen ia d o k o n a ł R om an Kałanta.
355
W tym sam ym roku z pokładu ra d ziec k ieg o statku u siło w a ł u ciec m a ry

n arz Simas Kudirka. Został je d n a k w y d a n y p rze z w ła d z e am erykań skie, a na
w y to c z o n y m m u n astępnie p rocesie za żą d a ł p rzyzn a n ia L itw ie n ie p o d le g ło
ści. W 1972 roku z a c z ę ło się też u k a zyw a ć s a m izd a to w e w y d a w n ic tw o „K ro
nika K ościoła k a to lic k ie g o na L itw ie ” , d ok u m en tu jące sto so w a n e represje.
Zn aczn ie m n iej p ro b le m ó w m ia ł K rem l z p o zo sta ły m i d w ie m a republikam i
nadbałtyckim i: Ł o tw ą i Estonią. W p ra w d z ie ró w n ie ż i tam u trz y m y w a ły się
- zw ła s z c z a w kręgach p rze trz e b io n e j p rze z S talina in te lig e n c ji - nastroje
o p o z y c y jn e , ale ich zn a c z e n ie b y ło co ra z b a rd ziej o g ra n ic z o n e w zw ią zk u
postępu jącym w z ro s te m odsetka lu dności rosyjskiej w obu republikach. W la
tach 1 9 5 9 -1 9 7 9 o d setek E stoń czyk ów w ich repu blice skurczył się z ponad
94 d o n iespełna 65% , n atom iast liczb a Ł o ty szy zm n iejszyła się o d p o w ie d n io
z 62 d o 54% .
O d w ro tn y proces m iał n atom iast m iejsce w republikach środ k ow oazja tyc-
kich i kaukaskich ZSRR , g d z ie w sku tek b a rd zo d u ż e g o przyrostu n atu raln e
go w śró d lu dn ości au toch ton iczn ej m a la ł o d setek Rosjan. B yło ich zresztą
coraz m n iej w całym Z w ią zk u R adzieck im , b o w ie m sto sow a n ie p rze z rosyj
skie k o b iety na m a so w ą skalę za b iegu p rze ry w a n ia cią ż y d o p ro w a d z iło w la
tach sześćdziesiątych d o u jem n eg o przyrostu n atu raln ego.
Szybkiem u przyrostow i naturalnem u w p ołu dn iow ych republikach Związku
R a d zieck iego tow a rzyszyła niechęć d o nauki ję z y k a rosyjskiego i lansow anych
p rze z w ła d z e cen traln e w z o r c ó w ku ltu row ych. W yn ik a ło to p rze d e w szyst
kim z b a rd zo siln ego p rzy w ią za n ia d o islam u, ale także z tlących się w cią ż
n astrojó w n acjon alistyczn ych . Te ostatn ie za zn a c zy ły się sz c z e g ó ln ie w y r a ź
n ie w śró d n a ro d ó w zam ieszku jących Kaukaz, g d z ie ż y w a b yła z a ró w n o XIX-
-w ieczn a tradycja w a lk i z Rosją, ja k i p a m ięć o m a sow ych dep orta cja ch p rze
p ro w a d zo n y c h na p o le c e n ie Stalina. Z du żą c z ę sto tliw o ścią d o c h o d z iło do
ró ż n e g o ro d za ju w y d a rze ń , św iadczących , że p rzy n a jm n iej część m ieszkań
c ó w te g o obszaru n ie w y rze k ła się m yśli o sam ostan ow ien iu . W 1968 roku
w A rm e n ii p o w sta ła np. Z je d n o czo n a Partia N a ro d o w a , żądająca n ie p o d le g
łości dla tej republiki. Z k o lei w 1977 roku a reszto w a n o gru p ę O rm ian, którą
osk a rżon o o s p o w o d o w a n ie ek sp lozji w m oskiew skim m etrze. D o w ie lu p r ° '
te s tó w i p ro c e s ó w p o lityczn ych d o szło też w G ruzji, g d z ie w 1972 roku z p o
w o d u n ieu d oln o ści w w a lc e z ru ch em n a ro d o w y m u su nięto ze stanow iska
I sekretarza W asilija M ża w a n a d z e . J ego następcą zosta ł Eduard Szew ardna-
d ze, ale i on nie z a p o b ie g ł d em on stracjom , d o ja k ich d o szło w T b ilis i w 1978
roku. W ła d z e cen traln e starały się p rze c iw d z ia ła ć z a g ro ż e n io m zw ią za n ym
ten d en cja m i n acjon a listyczn ym i m .in. p o p rz e z re fo rm ę arm ii. U staw a w y d a
na w p a źd ziern ik u 1967 roku za k a zy w a ła tw o rze n ia je d n o lity c h n a ro d o w o
ś cio w o je d n o s te k w ojsk ow y ch . Jej n iefo rm a ln e u zu p ełn ien ie sta n o w ił system
p refero w a n ia na stanow iska d o w ó d c z e o fic e r ó w p o ch o d zen ia rosyjskiego.
Ruch dysydencki p o ja w ił się w M o sk w ie je s z c z e w końcu lat p ię ć d ziesi^ '
tych. W p rze c iw ie ń s tw ie je d n a k d o fo rm acji w a lczą c ych z k o m u n izm em w y
łą c z n ie z p o b u d ek religijn ych lub n a ro d o w y c h , d y syd en ci p ra g n ę li p rzed e
356
109. ZSRR W EPOCE BREŻNIEWA I
Wszystkim zm usić w ła d z e Z S R R d o p rze strzega n ia u sta n ow ion ych p rze z nie

P rzep isów o ra z p ra w czło w ie k a , a ta k że w y w a lc z y ć p o d s ta w o w e s w o b o d y
ern okratyczn e. W M o s k w ie cen tru m sp otk a ń n a s ta w io n y c h o p o z y c y jn ie
yw a teli stał się p o m n ik M a ja k o w sk iego , p o d k tó rym od 1958 roku o d b y
w a ły się pu bliczn e dyskusje o ra z czyta n ie w ierszy. W 1961 roku KGB ro zb ił
olejne ze zgro m a d ze ń , a je g o n ajbardziej a ktyw n i u czestn icy (m .in . W ła d i-
m ir Bukow ski, Eduard K u źn iecow , W ła d im ir O s ip o w ) z o s ta li a res zto w a n i
t r z y m a li za „a gita cję ora z p rop a g a n d ę a n ty sow ieck ą ” kilku letn ie w yrok i.
W latach 1 9 5 9 -1 9 6 1 p o ja w iły się p ie rw s ze b e z d e b ito w e pism a („S in tak-
Sls ~ re d a g o w a n y p rze z A leksan dra G in zburga o ra z „Feniks 6 1 ” - red a k tor
nJ G ałan skow ). In icja torem ruchu p ra w c zło w iek a , k tó ry starał się w y s tę
pow ać p rze c iw b e zp ra w iu na p o d sta w ie konstytucji i u sta w o d a w stw a ZSRR,
stdł się m a tem atyk A lek sa n d er Jesienin -W olpin . KGB o d p o w ie d z ia ła na to
u pow szechnieniem m e to d y zam ykania d y syd e n tó w w zakładach psych iatrycz
nych. N o w y m zja w is k iem stało się d ru k ow a n ie na Z a ch o d zie u tw o ró w za
trzym anych p rze z cenzurę. Jako p ie r w s z y u czyn ił to z p o w ieścią D o k to r Ży -
wo-go ( 1 9 5 7 ) Borys Pasternak, a w je g o ślady p o szli m .in. W alerij Tarsis, Ew-
gienij Jew tu szenko, A lek sa n d er S ołżen icyn . W ła d z e z a re a g o w a ły początk o-
w ° n agonkam i p ro p a g a n d o w y m i i represjam i n atu ry adm in istracyjnej. Jed-
k w lu tym 1966 roku o d b y ł się proces d w ó c h p isa rzy rosyjskich - Jurija
niela i A n d rieja S in ia w sk iego, których o sk a rżo n o o p u b lik o w a n ie za gra-
Illcą P °d pseudonim am i. Był to p ierw szy pu bliczn y proces p o lityczn y p o śmier-
01 k a lin a . O skarżen i nie p rzy zn a li się d o w in y i o tw a rcie stanęli w o b ro n ie
swoich przekon ań . S kazan o ich na 5 i 7 lat łagru . Ś rod ow isk a dysyden ck ie
P row a d ziły in ten syw n ą kam p an ię w ich ob ron ie, a je j n ajb ardziej spektaku-
rnym e lem en te m b y ło o p ra co w a n ie p rze z A . G in zb u rga B iałej Księgi, d ok u
mentującej b e z p ra w ie procesu.
Skazanie S in iaw skiego i D aniela, u znan e w środow iskach in teligen ckich za
za p ow ied ź p o w ro tu d o m e to d stalinow skich, s p o w o d o w a ło a k tyw iza cję ru-
c u dysydenckiego. W ła d z e za ostrzyły w ó w c z a s represje. W latach 1 9 6 7-196 8
Przez ZS R R p rzeszła fala p ro c e s ó w po lityczn ych , z których n ajgłośn iejszym
Y -.proces czterech ” - A lek sieja D o b ro w o lsk iego , Jurija G ałanskow a, A le k
sandra G inzburga, W ie r y Ł a szk ow ej, skazanych w styczn iu 1968 roku na kil-
etn ie w y ro k i. S p o w o d o w a ło to k o lejn e protesty, w ty m z o r g a n iz o w a n ą
Przez W. B u k o w sk iego w dniu 22 styczn ia m a n ifesta cję na placu Puszkina
w M oskw ie, która w y w o ła ła spore p o ru szen ie św ia to w e j o p in ii pu bliczn ej.
25 sierpnia 1968 roku grupa 7 d y s y d e n tó w z o rg a n izo w a ła na Placu C zer
nym dem on stra cję p r z e c iw in te rw en cji w C zech o sło w acji. Jej u czestn icy
a ni d o ła g r ó w lu b szpitali psych iatryczn ych . W k w ietn iu 1968 roku ukazał
k'5 P ierw szy n u m er s a m iz d a to w e g o w y d a w n ic tw a in fo rm a c y jn e g o „K ron ika
zących w y d a r z e ń ” ; w cią gu kilku la t w y d a n o p o n a d sześćd ziesią t num e-
>»Kroniki” . W końcu lat sześćd ziesią tych w a ż n y m sp o so b em d zia ła n ia
°P o z y c ji stało się o rg a n iz o w a n ie kon feren cji p rasow ych dla d zie n n ik a rzy z a
granicznych. M im o akcji KGB, utrudniających te g o rodzaju kontakty, na Za
357
chód przepłyn ęło w ie le inform acji dotyczących b ezp ra w ia panującego w ZSRR-

W 1970 roku A ndriej Sacharow w ra z z dw om a innym i naukowcam i (A .N . Twier-
d o c h le b o w e m i W. C z a lid z e ) stw o rzy ł K om itet O b ron y P ra w C zło w iek a . P rzy
łą czy ł się do n ie g o m .in. - u h o n o ro w a n y w 1970 roku literack ą N a g ro d ą N o
b la - A lek sa n d er S ołżen icyn . W latach sied em d ziesiątych w ła d z e starały się
o gra n iczyć za sięg ruchu o p o z y c y jn e g o p o p rz e z w y sła n ie w ie lu d y syd e n tó w
na em igra cję, a n a w e t ich d e p o rto w a n ie (n p . A . S o łż e n ic y n a ). S zc ze g ó ln y
charakter m iała dokonana w 1976 roku w S zw a jca rii w ym ia n a W. Bukow skie
g o za w ię z io n e g o w C hile p rzy w ó d c ę tam tejszej pa rtii kom u n istyczn ej - Lu-
isa C orvalan a.
D ysyden ci k on ty n u o w a li je d n a k działalność, m .in. tw o r z ą c w m aju 1976
roku w M o s k w ie p ierw szą „G ru pę H elsiń ską” (Jurij O rłów , J elen a Bonner,
A n d riej S a c h a ro w ), która p o sta w iła sobie za cel o b serw a cję p rzy p a d k ó w ła
m ania p rze z Z S R R p o sta n o w ień KBWE. G ru py helsińskie p o w s ta ły następnie
ró w n ież na Litw ie, Ukrainie, w G ruzji i A rm enii. W lu tym 1977 roku KGB prze
p ro w a d z iła akcję a resztow an ia d ziałających w nich osób. P o d o b n ie skoń czy
ła się próba stw orzen ia p ie r w s z e g o n ie z a le żn e g o zw ią zk u z a w o d o w e g o , p o d
ję ta p rze z W ła d im ira K leb a n o w a na p rze ło m ie 1977/1978 roku w D oniecku.
W k w ietn iu 1979 roku w ła d z e ra d zieck ie z g o d z iły się na w y m ia n ę 5 dysy
d e n tó w na 2 s z p ie g ó w KGB sch w ytanych w USA.
O b o k ja w n e g o ruchu dysyd en ck iego, w ZS R R d z ia ła ły liczn e o rga n izacje
p o d ziem n e, głoszą ce hasła radykaln ie antykom u nistyczne. W 1964 roku p o
w sta ł k ilk u d zies ięcio o so b o w y W szech rosyjski C h rześcijańsk o-S ocjaln y Z w ią
zek W y z w o le n ia Ludu. J eg o p ro g ra m zakładał o b a len ie ustroju kom u n istycz
n eg o p r z y u życiu siły. KGB ro zb iła g o d o p iero w 1967, a lid e r Z w ią zk u I g ° r
O gu rcow o trzym a ł w y ro k 15 la t w ięzien ia . Podobn ych orga n izacji - głów n ie
m ło d zieżo w y ch - b yło zn aczn ie w ięcej. N ie stw a rza ły o n e realn ego za gro że
nia dla systemu, ale ich istnienie d o w o d ziło , że m asow a indoktrynacja, jakiej
nieustannie p o d d a w a n o całe społeczeństw o, nie jest całkow icie skuteczna.
R ezygn u ją c z radykaln ych p o m y s łó w C h ru szczow a, d o tyczą cych p rzeb u
d o w y aparatu p a rty jn eg o, ek ip a B reżn ie w a o d rzu ciła te ż z a p o c zą tk o w a n e
prze ze ń re fo rm y gospodarcze. W 1965 roku zlik w id o w a n o C h ru szczow ow skie
sow narchozy (ro d za j lokalnych ośrodków koordynujących polityką ek on om icz
ną w d a n ym re g io n ie ) i w to m iejsce o d tw o r z o n o d u żą lic z b ę m in isterstw
gospodarczych , których o g ó ln a liczb a sięgn ęła w końcu lat sied em dziesiątych
59. Zdając sobie je d n a k spraw ę, że rosnąca liczba p rzed sięb iorstw ora z zw ię k
szająca się zło żo n o ść p ro ce só w ek on om iczn ych coraz bard ziej utrudniają sto
so w a n ie w y p ra co w a n y ch p rze d la ty m e to d cen tra ln ego p la n ow a n ia , poszu
k iw a n o - p o p rz e z n ieśm iałe ek sp erym en ty - n o w yc h ro zw ią za ń .
Poszu kiw an ia te w ią ż ą się p rze d e w szystk im z osobą p rem iera A lek sie j3
Kosygina, k tó ry u d z ie lił w sparcia p ro g ra m o w i ekon om iczn em u , o p ra co w a n e
m u p rze z prof. J ew sieja L iberm an a z C h arkow a. J eg o kon cepcja zakładała
p rzy zn a n ie w yb ra n y m p rze d sięb io rs tw o m w ięk szej a u to n om ii o ra z ocen ę ich
d zia ła ln ości w e d łu g w y n ik ó w sp rzed a ży w y tw o rz o n y c h tow a rów , a nie w ie l'
358
ości ich produkcji. Była to za tem p rób a w szczep ien ia d o ra d zieck iej gospo-
»a m e ch a n izm ó w p o d a ż y i popytu , znan ych z go sp o d a rk i w o ln o ry n k o w e j.
ybko je d n a k o k a za ło się, że kilkanaście p rze d sięb io rs tw zo rg a n izo w a n y ch
na zasadach ryn k ow ych n ie je s t w stanie d o b rze fu n k cjo n o w ać w oto czen iu
k °n o m iczn y m o p a rtym na silnej cen tralizacji, braku rz e c z y w is te g o rachun-
^ ek on om iczn ego o ra z sztyw n ym pla n ow a n iu . P ro p o zy cje ro zszerzen ia ram
Perym entu n ap otkały siln y o p ó r za ró w n o adm inistracji gospodarczej szcze-
a centralnego, ja k i k a d ry za rzą d zają cej p rzed sięb io rstw a m i. Ta p ierw sza
aw iała się u traty części w ładzy, natom iast u b ezw ła sn o w o ln ien i od dziesiąt-
° w lat d y rek to rzy z a k ła d ó w ba li się sa m o d zieln ości i z w ią z a n e g o z tym ry-
y a- D la tego też z końcem la t sześćdziesiątych ek sp erym en ty zo s ta ły osta-
cznie przerw an e, a po roku 1970 nastąpił proces je szcze silniejszej centrali-
Zacji gospodarki, c z e g o p rze ja w em b yło tw o rze n ie zjedn oczeń . N a zarzu cen ie
orm m iały też w p ły w o b a w y n atu ry id eo lo giczn ej. Po w yd a rzen ia ch 1968
u w C zechosłow acji radzieckie k ierow n ictw o b yło szczeg óln ie uczulone na
Wszelkie pom ysły zakładające stw orzen ie tzw. socjalizm u ryn k ow ego.
O drzu cenie bard ziej zasadniczych zm ian w p o lityce ek o n om iczn ej z a o w o
cow ało sto p n io w ą stagn acją w gospodarce. W y c z e r p y w a ły się ekstensyw ne
M etody w zro stu w y p ra c o w a n e w czasach L en in a i Stalina, a ró w n o cześn ie
ciasny gorset id e o lo g ic z n y c h d o g m a tó w o ra z o p ó r w p ły w o w e g o aparatu w ła -
y za b lok ow a ł reform y. Breżniew , n a w e t je ś li d o strzeg a ł strukturalne źró-
a ch oroby ra d zieck iej gosp od a rk i, nie b ył z d o ln y d o rzu cen ia im w y z w a
l a . D o b rze b o w ie m p a m ię ta ł, d o k ą d d o p r o w a d z iło to je g o p o p rzed n ik a ,
rezultacie w okresie j e g o rz ą d ó w - n ie b ez racji n azw a n ych ep o k ą zastoju
Sfedni roczn y w z ro s t go sp o d a rczy w ZS R R spadł z 9 d o n iespełn a 3% . Kry-
ek on om iczn y b y łb y je s z c z e w yraźn iejszy, g d y b y nie g w a łto w n y skok cen
r°py n a fto w ej (g łó w n e g o ra d zie c k ie g o tow a ru e k s p o r to w e g o ), ja k i nastąpił
°n cem 1973 roku. O d k rycie n o w y c h w ie lk ic h z łó ż ro p y w za ch o d n iej Sy-
sj 11 u m o żliw iło M o sk w ie sfin an sow an ie am bitnych p la n ó w ro z w o ju p rze m y
kaj* U r o je n io w e g o , w tym także realiza cję n ie z w y k le k o s z to w n e g o progra m u
sm icznego. R o zb u d o w u ją c d o gig a n tyczn ych ro z m ia ró w ten u p rzy w ile jo -
ny segm en t gospodark i, p ró b o w a n o ró w n ie ż zw ięk szyć n ak ła d y na k on
sumpcję. N a ostatn ie w c ią ż jed n a k b rak ow a ło środków, p o d o b n ie ja k na
gospodarow anie gigan tyczn ych o b sza ró w azjatyckiej części ZSRR, kryjących
16 b o ga ctw a naturalne. W p ra w d z ie p o zio m życia o b y w a te li radzieckich
oli się podnosił, ale w dalszym ciągu był on daleko w tyle nie tylko za Ża
rc ie m , ale i za stopą ży cio w ą osiąganą w europejskich satelitach Kremla,
o d ob n ie ja k w e w szystkich w cześn iejszych okresach, p iętą a ch illeso w ą
zieckiej go sp o d a rk i p o z o s ta w a ło roln ictw o. Z c h w ilą dojścia d o w ła d z y
B reżn iew a za rzu ciła n ajb ardziej ekstraw agan ckie p o m y sły C hru szczo-
zastosow an e w ro ln ictw ie (n p. fo rs o w a n ie u p ra w y ku ku rydzy c z y zasie-
w nie s te p ó w ), ale p o z a d o ra źn ą p o p ra w ą n ie s p o w o d o w a ło to p rzełom u
Produkcji żyw n ości. S zybko zresztą o k a za ło się, że n ie w szystk ie p o m y sły
P rze d n ie g o p r z y w ó d c y K P Z R b y ły p o z b a w io n e sensu. P r z e d e w szystk im
35 9
p odtrzym an o p o d jętą je szcze p rze z Chruszczow a d ecyzję o radykalnym zw ięk

szeniu produkcji n a w o z ó w sztucznych, co w ym a g a ło dużych inw estycji w p rze
m yśle chem icznym . W zros t n aw o żen ia za o w o c o w a ł zw ięk szen iem plonów , ale
b y ły on e w c ią ż zb yt m ałe, b y za p ew n ić ZS R R sam ow ystarczaln ość ż y w n o
ściow ą.
P rzełom u w ro ln ictw ie n ie sp o w o d o w a ła też p o p ra w a p o ło że n ia k o łch o ź
ników, d la których w 1966 roku w p ro w a d z o n o n o w y k o rzystn iejszy system
w yn a gra d za n ia, a następnie ro zszerzo n o zakres p ra w em erytaln ych . Jedynym
e fe k te m p r z y w r ó c e n ia c h ło p o m w 1 9 7 4 roku p a s z p o r tó w w e w n ę tr z n y c h
(u m o żliw ia ją cy c h sw o b o d n e p o d ró ż o w a n ie p o kraju ) stało się n asilenie m i
gracji ze w si d o miast. N ie m o gą c p o w strzym a ć kryzysu dzia ła ją cych na za
sadzie sp ó łd zieln i kołch ozów , w ła d z e z d e c y d o w a ły się na w sp iera n ie sow cho-
zów , c z y li p a ń stw o w ych p rze d sięb io rs tw rolnych. Ich u d zia ł w o g ó ln e j p 0'
w ie rz c h n i g ru n tó w roln ych w z ró s ł w okresie rz ą d ó w B reżn iew a z n iespełna
60 d o p o n a d 75% ca łeg o areału. S trategia ta ok a za ła się je d n a k d rog ą d o n i
kąd, p o n ie w a ż d o s o w c h o z ó w trzeb a b y ło d o płacać je s z c z e w ię c e j n iż d o koł
chozów . W latach sied em d ziesiątych n ak łady na ro ln ictw o p rze k ro c zy ły p0'
z io m je d n e j czw a rtej o g ó ln e j su m y in w estycji w ra d zieck iej gosp od a rce. Te
o gro m n e su m y w y d a tk o w a n o m .in. na ro z b u d o w ę parku m a s zy n o w e g o , ale
z p o w o d u niskiej kultury tech n iczn ej starzejącej się lu dności w iejsk iej oraz
braku rzec zy w istej m o ty w a cji w śró d ro b o tn ik ó w rolnych, n ie p o tra fio n o g °
n a le ży cie w yk orzystać. Fiaskiem za k o ń czy ły się też p ró b y w p ro w a d z e n ia n o
w y c h m e to d agron om iczn ych . W rezu ltacie na stołach o b y w a te li Z S R R d o
m in o w a ła żyw n ość poch od zą ca z m ikroskopijnych d zia łek p rzy za g ro d o w y ch
( w 1978 r. w yp rod u k ow a n o na nich 35% ra d zieck iego m ięsa) ora z z im portu.
U p a d ek C h ru szczow a w y w o ła ł na Z a ch o d zie z a ró w n o n a d zie je na p o p ra
w ę stosu nków z M osk w ą , ja k i o b a w y p rze d p o w ro te m d o a g resy w n eg o neo-
stalinizm u. Breżniew , w p rze c iw ie ń s tw ie d o s w o je g o p op rzed n ik a , p ro w a d ził
p o lityk ę za gra n iczn ą ZS R R z n iezw y k łą ostrożn ością, unikając z a ró w n o n ie '
przem yślan ych k ro k ó w p o jed n a w c zy ch , ja k i o tw a rte g o p ro w o k o w a n ia W a
szyn gtonu . S to p n io w o je d n a k M osk w a , z a g ro żo n a p rze z n asilający się kon
flik t z C hinam i, zd e c y d o w a ła się na k o n trolo w a n e o ciep len ie stosu nków ze
S tanam i Z je d n o czo n y m i. P rze s zło o n o d o h istorii ja k o detente (p o francusku
o d p rę że n ie ), a je g o ra m y cza so w e w y zn a c za ją p o ro zu m ien ia ro zb ro jen io w e
z la t 1 9 6 7 -1 9 6 8 o ra z ra d zieck a in w a zja w A fga n ista n ie, ro zp o częta w gru d
niu 1979 roku.
Procesu o d p rę że n ia nie p o w strzym a ła in te rw en cja p a ń stw U kładu W ar
sza w sk iego w C zec h o sło w a c ji w sierpniu 1968 roku. Zach ód, za in tereso w a
n y p o je d n a w c zy m i w y p o w ie d z ia m i radzieckich p r z y w ó d c ó w w sp ra w ie ro z
brojen ia i „p o k o jo w ej w sp ó łp ra c y ” , nie zd o b y ł się na ża d en p o w a ż n ie js z y g eSt
w o b ro n ie Praskiej W iosny. M ilczą co za a k cep to w a ł te ż p ro k la m o w a n ie tzW-
d o k try n y B reżn iew a o o gra n iczo n ej su w erenności k ra jó w bloku radzieckiego-
która w praktyce p o zo sta w a ła zresztą w y ty c zn ą p o lityk i M o s k w y w o b e c p o d
bitych k ra jó w ju ż od cza só w Lenina. 26 w rześn ia 1968 roku na łam ach „PraW
360
dy ( ° rganu KC K P Z R ) u kazał się artykuł S. K o w a lo w a , z a w ie ra ją c y o ficja ln ą

Wykładnię tej doktryny. K o w a lo w stw ierd zał:
„Słabnięcie jakiegokolwiek ogniwa światowego systemu socjalistycznego bez

pośrednio dotyczy wszystkich krajów socjalistycznych, które wobec tego faktu nie
mogą pozostać obojętne. Każda partia komunistyczna jest odpowiedzialna nie tyl-
o przed własnym narodem, ale również ponosi odpowiedzialność wobec wszyst-
Państw socjalistycznych, wobec całego ruchu komunistycznego” .
Pogląd ten p o w tó rz y ł w listo p a d zie 1968 roku na V Z je ź d z ie P Z P R sam

reznłew, m ó w ią c:
... -.wspólnota socjalistyczna jako całość ma prawo do interwencji na teryto-

num każdego państwa członkowskiego bloku socjalistycznego w sytuacji, gdy w e
wnętrzne i zewnętrzne siły, w rogie wobec socjalizmu, usiłują zakłócić rozwój tego
aju i przywrócić ustrój kapitalistyczny” .
Pow ściągliw a postaw a Zachodu oraz um iarkow ana retoryka M o sk w y u m oż-

y zaw arcie w ie lu zn aczących p o ro zu m ień ro zb ro jen io w y ch . E fektem ne-
ko^ P o d jętych w zw ią zk u z p o ja w ie n ie m się m o ż liw o ś c i m ilita rn e g o w y -
tzystyw a n ia kosm osu , b y ł p o d p is a n y 27 styczn ia 196 7 roku Układ o za-
Qcn d zia łalności państw w zakresie badań i uży tk ow a n ia p rze s trz e n i ko-
cznej łą czn ie z K siężycem i in n y m i c ia ła m i n ie b ie s k im i. Z a b r a n ia ł on
^ s z c z a n ia i u ż y w a n ia bron i m a so w ej z a g ła d y w p rze strzen i p o z a atm os-
łobą Zlemską. U k ła d m ia ł ch a ra k ter w ielo stro n n y, ale je g o z a w a rc ie n ie by-
y m o ż liw e b e z in ic ja ty w y i z g o d y d w ó c h su perm ocarstw , dysp on u ją cych
c^ n° P o le m w d z ie d z in ie badań kosm iczn ych. Z k o lei z a p o c zą tk o w a n e jesz-
w latach p ię ć d z ie s ią ty c h r o z m o w y o z a k a zie ro z p rz e s trz e n ia n ia b ron i
earnej za k o ń czyły się o g ło s z e n ie m 1 lipca 1968 roku p rze z trzech d ep o-
y ^ ń u s zy : S tan y Z je d n o czo n e, Z S R R i W ielk ą B rytanię Układu o nieprolife-
QcJt broni jąd row ej (N P T ). Pań stw a n uklearne z o b o w ią z a ły się w nim d o nie-
e kazyw an ia n ikom u bron i ją d ro w e j i n ieu d ziela n ia p o m o c y w je j produk-
’ Za^ Państw a n ien u klearn e w y r z e k a ły się p ra w a d o b u d o w y tej broni.
Częściow ą d em ilita ryza cję dna m ó rz i o c e a n ó w z a g w a ra n to w a ł n atom iast
• Plsany l i lu teg o 1971 roku Układ o zakazie um ieszczania na dnie m órz
jó w h '1^ 0m Z W£ w n£t:rzu Z iem i p od tym dnem b ro n i jąd row ej i innych rodza-
.. ron i masowej zagłady. U d a ło się także u czyn ić krok w kierunku lik w id a -
roni b io lo g ic z n e j, c z e g o w y r a z e m była, podpisan a w 1972 roku, w ie lo -
nna Konw encja o zakazie badań, prod u k cji i m agazynow ania b ron i bakte-
ogicznej i toksycznej ora z o ich zniszczeniu.
leza leżn ie o d u k ła d ó w w ielo stro n n ych , M o sk w a i W aszyn gton w y n e g o -
ały w okresie o d p rę że n ia w ie le istotn ych p o ro zu m ień bilateraln ych . D o
J azniejszych n a le ża ły c z te ry um ow y, d o tyczą ce o gra n iczen ia m o ż liw o ś c i
nia ]UC^ U w ° j ny J a r o w e j: z 20 c z e rw c a 1963 roku - w sp ra w ie z a in sta lo w a
l i bezp ośred n iej łą czn ości (tzw . go rą ca lin ia ), z 30 w rześn ia 1971 roku
36 1
- w sp ra w ie środ k ów zm n iejszających n ieb ezp iec ze ń stw o u życia bron i ją d ro

w e j i m o d ern iza cji go rą cej lin ii, z 25 m aja 1972 roku - w sp ra w ie z a p o b ie
gan ia in cyd en to m na o tw a rty m m orzu ora z z 22 cz e rw c a 1973 roku - o za
p o b ieżen iu w o jn ie nuklearnej.
W latach 1 9 6 9 -1 9 7 2 trw a ła też p ierw sza runda ro k o w ań radziecko-am e-
rykańskich w spraw ie ogra n iczen ia zbrojeń strategicznych (an g. skrót SALT I),
zakoń czona 26 m aja 1972 roku podpisan ym w M o sk w ie p orozu m ien iem . Z ło
ż y ły się na n ie d w a doku m en ty: 1 ) b e z te r m in o w y Układ o ograniczeniu syste
m ów obrony przeciw rakietow ej (A B M ), p o z w a la ją c y k a żd ej ze stron na posia
danie system u o b ro n y p rze ciw ra k ieto w e j, z ło ż o n e g o ze stu w yrzu tn i, u zu p eł
n io n y w 1974 roku p roto k ołem ogra n icza jącym liczb ę re jo n ó w dyslokacji ta
k ie g o system u z d w ó ch d o je d n e g o ; 2 ) p ięc io le tn ie Tymczasowe porozu m ien ie
0 niektórych środkach w zakresie ograniczenia strategicznych zbrojeń ofensyw
nych (IC B M ), p rze w id u ją ce z a m ro żen ie lic z b y stałych, n aziem n ych w yrzu tn i
rakiet m ięd zyk on tyn en ta ln ych , o g ra n iczen ie lic z b y w y rzu tn i rakiet b a listycz
nych na okrętach p o d w o d n y ch o ra z liczb y o k rę tó w p o d w o d n y ch , w y p o s a ż o
nych w takie g ło w ic e .
D ru gą ru n dę ro k o w a ń o o g ra n iczen iu zb ro jeń stra teg iczn y ch (S A L T H)
za k oń czyło p od p isa n ie 18 m aja 1979 roku w W ied n iu układu u stalającego
n o w e lim ity ilo ś c io w e i ja k o ścio w e system ó w bron i stra tegiczn ych (k a żd a ze
stron m iała m ieć p ra w o d o 1600 system ó w p rze n o szen ia ła d u n k ów ją d ro
w y c h ). Jedn ak układ ten - w sku tek in te rw en cji ra d zieck iej w A fga n ista n ie
1 od k rycia p rze z A m e ry k a n ó w p r z e w a g i strategiczn ej Z S R R - n ie został raty
fik ow a n y p rzez Kongres USA, co s p o w o d o w a ło impas w dalszych rokowaniach-
Detente n ie w ią z a ło się je d y n ie z p o ro zu m ien ia m i ro z b ro je n io w y m i, ale
także z ro z w o je m w y m ia n y kulturalnej, n au kow ej i gospodarczej. Podpisu ją0
w 1972 roku układ SALT I, p rezyd en t N ix o n p rzy z n a ł ró w n o cześn ie ZSRR
k la u zu lę n a jw ię k s z e g o u p rz y w ile jo w a n ia , co szybko z w ię k s z y ło w za je m n e
o b ro ty h a n d lo w e. Z k red ytó w am erykańskich i zachodn ioeu ropejskich skorzy
stały g łó w n ie pań stw a satelickie ZS R R na c z e le z Polską, ale sam a M oskw a
ró w n ie ż z d e c y d o w a ła się w tym okresie na zakup w ie lu zach odn ich licen cji
(n p . o d F ia ta ). S ym b olem radziecko-am erykańskiej w s p ó łp ra c y w d zied zin ie
n au kow ej stał się w s p ó ln y lo t k osm iczn y w lipcu 1975 roku sta tk ów „S oju z
19” i „A p o llo 18” . W p ra w d z ie zakres w szystkich tych p rze d s ię w z ię ć b ył ściś
le lim itow an y, ale szerszy kontakt z Z a ch o d em w sposób trw a ły w p ły n ą ł na
stan św ia d om ości ra d zieck iej in teligen cji, a zw ła szcza e lity w ładzy, co dosko
nale ilustruje p rzyk ła d M ich a iła G o rb a czo w a , k tó ry ja k o I sekretarz stawro-
p o lsk ieg o obkom u z w ie d z ił w p ierw szej p o ło w ie la t sied em d ziesią ty ch Euro
pę Z a ch od n ią i na w ła sn e o c z y z o b a c zy ł ro z m ia ry c y w iliz a c y jn e g o zacofan ia
ZSRR.
R ó w n o le g le z p ro w a d z e n ie m n ego cja cji ro zb ro jen io w y ch , w ła d z e ra d ziec
kie - korzystając z pośred n ictw a służb specjalnych o ra z m ię d z y n a ro d o w e g o
ruchu k om u n istyczn ego - w s p ie ra ły fin a n so w o i o rga n iza c yjn ie r o z w ija ją ^
się w Europie Zach odn iej ruch pacyfistyczny. U rzą d za n e p rze z je g o przyw ód -
362
^ °w m asow e dem on stra cje, któ rym p rzy ś w ie c a ło słynne h asło „L e p ie j być
W onym niż m a rtw y m ” , o sła b ia ły spójność w e w n ę tr z n ą N A T O i p rzyczy-
y się d o p odsycan ia n astrojó w antyam erykańskich. W czasie g d y ZS R R
Pn iow o ro zszerza ł s w o je w p ły w y w A fry c e (E tiop ia , A n g o la , M o z a m b ik ),
hak udni ° w o -W schodniej (W ietn a m , L a o s ), na Bliskim W sch o d zie (S yria,
niu ' êm en Połu dniow y, O W P ) ora z - co p raw d a w zn aczn ie m n iejszym stop-
~ w A m eryce Łacińskiej, p r z y w ó d c y g łó w n y ch pań stw zach odn ich łu d zili
. Ze M oskw a z rezy g n o w a ła z p olityk i ekspansji. Tym czasem na Krem lu spe-
me nie u kryw an o, że cele m stra teg iczn y m je s t ro zszerzen ie ru b ie ży ko-
e ty c z n e g o im p eriu m . „Kurs na o d p rę że n ie - pisała w e w rześn iu 1976
m oskiew ska „P r a w d a ” - (...) w n a jm n ie jszy m stop n iu n ie m o ż e być
eczn y ze strategią w a lk i rew olu cyjn ej o w y z w o le n ie n a r o d ó w z narodo-
8 ° i k la so w ego ucisku, z w a lk ą o postęp s p o łe c zn y ” . Za koron n y d o w ó d
° °jo w y c h in tencji ZS R R i innych k ra jó w bloku u zn an o na Z a ch o d zie ich
yw n y u d zia ł w p r zy g o to w a n iu K on feren cji B e zp ieczeń stw a i W sp ó łp ra cy
W hurop ie (K B W E ).
^ P rzy g o to w a n ia d o KB W E r o z p o c z ę ły się je s z c z e w 196 4 roku, a u d zia ł
nich w z ię ły w szystkie pań stw a eu ropejskie (p o z a A lb a n ią ) ora z Stan y Zjed-
i 0ne i Kanada. Za sa d n icze n ego cja cje, w trakcie których określon o cha-
so Sr 1 ôrm u ^ k on feren cji, ro z p o c z ę ły się w 1969 roku. K rem l b y ł zaintere-
ny p o w o d z e n ie m konferen cji, licząc, iż w z m o c n i ona p o czu cie b e z p ie
ko S. w Europie Z a ch od n iej i sto p n io w o osłabi w śró d je j o b y w a te li p rze-
nanie o n iezb ęd n ości N A T O o ra z am erykań skiej ob ecn ości w o js k o w e j na
nia r f 1 Konty n en c ie- R ó w n o cześn ie zaś w M o sk w ie u w aża n o, że z o b o w ią z a -
zu 0t^c z3ce p ra w czło w ie k a , które - ja k o in tegra ln ą część p rzy s z łe g o p o ra
ją enia ~ k o n sek w en tn ie fo rs o w a ły d e le g a cje p a ń stw zach odn ich , pozosta-
m artw ą literą. U czestn icząc w p rocesie KBW E, Z w ią z e k R a d zieck i starał
nimi W nocze^nie p o p ra w ia ć dw ustronne stosunki z głó w n y m i krajam i zachod-
rz h ^ âtach sześćd ziesią tych so n d o w a n o m o ż liw o ś ć z b liż e n ia z Francją
cu lfZ° n^ Prz e z G a u lle’a. Jedn ak m im o siln ego a n tyam eryk a n izm u fran-
e go prezyd en ta , b ył o n zb yt rozsądny, b y za p om n ieć, p o której stronie
k0 Znej ku rtyny” zn ajdu je się Paryż. W M o sk w ie lic z o n o te ż na ew en tu a ln e
P o r f ^ i w n ik a ją c e z n o rm a liza c ji stosu n ków z R F N . U kład w tej sp ra w ie
g Q Plsano 12 sierpn ia 1970 roku, co o tw o r z y ło d ro g ę d o polsk o-n iem ieck ie-
s P ° rozum ienia gra n iczn ego , a n astępnie d o c z ę ś c io w e g o u regu low a n ia sto-
kran W m ^ d z y R F N i N R D . Jedn ak ró w n ie ż re a lizo w a n a p rze z socjaldem o-
nie d Zne ga b in ety W ille g o Brandta, a p ó źn iej H elm u ta S chm idta O stp o litik
Pr°w a d z iła d o zn a czą ceg o osłabien ia w ię z i łączących Bonn z W aszyng-
em i Brukselą.
1 ^ °Ń c o w y KBW E zos ta ł p o d p is a n y p r z e z p rze d s ta w ic ie li 35 p a ń stw
Zan f ma ^ 7 5 roku w Helsinkach. O b ejm o w a ł o n szeroki zakres spraw zw ią-
ków 26 stosunkarni p o m ię d z y p ań stw am i sygn atariu szam i, b u d o w ą środ-
Wsn ^ auânia’ resp ek to w an iem p ra w c z ło w ie k a i fu n dam en taln ych w oln o ści,
Pracą w d z ie d z in ie ek o n om ii, kultury, tech niki i nauki. G łó w n ą część
36 3
A ktu K o ń c o w e g o KBW E sta n o w iła d ziesięciop u n k to w a Deklaracja, dotyczą ca

zasad rzą d zą cych stosunkam i m ię d z y człon k am i KBWE, w y licza ją ca ele m e n
ty trw a łe g o pokoju, b ezp ie czeń s tw a i w spółpracy. W śród nich za n a jw a ż n ie j
sze uznano: p o sza n o w a n ie p ra w w yn ik a ją cych z su w erenn ości; p o w s trzy m y
w a n ie się o d g ro ź b y u życia siły lub je j u życia; n ienaruszaln ość granic; in te
graln ość tery to ria ln ą państw ; p o k o jo w e z a ła tw ia n ie sp orów ; n iein g ere n cję
w sp ra w y w e w n ę tr z n e ; p o sza n o w a n ie p ra w czło w ie k a i p o d sta w o w y c h w o l
ności, w łą cza ją c w to w o ln o ść m yśli, sum ienia, re lig ii i p rzek on a ń ; ró w n o
u p ra w n ien ie i p ra w o n a ro d ó w do sam ostan ow ien ia; w sp ó łp ra cę m ię d z y pań
stw am i, w y k o n y w a n ie w dob rej w ie r z e z o b o w ią z a ń w yn ik a ją cych z praw a
m ię d zy n a ro d o w eg o .
A k t k o ń c o w y w części za ty tu łow a n ej Dalsze k rok i p o konferencji stanow ił,
iż cele m w p r o w a d z e n ia w ż y cie j e g o p o s ta n o w ie ń p a ń stw a sygn ata riu sze
z o b o w ią z u ją się k o n ty n u o w a ć ro z p o c z ę ty proces p o lep sza n ia w za je m n y ch
stosunków, d zia ła n ia na rzec z b ezp ie czeń s tw a i ro zw o ju w sp ó łp ra c y na or
gan izow a n ych w przyszłości spotkaniach, z których p ierw sze od b yło się w B el
g ra d zie w 1977 roku.
Znacznie trudniej niż z pełn ym „p ożyteczn ych id io tó w ” Z ach odem (okreś
len ie W. Len in a ) układały się stosunki ZS R R z bratnim i d o n ied a w n a Chinami-
M a o Z e d o n g coraz ostrzej w y stęp o w a ł przeciw ko lansow anej p rzez M oskw ę
koncepcji „p o k o jo w e g o w spółistnienia m ię d zy państw am i o odm ien n ych ustro
jach ” , głosząc rych ły w ybu ch III w o jn y św ia tow ej, a w je j w yn iku ostateczną
zagładę kapitalizmu. W Pekinie dobrze zapam iętano neutralne stanowisko ZSRR
w czasie chińsko-indyjskiego konfliktu gra n iczn ego w 1959 roku oraz radykal
ne ogra n iczen ie p o m o cy gospodarczej i m ilitarnej. R o zgo ryc zo n e w ła d z e chiń
skie nasiliły zgłoszone po raz pierw szy w 1960 roku pretensje terytorialne w obec
ZSRR. W lu tym 1964 roku doszło w Pekinie d o spotkania p o św ięco n e g o temu
p rob lem ow i, które jed n a k nie przyn iosło ża d n ego rozw iązan ia.
W ro g o ś c i c h iń s k o -ra d zieck iej n ie o s ła b iło w ż a d n y m sto p n iu o b a len ie
C h ru szczow a i o b jęcie w ła d z y w ZS R R p rze z n o w ą ekipę. P o p ro k la m o w a
niu w 1966 roku p rze z M a o „re w o lu cji ku ltu ralnej” , Z S R R został u zn an y za
„w ro ga nr 1” Chin. W Pekinie d o szło d o atak ów d em o n stra n tó w na am basa
d ę ZS R R , zaś w M o s k w ie d o b ru ta ln ej r o z p r a w y z ch ińskim i stu den tam i;
m an ifestu jącym i na Placu C zerw o n ym . Po in w a zji na C zec h o sło w a c ję, Pekin
o sk a rżył ZS R R o p r z y g o to w y w a n ie napaści na Chiny. W ty m przekon an iu
u m ocn iło w ła d z e ChRL p rzesu n ięcie w końcu 1968 roku 33 d y w iz ji ra d ziec
kich nad chińską gran icę. 23 stycznia 1969 roku m ia ł m iejsce p ie r w s z y P0'
w a ż n y in cydent nad graniczną rzeką Ussuri, w rejon ie w y s p y Dam anskij, któr4
C h iń czycy u w a ża li za część s w o je g o terytoriu m . W n astępnych tygodn iach
n ie w ie lk ie gru p y chińskich ż o łn ie r z y kilkanaście ra z y w k ra c z a ły na skutą 1°'
d e m rzekę, w y w o łu ją c bójki z ra d zieck im i pogran iczn ik a m i.
W n o c y z 1 na 2 m arca te g o roku trzy s tu o so b o w y o d d z ia ł chiński u zy
b ro n i, z a b ija ją c i ra n ią c na w y s p ie D am an skij 31 ż o łn ie r z y ra d zieck ich -
15 m arca C h iń czycy p rz e p ro w a d z ili k o lejn y atak na w ysp ę, której tym razem
36 4
roniły o d d z ia ły A rm ii R a d zieck iej, w y p o s a ż o n e w b roń pancerną. 16 m arca

szło d o je s z c z e je d n e g o zm a so w a n eg o ataku C h iń czyk ó w na D am anskij.
zypadki w y m ia n y o gn ia nad Ussuri z d a rz a ły się d o końca k w ietn ia. Ł ą cz
c e w starciach n a d g ra n ic z n y c h z g in ę ło - w e d łu g d a n ych ra d z ie c k ic h -
żo łn ierzy A rm ii R a d zieck iej ora z n iezn a n a liczb a (s za co w a n a na kilkaset,
naw e t kilka tysięcy) ż o łn ie rz y chińskich. W M o sk w ie i Pekinie do szło d o d e
monstracji i a ta k ów na am basady ChRL i ZSRR . W ła d z e ra d zieck ie r o z w a ż a
l i Podobn o m o ż liw o ś ć ataku ra k ie to w e g o na chińskie in stalacje nuklearne,
statecznie C h iń czycy w p a źd ziern ik u 1969 roku z g o d z ili się na p o d jęcie ro-
Wań z Z S R R na szczeb lu w ic e m in is tró w sp ra w za gra n iczn y ch . T o czo n e
Ł Przerw am i p rze z całą d ek ad ę la t sied em d ziesiątych n ego cja cje, n ie p rzy
r o s ł y rozstrzygn ięcia, ch ociaż nie d o c h o d z iło ju ż d o p o w a żn iejszy c h incy-
ntow. Jesienią 1970 roku do obu stolic p o w ró cili a m b a sa d o ro w ie o d w o ła -
,,, ât w cześn iej. Pekin od rzu ca ł je d n a k ra d zieck ie p ro p o zy cje za w a rcia
adu o n ieagresji (lip ie c 1970 r.) i traktatu w spraw ie w y rze c z e n ia się siły
We W zajem nych stosunkach (styc ze ń 1971 r.). W za je m n e ataki p rop a gan d o -
e osłabły n ieco d o p iero p o śm ierci M a o Z e d o n g a w 1976 roku.
jei P^res rz ą d ó w B reżn iew a n a zw a n o p ó źn iej w ZS R R epoką zastoju. Okreś-
le t0 w y d a je się d o b rze ch a ra k teryzow a ć ó w c ze s n y stan ra d ziec k ieg o pań-
. a> które p o czasach sta lin o w sk ieg o terroru i zbrojn ej ekspansji, a n astęp
ni6 okresie C h ru szczow ow sk ich reform , w e s z ło w fa z ę d o jrza łej stabilizacji.
yw a łczo n y dla Z S R R p rze z Stalina status m ilita rn eg o i p o lity c z n e g o super-
ba j’ arstWa z o stał w okresie rz ą d ó w B reżn iew a utrzym any, ale cena, ja k ą trze-
yło za to płacić, o k a zy w a ła się z roku na rok co ra z w y ż s z a i z w ia s to w a ła
wyszły kryzys o sta tn iego ś w ia to w e g o orga n izm u typu im p eria ln ego .
2 0 śmierci Stalina i zw ycięstw ie Chruszczow a w w a lce o w ła d z ę na Kremlu,
koilązek R adzieck i w y c o fa ł się z in ten syw n ie p ro w a d zo n yc h p rzy g o to w a ń d o
^ eJnej w o jn y św ia to w e j i p o d ją ł d łu g o fa lo w ą ry w a liz a c ję p o lityczn o -g o sp o -
, rczą ze Stanam i Z je d n o czo n y m i i ich sojusznikam i. W tej sytuacji Europa
kow a i B ałkany straciły n ieco w oczach M o s k w y na sw ym d otych czaso-
ym znaczen iu strategiczn ym . ZS R R p rze rw a ł w ię c d zia ła n ia zm ierza ją ce do
i acji P ań stw te g o regionu , p rzy w ró c ił stosunki d y p lo m a ty czn e z Jugo-
. a jed n ocześn ie zaczął w yk a zyw a ć w iększą tolerancję w o b e c niektórych,
leJ istotnych odch yleń od aktualnie obow iązu jących za ło żeń doktrynalnych
w d ,lstn*enie in d yw id u a ln ego roln ictw a i n ieza le żn eg o Kościoła katolickiego
Polsce oraz p ró b y sform u łow a n ia n arod ow ej id e o lo g ii kom unistycznej, po-
Zv)m° Wane w Rum unii p rzez G heorghiu-D eja i Ceauęescu). Z e sw o jej stron y
lązek R a d zieck i o g ra n icza ł się d o n iezb ęd n ych - z w ła s n e g o punktu w i-
-nia - in terw en cji, m ających na celu za ch o w a n ie in tegra ln ości im p eriu m
w p ln w azja na C zec h o sło w a c ję w 1968 r. c z y p rzy g o to w a n ia d o in te rw en cji
oisce w 1980 r.), g o d z ą c się za ra zem na utratę A lb a n ii, sta n ow ią cej naj-
lsto tn y fra g m en t ra d zieck iej strefy w p ły w ó w w Europie,
czasem sto p n io w ej redukcji u le g ło zn a czen ie ora z treść id e o lo g ii komu-
ycznej, u w aża n ej d o tej p o ry za p o d s ta w o w e s p o iw o im p eriu m . Z w ła s z
365
cza p o in te rw en cji w C zech o sło w a cji w 1968 roku za c zę to tra k to w a ć m ark

sizm w sposób coraz bard ziej instrum entalny, n ajczęściej ja k o argu m en t na
rzec z u trzym an ia w krajach E u ropy Ś ro d k o w ej ora z B a łk an ó w dyktatorskiej
fo rm y rządów , która, a czk o lw ie k co ra z bard ziej an ach ron iczn a i n iepopu lar
na sp o łeczn ie, za p ew n ia ła je d n a k Z w ią z k o w i R a d zieck iem u skuteczną kon
trolę nad p ań stw am i satelickim i. Proces redukcji zn a czen ia id e o lo g ii nabrał
przyspieszen ia zw ła szcza w latach sied em dziesiątych, k ied y to p o d sta w o w ym
czyn n ik iem dyscyp linu jącym ek ip y k iero w n icze k ra jó w „d em ok ra cji lu d o w e j’
stał się argu m en t siły m ilitarn ej, sfo rm u ło w a n y w tzw . d o k try n ie B reżniew a.
W końcu lat sześćdziesiątych n a jw a żn ie jszym p rob lem em p a ń stw bloku
ra d ziec k ieg o stały się narastające tru dn ości gospodarcze, w yn ik a ją ce z g ł? '
bokiej i trw a łej n iew y d o ln o ści cen traln ie sterow a n ej i n iem a l ca łk o w ic ie ze-
ta ty zo w a n e j go sp o d a rk i p la n o w ej. Zjaw isko to z punktu w id z e n ia M o sk w y
o k a za ło się b a rd zo n ieb ezp iec zn e, ro d z iło b o w ie m narastające n ie z a d o w o le
n ie społeczn e, które d esta b ilizo w a ło sytuację w region ie, a n aw et, ja k w p rzy
padku Polski, m o gło sp o w o d o w a ć u padek lokalnych, popieran ych p rzez Kreml
ekip kierow n iczych . P o szczegó ln e kraje u siło w ały p rze zw y c ię ż y ć kryzys, w p ro
w a d z a ją c drakońskie o szczęd n ości b u d ż e to w e (R u m u n ia ) lub o d w ro tn ie, za
cią ga ją c o g ro m n e p o ż y c z k i z a g ra n iczn e w celu m o d e rn iz a c ji p rzestarzałej
gosp od a rk i (P o lsk a ). Jednak tylko W ę g r y i, znajdu jąca się ju ż p o z a blokiem
radzieckim , Ju gosła w ia z d e c y d o w a ły się na p o w a ż n ie js z e re fo rm y gospodar
cze o ra z w p ro w a d z e n ie d o ek on om ik i socjalistyczn ej n iektórych e le m e n tó w
gospodarki ryn k ow ej. R efo rm y te o k a za ły się je d n a k p o ło w ic zn e i w dłuższym
okresie nieskuteczne, natrafiły b o w iem na barierę w postaci totalitarn ego ustro
ju p o lity c z n e g o . K o n ty n u o w a n ie p r z e b u d o w y go sp o d a rczej m u sia ło b y n ie
uchronnie d o p ro w a d z ić d o d em on ta żu dyktatu ry partii kom u n istyczn ej i p lu'
ra liza cji życia sp o łec zn eg o , co b y ło n ie d o p o m y ślen ia dla lo k a ln ych ekip
partyjnych, a także dla zespołu B reżn iew a.
110. POLSKA - MAŁA STABILIZACJA I WIELKI SKOK

GOSPODARCZY
P o czą tek lat sześćdziesiątych sta n o w ił a p o geu m w p ły w ó w p o lityczn ych I se

kretarza K om itetu C entralnego Polskiej Z jedn oczon ej Partii R obotn iczej (P Z P R )
W ła d y sła w a G om u łki, którem u w ła śn ie w tym okresie u dało się ostateczn ie
rozbić d w ie, konkurujące do tej p o ry ze sobą, frakcje partyjne. P ierw sza z nich,
prezentu jąca p o g lą d y d o g m a ty czn e (tzw . n a to liń c zy c y ), rozp a d ła się na tych,
k tó rz y p o p a d li w d o ktryn aln ą aberrację (n ie w ie lk a gru pa z w o le n n ik ó w K azi
m ierza M ija ła ), tych, k tó rzy w y c o fa li się z czy n n eg o życia p o lity c z n e g o bądz
zostali p o z b a w ie n i m o ż liw o ś c i d a lszeg o d zia ła n ia (n p. Franciszek Jóźw iak,
366
110. POLSKA - MAŁA STABILIZACJA I WIELKI SKOK GOSPODARCZY
H ilary C hełchow ski, Franciszek M a z u r), ora z tych, k tó rz y p o g o d z ili się z cza-
Sem z Gom ułką (n p. K a zim ierz W ita s ze w s k i). Jeszcze bard ziej zd e c y d o w a n e
zw ycięstw o od n iósł I sekretarz nad tzw. frakcją rew izjo n isty czn ą (p u ła w ia -
której p rze d sta w ic ieli n ie tylk o n iem al zu p ełn ie odsu nął o d w ła d z y
*Pcu 1963 r. z funkcji człon k a Biura P o lity czn eg o i sekretarza KC ustąpił
orm aln y lid e r p u ła w ia n R om an Z a m b ro w sk i), le c z także p o z b a w ił m o ż li
w i szerszego p ro p a g o w a n ia sw o ich p o g lą d ó w polityczn ych ,
om im o uzyskania dom in u jącej p o zycji na scenie p olityczn ej, popu larn ość
° m ułki w s p o łe c ze ń s tw ie sy stem a tyczn ie m a la ła . B yło to s p o w o d o w a n e
narastającymi rozb ieżn ościam i p o m ię d zy szybko rosnącym i aspiracjam i ma-
nym i lu dności a la n sow a n ym p rze z w ła d z ę m o d e le m życia społeczn e-
g 0 , ^ ° d e l ten, określan y n iek ied y ja k o „m a ła sta b iliza cja ” lub b a rd ziej do-
nie jako „s ie rm ię ż n y so cja lizm ” , zakładał kon ieczn ość za p e w n ie n ia p rze z
a^nstWo o g ó ło w i o b y w a te li w a ru n k ó w życia u trzym an ych na p rzy z w o ity m ,
e dość niskim p o z io m ie . A m b icją ek ip y G om u łki było, a b y ty p o w a polska
Z|na fu n k cjo n o w ała na p o z io m ie w y ż s z y m n iż p rzeciętn a ro d zin a robot-
za przed w ojn ą , ale b ez „d rob n om ieszcza ń sk ich ” ekstraw agan cji. O b yw a -
. „W1 PRL m ia ło w tym czasie w ystarczyć ciasne m ieszk a n ie ze „ślep ą kuch-
‘ł > system ra ta ln y na zakup n ajp otrzeb n iejszych a rtyk u łów go sp o d a rstw a
b ^ e g o , w c z a s y w ram ach Funduszu W c za s ó w P ra c o w n iczy ch , a także
êzpłatne i p o w szech n e szk o ln ictw o ora z służba zd ro w ia . B yły to n iew ątp li-
istotne osiągn ięcia. G om ułka n ie za u w a żył jedn ak, że coraz w ięk sza część
eczeństw a p o ró w n y w a ła sw ój status m a terialn y n ie z za m ierzch ły m i c za
ko F H ^ ^ y w o je n n y m i, ale z konsum pcyjnym stylem życia bogacącej się szyb-
uropy Zach odn iej. N a d o m ia r z łe g o G om ułka, d o g m a ty czn ie p rzy w ią za -
. o te zy, iż b y t określa św iadom ość, co ra z m n iej u w a g i p o św ięca ł pozam a -
ainym p o trzeb o m sp ołeczn ym . W y ra zem tej p o lityk i stało się za m k n ięcie
ez w ła d z e w 1962 roku w a rsza w sk ieg o Klubu K r z y w e g o Koła, b ęd ą c ego
lek n^m ôru m dyskusyjnym , skupiającym znaczn ą część polskiej e lity inte-
ualnej. Ekipa G om u łki o gra n icza ła ró w n ie ż n ak łady na kulturę ora z sys-
a tyczn ie za ostrza ła cenzurę, co w 1964 roku d o p ro w a d z iło d o kom pro-
uJącego dla w ła d z w y stą p ien ia 34 w yb itn ych polskich in telektu alistów ,
estujących p r z e c iw te g o rodzaju praktykom (tzw . List 3 4 ).
a początku lat sześćdziesiątych system atyczn ie p o g a rs za ły się stosunki
ię d z y p a ń stw e m a n a ra żo n y m na szyk a n y a d m in istra cy jn e K o ścio łem
dzi 1C K on flikt ten z a o g n ił się s z c z e g ó ln ie p o o p u b lik o w a n iu w listopa-
16 1965 roku listu Episkopatu Polski d o bisku pów n iem ieckich, z o k a zji zbli-
ją cego się M illen n iu m C hrztu Polski, w k tó rym zn a la zło się sfo rm u ło w a n ie
” leâmy przeb a czen ia i prosim y o p rzeb a czen ie” . In icja tyw a Kościoła ozna-
nie 3 otW arcie d ro g i d o p ojed n a n ia p o m ię d z y obu n arodam i, co akurat b yło
kich113 G011111!06’ k tó ry d ec yzje w spraw ach stosu n ków polsko-n iem iec-
ś ,,re ze rw o w a ł w y łą c z n ie d la siebie. Stąd p o d p o rzą d k o w a n e kom u n istom
w rnasow ego p rzek a zu ro z p o c z ę ły g w a łto w n ą kam p an ię p ro p a g a n d o w ą ,
zd ysk red ytow a ć Episkopat i osobiście prym asa S tefan a W yszyń sk ie
367
go. A p o g e u m tej n agon k i p rzy p a d ło na k w iecie ń 1966 roku, k ie d y to w o d

p o w ie d z i na o b ch o d y M illen n iu m Chrztu Polski, w ła d z e p a ń s tw o w e z o rg a n i
z o w a ły konkurencyjne uroczystości Tysiąclecia Pań stw a P olskiego. O statecz
nie jed n a k z w y cięzcą tej konfrontacji o k a za ł się Kościół katolicki, który, u m ie
ję tn ie k iero w a n y p rze z prym asa W yszyń skiego, ro zszerzy ł w latach sześćd zie
siątych sw o je w p ły w y społeczn e.
P o m im o dość d o gm a ty czn ej p o lityk i w e w n ę trz n e j, G om u łka starał się za
ch ow ać p o z o r y p ew n ej n iezależn ości w d zied zin ie polityki zagran icznej. Sym
b o lem je g o w y s iłk ó w w tym zakresie stał się, p rze d s ta w io n y je s z c z e w 1957
roku, tzw . p lan R a p a ck iego o ra z o g ło szo n a w 1964 roku j e g o z m o d y fik o w a
na w ersja, zw an a p la n em G om u łki. Zakładała ona z a m ro żen ie zb ro jeń nu
klearnych na teren ie Polski, C zec h o sło w a c ji ora z obu p a ń stw niem ieckich-
P ro p o z y c je te zo s ta ły o d rzu co n e p rze z p a ń stw a za ch o d n ie, które słusznie
uw ażały, że m ają on e na celu g łó w n ie osłabien ie b ezp ie czeń s tw a RFN.
W rzeczy w istości G om u łka z a c h o w y w a ł się na arenie m ię d zy n a ro d o w ej
w sposób bard ziej n ie z a le żn y je d y n ie w ó w cza s, k ie d y p o z w a la ła m u na to
M oskw a. W sprawach n ap raw dę w a żn ych dla in teresów Z w iązku R adzieck ie
go, takich ja k zerw an ie stosunków dyplom atycznych z Izraelem w czerw cu 1967
roku lub in terw en cja w C zechosłow acji w sierpniu 1968 roku, I sekretarz KC
P Z PR nie tylko posłusznie w yk o n yw a ł polecen ia p rzy w ó d c ó w ZSRR , ale w ręcz
tw órczo je interpretow ał. Jego n ajw iększym osobistym sukcesem dyplom atycz
n ym stało się podpisan ie 7 grudnia 1970 roku układu O podstawach normali
zacji stosunków p o m ię d zy Polską a RFN, na m o cy którego pań stw o zachodnio-
n iem ieckie p otw ierd za ło nienaruszalność gran icy na O drze i Nysie.
Słabnącą p o zycję G om ułki w społeczeń stw ie posta n ow iła w ykorzystać gru-
pa am bitn ych d zia ła c zy partyjnych z w icem in istrem (o d gru dnia 1964 roku
m in istrem ) sp ra w w e w n ę trz n y c h M ie c zy s ła w e m M o cza rem na czele, która
w y w o d z iła się ze środow iska b yłych ż o łn ie rz y G w ardii i A rm ii L u d o w e j, w a l
czących w czasie II w o jn y ś w ia to w ej w od d zia ła ch p artyzan ckich na terenie
kraju (stąd p o to c zn ie n a zy w a n o ich „p a rty za n ta m i” ). C zło n k o w ie tej grupy
często p rezen to w a li w ięk sze n iż ekipa G om u łki zro zu m ien ie dla, p ro p a g o w a
nej zresztą w sposób dość prym ityw n y, polskiej tradycji n a rod ow ej, co z a o w o
c o w a ło u zysk a n iem p rze z M o c z a ra (je d n o c z e ś n ie p rezesa sto w a rzy szen ia
k o m b a ta n c k ieg o Z w ią z e k B o jo w n ik ó w o W o ln o ś ć i D em o k ra cję; Z B o W iD )
zn aczn ej popu larn ości także w śró d części b yłych ż o łn ie r z y A rm ii Krajow ej-
Jednocześnie m o cza ro w cy dem on strow ali silną niechęć w o b e c d zia ła czy PZPR
p o ch o d zen ia ż y d o w s k ie g o , k tó rz y w czasie II w o jn y ś w ia to w e j p rze b yw a li
w Z w ią zk u R adzieck im , a p o przyb yciu d o kraju z a częli sp ra w o w a ć w a żn e
fu nkcje w aparacie w ładzy. D ążąc d o ich usunięcia w celu o p a n o w a n ia zaj
m o w a n y ch p rze z nich stanow isk, partyzan ci siłą rz e c z y p o d w a ż a li pozycj?
sa m ego G om ułki, kw estion u jąc strukturę w ładzy, na której I sekretarz o p ie '
rał sw o je rządy.
D o kon fron tacji d o szło w latach 1 9 6 7 -1 9 6 8 , a pretekstu d o sta rczyło z w y
cięstw o Izra ela nad koalicją pa ń stw arabskich w tzw. w o jn ie sześciod n io w ej
368
w czerw cu 1967 roku. P o p iera ją cy A ra b ó w Z w ią z e k R a d zieck i, a za n im i in-

Państwa bloku w sch o d n ieg o , z a re a g o w a ł p o tęp ien iem „a gresji izra elsk iej”
zerw an iem stosu nków d yp lom a tyczn ych z T e l-A w iw em . W tej sytuacji „par-
anci ’ p o sta n o w ili ro zp ęta ć p ro p a g a n d o w ą n agon kę na o so b y p o ch od ze-
a żyd o w sk iego, które p u b liczn ie oskarżan o o „s y jo n izm ” i brak lojaln ości
ec państw a polsk iego. A k cja ta d o p ro w a d z iła d o usunięcia ze stan ow isk
. le u funkcjonariuszy p och od zen ia żyd ow sk iego, p o m im o iż oni sam i zd ą żyli
z silnie zw iąza ć się z Polską i je j kulturą. Tropienie „sy jon istów ” za to czyło
zegóinie szerokie kręgi w Wojsku Polskim, co opinia publiczna odczytała jako
?c skom prom itow ania je d n e g o z najbliższych w s p ó łp ra c o w n ik ó w G om ułki -
mstra obron y n arod ow ej, marszałka M arian a Spychalskiego.
tzw^ n y m z najbardziej zn ien a w id zon ych p rzez „p a rty za n tó w ” środow isk byli
zw. kom andosi. Studiując na w arszaw skich u czeln iach (g łó w n ie na U niw er-
cie W arszaw skim ), k ry ty k o w a li on i dość z d e c y d o w a n ie ekip ę G om u łki za
’’ 1 r°k ra ty za c ję w ła d z y ” o ra z la n s o w a n ie „d ro b n o m ie s z c z a ń s k ie g o ” stylu
v a, op ow ia d a ją c się jed n o cześn ie za dem ok ra tyza cją system u kom unistycz-
, ° ’ Przy za ch o w a n iu w sza k że p o d sta w o w y c h d o g m a tó w m arksizm u. P rzy-
cą id e o w y m tej gru p y był p ro fe so r filo z o fii U n iw ersytetu W a rsza w sk iego
g0 Kołakow ski, w 1966 roku u su nięty z pa rtii za w y g ło s z e n ie krytyczn e-
., W obec G om u łki referatu z o k a zji d ziesią tej ro czn icy „P o lsk ieg o Paździer-
a . D u ży a u torytet w śró d „k o m a n d o s ó w ” p osia d a li ró w n ie ż m ło d z i pra-
od iniCy nauk o w i U W - K arol M o d z e le w s k i ora z Jacek Kuroń, od sia d u ją cy
w lc r° ^ U kary w ręz ien ia za o p u b lik o w a n ie tzw. Listu otw artego do p a rtii,
ko -0ryrn’ o d w o łu ją c się d o kon cepcji trockistow skich, p rze d sta w ili p rogra m
R ęczn ych , ich zda n iem , reform w e w n ę trz n y c h w Polsce,
o c zo ło w y ch „k o m a n d o s ó w ” n a le że li: A d a m M ich n ik, Jan Gross, S ew e-
■ . Blum sztajn i Jan Lityński. W ie lu spośród c z ło n k ó w te g o środ ow isk a b yło
mi p rom in en tn ych d z ia ła c z y kom u n istyczn ych p o ch o d zen ia żyd o w sk ie-
’ co p o sta n o w ili w yk o rzy sta ć m oczarow cy. Tym ra zem pretekstem d o roz-
niu ^Cla k ° lej neJ kam pan ii p ro p a g a n d o w ej stało się z d jęcie z afisza w stycz-
rza n 958 roku p rze d sta w ie n ia D ziadów A . M ic k ie w ic za w reżyserii K a zim ie-
sien' e^m ka' Spektakl ten, g ra n y w w a rsza w sk im T ea trze N a r o d o w y m o d je -
je sm roku, został u zn a n y p rze z ekip ę G om u łki za an tyra d zieck i, w y d a -
S1? jednak, że o d p o w ie d n i klim at w o k ó ł n iego został sztucznie w y tw o r z o n y
®z oddanych M o c z a ro w i funkcjonariuszy Służby B ezp ieczeń stw a (S B ).
sn Cenzuro w a n ie u tw o ru w ie s z c z a n a r o d o w e g o w y w o ła ło fa lę o b u rzen ia
Waêcznego. P rze c iw k o zd jęciu spektaklu ze scen y p o sta n o w ili zaprotesto-
nia -|takê "kom and osi” , k tórzy p o ostatnim przed sta w ien iu w dniu 30 stycz-
Pod roku u rzą d zili dem onstrację uliczną, zakoń czoną zło że n ie m k w ia tó w
P lik ie m M ic k ie w ic za na Krakow skim Przedm ieściu . Po ro zw ią za n iu
. °d u , m an ifestan tów brutalnie zaatakow ała m ilicja, bijąc i zatrzym u jąc nie-
ni i Z P o d g rz a ło to d o d a tk o w o a tm osferę na w a rsza w sk ich u czel-
c których stu denci w zn aczn ej części s o lid a ry zo w a li się z u czestn ikam i
manifestacji.
369
W k ró tce d o protestu jących p rze ciw k o o gra n icza n iu w o ln o ś c i tw ó rc ze j d o

łą c z y li p isa rze, k tó rz y na o d b y ty m 29 lu te g o 1968 roku N a d z w y c z a jn y m
W aln ym Z ebran iu O d d zia łu W arsza w sk iego Z w ią zk u L ite ra tó w Polskich z d e
cy d o w a n ie p o tę p ili p o lityk ę kulturalną ek ip y G om ułki. T ym czasem 4 marca
1968 roku o g ło szo n a została d ecyzja ó w c ze s n e g o m inistra o św ia ty i szkol
n ictw a w y ż s z e g o H en ryk a Jabłoń skiego o usunięciu ze s tu d ió w na U W A d a
m a M ich n ika o ra z H en ryk a S zlajfera, za to, że 31 styczn ia 1968 roku p rze
kazali on i korespon den tow i „L e M o n d e” in form acje o p rzeb iegu w y d a rze ń pod
p o m n ik iem M ick iew ic za . W o d p o w ie d z i „k om a n d osi” p o sta n o w ili z w o ła ć na
8 m arca 1968 roku w ie c na d zied ziń cu U n iw ersytetu W arsza w sk iego , aby
za p ro testow a ć p rze ciw k o b ezp ra w n ej relega cji sw o ich k o legó w . P rzy b y li tam
studenci zostali je d n a k bru taln ie za ata k o w an i i p ob ici p rze z „a k ty w rob otn i
c z y ” , a m ilicja do k o n a ła zakrojon ych na szeroką skalę a resztow ań .
W następnych dniach, na w ieść o w y d a rze n ia ch w a rszaw skich , d o p ro te
stu p rzy stą p iły in ne u czeln ie na teren ie c a łe g o kraju. N ie m a l w e w szystkich
ośrodkach akadem ickich o d b y w a ły się w ie c e , strajki i dem on stra cje p rze c iw
represjon ow an iu studentów , o gra n icza n iu w o ln o ś c i sło w a ora z fa łszo w an iu
obrazu w y d a r z e ń w k o n trolo w an ych p rze z P Z P R organ ach prasow ych .
W ła d ze, ziry to w a n e eskalacją protestów, p rzystąpiły d o b e z w z g lę d n e g o ich
tłu m ien ia, n ie w yk a zu ją c żadn ych skłonności d o kom prom isu. N iep ok orn ych
stu d en tów za trzym y w an o , re le g o w a n o z u czeln i i w c ie la n o d o w ojska. P rzy
w ó d c o m w yta cza n o procesy sądow e. W skutek te g o d o końca marca 1968 roku
protesty na u czeln iach zo s ta ły stłu m ion e, a p rze z kraj p rze w a liła się fa la an
tysem ickiej propagandy, u której p o d sta w tk w iła teza, iż w ystą p ien ia studen
t ó w i lite ra tó w in sp iro w a n e b y ły p rze z w ro g ic h Polsce „s y jo n is tó w ” . W w y n i
ku tej n agon ki w ie le osób p o ch o d zen ia ż y d o w s k ie g o straciło pracę, a około
20 tys. zosta ło zm u szon ych do em igra cji z Polski. W śród nich z n a jd o w a li się
często w y b itn i u czen i, m .in. Kołakow ski, B ron isław Baczko, Z ygm u n t Bau
m an c z y W ło d z im ie rz Brus. A n tysem ick i w y d ź w ię k za in icjo w a n ej p rze z „par
ty z a n tó w ” kam pan ii p ro p a g a n d o w ej w p o w a ż n y m stopniu sk om p rom itow a ł
Polskę w oczach za ch o d n iej o p in ii pu bliczn ej.
P o m im o za jęcia p rze z p rze d s ta w ic ie li „p a rty za n tó w ” w ie lu w a żn y c h sta
n o w isk p a ń stw o w ych , op ró żn io n y ch p rze z rzek om ych „s y jo n is tó w ” , G om u ł
ka zd o ła ł u trzym ać się p rzy w ładzy. O p o ra żce M o cza ra z a d e c y d o w a ła za
p e w n e lojaln ość, ja k ą I sekretarz KC P Z P R w y k a za ł w o b e c M o s k w y podczas
p rzy g o to w a ń p a ń stw bloku w s c h o d n ie g o d o in w a z ji C zec h o sło w a c ji w sierp
niu 1968 roku, a także o k a zy w a n a s z e fo w i p o lsk ieg o M S W n iech ęć w ięk szo
ści k ie ro w n ictw a ra d zieck iego , które u w a ża ło g o za „n a cjon a listę” i aw antur
nika p o lity czn eg o . F orm aln ie co p ra w d a M o c z a r a w an so w ał, zostając w lip"
cu 1968 roku zastępcą członka Biura P o lity c zn e g o KC P Z P R o ra z sekretarzem
KC (o d cz e rw c a 1969 roku także czło n k iem R a d y P a ń stw a ), ró w n o cześn ie
je d n a k m usiał ustąpić z funkcji m inistra sp ra w w e w n ę trz n y c h , co s p o w o d o
w a ło , ż e m o ż liw o ś c i j e g o o d d z ia ły w a n ia p o lit y c z n e g o z o s ta ły zn a c zn ie
o gra n iczon e.
370
ym czasem je d n a k ekip a G om u łki b yła zm u szon a d o p o d e jm o w a n ia za-

niczych d ec yzji w spraw ach ek on om iczn ych . P o d o b n ie ja k w przypadku
mn.ych k rajó w bloku w sch od n ieg o, polska gospodark a p o g rą ż y ła się w dru-
P ° ł° w ie lat sześćdziesiątych w zastoju, c z e g o zew n ę trz n y m p rze ja w e m
0 się za h a m o w a n ie tem p a w zro stu d o c h o d ó w realnych lu dności d o prak-
nie n ieza u w a ża ln eg o p o zio m u 1- 2 % rocznie, co p o cią ga ło za sobą w zro st
nastrojów n ie z a d o w o le n ia sp o łeczn eg o. K ie ro w n ic tw o P Z P R z d a w a ło sobie
te go spraw ę, to te ż p o s ta n o w iło przystąpić d o u zd ro w ien ia stosu n ków eko-
cen 1CZn^C^ ' P ie r w szym k rok iem w tym kierunku m ia ła stać się p o d w y ż k a
r n niektórych to w a r ó w konsum pcyjnych p ierw szej potrzeby, d zięk i czem u
ci H Zl0Wano si? o g ra n iczy ć zn a czn e o b cią żen ia fin a n so w e pań stw a w posta-
otacji cen ow ych . W ten sposób ekipa G om u łki za m ierza ła p o p ra w ić z a
w ianą ró w n o w a g ę b u d żeto w ą ,
rz y g o to w a n ia d o p o d w y ż k i cen (n a z y w a n e j o fic ja ln ie ich „re g u la c ją ” )
o w an o w ca łk o w itej tajem nicy, a w y b ra n y p rze z w ą sk ie g ron o w sp ó łp ra-
ników G om ułki term in je j p rzep ro w ad zen ia (1 3 grudnia 1970 roku) okazał
Ze WzSlędu na okres tradycyjnych zaku pów przedśw iąteczn ych , w yjątko-
mefortunny. W efekcie, ju ż 14 grudnia 1970 roku w proteście p rzeciw k o
vvyzk0m zastrajkow ała gdańska Stocznia im. Lenina, a protest szybko p rze
dział C • w n iekon trolow an e w a lk i u liczne p o m ię d zy dem on stran tam i a od-
ami m ilicji. W następnych dniach strajki ro zszerzy ły się na inne m iasta
rzeża, w szczeg óln oś ci na G d yn ię i S zczecin . Zask oczon a ekipa G om u łki
t0rn a kontrolę nad sytuacją, a 15 gru dn ia 1970 roku z e z w o liła m ilicjan-
c . ° raz specjalnie sp ro w a d zo n y m o d d z ia ło m w ojsk a na u życie bron i. De-
ści i ta W SP 0S^ b ezp ośred n i d o p ro w a d z iła d o ro z le w u k rw i, w szczeg ó ln o -
cinie grudnia w Gdańsku, 17 gru dn ia w G dyni ora z 1 7 -1 8 gru dn ia w S zcze-
le> W edłu g n iep ełn ych danych w czasie w y p a d k ó w gru d n io w ych zg in ę ło
ta, ° S°b , a rannych zosta ło 1165. D o p ro w a d ziło to d o ca łk o w itej kom prom i-
Pieniekipy ^ om u *kij k tó ry 20 gru d n ia 1970 roku zm u szo n y zosta ł d o ustą-
P? | ^ Zys 8 rud n io w y został w yk o rzy stan y do p rzejęcia w ła d z y p rze z tzw. gru-

kip c n°kratów , zw an ą też grupą śląską, z I sekretarzem K om itetu W o jew ó d z-
P Z P r W ^ a to w icach E d w a rd em G ierk iem na czele. P odczas V II P len u m KC
pr z°s ta ł on w y b ra n y n o w y m I sek reta rzem KC, a je g o n ajb liżsi w sp ó ł-
S?,vriiWnicy f m -in. Stan isław Kania, E dw ard Babiuch, P io tr J aroszew icz, Jan
cie S Z d zisław G ru d zień ) za częli za jm o w a ć k lu czo w e stanow iska w apara-
b vłr? riyinym - P roces odsuw ania skom prom itow anych czło n k ów ekip y Gom ułki
nuin 0Rntynuowany podczas o d b y teg o w dniach 6 - 7 lu tego 1971 roku V III P ie
ło ■ P Z P R ’ a punktem zw ro tn ym w w ew n ę trzn ej ro zgryw ce o w ła d z ę sta-
roku" 0dsUni? cie 0<^ w p ły w ó w p o lityczn ych M o cza ra , k tó ry w c zerw c u 1971
Sy . rotrzym a ł n om in a cję na czysto reprezen tacyjn ą fu nkcję prezesa N a jw y ż -
« e j l z b y Kontroli.
stano Przec^w iei^st:wie d o G om u łki, k tó ry obejm u jąc w 1956 roku n a jw y żs ze
Wisko partyjne, p osia d a ł o g ro m n e za u fan ie lu dności, G ierek n ie cieszył
37 1
się p o czą tk o w o zbyt d u żym poparciem społecznym . D la tego też z n ajw yższym
tru dem u dało m u się spacyfikow ać n astroje strajkow e na W yb rze żu , a k ied y
w lu tym 1971 roku ro z p o c z ą ł się protest łó d z k ic h w łó k n ia re k , p o c z u ł się
zm u szo n y d o co fn ięcia 15 lu teg o 1971 roku G om u łkow skiej „re gu la cji” cen.
P o n ie w a ż ju ż w styczniu 1971 roku o g ło sił za m ro żen ie cen a rtyk u łów ż y w
n ościow ych na okres d w ó ch lat, w praktyce u za le żn ił sw o ją p o zy cję p o lity c z
ną o d koniu n ktu ry w polskiej gospodarce.
Poparcie sp ołeczn e dla ek ip y G ierka w m iarę u p ływ u czasu system atycz
nie w zra sta ło. P rzy czyn iła się do te g o p rze p ro w a d zo n a lib era liza cja p o lityk i
w e w n ę trz n e j, o ciep len ie stosu nków z K ościołem katolickim , a p rze d e w szy st
kim re a lizo w a n e p rze ze ń strategie: „d y n a m ic zn eg o ro z w o ju ” go sp o d a rc ze go
ora z „o tw a rcia na Z a ch ó d ” . P ierw sza z nich zakładała o ż y w ie n ie polskiej g o
spodarki za p o m o cą o trzym a n ych na Z a ch o d zie k re d y tó w in w estycyjn ych ,
które n astępnie m ia ły zostać spłacone d ew iza m i, u zyskanym i z eksportu to
w a r ó w w y tw o r z o n y c h w n o w o w y b u d o w a n y c h za kładach p rze m ys ło w y ch .
P o czą tk o w o koncepcja ta b yła re a lizo w a n a p la n o w o , je d n a k ż e b łę d y in w e
stycyjne, kryzys e n e rg e ty c z n y z lat 1 9 7 3 -1 9 7 4 w krajach E u ropy Zach odn iej
ora z o g ó ln a n ie w y d o ln o ś ć go sp o d a rk i socjalistyczn ej s p o w o d o w a ły , że ju ż
w p o ło w ie la t sied em d zies ią ty ch n astą p iły tru dn ości w te rm in o w e j spłacie
kredytów . Zm u szało to ekip ę G ierka d o za ciągan ia n o w yc h p o życzek , często
tylko p o to, aby spłacać odsetki od k red ytó w zaciągn iętych w cześn iej. Rosnące
za d łu żen ie Polski, a także co ra z p o w a żn ie js ze braki na rynku p o d sta w o w yc h
to w a ró w konsum pcyjnych z a p o w ia d a ły katastrofę gosp od a rczą Polski.
N o w e j p o lityce gosp od a rczej to w a rz y s z y ło tzw . o tw a rcie na Zach ód, reali
z o w a n e za ró w n o w zakresie p o lityk i za gra n iczn ej, ja k i w sensie społeczn o-
-kulturalnym . Pragn ą c uzyskać k red yty ora z licen cje na n o w o c ze s n e tech n o
lo g ie produkcyjne, polska dyplom acja m usiała u trzym yw ać o ży w io n e kontakty
z c z o ło w y m i „krajam i kapitalistyczn ym i” , a w id o m y m p rze ja w e m o w y ch kon
ta k tó w stały się w iz y t y o ficja ln e, z ło żo n e w Polsce p rze z p r e z y d e n tó w USA
R icharda N ix o n a (m a j - c z e r w ie c 1972 r.) i G erald a Forda (lip ie c 1975 r.)
o ra z p rezy d en ta Francji V a le ry ’e g o G iscarda d ’E stain g (c z e r w ie c 1975 r.)-
D u żym sukcesem polskiej d y p lom a cji stała się ró w n ie ż w iz y ta G ierka w Sta
nach Z je d n o czo n y ch (p a ź d z ie rn ik 1974 r.). N a le ż y p rzy tym za zn a czyć, że
„p o lityk a o tw a rc ia ” w ża d n y m w yp a d k u nie o zn a cza ła ro zlu źn ien ia z a le ż n o
ści Polski o d Z w ią zk u R a d zieck iego . W p ro st p rze c iw n ie - G ierek u czyn ił bar
d z o w ie le , aby k ie ro w n ic tw o na K rem lu u tw ie rd zić w przekon an iu o własnej
lojaln ości. N a jb a rd ziej spektakularnym gestem z je g o stron y stało się, d ok o
nane w 1974 roku, u d ek o ro w a n ie B reżn iew a K rzy żem W ie lk im O rderu Vir-
tuti M ilita ri.
D la p o lsk ieg o sp ołeczeń stw a „p o lityk a o tw a rcia ” o zn a cza ła p rze d e w szyst
kim m o ż liw o ś ć ła tw ie js z e g o w y ja z d u na Zachód, le p s zy dostęp d o z a c h o d
nich to w a r ó w o ra z d ó b r kultury, a ta k że w ię k s z y w p ły w z a c h o d n ie g o stylu
życia na polskie sp ołeczeń stw o. Konsum pcyjny, często b ezreflek syjn y m o d e l
zach ow ań m ięd zylu d zk ich lansow ała poniekąd sama w ła d za , w y ch o d zą c z za
372
łożenia, że o b y w a te l - za ję ty korzystan iem ze zd o b ytych d ó b r m aterialn ych

~ n iech ętnie b ę d zie się a n g a żo w a ł w d zia ła n ia społeczn e, m o gą ce sta n ow ić
Zagrożen ie dla rz ą d ó w ek ip y G ierka.
W roku 1975, w yk o rzystu ją c cią gle je s z c z e zn aczn ą popu larn ość społecz-
n3> k ierow n ictw o partyjne p o sta n o w iło u gru n tow ać sw oją w ła d z ę pod w z g lę
dem praw nym , proponując w p ro w a d z e n ie p o p ra w ek d o konstytucji, m ających
jedn ozn acznie określić, że PR L jest p ań stw em socjalistycznym , a w ła d z a w niej
należy d o „lu du p racu jącego m iast i w s i” , w k tó reg o im ien iu p rze w o d n ią rolę
w system ie p o lity czn y m spraw u je PZ P R . Pon a d to w zm ien io n ej u staw ie za
sadniczej za m ierza n o um ieścić zapisy o p rzyn a leżn ości Polski d o „ś w ia to w e
go system u so cja listyczn ego ” o ra z o j e j „braterskiej w ię z i” ze Z w ią z k ie m Ra-
zieckim . Listę p ro p o n o w a n y ch p o p ra w e k za m yk ał projek t przepisu , u zależ-
niają cy zakres p ra w przysłu gu jących p o s z c z e g ó ln y m o b y w a te lo m o d stopnia
W ypełniania p rze z nich o b o w ią z k ó w w o b e c praw a.
W brew oczekiw aniom ekipy Gierka, zap ow iedź n ow elizacji konstytucji
Wywołała liczne protesty społeczne w form ie nadsyłanych do w ładz partyj-
nych oraz państwowych petycji i protestów w tej sprawie. Najbardziej zna-
JJym 2 nich stał się list 59 wybitnych osobistości życia publicznego z prof.
Wardem Lipińskim na czele, przesłany 5 grudnia 1975 roku d o Sejm u, R ady
anstwa, Prym asa Polski o ra z do p rze d sta w ic ieli prasy. Zn ajdu jąc się p o d ta-
lrn n aciskiem , w ła d z e p o s ta n o w iły z ła g o d z ić w y m o w ę w p r o w a d z o n y c h
zmian. i o lu teg o 1976 roku S ejm u ch w a lił p op ra w k i, głoszą ce, że PR L je s t
Państwem socjalistyczn ym , które „u m acn ia p rzy ja źń ze Z w ią z k ie m R a d ziec-
m > a P Z P R p ełn i rolę „p rze w o d n ie j siły sp o łec ze ń stw a ” . P ro testy w spra
w ie konstytucyjnej b y ły p ie rw s z y m o d gru dnia 1970 roku spektakularnym
Przejaw em n ieza le żn ej aktyw n ości społeczn ej.
Tym czasem p o g łę b ia ją c e się trudności go sp o d a rcze zm u siły rzą d d o o g ło
szenia 24 cz e rw c a 1976 roku zn aczn ej p o d w y ż k i cen żyw n ości. Już następ-
J® g° dnia p rze ciw k o tej d ec yzji za stra jk o w a ło na teren ie ca łe g o kraju o k oło
za k ła d ó w pracy. D o n ajb ardziej d ram atyczn ych w y d a rze ń d o szło w R ado-
nj*lu, Ursusie i Płocku, g d zie ro b o tn icy opu ścili teren fa b ry k i u fo rm o w a li po-
, . ° d y protestacyjne. M a n ifesta n tó w brutalnie zaatakow ała m ilicja, p rzy okazji
Jąc i zatrzym u jąc p rzy p a d k o w e osoby. D o p ó łn o c y sytuacja w e w szystkich
ech m iejscow ościa ch została op a n o w a n a , je d n a k rząd, p r z e ra ż o n y skalą
Protestów, ju ż w ie c z o re m p o in fo rm o w a ł sp o łeczeń stw o o w yco fa n iu się z p ro
p ozycji p o d w y żek .
Załam anie się p ró b y zró w n o w a że n ia rynku w e w n ę tr z n e g o p rzesą d ziło lo sy
. *Py b ierk a , która n ie posiadała ja sn ej koncepcji p r z e z w y c ię ż e n ia narasta
ją ceg o kryzysu ek o n o m iczn eg o . W efe k cie o g ra n icza ła się d o d zia ła ń dora ź-
nyęh, takich ja k w p ro w a d z e n ie w sierpniu 1976 roku re gla m en ta cji kartko
w ej cukru. Jedn ocześn ie, pragnąc zniech ęcić sp o łeczeń stw o d o ew en tu aln ych
szych protestów, b e z w z g lę d n ie represjonow ała u czestn ików strajków c z e rw
cow ych („w a rc h o łó w ” - ja k ich określano w o ficja ln ej p ro p a g a n d z ie ). W yrzu -
Canym z pracy, skazyw an ym na kary w ięzien ia lub w ysokich g rz y w ie n u d zielili
373
p o m o c y p rze d s ta w ic ie le w a rsza w sk ich ś ro d o w isk o p o z y c y jn y c h z Jackiem

Kuroniem i A n to n im M a c ie re w ic z e m na czele, k tó rzy 23 w rześn ia 1976 roku
p o w o ła li d o życia K o m itet O b ro n y R o b o tn ik ó w (K O R ), p rze k szta łco n y rok
p ó źn iej w K o m itet S am oo b ron y S p ołeczn ej „K O R ” (KSS „K O R ” ) . J ego c z o ło
w y m i d zia ła cza m i, o b o k Kuronia, M a c ierew icza i (o d m aja 1977 roku ) M ic h
nika, b y li m .in. J erzy A n d rzejew sk i, H alin a M ikołajska o ra z Jan J ó z e f Lipski.
KO R b ył p ierw szą w Polsce n iezależn ą strukturą społeczną, której celem m iała
b yć p ro w a d zo n a ja w n ie w a lk a o p rzestrzega n ie p rze z w ła d z e o b o w ią z u ją c e
g o w Polsce p raw a, w szczeg óln oś ci zaś m ię d zy n a ro d o w y c h p ra w czło w iek a .
P o m im o stosow an ia w o b e c c zło n k ó w K O R liczn ych szykan ze stron y fu nk
cjon ariu szy S łu żb y B ezp ieczeń stw a , ekipa G ierka n ie z d e c y d o w a ła się na cał
k o w ite rozb icie tej o rga n izacji. O śm ieliło to ró w n ie ż i in ne środow iska n ie
z a leżn e d o p o d jęcia z o rg a n izo w a n e j d zia ła ln o ści o p o zy cyjn ej. W ten sposób
gru pa d z ia ła c z y n ie p o d le g ło ś c io w y c h sku pion ych w o k ó ł A n d rz e ja C zu m y
i Leszka M o czu lsk ieg o o g ło siła 26 m arca 1977 roku u tw o rz e n ie Ruchu O bro
n y P ra w C zło w ie k a i O b y w a tela (R O P C iO ). Z czasem w Polsce p o d rządam i
G ierka p o w sta ł zró żn ico w a n y w e w n ę trz n ie ruch opozycyjn y, k tó rego w a żn ym
u zu p ełn ien iem b ył n ie z a le żn y ruch w y d a w n ic z y (tzw . dru gi o b ie g ). Istotnym
im p u lsem dla o ż y w ie n ia n a strojó w o p o zy cyjn ych w polskim sp o łeczeń stw ie
stał się, d o k o n a n y 16 p a źd ziern ik a 1978 roku, w y b ó r arcybiskupa k ra k ow
sk iego kard. K arola W o jty ły na p a p ieża ora z je g o p ierw sza p ielg rzy m k a do
kraju w czerw c u 1979 roku.
111. CZECHOSŁOWACJA - SOCJALIZM Z LUDZKĄ TWARZĄ

I „NORMALIZACJA”
W p rze c iw ie ń s tw ie d o sąsiednich W ę g ie r c z y Polski, rok 1956 nie s p o w o d o

w a ł w ięk szych zm ia n w k ie ro w n ic tw ie K om u n istyczn ej Partii C zech o sło w acji
(K P C z ). W d u że j m ie r z e w y n ik a ło to z faktu , iż c a łk o w itą k o n tro lę nad
życie m p o lityczn ym kraju sp ra w o w a li lu d zie, k tó rz y sam i a k tyw n ie u czestn i
czy li w a ra n żo w a n iu p ro c e s ó w p o k a zo w y c h i nasilających się represji, o b a
w ia li się w ięc, b y p rób y liberalizacji życia sp o łeczn ego nie za k oń czyły się utra
tą p rze z nich w ładzy, a n a w e t p o sta w ie n iem ich p rze d sądem . Z czasem je d
nak narastające trudności gospodarcze, konflikt z ó w c ze sn y m d o gm a ty czn y m
w icep re m ie re m i m in istrem sp ra w w e w n ę trz n y c h R u d o lfem B arókiem oraz
ob a w a przed przekształceniem C zechosłow acji w stalinow ski skansen, na w z ó r
A lb a n ii, zm u siły I sek retarza KC K PC z (o d 1957 roku ró w n ie ż prezydenta
R ep u b lik i) A n to n in a N o v o tn e g o d o za p o c zą tk o w a n ia k o n trolo w a n ej lib e ra li
zacji. B ezp ośredn im im p u lsem d o p rzy jęcia p rze z k o m u n istów n o w e g o kursu
p o lity czn eg o stały się u ch w a ły o d b y te g o w paźd ziern ik u 1961 roku X X II Z ja z
374
111. CZECHOSŁOWACJA - SOCJALIZM Z LUDZKĄ TWARZĄ I „NORMALIZACJA”
du K om u nistycznej Partii Zw iązku R a d zie c k ie g o (K P Z R ), na k tó rym Chrusz

cz ó w nie tylko p o n o w n ie p o tę p ił Stalina, le c z także p o d ją ł tem a t o d p o w ie
dzialności je g o najbliższych w spółpracow n ików . Reakcją N o v o tn e g o na u ch w a
ły m oskiew skie stała się p ło m ien n a dek laracja o w a lc e z „ku ltem jed n o stk i” ,
w yg ło s zo n a p rze ze ń p odczas p o sied zen ia KC K PC z w listo p a d zie 1961 roku.
W lu tym 1962 roku N o v o tn e m u u dało się o stateczn ie usunąć Baraka, k tó
rego p o sta w io n o p rzed sądem i skazano na 15 lat w ię z ie n ia za rzek o m e m a l
w ersacje i „n a d u ży w a n ie w ła d z y ” . Sukces ten za ch ęcił Biuro P o lityczn e KPCz
do p od jęcia u ch w a ły o p o w o ła n iu kom isji partyjnej dla zbadan ia p ro ce só w
Polityczn ych z lat 1 9 4 8 -1 9 5 4 . W b re w o c z e k iw a n io m n iek tórych p rze d s ta w i
cieli w ładz, czło n k ow ie kom isji potraktow ali sw oje zadanie p o w a żn ie i w sierp
niu 1963 roku o p u b lik o w a li raport końcow y, k tó ry n ie z a d o w o lił co p ra w d a
°p in ii p u b liczn ej, g d y ż p o z o s ta w ił o tw a rtą k w e s tię o d p o w ie d z ia ln o ś c i za
stw ierd zon e p rzyp a d k i łam an ia p raw o rzą d n ości, n iem n iej je d n a k p rzy czy n ił
S1? d o p r z e ła m a n ia b a r ie r y stra ch u i z a in ic jo w a ł s p o łe c z n ą dysku sję na
tem at czech o sło w a ck iego stalinizm u. R ów n ocześn ie o d w io s n y 1963 roku ro z
p oczęto z w a ln ia n ie z w ię z ie ń p ierw szych rep resjon ow a n ych d z ia ła c z y p a rty j
nych, zaś ze stan ow isk p a ń stw o w ych za c zę to usuw ać p ie rw s z e o so b y w s p ó ł
o d p o w ie d zia ln e za represje. Już w k w ietn iu 1963 roku sw o je stanow isko utra
cił I sekretarz KC K om u n istyczn ej Partii S ło w a cji (K P S ) Karol B acflek ( w la
tach 1 9 5 2 -1 9 5 3 m in ister b ezp ie c ze ń s tw a n a r o d o w e g o ), zaś na j e g o m iejsce
P ow ołan o A lexan d ra Dubćeka. S zc ze gó ln ie spektakularnym w y d a rze n ie m sta-
ł ° się u stąpien ie 19 w rześn ia 1963 roku ze stanow iska p r z e w o d n ic z ą c e g o
Rady M in istró w - V ilia m a Ś irokiego, sp ra w u ją cego tę funkcję o d m arca 1953
r°ku. J ego m iejsce za ją ł J o z e f L en art. J ed n ocześn ie w c ze rw c u 1963 roku
P o w oła n o k olejn ą kom isję partyjną, która tym ra zem m ia ła zbadać p rzy p a d
ku łam ania p ra w o rzą d n o śc i w trakcie p ro ce só w o tzw. b u rżu a zyjn y n acjon a
lizm słow acki. W grudniu 1963 roku p o tw ie rd ziła ona zarzu ty d otyczą ce prze-
legu śled ztw a i procesów. Stanow isko kom isji zostało następnie p rzyjęte p rzez
obradujący w dniach 1 8 -1 9 gru d n ia 1963 roku KC KPC z, k tó ry u zn ał oskar
żenia w y su w a n e p o d adresem k o m u n istów słow ackich za niesłuszne.
W raz ze zm ia n a m i p o lity czn y m i n a stęp ow a ła sto p n io w a lib era liza cja ż y
cia in telektu aln ego. P o d ejm o w a n o p ró b y o d kłam an ia h istorii n ajn o w szej, in i
cjując rzeteln e badan ia nad d z ieja m i C zec h o sło w a c ji w okresie d w u d ziesto -
ecia m ię d z y w o je n n e g o o ra z p rzy w ra ca ją c w ła ś c iw e zn a czen ie h istoryczn e
Pow staniu sło w a ck iem u z 1944 roku. O ż y w ie n iu u le g ło czeskie i słow a ck ie
życie artystyczne, c z e g o w y r a z e m stało się m .in. o p u b lik o w a n ie, w o ln y c h od
w p ły w ó w realizm u socja listyczn ego, u tw o ró w literack ich B oh u m ila H rabala
1 Josefa Ś kvoreckiego. P o d jęto ró w n ie ż dyskusję nad stanem gospodarki, która
° d początku la t sześćdziesiątych p o grą ża ła się w p o w a ż n y m kryzysie, o sią
gając w 1963 roku, p o raz p ie r w s z y od za k oń czen ia w ojn y, u jem n y w sk a źn ik
ochodu n a ro d o w e g o . W efe k cie specjaln y zesp ó ł e k o n o m istó w p o d kierun-
'Uem prof. O ty Sika przystąpił do o p ra co w a n ia z a ło ż e ń re fo rm y gospodarczej,
a ich p o d sta w ie w listo p a d zie 1965 roku KC K PC z p rzy ją ł u ch w a łę o g ra n i
375
czającą k om p eten cje cen traln ych o rg a n ó w gospodarczych , zaś w p a ź d z ie rn i

ku 1966 roku rzą d C zech o sło w acji u ch w a lił za sa d y n ieśm iałej re fo rm y ek o
n om iczn ej, którą ro z p o c z ę to w p ro w a d z a ć w życie o d 1 styczn ia 1967 roku.
N a le ż y p rzy tym podkreślić, że za in icjo w a n e p rze z N o v o tn e g o re fo rm y cie
s z y ły się p o c z ą tk o w o p ełn y m p o p a rciem ze stro n y Z w ią zk u R a d zieck ieg o ,
zw ła szcza że w ła d z e C zech o sło w acji d em o n stro w a ły ca łk o w itą u ległość w o
bec ek ip y B reżn iew a. W ykon u jąc p o lecen ia M oskw y, w ła d z e C zech o sło w acji
z e z w o liły w gru dniu 1965 roku na ro zm ies zc ze n ie na sw o im tery toriu m w y
rzu tni ra k ieto w ych z bron ią ją d ro w ą , zaś 10 c z e rw c a 1967 roku posłu szn ie
z e rw a ły stosunki d y p lo m a ty czn e z Izraelem .
W 1967 roku proces reform społeczn o-polityczn ych w ym k n ą ł się spod kon
troli w ła d z. S p ołeczeń stw o coraz krytyczniej ocen iało ekipę N o v o tn e g o i o cze
k iw a ło je j odejścia, w K PC z zaś w z ra s ta ły w p ły w y c o ra z liczn iejszej o p o zy cji,
rep rezen tow a n ej z je d n e j strony p rze z re fo rm a to ró w (D u bćek, G ustav Husak,
M ilan H iibl i Ladislav N o vo m es k y ), a z drugiej p rzez d o g m a ty k ó w (Vasil Bil’ak
iA lo is In d ra ). S pon taniczn a lib era liza cja życia p u b liczn ego n abrała tem pa,
k ied y p odczas o d b y te g o w dniach 2 7 -2 9 czerw c a 1967 roku IV Z jazdu Z w ią z
ku L ite ra tó w C zech osłow ack ich d o szło d o b u rzliw ych dyskusji, w trakcie k tó
rych o tw a rc ie k rytyk o w a n o d w a d zieścia la t rz ą d ó w kom u n istyczn ych . N o-
vo tn y, u znając to za n ieb ezp iec zn ą próbę p o d w a że n ia w łasn ej p o z y c ji p o li
tyczn ej, z a re a g o w a ł b ard zo stan ow czo: ob ra d u ją cy w dniach 2 6 -2 7 w rześn ia
1967 roku KC K PC z p o tę p ił p rze b ie g Zjazdu , usunął z pa rtii trzech najbar
d ziej b u n to w n iczy ch lite ra tó w (Iv a n a K lim ę, A n to n in a Lieh m a ora z Ludvfka
V acu llka) o ra z o d eb ra ł Z w ią z k o w i L iteratów , cieszą cy się d u żą popu larn ością
ty g o d n ik „L ite ra m i n o v in y ” , p rzek a zu ją c je g o re d a g o w a n ie d zien n ik a rzo m
dy sp o zy cyjn ym w o b e c rządu. D zia ła n ia te w z b u d z iły liczn e protesty sp o łecz
ne i p o g o rs z y ły tylko p o ło że n ie ek ip y rządzącej.
N arastające n ie z a d o w o le n ie sp ołeczn e u z e w n ę trzn iło się 31 p a źd ziern ik a
1967 roku, k ie d y to p o a w a rii o św ietlen ia w dom a ch akadem ickich na Stra-
h o v ie (d z ie ln ic a P ra g i) studenci z o rg a n izo w a li nocn ą m a n ifesta cję p o d alu
zyjn ym h asłem „W ięcej ś w ia tła !” , którą bru taln ie ro z b iły o d d z ia ły czech o sło
w a c k ie g o o d p o w ie d n ik a p o lsk iej S łu żb y B e z p ie c z e ń s tw a (S B ) - Korpusu
B e zp ieczeń stw a P u b liczn eg o (S b o r narod m bezpećnosti; S N B ). P ow szech n e
ob u rzen ie z p o w o d u p o b icia stu d en tów stało się sygn ałem dla o p o z y c ji w e
w n ą trzp a rty jn ej, która na p o sied zen iu plen a rn ym KC K PC z w dn iach 1 9 -2 0
gru dnia 1967 roku p o d d a ła (z a p r z y z w o le n ie m M o s k w y ) gru n to w n ej kryty
ce p o lityk ę N o v o tn e g o , zaś 5 stycznia 1968 roku usunęła g o ze stanow iska
I sekretarza, p r z y p o zo sta w ien iu m u reprezen tacyjn ej funkcji p rezyd en ta Re'
publiki. N a n o w e g o I sekretarza KC K PC z w y b ra n o D ubćeka, zaś na o p ró ż
n ion e p rze ze ń stanow isko I sekretarza KC KPS p o w o ła n o 23 styczn ia 1968
roku BiFaka.
W p ie rw s z y c h m iesią ca ch u rz ę d o w a n ia n o w e k ie r o w n ic tw o s tw o r z y ło
w aru n k i d o za p ozn a n ia sp o łeczeń stw a ze skalą i m eto d a m i represji z lat p ięć'
dziesiątych, p o w o łu ją c m .in. na początku k w ietn ia 1968 roku kolejn ą korni'
376
111. CZECHOSŁOWACJA - SOCJALIZM Z LUDZKĄ TWARZĄ I „NORMALIZACJA"
sję do spraw rehabilitacji osób skazanych w procesach p o lityczn ych lat pięć-
ziesiątych (tzw . kom isja P ille r a ). O g ro m u ja w n io n y ch zb ro d n i i n ad u żyć
o p ro w ad ził d o ca łk o w itej k om p rom itacji odsu niętej o d w ła d z y ekipy, a kil-
a osób b ezp ośred n io za a n ga żo w a n ych w represje sta lin ow sk ie (m .in . w ic e
prezes Sądu N a jw y ż s z e g o J o z e f B reśfan sky o raz J osef Som m er, w latach pięć-
lesiątych le k a rz w praskim w ię z ie n iu na R u zyn i) o d e b r a ło so b ie życie,
marca 1968 roku sam obójstw o popełn ił także w icem in ister ob ro n y narodo-
Wej gen. V ladim fr Janko, p o d ejrzew a n y o w spółu czestn ictw o w organizacji rze
wnego przew rotu w ojs k o w eg o , m ającego p rzyw rócić pełnię w ła d z y N o vo tn e-
f ! u' dołożenie b y łego I sekretarza KC KPCz d o d a tk ow o utrudniła ucieczka je g o
^ lego w spółpracow n ika, p rze w o d n iczą cego O gó ln o za k ła d o w e g o Kom itetu
r * 7, w M inisterstw ie O brony N a rod o w ej gen. Jana Sejny, który 25 lu tego 1968
u zbiegł do S ta n ów Zjednoczonych . W skutek tych w y d a rze ń N o vo tn y , pod
Pr^sją opinii publicznej, z ło ży ł 22 marca 1968 roku rezygn ację z u rzędu pre-
enta' marca 1968 roku Z g ro m a d zen ie N a ro d o w e je g o następcą w ybra-
8 joClesz^c e 8 ° za u fa n iem B reżn ie w a , ge n era ła L u dvfk a S vo b o d ę , k tó ry
l e t n i a 1968 roku p o w o ła ł n o w y rząd z reform atorem O ldfichem Ć em fkiem
czele. W skład n o w e g o gabinetu w e s zli m.in. Husak i Śik ja k o w iceprem ie-
- oraz: gen. M artin D zur - m inister obron y n arod ow ej, Jiri H ajek - m inister
r aw zagranicznych, a także Josef Pavel - m inister spraw w ew n ętrzn y ch . Re-
r / natorzy ob ejm o w a li także inne eksponow ane stanowiska: 18 kw ietn ia 1968
u Przew odn iczącym Zgrom adzen ia N a ro d o w e g o został Josef Smrkovsky, zaś
n cję prezesa Sądu N a jw y żs ze g o objął O tm ar Boćek. Bibi Jag.
kje ^968 roku w szybkim tem p ie nastąpiło o d ro d z e n ie czech o sło w a c-
§o życia p u b liczn ego , d la te g o też okres ten p rze szed ł d o h istorii p o d na-
ku^ ” ^ raska W io s n a ” . P o d o b n ie ja k w roku p o p rzed n im , c z o ło w ą rolę w dys-
sJach nad z a s a d n ic zy m i p ro b le m a m i s p o łe c z n o -p o lity c z n y m i o d g r y w a li
n kow ie Z w ią zk u P isa rzy C zech osłow ack ich , k tó reg o n o w y m p rze w o d n i-
tP , ni został w styczniu 1968 roku Eduard G oldstucker. O d zys k a w s zy „Li-
rnf n o v in y ” , od 1 m arca 1968 roku w z n o w ili on i w y d a w a n ie te g o tyg o-
, ,a P 0<^ z m ien io n y m tytu łem „L ite ra m i lis ty ” . C zasopism o zysk ało sobie
otce o gro m n ą popu larn ość, a je g o sło w a ck im o d p o w ie d n ik ie m był, uka-
lQp; w B ratysław ie, ty g o d n ik „K u ltu rn y ż iv o t” . Z a w ie s z e n ie 29 lu tego
z r°k u d zia ła ln o ści U rzęd u d o spraw W y d a w n ic tw (c e n z u ry ) u m o ż liw iło
Pras Zne P ° s ze rze n *e s w o b o d y dyskusji toczo n ej na łam ach czech o sło w a ck iej
Równocześnie o ż y w ie n iu u le g ło ż y c ie p o lity c zn e . D o sa m o d zie ln e j roli

kie . asPirować, ściśle d o tą d u za le żn io n e od kom unistów , p a rtie satelic-
0ra? ^ Zech osłow a ck a Partia Socjalistyczna, C zech o sło w ack a Partia L u d o w a
w iel S?°W ac^ e: Partia W oln ości ora z Partia O d rod zen ia . P o ja w iło się także
in icja tyw ob yw a telsk ich , d o których n a le ży za liczy ć p rze d e w szystk im
Ą sJ;anie 18 m arca 1968 roku Klubu Z a a n ga żo w a n ych B ezp artyjn ych ( Klub
k j ^ ZOVanyc/i N e stra n ik u ; K A N ), a także u tw o rz e n ie 1 k w ietn ia 1968 roku
u byłych w ię ź n ió w p o lityczn ych , z w a n e g o K-231 o d n um eru represyjnej
377
u staw y z 1948 roku O ochronie republiki ludow o-dem okratycznej. W kw ietn iu

1968 roku p o w sta ł Klub N ie za le ż n y c h Pisarzy, zaś w n astęp n ym m iesiącu
o d b y ły się: kongres Z w ią zk u S tu d e n tó w Szkół W yższych ora z zeb ran ie K o
m ite tu O r g a n iz a c y jn e g o S to w a rz y s z e n ia C z e c h o s ło w a c k ic h P a rty z a n tó w
i U czestn ików W alki Pod ziem n ej. P o d sta w ow e jed n a k znaczen ie m ia ły p o d z ia
ły w e w n ą trz KPCz. Po usunięciu N o v o tn e g o d o tych cza sow a o p o zy cja rych ło
rozp a d ła się na z w o le n n ik ó w szybkiej d em ok ra tyza cji kraju, k tó rym p r z e w o
d z ił D ubćek, ora z „re a lis tó w ” , takich ja k H usak c z y N o vo m es k y, k tó rzy sku
p ien i w o k ó ł tyg od n ik a „N o v e s lo v o ” , n ie w y o b ra ż a li sob ie k on tyn u o w a n ia
procesu reform b e z z g o d y M o s k w y i g łó w n e g o n ieb ezp iec ze ń stw a „ek sp ery
m e n tó w ” ek ip y Dubćeka u p a tryw a li w m o ż liw o ś c i u traty p rze z K PC z kontro
li nad sp o łeczeń stw em . Pon a d to w szeregach partii kom u n istyczn ej zn a jd o
w a ło się je s z c z e sporo p a rty jn eg o betonu , k tó rego p rze d sta w ic iele, ta cy jak
B il’ak c z y Indra, o k a zy w a li ca łk o w itą u ległość w o b e c p r z y w ó d c ó w Zw iązku
R ad zieck iego .
P ragn ą c od zysk a ć za ch w ia n ą p o z y c ję lid era p rze m ia n p o lityczn ych , KC
KPC z o g ło sił 9 k w ietn ia 1968 roku P ro g ra m działania (A k ce n t p r o g r a m ), p o
p u la rn ie n a z y w a n y „ p r o g ra m e m o tw a rty c h d r z w i” . D e k la r o w a n o w n i©
d ą żen ie do „o czyszczen ia kom u n izm u z da w n ych w y p a c z e ń ” , a także p o s ze
rzen ia sw o b ód obyw atelskich i polityczn ych p rzy zach ow an iu n ad rzędn ej oraz
k iero w n iczej roli partii kom u n istyczn ej. Program ten m ia ł ch arakter k o m p ro
m is o w y i n ie z a d o w o lił żadnej z partyjnych frakcji, o sp o łeczeń stw ie czech o
sło w a ck im n ie w sp o m in a ją c. D ok u m en tem o p r z e ło m o w y m zn a czen iu dla
„Praskiej W io s n y ” ok a za ła się natom iast, o g ło szo n a 27 c z e rw c a 1968 roku
jed n o cześn ie w czterech d zien n ik ach i tygod n ik a ch , d ek laracja Dw a ty s ią c
słów do rob o tn ik ó w , roln ik ów , naukow ców , n a u czy cie li i in n y ch a u to rstw a
Lu dvfk a Vaculfka. Krytykując ostro p a rtię kom u n istyczn ą za d w a d zieścia lat
n ieu doln ych rz ą d ó w i d o m a ga ją c się o d je j lid e r ó w zm ia n y m e to d sp ra w o
w a n ia w ła d zy, w z y w a ła on a sp o łec ze ń stw o d o u czestn ictw a w p rocesie o d
d oln ej dem ok ratyzacji kraju. D oku m ent ten, podpisan y p o czą tk o w o p rze z sie
d em d ziesięciu c z o ło w y c h u czestn ik ów c zech o sło w a ck ieg o życia pu bliczn ego,
stał się im p u lsem d o ro zp o częcia o d b u d o w y sp o łeczeń stw a ob yw a telsk ieg o:
w ciągu kilku tygod n i od opu blikow an ia deklaracji podpisało się p o d nią około
czterd ziestu tysięcy osób.
P rzem ia n y w C zech osłow acji w y w o ła ły głęb o k ie za n iep ok o jen ie w śród kie
ro w n ic tw a ra d ziec k ieg o i p r z y w ó d c ó w innych pań stw obozu . O b a w ia n o się,
że z a ra ź liw y p rzyk ła d „so cja lizm u z lu dzką tw a rz ą ” m o ż e zach ęcić d o d zia
łania am bitn ych re fo rm a to ró w z ich w ła s n e g o oto czen ia . P o c z ą w s zy o d w i° "
sny 1968 roku, k ie ro w n ic tw o czech o sło w a ck ie zm u szan e b y ło do nieustan
n eg o tłu m a czen ia się ze sw o ich d ec yzji p rze d p rze d sta w ic iela m i w ła d z tzW
piątki (Z w ią z k u R a d zieck iego , Polski, W ęgier, N R D i B u łg a r ii). D o p ie rw s z e
g o ta k iego spotkania d o szło 23 m arca 1968 roku w D reźn ie, p o raz ostatni
zaś D u bćek z a p e w n ia ł o socjalistyczn ym ch arakterze p rze m ia n w sw o im kra-
37 8
111. CZECHOSŁOWACJA - SOCJALIZM Z LUDZKĄ TWARZĄ I „NORMALIZACJA”
Ju 17 sierpnia 1968 roku w K om arn ie (K o m a ro m ), p odczas spotkania z Jano

sem Kadarem .
Deklaracje Dubćeka nie zn a la zły zrozu m ien ia u p rzy w ó d c ó w „piątki” , skoro
wkrótce po konferencji w D reźnie (n ajp ra w d op od ob n iej 8 kw ietn ia 1968 roku)
rozpoczęto p rzy g o to w a n ia d o ew en tu a ln ej in te rw en cji w o js k o w e j w C zecho-
owacji. S p ra w ie tej p o św ięco n a była z w ła szcza kon feren cja p ierw szych se-
etarzy partii kom u n istyczn ych „p ią tk i” , która o d b yła się 8 m aja 1968 roku
w M oskw ie. U z a le żn io n o w ó w c z a s p o d jęcie d ec y zji o in w a z ji m .in. o d poja-
ienia się w e w n ą trz K PC z „z d ro w y c h sił” , czy li k o n serw a tyw n ej frakcji, g o
towej zdradzić Dubćeka, p oprosić sąsiednie państw a o „bratn ią p o m o c ” , a na
stępnie p rzeją ć w ła d z ę i p rzy w ró c ić tota lita rn y p o rzą d ek . P ro b le m p o le g a ł
ak na tym , że w p ierw szej p o ło w ie 1968 roku frakcja taka na dobrą spra
w ę nie istniała, a iz o lo w a n i d o g m a ty c y b y li zb yt słabi, a b y z re a liz o w a ć zada-
^ la> ja k ie sta w iała p rze d nim i M oskw a. W efe k cie „p ią tk a ” m usiała p oczą t-
Wo ogra n iczyć się d o prób zastraszen ia ek ip y Dubćeka, g łó w n ie za p o m o -
e3 serii m a n e w ró w w ojsk ow y ch , o rg a n izo w a n y ch na teren ie C zech o sło w a cji
°ra z k ra jó w sąsiednich. N a jw ię k s ze z nich (k ryp t. „S zu m a w a ” ) o d b y ły się
w dniach od 18 czerw ca d o 2 lipca 1968 roku na terenie C zechosłow acji, N R D ,
j u dn iow ej Polski o ra z za ch o d n iej Ukrainy. B ra ły w nich u d zia ł w o js k a ra-
leckie, en erd ow sk ie, polskie i czech o sło w a ck ie.
Jedn ocześn ie p r z y w ó d c y pięciu p a ń stw socjalistyczn ych za sto so w a li w o -
ec Pragi nacisk dyplom atyczn y, zaś środki m a s o w e g o p rzek a zu tych k ra jó w
p o c z ę ł y g w a łto w n ą kam p an ię p ro p a g a n d o w ą p rze c iw k o trw a ją cej ja k o b y
C zech o sło w a cji k o n trre w o lu c ji (in fo r m o w a n o m .in. o o d n a le z ie n iu tam
a d ow broni po ch od zen ia am erykań skiego). Podczas o d b y teg o 14 i 15 lipca
16 1 I0'CU W W arszaw ie ze brania p rzy w ó d c ó w „piątki” , przyjęto, d a to w a n y na
ipca 1968 roku i utrzym any w u ltym atyw n ym tonie, list do KC KPCz, w któ-
/|/rri znalazła się w ykład n ia d oktryn y polityczn ej, określanej p óźn iej ja k o „dok-
yna B reżniew a” . S tw ierd zon o w nim, że socjalizm w C zech osłow acji został
grozony p rze z reakcję, co nie jest p rob lem em w y łą czn ie państw a czechosło-
ckiego, ale w szystkich k rajó w w sp ó ln o ty socjalistycznej, które m ają p raw o
1 nie o b o w ią z e k ) u d zielić m u p o m o cy środkam i, ja k ie u znają za stosow ne.
ciągu n astęp n ego m iesiąca p r z y w ó d c y c zech o sło w a cc y u siło w a li roz-
z iiw ie u ra tow a ć o sią gn ięcia „Praskiej W io s n y ” . C e lo w i tem u m ia ło służyć
v , . kanie d ele g a c ji ra d zieck iej z D u bćekiem , S vob od ą , Ć e rn ik iem i Sm rko-
rn w Czernej nad Cisą (Ć ie rn a nad T iso u ) 29 lipca - 1 sierpnia 1968 roku,
tv ł ro zm ° w y p rze d s ta w ic ie li „p ią tk i” z k ie ro w n ic tw e m KC K PC z w Bra-
aw ie 3 sierpnia 1968 roku. Podczas spotkania w Czernej ustalono, że ekipa
ceka p rzy w ró c i partyjną kon trolę nad czech o sło w a ck im i środk am i m aso-
sk u Przekazu, za k a że d zia ła ln o ści takich n ieza le żn yc h in icja ty w o b y w a te l-
U ’ Jak K A N c z y K-231, „p o tw ie rd z i n iezm ien n o ść za sa d n ic ze go kursu po-
^CZneg ° ” o ra z p rze p ro w a d zi w ie le zm ian personaln ych , w w yn ik u których
i° n y zostan ie w p ły w re fo rm a to ró w na d e c y zje p o lityczn e.
37 9
Program ten ozn a cza ł całkow ite odejście od linii reform , to też Dubćek, k tó
ry - ja k się w y d a je - p r o w a d z ił z M o sk w ą grę na zw ło k ę, nie przystąpił do
je g o realizacji, p o m im o kilkakrotnych p o n a gleń telefon iczn ych ze strony Breż
n iew a. W tej sytuacji p od cza s p o sied zen ia P rezyd iu m KC K P Z R w dn iach 1 6 -
- 1 7 sierpnia 1968 roku k iero w n ictw o Z w iązku R a d zieck iego p o d ję ło ostatecz
ną d e c y zję o p rze p ro w a d ze n iu in w a zji na C zech o sło w ację (o p e ra c ja o krypt-
„D unaj” ), o czym pozostałych czło n k ów „piątki” p o w ia d o m io n o o ficja ln ie p o d
czas k o n feren cji od b ytej 18 sierpn ia 1968 roku w M o sk w ie.
O szybką in te rw en cję w o js k o w ą za b iega ła o d p e w n e g o czasu gru pa d o
gm a tyczn ych d z ia ła c z y K PC z (B il’ak, Indra, A n to n in Kapek, D rah om fr Kołder
i Oldrich Śvestka), która ju ż podczas spotkania w B ratysław ie przekazała Breż
n ie w o w i list z prośbą o u d zielen ie im „efe k ty w n e g o poparcia i p o m o cy w szyst
kim i środkam i” . Grupa ta sform u łow ała - za ak cep tow a n y następnie p rze z kie
ro w n ic tw o Z w ią zk u R a d zieck iego - plan, zakładający p o p rz e d ze n ie in w a zji
p rzejęciem w ła d z y w K PC z oraz ogło szen iem apelu o p o m o c „bratn ich pań stw
socjalistyczn ych ” p rze z gru pę około 50 c zo ło w y ch kom u n istów czech o sło w a c
kich. W o d p o w ie d z i o d d zia ły radzieckie, polskie, enerdow skie, bułgarskie i w ę
gierskie p rze k ro czy ły b y gran icę C zech osłow acji, a a u to rzy apelu , korzystając
z zam ieszan ia w ek ip ie Dubćeka, u k o ń czylib y proces p rze jm o w a n ia w ła d z y
i ro z p o c z ę li w y k o n y w a n ie progra m u z C zernej. Z rea lizo w a n ie ta k ieg o scena
riusza p o z w o liło b y o gra n iczyć zasięg operacji w ojsk ow ych do zbrojnej d em on
stracji, a n astępnie u m o ż liw iło b y szybkie w y c o fa n ie o d d z ia łó w in w a zyjn ych
z terenu C zech osłow acji.
P o czą tk o w o w y d a w a ło się, że plan ten m a w s z e lk ie szanse p o w od zen ia -
16 sierpn ia 1968 roku d o w ó d c ą w o js k in terw en cyjn ych został ra d zieck i gen-
Iw a n P a w ło w sk i, zaś 17 sierpn ia 1968 roku B reżn ie w sk iero w a ł d o Dubćeka
list, zarzu cający m u n iew yp ełn ien ie posta n ow ień z Czernej. T eg o sa m ego dnia
p rzy g o to w u ją c y się d o p rze jęcia w ła d z y d o g m a ty cy p rze k a za li a m basadoro
w i ZS R R w P rad ze, S tie p a n o w i C zerw o n ien ce, p rojek t apelu o „bratn ią p °"
m o c ” . K ie d y je d n a k 20 sierpnia 1968 roku zeb ra ło się p rezyd iu m KC KPCz,
o k a za ło się, że grupa ta posiada zb yt m ałe p oparcie w k ie ro w n ic tw ie p artyj
nym , a b y odsunąć ek ip ę D ubćeka o d w ładzy. W tej sytuacji p o sta n o w io n o nie
ogłaszać, u z g o d n io n e g o w cześn iej, apelu o p o m o c w ojs k o w ą , co z k o lei po-
sta w iło w k ło p o tliw y m p o ło że n iu , zn ajdu jące się ju ż w g o to w o ś c i b o jo w e j,
w ojsk a in terw en cyjn e. O sta teczn ie B reżn ie w o ra z m in ister o b ro n y Z S R R An-
driej G reczko p o sta n o w ili n ie o d w o ły w a ć w yk o n a n ia tej op era cji, na go d zin ę
p rze d je j ro z p o c z ę c ie m o d b y li je d n a k ro z m o w ę tele fo n ic zn ą z c zech o sło w a c
kim m in istrem o b ro n y D zurem , starając się p rzek on a ć go, aby p o d le g łe m u
jed n o stk i w o js k o w e p o zo sta ły w koszarach.
W w yn iku tych d ec y zji 20 sierpn ia 1968 roku o k o ło g o d z . 23.00 granice
C zechosłow acji p rzek roczyły o d d zia ły in terw en cyjn e „piątki” w liczb ie 250 tys.
ż o łn ie rz y o ra z 420 0 czo łgó w . W ciągu następnych dni liczeb n o ść in te rw en
tó w w zro sła d o o k o ło 600 tys. W ojska czech o sło w a ck ie n ie sta w ia ły oporu,
b o w ie m min. D zu r u giął się pod presją k iero w n ictw a ZSRR i 21 sierpnia 1968
380
toku o k oło g o d z . 0.20 w y d a ł rozkaz o pozosta n iu o d d z ia łó w w koszarach,

yniczasem o k oło go d z. 2.00 w P rad ze, Brnie i P ilzn ie in te rw en ci p rze p ro
w adzili, p rzy u życiu o k o ło 4 70 s a m o lo tó w tran sportow ych , desan t p o w ie trz
ny, który o p a n o w a ł lotniska, a następnie sp a ra liżo w a ł łą czn ość z tym i m ia
stami. Ludność cy w iln a o d p o w ie d z ia ła na in te rw en cję dem on stracjam i. M ia-
y °n e z regu ły ch arakter p okojow y, je d y n ie w P ra d ze d o szło d o p o w a ż n ie j
szych w a lk z tłu m em b ron ią cym d ostępu d o stacji te le w iz y jn e j i ro zg ło śn i
radiow ej. Łączn ie liczb ę o fia r in w a zji szacuje się na o k oło 200 osób, w znacz-
j"*eJ części cyw ilów . Po stronie in te rw e n tó w m ia ło zgin ą ć 14 żołnierzy, a kil-
ndziesięciu zosta ło rannych.
Powiadomione o in w a zji Prezydiu m KC PKCz za rea go w a ło około godz. 1.00
w nocy 21 sierpn ia 1968 roku p rzy jęciem w ięk szo ścią g ło s ó w apelu do spo-
eczeństwa, z a w ie ra ją c e g o p o tę p ie n ie agresji. P ó ł g o d z in y p ó źn iej a p el ten
nadało czech o sło w a ck ie radio. D alszych k rok ó w n ie z d ą ż o n o ju ż podjąć, b o
w iem o k oło g o d z in y 3.30 d o P ragi w k ro c z y ły p ie rw s ze o d d z ia ły in te rw e n
cyjne, zaś p o m ię d z y 4.00 a 5.00 o fic e r o w ie KGB d ok o n a li in te rn o w a n ia pre
miera Ć ernika o ra z czterech c z ło n k ó w P rezyd iu m KC KPC z: D ubćeka, Smr-
jOW skiego, Frantiśka K riegla ora z Josefa Śpaćka. 21 sierpn ia 1968 roku oko-
godz. 14.00 zostali on i w p o n iża ją cy sposób ( w kajdankach i w ork a ch na
s o w a ch ) p r z e w ie z ie n i d rogą lo tn iczą d o M oskw y.
Pom im o w o js k o w e g o sukcesu o peracji, je j cel p o lity c z n y n ad al je d n a k p o
zostaw ał niejasny. N ie sp ra w d ził się scenariusz, za k ła d a ją cy p rze ję c ie w ła -
y p r z e z „ z d r o w e s iły ” w e w n ą t r z K P C z, na d o m ia r z łe g o ju ż ra n k iem
sierpnia 1968 roku p rezyd en t S vob od a od rzu cił, z ło żo n ą m u p rze z p r z e d
staw icieli skrzydła an tyreform a torsk iego, p ro p o zy cję p o w o ła n ia n o w e g o „re
w olu cyjn ego rządu ro b o tn iczo -ch ło p sk ieg o ” . W tej sytuacji c z o ło w i p rzed sta
w iciele frakcji d o gm a ty czn ej p rzen ieśli się na teren a m basady ZS R R w Pra-
e* skąd p ó źn y m w ie c z o re m 21 sierpn ia 1968 roku o g ło s ili a p el w z y w a ją c y
społeczeństw o d o w s p ó łp ra c y z w o js k a m i in terw en cyjn ym i, a w n astępnych
niach p rzy jęli p o sta w ę w yczek u ją cą , liczą c za p ew n e , że pop a rcie ze stron y
°s k w y p ręd zej c z y p ó źn iej w y n ie s ie ich d o w ła d zy.
Czas d zia ła ł je d n a k na n iekorzyść gru p y an tyreform atorskiej. 22 sierpn ia
o roku w w a ru n k ach p ó łle g a ln o ś c i ro z p o c z ą ł się w fa b ry c e w praskiej
S in ic y W y so cza n y X IV N a d z w y c za jn y Z ja zd KPC z, w k tó rym u czestn iczyło
* spośród 1543 w yb ra n y ch d ele ga tó w . Z ja zd p o tę p ił in te rw en cję pań stw
»Piątki ’ i zw ró c ił się do partii kom u n istyczn ych na ca łym św iecie z a p elem
Wsparcie, a ta k że w y b ra ł n o w y K om itet Centralny, ca łk o w icie z d o m in o w a -
ny P rz e z reform atorów . I sek retarzem KC K PC z w y b ra n o D ubceka, zaś pod
6g ° n ieob ecn ość partią k iero w a ć m ia ł V en ek Śilhan.
niaê^ n° CZe^ e narasta* ° obu rzen ie św ia tow ej opin ii publicznej. Już 21 sierp-
la ^968 roku p o p ołu dn iu sześciu cz ło n k ó w R a d y B ezp ieczeń stw a za żą d a ło
ania je j n a d zw y c z a jn e g o p o sied zen ia w celu o m ó w ie n ia sytuacji w Cze-
stowacji. N a stęp n eg o dnia, w trakcie ob ra d R a d y p rz e m ó w ie n ie w y g ło s ił
c słow acki m in ister sp ra w za gra n iczn ych - H ajek. O sta teczn ie je d n a k
381
23 sierpn ia 1968 roku Z w ią z k o w i R ad zieck iem u u dało się z a w e to w a ć p ro

je k t rezolu cji p otęp ia ją cej in w a zję. Brak ja k ie jk o lw ie k zn a czą cej reakcji ze
strony pań stw zachodnich stał się w p ó źn iejszym okresie p o w o d e m głęb o k iego
ro zcza ro w a n ia sp o łeczeń stw a czech o sło w a ck iego . U d zie lo n a C zech o sło w acji
„bratn ia p o m o c” spotkała się n atom iast z liczn ym i p rotestam i sp o łeczn ym i na
całym św iecie. Z e w z g lę d ó w prestiżow ych , szczeg ó ln ie d o tk liw ą pora żk ą p ro
p a ga n d o w ą Zw iązku R a d zieck iego stał się protest W łoskiej Partii Kom unistycz
nej, o p u b lik o w a n y 26 sierpnia 1968 roku. P ro testo w a n o ró w n ie ż w krajach
„b lok u w s c h o d n ie g o ” (m .in . w y stą p ien ia J e rze g o A n d rz e je w s k ie g o , Ernsta
B loch a, J e w g ie n ija J ew tu szen k i, G y ó rg y Lu kścsa i W ik to r a N ie k r a s o w a ),
a 25 sierpnia 1968 roku sied m iu o p o z y c jo n is tó w radzieckich d em on stro w a ło
n a w et na Placu C ze rw o n y m w M o sk w ie.
Sytuacja za ostrza ła się ró w n ie ż w sam ej C zech o sło w acji, g d z ie m ie jsco w e
sp ołeczeń stw o, o trzą s n ą w szy się z c h w ilo w e g o szoku s p o w o d o w a n e g o in w a
zją, z a c z ę ło stosow a ć dep rym u jącą ok u p a n tó w taktykę b ie rn e g o oporu , p o
leg ają cą na p o w strzy m y w a n iu się o d u d ziela n ia ż o łn ie rz o m obcych arm ii j a
k iejk o lw iek pom ocy, a n a w et ich d e z in fo rm o w a n iu za p o m o cą takich m etod,
ja k z a m a lo w y w a n ie ta b liczek z n a zw a m i ulic c z y p rze sta w ia n ie d ro g o w sk a
zów. S ięga n o ró w n ie ż p o broń strajkow ą: 23 sierpn ia o g ło s z o n o strajk p o
w szech n y od g o d z . 12.00, zaś 26 sierpn ia 1968 roku p r ze p ro w a d zo n o strajk
p iętn a sto m in u to w y ja k o w y r a z poparcia dla p rze trz y m y w a n e g o w M o sk w ie
Dubćeka.
W tych w aru nkach k ie ro w n ic tw o ra d zieck ie z a c z ę ło z d a w a ć sobie spra
w ę , że p rzek a za n ie w ła d z y w P ra d ze w ręce ek ip y B il’aka i Indry, dość p o
w szech n ie u zn aw an ych p rze z sp o łec ze ń stw o czech o sło w a ck ie za renegatów ,
z a o s tr z y ło b y je d y n ie i ta k ju ż n ap iętą sytu a cję w ty m kraju. W rezu lta cie
M oskw a zaczęła stopn iow o skłaniać się d o koncepcji, aby d o d em on tażu osiąg
nięć „Praskiej W io s n y ” w yk o rzy sta ć D ubćeka i je g o zw olen n ik ów , zaś p o w y
konaniu te g o n iep o p u la rn e g o zadan ia zastąpić ich p rze z ek ip ę „re a lis tó w
z H u sakiem i w icep rem ie rem L u b om irem Ś trou galem na czele. R o zw ią za n ie
takie spotkało się z p o p a rciem ze stron y p rzy b y łe g o 23 sierpn ia 1968 roku
d o M oskw y, w ra z z d ele ga cją rz ą d o w ą ora z p rze d sta w ic iela m i gru p y antyre
form atorskiej, p rezyd en ta Svobody, uzyskało ró w n ie ż poparcie, obradujących
w dniach 2 4 -2 6 sierpn ia 1968 roku w M o sk w ie, p r z y w ó d c ó w p a ń stw „ p i ^ '
ki” . W w yn ik u te g o je s z c z e 24 sierpn ia 1968 roku ro z p o c z ę to czech osłow ac-
ko-radzieck ie r o z m o w y z u d zia łem D ubćeka i je g o u w ię zio n y c h tow arzyszy-
N e go c ja c je te za k oń czo n e zo s ta ły p od p isa n iem 26 sierpn ia 1968 roku p ięt_
n asto p u n k tow eg o „p roto k ołu m o sk ie w s k iego ” (o d m o w ę podpisu za d ek la ro
w a ł je d y n ie K r ie g e l), w którym strona czech o sło w a ck a w y ra ż a ła m .in. zgo d ę
na cza so w e sta cjo n o w a n ie w o js k „p ią tk i” na teren ie s w o je g o kraju, uznała
X IV Z ja zd K PC z za „n ie p ra w o m o c n y ” ora z z o b o w ią z a ła się d o p rzy w ró cen ia
cenzury, ro z w ią z a n ia n ieza le żn yc h o rga n iza c ji społeczn ych , a ta k że daleko
idących zm ia n person aln ych w e w ła d za ch partyjnych i pań stw o w ych . P ro to
382
kół ten był w rzeczywistości rozbudowaną wersją ustaleń z Czernej, a je g o

Podpisanie oznaczało faktyczną kapitulację zw olenników reform.
N a stęp n eg o dn ia D u bćek i inni u w ię z ie n i p r z y w ó d c y KPC z, a ta k że Svo-
boda ze sw oją d ele ga cją p o w ró c ili d o Pragi. P o czą tk o w o sp o łeczeń stw o m o g
ło odnieść w ra żen ie, że przynajm niej niektóre reform y „Praskiej W io s n y ” będą
kontynuow ane. N a d z ie je takie b y ły p odsycan e m.in. p rze z fa k t u ch w a len ia
27 p aździern ika 1968 roku n o w ej konstytucji C zech osłow acji, nad której p ro
jektem prace ro z p o c z ę to je s z c z e p rze d in terw en cją . Konstytucja ta zakładała
Przekształcen ie C zec h o sło w a c k iej R ep u b liki S ocja listyczn ej w „ d o b r o w o ln y
zw iązek d w ó ch ró w n o p ra w n ych państw, n a ro d ó w czesk iego i sło w a cld eg o,
stw orzon y na za sa d zie p raw a k a ż d e g o d o sam ookreślen ia” . F u n kcjon ow an ie
te 8 ° zw iązku m ia ły koord yn ow a ć: fed era ln y rzą d ora z p arlam en t - tzw. Z g ro
m adzen ie F ederaln e, składające się z d w ó c h izb: Iz b y Ludu o ra z Iz b y N a
rodów.
W k rótce o k a za ło się, że re fo rm a to rzy zm u szani są d o s to p n io w e g o ustę
pow ania z za jm o w a n ych stanow isk. Już 30 sierpnia 1968 roku p o d a ł się d o
7misji m in ister spraw w e w n ę trz n y c h Pavel, zaś 3 w rześn ia 1968 roku ustą-
Pił w iceprem ier Śik. W trz y dni późn iej ze stanowiska p rze w o d n iczą ceg o Fron-
tu N a ro d o w e g o z re z y g n o w a ł K riegel, zaś 19 w rześn ia 1968 roku ustąpił m i-
mster spraw za gra n iczn y ch Hajek. 25 w rześn ia 1968 roku z za jm o w a n ych
stanowisk o d w o ła n o d y rek to ró w c zech o sło w a ck ieg o radia (Z d en k a H ejzla ra )
°ra z te le w iz ji (J irie go P elik a n a ). W ślad za tym n a stęp ow a ło sto p n io w e o d
r o d z e n ie od liberaln ej lin ii p o lityczn ej ek ip y D ubćeka. 5 w rześn ia 1968 roku
U w ie s z o n o d zia ła ln o ść Klubu 231 ora z Klubu Z a a n ga żo w a n ych B ezp a rtyj
nych, w p ięć dni p ó źn iej za b ro n io n o w y d a w a n ia re form a torsk ieg o tygod n ik a
ulturny ż iv o t” , zaś 13 w rześn ia 1968 roku p rzy w ró c o n o cenzurę. P o n ie w a ż
Cz?ść czech osłow a ck ich re fo rm a to ró w u siłow ała m im o to ra to w a ć n iektóre
° Slągnięcia „Praskiej W io s n y ” , 6 w rześn ia 1968 roku do Pragi przybył radziecki
W icem inister sp ra w za gra n iczn ych W asilij Ku zniecow , k tó reg o za d a n iem b y ło
na d zorow a n ie re aliza cji p o sta n o w ień „p roto k ołu m o sk ie w s k iego ” .
W sposób n iek o rzystn y dla C zech o sło w a cji u reg u lo w a n o ró w n ie ż status
Wojsk radzieckich , stacjonu jących w tym kraju. 16 p a źd ziern ik a 1968 roku
w Pradze p rem ier ZS R R A lek siej K osygin o ra z C zec h o sło w a c ji - Ć ern fk p o d
pisali układ, na m o c y k tó rego na teren ie C zech o sło w a cji m ia ła stale p rze b y
wać tzw. C entraln a Grupa W ojsk w sile o k oło pięciu d y w iz ji (7 0 - 8 0 tys. ż o ł
n ierzy) A rm ii R a d zieck iej. W d w a dni p ó źn iej p o ro zu m ien ie to zosta ło raty-
. <0wane p rze z Z g ro m a d ze n ie N a ro d o w e . Jednostki w o js k o w e p ozosta łych
m terw en tów w y c o fa ły się z terenu C zech o sło w acji ju ż na p rze ło m ie paździer-
a ł listopada 1968 roku.
Podpisanie u m o w y o sta cjon ow an iu w o js k radzieckich na tery toriu m Cze-
o slow a cji sp ra w iło, że D u bćek i je g o z w o le n n ic y p rzesta li być p o trzeb n i
erow n ictw u ra d zieck iem u , które co ra z w y ra ź n ie j z a c z ę ło p o p iera ć gru pę
saka, od 29 sierpn ia 1968 roku I sekretarza KC K om u n istyczn ej Partii Sło-
cJi. 17 k w ietn ia 1969 roku zastąpił on na stanow isku I sekretarza KC KPC z
38 3
Dubćeka, który, p o kilku m iesięczn ym sp ra w o w a n iu funkcji p rze w o d n ic z ą c e

g o Z g ro m a d zen ia F ed era ln ego , zos ta ł m ia n o w a n y a m b a sa d o rem w Turcji,
a w 1970 roku u sunięto g o z partii. 28 stycznia 1970 roku n o w y m p rem ie
rem rządu fed era ln ego został - w m iejsce Ć ernika - Śtrougal, zaś w 1975 roku
Husak, za ch o w u jąc funkcję szefa partii, zastąpił S vob od ę na stanow isku pre
zyd en ta Republiki.
Pom im o protestów znacznej części społeczeństwa, których sym bolam i stały
się samospalenia studenta Jana Palacha (1 6 stycznia 1969 r. pod pom nikiem
W acław a w P rad ze) oraz ucznia szkoły średniej Jana Zajica (25 lu tego 1969 r.),
n o w a ekip a ro zp o c zę ła w k w ietn iu 1969 roku w p ro w a d z a n ie w życie p o lity
ki tzw. n orm a lizacji, ró w n o zn a czn ej z restauracją totalitarn ych porządków .
W je j w yn iku w latach 1 9 6 8 -1 9 6 9 z C zech w y e m ig r o w a ło 111 tys. osób, a ze
S łow a cji 26 tys. W ła d z e p o z b a w iły p racy sym patyzu jących z reform a m i na
u kow ców , od b iera ją c w ie lu z nich środki d o życia i zm u szając d o p o d e jm o
w a n ia często u pokarzającej p racy fizyc zn ej. N a fali, za in icjo w a n ej w stycz
niu 1970 roku, czystki partyjnej usunięto z KPC z 326 tys. osób, zaś dalsze
150 tys. w y stą p iło z w łasn ej inicjatyw y. R a zem stan ow iło to o k oło 1/3 o g ó l
nej lic z b y członków . W ew n ą trzp a rty jn e porachu nki zam kn ął ostateczn ie o d
b y ty w dniach 2 5 -2 9 m aja 1971 roku „o fic ja ln y ” X IV Z ja zd KPCz, k tó ry anu
lo w a ł, o b o w ią z u ją c y partię od k w ietn ia 1968 roku P ro g ra m działania oraz
do k o n a ł zasadn iczych zm ian w składzie w ła d z partyjnych. W ich w yn iku , na
137 w ybran ych w 1968 roku c zło n k ó w Kom itetu C entraln ego, d o n o w e g o KC
w e s z ło z a le d w ie 26.
D o św ia d czen ia „Praskiej W io s n y ” ora z p o k a z o w a lekcja d o k try n y B reżn ie
w a, p o d o b n ie ja k w y d a rze n ia m a rcow e w Polsce, sk o m p ro m ito w a ły ra d ziec
ki m o d e l pań stw a i w o g ó le kom u n izm w oczach zn aczn ej części d o tych cza
sow ych sym patyków , k tó rz y - ku sw em u zaskoczeniu - o d k ry li antysem icki
i im p eria ln y ch arakter tej doktryny. Klęska reform atorskiej koncepcji „socja
lizm u z lu dzką tw a rz ą ” za ła m a ła n atom iast w ia rę tych n ieliczn y ch k ręg ó w
op ozycyjn ych w krajach bloku ra d zieck iego , które k rytyczn ie o cen iają c tzw.
realn y socjalizm , lic z y ły na je g o ew o lu c ję i postępu jącą d em ok ra tyza cję.
D ążąc d o ro zła d o w a n ia n ap ięcia sp o łeczn eg o, ja k ie p a n o w a ło w C zech o
sło w a cji p o in te rw en cji pań stw „p ią tk i” , ekipa Husaka dbała o podn iesien ie
sto p y ż y c io w e j społeczeń stw a , lansując konsum pcyjny m o d e l życia, w e d łu g
k tó reg o m a rzen iem k a żd e g o C zecha i S łow aka p o w in n o być p osia d a n ie sa
m och od u Skoda o ra z skrom nej d a czy za m iastem . Stąd w latach 1966-1975
nastąpił o d c zu w a ln y w zro st p o zio m u życia ludności. O kazał się on jed n a k
krótkotrw ały, b o w ie m w latach 1976-1980 n ierefo rm o w a n a gospodark a C ze
ch osłow a cji p o g rą ż y ła się w stagnacji.
W celu p o p ra w y s w e g o w izeru n k u w e w ła sn ym sp o łec ze ń stw ie n o w a ek i
pa rzą d zą ca p o szu k iw a ła su k cesów ta k że na aren ie m ię d z y n a r o d o w e j. P °
trw ających od p a źd ziern ik a 1970 roku rokow an iach , rz ą d o w i Ś trou gala u da
ło się podpisać 11 gru dnia 1973 roku w P ra d ze układ o stosunkach w z a je m
nych z R epubliką Federaln ą N ie m iec, na p o d sta w ie k tó rego o b ie stron y uzna-
384
WałY za n ieb yły traktat m onachijski z 29 w rześn ia 1938 roku, a ta k że d ek la

row ały nienaruszalność sw o ich granic.
Tym czasem postępu jąca „n o rm a liza c ja ” p rzysp ieszyła proces k szta łto w a
n a się środ ow isk o p o zy cji p o lityczn ej. Już 21 sierpn ia 1969 roku grupa o b y
w ateli, w śród których z n a jd o w a li się m .in. Vacuh'k i d ram a to p isa rz V a c la v
v el o gło siła w roczn icę in w a z ji m an ifest d o w ła d z partyjnych i p a ń stw o
wych C zech o sło w acji, w k tó ry m p ro testo w a ła p rze ciw k o za p rzep a szcza n iu
° Slągnięć „Praskiej W io s n y ” . S ygn atariu szy m an ifestu w k ró tce aresztow an o,
niektórym z nich w y to c z o n o procesy, zakończone w yrok a m i w ięzien ia . W rok
Później, 28 p a źd ziern ik a 1970 roku, z in ic ja ty w y M ila n a H iib la o g ło s z o n o
u tw orzenie S ocja listyczn ego Ruchu O b y w a teli C zech o sło w a cji, k tó ry w sw o-
lrn Program ie o d w o ły w a ł się do z a ło żeń P ro g ra m u działania z k w ietn ia 1968
u- In icja tyw takich b y ło zresztą w ię c e j, a n ieskrępow an ą o gra n iczen ia m i
cenzury dyskusję ułatw iał, ro zw ija ją cy się stosunkow o szybko, czech osłow ack i
” US1 o b ie g ” p rzepisyw an ych na m aszynie u tw o ró w literackich i naukow ych.
czasem ro zp o w s ze ch n ia n ie m „b ib u ły ” z a ję ły się w y s p e c ja liz o w a n e w y d a w
nictwa, m.in. „E dice P ę tlic ę ” (B ib lio tek a S k ob el), „E x p ed ic e” c z y „K va rt” . O d
15 roku p o z a za s ię g ie m cen zu ry z a c z ę ło u k a zyw a ć się p o p u la rn e czasopi-
Smo ” H istoricke stu die” .
Czechosłow acki „dru gi o b ie g ” zasilały i u zupełn iały w y d a w n ictw a za łożo n e
Przez polityczn ych em ig ra n tó w z roku 1968. D o n a jw a żn iejszych z nich na-
ai ° „68 Publishers” , z a ło ż o n e w 1971 roku w K a n ad zie p rze z Śkvoreckie-
1Jego żon ę Z d en ę S alivarovą. N a Z a ch o d zie u k a zyw a ło się r ó w n ie ż sporo
sopism em igra cyjn ych , m .in. w y d a w a n e od 1970 roku w R zy m ie p o d re-
CJ3 Pelikana „Listy. Ć asopis ćeskoslovenskć o p o z ic e ” , n aw ią zu jące d o ty-
godnika „L ite ra m i lis ty ” .
Proces o rg a n iz o w a n ia się środ o w isk o p o zy c y jn y c h u le g ł p rzy sp ieszen iu
rugiej p o ło w ie lat sied em d ziesiątych , czem u n ie w ą tp liw ie sprzyjała kam -
13 na rzecz p rze strzega n ia p ra w c z ło w ie k a w pań stw ach bloku w sch od -
da • ZaP ° c z ^tk ° w a n a na Z a ch o d zie p o konferen cji w H elsinkach. Co praw -
ju z w 1975 roku H a v e l w eseju L ist do dr. Gustóva Husaka d o k o n a ł ostrej
tw m et° d rzą d zen ia , p rezen to w a n ych p rze z czech o sło w a ck ie k ierow n ic-
. ' Jednak p ra w d z iw a fala o b u rzen ia w środow iskach in telektu aln ych pod-
a S1?> g d y w 1976 roku w ła d z e w krótkim czasie p o s ta w iły p rze d sądem
o n ków zespołu m u zy c zn e g o „Plastic P eo p le o f the U n iverse” , pragn ą c po-
z szykany n ak łon ić ich d o re zygn a cji z gran ia „id e o lo g ic z n ie n iesłu szn ej”
muzyki.
b . c ^ P resje w o b e c a rtystó w z w ró c iły o p o zy cjo n isto m u w a g ę, że o p ró cz sw o-
tw órczych , w C zech o sło w a cji g w a łc o n e są ró w n ie ż i in ne p o d s ta w o w e
.-,^2 V£l człow ieka. Protestując p rzeciw k o tym praktykom , 1 stycznia 1977 roku
sygn atariu szy o g ło s iło dek larację, p o w o łu ją cą d o życia n ie z a le ż n y ruch
r°n y p ra w c z ło w ie k a Karta 77 ( Charta 7 7 ), k tó reg o in icja to ra m i i p ierw -
Kiut^ rzeczn 'k a m i byli: H a vel, H a jek i filo z o f Jan Patoćka. W krótkim czasie
a 77 zd o b y ła sobie zn aczn ą popu larn ość w n iektórych kręgach cz e c h o
385
słow a ck iej in teligen cji, a do lata 1980 roku je j d ek lara cję p o d p isa ło około
tysiąc osób.
Sygn atariu sze K arty 77 spotkali się z brutaln ym atak iem p ro p a g a n d o w y ®
ze strony k ierow n ictw a KPCz, a następnie b yli nieustannie nękani p rze z funk
cjon a riu szy SNB. N ie za h a m o w a ło to je d n a k aktyw n ości c z o ło w y c h d zia ła
c z y op ozycyjn ych , k tó rzy 24 k w ietn ia 1978 roku p o w o ła li d o życia, w z o r o
w a n y na polskim K om itecie O bron y R o b o tn ik ó w (K O R ), K o m itet O b ro n y N ie
s p ra w ie d liw ie P rze śla d o w a n y ch ( V ybor na ob ra n u nespravedlive stihanych;
V O N S ) z H a v le m i Jirim D ien stbierem na czele. O rga n iza cja ta staw iała so
bie w p o ró w n a n iu z Kartą 77 bard ziej am bitn e zadan ia; d o końca lat sied em
dziesiątych n ie z d o ła ła je d n a k pozyskać w ięk szych w p ły w ó w w ś ró d czech o
sło w a ck ieg o społeczeń stw a.
112. NRD - OD ULBRICHTA DO HONECKERA
3 m aja 1971 roku ze stanow iska I sekretarza N ie m ieck ie j S ocjalistyczn ej Par

tii Jedności ( Sozialistische E inheitspartei Deutschlands; SED ) ustąpił W alter
U lbricht, piastu jący to stan ow isko od 1960 roku. J eg o m iejsce za ją ł Erich
H onecker, od 1976 roku spraw u jący także funkcję p rze w o d n ic z ą c e g o R ady
Państw a. Zm iana ta b yła w du żym stopniu s p o w o d o w a n a ch ęcią zd y n a m iz o
w an ia, p o g rą żo n e j w latach sześćdziesiątych w zastoju, gosp od a rk i w sch od
nich N ie m iec. N o w y p rzy w ó d c a p a rtyjn y za czą ł re a lizo w a ć n ieco bard ziej li
b eraln ą p o lityk ę w e w n ę trz n ą , a także dyskretn ie z lik w id o w a ł ro zb u d o w a n y
kult s w e g o p o p rzed n ik a . P rze d e w szystk im jed n a k , w yk o rzy stu ją c zm ian ę
p o lityk i za gra n iczn ej RFN , przystą p ił d o r o z m ó w z rzą d zą cym i w Bonn so
cjaldem ok ratam i. W w yn ik u p rze p ro w a d zo n y ch n ego cja cji 21 gru dn ia 1972
roku p odpisan y został tzw. traktat zasadn iczy p o m ię d z y R F N a NR D , na m ocy
k tó reg o R epublika Federalna N ie m ie c u zn a w a ła istn ien ie N ie m ieck ie j R ep u'
bliki D em ok ra tyczn ej de fa c to (fa k ty c zn ie ), ale nie de iure (fo r m a ln ie ). U m o ż
liw iło to n o rm a liz a c ję stosu n k ów p o m ię d z y obu p a ń stw a m i n iem ieck im i;
zw ła szcza że ju ż w cześn iej, 3 w rześn ia 1971 roku, a m b a sa d o rzy U SA, ZSRR;
W ie lk ie j B rytanii i Francji pod p isa li układ czterostron n y w sp ra w ie Berlina
Z a ch o d n ie g o (tzw . regu lację berliń sk ą ). U sta b ilizo w a ło to status tej e n k l a ^
na terytoriu m N R D i o tw a rło d ro g ę d o podpisania porozu m ień p o m ię d zy N R P
i R F N o u ła tw ien ia ch w ruchu p o c z to w y m i telek om u n ik a cyjn ym (3 0 w rześ
nia 1971 r.) o ra z tra n zycie osób cy w iln ych i to w a ró w (1 7 gru dn ia 1971 r- )’
L ib era liza cja p o lity k i w e w n ę tr z n e j o ra z n o rm a liza c ja stosu n k ów z R f ^
w zn a czn ym stopniu p rzy c z y n iły się d o o ży w ie n ia w sch o d n io n ie m ieck iej g 0'
spodarki w latach 1 9 7 1 -1 9 7 6 . W du żej m ie rze b y ło to m o ż liw e d zięk i s p ° '
rym su bsydiom ze stron y rządu RFN, k tó ry n iezm ien n ie u w a ża ł N R D za czę 3
386
113. WĘGRY - „GULASZOWY SOCJALIZM”
Przyszłego z je d n o c zo n e g o pań stw a n iem ieck iego , a także d u żym d o ta c jom

Wiązku R a d zieck iego , k tó ry tra k to w a ł w sch od n ie N ie m c y ja k o „ok n o w y s ta
w o w e ” bloku w s ch o d n ieg o . S tosu n kow o dobre w a ru n k i życia lu dn ości m ia ły
też za p ew n e u ła tw ić o b y w a te lo m N R D p o g o d z e n ie się z liczn ym i, o b o w ią z u
jącym i ją o gra n iczen iam i w p od różow a n iu . W tym sam ym czasie p o d jęto rów -
niez oryginaln ą próbę stw orzen ia w s ch o d n io n ie m ieck iego „p a trio tyzm u spor
to w e g o ” . W e fe k cie w krótkim czasie, w du żej m ie rze d zięk i stosow a n iu nie-
o zw o lon ych środ k ów fa rm a k olo giczn ych , N R D stała się p ra w d z iw ą p o tęgą
sPortow ą, co w przekon an iu k ie ro w n ictw a SED m ia ło u ła tw ić id en tyfik ację
yw a teli N R D ze sw o im w ła sn ym pań stw em .
l1 3 - WĘGRY - „GULASZOWY SOCJALIZM”
W w y g ło s zo n y m 12 listopada 1956 roku p rze m ó w ie n iu p ro g ra m o w y m Janos

flar z a p o w ie d zia ł w a lk ę z a ró w n o z p rze ja w a m i „sta lin izm u ” , ja k i z „ten-
ncja m i p r a w ic o w y m i” . P o czą tk o w o I sekretarz W ęgiersk iej S ocjalistyczn ej
r 11 R obotn iczej (W S P R ) z d e c y d o w a n ie k o n cen trow a ł się na tym dru gim
Zagadn ien iu , p ó ź n ie j je d n a k s to p n io w o o d c h o d z ił o d s to so w a n ia represji
ło ' 6C U czestn ików p o w stan ia z 1956 roku. W y ra z e m tej n o w e j p o lityk i sta-
się o gło szen ie d w ó ch am nestii ( w k w ietn iu 1959 i m arcu 1960 r.) na m o cy
tych opuścili w ię z ie n ia m .in. w y b itn y dzia ła cz N ie za le ż n e j Partii D robnych
c ° nik ó w (N P D R ) i czło n e k rządu I. N a g y a - Z olta n Tildy, bliski w sp ółp ra-
nik N a g ya - Ferenc D ondth ora z pisarze i d zia ła cze sp o łeczn i T ib o r Dery,
yula H ś y o ra z Z o ltś n Zelk. P o n a d to w e w rześn iu 1961 roku K a d śr p o raz
lar ^ W SW° j eJ k a rierze ob ją ł osobiście funkcję prem iera, u su w ając n iepopu -
nego w sp o łeczeń stw ie Ferenca M iin nicha. N a p rzy sp ieszen ie procesu li-
,, ilz acji stosu nków w e w n ę trz n y c h na W ęg rze ch w p ły n ę ły także uchwały,
n . ^ g o w dniach 17-31 p a źd ziern ik a 1961 roku, XXII Zjazdu Kom unistycz-
raz , artU ^w ^ zku R a d z ie c k ie g o (K P Z R ), na którym C h ru szczó w n ie tylko po
Kolejny n a p iętn o w a ł zb ro d n ie Stalina ora z p rze fo rs o w a ł d e c y zję o usu-
v iu je g o z w ło k z m a u zoleu m Lenina, le c z także p rzy p o m n ia ł o o d p o w ie -
ności najbliższych w s p ó łp ra c o w n ik ó w „generalissim u sa” . Reakcją Kadara
s,a ^ ch w a ły m oskiew skie stało się w yk lu czen ie z partii c zo ło w y c h w ęgiersk ich
n istów z Rakosim i G ero, a także p rok la m ow a n ie, p odczas o d b y w a j ące-
ng S1^ w P a źd ziern ik u 1962 roku V III Z jazdu W S P R , n o w e g o kursu p o litycz-
o P ° d hasłem „k to nie je s t p rze ciw k o nam , ten je s t z n am i” .
Ces rs ten o p ie ra ł się na za łożen iu , iż na W ęg rze ch z a k o ń czo n y zosta ł pro-
tw orzen ia p o d sta w socjalizm u , w zw iązk u z czym k ie ro w n ic tw o partyjn e
stwaan° W^ ° P rzy st 3P*ć do n o w e g o etapu „b u d o w y ro z w in ię te g o społeczeń -
so cja listyczn ego ” , w k tó ry m p ra w o u czestn ictw a w życiu p u b liczn ym
387
p rzy słu g iw a ło b y ró w n ie ż o sob om bezp a rtyjn ym . J edn ocześn ie o g ra n iczo n o

n ad zór id eo lo giczn y nad nauką, kulturą i sztuką, ze zw o lo n o na p o w ró t uchodź
com z 1956 roku, a także zlib eralizow a n o politykę paszportow ą. W ła d ze u dzie
liły ró w n ież z g o d y na sprow a d zen ie d o kraju i uroczysty p o grze b szczątków
M ih a ly K arolyiego, prezyden ta i prem iera W ę g ie r w latach 191 8-1 9 1 9 , zn an e
go ze sw oich lew ico w y ch poglądów . W ażn ym posu nięciem ekip y Kadara stało
się o gło szen ie 21 marca 1963 roku trzeciej i najszerszej am nestii dla uczestni
k ó w pow stan ia w ęgiersk iego . Istotne b yło ró w n ie ż u ch w alen ie 11 listopada
1966 roku n o w e g o praw a w yb o rczego , na podstaw ie którego liczba kan dyda
t ó w na p o słó w m ogła p rzew y ższać liczbę m iejsc w parlam encie.
P o m im o częściow ej lib era liza cji życia sp o łeczn ego, n ie w ie lk ie zm ia n y za
szły w d z ie d z in ie gosp od a rczej. W 1961 roku ro zp o c zę to realiza cję d ru g ieg o
planu pięcioletn iego , zakładającego zw ięk szen ie doch odu n a ro d o w eg o o 35% ,
d o c h o d ó w realnych ludności o ok oło 20% , zaś produkcji p rzem ysłow ej o 50% ,
p rzy czym g łó w n e in w e stycje z a m ierza n o u lo k o w a ć w p rze m y ś le ciężkim .
J ed n ocześn ie w tym sam ym roku o g ło s z o n o za k oń czen ie, p ro w a d z o n e j od
1958 roku, p o w szech n ej k o lek tyw iza cji roln ictw a, w w yn ik u której p o d k on
trolą pań stw a zn a la zło się 9 5 ,6 % g ru n tó w u praw nych.
P o w ró t d o m eto d cen tra ln ego sterow a n ia gospodark ą sp o w o d o w a ł, że po
u p ły w ie kilku la t W ę g r y z a c z ę ły o d czu w a ć tru dn ości ek on om iczn e. S z c z e g ó l
n ie n ie e fe k ty w n e o k a za ło się „u sp o łeczn io n e” ro ln ictw o , co zm u siło ekip?
K adara d o p o d jęcia d ec yzji o im p orcie żyw n ości. P oga rsza ją ce się nastroje
społeczn e, s p o w o d o w a n e o b n iża n iem się p o z io m u życia lu dności, skłon iły
w końcu rząd w B udapeszcie d o za in icjo w a n ia re fo rm ekon om iczn ych , w z o
row a n ych na ra d zieck im „ek s p erym en cie go sp o d a rczy m ” p rem iera A leksieja
K osygina. O brad u jący w gru dniu 1966 roku IX Z ja zd W S P R p rzy ją ł z a ło ż e
nia re fo rm y (tzw . N o w e g o M ech a n izm u E k o n o m ic z n e g o ), której realizację
ro zp o c zę to 1 styczn ia 1968 roku. R eform a ta zakładała z w ięk szen ie sam o
dzieln ości ek o n om iczn ej przedsiębiorstw , u ela styczn ien ie cen, o gra n iczen ie
ro li instytucji cen traln ych ora z p ro w a d zen ie gosp od a rk i p la n o w ej opartej na
realnych planach perspek tyw iczn ych , ła tw ych d o p rzekształceń w trakcie ich
realizacji. Korzystnych zm ian dokonan o ró w n ie ż w d zie d zin ie roln ictw a, p o d
w yższa ją c cen y skupu, zw ięk sza ją c zakres sam odzieln ości sp ó łd zieln i produ k
cyjnych i z e zw a la ją c na w o ln y o b rót produ ktam i u zysk iw a n ym i z d z ia łe k p ry'
w atn ych . Jed n ocześn ie je d n a k pań stw o za c h o w a ło w sw ym ręku w ie le w a ż
nych in stru m en tów gospodarczych - w tym d ec y zje w sp ra w ie o g ó ln e g o p o
ziom u cen i płac, m o n o p o l w d zied zin ie handlu za gra n iczn ego, w y łą c zn e pra
w o u dzielan ia koncesji i licen cji ora z kon trolę nad o b ro tem d e w iza m i. Przede
w szystk im je d n a k nie zre z y g n o w a n o z n a c ze ln eg o d o gm a tu ek o n om ii m ark
sistow skiej o w y ż s z o ś c i go sp o d a rk i u sp o łeczn ion ej (c z y li p a ń s tw o w e j) nad
in dyw idu aln ą.
N a d w p ro w a d z e n ie m re fo rm y w ży c ie c zu w a ł zesp ó ł e k o n o m is tó w p ° d
k ie ro w n ic tw e m Jen o Focka, o d k w ie tn ia 1967 roku sp ra w u ją ceg o funkcję
p rem iera. P o m im o p o czą tk o w yc h sukcesów, takich ja k z ró w n o w a ż e n ie ryu-
388
113. WĘGRY - „GULASZOWY SOCJALIZM”
u w e w n ę trz n e g o i osiągn ięcie zn a czn ego tem pa w zro stu d o c h o d ó w realnych

społeczeństw a, reform a ta n ie p rzyn iosła trw a łej p o p ra w y sytuacji gospodar-
C7,eJ W ęgier: aby ro z w ią z a ć narastające problem y, n a le ża ło b y p rze p ro w a d za ć
stopniową, coraz dalej idącą liberalizację życia gospodarczego, na co w ęgierscy
°m uniści nie m o gli sobie p o z w o lić z zasadniczych w z g lę d ó w id eo w o-p olitycz-
nych. W efekcie ju ż podczas o d b yteg o w listopadzie 1970 roku X Zjazdu WSPR
zadeklarow ano p o w ró t d o m eto d cen traln ego kierow an ia gospodarką.
Na w y c o fa n ie się W ę g ie r z k on tyn u ow a n ia reform go sp o d a rczych w p ły n ę-
a także zm ian a sytuacji p olityczn ej w Z w ią zk u R adzieck im , g d z ie z a c h o w a w
cza ekipa B reżniew a z coraz w ięk szą nieufnością przyglą d a ła się poczyn an iom
om u nistów w ęgiersk ich . N ieu fn o ść M o s k w y zn a czn ie w zro sła po d ośw ia d -
Czeniach „Praskiej W io s n y ” , z w ła szcza że K a d śr b a rd zo n iech ętn ie w y r a z ił
zgodę na u czestn ictw o d w ó ch d y w iz ji w ęgiersk ich w in w a z ji na C zec h o sło
wację. vv rezu lta cie d o s z ło d o trw a łe g o o c h ło d ze n ia stosu n ków radziecko-
w ęgierskich, a starannie u k ryw an y k on flikt osią gn ął sw o je a p o geu m w 1972
r°ku, k ied y to z osk a rżen ia m i p o d adresem k iero w n ictw a W S P R w ystą p iła
Radziecka prasa. Z a n iep o k o jon y K adar p o sta n o w ił ze rw a ć z d o tych cza sow y m
eralnym kursem w p o lity ce w e w n ę trz n e j i w k w ietn iu 1972 roku p rze fo r
sował postu low an e p rze z M o sk w ę zm ia n y w konstytucji, nadające W ęgierskiej
0cJalistycznej Partii R obotn iczej ran gę p rze w o d n iej siły p olityczn ej, zaś w ro-
u 1973 p rzystą p ion o d o represji w środow iskach n astaw ion ych o p o zy c y jn ie
Węgierskich in telektu alistów .
to ^ e-^c*e ° d lib era ln eg o kursu dru giej p o ło w y lat sześćdziesiątych musia-
.Pociągnąć za sobą d e fin ity w n y o d w ró t z d ro g i reform gospodarczych , co
* z form aln ie u ch w a lo n o p odczas o d b y w a ją c e g o się w listo p a d zie 1972 roku
enum KC W S P R , o sta tec zn y zaś cios o sią gn ięcio m ek ip y Focka za d a ł św ia-
°W y kryzys e n e rg e ty c z n y z la t 1 9 7 3 -1 9 7 4 . W w yn iku te g o w czerw c u 1973
u o d tw o rz o n y został P a ń stw o w y K o m itet Plan ow a n ia , a w m aju 1975 roku
p lejsce Focka na fo te lu p rem iera za jął z d e k la ro w a n y p rze c iw n ik re fo rm -
"o rg y Laz&r. P o d ję te p rze ze ń d zia ła n ia cen tra liza cyjn e bard zo szybko za h a
m ow ały tem p o w ę g ie rs k ie g o w zro stu g o sp o d a rc ze g o i p rzy c z y n iły się d o po-
W nego o b n iżen ia się sto p y ż y c io w e j społeczeń stw a .
W b rew o b a w o m w ła d z w Budapeszcie, za o strze n ie p o lityk i w e w n ę trz n e j
W płyn ęło je d n a k na p o zy cję W ę g ie r na aren ie m ię d z y n a ro d o w e j. W p ro st
eciw n ie, w ciągu lat sied em d ziesią ty ch K adar zd o ła ł w zn a czn ej m ie rze
Praw ić sw ój w ize ru n e k w oczach pań stw zachodnich, a p ierw szy m krokiem
tym kierunku b y ło u d zielen ie w 1971 roku (p o trw a ją cych od 1964 roku
^ fr s k o -w a ty k a ń s k ic h n ego cja cja ch ) z g o d y na op u szczen ie am basady am e-
anskiej i w y ja z d z kraju p rze z s ę d z iw e g o kardynała J ozsefa M in d szen ty-
§o, który schronił się na terenie placów ki dyplom atycznej U SA je szcze w 1956
u- N a k ło n io n y w 1974 roku p rze z p a p ieża P a w ła V I d o re zy gn a cji z god-
ci prym asa W ę g ie r i arcybiskupa E sztergom (O s trz y h o m ia ), M in d szen ty
ari w 1975 roku na w y g n a n iu w W ied n iu . J eg o śm ierć u m o ż liw iła przy-
szenie procesu n orm a lizacji stosunków p o m ię d zy p ań stw em a w ęgie rsk im
389
K o ścio łem katolickim . Jeszcze w tym sam ym roku p rem ier L a zar zosta ł p rzy
ję t y p rze z P a w ła V I, zaś w 1976 roku n o w y m prym asem W ę g ie r został Laszló
Lekai. W krótkim czasie w ła d z e z e z w o liły na obsadę 21 o p ró żn io n y ch d o tej
p o ry stan ow isk biskupich.
W tym sam ym okresie W ę g r y z in ten sy fik o w a ły sw o je kon takty z p a ń stw a
m i zach odn im i, c z e g o w y r a z e m stały się w iz y ty K adara w W atykanie (1 9 7 7 )
i R ep u b lice Federaln ej N ie m ie c (1 9 7 8 ), a także p o p ra w a stosu n ków z USA.
O tw arcie na Z ach ód zm u siło z k o lei w ła d z e w B u dapeszcie d o resp ek to w a
nia w w ięk szy m n iż d o tej p o r y stopniu p ra w c zło w iek a . W w yn ik u te g o zła
g o d z o n a została cenzura, zm n iejszo n o represje w o b e c środ o w isk o p o z y c y j
nych, a w ęg ie rsk i sam izdat z w a lc za n y b y ł z m n iejszą niż d o tej p o r y g o r li
w ością . P o m im o tych posu nięć, p o d k on iec la t sied em d zies ią ty ch n astroje
sp ołeczn e g w a łto w n ie się pogorszyły, g łó w n ie za sp ra w ą n arastających tru d
ności gospodarczych . W tej sytuacji Kadar zd e c y d o w a ł się w roku 1978 w z n o
w ić p o ło w ic zn e reform y ekon om iczn e w celu o ży w ie n ia p o grą żo n e j w stagna
cji gospodark i. W ciągu n astępnych kilku la t o k a za ło się, że p o d ję te w ó w
czas kroki n ie p rzy n io sły o czek iw a n y ch rezultatów .
114. RUMUNIA - KOMUNIZM NARODOWY
W latach sześćdziesiątych Rum unia k o n tyn u o w a ła proces sw o jej sto p n io w ej

em ancypacji spod w p ły w ó w Zw iązku R adzieck iego. G en eza te g o procesu tk w i
ła w am bicjach p o lityczn ych I sekretarza KC Rum uńskiej Partii R o b o tn iczej
(R P R ) G h eorgh e G heorghiu-D eja (o d 1961 r. ró w n ie ż p rze w o d n ic zą c e g o Rady
P ań stw a), a także w żyw io n y ch p rze ze ń obaw ach , aby za p oczą tk o w a n a p rzez
C h ru szczo w a d esta lin iza cja n ie z a g ro z iła je g o w ła sn ej p o z y c ji p o lity czn ej.
D zia ła n ia zm ierza ją ce w kierunku s to p n io w e g o u n ie za leżn ien ia się o d M o
sk w y z in ten sy fik o w a n o zw ła s z c z a p o o d b y ty m w 1961 roku X X II Z je ź d z ie
KPZR, na k tó rym C h ru szczó w o tw a rcie d o m a g a ł się w yja śn ien ia k w estii o d
p o w ied zia ln o ści n ajb liższych w s p ó łp ra c o w n ik ó w Stalina.
Po opu szczeniu w 1958 roku Rum unii p rze z w ojsk a rad zieck ie, ekipa G h e
orgh iu -D eja skon cen trow ała się na odzyskan iu p rze z kraj su w eren n ości g ° '
spodarczej. W tym celu starano się in ten syw n ie ro z w ija ć p o s z c z e g ó ln e g a łę
zie przem ysłu , m .in. p o p rz e z p o zysk iw a n ie dla Rum unii z a c h o d n ie g o ka p ita
łu. P o czą tk o w o ek sp erym en ty te b y ły to le ro w a n e p rze z ek ip ę C h ru szczow a,
k tó ry o stateczn ie p o sta w ił je d n a k na in tegra cję go sp o d a rczą E u ropy Środko
w o w s c h o d n ie j w ram ach istn iejącej od 1949 roku R a d y W za je m n e j P o m o cy
G ospodarczej (R W P G ). Tendencja ta w y w o ła ła ż y w e z a n iep o k o jen ie w Buka
reszcie, zw ła szcza że - p rzy ję ty w gru dniu 1959 roku p odczas X II Sesji R a d y
- statut tej o rga n iza c ji za k ła d a ł p o d e jm o w a n ie d ec yzji o p la n o w a n iu g o s p o
390
114. RUMUNIA - KOMUNIZM NARODOWY I
darczym w skali p o n a d n a ro d o w ej. O tw a rty kon flikt w yb u ch ł natom iast, k ie

dy Z w ią ze k R a d zieck i o d m ó w ił R u m u n om u d z ie le n ia k red ytu na b u d o w ę
kompleksu m e ta lu rg ic z n e g o G alati, a w c z e rw c u 1962 roku u ja w n ił sw o ją
Propozycję planu ek o n o m ic z n e g o dla E u ropy W sch od n iej, w e d łu g k tó reg o
P oszczególn e kraje bloku ra d ziec k iego m ia ły sp ecja lizo w a ć się w określonych
dziedzin ach gospodark i. Rum unia ora z B u łgaria m ia ły - w e d łu g tej k o n c ep
cji - pozostać teren am i roln iczym i, co w y w o ła ło g w a łto w n y o p ó r w o b y d w u
^ h krajach. O stateczn ie, po trw a ją cych blisko rok sporach z ekip ą Chrusz
czowa, R u m u n om u d a ło się w 1963 roku p rze fo rs o w a ć zn aczn ą m o d y fik a cję
teS ° planu i w y w a lc z y ć dla siebie sa m o d zieln ość w zakresie p o d e jm o w a n ia
decyzji gospodarczych . W w yn ik u te g o w p ierw szej p o ło w ie lat sześćd ziesią
tych w Rum unii n astąpił szybki ro z w ó j ekon om iczny, a stopa ż y c io w a lu d n o
ści znaczn ie się podn iosła. S ym b o lem rum uńskich osią gn ięć te g o okresu sta-
a S1ę> zb u d o w a n a w s p ó ln ie z Ju gosław ią, h yd ro ele k tro w n ia Ż e la zn e W ro ta
na Dunaju, a także fabryka sa m o ch od ów osob ow ych w Piteęti, pow stała w k o
operacji z francuskim k on cern em Renault. O zn aką rum uńskiej n ieza le żn o ści
° d Zw iązku R a d z ie c k ie g o stało się n atom iast o g ra n iczen ie w 1963 roku n a
uki języ k a rosyjskiego w szkołach, a także za m k n ięcie Instytutu im . M aksi-
uia G ork iego w Bukareszcie.
19 m arca 1965 roku zm a rł G h eorgh iu -D ej, a n o w y m I sek retarzem partii
oraz p rze w o d n iczą cy m R a d y Państw a (o d 1974 r. p re z y d e n te m ) zosta ł N ico-
ae Ceausescu, k tó ry za p o c zą tk o w a ł lib era ln y kurs w p o lity ce w e w n ę tr z n e j
^ Zvv- rum uńska w io s n a ), p rze p ro w a d za ją c akcję d es ta lin izacji w k ie ro w n ic
tw ie partyjnym . C o p ra w d a ju ż w latach 1 9 6 2 -1 9 6 4 , w d u żej m ie rz e p o d
naciskiem sytuacji w Zw iązku Radzieckim , rumuńskie w ięzien ia opuściło około
^ tys. o fia r represji z lat pięćd ziesią tych , G h eorgh iu -D ej p o tra k to w a ł je d n a k
t? am nestię w sposób czysto instrum entalny, u trzym u jąc - w b r e w o czyw istej
w ym o w ie fa k tó w - że orga n iza to ra m i kam pan ii terroru b y li w y łą c z n ie p rze d
staw iciele od su n iętej w 1952 roku o d w ła d z y „g ru p y m o sk ie w s k iej” z A n ą
auker i Vasile Luca na czele. Ceauęescu p o d ją ł p o lem ik ę z tą tezą , p o w o łu
jąc w czerw c u 1967 roku specjalną kom isję d o zba d a n ia sku tków „kultu j e d
nostki” , która o d p o w ie d z ia ln o ś c ią za represje sta lin o w sk ie o b c ią ży ła ta k że
Przedstaw icieli „gru p y k rajo w ej” . Stąd w kw ietn iu 1968 roku Plen u m KC partii
om unistycznej u zn a ło w tym zakresie w in ę sa m ego G h eorgh iu -D eja, a tak-
Ze ryw alizu ją cego z Ceausescu A lexan d ru Draghici (m in istra spraw w e w n ę tr z
nych i b e z p ie czeń s tw a p u b liczn eg o w ia t a c h 1 9 5 2 -1 9 6 5 ). J ed n ocześn ie r o z
p oczęto procesy reh abilitacyjn e n iektórych p rze śla d ow a n ych c z ło n k ó w „gru-
Py m osk iew sk iej” . W ten sposób Ceauęescu uzyskał pop a rcie ze stron y ż y ją
cych je s z c z e p rze d s ta w ic ie li tej gru p y (m .in . M iro n a C on stan tinescu ) i osta
tecznie odsu nął o d w ła d z y d a w n ych z w o le n n ik ó w G h eorgh iu -D eja.
Pomimo p o tęp ien ia s w e g o p op rzed n ik a , Ceauęescu k o n ty n u o w a ł je g o po-
tykę. w 1965 roku o g ło s ił on, iż w Rum unii p o w sta ło sp o łec ze ń stw o kom u
nistyczne, w ślad za c zy m zm ie n io n o n a z w ę pań stw a (z Rum uńskiej Repu-
1 Lu d o w ej na S ocjalistyczn ą R epublikę R u m u n ii) ora z p a rtii (n a Rum uń
391
ską Partię Kom unistyczną; R P K ). W p rze m ó w ie n iu w y g ło s zo n y m 7 m aja 1966

roku n o w y p rzy w ó d c a podkreślił z k o lei su w eren n y ch arakter Rum unii oraz
o d m ó w ił u znania ja k ie g o k o lw ie k państw a za lid era ś w ia to w e g o ruchu kom u
n istyczn ego. Jed n ocześn ie Ceausescu ko n tyn u o w a ł lib era ln e re fo rm y g o s p o
darcze, coraz bard ziej zacieśn iając sw o je stosunki z krajam i E u ropy Z a ch o d
niej. D obitn ym p rze ja w e m sam odzieln ości Rum unii w zakresie p o lityk i za gra
n iczn ej stało się n a w ią za n ie 31 styczn ia 1967 roku (ja k o p ie rw s z y kraj bloku
w s c h o d n ie g o ) stosu nków d y p lom a tyczn ych z R epubliką Federaln ą N ie m iec,
o d m o w a z erw a n ia stosu nków z Iz ra e le m w czerw c u 1967 roku, podpisan ie
w sierpniu 1968 roku rum uńsko-czechosłowackiego układu o przyjaźn i i w s p ó ł
pracy, a także o d m o w a u czestn ictw a w zd ła w ien iu „Praskiej W io s n y ” . W tym
sam ym czasie Rum uni u trzy m y w a li o ż y w io n e kon takty d y p lo m a ty czn e i g o
spodarcze z Zach odem , zaś ich najbardziej spektakularnym osią gn ięciem była
w izy ta prezyden ta U S A Richarda N ixona, zło żo n a w sierpniu 1969 roku w Bu
kareszcie, a także re w izy ta Ceauęescu, rok p ó źn iej, w W aszyn gton ie.
U aktyw nieniu się orientacji prozachodniej w rumuńskiej p o lityce zagran icz
nej to w a rz y s z y ły o d 1959 roku p ró b y n a u k o w ego u zasad n ien ia za ch o d n io
europejskich (dako-rom ańskich) korzeni etnicznych Rumunów, a także nagłaś
niane w p rop a gan d zie sugestie, przedstaw iające represje p ierw szej p o ło w y lat
p ięćd ziesią tych ja k o skutek d zia ła ln ości obcych (sło w ia ń sk ich ) n a rod ow o ści.
In n ym rezu ltatem re a lizo w a n yc h p rze z ekip ę Ceauęescu ek s p ery m en tó w e t
n icznych stało się z lik w id o w a n ie w 1967 roku A u to n o m iczn ej P ro w in cji W ę
gierskiej M ureę i p od d a n ie zam ieszku jących S ied m io g ró d W ę g r ó w system a
tyczn ej rom an izacji.
W 1967 roku Rumunia, o d czu w a ją ca p ierw sze trudności gospodarcze, pod
kieru n kiem p rem iera ło n a M au rera przystąpiła d o re aliza cji o gra n iczon ych
reform ekon om iczn ych . P o le g a ły o n e g łó w n ie na próbach o b n iżen ia p o z io
m u in w estycji w sek torze środ k ów produ kcji na rzec z p o p ra w y za op a trzen ia
ludności w d ob ra konsum pcyjne. K ryzys en erg ety czn y z lat 1 9 7 3 -1 9 7 4 p o
go rszy ł je d n a k d o d a tk o w o tru dne p o ło że n ie Rum unii, której o b ro ty z „p a ń
stw am i k a p ita listyczn ym i” sięg a ły 4 0 % całości w y m ia n y h a n d lo w ej. N ie p o
w o d ze n ia te d o p ro w a d ziły d o upadku prem iera M aurera, zaś Ceauęescu, który
w 1973 roku stanął na czele N a jw y ż s z e j R a d y R o z w o ju G o sp o d a rczego i S po
łe c zn e g o Rum unii (orga n u koordyn u jącego pracę rzą d u ), zm u szo n y został do
sto p n io w ej n orm a liza cji stosu nków ze Z w ią z k ie m R a d zieck im w za m ia n za
je g o p o m o c ekon om iczn ą.
W rezultacie w p o ło w ie lat siedem dziesiątych Ceauęescu porzu cił dotych
cza so w y lib era ln y kurs p o lityczn y i ro zp o czął b u d o w ę grotesk ow ego systemu
sp ra w o w a n ia w ła d zy, p o le g a ją c e g o na obsadzan iu w a żn iejszy ch stan ow isk
w p a ń stw ie p rze z c zło n k ó w je g o ro d zin y (n p. je g o żon a Elena o b jęła funkcję
w ic e p re z y d e n ta ). O w a o ryg in a ln a m eto d a rzą d zen ia , szybko określon a m ia
n em „so cja lizm u d y n a styc zn eg o ” lub „socja lizm u w je d n e j ro d z in ie ” , o p ie ra
ła się w rzec zy w istośc i w cora z w ięk szy m stopniu na b e z w z g lę d n y m terrorze
rumuńskiej tajnej policji polityczn ej Secuńtate oraz na lansow an ym b e z umiaru
392
115. BUŁGARIA - EPOKA ŻIWKOWA
u^cie „gen iu sza Karpat” , ja k za częto określać Ceauęescu w o ficja ln ej p rop a

gandzie. R ealia życia co d z ie n n e g o w dru giej p o ło w ie la t sied em d ziesiątych
°d b ie g a ły je d n a k w coraz w ięk szy m stopniu od o fic ja ln e g o obrazu , a nara
ż a ją c e tru dn ości z z a o p a trz e n ie m lu d n ości w artyk u ły p ie rw s z e j p o trz e b y
o p ro w a d ziły w sierpniu 1977 roku d o w ie lk ie g o strajku g ó rn ik ó w w k o p a l
niach za głęb ia Jiu. P o czą tk o w o w y d a w a ło się, że p o m im o brutaln ych repre
sją strajk ten za p oczą tk u je w Rum unii ro z w ó j n ieza le żn yc h ru ch ó w sp o łec z
nych na w z ó r Polski c z y C zech osłow acji. Jedn ak ju ż w listo p a d zie 1977 roku
‘ A k c jo n a riu s zo m Secuńtate u dało się rozbić środow isko o b ro ń c ó w p ra w c z ło
n k a , d zia ła ją ce p o d p r z y w ó d z tw e m Paula Gomy, zaś n ied łu g o p ó źn iej je g o
0s podzielił W oln y Z w ią zek Z a w o d o w y Robotn ików Rumuńskich (S L O M R ).
i l s . BUŁGARIA - EPOKA ŻIWKOWA
^ P rze ciw ień s tw ie d o k om u n istów spraw u jących w ła d z ę w C zech o sło w a cji

Czy Rumunii, rzą d zą ca B u łgarią o d k w ietn ia 1956 roku ekipa T o d o ra Ż iw ko-
Wa z z a d o w o le n ie m p o w ita ła uchwały, o d b y te g o w 1961 roku X X II Z jazdu
o k o n ie c z n o ś c i d a ls z e j w a lk i z p o z o s ta ło ś c ia m i „k u ltu je d n o s t k i” ,
ch w ały te u m o ż liw iły Ż iw k o w o w i ostateczn e pokon a n ie, p odczas o d b y w a
ją cego się w dniach 5 - 1 4 listop a d a 1962 roku V III Kongresu B ułgarskiej Par-
11 Kom unistycznej (B P K ), frakcji ta m tejszego c z o ło w e g o stalinisty W yłko Czer-
W enkowa, co p o c ią g n ę ło za sobą o d w o ła n ie w tym sam ym m iesiącu A n to n a
u gow a z funkcji prem iera. N a c z e le n o w e g o rzą d u stanął osob iście Ż iw kow ,
4cząc to stan ow isko z funkcją I sekretarza KC BPK. U g ru n to w a w s z y w ten
SP °só b sw oją p o zycję, n o w a ekipa rzą d zą ca o gło siła w e w rześn iu 1964 roku
st°su n k ow o szeroką am n estię dla w ię ź n ió w polityczn ych .
Tym czasem jed n a k w październiku 1964 roku odsu nięto o d w ła d z y Chrusz-
Cz° w a , co z a k ty w iz o w a ło w B u łgarii o p o zy c ję p rze ciw k o Ż iw k o w o w i, ja k o że
n iektórzy tam tejsi kom uniści słusznie zin terp re to w a li m oskiew ski „p rze w ró t
a c o w y ” ja k o z a p o w ie d ź o d w ro tu od C h ru szczo w ow sk iej destalin izacji. N a
czele gru py zm ierzają cej d o o b a len ia I sekretarza KC BPK stanęli: kom en dan t
w °js k o w y S ofii C w jatko A n ew , d yp lom a ta C o ło K rystew o ra z p r z e w o d n ic z ą
cy G łó w n eg o Z arządu G ospodarki W od n ej Iw a n T o d o ro w -G o ru n ia . Grupa ta
zaw ią za ła rzek om o spisek, planując a reszto w a n ie c z ło n k ó w Biura P o lity c z
n ego KC BPK p od cza s ob ra d P len u m KC tej partii 14 k w ietn ia 1965 roku.
atecznie spisek w y k ry to w m arcu 1965 roku, zaś w czerw c u 1965 roku
yt się proces d z ie w ię c iu n ied o szłych z a m a c h o w c ó w z gen . A n e w e m na
l a ^ 6” N a jw y ż s z y Sąd W o js k o w y skazał na k a ry w ię z ie n ia od 3 d o 15
a • Spraw a ta, p o d o b n ie ja k ew en tu a ln e p o w ią za n ia sp is k o w có w z prochiń-
39 3
ską o rien tacją w m ię d z y n a ro d o w y m ruchu kom u n istyczn ym , n ie została do

tej p o ry ca łk o w icie w yja śn ion a p rze z historyków .
L ik w id a cja „spisku A n e w a ” w z m o c n iła d o d a tk o w o p o zycję Ż iw k o w a , k tó
ry w ykorzystał ją ja k o pretekst do przep row ad zen ia w latach 196 5 -1 9 6 7 czyst
ki w szeregach Bułgarskiej A rm ii L u d o w e j (B A L ). W n astępnych latach n o w e
k ie ro w n ic tw o BPK k o n ty n u o w a ło proces u m acn iania sw o jej w ła d zy, a je g o
zw ie ń c ze n ie m stało się u ch w a len ie p rze z Z g ro m a d zen ie N a r o d o w e w maju
1971 roku n o w e j konstytucji Bułgarii, za tw ie rd zo n e j n astępnie w o g ó ln o n a
ro d o w y m referendu m . Konstytucja ta z a w ie ra ła m .in. stw ierd ze n ia o socjali
stycznym charakterze państw a bułgarskiego, o Bułgarskiej Partii Kom u nistycz
nej ja k o „k iero w n iczej sile w sp o łeczeń stw ie i p a ń stw ie” , a także o w sp ó łp ra
cy z ZS R R i p o zosta ły m i krajam i socjalistyczn ym i ja k o p o d sta w ie bułgarskiej
p olityk i zagran iczn ej. N o w a konstytucja w p ro w a d z iła ró w n ie ż w a żn ą za m ia
nę in stytu cjon aln ą: w m iejsce d o ty c h c z a s o w e g o P rezy d iu m Z g ro m a d zen ia
N a r o d o w e g o u tw o rz o n o n o w y o rgan - R adę Państw a. P ierw szy m p r z e w o d
n iczącym tej R a d y został w lipcu 1971 roku Żiw kow , zaś n o w y m prem ierem
B u łgarii w y b ra n o Stańko To d o ro w a .
W dru giej p o ło w ie lat sześćdziesiątych w ła d z e bu łgarskie r o z p o c z ę ły in
ten syw n e z a b ieg i o uzyskanie poparcia ze stron y ek ip y B reżn iew a , k tó ry p o
czą tk o w o o d n o sić się m ia ł d o Ż iw k o w a z p ew n ą n ieu fnością, w id z ą c w nim
ja k o b y zd ek la ro w a n e g o zw o len n ik a C h ru szczow a. O b a w y te o k a za ły się je d
nak ca łk o w icie n ieu zasadn ion e, a Ż iw k o w szybko d ał się p o zn a ć ja k o m istrz
p o lity c z n e g o oportu n izm u . B ułgaria p o d je g o rzą d a m i w krótldm czasie p rze
kształciła się w n ajb ardziej u le g ły w o b e c M o s k w y kraj bloku w sch od n ieg o,
k tó ry w 1967 roku p osłu szn ie z e r w a ł stosunki d y p lo m a ty c z n e z Izra e lem ,
w rok p ó źn iej u czestn iczył w in w a z ji C zech o sło w acji, zaś w latach sied em
dziesiątych w ie lo k ro tn ie u dostępn iał sw o je terytoriu m ró ż n e g o rodzaju o rga
n iza cjo m terrorystyczn ym , p o p iera n ym p rze z Z w ią z e k R a d zieck i. M ia rą d e
m o n stro w a n ego p rze z Ż iw k o w a koniu n ktu ralizm u stały się, zg ła sza n e p rze
zeń je s z c z e na początku lat sześćdziesiątych , p o m y sły p rzek ształcen ia B u łg3'
rii w kolejn ą repu blikę Z w ią zk u R a d zieck iego .
O d roku 1964 B u łgaria p o d ję ła ścisłą w sp ó łp ra c ę ze Z w ią z k ie m R a d ziec
kim ta k że na p ła szczy źn ie gosp od a rczej, rok w cześn iej zaś p rzy ję ła z a ło ż e
nia re fo rm y ek o n om iczn ej. W z o ro w a n a na d o św ia d czen ia ch radzieckich , p ° "
leg a ła ona g łó w n ie na cen tra liza cji system u p la n o w a n ia o ra z koncentracji
produ kcji p rze m y s ło w e j w ram ach tzw. zjed n o c ze ń gospodarczych . T en d en
cje cen tra liza cyjn e u w id o c zn iły się ró w n ie ż w ro ln ictw ie, g d z ie o d 1968 roku
p o s z c z e g ó ln e sp ó łd zieln ie produ kcyjn e o ra z za k ła d y p rze tw ó rs tw a s p o ż y ć '
c z e g o o rg a n iz o w a n e b y ły w tzw. kom pleksy ro ln ic zo -p rze m y s ło w e (Agrarno -
-Prom iszlen Kompleks-, A P K ).
P o czą tk o w o reform a ta u m o ż liw iła zn a czą ce p rzysp ieszen ie tem p a indu
strializacji Bułgarii, zaś sym b o lem p o lityk i in w estycyjn ej lat sześćdziesiątych
stała się, za p oczą tk o w a n a je s z c z e w 1960 roku, b u d o w a kom binatu metalur-
g ic zn e g o w K rem ik o w ci n ied a lek o S ofii. W tym sam ym czasie ro z p o c z ę to m-
39 4
116. JUGOSŁAWIA - SCHYŁKOWY TITOIZM
ensywną ro zb u d o w ę , o p a rte g o n iejed n o k ro tn ie na przestarzałych tech n o lo

ga ch , przem ysłu elek tron iczn ego , sta n o w ią cego s z c z e g ó ln y p rze d m io t za in
teresowania sa m ego Ż iw k o w a . Jedn akże ju ż w p o ło w ie la t sied em d ziesiątych
gospodarka bułgarska znalazła się w stadium kryzysu, co w szczególn ości było
Wldoczne w p o go rszen iu się sytuacji m a terialn ej ludności.
Znajdując się w tru dn ym p o ło że n iu , ekipa Ż iw k o w a z a rea g o w a ła na ros-
n^Ce n ie z a d o w o le n ie sp o łeczn e w z m o ż e n ie m represji za ró w n o w o b e c tw o-
tr2^ y c h się środ o w isk o p o zy cyjn ych w kraju, ja k i w stosunku d o em igran -
w p olitycznych, działających na Z ach odzie. N ajbardziej zn an ym p rze ja w e m
W z g lę d n o ś c i w ła d z bułgarskich stało się z o rg a n izo w a n ie za b ójstw a em i-
£racyjn eg o pisarza i w sp ó łp ra c o w n ik a R a d ia W oln a Europa - G eo rg i M a rk o
wa, który z g in ą ł w L o n d y n ie w e w rześn iu 1978 roku. W rezu lta cie w Bułga-
m e do szło d o u k szta łtow a n ia się na p o w a żn ie js zą skalę o p o zy cyjn ych ru-
° w społeczn ych, a p o zy cja p o lityczn a ek ip y Ż iw k o w a p o zo sta ła n ien a ru
szona.
JUGOSŁAWIA - SCHYŁKOWY TITOIZM
^ P ierw szej p o ło w ie la t sześćd ziesią tych ek ip a T it y k o n ty n u o w a ła proces

be ud o w y struktur pań stw a ju go sło w ia ń sk ie go , pragn ą c w ten sposób za-
zpieczyć je p rzed g roźb ą w e w n ę tr z n e g o rozpadu . Z g o d n ie z m arksistow -
3 teorią o „ob u m ieran iu pań stw a w m iarę b u d o w y sp o łeczeń stw a socjali-
yczn ego ” , p rzy w ó d c a ju go sło w ia ń sk i p rze k a zy w a ł co ra z w ię c e j kom peten-
nj' ^ 3^ 2 centralnych w ręce sa m o rzą d ó w lokalnych. Z m ia n y te zosta ły praw -
u sankcjon ow an e w p rzy jętej w k w ietn iu 1963 roku n o w e j konstytucji,
orsow an e p rze z T itę ro zw ią za n ia n ap otk a ły o p ó r z a ró w n o ze stron y z w o -
któ ° W zac^ o w a n ' a cen tra lizm u ja k i środow iska re fo rm a to ró w partyjnych,
rzy d o m a ga li się radykalnej lib era liza cji życia s p o łe c zn e g o i gospodarcze-
°. P ° czątkow o p rzy w ó d c a k om u n istów ju gosłow iań sk ich starał się za ch o w a ć
^ v n o w a g ę p o m ię d z y konku ru jącym i frakcjam i, co b y ło s z c z e g ó ln ie w id o c z -
Podczas obrad o d b y w a ją c e g o się w 1965 roku V III Kongresu Z w ią zk u Ko-
n istów Ju gosła w ii (Z K J ). J edn akże w m iarę p o g łę b ia n ia się trudności go-
dol ',arCZ^C^1 1965 r. za d łu żen ie za gran iczn e Ju gosław ii p rzek ro czyło 1 m ld
- "^to z d e c y d o w a ł się p o p rz e ć re fo rm a to ró w i ro zp o czą ć realiza cję reform
ści n° m iczn y ch> P o lega ją cy ch g łó w n ie na zw ięk szen iu zakresu sa m o d zieln o-
sa m o rzą d ó w p ra c o w n iczych (ra d za k ła d o w y c h ). N a jb a rd ziej w id o c z n y m
eja w em p rzy jęcia p rze z T itę n o w e g o kursu p o lity c z n e g o stało się odsu-
ęcie w roku 1966 szefa serbskiej p o licji p o lityczn ej A lek sa n d ra R an kovicia,
_ ^ c e g o je d n y m z n ajbliższych w sp ó łp ra c o w n ik ó w Tity, a jed n o cześn ie przy-
cą frakcji centralistów . O sk a rżon y o rzek o m e p r z y g o to w y w a n ie zam achu
39 5
| CZĘŚĆ IV. Kryzys Zachodu (1964-1978)
stanu, został on usunięty ze w szystkich stanow isk i w y rzu co n y z partii. W tym

sam ym roku na w o ln o ś ć został w y p u szczo n y c z o ło w y ju go sło w ia ń sk i dysy
den t M ilo v a n Dżilas.
Ju gosłow iań skie reform y, których a p o geu m p rzy p a d ło na lata 1965 - 1968 ,
je d y n ie częśc io w o sp ełn iły pok ła d a n e w nich n ad zieje. S zybko b o w ie m oka
za ło się, że p rób y zastosow a n ia n iektórych m e ch a n izm ó w ryn k ow ych w sto
sunku d o fabryk zarządzan ych p rzez sam orządy p racow n icze nie przyczyn iają
się d o o c z e k iw a n e g o w z ro s tu produ kcji o ra z w y d a jn o ś ci pracy, w y w o łu ją
natom iast w z m o ż o n e naciski p ła c o w e ze stron y robotników . W w yn ik u tego
od p o czą tk ó w lat sied em d ziesiątych p o z io m d eficytu b u d ż e to w e g o Jugosła
w ii u lega ł stałem u p o głęb ien iu .
L ib era liza cja życia sp o łec zn eg o s p o w o d o w a ła ró w n ie ż skutki z g o ła n ie p o
żądan e (z punktu w id z e n ia B elgra d u ) w postaci w zro stu ten d en cji n a ro d o
w ych w C h orw acji oraz Autonom icznym R egionie Kosow o i M etohija (o d 1968 r.
Autonom iczny R egion K o s o w o ), zam ieszkan ym w znacznej części p rze z Albań-
czyków . O sta teczn ie oba „ośrodki sep aratyzm u ” zosta ły spacyfikow an e, nie
u lega je d n a k w ą tp liw o ści, że w ystą p ien ia te w istotn y sposób w p ły n ę ły na
o g ło szen ie p rze z T ito o d w ro tu z d ro g i reform .
O d w ró t ten został d o d a tk o w o p rzy sp ieszo n y p rze z in w a z ję w o js k pięciu
p a ń stw U kładu W a rsza w s k iego na C z e c h o s ło w a c ję w sierpn iu 1968 roku.
P o d o b n ie ja k sąsiednia A lb a n ia , ró w n ie ż k ie ro w n ic tw o w B e lgra d zie za częło
się p o w a żn ie obaw iać, aby Z w ią zek R adzieck i nie zastosow ał „d o k try n y Breż
n ie w a ” ró w n ie ż w o b e c Ju gosław ii. O b a w y te z d a w a ły się o tyle u zasad n io
ne, że część d z ia ła c z y „Praskiej W io s n y ” n iejed n ok ro tn ie w sk a zy w a ła na re
fo rm y ju go sło w ia ń sk ie ja k o na w z ó r d o n aślad ow an ia. W efe k cie za n iep ok o
jo n y T ito za czą ł za b iega ć u pa ń stw zachodn ich o s w e g o rod za ju gw a ra n cje
b ezp ie czeń s tw a na w y p a d e k agresji ra d zieck iej, a p odczas o d b y te g o w 1969
roku IX Kongresu ZKJ p rzy w ró c ił w e w ła d za ch partyjnych za ch w ia n ą ró w n o
w a g ę p o m ię d zy zw olen n ik a m i reform a centralistam i. W o d p o w ie d z i reform a
to rz y za częli coraz częściej o d w o ły w a ć się d o atrakcyjnych haseł n arod ow ych
po to, a b y w y w ie r a ć na B elgra d presję w kierunku w p ro w a d z a n ia dalszych
zm ian . D o p ro w a d z iło to d o z d e c y d o w a n e j kontrakcji ze stron y Tity, k tóry
w latach 1 9 7 1 -1 9 7 2 d ok on a ł zakrojon ej na szeroką skalę „czystk i partyjn ej >
u su w ając z ZKJ co bard ziej popu larn ych w sp o łec ze ń stw ie z w o le n n ik ó w re
form . O zn a cza ło to o stateczn e p o rzu cen ie p rze z k ie ro w n ic tw o ju g o s ło w ia ń
skie koncepcji lib era liza cji życia go sp o d a rczego .
Po p rzy w ró cen iu pełn ej k on troli nad aparatem partyjn ym ora z stłum ieniu
sep aratystyczn ych d ą żeń C h o rw a tó w i A J bań czyków z K o so w a , T ito pod ją ł
je s z c z e jed n ą próbę p o g o d ze n ia rosnących aspiracji n a ro d ó w J u gosła w ii z za
sadą je j in tegra ln ości p a ń stw o w ej. W 1974 roku p rzy jęta zosta ła n o w a kon
stytucja, która teo retyc zn ie przek ształciła J u go sła w ię w k o n fed era c ję sześciu
n ieza leżn ych republik i d w ó c h o k rę g ó w au ton om iczn ych . R e g io n y te m o gły
o d tą d posiadać odręb n e system y p raw n e, ró żn e ordyn acje w y b o rc ze , o d ręb
nie d zia ła ją ce sądy, adw okatury, a n a w et u rzęd y cen zorskie. K ażdej republi-
396
117. ALBANIA - SKANSEN STALINIZMU
Ce Przy znano p raw o d o posiadania w łasnej fla g i i hym nu n arod ow ego, a także
za gw a ra n to w a n o in te gra ln o ś ć tery to ria ln ą . F aktyczn ie je d n a k k o rzysta n ie
Ł " praw było u w ażn ie n ad zorow a n e p rzez ekipę starzejącego się Tity, który
W ^ ? 4 roku został d o ż y w o tn im p rezyd en tem Ju gosław ii.
W drugiej p o ło w ie lat sied em d ziesiątych kraj ten p o g rą ż y ł się w zastoju
gospodarczym , a okres w z g lę d n e j stabilizacji p o lityczn ej skoń czył się w ra z ze
śmiercią T ity w 1980 roku, p o p rzed zo n ą rok w cześn iej śm iercią je g o n ajbliż-
SZeg0 WsP ółp racow n ik a - Edvarda K ardelija.
l1 7 - ALBANIA - SKANSEN STALINIZMU
j-ch w ały XXII Z jazdu K P Z R ora z postępu jąca in tegra cja go sp o d a rcza pa ń stw
^ w sch o d n ieg o w ram ach R a d y W za jem n e j P o m o cy G ospodarczej skło-
y K ierow n ictw o K om u n istyczn ej Partii A lb a n ii (K P A ) d o d o kon an ia zasad
za ZWrotu w p o e ty c e za gra n iczn ej. Pragn ąc uniknąć o d p o w ie d z ia ln o ś c i
stalinow skie represje z p rzełom u lat czterd ziestych i p ięćd ziesią tych , eki-
a P rzy w ó d c y KPA E n vera H o d ż y (H o x h y ) z e rw a ła w 1961 roku stosunki
tur ° maty czn e ze Z w ią z k ie m R a d zieck im ora z w ystą p iła fa k tyczn ie ze struk-
*5 ^ P G . O ficja ln ym p o w o d e m kon fliktu stało się oskarżen ie p rze z w ła d z e
anskie ek ip y C h ru szczow a o zd ra d ę id e a łó w kom u n istyczn ych , uosabia-
ga b a n ie m , d o n ied a w n a p rze z Stalina, a o b ecn ie p rze z M a o Zedon -
p e w n y m soju szn ikiem T ira n y stały się o d tąd m a o istow sk ie Chiny, które
ek^lerw szej p o ło w ie lat sześćdziesiątych u d z ie liły A lb a n ii zn aczn ej p o m o c y
riomicznej, w spółfinansu jąc m.in. b u d o w ę w ie lk ie g o kom pleksu hydroener-
ety czn eg o na rzece Drin.
fu n k cjo n o w a n ie pań stw a albań skiego stało się ca łk o w icie p o d p o rzą d k o -
ne d o gm a to m m a oizm u . Z g o d n ie z teo rią o n ieu chron n ości w ybu ch u kon-
ba U Z^ r° j n eg ° p o m ię d z y o b o z e m kom u n istyczn ym a kapitalistyczn ym , A l-
!a d ążyła d o u zyskania ca łk o w itej sa m o d zieln ości go sp od a rczej, a także
adziła in ten syw n e p rzy g o to w a n ia m ilitarn e, których n ajb ardziej w id o cz-
> acz ku rioza ln ym p rze ja w e m stała się gęsta sieć b e to n o w y c h bunkrów,
m ieszczon ych na te ry to riu m ca łeg o kraju, często w n ajb ardziej n ie p ra w
n y c h m iejscach. W latach 1 9 6 5 -1 9 6 9 , na w z ó r chińskiej „re w o lu cji
uralnej” , p r ze p ro w a d zo n o w A lb a n ii tzw. rew o lu cjo n iza cję, której g łó w -
, 1 celam i m ia ły być: w a lk a z bu rżu azją, ró w n o u p ra w n ien ie k o b iet oraz
na ateizacja kraju. W rzeczyw istości, p o d o b n ie ja k w Chinach, „rew o lu cjo -
cję w yk o rzy stan o d o represjon ow a n ia in teligen cji i części aktyw u par-
po r 80 Za Po m o c^ tzw - „tryb u n a łó w lu d o w y ch ” , zastępujących n orm alne sądy
i w id a cji M in isterstw a S p ra w ied liw o ści. S zc ze g ó ln ie g o r liw ie z w a lc za n o
ja w y albańskiej tra d ycji n a ro d o w ej, w tym w ystęp u ją ce tam je s z c z e e le
397
m en ty w ię z i ro d o w y ch ora z p rzy w ią za n ie d o religii. P o z w o liło to ju ż w roku

1967 o g ło sić A lb a n ię p ie rw s z y m w św iecie p a ń stw em ateistyczn ym , w k tó
rym szerzen ie „p ro p a g a n d y re lig ijn ej” zostało u sta w o w o zakazan e, a p rze d
sta w icieli d u ch ow ień stw a p o d d a n o represjom .
W 1968 roku d u że z a n iep o k o jen ie w T ira n ie w z b u d z iła in w a z ja pięciu
pań stw bloku w sch o d n ieg o na C zech o sło w ację. Ekipa H odży, ż y w ią c n ieu za
sadn ion ą zresztą o b a w ę , iż k ie ro w n ic tw o Z w ią zk u R a d z ie c k ie g o m o g ło b y
zech cieć za stoso w a ć d o k tryn ę B reżn iew a także w stosunku d o A lb a n ii, ju ż
12 w rześn ia 1968 roku p o d jęła d ec yzję o fo rm a ln ym w ystą p ien iu ze struktur
U kładu W arszaw skiego. In n ym krokiem , m ającym na celu z a p e w n ie n ie A lb a
nii b ezp ie czeń s tw a z ew n ę trzn eg o , stało się n a w ią za n ie w 1972 roku, n ieist
n iejących o d roku 1940, stosu nków d yp lom a tyczn ych z G recją, co za p o c zą t
k o w a ło okres o ż y w ie n ia p o m ię d z y tym i d w o m a krajam i.
W ślad za działaniam i na arenie m ięd zyn arod ow ej, A lban ia przystąpiła do
n orm alizacji stosunków w ew n ętrzn y ch po okresie „re w o lu cjo n iza cji” . W ysiłki
te zostały zakoń czone u ch w alen iem w 1976 roku n o w ej konstytucji, na m ocy
której KPA staw ała się jed y n ą siłą kierow n iczą narodu, kierującą się w sw oich
d zia ła n ia ch m a rk sizm em ja k o je d y n ą u zn a w a n ą p rze z p a ń stw o id eo lo gią -
W konstytucji za w a rto ró w n ie ż przepisy zabraniające u praw iania kultu religij
nego, u trzym yw ania stosunków ze Z w ią zk iem R adzieck im i Stanam i Zjedn o
czon ym i A m eryki, a także sprow adzan ia d o A lb a n ii o b ceg o kapitału. N ow a
ustawa zasadnicza d o d a tk ow o w zm o cn iła p o zycję KPA, nad którą całkow ity
kontrolę (p o p rzep ro w ad zo n ej w 1974 r. czystce partyjn ej) n iezm ien n ie spra
w o w a ł H od ża, w ykorzystu jąc d o te g o celu m.in. policję polityczn ą S igurim i-
Rok 1968 dosta rczył k iero w n ictw u w T ira n ie je s z c z e je d n e g o p o w o d u do
obaw. S ta b ilizu ją ce się p o w strząsach „re w o lu c ji k u ltu ra ln ej” C h in y coraz
w y ra źn iej z a c z ę ły się dystan sow ać od m arksistow skiej ortod oksji, c z e g o wy
ra zem stało się z b liżen ie p o m ię d z y P ek in em a g łó w n y m p rze c iw n ik ie m A l
ban ii - Ju gosław ią. N a d o m ia r z łe g o w 1971 roku C h in y zo s ta ły p rzy ję te do
O rg a n iza cji N a r o d ó w Z je d n o czo n y ch , a w rok p ó ź n ie j n a w ią z a ły stosunki
d yplom atyczn e ze Stanam i Zjedn oczon ym i. W tej sytuacji dalszy z w ią z e k z Pe
k in em , p r z y ró w n o c z e s n e j o d m o w ie d o k o n a n ia ja k ic h k o lw ie k re fo rm w e
w n ę trzn y ch (o które zresztą k ie ro w n ic tw o chińskie z a b ie g a ło ), m ó g ł stać si?
dla ek ip y H o d ż y n iebezpieczn y, a i o d w ro tn ie - k o n ty n u o w a n ie poparcia dla
albańskich d o g m a ty k ó w sta w ało się c o k o lw ie k k om p rom itu ją ce dla szybk 0
lib era lizu ją cych się C hińczyków . O tw a rty kon flikt p o m ię d z y tym i państwauU
w yb u ch ł w 1977 roku, k ie d y to T ito z ło ż y ł o ficja ln ą w iz y tę w Pekinie. Tiran a
za rea g o w a ła w ó w c z a s o strym atak iem p ro p a g a n d o w y m na d y p lo m a cję chiń
ską, zarzu cając je j „o d ejście o d lin ii m a rk sizm u -len in izm u ” . W o d p o w ie d z i
strona chińska w strzym a ła w lipcu 1978 roku p o m o c gosp od a rczą dla Tiran y
i w y c o fa ła stam tąd sw oich d o ra d c ó w gospodarczych . A lb a n ia p o g rą ż y ła s|?
w ca łk o w itej iz o la cji m ię d z y n a ro d o w e j, c z e g o d o b itn y m p rze ja w e m stała się
je j n ieob ecn ość w 1975 roku (ja k o je d y n e g o pań stw a e u ro p ejs k ieg o ) podczas
helsińskiej K on feren cji B e zp ieczeń stw a i W sp ó łp ra cy w Europie.
398
118. USA: WOJNA W WIETNAMIE I KONFLIKTY RASOWE
1:L8. USA: WOJNA W WIETNAMIE I KONFLIKTY RASOWE
nia 22 listopada 1963 roku w Dallas z a m o rd o w a n y został p rezyd en t John

• ennedy. Jako je g o następcę z a p rzys iężo n o d o ty c h c za s o w e g o w icep rezy-
a Lyndona B. Johnsona, k tó ry w p ięć dni p ó źn iej z a p o w ie d z ia ł w Kon-
esie kontynuację polityki sw eg o poprzednika. W zakresie polityki w ew n ę trz-
głów n ym celem adm in istracji Johnsona b yła w a lk a z u b ó stw em o ra z li-
acja różn ic sp o łeczn ych na tle ra so w ym w ram ach z a p re z e n to w a n e g o
maJU 1964 roku, w z o r o w a n e g o na R o o s evelto w s k im „ N o w y m ła d z ie ” , pro-
5remu 'W ie lk ie g o sp o łec ze ń stw a ” ( G reat S ociety ). W yk orzystu ją c sw o je do-
stosunki z Kongresem , n o w y p rezy d en t w krótkim czasie p rze fo rs o w a ł
e p ro jek tó w legisla cyjn ych K en n ed y’ego, m .in. Ustawę o masow ym trans-
l gc 6 m iei skim (lip ie c 1964 r.) o ra z Ustawę o zachow aniu puszcz (w rz e s ie ń
w r ^’ "^ d n o cześ n ie Johnson w y s tę p o w a ł z w ła sn ym i p ro p o zycja m i usta-
lat Wcz^m i> n a jw ięk szym zaś je g o sukcesem b y ło p rzy jęcie p rze z Kongres
em 1964 roku Ustawy o szansach ekonom icznych, u ła tw ia ją cej z d o b y c ie
sze os°b o m n ieposiadającym w ykształcen ia ora z stw arzającej d o go d n iej-
Wayunki d o p o d e jm o w a n ia p racy d o d a tk o w ej p rze z studentów ,
row no leg en d a K e n n e d y ’ego, ja k i spraw n ość d zia ła n ia je g o n astępcy
p 0 (lo w a ły, że w p rze p ro w a d zo n y c h w listo p a d zie 1964 roku w y b o ra ch
rey £ enckich Johnson i je g o kan dyd at na w icep rezy d e n ta H u b ert H um ph-
Gold atWo^c^ p ok on a li k a n d y d a tó w republikańskich w osob ach B a rry’e g o
p0WsW atera i W illia m a M ille ra , z d o b y w a ją c 41,9 m in g ło s ó w w w y b o ra c h
ciw SZechny ch i 4 86 m iejsc w k o legiu m elektorskim , p odczas g d y ich prze-
cięstv^"V Uzy skali z a le d w ie 26,4 m in g ło s ó w i 52 m andaty. Z d ecy d o w a n e zw y-
real' ^ ^ k o r c z e kan dyd ata d e m o k ra tó w u m o ż liw iło m u p rzystą p ien ie d o
no aC'1-1 Pro 8 ram u „W ie lk ie g o sp o łec ze ń stw a ” , w ram ach k tó reg o zakłada-
dyczrZyj-ęCie W *e ' u ustaw> reform u jących am erykań skie system y o p iek i m e-
my ^ i edukacji, u spraw n iających w a lk ę z u bóstw em , regu lu jących proble-
irni ^ ^ ^ r i i c t w a , a ta k że w p ro w a d z a ją c y c h zm ia n y w system ie k on troli
^ ac> . oraz o ch ron y środow iska.
W szech 216 o p iek i m ed yczn ej z a m ierza n o p o c z ą tk o w o w p ro w a d z ić po-
Sp i ny system o ch ron y zd ro w ia , fin a n so w a n y p rze z fundusz u b ezp iec ze ń
^ d Zny ch, o stateczn ie je d n a k w lipcu 1965 roku p rzy jęto Ustawę o opiece
biiit ZnC] ^ e^ care B ill), zw a ln ia ją cą z k o s z tó w leczen ia szp ita ln ego , reha-
jedvTiCJI ° raZ naê z n o ^ci zw ią za n ych z p o b ytem w d o m a ch spokojnej starości
roku ^ ° S° k y w w iek u 65 lat i starsze. W zakresie edu kacji w k w ietn iu 1965
w P rzy ję to Ustawę o szk olnictw ie podstaw ow ym i średnim , u z u p e łn io n ą
tych b !ernikute s ° roku o Ustawę o szkolnictw ie wyższym. N a p o d sta w ie obu
eduk ° W p raw n y ch u tw o rz o n o p ie r w s z y w h istorii U S A fe d e ra ln y p rogra m
W acyjn y> a ta k że k o m p le k so w y system k re d y to w y d la osób studiujących,
lono p 3? P roSram u „W ielk ieg o sp ołeczeń stw a ” w sierpniu 1965 roku uchwa-
osciową ustawę m ieszkaniow ą, na p o d sta w ie której z w ię k s z o n o na
399
kład na ro z w ó j ta n ieg o b u d o w n ictw a kom u n aln ego, w e w rześn iu te g o roku

p o w o ła n o zaś n o w y u rząd cen tra ln y - D epartam en t S p ra w M ieszk an io w y ch
1 R o zw o ju M iast. W październ iku 1965 roku u ch w alona została ró w n ie ż Usta
wa o im ig ra cji i narodow ości (tzw . Ustawa M cC a rra n a -W a lte ra ) m odyfiku jąca
lim ity osób im igru ją cych d o S ta n ó w Z je d n o czo n y ch do 120 tys. z półkuli
w sch od n iej i 170 tys. z półku li za ch od n iej, co p rzy czy n iło się w p ó ź n ie js zy ®
okresie d o w zro stu n ielega ln ej im igra cji z pa ń stw A m e ry k i Łacińskiej.
A d m in istra cja Johnsona du żą w a g ę p r z y w ią z y w a ła ró w n ie ż d o działań
p roek olo giczn ych , c z e g o rezu ltatem stało się m .in. u ch w a len ie w 1965 roku
Ustawy o jakości wody, Ustawy o przyw róceniu czystości wód, Ustawy o jakości
pow ietrza, a n a w et Ustawy o upiększaniu dróg. W następnych latach, w dużej
m ie rze p o d w p ły w e m rosnących k o sztów w o jn y w W ietn a m ie , tem p o reali
zacji „W ielk ieg o sp o łeczeń stw a ” u legło w yra źn em u zah a m ow a n iu , a w p o ło
w ie 1968 roku p ro g ra m ten został o ficja ln ie zakończony.
D ru gim obszarem aktyw n ych d zia ła ń adm in istracji Johnsona w zakresie
p o lityk i w e w n ę trz n e j b y ły w ysiłk i, p o d e jm o w a n e na rzec z d esegrega cji sto
su nków rasow ych ora z ró w n o u p ra w n ien ia lu dności k o lo ro w e j - w s z c z e g ó l
ności am erykańskich M u rzynów . D ziałania te, za in icjo w a n e je s z c z e p rze z pre-
zyd en ta J.F. K en n ed y’ego, z a o w o c o w a ły m .in. za k oń czen iem w styczniu 1964
roku procesu ra tyfik a cji X X IV p o p ra w ia d o Konstytucji U SA, zabran iającej
d y sk ry m in a cji w k orzysta n iu z p r a w o b y w a telsk ich , a ta k że u ch w a len iem
2 c zerw c a 1964 roku p rze z Kongres Ustawy o praw ach obywatelskich, zaka
zu jącej dyskrym in acji ra so w ej w e w szystkich m iejscach pu bliczn ych , w m iej
scach pracy, zw ią zk a ch z a w o d o w y c h o ra z w d z ie d z in ie p olityki. N a d z ó r nad
p rze strzega n iem tej u staw y sp ra w o w a ć m iała specjalnie d o te g o celu p o w o
łana Kom isja ds. P rzestrzega n ia R ó w n o ści w Zatrudnieniu.
Z m ia n y w u sta w o d a w stw ie sp o łeczn ym n a s tę p o w a ły w du żej m ie rze pod
presją d z ia ła c z y m u rzyńskich z M a rtin e m Lu th erem K in g ie m na c z ele, od
początku lat sześćdziesiątych orga n izu ją cych kam p an ie b ie rn e g o oporu , p o d
czas których d o m a ga n o się rz e c zy w is te g o ró w n o u p ra w n ien ia czarnoskórych
w sp o łeczeń stw ie am erykańskim . N o w a p o lityk a w ła d z w stosunku do lu d
n ości k o lo r o w e j u m o ż liw iła s z e re g b ły s k o tliw y c h k a rie r w y b ija ją c y c h się
A fro a m e ry k a n ó w w osobach m .in. p ie r w s z e g o cza rn osk órego biskupa kato
lick ie g o - H a ro ld a R. P e rry ’e g o c z y p ie r w s z e g o czarn oskórego s ę d zie g o Sądu
N a jw y ż s z e g o - T h u rgo o d a M arshalla, g e n era ln ie je d n a k tylko w n iew ielk im
stopniu w p ły n ęła na p o p ra w ę trudnych w a ru n k ów m aterialnych, w jakich żyła
znaczn a część lu dności afroam erykań skiej. W m iarę u p ływ u czasu d o p ro w a
d ziło to d o w zrostu popularności radykalnych organizacji murzyńskich, w szcze
g ó ln ości zaś tzw. C zarnych M u zu łm an ów , zw an ych też N a ro d e m Islam u. Or
gan izacja ta, k ierow a n a p rze z Elijaha M o h a m m ed a ora z M a lco lm a Little z w a
n ego M a lco lm em X, odrzu cała ja k ą k o lw ie k fo rm ę w sp ó łp ra cy z bia łym i i o p ° '
w ia d a ła się za p rzek ształcen iem lu dności m u rzyńskiej w A m e ry c e w od ręb
ny, w p ełn i s a m o d zieln y naród, kieru jący się zasadam i islam u. Po za m o rd o
w a n iu w 1965 roku M a lco lm a X id ee „m u rzyń sk iego n acjon a lizm u ” p rze jęły
400
'ro z w in ę ły ; p o w stałe w 1964 roku, d w ie radykalne o rga n izacje: C zarna Siła,

row ana p rzez S tockleya C arm ichaela, ora z C zarn e Pantery, d zia ła ją ce pod
rzy w ó d ztw e m H u eya P. N e w to n a i R oberta B. Seala.
Uâ ne P o ło że n ie m a terialn e zn aczn ej części czarn oskórych m ieszk a ń có w
stało się p o d ło żem gw a łto w n ych zam ieszek, które w lipcu i sierpniu 1964
u objęły H arlem , Rochester, Jersey City, C h icago i F ila d elfię. N a p ię te j sy-
J1nie ro z ła d o w a ło n a w e t p rzy zn a n ie w p a źd ziern ik u 1964 roku P okojo-
eJ N a g ro d y N o b la M .L. K in g o w i, k tó ry w m arcu 1965 roku z o rg a n izo w a ł
F V i arSZ° W P rotestacyjnych z m iasta S alem a d o M o n tg o m e ry w A la b a m ie.
a acja w ystą p ień lu dności m u rzyńskiej skłoniła w końcu Kongres do przy-
-la 5 sierpnia 1965 roku, z a p ro p o n o w a n ej p rze z adm in istrację Johnsona,
k o r z ^ ° P raw ac^ wyborczych, która zn osiła w s z e lk ie o gra n iczen ia do tyczą ce
ystania p rze z lu dn ość k o lo ro w ą z posiadanych p rze z nią u p ra w n ień po-
Znych. P rzy jęcie te g o aktu p ra w n e g o nie za p o b ie g ło je d n a k w ie lk im roz-
r c ° m u licznym , które w dn iach 1 1 -1 6 sierpnia 1965 roku o g a rn ę ły mu-
y scą d zieln icę W atts w Los A n g eles. W zam ieszkach , w y w o ła n y c h zatrzy-
, 1 em P rze z p a tro l p o lic y jn y cza rn o s k ó rego kierow cy, z g in ę ło 35 osób,
^ 2 zostały ranne.
jy ^ ro^ Później, w lipcu 1966 roku rozru chy u liczne na tle rasow ym w ybuch-
So^ ^ ancie, C hicago i Cleveland. Ich szeroki zasięg skłonił prezyden ta John-
na do u tw o rzen ia N a ro d o w e j K om isji D ora d czej ds. Z a m ieszek z guberna-
Stanu N linois O tto K ernerem na czele. W m arcu 1967 roku kom isja ta
staw iła raport, k tó ry g łó w n e j p rzy c zy n y n ap ięć społeczn ych u p a tryw a ł
st , U neJ sytuacji m a terialn ej o k oło 1/3 A fro a m eryk a n ów , d la te g o też po-
n : w za in icjo w a n ie szero k ie go p rogra m u p o m o c y dla tej gru p y społecz-
2 p o p rzez u tw o rzen ie w ram ach p rogram u „W ielk iego sp ołeczeń stw a ”
n ow ych m iejsc p racy o ra z b u d o w ę 6 m in tanich m ieszkań. P ro p o zy cje
nie zostały p rzy jęte p rze z adm in istrację Johnsona ze w z g lę d u na w yso k ie
u licz^ ^ n an sow e’ co m ia ło pośredni w p ły w na w yb u ch n o w yc h ro zru ch ó w
S ó ln i^ 0^ ’ kt(-*re w lipcu 1967 roku o b jęły ju ż 15 aglom era cji miejskich. Szcze-
^ e g w a łto w n y ch arakter p rzy b ra ły je d n a k za m ieszk i p o śm ierci M .L. Kin-
= za m o rd o w a n eg o 4 k w ietn ia 1968 roku w M em ph is p rze z Jam esa Earla
sw ^3 "^ w a ją ce do 11 k w ietn ia te g o roku dem on stra cje i w a lk i u liczn e o b ję ły
o>m za sięgiem 125 m iast i p o c h ło n ę ły 45 o fia r śm ierteln ych ,
koi n ° w d zied zin ie polityki w e w n ę trzn ej, adm inistracja Johnsona
ne' p U0Waâ Program prezydenta K en n ed y’eg o w zakresie polityki zagranicz-
styc rZe<ê Wszystkim, zgo d n ie ze sform u łow an ą w 1961 roku „doktryną ela-
nyc^ reagow ania” , p row a d zon o dalszą rozbu dow ę amerykańskich sił zbroj-
pr \ ta^ aby p o p rzez sam o sw o je istnienie b y ły one zd o ln e d o odstraszenia
p re^C' ^ n^ a za m ierza ją cego zaatakow ać Stany Z jedn oczon e. W skutek te g o za
w 'ntUry -Johnsona w y d a tk i na cele w o js k o w e w z ro s ły z 47,2 m ld doi.
Woi r° ^ U ^ c^ ' w roû -1968. O bok pokrycia rosnących ko sztów
s ^ ^ W ietn am ie, zostały on e p rzezn a czon e g łó w n ie na ro zb u d o w ę ofen-
yc a rsen a łó w strategiczn ych , w tym m ięd zyk o n ty n en ta ln y ch rakiet b a
401
listyczn ych ora z flo t y a to m o w y c h o k rę tó w p o d w o d n y ch . W ciągu kilku lat

Stan y Z je d n o czo n e u zyskały w tym zakresie zn a czn ą p r z e w a g ę nad sw ym
n a jgro źn iejszym p rze ciw n ik ie m - Z w ią zk iem R adzieck im .
Tym czasem je d n a k n ap ięcie w relacjach am erykań sko-radzieckich, w y w o
łane na początku la t sześćdziesiątych kryzysam i berlińskim i kubańskim, u legło
za p rezyd en tu ry Johnsona zn a czn em u zm n iejszen iu . W y ra z e m p o p ra w y sto
su n ków w za je m n y c h stało się o ż y w ie n ie w y m ia n y h a n d lo w e j m ię d z y obu
krajam i, w szczeg óln ości zaś za w a rta w lu tym 1964 roku transakcja, d o ty
cząca sp rzed a ży Z w ią z k o w i R ad zieck iem u zn aczn ej ilości zb o ża . Zastąpien ie
w p a źd ziern ik u 1964 roku N ik ity C h ru szczow a p rze z „k o lek tyw n e k iero w n ic
tw o ” , z L e o n id e m B reżn ie w e m ja k o n o w y m sek retarzem ge n era ln y m KPZR;
w isto tn ym stopniu p rzy sp ies zy ło ten proces. J eg o a p o geu m p rzy p a d ło na
p o ło w ę 1967 roku, k ied y to w dniach 2 3 -2 5 czerw c a w G lassboro State C ol
le g e w stanie N e w J ersey d o szło d o spotkania prezyd en ta Johnsona z prem ie
rem ZS R R A lek siejem K osyginem , w trakcie k tó reg o o m ó w io n o w ie le za ga d
n ień d otyczą cych za ró w n o spraw gospodarczych , ja k i p r o b le m ó w m ię d z y
n a rod ow ych , w s z czeg ó ln o ś ci zaś k w estii w ietn a m sk iej i bliskow sch odniej-
W rok p ó źn iej oba pań stw a p o d p isa ły układ konsularny, a 1 lip ca 1968 roku,
w s p ó ln ie z W ielk ą B rytanią o ra z 58 in n ym i pań stw a m i, p a ra fo w a ły Układ
o nierozprzestrzenianiu b ron i nuklearnej (N o n -P ro life ra tio n Treaty), zakazu ją
cy u dostępniania tech n o lo gii ją d ro w ej oraz m a teria łów rozszczepialn ych w sy
tuacjach, w których za ch o d zi p o d e jrze n ie o ch ęć ich d a lszeg o w yk orzystan ia
w celach w ojsk ow y ch . Jedn ocześn ie p rezyd en t Johnson z a p o w ie d z ia ł p o d ję
cie p rze z oba m ocarstw a ro z m ó w w sp ra w ie o gra n iczen ia a rse n a łó w o fen
syw n ych bron i nuklearnych ora z sy stem ó w o b ro n y p rze c iw ra k ie to w e j. Postę
pująca n orm a lizacja stosu nków w za je m n y ch została p rze jś c io w o zakłócon a
p r z e z in w a z ję w o js k U k ła d u W a r s z a w s k ie g o na C z e c h o s ło w a c ję w n o cy
z 20 na 21 sierpn ia 1968 roku. W o d p o w ie d z i Kongres U S A w strzy m a ł pi-0'
ces ratyfikacji układu z 1 lipca 1968 roku, w z n a w ia ją c g o je d n a k ju ż w m a l
cu 1969 roku.
G en eraln ie je d n a k p o dru gim kryzysie berlińskim Europa o stateczn ie utra
ciła sw o je d otych cza sow e znaczen ie ja k o g łó w n y obszar am erykańsko-radziec-
kiej kon fron tacji, d o c z e g o w du żej m ie rze p rzy czy n iła się, p rze fo rso w a n a
p rze z Stan y Z jed n o czo n e, in tegracja p o lityk i obron n ej p a ń stw członkow skich
Paktu P ó łn ocn o a tla n ty ck ieg o, które w 1967 roku z a a k c e p to w a ły „doktryn ?
ela styc zn eg o re a g o w a n ia ” ja k o oficja ln ą d o k try n ę N A TO . W rezu lta cie w la
tach sześćdziesiątych d yp lom a cja U S A p rzy w ią z y w a ła zn a czn ie w ięk szą w a g?
d o ro z w o ju w y d a r z e ń p o lity c zn y c h w krajach A m e ry k i Łaciń skiej o ra z na
k on tyn en cie azjatyckim . W o d n iesien iu d o pa ń stw latyn oam erykań skich, ad
m inistracja Johnsona kon tyn u ow a ła , za in ic jo w a n y w 1961 roku p rze z Ken
n e d y e g o , p rog ra m „S oju sz dla p ostęp u ” . W z o r o w a n y na p la n ie M arshalla,
zakładał p o m o c ekon om iczn ą, w sp o m a g a n ie reform roln ych ora z w sp iera n ie
p ro ce só w dem ok ra tyza cyjn ych w krajach A m ery k i Łacińskiej. W trakcie j e g °
realizacji w latach 1 9 6 1 -1 9 6 9 kraje te o trz y m a ły p o m o c fin a n so w ą w w y s °
402
k°ści około 10 m ld doi., co w istotny sposób w p ły n ęło na przyspieszenie tem pa

Wzr°stu ich d o ch od u n a ro d o w eg o .
M n iejsze sukcesy p rog ra m ten od n ió sł w d z ie d z in ie w sp iera n ia d em o k ra
cji, co w ięcej, w okresie p rezyd en tu ry Johnsona w ojsk a am erykań skie dw u -
°tn ie d o k o n a ły in te rw e n c ji zb ro jn ej w pań stw ach la tyn oa m eryk ań sk ich ,
erw sza z tych o p era cji p rze p ro w a d zo n a została w styczniu 1964 roku w Pa
namie, g d zie tłu m m ie szk a ń có w za a ta k o w a ł tam tejszą am basadę U SA , pro-
uJąc w ten sposób p rzeciw k o w p ro w a d z o n y m p rze z Stany Z je d n o czo n e
■graniczeniom w ekspon ow an iu fla g i panam skiej na tere n ie k o n trolo w a n ej
Przez A m ery k a n ó w strefy kanału. W rok p ó źn iej, 28 k w ietn ia 1965 roku w o j-
am erykańskie in te rw e n io w a ły w D om in ikan ie, pragn ą c nie dopu ścić do
r°tu d o w ła d z y o b a lo n e g o w e w rześn iu 1963 roku w w yn iku zam achu
li i nU) ê w icują c e g o p rezyd en ta Juana Boscha, k tó reg o z w o le n n ic y ro zp o czę-
1Wojnę partyzancką i w kw ietn iu 1965 roku za jęli zbrojn ie stolicę kraju. P rzy
eJ okazji p rezyd en t Johnson sfo rm u ło w a ł d o ktryn ę, n a zw a n ą w k ró tce dok-
Johnsona, w której stw ierd ził, że k ażda rew o lu cja w kraju le żą c y m na
li zach odn iej, za gra ża ją ca u sta n o w ien iem tam system u kom u n istyczn e-
’ me jest jed y n ie p rob lem em w e w n ę trzn y m d a n ego kraju, lecz także wszyst-
, Państw kontynen tu am erykań skiego. Z g o d n ie z tą tezą , d y p lom a cja Sta-
w Zjed n oczon ych uzyskała p op a rcie cz ło n k ó w O rga n iza cji Pań stw A m ery -
sktch dla dalszych o p era cji w o js k o w y ch w D om in ikan ie. W ojska a m ery-
skie w y c o fa ły się z te g o kraju d o p iero w k w ietn iu 1966 roku, k ie d y to po
cji ^ P o w a d z o n y c h w yb o ra ch parlam en tarn ych w ła d z ę o b ją ł rzą d o orien ta-
cen trop ra w icow ej, z J oaąu in em B a la gu erem na czele,
sie Wnym jed n a k obszarem zainteresow ania S tan ów Z jednoczonych w okre-
ju . Prezyden tu ry Johnsona b ył W ietn a m , g d z ie w końcu 1967 roku w a lc z y ło
hsko p ó ł m ilio n a am erykańskich żołnierzy. Pod w p ły w e m du żych strat
snych (d o końca 1967 roku p o n io sło tam śm ierć 14,5 tys. A m e r y k a n ó w ),
ętn ego stosunku am erykań skiej o p in ii pu bliczn ej w o b e c p la n ó w konty-
Wania tej, ja k w ó w c z a s m ó w io n o , „bru dnej w o jn y ” , a ta k że w ra żen ia , ja-
I 9 fi !5 ^tana<-h Z je d n o czo n y ch w y w o ła ła , p rze p ro w a d zo n a w styczniu i lu tym
s°n a r° ^ U P rz e z o d d z ia ły Vietcongu tzw . o fen sy w a Tet, adm in istracja John-
z a Zcêcy d o w a ła się na p o d ję c ie d zia ła ń zm ierza ją cy ch d o w y c o fa n ia się
' ego konfliktu. W efe k cie 13 m aja 1968 roku d y p lom a cja am erykańska roz-
ęta w P aryżu ro k o w a n ia p o k o jo w e z p rze d sta w ic iela m i w ła d z D em okra-
C^ eJ Republiki W ietn a m u ,
na niei sza n iż o c z e k iw a n o skuteczność p rogra m u „W ie lk ie g o p o g ra n ic z a ” ,
a z ! ta^ ce kon flikty na tle rasow ym , kontrow ersyjn e in terw en cje w Panam ie,
ta m ę 382023 W ^ o m inik anie, a ta k że p rze d łu ża ją ce się z a a n g a ż o w a n ie m ili-
p0 e ^ a n ó w Z je d n o czo n y ch w W ietn a m ie s p o w o d o w a ły g w a łto w n y spadek
Wv. rcia sp o łeczn eg o dla adm inistracji Johnsona. N a zjaw isko to d u ży w p ły w
0 y ró w n ie ż g w a łto w n e p rzeob ra żen ia , które w latach sześćdziesiątych
elem am erykańskie społeczeń stw o. Jedn ym z n ajbardziej spektakularnych
en tów te g o procesu stał się bunt m łodzieży, kontestu jącej d o tych cza so
403
w e n orm y o b y c z a jo w e (re w o lu cja seksualna), system y w a rtości ora z stosun

ki sp o łeczn e (ru ch h ip iso w sk i). A p o g e u m te g o zjaw iska stały się w ystą p ien ia
studenckie, które w p ierw szej p o ło w ie 1968 roku o g a rn ę ły 101 kam p u sów
na teren ie całych S ta n ó w Z jedn oczon ych .
N iskie n o to w a n ia p opu larn ości w sp o łeczeń stw ie o ra z nasilająca się ch o
roba zm u siły Johnsona d o o g ło szen ia 31 m arca 1968 roku sw o jej rezy gn a cji
z w a lk i o reelekcję. W tej sytuacji o n om in ację Partii D em ok ra tyczn ej posta
n o w ili u biegać się: d o tych cza so w y w ic e p re z y d e n t H. H u m p h rey o ra z sen a to
ro w ie E u gene M cC a rty i R o b ert Kennedy. P o czą tk o w o p rz e w a g ę uzyskał ten
ostatni, 4 cz e rw c a 1968 roku w y g ry w a ją c p ra w y b o ry w K a liforn ii, jed n a k że
ju ż n a stęp n ego d n ia zos ta ł z a s trz e lo n y w Los A n g e le s p r z e z jo rd a ń s k ie g o
im igran ta Sirham a Bishara Sirham a. W tej sytuacji n om in a cję Partii D e m o
kratycznej na kan dydata w w yb o ra ch prezyden ckich uzyskał p o p iera n y p rzez
Johnsona H. Hum phrey, k tó ry ja k o kan dydata na stan ow isko w ic e p r e z y d e n
ta z a p ro p o n o w a ł sen atora E dm u nda G. M u skiego. Słabością te g o tandem u
b ył fakt, że Hum phrey, ja k o czło n e k d o tych cza sow ej ek ip y rzą d zą cej, n ie cie
szył się zb yt du żą popu larn ością w sp o łeczeń stw ie. W yk o rzysta li to k a n d y
daci Partii Republikańskiej Richard N ix o n (n a p re z y d e n ta ) o ra z Spiro A g n e w
(n a w ic e p r e z y d e n ta ), zd o b y w a ją c w p rze p ro w a d zo n y ch w listo p a d zie 1968
roku w yb o ra ch p rezyd en ck ich 31,77 m in g ło s ó w i 321 m iejsc elektorskich,
podczas g d y ich n ajgroźn iejsi konkurenci u zyskali o d p o w ie d n io 31,27 min
g ło s ó w i 191 m iejsc elektorskich.
N a jb liż s z y m i w s p ó łp ra c o w n ik a m i n o w e g o p rezyd en ta zosta li: sekretarz
stanu W illia m Rogers, p rze w o d n iczą cy N a ro d o w e j R a d y B e zp ieczeń stw a H en
ry Kissinger, sekretarz skarbu D a vid K en n ed y o ra z sekretarz o b ro n y M e lv in
Laird. W zakresie p o lityk i w e w n ę trz n e j adm inistracja N ix o n a zm u szon a była
w p ierw szej k o lejn ości staw ić czo ła fa li za m ieszek studenckich, które w y b u
ch ły w iosn ą 1970 roku na w ieść o ro zp o częciu p rze z Stany Z je d n o czo n e o p e
racji w o je n n y ch w Kam bodży. S zc ze g ó ln ie g w a łto w n y ch arakter ro zru ch y te
p rzy b ra ły w Kent State U n iversity w O h io (4 m aja 1970 r.) o ra z w Jackson
State U n iversity w M issisipi (1 4 m aja 1970 r.), g d z ie w czasie rozpraszan ia
m an ifestacji p rze z o d d z ia ły G w ardii N a ro d o w e j z g in ę ło łą czn ie 6 osób, a 21
zostało rannych. P rezyd en t N ix o n o k a za ł się z d e c y d o w a n y m p rze ciw n ik ie m
te g o typu radykalnych m e to d w a lk i p olityczn ej, to te ż ju ż w lu tym 1970 roku
ro zp o częły się p ierw sze procesy p rzy w ó d c ó w re w o lty studenckiej z 1968 roku,
oskarżanych najczęściej o o rg a n izo w a n ie ro zru ch ów ulicznych. R ok w cześn iej
w ła d z e p o d ję ły ró w n ie stan ow cze kroki p rzeciw k o ekstrem istom m urzyńskim ,
w szczególn ości zaś p rzeciw k o Czarnym Panterom , co w k rótce skłoniło p rzy
w ó d c ó w tej organ izacji d o przyjęcia bardziej u m iarkow anych m eto d działania-
G en eraln ie jed n a k adm inistracja N ixon a w w ie lu dziedzin ach p olityk i w e
w n ę trz n e j k o n ty n u o w a ła d zia ła n ia , z a p o c zą tk o w a n e je s z c z e p r z e z sw o ich
poprzedników , w y w o d zą c y ch się z Partii D em okratycznej. D o tyczyło to zw ła sz
cza zw ięk szen ia p o m o c y sp o łeczn ej dla ro d zin zn ajdu jących się w tru dnej
sytuacji m a terialn ej (o d rz u c o n y p rze z K ongres „P ro g ra m p o m o c y ro d zin o m
404
2 1969 r.), a k tyw n ej p o lity k i p ro e k o lo g ic z n e j ( Ustawa o narodow ej p olity ce

°chrony środowiska z 1 stycznia 1970 r.) ora z p o lep szen ia w a ru n k ó w p racy
robotników ( Ustawa o bezpieczeństwie pracy i ochronie zdrow ia z 29 gru dnia
1970 r.). R ó w n o cześn ie p rezy d en t N ix o n starał się w p ro w a d z a ć w ż y cie tra
dycyjne p ostu laty republikanów , w szczeg óln ości zaś d ą ży ł d o o gra n iczen ia
r°H państw a w życiu społeczn ym . K oncepcja ta została n astępnie ro z w in ię ta
w tzw. p ro g ra m ie „ N o w e g o fe d e ra lizm u ” z 1972 roku, ale ju ż w roku 1970
adm inistracja n o w e g o p rezyd en ta p o czy n iła p ierw sze kroki w tym kierunku,
Przekształcając p a ń stw o w y D epartam ent P o czty w n iezależn ą o d rządu Służbę
P ocztow ą S ta n ó w Z jed n oczon ych .
P rzed e w szystk im je d n a k ekipa N ix o n a m usiała boryk a ć się z narastający-
mi Problem am i gospodarczym i, w szczególn ości zaś ze spadkiem tem pa w z ro s
tu gospodarczego, rosnącą in flacją oraz zw ięk sza ją cym się d eficy tem w hand-
u zagran icznym . A b y p r z e z w y c ię ż y ć te n iekorzystn e zja w isk a eko n om iczn e,
15 sierpnia 1971 roku rząd S ta n ów Z jedn oczon ych p od ją ł d ecyzję o w s trz y
maniu w ym ien ia ln ości d o la ró w na złoto, a także za w iesił na 90 dni cen y i pła-
ce w celu za h a m o w a n ia tem p a w zro stu in flacji. W tym sam ym roku w p r o
w a d zon o p o d a tek o d to w a r ó w im p o rto w a n y ch w w yso k o ści 10 % ich w a rto-
C1> P rzep row ad zon o dew alu ację dolara o 8 % , a także za a n ga żo w a n o się w się
gającą 250 m in doi. p o m o c fin a n so w ą dla p o d u p a d a ją ceg o koncernu lotni-
CZeg ° Lockheeda. Jak się w k ró tce okazało, działania te je d y n ie na krótką m etę
P rzyw róciły gospodarce S ta n ó w Z je d n o czo n y ch ró w n o w a g ę .
W zakresie polityki zagran icznej p rezyd en t N ix o n za p oczą tk o w a ł okres tzw.
, Prężenia (deten te) w stosunkach m ię d z y m ocarstw am i. W o b liczu narasta-
J^cych trudności gospodarczych , p rzed łu ża ją cej się obecn ości w o js k am ery-
anskich w W ietn a m ie o ra z w zm a g a ją cy c h się p ro te s tó w sp ołeczn ych p r z e
ciwko za a n ga żo w a n iu m ilitarn em u S ta n ów Z je d n o czo n y ch w o d le g ły c h za-
-3 kach św iata, adm in istracja N ix o n a d ą żyła d o s tw o rzen ia z r ó w n o w a ż o n e
go układu m ię d z y n a ro d o w e g o , w k tó rym p ięć m oca rstw (U S A , ZSRR , Chiny,
P °n ia ora z Europa Zach od n ia zin teg ro w a n a w ram ach Europejskiej W spól-
Joty G osp od a rczej) w sp ó łp ra c o w a ło b y ze sobą, dbając je d n o c z e ś n ie o stabi-
acJ? p o lityczn o-g osp od a rczą w e w n ą trz w łasn ych stref w p ły w ó w .
S zc ze g ó ln eg o zn a czen ia n ab ierała w tym kontekście k o n ieczn ość popra-
^ st°su n k ów ze Z w ią zk iem R adzieckim , k tóry zam ierzan o nakłonić d o w spół-
acy, stosując sw oistą p o lityk ę „k ija i m a rch ew k i” . P o leg a ć on a m ia ła z je d -
2 j stron y na o ciep la n iu a m erykań sko-radzieck ich stosu nków dw u stronn ych,
n i e T ^ 6"* Za^ ~ na w y w ieran *u na ZS R R presji p o lity czn ej p o p rz e z n aw ią za -
tv , a k tó w z kom u n istyczn ym i C hinam i, które o d końca łat sześćdziesią-
P o zo sta w a ły w n iem a l o tw a rty m k on flik cie ze Z w ią z k ie m R a d zieck im .
Gm tei stra teg ii b y ło u gru n tow a n ie, u k szta łtow a n ego po II w o jn ie św iato-
go^' U^ adu g e o p o lity c z n e g o , z w ięk szen ie b ezp ie c ze ń s tw a m ię d z y n a ro d o w e -
> zred u k o w a n ie a m ery k a ń sk ieg o z a a n g a ż o w a n ia p o lity c z n o -m ilita rn e g o
nrlikty o charakterze lokaln ym oraz ogra n iczen ie w y d a tk ó w S ta n ów Zjed-
no« o n y c h „ a zbrojen ia.
40 5
Politykę detente za in icjo w a ło ogłoszen ie p rzez prezyden ta N ix o n a 25 lipca

1969 roku na w ysp ie Guam na Pacyfiku doktryny, którą w k rótce za częto okre
ślać je g o n azw iskiem , zakładającej, iż Stany Z jed n o czo n e m o gą gw a ra n tow a ć
b ezp ieczeń stw o Japonii oraz k rajó w A z ji Połu dn iow o-W schodn iej je d y n ie za
p om ocą posiadanych strategicznych sił a tom ow ych oraz lo tn ictw a i m arynarki
w ojen n ej, podczas g d y za p ew n ien ie sobie b ezp ieczeń stw a na lą d zie n a le ży do
zadań o d d z ia łó w p iech oty poszczególn ych zagrożon ych państw. O d 1971 roku
za łożen ia tej doktryny o b o w ią z y w a ły ró w n ie ż w stosunku d o Iranu.
O gło szen ie „d o k try n y N ix o n a ” o tw o rz y ło w p ierw szy m rz ę d zie d ro g ę do
s to p n io w ej „w ietn a m iza cji” d zia ła ń w o js k o w y ch w W ietn a m ie , tym bard ziej
że N ix o n je s z c z e podczas kam pan ii p rze d w y b o ra m i p rezyd en ck im i d ał się
p o zn a ć ja k o z d e c y d o w a n y z w o le n n ik szyb k iego za k oń czen ia „bru dnej w o j
n y ” . W k ró tce je d n a k o k a za ło się, że choć liczb a ż o łn ie r z y am erykańskich z o
stała zred u k ow an a z 475 tys. w gru dniu 1969 roku d o 156 tys. w 1971 roku,
to je d n a k d eterm in a cja d y p lom a cji am erykań skiej w d ą żen iu d o zakoń czen ia
w o jn y w W ie tn a m ie na korzystnych dla S ta n ó w Z je d n o czo n y ch w aru nkach
p o w o d o w a ła p rze cią g a n ie się paryskich ro k o w ań p o k o jo w y c h , a n astępnie
p o n o w n ą eskalację w a lk . W rezu ltacie o d m arca 1969 roku lo tn ic tw o a m e ry
kańskie ro z p o c z ę ło b o m b a rd ow a n ie Kam bodży, w czerw c u 1969 roku w z n a
w ia ją c także n a lo ty na W ietn a m Północny. W k ró tce o k a za ło się, że b ył to j e
dyn ie w stęp do ro zp o częcia 30 czerw c a 1970 roku in w a zji lą d o w y c h w ojsk
am erykań skich i p o łu d n io w o w ie tn a m s k ic h na K a m b o d żę, a n astęp n ie (o d
8 lu te g o 1971 r.) także na Laos. D zia ła n ia te szybko o k a za ły się m a ło sku
teczn e, w z m o g ły n atom iast nastroje a n ty w o jen n e w sp o łec ze ń stw ie a m ery
kańskim. Zm u siło to w końcu prezyden ta N ix o n a do w y ra żen ia z g o d y na p o d
pisanie 27 styczn ia 1973 roku traktatu p o k o jo w e g o z D em ok ra tyczn ą R ep u
bliką W ietn a m u , na m o cy k tó reg o resztki w o js k am erykań skich zo s ta ły wy*
co fa n e z In doch in.
Porażkę S ta n ów Z jed n o czo n y ch w w o jn ie w ietn a m sk iej p rzyn a jm n iej c z ę
ścio w o zrek o m p en so w a ły o sią gn ięcia d y p lom a cji N ix o n a i K issingera w sto
sunku do Z w ią zk u R a d zieck iego . W listo p a d zie 1969 roku w H elsin kach ro z
p o c z ę ły się, z a p o w ie d zia n e je s z c z e p rze z p rezyd en ta Johnsona, rokow an ia
am eryk a ń sk o-ra d zieck ie w sp ra w ie redukcji b ron i stra teg iczn y ch ( Strategie
A rm s L im ita tion Talks; SALT I). D o p ro w a d ziły o n e do podpisania 26 m aja 1972
roku d w ó ch u k ła d ó w m ię d zy n a ro d o w y c h . P ie r w s z y z nich d o ty c z y ł o g ra n i
czen ia lic z b y w y rzu tn i p o cisk ó w a n ty ra k ieto w y ch , d ru g i zaś p r z e w id y w a ł
za m ro żen ie liczb y m ięd zyk on tyn en ta ln ych rakiet z g ło w ic a m i a to m o w y m i na
p o z io m ie stanu z 1972 roku p rze z następne 5 lat. W k ró tce p o ra tyfik ow a n iu
w sierpniu 1972 roku p rze z S enat S ta n ó w Z je d n o czo n y ch p ie r w s z e g o z tych
u k ła d ó w ro z p o c z ę to następną rundę ro k o w ań (tzw . SALT II ), tym ra zem p ° '
św ięco n ych za ga d n ien iu redukcji lic z b y strategiczn ych bron i o fen syw n ych .
R o k o w a n io m ro zb ro je n io w y m to w a rz y s z y ło o g ó ln e o ż y w ie n ie stosunków
dyp lom a ty czn y ch p o m ię d z y Stanam i Z je d n o czo n y m i a Z w ią z k ie m R a d z ie c
kim , c z e g o w y r a z e m stały się d w ie w iz y t y p rezy d en ta N ix o n a w M o sk w ie
406
(w m aju 1972 r. ora z na p rze ło m ie c z e rw c a i lipca 1974 r.), a także re w izy ta

• Breżniewa w W aszyngton ie w c zerw cu 1973 roku. O ż y w iły się ró w n ie ż w z a
jem n e stosunki h a n d lo w e , w szc z e g ó ln o ś c i zaś w z n a czą cy sposób w z ró s ł
amerykański eksport p ro d u k tó w ży w n o śc io w y c h d o ZSRR . O ciep len ie na li-
nn ^ a s z y n g to n -M o s k w a p rzy czy n iło się d o dalszej stabilizacji sytuacji p o li
tycznej w Europie, co w 1971 roku z n a la zło s w o je o d z w ie rc ie d le n ie m .in.
w traktatow ym u regu low a n iu p rze z c z te ry m ocarstw a d a w n ej koalicji anty-
1 er°w s k ie j k w estii sa m o d zieln ości tery toria ln ej B erlin a Z a ch od n iego.
W ydaje się jed n a k , że p olityk a detente w o b e c Z w ią zk u R a d zie c k ie g o nie
yiaby tak efek tyw n a , g d y b y n ie w ysiłk i adm in istracji N ixon a , zm ierza ją ce
o n aw iązania stosu nków z kom u n istyczn ym i Chinam i. W latach 197 0 -1 9 7 1
any Z jed n o czo n e u czyn iły szereg p o lityczn ych g e s tó w p o d adresem Chiń-
eJ Republiki L u d o w e j, zn oszą c o gra n iczen ia w ruchu o s o b o w y m o ra z em -
rgo na h an del z tym krajem , na co Pekin 6 k w ietn ia 1971 roku zrew a n żo -
Wa^ się za p ro szen iem d o Chin am erykań skiej reprezen tacji w ten isie s to ło
wym. Ta tzw. d y p lom a cja p in g p o n g o w a z a o w o c o w a ła d w o m a ta jn ym i w iz y
ty 1 Kissingera w P ek in ie w lipcu i p a źd ziern ik u 1971 roku, w trakcie któ-
n Uzgo d n io n o m .in. k w estię w p ro w a d z e n ia p rze d sta w ic iela ChRL d o R a d y
. zP ieczeń stw a O N Z . U stalenia te u m o ż liw iły p re z y d e n to w i N ix o n o w i z ło
żenie oficjalnej w iz y ty w sto licy Chin w lu tym 1972 roku, podczas której pod-
H^t0 m '^n ' d e c y zje w sp ra w ie n a w ią za n ia am erykańsko-chińskich k o n ta k tó w
P m atycznych, h a n d lo w ych i kulturalnych. W n ied a lek iej p rzyszłości z a
m o c o w a ło to o tw a rciem się o g ro m n e g o ch iń skiego rynku zbytu na to w a ry
Produkcji am erykańskiej.
Sukcesy adm inistracji N ixona spow od ow ały, że w w yb o ra ch prezydenckich,
zaprow adzon ych w listopadzie 1972 roku, z łatw ością pokonał on kontrkan-
ata Partii D em o k ra ty czn e j w o so b ie G e o rg e ’ a M cG o vern a , z d o b y w a ją c
>1 min głosów i 520 miejsc elektoiskich, podczas gd y je g o najgroźniejszy prze-
nik zgrom ad ził z a le d w ie 29,1 m in g ło s ó w oraz 17 m iejsc elektorskich.
Spektakularne z w y c ię s tw o w y b o rc ze N ix o n a w k ró tce je d n a k zosta ło przy-
^ te przez narastające trudności gospodarcze Stanów Zjednoczonych. W 1973
, u ln Aacja osią gn ęła p o z io m 8 ,3 % w skali roku, zaś 16 p a źd ziern ik a te g o
u czło n k o w ie O rga n iza cji Arabskich Pań stw Eksportujących R o p ę N a fto -
4 IO A PE C ) w p ro w a d z ili em bargo na d o sta w y rop y n aftow ej d o S tan ów Zjed-
, z°n y c h i H o la n d ii, reagu jąc w ten sposób na poparcie, ja k ie g o te kraje
leiiiy Iz r a e lo w i w trakcie trw a ją cej o d 6 p a źd ziern ik a arabsko-izraelskiej
ôm K ippu r. W m arcu 1974 roku em b a rgo to zosta ło zn iesion e, ale
niesienie cen ro p y n a fto w e j p rze z pań stw a arabskie o blisko 70% sp ow o-
b i w U S A i E u ropie Zach odn iej tzw. szok n aftow y, k tó reg o rezu ltatem
Wzrost cen b e n z y n y o blisko 4 0 0 % w latach 1 9 7 3 -1 9 7 5 , co z k o lei do-
a d ziło d o zm n iejszen ia sp rzed a ży sam och odów , kryzysu am erykań skie-
g P o m y s ł u m o to ry za cy jn eg o , a n astępnie d o spadku produ kcji w in n y c h
to aC^ P rze m ysłu. W skutek te g o A m ery k ę o ga rn ęła recesja o skali m en o-
v-anej od c za só w W ie lk ie g o Kryzysu.
407
Jedn ocześn ie N ix o n za czął tracić popu larn ość w w yn ik u u ja w n ien ia kilku

afer, w które za m iesza n i b yli je g o bliscy w spółpracow n icy. W rezu lta cie 10
p a źd ziern ik a 1973 roku d o dym isji p o d a ł się m .in. w ic e p re z y d e n t A gn ew ,
którem u u d o w o d n io n o oszu stw a p o d a tk ow e. N o w y m w ic e p re z y d e n te m z o
stał G erald Ford. C a łk ow itą k om prom itację p rzyn iosła je d n a k N ix o n o w i d o
p iero tzw. a fera W atergate. Jej n azw a p o ch o d zi o d w a szy n g to ń sk ie g o k o m
pleksu h o te lo w e g o , sta n o w ią cego sied zib ę K ra jo w e g o K om itetu Partii D em o
kratycznej. 17 c z e rw c a 1972 roku p o licja za trzym a ła tam pięciu w ła m y w a
czy, z których je d e n , Jam es M cC ord, o k a za ł się m ieć ścisłe p o w ią za n ia z re
publikańskim K o m itetem R eelekcji P rezyd en ta ora z z kilkom a osob am i z o to
czen ia N ix o n a . In cy d en te m ty m z a in tereso w a ł się z a ró w n o z d o m in o w a n y
p rze z d e m o k ra tó w Senat, k tó ry 7 lu teg o 1973 roku p o w o ła ł specjalną K o m i
sję ds. D ziałalności w Okresie Kam panii Prezyden ckiej, o d n azw iska je j p r z e
w o d n ic z ą c e g o Sam a E rvin ga zw an ą K o m itetem E rvinga, ja k r ó w ie ż d w a j re
p o rte rzy d zien n ik a „W ashington Post” Carl Bernstein i Bob W o o d w a rd , k tó
r z y w spraw ie w ła m a n ia d o W aterga te p o d ję li w ła sn e d o ch od zen ie.
W k ró tce o k a za ło się, że w trakcie kam pan ii w yb o rc ze j w 1972 roku sztab
N ix o n a fin a n so w a ł n ieleg a ln e d zia ła n ia tzw. gru p y hydrau lików , która m.in.
p rze p ro w a d za ła w ła m a n ia i zakładała podsłu ch y w lokalach Partii D em ok ra
tyczn ej, zaś p o za trzym a n iu n iektórych je j cz ło n k ó w w W a terga te u siłow ał
zatu szow ać całą spraw ę, niszcząc n iew y g o d n e d o w o d y o raz podejm u jąc próby
n ak łon ien ia aresztow an ych d o za ch o w a n ia m ilczen ia . W m arcu 1973 roku
p o tw ie rd z iły to zezn a n ia M cC orda, co z k o lei zm u siło p rezyd en ta N ix o n a do
z w o ln ie n ia 30 k w ietn ia czterech n ajb ardziej o b cią żo n ych sw o ich w sp ó łp ra
c o w n ik ó w : d o ra d c y d o sp ra w w e w n ę trz n y c h Johna Ehrlichm ana, szefa per
sonelu B iałego D om u H a rry’e g o H aldem an a, d o ra d cy p ra w n eg o prezyden ta
Johna W. Deana oraz prokuratora generalnego Richarda Kleidiensta, k tóry funk
cję tę objął p o ustąpieniu, ró w n ie ż za m iesza n ego w spraw ę, Johna M itchella-
W yk rycie z w ią z k ó w z a ferą W a terga te w ie lu w yso k ich u rz ę d n ik ó w B ia łe
g o D om u sp o w o d o w a ło , że na w io s n ę 1973 roku p ro w a d zą cy ś le d ztw o czło n
k o w ie K om itetu E rvin ga p o d ję li próbę ustalenia, ja k ą rolę w tej sp ra w ie o d e
gra ł sam p rezyd en t N ix o n . W k ró tce o k a za ło się, że na je g o p o u fn e p o lecen ie
na taśm ach m a g n e to fo n o w y c h n a g ry w a n o r o z m o w y te le fo n ic z n e p ra c o w n i
k ó w adm in istracji prezyd en ck iej, a także sa m ego N ix o n a . N a p oczątk u 1974
roku K o m itet z a żą d a ł w y d a n ia taśm, p rzypu szczając, że zosta ły na nich za
rejestrow an e rozm ow y, m o gą ce św ia d czyć o za a n ga żo w a n iu się prezyd en ta
w d zia ła n ia m a ją ce na celu u tru dn ian ie ś le d ztw a w sp ra w ie w ła m a n ia do
W atergate. P o n ie w a ż N ix o n zw lek a ł, n astępnie zaś o d m ó w ił ich u d ostęp n ie
nia, 6 lu te g o 1974 roku Kongres ro z p o c z ą ł procedu rę usunięcia g o z urzędu
(im p e a c h m e n t). O sta teczn y cios za d a ło p re z y d e n to w i o rz e c z e n ie Sądu N a j
w y ż s z e g o z 24 lipca 1974 roku, n akazu jące m u w y d a n ie sporn ych nagrau
m a g n e to fo n o w y c h . W n astępnych dn iach K o m itet P ra w n y Iz b y R ep rezen tan
tó w sfo rm u ło w a ł p rze ciw k o N ix o n o w i trz y za rzu ty d o tyczą ce n ad u żyw a n ia
w ła d zy, u tru dn ian ia d o ch o d zen ia w sp ra w ie W aterga te o ra z zła m a n ia przy-
408
Sl?gi w spraw ie p rze strzega n ia p raw a. Z a g ro żo n y z ło ż e n ie m z u rzędu , N ix o n

Podjął 9 sierpn ia 1974 roku d ec yzję o sw ym ustąpieniu. J ego m iejsce za jął
Gerald Ford, który, na p o d sta w ie w cześn iejszych u zgo d n ień , 8 w rześn ia 1974
roku u d zielił N ix o n o w i bezw a ru n k ow ej am nestii ( comprehensive p a rd on ), chro
niąc g o w ten sposób p rze d p o cią g n ięciem d o o d p o w ie d z ia ln o ś c i karnej.
Jako b y ły czło n e k ek ip y N ixon a , w dodatku zaś p ie r w s z y w h istorii Sta
nów Z jed n o czo n y ch polityk, k tó ry na stanow isko z a ró w n o w icep rezyd e n ta ,
Jak i prezyden ta p o w o ła n y został z p o m in ięciem p roced u ry w yb orów , Ford nie
Cieszył się p o c z ą tk o w o p op u la rn ością w ś ró d sp o łec ze ń stw a . J e g o sytuacji
z Pew nością nie popraw iały: pogłębiająca się recesja gospodarcza oraz rosnąca
mflacja, która w 1974 roku o sią gn ęła p o z o m 11 % w skali roku, a także spek
takularna porażka p olityk i „w ietn a m iza cji” w postaci zajęcia 29 kw ietn ia 1975
r°ku S ajgon u p rze z w ojsk a W ietn a m u Pó łn ocn ego. Z czasem je d n a k Ford dał
pozn ać ja k o sp ra w n y re a liza to r p rogra m u p o lity c z n e g o N ixon a . W zakre-
Sle polityki w ew n ę trzn ej w ycią g n ą ł o n konsekw encje z a fery W atergate, zw ię k
szając n a d zó r nad z re fo rm o w a n y m i strukturam i FBI i C IA . P o d ją ł ró w n ie ż
próbę o gra n iczen ia in flacji, n aw o łu ją c o b y w a te li d o o gra n iczen ia konsum p
cji. A p ele te o d n io sły je d n a k dość o g ra n ic z o n y skutek - p o d k on iec j e g o ka
dencji w sk a źn ik in fla cji w y n o s ił 9 % w skali roku.
P rzed e w szystk im je d n a k Ford k o n tyn u o w a ł z a p o c zą tk o w a n e p rze z sw e-
8° P oprzed n ika in icja ty w y d yp lom a ty czn e. D o ty czy ło to zw ła szcza toczących
Sl? am eryk a ń sk o -ra d zieck ich ro k o w a ń SALT II. W celu ich p rzy s p ie s ze n ia
W dniach 2 3 -2 4 listopada 1974 roku o d b y ło się w e W ła d y w o sto k u spotkanie
°rd a z L. B reżn ie w e m , w trakcie k tó re g o u stalon o m .in., iż ro k o w a n ia te
dotyczyć b ęd ą p rze d e w szystk im k w estii redukcji środ k ów p rze n o szen ia gło-
^ c atom ow ych. Kontynuacja polityki detente w stosunku d o Zw iązku R adziec-
^ e g o u m o ż liw iła ró w n ie ż za k oń czen ie n ego cja cji w ram ach K on feren cji Bez-
P'eczeństwa i W sp ó łp ra cy w E u ropie o ra z p odpisan ie 1 sierpn ia 1975 roku
W Helsinkach p rze z p rze d sta w ic ieli 33 p a ń stw eu ropejskich o ra z U S A i K a
nady A k ta Końcow ego KBW E, k tó ry u trw a lał, d o k o n a n y p o II w o jn ie św ia to
wej, p o d z ia ł E u ropy p o m ię d z y d w a p rze ciw sta w n e b lo k i w o js k o w o -p o lity c z-
ne, jedn ocześn ie jed n a k zo b o w ią z y w a ł sygnatariuszy d o poszan ow an ia podsta
w ow ych p ra w czło w iek a i w oln o ści obyw atelskich. S ym b olem ociep len ia sto-
Sunków p o m ię d zy Stanam i Z jed n o czo n ym i a Z w ią zk iem R adzieck im w okre-
Sle Prezyden tu ry Forda stała się realizacja w sp ó ln e go program u kosm icznego,
zakończonego 17 lipca 1975 roku p o łą czen iem na orbicie okołoziem skiej ame-
tykańskiego statku „A p o llo 18” ora z ra d zieck iego pojazd u „S oju z 19” .
, Sukcesy te s p o w o d o w a ły w z ro s t p oparcia s p o łe c zn e g o dla Forda, które
Jednakże o k a za ło się zb yt m ałe, aby w p rze p ro w a d zo n ych w listo p a d zie 1976
r°ku w yb o ra ch p rezyd en ck ich p o k o n a ć k a n d y d a tó w Partii D em ok ra tyczn ej
W osobach b y łe g o gu bern atora stanu G eo rgia - J im m y ’e g o C artera (n a pre-
zydenta) ora z W altera M o n d a le ’a (n a w ic e p r e z y d e n ta ). O stateczn ie Ford oraz
Popieran y p rze z n ie g o kan dyd at na w ic e p re zy d e n ta - R obert D o le p rze g ra li
409
n iezn aczn ie, zd o b y w a ją c 38,5 m in g ło s ó w i 241 m iejsc elektorskich, podczas

g d y z w y c ię z c y u zyskali 40,2 m in g ło s ó w i 297 m iejsc elektorskich.
D o n ajbliższych w s p ó łp ra c o w n ik ó w n o w e g o p rezyd en ta n a leżeli: s z e f per
sonelu B ia łe go D om u H a m ilto n Jordan, rzec zn ik p ra s o w y C artera J o d y Po-
w e ll, sekretarz stanu Cyrus Vance, p rze w o d n ic z ą c y N a ro d o w e j R a d y B e zp ie
czeń stw a Z b ign iew Brzeziński oraz sekretarz skarbu M ich a el Blum enthal. Eki
pa ta w p ie rw s z y m rz ę d zie zm u szona b y ła skupić się na w a lc e z p rze ja w a m i
kryzysu go sp o d a rczego , w szczeg óln ości zaś ze zw ięk sza ją cym się d eficytem
b u d że to w y m ora z n arastającym i tru dn ościam i w u trzym an iu ró w n o w a g i b i
lansu en e rg e ty c z n e g o kraju. A dm in istracja C artera p o d jęła za k ro jon y na sze
roką skalę p rog ra m en ergetyczn y, zm ierza ją cy d o zm n iejszen ia zu ży cia ener
gii, o gra n iczen ia im p ortu ro p y n a fto w ej, zw ięk szen ia p o z io m u je j w yd o b y cia
w kraju (g łó w n ie p rzy w yk orzystan iu z łó ż na A la s c e ), w sparcia ro zw o ju hy-
d ro e n e rg e ty k i o ra z e n e rg e ty k i ją d r o w e j, a ta k że sty m u lo w a n ia p ro c e s ó w
m o d ern iza cyjn ych w p rzem yśle sa m o ch od ow ym . W ram ach te g o program u
w sierpniu 1977 roku u tw o rz o n e zostało n o w e m in isterstw o w postaci D e
partam entu Energetyki, zaś 15 październ ika 1978 roku Kongres p rzyją ł Ustawę
o energetyce, stan ow iącą p o d sta w ę p raw n ą dla d zia ła ń ek ip y C artera w tej
d zied zin ie.
In ic ja ty w y te p rzy n io sły je d n a k rezu lta ty skrom niejsze o d oczek iw a n ych .
0 ile d e fic y t b u d ż e to w y u dało się p o czą tk o w o zred u k ow a ć z 66,4 m ld doi.
w 1976 roku d o 27 m ld doi. w 1979 roku, to w 1980 roku w z ró s ł o n p o n o w
n ie d o 59,6 m ld doi. W ślad za nim w zro sła ró w n ie ż stopa in flacji, która w ro
ku 1980 osią gn ęła p o z io m 13,5% . G w a łto w n e p o g o rszen ie się p o d kon iec lat
o siem d ziesią tych w s k a źn ik ó w m a k roek on om iczn ych go sp o d a rk i a m eryk a ń
skiej b yło w p ierw szym rzę d zie w yn ik iem tzw. d ru g iego szoku n a fto w eg o , w y
w o ła n e g o w p a źd ziern ik u 1979 roku w sku tek re w o lu cji islam skiej w Iranie
1 p o g łę b io n e g o w e w rześn iu 1980 roku pod w p ły w e m ataku Iraku na Iran.
O gra n iczen ie im p ortu o ra z blisko d w u k ro tn y w z ro s t cen ro p y n a fto w e j w la
tach 1 9 7 9 -1 9 8 0 skłonił n a w e t Kongres S ta n ów Z je d n o czo n y ch d o w y r a ż e
nia 1 lip ca 1980 roku z g o d y na u tw o rz e n ie koncern u Synfuels C orp oration ,
za m ie rza ją c e g o w y tw a rz a ć p a liw a syn tetyczn e na skalę p rze m y s ło w ą . A b y
z a p o b iec p o w tó rz e n iu się za ła m a n ia produ kcji a m eryk a ń sk ieg o przem ysłu
m o to ryza cyjn eg o , tak ja k to m ia ło m iejsce w p o ło w ie lat sied em dziesiątych ,
adm inistracja C artera z d e c y d o w a ła się ró w n ie ż u d zielić w sparcia fin a n s o w e
g o sa m o c h o d o w e m u k o n c ern o w i Chryslera, którem u w 1978 roku g ro z iło
ban kru ctw o. W gru dniu 1979 roku o trzy m a ł on z g o d ę Kongresu na uzyska
n ie o d rządu fe d e ra ln e g o o gro m n ej p o życzk i, sięgającej su m y 1,5 m ld doi.
Trudności s p o w o d o w a n e d ru gim szo k iem n a fto w y m w p o w a ż n y m stopniu
w p ły n ę ły na o b n iż e n ie się p oparcia sp o łec zn eg o dla Cartera, k tó reg o coraz
częściej za częto p o strzegać ja k o p o lityk a n iesku teczn ego. J ed yn ie w n ie w ie l
k im stopniu na p o p ra w ę te g o w izeru n k u w p ły n ę ła du ża a k tyw n ość je g o ad
m inistracji w d z ie d z in ie reform społeczn ych . W ażn ym o sią gn ięciem Cartera
na tym polu b yło zw ła szcza w p ro w a d z e n ie w 1977 roku w życie Ustawy o roz-
410
W° M budow nictw a m ieszkaniow ego i lokalnych społeczności, w sp iera jącej ro z

b ó j ta n ieg o b u d o w n ic tw a k o m u n a ln eg o o ra z lik w id a c ję slum sów. W b r e w
Pod ejm ow a n ym w ysiłkom , p re z y d e n to w i n ie u dało się d o p ro w a d z ić d o re
form y słu żby zd ro w ia , ani te ż w p ro w a d z ić w życie, p rze d s ta w io n e g o w 1979
[°ku, „N a r o d o w e g o Planu O ch ron y Z d ro w ia ” , k tó ry zakładał zw ięk szen ie licz-
y osób u p ra w n ion ych d o korzystan ia z fin a n so w a n eg o p rze z p a ń stw o syste
mu opieki m edyczn ej. N ie p o w o d z e n ie m za k oń czyła się ró w n ie ż p o d jęta p rze z
niego p róba u tw o rzen ia fed era ln ej A g e n c ji O ch ron y Konsum entów .
W okresie p rezy d en tu ry C artera p o w a ż n ie sk o m p lik ow a ło się ró w n ie ż po-
° Zenie m ię d z y n a ro d o w e S ta n ó w Z jed n o czo n ych . N o w y p rezyd en t starał się
P °czą tk o w o k o n tyn u o w a ć p o lityk ę o d p rężen ia w stosunku d o Z w ią zk u R a
dzieckiego, c z e g o w y r a z e m stało się podpisan ie p rze z C artera i B reżn iew a,
czerw ca 1979 roku w W iedn iu , p orozu m ien ia SALT II, zak ła d a ją cego o g ra
niczenie liczb y posiadanych p rzez oba m ocarstw a środk ów przen oszen ia broni
d o m o w e j. W d ru giej p o ło w ie lat sied em d ziesiątych d y p lom a cja a m eryk a ń
ska d o p ro w a d ziła też d o ca łk o w itej n orm a lizacji k o n ta k tó w z C hinam i, z któ-
rytni 1 stycznia 1979 roku n aw iązan o pełne stosunki dyplom atyczne, a w 1980
r°ku p rzyzn a n o klau zu lę n a jw y żs ze g o u p rzy w ile jo w a n ia ora z kredyt w w y
sokości 2 m ld doi. W y ra z e m p o p ra w y stosu nków p o m ię d z y obu krajam i sta-
y się o ficja ln e w iz y t y w icep rem ie ra ChRL D en g X ia o p in g a w U S A w styczniu
1979 roku ora z w ic e p re z y d e n ta M o n d a le w Chinach w sierpniu te g o roku.
/V rezultacie za p rezyd en tu ry C artera „P a ń stw o Ś rodka” stało się dla S ta n ów
Jed n oczon ych je d n y m z n ajw a żn iejszych p a rtn eró w h an d low ych , tym cen-
niejszym , że d yspon u jącym o g ro m n y m ryn k iem zbytu.
D użym osią gn ięciem d y p lom a cji prezyd en ta C artera stało się d o p ro w a d ze-
podczas egipsko-izraelsko-amerykańskiej konferencji w Camp David w dniach
' '1 7 w rześn ia 1978 roku, d o u stalenia w a ru n k ó w eg ip sk o -izra elsk iego trak
tu p o k o jo w e g o , p o d p isa n eg o fo rm a ln ie 26 m arca 1979 roku. W k ró tce je d -
nak po tym sukcesie p o lityk a za gra n iczn a S ta n ó w Z je d n o czo n y ch zm u szon a
z°stała d o p rze c iw s ta w ie n ia się n arastającem u k ry z y s o w i w rejon ie Zatoki
erskiej, g d z ie w sp iera n y p rze z w ie le lat p rze z A m e r y k a n ó w re żim szacha
M oham m ada R e z y P a h la v ieg o w Ira n ie zn a la zł się w roku 1978 p o d silną
Presją ze stron y fu n d a m en talistyczn ej o p o z y c ji islam skiej. W p o ło w ie stycz
n a 1979 roku szach zm u szo n y zosta ł do op u szczen ia Iranu, a w p a ź d z ie rn i
ku tego roku, ciężk o ch o ry na raka, p rzy b ył na le c z e n ie do S ta n ó w Z jedn o-
czonych. W o d p o w ie d z i islamskie w ła d ze Iranu za żą d a ły o d W aszyngton u je g o
U d a n ia , a g d y to nie nastąpiło, 4 listopada 1979 roku za jęto am basadę a m e
rykańską w T eheranie, biorąc ja k o za k ła d n ik ów 66 p rzeb yw a ją cych tam osób.
R ząd U SA u siło w ał p o c z ą tk o w o ro z ła d o w a ć ten kryzys p o p rz e z n egocja-
cJe> które je d n a k d o p ro w a d z iły d o od zysk a n ia w o ln o ś c i p rze z z a le d w ie 13
Zakładników, u w oln ion ych p rze z fu n dam en talistów w p rop a g a n d o w ym geście.
teJ sytuacji prezydent Carter, w spierany w tym w zg lęd zie przez Zbignie
wa Brzezińskiego, podjął decyzję o odbiciu zakładników przy użyciu siły.
Peracja ta, rozpoczęta 24 kwietnia 1980 roku, zakończyła się jednak nie
41 1
p o w o d z e n ie m w sku tek a w arii śm igłow ców , które m ia ły za zadan ie przetrans

p o rto w a ć o d d z ia ł am erykańskich k o m a n d o s ó w d o Teheranu. W katastrofie
je d n e g o z h e lik o p te ró w zg in ę ło 8 żołnierzy, a p ozosta li zm u szen i b yli w y c o
fać się d o Egiptu.
N ie p o w o d z e n ie tej op era cji s p o w o d o w a ło g w a łto w n y spadek p o p u la rn o
ści ek ip y Cartera, w sposób b ezp o śred n i też p rzy c z y n iło się d o u stąpienia
Cyrusa Vance’a ze stanow iska sekretarza stanu. W tej sytuacji A m eryk a n ie
m u sieli p o w ró cić d o stołu rokow ań . R o z m o w y z p rze d sta w ic iela m i w ła d z te-
herańskich o k a za ły się ła tw iejsze, zw ła szcza p o śm ierci szacha R e z y Pahla-
v ie g o w lipcu 1980 roku w K airze, a także w sku tek w yb u ch u w o jn y iracko-
-irańskiej w e w rześn iu te g o roku. U m o ż liw iło to ro z p o c z ę c ie kolejn ej tury
n egocjacji, tym ra zem ju ż oficjalnych , w w yn ik u których u zg o d n io n o w a ru n
ki u w o ln ien ia zakładników . O sta teczn ie o d zysk a li on i w o ln o ś ć 20 stycznia
1981 roku.
O statecznym ciosem dla p olityk i detente ok a za ła się je d n a k p rze p ro w a d zo
na w gru dniu 1979 roku radziecka in w a zja na A fga n ista n . Skłoniła ona Car
tera d o p rze rw a n ia p ro ce d u ry ra tyfik a cji traktatu SALT II, a n astęp n ie do
w y c o fa n ia te g o doku m en tu z Senatu. Jedn ocześn ie Stan y Z je d n o czo n e w p ro
w a d z iły em b a rgo na eksport zb o ża ora z licen cji d o Z w ią zk u R ad zieck iego ,
o g ło s iły bo jk o t Ig rzys k O lim pijskich w 1980 roku w M o sk w ie, a ta k że p o d ję
ły d ec yzję w spraw ie w ie lk iej d o sta w y bron i dla Chin. In w a zja Z S R R na A fg a
nistan w z m o g ła ró w n ie ż za in teresow an ie S ta n ów Zjed n oczon ych Europą jako
poten cjaln ym teren em przyszłej konfrontacji ze Z w ią zk iem R adzieck im . W re
zu ltacie w gru dniu 1979 roku O rgan izacja Paktu P ó łn ocn o a tla n ty ck ieg o p o d
ję ła d ec yzję o ro zm ies zc ze n iu w E u ropie Zach odn iej w y rzu tn i rakiet średn ie
g o za sięgu „Persh in g II” o ra z p o cisk ó w sam osterujących „C ru ise” .
G łó w n y m obszarem za in tereso w a ń adm in istracji am erykań skiej p o zo sta
w a ł je d n a k re gio n Zatoki Perskiej. W zra stają ce za g ro ż e n ie je g o d esta b iliza
cją skłon iło p rezyd en ta C artera d o o g ło szen ia 24 stycznia 1980 roku d o k try
n y (tzw . d o k try n y C a rtera ) stw ierd zającej, że p ró b y zd o m in o w a n ia regionu
Zatoki Perskiej p o d ję te w p rzyszłości p rze z ja k ie k o lw ie k p a ń stw o u w aża n e
b ęd ą za d zia ła n ia w y m ie rz o n e w ż y w o tn e in teresy U SA i m o g ą się spotkać
ze zbrojną o d p o w ie d z ią ze strony S ta n ów Zjedn oczon ych . O głoszen ie tej dok
try n y p rzy sp ieszy ło proces tw o rze n ia specjalnej fo rm acji w o js k o w ej, tzw. sił
szyb k iego re a g o w a n ia , p rze zn a czo n yc h d o p ro w a d z e n ia o p era cji w rejon ie
zatoki, sta n o w iło ta k że sy m b o liczn e za m k n ięcie „ep o k i o d p rę że n ia ” .
N arastające tru dn ości w e w n ę tr z n e (d ru g i „szo k n a fto w y ” ) , ja k i n ie p o w o
d zen ia S ta n ó w Z je d n o czo n y ch na arenie m ię d zy n a ro d o w e j w y w o ła ły w spo
łe c ze ń stw ie am erykań skim p ra g n ie n ie zm ia n y i p o w ro tu d o p o lityk i m ocar
s tw o w ej. N a stroje te zosta ły w yk o rzy stan e p rze z p r z y w ó d c ó w Partii R ep u b li
kańskiej, k tó rz y ja k o sw o ich k a n d y d a tó w na p rezyd en ta i w ic e p re z y d e n ta
w p rzyp a d a ją cych na listop a d 1980 roku w yb o ra ch prezyden ckich w ysu n ęh
d łu g o le tn ie g o gu bern atora K a lifo rn ii R onalda R eagan a ora z b y łe g o ( w latach
1 9 7 6 -1 9 7 7 ) dyrektora C IA G e o rg e ’a Busha. P reten d en ci ci, p ro w a d z ą c kam-
412
119. KANADA W CIENIU QUEBECU
Panię p ro p a g a n d o w ą p o d h asłem p rzy w ró cen ia S tan om Z je d n o czo n y m ich

P rzyw ód czej p o z y c ji za g ro żo n ej na aren ie m ię d zy n a ro d o w ej p rze z Z w ią z e k
Radziecki, zd o b y li p oparcie w ięk szości A m eryk a n ów . W w y b o ra ch tych w y
stąpił ró w n ie ż p o w a ż n y kan dyd at n ie z a le żn y - John A n d erson , k tó ry u siło
w ał zw ięk szyć sw ój elek torat, ostro atakując adm in istrację C artera. O k o licz
ności te w isto tn y sposób zm n ie js zy ły szansę p rezyd en ta na reelekcję, tym
ardziej iż w szerega ch w łasn ej Partii D em ok ra tyczn ej m usiał się on zm a ga ć
2 silną o p o z y c ją , której p r z e w o d z ił sen a tor E d w a rd Kennedy. O sta teczn ie
^ y b o ry p rezyd en ck ie za k o ń czyły się z w y c ię s tw e m ta n d em u R eagan -B u sh ,
ó rzy z d o b y li 43,9 m in g ło s ó w i 489 m iejsc elektorskich , p od cza s g d y Car-
i M o n d a le u zyskali z a le d w ie 35,4 m in g ło s ó w i 49 m iejsc elektorskich.
rzeci z k a n d yd a tó w - A n d erson zg ro m a d ził 5,7 m in g ło s ó w i nie zd o b y ł żad-
ne8 ° m iejsca elek torskiego.
119. KANADA W CIENIU QUEBECU
W latach sześćdziesiątych i sied em dziesiątych życie p o lityczn e K an ady to c zy ło

się w cien iu p rzem ia n u je j p o łu d n io w e g o sąsiada - S ta n ów Z jed n o czo n ych .
Przep row ad zon ych w k w ietn iu 1963 roku w yb o ra ch parlam entarnych zw y-
Cl?stwo o d n io sła N a ro d o w a Liberaln a Federacja K an ad y (N L F C ), n a zy w a n a
w skrócie Partią Liberaln ą. W rezu lta cie fu nkcję p rem iera o b ją ł p rzy w ó d c a
1 era łów L ester B. Pearson, spraw u jąc ją d o 1968 roku. W okresie je g o rzą-
° w doszło do zn a czn eg o p o go rszen ia stosu nków p o m ię d z y a n g lo ję zy czn ą
^ ę k s z o ś c ią a fran kofoń sk im i m ieszkańcam i p ro w in cji Q u ebec, k tó rzy coraz
^ r a ź n i e j o k a zy w a li sw o je ro zcza ro w a n ie brak iem u stępstw ze stron y rządu
O ttaw ie w sp ra w ie a u to n om ii p row in cji. Ich d ą żen ia a k tyw n ie p o p iera ła
yplom acja francuska, a d o je d n e g o z p ierw szych za d ra żn ień na ty m tle po-
^ ę d z y w ła d z a m i kan adyjskim i i francu skim i d o szło w 1964 roku, k ie d y to
W trakcie w iz y t y p rem iera Pearsona w Paryżu p rezyd en t d e G aulle podczas
Jedn ego z p rzy jęć w y g ło s ił toast, w k tó rym stw ierd ził, iż Francję w ią ż ą „n ie-
ZaP °m n ia n e w ię z i z n aszym i p ob ra tym ca m i w K a n a d zie” . P ra w d z iw a bu rza
Wybuchła je d n a k 25 lip ca 1967 roku, k ie d y to de G au lle, składając w iz y tę
stolicy Q uebecu - M ontrealu, w y ra z ił się o nim ja k o o „francuskim m ieście” ,
także w z n ió s ł o k rzyk „N ie ch ży je w o ln y Q u eb ec !” . P o m im o zd ecy d o w a n ych
Protestów w ła d z kanadyjskich, p rezyd en t Francji p o w ró c ił d o tem atu za p ew -
ni®nia w oln ości tej prow in cji w p rzem ó w ien iu w yg ło s zo n ym 26 listopada 1967
ku w Paryżu, d o m a ga ją c się m .in. za g w a ra n to w a n ia Q u e b e c o w i m o ż liw o -
1 u trzym yw an ia stałej w ię z i z Francją, a także w p ro w a d z e n ia d o konstytu-
j l 1 ka n ad y zasad u strojow ych , u m o żliw ia ją cy ch p o lity czn e ró w n o u p ra w n ie-
le ludności francusko- i an gielsk ojęzyczn ej.
413
Z a in teresow a n ie spraw am i Q u ebecu ze stron y Francji sp ra w iło, że w pro

w in c ji tej - od czerw c a 1960 roku rzą d zo n ej p rze z lokalny, z ło ż o n y z lib era
łó w rzą d z Jean em Lasage na c z e le - narastały nastroje separatystyczn e. Ich
w y ra z e m stały się p rze p ro w a d zo n e w 1963 roku p ie rw s ze za m a ch y terro ry
styczne, których d ok o n a li c zło n k o w ie orga n izacji Front W y z w o le n ia Q uebe-
cu (F ro n t L ib era tion du Quebec). W roku 1967 z w o le n n ic y n ieza le żn o ści Que-
becu w y g ra li lokaln e w y b o ry parlam entarn e, a ich p rzy w ó d c a R en e Levesque
stanął na c z e le m ie js c o w e g o rządu, k tó ry p o d ją ł w ie le d ecyzji, w zm a cn ia ją
cych p o zycję ję zy k a francu skiego i zakazujących stosow an ia ję z y k a angielskie
g o w lokalnej adm inistracji prow in cji, a n aw et podczas transakcji handlow ych,
p rzep ro w a d za n ych na teren ie p row in cji. W 1968 roku separatyści ą u ebeccy
p o w o ła li d o życia w ła sn e u gru p ow a n ie p o lity czn e - Partię Q u ebecu (Partt
Q uebecois) z L evesq u em na czele, której za sa d n iczym cele m stało się w yw a l
czen ie dla tej p row in cji ca łk o w itej n iep o d ległości.
P ro b le m y zw ią z a n e z n arastającym sep ara tyzm em Q u ebecu s p o w o d o w a
ły u stąpien ie L.B. Pearsona ze stanow iska p rem iera o ra z p r z y w ó d c y Partu
Liberaln ej. 20 k w ietn ia 1968 roku je g o m iejsce za jął Pierre E. Trudeau, p0'
ch o d zą cy co p ra w d a z M on trealu , b ęd ą c y je d n a k z d e c y d o w a n y m p rze c iw n i
kiem o d łą czen ia się Q u ebecu od Kanady. N o w y p rem ier p o d ją ł en ergiczn e
w ysiłk i na rzec z za ch o w a n ia in tegraln ości Kanady, p o c z ą tk o w o je d n a k w y
d a w a ło się, że nie przyniosą o n e o czek iw a n ych rezultatów . W końcu lat sześć
d ziesią tyc h o ż y w iła się d z ia ła ln o ść Frontu W y z w o le n ia Q u ebecu , k tó rego
c z ło n k o w ie w 1970 roku p o rw a li, a n astępnie za m o rd o w a li m inistra pracy
w rzą d zie tej p ro w in cji - P ierre’a Laporta. S ta n ow cza reakcja w ła d z w O tta
w ie d o p ro w a d z iła d o szyb k iego u jęcia spraw ców , a w kon sek w en cji - d o ro z
b icia Fron tu . P o c ią g n ę ło to za sobą sp a d e k n a s tro jó w sep a ra ty styczn ych
w p ierw szej p o ło w ie lat sied em dziesiątych , k tó ry o k a za ł się je d n a k n ie trw a
ły. T ryu m fa ln y p o w ró t na scenę p o lityczn ą z w o le n n ik ó w n ieza le żn o ści p r°"
w in c ji nastąpił w 1976 roku, k ie d y to w p rze p ro w a d zo n y ch 15 listop a d a tego
roku w y b o ra c h lo k a ln ych P a rti Quebecois u zyskała 70 spośród 110 m iejsc
w Z g ro m a d zen iu N a r o d o w y m Q u ebecu . M a n ifesta cją n ie p o d le g ło ś c io w y c h
a m bicji M o n trea lu stała się zw ła szcza , od b yta w listo p a d zie 1977 roku, w i
zyta L eve sq u e’a w Paryżu, g d z ie p r zy jm o w a n y b ył w sposób dem on stracyjn y
z h on ora m i n a le żn ym i g ło w ie państw a.
N a d zieje separatystów na tychłą secesję prow in cji o k a za ły się jed n a k p rzed
w czesn e, w p rze p ro w a d zo n y m b o w ie m w 1980 roku referen d u m w spraw ie
n iep o d ległości Q uebecu, o k oło 60 % je g o m ieszk a ń ców o p o w ie d z ia ło się prze-
c iw k o takiem u ro zw ią za n iu . Sukces z w o le n n ik ó w za ch o w a n ia in tegraln ości
K an ady b ył w du żej m ierze zasługą cierp liw ej p olityk i Trudeau, k tó ry jed n a k
że, oskarżany p rze z op ozy cję o nieu dolność w d zied zin ie gospodarczej, a także
o ten d en cje d o n ad m iern ej ro z b u d o w y u p ra w n ień w ła d z cen traln ych , utracił
fo te l p rem iera p o w yb o ra ch parlam entarn ych, p rze p ro w a d zo n y c h w k w iet
niu 1979 roku. J ego następcą został p rzy w ó d c a Partii K o n s erw a tyw n e j - J ° e
Clark.
41 4
120. AMERYKA ŁACIŃSKA: CZASY RADYKAŁÓW 1RZĄDY DYKTATORÓW [
*20. AMERYKA ŁACIŃSKA: CZASY RADYKAŁÓW I RZĄDY

DYKTATORÓW
^W ycięstwo re w o lu cji kubańskiej w istotn y sposób w p ły n ę ło na w z ro s t ten-

encj i re w o lu cy jn y c h w in nych krajach A m e r y k i Łaciń skiej. W 1959 roku
W D om inikanie u tw o rz o n y został prokubański Ruch 14 C zerw ca (M o v im ie n -
to 14 de J u n io ; M 1 4 J ), w rok p ó źn iej w G w a te m a li p o w sta ł Ruch R e w o lu c y j
ny 13 Listopada (M o v im ie n to R evolu cion a rio 13 de N o viem b re; M R -1 3 ), w N i-
aragui zaś, z a ło ż o n y p rze z Carlosa Fonsecę - S an din ow sk i Front W y z w o le
nia N a r o d o w e g o (Frente Sandinista de L ib era tio n N a tio n a l; F S L N ). W roku
^2 p o w o ła n o z k o lei d o życia w e n ezu e lsk ie S iły Zb rojn e W y z w o le n ia N a
rodow ego (Fuerzas Arm adas de L ib era tion N a tio n a l; F A L N ), w rok p ó źn iej zaś
w G w atem ali u tw o rz o n o P ow stań cze S iły Z b rojn e (Fuerzas A rm adas Rebeldes;
natom iast w A rg e n ty n ie - Partyzancką A rm ię L u d o w ą (E jercito G u erń l-
iero del Pueblo; E G P).
. Ruchy te m ia ły różn e ob licza id e o w e , p o c z ą w s zy od o rtod ok syjn ego mark-
SlZmu, p o p rz e z m a o izm , tro ck izm aż p o anarchizm , a n ajb ard ziej a k tyw n ym
lch p ro m o to rem b y ły k o m u n istyczn e w ła d z e w H a w a n ie . S zc ze g ó ln ą rolę
W tym zakresie o d egra ł je d e n z najbliższych w s p ó łp ra c o w n ik ó w F idela Castro,
Poch odzen ia A rg en ty ń czy k , w y b itn y teo retyk rew olu cji, a w latach 1 9 6 1 -
1965 kubański m in ister p rze m y s łu E rn esto Che G u eva ra . W 1961 roku
■-'Publikował on książkę W ojna partyzancka, w której d ał w y r a z sw em u p r z e
l a n i u o m o ż liw o ś c i p o kon an ia je d n o s te k arm ii regu larn ej p rze z u zb rojon e
0(id z ia ły lu d o w e , u tw o rz o n e w trakcie o g ó ln o n a r o d o w e g o p ow stan ia, zapo-
C2;}tk ow a n ego p rze z n ie w ie lk ie gru p y o d p o w ie d n io w y szk o lo n y ch re w o lu cjo
nistów w ram ach tej tzw . strategii kontynen talnej kom uniści kubańscy p o
jm o w a li p rób y tw o rze n ia „o gn isk rew o lu cyjn ych ” w w ie lu krajach A m e r y
k a ń s k ie j. Sam G u evara, p o re zygn a cji w 1965 roku z funkcji m in isterial-
,1ei na Kubie i krótkim p o b ycie w A fry c e , u dał się d o B o liw ii, a b y w szere-
jjach m iejsco w ej partyzan ckiej A rm ii W y z w o le n ia N a r o d o w e g o ( E jerico de L i-
j 6r“ cfon N a tio n a l; E L N ) p o d ją ć w m arcu 1967 roku p rób ę w z n ie c e n ia rew o -
g CJ1 w tym kraju. N ie u zysk a w szy poparcia ze stron y m iejsco w y ch ch łopów ,
Październ ika te g o roku o d d z ia ł G u eva ry został o to c z o n y p rze z ż o łn ie r z y
aritlii b o liw ijsk iej, o n sam został pojm any, a n astępnie rozstrzelany. Klęska
rt>chu p o w sta ń czeg o w B o liw ii w p ły n ęła na p rze jścio w e zała m a n ie się nastro-
.W rew olu cyjn ych w krajach A m e ry k i Łacińskiej, ale sam Che w k ró tce stał
id olem u czestn ik ów re w o lty studenckiej, która w 1968 roku o b ję ła Stany
Jednoczone ora z kraje E u ropy Zach odn iej.
W zrost n astrojów rew olu cyjn ych w krajach A m eryk i P o łu d n iow ej w p ow aż-
ynt stopniu n iep o k o ił rzą d S ta n ów Z jed n o czo n ych , k tó ry w okresie adm ini-
acji Johnsona cora z w y ra ź n ie j za czą ł się a n g a żo w a ć w zw a lc za n ie lew ico -
ko p o lity k ó w latyn oam eryk ań skich ora z p o p iera n ie p ra w ic o w y c h i anty-
la unistycznych, ale także antydem okratycznych i łam iących p raw a c z ło w ie
415
ka, reżim ów . N a jb a rd ziej spektakularnym p rze ja w e m ta k iego za a n ga żo w a n ia

stała się, p rze p ro w a d zo n a w 1965 roku, am erykańska in te rw en cja w o js k o
w a w D o m in ik a n ie . P o zastrzelen iu w m aju 1961 roku d łu g o le tn ie g o dykta
tora te g o kraju R a fa ela Trujillo, w gru dniu 1962 roku w D om in ik a n ie p rze
p ro w a d z o n o w y b o ry p rezyd en ck ie ora z parlam entarn e. Z w y c ię ż y ł w nich le
w ico w y p o lito lo g i pisarz Juan Bosch, a je g o u gru p ow a n ie: R ew o lu cyjn a Par
tia D om in ikańska CPartid o R ev olu cion a ń o D o m in ic a n o ; P R D ) u zyskała b e z
w z g lę d n ą w iększość w K ongresie, czyli m iejsco w y m parlam encie. W k ró tce p °
sw o im zw y c ię s tw ie Bosch z a in icjo w a ł w ie le reform w e w n ę trzn y c h , p rze p ro
w a d za ją c m .in. re fo rm ę rolną, o d d z ie le n ie K ościoła od pań stw a, liberalizację
p ra w a d o ty c z ą c e g o d zia ła ln o ści z w ią z k ó w z a w o d o w y c h o ra z ro zszerzen ie
u sta w o d a w stw a socjaln ego. W k w ietn iu 1963 roku p rzy jęta została ró w n ie2
n ow a, dem okratyczn a konstytucja Dom inikany. D ziałania te w y w o ła ły p o w a ż
ne za n iep ok o jen ie w korpusie oficerskim . W efe k cie 25 w rześn ia 1963 roku
grupa w ojskow ych spiskowców, na których czele stał płk. Elias W essin y Wessin
ob a liła Boscha, a n u low ała za p o c zą tk o w a n e p rze z n ie g o reform y, z d e le g a li
zo w a ła partie p olityczn e, za w iesiła o b o w ią z y w a n ie konstytucji i o g ło siła dyk
taturę.
N ie u d o ln o ś ć n o w e j ek ip y rzą d zą cej z D o n a ld em R eid C abralem na czele
spraw iła jed n a k , że w p a ń stw ie u trzym yw a ła się n ap ięta atm osfera sp ołecz
na, a 24 k w ietn ia 1965 roku w yb u ch ło tam o g ó ln o n a ro d o w e p o w stan ie, za
in icjow a n e p rze z gru p ę d em ok ra tyczn ie n astaw ion ych o ficerów . P rze d łu ża
ją c e się w a lk i p o m ię d z y zw o len n ik a m i a p rze ciw n ik a m i rzą d zą cej ju n ty w o j
skow ej sp o w od ow a ły, że Stany Z jed n o czo n e, pragnąc nie dopuścić d o p o w tó
rzen ia się scenariusza kubańskiego, w y s ła ły w n o cy z 28 na 29 k w ietn ia 1965
roku s w o je jed n o stk i w o js k o w e z za d a n iem u d zielen ia p o m o c y o d d zia ło m
w a lczą c y m w o b ro n ie dyktatury.
W ojska te w ciągu kilku dn i d o p ro w a d z iły d o p a cyfik a cji w yspy, następ
n ie zaś, na początku m aja 1965 roku, na m o c y d ec y zji O rg a n iza cji Państw
A m erykań skich , zosta ły przek ształcon e w „o gó ln o a m eryk a ń sk ie siły p o k o jo
w e ” p o d d o w ó d z tw e m B razylijczyków , w skład których - o b o k A m ery k a n ó w
- w e s z ły n ie w ie lk ie k on ty n g en ty w o js k o w e z B razylii, H ondurasu, P a ra g w a
ju i Salw adoru, a także grupa p o licja n tó w z Kostaryki. Stabilizacja sytuacji na
w ysp ie nastąpiła po - p rzep ro w ad zo n ych w czerw cu 1966 roku pod m ię d zy '
n a rod ow ym n ad zorem - w yb ora ch prezydenckich, w których zw y c ię ż y ł prz T
w ó d ca cen trop ra w icow ej Partii R eform istyczn ej (Partid o Reform ista) Joaqmn
Balaguer (5 7 % g ło s ó w ), pokonując s w eg o n ajgro źn iejszego ryw ala w osobie
Boscha (3 9 % g ło s ó w ). W skutek te g o w ojska in terw en cyjn e opu ściły D om in i
kanę 30 w rześn ia 1966 roku, a Balagu er sp ra w o w a ł tam w ła d z ę aż do roku
1978.
W latach sześćdziesiątych Stany Z je d n o czo n e co ra z b a rd ziej o tw a rcie to
le r o w a ły w o js k o w e p r z e w r o ty i za m a ch y stanu, p rze p ro w a d za n e w krajać
latyn oam erykań skich w celu n ied o p u szczen ia d o w ła d z y p o lity k ó w p o d e jrze
w a n y ch o sym patie kom u n istyczn e. Tylko w roku 1963 p r z e w r o t ó w takie
416
120. AMERYKA ŁACIŃSKA: CZASY RADYKAŁÓW I RZĄDY DYKTATORÓW
dokonano w G w a tem a li, g d z ie 30 m arca w ła d z ę ob jęła ju n ta w o js k o w a z En-

rique Peralta A zu rd ią na c z e le ; w E k w a d o rze, g d z ie w lipcu arm ia o b a liła
Prezydenta C arlosa Ju lio A ro sem en ę i u stan ow iła w ła s n y rząd p o d k ie r o w
nictwem b y łe g o d o w ó d c y ekw adorsk iej m aryn arki w o je n n e j kontradm . R a
mona Castro Jijóna; w H ondu rasie, g d z ie 3 p a źd ziern ik a o d d z ia ły w o js k o w e
P°d d o w ó d z tw e m pu łkow nika lo tn ictw a O svaldo L ó p e z a A rella n o o d su n ęły
°d w ła d z y p rezyd en ta Jose R am oń a V ille d ę M oralesa, a także w A rg en ty n ie
°ra z w e w sp o m n ia n ej ju ż D om in ikan ie.
W następnym roku w o js k o w y ch za m a ch ó w stanu dok on a n o z kolei w B ra
zylii oraz w B o liw ii. W p ierw szy m z tych k ra jó w 1 k w ietn ia 1964 roku oba-
°n y został le w ic u ją c y p rezy d en t J oao G ou lart, a b e zp o śred n im p o w o d e m
odsunięcia g o od w ła d z y stało się w y d a n ie p rze z n ie g o w m arcu te g o roku
dekretów o n a cjon a liza cji p ryw a tn ych ra fin erii ro p y n a fto w e j ora z o reform ie
r°ln ej. N a c z e le pań stw a stanął d o ty ch cza so w y d o w ó d c a arm ii brazylijskiej,
a także au tor p rze w ro tu m arszałek H u m b erto C astello Branco.
R zą d y w o js k o w y ch trw a ły w B ra zylii d o 1985 roku, a ich p o d sta w ą p r a w
ną stały się trz y tzw. akty in stytu cjon alne, w y d a n e w latach 1 9 6 4 -1 9 6 6 , na
!11° cy których z m ien io n o tryb w yb o ru p rezyd en ta i w icep rezyd e n ta (m ie li być
W ybierani p r z e z p a rla m en t, a n ie ja k d o tą d w w y b o ra c h p o w s z e c h n y c h ),
2Większono k om p eten cje w ła d z y w y k o n a w czej (u zyskała ona m .in. p ra w o do
W prow adzania stanu w y ją tk o w e g o na okres p ó ł roku, ro z w ią z y w a n ia p a rla
mentu p rze d u p ły w e m kaden cji, u n iew a żn ian ia m a n d a tó w poselskich ora z
o zyw otn ich n om in acji na stanow iska u rz ę d n ic z e ).
W tym sam ym cza sie ro z w ią z a n o ró w n ie ż w szy stk ie p a rtie p o lity c z n e ,
Pow ołując na ich m iejsce p r o rzą d o w y Z w ią z e k O d n o w y N a ro d o w e j (Ą lianęa
en°va dora N a c io n a l; A R E N A ) o ra z u m ia rk ow a n e u gru p o w a n ie o p o zy cy jn e
~~brazylijski Ruch D em ok ra tyczn y ( M o v im ie n to D em ocra tico B rasileiro; M D B ).
strój ten z o s ta ł u trw a lo n y w k on stytu cji b ra z y lijs k ie j, o b o w ią z u ją c e j od
^ marca 1967 roku, a także w piątym akcie instytucyjnym z 18 gru dnia 1968
r°ku, na m o c y k tó reg o na czas n ieok reślo n y z a w ie s z o n o d zia ła ln o ść p a rla
mentu. W skutek te g o w ła d z a w B ra zylii sp o częła w rękach p rezyd en ta , k tó ry
. ° k p raw a d o za w ieszan ia działalności parlam entu posiadał ró w n ie ż u p ra w
i e n i a d o u n iew a żn ia n ia m a n d a tó w poselskich o ra z u ch ylania im m u nitetu
Poselskiego, p ra w o d o za w iesza n ia konstytucji o ra z do w y d a w a n ia d ek retó w
: niocą ustawy. O d końca la t sześćd ziesią tych fu n kcję p rezy d en ta B ra zy lii
Pełnili kolejn o: m arszałek A rtu ro da Costa da S ilva (1 9 6 7 - 1 9 6 9 ), gen . Erne-
Garrastazu M ć d ic i (1 9 6 9 -1 9 7 4 ) ora z gen . Ernesto G eisel (1 9 7 4 - 1 9 7 9 ).
B o liw ii p r ze w ró t w o js k o w y o d b ył się 3 listop a d a 1964 roku i d o p ro w a -
do ob a len ia rz ą d z ą c e g o o d roku 1960 p rezyd en ta V icto ra Paz Estensso-
• W ła d z ę w k ra ju p r z e ję ła ju n ta z d o ty c h c z a s o w y m w ic e p r e z y d e n t e m
gen. Rene B arrientos O rtu n o na czele.
^ W dru giej p o ło w ie la t sześćd ziesią tych p r z e w r o ty w o js k o w e o d b y ły się
^ g e n t y n ie - 28 czerw ca 1966 roku oraz w Panam ie - 11 p aździern ika 1968
* u - W p ie r w s z y m z ty c h k r a jó w o d d z ia ły z b r o jn e p o d d o w ó d z t w e m
417
gen. Juana Carlosa O n ga n ii od su n ęły o d w ła d z y p rezyd en ta A rtu ro lilię , w o j

skow i zaś za ch o w a li tam w ła d z ę aż d o 1973 roku.
W P a n a m ie z k o lei zam ach stanu z o rg a n izo w a n y został p rze z d o w ó d c ę
m iejsco w ej G w ardii N a ro d o w e j płk. O m ara Torrijos H errerę, k tó ry następnie
ro z w ią z a ł p a rla m en t i z a w ie s ił d zia ła ln o ść w szystk ich p a rtii p o lityczn ych ,
dążąc jed n ocześn ie do w p ro w a d zen ia ustroju o p a rtego na zasadzie dem okracji
bezp ośred n iej. Jako „n a jw y żs zy p rzy w ó d c a re w o lu cji pan am skiej” , Torrijos
sp ra w o w a ł kontrolę nad życiem p o lityczn ym P an am y d o lipca 1981 roku, kie
d y to zgin ą ł w katastrofie lotn iczej. Jego n ajw ięk szym sukcesem dyp lom a tycz
nym stało się p od p isa n ie 7 w rześn ia 1977 roku w W a szy n g ton ie traktatu ze
Stanam i Z je d n o czo n y m i (tzw . traktat T o rrijo s-C a rter), na m o cy k tó reg o usta
lono, iż z d n iem 31 gru dnia 1999 roku Panam a uzyska p ełn ię w ła d z y nad
strefą kanału.
R z ą d y d yk tatorsk ie u trz y m y w a ły się ta k że i w in nych krajach A m eryk i
Łacińskiej, m .in. w N ik aragu i, g d z ie w latach 1 9 3 6 -1 9 7 9 rz ą d z iła dynastia
S om ozów , na H aiti, g d z ie w ia t a c h 1 9 5 7 -1 9 8 6 sp ra w o w a ła w ła d z ę rodzina
D u va lierów , o ra z w P a ra g w a ju , g d z ie o d 1954 roku n ie p o d z ie ln ie r z ą d z ił
gen. A lfre d o Stroessner. Brak sp ra w n ie fu nkcjonu jących m e c h a n izm ó w d e
m okratycznych p o w o d o w a ł narastanie w w ie lu krajach latynoam erykańskich
n ap ięć i k o n flik tó w polityczn ych , p o głęb ia n y ch d o d a tk o w o p rze z p rob lem y
eko n om iczn e, z ja k im i m u siały się boryk a ć n ieu d oln e ek ip y rzą d zą ce. Stąd
w w ielu państwach te g o regionu p a n ow a ł zastój gospodarczy, a tzw. „cud eko
n o m ic z n y ” w B razylii, g d z ie reform atorskie w ysiłk i rzą d zą cej ju n ty w ojsk o
w e j s p o w o d o w a ły w latach 1 9 6 7 -1 9 7 2 w zro st doch odu n a ro d o w e g o o 10,3°/°
w skali roku, o k a za ł się krótkotrw ały.
R z ą d y dyktatu r w o js k o w y ch z w ięk sza ły ró w n ie ż n ieb ezp iec ze ń stw o w y
buchu lokaln ych k o n flik tó w zbrojn ych , z których n ajgłośn iejszym , a zarazem
n ajb ardziej absurdalnym b yła tzw. w o jn a fu tb o lo w a p o m ię d z y S alw adorem
a H ondu rasem . D o je j w ybu ch u p rzy czyn ił się g łó w n ie p rz e b ie g ro zegra n eg o
15 czerw c a 1969 roku w T egu cigalpa m eczu piłk arskiego p o m ię d z y reprezen
tacjam i n a ro d o w y m i obu państw, k tó reg o staw ką b y ł aw ans d o fin a łó w m i
strzo stw św iata. Z w y c ię s tw o H ondurasu w y w o ła ło g w a łto w n e dem on stracje
u liczn e w S a lw a d o rze, a w k on sekw en cji ze rw a n ie stosu nków d y p lo m a ty cz
nych p o m ię d z y obu pań stw am i. W dalszej kolejn ości rzą d S a lw a d o ru oskar
żył w ła d z e H ondu rasu o d o k o n y w a n ie m o rd erstw na im igran tach salwador-
skich, zaś 14 lipca 1969 roku za a ta k o w a ł zb ro jn ie tery toriu m te g o państwa-
D zia ła n ia w o js k o w e zo s ta ły zak oń czo n e 18 lipca 1969 roku w w yn ik u m e
diacji ze stron y O rg a n iza cji Państw A m erykań skich , ale je s z c z e d o 1972 roku
na gra n icy salw adorsko-hon du raskiej d o c h o d z iło d o starć zbrojn ych p o m ię
d z y żo łn ierza m i obu państw.
W ob liczu za łam an ia się w ra z ze śm iercią G u eva ry kubańskiej „strategu
k o n tyn en ta ln ej” , a także w zro stu ten den cji au tokratycznych w krajach A m e
ryki P o łu d n io w ej, du żym za sk oczen iem dla w ie lu p o lity k ó w stała się aktywi
zacja u gru p ow a ń le w ic o w y c h i popu listyczn ych , które w p ie rw s ze j p o ło w ie
418
120. AMERYKA ŁACIŃSKA: CZASY RADYKAŁÓW I RZĄDY DYKTATORÓW
at siedem dziesiątych z d o b y ły w ła d zę w Chile oraz p o w ró ciły d o rz ą d ó w w A r

gentynie. W p rze p ro w a d zo n y c h 4 w rześn ia 1970 roku w yb o ra ch p rezyd en c
kich w Chile z w y c ię ż y ł d zia ła cz socjalistyczn y S alvad or A lle n d e , p o p iera n y
Przez u gru p ow an ie Jedność L u d o w a ( Unidad P op u la r), w skład którego w c h o
dzili socjaliści, kom uniści, ra d y k a ło w ie ora z le w ic o w i ch rześcijań scy dem o-
aci. W g ło so w a n iu p o w szech n y m uzyskał 3 6 ,2 % głosów , p odczas g d y je g o
Przeciw nicy: kan dyd at p ra w ic o w e j Partii N a ro d o w e j ora z p rze d sta w ic iel cha
decji o d p o w ie d n io - 3 4 ,9 % ora z 27,8% .
W krótce p o p rze jęciu w ła d z y w listo p a d zie 1970 roku A lle n d e ro zp o c zą ł
realizację p rogram u Jedności L u d o w ej, zak ła d a ją cego p rze p ro w a d ze n ie gru n
townych reform w duchu socjalistyczn ym . W Chile p rze p ro w a d zo n o nacjona-
izację gó rn ictw a m ied zi, w p ro w a d z o n o p a ń s tw o w y m o n o p o l na eksport te g o
surowca, a także p rzy stą p ion o d o ro z b u d o w y p a ń stw o w ych z a k ła d ó w je g o
Przetwarzania. Jednocześnie zn a cjo n alizo w an o system bankowy, a także p rze
prow adzon o reform ę rolną, tw o rzą c zam iast du żych p osiadłości ziem skich -
gospodarstwa sp ó łd zielcze. N o w a ekipa rządząca dokon ała także zm ia n y ch i
ń skiej p o lity k i za g ra n ic zn e j, n a w ią zu ją c stosunki d y p lo m a ty c z n e z Kubą,
g i n a m i ora z D em ok ra tyczn ą R epubliką W ietn a m u , w Chile zaś p o ja w ili się
ubańscy „eksperci” .
Posunięcia te u w ik ła ły A llen d e w konflikt ze Stanam i Z jedn oczon ym i, które
Usiłowały iz o lo w a ć C h ile gosp od a rczo. Z a ró w n o trudności w h an dlu z a g ra
nicznym, ja k i kryzys w ew n ętrzn y , k tó ry o ga rn ą ł p a ń stw o w sk u tek n ie p rz e
myślanych d ec yzji ek ip y A llen d e, d o p ro w a d z ił d o spadku produ kcji, w zro stu
lnflacji, a w końcu d o n arastającego chaosu p o lityczn ego . O stateczn ie, aby
ratować sytuację, w y b ra n y w k w ietn iu 1973 roku parlam en t, w k tó rym J ed
ność L u d o w a d y sp o n o w a ła 4 3 ,4 % m iejsc, o g ło s ił 23 sierpn ia te g o roku, iż
r^ d A llen d e spraw u je w ła d z ę n ielega ln ie, co z k o lei p o cią g n ęło za sobą w o j-
ow y zam ach stanu, na k tó reg o c z e le stanął g łó w n o d o w o d z ą c y arm ii chilij-
. eJ gen. A u gu sto P in och et U garte. A lle n d e , k tó ry o d rzu cił p ro p o zy cję w y-
âzdu z kraju, zos ta ł w ra z ze sw ym i u zb ro jo n ym i z w o le n n ik a m i o to c z o n y
Pałacu prezyden ckim La M on eda, g d zie zgin ą ł w niejasnych okolicznościach
trakcie szturm u o d d z ia łó w rebeliantów .
. Po obalen iu A lle n d e na c z e le pań stw a stanął gen . P in och et, p o czą tk o w o
P rzyw ód ca ju n ty w ojsk ow ej, a od czerw ca 1974 do marca 1990 roku ja k o
Prezydent Republiki. N o w y reżim ro zw ią za ł w szystkie u gru p ow an ia polityczn e,
Uastępnie zaś sto sow a ł n ie z w y k le su row e m e to d y w a lk i ze sw ym i p rzeciw n i-
nu, w w yn ik u c z e g o Kom isja P ra w C zło w iek a O N Z kilkakrotn ie n ap iętn o-
a*a Chile za ła m a n ie sw o b ó d obyw atelskich . W tym sam ym czasie gen. Pi-
chet z lik w id o w a ł socja listyczn e u s ta w o d a w stw o o b o w ią z u ją c e w okresie
?Qów A lle n d e , p rze p ro w a d za ją c jed n o c z e ś n ie gru n to w n e re fo rm y ekon o-
Czne, m ające na celu lib era liza cję chilijskiej gospodark i.
lej ^ reztdtacie C hile o d n o to w a ło zn a czn y w z ro s t gospodarczy, co z ko-
P o zy ty w n ie w p ły n ę ło na sta b iliza cję sytuacji p o lityczn ej w kraju. W tych
°n cznościach n o w a ekip a rzą d zą ca z d e c y d o w a ła się na p rze p ro w a d ze n ie
419
w styczniu 1978 roku plebiscytu, w k tó rym 75% je g o u czestn ik ów o p o w ie

d zia ło się za p olityk ą Pin ocheta. Tak w yso k i w sk a źn ik p oparcia sp ołeczn ego
skłonił gen era ła do o g ło szen ia projektu n o w ej konstytucji, która g w a ra n to
w a ła P in o c h eto w i p ra w o do piastow an ia funkcji prezyden ta aż d o 1990 roku,
a ta k że p e tr y fik o w a ła s tw o r z o n y p rze z n ie g o m o d e l p a ń stw a p olicyjn ego-
11 w rześn ia 1980 roku 6 7 % głosu jących za a k cep to w a ło ten p rojek t w głoso
w a n iu p ow szech n ym .
W p ierw szej p o ło w ie lat sied em d ziesiątych p o w a ż n e trudności wewnętrz-
ne p rze ży w a ła ró w n ie ż A rg e n ty n a , g d z ie n ieu d oln e rz ą d y w o js k o w y ch d o
p r o w a d z iły d o w zro stu p opu larn ości zw olen n ik ów , o b a lo n e g o w 1955 roku,
p o p u listyczn ego p rezyd en ta Juana D o m in g o Perona, zw a n yc h peronistami,
z których n ajb ardziej n iep rzejed n a n i, p o z b a w ie n i m o ż liw o ś c i le g a ln e g o d zia
łania, cora z częściej sięga li p o środki terroru, gru pu jąc się w p o d ziem n ych
organizacjach zbrojnych, takich ja k R ew olu cyjn y Ruch Peron ow ski (M o v im ie n'
to R evolu cion a rio Peron ista ; M R P ), R e w o lu c y jn y Ruch 17 P a źd ziern ik a (M ovi-
m iento R ev olu cion a ń o - 1 7 ; M R -1 7 ), Peron istyczn e S iły Z b rojn e (Fuerzas A r -
madas Peronistas; FA P), a z czasem także Organizacja Polityczno-W ojskowa
M o n to n ero s (M on ton e ros) ora z R ew o lu cyjn e S iły Zb rojne ( Fuerzas Armadas
R evoluciona ria s; F A R ). P ro w a d z o n a p rze z te u gru p ow a n ia „p a rtyza n tk a m iej
ska” o sią gn ęła sw o je a p o geu m w m aju 1970 roku, k ie d y to gru pa M o n to n e
ros w y d a ła wyrok, a n astępnie za m o rd o w a ła b y łe g o p rezyd en ta A rg en ty n y
gen . Ped ro A ram buru .
Eskalacja terroru zm usiła rzą d zą cą ju n tę w o js k o w ą do ustępstw. W marcu
1971 roku w w yn ik u b e z k r w a w e g o zam ach u stanu w ła d z ę p rze ją ł gen . A le-
ja n d ro A u gu stin Lanusse, k tó ry w lipcu te g o roku o g ło s ił zasady tzw . W ie l'
kiej U g o d y N a ro d o w e j, na p o d sta w ie których szansę le g a ln e g o d zia ła n ia o d
zyskały w szystkie u gru p ow a n ia o p ozy cyjn e, z w y ją tk iem kom unistów . Z m o ż
liw o ś ci tej skorzystali p rze d e w szystkim peroniści, k tó rzy za le g a liz o w a li, dzia
łającą d o tąd w p o d ziem iu , Partię P eron ow ską, a n astępnie u tw o rz y li szerszą
koalicję 25 u gru p ow ań opozycyjn ych , zw an ą p o czą tk o w o O byw atelsk im Fron
tem W y z w o le n ia N a ro d o w e g o , a od gru dnia 1972 roku - Fron tem S p r a w ie d
liw e g o W y z w o le n ia (Frente Justicialista de L ib e ra tio n ; FR E JU LI).
W p rze p ro w a d zo n y c h 11 m arca 1973 roku w y b o ra ch p rezyd en ck ich kan
dy d a t Frontu H e c to r C am pora od n ió sł z d e c y d o w a n e zw y c ię s tw o , uzyskują0
p ra w ie p o ło w ę o ddan ych głosów . O b jęcie u rzędu p rezyd en ta p rze z peronist?
u m o żliw iło p o w ró t do kraju, p rzeb yw a ją cego d otąd w H iszpanii, Perona, który
20 c z e rw c a 1973 roku p rzy b ył tryu m fa ln ie do Buenos A ires. W k ró tce C am
pora zrzek ł się u rzędu prezyden ta, a w rozpisanych na 23 w rześn ia 1973 roku
n o w yc h w y b o ra ch w y s ta rto w a ł Peron, k tó ry z g ro m a d ził aż 6 1 ,8 % g ło s ó w
R esta u ra cja p o rz ą d k u p o lit y c z n e g o z c z a s ó w p ie r w s z y c h r z ą d ó w Perona
(1 9 4 5 - 1 9 5 5 ) o k a za ła się je d n a k n ie m o ż liw a , sam i peron iści b y li b o w ie m
w e w n ę tr z n ie skłóceni, a na d o d a tek ich p rzy w ó d c a zm a rł ju ż 1 lipca 1974
roku. J ego następcą na stanow isku p rezyd en ta została dru ga żon a Perona,
M aria Estela M a rtin ez Peron, zw an a Izabelitą, która pełniła d o tej p o r y funkcj?
420
121. „REWOLUCJA KULTURALNA" I ZWROT POLITYCZNY W CHRL
Wlceprezydenta. Jej rz ą d y o k a za ły się je d n a k n ieu d oln e, w dodatku zaś ju ż

^ P a ź d z ie r n ik u 1974 roku została on a fa k tyc zn ie p o z b a w io n a w p ły w u na
władzę. P o n ie w a ż m im o to n adal o d m a w ia ła ustąpienia z funkcji p rezyden -
ta> a rozp rzestrzen ia ją ca się korupcja ora z p o n o w n a a k tyw iza cja M on ton eros
&r°z iła destabilizacją państw a, 24 m arca 1976 roku w ojs k o p r ze p ro w a d ziło
olejny zam ach stanu, n o w y m zaś p rezyd en tem został p rzy w ó d c a puczu gen.
°rg e V id ela . W okresie trw a ją cej d o 1982 roku dyktatu ry w o js k o w i p row a -
Zlli b ezp a rd on o w ą w a lk ę z o p o zy cją zbrojną, stosując n iejed n ok ro tn ie skraj-
nie brutalne m e to d y działan ia.
Narastające n a p ięcie sp ołeczn e w w ie lu krajach A m e ry k i Łacińskiej, spo
w od ow a n e z je d n e j stron y b e z w z g lę d n o ś c ią tam tejszych dyktatur, z dru giej
2aś Postępującą rad yk a lizacją środ o w isk op ozy cyjn ych , skłon iło w końcu a d
ministrację p rezyd en ta S ta n ów Z jed n o czo n y ch J. C artera d o zm ia n y p olityk i
A w stosunku d o p a ń stw te g o regionu . Zm iana, która nastąpiła w dru giej
Połow ie la t sied em d ziesiątych , p o le g a ła p rze d e w szystk im na s to p n io w y m
W ycofywaniu a m eryk a ń sk iego poparcia dla sz c z e g ó ln ie bru taln ych reżim ów ,
przy jed n o czesn ym zachęcaniu ich d o ro zp o częcia p ro ce só w dem ok ra tyza cyj-
nych oraz p rzestrzega n ia p ra w czło w iek a .
Polityka ta w dłu ższej p ersp ek tyw ie n ie w ą tp liw ie p rzy czyn iła się d o d e
m okratyzacji sto su n k ó w p o lity c zn y c h w w ie lu krajach regio n u , je d n a k je j
Plerwszym rezu lta tatem stało się o b a len ie w lipcu 1979 roku dyk tatu ry ro-
Zlny S o m o z ó w w N ik a r a g u i i o b jęcie tam w ła d z y p rze z p rzy w ó d c ó w , p o zo -
^ ają ceg o p o d w p ły w a m i kubańskim i, S an d in o w sk iego Frontu W y z w o le n ia
g o d o w e g o (F S LN ). Dla S tan ów Zjednoczonych oznaczało to w praktyce utratę
ntroli nad ro z w o je m sytuacji w tym kraju, a w przyszłości g ro ziło n a w et po-
orzeniem się „w ariantu kubańskiego” na kontynen cie am erykańskim .
l2 l- „REWOLUCJA KULTURALNA” I ZWROT POLITYCZNY W CHRL
j^dwrót od sza leń stw „W ie lk ie g o Skoku” w ChRL, zn a n y ja k o tzw. p olityk a

^Sulacji, k iero w a n y b ył p rze z frakcję partyjną z Liu S haoąi na czele. Frakcja
a dążyła d o w o js k o w e j i tech n iczn ej m o d ern iza cji typu ra d z ie c k ie g o (ch o ć
^ ty c z n ie p rorad zieck a n ie b y ła ), do ro z w o ju g o sp o d a rc ze g o i u trzym an ia
^ g e rn o n ii d o ty ch cza so w eg o aparatu partyjn ego. Z w o le n n ic y od su w a n eg o na
°c zn y tor M a o Z e d o n g a w ie r z y li natom iast, że c ele te osiągn ąć m o żn a dro-
_ te o lo g ic z n e j m obilizacji mas, n a w et w b re w sceptycznej części partii. W ódz,
i z skom p rom itow a n y klęską „Skoku” , b ył n ietyk a ln y d zięk i ota cza ją cem u g o
° w i; na „m yśl M a o Z e d o n g a ” p o w o ły w a ć się m usiała n a w e t frakcja Liu.
em M a o p o z o s ta w a ły te ż siły zbrojn e. B e zg ra n iczn ie w ie r n y (ja k sądzo-
W ielk iem u S te rn ik o w i g łó w n o d o w o d z ą c y L in B ia o z d o ła ł w za sa d zie
zym ać je w ryzach w latach głod u . W m aju 1964 roku - ju ż p o rzu cen iu
421
hasła „u cz się o d Chińskiej A rm ii L u d o w o -W y z w o le ń c z e j” - Lin ro zp o czą ł

ro z p o w s ze c h n ia n ie o p a trzo n ych w ła sn ą p r z e d m o w ą c y ta tó w z d z ie ł M ao,
znanych od tąd ja k o „C zerw o n a książeczka” . U zasadniać m ia ła o b jęcie całego
sp o łeczeń stw a fo rm a m i orga n izacyjn ym i ty p o w y m i dla w ojska.
W ła ściw a ro zp ra w a z p rze ciw n ik a m i M ao, znana ja k o W ie lk a P roleta ria c
ka R ew o lu cja Kulturalna, ro zp o częła się w listo p a d zie 1965 roku serią arty
k u łó w prasow ych w Szanghaju. Ich inspiratorem , a n iera z i redaktorem był
sam w ó d z . C elem b yło p o k iero w a n ie au ten tyczn ym skądinąd n ie z a d o w o le
n iem m ło d z ie ż y i je j rękam i o b a len ie partyjnych ry w a li M a o. K o sza ro w y ko
m u nizm , u w aru n k o w a n y zm ia n ą m entalności ca łeg o sp ołeczeń stw a , zbu do
w a ć m iały w pierw szym rzęd zie grom ady wyrostków, zorgan izow anych w Czer
w o n ą G w ardię ( hongw eibing, stąd polska n a zw a h u n w e jb in i). S zk oły i w y
ższe u czeln ie zam kn ięto, oklejając je hasłam i w o d z a , w ś ró d których d o naj
popu larn iejszych n a le ża ły „im w ię c e j c z ło w ie k czyta książek, tym je s t głu p '
szy” i „lep szy c ze rw o n y niż u czon y” . R o zp oczęło się palen ie książek, niszczenie
„feu d a ln ych ” za b ytk ó w sztuki (p re m ie r Zh ou Enlai kazał je d n a k w ojsku bro
nić n iektórych m u z e ó w ) i p rze śla d o w a n ie lu d zi uznan ych za „bu rżu azyjn ^
s w o ło c z ” , których je d y n ą w in ą b yła często w ie d z a i w yk szta łcen ie. A kcji pa
tro n o w a ła arm ia, o rga n izu ją ca np. w ie lo m ilio n o w e z lo ty h u n w e jb in ó w na
placu Tian an m en . C a ły ruch, tylk o z p o zo ru oddolny, stero w a n y b y ł przez
Grupę d o sp ra w R ew o lu cji Kulturalnej, w której b e z w z g lę d n o ś c ią i ch ciw o
ścią w ła d z y w y ró żn ia ła się żon a M ao, Jiang Q in g, am bitna eksaktorka, oraz
K an g Sheng, s z e f partyjnych służb specjalnych. O b o je b y li je d n a k nie insp1'
ratoram i, lecz w yk o n aw ca m i p o m y słó w M a o Zedon ga, n aw iasem m ów ią c, cał
ko w icie sprzecznych z d o gm a ta m i tra d ycyjn ego m arksizm u. U derzało, że naj
silniejszy o p ó r staw ili h u n w ejbin om robotnicy, n ieraz z p o w o d z e n ie m broniący
p rze d n im i sw oich fabryk.
M a s o w e p o g r o m y w szerega ch n a jw y żs zy ch w ła d z ro z p o c z ę ły się w ra z
z rzu con ym 5 sierpn ia 1966 roku h asłem M a o „b om b a rd u jcie k w a te ry g łó w
n e” . Chaos i terror ro z la ły się na cały kraj, a gros o fia r sta n o w ili z w y k li, naj
częściej p rzy p a d k o w i lu d zie. W śród m ilio n ó w za d ręczon ych na śm ierć zna
le ź li się je d n a k także sam Liu S haoąi ora z P en g D ehuai, a w śró d dziesiątków
m ilio n ó w p rze śla d ow a n ych żon a Liu, cią gle piękna W an g G u an gm ei, którą
na „w iecu h a ń b y” przeb ra n o z elega n ck iej sukni w w o r e k o ra z n aszyjn ik z P1'
łe c z e k p in g p o n g o w y c h z w y m a lo w a n y m i tru pim i czaszkam i. P o b ito n aw et
m u zyk a H e L u d in ga , a u to ra d u d n ią c e g o w s z ę d z ie h ym n u na cześć M a0
„W schód jest c z e r w o n y ” . K on flik ty m ię d z y ró żn y m i frak cjam i h u n w ejb in om
dysponu jących ciężką bron ią p rze ch w y ty w a n ą z tra n sp o rtów dla w a lc z ą c e g 0
z A m eryk a n a m i W ietn a m u , p o s ta w iły ChRL na k ra w ę d z i w o jn y do m o w ej-
Próbu jący o gra n iczyć terror p rem ier Zhou, k tó rego w ysiłk i z tru d em u trzy
m y w a ły p rzy życiu d y p lom a cję (p ró c z je d n e g o , o d w o ła n o w szystkich am ba
s a d o ró w !), zosta ł o b lę ż o n y w gm achu rzą d u i o ca lał tylko d z ię k i o s o b is ty
p rzy ja źn i łączącej g o z M a o. Parlam en t nie zeb rał się w latach 1 9 6 6 -1 9 /
ani razu. Z re z y g n o w a n o też z w y b o r ó w p ow szech n ych .
422
121. „REWOLUCJA KULTURALNA” I ZWROT POLITYCZNY W CHRL
M ao - o sią g n ą w szy sw e cele - w id zą c, że w szech ob ecn a anarchia z a c z y

na się p rzerzu ca ć na arm ię, w sierpniu 1968 roku n akazał w ojsku „p r z y w ró
cenie porzą d k u ” na ob sza rze ca łeg o kraju. W e z w a n y m d o siebie p r z y w ó d
com h u n w ejb in ów ozn ajm ił, że w razie oporu „zostaną u nicestw ieni” . W krótce
m ilio n y c z e r w o n o g w a r d z is t ó w ze s ła n o d o p ra c y na ro li. IX Z ja z d p a rtii
^ kwietniu 1969 roku p rzy p ieczęto w a ł ca łk ow ity triu m f i p olityczn e ubóstwie-
nie M ao. Lin Biao, m ia n o w a n y na o w y m z je ź d z ie je g o o ficja ln y m następcą,
zgm ął 13 w rześn ia 1971 roku w za g a d k o w ej katastrofie lo tn iczej na teren ie
j^ °n g o lii. U zn a n y został (p o d o b n ie ja k n ied a w n o L iu ) za zd ra jcę i z w o le n n i
ka kapitalizm u, co nie p rzy sp o rzyło au torytetu ani w o d z o w i, ani partii.
Choć „re w o lu c ję ku ltu raln ą” cec h o w a ły: m ilita ry za c ja życia, drakońska
yscyplina p ra c y i skrajnie purytańska o b y cza jo w o ść seksualna, w ie lu inte-
ektualistów Zach odu (z w ła s z c z a p a cy fistó w i h ip isó w zw ią za n ych z rew o ltą
studencką 1968 r.) n ie k ryło za ch w ytu dla p rzem ia n w ChRL. P ow szech n ie
Mierzono, że krajem , w k tórym tajne b yło w szystko, o d p la n ó w gospodarczych
Po skład n ajw yższych w ła d z, kierują „szerokie m asy” . Zaczadzen i w szech obec-
n5 Pr°p a ga n d ą , m ieszkańcy ChRL w ie d z ie li w tym czasie je s z c z e m niej o świe-
Cle zew n ę trzn y m niż ó w św ia t o Chinach.
Hasła „re w o lu c ji ku ltu raln ej” , tru dn e d o stra w ien ia dla o rtod ok syjn ych
Marksistów, p o g łę b iły d o jrze w a ją c y od c za só w C h ru szczow a konflikt chińsko-
radziecki. Z u tajn ian ej p rze d ś w ia tem id e o lo g ic z n e j h e re z ji p r z e s z e d ł on
^ stadium o tw a rtej, a n a w et nagłaśnianej konfrontacji. 25 stycznia 1967 roku
ernonstrujący na Placu C ze rw o n y m w M o s k w ie studenci chińscy ro zp ęd ze-
1 Zostali p rze z m ilicję. N a za ju trz w Pekinie ro z p o c z ę ła się b lo k a d a ambasa-
y ZSRRj której p erso n el został w reszcie (a cz b e z zry w a n ia stosu nków dy-
°rn atyczn ych ) ew aku ow an y. A m b a s a d o ró w - b o i ch ińskiego z M o s k w y o d
wołano - w y m ien ić m ian o p o n o w n ie d o p iero w listop a d zie 1970 roku. W cześ-
niej> Po o ficja ln y m oskarżen iu Rosjan o okupację ziem chińskich zagarn iętych
° ngiś p rze z carat, d o szło d o szeregu gra n iczn ych in cyden tów . Ich kulm inacją
y a dw u krotn a kon fron ta cja w m arcu 1969 roku nad rzek ą Ussuri, g d z ie
m nczycy stracili setki lu d zi w w a lc e o b ezlu d n ą w y se p k ę Z h en bao (ros. Da-
rnanskij). Skutki m o g ły być n ieobliczaln e, skoro ju ż 16 październ ika 1964 roku
na p o ligo n ie w X in jiangu, w yk szta łcen i ongiś w U S A u czen i p rze p ro w a d zili
^ P lo z ję chińskiej b o m b y a tom ow ej. W ob ec 3709 rakiet i ciężkich b om b ow -
^ radzieckich stało co praw d a tylko 150 analogiczn ych m aszyn chińskich,
e koszmar ew entualnej okupacji osiem setm ilion ow ego kraju spędzał sen z po-
ek breżniew ow skim marszałkom . Oficjalnie złączeni ciągle z ChRL antyam e-
ańskim sojuszem, w 1967 roku u siłow ali oni w yson d ow a ć reakcje W aszyng-
nu na w yp a d ek ich „p rew en cyjn ego” uderzenia ją d ro w e g o na Chiny.
Groźba in w a z ji ra d zieck iej skłon iła p r z y w ó d c ó w ChRL (a g łó w n ie , m ają-
£ * > . tu p oparcie M a o , Zh ou E n la ia) d o w y g a s ze n ia co ra z absu rd aln iejszego
tej sytuacji a n ta go n izm u ze Stanam i Z je d n o czo n y m i. Richard N ix o n , od
' roku prezyd en t USA,' ró w n ie ż d ą żył d o porozu m ien ia, choć nie tak daw -
>Jako w icep rezy d e n t, n a le ża ł d o n a jza go rza lszych p rz e c iw n ik ó w ch ińskie
423
g o kom u n izm u . N a p rze s zk o d zie stała w sza k że w o jn a w ietn am ska. Pekin,

w sp iera jący usilnie Pó łn ocn y W ietn am , u trzym yw a ł na je g o terytoriu m znacz
ne siły, zu p ełn ie ślep y na fakt, że z w y c ię s tw o k o m u n istów w ietn a m sk ich p o
służy p rze d e w szystk im sp rzym ierzon em u z n im i K rem lo w i. Tajne ro k o w a
nia, w których g łó w n y m i postaciam i b y li H en ry K issinger i Zhou Enlai, d o
p ro w a d z iły je d n a k w res zc ie w dniach 2 1 -2 8 lu teg o 1972 roku d o szokującej
św ia t w iz y t y N ix o n a w Pek in ie. W stolicach obu k ra jó w u sta n o w io n o t z w
„m isje łą c z n ik o w e ” . N a am basady trzeb a b y ło czekać aż d o 1979 roku, a to
z p o w o d u stosu nków z Tajw an em , k tó reg o p rzy n a leżn ość d o Chin (le c z nie
d o C h R L !) p o tw ie rd z ił w s p ó ln y „kom u n ikat szanghajski” . N ie c o w cześn iej,
25 p a źd ziern ik a 1971 roku, am erykańskie p oparcie p o z w o liło na p rzyjęcie
ChRL d o O N Z . N a w ią z a n o te ż (w e w rześn iu 1972 r.) stosunki d y p lo m a ty cz
ne z Japonią, a w k ró tce n iem a l z ca łym św iatem , kończąc d łu g o trw a łą iz o la
cję.
P rem ier Zhou, b ę d ą c y g łó w n y m in icja to rem tych p rze m ia n , w styczniu
1975 roku o g ło s ił p rog ra m sław n ych p o tem „C zterech m o d ern iza cji” ( w ro l
n ictw ie, przem yśle, o b ro n ie i tech n ic e). Frakcja radykalna, w ie d z io n a przez
Jia n g Q in g, u s iło w a ła s to rp e d o w a ć te plany. C h o ry na raka Z h o u zm arł
8 styczn ia 1976 roku. D em on stran tów , chcących o d d a ć h ołd je g o p a m ięcl
(u w a ża n o g o za tarczę p rzed ekscesami le w a k ó w ), ro zp ęd ziła m ilicja. 9 w rześ
nia 1976 roku um arł sam M a o Z ed on g, w y r z ą d z iw s z y C h in om w ię c e j zła niz
w szyscy o b cy n a je źd źc y ra zem w z ię c i. Za n o m in o w a n e g o p rze ze ń następcy
partia uznała H ua G u ofenga, m ało zn a n ego aparatczyka, b ęd ą c ego jed n o cześ
n ie p rem ierem i m in istrem b ezp ieczeń stw a . Próbu jącą p rzeją ć w ła d z ę grup?
Jiang Q ing, znan ą ja k o Banda C zw o rga , u w ię z io n o 5 p a źd ziern ik a w w yniku
fa k tyczn ego zam achu stanu. Po plenu m KC partii w grudniu 1978 roku, w ię k
szą część w ła d z y skon cen trow ał w sw o ich rękach, od su n ą w szy H u a na b o cz
n y tor, D en g X ia op in g.
R z ą d y D en ga, b lisk iego ongiś Zhou E n la iow i p olityk a o zn a czn ym au tory
tecie, p rześla d ow a n ego w czasie „rew olu cji kulturalnej” , za p oczą tk o w ać m iały
n o w ą ep o k ę w d zieja ch Chin. G ru d n io w e plen u m 1978 roku, na k tó rym d o
szed ł d o w ła d zy, stać się m ia ło z w ro te m nie m n iejszym niż rok 1911 (o b a le
nie cesarstw a) i 1949 (z w y c ię s tw o k o m u n istó w ). C hoć partia n ie zam ierzała
z n ikim d z ie lić się w ła d z ą , a „m y śl M a o Z e d o n g a ” (m im o ob a rczen ia g o Win3
za „ca łk o w icie b łęd n ą ” rew olu cję kulturalną) u trzym an o ja k o d rog ow sk a z id e
ow y, punkt ciężkości przen ieść m ia n o z id e o lo g ic z n y c h sza leń stw na realiza
cję „C zterech m o d ern iza cji” .
424
122. TAJWAŃSKI CUD GOSPODARCZY
*22. TAJWAŃSKI CUD GOSPODARCZY
Ogarnięta ch aosem ChRL sta n ow iła u d erza ją cy kontrast z T a jw an em , k tó ry

zam ierzała „w y z w o lić ” . Ekscesy „re w o lu c ji ku ltu ralnej” p a ra liż o w a ły te p la
jty m ilitarnie, a p o lity c zn ie ośm ieszały. W czasie absorbu jącego św ia t ostrza-
Wysp Q u em o y i M atsu lo tn ic tw o tajw ań skie u zyskało w w a lk a ch z sam o-
8mi ChRL stosunek z w y c ię s tw d o strat, ja k 8 : 1 . N a w e t b e z u działu A m e-
anów arm ia K u om in tan gu była ca łk o w icie zd o ln a d o odparcia in w a zji.
U zd ro w ien ie arm ii b y ło tylko fra g m en tem o g ó ln ej sanacji, p r z e p ro w a d z o
nej przez C za n g Kaj-szeka na w ysp ie. J ego R epublika Chińska, skurczona d o
^m2 (T a jw a n , P esk a d ory i kilka innych w y s e p e k ), rzą d zo n a b y ła na-
1 w sposób autorytarny. O b o w ią z y w a ł cią gle stan w y ją tk o w y („sp e cja ln e
w ° na czas kom u n istyczn ej re b e lii” ) , a m iejsco w ą agen tu rę kom u n istycz
ni* W yniszczono. Z g in ę ło p rzy tym w ie le osób n iew in n ych . P o sło w ie, w yb ra -
,w 1947 roku, spokojnie d o ż y w a li sw oich dni w parlam encie, reżim b o w ie m
° z y ł w y b ó r n ow ych d o czasu za p ow ia d a n ego stale „p o w ro tu na kontynent” ,
ro zp ra w ił się p rzy tym skutecznie z in flacją, n e p o ty z m e m i korupcją.
rzeP r°w a d z o n a w latach 1 9 4 9 -1 9 5 3 radykalna reform a rolna w duchu Su-
^yatsen ow skiego hasła „z ie m ia o ra c z o m ” , kontrastująca z k o lek tyw iza cją na
R e n c i e , na trw a łe z w ią z a ła m ie szk a ń có w w y s p y ze spraw ą Kuom intan-
u- Na o d szk o d ow a n ia d la dotych cza sow ych w ła ścicie li p rze zn a c z o n o akcje
siębiorstw pu bliczn ych , p rzejętych u p rzed n io z rąk Japończyków . Jed-
zesnie spłacanie ro z d z ie lo n e j zie m i za p o m o cą p ro d u k tó w roln ych roz-
tu m y w a ło za je d n y m za m a ch em p rob lem w y ż y w ie n ia p rzy b yłej z kontynen-
W ielkiej arm ii i m ro w ia urzędników .
, ąd, dyspon u jący p o tę żn y m sektorem p a ń stw o w y m skon fiskow an ym Ja-
czykoni ( w 1950 r. 5 6 % produ kcji p r z e m y s ło w e j), p rz y d z ie la ł skrom ne
lu Z OWo środki fin a n so w e g a łę z io m przem ysłu , zd o ln y m zatru dniać w ie -
P ta c o w n ik ó w i p ro d u k o w a ć na eksport. W szela k o w ia t a c h 1 9 6 0 -1 9 7 0
ział pań stw a w produkcji p rze m y s ło w ej spadł z 48 d o 28 % . S zc ze g ó ln ie
ju f^ g a n o o św ia tę ( w 1959 r. - 4 szk o ły w y ż s z e i p ó łw y ż s z e , w 1968 -
z 140 ), fu n du jąc styp en d ia za gra n iczn e i p rze p ro w a d za ją c rzeteln e eg za -
ny. Do 1968 roku o b jęto n au czan iem w szystk ie d z ie w c z ę ta , co b y ło w A z ji
p is k ie m n iezw y k ły m .
eia tyw n ie w y so k i p o z io m o ś w ia ty - w ra z z leg en d a rn ą chińską p racow i-
4 i n aw yk iem oszczędzan ia, am erykańską p o m o cą i (o gra n icza n y m i stop-
°J in terw en cyjn ym i d zia ła n ia m i rządu - stał się k lu czem d o n ieb yw a łe-
śr ń U<Û ôsP °d a rc z e g o . W latach 1 9 5 2 -1 9 6 2 w z ro s t e k o n o m iczn y w y n o s ił
cee . ni0 7,9 % roczn ie, w ia t a c h 1 9 6 2 -1 9 8 0 aż 10% . N a jw ię k s zą rolę w s u k -
t e ? e 0cie g rał sek tor p ry w a tn y ( w 1974 r. ju ż 7 6 % całości p rod u k cji). W yn ik i
60°/ k ^ ard z iej zn a m ien n e, że rzą d w Tajpej zm u szo n y b ył p rzezn a cza ć
0 udżetu na obron ę, u trzym u jąc p o d bron ią 600 tys. lu dzi.
425
P o tęga gosp od a rcza reżim u p o z w o liła m u na p rze trw a n ie ciosów, jakim i

były: w yk lu czen ie Republiki Chińskiej z O N Z na rzec z ChRL (1 9 7 1 r.) i roz
p o częcie p rze z adm in istrację N ix o n a ro k o w a ń z kom u n istyczn ym i Chinami-
Po za w ła d n ięciu p rze z p o d w ła d n ych M a o b om bą a to m o w ą stało się o c z y w i
ste, że n ie b ę d zie ża d n e g o „p o w ro tu na kon tyn en t” . 5 k w ietn ia 1975 roku
zm a rł s ę d z iw y C za n g Kaj-szek, p o życiu p ełn y m d o w o d ó w tak m ałości, j a^
i w ielk o ści. P o zo sta w ia ł mały, ale św ietn ie p rosp eru jący kraj.
N o w y m p rezyd en tem został Yen Chia-kan. P ra w d ziw y m następcą Czanga
był jed n a k je g o syn, Czang Czing-kuo (C h iang Ching-kuo), w latach 1972-1978
prem ier i ju ż za życia ojca faktyczn y p rzy w ód ca Kuom intangu. M ło d o ść sp?"
d ził w ZSRR, g d zie - ja k o nastolatka w ysła n eg o na studia - zatrzym an o g °
p rzy m u s o w o p o z e rw a n iu C za n g Kaj-szeka z kom u n istam i. Był człon k iem
W K P (b ) i Kom som ołu. Po p o w ro cie d o kraju stał się prędko cen n ym w spółpra-
co w n ik iem ojca i - p od ob n ie ja k on - chińskim nacjonalistą oraz chrześcijani'
n em (o ch rzcił też sw oją żon ę Fainę, Rosjankę i k o m so m o łk ę ). G łó w n ie je g °
d ziełem stała się stopniow a „tajw an izacja” , zd o m in o w a n e go po czą tk ow o przez
przybyszy z kontynentu, Kuom intangu. Jako d a w n y p rzy w ód ca Korpusu M ł°"
dzieży, na k lu czo w e stanow iska w yn osił lu dzi m łodych. M iłośn ik literatu ry ro
syjskiej, odtrącił jed n a k z pogard ą tajne sondaże KGB w spraw ie ew entualnej
w sp ółp racy p rze ciw kom unistycznym Chinom . Zachow u jąc m on opartyjn y cha
rakter rządów , ju ż ja k o prem ier dopu szczał dem okrację na szczeblu lokalnym ,
podczas w y b o ró w m iejskich, gm innych i d o zgrom ad zen ia p row in cji Tajwan-
Z a p o w ia d a ło to sto p n io w y dem on taż d o tych czasow ej dyktatury.
123. JAPONIA - TRZECIE MOCARSTWO
Podczas dłu gich (1 9 6 4 - 1 9 7 2 ) rz ą d ó w p rem iera Eisaku Sato J aponia r o z w i

ja ła się n adal szybciej niż ja k ik o lw ie k kraj Zachodu. Pod kon iec lat sześćdzie
siątych roczn y p rzyrost produktu n a ro d o w e g o brutto p rzek ra cza ł 12% . W z r o
stow i stopy in w estycji tow a rzyszył w yd a tn y spadek stopy konsum pcji (z 66 ,2 °/°
w 1954 r. d o 5 3 ,5 % w 1 9 7 2 ). U w aru n k ow a n a w yso k ą dyscyp lin ą społeczną
stopa oszczędn ości (4 4 % w 1971 r.) sp o w o d o w a ła n agrom adzen ie ogrom nych
fu n du szy na u żytek ro z w o ju g o sp o d a rczego . W p ły w y o m n ip o ten tn e g o M m i'
sterstw a F in a n sów ro z c ią g a ły się p rzy tym szeroko na sektor p ry w a tn y dzi?"
ki z w y c z a jo w i p rzech o d zen ia em eryto w a n ych w yższych u rzęd n ik ó w p ań stw o
w y c h (z a z w y c z a j w ła śn ie spośród te g o m in isterstw a ) d o za rzą d u p rzed si?'
bio rstw pryw atn ych. Spektakularny p o w ró t na arenę m ię d zy n a ro d o w ą w cha
ra k terze je d n e g o z głów n ych , ch oć p o lity czn ie dyskretnych u czestn ik ów
p o tw ie rd z iło z o rg a n izo w a n ie p rze z Japonię igrzysk olim pijsk ich w roku 1964
i św ia to w yc h ta rg ó w E xp o’70 w Osace.
426
123. JAPONIA - TRZECIE MOCARSTWO
Rządząca n ie p rz e rw a n ie Partia L ib era ln o -D em o k raty czn a b yła - w b re w

nazw ie - u gru p ow a n iem na w skroś k o n serw a tyw n ym . Jej z a p lecze sta n ow ił
Sektor pryw atny, w tym także farm erzy. W p o lity ce za gra n iczn ej p o p iera ła
n>ewzruszenie sojusz z USA, w tym (p ro w a d z o n ą często z jap oń sk ich b a z )
jnterw encję am erykań ską w W ietn a m ie. Kurs ten p rzyn ieść m ia ł w y m ie rn e
0rzyści. W roku 1967 A m eryk a n ie z w ró c ili Japonii w y s p y Bonin, zaś 21 li
stopada 1968 roku w s p ó ln y kom u n ikat Sato i N ix o n a z a p o w ie d z ia ł z w ro t
kinaw y (c o stało się w 1972 r.). N a w y sp ie p o zosta ć m ia ły b a z y USA, lecz
S oszone p rze z p rem iera a n tyn u klearn e hasła p rzy n io s ły m u w 1972 roku
°k o jo w ą N a g ro d ę N o b la . Pozostający w o p o zy cji socjaliści dla kursu te g o nie
Potrafili w y p ra co w a ć atrakcyjnej alternatyw y, tym bardziej że konflikt sow iec-
°'Chiński w p ra w ia ł le w ic ę w za k łop ota n ie. Rosjanie o k u p ow a li W ysp y Ku-
j^lskie, a p o tęp ia ją cy ten fakt M a o w z b u d z a ł konstern ację n a jp ie rw radam i,
y kom uniści ja p o ń sc y b rali w ła d z ę siłą, a p o tem n iesp o d ziew a n y m zb liże-
niem z W aszyn gton em . W tych w aru nkach a n ty rzą d ow a , lew a ck a i n ie le g a l
na Japońska A rm ia C zerw o n a , która w ła śn ie w t e d y ro zp o częła spektakular
ne akty terroru , skazana b yła na izo la cję i klęskę.
Zaskakująca w iz y ta N ix o n a w Pekinie została b oleśn ie od czu ta p rze z p re
s e r a Sato. B iały D o m p o w ia d o m ił g o o niej z le d w ie 2 4 -g o d zin n y m w y p rze-
zeniem . W o b e c ChRL Tokio d o k o n a ło je d n a k w k ró tce zw ro tu je s z c z e rady-
am iejszego niż W aszyngton. W czasie pobytu w P ekinie 2 5 -2 9 w rześn ia 1972
r°ku n o w y p rem ier Kakuei Tanaka n ie tylko za k oń czył fo rm a ln ie stan w o jn y
1n aw iązał stosunki d y p lom a ty czn e, le c z także z e rw a ł stosunki d y p lo m a ty c z
ni6 z T ajw an em i u znał w ysp ę za „p ro w in c ję Chińskiej R epu bliki L u d o w e j” .
u m y k a n ie n ig d y nie posu n ęli się tak daleko. D eklaracja T a n a k a -M a o z a
ż e r a ła też przeforsow a n ą p rzez Chiny antyradziecką w zm ia n k ę o potępien iu
”Prób h egem on ii w rejonie A z ji i O ceanu S p ok ojn ego ” . D o roku 1978 Japonia
U r o s ła na g łó w n e g o partnera h a n d lo w ego ChRL (3 1 % im portu i 2 3 % ekspor-
tuX co p rzy p ieczęto w a ł za w a rty w tym że roku traktat o pokoju i przyjaźni.
G ospodarka japoń sk a zn iosła z a d z iw ia ją c o d o b rz e gro źn e w y z w a n ia lat
Sledem dziesiątych . Już 15 sierpn ia 1971 roku U S A o g ło s iły k on iec w y m ie
nialności d o la ra na z ło to i p o d n iesien ie o 10% o p ła t im p o rto w ych . W decy-
2Ji tej d o p a tryw a n o się p o w szech n ie chęci w ym u szen ia re w a lu a cji je n a i ob-
niżenia tym sam ym ja p oń sk iego eksportu na rynek amerykański. W krótce szok
naftow y s p o w o d o w a ć m ia ł czterokrotn ą p o d w y ż k ę cen ro p y w kraju całko-
^ cie z a leżn y m od je j im portu . Tem p o w zro stu ja p o ń sk ieg o d o ch od u naro-
ow ego rze c zy w iś c ie spadło, w y n o s zą c w latach 1 9 7 3 -1 9 8 3 je d y n ie 3,7% ,
i tak b ył to zn a k o m ity w y n ik na tle U S A (1 ,9 % ), R F N (1 ,7 % ), nie m ó
wiąc ju ż o W ie lk ie j B ryta n ii (1 % ). R a d z o n o so b ie in ten sy fik u ją c eksport,
d a ją cy fin ansow ać zakupy ropy. Rosnąca stale n ad w yżka w h andlu z U SA i Eu-
r°Pą Z ach odn ią p o w o d o w a ła w szela k o narastanie w tych krajach n iech ęci do
^ s p ia r z y , k tórych oskarżan o d e m a g o g ic z n ie w ręc z o ch ęć w y k u p ie n ia m a
j t k u n a ro d o w eg o .
427
Z n a czn ie w ięk sze tarcia p o ja w iły się w stosunkach z krajam i T rze ciego
Św iata. P ew n ą rolę o d g r y w a ła tu p a m ięć o w o jn ie ; na p rzy k ła d stosunki d y
p lo m a tyczn e z Koreą P o łu d n io w ą zd o ła n o n a w ią za ć d o p ie ro w 1965 roku.
D oraźnie w ięk szym p rob lem em oka za ło się jed n a k p o strzegan ie Japonii przez
w ie le k ra jó w (dyspon u jących skądinąd cen n ym i su ro w ca m i) ja k o części w ro
g ie g o im ob ozu zach odn iego. W o d p o w ie d z i Tokio starało się zw ięk szyć sw oją
p om oc fin ansow ą dla k rajó w A S E A N (S to w a rzyszen ia N a r o d ó w A z ji Połu dn io
w o-W sch odn iej, o k tó rym je s z c z e b ę d zie m o w a ). W latach s ie d e m d z ie s ią t y c h
w yn io s ła on a p o n a d 2 m ld doi. roczn ie. N a szczycie pa ń stw A S E A N w sierp
niu 1977 roku p rem ier Takeo Fukuda z a p o w ie d zia ł w sp ó łd zia ła n ie Japonii
na rzec z „p ok oju i ro zk w itu ” A z ji W sch odn iej - p rzy w y rze c z e n iu się użycia
siły - ora z p o śred n ictw o w n orm a lizacji stosu nków z kom u n istyczn ym i Indo-
chinam i.
W celu p o p ra w ien ia w izeru n k u Japonii na arenie m ię d z y n a ro d o w e j z d e
c y d o w a n o się na b e z p re c e d e n s o w e w d z ieja ch kraju za g ra n ic z n e p o d ró że
cesarza. Jesienią 1971 roku H iroh ito o d w ie d z ił siedem k rajó w E uropy Zachod
niej. O d n iósł w za sa d zie sukces, ch oć brak przep rosin za w o jn ę u zn an o za
za w ó d i zgrzy t. D ziś w ia d o m o , że w in ę p o n o sił tu nie w ła d ca , g o t ó w d o ta
k ieg o gestu, ale rząd, n azb yt w ąsko in terpretu jący konstytucyjn y za k a z p o li
tyczn ych w ystą p ień m onarchy. Błąd ó w c z ę ś c io w o n a p ra w io n o p od cza s w i
z y ty w U SA (1 9 7 5 r.), g d z ie H iro h ito p o d z ię k o w a ł za p o m o c u d zielo n ą P °
„n ajn ieszczęśliw szej z w o je n , nad którą głęb o k o u b o le w a m ” .
W p o lityce w e w n ę trz n e j g łó w n y m p ro b le m em Japonii nie b y ł terroryzm
C zerw o n ej A rm ii c z y m an ifestacje ruchu p o k o jo w e g o , p o d n o szą ce g o g ło w ę
w d o b ie w o jn y w W ietn a m ie , ale skandale w ło n ie partii rzą d zą cej. W grud-
niu 1974 roku p rem ier Tanaka zm u szo n y został d o u stąpienia w o b e c oskar
żeń o bran ie ła p ó w e k o d M a ru b en i C o rp ora tio n , filii am eryk a ń sk iej firm y
Lockh eed. J ego następca Takeo M ik i u siło w ał w a lc z y ć z korupcją ora z m o
nopolam i. N iem n iej relatyw n a porażka w w yb ora ch z grudnia 1976 roku (z d o
byte 4 2 % g ło s ó w n ie d a w a ło absolutnej w ięk szo ści w p a rla m en c ie) skłoniła
g o d o dym isji na rzec z Takeo Fukudy. System japoń sk i, z d o m in o w a n y p rzez
je d n ą partię, bard ziej od za ch o d n ioeu ro p ejsk ieg o c z y a m eryk a ń sk iego p rzy
p o m in a ł singapurski. Z p ro w a d zo n ą w S in gap u rze fa n atyczn ą (i skuteczną)
w a lk ą z korupcją nie m iał je d n a k nic w sp ó ln e go .
W latach s ied em d zies ią ty ch d la p o lity c zn y c h p ro fe s jo n a lis tó w b y ło ju z
o czyw iste, że w ła śn ie Japonia (a n ie ChRL, n ie m ó w ią c o W ie lk ie j B rytanii)
je s t trzecim m o ca rstw em św iata. R zą d w Tokio z a c h o w y w a ł się je d n a k tak,
ja k b y chciał ukryć ten fakt. P rzy p o m in a ło to w ja k iejś m ie rze p o sta w ę USA
sprzed 1941 roku.
428
124. KOREA: KU UTOPII I KU ROZWOJOWI
124. KOREA: KU UTOPII I KU ROZWOJOWI
początku lat sześćdziesiątych K im Ir Sen za k oń czył p rzek ształca n ie Korei

Północnej w p a ń stw o au tarkiczn e i tota lita rn e, b ęd ą c e n iem a l d o k ła d n ym
^cieleśnieniem koszm arn ej w iz ji G e o rg e ’a O rw ella . Po IV Z je źd zie partii, od-
ytym w czerw c u 1961 roku, 8 0 % n o w e g o KC sta n ow ili osobiści p rzy ja ciele
^ ° d z a z la t m łod ości lub ich krew ni. D zia ła czy m ogących ry w a liz o w a ć z dyk
tatorem z racji p o zy cji w pań stw ie lub zasłu g fiz y c zn ie w y e lim in o w a n o . J ed
nocześnie nastąpiło pełn e u bóstw ien ie Kim a oraz - w h ierarchiczn ym porząd-
y ~ je g o ro d zin y z p rad zia d k am i w łą czn ie , czem u to w a rz y s z y ło fa łszo w a n ie
istorii na skalę za ćm iew a ją cą n a w et stalin izm i m a oizm . W szyscy p ółn ocn i
°reań czycy z a częli nosić plakietki z w izeru n k a m i p rzyw ód cy. J ego pom n iki
sumie p o d o b n o 38 tys.) stały się w szech ob ecn e. R ea lizo w a n a b ez ro zgło -
Su ju ż od kilku lat K im irsen ow ska tzw. filo z o fia d żu cze (ju c h ’e) u znana z o
ra ła w 1965 roku za s z c z y to w e o sią gn ięcie m yśli lu d zk iej. W k reo w a n ym
Przez o w ą filo z o fię św iecie p ro p a g a n d o w ej fikcji („d o k o n u je się n ieu stanny
?0stęp i tw o rzą się cuda” ) p ra w d z iw e b y ły na p ew n o drakońskie represje i w y
u c z e n ia . Pod h asłem „b roń w je d n e j d łon i, a sierp i m ło t w d ru g ie j” udało
sj? zin ten syfikow ać produ kcję, g łó w n ie zb ro jen io w ą . U d zia ł w y d a tk ó w w o j-
°W ych w b u d żecie państw a, w y n o s zą c y w 1964 roku 5,8 % , skoczył w roku
^66 do 10% , a w latach 1 9 6 7 -1 9 7 0 d o 3 0 % ; p o d o b n e w ielk o ści charakte-
tyzow ały N ie m c y i Japonię w p o ło w ie lat trzyd ziestych . O d cięte o d św iata
sP °leczeń stw o nie m o g ło m arzyć o sp rzeciw ie. W ed łu g n iektórych szacunków,
j. Póinocnokoreańskich o b oza ch zgin ą ć m ia ło d o końca stu lecia p rze szło mi-
° n lu dzi - g łó w n ie od u d erzeń ło p a tą lub z głodu .
W przyjętej w 1972 roku n ow ej konstytucji w p ro w a d z o n o u rząd prezyden-
>u tw o rzo n y specjaln ie dla K im Ir Sena. Był on n adal p rzy w ó d c ą Partii Pra-
,v .Korei o ra z (ja k o m arszałek) zw ierzch n ik iem sił zbrojnych. W roku 1976
len u rodzin syna w o d za , Kim D z o n g Ila (p rzy s z e d ł on na św ia t w 1942 r.
2SRR j ak0 Jura Ilsu n gijew icz K im ) u czyn ion o św iętem n arod ow ym , na w z ó r
jo ctl°d z o n e j ju ż w ten sposób ro czn icy u rodzin sa m ego dyktatora. S tan ow i-
to czyteln ą w sk a zó w k ę co d o sukcesji, p rzy p ie c z ę to w a n e j o ficja ln ie d op ie-
na z je ź d z ie pa rtii w p a źd ziern ik u 1980 roku.
ko (" ° raz ostrzejszy kon flikt so w ieck ich i chińsldch p ro te k to ró w KRL-D w y-
rzystano w P h en ian ie dla u n ie za leżn ien ia się o d obu. Jedn ocześn ie, bez
p , ZeS óln ego rozgłosu , w ysła n o korpus eksp ed ycyjn y ( w tym lo tn ik ó w ) d o
Ha n° cn eS ° W ietn am u . 23 stycznia 1968 roku m aryn arka KRL-D za trzym a ła
a M orzu Japońskim am erykański okręt ro z p o z n a w c z y „P u e b lo ” , za b ija jąc
^ le g o i b io rą c d o n ie w o li 82 m arynarzy. 15 c z e rw c a 1969 roku zestrzelo-
Yy Sarno lo t e le k tr o n ic z n e g o z w ia d u EC 121 M . Z g in ę ło 34 A m ery k a n ó w .
sPierano terro rystó w japoń sk ich i palestyńskich. O bszarem n ajbardziej oży-
neJ dzia ła ln ości w y w r o to w e j KRL-D b yła je d n a k Korea P o łu d n iow a .
429
Park Chung H ee, o d 1963 roku p rezy d en t Połu dn ia, w y b ie ra n y b ył na ko

lejn e k aden cje w ia t a c h 1967, 1971, 1972 i 1978. W aln ie w tym p o m a g a ły
fałszerstw a w y b o rc ze i zastraszanie kontrkandydatów . O d 1972 roku d ek rety
p rezyd en ck ie w p r o w a d z iły karę w ię z ie n ia za ja k ą k o lw ie k krytykę w ła d z. Re
p resjo n o w a n i p rze d s ta w ic ie le o p o zy cy jn ej N o w e j P a rtii K orei m ie li je d n a k
p e w n e m o ż liw o ś c i le g a ln e g o d zia ła n ia (o d 1973 r. n a w e t w p a rla m en c ie),
a za g ro ż e n ie z Północy, k tó rym Park m o ty w o w a ł tw a rd y kurs, na p e w n o nie
b y ło w y m y słe m . W yb u ch y s p o łe c zn e g o n ie z a d o w o le n ia ła g o d z ił p r z y tym
w z ro s t dobrobytu . W ia t a c h 1 9 6 6 -1 9 7 0 i 1 9 7 7 -1 9 7 8 stopa w zro stu produ k
tu n a ro d o w e g o przek ra cza ła 10% . N a w ią z a n ie stosu nków d y p lom a tyczn ych
z p o w szech n ie z n ie n a w id zo n ą Japonią (2 2 cz e rw c a 1965 r.) z a o w o c o w a ło
p o m o cą b e z z w ro tn ą w postaci to w a r ó w i usług za sum ę 300 m in doi., a 300
m in w fo rm ie d łu g o term in o w ej p o życzk i. Z k o lei w ysła n ie 50 tys. połu dn io-
w ok oreańsk ich ż o łn ie r z y d o W ietn a m u p rzy n io sło dalszą p o m o c ze strony
USA. Tanie k oszty robocizny, o gro m n a p ra cow itość i rosnące w yk szta łcen ie
K o rea ń czyk ów o ra z tra fn e d ec yzje rzą d o w ej R a d y P la n o w a n ia E k o n om iczn e
go d o p e łn iły w a ru n k ó w dla go sp o d a rc ze go boom u . P o d je g o w ra ż e n ie m Jim-
m y C arter w y c o fa ł się ze snutych w latach 1 9 7 6 -1 9 7 7 n ie z w y k le lekk om yśl
nych p la n ó w w y c o fa n ia g a rn iz o n ó w U SA z Połu dn ia.
Rosnący d obrobyt Korei Połu dn iow ej stanow ił cios dla p la n ó w KRL-D, która
- m niej zn iszczon a w o jn ą i h ojniej w yp o sa żon a w b o ga ctw a naturalne - p rze
w y ższa ła d o tą d sąsiada p o d w z g lę d e m gosp od a rczym . W latach 1964—1969
K im Ir Sen w y p r a w ił na P ołu d n ie kilkanaście gru p dyw ersyjnych. Liczebn ość
p o w oła n ych p rze z n ie efe m eryczn ych o rga n izacji p o d ziem n yc h nie p rze k ro
czyła je d n a k w sum ie 150 osób. P e w ie n (n ik ły ) o d z e w z n a le z io n o u g n ę b io
nej p rze z reżim Parka lew icu ją cej części in teligen cji. N a to m ia st co ra z lepiej
p rosp eru jący ch łop i b e z w a h a n ia w y d a w a li w ła d z o m a g e n tó w kom u n istycz
nych. N a jru c h liw szy z nich K im C h ong-tae, g ło w a tzw . R ew o lu cyjn ej Partu
Z jed n o czen ia , zosta ł ro zstrzela n y w styczniu 1969 roku. P o d jęta w cześn iej
(2 1 stycznia 1968 r.) spektakularna próba zabicia prezyd en ta Parka zakoń
czyła się śm iercią 27 z 31 k o m a n d osów KRL-D i d o tk liw ą kom prom itacją Kim
Ir Sena. P rócz radykalnych kam p u sów u niw ersyteckich , k o m u n izm ja k o id e
o lo g ia tracił gru n t w Korei P o łu d n io w ej. N a to m ia st fe n o m e n e m stała się eks
pansja ta m że ch rześcijań stw a, zu p ełn ie n iesłychana w A z ji. D o końca stule
cia chrześcijanie, g łó w n ie protestanci, sta n o w ili ju ż n ajliczn iejszą (4 9 % ; bu d
dyści - 4 7 % ) gru pę religijn ą w kraju. N a P ó łn o c y ich liczb a p o zo sta w a ła n ie
znana, pyta n ie zaś, c z y m o żn a p o g o d z ić w ia rę w Chrystusa z czcią dla Kin 1
Ir Sena, spotykało się często z o d p o w ie d z ią : „P rze c ie ż to ta sam a o sob a ” .
430
125. WOJNA I LUDOBÓJSTWO W INDOCHINACH
° ć do końca 1963 roku w W ietn a m ie p o le g ło 4 89 A m eryk a n ów , za począ-

* m terw en cji U S A w In doch in ach z w y k ło się u w a ża ć dość p rzy p a d k o w e
starcie am erykańskich n iszczycieli z kutram i to rp e d o w y m i DRW. D o szło do
nie 8 ° , w d o dziś niejasnych okoliczn ościach , 2 i 4 sierpnia 1964 roku w Za
toce Tonkińskiej. Tuż p o te m (7 sierp n ia) Kongres U S A u p o w a żn ił p rezyd en ta
nnsona d o „od p a rcia k a żd e g o zb ro jn eg o napadu na siły zb ro jn e S ta n ów
Jednoczonych i z a p o b ieżen ia dalszej agresji” . O w a tzw . rezolu cja tonkińska
n*e Przesądzała je s z c z e o eskalacji w ojny. D o n a lo tó w na D R W i lą d o w a n ia
Plerw szych m ańnes na p lażach Da N a n g d o szło d o p iero w m arcu 1965 roku.
y 0 to skutkiem p row o k a cji V ietco n gu , k tó ry - u zysk a w szy p o p a rcie n ow ej
Py B reżn iew a na Krem lu - z p rem ed ytacją u d erzy ł na b a z y lo tn icze U SA
w Bien H o a i Pleiku.
W czerw cu 1965 roku w m iarę stabiln y reżim w W ietn a m ie P o łu d n io w y m
stW orzył gen. N g u y en Van T h ieu (o d 1967 r. p re zy d e n t). S ku tecznie szacho-
a go w szela k o premier, a p o tem w icep rezyd e n t N g u yen Cao Ky. R ząd w Saj-
^ n i e tra k to w a n y b ył p rze z A m e ry k a n ó w protekcjon aln ie. J ego p ó łm ilio n o -
arm ia (n a jlic zn iejsza spośród sił w a lczą c y ch z V ie tc o n g ie m ) często nie
^ a ł a się do w a lk i.
D o w o d zo n a p rze z d y n a m ic zn e g o gen . W illia m a W estm o rela n d a , arm ia
^nierykańska o d n o siła p o c z ą tk o w o z w y c ię s tw o za z w y cięs tw em , p o c z ą w s zy
pierw szej w ie lk ie j b itw y w d o lin ie la D ran g (2 3 p a źd ziern ik a - 20 listo-
a 1965 r.). Sukcesy te o k a z y w a ły się je d n a k b e z o w o c n e w o b e c n iem o ż-
sci d osięgn ięcia b a z p rzeciw n ik a w Laosie i K a m b o d ży o ra z od cięcia g o od
3 scjtaW k roiń ora z sprzętu z Z S R R i ChRL. W roku 1966 A m e ry k a n ó w b yło
n V t^S-’ W ~ 4 8 6 tys., w 1968 - 548 tys. W sp ierało ich 60 tys. sojusz-
11 ó w z Korei P o łu d n io w ej o ra z k ra jó w SEATO (A u stralii, F ilipin, N o w e j Ze-
11 i T a jla n d ii). Jedn ak le d w ie 2 0 % ż o łn ie r z y U S A m ia ło b ezp o śred n i kon-
z fron tem (p ro p o rc je o d w ro tn e n iż w V ie t c o n g u ). Ż o łn ierze, zw y k le nie-
J^cy w ię c e j n iż 20 la t i p rze b y w a ją c y w W ie tn a m ie tylk o rok, n ie m ie li
i n e§ ° d o ś w ia d c ze n ia w zw a lc za n iu leśn ej pa rtyza n tk i. W o b a w ie p rze d
t . tw encją chińską zakazan o im przekraczan ia gran icy DRW, a d o roku 1970
e »n eu tra ln ych ” K a m b o d ży i Laosu, g d z ie V ie tc o n g i w sp iera n e p rze ze ń
rryzantki C zerw on ych K h m eró w i Pathet L a o k o n tro lo w a ły gros terytoriu m .
aio to re żim o w i w H a n o i p o czu cie ca łk o w iteg o b ezp ie czeń s tw a . D o li-
Pada 1968 roku zrzu co n o w p ra w d z ie na Pó łn oc 2,5 m in ton bom b, ale
nik- Zane Prz e z Johnsona o gra n iczen ia (z a k a z p rzek ra cza n ia 2 0 . ró w n o leż-
r , ’ Prz e rw y w n alotach w oczekiw aniu na n ego cja cje) czyn iły o w e ataki nie-
tyw n ym i. D o 1972 roku nie za m in o w a n o n a w et p o rtó w DRW, stale przyj-
Jących n iezb ęd n e dla p ro w a d zen ia w o jn y tran sporty b ron i i p a liw z ZSRR.
dłu', ° Wad zo n a b e z szans na p o w a le n ie n ie d o s ię ż n e g o p rze ciw n ik a , co ra z
^sza w a lk a d re n o w a ła W a s zy n g to n fin a n s o w o . R ó żn e szacu nk i m ó w ią
43 1
0 w yd a n ej k w o cie rzędu 1 3 0 -1 5 0 m ld doi. Z w ią za n ie w W ietn a m ie 200 z 400

posiadanych b o m b o w c ó w strategiczn ych B-52, 6 z 14 lo tn is k o w c ó w i 7 z 1$
d y w iz ji p a ra liż o w a ło su p erm oca rstw o na aren ie m ię d z y n a ro d o w e j. W obec
z d erze n ia ca łk o w icie o d m ien n ych kultur, sk om p lik ow a n e o k a za ły się też re
la cje ż o łn ie r z y U S A z lu dn ością W ietn a m u P o łu d n io w e g o . A m erykań skich
s z e r e g o w c ó w stać b y ło na ro zry w k i i luksusy n ied o siężn e dla w ie lu sajgon-
skich oficerów . P o w o d o w a ło to ekspansję cza rn eg o rynku, korupcji, prosty
tucji, n arkom anii.
A m erykań skie z a b ieg i o o gra n iczen ie w ojn y, zu p ełn ie ja ło w e polityczn ie,
n ie z a p o b ie g ły ca łk o w itej klęsce U S A na fo ru m p ro p a g a n d o w ym . Prezyden t
Johnson, o k rzyk n ięty m ordercą dzieci, p o d koniec kaden cji p rze m a w ia ć m ógł
b ezp ie czn ie tylko na teren ie b a z w ojsk ow y ch . Jedn ocześn ie re żim zm a rłego
w 1969 roku H o Chi M in h a uzyskał na Z a ch o d zie p u b licity p o ró w n y w a ln ą
tylko z popu larn ością Stalina w latach czterd ziestych . S oju szn icy U S A w N A
TO, ja k Dania, N o r w e g ia i Kanada, osten tacyjn ie u znali DRW, p o d o b n ie jak
S zw ecja, u dzielająca p rzy tym azylu p o lity c z n e g o am erykańskim dezerterom -
D o d ezercji w z y w a ła b ezk a rn ie sw oich ro d a k ó w w ystęp u ją ca p rze d m ik rofo
n am i radia w H a n o i aktorka Jane Fonda ora z an gielski filo z o f B ertrand RuS'
sell, tw órca (z z a ło żen ia n ieza jm u ją cego się d zia ła ln o ścią k o m u n istó w ) tzW-
M ię d z y n a r o d o w e g o Trybu nału d o spraw Z b rodn i W ojen n ych w W ietnam ie-
R zą d brytyjski, akcen tu jący sw e „specjaln e stosunki” z U SA, o d m ó w ił wysła-
nia ch oćb y sy m b o liczn e go o d d zia łu na front. P ropagan da, koncentrująca się
na „am erykań skiej in geren cji” , k o m p letn ie p o m ija ła sta cjo n o w a n ie w D R ^
1 w „n eu tra ln y m ” Laosie tysięcy ż o łn ie r z y chińskich i p ó łn ocn o koreańskich-
Choć w Stanach Z jed n o czo n y ch liczb a z w o le n n ik ó w w y c o fa n ia się z w ojn y
n ie p rzek ro czyła d o w y b o r ó w w 1968 roku 29% , w ich rękach w ogrom n ej
w ięk szości z n a la z ły się mass m edia.
D ecydująca w planach H anoi ofen syw a rozpoczęta została 30 stycznia 1968
roku w dniu w ietn a m sk ieg o św ięta Tet. C elem b y ło za ła m a n ie w ła d z s a jg ° n
skich i zd ru zgo ta n ie m o ra le arm ii USA. Korzystając z zaskoczenia, w d a rto si?
p rzy w sparciu p ó łn ocn o w ietn a m sk ich c z o łg ó w do 13 w ięk szy ch m iast, a spe
cja ln y o d d z ia ł s a m o b ó jcó w u d erzył na am basadę U S A w S ajgon ie. Finałem
b yła je d n a k ca łk o w ita klęska. K osztem 4 tys. p o leg ły ch ( w tym 1200 A m ery
k a n ó w ) w ojsk a sp rzym ierzon e z a b iły 45 tys. ż o łn ie rz y przeciw n ik a . T rzy razy
tyle z w o le n n ik ó w V ietco n g u z ło ż y ło d o b ro w o ln ie broń w n ajb liższych ty g 0'
dniach. P ię tn o w a n y p rze z ruch a n ty w o jen n y na Z a ch o d zie ja k o „H itle r na
szych cz a s ó w ” , N g u yen Van T h ieu oka za ł się zn aczn ie p o p u la rn iejszy o d czer
w o n y c h partyzan tów . W e d łu g solidn ych (a le u tajn io n y ch ) szacunków , z reżi
m em w S ajgon ie s y m p a ty zo w a ło d w ie trzecie m ie szk a ń có w Połu dn ia. W er
dykt taki s p o w o d o w a li sam i kom uniści, m ordując m a so w o lu dn ość na z d o
bytych o bszarach (ty lk o w H u e ro zstrzela n o p o n a d 5 tys. o s ó b ). W kraju,
p o d d a w a n em u rzek o m o „m a so w em u lu d o b ó js tw u ” , szybko rosła liczb a lud'
ności i stopa ż y c io w a - m im o n iszczącej w ojn y. D o ch ó d n a r o d o w y p e r caplta
b ył na Połu dn iu w 1970 roku d w u k ro tn ie w y ż s z y niż w D R W (1 7 5 doi.
432
ec 90 d o i.), p rzy czym w rzeczy w istości, z u w a g i na o gro m n ą „szarą stre-

J r(^żnica ta b yła je s z c z e w iększa.
^ Przegrana na polach b ite w o fen syw a Tet u dała się n atom iast kom u n istom
amerykańskich m ediach. Ruch antyw ojen ny, m ó w ią c y o „ż y w o tn o ś c i V iet-
C° ngu” (n ie m a l w toku w a lk u n ic e s tw io n e g o ) i o je g o rzek om ych triu m fach,
P ^ ek on a ł sp o łec ze ń stw o o n iem o żn o ści zw y c ię s tw a m ilita rn ego. O d w o ła n o
ło w ią c e g o o bliskości sukcesu gen. W estm orelanda. W marcu 1968 roku John-
s°n z a p o w ie d zia ł o g ra n iczen ie b o m b a rd ow a ń D R W (p r z e rw a n o je całkow i-
*e 5 listo p a d a ), g o to w o ś ć d o r o z m ó w p o k o jo w yc h i rezy gn a cję z kan dydo-
ma w w yb o ra ch prezyden ckich . P rze ś la d o w a n y slo ga n em „H ey, hey, LBJ,
° w rnany kids d id y o u kill to d a y ” , zm a rł 22 stycznia 1973 roku.
Rokow ania p o k o jo w e ro z p o c z ę to 13 m aja 1968 roku w Paryżu. D R W trak-
ano w nich ja k o stronę w k o n flik cie, nie agresora. O b o k W aszyn gton u ,
Ca nu i H an oi uczestnikiem ro z m ó w stał się rychło, p rok la m ow a n y 8 czerw -
a 1969 roku, tzw. T y m cza so w y R zą d R ew o lu cyjn y R ep u b liki W ietn a m u Po-
n iow ego, k o n tro lo w a n y ca łk o w icie p rze z kom unistów . Tru dne n ego cja cje
rały tem pa z c h w ilą z g o d y n o w e g o p rezyd en ta R ich arda N ix o n a na ude-
nie na b a z y p rze ciw n ik a w K a m b o d ży i Laosie (1 9 7 0 r.), a n ad e w szystko
^ z n o w ie n iii silnych n a lo tó w na DRW, i to p o w y ż e j 20. ró w n o leżn ik a (1 9 —
grudnia 1970 r.). W b re w d o tych cza so w y m o b a w o m , u stęp liw ość kom u-
o w rosła w p ro s t p rop orcjon a ln ie d o siły za d a w a n ych im ciosów . Posunię-
m tym to w a rz y s z y ł je d n a k proces tzw. „w ietn a m iza cji” , której cele m b y ło
erzucenie cięża ru w a lk i na barki arm ii p o łu d n io w o w ie tn a m sk iej o ra z (re-
°W ane m e to d y c z n ie ) w y c o fy w a n ie w o js k am erykańskich.
J-os In d och in p r z y p ie c z ę to w a ły tzw . tra k ta ty paryskie, p o d p isa n e p rze z
r ^ r y e g o Kissingera (U S A ) i L e D u c T h o (D R W ) 27 stycznia 1973 roku. P rzy
tk a ły ° n e ew aku ację w o js k SEATO w ciągu 60 dn i (c o się sta ło ), n ie prze-
uJąc bynajm n iej w y c o fa n ia w o js k W ietn a m u P ó łn o cn eg o z Połu dn ia. Kon-
°W an y p rze z H anoi, „rz ą d re w o lu c y jn y ” P o łu d n io w e g o W ietn a m u potrak-
ano na ró w n i z rzą d em sajgońskim . W ro zd zia le V tra k ta tów ob ieca n o też
<ację kraju, dokonaną p o d kontrolą m ięd zyn arod ow ą . Zam iast niej nastą-
zm asow ana i całkow icie ju ż ja w n a in w a zja arm ii półn ocn ow ietn am sk iej.
ska *30Zoru znakom icie w yp o sa żo n e („c z w a rte siły p o w ietrzn e św iata” ), w oj-
SaJgońskie zm u szone zostały d o w a lk i na resztkach p a liw a i amunicji. Za-
* arantowana w Paryżu p om oc dla W ietn a m u P o łu d n io w eg o została b o w ie m
k rzym ana p rzez Kongres USA, chcący p o gn ęb ić prezyden ta N ix o n a p o w y-
tal afery ^ at erga te. Prezyden t Thieu potw ierd ził w god zin ie prób y sw ój brak
n tow m ilitarnych, zaś tłu m y przera żon ych u ch od źcó w utru dn iały o d w ró t
ll- N ie podjęto, mającej p ew n e szanse p ow od zen ia , próby przebicia się przez
bodżę do Tajlandii. W yn ik „bied n ej w o jn y ” m usiał być w tych w arunkach
esądzony, choć niektóre oddziały, ja k 18. d y w izja pod Xuan Loc, do końca
êzyly zaciekle o straconą sprawę. „A m erykan ie nas opuścili” - o znajm ił Thieu
“Wym ostatnim p rzem ó w ien iu d o narodu, tuż p rzed o d lotem na Tajw an -
zedali nas... W ielk i sojusznik za w ió d ł sw eg o m a łego sprzym ierzeńca” .
43 3
30 kw ietn ia 1975 roku czo łgi ro zb iły bram ę pałacu prezyden ckiego, a ostat
ni s z e f pań stw a, gen . D u on g Van M in h został aresztow any. Jedyną reakcją
W aszyngton u była - zakoń czon a c z te ry g o d z in y w cześn iej - ew akuacja urzęd
n ik ó w am erykań skich i garstki z a p rzy ja źn io n y ch W ie tn a m c z y k ó w z dachu
am basady U S A w S ajgon ie.
N o w a , z je d n o c zo n a S ocjalistyczn a R epublika W ietn a m u prok la m ow a n a
została 2 lipca 1976 roku p o o d p o w ie d n io spreparow anych w yb o ra ch . Sta
n ow iła zw ycza jn ą kontynuację DRW, po której o d zied ziczo n o hym n, fla gę oraz
m e to d y sp ra w o w a n ia w ła d zy. F ik cja o p lu ra listy czn y ch i n ie z a le ż n y c h od
H a n o i „rew o lu cyjn ych siłach” , kieru jących ja k o b y reb elią na Połu dn iu, zosta
ła b e z ż en a d y p o rzu co n a ; sekretarz g e n era ln y partii Le D uan o zn a jm ił z du
mą, że „jed y n y m i w y łą c z n y m p rzy w ó d c ą , k tó ry zo rg a n izo w a ł, ko n trolo w ał
i k ie ro w a ł całą w a lk ą lu du w ie tn a m s k ie g o p o c z ą w s z y o d p ie r w s z e g o dnia
re w o lu cji” , b y ło Politbiu ro w H anoi.
Południe, m ające zadatki na k o lejn ego „a zjatyck iego tygrysa” , d o zn a ło dra
styczn ego spadku sto p y ż y cio w ej. M im o zesłan ia m ilio n a m ieszk a ń có w miast
d o p racy w ro ln ictw ie, kraj został zm u szo n y d o za k u p ów z b o ża za g r a n ic y
W latach 1 9 7 5 -1 9 7 7 o k o ło p ó ł m ilion a W ie tn a m c zy k ó w z n a la zło się za dru
tam i n iezliczon ych o b o z ó w reedukacyjnych. W oln ość stała się m a rzen iem nie
skoń czenie bard ziej o d le g ły m n iż za cza só w D iem a c z y Th ieu . D otych czaso
w ych 27 co d zien n ych ga zet, 3 stacje te le w iz y jn e i 20 ro zgło śn i ra d io w y ch za
stąpiono, oferu ją cy m i id en tyczn ą p ropagan dę, d w o m a d zien n ik a m i u rzęd o
w ym i, je d n y m p rogra m em telew izy jn y m i d w o m a rozgłośniam i. D o roku 1980
z kraju (g łó w n ie na kruchych ło d zia ch , jako tzw. boa t p eo p le) zb iec m ia ło pół
m ilio n a lu dzi.
U padek Sajgonu nie o zn a cza ł końca ekspansji in doch iń skiego komunizm u-
Już w 1973 roku, d ziałający pod naciskiem H anoi, p rem ier k rólew sk iego rządu
Laosu, S ou vanna Phoum a, z g o d z ił się sfo rm o w a ć k o a licyjn y ga b in et z p o li
tyczn ym sk rzyd łem kom u n istyczn ej partyzan tki Pathet Lao. 2 gru dn ia 197i>
roku kom uniści, p rze ją w s z y całą w ła d z ę , p ro k la m o w a li Laotańską Republik?
L u d o w o -D em o k ra ty czn ą . P re z y d e n te m zos ta ł S o u p h a n o u vo n g , p rzy w ó d c a
Pathet Lao, ale p r a w d z iw y m i pan am i kraju b yli W ietn am czycy, d zięk i narzu
con em u u k ła d o w i „o p rzy ja źn i i w s p ó łp ra c y ” (1 9 7 7 r.) o ra z o b ecn ości setek
d o ra d c ó w i ga rn izo n u w ię k s z e g o niż cała arm ia laotańska. S ta rożytn e „K ró
lestw o M ilio n a S łon i” (Lane X a n g ) stało się k rajem m ilio n a w ię ź n ió w , p rze
trzym yw a n ych w katow n iach typu o sła w io n eg o w ię z ie n ia Sam khe i n ie zlic zo
nych „o b o za ch reedu kacyjn ych ” . W je d n y m z nich za k o ń czył ż y cie król Sfl
S avan g Vatthana, a także je g o żon a i następca tronu. M im o tych m eto d (i ata
k ó w bron ią ch em iczn ą z p o w ie trz a ) w o jo w n ic z e lu d y in terioru , ja k M o n o w ie
c z y H m o n g o w ie , k o n ty n u o w a ły desperacki o p ó r p r z e c iw re żim o w i. In n i wy
b rali ucieczkę. W cią gu p ierw szej d ek a d y „so cja lizm u ” 300 tys. osób (jedn a
d ziesią ta narodu, w tym cała elita in telek tu aln a ) z b ie g ło za granicę.
Los K a m b o d ż y o k a za ł się je s z c z e straszniejszy. R zą d zą cy nią N o ro d o m Si'
hanouk, książę u w a ża ją cy się za socjalistę, ro z p a c z liw ie u siło w a ł u trzym a1-
43 4
^ ó j kraj z c]a} a ocj w o jny. M im o fo rm aln ej n eu tralności to le ro w a ł - w o b a

w ie przed o tw a rtą in w a zją - b a z y V ietco n g u , głośn o p o tęp ia ł am erykański
lri)Perializm , a je d n o c z e ś n ie s o n d o w a ł W aszyn gton co do m o ż liw o ś c i w y r z u
t n i a o d d z ia łó w DRW. 18 m arca 1970 roku u su nięty został (z fo rm aln ą apro-
at3 parlam en tu ) p rze z w ła s n e g o prem iera, gen . Lon N o la . N o w y p rezyd en t
naw ią za ł w sp ó łp ra cę w o js k o w ą z USA, o k a za ł się je d n a k słabym p o lityk iem
1bezn adziejn ym d o w ó d c ą . C h o ry (c z ę ś c io w y p a ra liż ) całe g o d z in y spędzał
na m edytacjach, tracąc co ra z szybciej teren na rzec z ro d zim y ch kom unistów ,
znanych ja k o C z e rw o n i Khm erzy. 17 k w ietn ia 1975 roku - ju ż p o u cieczce
°n N ola do Tajlandii - w k ro czyli oni do stolicy Ph nom Penh. Form alnie d zia ło
Sle to w im ien iu p rze b y w a ją c e g o w P ek in ie Sihanouka, k tó ry je d n a k p o p o
k o c i e d o kraju został u w ięzion y.
. W ła d za zn a la zła się w ręku o g ło s z o n e g o p rem ierem S aloth Sara, zn a n ego
Jak ° Pol Pot. W p rze ciw ień s tw ie d o innych kom u n istyczn ych dyktatorów , rzą-
Ził on n iem al a n o n im o w o (ch o ć partia p rzy g o to w y w a ła kam pan ię kultu je g o
°s °b y ) o je g o przybyciu 23 k w ietn ia d o w y s ie d lo n e g o Ph n om Penh w ie d z ie li
tylko najbliżsi w sp ółp racow n icy. W yk szta łco n y w Paryżu czyteln ik a rtyk u łów
6ana Paula Sartre’a o absurdzie lu dzkiej egzysten cji, Pol P o t in sp iro w a ł się
ajnym m a o izm em . R o zw in ą ł g o w szela k o p rzekon an iem , że w szystkie gru-
Py społeczne, stykające się z w y tw o r a m i za ch od n iej c y w iliz a c ji (ja k lek a rze,
w °kaci, ale te ż i np. ta k sów k arze c z y k eln erk i), są w r z e c z y sam ej „w e
w nętrznym i k o lo n iza to ra m i” i zdrajcam i narodu. R eżim zam kn ął szkoły, skle-
Py, świątynie^ z lik w id o w a ł te le w iz ję , za k a za ł posiadan ia pien ięd zy, w y d a w a
n a książek i czasopism , a n a w et dłu ższych ro z m ó w m ię d z y m a łżon k am i (kla-
J 'kow anych ja k o „k łó tn ie ” ). C elem b yła autarkia go sp o d a rcza . L e c z choć
°W n ie w szystk ich K a m b od ża n ( w tym całą lu dn ość w y s ie d lo n y c h m iast)
2aP ęd zon o d o p racy w w iejsk ich kolek tyw a ch , n iem a l n atychm iast nastąpił
^traszlhvy g łó d , ch oć w c z e ś n ie j kraj, n a w e t tr a w io n y w o jn ą , p ro d u k o w a ł
aczne n a d w y żk i ryżu. O fertę za gra n iczn ej p o m o c y od rzu co n o . O p ro b le
mach roln ictw a ośm iu p r z y w ó d c ó w partyjnych, n ota b en e a b s o lw e n tó w Sor-
°ny, nie m ia ło zresztą p ojęcia , skoro n ig d y nie w y k o n y w a li p racy fizyc zn ej.
śtyêSt sw o istym p aradoksem , że n a jb ard ziej to ta lita rn y re żim w d zieja ch
Jata nie stw o rz y ł w y o d rę b n io n e g o system u o b o z o w e g o . P o w ó d b ył prosty:
°z a m i de fa c to b y ły w szystk ie „k o m u n y lu d o w e ” . N a to m ia st p oten cjaln ych
zeciw n ik ów reżim u, a także lu d zi u znan ych p rze ze ń za „n ie p o trz e b n y c h ” :
ty^ gentów, chorych, kapłanów , żebraków , prostytutki, zabijan o natychm iast,
ród sp o so b ó w m o rd o w a n ia o fia r n a jczęstsze b y ło ro ztrza sk a n ie czaszki
* !% ), n astępn ie ro zstrzela n ie (2 8 ,6 % ), p o w ie s z e n ie ( 6 , 1 % ) i p o d c ię c ie
a (5 ,1 % ). U d erza , że ro z s trz e liw a n o g łó w n ie b y łych fu n k cjo n a riu szy
C stwow ych , p odczas gdy, sta n ow ią cych w ięk szo ść straconych, w ie ś n ia k ó w
.. Ze d z ie c i) u śm iercano ręcznie. W ten sposób p r a w d z iw i p rze c iw n ic y re-
jô u Posiadali - pa ra d ok sa ln ie - p rz y w ile j b a rd ziej h u m anitarn ej śm ierci,
n Umiary m a s o w e g o m ordu, sza co w a n ego na 1 ,5 -3 m in o fia r w latach 1 9 7 5 -
n ig d y n ie zo s ta ły d o k ła d n ie określone.
435
M im o sw ych m onstrualnych zbrodni - n egow an ych, baga telizow a n ych i p ° '

m n iejszan ych p rze z le w ic o w y c h in telek tu a listó w - reżim C zerw o n y ch Khme-
r ó w fu n k c jo n o w a ł w m iarę n orm a ln ie na aren ie m ię d z y n a ro d o w e j. Zgubę
p rzyn iosła m u d o p iero, m ająca cora z bard ziej antyw ietn am sk i charakter, ko
operacja z P ek in em (k tó ry P o l P ot w iz y to w a ł w e w rześn iu 1977 r.). W gru d
niu 1978 roku dw u stu tysięczn a arm ia w ietn am ska, ro z p o c z ę ła o p era cję ,,L °'
tos” , zajm u jąc w cią gu paru ty g o d n i d w ie trzecie K am bodży. O sa d zo n y przez
ok u p a n tó w w P h n om Penh rzą d H e n g Sam rina, C z e r w o n e g o K h m era nawró
c o n e g o na w ietn a m sk ą w ersję kom u nizm u , u zn ał sw ych b yłych tow a rzy szy
partyjnych za faszystów .
Z p oczą tk iem roku 1979 całe In d o ch in y zn a la z ły się p o d kon trolą kom u
n istyczn ego W ietn a m u . Jedyną siłą, która sp rzeciw ia ła się tem u p o d b o jo w i,
b y ły ró w n ie ż kom u n istyczn e Chiny. Prestiż Zach odu w re g io n ie sięgn ą ł dna-
Żałosnym sym bolem tej kom prom itacji stało się ro zw ią za n ie SEATO 30 czerw
ca 1977 roku.
126. AZJA POŁUDNIOWO-WSCHODNIA: KOMUNIZM CZY ASEAN?
W B ir m ie fo rso w a n y p rze z dyktaturę N e W in a „bu ddyjski so cja lizm ” nabie

rał - na p rzek ór tak B u dd zie, ja k i M a rk sow i - co ra z bard ziej k sen o fo b iczn e
g o charakteru. W roku 1964 w y g n a n o za gran ice 200 tys. Indusów . Z e szkół
w yru g o w a n o angielski (je g o p rzyw rócen ie w 1979 r. w ią za n o w św iecie z obla
n iem e g za m in u z te g o ję z y k a p rze z córkę N e W in a , kan dydu jącą d o m e d ycz
nej szk o ły b rytyjsk iej). W kraju, m ającym zadatki na raj dla turystów , cu dzo
z ie m c y m o g li p rze b y w a ć tylko p rze z 24 g o d z in y ( ! ) ; d o p ie ro w 1970 roku
reżim , poszukując cennych d e w iz , ro zszerzył p ra w o pobytu d o tygod n ia . Sam
dyktator, coraz bardziej tracący kontakt z rzeczyw istością, poślu bił księżniczkę
z ostatniej p rze d k o lo n ia ln ej dynastii i w y s tę p o w a ł p u b liczn ie w klasycznych
szatach królew skich.
C hoć Birm a je s t krajem rzadko za lu d n io n ym i stosu n kow o żyzn ym , z a k a z
sp rzed a ży n a d w y ż e k ryżu b ez z g o d y w ła d z d o p ro w a d z ił prędko d o n ie d o ży
w ie n ia . M im o w p ro w a d z e n ia kartek, b ra k ow a ło n a w et ryżu i oleju . W la ta c h
1 9 6 2 -1 9 7 0 eksport, i tak ju ż n iżs zy niż za rz ą d ó w brytyjskich, o b n iży ł się
o 60% , a im p ort o 25% . U schyłku lat sied em d ziesiątych d o ch ód n arod ow y
brutto p er capita spadł p on iżej p o ziom u z cza só w kolon ialnych i spadał nadal-
W k w ietn iu 1972 roku N e W in i je g o to w a rz y s z e z R a d y R ew o lu cyjn ej
w ystą p ili fo rm a ln ie z arm ii, za ch o w u jąc je d n a k fu nkcje p r z y w ó d c z e w rzą
d zą cej Birm ańskiej Partii P rogra m u S ocja listyczn ego. W styczn iu 1974 roku
w p ro w a d z o n o n o w ą konstytucję, m ó w ią cą , że kraj je s t „fe d e ra ln ą republika
socjalistyczn ą” . Po w y b o ra ch d o je d n o p a rty jn e g o pa rla m en tu N e W in pozo-
436
stai szefem p a rtii i państw a. J edn akże w k ró tce p o g rze b z m a rłe g o na e m ig ra

cji U Thanta, d łu g o le tn ie g o sekretarza g e n e ra ln e g o O N Z , u ja w n ił p o w s z e c h
ny n iech ęć d o reżim u . N a s tą p iły w ie lo ty s ię c z n e m a n ifesta cje, z g łó w n y m
ndziałem stu d en tó w i bu ddyjskich m nichów , ora z strajki w p rzem yśle n a fto
wym. P o ło ży ła im kres w o js k o w a m asakra (z g in ę ło co n ajm niej tysiąc o só b )
1 niasowe aresztow an ia.
W ła d ze w R an gu n ie k o n tro lo w a ły sku teczn ie n ieco w ię c e j n iż p o ło w ę p o
w ierzchni kraju, g łó w n ie cen traln e ró w n in y ora z d eltę Ira w a d i. C h oć p a rty
zantka kom u nistyczna, rozd a rta na frak cję p rorad zieck ą i prochińską, p o w o -
^ y g a sa ła , a resztki d y w iz ji C za n g Kaj-szeka sta rza ły się, p a rtyza n tk i m niej-
Sz°ści etn icznych, z w ła szcza K a ren ó w i Szanów , trw a ły z bron ią w ręku. Pa
cyfikujący rebelianckie w sie, żołn ierze rzą d o w i narzekali coraz częściej na brak
z°ldu. R a d zo n o sobie, w ycisk a jąc h aracze z w ie ś n ia k ó w i u p ra w ia ją c pokąt-
ny handel op iu m ora z ja d e ite m . W p rze p ro w a d zo n e j w 1978 roku w okręgu
^ a k a n „O peracji sm ok” 2 00 tys. sep ara tystów m u zu łm ańskich w y g n a n o d o
angladeszu, g d z ie g in ę li m a so w o z g ło d u o ra z chorób. Starająca się za ch o
wać ró w n y dystans w o b e c ChRL i ZS R R , B irm a b yła c o ra z p o sęp n iejszy m
Przykładem sp o łec zn o -go sp o d a rczeg o krachu.
Fiasko „bu ddyjskiego socjalizm u” w Birm ie staw ało się szczególn ie jaskraw e
. Porów nan iu z sąsiednią T ajlan dią, krajem zb liż o n y m ro zm ia ra m i, kulturą
1 ^Początkow o) stop n iem ro z w o ju go sp o d a rczego , m ającym te ż ró w n ie lic z
ne etn iczne m n iejszości. P o d o b n ie ja k w B irm ie, na ta jlan d zk iej scenie p o b
ocznej d o m in o w a li w o js k o w i, oskarżani o koru pcję i represje w o b e c o p o zy -
CJJ- K onsekw en tn ie re a lizo w a n e o tw a rc ie kraju na Z ach ód d a w a ło je d n a k de-
^ydentom w Bangkoku n iep o ró w n a n ie w ięk sze m o ż liw o ś c i g o d z iw y c h zarob-
w niż ich k o le g o m w R angu nie. Szansą, w yk o rzystan ą p rze z p rem iera Tha-
nona Kittikachorna, stała się w o jn a w In doch inach . N a le ż ą c a d o SEATO Taj-
. ndia w ysłała d o W ietn a m u 11 tys. żołn ierzy. W 1964 roku p o z w o lo n o na
'nstalację am erykańskich baz ( w s z c z y to w y m m o m en cie 45 tys. lu d zi i 500
j^ m o lo tó w ). N a ich p o trz e b y z b u d o w a n o n o w ą sieć lin ii k o lejo w y ch , d ró g
ączności. N a p ływ a ją c y zagra n iczn y kapitał p o zw a la ł d o 1979 roku na w zro st
P c j U k t u n a ro d o w e g o brutto średnio o 6 % ( w latach sześćdziesiątych o 8 % ).
stępująca w e stern iza cja i rosnąca za m o żn o ść (ta k że d zięk i tu rysty ce) po-
ne Za p o w sta n ie silnej klasy średniej, m ającej aspiracje p o litycz-
‘e - Pod je j naciskiem K ittikah om o gło sił w roku 1968 n o w ą konstytucję i przy-
ocił część sw o b ód . W 1969 roku p rze p ro w a d zo n o w y b o r y d o parlam entu .
, .R ozpoczęte, b e z konsultacji z B an gkokiem , w y c o fy w a n ie się U S A z In do-
'n b yło ciosem dla Tajlandii. Tym bardziej że D R W i C h in y r o z p o c z ę ły w spie-
Ie plem ien n ych reb elii w rejon ie p o gran icza . W listo p a d zie 1971 roku re-
u, ro zw ią za ł parlam en t, za w ie s ił konstytucję i w p r o w a d z ił stan w yją tk ow y,
yw ołało to fa lę protestów , które sięg n ę ły zen itu 14 p a źd ziern ik a 1973 roku,
y kilkuset m a n ifesta n tó w z g in ę ło lub o d n io sło rany. U tra ciw szy poparcie
J j^ n i króla R a m y DC, K ittikah orn opu ścił kraj. N astąpił k ró tk o trw a ły (1 9 7 3 -
/5) eksperym en t r z ą d ó w cyw iln ych , p o łą c z o n y z a k tyw iza cją o d k n eb lo -
437
w a n ej prasy, z w ią z k ó w z a w o d o w y c h ora z liczn ie pow stających partii i o rga

n izacji społeczn ych. O d b yte w 1975 i 1976 roku w y b o ry nie d o p ro w a d z iły
jed n a k do w yło n ien ia stabilnej w iększości parlam entarnej. Narastał chaos, w y
w o ła n y w a lk a m i m ię d z y gru pam i radykaln ym i a p o p iera n ym i p rze z rzą d b o
jó w k a m i. Po k rw a w y c h zajściach na U n iw ersytecie Th am m asat w p a źd zier
niku 1976 roku, w ła d z ę ob ją ł d e s y g n o w a n y p rze z w ojsk o T h a n in a K raivixie-
na, ongiś sęd zia Sądu N a jw y ż s z e g o . J eg o coraz bard ziej represyjne rz ą d y (z a
kaz d zia ła ln o ści pa rtii p o lityczn ych , cenzu ra, u ch ylen ie konstytucji, liczn e
a reszto w a n ia ) za k oń czył po roku zam ach stanu gen . Kriangsaka Chom ana-
na. P rzyn ió sł on w reszcie stabilizację, n iezb ęd n ą w o b e c o gro m n ych w y z w a ń ,
s p o w o d o w a n y ch lik w id a cją b a z am erykańskich (1 9 7 6 r.) i k oń cem SEATO,
n a p ływ em setek ty się cy u c h o d ź c ó w z Laosu i K a m b o d ż y o ra z stałą groźbą
in w a zji ze strony o lb rzym iej arm ii w ietnam skiej. W rezu ltacie Tajlandia, okrą
żon a p rze z tota lita rn e reżim y, w y szła z kryzysu obron n ą ręką. Zn aczn ą rolę
o d egra ła tu popu larn a m onarchia, konsolidu jąca kraj zn a czn ie lep iej niż, lan
so w a n e w krajach ościen nych , d z iw a c z n e id e o lo g ie . O g ło s z o n o częśc io w ą
am nestię i p rzy w ró c o n o p e w n e e le m e n ty dem ok ra cji ( w 1978 r. konstytucję,
p o tem w y b o r y ). R o zw ó j go sp o d a rc zy trw a ł, choć m ia ł też s w o je cien ie, gd yz
Bangkok w y ró s ł na jed n ą ze stolic han dlu narkotykam i i ż y w y m tow arem -
Za tru d n ion e w b ra n ży erotyczn ej, Tajki w sw ej w ięk szo ści n ie b y ły zresztą
ża d n y m i prostytu tkam i (jeśli p rze z o w ą p rofesję rozu m ieć w y k o n y w a n ą d o
b ro w o ln ie i za w y n a g ro d z e n ie m p ra c ę ), a je d y n ie z w y k ły m i n iew o ln ica m i.
In filtra cja kom u n istyczn a p o w o d o w a ła zb liż e n ie tajlan dzko-m alezyjskie-
W Federacji M alajskiej M a la jow ie, określający się m ian em bhum iputrów ( „ g ° '
sp o d a rzy” ), posiadali zd ecy d o w a n ą p rze w a g ę w adm inistracji i arm ii. N ie sta
n o w ili je d n a k n a w et p o ło w y n iespełna je d e n a sto m ilio n o w ej w 1964 roku lu d
ności (4 6 % , g d y C h iń czycy 3 5 % , p rzy b ysze z In d ii 10 % i ty le ż ciem noskóre
lu d y z B o rn e o ). U stęp o w a li też zn a czn ie C h iń czykom b o g a ctw em . P olityczn a
dom in a cja m alajsko-m u zu łm ań ska (isla m b y ł re lig ią p a ń s tw o w ą ) stała się
g łó w n ą p rzyczyn ą secesji n iem a l w y łą c z n ie ch iń skiego Singapuru. J eg o p rzy
w ó d c ę L ee Kuan Y ew a oskarżano, że „p rób u je przekształcić S ingapu r w je s z
cze je d e n Izra e l i c iem ięży ć m u zu łm a n ó w ” . N ie m n iej w yjśc ie Singapuru z Fe
d era cji (9 sierpn ia 1964 r.) d ok on a ło się w a tm o sferze o b o p ó ln e j zgody, co
w regio n ie ta rga n ym k on flik tam i etn iczn y m i b y ło ew e n e m e n te m . P o g ro m y
C h iń czyk ó w z d a rz a ły się je d n a k nadal, a p o n a jw ięk szym z nich, dokonan ym
w Kuala Lu m pu r w m aju 1969 roku, w p ro w a d z o n o trw a ją c y d o lu teg o 1971
roku stan w yją tk ow y.
P rem ier Tunku A b d u l R ah m an ustąpił w e w rześn iu 1970 roku. J ego na
stępca, Tun A b d u l R azak, ro zp o czą ł re a liz o w a n ie tzw. N o w e j P o lityk i E kon o
m iczn ej. Jej sens p o le g a ł na fin a n so w ej i o ś w ia to w e j akcji p referen cyjn ej,
m ającej w ciągu 20 lat p rzek a za ć w ręce b h um ip utrów co n ajm n iej 3 0 % na
ro d o w e g o m ajątku, z d o m in o w a n e g o p rze z rod zim y ch C h iń czyk ó w i o b c y ka
pitał. S tw ierd zić należy, że akcję tę - p ro w a d z o n ą p rze z rzą d zą cą n ie p rz e
rw a n ie o d 1957 roku Z je d n o czo n ą N a ro d o w ą O rg a n iza cję M a la jó w (U M N O )
438
' P o p iera ło, ch o ć b e z e n tu zja zm u , Z r z e s z e n ie C h iń c z y k ó w M a le z y js k ic h

1CA), będ ące dru gą co d o liczeb n o ści partią. C h iń czycy u w a ża li b o w ie m
U sznie, że d zia ła n ia o gra n iczo n e i p o leg a ją ce g łó w n ie na in w estycjach o ra z
Wykupie są lep sze od ja w n y c h p rze śla d o w a ń w B irm ie c z y In d o n e zji. P r z y
w ó d có w obu gru p etn iczn ych łą czyła też n iech ęć d o kom u n istyczn ych p a rty
zantów, k tórzy w latach 1 9 7 6 -1 9 7 7 p rzejścio w o z n ó w nasilili sw ą działalność.
a rzecz rządu d zia ła ła je d n a k p rze d e w szystk im w yso k a stopa w zro stu g o
spodarczego. W latach 1 9 7 1 -1 9 7 5 w yn osiła on a pon a d 7% , a w n astępnym
P ^ cio leciu n a w et 8 , 6 % , p rzy b a rd zo niskim w skaźniku in fla cji ( 4 % ).
Sukcesy M a le z ji zo s ta ły je d n a k ca łk o w icie p rzy ć m io n e p r z e z Singapur,
0ry ze sw ym u trzy m y w a n y m d o końca stu lecia d z ie w ię c io p r o c e n to w y m
W zrostem go sp o d a rczym b ył i jest fen o m en em na skalę ś w ia to w ą . M a leń k ie
Państwo (6 2 5 ,6 km 2) , p o z b a w io n e b o g a c tw naturalnych i zm u szo n e d o im
portow ania n a w e t słodkiej w od y, o sią gn ęło ó w sukces d zięk i korzystn em u
Położeniu g e o g ra ficzn em u , leg en d a rn ej p ra cow itości C h iń czyk ó w i skutecz
ności ch ińskiego kapitału. O grom n ą ro lę o d eg ra ła też o so b o w o ść p rem iera
Jee Kuan Yew a, b e z w z g lę d n ie n a jw y b itn iejs ze g o p olityk a regionu . J ego fo r
malnie so cja ld em ok ra tyczn a Partia A k cji L u d o w ej, acz d zia ła ją ca w w aru n-
cn konkurencyjności w y b o rc ze j, n abierała sto p n io w o charakteru h egem o -
nistyczn ego, co p rzy p ie c z ę to w a n e zostało w roku 1976 rozstan iem z M ię d z y
narodówką Socjalistyczną. Triu m fy partii, n ig d y n iezd ob yw a ją cej w w yb o ra ch
Poniżej 6 1 % głosów , n ie b y ły w s z e la k o rezu lta tem fa łszerstw c z y terroru,
ynikały z konfucjańskiej koncepcji M a n d a tu N ieb a , m ó w ią c e j o b eza ltern a -
ności skutecznych i rzeteln ych rządów . N a arenie m ię d z y n a ro d o w e j pre-
mier L ee p o p iera ł in te rw en cję U SA w W ietn a m ie, p o tęp ia ł kom u n izm ( w Sin-
S^PUrze n ie le g a ln y ) i z p o g a rd ą m ó w ił o z a c o fa n iu m a o is to w s k ic h Chin.
1971 roku p od p isa n o p o ro zu m ien ie o w sp ó ln ej o b ro n ie z M a lezją .
Skom plikow ana była sytuacja F ilip in . P rezyd en t M a ca p a ga l zd o ła ł w 1965
u za w rzeć p o ro zu m ien ie z USA, zw ięk sza ją ce u p ra w n ien ia w ła d z w M a-
1 na teren ie am erykań skich b a z w o js k o w y c h . R o k p ó ź n ie j d o p u szczo n o
M ożliw ość w cz e ś n ie js z e g o ( w 1991 r.) z lik w id o w a n ia tych baz. M im o tych
cesów, M a ca p a ga la w w yb o ra ch prezyden ckich w listo p a d zie 1966 roku
, °n a ł Ferdinand M arcos. N o w y s z e f pań stw a, p o n o w n ie w y b r a n y w roku
9, o b iecy w a ł ro zw ój gospodark i i oświaty, a także lik w id a cję „anachronicz-
, * feu d a ln ych ” w ie lk ic h la ty fu n d ió w rolnych. O b ietn ic tych n ie d o trzy-
a • W kraju ro zp a liła się n atom iast p o n o w n ie w o jn a partyzan cka. N a pół-
U °c-y P ro w a d ziła ją tzw. N o w a A rm ia L u d o w a , stw o rzo n a w 1968 roku p rze z
*,o ińskie sk rzyd ło kom unistów . N a połu d n iu N a r o d o w y Front W y z w o le n ia
°r o (M N L F ) d o m a g a ł się a u to n om ii dla w ysp M in d a n a o i Sulu, zam ieszka-
y n p rze z u p o ś le d z o n ą e k o n o m ic z n ie w stosunku d o k a to lik ó w lu d n ość
zułmańską. Korzystając ze w sparcia Libii, Iranu i A ra b ii Saudyjskiej, a także
, ernatora p o b lisk ie go m a lezy jsk ieg o stanu Sabah Tan M u sta fy (p o to m k a
a n o w S u lu ), rebelian ci islam scy o p a n o w a li zn a czn e obszary.
439
W ob liczu kryzysu ora z b lisk iego końca kaden cji (kon stytu cja zabran iała
n astępn ej) M arcos o g ło s ił w e w rześn iu 1972 roku stan w yją tk ow y. O gra n i
czo n o s w o b o d y p o lityczn e, z d e le g a liz o w a n o w szystk ie partie, a resztow an o
tysiące p r z e c iw n ik ó w reżim u z p rzy w ó d c ą Partii L iberaln ej B en ign o A ą u in o
na czele. N o w a konstytucja z roku 1973 p o z w a la ła p re z y d e n to w i rzą d zić d e
kretam i i zn osiła ogra n iczen ia je g o reelekcji. Jedn ocześn ie M arcos w y cią g n ą ł
rękę d o kom unistów . Po p o ro zu m ien iu z p a źd ziern ik a 1974 roku p o p a rli oni
p rze d s ię w zię c ia reżim u „z g o d n e z in teresam i m as” . Z a w a rty w gru dniu 1976
roku w T ryp o lisie ( ! ) układ z k iero w n ictw em M N L F o b ie c y w a ł p o d d a n ie pod
referen du m planu a u to n om ii dla 13 m u zu łm ańskich obszarów . Zakres au to
n om ii p rze g ło s o w a n e j w k w ietn iu 1977 roku został je d n a k tak za w ężo n y, że
część re b elia n tó w z n ó w ch w yciła za broń. B ędąc zd o ln y m d e m a g o g ie m , M ar
cos cieszył się m im o to p ew n ą popu larn ością i u tracił ją d o p iero na skutek
co ra z skrajn iejszej koru pcji i n ep o ty zm u . S ym b o lem tych zja w is k stała się
piękna żon a dyktatora Im eld a , fo rm a ln y zw ierzch n ik rz ą d z ą c e g o Ruchu N o
w e g o S połeczeń stw a i de fa cto druga osoba w p ań stw ie, która w szafach zg ro
m a d ziła 3 tys. p a r butów.
N a jw a żn ie js zy m w y d a rze n ie m regionu , ca łk o w icie zm ien ia ją cym lo k a ln y
układ sił, stała się tran sform acja u strojow a In don ezji. R z ą d y Sukarno d o p ro
w a d z iły ją na skraj bankru ctw a. Prezyden t, p o c h ło n ię ty a w an tu rn iczym i p ro
je k ta m i i e r o to m a n ią (p ro ś b ą o „u n e fe m m e ” w p ie r w s z y m d n iu w iz y t y
w Tu nezji n ie b y w a le z iry to w a ł H abiba B u rgib ę), sprzyjał co ra z bard ziej Peki
n o w i i ro d zim y m kom u nistom . S z e f tych ostatnich D ipa N u santara A id it był
czło n k iem N a jw y ż s z e j R a d y D oradczej i R a d y O b ron y N a ro d o w e j. Po p rzy ję
ciu d o O N Z „n eo k o lo n ia ln e j” ja k o b y M a lezji, In d o n e zja w ystą p iła z tej o rga
nizacji, w z y w a ją c d o b u d o w y a ltern a ty w n eg o a fro a zja ty ck ieg o tw oru , w k tó
rym c z o ło w ą rolę m u siałaby o d g ry w a ć ChRL.
P ó źn ą n ocą 30 w rześn ia 1965 roku kom uniści, p o d o b n o na skutek fa łszy
w e j w ieści o śm ierci Sukarno (ch o ć in ne źró d ła tw ierd zą , że za je g o w ie d z ą
i z g o d ą ), p o d ję li p rób ę zb ro jn eg o p rzew rotu . U tw o rz o n o R adę R ew o lu cyjn ą
z płk. U n tu n giem na c z e le i za m o rd o w a n o , często po m akabryczn ych tortu
rach, 6 c z o ło w y c h gen era łów . W szela k o zn a jd u ją cy się na ich liście gen era ł
Suharto, d o w ó d c a tzw . R e z e r w y S tra te g iczn ej, z d o ła ł ujść i z o r g a n iz o w a ł
k on tru d erzen ie, które p rze szło w stra szliw y o d w e t. N a jp o tę ż n ie js z a (n ie li
cząc rzą d zą cyc h ) kom u n istyczn a partia A z ji została fiz y c zn ie z lik w id o w a n a ,
a w ś ró d 3 0 0 tys. za b itych z n a la z ł się A id it w ra z z e w s p ó łp ra c o w n ik a m i-
W m arcu 1966 roku Suharto s fo rm o w a ł n o w y rząd, w roku następnym z o
stał tym cza sow ym , a 27 m arca 1968 roku - fo rm a ln y m p rezyd en tem . Zdru
z g o ta n y Sukarno zm a rł 21 cz e rw c a 1970 roku, p o z b a w io n y m o w y i opu sz
c z o n y n a w e t p rze z n ajbliższych .
Suharto, p o lity k opa n ow an y, realistyczn y i z re g u ły m ilc zą c y - p ra w d z iw e
p rzeciw ień stw o s w e g o p oprzed n ika - za priorytet uznał w y d o b y c ie kraju z g o
spodarczej zapaści. P r z e c iw n ik ó w reżim u o sa d zo n o w o b o z ie na w y sp ie Buru
(p rz e d z w o ln ie n ie m w 1977 roku m u sieli za d ek la ro w a ć, że n ie b ęd ą propa-
440
127. AUSTRALIA: W STRONĘ AZJI I
8°w a ć kom u n izm u ani u siło w ać „z d ra d z ić pań stw a i lu du in d o n e zy js k ie g o ”) .

sądzący ruch G olkar (skrót o d Z je d n o c z o n y S ekretariat Grup Fu n kcyjnych ),
^ 'Upiający p on ad d w ieście rozm a itych sto w a rzyszeń , gła d k o w y g r y w a ł ko-
eJne w ybory, choć to le ro w a n o d w ie partie o p o zy cyjn e, a g ło so w a n ie nie b yło
Przym usow e. Podkreślić należy, że Suharto n ie z lik w id o w a ł w In d o n e zji d e
mokracji, b o je j tam n ig d y n ie było. N a to m ia st zatru dn ien i p rze z prezyden -
ta> "Wykształceni na Z a ch o d zie tech nokraci - tzw . M a fia z B e rk ele y - p o tra fili
Pchnąć e k o n o m ię na n o w e tory. W latach 1 9 7 0 -1 9 7 9 w z ro s t go sp o d a rc zy
Wyniósł 7,8% . Rezultat ten osiągn ięto dzięki d o ch od o m z ro p y n aftow ej, zręcz
n y w yzyskan ym i u lok ow a n y m p o życzk o m zagra n iczn ym , p rzy cią gn ięciu (z e
Względu na specjalne u lg i) obcych in w estorów . S u b w en cje dla ro ln ictw a p o
zw o liły n ie tylko w y ż y w ić c zw a rtą co d o liczeb n ości lu dn ość św iata, która co
r°ku rosła o 3,5 m in, ale n a w e t sp rzed a w a ć ryż za gran icę. C h oć rz ą d y Su-
a fto skończyć się m ia ły p o latach m a ło h o n o ro w o , tru dn o za p rzeczy ć, że
ans° w a n y p rze ze ń „ N o w y ła d ” ( Orde B a ru ) d łu g o ch ronił In d o n e zję , będ ącą
najlu dn iejszym k rajem m u zu łm ańskim , p rze d n ędzą, sp o łeczn ym i n apięcia-
1111 * ekstrem izm em islam skim .
Indonezja p ozostała liczącym się człon k iem ruchu pań stw n iezaa n ga żow a -
nych, obierając je d n a k kurs zd ecy d o w a n ie p rzyja zn y Z a ch od ow i. Suharto p o
nownie w stąpił (1 9 6 6 r.) d o O N Z i p rzy w ró cił n orm alne stosunki z M alezją,
owszechny sprzeciw świata w zb u d ziła jed n a k rozpoczęta 7 grudnia 1975 roku
jnwazja na portugalski d otąd T im o r W schodni, k tóry ju ż 28 p aździern ika pro-
arnował niepodległość. N a skutek w alk, czystek i głodu zgin ęło w ów cza s około
tys- łudzi. Zazn aczyć należy, że ó w c ze sn y le w ic o w y rząd portugalski, bez
Wahania porzu cający o gro m n e posiadłości afrykańskie na rzecz kom unistów,
^ o c n o p o tęp ił rzeczyw iście b ezp ra w n ą aneksję Tim oru. P oczyn a n iom Suharto
Starali się nadać rozgłos p rzed e w szystkim ci, k tó rzy n ie d ostrzegali jedn oczes-
nych rzezi p rzep row ad za n ych w kom unistycznych Indochinach.
Zmiana orientacji polityczn ej w D żakarcie p o zw o liła na u tw o rzen ie w Bang-
0 u 8 sierpnia 1967 roku S tow arzyszen ia N a r o d ó w A z ji Połu dn iow o-W schod-
nieJ (A S E A N ). W skład o w e j stabilnej i silnej organ izacji społeczno-gospodar-
CZeJ w eszły Filipiny, In donezja, M a lezja , Singapur i Tajlandia. Z b ieg iem czasu
Państwa A S E A N tw o rzy ć m ia ły coraz w iększą p rze c iw w a g ę i kontrast w o b e c
onujących gospodarczej sam odestrukcji kom unistycznych k rajó w regionu.
l 2 ?. AUSTRALIA: W STRONĘ AZJI
^ędąca g e o g ra fic z n y m p rze d łu że n ie m A z ji, A u stralia sto p n io w o zacieśn iała

e go sp o d a rcze w ię z i z krajam i region u . W 1971 roku ju ż 3 9 % eksportu
nrintum k ie ro w a ło się do p a ń stw A z ji W sch odn iej i Połu d n iow o-W sch od -
44 1
niej ( z n ajw ięk szym u d zia łem J a p o n ii). P o c h o d ziło też stam tąd 2 1 % im por
tu. Ten den cja ta u lega ć m iała w zm o cn ie n iu . P o lityczn ie b yła je d n a k Au stra
lia krajem p a r excellence zach odn im , sta n ow ią c (ja k to z ło ś liw ie u jął singa
purski p rem ier Lee Kuan Y e w ) „n o w ą b iałą szu m o w in ę” w d ek olo n izu ją cej się
A zji. Canberra p o zo sta w a ła je d n y m z fila ró w A N Z U S i SEATO. W ypełn iając
zo b o w ią za n ia w ram ach te g o ostatn iego paktu, w ia t a c h 1964—1971 blisko
7 tys. A u s tra lijc z y k ó w w a lc z y ło w W ie tn a m ie , o d n o s zą c zn a czn e sukcesy
(z w y c ię s tw o p o d L o n g Tan w sierpniu 1966 r.). M im o o g ó łe m 423 zabitych
i 2398 rannych o ra z w p ro w a d z e n ia p rzy m u so w eg o poboru , in te rw en cja cie
szyła się p o p a rciem o p in ii p u bliczn ej. D o w o d e m b y ły sukcesy w y b o rc ze par
tii liberaln ej, rzą d zą cej n iep rzerw a n ie w latach 1 9 4 9 -1 9 7 2 i p o p ierają cej sta
n ow isk o U SA w sp ra w ie W ietn a m u . N a początku lat sześćdziesiątych a m ery
kańskie in w estycje k apitałow e w Australii p rze w y żs zy ły brytyjskie. „Podległość
k o ro n ie” stała się od tąd kw estią tradycji i sentym entu, a nie p o lity czn o -ek o
n om iczn ej rzeczyw istości.
W O N Z A u stralia d łu g o p o p iera ła Tajw an p r z e c iw ChRL i p o tęp ia ła anek-
sję zachodniej N o w e j G w in ei (Iria n Jaya) p rze z In d on ezję. N a skutek tej ostat
niej, b ezp ra w n ej operacji, lu dne i źle za rzą d za n e p a ń stw o p rezyd en ta Sukar
no zyskało w s p ó ln ą gran icę z australijską N o w ą G w in e ą (P a p u ą ). Stosunki
m ię d zy obu krajam i p o p ra w iły się p o przejęciu w ła d z y w Dżakarcie p rze z gen-
Suharto, ale in d on ezyjsk a in w a zja na portu galski W sch od n i T im o r p rzy n io s
ła n o w e ro zd źw ięk i.
Australijska Partia Pracy p o w ró ciła d o w ła d z y po w yborach w grudniu 1972
roku, tw o rzą c ga b in et p o d k ie ro w n ic tw e m s w e g o lid era G ou gha W h ittlam a.
D la so cja ld em o k ra tó w korzystna b yła klęska w W ie tn a m ie , n a p ły w zm ienia
ją cych anglosaskie o b lic ze kraju im ig ra n tó w o ra z hasła sk iero w a n e w stronę
kobiet, u bogich, a n a w et A b o ry g en ó w . P o ło że n ie tych ostatnich zm ie n ił je d
nak d ecyd u ją co ju ż rzą d p o p rzed n i, p rze p ro w a d za ją c w roku 1967 referen
dum , p rzyzn a ją ce tu bylcom pełn e p ra w a obyw a telsk ie. A b o ry g e n i, d o tą d nie-
u w zg lęd n ia n i w spisach ludności, ro z p o c z ę li kam p an ię sądow ą, zm ierzają cą
d o od zysk a n ia u tracon ych ziem . P rzy n ieść im on a m ia ła zn a czn e sukcesy
(p rze k a za n o im je d n ą trzecią T erytoriu m P ó łn o c n e g o ).
Fatalna koniunktura gosp od a rcza , sp o w o d o w a n a p rze z ś w ia to w y kryzys
n aftow y, skróciła je d n a k rzą d y laburzystów , zw ięk sza ją cych b e z w id o c z n e g o
rezultatu (p ró c z in fla c ji) w y d a tk i na cele pu bliczn e. W gru dniu 1975 roku
d o w ła d z y p o w ró c ili lib e ra ło w ie , tym ra zem p o d w o d z ą M a lc o lm a Frasera,
w koalicji z Partią N a ro d o w ą (C ou n try P a r ty ). W y b o ry 1977 roku p o tw ie rd ziły
stabilność tej koalicji. W zro s t go sp o d a rczy b y ł raczej n ik ły (n ie c o p o n a d 1°/°)’
ale ty p o w y dla św iata za ch o d n iego w tej d ek ad zie. G łó w n y m źró d łem d och o
d ó w ek sp ortow ych n adal b y ło ro ln ic tw o ( w 1980 r. 2 7 % ).
31 stycznia 1968 roku Au stralia p rzy zn a ła n iep o d leg ło ść m aleń kiej w y
spie N au ru (2 1 ,4 km 2, o k o ło 5 tys. m ie szk a ń có w ). W gru dniu 1973 roku, P °
p r z e p r o w a d z o n y m w c z e ś n ie j re fere n d u m , a u to n o m ię o tr z y m a ła r o z le g ł 3
(4 6 1 tys. km 2) P a p u a -N o w a G w in ea. 16 w rześn ia 1975 roku p ro k la m o w a n o
442
128. KRYZYS POLITYCZNY W INDIACH, ROZPAD PAKISTANU
niePodległość tego kraju, otrzym ującego do dziś większość australijskiej po-

mocy dla krajów rozwijających się.
l2 8. KRYZYS POLITYCZNY W INDIACH, ROZPAD PAKISTANU
Jawaharlai N ehru , za ła m a n y klęską w w a lc e z C hinam i, zm a rł 27 m aja 1964

u. S w ym następcą w y z n a c z y ł n ie am bitną córkę In dirę ( w latach 1 9 5 9 -
p rze w o d n iczą cą Partii K on gresu ), le c z sła b ego Lal Bahadura Shastrie-
§°- N o w y p rem ier n ie z d o ła ł z a p o b iec rozją trzen iu irred en ty w K a szm irze,
Ozyw ion ej n ied a w n o św ięto k ra d czą k ra d zie żą z m eczetu H a zra th a l w Srina-
Sarze (s to lic y K aszm iru ) w ło s a z b ro d y M a h om eta . K o n flik to w i na p różn o
W ały za p ob iec oba su perm ocarstw a, pragn ące, b y gros a rm ii indyjskiej
strzegło raczej gra n icy z ChRL. M o ty w o w a n e z a g ro ż e n ie m chińskim , ró w n o -
§le z ra d zieck im i d o s ta w y sprzętu am erykań skiego d o D elh i b u d z iły o b u
rzenie w Pakistanie, u w a ża ją cym się d o tąd za „n a jb ard ziej s p rzy m ie rzo n e g o
^°JUsznika U SA w A z ji” . W k w ietn iu 1965 roku d o szło do starć indyjsko-pa-
anskich w rejon ie Runn o f Kutch, a 5 sierpnia u zbrojen i p rze z Pakistan
. ehanci p rze k ro czyli w K a szm irze lin ię za w ie s ze n ia bron i. K o n tru d erzen ie
yjskie p rze ro d z iło się 5 w rześn ia 1965 roku w o tw a rtą w o jn ę . R o zszerzo -
. w k ró tce na Pen dżab, g d z ie d o szło d o za ciętych starć czo łgó w . Sojusz-
mcy z SEATO i C E N TO ( w p rze c iw ie ń s tw ie d o n iek tórych p a ń stw arabskich)
nie u d zie lili P a k ista n ow i ża d n ej pom ocy. In d ie n atom ia st h a m o w a n e b y ły
Sroźbą in te rw en cji chińskiej o ra z p o sta w ą O N Z , której m u zu łm ań scy człon-
te u znali je za agresora. S k łon iło to o b ie stron y d o ry c h łe g o (2 2 w rz e -
aj zaprzestan ia w a lk i i p rzy jęcia ra d zie c k ie g o pośredn ictw a. 11 stycznia
o roku p od p isa n o w Taszkien cie układ o p o w ro c ie d o status quo ante bel-
> P o je d n a w c zy w ton ie, ale n iew sp o m in a ją cy o K a szm irze. D zień p o tem
rnier Shastri zm a rł na z a w a ł serca. J eg o k o le d z y partyjni, bard ziej n iż tą
. lercią, byli w strzą śn ięci faktem , że Shastri (ja k się o k a z a ło ) nie zb ił ma-
U n a sw ym u rzęd zie i w d o w ie p o n im p a ń stw o m u siało w y p ła c a ć pensję.
, N a czele rządu stanęła 19 sierpn ia córka N eh ru , In d ira G andhi (je j n ie ż y
t y m ąż, Feroz, n ie b ył k rew n ym s ła w n eg o M ahatm y, ale takie n azw isk o
zm iało d o s k o n a le ). Starsi p r z y w ó d c y Partii Kongresu - tw o r z ą c y tzw. Syn-
y at, na k tó rego czele stał m in ister fin a n só w M o ra rji Desai - sądzili, że będą
h sterow ać zz a kulis. Z a w ie d li się ca łk o w icie. In dira, zw a n a czasem „jed y-
, m<?żczyzn ą w śró d starych k o b iet Kongresu ” , ok a za ła się tw a rd y m aż do
Potyzm u p rzy w ó d c ą . W d z ie d z in ie go sp o d a rczej fo rso w a ła je s z c z e w ięk -
/ niz ojciec etatyzm . Z d e w a lu o w a n o rupię, z n a cjo n a lizo w a n o banki i ubez-
Pleczenia, z a p o w ie d z ia n o p a ń s tw o w y m o n o p o l w skupie z b o ża (c o w k ró tce
' o d o im p o rto w a n ia ż y w n o ś c i), a p a ń stw o z a c z ę ło p rze jm o w a ć h an del
443
zagraniczny. Idących na p arlam en t p rze c iw n ik ó w usuw ania ze sto licy świę-

tych k ró w p rzy w ita ła p o licja ; p adli zabici. W o b e c g r o ź b y chińskiej zacieśn ia
n o je s z c z e bard ziej stosunki z ZSRR, podpisu jąc 9 sierpn ia 1971 roku układ
o p rzy ja źn i z M o sk w ą i uzyskując p rze z to dostęp d o je j in form a cji satelitar
nych. Z iryto w a n y tym i poczyn aniam i, Syndykat w yk lu czy ł panią p rem ier z In
d y jsk iego Kongresu N a ro d o w e g o . N ie zd o ła ł je d n a k p rzek on a ć do tej decyzji
„p a rty jn y ch d o łó w ” . In d ira G an d h i u tw o rz y ła w o d p o w ie d z i N o w ą Partię
K on gresow ą o ten den cjach lew icu ją cych i - w sp iera n a p rze z k om u n istów -
p o p ro w a d ziła ją d o w ie lk ie g o z w y cięs tw a w y b o rc z e g o w m arcu 1971 roku.
G łó w n y m w y z w a n ie m dla D elhi był cią gle Pakistan, u w a ża ją cy się, p o d o b
n ie ja k i In die, za z w y c ię z c ę w o jn y z 1965 roku. Stosunki m ię d z y je g o obu
częściam i zm ie rz a ły je d n a k ku katastrofie. W 1968 roku d o ch ó d p e r cap ita
w części zach odn iej w y n o s ił 530 rupii, g d y w B engalu tylko 302. Jedn ocześ
nie eksport z B engalu (p r z e d e w szystkim juty, dającej 70% d o c h o d ó w d e w i
z o w y c h ) stanow ił p o ło w ę ca łego eksportu, natom iast u dział w im porcie - tylko
35% . N a oskarżen ia o k o lo n ia ln y w y z y s k reżim A yu b Khana o d p o w ia d a ł, że
in w estycje w ym a g a ją p rze m y s ło w e g o za plecza ora z kadr, których W sch ód nie
posiada. T w ierd zen ia te, m ające p e w ie n sens ekon om iczny, o d z w ie rc ie d la ły
p o lityczn ą ślep otę.
W 1966 roku na czele o d ro d zon ej L igi A w a m i stanął ch a ryzm atyczn y ora
tor M u jibu r Rahm an, form ułując sześciopu n ktow y p rogram au ton om ii W scho
du (m .in . w łasna polityka fiskalna i h an del zagraniczny, sam ow ystarczalność
w zakresie o b ro n y ). W o d p o w ie d z i aresztow an o g o w ra z z trzyd ziestom a ty
siącami rodaków. W y w o ła ło to rew olu cyjn y ferm en t, p o d k tó rego w p ły w e m
A yu b Khan u w oln ił Rahm ana i 24 marca 1969 roku p rzek a za ł w ła d z ę gen era
ło w i Yahya Khanow i. W p ro w a d zo n o stan w ojenny, zapow ia d a ją c jed n a k utwo
rzen ie fed eracji i p rzep ro w a d zen ie w y b o ró w pow szech nych. Tuż p rzed głoso
w a n iem , w n ocy z 12 na 13 listopada 1970 roku na B engal u d erzył olbrzym i
cyklon, zabijając (w e d łu g grubo zaniżonych danych rzą d o w ych ) 287 tys. osób.
Poszkodow an i oskarżali w ła d z e o nieu dolność i rozkradan ie m iędzynarodowej
pomocy.
W w yn ik u d łu g o trw a ły ch w y b o r ó w (7 gru dn ia - 17 styczn ia ) w za ch o d
niej części pań stw a w y g ra ła Partia L u d o w a Zu lfikara A li Bhutto, le c z Z g ro
m a d zen ie N a r o d o w e zd o m in o w a ła L iga A w a m i. D yspon u jąc 167 m andatam i
na o g ó łe m 313, M u jibu r R ah m an m ó g ł sa m o d zieln ie u tw o rz y ć rząd. Yahya
Khan o d ro c z y ł je d n a k z w o ła n ie parlam entu , a na w yb u ch g n ie w u w Bengalu
o d p o w ie d z ia ł, ro zp o czętą 25 m arca, w o js k o w ą masakrą. W ciągu d zie w ię c iu
m iesięcy p acyfikacji z g w a łc o n o 200 tys. kobiet, za b ito o k o ło m ilio n a osób,
a k o lejn e 10 m in w y p ę d z o n o za pobliską gra n icę indyjską. Już p o ro z p o c z ę
ciu rzezi, 26 m arca 1971 roku p rok la m ow a n a została n iep o d le g ło ś ć B an gla
deszu („k ra ju B e n g a l” ).
U trzy m y w a n ie m ilio n ó w u c h o d ź c ó w d ren o w a ć m u siało go sp o d a rk ę Indu
(na czym zresztą Pakistanow i za le ż a ło ), a osadzenie w Kalkucie tym czasowego
rządu Bangladeszu i szkolen ie w Indiach bengalskich p a rty za n tó w (tzw . Mukti
444
_ _________________128. KRYZYS POLITYCZNY W INDIACH, ROZPAD PAKISTANU |
âhin i) sta n o w iło o tw a rte w y z w a n ie w o b e c sąsiada. O je g o p r zy w ó d c zy n i

ya Khan w y p o w ie d z ia ł się p u b liczn ie sło w a m i: „G d yb ym m ia ł ją spotkać,
ledziałbym je j - zam knij się, k o b ieto ” . Po n iezliczo n ych in cyden tach gra-
ciu<n^C ^ Studnia 1971 roku oba kraje o b w ie ś c iły w o d stęp ie kilku dziesię-
m inut stan w ojny. W y n ik starcia b ył przesądzon y. Strona indyjska, g ó ru
ją liczbą (9 8 0 tys. ż o łn ie r z y w o b e c 392 tys.) i u zb ro jen iem , p a n o w a ła też
m orzu, co p rze cin a ło kom unikację m ię d z y obu częściam i Pakistanu. D o
8rudnia zosta ł za ję ty p rak tyczn ie cały Bengal. C zw a rta część w o js k Paki-
^ n u (92 tys. lu d z i) zn a la zła się w n iew o li. A rm ia chińska, z d e m o ra liz o w a -
>,rew olucją ku ltu ralną” i za b lok ow a n a p rze z za śn ieżo n e H im a la je, nie in
te r n o w a ła .
A m erykan ie o g ra n iczy li się d o dem on stracji m orskiej, w ysy ła ją c d o Zato-
engalskiej jed n o stk i V II Floty. Jed n ocześn ie je d n a k B ia ły D o m p rzezn a-
y 160 m in doi. dla ben galsk ich u ch odźców . N a w ia d o m o ś ć o kapitu lacji
Prezentujący Pakistan w O N Z Zu lfik ar A li Bhutto dem on stra cyjn ie ze rw a ł
edzen ie R a d y B ezp ieczeń stw a . 20 gru dnia Yahya Khan zrz e k ł się na je g o
Zecz Prezydentury.
Prestiż In dii i osobiście In d iry G andhi o g ro m n ie w zró sł. W roku 1975 za-
pi ° Wan y został (p o referendu m ) Sikkim, n iew ielk i kraj w H im alajach, choć
śnie UWa^ a g o za część k o n tro lo w a n eg o p rze z sieb ie Tybetu. R ok w c z e -
ków Zû<ÔWano pierwszą bombę atom ową, która jednak, w obec braku środ-
Przenoszenia, była bezużytecznym monstrum. Elokwencja pani premier
»nioi w ro g o w ie m ó w ią : usunąć In d irę; ja m ó w ię : usunąć n ę d z ę ” ) i je j popu-
yczne posu nięcia, w rod za ju lik w id a cji w yso k ich pen sji w yp ła ca n ych ma-
aazom , n ie z d o ła ły je d n a k na d łu ższą m etę p rze sło n ić fa li koru pcji na
C7 w ła d z y i pogarszającej się sytuacji go sp o d a rczej. Ta ostatnia b yła
nak C1° WO Sût^ em P o d w y ż k i cen ro p y n a fto w ej w 1973 roku. G łó w n ie je d -
Wynikała z n ieu doln ości adm inistracji oraz eta tystyczn ego m o d elu gospo-
^ r > b u d o w an ej p r z y w sparciu ZSRR . Jeśli w roku 1947 d o ch ó d p rzecięt-
go Indusa w stosunku do dochodu przeciętnego Brytyjczyka przedstawiał
V\r 3 : to ćw ierć w iek u p ó ź n ie j (m im o e k o n o m iczn ej d e g re n g o la d y
te kiej Brytanii) w ynosił 1 : 30. G d y w roku 1960 żyło w tzw. absolutnej
? z y 184 m in Indusów , to w 1970 - ju ż 284 m in. P lo n y ryżu z hektara przy-
m a ły te ze śred n io w ie c zn e j Japonii. L iczb a b e z ro b o tn y c h g w a łto w n ie
Z^ m ^n r'-* ^ m ^n ^ ^ 7 4 r.). W m ającą p o w strzy m a ć
o graficzn ą eksplozję - skrajnie n iepopu larn ą i p o d szytą p rzem o cą - kam -
? sterylizacji z a a n g a ż o w a ł się syn i s p o d z ie w a n y następca pan i p rem ier
~ ânjay.
D ziałalność o p o zy cji, k ierow a n ej p rze z D esaia i z d o ln e g o socjalistę Jaya

asha N arayana, n abrała rozm achu , a fala p ro te s tó w o ga rn ęła ca ły kraj.
oku 1975 trybu n ał w A lla h a b a d zie u d o w o d n ił In d irze G andhi oszu stw a
orcze, u n ie w a żn ił je j m an dat z 1971 roku i w e z w a ł ją d o ustąpienia. Za-
• , to uczynić, p an i p rem ier w p ro w a d z iła 26 c z e rw c a 1975 roku stan w y -
o w y- A n i parlam entu , ani p rezyd en ta n ie za p yta n o o z g o d ę . Setki o p o z y
445
cjonistów , w tym D esaia i N a rayan a, w trą c o n o do w ię z ie ń . N ie k tó r z y (J3^

socjalistka Sneh alata R e d d y córka zn a n eg o reży sera ) n ie w y trz y m a li panu
ją cych ta m w aru nków . W p ro w a d z o n o ostrą cen zu rę p ra s y a strajki uznano
za n ielega ln e. S pecjalna p o p ra w k a d o konstytucji zaka za ła sądom ro zp a try
w a n ia sp ra w y w y b o ru prem iera. P o ró w n a n ie tych m e to d z d a w n y m i repre
sjam i b rytyjsk im i w y p a d a ło , zd a n ie m w ie lu , s ta n o w c z o na korzyść w ła d z
kolon ialnych .
N o w a „d em ok ra cja zd yscyp lin o w a n a ” n ie p o p ra w iła efek tyw n o ści rządów.
N ie k tó re spektak u larn e akcje (ja k „u p ięk s za n ie m ia st” , w tra k cie k tó reg o
w D elh i w y p ę d z o n o ze slu m sów i w y rzu c o n o na bruk 4 00 tys. lu d z i) w y w o
ły w a ły skutki p rze c iw n e o d za m ierzo n ych . Brutalne akty przem ocy, których
dopu szcza ła się policja, b y ły tym drastyczn iejsze, że d o c h o d z iły w nich do
głosu u przed zen ia kastow e. W iększość funkcjonariuszy - i rządzących w o gó le
- p o ch o d ziła b o w ie m z w y ższy c h kast. D aw n a w ia ra N ehru, że ró żn ice ka
sto w e szybko zanikną (system k w o to w y dla kast u p o śled zo n ych o b o w ią z y
w a ć m ia ł w p a rla m en cie tylk o p rze z 20 la t), o k a zy w a ła się co ra z bardziej
n iep o p ra w n y m m a rzen iem utopisty.
In d ie nie stały się je d n a k krajem au torytarnym . W m arcu 1977 roku Indi-
ra G andhi - p ra w d o p o d o b n ie chcąc za p e w n ić parla m en ta rn e n am aszczen ie
dla sukcesji s w e g o syna - z e z w o liła na w o ln e w yb ory. P o n io sła w nich c ię ż
ką klęskę z rąk k iero w a n ej p rze z D esaia partii Janata, skupiającej w szystkich
n ieza d o w o lo n ych . Kongres, o trz y m a w s z y tylko 2 8 % m andatów , p o raz p ie rw
szy w sw ej historii zn alazł się w o p ozycji, a je g o p rzy w ó d c zy n i p rzed sądem-
W grudniu 1978 roku spędziła n a w et tyd zień w w ięzien iu . N ieu d oln ość prze
ciw n ik ó w polityczn ych m iała je j jed n a k rychło p o z w o lić na p o w ró t do władzy-
P o czyn a n ia In d iry G andhi w y n ik a ły w ja k iejś m ie rze z chęci d o trzym an ia
kroku ró w n ie ż popu listycznym posu nięciom Zulfikara A li Bhutto. „Z całą mocą
n aszego n arod u ” - o zn a jm ił o n w k w ietn iu 1972 roku - „jesteśm y z d e c y d o
w a n i b u d o w a ć dem ok ra cję, u stan ow ić socja lizm p o d p r z e w o d n ic tw e m isl3'
mu, spraw ić, b y nasza Islam ska R epublika Pakistanu b yła ra jem szczęścia dla
ludu i fila rem siły w e w sp ó ln o cie n a r o d ó w ” . P o w ró t je ń c ó w w o je n n y c h p °
u k ła d zie z In d ia m i w S im la (1 9 7 2 r.) z w ię k s z y ł p o p u la rn o ść p rezyd en ta -
O znajm iw szy, że soju sznicy z C E N TO i SEATO „z d ra d z ili Pakistan” (d o Chin
takich pretensji n ie m ia n o ), Bhutto w y c o fa ł kraj z obu tych sojuszów , a także
z Com m onw ealth. W listo p a d zie 1972 roku uznan o DRW, KRL-D i N R D , zaś
22 lu teg o 1974 roku B an gladesz. Z w ie lk im ro z g ło s e m za in ic jo w a n o reform ę
roln ą o ra z n a cjon a liza cję sektora u b e z p ie c ze n io w e g o . P a ń stw o p r z e ję ło 20
n ajw ięk szych z a k ła d ó w produ kcyjn ych o kapitale 200 m in doi. i p a k iety ak
cji 31 w ie lk ic h firm . 14 sierpnia 1973 roku w e s zła w życie n o w a (trz e c ia ju ż )
k on stytu cja Pakistan u. U sta n a w ia ła isla m re lig ią p a ń s tw o w ą i n ie z w y k le
w z m a c n ia ła p o z y c ję szefa rządu . Z ostał n im o c z y w iś c ie , z re z y g n o w a w s z y
u p rzed n io z p re z y d e n tu ry Bhutto.
Posu nięcia go sp o d a rcze w ła d z, p o części w y m u s zo n e p rze z szo k naftow y,
nie przyniosły jed n a k sukcesów. Inflacja coraz bardziej osłabiała i tak n iew ielką
446
128. KRYZYS POLITYCZNY W INDIACH, ROZPAD PAKISTANU
Sl ? nabyw czą m iejsco w ej w aluty. C oraz b a rd ziej au tokratyczn e i cen traliza-

Cyjne poczyn an ia Bhutto w y w o ła ły rebelię w B elu dżystanie, k tó reg o o p o z y
cyjny rząd ro z w ią z a n o na p oczątk u 1974 roku. W m aju te g o ż roku, na pod-
staw ie w cześn iejszej p o p ra w k i d o konstytucji, z d e le g a liz o w a n o je d y n ą liczą-
^3 się partię o p ozy cyjn ą - N a ro d o w ą Partię Lu d ow ą . O s ła w io n y p a ra g ra f 144
azał gro m a d zen ia się w ię c e j n iż pięciu osób w celu p ro w a d z e n ia agitacji
Politycznej.
Tuż p rze d w y b o ra m i, p r z e p ro w a d zo n y m i 7 m arca 1977 roku, d z ie w ię ć
u n o p ozycyjn ych złą c z y ło się, tw o rzą c Pakistański Sojusz N a rod o w y. N ie-
leJ Bhutto o g ło s ił sw e b ły sk o tliw e z w y c ię s tw o . J eg o Pakistańska Partia
°W a zdobyła ja k o b y 155 na 200 m a n d a tów w Zgrom adzen iu N a rod o w ym ,
eazion a p rze z isla m istó w o p o zy cja określiła to ja k o farsę. Kres tysiącom
nionstracji i strajków, w których zg in ę ło pon a d trzysta osób, p o ło ż y ł w no-
£ 4 na 5 lipca zam ach stanu gen . M u h am m a d a Z ia ul-H aqa. D o w ię z ie n ia
Zia Zarc'>Wno Bhutto, ja k i p r z y w ó d c y Pakistań skiego Sojuszu N a ro d o w e g o .
. a u|'Haq w p ro w a d z ił stan w yją tk o w y, ro z w ią z a ł partie p o lity czn e i m ian o-
bo Sle^ e P rezyd en tem , obejm u jąc p ełn ię w ładzy. O b iecan e p rze z n ieg o w y-
ry, m ające się o d b yć w c ią g u 90 dni, p rze p ro w a d zo n o d o p ie ro p o 11 la-
rh - O skarżon y o m o rd erstw o p o lityczn e, Bhutto został skazany na śm ierć,
\ . c nie u d o w o d n io n o m u w iny. M im o p rotestó w w ie lu polityków , w tym tak
nych, ja k p u łk o w n ik K a d a fi i p a p ież Jan P a w eł II, p o w ie s z o n o g o 4 k w iet-
nia 1979 roku.
B u rzliw y o k a za ł się ró w n ie ż start n ie p o d le g łe g o B an gladeszu . O g ło s z o n y
rw szym p rem ierem M u jib u r R ah m an p o w ró c ił d o kraju z pakistań skiego
v lenia 10 styczn ia 1972 roku. G łosił c z te ry za sa d y s w o je g o p rogram u :
10tyzm , d em ok ra cję, św ieck ość i socja lizm . Kraj b y ł je d n a k zn is zc zo n y
jną. P rze ję ty m p r z e z p a ń stw o za k ła d o m b ra k o w a ło su row ców , a w ie lu
sn ^ ran° w partyza n tk i M u kti Bahini p rzek ształciło się, z p o w o d u braku per-
oh t^W’ W ban dY rabusiów. W ciągu trzech lat p rze ciętn e d o c h o d y lu dn ości
lz^ y się o 20 % , a klęski d o p ełn iła tradycyjn a ju ż koru pcja. W gru dniu
z]-u .roku M u jib u r R ah m an z a p ro w a d z ił stan w yją tk o w y , zaś 25 styczn ia
id o w a ł system parlam entarn y, o g ła sza ją c się p rezyd en tem . Istn ieją ce
artie p o łą czon o w tw ó r z w a n y BAKSAL (L ig a L u d o w a R o b o tn ik ó w i C h ło
nie W k ró tce p o tem , 15 sierpnia 1975 roku, b u d zą cy n ied a w n o u w ielb ie-
^ I P r z y w ó d c a za m o rd o w a n y został w ra z z żon ą i trzem a synam i w w ojsko-
żnł ■ Ûczu’ d o k tó reg o p rze p ro w a d ze n ia w y sta rc zy ło 7 m ajorów , kilkuset
ne j le rzy 1je d e n czo łg. W ciągu następnych trzech m ie sięcy n astąpiły kolej-
Wa przew roty. O statecznie w ła d z ę w Dhace przejął 7 listopada 1975 roku
°u ca w o js k lą d o w y c h gen. Ziaur R ahm an. J eg o dyktatorskie rz ą d y za-
PróK zosta*y P rze z p a rla m en t w k w ietn iu 1977 roku. Ziau r Rahm an
°w a ł, p od ob n ie ja k i je g o poprzednicy, op a n o w a ć eksplozję d em ogra ficz-
lo w 1Wa^CZ^<" ~ g ó w n ie dzięki h ojn ej p o m o cy zagran iczn ej - z klęskam i ż y w io -
wymi. M im o to kraj p o grąża ł się w społeczn ym oraz gospodarczym chaosie.
447
R o zcza ro w a n i d e m a g o g ią p r z y w ó d c ó w głoszą cych „so c ja lizm ” (n iek ied y

z d od a tk iem : islam ski), m ieszk a ń cy P ółw ysp u In d y jsk ieg o zw ra ca li się coraz
bardziej ku hasłom religijnym . W trzyd ziestolecie odejścia k o lo n iza to ró w g o rZ"
ko aktualne sta w a ły się w y r z e c z o n e w 1973 roku sło w a p rezyd en ta In d ii Va-
rahgiri Venkaty G iriego: „B ędę szczęśliwy, jeśli każdem u o b y w a te lo w i zapew ni
się p rzyn a jm n iej takie w a ru n k i bytu, ja k ie p a n o w a ły w w ię z ie n ia c h b ryty)'
skich, g d yśm y s ied zie li w nich za w a lk ę n a ro d o w ą - k ie d y k a ż d y m ia ł stra
w ę , regu larn ą pracę i m in im u m w y g ó d ” .
129. TURCJA WOBEC CYPRU I KRYZYSU WEWNĘTRZNEGO
W latach 1 9 6 3 -1 9 7 3 Turcja p rze ży w a ła go sp o d a rczy ro z w ó j. W zro s t dochO'

du n a r o d o w e g o s ięg a ł 7 % roczn ie. Z n a czn y u d zia ł w ty m sukcesie miała>
m ilio n o w a p o d kon iec dekady, rzesza pracujących w Europie Z a ch od n iej r ° '
botników , zasilająca o jczyzn ę m ilia rd em d o la ró w roczn ie. O d roku 1973 prze
m ysł m iał ju ż w ię k s z y w k ła d w tw o rze n ie d o ch od u n a ro d o w e g o niż roln ic
tw o, blisko 9 0 % d z ie c i u częszcza ło d o szkół, u n iw ersytety zaś skupiały
tys. studentów. Z p o czą tk iem 1964 roku w e s zła w życie, podpisan a 12 w rześ
nia 1963 roku, u m o w a o sto w a rzyszen iu z EW G.
Z n akom ite stosunki Turcji z je j atlan tyck im i sp rzy m ie rzeń ca m i (A nkara
po p a rła z d e c y d o w a n ie Z ach ód w czasie kryzysu b erliń sk iego i ku bań skiego)
p o d k o p a ł je d n a k p rob lem cypryjski. G d y na antyturecką p o lityk ę arcybisku
pa M akariosa o d p o w ie d z ia ła on a d em on stracją siły (p r z e lo ty o d rz u to w c ó w
nad w y s p ą ), p rezyden t Johnson w y sto so w a ł do p rem iera Inónii sła w n y w krót
ce list. O strzeg a ł w nim , że w k o n flik cie, w k tó ry m Z S R R w y s tą p iłb y j a^ °
obrońca z a g w a ra n to w a n e g o p rze z O N Z status quo na C yprze, Turcja n ie m 0'
głą b y liczyć na p o m o c N ATO . S zan taż ten (o ra z in ne tarcia, ja k p ro b le m he"
roiny, płynącej d o U S A g łó w n ie z A n a to lii) o c h ło d z ił stosunki m ię d z y aliam
tam i, choć n ieb a w em dyktatura C zarnych P u łk o w n ik ów w G recji m iała znacz
nie osłabić sym patię Z ach odu dla G reków cypryjskich.
R zą d zą cy o d p a źd ziern ik a 1965 roku ga b in et Suleym ana D em irela, p rzy'
w ó d c y Partii S p ra w ied liw o ści, la tem 1968 roku stanął w ob liczu p o lity czn e
g o kryzysu. W y w o ła ły g o z je d n e j stron y le w a ck ie gru p y studentów , z dru
giej zaś - ekstremiści p ra w ico w i z organ izacji Szare W ilk i (B ozk u rtla r). OśrodW
te łą c z y ł za ciek ły a n tyam erykan izm , a za m a ch y na am erykań skie b a z y stały
się - o b ok za b ó js tw tureckich policjan tów , n a p a d ó w na baniu i a n im o w a n y 0 1
p rzez kom u n istów dem onstracji i strajków - charakterystyczną cechą lat 1968 "
-1 9 7 1 . W marcu 1971 roku w ojsko, stojące tradycyjn ie na straży ustroju stwo
rz o n e g o p rze z Kem ala, w ym u siło p o w stan ie „rzą d u fa c h o w c ó w ” N ih ata En
ma. 27 k w ietn ia o g ło s z o n o stan w y ją tk o w y i ro z p o c z ę to bru taln e u derzenia
448
129. TURCJA WOBEC CYPRU I KRYZYSU WEWNĘTRZNEGO
nie r0 C^°W^Ska oskarżon e o kom u n izm i islam izm . A k cja ta, w trakcie której
szczędzon o tortur, spotkała się ze zn a czn ym p o p a rciem ze stron y udrę-
nego terrorem społeczeń stw a . N ie m n iej p o w o ln y c h w yb o ra ch z paździer-
1973 roku zw ycięsk a Partia S p ra w ied liw o ści B iilenta Eęevita u tw o rzy ć
siała dość e g zo ty c z n ą koalicję z Partią O calen ia N a r o d o w e g o , n aw iązu ją-
t/ etnie d o tradycji m uzułm ańskiej,
rem ier E ęevit sta w ić m usiał z n ó w czo ła sp ra w ie cypryjskiej, tym ra zem
w l\[CZnie Po w a ż niejszej. 15 lipca 1974 roku nastąpił b o w ie m zam ach stanu
iKozji. O skarżany o tolero w a n ie kom unizm u i niechęć do p ołączen ia z Gre-
m l’ Prezydent M akarios o b a lo n y zosta ł p rze z o fic e r ó w zw ią za n ych z C zarny-
W u*kow nikam i. P ro k la m o w a n o p o d p o rz ą d k o w a n ie w y s p y w ła d z y A ten .
o d p o w ie d zi Turcja 20 lipca dokon a ła desantu w p ob liżu Kyrenii. Pod pre-
rv^ ^ e v it przystał co p ra w d a natychm iast na za w ie s z e n ie bron i, a po
r upadku greckiej ju n ty w y c ią g n ą ł rękę d o n o w e g o , d em o k ra tyczn ego
4 u w Atenach. N ie m n iej na blisko 4 0 % terytoriu m w y s p y p o w sta ła sepa-
Ank Turecka Republika P ó łn o cn eg o Cypru, u zn aw an a w y łą c z n ie p rzez
njo ar^- K onflikt grecko-turecki u ra d o w a ł M o sk w ę, o b a w ia ją cą się p o p rzed -
s ’ Ze w c h ło n ię ty p rze z G recję C ypr ro z s z e rz y za sięg N A TO . N a to m ia st W a-
gton w p ro w a d z ił 18 p a źd ziern ik a 1974 roku em b a rgo na eksport bron i
W lecie 1974 roku p rem ier E ęevit o g ło s ił am n estię, u w aln ia ją cą tysiące

rzaH ° n^c^ terrorystów , w e w rześn iu zaś utracił w ła d z ę na skutek rozpadu
P 5 ceJ koalicji. P rze z p ó ł roku kraj p o zo sta w a ł de fa c to b ez rządu. C entro-
Sab in et D em irela (1 9 7 5 - 1 9 7 7 ) n ie p o tra fił o p a n o w a ć kryzysu
H y ^ ^ r z n e g o , ch oć u dało m u się p o p ra w ić stosunki ze Stanam i Z jed n o czo -
N A T o 3 to z P o w o du n a g łe g o w y c o fa n ia się G recji ze struktur w o js k o w y ch
nio cbc^c utracić w ra z z Grecją także i Turcji, W aszyn gton zniósł (stop-
sta w za^ az d o sta w bron i, a 26 m arca p o d p isa ł n o w y układ obronny, p o z o
rujący b a z y U S A p o d kon trolą turecką.
ny r ^ ^ stycznia 1978 roku p o w ró c ił d o w ła d z y Eęevit, kryzys en erg etycz-
st ’ r° z p ° c z ę t y szo k iem n a fto w y m 1973 roku, d ra m a ty czn ie się nasilił. Na-
3^ a y w ie lo g o d z in n e p r z e rw y w dostaw ach prądu. B e zro b o cie sięg n ęło
się ^ 1 osób, a in flacja - 9 0 % w skali roku. Jako socjaldem okrata, o p iera ją cy
Banku z,W l^zkach z a w o d o w y c h , p rem ier nie p o tra fił się d o stosow a ć d o rad
i Uw ^ S w ia to w e go, m ó w ią c y c h o b u d ż e to w y c h cięciach , za m ro ż e n iu płac
telnv 16n' u cen- N a siliły się skrytobójstw a. W roku 1978 roczn a liczba śmier-
? ° ^ ar terroru p rze k ro czy ła tysiąc. O w sp iera n ie w y w r o t o w c ó w rząd
i tysch ^ 6 osârza ł ZS R R i - ja k w ia d o m o dziś d zięk i a rch iw om rosyjskim
kom ° n*0 rńerrn eckim - m ia ł ca łk o w itą słuszność. W o b liczu z w y c ię s tw a
chii i ,s , w A fga n ista n ie o ra z upadku sp rzym ierzon ej z Z a ch o d em monar-
ki N A T r f ^ 6^ ^ estab*lizacja Turcji w ie ś c iła b y u padek całej p o łu d n io w e j flan-
i b yła b y dla K rem la sukcesem w p ro st bezcen n ym .
449
| CZĘŚĆ IV. Kryzys Zachodu (1964-1978)__________________
130. DYKTATURA PARTII BAAS W IRAKU
R zą d zą c y w Iraku od roku 1963 ge n era ł A b d as-Salam M o h a m m ed A r e f z g 1'

nął w k w ietn iu 1966 roku w katastrofie lo tn iczej. N o w y m p rezyd en tem zo
stał je g o brat A b d ar-Rahm an. O baj bracia A r e fo w ie za k o ń czyli c h w ilo w i
u godą, trw a ją cą n ieu stannie w o jn ę z Kurdami. N a terenach zam ieszkanych
p rze z tę m n iejszość u zn an o p ra w a ję z y k a ku rdyjskiego, a K u rd ow ie znaleźh
się w e w ła d z a c h lokaln ych . J edn akże frustracja w y w o ła n a arabską klęska
w w o jn ie s z eśc io d n io w e j p rzyn io sła p o w ie w n acjon alizm u , d z ięk i k tórem u
17 lipca 1968 roku w ła d z ę p rzejęła , p o n o w n ie i na d łu go, głoszą ca panara-
b izm partia Baas. Jej p rzy w ó d c a ge n era ł A h m ed Hassan al-Bakr m ian ow ał
sieb ie g ło w ą państw a.
S w ó j rad yk a ln y pa n ara b izm ira ccy baasiści w y ra ż a li g łó w n ie w nieprze-
jed n a n y m stanow isku w o b e c Izraela. N a to m ia st d o c e lo w e j jed n o ści p o lity cZ'
nej nie u dało się w y p ra c o w a ć n a w e t z - rzą d zo n ą ró w n ie ż p rze z partię Baas
- Syrią. P rze ciw n ie, oba kraje, tak sam o aspirujące d o p rze w o d z e n ia Arabom ,
ro z d z ie liła skrajna w ro go ść. N a p ię te b y ły ró w n ie ż stosunki z Iran em , na tle
sporu o b rze g i gra n iczn ej rzek i S zatt al-Arab. P o d a ją cy się za socjalistyczny,
reżim p rze p ro w a d ził w 1972 roku pełn ą n acjon a liza cję przem ysłu , a 9 kwiet"
nia podpisał (m im o p rześla d ow a ń rodzim ych kom u n istów ) układ o w sp ó łp ra'
cy z ZSRR. Z k ra jó w bloku ra d ziec k ieg o p rzy b y ło d o Iraku tysiące in ży m e'
ró w i ro b o tn ik ó w ( w tym 7 tys. z P o lsk i). P rzysp ieszon a in du strializacja da
w a ła je d n a k ró w n ie kiepskie rezu lta ty ja k w Kraju Rad.
P reten d u ją cy d o u n iw ersa lizm u reżim iracki b ył w istocie rzą d em n iew iel"
kiej m n iejszości. W latach 1 9 6 8 -1 9 7 7 na 15 cz ło n k ó w R a d y D o w ó d z tw a Re'
w olu cji 14 b yło sunnitam i (sta n ow ią cym i le d w ie piątą część lu dn ości), z czego
sześciu p o c h o d ziło z m iasta Tikrit. Z m iastem tym z w ią z a n y b ył za ró w n o sam
p rezyd en t al-Bakr, ja k i p rzy ćm ie w a ją cy g o coraz bard ziej w ic e p re zy d e n t Sad
dam Husajn, ró w n ie in teligen tny, co b e z w z g lę d n y i próżny. P o d le g ła mu taj
na p olicja M u ch abarat zró w n a ła się w k ró tce liczeb n o ścią z w ojs k iem , s tru k
tu ry zaś M in isterstw a S p ra w W ew n ętrzn ych za tru d n ia ły piątą część p ra cow
n ik ów sektora p u b liczn ego . P o stłu m ieniu w c zerw c u 1973 roku n ieu d a n eg 0
pu czu gen. Kasim a Ksara, H usajn p rzek ształcił al-Bakra w cerem o n ia ln eg 0
figuranta. Sw ą p o zycję d o d a tk ow o po d b u d o w a ł okrutnym stłu m ieniem w rok 11
1975 k o lejn eg o p ow stan ia ro zcza ro w a n ych Kurdów. P o z b y w s z y się konkuren
tó w przez czystki i m ordy oraz obsadziw szy ldu czow e stanowiska sw ym i krew
n ym i i ziom k a m i, p rze ją ł także fo rm aln ą w ła d z ę 16 lipca 1979 roku. Ekspre
zyd e n t al-Bakr o sa d zo n y został w areszcie d o m o w y m . In au gu racji H usajn 3
to w a rz y s z y ły sa lw y p lu to n ó w egzeku cyjn ych , które za b iły p on ad 500 oso ,
w tym kilku c z ło n k ó w rzą d zą cej R a d y R ew olu cyjn ej.
450
131. TRIUMF I UPADEK SZACHA IRANU I
l33" TRIUMF i UPADEK SZACHA IRANU
s 1 irackie p r z e w r o ty i k o n trp rzew ro ty zasadn iczo nie zm ie n iły ch w iejn ej

n ow a gi m ię d z y su p erm o ca rstw a m i, to ró w n o c ze s n e w y p a d k i w Ira n ie
yniosły zm ia n y o zn a czen iu strategiczn ym . P o czą tk o w o w y d a w a ło się, że
go â° ° ne ^?d ą na zb u d o w a n iu s p rzy m ie rzo n e g o z Z a ch o d em region aln e-
ś- ? OCarstwa- Rosnące d o c h o d y z ro p y n a fto w e j d a ły sza ch o w i n ieb y w a łe
na kontynuację „b ia łej re w o lu cji” . T rze ci plan p ięc io letn i (1 9 6 3 -1 9 6 8 )
2 >7 m ld doi., c z w a rty (1 9 6 8 - 1 9 7 2 ) 10 m ld, p ią ty (1 9 7 2 - 1 9 7 8 ) -
(szó <^ o r^c zk ° w o ro z b u d o w y w a n o przem ysł, z w ła szcza w y d o b y w c z y
ste gó rn ictw o m ie d z io w e św ia ta ), u ru ch om ion o c z te ry reak to ry ją d ro w e ,
" ^ Z3^ o trzy m a ło blisko 12 m in ro d zin chłopskich. P rze z rz ą d o w e korpu-
0 w alki z an a lfa b etyzm em , d o sp ra w ro z w o ju i słu żb y z d ro w ia p rze w i-
zbr° S'^ P ° na<^ tys- m łod y ch lu d zi. F a w o rytem m o d ern iza cji stały się siły
. Jne, w yp o sa żo n e w teo retyc zn ie n a jp otężn iejsze w re gio n ie (i w ię k s z e od
r e s k i e g o ) lo tn ictw o.
Wvivi o ^ c z n y ro zw ó j za czął je d n a k u tykać w rozm aitych „w ąskich gardłach ” ,
dor z braku o d p o w ie d n ie j liczb y sp ecja listów o ra z z p o w o d u nie-
o z Woj u infrastruktury. P rzy k ła d o w o nikła liczba d ź w ig ó w p o rto w y ch unie-
ków 1W*a*a ro z ła d o w y w a n ie n iera z m iesiącam i tłoczących się w portach stat-
bard szach, k tó reg o am bicja p a trio tyczn a p rze ra d za ła się coraz
z ZleJ w m e ga lo m a n ię, re a g o w a ł za tru d n ia n iem sp ecja listów zach odn ich ,
cj0 • n' e z nających i n ieszanu jących sp ecyfik i ku ltu row ej Iranu. S ięga ł też
lnzyn ierii sp ołeczn ej w m arksistow skim stylu - na p rzy k ła d pod cza s pró-
no ^ aW odn ien ia p ó łn o c n e g o Chuzestanu (1 9 7 2 -1 9 7 5 ) w ieśn ia k om odebra-
refor t^S" ^ a Sruntdw ornych, n ierzadko p rzek a za n ych w cześn iej p odczas
my rolnej. Ch aty n iszczon o b u ld o żera m i.
-e h la^ re w ° l ucj i ” to w a rzy szy ła id e o lo g ia „w ielk iej c y w iliz a c ji” ( tam addon-
n ° 2org ). P o le g a ła on a na p osp ieszn ej w estern iza cji i podkreślan iu odręb-
z . 1 etniczn o-ku ltu row ej Ira ń czy k ó w w św iecie islam skim . A k cen to w a n o ich
3zki etn iczn e z Europą i g lo ry fik o w a n o czasy p rzed m u zu łm a ń sk ie. C elo-
( * ® u słu żyć m ia ło h u czn e c e le b ro w a n ie 2 5 0 0 -lecia p a ń stw a p ersk ieg o
ro •r^ ’ ^ rnarca 1976 roku p rzy ję to n o w y kalen darz, lic z ą c y lata o d ko
ki ^yrnsa W ie lk ie g o (5 4 9 r. p .n .e.) zam iast od u cieczki M a h om eta z M ek-
^ do M edyny.
n R y n i e n 3 sp o łeczn a i prop a gan d a „w ielk iej c y w iliz a c ji” w y w o ły w a ły sil
n y ^ 01" b ard zo je s z c z e tra d y cyjn ego społeczeń stw a . N a czele n ie z a d o w o lo -
stanęło d u ch ow ień stw o szyickie, u legające społeczn ej, p o lityczn ej, a tak-
, gospodarczej d eg ra d a cji ( w akujy - m ajątki fu n dacji religijn ych - b y ły roz-
^ ,ane podczas re fo rm y ro ln e j). G łó w n a rola p rzy p a d ła b ezk o m p ro m iso w e-
cu -.1QC^ ary zm aty c z n em u a ja to lla h o w i R u h olla h ow i C h om ein iem u . W c z e rw -
^ o3 roku rzu cił on p u b liczn e w y z w a n ie m on arsze pod cza s u roczystości
mieście Kum („ c z y m a m ogłosić, pan ie szachu, że je s t pan p o ga n in em i w y
451
gn ać pana z kraju ?” ). Skutkiem - p o zam ieszkach , kosztujących tysiące zabi

tych - stało się skazanie i banicja w ła śn ie C h om ein iego. Z u w a g i na rolę, jaką
o d eg ra ć m iał na em igra cji, o k a za ło się to fa ta ln ym b łę d em ; w a rto zauw ażyć,
że ongiś w Turcji A tatiirk b ez w a h a n ia w ie s z a ł d u ch ow n ych zadających p0'
dobn e pytania. G o d zi się w sza k że podkreślić, że ostrze sw ej krytyki Chom ę-
ini k iero w a ł n ie p r z e c iw reform ie roln ej c z y p ra w o m p o lityczn ym dla kobiet,
ale postępu jącej laicyzacji, a także coraz siln iejszym z w ią z k o m ze Stanam i
Z jed n o czo n ym i.
Tracący p oparcie szach p o le g a ł co ra z m ocn iej na represjach SAVAK-u, li
czą c e g o p o d kon iec m on arch ii 50 tys. e ta to w yc h p ra c o w n ik ó w o ra z niem al
3 m in in form atorów . Represje te, choć okrutne (szacu je się, że w latach 1 9 7 1 '
-1 9 7 7 z g in ęło 341 o p o zy cjo n istó w ), n ie b y ły jed n a k czym ś w y ją tk o w y m w i®'
g io n ie i w rę c z u stęp o w a ły w y c z y n o m re ż im ó w w Iraku, Pakistanie c z y Syrii-
Z gu bn y d la M o h a m m a d a R e z y o k a za ł się fakt, że z ra z iw s z y d o re fo rm wieś,
która sta n o w iła w ięk szość kraju, nie p o tra fił pozyskać radykalnych studen
t ó w ani lu dn ości n ap ływ a ją cej d o m iast. N ie ro zs ze rzo n o b a z y p olityczn ej
system u ani n ie z a p e w n io n o ż a d n e g o ujścia dla n ie z a d o w o le n ia w kraju-
2 m arca 1975 roku na m iejsce d o tych cza sow ej, n om in aln ej w ielo p a rtyjn ości
p o w o ła n o je d y n ą Partię O calen ia Iranu. W y b o ry na je d n ą listę zosta ły j e<^'
nak zb o jk o to w a n e. W gru dniu 1977 roku C h om ein i o g ło s ił n ielega ln ość mo-
narchii i konstytucji irańskiej, a kasety z je g o p rze m ó w ie n ia m i, p rzem ycan e
z Iraku, zysk iw a ły co ra z szerszy o d z e w ta k że w śród studentów . W yn ikająca
z n ad m iern ych w y d a tk ó w in fla cja i strajki ( w tym w p rze m yś le n afto w ym ,
n erw ie gospodarczym kraju) za d a ły cios reżim ow i. Dem onstracje, terrorystycz
ne ataki na p o licję szacha o ra z o b y w a te li U SA i Izra ela , p rzep la ta n e repre
sjam i (m asakra w T eh eran ie 8 w rześn ia 1978 r.), w trą c iły Iran w stan w o jn y
d o m o w e j.
W g o d z in ie p ró b y szach w y k a z a ł c a łk o w ity p a ra liż w o li. W jak iejś m ierze
w y n ik a ł on z je g o śm ierteln ej choroby, o której n ota b en e za gran icą nic nie
w ie d z ia n o . A n i w ła d ca , ani je g o ostatni p rem ier Szapu r B achtiar nie p o d jęć
n ajm niejszej p ró b y sw o is te g o zam achu stanu, o p a rte g o na u legającej p o w o li
ro zk ła d o w i, lecz cią gle je s z c z e p o tężn ej, p ó łm ilio n o w e j arm ii. M a ło bu du ją'
cą ro lę w k ryzysie o d e g ra ł też am basador U SA W illia m S u llivan , w ierzący, iz
postm onarchiczn y Iran, rzą d zo n y p rze z n ieszk o d liw ego („p o d o b n e g o do Gan-
d h ie g o ” ) C h o im ein iego , za ch o w a p roza ch od n ią o rien tację. 16 styczn ia 1979
roku szach w ra z z rod zin ą opu ścił kraj, o zn ajm iając, że u daje się „n a w a k a
cje” . Po p o b ycie w M aroku , M eksyku, U S A i Pan am ie, zm a rł w K a irze 27 lip '
ca 1980 roku.
452
132. AFGANISTAN: WEJŚCIE W CIEMNOŚĆ
l3 2 - AFGANISTAN: WEJŚCIE W CIEMNOŚĆ
^Paclek szacha - „katastrofa strategiczna dla Stanów Z jednoczonych i polityczna

a Cartera osobiście” (sło w a Z b ign iew a B rzeziń sk iego) - o tw o rz y ł p och ód re-
j j n e g o fu n dam en talizm u w krajach m uzułm ańskich. Jedn ocześn ie w a ln ie
^ ' ł , jeśli w ręcz nie u n iem o żliw ił, in terw en cję ZS R R w A fgan istanie.
0 Usunięciu w roku 1963 p rem iera Dauda, król Zahir Szach ko n tyn u o w a ł
tykę n eu tralizm u w p o lityce zagran iczn ej, a także ostrożnych, lecz stałych
rm w e w n ą trz kraju. W roku 1964 p rzy ję to n o w ą konstytucję. R ok póź-
łem s>ę w y b o ry d o d w u iz b o w e g o parlam entu, p o raz p ie rw s zy z udzia-
kobiet; p o w tó rz o n o je w 1969 roku. D o parlam en tu w e s z li g łó w n ie do-
J icy plem ienni i u gru p ow an ia p rorzą d o w e, ale znalazła też się w nim garść
munistów z n ielega ln ej L u d o w o -D em ok ra tyczn ej Partii A fgan istan u (LD PA;
ôwstała w 1965 r.). B yli w śró d nich m .in. H a fizu lla h A m in i Babrak Karm al.
sk ^ t3’ ^ c z3ca n a jw y że j 4 - 6 tys. osób, d zieliła się na 2 frakcje: Chalk (L u d ),
Piającą g łó w n ie Tadżyków , i Parczam (S zta n d a r), bard ziej u ległą w o b e c
rob w p ły w y b y ły w skali kraju n ie w ie lk ie , ale za u w a ż a ln e w śró d
otn ików i stu d en tó w stolicy, co u kazały za m ieszk i 1965 roku.
im o k on serw a tyzm u i korupcji elit, reżim Zah ir Szacha był, ja k na A z ję ,
6 any. Tortur n ie było, zan iech a n o n a w e t kar cielesn ych p rze w id zia n y c h
Koran. Klęska suszy w latach 1 9 7 0 -1 9 7 3 p o d e rw a ła je d n a k a u torytet
^ a' 11 lipca 1973 roku, korzystając z w iz y t y Zahir Szacha w R zym ie, M o-
i k o1016^ ^ auc^ d ok on a ł zam achu stanu p rzy p o m o c y sprzyjającej m u arm ii
niunistycznej LDPA. M o n a rch ię zn iesion o, z a w ie s z o n o konstytucję i roz-
stw an° Parâ m en t- D aud skupił w sw ych rękach o gro m n ą w ła d z ę (s z e f pań-
> rządu i rzą d zą cej partii, g łó w n o d o w o d z ą c y e tc .). W ła d z ą tą jed n a k , ja k
^ P k a z a łc ^ nie chciał się p o d z ie lić z kom u nistam i. P o czą tk o w ą w sp ó łp ra c ę
Pr0 zastąpił z b liż e n ie m z U S A i Iranem , skąd o trzy m a ł zn a czn e kredyty.
. Êidzona na w z ó r szacha R ezy sekularyzacja i cen tra liza cja w y w o ły w a ła
szk i ° P ° r’ także w w ielo etn iczn ych siłach zbrojnych. 27 kw ietn ia 1978 roku
dow Gn* W ° f i cer° w i e p r z e p ro w a d zili k r w a w y pu cz w Kabulu. Zam or-
ano 10 tys. osób, w śró d nich sa m ego D auda i 17 cz ło n k ó w je g o rodziny,
a czele rządu i pań stw a (n a z w a n e g o D em ok ra tyczn ą R epubliką A fg a n i-
. j stanął N u r M o h a m m a d Taraki (C h a lk ), o k rzy k n ięty „p rze w o d n ik ie m
J em k w ietn io w ej re w o lu cji” . N o w y reżim został n atychm iast u zn a n y p rze z
Wę, w y ra ź n ie ro zzu c h w a lo n ą erozją w ła d z y szacha, za k tó reg o lepszych
Ta S^W Prz e w rót z a p e w n e n ie d o s ze d łb y d o skutku. W gru dniu 1978 roku
za P °d p is a ł układ o p rzy ja źn i i w sp ó łp ra c y z ZS R R . Kom uniści afga ń scy
n P ° m ocą k r w a w e g o terroru ro z p o c z ę li p rzek ształca n ie na w skroś tradycyj-
społeczeń stw a, zu ch w a le szyd zą c z d o tych cza sow y ch n orm ob ycza jo -
i religijn ych , np. p u b liczn ie p a lo n o księgi Koranu. R o zp o c zy n a ła się gi-
tyczna tra ged ia , m ająca ob rócić w zg liszcza ca ły kraj.
453
133. BLISKI WSCHÓD W OGNIU
N ie p o w o d z e n ie panarabskich p la n ó w ora z fa k tyczn e fiasko k o szto w n ej inter

w e n c ji w Jem en ie p ch a ły p rezyd en ta N asera w stronę kolejn ej konfrontacji
z Izraelem . S praw a palestyńska b yła b o w ie m ostatnim h asłem m obilizu jącym
je s z c z e A ra b ów . Tym czasem d o ro li g łó w n e g o je j rzeczn ik a p reten d o w a ć za
częła Syria, p o p ierają ca radykalną o rga n izację al-Fatah (Z w y c ię s tw o ), u tw o
rzo n ą w końcu la t p ięćd ziesią tych . S yria i Jordan ia d o m a g a ły się ponadto
in te rw en cji Egiptu w czasie to c zo n ej z Iz ra e le m tzw. w o jn y o w o d ę , w trak
cie której o b ie stron y p ró b o w a ły o d w ró c ić b ie g n iektórych d o p ły w ó w Jorda
nu. Chcąc o d b u d o w a ć sw ój prestiż, N a ser za in icjo w a ł skrajnie antyizraelskie
„s zc zy ty arabskie” (K a ir 1964, Casablanca 1 9 6 5 ). 1 c z e rw c a 196 4 roku za ło
ż o n o w K a irze O rg a n iza cję W y z w o le n ia P a lesty n y (O W P ). Jej p rzy w ó d c a ,
a d w o k a t A h m e d Szukejri z a p o w ie d z ia ł zep ch n ięcie Ż y d ó w d o m o rza . Po raz
kolejn y p o tw ierd zo n o , że celem k ra jó w arabskich jest likw idacja państw a Izra
e l o ra z w y p ę d z e n ie je g o m ieszkańców . Z p rzy gra n iczn ych te r y to r ió w arab
skich al-Fatah ro zp o c zę ła d yw ersyjn e ra jd y na te ry to riu m Izraela.
E gipt i Syria, p o tę ż n ie zb ro jo n e p rze z ZSRR , ch cący u m ocn ić sw ą pozycj?
w stra tegiczn ie k lu czo w y m re gio n ie św iata, z a w a r ły 4 listopada 1966 roku
fo rm a ln y sojusz w ojskow y. 14 m aja 1967 roku Naser, za a la rm o w a n y kłam li
w ie p rze z M o s k w ę o rz e k o m e j k on cen tracji sił izra elsk ich , p rzesu n ą ł swe
w ojsk a na Synaj. J ed n ocześn ie n ak azał w y c o fa ć stam tąd jed n o stk i O N Z (c0
się s ta ło ). 22 m aja E gipt za b lo k o w a ł C ieśninę Tirańską z p o rte m Eljat, je d y
ne izraelsk ie w yjśc ie na M o rz e C z e rw o n e , 28 m aja d o p ro w a d z ił d o sojuszu
syryjsko-irackiego, a 30 m aja skłonił za stra szon ego króla H usajna (z w a n e g o
d o tą d „zd ra jcą sp ra w y p alestyń sk iej” ) d o p o d p o rzą d k o w a n ia K a iro w i jordan-
skiej arm ii. T eg o ż dnia b ryga d a iracka zajęła p o zy cje w Jordanii. Posunięciom
tym n ad an o o g ro m n y ro zgło s. D eklarację N asera w p a rla m en cie, że „n ie ist
n ieje p roblem , c z y i ja k za b lok ow a ć p ort Eljat, ale ja k zn iszczyć p a ń stw o izra
elskie p o w s z e cza sy ” , p rz e w y ż s z y ł je d n a k Szukejri. 1 c z e rw c a o zn a jm ił on,
że zw y c ię s c y A ra b o w ie p o zo sta w ią w Palestynie tylko Ż y d ó w m ieszkający0!*
tam o d pok oleń , „je ż e li o caleją, ale w y d a je się, że nikt z nich nie o c a le je ’ •
Izrael, k tó reg o arm ia, z ło żo n a g łó w n ie z rezerw istów , nie m o g ła czekać
zb yt d łu g o w o b liczu trzyk ro tn ie liczeb n iejszy ch w o js k ( w kraju za m k n ię t0
w ie le p rzed sięb io rstw i s k le p ó w ), o d p o w ie d z ia ł o św icie 5 cz e rw c a 1967 roku
u d erze n iem p rew en cyjn ym . L o tn ic tw o arabskie n iem a l d o szczętn ie zn iszczo
no, w w ięk szo ści na ziem i. Tracący kontakt z rzec zy w isto śc ią d y k ta to r eg ip
ski ozn a jm ił, że stało się to skutkiem in te rw en cji sa m o lo tó w W ielk iej Brytam 1
i U SA; w konsekw encji Egipt, A lgieria , Sudan, Jem en i Irak z e rw a ły stosunki
z W aszyngtonem . Tym czasem Izraelczycy w sześciodniow ej kam panii zajęli Stre
fę G a zy i egipski Synaj aż p o Kanał Sueski, syryjskie W z g ó r z a G olan ora z j ° r'
dański tzw. Zach odn i B rzeg w ra z ze w sch odnią p o ło w ą Jerozolim y, o p a n o w u
ją c obszar trzykrotn ie w ięk szy od w ła sn ego (62,5 tys. km 2 z 1,5 m in m iesz
454
133. BLISKI WSCHÓD W OGNIU I
kań -
n c o w ). Był to rezu ltat za ró w n o zn a k o m iteg o w yszk o len ia , m o ra le i d o w o -
. i enia żyd o w sk iej arm ii - w s ła w ił się zw ła szcza ge n era ł M o s ze D ajan - ja k
atastrofaln ego w rę c z stanu tych że c zy n n ik ó w p o stronie p rze ciw n ej. S to
je k strat na fron cie egipskim i syryjskim (4 0 0 p o ległych Iz ra e lc z y k ó w i po-
nad 12 tys. A rabów , z c z e g o 10 tys. E gip cja n ) o b n a ża ł to b ezlito śn ie. Z kilku-
s^t zdobytych p rze z z w y c ię z c ó w c z o łg ó w T-54 i T-55 w ięk szo ść n a w et nie
. oała strzału. H on oru A ra b ó w broniła tylko m ała arm ia króla Husajna. Straty
IZraelskie na tym fron cie (p o n a d 700 zabitych i 2,5 tys. ran n ych ) b y ły w ięk -
SZe niż na obu po zosta łych ra zem i o d p o w ia d a ły stratom jordań skim .
. Izrael uzyskał p o raz p ie rw s z y całą sw ą h istoryczn ą stolicę ora z n adające
? do o b ro n y granice. G o d ził się je z m o d y fik o w a ć tylko za cen ę p o lityczn e-
^ uznania p rzez sąsiadów. Jednom yślna rezolu cja R a d y B ezp ieczeń stw a O N Z
242 z 22 listop a d a 1967 roku a k cep to w a ła ten punkt w id z e n ia , m ó w ią c
W ycofaniu w o js k oku pacyjnych w zam ian za n orm a liza cję stosunków. Po-
w a państw arabskich w yk lu cza ła jed n a k je j w ykon an ie (ch oć p rzyjął ją rząd
e\vieg0 E szkola). K o lejn y szczyt arabski w C hartu m ie stanął na stanow isku
ko' o tn eS ° nie ” ~ dla u znan ia Izraela, dla n ego cja cji z Iz ra e le m i dla po-
Ju z Izraelem . W ojo w n iczo ść A ra b ó w w z m a g a ło dalsze popieran ie ich przez
Ca stWa Układu W arszawskiego, które (z w yjątkiem Rum unii) z e rw a ły 9 czerw -
fakS1'0SUnki d yplom atyczn e z Izraelem . Ten ostatni rozp oczął z kolei politykę
° w dokonanych na oku pow an ych obszarach. Zakładan o tam żyd o w sk ie
^ la i przesiedlan o - n ieraz w b rutalny sposób - ludność arabską,
om prom itacja N asera u m o ż liw iła em an cypację p o lityczn ą, s tw o rz o n e g o
nie p rze z n iego, ruchu palestyńskiego. J ego p rze d sta w ic ieli, u w ażan ych
^ w św iecie za „u c h o d ź c ó w arabskich” , tra k to w a ć za c zę to ja k o osob n y
a. W 1968 roku p o w sta ła Palestyńska Rada N a ro d o w a - rodzaj parla-
dni U na o b czy ź n ie - P ° m e g a lo m a n ie i tch órzu Szu kejrim ( w w o jn ie sześcio-
r . ° Wej zasłyn ął u cieczkam i z kolejn ych za g ro żo n y c h sto lic) o ra z ep izo d yc z-
Jahji H a m m u d zie, na c z e le O W P stanął w lu tym 1969 roku dotych cza-
nr P rzy w ó d c a al-Fatah, cy n iczn y i zręc zn y Jasir A ra fa t. P rzy jęta je s z c z e
je g o w y b o re m tzw. Palestyńska Karta N a ro d o w a m ó w iła o o d b u d o w a -
na zgliszcza ch Izra e la pań stw a arabskiego, u znając w a lk ę zbrojn ą (ro zu -
Śr W P raktyce ja k o te rro ry z m ) za je d y n ą d ro g ę w io d ą c ą d o te g o celu.
rUcb * ? o z y skiw a n o z k ra jó w m uzułm ańskich i kom u n istyczn ych . N ie m n iej
i m im o o rg a n iza c y jn eg o geniu szu A rafata, p o zo sta w a ł w e w n ę tr z n ie bar-
Podzielony.
e
a r a h ^ Wl10^ terrorystyczn a O W P n arażała u d ziela ją ce je j sch ron ienia krajv,
rei v!e na ^zra elsld o d w et. W najgorszej sytuacji znalazła się Jordania, w któ-
WiliUC dźcy palestyńscy (p o czerw cu 1967 r. n ap łyn ęło ich 2 00 tys.) stano-
ne ÛZ ^^°/o ludności, a b a z y ich b o jow n ik ó w , tzw . fed ain ó w , w y ro s ły na ist-
C2e^ nstW0 w pań stw ie. D ylem a t ten O W P p ró b o w a ła ro z w ią z a ć p rze z znisz-
rnonarchii H a szym id ów . Po p rób ie za m o rd o w a n ia króla, w sierpniu
»cza r° ' <U Palestyh czycy w s zc zę li zbrojną rebelię. Po k rw a w ych w alkach (tzw .
y w rz e s ie ń ” ) z d ła w iła ją arm ia z ło żo n a g łó w n ie z c z ło n k ó w w iern y c h
455
dynastii p lem ion beduińskich. Postaw a Izra e la z a p o b ieg ła in te rw en cji w ojsk

syryjskich, które idąc P a lestyń czykom na odsiecz, p rze k ro czy ły ju ż granicę-
Pojm an i fed ain i, k tó rym z a p ro p o n o w a n o o b y w a te ls tw o jord a ń sld e za cenę
d em ob iliza cji, w o le li opuścić królestw o, u dając się g łó w n ie d o Libanu. Re-
żim h aszym id zk i o ca lał ja k o ostatni u m ia rk ow a n y rząd arabski w regionie,
lecz za cen ę k a rk oło m n eg o n iera z b a lan sow an ia m ię d z y pan arabistam i a Za
ch odem . Jeszcze w roku 1963 król Husajn, p o p ró b ie p rze w ro tu baasistoW-
skiego, zm u szon y b ył ro zw ią za ć w szystkie partie polityczn e. Z ruchu palestyń
skiego, o g a rn ię te g o p o w a ż n y m kryzysem , w y ło n iła się n atom ia st p o tężn a
gru pa terrorystyczn a „C zarn y w rz e s ie ń ” . W roku 1971 u dało się je j za m o rd o
w a ć p rem iera Jordanii. N a jsła w n iejszą je d n a k akcją b y ła m asakra sp o rto w
c ó w izraelskich p od cza s o lim p ia d y w M on ach iu m .
D estabilizacja Jordanii zb iegła się z kresem obecności W ielk iej Brytanii na
P ółw ysp ie Arabskim . Jako p ierw szy (3 0 listopada 1967 r.) uzyskał n iep o d leg
łość Jem en Połu dn iow y. W k ró tce (1 9 6 9 r.) ja k o L u d o w o -D em o k ra ty czn a Re
publika Jem enu, stać się on m ia ł satelitą M oskw y, u za le żn io n y m o d ZSRR
w stopniu w św iecie arabskim n iespotykan ym . W 1968 roku p o d le g ła L o n d y
n o w i Federacja E m ira tó w Arabskich przekształciła się w unię 7 szejk a n a tó w
O m an u T ra k ta to w ego ora z Kataru i Bahrajnu. Katar, Bahrajn i Ras al-Chaj-
m a w y s tą p iły z o w e j fed era cji w roku 1971, o gła sza ją c n ie p o d le g łą Federa
cję Z je d n o czo n y ch E m ira tó w Arabskich (6 księstw, p o w ięk szo n y ch w roku
następnym o Ras al-C h ajm a). W 1971 roku pełn ą n iep o d leg ło ść uzyskał ró w
n ież O m an. W pań stw ach tych (o p ró c z k om u n istyczn ego J em en u ) istn iał za
kaz istn ienia partii p o lityczn ych i o rga n izacji społeczn ych.
Po w y co fa n iu się W ielk iej B rytanii fila rem b ezp ie czeń s tw a Zach odu w re
g io n ie co ra z b a rd ziej sta w ała się w sp iera n a p rze z U S A A ra b ia Saudyjska.
W 1964 roku a b d y k ow a ł p o d naciskiem ro d zin y k ról Saud, a na tron w s t ą p i
je g o brat Fajsal II. P o ło ży ł on p e w n e zasłu gi dla królestw a, lik w id u ją c osta
teczn ie a u ton om ię o d śro d k o w ych grup p lem ien n ych i etn iczn ych o ra z naka
zując o p ra co w a ć p la n y ro z w o ju go sp o d a rczego , o p a rte na d o ch od a ch z ropy-
W o la w ła d c y s tw o rz y ła te ż szansę na studia w y ż s z e dla k o b ie t (te le w iz ja
u m o ż liw ia ła im słu ch an ie w y k ła d o w c ó w - m ę ż c z y z n b e z o s o b is te g o z n im i
kontaktu). G dyby to za leża ło o d m ułłów , nie o trzym a ły b y o n e n ig d y w yk szta ł
cen ia in n eg o ja k d o m o w e . N a p ra w io n o ró w n ie ż stosunki z E giptem , zru jn o
w a n e u p rz e d n io p ro so w ieck o ścią N a sera i je g o rolą w w o jn ie jem eń sk iej-
O d d z ia ły saudyjskie w z ię ły u d zia ł w w o jn ie sześciod n io w ej, p o której u d zie
lo n o subw encji E giptow i. W k w ietn iu 1970 roku podpisano po ro zu m ien ie z Je
m en em Półn ocn ym (skąd w cześn iej w y s z ły w ojska eg ip sk ie), za ch ow u jąc tani
ustrój republikański, ale p o d auspicjam i Saudów.
W m arcu 1975 roku Fajsal II za m o rd o w a n y zosta ł p rze z bratanka. Królo-
bó jcę p u b liczn ie ścięto. N o w y król C halid Ibn A l A z iz starał się k on tyn u ow ać
p o lityk ę s w e g o pop rzed n ik a . D zięk i b o g a c tw o m z eksportu ro p y i p restiżow i,
w y n ik a ją c e m u z o p ie k i n ad M ek k ą i M e d y n ą , S a u d o w ie z p o w o d z e n ie m
p rop a g ow a li w św iecie religię m uzułm ańską. N ie zm ien ia ło to jed n a k faktu,
456
133. BLISKI WSCHÓD W OGNIU I
^ kraj, w k tórym d o p iero w roku 1962 zniesion o (z a o d szk o d o w a n iem !) nie-

nictwo, p ozosta w a ł sw oistym skansenem i prow incją, jeśli nie pustynią kul-
n3- Liczba książek posiadanych p rzez u niw ersytet w R ija d zie n ależała do
najniższych w św iecie arabskim. C złon kow ie arabskich rod zin panujących spę-
1 czas, pław iąc się w luksusie i przyjem nościach, często zakazanych przez
an. K onsekw entnym w yją tk iem b ył jed y n ie p o zu ją cy na an gielskiego dżen-
i r k 6113 g d a ń s k i Husajn, k tó ry w czerw cu 1978 roku o że n ił się z elegancką
w ną A m erykanką Lisą Halaby, znaną odtąd ja k o k rólo w a Nur.
arem arabskich p la n ó w o d w e to w y c h p o z o s ta w a ł je d n a k Egipt. C oraz
ku ~ rnimo irytacji Krem la klęską 1967 roku - w sp iera ł g o ZSRR . W ro-
u 1968 nad N ile m zn a jd o w a ło się ju ż o k o ło 18 tys. d o ra d c ó w i ż o łn ie rz y
^ckich. N a ser je s z c z e w czasie w a lk p o d a ł się d o dym isji, którą w sza k że
° ła ł po m a sow ych dem on stracjach poparcia (p o części starannie w yre-
erow an ych ) i zrzu cen iu w in y za klęskę na n a jb liżs ze g o d o tą d w sp ółp ra-
nika, m arszałka A b d u la H akim a A m era (ten p o p ełn ił sam obójstw o w w ię-
lu)- 28 w rześn ia 1970 roku dyk tato r zm a rł na atak serca. Był najsław -
swn m E gipcjan in em o d c z a s ó w faraonów , n ie osią gn ął je d n a k ż a d n e g o ze
ycn w ojsk ow ych i p o lityczn ych celów . J ego następca A n w a r Sadat, p o lityk
leJ charyzm atyczny, ale trzeźw iejszy, rozu m iał bezsens konfliktu z Izraelem ,
m o żliw ia ją ceg o p o ro zu m ien ie z Za ch od em i k a ta stro fa ln ego dla gospo-
(blokada Kanału S u esk ieg o). Za w a ru n e k kom prom isu u w a ż a ł je d n a k
; ^ m ę cie c z ę ś c io w e g o b o d a j sukcesu w o js k o w e g o , ra tu ją cego tw a rz Egiptu
" ^ c z a j ą c e g o Izrael.
nika mia ^ acâta w ra z ze sp rzym ierzon ym i Syryjczykam i u derzyła 6 paździer-
a 1973 roku w ży d o w sk ie Ś w ię to P o jed n a n ia (Jom K ip p u r). L iczon o, że
cał •1U t^m osla b n ie g o to w o ś ć b o jo w a p rzeciw n ik a . Ś w ię to to d a ło n a zw ę
J W ojnie, zw a n ej też p a źd ziern ik o w ą lub w o jn ą 10 ram adanu. A rm ie in-
j . y|ne> liczeb n iejsze o d w o js k N A T O w Europie, p rze ła m a ły lin ie o b ro n y
in Zaskoczen iu oraz skuteczności radzieckich p o cisk ó w p rze ciw lo tn iczych
ska eciW czołg o w ycli- E gipcjanie sfo rsow a li K anał Sueski, p rzerzu ca ją c w o j-
u ^ynaj, S yry jczycy zaś w d a rli się na W z g ó r z a G olan. Z a g ro żo n y Izra e l
sz Je dnak n iem a l n atychm iast d rog ą lo tn iczą d o s ta w y n ajn o w o cześn iej-
r i am erykańskiej bron i o w a rto ś ci 2,2 m ld doi., ró w n o w a żą c e a n a lo giczn y
ecki m ost p o w ie trz n y d o Kairu. In icja tyw a przeszła w ręce Izraela. 9 paź-
j. |nika za trzym a n o natarcie S y ry jczy k ó w i w a lczą c ych po ich stronie od-
w ' l ° W. m arokańskich, irackich ora z jordań skich . 14 p a źd ziern ik a , p o naj-
v zej od II w o jn y św ia to w e j b itw ie pan cern ej, Iz ra e l ko n trata k o w ał rów -
odH 113 ^roncê e gipsldm . W m o m e n cie za w ie s z e n ia bron i 24 p a źd ziern ik a
jjj.. a y sP ° d g w ia z d y D a w id a p o d e s z ły pod D am aszek, o k rą ż y ły część ar-
egipskiej, w ysa d ziły desant p o zachodniej stronie kanału i p o d ą żały p ew n ie
'WaTk*311^ z w y cię stw a ró w n ie d ec yd u ją ceg o ja k w roku 1967. O p rze rw a n iu
n e- k Przesądziła presja superm ocarstw . Z n a la zły się on e na k ra w ę d zi zbroj-
elski ontacji ( P ° groźb ie B reżn iew a o J edn ostron n ej in te rw en cji” antyizra-
eJ p rezyden t N ix o n za rzą d ził p o sta w ien ie w stan g o to w o ści b o jo w e j sił
457
zbrojnych U SA ). W w ojn ie, najkrw awszej ze wszystkich dotychczasow ych, Izrael

utracił 2552 zabitych, podczas g d y Egipt 7700, a Syria 3300. Egipcjanie w y -
kazali zaskakującą w a leczn ość (lw ią część sa m o lo tó w - 8 4 % - stracili w w a l'
kach pow ietrznych , podczas gd y w w o jn ie poprzedniej - na lotniskach), a prze
grali g łó w n ie z p o w o d u go rszego d o w o d ze n ia i m niej n ieza w o d n ej łączności.
Z w o ła n a 21 gru dnia 1973 roku p rze z su perm ocarstw a, k o n feren cja bli
skow sch od nia w G en e w ie p rzyn io sła ca łk o w ite fiasko. Za to d zień później
państw a arabskie, będ ące trzo n em OPEC (O rg a n iza cji Państw Eksportujących
R opę N a ft o w ą ), w p r o w a d z iły em b a rgo na d o s ta w y ro p y d o k ra jó w w sp iera
ją cych Izrael, p o lega ją ce na p o w a ż n y m o gra n iczen iu je j w y d o b y c ia i p o d n ie
sieniu cen o 70% . Ó w „szo k n a fto w y ” b ył z a p e w n e n a jw ięk szym w historii
ciosem , za d a n ym p rzo d u ją cym go sp o d a rczo krajom p rze z pań stw a relatyw
n ie słabe. D o p ro w a d ził do kryzysu e n e rg e ty c z n e g o Zach odu o ra z wzrostu
in fla cji i b ezrob o cia (tzw . sta gfla cja ). N ie m n iej g łó w n y m i o fia ra m i b y ły neu
tralne kraje b ied n e, n ierza d k o islam skie (n p. Pakistan ). U zyskan e p rze z A ra
b ó w gig a n tyc zn e środki (p e tr o d o la ry ) n ie zosta ły je d n a k e fe k ty w n ie z a in w e
stow a n e w o b e c braku - na p rze szk od zie stał K oran - o d p o w ie d n ie g o syste
m u b a n k ow ego. P ien ią d ze arabskie p rzy czy n iły się natom iast d o w zro stu iz °"
lacji Izra e la w Trzecim Ś w iecie, a także (z p o m o cą p a ń stw kom u nistycznych)
w O N Z . W 1974 roku N a ro d y Z je d n o czo n e u zn a ły OWP, w ó w c z a s n ajw ięk '
szą w św iecie organ izację terrorystyczną, za je d y n e g o reprezentanta Palestyń
czyków. W ie le k ra jó w n a w ią za ło z nią stosunki d y p lom a ty czn e. 10 listopada
1975 roku Z g ro m a d zen ie O g ó ln e O N Z u zn ało sy jon izm za fo rm ę rasizmu-
Realista Sadat, pragn ąc u w oln ić sw ój kraj o d n ę d z y w y w o ła n e j w ojnam 1
i „a ra b sk im s o c ja liz m e m ” , p o d ą ż y ł w o d m ie n n y m kierunku. W 197 6 roku
za d łu żen ie za gra n iczn e Egiptu w y n o s iło 20 m ld doi., a w y d a tk i obron n e ( c°
praw d a częściow o p o k ryw an e p rzez A ra b ię Saudyjską) poch łan iały jed n ą trze
cią produktu n a ro d o w e g o brutto. P rezyd en t o tw o r z y ł w ię c egipski ryn ek na
in w estycje za ch o d n ie, uzyskując w za m ia n n o w e k red yty i redu kcję długu
W m arcu 1976 roku w y p o w ie d z ia ł p o ch o d zą cy z 1971 roku układ o p rzy j32'
ni z K rem lem . G esty te zosta ły d o cen io n e w Izraelu , g d z ie w o jn a J o m K ip p 111
zachw iała przekonanie o w łasnej w ojskow ej p rzew adze. Przejęcie w ła d z y w ma
ju 1977 roku p rzez cen tro p ra w ico w y b lok Likud w sposób paradoksalny zwi?k"
szało szansę na kom prom is, gd yż k oja rzon y z n iep rzejed n a n iem p rem ier M e'
nachem Begin m niej bał się oskarżeń o kapitu lanctw o w o b e c Arabów .
Fin ałem p ro w a d zo n y c h o d 1971 roku tajnych r o z m ó w stała się z a s k a k u
ją ca w iz y ta Sadata w J ero zo lim ie 1 9 -2 0 listopada 1977 roku. P o tym Psy '
ch ologiczn ym p rze ło m ie nastąpiły skom plikow an e i trudne negocjacje, z a k o ń
czon e trójstronną konferencją w letniej rezydencji p rezyd en tów amerykańskich)
Cam p D avid (5 -1 8 w rześn ia 1978 r.). Z a p o w ied zia n o podpisan ie traktatu p0'
k o jo w eg o (co też nastąpiło 26 marca 1979 r.), w yco fa n ie w ojsk izraelskich z Sy'
naju w ciągu trzech lat i przyzn an ie dość o gó ln ik o w ej „a u to n om ii” ob sza ro m
palestyńskim. O biecano też w spółpracę gospodarczą i kulturalną. O d w a żn y ten
krok, k tó reg o zn a czen ie w m iarę u p ływ u czasu w y d a je się co ra z w ięk sze, t y
458
133. BLISKI WSCHÓD W OGNIU
dla obu stron. B e g in o w i i S a d a to w i p rzyn ió sł P o k o jo w ą N a g ro d ę

Nobla (197 9 r.).
ied^reZ^ 0nt ^S*Ptu’ o d d a ją cy h o n o ry w o js k o w e izraelsk iej fla d ze, sta w ał się
tal' tarcz3 strzeln iczą tak dla p o g r o b o w c ó w naseryzm u, ja k i fu n dam en -
o w w rodzaju B ractw a M u zu łm a ń sk iego - i m ia ł zostać celn ie trafiony,
dla k tó rego p la n ó w Cam p D a vid b y ło ciosem , p o tę p ił układ i w sparł
stystkich n ieza d o w o lo n y ch ,
kich 3 CZeê tZW' ^ron tu O dm ow y, sku piającego p ięć n ajb ardziej prorad ziec-
- i W rogich Iz r a e lo w i p a ń stw arabskich, stanęła Syria (re sztę stan ow iły:
} y ^ eria> Libia, Jem en P o łu d n io w y i O W P ). O d p rze w ro tu w 1963 roku trw a-
cial' rnonoP artyjn e rz ą d y partii Baas p o d h asłem „jedn ość, w o ln o ść, so-
rn . Tw arda dyktatu ra nie o zn a cza ła je d n a k stabilności. W ew n ątrzpar-
szv K UCZ Z *9 6 6 roku p rzy n ió sł z w ro t ku m a rk sizm o w i i a reszto w an ie star-
Przyw ó d có w , m .in. z a ło ż y c ie la Baas M ich ela A fla ą a . D o p iero p o kolej-
Zamachu stanu w listo p a d zie 1970 roku w ła d z ę u ch w y cił m o cn o, do-
ws CZasowy m in ister o b ro n y H a fiz Asad. N o w y dyktator, p o w y b o ra c h po-
rniat ny °h z 1971 roku p rezy d en t (o g ło s z o n o , że o trzy m a ł 9 9 ,2 % g łosó w ;
nie' T t6n sP ° sób z w y cięża ć, z a w s ze ja k o je d y n y kan dydat, je s z c z e trzykrot-
j był le w ic o w y m m ilitarystą i w y p ró b o w a n y m , acz sa m o d zieln ym , part-
m Kremla. W konstytucji z 1973 roku określił S yrię jako p a ń stw o „d em o -
or i 2.116’ lu d o w e i socja listyczn e” . Usunął też zapis m ó w ią c y o islam ie ja k o
śreH1^11 Pa]^stw o w e j. Klęska w w o jn ie J om K ip p u r zn iech ęciła g o d o b ezp o -
stw' konfrontacji z Izra e lem . P rze n ió sł n atom iast fron t d o Libanu, unice-
*aJąc w praktyce to państw o,
tar ° b yt d o tych cza so w ej „b lisk ow sch od n iej S zw a jca rii” , o a z y parlam en-
p 1 rtlu i m ię d z y re lig ijn e j h arm o n ii, za ła m a ł się p o n a p ły w ie u c h o d ź c ó w
ryńskich. W roku 1974 b y ło ich ju ż 200 tys., p rzy czym sku pione p rzy
ne lcy 2 Iz ra e le m o b o z y fe d a in ó w (tzw . al-Fatahland) nie b y ły k o n trolo w a-
rzyść 262 rZ^^ W ®eJruc' e ' Um iana proporcji w y z n a n io w y c h w L ib a n ie na ko
l e ^ ,m uzułn ianów , z których n ajliczn iejsi szyici n a w ią z a li w sp ó łp ra c ę z Pa-
gaiij czy k am i, d es ta b ilizo w a ła kraj. C h rześcijanie oskarżali fe d a in ó w o ścią-
4 ^ na ^ an izra elsk ich u d erze ń o d w e to w y c h . W tej sytu acji za b ó js tw o
p n . rze^cij an p rze z Palestyńczyków , d okon an e 13 k w ietn ia 1975 roku, za-
pa[ p o w a ł o k rw a w e w a lk i. W yb u ch ły o n e n a jp ie rw m ię d z y chrześcijańską
* OWP, a p o te m m ię d z y w szystk im i n iem a l gru pam i w y z n a n io w y m i,
,iVy Zlel°n y m i na sekty, partie, kla n y i rody. Bejrut, k tó ry stał się p o le m bit-
któ Z° Stał nêm a l d o szczętn ie zniszczony. W c zerw c u 1976 roku arm ia Syrii,
po J 3 n^§dy nie u znała n iep o d leg ło śc i Libanu, p rze k ro czyła gran icę, usiłując
Porządkow ać sobie Palestyńczyków . B ezsilna L iga Pa ń stw Arabskich, nie
Poc P ° Wsl:rzym ać in terw en tów , nadała im status sił p o k o jow ych , a Krem l,
tyczn W° z iry to w a n y in w a zją , za a p ro b o w a ł w końcu tę d ecyzję. Był to fale
nia ^ îł331111 ja k o osob n eg o, w ie lo w y z n a n io w e g o pań stw a, ch oć ago-
trw ać m iała je s z c z e dłu go.
459
P o d k o n iec sió d m ej d e k a d y X X w ie k u ż y w e n ie d a w n o n a d zie je, że sto

m ilio n ó w A ra b ó w u tw o rz y zjed n o c zo n ą p o tę g ę , ró w n ą zn a czen iem In diom
i Chinom , r o z w ia ły się ostateczn ie. B ęd ą cy ich sym b o lem N a ser zm a rł w g °"
ry c z y za w o d u . Bliscy sobie kulturą i p osia d a ją cy 6 0 % ś w ia to w y c h zasob ów
ropy, A ra b o w ie g r z ę ź li w w a lk a ch b rato b ó jczych i gn ęb ie n i b y li p rze z coraz
okru tniejszych dyktatorów . H asła n acjon alistyczn e i socjalistyczn e poniosły
fiasko, a ro zcza ro w a n a n im i m ło d z ie ż zw ra ca ła się co ra z częściej ku religrj'
nem u fu n d a m en ta lizm o w i.
134. MAGHREB: REWOLUCJA, EKSPANSJA, AUTORYTARYZM
R o z p o c zę ty w L ib ii p rze d św item 1 w rześn ia 1969 roku pu cz Z w ią zk u W o l'

nych O fic e ró w zrzu cił z tronu s ę d z iw e g o króla Idrisa, p rze b y w a ją c e g o akU'
rat na kuracji w Turcji. N a czele o m n ip oten tn ej R a d y D o w ó d z tw a R ew olu cji
stanął le d w ie 27 -letn i kapitan (a od tąd p u łk o w n ik ) M u a m m a r K adafi. Na-
stąpiła drastyczna zm ia n a p o lity c z n e g o kursu. M a ją tek za gra n iczn ych spółek
n afto w ych zn a cjo n a lizo w a n o , w y w ła s z c z o n o ludność w łosk ą i żyd o w sk ą oraz
z lik w id o w a n o brytyjsk ie i am erykań skie bazy. N o w y, to ta lita rn y i policyjn y
reżim stał się u żyteczn ym (ch oć sam odzieln ym i n ieraz k ło p o tliw y m ) partne
rem Krem la. Głosił id e o lo g ię będącą p ołą czen iem „socjalizm u arabskiego” i ° r'
todoksji islamskiej. W p ro w a d zo n o p ra w o m uzułm ańskie, zam ykając nocne lo
kale, d o m y g r y i sklepy z alkoholem . Forsowana do granic absurdu arabizacja
p ociągn ęła za sobą zakaz s z y ld ó w w alfabecie łacińskim , usunięcie języ k ó w
obcych ze szkół (g d z ie u czono, że K opernik i Kolum b byli A ra b a m i) o ra z ob o
w ią ze k w yp isyw a n ia recept lekarskich w yłą czn ie p o arabsku. Rosnące docho
d y z ro p y n afto w ej u m o żliw iły in tensyw ne zbrojen ia ora z a gresyw n ie „antym 1'
perialistyczną” politykę zagraniczną. Form alnie je j celem m iała być działalnos
panarabska i antyizraelska. O głaszan e z hałasem co p e w ie n czas u kłady fede-
racyjne (p o raz p ie rw s zy w grudniu 1969 r. z E giptem N asera i Sudanem D za'
fara N im e irie g o ) k o ń czyły się je d n a k prędko zerw a n iem , a n ieraz i próbą za'
m ordow ania n iedoszłych partn erów p rzez Kadafiego. Faktyczne i trw alsze skutki
m iał układ z ZS R R (1 9 7 2 r.) o w sp ó łp racy ekon om iczn ej i n au kow o-techn icz
nej. U zbrojon a p rze z Rosjan arm ia libijska zajęła w 1977 roku p ó łn ocn y cype
Czadu (o k ręg A u zo u ), w spierając reb elia n tó w arabskich p rze c iw zw iązan ym
z Francją, m urzyńskim w ła d z o m centralnym . W tym sam ym roku (odpow ie^'
nio, w lutym i lip cu ) doszło do starć na gra n icy z Tunezją i Egiptem .
Z m ien n e nastroje i ekscen tryczn e p o m y sły K a d a fie g o (m .in . żą d a n ie o d
dania m u W en ecji ja k o rekom pen saty za w łosk ą obecn ość k o lon ia ln ą czy p ° '
m ysł p rze sied len ia w szystk ich Ż y d ó w na A la sk ę) u czy n iły g o postacią P 0'
w szech nie znaną w św iecie. N iem a l oficjalne fin ansow anie m ięd zyn arod ow ego
460
134. MAGHREB: REWOLUCJA, EKSPANSJA, AUTORYTARYZM
w tym O W P i IR A, m ó w iło je d n a k w ię c e j o o b liczu p u łkow n ik a

ca i ° ^ uk ^kow an a p rze ze ń w 1978 roku o sła w ion a Z ielon a książeczka, m ają-
. y c podstaw ą libijskiej w ersji totalitaryzm u . W d z ie le tym , sła w ią cym ist-
n.Iej5cą ja k o b y w Libii d em ok ra cję bezp ośred n ią ora z brak w yzysku , zn a la zło
v jednak zaskakująco szczere w y zn a n ie: „W praktyce je d n a k z a w s ze rzą d zą
tzn. rZą d y spraw u je za zw y c z a j gru pa siln iejsza w sp o łec ze ń stw ie” ,
tansform acja u strojow a Libii odebrała A lg ie r ii m o n o p o l na rew olu cyjn ość
regionie. 19 c z e rw c a 1965 roku nastąpił w A lg ie r z e p rz e w r ó t w ram ach
4 zącego FLN. P rezyd en ta Ben B ellę u w ięzio n o , w ła d z ę p rze jęła R ada Re-
Ucyjna z Huari Bum edienem na czele. Ten ostatni po śmierci Nasera (1970 r.)
arcie aspirow ał do roli p r z y w ó d c y ca łeg o św iata arabskiego. W e w rześn iu
roku o tw a rto uroczyście w A lg ie r z e c zw a rtą kon feren cję tzw . pań stw
, A n ga żow a n ych . o w y m szyld em w ystą p ili m .in. kom u n istyczn i przy-
cy W ietn a m u i K u by o ra z K a d a fi, w z y w a ją c y d o o c z y s z c z e n ia ruchu
Suhtatn*C^ ” ko n * trojańskich im p eria lizm u ” ( w rodzaju p rezyd en ta In d o n e zji
arto ). 19 listop a d a 1976 roku spraw n ie z o rg a n izo w a n e referen du m za-
D ° w ało p rojek t n o w e j konstytucji. D a w a ła on a o g ro m n e p r e ro g a ty w y
yd en tow i (b y ł g ło w ą państw a i rządu, w y łą czn ie p rze d nim o d p o w ie d zia l-
g o j, którym zosta ł n atu raln ie B u m edien . Konstytucja m ó w iła te ż o „społe-
stw ie socja listyczn ym ” ja k o o celu u strojow ym . Ś ro d k ó w dla stania się
r i , nalnym m oca rstw em dostarczyć m iał w gospodarce sek tor p a ń s tw o w y
sło - n- p rzem ysł w y d o b y w c z y ) kon trolu jący p o n a d 8 7 % produ kcji przem y-
p , eJ' Z a n ied b a n ie ro ln ic tw a zm u siło rych ło d o im p o rto w a n ia żyw n ości,
t Zas g d y k o s zto w n y park m a szy n o w y przekształcał się - co p rzy zn a li po-
o . sami p r z y w ó d c y - w zło m . Podczas g d y reżim a n g a żo w a ł się w coraz
Zejszy konflikt z M a ro k iem o Saharę Zach odn ią, g łó w n ą am bicją w ych o -
Fra ane^ ° w socja liz m ie m ło d e g o pokolen ia p o zo sta w a ło w y e m ig ro w a n ie do
dżicj^s ^ Urnec^ en zm a rł w gru dniu 1978 roku, a je g o m iejsce za jął Bandże-
sie ^ at0miast K r ó le s tw o M a ro k a nie tylko na tle A lg ie rii i Libii przed sta w ia ło

Kr l u -*e^ no z najbardziej stabilnych i najm niej represyjnych pań stw regionu,
ttassan H, którego nieraz próbow an o zam ordow ać, u d o w o d n ił w p ra w d zie,
” ^ U^ e r?06” - P °d koniec 1965 roku głośn ym ech em w ś w ie c ie odbiła
nia S^l awa P rzy w ó d c y o p ozy cji le w ic o w e j M eh d ieg o Ben Barki. Tajne służby
ny ^ anslde zw a b iły g o ze S zw ajcarii d o Paryża i tam zam ordow ały. O burzo-
Wn 6 ^ au^ e rozkazał w ó w cza s rozesłać list g o ń c z y za m inistrem spraw w e-
n y - - y c h królestw a - M o h a m m a d em Ufkirem . W p orów n a n iu z analogicz-
Wał h CZynain* K a d a fieg o b ył to jed n a k incydent. R eżim alaw icki podtrzym y-
na ° 6 stosunki z l<rajami EW G (g łó w n y m partnerem h a n d lo w y m ), staw iał
k0l< Urystykę oraz przem ysł lekki i dbał o ro zw ó j roln ictw a. W roku 1972 za-
c2asu° no refo rm ę rolną, w ram ach której ro zd zielo n o 181 tys. ha ziem i. Od
j]w S^ .^ 0 czasu p rzy p o m in a n o o pretensjach d o hiszpańskich en k la w C eu ty
nic ^ ° Czym j e dn ak M a d ryt nie chciał n aw et dyskutow ać. Politykę zagra-
4 M aroka zd o m in o w a ła n atom iast kw estia Sah ary Zachodniej.
46 1
Ta b o ga ta w fo s fo ry ty i ro zległa , lecz p ra w ie b ezlu d n a (7 4 tys. m ieszkań

c ó w na 2 66 tys. km 2) k o lon ia hiszpańska z w ró ciła na sieb ie u w a g ę świata>
g d y je j lo sem za in tereso w a ła się - na fo ru m O N Z - A lg ie ria . Pod kon iec lat
sześćdziesiątych z algierskiej in ic ja ty w y i z p op a rciem Krem la p o w o ła n o do
życia Front Polisario, k tó ry w z y w a ją c d o n iep o d leg ło śc i S ah ary Zachodniej,
ro z p o c z ą ł w a lk ę z H iszpan am i. W ob liczu hiszpańskiej słabości i algierskiej
w o jo w n ic zo ś c i M a ro k o zg ło s iło w ó w c z a s sw e pretensje d o te g o tery to riu m
Sojusznika zn a le z io n o w u znanej ju ż i za p rzyja źn io n ej M au retan ii - jedn ym
z n ajbardziej za cofan ych k ra jó w św iata, g d z ie ca łk iem le g a ln ie h an dlow an o
n iew o ln ik a m i (za k a za n o te g o czysto fo rm a ln ie w 1980 r.). K orzystając z za'
a b so rb o w a n ia M a d rytu a go n ią gen . Franco (m ia ł u m rzeć 20 listo p a d a ), kr°
Hassan z a rzą d ził 6 listopada 1975 roku „ z ie lo n y m arsz” 350 tys. M arokań
c zyk ó w na Saharę. W ym u siło to m ało h on orow ą ew aku ację H iszpanów . Osta1'
ni z nich o d eszli 26 lu tego, zastąpieni p rze z adm inistrację M a rok a (n a dwóch
trzecich tery to riu m ) i M au retan ii. W k ra cza ją cy żo łn ie rz e króla H assana star
li się je d n a k w rejon ie A m g a la z ob ecn ą ta m „w celach h u m an itarn ych ” ar'
m ią algierską. 27 lu teg o 1976 roku Fron t Polisario o g ło s ił p o w sta n ie Saha-
ryjskiej R epu bliki D em ok ra tyczn ej, u znanej p rze z k ilk a d ziesiąt państw. SytU'
acja g ro z iła w y b u ch em w o jn y m ię d z y A lg ie r ią a w sp iera n y m p rze z Zacho
M a rok iem . M au retan ia, której stolicę d w u k ro tn ie za a ta k o w a n o rakietam i, P °
p rze w ro c ie w o js k o w y m w lipcu 1978 roku z d e c y d o w a ła się w y r z e c sw ej z do
b y c zy (sta ło się to 5 sierpnia 1979 r.). E w aku ow an ą p rze z nią część Sahary
natychm iast je d n a k za jęli M arokańczycy. W ojn a trw ała, ale w e w n ę trz n e trud'
ności A lg ie r ii z a c z ę ły rych ło o d b ija ć się na p o ło że n iu n iem a ją cej p o p arCia
ludności gu erilli.
K rajem ja w n ie p roza ch od n im i n ow o czesn ym , ch oć co ra z b a rd ziej auto
k ratyczn ie rzą d zo n y m , p o zo sta w a ła lU n e z ja . Partia Konstytucyjno-SocjaU
styczn a (d a w n a N e o-D estu r) była je d y n ą leg a ln ą siłą p o lityczn ą , a przy.i?te
p rze z aklam ację 17 gru dnia 1974 roku konstytucyjne p o p ra w k i d a ły Habibo
w i B u rgibie d o ż y w o tn ią prezyden tu rę. K o lek tyw iza cyjn e zakusy rzą d u w o
n iesien iu d o ro ln ictw a w y w o ła ły w styczniu 1969 roku o p ó r lu dn ości w iej
skiej. U zn a n y za w in n e g o m in ister ro ln ictw a A h m ed Ben Salah skazany zo
stał po roku na 10 la t ciężkich robót. Z k o lei p ro k la m o w a n y p rze z z w i3 z
z a w o d o w e w styczniu 1978 roku, p ierw szy w d ziejach kraju strajk powszechny
zakoń czył się w p ro w a d zen ie m stanu w yją tk o w e go , in terw en cją w ojska i śrWer
teln ym i o fia ra m i. N ie m n iej reżim Burgiby, m ian u jący k o b iety sęd ziam i, f ° r
sujący w szkołach o b o w ią z k o w e n au czan ie ję z y k a fran cu skiego i n aw iązu j^
cy stosunki d y p lo m a ty czn e ze S tolicą A postolsk ą, b ył e w e n e m e n te m w świe
cie arabskim , tym bard ziej że za są sia d ó w m ia ł L ib ię i A lg ie r ię , a w Iram e
za czyn ał się z w ro t ku fu n d a m en ta lizm o w i. Pokój z w a lc z a n e g o d o tą d E g iP ^
z Izra e lem d ał je d n a k B u rgibie szansę na odzysk a n ie tw a r z y w oczach w s p °
w yzn a w có w . W m arcu 1979 roku sied zib ę L ig i Pań stw Arabskich p rzen ieś '0
no z Kairu w ła śn ie d o Tunisu.
462
135. KLĘSKA CZARNO AFRYKI
l3 5. KLĘSKA CZARNEJ AFRYKI
°n e n to w a n e z w y k le le w ic o w o e lity n ow ych pa ń stw afrykańskich w kracza-

y w erę n iep o d leg ło śc i z m ocn ym p rzek on a n iem , że lik w id a cja k o lon ia lizm u
° raz forsow n a in du strializacja przyn iosą ich krajom szybki ro z w ó j sp o łec zn y
gospodarczy. W ciągu d w ó ch dek ad n a d zieje te n iem a l zu p ełn ie się w yp a li-
y Nastąpił spadek d o ch od u n a ro d o w eg o . W latach sześćdziesiątych produk-
rolna A fry k i subsaharyjskiej rosła o o k o ło 3% roczn ie, w sied em d ziesią-
n ju ż tylko o 1,5% . P o n ie w a ż je d n a k p rzyrost lu dności b y ł szyb szy (o d p o -
W'ednio, 2 , 6 % i 2 , 9 % w k ażdej z tych d e k a d ), gosp od a rk i te w istocie c o fa ły
za ró w n o w k a tego ria ch b e z w z g lę d n y c h , ja k i w z g lę d n y c h . N a jw ię k s za
świecie eksplozja d em ogra ficzn a była n iem o żliw a d o o p a n o w an ia ze w z g lę -
na tradycyjn e przek on a n ia d o tyczą ce płodn ości, p rz o d k ó w ora z ro li ko-
et- Pojaw iające się raz p o raz klęski g ło d o w e w yn ik a ły jed n a k nie tyle z p rze
c e n ia , co z ekstensyw nej eksploatacji sk o le k ty w iz o w a n e g o często rolnic-
a> m a ją cego dostarczyć środ k ów do in du strializacji. W y n ik a ły też ze zbro-
kon iec la t sześćdziesiątych w ie le k ra jó w A fry k i w y d a w a ło na arm ię
n "3 0 % d o ch od u n a ro d o w eg o , p odczas g d y zn ie n a w id zo n a p rze z nie, biała
PĄ jed y n ie 5 -6 % .
A fryk a ń sk ie tzw . „d y k ta tu ry r o z w o jo w e ” s p o ty k a ły się p o c z ą tk o w o ze
Czną sym patią ze stron y środ o w isk m ien iących się p o stęp o w y m i. S ądzo-
^ ze p ro b le m y religijn e, socjalne i ek o n o m iczn e ro z w ią z a n e zostan ą najła-
eJ p rzez głoszą ce „afrykański so cja lizm ” rzą d y m on opartyjn e. N a jsław n iej-
y reżim te g o rodzaju , k ie ro w a n y p rze z K w a m e N kru m ah a, zru jn o w a ł je d -
'^raj go sp o d a rczo w trakcie d w ó ch kolejn ych p ięciola tek . S ym b olem bez-
sownych in w estycji stał się w z n o s z o n y p rze z p rzy w ó d c ę Pałac Pan afry-
ski w A k rze, tak skonstruowany, b y o b ra d u ją cy w nim p r z y w ó d c y m o g li
żył6trWaĆ ^ u zsze o b lę ż e n ie w czasie ew e n tu a ln e g o zam ach u stanu (obsłu-
^ tylko je d n ą m ię d zy n a ro d o w ą k o n feren cję). N iech ętn a zb liżen iu z b lo k iem
111unistycznym arm ia o b a liła je d n a k N kru m ah a p odczas je g o w iz y t y w Pe-
ni!jle w lu tym 1966 roku, a kraj p o p a d ł w p iętn a stoletn i chaos. P o w yn u rze-
p Sl? 2 n ieg o produ kt n a r o d o w y bru tto p e r capita w G h an ie, u p rogu nie-
0(j e§łości z b liż o n y d o p ołu d n iow o k orea ń sk iego (p o o k o ło 230 d o i.), b ył ju ż
Utego d ziesię cio k ro tn ie m niejszy.
. tzykład ten nie p o w strzy m a ł innych lew icu ją cych dyktatorów . N a jw y b it-
Zyd Z^m Z ^ z a p e w n e Julius K am b arage N yerere, od 1961 roku pre-
Wó nt Tanganiki (p o je j połą czen iu z Zan zibarem w 1964 r. - T a n za n ii), przy-
Pa -fa Jed y nej tam tejszej partii - A fry k a ń s k iego N a r o d o w e g o Z w ią zk u Tan-
?rnu F orsow an y p rze z n ie g o od 1967 roku p ro g ra m tzw . Socjali-
^ u Ujamaa o p iera ł się na p rzy m u so w ej k o lek tyw iza cji zie m i i n a rzęd zi ora z
H ó J Zeniu kom un w iejsk ich na w z ó r chiński. Snu jący p la n y u tw o rz e n ia Sta
nie ZJed n o cz°n y c h A fry k i „N a u c z y c ie l” ( M w a lim u ) za d b a ł te ż o u jedn olice-
Str° jó w ob yw a teli, zakazując kobietom noszenia spódn iczek m ini, a u m ę ż
463
czyzn regulując u sta w o w o szerokość n o g a w e k spodni. M im o zn aczn ej - jak

na A fry k ę - zasobności Tan zan ii „so cja lizm w s p ó ln o to w y ” p rzyn ió sł je j tylko
stagnację gospodarczą ora z zam ieszki za k oń czo n e w 1985 roku czysto for
m alną dym isją prezyden ta.
Cel, k tó reg o n ie osią gn ął N yerere, tłu m acz Szekspira cieszą cy się znacz
n ym p restiżem w św iecie i n iestosujący m im o w szystko m a s o w e g o terroru,
b ył ty m b ard ziej n ieos ią g a ln y dla m niej szan ow an ych p rzy w ód ców . W Zam bii
Kenneth Kaunda gło sił „h u m a n izm ” , w S en egalu L e o p o ld S en g h o r „m urzyn-
skość” ( negritude). W G w in e i sza lon y p rezyd en t M acias N g u em a o g ło s ił się
b o g ie m (z a b ito g o w 1979 r.). W K ongu Joseph M obu tu , w iern y, acz odra ża
ją c y sp rzym ie rzen iec Zachodu, w y b ra ł „a u te n tyzm ” , w ram ach k tó reg o m ię'
d z y in nym i zm ien io n o n a z w ę kraju na Z air (1 9 7 1 r.), a o b y w a te le m u sie li
w ciągu 48 g o d z in zm ien ić im io n a na „ p r a w d z iw ie afrykań skie” . Sam dykta
to r w ystą p ił ja k o M obu tu Sese Seko Kuku N g b ea n d u W a Za Banga. P o d c za s
g d y p rezyd en t (k tó re g o je d e n z obcych d y p lo m a tó w n a zw a ł „ch o d zą cy m ra
chunkiem b an kow ym w czapce z lam parciej skóry” ) okradał kraj, lokując łupy
w europejskich bankach, ze 140 tys. km p o zo sta w io n yc h p rze z B e lg ó w d o
brych d ró g p o zo sta ło tylko 19 tys. km. G d y w lu tym 1978 roku o d d z ia ły an-
golańskie w sp iera n e p rze z K u bań czyków za a ta k o w a ły n ad gra n iczn ą Shabę,
ź le opłacan e w ojsk o z a w io d ło i trzeb a b y ło w e z w a ć arm ię m arokańską.
K rw a w y m sza leń stw o m to w a rz y s z y ł często rasizm . W roku 1965 W y b r z e
że Kości S ło n io w e j w y g n a ło 16 tys. B eniń czyków , G hana w 1969 roku - P°*
m ilio n a „c u d z o z ie m c ó w ” , U gan da w roku 1971 - 50 tys. A zjató w .
Skrajnym i w rę c z karykaturalnym (a le n ie śm ieszn ym z punktu w id zen ia
rzą d zo n y ch ) p rzy k ła d em dręczących A fry k ę rz ą d ó w stały się re żim y dw óch
b yłych p o d o fic e ró w : Id i A m in a w U ga n d zie (1 9 7 1 -1 9 7 9 ) i J ean a-B edela Bo-
kassy w R epublice, a p o tem C esarstw ie Ś rodk ow oa fryk a ń sk im (1 9 6 9 -1 9 7 9 )-
A m in a , on giś m istrza boksu, na c z e le arm ii p o sta w ił p rezy d en t M ilto n Obo-
te, k tó ry w 1966 roku o b a lił u m ia rk ow a n e rzą d y kabaki. A m b itn y generał
p rze ją ł w ła d z ę siłą 25 styczn ia 1971 roku, za p ro w a d za ją c barbarzyń ski ter
ror, o d w o łu ją c y się n a jp ie rw d o fr a z e o lo g ii socjalistyczn ej, a p o te m d o isla
mu. Ja w n ie g ło s zo n o rasistow skie i antysem ickie hasła (m im o dobrych p °"
c zą tk o w o stosu nków z Iz r a e le m ). W y g n a n o z kraju n a jp ie rw Indusów , a p ° '
tem Brytyjczyków, konfiskując ich majątki. O p raw cy prezydenta, szkoleni przez
L ib ijczy k ó w i Palestyńczyków , za m o rd o w a li w w yszu k a n y n iera z sposób 300
tys. lu dzi. C zy n y te, n ietrzym a n e w c a le w tajem nicy, n ie p rze s z k o d ziły A m i
n o w i w w y b o rz e na p rze w o d n ic z ą c e g o kon feren cji OJA ora z w triu m faln ym
w ystą p ien iu w O N Z (1 9 7 5 r.), g d z ie je g o w e z w a n ie d o eksterm in acji Ż y d ó w
ok la sk iw a li na stojąco p rze d sta w ic iele p a ń stw n ieza a n g a żo w a n y ch ora z ko
m unistycznych. W lu tym 1979 roku sp row o k o w a n e w cześn iej w ojsk a tanzan-
skie p o ło ż y ły je d n a k kres rz ą d o m tyrana. U zn a n y za o b ro ń cę islam u, o trzy
m ał on a zy l w Libii, a p o tem w A ra b ii Saudyjskiej.
R eżim Bokassy był, ja k się zdaje, m niej krw aw y, choć s z e f pań stw a lubił,
p o d o b n ie ja k A m in , zabijać osobiście i p od ob n ie oskarżany b ył o kanibalizm
464
135. KLĘSKA CZARNEJ AFRYKI
(|p
gm enty ciał p rze ch o w y w a ł w lo d ó w c e ). D o historii p rzeszed ł d zięk i koro-
r°ku na Cesarza’ zorgan izow anej w ed łu g napoleońskich w z o r ó w 4 grudnia 1977
j' U' Cerem onia ta, z u d zia łem d w u to n o w e g o tronu w kształcie orła oraz ty-
ne Za2ranicznych gości, zru jn ow ała bu dżet państwa. M egalom ań skie i okrut-
rządy p rzerw a ła w e w rześn iu 1979 roku in terw en cja francuska, nakazana
tat Z ry ’6?0 Giscarda d ’Estaing, któ ry p o p rzed n io p rzez lata pop ierał dyk
ty l a 3 ^ ° k assa schronił się w Libii. Po n ieo c ze k iw a n y m p o w ro c ie d o kraju
z roku skazano g o na śmierć, ale w krótce ułaskawiono, a potem (199 3 r.)
ruono. Jest w ięcej niż pew n e, że sa m o zw a ń czy cesarz, n ieb ęd ą cy żadną
3 n ajkrw aw szym z afrykańskich dyktatorów , stał się celem graniczących
W , ^ mern kpin d la tego tylko, że o d w o ła ł się do anachronicznej tradycji. Jako
p i . bojow n ik p rze c iw im p eria lizm o w i czy teoretyk m arksizm u m ó g łb y po-
ac te same zbrodn ie, nie narażając się na szyderstw o,
mi h 16 dekady P ° sław n ym „roku A fry k i” , g o rzk o ro zcza ro w a n a społeczn ość
to Zy nar° d o w a g o to w a b yła o cen iać p o z y ty w n ie n a w et re żim y ja w n ie au-
i si- 3rne * k o r u m p o w a n e , b y le b y tylko w y k a z y w a ły m in im u m k o m p eten cji
p n y ° d m a so w ych okrucieństw . H astings Banda, w latach 1 9 6 6 -1 9 9 4
g0 nt M a la w i, b ył p rzy k ła d em ta k iego w ła śn ie przyw ód cy, p o p ieraj ące-
pr ^ P o d a r k ę w o ln o ry n k o w ą , o g ra n ic z a ją c e g o z b ro jen ia i u trzy m u ją ce g o
0sj f - e stosunki z Z ach odem ( w tym z R od ezją i R PA ). M onopartyjność, kult
nycj ^ N gwaziego („Z b a w c y ” ) i selek tyw n e m o rd y na p rzeciw n ik a ch p o litycz-
Parl VVydawały si? na tym tle rzec zą w rę c z w yb a cza ln ą . R z ą d y n a p ra w d ę
od i omGntarne w d o b rze prosperującej B otsw anie, g d zie p rezyd en tem był
06 r. Seretse K h am a) b y ły na kon tyn en cie p r a w d z iw y m e w en em e n tem ,
o szen ie p r z e z p r z y w ó d c ó w a frykań skich d z iw a c z n y c h id e o lo g ii o ra z
p . canie kultu w ła sn ej o so b y b y ło na p e w n o w y n ik ie m m e ga lo m a n ii. Sta-
ich ° te^ êd n a k ro z p a c z liw ą próbę o d n a lezien ia ja ld ejś za sa d y je d n o c z ą c e j
pim^l0Zn^C0Wane etn icznie i religijn ie w ła d ztw a . W iszącą stale nad tym i ostat-
groźbę rozpadu u n aoczn iły w latach 1 9 6 7 -1 9 7 0 w yp a d k i w N ig e r ii, jed -
ku , 2 n ajw iększych i p o ten cja ln ie n ajb ogatszych k ra jó w kontynentu . W ro-
kow trz e ci ju ż (o d 1962 r.) p rz e w r ó t w o js k o w y w y n ió s ł d o w ła d z y puł-
ba 7 !i âknbu G o w o n a , p o p ie ra n e g o p rze z p lem io n a Fulani, H ausa i Joru-
Wó ^n o w a ne p rze z p le m ię Ib o ropon ośn e o b sza ry w sch o d n ie o g ło s iły
d o w Czas n iep o d legło ść ja k o R epublika Biafry. W lipcu 1967 roku w ojsk a rzą-
e r o z p o c z ę ły in te rw en cję. Biafra, k iero w a n a p rze z pu łk ow n ik a O dum e-
p • Jnkwu, b ron iła się aż d o 12 styczn ia 1970 roku. D o te g o czasu, m im o
det navvczej p o s ta w y p rezyd en ta G o w o n a , z g in ę ło m ilio n rebeliantów . Ich
za ćm iła w s z e lk ie (m o ż e prócz a lg ie rs k ie g o ) w ystą p ien ia p r z e
gon *za to ro m - M im o to w ięk szość cz ło n k ó w O JA o ra z N a ro d y Zjed n o-
cie i.., Zajęły w ° b e c tej au ten tyczn ej p ró b y sa m o sta n o w ien ia p o sta w ę otrwar-
^Wrogą. Mniej w id o w is k o w a , lecz bard ziej d łu g otrw a ła i w sum ie boleśniej-
ria p aêc^ a d o tk n ęła Sudan, kraj ró w n ie sztu czn y i w ie lo e tn ic z n y ja k N ig e -
Wał t Ządzący tw a rd o w ia t a c h 1 9 5 6 -1 9 6 4 gen. Ib ra h im A b b u d zap oczą tk o-
am p rzym u so w ą arabizację i islamizację m u rzyń sk iego i n iem u zu łm ań -
465
sk iego Połu dn ia. Z lik w id o w a n o szkoły m isyjn e i w y d a lo n o w szystkich zagra-

n icznych m isjonarzy. W o d p o w ie d z i partyzan cki ruch p o d n a zw ą A nya Nya
(Jad W ę ż a ) ch w ycił za broń, żądając o so b n eg o pań stw a (p ó ź n ie j za p ro p o n o
w a n o dlań n a z w ę N ilia ). Po u stąpieniu A b b u d a i krótkim e p iz o d z ie rzą d ów
parlam entarn ych, w m aju 1969 roku w ła d z ę u ch w ycił w w yn ik u pu czu puł
k o w n ik D ża fa r N im eiri. Z a p ro w a d zo n o tzw. arabski socjalizm , charakteryzu
ją c y się m .in. z b liż e n ie m z E giptem , Libią o ra z krajam i kom u n istyczn ym i. Te
ostatn ie (g łó w n ie N R D ) dosta rczyły śro d k ó w na n on sen so w n e z w y k le in w e
stycje. W lu tym 1972 roku rzą d chartum ski za w a rł p o ro zu m ien ie z A n y a N y a>
m ó w ią c e o końcu w o jn y d o m o w e j za cen ę a u to n om ii dla Połu dn ia. Układ
ok a za ć się m ia ł tylko za w ie s ze n ie m broni.
D zięk i sta ro żytn ej dynastii p a ń stw em stabiln ym w y d a w a ła się E tiopia-
W y w o d z o n y o d króla S alom on a, cesarz H a jle Selasje b y ł w latach sześćdzie
siątych b o d a j n a jb ard ziej sza n o w a n y m w ś w ie c ie p r z y w ó d c ą afrykańskim -
Prestiż ten ustąpić m ia ł rych ło m iejsca zn iesła w ien iu , ch oć o b ecn ie następu
je częśc io w a i cicha rehabilitacja. M onarcha, je d e n z z a ło ż y c ie li O JA i ruchu
p a ń stw n ieza a n ga żo w a n ych , p ro w a d z ił p o lityk ę n ieza leżn ą , n ie dopu szcza
ją c, b y jakieś m oca rstw o uzyskało p rze w a ża ją ce w p ły w y w je g o kraju. W s p °'
sób b ezp reced en s o w y p o p iera n o eu ro p eiza cję i kształcen ie m łod zieży , także
za gran icą. S ta rze ją c y się, sk o n cen tro w a n y na p o lity c e m ię d z y n a ro d o w e j
i z g o rz k n ia ły p o n ieu dan ej p ró b ie pu czu z 1960 roku cesarz tra cił jed n a k
kontakt z w ła sn ym i p o d d a n ym i. W y w o ła n y suszą g łó d w latach 1 97 2-197 3,
k tó ry d łu g o staran o się ukryć, p rzy n ió s ł k o m p ro m ita c ję a rystok ra cji oraz
dw oru . W lu tym 1974 roku ro zp o częła się rebelia arm ii, w e w rześn iu zaś tzW-
D erg (K o m ite t K oord yn a cyjn y Sił Z b ro jn ych ) zd e tro n izo w a ł w ła d cę. W krótce
cich cem g o za m o rd o w a n o . W sp ieran y p rze z Z S R R n ow y, to ta lita rn y reżim
M en gistu H a jle M a rja m a o g ło s ił E tiopię krajem socjalistyczn ym . R o zp oczęto
m a so w e represje, reform ę rolną (z in ten sy fik o w a ła g łó d ) o ra z w o jn y gra n icz
ne, kontynuując je p o lata osiem dziesiąte. Poparcie Krem la dla M engistu, który
w z n ió s ł je d y n y w A fry c e p o m n ik L en in a, sp ra w iło , że d y k ta to r sąsiedniej
S om alii M o h a m m a d Siad Barre, forsu ją cy w n iej od 1969 roku „socja lizm
n a u k o w y ” , p rze rzu cił się na stronę U SA. K rzyżu ją ce się w tzw. R ogu A fryki
in teresy su perm ocarstw stały się szansą dla m iejsco w ych dyktatur. B y ły j e d '
n ak źró d łe m nieustannej udręki dla lu dności i w końcu p rzy czy n ą o k a lecze
nia te ry to ria ln e g o E tiopii ora z fa k tyc zn eg o rozp a d u S om alii.
Ostatnią nicią łączącą afrykańskich p rzy w ó d c ó w p ozostało zw alcza n ie (czę*
sto tylko w erb a ln e) kolon ializm u oraz apartheidu w R o d ezji i RPA. W tej ostat
niej d z ie d z in ie w y k a z a n o zresztą zn a m ien n ą n iek o n se k w en c ję. W R o d ezji
P o łu d n io w ej biała m n iejszość o gło siła w 1965 roku „jedn ostron n ą n ie p o d le g '
ło ść” , będ ącą p o liczk iem dla Lon dyn u . 3 m arca 1970 roku p rem ier łan Smith
ze rw a ł w s z e lk ie w ię z y z d a w n ą m e tro p o lią . W ó w cza s OJA, traktując W ielka
B rytanię ja k o p r a w o w ite g o zw ierzch n ik a R o d ezji, za żą d a ła o d niej p rz y w o
łan ia d o porządku zb u n tow an ych białych, co u rą ga ło d o tych cza sow em u d o
g m a to w i o n ielega ln ości system u k olon ia ln ego. R eżim Sm itha, m im o w ojsko-
466
135. KLĘSKA CZARNB AFRYKI
ego w sparcia ze stron y RPA, p o zosta ł iz o lo w a n y w św iecie. Z w a lcza ją ce go

ânyzantki Z A N U (A fryk a ń sk i N a r o d o w y Z w ią z e k Z im b a b w e ) i Z A P U (A fry -
ski L u d o w y Z w ią z e k Z im b a b w e ) z a d a w a ły w p ra w d z ie b o leśn iejsze ciosy
16 niż rzą d o w i. N ie m n ie j - m ając b a z y za granicą - p o z o s ta w a ły n iezn isz-
niu ne ^ ° ^ ec braku perspektyw sukcesu oraz nacisków W aszyngtonu, w grud-
u 1979 roku p rzy w ró c o n o na krótko w ła d z ę brytyjską, p o d której osłoną
^ s p r o w a d z o n o w o ln e w ybory. 18 kw ietnia 1980 roku, p o zw ycięstw ie Z A N U ,
aJ ogłosił p o n o w n ie n iep o d leg ło ść ja k o Zim b a b w e.
G łów nym je d n a k cele m atak ów O JA stało się ostatn ie ju ż w A fry c e , kolo-
. ne im p eriu m Portu galczyk ów , ch oć m o żn a m u b y ło za rzu cić w szystko,
0 nie rasizm . „Tylko m y p rzed w szystkim i innym i przynieśliśm y A fry ce ideę
nie h CZ*o w *ek a i rów n ości ras” - o zn a jm ił w roku 1967 p ro w o k a cyjn ie, lecz
bez racji, S alazarow ski m in ister sp ra w za gra n iczn ych Franco N o g u eira . -
lud ^ P rak tyk o w a liśm y w ielo ra so w o ść, n ajd osk on alszy w y r a z braterstw a
ow. N ik t w ś w iecie n ie p o d w a ż a zn a czen ia tej zasady, ale w szy sc y n ieco
s się przyznać, że jest to w y n a la zek portugalski, a u znan ie te g o p o w ięk -
y oby nasz a u to rytet w ś w ie c ie ” . Jeszcze w e w rześn iu 1961 roku zn iesion o
1 ,em assim ilado, nadając p ra w a o b yw a telsk ie w szystk im m ieszk a ń co m ko-
t> także n iezn a ją cym ję z y k a m e tro p o lii o ra z sztuki czytan ia. W e d łu g da-
ch M F w za rok 1969, b e z z w ro tn a p o m o c m ałej P ortu ga lii dla k ra jó w Trze-
go Świata, liczona p er capita, była najw iększa na św iecie (a szesnasta w licz-
. b e z w z g lę d n y c h ). Fakty te nie zn a c z y ły je d n a k w ie le dla p r z e c iw n ik ó w
b N a jg ło ś n iejs zy m i z nich b y li A g o stin h o N e to , p rzy w ó d c a L u d o w e g o
nia U W y z w o le n ia A n g ^ i (M P L A ), i S am ora M ach el, lid e r Frontu W y z w o le -
c 9 M ozam biku (F R E L IM O ). Ich te rro r w y w o ły w a ł k r w a w y o d w e t Portugal-
y ow, którzy - izolo w a n i na foru m N A TO - p odjęli kom prom itującą i sprzecz-
. z n arod ow ą tradycją w sp ó łp ra c ę w o js k o w ą z R PA i R o d ezją . W ed łu g ofi-
jâ ny ch danych, w latach 1 9 6 1 -1 9 7 4 w A fry c e p o le g ło 767 4 o fic e r ó w i żoł-
niż ^ Portug aisidch, a ran y o dniosło 27 919 - czyli relatyw n ie znaczn ie w ięcej
A m e ry k a n ó w w r ó w n o le g łe j w o jn ie w W ie tn a m ie . W y d a tk i na w o jn ę ,
od ° SZ^ce w 1969 roku 4 0 % bu dżetu , w 1973 sięg a ły 4 6 % . Co w ię c e j, po
zb JSc*u n ie p rze je d n a n e g o Salazara, a tu ż p o tem N o g u e ir y (1 9 6 9 r.), w Li-
r ? nie u tracono w ia rę w u trzym an ie im p eriu m . W lu tym i listo p a d zie 1972
7 ac W p rz e g ło s o w a n o rezolu cje o p ra w ie d o w y g n a n ia P o rtu g a lczy k ó w
2 Afryki
. p rzy u życiu siły. P o „re w o lu c ji g o ź d z ik ó w ” w sam ej P o rtu ga lii, los
ladłości zam orskich b y ł przesądzon y.
-Bi lerWsza o g ło s iła n iep o d leg ło ść - p o króciu tkich ro k o w an ia ch - G w in ea-
Ssau (10 w rześn ia 1974 r.). N a stęp n y b ył M o za m b ik (2 5 c z e rw c a 1974 r.),
i ^ sPy Z ie lo n e g o P rzylą d k a (5 lipca 1975 r.), A n g o la (1 1 listo p a d a 1975 r.)
c ysP y Ś w ię te g o Tom asza i Książęca (1 2 listopada 1975 r.). W A n g o li po-
nig 6 nie P °d le g ło ś c i ś w ię to w a n o w ogn iu k rw a w ej w o jn y d o m o w e j. P o stro-
s Prezydenta N e to w y s tę p o w a li w niej d o ra d cy z ZS R R i N R D ora z trzyd zie-
RiW szczy to w y m m o m e n cie w a lk ) arm ia kubańska. Z g o d n ie z lo-
^ ePoki, w k ro czen ia ż o łn ie r z y F id ela Castro - choć p rzy b yli zza m o rza
467
nie u zn a n o za im p eria listyczn ą in terw en cję. N a to m ia st p o tra k to w a n o w ten

sposób w sparcie arm ii RPA dla a n ty rz ą d o w e g o Z w ią zk u na rzec z Całkow itej
N ie p o d le g ło ś c i A n g o li (U N IT A ), m im o że A fry k a n e rz y b yli rd zen n ie afrykań
skim n arod em . W alki m ia ły d o szczętn ie zn iszczyć kraj, którem u exodus 300
tys. P o rtu ga lczyk ó w ( w tym w szystkich fa c h o w c ó w ) za d a ł ju ż w cześn iej p0'
tę ż n y cios. W ięk szo ść b u d o w li, które z a częli w z n o s ić kolon iza torzy, n ie zo
stała u kończon a n a w e t w ćw ierć w iek u p o ich odejściu.
N ie liczą c ok u p ow a n ej p rze z R PA N a m ib ii, epoka k o lon ia ln a p r ze m in ę ła
W lipcu 1975 roku n ie p o d le g ły stał się arch ip ela g K om orów , w czerw c u 1976
roku S eszele, ró w n o rok p o tem p o ło żo n e w rogu A fry k i n ie w ie lk ie Dżibuti-
W istocie je d n a k kon tyn en t stał się bard ziej z a le ż n y o d k ra jó w zamorskich
niż k ied yk o lw iek p rzedtem . B rakow ało żyw n ości, g łó w n ie z p o w o d u inżynierii
społeczn ej, trzeb ie n ia la só w ora z ekspansji pustyń. O p rócz kilku w yją tk ó w
(B otsw an a, Kenia, K am eru n, G a b o n ) infrastruktura b yła zru jn ow a n a , kom u
nikacja się rozp a d a ła , rosła n atom iast fala u ch odźców . W roku 1970 b y ło ich
(w e d łu g O N Z ) m ilio n ; w 1978 - 4,5 m in. Ż y li oni n ad zieją na zagran iczne
w sparcie lub - o iro n io - na u cieczkę d o rzą d zo n ej p rze z białych rasistóW
RPA. R ew o lu cyjn e slo g a n y zastąpił ja w n y cyn izm , a A fry k a stała się c za rn i
dziu rą na m a p ie p o lity czn ej św iata.
136. RPA: DROGA DONIKĄD
N a tle brutalnych i często rasistow skich dyktatur reszty A fry k i, głoszą ca apar'
th eid RPA n ie p rzed sta w ia ła się szc ze g ó ln ie h an iebn ie. Z d e c y d o w a n ie d o m i
n o w a ła go sp od a rczo. W latach 1 9 6 5 -1 9 7 5 produ kt n a ro d o w y bru tto R epu'
bliki, na której teren ie zn a jd o w a ła się p o ło w a s a m o ch o d ó w i a p a ra tó w tele
fon iczn ych kontynentu, p o tro ił się. W eksporcie zło ta i d ia m e n tó w d zierżo n o
nadal ś w ia to w y prym at. R ew olu cja cen o w a (z a sztabę zło ta płacon o w 1972 r-
2 50 tys. doi, lecz w 1980 ju ż 2 m ilio n y ) p o z w a la ła na b a jeczn y w z ro s t in w e
stycji. Pod w ie lo m a w z g lę d a m i kraj, w k tó rym w 1967 roku prof. Christiaa 11
Barnard d o k o n a ł p ie r w s z e g o w św iecie p rzeszczep u serca, sp ra w ia ł w ra ż e
n ie u d erza ją co n o w o czesn eg o . W św iecie zach odn im , za k tó reg o część rzą
w P retorii się uw ażał, ob ow ią zu ją cy w R PA system stanow ił jed n a k coraz w ięk '
szy a n ach ron izm i w rę c z ku riozu m , zw ła szcza w o b e c szyb k iego d e m o n t a ż u
(n ig d y konstytucyjn ie n ie z a g w a ra n to w a n e j) segrega cji ra so w ej w U SA. Bra
cen zu ry p rew en cyjn ej i ła tw o ść o d w ie d z a n ia a tra k cyjn ego tu rystyczn ie kraju
p o z w a la ły też na śled ze n ie n ie g o d z iw o ś c i reżim u, w ja sk ra w y m p rze c iw ie ń
stw ie d o a froa zjatyck ich dyktatur.
P rem ier H en d rik V erw o erd zgin ą ł 6 w rześn ia 1966 roku z rąk b i a ł e g o za
m a ch o w ca. J e g o następca B alth azar Y o rster p r ó b o w a ł o g ra n ic z y ć am bicje
468
136. RPA: DROGA DONIKĄD I
tzw ^ )CZne czarnej w ięk szości d o a u ton om iczn ych i d o c e lo w o n iep o d ległych
ne ' ntustanów ( homelands). W ła d z o m udało się n aw iązać w m iarę p o p ra w
ca U Z Po w s ta tym w roku 1974, skupiającym Z u lu sów ru ch em Ińka-
rzajW° ^ za M angosuthu B u th eleziego. Ten ch a ryzm atyczn y p rzy w ó d c a zam ie-
Wod Wlcô w a ć a parth eid m e to d a m i p o lity czn y m i i zn a la zł się z te g o p o
pasem W ° Stry rn konflikcie z A N C . 26 październ ika 1976 roku rząd ogło sił z ha-
Q o 77 ” n ieP °d le g ło ś ć ” bantustanu Transkei. P o szły za n im BoputhaTsw ana
poł r'^ VhaVenda (1 9 7 9 r.) i Ciskei (1 9 8 1 r.). N ie m n iej ża d en rząd, p o za
wia ni0 w o a frykańskim , n ie u zn ał tych o b s z a ró w za pań stw a. P om ysł ro z
dał , an*a w ten sposób konfliktu ra s o w e g o b ył zresztą o d początku absur-
^1 g Ze W zg
1 *30 lę
ó -Ł d-lv^
Vtrv ów d.em
vv U og
C lllv J gra ficzn
I c lllV ych
-Z .liy L .il.. J
Bantustany o UbCeJjm
ja lllU o L c iliy U l l l Lo/w
Wcalły
iy b
U UoW
w1 ie
C 1m led-
11 1 CU’
pr , 0 obszaru RPA, podczas g d y stosunek lic z b o w y A fry k a n ó w d o białych,

i fe 6 rta w ' aJ4cy się w 1911 roku ja k 3 : 1, w y n o s ił w roku 1970 ju ż 5 : 1 -
nie ^ c. z 3Cc,J *nł łieob
r a s o w ' - ' - ,IL/Jjętej
V L C 'J system em bantustanów
u a i n u D i a i i u w ,, ilu
u udn
h uości
o u a zjatyckiej o ra z
ludzi ° m.l eszanej- P retoria u ciekała się d o in ży n ie rii sp o łeczn ej, w ysie d la ją c
galnie2 ” n iew âściw y c h ” o b s z a ró w ra sow ych i bu rząc d o m y w z n o s z o n e n iele-
skari- W m *astach p rze z A fryk a n ó w . R zą d zą cy n ie ro zu m ieli, że w sp iera n y
nie v • Prz e z uich ro z w ó j go sp o d a rc zy p o cią gn ą ć musi za sobą nieuchron-
rz '; lec aP artheidu. W o b e c nikłej liczeb n o ści białych, kraj nie m ó g ł w yk o -
sw eg o p oten cjału ek o n om iczn eg o, póki czarn i ro b o tn icy nie zostali-
rzeniesieni d o m iast i tam p rzeszk olen i.
dzv K- CZaserri koniec im p eriu m p ortu ga lsk iego w A fry c e ora z d em on ta ż w ła -
ni a eJ m n iejszości w R o d e zji u czyn iły z R PA p a ń stw o fro n to w e . N a d gra-
18 ePu °lik i p o ja w iły się d o zb ra ja n e p rze z K rem l b a z y A N C . Z a strzelen ie
cy ^ Zerwca 1976 roku d w ó c h stu d en tów w S o w e to za p o c zą tk o w a ło trw a ją -
5 i . m a* d w a lata okres w rzen ia , p odczas k tó reg o z g in ę ło 576 o sób ( w tym
Umkh D o k o n u ją c y a k tó w terro ru i sa b o ta żu c z ło n k o w ie o rg a n iz a c ji
Ws 0nto we Sizwe (W łó c z n ia N a ro d u ), b ęd ącej zb ro jn ym ra m ien iem A N C ,
Yusufrani k yli w sw ej w a lc e p rze z K om u n istyczn ą Partię P o łu d n io w e j A fry k i
jed v ^ adoo. Ś w ie tn ie w y szk o lo n a i w y p o sa żo n a arm ia R PA sp a cyfik o w ała
. ruch, dokonu jąc p r z y tym d a le k ie g o rajdu na tery toriu m A n g o li oraz
z W tajemnicy broń n uklearną. T w a rd y kurs V orstera p o łą c z o n y b ył
det P ° zy skania k o n s erw a tyw n y ch elit p lem ien n ych (w o b e c postępu jącej
tami a Zac^ cza rnej lu dn ości n ie m ia ło to p rzy szło ści) i o stro żn ym i kontak-
Pu bl'Z m ekom u nistyczn ym i krajam i A fry k i. Skutki b y ły n ie w ie lk ie . B u th elezi
też ' • ^nie P o t^P^ ’ d eę „od ręb n ego ro zw o ju ” i tw o rze n ie bantustanów. N ie krył
niu q 1CZ^ Ze sP ° l eczność m ięd zyn arod ow a w y w r z e presję na RPA. W e w rześ-
dow r°k u , m im o w c z e ś n ie js z e g o w y g ra n ia w y b o r ó w p rze z Partię N aro-
^ Vorster p o d a ł się d o dym isji.
2 g rQa ^ rykę P o łu d n io w ą syp a ły się nieu stanne g ro m y ze stron y O N Z , której
rani^nad z e n ie O g ó ln e u ch w a liło w roku 1973 k o n w en cję o z w a lc za n iu i ka-
W a 1U Z^ r° d ni aparth eidu . R ok p ó źn iej o d m ó w io n o d e le g a c ji R ep u b liki pra-
mia Zla|u w pracach O rgan izacji. J ed n ocześn ie w e z w a n o R PA d o natych-
-stow ej ew aku acji A fry k i P o łu d n iow o-Z a ch od n iej (określan ej od 1968 r. tu
46 9
b y lczym m ian em N a m ib ia ). Za je d y n ą reprezen tację tej ostatn iej uznan o O t'

ga n izację Ludu A fry k i P ołu d n iow o -Z a ch od n iej (S W A P O ). W o b e c stosow an i 3
terroru p rze z S W A PO ora z p r z e w a g i w O N Z pa ń stw co n ajm niej ró w n ie re'
presyjn ych ja k A fry k a P o łu d n io w a w a rto ś ć tych re zo lu cji n ie b y ła w ie lk 3’
n a w et w sferze m oraln ej. N a n iebiałej lu dności R PA ro b iły on e je d n a k w r 3'
żen ie, a prestiż ZS R R i Chin L u d ow ych , u w ażan ych za n ajw ięk szych w r o g ó ^
Pretorii, b ył znaczny. P ra w ie nikt p rzy tym nie w ie d z ia ł, że M o sk w a i PretO'
ria, m ające n iem al m o n o p o l na w y d o b y c ie szlach etnych m in e ra łó w (g łó w m e
złota, d ia m e n tó w i p la ty n y ), p rze z ca ły okres konfliktu u trz y m y w a ły ze sob3
supertajne, le c z stałe i o w o c n e kontakty. Ich celem , zresztą osią gn iętym , b ył°
u stalenie zasad p o d zia łu m ię d z y n a ro d o w e g o rynku. Z w o le n n ic y w yższo ść 1
ra sow ej lub k la so w ej p rze p ro w a d za li w ten sposób zn a k o m ite transakcje za
p lecam i n ieśw ia d om ych n ic z e g o idealistów .
137. ONZ: AKTYWNOŚĆ W SFERZE PROPAGANDY
W ra z z postęp a m i d ek o lo n iza cji d o k o n y w a ł się w zro st lic z b y cz ło n k ó w ONZ-

W roku 1975 b y ło ich ju ż 144. L w ią część spośród n o w o p rzyjętych k rą jó ^
stanow ili uczestnicy K onferen cji Islam skiej oraz O rganizacji Jedności A fry k 30
skiej, sta n o w ią cy z k o lei trzo n ruchu tzw. pa ń stw n ieza a n ga żo w a n ych . $za
cuje się, że podczas p o n a d 8 0 % g ło s o w a ń p rze p ro w a d zo n y ch w ia t a c h sie
d em d ziesią tych gron o o w o p o d z ie la ło p o g lą d y d ele g a c ji ZSRR . W y b ó r ta
n ie b ył p rzypadkow y. Jeśli w roku 1945 w ięk szo ść z 51 z a ło ż y c ie li O N Z i® 3
ła ustrój dem ok ratyczn o-parlam en tarn y, to trzyd zieści la t p ó źn iej rzą d y tot;a
litarn e lub dyktatorskie ce c h o w a ły aż 119 ze 144 cz ło n k ó w tej o rga n izacj1-
W y tw o rzo n a w ten sposób w ięk szo ść k o n cen trow a ła sw oją d zia ła ln ość o 3
a tak ow an iu „im p eria lizm u , k olon ia lizm u i a parth eidu ” . U d erza ło , iż ZSRP->
n ajw ięk sze w ó w c z a s m oca rstw o k olon ia ln e, za ta k o w e n ie b y ł uw ażany, P °
d ob n ie zresztą ja k kom u n istyczn e Chiny. G łó w n y m n atom iast o b iek tem n 3
paści b y ł Izra e l (o d s w e g o p o w stan ia kon sekw en tn ie p o p iera ją cy d e k o lo nl
za c ję ) o ra z RPA, kraj rze c zy w iś c ie rasistow ski, ale n iesta n o w ią c y pod
w z g lę d e m ża d n e g o w yjątku w A fry c e . Postu low an e p rze z O N Z p o k o jo w e roz
w ią z y w a n ie sp o ró w z a c z ę ło być in terp retow a n e n ad er sp ecyficzn ie, p rzyn 3J
m n iej o d czasu b ezk a rn ej agresji In d ii na p ortu ga lsk ie G oa w 1961 rok11'
W ó w cza s to, ja k s tw ie rd ził s z e f d y p lom a cji brytyjsk iej lo rd H o m e, „ p ° 1
p ie rw s z y o d c h w ili z a ło żen ia tej instytucji p ew n a liczb a k ra jó w głosoW 3
pu bliczn ie i b e z w styd u za u życiem siły dla uzyskania n aro d o w yc h c e ló w (•••
ch oć nie u lega w ą tp liw o ści, że akcja In d ii p o g w a łc iła Kartę i p ra w o m i ę ^ y
n a ro d o w e ” . N ie m n iej 20 gru dn ia 1965 roku w re zo lu cji nr 2105/XX Z g r°
m a d z e n ie O g ó ln e u z n a ło p r a w o m o c n o ś ć „r u c h ó w n a r o d o w o w y z W o l eI1
470
137. ONZ: AKTYWNOŚĆ W SFERZE PROPAGANDY |
a 15 W k ° l ° niach i w e z w a ło w szystk ie pań stw a d o u d zielen ia im pom ocy,

Praw^rU<^n*a 1970 roku (re zo lu cja nr 2708/X X V ) p rzy zn a n o ty m że ruchom
z Uzycia „w szelkich środ k ów n iezbędn ych , p ozosta ją cych w ich dyspo-
czv Lr te nie p o m o g ły w n ajm n iejszej m ie rze p a rty za n tom tybetań skim
za r- ° norn w alczącym z rzą d em kom u nistycznego Laosu. Posłu żyły natom iast
cJalną zach ętę i u znan ie dla ekstrem istów i terrorystów .
W ] q ? an^Za<:j e stosujące p rzem o c, ja k S W A PO i O W P zo s ta ły (o d p o w ie d n io
jm . 1 1974 r.) o ficja ln ie u znan e p rze z N a ro d y Z je d n o czo n e. P rzy zn a n o
m in62 ^ °''ne WsP arcie fin a n so w e. P rzed Z g ro m a d z e n ie m O g ó ln y m w ystą p ili
• ■Przyw ódca O W P Jasir A rafat, w m undurze gu erillero i z pistoletem u bo-
b u r°raZ St0^ cy w ó w cza s na czele OJA Idi A m in , dyktator Ugandy, k tóry w śród
(w ^ k a s k ó w w z y w a ł d o w y m o rd o w a n ia Żydów . 10 listop a d a 1975 roku
no r° v'Zn*c? n a zisto w sk iej „n o c y k ry s z ta ło w e j” ) u ch w a lo n a została ró w n ie
R ns°w n a , co h an iebn a rezolu cja, u znająca syjon izm za fo rm ę rasizm u.
n , ny w p ły w O N Z na lo sy św iata p o zo sta w a ł je d n a k nikły. S ekretarz ge-
W t ^ T ân t - spraw u jący sw ój urząd w latach 1 9 6 1 -1 9 7 1 , w czasie naj-
był w y zw a ń dekady, ja k kryzys karaibski c z y w o jn a sześc io d n io w a -
du ^ ^ ^ i e le k c e w a ż o n y p rze z m ocarstw a. U stąpił je d n a k n ie z te g o p o w o -
’ . e ~ âkr charakterystyczny - w proteście p rze ciw in terw en cji U SA w W iet-
CZe e> ê g o następca, austriacki d y p lom a ta Kurt W a ld h eim o k a za ł się jesz-
nie a zêJ bezradny. W b re w często czyn ion ym p o ró w n a n io m , d o ro b ek O N Z
P rezen to w ał się k o rzystn ie na tle dokon ań tylek ro ć p o stp o n o w a n ej je j
rai Z n*czH , L igi N a rod ó w , i to n a w et w d z ie d z in ie sp o łeczn ej ora z kultu-
dowe j- ^ teJ ostatn iej sfe rze p oczyn a n ia o rga n iza c ji p r z y jm o w a ły p ro p a g a n
do 6 tre^c^ c ze g o sym b o lem stała się K arta ekonom icznych p raw i obow iąz-
Państw (1 9 7 2 r.) i D eklaracja o nowym m iędzynarodow ym ladzie ekono-
1LZnym (19 7 4 r.). I one, i inne, p o k rew n e im rezo lu cje o b w in ia ły o eksplo-
670/ ^ reSZty św iata kraje N A TO , E W G i Japonię, choć pań stw a te p o k ry w a ły
0 budżetu O N Z i b y ły je d y n y m i w św iecie p rod u cen ta m i n a d w y ż e k żyw -
Cl- O ek sp loa ta cję n ie b y ł n ato m ia st w in io n y ZS R R , je d e n z c h w a lc ó w
^ w ego ła d u ” , ch oć n ig d y n ie w stą p ił np. w szeregi c z ło n k ó w FAO i n ie dał
żar/'^ CGê n a w et p r z y s ło w io w e j kopiejki. O d roku 1962 K rem l n ie ło ż y ł też
zbr k w o t (d o których b ył z o b o w ią z a n y ja k o czło n e k o rg a n iz a c ji) na siły
nie°^ne N a ro d ó w Z je d n o czo n y ch i fakt ten u ch od ził m u ca łk o w icie bezkar-
e, choć p o w in ie n - z g o d n ie z art. 19. K arty - s p o w o d o w a ć o d eb ra n ie mu
s Wa głosu w O N Z . O g ó ln y w k ła d bloku ra d ziec k ieg o w d o b ro w o ln e finan-
r ane P rog ra m y p o m o c y r o z w o jo w e j nie sięgał je d n e g o procen ta i w pła ca -
yt w w a lu ta ch n iew ym ien ia ln ych ,
b 6 Z n ie w ie l 11 kw estii ro zw iąza n ych w O N Z w latach sied em dziesiątych
J Problem reprezen tacji ChRL, pań stw a sp la m io n ego ongiś czyn n ą w a lk ą
eciw w o js k o m N a r o d ó w Z jed n o czo n ych . W yd o b y c ie p rze z adm in istrację
°n a tzw. karty chińskiej p o z w o liło na w y c o fa n ie sp rzeciw u U S A w tej spra-
Be6 ^ P a źd ziern ik a 1971 roku p rze d s ta w ic ie le Pekinu zn a le ź li się w R a d zie
M ę c z e ń s tw a i innych O rganach O N Z . U su nięcie tajw ań skich p rze d sta w i -
471
cieli C za n g Kaj-szeka - p rz y w ó d c y a u torytarn ego, ale n ie g o rs ze g o p o d tym

w z g lę d e m od w ięk szo ści rep rezen tow a n ych w Z g ro m a d zen iu O g ó ln y m - na
rzec z totalitarn ej dyktatury, dopu szczającej się w ła śn ie m a sow ych zbrodni,
nie b yło w id o w is k ie m budującym . R ep rezen tu jący U S A G eorge Bush (p ó ź n ie j
szy p re zy d e n t) m ó w ił p ry w a tn ie o w sty d zie. „J ed n o z państw, które p rzy czy
n iły się d o pow stan ia O rga n iza cji N a r o d ó w Z jed n o czo n ych - R epu blika Chiń
ska - zosta ło w yk lu c zo n e ze w s p ó ln o ty m ię d zy n a ro d o w e j i tera z Z g ro m a d ze
nie O g ó ln e ś w ięciło to w y d a rze n ie. J eżeli b y ł to »P a rla m en t Lu dzkości i Fe"
deracji Ś w ia to w e j«, to św ia t p o p a d ł w go rsze tarapaty, n iż m y śla łem ” .
Stan y Z je d n o czo n e, b ęd ące (p o RPA i Iz ra e lu ) g łó w n y m o b iek tem ataków
na fo ru m O N Z , p o k ry w a ły jed n o c z e ś n ie n ajw ięk szą część b u d żetu tej o rga
n iza cji (2 5 % ). Zn aczna część tych funduszy, p o d szyld em „p o m o c y hum ani
tarnej” trafiała d o rąk dyktatorskich i n iew ydoln ych gospodarczo re żim ó w oraz
„ru ch ów n a ro d o w o w y zw o leń czy ch ” , zw yk le skrajnie antyam erykańskich. LW13
część w y d a tk ó w O N Z (t r z y c z w a rte ) p och łan iała je d n a k m on stru alna biuro
kracja. S ekretariat zatru dn iał 52 tys. m ię d zy n a ro d o w y c h u rzędn ików , ponad
trzy ra zy w ięcej niż D epartam ent Stanu USA. O w o c em odbyw ających się g łó w
nie w N o w y m Jorku i G en ew ie zebrań (p o n a d 30 d z ie n n ie !) b y ły m ilio n y stron
doku m en tów , p r z y czym koszt je d n e j stron y o fic ja ln e g o sp ra w o zd a n ia był
w y ż s z y od ro czn eg o d o ch od u na g ło w ę w takich krajach, ja k C zad, B an gl3'
desz c z y H aiti. Zn aczną część tych k o sztó w p o w o d o w a ła kon ieczn ość tłuma-
czen ia k a żd eg o doku m entu na sześć oficjaln ych ję z y k ó w O N Z , w śró d których
zn a jd o w a ły się arabski i chiński.
N a początku czw a rtej d ek a d y istnienia bilans tej instytucji, m im o szum -
nych dek laracji w ięk szo ści je j członk ów , był w y ra ź n ie n egatyw n y. N ie doszło
w p ra w d z ie do w o jn y ś w ia to w ej (a cz w yb u ch ło o k o ło 130 k o n flik tó w lok a l
n ych ), le c z fakt ten b ył skutkiem strachu p rzed bron ią n uklearn ą i zakuliś0'
w ych p o ro zu m ień m oca rstw p o z a strukturam i O N Z . W ie le k ra jó w uzyskało
w p ra w d z ie n iep o d legło ść , le c z p o d w z g lę d e m w y ż y w ie n ia i p oczu cia b e z p ie "
czeń stw a ich m ieszk a ń com w io d ło się zw y k le g o rz e j niż w czasach kolon ia l
nych. Pon u rym sy m p to m em p o ra żk i O N Z stało się o d ra d za n ie n i e w o l n i c t w a ,
p o tęp io n eg o ju ż p rze z kongres w iedeń ski i w znacznej m ierze zlik w id o w a n ego
p rze z k o lon ia ln e im p eria. W szeregu k ra jó w A fry k i p rz e ż y w a ło o n o renesans-
Pod presją o p in ii św ia to w e j zosta ło w p ra w d z ie fo rm a ln ie zn iesion e w swych
oficjalnie ostatnich enklawach, Arabii Saudyjskiej (1962 r.) i Mauretanii (1980 r.)-
W k ró tce je d n a k je g o p raw n ą d op u szcza ln o ść - ja k o z g o d n e g o z zasadam i
szariatu - p rzy w ró c ić m ia ła rew o lu cja islamska.
C Z Ę ŚĆ V
ŚWIATOWA „MAŁA STABILIZACJA”

( 1979 - 1985 )
■
___________________138. WIELKA BRYTANIA: RZĄDY „ŻELAZNEJ DAMY”
138- WIELKA BRYTANIA: RZĄDY „ŻELAZNEJ DAMY”
Izby q ^ Brytanii p o z w y c ię s tw ie Partii K o n serw a tyw n ej w w y b o ra ch do

stan ł m in’ ^t° re o d b y ły się 3 m aja 1979 roku, na c z e le n o w e g o gabin etu
czatk argaret Thatcher. O b d a rzo n a p rzy d o m k ie m „Ż e la zn a D a m a ” , z a p o
cą realiza cję n eolib era ln ej stra tegii u zd ro w ien ia go sp o d a rk i Zjedn o-
euro ^ r°êstw a > tracącej dystans ju ż nie tylko d o ś w ia to w ej, le c z także
Watv J eJ c zo łó w k i. R eform a system u p o d a tk o w eg o , w a lk a z in flacją, pry-
ści ^ ° raz sy stem zach ęt d o ro zw ija n ia in d yw id u a ln ej p rzed sięb io rczo -
VVa’^ ^ w '^ zane z tra d ycyjn ym i w a rtoś cia m i k o n serw a tyw n y m i, m ia ły dopro-
zic do w zm o c n ie n ia p o z y c ji W ielk iej B rytanii w św iecie.
Wynika- SZe ^3ta rea^ zacJi reform ce c h o w a ły się p o w a ż n y m i tru dn ościam i,
rz J^cymi za ró w n o ze skutków św ia to w e j recesji, ja k też sp rzeciw u labu-
ka S eJ o p o zy cji w o b e c n eolib era ln ej strategii. M o n eta rystyczn a polity-
szterli U P1^ 02^ ! 3 si? do redukcji długu k ra jo w eg o ora z w zm o cn ie n ia funta
c h o d ó ^ 3 * ^ ans p ła tn iczy u legł p o p ra w ie d zięk i zn a czn em u w z ro s to w i do-
Rów W 2 e '<sP ortu roPy n a fto w ej, p o ch o d zą ce j ze z łó ż M o rz a P ó łn ocn ego.
nycjin° C2eśnie je d n a k rosło b ezro b o cie, o g ra n iczo n o w ie le św ia d czeń socjal-
p0c ' P ° !aw iły się k o n flik ty w p rzem yśle, szc ze g ó ln ie g ó rn ic tw ie w ę g lo w y m ,
rodów 0VV° P o m i? (l zy N a ro d o w y m Z w ią z k ie m G ó rn ik ó w (N U M ) a N a
roku ^ W ęgla (N C B ) d otyczył w zrostu w yn a gro d zeń , zaś od lu tego 1981
def j 1' P ° °S l°s z e n iu p r z e z rzą d zą cych k o n s erw a ty stó w p la n ó w zam k n ięcia
lit,,,. W^ch kopalń, p rzy b ra ł fo rm ę narastającej k on fron ta cji k la so w ej i po-
W poł ^ luty m 1983 roku o d b y ły się p ie rw s z e p o w a ż n e akcje strajkow e
Późni ' niOWej W alii. W skutek n ieu stęp liw ości ga b in etu pan i T h a tc h er w rok
Slow CJ^ buchły dalsze strajki, które o b ję ły n iem a l w szystk ie z a g łęb ia w ę-
Wajiza ' 16 j Brytanii. S pór in stytu cjon alny szed ł w p a rze z person aln ą ry-
ni CJ^ P o m ięd zy p rze w o d n iczą cym N U M , Arthurem Scargillem , a p rzew o d -
Zako / m ^C B , ła n em M a cG rego rem . T rw a ją ca p o n a d rok akcja strajkow a
2a - ncz^ a się w m arcu 1985 roku. Z w ią z k o w c y n ie z a p o b ie g li restruktury-
SłabZemySłU w ę s l ° w e s °-
ar„ n^cy rząd pani Th atch er u ratow ała aw antura zbrojna, w y w o ła n a p rzez
Lować ^ gen era tó w > k tó rz y w k w ietn iu 1982 roku p o sta n o w ili zaanek-
^ a r d a ^ 0^0^006 na P ° l U(ln io w y in A tlan tyk u w y s p y - F a lk la n d y/ M alw in y.
na j , Postaw a gabin etu brytyjsk iego, której efe k tem b yła in te rw en cja zbroj-
cięstw Utyg° dniow e starcia z o d d z ia ła m i argentyńskim i, za k oń czo n e zw y-
cher n m B rytanii, o g ro m n ie p o p ra w iła n o to w a n ia M a rg a ret Th at-
odnieśj' * tem u > a ta k że p o p ra w ie sytuacji g o sp o d a rc ze j, k o n serw a tyści
1983 l ,sP e ^takularne z w y c ię s tw o w w y b o ra ch pa rla m en ta rn ych w c zerw c u
z w y c '^ - 11’ zd o b y w a ją c 3 97 m a n d a tó w w 6 2 5 -o so b o w ej Iz b ie G m in. O prócz
lat o ^ Wojny ° Falklandy/M alwiny, W ielk a Brytania odniosła na początku
stał sr Zlesi^tych liczn e sukcesy w p o lity ce za gra n iczn ej. U m o c n io n y zo-
e g iczn y sojusz z USA, p o p a rty id e o lo g ic z n y m i p ro g ra m o w y m po-
475
CZĘŚĆ V. Światowa „mata stabilizacja” (1979-1985)
k rew ień stw em p olityk i R on alda Reagan a i M a rg a ret Thatcher. R z ą d o w i b ry-

tyjskiem u u dało się także w k o rzystn y z punktu w id z e n ia sw ych interesów*
ora z w m iarę b e z k o n flik to w y sposób d o p ro w a d z ić d o n iep o d leg ło śc i R odezj'
U m ocn ien iu p o z y c ji k o n serw a tystó w sp rzyja ły p o g łę b ia ją c e się rozd źw i?
ki w Partii Pracy. P o ustąpieniu w paźd ziern ik u 1980 roku Jam esa C allagh 3
na, p rzy w ó d c ą la b u rzys tó w został reprezen tant le w e g o skrzydła partii, Mj
ch ael Foot. R adykaln ość je g o p o g lą d ó w (le w a c k i p a cy fizm , dalsza nacjonah
zacja gospodarki, p rop o zycje jed n ostron n ego rozbrojen ia n uklearn ego i opus2
czen ia E W G ) odstraszyła u m iark ow aną część elek toratu , a p r z y okazji
p ro w a d z iła d o rozła m u w Partii Pracy, w sku tek c z e g o część u m ia rk ow a n y0
proeu ropejskich polityków , z R o yem Jenkinsem i D a vid em O w en em , u tw °'
rzyła Partię S ocjaldem okratyczn ą. Po klęsce w y b o rc ze j w 1983 roku, kieoy
labu rzyści u zyskali n ie w ie le w ięk sze p oparcie (2 7 ,6 % ) n iż koalicja Partii So
cja ld em ok ra tyczn ej i Partii L iberalnej (2 5 ,4 % ), Foot usunięty został z kieroW
nictw a Partii Pracy, zaś n o w ym p rzyw ód cą został N e il Kinnock - p o lityk umiar
kow any, ale p o z b a w io n y c h a ryzm y i w p ły w ó w w partii.
Z a o gn ił się kon flikt w Irla n d ii P ółn ocn ej. Terrorystyczn a d zia ła ln o ść rady
k a ln ego o d ła m u Irla n d zk iej A rm ii Republikańskiej (IR A ), tzw . Tym czasoW eJ
IR A (P IR A ), spotkała się z ró w n ie sta n o w czą o d p o w ie d z ią ze stron y brytyj
skich służb b ezp ie czeń s tw a . A k tyw iści IRA. p o d ję li na początk u 1981 rok11
g ło d ó w k i protestacyjne. R zą d pani T h a tch er p o zosta ł je d n a k n ieczu ły na dra
m at głodu jących , z których d z ie w ię c iu zm a rło z w y c ie ń c z e n ia - w śró d m c
d ep u to w a n y d o Iz b y G m in, R obert Sands. D o szło d o n asilenia a k tó w terror11
ze stron y T ym cza so w ej IRA.. W roku 1982 kilkanaście osób z g in ę ło w w y n lK
eksplozji b om b w lon dyń skim parkach H yd e i R eg en t’s. W paźd ziern ik u 19°
roku d o szło do sp ek tak u la rn ego zam ach u na pan ią T h a tc h er w Brighton-
W ażn ym w y d a rze n ie m b y ło p rze jęcie w listo p a d zie 1983 roku k i e r o w n i c ^ 3
pa rtii S inn Fein, u w aża n ej za p o lityczn ą reprezen tację IR A , p rze z G erry eS°
A dam sa, k tó ry w p ro w a d z ił n o w e m e to d y ro zw ią za n ia konfliktu, oparte na
p o lityczn ych , a n ie siło w ych , działaniach . D zięk i aktyw n ości A dam sa, Si11'1
Fein zysk iw a ł cora z w ięk szą popularność, a sam A d a m s w y b ra n y został
Iz b y G m in. W alka p o lityczn a szła w p a rze z k on flik tem religijn ym , m iędzy
p o p iera ją cą IR A lu dn ością katolicką a protestan tam i, k ie ro w a n y m i w ty01
czasie p rze z d e m a g o g ic z n e g o pastora lan a Paisleya. ..
D o działań na rzecz u regu low ania konfliktu w U lsterze w łą c z y ł się irland
rząd Garreta FitzG erald a. 6 listop a d a 1981 roku u tw o rzo n a została A n g
-Irla n d zk a R ada M ię d z y r z ą d o w a dla p rze d ysk u to w a n ia sytu acji w Irian
P ółn ocn ej. Jedn akże ro z d ź w ię k i p odczas w o jn y o F a lk la n d y/ M alw in y (Irian
dia u znała W ielk ą B rytanię za agresora i n ie za stoso w a ła za leca n ych P r Z'
E W G sankcji ekon om icznych w o b e c A rg en ty n y ) d o p ro w a d ziły d o kilkuletnie?®
im pasu. D o p ie ro 15 listo p a d a 1985 roku na zam ku H illsb o ro u g h premi
W ie lk ie j Brytanii, M a rga ret Thatcher, ora z taoiseach (p re m ie r) Irla n d ii, u ^
ret FitzG erald , z a w a rli p o ro zu m ien ie. R epublika Irla n d zk a fo rm a ln ie uzn
su w erenn ość brytyjską nad U lsterem , n atom iast rzą d brytyjsk i zaak cepto
476
139. RZĄDY SOCJALISTOW WE FRANCJI
02 ^Wość ew e n tu a ln e g o z jed n o c ze n ia Irlan dii, je ś li zech ce te g o w ięk szo ść

te 1- ,ń c ó w wyspy. L o n d yn o b ieca ł także ró w n o p ra w n o ś ć k a to lik ó w i pro-
rz , n tow w gospodarce, adm inistracji rzą d o w ej ora z są d o w n ictw ie. O b y d w a
Ulste UZS° d n iły zasadY dalszej w sp ó łp ra c y dw u stronn ej, a także w k w estii
l3 9 - RZĄDY SOCJALISTÓW WE FRANCJI

o ■.
nie o rz ą d ó w gau llistow skich w e Francji c e c h o w a ło rosnące n ie z a d o w o le
n i P(^ eczeństw a z re zu lta tó w p o lityk i gosp od a rczej i za gra n iczn ej państw a,
gos ,1Zm ek o n o m ic zn y rzą d u R a ym on d a Barre’a p rzy n o sił m iern e e fe k ty
2ajy arcze, a stosow an e o d p o ło w y lat sied em d ziesiątych m e ch a n izm y oka-
0raz SI^ mało skuteczne w p rze ciw d zia ła n iu recesji. Trudności go sp o d a rcze
Le w - r° Sn^ce b ezro b o cie b y ły źró d łem n apięć w środow iskach robotn iczych .
raja . 3 P ° zostająca p rze z d z iesię cio le cia w o p o zy cji, z w ie ra ła szeregi. Sta-
ta W ykorzystać p o tk n ięcia z a ró w n o p rem iera Barre’a, ja k te ż prezyden -
Zas , ^ e § o Giscarda d ’Estaing. P rze d w y b o ra m i p rezyd en ck im i G iscardow i
tatora ^ re w ela cje prasow e, d o tyczą ce p rzy jęcia od cesarza Bokassy, dyk-
d°larrj^”eSarStWa ś ro d k o w o a fry k a ń s k ie g o , d ia m e n tó w o w a rto ś c i 250 tys.
W ybór i n
2ydent ma,5a ^ 8 1 roku Franęoisa M a u rice’a M itterra n d a na u rząd pre-
a rePubliki b y ł p i e r w s z y sukcesem socjalistów . N o w y p rezy d en t n ie
łatwe ast ro z w ią z a ł Z g ro m a d ze n ie N a r o d o w e i rozpisał w y b o r y par-
stWo / nf ’ które o d b y ły się 14 i 21 c zerw c a 1981 roku. M ia ż d ż ą c e zw ycię-
zdobvl' o w y b o rc zy b lo k lew icy. Socjaliści w ra z z le w ic o w y m i radykałam i
na rzecz m and aty, zaś kom uniści 44 m andaty. G aulliści ze Z g ro m a d zen ia
na rzeCZ ^ eP ub liki (R P R ) uzyskali je d y n ie 83 m andaty, zaś żyskardyści z U nii
W y m ^ 2 ^ ern° k r acji Francuskiej (U D F ) 66 m iejsc w Z g ro m a d zen iu N a rod o -
lazło ' a CZeê n o w e g o rządu, w któ rym p o raz p ie r w s z y o d 1947 roku zna-
P o r ~ h m in istró w kom u nistycznych, stanął P ierre M auroy.
C2a bvł 3 socj a^ stó w w p ierw szy m okresie, z w ła szcza p o lityk a gospodar-
trudnościW stoP niu z id e o lo g iz o w a n a , co w ob liczu p o głę b ia ją c ych się
k n ow vC1Vie ^0n° m ^CZnyc^ o ra z rosn^ceg ° n ap ięcia s p o łe c zn e g o z ro d z iło w ie -
łużenie P r°b le m ó w . P olityk a socjalna (o g ra n ic z e n ie tyg o d n ia pracy, przed-
a także W ymiaru P it n y c h urlopów, w yd a tn e p o d w y żk i św iadczeń p ła co w ych ),
P rze m v ^ r° ^ ram nacj ° nab z acji sektora b a n k o w e g o ora z g łó w n y c h k o rp o ra cji
Nastąpił s kraju p o g łę b iły n ie ró w n o w a g ę m a k roe k on o m iczn ą Francji,
ficyt bu dS^ a<ê k P r° d ukcji p rze m y s ło w ej ora z d o ch od u n a ro d o w e g o , rósł de-
Wań na Ze|°W y P° d kon iec roku 1981 d o szło d o g w a łto w n e g o spadku n oto-
d z ie paryskiej. W k ró tce p o tem , w ciągu kilku m iesięcy, n astąpiła
477
dw ukrotna dew alu acja franka francuskiego p rzy jedn oczesn ej rew aluacji marki
z a c h o d n io n iem ieck iej.
W grudniu 1982 roku rząd p rzed sta w ił projekt u staw y p rzew id u ją cej ujed
n olicen ie szkolnictw a, co o zn a cza ło od eb ran ie au ton om ii szkołom katolickim ,
a następnie p o d p o rzą d k o w a n ie ich p a ń stw o w ym w ła d z o m o św ia to w y m . Pr°"
je k t w y w o ła ł o gro m n e kon trow ersje w sp o łeczeń stw ie francuskim , a w mia-
rę p o s tę p ó w procesu leg isla cyjn ego d o p ro w a d z ił d o m a sow ych dem onstracji
a n tyrzą d ow ych . P rzy s ło w io w e j o liw y d o o gn ia d o d a ła u staw a o szk o ln ictw a
w y ż s z y m z c z e rw c a 1983 roku, o gra n icza jąca a u to n om ię u czeln i. S y m p t°'
m em p o g łę b ia ją c e g o się kryzysu pań stw a fran cu skiego b ył w z ro s t n a s t r o j ó w
ksen ofobiczn ych i rasistow skich, skierow an ych p rze ciw k o im ig ra n to m z a r o b
k o w ym , p o ch o d zą cy m w decydu jącej m ie rze z k ra jó w M agh rebu (Algieria,
T u n ezja, M a r o k o ) o ra z fra n k o fo ń sk ich p a ń s tw A fr y k i i A z ji Południow o-
-W schodniej. P o za tym n asiliły się akcje zb ro jn e sep ara tystów k o r s y k a ń s k i c h ,
zw ła szcza p o p rzyzn a n iu w y sp ie w 1982 roku sp ecja ln eg o statusu a d m i n i
stracyjn ego o du żych u praw n ien iach sa m o rzą d o w ych .
W p o lity ce za gra n iczn ej socjaliści k on ty n u o w a li zb liże n ie z N A T O , rezy
gnu jąc z d ą żeń do pośred n ictw a m ię d z y Z a ch o d em a ZSRR . Francja popart3
tzw. p o d w ó jn ą d ec yzję N A T O z gru dnia 1979 roku, d o tyczą cą rozm ieszcze
nia am erykańskich rakiet śred n iego zasięgu w E u ropie Z a ch o d n iej, zaś od
początku p rezyd en tu ry M itterra n d a czyn iła w ysiłk i, b y skłonić kraje ościen
ne, zw ła szcza RFN , d o z g o d y na ro zm ies zc ze n ie „eu ro ra k ie t” . Francja stara
ła się także zacieśnić z w ią zk i z krajam i frankofońskim i, dbając p rzy tym o swe
in teresy w stra teg iczn ie w a żn yc h krajach afrykańskich (C za d , Zair, R e p u b l i
ka Ś rod k o w o a fryk a ń sk a ).
W o b e c zaistniałej sytuacji, z w y c ię s tw o R P R i UD F w w y b o ra ch lokalnych
w czerw c u 1984 roku n ie b y ło n iespodzianką. P rezyd en t M itterra n d , za m e '
p o k o jo n y co ra z p o w a ż n ie js z ą sytuacją s p o łec zn o -ek o n o m iczn ą i spadając?
popu larn ością rządzących socjalistów, sp rzeciw ił się rz ą d o w y m p la n om refor-
m y szk oln ictw a i w ym u sił 17 lipca 1984 roku dym isję rządu P ierre’a Mau-
roya. N o w y m p rem ierem został lo ja ln y stronnik M itterra n d a , Lau ren t Fabms-
Zask oczen i takim o b ro tem sp ra w y kom uniści z re z y g n o w a li z u działu w n o
w y m ga b in ecie i przeszli d o o tw a rtej o p o zy cji. Z m ia n y na scenie politycznej
(n isk ie n o to w a n ia socjalistów , o d ejście k o m u n istó w z rządu , konsolidacja
p ra w icy ) skło n iły Franęois M itterran da d o za p ro p o n o w a n ia system ow ych ro^
w ią za ń , m ających zapew n ić kontynuację rzą d ó w Partii Socjalistycznej. W k w iet
niu 1985 roku rząd Fabiusa za a k cep to w a ł p rezyden cką in icja ty w ę, dotycząc?
zm ia n y o rdyn acji w y b o rc ze j z w ięk szo ścio w ej na proporcjon aln ą. S p r a w d z i ć
n em fu n kcjonow an ia n o w e g o system u w y b o rc ze g o m ia ły b yć w y b o ry d o Z gr°
m a d zen ia N a r o d o w e g o w m arcu 1986 roku.
478
140. REPUBLIKA FEDERALNA NIEMIEC - CHADECJA U WtADZY
140. REPUBLIKA FEDERALNA NIEMIEC - CHADECJA U WŁADZY
^ k o r z y s t n a koniunktura na rynkach św ia tow ych , rosn ący d łu g publiczny,

W od ow a n y k o n ieczn o ścią fin a n so w a n ia w zra sta ją cych k o s z tó w p o lityk i
jainej i rolnej ora z zo b o w ią za n ia m i fin a n so w ym i w o b e c EW G , spadek eks-
W i/U ~ Wszy stko to d a ło z końcem roku 1980 p o czą te k recesji gosp od a rczej.
aznik w zrostu go sp o d a rc ze go w 1981 roku p o raz p ie r w s z y od roku 1965
^S13gnął w a rtość u jem n ą (- 0 ,5 % w 1981; - 1 ,1 % w 1982 r.); stopa b ezrob o -
r?a Przekr°c z y ła w 1981 roku 5% , zaś in flacja w yn io s ła 6% . W tej sytuacji
j 1 z3ca koalicja SPD-FDP, u m ocn ion a p o w y b o ra ch d o Bundestagu 5 paź-
tnika 1980 roku, u zg o d n iła w listo p a d zie 1981 roku p a k iet o szczęd n o-
wy, m ający na celu zm n iejszen ie d eficytu b u d ż e to w e g o p o p rz e z zm n iej-
ie w yd a tk ó w socjalnych (d o d a tk i do rent, zasiłki dla dzieci, d o datki funk-
nj ^ e dla u rzęd n ik ó w p a ń s tw o w y c h ), o g ra n iczen ie u lg p o d a tk o w y ch , ogra-
0 , enie su bsydiów dla ro ln ictw a . Kuracja o s z częd n o śc io w a została je d n a k
ucona p rze z w ła d z e SPD w k w ietn iu 1982 roku. P ro p o z y c je z ró w n o w a -
h, a budżetu p rzez zw ięk szen ie zadłu żenia w e w n ę trz n e g o zosta ły ostro skry
ją Wane p rze z FDP. W e w rześn iu 1982 roku lib era ln i m in istro w ie opu ścili
ka \ ^ c*mu,:a Schm idta. W p o ro zu m ien iu z C D U /CSU z g ło s ili 1 p a ź d z ie rn i
ku roku kon stru ktyw n e w o tu m n ieu fności, u d ziela ją c poparcia n o w e-
Zaś rZądow i’ na k tó reg o czele stanął chrześcijański d em ok rata, H elm u t Kohl,
q S WlCek a n clerzem i m inistrem spraw za gra n iczn ych p o zo sta ł H ans-D ietrich
dark'C ' ^ a^ 'n et Kohl a p o d ją ł w stęp n e kroki w celu w y p ro w a d z e n ia gospo-
ła • Zac^ ° d nio n iem ieck ie j z recesji, je d n a k ż e realiza cja te g o progra m u sta-
c Sl^ m ° ż liw a d o p iero p o p rze d term in o w ych w yb o ra ch d o Bundestagu 6 mar-
■*■983 roku.
5p ^ rÛmf o dn iosła koalicja chadecka, uzyskując 4 8 ,8 % głosów , pod cza s g d y
kraCi~ê d y nie 38,2% . Z n a czn ie słabszy w y n ik za n o to w a li ta k że w o ln i dem o-
soit w s ûtek n ie z a d o w o le n ia w ła s n e g o elek tora tu z „o d w ró c e n ia
tar ^ * koalicji CDU/CSU. Po raz p ie rw s z y w łasn ą reprezen tację parlam en-
nym i UZ^Sâ^ Z ielon i, w ystęp u ją cy p o d h asłam i p a cy fistyczn ym i i e k o lo g icz-
l'. ^ z^d kan clerza K oh la p rzy stą p ił d o rea liza cji n eo lib era ln ej stra tegii
Pro 161113 S ° sP °d a r c z e g o p o p rz e z o gra n iczen ie ro li pań stw a w gospodarce,
tów ° W an*e in w estycji, u ła tw ien ia p o d a tk o w e o ra z sto sow a n ie instrum en-
kos m ° n etary sty czn y ch d la p o p ra w y bilan su p ła tn ic z e g o kraju. J ed n a k że
w ° ściy Polityki socjalnej o k a za ły się na tyle w yso k ie, że p o c z ą tk o w o m o żli-
vv m anew ru b y ły m ocn o ogra n iczon e. U trzym yw a n ie n iskiego kursu m arki
W h l SUn d o g łó w n y ch w a lu t u m o ż liw iło szyb kie od zysk a n ie ró w n o w a g i
Wi 7 nsie h a n d lo w ym , ekspansję eksportow ą, a n astępnie, d z ięk i n ap ływ o -
roku ^ ran^c zn e8 ° kapitału in w e stycy jn eg o , w y p ra c o w a n ie - p o c z ą w s z y od
1985 ~ rosnącej n a d w y żk i w bilan sie pła tn iczym , sięga jącej p o d k on iec
g0 blisko 60 m ld m arek. Rosła, ch oć dość w o ln o , d yn am ik a w zro stu
arczego. N a jw ięk s ze za n iep o k o jen ie b u d ziło w zra sta ją ce b ezro b o cie,
479
które na początku roku 1985 p rze k ro czyło 10% . A b y p o p ra w ić sw e n oto w a

nia, rzą d zą ca koalicja p rze fo rs o w a ła w 1985 i 1986 roku kilka u staw ła g 0'
dzących koszty reform , obejm u jących m .in. z w ięk szen ie za siłk ó w dla bezro
botnych ora z zm n iejszen ie podatków . P o m im o o g ó ln ie p o zy ty w n y c h efek tów
m a k roekon om iczn ych , strategia rządu bu d ziła n ie z a d o w o le n ie społeczn e.
W p o lity ce za gra n iczn ej nie n astąpiły radykalne zm iany. R zą d fed eraln y
re a liz o w a ł koncepcję ró w n o w a g i sił w Europie, c z e g o w y n ik iem b y ło popal
cie „p o d w ó jn e j d ec yzji N A T O ” z gru dnia 1979 roku, a z d ru giej strony, naci
ski na p o d jęcie r o z m ó w ro zb ro jen io w y ch U S A -Z S R R , a ta k że kontynuację
w sp ó łp ra c y gosp od a rczej ze W sch odem . K w estia ro zm ies zc ze n ia am erykań
skich rakiet śred n iego zasięgu ró w n ie ż w R F N b yła p rze d m io te m w a lk i p o i1'
tyczn ej. U gru p ow a n ia le w ic o w e p o d ję ły szeroko zak rojon ą akcję protestacyj'
ną w fo rm ie m a sow ych dem on stracji, m an ifestacji ora z d zia ła ń prop a gan d o
w ych . Z S R R u siło w a ł za p o b iec z g o d z ie w ła d z za ch od n ion iem ieck ich na roz
m ieszczen ie „eu ro ra k iet” za ró w n o za p o śred n ictw em sw ych agentur, ja k teZ
p rze z bezpośredn ią presję na szczeblu m ię d zy rzą d o w y m , s zczeg ó ln ie podczas
w iz y ty B reżn iew a w Bonn w listo p a d zie 1981 roku. D o p iero ga b in et Helmu
ta Kohla zajął bard ziej z d e c y d o w a n e stanow isko, p op iera ją c stanow isko USA
i 22 listopada 1983 roku skłaniając Bundestag d o z g o d y na ro zlo k o w a n ie ra
kiet.
Polityk a w sch od n ia g a b in e tó w Schm idta i Kohla o p iera ła się na u trzym 3'
niu w s p ó łp ra c y go sp o d a rczej z ZSRR , p o m im o sp rzeciw u ze stron y adm m 1'
stracji Reagan a, a także ro z w o ju specjalnych stosu nków z N R D . Rosła p o m ° c
fin a n so w a dla N ie m c ó w w sch od n ich . O d m arca 1983 roku ro z w a ż a n o m oz'
liw o ś ć o ficja ln ej w iz y t y p r z y w ó d c y N R D Ericha H on eckera w R FN, ale wsku
tek u sztyw n ien ia stanow iska M o s k w y d o w iz y t y n ie doszło. Postaw a rządu
kan clerza S chm idta w o b e c w p ro w a d z e n ia stanu w o je n n e g o w Polsce b yła
daleko b a rd ziej p o w ś c ią g liw a niż reakcje w ięk szo ści m ocarstw zachodnich'
RFN o d g ry w a ła coraz p o w ażn iejszą rolę w in tegracji eu ropejskiej, także w w y '
niku specjalnych stosu nków z NR D .
W latach 1 9 8 2 -1 9 8 3 za ch o d n ion iem ieck i establish m ent p o lity c z n y P ° rU
szyła afera Flicka, z w ią za n a z fin a n so w a n iem pa rtii p o lityczn ych p rze z kon
cern Friedrich Flick In d u strieverw a ltu n g w za m ia n za u lgi p o d a tk o w e. A
o sk a rżen ia o k oru p cję o b ją ł m in istra go sp o d a rk i O tto n a hr. Lam bsdorn
W rezu ltacie w czerw c u 1984 roku L a m b s d o rff p o d a ł się d o dym isji i zast3
p io n y został na stanow isku m inistra gosp od a rk i p rze z M a rtin a B an gem ann 3;
Z tych sam ych p o w o d ó w w p a źd ziern ik u 1984 roku z re z y g n o w a ł z funkcj1
p rze w o d n ic z ą c e g o Bundestagu R a in er B arzel. Inną sensacją te g o okresu by
o p u b lik ow a n ie p rze z pop u la rn y tyg o d n ik „S tern ” rzek om ych p a m iętn ik ó w U
tlera. Po stw ierd zen iu p rze z ek s p ertó w w y r a fin o w a n e g o fa łszerstw a, w m aju
1983 roku a re s zto w a n o re p o rtera „S te rn a ” , G erd a H e id e m a n n a , w ra z
w s p ó ln ik ie m K on ra d em Kujauem , p o d za rzu te m w y łu d z e n ia p ie n ię d z y 0
w y d a w c y „S tern a ” .
480
141. BENELUKS: PROBLEMY GOSPODARCZE BOGATYCH
l 4 l. BENELUKS: PROBLEMY GOSPODARCZE BOGATYCH
Kra’
pie Je ®eneluksu b o leśn ie o d c z u w a ły skutki kryzysu go sp o d a rc ze g o w Euro-
1 nieprędko u dało im się p rze zw y c ię ż y ć n iekorzystn ą koniunkturę ekono-
, ną. Sytuację p o lityczn ą cech o w a ła oscylacja poparcia s p o łec zn eg o m ię-
^m iarkow an ym i u gru p ow a n ia m i le w ic y i praw icy,
hut ' recesja go sp o d a rcza dotkn ęła w ie le g a łę z i p rzem ysłu , g łó w n ie
nictwo i g ó rn ic tw o w ę g lo w e . Poch łaniająca p o tężn e fu n du sze m odern i-
ne ^ osP °d a rk i (ro z w ó j przem ysłu m a szy n o w ego , elek tron iczn ego, chem icz-
jęgj Waru nkow ała p o lityk ę socjalną państw a. R zą d k ie ro w a n y o d listopada
SD r°ku p rze z fla m a n d zk ieg o chadeka, W ilfrie d a M artensa, w z m o c n io n y
Jainymi p rero ga tyw a m i w p ro w a d z ił o d lu teg o 1982 roku tw a rd e posu-
CZeri.a 0szczęd n o ścio w e: d ew a lu a cję franka, za m ro żen ie, a n astępnie ogran i-
j e r,'e ^ ac> zm niejszenie w yd a tk ó w publicznych głów n ie na cele socjalne, a tak-
nan' an*a w celu zw ięk szen ia eksportu. C ięcia b u d ż e to w e s p o w o d o w a ły
rząd 13 SP °* eczn e> akcje strajkow e i a k tyw iza cję z w ią z k ó w z a w o d o w y c h , ale
P ° z°sta ł nieugięty. Procesom dynam iczn ych zm ian społeczn o-ekonom icz-
ją Ce ^ o w a r z y s z y ły n ie m n iej w a żn e p rze m ia n y p o lityczn o-u stro jo w e . Trw a-
inst_ A;iGj e debaty, d o tyczą ce n o w e g o m o d elu pań stw a, w szczeg óln oś ci
lonam CJOnalneg ° ureg u lo w a n ia stosu nków m ię d z y fran cu sk ojęzyczn ym i W a-
pr . 1 a Plam an dam i, zysk ały n o w y w y m ia r w 1980 roku. W k w ietn iu rzą d
naliz m o n o Sram realizacji reform y instytucjonalnej, p rzew id u ją cej regio-
t0no ac^ kraju. W p a źd ziern ik u p a rla m en t p rzy ją ł u staw ę o u tw o rzen iu au-
kichm,CZny Ck re g io n ó w flam a n d zk ich i w a loń sk ich o ra z n adaniu im szero-
Polit ? )ra w n ê ń s a m o rzą d o w y c h . R zą d w Brul<seli o d p o w ia d a ł je d y n ie za
2acji t ^ Zagraniczn ą, m a k roek on om iczn ą, obronn ą i edu kacyjną. R eg ion a li-
no-ie .W arzy szy l ° ro zb icie partii p o lityczn ych w z d łu ż lin ii p o d zia łu etn icz-
Wa r OW ego- ^ 1983 roku p rze d m io te m s p o ró w p o lityczn ych b y ła spra-
D °pjer^n ieszczen ia „eu ro ra k ie t” . R zą d M arten sa o d k ła d a ł p o d ję c ie d ecyzji.
CrmSe W marcu 1985 roku parlam ent za ap ro b ow a ł ro zm ieszczen ie pocisków
cyfistd ° bny to c zy ł w sąsiedniej H o la n d ii. A k ty w n e u gru p ow a n ia p a

rzą ^ ne> e k o lo g iczn e o ra z partie le w ic o w e w y w ie r a ły stałą presję na koła
nych 61 ° P ™ ? publiczną. Po m asow ych dem onstracjach w 1981 roku w g łó w
na t e n 1135130^ kfaJttj r z ąd A n d riesa va n A g ta o d m ó w ił ro zm ies zc ze n ia rakiet
§n, do ^ ° ^ anc^n- O p ó r w o b e c „eu ro ra k ie t” trw a ł, p o d o b n ie ja k w Bel-
0 r°zm ie ^ r° k u - D o p iero 4 listopada rząd h olen derski za w a rł układ z U SA
27 i,„ szczeniu 48 rakiet Cruise, k tó ry został ra ty fik o w a n y p rze z p arlam en t
Na o I-986
Chrze5;SCenie P °b ty c z n e j kraju decydu jącą rolę o d 1977 roku o d g ry w a ł A p e l
1^82 r C^ ai^sk °'l-)em C)kratyczny (C D A ), k tó ry p o czą tk o w o - d o p a źd ziern ik a
* socjalTK1 ~ WSPó łtw o rz y l cen tro lew ico w ą koalicję w ra z z Partią P racy (P v d A )
1 erałam i z u gru p ow a n ia D em okraci-66 (D -6 6 ). Po w y b o ra ch 8 w r z e
481
śnia 1982 roku, za k oń czon ych n iezn a czn ym z w y c ię s tw e m P v d A p rzed CDA

o ra z liberaln ą Partią L u d o w ą na rzec z W oln ości i D em ok ra cji ( W D ) , zaw i3 '
zała się c en tro p ra w ico w a koalicja C D A / W D , z ram ien ia której 4 listopad3
1982 roku fo te l p rem iera (p o A n d riesie va n A g tc ie ) p rze ją ł Ruud Lubbers-
N o w y rzą d o p o w ia d a ł się za p o g łę b ie n ie m in te gra cji w ram ach W sp óln 01-
Europejskich ora z o strożn ym i posu n ięciam i o s z częd n o śc io w y m i (za m ro żen ie
płac sektora p u b liczn ego ora z zasiłków , o gra n iczen ie n iektórych w y d a tk o ^
socjaln ych ).
142. WŁOCHY - CZAS NA NIECHADECKICH PREMIERÓW
R ok 1978 w e W ło s ze ch p ełen był d ram atyczn ych w y d a rze ń , które zachw ia >'
p o d sta w a m i państw a. 16 m arca 1978 roku le w a c c y terroryści z C z e rw o n y 0
Brygad u p ro w a d zili p rze w o d n iczą ceg o Chrześcijańskiej D em okracji (D C ) i ^
łe g o 5 -k rotn ego p rem iera A ld o M oro. 9 m aja, p o 54 dniach o d u prow adzą
nia, w p o rzu co n y m na je d n e j z rzym skich ulic sa m o ch od zie o d k ry to z w ł°
M oro.
15 czerw c a 1978 roku d o dym isji p o d a ł się p rezyd en t G iovann i Leone, g j
na ja w w y s z e d ł je g o u d zia ł w a ferze ła p ó w k o w e j Lock h eed a . T rw a ją ce Prze"'
10 dni g ło so w a n ia cz ło n k ó w parlam entu i d e le g a tó w w ła d z lokalnych, 1113
ją c e na celu w y b ó r j e g o następcy, n ie p rzy n o siły rezultatu. W reszcie na p re
zyd en ta w y b ra n o p o w szech n ie sza n o w a n eg o, s ę d z iw e g o (8 1 la t) Sandro PeI
tin iego . Pertini, b o h a ter an tyfa szysto w sk iego ruchu o p oru z lat w o jn y i i e
na z h istoryczn ych postaci w ło s k ie g o ruchu socja listyczn ego, zd o ła ł odbuo
w a ć n ad szarp n ięty a u to rytet g ło w y państw a. .
W styczn iu 1979 roku kom uniści, k tó rz y od p e w n e g o czasu w im ię „s0 1
darności n a ro d o w e j” p o p iera li rzą d w p arlam en cie, z a p o w ie d z ie li, że P ize
staną to czynić. S p o w o d o w a ło to u padek ga b in etu k ie ro w a n e g o p rze z cn
deka G iu lio A n d reo ttie g o . M isję u tw o rzen ia n o w e g o rządu o trzy m a ł p ° raZ
p ie rw s z y o d 32 lat p o lity k n iech adecki, a m ia n o w ic ie U g o La M alfa,
w ó d ca m ałej W łoskiej Partii Republikańskiej (P R I ) . Jedyną szansą dla La M 3
było p rzek on a n ie lid era ko m u n istów Enrico B erlin gu era, a b y na n o w o P °
parli on i rzą d z zew n ą trz. B erlin gu er nie w y r a z ił na to zgody, w sku tek czeg
m isja La M a lfy za k oń czyła się fiaskiem . W m arcu 1979 roku p o w sta ł mniej
szo ś c io w y rząd A n d re o ttie g o , k tó reg o je d n y m za d a n iem b y ło p rzy g o to w a
p rze d term in o w y ch w y b o r ó w parlam entarn ych.
W y b o ry o d b y ły się 3 - 4 cz e rw c a 1979 roku. N a jw ię c e j g ło s ó w - podoD
zresztą ja k i w e w szystk ich elek cjach w p o w o je n n y c h W ło s ze c h - zd o y
ch rześcijań scy d em ok ra ci (3 8 ,3 % ). O zn a cza ło to m in im a ln y spadek p ° P
cia, b o o 0,4 % , w stosunku d o p o p rzed n ich w y b o r ó w z 1976 roku. Drug
482
142. WŁOCHY - CZAS NA NIECHADECKiCH PREMIERÓW
stvr ro w n ie ż niej ako tra d ycyjn ie - p rzy p a d ło W łosk iej Partii Kom uni-
nak 40^ na którą g ło s o w a ło 3 0 ,4 % w yborców . K om u n iści stracili je d -
leir ° Stosów, co o zn a c z a ło n ajw ięk szą stratę w y b o rc zą w ich historii. Ko-
Spoj m*ej sca zajęły: W łosk a Partia S ocjalistyczna (P S I) - 9 ,8 % , W ło s k i Ruch
part eczny (M S I) - 5,3 % , W łosk a Partia S ocja ld em o k ra tyczn a (P S D I) - 3,8 % ,
W ł^ t ykalna (P R ) - 3,4% , W łosk a Partia Republikańska (P R I) - 3 % oraz
^ Partia Liberaln a (P L I) - 1,9% .
°bli S^>0s° ‘3 ty p o w y dla W ło c h w y b o r y n ie p rzy n io sły ro zstrzyg n ię cia co d o
Tym 3 ^ ° ^ t y cz n e g o rządu. O tym z a d e c y d o w a ć m u sieli p r z y w ó d c y partyjni,
mia razem ro z m o w y w sp ra w ie zb u d o w a n ia koalicji rz ą d o w e j z a ję ły im d w a
Fra ^ reszc*e w sierpniu 1979 roku p o w sta ł ga b in et p o d w o d z ą chade-
ly aci . - - c o Cossigi, w k tó rym o b o k ch a d ek ó w za sied li także socja ld em o-
110 iż* raô w ‘ e - R ząd ten ró w n ie ż m ia ł być przejściow y, g d y ż o czek iw a -
pr ’ 2 w krótce koa licję rz ą d o w ą u zu p ełn i PSI. G dy socjaliści z d e c y d o w a li się
się ęj 0 do r z ądu, co n astąpiło w m arcu 1980 roku, ga b in et C ossigi p o d a ł
czele° d,ym isji' kilku dn iach p o w sta ł k o lejn y rzą d z p rem ierem Cossigą na
rząd d 6 raZ Pierwszy o d 1974 roku w e s z li d o ń socjaliści. W rezu ltacie
yspon ow ał w res zc ie solidn ą w ięk szo ścią w parlam en cie.
W }0 1 esie fu n kcjonow an ia p ie rw s ze g o rządu Cossigi, w grudniu 1979 roku
Persn "I z8 ° d z iły się na ro zm ies zc ze n ie na sw ym te ry to riu m w n ie o d le g łe j
2a w . tyw ie am erykańskich p o cisk ó w sam osterujących Cruise i Pershing 2.
sposób lem W sP ra w ie w p a rla m en cie g ło s o w a li socjaliści, co w istotn y
Po PrZybliży ło d o u działu w rzą d zie.
^rygad a*3'C' U M o ro p a ń stw o w y d a ło w o jn ę terrorysto m z C zerw o n y ch
Wiejy 1 S to p n iow o w id a ć b y ło efe k ty o w e j m o b iliza cji i d o w ię z ie ń tra fiło
trem' ” ^ a d z i s t ó w ” . Tym cza sem zb a g a te lizo w a n o za g ro ż e n ie ze stron y eks-
dwor-StyCZne'' P ra w icy. 2 sierpn ia 1980 roku w yb u ch b o m b y p o d ło ż o n e j na
ni0 sj^ U k o lejo w y m w B o lo n ii s p o w o d o w a ł śm ierć 83 osób, a 2 00 osób od-
"ên n o w y akt terroru w strząsn ął krajem . Ś le d z tw o w y k a za ło , że
P°s C Kotoński b ył d z ie łe m n eofaszystów . P o te rro ry zm ie c z e r w o n y m sw e
Na ? 6 ° k ^ cze u ja w n ił tera z terro ryzm czarny,
cypij astaJ^ce sp o ry w ga b in ecie i co ra z liczn iejsze p rzyp a d k i łam an ia dys-
c5dnych P° ^ Czas S tosow ań w p a rla m en cie p rze z rep rezen ta n tó w partii k o a li
cji sw ’ Skłoniły ^8 w rześn ia 1980 roku p rem iera C ossigę d o z ło że n ia dym i-
Ugriln tządu. 18 p a źd ziern ik a p o w sta ł rząd skład ający się z tych sam ych
chad , , an co p o p rzed n i, a teka p rem iera tym ra zem p rzy p a d ła p o lity k o w i
W pQ em u A rn a ld o Forlaniem u. B ardzo szybko n o w y ga b in et zn a la zł się
koru aznych op a ła ch w sk u tek tzw . „skan dalu n a fto w e g o ” , k tó ry u ja w n ił
zd 0 jaj . e P o w ią za n ia św iata p o lity k i ze św ia tem gospodark i. O sta teczn ie
toku ■'Je<^nak w yjść z ca łe g o za m iesza n ia obron n ą ręką. 23 listop a d a 1980
Powód ne trz^sien ie z ie m i d o tk n ę ło zn a czn e p o ła cie p o łu d n io w y c h W ło c h ,
1980 J^C 4 tys. osób i o lb rzy m ie zn iszczen ia m aterialn e. K oniec roku
re 2a przyn iósł n o w ą serię a k tów terroru ze stron y C zerw o n ych B rygad , któ-
Wszelką cen ę ch ciały o sobie p rzy p o m n ieć. 12 gru dnia le w a c c y te rro ry
483
ści u p ro w a d zili s ę d zie g o G io va n n iego d ’Urso, a 31 gru dn ia za b iły generała

ka ra b in ierów Enrico G a lva ligieg o . Z w o ln ie n ie s ę d zie g o u za le żn ia li o d uw ol
n ienia z w ię z ie ń cz ło n k ó w C zerw o n ych B rygad. R zą d p o zo sta ł je d n a k nie
w z ru s z o n y i n ie d ał się zaszan ta żow a ć.
17 m aja w referen du m o lb rzym ia w ięk szo ść głosu jących o p o w ie d z ia ła si?
za u trzym an iem p ra w a d o aborcji, u trzym an iem k a ry d o ż y w o tn ie g o w ięzie-
nia, u trzym an iem p raw a d o posiadan ia bron i ora z p o p a rła o gra n iczen ia na
ło ż o n e p rze z u staw ę o o b ro n ie porządku d em ok ra tyczn ego .
Tym czasem co ra z szersze kręgi za ta cza ła a fera zw ią z a n a z tajną lo ż ą ma
sońską P2 ( Propaganda D u e), k ierow a n ą p rze z finansistę L icio G ellieg o . K ° n'
stytucja w ło sk a za k a zy w a ła istnienia tajnych o rga n izacji. Tym sam ym dzia
łaln ość lo ż y P2 sta n o w iła ja sk raw e zła m a n ie praw a . A fe r a osią gn ęła punkt
kulm inacyjny, g d y o k a za ło się, że w śró d u czestn ik ów n ielega ln ej lo ż y znaj
du je się trzech m in istró w aktu aln ego rządu , w ie lu w yb itn ych p olityk ów , licZ'
ni w y ż s i w o js k o w i i zw ie rzc h n ic y służb specjalnych. Ś le d z tw o prowadzone
p rze z kom isję parlam en tarn ą u ja w n iło, iż P2 siecią sw oich sekretnych p o w ią
zań oplatała państwo, dążąc - zdan iem niektórych - d o przech w ycen ia w od
p o w ied n im m om en cie w ła d z y drogą pozakonstytucyjną. B ezpośredn ie reper
kusje a fery P2 s p o w o d o w a ły 26 m aja 1981 roku dym isję gabin etu Forlanieg0-
Po m iesiącu (2 8 cz e rw c a 1981 r.) p o ja w ił się n o w y rząd. W odróżn ien iu
je d n a k od p o p rzed n ich g a b in e tó w b ył to rzą d p rze ło m o w y . P rze ło m polega ł
na tym , że stanow isko p rem iera ob ją ł repu blikanin G iova n n i S padolin i, któ
ry po śm ierci U g o La M a lfy w 1979 roku p rze ją ł k ie ro w n ic tw o W łosk iej Par'
tii Republikańskiej (P R I). Po raz p ie rw s z y za te m o d 1945 roku na czele rzą
du w ło s k ie g o stanął p o lity k n ie w y w o d z ą c y się z s z e r e g ó w ch adecji. S padoli
ni, w y b itn y h istoryk i in telektu alista, k tó ry d o p iero od n iespełn a 10 lat ak
ty w n ie fu n k cjo n o w a ł w p o lityce, cieszy ł się o p in ią c z ło w ie k a krystaliczn ie
u czciw ego , a ta k iego w ła śn ie W ło c h y b a rd zo p o trz e b o w a ły w ta m tym cza
sie. Jedną z p ierw szych d e c y zji rządu S p a d o lin ieg o b y ła z g o d a na zain stalo
w a n ie w p o b liżu sycylijsk iego m iasta C om iso 112 am erykańskich pocisków
Cruise. U w a g ę gabin etu p rzy cią g a ły je d n a k sp ra w y go sp o d a rcze i finansow e-
D ą żył on m ia n o w ic ie d o za h a m o w a n ia in fla cji i p o p ra w y bilansu fin a n so w e
g o państwa. P ro w a d z ił n egocjacje ze zw iązk a m i za w o d o w y m i, d ążąc d o o gra
n iczen ia indeksacji płac, co p o d ra ża ło k oszty p racy i tym sam ym zm n iejszało
konkurencyjność w ło sk ich to w a ró w na rynkach zagran iczn ych . R o z m o w y te
je d n a k nie p rzy n io sły sp o d ziew a n y ch rezultatów .
Posunięcia prem iera za częli krytykow ać socjaldem okraci i lib era ło w ie, któ
rzy o b a w ia li się w zro stu zn a czen ia republikanów , a w szystk ie o w e m ałe p ar"
tie z a b ie g a ły o p oparcie te g o sa m ego elek toratu . P óźn iej p rze c iw k o Spadoh-
n iem u w ystą p ili też socjaliści. Byli oni z d ecy d o w a n ie drugą p o DC pod w z g l? '
d em zn a czen ia partią u czestn iczącą w k o a licji rz ą d o w e j i n ie kryli swycn
aspiracji w z g lę d e m fo te la szefa rządu. W szystko to 7 sierpn ia 1982 roku w y
w o ła ło p o d a n ie się rządu S p a d o lin ieg o d o dym isji. P rezyd en t Pertin i bard zo
w yso k o o cen ia ł pracę d o ty c h c za s o w e g o p rem iera i p o n o w n ie z le c ił S p a d oli'
484
142. WŁOCHY - CZAS NA NIECHADECKICH PREMIERÓW
m^mu zadanie u tw o rzen ia rządu . N ie s p o d z ie w a n ie w sukurs republikańskie-

t0Wj ityk ow i P rzy szli kom uniści, k tórych lid e r B erlin gu er ozn a jm ił, iż go-
oni u d zielić m u poparcia w p arlam en cie. Socjaliści, o b a w ia ją c y się
ty miejsc w rzą d zie, o stateczn ie ró w n ie ż p o g o d z ili się ze S padolin im . Tak
jego s’ erPnia 1982 roku o ficja ln ie został za in a u gu ro w a n y drugi rzą d pod
^ er°w n ic tw e m , z tym i sam ym i co d otych czas p artiam i koalicyjn ym i.
CarloWrZe^n*a r°k u zgin ą ł z rąk m a fii w P a lerm o gen era ł k a ra b in ierów
a 0 ^ e r t o D alia Chiesa. U w a ża n o g o za p o g ro m c ę C zerw o n y ch Brygad,
p i a n i u się z lew a ck im terro ryzm e m rząd sk iero w a ł g o ze specjalnym i
znaki rn° cn^ctW am i na S ycylię d o w a lk i z m afią, której też d ał się m o cn o w e
* u gi rząd Spadoliniego okazał się bardzo krótkotrwały. Duże partie, jak

licz zaczęły w yraźn ie stawiać na przyspieszone w yb ory parlamentarne,
Spar)C 1
n a.Wzrost w pływ ów . W tej sytuacji 13 listopada 1982 roku drugi rząd
m iego ustąpił. Następny rząd 1 grudnia pow ołał przedstaw iciel cha-
stów m intore Fanfani. W je g o gabinecie znaleźli się przedstaw iciele socjali-
ja ’ SocJaldemokratów i liberałów. N ie w eszli doń republikanie, niezgadza-
rnic ^ na n ow ^> znacznie łagodzącą dotychczasowe rygory, politykę ekono-
do ^ Głównym zadaniem rządu Fanfaniego było w szakże doprow adzenie
Przedterminowych w yb orów parlamentarnych.
DC one 26-27 c zerw c a 1983 roku. Ich rezu ltaty b y ły n e g a ty w n e dla
CZyj. t° ra zdobyta 32,9% gło s ó w (sp a d ek o 5,4% ). Kom uniści uzyskali 29,9%,
0cj j ° m n iej niż w 1979 roku. U m ocn iła sw o ją p o z y c ję PSI, na którą
co b 'ł° głosów . N a jlep szy w y n ik w sw ej h istorii (5 ,1 % ) o sią gn ęła PRI,
zYtvvv ° k ° nsekw en cją d zia ła n ia tzw . „efe k tu S p a d o lin ie g o ” , czy li b a rd zo po-
mie ^ ° Ceny P rze z w y b o rc ó w p o sta w y repu blikań skiego p o lityk a ja k o pre-
fa ra' ôcja ld em ok ra ci dostali 4,1% głosów , zaś lib e r a ło w ie - 2,9%. N a neo-
2 2 o/0 ° Ws M S I tym ra zem g ło s o w a ło 6 ,8 % w yb o rców , a na ra d y k a łó w -
cJ 0CJaliści> w ykorzystu jąc osłabien ie chrześcijańskich dem ok ratów , stanow -

Cese^ z ^ a^ u rzędu prem iera. N e g o c ja c je k oa licyjn e za k o ń c zy ły się ich suk-
lidei-11 ^ Czerwca 1983 roku m isję u tw o rzen ia n o w e g o rządu o trzy m a ł w ię c
j s- SOcJalis tó w B e ttin o C raxi, p o lity k z w ie lk im i a m b ic ja m i o sob istym i.
zn a leźp 13- ° ^ cJa^n ê P °w s ta ł rzą d p o d je g o k iero w n ictw em , a w je g o składzie
stał -l S1^ Chadecy socjaliści, socjaldem okraci, repu blikanie (S p a d o lin i zo-
czerw cniStrern ° b ro n y ) o ra z lib e ra ło w ie . R zą d C ra x ieg o u trzym ał się aż do
net Ca 1986 roku, stając się w ten sposób n ajd łu żej fu n kcjon u jącym gabi-
m P o w ojen n ych W łoch .
485
143. WATYKAN: PONTYFIKAT PAPIEŻA-PIELGRZYMA
W y b ó r en erg iczn e go , m ło d e g o p o lsk ieg o kardynała K arola W o jty ły na stolic?

P io tro w ą z w ia s to w a ł n o w ą ep o k ę w h istorii S to licy A postolsk iej. D ziałam 3
Jana P a w ła II na p ła szczy źn ie za ró w n o d ok try n a ln o-religijn ej, ja k i p o lity cZ'
nej u w y d a tn ia ły n o w ą rolę W atykanu w szybko zm ien ia ją cym się św ieci6’
Przyjm u ją c spuściznę Soboru W atykań sk iego II, zw ła szcza w w y m ia rz e sp0'
łec zn o -ob y cza jow ym , p a p ież nie w a h a ł się p rze d za jęciem stanow iska w kw e
stiach socjoekon om iczn ych , tak w a żn yc h dla św iata p racy w m om en tach kry-
zy s ó w gosp od a rczych i trudności b yto w ych . S tan ow isk o w tej sp ra w ie w y r3'
żon e zostało w en cyklice Laborem exercens z 1981 roku, a także podczas spek'
taku larn ego p r ze m ó w ie n ia w sied zib ie M ię d zy n a ro d o w e j O rg a n iza cji Pracy
w G en e w ie w 1982 roku. Jeszcze w ię k s z e reperkusje, w szczeg ó ln o ś ci P0^ '
ty czn o -m ięd zy n a ro d o w e , m ia ło p ro p a g o w a n ie etyki d u ch ow ej, zbu dow anej
na g o d n o ś ci lu d zk iej i p ra w a ch c z ło w ie k a , en tu zja styc zn ie p rzy jm o w a n ej
w sp ołeczeń stw a ch rzą d zo n y ch p rze z dyktatury, n agm in n ie ła m ią ce podst3
w o w e p raw a i w o ln o ś c i o b yw a telsk ie. O ż y w ie n ie re ligijn e w krajach Europy
W sch odn iej, id ą ce w p a rze z a k tyw iza cją o p o zy cji antykom u nistycznej, bu
d z iło co ra z w ię k s z y n ie p o k ó j K rem la o ra z k o m u n istyczn ych w ła d z blokn
w sch o d n ieg o . 13 m aja 1981 roku p odczas au dien cji g e n era ln ej na placu sW
Pio tra d o szło d o p ró b y zam ach u na życie Jana Paw ła II. Z a m ach o w cem oâ
zał się M e h m e t A li A gęa , turecki terrorysta z w ią z a n y z u gru p o w a n ie m „S za
re W ilk i” . Podczas śled ztw a w y s z e d ł na ja w „bu łgarski ślad” , w sk a zu jący n3
u d zia ł w o rga n iza c ji zam achu p racow n ik a rzy m sk iego biura bułgarskich
lo tn iczych , S iergieja A n to n o w a , w rzec zy w istośc i a gen ta bu łgarskich służ
specjalnych, d zia ła ją c e g o na p o lecen ie KGB.
Jan P a w eł II p rzy k ła d a ł o gro m n e zn a czen ie do e w a n g e liz a c ji k ra jó w Trze
c ie g o Ś w iata. Tem u słu żyły liczn e i częste p o d ró ż e duszpasterskie, przerw a
ne je d y n ie na kilka m ie sięcy w sku tek zam achu i trw a ją cej po n im rekonW 3
lescencji. P ie lg rzy m k o m to w a rz y s z y ły liczn e w y z w a n ia , zw ią z a n e z uwarun
ko w an ia m i p o lity czn y m i lub re ligijn ym i w o d w ie d za n y c h krajach. W czarnej
A fry c e p ro b le m em b y ło p rzen ik a n ie ch rześcijań stw a p rze z e le m e n ty m iejsC°
w e j kultury, z a w ie ra ją ce po zosta ło ści lokaln ych w ie rz e ń . P o w o d e m za n iep 0
kojen ia W atykanu b y ło a n g a żo w a n ie się k sięży w A m e ry c e Łacińskiej w d zi3
łalność p o lityczn ą (o b ję c ie p rze z d u ch ow n ych czterech tek m in isterialn y
w le w ic o w y m rz ą d z ie N ik a ra g u i) o ra z rosnąca p op u la rn ość k rytyk ow a n
p rze z S tolicę A postolsk ą te o lo g ii w y z w o le n ia . W krajach w yso k o ro zw im ?
tych K ościół z o b a w ą o b s e r w o w a ł szerzą ce się p o s ta w y konsum pcyjne i m 3
terialistyczn e, p ro w a d zą c e d o o p ortu n istyczn eg o tra k to w a n ia n a k a z ó w re
gijnych. Z za n iep o k o jen iem p rzy jm o w a ł rosnącą pop u la rn ość sekt re lig i)ny
w św iecie, zw ła szcza w śró d lu d zi m łodych . A b y w z m o c n ić p o s ta w y religy
i d u ch o w e m ło d z ie ż y o ra z p r z e z w y c ię ż y ć kryzys m oralny, w k w ietn iu 19
roku za in a u gu ro w a ł co ro czn e m ię d z y n a ro d o w e spotkania m łod zieży.
486
144. SKANDYNAWIA: KRYZYS PAŃSTWA OPIEKUŃCZEGO
W ^ P ie r w szych latach p on tyfik a tu Jana P a w ła II zm ie n iła się ta k że rola

3tykanu w stosunkach m ię d zyn a ro d o w yc h . P a p ież o k a za ł się rzec zn ik iem
eko id ą cego eku m en izm u , w ram ach k tó reg o w id z ia ł k on ieczn ość w sp ół-
Pracy także z w y zn a n ia m i i p ań stw am i d o tej p o ry n iech ętn ym i S to licy A p o -
tskiej. Pod kon iec m aja 1982 roku ja k o p ie rw s z y p a p ież w h istorii o d w ie-
W ielką Brytanię. W c zerw c u 1983 roku o d b ył tru dną p ie lg rzy m k ę d o oj-
yzny w w aru nk ach trw a ją c e g o je s z c z e stanu w o je n n e g o . W ażn ym w yd a -
eniem było n aw ią za n ie stosunków d yplom atyczn ych ze Stanam i Z jed n oczo-
"yrai W 1984 roku
l4 4 - SKANDYNAWIA: KRYZYS PAŃSTWA OPIEKUŃCZEGO
j^raje skandynaw skie p r z e ż y w a ły w p ierw szej p o ło w ie lat o siem d ziesią tych

Werny ek o n om iczn e zw ią z a n e z rosn ącym i kosztam i fu n k cjo n o w an ia m o-
u państw a dobrobytu . K on ieczn ość w p ro w a d z e n ia oszczęd n ości p rzyczy-
« się d o z a w iro w a ń na tra d ycyjn ie ro zczło n k o w a n ej scenie p o lityczn ej tych
Krajów.
W D a n ii spraw u jący od p a źd ziern ik a 1979 roku m n iejszo ścio w e rz ą d y so-
dem ok ratyczn y ga b in et p rem iera A n k era Jorgen sen a p ró b o w a ł w p ro w a -
c P ew n e zm ia n y w system ie o p iek i socjalnej. K o n trow ersje w o k ó ł re fo rm y
k ernu em e ry ta ln e g o d o p ro w a d z iły d o upadku te g o rzą d u i rozpisan ia w y-
°ró w parlam en tarn ych 8 gru dnia 1981 roku, których rezu lta ty u trzym a ły
Us quo. R zą d Jorgen sen a tym ra zem m usiał się sk on cen trow a ć na opano-
niu n iep ok oją cych ten d en cji w gospodarce, p rze d e w szystk im p ogłęb ia ją -
ko i ■ def i cyt u bilansu p ła tn ic z e g o ora z rosn ącego b ezro b o cia . Brak z g o d y
j h cjantów na p rzy jęcie progra m u o s z c z ę d n o ś c io w e g o d o p ro w a d z ił d o ko-
nf § ° upadku gabin etu Jorgensena w e w rześn iu 1982 roku. M isję tw o rze -
pQ n°W e g o rządu o trz y m a ł p rzy w ó d c a konserw atystów , Pou l Schluter, k tóry
sform ow an iu cen tro p ra w ico w ej m n iejszo ścio w ej koalicji stanął na czele
e 8 o gabin etu ja k o p ie r w s z y o d 1901 roku konserw atysta na tym stano-
dar ^ o w y r z ^d sku teczn ie re a liz o w a ł p rog ra m o s z c z ę d n o ś c io w y w gospo-
nv P ° m irno o p oru sp o łec zn eg o p rze ciw k o o gra n iczen iu św ia d czeń socjal-
tek ^ 0 ni^sł je d n a k kilka p o ra ż e k w zakresie p olityk i za gra n iczn ej, na sku-
op ozycji Partii S o cja ld em o k ra tyczn ej p rze ciw k o ro zm ieszcza n iu na tery-
p ^ Urri D anii rakiet N A T O z g ło w ic a m i n u k learn ym i o ra z u trzym an iu sankcji
k kom iczn ych w o b e c ZSRR , a także n iek o rzystn ego - zd a n iem o p in ii pu-
*cznej - u reg u low a n ia sporu o w o d y p rzy b rzeżn e, to c z o n e g o ze S zw ecją,
ęki sukcesom ek o n om iczn ym , rzą d zą ca koalicja zd o b y ła m in im a ln ą w ięk -
sc w Folketingu (p a rla m e n c ie ) po w yb o ra ch w styczn iu 1984 roku i utrzy-
lit if u steru rządów . G abin et S ch liitera k o n ty n u o w a ł d o tych cza so w ą po-
osiągając co ra z lep sze w yn ik i.
487
CZĘŚĆ V. Światowa „mała stabilizacja" (1979-1985)
W ch o d zą ca w skład K rólestw a D anii G renlan dia w 1979 roku uzyskała

au ton om ię. W k ró tce p o te m lok a ln e partie p o lity czn e p o d ję ły kam pan ię 113
rzecz w y łą c z e n ia w y s p y spod system u p raw a W sp ó ln o t Europejskich. Refe'
rendum p rze p ro w a d zo n e w roku 1982 za k oń czyło się triu m fem p rze ciw n i'
k ó w in tegra cji eu ropejskiej. W rezu ltacie o d 1985 roku G renlan dia pozostaje
p o z a W spóln otą Europejską, a jed n o cześn ie cies zy się specjaln ym statusem
sto w a rzy szen io w ym .
S zw e c ja co ra z w y ra źn ie j o d czu w a ła rosnące k oszty u trzym an ia m odelu
pań stw a opieku ń czego. N ie z a d o w o le n ie sp ołeczeń stw a z o gra n iczen ia świad'
czeń socjalnych w yk o rzystała cen trop ra w ica , która u trzym ała się u steru rz3'
d ó w p o w yb o ra ch pow szech n ych , które o d b y ły się 16 w rześn ia 1979 roku-
N a fo te l p rem iera p o w ró c ił po roczn ej p r z e rw ie p rze w o d n ic z ą c y Partii Cen
trum - T h orb jó rn F alldin . S p ołeczn e em ocje w z b u d z iło referen d u m dotycz^'
ce p o lityk i nuklearnej w kraju o n ajw ięk szej w ś w iecie produ kcji energii Ją
d ro w ej p e r capita. W g ło so w a n iu 23 m arca 1980 roku w ięk szo ść społeczem
stw a (5 8 % ) za a k cep to w a ła o gra n iczen ie ro zw o ju p rzem ysłu ją d ro w e g o . Spa'
d ek dynam ik i w zro stu go sp o d a rczego , w zro st in fla cji ora z o g ra n iczen ie w y
d a tk ó w na p o lityk ę socjalną - w szystko to s p o w o d o w a ło w z ro s t n ap ięć s p °'
łeczn ych. W m aju 1980 roku d o szło d o b e z p reced en s o w ej akcji strajkowej
w w ie lu sektorach go sp o d a rk i. P ró b y o g ra n iczen ia d o b ro d z ie js tw państwa
so cja ln ego s p o w o d o w a ły n a w rót sym patii elek tora tu w kierunku lew icy.
niki w y b o r ó w d o Riksdagu 19 w rześn ia 1982 roku o zn a c z a ły p o w ró t do w ła
d z y p o sześcioletn iej p rze rw ie S zw ed zk iej S ocjaldem okratyczn ej Partii Robot'
niczej (S A P ). N a c z e le n o w e g o rzą d u stanął O lo f Palm ę. W sw ym p rogra im e
sy g n a lizo w a ł p o w ró t d o m o d elu pań stw a dobrobytu , p o p rz e d z o n y zd ecy d 0'
w a n y m i d zia ła n ia m i ek o n om iczn ym i: d ew a lu a cją korony, za m ro żen iem p łaC_
G ospodarka szw e d zk a b o ryk a ła się z p o w a żn y m , sięga jącym w 1 98 2/ 19°
roku 13 % PN B, d e fic y te m b u d żeto w y m , spadk iem in w estycji, u cieczką kap 1
ta łó w ze w z g lę d u na o b cią żen ia p o d a tk o w e, a ta k że za b u rzen iam i na rynku
pracy. Po w y b o ra ch p arlam en tarn ych w e w rześn iu 1985 roku SAP stracił
w ięk szość w Riksdagu, choć - d zięk i poparciu ko m u n istów - u steru rząo
p o zosta ł O lo f Palm ę, zm u szo n y d o k on tyn u ow a n ia tru d n ego p rogra m u sta
b iliza cji gospodarczej.
W N o rw e g ii rzą d zą cy socjaldem okraci w yk o rzy styw a li rosnące zyski z eks
ploatacji ro p y n a fto w ej ze z łó ż na M o rzu P ółn ocn ym d o realizacji p rogra m ów
socjalnych, u trw alających popu larn ość w sp ołeczeń stw ie. W lu tym 1981 roku
po rezygn acji prem iera O dvara N ordlina, na czele rządu oraz Norweskiej Part11
Pracy (D N A ) stanęła p ierw sza w historii kraju kobieta, Gro H a rlem Brundan
Dość n iespodziew an ie, w w yb ora ch d o 155 -m iejscow ego S tortin gu (parlamen
tu ) 1 3 -1 4 w rześn ia 1981 roku D N A zm n iejszyła w y ra ź n ie stan p o sia d a n ia
d o 66 m andatów . In icja tyw ę p rze jęła Partia K o n serw a tyw n a , która sform 0
w a ła m n ie js zo ś c io w y rząd Kaare W illoch a . N o w y p rem ier p o sta w ił sobie za
cel stym u low a n ie gosp od a rk i p o p rz e z kon trolę w y d a tk ó w pu bliczn ych oraz
zw a lc za n ie in flacji, a także re w iz ję p olityk i n a fto w e j w celu u niknięcia JeJ
488
145. AUSTRIA: POCHWAŁA STABILNOŚCI
naj n? ^ 0 ^ Zacji- W 1982 roku w celu p o p ra w y bilansu p ła tn iczeg o rząd doko-

strukc. U ° tnej d ew a lu a cji korony. W zm o c n ie n ie rzą d zą cej koalicji i rekon-
Ros â^ 'netu w m arcu 1983 roku u ła tw iły realiza cję progra m u reform
góln , arczy ch- Zacieśniła się w sp ó łp raca ek o n om iczn a ze S zw ecją, w szczę
ty SC1 P ° zaw arciu w marcu 1981 roku u m o w y p rze w id u ją ce j w z a je m n e
par ]aWy roP y n a fto w ej z N o r w e g ii i en erg ii elek tryczn ej ze S zw ecji. W y b o ry
.. entarne w e w rześn iu 1985 roku, p o m im o osłabien ia rzą d zą cej koali-
d o ż y ł y m an dat gabin etu Kaare W illoch a .
dzie an d ii d o b ieg ła końca epoka rz ą d ó w Urho Kekkonena, k tó ry 27 paź-
zdr • roku zrezy g n o w a ł z u rzędu prezyden ta ze w z g lę d u na z ły stan
no j, ,la; Jego następcą, p o d w p ły w e m silnej presji M oskw y, w y b ra n o M au-
Now\ 1St0’ stoJącego ° d m aja 1979 roku na czele c e n tro le w ic o w e g o rządu,
ttiaeh Zy dent za d ek la ro w a ł u trzym an ie d o tych czasow ej polityki kraju w ra-
1983 rn° d eû »fin la n d y z a c ji” . D o w o d e m na to b y ło p rze d łu że n ie w czerw cu
ut roku na 20 lat ra d zieck o-fiń sk iego układu o p rzyja źn i i w sp ó łp ra c y oraz
na anie m ech a n izm ów w spółpracy gospodarczej z ZSRR. N astępcą Koivisto
Kai • 0Wlsku premiera został dośw iadczony polityk socjaldemokratyczny,
evi Sorsa.
kała rzą d zą ca od sierpn ia 1978 roku c e n tro le w ic o w a koalicja bory-
2 trudn ościam i ek o n om iczn ym i: w yso k ą inflacją, d e fic y te m bu d żeto-
Oiafur and lo w ym , spadk iem eksportu. W lu tym 1980 roku ustąpił p rem ier
jednak ^ ° ^ annesson, a j e g ° m iejsce za jął G unnar Th orod d sen . N ie zd o ła n o
ekon Przedsi?w z iąć środk ów zapob iegających pogłębian iu się n ie ró w n o w a g i
W si lc z nej. P a k iet o s z c z ę d n o ś c io w y , p r z y ję ty p r z e z rzą d T h o ro d d s e n a
prz . lu 1982 roku, w z b u d z ił ostre protesty sp o łeczn e i d o p ro w a d z ił do
tro]evJy10SZOny c^ w y b o ró w parlam entarnych w kw ietn iu 1983 roku. Partie cen
o w o 1C0We w y ra źn ie zm n iejszyły stan posiadania, w sku tek c z e g o n o w y rząd
oraz p ■ koalicJa c en tro p ra w ico w a , ob ejm u ją ca Partię N ie p o d le g ło ś c io w ą
ry n r ^ P o stęp ow ą. N a je g o c zele stanął S tein grim u r H erm ann sson , któ-
muia miast p o d ją ł z d e c y d o w a n e dzia ła n ia w celu w a lk i z inflacją, w strzy-
P o d w yżk i płac ora z indeksację doch odów , a także d ew a lu u ją c koronę.
AUSTRIA: POCHWAŁA STABILNOŚCI
nemunU"*kCy W ^ ustrii socja ld em ok ra ci u m ocn ili sw oją p o zy cję d zięk i p o n o w -

kraju or° w i p o p ieran ego p rzez nich Rudolfa Kirchschlagera na prezyden ta
o w a ł' C° naSt^ iło m aja 1980 roku. R ząd Brunona K reisk y’e g o kontynu-
tUry ^ 0§ rarn ro zw oju i m o d ern iza cji gospodarczej. P o m im o spadku koniunk-
n°-P o l' P° c z^tku ât osiem d ziesiątych , d zięk i spraw n em u sy stem o w i społecz-
^ycznemu opartem u na n eok orp ora cjon izm ie, A u strii u dało się u nik
489
| CZĘŚĆ V. Światowa „mata stabilizacja" (1979-1985)
nąć silnych i destrukcyjnych n apięć ora z k o n flik tó w sp ołeczn ych typow ych
dla Europy Zach odn iej ta m tego okresu. Skutkiem u boczn ym korp ora cjon izm 11
b y ło n asilenie p a to lo g ii polityczn ych : liczn ych skandali koru pcyjnych, nad
u żyć i a fer fin an sow ych . S ta n o w iło to je d n ą z p rzy czyn sła b szego rezultat 11
S ocjalistycznej Partii Austrii (S P Ó ) w w yb o ra ch 24 k w ietn ia 1983 roku. Utra
ciła ona absolutną w ięk szo ść w pa rla m en cie i w o b liczu kon ieczn ości zaw ar
cia koalicji albo z g łó w n y m ry w a le m , Austriacką Partią L u d o w ą (Ó V P ), alh°
n iew ielk ą p ra w ic o w ą Austriacką Partią W oln ości (F P Ó ) - w y b ra ła tę drug3
m o żliw o ść . P o w sta ł gabin et, na k tó reg o c zele stanął A lfre d S in o w atz. P °d '
czas rz ą d ó w S P Ó -F P Ó n asiliły się ten d en cje n acjon alistyczn e, zw ią z a n e za
ró w n o z tru dnościam i gospodarczym i, nasilającą się im igra cją zarobkow ą, Ja
też kw estią przystąpien ia d o EW G .
146. HISZPANIA: UMOCNIENIE DEMOKRACJI
W H iszp a n ii w y b o ry p o w szech n e 1 m arca 1979 roku p o tw ie rd z iły dom inacj?

U nii C entru m D em o k ra ty czn e go (U C D ), która p o w tó rz y ła sukces w yborczy
z 1977 roku, zd o b y w a ją c 168 m a n d a tó w w 3 5 0 -oso b o w ej izb ie n iższej K ° r'
tezów , zaś H iszpańska S ocjalistyczn a Partia R o b o tn icza (P S O E ) zw ięk szy !3
sw ój stan posiadan ia o trz y m a n d a ty (d o 1 2 1 ). S tabilizacja scen y polityczn ej
w obliczu narastającego kryzysu państw a okazała się pozorn a. D o coraz w ięk '
szych trudności sp ołeczn o-ek on om iczn ych (recesja gospodarcza, rosnące bez
ro b o cie, p la ga akcji strajkow ych i m an ifestacji ro b o tn iczy ch ) d o szła kwestia
p o d zia łu a d m in istra cyjn ego kraju ora z n asilen ie terroryzm u . P rze w id yw a n a
w konstytucji 1978 roku m o ż liw o ś ć uzyskania p rze z re g io n y zn a czn ej aUt0'
n om ii polityczno-adm inistracyjnej, z jed n ej strony satysfakcjonow ała przyw oa
c ó w K a ta lo ń czyk ó w i Basków, le c z jed n o c z e ś n ie w zm a cn ia ła o b a w y M adrytu
p rze d skutkam i p ob u d zen ia aspiracji takich p ro w in cji, ja k G alicja c z y Anda
luzja. Z a a p rob o w a n a w referen d u m w p a źd ziern ik u 1979 roku a u t o n o r m 3
K atalon ii i Kraju Basków, w y g ra n a u gru p ow a ń n acjon alistyczn ych w w y b °
rach d o w ła d z region a ln ych w tych p row in cja ch (m a rze c 1980 r.), a także
zw y cięs tw o zw o le n n ik ó w au ton om ii w plebiscytach w G alicji i A n d a lu zji (g rLl
d zień 1980 r.) - w szystk o to p rze są d ziło o kontynu acji procesu tw orzen ia
region a ln ych w s p ó ln o t au ton om iczn ych , z a k o ń czo n e go w 1983 roku.
A u to n o m ia Kraju B a sk ów zosta ła o d rzu co n a p r z e z zb ro jn ą o rga n iza cję
sep aratystyczn ą Euskadi Ta Askatasuna (E T A ), która zin ten sy fik o w a ła akcje
terrorystyczn e, p rzy czyn ia ją c się w ra z z m arksistow ską Grupą O poru A n ty
fa szysto w sk ieg o im . 1 P a źd ziern ik a (G R A P O ) d o d esta b iliza cji ładu społecz
n o -p o lityczn ego . W ob liczu p iętrzą cych się trudności, sto jący na c z e le rząd 1
A d o lfo S uśrez G o n z ś le z 29 styczn ia 1981 roku p o d a ł się d o dym isji. Zastąp 1
490
146. HISZPANIA: UMOCNIENIE DEMOKRACJI
gQ
tel0 9 Stanowisku p rem iera ora z p rze w o d n ic z ą c e g o UCD L e o p o ld o C alvo-S o-
Pra ' *Uteg0 1981 roku doszło d o próby zam achu stanu podjętej p rzez grupę
ne? 1C0Wych o fic e r ó w pod w o d z ą ppłk. A n to n io Tejero M oliny. Brak w yra ź-
kon '30^>arcta ze strony arm ii, w e z w a n ia króla Juana Carlosa d o o b ro n y ładu
PowSt? UCyjnego o ra z m an ifestacje w obron ie d em ok ra cji z d e c y d o w a ły o nie-
10 Zeniu p rzew rotu . Okres rz ą d ó w n iep o p u la rn ego p rem iera C alvo-S ote-
stwa ° W staSnacj^ społeczn o-ek on om iczn ą ora z p o la ryza cją społeczeń-
.’ cze 8 ° w yn ik iem b ył szybki w zro st popularności za ró w n o le w ic y (P S O E ),
Praw icy (z re fo r m o w a n i frankiści z Sojuszu L u d o w e g o ).
nowe Znym osią gn ięciem rzą d u C a lvo -S otelo b y ły p o ro zu m ien ia określające
°raz mie^sce H iszpan ii w system ie eu roatlan tyckim : p rzystą p ien ie d o N A T O
cjj , Przedłu żen ie układu o p rzy ja źn i i w s p ó łp ra c y z USA. H iszpan ia zgło siła
w jC Podjęcia n eg o cja cji akcesyjn ych z N A T O 15 c z e rw c a 1980 roku. P o d
sPiesz em W yd a rzeń w ew n ę trz n y c h z p oczątk u roku 1981, d o szło d o przy-
nia n egocjacji, w w yn ik u c z e g o R ada A tlan tyck a p o d ję ła 9 gru dn ia
p0lirv r° ^ U decyzj^ ° P rzy jęciu H iszp a n ii d o N A T O (a le tylko d o struktury
Pod C0 nast3 P ił° 30 m aja 1982 roku. Słuszność tej d e c y zji o tw a rcie
Wzmo w w ą tp liw o ś ć socjaliści. P o lityczn e zn a czen ie czło n k ostw a w N A T O
układiCnione zostało p rze z n o w e po ro zu m ien ie z USA, p rzed łu żają ce w a żn o ść
Wvrh h ° przy jaźni * w sp ó łp ra c y z 1970 roku. U kład p odpisan o, p o bu rzli-
W ? yskusjach> 2 lu teg o 1982 roku.
która^ ° I y P o w s ze c bn e 28 p a źd ziern ik a 1982 roku p rzy n io sły triu m f PSOE,
sła a p o b y ł a absolutną w ięk szość w K on gresie (2 0 2 m ie jsca ). UCD p on io-
ttient arn^ klęskę, uzyskując je d y n ie 13 m an datów . D rugą siłą parla-
^.arn^ stał się postfran kistow ski Sojusz L u d o w y (A P ), ze 107 m andata-
2j ^ rząd, na k tó reg o c z e le stanął s z e f PSOE, Felipe G o n za lez M a rą u ez,
raj?c ^ Str° n y Poc^ j^ w ysiłk i na rzec z stabilizacji m a k roek on o m iczn ej, opie-
° b i e t S1^ 113 strateSu p o p rz e d n ie g o rządu , a z dru giej - m usiał zre a liz o w a ć
niCe P rze d w y b o rcze i zw ięk szyć zakres p o lity k i socjalnej państw a. Prze-
stą p ^ ca się recesja w gosp od a rce, a p rze d e w szystk im p ersp ek tyw a przy-
kj nia EW G, zm u siła g o d o p rzysp ieszen ia restru ktu ryzacji gospodar-
jeś? aty zacji o ra z m o d ern iza cji. R zą d G o n za leza m usiał ta k że ro z w ią z a ć
PSog6 w a żn ą sp ra w ę: czło n k o stw o w N A T O . P o dojściu d o w ła d z y
Ufy rz5 d G o n za leza z a p o w ie d zia ł u trzym an ie człon k ostw a w strukturze po-
sek l6'i PaktL1J a c z k o lw ie k z a h a m o w a ł proces in tegra cji z N A TO . N a w n io -
Czono d U W 1Utym 1^83 r°k u d o układu h iszpań sk o-am eryk ań sk iego dołą-
pj . Wa P ro to k o ły u n ie w a żn ia ją ce w s z e lk ie z o b o w ią z a n ia w o js k o w e w y-
cjj t ^ Ce z człon k ostw a w N A TO . Pod w p ły w e m an tynatow skich dem on stra-
Za’ aJ^cych od p o ło w y roku 1984, w październ iku te g o ż roku rząd G onzale-
P o w ie d z ia ł rozpisan ie referen d u m na tem a t u działu H iszp a n ii w N ATO .
491
CZĘŚĆ V. Światowa „mała stabilizacja” (1979-1985)
147. PORTUGALIA: TRUDNA SPUŚCIZNA

„REWOLUCJI GOŹDZIKÓW”
Portu galia p ro w a d z iła p o lityk ę stabilizacji p o lityczn ej i sp ołeczn ej, p o w ią za

nej z reform a m i ek o n om iczn ym i, m ającym i na celu u z d ro w ie n ie g o s p o d a rz
p o grą żo n e j w recesji. Brak dom in u jącej partii p olityczn ej, częste sp o ry w
rębie rzą d zą cej c en tro lew icy ora z u trzym ująca się presja radykalnych tigrU,
p o w a ń le w ic o w y c h , a b y u trzym ać o sią gn ięcia sp o łeczn e okresu „rewoluęJ 1
g o ź d z ik ó w ” - w szystko to u tru dn iało kon solidację rz ą d ó w dem ok ra tyczn y01;'
C zęste zm ia n y g a b in e tó w nie sp rzyja ły skutecznej re aliza cji strategii stabjł1
zacji i reform . U tw o rz o n y w styczniu 1980 roku rzą d Francisco Sa Carneir®
p o sta w ił z d e c y d o w a n ie na zacieśn ien ie w ię z i z N A TO , p rzystą p ien ie d o EW
oraz reform y u strojow e zw iększające spraw ność gospodarki. Tragiczn a śmierC
prem iera w katastrofie lotn iczej 4 gru dnia 1980 roku nie p rze rw a ła procesu
p rzem ia n . W yd a rzen ia m i, które p rzy c z y n iły się d o stabilizacji rz ą d ó w dem o
kratycznych, były: p o n o w n y w y b ó r na prezyden ta A n to n io dos Santos Rama
ho Eanesa (7 gru dnia 1980 r.) oraz rew izja konstytucji, która w e s zła w życie
30 w rześn ia 1982 roku. N a stą p iło od ejście od d o k try n a ln ego m o d elu Pan
stw a p o re w o lu c y jn e g o na rzecz d em o k ra tyczn ego pań stw a praw a . Z lik w id 0
w a n o R a d ę R ew olu cyjn ą , u sta n ow ion o Trybu n ał Konstytucyjny. U zn an o róW
n op ra w n ość w szystkich fo rm w łasn ości, p o s ze rzo n o p ra w a o b yw a telsk ie, 113
n o w o u reg u low a n o stosunki m ię d z y n a jw y ższy m i orga n a m i w ła d z y państw®
w e j. W p ro w a d z o n o ta k że n o w ą in terpretację m e to d y w p ro w a d z a n ia socja
zm u (u m a cn ia n ie sp ołeczn o -ek o n o m iczn ej i kulturalnej ró w n o ści, rozszerza
nie fo rm d em ok ra cji b e z p o ś r e d n ie j).
W latach 1 9 8 2 -1 9 8 3 z inspiracji le w ic y w w ie lu m iastach kraju odby j
się strajki i dem on stracje p rze ciw k o p o lityce rządu P in to B alsem ao, n iep °
tra fią ceg o pokonać trudności gospodarczych : d eficytu bilansu płatn iczego, ro
sn ącego dłu gu za gra n iczn ego , kon ieczn ości d ew a lu a cji escudo i w yso k iej &
flacji. Pod w p ły w e m presji społeczeństw a rząd Pinto Balsem ao w grudniu 19
roku p o d a ł się d o dym isji, a p rezy d en t Eanes rozpisał n o w e w yb ory, które
o d b y ły się 25 k w ietn ia 1983 roku. Z a k o ń czyły się o n e z w y c ię s tw e m PortU
galskiej Partii S ocjalistyczn ej (P S P ), która uzyskała 101 m iejsc w 2 5 0 -osob°
w y m parla m en cie, p rzed Partią S ocja ld em o k ra tyczn ą (P S D ) z 82 mandaty
mi. U tw o rzo n a w czerw c u 1983 roku „w ielk a koalicja” P S P -P S D p o w o ł 3
rząd p o d k iero w n ictw em p rzy w ó d c y socjalistów M a rio Lopesa Soaresa. G ł ó ^
nym za d a n iem n o w e g o rządu b yła fin a liza cja procesu przystą p ien ia d o
i kon ieczn e w tym celu p rze o b ra że n ia w system ie s p o łe c z n o -g o s p o d a rc z y ^
K o szty p o lity k i sta b iliza c ji g o s p o d a rc ze j, s p r z e c iw ś ro d o w is k le w ic o w y
w o b e c p rzekreślen ia z d o b y c z y re w o lu cji 1974 roku o ra z ro zb ieżn o śc i do ;
czące n ad ch odzących w y b o r ó w p rezyden ckich d o p ro w a d z iły d o rozpadu
alicji P S P -P S D i rozpisania p rzed term in o w ych w y b o ró w d o parlam entu 6 p
d ziern ik a 1985 roku. P o w a żn ą p o ra żk ę o d n io sła PSP, tracąc p ra w ie p o i°
492
_________________ 148. KONTROWERSYJNE RZĄDY GRECKICH SOCJALISTOW |
Zwyciężyła PSD, zd o b y w a ją c 88 m iejsc, która następnie sform o-

^ n ie js z o ś c io w y ga b in et p rem iera A n fb a la C avaęo da Silvy.
l48, K°NTROWERSYJNE r z ą d y g r e c k ic h s o c ja l is t ó w
Grgęjg ,
krati V rz ^dam i lib era ln o -k o n serw a tyw n ej N o w e j D em okracji (N ea D em o-
na ônstantinosa Karam anlisa, k tó ry 5 m aja 1980 roku w y b ra n y został
Słabo ta kraju, p r z y g o to w y w a ła się d o p e łn e g o czło n k ostw a w EW G.
blem r° ZWinię ta> n ied o in w esto w a n a gospodarka boryk a ła się z w ie lo m a pro-
Władz 1 sP ° ł e czn o-ek on om iczn y m i, zw ięk sza ją c n ie z a d o w o le n ie z p o lityk i
Vł-ystZ' ^ rzeciw ko przystąpien iu d o EW G , co n astąpiło 1 styczn ia 1981 roku,
papa^ OVVał o p o z y c y jn y Panhelleński Ruch S ocja listyczn y (P A S O K ) A n d reasa
Ig , reu- W ła śn ie ta pa rtia o d n io sła triu m f w w y b o ra c h p o w szech n y ch
lartienc' Z*ern^ a 1981 roku, zd o b y w a ją c 172 m iejsca w 3 0 0 -o so b o w y m par
a c h i ^ N0W y p rem iera Papandreu d o k o n a ł w ie lu posu n ięć społecz-
dóty Pa 0nom icznych o ch arakterze socjalistycznym . W celu u m ocn ienia rzą-
Mryższ k lu czo w e stanow iska w adm in istracji pu b liczn ej, szk o ln ictw ie
ne radiu i te le w iz ji, a także zw ią zk a ch z a w o d o w y c h zo s ta ły ob sa d zo-
cza w ? czł°n k ó w tej partii. Trudnym za d a n iem b yła stabilizacja gospodar-
(w Zro GC szybko rosn ącego d eficytu p ła tn iczego , za d łu żen ia za g ra n iczn e g o
SunkoSt Z ^ doi. w 1979 roku d o 12,4 m ld doi. p o d kon iec 1984 r.), sto-
W l 9 g ^ ° ^ s o k i e j in flacji (2 0 - 2 5 % ro c z n ie ), a także b ezro b o cia rzęd u 9%
sp0 cja r^ r° ^ U' p o m o c y E W G w ram ach tzw . planu in tegra cy jn ego , go-
Pf2e a Grecji p rze szła p o w a ż n e p rze o b ra że n ia . N a stą p iła m o d ern iza cja
udow U’ ro z w ° j turystyki, handlu, in tensyfikacja produ kcji rolnej o ra z roz-
^Vielemfrastruktury kom unikacyjnej.
staW iałC Pr° b lem ó w do tyczyło także polityki zagranicznej. N ie najlepiej przed-
§ramie pa^ SCosun^ rządu Papandreu z N A TO . Krytyka tej orga n iza cji w pro-
niku 19 § q z w ła szcza po p o w ro c ie G recji d o struktur paktu w pa źd zier-
rach w ■ , roû> s p o w o d o w a ła o d m o w ę u działu w o js k greckich w m a n ew -
krytyk^ 5 0 w y cb tej orga n izacji w p a źd ziern ik u 1983 roku. R zą d so cja listów
cy Woj skoa także p o lityk ę U S A w o b e c Turcji, w szczeg ó ln o ś ci ro z d z ia ł p om o-
śniu 1 9 8 3 ^ ^ ô m ™ ° krytyki N A TO , rząd Papan dreu p rze d łu ż y ł w e w rz e -
^ Grecji do r° ^ U ZÔC^ na fu n k c jo n o w a n ie am eryk a ń sk ich b a z w o je n n y c h
Stosunki ° ^ru<^n*a 1988 roku w za m ia n za zw ię k s z e n ie p o m o c y w o js k o w ej.
dentów u P ° z o sta w a ły n apięte. W m arcu 1983 roku d o szło d o incy-
ska oraz °^ny c na M o rzu Egejskim , spory w zb u d za ła także kw estia cypryj-
^śród z S? raWa n orm a lizacji stosu nków m ię d z y Turcją a EW G . K o n trow ersje
cJalistyc °d n ic h soju szn ików b u d ziło osten tacyjn e z b liż e n ie z krajam i so-
yrni ora z n iek tórym i ra d ykaln ym i reżim a m i T rze c ie g o Św iata.
49 3
N ie n a jle p sze stosunki z o p o z y c y jn ą N o w ą D em ok ra cja p o g o rs z y ły sl?

w m arcu 1985 roku p o o d m o w ie PASO K p rzed łu żen ia p rezyd en tu ry lidera N
Karam anlisa. N o w y m p rezyd en tem , k tó reg o p re ro g a ty w y zo s ta ły zn a czm e
o g ra n iczon e, został Christos Sartsetakis z PASOK. W w y b o ra ch parlam entar

nych 2 cz e rw c a 1985 roku rzą d zą cy PA SO K zm n iejszył sw e posiadanie, a
u trzym ał b e z w z g lę d n ą w iększość, zd o b y w a ją c 161 m andatów .
149. PRZEWRÓT WOJSKOWY W TURCJI
Turcja p rzeżyw ała okres trudności gospodarczych, politycznych oraz nasilaj?ce

g o się konfliktu m ię d zy islamistami a zw olen n ikam i orientacji proeuropejski^;
Kolejne rządy Biilenta Eęevita i Siilejm ana Dem irela nie potrafiły po w strzy® ,
rozw oju partyzantki kurdyjskiej, terrorystycznych akcji radykalnych ugrupow ać
lew ico w y ch (Dev-Sol, T IK K O ), p raw ico w ych („S za re W ilk i” ) oraz fundam ent3
listó w islamskich, a także pogłębiających się trudności gospodarczych. W n ° ^
z 11 na 12 w rześn ia 1980 roku nastąpił p rze w ró t w ojskow y, w w yn iku które
g o w ła d z ę p rzejęła Rada B ezp ieczeń stw a N a ro d o w e g o z gen. Kenanem Ev,e
n em na czele. Z a p row a d zo n e zostały w o js k o w e rzą d y autorytarne. Zaw ieś 20
no konstytucję, ro zw ią za n o parlam ent, partie p o lityczn e i z w ią zk i za w o d o ^ '6’
aresztow an o p rzy w ó d c ó w głów n ych partii. Program n ow ych w ła d z przeWi y
w a ł stabilizację polityczną p oprzez rozbicie ru chów partyzanckich i terrorysty 02
nych, a także o d b u d o w ę gospodarczą. W tym celu gen erał Evren kontynuo^
p o d jęte jeszcze w grudniu 1979 roku n egocjacje z M ięd zy n a ro d o w y m Fun
szem W alu tow ym , dotyczące program u stabilizacji ekon om icznej.
S to p n io w o sytu acja go s p o d a rc za p o p ra w ia ła się, d z ię k i za h a m o w a ń
w zro stu cen, o gra n iczen iu im p ortu i w z ro s to w i eksportu, g łó w n ie d o kraj 0
arabskich. Presja k ra jó w EW G , d o tyczą ca p o w ro tu d o d em ok ra cji i u zale
niająca p o m o c gosp od a rczą ora z ro z w ó j w y m ia n y h a n d lo w ej o d zm ia n y P °
lityki w ew n ę trzn ej, skłoniła w ojsk ow ych d o zła go d zen ia sw ych rządów . aja
konstytucja, p rzy jęta w referendu m w listo p a d zie 1982 roku, p rzew id yW
p o w ró t d o d em ok ra cji p rzed sta w icielsk iej. W m aju 1983 roku w ła d z e um
liw iły p o n o w n ą rejestrację n iektórych partii polityczn ych . 6 października
roku o d b y ły się w y b o r y d o 4 0 0 -o s o b o w e g o W ie lk ie g o Z g ro m a d zen ia N 3
d o w e g o , w których b e z w z g lę d n ą w ięk szo ść (2 1 2 m iejsc) zd o b y ła Partia
czyźn ia n a (A N A P ) T iirg iita Ó zala. W gru dniu 1983 roku R ada B ezp iecz<-1
stw a N a r o d o w e g o została ro z w ią z a n a i zastąp ion a p rze z R adę P rezyd en c >
będ ącą k o lek tyw n ym cia łem w y k o n a w c z y m p o d p r z e w o d n ic tw e m p r e z y
ta (o d 1982 r.) Kenana Evrena. R ów nocześn ie sfo rm ow a n y został rząd T u r g ^
Ó zala, k tó ry stanął w o b liczu a k tyw iza cji u gru p ow a ń terrorystyczn ych -
ró w n o le w ic o w y c h , ja k i p ra w ic o w y c h - ora z eskalacji zbrojn ych akcji sep
494
_________________151. OSIĄGNIĘCIA I TRUDNOŚCI INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ
We W° Y kurdyjskich, które jesie n ią 1984 roku p rze ro d z iły się w p o w stan ie

nieć ] Q ' eJ Turcji. W rezu ltacie stan w yją tk ow y, w p ro w a d z o n y pod ko-
z°stał r°ku , p o m im o prób p o w ro tu d o adm in istracji cy w iln ej, u trzym a n y
w Ponad p o ło w ie p row in cji kraju.
1 Ca
CYPR: UTRWALENIE PODZIAŁU WYSPY
pró^
ne t Ure§ ul°w a n ia konfliktu cypryjskiego pod egid ą O N Z p ozosta ły b ezo w oc-
Wane- , cyp ryjscy nie z g a d z a li się na w y c o fa n ie w o js k tureckich z oku po-
międ^ Północnej części wyspy, n atom iast Grecy, p op iera n i p rze z społeczn ość
Zenta ynaro^ o w 3> u zn a w a li w ła d z e w N ik o zji za je d y n e g o le g a ln e g o repre-
15 j;st m ieszk a ń có w w y s p y i d ą żyli do z jed n o c ze n ia p o d z ie lo n e g o kraju.
nocriel0pada 1983 roku p rold a m ow a n a została Turecka R epu blika Cypru Pół-
2aś w gV T R C P ) , je d n a k p o za Turcją ża d n e z pa ń stw nie u zn a ło Republild,
stWa Brytania, Grecja i rząd cypryjski, a n astępnie R ada B ezp ieczeń -
umów ? rezolu cjach 541/83 i 5 5 0 / 8 4 ), u zn a ły ten akt za p o g w a łc e n ie
r°ku r,m i^d zy naro d o w y ch , w szczeg óln ości traktatu g w a ra n c y jn e g o z 1960
Kypri zP °śred n ie ro z m o w y m ię d z y p rzy w ó d c a m i obu republik, S pyrosem
1985 r 1 ^ auêm D en ktaszem , p ro w a d z o n e od w rześn ia 1984 d o stycznia
inie z a W N o w ym Jorku, a dotyczące uregulow ania sytuacji na w ysp ie w for-
°P °n o w a n e j p rze z O N Z , za k oń czyły się n ie p o w o d z e n ie m .
ł OSIĄGNIĘCIA i t r u d n o ś c i in t e g r a c ji e u r o p e js k ie j
im
niej p 0 egracji gospodarczej oraz w sp ó łp racy polityczn ej w Europie Zachod-
dów na - Wa^ P o w o li, acz system atyczn ie. C ykliczn e spotkania s z e fó w rzą-
ârdzie' F W G (R a d a Eu ropejska), spotkania p r z y w ó d c ó w sied m iu naj-
(Współp ro zw in i?tych k ra jó w św iata (G 7 ) o ra z częste kon takty d w u stron n e
* k°nSo]i j Ca .^rancusko-niem iecka) p rzyczyn iały się do zacieśniania w spółpracy
^°Ufronr 3CJ1 ^ ach °d u . Jedn ą z p rze sła n e k te g o procesu b y ło za o strze n ie
kiet jąd Z b o k ie m w sch o d n im w w yn ik u ro zm ies zc za n ia ra d zieck ich ra-
cia „Solid W ^ uroP ie > P resj i w y w ie ra n e j na w ła d z e Polski w celu ro zb i
t y Pre?x ,arno^ci” ora z zd e c y d o w a n ie w ro g ie j p o s ta w y w o b e c ZS R R ze stro-
a ° 2poce- a ^ S A , R on alda Reagan a.
Wycj-j śre(j Z^ta P 0<^ kon iec 1977 roku m o d ern iza cja radzieckich raldet atom o-
Wic°Wych n ie? ° zasi?gu> p o leg a ją ca na ro zm ieszczen iu n o w o czesn ych 3-gło-
1 rakiet SS-20 na „go rą cy m styku” m ię d zy N A T O i U ldadem W arszaw
495
skim (N R D , C zechosłow acja), zaalarm ow ała polityczne kręgi Zachodu. 12 grud'

nia 1979 roku N A T O p rzyjęło tzw. p o d w ójn ą decyzję. D eklarując kontynuację
w ysiłk ów na rzecz w zn o w ien ia n egocjacji rozbrojen iow ych, państwa członkow
skie te g o paktu zo b o w ią z a ły Stany Z jed n oczon e do dostarczenia p rzed koń
cem 1983 roku n ow yc h system ów rakiet śred n iego za sięgu wyposażonych
w g ło w ice ją d ro w e (1 0 8 Pershing 2 i 4 64 C ruise). „E u rorakiety” m ia ły być roz
m ieszczon e na terytoriu m RFN, W ielk iej Brytanii, W łoch , B elgii i Holandii-
O d pow stan ia N S Z Z Solidarność kraje zachodn ie d ek la row a ły poparcie dla
p rzem ian w Polsce, w sparte pom ocą ekonom iczną, jed n a k p o ogłoszen iu stanu
w o je n n e g o , kraje te o g ra n ic z y ły kon takty z w ła d z a m i PRL. N ie u le g ły jedn ak
presji adm inistracji prezyden ta Reagana, aby sankcje d o tk n ę ły ró w n ie ż ZSRR’
Kością n ie z g o d y była, la n sow an a p rze z rząd RFN , b u d o w a g a zo cią g u z Sy
b erii d o E u ropy Zach odn iej. Po ro zp o częciu instalacji „eu ro ra k ie t” z końcem
1983 roku, n astąpiło p o go rszen ie stosu nków z ZSRR , p o g łę b io n e poparciem
w ię k s z o ś c i p a ń stw za ch o d n io e u ro p ejsk ich dla a m ery k a ń sk ieg o p ro g ra m 11
„g w ie z d n y c h w o je n ” (S D I), a n a w e t w łą c z e n ie m się w prace b a d a w cze.
In tegra cja gosp od a rcza w p ierw szej p o ło w ie la t o siem d ziesią tych p rze zy
w a ła p e w ie n zastój. Był on s p o w o d o w a n y n ie tylko skutkam i ś w ia to w ej re
cesji gosp od a rczej, le c z także różn icam i zdań w kw estii dalszej w spółpracy
gosp od a rczej. W o d n iesien iu d o osiągn ięć, trzeb a o d n o to w a ć p o stęp y W in
stytu cjon alizacji za ch o d n ioeu ro p ejsk ieg o procesu in tegracji, a także przyj?'
cie n ow yc h członków . W czerw c u 1979 roku d o szło d o zrea lizo w a n ia jed n e
g o z głów n ych postu latów zaw artych w tzw. raporcie Tindem ansa z 1975 roku-
O db yły się w y b o ry d o Parlam entu Europejskiego, k tóry u konstytu ow ał się j a^°
o rga n d o ra d c z y i konsultacyjny, m a ją cy p o p rz e z sw ą d zia ła ln o ść odpiera
argum en ty eu rosceptyków o „d eficycie d em ok racji” EW G. 13 marca 1979 roku
u sta n o w ion o Europejski S ystem W alu tow y, k tó reg o cele m była stabilizacj 3
kursów w a lu t k ra jó w człon k ow skich (b e z W ielk iej B ryta n ii).
N ie w ą t p liw ie zn a czą ca b y ła d e c y z ja o k o lejn ym p o s z e rz e n iu W sp ó ln y
Europejskich. D o n egocjacji zaproszon e zostały trzy kraje „b ied n eg o Południa •
Grecja, P o rtu ga lia i H iszp a n ia, d o p o ło w y lat s ied em d zies ią ty ch r z ą d z ° ne
p rze z dyktatury. N ie m ia ły o n e w ie lu atutów. Ich go sp o d a rk i b y ły stosunko
w o słabo ro zw in ięte, w y m a g a ją c e m o d ern iza cji, z p o w a ż n y m u d zia łem se
tora ro ln iczego . Jeśli w przypadku G recji i P ortu galii, k ra jó w o n iew ie lk i 01
p o ten cjale lu d n o śc io w ym i gosp od a rczym , nie zgła sza n o p o w a żn iejszyc h za
strzeżeń , to ew en tu a ln e czło n k ostw o H iszpan ii b yło p rze d m io tem dłu gotrw a
łych sporów. W ie le k ra jó w człon k ow skich (g łó w n ie Francja i W ło c h y ) ° h a .
w ia ło się konkurencji hiszpańskich a rtyk u łów roln ych , a także konsekw en cj 1
w n iesien ia d o E W G n ajw ięk szej w E u ropie flo ty p o ło w o w e j. G recja p o d p lsa
ła traktat o czło n k ostw ie 28 m aja 1979 roku, p o trw a ją cych n ie w ie le pona
trz y lata n egocjacjach . W szed ł on w życie 1 stycznia 1981 roku. Po ośm io let
nich, tru dn ych ro zm o w a ch , 12 cz e rw c a 1985 roku traktat o czło n k ostw ie w e
W spóln otach Europejskich p o d p isa ły P o rtu ga lia i H iszpan ia. Te d w a państwa
iberyjskie stały się człon k am i W sp ó ln o ty 1 styczn ia 1986 roku.
496
152. ZWIĄZEK RADZIECKI: EPOKA STAGNACJI
y em aty w sp ó łp ra c y i in tegra cji za ch od n ioeu rop ejsk iej d o ty c z y ły także

SD ;ązan m o d elo w ych oraz skuteczności p olityk w sp óln otow ych . C iągle w ie le
w bu dziła w sp ó ln a p o lityk a rolna, z w ła szcza w ob liczu rosnących nad-
dż ■ Produkcji roln ej. Jej k oszty natychm iast o d b iły się n eg a ty w n ie na bu-
W yda^k^^^ R osn ący d e fic y t b u d ż e to w y zm u szał Brukselę d o o gra n icza n ia
p w na cele socjalne, p o lityk ę regio n a ln ą i ro z w o jo w ą . L iczn e sp ory
a aw a ły na tle w k ła d ó w p o szczegó ln ych p a ń stw do w s p ó ln e g o bu dżetu ,
ka r ^Pnie je g o redystrybucji. N a jo strzejsze stanow isko p rezen to w a ła W iel-
z?nH nia’ która w y m o g ła na p o zosta ły ch krajach w c zerw c u 1984 roku
J tta zm n iejszen ie s w e g o w k ła d u do b u dżetu W spóln ot,
ku leczność re fo rm y m o d elu in tegra cji o ra z w y ty c ze n ia d a ls ze g o kierun-
2acr ^ P racy z n a jd o w a ła co ra z w ię c e j z w o le n n ik ó w w e w ła d za c h k ra jó w
1985 m oeu roP ej skich. Podczas szczytu E W G w Luksem burgu, 2 -3 gru dnia
k o ń c a ^ 11’ P 0 ^ ^ 1-3 została d ec yzja o u tw o rzen iu w s p ó ln e g o rynku E W G do
d i ^ a .r° ku 1992. Z w ia s to w a ło to przejście d o n o w e g o etapu in tegra cji za-
-ioeuropejskiej.
l5 2. ZWIĄZEK RADZIECKI: EPOKA STAGNACJI

pr ,
ności° IT1 sêd em dziesiątych i osiem dziesiątych zw ia sto w a ł p o głęb ien ie trud-
r°ku ^ spodarczych ZSRR , p o łą czon e z dalszą d egradacją społeczeń stw a. O d
vvykaz g łó w n e w sk a źn ik i produ kcji p r ze m y s ło w e j, n a w e t te o ficja ln e ,
s p a d e k ^ m alei ące te m PO w zro stu go sp o d a rc ze g o . W prak tyce n astąpił
żela? 'i ^ ^ ^ y c i a w ie lu su ro w có w (w ę g la k a m ien n ego i b ru n atn ego, ru dy
N ow i 3 takze P r°d u k c ji różnych g a łę z i gosp od a rk i (p rze m y s ł lekki, m aszy-
bych k - ^ roku 1978 ro ln ic tw o ZS R R p r z e ż y w a ło sied em chudych lat: sła-
stwa 10r°w , spadku w yd a jn ości produ kcji roln ej i rosn ą cego m arn otraw -
sa ^ Co Zmusiło w ła d z e so w ieck ie d o ra cjo n ow a n ia żyw n ości, g łó w n ie m ię
sa’ 0wW,elu okręgach państw a. In terw en cy jn e zaku py żyw n o śc i (z b o ża , m ię-
Wet nie tylk o z k ra jó w R W PG , le c z także A rg e n ty n y i A u stralii, a na-
35 j ’ stałY się koniecznością. Im p o rt zb o ża w okresie 1 9 8 0 -1 9 8 3 w yn ió s ł
cy cje ^ ct0n roczn ie, a m ięsa w z ró s ł w roku 1982 d o blisko 1 m in ton. Rosną-
^ i o t ó w ^ d e w iz o w y> p o m im o stosu n kow o korzystnych cen g łó w n y c h p rzed-
do . âdzieck iego eksportu: ropy n aftow ej oraz broni, skłonił rząd sow iecki
niskie' en *a s p rze d a ży z ło ta na rynkach św ia to w y c h , m im o re la ty w n ie
snące kCen^ kruszcu- Ź ród łem n apięć w bilan sie p ła tn iczym b y ły także ro-
tzw. 7 SZty P o m o c y ek o n om iczn ej i w o js k o w e j dla so ju szn ik ó w M o s k w y na
a t a k ż ^ 11^ 1'2116^ ^ ance w s p ó ln o ty socjalistyczn ej (Kuba, W ietn a m , K R L D ),
Piet 1CZnych P rom osk iew sk ich re ż im ó w w T rze cim Ś w iecie.
cji ln ^Ce p ro b le m y go sp o d a rcze szły w p a rze z p o g o rszen iem kondy-
erialnej i d u ch ow ej sp o łeczeń stw a ZSRR . O b o k tra d ycyjn ych p a to lo g ii
497
CZĘŚĆ V. Światowa „mafa stabilizacja” (1979-1985)
życia społeczn ego, ja k alkoholizm , korupcja, działalność m afijna, drobna prze'

stępczość, w y ra ź n ie p o g łę b ił się kryzys ro d zin y i d a lszy za n ik w ię z i grup0'
w ych , z w ią z a n y z m o ra ln ym n ih ilizm em i o d rzu ca n iem w ie lu n orm społecZ'
nych. M arazm i dezin tegracja społeczeństw a b y ły reakcją na id eo lo giza cję oraz
u p o lity czn ien ie życia sp o łeczn ego, w s z e c h w ła d z ę i brak o d p o w ie d zia ln o ść 1
ze strony aparatu partyjnego. W szech obecna korupcja d osięgła partyjnej „Wier-
chuszki” . G łośn ym ech em o d b iły się o g ro m n e n ad u życia p o p ełn io n e przez
Jurija C zu rb an o w a - zięcia L eo n id a B reżn iew a, a także partyjnych bonzoW
w republikach A z ji Ś rod k ow ej (g ig a n ty c zn e defra u d a cje o s ła w io n e g o przy'
w ó d c y partii w U zbekistan ie, S zarafa R a s z y d o w a ). A p a tia o b y w a te li ZSRR
od zw ie rcied la ła zanik złu d zeń i n ad ziei na zd ecy d o w a n ą p o p ra w ę warunkoW
życio w ych . P rób ą o ży w ie n ia sp o łeczeń stw a i ka n aliza cji n asilających się n3'
pięć b y ły igrzyska olim pijsk ie, z o rg a n izo w a n e w M o sk w ie w dniach 19 lip ca
- 2 sierpnia 1980 roku. W ram ach p rzy g o to w a ń d e p o rto w a n o z M o s k w y czO'
ło w y c h d y sy d e n tó w p o lityczn ych , a p rzy o k a zji „o c z y s z c z o n o ” stolicę z p r ° '
stytutek, z ło d z ie i k ieszon k ow ych ora z h a n d la rzy narkotyków . O grom n e na'
k ła d y fin a n so w e ora z w ie lk i w y s iłe k o rga n iza c yjn y p rzy n io sły m iern e efekty
p o lityczn e. W o d p o w ie d z i na stanow isko U SA, o lim p ia d ę zb o jk o to w a ło 5
państw, zaś w ie le reprezen tacji w y s ła ło drugi garnitu r sp ortow ców . OlimpiJ'
czyc y skarżyli się na stronniczość s ę d z ió w fa w oryzu ją cych z a w o d n ik ó w ZSRR
ora z nieustanną pen etra cję w io s k i olim pijsk iej p rze z a g e n tó w KGB.
W śród lo k a to ró w K rem la św ia d o m o ść narastających za g ro ż e ń była raczej
niew ielka. W ła d za skupiona była w rękach d w ó ch konkurujących ze sobą grup-
słabnących za u szn ik ów B reżn iew a (C zern ien k o, Susłow, K osygin ) ora z umac
n ia ją cego sw e w p ły w y triu m w iratu G ro m y k o -U s tin o w -A n d ro p o w , reprezem
tu jącego aparat partyjny sp rzym ierzon y z generalicją, kierującą sektorem Vrze
m y s ło w o -w o js k o w y m o ra z służbą b ezp ie czeń s tw a . S ekretarz g e n era ln y R
K P Z R L eo n id B reżn ie w w sku tek p oga rsza ją ceg o się stanu z d ro w ia m iał k ł°
p o ty n ie tylko z p o d e jm o w a n ie m d ec yzji p o lityczn ych i u czestn ictw em w îe
ro w a n iu pań stw em , lecz także z poru szan iem się i m ó w ien iem . D zięk i wysl
kom sp e cja listyczn ego zespołu le k a rzy u d a w ało się d o p ro w a d z ić B reżn iew 3
do stanu u m o ż liw ia ją c e g o pu bliczn e w ystąpien ia. N ie m n iej je d n a k coraz ba^
d ziej p rzy p o m in a ł on „w irtu aln e m on stru m ” . W m iarę p ogarszan ia się stanu
zd ro w ia B reżn ie w staw ał się c h o ro b liw ie łasy na n a g ro d y i o d zn a czen ia parl
stw o w e. Był p osia d a czem czterech o rd e ró w B oh atera Z w ią zk u Radzieckiego*
ośm iu O rd eró w Len ina, ty tu łó w m arszałka Z w ią zk u R a d zieck iego , Bohater 3
P racy S ocjalistyczn ej, a w 1979 roku o trzym a ł n a w e t L en in o w sk ą N a g r °
Literacką!
Sukcesy w sp iera n ych p rze z ZS R R u gru p ow a ń kom u n istyczn ych w w ie
krajach T rze c ie g o Św iata, n o to w a n e p o d koniec lat sied em dziesiątych , z a c h ?
c iły Krem l d o co ra z śm ielszych poczyn a ń . N arastające tru dn ości w p o lityce
S ta n ów Z je d n o czo n y ch na Bliskim i Ś ro d k o w ym W sch od zie sk łon iły MoskW*?
d o p o d ję c ia d zia ła ń w celu u m o cn ien ia sw ych w p ły w ó w w ty m regior>ie '
12 gru dn ia 1979 roku Biuro P o lityczn e KC K P Z R p o d ję ło d e c y zję o in terw eu
498
W ojskowej w A fga n ista n ie, która ro zp o częła się d w a ty g o d n ie p ó źn iej. Za-

r ° l ° n y utratą w p ły w ó w sw ych pop leczn ik ów , K rem l p o sta n o w ił w yk o -
gQ ac P o głę b ia ją c y się w A fga n ista n ie chaos d o za in sta lo w a n ia posłuszne-
rz3du, k iero w a n eg o p rze z p rze b y w a ją c e g o w M o sk w ie Babraka Kar
no ’ a ^ rzy °k a z ji d o ro z p ra w y z p o czyn a jącym i sobie cora z śm ielej ugru-
gów niarn^ islam skiej partyzan tki. W b re w z a ło ż e n io m k rem low sk ich strate-
, in w azja na A fga n ista n p rze ro d z iła się w d łu g o trw a ły kon flikt region al-
>.W ym agający sta łeg o za a n g a ż o w a n ia p o n a d s tu tys ięczn e go k o n tyn gen tu
radzieckich o ra z o gro m n ych n a k ła d ó w fin a n sow ych i m ilitarn ych. Po-
ori - W ew n ętrzn e k on sekw en cje in terw en cji, akcja zb rojn a w A fga n ista n ie
dla została p rze z U S A ora z w ięk szość p a ń stw N A T O ja k o 'w yzw a n ie
no regl0nalneg°> a n a w et g lo b a ln e g o układu sił. O d p o w ie d ź S ta n ów Zjed-
S ą l t nych b yła w ielo ra k a . W aszyn gton za w ie s ił proces ra tyfik a cyjn y układu
Port ! ! ’ ZaP ° w ie d z ia ł bo jk o t o lim p ia d y w M o sk w ie, n a ło ż y ł em b a rgo na eks-
Zo ' Z^ 0Za do ZSRR, n a lega ł na z a w ie s z e n ie r o z m ó w w spraw ie b u d o w y g a
c ie ^ - Z P ółw ysp u Jam ał d o E u ropy Zach odn iej, a także z a p o w ie d z ia ł za-
w lenie w sp ó łp ra c y z krajam i B lisk iego i Ś ro d k o w e g o W sch odu , p rze d e
Zapo Z Pakistanem , A ra b ią Saudyjską i E giptem . Co w a żn e , B ia ły D om
becj. ledział w yd a tn ą p o m o c w o js k o w ą dla afgańskich p a rty za n tó w (m u d ża -
0tw^ w ) , In terw en cja w A fga n ista n ie u aktyw n iła środ ow isk a dysydenckie.
sty ^ '■ y k a in w a z ji w o js k o w e j była p o w o d e m zsyłki w y b itn e g o atom i-
Jele 0lX"y radzieckiej b o m b y term oją d row ej, A n d rieja S acharow a i je g o żony,
ny Bonner, do m iasta G orki w styczniu 1980 roku.
tyyZvveiU r° k u 1980 p r z e d p r z y w ó d c a m i s o w ie c k im i p o ja w iło się k o lejn e
sania 3016 ^ a strajk ó w w Polsce zm usiła w ła d z e kom u n istyczn e d o p o d p i
ły P ° r°z u m ie ń z z a w ią za n y m p rze z p r z y w ó d c ó w rob otn iczych N ie za le ż -
leg ,. a m o rządn ym Z w ią z k ie m Z a w o d o w y m Solidarność. Z g o d a w ła d z na
Polin aC^ nie z a leżn ych z w ią z k ó w z a w o d o w y c h o ra z p rz e ję c ie in ic ja ty w y
próba p rze z P arty jn yc h re fo rm a to ró w zosta ło o d czyta n e na Krem lu ja k o
wiad ^ W azen ia ustroju socjalistyczn ego. Z g o d n ie z d ok tryn ą B reżn iew a ,
pobie 6 radzieckie w y w ie r a ły stałe naciski na k ie ro w n ic tw o P Z P R w celu za-
to z w j2611^ ” k ° ntr r e w o lu c ji” . P o c z ą tk o w o M o s k w a z d e c y d o w a n a b y ła na
Przvw 'Zan*e s^ o w e > na w z ó r C zech o sło w acji 1968 roku. P od cza s spotkania
nia in o P ań stw -c złon k ó w U kładu W a rsza w sk iego w M o sk w ie, 5 grud-
1980 i 5
Sltymi
Snym ^ r°*cu, d elega cja„ polska z o b o w iąc_______t
z a ła się d o o p a n o w a n ia sytuacji w ła -
Wtórv j ^ arn'' M im o to presja M o s k w y nie słabła. W m arcu 1981 roku p o raz
°ddal ł ° SZ* ° d o za g ro żen ia in te rw en cją w o js k U kładu W arsza w sk iego, które
ła Qr y negocjacje w M o sk w ie m ię d zy gen. Jaruzelskim a B reżn iew em . Trwa-
Wali u ^Wa P ro P ag anclo w a , p odczas której S o w ieci s k w a p liw ie w yk o rzysty-
tySch j Z . n a d a rza ją cą się o k a zję (n p . „P o s ła n ie d o lu d z i p ra c y E u ro p y
do 0sk u ch w a lo n e p rze z I Z ja zd „S olid a rn o ści” w e w rześn iu 1981 r.)
o t o ^ d zia ła czy „S olidarności” o działalność kontrrew olucyjną, a P Z PR
zdecvri°Wan' e w r° g ó w socjalizm u . Ekipa gen. J aru zelskiego b yła cią gle nie-
° w a n a co d o sposobu ro z w ią z a n ia kryzysu. W k ie r o w n ic tw ie P Z P R
499
za częła p rze w a ż a ć opin ia, że rozstrzyg n ięcie s iło w e w y m a g a ć b ę d z ie w sp a1'

cia ze stron y w o js k radzieckich . Krem l je d n a k k o n sek w en tn ie n a le ga ł na roZ'
w ią za n ie sytuacji p rze z sam ych Polaków . O stateczn ie p ro k la m o w a n ie stan11
w o je n n e g o 13 gru dnia 1981 roku zostało p rzy jęte z n ieskryw an ą u lgą PrzeZ
KPZR.
O d początku 1982 roku w a lk a o sukcesję p o n ie z d o ln y m p rak tyczn ie d °
p o lityczn ej d zia ła ln ości B reżn ie w ie w e s zła w decydu jącą fa zę. G rupa breZ'
n iew o w sk a system atyczn ie słabła. P o śm ierci K osygina i S u słow a o s a m o t n i 0 '
n y Konstantin C zern ien k o nie m ó g ł liczyć na p oparcie w ięk szo ści k i e r o w m c '
tw a K PZR. Stale u m acniał sw ą p o zy cję Jurij A n d ro p o w . M a ją c z a p e w n ie 116
poparcie g e n era licji i KGB, starał się pozyskać innych w p ły w o w y c h p rze d s ta
w ic ie li aparatu. P o w yczerp u ją cych w ysiłkach p o d ejm o w a n y ch w celu Prze

łu żen ia życia, 10 listopada 1982 roku nastąpił o sta teczn y z g o n L eo n id a BreZ
n iew a. J ego następcą na stanow isku sekretarza g e n e ra ln e g o KC K P Z R z ° sta
Jurij W ła d im ir o w ic z A n d ro p o w . P ro g ra m A n d ro p o w a za k ła d a ł p o le p s z e n i
sytuacji sp ołeczn o -ek o n o m iczn ej p o p rz e z p o d n iesien ie e fe k ty w n o ści p ro d u k
cji i ra cjon aliza cję in w estycji, zw ięk szo n ą d yscyp lin ę w sp o łeczeń stw ie, zwa
cza n ie p a to lo g ii sp ołeczn ych (k oru p cji i a lk o h o lizm u ) ora z in n o w a c je w n1
*6
ch anizm ach p la n o w a n ia e k o n o m iczn eg o w kierunku ostrożn ej d e c e n tr a liz 3
cji. A n d ro p o w p r z e p ro w a d ził w ie le zm ian na stanow iskach partyjnych i Pa°

stw ow y ch , zastępu jąc za słu żon ych d z ia ła c z y e r y b reżn iew o w sk iej m łodszy
m i obiecującym i aktyw istam i (G orbaczow , Rom anow , Ryżkow, LigaczoW,
ro tn ik ow ). R ealizacja program u n o w e g o p rzy w ó d c y natrafiła na nieprzezW }'
ciężaln e przeszkody. W yn ikały on e zarów n o z m entalności A n d rop ow a , ukszta
tow an ej podczas d łu g o letn iego kierow an ia KGB, ja k też z postępującej stagna
cji gospodarczej państwa, p o głęb ion ej p rzez d egren go la d ę społeczeństwa.
C oraz p o w a żn iejsze w y z w a n ia dla n o w e g o p rzy w ó d c y niosła sytuacja nn?
d zyn a ro d o w a . In terw en cja w A fga n ista n ie p rze ro d ziła się w k rw a w ą , w y cZ£j.|"
pującą w o jn ę lokalną, przyn oszą cą o g ro m n e straty lu dzkie, m aterialn e i
n an sow e. Z a o s trzy ły się ta k że in ne k o n flik ty re gio n a ln e, w k tórych ZSK-
za a n g a ż o w a ł się p o stronie u gru p ow a ń le w ic o w y c h . D o ty c zy ło to Indochin>
tzw. ro gu A fry k i (E tio p ia , S o m a lia ), A n g o li i M o za m b ik u o ra z N ik a ra g u1'
N a jw ięk s ze zn a czen ie m iała je d n a k p olityk a adm in istracji R on alda R ea g alia’
która - p o p rz e z in ten syfik a cję zb ro jeń stra tegiczn ych o ra z zaangażowań
w k onfliktach region aln ych p o stronie p rze c iw n ik ó w sił ko m u n istyczn y0*1
zm u szała Z w ią z e k R a d zieck i d o d a ls ze g o w yścigu zb rojeń . P ra w d z iw y m ^
zw a n iem je szcze dla ek ip y B reżniew a b yło zaak ceptow an ie p rze z Kongres L ^
w y ra ź n e g o w zro stu w y d a tk ó w w ojsk ow y ch , które m ia ły b yć p r z e z n a c z o n e
realiza cję n ow yc h p ro g ra m ó w zb ro jen iow y ch : b u d o w ę b o m b o w c a strateglcZ

n e g o n o w e j gen era cji (B-1B, B -2 ), ro z w ó j tec h n o lo g ii lo tn iczej Stealth, 111116
m o ż liw ia ją c e j w y k ry cie sam olotu za p o m o cą radaru, produ kcję n o w e j g e
racji ło d z i p o d w od n y ch , u zbrojonych w n ow o czesn e rakiety typu Trident, 0
w ie lo g ło w ic o w y c h rakiet typu M X. N a jw ię k s zy je d n a k n iepokój na Kre
w z b u d z iła o g ło szo n a w m arcu 1983 roku p rze z p rezyd en ta R eagan a In1 J
500
g^Wa Obrony S trategiczn ej (S D I), za w ie ra ją ca p lan b u d o w y skom p likow an e-

u S^stemu obrony p rzeciw ra k ieto w ej, którego głó w n ym elem en tem m ia ły być
p ,, Zczon e na o rb icie d zia ła la serow e. Po p ierw szych , o g ó ln ie udanych,
p0 ,. , 2 użyciem broni laserow ej, dokonanych przez USA, Z w ią zek Radziecki
USĄ ■ôr3czk ° w e p rzeciw d ziałan ia strategicznej p rze w a d ze osiągn iętej przez
nie ^rwaJ3ce od końca lat sied em d ziesiątych ro z lo k o w y w a n ie rakiet śred-
W H' ,Zasi^ u SS-20 u le g ło w ó w c z a s przyspieszeniu . N e g o c ja to rz y ra d ziec cy
Iow ° ^ U ro zb ro je n io w y m z U S A starali się p rzecią ga ć ro zm o w y, zaś krem -
roku°^ P° ^ ty cy ~ p rzeciw d zia ła ć za p ow ia d a n em u p rzez N A T O na koniec 1983
n*eJ ^ Zm*eszczen iu rakiet k rótk ieg o i śred n iego zasięgu w E u ropie Zachod-
y k orzystyw a li p rzy tym kom u n istyczn ą in filtra cję ru ch ó w pacyfistycz-
. na Za ch od zie do o rg a n izo w a n ia m a sow ych dem on stracji p r z e c iw obec-
rakiet am erykańskich.
Ąncj . . o tr w ałe z ła g o d z e n ie n ap ięcia la tem 1983 roku i z a p o w ie d ź w iz y ty
tzw neâ G rom y ki w U S A p rze rw a n e zosta ło 1 w rześn ia 1983 roku w sku tek
VySc, lncydentu KAL 007: zestrzelen ia p rze z ra d zieck ie m y śliw ce na D alekim
dzie t 216 koreań skiego sa m olotu pasażerskiego z 269 pasażeram i na pokła-
kania Wa radzieckiej p rop a gan d y próba dezin form a cji, klu czenia i szu-
dzie i Wy m ° w ki u w ień c zo n a została o ś w ia d c ze n ie m szefa sztabu A rm ii Ra-
sZp; m arszałka O g a rk o w a o w y p e łn ia n iu p rze z sa m o lo t koreański misji
W lis, Ws j- W rezu lta cie pań stw a N A T O p o d ję ły d e c y zję o za in icjo w a n iu
W ĘUr° ^ ac^ e 1983 roku ro zm ieszcza n ia am erykańskich ra k iet taktyczn ych
j en ° P Ie Zach odn iej. M o sk w a z a re a g o w a ła p o g ró ż k a m i w iście zim n o w o -
P°vvi d S<^ u’ z e rw a â toczą ce się w G en e w ie ro z m o w y ro z b ro je n io w e i za-
Od Zlaâ bo jk o t igrzysk olim pijsk ich w Los A n g e le s w 1984 roku.
g ° sta^ esieni 1983 roku p o ga rs za ją cy się stan z d ro w ia sekretarza ge n era ln e-
jętych p o w ° d em liczn ych spekulacji, dotyczących kontynu acji zm ian pod-
dząCe- Przez A n d ro p o w a , w a lk i o p r z y w ó d z tw o w KC K PZR. W o b liczu ro-
cyjna C° raz w iększe kon trow ersje p olityk i A n d ro p o w a (kam p an ia antykorup-
szere' CZ^St^ w resorcie spraw w e w n ę trz n y c h ), partyjna gerontokracja zw arła
s k i j ^ y ^ lu teg o 1984 roku zm a rł A n d ro p o w , na następcę w y b ra n o bli-
k° 0e .^ W a rzysza B reżniew a, 72-letn iego Konstantina Czernienkę. C zernien-
raz w - , nie kontynuował reform y nakreślone przez A n d ropow a, jedn akże w co-
t-Yckich ' Z^m stoPniu b y ły on e p o zorow a n e, szczeg óln ie w republikach azja-
Wzmo 1 na ^ aêkim W sch odzie. W w ięk szy m stopniu skon cen trow ał się na
sHących 6niU SWe^ Po z y cJi w k iero w n ictw ie partii, szczególn ie w obliczu ro-
ników PuP ila A n d ro p o w a , M ich aiła G orb a czow a , i gru p y zw olen -
góvv s ^rZysP 'eszenia zm ian. Zaostrzył także represje w o b e c d ysyd en tów i „wro-
dzież *â tycznej o jc zy zn y ” (nacjonalistów , islamistów, p rzed sta w icieli m ło-
Wania ^ sub k u ltu r). Jak się jed n a k o k a za ło w krótce, od początku urzędo-
SZajacv •W nym P rob lem em n o w e g o sekretarza ge n era ln eg o b ył szybko pogar-
^ s iłk ó Stan z d ro w ia - Krem l p o raz k o lejn y zm u szon y był d o w z m o że n ia
nych D Poetyczn ych , m edyczn ych i kosm etycznych w celu ukrycia faktycz-
W° d ó w niskiej aktyw ności i częstych absencji C zernienki na Kremlu.
501
CZĘŚĆ V. Światowa „mata stabilizacja" (1979-1985)
Przedłu żająca się stagnacja m iała coraz p o w a żn iejsze konsekw en cje. ZSRR
zw ięk sza ł dystans d o S ta n ów Z jed n o czo n y ch w w yśc igu zbrojeń , co w yn ik 3'
ło także z p o w ięk sza ją ceg o się o p ó ź n ie n ia tech n o lo g ic z n e g o w o b e c najbar*
d ziej ro zw in ięty ch pa ń stw Zachodu. Stan y Z je d n o czo n e o ra z K o m itet Koot'
d y n a cyjn y dla W ielostron n ej K ontroli Eksportu (C O C O M , u tw o rz o n y 22 l1'
stopada 1949 r. p rze z kraje N A T O - z w y ją tk iem Islan dii - o ra z p rze z Au
stralię, k tó reg o cele m b y ło ustalanie list a rtyk u łów p o d leg a ją cy ch częśc io w e
m u lub c a łk o w ite m u z a k a z o w i b ą d ź ścisłej k o n tro li w h an d lu z blokiem
w sch od nim i C hinam i), w zm o c n iły reżim kontroli tech nologiczn ej, także w sto
sunku d o k ra jó w trzecich , sta n o w ią cych kanał tran sferu z a a w a n so w a n y 0
te c h n o lo g ii d o ZSRR. S k a zy w a ło to Z w ią z e k R a d zieck i na p rod u k ty własnej,
n ie n ajw y ższy ch często lotów , m yśli tech n iczn ej. P ro b le m u spraw n ien ia g 0'
spodarki ra d zieck iej sta w ał się co ra z b a rd ziej palący. D o reform atorskiego
skrzydła k ierow n ictw a KPZR, postu lu jącego strukturalne zm ia n y w m odelu
społeczno-gospodarczym , dołączyła generalicja, św iadom a konieczności zw ięk
szenia efektyw n ości gospodarki w celu staw ienia czoła Stanom Zjednoczonym
w szaleń czym i w yczerp u ją cym w yścigu zbrojeń. M im o to pozycja reform ato
ró w była zbyt słaba, aby spraw a sukcesji p o C zernience została przesądzona
jeszcze przed je g o odejściem . Po śmierci Konstantina Czernienki, 10 marca 19°
roku, żadna z d w ó ch dom in u jących w Biurze P o lityczn ym frakcji nie mia
w yraźn ej p rzew a g i. N ie o czek iw a n ie kandydata reform atorów , M ich aiła Gorba
czow a , poparł nestor aparatu krem low skiego, A n d riej G rom yko.
M ich aił S iergiejew icz G o rb a czo w ro zp o czął u rzęd o w a n ie na stanowisku se
kretarza gen era ln ego KC K PZ R pod hasłam i przyspieszenia (u sk orieruje), prze
b u d o w y (pieńestrojka) i ja w n o ści (głasnost0, podbu dow an ych n o w ym m yśje
n iem ( nowoje myszlenije). N o w a strategia G orbaczow a m iała p o lega ć na racj0
nalizacji działań politycznych, co pow in n o przynieść p ozytyw n e skutki dla ustro
ju kom unistycznego. C el n o w e g o k ierow n ictw a sta n ow iło b o w ie m p rzełam 3
nie breżn iew ow skiej stagnacji, napraw a błędów , ro zw iąza n ie naw arstw iający
się p ro b le m ó w i p a tologii, będących skutkiem działalności poprzed n ich ekip-
N a p łaszczyźn ie stosunków społecznych G o rb a czo w k o n tyn u ow ał plan y sw e
g o poprzed nika i m entora, Jurija A n d ro p o w a , a m ia n ow icie p odn iesien ie dys
cyplin y i o d p o w ied zia ln o ści p o p rzez w alkę z korupcją, przestępczością i alk0 ,
holizm em . W gospodarce kładł nacisk na m odernizację i intensyfikację produkcj1
p rzem ysłow ej oraz skuteczniejsze zarządzan ie. G o rb a czo w p o sta n o w ił ra^
w z n o w ić n egocjacje ro zb ro jen iow e z zam iarem osłabienia tem pa zbrojeń U
i pań stw N ATO . W ystąpił z kilkom a in icjatyw am i ro zb ro jen iow ym i, które im 3
ły o gra n iczyć strategiczną p rze w a g ę S ta n ów Z jedn oczon ych . Z a p ro p o n o W
spotkanie z p rezyd en tem R eagan em , co n astąpiło w listo p a d zie 1985 ro

w G en ew ie, a czk o lw iek nie przyn iosło konkretnych rezultatów . . *
W celu sku teczn ej re a liza cji p rog ra m u p rzeb u d ow y , G o rb a c z o w mus
w z m o c n ić sw ą p o zy cję w k ie ro w n ic tw ie K P Z R i p rzeła m a ć o p ó r konserw aty
stów. D la tego za p ro p o n o w a ł z w o ła n ie na p o czą te k 1986 roku X X V II Zjaz
K PZR, k tó ry m ia ł p rzy ją ć n o w y p rog ra m p rze b u d o w y i ro zw o ju ZSRR-
502
-jjj^ E U R O P E JS K IE KRAJE SOCJALISTYCZNE: KŁOPOTY GOSPODARCZE I KRYZYS IDEOLOGICZNY |
l5 3- EUROPEJSKIE KRAJE SOCJALISTYCZNE: KŁOPOTY

GOSPODARCZE I KRYZYS IDEOLOGICZNY
^ końcu lat sied em d ziesiątych słabości gosp od a rk i k ra jó w socjalistycznych,

unikające z d o m in a cji id e o lo g ii nad rach u nkiem ek o n om iczn ym , fataln ej
ganizacji produkcji i niskiej w ydajn ości, zn a la zły w y ra z w trudnościach z za-
J , rżen iem rynku w e w n ę tr z n e g o , a także w spadku d o ch od u n a ro d o w eg o .
dob° t0 Sût^ em n ' e tylko szczeg óln ych cech socjalistyczn ej „go sp o d a rk i nie-
2 r , ° ru” ’ w sp o m a ga n ia g o sp o d a rc ze g o Z S R R w sza leń czym w yścigu zb ro jeń
°A , lecz także w p ły w u p ro ce só w m ię d zy n a ro d o w y c h i ten d en cji ro zw o ju
Podarki św ia tow ej. P op rzez otw arcie gospodarek w ie lu k rajó w socjalistycz-
(Polska, W ęgry, R u m u n ia) na za ch o d n ie rynki to w a ro w e i k a p ita ło w e,
óUty w o ln o ry n k o w e nie m o g ły być ju ż ig n o ro w a n e lub za stęp o w a n e argu-
del tam^ ^ e o l ° g i czn y rrii- P o n a d to w y w o d z ą c y się je s z c z e ze stalin izm u m o-
, rozw oju g o sp o d a rczego , k ła d ą cy nacisk na ro z w ó j p rzem ysłu c iężk ie g o
° £ raniczanie konsum pcji w e w n ę trz n e j, sta w ał się co ra z b a rd ziej archaicz-
' konfrontacji z in ten syw n ą m o d ern iza cją gosp od a rk i ś w ia to w ej, w pro-
zaniem n ow o czesn ych tech n o lo gii p rzem ysłow ych , szybkim ro z w o je m in-
rrnatyki, au tom atyzacji i telekom u n ikacji ora z ekspansją sektora usług, sier-
1 , na gospodarka socjalistyczna co ra z w y ra źn iej nie p rzystaw ała d o re a lió w
tjca XX w ieku .
Zak ' z m n iejszen ia dystansu d o p rzo d u ją cych k ra jó w k apitalistyczn ych
2 , nczy ły się fataln ie. W ie le p a ń stw bloku w s c h o d n ie g o w p a d ło w pułapkę
zenia, stając się zakładn ikam i zach odn ich rz ą d ó w i b a n k ó w kom ercyj-
det W zrost o p ro cen to w a n ia d łu g ó w p o roku 1981, k tó ry d o p ro w a d z ił do
ęi ° nacJi „b o m b y z a d łu ż e n ia ” w w ie lu krajach T r z e c ie g o Ś w ia ta , g łęb o k o
nął także n ajw ięk szych d łu ż n ik ó w w sch od n ioeu rop ejsk ich : Polskę, W ę-
1 Rumunię. W p rzypadku d w ó ch p ierw szych k ra jó w za d łu żen ie na je d n e -
niemieSzkańca zb liżyło się d o tysiąca dolarów, co sytu ow ało te państw a w gro-
fed ^ w ^ k s zy c h ś w ia to w y c h dłużników . Co w ię c e j, niski p o z io m eksportu
takż ° Wa* m ° ż liw o ś c i zd o b ycia środ k ów ju ż n ie tylko na spłatę dłu gów , lecz
HjCz^ na. obsłu gę, to z n a czy b ieżą cą spłatę odsetek. Rum unia p o d sułta-
gran.yrni rzą d a m i N ic o la e Ceauęescu p ro w a d z iła p o lityk ę redu kcji d łu gu z a
lep? CZnego’ cze g o w yn ik iem b y ły drastyczne oszczędności, u derzające w spo-
Prze StWo' N ie d o b o r y a rtyk u łów sp o żyw czyc h i p rze m ys ło w y ch , ch ron iczn e
Su rwy w dostaw ach en erg ii ora z o gra n iczen ie in w estycji zw ią za n ych z kon-
kań ' ^ sP ° w ° d o w a ły d ra m a ty czn y spadek p o z io m u życia w ięk szo ści m iesz-
blnV°W kraju. N ie m ó g ł za te m d z iw ić w z ro s t n ap ięć sp ołeczn ych w krajach
u W schodniego.
lat ■ ar<^ziej dram atyczn a sytuacja w y tw o r z y ła się w Polsce na początku
się ° Slern<3ziesiątych. K ryzys gospodarczy, k tó ry ju ż w 1979 roku za zn a czył
żyw câm i w za op a trzen iu , p o czą tk iem regla m en ta cji p ro d u k tó w spo-
Czych, a p o n a d to sp a d k iem produ kcji i szyb kim w z ro s te m za d łu żen ia ,
503
zw ia s to w a ł u padek ek ip y E dw arda Gierka. R o zw ó j o p o zy cji antykom unistyc2'

nej ora z n a ro d o w e o d ro d ze n ie p o w y b o rz e kardynała K arola W o jty ły na pa'
p ieża w z b u d z iły n a d zieję na m o żliw o ść zm ian p olityczn ych . W zb iera ją ca fala
n ie z a d o w o le n ia sp o łec zn eg o zn a la zła ujście la tem 1980 roku. M a s o w e straj
ki, za k oń czon e na p rze ło m ie sierpnia i w rześn ia , w y m o g ły na k ierow n ictw ie
PZ PR z g o d ę na rejestrację N ie za le ż n e g o S am orząd n ego Z w iązku Z a w o d o w eg o
Solidarność, na k tó rego czele stanął s z e f M ię d zy z a k ła d o w e g o K om itetu Straj
k o w e g o w Trójm ieście, elek tryk Lech W ałęsa. Zm iana nastąpiła także w kie'
ro w n ic tw ie PZ P R . S k o m p ro m ito w a n e g o G ierka zastąp ił b a rd ziej u g o d o w y
p rze d sta w ic iel aparatu p a rtyjn ego, S tan isław Kania. W ciągu 16 m iesięcy ie'
galn ej d zia ła ln ości N S Z Z S olidarność trw a ła m n iej lub bard ziej o tw a rta kon
fron tacja p o m ię d z y reprezen tu jącą o gro m n ą w ięk szość sp o łeczeń stw a „S ol1'
darn ością” , d o m a ga ją cą się sto p n io w ej lib era liza cji p o lityczn ej o ra z refom 1
gospodarczych , a będ ącą p o presją M o s k w y PZ PR , usiłującą nie dopuścić do
głębszych zm ia n ustrojow ych. Kilkakrotne g ro ź b y in w a z ji w o js k U kładu War
sza w sk ieg o (g ru d z ie ń 1980 r., m a rzec 1981 r.) o ra z cią gła in geren cja Krem
la sk łon iły k ie ro w n ic tw o pa rtii d o w y b o ru w a ria n tu s iło w e g o . Początkiem
p r z y g o to w a ń d o in te rw e n c ji w o js k a b y ła s to p n io w a k o n cen tra cja w ła d z y
w kraju p rze z gen . W ojciech a Jaru zelskiego. W ojn a n erw ó w , w z m a g a n a pr° '
w ok a cja m i służb b ezp ie czeń s tw a o ra z n asilen iem akcji strajkow ych , znała
zła kulm inację w n o cy z 12 na 13 gru dnia 1981 roku. P r z y absolu tnej apr°
b acie Krem la, k tó ry je d n a k - m im o n alega ń lid e r ó w P Z P R - o d m ó w ił b ezp 0'
średniej in te rw en cji w o js k o w ej, w p ro w a d z o n y został stan w ojen n y, a w ła d z?
p rze jęła W ojsk ow a R ada O calen ia N a r o d o w e g o (W R O N ) z gen . Jaruzelskim
na czele. Z a w ie s zo n o d zia ła ln o ść o rga n izacji społeczn ych , ro z w ią z a n o o rg a
n izacje z w ią z k o w e (d e le g a liz a c ja N S Z Z S olid a rn o ść), a res zto w a n o i interno
w a n o p on ad 5 tys. d z ia ła c z y „S olid a rn o ści” , o g ra n iczo n o sw o b o d ę poru sz3
nia się p o kraju.
T rw a ją cy d o lipca 1983 roku stan w o je n n y p o g łę b ił dram a tyczn ą sytuacj?
gospodarczą i społeczn ą Polski. Brutalna i k rw a w a pacyfikacja stra jk ów w Z 3
głębiu Górnośląskim oraz Lubinie, represje w o b e c p rze ciw n ik ó w reżim u, a ta
że m ilita ry za cja kraju ro d z iły p o czu cie b ezn a d ziejn o ści i m arazm . Sprzyja .
szerzen iu się p a to lo g ii w sp o łeczeń stw ie i gospodarce. P o d ziem n a „S olidar
ność” p ró b o w a ła z m o b iliz o w a ć sp o łec ze ń stw o d o c zy n n eg o o p oru p o p rzeZ
m a so w e m an ifestacje, ale spotkały się o n e z tw a rd ą o d p o w ie d z ią ze stron)
w ła d z w ojsk ow y ch , n iew ah a ją cych się u żyć siły w celu ro zb icia dem onstra
cji. Skutkiem dzia ła ń m ilicyjn ych o d d z ia łó w Z O M O b y ły d ziesią tk i rannyc
ora z o fia r y śm ierteln e. Z ła g o d ze n ie p o lityk i w ła d z, u w o ln ie n ie Lech a Wat?
sy, z g o d a na p rzy ja zd d o Polski p a p ieża Jana P a w ła II w c zerw c u 1983 roku,
w res zc ie o d w o ła n ie p r z e p is ó w stanu w o je n n e g o , n ie p o p ra w iło n astrojów
społeczn ych . C ią g łe p o d w y ż k i cen, fa ta ln e za o p a trzen ie rynku, w szech ob ec
na reglam en tacja i giga n tyczn e kolejki zm u szały m ilio n y P o la k ó w d o codzien
nej w a lk i o p rze trw a n ie. O p o zycja „S olid a rn o ści” straciła im p et, m im o p rzy
znan ia W ałęsie w p a źd ziern ik u 1983 roku P o k o jo w ej N a g ro d y N o b la . D zia
504
J ^ E U R O P E j SKIE KRAJE SOCJALISTYCZNE: KŁOPOTY GOSPODARCZE I KRYZYS IDEOLOGICZNY
ałność a n tyrządow a ro zw ija ła się na p o z io m ie n iew ielk ich grup społecznych,

zyr-j ° zwi£łzanych z K ościołem . Tym czasem trw a ła cicha w a lk a p r z e c iw opo-
~Ji. O p in ią pu bliczn ą w strzą sn ęło za b ó js tw o z w ią z a n e g o z „S o lid a rn o ścią ”
• erzego Popiełu szki, u p ro w a d z o n e g o i bestialsko za m o rd o w a n e g o p rze z
kad ° W Służby B e zp ieczeń stw a w p a źd ziern ik u 1984 roku. W p o ło w ie de-
na y utrw aliła się stagnacja p o lityczn a i społeczn o-ekon om iczn a, zaś n ad zieje
Przełam anie im pasu b y ły co ra z bard ziej złudne.
v\r ri pozostałych krajach socjalistyczn ych n ie d o szło d o tak d ram atyczn ych
na ^Ze^ ’ cbo<' n ie w ą tp liw i6 ro z w ó j sytuacji w Polsce w y w a r ł siln y w p ły w
Cj a 'tykę ekip kom u n istyczn ych w krajach bloku w sch o d n ieg o . Polska lek-
^ u s i ł a j e d0 w yc ią g n ię c ia w a żn y c h w n io sk ó w z punktu w id z e n ia stabil-
Uw r2ądów Partii kom u nistycznych. P rze d e w szystk im z w ró c o n o w ięk szą
nia i 1 W z w ^ zk:u z tym sk iero w a n o w ięk sze środki na p o p ra w ę za op a trze-
We ■ . c^- K osztem m n iejszej akum ulacji i in w estycji, m ieszk a ń cy N R D ,
p0 , r 1 C zech o sło w acji c z y n a w et B u łgarii nie m ieli k ło p o tó w z zaku pem
na aw °w y c h tow a ró w . N a W ęgrze ch w 1981 roku w ła d z e w y r a z iły z g o d ę
Szała"ran*CZ° ne *stnien ie p rze d sięb io rczo ści p ryw a tn ej, która n ie tylko zw ięk -
ktyw ność produkcji, p o szerza ła o fe rtę usług, lecz także d a w a ła do-
Qem ° y e ^ o ch o d y p o w a żn e j części społeczeń stw a . W N ie m ieck ie j R ep u b lice
Sp e . atyczn ej w z g lę d n y d o b ro b yt m ieszk a ń có w w y n ik a ł w du żej m ierze ze
nyc^ nych stosunków z d ru gim pań stw em n iem ieckim , w y m ie rn ie sz a c o w a
na ponad 6 m ld m arek za ch od n ion iem ieck ich roczn ie,
rnuni arzen ia w Polsce m ia ły też o g ro m n e zn a czen ie dla o p o z y c ji antyko-
° P 071StyCZne^ w E u ropie W sch od n iej. B odaj n a ja k ty w n iej p o c z y n a ła sobie
cej t y czechosłow acka, skupiona w o k ó ł sygn atariu szy K arty 77, w z y w a ją -
nrnów Z& d° resPe ktow an ia p ra w czło w iek a i sw o b ód obyw atelskich na m o cy
V^ciav m i^ ^ zy n a ro d o w y c h . C z o ło w y m i rz e c zn ik a m i te g o d o k u m en tu b y li
0p aV .^ avel, Jiff H a jek i Jan Patoćka. W o b e c n aja k tyw n iejszych d z ia ła c z y
go w ' w *ac*ze za sto so w a ły ostre represje: a resztow an ia, k a ry w ie lo le tn ie -
nie 0f 16nia’ z w olnien ia z pracy. W ielu z nich zm u szono do em igracji. W obro-
Wied]- r reP resJi p o w o ła n o w k w ietn iu 1978 roku K o m itet O b ron y N iespra-
K a r t y ^ 6 P rześla d °w a n y c h (V O N S ), w k tó rym d zia ła ło w ie lu sygn atariu szy
P o s łó w D ziałalność „S olid a rn o ści” i kontakty je j a k ty w istó w z o p o zy cją cze-
Wacki W ack^ s p o w o d o w a ły je s z c z e ściślejszy n a d zó r ze stron y czech o sło -
styczn^> SłUŻby b ezp ie czeń s tw a . W o b a w ie p rze d „za ra zą z Polski” kom uni-
ntowie6 Wâdze lik w id o w a ły w s z e lk ie in ic ja ty w y n ieza le żn e, n ie tylko o w y-
z Sekc' P° UtyczneJ> êcz także kulturalne. G łośn ym ech em od b iła się w a lk a
2^ z £ t ZZOWą M u z y k ó w i ro zw ią za n ie w paźd ziern ik u 1984 roku
kilkun Uzy k ó w CSRS ora z skazanie k iero w n ictw a Sekcji J a zzo w ej na kary
ze • -i m iesi? cy p o z b a w ie n ia w oln o ści. O fia rą represji w ła d z stał się tak-
A^sciół katolicki.
cji, a n 1ZaC'ia rucb ó w w o b ro n ie p ra w c z ło w ie k a w Polsce i C zech o sło w a-
na W e?aSt^Pn' e P °w s ta n ie N S Z Z S olidarn ość m ia ło s w o je reperkusje także
rzęch. W 1979 roku gru pa in telek tu a listó w (m .in . O ttilia Solt, G abor
505
D em szk y) z a ło ży ła P ry w a tn y Fundusz W spieran ia U b o gich (S E T A ), któreg0

celem b yło p o szerzen ie kręgu o p o zy cji o środow iska rob otn icze. P o sierpn'11
1980 roku d zia ła cze o p o zy cji w ęgie rsk ie j n a w ią za li liczn e kontakty z lid er3
m i „S olid a rn o ści” . Zdając sobie spraw ę z braku w a ru n k ó w d o p o w tó rze n i3
p o lsk ieg o fen o m en u (w y o b c o w a n ie in telektu alistów , słaba aktyw n ość robot
n ik ó w ), skon cen trow a li sw o je d zia ła n ia na tw o rze n iu kręgu n ieza leżn ej ku
tury. P o w sta ły liczn e w y d a w n ic tw a „d ru g ie g o o b ieg u ” , publikujące prace czo
ło w y c h in telek tu a listó w i dysydentów , takich ja k G y ó rg y Konrad, M iklós H a
raszti, L a szló N e m e th , Janos Kis. C hoć w e z w a n ia o p o z y c ji p o lity czn ej
m o b iliza cji sp o łeczeń stw a nie o d n o siły p o ż ą d a n e g o skutku, r o d z iły się m ne
n ieza le żn e inicjatyw y. R ea liza cja w ie lk ie j w ęg ie rsk o -czech o sło w a ck iej inWe
stycji h y d ro lo g ic zn e j w G a b ć(k o vo -N a gy m a ro s w z b u d z a ła co ra z lic zn iejsze
protesty ru ch ów ekologiczn ych , za ró w n o w zain teresow an ych krajach, j a k teZ
p o za ich granicam i. O b a w ia n o się, że za p ora w ra z ze sztu czn ym je z io rerT1
zn iszczą u n ik atow ą naddunajską en k la w ę p rzyro d n iczą, d o p ro w a d za ją c
zabu rzeń ekosystem u i w yg in ięc ia w ie lu ga tu n k ów roślin oraz ptaków. W kon
cu roku 1981 na W ęg rze ch p o w sta ł „K rą g D unajski” , k tó ry o rg a n iz o w a ł pr0
testy i m an ifestacje p r z e c iw kon tyn u ow an iu in w estycji.
W Rum unii d zia ła n ia o p o z y c y jn e m ia ły g łó w n ie p o d ło ż e ek o n o m ie2116'
Strajki gó rn ik ó w w d olin ie Jiu i dalsze protesty robotnicze, ro zp o częte w sierP
niu 1977 roku, trw a ły d o końca 1979 roku. W lu tym 1979 roku gru p 3 ° P °
z y cjo n istó w (G h eo rg h e B raęoveanu, Io n el Cana, C arm en P op escu ) utw orzy
W o ln y Z w ią z e k Z a w o d o w y Rumuńskich Lu dzi P racy (S L O M R ). N o w ą ° râ
n izację p o p a rł G h eorgh e Calciu-D um itreas, d u ch o w n y sto jący na czele z3
ż o n e g o w roku 1978 C h rześcijań sk iego Kom itetu O b ron y W oln ości Reng
W ła d ze natychm iast za rea go w a ły na ro zw ój n iezależn ych inicjatyw. Już w m ^
cu 1979 roku p rze p ro w a d zo n o fa lę areszto w ań a k ty w istó w o p o zy cji, wi~
z nich siłą u m ies zc zo n o w szpitalach psych iatryczn ych . R o zb ito także
tet ojca Calciu-D um itreasa, a je g o sa m ego aresztow an o. R o zp ra w io n o się
ze strajkującym i i protestu jącym i robotnikam i. Pogarszająca się sytuacj3
terialn a, n a gm in n e braki żyw n ości, fa ta ln e za o p a trzen ie w sklepach zao
c o w a ły d a lszym i w ystą p ien ia m i społeczn ym i, szc ze g ó ln ie w 1981 roku-
żim Ceauęescu b ył co ra z bardziej brutalny. W szelkie p r z e ja w y n iezadoW
nia b yły tłu m ione p rze z tajną policję Securitate. D ziesiątld tysięcy osób
zn a czn y o d setek W ę g r ó w - em igro w a ło . Sam dyktator, za ch ę co n y przyc y
nym p o czą tk o w o stan ow iskiem Zach odu w rezu ltacie n ieza le żn ej od M os ^
polityk i za gra n iczn ej o ra z system atyczn ej obsłu gi za d łu żen ia , p op a d a ł W
raz częstszą i co ra z bard ziej grotesk ow ą m e ga lom a n ię, p rzew y ższa ją cą F
dob n e w y c z y n y w sch yłk ow ym okresie rz ą d ó w L eo n id a B reżn iew a.
W z s o w ie ty z o w a n e j B u łg a rii represyjn a p o lity k a w ła d z u n ie m o żliw i
o rg a n iz o w a n ie się o p o zy cji. K on trola m ilicyjn a i w o js k o w a n asiliła się
tach 1 9 7 8 -1 9 8 5 , k ie d y d o szło d o serii za m a c h ó w b o m b o w y ch i a k tó w s.a^ e,
tażu w m iejscach pu bliczn ych . P odobn a sytuacja istniała w N i e m i e c k i
pu blice D em okratycznej, g d zie w szech w ła d n a P a ń stw ow a Służba Bezpie
506
Cjj a Stcisi) ro zcią gn ęła nad sp o łec ze ń stw em sieć totaln ej k on troli i in filtra-
pa ' mo t0 o d p oczątk u la t sied em d ziesią ty ch u ja w n iły się u gru p ow a n ia
p0 . tyezne i n acjon alistyczn e. Także K ościół ew a n g e lic k i cora z w y ra źn ie j
n ieza leżn e in ic ja ty w y społeczn e.
WiękS2 Pai^stw bloku w s c h o d n ie g o w p o lityce m ię d z y n a ro d o w e j n ie u legła
sty c z n ^ Zni' ante - S k ręp ow a n e w ię z a m i p o d leg ło ś ci w o b e c ZS R R , kom uni-
Wyi n ie śm iały p o d e jm o w a ć d ec y zji lub d zia ła ń b e z z g o d y Krem la,
działa em Ru m unia, która z a ch o w a ła w z g lę d n ą n ie za le żn o ś ć w tych
M - -h d y p lom a tyczn ych , które nie z a g ra ż a ły p o d s t a w o w y in teresom
yyyk i Jedną z n ieliczn ych spraw, w o b e c których kraje E u ropy W sch odn iej
one 3 ^ Jedn°m y śln ość, b y ły w y d a rze n ia w Polsce p o roku 1981. P o p iera ły
in terw en cji zb rojn ej sił U kładu W arsza w sk iego, zaś po prokla-
W iek niV,stanu w o je n n e g o en tu zjastyczn ie za re a g o w a ły na p o lityk ę W R O N .
WacjaZ° ^ ^ fa jó w E u ropy W sch odn iej - g łó w n ie B ułgaria, N R D , C zechosło-
Partv " akt^ 'vn ie p o p iera ła p rorad zieck ie rządy, partie p o lity czn e lub ruchy
m0Cy nc ie w krajach T rze c ie g o Św iata. P oparcie to p rzy b iera ło fo rm ę p o
w ię ź ^0sP °darczej i m ilitarnej, szkolenia w ojska i służb specjalnych. Form alne
1985 W ram acb „w sp ó ln o ty socja listyczn ej” zosta ły u trw a lo n e 26 k w ietn ia
Wars7 ° k ied y p odczas spotkania p r z y w ó d c ó w bloku w s c h o d n ie g o U kład
awski p rze d łu żo n o na dalszych 20 lat.
l5 4. JUGOSŁAWIA - ŚMIERĆ TITY
s% y c h ^ Zysu ustro jo w e g o , co ra z w y ra źn ie js ze p o d kon iec lat sied em d zie-

iHarm \ lek c ew a żo n e lub tłu m io n e p rze z w ła d z e . C ora z częściej o utrzy-
ny ęj0 sP o le c z n e g o i akceptacji ustroju d e c y d o w a ł au torytet, pod n iesio-
j eg0 - ran§i kultu, d o ż y w o tn ie g o p rezyd en ta pań stw a Josipa Broza-Tity. Po
śniej z erC1’ ^ maj a 1980 roku, ten d en cje o d śro d k o w e, które kilka lat w c z e -
tralizrnuU w âd z e fed e ra ln e d o re fo rm y konstytucyjnej i re zy gn a cji z cen-
Nar ' ZaCZęły uj a w niać z n iespotykan ą m ocą.
do v w h Stk ^ Ce naP ^ cia etn iczne w K osow ie d o p ro w a d z iły w marcu 1981 roku
r°Wan k W Stolicy o b w o d u , Priśtinie, za m ieszek na tle etn iczn ym , inspi-
s°Wa W ł ^ 1Zez Indność albańską, sta n ow ią cą blisko 9 0 % m ie szk a ń có w K o
bach cfł 3 fed era ln e w p r o w a d z iły stan w y ją tk o w y i p o k rw a w y c h star-
fliktu p Um^ w ystą p ien ia A lba ń czyk ów . O czyw iście, nie z a ła g o d z iło to kon-
dykall2u- z kolejn e lata d o c h o d z iło d o częstych a k tó w terroru ze stron y ra-
^ld n o ś ci^ C^C^ uSru p o w a ń m uzułm ańskich. O b s e rw o w a n o stały exodus
&0sPod 1 Ser^ skiej i czarn ogórskiej. S ystem atyczn ie p o garszała się sytuacja
^d era c3^ 23 ^ o s o w a > drastyczn ie w z ro s ło b e z ro b o c ie (d o ok. 5 0 % ). R zą d
oraz P rezyd iu m ZKJ d o k o n a ły w ie lu zm ia n na stanow iskach p a ń
507
s tw o w y ch i partyjnych zw ią za n ych z sytuacją w p row in cji. W z m o ż o n o repre

sje w o b e c a n ty rzą d ow y ch a k tyw istó w w K osow ie.
O d je s ie n i 1981 roku w kraju narastał p o lity c z n y i ku ltu ralny ferment-
W ła d z e kom unistyczne, zd o m in o w a n e p rze z partyjnych konserw atystów , uS'
ło w a ły u trzym ać dyscyp linę w e w łasn ych szeregach ora z w z m o c n ić kontr0 v
nad m e d ia m i. O d roku 1984 w środkach m a s o w e g o p rzek a zu co ra z częściej
p o ja w ia ły się tem a ty dotych czas zakazan e: b łę d y go sp o d a rcze rządu , korup
cja, n ad u życia w ła d zy, o cen a k o n flik tó w n a ro d o w o ścio w y ch okresu II w°J
św ia to w ej i w ie le innych. M im o represji i areszto w ań n ieposłu sznych d zie0
n ik a rzy ora z pisarzy, n ie z a le żn y o b ie g in form a cy jn y i ku ltu ralny b ył w pe
ro zk w itu . O b iek tem a tak ów ze strony w ła d z kom u n istyczn ych b y ł także *
ściół katolicki (o d w o ła n ie papieskiej w iz y t y w m arcu 1984 r.) o ra z orgam za
cje m u zu łm ańskie. ^
Stale p o garszała się też sytuacja gospodarcza Ju gosław ii. N ieefektyw n 0
m o d elu ju go s ło w ia ń s k ie g o b yła co ra z bard ziej w id o czn a . D łu g zagranic 2J
(2 0 m ld doi. w 1981 r.), in flacja, spadek p o z io m u życia ( w 1983 r. o 40 0
w p o ró w n a n iu z rokiem 1 9 7 9 ), strajki i protesty sp o łeczn e charakteryzowa y
pa n oram ę Ju gosła w ii w p o ło w ie la t osiem d ziesiątych .
155. STANY ZJEDNOCZONE - OD IDEALIZMU CARTERA

DO REALIZMU REAGANA
P rze ło m la t sied em d ziesiątych i o siem d ziesią tych z b ie g ł się w Stanach Zje^

n o c z o n y c h z k o ń c o w ą fa z ą p r e z y d e n tu ry d e m o k ra ty J am esa Earla (J*
m y ’e g o ) Cartera. Ten b y ły gu bern ator G eorgii, pla n ta tor o rz e s z k ó w ziemny ^
i k a zn o d zieja baptystów , w y g r a ł w 1976 roku w y b o r y p rezyd en ck ie, g i ° s
hasła p o w ro tu d o skrom ności i u czciw ości o ra z prezen tu jąc się w roli c
w iek a spoza u k ła d ó w p o lityczn ych , k tó ry b ę d zie n iezło m n ie stał na st
in teresó w zw yk ły ch lu dzi.
Istotnie, spraw u jąc u rząd prezyd en ta , C arter p o zo sta ł w ie r n y swemu V ^
gra m ow i. Kreślił p la n y d alekosiężn ych i głębokich reform , które zmienić rr* 1
na lep sze o b lic ze kraju. M a rz y ł o n o w y m ła d z ie m ię d z y n a ro d o w y m ° P aI^ ą
na zg o d n ej w s p ó łp ra c y pa ń stw i p o w szech n y m pokoju. Za p ie r w s z o p lan
spraw ę w p o lity ce za gra n iczn ej uznał o b ron ę p ra w c zło w iek a . K ° nse
n ie o d m a w ia ł p o m o c y am erykań skiej k rajo m ła m ią cy m p ra w a c zôW1nje.
A m bitn e w iz je i zam ierzen ia u gru n tow a ły obraz Cartera ja k o p rzy w ó d c y 0 ^
w ą tp liw ie szczerych i w zn io sły ch intencjach. S zkopu ł je d n a k tk w ił w ty10,
p o d e jm o w a n e p rze z p rezyd en ta p ró b y re a liza cji je g o p la n ó w jakże c
k o ń c zy ły się n ie p o w o d z e n ie m . ^ „
N ie sp ra w ie d liw o ś c ią b y ło b y w szela k o o d m ó w ie n ie C a rte ro w i P ew n ^ cjzjł
i to b a rd zo p o w a żn y ch - zasłu g w p o lityce m ię d z y n a ro d o w e j. D oproW
508
— — _____155. STANY ZJEDNOCZONE - OD IDEALIZMU CARTERA DO REALIZMU REAGANA
tyczrf P" Zykład d o u sta n ow ien ia 1 stycznia 1979 roku stosu n ków dyplom a-
0ęfólneC ,m ^ d zy U SA a Chińską R epubliką L u d o w ą . W ślad za tym po szło
P°tem ^.Cle^ en ' e w stosunkach am erykańsko-chińskich. „Kartą chińską” m ó gł
g0 na aszyn gto n się p o słu giw a ć skutecznie w z g lę d e m Z w iązku R adzieck ie-
ta byi0 0re^ ° m usiała d zia ła ć p ow ścią ga ją co. W ie lk im sukcesem prezyden -
w Was za w arcie, b ezp o śred n io p o d je g o auspicjam i, 26 m arca 1979 roku
Wane Zyn8to m e eg ip sk o -izra elsk iego p oro zu m ien ia p o k o jo w e g o , w y n e g o c jo -
Pr2 e ło ° W (" am P D avid w e w rześn iu 1978 roku. S ta n o w iło o n o p r a w d z iw y
flikt0w- w P o lityce blisk ow sch odn iej, g d y ż kła d ło kres d łu g o trw a łem u kon-
spektv, m i^dzy E giptem a Izra elem , o tw iera ją c p rze d ob om a pań stw am i per-
Carter ^ WzaJe m nej w spółpracy. W reszcie 18 cz e rw c a 1979 roku w W ied n iu
r°zbro Wraz z rad zieck im p rzy w ó d c ą L eo n id em B reżn ie w e m p o d p isa ł układ
systern n(J°w y SALT II, za k ła d a ją cy u sta n o w ien ie p arytetu w strategiczn ych
dać d o T ^ ron' nuklearnej obu superm ocarstw . K a żd e z nich m o g ło posia-
Prawił ■ środ k ów p rze n o szen ia ła d u n k ów ją d ro w y ch . W rezu ltacie po-
- „wes Sj^ stan stosu nków am erykań sko-radzieckich, które - ja k to określano
Wzaje ^ W â z? o g ra n ic z o n e g o za u fan ia ” . Z a o w o c o w a ło to z w ięk szen iem
Niesten ' ! ym !any gospodarczej.
°k azał . koniec roku 1979 p rzyn ió sł w y d a rze n ia , k tórych kon sekw en cje
sy ą U£0 Sl^ dâ C artera fa ta ln e i szybko p rze sło n iły je g o w cześn iejsze sukce-
Studencf et Prezydenta m ocn o ucierpiał, kied y 4 listopada 1979 roku islamscy
jako z au ° P a n o w a li w Teh eran ie bu d yn ek am basady am erykań skiej, biorąc
U d a n ia j ° w 63 p rzeb yw a ją cych ta m A m e r y k a n ó w Z a żą d a li o n i od U SA
macią r ra n ow i p rze b y w a ją c e g o w Stanach Z je d n o czo n y ch szacha M oh a m -
dziat j a^^ h laviego , a b y p o sta w ić g o p rze d sądem . C arter nie b a rd zo w ie -
Zaistńjai m a za rea g o w a ć , a z k a żd y m ty g o d n ie m je g o b ezra d n o ść w o b e c
ttiażem W yd a rzen ia b yła coraz bard ziej od czu w a ln a . K o m p letn ym bla-
°d b icia Zakończy ta Si? p o d ję ta w n o cy z 24 na 25 k w ietn ia 1980 roku próba
nostek n ik ó w p rze z am erykańskich kom an dosów . 90 ż o łn ie r z y z jed -
tyyjni ^^PecJalnych w ra z ze sp rzętem p r z e w ie z io n o sa m o lo ta m i transporto-
nu. jyjast mieJsca w y jś c io w e g o akcji, które zn a jd o w a ło się 450 km o d Teh era-
z Zasko m ie li on i h elik o p tera m i p o le c ie ć d o sto licy Iranu i dzia ła ją c
się nje <~'Zenja o p a n o w a ć gm ach ambasady, u w aln ia ją c zakładn ików . P lan ten
2 sarnol 10 d o s z ło d o zd e rze n ia u czestn iczą cego w op era cji śm igło w ca
Inni transp o rto w ym , w w yn ik u c z e g o śm ierć p o n io sło 8 żołn ierzy.
c°fa ć si ° P erac-ji zm u szen i b yli w tej sytuacji p o n iech a ć zad a n ia i w y-
liczn y^ ° ^îptu. Fatalnie p rze p ro w a d zo n a akcja stała się n iem a l sym bo-
25 grWI raZem niem o c y A m eryk i.
^jednor- ma r° k u w o js k a ra d ziec k ie w e s z ły d o A fga n ista n u . Stan y
Wę s e ostro zaprotestow ały, ale n ie w ie le w ię c e j m o g ły u czynić. Spra-
u znan o za p ora żk ę adm in istracji C artera, która ok a za ła się nie-
zdo!na do nn
radą W sn °ł^°^°Zenâ ta m y p o stęp o m kom u n izm u na św iecie. W p ra w d z ie , za
P°stawę ^ P ^ e o w n ik ó w , prezyden t Carter postan ow ił zadem on strow ać tw ardą
ec ZSRR, ale nie zm ie n iło to ju ż je g o o cen y w oczach sp o łec ze ń
509
stw a am erykań skiego. I tak, w styczn iu 1980 roku - w reakcji na in terw en

cję radziecką w A fga n ista n ie - C arter w y c o fa ł układ ro z b ro je n io w y SALT H
z Senatu, w k on sekw en cji c z e g o n ie został on ratyfikow an y. W ty m sam y®
czasie p o d ją ł d ec yzję o sp rzed a ży C h in om broni, co za n iep o k o iło M oskw y
W dalszej kolejn ości n a ło żył em b a rgo na d o s ta w y a m eryk a ń sk iego zb o ża do
ZS R R ora z za in icjo w a ł b u d o w ę n ow o czesn ych rakiet M X (M issile Xperim&rt'
ta l). W reszcie Stany Z je d n o czo n e z b o jk o to w a ły - a w ślad za n im i w ie le kra'
j ó w zach odn ich - letn ie igrzyska o lim p ijsk ie w M o sk w ie w 1980 roku. Prezy-
d en t sfo rm u ło w a ł też tzw. „d o k try n ę C artera” , która głosiła, że rejon Zatoki
Perskiej sta n o w i n ie z w y k le w ażn y, w rę c z p r io r y te to w y o b sza r dla am erykan '
skiej polityki, w sku tek c z e g o Stany Z je d n o czo n e pospieszą z p o m o cą w ojsko
w ą , p o lityczn ą i go sp o d a rczą k a żd em u pań stw u te g o rejonu zagrożoneu®
p rze z kom u n izm , a także rezerw u ją sobie p ra w o d o in te rw en cji m ilitarnej
w sytuacji, g d y b y ja k ik o lw ie k kraj u siło w ał z d o m in o w a ć ten rejon i tym s3'
m ym n aru szyłby in teresy USA.
W szystkie te posu nięcia b y ły je d n a k tylko reakcją p o s tfa ctu m , nie zaś d zi3'
ła n iem w y p rz e d z a ją c y m . S zerok ie rzes ze sp o łeczeń stw a a m eryk a ń sk iego -
o czym ju ż w sp o m in a liśm y - ob a rcza ły C artera i je g o adm in istrację w in ą za
d op u szczen ie d o trw a łe g o upadku prestiżu i zn a czen ia A m e ry k i w p o lityce
św ia to w ej. U rzęd u ją cem u p re z y d e n to w i n ie sprzyjała ró w n ie ż zła sytuacj3
w ew n ę trzn a . K oniec je g o kaden cji p rzy p a d ł b o w ie m na lata o streg o załam3'
nia go sp o d a rczego , s p o w o d o w a n e g o g łó w n ie św ia to w y m k ryzyse m en erge'
tyczn ym . W roku 1980 o d n o to w a n o w S tan ach Z je d n o c z o n y c h skokow y
w zro st b ezro b o cia i inflacji.
T eg o rodzaju sytuacja nie w ró ż y ła C a rtero w i p o w o d z e n ia w zb liża ją c y0
się w yb o ra ch prezydenckich. R zeczy w iście, p roblem atyczn a stała się ju ż s a ® 3
je g o n om in a cja p rezyd en ck a z ra m ien ia Partii D em ok ra ty czn ej. W y z w a ® e
rzu cił m u b o w ie m sen ator E dw ard Kennedy, z k tó rym zm u szo n y b ył toczy
ostrą ry w a liza cję w praw yb ora ch dem ok ratów . O sta teczn ie je d n a k u rzęduj?
cy p rezyd en t w y s z e d ł z tej w a lk i zw ycięsk o i został k a n d yd atem demokr 3
tów. P ra w y b o ry Partii Republikańskiej w y g ra ł n atom iast R on a ld Reagan , by y
aktor h o lly w o o d z k i, a p o tem w ie lo le tn i gu b ern ato r K a lifo rn ii. R ea gan w c z e
śniej trzyk ro tn ie b e z p o w o d z e n ia z a b ieg a ł o n om in a cję p rezyd en ck ą repub
kanów , b y w reszcie d o p ią ć s w e g o w 1980 roku. U je g o boku o w icep rezy
den tu rę u b ieg a ł się G eo rg e Bush, n a jp o w a żn ie js zy ry w a l w w a lc e o partyjn?
n om in ację. W y p a d a też za zn a czyć, iż w w y b o ra ch p rezyd en ck ich 1980 roku
p o raz p ie rw s z y o d d łu ższeg o czasu p o ja w ił się siln y ka n d yd at n iezależn y
w o sob ie Johna A nderson a.
C arter p ro w a d z ił kam p an ię w yb o rczą , o d w o łu ją c się d o p oczu cia spraWie
d liw o ści A m eryk a n ów . S z c z e g ó ło w o n aśw ietla ł z a ró w n o sytuację w ew n ętrZ
ną, ja k i m ię d zy n a ro d o w ą , bron iąc sw ej lin ii p o lityczn ej i w skazu jąc, że ® e
słusznie obarczan y je s t o d p o w ie d zia ln o ścią za ostatn ie p o ra żk i kraju. ZapeW
niał, że p od cza s sw ej dru giej kaden cji d o p ro w a d z i d o tego, iż U S A odzyskaj?
ró w n o w a g ę . Od p oczątk u je d n a k w id a ć b yło w y ra ź n ie , że kam p an ia Cartera
510
155. STANY ZJEDNOCZONE - OD IDEALIZMU CARTERA DO REALIZMU REAGANA
iej ° ^ adzona jest an em iczn ie i nie ma on pom ysłu na w ygra n ie w yb orów . Z ko-
m pania R eagan a o d zn a cza ła się du żym d y n a m izm em i p o d e jm o w a ła
ty Popu larne w śró d w yborców . Sam kan dyd at rep u b lik a n ów dem onstro-
dent UZy tem P era m en t p o lity c zn y i zn a czn ie lep iej o d u rzęd u ją ceg o prezy-
a w yp a d a ł w debatach telew izyjn ych . W sw ym p ro g ra m ie w y b o rc zy m
jak ân d e^ ar° w a ł p o w ró t d o tradycyjn ych am erykańskich w artości, takich
rodWoln°ść, in d yw id u a lizm i pryw atn a inicjatyw a. Podkreślał w a g ę religii oraz
nyc^ ^ czym zjed n a ł sobie p op a rcie w p ły w o w y c h środ o w isk ko n serw a tyw -
giosił ^ aP ° w *ad ał o b cięcie p o d a tk ó w i redukcję funkcji pań stw a. P o za tym
ni 5 Ze P rzy w ró ci A m e ry c e w ia rę w siebie, odbu du je w ś w iecie nadszarp-
aut°ry te t kraju, zd ecyd o w a n ie p rzeciw staw i się k o m u n izm ow i oraz uczy-
n ow o z U S A n ajw ięk szą św ia to w ą p o tę g ę p o lityczn ą i w ojs k o w ą ,
n serw a tyw n y i g łę b o k o p a trio ty c z n y p ro g ra m R ea gan a s p o d o b a ł się
demdrc01^ zm ęc zo n y m ra d y k a lizm em p o lityczn ym lat sześćdziesiątych i sie-
, Zlesiątych, a także za n iep ok o jo n y m liczn ym i p ora żk a m i U SA na arenie
Am Zynar° d o w e j. 4 listop a d a 1980 roku na R eagan a g ło s o w a ło 43,8 m in
S ? 6 1 an° W (5 0 ,7 % ), zaś na C a rtera 3 5 ,4 m in (4 1 % ). A n d e rs o n d o sta ł
a g a n a ^ ^ os° w (6 ,6 % ). W głoso w a n iu K o legiu m E lek torskiego p rze w a g a Re-
a daleko w iększa. O trzym a ł on b o w ie m 489 g ło s ó w elektorskich,
w a •6r t y ^ o 49 (A n d e rs o n n ie m ia ł ż a d n e g o elek to ra , g d y ż n ie w y g r a ł
R ó Jednym S ta n ie)‘
raz n ież w y b o r y d o Kongresu za k o ń czy ły się w y g ra n ą republikanów . Po
Ważni rWsz^ od 1954 roku z a p e w n ili sobie p r z e w a g ę w Senacie, a także po-
2 q 6 P ° w iększyli sw ó j stan posiadan ia w Izb ie R ep rezen tan tów .
KaD: ^ y cznia 1981 roku R on a ld R ea gan został z a p rz y s ię ż o n y na schodach
W ted0 ^1 W W aszyn gton ie ja k o 40. p rezyd en t S ta n ów Z jed n o czo n y ch . M ia ł
m ówy ât i był najstarszym p rezyd en tem w historii A m eryk i. W sw ym prze-
OdD leniu ' nauguracyjnym w ie le m iejsca p o św ięcił prob lem om gospodarczym ,
obar e zlalnością za kryzys ekon om iczny, w ja k im zn a la zła się A m eryka,
c ię ż a r p o p rzed n ich adm inistracji, która p o le g a ła na zw ięk sza n iu
Si<rVi-.;|W P ° datk o w ych p rzy jed n o czesn ym m n ożen iu w y d a tk ó w pu blicznych.
Pań s tw °Wa* teZ trw a J^cy o d d z iesię cio le ci proces ro z b u d o w y w a n ia funkcji
- - r w a . Dalej stw ierd zał, że A m ery k ę d o w ielk o ści w y n ieść m o ż e nie rząd,
dążyj ^ praca w szystkich o b y w a te li. Z a p o w ie d z ia ł p o n adto, że b ęd zie
i dro„ ° te S°> ahy A m eryk a p o n o w n ie stała się w z o r c o w y m krajem w o ln o ści
rtiował S n a d zie i dla tych, k tó rz y o w o ln o ść w a lczą . W reszcie prokla-
kim ^ ecyd o w a n e p rzeciw staw ien ie się w ro g o m w oln ości, a p rzed e w szyst-
z ° fię ^|Uniz m o w i. Już w tym p rze m ó w ie n iu za w a rł R ea gan całą sw o ją filo-
p0c ^ z n ą , którą p ó źn iej kon sekw en tn ie w c ie la ł w życie.
Wyda Z^tek P re z y d e n tu ry R ea g a n a u p ły n ą ł p o d zn a k ie m d r a m a ty c z n e g o
30 ma nia ° tóŻ’ w ty g o d n i p o o b jęciu u rzędu , a d o k ła d n iej m ó w ią c
Szyn?t 03 rokU) zo stał o n p o s trze lo n y p rzed h o te le m „H ilto n ” w W a-
awaus 16 Przez n ie z ró w n o w a ż o n e g o psychicznie Johna H inckleya. M im o za-
an ego w ieku , je g o rekon w alescen cja p rze b ieg a ła pom yśln ie.
511
Reagan z o lb rzym ią en erg ią przystąpił d o realizacji s w e g o program u , któ

ry szybko zyskał n a z w ę „re w o lu cji k o n s erw a ty w n e j” . 18 lu te g o 1981 roku
adm in istracja p rze d s ta w iła w K o n gresie p a k ie t u sta w g o sp o d a rc zy ch p ° d
w sp ó ln ą n a zw ą - „ N o w y p o czą te k A m eryk i: p rog ra m ek o n om iczn ej odbu do
w y ” . W sierpn iu 1981 roku R eagan pod p isa ł u staw ę p o w a ż n ie o b n iża ją 0^
p o d a tk i o d d o c h o d ó w . J e d n o c z e ś n ie z re d u k o w a n o w y d a tk i p a ń s tw o w e -
O 20 m ld d o la ró w zm n iejszo n y został fundusz p rze zn a c z o n y na cele socjal'
ne, co sta n o w iło p o d sta w ę d o p rze p ro w a d ze n ia gru n to w n ej re fo rm y syste-
m u p o m o cy socjalnej w duchu je g o racjonalizacji. R eagan u w aża ł bowiem ? ze
system ten w sw ej dotychczasow ej postaci zachęca w ręcz d o pozostaw ania bez
robotnym . N o w e u regu low an ia urucham iały b o d źce m ające skłonić bezrobot
nych d o poszu kiw an ia pracy. W p ro w a d zo n o w ysoką stopę p rocen to w ą (l8°/°)>
co sprzyjać m ia ło oszczędzan iu i zah a m ow a ć w zro st konsum pcji.
P o czą tk o w o je d n a k n o w a polityka gospodarcza nie p rzyn osiła p o żąd an y0
w yn ików , p o n ie w a ż panująca recesja okazała się n ad er głęboka. W roku 19°
z a n o to w a n o u jem n y w z ro s t go sp o d a rc zy (- 2 ,5 % ), in flacja b y ła w yso k a ( ° ^ -
1 3 % ), zaś b ezrob o cie p rzek ro czyło 10% , osiągając n a jw y żs zy p o z io m od 194 .
roku. R ea gan je d n a k b y ł ko n sek w en tn y i n ie od stą p ił o d tw a rd ej strateg*1
gosp od a rczej. Była to słuszna decyzja . Już w 1983 roku p o ja w iły się zjaw i
ska św ia d czą ce o w y ra ź n y m o ży w ia n iu się gosp od a rk i am erykań skiej. I ta 5
o 3,6 % w zró sł produkt n a rod ow y brutto, radykalnie spadła inflacja (d o 3,2°/°)’
a także zm a la ło b ezro b o cie (d o 8 ,2 % ). K olejn e lata p rzy n o siły je s z c z e lepsze
w sk a źn ik i g o sp o d a rc ze . T ym sam ym m o n eta ry sty czn a stra teg ia R ea g a n a>
zw a n a reagan om iką (rea g a n o m ics ), d a w a ć za częła p o z y ty w n e rezultaty.
bra koniunktura sprzyjała p o w staw a n iu liczn ych n ow yc h firm , które p ° d e
jm o w a ły aktyw n ość gospodarczą, za ch ęcon e lib era ln ym u staw odaw stw em -
W id zą c w religii stabilizator ładu społeczn ego, R eagan m ocn o w sp a rł kain
pan ię zm ierza ją cą d o w p ro w a d z e n ia m o d litw y d o szkół pu bliczn ych . Spra
w a ta p o d z ie liła o p in ię pu bliczn ą, b o w ie m w ie lu A m e ry k a n ó w u w ażało, ze
n aru szyłob y to p ierw szą p o p ra w k ę d o konstytucji, zakładającą ro zd zia ł
ścio łó w o d państw a. J ego adm inistracja sk iero w a ła d o Kongresu projek t p °
praw k i d o konstytucji, która g w a ra n to w a ła b y p ra w o d o m o d litw y w szko
N ie u zysk a ł o n je d n a k w p a rla m e n c ie w y m a g a n e j w ię k s z o ś c i. W ó w c zaS
w sierpniu 1985 roku prezyden t R eagan podpisał ustawę, zezw ala ją cą uczni om
szkół pu bliczn ych na zo s ta w a n ie w szkołach p o zajęciach , w celach z w ią za
nych z re ligią b ą d ź polityką. R o zw ią za n ie to sta n o w iło fo rm u łę zastępcza-
R eagan sta n o w czo o p o w ie d z ia ł się też p rze ciw k o d opu szczaln ości ^ °°'c
cji. U d z ie lił poparcia p rojek to m p o p ra w e k d o konstytucji zaka zu ją cym a b °x
cji. A le i te p rojek ty nie zysk ały w y m a g a n ej w ięk szo ści w K ongresie. f*rze
c iw n ic y aborcji przystą p ili za tem d o p o za p ra w n y ch d zia ła ń , m .in. blokuj4
c z y pikietu jąc kliniki p rze p ro w a d za ją ce te g o typu za b iegi. A dm in istracja Rea
gana w y p o w ie d z ia ła w a lk ę p rzestęp czości i p la d ze n arkom anii. N a tych P0^
łach p o d e jm o w a n o ro zliczn e d ziałan ia, które nie z a w s ze p rzy n o s iły jed n o
512
155. STANY ZJEDNOCZONE - OD IDEALIZMU CARTERA DO REALIZMU REAGANA
ta ^ Zj le efekty- P o w a żn ie js ze sukcesy w tym zakresie p rzy s z ły d o p ie ro w la-

drugiej kaden cji Reagan a.
Sądu -U r° ^ U ^-e a San m ia n o w a ł Sandrę D a y 0 ’C o n n o r na s ę d zie g o
Sena ^ aj W yzszeS°- Została ona p o tem jed n o m y ś ln ie za a k cep to w a n a p rze z
W s Hł W rze^n ia 1981 roku ja k o p ierw sza kobieta w h istorii U S A zasiadła
naw 216 Ó w krok p rezyd en ta p rzy sp o rzył m u p ew n ej sym patii
êt w ruchu fem in istyczn ym .
Zvvi i i ° ZaS R eaSan P ro w a d z ił n ie z w y k le ostrą p o lityk ę w od n iesien iu d o
roku Radzieckiego. W słynnym przem ów ien iu , w yg ło s zo n ym 9 marca 1983
u. określił ZSRR m ia n em „im p eriu m zła ” . A n ty k om u n izm w y n ió s ł d o ran-
tac^ . aam entalnej zasady p o lityczn ej sw ej adm inistracji. W p ierw szych la-
zie h Prezyd en tu ry stosunki am erykań sko-radzieckie z n a jd o w a ły się w fa-
nej w ° krytycznej, a n apięcia osią ga ły p o z io m w ła ś c iw y d la a p o geu m zim -
(I9 6 2 °jn y Z czasó w kryzysu b erliń sk iego (1 9 4 8 r.) c z y kryzysu ku bańskiego
go w r ^ w P rowacI z e n iu gru dnia 1981 roku w Polsce stanu w o je n n e -
rtljc?^ Ceû zd ła w ien ia ruchu „S olid a rn o ści” , R eagan n a ło ż y ł sankcje ekon o-
nano ^ Zar^W no na Polskę, ja k i na ZSRR, u w ażając, że p o su n ięcie to w y k o
n y ęZ lnsPiracji M oskw y. Jedn ocześn ie p o d ją ł d ecyzję o u d zielen iu p o d ziem -
duia arn° ś ci” w y d a tn ej p o m o c y p o lityczn ej i fin a n so w ej, tra fn ie p rze w i-
> !z ten polski ruch p rzy s p o rz y k o m u n izm o w i w ie lu problem ów .
Partv ^ ^ ec^n o c z o n e p o m a g a ły te ż an tyk om u n istyczn ym u g ru p o w a n io m
ra„ u , ^ckim na ca łym św iecie. W sp iera ły afgań skich m u dżah edin ów , nika-
dzier c°n tra s i antykom u nistycznych p o w s ta ń c ó w w A n g o li. 25 paź-
na 1T| , a 1983 roku na ro zk a z R eagan a w ojsk a am erykań skie w y lą d o w a ły
ski ^ karaibskiej w y sp ie Grenada, usuw ając ta m tejszy re żim m arksistow -
rali o P‘ erany P rze z Kubę i in ne kraje kom u n istyczn e. A m eryk a n ie przecie-
się n y ze zdu m ienia. Już o d d a w n a ża d en p rezyd en t U S A n ie d e c y d o w a ł
R e a ^ rac^ k a ln e posu nięcia,
się tak Sta^ na stan ow isku, że pokój n ajlepiej za p ew n ić m o że siła. Kierując
'1 9 8 6 ^rzesânką, za in icjo w a ł szeroki program zbrojen iow y. W latach 1 9 8 1 -
c z ę ji, ^ d a t k i w ojsk ow e osią gn ęły blisko 1,5 biliona dolarów . A m eryk a n ie za-
snych ° Wae okręty p o d w o d n e p rzystosow an e d o w ystrze liw a n ia n ow o cze-
0 Wzn0vv -I et - ^ ' p o w a żn ie z m o d ern izo w a li flotę. R eagan za d ecy d o w a ł
tegjC2 leniu w strzym anych p rzez Cartera prac nad b u d o w ą b o m b o w ca stra-
p °p r ® 'l i podjęciu produkcji broni n eu tron ow ej, co też za b lok ow a ł je g o
k°ntvn n ^ inicJaty w y prezyden ta przyspieszon o ró w n ie ż b u d o w ę m ię d zy
czasu ych rakiet M X. R eagan w y k a za ł du żą determ in ację w rozm iesz-
°Pinii ^ Z^St0 w b re w g w a łto w n y m protestom znaczn ej części europejskiej
samost . J ~ w Europie Zach odn iej n ow ych am erykańskich p o cisk ó w
Rea erUjących Cruise ora z rakiet średn iego zasięgu Pershing 2.
c° nast Z saty sfakcją p o w ita ł p ie rw s z y lo t prom u k osm iczn ego „C olu m bia” ,
w bad ° ^ k w ietn ia 1981 roku. W y d a rz e n ie to ro z p o c z ę ło n o w y ro zd zia ł
prom y3)!1131'^ kosm osu. M ia ło te ż p o w a ż n e im p likacje w o js k o w e , p o n ie w a ż
0srniczne m o g ły służyć c elo m m ilitarn ym .
513
W szystkie p o w y ż e j p rzy w o ła n e in ic ja ty w y z b ro je n io w e b la d ły je d n a k ptzy

o g ło s zo n y m p rze z R ea gan a 23 m arca 1983 roku p rog ra m ie stra tegiczn ej i® "
cja ty w y obron n ej ( Strategie Defense In itia tiv e - S D I), k tó ry p o to c zn ie zw ano
„w ojn a m i g w ie z d n y m i” . P rog ra m SDI p r z e w id y w a ł p o d jęcie prac nad zbu do
w a n iem system u obron y strategicznej, p o zw a la ją cej niszczyć rakiety balisty02'
ne p rze ciw n ik a w p rzestrzen i kosm icznej p o p rz e z m .in. w yk o rzy sta n ie dzia
la serow ych i p o cisk ó w kin etyczn ych . P ie rw s ze d o św ia d czen ia z bron ią sate
litarn ą p rze p ro w a d zo n o w listo p a d zie 1984 roku. D o końca d ru giej prezy
den tu ry R eagan a na badan ia w ram ach system u SDI w y d a n o w sum ie pona
17 m ld dolarów .
P rze ra ż o n y d zia ła n ia m i zb ro je n io w y m i A m eryk i, a w szczeg óln oś ci pr°
g ra m em SDI, Z w ią z e k R a d zieck i m usiał p o w a ż n ie zw ięk szyć sw e w ydatki na
cele w o js k o w e , co o k a za ło się na d łu ższą m etę p o n a d m o ż liw o ś c i słabej g °
spodarki te g o kraju i w y w o ła ło perturbacje w io d ą c e w p ro st d o załam an ia si?
ś w ia to w e g o system u kom u n istyczn ego.
Po m im o trw a ją c e g o na w ie lk ą skalę w yścigu zbrojeń , w G e n e w ie w la
tach 1 9 8 1 -1 9 8 3 to c z y ły się n adal a m erykań sko-radzieck ie r o z m o w y rozbr°
je n io w e . D o ty c zy ły o n e z je d n e j stron y rakiet śred n iego za sięgu (rokow an ia
IN F ), z dru giej zaś - redukcji zb ro jeń stra tegiczn ych (S A L T ). W ro k o w a n ia 0
IN F Stany Z je d n o czo n e w y s tą p iły z p rop o zycją tzw. „o p c ji z e r o w e j” . U SA de
k la ro w a ły g o to w o ś ć w strzym a n ia rozm ieszcza n ia rakiet Cruise i Pershing
w E uropie Zach odn iej, o ile ZS R R w y c o fa sw e rakiety SS-4, SS-5 i SS-20.
skw a o d rzu ciła tę p ro p o zycję , g d y ż n ie u w zg lęd n ia ła ona p o te n c ja łó w ato
m o w y ch W ie lk ie j B rytanii i Francji. A m eryk a n ie a rg u m en to w a li, że arsena y
tych d w ó ch pa ń stw są czysto sy m b o liczn e i n ie sta n ow ią ż a d n e g o z a g r o ź
nia dla Z w ią zk u R a d zieck iego . G dy ZS R R przystąpił d o z a k ro jo n eg o na sze
roką skalę ro zlo k o w y w a n ia n ow o czesn ych rakiet SS-20 w m iejsce rakiet sta^
sze g o typu , S tan y Z je d n o c z o n e r o z p o c z ę ły akcję ro zm ies zc za n ia w łasny
pocisków . S p o w o d o w a ło to ze rw a n ie r o z m ó w ro zb ro jen io w y ch p rze z ZSK
Fiasko ro z m ó w IN F z a b lo k o w a ło też ro k o w an ia SALT.
N o to w a n ia R eagan a w sp o łeczeń stw ie am erykań skim cią gle rosły i był ° n
n iem a l stu p ro cen tow y m fa w o r y te m w y b o r ó w prezyden ckich w 1984 roku-
U rzęd u ją cy p rezyd en t n ie m ia ł ża d n e g o lic zą c e g o się ry w a la w o b o z ie repu
blikańskim i b e z trudu uzyskał n om in a cję w łasn ej partii. T ym czasem kan y
d a tem Partii D em ok ra tyczn ej został W a lter M o n d a le , n iegd yś w i c e p r e z y o e
p rzy C arterze. W p raw yb ora ch d e m o k ra tó w m usiał on stoczyć za ciętą w a
z G arym H artem i m urzyńskim pastorem Jessie Jacksonem. S ztan darow e ha
Reagana, które b rzm ia ło - „Ś w ietn ość A m e ry k i p o w ra c a ” , d oskon ale trafia
nie tylko w o czek iw a n ia , ale i nastrój w yb o rców . Co w ię c e j, w ie d z ie li om,
nie je s t to tylko pusta figu ra retoryczn a, b o w ie m za R ea gan em stały p ow aż
ne osiągn ięcia je g o p ierw szej kadencji. Z kolei w e z w a n ia M o n d a le ’a do zwi<?
szen ia o p iek i socjalnej ze stron y pań stw a i p o w ro tu d o d z ie d z ic tw a Roose
v e lto w s k ie g o „ N o w e g o ła d u ” n ie b rzm ia ły ani atrakcyjnie, ani przekon u ją00
W y n ik w y b o r ó w b ył w ię c ła tw y d o o d ga d n ięcia .
514
156. KANADA: NOWY AKT KONSTYTUCYJNY
lo sow a n ie istotn ie za k oń czyło się w ie lk im z w y c ię s tw e m rep u b lik a n ów

aida R eagan a i G e o r g e ’a Busha (5 4 ,4 m in g ło s ó w ) nad d e m o k ra ta m i
El l erem M o n d a le ’em i G erraldin e Ferraro (3 7 ,5 m in g ło s ó w ). W K olegiu m
orskim p rze w a g a R eagan a była w rę c z m ia żd żą ca . O trzym a ł o n tam b o
na głosów > podczas g d y M o n d a le je d y n ie 13. R ea gan w y g ra ł w 49 sta-
gie ’ 9 ^ oncla le tylko w M in n esocie ora z D ystrykcie K olu m bii. B yło to dru-
kich ° W ielkości z w y cięs tw o w h istorii am erykańskich w y b o r ó w p rezyd en c
k i^ ^ ezn a cznie w y ż s z y w y n ik uzyskał tylko w 1936 roku dem ok ra ta Fran-
elano R o o s evelt nad repu blikanin em A lfre d e m L an d on em .
odajm y też, że w y b o ry p rezyd en ck ie 1984 roku p rzy n io sły d w a histo-
rę ie zJawiska. Po raz p ie rw s z y b o w ie m w d zieja ch U S A o w icep rezyd en tu -
dyda* g ała się kobieta (G . Ferraro) i p o raz p ie rw s z y w h istorii A m e ry k i kan-
2 , . m urzyński (J. Jackson) u b ieg a ł się o n om in a cję p rezyd en ck ą je d n e j
w óch dom in u jących partii.
l5 6. KANADA: NOWY AKT KONSTYTUCYJNY
nie anadzie tr w a ły d łu g o letn ie rzą d y Partii Lib era ln ej (L P ), p r z e rw a n e je d y -

Parti^p m iesięcy (m a j 1979 - lu ty 1980 r.), g d y ster w ła d z y p rze jęła
j 0s , ostę P °w o -K o n s e rw a ty w n a (P C P ), a na c z e le n o w e g o ga b in etu stanął
rezvy Clark. M im o kryzysu w k ie ro w n ic tw ie Partii L ib era ln ej i z a p o w ie d z i
f\j0vv ■a.^ ] P ierre’a Trudeau z funkcji je j lidera, lib e r a ło w ie - p rzy poparciu
Ustaw Dernokraty cznej - w yk o rzy sta li p rze d łu ża ją ce się dyskusje nad
tnier ^ , d ż e t o w ą d o zgło szen ia w o tu m n ieu fności w o b e c rządu Clarka. Pre-
l 9g 0 ! r°z p is a ł n o w e w y b o r y p a rlam en tarn e, p r ze p ro w a d zo n e 18 lu tego
bywa' k ’ lib e r a ło w ie o d zysk a li utraconą w m aju 1979 roku p o zy cję, zdo-
feder 1° e z w z g lę d ną w ięk szo ść m a n d a tó w w Iz b ie G m in. N a fo te l p rem iera
dą2yj P o w ró c ił P ierre Trudeau . P o d o b n ie ja k w p o p rze d n ic h latach,
nowa - Wzrnocnien ia w ła d z fed era ln ych i w tym celu p rzysp ieszył prace nad
^ r e g u la c ją porządku kon stytu cyjn ego państw a.
ud?WłrZ6ŚnÛ 1^®0 roku rzą d fe d e ra ln y zaprosił w ła d z e p ro w in cjo n a ln e
I 979 r ) \ U W kolejn ej (p o p rz e d n ie o d b y ły się w listo p a d zie 1978 o ra z lu tym
muł0w 0 erencJi konstytucyjnej, której g łó w n y m cele m b y ło w sp ó ln e sfor-
ntiesię ^ 16 Zasad >>u°jc z y ź n ie n ia ” (p a tria tio n ) konstytucji Kanady. Po w ie lo -
0raz sd k debatach w p a rla m en cie, na fo ru m k o n feren cji konstytucyjnej
Uz§odn' an m ^ d z y P artyjnych, o stateczn a w ersja re zo lu cji konstytu cyjn ej
SZerzenie Z° Sta*a w list° p a d z ie 1981 roku. P r z e w id y w a ła ona zn a czn e po-
konstytu ‘ ° m Petencji legislacyjn ych kan adyjskiego parlam entu, w łą c ze n ie do
niC2ną j ? arty P ra w i swobód, sankcjonującej ró żn o ro d n ość ję z y k o w ą , et-
1 ur° w ą kraju, a także zn iesien ie w y m o g u za tw ie rd za n ia zm ian
515
konstytucyjnych p rze z parlam ent brytyjski. Kanada m iała p o zosta ć m onarchią

konstytucyjną, czło n k iem Brytyjskiej W sp ó ln o ty N arod ów , zaś g ło w ą państwa
m iała być n ad al k ró lo w a E lżb ieta II. 9 gru dnia 1981 roku w pałacu Buckin
gh am kanadyjską rezolu cję w ręc zo n o brytyjskiej m onarchini. N o w y A k t Kon
stytucyjny został podpisan y 17 kw ietn ia 1982 roku p rze z k ró lo w ą Elżbietę D-
N a ż y cie p o lity czn e K an ad y co ra z m ocn iej w p ły w a ła kw estia ustroju te ry '
torialn ego, w szczególn ości dążen ia d o autonom ii francuskojęzycznego Quebe-
cu. T rw a ją ce od 1963 roku rz ą d y Partii L iberaln ej zm ie rz a ły do centralizacji
pań stw a i zw a lc za n ia ten d en cji separatystycznych. P rzy w ó d c a Partii Quebe-
cu (P Q ), R en e Levesqu e, n ie u staw ał w w ysiłkach w celu zm u szen ia rządu
fe d e ra ln e g o d o p rzy zn a n ia w ięk szej n ieza leżn o ści p row in cji. W m aju 19^0
roku o d b yło się referendu m w spraw ie suw erenności Quebecu, w k tó rym 59°/°
głosu jących o d rzu ciło ten projekt. W ła d z e p row in cji w d a lszym cią gu dążyty
d o w z m o c n ie n ia n iezależn o ści, k w estion u ją c w ie le d e c y z ji rzą d u fed era ln e
go. Spektaku larn ym gestem b y ło o d rzu cen ie rz ą d o w e j rezo lu cji konstytucyj'
nej i o d m o w a podpisan ia p oro zu m ien ia o „u o jc zy źn ien iu ” konstytucji, zawar
te g o 5 listopada 1981 roku m ię d z y rzą d em P ierre’a Trudeau a w ła d z a m i p r °'
w in cji.
Po zrea lizo w a n iu je d n e g o z g łó w n y c h zadań w sw ej k a rierze polityczn ej
i p a ń stw o w ej, p rem ier Trudeau m usiał skupić w ysiłk i s w e g o rzą d u na k w e
stiach gosp o d a rczy ch . N ie k o rzy stn a koniunktura m ię d z y n a ro d o w a , recesja
w Stanach Z jed n o czo n ych , a n astępnie e fe k ty „re a g a n o m ik i” , zm u siły Kana
d ę - o rga n iczn ie zw ią za n ą z gosp od a rk ą am erykańską - d o w ie lu n iep o p u'
larn ych d zia ła ń ek on om iczn ych . R ezygn acja P ierre’a Trudeau z funkcji p re
m iera i p r z y w ó d c y Partii L iberaln ej w czerw c u 1984 roku, d o p ro w a d z iła
p rze d term in o w y ch w y b o r ó w 4 w rześn ia 1984 roku, za k oń czon ych spektaku
larn ym z w y c ię s tw e m PC P (2 1 1 m iejsc w 2 8 2 -oso b o w ej Iz b ie G m in ). N o w y lTj
p rem ierem zosta ł Brian M u lroney. Zastąpił on Johna Turnera, k tó ry kierow a
p racam i lib e ra ln e g o ga b in etu p rze z z a le d w ie d w a i p ó ł m iesiąca. Klęska L >
która zd o b y ła je d y n ie 40 m an datów , b yła rezu lta tem nie tylko odejścia cha
ry zm a ty c zn e g o P ierre’a Trudeau, lecz w du żej m ie rze w yn ik a ła z p iętrzą cy 0
się trudności go sp o d a rczych o ra z kolejn ej fa li aktyw n ości separatystów . N aJ
bard ziej zaskakującym w y n ik ie m w y b o r ó w b yło z w y c ię s tw o k on serw atystów
w Q u ebecu. N o w y s z e f rządu, Brian M ulroney, p o ch o d ził w ła śn ie z QuebecU
i pod cza s w y b o r ó w cieszy ł się cich ym p o p a rciem R en ć L eve s q u e ’a.
W e w rześn iu 1985 roku nastąpiła zm ia n a w a rty w Q u ebecu. S chorow any
i z m ę c zo n y w a śn ia m i w obręb ie Partii Q uebecu, z a ło ż y c ie l PQ i p rem ier p r0
w in c ji R en ć L evesq u e o d d a ł p r z y w ó d z tw o d yn am iczn em u , m łod em u , aczko
w ie k n iezb yt d ośw ia d czon em u w sp ó łp racow n ik ow i, P ierre’ow i~M arcow i John
so n o w i. N a skutki n ie trzeb a b y ło d łu g o czekać. Separatyści p o d w o d z ą m a
p o p u la rn ego Johnsona 2 gru dn ia 1985 roku p rze g ra li z kretesem w y b o ry
p a rla m en tu p ro w in cji. T riu m f o d n ieśli lib e r a ło w ie , z d o b y w a ją c 99 ze
m andatów . N a c z e le rządu Q u ebecu stanął R o b ert Bourassa. Partia Liberain
516
157. AMERYKA ŁACIŃSKA I KARAIBY: MIĘDZY DYKTATURĄ A DEMOKRACJĄ |
0 raz p ierw szy o d roku 1943 z n ó w sp ra w o w a ła rz ą d y w d w ó ch n ajb ardziej

1 Pokornych p row in cja ch Kanady: Q u ebecu i O ntario.
Rz3d M u lro n eya p o s ta n o w ił w p ie rw s z y m rz ę d z ie p r ze p ro w a d zić w ie le
0rm gosp od a rczych , k tó ryc h c e le m b y ło o ż y w ie n ie go sp o d a rk i, a ta k że
aniczenie d eficytu b u d ż e to w e g o p o p rzez szereg cięć w sek torze socjalnym .
stąpiło z b liżen ie w stosunkach z USA, w których na pla n p ie r w s z y w ysu-
“ 0 spraw ę u m o w y o w o ln y m handlu.
l5 7 - AMERYKA ŁACIŃSKA I KARAIBY: MIĘDZY DYKTATURĄ

A d e m o k r a c ją
Bo
is ° m naftowy, trw a ją c y o d p o ło w y lat sied em d ziesiątych , p rzy c zy n ił się d o
i neJ P o p ra w y sytuacji go sp o d a rczej ora z p o z io m u życia lu dności, a także
!e z m o d y fik o w a ł p o lityk ę za gra n iczn ą M ek syk u . N ie m ia ł je d n a k w ięk -
go W pływ u na stosunki w ła d z y z d o m in o w a n e p rze z Partię R ew o lu cyjn o-
rok Ucj ° naln ą (P R I), ani też na m o d e l u stro jow y pań stw a, o p a rty na biu-
jjg ryczn o-k orp ora cyjn ym a u to ry ta ryzm ie. N ie u sta w a ły p rotesty społecz-
du- aczk o lw iek ich p o d ło ż e b y ło w m n iejszym stopniu ek o n om iczn e, w decy-
cjQ]ąCej zaś m ierze w y n ik a ło z szerzącej się korupcji i n adu żyć ze stron y funk-
riuszy P R i ora z d ą żeń d o u m ocn ien ia kontroli pań stw a n ad instytucja-
kie)repleZentUją cym i sp o łeczeń stw o (z w ią z k i z a w o d o w e , o rga n izacje studenc-
opo rezyd en t Jose L ó p e z P o rtiłlo starał się tłu m ić g ło s y k rytyk i i d zia ła n ia
tovvy h ^ ° ^ rzez P rop a g a n d ę b o g a c tw a z w ią z a n e g o z eksploatacją p ó l naf-
kie^ ° ^ a naft ° w a stała się dla M eksyku b ło g o sła w ień stw em , a za ra zem p r z e
p ij e m - Rosnące d o c h o d y z eksportu surow ca oraz od k ry cie p rzeb og a ty ch
gramu o w ych na Jukatanie stały się p o d sta w ą d o p o d jęcia w ie lk ie g o pro-
Cjj m o d ern iza cji i in du strializacji kraju. Ź ró d łem fin a n so w a n ia in w esty-
Wej j rosnącej konsum pcji b y ły n ie tylk o d o c h o d y ze s p rze d a ży ro p y n a fto
lach CZ takze °§ r o m n e k red yty i p o ży czk i za cią ga n e b e z tru dn ości w ban-
stąpijânstW ow y ch i kom ercyjn ych U S A o ra z innych k ra jó w zach odn ich . Na-
na ł ^ a l t o w n a u cieczka kapitału zagran iczn ego. Jeśli je s z c z e w 1981 roku
W ro^ ° P ° nad 23 m ld d o i , z te g o 13,5 m ld doi. kapitału p ry w a tn eg o , to
Portfel M ek syk opu ściło p on ad 7 m ld doi. k ró tk o te rm in o w e g o kapitału
kapit ,° W e2 ° ’ a w roku n astępn ym łą czn ie p o n a d 16,5 m ld doi. U cieczk a
roC2nieU P ry w a tn e g o trw a ła d o p o ło w y dekady, p rzek ra cza ją c 10 m ld doi.
cje dige f N a g ły w z r ost stóp p rocen to w y ch w U S A m ia ł za b ó jc ze konsekw en -
dol w 11âns<^w m eksykańskich. Z a d łu żen ie za gra n iczn e w z ro s ło z 42,8 m ld
gnacjj ^ u 1979 d o blisko 97 m ld w latach 1984—1985. Co gorsza, p rzy sta-
W A p o r c i e i u jem n ym bilansie h a n d lo w y m M ek syk nie b y ł w stanie
517
spłacać nie tylko kolejn ych rat, lecz także n ależn ych odsetek. W tej sytuacji
p rezyd en t P o rtillo z a w ie s ił w sierpniu 1982 roku ob słu gę m eksykańskiego
dłu gu za gra n iczn e go . Tru dnościom ek o n om iczn y m to w a rz y s z y ł głę b o k i spa
dek p o zio m u życia: o 1/3 w latach 198 3 -1 9 8 5 w p o ró w n a n iu z ro k iem 1980'
Rosła in fla cja i b ezrob o cie.
W gru dniu 1982 roku u rząd p rezyd en ta o b ją ł M ig u e l de la M a d rid Hurta-
do, technokrata w yk szta łcon y na H arvard University. Jego g łó w n y m za d a n ie®
b y ło ra to w a n ie gosp od a rk i w e d łu g progra m u d o s to s o w a w c z e g o o p ra co w a
n eg o p rze z M ię d zy n a ro d o w y Fundusz W a lu to w y (M F W ). L ib era liza cja gosp o
darki m eksykańskiej, p rom ocja eksportu i o gra n icza n ie im p ortu konsum pcyj
n eg o p rzy n io sły p o p ra w ę bilansu h a n d lo w ego , o d zysk a n ie p łyn n ości obsług 1
zadłu żenia oraz zah am ow an ie ucieczki kapitału. Polepszen ie stanu gospodarki
nie zn alazło jed n a k o d zw iercied len ia w sytuacji w iększości m ieszkań ców kraju,
d o tk liw ie o d czu w a ją cy ch skutki kryzysu. N a d o m ia r z łe g o 19 w rześn ia 1985
roku stolicę kraju n a w ie d z iło silne trzęsien ie ziem i, w w yn ik u k tó reg o życie
straciło 10 tys. osób, zaś 50 tys. zosta ło rannych.
O d końca lat sied em d ziesiątych z a o b s e rw o w a n o istotn e zm ia n y w p o lity
ce za gra n iczn ej M eksyku. A w an s d o ro li p o tę g i n a fto w e j zro d z ił aspiracje do
o d g ry w a n ia p rze z M eksyk roli m ocarstw a re g io n a ln eg o w basen ie M o rz a Ka
raibskiego. O d m aja 1979 roku M ek syk z a a n g a ż o w a ł się w ro z w ó j sytuacji
w A m ery ce Ś rod k ow ej, stając się rzec zn ik iem odsu n ięcia o d w ła d z y skom
p ro m ito w a n y ch dyktatur, p r z e p ro w a d z e n ia re fo rm sp o łec zn o -p o lity czn y ch
ora z n eu tra liza cji region u na arenie m ię d z y n a ro d o w e j. D o p o c z ą tk ó w 19&2
roku M ek syk b ył g łó w n y m soju sznikiem S a n d in ow sk iego rzą d u w N ik aragu 1
ora z salw adorskiej lew icy. P o tem to p oparcie w y r a ź n ie z m a la ło w sku tek ra"
d y k a liza cji p o lityk i rządu nikaragu ań skiego, p o ra ż e k p a rty za n tó w s a l w a d o r -
skich, a p rze d e w szystk im presji adm in istracji R onalda R eagan a, w yk orzystu
ją cej alarm u jący stan fin a n só w M eksyku i w yso k ie za d łu żen ie te g o państwa
w bankach am erykańskich. O d styczn ia 1983 roku M ek syk z a a n g a ż o w a ł si?
w dzia ła ln ość G ru py Contadory, której cele m b y ło p o k o jo w e u regu low an ie
kryzysu środ k ow oam eryk a ń sk iego. W d a lszym ciągu starał się u trzym ać swe
w p ły w y w A m e ry c e Ś ro d k o w ej i na Karaibach, w yk orzystu ją c g łó w n y instru
m en t o d d zia ły w a n ia : ropę n a fto w ą , w fo rm ie p rogra m u preferen cyjn ych do
sta w su row ca dla te g o re g io n u (m e k syk a ń sk o -w en ezu elsk ie p o ro z u m ie ® 6
z San Jose, 3 sierpn ia 1980 r.).
W stosunkach ze Stanam i Z je d n o czo n y m i p o c z ą tk o w o d o m in o w a ły kw e
stie ściśle dw u stron n e: p ro b le m m eksykańskiej im ig ra cji za ro b k o w e j na P °
łu d n ie U SA, w sp ó łp ra c a gra n iczn a o ra z ro z w ó j h an dlu d w u stron n ego- P °
o bjęciu u rzęd u p rezyd en ta U S A p rze z R onalda R ea gan a w stosunkach w z a
jem n y ch p o ja w iły się e le m e n ty geostra teg ii, zw ią z a n e z glo b a listyczn ą w izj?
konfrontacji W sch ód -Z a ch ód . Z d an iem ek s p ertó w „ N o w e j P r a w ic y ” o d p o w ie
d zialn ych za latyn oam eryk ań ską p o lityk ę adm in istracji R eagana, M ek syk sta
n o w ił o b sza r ży w o tn y c h in te resó w U SA, za g ro żo n y c h p rze z o fe n s y w ę sił re
w olu cyjn ych w A m e ry c e Ś rod k ow ej. A dm in istracja U S A w y w ie r a ła stały na
518
157. AMERYKA ŁACIŃSKA I KARAIBY: MIĘDZY DYKTATURĄ A DEMOKRACJĄ
Clsk na w ła d z e m eksykańskie w celu zaprzestan ia p o lity c z n e g o poparcia dla

Partii lew ico w y ch w regio n ie K a ra ib ó w o ra z u szczeln ien ia gra n icy w o b a w ie
Ptzed falą n ielega ln ych im ig ra n tó w z A m ery k i Ś rodkow ej.
Svt
s p o łec zn o -p olity czn a w A m e ry c e Ś rod k ow ej przyb ra ła n iep o k oją cy
°t, grożąc ro zp rzes trzen ie n iem się k o n flik tó w w e w n ę trz n y c h w N ikara-
j ' 1 S alw a d o rze na p o zosta łe kraje te g o regionu. W N ik a r a g u i o d początku
D k r° ^ U trw a ły p rzy g o to w a n ia d o o b a len ia d yk tatu ry A nastasio S o m o z y
ayle p rze z S an din ow sk i Front W y z w o le n ia N a r o d o w e g o (F S L N ). D zięki
^ y atnej p o m o cy fin a n sow ej i w o js k o w ej w ie lu pa ń stw latyn oam erykań skich
° w nie W en ezu eli, Panamy, a o d m arca 1979 roku ta k że Kuby - sandini-
t z p o czą tk iem m aja ro zp o czą ć o fen syw ę partyzan cką na d w ó ch fron-
’ staw iając S o m o zo w s k ą G w a rd ię N a r o d o w ą w b e zn a d zie jn y m p o ło że -
z U' Zaostrzała się tym cza s em w a lk a p o lity c z n o -d y p lo m a ty c z n a z w ią z a n a
Przyszłością N ik ara gu i. W ie le pa ń stw latyn oam eryk ań skich o ra z zachod-
tyC2 UroPejskich p o p iera ło FSLN, w ie rz ą c w p r z e w a g ę frakcji so cjaldem okra-
^ neJ pod p rze w o d n ic tw e m le g e n d a rn e g o Com andante Cero (E d en Pastora
ę^nnez) nad popieran ym i p rzez Kubę marksistami, kierow an ym i p rzez Tom asa
]ei^ e oraz zajm u jącym i u m ia rk ow a n e stanow isko braćm i H u m berto i D anie-
tri ^ rteâ Saavedra. A dm in istracja U S A starała się z a p o b iec m ilitarn em u
Unv W' FSLN, lansując id eę rzą d u ty m cza s o w eg o , sku piającego c zło n k ó w
p g j^ 0Wanej o p o z y c ji a n ty som ozo w sk iej ora z so cja ld em ok ra tyczn ą frakcję
odri • ^ trakcie to c zo n ych na p o łu d n io w y m fron cie ciężk ich w a lk m ię d z y
nów-* G w ardii N a r o d o w e j a siłam i Com andante Cero, o d d z ia ły zd o m i-
ane P rze z m arksistów w k ro c z y ły 19 lipca 1979 roku d o M a n agu i. Choć
int^ ° w y ch organ ach w ła d z y p a ń stw o w ej p o c z ą tk o w o re p rezen to w a n e b y ły
ty i sy g łó w n y ch sił zw ycięsk iej koalicji, w k ró tce sandiniści ro z s z e rz y li sw e
ty ‘ y 1 sto p n io w o e lim in o w a li k oa licja n tów . Po z a p e w n ie n iu d o m in a cji
^Zor Zl6j p rze d sta w ił p ro g ra m socjalistyczn ych zm ia n u strojow ych ,
tyolneWanyCh na d o ś w ia d c z e n ia c h kubańskich. O d r o c z o n o d o 1985 roku
ty0b 6 ^ b o r y , w z m o c n io n o k o n trolę nad sp o łeczeń stw em , p o d ję to represje
ttizm *2 P artii op ozycyjn ych . P ro g ra m ten , o ficja ln e u zn an ie m arksizm u -leni-
nymi Za P rze w o d n ią id e o lo g ię , a także za cieśn ien ie w ię z i z ZSRR, Kubą i in-
zycji PanstW am i bloku w sch o d n ieg o , s p o w o d o w a ł p o w sta n ie zb rojn ej op o-
ry.J X ■
stów) a^ ce od początku 1980 roku gru p y tzw . contras (k o n trrew o lu c jo n i-
citykoJ W r° k u 1982 - d zięk i p o m o c y U SA - ro z p o c z ę ły akcje zb ro jn e prze-
dwóchSf n^ n^St° m ' ^ P o lo w ie 1983 roku arm ia contras p o d ję ła o fe n s y w ę na
W rontach. R ezu lta tem w o jn y d o m o w e j była dalsza m ilita ry za cja życia
15 ara§ui i o g ra n iczen ie sw o b ó d ob yw a telsk ich w sku tek w p ro w a d z e n ia
* fina rCa r° k u sta n u -w yją tk ow ego. D zięk i zn a czn ej p o m o c y w o js k o w e j
o w e j z Kuby i ZSRR , arm ia rz ą d o w a od p a rła n atarcie contras. W celu
519
p o p ra w y w izeru n k u w ła d z 4 listopada 1984 roku p rze p ro w a d zo n e zostały

w y b o ry p ow szech n e, w których z d ecy d o w a n e z w y c ię s tw o od n iósł FSLN, zd °
b yw a ją c 67 % głosów . N a prezyden ta w yb ra n o D aniela O rteg ę Saavedrę. O p 0'
zycja z b o jk o to w a ła w y b o r y i d o m a ga ła się lib era liza cji p o lityk i w ew n ętrzn ej-
Po w yb ora ch p o n o w n ie zaostrzyły się starcia m ię d z y arm ią a contras, je d n a k że
żadn a ze stron nie p o tra fiła zd o b yć z d ecy d o w a n ej p rze w a g i, p o trzeb n ej d
m ilita rn ego, a także p o lity c zn e g o , zw ycięstw a .
•k ic k
O p rócz N ik ara gu i zn a czn y p o ten cjał re w o lu cyjn y w y s tę p o w a ł także w Sal

w a d o r z e o ra z G w a tem a li. T rw ająca o d p o ło w y lat sied em d ziesiątych eskal3
cja p rze m o c y w S a lw a d o r z e d o p ro w a d z iła d o u m ocn ien ia z a ró w n o ugrup0
w a ń partyzan ckich , ja k i ekstrem istycznych u ltra p ra w ico w ych b o jów ek . P °
triu m fie n ikaragu ań skiego FSLN, w S a lw a d o rze p a n o w a ło przekonanie,^ ze
polityka rządu gen. Carlosa H um berto R om ero m o że d o p ro w a d zić d o pow tor
nikaragu ań skiego scenariusza. 15 p a źd ziern ik a 1979 roku w ła d z ę p rzej?1
ju n ta w o js k o w o -cy w iln a , która z a p o w ie d zia ła re fo rm y sp o łeczn o -p olity czn e’
p rzestrzega n ie p ra w czło w iek a , zw a lc za n ie korupcji i przem ocy. O kazało
że o p ó r o liga rch ii sp rzym ierzon ej z k o n serw a tyw n y m o d ła m em arm ii, nasi
len ie represji p rze z arm ię i szw a d ro n y śm ierci - których o fia rą p a d ł 24 mar
ca 1980 roku arcybiskup San Salvador, O scar A rn u lfo R o m ero - o ra z p rzy g0
to w a n ia zbrojn ej le w ic y d o o g ó ln o n a r o d o w e g o p ow stan ia o b ró c iły w n iw e cZ
d zia ła n ia ju n ty w kierunku n orm a lizacji. P rób o m reform cios za d a ł u tw ó rz0
n y w m aju 1980 roku Front W y z w o le n ia N a r o d o w e g o im . Farabundo Ma
(F M L N ), k tó ry p rzy poparciu N ik ara gu i i Kuby p o d ją ł w styczn iu 1981 r °
„k o ń c o w ą o fe n s y w ę ” , p o n o szą c klęskę. M im o to F M L N cies zy ł się spory^1
u zn an iem na arenie m ię d z y n a ro d o w e j, c z e g o w y ra z e m b yła francusko-m e
sykańska dek laracja z 28 sierpn ia 1981 roku, traktująca F M L N ja k o repre
zen ta tyw n ą siłę p o lityczn ą. O d m ien n e stanow isko p rezen to w a ła adm in istra
cja R onalda R eagan a ora z w ięk szo ść w o js k o w y ch rz ą d ó w A m ery k i Łacińskiej*
traktując F M L N ja k o n a rzę d zie realizacji glo b a ln ych in te resó w ZS R R i 1 .
Pod n aciskiem USA, u d ziela ją cych w y d a tn ej p o m o c y ek o n om iczn ej i w °-*
skow ej, rzą d k ie ro w a n y p rze z p rzy w ó d c ę chrześcijańskich dem ok ratów , J
N a p o le o n a Duarte, zm u szo n y został d o ro zp o częcia procesu dem ok ratyza
i rozpisan ia w y b o r ó w d o K onstytuanty w marcu 1982 roku, w których P rZ*j
w a g ę uzyskał skrajnie p r a w ic o w y Sojusz R ep u b lik a ń sk o-N arod ow y (AREN
Sukcesy m ilita rn e F M L N na początku 1983 roku zm u siły w ła d z e salw a
skie d o zw ięk szen ia w y s iłk ó w m ilitarn ych i ek o n om iczn ych w celu odpa ^
o fe n s y w y partyzan tów . A rm ia salw adorska zw ięk szyła d w u k ro tn ie sw oją
czebn ość i w y ra ź n ie p o p ra w iła p o z io m w y szk o len ia i u zbrojen ia. N ie m ^
w y n iszcza ją c a w o jn a d o m o w a w z m a g a ła n a p ięcie w kraju, p ro w a d zą c
co ra z częstszych m an ifestacji a n tyrzą d ow ych . D uarte, k tó ry p o z w y c i? s
w w yb o ra ch prezyden ckich w m aju 1984 roku u m o cn ił sw ą w ła d z ę , P r0
520
___________ 157. AMERYKA ŁACIŃSKA I KARAIBY: MIĘDZY DYKTATURĄ A DEMOKRACJĄ |
za w rzeć pakt p o lity c z n y z g łó w n y m i partiam i i orga n iza cja m i p o litycz-

j j ^ i kraju. Z a p ro p o n o w a ł także n egocja cje z F M L N i je g o p o lityczn ym skrzy-
em - Frontem D em ok ra ty czn o -R ew o lu cyjn ym (F D R ), d o których d o szło na
eiom ie 1984 i 1985 roku. J edn akże decydu jąca rola sił zbrojn ych , w sp ie-
Ych p rze z d om in u jące w pa rla m en cie partie p ra w ic o w e , d o p ro w a d z iła d o
arnania d ia lo gu . K o n flik t salw adorski w s z e d ł w kolejn ą fa z ę w yn iszcza ją-
eJ Wojny.
Stan w o jn y d o m o w e j o ga rn ą ł także G w a te m a lę . M im o że p a rtyza n ci nie
2 1 w iększych szans w kon fron tacji z siłam i rz ą d o w y m i, stosującym i nie-
/ vykle brutalne m e to d y pacyfikacji, to je d n a k sta n ow ili cią głe z a g ro żen ie dla
w u gen. Lucasa Garcfi. W styczniu 1982 roku d o szło d o p o łą czen ia roz-
jê Sz°n ych u gru p ow a ń partyzan ckich i u tw o rzen ia G w a tem a lsk iej Jedności
s ^ o lu c y jn o -N a ro d o w ej (U R N G ). W o b a w ie p rze d rad yk a lizacją społeczeń -
a> w m arcu 1982 roku w ła d z ę w w yn iku zam ach u stanu p rze jęła ju n ta
jskowa p o d d o w ó d z tw e m gen . Efralna Rfosa M on tta, która p o d hasłam i
j artlości sp ołeczn ej, w s p ó ln e g o dobra i sw o isteg o m esjan izm u re a lizo w a -
j j^ trategię kontrpartyzancką w ram ach N a r o d o w e g o Planu B e zp ieczeń stw a
sił Skutki te g o planu, w y ra ż a ją c e się w setkach o fia r b e z w z g lę d n o ś c i
r°jn ych , g łó w n ie lu dn ości cy w iln ej, o tw a rty m gw a łce n iu p ra w c z ło w ie -
W g łę b ia ją c y m się kryzysie gosp o d a rczy m o ra z in geren cji arm ii w coraz
d0 SZe °b s z a ry życia p u b liczn ego, także w ek o n om ię, stały się z czasem nie
pv|. Zrilesienia. Pod presją społeczności m ięd zyn arod ow ej, w sierpniu 1983 roku
0 S S M ontt został o d su n ięty od w ła d z y p rze z gru pę o fic e r ó w p o d w o d z ą gen.
tivv&ra V ictoresa. N o w y rzą d k o n ty n u o w a ł z d ecy d o w a n ą w a lk ę prze-
2a P artyzan tce, le c z ró w n o cześn ie za p o c zą tk o w a ł ostrożn ą p o lityk ę liberali-
Wą Q ^ ° P leran ą m .in. p rze z adm in istrację Reagan a. Sytuację m ięd zyn a rod o-
P°dl W atem a^ sk o m p lik ow a ło p ro k la m o w a n ie 21 w rześn ia 1981 roku nie-
tr? egł°ści brytyjskiej k o lo n ii B elize. G w a tem a la n ie u znała te g o aktu i pod-
sto ^Waâ roszczen ia d o je d n e g o z d y stry k tó w n o w e g o pań stw a. Z e rw a ła
dow ■ S o m a t y c z n e z W ielk ą B rytanią i d ą żyła d o iz o la c ji m ięd zyn aro-
Belize.
tf0vv n duras, z racji s tra teg iczn eg o p o ło że n ia w A m e ry c e Ś ro d k o w ej, pen e-
W2„,any był p rze z ro zm a ite u gru p ow a n ia p o lity czn e i zbrojn e. Z p o d o b n e g o
c2a . H onduras z a jm o w a ł w a żn e m iejsce w am erykań skiej strategii zw al-
n0vU^ ^ w ic o w e j p artyzan tki w regio n ie. N a te ry to riu m te g o kraju funkcjo-
lerij Y arnerykańskie b a z y lo tn icze i m orskie, stacje ra d a row e, ośrodki szko-
ańsk' Zk° łn ierzy arm ii salw adorskiej i gw a tem a lsk iej, a także b a z y nikaragu-
aCjj c°n tra s. M ilita ryza cja kraju b yła ceną za w z g lę d n ą stabilność sytu-
rz9d Wn?trznej, zw łaszcza na d e zrew o ltow a n y ch sąsiadów. P rzy tym tw arde
^ o ś ' V° jSkOWe g e n ' P ° li carPO P aza Garcfi nie p o z w a la ły na sw o b o d n ą dzia-
się na Polityczn ą. Pod n aciskiem S ta n ów Z je d n o czo n y ch w o js k o w i z g o d z ili
Wały v ° rma*n£ł dem okratyzację. W k w ietn iu 1980 roku proces ten zapoczątko-
Po w yb o ry d o Konstytuanty, a w listopadzie 1981 roku o d b yły się w y b o ry
ne, które p rzyn iosły zw y cięs tw o Partii Liberalnej, zaś n o w y m prezy
521
dentem został R oberto Suazo Córdova. Podobn ie ja k w sąsiednich republikach,

dem okratyzacja przeb iega ła w cieniu arm ii. H onduras pozostał głó w n ym o g 111'
w e m strategii zw alcza n ia zbrojnej le w ic y w A m eryce Ś rodkow ej.
R o zw ó j k o n flik to w ej sytuacji w N ik aragu i, S a lw a d o rze, G w a tem a li, okre
ślanej ja k o kryzys środ k ow oam eryk a ń sk i, w y w o ła ł rosnące z a n ie p o k o je n i
S ta n ó w Z jed n oczon ych . W o b liczu re w o lu cji w N ik ara gu i ora z p o s tę p ó w P °
lityczn ych i m ilitarn ych partyzan tki w S a lw a d o rze i G w a tem a li, a d m in isff3
cja C artera p ró b o w a ła w z m o c n ić p o zy cję sił cen trow ych . K o lejn y prezydent
USA, R onald Reagan , zajął zd ecy d o w a n ie n ega tyw n e stanow isko w o b e c prze
m ian w A m ery ce Ś rod k ow ej. U znał, iż p o stęp y le w ic y w całym regio n ie są
efe k tem w y w r o to w e j d zia ła ln ości kom u n istyczn ej, in sp irow a n ej p rze z Kub?»
Z w ią z e k R a d zieck i i je g o satelitów . S ta n ow ią ró w n o cześn ie b ezp ośred n ie za
gro ż e n ie in teresó w p o lityczn o-ek on om iczn y ch ora z b ezp ie c ze ń s tw a naród0
w e g o S ta n ów Z jed n o czo n ych . A dm in istracja R eagan a p o d jęła w ie le d zia ł30
w celu p rze c iw d zia ła n ia rew olu cji. W stosunku d o reżim u S a n d in ow sk ieg0-
W aszyn gton za stoso w a ł stra tegię d y p lom a ty czn ej iz o la c ji N ik a ra gu i w syste
m ie m iędzyam erykań skim , a n astępnie przystą p ił d o w sp iera n ia o d d z i a ł ó vV
a n ty rzą d ow y ch (p o m o c dla co n tra s). S tosow ał także stałą presję p o lity c z n i
ora z sankcje gospodarcze. P o d jęte w lipcu 1984 roku b ezp o śred n ie n ego cj3
cje am erykań sko-n ikaragu ańskie za k o ń czyły się n ie p o w o d z e n ie m . W rn3Ju
1985 roku U S A za sto so w a ły w o b e c N ik aragu i em b a rgo h a n d lo w e. W od m e
sieniu d o S alw adoru , Stan y Z je d n o czo n e u d z ie liły w yd a tn ej p o m o c y ekono
m iczn ej i w o js k o w e j rz ą d o w i te g o kraju w celu p rze ciw sta w ien ia się p ° st(?
p o m m ilita rn ym FM LN .
• j f k "k
K u ba u trzym ała sw ą szczeg ó ln ą p o zy cję g e ostra teg iczn ą nie tylk o w basenie
M o rz a K arabiskiego, le c z także w całej A m e ry c e Łacińskiej. P o zn orm ah 20
w a n iu stosu nków p o lityczn ych i gosp od a rczych z w ięk szo ścią k ra jó w latyn0
am erykańskich, Kuba p rze jęła in icja ty w ę na fo ru m Ruchu Pań stw N iezaan
g a żo w a n ych , obejm u jąc na V I szczycie tej o rga n iza c ji w H a w a n ie w e w rze
śniu 1979 roku p rz e w o d n ic tw o p rze z kolejn e trz y lata. Z a o strzyły się stosun
ki kubańsko-amerykańskie, zw łaszcza p o objęciu urzędu p rezyden ta U SA prze2
Ronalda Reagana. Kuba oskarżana była o w sp o m a ga n ie ru ch ów w y w ro to w y
w A m eryce Łacińskiej, p rze d e w szystkim dostarczanie bron i p a rtyza n tom sa
w a dorskim , p o śred n iczen ie w dostaw ach bron i z k ra jó w s o c j a l i s t y c z n y c h
le w ic o w e j partyzan tki w regio n ie ora z p o m o c w u trw a len iu au torytarny
rz ą d ó w san dinistow skich w N ik aragu i. A d m in istra cja U S A n iejedn ok rotn ie
g ro z iła o tw a rtą in terw en cją w o js k o w ą lub b lo k a d ą m orską Kuby. K o lejn y®
źró d łe m n ap ięć b y ło u ru ch om ien ie p rze z A g e n c ję In fo rm a cyjn ą U S A R a .
M arti. Sensację stanow iła w iz y ta na Kubie w czerw cu 1984 roku pastora Jess|e
Jacksona, u b ieg a ją ce g o się w ó w c z a s o n om in a cję p rezyd en ck ą z ra m iem 3
Partii D em ok ra tyczn ej. R eżim F id ela Castro w y k o rzy sta ł p ro p a g a n d o w o Wi
522
yt? arr>erykańskiego polityka, k tó reg o cele m b y ło skłon ien ie w ła d z d o u w ol-

la 21 w ię ź n ió w polityczn ych .
Co ',0sP°darka kubańska, u trzym yw a n a su bw encjam i ZSRR, sza cow a n ym i na
najmniej 4 m ld doi. roczn ie, w sku tek arch aiczn ego m o d elu ro z w o ju była
rek 7 kie Poclatn a na w a h a n ia cen g łó w n y c h p ro d u k tó w eksportow ych . Po
szło ° Wyc^ zbiorach trzcin y cukrow ej w 1979 roku, w roku następnym przy-
Snyc Zaâm anie, s p o w o d o w a n e g łó w n ie m a rn o tra w stw em , brak iem n o w o c ze -
koś ■ Urz^dzeń, niską dyscyp lin ą i słabą orga n izacją pracy. S p a d k o w i w ie l-
datk Produkcji to w a rzy s zy ły niskie cen y cukru na rynkach św ia tow ych . W do-
Zakt!\Z^ ory tyto n iu zn is zc zy ł grzyb , p o w o d u ją c n a w e t w strzy m a n ie p racy
2e o w ty to n io w y ch . W celu p o d n iesien ia e fe k ty w n o ś c i produ kcji, rząd
,
(j0 U od 1 maia
"* m aja 1980
1980 rnkn
roku na
na snr7.f>rla7.
sprzedaż narlww.pk
n a d w y żek nrnrhikrii
produkcji 7z. rl7.iałpk
d zia łek nr7.v-
p rzy
w ró ć- na w o ln y m rynku. W n astępnych latach go sp o d a rk a kubańska
Cor' Ciła p r a w d z i e d o w z g lę d n e j ró w n o w a g i, ale k oszty su bsydiow an ia b y ły
cora
2 W yższe.
\
kw ietniu 1980 roku p o n a d 10 tys. K u bań czyków sch ron iło się na tere-
v v c z e rbaSady êrU W d a w a n ie i w y s tą p iło o a zyl polityczn y. Kilka m iesięcy
W a ,nieJ P o d o b n e in cydenty, ch oć w zn a czn ie m n iejszej skali, z a istn ia ły
Castro p 3 W en e zu eli. D ość n iesp o d ziew a n ie, p rzy w ó d c a kubański Fid el
arnba ÛZ zS °d z ił się na o p u szczen ie w y s p y n ie tylk o p rze z oku pu jących
tacie do ^ Pe ru w iańską, lecz także k a żd eg o , kto p ra g n ie to zrobić. W rezul-
runkach Zakoi^c zen ia a^cji 26 w rześn ia 1980 roku, często w n ielu dzkich w a
go” ’ e w aku ow an o p rze z p o rt M a riel, za p o śred n ictw em „m ostu m orskie-
p0SD i- ’ 125 tys. K u bańczyków (tzw . m a ń e litoś), w śród których b yło w ielu
lis t ó w v przest?P ców > n osicieli chorób, osób u p ośled zon ych , hom oseksu-
Przez \ y m 'nalistów . P ró b y d ep orta cji na Kubę im ig ra n tó w n iep ożą d a n ych
ny, iak am erykańskie sp otk a ły się z o p o rem z a ró w n o ze stron y H a w a-
tez sp ołeczn ości kubańskiej w USA.
W Ą nie Z e^ m e n t ó w am erykań skiej kam p an ii p o w s trzy m y w a n ia rew o lu cji

n a d z ie j6 ^ o w e j i na Karaibach stała się in terw en cja zb rojn a na G re-
r°ku w ^ P ° d l° ż e w ią ż e się z b e zk rw a w y m zam ach em stanu 13 marca 1979
zaś rnarlT^n^ U kt° reS ° o b a lo n y został rzą d Erica G a iry ’ego, w ła d z ę p rze ją ł
^ °b ro b y t 1St° Wsk* N o w y Ruch JEW EL (W s p ó ln e P r z e d s ię w z ię c ie na rzec z
^ ie s z o n o ^ * W y z w o le n ia ), k ie ro w a n y p rze z M a u rice’a Bishopa. Za-
re°rienta " nsty tucj?> dok on a n o etatystyczn ych posu nięć w go sp o d a rce ora z
ora^1 za gra n iczn ej. R zą d Bishopa n a w ią z a ł stosunki z Kubą,
m °cy ra^ Z radykaln ym i pań stw am i T rze cieg o Św iata. P r z y u d zia le Kuby i po-
W point ^ . a ny ch p a ń stw arabskich ro z p o c z ę to b u d o w ę p o tę ż n e g o lotn iska
Rosnące oH ł
Hewolucy- P o to w y 1983 roku rozb ieżn ości w o b ręb ie L u d o w e g o R ządu
jn e g o p o m ię d z y p rem ierem B ishopem , skłan iającym się ku p o p ra
523
w ie stosu nków z U S A i krytyce ZSRR, a prokubańską i prom osk iew sk ą fr3^'

cją w icep rem ie ra Bernarda Coarda, d o p ro w a d z iły d o o b a len ia 14 paździer-
nika 1983 roku rzą d u Bishopa p rze z frakcję Coarda. Po g w a łto w n y c h star'
ciach m ię d z y zw o len n ik a m i Bishopa i stronnikam i Coarda, 19 p a źd ziern ik 3
w ła d z ę p rze jęła R ew o lu cyjn a R ada W ojsk ow a, d o w o d z o n a p rze z gen . Hudj
sona Austina. Z a m iesza n ie w G ren adzie w y k o rzy sta ły Stany Z jed n o czo n e, 0
d a w n a za n iep ok o jo n e polityką m arksistowskich w ła d z. 25 p a źd ziern ik a ame
rykańscy kom an dosi w ra z z n ie w ie lk im k on ty n g en tem o d d z ia łó w O rga n iz3
cji Pań stw W sch odn ich K a ra ib ó w (O E C S ) - w sum ie 5500 ż o łn ie r z y - doko
nali in te rw en cji w o js k o w ej. W yb u ch ły za cięte w a lk i z jed n o stk a m i Grenady]
cz y k ó w i Kubańczyków . Po ty g o d n io w y c h starciach o d d z ia ły in te rw en cy jne
o p a n o w a ły w ysp ę. Po u tw o rzen iu rządu p rze jś c io w e g o p o d k ierow n ictw em
Paula Scoona i stopn iow ej n orm alizacji sytuacji w kraju, w grudniu 1984 i° ^ u
n astąpiły w y b o r y d o rea k ty w ow a n ej Iz b y R eprezen tan tów , w y g ra n e zdecyd0
w a n ie p rze z k o n serw a tyw n ą N o w ą Partię N a ro d o w ą (N N P ), której lider, Her
bert Blaize, został p rem ierem . J ego rząd p ro w a d z ił p o lityk ę ścisłych stosiin
k ó w z U S A i W ie lk ą B rytanią p rzy ró w n o czesn ej w ro g o ś c i w o b e c m ię d zy113
ro d o w y ch soju szn ik ów o b a lo n e g o rządu Bishopa.
H a iti pod dyktatorskim i rządam i Jeana-Claude’a D u valiera p o grąża ło si?
w m orzu represji, korupcji, oszustw finansow ych i fanatyzm u w y z n a w c ó w kuku
voodoo. R eżim - p rzy cichym poparciu U SA - zw a lc za ł w szelk ie p rze ja w y ° P °
zycji, wykorzystując dem oniczną tajną policję Tontons Macoutes. N ieliczn e pr0 /
w a lk i p rze ciw reżim ow i, ja k choćby zbrojna in w azja gru py e m igra n tó w haita11
skich w styczniu 1982 roku, skazane b y ły na n iep o w o d zen ie. D la w ie lu m iesZ
k a ń ców te g o n a jb ied n iejszego kraju zach odn iej półku li je d y n ą szansą by
ucieczka, stąd też o d początku dek ad y system atycznie rosła liczba haitańskic
uchodźców , kierujących się p rze d e w szystkim d o S ta n ów Zjednoczonych .
R zą d zą ca o d roku 1972 na J a m a jc e L u d o w a Partia N a r o d o w a (P N P ) P 'e
m iera M ich a ela M a n leya , 30 p a źd ziern ik a 1980 roku p o n io sła klęskę w W j
borach d o 6 0 -m iejsco w ej iz b y n iższej parlam entu . T riu m f o d n io sła Jam ajs
Partia Pracy, uzyskując 51 m an datów , p odczas g d y P N P je d y n ie 9. P r z y c z y ń
spektakularnej p o ra żk i P N P b y ły tru dn ości go sp o d a rc ze , które negatyw m ®
o d b iły się na p o z io m ie życia m ieszkań ców , o ra z o sk a rżen ia w o b e c rzą
M a n leya o zb ytn ie z b liżen ie p o lity czn e z Kubą. N o w y rząd, k ie ro w a n y P rZ
E dw arda S eagę, p o sta w ił sobie za cel p o p ra w ę stanu gosp od a rk i, w zn °w i®
nie za w ie s zo n y c h n ego cja cji z M ię d z y n a r o d o w y m Fu n du szem Walutowy
o ra z ban kam i w ie rzy c ie łs k im i w sp ra w ie obsłu gi za d łu żen ia , a także sta b i
zację sytuacji p o lityczn ej w kraju p o n apięciach i częstych aktach p rze m 0
w cza sie ka m p an ii w y b o rc ze j, które p rzy n io s ły aż 857 o fia r śm ierteln y •
N astąpiło pogorszen ie stosunków z Kubą, czem u tow a rzyszyła pop ra w a w koi^
taktach ze Stanam i Z jed n o czo n y m i (u d zia ł o d d z ia łó w jam ajskich w in terw erl
cji na G ren adzie, p o m o c ek o n om iczn a U S A ). Tw arda kuracja oszczędności®
w a za a p lik ow a n a p rze z rzą d S ea gi w z m o g ła n ap ięcia sp o łeczn e i w zm o cn
p o zy cję o p o zy cji, lecz ró w n o cześn ie s p o w o d o w a ła p o d z ia ły w PNP. W tej
524
_ 157. AMERYKA ŁACIŃSKA I KARAIBY: MIĘDZY DYKTATURĄ A DEMOKRACJĄ [
ca^Lp1"2^ ro zPlsał p rze d te rm in o w e w y b o r y w gru dniu 1983 roku. R ządzą-

zd K \ ^ k o rz y s tu ją c w ięk szościow ą ordynację w yb o rczą oraz konflikty w PNP,
eko " a W szystkie m a n d a ty w Iz b ie R ep rezen tan tów . P o g o rs ze n ie sytuacji
o wn0m*cznej d o p ro w a d z iło z n ó w d o k rw a w yc h starć w styczn iu 1985 roku,
orych sp row o k o w a n ie w ła d z e osk a rżyły PNP.
part. ReP u b lic e D o m in ik a n y w latach 1 9 7 8 -1 9 8 6 rzą d ziła D om inikańska
nio r RewolucyJna (P R D ), zaś u rząd prezyd en ta s p ra w o w a li S ilvestre A n to -
- l 98 ' UZnian F ern an d ez (1 9 7 8 - 1 9 8 2 ) o ra z S a lv a d o r J o rge B lan co (1 9 8 2 -
go okresie rz ą d ó w P R D nastąpiło z d e c y d o w a n e p o g o rszen ie sytuacji
ra aarczej kraju, sp o tęg o w a n e zn iszczen ia m i w y w o ła n y m i p rze z d w a hu-
°raz ^ W roku, a ta k że za ła m a n iem cen cukru, k ryzysem za d łu żen ia
^ SZerzącą się koru pcją w kręgach w ła d zy. W sku tek cięć b u d żeto w y ch ,
dos ł$tU Cen * sP adku p o z io m u życia m ieszkań ców , w k w ietn iu 1984 roku
° do zam ieszek, k rw a w o stłum ionych p rze z arm ię. W styczniu 1985 roku
ty strajki, szybko sp a cyfik ow an e p rze z siły zbrojn e.
Wojna h
pa o o m o w a ro z g o rz a ła na n o w o w K o lu m b ii. N a jw ięk s ze u gru p ow a n ia
(ELKnanC^ e: Ru<-b 19 k w ie tn ia (M - 1 9 ), A rm ia W y z w o le n ia N a r o d o w e g o
2br • ûd ° w a A rm ia W y z w o le ń c z a (E P L ) i K olu m bijskie R ew o lu cyjn e S iły
rOzh 06 p o d ję ły o fe n s y w ę partyzan cką. Z a ró w n o p rób y m ilita rn eg o
cję Cla û err^-> Jak te ż p o ro zu m ien ia m ające za k oń czyć zbrojn ą konfronta-
Ą y- e dały o czek iw a n y ch rezultatów . R zą d prezyd en ta Julio Cesara Turbaya
łań ^0stan° w ił zastosow ać zd ecy d o w a n e środki w celu p ow strzym an ia d zia
nia ârtyzanckich, kosztem ogra n icza n ia sw o b ó d o b yw a telsk ich i w z m o c n ie -
Pozycji arm ii w p o lity ce państw a.
Żeń ^ i z a c j a g u e rrilli d o p ro w a d z iła d o w ysu n ięcia p rze z K olu m b ię oskar-
bijsi ? ° d adresem Kuby i N ik ara gu i o u d ziela n ie p o m o c y p a rtyza n tce kolum -
St0 J' M ia ło to istotn e kon sen w en cje dla p o lity k i za gra n iczn e j pań stw a,
z d yp lom a ty czn e z Kubą zosta ły z e rw a n e w 1981 roku. W stosunkach
go araSu3> zw ła szcza p o zgło szen iu roszczeń sa n d in istó w d o kolum bijskie-
C i^ P e la g u San A n d res y P rovid en cia , nastał kryzys, p o g łę b io n y popar-
_ ° h i m b i i dla adm in istracji Reagan a. Jako je d y n y kraj la tyn oa m eryk ań -
o p .^ u rn b ia p o w strzym a ła się o d p o tęp ien ia W ie lk ie j B rytanii w k on flik cie
2wi andy/M alw in y. D o te g o d o s z ły n ap ięcia w stosunkach z W en ezu elą ,
J* ane z n ielega ln ą kolum bijską em igra cją za rob k ow ą .
W . CesJa gospodarcza nie w y w o ła ła w Kolum bii tak bolesnych następstw, ja k
den • °^ ci pozostałych pań stw regionu. P o ja w iły się w p ra w d z ie silne ten-
vVyr , recesyjne, p o głęb iła się n ieró w n o w a g a fin a n sów pu blicznych, nastąpił
ny Ztly spadek p o zio m u życia, ale rów n ocześn ie udało się utrzym ać, skrom-
Pobi raW dzie, w zro st go sp o d a rczy (2 ,5 % w 1981; 1,5% w 1982 r.) oraz za-
k0, Q
- nakręceniu spirali in flacyjnej (in flacja w granicach 2 5 - 3 0 % ). Stosun-
lue najgorsze w yn iki gospodarka kolumbijska za w d zięczała ekspansji sek
525
tora n ieform a ln ego, z w ią za n eg o z „n arkobiznesem ” : produkcją i h an dlem nar

kotykam i oraz n ap ływ em p ien ięd zy czerpanych z przem ysłu narkotykowego-
O d końca la t sied em d ziesiątych nastąpiła b łysk a w iczn a ekspansja uprawy
i produ kcji narkotyków. K olu m bia za jęła k lu czo w e m iejsce w produ kcji koka
in y i stała się g łó w n y m d o sta w cą te g o narkotyku d o USA. N a je j terytorium1
p ow stała sieć la b ora toriów , przerabiających dostarczaną z Peru i B o liw ii pa
stę kok a in ow ą na czysty narkotyk. N a stęp n ie „b ia ły p roszek ” transportow a
n y b y ł d ro g ą m orską lub p o w ie trz n ą d o S ta n ó w Z je d n o c zo n y c h i EuropY-
K olu m bijsk i p rze m y s ł n a rk o ty k o w y o p a n o w a n y zosta ł p r z e z d w a kartele-
M e d ellin , k iero w a n y p rze z Pablo Escóbara G avirię, G o n za lo R o d rfgu eza Ga
chę ora z klan O choa, a także Cali, w k tó rym d o m in o w a li bracia R o d rigueZ
O reju ela o ra z Jose Santacruz L on don o. Te d w ie o rg a n iza c je b ły s k a w ic z n i
ro zszerza ły sw e w p ły w y go sp o d a rcze i p o lity czn e (p o p rz e z koru pcję)- U m e
których b a ro n ó w n ark o tyk o w ych z ro d z iły się am b icje u p ra w ia n ia le g a ln i
d zia ła ln o ści p o lityczn ej. Pablo Escóbar p ełn ił funkcję „ r e z e r w o w e g o ” depu
to w a n e g o d o Iz b y R ep rezen ta n tó w z ram ien ia Partii Liberaln ej, ciesząc si?
pełn ią p r z y w ile jó w parlam entarn ych. W strząsem dla o p in ii pu bliczn ej sta
się d o p iero za m o rd o w a n ie 30 k w ietn ia 1984 roku m inistra sp ra w ied liw o ść1’
R odrigo Lary Bonilli, na zlecen ie Escóbara, którego Lara n iejedn okrotn ie oska1"
ża ł o n ielega ln e zgro m a d ze n ie fortuny. D ało to p o czą tek o tw a rtej w o jn ie m1?
d z y w ła d z a m i a k artelam i n arkotykow ym i. D ziałaln ość ka rteli ora z uSrU^ ja
w a ń partyzan ckich , o bn ażająca słabość instytucji p a ń stw o w ych , p rzyczy11
się także d o w zro stu przestępczości p osp olitej, p rze d e w szystk im w duży
m iastach (B o go ta , M e d ellin , Cali, B arranąu illa, C a rta g en a ).
30 m aja 1982 roku w w yb o ra ch pow szech n ych z w y c ię ż y ła Partia Kons ^
w a ty w n a , zaś p rezy d en tem zosta ł B elisa rio B etan cu r Cuartas. Z a in icj0^
n o w ą p o lityk ę w e w n ę trz n ą , opartą na n egocja cja ch z p artyzan tam i, oraz
gran iczn ą, zry w a ją cą z d o tych cza so w y m p op a rciem U S A w regio n ie. W r
m ach planu p o k o jo w e g o zak oń czen ia k o n flik tó w w e w n ę trz n y c h , rząd Be
cura pod p isa ł w listo p a d zie 1982 roku ro zejm z M -19 i FARC, k tó ry PrZ.j_
trw a ł le d w ie kilka tyg o d n i. N ie zn ie ch ę ciło to p rezyd en ta d o dalszych ^
k ó w p o k o jo w y c h i tajnych n ego cja cji z lid era m i o b y d w u orga n iza cji p3i
zanckich. 28 marca 1984 roku p rzy w ó d c y FARC podpisali po ro zu m ien ie z
d o w ą kom isją p o k o jo w ą , p rze w id u ją ce za p rzesta n ie w a lk od 28 maja-
kon iec sierpn ia 1984 roku ro z e jm p o d p isa ły także M -19 i EPL. Propozy
d ia lo gu z w ła d z a m i o d rzu cił ELN. Form alne z a w ie s z e n ie bron i nie za P ° ^ aj.
ga n agm in n ym in cyd en to m zbrojn ym , p ro w o k o w a n y m n ierza d k o p rzez
czą ce p rze c iw k o le w ic o w e j p a rtyza n tce „s z w a d ro n y śm ierci” . Kres pro
zakoń czen ia w o jn y d o m o w e j k ła d zie akcja gru p y p a rty za n tó w M -19- D z * ^
ją c na z lecen ie kartelu z M ed ellin , 6 listop a d a 1985 roku o p a n o w a li om ^
łac S p ra w ied liw o ści, biorąc kilku dziesięciu zakładn ików , n iszcząc doku
ty k om prom itu jące b o ssó w kartelu i zabijając n ie w y g o d n y c h sęd ziów .
526
r®blemy o p o d o b n y m p o d ło ż u ja k M ek syk o d c z u w a ła W e n e z u e la . B oom

, ow y z a o w o c o w a ł z jed n ej strony w yra źn ym w zro stem p o zio m u życia oraz
tywizacją p o lityk i za gra n iczn ej, szc ze g ó ln ie w A m e ry c e Ś ro d k o w ej, a rów -
,fZeśnie p rzy czyn ił się d o „ż y c ia na kredyt” , co, p o c z ą w s zy od 1982 roku,
°Qbił0 ;
1się n ega tyw ie na gospodarce i społeczeństw ie kraju. R zą d zą cy od marca
1979
r°ku p rezyd en t Luis H errera Cam pm s, w y w o d z ą c y się z chrześcijańsko-
S ok ra tyczn ej p a rtii COPEI, p o c z ą tk o w o w y k o rz y s ty w a ł dobrą koniunktu-
8°spodarczą j atm osferę u rzę d o w e g o optym izm u, stw orzon ą przez poprzed-
^ a> Socjaldem okratę Carlosa A ndresa Pereza. O gran iczył w p ra w d z ie poparcie
din• , ic o w e g ° rządu n ikaragu ań skiego w o b liczu ra d yk a lizacji p olityk i san-
g0^ st;ów, ale w za m ia n zyskał u zn an ie adm in istracji R eagan a d z ię k i p rop a
nu a^ U z^ iż o n e j in terpretacji sytuacji w A m e ry c e Ś ro d k o w ej ora z popiera-
śr n?art^ R a d e c k ie j Jose N a p o le o n a D uarte w S a lw a d o rze. R o zcza ro w a n ie
ch , W oam erykańską p o lityk ą U S A o ra z pora żk ą w y b o rc zą salw adorskich
ej eków s p o w o d o w a ło w p o ło w ie 1982 roku zm ia n ę stanow iska. W en ezu -
su 2aanSaż o w a ła się w d zia ła n ia na rzec z p o k o jo w e g o u reg u low a n ia kryzy-
^ o d k o w o a m eryk a ń sk ie go w ram ach G ru py Contadory.
dlu' r°k u p rzy szed ł kryzys gosp od a rczy: spadek produ kcji, w z ro s t ża
ka ?en*a (ch oć n ie tak dram atyczny, ja k w ięk szo ści k ra jó w re g io n u ), u ciecz
c e ! Îta^ w > utrata p o k a źn ych re ze rw d e w iz o w y c h . D la w ięk szo ści W ene-
xtlie ^ yk ów , których o c zek iw a n ia zosta ły n a d m iern ie p o b u d z o n e na p rze to
kiem ^ 1970/1980, k on ieczn ość o szczęd n ości i „za ciśn ięcia pasa” b y ła szo-
na j ' ®e zrob ocie skoczyło z 6 ,8 % w 1981 do 14,3% w 1984 roku. U m iejęt-
dia ■ macja , podkreślająca sukcesy kraju na arenie m ię d zy n a ro d o w e j (m e-
nej w kryzysie środk ow oam erykań skim , w sparcie dla in tegra cji re g io n a l
n y ’ Zacieśn ien ie k o n ta k tó w z krajam i za ch o d n io e u ro p e js k im i), o d w ra ca ła
°ę sP ołeczeń stw a o d piętrzących się trudności społeczn o-ekon om iczn ych .
•k-k-k
cyiVj,W końcu lat sied em d ziesiątych p rz e ż y w a ło proces p o w ro tu d o rz ą d ó w

Urô • W y b o ry p re z y d e n c k ie w m aju 1980 roku w y g r a ł p o d h asłam i
Fern lenia dem ok ra cji i o ży w ie n ia gospodark i kan dyd at A k cji L u d o w e j (A P )
kładzie ° ^ eâ^ n<ê Terry. C e n tro p ra w ic o w y rzą d istotn ie starał się, na przy-
k rajów azjatyckich, o tw o rz y ć gospodark ę na kapitał zew n ętrzn y, pro-
UiożiiC.eksport i za sa d y w o ln o ry n k o w e . K ryzys go sp o d a rc zy w re gio n ie unie-
Ceąjj 1 skuteczną realizację tej strategii. M o c n o zadłu żon a, p o g rą żo n a w re-
koie;’ p0z^ a w iona w sparcia z e w n ę tr z n e g o gosp od a rk a p eru w iań ska p o raz
1953 , 5*Usâł a p rze ch o d zić kurację o szczęd n ościow ą za ap lik ow a n ą w latach
Zagfoj, P rze z MFW . O b o k p r o b le m ó w ek o n o m iczn y ch p o ja w iły się n o w e
la- Podczas w y b o r ó w p o w szech n y ch w 1980 roku w yb u ch ła k rw a
527
w a rebelia, k ierow a n a p rze z o rg a n iza c ję „Ś w ietlisty S zlak” ( Sendero Lum in 0'

s o ), za ło ż o n ą w 1970 roku p rze z filo z o fa , w y z n a w c ę m a oizm u , w yk ład ow e?
U niw ersytetu Ayacucho, A b im a ela G uzm ana Reynoso, k a żą cego się tytułow a
„P rze w o d n ic z ą c y G o n za lo ” . „Ś w ietlisty S zlak” , d zia ła ją cy na obszarach g ° r'
skich i skupiający g łó w n ie lu dność indiańską, p o p rz e z te rro ry z m d ą żył do
u tw o rzen ia n o w e g o rew o lu cyjn eg o państw a i społeczeń stw a. W latach 1981"
-1 9 8 3 p rze p ro w a d ził p o n a d 5 tys. akcji d yw ersyjn ych : za m a c h ó w bom b0'
w ych , a ta k ów na posteru nki w ojsk a i policji. R ząd o d p o w ie d z ia ł w p ro w a d z ę '
n iem na początku roku 1983 stanu w y ją tk o w e g o w d ep artam en tach o b jęty0*1
działalnością partyzancką. D o fin ansow ania sw ej działalności organ izacja Serl'
dero Lum inoso w yk o rzystała kw itnącą o d końca lat sied em dziesiątych produk
cję i p rzem yt narkotyków. Senderyści k on trolo w ali o b sza ry u p ra w y koki w d ° '
linach andyjskich, a ta k że g łó w n e szlaki p rzem ytu k ok a in o w ej pasty do la'
b o ra to rió w w Kolum bii.
K o le jn y m p r o b le m e m rzą d u p e ru w ia ń s k ie g o stał się sp ó r te ry to ria ln y
z E kw adorem , d o ty c z ą c y p rze b ieg u lin ii gran iczn ej w rejon ie K o rd y liery K ° n'
dora, k tó ry na początku 1981 roku o d ż y ł na n ow o . 28 styczn ia 1981 r0^Ll
w y b u c h ły w a lk i w sp o rn y m re jo n ie . D z ię k i in te r w e n c ji dyplom atycznej
p a ń stw -g w a ra n tó w p rotok ołu z R io z 1942 roku, o k reślają cego p rze b ie g g ra
n icy ekw adorsko-peruw iańskiej, tj. USA, Brazylii, A rg en ty n y i Chile, o s ią g n ij0
2 lu te g o ro zejm . M im o to in cyd e n ty zbrojn e zd a rz y ły się ta k że w latach na
stępnych.
W lipcu 1985 roku p rezyd en tem Peru zosta ł A la n Garcfa P ćrez z ram iem 3
A m e ry k a ń s k ie g o Soju szu L u d o w o -R e w o lu c y jn e g o (A P R A ). D o k o n a ł w ie lu
zm ian w p o ró w n a n iu z p o lityk ą pop rzed n ik a , dokonu jąc radykalnych p ° sU
nięć w k w estii za d łu żen ia za g ra n iczn e g o (o g ra n ic z e n ie obsłu gi d o 10% w ar
tości eksportu), aktyw n ie działając w Ruchu Państw N ieza a n ga żow a n ych i wł3
czając się w proces p o k o jo w y w A m e ry c e Ś rodkow ej.
•k-k-k
P o m im o z a p o w ie d z i „p o lity c z n e g o o tw a rc ia ” w B r a z y lii, z ło żo n e j p rze z p re

zyd en ta Ernesto G eisela w 1974 roku, konkretne posu nięcia l i b e r a l i z a c y j n e
n a s tą p iły d o p iero p o u n iew a żn ien iu w gru dniu 1978 roku A k tu In sty tu cjo
n aln ego nr 5, s ta n o w ią ceg o p o d sta w ę fu n k cjo n o w an ia reżim u w ojsk ow ego-
W marcu 1979 roku p rezy d en tem został gen . Joao Baptista da O liveira Fig0
eiredo, k tó ry p rzysp ieszył reform y. P rzy ję to u staw ę o partiach p o lityczn yc >
ro zszerza ją cą p lu ra lizm p o lity c z n y p o m im o u trzym an ia w ie lu koncesji o
rzą d zą ceg o N a r o d o w e g o Sojuszu O d n o w icie lsk ieg o (A R E N A ). U a k tyw n iły sl?
zw ią zk i z a w o d o w e , przep row ad za ją c od końca 1978 roku fa le strajków. W ma
ju 1981 roku w R io C entro d o szło d o p ró b y zam ach u na ży c ie p re z y d e n ta ,
za k tó rą stały k o n serw a tyw n e o d ła m y arm ii i słu żby b ezp ie czeń s tw a SNI- N
p o w strzym a ło to je d n a k gen . F igu eired o p rze d k o n ty n u o w a n iem zm ian p °
528
j;Znych. W w yb o ra ch p arlam en tarn ych w listo p a d zie 1982 roku w sku tek
rmy praw a w y b o rc z e g o o p o zy cja o d n io sła zn a czn y sukces, zd o b y w a ją c
y, zość w Izb ie D epu tow an ych i zw ycięża ją c w blisko p o ło w ie stan ów kraju.
W ° St naPi?ć sp ołeczn ych z w ią z a n y b ył z k ryzysem go sp o d a rczym , p rze d e
^ Szystkim p o p rz e z o g ro m n e za d łu żen ie (8 5 m ld doi. w 1982, 102 m ld doi.
° 4 r.) paraliżu jące m o ż liw o ś c i stabilizacji go sp o d a rczej i ro zw o ju ,
iosną 1984 roku o p o zy cja za żą d a ła o d p a rla m en tu p rzy jęcia p o p ra w k i
s łe m ^ 1^ 11^ , u m o zliw ia ją ce j b ezp o śred n i w y b ó r p rezyd en ta . P o d tym ha-
st 01 (diretas j a ) w e z w a ła sp o łec ze ń stw o d o m o b iliza cji i m a sow ych dem on -
J1- C hoć o d rz u c o n e , p o s tu la ty o p o z y c ji w p ły n ę ły na k rę g i r z ą d o w e ,
kr erwcu 1984 roku w spadk ob ierczyn i u gru p ow a n ia A R E N A , Partii D em o-
raln 0' SP ° ł ec z n e i ( pD S ) ’ d ok on a ł się rozłam . W y o d rę b ił się Front Libe-
Cji y ^ P L ), w k tó rym z n a le ź li się z w o le n n ic y p rzysp ieszo n ej d em ok ra tyza -
Joś m, ln - p ł y w o w y sen ator PDS M arco M a c ie l i b y ły p r ze w o d n ic z ą c y PDS
j ^ n arney Costa. W sierpniu 1984 roku PM D B i PFL u tw o rz y ły k oa licję So-
zVd em ° k ratyczny, której celem b y ło poparcie w s p ó ln e g o kandydata na pre-
a> Tancredo de A lm e id y N evesa , w K o legiu m E lektorów . K a n d yd atem
e't‘edo°Sta^ âu^° S alim M alu f, p o p a rty także p rze z w o js k o w y rzą d gen . Figu-
v esei^ ‘ ^ Srudniu 1984 roku d o szło d o n iefo rm a ln ych r o z m ó w m ię d z y N e-
CZas, a d o w ó d c ą sił lą d o w y ch , gen. W alterem Piresem d e C arvalho, pod-
Sa na 0ry ch za w a rto n iepisan ą u m o w ę p rze w id u ją cą w ra zie w y b o ru N e v e -
mja P rezyd en ta resp ek tow an ie w yn ik u g ło so w a n ia p rze z siły zb ro jn e w za-
2vv- Za niekaranie w o js k o w y ch za represje p o 1964 roku i o bsadę stan ow isk
jt- ny™ z arm ią w p o ro zu m ien iu z d o w ó d z tw e m sił zbrojn ych .
I\feVesaStycznia 1985 roku K o legiu m E lek to ró w d o k o n a ło w y b o ru Tancredo
N na u rz^d p rezyd en ta B razylii. K rytyczn y stan z d ro w ia u n ie m o żliw ił
śmierciWl UC*z â* w cerem o n ii p rzek a za n ia w ła d z y c y w iln em u rz ą d o w i. Po
SarnrCl ^ evesa, 21 k w ietn ia, p rezyd en tem został w icep rezyd e n t-elek t, Jose
d em o? Kon^ uow a ł on lib era ln e re fo rm y w ram ach procesu przejścia d o
n0 cze- aty zacji (zn ie sien ie cen zu ry i zakazu d ziałaln ości z w ią z k o w e j), a rów -
^ in is r ni ro zPo c z ^ p rog ra m ra to w a n ia gospodark i. Już w m arcu 1985 roku
ficyto ‘ n an sów d okon ał cięć w b u d żecie, za w ie s ił k red y to w a n ie w ie lu de-
J^ciow u Pr z e dsiębiorstw p rze z banki p a ń stw o w e o ra z w p r o w a d z ił prze-
czego ° ntrolę c e n ' W celu lik w id a cji p o w a ż n e g o d eficytu bilansu płatni-
Za8ranUtrU^ n*a^ Ce^0’ 3 n ' e k 'e d y w rę c z u n ie m o żliw ia ją c e g o o b słu gę d łu gu
Wzrost eks*6^ 0’ z n a c z n *e z re d u k o w a n o im p o rt, stym u lu ją c ró w n o c z e ś n ie
Zvviązane° ° We W ^ ru 8w a Ju p r z e ż y w a ły rosn ące tru d n ości w e w n ę tr z n e ,

ców Za„ 6 Ze sâ^ n ącym p o p a rcie m ze stron y klasy śred n iej i p rze d sięb io r-
Vvzór c h T ^ 211^ 1’ ^ lis to p a d z ie 1980 roku w o js k o w i p r z e p r o w a d z ili na
ys i p leb iscyt konstytucyjny, z a k o ń c z o n y je d n a k ż e o d rz u c e n ie m
529
p rojek tu kon stytu cji w ięk s zo ś c ią 5 7 ,2 % g ło s ó w O d t e g o m o m e n tu nastąp1'

ła a k ty w iza cja p a rtii p o lity czn y ch , z a ró w n o d w ó c h d o m in u ją cych u grup0'
w a ń - „b ia ły c h ” i „c z e r w o n y c h ” (P a rtid o C olora d o i P a rtid o B lanco'), ja k teZ
„trz e c ie j s iły ” - le w ic o w e g o S ze ro k ie g o Frontu. S to ją cy o d w rz e ś n ia 1981
roku na c z e le rzą d u gen . G re g o rio A lv a re z u m o ż liw ił p rz y ję c ie n o w e j usta
w y o partiach p o lityczn ych , d z ię k i której d o s z ło do w y b o r ó w pow szech n ych
w lis to p a d z ie 1982 roku, za k o ń czo n y ch z w y c ię s tw e m P a rtid o B la n co. W oj
sk o w i p o d ję li p ró b ę za w a rcia paktu p o lity c z n e g o z p a rtia m i p o lity c z n y 1111
w celu u n ik n ięcia o d p o w ie d z ia ln o ś c i za sw e rządy. R o z m o w y to c zą ce si?
o d 1983 roku w a tm o s fe rze kryzysu g o s p o d a rc ze g o , stra jk ó w i m a n ifesta cj1
o ra z w y c o fa n ia się z n e g o c ja c ji P a rtid o B lanco, z a k o ń c z y ły się w sierpn lU
1984 roku z a w a rc ie m Paktu z Klubu M o rsk ieg o . W o js k o w i z g a d z a li się na
p o w r ó t d o d e m o k ra cji i le g a liz a c ję S z e ro k ie g o Frontu, lic z ą c na p o z b a w ie
n ie szans s p ra w o w a n ia rz ą d ó w p rze z „b ia ły ch ” . Istotn ie, w y b o r y p rezyd en c
kie w y g ra ł ka n d yd at „c z e r w o n y c h ” Julio M a ria S an gu in etti, k tó ry o b ją ł sWÓJ
u rząd 1 m arca 1985 roku.
• k -k Jt
W 1979 roku u ja w n iły się rozb ieżn ości w d o w ó d z tw ie arm ii a r g e n ty ń s k ie j’
d o tyczą ce p o lityk i w e w n ę trz n e j. U m ia rk ow a n e skrzydło gen era licji, na kto

rego c z e le stał p rezyd en t Jorge R a fa el V id ela , p ra g n ę ło zaprzesta n ia „brua
nej w o jn y ” . Z w o le n n ic y tw ard ej ręki żą d a li kontynu acji w a lk i p r z e c iw „eê
m en tom w y w r o to w y m ” . N o m in a cja gen. L e o p o ld o Fortunato G a ltierieg o na
stanow isko szefa sztabu arm ii w z m o c n iła frakcję u m iark ow an ą. W grudniu
1979 roku ju n ta w o js k o w a p rze d s ta w iła p ro p o z y c je re fo r m p o lity c z n y c h
zm ierza ją cy ch d o n o rm a liza c ji sytuacji w e w n ę trz n e j. 29 m arca 1981 r ° ku
u rząd p rezyd en ta o b ją ł gen . R o b erto Eduardo V io la . P ró b y z ła g o d z e n ia P0^
tyki w e w n ę trz n e j o ra z o p a n o w a n ia p o g łę b ia ją c e g o się kryzysu g o s p o d a r c z e
go spotkały się ze sprzeciw em z w o len n ik ó w tw ardej linii, zasiadających w jun
cie w o js k o w e j. R ó w n o cześn ie p a rtie o p o zy c y jn e z je d n o c z y ły sw e d z ia ł? n|a
w ram ach N a ro d o w e j K on feren cji Partyjnej (M u ltip a rtid a ń a N a c io n a l). Vio
zm u szony został do rezygnacji, zastąpił g o w grudniu 1981 roku gen. Leopoi
Fortunato G altieri.
D ążąc d o zyskania sp o łec zn eg o poparcia dla sw ych rządów , w o js k o w i zde
c y d o w a li o zajęciu arch ipelagu F a lk la n d ów / M alw in ów , b ęd ą c eg o p r z e d n io
tem sporu te ry to ria ln e g o z W ielk ą Brytanią. 2 k w ietn ia 1982 roku o d d zia y
argentyńskie o p a n o w a ły w yspy, zaś p arlam en t o g ło s ił p rzy łą czen ie Falkla11
d ó w / M a lw in ó w d o A rgen tyn y. W ie lk a B rytania p o d jęła d e c y zję o zbrojnej
in te rw en cji w celu odzyskan ia w ysp . O d d z ia ły brytyjskie, m a ją ce w sparcie
w okrętach w oje n n ych , ro z p o c z ę ły p o d kon iec k w ietn ia o p era cję w y p ierania
A rg e n ty ń c z y k ó w z archipelagu. K apitu lacja A rg e n ty n y nastąpiła 14 czerw ca
1982 roku. P odczas w o jn y śm ierć p o n io sło 254 B ry ty jc zy k ó w i 750 A rg en
tyńczyków .
530
Kilka dni po kapitu lacji A rgentyny, p o b u rzliw ych d em on stracjach p rzed

acem p rezyd en ck im G a ltieri zos ta ł u su n ięty ze sta n ow isk a p rezyd en ta ,
tąpił g o gen. R ey n a ld o B ign on e, k tó ry z a p o w ie d z ia ł z n ie sien ie zakazu
alności partii p o lityczn ych ora z p o w ró t d o rz ą d ó w cy w iln yc h na począt-
U 1^84 roku. Klęska w o js k o w y ch za k ty w iz o w a ła o p o zy cję, rep rezen tow a n ą
^ ez M u ltip a rtid a ria N a cion a l, d om a ga ją cą się n a ty ch m ia sto w eg o p o w ro tu
rzą d ów konstytucyjnych, zn iesien ia stanu w y ją tk o w e g o o ra z u w o ln ien ia
ęzniów politycznych. Pom im o prób porozu m ien ia w ojsk ow ych z peronistow -
4 artią S p ra w ied liw o ści (P J ), d o ty c zą c e g o tran sferu w ła d z y w za m ia n za
Knięcie o d p o w ie d z ia ln o ś c i za zb ro d n ie „bru dnej w o jn y ” 1 9 7 6 -1 9 8 2 , m a-
. e dem onstracje, in sp iro w a n e p rze z R adykaln ą U n ię O b yw a telsk ą (U C R )
Mniejsze partie le w ic o w e , zm u siły ju n tę w o js k o w ą d o rozpisan ia w y b o r ó w
j ^ ^ c h n y c h na 30 p a źd ziern ik a 1983 roku. W w y b o ra ch do 2 5 2 -o so b o w ej
P j r D epu tow an ych z w y c ię ż y ła U C R (1 2 9 m a n d a tó w ) p rze d peron istow ską
ke- m a n d a tó w ), zaś p rezyd en tem został lid e r UCR, Rauł A łfo n s m Foul-
r S , Przed rzą d em A łfo n sln a sta n ęły trz y p o d s ta w o w e zadania: ro zliczen ie
o ° w w o js k o w y ch o ra z określenie roli arm ii p o p o w ro c ie d o dem ok ra cji;
1 n iczenie w p ły w ó w p eron istó w ; ra to w a n ie gospodark i.
Wł ? CZ;^ k °w o , w p ierw szej fa zie rz ą d ó w trw ającej do końca 1985 roku, n ow e
w j Ze °d n io s ły w ie le sukcesów. D zięki p a k to w i społeczn em u u dało się w p ro-
zic w życie w lu tym 1985 roku Pla n Austrał, k tó reg o cele m b y ło uzdro-
0 le gospodark i. C zło n k om ju n ty w o js k o w e j o ra z o fic e r o m osk a rżo n y m
od r° e ^ r u d n e j w o jn y 1 9 7 6 -1 9 8 2 ” w y to c z o n o p rocesy są d o w e. G łó w n i
jyj^ W ledzia ln i za rz ą d y w o js k o w e (g e n e r a ło w ie V id e la i V io la , a d m ira ło w ie
l e t SSera * bam bru sch ini) zostali skazani w gru dniu 1985 roku na k a ry kilku-
ni ni^ ° P o zb a w ie n ia w oln o ści. A lfo n s in o w i u d a ło się ta k że zn e u tra lizo w a ć
cie ^tne mUj z d o m in o w a n e p rze z peronistów , cen trale z w ią z k o w e . W resz-
w yb ora ch d o Iz b y D ep u to w a n ych w 1985 roku U C R o d n io sła zd ecy d o -
zw ycięstw o.
z ąd A lfon sin a zd o ła ł ró w n ie ż u reg u low a ć spór te ry to ria ln y z Chile, do-
ka^ Kanału B e a g le ’a w Z ie m i O gn istej. 29 listop a d a 1984 roku w W aty-
0 , m in istrow ie sp ra w za gra n iczn y ch A rg e n ty n y i C h ile p o d p isa li układ
°ju i przyja źn i, z a w ie ra ją c y w a ru n k i za k oń czen ia sporu.
r ^ , ^ € n ' A u gu sto P in och eta U ga rte sk o n solid ow a ł sw e au torytarn e rz ą d y

0b * e w rezu ltacie referen d u m z 11 w rześn ia 1980 roku, w k tó rym 6 7 %
nie p 3 P rzy ję ło n o w ą konstytucję, p rzew id u ją cą m ię d z y in n ym i pozosta-
ku iQ o ° C^ eta na u rzęd zie p rezyd en ta co n ajm niej d o 1989 roku. O d począt-
tych roku rzą d A u gu sto P in och eta p o d ją ł kilka d ec yzji ła g o d zą cy c h do-
nyc^CZasow^ p o lityk ę w e w n ę trz n ą . Z e z w o lił na p o w ró t u c h o d ź c ó w p o litycz-
ła , ’ Zale g a liz o w a ł z g ro m a d ze n ia pu bliczn e. R ó w n o cześn ie je d n a k nastąpi-
y w iza cja u gru p ow a ń o p ozy cyjn ych , idąca w p a rze z szyb kim p o g o rs z e
531
CZĘŚĆ V. Światowa „mała stabilizacja" (1979-1985)
n iem sytuacji go sp o d a rczej kraju, p rze d e w szystk im w y so k im bezrobociem ,

inflacją, za d łu żen iem zagran icznym . W p ra w d z ie n eolib eraln a strategia gosp0'
darcza, re a lizo w a n a w dru giej p o ło w ie lat sied em d ziesiątych , z a o w o c o w a ł
szyb kim o d zy sk a n iem r ó w n o w a g i go sp o d a rc ze j p o k ryzysie w 1 9 8 2 -1 9 °
roku, je d n a k o d b y ło się to k o sztem d o c h o d ó w w ię k s z o ś c i sp o łeczeń stw a
i o g ro m n e g o b ezrob o cia , sięg a ją c ego 2 0 % w 1982 i 18 ,5 % w 1984.
O d m arca 1983 roku trw a ła seria strajków i m a sow ych d em on stra cji (cy
k liczn e „d n i n a ro d o w e g o protestu ” ) , ja k o p r z e ja w n ie z a d o w o le n ia z p o lity k
reżim u i żądań p o p ra w y sytuacji gosp od a rczej ora z p o w ro tu d o rz ą d ó w de
m okratycznych. M a n ifesta cje b y ły brutaln ie tłu m ion e p rze z p olicję. O d mar
ca 1984 roku trw a ł stan w yją tk o w y, ale je g o p rze p isy n ie p o w s trzy m a ły r°
snącej o p o z y c ji w o b e c dyktatury. U a k ty w n iły się u gru p ow a n ia partyzanckie*
reprezen tu jące siły le w ic o w e , które b y ły g łó w n y m cele m represji ze strony
w ła d z . W 1981 roku w górskich obszarach na połu d n iu kraju p o d ją ł działa
nia zbrojn e prokubański Ruch L e w ic y R ew olu cyjn ej ( M I R ) . M im o klęsk w star
ciach z o d d zia ła m i rz ą d o w y m i i kon ieczn ości ew aku acji d o A rgentyny, M
p rze trw a ł ja k o o rga n izacja partyzan tki m iejskiej. W 1983 roku d zia ła cze ko
m u nistyczni u tw o rz y li Front P a trio tyczn y im . M a n u ela R o d rfgu eza (FPM *1' ’
w sp iera n y p rze z radykalne re żim y T rze c ie g o Ś w iata ora z kraje socjalisty02
ne. F P M R d zia ła ł na teren ie g łó w n y ch o śro d k ó w m iejskich, p rze p ro w a d za j^ 0
akcje terrorystyczn e, których o fia ra m i b y li c zło n k o w ie służb bezpieczeń stw a,
policji i w ojska. A k ty w iz a c ja radykalnej le w ic y sta n o w iła reakcję na n iezd
ność g łó w n ych partii o p ozycyjn ych d o przełam an ia d aw n ych u p rzed zeń i roZ
nic id e o lo g ic z n y c h na rz e c z w sp ó łp ra c y i d em ok ra tyza cji. D o p iero 30 sieip
nia 1985 roku ro zp ro szo n e d otych czas i p o d z ie lo n e w kw estiach id e o lo g i° z
nych, a ta k że p ro g ra m o w ych , u gru p ow a n ia i partie p o lity c z n e za w a rły
ro zu m ien ie N a r o d o w e na rz e c z Pełn ej D em o k ra ty za c ji” .
158. JAPONIA - EKSPANSJA EKONOMICZNA I SKANDALE

POLITYCZNE
]rC-
W Japonii, p rze ży w a ją c e j okres d y n a m ic zn eg o ro z w o ju g o sp o d a rc ze g o i e
pansji h a n d lo w e j n ie tylko w A z ji W sch odn iej, le c z ta k że w U S A i Europ
Z a ch o d n ie j, u trz y m a ły się sta b iln e rz ą d y P a rtii L ib era ln o -D em o k ratycz^
(P L D ), p o tw ie rd z o n e z d o b y cie m absolutnej w ięk szo ści w Iz b ie Reprezent^m
tó w w w y b o ra c h parlam en tarn ych w c zerw c u 1980 roku. S p ecy ficzn y ® °
spra w ow a n ia w ła d z y p rzy poparciu ekspansyw nych korporacji przem ysł0^
b ył w za sa d zie k o n tes to w a n y je d y n ie p rze z radykaln ą le w ic ę , której g ł °
organ izacja, A rm ia C zerw o n a , p rze p ro w a d za ła akcje terrorystyczn e, m aj3
532
159. CHINY - ZERWANIE Z MAOIZMEM
,? C^ P ° rzą d ek p u b liczn y i w p ro w a d z ić atm osferę za gro żen ia . G łó w n y m

raz em em p o lityczn ym b y ły jed n a k p a to lo gie w ładzy, p rzejaw ia ją ce się w co-
zn CZęslszy ch aferach koru pcyjnych i skandalach o b y cza jo w y ch z u d zia łem
ycn p o lity k ó w kraju. U zn a n ie w p a źd ziern ik u 1983 roku w in y b y łe g o
iera Kakuei Tanaki w tzw . a ferze L ock h eed a s p o w o d o w a ło żąd a n ia par-
n 0P0zycyjnych zło że n ia p rze ze ń m andatu d ep u to w a n eg o . Im pas p olitycz-
sni Y P rz e z o d m o w ę Tanaki został ro z w ią z a n y p rze z rozpisan ie przy-
25(jSZ° nyCh w y b o r ó w parlam en tarn ych w gru dniu 1983 roku. PLD zd o b yła
Klubmie^SC W ^ H " osob o w e j Izb ie R ep rezen ta n tó w i d z ięk i koalicji z N o w y m
ali em ^*beralnym (N L C ), u trzym ała b e z w z g lę d n ą w iększość. Po w stał ko-
nak PLD -N LC , k iero w a n y p rze z Yasuhiro N akason e, w k tó rym jed -
Uczestn iczyli z w o le n n ic y Tanaki.
l5 9 - CHINY - ZERWANIE Z MAOIZMEM
^ W rześn ia 1976 roku zm a rł tw ó rca k om u n istyczn ych Chin M a o Z e d o n g .

j eg ^ les^ c P óźn iej o ficja ln ie za k om u n ikow an o, że w y z n a c z o n y p rze z M a o na
rZe ? ast^Pc? H ua G u o fe n g ob ją ł trz y n a jw a żn ie jsze stanow iska w struktu
ry adzy Chińskiej R epu bliki L u d o w e j - p r z e w o d n ic tw o K om itetu Central-
Wo' , ornun>styczn ej Partii Chin (K P C h ), p r z e w o d n ic tw o Kom isji do spraw
js ow ych oraz stanow isko szefa rządu.
§a i l ° P ° M a o za k oń czyła się za tem z w y c ię s tw e m H ua G u ofen-
skr , P*o n e g ° w o k ó ł n ie g o skrzydła u m ia rk o w a n e go nad d o g m a ty czn y m
ni j w d o w y p o M a o - J iang Q in g. Sam a Jiang Q in g o ra z trzej n ied a w -
0nkow ie Biura P o lity c z n e g o - Z h a n g C hunąiao, Yao W en yu an i W an g
ngwen, zostali o k rzyk n ięci „ban dą c z w o r g a ” i aresztow an i.
Wa' a .Cu° fe n g z a m ierza ł ge n era ln ie k o n tyn u o w a ć lin ię M ao, ch oć w y zb y -
nei S1^ naJbard ziej radykalnych posu nięć ch arakterystyczn ych dla n ied a w -
Ma ” rf W oÛcji ku ltu raln ej” . W lu tym 1977 roku o g ło s ił on, że m yśli i czy n y
° edon ga b y ły n ieom yln e.
skim ,^TU<^n' u 1978 roku na III P len u m KC KPCh c z o ło w ą p o z y c ję w chiń-
ralne ” ^
e r°w n ic tw ie z a p e w n ił sobie D en g X ia o p in g. Podczas „re w o lu c ji kultu
ro v Zna*az* o n w n iełasce i na w ie le la t zn ik n ął ze scen y p o lityczn ej,
kon t/ W ładzy P o w ró c ił na d o b re d o p iero w lipcu 1977 roku i o d tej p o ry
do W entn ie u m acniał sw o ją p o zycję. W marcu 1979 roku D en g w e z w a ł
stycz 0nczen ia „w a lk i k la s o w e j” , rzu cając hasło „u rzeczy w is tn ien ia socjali-
a nel m °d e r n iz a c ji” . O w a m o d ern iza cja za ldadała lib era liza cję p o lityczn ą,
k0 Ze ^ k o le k t y w iz a c ję ro ln ictw a o ra z w p ro w a d z e n ie p ew n ych e le m e n tó w
^ r c ja liz a c ji w handlu.
gu. f,:y reform napotkała zdecydow any opór części aparatu partyjnego.
y to Deng Xiaopinga potrafiło jednak wyjść z tej w alki zwycięsko. W po-
533
ło w ię 1979 roku k o lejn e w a ż n e funkcje w aparacie w ła d z y p r z e ję ły z w ią za'

ne z n im osoby, co s p o w o d o w a ło , że p rze c iw n ic y zm ia n zn a le ź li się od tej
ch w ili w w y ra źn e j d efen s yw ie.
P r z e ło m o w y ch arakter m ia ło IV P len u m KC KPCh w lu tym 1980 rok1**
p o d cza s k tó re g o p o z b a w io n o sta n o w isk k ie ro w n ic z y c h n ie m a l w szystkie
d zia ła c zy partyjnych aktyw n ych w czasie „re w o lu cji ku ltu raln ej” . W e w rz e
śniu 1980 roku H ua G u ofen g przestał być szefem rządu. N a je g o m iejsce przy'
szedł blisko z w ią za n y z D en giem Zhao Ziyang. W reszcie w czerw cu 1981 roto-J
k o lejn e P len u m usunęło Hua G u ofen ga ze stanow iska p rze w o d n ic z ą c e g o K-
KPC h. N o w y m p r z y w ó d c ą p a rtii z o s ta ł n a s tę p n y c z ło w ie k D e n g a -
Yaobang.
D e fin ity w n y triu m f skupionych w o k ó ł D en ga re fo rm a to ró w z a o w o c o w a
p rzysp ieszen iem reform p o lityczn ych i gospodarczych , a także zw ięk szen ie01
ich zasięgu. W sensie p o lityczn ym n o w e k ie ro w n ic tw o ostro p o tę p iło „rew o
lucję kulturalną” , uznając dek ad ę 1 9 6 6 -1 9 7 6 za - ja k to ujęto - „wszechstron
ny, d łu g o istn iejący i p o w a ż n y b łą d ” . P rzy stą p ion o też d o c z ę śc io w ej kryty
o so b y i d zia ła ń p rze w o d n ic z ą c e g o M a o Z ed on ga , k tó reg o o b w in io n o o pr0
w a d z e n ie w ostatnich latach życia arbitralnej i arogan ckiej p olityki. N ie m m eJ
je d n a k o g ó ln a ocen a M a o w c ią ż w yp a d a ła p o z y ty w n ie i D en g X ia o p in g j e8 °
m yśli u zn aw ał w dalszym ciągu za jed n ą z 4 po d sta w ow ych zasad ChRL obo
socjalistyczn ej drogi, dyk tatu ry proleta ria tu i k ie ro w n iczej ro li partii kom u
nistycznej.
Z k o lei na p ła szczy źn ie gosp o d a rczej w 1981 roku w y ty c z o n o P r° g r^ !
c z te ro k ro tn e g o z w ię k s z e n ia produ kcji p r ze m y s ło w e j i ro ln ej d o końca ^
w iek u ora z o sią gn ięcia d o ch od u n a ro d o w e g o w w ysok ości 800 d o la ró w 113
g ło w ę m ieszkańca kraju. P o stęp o w a ła p o w a ż n a lib era liza cja w go sp od a rce’
W latach 1 9 7 9 -1 9 8 4 p rze p ro w a d zo n o lik w id a cję kom un lu d o w y c h na w s1
i w y d z ie r ż a w io n o z ie m ię ch łopom . Z e z w o lo n o także ch ło p o m na w y b ó r miej
sca zam ieszkan ia, w kon sek w en cji c z e g o ro z p o c z ę li on i p rze m ieszcza n ie si?
na du żą skalę do miast. W reszcie u w o ln io n o cen y na w ie le a rtyk u łów kon
sum pcyjnych. D w ie p o łu d n io w e p ro w in cje - G u a n g d on g i Fujian, uzyska y
ca łk ow itą au to n om ię w zakresie han dlu za gra n iczn e go , a w Shen zh en, Zhu
hai, Shantou i X ia m en u tw o rz o n o specjalne strefy ek o n o m iczn e ze szczeg
n ym i p referen c ja m i dla in w e s to r ó w za gra n iczn y ch , p r z e d e w szystk im z
zam orskich Chińczyków . ^
N o w ą lin ię w p o lity ce pań stw a o ficja ln ie p o tw ie rd z ił X II z ja zd KPCh, 0
radu jący w e w rześn iu 1982 roku. Au toryzow ał on też pozycję D eng X ia o p in? a
ja k o fa k tyc zn eg o p r z y w ó d c y pań stw a i partii.
1 stycznia 1979 roku d o szło d o n aw ią za n ia o ficja ln ych stosu n ków dyP
m atyczn ych m ię d z y Chinam i a Stanam i Z je d n o czo n y m i. Stało się to ® o
w e p o tym , ja k w gru dniu 1978 roku W aszy n g ton z e rw a ł stosunki z T a jw a
nem , k tó ry d o tą d u zn a w a ł za je d y n ą leg a ln ą fo rm ę chińskiej p a ń s t w o w o ś c i -
W 1982 roku zo s ta ły z a in icjo w a n e chińsko-brytyjskie r o z m o w y w sPria0/l9
w 1842
p rzyszłości H o n gk on gu . W ielk a B rytania n ab yła w y sp ę H o n g k o n g
534
160. INDIE - DYNASTIA GANDHICH U WŁADZY
u. Półw ysep K o w lo o n w 1860, a N o w e Terytoria - o bszar na k on tyn en cie

u Zony w o k ó ł K o w lo o n u - w 1898 roku. H o n g k o n g i K o w lo o n B rytyjczy cy
yskali na w ieczn ość, podczas g d y N o w e T erytoria na 99 lat. P o czą tk o w o
tytyjczycy ch cieli w 1997 roku z w ró c ić C h in om je d y n ie N o w e T eryto ria ,
s t a w ia ją c sobie H o n g k on g i K o w lo o n . C h iń czycy jasn o da li do zrozu m ie-
’ Ze n*e za m ierza ją to le ro w a ć p o 1997 roku ja k ie jk o lw ie k b rytyjskiej obec-
j , 1 w H on gk on gu . L o n d y n szyb ko zd a ł sob ie sp ra w ę z p o w a g i sytuacji
Wa ze Je dyne, co m o żn a uzyskać, to w y n e g o c jo w a n ie ja k n ajlepszych
nków fu n k cjon ow an ia H o n g k o n gu po je g o p rzejęciu p rze z Chiny,
kia ,£rudnia 1984 roku p o żm u dn ych rokow an iach o g ło s z o n o w sp ó ln ą de-
2 brytyjsko-chińską, która postanaw iała, że H o n g k on g p o w ró ci d o Chin
ko Iem 1 lipca 1997 roku. D eklaracja ta została n astępnie o ficja ln ie ratyfi-
na p rzez ob ie stron y i w e s z ła w życie 27 m aja 1985 roku. C h in y zob o-
chovv ^ W niei ’ ze P o c z ą w s zy od roku 1997 H o n g k o n g p rze z 50 la t za-
c,r. a d otych cza sow y system go sp o d a rczy i ja k o specjalny region adm inistra-
2 y ?d zie się cieszył ca łk o w itą au ton om ią p o lityczn ą, w y łą c z a ją c sp ra w y
m czne i o b ro n ę, które zn ajdą się w gestii w ła d z chińskich.
'k~k
Wo' CZasem na T a jw a n ie trw a ły jed n o p a rtyjn e rzą d y p rze g ra n e g o w chińskiej

schro6 dorn° w e j z la t 1 9 4 5 -1 9 4 9 K u om intangu, k tó ry na tej w ysp ie zn a la zł
Hen k lenê ' Po śm ierci ^ k w ietn ia 1975 roku C za n g Kaj-szeka, p rezyd en tem
Zosta} f i ń s k i e j , b o w ie m taką n a zw ą p o słu g iw a ły się w ła d z e tajw ań skie,
na , Ję8° najstarszy syn C za n g C zing-kuo. W m arcu 1984 roku w y b ra n o go
Hal ■ ^ c te n c ję prezyd en ck ą . G ospodarka tajw ań ska ju ż o d w ie lu lat
do n ajszybciej ro zw ija ją cy ch się go sp o d a rek św iata.
l60> IN°IE - DYNASTIA GANDHICH U WŁADZY
fila ^Ca W l nd iach partia Janata, k ierow a n a p rze z M o ra rji Desai, nie potra-
(jat^ P ° rać się z n arastającym i kon flik tam i etn iczn ym i, p rob lem a m i gospo-
* * * 0raz w a lką m ię d z y stron n ictw am i p o lityczn ym i. W p rzed term in o -
Nar .^ b o r a c h w styczn iu 1980 roku w ie lk i sukces o d n ió sł Indyjski Kongres
siał ^ ® N ) , a na fo te l p rem iera p o w ró c iła In dira G andhi. Jej rzą d mu-
benpt? T - C
" c z o *a seP araty z m o w i sikhijskiem u w P en d ża b ie i K a szm irze, anty-
Probl S w ystą p ien io m w A ssam ie, n ap ięciu w stosunkach z Pakistanem ,
Opo eniorn go sp o d a rczym (za d łu że n ie , d e fic y t b u d żeto w y, b e z r o b o c ie ) oraz
^zn P ° lityczn ej- K u ltyw u jąc dynastyczn e m e to d y w ła d zy, In dira G andhi
aczyła na s w e g o następcę syna R ajiva, k tó ry w 1983 roku o b ją ł stano
535
w isko sekretarza g e n e ra ln e g o IKN. A u to rytarn e m e to d y rządów , forsow anie

siło w e g o ro zw ią zy w a n ia k o n flik tó w w ew n ę trzn y ch i tłu m ien ie w szelk iej o p °'
zycji p o w o d o w a ło narastanie napięć. T errorystyczn e akcje sep aratystów sik"
hijskich w Pen d ża b ie, d o m agających się u tw o rzen ia n ie p o d le g łe g o Chalista-
nu, za g ra ż a ły in tegra ln ości In dii. 6 c z e rw c a 1984 roku w o js k o za ję ło sanktu
arium sik h ó w - Z łotą Ś w ią tyn ię w A m ritsarze, za ra zem sied zib ę separaty
stów. D oszło d o za m ieszek i eskalacji n apięcia. Terroryści sikhijscy, w o d w e
cie za p a cyfikację Z łotej Ś w iątyn i, 31 p a źd ziern ik a 1984 roku d ok on a li uda
n e g o zam achu na Indirę G andhi. Po je j śm ierci n astąpiły p o g ro m y sikhóW
głó w n ie w D elhi, i w ybu ch w a lk w półn ocn o-zach odn ich stanach kraju. W n*J
p o w a żn iejszyc h o d p o d zia łu In d ii w 1947 roku za m ieszkach z g in ę ło 3 tys-
osób. N o w y m p rem ierem został R a jiv Gandhi, k tó ry u m ocn ił sw ą p o zycję V°
zd e c y d o w a n y m z w y c ię s tw ie Partii K o n gresow ej w w yb o ra ch w grudniu 1 9 °
- styczniu 1985 roku.
Jako p rem ier In dii, R a jiv G andhi p ró b o w a ł d ok on a ć w ie lu zm ia n w trądy
cyjnej p o lityce Partii K o n gresow ej, lan sow an ej p rze z N eh ru i In dirę Gandhi-
Z m ia n y o b e jm o w a ły m o d ern iza cję gosp od a rk i p o p rz e z w ięk sze o tw a rcie na
rynki ś w ia to w e, lib era liza cję ora z w p ro w a d z a n ie n ow yc h tech n o lo gii; 0<ê .
jście od autorytarnych m etod rządzen ia i bardziej elastyczny stosunek d o part11
op ozy cyjn ych ; próbę p o p ra w y stosu nków z Pakistanem ; d ą żen ie d o op a n °
w a n ia ru ch ó w separatystycznych. G łó w n y m p rob lem em stała się w o jn a do
m o w a w Sri Lance, która ro zg o rza ła od 1983 roku i m iała p o w a ż n e konse
k w en cje dla sytuacji na połu dn iu Indii, s zczeg ó ln ie w stanie Tam ilnadu. Gan
dh iem u nie u dało się je d n a k u m ocn ić sw ej partii ani te ż z a p o b iec rosnącej
sp ołeczn ej n iech ęci d o partii polityczn ych .
161. REWOLUCJA ISLAMSKA W IRANIE
O d początku 1978 roku w Ira n ie narastała o p o zy cja p rze c iw k o rzą d o m S ia.

cha M o h a m m a d a R ezy P a h laviego . W ie lo ty s ię c z n e tłumy, o w ła d n ię te ideam i
w a lc z ą c e g o islam u, w y lę g a ły na u lice irańskich miast, skandując n a z w i s
p rze b y w a ją ceg o od 1964 roku na w yg n a n iu a jatollah a Ru hollaha C h om eim e
go. N is zc zo n o - u znan e za sym b ole zła - kina, teatry, n ocn e lo k a le, n ow o
czesn e sklepy i banki. W g w a łto w n y c h starciach z p olicją g in ę ły dziesią
osób. Strajki p o p iera ją ce islam istów , które ro z la ły się na je s ie n i 1978 r°
p o ca łym kraju, s p a ra liżo w a ły gospodark ę Iranu. .
C iężko ch ory na raka szach n ie potra fił sprostać w yzw a n iu , tym bardziej
instrum enty w ła d z y szybko w ym yk a ły m u się z rąk. W obliczu bezn adziejno
ści sytuacji, 16 stycznia 1979 roku M o h a m m a d R eza Pahlavi w ra z z żoną, ce
sarzow ą Farah Divą, i najbliższą rodzin ą opuścił Iran na p o k ła d zie s a m o l o t u -
536
161. REWOLUCJA ISLAMSKA W IRANIE
° w y je ź d z ie szacha nic ju ż nie m o g ło p rze szk od zić C h om ein iem u w się-

WtkU w *ad zę. 1 lu te g o 1979 roku p o w ró c ił on triu m fa ln ie d o kraju.
C2 eranie o w a cyjn e p rzyjęcie z g o to w a ło m u ponad 3 m in Irańczyków , krzy-
Po » adresem : „Jesteś n aszym w y b a w c ą ” . A ja to lla h z ig n o ro w a ł
êszcze Prz e z szacha rząd Szapura Bachtiara i przystą p ił d o budo-
twem aSn^ck struktur w ła d z y p o w o łu ją c 5 lu tego ga b in et p o d p rze w o d n ic-
tn M eh d i B aza rgan a . 11 lu te g o w T eh eran ie r o z g o r z a ły w a lk i m ię d z y
^ cesarską, w ie rn ą w o b e c rządu Bachtiara, a z w o len n ik a m i C h om e-
}y s 1 P ° których stronie o p o w ie d z ia ły się siły p o w ie trz n e . W alk i zakoń czy-
g a 5 zdecydow an ym zw ycięstw em chom einistów , co d o p ro w a d ziło d o upadku
2'emi ara ® P a n o w a n e P rz e z kler, islam skie ra d y rew o lu cyjn e w y s z ły z pod-
tyC2n.a ’ sto p n io w o o p a n o w u ją c w ła d z ę w całym kraju. R o zp o c zę ła się poli-
Przed Zemsta‘ R ew olu cyjn e trybu n ały islam skie sk a zyw a ły na śm ierć licznych
staw icieli ob a lon ych w ła d z , a także w y ższy c h w ojsk ow ych .
r2enia^WC",^ Ca re w ° l uc-jt ajatollah C h om ein i o gło sił, iż d ą ży ć b ę d zie d o u tw o
r y ' ^ S o ry s ty c zn e j repu bliki islam skiej, a w k on sekw en cji - p rzek a za n ia
isjainW szyickiem u d u ch ow ień stw u . Iran m iał się o d tą d o p iera ć na zasadach
-po l- U' treścią p o lityk i i p ra w a stały się n ak azy Koranu. K ieru n ek id e o w o -
p0 ^ CZny n ow ych w ła d z zam yk ał się w haśle: „A n i W sch ód, ani Zach ód,
referg0StU re w °lu c ja islam ska” . W dniach 3 0 -3 1 m arca 1979 roku o d b y ło się
Wsta . m > w k tó rym - ja k o g ło s z o n o - 9 9 % głosu jących za a k cep to w a ło po-
ReP u b lV ePUbliki ^sâm s^ eJ' k w ietn ia uroczyście p ro k la m o w a n o Islam ską
sk ą ^ ^rudniu 1979 roku p o p rz e z kolejn e referen d u m p rzy ję to n o w ą islam-

sform°rłSt^tUC^ (9 8 % g ło s ó w z a ). P rzy w o ły w a ła ona w w ie lu m iejscach w prost
g0 p, ow ania Koranu i u rzeczyw istniała ustrój państwa w p ełni teokratyczne-
njeg0 m ein i na m o cy konstytucji uzyskał stanow isko fa k ih a , czy li d o ż y w o t-
dZę Q P rzy w ód cy rew olu cji. Tym sam ym został w y p o s a ż o n y w absolutną w ła -
doô arakterze tak religijn ym , ja k i p o lityczn ym . Fakih b y ł u p ra w n io n y d o
i nas. yWania w ią żą cej w yk ład n i Koranu, a także - ja k o strażnik p ra w A llacha
We vJr" ^ a tm am ów - m ó g ł w ła d c z o in gerow a ć w e w szystkie spraw y państw o-
Chom • a^ C P°êcen ia p rezyd en tow i, rzą d o w i oraz parlam en tow i. Po śmierci
Olom • -6? 0 następ n e g o fa k ih a w y z n a c zy ć m iała rada szyickich m ędrców .
Włćtdy t)’ św ięty rew olu cji islam skiej, stał się źró d łem i u zasadnieniem
Błv V 3 . z j e S ° w izeru n k iem za p ełn iły ulice irańskich miast.
We Zo a w icznie p o stęp o w ała islam izacja życia pu bliczn ego. P ra w o państw o-
ność s 0 u tozsam ion e z p ra w e m religijn ym . W istocie w y e lim in o w a n o w o l-
jąc w le nia i w yzn a n ia . W p ro w a d z o n o ścisłą segrega cję płci, w yo d rę b n ia -
czyZn j le ^tach pu bliczn ych i środkach transportu osob n e m iejsca dla m ęż-
p °ljgain. le t- C o fn ięto w p ro w a d z o n y n iegdyś p rze z szacha zakaz m a łżeń stw
d °ry) j 1CZnych' K obiety p o n o w n ie m usiały p rzy w d zia ć zasłon y na tw a rz (cza-
ciekavvet3^ ^ w âsn° ś cią sw o ich m ężó w . Zak a za n o r o z w o d ó w i aborcji. Co
’ nie p o z b a w io n o je d n a k k o b iet p ra w w yb o rczych .
537
O p a n ow a n e p rze z fu n d a m en talistó w p a ń stw o szybko n ab rało charakteru

tota lita rn ego. S p o łeczeń stw o zo rg a n izo w a n o w m yśl w sk a za ń szyickiego is
łam u, k tó ry ja k o o b ow ią zu ją ca id e o lo g ia b ył w c ie la n y w życie p rze z ap3r
represyjny w ła d z y i sfa n a tyzow a n ych ochotników . Skupiające przekon an y
o rtod ok sów islamskich zm ilita ry zo w a n e form acje S tra żn ik ów R ew o lu cji (? a2
darani) p rzy stą p iły do d ro b ia z g o w e j k on troli za ch o w a ń o b y w a te li Iranu, nie
stroniąc p rzy tym od stosow an ia brutalnych represji w o b e c niepokornych-
Politykę C h o m ein iego o d początku cec h o w a ł w rę c z o bsesyjn y antyarnery
kanizm . N ie b a w e m po p rze jęciu w ła d z y o g ło s ił o n Stan y Z je d n o czo n e „Wi
kim szatan em ” . „A m e ry k a ” - stw ierd ził ajatollah - „jest w r o g ie m Boga, vvro
giem islamu, w ro g ie m ludzkości” . D ru gie su perm ocarstw o - Z w ią z e k RadzjeC
ki, ró w n ie ż zosta ło u znan e za „w ie lk ie g o szatan a” . N ie m n iej je d n a k o w ie
częściej i bard ziej g w a łto w n ie a tak ow a n o USA. ,
N a fa li ro zp ęta n e g o p rze z C h o m ein iego a n tyam erykan izm u , 4 listop3
1979 roku u zb rojen i studenci islam scy w d a rli się d o am basady U SA w Ten
ran ie i w z ię li ja k o za k ła d n ik ów 63 osoby. Ich z w o ln ie n ie u za le żn ili od w y
nia Ira n o w i szacha p rze z Stany Z jed n o czo n e. P o stęp o w a n ie stu d en tów prze
ra ziło p rem iera Bazargana, który, o b a w ia ją c się n ieob liczaln ych konsekw e0
cji te g o czynu, 6 listopada pod a ł się d o dym isji. Studenci uzyskali jed n a k pe
p oparcie C h o m ein iego , u zn a ją cego okupację am basady za zn akom itą kat?’
w y m ie rz o n ą „w ielk iem u s za ta n o w i” . Stosunki irańsko-am erykańskie wes
w fa z ę k rytyczn ą . 7 k w ie tn ia 1980 roku U S A z e r w a ły stosunki d y p lorna
ty c zn e z p a ń stw e m C h o m ein ieg o . W n o cy z 24 na 25 k w ie tn ia Am eryk 3
p o d ję li c a łk o w ic ie n ieu d a n ą p rób ę u w o ln ie n ia za kładn ików , w trakcie K
rej z g in ę ło 8 ż o łn ie r z y u czestn iczących w akcji. U w ię z ie n i w am basa
za k ła d n icy zosta li osta teczn ie z w o ln ie n i 20 styczn ia 1981 roku, c z y li po
dn iach n ie w o li. D o s z ło d o t e g o w ó w c z a s , g d y w ła d z e U S A o d b lo k o w
za m ro ż o n e w bankach am erykań skich irań skie a k tyw a w w yso k o ści 8
d o la ró w . .
W w yb o ra ch prezyden ckich, które w Iran ie p rze p ro w a d zo n o 25 styc
1980 roku, z w y c ię ż y ł m a ją cy o p in ię p ragm atyka A bolh asan Bani Sadr.
b ył o n du ch ow n ym , lecz p o m im o to ajatollah C h o m ein i u d z ie lił m u p °P
cia, g d y ż Bani Sadr p rze z d łu ższy czas blisko z nim w sp ó łp ra c o w a ł, 3 ta
b y ł je d n y m z tych, k tó r z y s y m b o liz o w a li a n ty m o n a rc h isty czn ą ° P Lr,
Z p rze p ro w a d zo n y ch trz y m iesiące p ó źn iej w y b o r ó w parlam en tarn ych z ^
cięsko w y s z ła Partia R ew o lu cji Islam skiej, reprezen tu jąca lin ię na wskroś
gm a tyczn ą i teok ra tyczn ą . . t.
P o w ażn e za n iep okojen ie takim ro z w o je m sytuacji polityczn ej i u r z e c z y ^
n ien iem w Iran ie system u teo k ra tyczn ego z a częli o k a zy w a ć m u d ża h ed ® !
d o w i, n ied a w n i w s p ó łto w a rz y s z e isla m istó w w w a lc e z szachem . W 0
w ie d z i na m an ifestow an e p rze z nich n ieza d o w o len ie C h om ein i za rzą d ził z
w ie n ie - w im ię islam u - o p o z y c ji p olityczn ej. W ię z ie n ia z a p ełn iły się ^
m i m u dżah edin ów . P rób u ją cy tem u p rze c iw d z ia ła ć p rezy d en t Bani Sao
stał u zn a n y p rze z fu n d a m en ta lis tó w za zd ra jcę i stracił sym patię Chom
538
162. IRAK - BUDOWA PODSTAW TYRANII SADDAMA HUSAJNA
tow} CZerwcu 1981 roku ajatollah p o lecił g o aresztow ać. B yłem u prezyden -
Uda}JVr.az Z P tz y w ó d c ą m u d ża h ed in ó w - M assu dem R a d ża vim - 18 c z e rw c a
ka u S1^ Uc*ec sa m o lo tem z Iranu. Po u cieczce Bani Sadra a reszto w a n o kil-
w lęcy °só b . N a porządku d zien n y m b y ły tortu ry i egzeku cje,
też °o a m i terroru w w a lc e z fu n d a m en talistyczn ym re żim em p o słu żyli się
p g r t^ ^ ż a h e d in i. 28 c zerw c a 1981 roku w Teh eran ie w sied zib ie g łó w n e j
Spo e w olucji Islam skiej z d e to n o w a li on i du żej siły bom bę, której w ybu ch
r2ądz Wał śm ierć 74 osób n ależących d o ścisłej e lity w ła d zy, w tym lid era
C2to 5Cej Partii ajatollah a B eh esztiego, 4 m inistrów , 6 w ic e m in is tró w i 18
preny ° W Parlam entu. 30 sierpn ia kolejn a b o m b a ek sp lod ow a ła w sied zib ie
i pr era> zabijając n o w o w y b ra n e g o p rezyd en ta M o h a m m a d a A li R ed żaja
tnia f r " M oh a m m a d a D ża va d a Bahonara. O d p o w ie d z ią w ła d z b y ła olbrzy-
°sób 3 a reszto w ań i egzeku cji. D o końca 1981 roku stracon o p o n a d 2 tys.
d0w .â w okresie następnych 4 lat - kolejn ych 7 tys. R ew olu cja islamska znaj-
Sow * S1^ w ów c z as w fa zie rz ą d ó w terroru. D zięk i za stoso w a n em u na ma-
Ztyy . terro ro w i w ła d z o m u dało się o p a n o w a ć w końcu sytuację i w yjść
21 q 2 p ró b y sił z m u dżah edin am i.
rhn, Pazdziernika 1981 roku n o w y m p rezy d en tem Iranu zosta ł w y so k i du-
szyicki - Sajed Ali Chamenei.
no sj ‘3° p‘ eraj^ cym i o d początku rew o lu cję islam ską kom u n istam i ro zp ra w io -
komu W maju 1983 roku C h o m ein i z d e c y d o w a ł w t e d y o w y ję c iu spod p raw a
rzeCz ^ ^ z n e j p a rtii Tudeh, której za rzu con o u p ra w ia n ie szp ie g o s tw a na
^ KR. W w ię z ie n ia c h zn a la zło się p on ad tysiąc kom unistów .
że islam ski Iran stał się 22 w rześn ia 1980 roku ob iek tem
rewo] ataku ze stron y są sied n ieg o Iraku, k tó ry p o sta n o w ił w yk o rzy stać
i'tyyj1j 1C^ ne za m iesza n ie i u zyskać n abytki tery to ria ln e. R o z g o rz a ła dłu ga
szczająca w o jn a m ię d z y obu pań stw am i.
>RAK - BUDOWA PODSTAW TYRANII SADDAMA HUSAJNA
Saddam u
W irak n u sajn p rze z la ta k o n sek w en tn ie u m acn iał sw e osob iste w p ły w y
jętej udarem n ien iu w c ze rw c u 1973 roku p ró b y zam ach u stanu pod-
P°litvc 62 ên era*a N a z im a Kzara, H usajn stał się rz e c zy w is ty m p rzy w ó d c ą
akBakr kraû’ spychając w cień p rezyd en ta ge n era ła A h m a d a Hassana
2
2ad o w a jSern S addam H usajn d o szed ł d o w niosku , że ju ż zb yt d łu go
°d p 0 w - j S1^ form aln ą p o zycją d ru g ie g o w h ierarchii w ła d z irackich, co nie
al'Bakr 3 Je^ ° E t y c z n y m w p ły w o m . P o sta n o w ił w ię c usunąć p rezyd en ta
się pe r a ' d zia ła n ia zm ierza ją ce w tym kierunku p rzy sp ieszy ła rysująca
tyw a unii p a ń stw o w ej Iraku z Syrią. H usajn o b a w ia ł się, iż te g o
539
rodzaju ro z w ią z a n ie m o g ło b y n adszarpnąć je g o p o zycję p o lityczn ą. Przystą

pił za tem d o en ergiczn ych posunięć. M ając p oparcie słu żby bezpieczeństw a,
w lipcu 1979 roku zm usił al-Bakra d o zło że n ia dym isji, którą w o ficja ln y ®
kom u n ikacie u zasad n io n o p rzy c zy n a m i z d ro w o tn y m i. 16 lip ca 1979 roku
S ad dam Husajn ob ją ł u rząd p rezyd en ta Iraku. O prócz te g o zosta ł także sze
fem rządzącej m o n op a rtii Baas, prem ierem , g łó w n o d o w o d zą c y m arm ii i Prze
w od n iczą cym R a d y D o w ó d ztw a Rew olucji. W ten o to sposób form aln ie przeją
p ełn ię w ładzy, którą - p rzy p o m n ijm y - fa k tyczn ie d y sp o n o w a ł ju ż od daW
na. Z dyktatora p rze o b ra ził się w tyrana, z w ielo k ro tn ia ją c tak kult w łasn eJ
osoby, ja k i represje polityczn e. W yk ła d y o czynach Husajna zn a la zły się w °*
cjaln ym p ro g ra m ie szkolen ia w o js k o w eg o .
W dniu sw ej o ficja ln ej inauguracji, 22 lipca 1979 roku, H usajn zaserw o
w a ł św iatu p rzera żają ce w id o w is k o , które ca łk o w icie o d sło n iło je g o ob licze
k r w a w e g o tyrana. Z w o ła ł m ia n o w ic ie zeb ran ie z u d zia łem 1000 działaczy
partyjnych i p a ń stw o w ych n a jw y żs ze g o szczebla, a n astępnie pod cza s zebra
nia - zan osząc się od płaczu - o d c zy ta ł listę zdrajców , na której zn ajdow a
się 20 n azw isk . W staran nie w y re ż y s e ro w a n y c h w y stą p ien ia ch uczestnicy
zebrania, w skazu jąc na p ła czą cego Saddam a, zarzu cali m u n ad m iern ą ła g °
ność i d o m a g a li się n aty ch m ia stow eg o zabicia rzek om ych zdrajców . Husajn
usłuchał „głosu lu du ” i z a rzą d ził m a so w ą czystkę. Z grona n ajw yższych ran
gą c zło n k ó w partii Baas i m in istrów u tw o rz y ł p lu ton y eg zek u cyjn e i oS°|^
ście n im i k ierow a ł. W ciągu kilku dni p lu ton y te ro zstrzela ły o k o ło 500 os o >
w śró d których z n a jd o w a li się c z o ło w i p o lity cy i d o w ó d c y w o js k o w i. T y ® ^
m ym - w z o r e m H itlera - H usajn p r z e p ro w a d ził sw o ją „n o c dłu gich n o ży •
E gzeku cje to w a rz y s z y ły p o tem H u sajn ow i n iep rzerw a n ie, sp o w ija jąc je g °
rzą d y w p osępn ą atm osferę. Szacuje się, że w latach o siem d ziesią tych z rą
irackiej słu żb y b e z p ie c z e ń s tw a z g in ę ło k ilk a d ziesiąt ty s ię c y osób. S a d d a m
szybko o k a za ł się p rzy w ó d c ą tota lita rn ym w p ełn ym te g o sło w a z n a c z e ń ® -
Stosując bru taln y terror, skutecznie zastraszył Irakijczyków , k tó rz y zg o d n y ®
ch órem w ie lb ili „gen iu sz i w ielk o ść p rezyd en ta ” .
U zu p ełn ien iem represji i system u d yktatorsk iego była silna m ilita ryza cja
kraju. A rm ia H u sajna prędko o s ią g n ęła liczeb n o ść 700 tys. ż o łn ie r z y ( na
17 m in m ie s zk a ń c ó w ), stając się czw a rtą co d o w ielk o ści arm ią św iata, P °
chińskiej, ra d zieck iej i w ietn a m sk iej. Irak re a liz o w a ł też za k ro jo n e na szero
ką skalę p ro g ra m y z b ro je n io w e . D o k o n y w a n o o lb rz y m ic h za k u p ó w b ro ®
i sprzętu w o js k o w e g o za granicą. W latach 1 9 8 2 -1 9 8 5 Ira k zaku pił spr2? '
w o js k o w y za sum ę 42,8 m ld doi. S addam nie krył, że w kręgu je g o za *n teê(j
sow an ia znajdu je się ró w n ie ż broń atom ow a . Z a a w a n so w a n e prace Iraku n
skon stru ow an iem b o m b y a to m o w e j p o w a ż n ie za n ie p o k o iły Izrael. 7 c z e rw c a
1981 roku s a m o lo ty iz ra e ls k ie z b o m b a r d o w a ły ira ck i re a k to r n u kle a r

w O zira k w p o b liżu Bagdadu.
W sensie p o lity czn y m Husajn m iał am bicję u czyn ien ia z Iraku regionalne
g o m ocarstw a. O b w o ła ł się p rzy w ó d c ą ca łeg o narodu arabskiego. Uzasadni
dla w łasn ej w ielk o ści p oszu k iw ał też w historii lu d ó w zam ieszku jących w sta
540
163. WOJNA IRACKO-IRAŃSKA: PIERWSZA FAZA KONFLIKTU
Na^ c i z ie m ie d z is ie js z e g o Iraku. P r a w d z iw ą obsesję m ia ł na pu n kcie

SZaj Uch °d o n o zo ra , w ie lk ie g o w ła d c y b ab ilo ń sk iego z V I w iek u p.n .e. R ozgła -
Wał' -Z êSt WsP ó łczesn ym w c ie le n ie m N a b u ch o d on o zora , a także przekon y-
^yta 26 W prostej lin ii w y w o d z i się od n iego. P ro w a d z ił w ie lo g o d z in n e m e-
ehern^6 W ^ h ilo ń s k ic h ruinach, aby bezp o śred n io p o ro zu m iew a ć się z du-
n m ^ ah u ch od on ozora . N a w y tw a rz a n y c h cegła ch k a za ł H usajn w y p a la ć
Hu • ” ®ab ilo n N a b u c h o d o n o z o ra z o s ta ł w s k r z e s z o n y w e p o c e S ad dam a
niebi'aa Poc^czas u roczystości p a ń stw ow ych , posłu gu jąc się sam olotam i, na
le kreślono la sero w e w izeru n k i Saddam a i N a b u ch o d on o zora .
nern „ enie d o region a ln ej m o ca rstw o w ości p ch n ęło H usajna d o w o jn y z Ira-
Sajn r W rze^nia 1980 roku w ojsk a irackie p rze k ro c zy ły gra n ice Iranu. H u
nie Ze znaJd lijący si? w rew o lu cyjn ym za m ęcie Iran n ie b ę d zie w S t a
te CZnie się bronić, co u m o ż liw i Ira k o w i uzyskanie ła tw ych z d o b y c z y
błvRl°rialnych' jed n a k nie stało i w o jn a - z za łożen ia m ająca być w o jn ą
W iczną - p rzyb ra ła ch arakter d łu g o trw a łe g o konfliktu.
l63‘ W0JNA IRACKO-IRAŃSKA: PIERWSZA FAZA KONFLIKTU
n y ^ ^ ny w rew olu cyjnym chaosie Iran w y d a w a ł się słaby i n iezd oln y d o obro-
tekst n t6n P ° stano w ił w ykorzystać p rzy w ód ca Iraku Saddam Husajn. Za pre-
Państw° r° Zpocz^cia w ° jn y uznał w ie lo le tn ie spory terytorialn e m ię d z y obu
C£as arru' ^ marca 1975 roku w A lg ie rze , z in icja tyw y Iranu, b ęd ą cego w ó w -
Podni SZCZytu sw ej p otęgi, szach M oh a m m a d Reza Pahlavi i Saddam Husajn
Wzdłuż 1 p o ro zu m ie nie, które w y ty c z a ło p r z e b ie g gra n ic y iracko-irań skiej
\vspx,Z J o d k o w e g o biegu Szatt el-Arab, czyli szlaku w o d n e g o , sta n ow ią cego
isja ujecie Tygrysu i Eufratu d o Zatoki Perskiej. Po zw ycięs tw ie rew olu cji
że pr w ^ a n ie w 1979 roku Husajn w ielo k ro tn ie d a w a ł d o zrozu m ien ia,
ne ^ leS granicy u w aża za k rzy w d zą c y i lic z y na p ew n e nabytki terytorial-
1980 SZ^ m S^s' acl a - G d y Teheran p ozosta ł głuchy na te sygnały, 17 w rześn ia
22 ° ^rak w y p o w ie d z ia ł p o rozu m ien ie graniczn e z 1975 roku.
atako Wyze ®nâ 1980 roku na ro zk a z S addam a H usajna w ojsk a irackie za-
i ogj0sj3 X h a n - Iracki d y k tato r o b w o ła ł się w o d z e m arabskich sił zbrojn ych
Wojn ’ ze hroni ca ły św ia t arabski p rzed o d w ie c z n y m w r o g ie m - Persam i.
Hej bit-wn n iian em „K adisijat S addam ” , n aw iązu jąc w ten sposób d o słyn-
Kons ^ ad isijat w 637 roku n.e., k ie d y to A ra b o w ie p ok on a li Persów.
SólnościatyW ne m on arch ie arabskie p o ło ż o n e nad Zatoką Perską, a w szcze-
islarn„Sf ' d rab ia Saudyjska i Kuw ejt, p o p a rły H usajna, b o ją c się ra d y k a ln ego
ły jr , repu blikanizm u cech u ją cego Iran C h o m ein iego . Kraje te u dzieli-
° w i zn acznej p o m o c y fin a n sow ej.
541
Irak u d erzył na Iran na trzech fron tach - p o łu d n io w ym , środ k ow ym i P °

nocnym . D o w ó d z tw o irackie zakładało szybką, zw ycięską o fen syw ę. Spodzie
w a n o się, że Iran, n ie m ając in n eg o w yjścia, p o g o d z i się z utratą sporny
terytoriów . Zasadn icze zn a czen ie m iał fron t połu d n iow y, o b ejm u ją cy ujście
Tygrysu i Eufratu ora z Szatt el-A rab. Tam Irak sk iero w a ł 50 tys. żołn ierzy
których cele m b y ło ja k n ajszybsze o p a n o w a n ie irań skiego b rze g u Szatt e
-Arab ora z leżą cych n ie o p o d a l m iast C horam szar i A b adan . R egu larn a arima
irańska n ie b yła w stanie p o w strzym a ć napastnika i zn a la zła się w o d w r ° cie'
W y d a w a ło się w ię c , że kalkulacje irackie w pełn i się p o tw ie rd zą . Tymczasem;
na apel C h o m ein iego , d o za ciętej o b ro n y C h oram szaru p rzy stą p iły form acje
S tra żn ik ó w R ew o lu cji (Pazd aran i) i lu dność cyw iln a . P a zd a ra n om udało si?
p o w s trz y m a ć o fe n s y w ę p r z e c iw n ik a , p o m im o j e g o o lb r z y m ie j p r z e w a g 1
w sprzęcie. W te d y H usajn w y d a ł p o lecen ie obejścia C h oram szaru i kontynu
o w a n ia o fe n s y w y na połu d n ie, w kierunku A badan u, g d z ie m ieściła się ^ .
czo w a dla gospodarki irańskiej rafineria ropy n aftow ej. A le i w A badan ie Straż
n icy R ew o lu cji i n ap rędce sfo rm o w a n e o d d z ia ły o b ro n y c y w iln ej zd o ła ły za
trzym ać Irakijczyków . Po pierw szych porażkach otrząsn ęła się też arm ia iran
ska i - p o d b u d o w a n a p o sta w ą P a zd a ra n ó w - z n o w y m du ch em przystąp1*
d o w a lk i. S p ra w y za czy n a ły p rzy jm o w a ć o b rót n iep o m yśln y d la Iraku. ^ r
sytuacji Husajn za p ro p o n o w a ł Ira n o w i pokój. W ła d z e w Teh eran ie zdecy
w a n ie o d rzu ciły tę o fertę, stw ierd zając, iż kon flikt w y g a ś n ie d o p ie ro p ° P °
konaniu i ukaraniu agresora. .
N a d ru gim kierunku irackiej ofen syw y, tj. na fron cie środk ow ym , leZ ..
m iasta D ezfu l i A h w a z , znajdu jące się w zasobnej w rop ę n a fto w ą prow m J
Chuzestan. I tu o d d z ia ły H usajna b łysk a w iczn ie p o d e s z ły d o tych miast, i
p rób y ich zd o b ycia sp e łzły na n iczym , m im o siln ego ostrzału artyleryjsl<ie*
i ra k ie to w e g o o ra z liczn ych b om b a rd ow a ń .
Z kolei na fron cie półn ocn ym , k tó ry ro z g ry w a ł się w p ro w in cji Ker®an
szah, liczą ce 14 tys. ż o łn ie r z y siły irackie o p a n o w a ły gra n iczn e m iasta K ^
-e-Szirin i N aft-e-S zech , a p o dłuższych w alkach także m iasto M eh ren. Te s
cesy nie m ia ły w sza k że w ię k s z e g o zn a czen ia dla p rze b ieg u całej w o jn y
5 styczn ia 1981 roku Iran p rze p ro w a d ził p ierw szą du żą kontrofensyw ^
u derzając na fron cie środk ow ym . W p ra w d z ie natarcie irańskie załam ało
ju ż p o 4 dniach, ale je d n a k Iran zd o ła ł p rzeją ć ge n era ln ą in icja ty w ę s*r .
giczn ą w kon flikcie. W y ra zem tej in ic ja ty w y b y ły k o lejn e o fe n s y w y *ranS;nja
19 m arca Ira ń czy cy o d b ili m iasto C h ogh alvan d w C h u zestanie. 27 w rzC‘>za,
p o d ję li on i w ie lk ą o fe n s y w ę w Chu zestanie, która trw a ła d o 18 gru dnia i
k oń czyła się p rze rw a n ie m 11-m iesięczn ej b lo k a d y A badan u . 16 P a^d zie je.
ka lo tn ic tw o irackie zb o m b a rd o w a ło irański p ort B andar C h o m ein i nad C1
śniną O rm uz. N ie zła m a ło to je d n a k anim uszu Irańczyków . 29 listopada
ska irańskie z a in ic jo w a ły w ie lk ą o fen sy w ę na fron cie p o łu d n io w y m , w vvy
ku której od zysk a li w a ż n e m iasto Bostan ora z w o g ó le p r z e rw a li iracką
obrony. W kilka dni p o tem Irak oskarżył Iran o za m o rd o w a n ie 1500 irac
je ń c ó w w oje n n ych , w z ię ty c h d o n ie w o li w czasie w alk.
542
_ 163. WOJNA IRACKO-IRANSKA: PIERWSZA FAZA KONFLI
denjUSa^n’ zdaJący sobie ju ż w y ra ź n ie sp ra w ę z tego, że atak na Iran b ył błę-

22 jJ ^ H o w i ł o fe r t y p o k o jo w e . A ja to lla h C h o m e in i o d r z u c ił je je d n a k ,
front ,rCa r°k u Iran przystąpił d o n ajw iększej sw ej ofensyw y. O bjęła ona
cyc^ g ^ k o w y i n ad an o je j k ryp to n im „Z w y c ię s tw o ” (Fath) . W ciągu trw ają-
A rm ,ni,Wa^ o d d z iaty hańskie zm u siły stacjonującą w rejonie D ezful-Szusz
p°nad 9^ lfa c ^ d o co fn ięcia się o o k o ło 50 km. Tym sam ym Iran od zysk a ł
30 tys' km 2 s w e g o terytoriu m , o k u p o w a n eg o o d blisko p ó łto ra roku.
°Patrz Gtnia rozP ° c z?ła się kolejn a w ie lk a o fen sy w a irańska. O fen sy w a ta,
Chor ° na k ryp ton im em „Ś w ięte m iasto” , m iała d o p ro w a d z ić do w y z w o le n ia
rairi-szarSZarU * w y P ch n ięcia p rze ciw n ik a z ca łeg o Chuzestanu. 25 m aja Cho-
njernai Znala zł się w rękach irańskich. W ojska irańskie od zysk a ły następnie
Woli Chuzestan i o p a n o w a ły w sch od n i b r z e g S zatt el-A rab. D o nie-
p0â około 22 tys. ż o łn ie r z y irackich.
szeriia , te skłon iły Irak do o g ło szen ia 10 czerw c a je d n o s tro n n e g o z a w ie
r a ć s' r° n i" ^ ^ ad za tym w °jsk a irackie z a c z ę ły b e z w a ru n k o w o w y c o fy -
ośWiari Z ^ranu- N ie z a d o w o liło to w sza k że ajatollah a C h o m ein iego , k tó ry
dama Ti lz ^ran b ę d zie k o n ty n u o w a ł w a lk ę aż d o usunięcia reżim u Sad-
' 13 " UsaJna w Iraku.
która u”3 ^ran ro z P ° c z ą ł na fron cie p o łu d n io w y m o fe n s y w ę „R a m a d a n ” ,
Wojska ; , a P rze n ie s ie n ie w a lk p o ra z p ie r w s z y na te ry to riu m Iraku.
W o d D lrai!lskie istotn ie w e s z ły w głąb Iraku na szerokość o d 3 d o 7 km.
i ogł0sjj 16 1 ^ a k z a b lo k o w a ł g łó w n y irański p o rt n a fto w y na w y sp ie Charg
Wem s ^ n ocn o "w s ch od n ią część Zatold Perskiej za strefę w o je n n ą . N ieb a -
czajo . irackie z a c z ę ły atak ow a ć statki irańskie w tej strefie, co ozn a-
1 D -:em esien ie d zia ła ń w o je n n y ch na w o d y tery to ria ln e obu państw,
terytor- Zlernika w w yn ik u o fe n s y w y „Ib n A q u il” w ojsk a irańskie w e s z ły na
r°zpor T ^raku w P o b liżu m iasta M an dali. D okładn ie m iesiąc p ó źn iej Iran
WadZjja , następną o fe n s y w ę „M o h a ra n ” na za ch ó d o d D ezfu l, która dopro-
skie z ° zaJ?cia kilku irackich s zy b ó w n aftow ych . 22 listopada w ojsk a irań-
mal Sję j j o w a ły iracki p o rt Basra. Tym ra zem je d n a k atak Ira ń czy k ó w zała-
^ d n io w i fa Prz e s ze dł d o kontrofensyw y, uzyskując kilka z w y c ię s tw w po-
cyjną ^ sek torze frontu. W ojn a w e s zła w ó w c z a s o stateczn ie w fa zę pozy-
2 ^ arc ztah o w a n a lin ia fron tu n ie u legła ju ż w ięk szy m zm ian om .
skim p0jCa roku, w w yn ik u n alotu ira ck iego na szyb y n a fto w e na irań-
Zatoki p U n a fto w y m N o w ru z , p o w a ż n e m u z a n ie c zy s z c z e n iu u le g ły w o d y
rtiiasto n kon iec k w ietn ia Ira k p rze p ro w a d ził atak ra k ie to w y na
^ Czervv C° b y ł° P ie rw s zym w tej w o jn ie atakiem na o b iek ty cy w iln e.
układu Cl Saddam Husajn p o raz k o lejn y w ystą p ił z p rop o zycją zaw arcia
22 jj ° 0-)°W ego, ale i tym ra zem Iran ją o drzu cił.
^Kurdyst"^ ^ an ro z Po c z ^ o fe n s y w ę „W al-F adżar” w rejon ie H a d ż O m ran
tatów. 22 1116 lrackim , ale nie p rzyn iosła ona żadnych p o w a żn iejszyc h rezul-
Cborneini ^ a zd z*ernika Irak z a m in o w a ł w o d y w o k ó ł irań skiego portu Bandar
^ Prowin •• zakoń czył się irackim i bom b a rd ow a n iam i miast irańskich
łncJi Chuzestan.
543
O d 10 d o 12 lu te g o 1984 roku Irak p ro w a d z ił siln y o strzał ra k ie to w y

fulu. W rew an żu Iran ostrzela ł Basrę, Chanakin i M a n d a li. Irak przystąp#
zakrojon ych na du żą skalę b o m b a rd ow a ń ta n k o w c ó w w p ły w a ją cy ch do p ° r
t ó w irańskich b ą d ź w y p ły w a ją c y ch z nich. W p o ło w ie m aja d o a tak ow a 11*3
ta n k o w c ó w przystą p ili p o raz p ie rw s z y Ira ń c z y c y w y b ie ra ją c za cel jednost
ki ku w ejckie i saudyjskie. Iran u staw iczn ie oskarżał Ira k o stosow a n ie b r ° nl
ch em iczn ej, czem u B agdad za p rzecza ł.
M a rze c 1985 roku za p o c zą tk o w a ł n o w ą fa zę w ojn y, którą n a zw a n o „W °^
ną m iast” . N a jp ie rw Irak zb o m b a rd o w a ł kilka m iast irańskich o ra z znajdują
cą się w b u d o w ie elek trow n ię a tom ow ą w Buszehr. W o d w e c ie lo tn ictw o Ira
zaatakow ało Basrę, M an dali, B agdad i ośrodek p etroch em iczn y w Kirkut. U
o d p o w ie d z ia ł atakiem na Teheran, Isfahan i Kum. Reakcją Iranu b y ło zbo ^1
b a rd ow a n ie rakietam i cen tru m Bagdadu. W ów cza s sa m o lo ty irackie zrzuć
b o m b y na w ie le m iast p rzeciw n ik a . „W ojna m iast” trw a ła d o p o ło w y kwi
nia, k ie d y to Irak jed n o stro n n ie ją p rze rw a ł. N ie na d łu g o jed n a k , b ° J
26 m aja w z n o w ił „w ojn ę m iast” , atakując rakietam i sied em m iast irańsiu
o raz trzy b a z y w o js k o w e przeciw nika. Iran także ostrzelał w ie le irackich i*11
p rzygran iczn ych . D o s z c z e g ó ln e g o n atężen ia „w o jn y m iast” d o szło w lipcU’
a n astępnie w ciągu p a źd ziern ik a i listopada 1985 roku.
W o jn a iracko-irańska, która w za m yśle stron y ataku jącej, tj. Iraku, iuia
ła b yć je d y n ie krótk im i o g ra n ic z o n y m k o n flik tem , p o d ję ty m w celu do
n an ia k o rek ty gra n ic, p r z e o b ra ziła się w d łu g o trw a łą i n iszczącą, rujnują
o b a kraje.
164. UMOCNIENIE WOJSKOWEJ DYKTATURY W PAKISTANIE
W Pakistanie trw a ł proces konsolidacji w o js k o w y ch rz ą d ó w gen era ła

m ada Zia ul-H aqa. O d w o ła n e zosta ły w y b o r y p o w szech n e z a p o w ied zia n e
listopad 1979 roku, ro z w ią z a n o partie p o lityczn e, za k a za n o stra jk ów i 1X13
festacji, o g ra n ic z o n o zn aczn ie w ła d z ę są d ow n iczą . S ym b olem represji w o
o p o zy cji stała się egzek u cja o b a lo n e g o w 1977 roku p rem iera Z u lfik ara ,
Bhutto, która o d b yła się 4 k w ietn ia 1979 roku. G en erał Zia, chcąc z d ° ^
p oparcie społeczeń stw a , re a liz o w a ł konsekw en tn ą p o lityk ę islam izacji, WP ^
w a d z a ją c p ra w o koran iczne, z e z w a la ją c na leg a liz a c ję w y łą c z n ie partu ^
zułm ańskich, u trzym ując dobre stosunki z Ira n em ora z w sp iera jąc a fga nS
m u dżah edin ów . a
To w ła śn ie sytuacja w A fga n ista n ie, w s z czeg ó ln o ś ci ra d zieck a inW
w gru dniu 1979 roku, m ia ła d a lek o siężn e skutki dla p o lity k i rządu pakis
skiego. Pakistan stał się g łó w n y m soju sznikiem o p o z y c ji afgań skiej, u ^ 5-
ją c schronienia je j czło n k om o ra z b o jo w n ik o m , przyjm u ją c u ch odźców ,
544
165. RADZIECKA INTERWENCJA W AFGANISTANIE
êdn'1 na P o c z ątku 1980 roku sięg n ęła m ilio n a osób, a w reszcie po-
dinów W P rz e kaz y w a n iu p o m o c y fin a n so w ej i w o js k o w e j dla m u dżah e-
st0 v' ło w ie c k a in w a zja w A fga n ista n ie p rzy czyn iła się także d o p o p ra w y
nti k ° W âkistanu ze Stanam i Z je d n o czo n y m i o ra z p ań stw am i islam ski-
d otych czas p o lityk ę Zia ul-H aqa. P o m im o nieu stających
ny 2jed e strony U S A (a także In d ii) p rze rw a n ia p rogra m u n uk learn ego, Sta-
p0mor n° CZOne z a c z ę ły u d ziela ć Pakistan ow i o d końca 1981 roku zn aczn ej
0dCy ’ nan sow ej i w o js k o w ej,
cę j , 1982 ro zp ro szo n e u gru p ow a n ia o p o zy c y jn e za cieśn iły w sp ółp ra-
talnie ^ działan ia a n ty reżim o w e w fo rm ie dem on stracji u licznych, bru-
kie w Pacyfikow an ych p rze z policję. W o d p o w ie d z i na dem on stracje studenc-
Zacje s am dzie, w lu tym 1984 roku w ła d z e r o z w ią z a ły w szystk ie organi-
renduStU^ enC^ e W stolicy- W gru dniu 1984 roku p rezyd en t Zia rozp isa ł refe-
test n otyc zące dalszej islam izacji kraju, a p rzez o p ozy cję postrzegan e ja k o
98-nr arn°ś c i reżim u. Z m a n ip u lo w a n y p rze z w ła d z e pleb iscyt p rzyn ió sł
cen tow e pop a rcie dla islam izacji Pakistanu.
l6 5 - Ra d z ie c k a INTERWENCJA W AFGANISTANIE
^nd
^stanie”’16 Ûn^ am en talisty czn e w św iecie islam u u ja w n iły się także w A fga -
îstanu 7 ’^0St^P0 w e ” reôrm y rządzącej L u d ow o-D em ok ra tyczn ej Partii A fga -
fnuzułm - ro d z iły n atu raln y sp rzeciw tra d y cjon a listyczn ego i głęb o k o
Nur jy[o ^ ns*°e g o sp ołeczeń stw a . P ró b y la icyza cji p o d e jm o w a n e p rze z rzą d
^ządo arnrriad a T arakiego d o p ro w a d z iły d o nasilających się w y stą p ień an-
V/Nuri W lu tym 1979 roku w y b u ch ło p o w sta n ie fu n d a m e n ta lis tó w
Przez w ł j 16' W m iesiąc p ó źn iej w H eracie. Z osta ły o n e k r w a w o stłu m ion e
cje p olin ,, (k o sztem p ięciu tysię cy o fia r śm ierteln ych ), a ich konsekw en -
kow artay Zne b y ły dalekosiężn e. N astąpił p o n o w n y ro zła m w LD PA na umiar-
bla, rosi rakci? Parczam i radykalną Chalk. P o zycja T a ra k iego zn a czn ie osła-
^ k o p 3 Za^ r°â ^ afizu llaha A m in a, k tó ry 27 m arca 1979 roku o b ją ł stano-
chu fUtlcj lera > a w lipcu d o d a tk o w o m inistra obrony. M im o stłu m ienia ru-
^ ° Czynali m enta^StyCZneg0’ n ieP ° k ° je w e w n ę trz n e nie ustawały. C oraz śm ielej
czący 1 s° b ie m u d ża h ed in i („ś w ię c i w o jo w n ic y ” ) : islam scy p a rtyza n ci w al-
2 Zasa d a m i1 ° r z ^ o w * P ro w a d zą cem u - ich zd a n ie m - p o lityk ę sprzeczn ą
kizaeje- p 1 lsâm u - D o m in o w a ły w ruchu fu n d a m en talistyczn ym d w ie orga-
rnatiara Isâmska (H ezb-i Is la m i) p o d k ie ro w n ic tw e m G u lbu ddina H ek-
stai Burh raZ ^ to w a rz y szen ie Islam skie (D ż a m a a t-i Is la m i), na c z e le k tó rego
bieście p3nuddin Rabbani. O b ie partie m ia ły sw ą sied zib ę w pakistańskim
stanu yy zawar, zaś ich b o jo w n ic y sta cjo n o w a li w o b o za ch na tere n ie Paki-
CląSU lata 1979 roku m u d ża h ed in i o p a n o w a li p o n a d p o ło w ę t e r y
545
toriu m , g łó w n ie za ch o d n ie i środ k ow e p ro w in cje kraju. Taraki, ob a w ia ją c si?

u tra ty w ła d z y z a a ra n ż o w a ł 14 w rz e ś n ia 1979 roku n ie u d a n y zam ach na
A m in a. A m in , dysponu jąc poparciem w ięk szości c zło n k ó w K om itetu Centra
n eg o LDPA, o p a n o w a ł sytuację i usunął Tarakiego z w szelk ich za jm o w a n y0
funkcji p a ń stw o w ych ora z partyjnych. Z a in icjo w a ł także fa lę represji w o |,eC
z w o le n n ik ó w Tarakiego ora z c zło n k ó w frakcji Parczam .
Sukcesy o fe n s y w y m u d ża h ed in ó w w p ó łn ocn o -w sch o d n im A fg a n is ta n ie
rosn ący chaos w kraju, z a g ro żen ie falą fu n d em a n talizm u islam skiego oraz
o b a w a o u tratę w p ły w ó w p o lityczn ych - w szystk o to sk łon iło M o sk w ę a
o pracow an ia p la n ó w in terw en cji w ojsk ow ej. O d czasu fu n d a m e n ta lis ty c zn y c
p ow stań Taraki kilkakrotn ie prosił ZS R R o p o m o c w ojs k o w ą , p o w ołu ją c si<?
na układ o p rzyjaźn i, d o b ro są sied ztw ie i współpracy, za w a rty 5 gru dnia 1“ /
roku. Spotkał się z o d m o w ą , a czk o lw ie k la tem 1979 roku w ysła n e zosta y
n ie w ie lk ie fo rm a cje w o js k o w e o ch arakterze tech n iczn ym . W n o c y z 24 na
25 gru dnia 1979 roku ra d zieck ie siły p o w ie trzn o -d e s a n to w e z a ję ły lotn isk 3
w Kabulu i B agram ie. Kilka g o d z in p ó źn iej ra d zieck i korpus i n t e r w e n c y j n i
liczą cy o k o ło 50 tys. żołnierzy, p rzek ro czył granicę z A fga n ista n em . 27 g rU
nia so w ie c c y kom an dosi ora z o d d z ia ły specjalne KGB ro z p o c z ę li opan ow y
w a n ie Kabulu, rozbrajając o d d z ia ły arm ii afgań skiej, a n astępnie z a a ta k o ^ a
li pałac p rezyden cki. Podczas szturm u, 29 gru dnia, za strzelo n y został Ha
zu llah A m in . N a je g o m iejsce o sa d zon o Babraka Karm ala, u su n iętego z kie
ro w n ic tw a LD PA w s ie rp n iu 1978 roku, a od te g o czasu p r z e b y w a ją c e g o na
p o lityczn ym w yg n a n iu w P ra d ze i M o sk w ie.
P rze d in terw en ta m i stanęły d w a g łó w n e zadania: p o ło że n ie kresu konni
tom w e w n ę trz n y m w ło n ie LD PA i u m ocn ien ie rządu K arm ala ora z p ow strzy
m an ie o fe n s y w y m u dżah edin ów . Jeśli p ierw sze z nich o k a za ło się dość a
tw e, to zw a lc za n ie p a rty za n tó w islam skich p rze ro d z iło się w o g ro m n y P r0
blem . 4 k w ietn ia 1980 roku za w a rte zosta ło p o ro zu m ien ie ra d zieck o-a fg311
skie o w aru n k ach sta cjo n o w an ia tzw. o g ra n ic z o n e g o kon tyn gen tu wojsk ra^
dzieckich. P r z e w id y w a ło o n o m o ż liw o ś ć n a w et k ilk u letn iego p rzeb yw a n ia
in te rw en cyjn ych . Taka ew en tu a ln ość p o ja w iła się p o n ieu d a n ej w io s e n n i
o fe n s y w ie 40. A rm ii, m ającej na celu o p a n o w a n ie g łó w n y c h m iast ora z sz
k ó w kom u nikacyjnych. O d te g o czasu k o n flik t afgański p rze ro d z ił się w bru
talną, w yczerp u ją cą , w yn iszczającą kraj w ojn ę. Po w yco fa n iu c ię ż k ie g o sprz?
tu, n iep rzy d a tn eg o w gó rzy stym teren ie A fga n ista n u o ra z w w aru n k ach w°J^
n y partyzan ckiej, S o w ieci p rzy ję li taktykę kontrpartyzancką, w z o ro w a n ą
d zia ła n ia ch m u d ża h ed in ó w . D o k o n y w a li p a cy fik a cji w io s e k sp rzy ja jm y
m u d ża h ed in om , w sz c z e g ó ln ie bru taln y sposób od 1984 roku, p o w p roW a
d zen iu do akcji je d n o s te k „sp ecn a zu ” .
O d 1981 roku dom in u jącą m e to d ą dzia ła ń in te rw e n tó w b y ły p o łą cz01^
o p era cje w o js k lą d o w y c h i sił lotn iczych , które p r z e ję ły c ięża r p row a d zeń
działań m ilitarnych. S zczegó ln ie ciężka batalia ro zgo rza ła o d m arca 1980 ro
w d o lin ie Pan dższiru , p rze z którą p ro w a d z iła je d y n a d rog a łą czą ca Ka
z ZSRR. Z ażarte w a lk i, szczeg ó ln ie w latach 1 9 8 2 -1 9 8 4 , p rzy n io sły sław ę 0
546
165. RADZIECKA INTERWENCJA W AFGANISTANIE
Ah^.0? 1 ^to w a rzyszen ia Islam skiego (D ż a m ia t-i Is la m i), k iero w a n ym p rze z

mi ł - a ^ zah a M asuda, k tó ry zyskał p rzy d o m e k „L w a Pan dższiru ” . M iejsca-
(j2j , Wnych starć m ię d z y p o łą czo n y m i siłam i rz ą d o w y m i i so w ieck im i a od-
0raz m udż a h e d in ó w były: Kandahar, Czarikar, H e rat, Chulm , D żela la b a d
i nn e Kabulu. Z w ięk szała się liczba sow ieckich żołnierzy, osiągając licz-
skich tys‘ w 1983 i 1 2 0 -1 5 0 tys. w 1985 roku. P o d o b n ie rosła liczb a afgań-
że do '.lchodźców, kieru jących się w zn aczn ej w ięk szo ści d o Pakistanu, a tak-
niei 0 ranu: z 1 m in osób na początku 1980 roku, p o p rz e z 1,7 m in rok póź-
Zancki ^ m ^n na P002^ 11 1982, do 3,2 m in w 1983 roku. O d d z ia ły party-
hasła e,) ZrzeszaJŁice ok oło 100 tys. b o jo w n ik ó w m uzułm ańskich, w a lc z y ły pod
mieś •/ re^ 8 y ny m i p rze ciw k o „b e z b o ż n y m n apastnikom ” . Ich g łó w n e b a z y
rialnie ^ W â^ 'sta n ie> w rejon ie m iasta Peszaw ar. W spieran e b y ły m ate-
g„i 'm ilita r n ie p rze z w ie le k ra jó w arabskich (Pakistan, A ra b ia Saudyjska,
Pod' UWei ^ oraz Stany Z jed n o czo n e.
pr(o ^ te P ° d w p ły w e m n o w e g o p r z y w ó d c y ZSRR, M ich a iła G o rb a czo w a ,
niesi r° zbjc*a rn u d ża h ed in ó w p rze z siły ra d zieck ie d o p ro w a d z iły d o prze-
incVd a, C1ężaru w a lk w rejon y gra n iczn e z Pakistanem i co ra z częstszych
P a r tia ° W' S zczególn ie ciężk ie w a lk i to c zy ły się latem 1985 roku w prow in cji
W0jn 13‘ ^Jedn oczon e o d d zia ły rn u dżahedinów p o d jęły n ajw iększą o d początku
Oddz' ł Gnsyw? na m iasto Chost. B oje to c z y ły się ta k że o Kan dahar i H erat.
Wają 'V ^ d o w e z a n o to w a ły je d y n y sukces w k w ietn iu 1985 roku, z d o b y
ty ^ 40 P o ło żo n e blisko gra n icy z Pakistanem m iasto D żaw ar. N a w z ro s t ak-
W0jsk 01 ° d d z ia łó w sow ieckich z a re a g o w a ł n atychm iast W aszyn gton . P o m o c
r°czni Wa m ud za h e d in ó w została w y ra ź n ie zw ięk szo n a , do 600 m in doi.
teczne ' ^rzekazan o im u zbrojen ie n ajn ow szej generacji, m .in. n ie z w y k le sku-
Op02v W Walce z ra d zieck im lo tn ic tw e m ra k iety zie m ia -p o w ie trz e „S tin g e r” .
kovva ’ P odzielon a na d w ie zasadnicze grupy: fundam entalistyczną i umiar-
nie 0 Zaw a rła 16 m aja 1985 roku w P es za w a rze stra tegiczn e p o ro z u m ie
l i Ą f WsP°^działan iu p o lityczn ym i w o js k o w y m w ram ach Islam skiej Jedno-
Qc^ anskich M u d ża h ed in ów .
^ celu^002^1"^ 1 ^981 roku P od e S*dą O N Z to c zy ły się działania dyplom atyczn e
v ier p^rUreûÔWania konfliktu. S p ecja ln y w ysłan n ik O N Z (p o c z ą tk o w o Ja-
W ahad^2 a n astępnie D ie g o C ó rd o v e z) p r o w a d z ił d y p lo m a cję
dami ttc^ ’ ^ ż ą c p o m ię d z y Islam abadem i Kabulem , ro zm a w ia ją c z rzą-
W °jsk V'’ ZS R R i Iranu. P o d s ta w o w ą tru dn ością b yła k w estia w y c o fa n ia
* âkisr Zleckich ° r a z d w u stro n n ego układu m ię d z y rzą d a m i A fga n ista n u
jako m ,U’ c zem u sp rzeciw ia ł się rzą d pakistański, traktu jąc rzą d K arm ala
m arionetkę M oskw y.
547
166. PRZEWRÓT WOJSKOWY W KOREI POŁUDNIOWEJ
26 p a źd ziern ik a 1979 roku p rezyd en t K orei P o łu d n io w ej Park C hung-hee z°

stał z a m o rd o w a n y p rze z agen ta w y w ia d u koreań skiego. W reakcji na zam?
p o lity c zn y i społeczny, 12 gru dnia 1979 roku grupa g e n e r a łó w z Chun D ° °
-h w an em na czele p rze jęła w ła d z ę w kraju, za p ro w a d za ją c sto p n io w o anto
rytarne rzą d y w o js k o w e. W m aju 1980 roku p ro k la m o w a n y zosta ł stan ^
jątkow y, w p ro w a d z o n o zakaz d zia ła ln ości p olityczn ej, a reszto w an o p r z y ^ 0
c ó w o p o zy cji. Protesty studenckie w K w a n gju p rz e ro d z iły się w kilkudnio
zam ieszki, k r w a w o stłu m ion e p rze z w o js k o i p olicję. Chun u m ocn ił svtf J
w ła d z ę w lu ty m 1981 roku, p o w y b o r z e na p re z y d e n ta p r z e z fasado
Zgrom adzen ie N a rod o w e. Polityka represji, głó w n ie w o b e c o p ozy cji politycZl1
ora z a k tyw istó w studenckich, została sto p n io w o zła g o d zo n a . D o marca 1“
roku w ła d z e u w o ln iły kilka tysięcy w ię ź n ió w p o lityczn ych . O słabieniu nap1?
cia sprzyjała p o p ra w a koniu n ktu ry go sp o d a rczej p o zała m a n iu w 1980 ro- ^
Ekipa gosp od a rcza w o js k o w y ch p o sta w iła na ekspansję ek sp ortow ą , P rzy ,
ty w n y m w sparciu państw a, m ającą stym u low a ć ro z w ó j całej gospodark i Pan
stw a. Ta strategia ok a za ła się skuteczna. Pod kon iec 1984 roku w ła d z e zg °
d z iły się na p rzy w ró c e n ie p ra w ob yw a telsk ich d zia ła c zo m o p o zy cji, z v' ^
kiem 15 czo ło w y ch p rze ciw n ik ó w reżim u, w tym „trzech K im ó w ” (K im Y ° u
-sam, K im D ae-ju ng i K im C h o n g -p il), choć w lu tym 1985 roku z e z w o liły 1
na p o w ró t d o kraju. R o zszerza ją ce się w 1985 roku w ystą p ien ia studenc
spotkały się z tw ardą o d p o w ie d z ią ze stron y w ła d z , kładąc tym sam ym
p o lityce p o jed n a n ia n a ro d o w eg o .
167. INDOCHINY- UPADEK CZERWONYCH KHMERÓW

W KAMBODŻY I WOJNA CHIŃSKO-WIETNAMSKA
W ciągu sw ych n iespełna 4-letn ich rz ą d ó w w K a m b o d ży (k w ie c ie ń >

styczeń 1979 r.) C z e rw o n i K h m erzy - fa n atyczn i w y z n a w c y m aoistow sk1
kom u n izm u , k tó ry m p rzy ś w ie c a ły hasła: „ca łk o w itej re w o lu cji społecz *
„w yk lęcia i zn iszczen ia p rzeszłości” o ra z „odrzu cen ia, za p o m o cą terroru
nych środków, tradycyjn ych postaw, struktur i sił” - zabili, z a m ęczy li i ?a.
d zili - w e d łu g różn ych szacu n k ów - od 2 do 3 m in lu dzi. D opu ścili sl^ - e.
tem aktu lu dobójstw a, k tóry - b ez w ą tp ien ia - n ależy d o n ajw iększych w ^
ja ch ludzkości. Sam zaś ich p rzy w ó d c a P o l P ot za słu żen ie za p ra co w a ł so
na m ian o „a zja ty c k ie g o H itle ra ” .
Bliskie stosunki, łą czą ce z początku C zerw on ych K h m eró w z W ietn a ^
dość szybko się załam ały. O d w o ły w a li się o n i b o w ie m d o k sen o fo b ie2
548
167. INDOCHINY - UPADEK CZERWONYCH KHMERÓW W KAMBODŻY I WOJNA..
d2ig0na^Zrnu> m ó w ili o „czystości etn iczn ej K a m b o d ż y ” , a w ich propagan -

cy |( Cul,aZ lntensy w n ie j p o b rz m ie w a ły w ą tk i a n tyw ietn am sk ie. N a d to w ła d -
w gc- ° u ż y sy m p a ty zo w a li z C hinam i, pod cza s g d y W ietn a m p o zo sta w a ł
sję ^ sojuszu z ZSRR . Stosunki k am b odżań sko-w ietn am sk ie p o g o rs z y ły
, że w latach 1 9 7 7 -1 9 7 8 w ie lo k ro tn ie d o c h o d z iło d o starć
'°jnych
Wiet na gran icy-
r°ku pn11301 Postan o w ił rozpraw ić się z krnąbrnym sąsiadem. 25 grudnia 1978
śnie d , '^ i ę c z u e w o js k a w ietn a m sk ie w k ro c z y ły do K am bodży. J edn ocze-
Kbm , H a n oi d o n io sło o p o w sta n iu o p o z y c y jn e g o w o b e c C zerw o n y ch
Khm W °^r°d k a w ładzy. P od ejm u ją c akcję zbrojn ą p rze c iw k o C ze rw o n y m
P°dn m’ ^ etn am czyc y k ie ro w a li się chęcią za in sta lo w a n ia w Kam bodży,
na toler2ądkow an eg ° ™ , m a rio n e tk o w e g o reżim u. L iczy li p rzy tym w y ra ź n ie
Oli w ł ,anc-^ ze stron y społeczn ości m ię d zy n a ro d o w ej, p rze ra żo n ej zbrodnia-
prIadców Kam bodży,
rię s, e 'Vażające siły w ietn a m sk ie, w y p o s a ż o n e w sam oloty, c z o łg i i artyle-
I 979 ] ° ro zg ro m iły słabo u zbrojon ych C zerw on ych K h m eró w i 7 styczn ia
Pod a w k ro c z y ły d o kam b odżań skiej sto licy - P h n om Penh. 10 stycznia,
nie k picJam i W ietn a m u i p o d osłon ą je g o arm ii, p ro k la m o w a n o pow sta-
Sarnrin ^ Uczai^sk iej Republiki L u d o w ej. N a c z e le te g o pań stw a stanął H e n g
cóty jlr*L ^ 7 czło n e k k ie ro w n ictw a C zerw o n ych K h m eró w i je d e n z d o w ó d -
W ^°rm acji zbrojn ych , k tó ry - p o w ejściu w k o n flik t z P o l P o te m -
Władz z b ie g ł d o W ietn a m u . W o g ó le w ięk szo ść stan ow isk w n ow ych
ni2rnu p C z e rw o n i Khm erzy, n a w ró ce n i na w ietn a m sk ą w ersję kom u-
Tajian^ . . ° lnte rw e n cji w ietn a m sk iej o k o ło 300 tys. K a m b od ża n z b ie g ło d o
nartl ł*' O kazało się, że w ie lu lu d zi o d c z u w a n ie m n iejszy lęk p rze d W iet-
prz^ 'arni> j ak p rze d C z e rw o n y m i K h m eram i.
gęstą ^Pędzon y p rze z arm ię w ietn a m sk ą P o l P o t za szył się w porośn iętych
Schro 'ł gó ra ch na p o g ra n ic z u k a m b od ża ń sk o -ta jla n d zk im . O g ó łe m
r°d ow ° w d żu n g li 40 tys. C zerw o n y ch Khm erów , k tó rzy u tw o rz y li Na-
U c ie ^ D em ok ra tyczn ej K a m p u czy i p rzeszli d o w a lk i partyzan ckiej.
c*a N o ^ C’ (" z e rw on i K h m erzy w y w ie ź li z sobą b y łe g o w ła d c ę K a m b o d ży księ-
vvym ^ dortla Sihanouka, k tó reg o p rze z kilka lat trzym a li w areszcie d o m o -
ku; . styczn iu 1979 roku p o d silną eskortą p r z e w ie ź li g o d o N o w e g o Jor-
Wietf, 6 na ôru m Z g ro m a d zen ia O g ó ln e g o O N Z w ostrych sło w a ch p o tęp ił
Sih*1118^ *nw a z ję na K am b odżę,
rów ^,an° uk w sza k że bardzo źle się czuł w roli zakładnika C zerw on ych Khm e-
P o ^ ^ c ą Pospieszyły m u am erykańskie służby specjalne, d zięk i którym
skariiLi s P ° bytu w U SA zd o ła ł w y z w o lić się spod k ło p o tliw ej kurateli. Po uzy-
2° st-anie Wâdz f iń s k i c h gw aran cji, że b ęd zie m ó g ł sw o b od n ie działać i nie
i nieba Przekazany C zerw o n ym Khm erom , Sihanouk zam ieszkał w Pekinie
dżjajy ^ m Przystąpił do o rga n izow a n ia w łasnych form acji partyzanckich. Od-
tfalne- p Zrazu p rzy jęły n a zw ę - N a ro d o w y Front na rzecz N ie p o d leg łe j, N eu-
’ ° j° w e j i K ooperacyjnej Kam bodży, a p óźn iej p rze o b ra ziły się w Na-
549
ro d o w ą A rm ię Sihanoukowską. W je j szeregach p o zosta w a ło 15 tys. partyz311

tów, których w y e k w ip o w a ły - p o d o b n ie ja k C zerw on ych K h m erów - Chiny
Trzecim i najsłabszym u gru p ow an iem partyzanckim w a lczą cym z Wietnan1
czyk am i b ył u m ia rk ow a n ie n acjon a listyczn y i republikański N arodow o-™ y
z w o le ń c z y Front Ludu K h m erskiego (n ie k ie d y z w a n y B łękitnym i K h m era in >
k ierow a n y p rze z b y łe g o p rem iera K a m b od ży z lat sześćdziesiątych - Son San
na. W je g o o d d zia ła ch w a lc z y ło kilka tysięcy osób. .■
W czerw c u 1982 roku trz y fo rm a cje partyzan ckie p o w o ła ły na e m ig ra
koalicyjn y rząd D em okratyczn ej K am p u czy z S ihanou kiem ja k o prezydentek^
R zą d ten b ył u zn a w a n y p rze z O N Z i w ięk szo ść p a ń stw św iata za je d y n y
g a ln y w Kam bodży.
Z partyzan tką kam bodżań ską w a lc z y ły 200 -tysięczn e w ietn a m sk ie s iły 1
w a zy jn e , w sp iera n e p rze z liczą cą 50 tys. ż o łn ie r z y arm ię m a rion etk o w e*
reżim u P h n om Penh. W p o czą tk o w ej fa z ie kon flikt m ia ł dość g w a łto w n y c
rakter, co sp o w o d o w a ło , że cierp ien ia m ie szk a ń có w K a m b o d ży n ie skonc i
ły się z ch w ilą p o zb a w ie n ia w ła d z y C zerw o n ych Khm erów . Szacuje si?>
d o p o ło w y la t o siem d ziesią tych zosta ło zabitych lub zm a rło z g ło d u 2 5 0 ty
K am b odżan . W ietn a m c zy cy b e z w z g lę d n ie d ła w ili w s z e lk ie fo rm y sprzęci >
a w w a lc e z p a rtyza n tam i n ie w a h a li się sto sow a ć na szeroką skalę
ch em iczn ej. Z a cięte w a lk i trw a ły do 1985 roku, a p ó źn iej zelżały. ^
W ejście w o js k w ietn a m sk ich d o K a m b o d ży s p o w o d o w a ło gwałtow ne
ostrzenie - i tak już bardzo napiętych - stosunków m iędzy W ietnam em a
n am i. P o w a ż n e n ap ięcia w y s tą p iły w iosn ą 1978 roku, k ie d y to w ła d z e w
nam skie p o d ję ły d ec yzję o ca łk o w itym u p a ń stw o w ien iu h an dlu o ra z w y111
n ie p ie n ię d z y b ez zrek om p en sow a n ia dotych cza sow ych oszczędności. P
nięcia te u d e rzy ły p rze d e w szystkim w lu dność p o ch o d zen ia chińskiego*
ra k o n trolo w a ła w ięk szo ść p ry w a tn e g o handlu w W ietn a m ie i b yła w p °
naniu z pozostałym i o b yw a tela m i stosunkow o zam ożn a. C h in y w e z w a ły w
czas w ietn a m sk ich C h iń czyk ó w d o w y ja z d u z te g o kraju. W cią gu kilku
sięcy 1978 roku W ietn a m opuściło 140 tys. Chińczyków, co w y w o ła ło pow a
pertu rbacje w w ietn a m sk iej gospodarce. W m aju 1978 roku C h in y zarn ‘o-
w szystkie konsulaty w ietn am skie, a w lipcu w s trz y m a ły w s ze lk ą P 01^ 00, ^ -
spodarczą d la W ietn a m u . W ciągu kilku następnych ty g o d n i kontakty ^
d lo w e m ię d zy obu krajam i praktycznie zamarły. S kłócon y z Chinam i W ie
zacieśnił sw e stosunki z ZSRR. W czerw cu 1978 roku w s z e d ł w skład K.
a w październ iku podpisał z ZS R R traktat o przyjaźn i i w spółpracy.
Z a a n g a żo w a n ie w o js k o w e W ietn a m u w K a m b o d ży C h in y u zn a ły za ^
d o p u szcza ln y akt agresji o ra z p r ze ja w h egem on istyczn ych aspiracji
In w a zja na K a m b od żę stała się bezpośredn ią p rzyczyn ą w ybu ch u w o jn y ^
sko-w ietnam skiej, która była sw oistą sensacją, p o n ie w a ż w a lc z y ły z sobą ^
pań stw a kom unistyczne. W początkach 1979 roku C h in y skoncentrow a y ^
gra n icy z W ietn a m e m arm ię liczącą 200 tys. żołnierzy. 17 lu teg o 1979 * ^
arm ia ta za ata k o w ała 4 p ó łn ocn e p ro w in cje W ietn a m u . O p ó r napastn1
sta w iało 50 tys. ż o łn ie r z y w ietn am skich , w sp iera n ych p rze z jednostki
550
168. FILIPINY-APOGEUM DYKTATURY
^ milicji. R o zgo rza ły ciężkie w alki, w w yn iku których zniszczon o w ie le miast,

° raz °t>iektów p rzem ysłow y ch . C h iń czycy n atrafili na siln iejszy o p ó r ani-
t o r i sP ° d z ie w a li, a w ię c nie b yli w stanie p osu w ać się szybko w głąb tery-
p o ^ w ietn a m sk iego, co za k ła d a ły ich p la n y opera cyjn e. W ojska chińskie
17 H^P° Waly b e z w z g lę d n ie , stosując taktykę „spalon ej z ie m i” . 6 m arca - po
!ach w a lk - w ła d z e chińskie p o d ję ły d e c y zję o w y co fa n iu w o js k z W iet-
sukc êd n°c z e ś n ie stw ierd zo n o, że akcja chińska za k oń czyła się p ełn y m
Uc2^ jern> g d y ż o sią gn ięto z a m ierzo n e cele i W ie tn a m o w i „d a n a została na-
stWc>a SWe^ strony W ietn a m ozn a jm ił, iż to je g o w ojsk a o d n io s ły z w y c ię
ż ę - 1W konsekw encji Chiny zm uszone były się w ycofa ć. Specjalna nota rządu
^ a rn sk ieg o m ó w iła o „sła w etn ym zw y c ię s tw ie ” .
Chi' marca W ietn am ogłosił, że w w alkach zgin ęło lub odniosło rany 62,5 tys.
skie HZ W- Zniszczeniu m iało też ulec 280 c z o łg ó w przeciw nika. Z kolei chiń-
}0 ^ ° w ó d ztw o w o js k o w e w opu blikow an ym 2 m aja kom unikacie stw ierdza-
Cz’ , , z§ lrtęło bądź odniosło rany 20 tys. C h iń czyków oraz 50 tys. W ietnam -
ty v W' Udaniem specjalistów, dane chińskie bardziej o d p o w ia d a ły p raw dzie.
yniku w o jn y zru jn ow ane zostały 4 półn ocn e prow in cje W ietnam u. A b y sta-
i „ QCZo*° atakowi chińskiemu, W ietn am musiał podjąć du ży w ysiłek w o js k o w y
arczy co od b iło się później niekorzystnie na stanie je g o gospodarki.
DUPINY-APOGEUM DYKTATURY
f ercli||U ^ 6 5 na Filipinach ro zp o czął sw e dłu gie, autorytarne rzą d y p rezyden t

nie 2 k n<^ M arcos- W 1973 roku w ygasała druga kadencja Marcosa, która zgod-
Otj nstytucją pow in n a być ostatnią. Prezyd en t nie za m ierza ł jed n a k odejść
śnju , „ zy A b y u trzym ać się p rzy niej i w y e lim in o w a ć opon en tów , w e w rze-
" i.ko ' r° ^ U p r o w a d z i ł stan w yjątkow y. Pretekstem była - ja k o gło szon o
* * * * * * u ratow an ia rządu za g ro żo n eg o d ą żen iem do obalen ia g o p rze
w ie ^ Warunkach stanu w y ją tk o w e g o M arcos rzą d ził d o 1981 roku. Za-
si0no 0 w ów czas praw a obyw atelskie, z lik w id o w a n o partie polityczn e, znie-
niezależność m e d ió w i aresztow an o ok. 60 tys. p rze ciw n ik ó w politycz-
in0) W śród nich zn a jd o w a ł się popu larn y senator B enigno Aqu-
rządy j ^ nê w a b ał się oskarżać M arcosa o to, że w p ro w a d z ił dyktatorskie
ino n0 ° t0, Ze w obhczu n ęd zy ludności zgrom a d ził o lb rzym i m ajątek. A qu-
cji, aje auał, iż Filip in y pod rządam i M arcosa są krajem „o d d a n ym dem okra-
bliką rz3dzonym p rze z m ocn o zasiedziałą plu tokrację” , a pon a d to są „repu-
W , rów ność, ale p o grążo n ą w archaicznym system ie k a stow ym ” .
W * 8* stanu w y ją t k o w e g o k re w n i i p r z y ja c ie le M a rcosa o b s a d z ili
Korzyst 6 naJW ażn ie jsze u rz ę d y adm in istracyjn e, g o sp o d a rc ze i w o js k o w e .
ając z m o n o p o lu w k lu czo w y ch d zied zin a ch go sp o d a rk i kraju, ła tw o
551
stali się m ilio n era m i. N a w ie lk ą skalę ro zk w itł n ep o tyzm , korupcja i niespr3'

w ie d liw o ś ć społeczn a. Stąd też o Filipinach M arcosa p o w szech n ie m ów ion o,
że praktykuje się tam „k a p ita lizm k u zy n ó w ” . Żon a p rezyd en ta , Im eld a M ar'
cos - w yn io s ła kobieta o du żych am bicjach, która m ó w iła o sobie, że j eSt
„g w ia z d ą i n iew o ln icą s w eg o m a łe g o n arodu ” , a którą F ilip iń czy cy n azyw a -
„ż e la z n y m m o ty le m ” - stała się dru gą co do zn a czen ia osobą w państw ie'
K ierow ała rzą d o w ym u gru p ow an iem Ruch N o w e g o S połeczeń stw a (K B L), by1
gu bern atorem stołeczn ej M a n ili i stała na c z e le d ysp on u ją cego o gro m n y1111
fu n du szam i M in isterstw a U rbanizacji.
U p rogu lat o siem d ziesią tych ra p to w n ie spadł w sk a źn ik w zro stu g oSP °
darczego, w zro sła in flacja, za d łu żen ie za gra n iczn e o sią gn ęło p o z io m 26 mi
dolarów , b ezrob o cie częściow e i całkow ite o b jęło 4 0 % zdoln ych d o pracy, a aZ
6 0 % m ie szk a ń có w kraju ż y ło na gra n icy u bóstw a. T ym czasem b u d żet p al1
stw a o b c ią ża ły takie p rze d sięw zięcia , ja k np. w yk o n a n ie g ig a n ty c zn e g o p °
piersią skaln ego prezyd en ta M arcosa na p ó łn ocn ym L u zon ie, co poch łon ę
8 m in dolarów .
N a Filipinach z n ó w p o ja w iła się partyzantka. W alkę z o d d zia ła m i rząd
w y m i to c zy li p o w stań cy z kom unistycznej N o w e j A rm ii L u d o w ej (N P A ) i dzia
łający na p o łu d n iow ej w ysp ie M in dan ao separatystyczni m u zu łm an ie z Frontu
W y z w o le n ia N a r o d o w e g o M oro. >
W 1981 roku M arcos zn iósł stan w y ją tk o w y i jed n o c ze ś n ie zrezy gn o w
z funkcji prem iera, poprzestając na stanow isku g ło w y państwa. W tym samym
roku stanął d o kolejn ych zw ycięskich w y b o r ó w prezyden ckich , zbojkotoW 3
nych p rze z o p o zy cję. N o w a konstytucja z 1973 roku z e z w a la ła ju ż na w ie
krotne kaden cje p rezyd en ck ie tej sam ej osoby.
R o zw ó j sytuacji na Filipinach z rosnącym n iep o k ojem o b s e r w o w a ły Sta
Z jed n o czo n e. O ba kraje łą c z y ły szc ze g ó ln e w ięzy, g d y ż F ilip in y b y ły s w e g °
czasu am erykańską kolon ią. W aszyn gton d łu g o tra k to w a ł M arcosa z w y r ° zU
m iałością, d o cen ia jąc je g o lo jaln o ść na arenie m ię d z y n a ro d o w e j. Jedna
nie sposób b y ło u sp ra w ied liw ia ć g o b e z końca. T oleran cja U S A dla M am 0
o sią gn ęła sw ó j kres, k ied y 21 sierpn ia 1983 roku, k rytyk filip iń sk ieg o dykta
tora B en ign o A ą u in o zgin ą ł za strzelo n y na lotnisku w M a n ili w ch w il?
o pu szczen iu sam olotu , k tó rym w ra ca ł z w y c h o d ź s tw a w A m e ry c e . N a w ie
o tym m o rd zie w Stanach Z jed n o czo n ych p o d n io sły się g ło s y m ó w ią c e o sta
ły m naruszaniu p ra w c z ło w ie k a p rze z reżim M arcosa. D ia g n o z ę tę, p otw i
d ziła w ysłan a na F ilip in y p rze z p rezyd en ta R onalda R eagan a, specjalna
sja p o d w o d z ą sen atora P. Laxalta. W rezu ltacie A m ery k a n ie sta n o w czo
żą d a li od M arcosa zm ia n y p o stęp o w an ia , realizacji p o lityczn ych reform , P0
ciągnięcia do o d p o w ied zialn o ści w inn ych śm ierci B. A ą u in o i rozpisania p>"ze
term in o w ych w y b o r ó w p rezyden ckich . Filipiński prezyd en t, p o p ew n ych
haniach, na w szystko to w y r a z ił z g o d ę , b ęd ąc przek on a n ym , iż w y b o r y P
zyd en ck ie i tak w y g ra z łatw ością.
552
170. SRI LANKA - NARASTANIE PROBLEMÓW
l6 9 - INDONEZJA: KŁOPOTY Z TIMOREM WSCHODNIM
donezja - n a jlu d n iejsze p a ń stw o m u zu łm a ń sk ie św ia ta - b u rz liw e lata

vd a d ^ S° W w e w n ?trzn y ch m ' ał a ju ż p o z a sobą. Po p rze jęciu w 1965 roku
zy przez w ojsko, kraj w s z e d ł w d łu g i okres sta b iln ego ro zw oju .
Parl ezydentura w 1968 roku przyp a d ła g e n e ra ło w i Suharto, którem u p o tem
p0z ment je d n o m y ś ln ie p o n o w n ie p o w ie rz a ł ten u rząd w 1973 i 1978 roku.
yc->a Przy w ó d c z a Suharto b y ła silnie u gru n tow a n a i n ieza g ro żon a ,
kol .^rudn*u 1976 roku w ojsk a in d on ezyjsk ie z a ję ły T im o r W sch odn i, byłą
narod^ portu § alską- D ecy zję w tej sp ra w ie p o d ję to kieru jąc się in teresem
don 0Wyrn’ g d y ż T im o r W sch odn i p o w szech n ie u w a ża n o za tery toriu m in-
tysJ 'Zy' skie ’ p o z o s ta ją c e d o tą d p o d k o n tro lą k o lo n ia ln ą . Z a ję c ie T im o r u
się t , 8 ° spotkało się z ostrą krytyką na aren ie m ię d zy n a ro d o w ej. Stało
}0 . e źró d łem w ew n ę trz n y c h k łop otów . W ie lu T im o rc z y k ó w nie p o g o d z i
ł o n 2 przy ^ czen iem ich kraju d o In d o n e zji, ch w y ciło za broń, p rze ch o d zą c
P°stu n Partyzanckich. W ła d z e in d on ezyjsk ie na w s z e lk ie p r z e ja w y nie-
am , SZeństwa re a g o w a ły zw ięk szen iem represji i p rześla d ow a ń , co ru jn ow a ło
tytet D żakarty w św iecie.
l7 °- SR| la Nk a _ NARAs t a NIE PROBLEMÓW
Od 197 -,
kowa rolcu w ła d z ę na Sri Lance (d o 1972 r. C e jlo n ) sp ra w o w a ła umiar-
lider Ta P ° kty c zn ie i p roza ch od n ia Z je d n o czo n a Partia N a r o d o w a (U N P ). Jej
Urząd niUS ây e w a rd en e stał na c z e le rządu . N ie b a w e m p rze ją ł on także
itiiera Prezy d en ta, koncentrując w sw ym ręku funkcje g ło w y pań stw a i pre-
Cej Wc a yew arden e o d s z e d ł o d socjalistyczn ych ek s p ery m en tó w sprawują-
s2a niej w ła d zę pani Sirim avo Bandaranaike ( w lipcu 1960 r. ja k o pierw -
darkę na ^W lecie o b jęła on a stanow isko p re m ie ra ), staw iając na gospo-
Z P ^ s t w ^ 0^ ’ a w P o h ty 06 m ię d z y n a r o d o w e j n a w ią zu ją c ścisłe z w ią z k i
brany n ami zachodn im i. W paźd ziern ik u 1982 roku J a yew a rd en e został w y-
0bona druS3 6-letn ią kaden cję prezyden cką.
JU, ale rz ^ d o w y nie tylk o do k o n a ł zasadn iczej zm ia n y lin ii p o lity czn ej kra-
ki (SLpprf ^ St^p ^ d o p raw n ej ro z p ra w y z o p o zy cyjn ą Partią W oln ości Sri Lan-
nie pr zarzu cając je j p r zy w ó d c zy n i - B andaranaike - p o w a ż n e narusza-
pani g j w °k resie rz ą d ó w te g o u gru p ow a n ia . W p a źd ziern ik u 1980 roku
* naduż •aranaike stanęła p rze d sądem z oskarżen ia o ła m a n ie konstytucji
dotyym e w *adzy. S taw ian e je j za rzu ty p o tw ie rd z iły się w p o stęp o w a n iu są-
> w w yniku czeg o została ona p ozb a w ion a m iejsca w p arlam encie i stra
553
ciła p ra w a w y b o rcze n a 7 lat. Tym sa m ym po raz p ie r w s z y o d 50 lat w Par

la m en cie lan kijskim n ie b y ło ża d n e g o p rze d sta w icie la rod u Bandaranaike-
N a życiu p o lityczn ym Sri Lanki za w s ze p iętn o odciskała ry w a liza cja m1?
d z y S yn ga leza m i a Tam ilam i. K o lon ia ln e w ła d z e brytyjskie n iegdyś faw ory
z o w a ły T a m iló w (2 0 % p o p u la cji), obsadzając nim i w a żn e stanow iska w
ministracji. Stąd też w n iep o d ległym państw ie S yn galezi (7 0 % ludności) wZ1\_
rew a n ż i zep ch n ęli T a m iló w d o ran gi o b y w a te li dru giej k a tegorii. Dyskry1^ .
n o w a n i T a m ilo w ie nie u tożsam iali się z n ie p o d le g ły m pań stw em , dornag
się szerokiej a u ton om ii dla zam ieszkan ej p rze z sieb ie pó łn ocn ej części kraj ’
a n ajb ardziej radykaln i z nich nie kryli, że ich cele m je s t w y w a lc z e n ie v ie
p o d le g łe g o pań stw a ta m ilsk iego - Eelam u. 14 sierpnia 1977 roku w pó*11
n ym m ieście D żafn a w yb u ch ł bunt Tam ilów , k tó ry w ojsk o lankijskie stłu
ło, zabijając 125 osób.
Sytuacja w kraju p o go rszy ła się d ram a tyczn ie u p rogu lat osiem d zie
tych. R a d y k a łow ie tam ilscy z a ło ży li u gru p ow an ie p o d n azw ą Tygrysy W yz
len ia Tam ilskiego Eelam u (L T T E ), które przystą p iło d o w a lk i za pom ocą ^
tod terrorystycznych. W o d p o w ie d z i arm ia rz ą d o w a dopu szcza ła się aK.
p rze m o c y na lu dności tam ilskiej. 4 cz e rw c a 1981 roku w kraju w p ro w a
n o stan w yją tk o w y . R o z m o w y w ła d z z p rze d s ta w ic ie la m i u m iarkow any
u gru p ow ań tam ilskich nie p rzy n io sły żadnych rezultatów . 23 lipca 1983 r
T ygrysy z a b iły w zasadzce 13 żołnierzy. W y d a rzen ie to s p o w o d o w a ło P
d z iw ą spiralę p rze m o c y i terroru. Ekstrem iści syn galescy - L w y S yn gale
- dokon ali p o grom u T a m iló w w sto licy kraju K o lom b o i kilku innych
stach. W ojsko i p o licja z początku z a c h o w y w a ły się b iern ie i d o p iero p °
dniach p rzy stą p iły d o akcji. P rze z kilka następnych lat S yn ga lezi i Tafflu
p rześciga li się w e w za je m n e j n ienaw iści.
171. BANGLADESZ - BIEDA I CHAOS
Prezyden t B angladeszu Ziaur Rahman, pom im o zła god zen ia polityki wevvT^ j e '
nej (zn iesien ie stanu w y ją tk o w e g o w listopadzie 1979 roku, częściow a a ^
stia dla w ię ź n ió w p olityczn ych ), stan ow czo odrzu cał żądania reform sys^ ^
p o lityczn ego w ysu w a n e p rzez opozycję. N ie za d o w o le n ie części oficerów
lityki gen. Ziaura Rahm ana d o p ro w a d ziło w maju 1981 roku do zamachu ^
nu, w którym zgin ą ł prezyden t. R eb elian tom pod w o d z ą gen . M ° h arn
A bdu la M an zu ra n ie udało się p rzejąć w ładzy. N astęp cą gen. Ziaura _
A bdus Sattar. M usiał staw ić czo ło o p ozycji ze strony arm ii, ru ch ow i party _
kiem u działającem u od lu tego 1980 roku w C hittagong, a także palący111
b lem om gospodarczym , pogłębiającej się n ę d z y oraz n ied o żyw ien iu .
554
172. BLISKI WSCHÓD - OFENSYWA POLITYCZNA I WOJSKOWA IZRAELA
' Z a d o w o le n ie sil zbrojn ych z ro zw o ju sytuacji d o p ro w a d z iło d o p r z ę

dą J w ° j s^0 w e g 0 w rnarcu 1982 roku i p rzejęcia w ła d z y p rze z gen . Husaj-
nv y am n ieda Erszada. Po aresztow an iu g łó w n y ch p rz e c iw n ik ó w p o litycz-
jjj. Erszad p o d ją ł p ró b y isla m iza cji kraju, które spotkały się z g w a łto w n y -
r Pr°testam i stu d en tów i intelektualistów . P ró b y d ia lo gu z o p o zy cją nie d a ły
ty,, u atów i p o k rótk o trw a łym zła g o d z e n iu p rze p is ó w stanu w y ją tk o w e g o ,
Ers Padz*e 1983 roku represje z n ó w się nasiliły. W gru dniu 1983 roku gen.
U i a ^ arbitraln ie o b ją ł u rząd p rezyd en ta B an gladeszu , d ą żą c d o ro zszerze-
sWych u p ra w n ień w y k o n a w c z y c h . Strajki, d em o n stra cje a n ty rz ą d o w e
(j rcia z p olicją p o słu ży ły p re z y d e n to w i za pretekst d o o d w o ła n ia za p o w ia -
ro^ cb na gru d zień 1984 roku w y b o r ó w parlam en tarn ych . W marcu 1985
^ ał PreZydent Erszad w p ro w a d z ił zakaz d zia ła ln o ści p o lityczn ej i p o d trzy-
decyzję o o d ło że n iu w y b o r ó w d o parlam entu .
1?2- BUSKI WSCHÓD - OFENSYWA POLITYCZNA I WOJSKOWA

IZRAELA
C k0' iZraelski traktat pokojow y, p od p isa n y 26 m arca 1979 roku, kładł kres
l 0Wl m ię d z y tym i krajam i, re g u lo w a ł p rz e b ie g lin ii gra n iczn ej ora z
sukc lw ial Iz r a e lo w i korzysta n ie z Kanału S ueskiego. Traktat b ył w ie lk im
t,fSein d y p lo m a ty czn y m i p o lity czn y m Izra e la w kontekście ge o stra teg ii
tyCz ^ m W sch od zie, a ró w n o cześn ie p o z w o lił na z w ięk szen ie w ysiłku poli-
Ugrune80 i m ilita rn eg o dla p rze c iw d z ia ła n ia rosnącej aktyw n ości zbrojn ych
P ° w ań palestyńskich. P o m im o w ie lu p ro p o zycji p o k o jo w e g o u regu low a-
w2ttio est^ Palestyńskiej, rzą d M en a ch em a B egin a ko n sek w en tn ie d ą ż y ł do
VvSc^ Cruenia p o z y c ji Izraela. 20 lipca 1980 roku n astąpiła oficja ln a aneksja
âd ° ^ n*ej części J e ro z o lim y o ra z p ro k la m o w a n ie je j - w b r e w stanow isku
bar/ ^ e zP ieczeń stw a O N Z - „w ieczn ą stolicą ” Izraela. Spektakularne zbom -
elski an^6 W c ze rw c u 1981 roku irackich in stalacji nuklearnych p rze z izra-
\v s M yśliw ce b yło p o liczk iem dla św iata arabskiego. W gru dniu 1981 roku,
o fQ acJ1 z a a n g a żo w a n ia Syrii w kon flikt libański, Kneset p rzy ją ł u ch w a łę
iar,ja nej aneksji W z g ó r z G olan. Te posunięcia Izraela zra d y k a lizo w a ły d zia
ły uSruP o w a ń islam skich, w sp iera n ych p rze z w ięk szo ść pa ń stw arabsldch.
l M ocn ienia m ilita rn eg o i p o lity c z n e g o u gru p ow a ń palestyńskich istot
n y rew °lu c ja islam ska w Iranie. R adykaln a p o lityk a ajatollah a C h om ei-
U»r °b e jm o w a ła m ię d z y in n ym i w sp iera n ie m u zu łm ań skich radykalnych
1^ ° Wań partyzan ckich .
r°Z m CZąCe blisko rok (o d -m a ja 1979 r.) izraelsk o-egipsko-am erykań skie
^ W is k ^ W sPra w ê a u to n om ii palestyńskiej u ja w n iły głę b o k ie ró żn ic e sta-
n ego cja to ró w . W a s zy n g to n , a sp iru ją cy d o o d g r y w a n ia ro li arbitra
555
w konflikcie bliskow schodnim , za p ro p o n o w ał p o w iąza n ie kw estii p a le s ty ń s k i

z p rzy w ró cen iem suw erenności Libanu. 1 w rześn ia 1982 roku p rezyd en t Rea
gan p rze d sta w ił plan p o k o jo w y dla B liskiego W schodu, k tó ry - zg o d n ie z za
sadą „z ie m ia za p o k ó j” - p o le g a ł na sto p n io w ym , trw a ją cy m d o pięciu laj>
oddan iu Z a ch o d n ie go B rzegu Jordanu i S trefy G a zy w ręce sam orządn }'-
w ła d z palestyńskich, w łą czen iu do n egocja cji p o k o jow ych Jordanii i P a lest}'^
czyków , p rze rw a n iu ż y d o w s k ie g o o sa d n ictw a na tery toria ch oku pow an y
o ra z u znan iu su w erenn ej p a ń stw o w o ś ci Izra e la p rze z kraje arabskie. P1
Reagana został natychm iast odrzu con y p rzez Izrael, natom iast w ram ach O
gło sy b y ły p o d zielo n e. O d p o w ie d z ią p a ń stw arabskich b ył p rz y ję ty pod cZ
szczytu L igi Pa ń stw Arabskich w Fezie, 9 w rześn ia 1982 roku, plan p°k°J®
wy, oparty w dużej m ierze na p rop o zycji p o k o jow ej saudyjskiego księcia Fan
z sierpnia 1981 roku. P od sta w ą planu b y ło u zn an ie p raw a Palestyńczyk0 »
rep rezen tow a n ych p rze z OWP, d o w ła s n e g o pań stw a o ra z u d zie le n ie nu?
d zyn a ro d o w y ch gw a ra n cji b ezp ie czeń s tw a w szystkim krajom regionu. Izâ
el, p o d n ad zo rem O N Z , m ia łb y w y c o fa ć się z ziem o k u p ow a n ych od
roku ora z z lik w id o w a ć osiedla żyd ow sk ie pow stałe p o w o jn ie roku 1967. ^
dni p ó źn iej w ła sn ą p ro p o zy cję - zb ieżn ą ze stan ow iskiem p a ń stw arabsK
- z g ło s iła M o sk w a (p la n B r e ż n ie w a ), je d n a k ż e zosta ła on a po tra k tow a
z d a w k o w o p rze z zain tereso w a n e strony. . ,
Izrael, za n iep ok o jo n y coraz częstszym i w yp a d a m i o d d z ia łó w palestyns*0
i proirań skiego H ezbollahu z terytoriu m Libanu, p o s ta n o w ił d okon ać m
w en cji w o js k o w ej w Liban ie (6 czerw c a 1982 r.). Presja S ta n ó w Z je d n °cZ°
nych, odn oszą cych się z d eza p rob a tą do akcji Izraela, u m o ż liw iła w ycora
z o b le g a n e g o Bejrutu o d d z ia łó w syryjskich ora z ew aku ację Palestyńczyk
W e w rześn iu 1982 roku d o szło d o m asakry P a lesty ń czy k ów w obozach
bra i Szatila, dokon an ej p rze z u gru p ow a n ia libańskiej Falangi na obsza-
k on trolow an ym p rze z Izrael. M ięd zy n a ro d o w e reperkusje tych w yd a rze ń ° s
b iły p o zy cję Izraela. W Bejru cie ro zm ies zc zo n o am erykańsko-francusko-
skie o d d zia ły p o k o jow e, d o których d o łą czyli p óźn iej Brytyjczycy. W ojska iz
elskie p o zo s ta ły je d n a k w sto licy Libanu.
P o m im o p o d p isa n ia w m aju 1983 roku p o ro zu m ien ia , p r z e w id u ją ce^_
w y c o fa n ie w o js k izraelsk ich z Libanu, Tel A w iw p o d ją ł d ec yzję o p rze g rU"
w a n iu sw ych o d d z ia łó w w sku tek aktyw n ości O W P o ra z o d rzu cen ia uki
p rze z Syrię. Trudna sytuacja go sp o d a rcza Izra e la o ra z rosnąca n ie p ° P u
ność w śró d sp o łeczeń stw a izra elsk iego d zia ła ń w o js k o w y ch w Liban ie sp
w o d o w a ły ro zp o częcie w lu tym 1985 roku ew aku acji w o js k izraelskich z
kraju. Libańsko-izraelska strefa gran iczn a p o zosta ła p o d kontrolą, P 0^ ^
nej p rze z Izrael, A rm ii P o łu d n io w e g o Libanu. P o n a d to w ciągu roku 1
lotn ictw o izraelskie dok on yw a ło atak ów na b a zy O W P w środk ow ym i wsc
nim Libanie.
Stany Z je d n o czo n e, dążąc do realizacji p o d sta w o w y c h z a ło ż e ń planu
gana, u siło w a ły d o p ro w a d z ić d o z b liżen ia palestyńsko-jordań skiego. Ws ^
ne ro z m o w y m ię d zy p rzy w ó d c ą O W P Jasirem A ra fa tem i k rólem Jordanu
556
173. IZRAEL-TRUDNOŚCI WEWNĘTRZNE
t0 ® Usein Ibn Talal) zosta ły p rze rw a n e ju ż w k w ietn iu 1983 roku. B yło

^ rafata 3ne Z rosn3cyrn' p o d zia ła m i w O W P p o m ię d z y z w o len n ik a m i Jasira
,patah 5 n iew yklu czającym i d ia lo gu p o lityczn ego , a radykaln ym o d ła m em A l-
międ ’ ^ 0m ’ nu ją cego u gru p ow a n ia w OWP. Latem 1983 roku d o szło n a w et
Pieranj star<^ z t>r° j ny ch w d o lin ie Bekaa w e w sch od n im Liban ie. Po-
OWp 6 ^ rzec' w n ik ó w A ra fa ta p rze z S yrię i L ib ię d o p ro w a d z iło d o konfliktu
^ rafata rZ^ em syryjskim i w y d a le n ia w czerw c u 1983 roku u gru p ow a n ia
dzy ty 3 (-I;ud° w y Front W y z w o le n ia Palestyn y) z terytoriu m Syrii. W alki m ię-
A k c ja m i O W P trw a ły d o końca 1983 roku.
Wzno ■t w y silkom d y p lom a cji am erykańskiej, w lu tym 1984 roku u dało się
Wspó] C rozm °w yjo rd a ń sk o -p a lestyń sk ie. A ra fa t i Husajn z o b o w ią z a li się do
W 1957 d zia ła ń d y p lo m a ty c z n y c h w celu o d zysk a n ia z ie m u tracon ych
z j 0rd roû o ra z u tw o rz e n ia p a ń stw a p a lesty ń sk iego s k o n fe d e r o w a n e g o
Ce 0o ani^‘ W ydatne w sp a rcie go sp o d a rcze S ta n ów Z je d n o czo n y ch i o b ie tn i
cę* bez WoJsko w ej dla Jordanii, w a ru n k o w a n e u zn a n iem Izraela, o k a za ło
^ SruH ° W o cn e- H u sajn o d rz u c ił su ge stie a m eryk a ń sk ie, zaś j e g o w iz y t a
sko-sv -1U r° k u w D am aszku p o tw ie rd z iła o d n o w ie n ie d ia lo g u jordań -
ryjskiego, a za ra zem kon iec r o z m ó w z OWP.
I 73
■ 'ZRAEL- TRUDNOŚCI WEWNĘTRZNE
p°gors gospodarcza Iz ra e la o d począ tk u d e k a d y sy stem a tyczn ie u lega ła

neg 0 ^ e^ u> m ięd zy innym i w sku tek rosnących k o sztów za an ga żow a n ia zbroj-
"^ 8 3 ° n"*k c ie b lisk ow sch od n im (sam a in terw en cja w L iban ie w 1 9 8 2 -
Vvaluac” 0SZt0Waâ ^ m ld d o i.). T rzy cy fro w a in flacja, szyb ko u lega ją cy de-
^zrast * SZe^ ’ rosnący d e fic y t b u d żeto w y, zw ięk sza ją ce się b ezro b o cie oraz
bilizacv - 6 zac^ u zen ie za gra n iczn e w y m a g a ły z d ecy d o w a n y ch posu nięć sta-
V/icow e k Stosunk° w o stabilne, trw a ją ce o d roku 1977, rz ą d y cen tropra-
^ tp liw ! Likud stały się o b iek tem narastającej krytyki, p o m im o nie-
spolec7 , su^cesó w na arenie blisk ow sch odn iej. W ob liczu n ie z a d o w o le n ia
k°sztów a ze stanu gospodark i, spadku p o zio m u życia o ra z rosnących
r°ku w Lit>anie > rząd M en a ch em a B egin a w sierpniu 1983
d o ty c z S1^ dym isji. N a c z e le Likudu o ra z rzą d u iz ra e ls k ie g o stanął
setu w ii a?0W y sze^ d y p lom a cji Izraela, Icch ak Szam ir. W w y b o ra ch d o Kne-
^'ększości ”11 roû z a dnej z dom in u jących p a rtii nie u d a ło się osiągn ąć
ârtia p ^ s t a r c z a ją c e j d o u tw o rzen ia rządu . W skutek te g o w e w rześn iu
ôrta P ere^ * u tw ° r z y ły rzą d jed n o ści n a rod ow ej, k ie ro w a n y p rze z Szi-
v id Levj p a’ Zaś teki w icep rem ie ró w objęli lid e rzy Likudu: Icchak S zam ir i Da-
stabili2a ■ ° zak °ń czen iu in te rw en cji w L iban ie g łó w n y m cele m rządu była
gospodarki. W roku 1985 w p ro w a d z o n o w życie program o szczęd
557
nościow y, k tóry szybko przyniósł o czek iw a n e rezultaty. T rw a ją cy konflikt izra

elsko-arabski, p rzy n o szą cy w ie le o fia r w śró d lu dn ości cy w iln ej, w z m a g a ł P °
czu cie n iepew n ości.
174. LIBAN - ANARCHIA I WOJNA DOMOWA
W ysiłk i rządu libań skiego ora z p rezyd en ta Eliasa Sarkisa w celu o pan ow aĄ 1
sytuacji w kraju b yły w dalszym ciągu bezo w ocn e. G łó w n ym elem en tem woj
d o m o w e j b ył a n ta go n izm p o m ię d z y syryjskim i siłam i ro zjem c zy m i, kontr0
lu jącym i część Bejrutu i d o lin ę Bekaa, a chrześcijańską Falangą, kierow a
p rze z ro d zin ę D żem a jelów . P o n a d to Falanga p rzy poparciu Izra e la z w a lcZ
Palestyńczyków , a ta k że to c zy ła w a lk i z le w ic o w y m Ru ch em N a r o d o w y 111’
w k tó rym d o m in o w a ła druzyjska S ocjalistyczna Partia P o stęp o w a, łd e r ° ^ a
na p rze z W alid a D żu m blatta. W p o łu d n io w y m Liban ie trw a ły starcia m i?d '
szyicką m ilicją A m a l N abih a B erri a d w ie m a także szyickim i pa rtia m i komu
n istyczn ym i. W p o ło w ie roku 1982 w a lk i p rze n io sły się d o Bejrutu. Star
zbrojn e n asiliły się ró w n ie ż p o m ię d z y b o jó w k a m i O W P a w sp iera n y m i p r
Izra e l o d d zia ła m i m ajora Saada H addada. O p rócz te g o w a lk i to c z y ły się ^ .
d z y proiracką a prosyryjską frakcją partii Baas ora z p o m ię d z y proirańsk1
i proirackim i u gru p ow a n ia m i libańskim i (n ieja k o w p rze d łu żen iu w o j n y ir
k o -ira ń sk iej).
6 c z e rw c a 1982 roku 30-tysięczn a arm ia izra elsk a ro z p o c z ę ła operaJ
„Pokój dla G a lile i” . Po starciach z o d d zia ła m i syryjskim i i o p a n o w a n iu p °
dnia Libanu, arm ia izraelska p o d jęła o fen sy w ę na Bejrut, a następnie
n u o w a ła o b lę ż e n ie sto licy Libanu. W gru dniu 1982 roku - p r z y pośredn
tw ie S ta n ów Z je d n o czo n y ch - ro z p o c z ę ły się izraelsko-libań skie n ego cjaCJe’
za k oń czon e p o d p isa n iem 17 m aja 1983 roku p o ro zu m ien ia , p r z e w id u ją c e j
sto p n io w e w y c o fa n ie w o js k izraelskich z Libanu. P o ro zu m ien ie izraelsko
bań skie u zu p ełn io n e zo s ta ło ta jn y m p ro to k o łe m izra elsk o-a m eryk ań sk i ’
dającym Iz r a e lo w i p ra w o d o u trzym an ia sw ych o d d z ia łó w w L iban ie d ° c:
su o p u szczen ia tery toriu m te g o kraju p rze z siły syryjskie i OWP. Syria
z a a k cep to w a ła treści układu i p o zo s ta w iła sw o je o d d z ia ły w d o lin ie Be - ’
co spotkało się z a n a lo giczn ym posu n ięciem ze stron y Izraela. W lipcu ±
roku Izrael przerzu cił sw e w ojska na połu dn ie Libanu. W dalszym ciągu trW
starcia z P a lestyń czyk a m i, w s p ie ra n y m i m ilita rn ie p r z e z S yrię. W o d w
lo tn ic tw o izra elsk ie b o m b a rd o w a ło syryjskie p o z y c je w p ó łn o c n y m Liba
5 m arca 1984 roku p o d presją S yrii p re z y d e n t Liban u A m in D ż em a jel
p o w ie d z ia ł układ z Iz ra e le m , co s p o w o d o w a ło n a silen ie w a lk . Pod WP ^
w e m sp o łec ze ń stw a o ra z spo łeczn o ści m ię d z y n a ro d o w e j Iz ra e l rozpoczą _
począ tk u roku 1985 w y c o fy w a n ie sw ych o d d z ia łó w z Liban u, ch oć nie
558
175. EGIPT - NOWA ROLA NA BLISKIM WSCHODZIE
2 kontroli p o łu d n io w e j części kraju p r z y p o m o c y A rm ii P o łu d n io-

o ° Libanu.
jednaSniW rześniu 1983 roku, w G e n e w ie o d b y ły się r o z m o w y d o ty c z ą c e po-

a Pr? nar° d o w e g o p o m ię d z y p rezyd en tem Libanu, A m in e m D żem a jele m ,
n °CZo 0clcarrii g łó w n y c h u g ru p o w a ń p o lity c z n o -w o js k o w y c h . S ta n y Zjed-
ry Usiłu jące o d g r y w a ć c z o ło w ą ro lę na B liskim W sch o d zie, p o terro-
r°kii nytn ataku n a k o sza ry am erykańskie w B ejrucie 23 p a źd ziern ik a 1983
c°fania tóry m z g in ę ło p o n a d 2 00 ż o łn ie r z y U SA, zm u szo n e zo s ta ły d o w y
cierem o d d z ia łó w z Libanu. M ia n o w a n y w k w ietn iu 198 4 roku pre-
sity D anu> R aszid Karam i zd o ła ł sfo rm ow a ć rząd reprezen tu jący g łó w n e
2tnni • yczn e kraju i p o d ją ć, p r z y poparciu Syrii, ostro żn e d z ia ła n ia w celu
friktóyTf ^
e n^ naP ^ cla 1 w a lk w B ejru cie. J ed n a k że p o n o w n y w y b u ch kon-
łó\Y j rakcyjnych o ra z o p ó źn ia n ie p rze z Iz ra e l w y c o fy w a n ia sw ych o d d z ia
ła ć ' ° Wad ziło do upadku rządu K a ra m iego w k w ietn iu 1985 roku. A kty-
zację ju^Hdicji druzyjskich i szyickich sp o w o d o w a ła p rzysp ieszo n ą m ilitary-
c° fai n°ści chrześcijańskiej, sz c z e g ó ln ie p o m asakrach w S zu f i Sohm or,
nie przekreśliło szanse na u reg u low a n ie konfliktu libań skiego.
1?5> Eg ipt - now a r o la n a b l is k im w s c h o d z ie
âwarc-i
egipsk 6 ^ 0rozu m ie ń w Cam p D avid, których rezu ltatem b ył p o k o jo w y układ
Wyra , "1Zraelski z 26 m arca 1979 roku, s p ro w a d ziło na E gipt w ie le sankcji,
arabsk' , ô t?P*en ia oraz n iep rzyjazn ych g e s tó w ze strony w ięk szości pań stw
nii) § 0raz ZS R R i innych k ra jó w socjalistyczn ych (z w y ją tk ie m Rumu-
skich Przy ję te p odczas m in isteria ln eg o p o sied zen ia L ig i Pań stw Arab-
j ^ o w '! ^ a^ adzie, które o d b y ło się w dniach 2 7 -3 1 m arca 1979 roku, obe-
nie D Zaw ieszen ie Egiptu w p raw ach człon k a tej o rga n izacji, w s trz y m a
c ie ^ ■°Cy SosPod a rczej, p rze n ies ien ie sied zib y L ig i z Kairu d o Tunisu oraz
członu 6 Zerw ania stosu n ków d yp lom a tyczn ych m ię d z y E gip tem a krajam i
pQ ° Wskim i Ligi.
1972 ^0rszeniu u leg ła sytuacja go sp o d a rcza kraju. P o m im o trw a ją c e g o od
Vvyraź • U 'n ten s y w n e g o w zro stu g o sp o d a rczego , od roku 1979 E gipt o d czu ł
nojni nie sP ad ek in w estycji za gra n iczn ych i n ap ływ u kapitałów . P o m o c eko-
How . a ^ S A i m ię d zyn a ro d o w yc h orga n izacji fin an sow ych nie m o g ła zrów -
y W lelkości k a p ita łó w n ap ływ a ją cych z k ra jó w arabskich p rze d Cam p
W grQn. Kutki traktatu p o k o jo w e g o z Iz ra e le m (E g ip t cią gle b ył o sa m o tn io n y
nią j Państw arabskich, zaś Izra el um ocnił sw ą pozycję, anektując w schod-
skiej ° Zolim ę i W z g ó r z a G o la n ) p rzy c z y n iły się d o w zro stu o p o z y c ji islam-
(8 łó w W ^t(^rej z a c z ę ły d o m in o w a ć ra d y k a ln e ru ch y fu n d a m e n ta lis ty c z n e
le Islam ska Ś w ięta W o jn a ). To w ła śn ie islam scy ekstrem iści, których
559
d u ch ow ym p rzy w ó d c ą był o ciem n ia ły szejk O m ar A b d e l Rahm an, b yli spravV

cam i m ordu na p rezyd en cie Sadacie, d o k o n a n ego 6 p a źd ziern ik a 1981 roku-
N astęp cą Sadata został d o tych cza so w y w ic e p re z y d e n t - H osn i Mubara
K on tyn u ow a ł politykę o tw a rtych d rzw i, zb liżen ia z USA, n orm a lizacji stosun
k ó w z Iz ra e le m , a c z k o lw ie k w tym p rzypadku p o n o w n ie z n a la z ły się oR“
w k ryzysie (in w a z ja izraelska na Liban, m asakra P a lestyń czyk ów w oboza
Sabra i Szatila, spór o T a b ę). R ó w n o cześn ie d okon ał w ie lu posunięć, ktore
p rzy c z y n iły się d o w zro stu popu larn ości w kraju. W p o lity c e z a g r a n ic z n i
p re z y d e n t M u b a ra k u m o cn ił k lu c z o w ą p o z y c ję s w e g o p a ń stw a w blisk0
w sch od n iej p o lityce USA. Stany Z jed n o czo n e u d ziela ły E gip tow i w ydatn ej P °
m o cy ek o n om iczn ej, w ła d z e egipskie n atom iast u m o ż liw ia ły op era cje L
w półn ocn ej A fryce, skierow an e g łó w n ie p rzeciw k o Libii. H osni M u barak p ° _
ją ł ostrożn e p ró b y o d b u d o w y stosu nków z krajam i arabskim i o ra z z Organ1
zacją W y z w o le n ia Palestyny. U d a ło m u się re a k ty w o w a ć stosunki d y p loina
tyczn e z Jordanią w 1984 roku. W tym sam ym roku d o p ro w a d z ił także
n o rm a liz a c ji stosu n k ów ze Z w ią z k ie m R a d zieck im , p o g łę b o k im k ryzys!
zw iąza n ym z aferą szpiegow ską w e w rześn iu 1981 roku i w yd a len iem z EgiPL
radzieckich d y p lo m a tó w ora z ek sp ertó w tech niczn ych. ,
N a arenie w e w n ę trz n e j z ła g o d z ił środki b ezp ie czeń s tw a , ro zszerzy ł w .
ność sło w a o ra z ro zp o c zą ł sto p n io w ą d em ok ra tyza cję. W skutek p o g łę b i3-^
cych się trudności ekon om iczn ych , rzą d p ro w a d z ił p o lityk ę stabilizacji op
tej na za lecen ia ch MFW, ch oć kuracja o szczęd n o śc io w a i p o d w y ż k i cen W
w o ła ły w końcu 1984 roku k rw a w e zam ieszki. M u b a ra k o w i nie u dało się J
nak skutecznie o gra n iczyć terroru fu n d a m en ta lis tó w islam skich.
176. LIBIA - DĄŻENIA DO REGIONALNEJ DOMINACJI
D o d o m in a cji w re gio n ie arabsko-berberyjskim d ą ży ła Libia. A spiracje °

kraju, rz ą d z o n e g o dyktatorsko p rze z płk. M u am m ara K a d a fie g o (M u ’a ® ^
a l-K a d d a fi), w y k ra c za ły zresztą p o za gran ice te g o regionu . Libijski p rzy vV^
ca p reten d o w a ł d o tw ó rc y n o w e g o m o d elu stosu nków m ię d z y n a ro d o w y ’
o p a rteg o na sfo rm u łow a n ej w zb io rze A l-q u ita b al-akhdar („Z ie lo n a ksiąz ^
ka” ) tzw. trzeciej te o rii św ia to w ej. Ó w m o d e l o p iera ł się na rew olu cyjn ej
k w id a cji p o d z ia łó w m ię d z y W sch od em i Z ach odem , k a p ita lizm em i S° CJ
zm em . In stru m en tam i rea liza cji re w o lu cji b yła d zia ła ln o ść terrorysty0 ’
skierow ana p rzed e w szystkim p rze ciw U SA o raz ich sojusznikom (Izrael, t g
A ra b ia Sau dyjska), a także in ten sy w n y ro z w ó j p r o g ra m ó w słu żących w yP _
du kow an iu bron i m a so w ej zagłady. D zięk i korzystn ym cen o m p o d sta w
g o b o g a ctw a kraju: ro p y n a fto w ej, Libia ch ętn ie u d ziela ła p o m o c y rady
n ym rzą d o m lub o rga n iza c jom p o lity czn y m św iata arabskiego. O d pocz3
560
177. NARASTAJĄCE TRUDNOŚCI PAŃSTW MAGHREBU
C2 ^ ^ d z i e s i ą t y c h Libia z a a n g a żo w a ła się w fo rm ie p o lityczn ej, gosp od a r

skie w °js k o w e j w ro z w ó j sytuacji w w ie lu krajach pó łn ocn ej A fry k i i Bli-
Etio^°- ^ sck°d u , m .in. w Sudanie, C za d zie, G hanie, G órn ej W olcie, S om alii,
eiskj O m e n ie . Libia starała się także utrudnić p o ro zu m ien ie egipsko-izra-
gier e> P° Woûj^ c w gru dniu 1977 roku tzw. Arabski Front O p oru (L ib ia , A l-
g 3' Syria, Jem en Połu dn iow y, O W P ).
W tyniny ?jJed n oczon e u siło w ały p rze ciw d zia ła ć rosnącym w p ły w o m libijskim
ty "" reg 1Qnie. P o d za rzu tem w sp iera n ia m ię d z y n a ro d o w e g o terroryzm u ,
nał0 - roku W aszyn gton zakazał eksportu libijskiej ro p y n afto w ej oraz
2m . em bargo na eksport am erykańskich tech n o lo gii. P o p iera n ie terrory-
^ c h nHlędZ yn arodow eg ° ora z re b elia n tó w w pań stw ach środ k ow o am eryk a ń -
tanj ° P r° w a d z iło d o p o go rszen ia stosu nków Libii z Francją i W ie lk ą Bry-
uSUty . P o etyce w e w n ę trz n e j p łk K adafi system atyczn ie z w a lc z a ł o p o zy cję,
jegQ a^ c n iew ygo d n ych p o lity k ó w p o d za rzu tem p rzy g o to w a n ia zam achu na
dotyaZnyClf~, a istopad 1982, m a rzec 1985 r.), a także w y d a ją c ro zk a z zam or-
êśni11' 3 dzia ła czy o p o z y c ji na w yg n a n iu . W latach 1 9 8 2 -1 9 8 3 n astąpiło za-
(2S K ^nie st°su n k ów m ię d zy Libią a krajam i socjalistycznym i. Z kilkom a z nich
i Współ (" Zec^ osôwacja, R u m u n ia, B u łg a ria ) z a w a r to u k ła d y o p rzy ja źn i
utrwal Pracy- bibia zacieśn iła także stosunki z krajam i M agh rebu , dążąc do
P roje^ Ula dom in acji w tym re gio n ie w ram ach „A ra b s k ie g o M a gh reb u ” -
niej 0t.U u tw °rz e n ia fed era cji Libii, Tu nezji, A lg ie rii, M aroko, S ah ary Zachod-
P°dob Z’ eW entualn ie, M au retan ii, M a li i Czadu. B y ło b y to u zu p ełn ien iem
0 fede P o ro zu m ień z E gip tem i Syrią. L ib ii u d a ło się z a w r z e ć u kłady
rokif>,JaC^ Z Tunezją w roku 1974, C za d em - w 1981 (n a k rótk o ) o ra z M a-
w 1984 roku.
l7 ? ' NarASTAJĄCE t r u d n o ś c i pa ń stw m a g h r e b u
w Algie ri-
Po śmierci trWa^ autoryta rn e rzą d y Frontu W y z w o le n ia N a r o d o w e g o (F L N ).
Ptezyde P rzy w ó d c y Frontu i p rezyd en ta kraju, H u ari B u m edien a, n o w y m
^ z"S z a z rim W lu tym 1979 roku został płk S zadli B e n d żed id (B e n D ża d id
gosn h ^ Początku la t o siem d ziesią tych A lg ie r ia p r z e ż y w a ła trudno-
naft0Wej ^ r^ze (z m n iejszen ie w p ły w ó w z eksportu w sku tek spadku cen rop y
Wój o p o ’ .. ^ bilansu p ła tn iczego , w zro st za d łu żen ia z a g ra n ic z n e g o ), roz-
Od. roku P oetyczn ej oraz rosnącą aktyw ność islamskich fundam entalistów ,
obalenie ^ d z ia ła ły zb ro jn e u gru p ow a n ia islam istów , których cele m b y ło
PrzejęCju Z^ o w F LN i u tw o rzen ie pań stw a islam skiego w w z ó r Iranu. Po
W stoSUn/ Ządów We Francji p rze z Partię S ocjalistyczną, nastąpiła p o p ra w a
gierskiej e aC a^ i ersko-francuskich, które za k łóca ła kilkakrotn ie spraw a al-
tgtacji d o Francji. W o b e c rosnącej aktyw n ości L ib ii w pó łn ocn ej
561
A fry ce, A lg ie r ia stała się w a żn y m soju sznikiem Paryża. W styczn iu 1984 r°

płk Szadli B en dżed id p o n o w n ie w yb ra n y został na prezyden ta kraju, u gm nt0
w u jąc sw ą w ła d z ę .
W T U n ezji d o ż y w o tn i prezyd en t H abib Burgiba od początku lat osiem d z^.
siątych b o ry k a ł się z rosnącą o p o z y c ją p o lityczn ą , n asilen iem działalno-
radykalnych u gru p ow a ń islam skich (n a jw a żn ie js ze z nich to Ruch Tenden
Islam skiej - M T I) oraz p o głęb ia ją cym i się trudnościam i gospodarczym i- W r
ku 1981 p rezyd en t z e z w o lił na le g a liza cję części partii p o lityczn ych i u° ,
w w yb o ra ch parlam entarn ych. W styczniu 1984 roku do szło d o gw a łtow n y
za m ieszek w Tunisie, sp o w o d o w a n y ch drastyczną p o d w y ż k ą cen żyw n o >
a podsycanych p rze z w a śn ie religijn e. W sierpniu 1985 roku n astąpił0 na&
p o go rszen ie stosu nków z Libią w sku tek w y d a le n ia z te g o kraju tu n ezyjsl°
robotników . ^
O d roku 1979 za ostrzy ł się po raz k o lejn y konflikt w S a h a rz e Zacho
n ie j. L u d o w y Front W y z w o le n ia Saguii i R io de O ro (F ron t P o lis a rio ), k
p ro k la m o w a ł w lu tym 1976 roku Arabską D em ok ra tyczn ą R epublikę San >
z d o b y w a ł p o w o li cora z szersze p oparcie m ię d zy n a ro d o w e. P o rozu m ien ie P
k o jo w e, z a w a rte 5 sierpnia 1979 roku p o m ię d z y F ron tem P o lisa rio a rzą •
M au retan ii, p r z e w id y w a ło w y c o fa n ie w o js k m au retań skich z p o łu d n i0
części tery toriu m i za ch o w a n ie neutralności. Sytuację tę w yk o rzy sta ło M
ko, anektując o p u szczo n y p rze z o d d z ia ły m auretańskie p o łu d n io w y se
Sah ary i ro zm ieszcza ją c tam natychm iast sw e w ojska. P a rtyzan ci P ° aku
p o d ję li d zia ła n ia zbrojn e z a ró w n o w Saharze Zach od n iej, ja k i w M a r°
N a silen ie d zia ła ń partyzan ckich nastąpiło w okresie 1 9 8 1 -1 9 8 3 , ale do
w yszk o lo n a i u zbrojon a d zięk i p o m o c y U SA i Francji arm ia m arokańska
tro lo w a ła konflikt. D u że zn a czen ie m ia ło zaprzestan ie p o m o c y Libii dla
sario w n astępstw ie libijsko-m arokańskiej u m o w y fed eracyjnej z sierpnia
roku. W roku 1985 in ten syw n ość op era cji sił Polisario zm n iejszyła się-
N iesp o k ojn a sytuacja p a n o w a ła także w M a ro k u . M a n ip u lacje polity
prak tyk ow a n e p rze z króla Hassana II (p o p ra w k a konstytucyjna z m aja
roku p rzed łu ża ją ca k aden cję Iz b y R e p re z e n ta n tó w ) b u d z iły protesty w
partii polityczn ych . R eform a szk o ln ictw a w y ż s z e g o w y w o ła ła w lutym
roku fa lę stra jk ów studenckich i a reszto w ań . N ie p o k o je stu den ckie 1:1
p rze z następnych kilkanaście m iesięcy. W c ze rw c u 1981 roku d o szło d °
m ieszek s p o w o d o w a n y c h drastyczn ym i p o d w y żk a m i cen p o d s ta w o w y 0 ^
tyk u łó w ora z spadkiem p o zio m u życia ludności. K olejn e za m ieszk i na p °
nym tle za istn ia ły na początk u 1984 roku. W p o ło w ie 1983 roku nastąl0
nagła p o p ra w a w stosunkach z Libią, z erw a n ych w k w ietn iu 1980 roku z F
w o d u k o n flik tu in te r e s ó w w S a h a rze Z a c h o d n ie j. D ość n ie o c z e k iw a
13 sierpn ia 1984 roku p r zy w ó d c y M a rok a i L ib ii z a w a rli u m o w ę o f e ° e
obu państw. Jej cele m b y ło stw o rzen ie p r z e c iw w a g i w o b e c układu trojs
n eg o m ię d z y Tunezją, A lg ie r ią i M au retan ią, z a w a rte g o w 1983 roku, z
w ią za ła się także gra d y p lom a ty czn a w o k ó ł S ah ary Zach odn iej.
562
179. WOJNY I REBELIE NA POŁUDNIU SAHARY
l7 8 - ZAOSTRZENIE k o n f lik t u w c z a d z ie
Czad in t e r e s o w a n a b yła także ro z w o je m sytuacji w targan ym kon fliktam i

s]fj e ^ e j kontrolu jąc od roku 1975 p o gran iczn ą strefę A o z o u , w o js k a libij-
reny p w ie tnia 1979 roku d o k o n y w a ły częstych w y p a d ó w na p ó łn ocn e te-
flilctu a oraz w sp iera ły p artyzan tkę an tyrzą d ow ą . P rób y zakoń czen ia kon-
relj ■. W ew n?trzn ego z końcem 1979 roku s p e łz ły na n iczym . W alk i na tle
lt0nf]., ' etniczn ym o d ro d z iły się w m arcu 1980 roku. G łó w n y m i stronam i
OueddtU P ° P ieran e p rze z L ib ię L u d o w e S iły Zb rojn e (F A P ) G oukouni
Wspłe. ei 0raz S iły Zbrojne P ó łn ocy (F A N ), d o w o d z o n e p rze z H issen e’a H abre,
W naa'3116^0 Przez Francję, E gipt i Sudan. W yco fa n ie części w o js k francuskich
^ • Z ą d iT c ^ ^ r° ku z a cłi ę c i ł ° L ib ię d o in te rw e n c ji w o js k o w e j d la p oparcia
Ouedde',ZaC^ Sk ^ ê<^n o ®c* N a ro d o w e j (G U N T ) ty m c z a s o w e g o p rezyd en ta
Pl *"§o.
bańskich UnU ^ ijs k o -c z a d y js k ie j w y w o ła ły za n iep ok o jen ie w ie lu k ra jó w afry-
USĄ 0 ’ 3 P ° nad to Francji i USA. D zięki p o m o c y ek o n om iczn ej i w o js k o w ej
Wę VVo-af Egiptu, ro zp ro szo n e siły F A N p o d ję ły w styczniu 1981 roku o fe n s y
wa vvv f° w ^ na w s c h o d zie kraju. W skutek n acisków m ię d zy n a ro d o w y c h L i
sie sił ala sw e w ojsk a w listo p a d zie 1981 roku. R o zm ieszczo n e w tym cza-
W CZe P ° k ° jo w e O rga n iza cji Jedności A fry k i (O J A ) n ie p r z e rw a ły konfliktu.
zydent -*-982 roku siły H issśn e’a H abre z d o b y ły N d ja m en ę. H a b re (pre-
* Zairu ° ,'3azdziern ika 1982 r.) - d zięk i m ilitarn em u w sparciu Francji, U SA
WSpi skuteczn ie o d p ie ra ł o fe n s y w y p a rty za n tó w G oukouni O u e d d e i’ego,
0 W za je m ^ 0 P rz e z siły libijsk ie. M im o fra n cu sk o -lib ijsk iego p o ro z u m ie n ia
*^ch na ' n^m w y co fa n iu w o js k z C zadu (w rz e s ie ń 1984 r.), za a n g a ż o w a n ie
<-rozm o nStW n^6 s*ab ł°- P ró b y p oro zu m ien ia m ię d z y rzą d em H a b re a G U N T
1984 r W A b e b ie w styczniu 1984 r. i w B ra zza ville w p a źd ziern ik u
n*e Dr? ’ P o d °bru e ja k m ed ia cja p r z y w ó d c ó w M a li i M arok a w 1985 roku,
ły ro zw ią za n ia konfliktu.
■w0JNY I REBELIE NA POŁUDNIU SAHARY

W u b e r ii .
ZakoĄc? i aJ^ca p o n a d sto la t epoka rz ą d ó w w y z w o lo n y c h n ie w o ln ik ó w
2 Samuel & ^ ^ k w ietn ia 1980 roku, k ied y to d o szło d o reb elii s ie rża n tó w
nie 2Waj em D oe na czele. R zą d zą c n iep o d zie ln ie , p rezy d en t D o e skutecz-
^ 'S o za 3 0P ° zy cję i uniknął kilkukrotnych za m a c h ó w na je g o życie. Po-
^ oân y w ^ z * p o w ro tu d o rz ą d ó w cyw iln ych , starszy sierżan t D o e - m ia-
ôjskow j 1^ CU roku n a czeln y m d o w ó d c ą arm ii lib eryjsk iej - u m ocn ił
3 yktaturę, ciesząc się p o p a rciem S ta n ów Z jed n o czo n ych .
563
W sąsiedniej S ie rra L e o n e trw a ła dyktatura Siaki Stevensa, k tó ry kontro

lo w a ł g łó w n e b o g a c tw o kraju - k o p a ln ie d ia m e n tó w w re gio n ie Yengem 3'
W yd o b y c ie i eksport d ia m e n tó w b y ły zd o m in o w a n e p rze z p ry w a tn e spoi*0’
płacące p re z y d e n to w i i fu n kcjonariu szom reżim u o gro m n e ła p ó w k i. P r z e ż a r
te korupcją p ań stw o o bu m ierało, zaś sp o łec ze ń stw o u lega ło sto p n io w ej &-
gen eracji. P o pom yślnych go sp o d a rczo latach sied em dziesiątych , o d począt
ku kolejn ej d ek a d y narastał kryzys ekonom iczny, w y w o ła n y zm n iejszen ie111
d o c h o d ó w z u p ra w k a w y i kakao, spadkiem w y d o b y c ia d ia m e n tó w oraz g1
ga n tom an ią dyktatora, w y d a ją c e g o o g ro m n e su m y na takie w yd a rze n ia , J
szczyt p r z y w ó d c ó w p a ń stw afrykańskich w 1980 roku. W skutek spadku do
c h o d ó w pań stw a i u trzym an ia sztu czn ie z a w y ż o n y c h cen p ro d u k tó w ° raZ
usług, p oja w iła się w ysoka inflacja, nastąpił spadek p o ziom u życia, zaś w lipc|!
1981 roku w yb u ch ł strajk generalny. W gru dniu 1981 roku p rezyd en t o g ł03
stan w yją tk o w y. N iestab iln a sytuacja p o lityczn a, kryzys g o sp o d a rc zy i P0^
ga h a n d la rzy d ia m e n tó w trw a ły do p o ło w y dekady. W 1985 roku osiem d zie
sięcioletn i d y k ta to r p o sta n o w ił od d a ć w ła d z ę . W za a ra n żo w a n ych p rzez re
żim w yb o ra ch p ow szech n ych , które o d b y ły się w p a źd ziern ik u 1985 r0^ 1’
z w y c ię ż y ł d o w ó d c a arm ii, m ajor-gen erał Joseph Saidu M o m o h .
G ó rn a W o lta , je d e n z n ajb ied n iejszych k ra jó w A fryk i, b yła m iejscem Sr°
teskow ych p r z e w r o tó w w o js k ow y ch , w których g łó w n ą rolę o d g r y w a li c° r^
niżsi ran gą o fic e ro w ie . W listo p a d zie 1980 roku, stojący na c z e le rządu pP
S an go u le L a m iza n a zosta ł za stą p io n y w rezu lta cie p rze w ro tu p a ła c o w e g 0
p rze z płk. Saye Zerbo. Ó w p adł w listo p a d zie 1982 roku o fia rą p r z e w r ° tU’
któ rym k ie ro w a ł m jr Jean-Baptiste O u ed rao go . W sierpniu 1983 roku zbnn
to w a li się p rze c iw niem u m łodsi o fic e ro w ie i pod w o d z ą kapitana Thomasa
Sankary, b yłego prem iera usuniętego podczas politycznych czystek w maju 1 -
roku, objęli rządy. N astąpiło zb liżen ie z krajam i socjalistycznym i i r a d y k a W
m i rzą d a m i k rajó w T rze ciego Ś w iata (Z S R R , Kuba, N ikaragu a, Libia, Korea
P ółn ocn a). 6 sierpnia 1984 ro k u n a zw ę k ra ju zm ien io n o na B u rk in a-F aso .
Do przejęcia w ła d z y p rze z m łodych o fic e ró w doszło także w G h an ie. P r°
p rze w ro tu p a ła c o w e g o ze stron y gru p y k ierow a n ej p rze z 3 2 -le tn ieg o polU.^Z_
nika, J erry’e g o Johna R a w lin gsa, dokon an a 15 m aja 1979 roku, została za
w io n ą p rze z siły lo ja ln e w o b e c p rezyd en ta kraju, gen . Freda W .K. Aku ffo, z
R aw lin gsa aresztow ano. Kilkanaście dni p óźn iej, 4 czerw ca, m ło d zi o fic e ro
u w oln ili R aw lin gsa i p rze p ro w a d zili kolejny, tym ra zem udany, zam ach stanu-
Te w ydarzen ia nastąpiły w okresie stopniow ej liberalizacji i za p o w ied zi PoWr°
do rz ą d ó w cyw ilnych. R ew olu cyjn a Rada Sił Zbrojnych (A R F C ) z por. Ra
lin gsem na czele za p o w ied zia ła w alkę z korupcją, kacykizm em , u sta n o w ię
trw a łej dem ok racji ora z u n ow ocześn ien ie gospodarki. W ob ec czło n k ów ot>a
nej ekip y zastosow ano ostre represje. W ielu w yższych oficerów , w tym byty
sz e fó w państwa, gen. A k u ffo i gen. A frifę, pu bliczn ie rozstrzelano. W czer
i lipcu 1979 roku A R FC p rzep ro w a d ziła w y b o ry parlam entarne i prezyde
kie, zakoń czone zw ycięs tw em N a ro d o w e j Partii L u dow ej, której lider, HiHa
mann, w yb ra n y został na prezydenta Ghany. 24 w rześnia 1979 roku ARFC prze
564
180. DEMOKRATYCZNY EKSPERYMENT W NIGERII
tyc, na w *adzę rzą d o w i prezyden ta Lim anna, choć rychło ok a za ło się, że fak
ty w V W*adza oraz ogrom n apopularność p o zosta ły p rzy por. R aw lin gsie, któ-
lstoPadzie 1979 roku w ystą p ił z arm ii,
dacie 0w °le n ie z polityki rządu Lim anna, oskarżanego o korupcję i defrau-
nił0 Par,stvvowych funduszy oraz represje w o b e c byłych czło n k ów ARFC , skło-
Tymc ^ e^ ° R a w ^ n§ sa d o p o n o w n e g o zam achu stanu 31 grudnia 1981 roku.
Musiał S° Wa Rac*a O b ron y N a ro d o w ej (P N D C ), kierow an a p rze z R aw lingsa,
JU kii ,stawić czo ło o p ozy cji polityczn ej, w a lk om etn iczn ym na p ó łn o cy kra-
darcz ■ ° tnym P rób o m zam achu stanu oraz pogarszającej się sytuacji gospo-
ty ^ 'braki w zaopatrzen iu w żyw n ość i p aliw o, spadek w p ły w ó w z ekspor
t y „u ? ^ fla c ja i rosnące b ezrobocie, sp o tęgo w a n e deportacją blisko m ilio-
Zacieśn • ' m i2rantó w zarobkow ych z N ig e rii). N astąpiło także stopn iow e
stosunków z Libią, Kubą i krajam i bloku w sch od n iego, a czk olw iek
uj aca z tym i krajam i przybrała u m iarkow aną form ę.
° lik w ' U dan*e > r z ą d zą cy o d 1969 roku D ża fer M o h a m m ed a l-N e m e ry dbał
jąeyCh ° Wan*e w szelk ich za g ro ż e ń dla sw ej dyktatorskiej w ładzy, w y p ły w a -
kraj u z P °d z ia łó w p o lityczn ych , etn iczn ych i religijn ych w tym ro z le g ły m
a rebelj r° trw a ła w o jn a d o m o w a m ię d zy islam skim i w ła d za m i kraju
pr2ez lantarni z L u d o w e j A rm ii W y z w o le n ia Sudanu (S P L A ), d o w o d z o n e j
czanie J°h n a G aranga, p o p ie ra n e g o p rze z E tiopię w o d w e c ie za dostar-
graj g p TrZez Sudan bron i re b elia n to m w etiopskich p row in cja ch Erytrea i Ti-
P°Wst d o m a ga ła się a u to n om ii dla p o łu d n io w y c h p ro w in cji kraju oraz
Poty0cj Z^ m an*a ^ m i z a c j i . K ata strofa ln a sytu acja g o sp o d a rc za kraju b yła
tumie em Zarn*eszek i strajków, które w yb u ch ły w k w ietn iu 1985 roku w Char-
nia p drastycznej p o d w y ż c e cen żyw n ości i paliw. W rezu lta cie 6 k w iet-
&en a k J nt ^ 'N e m e r y został o b a lo n y p rze z o fic e r ó w d o w o d z o n y c h p rze z
w ania • 6 • Ra^ m ana S w a r el-D ahaba, k tó rz y p ro w a d z ili p o lityk ę zaham o-
bią j arnizacji ora z bardziej aktyw n ej d yplom acji, zw ła szcza zb liżen ia z Li-
sku tek°^raW^ stosunk ó w z Etiopią. P o lep szy ły się także stosunki z U SA na
Hej z Zgody w ia d z sudańskich na kontynu ację „O peracji M o jż e s z ” , zw ią za -
z ° b 0?r kUa^ kilkunastu tysię cy etiopskich C zarn ych Ż y d ó w (F e la s zó w )
w u ch o d źcó w w Sudanie d o Izraela.
l8 °- DEMOKRATYCZNY EKSPERYMENT W NIGERII
Sto
W°jskQ0Wy P ° Wrót d o rz ą d ó w cyw iln ych w N ig e rii o d b y w a ł się p o d nadzorem
110 z a k a z ^ 0 FZ^ U g e n ' ® luseSuna Obasanjo. W e w rześn iu 1978 roku zniesio
no U(j ■ zlF>łalności partii polityczn ych , choć tylko pięciu z nich u m o żliw io -
ły zla w w yb ora ch parlam entarnych w lipcu 1979 roku. W y b o ry zakończy-
w ycięstw em N a ro d o w ej Partii N ig erii, a p rezyd en tem został A ih a ji She-
565
hu Shagari. Przyjęta 1 październ ika 1979 roku n o w a konstytucja p o t w i e r d z a a

federacyjną strukturę państwa, a także tw o rzy ła p o d sta w y w sp ó łżycia głovV
nych grup plem ien nych i religijnych te g o ro z le g łe g o kraju.
P o d sta w o w y m p ro b le m em n ow ych w ła d z , o p ró cz k w estii go sp o d a rczy0 »
pozosta ła ry w a liza cja p lem ien n a, a od końca 1980 roku w y w r o to w a działa-
ność fu n d a m en ta lis tó w islam skich w p ółn ocn ej części kraju. W skutek zmia
n y u staw y im igra cyjn ej i ro zp o częcia w 1982 roku d ep orta cji n ielega ln y0
ro b o tn ik ó w z k ra jó w ościennych, p o g o rs z y ły się stosunki N ig e rii z k r a ja ć 1
EC O W AS (W sp ó ln o ta G ospodarcza Pań stw Zach odn iej A fr y k i) o ra z Czadem
i K am eru nem ( w tym przypadku za ostrzo n e w lu tym 1981 r. p o gra n iczn y0
in cydentach zb ro jn ych ). O d roku 1982 rzą d S h a ga riego p ró b o w a ł p rzeła m 30
kryzys go sp o d a rc zy (z w ią z a n y m .in. ze spadkiem d o c h o d ó w z eksportu roP^
n a fto w e j), w p ro w a d za ją c n iep op u larn y p rogram o szczęd n o śc io w y i p o d e j m 11
ją c n egocja cje z M FW . W sierpniu i w rześn iu 1983 roku w N ig e rii o d b yły si?
p ierw sze o d 1966 roku w pełn i d em ok ra tyczn e w y b o r y p o w szech n e. Prezy
d e n te m p o n o w n ie z o s ta ł S h eh u S h a ga ri, a w w y b o r a c h d o p a rla m e n tU
triu m fow a ła N a ro d o w a Partia N ig erii. 31 gru dnia 1983 roku arm ia pon o-^
nie ob jęła b ezp o śred n ie rządy. U tw o rz o n a została N a jw y ż s z a R ada Wojsk®
w a z gen erałem -m ajorem M o h a m m ed em Buharim na czele, która aresztow a ^
rzą d zą cyc h p o lityk ó w , w p r o w a d z iła za k a z d zia ła ln o ści p a rtii p o lity czn y
i o gra n iczyła inne p raw a o byw atelskie. 27 sieprnia 1985 roku d o szło d o prze^
w rotu p a ła co w eg o , po k tó rym w ła d z ę ob jęła R zą d zą ca R ada Sił Zbrojny
(A F R C ) z gen . Ib ra h im em B aban gidą na czele. N o w e w ła d z e o g ło s iły „stan
w y ją tk o w y ” w gospodarce w celu ro z w ią z a n ia p rob lem u za d łu żen ia za gra
n iczn ego, p rzy w ró cen ia stabilności fin a n sow ej i sam ow ystarczaln ości w prze
m yślę rolnym . Z a d e k la ro w a ły także lib era liza cję p olityk i w e w n ę trz n e j i ^ ar
d ziej aktyw n ą rolę N ig e rii w A fry ce.
181. CESARSTWO ŚRODKOWOAFRYKAŃSKIE: UPADEK BOKASSY
21 w rześn ia 1979 roku upadła dyktatu ra J ean a-B edela Bokassy, w ła d a ją 0^

g o C esarstw em Ś ro dkow oafrykań skim . O skarżan y o o g ro m n e nadużycia,
n an sow e m alw ersacje, zb ro d n ie lu d ob ójstw a , a n a w e t ka n ib a lizm , Bokas
o d su n ięty zosta ł o d w ła d z y p od cza s n ieob ecn ości w kraju. J eg o następca’
D a vid Dacko, z a p o w ie d z ia ł p o w ró t d o rz ą d ó w konstytucyjnych i p rzyw ró cę
n ie republiki. O d początku u rzęd o w a n ia D acko b o ry k a ł się z trudnością
go sp o d a rczy m i ora z o p o zy cją ze stron y Ruchu W y z w o le n ia Ludu ŚrodkoW 0^
afrykań skiego (M L P C ), k ie ro w a n e g o p rze z b y łe g o p rem iera p o d rządam i
kassy, A n g e Patasse’a. Rosnący chaos w e w n ę tr z n y skłonił w ojsk o d o p rze p r°
w a d z e n ia zam ach u stanu 1 w rześn ia 1981 roku. W ła d z ę p rze ją ł W ojsko
566
182. WOJNY W ROGU AFRYKI
n0v ltet O d b u d o w y N a ro d o w e j z gen. A n d re K olin gbą na czele. P ró b y opa-

bvłv 13 SytuacJi w e w n ę trz n e j i p o p ra w y stanu gosp od a rk i z p o m o cą Francji
Wić W duzej m ie rze n ieu dane. W m arcu 1983 roku K o lin gb ie u dało się zdła-
Próbę p rzejęcia w ła d z y p rze z M LPC .
l8 2 - w o jn y w ro g u a f r y k i
p ^ ^ ^ tk u 1979 roku n asiliła się etiopska o fen syw a m ilita rn a w E rytrei,

^ i ° p S angaŻ0Waniu w o j sk o w ym ZS R R i Kuby. W k w ietn iu te g o ż roku siły
ni2 .. e °P a n o w a ły p ółn ocn ą Erytreę. P ró b y z jed n o c ze n ia erytrejskich orga-
1980J s®Paratystycznych za k oń czyły się n ie p o w o d z e n ie m . P o d jęte w m arcu
trejsk' 23 P°®redn ictw e m M oskw y, b ezp o śred n ie r o z m o w y m ię d z y E ry
k ó w * 111 ^rontem W y z w o le n ia (E L F ) a rzą d zą cą w E tiop ii T ym cza so w ą W oj-
Wśród F A d m in istra cy jn ą (D e r g ) z a o w o c o w a ły k o le jn y m i p o d z ia ła m i
Wanie rytreJczyków . ELF sto p n io w o tra cił na zn aczen iu , a je d y n y m u grupo-
2Wolem Crytrejskim staw iającym o p ó r p o zo sta ł L u d o w y Erytrejski Front W y-
rovvannia ® ^ F ) . U a k tyw n iła się także partyzan tka w p ro w in cji T ig ra j, kie-
stat j,.a Prz ez L u d o w y Fron t W y z w o le n ia T ig ra ju (T P L F ), na k tó reg o c zele
dzia} ^ es Zen aw i. O d p o ło w y roku 1982 d o c h o d z iło d o częstych starć od-
Wewr etl0 Pskich i som alijskich w sporn ej p ro w in c ji O g a d e n . Trudności
dze pi- rZne E tiopii (k ryzys ekon om iczny, susza, klęska g ło d u ) sk łon iły w ła -
1983 Ps^ e do p o szu k iw a n ia ro z w ią z a ń p rob lem u erytrejsk iego . W roku
grarn Przyw ó d ca etiopski, M en gistu H a jle M a rja m , o g ło s ił w M assaw a pro-
Winęj j ln[te8racji Erytrei z E tiopią, p rze w id u ją cą o d b u d o w ę gosp od a rczą pro-
tetę n / ^Cz z dru giej stron y m a so w e o sied la n ie w Erytrei lu dn ości z innych
Walki ajU- P ° porozu m ien iu ELF-EPLF, osią gn iętym w grudniu 1983 roku,
dze etnaSlHły s^ - D ążąc do w z m o c n ie n ia kon troli nad sytuacją w kraju, w ła -
działa ° ^ S P o w o ła ły w 1984 roku Etiopską Partię R ob otn iczą , ja k o je d y n ą
rZySZył^ ê ga ln ie partię p o lityczn ą kraju. Eskalacji w o jn y d o m o w e j to w a -
Etiopc f ,S SUSZY, n ieu rodzaju i głodu , która za gra ża ła życiu p o n a d 8 m in
W roku i ° W ^ z i?k i m o b iliz a c ji sp o łec zn o ści m ię d z y n a r o d o w e j, u d a ło się
^ 85 p rze p ro w a d zić o gro m n ą o p era cję p o m o c y ży w n o śc io w ej.
(SRp<3) j m a l i i d y k tatu rę S o m a lijs k iej R e w o lu c y jn e j P a rtii S o c ja lis ty c z n e j
P0Wań ^ Przyw ódcy, gen . M o h a m m ed a Siyada Barre, zw a lc za ło kilka ugru-
P°gors 'Z>arty zanckich (n iek tó re p o p iera n e p rze z E tio p ię ), co b y ło p o w o d e m
den w 107 3 stosunkó w som alijsko-etiopskich (n a p iętych o d kon fliktu o O ga-
kow eg0 p r-) i p rzy w ró cen ia w p a źd ziern ik u 1980 roku stanu w yją t-
WiadZe o p a n o w a n ia sytuacji w kraju n ie p o w io d ły się. W dodatku
s2ym w ojskow e m u siały sta w ić czo ła n iep o k o jo m w arm ii o ra z co ra z częst-
ntom gra n iczn ym z w ojsk a m i etiopskim i. Poga rsza ła się ta k że sy
567
tuacja ek on om iczn a kraju, p o g łę b iła się stagnacja go sp o d a rk i, rosła in flaCJa

i d eficyt płatniczy, o gra n iczon a została p o m o c zagran iczn a, p o w o d u ją c pr°
b le m y w za op a trzen iu ludności, ła g o d z o n e w y łą c zn ie d zięk i zagran iczn ej P °
m o cy hum anitarnej.
183. CZARNA AFRYKA - CZAS DYKTATUR
W Za irze trw a ły dyktatorskie rz ą d y m arszałka p o ln e g o M obu tu Sese Sek°’

stojącego na c z e le je d y n e j leg a ln ej partii p o lityczn ej - L u d o w e g o Ruchu R-®
w o lu c y jn e g o (M P R ). W b r e w spekulacjom o m o ż liw o ś c i p o lity czn ej libei^
zacji, w lu tym 1980 roku M obu tu ka tegoryczn ie stw ierdził, że póki żyje, w b
irze nie b ęd zie m iejsca dla system u dw u- lub w ielo p a rtyjn ego . O d końca 1 "
roku Z air p r o w a d z ił aktyw n ą p o lityk ę d y p lom a tyczn ą . Z a w a rto trójstron >
pakt o n ieagresji z A n g o lą i Zam bią, co z o b o w ią z y w a ło Z air d o za p rzesta ć13
p o m o c y an golań skim p a rty za n tom z FN LA . W z n o w io n o stosunki d y p lorna
tyczn e z Kubą i Izra e lem , za w a rto u kłady o p rzy ja źn i i w s p ó łp ra c y z Rum11
nią o ra z ChRL, a także p o ro zu m ien ia o w sp ó łp ra c y w o js k o w e j z E gipteI11’
B elgią i Francją. W listo p a d zie 1984 roku w p ro w in cji Szaba (K a ta n g a ) w y
buchła rebelia an tyrządow a, p row a d zą c d o ciężkich w a lk oraz k rw a w ej P aC^
fikacji prow in cji p rze z siły rzą d o w e. N a początku 1985 roku do szło do zanue
szek studenckich w Kisangani oraz d w ó ch półn ocn ych prow in cjach kraju.
W Kongo, p o d w u letn im okresie chaosu, w y w o ła n y m za b ójstw em w kw
niu 1977 roku p rezyd en ta M a rien a N gou a b i, nastąpił p o w ró t d o rz ą d ó w
stytucyjnych. D ecyzję o p rzy jęciu n o w ej konstytucji i z o rg a n izo w a n iu w y
ró w p ow szech nych przyjął Kongres rządzącej marksistowskiej Kongijskiej Pa
P racy (P C T ), k tó ry o d b y ł się w m arcu 1979 roku. R ó w n o cześn ie w yb ra n o n
stan ow isko p rze w o d n ic z ą c e g o p rzy w ó d c ę ra d y k a ln ego skrzydła partii, P
D enisa Sassou-Nguesso. S toją cy o d 1974 roku na czele tajnej p o licji i P
d a ją cy bliskie z w ią z k i z M oskw ą, Sassou N gu esso p o w y b o ra ch 8 lipca 1 '
roku został m ia n o w a n y p rezy d en tem kraju. N o w y rząd n atychm iast z a c ie
w sp ó łp ra cę z ZSRR, Kubą i in n ym i pań stw am i socjalistyczn ym i, choć je o
cześn ie d bał o p o d trzy m a n ie bliskich stosu n ków z Francją (w iz y t a Sas
N gu esso w Paryżu w p a źd ziern ik u 1979 r.). R o z w ó j w s p ó łp ra c y p o lity cZ
i gospodarczej z Francją ora z n orm alizacja stosu nków dyplom atycznych z
nie p rzeszk od ziły w zaw arciu 13 m aja 1981 roku radziecko-k on gijsk iego 11 .
du o p rzy ja źn i i w spółpracy. M a ją c y o b o w ią z y w a ć p r z e z 20 lat u k ła d
czw a rty m te g o typu d ok u m en tem za w a rty m p rze z ZS R R z krajam i a fryK
skim i (p o p rz e d n io z A n g o lą , M o za m b ik iem i E tio p ią ), co podkreślało ra
relacji m ię d z y obu pań stw am i. 30 lipca 1984 roku Sassou N gu esso w y t,r
został na następną kadencję prezydencką i w geście dobrej w o li zła go d ził m
568
183. CZARNA AFRYKA - CZAS DYKTATUR
Ptow Ł Wewn<?trzn ą- Tę sytuację starali się w yk o rzy sta ć je g o przeciw n icy,

Zamj J^c w iele w ystą p ień a n tyrzą d ow ych . N a jo strzejszą fo rm ę p rzy b ra ły
sad n studen ckie w listo p a d zie 1985 roku, p o w sta łe w sku tek zm ia n za
p o zn a w a n ia s ty p en d ió w rzą d o w ych .
d y Ą ^ S ° P a d zie 1982 roku w K am eru n ie d o b ie g ły końca patriarchaln e rzą-
ności ma<ôu A h id jo. P o w o d e m je g o rezygn a cji b y ły k ło p o ty zd ro w o tn e, trud-
dowe■^T° s? odarcze J rosnąca o p o zy cja w o b e c jed n o p a rtyjn ych rz ą d ó w N aro-
dj0 I?11 Kam eruńskiej (U N C ) o ra z presja ze stron y arm ii. N a stęp cą A h i-
niu i go doty c h cza so w y p rem ier Paul Biya, u m acn iając sw e rzą d y w stycz-
kwida •• roku P ° w y b o rz e na stanow isko prezyd en ta p r z y ró w n o czesn ej li-
udział Urz^du Prem iera. Próba usunięcia w ro g ic h o fic e r ó w p o d pretekstem
w pr(^ e zam ach u stanu d o p ro w a d z iła d o w rz e n ia w arm ii i w ybu -
Bunt 7 W letn*u 1984 roku reb elii w śró d o d d z ia łó w G w a rd ii Republikańskiej,
sytuac" p z^ a w io n y p rze z siły lo ja ln e w o b e c prezyd en ta . P o o p a n o w a n iu
to ^ a n f r Ward*a została rozw iązan a, zaś uczestnicy puczu zgła d zen i lub aresz
t y p 1 kW SUmie p on ad tysiąc o s ó b ). Chcąc w z m o c n ić sw ą p o z y c ję p o litycz-
âchod 6nt d 3zy* d o zacieśn ien ia stosu n ków z c z o ło w y m i p ań stw am i
kiej g r U’ ^ *3™ celu w 1985 roku z ło ż y ł o ficja ln e w iz y t y w e Francji i W iel-
z Dnnr arui> a w lu tym 1986 roku w Stanach Z jed n o czo n y ch , spotykając się
■tych państw -
”°jca n' Znia^ ca w z g lę d n ą stabilnością K enia rzą d zo n a była po śm ierci
Wo\Ve„le^ ° c^ e ^ ° ś ci” Jom o Kenyatty (2 2 sierpnia 1978 r.) p rze z n iezb yt w p ły-
P°d hasł' zr^czn e§ ° i b e z w z g lę d n e g o D aniela A ra p a M o i. Jako prezyden t,
Przeciw T Wa^ z korupcją, ła p ó w k a rstw em i przem ytem , usunął głów n ych
ârodo ^ ° W P o e ty c z n y c h w o b ręb ie rzą d z ą c e j p a rtii K A N U (A fry k a ń s k i
dzy. us K en ii). Istn iejący o d roku 1969 jed n o p a rty jn y system w ła-
nieuda • c-*0 n o w a n y został w czerw c u 1982 roku zm ia n ą w konstytucji. Po
rów Sił p^ pr° k ie zam achu stanu, p o d jętej 1 sierpn ia 1982 roku p rze z o fice-
sji w ob ec letrZnych> ^ raP M o i ro zp ę ta ł fa lę m a so w ych areszto w ań i repre-
e Prz ' p rzec’ W nik ó w polityczn ych . P rezy d en t M o i z w a lc za ł także w szel-
nie tyik0 ’ 0p° ZycJi w ruchu stu den ckim ora z z w ią z k o w y m , in spirow an e
P°gars? ° ^ raniczaniem p ra w polityczn ych i sw o b ód obyw atelskich, lecz także
cieśniła f S1^ o d P ° c z ątku d ek a d y sytuacją go sp o d a rczą kraju. K enia za-
mbią (s ° f Un^ z krajam i w sch od n iej A fryk i, g łó w n ie Tanzanią, U gan dą i Za-
n a jle ^ an^ p rezy d e n tó w tych p a ń stw w K am pali, 17 styczn ia 1981 r.).
1984 rok!jSZe n atom iast p o z o s ta ły stosunki z S om alią, za o strzo n e w lutym
° d roku P rzez in te rw en cję arm ii kenijskiej w celu p rze rw a n ia trw a ją cych
kilkunasto W a^k m ię d z y som alijskim i p lem io n a m i w p ro w in c ji W ajir. Po
1^85 roku ^ llesi^czn y rn o k resie w z g lę d n e g o spokoju , w p ie rw s z e j p o ło w ie
nych nr, o szło d o g w a łto w n y c h w ystą p ień studenckich, bru taln ie stłum io-
Dyktatu arm ię 1 PoH cję-

Wzrost on ra PrZyWÓdcy u 8 a n d y, gen era ła Id i A m in a Dady, s p o w o d o w a ła
W 19?1 rol'2^ 1- w e w n ? trzneJ- Jej k iero w n ictw o , skupione w o k ó ł o b a lo n e g o
M ilto n a O b ote, p rze b y w a ją c e g o na w y g n a n iu w Tanzanii, skło-
569
n iło p rzy w ó d c ę te g o kraju, Juliusa N yerere, d o u d zielen ia p o m o c y w ojs

w e j w celu o b a len ia rz ą d ó w A m in a. Zatargi gra n iczn e m ię d z y obu k raja n i
w szczególn ości kon flikt zb ro jn y jesien ią 1978 roku - skłon iły rzą d tanzan
ski d o ro zp o częcia operacji w o js k o w e j w celu o b a len ia Id i A m in a. Połą cz0
siły N a r o d o w e g o Frontu W y z w o le n ia U ga n d y (U N L F ) ora z o d d z ia łó w tanz?11^
skich z d o b y ły 11 k w ietn ia 1979 roku stolicę Ugandy, K am palę. P o w sta ł prze
jś c io w y rząd Jusufa K. Lule, k tó rego p o kilku m iesiącach zastąpił G od frey
k o n g w a Binaisa.
Pod rzą d a m i p rezyd en ta M ilto n a O bote (o d 10 gru dnia 1980 r.) nastąp1
stabilizacja sytuacji w e w n ę trz n e j, z ła g o d z e n ie p rze p is ó w stanu w y ją tk o w e j
i sto p n io w e w y c o fa n ie w o js k tanzańskich, za k oń czon e w czerw c u 1981 r0 .
U a k tyw n iła się je d n a k partyzantka, w której g łó w n ą rolę o d g ry w a ł Y ° vV
M u seveni, p rzy w ó d c a N a ro d o w e j A rm ii O poru (N R A ). P rezyd en t O b ote m
siał się borykać z p iętrzą cy m i się p rob lem a m i p o lityczn ym i, ry w a liza cją P ^
m ienną i trudną sytuacją gospodarczą. N a narastające w a lk i w ew n ę trzn e i 1116
pok oje sp o łeczn e o d p o w ia d a ł k rw a w y m terrorem . P o d z ia ły w arm ii d °P ^ \
w a d z iły 27 lipca 1985 roku d o ob a len ia M ilto n a O b o te p rze z gru pę oficer
d o w o d z o n ą p rze z gen . T ito O kello. P o m im o p o ro zu m ien ia z N R A przy
diacji p rezyd en ta Kenii, D an iela A ra p a M o i, rzą d w o js k o w y stanął w oblic
klęski w w a lc e z partyzan tką M u seven iego .
T a n z a n ia p o d patriarchaln ym i rzą d a m i Juliusa N yerere u m ocn iła swą P °
zycję w regio n ie p o in te rw en cji w o js k o w e j w U ga n d zie. N o w a konstytu J
p r z y ję ta p r z e z R a d ę R e w o lu c y jn ą Z a n zib a ru w p a ź d z ie rn ik u 1979 r0 ^
w z m a c n ia ła u p ra w n ien ia p rezyd en ta Zan zibaru , A b o u d a Jum be, a prZ
w szystkim tw o rzy ła zn a czn ie siln iejsze w ię z i z kontyn en taln ą częścią re™.
bliki p o p rz e z rzą d zą cą m on op a rtię o n a z w ie Cham a Cha M a p in d u zi ( ? a
R ew o lu cyjn a - C C M ). W c zerw c u 1980 roku d o szło d o p ró b y ob a len ia rz3 ^
Jumbe p rze z n acjon alistyczn y krąg, zrzesza ją cy polityków , b iz n e s m e n ó w 1
cerów . Ponad sto osób zosta ło aresztow an ych. Jeszcze p o w a żn iejszą Pr
dla reżim u N y ere re b yła konspiracja, za w ią za n a w styczn iu 1983 roku p ^
część o fic e r ó w i p rze d sta w ic ieli o p o z y c ji w celu ob a len ia N yerere. Tajna p
cja reżim u w y k ry ła spisek, d o szło d o m a sow ych a resztow ań , u w ię z io n o ^
o fic e r ó w i p o n a d tysiąc cy w iló w . Sytuacja gosp od a rcza p o g o rszy ła się-
spodarka - p o w a ż n ie za d łu żon a w sku tek p o w szech n ej koru pcji - nie
w s ta n ie sp o żytk o w a ć m ię d zy n a ro d o w y c h p o ż y c z e k na cele ro zw o jo w e- ^
skie cen y k a w y ora z klęska z b io ró w ku ku rydzy i ryżu p o go rszy ła jeszcze
gosp od a rk i. . do
W styczniu 1984 roku p rezyd en t Zan zibaru A b o u d Jum be p o d a ł się
dym isji w sku tek nasilającej się presji, w y w ie ra n e j na ,rząd p rze z zw ole ^
k ó w p o g łę b io n ej a u to n om ii w y s p y w ram ach T a n za n ii. N a stęp cą Jumbe
stał A li Hassan M w in y i, k tó ry tym sam ym ro zp o czą ł szybką karierę p011 ^
ną. D eklarując się ja k o z w o le n n ik ścisłych p o w ią z a ń Zan zibaru z konty
talną częścią kraju, usunął z k iero w n ictw a w y s p y n acjonalistów . D zięki i
raln ym p osu n ięciom gospodarczym , sytuacja go sp o d a rcza Zan zibaru u
570
184. ZAMIESZKI NA MADAGASKARZE
^yrćiźri ■
CQvi • ^ P ° P ra w ie. R aczej n ieo c ze k iw a n ie M w in y i został w y s u n ię ty p rze z
° Jedy nY kan dyd at w w y b o ra ch p rezyden ckich i n a m a szczon y p rze z
Ąjj j, ^ ceg o się z życia p o lity c z n e g o Juliusa N yerere. 5 listopada 1985 roku
Zaitih-11 M w in yi zosta^ n o w y m p rezyd en tem Tanzanii,
cji” i la P ° d tw ard ym i rzą d a m i K en n etha Kaundy, teoretyk a „kom u n okra-
cją/yy a się z tru dn ościam i go sp o d a rczy m i o ra z rosnącą w siłę o p o zy -
ne u P azdzierniku 1980 roku d o szło d o p ró b y ob a len ia reżim u p rze z zbroj-
RPą ^ P ° w anie K atangijczyków , fin a n sow a n ych - zd a n ie m w ła d z - p rze z
Soli i m Cla w st°sunkach z RPA n asiliły się w ra z z zaostrzen iem w a lk w An-
łorn D i m i> w których Z am bia p o p iera ła siły w a lczą c e p rze c iw k o od d zia -
doszło , n*0w oafrykań skim . D ość n iesp o d ziew a n ie, w k w ietn iu 1982 roku
st° sUnki° S? otânia p rzy w ó d c ó w Zam bii i RPA, K au ndy i Bothy. W skutek tego
śnie z f ^ ^ y °b u pa ń stw a m i u le g ły w y ra źn e j p o p ra w ie, ch oć je d n o c z e -
jących . la naraziła się na krytykę ze stron y „p a ń stw fro n to w y c h ” , odrzu ca-
lO-fetnJ ° 1Wiek kon takty z RPA. W roku 1980 rzą d ro z p o c z ą ł realizację
min d o !"80 P roSram u sam ow ystarczaln ości ży w n o śc io w ej, a n ga żu ją ceg o 500
Wiarv ' maJących p o ch o d zić g łó w n ie ze źró d eł zagran iczn ych . Jedn ak niska
kiem cen110SC rz ^ u zam bijsk iego oraz kryzys gospodarczy, z w ią z a n y ze spad-
realjZa ■ miec^ i kobaltu, g łó w n y ch p r z e d m io tó w eksportu, s to rp e d o w a ły
W najtrud^r° 8rainu ‘ ^ l atach 1 9 8 2 -1 9 8 3 gospodark a zam bijska zn a la zła się
°szczed niejSZym początku n iep o d leg ło śc i p o ło żen iu . D rastyczne środki
FiindUs sclow e, p rzy jęte p rze z rząd w p o ro zu m ien iu z M ię d zy n a ro d o w y m
spoWQd em G lu t o w y m , p o z w o liły u sta b ilizow a ć sytuację ek on om iczn ą , ale
Protest* y ° g rom n e n ie z a d o w o le n ie sp o łeczn e, n asilen ie stra jk ó w ora z
Ly studenckie.
l8 4 ' ^ M E S Z K I NA MADAGASKARZE
■^8.
którym aâsârze u m o cn iły się socjalistyczn e rzą d y le w ic o w y c h o ficerów , na
ny Revv i 6 stał prezyden t, a za ra zem p rzy w ó d c a N a r o d o w e g o Frontu Obro-
ttiieszek i ^ kom an dor-poru czn ik D id ier Ratsiraka. W okresie za-
tUacja ekonr° teSt° W W âtac^ 1 9 7 8 -1 9 8 2 , k tórych p o w o d e m b yła trudna sy
c e n i u w ° m iczn a w ty 111 b ied n y m w yspiarslu m p a ń stw ie (b rak i w zaopa-
Pfow adził ^0^ StaW owe P r°du kty, b ezro b o cie, in fla c ja ), p rezy d en t Ratsiraka
tóty j nje P ° 11:ykę „kija i m a rch ew k i” . Z a o strzył represje w o b e c protestan-
2 drugiej stra w y d a ć rozkazu o u życiu bron i w o b e c dem on stran tów ,
^ Ûch n ° n^ zd o *al skłon ić g łó w n ą p a rtię o p o zy cyjn ą M o n im a (N a ro d o -
w tnarcu ł o s i 602 ^ eP oc^ e 8 i°ś c i M a d agask aru ), aby p rzy łą czyła się d o FN D R
zydenta R • roû ' ^ listo p a d zie 1982 roku, p o reelekcji na stan ow isko pre-
' a z ła g o d z ił n ieco p o lityk ę w e w n ę tr z n ą i p o d ją ł n ego cja cje
571
z M ię d zy n a ro d o w y m Funduszem W a lu to w y m w spraw ie p o m o c y ek o n °m lC
nej- ch
P rezyd en t Ratsiraka u m ocn ił sw ą p o z y c ję p o w yb o ra ch parlam entarny
28 sierpnia 1983 roku, d o których d o p u szczon o w y łą c z n ie u gru p ow an ia ^
leżą ce d o FN D R. Prezyden cka partia A rem a uzyskała 64 ,8 % głosów . W ł a d z y
stale p r z y b y w a ło p rob lem ó w . W sierpn iu 1984 roku d o s z ło d o zarruesZ
w stolicy kraju, A n ta n an a ryw ie, w yw o ła n y ch przez gru p y przestępcze. O sp
w o k o w a n ie k rw a w yc h starć, w których zg in ę ło co n ajm niej 50 osób, ° s
żon o czło n k ów k lu b ó w kung-fu, które decyzją rządu zostały ro zw iązan e, a
n ow a n ia i u praw ian ia kung-fu su row o zabron ion o. K lu by kung-fu grom a
ły w ie lu p rze c iw n ik ó w reżim u , n iezga d za ją cych się z socjalistyczn ym Pr° * .
m em . 1 sierpnia 1985 roku do szło do, w sp a rtego czołga m i, ataku policji i
ska na kluby kung-fu. W ed łu g oficjalnych danych, w w alkach z g in ęło 20 os ’
w e d łu g n ieoficja ln ych : 6 0 -2 0 0 osób, kilk a d ziesiąt osób o d n io sło rany, a "
nad 200 a res zto w a n o . Ś m ierć p o n ió sł ta k że w ie lk i m istrz kung-fu, P1
A ndian arijaona, k tóry n iejedn okrotn ie n a zy w a ł prezyden ta Ratsirakę „beZ
n ikiem ” . _ ^
W obliczu piętrzących się problem ów gospodarczych, rząd Ratsiraki
siał p rzyją ć w sk a zó w k i M ię d z y n a r o d o w e g o Funduszu W a lu to w e g o , a ro
cześn ie p o p ra w ić stosunki z c z o ło w y m i p ań stw am i Zachodu . N ie przes
d z iło m u to w zacieśn ien iu stosu nków z krajam i socjalistyczn ym i, cze m u •>
ż y ły w iz y ty D id iera R atsiraki w ZSRR, Chinach i Korei P ółn ocn ej w ko
1985 roku.
185. NIEPODLEGŁOŚĆ RODEZJI
Po kilkunastu latach kryzysu, ro zstrzygn ęła się spraw a n iep o d legło śc i ^ ° ^ a,

zji. N a m o c y n o w ej konstytucji, p rzy jętej w styczn iu 1979 roku, P rz e Pr f.
d zo n e zosta ły w k w ietn iu 1979 roku w y b o ry p o w szech n e p rzy u dziale
nej lu dności kraju. P rzy n io sły o n e w y ra ź n e z w y c ię s tw o Z jed n o czo n ej ^
kańskiej R a d y N a ro d o w e j (U A N C ), której lider, biskup A b e l M u z o r e w a ^ ^
stał p ierw szy m cza rn ym prem ierem Z im b a b w e/ R o d ezji. U gru p ow a n ia P"^zj,
zanckie, zjed n o c zo n e w e Fron cie P a triotyczn ym , w d a lszym ciągu P r° vV -e
ły akcje zbrojn e. N ie u zn a ły n ow ych w ła d z , ale z g o d z iły się na n e^ ° w ar-
z U A N C . K ilku m iesięczn e r o z m o w y w Lancaster H ouse za k o ń czyły się za
ciem 21 gru dnia 1979 roku w L o n d y n ie p o ro zu m ien ia p rze w id u ją ce go
przestan ie w a lk ora z o d d a n ie w ła d z y W ielk iej B rytan ii d o czasu kolej _
w y b o r ó w p o w szech n ych . W y b o ry te o d b y ły się w lu tym 1980 roku i z ^
czyły zd ecy d o w a n ym z w y cięs tw em A fryk a ń sk iego N a r o d o w e g o Zw iązku ^
b a b w e (F ron t P a trio ty c zn y ) - Z A N U (P F ). P o u kon stytu ow an iu się n° v
572
186. KWESTIA NIEPODLEGŁOŚCI NAMIBII
ło i .
btye p. Kw ietnia 1980 roku p ro k la m o w a n o n ie p o d le g łą R epublikę Zim ba-
p lerw szym p rezy d en tem został Canaan S od in d o Banana.
NU(Pp\Z ^°êJne lata trw a ł k on flik t p o m ię d z y w sp ó łrzą d zą c y m i pa rtia m i ZA-
- pp r.y 0raz Patriotycznym Frontem (A frykański L u d o w y Z w ią zek Z im b a b w e)
Wań j -*> Podsycan y a m bicjam i p o lity czn y m i p r z y w ó d c ó w tych ugrupo-
rrii ^ shuy N k om o i R oberta M u ga b e, ry w a liza cją p lem ien n ą o ra z różnica-
tHo) W lu tym 1982 roku usunięty został z rządu Joshua N ko-
W o ty Utek cz e g o koalicja Z A N U -Z A P U rozpadła się. Sprzymierzona z Nkom o
ê^la n d êW°ÛC^ na Zim babw e (Z IP R A ) podjęła akcje zbrojne w M ata-
Cm.in zastosow ał represje w o b e c głów n ych o p o n en tó w polityczn ych
1984 ^ P azdzierniku 1983 r. aresztow an o bpa A b la M u z o re w ę ). W sierpniu
Zii^babw1' Zâzd rzą d zą cego Z A N U (P F ) p rzyją ł deklarację o przekształceniu
ne mi h 6 W Jecln o p a iiy jn e pań stw o socjalistyczne. Zam ieszki i starcia zbroj-
W ivjat , Zy z w °le n n ik a m i Z A N U i ZA PU , a ta k że ro zszerza ją ca się re b elia
% ch d 6 e nd, skłon iły rząd d o przesu n ięcia term inu w y b o r ó w p o w szech -
P° Czątku ^ N U u m ocn iły się po z w y cięs tw ie w y b o rc zy m w 1985 roku. O d
dniowo f nieP °d le g ło ś c i Z im b a b w e o d g r y w a ło istotną rolę w k ryzysie połu-
jąc or? y bańskim, p rze w o d z ą c gru pie tzw. p a ń stw fro n to w y c h i popiera-
anizacje m urzyńskie w RPA i N a m ib ii.
186
■KWESTIA NIEPODLEGŁOŚCI NAMIBII
Obok pj- u
b e s t ia n emU ^ ° d e z ji, co ra z w ię k s z e zn a czen ie na p ołu d n iu A fry k i m iała
mocv IT11*i- Strategia em an cypacji N am ibii, re a lizo w a n a p rze z rząd RPA
I 975 r ) Ustaê ń konferen cji konstytucyjnej w Tu rnhalle (W in dh u k, w rzesie ń
^ 2Woi; ń20stała skrytyk ow ana p rze z O N Z i p o tęp io n a p rze z nam ibijski ruch
îej (s w A p 2^ k u p io n y w o k ó ł O rga n iza cji Ludu A fry k i P o łu d n iow o -Z a ch od -
^tancja ^ M ed iacja tzw. gru p y kon taktow ej (U S A , W ielk a Brytania, RFN,
i ; t v anada) d o p ro w a d z iła d o d w ó ch kon feren cji gen ew sk ich (listo p a d
^ r°kow a 6n r‘^’ zakoń czon ych n ie p o w o d z e n ie m . W reakcji na im pas
'^ c h o d rij11-30^ RPA u tw o rz y ł w roku 1981 P o licję A fry k i P o łu d n iow o -
riamibijsjcj ^ P e ^n i^cą rolę arm ii nam ibijskiej. N o w y m ele m e n te m w kryzysie
r°^ u. U z a l^ • ^ ° sta n o w isko adm in istracji U S A sfo rm u ło w a n e w m aju 1981
Podleg}0^ Znia^ ce redukcję w o js k R PA w N a m ib ii ora z postęp w k w estii nie-
P °w ią z 1 te^ ° kraJu ° d w y c o fa n ia w o js k kubańskich z A n g o li.
skim kw estii nam ibijskiej z konfliktem an golsko-p ołu dn iow oafrykań -
^ ainibii sta?1 ° m ^ d z y n a r o d o w e w ysiłk i m ed ia cyjn e i sp ra w iło, że spraw a
^ i RPą t 3 S1^ P rze d m io tem b ezp ośred n ich tajnych r o z m ó w m ię d z y A n g o
ry °n e do pCZ^cych się o d gru dn ia 1982 d o stycznia 1984 roku. D o p ro w a d zi-
ozu m ien ia m ię d z y rzą d a m i obu państw, p rze w id u ją c e g o z a p rz e
573
stanie a ta k ów RPA na A n g o lę w zam ian za p rze c iw d z ia ła n ie w y p a d o m Pa

ty z a n tó w L u d o w ej A rm ii W y z w o le n ia N a m ib ii (P L A N - zb ro jn e ram ię ^
P O ) na tery toriu m N a m ib ii. Zostało o n o od rzu co n e p rze z SW APO , która K
tyn u ow a ła akcje zbrojne. P ołu d n iow o a fryk a ń sk i rzą d P ietera B oth y z ° r^ , w.
z o w a ł w lu tym 1984 roku K onferen cję W ielop a rtyjn ą (M P C ), grupującą Sl°
ne n am ibijskie partie p o lityczn e, traktując K on feren cję ja k o je d y n e g o uz
w a n e g o reprezen tan ta ludu N a m ib ii. Po n ieu danych próbach p o ro zu im 6
ze SW APO, w m aju 1985 roku p o w o ła n y został rzą d tym czasow y, repre
tu jący u gru p ow a n ia skupione w M PC , pod p rze w o d n ic tw e m D avida Bezi
houta.
187. ANGOLA: WALKI Z ODDZIAŁAMI RPA
D zięki obecności 30-tysięczn ego korpusu w ojsk kubańskich, a także wSÛ^ a.

w ydatn ej p o m o cy fin ansow ej i w sprzęcie w o js k o w y m ze strony Z w ią z k u ^ ^
d zieck iego, m arksistowski L u d o w y Ruch W y z w o le n ia A n g o li (M P L A ) Pr^ f,
w ła d zę w tym kraju po w yco fa n iu się stąd Portugalczyków , pokonując mi
nie ryw ali. L o sy konkurencyjnych u gru p ow ań angolańskich b y ły diame'-ra^ _
odm ien n e. H istoryczn ie najstarszy i kiedyś najsilniejszy N a r o d o w y Front ^
Z w olen ia A n g o li (F N L A ), k ierow a n y p rzez H old en a Roberto, został ca ,c)V/y
ro zgro m io n y i przestał się liczyć. Siłę b o jo w ą za ch o w a ł w sza k że N a r °
Z w ią zek na rzecz Pełnej N ie p o d legło ści A n g o li (U N IT A ) na czele z J ° na
Savim bim . Jego o d d z ia ły schroniły się na południu kraju, g d zie przystąp1^ ^
reorganizacji sił, korzystając z poparcia Republiki Połu dn iow ej Afryki. W j
roku zm arł za łożyciel M P L A - A gostinh o N eto. N a czele państwa i partii za
g o Jose Eduardo Dos Santos, który kontynuował linię sw o jego poprzedni • ^
O d roku 1980 p o w a ż n e w sparcie o trz y m y w a ła U N IT A o d S ta n ów ^Je
czonych. Fakt ten b a rd zo w z m o c n ił to u gru p ow a n ie. roWa'
W c zerw c u 1980 roku do p o łu d n io w ej A n g o li w e s z ły w o js k a R PA ’ P â.
d zą c tam p rze z trz y ty g o d n ie op era cje m ilitarn e, sk iero w a n e p rze c iw ^
zo m nam ibijskich p a rty za n tów z O rganizacji Ludu A fry k i P ołu d n iow o-Z a c .
niej (S W A P O ). Sukces tej akcji zach ęcił p o łu d n iow o afryk ań sk ich w ojsk ^
d o kolejn ych d zia ła ń w A n g o li. N a p rze ło m ie sierpn ia i w rześn ia 1 9 ° ^
silne o d d zia ły RPA, liczące około 10 tys. żołnierzy, za jęły angolańską Pr° v,/' e-
Cunene. W następnej akcji w 1982 roku jed n o stk i eksp ed ycyjn e RPA P
p r o w a d z iły ra jd y daleko w głąb tery toriu m A n g o li. w ie lk i
W roku 1983 n iek tóre kręgi w o js k o w e i p o lity czn e R PA p la n o w a ły
op era cję w o js k o w ą w A n g o li. Jej cele m b y ło zd o b y cie sto licy te g o
andy, i za in sta lo w a n ie tam rządu w sp ółp racu ją cej z P retorią U NITA-
że p o ostrzeżen iach ze stron y ZSRR , k tó ry w n ie z a w o a lo w a n e j forrm e
574
188. MOZAMBIK: POWSTANIE OPOZYCYJNEGO RENAMO
ro\Vaj
Plan t ni0zRw oś<^ b ezp o śred n ieg o w łą c z e n ia się d o konfliktu a n golań skiego,
nak p6n Zarzucono- W gru dniu 1983 roku o d d z ia ły RPA z d e c y d o w a ły się je d -
P°staw' ^row ad z ić je s z c z e je d n ą o gra n iczon ą akcję w A n g o li. I tym ra zem
natrafil10ne C6ê zostafy z rea lizo w a n e, ch oć żo łn ie rz e p o łu d n io w o a fryk a ń scy
Wycj^ » na znaczn ie siln iejszy niż p o p rzed n io o p ó r ze strony w o js k rz ą d o
wy Sou, w y p o sa żon ych w n o w o czesn ą broń radziecką.
Przest • roku w Lusace A n g o la i RPA p o d p isa ły p o ro zu m ien ie o za-
Cunene lu Walk. P r z e w id y w a ło o n o w y c o fa n ie się w o js k RPA z p ro w in cji
tóty s W ad 38 z o b o w ią z a ła się d o p o ło że n ia kresu atakom partyzan -
n°stki Rp Przeciw ko, p o zosta ją cej p o d w ła d z ą RPA, N a m ib ii. O statnie je d -
K0rz ^ opu ściły A n g o lę w e w rześn iu 1985 roku.
Un it a l z o sło n y RPA i p ro w a d zo n yc h p rze z nią o p era cji w o js k ow y ch ,
W ,V I e S ° ro zszerzy ła sw ą aktyw n ość na p ółn ocn o -w sch o d n ią A n-
dzy w . , rugleJ p o ło w ie sierpnia 1985 roku d o szło do za ciętych w a lk m ię-
We ^ j. am* rządu a n gola ń sk iego a partyza n tam i U N IT A . O d d z ia ły rządo-
âdziecki ^ rze w a 8? w sp rzęcie, k tó rego w ie lk a ilość n a p ływ a ła ze Zw iązku
bazy in icja ty w a b yła p o ich stronie. W ojska rz ą d o w e z d o b y ły
âttibie vv W ^ a zo m b o i Cuito C u anavale, za gra ża ją c sam ej sto licy U N IT A
Wi p0s P o ło w ie w rześn ia 1985 roku na p o m o c za g ro żo n em u sojuszniko-
^zilo bo u jed n ostk i RPA. L o tn ic tw o p o łu d n iow o a fryk a ń sk ie p rze p ro w a -
reny Waj^ arc' ° w a n ia p o z y c ji w o js k angolańskich, a ta k że p rze rzu ciło na te-
Z° stała w ° d zâ^ U N IT A z innych rejonów . O fen sy w a arm ii rz ą d o w e j A n g o li
ten sposób pow strzym an a .
188
' M°ZAMBIK: POWSTANIE OPOZYCYJNEGO RENAMO
25 czej-^y
îku. r°k u p ro k la m o w a n o p o w stan ie L u d o w e j R epu bliki M o za m -
Mozambiku7^ W nOWym P a ń stw ie p rze ją ł m arksistow ski Front W y z w o le n ia
fem rządu ^ L I M O ) , a je g o lid er Sam ora M ach el został p rezyd en tem i sze-
§°- P R E L lM o o za nrbik p rzy ją ł p rog ra m przejścia d o ustroju kom u nistyczne-
P°ddano i St3^° j e dyną leg a ln ą partią p o lityczn ą, zaś sp o łec ze ń stw o
tylko całkov^nS^Wne-' *nd °k tryn a cji. W lu tym 1976 roku p rze p ro w a d zo n o nie
nawet m ie nacj ° n aliz a c ję p rzem ysłu i ro ln ictw a , a le u p a ń s tw o w io n o
^ ieszk u ja ^ 2 ,an' a ' sam ochody. Te posu n ięcia zm u siły 160 tys. białych za-
^°Zaxnbik^C f,W ^ o za m biku d o o p u szczen ia kraju. D oktryn ersko rz ą d z o n y
^ ziesią ty ^ ]” ° P ° P aclł w p o w a ż n e k ło p o ty go sp o d a rcze i w latach osiem -
^ latach U.n cJo n o w a ł tylko d zięk i p o m o c y zagran iczn ej.
ft'ktu ^ 7 6 -1 9 7 9 M o z a m b ik z n a jd o w a ł się w stanie o tw a rte g o kon-
n*a r°d e z v is k ^ ° Z ^ oc*ezj3> Sdyż rząd w M a p u to u d ziela ł p o m o c y i schronie-
p a rtyzan tom . Z k o lei w p ie rw s z e j p o ło w ie la t o siem d ziesią -
575
tych w M o zam b ik u kilkakrotn ie in te rw e n io w a ły w ojsk a Republiki Poł11^ 1^

w e j A fryk i, dążąc do zn iszczen ia ro zlok ow a n y ch ta m baz partyzanckich A
kań skiego Kongresu N a r o d o w e g o (A N C ). 30 styczn ia 1981 roku jed n °s
p o łu d n iow o afryk ań sk ie d o szły n a w et do p rzed m ieść sto licy kraju -
Jedn akże p o osiągn ięciu za łożo n y ch celów , tj. z lik w id o w a n ia b a z partym
tó w A N C , w y c o fa ły się z M ozam biku . Stosunki m o za m b ick o-p o łu d n iow o 3
kańskie u le g ły p o p ra w ie p o podpisan iu p rze oba kraje w m arcu 1984 r
paktu o n ieagresji i d o b ry m są sied ztw ie. .
N a początku lat o siem d ziesią tych z a k ty w iz o w a ła się w M ozam biku a
kom u n istyczn a o p o zy cja zbrojna, zo rg a n izo w a n a w N a r o d o w y Ruch Op
M o zam b ik u (R E N A M O ). J ego protektorem b yła RPA. W roku 1982 R E N A ^
skupiał 10 tys. b o jow n ik ó w , a w p ó źn iejs zy m okresie szeregi tej form acj1 ^
le rosły. W p o ło w ie 1984 roku na terytoriu m RPA po raz p ie r w s z y ^■os7^°^\r
bezpośredn ich r o z m ó w m ię d z y w ła d z a m i M o za m b ik u a p rzy w ó d c a m i
M O, lecz nie p rzy n io sły on e konkretnych rezultatów .
189. RPA - „TOTALNA STRATEGIA” BIAŁYCH
System apartheidu w R epublice P o łu d n io w ej A fry k i u legł p ew n em u zła goCj_z

niu na p rze ło m ie la t sied em d ziesiątych i osiem d ziesią tych , m .in. dzięk1 0
ciu w e w rześn iu 1978 roku funkcji p rem iera rządu R PA p rze z P ietera ..
m a Bothę, o p o w ia d a ją c e g o się za m od yfik a cją aparth eidu w celu stabn .
sytuacji w e w n ę trz n e j w republice i osłabien ia w p ły w ó w o rga n iza c ji lud ^
k o lo ro w e j o ra z m u rzyńskiej. K onieczność re fo rm y system u u stro jow ego
w yn ik a ła także ze sp ołeczn ych n astępstw m o d ern iza cji i ro z w o ju przem y
w e g o . Rosło z a p o trze b o w a n ie na w yk szta łcon ych robotników , zatru dn i0
na stałe w przedsiębiorstw ach połu dn iow oafrykań skich, kosztem n i e w y k ^ . ^
conych im ig ra n tó w zarobkow ych. P referow a n ie p rze z Bothę rosnących p0
zań polityczn ych Partii N a ro d o w ej z w ielk im i przedsiębiorstw am i i konc ^
m i połu dn iow oafryk ań skim i d o p ro w a d ziło d o pod zia łu w partii i u tw ory
w marcu 1982 roku p ra w ico w ej Partii K onserw atyw nej A ndresa Treurnic ^
„Totalna strategia” , re a lizo w a n a p rze z rząd P.W. Bothy, m ia ła na ce j.
p ew n ien ie b ezp ie czeń s tw a w e w n ę tr z n e g o państw a p o p rz e z w z m o c n ie n ie ^ .^
klas i w a rstw społecznych, zainteresow anych u trzym an iem istn iejącego us ^
p rzy ró w n o czesn ej ostrożn ej lib era liza cji zasad segrega cji ra so w ej. R z£ł &\
th y z e z w o lił na d zia ła ln o ść w ie lo ra s o w y c h szkół p ryw a tn ych , z lik w 1 y
także segrega cję ra so w ą w m iejscach pu blicznych, takich ja k teatry, kin a . ł
restauracje. W drugiej fa zie realizacji „strategii totaln ej” parlam ent RPA P ^ ?e.
w e w rześn iu 1983 roku n o w ą konstytucję, tw o rzą cą trz y osob n e zgrom
nia p a rla m en ta rn e d la białych , H in d u só w i K olored ów . N o w a konsty1
576
____________190. AUSTRALIA i NOWA ZELANDIA: SUKCESY LABURZYSTÓW |
g° jedn ak p raw a reprezen tacji p o lityczn ej ludności m urzyńskiej, z te-

e W rze' U Z° Stała zb o jk oto w a n a p rze z „k o lo r o w ą ” część m ie szk a ń có w RPA.
ki (sta niu 1^84 roku P ie te r W ille m Botha o b ją ł u rząd p rezyd en ta republi-
ponOWiSk° P rem iera zosta ło z lik w id o w a n e ), co m ia ło słu żyć w z m o c n ie
n i 6 urn !' W tadzy w y k o n a w c z e j w system ie p o lity czn y m RPA, a ró w n o cze-
^■ząd p 1Wl<” sku teczn iejszą realizację „stra tegii to ta ln ej” ,
czy^ ; w - B othy m usiał się borykać z p o w a ż n y m i p ro b le m a m i gospodar-
ekspon 16 zy
^ stna św
lia o w iia
d ito
uww da koniu n ktu ra d
j\.uiiiu.iii\.LU.id u la p o łu.U
i a |juiU dn io w o
.111U wa fryyki\.aiiD
udii a ń s krvicgu
ie g o
ność o d ) -P ° słę b iała o d roku 1981 n ie ró w n o w a g ę ek o n om iczn ą o ra z za leż-
Wraz , <red yto w ych MFW, a także zagran icznych b a n k ów kom ercyjnych,
ny SD , lcytem p ła tn iczym rosła in flacja i b ezrob o cie. N a stą p ił dram atycz-
» T_ H d Q e k n r i 7 ir . m ,, j ________________________ i _____3 _____i . _ i ______________________: : ______________ :
Naturai P ° z i°m u życia, p rze d e w szystk im lu dn ości k o lo ro w e j i czarn ej.
* zbrojne' v Sût^ em p o lity c z n y m b y ła a k ty w iz a c ja o p o z y c ji p o lity c z n e j
Ce Przyst ^ b a r w iło z ła g o d z e n ie p rze p is ó w zw ią zk o w y ch , u m o żliw ia ją -
vrych ^ P °w a n ie ludności m u rzyńskiej d o z w ią z k ó w i orga n iza cji za w o d o -
(AN q yw jsci z d e le g a liz o w a n e g o A fry k a ń s k ie g o K ongresu N a r o d o w e g o
Został}’ do Ute^ reP resji ze stron y arm ii i sił b ezp ie czeń s tw a RPA, zm u szen i
Wie lat . em igracji lub g łęb o k iej konspiracji. Ich m iejsce w p ierw szej p o ło
wę bantu t- m es^ ty c h zajęła Inkatha, kierow an a p rzez zu luskiego p r z y w ó d
K w azulu , M an gosu th u B u th eleziego . G łó w n y m ry w a le m Inka-
c y w dąże ^
cZony pr niu P r ze w o d z e n ia w a lc e p r z e c iw a p a rth eid o w i stał się Z jed n o-
d° Z n ie s W Dem okraty c z n y (U D F ), u tw o rz o n y w 1983 roku. UD F w z y w a ł
sad Kartv u f aP artheidu, bojkotu system u tró jiz b o w e g o o ra z akceptacji za-
P °g arsz ° ł ności p rzyjętych w 1955 roku.
° rSanizac " w a ru n ki b y to w e o ra z o ż y w ie n ie p o lity czn ej d zia ła ln ości
które w yh 1 W alcz^cy ch p r z e c iw a p a rth eid o w i b y ły g łó w n ą p rzy czyn ą buntów,
flikty; zarnUC ^ Jesien 'ą 1984 roku w Transw aalu. W roku n astępn ym kon-
^ aPsztad i m * starcia u liczne ro z s z e rz y ły się na dalsze p ro w in cje: O ranje,
w Sharne -if ^ rnarcu 1985 roku, w roczn icę m asakry czarn ej lu dności
S c h o d n ia e \ P ° h cJa o t w o r z y ła o g ie ń d o m a n ife s ta n tó w w V ite n h a g e
Zair>ieszek ■CZ^S(" Kraju P rz y lą d k o w e g o ), zabijając 20 osób. Fala gw a łto w n yc h
d° °głosze Pr0testów p rze to czy ła się p rze z całą republikę, zm u szając rząd
strategii» r ' j W ^ P cu 1985 roku stanu w y ją tk o w e g o . Był to k on iec „tota ln ej
z 3 u B othy i prób re fo rm y apartheidu.
l9 °- AUSTRALIA I now a ZELANDIA: SUKCESY LABURZYSTÓW
W ąu
^ j s k o n c g ^ ^ ^ 2^03 o d -*-9.75 roku koalicja Partii Lib era ln ej i Partii N a rod o -

niunktura r° Wa sw o ją p o lityk ę na k w estiach ek on om iczn ych . Pom yślna
gospodarcza u legła pod kon iec lat sied em d ziesią ty ch istotn em u
577
p ogorszen iu . S padek d o c h o d ó w z eksportu su ro w có w i p ło d ó w rolnych sp

w o d o w a ł d e fic y t b u d ż e to w y i w zro st za d łu żen ia za gra n iczn e go . Rząd
colm a Frasera p ró b o w a ł re a liz o w a ć pakiet reform gospodarczych , przeWi
ją c y m .in. cza so w e z a m ro żen ie płac i o gra n iczen ie św ia d czeń socja ln ych -^ •
strategia n apotkała o p ó r o p o zy cyjn ej Partii P racy (A L P ) ora z zw ią z k ovV ,
w o d o w y c h . W y b o ry p arlam en tarn e w m arcu 1983 roku w y g ra ła Partia
cy, która u tw o rzy ła rzą d z R o b ertem H a w k iem na czele. Pod ją ł on kilka ^
nych (d ew a lu a cja dolara, cięcia b u d żeto w e , reform a system u p o d a t k o w e j
i kon trow ersyjn ych (za p rzesta n ie b u d o w y za p o ry G o r d o n - b e lo w - F r a n k l® ^
Tasm an ii) d ec yzji ek on om iczn ych , a czk o lw ie k n ie b ył w stanie d oprow a
d o szybkiej p o p ra w y stanu go sp o d a rk i państw a. ,a.
N o w a Z e la n d ia także p rze ży w a ła p ro b le m y gospodarcze. W y b o ry P •
m entarn e w listo p a d zie 1981 roku p o tw ie rd z iły d om in a cję N o w o z e la n a
Partii N a ro d o w e j (N Z N P ), a c z k o lw ie k straciła on a w ięk szość w Izb ie R-eP
zentantów. W tym czasie coraz w ięk szego znaczenia nabierała kw estia ocn
środow iska n atu raln ego ora z elim in a cji za g ro ż e ń w yn ik a ją cych z użytK
nia en erg ii ją d ro w e j. O strze krytyki sk iero w a n e zosta ło na S tan y Zjedno
ne ja k o m oca rstw o a to m o w e ora z g łó w n e g o sojusznika w o js k o w e g o JN
Zelan dii. O p o zycja , zd o m in o w a n a p rze z Partię P racy i sp rzym ierzon e z ^
z w ią zk i z a w o d o w e , w yk o rzy sta ła antyam erykańskie n astroje d o w z m o z
presji na rząd Roberta M u ld o on a i zm uszenia go w końcu d o rozpisania P ^
term in o w ych w yb o ró w , które o d b y ły się w lipcu 1984 roku. Z w y c ię ż y !3
tia Pracy, uzyskując 56 m a n d a tó w w 9 5 -o so b o w y m parla m en cie. je
Stosunki z U SA z d o m in o w a n e zosta ły p rze z antynu klearne naStaV^ eCy'
rzą d zą cej Partii Pracy. W lu tym 1985 roku p rem ier D a vid L a n g e podjął
zję o zakazie p rze b yw a n ia w n o w o ze la n d zk ich portach o k rę tó w nuldear y
Stany Z jed n o czo n e za rea g o w a ły w y p o w ie d z e n ie m w sierpniu 1986 rokU gSZe-
ran cji w o b e c N o w e j Z elan d ii, w yn ik a ją cych z paktu A N Z U S , o ra z zaV? ja-
n iem w szelk ich k o n ta k tó w na szczeblu m in isterialn ym . Podczas rz ® Z oCie,
b u rzy stó w nastąpiło p o go rszen ie sytuacji go sp od a rczej, w z ro s ło bezro ^
u trzym yw a ła się stosu nkow o w yso k a in flacja (1 8 % ro c z n ie ), p o w ię l^ 23
za d łu żen ie zagran iczn e.
C Z Ę ŚĆ VI
JESIEŃ NARODÓW
I KONIEC ZIMNEJ WOJNY
( 1986 - 1991 )
191. WIELKA BRYTANIA: ODEJŚCIE MARGARET THATCHER |
l9 1 ' WiEl-KA BRYTANIA: ODEJŚCIE MARGARET THATCHER
Twarda n 1-k
Margaret ^ f e r a l n a stra teg ia ek o n o m iczn a , re a liz o w a n a p r z e z rzą d pan i
Wdru . . natcher p o m im o p ro te s tó w w ie lu gru p sp ołeczn ych , p rzyn io sła
c2y. ^ P o ło w ie la t o siem d ziesią tych stosu nkow o w yso k i w z ro s t gospodar-
sięb io rSST?,W Pry w atyzacja i sprzedaż państw ow ych u działów objęła takie przed-
tish Gas ®ritish A irw a ys, R o ver Group, R olls-R oyce, British Steel, Bri-
niku iQ gg rit:ish Petroleu m . R eform a rynku g ie łd o w e g o , p rzy jęta w p a ździer-
Czyn iłaV j ° ku’ °k reśla n a ja k o „B ig B an g” , w ra z z d a lszym i zm ia n am i p r z y
le j p02yr .. 0 odrod zen ia lo n d yń sk iego rynku fin a n so w ego i odzyskan ia m oc-
w świato ^ W ° ^ ^ czu dyn am iczn ych zm ian za ch od zą cych od p o ło w y d ek a d y
sPodarc zWyC^ centrach gie łd o w y c h . W yn ik iem re a liz o w a n e g o p rog ra m u go-
lestWa i rz ądu była p o p ra w a sytuacji b y to w e j w ięk szo ści o b y w a te li Kró-
^ b o ra ch h ke z robocia. N ic d ziw n e g o , że p o kolejn ych p rzed term in o w ych
SerWatyvv ° Gm in, które o d b y ły się 11 c zerw c a 1987 roku, Partia K o n -
dystansu- 3 ,Utrzy m al a b e z w z g lę d n ą w ięk szo ść (3 7 5 m ie jsc), z d e c y d o w a n ie
k °aHcja p ^ °, a^ urzy stó w (2 2 9 m a n d a tó w ). B ardzo d o b ry w y n ik p o w tó rz y ła
Stosów ôcJ^dem ok ratyczn ej (S D P ) i Partii Liberalnej, uzyskując 22,6%
Mandaty $ Wsûtek w ięk szo ścio w ej ordyn acji w y b o rc ze j o trzym a ła tylko 22
n' a tych n w ° d o w a ło to kryzys w SDP, s p o tę g o w a n y p ro p o zycją p o łą cze-
życieli SDprtU' Z^ ° SZOn^ P rz e z lid era liberałów , D a vid a Steela. Jeden z zało-
partią, nie ' ° Wczesny lid e r partii, D a vid O w en , z re z y g n o w a ł z k ierow a n ia
Ż e fy 2jj z § adzając się z d ec yzją o p o d jęciu n ego cja cji z lib era ła m i w spra
l i Ow ena i ?nej' p o łą czen ia o b y d w u u gru p ow a ń (z w y łą c z e n ie m frak-
na) doszłó t° ra k on tyn u ow a ła d zia ła ln o ść ja k o Partia S ocja ld em ok ra tycz-
^ emokratv W marcu 1988 roku. U tw o rz o n a zos ta ła S o cja llib e ra ln a Partia
Oprócz CZna ^ b D P ), której p rzy w ó d c ą został P a d d y A sh d ow n .
^ ó le s tw a S^ fa w P o lityczn o-gosp od a rczych , życie p u b liczn e Z je d n o c z o n e g o
deni tnoże°b CZasu d ° czasu skupiało się w o k ó ł a fer lub skandali. Przykła-
n'kć>w p o gro m n y rozgłos, ja k ie g o n abrała spraw a pu blikacji pam ięt-
e m e ry to w a n e g o a gen ta k o n trw y w ia d u b ry ty jsk ieg o
Catcher) 2a^ Z a^ ceS ° w Australii. Książka p o tytu łem Łowca szpiegów ( Spy-
nych w la t a c h ^ 3 SensacyJne s z c z e g ó ły działaln ości brytyjskich służb specjal-
^ s o k if.^ fu*"ir ^ ^ ~ 1 9 7 6 , a także oskarżen ia o s z p ie g o s tw o na rzec z ZS R R
sywne dział'1 Ci ° nariuszy M I5. W ła d z e brytyjskie p o d ję ły n iesłych an ie inten-
R°ść ochron ni3- ^ zaP o b iec pu blikacji książki, p o w o łu ją c się na kon iecz-
Australii tajem n icy p a ń stw o w ej. Jeszcze p rzed z g o d ą Sądu N a jw y ższe-
d ^ r n ik n I 987 W yd an ie Łow cy szpiegów w tym kraju (c o n astąpiło w paź-
WsPoranień w rZ^ brytyjsk i starał się za b ron ić pu blikacji fra g m e n tó w
Publikacji n w prasie. P o od rzu cen iu r z ą d o w e g o w n iosku o zakaz
u 1988 rok-262 N a jw y ż s z y i Sąd A p e la c y jn y w L o n d y n ie w p a źd ziern i-
P°kłosiem s U] P°Ja w ila się m o ż liw o ś ć w y d a n ia książki w W ie lk ie j Brytanii.
ra w y Spycatcher b yła u staw a o służbach specjalnych, w p r o w a
581
CZĘŚĆ VI. Jesień narodów i koniec zimnej wojny (1986-1991)__________________ _____
dzo n a w życie w listo p a d zie 1988 roku, regu lu jąca d zia ła ln o ść M I5 , uzup
n ion a ustaw ą o ta jem n icy p a ń stw o w ej w m aju 1989 roku.
W latach 1 9 8 7 -1 9 8 8 m ieszkańcam i W ysp w strzą sn ęła seria groźnych ^
tastrof. W marcu 1987 roku na kanale La M an ch e za to n ął p ro m „ ] <u
Free E n terprise” . 193 p a sa żeró w p on iosło śm ierć. W listo p a d zie 198/ LU ,
w stacji lo n d y ń sk iego m etra K in g’s Cross w yb u ch ł pożar, p o w o d u ją c srn
Q1 nr AV\ W T 1 OQO i r»loffr»ł*TVłi'o T»nr/^rvV\Trt»Tr»r;oi Dirvnv A ln llź l TT2
,sio
rzu P ółn ocn ym d o szło d o w ybu ch u gazu, w w yn iku k tó reg o śm ierć p on i°
167 pracow n ików . W reszcie w grudniu 1988 roku w p o łu d n io w y m Lon dy11
d o szło d o katastrofy k o le jo w e j. Z g in ę ło 35 osób, a p o n a d 200 o d n iosło r
R ząd pani Thatcher, u m o cn ion y zw y c ię s tw e m w y b o rc zy m , przeszed
d a lszeg o etapu p rzem ia n gospodarczych , rep ryw a tyzu ją c h u tn ictw o i
usilnie d o ca łk o w itej p ry w a ty za c ji o p iek i zd ro w o tn ej. W roku 1989 rząd 0
s erw a ty w n y p o d ją ł się re fo rm y system u p o d a tk o w eg o , zn oszą c progres)? "
d a tk o w ą (m .in . z 60 d o 4 0 % dla n ajb ogatszych ) ora z postulując w p ro w a
nie tzw. p o g łó w n e g o (p o ll-ta x ) - je d n o lite g o podatku dla w szystkich
słych o b y w a teli, n ie z w ią z a n e g o z w ielk o ścią d o c h o d ó w osobistych. Na P
czą tek p o g łó w n y m p o sta n o w io n o ob cią żyć m ie szk a ń có w S zkocji (o d kv
nia 1989 r.), b y n astępnie objąć n im p ozosta łych m ie szk a ń có w Zjedn ocz ^
g o K rólestw a. W marcu 1990 roku w w ie lu m iastach kraju w y b u ch ły g ^ ,
to w n e protesty i d em on stracje p rze ciw k o n o w em u p o d a tk o w i. Podczas w
kiej m anifestacji w L o n d yn ie 31 marca 1990 roku d o szło d o za m ieszek i
z p o licją ; a reszto w an o 340 osób. D o za m ieszek i areszto w ań do szło t
w G lasgow . M im o to poll-tcuc został z d n iem 1 k w ietn ia 1990 roku w pro
d z o n y w życie. a.
M a so w e żądan ia dym isji pani T h a tch er zo s ta ły w yk o rzy sta n e p rzez i1 .
stającą w obręb ie Partii K o n serw a tyw n ej o p o zy c ję w o b e c rz ą d ó w ^ qqq
D a m y” . S ygn ałem do ro zp o częcia ro zgryw k i b yła rezygn acja 1 listopada
roku za stęp cy pan i p re m ie r i o s ta tn ie g o z c z ło n k ó w p ie r w s z e g o ga b 1n ^
M a rga ret Thatcher, G eo ffreya H o w e ’a. H o w e o d d łu żs ze g o czasu krytyc
odnosił się d o stanowiska pani prem ier w o b ec integracji europejskiej, a w s
góln ości d o w sp óln ej polityki w a lu to w ej. Tylko dzięki je g o u p o ro w i Ko ^
Europejska p rzyjęła w czerw cu 1989 roku tzw . w a ru n k i m adryckie, . „0
W ielkiej Brytanii u przyw ilejow an ą pozycję po przyłączeniu się d o Europejs
System u W alu tow ego. N ajw iększą aktyw ność podczas kryzysu rzą d o w eg o ^
k a zyw a ł b yły m inister ob ro n y M ich ael H eseltine, pretendujący d o sche y ^
pani premier, któ ry w efekcie zm usił ją d o ustąpienia 28 listopada 1990 r
Pani Th atcher zdołała jeszcze p rzeforso w a ć w k ierow n ictw ie konserw atys ^
kandydaturę m inistra skarbu, Johna M ajora, na urząd prem iera. O kazał si?
po czą tk ow o go d n ym kontynuatorem d zieła pani Thatcher. u.
W ielk a B rytania pod rzą d a m i M a rga ret T h a tch er p o zo sta ła g łó w n y 01 »
ro scep tyk iem ” . „Ż e la zn a D am a” u pierała się p rzy u trzym an iu dotychc
w ych zasad w sp ó łp ra c y za ch o d n ioeu ro p ejsk iej, o partych na w o ln y m
od rzu ca ją c ja k ie k o lw ie k p o n a d n a ro d o w e fo rm y in tegracji, g o d z ą c e w
582
191. WIELKA BRYTANIA: ODEJŚCIE MARGARET THATCHER
st3pieilia'rn0Wan^ su w erenn ość n a rod ow ą . L on d yn uparcie o d m a w ia ł przy-

1990 r *v d° ^ uroP ejs k ie g o S ystem u W a lu to w e g o . D o p iero 8 p a źd zie rn ik a
n a Upr U.Pan* T h a tch er z g o d z iła się na przystą p ien ie d o ESW, a czk o lw ie k
°dchy] ■ J0Wanych w arunkach (fu n to w i szterlin g o w i p rzyzn a n o p ra w o do
^ t y t a n ^ lf ° ^°/o W P o rdw n a n iu d o stan d ardow ych w a h a ń ± 2 ,2 5 % ). W ielk a
L °ndyn . także g łó w n y m o p on en tem w o b e c s w o b o d y ruchu o so b o w eg o .
sienie ^tw êr<dził, że postu low an e p rze z kraje gru p y S chengen całkow ite znie-
kotyków ntr0H gran iczn y ch u ła tw i d zia ła ln ość terrorystyczn ą, p rze m y t nar-
sZonych1 m elega ln 3 im igra cję, b ęd zie sprzyjać szerzen iu się ch orób rozn o-
Waż* PrZ6Z z w ie r z ?ta -
c2yste n^rtl) także z sy m b o liczn ego punktu w id ze n ia , w y d a rze n ie m b y ło uro-
randa ^ ^ k a n i e p rem ier M a rga ret T h a tch er i p rezyd en ta Franęoisa M itter-
budo^ ^ stycznia 1986 roku, p odczas k tó reg o u zg o d n io n o projek t
2umienietUneÛ kom u n ikacyjn ego p o d kan ałem La M a n ch e (fo rm a ln e poro-
^986 r p°d p is a li m in istro w ie sp ra w zagra n iczn ych obu krajów , 12 lu tego
n°śCi ^ C anterbu ry). Trudności fin a n so w e i konstrukcyjne, a także ro z b ie ż
ny do w m e ktytyjsko-fran cu skiego konsorcjum „E u rotu n n el” , d o p ro w a d zi-
^ a n s o ty ^SU W lu tym 1^90 roku, p r z e z w y c ię ż o n e g o d zięk i za a n ga żo w a n iu
atac;a • emu m ię d zy n a ro d o w ej gru p y k a p ita ło w ej, zain tereso w a n ej eksplo-
Druga StrU ktU rytunelu-

sterze d p o*OWa d ek a d y cech o w a ła się p o n o w n ą eskalacją p rze m o c y w Ul-
W2mo. ctl rePu blikań ski re a liz o w a ł p o d w ó jn ą stra te g ię , p o le g a ją c ą na
Snym aktyw n ości partii Sinn Fein w R ep u b lice Irlan dii, p rzy ró w n o cze-
Wej)j któraeniU zbrojn ych Irla n d zk iej A rm ii Republikańskiej (Tym czaso-
ścią 0j . „ w tym czasie zacieśn iła zw ią z k i z Libią. Protestan ci zaś z w ro g o -
^ iz u ia ^ S1^ d° P ° ro zu m ien ia b rytyjsk o-irlan d zk ieg o z H illsborou gh , or
a n ia . maso w e p rotesty i m an ifestacje, n atom iast p a ra m ilita rn e u grupo-
nie 2rn- nistyczn e w z n o w iły kam p an ię zbrojną. W yd a rzen iem , które istot-
szło 8 jjs.ni ° c^la r akter konfliktu, b yła m asakra w Enniskiłlen, d o której do-
Od teg0 1987 roku, w w yn iku w ybu ch u b o m b y p o d ło żo n e j p rze z IR A.
teil:i3tycz<^-aSU ^ nn Fźin, która nie b yła w stanie z a p o b iec te rro ro w i IR A , sys-
takze na ^ trac^ a P °P u la rn o ść w U łsterze. Zam ach w Enniskiłlen w p ły n ą ł
sPrawC(5w ^ rzy ^ cle P r z e z r z 3d Irla n d ii u m o w y u m o ż liw ia ją c e j ekstradycję
24 ^ t e g o i 9 8 ?stępstw p o lity czn y ch> w prak tyce c z ło n k ó w IR A . W cześn iej,
Czania Te roku, Irla n d ia przystąpiła do Europejskiej K o n w en cji Z w al-
licja i oddr° l ^ZrnU’ O ty n k o w a n e j w gru dniu 1987 roku. Pod presją U SA po-
r° klł inte ^ ^ spec-)alne z Irla n d ii o ra z U lsteru p r o w a d z iły o d końca 1987
Przez Lib' yW ne d zia ła n ia op era cy jn e w celu w y k ry c ia b ron i dostarczanej
Za
przeciwko t r 7 Enniskiłlen p rzy c zy n ił się także d o ra d y k a lizacji m e to d w a lk i
doszło do ’ stosow an y ch p rze z w ła d z e brytyjskie. W m arcu 1988 roku
SpecjalnvrhSPel<takularnej' taJnej o p era cji, p r ze p ro w a d zo n e j p r z e z a g e n tó w
przygot0w na G ibraltarze. A g e n c i SAS za strzelili trzech c z ło n k ó w IR A
Jętych zam ach b o m b o w y na g łó w n ej u licy Gibraltaru. W p a źd zier
583
CZĘŚĆ VI. Jesień narodów i koniec zimnej wojny (1986-1991)_______________________ — "
niku 1988 roku brytyjski m in ister sp ra w w e w n ę trzn y ch , D ouglas Hurd, ^

d ał zakaz w ystą p ień w pu blicznych środkach m a so w eg o przekazu (BBC,
c zło n k ó w 11 u gru p ow a ń ulsterskich ( w tym IR A , Sinn Fein, a także orga
zacji u n io n istyczn ych ). W tym okresie brytyjsk o-irlan dzka kon feren cja m>^
d zy rzą d o w a w praktyce przekształciła się w kolejn e foru m sp o ró w i bezow'u~
nych dyskusji.
Im pas p rze rw a n y został w 1990 roku. P eter Brooke, n o w y sekretarz s ^
ds. Irla n d ii Półn ocn ej (o d lipca 1989 r.), w p rze m ó w ie n iu z 9 listopada
p ro p o n o w a ł zm ia n ę b rytyjsk iego stosunku d o sp ra w y Ulsteru, a m ianow
oparcie g o na neutralności u w zględn iającej racje ob yd w u stron konfliktu. ^
m iesięcy w cześn iej rząd brytyjski n a w ią za ł tajne kontakty z k ie r o w n ik
S inn Fein, liczą c na p oparcie ze strony rep u b lik a n ów dla n o w e g o trakto
nia konfliktu o ra z w y w a rc ie presji na IR A w celu o gra n iczen ia działań v e .Q,
rystycznych. R o zm ó w c a m i Brooka b yli także lid e r z y u nion istów : James
lyn ea u x i ła n Paisley. W geście dobrej w o li, w marcu 1991 roku w ię zl
opuściła „szóstka z B irm in gh am ” , skazana za u dział w zam ach ach bom *--_
w ych w B irm in gh am w listo p a d zie 1974 roku, po tym ja k Sąd ^
p o d w a ż y ł zasadność o rzeczen ia w y d a n e g o w 1975 roku. IR A n ie za m ierZ
je d n a k zre z y g n o w a ć z w a lk i zbrojn ej. P olicja brytyjska, przeszukując SL ^
n ienia d z ia ła c z y IR A w L o n d yn ie i B elfaście, n atknęła się na listę 235 °
pu bliczn ych p rze w id zia n y ch d o lik w id a cji p rze z IR A . 7 lu teg o 1991 r°ku . „
jó w k a IR A o strzela ła z m o ź d z ie rz a sied zib ę rządu b rytyjsk iego na DoW
S treet w czasie trw a ją c e g o p o sied zen ia gabin etu w o je n n e g o w zw iązku z
tuacją w Z atoce Perskiej. Kilkanaście dni p ó źn iej na stacji V icto ria l ° n
sk iego m etra d o szło d o w ybu ch u b o m b y p o d ło ż o n e j p rze z IR A . ^
R o zp o c zę te z in icja ty w y Petera B rook e’a ro z m o w y m ięd zyp a rty jn e zos
z erw a n e w lipcu 1991 roku. U lster z n ó w o ga rn ęła fala przem ocy.
192. FRANCJA: TRUDNE DOŚWIADCZENIA COHABITATION
W y b o ry p arlam en tarn e 16 m arca 1986 roku, p rze b ieg a ją ce w e d łu g nc° ^ J .

proporcjon aln ej ordynacji w y b o rc ze j, p rzy n io sły istotn e zm iany. Partia ^ ^
listyczn a (P S ) utraciła w ięk szość b e z w z g lę d n ą w p o szerzo n y m 5 7 7 -nU ) ^
w y m Z g ro m a d zen iu N a ro d o w y m , ch oć u trzym ała n ajw ięk szą reprezen
parlam en tarn ą (2 0 6 m an datów , 3 1 % o d d a n ych g ło s ó w ). N ie m n iej star ) ^
z u tw o rzo n e j w k w ietn iu 1985 roku cen tro p ra w ico w ej p la tfo rm y
d w ie partie: n eoga u llisto w sk ie Z g ro m a d zen ie na rzec z R ep u b liki (RPK-J ^
lib era ln o -k o n serw a ty w n a U nia na rzecz D em okracji Francuskiej (U D F ) s
się dom in u jącą siłą parlam entarn ą. N a R P R g ło s o w a ło 2 0 ,8 % w yb o rco >
d a ło 76 miejsc, zaś na UDF 19,2% i 53 mandaty. Ponadto kandydaci ze vVS
584
192. FRANCJA: TRUDNE DOŚWIADCZENIA COHABITATION
Prawi zd o b y li d o d a tk o w o 147 m andatów . W rezu ltacie centro-

borC2 • Y a ôalicja d y sp o n o w a ła 2 76 m an datam i. N a n o w ej ordynacji w y-
sizû zy stał nacjonalistyczny, n iestron iący o d szerzen ia ksen ofob ii i ra-
SladłoJ r° nt ^ ar° d o w y (F N ), k tó rego 35 dep u to w an ych p o raz p ie rw s z y za-
fasisto Parlam encie. L id er Frontu, Jean -M arie L e Pen zyskał ro zgło s d zięk i
r°Wski P o g lą d o m na stosunki n a ro d o w e i h istorię; np. określał hitle-
nowaj e ob° z y z a g ła d y ja k o „d e ta l” w h istorii II w o jn y ś w ia to w e j i k w estio-
takula r° Zmiary eksterm inacji Żydów . N a cjon aliści o d n ieśli także kilka spek-
kornuni/ suk cesów w w yb o ra ch regionaln ych . D alszy regres za n o to w a li
i 3S m C1’ Zc'o b yw a ją c n ajm niej g ło s ó w w całym okresie p o w o je n n y m (9 ,8 %
^ n a n d a tó w ).
<^ ira c o w UtW° rZen*a n o w e S ° r z ^du p o w ie rz o n o lid e r o w i R PR , Jacques’o w i

kohabit *' ^ ad e^ aro w a ł on w p ra w d z ie g o to w o ś ć p o lity c z n e g o w sp ó łży cia
nia zapo Z socia listyczn ym p rezyd en tem , le c z na początku u rzęd o w a -
terrand- Wle<^z*ał w ie le posu nięć stan ow iących w y z w a n ie dla Franęois M it-
n*ej WieV m ięd zy *nny m i szeroki program p ryw a ty za c ji, p o w ró t do p o p rzed -
^ Walut: Z0ści° w e j ordynacji w y b o rc ze j, p ro w a d z e n ie ry go ry styczn ej polity-
terr0ry 2 ° We^ oraz liczn e zm ia n y z w ią za n e z p olityk ą w e w n ę tr z n ą (k w estie
R d z e n ie ;11, przestęP c zości, im igra cji, środ k ów p rzekazu , ed u k a cji). R ozp o-
Ztlacjon r ° reP ryw a ty za cji w ciągu pięciu lat 65 p rze d sięb io rs tw i b a n k ów
Pr^zydp ° Wanych p o 1982 roku przez socjalistów zostało za n eg ow a n e przez
Mitterra f po raz p ie r w s z y w d zieja ch V R ep u b liki. A rg u m e n te m d e c y z ji
U danie r ’ P ° dj ? tej w dniu św ięta n a ro d o w e g o Francji, b yła o b a w a p rze d
niewiaścjw rancus^ e 8 ° „d z ie d z ic tw a n a ro d o w e g o ” w obce ręce, a także p rzed
h[ac- ^ ^ c e n ą i o b n iżen iem realnej w a rtości re p ry w a ty z o w a n e g o ma-
^rażnija JOna' ' styczn a retoryka so cja listyczn ego p rezyd en ta d o d a tk o w o roz-
dury ieg j^ e ° ^ auîstów. R zą d Chiraca m usiał się o d w o ła ć d o zw yk łe j proce-
^dowyrrj acy inej i w yk orzystu ją c posiadaną w ięk szo ść w Z g ro m a d zen iu Na-
r°ku. ’ °P ro w a d z ił d o przyjęcia u staw y repryw atyzacyjnej 7 sierpnia 1986
deinor^ti-2^ 6 re^°rm w system ie szk oln ictw a w y ż s z e g o w y w o ła ły m a so w e

r°ku. Doszi*6 StUdent®w * u czn ió w szkół średnich w listopadzie i grudniu 1986
^ raniatycz ° n aw et d o starć z policją, b y ły setki rannych p o obu stronach.
^ al>ka o ^ SytUac->ę z a °s trz y ła śm ierć studenta p o ch o d zen ia a lgiersk ieg o -
tych 2 D ,. elo n e ’a - w w yn ik u o b ra żeń o d n iesion ych p od cza s w a lk ulicz-
^ a n jfest cJantam i. W rezu ltacie rzą d w y c o fa ł się z p la n ow a n y ch reform .
Zaró\vn0 0r m stu denckim to w a rz y s z y ło nasilenie a k tó w terroru ze stron y
êzPośrednf^n^ZaC^ ^sâm sîch i palestyńskich, ja k też u ltra le w ic o w e j A kcji
lo d k ó w w ' ' " (' A c tôn D ir e c t). Z m u siło to rzą d d o p rzy jęcia restrykcyjnych
âteij kra ów0^ ^ 6 *m ^ racyjn ej (w p ro w a d z e n ie w iz w ja z d o w y c h dla oby-
^ Cznych p ,Spoza EW G , Austrii i S zw a jca rii) ora z za ostrzen ia k on troli gra-
ratyści ZerJ ° r lem y stw a rza ła sytuacja na Korsyce. W m aju 1986 roku sepa-
Zcieleg a iiz 3 * rozej m * w z n o w ili za m a ch y b o m b o w e . W styczniu 1987 roku
Wan° korsykański Ruch na rz e c z S a m o s ta n o w ien ia (M C A ) p o d
585
CZĘŚĆ VI. Jesień narodów i koniec zimnej wojny (1986-1991)
za rzu tem bliskich p o w ią z a ń z u gru p ow a n ia m i terrorystyczn ym i. I ncy ^ eI1

b o m b o w e s p o w o d o w a ły spadek poparcia dla separatystów , co zn a la zło >
raz w rezultatach w y b o r ó w lokalnych w m arcu 1987 roku, w których par
w z y w a ją c e d o w a lk i o n iep o d legło ść u zyskały m in im a ln e poparcie. W m J
1988 roku Front W y z w o le n ia N a r o d o w e g o Korsyki (F L N C ) o g ło s ił prze .
nie dzia ła ń zbrojnych. R o zejm został z e rw a n y w listo p a d zie 1989 roku se
z a m a ch ó w b o m b o w y ch na p ó łn o c y w yspy. W k w ietn iu 1991 roku Z g r°
d zen ie N a r o d o w e p rzy ję ło u staw ę o statusie Korsyki, p rzy zn a ją cą zn aC
au ton om ię. / u
W k w ietn iu i m aju 1988 roku o d b y ły się w y b o r y prezyd en ck ie, w któr>f
p o n o w n ie z w y c ię ż y ł socjalista Franęois M itterran d, pokon u jąc w drugiej
rze Jacques’a Chiraca stosunkiem g ło s ó w 54 : 46. Począ tk ow o, je s z c z e W P
dzierniku 1986 roku, M itterra n d za su gerow a ł rezygn a cję z p o n o w n e g o u
gan ia się o u rząd p rezyden ta, zaś w szeregach so cja listów p rzy b y w a ło z
len n ik ów M ich ela Rocarda. Jednakże podczas p osiedzen ia kom itetu w y k ° n
c z e g o PS w lu tym 1987 roku Rocard w y k lu czy ł m o ż liw o ś ć ry w a liza cji w -
borach z d o tych cza sow y m prezyd en tem . D u żym za sk o czen iem b yło uzy' ^
nie p rze z p rzy w ó d c ę skrajnie p r a w ic o w e g o Frontu N a ro d o w e g o , Jeana-
rie L e Pena, p on ad 14% głosów . ,
P o d o b n ie ja k w 1981 roku, w k ró tce p o w y b o rz e na stanow isko p rezy ^
ta Franęois M itterran d za rzą d ził w y b o ry parlam entarne. O d b y ły się one
nie z n o w ą ordynacją w ięk szo ścio w ą , w d w ó ch rundach 5 i 12 czerw c a ^
roku. Z god n ie z p rzew id yw a n ia m i, zw ycięs tw o odnieśli socjaliści, których
w y b o rc zy łą czn ie zg ro m a d ził 276 m a n d a tó w (-w tym PS - 2 6 0 ). UDF . t sc).
m a n d a tó w ) p o raz p ie rw s z y w y p r z e d z iła n eoga u llistow sk i R P R (1 2 7 inie^ .
W ięk szo ścio w y system w y b o rc zy p rzyniósł klęskę F ron tow i N arodow em u ,
ry uzyskał z a le d w ie je d e n m andat, p o m im o zb liżo n ej lic z b y uzyskanyc s
só w w p o ró w n a n iu z ro k iem 1986. Kom uniści także stracili, zd o b yw a j
m iejsc w Z g ro m a d zen iu N a ro d o w y m . N a c z e le n o w e g o m n iejszościo
rządu socjalistów stanął M ich el Rocard. W skutek słabości p la tfo rm y P al
tarnej rządu, zm u szo n y b ył do kon tyn u ow an ia w ie lu d zia ła ń podjętych P .
praw icę, g łó w n ie w w y m ia rz e go sp o d a rczym . P o go rszen ie sytuacji ma ^
nej p ra c o w n ik ó w sektora p u b liczn ego o ra z ro b o tn ik ó w w y w o ła ło nara ^
ce strajki, m .in w Zzakładach
- d l U d U d L l l Peu
L.C 5 L l d J J U ; 111.i i i W r C U ggeota, o lra
C U Ld, U d Zz, ]p
J ra c Uo W
Id L w lnl lik óW
K U w Ssłużb
1 U Z .U s[ę
i w y m ia r u s p r a w ie d liw o ś c i. K o n d ycja e k o n o m ic z n a kraju p o g orsZY . -ô-
W
w 1990 roku, d o c z e g o p rzy c z y n iły się koszty z a a n g a żo w a n ia w ° P era? \ vfej-
plirii antyirackiej
alicji ipi ww 7.atnnp
Z a to ce Pprckipi
Perskiej n n 7z ckiitki
o ra skutki W7rncfn
w zro stu rpn
cen rnDV
ro p y nau^
Z m n iejszon e w p ły w y p o d a tk o w e zm u siły rząd d o d o d a tk ow y ch cięć
d żecie. W sytuacji rosnących n ap ięć w finansach pu bliczn ych , rząd w p
d z ił n o w e zasady ro zd zia łu su b syd iów dla w ła d z lokalnych p o d h aSê ^ z” no
lidarn ości p o m ię d z y w sp ó ln o ta m i” . W Paryżu i Ile de France w p ro w a ^
d o d a tk o w y „p o d a te k so lid a rn o ś c io w y ” w celu zw ięk szen ia środ k ów o jaSto '
bard ziej zan ied ban ych re g io n ó w kraju. Te d zia ła n ia w y w o ła ły natychm
w ą i b u rzliw ą krytykę ze stron y o p o zy cji.
586
________________ 192. FRANCJA: TRUDNE DOŚWIADCZENIA COHABITATION
"IV ęj
cie^nj n°ści rządu Rocarda skłon iły g łó w n e partie c en tro p ra w ico w e d o za-
^ranc^n*a WspóiPracy- W czerw c u 1990 roku R P R i UD F p o w o ła ły U n ię dla
blemów aê W kolejn ych m iesiącach n ie b y ły w stanie ro z w ią z a ć pro-
Partie ° charakterze o rga n izacyjn ym . D o p iero w k w ietn iu 1991 roku ob ie
systemuSląSnęty P o ro zu m ien ie w spraw ie w sp ó łp ra c y w yb o rczej, d otyczą cej
toâin ^ yten ia n ia w spóln ych k a n d yd ató w w nadchodzących w yb o ra ch kan-
Zyder , 1 Parlam entarnych, a także w s p ó ln e g o kan dydata w w yb o ra ch pre-
niu D 1995 roku. Stała presja o p o zy cji, rosnące trudności w u trzym a-
Wad2ji, m enta rn ego poparcia o ra z ro z d ź w ię k i w k ie ro w n ic tw ie PS dopro-
Szości ^ rezy s nacji M ich ela Rocarda. W m aju 1991 roku na czele m n iej-
CreSSOn 6^ ° r z ^du > P ° raz P ^ r w s z y w h istorii kraju, stanęła kobieta - Edith
Um0Cn '’ rePrezentująca le w e skrzydło PS. N o w a szefo w a rządu za p o w ied zia ła
taniy P m e francuskiej gospodark i, p rzysp ieszen ie d zia ła ń służących p o w o -
r2ąc|u ° P ejsk ie go w s p ó ln e g o rynku ora z m o d y fik a cję p o lityk i im igra cyjn ej
f°ńskich eStâ naPływ u im igran tów , g łó w n ie z k ra jó w M a gh reb u i franko-
raz WipV panstw Czarnej A fry k i, ale także z E u ropy W sch odn iej, b u d ziła co-
° raz nr 26 kontrow ersje. W lipcu 1991 roku rząd zaostrzył kontrole graniczne
do star£ ,PIsy 'm igra cy jn e i a z y lo w e . W tym czasie na połu dn iu kraju do szło
Pień p o ].lm i8rantów algierskich z policją. S p rzyja ło to radykalizacji w ystą-
okreśian Frontu N a r o d o w e g o , k tó ry zysk iw a ł rosnącą popu larn ość,
kich w ą w SOndażach na 14% . T rw a ły n iep o k oje w środow iskach stu denc
k i^ : ^ ^ z k u z tru dn ą sytuacją fin a n so w ą p u b liczn ych szkół w yższyc h .
k° w y^j^ r° k u d o szło d o dem on stracji ro ln ik ó w protestu jących p rze ciw -
sy fra ° m w sp óln ej p olityk i roln ej EW G , go d zą c y m ich zd a n iem w intere-
Po Uj a . le S ° roln ictw a . R o zcza ro w a n ie rzą d a m i socja listów z w ięk szy ło się
S° cjaliści SniU w ^ u skandali korupcyjnych, w które za m iesza n i byli c z o ło w i
Prze\vodn m m m *n^st:er fin a n só w i p rzy szły p rem ier Pierre B e re g o v o y ora z
^°cJalish 1CZ^cy Z g ro m a d zen ia N a ro d o w e g o , a ró w n o cześn ie skarbnik Partii
stian ^fu^ Znej J ^ en ri E m m anu elli, b y ły m in ister w s p ó łp ra c y i ro z w o ju Chri-
klubu D-i, ’ czy b y ły m in ister ds. m iast i p rezyd en t c z o ło w e g o eu ro p ejsk iego
W p ^ .carsk ie g o O lym p ią u e M arsylia, Bernard Tąpie.
^ Europie Ce Za£ran' cznej Francja starała się u m ocn ić sw ą p o z y c ję za ró w n o
e,Jrope j i 6’ .âk 1 w św iecie. G łó w n y m celem b y ło p rzy sp ieszen ie in tegra cji
Przewodni ^ W c z y m Francja chciała o d g ry w a ć g łó w n ą rolę, m .in. w efe k cie
P el°r$a p C,Z en’ a Kom isji Europejskiej p rze z fran cu skiego socjalistę, Jacques’a
ln,:egrac'i em ^ rancJ^ w p isa n ym w p la n y d o tyczą ce za ch od n ioeu rop ejsk iej
k ezpjgęj1 O czn ej, b y ło w z m o c n ie n ie roli pa ń stw eu ropejskich w zakresie
Zavyae^ StWa * w s PÓłpracy w o js k o w ej. D la tego rzą d francuski skłon ił RFN
ktygady w 3 W ^ st0P a<^z ie 1987 roku p o ro zu m ien ia o u tw o rzen iu w sp ó ln ej
Staraj 'A'0Jsk ° Wej j a także d ą ży ł do reak tyw acji U nii Z ach odn ioeu ropejskiej.
Był° to ^ ro w n ież zjed n a ć p oparcie dla sw ej strategii ze stron y R F N i ZSRR.
°d m ow -n ’ p o w o d e m o ch ło d zen ia w stosunkach z U SA, w szczeg óln ości
bo\Vców u 16 z ^0(^y na p r z e lo t nad tery toriu m Francji am erykańskich bom -
tore d o k o n a ły n alotu na L ib ię w k w ietn iu 1986 roku. D o p ie ro w i-
587
CZĘŚĆ VI. Jesień narodów i koniec zimnej wojny (1986-1991)__________________
q7
zyta p rem iera Chiraca w W aszyn gton ie na p rze ło m ie m arca i k w ietn ia 1 ^
roku b yła stosu n kow o u dana i p o tw ie rd z iła w o lę w s p ó łp ra c y m ię d zy ^
państw am i. W p o ło w ie roku 1989 u ja w n ion a została tajna w spółpraca
klearna m ię d zy Francją a USA, staw iająca rangę stosunków amerykańsko-n
cuskich w n o w y m św ietle.
Relacje z ZSRR nastręczały w ie le trudności. Podczas w iz y ty M ichaiła
b a czo w a w Paryżu w październ iku 1985 roku ó w czesn y prem ier Laurent
bius oraz m er Paryża Jacąues Chirac o ficjalnie w yra zili zastrzeżenia co do p
strzegania praw człow ieka w ZSRR, zaś Chirac otw arcie oskarżył M oskw ę 0 J
tem atyczn e łam anie p raw człow ieka, a także zo b o w ią za ń w ynikających z t
K o ń cow eg o KBWE. W lipcu 1986 roku prezyden t M itterrand z ło ży ł oficja ^
w iz y tę w ZSRR, podczas której ż y czliw ie ocen ił program pieńestrojki, w ^ [y,
poparcie dla działań G orbaczow a i p o w strzym yw a ł się od zdecydow an ej
tyki stanu przestrzegan ia p ra w człow ieka. N a stosunkach f r a n c u s k o - r a d z
kich zaciążyły a fery szpiegow skie w latach 1986-1987. N a jp ie rw w lutym
roku w ła d z e francuskie w y d a liły czterech radzieckich d y p lo m a tó w pod za
tem szpiegostw a, a następnie w kw ietniu 1987 roku do p o w ro tu d o ojczy
zm u szono sześciu radzieckich dyplom atów , k tó rzy w yk ra d li inform acje z
zane z ra k ieto w ym p rogram em A rian e V. M oskw a o d p o w ie d zia ła an alog10^ . g
m i posunięciam i. D o te g o d o szły p rob lem y h an dlow e. W skutek o g ranlcZ^
w 1985 roku im portu z Francji o blisko 40% , Paryż z d ecy d o w a ł w listop3 ^
1986 roku ogra n iczyć zaku py radzieckich produ któw n aftow ych w celu z
n ow a żen ia bilansu h an dlow ego. W rezultacie podczas w iz y ty prem iera C
ca w M oskw ie, która odbyła się 14—16 m aja 1987 roku, p rze w a ża ło przeK
nie o nie n ajlepszym stanie stosunków w zajem n ych . O ciep len ie nastąpi*0 ^
koniec roku 1988, k ied y w iz y tę w M o sk w ie z ło ży ł p rezyden t M itterrand, 0
rując p o m o c ekon om iczną w w ysokości 12,4 m ld fran ków w celu m ° ^ erI^ or--
cji gospodarki radzieckiej. W lipcu 1989 roku do Paryża p rzyb ył M ichaił
baczow. Podpisano u m o w ę o w sp ółp racy w ojsk ow ej. W latach 1989-199
w a rto w ie le dwustronnych porozum ień ekonom icznych, kulturalnych i P °
nych. W październiku 1990 roku, podczas w iz y ty G orbaczow a, w RamboU
podpisany został traktat o przyjaźni i w spółpracy o raz n ow e porozum ienia .
m o cy ekon om icznej dla ZSRR. W m aju 1991 roku prezyden t M itteran d z
krótką w iz y tę w M oskw ie, będącą w y ra zem poparcia dla G orbaczow a
p o głęb ia jącego się kryzysu państwa. nje
Francja k o n ty n u o w a ła sw ą obecn ość w A fry c e , traktując d a w n e K j
ja k o strefę sw ych w p ły w ó w ge o p o lityczn ych . Takie stanow isko p r e z e n t o ^
za ró w n o p rezyd en t M itterran d, ja k i je g o syn, Jean-Christoph, kierują y ^
p a źd ziern ik a 1986 roku w y d z ia łe m afrykańskim w Pałacu E lizejskim . U P ■■
b ezp o śred n ich k o n ta k tó w na szczeblu rz ą d o w y m , in stru m en tem rea _
afrykańskiej p o lityk i Francji b y ły także cykliczn e kon feren cje fra n k o -a h str3'
skie ora z k on feren cje pań stw frankofońskich. W ra zie za g ro żen ia sw yc ^
tegiczn ych interesów , Paryż nie w a h a ł się p rze d u życiem siły zbrojnej- .
cuscy kom an dosi w ie lo k ro tn ie in te rw e n io w a li w kon flik tach w e w n ę tr
588
_________________ 193. REPUBLIKA FEDERALNA NIEMIEC - EPOKA KOHLA|
zydent ^ ^ a ń s k i c h , m .in. w 1990 roku w celu u trzym an ia p rzy w ła d z y pre-

"1999 3 Rw andy> Juvenala H abyarim any, w 1991 roku w Togo, a w 1 9 9 1 -
^ w Zairze.
l93' REPUBLIKA FEDERALNA NIEMIEC - EPOKA KOHLA
Sytuacja nnr
siątych P0iltyczn a i sp o łeczn o -ek o n o m iczn a R F N o d p o ło w y lat osiem d zie-
n3Wvn't- Znaczaâ w z g lę d n ą stabilnością, w du żej m ie rze u w aru nkow a-
darka h 31111 S ° sP °d a rk i. D zięki m o d ern iza cji i ekspansji ek sp ortow ej, gospo-
hań k0 ■ yskała stosu nkow o w y so k ie tem p o w zrostu , choć n ie uniknęła w a-
dec^ą g]1Unkl;ury- S trategia ro zw o ju e k o n o m iczn eg o re a lizo w a n a p rze z cha-
sPodar ^ H elm u ta Kohla p o cią gn ęła za sobą koszty społeczn e. W zro s t go-
W Zwią^k 1116 W^ za^ b ezp o śred n io z tw o rze n ie m n ow ych m iejsc pracy,
Ograni U Z CZym stoP a bezrobocia w dalszym ciągu oscylow ała w o k ó ł 9 -1 0 % .
âtko\veZenê ^w *a d czeń socjalnych ora z stosu nkow o w y so k ie o b cią żen ia po-
' ekonom-nie SprzyJałY p o k o jo w i społeczn em u . D o n apięć na tle sp ołeczn o-
gości w , * * * d o szły narastające o d końca d ek a d y nastroje n iech ęci i w ro-
k°WyCh cu d zo ziem ców, w szczeg óln ości n ielega ln ych im ig ra n tó w zarob-
CZeństw a eJe w ią za n e z rzą d em ch adeckim dla zn aczn ej części społe-
N ie i^ ? 0zostafy n iespełn ion e.
żarów Zatem d z iw ić w y r a ź n y spadek poparcia dla CD U/CSU, w y ra żo -
odbyty s -n o w w y b o ra ch k rajo w ych , ja k i w y b o ra c h d o Bundestagu, które
^ c z y ło ^ i ^ sty c znia 1987 roku. P o n o w n ie p ię c io p r o c e n to w y p ró g prze-
Wynik Partii. Chadecja (CD U /C SU ) osiągnęła najsłabszy p o w o jn ie
M andat' m andaty, 4 4 ,3 % g ło s ó w ). Zyskali natom iast w o ln i dem ok raci (4 6
P°Hiosła W)- Skosów ), d z ię k i czem u rzą d zą ca koalicja C D U / C S U -F D P
ârtią Po straty i u trzym ała w ięk szość. N a jw ięk s zą sa m o d zieln ą
^ W n a n i^ 0519^3 m andatów , 3 7 % g ło s ó w ), choć także straciła w po-
(42 mand Z P ° P rzed n im i w yb o ra m i. W yra źn ie w z ro s ło p oparcie dla Z ielon ych
Se na ew at^ ^ ° /o Stosów ), jedn akże wskutek braku porozum ien ia z SPD szan-
*\°aliCj a k ny u dział w rządach p o zosta ły znikom e. P o w yb ora ch rządząca
rni w Ce]u k n o w a ł a program gospodarczy, w ią żą c g o z p ew n ym i działania-
roku BUndP° P raw y w izerunku rządu w oczach społeczeństw a. W czerw cu 1988
cą od roky StQ^ przW^^ ustawę o reform ie systemu p o d a tk o w eg o , zm niejszają-
■*ed n ocze'U ^ 9 0 ° ^ c^ ż e n ia podatku d o c h o d o w e g o ludności i ogran iczającą
^ aHej o d 1116 rnoz^w o ®ci zw o ln ień podatkow ych. Był to kolejn y etap realizo-
^ to s u n k ^ 2^ ^ r° ^ U ^ 8 6 , trzyeta p o w ej reform y podatkow ej.
^ in ow an g0 które o d p o ło w y d ek a d y n o to w a ły sta ły p ostęp, zdo-
cêra, w RFr\JSta^ P rzez h istoryczn ą w iz y tę p r z y w ó d c y N R D , Ericha H on e-
> która nastąpiła w dniach 7 -1 1 w rześn ia 1987 roku. O d p o ło
589
w y roku 1986 p o p ra w iły się ró w n ie ż stosunki ze Z w ią z k ie m Radzieckim -

W izy tę m inistra sp ra w zagran iczn ych H ansa-D ietricha G enschera w MoskWie
(2 0 -2 2 lipca 1986 r.) określon o ja k o konstru ktyw ną i udaną, p r z e b i e g a j ^
w ciep łej atm osferze. Jedn akże w y p o w ie d ź k an clerza Kohla, w której p o tovV.
nał zd oln ości oratorskie G o rb a czo w a z u m iejętn ościam i szefa h it le r o w s k i
p rop a g a n d y Josepha G oebbelsa, sp o w o d o w a ła im pas w stosunkach n iem ieC
k o-radzieckich. N e g o c ja c je ro zb ro jen io w e, które d o p ro w a d z iły d o pod p isaIlia
układu INF, elim in u ją cego te k a tego rie bron i ją d ro w e j, które d o te g o czasu
d a w a ły n ajp ew n iejszą gw a ra n cje b ezp ie czeń s tw a RFN , zm u siły Bonn do P°
p ra w y stosu n ków z M o sk w ą p r z y ró w n o czesn y m za cieśn ien iu w s p ó łp ra “
p o lityczn o -w o jsk o w e j z P a ryżem . R ezu lta tem te g o b ył szczyt n iem ieck o-fraI1
cuski, w dn iach 1 2 -1 3 listopada 1987 roku w Karlsruhe, p odczas któreg0
fo rm aln ie za ak cep to w a n o p o ro zu m ien ie o u tw o rzen iu w sp ó ln e j b ryga d y
skow ej. W k ró tce p o w yb o ra ch d o Bundestagu, w m arcu 1987 roku kanele
Kohl podkreślił k lu c zo w e zn a czen ie stosu nków z ZSRR . W lipcu 1987 r ° /
w iz y tę w Zw iązku R a d zieck im z ło ż y ł p rezyd en t Richard v o n W eizsacker, K
rem u to w a rz y s z y ł H ans-D ietrich Genscher. O bok p r o b le m ó w globaln ych , P °
ru szono sp ra w y sytuacji m n iejszości n iem ieck iej w ZS R R o ra z zjed n oczę
N iem iec. Stanow isko w ła d z radzieckich b yło n iezm ien n ie n ega tyw n e. Jedn
szybko pogarszająca się sytuacja gospodarcza ZSRR zm usiła ekipę Gorbaczo
d o z ła g o d zen ia p o lityk i w o b e c g łó w n e g o partnera go sp o d a rc ze g o na Zac
d zie. O ficja ln e w iz y t y Kohla w M o sk w ie w p a źd ziern ik u 1988 roku i G ot
c z o w a w Bonn w c ze rw c u 1989 roku u g ru n to w a ły z b liż e n ie i w s p ó łp r‘
ekon om iczn ą m ię d z y obu pań stw am i.
Z m ian y w Europie W sch odn iej p o czą tk o w o p o strzeg a n e b y ły w RFN p r
p ryzm a t narastającej fali a zy la n tó w i im ig ra n tó w zarobkow ych . W roku
d o R F N p rzy b y ło 377 tys. m ieszk a ń có w E u ropy W sch odn iej, nie liczą c o ^
w a te li N R D , a w ię c w ię c e j niż liczb a im ig ra n tó w w d ek a d zie la t sied ern dzi^
siątych. 13 gru dnia 1989 roku rząd p rzy ją ł n o w e p ra w o im igra cyjn e, ° n0
g o celem b y ło o g ra n iczen ie n ap ływ u im ig ra n tó w spoza EW G . W eszło
w ż ycie 1 styczn ia 1991 roku. W y d a rzen ia w N R D ora z ro z p o c z ę c ie p r ° c
zjed n o c ze n ia N ie m ie c (o p isa n e p o n iż e j) usunęły w cień d o tych cza sow e P
b le m y RFN , tym bard ziej że koniunktura ek on om iczn a kraju b yła p o m y ’
g łó w n ie d zięk i silnej ekspansji h a n d lo w ej. P ierw sze p o zjed n o c ze n iu o g °
n iem ieck ie w y b o ry p arlam en tarn e z 2 gru dnia 1990 roku za k o ń czyły si? ^
cyd ow a n ym z w y cięs tw em d o tych czasow ej koalicji rządzącej, ale podobnie J
podczas w y b o ró w do Bundestagu w 1987 roku, d o b ry w y n ik koalicja za w
czała su kcesow i FDP, która uzyskała n ajlep szy od roku 1961 rezu ltat -
głosów. CDU/CSU p o w tó rzy ła w y n ik sprzed trzech lat (4 3 ,8 % ), natom iast
o d n o to w a ła d o tk liw ą porażkę, zd o b yw a ją c je d y n ie 3 3 ,5 % głosów . W p ° t
szon ym d o 662 m iejsc Bundestagu CD U /CSU m iała 319, FD P - 79, natoIT1jC2e
SPD - 239 m andatów . O prócz te g o reprezen tację p arlam en tarn ą m ieh ta ^
Z ie lo n i (8 m a n d a tó w ) i postkom u nistyczna PDS (1 7 m a n d a tó w ), która
o b sza rze byłej N R D zd o b yła poparcie 10% w yb orców .
590
194. ZJEDNOCZENIE NIEMIEC
byj0° /^dn oczen iu p o d s ta w o w y m za d a n iem rządu, a także społeczeń stw a ,

pa^st^ nte8ro w a n ie w sch od n ich k ra jó w z w ią z k o w y c h z za ch o d n ią częścią
z Wn 3 P r° k lernem b y ły n ie tylko o g ro m n e k oszty fin a n so w e, zw ią z a n e
f0r Wad zen iem unii gospodarczej, w a lu to w e j i sp ołeczn ej, a także trans-
ry „ ^ § osPodarki w sch od n io n iem ieck iej, lecz ró w n ie ż za ga d n ien ia natu-
nej w . n o' lnstytu cjonaln ej i p sych olo giczn ej. U k szta łtow a n e w okresie zim -
(Vye . P °działy, u p rzed zen ia , a n a w et w ro g o ś ć m ię d z y N ie m ca m i z R F N
Różnice ' ^ em cam i z N R D ( Ossis) przetrw ały, a n a w e t u le g ły p o głęb ien iu ,
że w ■ W P ° z i ° m ie i stylu życia, m entalności o ra z ku ltu rze sp o w od ow a ły,
le ko z,ednoczon ych N ie m czech w s p ó łż y ły d w a odręb n e sp ołeczeń stw a . W ie-
Sîęcia ° Wers^ 1 k o n flik tó w bu d ziła spraw a ro zliczen ia z p rzeszłością, pocią-
CZeństtyd° ° d P o w ie d zia ln ości fu n kcjon ariu szy partyjnych i a g e n tó w b ezp ie-
sPełn' 3 Skutkiem rozcza row a n ia p o w o ln y m tem p em zm ian i nie-
We k s e r o w a n y c h o c ze k iw a ń zw ią za n ych z p o p ra w ą p o z io m u życia
Pular ,° Rlch landach b ył w z ro s t n a s tro jó w szo w in istyczn ych i rosnąca po-
k°ńCa ^ radykalnych p a rtii n acjon alistyczn ych , a także rasistow skich. O d
(giótynie <U n asiliły się ataki na im ig ra n tó w z E u ropy W sch odn iej i A z ji
nym j *16 Ûrk ó w ). Jed n o czen ie N ie m ie c o k a za ło się trudnym , skom p likow a-
n iezw ykle k o sztow n ym p rze d sięw zięciem .
l9 4 - J e d n o c z e n ie NIEMIEC
symboiem h'
i P ocząć storycznych przem ian w Europie W schodniej, końca zim nej w o jn y
° raz zi r|U n ow eJ e P °k i w historii Europy, stał się u padek m uru b erliń sk iego
ttycb 0czen ie N iem iec. W yd a rzen ia te b y ły rezu ltatem splotu szczegól-
kratyC2n I Un ow a ń , w yn ik a ją cych z sytuacji w N ie m ieck ie j R ep u b lice D em o-
Wejj pQ_ e^5 r° z w o ju stosu nków N R D -R F N o ra z koniu n ktu ry m ięd zyn a rod o-
Pod dł ec w ią za n ej z so w ieck im p ro g ra m em przebu dow y.
Hej part;.. Soletnim i rządam i sekretarza gen era ln eg o N iem iecld ej Socjalistycz-
z° rSanizowedn °^ C^ ^ E D ) Ericha H o n eck era N R D b yła p rzy k ła d em państw a
neJ opiera} an ego na w z ó r totalitarny, w k tó rym w ła d z a p a rtii kom u n istycz
ny bezni 3 Slę na staN kontroli sp ołeczeń stw a za pośred n ictw em tajnej służ-
neSatytynCZ6ństWa {Staatssicherheitsdienst'). K ie ro w n ic tw o SED m ia ło
^ t r o j k i ^ St0sunek d o ja k ich k o lw ie k m o d y fik a cji u strojow ych i z a ło ż e ń p ie-
' Va- N iez ^ Zedstaw i ° ny ch p rze z ra d ziec k ieg o p rzy w ó d c ę M ich a iła G orbaczo-
Wanych w .?Wo b u d ziła p olityk a głasnosti i ro zliczeń z h istorią dokony-
^ ^ celu k ^ e z irn H on eckera u ru ch om ił o g ro m n y aparat p rop a gan d o -
koln ztałt o w ania w ła s n e g o ob ra zu przebu dow y. D o szło n a w e t d o za-
kój budzi}.-,1 3ZU tytu^ w prasow ych zw ią za n ych z głasnostią. R osn ący n iepo-
a także lib era liza cja p o lityczn a i gosp od a rcza w Polsce, a także na
591
CZĘŚĆ VI. Jesień narodów i Koniec zimnej wojny (1986-1991)
W ęgrzech. S p ołeczeń stw o jed n a k potra fiło skutecznie om ijać bariery inforfl13
cyjne nakładane p rzez w ła d ze. O pozycja antykom unistyczna była bardzo s
ba, system atycznie zw alczan a lub p oddaw an a stałym i d o tk liw ym represjo®;^
Stosunki w ew n ą trzn iem ie ck ie p rze szły w latach o siem d ziesią tych poW^2
ną ew o lu c ję, obejm u jącą dalszą n orm a liza cję p o lityczn ą i p ra w n o -m ięd zy0^
ro d o w ą , ro z w ó j stosu nków gospodarczych i h an d low ych , a także kontak
m ięd zylu d zk ich . O d spotkania S ch m id t-H on eck er w dniach 1 1 -1 3 g ru d .
1981 roku, nastąpiła in tensyfikacja k o n ta k tó w m ię d zy rzą d o w y ch , które Wi<j
za ły się w decydu jącej m ie rze z rolą obu pań stw w d ia lo gu W sch ód-Z acn
U reg u low a n ie statusu B erlina Z a ch o d n iego w stosunkach z N R D , znoszę
ogra n iczeń tra n zy tow ych w połą czen iach R F N -B e rlin Z ach odn i ora z ułatWie^
nia w ruchu o s o b o w y m m ię d z y obu pań stw am i sp rzyja ły ro z w o jo w i w ie
p ła szczy zn o w y ch w za je m n y ch p o w ią za ń . B yło to w du żej m ie rze m ozli
w skutek w zrostu znaczen ia R F N jako partnera p o lityczn ego - a p rzed e wszy
kim g o sp o d a rc ze g o - dla ek ip y G o rb a czo w a , która s to p n io w o i dyskre
o d ch o d ziła o d ra d yk a ln ego stanow iska w k w estii B erlin a Z a ch o d n iego i st0
su n ków w ew n ą trzn iem ieck ich .
O d początku roku 1989 w N R D narastało n ap ięcie społeczn e. C oraz c
ściej p rzy o k a zji oficja ln ych uroczystości i w ie c ó w d o c h o d z iło d o m a ® ie
cji grup op ozycyjn ych , zw ią za n ych ze środow iskam i ek o lo giczn ym i, stude
kim i ora z ew a n g elick im i, d om a ga ją cych się w p ro w a d z e n ia w ie lu d ziała11
beralizacyjnych. C oraz częściej żądania w o b e c w ła d z d o ty c z y ły s w o b o d y P °
ró żo w a n ia d o R FN. O braz d obrobytu i w y s o k ie g o p o zio m u życia w zacn
nich N ie m c ze c h stał się kata liza torem b u rzliw ych w y d a rze ń , które r o z p ° ^
ły się la tem 1989 roku. O tw a rcie gra n icy w ęgiersko-au striackiej z k °n L
c zerw c a u m o ż liw iło w ja z d d o Austrii rosnącej liczb ie o b y w a te li N R D , f°rrn
nie p od różu jących tu rystyczn ie na W ęgry. P o czą tk o w o B u dapeszt przes
ga ł u m o w y p a szp o rto w e j z N R D , o gra n icza jąc m o ż liw o ś ć w ja zd u d o Aus ^
ale p o d presją o p o z y c ji niekom u nistycznej, na początku w rześn ia zezw oli
sw o b o d n y tran zyt o b y w a teli N R D d o Austrii. W ielu m ieszk a ń có w w schód
N ie m ie c p o sta n o w iło schronić się w am basadach R F N w W a rsza w ie i Pra
b y stam tąd udać się d o Republiki Federaln ej. U cieczk o m o b y w a te li N R ^
w a rz y s z y ł w zro st n apięcia w kraju i nasilające się w ystą p ien ia a n ty rzą d °
P o czą tk o w o b e z w z g lę d n ie tłu m ion e p rze z siły b ezp ie czeń s tw a , o d pocz3 L
p a źd ziern ik a p rzy b ra ły m a s o w y w ym iar. R ó w n o le g le to c zy ł się proces o &
n izo w a n ia o p o z y c ji w partie i u gru p ow a n ia p o lityczn e, a czk o lw ie k - Ja .g
p óźn iej o k a za ło - m o cn o in filtro w a n e p rze z a g e n tó w Stasi. W kierow n ic
SED starano się o ficja ln ie ig n o ro w a ć fakt n arastającego n ap ięcia ora z roz
opozycji. Pełną parą trw a ły p rzy go to w a n ia d o o b c h o d ó w 40. roczn icy p °
nia N R D , p rzyp a d a ją cej 7 p a źd ziern ik a 1989 roku. P r z e b ie g ły on e w a
sferze kryzysu s p o łec zn o -p o lity czn eg o i dalszych d em on stra cji antyrezi
w ych . Tuż po zakoń czen iu o b c h o d ó w w Lipsku d o szło d o kilk u d ziesięc
sięczn ych m an ifestacji p o d h asłem ustąpienia H on eck era i p rze p ro w a d ^
reform polityczn ych . W ła d z e p rzy g o to w a n e b y ły d o bru taln ego stłum ieni3
592
194. ZJEDNOCZENIE NIEMIEC
interw'90'^’ 3ê ro zł am w k ie ro w n ic tw ie SED, a także o d m o w a b ezp ośred n iej

d2jer e/lc^ w o js k sow ieckich , p o z w o liły na u niknięcie ro z le w u k rw i. 18 paź-
naste 3 ^ o n eckera u sunięto z funkcji sekretarza g e n e ra ln e g o SED, a je g o
którychą Zostal E gon Krenz. Z m ia n y te, ja k też p ro p o zy cje lib era liza cji nie-
fot-j- Przepisów, b y ły sp óźn ion e. D o głosu z a częli d o ch o d zić partyjni re-
ę . rzy, których n iefo rm a ln ym lid erem został Hans M od row .
Zniósł ° P ada 1989 roku, p o konsultacjach z M osk w ą oraz Bonn, w ła d z e N R D
C2ęści ° ? ranicz e nia w ruchu o s o b o w y m m ię d z y N R D i R F N ora z o b y d w o m a
Wieczo1111 ^ erb n a- Po p od a n iu tej d ec yzji d o pu bliczn ej w ia d o m o ś ci, p ó źn y m
cia nr? . f 1 masy b erliń c zy k ó w ru szyły w stronę muru, d om a ga ją c się otw ar-
nie _ J c granicznych. W a tm o sferze spon tan iczności ro z p o c z ę ło się bu rze-
się bez fU berlińskiego, k tó reg o ka w a łk i z ch arakterystyczn ym g ra ffiti stały
Udały sj nnymi P am iątkam i. W n ajb liższy w eek en d m ilio n y m ieszkań ców N R D
1989 d° ^ N , w ięk szo ść z nich po raz p ie rw s z y w życiu. 18 listopada
grarT1 u na cze le rzą d u N R D stanął H ans M odrow , k tó ry p rze d sta w ił pro-
^kW U? t0Wnych reform oraz u tw orzen ia w sp ó ln o ty traktatow ej z RFN, choć
dzija . m ° ż liw o ś ć zjed n o c ze n ia obu państw. Także w Bonn ta spraw a bu-
nie5 2 g r 6 kontrow ersji, zw ła szcza w szeregach SPD. R aczej n ieo c ze k iw a -
stoPnio ,1StoP ada 1989 roku kan clerz Kohl p rze d sta w ił 10 -p u n k tow y „p la n
n°czenie P rz e z w y c*?żenia p o d zia łu N ie m ie c i E u ro p y” , w któ rym zjed-
^ kiert i, Iem *ec b y ło b y u w ień c ze n iem procesu p rzem ia n u stro jow ych N R D
te Vvy\v ł dern° k r acji> w o ln e g o rynku i d ob rob ytu sp o łeczn eg o. P ro p o zy cje
ło pre„ ,y szeroką dyskusję, ale gen era ln ie uznane zostały za n iepełn e i ma-
praCę , tym cza s em w N R D narastała presja na dalsze zb liżen ie i w spół-
1990 rok g ó w n ie w w y m ia rz e sp ołeczn o -ek o n o m iczn ym . O d początku
ten Pon' s p r a w a zjed n o c ze n ia n ab ierała co ra z realn iejszych kształtów . Cel
sza ijCzk a nie tylko o b y w a te le o b yd w u państw, ale ró w n ie ż coraz w ięk -
przys i Partii p o lityczn ych . Rosła także d eterm in a cja k a n clerza Kohla, aby
nanych o h Proces zjed n o c ze n io w y, n a w et za p o m o cą p o lityk i fa k tó w doko-
zjedn 0C7 .P002^ ^ 11 lu tego 1990 roku rząd fed era ln y p racow a ł nad koncepcją
^ 9 0 roku^la W izycie H elm u ta Kohla w M o s k w ie w dniach 1 0 -1 2 lu tego
Wyborów ' UZyskaniu za p e w n ien ia G o rb a czo w a o respektow an iu w y n ik ó w
°d b y ty s- W prace nabrały tem pa. W y b o ry d o Izb y L u dow ej N R D , które
^ i ą z a r i ^ k ^ m arca 1990 roku, p o tw ie rd ziły dom in ację partii bezpośredn io
c'?stvvo i Z naJW ażu iejszym i u gru p ow an iam i zach odn ion iem ieckim i. Zw y-
czących f Przesądziło w gruncie rz e c zy o rozpoczęciu n egocjacji doty-
Probl ma noPra w n eg o zjed n oczen ia obu pań stw niem ieckich.
rze mied ZjedlK>czenia N ie m ie c m iał także kardynalne zn a czen ie w w ym ia -
czterech a ro d o w ym , b o w ie m d ecyd u ją ce zd a n ie w tej m ie rze n a le ża ło do
chylne d a ^ °CarStW: ^ R R , U SA, W ielk iej B rytanii i Francji. O d początku przy-
P °2ostaniaen i° m zl e d n o c z e n io w y m b y ły Stan y Z je d n o czo n e, p o d w a ru n ld em
tUr bezni Przyszty ch N ie m ie c w N A T O ora z w łą c z e n ia ich d o n o w y c h struk-
C2^tkowoeHZe^ StWa eu r°p e js k ie g o . W ielk a B rytan ia i Francja w y r a ż a ły p o
zą nieufność, ale w ra z z r o z w o je m sytuacji w e w n ę trz n e j w o b y
593
dw u państw ach n iem ieckich i p o d w p ły w e m stanow iska su perm ocarstw ^

c o fa ły sw e za strzeżen ia. N ajtru dn iejszą spraw ą b yła z g o d a M oskw y. ^
p ostrzegał kw estię zjedn oczen ia z perspek tyw y w łasnych in teresów strategicZ
nych, ry w a liza cji z U SA ora z prestiżu w św iecie. D o m a ga ł się p rzyjęcia p r
zjed n o c zo n e N ie m c y statusu neutralności, tra k ta to w eg o u regu low a n ia sp
w y N ie m ie c ora z ro zstrzyg n ięcia p ro b le m ó w n atu ry tech niczn o-finan so
zw ią za n ych z ra d zieck im i w ojsk a m i na teren ie N R D . P o liczn ych konsu
cjach m ię d zyn a ro d o w yc h ustalono, że sp ra w y su w erenn ości i m iędzyn aro
w e g o statusu z je d n o c zo n y c h N ie m ie c u z g o d n io n e zostan ą na konfere ^
z u działem czterech m ocarstw i o b yd w u pań stw niem ieckich. N egocja cje „
4 ” o d b y ły się w trzech rundach: 5 m aja, 22 czerw c a i 17 lipca 1990 r ° ^
Podczas ostatn iej ru n dy rozm ów , od b yw a ją cej się w Paryżu, w n egocjacj3
dotyczących granic zjed n oczon ych N ie m iec u czestniczył polski m inister sP ^ je
za gran iczn ych , K rzy s z to f Skubiszew ski. W a żn ym m o m e n tem w tym pro1
była zło żo n a w dniach 1 5 -1 7 lipca 1990 roku w iz y ta H elm u ta Kohla w
podczas której Kohl i G o rb a c zo w o sią gn ęli p o ro zu m ien ie w głó w n ych K
stiach spornych. R a d zieck i p rzy w ó d c a w y r a z ił z g o d ę na pełn ą i n ieogr
czon ą su w erenn ość zjed n o c zo n ych N ie m ie c oraz w łą c z e n ie N R D d o stru
ry N A T O p o w y co fa n iu w o js k radzieckich , p o d w a ru n k iem zakazu rozmi
czania obcych w o js k oraz bron i a to m o w ej, w y rze c z e n ia się produ kcji i P ^
dan ia bron i m a s o w e g o rażen ia, a także znaczn ej redukcji liczebn ości a
(d o 370 tys. ż o łn ie r z y ). Traktat o ostateczn ej regu lacji w o d n iesien iu do ^
m iec (tzw . traktat „2 + 4 ” ) , za w ie ra ją c y p o w y ż s z e ustalenia, podpisan y
stał 12 w rześn ia 1990 roku. N a to m ia st 1 p a źd ziern ik a 1990 roku, pode
d o ro czn ej sesji Z g ro m a d zen ia O g ó ln e g o O N Z , m in istro w ie sp ra w za Sran oCj,
nych czterech m ocarstw w y d a li o św iad czen ie o rezygn acji ze sw ych praw 1
p o w ied zia ln o ści w o b e c N ie m iec. .
Z g o d a m oca rstw n ie w ą tp liw ie u ła tw iła i p rzysp ieszyła p r z y g o t o w a n ia ^
p e łn e g o z jed n o c ze n ia N ie m iec. C elem rz ą d ó w o b yd w u pa ń stw nierm eC
było p rzed e w szystkim przynajm niej częściow e zaspokojenie ogrom n ych o
k iw a ń s p o łe c z e ń s tw a N R D na p o p r a w ę sytu a cji s p o łe c z n o -g o s p o d a r
a p rze d e w szystk im p o d n iesien ie sto p y ż y cio w ej. R zą d federalny, zdąj3c^ e_
bie spraw ę z o gro m n ych k o sztó w realizacji te g o celu, był p rzek on a n y 0 a.
zb ęd n ości p o m o c y fin a n sow ej dla N R D . 18 m aja 1990 roku m inistrow ie
n an sów R F N i N R D pod p isa li układ o u stan ow ien iu unii w a lu to w e j, S ° jj
darczej i sp ołeczn ej. G łó w n y m p o sta n o w ien ie m b yło w p ro w a d z e n ie od ^
ca 1990 roku na tery toriu m N R D m arki n iem ieck iej (z a c h o d n ie j) jako
ka p ła tn iczeg o w relacji 1 : 1 d o m arki N R D . W lipcu 1990 roku r ° z p ° cZ^ e
się r o z m o w y N R D -R F N w sp ra w ie traktatu z je d n o c z e n io w e g o . N ic 2' ^ ^
in ten syw n e i ro zb u d o w a n e n ego cja cje za k o ń czyły się 31 sierpn ia 1990 f ^
p o d p isa n iem układu o jed n o ści N ie m iec. Po ratyfikacji traktatu p rze z P ^
m en ty obu pa ń stw w dniach 20 i 21 w rześn ia , o stateczn ie 3 p a ź d z ie r
1990 roku, w dniu ro zp o częcia o b o w ią z y w a n ia U sta w y Zasadn iczej (k °
tu cji) R F N na ob sza rze N R D , d ok on a ło się zje d n o c ze n ie N ie m iec.
594
195. WŁOCHY - SUKCESY I NIEPOWODZENIA
1
•WŁOCHY - SUKCESY I NIEPOWODZENIA
Wi0chły rozbieżn ości m ię d z y d w ie m a n ajsiln iejszym i partiam i rzą d zą cej

c*e da' ł* P 1^cioP artyjn ej koalicji, czyli ch adekam i i socjalistam i. DC otw ar-
nieprz a JUz do p rzejęcia stanow iska szefa rządu, które od blisko trzech lat
d°ty0 j i Wan' e sp ra w o w a ł - co ja k na w aru n k i w ło sk ie b y ło okresem rekor-
słóty u ~ lid e r PSI B ettin o Craxi. G dy w czerw c u 1986 roku aż 65 po-
Wi o fjn lcyJnych g ło s o w a ło w pa rla m en cie p rze ciw k o rzą d o w e m u dekreto-
j eSo n nsow aniu w ła d z lokalnych, C raxi zrozu m iał, że o zn a cza to koniec
C °ssigi ^ ^ r o s t w a . 27 c z e rw c a z ło ż y ł w ię c na ręce p rezy d en ta Francesco
Wszakże y misJę- P o litycy ch a d eccy p rzy m ierza n i d o fo tela p rem iera nie b yli
^ W n i^ P o w o ła ć rządu, w ię c 1 sierpnia szansę je g o u tw o rzen ia po-
§abinet ° trzy rnał Craxi. W yk orzysta ł ją n a le ży cie i ju ż 6 sierpn ia je g o drugi
put0w Uzy skał w o tu m zau fan ia w Senacie, a d w a dni p ó źn iej w Iz b ie De-
rząd nr U^C^ ' ^ raxi m ial je d n a k p ełn ą św ia d o m o ść tego, że tym ra zem je s t to
Wotygj Jsclowy, zaś ustalenia m iędzypartyjn e w skazyw ały, iż b ęd zie on spra-
p0m^ w io s n y 1987 roku.
stamj r ° u zgo d n ień , nie u sta w a ły tarcia m ię d z y ch adekam i a socjali-
rza „ ra ryw aliza cja personaln a p o d z ie liła prem iera i a m b itn ego sekreta-
P tz e s ta h ^ 116^0 ^ C iriaco De M itę. 3 m arca 1987 roku dru gi rząd C ra xiego
Premip lstnieć- Tym sam ym za k oń czył się trw a ją c y c z te ry lata okres rz ą d ó w
Bilans C ra x ie g a
Wadzij d o ^ 0 ° kresu nê w y p a d a jed n o zn a czn ie . C raxi z p ew n ością w p ro -
tecZno< ° W*oskiej p o lityk i n o w y styl p rzy w ó d z tw a , k tó ry o d zn a c za ł się sku-
trafne h * o d w a §?- P rem ier socjalista p o tra fił sa m o d zie ln ie p o d e jm o w a ć
zadowal ‘^ZJe’ zryv/aj^ c z tradycją n iekoń czących się m e d ia cji i n ik og o nie-
SacJi p ła c ^ r ^ 0^ k o m p ro m is ó w P o d ją ł m .in. d e c y zję o lik w id a cji stałej indek-
sP°dark ^ m o b ile ), która to praktyka p rze z lata m o cn o k ręp o w a ła go-
' doProw ri ° P ro w a d z ił d o u regu low a n ia stosu n ków z W atykanem , inicjując
z 1929 ir Za^ c końca n ego cja cje w sp ra w ie re w iz ji p a k tó w laterańskich
Wały dyna U>- C° nast3Piło w 1984 roku. Za rz ą d ó w C ra xieg o W ło c h y o d n o to-
r°d o w y r o z w ój gospodarczy. Z roku na rok istotn ie rósł d o ch ó d na-
Piata rUtt0’ co P o z w o liło W ło c h o m zdysta n sow a ć W ielk ą B rytan ię i stać
2 koleiP° tęSą gosp od a rczą św iata,
cyt bUcu P ° stronie n eg a ty w ó w n ależy od n o tow a ć stale pow iększający się defi-
cji międz ^êP ° w ° d zeniem zakończyły się próby ogran iczen ia dyspropor-
âriizowan ° ^ at^ Północą a biednym Południem . Nasiliła się przestępczość zor-
Zrriagar t*,3, 2 którą państw o nie um iało bądź też nie chciało skutecznie się
(pdrtffoc,- reszc*e w okresie rzą d ó w C raxiego utrw aliło się zjawisko partiokracji
siebie Da ^ZlC^ ’ P ° leSają ce na tym, że partie polityczn e ja k b y za w łaszczyły dla
je g ° ms. °> opanow ując n a m o cy nom enklaturow ych porozum ień w szystkie
cJe. Partiokracji tow arzyszyły niejasne pow iązan ia polityki z gospo-
595
CZĘŚĆ VI. Jesień narodów i koniec zimnej wojny (1986-1991) ___
darką. Wszystko to za ow o cow a ło rozrostem korupcji i klientelizm u, a sW °'st^

norm ą stało się nielegalne finansow anie partii politycznych. ^
Po dym isji d ru g iego gabinetu C raxiego in icjatyw ę polityczn ą przejęli PrZ
sta w iciele DC. N ie u dało im się w sza k że stw o rzyć sta b iln ego rządu. Zap®
w ie d z ie li w ó w cza s, iż d ą żyć będą d o p rze d term in o w y ch w y b o r ó w parła*-
tarnych. 17 k w ietn ia 1987 roku teka p rem iera po raz szósty przyp a d ła A:m
tore Fanfaniem u, k tó ry stanął na czele m o n o p a rty jn e go gabin etu chadek
R zą d ten n ie uzyskał zresztą zau fan ia parlam entu , co zosta ło z g ó r y zal
ne, g d y ż o tw ie ra ło d ro g ę do ro zw ią za n ia izb. D atę w y b o r ó w w yzn aczo n o
1 4 -1 5 c zerw c a 1987 roku.
Przyrost g ło s ó w w yb o rczy ch z a p ew n ili sobie z a ró w n o chrześcijańscy
m okraci (3 4 ,3 % ), ja k i socjaliści (1 4 ,3 % ). Stracili n atom iast komuniści- z .
skali on i 2 6 ,6 % głosów , co o zn a cza ło n ajsłabszy w y n ik o d 1963 roku. Sła
o d o czek iw a ń w y p a d ły p ozosta łe trz y partie tw o rzą c e koalicję rządzącą,
repu blikanie (3 ,7 % ), socjaldem okraci (3 % ) ora z lib e ra ło w ie (2 ,1 % )- ^ sZ^ y.
kie te u gru p ow a n ia u zyskały m n iej g ło s ó w w stosunku do poprzed n ich ^
b o ró w sprzed czterech lat. N eofa szy ści z M S I także stracili, a tym razem ^
gło s o w a ło na nich 5 ,9 % w yb orców . N ie w ie le zyskali ra d y k a ło w ie, którzy
stali 2,6% , zaś p o raz p ie rw s z y u czestn iczącym w w y b o ra ch Z ielon ym
d i) p rzy p a d ło 2 ,5 % głosów . 3.
M e d ia w ło sk ie i ś w ia to w e ek scyto w a ły się w ejście m d o Iz b y Depu _
nych z ram ien ia Partii R adykalnej g w ia z d y film ó w p o rn o Ilo n y StaHer> ^
d ziej znan ej ja k o C icciolin a. Ta p o lityczn a eg zo ty k a na d łu g o zepchnę
d a lszy plan sp ra w y o zasa d n iczym znaczen iu . . ^0-
W yn ik i w y b o r ó w n a k a zy w a ły n ieu ch ron n y p o w ró t d o p ięciop a rty jneJ _
alicji rzą d zą cej. C h a d ecy m ieli o ch o tę obsadzić na stanow isku szefa r
s w e g o lid era de M itę, ale pom ysł ten nie sp o d o b a ł się p o lityczn ym Pa . ^
rom . W efek cie p rem ierem został p o lity k DC z dru giej lin ii - G iovann i
k tó ry s fo rm o w a ł ga b in et 29 lipca 1987 roku. .
9 listopada 1987 roku W ło s i g ło s o w a li w kilku referendach , w y p ovV^ . 1
ją c się p rze ciw k o en erg ety ce a to m o w ej, za o b jęciem s ę d z ió w o d p o w ie
nością cyw iln ą oraz za likw idacją komisji parlam entarnej d o spraw oceny P
stępstw i w y k ro c ze ń p op ełn ia n ych p rze z dep u to w an ych i senatorów . ^
G oria z ło ż y ł rezygn a cję 12 m arca 1988 roku. Zm usiła g o d o te g o syt
w je g o w łasn ej partii, p o n ie w a ż n iektóre frakcje w y p o w ie d z ia ły mu P0^ .^
szeń stw o. K an dyd atem DC na n o w e g o p rem iera zosta ł D e M ita, któi> ~
ra zem uzyskał aprobatę pozostałych stronnictw koalicyjnych i 13 kw ietn i3
nął na c z e le gabin etu . jjj-
S p ory m ię d z y u czestn ikam i koalicji rzą d zą cej n ieb a w em r o z s a d z i t y ^ ^
n et d e M ity o d w e w n ą trz i p o d a ł się on d o dym isji 7 lipca 1989 roku-
n ym d w ó m rzą d o m w ło sk im p rze w o d n ic z y ł in n y p o lity k ch adecki Giu
dreotti, a b y ło to ju ż je g o szóste i siód m e p rem ierostw o. lT1ó-
W dru giej p o ło w ie lat o siem d ziesią tych za częto w e W ło s ze c h sP ° r0jin iej
w ić o p o trz e b ie reform u strojow ych i instytucjonalnych. C ora z po w szec
596
196. WATYKAN - NOWA EWANGELIZACJA
d° strzegan
ny jeg0 rnankam enty istn ieją cego system u p a rla m en ta rn eg o i snuto pla-
ênt praraC^0na^ zacji- S zc ze gó ln ą aktyw n ość na tym p o lu p rze ja w ia ł prezy-
toweg0 Cesco Cossiga. P ro p o n o w a ł on m .in. w p ro w a d z e n ie p ięciop rocen -
macje a^r° ^ u w w y b o ra ch parlam en tarn ych - co e lim in o w a ło b y m ałe for-
natU bad P °P rzez to sprzyjało stabilności p o lityczn ej - a także lik w id a cję Se-
b °rach Je§ ° zasadniczą p rze b u d o w ę oraz w yła n ia n ie g ło w y państw a w w y-
były w P° Wszechnych i w z m o c n ie n ie prezydentury. W szystkie te p ro p o zycje
^dało si C ° nn' e a n a lizo w a n e, ale n ig d y nie w y s z ły p o z a fa z ę projektów .
tajn przePro w adzić tylko je d n ą reform ę - w 1988 roku zn iesion o zasa-
ârryjnej^° ^ 0S0Wania w p a rla m en cie, która sprzyjała ła m a n iu d y scyp lin y
Ważne n
Partii K Zew artościow a n ia p o lity czn e d o k o n y w a ły się w ło n ie W łosk iej
Partii Ac]vn n' StyCZnei (P ^ I ). W yb ra n y w c zerw c u 1988 roku na p rzy w ó d c ę
Krach świ 6 <^>cc^ ett0 w id z ia ł p o trzeb ę szybkiej so cja ld em ok ra tyzacji partii,
^twierdził ° W e^ ° sy stem u k om u n istyczn ego w roku 1989, je s z c z e bard ziej
kon W tÎn Pr z e konaniu. W m arcu 1990 roku na X IX n a d zw y cza j-
'letniej ^ Sle. Partii na w n io s e k O cch etto p o d jęto d ecyzję o zakoń czen iu 69-
'^ n in o w o raz p ełn ym w y rze c z e n iu się d z ie d z ic tw a m arksistowsko-
PrZejścio- e^ ° ’ ^ rz e z P e w ie n czas w ło s c y kom uniści p o z o s ta w a li w okresie
rn.ii, now J Poszukując - ja k p o w ia d a n o - trzech rzeczy : n o w e g o p ro g ra
m u na syrnbolu i n o w e j nazw y. N a p rze ło m ie stycznia i lu te g o 1991
ârtjj ^ kongresie PC I dokon an o fo rm a ln ej lik w id a cji W łosk iej
0>DS), ktr3^ niSt^cznej- N a je j m iejsce p o w stała D em ok ra tyczn a Partia L e w ic y
tycznego s ^ ^ d e fin io w a ła się ja k o u gru p ow a n ie stojące na gru ncie d em o k ra
t o partijSOu a^.Zmu' ^ lik w id a cją PC I nie p o g o d z iło się m n iejszo ścio w e skrzy-
życia p S UPâ^ ce o rtod oksyjn ych kom unistów . W 1991 roku p o w o ła li oni
cyjnych jci rt,^ O d b u d o w y K om u n istyczn ej (P R C ), która n a w ią za ła d o trady-
Z° wania ich ° W k ° m u nistycznych, choć za ra zem w y ra z iła p ra g n ie n ie reali-
z pełn ym p o sza n o w a n iem porządku d em ok ra tyczn ego .
6- Watykan - now a e w a n g e liz a c ja
jednocząca^f " ^ . ^ co ra z w a żn ie js zą rolę nie tylko ja k o S tolica A postolsk a,

^ ż n y Ucze at° lik ó w w o k ó ł g ło w y K ościoła, Jana P a w ła II, le c z także ja k o
St5Pującego h st°s u n k ó w m ię d zy n a ro d o w y c h , s z c z e g ó ln ie w ob liczu po-
n*e kontakt'0 ^ r^zen ia W sch ód -Z a ch ód . S pecjalną w y m o w ę m ia ło n aw ią za -
niznin Krytyk Z ^ oskw ą, która tra k to w a ła W atykan ja k o źró d ło antykom u-
?aan gażow 3 t0ta^ taryzm u kom u nistycznych re ż im ó w E u ropy W sch odn iej,
eczeństwa i ! 6 ^ ° ^ ° * a w Polsce i na W ęgrze ch p o stron ie u gru p ow a ń spo-
y w a telsk ie g o o ra z a u torytet S to licy A p o stolsk iej na arenie m ię-
597
CZĘŚĆ VI. Jesień narodów i koniec zimnej wojny (1986-1991)__________________
d zy n a ro d o w e j b y ły stałym u tra p ien iem M oskw y. W atykan a k tyw n ie poPa^

d ia lo g ro z b ro je n io w y U S A -Z S R R , k rytyk o w a ł w s zelk ie przyp a d ła stosowa
siły w stosunkach m ię d zyn a ro d o w yc h , co czasam i b u d ziło kon trow ersje m
d z y n a ro d o w e j o p in ii p u b liczn ej - w szc z e g ó ln o ś c i sp ra w a krytyki k ° a
antyirackiej w Z a toce Perskiej. z
O d „Jesien i n a r o d ó w ” w Europie W sch od n iej, S to lica A p ostolsk a c° s0.
w ięk szą w a g ę p rzy w ią z y w a ła d o sytuacji społeczn ej w b yłych p a ń s t w a c h ^
cjalistycznych, p rze d e w szystk im d o stanu ducha i m oraln ości w tych
jach w trudnym okresie p rzeob ra żeń u strojow ych. Sytuacja k a tolik ów w L* „
sta n o w iła s z c z e g ó ln y p rze d m io t u w a g i. Pod h asłem „n o w e j e w a n g e h 2
Stolica A postolska zam ierzała - p o p rzez usilną pracę katechetyczną, społe ^
i w y c h o w a w c z ą - p o m ó c m ieszkań com byłych k ra jó w socjalistycznych- ? °
danych in dok tryn acji ora z id e o lo g ic z n e j presji, w p rze zw y c ię ż e n iu syndr
hom o sovieticus, a ró w n o cześn ie stw o rzyć m ocn e, o p a rte na w ie r z e ka
kiej, m o ra ln e p o d s ta w y d o w s p ó łż y c ia s p o łe c zn e g o w n ow ych w arun
u strojow ych. N o w a e w a n g eliza cja m iała także o d ro d zić zn iszczon e, za
zo w a n e struktury sp o łeczn e p o p rz e z in tegra ln ą i m oraln ą o d b u d o w ę r0
n y ja k o p o d s ta w o w e j kom órki społeczeń stw a . P rob lem a tyce „n o w e j ew a
liz a c ji” p o ś w ię c o n y b ył p ie rw s z y w d zieja ch K ościoła synod bisk u p ów e
pejskich jesie n ią 1991 roku.
„N o w a ew a n g eliza cja ” była elem en tem duszpasterskiej misji Jana PaW
pełn io n ej o d początku pon tyfikatu . „P a p ie ż -p ie lg rz y m ” k o n ty n u o w a ł n j
p o d ró że na w szystkie kontynenty, dążąc d o u m ocn ien ia w ia r y społeczn ^.^
katolickich, sz c z e g ó ln ie tam , g d z ie była ona z a g ro żo n a p rze z in ne w y zn »
lu b te ż u w a ru n k o w a n ia w s p ó łc z e s n e j c y w iliz a c ji. J e d n o cześn ie ape
0 przyk ła d n e w s p ó łd z ia ła n ie cz ło n k ó w w szystkich re lig ii i w y z n a ń w , je.
eku m enizm u, tolera n cji i m iłości b liźn ieg o . W tym kontekście na w y r 0 ; ^
nie zasługują w ysiłk i Jana P a w ła II na rzec z p rzeła m a n ia h istoryczn ej
ności m ię d z y K ościołem k atolickim a społeczn ością żyd ow sk ą . W kw ie „ę
1986 roku - ja k o p ie rw s z y p a p ież w h istorii - o d w ie d z ił rzym ską syna&
1 o d b ył ro z m o w y z ra b in em Rzym u . W e w rześn iu 1987 roku p rzy ją ł cle
cję am erykańskich Ż y d ó w pod p rze w o d n ic tw e m rabina M ord ech a ja aXr0],u,
na. S to p n io w o p o p ra w ia ły się stosunki z Izra e lem , a p o d kon iec 1991 * ^
w ra z z z a in icjo w a n iem b lisk ow sch odn iej kon feren cji p o k o jo w e j, pojawi y
g ło s y o rych łym n aw ią za n iu stosu nków dyp lom a tyczn ych . --neJ’
Jan P a w e ł II, m im o n iezw y k łej aktyw n ości duszpasterskiej i P ° ^ tyLâtO'
nie za n ie d b y w a ł kw estii doktrynaln ych ora z p rob lem a tyk i zw ią za n ej z
licką nauką społeczn ą. W o b liczu p rzem ia n za ch od zą cych w c y w ih 23^ ^
chodu, a n astęp n ie p r z e ło m o w y c h w y d a r z e ń w ś w ie c ie kom u n istyc gg
p a p ież o g ło s ił d w ie w a żn e en cykliki społeczn e: S ollicitu d o rei sociahs z ^ ^
roku o ra z Centesimus annus z roku 1991. Podkreślał w nich k o n ie c z n °s ^
lę g n o w a n ia w a rtości chrześcijańskich, dban ia o g o d n ość i in te gra ln y -e
o sob y lu dzkiej, a ró w n o cześn ie u ło że n ia stosu n ków sp ołeczn ych na ^ ^
m oraln ości chrześcijańskiej, solidarn ości i o rga n iczn ej w spółpracy. N ac
598
197. BENELUKS: PROBLEMY GOSPODARCZE I NARODOWOŚCIOWE
st° sunki sn ł
annus p eczn °-e k o n o m ic z n e d ał się z a u w a ży ć w en cyk lice Centesimus
styc ’ P° d w p ły w e m p rzem ia n w E u ropie W sch odn iej i suprem acji kapitali-
norynk m ° d e lu ek o n om iczn eg o. Jan P a w eł II, u znając m e ch a n izm y w o l
ność 0f?We za u ie o d z o w n e w n ow o czesn ej gospodarce, podkreślał koniecz-
tali2rnu • ^cenia kon su m pcyjn ego m o d elu życia i k rytyk o w a ł id e o lo g ię kapi-
do 0sj ustroju, którem u n ie o d z o w n ie to w a rz y s z y n ieo d p a rte d ą żen ie
^ja ń sk 1^Cla zy sku kosztem bliźn ich lub z n aru szen iem zasad etyk i chrze-
prz J’ P °w o d u ją c e jed n o cześn ie n iesp ra w ied liw o ść społeczn ą.
sknpa jur k ło p o tó w hierarchii w atykań skiej stała się d zia ła ln o ść arcybi-
skieg0 jj a L e fe b v re ’a. O drzu cając w ie le z p o sta n o w ień S oboru W atykań-
ceń ka Z arcyt>iskup Lefeb vre b ez z g o d y S tolicy A postolskiej d o k o n y w a ł św ię-
' V ’wyniku ^ W szw aJcarsk iej m iejsco w o ści Ecune. W sierpniu 1988 roku,
to^ckim pierw szeJ ° d 1870 roku fo rm aln ej sch izm y w K ościele rzym skoka-
ła u pQ ’ arcybiskup L efe b vre o b ło ż o n y został ekskom uniką p rze z Jana Paw -
usekrowaniu b ez z g o d y p a p ieża czterech biskupów.
9?- P a n e l u k s : p r o b l e m y g o s p o d a r c z e
n a r o d o w o śc io w e
di°nie HZpąd0Wy 1 sp o łec zn o -p o lity czn y w B e lg ii, w y w o ła n y tra ge d ią na sta-

n° Zriej, a W ^ rukseli p odczas fin a ło w e g o m eczu Pucharu E u ropy w piłce
Piania* wvK nadt0 P ° 8 arszaj3 cą się sytuacją gospodarczą, d o p ro w a d ził d o roz-
’ 2akońCzvj ° rÓW Parl arnentarnych. O d b y ły się one 13 p aździern ika 1985 roku
Z^ ę k s z y ja utrzy m aniem status quo. C en tropraw icow a koalicja czterech partii
uied M art Stan P ° s iadan ia o d w a m andaty, a na c z e le rządu p o zo sta ł W il-
sPodarce 6ns' ^ aP °w ie d z ia ł kontynuację program u o s zczęd n o śc io w eg o w go-
^ d i . KÓl3' 13^ 6 reorg a n iza cję ora z m o d ern iza cję sił p o licyjn ych i żandar-
^ e d ł u ż y j6^ P ak iet o s z c z ę d n o ś c io w y zysk ał p o p a rcie p a rla m en tu , k tó ry
nieś n ad zw y czain e p ełn o m o cn ictw a rządu w p o lity ce gosp od a rczej.
^ ZV/iązku ° ZlewaneS ° kryzysu rzą d o w eg o doszło w październiku 1986 roku
^°Urons £> Z .0n^ ik tem m ię d z y W alo n am i i F lam an dam i w gm in ie Voeren/
^ ó la B a u d "^ 1^ 3 z ło żo n a Prz e z p rem iera M arten sa została o d rzu co n a p rze z
^ d z i ł jed n ^ k d ^ ' e r o z w ^ zany p rze z rok spór fla m a n d zk o -w a lo ń sk i dopro-
° d b y ty si ak do ustąpienia M artensa i rozpisania w y b o ró w parlam entarnych.
S° cjalistyCz° neH^^ §ru d n ia 1987 roku i u ja w n iły w z ro s t popu larn ości partii
S^ ej Partii T h ^ ! m o s*ab e g o w yn iku w y b o rc z e g o o sob istego i Chrześcijań-
tym ra? U 0Wej (C V P ), W ilfr ie d M arten s je s z c z e raz stanął na c zele rzą-
^ re z u lt^ 1 Poslad aj ‘?ce g o c e n tro le w ic o w y charakter.
r°ku za częj^ g-6 p rogram u sta b iliza cyjn ego sytuacja ek o n o m iczn a o d 1987
Slę stoP n io w o p o p ra w ia ć. G ospodarka n o to w a ła stały, u m ia rk o
599
w a n y w z ro s t (3 ,0 - 4 ,5 % ro c z n ie ). In fla cję u trzym an o na niskim p o z io m ie

(1 ,6 % w 1987, 1,1% w 1988 r.), o d n o to w a n o n a d w y żk ę w bilan sie p ła tn i
czym , za h a m o w a n o w zro st bezrob ocia , zm n iejszo n o d e fic y t b u d żeto w y, m ię
d z y in nym i p o p rz e z p ryw a ty za c ję. W roku 1988 w p ro w a d z o n o n o w y system
podatkow y, zm n iejsza ją cy ob cią żen ia dla lep iej zarabiających. Pom yśln a sy
tuacja gospodarcza u trzym ała się w następnych latach.
S praw a Voeren/Fourons skłoniła p a rla m en t d o p o d jęcia prac nad dalszą
reform ą ustroju państw a. W styczn iu 1989 roku p a rla m en t p rzy ją ł projek t
d ru g ie g o etapu reform y, p rze w id u ją c y zn a czn e p o szerzen ie a u to n om ii re g io
n ó w w spraw ach fin an sow ych , a ta k że w zakresie edukacji, p o lityk i g o s p o
darczej i pu bliczn ej. W okresie 1 9 9 0 -1 9 9 1 do szło d o kolejn ych n ap ięć naro
d o w o ś c io w y c h o p o d ło żu ek o n om iczn y m i ję z y k o w y m . N a rasta ją cy konflikt
w a loń sk o-fla m a n d zk i, kon trow ersje d o tyczą ce p o lityk i im igra cyjn ej, a także
za b lo k o w a n ie p r z e z p a rla m en t re a liza cji trz e c ie g o etapu re fo r m y pań stw a
d o p ro w a d z iły d o p rze d term in o w y ch w y b o r ó w 24 listopada 1991 roku. Tra
dycyjn e partie u traciły część g ło s ó w na rzecz ekstrem istyczn ego i ksen o fo
b ic z n e g o Bloku F la m a n d zk ieg o ora z radykalnej partii ek o lo g iczn ej E colo.
W H o la n d ii w y b o ry d o 150 -osob ow ej iz b y n iższej parlam entu , które o d
b y ły się 21 m aja 1986 roku, w y g ra ła partia p rem iera Ruuda Lubbersa - A p e l
C h rześcijań sk o-D em ok ratyczn y (C D A ). Lubbers p o zo sta ł na c zele rządu p o
p iera n eg o p rze z koalicję C D A - W D (Partia L u d o w a na rzec z W oln ości i D e
m o k ra c ji). N ie o c z e k iw a n y sukces C D A b ył w y n ik iem kuracji o szczęd n o śc io
w e j zastosow anej p rzez rząd Lubbersa. Sytuacja ek on om iczn a H o lan d ii p rze d
staw iała się nie n a jg orzej. G ospodarka n o to w a ła stały, ch oć n ie w ie lk i w z ro s t
(o k o ło 2 -3 % ro c z n ie ), in flacja b y ła m in im aln a, w bilansie p ła tn iczym w y s tę
p o w a ła stale n a d w y żk a . P o w a ż n y p ro b le m s ta n o w iło w y s o k ie b e z r o b o c ie
(1 5 ,6 % w 1986 r.) o ra z d e fic y t b u d żeto w y , p rze k ra cza ją cy 5 % PN B, choć
i w tych p rzyp a d k a ch o d n o to w a n o ten d en cje spa d k ow e. M im o t e g o rzą d y
C D A - W D n ap otyk ały rosnący o p ó r w o b e c kontynuacji polityki o szczęd n ościo
w e j. W m aju 1989 roku u padł rzą d Lubbersa. W y b o ry 6 w rześn ia 1989 roku
p rzy n io sły lekki spadek n o to w a ń z a ró w n o partii rządzących , ja k i g łó w n e g o
stron nictw a o p o z y c ji - Partii P racy (P v d A ). C ią g łe utarczki z P v d A skłon iły
ch a d ek ó w d o p o ro zu m ien ia z Partią Pracy, k tó reg o rezu ltatem b y ło p o w o ła
nie n o w e g o c e n tro le w ic o w e g o gabinetu, na k tó reg o czele p o zosta ł Ruud Lub
bers. N o w y rząd zw ięk szy ł w y d a tk i na cele socjalne, choć jed n o c z e ś n ie kon
ty n u o w a ł p rogra m stabilizacji gospodarczej.
600
198. SKANDYNAWIA: KONTYNUACJA PROGRAMÓW STABILIZACJI GOSPODARCZA
198. SKANDYNAWIA: KONTYNUACJA PROGRAMÓW STABILIZACJI

GOSPODARCZEJ
Państwa skan dyn aw skie k o n ty n u o w a ły w ysiłk i w celu p o p ra w y stanu g o s p o

darki i u trzym an ia so cja ln ego m o d elu państw a.
W D a n ii ro z d ź w ię k i w c en tro p ra w ico w ej koalicji rzą d zą cej, d o tyczą ce p o
lityki gosp od a rczej i za gra n iczn ej rządu Pou la S chliitera ora z k w estii im igra-
cyjnych, d o p ro w a d z iły d o p rze d term in o w ych w y b o ró w d o Folketingu, 8 w r z e
śnia 1987 roku. W y b o ry nie p rzy n io sły w ięk szy ch zm ian w u kładzie sił par
lam entu, w w yn ik u c z e g o na c zele gabin etu p o zo sta ł Pou l Schliiter. Strategia
ek on om iczn a rządu d a w a ła z ró żn ico w a n e rezultaty. U d a ło się zn a czn ie o g ra
niczyć d eficyt bilansu płatn iczego, w y p ra co w a ć n ad w yżk ę b u d żeto w ą w 1986
roku, o b n iży ć in fla cję i zm n iejszyć b ezro b o cie, je d n a k ró w n o cześn ie z w ię k
szyło się za d łu żen ie za gra n iczn e kraju, nastąpiła recesja (sp a d ek PN B o 1%
w 1987 r.), p rzy tym w z ro s ły podatki. W roku 1988 p o n o w n ie w z ro s ło b e z
robocie, d o 9% , le c z jed n o cześn ie p rze ła m a n o recesję i d e fic y t płatniczy. A b y
P obu dzić gospodarkę, w 1989 roku rzą d zd e c y d o w a n ie o b n iży ł podatki.
K ontrow ersje d o tyczą ce p arlam en tarn ej rezolu cji w sp ra w ie in fo r m o w a
nia obcych o k rę tó w w o je n n y ch o za k a zie posiadan ia b ron i ją d ro w e j d o p ro
w a d z iły d o ostrych reakcji g łó w n y ch pa ń stw N A T O (m ię d z y in n ym i p rze n ie
sienie sie d zib y G ru py P la n o w a n ia N u k le a rn e go N A T O z du ń skiego K oldin gu
do B ru kseli), a n astępn ie d o kryzysu rz ą d o w e g o i rozpisan ia w y b o r ó w do
Folketingu. P r ze p ro w a d zo n o je 10 m aja 1988 roku, lecz nie p rzy n io sły p o
w a żn iejszych zm ian . Pou l S ch liiter p o zo sta ł na c zele m n ie js z o ś c io w e g o g a b i
netu, p o p ie ra n e g o p rze z trz y p artie k o n serw a tyw n e i liberaln e. K o n ty n u o w a ł
Politykę gospodarczą, ch oć je g o m n iejszo ścio w a koalicja m usiała się zm a ga ć
2 o p ozycją , krytykującą liberaln ą strategię rządu . Brak poparcia parlam en tu
dla u sta w y b u d ż e to w e j na rok 1991 d o p r o w a d z ił d o k o lejn ych w y b o r ó w
P rzed term in ow ych - 12 grudnia 1990 roku, które u trzym ały status ąuo. W sku
tek o p o zy cji parlam en tarn ej rząd Poula S ch liitera zm u szo n y zosta ł d o m o d y
fikacji re fo rm y p o d a tk o w ej, a jed n o cześn ie p o d jęcia n ow ych d zia ła ń w celu
°g ra n ic z e n ia d eficytu b u d ż e to w e g o .
W strząsem dla S z w e c ji b y ło za strzelen ie w ie c z o re m 28 lu te g o 1986 roku
w S zto k h olm ie p rem iera O lo fa P a lm ego, g d y w ra ca ł w ra z z żon ą z kina. Z a
bójca p o zo sta ł nieznany. W trakcie kilk u n a stoletn iego - p rze b ie g a ją c e g o p o
czą tk ow o w a tm o sferze skandali - śled ztw a p o d e jm o w a n o w ie le śladów , j e d
nak sp ra w cy n ie w yk ryto . N astęp cą P a lm e g o na stanow isku p rem iera i p rzy
w ó d c y Socjaldem okratyczn ej Partii Pracy (S D A P ) został In gyar Carlsson. Kroki
w celu p o p ra w y sytuacji ek o n om iczn ej b y ły tylko cz ę ś c io w o udane. W yso k ie
Podatki zn ie ch ę ca ły d o in w estow a n ia , o b cią żen ia m od elu „pa ń stw a dobro-
ytu ” b y ły n ad al o g ro m n e, spadła dynam ika handlu za gra n iczn e go . W d o
datku sz w e d z k ie p rzed sięb io rstw a starały się zd o b y ć za w szelk ą cen ę n o w e
rynki dla sw ych tow a ró w , nie za w s ze w sposób legalny. N a jw ię k s zy rozgłos
601
zd o b yła a fera zw ią za n a ze sprzedażą p rze z sz w e d z k ie fir m y (B ofors, N o b e l

K em i) bron i d o Iranu, p o m im o m ię d zy n a ro d o w y c h zakazów .
W y b o ry p arlam en tarn e 18 w rześn ia 1988 roku p o n o w n ie w y g ra ła SDAP,
z d o b y w a ją c 156 m andatów . Po raz p ie rw s z y od 70 la t w Riksdagu p o ja w iła
się n o w a p artia: E k o lo g iczn a Partia Z ie lo n y c h (M P G ), która u zyskała 20
miejsc. N a czele rządu pozostał In gvar Carlsson. W listopadzie 1989 roku rząd
p rzy ją ł d łu go o c z e k iw a n y projek t re fo rm y p o d a tk o w ej, p rze w id u ją ce j zn a cz
ną lib e ra liza c ję je d n e g o z n a jb ard ziej restrykcyjn ych s y s te m ó w fiskaln ych
świata. 20 gru dnia 1990 roku Riksdag za ap ro b ow a ł p rop o zycję zło żen ia w n io
sku o czło n k ostw o w e W spóln otach Europejskich. Pogarszająca się sytuacja
gosp od a rcza zm usiła rzą d d o p rzy jęcia w gru dniu 1990 roku k o le jn e g o p a
kietu oszczęd n ościow ego, p rze w id u ją ce go redukcję w y d a tk ó w p u bliczn ych na
adm inistrację, op iek ę socjalną o ra z o bron ę. N ie p op u la rn o ść p o lity k i rządu
i p ogarszająca się sytuacja ekon om iczn a d o p ro w a d z iły d o pora żk i socjadem o-
k ra tó w w w yb o ra ch 15 w rześn ia 1991 roku. N o w a c en tro p ra w ico w a koalicja
u tw o rzy ła m n iejszo ścio w y rząd, na k tó rego czele stanął C arl Bildt. R ep rezen
tację parlam entarną uzyskała u tw orzon a p rzez hr. lan a W achtm eistera w koń
cu 1990 roku N o w a D em okracja, traktow an a p o czą tk o w o - ze w z g lę d u na
przesadne m a lk o n ten ctw o ora z grotesk ow e p ro p o zy cje reform - ja k o żart p o
lityczny, a p o tem w zb u d za ją ca o b a w y ze w z g lę d u na k sen ofob iczn e, a n a w et
rasistow skie hasła i p op u listyczn o-d em a go giczn e m e to d y za b iega n ia o popar
cie w yborców .
N o r w e g ia k o n tyn u o w a ła p rog ra m stabilizacji gosp od a rczej, je d n a k ż e na
g ły spadek cen ro p y n a fto w e j (z 27 doi. w 1985 r. d o 10 doi. w 1986 r.)
o g ro m n ie u tru dnił je g o re aliza cję. O p ó r w o b e c p o lity k i „za cisk a n ia pasa” ,
realizo w an ej p rze z rząd Kaare W illoch a , k o m p lik ow a ł także sytuację p o lity c z
ną. W k w ietn iu 1986 roku d o szło d o m a s o w e g o strajku p ra c o w n ik ó w p r z e
m ysłu n a fto w e g o , w w yn ik u k tó reg o w y d o b y c ie su row ca zosta ło ca łk ow icie
w s trzy m a n e . O d rzu c e n ie p r z e z p a rla m en t r z ą d o w e g o p ro g ra m u dalszych
oszczęd n ości d o p ro w a d z iło d o dym isji prem iera W illo c h a w m aju 1986 roku.
N a c zele n o w e g o m n ie js zo ś c io w e g o gabin etu stanęła p o n o w n ie Gro H arlem
B rundtland z N o rw e s k ie j Partii P racy (D N A ). R ząd n atychm iast zg ło sił k o lej
n y pakiet oszczęd n ościow y, p rzy ję ty tym ra zem p rze z S tortin g . J ego rea liza
cja s p o w o d o w a ła w y r a ź n y spadek popu larn ości rządu. W w y b o ra ch d o p o
sz e rzo n e g o d o 165 m iejsc S tortin g u , p rze p ro w a d zo n y ch 11 w rześn ia 1989
roku, D N A o sią gn ęła n ajgorszy w y n ik w p o w o jen n ej h istorii (3 4 ,3 % głosów ,
63 m a n d a ty), straty p o n ieśli także kon serw atyści (2 2 ,2 % , 37 m a n d a tó w ).
Zyskała na tym p o p u listyczn o-ra d yk a ln a p r a w ic o w a Partia Postępu , która
zw ięk szyła stan posiadania z 2 d o 22 m an datów , d zięk i poparciu 13% w y
borców . N a c z e le n o w e g o rządu, p o p iera n eg o p rze z lib era ln o -k o n se rw a ty w
ną koalicję, stanął Jan P. Syse. D okon an o zm ian w strategii go sp o d a rczej (o b
n iżen ie podatków , cięcia su bsydiów p a ń stw ow ych , o gra n iczen ie w zro stu płac,
p rzek a za n ie części d o c h o d ó w ze sp rzed a ży ro p y n a fto w e j na restrukturyza
cję gosp o d a rk i), jed n a k że spory d otyczą ce ew en tu a ln ego człon k ostw a w EW G
602
198. SKANDYNAWIA: KONTYNUACJA PROGRAMÓW STABILIZACJI GOSPODARCZA
d o p ro w a d z iły d o ro zp a d u koalicji w p a źd ziern ik u 1990 roku i p o w ro tu pani

Brundtland na fo te l prem iera.
W w y b o ra c h d o fiń s k ie j Eduskunty (je d n o iz b o w e g o p a rla m en tu ), które
o d b yły się 1 5 -1 6 m arca 1987 roku, n ajw ięk sze korzyści o d n io sła op ozy cyjn a
k on serw a tyw n a Koalicja N a ro d o w a (K K ), która w e w sp ó łp ra c y z trzem a in
nym i p a rtia m i (so cja ld em o k ra ty czn ą , w iejsk ą i s z w e d z k ą ) u tw o rz y ła rząd
2 konserw atystą H arrim H o lk erim na czele. D o ty ch cza s o w y prem ier, K a levi
Sorsa, o b ją ł tek ę w icep rem ie ra -m in istra sp ra w za gra n iczn y ch . N o w y rzą d
k o n tyn u ow ał p o lityk ę p o p rz e d n ie g o gabin etu , kładąc nacisk na k on ieczn ość
strukturalnych zm ian gospodarczych oraz reform ę p o d a tk ow ą . W lu tym 1988
roku M a u n o K oivisto p o n o w n ie został w y b ra n y na u rząd p rezyd en ta kraju.
Erozja bloku w s c h o d n ie g o i ZS R R m iała p o w a ż n e kon sekw en cje ek o n o m icz
ne dla kraju ta k m o cn o z w ią z a n e g o z ryn k iem R W PG . D ra styczn y spadek
handlu z ZS R R d o p ro w a d z ił d o zastoju g o sp o d a rc ze g o w 1990 roku, a n a
stępnie za ła m a n ia - p o przejściu o d 1 stycznia 1991 roku na ro zliczen ia w o l-
n o d e w iz o w e . N a p o lity czn e skutki tych w y d a rze ń n ie trzeb a b y ło d łu g o c z e
kać. W sierpniu 1990 roku upadł rząd H o lk e rie g o w rezu lta cie w yjśc ia z ko-
alicji Partii W iejsk iej. 17 m arca 1991 roku o d b y ły się w y b o r y p a rlam en tarn e,
w których z w y c ię ż y ła Partia C en trow a (K E S K ) i u tw o rzy ła p ierw szą od 25
lat koalicję cen tro p ra w ico w ą . N a c z e le rządu stanął lid e r KESK, Esko A ho.
W Is la n d ii p rog ra m stabilizacyjny, re a liz o w a n y od p o ło w y 1983 roku, z a
czął p rzyn osić p o z y ty w n e rezultaty, choć ró w n o cześn ie w p ły n ą ł na ob n iże-
nie p o zio m u życia m ieszkańców . N ie z a d o w o le n ie sp o łeczeń stw a ze strategii
rządu S tein grim u ra H erm ann sson a, częste strajki i m a n ifesta cje sp o łeczn e
sprawiły, że w y b o r y p o w szech n e w k w ietn iu 1987 roku p rzy n io sły p ora żk ę
d otych cza sow ej koalicji rzą d zą cej. T ym czasem w roku 1986 nastąpił w y r a ź
ny spadek in fla cji ( z 3 4 % d o 1 2 % ), gospodark a - d z ięk i restrukturyzacji ry
b o łó w stw a - p rze ży w a ła b o o m (6 % w z ro s t w 1986 r.), w handlu o sią gn ięto
n adw yżkę, zm n iejszo n o o p o ło w ę d e fic y t b u d żeto w y. N o w a ce n tro le w ic o w a
koalicja rz ą d o w a , u tw o rzo n a w o k ó ł Partii S ocja ld em o k ra tyczn ej, p o w o ła ła
gabin et z T h orstein n em Palsson em na czele, k tó ry k o n ty n u o w a ł p o lityk ę p o
p rzed n iego rządu, dokon u jąc w ie lu posu nięć lib era liza cyjn ych i o g ra n icza ją
cych ek o n om iczn ą rolę państw a. S p o ry w o b ręb ie k o a licji rz ą d o w e j, d o ty c z ą
ce środk ów z a p o b ieżen ia „p rze g rz a n iu ” gospodark i, a n astępnie u trzym an ia
tem pa w zrostu p o n agłym spadku cen ryb, d o p ro w a d z iły w e w rześn iu 1988
r°k u d o rezygn a cji Palssona z p rze w o d n ic z e n ia rz ą d o w i i p o w ro tu na fo te l
Prem iera H erm ann sson a. W ram ach lib era liza cji n orm społeczn ych , w m ar
cu 1989 roku zn iesion o o b o w ią z u ją c y o d roku 1915 zakaz s p o ży w a n ia p iw a
S p rze d a ż w in a i alkoholi za le g a liz o w a n o je s z c z e w 1934 r.). W czerw cu 1988
r°k u na kolejn ą, trzecią ka d en cję prezyd en ck ą w y b ra n o pan ią Vigdi's Finnbo-
gadóttir, p rzy poparciu 9 2 ,7 % w yborców . N a g łe zała m a n ie gospodark i w roku
y 88 w y w o ła ło fa lę strajków i m an ifestacji społeczn ych w io s n ą 1989 roku.
ako e le m e n t rz ą d o w e j w a lk i z in fla cją , w lu tym 1990 roku p r a c o d a w c y
z w ią zk i z a w o d o w e z a w a rli p o ro zu m ien ie o o gra n iczen iu w zro stu płac. W y
603
b o ry w k w ietn iu 1991 roku za k o ń czyły się zw y c ię s tw e m Partii N ie p o d le g ło

ści. N o w y m szefem rządu został D avfd O ddson. P rog ra m stabilizacji ek o n o
m iczn ej za czął przyn osić p o żą d a n e rezultaty.
199. AUSTRIA: KONTROWERSYJNA PREZYDENTURA

KURTA WALDHEIMA
W y b ó r Kurta W ald h eim a na u rząd prezyd en ta w c zerw c u 1986 roku z d o m i

n o w a ł życie p o lity czn e kraju p rze z następnych kilkanaście m iesięcy. W cza
sie kam pan ii w yb o rc ze j b yłem u sek reta rzo w i gen era ln em u O N Z zarzu con o,
iż podczas II w o jn y ś w ia to w ej, ja k o o fic e r arm ii h itlerow sk iej, u czestn iczył
w deportacjach ludności ju gosłow iań skiej oraz greckich Żydów , zaś w cześn iej,
jako człon ek h itlerow skich O d d z ia łó w Sztu rm ow ych (S A ) - w antyżydow skich
akcjach p rop a g a n d o w ych . W a ld h eim u trzym yw a ł, iż p odczas słu żby w arm ii
n iem ieck iej n ie p o p ełn ił żadn ej zbrodn i.
N a stęp n eg o dn ia p o w y b o rz e W ald h eim a, 9 czerw ca , d o dym isji p o d a ł się
kan clerz Fred S in o w atz. N a c z e le so cja listyczn ego rządu stanął Franz Vra-
nitzky. W cerem on ii za p rzysiężen ia W ald h eim a na u rząd p rezyden ta, która
odbyła się 8 lipca 1986 roku, n ieobecn i byli am basadorow ie USA, ZS R R i Ju
gosław ii, zaś Izrael ju ż n astępnego dnia p o w y b o rz e o d w o ła ł s w e g o ambasa
dora w W iedn iu. D o rezygnacji, w b re w stanowisku i apelom kanclerza Vranitz-
k y ’ego, w e z w a ł W ald h eim a kongres SPÓ. D epartam ent S p ra w ied liw ości USA
zabronił W a ld h eim o w i w ja zd u d o S ta n ów Zjednoczonych . W ielk ie kontrow er
sje w zb u d ziła pierw sza oficjaln a w iz y ta zagran iczna p rezyd en ta W aldheim a
w W atykanie w czerw cu 1987 roku i audiencja u pa p ieża Jana Paw ła II. Prote
s to w a ły środow iska katolickie i żyd o w sk ie w kraju i za granicą.
K ontrow ersje w o k ó ł osob y prezyden ta przycich ły n ieco na jesien i 1986 roku
w zw iązku z p rze d term in o w ym i w yb o ra m i parlam entarn ym i, które o d b yły się
23 listopada. S ocja ld em ok ra ci p o zo sta li n ajw ięk szą partią, ch oć zm n iejszyli
stan posiadania d o 83 m a n d a tó w w 183 -osob ow ej R a d zie N a ro d o w e j oraz
p rz e w a g ę nad Partią L u d o w ą (Ó V P - 77 m a n d a tó w ). D u ży sukces o dn iosła
Partia W oln ości (F P Ó ), zd o b y w a ją c 18 m iejsc. Pod w o d z ą p o p u listy Jórga
H a id era - m ło d e go , d y n a m ic zn eg o i k o n trow ersyjn ego ze w z g lę d u na ra d y
kalne często poglądy, zb liż o n e d o n eofa szy zm u - FPÓ zw ięk szyła popu lar
ność nie tylko w skali kraju, le c z także w n iektórych krajach zw ią zk o w y ch
(D o ln a Austria, Styria, K aryn tia - w y b ó r H a id era na gu bern atora p ro w in cji)-
N a czele rządu p o zo sta ł Franz Vranitzky, ch oć n o w y m p artn erem SPO, p °
odrzu cen iu m o żliw o śc i dalszej w sp ó łp racy z Partią W oln ości, zostali ludowcy-
R ząd „w ielk iej k o a licji” p o sta w ił sobie za cel p o lep szen ie sytuacji gosp od a r
czej (red u k cja d e fic y tu b u d ż e to w e g o , p ry w a ty z a c ja w ie lu p rze d s ię b io rs tw
604
200. HISZPANIA: DOMINACJA SOCJALISTÓW
p ań stw ow ych , u proszczen ie system u p o d a tk o w e g o ), a także p o p ra w ę m ię

d zyn a ro d o w ego w izeru nku Austrii p o im pasie sp o w od ow a n y m kontrow ersjam i
W okół o sob y Kurta W ald h eim a.
O g ło s z o n y w lu tym 1988 roku raport m ię d zy n a ro d o w e j kom isji, p o w o ła
nej d o zbadan ia d zia ła ln ości W ald h eim a w czasie II w o jn y ś w ia to w ej, choć
nie p rze są d ził o b ezp o śred n im u d zia le w zbrodn iach, to je d n a k p o tw ie rd ził,
że W ald h eim z p ew n ością w ie d z ia ł o p opełn ian ych p rze z oddziały, w których
służył, m ordach na ludności tere n ó w okupow anych. R aport p o zo sta w ił zresztą
w ie le w ą tp liw o ś c i i p o n o w n ie w z n ie c ił m a s o w e żą d a n ia u stąpien ia Kurta
W ald h eim a ze stanow iska p rezyd en ta . W rezu lta cie p o g łę b iły się p o d z ia ły
w obręb ie rzą d zą cej k o a licji (Ó V P p o p iera ła W ald h eim a , k ie ro w n ic tw o SPÓ
natom iast je d n o g ło ś n ie d o m a g a ło się odejścia p rezy d en ta ), zaś kan clerz Vra-
nitzky z a g ro z ił dym isją, je ś li u trzym u jące się sp o ry i dyskusje będ ą p a ra liż o
w ać prace rządu . D o krytyki p rezyd en ta p rzy łą czyła się ta k że Partia W o ln o
ści. Praktycznie do końca kadencji prezyd en t W ald heim był b o jk o to w a n y p rzez
w iększość rz ą d ó w k ra jó w zachodnich, USA, Izrael, Japonię. W zw iązk u z tym
nastąpiło zb liż e n ie A u strii z krajam i arabskim i ora z socjalistyczn ym i.
P o w a ż n y m w y z w a n ie m dla Au strii b y ły w y d a rze n ia w E u ropie Ś rodkow o-
W schodniej. P o d o b n ie ja k w R FN, w ob liczu fa li u ch o d źcó w ze w sch od u rząd
zm u szo n y zos ta ł d o za ostrzen ia p o lity k i im ig ra cy jn ej (w p r o w a d z e n ie w iz ,
°g ra n ic z e n ie p raw a d o azylu , odsyłan ie n ielega ln ych u c h o d ź c ó w ). Z m ia n y
w Europie W sch odn iej w z b u d z iły także o ży w io n ą dyskusję, d o tyczą cą „w ie
czystej n eu traln ości” A u strii na arenie m ię d zy n a ro d o w ej. R zą d austriacki co
raz częściej k w e s tio n o w a ł zasadność n iektórych p o sta n o w ień traktatu p a ń
stw o w e g o z 1955 roku, a p r z y ty m co ra z w y ra źn ie j ek sp on o w a ł sp ra w ę p rzy
le p ie n ia d o W sp ó ln o t Europejskich.
W y b o ry parla m en ta rn e 7 p a źd ziern ik a 1990 roku p o tw ie rd z iły d om in a cję
SPO, a je d n o c z e ś n ie p rzy n io sły Ó V P n a jg orszy p o w o jn ie rezultat. R adykali-
zacja p ra w ej stron y scen y p o lityczn ej p rzy czy n iła się d o d a ls z e g o w zro stu
Popularności FPÓ. Z n a la zło to p o tw ie rd zen ie w w yb o ra ch lokalnych. W tw ier
d zy FPÓ , K aryntii, partia ta zd o b y ła 2 1 ,5 % głosów , a je j lid e r J órg H a id er
został gu b ern atorem p row in cji. W czerw c u 1991 roku H aider, p o w y p o w ie
dzi ch w alącej T rzecią R zeszę za w a lk ę z b ezro b o ciem , zm u szo n y został do
ustąpienia z te g o stanow iska. 24 m aja 1991 roku n o w y m p rezy d en tem A u
strii w y b ra n o kan dydata ÓVP, z a w o d o w e g o d y p lom a tę, Th om a sa K lestila.
W drugiej p o ło w ie lat osiem dziesiątych w H iszpanii u m ocn iły się rzą d y H isz
pańskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej (PS O E ), ugruntow ane przystąpieniem
do EW G oraz p o tw ierd zen iem człon k ostw a w Pakcie Północnoatlantyckim .
605
Referen du m d o tyczą ce czło n k ostw a H iszp a n ii w N A TO , p rze p ro w a d zo n e

12 m arca 1986 roku p rzy stosu nkow o niskiej frek w en cji (5 9 ,4 % ), za k oń czy
ło się pom yśln ie dla socjalistów . N ie w ie lk ą w ięk szością g ło s ó w (5 2 ,6 % ) spo
łe c ze ń s tw o za a p ro b o w a ło u trzym an ie d o ty ch cza so w ej fo rm y u czestn ictw a
H iszpan ii w Pakcie P ółn ocn oatlan tyckim . W lipcu 1986 roku ro z p o c z ę ły się
n ego cja cje z U SA w sp ra w ie przyszłości am erykańskich baz w o js k o w y ch na
terytoriu m H iszpan ii, p rze w id zia n e na m o cy m a rc o w e g o referendu m . P o po-
n a d d w u letn ich dyskusjach, p rzeb iega ją cych w n ap iętej a tm o sferze (w s trz y
m an ie r o z m ó w w paźd ziern ik u 1987 r., za w ie s ze n ie 10 gru dnia 1987 r. ame-
rykańsko-hiszpańskiego p oro zu m ien ia z 1982 r., sp o ry na fo ru m N ATO , an-
tyam erykań skie dem on stracje w p ob liżu baz, żą d a n ie rządu G o n za leza za
kazu w p ro w a d za n ia bron i ją d ro w e j na terytoriu m H iszp a n ii), 1 gru dnia 1988
roku m in istro w ie sp ra w zagra n iczn ych obu pań stw (G e o rg e Schultz i Franci
sco Fernandez O rd óń ez) za w a rli porozu m ien ie, o b ow ią zu ją ce p rze z kolejnych
osiem lat, p rze w id u ją ce redukcję sił am erykańskich w H iszpan ii o 1/3 i w y
co fa n ie do 1992 roku am erykańskich m y ś liw c ó w z b a z y T orrejón . H iszpan ia
za gw a ra n to w ała sobie kontrolę nad p o zosta łym i b azam i am erykańskim i w za
m ian za rezygn a cję z p o m o c y w o js k o w e j USA. Pom yśln e za k oń czen ie n e g o
cjacji w p ły n ę ło także na z g o d ę europejskich p a rtn eró w na p rzy jęcie H iszp a
nii d o U nii Zach odn ioeu ropejskiej, co nastąpiło 14 listopada 1988 roku.
P rze d te rm in o w e w y b o r y p arlam en tarn e z 22 czerw c a 1986 roku zakoń
c z y ły się p o n o w n y m zw y c ię s tw e m PSOE, która - p o m im o u traty kilkunastu
m a n d a tó w - u trzym ała b e z w z g lę d n ą w ięk szość 184 m iejsc w 35 0 -o sob ow ym
Kongresie. Sojusz L u d o w y (A P ), w koalicji z n ie w ie lk im i pa rtia m i cen tro p ra
w ic o w y m i, zm n iejszył stan posiadania o je d e n m an dat (d o 1 0 5 ). O d roku
1988 A P ro z p o c z ą ł re fo rm ę o rg a n iz a c y jn o -id e o lo g ic z n ą , której ce le m było
s tw o rzen ie dla PSO E realn ej a ltern a ty w y p o p ra w ej stronie sceny p o lity c z
nej. W styczniu 1989 roku stron n ictw o p rzy jęło n o w ą n a zw ę: Partia L u d ow a
(P P ), a na je g o c z e le p o n o w n ie stanął z a ło ż y c ie l AP, M a n u el F raga Iribarne.
Frankistow ska p rzeszłość Fragi ora z an ach ron iczność p o g lą d ó w p olityczn ych
stały się p rzed m io tem krytyki ze strony n ow ej generacji w PP, dążącej do p rze
kształcenia sw ej partii w u g ru p ow a n ie p o lityczn e, które m o g ło b y skutecznie
ry w a liz o w a ć o w ła d z ę z socjalistam i. Ci d zia ła cze d o p ro w a d z ili d o zm ian y
na fo telu p rze w o d n ic z ą c e g o Partii L u d o w e j. 1 k w ietn ia 1990 roku na je j c z e
le stanął m ło d y d y n a m iczn y Jose M a ria Aznar.
W roku 1987 rzą d p o n o w n ie w z m ó g ł d zia ła n ia w celu ro zw ią za n ia pro
b lem u terroryzm u baskijskiego, korzystając z p o m o c y za d ek la ro w a n ej przez
prem iera Francji, Jacques’a Chiraca. P olicja aresztow ała stu kilku dziesięciu
c zło n k ó w b ry g a d ETA p o obu stronach gra n icy francusko-hiszpańskiej. W o d
p o w ie d z i, 19 czerw c a 1987 roku ETA d o k o n a ła zam ach u b o m b o w e g o w cen
tru m h a n d lo w y m H ip ercor w B arcelonie, w w yn ik u k tó reg o 15 osób p o n io
sło śm ierć, a 35 osób zostało rannych. R zą d G o n za leza z d e c y d o w a ł się na
p o d jęcie w sierpniu 1987 roku w A lg ie r z e tajnych ro z m ó w z p rzy w ó d c a m i
ETA; p rze rw a n e zo s ta ły 11 gru dn ia p o zam ach u b o m b o w y m ETA na poste
606
runek G w a rd ii C y w iln ej w Saragossie. W tym czasie p rem ier G o n za lez o d b ył

także p o u fn e r o z m o w y z p rezyd en tem M itterra n d em , n alega ją c na szerszą
w sp ółp racę rzą d u fran cu skiego w zw a lc za n iu ETA. W z n o w io n e na początku
1988 roku r o z m o w y m ię d z y rzą d em hiszpańskim i ETA sp a liły na p a n ew ce
Wskutek k olejn ych z a m a ch ó w terrorystycznych sep aratystów baskijskich, k tó
rych nasilenie w k w ietn iu 1989 roku u n ie m o żliw iło k o n tyn u o w a n ie n eg o cja
cji. K ontakty rządu z k ie ro w n ic tw e m ETA, p o tw ie rd z o n e o ficja ln ie w lutym
1988 roku, zo s ta ły sk rytyk ow a n e p rze z w iększość partii p o lityczn ych , które
W gru dniu 1987 roku za w a rły „Pakt P a ń s tw o w y ” , w yk lu cza ją c b ezp ośred n ie
ro z m o w y z ETA, d o m a ga ją c się zm ia n y u sta w o d a w stw a a n tyterrorystyczn e
go i deklaru jąc w sp ó łp ra cę m ięd zyp a rtyjn ą w celu ro zw ią za n ia problem u ter
roryzm u. O b o k ETA u ja w n iły sw ą aktyw n ość o rga n iza cje sep ara tystów kata-
lońskich: Terra LLiure i A rm ia C zerw on a W y z w o le n ia K atalon ii (E R C A ), a tak
że galicyjska A rm ia Partyzan cka W o ln e g o Ludu G alicji (E G P G C ) o ra z G R A
PO (G ru pa O poru A n ty fa szysto w s k iego im . 1 P a źd ziern ik a ), dokon u jąc serii
za m a ch ów b o m b o w ych . O d roku 1989 nastąpiło k o lejn e nasilenie akcji ETA,
nie tylko w Kraju Basków, lecz także w innych p row in cja ch kraju ora z p o za
Jego gra n ica m i (g łó w n ie w e Fra n cji). W tym czasie ro z p o c z ę ło się ś le d ztw o
w spraw ie A n tyterro rystyczn ych Grup W y z w o le n ia (G A L ), p o d ejrze w a n y ch
0 d zia ła n ie na zle c e n ie rządu hiszpańskiego.
D zięki n a p ły w o w i k a p ita łó w in w estycyjn ych i środ k ów z fu n du szy struk
turalnych EW G, gospodark a hiszpańska w e s zła od roku 1986 w fa zę sta łego
Wzrostu (p o n a d 5 % w 1988 r.). Jednakże społeczn e koszty stabilizacji i w z r o
stu go sp o d a rc ze go b y ły co ra z d otk liw sze. W alka z in flacją ora z d e fic y te m bu
d żeto w y m s p o w o d o w a ła n asilenie akcji strajkow ych i p ro testó w społecznych,
a n a w et starć z policją, podsycanych w ysok im , sięga jącym 2 0 % bezrob o ciem .
14 gru dnia 1988 roku kraj sp ra liżo w a n y został p rze z strajk generalny, k tóry
rów n ocześn ie p rzek reślił d ia lo g m ię d z y g łó w n y m i cen tra la m i z w ią z k o w y m i
1 PSOE. Skutkiem napięć społecznych był spadek popularności socjalistów.
w yb o ra ch parlam en tarn ych 29 p a źd ziern ik a 1989 roku PSO E m in im a ln ie
utrzym ało b e z w z g lę d n ą w ięk szo ść w Kongresie, zd o b y w a ją c 176 m iejsc. PP,
m im o zm ia n y s w e g o im a g e ’u, zw ięk szyła stan posiadan ia z a le d w ie o je d e n
m andat (d o 1 0 6 ). W zro s ło poparcie dla Z jed n o czo n ej L e w ic y (IU ), która z d o
była - g łó w n ie kosztem PSO E - p oparcie 9% w yb o rców , co d a ło 17 m a n d a
tó w parlam entarn ych.
N a początku k o lejn ej d ek a d y H iszpan ia stanęła w o b liczu rosnących tru d
ności p o lityczn ych i sp ołeczn o-gosp od a rczych . Pom yślna koniunktura ek o n o
m iczna w końcu la t o siem d ziesią tych u legła p ogorszen iu , te m p o w zro stu g o
spodarczego osłabło. M im o w y d a tn ej p o m o c y fin a n so w ej EW G , ro z w ó j kraju
P rzeb iega ł n ieró w n o m iern ie . B ied n iejsze p ro w in cje Połu dn ia, ja k A n d alu zja ,
Ekstremadura c z y M urcja, b o ry k a ły się z o gro m n y m b ezro b o ciem , n ierza d k o
Przekraczającym 30% . Z k o lei p la gą P ó łn ocy b ył terro ry zm i separatyzm . N ie
w e s o łe g o ob ra zu kraju początku la t d zie w ię ć d zie s ią ty c h d o p e łn ia ły a fe ry k o
rupcyjne (Filesa, R en fe, Ib erco rp ), a n gażu jące co ra z częściej cz ło n k ó w rządu
607
(d y m isja A lfo n s o G u e rry ), o ra z n asilające się o d końca roku 1991 strajki

w p rzem yśle ciężkim .
201. PORTUGALIA: KORZYŚCI Z CZŁONKOSTWA W EWG
Portu galia p rze ży w a ła okres stabilizacji p o lityczn ej i gosp od a rczej, z w ią z a

nej w pew n ej m ierze z przystąpien iem d o W spóln ot Europejskich. R ząd Anfba-
la C avaęo da S ilvy p o sta w ił na p rzysp ieszen ie gospodarcze, które m ia ło nie
tylko u n o w ocześn ić p rzem ysł i zw ięk szyć in w estycje bezp ośred n ie, le c z tak
że p rzy czyn ić się d o p o d n iesien ia stop y ż y c io w e j m ieszk a ń có w kraju.
W w yb o ra ch p rezyden ckich w styczniu/lutym 1986 roku triu m f odn iósł
d łu g o letn i lid e r Portu galskiej Partii S ocjalistycznej (P S P ), M a rio Soares, któ
ry p rzy poparciu m n iejszych u gru p ow a ń le w ic o w y c h w dru giej ru n d zie o d
niósł n iezn a czn e z w y c ię s tw o (5 1 ,3 % g ło s ó w ) nad k a n d yd atem cen tropraw i-
cy, D ie g o Freitasem d o A m a ra lem .
R ea liza cję p rog ra m u p rzy sp ies zo n ej m o d e rn iz a c ji kraju sk o m p lik o w a ło
w k w ietn iu 1987 roku w o tu m n ieu fności w o b e c m n iejs zo ś c io w e g o rządu Ca-
v a ęo e S ily y W tej sytuacji d o szło d o p rze d term in o w y ch w y b o r ó w p a rla m en
tarnych 19 lipca 1987 roku. W ielk i sukces odn iosła Partia S ocja ld em ok ra tycz
na (P S D ), uzyskując absolutną w ięk szość 148 m iejsc w 2 5 0 -o so b o w y m Z g ro
m adzeniu Republiki. Porażki doznała D em okratyczna Partia O drod zen ia (P R D )
b y łe g o p rezyd en ta R a m a lh o Eanesa, która z d o b y ła z a le d w ie 7 m an datów .
T riu m f PSD w y n ik a ł z w y ra ź n e j p o p ra w y sytuacji sp o łeczn o -go sp o d a rczej,
znaczn ych p o d w y ż e k w sek torze pu b liczn ym o ra z n ap ływ u k a p ita łó w in w e
stycyjnych i środ k ów z fu n du szy strukturalnych EW G . A n fb a l C avaęo e Silva,
u m o cn ion y p op a rciem dla je g o partii, p o zosta ł na c z e le rządu, za p o w ia d a ją c
dalsze o gra n iczen ie ro li pań stw a w gospodarce, n o w e p ra w o p racy i u staw y
zw ią z k o w e , ra cjon aliza cję system u szk oln ictw a i o p iek i z d ro w o tn ej, a także
u proszczen ie system u p o d a tk ow eg o.
C oraz w ięk szą p rzeszk od ą w restru ktu ryzacji i m o d ern iza cji gospodark i
b y ły so cja listyczn e z a p isy kon stytu cyjn e z c z a s ó w „re w o lu c ji g o ź d z ik ó w •
W październiku 1988 roku najw iększe partie portugalskie: rządząca PSD i o p o
zycyjna PS za w a rły p orozu m ien ie o przep row ad zen iu ponad 200 zm ian w kon
stytucji z 1976 roku. U su nięto zapisy o p rze ch o d zen iu do socjalizm u i k olek
tyw n ej w łasności środk ów produkcji, o b u d o w ie b ezk la so w ego społeczeństw a,
o n ieod w ra ca ln o ści n acjon a liza cji i re fo rm w roln ictw ie, a co n ajw a żn iejsze
o tw a rto d rog ę d o p ry w a ty z a c ji na szeroką skalę w sek torze ba n k ow ym , ener
gety czn y m , tra n sp ortow ym , n a fto w y m i telekom u n ikacyjn ym . R e fo rm y eko
n om iczn e d o p ro w a d z iły d o konsolidacji le w ic y p o d hasłam i o b ro n y osiągn ięć
rew o lu cji 1974 roku. W y b o ry lok a ln e w gru dniu 1989 roku p o k a za ły w yraz-
608
202. GRECJA - BLASKI I CIENIE RZĄDÓW PASOK
ny spadek popu larn ości PSD, a ró w n o cześn ie w z m o c n ie n ie p o zy cji partii le

w ico w y ch : n ie tylko PS, lecz także Portugalskiej Partii K om u n istyczn ej (P C P ).
N asilająca się krytyka p o czyn a ń rzą d u ze stron y n a jsiln iejszego u gru p o
w an ia o p o zy cji: PS, zw ia s to w a ła k on iec „koh abitacji” p o m ię d z y p rezyd en tem
Soaresem a p rem ierem C avaęo da Silvą. PSD o d m ó w iła poparcia dla reelek-
cji M a rio Soaresa. M im o to w styczniu 1991 roku M a rio Soares w y b ra n y z o
stał na d ru gą k a d en cję p rezyd en ck ą , uzyskując p op a rcie 7 0 % głosu jących
i dystansując g łó w n y ch ryw a li: Basilio H o rtę i Carlosa C arvalhasa. D obre w y
niki gospodarcze oraz popularność prem iera Cavaęo e S ilvy p rocen tow a ła p o d
czas kolejn ych w y b o r ó w p a rlam en tarn ych 6 p a źd ziern ik a 1991 roku. PSD
P o n o w n ie za p e w n iła sob ie w ięk szo ść w p a rla m en cie (1 3 5 m ie jsc), dystansu
jąc PS (7 2 m a n d a ty).
202. GRECJA - BLASKI I CIENIE RZĄDÓW PASOK
Rząd A ndreasa Papandreu od początku roku 1986 sk on cen trow a ł się na p ro

gram ie stabilizacji gosp od a rczej (d ew a lu a cja drachm y, p o d w y ż k a cen ż y w
ności i usług, o g ra n iczen ie im portu , zm ian a system u indeksacji doch odów ,
dw u letn ie z a m ro żen ie płac, reform a i w ięk sza dyscyp lin a p o d a tk o w a ). Kura
cja o s z częd n o śc io w a w y w o ła ła fa lę dem on stracji i strajków, a n a w e t z a m ie
szek ulicznych. Poza tym nie b ra k ow a ło w ie lu innych spornych kw estii, p o d
grzew ają cych n astroje społeczn e. O gro m n ie kon trow ersyjn a u ch w ała rządu
z 12 m arca 1987 roku o w y w ła s z c z e n iu m ajątku trw a łe g o G reck iego K ościo
ła P ra w o sła w n e go , w szczeg óln ości z iem i i lasów, d o p ro w a d z iła d o kilkum ie-
S1ęcznej konfrontacji w ła d z kościelnych i pań stw ow ych , zakoń czonej p o lu b o w
nie w listo p a d zie 1987 roku.
Ź ród łem p r o b le m ó w p o z o s ta ły stosunki z Turcją, w s zczeg ó ln o ś ci za ta rg
0 p o d zia ł szelfu k o n ty n en ta ln eg o na M o rz u E gejskim i gra n ice m orskich w ó d
terytorialn ych (sp ra w a eksploatacji z łó ż ro p y n a fto w e j). 27 m arca 1987 roku
doszło d o p o w a ż n e g o in cydentu w stosunkach grecko-tureckich, k tó ry om a l
nie d o p ro w a d z ił d o o tw a rte g o konfliktu zb ro jn ego . J ego p rzy czyn ą b y ło w y
słanie p rze z Turcję statku b a d a w c ze g o , esk o rto w a n eg o p rze z o k ręty w o je n
ne, k tó rego cele m b y ło zb a d a n ie z łó ż ro p y n a fto w ej na sporn ym s z e lfie k on
tyn en ta ln ym w o k o lic y w y sp L esb os i L em n os. R o z m o w y m ię d z y r z ą d o w e
d o p ro w a d z iły d o ty m c z a s o w e g o p o ro zu m ien ia, w k tó rym o b a pań stw a p o
w strzym yw a ły się od prób eksploatacji szelfu kon tyn en taln ego na M o rzu E gej
skim. Starania Turcji o p ełn e człon k ostw o w E W G (w n io s e k z ło żo n y 14 k w ie t
nia 1987 r.) z ła g o d z iły n ap ięcie, a n a w e t p rzy n io s ły k ilk u n a stom iesięczn y
°kres p o p ra w y w za jem n ych stosunków. D w u krotne spotkania p rem ieró w o b y
dw u k ra jó w (D a vos, styczeń 1988 r., ora z Bruksela, m a rzec 1988 r.) z a o w o
609
co w a ły p o ro zu m ien iem o kon tyn u ow a n iu n ego cja cji w sp ra w ie ro zw ią za n ia

n a b rzm ia ły ch p r o b le m ó w w stosunkach d w u stro n n yc h . W d n ia ch 1 3 -1 5
czerw ca 1988 roku p rem ier Turcji, T u rg iit Ó zal, z ło ż y ł p ierw szą od roku 1952
w iz y tę w Grecji. O ż y w io n e kon takty d w u stronn e trw a ły d o lu tego 1990 roku,
k ied y - w n astępstw ie in c y d e n tó w m ię d z y p olicją a greckim i Turkam i w za
ch od n iej Tracji - A nkara o d w o ła ła s w eg o am basadora z A ten i w y d a liła grec
k ieg o konsula g e n era ln eg o z Istam bułu. K onflikt etn iczn y w za ch od n iej Tra
cji w y w o ła n y został d ecyzją Sądu N a jw y ż s z e g o z 1988 roku o za k a zie u ży
w a n ia p rze z orga n iza cje p o lity czn e określenia „tu reck ie” . W styczn iu 1990
roku w K o m o tin i d o szło d o dem on stracji Tu rków i starć z policją. A re s zto w a
no p rzy w ó d c ó w m niejszości tureckiej, a następnie dw ó ch z nich ( w tym człon
ka parlam en tu A ch m eta S ad ika) skazano na 18 m ie sięcy w ię z ie n ia .
K on flikt grecko-turecki rzu to w a ł także na stosunki G recji z U SA. Trw ające
d o p o ło w y 1986 roku m a n e w ry m orskie i p o w ie trz n e sił N A T O na M o rzu
Egejskim b y ły b o jk o to w a n e p rze z G recję. Poza krytyką fa w o r y z o w a n ia - zd a
n iem A ten - Turcji w N A T O o ra z stanow iska U S A w kon flikcie cypryjskim ,
rząd grecki k w estio n o w a ł także proporcje p o m o c y gosp od a rczej U S A dla obu
k ra jó w (stosu n ek 5 : 7 na korzyść Turcji). W rezu ltacie rząd PA SO K z a p o w ie
d zia ł ren egocjację układu regu lu jącego status am erykańskich baz w ojen n ych .
U trzym a ły się rozb ieżn ości co d o m eto d zw a lc za n ia m ię d z y n a ro d o w e g o ter
roryzm u , w szczeg óln oś ci stosunku d o reżim u K a d a fieg o w Libii. Kontrakt
o w a rtości przek ra cza ją cej m iliard d o la ró w na sp rzed a ż d o G recji 40 a m ery
kańskich s a m o lo tó w b o jo w y c h F-16C ora z 500 c z o łg ó w M -4 8 p o p ra w ił n ie
co a tm osferę w stosunkach w za jem n ych . Pod kon iec 1987 roku ro z p o c z ę ły
się n ego cja cje w sp ra w ie p rzyszłości baz w o js k o w y ch USA. D ecy zja rządu
greck iego o zam kn ięciu b a z y lotn iczej w H ellen ik o n d o p ro w a d z iła d o z e rw a
nia ro z m ó w w sierpniu 1988 roku.
Z końcem 1988 roku rząd PASO K zn a la zł się w tru dnej sytuacji z racji
u w ik ła n ia A ndreasa Papandreu w a ferę Koskotasa (fin a n s o w y skandalista,
prezes Banku Krety, a res zto w a n y w U S A w listo p a d zie 1988 r.). O czeku jący
ekstradycji d o G recji G eo rg io s Koskotas zezn a ł, iż regu la rn ie p rze k a zy w a ł
z d efra u d o w a n e p ien ią d ze na konto PA SO K ora z o sob isty rach u nek Jeorjosa
Papandreu, syna prem iera. Pozycję Papandreu osłabiły także k ło p o ty zd ro w o t
ne oraz głośn o k o m en tow a n y rom ans z m łodą stewardessą, D im itrą Liani.
A tm o sfera skandali i a fer p o lityczn o-fin a n sow ych w p ły n ę ła n ega tyw n ie na
stabilność system u p o lityczn ego . M ię d z y c z e rw c e m 1989 a k w ietn iem 1990
roku d o szło d o trzyk rotn ych w y b o r ó w parlam entarn ych. N o w a D em okracja,
m im o w zrostu poparcia sp o łeczn eg o, n ie b yła w stanie stw o rzy ć trw a łe j b a zy
rzą d o w e j. P o d h asłem „o czy szczen ia ” greckiej sceny p o lityczn ej ta p ra w ic o
w a partia zm u szona została d o u tw o rzen ia sojuszu z Koalicją L e w ic y i Postę
pu (S yn ap sism o s). R zą d zą ca koalicja ok a za ła się zd o ln a je d y n ie do w s z c z ę
cia p o stęp o w a n ia w w ie lu aferach fin a n so w ych i p o lityczn ych . Kryzys w PA
SO K p o głęb ił ro z w ó d Papandreu i poślubienie D im itry Liani w lipcu 1989 roku.
D o p iero po w y b o ra c h 8 k w ietn ia 1990 roku N o w a D em okracja p o p ra w iła
610
203. TURCJA: PATRIARCHALNE RZĄDY ÓZALA
n iezn aczn ie sw o ją p o zycję, zd o b y w a ją c p o ło w ę (1 5 0 ) m iejsc w Z g ro m a d z e

niu, i p r z y p oparciu n ie w ie lk ie j cen tro p ra w ico w ej Partii D em ok ra tyczn ej O d
n o w y (D IA N A ) u tw o rzy ła rząd, na k tó rego czele stanął lid e r N D , Konstanti-
nos M itsotakis. Po w yg a ś n ięc iu kaden cji Christosa Sartsetakisa, w m aju 1990
roku na fo te l p rezyd en ta p o w ró c ił Konstantinos Karam anlis. N o w y rzą d ure
gu lo w a ł w końcu sp ra w ę statusu am erykańskich b a z w o jsk ow y ch . 30 m aja
1990 roku p odpisan o p o ro zu m ien ie o u trzym aniu d w ó ch baz p rze z kolejn ych
°s ie m lat o ra z o lik w id a cji d w ó ch pozostałych . W lipcu 1991 roku z w iz y tą
p rzy b ył p r e z y d e n t G e o rg e Bush, k tó ry p o d z ię k o w a ł w ła d z o m g reck im za
W spółpracę z siłam i koalicji antyirackiej podczas w o jn y w Z atoce Perskiej i za
p o w ie d z ia ł d o s ta w y u zbrojen ia. R zą d grecki n a w ią za ł ta k że stosunki d y p lo
m atyczn e z Izra e lem , n orm a lizu ją c istn iejące de fa cto kontakty m ię d z y obu
krajami.
W skutek n iestabilności p o lityczn ej p o g o rszy ła się w y ra ź n ie sytuacja ek o
n om iczna kraju. R osn ący d e fic y t bilansu p ła tn iczego , w y so k i d e fic y t b u d ż e
to w y p o g łę b io n y p o w ię k s za n ie m się „szarej stre fy ” , w z ro s t in fla cji, spadek
P o ziom u życia w sku tek p o d w y ż e k cen żyw n o śc i i usług - w szystko to w y w o
łało fa lę strajków. N iska dynam ika w zro stu g o sp o d a rc ze g o sp o w o d o w a ła , że
W 1990 roku Grecja zastąpiła P ortu ga lię na n iech lubnym m iejscu najbiedn iej-
S2e g o kraju E W G p o d w z g lę d e m d o ch od u p e r capita.
203. TURCJA: PATRIARCHALNE RZĄDY ÓZALA
Turcja kroczyła drogą liberalizacji politycznej i gospodarczej. D zięki konsekwent-

Uej polityce reform rynkow ych i stabilizacji m akroekon om iczn ej, nastąpiła w y
raźna p o p ra w a sytuacji gospodarczej, w yso k i w zro st PKB (7 ,4 % w 1987 r.),
spadek deficytu o b ro tó w bieżących, w zro st eksportu, choć u trzym ała się w y
soka, d w u cyfro w a inflacja, d eficyt b u d ż e to w y i zw ięk szyło za d łu żen ie zagra-
Uiczne. W końcu 1987 roku, p o dłu gich dyskusjach p o lityczn ych i p a rla m en
tarnych, rz ą d T u rg iita Ó z a la ro z p o c z ą ł re a liz a c ję p ro g ra m u p r y w a ty z a c ji
P rze d sięb io rs tw p a ń stw o w ych . N o rm a liza c ja za ch ęciła w ła d z e tu reckie d o
Podjęcia o fen sy w y d yplom atyczn ej w krajach Zachodu. 14 kw ietn ia 1987 roku
rząd turecld z ło ż y ł w n io s e k o p rzystąpien ie d o W sp ó ln o t Europejskich, w s tę p
i e za a k cep to w a n y p rze z m in istró w sp ra w za gra n iczn ych „d w u n a stk i” , z w y
ją tk iem Grecji. L a tem 1988 roku p rezyd en t Kenan Evren z ło ż y ł o ficja ln e w i
zyty w U SA, W ie lk ie j B rytanii i RFN . O p rócz k w estii o ch arakterze dw u stron-
nym , turecki p rezy d en t z a b ie g a ł o p op a rcie p a ń stw za ch od n ich dla s w e g o
rządu w ob liczu p iętrzą cych się p ro b le m ó w p o lityczn ych , religijn ych i n iepo-
kojących zja w is k ek on om iczn ych .
611
A u to ry tarn y styl rz ą d ó w p rem iera Ó za la utrudniał d zia ła ln o ść partii o p o

zycyjnych , g łó w n ie w sku tek zakazu pu bliczn ej d zia ła ln o ści p o lityczn ej ich li
derów . W celu w zm o c n ie n ia fo rm aln ej leg ity m a cji rz ą d ó w ANAP, z in icjaty
w y prem iera Ó za la w e w rześn iu 1987 roku p rze p ro w a d zo n o o b o w ią z k o w e
referen du m w sp ra w ie zn iesien ia zakazu pu bliczn ej d zia ła ln ości p olityczn ej
242 p o lity k ó w op ozycyjn ych . N ie w ie lk ą w ięk szo ścią g ło s ó w (5 0 ,2 % ) Turcy
za a p ro b o w a li tę p rop o zycję. U m o ż liw iło to u dział w kam pan ii w y b o rc ze j tak
znanych p o lity k ó w ja k S iileym an D em irel, B iiłen t E ęevit c z y N e ęm ettin Erba-
kan. W w y b o ra ch d o p o w ię k s zo n e g o d o 450 m iejsc W ie lk ie g o Z gro m a d zen ia
N a ro d o w ego , zorga n izow a n ych 29 listopada 1987 roku, A N A P um ocniła sw oją
d om in ację, zd o b y w a ją c 292 mandaty.
D ą żen ie d o koncentracji w ła d z y p rze z T iirg u ta Ó za la i A N A P w yn ik a ło
w d u żej m ie rze z nasilających się d zia ła ń partyzan ckich u gru p ow a ń kurdyj
skich o ra z m o b iliza cji środ o w isk rob otn iczych o o rien tacji le w ic o w e j. 1 m aja
1988 roku d o szło d o n ajw ięk szych o d p rze w ro tu w o js k o w e g o w 1980 roku
za m ieszek w Stam bule i Iz m irz e o ra z starć m ię d z y p olicją a d em on stru jący
m i robotnikam i. N a p ię c ie u trzy m y w a ło się p rze z k o lejn e m iesiące. W d o d a t
ku w czerw c u 1988 roku d o k o n a n o n ieu d a n eg o zam achu na życie Turgiita
Ó zala. W ła d z e za o strzy ły p o lityk ę w e w n ę trzn ą , w ra ca ją c d o sytuacji p rzy p o
m in ającej p ie rw s z y okres rz ą d ó w w ojsk ow y ch . N ie u staw ała aktyw n ość b o
jo w n ik ó w Kurdyjskiej Partii R o b o tn iczej (K P R ), s to p n io w o p oszerza ją cych
obszar d zia ła ln ości zbrojn ej. W czerw c u 1987 roku separatyści kurdyjscy d o
kon ali w p ro w in cji M ard in op era cji w o js k o w e j, n a jp o w a żn iejs ze j od w y b u
chu pow stan ia. O d końca 1989 roku n asiliły się akcje partyzan tki m iejskiej,
z a ró w n o p ra w ic o w e j, ja k i le w ic o w e j, d zia ła ją cej g łó w n ie w A n k a rze i S tam
bule. W p o łu d n io w o -w s ch o d n iej części kraju d zia ła n ia p a rty za n tó w kurdyj
skich p rze ro d ziły się w pow stan ie. Po czą tk ow o w ła d z e o d rzu ca ły ja k iek o lw iek
ro z m o w y z partyzan tam i. D op iero w m arcu 1991 roku, w zw iązk u z o fen sy
w ą antykurdyjską w p ó łn o c n y m Iraku i m a so w ym n a p ły w e m u ch odźców ,
p rze d sta w ic iele P a trio ty c zn e g o Z w ią zk u Kurdystanu o ra z Kurdyjskiej Partii
D em ok ra tyczn ej p rze p ro w a d zili w Stam bule r o z m o w y z fu n kcjonariu szam i
M in isterstw a S p ra w Zagran iczn ych w spraw ie u m o żliw ie n ia transportu bro
ni dla irackich Kurdów. R zą d turecki z g o d z ił się je d y n ie na d o s ta w y ż y w n o
ści i leków , a p r z y tym w y r a z ił sw ój sp rzeciw w o b e c d ą żeń K u rd ów do u tw o
rzen ia n ie z a le żn e g o państw a.
O d roku 1989 „p rze g rz a n a ” gospodark a w y ra ź n ie p rzy h a m ow a ła . W zrost
g o s p o d a rc zy w y n ió s ł le d w ie 1,7 % , w sk u tek suszy p rodu kcja roln a spadła
o 10% , zm n iejszył się także eksport. U trzym ała się w yso k a ( 6 8 % w 1989 r.)
in flacja i b ezro b o cie (1 5 % ). C oraz w ię c e j środ k ów poch ła n ia ła obsłu ga w y
so k ieg o (3 5 ,2 m ld doi. w 1989 r.) długu za gra n iczn ego . P ro b le m em sp o łec z
n o-ek on om iczn ym b yła także im igra cja bułgarskich Turków. W sierpniu 1989
roku Turcja stanęła w ob liczu fa li u ch o d źcó w tureckich z B u łgarii, których
liczba przekroczyła 300 tys. osób. Rząd zd ecy d o w a ł się zam knąć granicę z Buł
garią i w p ro w a d z ić w iz y dla o b y w a te li te g o kraju. P o m im o odzyskan ia w y-
612
204. IMPAS W KONFLIKCIE CYPRYJSKIM
s°k ie g o tem p a w zro stu w roku 1990, gospodark a turecka w d a lszym ciągu
W ykazyw ała o zn a k i niestabilności, p o g łę b io n e stratam i w y w o ła n y m i w o jn ą
w Zatoce Perskiej.
3 1 p a źd ziern ik a 19 8 9 roku Ó za l w y b ra n y został p rze z p arlam en t na u rząd
Prezydenta Turcji. Następcą na stanowisku prem iera i p rze w o d n iczą ceg o Partii
O jczyźn ianej zosta ł Y ild irim Akbulut, lo ja ln y w sp ó łp ra c o w n ik Ó zala. S p o w o
do w ało to kon flikt w k ie ro w n ic tw ie A N A P o ra z oskarżen ia o p o z y c ji w o b e c
Ozala o chęć m o n o p o liza cji w ładzy. W skutek n arastającego konfliktu, w lu
tym 19 9 0 roku d o dym isji p o d a li się m in istro w ie sp ra w za gra n iczn ych - M e-
Su,: Y ilm az, i fin a n só w - Ekrem P a kdem irli. W skutek p o d z ia łó w w obręb ie
ANAP, w c zerw c u 1 9 9 1 roku n o w y m p rem ierem został M esu t Y ilm a z. J ed
nym z re zu lta tó w konfliktu w o b ręb ie gru p y rzą d zą cej b yła d o tk liw a p o ra ż
ka A N A P w w y b o ra ch parlam en tarn ych 20 p a źd ziern ik a 1 9 9 1 roku. Z w y c ię
żyła Partia Słusznej D ro gi (D Y P ), g ro m a d zą c 1 7 8 m andatów , A N A P uzyskała
jedyn ie 1 1 5 m iejsc, zaś S ocjaldem okratyczn a Partia Popu listyczna (S H P ) zdo-
yta 88 m andatów . D u ży sukces o dn iosła fu n dam en talistyczn a Partia D obro-
ytu, dysponu jąc 62 m an datam i. M isję u tw o rzen ia n o w e g o rządu o trzym a ł
ider DYP, S iileym an D em irel, p o p a rty p rze z koa licję D YP-SH P.
Od p o ło w y 1990 roku, g łó w n y m p ro b le m em p o lityk i tu reckiej b yła sytu
u j ą w Zatoce Perskiej w następstw ie irackiej in w a zji na Kuw ejt. Konflikt w Za
toce Perskiej b ył p o w a ż n y m w y z w a n ie m dla Turcji ta k że w w y m ia r z e w e
w n ętrzn ym . Turcja, ja k o czło n e k N A TO , przystąpiła do antyirackiej koalicji,
Co s p o w o d o w a ło p o w a ż n e za b u rzen ia w tym kraju ora z rosnącą krytykę p re
zydenta Ó zala i rządu A N A P ze strony u gru p ow ań fundam entalistycznych i an-
tyzachodnich. C hoć Turcja uniknęła b ezp o śred n iego z a a n g a żo w a n ia w dzia-
ania w o je n n e, u dostępn iła b a z y lo tn icze dla b o m b o w c ó w N A TO . Ta p olityk a
z°stała d o cen ion a p rze z Stan y Z je d n o czo n e i z a o w o c o w a ła o b ietn ica m i za-
Cleśnienia stra teg iczn eg o partn erstw a ora z zw ięk szen ia p o m o cy gospodarczej
1 W ojskow ej, z ło żo n y m i p rze z G eo rg e’a Busha p odczas w iz y t y w lipcu 1991
foku.
204. IMPAS W KONFLIKCIE CYPRYJSKIM
Kolejne p rop o zycje u regu low ania kryzysu cypryjskiego (radziecka p ropozycja
2 2 1 stycznia 19 8 6 roku, porozu m ien ie ra m o w e O N Z z 2 9 marca 19 8 6 r.) zo-
staiy od rzu co n e p rze z stron y konfliktu. D o d a tk o w ym źró d łe m n ap ięć na Cy-
P fz e stała się w iz y ta prem iera Turcji, T iirg iita Ó zala, w dniach 2 -A lipca 19 8 6
u w tureckiej części Cypru, k tó ry p od k reślił n ieza le żn o ść Tureckiej Repu-
'w Cypru P ó łn o cn eg o (T R C P ) o ra z za d e k la ro w a ł p o m o c ek o n om iczn ą i in
w estycyjn ą. K ontynu acją tych d zia ła ń b y ła w iz y ta p rem iera TRCP, D ervisa
613
Eroglu, w gru dniu 1986 roku w A n k a rze w celu za w a rcia u m ó w gospodar

czych.
O d początku 1987 roku n ie b ra k ow a ło dalszych sporów . N a jp ie rw G recy
o skarżyli w ła d z e P ó łn o cn eg o Cypru o zn a czn e z w ięk szen ie liczeb n o ści w o j
ska ora z w ielk o ści u zbrojen ia. W lipcu p rezyd en t Turcji osk a rżył rzą d w N i
k o zji o dostarczanie bron i p a rtyza n tom kurdyjskim . W zb u rz e n ie T u rk ów w y
w o ła ło p o ro zu m ien ie o unii celn ej z EW G , podpisan e p rze z rzą d cypryjski
w p a źd ziern ik u 1987 roku.
N o w y p rezyd en t Cypru (o d lu te g o 1988 r.), G eo rg ios Vassiliou d ek laro
w a ł go to w o ść ro z m ó w z Turkami cypryjskim i pod w aru n k iem w yco fa n ia w ojsk
tureckich z w y s p y i p o sza n o w a n ia p ra w ob yw a telsk ich m ie szk a ń có w Cypru,
jed n a k że d w u k rotn ie od rzu cił p ro p o zy cję n iefo rm a ln ych r o z m ó w z R a u f e m
D en ktaszem . W w yn ik u o ciep len ia w stosunkach grecko-tu reckich (w iz y ta
prem iera Turcji Ó za la w A tenach, 1 3 -1 5 c z e rw c a 1988 r.) o ra z i n t e n s y w n e j
d ziałaln ości d y p lom a ty czn ej sekretarza g e n era ln eg o O N Z , Javiera Pereza de
Cuellara, o d sierpnia 1988 d o k w ietn ia 1989 roku do szło kilkakrotnie d o b e z
pośrednich ro z m ó w m ię d z y Vassiliou i D enktaszem . M im o w o li zjed n o c ze n ia
Cypru, d ek la row a n ej p rze z p r z y w ó d c ó w o b y d w u n a ro d ó w w yspy, p o d s ta w o
w e p ro b le m y sporn e p o z o s ta ły n iero zstrzyg n ięte. D o ty c z y ły o n e g łó w n ie for
m y u strojow ej i adm in istracyjnej z je d n o c zo n e g o państw a, w y c o fa n ia w ojsk
tureckich, s w o b o d y osiedlan ia. W lipcu 1989 roku in cyd e n ty na „z ie lo n e j li
n ii” , ro zd ziela ją cej zw a śn io n e strony, s p o w o d o w a ły o d w o ła n ie dalszych n e
gocjacji. D zięk i aktyw n ości Pereza de Cuellara, w lu tym 1990 roku do szło
p o n o w n ie d o spotkania V assiliou i D enktasza. P rzy w ó d c a Tu rk ów cypryjskich
zażądał uznania przez społeczność m ięd zyn arod ow ą „obydw u n a rod ów Cypru’
oraz ich praw a d o sam ostanow ienia. Stanow isko D enktasza zostało o d rzu co
ne p rzez R adę B ezp ieczeń stw a O N Z , w skutek czeg o n egocjacje zerw a n o.
P r ze d m io te m k o n trow ersji b yła spraw a za cieśn ien ia z w ią z k ó w o b y d w u
republik p o d zielo n ej w ysp y z partneram i zew n ętrzn ym i. 19 p aździern ika 1987
roku rzą d w N ik o zji z a w a rł unię celną z pań stw am i EW G , zaś 4 lipca 1990
zło ży ł fo rm a ln y w n io sek o człon k ostw o w e W spólnotach Europejskich. W p a ź
dzierniku 1990 roku p ro p o zycja unii celn ej m ię d z y TR C P a Turcją ora z zn ie
sienia o b o w ią zk u posiadania paszportu na te ry to riu m Turcji p rze z m i e s z k a ń
c ó w p ółn ocn ej części w y s p y została uznana p rze z rząd w N ik o zji za próbę
aneksji TR C P p rze z Turcję. W c zerw c u 1991 roku, d zięk i m e d ia cji sekretarza
g e n era ln eg o O N Z Boutrosa Ghali, do szło do k ró tk ieg o spotkania m ię d z y Vas-
siliou a D enktaszem , b u d zą ceg o n a d zieje z w o le n n ik ó w p o ro zu m ien ia m ię d zy
zw a śn io n y m i sp o łeczn o ścia m i wyspy.
614
205. REFORMA MODELU INTEGRACJI
205. REFORMA MODELU INTEGRACJI
D obra koniunktura gospodarcza, u m ocn ion a d yn a m iczn ym r o z w o je m n o w o

czesnych g a łę zi p rzem ysłu (g łó w n ie in form a tyk i i telek o m u n ik a cji) o ra z d a l
szą ekspansją sektora usług, sprzyjała zw o le n n ik o m re aliza cji projektu p o g łę
bien ia in tegracji. P o d w o d z ą fran cu skiego socjalisty Jacques’a D elorsa, p r z e
w o d n ic z ą c e g o Kom isji W sp ó ln o t Europejskich, d ą żyli o n i d o zm ia n y p o d sta w
P ra w n o m ięd zy n a ro d o w y ch W sp ó ln o t Europejskich (W E ), a b y u m o ż liw ić d o
konan ie ja k o ś c io w y c h zm ia n w system ie in te gra cji za ch o d n io e u ro p ejsk iej.
W tym celu m in istro w ie sp ra w zagra n iczn ych d z ie w ię c iu cz ło n k ó w W sp ó ln o t
Europejskich ( z w y ją tk ie m Danii, W ło c h i G recji) na spotkaniu w Lu ksem
burgu, które o d b y ło się 17 lu te g o 1986 roku, p o d p isa li tzw . J ed n o lity A k t
Europejski (JA E ), w p ro w a d z a ją c y zm ia n y i u zu p ełn ien ia u k ła d ó w o W sp ó l
notach Europejskich (traktat paryski z 1951 r. i traktaty rzym skie z 1957 r.).
Dania p o sta n o w iła p rze p ro w a d zić referen d u m w tej spraw ie, do c z e g o d o
szło 27 lu teg o 1986 roku (5 6 % g ło s ó w za p o d p isa n iem A k tu ), zaś W ło c h y
i Grecja u z a le żn iły p rzystą p ien ie d o JAE od w y n ik ó w du ń skiego referendu m .
W rezu ltacie te trz y p ań stw a p o d p isa ły akt natychm iast p o p o z y ty w n y m r o z
strzygn ięciu referendu m w Danii. JAE w s z e d ł w życie 1 lipca 1987 roku. P r z e
w id y w a ł u tw o rz e n ie d o koń ca 1992 roku w s p ó ln e g o rynku, w p r o w a d z a ł
zm ian y w system ie p o d e jm o w a n ia decyzji, w z m a c n ia ł k o m p eten cje Kom isji
W spóln ot Europejskich i ro zszerza ł funkcje Parlam entu E u ropejskiego.
P o d sta w o w ym celem , za rysow a n ym w Jedn olitym A k cie Europejskim , było
P rzy g o to w a n ie sy stem ó w gospodarczych , p raw n ych i społeczn ych p o s z c z e
góln ych państw, a ta k że instytucji W E, d o u tw o rzen ia rynku w e w n ę tr z n e g o ,
P rze w id u ją ce g o sw o b o d ę ruchu o s o b o w e g o o ra z p rze p ły w u tow arów , k a p i
ta łó w i usług. P o w o ła n a w 1987 roku kom isja ekspertów , z Jacques’em D e
lorsem na czele, o p ra co w a ła zb ió r reform strukturalnych (tzw . p a k iet D elo r
sa), p rz y ję ty w lu tym 1988 roku p rze z R a d ę Europejską. G łó w n e re fo rm y
o b ejm o w a ły system fin a n sow y E W G (bardziej ró w n o m iern e ob cią żen ie państw
członkow skich, h a rm o n izo w a n ie w ysokości podatku V A T ), w s p ó ln ą p o lityk ę
rolną (o g ra n ic z e n ie in te rw en cji W E, zm n iejszen ie k o s z tó w p ro d u k c ji), p o li
tykę strukturalną (z w ię k s z e n ie n a ld a d ó w na Europejski Fundusz Struktural
ny, a ktyw n a p o lityk a zatru dn ien ia, m o d ern iza cja i ro z w ó j re g io n ó w z a c o fa
n ych ), p o lityk ę n orm i jakości (s to p n io w e u jed n olican ie n orm to w a ro w y ch ,
technicznych, zn a k ó w jakości itd .).
W roku 1990 D elors p r z e d ło ż y ł k o lejn y doku m en t, z a w ie ra ją c y g łó w n e
zarysy planu dalszej in tegra cji eu ropejskiej (tzw . ra p ort D elo rsa ), za a p ro b o
w a n y 27 p a źd ziern ik a 1990 roku p rze z R a d ę Europejską. P r z e w id y w a ł on,
Po u tw o rzen iu w s p ó ln e g o rynku, in te gra cję p o lity c zn ą w zakresie p o lityk i
zagran iczn ej, obron n ej i w e w n ę tr z n e j (w y m ia r sp ra w ied liw o ści, w sp ó łp raca
P o licyjn a ), a n astępnie u tw o rz e n ie unii m on etarn ej, p o w o ła n ie cen tra ln ego
banku e u ro p ejs k iego i w p ro w a d z e n ie je d n o lite j w alu ty. Te z a ło ż e n ia le g ły
615
u podstaw n o w e g o traktatu, p rzy g o to w y w a n e g o od końca 1989 roku. 10 grud

nia 1991 roku podczas szczytu W E w h olen d ersk im M aastrich t u zgo d n io n o
treść Traktatu o U nii Europejskiej, p rze w id u ją c e g o przejście d o dalszych eta
p ó w za ch od n ioeu rop ejsk iej in tegracji.
O prócz in icja ty w w ła d z W E, d zia ła n ia in tegra cy jn e p o d e jm o w a ły także
p o s zc ze g ó ln e rzą d y „d w u n a stk i” , zw ła szcza na tych obszarach, które nastrę
cza ły n ajw ięk szych trudności w p o lityce w s p ó ln o to w e j. R ea k tyw a cji o d 1985
roku u legła w sp ó łp raca p olicyjn a ( w tym zw a lc za n ie terroryzm u , przem ytu
narkotyków , han dlu b ro n ią ) i im igracyjn a, o d b yw a ją ca się w ram ach n iefo r
m alnej gru p y TR E V I. Spotkania m in istró w spraw w ew n ę trz n y c h i sp ra w ie
d liw o ści b y ły co ra z częstsze i o w o c o w a ły b liższą w sp ó łp ra c ą w w y m ia rz e
technicznym , szkolen iow ym i praw nym . S zczególn ie istotne było spotkanie m i
nisterialne TRE VI w D ublinie 1 5 -1 6 czerw ca 1990 roku, które za o w o c o w a ło
p rzyjęciem Prog ra m u działania w zw alczan iu terroryzm u , p rzem ytu narkoty
k ó w i zorga n izo w a n ej przestępczości. Program p rze w id y w a ł u stanow ienie eu
ropejskiej centralnej jed n ostk i w y k ry w a n ia p rzem ytu narkotyków, scentrali
zo w a n ego biura inform acji, opartego na tw orzon ej kom pu terow ej bazie danych,
a także pow stan ie jedn ostki szkolenia a g en tó w zw alcza n ia narkotyków.
P o stęp y n o to w a n o także w d elik atn ej i tru dn ej k w estii s w o b o d y ruchu
osob ow ego. 14 czerw ca 1985 roku w Schengen za w a rto p o rozu m ien ie w spra
w ie s to p n io w e g o zn oszen ia kon troli gra n iczn ej m ię d z y krajam i Beneluksu,
Francją i RFN . J ego cele m b y ło ca łk o w ite zn iesien ie kon troli na gra n icy lą
d o w e j, m orskiej i p o w ietrzn e j. A b y za p ew n ić b e z p ie c z e ń s tw o w e w n ę trz n e ,
p rze w id y w a n o p rzy jęcie w ie lu środ k ów i in stru m en tów d zia ła n ia , m .in. ko
ordynację k on troli w iz o w e j na granicach zew n ę trzn y ch p o p rz e z w s p ó ln ą p o
litykę w iz o w ą i a zy lo w ą . D w a lata p ó źn iej d o p o ro zu m ien ia p rzystą p iła H isz
pania i Portu galia. 19 c z e rw c a 1990 roku p odpisan o tzw. k o n w en cję w y k o
n a w czą Schengen . A le je j w e jście w życie o k a za ło się n a d sp o d ziew a n ie tru d
nym p rzed sięw zięciem . 15 czerw ca 1990 roku w D ublinie podpisan o k o n w en
cję a z y lo w ą , p o z w a la ją c ą na z ło ż e n ie w n iosku a z y lo w e g o tylko w jed n y m
z pań stw człon k ow sk ich W spólnot.
Z b liże n ie i w sp ó łp raca za zn a c zy ły się także w p o lity ce b ezp ieczeń stw a ,
a w ią z a ły się ze w z m o c n ie n ie m eu ropejskich instytucji i struktur p o lityczn o-
-m ilitarnych. Francja, która o d g ry w a ła c z o ło w ą rolę w p ro m o w a n iu p o g łę
b io n ej in tegra cji eu ropejskiej, p o zo sta w a ła je d n o c z e ś n ie p o za strukturą w o j
skow ą N A T O i p row a d ziła w łasn ą politykę m ocarstw ow ą. Jeszcze w roku 1984
p o d ję te zo s ta ły d zia ła n ia na rz e c z reak tyw acji U n ii Z a ch o d n io eu rop ejsk iej
(U Z E ), ja k o o rga n iza c ji m ającej gw a ra n to w a ć w p rzyszło ści b ezp ie c ze ń s tw o
zew n ętrzn e Europy Zachodniej. W ra z z postępującym o d p rężen iem U S A -Z S R R
o ra z p ersp ek tyw ą u sunięcia z E u ropy Ś ro d k o w e j bron i ją d r o w e j krótk iego
i śred n iego zasięgu , g łó w n e m ocarstw a eu ropejskie, Francja i RFN , za częły
p o szu k iw ać n ow yc h fo rm u ł w sp ó łp ra c y w zakresie b e z p ie czeń s tw a i o b ro n
ności, w ią żą c je z procesem in tegra cji za ch o d n ioeu ro p ejsk iej. Podczas sesji
m in isterialn ej UZE w p a źd ziern ik u 1987 roku, p rzy ję to tzw . P la tform ę euro-
616
206. ROZPAD ZSRR
P eJskich interesów bezpieczeństwa, w której uznano, że p rzyszła U nia E u ropej

k a musi objąć ró w n ie ż sp ra w y b ezp ie czeń s tw a i obronn ości, a jed n o cześn ie
Podkreślono, iż b ezp ie c ze ń s tw o E u ropy m o ż e być za g w a ra n to w a n e w y łą c z
nie w ścisłej w sp ó łp ra c y z USA. Po konsultacjach m ię d z y B onn a Pa ryżem ,
19 czerw ca 1987 roku kan clerz H elm u t Kohl z a p ro p o n o w a ł u tw o rzen ie nie-
nnecko-francuskiej b ry g a d y w o js k o w ej w celu w zm o cn ie n ia strategiczn ej je d
ności E u ropy Z a ch o d n iej. Francja p rzy ję ła tę p ro p o z y c ję z z a d o w o le n ie m ,
Podkreślając jed n a k , że o w a b ryga d a musi d zia ła ć p o za w o js k o w ą strukturą
N a t O. Takie stan ow isko b u d ziło n iep o k oje W aszyngton u , p o g łę b io n e la n so
waną o d początku lat d ziew ię ć d zie s ią ty c h p rze z RFN i Francję tzw. E u ropej
ską Tożsam ością B ezp ieczeń stw a i Obrony, zakładającą w ięk szą o d p o w ie d z ia l
ność pa ń stw eu ropejskich za b e z p ie c z e ń s tw o k on tyn en tu o ra z u tw o rz e n ie
vv tym celu fran cu sko-n iem ieckiego korpusu w o js k o w e g o , o tw a rte g o dla in
nych c zło n k ó w UZE. S p raw a roli UZE w eu ropejskim i eu roatlan tyck im sys
tem ie b e z p ie c z e ń s tw a zo s ta ła w y ja ś n io n a p o d cza s szczytu w M a a strich t
W grudniu 1991 roku, k ie d y u znano, że UZE je s t jed n o cześn ie elem en tem po-
łtyki obron n ej U n ii Europejskiej o ra z „eu ropejskim fila re m ” N ATO .
W ydarzen ia w Europie W schodniej m iały b ez w ą tp ien ia o gro m n y w y d ź w ię k
w krajach W spólnoty. 18 listopada 1989 roku s z e fo w ie rz ą d ó w ora z dyplo-
^ acji „d w u n a stk i” spotkali się w Paryżu na n a d zw y cza jn ym p o sied zen iu p o
św ięcon ym „Jesieni N a r o d ó w ” . P rzy jęto o d p o w ie d zia ln o ść za p o w o d z e n ie d e
m okratyzacji w Europie W sch odn iej, z a p o w ie d zia n o p oparcie dla Polski i W ę
gier w M ię d zy n a ro d o w y m Funduszu W alu to w ym , a także ro zp a trzo n o fran
cuską p ro p o zycję p o w o ła n ia W sch od n io eu ro p ejsk iego Banku R o zw o ju . U ru
ch om ion o fu n du sz p o m o c y stru ktu raln ej P H A R E , k tó ry p o c z ą tk o w o o b ją ł
°lskę i W ęgry, a n astępnie k o lejn e kraje b y łe g o bloku w sch od n ieg o. O d po-
Czątku 1990 roku kraje E u ropy Ś ro d k o w o w sch od n iej co ra z śm ielej w y r a ż a ły
nęć za cieśn ien ia w s p ó łp ra c y z W E , której c e le m b y ło p ełn e czło n k o stw o
W tej o rga n izacji. W sierpniu 1990 roku p rzy jęto o g ó ln y zarys u m o w y sto
w a rzyszen io w e j z trzem a b y łym i krajam i socjalistyczn ym i: Polską, C zecho-
°w a c ją i W ęgram i, a w stęp n e ro z m o w y p o d ję to w p a źd ziern ik u 1990 roku.
d a j ą c e p on ad rok, p ełn e kon trow ersji n ego cja cje s to w a rzy s z e n io w e zakoń-
Cz.yły się podpisan iem 16 grudnia 1991 roku tzw. U k ła d ó w Europejskich, p rze
w idu jących lib era liza cję h an d lo w ą, w sp ó łp racę p olityczn ą, koordyn ację dzia-
an d otyczą cych s w o b o d y p rze p ły w u kapitału, d ó b r i usług, w sp ó łp ra c ę kul
turalną, a ta k że p o m o c fin an sow ą.
206. ROZPAD ZSRR
Sygnały zm ian w d o tych cza so w ej p o lityce w e w n ę trz n e j i za gra n iczn ej, sfor
m u łow anych pod h asłem pieriestrojk i, p o tw ie rd z o n e zosta ły pod cza s X X V II
617
Zjazdu K P Z R (2 5 lu te g o - 6 m arca 1986 r.). P rzy ję to n o w y p ro g ra m partyj

ny, k tó ry zastąpił ten zd eza k tu alizow an y, p o w sta ły je s z c z e za C hru szczow a
(196 1 r.), a p rze w id u ją c y m .in. w y p r z e d z e n ie U S A w gospodarce i dojście
do kom u n izm u w 1980 roku. W w a rstw ie p ro g ra m o w ej, orga n izacyjn ej, a na
w e t rytualnej, X X V II Z ja zd n ie o d b ieg a ł za sa d n iczo o d p o p rzed n ich . G orba
c z o w uzyskał ru tyn o w e p oparcie d e le g a tó w dla za ło że ń p ieriestrojk i, ale ró w
n ocześn ie m ó g ł się zo rien to w a ć, ja k tru dn ym za d a n iem b ę d zie w p ro w a d z e
nie ich w życie.
Realizacja tych zadań natrafiła na w ie le trudności i często przynosiła s k u t k i
o d w ro tn e od za m ierzo n ych . K am pania w a lk i z a lk o h o lizm em o g ro m n ie z a
szk o d ziła popu larn ości G o rb a czo w a w Z S R R i w w ie lu m iejscach Zw iązku
w y w o ła ła protesty o raz zam ieszki, a p o za tym p o zb a w iła skarb państw a znacz
nej części doch odu , p rzy czyn ia ją c się do ro zk w itu n ielega ln ej produ kcji al
koh olu (tzw . s a m o g o n u ), a p rzy o k a zji p o w o d u ją c d o tk liw e braki w za op a
trzen iu w cukier. P o d o b n ie w a lk a z korupcją p o z b a w iła G o rb a czo w a p rzy
chylności w ie lu lokaln ych p r z y w ó d c ó w partyjnych. K am pania antykorupcyj-
na d o sięg ła w ie lu w yso k ich fu n kcjonariu szy partyjnych, m .in. zięcia L eon id a
B reżn iew a , g en era ła -m a jora Jurija C zu rb an o w a c z y p ie r w s z e g o sekretarza
partii kom u n istyczn ej Kazachstanu, D in m u ham eda Kunajew a. W odniesien iu
d o rolnictw a, G o rb a czo w słał sprzeczne sygnały, zakazując p o czą tk ow o ( w lip
cu 1986 r.) u zyskiw an ia d o c h o d ó w z in d yw id u a ln ej sp rzed a ży p ło d ó w rol
nych, b y w m aju 1987 roku w y d a ć dekret le g a lizu ją cy tw o r z e n ie in d y w id u
alnych, rodzin nych lub sp ó łd zielczych p rzed sięb io rstw rolnych. P rzy tym Gor
b a c z o w osobiście starał się p rze c iw d z ia ła ć pośredn ictw u w handlu dobram i
konsum pcyjnym i. W dalszym ciągu p o d s ta w o w y m p rob lem em ro ln ictw a była
niska w yd a jn o ś ć produkcji, a także fa ta ln y stan m aszyn, u rzą d zeń i bu dyn
k ó w roln iczych , zła o rga n izacja o ra z n ieu zasadn ion e in w estycje w stylu g i
ga n tom an ii, co w rezu ltacie p ro w a d z iło do n iesłych a n ego m arn otra w stw a .
W p o lityce za gra n iczn ej tandem , k tó ry d o m in o w a ł p rze z k ilkadziesiąt lat
- A n a to lij G rom yko i Boris P o n o m a rio w - został za stąp ion y p rze z m a ło zn a
nych fu n kcjon ariu szy partyjnych śred n iego szczebla: Eduarda S zew a rd n a d ze
(m in ister sp ra w za gra n iczn y ch ), A n a to lija D ob ryn in a (k ie ro w n ik W yd zia łu
Z a g ra n ic zn e g o KC K P Z R ), je g o za stęp cę W a d im a Z a g ła d in a o ra z W ad im a
M ie d w ie d ie w a (k ie ro w n ik W yd zia łu ds. stosu nków z krajam i socjalistyczn y
m i). N o w a ekipa d ek la row a ła także istotn e zm ia n y w k w estii k o n flik tó w re
gion aln ych o ra z w stosunkach z krajam i ro zw ija ją cy m i się. N o w e stanow isko
p o le g a ło na za p rzesta n iu d zia ła ń w celu ekspansji k om u n izm u w Trzecim
Ś w iecie p o p rz e z p o m o c w ojsk ow ą , ek on om iczn ą i tech niczn ą dla radykalnych
sił le w ic o w y c h (r z ą d ó w lu b ru c h ó w re w o lu c y jn y c h ). U trz y m a n ie p o m o c y
m iało służyć rozw ijan iu um iejętności sił lew ico w y ch d o realizacji ich w łasnych
celów , je d n a k że zd o b ycie lub u trzym an ie w ła d z y nie m o g ło być u zależn io n e
od w sparcia ZS R R . Taka p o sta w a m iała ró w n ie ż silne przesłank i ekonom icz
ne. K o szty p o m o c y dla k ra jó w o o rien ta c ji socja listyczn ej ( w ty m k ra jó w
R W P G ) - w szczeg óln oś ci dla rz ą d ó w będ ących stroną k o n flik tó w zbrojnych
618
206. ROZPAD ZSRR
w A fga n ista n ie, E tiopii, A n g o li c z y N ik ara gu i, a p o n a d to dla stra teg iczn ie

Ważnej Kuby - sięg a ły w p ierw szej p o ło w ie lat osiem d ziesiątych ok oło 40 m ld
doi. roczn ie. Ekipie G o rb a czo w a z a le ża ło nie tylko na redukcji k o s z tó w m a
terialnych i lu dzkich , le c z także na o b ro n ie socjalizm u , p o lega ją cej na w y c o
faniu się z m iejsc, w których siły socjalistyczn e d o z n a w a ły pora żek . P o czą t
kow o jed n a k , w p ierw szych m iesiącach s w e g o p a n ow a n ia , G o rb a c zo w popie-
rał eskalację k o n flik tó w re gio n a ln ych w celu ro zb icia o p o z y c ji a n tykom u n i
stycznej w A fga n ista n ie, N ik ara gu i i A n g o li. N ie p o w o d z e n ia o fe n s y w y arm ii
rzą d o w ych tych k ra jó w s p o w o d o w a ły zm ia n ę stanow iska M o s k w y w kieru n
ku poszu kiw ań p o lity c z n e g o ro zw ią za n ia tych konfliktów .
P o m n y le n in o w s k ic h w s k a z ó w e k , G o rb a c z o w sy stem a tyczn ie d ą ż y ł do
U m i a n y aparatu p a rtyjn ego. P o m im o o p oru b reżn iew o w có w , zm ia n y p erso
nalne b y ły n ieu nikn ione. W e w rześn iu 1985 roku N ik o ła ja T ich o n o w a na sta
nowisku p rze w o d n ic z ą c e g o R a d y M in istró w zastąp ił N ik oła j R y żk ow ; w p a ź
dzierniku ustąpił p rz e w o d n ic z ą c y G ospłanu, o d p o w ie d z ia ln y za stra tegię g o
spodarczą, N ik oła j Bajbakow, a je g o m iejsce za ją ł N ik oła j T a łyzin ; n o w y m
sekretarzem kom itetu m o sk iew sk iego został Borys Jelcyn, k tó ry zastąpił sza-
r3 krem low ską em inencję, krytyk o w a n ego p rzez G o rb a czo w a - W ik tora Gri-
szyna. Z m ian y o b jęły także w ie le stanow isk m inisterialnych na szczeblu o g ó l
n ozw ią zk ow ym ora z w e w ła d za ch republik. Czasam i G o rb a czo w o w i sprzyjał
los- 28 m aja 1987 roku na Placu C zerw o n y m w y lą d o w a ł m ło d y n iem iecki pi-
l°t-am ator M athias Rust lecą cy aw ion etk ą „Cessna 172” . In cyden t n ie tylko
skom prom itow ał p o raz kolejn y radziecki system obron y p ow ietrzn ej (p aradok
salnie, 28 m aja o b ch od zo n o jako D zień S traży G ran iczn ej), lecz dał pretekst
do usunięcia m arszałka S ierg ieja S ok o ło w a ze stanow iska m inistra o b ro n y
1W zm ocnienia p o zycji z w o le n n ik ó w G orb a czow a w A rm ii R adzieckiej. U tw ier
dził sw ą p o zycję in telektu aln y architekt p rze b u d o w y i głasnosti, A leksan dr Ja-
kowlew, m ia n ow a n y w czerw cu 1987 roku człon k iem Biura Polityczn ego.
W ra z ze zm ia n am i p erson aln ym i, narastał kon flikt m ię d z y zw o len n ik a m i
P leńestrojk i a k on serw atystam i, o p on u ją cym i p r z e c iw p rze b u d o w ie z p o zy cji
ob ro ń ców p ry n c y p ió w id e o lo g ic z n y c h i u strojow ych kom u n izm u s o w ie c k ie
go- Z n ie z a d o w o le n ie m i rosnącą p o d ejrzliw o ś c ią w ita li k o lejn e lib era liza cyj-
ne Posunięcia G orbaczow a. S zczególn ą sensację w zb u d ziło u w oln ien ie w grud-
niu 1986 roku, d e p o r to w a n e g o w roku 1980 d o m iasta G orki, ś w ia to w e j sła-
w y fizyka a to m o w eg o , a za ra zem c z o ło w e g o krytyka w ła d z kom unistycznych,
A nd rieja S acharow a. N a p rze ło m ie lat 1986/1987 z w ię z ie ń , ła g r ó w i szpita-
1 Psych iatryczn ych z w o ln io n o kilkuset dysyden tów . 11 listop a d a 1987 roku
Ze stanow iska p ie rw s z e g o sekretarza m o sk iew sk iego k om itetu K P Z R usunię
ty został Borys Jelcyn. P o w o d e m o d w o ła n ia b y ły k o n trow ersyjn e w y p o w ie
dzi na tem a t p rzem ia n w ZSRR, a w szczeg óln oś ci je g o w y stą p ien ie 21 paź-
ziernika na p len u m KC K PZR, w k tó rym Jelcyn osk a rżył k ie ro w n ic tw o par-
tu o h am ow a n ie pień e strojk i ora z skrytyk ow ał styl sp ra w o w a n ia w ła d z y p rze z
0 rb a czo w a . N arastająca kon fron tacja m ię d z y zw o le n n ik a m i a p rzeciw n ik a -
mi P r ze b u d o w y u w id o c zn iła się p rzed zw o ła n ą na p r ze ło m c z e rw c a i lipca
619
1988 roku, p ierw szą od 1941 roku, XIX W szech zw ią zk o w ą Konferencją KPZR-
13 m arca 1988 roku „S ow ietsk a ja Rossija” o p u b lik o w a ła list p od p isa n y na
zw isk iem N in y A n d riejew y , za w ie ra ją c y p o ch w a łę stalinizm u i o b a w y przed
n a ra żen iem socjalizm u na szw a n k p rze z p o lityk ę pieriestrojk i. List w y w o ła ł
b u rzę w Zw iązku S o w ieck im i n atych m iastow ą o d p o w ie d ź ze stron y stronni
k ó w G o rb a czo w a , podkreślających n iezłom n o ść zasad p rze b u d o w y i n o w eg o
m yślenia.
Słabość ra d zieck iej m yśli tech niczn ej, n ie d o w ła d organ izacyjn y, bezdu sz
ność partyjnych aparatczyków , a także kruchość głasnosti o b n a żyła katastro
fa w elek tro w n i a to m o w e j w C zern o b ylu na U krainie. A w a ria c z w a rte g o b lo
ku, która nastąpiła 26 k w ietn ia 1986 roku, s p o w o d o w a ła w yb u ch reaktora
i p rzed osta n ie się d o a tm o sfery substancji ra d ioa k tyw n ych , przen iesion ych
następnie p rze z go rą ce m asy p o w ie trz a na p ó łn o cn y za ch ó d - p rze z B iało
ruś, półn ocn o-w sch od n ią Polskę i L itw ę aż nad S kandyn aw ię. D ruga fala pro
m ie n io tw ó rc za d o sięg ła p o łu d n io w o -w s ch o d n iej Europy. W ła d z e sow ieckie
p rze z n astępne dni u trzy m y w a ły ten fakt w ścisłej ta jem n icy i d o p ie ro pań
stw a skan dynaw skie, za a la rm o w a n e n agłym w z ro s te m p o z io m u p ro m ien io
tw órczości zm u siły K rem l d o c z ę ś c io w e g o u ja w n ien ia okrutnej praw dy. Cał
k o w ite m u skażeniu u leg ło 100 tys. km 2 p o w ierzch n i. W katastrofie ora z ak
cji ratu n k ow ej śm ierć p o n io sło kilkaset osób, dalszych kilka tysięcy zm arło
na skutek ch orob y p o p ro m ien n ej. Skutki skażenia o d czu w a n e b y ły p rze z na
stępnych kilkanaście lat, o b ja w ia ją c się n asiloną liczb ą zgon ów , zw ięk szo n y
m i za ch o ro w a n ia m i na n o w o tw o ry , zm ia n am i w u kładzie im m u n o log iczn y m
ora z p rze ró żn y m i p a to lo g ia m i ge n ety czn y m i u d zieci, z w ie rz ą t i roślin.
Pow szech n e o b u rzen ie społeczeń stw a ZS R R i n iep rzych yln e reakcje za gra
n iczn e na brak in form a cji o w ybu ch u w C zern ob ylu w p ły n ę ły na p o lityk ę in
fo rm acyjn ą Krem la. G d y kilka m ie sięcy p ó źn iej, 31 sierpn ia 1986 roku, d o
szło do katastrofy m orskiej w o k o lic y N o w orosyjsk a , w w yn ik u której za to
nął lin io w ie c pasażerski „A d m ira ł N a c h im o w ” , a śm ierć p o n io sło 398 osób,
rz ą d o w e m ed ia s z c z e g ó ło w o in fo rm o w a ły o w ypadku . Trzeb a je d n a k p rzy
znać, że p o lityk a głasnosti p o z w o liła na u ja w n ien ie p ra w d y o w ie lu e p iz ° '
dach z h istorii ZSRR. S pecjaln e kom isje h isto ryk ó w zb a d a ły i p o d a ły d o pu
bliczn ej w ia d om ości in form acje dotyczące o fia r stalinizm u, m ordu na polskich
oficerach w okresie II w o jn y św ia tow ej (sp ra w a katyńska), paktu R ib b en trop -
-M o ło to w , fu n kcjonow an ia n iezliczon ych ła g r ó w („arch ipelagu G u łag” w ed łu g
S o łżen icy n a ), szpitali psych iatryczn ych , w których w ię z io n o dysyden tów , ka
tastrofy a to m o w e j w kom pleksie nuklearn ym Kysztym na U ralu w 1957 roku,
z d ła w ien ia w ystą p ień ro b o tn ik ó w w N o w oczerk a sk u w 1962 roku, a także
tra ged ii na sta d ion ie im . L en in a w M o s k w ie w 1982 roku. D o p iero j e d n a k
w czerw c u 1990 roku R ada N a jw y żs za ZS R R u ch w aliła p ra w o p rasow e, g w a
rantujące w o ln o ś ć sło w a i zn o szą ce cenzurę.
Klęska ek o lo giczn a s p o w o d o w a n a a w arią ele k tro w n i czern ob ylsk iej zw ró
ciła u w a g ę sp o łeczeń stw a na katastrofalne skutki in w estycji „b u d o w n ictw a
so cja listyczn ego ” , będ ących p rzy k ła d em gig a n to m a n ii, braku zdrow ego ro z
620
206. ROZPAD ZSRR
sądku i n iesłych a n ego m a rn otra w stw a . W y licza n o dziesiątki p rzy p a d k ó w ta-

^ ch działań, a d o n ajbardziej alarm ujących za liczan o regresję J eziora A ral-
^ g o , p o w o d u ją cą za solen ie gleb, a w k on sekw en cji liczn e ch orob y o k o lic z
nej ludności; przek ształcen ie n a jw ięk szego zbiorn ika słodkiej w o d y na kuli
Zlemskiej, p rze p ię k n e g o Bajkału w zlew isk o ściek ów i o d p a d ó w p rze m y s ło
wych. Podobn y los spotkał n ajw iększe je z io ro Europy, Ł adogę. Pod a w an o przy-
dy rabu n kow ej eksploatacji S yberii, w y w o łu ją c e n ieo d w ra ca ln ą d e g ra d a
cję środow iska natu raln ego.
Sytuacja ekon om iczna ZS R R bu dziła coraz w ięk sze obawy. Spadek cen ropy
n aftow ej w 1986 roku (w e d łu g n iektórych o p in ii w rezu lta cie presji U SA na
swYch so ju szn ik ó w -p ro d u cen tów ro p y n a fto w ej w celu zw ięk szen ia w y d o b y -
Cla su row ca) s p o w o d o w a ł o g ro m n e trudności fin a n so w e państw a. N ie bra
no, rzecz jasna, p o d u w a g ę sytuacji m aterialn ej o b y w a teli, n iep o k o jo n o się
natomiast koniecznością o gran iczen ia p ro g ra m ó w w ojsk ow ych oraz inw estycji
P rzem ysłow ych. P o w ięk sza ją cą się dziu rę w b u d żecie p ró b o w a n o za p ełn ić
^ P ły w a m i ze sp rzed a ży złota , ale w ra z ze zw ięk sza n iem p o d a ż y na rynkach
M ięd zyn arodow ych , spadała - co o c zy w is te - cena i doch ód . Pod kon iec lat
Osiem dziesiątych gospodark a ra d zieck a o d czu w a ła w ie le d o le g liw o ś c i, w yn i-
aJących z postępującej niespraw ności systemu n a k a zo w o-rozd zielczeg o, utra
ty kontroli nad procesam i go sp o d a rczy m i o ra z rosnących n acisk ów s p o łe c z
nych na rząd. N iek on sek w en tn a strategia p rzem ia n w ła sn o śc io w yc h d o p ro
w adziła d o ro zk w itu zjaw iska „u w ła szczen ia n o m en k la tu ry” , p rze jm o w a n ia
°n troli (a p rzed e w szystkim zy sk ó w ) nad przedsiębiorstw am i p rzez tzw. czer-
W °nych dyrektorów. Trudności p ogłęb iła także dek om pozycja państwa radziec-
ego, ob ja w ia ją ca się tw o r z e n ie m rosyjskich instytucji ekon om iczn ych , nie-
Zależnych o d system u ZSRR , ora z p ro w a d z e n ie m w łasn ej p o lityk i. W rezul-
cie w w ięk szo ści repu blik nastąpił rozk ła d system u fin a n s o w e g o państw a,
n iedobory na rynku i ukryta h iperin flacja, u ja w n io n a z ch w ilą ro zp o częcia
re °rin p roryn kow ych .
Podczas X IX W s z e c h z w ią z k o w e j K o n feren cji K P Z R M ic h a ił G o rb a c z o w
Przedstaw ił p rogra m dalszych reform , p rze w id u ją c y u spraw n ien ie gospodar-
> stopn iow ą d em ok ra tyza cję system u p o lity czn eg o , ale b e z p lu ra lizm u po-
yczn ego, o ra z „socjalistyczn e rzą d y p ra w a ” . W kw estiach u strojow ych , se-
etarz g e n era ln y KC K P Z R z a p o w ie d z ia ł p rzek ształcen ie - w ram ach d em o-
atyzacji - R a d y N a jw yższej w Zjazd D epu tow an ych Lu dow ych , u m o żliw ia ją
cy szerszą pa rtycyp a cję sp o łeczeń stw a w e w ła d zy, a także u tw o rz e n ie urzę-
.. Prezyden ta, w y b ie ra n e g o p rze z Zja zd D epu tow an ych . W czasie k o n feren
cji doszło d o k o lejn eg o b ezp o śred n iego starcia m ię d z y reform a tora m i a kon-
serwatystam i, o d z w ie rc ie d lo n e g o w p o lem ic e m ię d z y B orysem J elcynem a Je-
8 °re m L ig a czo w em . W m arcu 1989 roku p rze p ro w a d zo n o w y b o r y d o Zjazdu
Pu tow an ych L u d o w ych , za p o w ia d a n e ja k o p ie rw s z y krok w kierunku d e
m okratyzacji system u w ładzy. Prak tyczn e zm ia n y b y ły n iew ielk ie. 8 5 % kan-
y a tó w p o sia d a ło leg ity m a c je KPZR. W y b o ry p rzy n io sły w ie le n iespodzia-
’ Jako że w ie lu znan ych zasłu żon ych d z ia ła c z y partyjnych p rze g ra ło w a l
621
kę w y b o rc zą z m ło d y m i aktyw istam i. Spektakularne z w y c ię s tw o w M oskw ie

odn iósł Borys Jelcyn. W republikach bałtyckich d u że poparcie u zyskali czło n
k o w ie tzw. fr o n tó w lu d o w ych , łączących pop a rcie dla p ieries tro jk i z perspek
ty w ą w ięk szej sam odzieln ości, a n a w e t n iep o d leg ło śc i sw ych republik.
W lu tym 1988 roku Krem l p o raz p ie r w s z y stanął w o b liczu konfliktu na
ro d o w o ś c io w e g o na Zakaukaziu, k tó ry dał p o czą te k serii g w a łto w n y c h ru
c h ó w od śro d k o w ych , p o d w a ża ją cy ch fed e ra ln e struktury ZSRR . Przyczyn ą
była secesja G órskiego Karabachu i utarczki etniczne m ię d zy O rm ianam i a Aze-
ram i. W tym czasie u aktyw n iły się nacjonalistyczne i antym oskiew skie ugrupo
w a n ia w Estonii, na Ł o tw ie i L itw ie, dzia ła ją ce o d początku lat o siem d ziesią
tych. W czerw c u 1988 roku w ła d z e republik bałtyckich w y s tą p iły z p ro p o zy
cją au ton om ii. D o ciera ją ce z Polski i W ę g rze c h d o n iesien ia o reform a ch p o li
tyczn ych zm ierzają cych w kierunku d em ok ra tyza cji, a co n a jw a żn ie jsze anu
lo w a n ie d o k try n y B reżn iew a, d a ły m o cn y im puls d o w z m o ż e n ia n ie p o d le g ło
ściow ych w y s iłk ó w repu blik zw ią zk o w y ch . Podczas n a d zw y c z a jn e g o zjazdu
Kom unistycznej Partii L itw y (K P L ), k tó ry o d b ył się 1 9 -2 0 gru dnia 1989 roku,
p rzyjęto deklarację n iezależn ości w o b e c K PZR, będącą prelu diu m d o dalszych
d zia ła ń w kierunku n iep o d legło śc i republiki. Starano się d o te g o d o p ro w a
dzić, p o m im o w iz y t y G o rb a czo w a na L itw ie na początku 1990 roku, który
za p o w ia d a ł restrukturyzację ZS R R u w zg lęd n ia ją c ą p ra w o n a ro d ó w Zw iązku
S o w ieck ieg o d o sam ookreślenia, lecz jed n o c ze ś n ie g ro z ił tru dn ym i d o okre
ślenia konsekw en cjam i n iep o d ległościow ych dążeń republik. 15 stycznia 1990
roku p rzy w ó d c a litew skich k om u n istów A lgird a s Brazauskas w y b ra n y został
p rze w o d n ic z ą c y m P rezyd iu m R a d y N a jw y żs ze j, stając fo rm a ln ie na c zele re
pu bliki litew skiej. W tym czasie R a d y N a jw y ż s z e Ł o tw y i Estonii zn io sły g w a
ran tow an ą p rze z konstytucję p rze w o d n ią rolę partii kom u n istyczn ej. P ie r w
sze w ZS R R w ie lo p a rty jn e w y b o ry d o Litew sk iej R a d y N a jw y ż s z e j, zorga n i
z o w a n e 24 lu tego 1990 roku, d a ły z w y c ię s tw o zw o le n n ik o m n iep od ległości,
skupionym w ruchu Sa.jud.is (L u d o w y Ruch na rzec z P r z e b u d o w y ). 11 m a r c a
R ada p rzy jęła dek larację o p rzy w ró cen iu n ie p o d le g łe g o pań stw a litew sk ie
go, podkreślając ciągłość h istoryczn ą n iep o d leg ło śc i L itw y i p rzyjm u ją c kon
stytucję z 1938 roku ja k o tym cza sow ą u staw ę zasadniczą pań stw a. G łow ą
n o w ej R epubliki Litew skiej został p rzy w ó d c a Sajudisu, Vytautas Landsbergis,
zaś p rem ierem w yb ra n o K a zim ierę Prunskiene.
W A z e rb e jd ż a n ie p o n o w n ie w y b u ch ły k r w a w e i za cięte starcia etn iczne,
zw ią za n e z p rze k a za n iem w listo p a d zie 1989 roku k on troli nad G órskim Ka-
rabachem w ła d z o m azerskim i deklaracją arm eńskiej R a d y N a jw y ższej o zjed
n oczo n ej repu blice arm eńskiej, obejm u jącej także Górski Karabach. 13 stycz
nia 1990 roku d o szło w Baku d o k o lejn eg o p o gro m u lu dn ości orm iańskiej,
p rze w y ż s z a ją c e g o ro zm ia ra m i m asakrę w S u m ga icie w 1988 roku. Starcia
ro zs ze rzy ły się n atychm iast na p o zosta łe o b sza ry A zerb e jd ża n u , a także na
Górski Karabach. R ada N a jw y ż s z a Z S R R p o d jęła d e c y zję o w ysłan iu w ojsk
do A zerb e jd ża n u i w p ro w a d z e n iu stanu w y ją tk o w e g o w tej repu blice oraz
w Górskim Karabachu. O peracja za jęcia Baku p rze z w ojsk a so w ieck ie d o p ro
622
206. ROZPAD ZSRR
w adziła d o k rw a w y c h starć z lu dnością azerską, w w yn ik u których śm ierć

Poniosło kilkaset osób. D okon an o m asow ych aresztow ań cz ło n k ó w i sym pa
tyków Frontu L u d o w e g o . Pogłosk i o m o ż liw o ś c i osied len ia w Tadżykistan ie
0rmiańskich u c h o d ź c ó w z A zerb e jd ża n u w y w o ła ły g w a łto w n e dem on stracje
1 k rw a w e starcia z m ilicją w sto licy tej republiki, D uszanbe. Z po d o b n ych
W zg lęd ó w d o szło do dem on stracji w sto licy K irgizji, Frunze. D o starć etn icz
nych d o szło także w g łó w n y ch m iastach U zbekistanu: Taszkien cie i Samar-
andzie. O fia rą a ta k ów ludności uzbeckiej stali się Turcy meschetyńscy.
Do starć etnicznych doszło ró w n ież w tym czasie w Tadżykistanie. W czerw -
cu 1990 roku k o lejn y kon flikt e tn iczn y w yb u ch ł w K irgizji. K łótn ie o p rzeję-
Cle ziem i u p ra w n ej, n ależą cej d o k ierow a n ych p rze z U z b e k ó w kołch ozów ,
^ P o w od o w a ły k rw a w e starcia z m ilicją i za m ieszk i w m ieście Osz, w których
1 osób p o n io sło śm ierć, a 210 zosta ło rannych. W ła d z e w p r o w a d z iły stan
W yjątkow y w Osz, ale nie z a p o b ie g ło to dalszym w a lk o m i p o g ro m o m lu d
ności u zbeckiej. Zam ieszki p rze n io sły się d o sto licy K irigizji, Frunze. W lipcu
w alki przybrały na sile i brutalności, a liczba zabitych przekroczyła tysiąc osób.
d ek lara cja n iep o d leg ło śc i L itw y z 11 marca 1990 roku w y w o ła ła alarm
na Kremlu. Z ja zd D ep u to w a n ych L u d o w y ch u znał ją za b ezp ra w n ą i n iew a ż-
n3 oraz o d rzu cił m o ż liw o ś ć fo rm aln ych n egocjacji, do tyczą cych u ło żen ia sto
sunków m ię d zy ZSRR a n iep od ległą Litw ą, g łó w n ie w kw estii w yco fa n ia w ojsk
s°w ieck ic h o ra z p o w ią z a ń gospodarczych . W ła d z e so w ieck ie z a c z ę ły w y w ie -
rać r°sn ą cą presję, stosując środki p o lityczn e, go sp o d a rcze (g r o ź b a b lo k a d y )
W ojsk ow e (m o b iliz a c ja o d d z ia łó w Z S R R na L itw ie , d e m o n s tra c je s iły ).
^ kw ietn ia M o sk w a w y s to s o w a ła u ltim atum p o d adresem w ła d z litew skich ,
23dąjąc a n u lo w an ia p o d jętych d ec y zji i grożą c p o d jęcie m sankcji g o sp o d a r
nych. Po w ie lo ty g o d n io w e j p rób ie sił i n ieu danych staraniach w ła d z litew -
^ c h o u zyskanie w sparcia d y p lo m a ty czn e g o i e k o n o m iczn eg o z zagranicy,
' czerw ca litew sk i p a rla m en t za w ie s ił na okres 100 dni d zia ła n ie deklara-
CJ* n iep o d ległośc i i z g o d z ił się na n ego cja cje z M o sk w ą w sp ra w ie p rzy s złe g o
statusu republiki, w za m ia n za co w ła d z e so w ieck ie zn io sły b lo k a d ę ek o n o
miczną.
Podobn ie ja k na L itw ie , w y b o r y d o Rad N a jw y ższy ch w po zosta łych repu-
*kach bałtyckich, a także w M o łd a w ii - p rze b iega ją ce na zasadach plurali-
Zmu ~ d a ły z w y c ię s tw o zw o le n n ik o m n iep o d ległości, p o m im o silnej p o zy cji
p rzed sta w icieli lu dn ości rosyjskiej. N o w e p a rla m en ty n ie z d e c y d o w a ły się
Jednak na radyk a ln e posu nięcia, deklaru jąc p o d jęcie d zia ła ń w celu u zyska
n a pełnej n iep o d legło śc i. N a U krain ie Ruch - g łó w n e u gru p ow a n ie n a ro d o
w e ~ od n iósł z w y c ię s tw o w w y b o ra ch do w ła d z m iejskich K ijo w a i L w o w a ,
® także w za ch od n iej części kraju. W Białorusi n a ro d o w a orga n izacja A d ra -
zenie n ie o d n io sła spektakularnych sukcesów. 30 m arca 1990 roku d ek la ra
cję n iep o d legło śc i p rzy jęła R ada N a jw y ż s z a Estonii, przyjm u ją c ta k że zasadę
Zw ierzchności p ra w a repu bliki nad u sta w o d a w stw em w s z e c h z w ią z k o w y m .
ntaja 1990 roku n ie p o d le g ło ś ć p ro k la m o w a ła ło tew sk a R ada N a jw y ż s z a ,
° c w k w estii p ra w o d a w s tw a a k cep to w a ła legisla cję o g ó ln o z w ią z k o w ą , j e
623
śli n ie k o lid o w a ła ona z su w eren n ym i p ra w a m i Łotw y. S ze fe m R ep u b liki Ło

tew sk iej zos ta ł kom u n ista A n a to lijs G orbu n ovs. O g ło s z e n ie n ie p o d le g ło ś ć '
Ł o tw y i E stonii w y w o ła ło d em o n stra cje i strajki, z o r g a n iz o w a n e za rów n o
p rze z rosyjskich o b y w a te li tych repu blik w p roteście p rz e c iw k o d e k l a r a c j i
n ie p o d le g ło ś c i, ja k i n a cjon a listyczn e u gru p o w a n ia w obu repu blikach, d o
m agające się szybkich i radykalnych dzia ła ń , z p o m in ięciem p roced u r okresu
p rze jś c io w e g o .
12 c z e rw c a 1990 roku d ek lara cję su w eren n ości p rzy ję ła ró w n ie ż Rada
N a jw yższa Rosji. 19 czerw ca, w b re w o p o ro w i ze strony G orbaczow a, powstała
K om u n istyczn a Partia F ederacji Rosyjskiej. W e w ła d za c h p a rtii p rze w a ża li
k onserw atyści, I sek retarzem został Iw a n P ołozk ow , k tó ry w cześn iej p rzegią ł
ry w a liza cję z Jelcyn em o stanow isko p rze w o d n ic z ą c e g o rosyjskiej R a d y N aj
w y ższej. 20 c zerw c a dek larację n iep o d legło śc i „w ram ach o d n o w io n e j fed e
racji s o w ieck iej” p rzy jęła Rada N a jw y żs za U zbekistanu, 23 czerw c a n iep od
leg łość o gło siła M o łd a w ia . 16 lipca su w erenność p rok la m ow a ła Ukraina, r ° z"
ciągając ją na siły zbrojn e ora z o rg a n y b ezp ie czeń s tw a w e w n ę tr z n e g o i za'
k azu jąc o b y w a te lo m repu bliki słu żb y w o js k o w e j p o z a g ra n ica m i Ukrainy-
N o w y m p rze w o d n iczą cy m R a d y N a jw y ż s z e j został L eo n id Kraw czu k. Podob
ną deklarację p rzyją ł 27 lipca parlam ent Białorusi. 4 sierpnia 1990 roku Rada
N a jw yższa A rm en ii w yb ra ła n o w e g o p rze w o d n iczą cego , którym został Lew on
Ter-Petrosjan, lid e r K om itetu Karabachu. 23 sierpnia Rada N a jw y ż s z a p rzyj?'
ła dek larację o „n ie z a le żn e j p a ń stw o w o ś ci” . W tym czasie p o d o b n e deklara-
cje sfo rm u łow a ły p arlam en ty Turkm enii i Tadżykistanu. 10 sierpnia 1990 roku
n ie p o d le g ło ś ć o g ło s ił p ie rw s z y z a u to n om iczn ych o k r ę g ó w ZSRR : Karelia-
K ilka dni p ó źn iej dek larację n iep o d legło śc i p o łą czo n ej z secesją o gło siła Re'
publika Gagauska w p o łu d n io w ej M o łd a w ii ora z A b ch a zja w G ruzji. 2 w rz e
śnia secesję z Republiki M o łd a w ii za d ek la ro w a ła R a d zieck a R epublika D nie
stru. 20 w rześn ia o d G ruzji o d łą czy ła się O setia Połu d n iow a .
W o b liczu słabnącej p o z y c ji K PZR, n iezb yt w id o c z n e j, ale w y ra źn e j o p ° '
zycji ze stron y k o n serw a tystó w w K om itecie C entraln ym , a p rze d e w szyst
kim narastających k o n flik tów n arod ow ościow ych i dążeń n iepodległościow ych
w w ie lu republikach ZSRR , M ich a ił G o rb a czo w p o d ją ł d zia ła n ia m ające na
celu re fo rm y system u n aczeln ych o rg a n ó w w ła d z y p a ń stw o w ej. G orb a czow
p ragn ął w z m o c n ić w ła d z ę w y k o n a w c zą p o p rz e z u tw o rz e n ie instytucji prezy
denta, a tym sam ym fo rm a ln ie o d d z ie lić ten o rgan w ła d z y p a ń stw o w ej °
naczelnych o rg a n ó w KPZR. Jeszcze w październiku 1988 roku objął on funl<cJ?
p rze w o d n ic zą c e g o P rezydiu m R a d y N a jw y ższej (n o m in a ln ie g ło w y państw a) •
13 m arca 1990 roku Z ja zd D ep u tow a n ych L u d o w y ch u tw o rz y ł u rząd prezy
d en ta z szerokim i p rero g a ty w a m i w ła d z y w y k o n a w c z e j i p o w o ła ł na to sta
n ow isko M ich a iła G o rb a czo w a . N o w y p rezyd en t przystąpił d o szyb k iego tw o
rżen ia w ła sn eg o za p lecza p olityczn o-organ izacyjn ego, sku pionego w o k ó ł Rad)
P rezyd en ck iej, w skład której p o w o ła ł z a ró w n o sw ych g łó w n y c h w s p ó łp ra'
cow ników , z w o le n n ik ó w p ieriestrojki (S zew a rd n a d ze, Szatalin, J a k o w le w ), Ja
też n ajb ardziej w p ły w o w y c h c zło n k ó w aparatu K PZ R , pełn ią cych s t r a t e g i c z -
624
206. ROZPAD ZSRR
e funkcje m in isterialn e (Bakatin, Kriuczkow , J a z ó w ), okraszając skład R a d y

ltnym i in telektu alistam i (A jtm a tow , R aspu tin ). W sk ład zie R a d y zabra-
0 natom iast J eg o ra L ig a c z o w a . K o lejn e w z m o c n ie n ie fu n kcji p rezyd en ta
U stą p iło w gru dniu 1990 roku, po p rzy jęciu p o p ra w e k d o konstytucji. Pole-
0 ono na zw ięk szen iu p rero g a ty w prezyd en ta . P rzysp ieszo n a została libe-
lz acja p o lity k i w e w n ę tr z n e j. D z ię k i resp ek to w a n iu w o ln o ś c i w y z n a n ia ,
° z liw io n o dość sw o b o d n ą d zia ła ln o ść K o ścio łó w i z w ią z k ó w w y zn a n io -
liw N ie s io n o g łó w n e restrykcje d otyczą ce w y ja z d ó w zagran icznych , um oż-
lQno em igrację Żydów. R ów n ocześn ie za ob serw o w a n o w tym okresie szybki
ła r° St przestępstw , z a ró w n o pospolitych , ja k i krym in alnych . S zerzy-
i ^ Sl? Przestępczość zo rg a n izo w a n a , zajm u jąca się p rze m y te m n a rk o ty k ó w
oni. P o go rszen ie stanu b e z p ie c z e ń s tw a w e w n ę tr z n e g o w y k o rz y s ty w a n e
o przez p rze c iw n ik ó w p ieries tro jk i d o co ra z siln iejszej krytyki ek ip y Gor-
ezow a. W rezu ltacie o fe n s y w y konserw atystów , n asiliły się g ło s y krytyku-
e stanow isko w ła d z Z S R R w o b e c upadku rz ą d ó w kom u n istyczn ych w Eu-
Ple Ś ro d k ow ow sch od n iej. N a jb a rd ziej radykalne głosy, takich p o lity k ó w ja k
^ r n y ” gen era ł-p u łk o w n ik A lb e rt M akaszow , m ó w iły o w in ie , ja k ą Z w ią z e k
ziecki pon osi za „o d d a n ie p o la b ez w a lk i” i biern ą akceptację upadku so-
Ja ' Zmu w Europie W sch odn iej.
g0 P ° c z ątku lipca 1990 roku o d b ył się X X V III Z ja zd K PZR, pod cza s które-
dzj a^ o w i G o rb a c z o w o w i p o raz k o lejn y u dało się o d e p rze ć co ra z bar-
eJ z d ecy d o w a n e ataki konserw atystów . Już w y b o r y d e le g a tó w z p o m in ię
c i ^ ^ ernc)kra tycznych p rocedu r w z m o c n iły p o zycję konserw atystów , b o w ie m
zaś ° ^ ° /o u czestn ików zja zd u sta n o w ili z a c h o w a w c z y p artyjn i aparatczycy,
lod ^°/o c zło n k o w ie reform atorskiej P la tfo rm y D em ok ra tyczn ej. Po w ie -
n iow ej w a lc e na słow a , d ele g a ci p o raz k o lejn y p o p a rli G o rb a czo w a o ra z
° sp ra w ozd a n ie. W celu z ła g o d z e n ia kon fron tacji gro żą cej ro zp a d em par-
> z w ła d z K P Z R w y ld u c z o n o z a ró w n o J a k o w lew a , ja k i L ig a c z o w a . Jednak-
e głów n i o rę d o w n ic y reform : Jelcyn ora z m e ro w ie M o s k w y i L en in gradu ,
oriH P o P 0w i A n a to lij Sobczak, w proteście p rze c iw k o im p a s o w i w K P Z R
le g ity m a cje partyjne.
listop a d zie 1989 roku c z o ło w y d ora d ca ek o n o m iczn y G o rb a czo w a , w i-
J ^ m i e r L e o n id A bałkin , p rze d sta w ił plan reform gosp od a rczych , k tó reg o
ści m b u d o w a „socjalistyczn ej gospodark i ry n k o w ej” , opartej na w łasn o-
m ieszanej, p o w stałej w sku tek u społeczn ien ia z a k ła d ó w p racy (a le n ie p ry
cz K j i ’ 00 p ro p o n o w a ł g łó w n y o rę d o w n ik lib era ln ych reform gospodar-
Vv^ ł ’ A b e l A g a n b e g ia n ), lik w id a cji d e fic y to w y c h p rze d sięb io rs tw pań stw o-
> re fo rm y cen i c z ę śc io w ej w y m ien ia ln o ś ci rubla. W gru dniu te g o ż roku
za D ep u tow a n ych L u d o w y ch z a tw ie rd z ił projek t reform , o ficja ln ie p r z e d
ni J 10n^ P rz e z P rem iera N ik oła ja R yżk ow a, i sk iero w a ł d o dalszej konsulta-
• ednak zaniep okojon a rosnącym i trudnościam i w zaopatrzen iu rynku, silną
^ in fla cyjn ą o ra z k ło p o ta m i w ro ln ic tw ie , ek ip a G o rb a c z o w a p o d ję ła
t ^ n iu 1989 roku decyzję o p o w ro cie d o cen traln ego p lan ow an ia oraz kon-
Cen, staw iając m o ż liw o ś ć gru n to w n ych reform go sp o d a rczych p o d zn a
625
k iem zapytan ia. W m aju 1990 roku p rem ier R y żk o w p rze d s ta w ił program
reform gospodarczych , zak ła d a ją cy sto p n io w e p rzejście do „re g u lo w a n eg o
rynku w trzech etapach. O b e jm o w a ły one: (1 ) stw o rzen ie p o d sta w praw nych
re fo rm y d o końca 1990 roku; ( 2 ) reform ę cen, system u p o d a tk o w e g o i kre
d y to w e g o , w p ro w a d z e n ie u b ezp iec ze ń społeczn ych w latach 1 9 9 1 -1 9 9 2 ; (3 )
ogra n iczen ie adm in istracji gosp od a rczej i m o n o p o li, z w ięk szen ie konkuren
cyjn o ści, z m ia n y stru ktu raln e w la tach 1 9 9 3 -1 9 9 5 . P ro g ra m sp o tk a ł si?
z krytyką za ró w n o konserw atystów , odrzucających radykalne ich zdan iem m e
tody, zw ła szcza w z ro s t cen i o gra n icza n ie subsydiów, ja k i liberałów , uznają
cych z a p ro p o n o w a n e środki za p o ło w ic zn e i p rze d łu ża ją ce kryzys w gospo
darce ZSRR.
29 m aja 1990 roku R ada N a jw y ż s z a Federacji Rosyjskiej w y b ra ła Borysa
Jelcyna na p rze w o d n ic z ą c e g o Prezydiu m , tw o rzą c tym sam ym siln y ośrodek
presji na ekip ę G o rb a czo w a i na w ła d z e ZSRR . Jeszcze p rze d w y b o re m -Jel
cyn p rze d sta w ił 14 -p u n k tow y plan radykalnych reform u strojow ych, p rze w i
du jący su w erenn ość Rosji, zm ia n ę fo rm u ły stosu nków m ię d z y p o s zc ze g ó ln y
m i repu blikam i z w ią zk o w y m i, z o rg a n izo w a n ie konferen cji na tem a t przyszło
ści ZSRR , w p ro w a d z e n ie w Rosji w ielo p a rtyjn oś ci, p ro w a d zą cej d o ustano
w ie n ia d em ok ra cji parlam en tarn ej, a także szybkie przejście d o gospodarki
ryn k ow ej, na p o d sta w ie o p ra co w a n eg o p rze z Stanisław a S zatalina planu 500
dni. W stosunkach m ię d z y w ła d z a m i Federacji Rosyjskiej i ZS R R nie brako
w a ło n ow yc h konfliktów . W lipcu 1990 roku d o szło d o sporu m ię d z y Ban
kiem P a ń stw o w ym Z S R R (G o sb a n k iem ) a b an kiem cen traln ym Rosji co do
p o d zia łu k o m p eten cji. W sierpn iu 1990 roku p rezy d iu m R a d y N a jw y ższej
Federacji Rosyjskiej p rzy jęło dekret zakazu jący eksportu su ro w có w strategicz
nych b ez z g o d y w ła d z rosyjskich. R zą d rosyjslu p o d ją ł także n egocja cje z w ła
d za m i repu blik bałtyckich w celu stw o rzen ia n ow yc h p o w ią z a ń ek o n om icz
nych p o n a d stru ktu ram i ZS R R . Z k o ń cem roku p o ja w ił się n o w y problem
z w ią z a n y z tw o rze n ie m b u d żetu ZSRR . W sierpniu 1990 roku na sow ieckiej
scenie p o lityczn ej d o szło d o k o le jn e g o zw ro tu p o lity c z n e g o w w yn ik u p o jed
nania m ię d z y G o rb a czo w e m i Jelcynem oraz pow stan ia sojuszu na rzec z przy
spieszenia tran sform acji. 29 sierpn ia obaj p o lity c y p rze d sta w ili p rogra m re
fo rm gospodarczych , o p a rty na pla n ie 500 dni, k tó ry je d n a k sk ie ro w a n y z o
stał d o specjalnej kom isji parlam en tarn ej w celu w łą c z e n ia d oń e lem en tó w
u m ia rk ow a n ego p rogra m u prem iera R yżk ow a . O sta teczn ie Rada N a jw y ż s z a
p rzy jęła w p a źd ziern ik u p rog ra m reform , b ęd ą c y kom bin acją z a ło ż e ń trzech
k o n k u ren cyjn ych p la n ó w e k o n o m ic z n y c h , a u to rs tw a S za ta lin a , R y żk ow a
i A ga n b eg ia n a . Plan 500 dni p rz y ję ty n atom iast został p rze z p a rla m en t Rosj1
11 w rześn ia 1990 roku. K olejn ym p rzy k ła d em n iespójności strategii gosp0 '
darczej, krótkow zroczn ości oraz utraty kontroli nad ro z w o je m sytuacji w ZSRR
b ył dekret p rezyd en ck i z 22 stycznia 1991 roku o w y c o fa n iu z o b ie g u bank
n o tó w ru b lo w ych o n a jw y ższy ch n om in ałach w celu o gra n iczen ia czarn ego
rynku. S p o w o d o w a ło to panikę i n ie s a m o w ity chaos w ca łym kraju.
626
206. ROZPAD ZSRR
Z końcem 1990 roku nastąpiła reorien tacja G o rb a czo w a , k tó ry w o b liczu

U ra sta ją cych p r o b le m ó w sp o łec zn o -p o lity czn y ch , kryzysu e k o n o m ic z n e g o
1P°stępującej d ezin tegra cji ZS R R d okon ał przejścia na p o z y c je k o n s erw a ty w
ne, czyniąc p r z y tym p o je d n a w c ze g e s ty w o b e c za c h o w a w c ze j części apara-
tu Partyjnego, arm ii i sił b ezp ieczeń stw a . W p roteście p rze c iw k o tym zm ia-
n° m z funkcji m in istra sp ra w za gra n iczn ych z re z y g n o w a ł Eduard S zew ard-
nadze. 14 styczn ia 1991 roku ch orego p rem iera R y żk o w a zastąp ił k o n s erw a
tysta W alentin Paw łów . O d zw iercied len iem w zm o cn ie n ia tendencji za ch ow a w -
Czych była in te rw en cja w o js k o w a sił sow ieckich na L itw ie i Ł o tw ie . Po o g ło
szeniu 2 styczn ia 1991 roku p rze z lite w s k ie g o p rezyd en ta Landsbergisa de-
tyzji o p rzyw ró cen iu statusu n iep o d ległości republiki (z a w ie s z o n e g o w czerw -
1990 r.), w ła d z e radzieckie p o d ję ły d ec y zję o w ysłan iu w o js k desan tow ych
0 Państw bałtyckich ora z A rm en ii, G ruzji, M o łd a w ii i części U krain y w celu
P o p r o w a d z e n ia rekrutacji d o arm ii sow ieckiej ora z za trzym a n ia d ezerterów .
. tym czasie w stolicach Ł o tw y i L itw y jed n o stk i O M O N -u (p a ra m ilita rn e
Jednostki m ilicji s fo rm o w a n e w 1987 r.) z a ję ły p rze jęte p rze z p a ń stw o bu-
ynki, n a le żą ce d o p a rtii kom u n istyczn ych . 10 styczn ia G o rb a c z o w w y d a ł
ekret o p rzy w ró cen iu rz ą d ó w radzieckich na L itw ie. N o w o p rzy b yli spado-
roniarze so w ie c c y ro z p o c z ę li za jm o w a n ie w a żn y c h stra teg iczn ie o b ie k tó w
^ W ilnie, co d o p ro w a d z iło d o k rw a w yc h starć p o d ośro d k iem te le w iz ji litew -
, eJ- D o kilkakrotnej strzela n in y p o m ię d z y siłam i O M O N -u i ło tew sk ą p o li
s ą doszło także w Rydze. Pod naciskiem m ięd zyn a rod ow ej o p in ii publicznej,
& °W n ie S ta n ów Zjedn oczon ych , M osk w a w y co fa ła z końcem stycznia oddzia-
desantowe oraz w iększość jedn ostek O M O N-u. R ów nocześnie Islandia otw arła
Proces m ię d zy n a ro d o w eg o uznania n iep od ległej Litwy. 9 lu tego 1991 roku li
p s c y o b yw a tele w p rze p ro w a d zo n ym referendu m w iększością 90 % poparli
pełn3 n iep od ległość kraju. W tym czasie G o rb a czo w w y d a ł dek rety p ow ołu ją-
Ce specjalne d elega cje w celu n egocjacji z republikam i bałtyckim i.
M oskw a co ra z ak tyw n iej w łą cza ła się w k on flik ty zw ią z a n e z erozją struk-
!r ZSRR. P o d jęte w listo p a d zie 1990 roku, p rzy m ed ia cji G o rb a czo w a , pró-
y rozw ią za n ia kon fliktu m ię d z y w ła d z a m i M o łd a w ii a p rzy w ó d c a m i sece-
^ ° n is tó w naddn iestrzańskich b y ły bezskuteczn e. W w y b o ra ch pow szech n ych
Gruzji, które o d b y ły się w listo p a d zie 1990 roku, z d e c y d o w a n e z w y c ię s tw o
niósł n acjon a listyczn y b lo k O k rą g ły S tół/W oln a G ruzja, z d o b y w a ją c 155
!ejsc w 2 5 0 -o so b o w ej R a d zie N a jw y żs ze j. P rezyd en tem w y b ra n o d łu golet-
nieS ° dysydenta, Z w ia d a G am sahurdię, zaś na c z e le rzą d u stanął T en giz Si-
8Ua- G łó w n y m p ro b le m em n ow ych w ła d z była secesja O setii P o łu d n io w ej,
n ieza akceptow an a ani p rze z rzą d gru ziński, ani p rze z w ła d z e ZSRR . Próba
°P a n o w a n ia sytuacji w O setii p rze z o d d z ia ły O M O N -u uznana zosta ła p rze z
adze G ru zji za brutalną in geren cję w w e w n ę tr z n e sp ra w y repu bliki. Na-
vcie p o d g rz e w a ła d zia ła ln o ść param ilitarn ych b o jó w e k n acjon alistyczn ych
. edlrioni, k ierow a n ych p rze z D żabę J o selia n iego , krytyku jących rzą d za
Pieszałość w zw a lc za n iu sep aratyzm u w O setii. 31 m arca 1991 roku m iesz-
ncy G ru zji w y p o w ie d z ie li się w referen d u m za n iep o d legło śc ią . 20 stycz
627
nia 1991 roku rosyjscy m ieszkań cy P ółw ysp u K rym sk iego w referen du m o p o
w ie d z ie li się za au ton om ią, zyskując poparcie M oskw y.
23 k w ietn ia 1991 roku p rezyd en t G o rb a c z o w o ra z p r z y w ó d c y d ziew ięciu
repu blik zw ią z k o w y c h p o d p isa li w N o w o -O g a rio w ie p o ro zu m ie n ie o w s p ó ł
p racy i stabilnych stosunkach p o m ię d z y ZS R R a p o s z c z e g ó ln y m i republika
mi, a także ustalili h arm o n o gra m zm ian u strojow ych p o zaw arciu n o w e g o
układu z w ią z k o w e g o . R ezu lta ty spotkania w N o w o -O g a r io w ie w y w o ła ły p o
w a ż n y kryzys w k ie ro w n ic tw ie KPZR. D o p iero groźb a zło że n ia dym isji przez
G o rb a czo w a o d d a liła w id m o ro zp a d u partii. Po tym p rzesilen iu G o rb a czo w
p o raz k o lejn y ro zp o czą ł z a w iłe m anew ry, dążąc d o u niknięcia konfliktu m ię
d z y kon serw atystam i a reform a tora m i. Tym cza sem Borys Jelcyn p arł w kie
runku ro zm o n to w a n ia system u so w ieck ieg o , w yk orzystu ją c rosnącą popu lar
ność w śród m ie szk a ń có w Rosji i ZSRR . 12 cz e rw c a z w y c ię ż y ł w w yborach
prezyden ckich w Federacji Rosyjskiej. Był to k o lejn y d z w o n e k a la rm o w y dla
konserw atystów. C zarn y scenariusz, układany p rzez ro zw ój sytuacji w e w n ę trz
nej (e r o z ja struktur z w ią zk o w y c h , d zia ła n ia n ie p o d le g ło ś c io w e republik, za
paść gospodarcza, zb liże n ie G o rb a czo w a z re fo rm a to ra m i) i m ię d zy n a ro d o
w e j (ro z w ią z a n ie U kładu W arszaw skiego, uldad ro z b ro je n io w y START, u trw a
len ie glo b a ln ej d o m in a cji U S A ), z m o b iliz o w a ł k o n s erw a tystó w d o radykal
nych działań.
19 sierpn ia 1991 roku, tu ż p rze d z a p o w ie d z ia n y m p rz y ję c ie m n o w e g o
układu z w ią z k o w e g o , w M o s k w ie d o szło d o p ró b y zam ach u stanu, podjętej
p rze z p r z e c iw n ik ó w dalszych reform . O ś m io o s o b o w y K o m itet Stanu W yją t
k o w e g o , na k tó re g o c z e le stali w ic e p r e z y d e n t G ien n a d ij Janajew , p rem ier
W alentin Paw łów , s z e f KGB W ła d im ir K riu czk ow i m in ister sp ra w w e w n ę tr z
nych Borys Pu go, za w ie s ił d zia ła ln o ść partii i o rga n iza c ji p o lityczn ych oraz
o g ło s ił o b o w ią z y w a n ie u sta w o d a w stw a ra d z ie c k ie g o na te ry to riu m ZSRR-
R u chy w o js k w ysła n ych p rze z p u c z y s tó w zo s ta ły z d e z o rg a n iz o w a n e p rze z
w ie lo ty s ię c z n e m an ifestacje. Spektakularną fo rm ę p rzy b ra ły o n e w o k ó ł sie
d zib y R a d y N a jw y ż s z e j, b o w ie m na c zele „o b ro ń c ó w d em o k ra cji” stanął Bo
rys Jelcyn. W yk orzystu ją c o g ro m n e p oparcie sp o łeczeń stw a i w ie lu sił p o li
tyczn ych , p o d p isa ł w ie le d e k re tó w p o d p o rzą d k o w u ją c ych instytu cje z w ią z
k o w e, w tym siły zbrojn e i m ed ia pu bliczn e, p re z y d e n to w i Rosji. 21 sierpnia
pucz d o b ie g ł końca, je g o p r z y w ó d c y zostali aresztow an i, zaś M ich a ił G orba
czow , in te rn o w a n y na Krym ie, p o w ró c ił d o M oskw y.
Pucz m oskiew ski sta n o w ił p r z e ło m o w y m o m en t w p rocesie ero zji ZSRR-
P rzy sp ieszy ł proces u zyskania pełn ej n iep o d leg ło śc i p rze z p o s z c z e g ó ln e re
pu bliki, zn iósł p rze szk o d y na d ro d ze d o ro zw ią za n ia instytucji p a ń stw o w ych
i p o lityczn ych Z w ią zk u S o w ie c k ie g o ( w tym KPZR, KGB, K o m so m o łu ). Gor
b a c z o w p ró b o w a ł ra to w a ć ZS R R p rze d ro zp a d em , propon u jąc w listo p a d zie
za w a rcie n o w e g o u kładu z w ią z k o w e g o (tzw . N o w o - O g a r io w o 2 ), ale je g o
leg ity m a c ja b y ła m o cn o n ad szarpn ięta. P o za ty m k o n sek w en tn ie odrzu cał
p ro p o z y c je zg ła s za n e p r z e z J elcyn a i p r z e w o d n ic z ą c e g o R a d y N a jw y ż s z e j
Ukrainy, L eo n id a K raw czu ka. W skutek te g o 7 -8 gru dn ia 1991 roku doszło
628
207. „JESIEŃ NARODÓW”
do spotkania w P u szczy B ia ło w iesk iej p r z y w ó d c ó w trzech n ieza le żn yc h re

publik: Rosji (B orys J elcy n ), U krain y (L e o n id K ra w czu k ) i B iałorusi (S ta n i
sław S zu s z k ie w ic z). P o w o ła li oni d o życia W sp ó ln o tę N ie p o d le g ły c h Państw,
do której 21 gru dn ia w A łm a -A rie p rzy łą c z y ły się p o zosta łe repu bliki z w y
jątkiem pa ń stw bałtyckich i G ruzji. O zn a cza ło to o sta teczn y kon iec Z w ią zk u
Socjalistycznych R ep u b lik R adzieck ich . 25 gru dnia 1991 roku n astąpiło o fi
cjalne ro z w ią z a n ie u kładu z w ią z k o w e g o i u stąpien ie M ich a iła G o rb a czo w a
Ze stanow iska prezyden ta.
207. „JESIEŃ NARODÓW"
P ierw szym n arod em , k tó ry pan ującem u w sw o im kraju sy stem o w i kom uni-

styczn em u rzu cił p o w a ż n e w y z w a n ie , byli P o la c y . W roku 1980, p o fa li ogar-
niających c a ły kraj m a s o w y c h strajków , p o w s ta ł N ie z a le ż n y S a m o rz ą d n y
^ w ią ze k Z a w o d o w y Solidarność. U zyskał on o lb rzy m ie p oparcie społeczn e,
skupiając w sw ych szeregach 9,5 m in członków . „S olidarn ość” była p ierw szym
w bloku radzieckim , n ieza le żn ym , m a so w ym ru ch em sp ołeczn ym . Jej fu n k
cjon ow a n ie sta n o w iło p o w a ż n e n ieb ezp iec ze ń stw o dla ustroju k om u n istycz
nego, g d y ż n ie z a le żn y z w ią z e k z a w o d o w y fa k tyczn ie o d g r y w a ł rolę o p o z y c ji
Polityczn ej.
P rzeczu w a ją c narastające za gro żen ie, polskie w ła d z e kom u n istyczn e p rzy
stąpiły d o o p ra c o w y w a n ia p la n ó w z d ła w ien ia „S olid a rn o ści” . S eku n dow ał im
tym Z w ią z e k R a d zieck i o ra z p o zo sta łe pań stw a bloku. W y ra z e m re aliza cji
tych p la n ó w b y ło w p ro w a d z e n ie 13 gru dnia 1981 roku w Polsce stanu w o
jen n ego. W ła d z ę w kraju p r z e ję ło zu p ełn ie n iekonstytu cyjne cia ło - W ojsk o
w a R ada O ca len ia N a r o d o w e g o (W R O N ), na której czele stanął I sekretarz
KC P Z P R i za ra zem p rem ier - W ojciech Jaruzelski. Tysiące d z ia ła c z y „S o li
darności” i antykom unistycznej o p o zy cji tra fiło d o o b o z ó w in tern ow an ia. „S o
lidarność” została w p ie r w za w ieszon a , a n astępnie z d e le g a lizo w a n a .
Z w y cięstw o w ła d z kom u n istyczn ych o k a za ło się je d n a k p o zo rn e. Z o rg a
n izo w a n y ruch s o lid a rn o ś cio w y u le g ł co p ra w d a rozbiciu , ale system k o m u
n istyczny n ie w ró c ił d o ró w n o w a g i i n ie p o tra fił ju ż, tak ja k d a w n iej, k on tro
low ać za ch o w a ń społeczn ych. P rze rw a n a została b o w ie m p ew n a b ariera stra
chu i d o św ia d czen ie lat 1980/1981 m ia ło w y m ia r n ieod w racaln y. N a w ie lk ą
skalę p row a d zon a była działalność konspiracyjna, kierow an a p rze z p o d ziem n e
struktury zw iązk u . W tzw. d ru gim o b iegu u k a zyw a ła się prasa i w y d a w n ic
z a . Co p e w ie n czas ulice polskich m iast sta w a ły się w id o w n ią b u rzliw ych
dem onstracji a n ty rzą d ow y ch . K om pletn ej m a rgin a liza cji u lega ła P Z P R , która
Ule p o tra fiła d łu żej spełn iać roli p o d s ta w y system u w ła d zy. To za d a n ie od
Partii kom u n istyczn ej p rze ją ł aparat przym u su - w ojs k o i słu żba b e z p ie c z e ń
629
stw a. Sytuację w ła d z d o d a tk o w o m ocn o k o m p lik ow a ła w y ją tk o w o zła kon

dycja gosp od a rk i i d o tk liw e braki w za op a trzen iu ludności.
W m aju i sierpniu 1988 roku d o szło w Polsce d o n ajw ięk szej o d sierpnia
1980 roku akcji strajkow ej. U czestn icy strajków w y su w a li p ostu laty ekon o
m iczn e, le c z ró w n o cześn ie żą d a li relega liza cji „S o lid a rn o ści” . W celu rozła
d o w a n ia n ap iętej sytuacji, w ła d z e z d e c y d o w a ły się n a w ią za ć d ia lo g z o p o z y
cją. Stało się to m o ż liw e ró w n ie ż d zięk i zm ia n om za ch o d zą cym w Zw iązku
R adzieck im , g d z ie n o w y sekretarz g e n era ln y K P Z R M ich a ił G o rb a c zo w w pro-
w a d z a ł re fo rm y p o d hasłam i głasnosti i pieriestrojki. 31 sierpn ia 1988 roku
m in ister sp ra w w ew n ę trz n y c h i bliski w s p ó łp ra c o w n ik W. J aru zelskiego g e
n erał C zes ła w K iszczak spotkał się z p rzy w ó d c ą „S olid a rn o ści” Lech em W a
łęsą. W p ó źn iejs zy m czasie d o szło je s z c z e d o kilku spotkań tej d w ó jk i. W ich
trakcie o m ó w io n o w a ru n k i d ia lo gu w ła d z z op ozy cją . N a ro d z iła się w ów cza s
idea „o k rą g łeg o stołu ” , czyli ro z m ó w p rzed sta w icieli obu stron na tem a t przy
szłości kraju.
19 w rześn ia , p o d presją o ficja ln ych z w ią z k ó w z a w o d o w y c h O PZ Z, podał
się d o dym isji rzą d Z b ig n ie w a M essnera. N o w y m s ze fe m rządu został Mie-
czys ła w Rakow ski. Z a p ro p o n o w a ł on p rze d s ta w ic ie lo m u m ia rk ow a n ej o p o
zycji kilka tek m in isterialn ych, lecz o ferta ta n ie została p rzyjęta . P rzeja w em
narastającej lib era liza cji była, p rze p ro w a d zo n a na ż y w o 30 listopada, deba
ta te le w iz y jn a Lecha W a łęsy z lid erem O P Z Z A lfre d e m M io d o w ic z e m .
O b rad y „o k rą g łeg o stołu” to c zy ły się o d 6 lu tego d o 5 k w ietn ia 1989 roku-
Z a k o ń czyły się on e s w e g o rod za ju u m o w ą, która p r z e w id y w a ła stopn iow e
p rze o b ra że n ia u strojow e w kraju o ra z w łą c z e n ie się o p o z y c ji w nurt o ficja l
n ego życia p o lityczn ego . Z a p o w ied zia n o też szybkie p rze p ro w a d ze n ie częścio
w o w o ln y c h w y b o r ó w parlam entarn ych.
W y b o ry te o d b y ły się 4 cz e rw c a 1989 roku. D zień ten u w a ża się za datę
sym b o liczn ego końca kom u n izm u w Polsce. G łosow a n ie za k oń czyło się trium
faln ym w ręc z z w y cięs tw em o b ozu so lid a rn ościow ego, którego kan dydaci zd o
b y li w szystk ie m o ż liw e d o u zyskania p rze z nich m a n d a ty w S ejm ie (35°/°
m iejsc poselsk ich ) o ra z 99 na 100 m a n d a tó w w Senacie. Klęska strony rzą
d o w e j b yła d o tk liw a . M ia ła w y m ia r p o lity c z n y i prestiżow y, g d y ż przepadła
tzw. lista krajow a, zaw ierająca kandydatu ry najbardziej prom inen tnych przed
sta w icieli reżim u. Z a ła m a ły się n a d zie je rzą d zą cych na k o n trolo w a n ą trans
fo rm ację system ow ą, a szybko b ieg n ą ce w y d a rze n ia ro d z iły zu p ełn ie noW4
dyn am ik ę p o lityczn ą.
19 lipca 1989 roku z n a jw y żs zy m tru dem , b o w ięk szo ścią tylk o jed n eg o
głosu, Z g ro m a d zen ie N a ro d o w e , tj. p o łą czo n e iz b y Sejm u i Senatu, w yb ra ł0
W ojciech a Jaru zelskiego na n o w o u tw o rz o n y u rząd p rezyd en ta . M isję u tw o
rżen ia rządu Jaruzelski p o w ie rz y ł C z e s ła w o w i K iszcza k ow i. Ten je d n a k nie
p otra fił zbu dow ać gabinetu. Tym czasem d o tych czasow i sojusznicy PZ PR - %
i SD, przystali na o fertę O b yw a telsk iego Klubu Parlam en tarn ego (O K P ) - czy
reprezen tacji parlam en tarn ej „S o lid a rn o ści” - p o w o ła n ia w s p ó ln e g o rządu-
2 4 sierpn ia 1989 roku p rem ierem te g o rządu zosta ł Tadeusz M a z o w ie c k i -
630
ziałacz d o tych cza sow ej o p o zy cji. M a z o w ie c k i stał się p ierw szy m niekom u-
nistyczn ym p rem ierem w E u ropie Ś ro d k o w o w sch o d n iej p o d ru g iej w o jn ie
P ła to w e j. W je g o ga b in ecie zn a la zło się o stateczn ie co p ra w d a czterech m i
nistrów z PZ PR , ale to nie oni d e c y d o w a li o ro zw o ju sytuacji. Zaskakującą
Pasywność p rze ja w ia ł też p rezy d en t Jaruzelski.
Rząd M a z o w ie c k ie g o p rzy stą p ił d o p r z e p ro w a d z a n ia za sa d n ic ze j re fo r
my Pań stw a, je g o ustroju p o lity c z n e g o o ra z stru ktu ry g o sp o d a rc ze j. R o z p o
czął się okres s to p n io w e g o p rzek szta łca n ia k o m u n istyczn ej P R L w d em o-
atyczną R z e c z p o s p o litą Polską. M o w a tu o p rzerastan iu , p o n ie w a ż z m ia
ny n a s tę p o w a ły e w o lu c y jn ie , b e z g w a łto w n y c h z w r o tó w i spektak u larn ych
Z d arzeń .
W icep rem ier i m in ister fin a n só w L eszek B a lcero w icz w ystą p ił z p la n em
d o w y gospodarki ryn k ow ej w Polsce. W p ierw szym rz ę d zie d ą żon o d o usta-
izow an ia ro zch w ia n ej gosp od a rk i i za h a m o w a n ia n ajb ardziej n iek orzyst
nych ten den cji w rod za ju h ip erin fla cji. N a stęp n ie p la n o w a n o p rze p ro w a d ze -
głębokich zm ian strukturalnych w gospodarce, które o b e jm o w a ły m .in.
. M o n o p o liza c ję gospodark i, lib era liza cję handlu za gra n iczn e go , zb u d o w a -
nie rynku k a p ita ło w e g o i p ryw a ty za cję sektora p a ń stw o w ego . Zasadnicze cele
nu B a lcerow icza zo s ta ły o sią gn ięte, le c z za cen ę du żej recesji gospodar-
C2ejj b ezrob ocia i o b n iżen ia płac realnych.
. ^9 gru dnia 1989 roku Sejm p rze p ro w a d ził n o w e liz a c ję konstytucji. Zm ia-
e uległa n a zw a pań stw a z Polskiej R z eczy p o s p o litej L u d o w e j na R zeczp o -
P ntą Polską. P rzy w ró con o historyczn e polskie g o d ło - orła w koronie. Z kon-
/ tUcji zniknęły stw ierdzenia o sojuszu z ZSRR i p rzew o d n iej roli P Z P R w pań
stwie.
Pod koniec styczn ia 1990 roku ro zw ią za n a została PZ PR . Zastąpiła ją So-
em okracja R z eczy p o s p o litej Polskiej (S d R P ) - partia określająca się ja k o
cjalistyczna i dem ok ra tyczn a.
nje ^ a dokoń czen ia d z ie ła p rze b u d o w y n iezb ęd n e staw ało się p rze p ro w a d ze -
w pełni dem ok ra tyczn ych w y b o ró w p rezyden ckich i parlam entarn ych. Ich
alanie w czasie psu ło Polsce o p in ię. Z a k ra w a ło na paradoks, że kraj, któ-
j a^ZaP0czą tk °w a ł p rzem ia n y dem ok ra tyczn e w Europie Ś rod k ow ow sch od n iej,
ostatni p rze p ro w a d za w o ln e w ybory. W gru dniu 1990 roku o d b y ły się
r Szechne w y b o r y prezyd en ck ie, które w y g ra ł L ech W ałęsa. W y b o ry parla-
one ne n astąpiły zaś d o p ie ro w p a źd ziern ik u 1991 roku. N ie p rzy n io sły
. Jed n ozn a czn ego ro zstrzygn ięcia , za p oczą tk o w u ją c okres braku stabilno-
" C1 Polityczn ej.
N ie ro zw ią za n e p ro b le m y gosp od a rcze, żądan ia d em ok ra tyza cji, fo rm u ło-
e Przez organ izującą się o p ozycję, oraz G orb a czo w o w sk ie zm ia n y w ZSRR
Q ,0t:o czynniki, które sk łon iły w ła d z e w ę g ie rsk ie d o za in icjo w a n ia procesu
K ad°rne^ ^ e r a liz a c ji. 22 m aja 1988 roku rzą d zą cy krajem od 32 lat Janos
stv ar rezygn a cję z funkcji sekretarza g e n e ra ln e g o W ęgiersk iej Socjali-
a wCZnej ârtii R o b o tn iczej (W S P R ). N o w y m p rzy w ó d c ą został K a ro ly Grosz,
składzie w ła d z partyjnych zn a la zło się liczn e gro n o reform a torów . S p e
631
cjaln ie dla K adara u tw o rzo n o ca łk o w icie cerem on ialn e stanow isko p r z e w o d

n iczącego W S PR . W listo p a d zie 1988 roku funkcję p rem iera objął ek o n o m i
sta M iklós N em eth , k tó rego za d a n iem b y ło p rze p ro w a d ze n ie reform g o s p o
darczych i z h a rm o n izo w a n ie ich z przekształcen iam i p o lityczn ym i.
Ś w ia d e ctw e m zach odzących zm ian stało się u ch w a len ie p rze z parlam en t
w dniu 11 styczn ia 1989 roku n o w ej u staw y o stow a rzyszen iach i zg ro m a
dzen iach, która z e z w a la ła na sw o b od n e zakładan ie orga n izacji społeczn ych
i w p ro w a d z a ła w o ln o ś ć dem onstracji. W ła d z e kom u n istyczn e liczyły, że ze
w z g lę d u na słabość o p o zy cji uda im się za ch o w a ć kon trolę nad krajem n a
w e t w zm ien ion ych realiach u strojow ych. W lu tym KC W S P R z d e c y d o w a ł się
na p o d jęcie ro z m ó w z o p ozy cją w spraw ie przyszłych w ielo p a rty jn y ch w y b o
ró w parlam entarn ych. O p o zycja ze sw ej strony p o sta n o w iła się skon solid o
w ać. W tym celu 22 m arca osiem c zo ło w y c h u gru p ow a ń o p ozy cyjn ych p o d
ję ło rozm ow y, b y w y p ra c o w a ć w sp ó ln e stanow isko w o b e c w ła d z (tzw . „o k rą
g ły stół o p o z y c ji” ). W kilka ty g o d n i p ó źn iej u gru p ow a n ia te n a w ią z a ły son
d a ż o w y kontakt z w ła d za m i.
Procesy dem ok ra tyza cyjn e p o s tę p o w a ły w szeregach sam ej partii kom u
nistycznej. 8 m aja 1989 roku Kadara p o z b a w io n o funkcji p rze w o d n ic z ą c e g o
partii. N ie b a w e m ro zp o częła się ostra krytyka p o sta w y p o lityczn ej d łu g o le t
n ieg o w ła d c y W ęgier, a zw ła szcza roli, ja k ą o d e g ra ł podczas tłu m ien ia re w o
lucji 1956 roku. K adar zm a rł 6 lipca 1989 roku.
13 c z e r w c a r o z p o c z ę ły się r o z m o w y w ę g ie r s k ie g o „tró jk ą tn e g o sto łu ”
z u działem przedstaw icieli W S PR , o p ozycji oraz organizacji, które niegdyś b yły
b e z w o ln e w o b e c kom unistów , a teraz p r z e ż y w a ły okres szybkiej em an cy p a
cji p o lityczn ej. W trakcie tych ro z m ó w ustalono zakres zm ian konstytucyj
nych o ra z tryb p rze ch o d zen ia kraju d o system u dem ok ra cji parlam entarn ej.
18 w rześn ia n astąpiło podpisan ie p o ro zu m ien ia k o ń c o w e g o „tró jk ą tn eg o sto
łu ” . Jedn akże trz y n ajbardziej radykalne u gru p ow a n ia o p o zy cy jn e - Z w ią z e k
W oln ych D em ok ra tó w (Z W D ), Z w ią ze k M ło d ych D em ok ra tó w (F ID E S Z ) i D e
m okratyczn a L iga W oln ych Z w ią z k ó w Z a w o d o w y c h - o d m ó w iły podpisan ia
dokum entu, n ie zg a d za ją c się na p ro p o n o w a n y term in i sposób w y b o ru p re
zydenta. D ia lo g nie zosta ł je d n a k przerw any, g d y ż spraw ę bu dzącą ko n tro
w ersję m ia ło ro zstrzygn ą ć referendum .
N a X IV z je ź d z ie W S P R , obradu jącym w paźd ziern ik u 1989 roku, do szło
d o fa k ty c z n e g o ro zła m u w p artii. S k rzyd ło re fo rm a to rsk ie p r z e fo r s o w a ło
u ch w ałę o lik w id a cji W S P R i p o w o ła n iu na je j m iejsce W ęgierskiej Partii S o
cjalistyczn ej (W P S ). N a c z e le tej partii, deklaru jącej od ejście od m arksizm u-
-leninizm u, stanął R ezsó Nyers. M n iejszo ścio w e skrzydło konserw atyw ne, któ
remu p rze w o d z ił Grosz, nie zaak ceptow ało p rzep ro w a d zo n ej zm ia n y i w gru d
niu p o d jęło d ecyzję o reaktyw acji W S PR . W odróżn ien iu od W PS, n ow a W S P R
szybko u legła p ro ce so w i p o lityczn ej m argin alizacji. P rzy czy n iło się d o te g o
u jaw n ien ie fa k tó w św iadczących, iż je j k ierow n ictw o ro zw a ża ło ew en tu aln ość
z b ro jn ego p rzejęcia w ła d z y i za trzym a n ia w ten sposób za ch o d zą cej na W ę
grzech dem ok ra tyza cji.
632
26 listop a d a o d b y ło się referendu m , w k tó rym zd e c y d o w a n a w ięk szość

głosu jących o p o w ie d z ia ła się za p rze p ro w a d ze n ie m w y b o r ó w p rezyd en ta po
w yb o ra ch parlam entarn ych, o co za b iega ła radykalna op ozycja , a także za
usu nięciem orga n izacji partyjnych z z a k ła d ó w p racy o ra z lik w id a cją m ilicji
robotniczej.
O d początku 1990 roku cen traln e m iejsce w życiu kraju za jm o w a ła k a m
pania w y b o rc za d o parlam entu . W je j toku dała się za u w a żyć postępu jąca
d ezin tegracja o b o zu o p o zy cy jn eg o , k tó ry nie m iał ju ż w sp ó ln y ch in teresó w
p o lityczn ych . Z a cięta ry w a liza c ja p rze b ie g a ła m ię d z y Z w ią z k ie m W oln ych
D em o k ra tó w (Z W D ) a W ęgiersk im Forum D em ok ra tyczn ym (W F D ), które to
partie w e d łu g so n d a ży c ies zy ły się n ajw ięk szym poparciem . W y b o ry o d b y ły
się 25 m arca i 8 k w ietn ia 1990 roku. P rzy n io sły z d e c y d o w a n e z w y c ię s tw o
W FD , którem u p rzyp a d ło 4 2 % m iejsc w parlam encie. ZW D uzyskał 24, a W PS
9% . R esztę m a n d a tó w p o d z ie liły m ię d z y sieb ie m n iejsze p a rtie i kan dydaci
n iezależn i.
N o w y rząd u tw o rzy ła koalicja W FD , N ie za le żn e j Partii D robnych R o ln ik ó w
i ch adeków , zaś je g o p rem ierem zos ta ł 23 m aja 1990 roku J ó z s e f A n ta ll.
3 sierpn ia 1990 roku stanow isko p rezyd en ta objął A rp a d G ón cz z ZW D , k tó
ry uzyskał ró w n ie ż poparcie n ajsilniejszej partii, czyli W FD .
Kom uniści rzą d zą cy N ie m ie c k ą R ep u b lik ą D em ok raty czn ą u trzym yw a li
tw a rd y kurs p o lity c z n y i n ieu fn ie sp o glą d a li na reform a torsk ie p o czyn a n ia
M . G o rb a czo w a w ZSRR, blokując o nich in form a cje. N a początku 1989 roku
w y d a w a ło się, iż sytuacja w N R D p o zosta je p o d pełną kontrolą. Co w ię c e j,
w kraju nie b yło n apięć społecznych, gd yż gospodarka fu n kcjon ow ała całkiem
n ieźle.
D ość n ie s p o d z ie w a n ie w k w ietn iu 1989 roku w środow iskach o p o z y c y j
nych i kościeln ych p o d n io sły się g ło s y krytykujące n ied em ok ra ty czn ą o rd y
nację w y b o rc zą do w ła d z lokalnych. Z b liża ły się b o w ie m z a p o w ie d zia n e na
9 m aja w y b o r y kom u n aln e. Po w yb o ra ch o gło szo n o , że oficja ln a lista u zy
skała p o p a rcie 9 8 ,8 5 % w yb o rców . P rze d s ta w ic ie le n ieza le żn y c h środ o w isk
p o tra fili p rze d sta w ić fa k ty n iezb icie św ia d czą ce, że liczb a ta je s t czystą fik
cją. W n io sek b ył taki, iż w y b o ry zosta ły sfa łszo w a n e. W Lipsku kilka tysięcy
osób w y s z ło na ulice, b y za p ro testow a ć p rze ciw k o fałszerstw om . D o s ą d ó w
n ap łyn ęło kilka w n io s k ó w o u n ie w a żn ien ie w yb orów .
W czerw cu w ła d ze N R D w y ra z iły zrozu m ien ie dla brutalnych działań rządu
chińskiego, k tó ry w ysła ł c z o łg i p rze ciw k o oku pu jącym pekiński plac T ia n a n
m en stu den tom . Tego rod za ju p o sta w a została b a rd zo źle p rzy jęta p rze z sp o
łe c ze ń s tw o w sch od n io n iem ieck ie.
W le c ie o b y w a te le N R D z a c z ę li m a so w o u ciekać d o R F N p rze z W ęgry,
C zech o sło w a cję i Polskę. O g ó łe m d o gru dnia 1989 roku z kraju w y je c h a ło
o k o ło 300 tys. osób. Centru m w e w n ę trz n e j o p o z y c ji stał się Lipsk i o d p o ło
w y w rześn ia co ty d zie ń o d b y w a ły się tam p o k o jo w e m an ifestacje u liczne.
7 p a źd ziern ik a 1989 roku w ła d z e z w ie lk im ro zm a ch em z o r g a n iz o w a ły
o b c h o d y 4 0 -lecia N R D . N a u roczystościach w B erlin ie s z e f N ie m ieck ie j S o
633
| CZĘŚĆ VI. Jesień narodów i koniec zimnej wojny (1986-1991)
cjalistycznej Partii Jedności (S E D ) Erich H on ecker w obecności M . G orbaczow a

m ó w ił o n iew zru szon ości ustroju N R D i p rezen to w a ł rz ą d z o n y p rze z siebie
kraj ja k o w z o r c o w e p a ń stw o socjalistyczn e. Zabierając głos, G o rb a c zo w w e
z w a ł n atom iast w ła d z e N R D d o p rze p ro w a d ze n ia gru n to w n ych reform . P o
staw a ra d zieck iego p rzy w ó d c y zd o p in g o w a ła z w o len n ik ó w d em ok ratyzacji do
n asilenia akcji protestacyjnych. W B erlin ie, D reźn ie i Lipsku o d b y ły się anty
rz ą d o w e m an ifestacje z u d zia łem kilkunastu tysięcy osób. Policja i tzw . o d
d z ia ły b o jo w e klasy ro b o tn iczej in te rw e n io w a ły b a rd zo brutalnie, u żyw a jąc
p ałek i arm atek w od n y ch . Ponad 100 osób o d n io sło rany, a d o a resztó w tra
fiło blisko 1,5 tys. dem on stran tów . N a w ieść o tym w w ie lu m iastach o d b y ły
się spon tan iczne d em on stracje protestacyjne. T w a rd o g ło w e środ ow isk a Stasi
(słu żba b e z p ie c z e ń s tw a ) i w ojsk a skłonne b y ły za w szelk ą cen ę i z u życiem
p rze m o c y z d ła w ić n arastający ruch opozycyjn y. O sta teczn ie je d n a k ten w a
riant n ie zn a la zł zastosow an ia, b o w ie m w ścisłym k ie ro w n ic tw ie SED do szło
do rozb ieżn ości. N ie k tó r z y czło n k o w ie k iero w n ictw a u w a ża li, że trzeb a n a
w ią za ć r o z m o w y z p rze d sta w ic iela m i dem on stran tów . A tym czasem d e m o n
stracje u liczn e sta w a ły się co ra z bard ziej m a so w e i coraz bard ziej radykalne.
18 p a źd ziern ik a 1989 roku H o n eck er ustąpił z funkcji sekretarza g e n e ra l
n eg o KC SED, a w kilka dni p ó źn iej opu ścił za jm o w a n e stanow iska p a ń stw o
w e . S ze fo s tw o p a rtii p rzy p a d ło E g o n o w i K ren zo w i. M ia ł on o p in ię b ezd u sz
n eg o aparatczyka i n ie w z b u d z a ł m in im u m zau fan ia o p o zy cji. K renz z a p o
w ie d z ia ł w ie le reform atorskich posunięć, m.in. w p ro w a d zen ie u łatw ień w p o d
ró żo w a n iu za gra n icę i o g ło s z e n ie am nestii dla aresztow an ych u czestn ik ów
m an ifestacji, ale jed n o c ze ś n ie tw a rd o ob sta w a ł p r z y d o tych cza sow y ch zasa
dach u strojow ych.
D em on stracje cią gle się n asilały i 4 listop a d a w B erlin ie na ulicach b y ło
ju ż pon a d m ilio n osób. D o m a ga n o się w o ln y c h w y b o r ó w i pełn ej w o ln o ści
słow a. 7 listopada p o d a ł się d o dym isji rząd W illy Stopha. W trz y dni p ó ź
niej z re z y g n o w a ło całe k ie ro w n ic tw o SED. N o w y m p rem ierem został Hans
M odrow . U ch o d ził o n za p a rty jn eg o reform atora, g d y ż ja k o lo k a ln y sekretarz
SED w D reźn ie w y k a z y w a ł p ew n ą elastyczn ość i n a w ią za ł kon takty z p r z e d
sta w iciela m i dem on stran tów .
9 listopada rząd ogło sił otw arcie gran icy z RFN. S p o w o d o w a ło to w ybu ch
społeczn ego entuzjazm u. B erliń czycy przystąpili d o rozbiórki „m uru berlińskie
g o ” - sym bolu zim nej w o jn y i podziału N iem iec. Tylko w ciągu trzech dni do
R F N i B erlina Z a ch o d n iego udało się o k oło 2 0 % m ieszk a ń ców N R D . D alsze
protesty w ym u siły rezygnację Krenza ze w szystldch stanow isk partyjnych i pań
stw ow ych , co nastąpiło 6 grudnia 1989 roku. O bradujący w grudniu n a d zw y
czajn y zja zd SED p rzyjął n o w y statut partii i zm ien ił je j n a zw ę na N iem ieck a
Socjalistyczna Partia Jedności-Partia D em okratycznego Socjalizm u (S E D -P D S ).
W lu tym 1990 roku w o g ó le porzu con o p ierw szy człon, poprzestając na na
z w ie PDS. P rzy w ó d z tw o PDS objął berliński adw ok at G regor Gysi.
W grudniu 1989 roku u w ięzio n o - p od zarzu tem n ad u żyw an ia w ła d z y i ko
rupcji - H on eckera, b y n astępnie um ieścić g o w areszcie d o m o w y m . 3 k w ie t
634
207. JESIEŃ NARODÓW"
nia 1990 roku schronił się on w ra d zieck im szpitalu w o js k o w y m B e elitz p o d

B erlin em . W gru d n iu 1990 roku proku ratu ra w y d a ła n ak az a res zto w a n ia
H oneckera. R osjanie o d m ó w ili w sza k że w yd a n ia b y łe g o dyktatora n iem iec
kiem u w y m ia r o w i sp ra w ie d liw o śc i i w m arcu 1991 roku p r z e w ie ź li H o n ec
kera w ra z z żon ą M a rg o t d o M oskw y.
W N R D p o w s ta w a ły liczn e n ie za le żn e u gru p ow a n ia p o lityczn e. 7 gru dnia
1989 roku p rze d sta w ic iele tych fo rm a cji u siedli w ra z z reprezen tan tam i stro
n y rz ą d o w e j p rzy „o k rą g ły m sto le” . W trakcie tych r o z m ó w u stalon o datę
w o ln y c h w y b o r ó w na 6 m aja 1990 roku. Z u w a g i je d n a k na w c ią ż n apiętą
sytuację w kraju w y b o r y te ostateczn ie przesu n ięto na 18 marca. W p o c z ą t
kach lu te g o 1990 roku d o rządu M o d ro w a w łą c z o n o ośm iu p rze d sta w ic ieli
op ozy cji.
P rze p ro w a d zo n e 18 m arca w y b o ry p arlam en tarn e p rzy n io sły z w y cięs tw o ,
pop ieran em u p rze z kan clerza R F N H elm u ta Kohla, S oju szo w i na rzecz N ie
m iec, k tó rego zasadniczym elem en tem była w sch od n ion iem ieck a U nia Chrze-
ścijań sko-D em okratyczna (C D U ). Form acja ta uzyskała 4 8 ,2 % głosów . D ru
g ie m iejsce p rzy p a d ło S o cja ld em o k ra tyczn ej Partii N ie m ie c (S P D ), na którą
g ło s o w a ło 2 1 ,8 % w yb orców . T rzecie m iejsce za jęła postkom u nistyczna PDS
z 16,4% , zaś c zw a rte - lib era ln y Z w ią z e k W oln ych D e m o k ra tó w z 5 ,2 % g ło
sów. P ora żk ę o d n o to w a ło u gru p ow a n ie byłych N R D -ow sk ich o p o z y c jo n is tó w
- S oju sz’90, które d osta ło tylko 2,9% .
12 k w ietn ia u fo rm o w a ł się n o w y rzą d N R D . Skupiał on chadeków , socjal
d e m o k ra tó w i liberałów , a na je g o c zele stanął L o th a r de M e z ie re z CDU.
S p o łeczeń stw o N R D w y ra ź n ie o p o w ia d a ło się za zje d n o c ze n ie m z RFN.
O ba pań stw a p rzy stą p iły w ię c d o rokow ań na tem a t w a ru n k ó w z je d n o c z e
nia. P ierw szym k rok iem na tej d ro d z e b y ło p od p isa n ie 18 m aja 1990 roku
p rze z m in istró w fin a n só w N R D i R F N układu o unii w a lu to w e j i socjalnej obu
krajów. U nia ta w e s z ła w życie 1 lipca. Z g o d ę na zje d n o c ze n ie N ie m ie c w y
ra ziły c z te ry zw ycięs k ie m ocarstw a dru giej w o jn y ś w ia to w ej - U SA, W ielk a
Brytania, Francja i ZSRR . R o k o w a n ia m o ca rstw z u d zia łem d w ó ch pań stw
n iem ieckich (k o n feren cja 2 + 4 ) za k o ń czy ły się 12 w rześn ia 1990 roku p o d
pisan iem Układu o ostatecznym uregulow aniu sprawy N iem iec. U kład ten p o
tw ierd ził ostateczn y charakter n iem ieckich granic, regu low a ł k w estie m ilitarne,
określił w a ru n k i p o b ytu w o js k ra d zieck ich na ob sza rze N R D ora z p rzesą d ził
o w yg a ś n ięc iu u p ra w n ień czterech m o ca rstw w o b e c zjed n o c zo n ych N ie m iec.
23 sierpn ia 1990 roku p a rla m en t N R D p rzy ją ł du żą w ięk szo ścią g ło s ó w
(2 9 4 d o 6 2 ) u staw ę o p rzystą p ien iu N R D d o R F N na zasadach określon ych
p rze z u staw ę zasadniczą R F N z 1949 roku. S z c z e g ó ło w e za ga d n ien ia z w ią
zane ze z je d n o c ze n ie m z a w ie ra ł Układ zjednoczeniow y, k tó ry o b a pań stw a
n iem ieck ie p o d p isa ły 31 sierpn ia 1990 roku. U kład ten zosta ł n astępnie (2 0
w rz e ś n ia ) ra ty fik o w a n y p rze z p a rla m en ty R F N i N R D . 3 p a źd ziern ik a 1990
roku d o szło d o o fic ja ln e g o zjed n o c ze n ia N iem iec.
R z ą d z ą c y C z e c h o sło w a c ją kom uniści u schyłku lat osiem d ziesią ty ch n a
d al tk w ili na p o zycja ch ortod ok syjn ych i z d a w a li się w o g ó le n ie d o strzeg a ć
635
lib era liza cji p o lityczn ej w sąsiednich krajach - w Polsce i na W ęgrzech . Pod
w ra żen iem ro zw o ju sytuacji w tych krajach p o zo sta w a ło natom iast sp o łeczeń
stw o czech osłow ackie. Już w styczniu 1989 roku, n iep rzerw an ie p rze z tydzień
(1 5 -2 2 styczn ia ), na praskim placu W acław a w ie lo ty s ię c z n e tłu m y d e m o n
s tro w a ły p rze ciw k o k o m u n izm ow i. W ła d z e o d p o w ie d z ia ły bru taln ym i repre
sjami. 516 osób tra fiło d o w ię z ie ń , w śród nich b ył ró w n ie ż n ie fo rm a ln y lid er
czech o sło w a ck iej o p o z y c ji V a cla v H a vel.
U schyłku czerw c a o p o zy c y jn e u gru p ow a n ie Karta 77 o p u b lik o w a ło p e ty
cję K ilka zdań, d om a ga ją c się d em ok ra tyza cji życia w kraju. W ciągu kilku
następnych dni p etycję p o d p isa ło 2 tys. rep rezen ta n tó w św iata kultury, na
uki i sztuki. 21 sierpnia w 21. roczn icę zd ła w ien ia Praskiej W io s n y 1968 roku
na ulice P ragi i innych m iast p o n o w n ie w y le g li m anifestanci, żądając w o ln o
ści i dem ok racji. S kan d ow an o n azw iska H a vla i Dubćeka, k rzyczan o: „N ie c h
żyje Polska” . Kom u n istyczn e w ła d z e i tym ra zem s ięg n ę ły p o represje, w sa
m ej P rad ze aresztow an o 370 osób. W następnych m iesiącach p rzy w ó d c y partii
kom unistycznej w c ią ż trzym a li się tw a rd e g o kursu i o d rzu ca li m o ż liw o ś ć pro
w a d z e n ia ja k ic h k o lw ie k ro z m ó w z p rze d sta w ic iela m i o p o zy cji, k tó rych okre
ślano n iezm ien n ie m ia n em „z d e g e n e ro w a n y c h jed n o s te k ” .
K olejn a fa la m a so w ych dem on stracji, które o b ję ły w szystk ie n ajw ięk sze
m iasta, m iała m iejsce 28 paźd ziern ik a , a z o rg a n izo w a n o je z o k a zji 71. ro cz
n icy p rok la m ow a n ia n iep o d legło śc i C zech osłow acji. Reakcja w ła d z b yła taka
sam a ja k p o p rz e d n io - brutaln e dzia ła n ia sił p o licyjn ych o ra z m a so w e aresz
tow a n ia. T ym czasem p o zbu rzen iu 9 listopada „m u ru b e rliń s k ieg o ” p o zo sta
ją ca p o d ścisłym reżim em kom unistycznym C zech osłow acja stała się sw oistym
an a ch ron izm em w Europie Ś ro d k o w o w sch od n iej.
17 listopada w ła d z e , po raz p ie rw s z y od 20 lat, z e z w o liły na z o r g a n iz o
w a n ie m an ifestacji ku czci Jana O p leta la - prask iego studenta, k tó ry w 1939
roku został za b ity p rze z N iem có w . L eg a ln e zg ro m a d ze n ie szybko p rzek szta ł
ciło się w gw a łto w n ą m an ifestację a n ty rzą d ow ą z u d zia łem 50 tys. osób. Była
to n ajw ięk sza d em on stracja antykom u nistyczna w C zech o sło w a cji o d 1969
roku. T łu m skan dow ał hasła: „Jakeś na śm ietnik” , „N ie ch żyje H a v e l” , „To jest
Praga, a nie Pekin” . S iły b ezp ie czeń s tw a brutalnie za a ta k o w a ły d em on stra n
tów. 143 o so b y zo s ta ły aresztow an e, a 38 od n io sło rany. R o z e s z ły się też -
p ó źn iej z d e m e n to w a n e - p o gło sk i o śm ierci u czestn iczącego w d em on stra cji
studenta, co p o d g rz a ło a tm osferę polityczn ą.
17 listopada za p o c zą tk o w a n y został 1 2 -d n io w y okres n ieu stannych m a
sow ych dem on stracji, k tóre o b ję ły ca ły kraj i p rze szły d o h istorii p o d n a zw ą
„aksam itnej re w o lu c ji” . N a w ieca ch sp on ta n iczn ie za k ła d a n o d em ok ra tyczn e
ruchy sp o łeczn e - Forum O b yw a telsk ie ( w P r a d z e ) o ra z S p o łeczeń stw o P r z e
ciw k o P rze m o c y ( w B ra ty sła w ie). 21 listopada, p rze ra ż o n y skalą w y d a rze ń ,
kom u nistyczny prem ier Ladislav A d a m ec z a p o w ied zia ł p o d jęcie d ia lo gu z o p o
zycją i w y d a ł siło m p o licy jn y m p o le c e n ie za p rzesta n ia d a ls z e g o tłu m ien ia
dem on stracji. 23 listopada na m an ifestacji w P ra d ze p rze m a w ia ł V ś c la v Ha-
v e l (z w o ln io n y w a ru n k ow o z w ię z ie n ia 17 m a ja ), zaś w B ratysław ie - A lex an -
636
d er D ubćek. L u d zi sym bolizu jących antykom u nistyczną o p o z y c ję tłu m y p rzy

jm o w a ły en tu zjastyczn ie.
24 listopada d o dym isji p o d a ło się n iem al całe k iero w n ictw o K om u n istycz
nej Partii C zech o sło w acji (K P C z ) na c zele z sekretarzem gen era ln ym M ilo śem
Jakeśem. W d zień p ó źn iej „aksam itna re w o lu cja ” o sią gn ęła sw o je a pogeu m .
W P ra d ze na błon iach Letn a zeb ra ło się 800 tys. osób - b yła to n ajw ięk sza
m an ifestacja w h istorii C zech o sło w a cji - które d o m a g a ły się ca łk o w itej ro z
p ra w y z k om u n izm em , a nie tylko zm ian personalnych. 28 listopada b y ł d w u
n astym i z a ra z e m o sta tn im d n ie m „a k sa m itn ej re w o lu c ji” . N a spotkan iu
z p rze d sta w ic iela m i o p o z y c ji p rem ier A d a m ec z a p o w ie d z ia ł u tw o rz e n ie do
3 gru dnia n o w e g o rzą d u z u d zia łem re p rezen ta n tó w w szystkich g łó w n y ch sił
p o lity c z n y c h o r a z ry ch łą d y m is ję z n ie n a w id z o n e g o p r e z y d e n ta G u stava
Husaka, d łu g o le tn ie g o w ła d c y C zech osłow acji.
R o zp o c zą ł się proces b ły sk a w iczn e go d em on ta żu struktur pań stw a kom u
n istyczn ego. 10 gru dn ia 1989 roku u tw o rz o n o rzą d z u d zia łem p rze d s ta w i
cieli o p o zy cji. J ego p rem ierem został lib era ln y kom unista M a ria n Ć alfa. 29
gru dnia H a v e l został je d n o g ło ś n ie w y b ra n y p rze z kom u n istyczn y je s z c z e par
la m en t na p rezyd en ta C zech osłow acji. D u bćek z kolei o b ją ł funkcję p r z e w o d
n iczą c ego Z g ro m a d zen ia F ederaln ego. D zięk i m a so w ej i p o k o jo w e j m o b iliz a
cji sp o łeczeń stw a - stąd w ła śn ie o w a „aksam itn ość” czech o sło w a ck iej re w o
lucji 1989 roku - p o 41 latach istnienia u padł w C zec h o sło w a c ji system k o
m unistyczny. C zesi i S ło w a c y lubią m ó w ić, rzecz jasn a z p ew n ą d o zą p rze sa
dy, że Polska p o trz e b o w a ła 10 lat na o b a len ie kom u nizm u , N R D - 10 t y g o
dni, zaś C zech o sło w acja - tylko 10 dni.
W p ełn i d em ok ra tyczn e w y b o ry d o parlam entu o d b y ły się 8 - 9 c z e rw c a
1990 roku. W y g ra ła je koalicja Forum O b y w a telsk iego i S p ołeczeń stw a P r z e
ciw ko Przem ocy, która dostała 4 6 % głosów , co za p ew n iło absolutną w iększość
m iejsc w Z g ro m a d zen iu Federaln ym . Ten rezu ltat w y b o rc z y stw o rz y ł d o g o d
ne w aru n k i dla kontynu acji p rze o b ra że ń za p oczą tk o w a n ych p rze z „aksam it
ną re w o lu cję” . T rw a ła za tem cią gła tran sform acja ustroju państw a. Z m ia n y
w tym zakresie p o d y k to w a n e b y ły chęcią szyb k iego ze rw a n ia z ro z w ią z a n ia
m i okresu kom u n istyczn ego.
D em okratyczn a C zech o sło w acja szybko stanęła w ob liczu p o w a ż n e g o p ro
blem u , ja k im b y ło n asilenie się konfliktu n a ro d o w o ś c io w e g o p o m ię d z y C z e
chami i S łow akam i. Konflikt ten okazał się n iero zw ią zyw a ln y w ram ach w s p ó l
n ego pań stw a i w rezu ltacie sp o w o d o w a ł ro zp a d C zech osłow acji na d w a pań
stw a - C zech y i S łow a cję, co n astąpiło fo rm a ln ie 1 stycznia 1993 roku.
B u łg a ria p rze z lata m iała o p in ię n ajbardziej lo ja ln e g o sojusznika ZS R R
w bloku w sch od n im . Bułgarski p rzy w ó d c a kom unistyczny, T o d o r Ż iw kow , d o
s zed ł d o w ła d z y w 1954 roku, będ ąc zd ek la ro w a n y m stalinistą, a p o te m rzą
d ził krajem p rze z 35 lat, w p ro st n ie w o ln ic z o p o d ą ża ją c za w sk a za n ia m i p ły
n ącym i z M oskw y. S top ień tota lita ryza cji życia p u b liczn ego w B u łgarii był
w y ją tk o w o w ysok i, zaś w ła d z e w p ełn i k o n tro lo w a ły w s z e lk ie za ch o w a n ia
społeczn e. W kraju p rak tyczn ie aż d o 1988 roku n ie istniała ja k a k o lw ie k zor
637
g a n izo w a n a o p o zy cja p o lityczn a. P ierw szy m u gru p ow a n iem o tym ch arakte

rze b y ło u tw o rzo n e 16 stycznia 1988 roku N ie za le ż n e S to w a rzyszen ie O b ro
n y P ra w C z ło w ie k a (N S O P C z ). W lu tym 1989 roku p o w sta ła „P o d k rep a ” ,
p ie rw s z y n ie z a le żn y bułgarski z w ią z e k za w o d o w y, w z o ru ją c y się na polskiej
„S olid a rn o ści” . W m iesiąc p ó źn iej p o w o ła n o d o życia ruch e k o lo g ic z n y „Eko-
głasnost” , k tó ry p o tem w y ró ż n ił się szczeg ó ln ą aktyw n ością, także o ch arak
terze p o lityczn ym .
N a d zia ła ln o ść n ie za le żn ą kom u n istyczn e w ła d z e o d p o w ia d a ły represja
mi. N ie k tó rzy o p ozy cjon iści tra fili do aresztów, innych p o tu rb o w a li „n ie z n a
ni sp ra w cy” . P rze c iw k o dem on stran tom , k tó rzy w m aju 1989 roku p o ja w ili
się na ulicach bułgarskich m iast, sk ierow a n o o d d z ia ły w ojsk a w sp a rte c z o ł
gam i. 20 m aja w o js k o z a b iło o k o ło 30 d e m o n s tra n tó w w kilku m iastach.
W ła d z e d e p o r to w a ły z kraju n ajaktyw n iejszych d z ia ła c z y m n iejszości tu rec
kiej. N ie b a w e m z e z w o lo n o bułgarskim Turkom na m a so w y w y ja z d z kraju.
D o końca sierpn ia w y je c h a ło w ię c p on ad 300 tys. osób.
2 p a źd ziern ik a 1989 roku o p o zy cja z o rg a n izo w a ła w S o fii kilka spektaku
larn ych dem on stracji, w yk orzystu ją c o d b yw a ją cą się w m ieście p o d au spicja
m i KB W E m ię d z y n a ro d o w ą k o n feren cję ek o lo g iczn ą . P o d k o n iec m iesiąca
za n iep ok o jo n e ro z w o je m w y d a rze ń w ła d z e p o n o w n ie s ię g n ę ły p o represje.
Z S o fii w y w ie z io n o kilku lid e r ó w o p o zy cji, a także d o tk liw ie p o b ito d z ia ła
c z y „E kogłasnosti” , zbierających p o d p isy p o d p ety cją d o parlam entu , żą d a ją
cą sw o b o d y m an ifestacji.
P o tem je d n a k w ła d z e n iesp o d ziew a n ie z a c z ę ły u stępow ać. Z e z w o lo n o na
o d b ycie 3 listopada n ieza le żn ej m an ifestacji w S ofii. M a n ifesta cja ta, w k tó
rej u czestn iczyło 8 tys. lu dzi, b yła p ierw szą leg a ln ą dem on stracją a n ty rzą d o
w ą w h istorii p o w o je n n e j Bułgarii. 10 listopada p odczas p len u m KC Bułgar
skiej Partii K om u n istyczn ej (B P K ) o g ło s z o n o dym isję Ż iw k o w a z z a jm o w a
nych p rze z n ie g o stanow isk: sekretarza g e n e ra ln e g o partii i p r z e w o d n ic z ą
ceg o R a d y Państwa, p o d a ją c ja k o p rzy czyn ę „p o d e s z ły w ie k i p rze m ę c z e n ie
p racą ” . N a stęp cą Ż iw k o w a zosta ł w ie lo le tn i m in ister sp ra w za gra n iczn ych
Petyr M ła d en ow . 16 listop a d a z w ła d z partyjnych usu nięto kilka n ajb ardziej
sk o m p ro m itow a n ych osób.
O p o zycja u znała w szystk ie te posu nięcia za m a n ew r taktyczny. 18 listo
pada 100 tys. u czestn ików dem onstracji w S ofii d o m a ga ło się zniesien ia p rze
w o d n ie j roli partii, p orzu cen ia cen zu ry i z a le g a liz o w a n ia u gru p ow a ń o p o z y
cyjnych. 7 gru dn ia 13 fo rm a cji n ieza le żn yc h u tw o rz y ło koalicyjn ą U n ię Sił
D em ok ra tyczn ych (U S D ), na której czele stanął p ro fe so r filo z o fii - Ż eliu Że-
lew. P rze z ca ły gru d zień w sto licy B u łgarii trw a ły m a so w e d em on stracje, or
g a n iz o w a n e p o d hasłam i n a ty ch m ia stow eg o d em on ta żu kom u n izm u i p r z e
jścia d o w ie lo p a rty jn e g o system u dem ok ra tyczn ego .
15 stycznia 1990 roku parlam ent B ułgarii p od ją ł d ecyzję o usunięciu z k o n
stytucji s fo rm u ło w a n ia o p r ze w o d n ie j roli p a rtii kom u n istyczn ej. W d zień
p ó źn iej ro z p o c z ę ły się r o z m o w y bu łgarskiego „o k rą g łe g o stołu ” , p rzy k tó rym
za sied li p rze d sta w ic iele w ła d z i op ozy cji. Z oskarżen ia o koru pcję i n a d u ży
638
207. „JESIEŃ NARODÓW"
cie w ła d zy, w styczniu p rze d sądem stanął Ż iw kow . T oczące się ze z m ie n

nym p o w o d z e n ie m ro z m o w y „o k rą g łe g o stołu ” za k o ń czyły się 12 m arca p o d
pisan iem p o ro zu m ien ia, które p r z e w id y w a ło rozpisan ie w czerw c u w o ln y c h
w y b o r ó w p a rla m en ta rn ych . O p o zy c ja n ie p rzy ję ła o fe ro w a n y c h je j m iejsc
w rzą d zie. 3 k w ietn ia B PK przekształciła się w Bułgarską Partię S ocja listycz
ną (B P S ), dystansując się jed n o cześn ie o d id e o lo g ii kom u n istyczn ej. T eg o sa
m e g o dn ia ro z w ią z a n o R a d ę Państw a, a n o w o u tw o rz o n e stanow isko p re zy
d en ta o b ją ł M ła d en ow .
Z w y b o r ó w cz e rw c o w y c h 1990 roku zw ycięsk o w y s z li ekskom uniści, co
b y ło sporym za sk o czen iem dla m ię d z y n a ro d o w e j o p in ii p u bliczn ej. BPS u zy
skała 211 m a n d a tó w w 4 0 0 -o so b o w y m p arlam en cie, p odczas g d y USD m u
siała się z a d o w o lić 144 m iejscam i. Po w y b o ra ch p o w sta ł je d n o p a rty jn y rząd
tw o r z o n y p rze z BPS, p o n ie w a ż o p o zy cja p o n o w n ie nie z g o d z iła się na p o
w o ła n ie gabin etu koalicyjn ego.
W lipcu p o ja w iły się n agle pogłoski, że p rezyd en t M ła d e n o w w grudniu
1989 roku d o m a g a ł się u życia siły p rze ciw k o d em on stran tom . P o d naciskiem
m a sow ych w ystą p ień sp ołeczn ych sk o m p ro m itow a n y M ła d e n o w 6 lipca zre
z y g n o w a ł z p rezyd en tu ry na rzec z lid era o p o z y c ji dem ok ra tyczn ej - Ż elew a .
Tym sam ym sytuacja w B u łgarii stała się od w ro tn o ścią m o d elu p o lsk ieg o -
p rezyd en t p o c h o d z ił z o p o zy cji, zaś rząd z n a jd o w a ł się p o d kon trolą eksko-
m unistów. Ten stan rz e c z y u trzym ał się do styczn ia 1991 roku, k ie d y to g a
b in et so cja listów p o d a ł się do dym isji, a na je g o m iejsce p rzy szed ł rząd po-
zapartyjny, k ie ro w a n y p rze z D ym itra P o p o w a .
W p a źd ziern ik u 1991 roku w B u łgarii o d b y ły się kolejn e w y b o r y p a rla
m entarn e. Tym ra zem w y g ra ła je USD, która zd o b y ła 110 m iejsc w 240-oso-
b o w y m parla m en cie. Postkom u nistyczna BPS uzyskała 106 m iejsc, a repre
zen tu jący Tu rk ów Ruch P ra w i S w o b ó d (R P S ) - 24. W n astęp stw ie w y b o r ó w
p o w sta ł rząd koalicyjny, łą czą cy USD i BPS, a n o w y m p rem ierem został Filip
D ym itro w z USD.
W R um u n ii aż d o gru dnia 1989 roku nie n o to w a n o żadn ych p o w a ż n ie j
szych w y stą p ień a n ty rzą d ow y ch . W końcu je d n a k i tam d o szło d o m asow ych
protestów , na co w p ły w m ia ły in form a cje n ap ływ a ją ce z innych k ra jó w oraz
katastrofalna sytuacja gospodarcza. W kręgach e lity w ła d z y z a w ią z a ł się spi
sek, k tó ry m ia ł na celu o b a len ie dyk tatora N ic o la e Ceauęescu, p r z y je d n o
czesn ym za ch o w a n iu dotych cza sow ych zasad ustrojow ych.
Iskrą p o w o d u ją cą w yb u ch sp o łec zn y stało się usunięcie 16 gru dnia p rze z
tajną p o licję Securitate p o p u la rn ego pastora w ę g ie rs k ie g o z p a ra fii w Tirni-
soarze - Laszlo Toekesa. N a stęp n eg o dnia w m ieście o d b yła się w ie lo ty s ię c z
na dem on stracja, którą stłu m ion o na p o lecen ie Ceauęescu p r z y u życiu broni.
18 gru dnia fala n ie p o k o jó w rozla ła się na inne m iasta rum uńskie. Ceauęescu,
k tó ry n a jw y ra źn iej n ie d o cen ia ł skali zjaw iska, u dał się z w iz y tą p a ń stw o w ą
d o Iranu. D em on stracje tym czasem n asilały się, a w T im iso a rze tr w a ły w a lk i
m a n ifesta n tó w z o d d zia ła m i w ojsk a i Securitate. 20 gru dnia za n ie p o k o jo n y
Ceauęescu p o w ró c ił z Teheranu. N atych m iast p o ja w ił się w te le w iz ji, g d zie
639
n a zw a ł d em on stra n tów „fa szysta m i” i „ch u liga n a m i” , p o czym z a p o w ie d z ia ł

na d z ie ń n astępny w ie lk i w ie c poparcia dla w ła d z w Bukareszcie.
W ie lo ty s ię c z n e z g ro m a d ze n ie n ie p o s trz e ż e n ie p rze o b r a z iło się z w ie c u
poparcia w w ie c protestacyjny. P rze m a w ia ją c e g o Ceausescu tłum w y g w iz d a ł,
kierując doń w ro g ie okrzyki. W ob ec nasilania się te g o rodzaju n astrojów w ie c
został przerw any. Zebran i lu d zie nie z a m ierza li się je d n a k rozejść i p o p o łu
dniu 21 grudnia w stolicy Rum unii w yb u ch ły w a lk i m a n ifesta n tów z w ojskiem
i Securitate. Po p ew n ym czasie część ż o łn ie rzy przeszła na stronę dem on stran
tów. N ie b a w e m m in ister o b ro n y ge n era ł Vasile M ile a w y d a ł w ojsku rozkaz,
a by zaprzestało strzelać do ludzi, a następnie rzek om o popełn ił sam obójstw o.
Jego śm ierć zm o b ilizo w a ła d o działania grupę sp isk ow ców w aparacie w ładzy.
D o p ro w ad zili oni d o w yco fa n ia p rzez arm ię poparcia dla Ceauęescu oraz spa
ra liżo w a li pracę specjalnego sztabu, któ ry k ierow a ł pacyfikacją pow stania.
Sytuacja dyktatora poga rsza ła się n iem a l z każdą ch w ilą. 22 gru dn ia tłum
z a a ta k o w a ł słabo b r o n io n y gm a ch KC R u m u ńskiej P a rtii K o m u n istyczn ej
(R P K ). Ceauęescu w ra z z żon ą Eleną m usiał się s a lw o w a ć u cieczką h elik o p
terem . Po kilku go d zin a c h zosta ł sch w yta n y p rze z w ojs k o w m ie jsco w o ści
T irgo viste i p r z e w ie z io n y d o koszar Buftea w Bukareszcie. 25 gru dnia C eau
sescu i je g o żon a zosta li w k ilk u g o d zin n y m p rocesie skazani, a n astępn ie
pospieszn ie rozstrzelan i.
W ła d z ę w kraju p rze ją ł p o w sta ły 22 gru dnia Front O ca len ia N a r o d o w e g o
(F O N ), którem u p r z e w o d z ił ło n Iliescu, lid er gru p y partyjnych spiskow ców .
M a n ifest p o lity c z n y n ow ych w ła d z z a p o w ia d a ł b liżej n ieok reślon ą d em o k ra
tyza cję kraju. T ym czasem tak w Bukareszcie, ja k i innych m iastach trw a ły
w a lk i o d d z ia łó w w ojsk a i gru p lu dn ości ze sta w ia ją cy m i o p ó r fo rm a c ja m i
Securitate. P o ja w iły się d on iesien ia, iż w n iek tórych fo rm acjach Securitate
w a lc z ą n ajem n icy arabscy. O p ó r Securitate został zła m a n y 25 gru dnia. W alki
w całej Rum unii p o c h ło n ę ły p o n a d tysiąc ofiar.
29 gru dn ia F O N p ro k la m o w a ł się tym cza s o w y m parlam en tem , co w z b u
d ziło krytykę szybko p ow stających innych sił p o lityczn ych . W styczn iu 1990
roku F O N o stateczn ie o g ło s ił się partią p olityczn ą. D om in acja te g o o p a n o
w a n e g o p rze z ekskom u n istów u gru p ow a n ia stała się p rzy czyn ą rosn ą cego
n ie z a d o w o le n ia sp o łec zn eg o . 22 k w ietn ia 1990 roku z w o le n n ic y o p o z y c ji
ro z p o c z ę li oku pację - trw a ła ona p o tem d w a m iesiące - placu U n iw ersytec
k ie g o w Bukareszcie, d om a ga ją c się ro zw ią za n ia F O N i dym isji Iliescu.
20 m aja o d b y ły się w y b o r y p arlam en tarn e i p rezyd en ck ie. Z a k o ń czyły się
o n e zd e c y d o w a n y m z w y c ię s tw e m F O N , k tó ry o trzy m a ł 6 6 % głosów . Jeszcze
lep iej w y p a d ł Iliescu w w yb o ra ch prezyden ckich, g d y ż g ło s o w a ło na n iego
aż 8 5 % w yborców . Fron t uzyskał m a so w e p oparcie ch łopów , k tó rz y n ie d a w
n o na m o cy d ec y zji w ła d z p rze ję li z ie m ię na w łasn ość, a także robotników ,
o b a w ia ją cych się szybkich przekształceń gospodarczych .
Po z w y c ię s tw ie w y b o rc z y m Iliescu p rzy stą p ił d o r o z p r a w y z o p o zy c ją .
13 cz e rw c a p olicja usunęła lu d zi okupujących plac U niw ersytecki, a p rzy b yli
d o sto licy g ó rn icy z Z a g łęb ia Jiu z d e m o lo w a li sie d zib y pa rtii o p o zy cyjn ych
640
208. JUGOSŁAWIA - TRAGICZNY ROZPAD FEDERACJI
i sterro ry zo w a li m iasto, zabijając 6 osób. Była to n ajw ięk sza z tzw. m ineriad
rum uńskich, k tó rym to m ia n em określano d o k o n y w a n e na ro zk a z w ła d z gór
n icze n a ja zd y na Bukareszt w celu zn iszczen ia o p o z y c ji p olityczn ej.
~k~k'k
Z a s a d n ic z e z m ia n y p o lity c z n e i u s tro jo w e w kraja ch E u ro p y Ś r o d k o w o

w sch od n iej, ja k ie d o k o n a ły się w ciągu 1989 roku i p rze s z ły d o h istorii pod
n a zw ą „jesien i n a r o d ó w ” c z y te ż „jesie n i lu d ó w ” , s p o w o d o w a ły o s w o b o d z e
n ie się tych k ra jó w spod radzieckiej dom inacji. W tym stanie rz e c zy b e z p rz e d
m io to w e stało się dalsze istn ienie U kładu W arsza w sk iego i R a d y W za je m n e j
W sp ó łp ra cy G ospodarczej (R W P G ). W ysiłki M oskw y, b y u trzym ać te o rg a n i
zacje w zm ien io n ej n ieco postaci, skoń czyły się n ie p o w o d z e n ie m . R W P G z o
stała fo rm a ln ie ro z w ią z a n a 28 cz e rw c a 1991 roku, zaś U kład W arszaw ski -
1 lipca 1991 roku.
Ten den cje n acjon alistyczn e, nasilające się p o śm ierci Tity, p rzy b ie ra ły coraz
bard ziej n iep o k oją ce form y. W p a źd ziern ik u 1986 roku u ja w n io n o n iep u b li
k o w a n y m a n ifest cz ło n k ó w Serbskiej A k a d em ii N au k, o p ra c o w a n y rok w c z e
śniej, oskarżający byłych kom unistycznych p rzy w ó d c ó w Jugosław ii, C h orw ata
Josipa Broza-Titę i S ło w eń ca E dw arda Kardelja, o spisek w celu zn iszczen ia
S erbii p o p rz e z u sta n o w ien ie fed era cy jn ej struktury pań stw a. O d 1987 roku
w ła d z e n o to w a ły co ra z częstsze in cyd e n ty n acjon alistyczn e, su row o zresztą
karane, w C h o rw a cji, S erbii o ra z Bośni i H e rc e g o w in ie . W zro s t n a s tro jó w
n acjon alistyczn ych szed ł w p a rze z rosnącą n iech ęcią w ięk szo ści repu blik d o
k om u n istyczn ych w ła d z Serbii, oskarżanych o n arzu can ie sw ej w o li p o zo s ta
łym repu blikom ora z o d om in a cję w fed era ln ych organ ach i instytucjach w ła
d zy pań stw ow ej w im ię u trzym ania zw artości struktur federacyjnych. W marcu
1988 roku d o szło d o kolejn ych g w a łto w n y c h za m ieszek w K o so w ie. W lu tym
1989 roku w ła d z e fed era ln e radykaln ie o g ra n ic z y ły au to n om ię K o so w a w re
akcji na antyserbskie w ystą p ien ia lu dności tej p row in cji. O d początk u 1989
roku n a p ięcie narastało także w stosunkach m ię d z y S erbią a S ło w en ią , Chor
w a cją i M a ced on ią . N ie u sta w a ły liczn e in cyd en ty i starcia u liczn e w K oso
w ie. Pogarszająca się sytuacja ek on om iczn a d o p ro w a d ziła d o p o w a ż n e g o kry
zysu w 1989 roku, h ip erin fla cji, spadku produ kcji i p o g o rszen ia sytuacji m a
teria ln ej w ięk szo ści m ie szk a ń có w Federacji.
27 w rześn ia 1989 roku parlam en t S ło w en ii p rzy ją ł kilkadziesiąt p o p ra w ek
do konstytucji republiki, proklam ując S łow en ię n iezależn ym , suw erennym i au
641
ton om iczn ym państw em , w którym p raw a narodu słow eń sk iego d o sam ookre-
ślenia ob ejm u ją ta k że p ra w o do w y stą p ien ia z fe d e ra c ji ju go s ło w ia ń s k ie j.
O p ró c z t e g o n o w a kon stytu cja zn o siła p r z e w o d n ią ro lę L ig i K o m u n is tó w
S ło w en ii i p rze w id y w a ła m o ż liw o ś ć w p ro w a d z e n ia plu ra lizm u p o lity c z n e g o
ora z p rz e p ro w a d z e n ia w o ln y c h w ie lo p a rty jn y c h w yb o ró w . O d m o w a p rze z
w ładze Słow enii zg o d y na organizację serbskiej demonstracji w Ljubljanie w koń
cu listopada 1989 roku d o p ro w a d ziła d o n agłego pogorszenia stosunków z Ser
bią. K om u n istyczn e k ie ro w n ic tw o Serbii w e z w a ło serbskie p rzed sięb io rstw a
d o ekon om icznego bojkotu Słow enii. W o d p o w ie d zi S łow en ia zam knęła 3 gru d
nia granicę z Serbią oraz zaprzestała w p ła t d o bu dżetu fed era ln ego.
Z w o ła n y w p o ło w ie styczn ia 1990 roku X IV n a d zw y c z a jn y z ja zd Z w iązku
K o m u n istów Ju gosław ii (Z K J ) p rze b ie g a ł w gorą cej a tm osferze, podsycanej
n iekoń czącym i się sporam i id e o lo g ic z n y m i, n a ro d o w o ś c io w y m i i p erso n a ln y
mi. Po w yco fa n iu się d ele ga cji słow eńskiej w proteście p rzeciw k o n ie u w z g lę d
n ieniu p rop o zycji reform o rga n izacyjn ych i p rog ra m o w ych , zja zd p r z e rw a
no. Kryzys ZKJ o d zw ie rcied la ł nieu nikn iony upadek fed eracji ju gosłow iań skiej
w kształcie za rysow a n y m p rze z T itę p o II w o jn ie św ia to w ej.
P o g łę b ił się ró w n ie ż spór m ię d z y k ie ro w n ic tw e m ZKJ, w k tó rym g łó w n ą
ro lę o d g r y w a ł lid e r serbskich kom unistów , S lob od a n M ilo śević , a rzą d e m fe
deraln ym , na c z e le k tó reg o od stycznia 1989 roku stał A n te M ark ović. Pre
m ier M ark ović uw ażał, że w p ro w a d zen ie pluralizm u p o lityczn ego jest kon iecz
n ym w a ru n k iem skutecznej realizacji progra m u stabilizacji gosp od a rczej. Był
ró w n o cześn ie g łó w n y m o ręd o w n ik iem szyb k iego przejścia J u gosła w ii d o g o
spodarki ryn k ow ej.
Pod koniec styczn ia 1990 roku L iga K om u n istów S ło w e n ii o gło siła z e rw a
n ie w szelk ich z w ią z k ó w z ZKJ, zm ia n ę n a z w y na Partię O d n o w y D em ok ra
tyczn ej (P O D ) i p rzy w ią z a n ie d o zasad p lu ra lizm u i dem ok racji. R ó w n o c z e
śnie jed n a k p ow strzym ała się o d poparcia secesji S łow en ii z fed eraln ych struk
tur Ju gosław ii. W k w ietn iu 1990 roku w S ło w en ii i C h orw a cji o d b y ły się w ie -
lo p a rtyjn e w y b o r y p o w szech n e. W S ło w en ii w w y b o ra ch parlam en tarn ych
w y g ra ła c en tro p ra w ico w a koalicja D EM O S, na p rezyd en ta w y b ra n o k a n d y
data LK S -P O D , M ila n a Kucana. P rem ierem n o w e g o rządu został lid e r ch a d e
k ó w L o jze Peterle. Zw ycięska koalicja o p ow ia d a ła się za p rzekształcen iem Ju
go sła w ii w k o n fed erację w pełn i su w erennych i n ieza leżn ych go sp o d a rczo re
publik, a czk o lw ie k n ie w yk lu cza ła p rze p ro w a d ze n ia referen du m d o ty c z ą c e
go w ystą p ien ia z J u gosła w ii w ra zie od rzu cen ia p rze z w ła d z e fed era ln e p la
n ó w p rzy jęcia n o w e j konstytucji S łow en ii, osob nej w a lu ty i zakazu słu żby
w o js k o w ej w arm ii ju go sło w ia ń sk ie j. W C h o rw a cji z d e c y d o w a n e z w y c ię s tw o
odniosła nacjonalistyczna Chorw acka W spólnota D em okratyczna (H D Z ), która
- p om im o za p o w ied zi secesji oraz roszczeń terytorialnych w stosunku do Bośni
i H e rc e g o w in y - p rzy jęła p o d o b n e stan ow isko ja k słow eń sk i D EM O S. P rezy
d en tem C h o rw a cji został lid e r H D Z, e m e ry to w a n y ge n era ł Franjo Tudjm an,
a na c z e le rzą d u (R a d y W y k o n a w c z e j) stanął Stjepan M esić.
642
2 lipca 1990 roku p a rla m en t S ło w e n ii p ro k la m o w a ł pełn ą su w erenn ość

republiki ora z p rzyją ł deklarację o podjęciu prac nad n o w y m system em praw -
no-konstytucyjnym . A k t ó w został ostro p o tę p io n y p rze z w ła d z e fed era cyjn e.
P rze w o d n iczą cy P rezyd iu m federacji, B orislav Jović, spotkał się 23 lipca z pre
zy d e n tem S łow en ii, M ila n e m Kućanem , ale je g o groźby, o strzeżen ia i apele
n ie s p o w o d o w a ły z m ia n y sta n ow isk a w ła d z S ło w en ii. 25 lip ca ch orw a ck i
parlam ent dokonał kilkunastu p o p ra w ek konstytucyjnych, obejm u jących zm ia
nę n a z w y pań stw a ora z sym b oli n arod ow ych , usunięcie cy rylicy ja k o o fic ja l
nej p iso w n i ję z y k a serbsko-ch orw ackiego. T eg o sa m ego dn ia Serbska Rada
N a ro d o w a (S R N ), reprezen tu jąca 6 0 0 -tysięczn ą sp ołeczn ość serbską w Chor
w a cji, p ro k la m o w a ła d ą żen ie do a u to n om ii p o lityczn ej i tery toria ln ej, a na
stępn ie z w o ła ła na 19 sierpn ia referendu m w tej spraw ie. W ła d z e ch o rw a c
k ie z a k a za ły p r z e p ro w a d z e n ia referen d u m , zaś w p r z e d d z ie ń g ło s o w a n ia
d o szło d o w ie lu in cydentów , z których n a jp o w a żn iejs ze z d a rz y ły się w Kni-
nie. 1 p a źd ziern ik a S R N p ro k la m o w a ła a u to n om iczn y re gio n serbski na tych
teren a ch C h o rw a c ji, w k tó ryc h w ię k s zo ś ć m ie s z k a ń c ó w o p o w ie d z ia ła się
w s ierp n io w y m referen d u m za au ton om ią.
W końcu roku 1990 d o szło d o w o ln y c h w y b o r ó w w p o zo sta ły ch repu bli
kach Ju gosła w ii. W y b o ry do 2 4 0 -o s o b o w e g o parlam en tu Bośni i H e r c e g o w i
n y w y g ra ła Partia A kcji D em ok ra tyczn ej (S D A ), k ierow a n a p rze z m u zu łm a ń
sk iego dysyden ta, w ię ź n ia p o lity c z n e g o p od cza s r z ą d ó w k om u n istyczn ych
w Ju gosław ii, A liję Izetb ego vicia . Uzyskała ona 86 miejsc, w y p rze d za ją c S erb
ską Partię D em ok ra tyczn ą (S D S ) z 72 m an datam i i C h o rw a ck i Z w ią z e k D e
m o k ra ty czn y (H D Z ) z 44 m iejscam i. Te trz y p a rtie u tw o rz y ły „w ielk ą k o a li
c ję ” , która p o w o ła ła n o w e w ła d z e . P rze w o d n ic z ą c y m p rezyd iu m repu bliki
został A lija Iz e tb e g o v ić , k tó ry w o b liczu ten d en cji od śro d k o w ych w fed era cji
ju go sło w ia ń sk ie j starał się p ro w a d zić n eu tralną p olityk ę, d ą żą c d o z a c h o w a
nia in tegra ln ości republiki ora z u trzym an ia m o d elu w s p ó łży c ia m ie szk a ń có w
w ie lo e tn ic z n e j i w ie lo w y z n a n io w e j Bośni i H ercegow in y. W S erbii z d e c y d o
w a n e z w y c ię s tw o o dn iosła rzą d zą ca Serbska Partia S ocjalistyczna, z d o b y w a
ją c 194 z 250 m iejsc w p arlam en cie. W y b o ry p rezyd en ck ie w y g r a ł S lobodan
M ilo śević , k tó reg o p o p a rło 6 5 % w yb orców , p rze d lid erem a n tykom u n istycz
nej o p o zy cji, n acjonalistą V ukiem D ra śk oviciem (2 0 % g ło s ó w ). W M a ced o n ii
z w y c ię ż y ła W ew n ętrzn a M aced oń ska O rga n iza cja R ew o lu cyjn a - D em ok ra
tyczn a Partia na rzec z M aced oń sk iej Jedności N a ro d o w e j (V M R O -D P M N E ),
p rzed L igą K om u n istów M a ced on ii (L K M ) oraz Sojuszem Sił R eform atorskich.
P o d o b n ie ja k w Bośni i H erceg o w in ie , te trz y partie p o w o ła ły n o w e w ła d z e .
P rezyd en tem zosta ł czło n e k LKM , Kiro G ligorov. W C za rn o g ó rze z w y c ię ż y li
b yli kom uniści, k ierow a n i p rze z p rzyja ciela S lobodan a M ilo ś e v ic ia - M o m ira
B u latovicia.
O d początku roku 1990 p o n o w n ie w y b u ch ły za m ieszk i w K o so w ie, tym
ra zem p o d hasłam i d em ok ra tyza cji i p o sza n o w a n ia p ra w czło w ie k a . N a p ię
cie w K o so w ie podsycały nacjon alistyczn e i antyalbańskie m an ifestacje w B el
g ra d zie i T ito g ra d z ie . 20 lu teg o o d d z ia ły arm ii ju go sło w ia ń sk ie j w k ro c z y ły
643
do K osow a w celu p rzerw a n ia starć. D oszło d o nasilenia w a lk ulicznych, straj

k ó w i dem on stracji lu dn ości prow in cji, podczas których w ojsk a ju g o s ło w ia ń
skie u żyły g a z ó w b ojow ych, podsycając d od a tk ow o napięcie. 28 w rześn ia 1990
roku w e s zła w życie, za a p ro b ow a n a w lip c o w y m referendu m , n o w a konsty
tucja Serbii, w p ro w a d za ją ca system w ielop a rtyjn y, w zm a cn ia ją ca p rero ga ty
w y p rezyd en ta i drastycznie ogra n icza jąca a u ton om ię W o jw o d in y i Kosow a.
D o kolejn ych za m ieszek etn icznych d o szło także w e w rześn iu w Bośni i H er
ce g o w in ie . Podczas w ie c u n a c jon a listyczn ego S erbskiego Ruchu O d ro d zen ia
w re gio n ie Sandżak, d o szło d o starć m ię d z y S erbam i a m u zu łm an am i z r z e
szonym i w Partii A kcji D em okratycznej (S D A ), protestującym i p rzeciw k o o gra
n iczan iu ich p ra w p rze z Serbów.
R o zp a d fed era cji ju go sło w ia ń sk ie j i n iep o d leg ło ść n iek tórych je j repu blik
w y d a w a ły się p rzesą d zon e. 23 gru dnia 1990 roku w S ło w e n ii o d b y ło się re
feren d u m w sp ra w ie secesji. P rzy 9 3 ,5 -p ro cen tow ej frek w en cji, n ieza le żn o ść
i su w erenn ość S ło w e n ii p o p a rło 9 4 ,6 % w yb o rców . 25 styczn ia 1991 roku
deklarację n iep o d ległości p rzy ją ł n o w y p arlam en t M a ced on ii, sfo rm o w a n y p o
gru d n io w ych w yb o ra ch . 20 lu tego 1991 roku słow eń sk ie Z g ro m a d zen ie N a
r o d o w e p rzy ję ło rezo lu cję o „o d d zielen iu S ło w en ii o d J u go sła w ii” . R ezolu cja
p rze w id y w a ła także tw o rze n ie n ie z a le żn e g o system u b a n k o w e g o i p o d a tk o
w e g o , w p ro w a d z e n ie w a lu ty n a rod ow ej, z a b ieg i o m ię d z y n a ro d o w e u znan ie
dyplom atyczne. Podobn ą rezolu cję przyjął d zień późn iej parlam ent chorw acki.
28 lu teg o 1991 roku p r zy w ó d c y S erb ó w w C h orw a cji o g ło s ili u tw o rzen ie
S erbskiego R egion u A u to n o m iczn eg o K rajin y ze stolicą w Kninie o ra z o d d z ie
len ie się o d C h orw a cji. O d m arca 1991 roku d o c h o d z iło d o co ra z częstszych
in c y d e n tó w zbrojn ych m ię d z y ch orw ack im i o d d zia ła m i o b ro n y terytorialn ej
a jed n o stk a m i Ju gosłow iań skiej A rm ii L u d o w e j (J N A ) w Krajinie.
P rób y z a p o b ieżen ia ro z p a d o w i fed era cji, p o d jęte p rze z p re z y d e n tó w re
pu blik ju go sło w iań sk ich w lu tym 1991 roku w B elgra d zie, za k o ń czyły się fia
skiem . 25 czerw c a 1991 roku S łow en ia i C h o rw a cja p ro k la m o w a ły p ełn ą n ie
p o d le g ło ś ć i su w erenn ość p a ń stw o w ą . Z d o m in o w a n e p rze z S e rb ó w d o w ó d z
tw o arm ii fed era ln ej p o sta n o w iło siłą z a p o b iec o d e rw a n iu S ło w e n ii i Chor
w a cji. 27 czerw c a arm ia ju go sło w ia ń sk a w k ro czy ła na te ry to riu m S łow en ii.
W b re w p r z e w id y w a n io m serbskich strategów , siły słow eń sk iej o b ro n y te ry
toria ln ej sta w iły siln y o p ó r o d d z ia ło m fed era ln ym , u darem niając o p a n o w a
nie k lu czo w y ch p u n k tów strategiczn ych i p o d jęcie o fe n s y w y na C h orw a cję.
7 lipca na w y sp ie B rion i d o szło d o p oro zu m ien ia m ię d z y w ła d z a m i fed era cji
o ra z p rezyd en ta m i S ło w e n ii i C h orw a cji, p rze w id u ją c e g o p rze rw a n ie d z ia
łań zbrojnych p rzy rów n oczesn ym za w ieszen iu deklaracji n iep o d ległości p rzez
o b y d w ie republiki.
Zaostrzająca się sytuacja w Krajinie, g d zie o d d zia ły serbskie w sp iera ły w o j
ska arm ii fed eraln ej, d o p ro w a d ziła d o dalszych konfliktów . 22 sierpnia 1991
roku p rezyden t C h orw acji Franjo Tudjm an za żą d a ł w yco fa n ia arm ii federaln ej,
respektow ania p rzez S erb ó w za w ieszen ia bron i oraz dem ilitaryzacji. B elgrad
odrzu cił te żądania i przystąpił d o zm asow an ej o fen sy w y w ojsk ow ej. N astąpił
644
209. ALBANIA - KONIEC KOMUNIZMU?
w ybuch w o jn y w Chorw acji. C iężkie w a lk i trw a ły w e W schodniej S ław on ii (Vu-

kovar, Osijek, Slavonski B rod ) oraz w sam ozw ań czych serbskich okręgach au
tonom icznych, p rzed e w szystkim w Krajinie. C h orw acka G w ardia N a ro d o w a
nie była w stanie p rzeciw staw ić się m iażdżącej p rze w a d ze arm ii fed eraln ej,
w spieranej p rzez serbskich separatystów. 22 listopada 1991 roku w a lczące stro
ny za w a rły rozejm . Z n aczn e ob sza ry C h orw acji, p rze d e w szystk im Krajina,
zn a la zły się pod kontrolą w ła d z serbskich, które p ro w a d ziły m a sow ą i n ie z w y
kle bru taln ą akcję w y s ie d la n ia lu d n ości m ie js c o w e j i o sa d n ic tw a Serbów .
W schodnia S ław on ia została faktyczn ie w cielo n a d o Jugosław ii.
Faktyczn y ro zp a d J u go sła w ii n astąpił na p r z e ło m ie 1991 i 1992 roku.
N a jp ie rw R FN, ku za skoczen iu o p in ii ś w ia to w ej i w b r e w stanow isku W sp ó l
n ot Europejskich, u zn ała n ie p o d le g łą S ło w en ię i C h o rw a cję 23 gru d n ia 1991
roku, a n astępnie 15 styczn ia 1992 roku p o d o b n ą d ec yzję p o d jęła EW G .
209. ALBANIA - KONIEC KOMUNIZMU?
Po śm ierci Envera H o d ż y 11 k w ietn ia 1985 roku, je g o następcą został - p rzy

g o to w y w a n y od d łu ższeg o czasu d o tej roli - R a m iz A lia . C h arakter k o m u n i
stycznego reżim u nie u legł zm ianie. P ew n ym novum była rezygnacja A lii z tw o
rzen ia kultu jed n ostk i. Z a zn a c zy ło się o ż y w ie n ie w p o lity ce za gra n iczn ej. A l
bania u reg u low a ła stosunki z G recją i W ło c h a m i, u stan ow iła stosunki d y p lo
m atyczne z Hiszpanią, RFN, Kanadą. Komuniści albańscy na sw ój sposób p rzy
ję li p o lityk ę glasnosti, stw a rza jąc w aru n k i d o sw o b o d n ej dyskusji partyjnej,
krytykując stalin izm i n iektóre aspekty rz ą d ó w H odży.
W iosn ą 1990 roku w A lb a n ii d o szło d o m a sow ych d em on stra cji a n ty rzą
d o w ych o ra z b ezp reced en s o w yc h stra jk ó w p o d h asłam i p o p ra w y p o z io m u
życia i krytyki rz ą d ó w E n w era H odży. N a początku lipca, p o k ilk u d n io w ych
dem onstracjach ulicznych, brutalnie rozp ęd zo n y ch p rze z siły b ezp ieczeń stw a ,
p on a d 5 tys. A lb a ń c zy k ó w sch ron iło się na teren ie p rze d sta w ic ielstw d y p lo
m atyczn ych p a ń stw zach odn ioeu ropejskich , g łó w n ie R F N o ra z W ło c h i Fran
cji. D zięk i m ed ia cji O N Z w ła d z e albańskie w y r a z iły z g o d ę na o p u szczen ie
kraju p rze z okupujących p la có w k i d y p lo m a ty czn e A lbań czyków .
Exodus A lb a ń c zy k ó w p rzysp ieszył zm ia n y p o lityczn e. W m aju 1990 roku
Z g ro m a d zen ie L u d o w e p rzy ję ło d a lek o idące zm ia n y w system ie p raw n ym ,
o b ejm u ją ce lib e ra liza c ję kodeksu k a rn eg o i zn ie sien ie za k a zu d zia ła ln o ści
religijn ej. R e a k ty w o w a n o M in isterstw o S p ra w ied liw o ści. Z ła g o d z o n o także
restrykcje d o tyczą ce in w estycji za gran iczn ych . P rzy sp ies ze n ie procesu lib e
ralizacji i d em ok ra tyza cji nastąpiło p o X II Plen u m KC APP, o d b y w a ją c y m się
6 -7 listopada 1990 roku, podczas którego przyjęto u ch w ałę o zm ianach w kon
stytucji z roku 1976, p rzew id u ją cy ch red efin icję p rze w o d n ie j ro li A P P oraz
645
gw a ra n cje w o ln o ś c i w yzn a n ia . 14 listopada Z g ro m a d zen ie L u d o w e p rzy ję ło

n o w e p ra w o w yb o rc ze .
9 gru dn ia 1990 roku w T iran ie w y b u ch ły m a so w e d em on stra cje stu den
t ó w i robotników , które w następnych dniach ro zp rzes trzen iły się na p o z o
stałe g łó w n e m iasta kraju. M a n ifesta n ci d o m a g a li się zn iesien ia r z ą d ó w j e d
n opartyjnych , p rze p ro w a d ze n ia w o ln y c h w y b o r ó w i głęb o k ich re fo rm g o s p o
darczych. W ła d z e kom u n istyczn e z a p o w ie d z ia ły zm ia n y w rzą d zie, usunię
cie p rze c iw n ik ó w reform z k iero w n ictw a A lbańskiej Partii Pracy, a ró w n o c z e
śnie ostrzegły, że n ie b ęd ą to le ro w a ć „a k tó w p rzestęp czych ” . W celu p rzy
w ró cen ia porządku , na u lice T ira n y w ysła n o c z o łg i i d o k o n a n o m asow ych
a reszto w ań u czestn ik ów dem on stracji, a n ajb ardziej a ktyw n ych skazano na
k a ry d łu g o le tn ie g o w ię z ie n ia . 12 gru dnia gru pa in te lek tu a lis tó w i stu d en tów
ogłosiła pow stan ie Partii D em okratycznej (P D ), która n astępn ego dnia została
za leg a lizo w a n a . L id e rz y n o w e j partii z a a p e lo w a li d o w ła d z o o d ro c z e n ie ter
m inu w y b o r ó w p ow szech n ych , b y zyskać czas na z o rg a n izo w a n ie kam pan ii
w yb o rc ze j, ale w ła d z e n atychm iast o d rzu ciły to żąd a n ie. PD d o m a g a ła się
ta k że d ostępu d o p a ń stw o w y ch śro d k ó w m a s o w e g o p rzek a zu , ale z d o ła ła
w y w a lc z y ć je d y n ie z g o d ę na w y d a w a n ie w ła s n e g o dzien n ik a, „R ilin d ja De-
m okratika” . S ym b oliczn e zn a czen ie m ia ło - d okon an e 22 gru dn ia - usunię
cie z centru m T ira n y pom n ika Stalina. N a stęp n eg o dn ia R a m iz A lia w p r o w a
d z ił zm ia n y w rzą d zie, usuw ając konserw atystów , takich ja k A n d rea Nako,
S im on Stefani c z y H ajred in Celiku. Z funkcji p rze w o d n ic z ą c e j Frontu D e m o
k ra ty czn eg o zw o ln io n a została N e d ż m ije H o d ża, w d o w a p o E n verze. K o le j
ną o zn aką lib era liza cji b y ło zn iesien ie 9 lu teg o 1991 roku za k a zu n oszen ia
b ro d y p rze z m ę żc zy zn .
20 lu teg o 1991 roku w T ira n ie p o n o w n ie w y b u ch ły zam ieszki, p o kilku
ty g o d n io w y c h dem on stracjach stu denckich p rze c iw k o kon tyn u acji r z ą d ó w
jed n o p a rtyjn ych i strajkach g ło d o w y c h . M a n ifesta n ci zb u rzyli p o m n ik Enve-
ra H o d ż y na placu S kanderbega, d o szło d o starć z m ilicją. W celu o p a n o w a
nia sytuacji R a m iz A lia s fo rm o w a ł R a d ę P rezyden cką, u m acn iając sw o ją p o
zycję w k ie ro w n ic tw ie APP, a n astępnie zd y m is jo n o w a ł ga b in et A d ila Carca-
n ieg o i p o w o ła ł rzą d tym czasow y, na k tó rego c z e le stanął m ło d y ekon om ista
i bliski w s p ó łp ra c o w n ik A lii, Fatos N an o.
210. STANY ZJEDNOCZONE: LATA ZWYCIĘSTW
W trakcie sw ej d ru giej kaden cji w p o lity ce w e w n ę trz n e j p rezy d en t R on ald

Reagan n ad al b ył w ie r n y sw o jej zasadn iczej m aksym ie: „Jak n ajm niej rządu
w gosp od a rce” . M a ła in geren cja pań stw a w ekon om ikę i finanse tw o rzy ła k li
m at stym u lujący ro z w ó j gospodarczy. O g ó ln ie p o z y ty w n y o b ra z w g o sp o d a r
ce za k łó ca ły je d n a k p e w n e n e g a ty w n e zjaw iska, ja k np. p o g łę b ia ją c y się d e
646
ficy t bu d żetow y. P rzy czyn ą te g o b y ły g łó w n ie b a rd zo w y so k ie w y d a tk i zb ro

je n io w e . R o sły o n e z k a żd ym rokiem . W 1981 roku p o c h ło n ę ły 157 m ld d o
larów, w 1987 - 302 m ld, a w 1988 - 377 m ld. R ea gan z d a w a ł sobie spraw ę
z fin a n so w ych k o n sek w en cji ro zb u d o w a n ych w y d a tk ó w na cele w o js k o w e,
ale ro zm a itych p ro g ra m ó w zb ro jen io w y ch n ie z a m ierza ł o gra n icza ć, u w a ż a
ją c, iż w y m a g a te g o d o b ro kraju, b ęd ą ce spraw ą n ad rzędn ą.
W śró d in n ych n iek o rzy stn y ch te n d e n c ji w y m ie n ić trz e b a je s z c z e stale
zw ięk sza ją cy się d łu g p a ń s tw o w y ora z w yso k i d e fic y t h an dlow y. D efic yt h an
d lo w y w okresie 1 9 8 0 -1 9 8 5 w z ró s ł p on ad 10-krotnie, od 17 m ld d o la ró w
do o k oło 180 m ld. R zą d uznał to za d u ży p rob lem i p o d ją ł szeroką akcję z a
pob iegaw czą . Jednym z zastosow anych środków była dew alu acja dolara w sto
sunku d o n iek tórych w a lu t za gran iczn ych , g łó w n ie ja p o ń s k ie g o je n a i n ie
m ieckiej m arki, g d y ż kraje te k ie ro w a ły na ryn ek am erykański o lb rzy m i eks
port. W ysiłk i te p rzy n io sły o g ra n ic z o n y sukces i w roku 1988 u d a ło się zre
du kow ać d e fic y t h a n d lo w y d o 120 m ld dolarów .
W dru giej p o ło w ie lat o siem d ziesią tych za częła w reszcie p rzyn osić p o ż ą
dan e efekty, p ro w a d z o n a o d d łu ższeg o czasu, kam pan ia antyn ark otyk ow a,
w którą osobiście za a n g a ż o w a ł się p rezyd en t R eagan . Z n a czn ie zm a la ła lic z
ba osób za ży w a ją cy ch narkotyld i spadła też dostępn ość środ k ów o d u rza ją
cych. W szystko to o sią gn ięto za cen ę sporych n a k ła d ó w fin a n so w ych i d zięk i
du żej m o b iliza c ji a gen d pań stw o w ych . O sią gn ięciem adm in istracji R eagan a
b y ło ró w n ie ż zm n iejszen ie skali p rzestępczości.
W p o lity ce w e w n ę trz n e j w c ią ż silne em o cje w y z w a la ły k w estie ś w ia to p o
g lą d o w e , zw ią z a n e z obecn ością re lig ii w szkole o ra z aborcją. Stosu n ek d o
tych p ro b le m ó w p o d z ie lił sp o łec ze ń stw o am erykańskie. W roku 1989 abor
cją za jął się Sąd N a jw y ż s z y i w y d a ł o stateczn ie o rze c ze n ie , z g o d n ie z k tó
rym praw n e regu lacje w spraw ie p rzeryw a n ia cią ż y p o w in n y sp oczyw a ć w g e
stii w ła d z stanow ych . Tak w ięc, za stosow a n e w tej spraw ie w p o szczegó ln ych
stanach ro zw ią za n ia b a rd zo ró żn iły się m ię d z y sobą.
A m erykań ska p olityk a za gra n iczn a nie u legła zm ia n om . N a d a l ch arakte
ry z o w a ła ją kon sekw en cja, sta n o w czość i u parte d ą ż e n ie d o w y ty c zo n y c h
celów , z których p o d s ta w o w y m b yło a k tyw n e p rze ciw sta w ia n ie się ś w ia to
w e m u k o m u n izm ow i.
W k w ietn iu 1986 roku R ea gan p o n o w n ie za sk oczył św ia t sw ym z d e c y d o
w a n iem . U zn ał, że Libia o d p o w ia d a za szereg z a m a c h ó w terrorystycznych,
p rze p ro w a d zo n y ch w latach 1 9 8 5 -1 9 8 6 w E u ropie Zach od n iej, a w y m ie r z o
nych w ż o łn ie r z y U S A o ra z am erykańskie o b iek ty w o js k o w e , w k o n sek w en
cji c z e g o p o sta n o w ił dać je j nauczkę. N o c ą 15 k w ietn ia 1986 roku eskadra
18 am erykańskich sa m o lo tó w w ojsk ow ych zb o m b a rd ow a ła Trypolis i Bengha-
zi. G łó w n y m cele m ataku b y ły k lu czo w e libijskie in stalacje w o js k o w e , choć
A m e ry k a n ie w y r a ź n ie d ą ż y li p o n a d to d o w y e lim in o w a n ia d y k ta to ra L ib ii
M u am m ara K a d a fieg o, b o w ie m b o m b y spadły także na koszary, w których
za m ieszk iw a ł. Sam K adafi cu dem u szedł z życiem , le c z śm ierć p o n io sła je g o
16-m iesięczn a p rzybran a córka, a d w ó c h sy n ó w zosta ło rannych.
647
A u to ry tet R ea gan a i p o z y c ję je g o adm in istracji p o w a ż n ie n ad szarpn ęła

głośn a a fera Irangate, zw an a te ż a ferą Ira n -con tra s. U ja w n io n e w listo p a d zie
1986 roku fa k ty ś w ia d czy ły o tym , że w ciągu lat 1 9 8 5 -1 9 8 6 d o szło do p o
tajem n ej sp rzed a ży bron i am erykańskiej Ira n o w i, zaś środld uzyskane z tej
transakcji słu żyły z k o lei d o w spieran ia nikaraguańskich p a rty za n tó w contras,
w a lczą cych z m arksistow skim reżim em . W zam ian za d o s ta w y sprzętu Iran
zo b o w ią z a ł się też w y w r z e ć nacisk na zw ią za n ych z n im terro ry stó w lib a ń
skich, a b y ci u w o ln ili p rze trzym y w a n yc h za k ła d n ik ó w am erykańskich. Całą
op era cję - n ajp ra w d o p o d o b n iej za w ie d z ą i aprobatą p rezyd en ta - p rze p ro
w a d z o n o z p o g w a łc e n ie m a m eryk a ń sk iego p ra w a , g d y ż K ongres u ch w a lił
ustaw ę zakazu jącą ja k ie jk o lw ie k p o m o c y dla stron w o jn y d o m o w e j w N ik a
ragui. Co w ię c e j, operacja ta stała w sprzeczn ości z o ficja ln ą lin ią p o lity c z
ną, która zakła d a ła absolu tn y bo jk o t Iranu, ja k o pań stw a b ęd ą c eg o p rotek
torem m ię d z y n a ro d o w e g o terroryzm u . G d y spraw a w y s z ła na jaw , a d m in i
stracja R eagan a zn a la zła się w du żych tarapatach. K ongres p o d ją ł o ficja ln e
ś le d ztw o i w ie lu bliskich w s p ó łp ra c o w n ik ó w p rezyd en ta m u siało p o d a ć się
do dym isji. W m arcu 1987 roku p o ja w iły się n a w et p lotki o przyp u szcza ln ej
re zygn a cji sa m ego prezyd en ta , p o n ie w a ż n ie w yk lu cza n o p o cią g n ięcia g o do
o d p o w ie d zia ln o ś c i konstytucyjnej ( im peachm ent) za zła m a n ie praw a.
W ra z z ro z w o je m sp ra w y nastąpiła je d n a k g w a łto w n a zm ia n a n a s ta w ie
nia opin ii publicznej, co przyszło w sukurs p rezyd en tow i i p o z w o liło m u w yjść
z zam ieszan ia obron n ą ręką. O tóż, p rzesłu ch iw a n y p rze z kom isję Kongresu
pu łkow n ik 01iver N orth - pracow n ik N a ro d o w e j R a d y B ezp ieczeń stw a i g łó w
na postać a fe ry Iran gate - u m iejętn ie p rze d sta w ia ł się ja k o c z ło w ie k , k tó ry
być m o ż e nie za w s ze p o s tę p o w a ł z g o d n ie z p raw em , lecz, p o d ejm u ją c d z ia
łania, k ierow a ł się n iezm ien n ie n ajszczerszym p a trio tyzm em ora z troską o d o
bro dem ok ra cji za g ro ż o n e j p rze z kom u n izm . Te w yja śn ien ia w ięk szość spo
łeczeń stw a am erykańskiego uznała za w ia ry g o d n e i N orth błyskaw iczn ie p rze
d z ie rzg n ą ł się z o sk a rżo n eg o w boh a tera n a ro d o w eg o . P o ja w iły się n a w et
głosy, iż p o w in ie n w roku 1988 k a n d yd ow a ć na prezyd en ta .
S padek popu larn ości R eagan a w zw iązk u z a ferą Iran gate o k a za ł się p r z e
jściow y. Szybko o d zysk a ł u tracone zau fan ie, a so n d aże o p in ii pok a zyw a ły, że
cieszy się p op a rciem 7 0 % A m eryk a n ów , co sta n o w iło w y ś m ie n ity rezultat.
N ie k tó rzy z je g o n ajbardziej za go rza łych z w o le n n ik ó w za stan a w iali się nad
m o żliw o śc ią za in icjo w a n ia n o w ej p o p ra w k i d o konstytucji, która u su nęłaby
istn iejące o g ra n iczen ie u n ie m o żliw ia ją ce je d n e j osob ie p ia sto w a n ie u rzędu
p rezy d en ck ie g o w ię c e j n iż p rze z d w ie kaden cje. R ea gan d a w a ł d o z ro z u m ie
nia, że to o g ra n iczen ie je s t sztu czne, lecz n ie z d e c y d o w a ł się na ja ld eś kon
kretne posu nięcia w celu je g o u chylenia. Z d a w a ł sobie p rzy tym d oskon ale
spraw ę, iż procedu ra u ch w alan ia p o p ra w k i konstytucyjnej je s t b a rd zo skom
p lik o w a n a i na d o d a tek czasochłon na, a w ię c on osob iście nie m ia łb y prak
tyczn ie ża d n ej szansy na ew en tu a ln ą trzecią kaden cję.
A m erykań ski p rezy d en t p o z o s ta w a ł w ie rn y sw ej radykalnej a n tykom u n i
styczn ej stra tegii, a le za ra z e m d o s trze g a ł, ż e z o sob ą n o w e g o p r z y w ó d c y
648
ra d ziec k ieg o M ich a iła G o rb a czo w a , czło w ie k a o n ie w ą tp liw ie szerszych h o

ryzon tach m yślo w ych o d je g o p oprzed n ików , m o żn a w ią za ć n a d zie je na p o
lityczn y d ia lo g m ię d zy superm ocarstwam i, w io d ą c y d o p o p ra w y klim atu w sto
sunkach m ię d zyn a ro d o w yc h . W latach dru giej kaden cji R eagan a relacje am e-
rykań sko-radzieckie zn a czn ie się pop ra w iły. P r z e rw a n y zosta ł trw a ją c y od
d łu ższeg o czasu im pas w rokow an iach ro zb ro jen iow y ch .
D o p ie r w s z e g o spotkania na szczycie R e a g a n -G o rb a c z o w d o szło w listo
p a d zie 1985 roku w G en ew ie. P o tem obaj p rz y w ó d c y spotkali się w p a ź d z ie r
niku 1986 roku w Reykjaviku. W trakcie tych spotkań za ry s o w a ło się w y r a ź
ne z b liż e n ie sta n ow isk obu su p erm oca rstw w k w estia ch ro zb ro jen io w y ch .
Kością n ie z g o d y p o zo sta w a ł am erykański p rog ra m SDI („ g w ie z d n e w o jn y ” ),
k tó rego zaprzesta n ia sta n o w czo d o m a g a li się R osjanie. K ontrow ersje na tym
tle s p o w o d o w a ły brak ro zstrzygn ięć w po zosta łych spraw ach.
N astęp n e spotkanie R eagan a z G o rb a c zo w e m nastąpiło w gru dniu 1987
roku w W aszyn gton ie. Tym ra zem ro z m o w y p rzy n io sły p rze łom . M ia n o w icie,
8 gru dn ia 1987 roku obaj p rz y w ó d c y pod p isa li układ o w y e lim in o w a n iu ra
kiet śred n iego i k rótk iego zasięgu w Europie w o kresie trzech lat (u k ła d I N F ) .
L ikw idacji p o d leg a ć m ia ły 1752 radzieckie rakiety SS-20 i 859 am erykańskich
rakiet Pershing 2 . A m eryk a ń sk i S enat z a tw ie rd z ił w sp o m n ia n y układ w m aju
1988 roku i w s z e d ł on w życie 1 c zerw c a 1988 roku.
Do kolejn ego spotkania na szczycie doszło podczas w iz y ty Reagana w Z w ią z
ku R adzieck im na p rze ło m ie m aja i czerw ca 1988 roku. K on tyn u ow an o w ó w
czas ro z m o w y ro zb ro jen io w e, ale o stateczn ie nie u dało się za w rze ć układu
k oń czącego rokow an ia dotyczące redukcji zbrojeń strategicznych (S T A R T I).
Ostatnie spotkanie Reagan a i G o rb a czo w a o d b yło się w grudniu 1988 roku
w N o w y m Jorku. B yła to ju ż koń ców ka p rezyd en tu ry R ea gan a i w ro z m o
w a ch u czestn iczył ró w n ie ż p rezyd en t-elek t G eo rg e Bush. T rzeb a d o d a ć, iż
w trakcie w szystkich tych spotkań na szczycie R ea gan - p rze w id u ją c y bliski
ju ż krach kom u n izm u - su ge ro w a ł G o rb a c z o w o w i w e jście na d ro g ę fu n d a
m entalnych reform i p o d e jm o w a n ie o d w a żn y c h d ec yzji zm ien ia ją cych o b li
cze św iata. W z y w a ł m .in. ra d ziec k ieg o p rzy w ó d c ę d o zb u rzen ia „m u ru ber
liń skiego”, pow iad ają c, że w ten sposób u p rzed zi on to, co nieuchronne, a tym
sam ym ch w a leb n ie za p isze się w historii.
R ea g a n o fic ja ln ie p o ż e g n a ł się z p rezyd en tu rą 20 styczn ia 1989 roku.
O puścił B ia ły D o m w W aszy n g ton ie i p rzen ió sł się d o K a lifo rn ii, g d z ie z a
m ieszkał w sw ej p osiadłości Rancho d e l C ie lo n ied a lek o S acram en to. T rw a
jąca osiem lat p rezyd en tu ra R on alda R eagan a odcisn ęła w y ra ź n e p iętn o na
Po lityce am erykańskiej. O d c za só w Franklina D elan o R o o s evelta ża d en z p re
zyd e n tó w n ie m iał p o ró w n y w a ln ego z nim w p ły w u na rzeczyw istość społeczną
i p o lityczn ą kraju. D o h istorii R eagan p rze szed ł ja k o je d e n z n ajb ardziej kon
serw atyw n ych p re z y d e n tó w U S A i za ra zem je d e n z n a jw yb itn iejszych , g d y ż
p rzy w ró cił A m e ry c e siłę i godność.
W w y b o ra ch 1988 roku o prezyden tu rę p o sta n o w iła u b iegać się tak po
stronie republikanów , ja k i dem ok ratów , n a d zw y cza j liczn a gru pa polityków .
649
N o m in a cję Partii Republikańskiej za p ew n ił sobie d o ty c h c za s o w y w ic e p r e z y

den t G eorge Bush, którem u zd e c y d o w a n e g o poparcia u d zielił Reagan. U boku
Busha o fo te l w icep rezyd e n ta z a b ieg a ł m ło d y sen ator z In d ia n y - Dan Quay-
le. N atom iast z p ra w y b o ró w d em ok ra tów zw ycięsko w y szed ł gu bernator stanu
M assachusetts - M ich a el Dukakis, k tó ry na w icep rezy d e n ta w y b ra ł sobie tek
sańskiego sen atora - L lo yd a Bentsena.
P rze z dłu gi czas ża d en z p reten d en tó w nie m ó g ł z a p ew n ić sobie p r z e w a
gi. R ep u b likan ie, m a ją cy za sobą n ie p o d w a ż a ln e d o k o n a n ia p re z y d e n tu ry
R eagana, sta rto w a li z w y ż s z e g o pułapu, lecz Busha u w a ża n o za osob ę p o
z b a w ion ą charyzm y, zaś Q u ayle m iał o p in ię polityka p row in cjon a ln ego i m ało
w y ro b io n e g o . Z k o lei w ie lu w y b o rc ó w zra ża ła d o Dukakisa fa m a zd ek la ro
w a n e g o liberała i zw olen n ik a in terw en cjon izm u p a ń stw o w ego . O b a w ia n o się,
że po dojściu d o w ła d z y p o d n iesie on podatki.
Z czasem Bush u ch w ycił je d n a k in icja ty w ę p o lityczn ą i n ie o d d a ł je j ju ż
do końca. W listo p a d zie 1988 roku w w y b o ra ch p ow szech n ych , p r z y n a jn iż
szej w h istorii U SA frek w en cji (5 0 ,2 % u praw n ion ych d o g ło s o w a n ia ) uzyskał
47,9 m in g ło s ó w (5 4 % ), podczas g d y na Dukakisa padło 41 m in (4 6 % ). W g ło
sach elektorskich p r z e w a g a Busha b yła zn a czn ie w y ra źn ie js za - d y sp o n o w a ł
on b o w ie m 4 26 głosam i p rzy 112 Dukakisa. W konsekw en cji w styczniu 1989
roku G eo rg e Bush w p r o w a d z ił się d o B ia łego D om u ja k o 41. p rezyd en t Sta
n ó w Z jed n oczon ych .
Będąc szefe m państw a, Bush nie krył, iż za m ierza k o n ty n u o w a ć lin ię p o
lityczn ą s w e g o p o p rzed n ik a z a ró w n o w spraw ach w e w n ę trz n y c h , ja k i na
p ła szczy źn ie m ię d z y n a ro d o w e j. Z n a la zło to p o tw ie rd z e n ie ju ż w sam ym per
sonaln ym kształcie n o w e j adm inistracji, w której na ek spon ow an ych stano
w iskach z n a le ź li się lu d zie w sp ó łp racu ją cy ju ż z R eagan em .
D obra sytuacja go sp o d a rcza i p o lityczn a w e w n ą trz U S A o ra z korzystn e
z m ia n y w p o lity ce ś w ia to w ej sp o w od ow a ły, że Bush ro z p o c z ą ł u rzęd o w a n ie
z e stosu nkow o d u żym kom fortem . Jedn ym z p rio r y te tó w n o w e g o p re z y d e n
ta b yła reform a system u ed u k a cyjn ego w kraju, a sz c z e g ó ln ie p o zo sta ją ceg o
w w y ra ź n y m k ryzysie szk o ln ictw a p u b liczn ego . W ystą p ił on z p ro g ra m em
fed era ln ej p o m o c y dla szkół pu bliczn ych , p rze zn a cza ją c na ten cel 440 m in
dolarów . Ś rodki te p rze d e w szystk im p osłu żyć m ia ły na w sp a rcie funduszu
styp en d ialn ego dla n ajlepszych n au czycieli i uczniów . K on tyn u ow a n o p ro g ra
m y zw a lc za n ia n a rk o ty k ó w ora z w a lk ę z przestępczością. W m aju 1989 roku
Bush p rz e d ło ż y ł plan b u d o w y n ow ych w ię z ie ń , na co p rze zn a czo n o 1,2 m ld
d olarów . M ia ło to w y d a tn ie u spraw n ić fu n k cjo n o w an ie system u p en iten cjar
n ego. A dm in istracja p rze zn a czyła też spore środki na badan ia nad A ID S , p o
n iew a ż ch orob a staw ała się p ra w d z iw ą p la gą społeczn ą.
Stany Z je d n o czo n e zrazu b y ły n ieco zask oczon e skalą ro zg ry w a ją c y ch się
w roku 1989 w y d a rze ń w Europie Ś rod k ow ej i W sch odn iej. W W aszyn gton ie
nie sp o d zie w a n o się b o w iem , że g łó w n y p rze c iw n ik A m eryk i, tj. ś w ia to w y
system kom unistyczny, ro zp a d n ie się tak szybko i na d o d a te k z du żą ła t w o
ścią. Prędko je d n a k za sk o czen ie u stąpiło m iejsca g łęb o k iej sym patii d la w o l
650
n ościow ych i dem ok ra tyczn ych p ro c e s ó w w tej części św iata. U S A sp rzyja ły

następnie zjed n o c ze n iu N ie m ie c w 1990 roku. P o d e fin ity w n y m ro z p a d z ie
Z w ią zk u R a d zieck iego , co nastąpiło w gru dniu 1991 roku, Stan y Z je d n o c z o
ne stały się de fa c to je d y n y m su perm ocarstw em św iata. In ten syw n ie z a b ie g a
ły w następnych latach o stabilizację sytuacji w Rosji ora z po zosta łych kra
jach p ow stałych p o ro zp a d zie ZSRR . Podczas tych w szystkich p rze ło m o w y c h
p ro ce só w d z ie jo w y c h , ja k ie ro z e g ra ły się w Europie w 1989 roku i p ó źn iej,
adm in istracja am erykańska p ro w a d z iła n ad er w y w a ż o n ą i racjon aln ą p o lity
kę, sprzyjającą ew o lu c yjn em u ch arakterow i dokonu jących się przekształceń
i p rze ciw d zia ła ją cą ew en tu a ln ym w strząsom . Sam zaś G eorge Bush p rzeszed ł
do historii ja k o ten, za którego prezyden tu ry załam ał się ś w ia to w y k om u nizm .
O czyw iście, n ie z n a c z y to, że p rze ło m 1989 roku b y ł d z ie łe m A m eryk a n ów ,
g d y ż b y ł on w y n ik ie m w o ln o ś c io w e g o z ry w u n a r o d ó w E u ropy Ś ro d k o w e j
i W sch odn iej, n iem n iej je d n a k tw arda p o sta w a p rezyd en ta R eagan a i je g o na
stępcy p rezyd en ta Busha w o b e c kom u n izm u n ie w ą tp liw ie p rzy czyn iła się do
je g o krachu.
W z o re m R eagan a, Bush w p o lityce za gra n iczn ej z a c h o w y w a ł się sta n o w
czo i p ew n ie, nie p o tw ie rd za ją c o b a w co d o je g o słabości d ecyzyjn ej. 20 gru d
nia 1989 roku w y d a ł rozkaz zbrojn ej in te rw en cji w Panam ie. C elem tej akcji
b y ło p rzy w ró c e n ie d em ok ra cji w tym kraju p o p rz e z o b a len ie dyk tatora M a
nuela N o rie g i, k tó ry czerp a ł o g ro m n e zyski z han dlu n arkotykam i i handlu
bronią. W akcji u czestn iczyło 24 tys. ż o łn ie r z y am erykańskich, co b y ło n aj
w ięk szy m z a a n g a ż o w a n ie m się w o js k U S A za gran icą o d czasu w o jn y w ie t
nam skiej. Po k rótk o trw a łych w a lk a ch A m ery k a n ie o p a n o w a li Panam ę, a N o -
riegę p o sta w io n o p rze d am erykań skim sądem .
G d y 2 sierpnia 1990 roku Ira k dokon ał napaści na Ku w ejt, p rezyd en t Bush
n atychm iast w y s ła ł silne o d d z ia ły w o js k o w e d o A ra b ii Saudyjskiej, b y bron ić
je j p rzed ew en tu a ln ą agresją. Stan y Z je d n o czo n e b y ły n astępnie o rg a n iz a to
rem i lid erem antyirackiej koalicji, która skupiła p o n a d 30 państw. 17 stycz
nia 1991 roku koalicja ta przystąpiła d o w ie lk ie j op era cji w o js k o w e j p r z e
ciw ko Irakow i, zaś trzon m ięd zyn arod ow ych sił sta n ow iły p on ad 500-tysięczne
W ojska am erykań skie. O peracja szybko za k oń czyła się w y z w o le n ie m K u w ej
tu i ca łk o w itą klęską Iraku.
Za p rezy d en tu ry Busha z du żym p o w o d z e n ie m k o n ty n u o w a n e b y ły ro k o
w a n ia ro z b ro je n io w e , w p ie r w a m erykań sko-radzieck ie, a p o tem am erykań -
sko-rosyjskie. W roku 1990 Bush d w u k ro tn ie spotkał się z G o rb a c z o w e m -
na M a lc ie i w W aszyn gton ie. W trakcie p rze p ro w a d zo n y c h w ó w c z a s r o z m ó w
w y p ra co w a n o zręb y n e g o c jo w a n e g o od 1982 roku układu o redukcji zb ro jeń
strategiczn ych (S T A R T I ) . O stateczn ie układ ten p od p isa n y zosta ł p rze z obu
P r z y w ó d c ó w 31 lipca 1991 roku p odczas w iz y ty Busha w M o sk w ie. P r z e w i
d y w a ł on zm n iejszen ie lic z b y g ło w ic a to m o w y c h do 6 tys. p o każdej ze stron
0raz lic z b y środ k ów p rzen o szen ia d o 1,6 tys.
W ie lk ie sukcesy w p o lity c e m ię d z y n a ro d o w e j sp o w o d o w a ły , że w roku
1991 Bush b ił rekordy popu larn ości w sp o łec ze ń stw ie am erykań skim . W y d a
65 1
w a ło się, iż n ie b ę d zie on m ia ł ja k ich k o lw ie k k ło p o tó w z reelekcją. T y m cza

sem - zu p ełn ie n iesp o d ziew a n ie - stało się in aczej.
211. KANADA: PROBLEM AUTONOMII QUEBECU
30 k w ietn ia 1987 roku w ła d z e fed era ln e za w a rły z p ro w in cja m i p o ro z u m ie

nie w M ee ch Lake, p rze w id u ją ce zw ięk szen ie u pra w n ień p row in cji, reform ę
Senatu i u znanie odrębności społeczn o-ku ltu row ej Q uebecu. W czerw cu 1987
roku p rem ier M u lro n ey ora z p re m ie rzy p ro w in cji K an ad y u zg o d n ili na p o d
sta w ie u g o d y z M ee ch Lake p o p ra w k i d o konstytucji, u zn ające Q u eb ec za
odręb n e sp o łeczeń stw o . Był to w a ru n ek uznania p rze z tę p ro w in cję konsty
tucji K a n ad y z 1982 roku, p o s ta w io n y p rze z p rem iera Q u ebecu Rene Leve-
sque’a. Po p o n o w n y m z w y c ię s tw ie Partii P o stęp o w o -K o n serw a tyw n ej (P P K )
w w y b o ra ch fed era ln ych , które o d b y ły się w listo p a d zie 1988 roku, Brian
M u lro n ey p o ło ży ł na szalę ca ły kapitał p o lity c z n y s w e g o stron nictw a, dążąc
do w p ro w a d zen ia p orozu m ień z M eech Lake w życie. Ratyfikacja u g o d y z M e
ech Lake zro d ziła je d n a k n o w e problem y. Z g o d n ie z p o ro zu m ien iem , p a rla
m e n ty p row in cja ln e m ia ły ra tyfik ow a ć u go d ę do czerw c a 1990 roku. F ed e
ra ln a Iz b a G m in z a t w ie r d z iła u k ła d z d e c y d o w a n ą w ię k s z o ś c ią g ło s ó w
w czerw c u 1988 roku, a w ślad za nią o siem z d ziesięciu p row in cji. S p rzeci
w ia ły się n atom iast M a n ito b a i N o w y Brunszw ik, tw ierd zą c, że p o ro z u m ie
nie n ie z a p ew n ia n a le ży tej o ch ron y p ra w lu dn ości a n g lo ję zy czn e j w Q u ebe-
cu. Pon a d to n ie k tó rzy p o lity c y k w estio n o w a li legaln o ść u sta lon ego o sta tec z
n e g o term inu ratyfikacji p o ro zu m ien ia. P o nieustających dyskusjach n ie u da
ło się w p ro w a d z ić w ż y cie p o ro zu m ień w u stalon ym term in ie d o 23 c zerw c a
1990 roku. Z g ro m a d zen ia u sta w o d a w cze M a n ito b y i N o w e g o Brunszw iku nie
z d o ła ły ich ra tyfik ow a ć, zaś N o w a Fu ndlandia u n iew a żn iła u p rzed n ią ra ty fi
kację.
W Q u ebecu p o k ryzysie p r zy w ó d z tw a w P a rti Quebecois (P Q ) i spektaku
larnej p o ra żce w w yb o ra ch p row in cjon a ln ych w gru dniu 1985 roku, w listo
p a d zie 1987 roku d o szło d o w a żn ych w y d a rze ń . P o śm ierci z a ło ż y c ie la partii
i g łó w n e g o o rę d o w n ik a n iep o d leg ło śc i Q uebecu, R en e L e ve sq u e’a, nastąpiła
także zm ia n a na stanow isku p rze w o d n ic z ą c e g o PQ . P ierre’a-M arca John so
na, p o z b a w io n e g o ch a ryzm y i m a ło sk u teczn ego w g o d z e n iu skrajnych sep a
ra tystó w ze z w o len n ik a m i u g o d y z M eech Lake, zastąpił Jacques Parizeau ,
p rze d sta w ic iel ra d y k a ln ego skrzydła partii. W b re w n a d zie jo m k ie ro w n ic tw a
PQ , w w y b o ra ch p row in cjon a ln ych w e w rześn iu 1988 roku p o n o w n ie z d e c y
d o w a n ie w y g ra ła Partia Liberalna, choć PQ w y ra ź n ie p o p ra w iła sw e w yn ik i
(4 1 % głosów , ale je d y n ie 29 m iejsc w 1 2 5 -oso b o w ym p a rla m e n c ie ). U m o c
n iła się p o zy cja rzą d u R oberta Bourassy, z d e c y d o w a n e g o zw o len n ik a u g o d y
652
211. KANADA: PROBLEM AUTONOMII QUEBECU
z M eech Lake. Fiasko ratyfikacji te g o p orozu m ien ia s p o w o d o w a ło zm ian ę sta

n ow iska rzą d u B ou ra ssy k tó ry z a p o w ie d z ia ł o p ra c o w a n ie n o w e j p o lityk i,
d otyczącej statusu Q uebecu, ora z o gra n iczen ie konsultacji z rzą d em fe d e ra l
nym d o sp ra w zw ią za n ych z im igracją, kom unikacją i stosunkam i pracy.
N ie p o w o d z e n ie rzą d u M u lro n eya i coraz częstsze g ło s y d o m a ga ją ce się
rezygn acji z m o b iliz o w a ły g łó w n ą siłę o p o zy cji, Partię Liberaln ą, d o zm ian
personalnych i po lityczn ych . W czerw c u 1990 roku n o w y m p rzy w ó d c ą partii
został Jean C hretien, n ieu g ięty p rze c iw n ik a u ton om iza cji Q uebecu, k tó ry ju ż
w roku 1980 p ro w a d z ił kam p an ię p rze ciw k o referen du m w sp ra w ie n ie p o d
ległości Quebecu. M im o za p o w ied zi w yco fa n ia się z życia p o lityczn ego w 1986
roku, w sku tek kon fliktu z p rzy w ó d c ą lib e ra łó w John em Turnerem , p o zosta ł
g łó w n y m o p o n en tem rzą d u M u lron eya. S p rzeciw ia ł się ta k że w p ro w a d z e n iu
w życie p o ro zu m ien ia z M eech Lake, o p o w ia d a ją c się za m o d e le m „1 0 r ó w
nych p ro w in cji” .
Od roku 1986 w p o lity ce za gra n iczn ej K an ad y nastąpiło z b liżen ie z kraja
m i w sch od n io a zja tyck im i. D w u ty g o d n io w a p o d ró ż p rem iera M u lro n eya po
tym o b sza rze w m aju 1986 roku (Japonia, Korea P o łu d n iow a , C h in y) z a o w o
cow ała ro zw o jem w ię z i h an dlow ych i zw iększon ym poparciem dla japońsk iego
Projektu ek o n om iczn ej w s p ó ln o ty Pacyfiku. Pod koniec 1986 roku zn o rm a li
z o w a n e zo s ta ły stosunki k a n a d yjsk o -ra d zieck ie w w y m ia r z e ku ltu ralnym ,
o ś w ia to w y m i n au kow o-tech n iczn ym , za w ie s zo n e o d roku 1980 w n astęp
stw ie s o w ie c k ie j in w a z ji na A fga n ista n . W lis to p a d z ie 1989 roku p rem ier
M u lro n ey z ło ż y ł oficja ln ą w iz y tę w ZSRR, za w ie ra ją c w ie le p o ro zu m ień fi
n ansow ych, h a n d lo w ych i nau kow o-ku ltu ralnych. W m aju 1990 roku K ana
dę o d w ie d z ił p rezyd en t ZSRR , M ich a ił G orbaczow . W m aju 1987 roku d o
szło d o w iz y ty g ło w y pań stw a fran cu skiego, Franęois M itterra n d a , p ierw szej
° d roku 1967, k ie d y to Charles de G au lle p o p a rł „w o ln y Q u eb ec” , w y w o łu ją c
d łu g oletn i p o w a ż n y kryzys w stosunkach kanadyjsko-francuskich.
Pod koniec lat osiem dziesiątych w zro sło za an ga żo w a n ie K anady w stosunki
m ię d zy n a ro d o w e w system ie m ięd zya m eryk a ń sk im , co z a o w o c o w a ło p o d p i
saniem Karty OPA i u zyskaniem członkostw a w tej organ izacji z dn iem 1 stycz-
nia 1990 roku. W a żn ym w y d a r z e n ie m o ch ara k terze m ię d zy n a ro d o w y m , ale
także dla go sp o d a rk i kraju, b y ło w ejś c ie w ży c ie 1 stycznia 1989 roku ame-
tykań sko-kan ad yjskiego p o ro zu m ien ia o w o ln y m handlu. J eg o cele m b y ło
sto p n io w e, trw a ją ce 10 lat, zn o szen ie ogra n iczeń w handlu w za je m n ym , pro
w a d zą c e d o u tw o rzen ia strefy w o ln e g o handlu. Zacieśn ien ie stosu n ków g o
spodarczych i h a n d lo w ych m ię d z y obu krajam i w ob liczu św ia to w yc h proce-
só w g lo b a liza cji i lib era liza cji han dlu zm u siło n iejako o b y d w a kraje do u re
gu low an ia w za jem n ych stosunków h an dlow ych . R zecz d o tyczyła nie tyle zn o
szenia i lik w id a cji o b cią żeń celnych, b o w ie m te w o d n iesien iu do z d e c y d o
w a n ej w ięk szo ści p r z e d m io tó w w y m ia n y b y ły n ie w ie lk ie , le c z s tw o rz e n ia
o d p o w ie d n ic h w a ru n k ó w p rze p ły w u k a p ita łó w i usług, sz c z e g ó ln ie kapitału
inw estycyjnego. Początek n egocjacji w spraw ie u m o w y o w o ln y m handlu p rzy
padł na w rz e s ie ń 1985 roku, k ie d y to Brian M u lro n ey z ło ż y ł stosow n ą p ro
653
p o z y c ję adm in istracji USA. Podczas trw a ją cych p o n a d rok n ego cja cji d o c h o
d z iło d o zażartych sporów, podsycanych kam pan ią p rze ciw k o u k ła d o w i, p ro
w a d z o n ą w K a n ad zie p rze z g łó w n e g o op on en ta p rem iera M u lro n eya , Johna
Turnera, p rze strzeg a ją ceg o p rze d k o lon iza cją K an ad y p rze z ch ciw ych A m e
rykanów . O stateczn ie p o ro zu m ien ie podpisał 2 stycznia 1988 roku p rezyd en t
Reagan i p rem ier M ulroney.
212. AMERYKA ŁACIŃSKA I KARAIBY - CZAS NA DEMOKRACJĘ
W p o ło w ie d ek a d y sytuacja sp o łeczn o -go sp o d a rcza M eksyku ry so w a ła się

w n ad er n iep ew n ych kształtach. Po p ierw szych oznakach p rze ła m yw a n ia g łę
b o k ie g o kryzysu ek o n o m iczn eg o (w z ro s t gospodarczy, u trzym u jąca się n ad
w y żk a w handlu za gra n iczn y m d zięk i ekspansji ek sp ortow ej, za h a m o w a n ie
spadku płac realnych, u m ocn ien ie p es o ) ora z restrukturyzacji części za d łu
żen ia, w 1986 roku - w sku tek za łam an ia cen ro p y n a fto w ej - n eolib era ln a
strategia stabilizacji gospodarczej o trzym a ła p o w a ż n y cios. G łó w n e w sk a źn i
ki m akroekon om iczn e p o go rszy ły się zd ecy d o w a n ie w roku 1987 (spadek PNB
o 4 ,8 % , d e fic y t bilansu p ła tn iczego , d e fic y t b u d ż e to w y w y n o s zą c y 13% , in
fla cja sięg a ją c a 1 5 9 % r o c z n ie ). P o z y ty w n y m s y g n a łe m b y ło z a trz y m a n ie
u cieczki k a p ita łó w p ryw a tn ych ora z postępu jąca restru ktu ryzacja i m o d e rn i
zacja gospodark i. Jedn akże o p a n o w a n ie kryzysu p o p rz e z bard ziej z d e c y d o
w a n e m e to d y ek o n om iczn e w y m a g a ło sp o łec zn eg o p rzy z w o le n ia , z w a ż y w
szy na siłę z w ią z k ó w z a w o d o w y c h w sp ó łd zia ła ją cych z rzą d zą cą Partią Re-
w olu cyjn o -In stytu cjo n a ln ą (P R I) ora z k orp ora tystyczn e m e ch a n izm y p o d e
jm o w a n ia d ecyzji pań stw ow ych . W zw iązk u z tym , w grudniu 1987 roku rząd
M ig u e la de la M a d rid a z a w a rł z reprezen tacją p ra c o d a w c ó w ora z o rg a n iz a
cjam i z w ią z k o w y m i tzw. Pakt S olid a rn ości E kon om iczn ej (P S E ). S łu żył on
konsultacjom dotyczącym strategii ekon om icznej rządu: ustalania p o d w y ż e k
cen i płac, stóp procen tow ych oraz głów n ych linii polityki gospodarczej rządu.
W y b o ry p rezyd en ck ie w lipcu 1988 roku za k oń czyły się, z g o d n ie z p r z e
w id y w a n ia m i, z w y c ię s tw e m k a n d yd ata PR I, e k o n o m is ty w y e d u k o w a n e g o
w H arvardzie, Carlosa Salinasa de Gortari. I tym ra zem nie o b yło się b ez skan
d alu . G łó w n y r y w a l S alin asa, k a n d y d a t u tw o r z o n e j w 1 9 8 7 roku p r z e z
s e c e s jo n is tó w P R I, p o p u lis ty c z n e j P a rtii R e w o lu c y jn o - D e m o k r a t y c z n e j,
C u au htem oc Cardenas S olórzan o, o skarżył PR I o sfa łs zo w a n ie w y n ik ó w w y
borów . C ieszący się dobrą o p in ią w kręgach am erykań skiej finansjery, Sali-
nas de G ortari z p o czą tk iem 1989 roku p o d ją ł n ego cja cje z g łó w n y m i w ie
rzy ciela m i m eksykań skiego dłu gu za gra n iczn ego . S tan ow isk o M eksyku b yło
zb ieżn e z p o lityk ą adm in istracji G e o rg e ’a Busha w k w estii ro z w ią z a n ia p ro
blem u za d łu żen ia , sfo rm u łow a n ą w ram ach tzw. planu B ra d y’ego. W lu tym
654
1990 roku rzą d m eksykański osią gn ął z pon a d pięciu set bankam i w ie rz y c ie ł-

skimi p o ro zu m ien ie, d o tyczą ce restrukturyzacji części s w e g o dłu gu w w y s o
kości 49 m łd doi. D zięk i p o z y ty w n y m w y n ik o m progra m u stabilizacji, nastą
pił n a p ły w kapitałów , go sp o d a rk a o d zysk a ła w z ro s t (3 ,3 % w 1989, 4 ,4 %
w 1990 r.) i w ia ry g o d n o ś ć m ię d zyn a ro d o w ą .
W końcu listop a d a 1990 roku p rezyd en t Salinas d e G ortari spotkał się
w M o n terrey z G eo rg em Bushem w celu o m ó w ie n ia sp ra w y w o ln e g o handlu
m ię d zy obu krajam i. U zgo d n io n o , że p o d ję te zostan ą n egocja cje, do tyczą ce
w łą czen ia M eksyku d o strefy w o ln e g o handlu ob ejm u ją cej U S A i Kanadę.
/V /'cV?
W p o ło w ie d ek a d y m o g ło się w y d a w a ć, że rz ą d y sa n d in istów okrzepły. Z a

proszenie prezyden ta N ik ara g u i, D aniela O rtegi, na spotkanie s z e fó w pań stw
środkow oam erykańskich w G w a tem a li w styczniu 1986 roku o d d a liło g r o ź
bę iz o la cji w re gio n ie. In ic ja ty w y p o k o jo w e w ram ach procesu C o n ta d o ry
zasadniczo b y ły korzystn e dla N ikaragu i. D zia ła n ia zbrojn ej o p o z y c ji nie gro
ziły ju ż p rze jęciem w ładzy. N a d o d a tek w paźd ziern ik u 1986 roku w yb u ch ła
afera Iran-contras, dotycząca p o w iąza n ia tajnych dostaw broni z U SA dla Iranu
z fin a n so w a n iem d zia ła ln o ści o p o zy cji a n tysa n d in istow sk iej. Za tę n ie le g a l
ną operację, którą k ie ro w a ł p łk 01iver N orth , o d p o w ia d a ła R ada B e zp ieczeń
stw a N a ro d o w e g o . Był to p o w a ż n y cios dla adm in istracji R eagan a, zaś m o ż
liw ości kontynu acji zw a lc za n ia rew o lu cji w A m e ry c e Ś rod k ow ej zo s ta ły w y
raźn ie o g ra n iczon e.
Jedn akże g w a łto w n ie pogarszająca się sytuacja go sp o d a rcza kraju i słab
nące p oparcie m ię d z y n a ro d o w e , za ró w n o ze stron y p a ń stw bloku w s c h o d
n iego, ja k te ż p rzy ja zn ych rz ą d ó w zach od n ioeu rop ejsk ich i la ty n o a m e ry k a ń
skich, zm u siło sa n d in is tó w d o z ła g o d z e n ia d o ty c h c z a s o w e j p o lityk i. R zą d
zg o d z ił się podpisać p o ro zu m ien ie p o k o jo w e Esąuipulas I I ora z p o d ją ć ro z
m o w y z contras, za k oń czo n e za w a rciem rozejm u w m arcu 1988 roku. R o z
począł także p rog ra m o s z c z ę d n o ś c io w y w celu ra to w a n ia go sp o d a rk i b ę d ą
cej w stanie katastrofy (h ip erin fla cja , spadek produ kcji o 9 % w 1988 roku,
o gro m n y d łu g zagraniczny, d e fic y t bilansu p ła tn iczego , tra g ic zn y spadek eks
portu, 2 6 -p ro cen to w e b e z ro b o c ie ). P o n a d to sza leją cy w p a źd ziern ik u 1988
r°k u h uragan Joan s p o w o d o w a ł o g ro m n e szk od y m aterialn e. Zm u siło to san
din istów d o dalszych u stępstw w o b e c o p o zy cji, a o stateczn ie do z g o d y na li
beralizację polityczn ą i zorga n izo w a n ie w oln ych w yborów . W zam ian o d d z ia ły
c°n tra s m ia ły zostać ro zw ią za n e p o d n a d zo rem m ię d zy n a ro d o w y m .
D o w y b o r ó w 25 lu te g o 1990 roku p rzystą p iły d w a za sa d n icze u g ru p o w a
nia: FSLN ora z U N O - N a r o d o w a U nia O p o zycyjn a , będ ąca o g ro m n ie z ró ż n i
cow an ą koalicją 14 partii (o d k o n serw a tyw n ej p o kom u n istyczn ą) z je d n o c zo
nych p rze ciw k o sandinistom . G ło so w a n ie p rzy n io sło triu m f U N O , która zdo-
yła 5 3 ,9 % g ło s ó w i 51 m iejsc w 9 2 -o so b o w y m Z g ro m a d zen iu N a ro d o w y m .
LN p o p a rło 4 0 ,8 % w yb o rców , co d a ło 39 m an datów . N o w y m p rezy d en tem
655
została V io le ta Barrios de Cham orro. C hoć Front S an din ow sk i za a k cep to w a ł

rezu lta ty w yb o ró w , z g o d z ił się p rzek a za ć ster rz ą d ó w w ręce p o lity k ó w U N O
i z a w rz e ć z n o w y m rzą d em p o ro zu m ien ia d o tyczą ce za k oń czen ia w o jn y d o
m o w ej, to nie za m ierza ł re zy g n o w a ć z w ładzy. N a skutek za stoso w a n ej tak
tyki zastraszen ia rządu pani Cham orro, FS LN p o zo sta ł dom in u jącą siłą p o li
tyczną, za ch o w u jąc d o w ó d z tw o nad arm ią ora z dysponu jąc siecią o rg a n iz a
cji społeczn ych, ogarn iających ca ły kraj. D zięki tem u skutecznie k o n tro lo w a ł
dzia ła n ia rządu, system atyczn ie słabn ącego w sku tek p o d z ia łó w w U NO .
W S a lw a d o rz e w p o ło w ie lat o siem d ziesią tych w o jn a d o m o w a zn a la zła
się w im pasie. C ora z silniejsza, lep iej w y szk o lo n a i w y p o s a ż o n a arm ia sku
teczn ie zw a lc za ła p a rty za n tó w z Frontu W y z w o le n ia N a r o d o w e g o im . Fara-
b u n do M a rtie g o (F M L N ), n ie p o zw a la ją c im na p rze jęcie in ic ja ty w y w kon
flikcie. R zą d Jose N a p o le o n a D uarte, ciesząc się specjaln ym i w z g lę d a m i a d
m inistracji U SA, z d o b y w a ł coraz w ięk sze p oparcie m ię d z y n a ro d o w e . K oszty
p ro w a d zen ia w o jn y s p o w o d o w a ły kryzys ekonom iczny. W k on sekw en cji w y
soka in flacja, recesja gosp od a rcza o ra z spadek p o z io m u życia, a p rzy tym
korupcja i n ep o ty zm aparatu w ładzy, w y w o ła ły w ie le n apięć społeczn ych oraz
m an ifestacje n ie z a d o w o le n ia z rz ą d ó w chadeckich. W y b o ry parlam en tarn e
w m arcu 1988 roku za k o ń czyły się pora żk ą Partii Chrześcijańsko-D em okra-
tyczn ej (P D C ) i z w y c ię s tw e m Sojuszu R ep u b lik a ń sk o-N arod ow ego (A R E N A ),
k tó ry z d o b y ł n iew ielk ą w ięk szo ść m iejsc w parlam en cie. Pasm o w yb o rc zy ch
zw ycięs tw u gru p ow an ia A R E N A (try u m f w w yb o ra ch m u n icyp aln ych ), p rze d
łu żo n e zosta ło w marcu 1989 roku podczas w y b o r ó w prezyden ckich . K a n d y
dat tej partii, A lfre d o Cristiani Burkard, z d o b y ł 5 3 % głosów . A R E N A , d zięk i
gru n to w n ym p rze o b ra że n io m o rga n izacyjn ym i id e o lo g ic z n y m , stała się n o
w oczesn ą partią p ra w ico w ą , o n acjon alistyczn o-popu listyczn ym zabarw ien iu ,
p rzycią ga ją cą n ie tylko n ajbogatszych, le c z także m ło d z ie ż ora z część klasy
średniej.
11 listopada 1989 roku F M L N ro zp o c zą ł n ajw ięk szą o d roku 1981 o fe n s y
w ę zbrojną. Z a sk oczen iem dla sił rzą d o w y ch b yło skon cen trow a n ie dzia ła ń
F M L N w m iastach, zw ła szcza w stolicy, g d z ie partyzan ci m o g li się p o ch w a lić
w ie lo m a sukcesami (m ię d z y in nym i o strzela li sied zib ę p rezyd en ta k ra ju ). Pod
k on iec listop a d a o fe n s y w a za ła m a ła się. K ontakty m ię d z y rzą d em a FM LN ,
n a w ią za n e je s z c z e w lu tym 1989 roku, d zięk i w ysiłk o m em isariu sza O N Z ,
A lv a ro de Soto, zosta ły w z n o w io n e . Po kilku m iesięczn ych in ten syw n ych n e
gocjacjach , 4 cz e rw c a 1990 roku w G en ew ie za w a rto p o ro zu m ie n ie określa
ją c e w a ru n k i n egocja cji, których cele m b y ło o p ra co w a n ie plan u zak oń czen ia
w o jn y d o m o w e j. O bie stron y d o jrz a ły w reszcie d o konstru ktyw nych rozm ów .
Partyzanci, o d cięci o d p o m o cy z N ik ara gu i i tracący poparcie społeczn e, p rze
gra li także na p o lu m ilitarn ym . R zą d zn a la zł się p o d presją trudnej sytuacji
gosp od a rczej, a także m ię d zy n a ro d o w ej o p in ii pu bliczn ej, o b u rzon ej za m o r
d o w a n iem p rze z ż o łn ie rz y salw adorskich 16 listopada 1989 roku sześciu p ro
fe s o ró w je z u ic k ie g o U n iw ersytetu Ś rod k ow oa m eryk a ń sk iego.
656
W ła śn ie spraw a re fo rm y arm ii, je j „o czyszczen ia ” , b u d ziła n ajw ięk sze kon

tro w ersje . W k w ie tn iu 1991 roku, p r z y a k tyw n ej d z ia ła ln o ś c i d y p lo m a c ji
am erykańskiej, za w a rte zosta ło w stęp n e p o ro zu m ien ie, d o tyczą ce re fo rm y sił
zbrojnych, są d o w n ictw a i adm inistracji. U w ień c ze n iem d ia lo gu b yło o sią gn ię
cie w n oc sy lw estro w ą 1991/1992 roku w N o w y m Jorku p o ro zu m ien ia o za
koń czen iu w o jn y d o m o w e j.
O d p o czą tk u roku 198 6 w d zia ła n ia c h na rz e c z p r z y w ró c e n ia p o k o ju
w A m e ry c e Ś rod k ow ej p o ja w iły się n o w e ten den cje. W c zerw c u 1986 roku
s z e fo w ie pa ń stw te g o region u w a tm o sferze sp o ró w i w za je m n y ch oskarżeń
o to rp e d o w a n ie w y s iłk ó w p o k o jo w yc h pań stw G ru py z Contadory, od rzu cili
kolejną, trzecią w ersję A k tu na rzecz p ok o ju i współpracy. 15 lu tego 1987 roku
p rezyd en t Kostaryki, Oscar A rias Sśnchez, p rzed sta w ił „procedu rę u sta n o w ie
nia trw a łe g o pokoju w A m ery ce Ś ro d k o w e j” , p rzew id u ją cą p rze rw a n ie ogn ia,
p o jed n a n ie n a ro d o w e, d em ok ra tyza cję i w o ln e w y b o r y o ra z z a w ie s z e n ie p o
m o c y w o js k o w e j z z e w n ą trz dla u gru p ow a ń partyzan ckich . D zięk i w ysiłk o m
d y p lom a cji kostarykańskiej i gw a tem a lsk iej u dało się n ak łon ić w ła d z e nika-
raguańskie d o p odpisan ia p odczas szczytu p re z y d e n tó w śro d k o w o a m ery k a ń
skich w G w a tem a li, o d b y w a ją c e g o się w dniach 6 - 7 sierpnia 1987 roku, p o
rozu m ien ia Esąuipulas II, o p a rteg o na plan ie Ariasa. A u to r tej p rop o zycji u h o
n o ro w a n y został p o k o jo w ą N a g ro d ą N o b la .
P o m im o p o czą tk o w yc h p o s tę p ó w w rea liza cji p o ro zu m ien ia , p o w o ła n ia
n a ro d o w yc h kom isji p o je d n a w c zy c h i r o z m ó w m ię d z y stron am i konfliktu ,
szybko p o ja w iły się n o w e konflikty, k tó rym to w a rz y s z y ło w z n o w ie n ie w alk.
D o p rze ło m u d o szło d o p iero w lu tym 1989 roku, k ie d y p rezy d en t N ik aragu i,
D aniel O rtega, z g o d z ił się na p rze p ro w a d ze n ie w o ln y c h w y b o r ó w w zam ian
za ro z w ią z a n ie contras. P lan d em o b iliza c ji i repatriacji c z ło n k ó w N ik aragu -
ańskiego Ruchu O poru został p rzy ję ty p rze z p re z y d e n tó w ś ro d k o w o a m e ry
kańskich w Teli, 7 sierpn ia 1989 roku. W sku tek presji w ła d z salw adorskich,
do planu w łą c z o n o w gru dniu 1989 roku ró w n ie ż salw adorski FM LN .
P orażka sa n d in istów w w yb o ra ch p o w szech n y ch w lu tym 1990 roku sta
n ow iła p rze ło m w p rocesie p rzyw ra ca n ia pokoju w regio n ie. P o z y ty w n y p rzy
kład N ik ara gu i o ra z za p rzesta n ie p o m o c y w o js k o w e j i lo gistyc zn ej dla p a rty
zantki salw adorskiej p rzy czy n iło się d o p o d jęcia d ia lo g u m ię d z y w ła d za m i,
P a rtia m i p o lity c z n y m i a le w ic o w ą g u e r r illą w S a lw a d o r z e i G w a te m a li.
W przypadku S alw adoru n egocjacje trw a ły blisko d w a lata, w G w a tem a li p rze
cią gn ęły się d o końca 1996 roku.
tra giczn ej śm ierci ge n era ła O m ara Torrijosa w 1981 roku, w ła d z a w P a

n a m ie p o zosta ła w rękach w o jsk ow y ch , zaś c y w iln i p rezyd en ci - ca łk o w icie
P o d p o rzą d k o w a n i gen eralicji. Od roku 1984 dom in u jącą p o zycję w kraju u zy
skał gen. M a n u el A n to n io N o rie g a , stojący na c z e le Panam skich Sił O b ron y
(F D P ). M o cn ym atutem b y ły dobre stosunki z adm in istracją Reagana. N o rie -
657
ga p o p iera ł p o lityk ę U S A w o b e c N ik aragu i, w sp o m a g a ł contras, w s p ó łp ra c o

w a ł z C IA w zw a lc za n iu le w ic y w A m eryce Ś rodkow ej.
W p o ło w ie 1987 roku nastąpiła zm ian a stanow iska W aszyngton u . U zn a
nie zw a lc za n ia n ark otyk ów za p rio rytet b y ło je d n y m z g łó w n y ch m o ty w ó w
p o d jęcia p rze z Stany Z je d n o czo n e d zia ła ń p rze ciw k o g e n e ra ło w i N o rie d z e .
W lu tym 1988 roku W ielk a Ł a w a P rzysięgłych w M ia m i oskarżyła N o rie g ę
o u dział w p rze m y c ie n ark o tyk ó w d o USA. Z d an iem A g e n c ji Z w a lcza n ia N ar
k o tyk ó w (D E A ), N o rie g a p ełn ił jed n ą z klu czo w ych ró l w sieci „n arkobizn e-
su” na za ch o d n iej półkuli, u ła tw ia ją c tra n zyt kokain y z K olu m bii d o USA,
pośrednicząc m ię d z y kartelam i kolu m bijskim i a w ła d z a m i kubańskim i i ni-
karaguańskim i, a także za p ew n ia ją c b ezp ie c ze ń s tw o „pran ia n a rk o d o la ró w ”
w bankach panam skich. O d roku 1987 w Pan am ie narastał ta k że kon flikt
m ię d z y PDF a orga n iza cja m i o p ozy cyjn ym i, z je d n o c zo n y m i w ram ach N a ro
d o w e j K rucjaty O b yw a telsk iej. W końcu lu te g o 1988 roku p rezy d en t kraju,
Erie A rtu ro D elva lle, zd ym isjo n o w a ł N o rie g ę z funkcji d o w ó d c y PDF. N ie zn a
la zł je d n a k poparcia ani w d o w ó d z tw ie sił obrony, ani w p a rla m en cie i z o
stał o d w o ła n y z funkcji prezyden ta. Stany Z je d n o czo n e w y k o rzy s ta ły tę sy
tuację d o n a ło żen ia b lo k a d y fin a n so w ej na Panam ę w celu zm u szen ia N o rie-
g i do ustąpienia. O k a za ło się jed n a k , że sankcje u g o d z iły w in teresy p r z e
c iw n ik ó w reżim u.
K olejn ą fa zą konfliktu b y ły w y b o ry p rezyd en ck ie 7 m aja 1989 roku. W o
b ec w stęp n ych w yn ik ó w , dających z w y c ię s tw o k a n d yd atom D em o k ra ty czn e
g o O p o z y c y jn e g o Sojuszu O b y w a telsk iego (A D O C ), N o rie g a u n ie w a żn ił w y
n iki w yb o ró w . S potkał się z p o tęp ien iem ze strony U S A ora z pa ń stw la ty n o
am erykańskich, a ta k że z radykalizacją d zia ła ń o p o zy cji (z a m ieszk i i starcia
u lic z n e ). 3 p a źd ziern ik a 1989 roku grupa w o js k o w y ch a res zto w a ła gen . N o
rie g ę i za m ierza ła p rzek a za ć g o w ła d z o m am erykańskim . W sku tek n ie z d e c y
d o w a n ia USA, rebelia została z d ła w io n a p rze z siły lo ja ln e w o b e c dyktatora.
W następnym okresie w stosunkach panam sko-am erykańskich narastało n a
pięcie. Kulm inacją b y ły in cyden ty w strefie Kanału Panam skiego oraz u chw ała
pan am skiego k a d łu b o w e g o Z g ro m a d zen ia N a r o d o w e g o o stanie w o jn y m ię
d z y U S A i Panam ą.
P r z y g o to w y w a n a o d początku listop a d a 1989 roku, am erykań ska akcja
zbrojn a w Pan am ie ro z p o c z ę ła się 20 gru dnia 1989 roku p o d k ryp to n im em
„S łu szna S p ra w a ” . 2 4 -ty sięczn y k o n ty n g en t w o js k am erykań skich d o k o n a ł
in w a zji na Panam ę. W ciągu d w ó ch ty g o d n i A m eryk a n ie o p a n o w a li te ry to
riu m kraju, u jęli gen. N o rie g ę i u stan ow ili n o w y p roam eryk ań sk i rząd, na
k tó reg o czele stanął G u illerm o Endara Galim any, n ied o szły z w y c ię z c a m a jo
w ych w y b o r ó w prezydenckich. N o rie g ę sądzon o w M ia m i i w lipcu 1992 roku
skazano na 40 lat w ię z ie n ia za u dział w handlu narkotykam i.
N o w e w ła d z e m u siały staw ić c z o ło w ie lu p rob lem o m : p o lity c z n y m (sp ra
w a d em ok ra tyczn ej leg ity m a cji, próba p rze w ro tu w o js k o w e g o w p a ź d z ie rn i
ku 1990 r.), m ię d zy n a ro d o w y m (k w estia u znania rządu E n d a ry), ek o n o m icz
n ym (zn is zc ze n ia sp o w o d o w a n e d ziałan iam i zbrojn ym i, za ła m a n ie gosp od a r
658
c z e ), sp o łeczn ym (w strzą s p o in w a z ji am erykań skiej, tru dn ości ek o n o m icz

ne, spadek zau fan ia d o p o lity k ó w ). D zięki w ysiłk o m w ła d z Panam a sto p n io
w o o d zysk iw a ła ró w n o w a g ę .
***
O d o g ło szen ia p ieriestrojk i w ZSRR, F id el Castro ora z c z o ło w i p rz y w ó d c y ku

b a ń sc y z rosn ącym scep tycyzm em o b s e rw o w a li za ch o d zą ce w Z S R R i o b o
zie socjalistyczn ym przem iany. W p ra w d z ie w 1986 roku w ła d z e kom u n istycz
ne ro z p o c z ę ły kam p an ię p o d h asłem „n a p ra w y ” (re ctifica ció n ) , ale zm ia n y
o g ra n ic z a ły się do p ew n ych przesu n ięć w strukturze orga n izacyjn ej K o m u n i
stycznej P a rtii Kuby. O b a w y b u d ziło o d p rę że n ie w stosunkach Z S R R -U S A ,
zm ia n y w p o lity ce za gra n iczn ej Z w ią zk u R a d zie c k ie g o o ra z p o lityk a głasno-
sti. B ezp ośred n im rezu lta tem n o w e j p o lityk i Z S R R b yła stała presja ze stron y
M oskw y, zw ią za n a z p olityk ą p o k o jo w e g o u regu low a n ia k o n flik tó w re g io n a l
nych, co w y n ik a ło ró w n ie ż z p o ro zu m ień za w a rty ch z adm in istracją USA,
a także z a p o w ie d z i re w iz ji d o tych cza sow ej p olityk i p o m o c y ek on om iczn ej dla
Kuby. M im o że M o sk w a unikała sugestii d o tyczą cych re fo rm p o lityczn o-sp o-
łeczn ych na Kubie, k iero w n ictw o kubańskie coraz dobitn iej d ek la row a ło p rzy
w ią za n ie d o kom u n izm u i co ra z ostrzej w y p o w ia d a ło się w kw estiach p r z e
m ian w Z S R R ora z innych krajach socjalistyczn ych . 1 styczn ia 1989 roku,
p odczas o b c h o d ó w 30. ro czn icy zw y c ię s tw a rew olu cji, Castro p o raz p ie r w
szy o tw a rcie i w ostrych sło w a ch skrytyk ow ał p o lityk ę p ieries tro jk i i głasno-
sti, ocen iając je ja k o dzia ła n ia kon trrew olu cyjn e, kieru jące ZS R R w stronę ka
p italizm u . W dniach 2 -5 k w ietn ia 1989 roku z p ierw szą od roku 1974 w iz y
tą oficjalną na Kubie p rzeb yw a ł p rzy w ód c a państw a radzieckiego. M ich aił Gor
b a c z o w p o d n osił g łó w n ie k w estie gospodarcze, sygn alizu jąc n ieu chron n ość
o gra n iczen ia p o m o c y d la Kuby. N ie o b y ło się b e z za zn a czen ia ró żn ic id e o lo
giczn ych, k ie d y G o rb a c zo w z naciskiem podkreślał k o n ieczn ość zaprzestan ia
„eksportu re w o lu c ji” , zaś Castro za zn a czył, że Kuba nie m a zam iaru za a n g a
ż o w a ć się w re fo rm y w stylu radzieckim .
W ie lk im w strząsem , s z c z e g ó ln ie dla sp o łeczeń stw a kubańskiego, stała się
tzw. a fera O ch oi, która w yb u ch ła w czerw c u 1989 roku. Jeden z n a jw a ż n ie j
szych czło n k ów kubańskiej generalicji, b yły d o w ó d c a w ojsk kubańskich w Etio
pii, N ik a ra gu i i A n g o li, je d e n z p ięciu o fic e r ó w n oszących tytu ł B oh atera R e
p u bliki, gen . A rn a ld o O ch oa S an ch ez, z o s ta ł a re s z to w a n y p o d z a rz u te m
u działu w p rze m y c ie n ark o tyk ó w d o USA. W ra z z n im za trzym a n o sześciu
fu n kcjonariu szy arm ii i M in isterstw a S p ra w W ew n ętrzn ych . O sk a rżon o ich
o p rzy jęcie p on ad 3 m in doi. w za m ia n za u m o ż liw ie n ie p rzerzu tu od 1986
roku sześciu ton kok a in y n ależących d o kolu m b ijsk iego kartelu z M ed ellfn .
C zw o ro oskarżonych , w tym O choa, skazanych zosta ło na karę śm ierci p rze z
rozstrzelan ie, zaś p o zo sta li na d łu g o letn ie w ię z ie n ie . A fe r a O ch oi s p o w o d o
w a ła w ie le zm ia n p erson aln ych w d o w ó d z tw ie arm ii o ra z w ie lu m in ister
stwach.
659
M o sk w a w d a lszym ciągu k iero w a ła na Kubę zn aczn ą p o m o c ek o n o m icz

ną, sza cow a n ą w 1989 roku na 3 m ld doi. roczn ie, choć je j w ielk o ść o d 1988
roku system atycznie m alała. Zm niejszenie d o sta w ro p y n a fto w ej zm u siło w ła
d z e kubańskie d o w p r o w a d z e n ia w sierpn iu 199 0 d ra sty czn y ch ś ro d k ó w
o szczęd n ościow ych i ra cjo n ow a n ia paliw . W e w rześn iu system em k artkow ym
o b jęto środki czystości, zapałki i k o n serw y m ięsne. W z ro s ły cen y a rtyk u łów
sp o żyw czych . Zn iesien ie p rze z ZS R R o d początku 1991 roku su b syd ió w na
d o sta w y p a liw i z g o d a na dostarczen ie ro p y n a fto w ej w ilości zaspokajającej
n iezb ęd n e p o trz e b y gosp od a rk i kubańskiej s p o w o d o w a ły d alsze kom plikacje.
W końcu roku 1990 Fid el Castro ozn a jm ił, że w sku tek p rze w id y w a n y ch o g ra
n iczeń w transporcie p ryw a tn ym , Kuba musi w ejść w „ep o k ę ro w e ro w ą ” , i za
m ó w ił w tym celu 750 tys. r o w e ró w w Chinach.
W p o ło w ie 1990 roku p o g o rs z y ły się w y ra ź n ie stosunki z b y ły m i krajam i
socjalistyczn ym i, w zw ią zk u z k rytyczn ym i publikacjam i, d o tyczą cym i sytu
acji na Kubie, o ra z p o p a rciem dla rezolu cji K om isji P ra w C z ło w ie k a O N Z ,
p otęp ia ją cej ła m a n ie p ra w c zło w iek a na W yspie. N a p ię cie p o ja w iło się w sto
sunkach z C zech o sło w acją, której am basada w H a w a n ie stała się u lu bion ym
m iejscem u b iegan ia się o a zyl polityczn y. Z pod ob n ych w z g lę d ó w d o szło do
kryzysu w stosunkach Kuby z H iszpan ią, g łó w n y m partn erem gosp o d a rczy m
w Europie Zach odn iej. Te n apięcia b y ły w du żej m ie rze skutkiem cora z ak
tyw n iejszej opozycji, skupionej w o k ó ł ru ch ów na rzecz p ra w c zło w iek a , w k tó
rej g łó w n ą rolę o d g r y w a ł p rofesor filo z o fii U n iw ersytetu H a w ań sk iego , Eli-
zardo San ch ez Santacruz, a res zto w a n y za sw ą dzia ła ln ość w sierpniu 1989
roku.
•k
D łu go letn ia k rw a w a dyktatura ro d zin y D u v a lie ró w na H a it i upadła w lutym

1986 roku. B ezp ośredn ią p rzyczyn ą b y ły zam ieszki, które w y b u ch ły w tym
w yspiarskim kraju p o d kon iec listop a d a 1985 roku i zo s ta ły bru taln ie stłu
m ion e p rze z p olicję. R o zp rzestrze n iły się je d n a k na n o w o w p o ło w ie stycz
nia 1986 roku, w y m y k a ją c się spod kon troli w ojska, p o lic ji i tajnej słu żby
b ezp ie czeń s tw a . 7 lu te g o Jean-C laude D uvalier, zn a n y ja k o „B a b y D o c” , o p u
ścił kraj. W ła d z ę p rze ję ła ju n ta w o js k o w a p o d k ie ro w n ic tw e m gen . H en ri
N a m p h y ’eg o , która sp rzeciw iła się szybkiej d em ok ra tyza cji i lik w id a cji insty
tucji o b a lo n eg o reżim u. W skutek tłu m ien ia o p ozycji, to le ro w a n ia terrorystycz
nej d zia ła ln o ści tajnej p o licji d u va lierystow sk iej (T ontons M acoutes) o ra z in
ercji w d ziałan iach na rzec z p o p ra w y sytuacji ek o n om iczn ej te g o n ajb ied n iej
sze g o kraju półku li za ch o d n iej, od listopada 1986 roku trw a ły strajki, m a n i
festacje i starcia lu dności cy w iln ej z w ojsk iem . W lu tym 1987 roku o p o z y c y j
ne partie u tw o rz y ły N a r o d o w y Kongres R u ch ów D em ok ra tyczn ych (C N D M )
i n asiliły akcje a n tyrzą d ow e. D o dalszej konfrontacji doszło w lipcu 1987 roku
p o m asakrze c h ło p ó w w Jean R a b el i zam ieszkach w sto licy kraju Port-au-
-Prince. W rezu ltacie w ła d z e w o js k o w e o d w o ła ły w y b o r y lok a ln e. W skutek
660
nasilających się represji ze strony w ła d z, rzą d y w ielu k ra jó w (m .in. U SA i Fran

cji) z a w ie s iły p o m o c fin a n so w ą d la H aiti. W skutek presji zagranicy, re żim
rozpisał w y b o r y parla m en ta rn e i p rezyd en ck ie, które o d b y ły się w styczniu
1988 roku, le c z zo s ta ły zb o jk o to w a n e p rze z o p ozy cję.
N a prezyd en ta kraju w y b ra n o d zia ła cza o p o z y c ji a n tyd u va liero w sk iej Le-
sliego M a n iga ta, k tó ry p o zosta ł p o d w p ły w e m w o js k o w y ch i nie cieszył się
Popu larn ością ani w kraju, ani za granicą. 20 c zerw c a 1988 roku został o b a
lo n y p rze z arm ię. W ła d z a p o n o w n ie p rzeszła w ręce gen . N a m p h y ’ego. N a
krótko, b o w ie m p o trzech m iesiącach d o szło d o k o le jn e g o pu czu w o js k o w e
go i p rze jęcia r z ą d ó w p rze z gen. Prosp era A vrila . A v ril d w u k ro tn ie w k w ie t
niu 1989 roku tłu m ił p ró b y rebelii w o js k o w ej. Junta w o js k o w a w w yn ik u p o
głęb ia ją cego się kryzysu go sp o d a rc ze g o ora z narastających m an ifestacji an
tyrzą d o w ych zm u siła gen . A v rila d o re zygn a cji w m arcu 1989 roku. P re zy
den tem m ia n o w a n o p ierw szą w d zieja ch kraju kobietę na tym stanow isku,
Erthę Pascal-Trouillot. Pod presją społeczn ości m ię d z y n a ro d o w e j arm ia ha-
itańska rozpisała w y b o r y p rezyd en ck ie w gru dniu 1990 roku, w których z d e
cy d o w a n ie z w y c ię ż y ł Jean-Bertrand A ristide, salezjanin , w y k lu c z o n y z za k o
nu za le w ic o w e p o g lą d y i działalność polityczn ą. Po objęciu u rzędu p rezyd en
ta w lu tym 1991 roku A ristide o biecał się rozpraw ić z pozostałościam i duva-
lieryzm u , korupcją, przem ocą, n ędzą i zacofan iem . P rze trw a ł na u rzęd zie le d
w ie sied em miesięcy. 30 w rześn ia 1991 roku został ob a lon y p rze z arm ię.
R zą d y Jam ajskiej Partii P racy (J L P ) n ie ra d z iły sobie z tru dn ościam i g o
spodarczym i, rosnącą przestęp czo ścią i n arkom anią. P rem ier E dw ard S eaga
w p o ro zu m ien iu z M ię d zy n a ro d o w y m Funduszem W a lu to w y m (M F W ) starał
S1ę u sta b ilizow a ć finanse pań stw a i z ła g o d z ić cięża r za d łu żen ia , ale w sku tek
rosnącego zniechęcenia społeczeństw a i aktyw ności opozycyjn ej L u d o w ej Partii
N a ro d o w e j (P N P ) n ie b ył w stanie w y d ź w ig n ą ć kraju z m arazm u. N a d o d a
tek w e w rześn iu 1988 roku nad w ysp ą p rze szed ł h uragan G ilbert, n ajsiln iej
szy z dotych czas za rejestrow an ych , w y w o łu ją c o g ro m n e straty m aterialn e,
P rzed e w szystk im w sto licy K in gston. W roku 1989 d o w ła d z y w ró c iła L u d o
w a Partia N a ro d o w a , zaś funkcję p rem iera ob ją ł p o n o w n ie M ich a el M anley,
tym ra zem p o d hasłam i o gra n iczen ia roli pań stw a w gospodarce, u m o cn ie
nia w o ln e g o rynku i o sią gn ięcia p o ro zu m ien ia z M ię d z y n a r o d o w y m Fundu
szem W alu to w ym . R zą d M a n leya z p o w o d z e n ie m re a liz o w a ł p rog ra m ek o
nom iczny, p rzy czyn ia ją c się d o w y ra źn e j p o p ra w y stanu gospodark i.
R o z c z a ro w a n ie rzą d a m i Pa rtii R ew o lu cyjn ej w R e p u b lice D o m in ik a n y
u m o ż liw iło J o a ą u in o w i B a la gu ero w i p o w ró t na u rzą d p rezy d en ta w m aju
1986 roku. R o z p o c zą ł realiza cję p rogra m u reform gosp od a rczych , sta w iają c
na ro z w ó j tu rystyki i h an dlu kosztem tradycyjn ych u p ra w trzcin y cu k row ej,
k a w y i kakao. Ś rodki o szczęd n o śc io w e p rzy jęte p rze z rzą d d o p ro w a d z iły d o
kryzysu sp o łeczn ego, m a sow ych strajków i dem on stracji a n ty rzą d ow y ch , k tó
rych nasilenie w y stą p iło w latach 1 9 8 7 -1 9 8 8 . W 1990 roku B alagu er p o n o w
nie w y g ra ł w y b o r y p rezyd en ck ie, choć o p o zy cja oskarżyła w ła d z e o „k o lo s a l
ne oszu stw a” , i k o n ty n u o w a ł re fo rm y gospodarcze.
661
W T ryn idadzie i T o b a g o d o b ieg ła końca trzyd zie sto letn ia dom in a cja Lu
d o w e g o Ruchu N a ro d o w e g o (P N M ) . W atm osferze skandali korupcyjnych i na
silającej się krytyki w ła d z, w y b o r y p ow szech n e 15 gru dnia 1986 roku w y
grał N a r o d o w y Sojusz na rzecz O d b u d o w y (N A R ). P rem ierem został p o c h o
d zą cy z T o b a go A rth u r N a p o le o n Robinson. Kuracja o szc zę d n o ś c io w a za sto
sow an a p rze z rząd Robin son a ora z p ró b y o gra n iczen ia d zia ła ln o ści z w ią z
k ó w z a w o d o w y c h s p o w o d o w a ły ro zła m w N A R . D ram atyczn a sytuacja g o
spodarcza (sp a d ek produktu n a ro d o w e g o o 3 0 % w latach 1 9 8 2 -1 9 9 0 , b e z
ro b o cie sięgające 2 5 % ) sp o tęg o w a ła k on flik ty społeczn e. 27 lipca 1990 roku
d o szło d o p ró b y zam ach u stanu z o rg a n izo w a n e j p rze z m u zu łm ańską sektę
D ża m a t al-M u slim in . W p ię c io d n io w y c h w a lk a ch z g in ę ło p o n a d 30 osób.
W rezu ltacie w y b o r ó w pow szech n ych w gru dn iu 1991 roku, P N M p o w ró c iła
do w ładzy. N a c zele gabin etu stanął Patrick M a n n in g. S tagnacja go sp o d a r
cza, w y so k ie b ezro b o cie i rosnąca g w a łto w n ie p rzestęp czo ść p o z o s ta ły g łó w
n ym i p rob lem a m i kraju.
-k -k 'k
Sytuacja go sp o d a rcza K olum bii w dru giej p o ło w ie la t o siem d ziesią tych b yła
n iezła. O bok Chile, b ył to je d y n y d u ży kraj regio n u n otu ją cy stały i w y r a ź n y
w zro st produ ktu k ra jo w e g o (6 ,9 % w 1986, 4 ,2 % w 1988, 3 ,7 % w 1990 r.).
Pogorszyła się n atom iast sytuacja sp o łeczn o-p olityczn a . Kraj z n a jd o w a ł się de
fa cto w stanie w o jn y d o m o w e j. G łó w n y m p ro b le m em p o zosta ła d zia ła ln ość
u gru p ow a ń partyzan ckich o ra z p rze m o c zbrojn ych band, p o w ią za n y ch z kar
tela m i n ark otyk ow ym i. N o w y p rezy d en t kraju, V irg ilio Barco Vargas, k tó ry
objął ten urząd 7 sierpnia 1986 roku, dążył d o stabilizacji sytuacji w ew n ętrzn ej
p o p rz e z p rób y d ia lo gu z o rga n izacjam i p artyzan ckim i ora z dość p o b ła ż liw y
stosunek do ka rteli n arkotykow ych , o p a rty na unikaniu b ezp o śred n iej k o n
fron tacji. N a o b y d w u p o la ch w ła d z e p o n io sły d o tk liw e p orażki. W ia r y g o d
ność w oczach le w ic y b yła zb yt niska, aby z a o w o c o w a ć p o ro zu m ie n ie m p o
k o jow y m . P ew n ym eksp erym en tem p o lity czn y m b y ło u tw o rz e n ie z in icja ty
w y FARC w 1985 roku U nii P a triotyczn ej (U P ). W w y b o ra c h d o Kongresu
w 1986 roku U n ia z d o b y ła 14 m iejsc. Jedn ak za m o rd o w a n ie d o końca lat
o siem d ziesią tych trzech tysięcy je j działaczy, w tym d w ó c h k a n d y d a tó w p re
zydenckich, z d ziesią tk o w a ło partię.
Terror narcotraficantes nasilał się. 17 gru dnia 1986 roku z rozkazu k a rte
lu z M e d e llfn za strzelo n o G u illerm o Cano, d yrektora p o p u la rn ego d zien n ik a
kolu m b ijsk iego „El E sp ectador” , k tó ry u ja w n ia ł w ie le in form a cji d o tyczą cych
„n ark o ty k o w y ch b a ro n ó w ” . O fia ry terroru kartelu z M e d e llfn lic z o n o w ty
siącach osób, g łó w n ie fu n kcjon ariu szy pu bliczn ych i polityków . K rytyczn ym
m o m e n tem b y ło za m o rd o w a n ie 18 sierpnia 1989 roku p r z y w ó d c y N o w e g o
Liberalizm u (u gru p ow an ia krytykującego politykę w e w n ę trzn ą głów n ych partii
p o lity c z n y c h ), n iem a l p e w n e g o k a n dyd ata d o prezyden tu ry, Luisa Carlosa
G alana Sarm ien to.
662
R ząd w y p o w ie d z ia ł o tw a rtą w o jn ę k a rtelo w i z M ed ellfn , kieru jąc k ilka

naście tysięcy ż o łn ie r z y i p o lic ja n tó w do zw a lc za n ia h a n d la rzy kokainą. A le
b y ły to d zia ła n ia sp ó źn io n e i m a ło skuteczne. W y ją tek sta n o w iło za strzele
nie 15 gru dn ia 1989 roku p rze z p o licję Jose G o n za lo R o d rig u eza G a ch y je d
n eg o z p r z y w ó d c ó w kartelu z M ed ellfn . B ył to p ie rw s z y tak d u ży sukces rzą
du w k rw a w e j w a lc e p rze ciw k o n ark otyk ow ym baron om .
Pod kon iec d ek a d y nastąpił spadek konkurencyjności to w a ró w k olu m bij
skich na rynkach ś w ia to w y c h ora z zm n iejszen ie w p ły w ó w z eksportu tra d y
cyjnych produ któw , ja k k a w a c z y ropa n afto w a . W zro s ła inflacja, p o g łę b ił się
d e fic y t bilansu p ła tn iczego . W zrosła inflacja, p o g łę b ił się d eficyt bilansu pła t
n iczego . W zw ią zk u z tym w styczniu 1990 roku rząd p rzy ją ł p ro g ra m u m ię
d z y n a ro d o w ie n ia gospodark i, o tw a rcia na rynki za gra n iczn e ora z p rzy sp ie
szen ia m o d ern iza cji i ro zw o ju n ow o czesn ych g a łę zi przem ysłu .
W tak trudnej i zło żo n ej sytuacji, w y b o ry p rezyden ckie 27 m aja 1990 roku
w y g ra ł Cesar G aviria Trujiłlo. W p rzem ó w ien iu inau guracyjn ym za p ow ied zia ł,
że w w a lc e z n ark oterroryzm em , b ęd ącym g łó w n ą p la g ą K olu m bii, rzą d p o
d ejm ie z ró żn ico w a n e środki p o to, aby osiągn ąć p o żą d a n e rezultaty. 8 p a ź
dziern ik a 1990 roku rzą d za p ro p o n o w a ł bossom n arkotykow ym , że w ra zie
od d a n ia się w ręce w ła d z , n ie z g o d z i się na ich ekstradycję do U SA . Z a p o
w ie d z ia ł ta k że p o d ję c ie p rac nad n o w ą konstytucją. 9 gru d n ia 1990 roku
o d b y ły się w y b o r y d o Z g ro m a d zen ia K onstytu cyjn ego, w k tó rym p o w a ż n y
sukces odn iósł, w y w o d z ą c y się z d a w n e g o u gru p ow a n ia p a rtyza n ck iego, S o
ju sz D em okratyczny M -19, zdobyw ając 26% miejsc. W roku 1991 śladem M -19
poszły d w a inne u grupow ania partyzanckie. 1 marca 1991 roku, po 23 latach
w alki, broń złożyła Lu dow a A rm ia W yzw olen ia (E P L ), a je j d w ó ch rep rezen
ta n tó w w e s z ło d o Z g ro m a d zen ia Konstytucyjn ego. T rw a ły ta k że n ego cja cje
z o rga n izacją Q u in tm Lam e, które za k o ń czyły się p o ro zu m ie n ie m o za k oń
czen iu w a lk i zb rojn ej i rozb rojen iu z d n iem 31 m aja 1991 roku.
P re z y d e n t G a v iria p r z e ją ł o p ra c o w a n y p r z e z p o p rz e d n i rzą d p ro g ra m
u m ięd zy n a ro d o w ien ia gospodark i, o tw a rcia na rynki za gra n iczn e o ra z p rzy
spieszenia m o d ern iza cji i ro z w o ju n ow o czesn ych g a łę zi przem ysłu . Z a in icjo
w a ł zakrojon ą na szeroką skalę p ryw a ty za c ję, której g łó w n y m pu n ktem była
sp rzed a ż p a ń s tw o w e g o koncernu n a fto w e g o E copetrol. N a jw a żn iejszy m osią
g n ięcie m te g o okresu b y ło o p ra co w a n ie i p rzy jęcie w 1991 roku p rze z Z g ro
m a d zen ie K onstytucyjn e n o w e j u sta w y zasadn iczej, która zastąp iła konstytu
cję z roku 1886. Z n a m ien n e b y ło to, że n ow a konstytucja za k a zy w a ła ekstra
d ycji o b y w a te li republiki. Był to elem en t stra tegii u g o d y z k a rtela m i n arko
tykow ym i, a jedn ocześn ie oznaka słabości państwa. Sam rząd w przyjętej w m a
ju 1991 roku Narodow ej strategii przeciw przem ocy p rzyzn a w a ł, że w sku tek ist
nienia zróżn icow a n ych form przem ocy, pań stw o nie jest w stanie realizo w ać
w ielu sw ych p od sta w ow ych obow iązków , zw iązan ych g łó w n ie z za p ew n ien iem
o b y w a te lo m b ezp ieczeń stw a . Receptą je s t p o d jęcie zd ecy d o w a n ych działań
przeciw k o przem ocy, kontynuacja d ia lo gu p o k o jo w eg o , a p rze d e w szystkim
w zm o cn ie n ie społeczności lokalnych i b u d o w a społeczeństw a obyw atelskiego.
663
• k ic k
W e n e zu e la dość szybko otrząsn ęła się z recesji początku lat o siem d zie sią
tych. P o m im o d rastyczn ego spadku cen ro p y n a fto w ej w 1986 roku i z a ła
m an ia eksportu, gospodark a o sią gn ęła w zro st rzęd u 6,8 % , p od n iosła się też
stopa ż y c io w a m ieszkańców . Jedn ak w o d ró ż n ie n iu o d w ięk szo ści k ra jó w
A m e ry k i Łacińskiej, p rog ra m stabilizacji gosp od a rczej, re a liz o w a n y p rze z so
cja ld em ok ra tyczn y rząd Jaim e Lusinchiego, p o d p o rz ą d k o w a n y b ył u trw a lo
nem u w latach sied em d ziesiątych m o d e lo w i stosu n ków m ię d z y p a ń stw em
a sp ołeczeń stw em , w którym g łó w n ą ro lę o d g r y w a ły o rga n izacje zw ią z k o w e ,
syndykaty p ra cod a w có w oraz zbiu rokratyzow an e organ izacje polityczn e. W raz
z w y c z e rp y w a n ie m się tra d y cyjn ego m o d elu r o z w o jo w e g o , e lity p o lity czn e
zn a la zły się w pu łapce w sku tek n iezd oln o ści d o m o b iliza cji g łó w n y c h akto
ró w społeczn ych w o k ó ł progra m u gru n to w n ej p rze b u d o w y system u s p o łec z
n o-gosp od a rczego.
G dy 2 lu tego 1989 roku na urząd prezyden ta kraju p o w ró c ił Carlos A ndres
Perez, sym b o lizu ją cy tłuste lata sied em d ziesiąte, sytuacja gosp od a rcza b yła
krytyczna. W skutek spadku eksportu, p rzy jed n o czesn y m w z ro ś c ie im portu ,
w du żej m ie rze kon su m pcyjn ego ora z konieczn ości obsłu gi za d łu żen ia , d e fi
cyt bilansu p ła tn ic z e g o o sią gn ą ł n iep o k oją ce rozm iary. J ego fin a n so w a n ie
pop rzez sięganie d o rezerw w a lu tow ych groziło załam aniem fin ansów państwa.
W en ezu ela nie była ju ż w stanie spłacać odsetek długu zagran iczn ego, sięga
ją c e g o 35 m ld doi. W zrosła inflacja, z 5,7 % w 1985 d o 35 ,5 % w 1988 roku.
W tej sytuacji rząd Pereza, b ez konsultacji z głó w n ym i organ izacjam i p o litycz
no-społecznym i, w p ro w a d ził w życie 16 lu tego 1989 roku program drakońskich
oszczędności, obejm u jący - o b o k zm ian m ech a n izm ów ekon om icznych i finan
sow ych - drastyczne p o d w y żk i cen usług sektora pu bliczn ego, p a liw i kom u
nikacji, a następnie po d sta w ow ych produ któw spożyw czych oraz leków. Pod
koniec lu tego w stolicy kraju doszło d o gw a łto w n ych i k rw a w ych za m ieszek
ulicznych, połączon ych z aktam i w an dalizm u , g ra b ieży i p lądrow an ia sk lep ów
p rzez rozw ścieczon e tłu m y (tzw. caracazo) . D op iero w ojsko, p o d w u d n iow ych
w alkach, o p a n o w ało sytuację. W zam ieszkach śm ierć p oniosło ok oło 3 0 0 -1 0 0 0
osób. M im o to rząd nie zrezy gn ow a ł z realizacji strategii d o stosow a w czej, ła
go d zą c ją tylko w odniesieniu do palących spraw społecznych (w a lk a z b ezro
bociem , za in icjow a n ie p ro g ra m ó w p o m o cy społeczn ej, p o d w y żk a p łacy m in i
m a ln ej). Program gosp od a rczy rządu przyniósł w k rótce pożąd an e efe k ty m a
k ro ek on om iczn e . P o za ła m a n iu g o sp o d a rc zy m w 1989 roku (sp a d e k PN B
o 7 ,8 % ), w latach następnych gospodarka za n otow a ła dynam iczn y w zrost, d o
ró w n u ją cy o s ią g n ię c io m w sch o d n io a zja tyc k ich „ t y g r y s ó w ” (6 ,8 % w 1990,
10,2% w 1991 r.). Spadła inflacja z 8 1 % w 1989 d o 31 w 1991 roku. D zięki
zw y ż c e cen rop y n aftow ej, w artość eksportu p o w ró ciła do p o ziom u z p o ło w y
dekady. D rastyczne ogra n iczen ie im portu (z 14,9 m ld doi. w 1988 d o 6,5 m ld
w 1990 r.), p om im o trw ającej ucieczki kapitałów, p o zw o liło w yp ra cow a ć znacz
ną n ad w yżkę w bilansie płatniczym .
664
W ażn ym i n o w y m e lem en te m w en ezu elsk iej p o lityk i b yła rosnąca rola ar
m ii. N a tle w ięk szo ści p a ń stw latyn oam erykań skich, g d z ie w o js k o w i tra d y
cyjnie o d g ry w a li dom in u jącą rolę w życiu polityczn ym , często przejm u jąc ster
rz ą d ó w w sw e ręce, W en ezu ela chlubiła się stabilnością instytucji d em o k ra
tyczn ego państwa, w k tó rym siły zbrojne w to p io n e są w dem ok ratyczn e struk
tu ry i b e z w z g lę d n ie p rzestrzega ją o b o w ią z u ją c e g o porządku kon stytu cyjn e
go. W y p ełn ia ją c ro zm a ite za d a n ia sp o łec zn e (b u d o w a szkół, d róg, p o m o c
u p ośled zon ym , a n a w et szczep ien ia och ron n e d z ie c i), ż o łn ie rz e n abyli szcze
gó ln ej p o s ta w y ob yw a telsk iej, p rze d e w szystk im w o b e c n aju boższych grup
społeczn ych ora z tych, które p o n o siły g łó w n y cięża r p rogra m u sta b iliza cyj
n ego. D u że zn a czen ie m ia ły także p rze m ia n y gen era cyjn e, rosnąca rola m ło
dych oficerów , w y w o d z ą c y c h się ze środ ow isk rob o tn iczych lub klasy śred
niej. S zok w y w o ła n y kuracją oszczęd n ościow ą za ap lik ow a n ą p rze z C.A. P e re
za, w szczeg ó ln o ś ci efe k t caracazo i dalsze skutki sp o łeczn e s p o w o d o w a ły
narastanie a n ty rzą d o w y ch n astrojó w w arm ii, rod zą c n iep o k oją ce persp ek ty
w y dla w en ezu e lsk iej dem okracji.
•k k -k
W dru giej p o ło w ie la t o siem d ziesią tych P eru p o d rzą d a m i socja listyczn ego
A m eryk a ń sk ieg o L u d o w e g o Sojuszu R e w o lu c y jn e g o (A P R A ) stało się je d n y m
z n ajb ardziej n iestabilnych pa ń stw zach odn iej półku li. P o c z ą tk o w e n a d zie je
w ią za n e z rzą d em m ło d e g o i d yn a m iczn ego A la n a Garcii Pereza ora z p o m y śl
na sytuacja ekon om iczn a (w z ro s t PNB o 8 ,5 % w 1986 i 6,7 % w 1987 r.) ustą
p iły z końcem dek ad y głęb ok iem u k ryzyso w i społeczn o-gospodarczem u , spad
k o w i zau fan ia d o rządu , poczu ciu za g ro żen ia ze strony terro ryzm u „Ś w ie tli
stego Szlaku” o ra z o g ó ln e m u ch a oso w i w kraju.
G łó w n ym p rob lem em kraju pozostała terrorystyczna działalność le w ic o w e j
partyzantki: „Św ietlistego Szlaku” oraz R ew olu cyjn ego Ruchu im. Tupaca A m aru
(M R T A ). A kcje dyw ersyjne p ro w a d zo n e p rze z sen d erystów coraz częściej pa
ra liżo w a ły życie w w ie lu prow incjach i miastach Peru. C elem atak ów terrory
stycznych b y ły ob iek ty infrastruktury publicznej (d ro g i, mosty, lin ie k o lejow e,
sieci en ergetyczn e, lin ie telefon iczn e, ujęcia w o d y p itn ej), a także sied zib y a d
m inistracji pań stw ow ej, banki, p la ców k i dyp lom a tyczn e oraz posterunki p o li
cyjne i w ojsk ow e. W zrosła też liczba o fia r cyw ilnych, d o m n iej w ięcej 5000
rocznie. R o zw ó j partyzantki łączył się ze zw ięk szon ym i d och od a m i zw ią z a n y
m i z narkotykam i. W zam ian za ochron ę ob sza rów u p ra w y koki i tran sportów
z tzw. pastą kokainow ą, senderyści p ob ierali stosow n e opłaty, p rzezn a cza n e
następnie na zakup broni. O d p o w ied zią rządu było nasilenie operacji m ilitar
nych, prow adzon ych zarów n o przez jednostki armii, ja k też sponsorow ane przez
w ła d ze o d d z ia ły param ilitarne, zorga n izo w a n e na w z ó r „s zw a d ro n ó w śm ier
ci” . G łośnym ech em o d b iły się w yd a rzen ia z czerw ca 1986 roku, k ied y to pod
pretekstem buntu żołn ierze dokonali m asakry kilkuset sen derystów w ięzion ych
w zakładach penitencjarnych Lurigancho i El Frontón. E fekty tej strategii b yły
665
jed n a k m izerne. Jedynym sukcesem w ła d z było aresztow an ie w lu tym 1989

roku p rzy w ó d c y M RTA, Vi'ctora Polaya Camposa.
Załam an iu u legła strategia gospodarcza re a lizo w a n a p rze z aprystów , p o
le g a ją c a na p o b u d z e n iu p o p y tu w e w n ę tr z n e g o . P N B sp a d ł w 1988 roku
o 8,4 % , a w roku n astępnym o 11,4% . O zn a cza ło to d ra m a ty czn y spadek d o
c h o d ó w zn aczn ej w ięk szo ści sp o łeczeń stw a i b łysk a w iczn e p o szerzen ie o b
szarów nędzy. Sytuację pogarszała galopująca inflacja (1 7 0 0 % w 1988, 7650%
w 1990 r.). K onflikt z M F W ora z niestabilna sytuacja w e w n ę trz n a zn iech ęca
ły za gra n iczn e p rzed sięb io rstw a d o in w e sto w a n ia w Peru, a także o g ra n ic z y
ły m o ż liw o ś ć u zyskania k red ytó w za granicą. K on ieczn ość obsłu gi z a d łu ż e
nia ora z d e fic y t h a n d lo w y b y ły d o d a tk o w y m czyn n ik iem p oga rsza ją cym stan
fin a n só w państw a. E fektem szybko p ogarszającej się sytuacji kraju b ył dra
s tyc zn y sp a d ek za u fan ia d o w ła d z . P rezy d en t G a rd a P erez, k ie ro w n ic tw o
A P R A oraz czło n k ow ie parlam entu oskarżani byli o korupcję, m alw ersacje pu
bliczn ych pien iędzy, a także h an d el narkotykam i.
Z a p o w ie d z ia n e na k w iecie ń 1990 roku w y b o ry p o w szech n e b u d z iły d o
d a tk o w e frustracje. G łó w n y m i kan dyd atam i d o fo telu p rezyd en ta byli: repre
zen tan t aprystów , b y ły p o p u la rn y m in ister fin a n só w Luis A lv a Castro, ora z
w ysu n ięty p rze z p ra w ic o w ą koalicję Front D em ok ra ty czn y (F r e d e m o ), ś w ia
to w e j sła w y pisarz M a rio Vargas Llosa. T ym czasem w lu tym 1990 roku zare-
je s tro w n y został ruch Cam bio 90 (Z m ia n a 9 0 ), na k tó reg o c z e le stanął Alber-
to K ein ya Fu jim ori, n iezn a n y a gron om ja p o ń sk ieg o p o ch od zen ia . P o d hasła
m i „a n typ olityk i” , krytyki tradycyjnych elit polityczn ych Peru, popu listycznych
o b ietn ic ora z tw a rd e g o stanow iska w o b e c g łó w n y ch p la g Peru (terro ry zm ,
korupcja, n ark o tyk i), Fu jim ori w y g ra ł w cu glach w y ś c ig prezyd en ck i, p o k o
nując w dru giej ru n d zie Vargasa Llosę stosunkiem g ło s ó w 56 : 34. N o w y p re
zyd e n t ostro w z ią ł się do re fo rm o w a n ia państw a. N a początk u sierpn ia 1990
roku rzą d p rzy ją ł drastyczn y p rogra m o s z c z ę d n o ś c io w y w gospodarce, k tó ry
w y w o ła ł fa lę za m ieszek i protestów , stra jk ów ora z k rw a w y c h starć z policją,
lecz jed n o cześn ie d o p ro w a d ził d o w z g lę d n e j stabilizacji gospodarki. R ó w n o
cześnie p o d ją ł zakrojon ą na szeroką skalę operację zw alcza n ia le w ic o w e j par
tyzantki. W e w rześn iu 1990 roku p rezyd en t Fujim ori od rzu cił am erykańską
p om oc na rzec z zw alcza n ia p rzem ytu narkotyków, co p rzyn iosło m u da lszy
w zrost popularności w śród nacjonalistycznie nastaw ionego społeczeństw a Peru.
W d a lszym ciągu źró d łe m n apięć b ył kon flikt gra n iczn y z E kw adorem . Po
okresie o d p rężen ia (p ie rw s z a o d 1941 roku w iz y ta m inistra sp ra w z a g ra n icz
nych Peru w Q u ito w e w rześn iu 1985 roku, w ie le sz c z e g ó ło w y c h p o ro zu m ień
gosp od a rczych i p o lity c z n y c h ), w sierpniu 1988 roku p o o b jęciu u rzędu pre
zyd en ta E kw adoru p rze z R o d rig o B orję nastąpiło p o n o w n e za o strze n ie sto
su n k ów w s k u tek d eld a ra cji p re z y d e n ta Borjy, p o d trz y m u ją c e j sta n o w isk o
Ekw adoru w tym sporze. W sierpniu 1991 roku d o szło d o kolejn ych in cy
d e n tó w gran iczn ych , których w y d ź w ię k został z ła g o d z o n y p rze z p o ro z u m ie
nie s z e fó w d y p lo m a cji o b y d w u k ra jó w o p o d jęciu n ego cja cji w celu u regu lo
w a n ia sporu. E k w a d o r z a p ro p o n o w a ł m ed ia cję W atykanu (w z o r e m m od elu
666
212. AMERYKA tACIŃSKA I KARAIBY - CZAS NA DEMOKRACJĘ
ro z w ią z a n ia kon flik tu ch ilijsk o-a rgen tyń sk iego o K anał B e a g le ’a ), ale rzą d
peru w iań ski o d rzu cił tę p rop ozycję.
kkk
R ządząca w B r a z y lii Partia B razylijskiego Ruchu D em ok ra tyczn ego (P M D B )

borykała się z głęb o k im k ryzysem gospodarczym kraju, sp o tęgo w a n y m przez
Potężn e zadłu żen ie zagran iczne, przekraczające 100 m ld doi. M im o to entu
zjazm społeczeń stw a i n ad zieje w ią za n e z polityką dem ok ratyczn ych w ła d z
u trzym yw ały w ysokie poparcie dla rządu prezydenta Jose Sarneya. W yb o ry par
lam entarne 15 listopada 1986 roku w yg ra ła PM DB, zd o b yw a ją c 259 m iejsc
w 487 -osob ow ej Izb ie D epu tow an ych i um acniając w iększość w Senacie. K lę
skę poniosła w yw o d zą c a się z d a w n ego reżim u Partia D em okratyczno-Społeczna
(PD S ).
Kuracja oszczędn ościow a pod n adzorem M F W sp o w od ow a ła nasilenie straj
ków, utratę popu larn ości rządu i chaos na scenie p o lityczn ej. N ie k o n sek w e n
cja rządu Sarneya, za p rzep a szczen ie su kcesów a n ty in fla cy jn e go „plan u cru-
za d o ” , re a liz o w a n e g o w 1986 roku, o ra z w a lk a m ię d z y elita m i o d o m in a cję
w pań stw ie w z m o c n iła ten d en cje p o p u listyczn e i z w ia s to w a ła kryzys trady-
cyjnych elit. W y b o ry p rezyd en ck ie w gru dniu 1989 roku z d o m in o w a n e zo-
stały p rze z b e zp a rd o n o w ą w a lk ę p opu listyczn ych p olityk ów , starających się
zjednać pop a rcie w y b o rc ó w ob ietn icam i radykalnej p o p ra w y p o z io m u życia
1 P rze ła m a n ia p e rm a n e n tn e g o kryzysu g o s p o d a rc ze g o . W d ru g iej ru n d zie
0 prezyden tu rę w a lc z y li: p rzy w ó d c a , u tw o rzo n e j w m aju 1989 roku, konser
w a ty w n ej Partii O d b u d o w y N a ro d o w e j (P R N ), gu b ern ato r n ie w ie lk ie g o sta-
nu A la goas, Fern an do C o llo r de M ello , ora z leg e n d a rn y p rzy w ó d c a z w ią z k o
wy, lid e r Partii R obotn ików , Luis Inacio „L u la ” da Silva. Z w y c ię ż y ł n iew ielk ą
Wlększością g ło s ó w C o llo r de M ello , obiecu jąc w a lk ę z korupcją, biu rokracją
P a ń stw ow ą o ra z ro z w ó j p ro g ra m ó w p o m o c y socjalnej dla n aju boższych .
Sytuacja go sp o d a rcza kraju cec h o w a ła się cią głą n iestabilnością i trw a ją
cą od 1987 roku stagnacją p rzy jed n o czesn ej w yso k iej in flacji (3 9 4 % w 1987;
1580% w 1990 r.). K o lejn e p ró b y o p a n o w a n ia in fla cji i w p ro w a d z e n ia kraju
na ścieżkę stałego i szyb kiego w zrostu b y ły c zęściow o lub całkow icie nieudane.
1 lu tego 1991 roku m in ister gospodarki Zelia Cardoso de M e llo o gło siła n o w y
Plan stabilizacyjny, k tó ry w p ra w ił w ie lu ek sp ertó w gospodarczych , p o lity k ó w
1 P rze d sięb io rc ó w w zd u m ien ie, a za ra zem w y w o ła ł m a so w e protesty sekto-
ra P rze m ys ło w eg o , b a n k o w eg o oraz z w ią z k ó w za w o d o w y c h . P r z e w id y w a ł on
natych m ia stow e z a m ro żen ie cen i płac, w yso k ą p o d w y ż k ę paliw , gazu , e le k
tryczności, usług telekom u n ikacyjn ych , a także cięcia w w yd a tk a ch b u d ż e to
wych. W 1991 roku B razylia skorzystała z m a s o w e g o n ap ływ u k a p ita łó w p ry
w atn ych d o ca łeg o regionu . Z 40 m ld doi., które z n a la z ły się w A m e ry c e Ła-
dn skiej, B ra zylia za a b sorb o w a ła 11,6 m ld, a czk o lw ie k tylk o 11% z tej sum y
° e jm o w a ły in w e stycje bezp ośred n ie.
667
W roku 1988 o rga n iza cje p ra w c z ło w ie k a a la rm o w a ły o zbrodn iach p o

p ełn ia n ych na rd zen n ej lu dn ości in diańskiej w A m a z o n ii, w szczeg ó ln o ś ci
o m asakrze In dian Yanom ani, których spraw cam i b yli o sa d n icy ora z ekspan
syw n e kom pan ie g ó rn icze, w sp iera n e p rze z o d d z ia ły sił zbrojn ych , a n a w et
z a w o d o w y c h m orderców . 22 gru dnia 1988 roku z a m o rd o w a n o d zia ła cza na
rzecz o ch ron y n atu ra ln ego środow iska, Francisco „C h ico” M en d esa Filho, zaś
2 lu tego 1991 roku obrońcę la sów tropikalnych i ludności indiańskiej, E xpedito
R ib eiro d e Souzę.
kk-k
W A rgen tyn ie trw a ło ro z lic z e n ie kilkunastoletnich rz ą d ó w w ojs k o w y ch . D o

ty czy ło o n o za ró w n o zbrodn i i p rzestęp stw p op ełn io n ych p rze z cz ło n k ó w sił
zbrojnych, ja k r ó w n ie ż roli u gru p ow a ń p olityczn ych i z w ią z k ó w z a w o d o w y c h
w tym okresie. R ząd Raula A lfon sfn a kon tyn u ow ał procesy w ojsk ow ych , a tak
że starał się o gra n iczyć rosnące w p ły w y p ero n istó w p o p rz e z zm ia n y w usta
w ie o zw ią zk a ch za w o d o w y c h . D zia ła n ia te za k o ń czyły się je d n a k n ie p o w o
d zen iem . Pod presją arm ii p rezyd en t A lfo n sln podpisał w gru dniu 1986 roku
dekret, da ją cy tylko 60 dni na w sz c z ę c ie procesu o ła m a n ie p ra w c z ło w ie k a
pod rządam i w o js k o w y m i, co w y w o ła ło p rotesty i m an ifestacje rodzin o fia r
reżim u w o js k o w e g o . W dodatku n iektóre o d ła m y arm ii p o d e jm o w a ły k ilka
krotn ie p ró b y p rze w ro tu w o js k o w e g o : w k w ietn iu 1987 roku płk A ld o Rico,
następnie w e w rześn iu 1987 - p płk D ario Fernśndez M aguer, w styczniu 1988
- p o n o w n ie A ld o Rico, w gru dniu 1988 roku p łk M o h a m ed A li S ein eldln .
N ie p e w n a sytuacja u trzym ała się ró w n ie ż na początku u rzęd o w a n ia k o lejn e
g o p rezyd en ta kraju, C arlosa Saula M en em a. W gru dniu 1990 roku siły w ie r
n e rz ą d o w i z d ła w iły kolejn ą reb elię p o d jętą p rze z frak cję „p o m a lo w a n y c h
tw a r z y ” (carapintadas) , na której czele stał płk Seineldln, p rzeb yw a ją cy w tym
czasie w w ię z ie n iu . S kłon iło to rzą d d o gru n to w n ej re fo rm y sił zbrojn ych
w celu o sła b ien ia p o zy cji carapintadas w arm ii.
T ru d n a sy tu a c ja g o s p o d a r c z a z m u s iła rz ą d A lfo n s fn a d o o g ło s z e n ia
w czerw c u 1985 roku planu sta b iliza cyjn ego, tzw. Planu Austral, p o le g a ją c e
g o na redukcji d eficytu p ła tn iczego , reform ie w a lu to w e j (w p ro w a d z e n ie au-
strala), za m ro żen iu cen i płac w celu z lik w id o w a n ia h ip erin fla cji. P o czą tk o
w o p rzyn ió sł on p o w o d z e n ie . W 1986 roku nastąpił w z ro s t g o sp o d a rc zy r z ę
du 5 ,2 % p r z y o gra n iczen iu in flacji d o 8 2 % i b ezro b o cia d o 5,6 % . Jedn ak na
p rze ło m ie 1986/87 presja in flacyjn a w sku tek o d b lo k o w a n ia w zro stu w y n a
g ro d ze ń p o sta w iła zasadność in stru m en tów Planu A u stral p o d zn a k iem z a
pytania. W skutek p o głęb ia ją cej się n ie ró w n o w a g i w lu tym 1987 roku m in i
ster gospodark i Juan S ou rou ille o g ło sił kolejn ą serię posu nięć an tyin fla cyj
nych, p rzew id u ją cy ch p o n o w n e z a m ro żen ie cen i płac, d ew a lu a cję australa,
zm n iejszen ie stóp p rocen tow ych oraz ceł. W reakcji na p rogra m o szczęd n o
ściow y głów n e centrale zw iązk o w e zorga n izow a ły strajki, które latem 1987 roku
sparaliżow ały kraj. Nastąpił okres recesji (spadek PNB o 6,3 % w 1989 r.), spad
668
ku p o zio m u życia m ieszk a ń có w i n aw rotu h ip erin fla cji (4 9 2 0 % w 1989 r.).

K ryzyso w i go sp o d a rczem u nie z a p o b ie g ł k o lejn y plan sta b iliza cyjn y - Plan
W iosenny, re a liz o w a n y o d sierpnia 1988 roku.
W m aju 1989 roku o d b y ły się w y b o ry p rezyd en ck ie, które w y g ra ł lid e r
Peron istow skiej Partii S p ra w ied liw o ści, Carlos Saul M en em , zd o b y w a ją c p o
parcie 310 c z ło n k ó w 6 0 0 -o s o b o w e g o zgro m a d ze n ia elek torów . J ego g łó w n e
go ryw ala, kan dydata rzą d zą cej U CR, Eduardo Cesara A n g e lo za , p o p a rło 211
elektorów . O gło szen ie p rze z p o zosta ją cy u w ła d z y d o gru dnia 1989 roku rząd
A lfon sm a n ow ych posu nięć o szczęd n ościow ych w gospodarce w y w o ła ło ko
lejną fa lę za m ieszek i m an ifestacji. W rezu ltacie p rezyd en t A lfo n sfn zm u szo
ny został d o skrócenia kaden cji i p rzy sp ies zo n ego p rzek a za n ia u rzędu Carlo-
sow i S au low i M e n e m o w i, co nastąpiło 8 lipca 1989 roku. Jedną z p ierw szych
d ecyzji M en em a była am nestia dla w o js k o w y ch skazanych lub oskarżon ych
0 zbrodn ie w okresie „bru dnej w o jn y ” , a także dla o rg a n iz a to ró w kilkakrot
nych rebelii p rze ciw k o rz ą d o w i A lfon sin a . Z am nestii w y łą c z e n i zostali je d y
nie g e n e r a ło w ie V id e la , V io la , Suarez M ason i Cam ps. D ekret p rezyd en ta
w y w o ła ł w ie le p ro te s tó w i dem on stracji w kraju, a także za granicą. R zą d
Przystąpił ró w n ie ż d o ratow an ia gospodarki. W b re w p ro g ra m o w i i id e o lo g ic z
nej tradycji Partii S p ra w ied liw o ści, p rezy d en t M en em p rzy ją ł ortodoksyjn ą,
neoliberalną strategię, znaczn ie ogran iczając rolę z w ią z k ó w z a w o d o w y c h i ak
ceptując rosnące n ieró w n o ści sp o łeczn e ja k o p r z e w id y w a n y skutek reform
gospodarczych. W p a źd ziern ik u 1990 roku ro zp o c zę to p rzy g o to w a n ia d o p ry
w a tyzacji p rze d sięb io rs tw p a ń stw ow ych , d ziałających w stra tegiczn ych sek
torach, takich ja k en ergetyka, w o d o c ią g i, transport, telekom u n ikacja. Po o b
jęciu funkcji m inistra gospodark i p rze z D o m in go C avallo, w marcu 1991 roku
ro zp o częto realiza cję n eo lib era ln eg o p rogra m u tran sform acji ek o n om iczn ej
CPlan de C o n ve rtib ilid a d ), o p a rte g o na g w a ra n tow a n e j p rze z p a ń stw o w y m ie
nialności peso na d olara, otw arciu na rynki m ię d z y n a ro d o w e , p ryw a ty za c ji
sektora p a ń stw o w eg o . R ezu lta ty tej strategii o k a za ły się zaskakująco p o m y śl
ne. G ospodarka z a n o to w a ła w z ro s t o 7,3 % w 1991 roku, o p a n o w a n o in fla
cję, nastąpiła też p o p ra w a sytuacji b y to w e j klasy średniej.
***
W P a ra g w a ju kilku dziesięcioletnia dyktatura gen. A lfre d o Stroessnera zaczęła

P rze ży w a ć p o w a ż n e tru dn ości ek o n om iczn e i p o lityczn e. W roku 1982 g o
spodarka kraju zn a la zła się, p o d o b n ie ja k ca ły re gio n , w recesji, s p o tę g o
w an ej w y d a tk a m i na b u d o w ę kom pleksu h y d ro en erg ety c zn eg o w Itaipu. D o
d a tk ow o w 1983 roku P a ra gw a j n a w ie d ziła p o w ó d ź , utrudniając sta b iliza cję
fin ansow ą kraju. W skutek narastających trudności społeczn o-ekon om iczn ych ,
a także p o d w p ły w e m d em ok ra tyza cji w ościen nej A rg en ty n ie, w lu tym 1984
roku - po raz p ie rw s z y o d p rzejęcia w ła d z y p rze z Stroessnera - w A su nción
o d b y ły się a n ty rz ą d o w e d em on stra cje, z o r g a n iz o w a n e p r z e z R ew o lu cy jn ą
Partię Febrerystow ską (P R F ), je d y n ą leg a ln ą partię o p o zy cy jn ej koalicji P o ro
669
zu m ien ie N a r o d o w e (A N ). Represje o b ję ły c z o ło w y c h o p o z y c jo n is tó w oraz

n ie z a le żn e mass m ed ia . O d p o ło w y 1987 roku, m im o n asilon ych represji,
uaktyw n iła się dzia ła ln ość u gru p ow a ń a n tyreżim ow ych . W lu tym 1988 roku
ge n era ł A lfre d o Stroessner p o raz ó sm y został p rezyd en tem kraju p o w y b o
rach zb o jk oto w a n ych p rze z o p ozy cję.
3 lu t e g o 1 9 8 9 roku g ru p a o fic e r ó w , k ie r o w a n a p r z e z g e n . A n d r e s a
R o d rfg u eza , d o k o n a ła u d a n e g o zam ach u stanu. N o w y rz ą d z a p o w ie d z ia ł
u sta n o w ien ie r z ą d ó w d em o k ra ty czn y ch i lik w id a c ję sku tków d łu g o le tn ie j
d yk ta tu ry Stroessnera. W w y b o ra c h p o w szech n y ch 1 m aja 1989 roku z d e
c y d o w a n ie z w y c ię ż y li k a n d y d a c i P a rtii K o lo r o w e j (P C ), z d o b y w a ją c 2/3
m a n d a tó w w p a r la m e n c ie . W w y b o r a c h p r e z y d e n c k ic h w y g r a ł A n d re s
R o d rfg u ez, p o p a rty p r z e z 7 4 % w yb o rców . U m a cn ia n ie d em o k ra c ji o d b y w a
ło się w a tm o s fe rze n ieu stającej ry w a liz a c ji d w ó c h frak cji Pa rtii K o lo ro w e j:
„tra d y c jo n a lis tó w ” , o d g ry w a ją c y c h g łó w n ą ro lę w o b a len iu d y k ta tu ry i d o
m in u jących w n o w y c h w ła d z a c h , o ra z „d e m o k r a tó w ” , żą d a ją c ych z m ia n y
stru ktu ry o rg a n iza c y jn ej PC o ra z o d m a w ia ją c y c h u d zia łu w k o n w e n c ji par
tyjn ej w gru d n iu 1989 roku. K o n flik t ten w p ły n ą ł n e g a ty w n ie na ż y c ie p o
lity c z n e kraju w k o lejn ych latach.
• k ic k
W e w rześn iu 1986 roku P a trio tyczn y Front im . M a n u ela R o d rig u eza (F P M R )

- n iew ielk a lew a ck a o rga n izacja partyzan cka - d o k o n a ł n ieu d a n eg o za m a
chu na A u gu sto Pin ocheta. O d początku 1987 roku reżim chilijski ro zp o czą ł
ostrożn ą lib era liza cję. Z n iesion o stan w yją tk o w y, z ła g o d z o n o cenzu rę p raso
w ą , z e z w o lo n o na p o w ró t em ig ra n tó w p olityczn ych o ra z na p o n o w n ą re je
strację partii p o lityczn ych (z w y ją tk iem m arksistow skich ). W ob liczu z b liż a
ją cych się w y b o r ó w po w szech n ych , p rezy d en t P in o c h et p o s ta n o w ił p o raz
kolejn y w ykorzystać instytucję referendum dla spraw d zen ia popu larn ości sw ej
polityk i, liczą c na p o w tó rz e n ie sukcesu z roku 1980. Z a p o w ie d ź plebiscytu
stała się czyn n ik iem spajającym ro zp ro szo n ą o p o z y c ję i m o b ilizu ją cym u gru
p o w a n ia a n ty reżim o w e d o kam pan ii. D la zw ięk szen ia p op u la rn ości P in och et
zniósł w sierpniu 1988 roku o b o w ią zu ją c y od roku 1973 stan w y ją tk o w y i z e
z w o lił na p o w ró t u ch o d źcó w p olityczn ych .
Plebiscyt, d o ty czą cy p rze d łu żen ia p rezyd en tu ry P in och eta d o 1998 roku,
o d b y ł się 5 p a źd ziern ik a 1988 roku i za k oń czył pora żk ą Pin och eta. P r z e c iw
ko k on ty n u a cji r z ą d ó w P in o c h e ta w y p o w ie d z ia ło się 5 4 ,7 % głosu ją cych .
W k ró tce p o tem ju n ta w o js k o w a o gło siła h arm o n o gra m p o w ro tu d o d em o k ra
cji, z a p o w ia d a ją c w y b o r y p rezyd en ck ie na 14 gru dnia 1989 roku. Po triu m
fie w p lebiscycie b lo k o p o zy cyjn y p o sta n o w ił kontynu ow ać w sp ó łp racę w celu
w y ło n ie n ia w s p ó ln e g o kan dyd ata o p o z y c ji w w yb o ra ch p rezyd en ck ich oraz
z a p ew n ie n ia sobie poparcia w w yb o ra ch parlam entarn ych. Pow stała cen tro
le w ic o w a koalicja 17 partii p o d n a zw ą W sp ó łd zia ła n ie Partii na rzec z D e m o
kracji (C P D ), której lid erem został p rzy w ó d c a Partii Chrześcijańsko-D em okra-
670
tycznej, Patricio A y lw in A zócar. O n też re p rezen to w a ł koa licję w w yb o ra ch

prezydenckich 14 gru dn ia 1989 roku. J ego g łó w n y m ry w a le m b ył za u fan y
Pinocheta, b y ły m in ister finansów, H erndn Buchi.
A y lw in odn iósł zd ecy d o w a n e zw ycięstw o , zd o b yw a ją c 53 ,8 % głosów , p o d
czas g d y na B u ch iego g ło s o w a ło 2 8 ,7 % w yb orców , zaś na n ie z a le żn e g o kan
dydata, popu listę i b izn esm en a, Francisco Javiera E rrśzu riza, 15 % e le k to ra
tu- Tuż p o z w y c ię s tw ie p rezyd en t-elek t z a p o w ie d zia ł zm ia n y w p ra w ie w y
borczym , u gru n tow a n ie dem ok ra cji ora z o gra n iczen ie roli arm ii. W o d p o w ie
dzi Augusto P in och et podkreślił, że siły zbrojn e n adal będ ą p ełn ić szczeg ól-
ne funkcje w pań stw ie, zw ią za n e z za p ew n ie n iem b ezp ie czeń s tw a w e w n ę tr z
n ego i ładu in stytu cjon aln ego. O d rzu cił także w e z w a n ia A y lw in a do u stąpie
nia z funkcji n a c ze ln eg o d o w ó d c y sił zbrojnych. Po za p rzysiężen iu Patricio
A ylw in a na u rząd p rezyd en ta w marcu 1990 roku, o k a za ło się, że n o w y rząd
Pozostaw ił znaczną au tonom ię siłom zbrojnym , rezygnując z konfrontacji z d o
w ó d ztw e m arm ii w im ię stabilizacji w e w n ę trz n e j i u trzym an ia d y n a m ic zn e
go W zrostu go sp o d a rczego .
•k -k it
A m eryka Łacińska jest regio n em , w k tó rym ten d en cje in tegra cy jn e m ają n ie
mal tak dłu gą h istorię, ja k d o św ia d czen ia europejskie. O d końca lat p ięćd zie-
Sl3tych p o w sta ło w ie le u gru p ow a ń o zasięgu la tyn oa m eryk ań sk im i regio n a l
nym, je d n a k konkretne w y n ik i w sp ó łp ra c y p o lityczn o-g osp od a rczej o k a za ły
s*ę m izerne. P o n o w n e o ż y w ie n ie d zia ła ń in tegracyjn ych n astąpiło w p o ło w ie
at osiem dziesiątych .
H istoryczn a ry w a liza cja m ię d z y A rg en ty n ą a B razylią o status re g io n a ln e
go mocarstwa w A m eryce P o łu d n iow ej zeszła na da lszy plan w o bliczu o g ro m
nych p ro b le m ó w gospodarczych , k o n flik tó w społeczn ych o ra z tru dn ości p r o
cesów p o w ro tu d o dem ok racji. N o w e ek ip y d em ok ra tyczn e uznały, że ryw a-
^zację musi zastąpić w sp ó łp raca z w y m ie rn y m i korzyściam i dla obu państw.
listopada 1985 roku w F oz de Igu azu p rezyd en ci B razylii i A rg e n ty n y pod-
Jęh d ecyzję o p rzysp ieszen iu procesu in tegra cji dw u stronn ej. N e g o c ja c je d o
p ro w a d ziły d o p rzy jęcia 29 lipca 1986 roku p rogra m u in tegra cji i w sp ółp ra-
Cy gospodarczej m ię d z y A rgen tyn ą i B razylią, o p a rteg o na p o ro zu m ien ia ch
W orow ych, dotyczących ry n k ó w kapitałow ych , en ergetyk i kon w en cjon a ln ej
1 nuklearnej, b io te c h n o lo g ii, a także hutn ictw a. 29 listop a d a 1988 roku p o d
pisany został Traktat o integracji, w spółpracy i rozw oju, k tó ry w s z e d ł w życie
S1erpnia 1989 roku. Z a w iera ł on p o sta n ow ien ia do tyczą ce p ie r w s z e g o eta-
P.u, trw a ją cego d o 10 lat, s to p n io w e g o zn o szen ia w szelk ich b a rier w o d n ie
sieniu d o p rze p ły w u to w a ró w i usług, h arm o n iza cji n iektórych d z ie d z in po-
tyki w ew n ę trzn ej (celn ej, h an dlow ej, n au kow o-techn icznej) ora z koordynacji
o ityki m ak roek on om iczn ej. W traktacie z a p ro p o n o w a n o U ru g w a jo w i p rzy
uczenie się d o je g o p o sta n ow ień .
671
U ru g w a j ju ż o d p o ło w y la t s ie d e m d z ie s ią ty c h p o s ia d a ł p o ro z u m ie n ia
o w sp ó łp ra cy go sp o d a rczej z A rgen tyn ą i B razylią, w sku tek c z e g o b ył natu
raln ym partn erem h a n d lo w y m dla tych krajów . P o upadku d yk tatu ry Stroes-
snera w P aragw aju, d o n egocjacji zaproszon o także to państw o. O d 1973 roku
P ara gw a j w ra z z B razylią i A rgen tyn ą u czestn iczył w gig a n tyc zn ej trójstron
nej inwestycji, w artości 19 m ld doi., dotyczącej b u d o w y o gro m n eg o kompleksu
h yd roelek tro w n i w Itaipu i Corpus. B u d ow ę ro zp o c zę to w 1979 roku, a ostat
nia turbina kom pleksu u ru ch om ion a została w roku 1991. W skutek postępu
w n egocjacjach w sp ra w ie Półn ocn oam erykań skiej S trefy W o ln e g o H andlu
(N A F T A ), m odyfikacji u legła także strategia integracji na południu kontynentu
p o łu dn iow oam erykań skiego. 7 c zerw c a 1990 roku w Buenos Aires p rezyden ci
M en em i C o llo r de M e llo z a d e c y d o w a li o przysp ieszen iu in tegra cji w celu
u stan ow ien ia d o 31 gru dnia 1994 roku w s p ó ln e g o rynku. W sierpniu 1990
roku do n ego cja cji w sp ra w ie p rzy łą czen ia się d o w s p ó ln e g o rynku za p ro
szon o U ru gw a j i Paragw aj. 29 m arca 1991 roku p rezyd en ci Argentyny, Bra
zylii, U ru gw aju i Paragw aju podpisali Traktat z A sunción, k tó ry w s z e d ł w życie
29 listopada 1991 roku. P r z e w id y w a ł o n u sta n o w ien ie z d n iem 1 stycznia
1995 roku tzw. W sp ó ln eg o Rynku Połu d n ia ( M ercosur).
B ogate d o św ia d czen ia m ia ły także kraje region u an dyjskiego, n ależą ce d o
u tw orzon ej w m aju 1969 roku G ru py A ndyjskiej (K olu m bia, W en ezu ela, Peru,
B oliw ia, E k w a d o r). Kryzys zadłu żenia, recesja, różnice w strategii ek o n om icz
nej i p ro b le m y w e w n ę tr z n e tych pań stw d o p ro w a d z iły d o g łę b o k ie g o k ry z y
su in tegra cji andyjskiej. W lipcu 1983 roku pań stw a te p o d ję ły kroki w k ie
runku reak tyw acji struktur in tegracyjnych . 12 m aja 1987 roku w Q u ito p rzy
ję ty został protokół m odyfikacyjn y do układu z Cartageny, sta n ow ią cego praw -
n o m ię d zy n a ro d o w ą p o d sta w ę in tegracji andyjskiej. P rze w id y w a n o u elastycz
n ien ie struktur in tegracji, ro z ło że n ie kalen dariu m in tegracji, u n ie w a żn ien ie
regu lacji dotyczących kapitału za gra n iczn ego, ogran iczających je g o przypływ .
W gru dniu 1989 roku, na fa li ten den cji in tegracyjnych w A m ery ce Łacińskiej,
państw a G ru py A n d yjsk iej p rzy jęły tzw. dek larację z G alapagos, p rze w id u ją
cą p o w sta n ie d o 1995 roku unii celn ej. W listo p a d zie 1990 roku p o sta n o
w io n o p rzysp ieszyć ten proces: strefa w o ln e g o han dlu m iała fu n k cjo n o w ać
o d 1 styczn ia 1992 roku, a unia celn a od roku 1995.
213. JAPONIA - DALSZA EKSPANSJA GOSPODARCZA
Japonia k o n tyn u o w a ła glo b a ln ą ekspansję gospodarczą, o p a n o w u ją c kolejn e

ob sza ry na rynkach n ajb ardziej ro zw in ięty ch k ra jó w A m e ry k i P ółn ocn ej i Eu
ro p y Zach odn iej. N o w o c z e s n e m e to d y orga n iza cji pracy, o p a n o w a n ie m a so
w e j produ kcji p rod u k tó w opartych na n ow o czesn ych tech n ologia ch , a p rzed e
672
213. JAPONIA - DALSZA EKSPANSJA GOSPODARCZA
w szystkim o gro m n e n ak łady na badan ia i ro zw ój d e c y d o w a ły o w yso k iej kon

kurencyjności japoń sk ich p rod u k tó w na rynkach św ia tow ych . N ie z w y k le w y
soki w sk a źn ik akum ulacji i in w estycji doch od u n a ro d o w e g o , p o p a rty natu
ralną skłon nością n arod u ja p o ń s k ie g o d o o s z c z ę d z a n ia o ra z p ro w a d z e n ia
skrom nego trybu życia, u m acniał p o tę g ę fin a n so w ą kraju. W y ra ze m te g o był
u dział ja p oń sk ich b a n k ó w i instytucji fin a n so w ych w za że g n a n iu sku tków
krachu na g ie łd z ie n ow o jorsk iej 14 p a źd ziern ik a 1987 roku, k ie d y cen y akcji
u legły w ięk szem u załam aniu n iż w tra gic zn y „cza rn y p ią tek ” 1929 roku. S il
ny p rotek cjon izm skutecznie o gra n icza ł m o ż liw o ś ć ekspansji h a n d lo w ej oraz
in w estycji bezpośredn ich ze stron y innych państw, co stało się je d n y m z g łó w
nych p o w o d ó w n ap ięć w stosunkach japońsko-am erykań skich. O g ro m n y d e
ficyt, k tó ry p o g łę b ia ł się w han dlu S ta n ów Z jed n o czo n y ch z Japonią, w y w o
ły w a ł co ra z w ięk sze z a n iep o k o jen ie korporacji am erykań skich o ra z D ep a rta
m entu Skarbu.
Stan ow isko adm in istracji USA, propagu jącej zasady w o ln e g o handlu, z n o
szenie ba rier celn ych o ra z innych o gra n iczeń h an d low ych , ścierało się ze sta
now czą argum entacją rządu jap o ń sk iego za u trzym an iem istniejących m ech a
n izm ó w o ch ron y rynku w e w n ę tr z n e g o . D obre kon takty m ię d z y p rem ierem
Japonii Yasuhiro N ak a son e i p rezyd en tem R o n a ld em R ea gan em p o le p s z y ły
stosunki go sp o d a rcze m ię d z y o b iem a p o tęga m i, n ie na tyle jed n a k , a b y usu
nąć g łó w n e źró d ła za d ra żn ień . P rzy k ła d em takich sytuacji b y ła spraw a im
portu jap oń sk ich części elek tron iczn ych p rze z U SA , w y k o rzy s ty w a n y c h d o
Produkcji szerok iej g a m y w y r o b ó w p rze m y s ło w y ch . P o w ie lo m ie s ię c z n y c h
n egocjacjach w sierpn iu 1987 roku za w a rte zosta ło japoń sk o-am eryk ań sk ie
P o ro zu m ien ie h a n d lo w e , d o ty c z ą c e części k o m p u terow ych , u m o ż liw ia ją c e
regulację innych sporn ych k w estii gospodarczych . M im o to p rze z następne
łata p rob lem eksportu japońskich p o d z e s p o łó w elek tron iczn ych , g łó w n ie p ó ł
przew o d n ik ó w , p o zo s ta ł p rze d m io te m oskarżeń U S A o d u m p in g. N a p ię cia
nasiliły się na p r z e ło m ie la t o siem d zie sią ty ch i d z ie w ię ć d zie s ią ty c h , k ied y
toczące się n egocjacje h an d lo w e nie przyn osiły znaczących postępów. W marcu
■1990 roku w P a lm Springs d o szło d o n iefo rm a ln ych r o z m ó w p o m ię d z y p re
zyden tem Bushem a p rem ierem Toshiki Kaifu, p od cza s których G eo rg e Bush
stan ow czo d o m a g a ł się zm ia n y stanow iska Japonii w k w estii reguł św iato-
Wego handlu, a ta k że w e z w a ł s w e g o partn era d o m aksym aln ych w y s iłk ó w
W celu p rzysp ieszen ia strukturalnej re fo rm y gosp od a rk i japoń sk iej.
N a p o lityczn ej scenie Japonii u m ocn iła się p o zycja rzą d u Yasuhiro N a k a
sone. W y b o ry parla m en ta rn e w e w rześn iu 1986 roku z d e c y d o w a n ie w y g ra ła
partia L ib era ln o -D em o k ratyczn a (P L D ), która p rzy jęła b ezp reced en s o w ą de-
cyzję o p rze d łu żen iu term inu sp ra w o w a n ia funkcji p rem iera p rze z N akason e
0 12 m iesięcy. N a stęp cą N akason e na stanow isku p r z e w o d n ic z ą c e g o Partii
L iberaln o-D em okratyczn ej i p rem iera Japonii został w listo p a d zie 1987 roku
°b o ru Takeshita, k tó reg o frakcja zd o b yła p r z e w a g ę w PLD.
7 stycznia 1989 roku zm a rł cesarz H iroh ito. N a stęp cą na cesarskim tro n ie
Został je g o syn, książę A kih ito, k tó ry ja k o g ło w a pań stw a p re z e n to w a ł o d
673
m ien n y o d s w e g o ojca, n o w o c z e s n y styl. K olejn a afera fin a n so w a Recruit-

-Cosm os, która w strząsn ęła Japonią na początku roku 1989, b yła p o w o d e m
dym isji p rem iera Takeshity. W ielu cz ło n k ó w rządu, parlam en tu ora z w y s o
kich fu n kcjon ariu szy PLD oskarżon ych zosta ło o p rzy ję c ie p o k a źn ych sum
w zam ian za speku lacyjn e zaku py akcji Recruit-Cosm os. T ym cza so w y m n a
stępcą Takeshity na stanow isku p rem iera rządu ora z lid era PLD został Sosu-
ke Uno, zaś w sierpniu 1989 roku zastąpił g o Toshiki Kaifu. P o m im o kryzysu
partii rządzącej, PLD p o raz k o lejn y zd e c y d o w a n ie z w y c ię ż y ła w w yb o ra ch
parlam en tarn ych w lu tym 1990 roku, zd o b y w a ją c absolutną w ięk szo ść 295
m iejsc w Izb ie R ep rezen tan tów . Co w ię c e j, g łó w n i b o h a te ro w ie a fer i skan
dali zostali p o n o w n ie w yb ra n i d o parlam entu . P rem ierem p o zo sta ł Toshiki
Kaifu. G łó w n y o p o n en t PLD, Japońska Partia S ocjalistyczna ( w lu tym 1991 r.
zm ien iła sw ą n a z w ę na: S ocja ld em ok ra tyczn a Partia Japonii - SD PJ), k iero
w a n a p rze z c h a ryzm a ty czn eg o lid era Takako D oi, sku teczn ie w y k o rz y s ty w a
ła a fe ry koru pcyjne i skandale o b y c z a jo w e z u d zia łem p r z y w ó d c ó w o b ozu
rzą d zą cego, um acniając system atyczn ie sw e w p ły w y i notując n a w et p o w a ż
ne sukcesy w w yb o ra ch u zu p ełn iających d o Senatu i w yb o ra ch lokalnych.
W p o lity c e za gra n iczn e j o m a w ia n e g o okresu d o szło d o w ie lu w a żn y c h
w ydarzeń . M im o n adziei na p o p ra w ę stosunków z ZSRR, rząd japońsld p rzeżył
ro zcza ro w a n ie w sku tek n ieu stępliw ości G o rb a czo w a w spraw ie spornych „ te
ry to rió w półn ocn ych ” (p o łu d n io w e w ysp y archipelagu K u ryli). W izy ta w stycz
niu 1986 roku w T o k io m inistra spraw zagra n iczn ych ZSRR , Eduarda Sze-
w a rd n a d zego , n ie p rzyn iosła w ię k s z e g o postępu w tej spraw ie. W ła d z e ra
d zieck ie z e z w o liły je d y n ie o b y w a te lo m Japonii na o d w ie d z in y g r o b ó w sw ych
ro d zin na sporn ych w yspach. W roku 1987 stosunki ja p o ń sk o-rad zieck ie u le
g ły dalszem u och łod zen iu p o tzw. a ferze Toshiby (n ie le g a ln y eksport d o ZSRR
p rze z Toshiba M ach inę tech n o lo gii zabronion ych p rzez C O C O M ), restrykcjach
h a n d lo w ych ora z skandalach szpiegow sk ich . R egu larn e spotkania p rzed sta
w ic ie li o b y d w u pań stw w spraw ie Kuryli nie p rzy n io sły konkretnych ro zstrzy
gn ięć. W końcu m arca 1991 roku w M o sk w ie p rze b y w a ł sekretarz g e n era ln y
PLD Seiji O za w a , k tó ry - w e d łu g n ieo ficja ln ych d o n iesień - z a p ro p o n o w a ł
w ła d z o m ra d zieck im p o m o c gospodarczą w w ysok ości 26 m ld doi. w zam ian
za z g o d ę na p o w ró t Kuryli do Japonii. 1 6 -1 9 k w ietn ia 1991 roku h isto ry cz
ną w iz y tę w J aponii z ło ż y ł p rezyd en t ZS R R M ich a ił G orbaczow , je d n a k ż e nie
za n o to w a n o postępu w n egocjacjach w sp ra w ie Kuryli.
P o z y ty w n e zm ia n y za szły w stosunkach z o b y d w o m a pa ń stw a m i k oreań
skimi. O ciep len ie stosu nków z Koreą P ołu dn iow ą w yn ik a ło z g o to w o ś c i w ła d z
japońsldch do sym b o liczn ego zadośću czynienia za zbrodn ie p o p ełn io n e w cza
sie okupacji Korei. W dniach 2 4 -2 6 m aja 1990 roku z oficja ln ą w iz y tą d o
Japonii p rzy b ył p rezyd en t K orei P o łu d n io w ej, Roh T a e-w o o. W iz y tę p o p rz e
d z iły r o z m o w y s z e fó w dyplom acji obu krajów, które p rzyn io sły kilka w a żn ych
p o ro zu m ień do tyczą cych p rze d e w szystk im sy m b o liczn e go ro z lic z e n ia z b o
lesn ym i d o św ia d czen ia m i la t 1 9 1 0 -1 9 4 5 , a także sytuacji lu dn ości koreań
skiej w Japonii. Podczas p ie rw s z e g o dn ia w iz y t y p rezyd en ta R oh cesarz A ki-
674
214. CHINY - MASAKRA NA PLACU TIANANMEN
h ito o ficja ln ie p rzep ro sił za k rzy w d y d o zn a n e p rze z n aród koreański podczas

japoń sk iej oku pacji te g o kraju. P o d o b n e sło w a p a d ły ta k że z ust p rem iera
Kaifu. W styczn iu 1991 roku d o Seulu p rzy b ył japoń sk i p rem ier Toshiki Kai-
fu, który p rze p ro w a d ził ro z m o w y gospodarcze i h an dlow e. W listopadzie 1990
roku d o s z ło d o p ierw szy ch p o II w o jn ie ś w ia to w e j fo rm a ln ych k o n ta k tó w
m ię d z y rzą d em ja p o ń sk im a w ła d z a m i Koreańskiej Republiki L u d o w o -D e m o
kratycznej (K R L D ), d otyczą cych n orm a lizacji stosu n ków w zajem n ych .
W ojn a w Z a to ce Perskiej stała się o k a zją d o w z m o c n ie n ia p o z y c ji m ię d z y
n a ro d o w ej w w y m ia r z e p o lityczn ym . J aponia stała się, o b o k U S A i A ra b ii
Saudyjskiej, g łó w n y m spon sorem koalicji antyirackiej, p rze zn a cza ją c na ten
cel 13 m ld doi. M im o n ie z a d o w o le n ia sp o łeczeń stw a (p o p a rcie sp o łeczn e dla
rządu Toshiki K aifu w końcu lu teg o 1991 roku spadło d o n a jn iższego p o z io
m u ) ora z n iep op u larn ości w o jn y w Z atoce Perskiej, rz ą d o w i u dało się u zy
skać z g o d ę parlam en tu na d w u k rotn e p a k iety p o m o c y fin a n so w ej dla k o a li
cji antyirackiej.
W Chinach szybko p o stęp o w a ła głęb o k a lib era liza cja gospodarcza. Z e z w o le

nie na p ry w a tn ą d zia ła ln o ść gosp od a rczą i h a n d lo w ą z a o w o c o w a ło p o ja w ie
niem się 3 00 tys. du żych firm i p o n a d 20 m in p rze d sięb io rs tw rodzin n ych .
Rosła liczb a in w estycji za gran iczn ych , a s zczeg ó ln ie ch ętn ie w kraju p r z o d
ków lo k o w a li sw e k a p ita ły b o g a c i C h iń czycy z zagran icy. N a p oczą tk u lat
d ziew ięćd zie sią ty ch w a rtość za gra n iczn ych in w estycji sza co w a n o na blisko
20 m ld dolarów . P rężn ie ro z w ija ły się specjalne strefy ek o n om iczn e, d z ia ła
jące na zasadach w o ln o ry n k o w y c h i sta n ow ią ce sw o iste w y s p y ka p ita lizm u
na kom u n istyczn ym m orzu . W roku 1989 chiński produ kt n a r o d o w y b y ł ju ż
dw u krotnie w ię k s z y niż 10 lat w cześn iej. W tym czasie p o d w o iły się ró w n ie ż
do ch od y lu dności m iejskiej i aż trzyk rotn ie w z ro s ły zyski lu dn ości w iejsk iej.
A rch itekt tych w szystkich zm ia n D en g X ia o p in g zyskał o g ó ln o ś w ia to w ą
sław ę ja k o w y b itn y re fo rm a to r i m ą ż stanu. J ego m aksym a: „N ie w a ż n e je s t
to, czy kot je s t czarny, c z y biały, w a żn e, aby ła pał m y s z y ” - stała się błysko
tliw ą syntezą za ch o d zą cych w Chinach procesów .
Z a częły p o ja w ia ć się głosy, że lib era liza cja w gospodarce m usi p o cią gn ą ć
Za sobą zm ia n y p o lityczn e. A n a ch ro n iczn y system polityczn y, o p a rty na tra
dycyjnych za ło ż e n ia c h kom u n istyczn ych , w y d a w a ł się n ie p rz y s ta w a ln y do
Prędko m o d ern izu ją cej się gosp od a rk i. S łyn n y a stro fizyk Fang L izh i rzu cił
hasło „w y z w o le n ia chińskich u m y słó w z d o g m a tó w m arksizm u ” . N a je g o g ło
w ę p o syp ały się g ro m y ze środow iska w ładzy, a n astępnie w styczn iu 1987
r°k u został on w y rzu c o n y z K om u n istyczn ej Partii Chin (K P C h ). Fang L izh i
675
przystąpił w te d y d o p ro w a d zen ia o tw a rtej działaln ości dysydenckiej. W gru d

niu 1986 roku na u lice S zanghaju w y s z li studenci, d o m a ga ją c się d em o k ra
tyza cji życia p u b liczn ego.
Tem at reform p o lityczn ych stał się aktualny n a w e t dla k ie ro w n ictw a par
tyjn ego. O brad u jący w paźd ziern ik u 1987 roku X III zja zd KPCh nadal p o d
trz y m y w a ł aksjom at p rze w o d n ie j roli pa rtii kom u n istyczn ej, n iem n iej je d n a k
zw ró c ił u w a g ę na k on ieczn ość w ię k s z e g o o d d z ie le n ia zadań pań stw a o d z a
dań partii. W ie lu d e le g a tó w p o stu lo w a ło zw ięk szen ie w o ln o ś c i sło w a i w p r o
w a d z e n ie personalnej konkurencji p rzy o b sa d zie stan ow isk p ań stw ow ych . N a
z je ź d z ie w ie lu starszych w ie k ie m d z ia ła c z y p o ż e g n a ło się ze sw ym i fu n kcja
m i. 83-łetni D en g X ia o p in g ró w n ie ż z ło ż y ł rezygn a cję z w szystkich z a jm o
w a n ych stanow isk, z w yją tk ie m funkcji p rze w o d n ic z ą c e g o Kom isji W ojsk o
w e j KC KPCh. Jednak dla w szystkich b y ło o czyw iste, iż w c ią ż p o zosta je on
„siln ym c z ło w ie k ie m ” Chin i re ze rw u je sobie p ra w o d o p o d e jm o w a n ia n aj
bard ziej w a żk ich dla kraju d ec yzji p olityczn ych .
P rze z p e w ie n czas w y d a w a ło się, że z w o le n n ic y reform u zyskali w yra źn ą
p rze w a g ę . Było to je d n a k m yln e w ra żen ie. P rze c iw n e zm ia n om p o lity czn y m
i p rzy w ią z a n e d o tradycyjn ych ro zw ią za ń , sk rzyd ło k o n s erw a tyw n e w e w ła
d zach o k a za ło się n a d zw y cza j m ocn e. Z a in icjo w a n a została p rze z tw a rd o gło -
w ych - p ro w a d zo n a z w ie lk im im p etem - kam pania w y m ie rz o n a w „burżu-
a zyjn y lib e ra lizm ” . W je j ram ach zm u szo n o d o re zygn a cji sekretarza g e n e
ra ln ego KPCh H u Yaobanga, k tóry cieszył się opinią zw olen n ik a reform i rzec z
nika d em ok ra tyza cji. K on serw a tystom n ie u dało się w sza k że o p a n o w a ć te g o
n a jw a ż n ie js z e g o w partii stanow iska. P rzy p a d ło o n o in nem u re fo rm a to ro w i
- Zh ao Z iy a n g o w i. N ie fo r m a ln y lid e r frakcji tw a rd o g ło w y c h Li P en g - a d o p
to w a n y syn Zhou Enlaia - został tym cza s o w ym prem ierem .
O b ie zw a ś n io n e frakcje in ten syw n ie z a b ie g a ły o pop a rcie D en g X iaopin -
ga. Ten je d n a k z a c h o w y w a ł w o b e c toczących się sp o ró w dystans i unikał z a
ję c ia w y r a ź n e g o stanow iska.
W kw ietniu 1988 roku chiński parlam ent w yb ra ł na p rzew o d n iczą cego ChRL
Yang Shangkuna. Li P en go w i zaś ju ż na stałe p o w ie rz o n o funkcję prem iera.
15 k w ietn ia 1989 roku zm arł b y ły p rzy w ó d c a partii H u Yaobang. N a w ieść
o je g o śm ierci w środow iskach studenckich Pekinu w yb u ch ł ferm en t. H u Yao
b a n g b o w ie m w ie lo k ro tn ie m a n ifesto w a ł sw ą sym patię dla stu d en tó w i in te
lek tu a listów d om a ga ją cych się p rzekształceń u strojow ych . 17 k w ietn ia w ie
lo ty sięczn e rzes ze stu d en tó w w y le g ły w P ek in ie na p la c T ia n a n m e n (P la c
N ie b ia ń sk iego S p ok oju ), a b y uczcić p a m ięć zm a rłego . Z u p ełn ie n ie s p o d z ie
w a n ie ro zp o częła się - ja k to n a zy w a n o - „pekińska w io s n a ” . O d tej ch w ili
dem onstracje na placu o d b y w a ły się n iem al codzien nie, ze stale rosnącą liczbą
uczestników . Studenci n ieb a w em p ro k la m o w a li oku pację T ia n an m en , a n aj
bard ziej radykaln i dem on stran ci, w liczb ie tysiąca osób, 13 m aja p rzystą p ili
do strajku g ło d o w e g o . Studenci, p o p iera n i p rze z pekińskich robotników , d e
m o n stro w a li p o d hasłam i reform p o lityczn ych , d em ok ra tyza cji życia p u b licz
n eg o i w y trz e b ie n ia pan oszącej się korupcji.
676
W obręb ie ch iń skiego k iero w n ictw a u ja w n iły się zasadn icze rozb ieżn ości
na tle stosunku d o studenckich protestów . S ekretarz g e n era ln y KPCh Zhao
Z iy a n g skłon ny b y ł n a w ią za ć d ia lo g ze studentam i, b y w y p ra c o w a ć jakiś ro
dzaj kom prom isu. Jedn akże szybko zn a la zł się w m n iejszości, a gó rę w z ię li -
k ierow a n i p rze z p rem iera Li P en ga - dogm atycy, żą d a ją c y sta n o w c z e g o ro z
praw ien ia się z m anifestantam i. D o gm a tyk ów z czasem pop a rł fa k tyczn y p rzy
w ó d c a Chin D en g X ia o p in g , k tó ry określił ruch studencki m ian em k on trre
w olu cji. u 09.
15 m aja d o Pekinu z w iz y tą p a ń stw o w ą p rzy b ył M ich a ił G orbaczow . O b ec
ność tw ó rc y p ieries tro jk i i głasnosti d o d a ła pekińskim stu den tom anim uszu.
Tym czasem ze sceny p o lityczn ej n agle zniknął Zh ao Ziyang. U p o rczy w ie
p o w ta rza ją ce się p o gło sk i u trzym yw ały, że zn a la zł się w areszcie d o m o w y m .
20 m aja rzą d w p ro w a d z ił stan w o je n n y w n iek tórych d zieln ica ch Pekinu.
Jego postanow ienia, w tym zakaz dem onstracji, b y ły p ow szech n ie ign orow a n e
p rzez m ie szk a ń có w stolicy. 20 m aja w ła d z e w y s ła ły p rze c iw k o stu den tom
nieu zbrojone o d d zia ły w ojska. Ż o łn ierze zostali zatrzym an i p rze z w ie lo ty s ię c z
ne tłumy, a p o te m ro zp ierzc h li się p o m ieście. N o c ą z 2 na 3 c z e rw c a p o
n o w n ie sk iero w a n o w ojsk o p rze ciw k o stu dentom . I tym ra zem lu dn ość P ek i
nu za trzym a ła m aszeru jących żołnierzy, którzy, nie m o gą c sfo rsow a ć tłum ów,
b ezła d n ie się w y c o fa li. Po połu dn iu 3 czerw c a w okolicach placu T ia n an m en
doszło d o starć stu d en tó w z p olicją, która u żyła p a łek i g a z ó w łza w ią cych .
Pod n ap orem gradu kam ien i p o licja n ci zm u szen i b y li się w y c o fa ć . Studenci
triu m fow a li, sądząc, że w y d a rze n ia te g o dnia, a m ia n o w ic ie n ieu d a n e akcje
Wojska i p o licji, u d o w o d n iły ca łk o w itą bezrad n ość w ła d z . B ardzo szybko j e d
nakże o k a za ło się, iż b y ły to tylko m a n e w ry próbn e, zaś n a jgorsze d o p iero
m iało nastąpić. Jag
4 cz e rw c a o g o d z in ie 2. w n o c y m ia ł m iejsce atak na stu d en tó w sp ro w a
dzon ej z p ro w in cji 27. A rm ii. P rze z u lice Pekinu w kierunku T ia n an m en p o
dą ża ły kolu m n y czo łgó w , w o z ó w opan cerzon ych i cięża ró w ek , za ła d ow a n ych
u zbrojon ym i w broń m a szy n o w ą żołnierzy. D zia ła n ia w ojsk a cec h o w a ła n ie
słychana brutalność. C z o łg i m ia ż d ż y ły lu d zi usiłujących zastąpić im drogę.
W stronę p rze b yw a ją cych na ulicach tłu m ó w ż o łn ie rz e k ie ro w a li s a lw y w y
strza łó w karabin ow ych . Studenci zn a jd u ją cy się na placu T ia n an m en zostali
d o sło w n ie rozjech an i p rze z c z o łg i lub zm iec en i h u ra ga n o w ym o gn iem .
4 cz e rw c a w p o łu d n ie w ła d z e ogłosiły, że z placu cen tra ln ego u sunięto
Protestujących „w ro g ó w ustroju so cja listyczn ego ” i o b y ło się to b e z ja k ich
k o lw iek ofiar. W lulka g o d z in p ó źn iej p odan o, iż p o k o jo w o n asta w ien i ż o ł
n ierze zosta li bru taln ie zaatakow an i p rze z studentów , zaś w a lk i p o c h ło n ę ły
300 ofiar, w tym 177 ż o łn ie r z y i 23 studentów . W rzec zy w isto śc i liczb ę o fia r
śm iertelnych w śró d protestu jących szacuje się na o k o ło 5 tys. osób, a ran
nych na 10 tys.
Po k rw a w ym stłum ieniu p rotestó w w ła d z e p rzystąpiły d o m asow ych aresz
tow ań u czestn ików ruchu studenckiego. D o końca czerw c a u w ię z io n o 2,5 tys.
osób. Kilkunastu p r z y w ó d c ó w studenckich skazano na karę śm ierci. 23 w r z e
677
śnia na p o sied zen iu plen u m KC KPCh w y ra ż o n o pełną aprobatę dla dzia ła ń

w ojska, a także o ficja ln ie p o z b a w io n o reform a tora Zh ao Z iya n ga stanow iska
sekretarza g e n era ln eg o partii. Funkcję tę o b ją ł Jiang Zem in .
W ra z ze z d ła w ie n ie m „pekińskiej w io s n y ” 1989 roku za trzym a n iu u le g ły
reform y polityczn e. N ie w yh a m o w a n o jed n a k reform gospodarczych. W szystko
to spow od ow ało, że Chiny pozostały państw em komunistycznej dyktatury o sto
sunkow o otw artej i przesycon ej elem en tam i w o ln o ry n k o w y m i gospodarce.
W ie le państw, zaszokow anych sposobem stłum ienia studenckich w ystąpień,
o b ło ży ło C h in y sankcjam i ek on om iczn ym i. N ie n a le ża ły o n e d o zb yt d o tk li
w ych i dość szybko je o d w o ły w a n o . Pokusa robien ia in te resó w gospodarczych
i h a n d lo w ych z Pek in em ok a za ła się silniejsza n iż p rzy w ią z a n ie d o w a rtości
hum anitarnych.
• k -k k
R z ą d z ą c y na Tajw an ie K u om in tan g p o sta n o w ił z a in icjo w a ć proces dem okra-

tyzacyjny, który, in aczej niż w kon tyn en taln ych Chinach, za k oń czył się p e ł
nym sukcesem . R o z z ie w m ię d z y w o ln o ścią ek o n om iczn ą a b rak iem w o ln o ś c i
p o lity czn ej sta w ał się dla w ła d z tajw ań skich z roku na ro k co ra z bard ziej
doku czliw y. Pan ujący na w y sp ie a u to ry ta ryzm p o lity c z n y b y ł źle w id z ia n y na
św iecie i odstraszał w ie lu p oten cjaln ych in w estorów .
W p o ło w ie lat o siem d ziesią tych w ła d z e k u om in ta n gow sk ie n ieśm ia ło za
c z ę ły p rze b ą k iw a ć o ew en tu a ln ej d em ok ra tyza cji życia p o lity czn eg o . P ie r w
szym krokiem na tej d ro d z e b y ło o g ło s ze n ie p o lityk i tzw . ta jw a n iza cji. O zn a
cza ło to d o p u szczen ie d o u działu w rzą d zen iu p rze d sta w ic ieli lu dn ości m ie j
scow ej, którą p rzy b ysze z kontynen tu zep ch n ęli na m argin es. W roku 1987
zniesiono, p o 38 latach o b o w ią zy w a n ia , stan w yją tk ow y, określan y ja k o „S p e
cjaln e p ra w o na czas kom u n istyczn ej reb elii” . P o sta n o w ien ia stanu w y ją tk o
w e g o k rę p o w a ły s w o b o d y p o lity czn e i o b yw a telsk ie. N ie w o ln o b y ło m .in.
krytyk o w a ć m o n op a rtyjn ych rz ą d ó w K u om intangu, które u zasad n ian o tym ,
że p r z e w o d z i o n w a lc e z k om u n izm em . P o w yg a ś n ięc iu stanu w y ją tk o w e g o
z e z w o lo n o na za k ła d a n ie ja w n ie o p o z y c y jn y c h p a rtii p o lity czn y ch . N o w o
po w stała D em ok ra tyczn a Partia P o stęp o w a (D P P ) zd o b y ła ca łk iem spore p o
parcie i p rzystąpiła d o ostrej ry w a liza cji z K u om in tan giem .
13 stycznia 1988 roku zm a rł p rezyd en t Republiki Chińskiej na T a jw a n ie
C za n g C zing-kuo. J ego śm ierć p rze rw a ła trw a ją ce 60 lat rz ą d y repu blikań
skiej dynastii C zan gów . R ea lizo w a n a ta jw a n izacja spraw iła b o w ie m , że p re
zyd en tu ra n ie p rzy p a d ła k olejn em u p rze d s ta w ic ie lo w i te g o rodu, le c z r o d o
w ite m u T a jw a ń czy k o w i Li Teng-hui. O n też stanął na c z e le K u om intangu .
W lipcu 1989 roku o d b y ły się na T a jw a n ie p ie rw s z e w ie lo p a rty jn e w y b o
ry d o je d n e j z izb parlam en tu (ju an leg isla cy jn y ). Z w ycięsk o w y s z e d ł z nich
Kuom intang, zd o b y w a ją c b e z w z g lę d n ą w ięk szość m andatów .
678
215. INDIE: KRES EPOKI GANDHICH
215. INDIE: KRES EPOKI GANDHICH
Prem ier In dii, R a jiv G andhi, p ró b o w a ł dokon ać w ie lu zm ian w tradycyjn ej

Polityce Partii K o n gresow ej, lan sow an ej p rze z N eh ru i In dirę G andhi. Z m ia
ny o b e jm o w a ły m o d ern iza cję gosp od a rk i p o p rz e z w ięk sze o tw a rc ie na rynki
św ia tow e, lib era liza cję ora z w p ro w a d z a n ie n ow ych tech n o lo g ii; od ejście o d
autorytarnych m e to d rzą d zen ia i bard ziej ela styczn y stosunek do partii o p o
zycyjnych; próba p o p ra w y stosu nków z Pakistanem ; d ą żen ie d o o p a n o w a n ia
ru ch ów sep aratystyczn ych . G łó w n y m p ro b le m em stała się w o jn a d o m o w a
w Sri Lance, która ro z g o rz a ła od 1983 roku i m iała p o w a ż n e k on sekw en cje
dla sytuacji na p ołu d n iu In dii, szc ze g ó ln ie w stanie Tam ilnadu. Eskalacja ter
roru T y g ry s ó w Tam ilskich skłoniła p rezyd en ta Sri Lanki, Juniusa Jayaw arde-
ne, do podpisan ia w lipcu 1987 roku p orozu m ien ia z rzą d em indyjskim , p rze
w id u ją cego w ysła n ie p rze z In d ie 7 0 -tysięczn ego Korpusu P o k o jo w e g o w celu
rozbrojen ia p o w s ta ń c ó w tam ilskich, scalenia półn ocn ych i w sch od n ich p ro
w in cji w y s p y ora z n a d zo ro w a n ia w y b o r ó w sa m o rzą d o w ych . T rw a ją ce p ó łto
ra roku ciężk ie w a lk i, w których liczeb n ość In d y jsk ieg o Korpusu P o k o jo w e g o
P rzekroczyła 100 tys. żołnierzy, za k o ń czyły się o p a n o w a n ie m na początku
1989 roku tery toriu m Sri Lanld p rze z w ojsk a indyjskie. W skutek rosnącej n ie
chęci w ła d z cejlońskich w o b e c in dyjskiej obecn ości w o js k o w e j, w lipcu 1989
roku o d d z ia ły in dyjskie ro z p o c z ę ły ew aku ację z w yspy, za k oń czo n ą w m arcu
1990 roku. K oszty p o lity czn o -m ilita rn eg o za a n g a żo w a n ia w k on flik t tam ilski
o k a za ły się szc ze g ó ln ie w yso k ie, s p o w o d o w a ły b o w ie m n asilenie akcji terro
rystów tam ilskich na te ry to riu m Indii.
P rem ier G andhi, p o m im o p o czą tk ow ych su kcesów p o lityczn ych i e k o n o
m icznych, za p rzep a śc ił zn a czn y k a pitał p o lity c z n y p o sia d a n y na początk u
n rzęd ow an ia . N ie u dało m u się w z m o c n ić Partii K on g resow ej, ani też z a p o
biec rosnącej sp o łeczn ej n iech ęci d o partii p o lityczn ych . Kraj d rąży ła koru p
cja, oga rn ia jąca sw ym za sięgie m co ra z szersze kręgi polityków . N a jw ięk s zy m
echem o d b iła się a fera Boforsa, p o lega ją ca na w ręcza n iu p rze z s z w ed zk i kon
cern z b ro je n io w y w ie lo m ilio n o w y c h ła p ó w e k w p ły w o w y m p o lity k o m in d y j
skim w za m ia n za p rzy zn a n ie B o fo rso w i kontraktu na d o sta w ę bron i a rtyle
ryjskiej dla arm ii in dyjskiej o w a rtości 1,7 m ld doi. N ie p o k ó j k ra jó w są sied z
kich b u dziła także polityka zagraniczna, służąca u m ocnieniu p o zycji In dii jako
M ocarstw a re g io n a ln eg o i stosująca często m e to d y in terw en cjon istyczn e, po-
rnimo c z o ło w e j roli In d ii w Ruchu Pań stw N ie za a n g a żo w a n y ch .
W lu tym 1987 roku popu larn y m inister fin a n sów V ishw anath Pratap Singh
zosta ł z d y m is jo n o w a n y p r z e z p re m ie ra . S in gh , z n a n y z n ie u s tę p liw o ś c i
w u trzym aniu d yscyp lin y p o d a tk ow ej o ra z realizacji p rogram u sta b iliza cyjn e
go) zyskał na p opu larn ości w p o ło w ie 1989 roku. U to żsa m ia n y z okresem
Wzrostu g o sp o d a rc ze g o (p o n a d 5% roczn ie w okresie 1 9 8 5 -1 9 8 7 ) i o d c z u
w alną p opraw ą sytuacji m aterialnej u bogich w arstw społeczeństw a, Singh dys
k on tow ał te o sią gn ięcia w sytuacji, g d y szybko rosnąca in flacja s p o w o d o w a
679
ła ró w n ie szybki spadek d o c h o d ó w setek m ilio n ó w u bogich m ieszk a ń ców kra

ju. W paźd ziern ik u 1988 roku w B an galore u tw o rzo n a została Partia L u d o
w a (Janata D a l), która p o d hasłam i n acjon alizm u i h in du sk iego fu n d a m en
ta lizm u zyskała p o p a rcie w ie lu gru p n ie z a d o w o lo n y c h ze stylu rzą d zen ia
R a jiva G a n d h ieg o i Partii K on gresow ej.
W y b o ry p o w s z e c h n e w lis to p a d z ie 1989 roku z a k o ń c z y ły się w p r a w d z ie
z w y c ię s tw e m Partii K o n g res o w ej, je d n a k ż e p r z e w a g ę w L o k Sabha u zyska
ła z b u d o w a n a w o k ó ł Janata D al koalicja Fron t N a ro d o w y , k ie ro w a n a p rze z
V.P. Singha. Jem u te ż p rzy p a d ła m isja u tw o rz e n ia rządu , k tó ry zos ta ł sfo r
m o w a n y na b a z ie m n ie js z o ś c io w e j k o a licji. O d p oczą tk u n o w y rzą d stanął
w o b liczu n arastających p r o b le m ó w w e w n ę trz n y c h . W styczn iu 1990 roku
w D ża m m u i K a szm irze w y b u c h ło p o w sta n ie n ie p o d le g ło ś c io w e , k ie r o w a
ne p rze z Fron t W y z w o le n ia K aszm iru (F W K ). R zą d cen tra ln y z a re a g o w a ł
na za m ieszk i w y s ła n ie m w o js k d o sto licy stanu, Śrin agaru . S ecesjon istycz-
ne n astroje b y ły p o d sy ca n e p r z e z Pakistan. M in ister sp ra w za gra n iczn y ch ,
S ah ib za d a Yaqub Khan, p o n o w ił tw ie rd z e n ia Pakistanu o n ieu reg u lo w a n y m
statusie K a szm iru o ra z k o n ie czn o ści p r z e p ro w a d z e n ia p leb iscytu na tym
o b sza rze, a n a w e t p rzy z n a ł się, że je g o rzą d szkoli i u zbraja p o w s ta ń c ó w
kaszm irskich. W m aju p o za m o rd o w a n iu re lig ijn e g o p r z y w ó d c y m u zu łm a
nów, M a u lv i M o h a m m a d a Faruka, o p o w ia d a ją c e g o się za p o k o jo w y m i m e
to d a m i w a lk i o n ie p o d le g ło ś ć K aszm iru , d em on stra cje i in c y d e n ty w K a sz
m irze n a s iliły się. N a stą p ił p r z y ty m w z ro s t n a p ięcia w stosu nkach in dyj-
sko-pakistań skich , w z m a g a n y p r z e z c o ra z cz ę s ts z e in c y d e n ty g ra n ic z n e .
N a p ię cie w z ro s ło także w P en dżabie. W alki trw a ły p rze z cały rok 1990 i p rzy
n io sły p o n a d 3,5 tys. o fia r śm ierteln ych . D o częstych z a m ie s z e k d o c h o d z i
ło w G u d ża ra cie. K o lejn ym z a r z e w ie m k o n flik tu b ył spór h indu sk o-m u zu ł-
m ański, d o ty c z ą c y b u d o w y św ią tyn i h indu skiej w A y o d h y a na m iejscu m e
czetu m u zu łm ań skiego. T rw a ją cy od d a w n a spór za o strzy ł się w końcu 1990
roku i d o p r o w a d z ił d o fa li z a m ieszek etn iczn ych , n a jo strzejszy ch w H ajde-
ra b a d zie, g d z ie z g in ę ło p o n a d 20 0 osób.
W sierpn iu 1990 roku d o szło d o k o le jn e g o kryzysu p o lity czn eg o , w y w o ła
n eg o p rzy jęciem p rze z rząd V.P. Singha raportu K om isji M a n dala, z a leca ją ce
g o preferen cje za tru d n ien ia dla c zło n k ó w n iższych kast. D o szło d o o g ó ln o
k rajow ych dem on stracji, w których n ajaktyw n iejsi b yli stu denci ora z o p o z y
cja polityczn a. Rosnąca o p ozycja w o b e c prem iera Singha, w której prym w ió d ł
zd y m is jo n o w a n y w sierpn iu 1990 roku w ic e p re m ie r D e v i Lal, zm u siła V.P.
Singha d o ustąpienia w listo p a d zie 1990 roku. Janata D al u tw o rzy ła m n iej
szo ś c io w y rzą d z p rem ierem C zan drą S zech arem na czele, k tó ry p rze trw a ł
do początku m arca 1991 roku. Słabość rz ą d ó w Frontu N a r o d o w e g o o b u d ziła
n a d zie je In d y jsk ieg o Kongresu N a r o d o w e g o na k o le jn y p o w ró t d o w ładzy.
E n ergiczn a kam pan ia w yb o rc za , p ro w a d z o n a p rze z R a jiva G a n d h ieg o pod
hasłam i zm ia n y o b licza pa rtii i z erw a n ia z n iech lu b n ym d z ie d z ic tw e m m i
n ion ej dekady, p rzysparzała K on g resow i w ie lu zw olen n ik ów . W trakcie w y
borów , 21 m aja 1991 roku, R a jiv G an d h i z g in ą ł w za m a ch u b o m b o w y m
680
216. IRAN - ŚMIERĆ CHOMEINIEGO
w Ś riperu m pu du rze (stan Tam iln adu ) z rąk sep ara tystów tam ilskich. O d rzu
cenie p ro p o zycji o b jęcia p rze w o d n ic tw a Kongresu p rze z w d o w ę p o R a jivie
Gandhim , Sonię, oraz porażka w lokalnych w yb ora ch partyjnych m łodej, choć
aktyw nej p o lityczn ie, córki Prijan ki o zn a c z a ły kres dynastii N ehru-G an dh ich,
która z d o m in o w a ła p o lityk ę In d ii o d uzyskania n iep o d legło śc i.
W y b o ry za k oń czo n e na początku c zerw c a 1991 roku w y g ra ła o stateczn ie
Partia K on gresow a, zaś na c zele n o w e g o rządu stanął w e te ra n in dyjskiej sce
ny p o lityczn ej, P.V. N arasim h a Rao. Zastał on trudną sytuację gospodarczą,
ch arakteryzu jącą się w y s o k im z a d łu ż e n ie m za g ra n ic z n y m (p o n a d 70 m ld
d o i.), d eficy tem b u d ż e to w y m sięga jącym 9% PN B , silnym i ten d en cja m i in
flacyjn ym i ora z spadkiem produ kcji p rze m ys łow ej.
216. IRAN - ŚMIERĆ CHOMEINIEGO
W dru gą p o ło w ę lat o siem d ziesią tych Islam ska R epublika Iranu w c h o d z iła
Już ja k o p a ń stw o o k rzep łe. W p ra w d z ie trw a ła n ad al w y n iszcza ją c a w o jn a
z Irakiem , le c z o d w o łu ją c y się do w sk a za ń islam u p o rzą d ek p o lity c z n y był
sflnie za k o rzen io n y i nic nie m o g ło m u za gro zić.
W c zerw c u 1985 roku ajatollah A li C h am en ei został p o n o w n ie w y b ra n y
na p rezyd en ta Iranu, o trzym u ją c w gło so w a n iu p o w szech n y m 8 5 % g ło s ó w
(w 1981 r. uzyskał o 10% g ło s ó w w ię c e j). Pod k on iec te g o roku d u ch o w y
P rzy w ód ca Iranu a jatollah C h o m ein i w y z n a c zy ł o fic ja ln ie na s w e g o następcę
aja tolla h a A li M o n ta ze rie g o .
W latach 1 9 8 5 -1 9 8 6 n iek tó rzy p rze d sta w ic iele irańskiej e lity w ła d z y na
w ią za li tajne kon takty ze Stanam i Z jed n o czo n ym i. A m eryk a n ie skrycie sp rze
daw ali broń Ira n o w i. Część śro d k ó w u zyskiw an ych z tych transakcji k ie ro
w an o na p o trz e b y nikaraguańskich p a rty za n tó w contras. Cała spraw a za k oń
czyła się w obu krajach skandalem , p rze ch o d zą c d o h istorii ja k o Irangate.
W U SA w y szła na ja w n ielega ln ość sp rzed a ży bron i Ira n o w i. W sam ym Ira
nie kontakty ze Stanam i Z je d n o czo n y m i - w c ią ż określan ym i m ia n em „w ie l
kiego szatan a” - w y w o ła ły w zb u rzen ie. C h o m ein i ostro p o tę p ił p ró b y n a w ią
zania d ia lo g u z W aszyn gton em . W p o w a żn y ch tarapatach zn a la zł się H asze-
mi Rafsan dżani, w z g lę d n ie lib era ln y p rze w o d n ic z ą c y irań skiego p a rla m en
tu, k tó rego o b c ią żo n o w in ą za w c h o d z e n ie w kon takty z U SA. O sta teczn ie
Je dnak R afsa n d ża n i zd o ła ł w yjść z opresji obron n ą ręką.
E w id en tn e d o w o d y ś w ia d czą ce o w s p iera n iu p r z e z Ira n m ię d z y n a r o d o
w e g o terro ry zm u p o g łę b iły iz o la c ję te g o kraju. W p o ło w ie 1987 roku g w a ł
to w n ie z a o s trzy ły się stosunki Iranu z W ie lk ą B rytan ią i Francją. W końcu
Francja z d e c y d o w a ła się n a w e t z e rw a ć stosunki d y p lo m a ty c z n e z Ira n em ,
681
a W ie lk a B rytan ia p o z o s ta w iła w T eh era n ie je d y n ie d w ó c h s w o ich d y p lo

m atów .
C h om ein i rzu cił hasło islam izacji św iata arabskiego, k t ó r y - j e g o zd a n iem
- o d szed ł o d w skazań proroka M a h om eta. W rezu ltacie n asiliła się in geren
cja Iranu w w e w n ę tr z n e sp ra w y w ie lu pań stw arabskich. P o w yk ryciu w s p ie
ran ego p rzez Iran a n tyrzą d ow ego spisku, w ła d ze Tunezji z erw a ły z nim w m ar
cu 1987 roku stosunki d yp lom a tyczn e. Za g łó w n e g o w ro g a w św iecie arab
skim Iran u w a ża ł w sza k że m on arch ie znad Zatoki Perskiej. W ed łu g C hom e-
in iego, m on arch izm b ył u zurpacją i p o zo sta w a ł w sp rzeczn ości z islam em .
P rzy w ó d c a islam skiej rew o lu cji irańskiej o tw a rc ie w z y w a ł lu dn ość tych kra
jó w d o p ow stan ia p rze ciw k o ro d o m panującym . N a jg w a łto w n ie j je d n a k ata
k o w a ł C h om ein i dynastię panującą w A ra b ii Saudyjskiej. Pod auspicjam i Ira
nu tw o r z o n o gru p y w y w ro to w e , które p o d e jm o w a ły d zia ła n ia s a b o ta żo w e
i terrorystyczn e na te ry to riu m A ra b ii Saudyjskiej. C oroczn e p ielg rzy m k i m u
zu łm a n ó w d o M ek ki Teheran w y k o rzy sty w a ł d o c e ló w p olityczn ych . P ie lg rz y
m i irańscy w M ek ce z a c h o w y w a li się n ie z w y k le p ro w o k a cyjn ie i w z y w a li do
o balen ia dynastii saudyjskiej. 31 lipca 1987 roku w M ek ce d o szło d o ostrych
starć m ię d zy p ielgrzym a m i z Iranu a saudyjskimi siłam i p orzą d k ow ym i. Śmierć
p o n io sły 402 osoby, a rannych zosta ło 649. Iran i A ra b ia Saudyjska w z a je m
nie ob a rcza ły się o d p o w ie d zia ln o ś c ią za sp ro w o k o w a n ie starć. R zą d irański
w specjalnej dek laracji p o tę p ił „p rzestęp stw o p o p ełn io n e p rze z A ra b ię Sau
dyjską na muzułm ańskich pielgrzym ach ” . W Teheranie ro zem o cjo n o w a n y tłum
sp lą d row a ł am basady A ra b ii Saudyjskiej i Kuw ejtu. A ja to lla h C h om ein i za b i
tych p ie lg r z y m ó w n a zw a ł „m ęczen n ik a m i islam u ” i w e z w a ł d o p o m szczen ia
„n iew yb a cza ln e j profa n a cji M ek k i” .
18 czerw c a 1988 roku Iran z d e c y d o w a ł się w res zc ie za a k cep to w a ć re zo
lucję R a d y B ezp ieczeń stw a o b ezw a ru n k o w y m zak oń czen iu w o jn y irańsko-
-irackiej. Z a w ieszen ie bron i m ię d z y obu krajam i o stateczn ie w e s z ło w życie
20 sierpnia 1988 roku.
14 lu teg o 1989 roku ajatollah C h om ein i o g ło s ił w y ro k śm ierci na pisarza
Salm ana Rushdiego, p o n ie w a ż uznał, iż je g o książka pt. Szatańskie wersety
w y s z y d z a islam . S p raw a ta stała się głośn a w ca łym św iecie, p o n o w n ie p rzy
sparzając Ira n o w i złej sławy.
W irańskiej elicie p rzy w ó d c ze j coraz w yraźn iej d a w a ł o sobie znać konflikt
m ię d zy skrzydłem u m iark ow an ym a skrzydłem fu n dam en talistycznym . Oba
o b o z y sposobiły się d o w a lk i o prezydenturę, g d y ż data kolejnych w y b o ró w
g ło w y państw a przypadała na sierpień 1989 roku, a d o tych cza sow y prezyden t
C ham enei, zgo d n ie z konstytucją, nie m ó gł k an dyd ow ać p o raz trzeci. 28 mar
ca 1989 roku C h om ein i p o zb a w ił ajatollaha M o n ta zerie g o p raw a do sukcesji
po nim, co stan ow iło zw ycięs tw o fu ndam entalistów . M o n ta zeri ju ż od p e w n e
g o czasu p rze ja w ia ł silne ten den cje liberalne, w z y w a ł d o odejścia od w o ju ją
cego islamu, otwarcia się na św iat i p ostu low ał p on ow n e naw iązanie stosunków
dyplom atycznych z USA. Po odsunięciu od elity w ładzy, M o n ta zeriego oskarżo
no o zdradę zasad republiki islamskiej i trafił on do aresztu d o m o w ego .
682
217. IR A K -CZA S WOJEN
3 cz e rw c a 1989 roku w Teh eran ie zm a rł ajatollah C h om ein i. J ego śm ierć

Zaskoczyła Irańczyków . W p ra w d z ie w ia d o m o było, że od d łu ższego czasu c ię ż
ko ch orow a ł, ale na 10 dni p rze d śm iercią p rze szed ł o p era cję, która - ja k
oficjaln ie o g ło s z o n o - za k oń czyła się p ełn ym sukcesem . N a w ieść o śm ierci
ajatollaha w ła d z e irańskie o g ło s iły 4 0 -d n io w ą ża ło b ę n arod ow ą . Kraj p o g rą
żył się w h isteryczn ym o p ła k iw a n iu zm a rłego . 6 czerw c a o d b ył się p o g rze b ,
w którym u czestn iczyło kilka m ilio n ó w osób. Szacuje się, że p o g rze b ten był
w o g ó le n ajw ięk szą te g o rodzaju cerem on ią w ciągu XX w iek u . R ozh istery-
zow a n e tłu m y n a p iera ły na tru m n ę C h o m ein iego , chcąc dotknąć. D o c h o d z i
ło do w ie lu p rzy p a d k ó w tra tow a n ia się lu dzi. W p o zo s ta w io n y m testa m en
cie p o lity czn y m C h o m ein i w z y w a ł Ira ń czy k ó w d o w a lk i o p rym a t szyizm u
w obręb ie islam u i o triu m f islam u w św iecie.
W lipcu 1989 roku w w yn iku referen d u m d o k o n a n o zm ia n y konstytucji
2 1979 roku. W zm o c n ie n iu u legła p o zycja prezyd en ta , p rem iera i badającej
Zgodność p ra w a z K oran em - R a d y Strażników . W m iesiąc p ó źn iej na p re zy
denta Iranu w yb ra n o p rze d sta w ic iela nurtu u m ia rk o w a n e go - H a szem i Raf-
san d żan iego, zaś następcą C h o m ein ieg o w ro li p r z y w ó d c y d u c h o w e g o został
Sajed A li Cham enei.
217. IR A K -C Z A S WOJEN
D łu gotrw ała i w yn iszcza jąca w o jn a z Ira n em m ocn o d a w a ła się w e znaki Ira

kowi. Cała gosp od a rk a kraju p ra c o w a ła na p o trz e b y w ojn y, co z a o w o c o w a ło
d o tk liw ym i tru dn ościam i w życiu co d zien n y m ora z drastyczn ym spadkiem
stopy ż y c io w e j Irakijczyków .
O b a w ia jący się utraty w ła d z y w sku tek w ojen n ych n ie p o w o d ze ń , prezyden t
âku Saddam Husajn rzą d ził żela zn ą ręką, nie toleru jąc ja k ie g o k o lw ie k sprze-
ciwu i ch ętn ie sięga jąc p o ostre represje. C zęsto o fia rą p a d a li d o w ó d c y w o j
skowi, których dyk tato r obarczał o d p o w ie d z ia ln o ś c ią za p o ra żk i na frontach,
odobno w latach w o jn y Husajn nakazał rozstrzelać około 300 w yższych rangą
oficerów , p o n ie w a ż rzek o m o n ie w y k o n a li on i w ła ś c iw ie zleco n ych im zadań
ojow ych. N a je d n y m z p o s ie d ze ń sztabu g e n e ra ln e g o sam za strzelił o ficera
sP rze ciw ia ją ce go się je g o p la n om p ro w a d zen ia w ojn y.
P rzecią ga ją cy się konflikt i z a p o w ie d z i Iranu, że b ę d zie p r o w a d z ił w o jn ę
az do ch w ili p o z b a w ie n ia H usajna w ładzy, w y w o ła ły u ira ck iego dyktatora
r ° snące p o czu cie strachu. Saddam in ten syw n ie w ię c z a b ieg a ł o za w a rcie po-
° J U . W ejście w życie 20 sierpnia 1988 roku za w ie szen ia broni p o w ita ł z du żą
satysfakcją. U czu cia p rezyd en ta p o d z ie la li zresztą w całej p ełn i z w y k li o b y
w atele. N a ulicach B agdadu p rze z kilkanaście dni w ie lo ty s ię c z n e tłu m y św ię-
w ały nastanie pokoju. P o raz p ie rw s z y w okresie rz ą d ó w u gru p ow a n ia Baas
Zezw olon o lu dności na te g o typu spon tan iczn e m an ifestacje.
683
W listop a d zie 1988 roku Husajn z a p o w ie d zia ł d em ok ra tyza cję Iraku. W jej
ram ach m ia ło dojść d o u ch w alen ia n o w e j konstytucji, gw a ra n tu ją cej m.in.
w o ln o ś ć sło w a i p lu ra lizm polityczn y. Tym cza sem m ię d z y gru d n iem 1988
a m arcem 1989 roku areszto w an o kilkuset oficerów , spośród k tórych w ie lu
zabito. P o ja w iły się pogłoski, że była to reakcja p o d w ó ch n ieu danych p ró
bach zam ach u stanu.
Saddam Husajn p o sta n o w ił je d n a k k on tyn u ow ać p rog ra m dem ok ratyza-
cyjny. W styczn iu 1989 roku n a jw y żs zy organ d e c y z y jn y w p a ń stw ie - Rada
D o w ó d z tw a R ew o lu cji w y ra z iła z g o d ę na w p ro w a d z e n ie system u w ielo p a r-
tyjn ego. 1 k w ietn ia 1989 roku o d b y ły się konkurencyjne w y b o r y do p a rla
m entu. P rze d sta w ic iele rzą d zą cej partii Baas z d o b y li je d y n ie 100 m andatów ,
zaś 150 p rzy p a d ło k an dyd atom n ieza leżn ym . N o w y p arlam en t - w b re w za
p o w ie d z io m - nie u ch w a lił n o w e j konstytucji i nie p r z e p ro w a d z ił żadnych
reform . S zybko o k a za ło się, iż j e g o p o d s ta w o w y m za d a n iem je s t d em on stro
w a n ie lojaln ości w o b e c prezyden ta.
M im o p ew n ej lib era liza cji, nastroje sp ołeczn e p o z o s ta w a ły n ied ob re. G o
spodarka z tru dem się p od n osiła po zn iszczen iach w oje n n ych , a kraj zm u
szo n y był spłacać o gro m n e dłu gi, za cią gn ięte za granicą na cele z w ią za n e
z p row a d zen iem w ojny. W szystko to p o w o d o w a ło spadek p o ziom u życia. Rosła
in flacja i b ezrob o cie. S zc ze g ó ln ie p o w a ż n y m p ro b le m em b ył brak p racy dla
p ow ra ca ją cych z arm ii żołnierzy.
N ie bacząc na p ro b le m y gosp od a rcze, Husajn z a rz ą d z ił w ie lk i p rog ra m
zbrojen iow y. P o ja w iły się don iesien ia o zakrojon ych na szeroką skalę próbach
z bron ią ra k ie to w ą i w y tw a rza n iu bron i ch em iczn ej. Broń ch em iczn ą w y k o
rzystan o zresztą ju ż w roku 1988 p rze ciw k o bu ntu jącym się Kurdom , za b ija
ją c w m iasteczku H a la b d ża p on ad 5 tys. osób. W 1989 roku źró d ła izraelsk ie
ostrzegały, że Irak w ciągu d w ó ch lat b ęd zie zd o ln y w y p ro d u k o w a ć b om b ę
a tom ow ą. In form acje o irackich zbrojeniach s p o w o d o w a ły zadrażn ien ia w sto
sunkach ze Stanam i Z je d n o czo n y m i i W ielk ą Brytanią.
5 styczn ia 1990 roku rzą d o w a agen cja p rasow a doniosła, że s a m o c h ó d
Husajna u legł w y p a d k o w i na ulicach B agdadu. O d w o ła n o za p la n o w a n ą na
następny d zień d e fila d ę w o jsk ow ą . I z n ó w p o ja w iły się d on iesien ia o za m a
chu na życie irack iego prezydenta. Jego sam ochód m iał zostać ostrzelan y z ka
ra b in ó w m a szyn o w ych i granatników .
W yd a w a ć się m o g ło , że dłu ga w o jn a z Ira n em na trw a łe w y le c z y S ad da
m a Husajna z m arzeń o zbrojnych podbojach. Tak się je d n a k nie stało i w ładca
Iraku je s z c z e raz zaskoczył św iat. R o z p o c zą ł o n m isterną grę o Kuw ejt. Było
to p o d y k to w a n e ch ęcią o d w ró c e n ia u w a g i o d p r o b le m ó w w e w n ę trz n y c h ,
a także p oszu k iw a n iem za w szelk ą cen ę w id o w is k o w e g o sukcesu p o lity c z n e
go. Sąsiedni m a ły K u w ejt w y d a w a ł się ła tw y m celem . T rze b a p r z y tym za
znaczyć, iż H u sa jn o w i n ajzu p ełn iej o b ce b y ły uczucia w d zięczn o śc i, b o w ie m
K u w ejt w y d a tn ie w sp iera ł Irak p odczas w o jn y z Iranem , u d ziela ją c m u p o
m o cy na o g ó ln ą sum ę przekraczającą 10 m ld dolarów .
684
217. IRAK - CZAS WOJEN
2 sierpnia 1990 roku arm ia iracka za ata k o w ała Kuw ejt, k tó ry szybko z o
stał pokonany. Ś w ia t sta n o w czo p o tęp ił agresję iracką. R ada B ezp ieczeń stw a
O NZ u ch w aliła 12 rezolu cji, które z a w ie ra ły ostrą krytykę Iraku, a także z a
kazyw a ły im p ortu ro p y z te g o kraju i n ak ładały em b a rgo na h an d el z nim.
29 listopada 1990 roku na w n io s e k U S A Rada B ezp ieczeń stw a z g o d z iła się
na u życie p rze ciw k o Ira k o w i siły w o js k o w ej, o ile d o 15 styczn ia 1991 roku
uie w y c o fa się on z Kuw ejtu. Ira k ig n o ro w a ł reakcję sp ołeczn ości m ię d z y n a
rodow ej, a Husajn b ył przekonany, iż skoń czy się na słow ach.
Tym ra zem je d n a k m ia ło być in aczej. Pod w o d z ą S ta n ów Z jed n o czo n y ch
u form ow ała się koalicja państw, g o to w y c h d o w a lk i p rze ciw k o Ira k ow i. N o cą
stycznia 1991 roku p o u p ły w ie term inu u ltim atu m w y z n a c z o n e g o p rze z
Radę B ezp ieczeń stw a O N Z , w ojsk a antyirackiej koalicji - zg ro m a d zo n o o k o
ło 750 tys. ż o łn ie r z y - d o w o d z o n e p rze z am erykań skiego g en era ła N o rm a n a
°ch w arzkop fa, przystąpiły d o działań zbrojnych, realizując o perację „Pustyn-
na Burza” . L o tn ictw o sprzym ierzon ych p rzez 6 tygod n i b o m b a rd ow a ło Irak,
celując g łó w n ie w ob iek ty i instalacje w ojsk ow e. Zm asow an e n alo ty znaczn ie
Nadwątliły siłę arm ii irackiej i osłabiły jej ducha b o jo w eg o . 24 lu tego w ojska
antyirackiej koalicji ro zp o częły ofen syw ę lądow ą. W alki lą d o w e trw a ły jed y n ie
ip o godzin . W tym krótkim czasie Irakijczycy zostali całkow icie rozgrom ien i.
Silny desant sprzym ierzon ych w y lą d o w a ł niespełna 200 km o d Bagdadu.
W obliczu klęski, w n ocy z 27 na 28 lutego, p o w a żn ie za n iep ok ojon y o w ła-
Sn3 skórę, S ad dam Husajn o gło sił, że Ira k p rzyjm u je 12 rezolu cji R a d y Bez-
P ^ czeń stw a , co w praktyce b yło ró w n o zn a czn e z kapitulacją. N a w ieść o tym
am erykański p re z y d e n t G eo rg e Bush p o le c ił p r z e rw a ć d zia ła n ia w o je n n e .
P o d c z a s w o jn y w Zatoce Perskiej śm ierć p o n io sło - ja k się szacuje - 5 0 -1 5 0
tys- Ira k ijczyk ó w o ra z 235 ż o łn ie r z y koalicji antyirackiej.
W k o ń cow ej fa zie w o jn y w Z atoce Perskiej w Iraku w y b u ch ły p ow stan ia
udności szyickiej i kurdyjskiej. S zc ze g ó ln ie gro źn e dla H usajna b y ło p o w s ta
je Kurdów. P o czą tk o w o K u rd ow ie - d o w o d z e n i p rze z M asu da B a rza n iego
1^ ża la la T a la b a n iego - od n o sili zw y c ię s tw a nad w ojsk a m i irack im i i o p a n o
w ali p ra w ie ca ły obszar Kurdystanu irack iego. P óźn iej je d n a k o k a za li się bez-
r°n n i w o b e c ciężk iej artylerii, bron i pan cern ej i lo tn ictw a p rzeciw n ik a . Ira-
'Jczycy przystą p ili d o k r w a w e g o tłu m ien ia pow stan ia. Tysiące K u rd ów z b ie
gło za granicę. W ó w cza s to pań stw a zw ycięsk iej koalicji antyirackiej, d z ia ła
j ą 2 u p ow a żn ien ia O N Z , z d e c y d o w a ły się u tw o rzy ć w półn ocn ym Iraku strefę
ezpieczeń stw a dla lu dności kurdyjskiej. S a m o lo ty i śm ig ło w c e Iraku o tr z y
mały zakaz latan ia p o w y ż e j 36. ró w n o leżn ik a . N a o b sza rze tym za częła fu nk
cjonow ać adm in istracja kurdyjska.
685
218. WOJNA IRACKO-IRAŃSKA: DRUGA FAZA KONFLIKTU
9 lu teg o 1986 roku w ojsk a irańskie w sile 100 tys. ż o łn ie r z y z a a ta k o w a ły na

p o łu d n io w y m fron cie p ó łw yse p Faw (F a o ). O fen sy w a ta za k oń czyła się suk
cesem. W rękach irańskich znalazł się b o w iem port n a fto w y A l-F aw i w sch odni
b r z e g kanału C h aw r-A bd-A llah, co o zn a cza ło o d cięcie Iraku o d Zatoki Per
skiej. W czasie w a lk ob ie stron y p o n io sły d o tk liw e straty w lu dziach : zg in ę ło
o k oło 15 tys. Ira k ijczy k ó w i n ieco w ię c e j Irańczyków .
12 lu tego, w o d p o w ie d z i na utratę p ółw ysp u Faw, Irak z u życiem bron i
ch em iczn ej za a ta k o w a ł m iasto A b adan , w k tó rym śm ierć p o n io sło 2,5 tys.
lu dzi. Posłu żen ie się bron ią ch em iczn ą p rze z Irak spotkało się p o raz p ie r w
szy z o ficja ln y m p o tęp ien iem R a d y B e zp ieczeń stw a O N Z .
W ciągu m arca i k w ietn ia elita rn e o d d z ia ły irackiej G w a rd ii R ep u b likań
skiej p o d e jm o w a ły p ró b y o d b icia Al-Faw. W ysiłk i te za k o ń czy ły się je d n a k
n iep o w o d ze n ie m .
N ie o d n o to w u ją c su kcesów na frontach, Irak na początku m aja 1986 roku
w z n o w ił „w o jn ę m iast” . 7 m aja s a m o lo ty irackie z b o m b a rd o w a ły cen tru m
Teheranu. B ardzo nasiliła się też „w ojn a ta n k o w c ó w ” . O b ie stron y p rze ścig a
ły się w a tak ow a n iu sta tk ów zn ajdu jących się na w o d a c h Z a to k i Perskiej.
W 1986 roku o g ó łe m z a to p io n o 105 statków, tj. p o n a d d w u k rotn ie w ię c e j niż
w roku p o p rzed n im .
1 w rześn ia 1986 roku w ojsk a irańskie p rzystą p iły d o - o p a trzon ej k ry p to
n im em „K erb a la ” - o fe n s y w y na fron cie p ó łn ocn ym w irackim Kurdystanie.
R o z g o rz a ły tam za cięte w a lk i, które p o c h ło n ę ły tysiące zabitych i rannych.
U schyłku gru d n ia 1986 roku Ira ń czy cy p o d ję li próbę sfo rsow a n ia S zatt
el-A rab o ra z za jęcia Basry - n ie z w y k le w a ż n e g o ira ck iego ośrodka p r z e m y
s ło w e g o i w o js k o w e g o . Po p rzeła m a n iu w ciężkich w a lk a ch czterech z pięciu
irackich lin ii obronn ych, 6 styczn ia 1987 roku o d d z ia ły irańskie z n a la z ły się
na p rzed p o la ch Basry. C iężk ie w a lk i o Basrę - u ch odzące w rę c z za najbar
d ziej k rw a w e w całej w o jn ie - trw a ły d o końca marca, k ie d y to Iran, w o b li
czu braku postępów , zm u szo n y b ył p rze rw a ć natarcie.
W m aju 1987 roku Stan y Z je d n o czo n e ogłosiły, że u czyn ią w szystko, aby
za p ew n ić b ezp ie czeń s tw o żeglu g i w Zatoce Perskiej, w y ra źn ie sugerując m o ż
liw o ś ć u życia siły. W n ie w ie lk im stopniu w p ły n ę ło to na zm ia n ę stra tegii Ira
ku i Iranu. O ba w a lc z ą c e kraje n ad al p o d e jm o w a ły ataki na statki w p ły w a ją
ce d o Zatoki Perskiej. W lipcu jed n o stk i am erykań skie p rzy stą p iły d o eskor
to w a n ia ku w ejckich tankow ców .
W tym czasie, p o trzym iesięczn ej p rze rw ie, Ira k i Iran z n ó w p o w ró c iły do
„w o jn y m iast” . Z w ie lk ą za w zię to ś c ią b o m b a rd o w a n o i o s trz e liw a n o ra k ieta
m i m iasta i o b iek ty przeciw n ik a .
20 lipca 1987 roku R ada B e zp ieczeń stw a O N Z je d n o m y ś ln ie u ch w a liła
rezo lu cję nr 598, która w z y w a ła w a lc z ą c e pań stw a d o zaprzesta n ia d zia ła ń
w ojen n ych . Ira k n atychm iast w y r a z ił sw ą akceptację dla tej rezolu cji. N a to
686
218. WOJNA IRACKO-IRAŃSKA: DRUGA FAZA KONFLIKTU
m iast Iran ją o drzu cił, stw ierd zając, iż n ie w sk a zu je on a agresora w tej w o j

nie, a je s t n im Irak. D u ch o w y p rzy w ó d c a Iranu a jatollah C h om ein i o p o w ia
dał się w y ra ź n ie za d a lszym p ro w a d ze n ie m w ojny.
26 lipca Ira k p r z e p ro w a d z ił o fe n s y w ę w s ą sied ztw ie B asry i w rejon ie
Majm ak. N astęp n ego dnia zap rop on ow ał przerw a n ie w a lk i w yco fa n ie w ciągu
10 dni w o js k na gra n ice sprzed konfliktu. I tę p ro p o zy cję Iran odrzu cił.
D o końca 1987 roku nie p o d ejm ow a n o ju ż p ow ażn iejszych operacji na fron
tach. Toczyła się za to na w ie lk ą skalę „w ojn a m iast” , przyn oszą ca o lb rzym ie
spustoszenia i straty w lu dziach. W za je m n e ataki na m iasta, o b iek ty g o s p o
darcze o ra z instalacje n a fto w e trw a ły ju ż d o końca w ojny.
18 k w ietn ia 1988 roku ok ręty am erykań skie z a a ta k o w a ły irańskie p la tfo r
m y n a fto w e w Z a toce Perskiej. Był to o d w e t za ro zm ies zc za n ie p rze z Iran
m in na w o d a c h m ię d zyn a ro d o w yc h .
T ego sa m ego dn ia Ira k dość n iesp o d ziew a n ie, g d y ż w y d a w a ło się, że nie
h ęd zie o n ju ż w stanie in icjo w a ć d zia ła ń zaczepn ych , p rze szed ł do o fe n s y w y
na fron cie p o łu d n io w y m , b ły sk a w iczn ie odzysku jąc p ó łw y s e p Faw. W ojska
irańskie zo s ta ły te ż w y p a rte z re jo n ó w Basry. Pod k on iec czerw c a Ira k ijczycy
o dzyskali u tracone p rze d trzem a la ty w a żn e stra teg iczn ie w y s p y M adżn u n .
W lipcu o d d z ia ły irackie z d o b y ły w ie le w a żn yc h s z c z y tó w w górach Kurdy-
stanu, które p rze z 4 lata p o z o s ta w a ły w rękach irańskich. 13 lipca, po k rw a
w ych w alkach , w ojsk a irackie z a ję ły p rzygran iczn e m iasto D eh loran i następ
nie p o su n ęły się w głąb tery toriu m Iranu.
M ilita rn e sukcesy Iraku ora z o b a w y p rze d k olejn ym i atakam i a m eryk a ń
skimi s p o w o d o w a ły w reszcie zm ia n ę n astaw ien ia Teheranu i o d ejście od fo r
m u ły p ro w a d z e n ia w o jn y d o końca. A ja to lla h C h om ein i osobiście w y d a ł d e
cyzję o za przestan iu w alk, p rzy zn a ją c za ra zem , iż „jest to straszn iejsze niż
zażycie tru cizn y” . 18 lipca 1988 roku Iran p o w ia d o m ił sekretarza g e n e ra ln e
go O N Z Javiera Pereza d e Cuellara o b ezw a ru n k o w y m p rzy jęciu rezolu cji nr
598 R a d y B ezp ieczeń stw a .
26 lipca ro zp o częły się ro z m o w y m inistrów spraw zagranicznych Iraku i Ira
nu z sek retarzem gen era ln y m O N Z w spraw ie za k oń czen ia w ojn y. 20 sierp-
m a 1988 roku w s z e d ł w życie ro zejm m ię d z y Ira k iem a Iranem . Tym sam ym
zakończyła się trw a ją ca 8 lat w ojn a . 25 sierpn ia z a in icjo w a n e zo s ta ły w G e
n ew ie, pod auspicjam i O N Z , iracko-irańslde rok ow an ia p o k o jo w e. T o czyły się
one bard zo dłu go, b o aż d o 1990 roku. D o p iero p o irackiej agresji na K u w ejt
P rzy w ód c a Iraku S ad dam H usajn w y k a z y w a ć za czą ł g o to w o ś ć d o o s ią g n ię
cia p o ro zu m ien ia. 15 sierpn ia 1990 roku sk iero w a ł on list d o p rezyd en ta Ira
nu H a szem i R a fsa n d ża n iego , w którym z g o d z ił się na w y c o fa n ie w o js k ira c
kich z tery toriu m irań skiego, w y m ia n ę je ń c ó w w o je n n y c h i p rz e b ie g gra n icy
m ię d zy obu pa ń stw a m i środk iem szlaku w o d n e g o S zatt el-A rab.
W ojn a iracko-irańska n a le ża ła d o n a jk rw a w s zy ch k o n flik tó w zb rojn ych
w drugiej p o ło w ie X X w ieku . P o ch łon ęła m ilio n o fia r śm ierteln ych i w y n is z
czyła oba w a lczą c e kraje. O g ó ln e koszty w o jn y sza co w a n o na p o n a d 400 m ld
dolarów.
687
219. WOJNA W ZATOCE PERSKIEJ
R an y od n iesion e p rze z Irak p odczas d łu g o trw a łej w o jn y z Ira n em n ie z d ą ż y

ły się je s z c z e zabliźn ić, a ju ż iracki d yktator Saddam H usajn z d e c y d o w a ł się
na kolejn ą zbrojn ą aw antu rę. Tym ra zem iracka agresja skierow ała się p r z e
ciw k o K u w ejtow i. Husajn uznał, że o p a n o w a n ie b a rd zo za sob n eg o w ropę
n a fto w ą m a łe g o em iratu, d ysp on u ją cego aż 10 % św ia to w yc h za s o b ó w te g o
surow ca, dostarczy środków, które p o z w o lą o p a n o w a ć p o w a ż n y kryzys g o
spodarczy i finansow y, w ja k im zn a la zł się Irak. P od b icie K u w ejtu p o z w o liło
b y skądinąd w y e lim in o w a ć je d n e g o z n ajw ięk szych w ie rz y c ie li za d łu żo n e g o
Iraku. Co w ięcej, Husajn, k tó ry nie o d n o to w a ł p o w o d z e n ia w kon flikcie z Ira
nem , na g w a łt p o trz e b o w a ł spektakularnego sukcesu, b y w z m o c n ić sw ą n a d
w ą tlo n ą p o zycję polityczn ą.
A gresję na K u w ejt p o p rz e d ziła dok ła d n ie za p la n o w an a akcja p ro p a g a n d o
w a . B agdad p o d n osił sw e rzek om e h istoryczn e p ra w a d o Kuw ejtu, argu m en
tując, iż em ira t zajm u je ziem ie irackie i je s t sztu cznym tw o re m w y k r e o w a
n ym p rze z kolon ialistów . N a p rze ło m ie la t 1989/1990 w ła d z e irackie o tw a r
cie w y stą p iły z ro szczen ia m i tery to ria ln ym i w o b e c Kuw ejtu, żą d a jąc kuw ejc-
kich w ysp W arbah i Babijan. N a stęp n ie B agdad oskarżył K u w ejt o p rzek ra
cza n ie lim itó w w y d o b y c ia ro p y n a fto w ej u stalonych p rze z O PEC ora z w y k ra
dan ie ro p y ze z łó ż irackich. W reszcie za rzu con o K u w ejtow i, że w y b u d o w a ł
posterunki w o js k o w e na o b sza rze Iraku. Tym w szystk im o sk a rżen iom to w a
rzy s zy ły silne ataki na panującą w K u w ejcie ro d zin ę Sabahów, k tórych oskar
ża n o o życie w przepych u , koru pcję i zd ra d ę id e a łó w islam u.
25 lipca 1990 roku Saddam H usajn zaprosił na ro z m o w ę am basadora Sta
n ó w Z jed n o czo n y ch w Iraku - panią A p ril G laspie. W trakcie tej r o z m o w y
nie w yk lu czy ł blisk iego użycia siły p rzeciw k o K u w ejtow i. Bierna p o sta w a pani
am basador u gru n tow a ła ira ck iego p rezyd en ta w p rzekon an iu , że w sw ej re
akcji na agresję na K u w ejt św ia t n ie w y k r o c z y p o za sferę w erb a ln ej krytyki.
1 sierpnia z a ła m a ły się ostatn ie p rób y m ed ia cji m ię d z y Ira k iem a K u w ej
tem , p o d e jm o w a n e p rze z króla Jordanii - H usajna i lid era O W P - Jasera A ra
fata. Saddam Husajn uznał, iż n ad szedł w ła ś c iw y m o m e n t na atak.
2 sierpnia 1990 roku liczą ca p on ad 100 tys. ż o łn ie r z y arm ia iracka p r z e
kroczyła gran ice Ku w ejtu , szybko p rzeła m a ła słaby o p ó r w o js k ku w ejckich
i w ciągu 5 g o d z in p rze jęła kon trolę nad b o ga tym em ira tem . E m ir D ża b ir as-
-Sabah w ra z z rzą d em z b ie g ł za granicę.
Ś w ia t z a re a g o w a ł z o b u rzen iem na in w a z ję na Kuw ejt. Po raz p ie rw s z y
p o II w o jn ie ś w ia to w ej d w a superm ocarstw a - Stan y Z je d n o czo n e i Z w ią z e k
R a d zieck i - w kon flikcie o p ie rw s z o rzę d n y m zn aczen iu z a ję ły z g o d n e stan o
wisko. Już w dniu agresji Rada B ezp ieczeń stw a O N Z u ch w aliła rezolu cję w z y
w ającą Irak d o n atychm iastow ego i b ezw a ru n k ow eg o w yco fa n ia się z Kuwejtu.
3 sierpn ia agresję iracką p o tęp iła L iga Pań stw Arabskich. 6 sierpn ia w k o lej
688
219. WOJNA W ZATOCE PERSKIEJ
nej rezolucji Rada B ezp ieczeń stw a ogłosiła całkow ite em bargo na h an del z Ira
kiem i w p ro w a d z iła zakaz im p ortu ro p y n a fto w e j z te g o kraju.
Szybko u fo rm o w a ła się antyiracka koalicja, w ram ach której k lu czo w ą rolę
° d g r y w a ły S tan y Z je d n o czo n e. 4 sierpn ia p o d ję ły o n e d e c y z ję o w ysłan iu
swych w o js k d o A ra b ii Saudyjskiej. Była to o p era cja „Pustynna Tarcza” (De-
Ser t S h ie ld ). D zia ła n ia am erykań skie sp otk a ły się z p op a rciem z d ecy d o w a n ej
W iększości p a ń stw arabskich. S ym p atie proirackie m a n ife s to w a ły tylk o Jor
dania, Libia, Jem en o ra z OWP.
29 listop a d a 1990 roku R ada B ezp ieczeń stw a O N Z na w n io s e k U S A p rzy
jęła rezolu cję nr 678, która u p o w a żn iała pań stw a człon k ow sk ie d o u życia siły
Przeciw ko Ira k ow i, o ile nie w y c o fa się o n z Kuw ejtu d o 15 styczn ia 1991
roku. S addam Husajn w c ią ż n ie w ie rz y ł, że św ia t w o b ro n ie Ku w ejtu z d e c y
duje się na w o jn ę z Irakiem . W szystkie rezo lu cje R a d y B e zp ieczeń stw a trak
tow a ł ja k o środ ek nacisku i n ie z a m ierza ł ich respektow ać. Tym cza sem w Ku
w ejcie Ira k ijczycy z a c h o w y w a li się ja k brutalni okupanci, d op u szcza jąc się
m asow ych zb ro d n i i a k tó w g ra b ie ż y na w ie lk ą skalę.
G dy u płynął term in u ltim atu m w y z n a c z o n e g o p rze z R a d ę B ep ieczeń stw a,
nocą 17 styczn ia 1991 roku antyiracka koalicja ro z p o c z ę ła o p era cję w o js k o
wą p rze ciw k o Ira k ow i, która została op a trzon a k ryp to n im em „Pu stynna Bu-
rza” ( Desert S to rn i). A n tyira ck a koalicja skupiała 32 pań stw a. Z g ro m a d zo n o
Wojska w sile o k o ło 750 tys. żołnierzy, z c z e g o 510 tys. sta n o w ili A m e ry k a
nie. Poza n im i n a jw ięk sze k o n ty n g en ty w y s ta w iły następujące kraje: W ielk a
Brytania, Francja, W łoch y, Kanada, Egipt, Syria, Pakistan, A ra b ia Saudyjska,
Z jed n oczon e E m iraty A rabsk ie i Kuw ejt. W ojsk am i sp rzym ierzon ych d o w o
dził am erykański gen era ł N o rm a n Schw arzkopf. Irak p o d bronią m iał 580 tys.
żołnierzy. N a w ie ś ć o p o d jęciu d zia ła ń zbrojn ych S addam Husajn o gło sił, że
ro z p o c z ę ła się „w o jn a - m atka w szystk ich w o je n ” i je d n o c z e ś n ie w e z w a ł
M u zu łm a n ów c a łe g o św iata d o w a lk i, n ied w u zn a czn ie sugerując dzia ła n ia
terrorystyczne. D o 2 4 lu te g o trw a ły zm a so w a n e b o m b a rd o w a n ia Iraku, któ-
re p rzy n io sły ciężk ie straty siłom zb rojn ym te g o kraju. S a m o lo ty sp rzy m ie
rzonych sta rto w a ły z b a z p o ło żo n y ch w A ra b ii Saudyjskiej i Turcji.
Irak, d ą żą cy d o rozb icia w a lczą c ej z n im koalicji - w której du żą ro lę o d
gryw a ły kraje arabskie - p od ją ł próbę w łą czen ia Izraela d o w o jn y i przekształ
cenia je j w k o n flik t św iata arabsk iego z o d w ie c z n y m w r o g ie m - p a ń stw em
żydow skim . W tym celu Ira k ijczycy o strzeliw a li terytoriu m Izra e la pociska
l i ra k ie to w ym i Scud. Jedn akże Iz ra e l nie d ał się sp ro w o k o w a ć, w yk a zu ją c
godn ą p o d z iw u m ądrość p o lityczn ą i nie o d p o w ia d a ją c zbrojn ie.
N ocą 24 lu tego rozp oczęła się druga faza operacji „Pustynna Burza” , a m ia
n ow icie o fen sy w a lą d o w a p rze ciw k o w o js k o m irackim . N a ta rcie dyspon u ją
cych n a jn o w o cześn iejszy m sp rzętem w o js k o w y m sił sp rzym ierzon ych od p o
czątku ro z w ija ło się b a rd zo pom yśln ie. O d d z ia ły irackie n ie b y ły z d o ln e sta
w ić p o w a ż n ie js z e g o oporu. P o trw a ją cych 100 g o d z in w a lk a ch g łó w n e zgru
p ow an ia arm ii irackiej zo s ta ły ca łk o w icie rozb ite. N a ro zk a z H usajna Ira k ij
czyc y p o d p a lili k ilk a set ku w ejck ich s z y b ó w n a fto w y c h o ra z s p o w o d o w a li
689
w y c ie k ro p y n a fto w e j do w ó d Zatoki Perskiej, co p rzy n io sło gig a n tyczn ą ka

ta stro fę e k o lo g ic z n ą . 27 lu te g o siln y desan t sp rz y m ie rz o n y c h w y lą d o w a ł
w m ieście Nassirija nad Eufratem . Stam tąd m ó g ł ro zp o czą ć m arsz na o d d a
lon ą o 200 km stolicę Iraku.
Saddam Husajn, p rze ra ż o n y perspek tyw ą totaln ej klęski i u traty w ładzy,
w n ocy z 27 na 28 lu tego ogłosił go tow o ść n atychm iastow ego w yco fa n ia w ojsk
z Ku w ejtu ora z w yp e łn ie n ia w szystkich rezolu cji R a d y B ezp ieczeń stw a . Pre
zyd en t U SA G eorge Bush za rzą d ził w ó w cza s w strzym a n ie dzia ła ń w ojen n ych ,
co u m o ż liw iło irackiem u d y k ta to ro w i p o lity czn e p rze trw a n ie. 3 m arca p o d
pisano p o ro zu m ien ie o za w ie szen iu bron i. N a je g o m o cy Irak z o b o w ią z a ł się
do u ja w n ien ia stanu prac nad bron ią nuklearną, ch em iczn ą i b io lo g ic z n ą ,
w yp łacen ia od szk o d ow a ń w ojen n ych , u jaw n ien ia p la n ó w ro zm ieszczen ia m in
na tery toriu m K u w ejtu i w o d a c h Zatoki Perskiej ora z w p ro w a d z e n ia o g ra n i
czeń w eksporcie ro p y n a fto w ej.
G d y ju ż m in ęło n ajw ięk sze za g ro żen ie, Saddam Husajn p o n o w n ie o d z y
skał w igo r, tym ra zem p ropagan dow y. O św ia d czył, iż w o jn a za k oń czyła się
w ie lk im z w y c ię s tw e m Iraku, a koalicja o trzym a ła su row ą lekcję i b yła zm u
szona zap rzesta ć w a lk i. T ym czasem o ca lałe z p o grom u w ojsk a irackie skie
ro w a n o d o tłu m ien ia p ow stań K u rd ów i szyitów .
Irak p o n ió sł w w o jn ie w Z atoce Perskiej d o tk liw e straty. Z g in ę ło - w e d łu g
różn ych ź ró d e ł - od 50 d o 150 tys. ż o łn ie rz y irackich. 175 tys. Ira k ijczyk ó w
tra fiło d o n iew o li. Z n iszczon o o k oło 400 0 irackich c z o łg ó w i p o n a d 300 sa
m olotów . Po stronie sp rzym ierzon ych śm ierć p o n io sło 235 żołn ierzy. Straciła
ona te ż 30 czo łgó w , 36 s a m o lo tó w i 14 śm igłow ców .
220. PAKISTAN: SUKCESY I PORAŻKI PANI BHUTTO
N a p rze ło m ie 1985/1986 roku au torytarn y re żim gen . Zia u l-H aqa za p o c zą t

k o w a ł ostrożn ą lib era liza cję. M u zu łm ań ski rząd M o h a m m ed a Khana Junejo
przy ją ł u staw ę o partiach polityczn ych , u m ożliw ia ją cą le g a liza cję u gru p ow a ń
respektujących p o d s ta w y u strojow e państw a. N a stęp n ie zn iesion y został stan
w yją tk o w y. R ó w n o cześn ie w ła d z e k o n ty n u o w a ły p o lityk ę islam izacji. Z ła g o
d zen ie reżim u gen. Zia u m o ż liw iło p o w ró t d o kraju c zo ło w y c h d zia ła c zy o p o
zycji (p r z e d e w szystk im córki o b a lo n e g o prezyd en ta Bhutto i p r z e w o d n ic z ą
cej Pakistańskiej Partii L u d o w ej B en a zir B h u tto) i za ch ęciło ich do p od jęcia
an tyrzą d ow ych m anifestacji. W grudniu 1986 roku p o n o w n ie do szło d o w z r o
stu n ap ięcia na gra n icy z In d ia m i w sku tek ro zm ies zc ze n ia zn aczn ej lic z b y
w o js k p o obu stronach. M im o z a p o w ie d z i re a k ty w o w a n ia w sp ó ln e j kom isji
in dyjsko-pakistań skiej, która z a w ie s iła d zia ła ln o ść w lipcu 1985 roku, od
k w ietn ia 1987 roku trw a ły starcia w sporn ym rejon ie lo d o w c a S iaczin p rzy
690
220. PAKISTAN: SUKCESY I PORAŻKI PANI BHUTTO
g ra n icy z Chinam i. R zą d pakistański p o s ta n o w ił rzu cić w y z w a n ie In d io m ,

p o d ejm u ją c in te n sy w n e p race nad p ro g ra m e m b u d o w y b o m b y a to m o w e j
i środ k ów przen o szen ia, tra k to w a n ym ja k o środek odstraszania w stosunku
d o sąsiada, p o sia d a ją cego o d roku 1974 broń ją d ro w ą .
17 sierpn ia 1988 roku p rezyd en t Zia u l-H aq zgin ą ł w katastrofie lotn iczej.
J ego n astępcą zosta ł G hulam Ishaą Khan, fo rm a ln ie z a tw ie r d z o n y na 5-let-
nią k aden cję 12 gru dn ia 1988 roku. Po śm ierci gen . Z ia n astąpiły p o d z ia ły
w d om in u jącej Pakistańskiej L id ze M u zu łm ań skiej (P L M ), które u m o ż liw iły
otw artą ry w aliza cję w p rzep ro w ad zo n ych 16 listopada 1988 roku w yborach
do Zgrom a d zen ia N a ro d o w e g o . Z w y ciężyła Pakistańska Partia L u dow a, która
w koalicji z n iew ielk im i partiam i p o d zielo n ej o p ozy cji zdołała sfo rm ow a ć rząd
pod k iero w n ictw em B enazir Bhutto. N o w y rząd stanął p rzed narastającym i
konfliktam i m ię d zy zw aśnionym i grupam i religijnym i i etnicznym i, musiał także
stawić czoło fundam entalistom islamskim, stanow iącym trzon op ozycji p olitycz
nej, a także rosnącym w siłę ga n go m narkotykow ym . P o w a żn e p rob lem y na
stręczała sytuacja gospodarcza kraju, w ym aga jąca tw ardych posunięć stabili
zacyjnych. W obliczu trudności w ew n ętrzn y ch pani Bhutto starała się w z m o c
nić sw oją p o zycję za granicą, o dbu dow u jąc bliskie stosunki z W ielk ą Brytanią
(p o w ró t d o Brytyjskiej W sp óln oty N a r o d ó w w październ iku 1989 r.), ku ltyw u
ją c w spółpracę z U S A oraz starając się p olepszyć stosunki z sąsiadami, zw ła sz
cza z In d ia m i (p o ro z u m ie n ie o w z a je m n e j o ch ron ie in stalacji nuldearnych
z grudnia 1988 r.) i B an gladeszem (p ierw sza o d 15 lat oficjaln a w iz y ta szefa
rządu pakistańskiego w tym kraju w październ iku 1989 r.).
O d z w y c ię s tw a re w o lu c ji islam skiej w Ira n ie, k o n flik t su n nick o-szyicki
w Pakistanie nabrał ostrości. S zyiccy b o jów k a rze, p rzy poparciu Iranu, w z m o
gli aktyw n ość w K araczi, Lahore i P esza w a rze. M ilicja sunnicka, w sp iera n a
przez A ra b ię Saudyjską, o d p o w ia d a ła na akcje terrorystyczn e s z y itó w ataka
mi u zbrojon ych b o jó w ek . W m aju 1990 roku w p ro w in cji Sindh w y b u ch ły
k rw a w e w a lk i etn iczn e m ię d z y rd zen n ym i m ieszkań cam i p ro w in cji a m u zu ł
mańską lu dn ością n a p ły w o w ą . W sierpniu 1990 roku - p o d n aciskiem w o j
skow ych - p rezyd en t Khan zd y m is jo n o w a ł rząd pan i Bhutto, oskarżając ją
0 łam an ie konstytucji, koru pcję i n adużycia w ładzy. W paźd ziern ik u te g o roku
PPL p rze g ra ła z d e c y d o w a n ie w y b o r y d o parlam entu , p okon an a p rze z partie
islam skie. N a c z e le n o w e g o rzą d u stanął p rzy w ó d c a Islam sk iego Sojuszu D e
m o k ra ty czn eg o - M o h a m m a d N a w a z Szarif.
Jesienią 1990 roku d o szło d o kryzysu w stosunkach z USA. Żądan ia z a
przestan ia ro z w o ju p ro g ra m u n u k lea rn ego , sta w ia n e od roku 1985 p r z e z
adm inistrację am erykańską, b y ły d elik atn ie acz sta n o w czo od rzu ca n e p rze z
Pakistan. W rezu ltacie w p a źd ziern ik u 1990 roku S tan y Z je d n o c z o n e z a w ie
siły p o m o c ek o n om iczn ą i w o js k o w ą , sza cow a n ą na p o n a d 1 m ld doi. ro c z
nie. N ie p o m o g ło stanow isko rządu S zarifa w o b e c konfliktu w Z a toce Per
skiej. Pakistan p o p a rł antyiracką koalicję, a n a w et z d e c y d o w a ł się na w y s ła
nie o śm io tysięc zn eg o kon tyn gen tu d o A ra b ii Saudyjskiej. D ecy zja ta w z b u
d ziła p o w a ż n e kon trow ersje w kraju, p o w o d u ją c n a w e t d ym isję kilku m in i
69 1
strów, opon u jących p r z e c iw m ilitarn em u za a n ga żo w a n iu w konflikt. W lu

tym 1991 roku rząd S zarifa ro zp o c zą ł realizację reform gospodarczych , k tó
rych celem b yła stabilizacja gospodark i, p o łą czo n a z ekspansją eksp ortow ą
ora z p rzy cią gn ięciem zagra n iczn ych in w estycji. P o d ją ł także p rób ę p ry w a ty
zacji sektora p a ń stw o w eg o , zw ła szcza banków, ale w sku tek p ro testó w spo
łeczn ych z rezy g n o w a ł. W kw ietn iu 1991 roku p rem ier S za rif z a p ro p o n o w a ł
pakiet u staw m ających na celu u tw o rzen ie „isla m sk iego pań stw a d o b ro b y
tu” . N ie m n iej o g ó ln y kształt p o lityk i rządu pakistań skiego spra w ia ł w ra ż e n ie
n iespójności, n iekon sekw en cji i słabości w ob liczu piętrzących się trudności
w ew n ę trz n y c h o ra z kom plikującej się sytuacji m ię d z y n a ro d o w e j.
221. NOWY ETAP WOJNY DOMOWEJ W AFGANISTANIE
O d początku 1981 roku p o d eg id ą O N Z to c z y ły się d zia ła n ia d y p lo m a ty czn e

w celu u regu low a n ia konfliktu. S p ecja ln y w ysłan n ik O N Z (p o c z ą tk o w o Ja-
v ie r P erez de Cuellar, a n astępnie D ie g o C ó rd o v e z ) p r o w a d z ił d y p lo m a cję
w a h a d ło w ą , krążąc p o m ię d z y Islam abadem a Kabulem , p ro w a d zą c ro z m o
w y z rzą d a m i U SA, Z S R R i Iranu. P o d sta w o w ą trudnością b yła kw estia w y
cofa n ia w o js k radzieckich o ra z d w u stro n n ego układu m ię d z y rzą d a m i A fg a
nistanu i Pakistanu, czem u sp rzeciw ia ł się rzą d pakistański, traktując rząd
Babraka K arm ala ja k o m a rion etk ę M oskw y. W m arcu 1986 roku D ie g o Cór-
d o v e z o d b y ł serię r o z m ó w w Islam abadzie i Kabulu, d o tyczą cych p o lity c z n e
g o u regu low an ia konfliktu w A fgan istan ie. W ła d z e afgańskie o d stą p iły od żą
dań b ezpośredn ich r o z m ó w z Pakistanem ja k o w aru nku dalszych n ego cja cji
p o d eg id ą O N Z , a p o n a d to p rze d s ta w iły plan s to p n io w e g o w y c o fa n ia w o js k
radzieckich , u zależn ia ją c je d n a k je g o realiza cję o d p o ro zu m ien ia z ZSRR. N a
początku 1986 roku d o szło je d n a k d o zasadniczej zm ia n y w stanow isku USA,
d op u szcza jącej m o ż liw o ś ć w sp ó ln y ch gw a ra n cji z ZS R R dla p o ro zu m ien ia
p o k o jo w e g o z a p ro p o n o w a n e g o p rze z O N Z .
Brak p o s tę p ó w rzą d u Babraka K arm ala ora z presja n o w e j ek ip y na K rem
lu d o p ro w a d z iły 4 m aja 1986 roku d o n agłej rezygn a cji K arm ala z funkcji
sekretarza gen era ln ego LDPA. Jego m iejsce zajął s z e f tajnej policji KH AD (p r z e
m ia n ow a n ej w styczniu 1986 roku na M in isterstw o B ezp ieczeń stw a P a ń stw o
w e g o ), M o h a m m ed N a d żib , k tó ry w e w rześn iu 1987 roku p o w ró c ił d o p e ł
n e g o n azw iska z islam ską k oń ców k ą „u lla h ” . N o m in a cja N a d żib a w y w o ła ła
p o d z ia ły w d om in u jącej w k ie ro w n ic tw ie LD PA frak cji Parczam . P o w o d e m
n ie z a d o w o le n ia z w o le n n ik ó w K arm ala b y ło także u w o ln ie n ie lid e r ó w frakcji
Chalk, w ię z io n y c h o d końca 1979 roku. N a d żib u lla h starał się zjed n a ć p rzy
w ó d c ó w p lem io n afgańskich p o p rz e z islam ską retorykę, zm ia n y w p o lityce
roln ej, a także p rzy w ró c e n ie o gra n iczo n ej s w o b o d y d zia ła ln ości p a rtii p o li
692
221. NOWY ETAP WOJNY DOMOWEJ W AFGANISTANIE
tycznych ora z p ro p o zy cje u działu w rzą d zie p rze b y w a ją c e g o na w yg n a n iu

króla Zah ira S zaha. W 1986 roku s fo rm o w a n a zosta ła L oja D żirg a (R a d a
N a jw yższa - zg ro m a d ze n ie p r z y w ó d c ó w p le m ien n y ch ), która w listo p a d zie
1987 roku p rzy jęła n o w ą konstytucję i w yb ra ła N a d żib u lla h a na s ie d m io le t
nią kaden cję prezyden cką.
K onfrontacja m ilitarn a w p rzecią gu 1986 i 1987 roku zn a la zła się w im
pasie. A m eryk a ń sk ie ra k iety S tin ger o g ra n ic z y ły p sych olo giczn ą i taktyczn ą
P rzew a g ę sił so w ieck ich (ich d o s ta w y zosta ły w strzym a n e w e w rześn iu 1987
roku w sku tek o d sp rze d a ży p rze z m u d ża h ed in ów tych p o cisk ów Ir a n o w i), je d
nakże nie m ia ły w ię k s z e g o w p ły w u na p r z e b ie g ciężkich w a lk w prow in cjach
Kandahar, Paghm an i Pachtia. O d listopada 1987 d o stycznia 1988 roku w o k o
licy m iasta Chost to c zy ła się n ajw ięk sza b itw a w w o jn ie d o m o w e j, za k o ń czo
na p rze rw a n iem p rze z siły rz ą d o w e b lo k a d y m iasta. Podczas szczytu p r z y
w ó d c ó w su p erm oca rstw w W a s zy n g to n ie w gru dniu 1987 roku o sią gn ięte
zostało w stęp n e p o ro zu m ien ie d o tyczą ce za k oń czen ia konfliktu w A fg a n is ta
nie. W lu tym 1988 roku M ich a ił G o rb a c z o w o g ło s ił h a rm o n o gra m w y c o fa n ia
Wojsk radzieckich . In ten syw n a d zia ła ln ość d yp lom a ty czn a O N Z , U S A i ZS R R
d o p ro w a d ziła d o p odpisan ia 14 k w ietn ia 1988 roku w G en e w ie p rze z p r z e d
staw icieli r z ą d ó w A fga n ista n u i Pakistanu u k ła d ó w dw u stronn ych, d o ty c z ą
cych zakoń czen ia w o jn y w A fgan istanie. D o d a tk ow o s z e fo w ie d yp lom a cji U SA
1 ZSRR pod p isa li dek larację g w a ra n tó w m ię d zyn a ro d o w yc h .
P o ro zu m ien ia p r z e w id y w a ły za p rzesta n ie w s z elk iej z e w n ę trz n e j in geren-
CJ! i z a a n g a ż o w a n ia w sytu ację w e w n ę tr z n ą A fga n ista n u , za k a z w s z e lk ie j
Pakistańskiej p o m o c y ( w tym w yk o rzy styw a n ia tery toriu m Pakistanu) p rze z
afgańskich m u dżah edin ów , w y c o fa n ie w o js k radzieckich z A fga n ista n u oraz
d o b ro w o ln y p o w ró t u c h o d ź c ó w afgań skich d o s w e g o kraju. P o ro zu m ien ia
gen ew sk ie m ia ły o b o w ią z y w a ć od 15 m aja 1988 roku, c z y li d a ty początku
w y c o fy w a n ia ra d zie c k ie g o korpusu in te rw en cyjn ego , lic zą c e g o w ó w c z a s 100
tys. żołnierzy. W ła śn ie kw estia w y c o fa n ia w o js k so w ieck ich b u d ziła n a jw ię
cej kontrow ersji. R e g u lo w a ło ją , w sposób dość nieprecyzyjn y, o d ręb n e p o ro
zu m ien ie a fgań sko-radzieck ie, p o tw ie rd z o n e sło w n y m i dek lara cja m i dobrej
W oli p o lity k ó w radzieckich . Z g o d n ie z zasadą sym etrii, U S A z a s trze g ły sobie
P raw o d o p o m o c y w o js k o w e j dla m u d ża h e d in ó w w ra zie p o d o b n ej p o m o c y
u d zielon ej p rze z M o sk w ę rz ą d o w i N a d żib u lla h a. K oszty lu d zk ie w o jn y b y ły
ogrom n e: śm ierć p o n io sło blisk o m ilio n m ie s z k a ń c ó w A fga n ista n u , a kraj
opuściło p ra w ie 5 m in u ch odźców . P o stronie so w ie c k ie g o korpusu in te rw e n
cyjn ego z g in ę ło 15 tys. żołn ierzy, a 37 tys. o d n io sło rany.
Po zaw arciu p o ro zu m ień gen ew sk ich i opu szczen iu A fgan istan u p rze z ż o ł
n ierzy radzieckich 15 lu te g o 1989 roku, w a lk i n ie ustały, m .in. w sku tek k o
lejnej tran szy am erykań skiej p o m o c y w o js k o w e j dla m u d ża h e d in ó w w w y s o
kości 300 m in doi. S iły M asu da p ro w a d z iły o fe n s y w ę w d o lin ie Pan dższiru ,
o d d zia ły G u lbu ddina H ek m a tia ra p a rły na Kabul. D zięk i za ch ęto m p rem iera
Pakistanu, pani B en a zir Bhutto, 23 lu te g o 1989 roku m u d ża h ed in o m u dało
S1? dojść d o p o ro zu m ien ia w sp ra w ie sfo rm o w a n ia „isla m sk iego rządu A fg a
693
nistanu” w pakistańskim m ieście R a w a lp in d i. N a p rezyd en ta w y b ra n o kon

s erw a ty w n eg o m onarchistę, im am a Sigbatullaha M o d ż a d d id ie g o , zaś p rem ie
rem został fu n dam en talista Abdur-R abur Rasul Sayaf, p o p ie ra n y p rze z A ra
b ię Saudyjską i Kuw ejt. P o d ejm o w a n e p rze z re żim N a d żib u lla h a p ró b y o p a
n ow a n ia sytuacji w e w n ę trz n e j i zak oń czen ia w a lk frakcyjn ych w LD PA b y ły
nieu dane. W m arcu 1989 roku d o szło d o p ró b y zam achu stanu, k iero w a n ej
p rze z m inistra obrony, gen. S za h n a w a za Tanaya, p r z y w ó d c y frakcji Chalk. Po
zażartych w a lk a ch o d d z ia ły w ie rn e p re z y d e n to w i i p o p iera ją ce frak cję Par-
czam u d a rem n iły p rze w ró t. R ó w n ie ż p o lity czn e iz o lo w a n ie m u d ż a h e d in ó w
o k a za ło się nieskuteczne. M im o to N a d żib u lla h o d p iera ł k o lejn e o fe n s y w y re
belian tów , dokon u jąc ró w n o cześn ie częstych atak ów na p o zy cje m u d ża h ed i
nów. O p o z y c ję o s ła b ia ły co ra z częstsze i siln iejsze k o n flik ty w e w n ę tr z n e ,
w szczeg óln ości p o m ię d z y stronnikam i H ekm atiara i M asuda, które n ie je d
n okrotn ie p rzy b ie ra ły fo rm ę starć zbrojnych. W m aju 1990 roku Loja D żirga
p rzy jęła w ie le p o p ra w e k do konstytucji, usuw ając zapis o p r ze w o d n ie j roli
LD PA i w p ro w a d z a ją c p lu ra lizm pa rtii p o lityczn ych ja k o p o d sta w ę system u
p o lity c z n e g o kraju. W czerw c u 1990 roku podczas II Z ja zd u LD PA dokon an o
zm ia n y n a z w y p a rtii na H ezb-i W atan (P a rtia O jc z y ź n ia n a ). D o p iero w p a ź
dzierniku 1990 roku, w sku tek zach ęt n o w e g o rzą d u Pakistanu, d o Islam aba
du udało się ściągnąć A h m ed a Szaha M asuda i skłonić do kom prom isu z Hek-
m atiarem .
W końcu m arca 1991 roku m u d ża h ed in i o d n ieśli p ie r w s z y o d w y c o fa n ia
w o js k so w ieck ich sukces militarny, zajm u jąc stra tegiczn e m iasto Chost p rzy
gra n icy z Pakistanem . N ie u staw ały je d n a k w a śn ie p lem ien n e i w a lk i m ię d z y
w ro g im i frakcjam i. P o z y ty w n y m sygn ałem b y ło sto p n io w e o gra n icza n ie p o
parcia M o s k w y dla rzą d u N a d żib u lla h a . W p a źd ziern ik u 1991 roku Z S R R
i U S A o sią g n ęły p o ro zu m ien ie o zaprzestan iu o d początku 1992 roku d o sta w
bron i dla stron kon flik tu afgań skiego. B ezp ośred n ie rozm ow y, które o d b y ły
się w M o sk w ie w p o ło w ie listop a d a 1991 roku m ię d z y p rzy w ó d c a m i m u d ża
h e d in ó w i ra d zieck im m inistrem spraw zagran icznych Borisem Pankinem pod
eg id ą O N Z , z a o w o c o w a ły z g o d ą M o s k w y na za p rzesta n ie p o m o c y dla N a d ż i
b u lla h a o ra z o b ie tn ic ę p o p a rcie rzą d u p r z e jś c io w e g o u tw o r z o n e g o p r z e z
m u dżah edin ów .
222. DEMOKRATYZACJA W KOREI POŁUDNIOWEJ
Trw a ją ce o d roku 1985 n iep ok oje, za m ieszk i i a n ty rzą d o w e akcje p rotesta

cyjne, p ro w a d z o n e g łó w n ie p rze z radykalnych stu d en tó w i robotników , nasi
liły się w 1987 roku. M im o n iestabilności sp o łec zn o -p olity czn ej, w okresie
rz ą d ó w gen. Chun D o o-h w an a nastąpiła dalsza p o p ra w a sytuacji ek o n o m icz
694
222. DEMOKRATYZACJA W KOREI POŁUDNIOWEJ
nej, u trzym ał się in tensyw ny w zrost gosp od a rczy m odernizacja tech nologiczn a
i o rga n izacyjn a (ta k że d z ięk i w s p ó łp ra c y go sp o d a rczo -n a u k ow ej z J a p o n ią ),
p o stęp o w ała ekspansja eksportow a, choć w celu zró w n o w a że n ia bilansu pła t
n iczego rzą d o g ra n iczy ł w y d a tk i b u d ż e to w e i starał się zred u k ow a ć im p ort,
m .in. w celu w y p ra c o w a n ia n a d w y żk i fin a n sow ej dla obsłu gi w y s o k ie g o d łu
gu za gra n iczn ego .
C ałkiem n ieo c ze k iw a n ie, w czerw c u 1987 roku ka n d yd at rzą d zą cej partii
w w yb o ra ch prezyden ckich, gen era ł Roh T ae-w oo, p rze d sta w ił p rojek t reform
u w zg lęd n ia ją cych g łó w n e p ostu laty o p o zy cji, d o tyczą ce p rzy w ró cen ia p o d
sta w ow ych sw o b ó d o b yw a telsk ich i d em ok ra tyza cji kraju. P rezy d en t Chun
D oo-h w an p rzy ją ł m an ifest Roh. 2 lipca Roh spotkał się z je d n y m z p r z y w ó d
c ó w o p ozy cji, K im Young-sam em . U z g o d n io n o w z n o w ie n ie prac nad zm ia
nam i w konstytucji, w w yn ik u c z e g o n o w a ustaw a zasadn icza została p r z y ję
ta p rze z 9 3 % głosu jących w referen du m 27 p a źd ziern ik a 1987 roku. P rzed
w y b o ra m i p rezyd en ck im i p o g o rs z y ły się stosunki m ię d z y lid era m i o p o zy cji,
u g o d o w y m K im You ng-sam em i ra dykaln ym K im D ae-ju n giem . W skutek n ie
snasek n ie d o szło d o w y sta w ien ia w s p ó ln e g o kan dydata o p o zy cji. W y k o rz y
stał to Roh T a e-w o o , k tó ry z w y c ię ż y ł w w y b o ra ch 16 gru d n ia 1987 roku,
zd o b yw a ją c 3 5 ,9 % g ło s ó w w o b e c 2 7 ,5 % K im Young-sam a i 2 6 ,5 % K im Dae-
-junga. Porażka k a n d yd a tó w o p o z y c ji w y w o ła ła fa lę n ie z a d o w o le n ia , m a n i
festacje i starcia z policją.
Jako prezyd en t, Roh sto p n io w o re a liz o w a ł ob ietn ice otw a rcia p o lity c z n e
go, czem u sprzyjała d ob ra koniunktura w gospodarce, p o m im o n ap ięć i straj
ków. W k w ietn iu 1988 roku o d b y ły się w y b o r y d o 2 9 9 -o s o b o w e g o Z g ro m a
dzen ia N a ro d o w e g o . P ró b y zjed n o c ze n ia partii o p ozy cyjn ych p o n o w n ie za
k o ń czy ły się fiaskiem . D em ok ra tyczn a Partia S p ra w ied liw o ści (D J P ) zd o b y ła
125 m andatów, n iem al tyle samo, co głó w n e partie opozycyjn e: Partia na rzecz
Pokoju i D em ok ra cji (P P D ) K im D ae-ju nga ora z D em ok ra tyczn a Partia Z je d
n o czen io w a (R D P ) K im Young-sam a ( w sum ie 129 m iejsc). Pod rzą d a m i gen.
Roh T a e-w o o nastąpiła sto p n io w a lib era liza cja p o lityczn a (s w o b o d a d zia ła
nia pa rtii p o lityczn ych , am nestia d la w ię ź n ió w p o lity c z n y c h ), u w ień c zo n a
dem ok ra tyczn ym i w y b o ra m i p o w szech n y m i w 1992 roku.
T rw a ła ekspansja go sp o d a rcza Korei, w handlu, p rzem yśle i in w estycjach
zagran icznych . W zro s ła także m ię d z y n a ro d o w a p o zycja K orei P o łu d n io w ej,
czego u koron ow an iem b yło p rzyjęcie tego państwa d o O N Z w e w rześn iu 1991
roku. W a żn ym w y d a r z e n ie m dla go sp o d a rk i ora z życia p o lity c z n e g o K orei
Po łu d n iow ej b y ły igrzyska o lim p ijsk ie w Seulu, które o d b y ły się 17 w rześn ia
~ 2 p a źd ziern ik a 1988 roku. O d końca roku 1989 Korea P o łu d n io w a sto p n io
w o n a w ią za ła stosunki d y p lo m a ty czn e z b y łym i krajam i socjalistyczn ym i, co
sp o w o d o w a ło o d w o ła n ie d y p lo m a tó w półn ocn ok orea ń sk ich z tych krajów ,
1 stała się p o w a ż n y m d o n a to rem k red y tó w i p o m o c y go sp o d a rczej, a w n a
stępnych latach zn a czą cym in w estorem . M im o sta łeg o n ap ięcia i k o n fro n ta
cyjnej p o lityk i reżim u półn ocn ok orea ń sk iego, o d początku lat d z ie w ię ć d z ie
siątych n astąpiło p o lity czn e zb liż e n ie m ię d z y obu p ań stw am i. W e w rześn iu
695
1990 roku z a p o c zą tk o w a n e zo s ta ły spotkania p r e m ie r ó w o b y d w u p a ń stw

koreańskich, d o tyczą ce p o p ra w y stosu nków w za jem n ych . N ie p rzy n io sły one
konkretów, ale n ie w ą tp liw ie p o p ra w iły n apiętą dotych czas atm osferę.
U trzym ała się n atom iast n iestabilność w e w n ę trz n a kraju, p o w o d o w a n a
g łó w n ie p rze z nieustanne protesty ora z m an ifestacje le w ic o w y c h orga n iza cji
studenckich i robotniczych. Nasilające się dem onstracje i starcia uliczne, szcze
g ó ln ie stu den ckie za m ieszk i w Pusan 3 m aja 1989 roku, sk łon iły rzą d do
po w ro tu do polityki represji w o b e c lew ico w y ch ugrupow ań, co w konsekw encji
przyn io sło eskalację p rze m o c y ze stron y radykalnej le w ic y o ra z o d d z ia łó w
policyjn ych. W gru dniu 1989 roku d o szło d o r o z m ó w m ię d z y p rezyd en tem
Roh a lid era m i o p o zy cji: K im Young-sam em , Kim J o n g-p ilem i K im D ae-jun-
giem , w w yn iku których osią gn ięto p o ro zu m ien ie d o tyczą ce p o d sta w o w y c h
p ro b le m ó w państw a. K olejn ym w a żn y m w y d a rze n ie m b y ło u tw o rz e n ie w lu
tym 1990 roku Partii L ib era ln o-D em ok ratyczn ej w sku tek p o łą czen ia rz ą d z ą
cej D em ok ra tyczn ej Partii S p ra w ied liw o ści p rezyd en ta Roh z d w o m a o p o z y
cyjn ym i u gru p ow a n ia m i: D em okratyczn ą Partią Z je d n o c z e n io w ą (R D P ) Kim
Young-sam a i N o w ą Partią D em okratyczno-R epublikańską (N D R P ) Kim Jong-
-pila. N a jw ięk s za partia o p o zy cji, Partia na rzecz Pokoju i D em okracji (P P D )
K im D ae-junga, określiła posu n ięcie RD P i N D R P ja k o zd ra d ę in teresó w n a
rodu. N o w a partia d y sp o n o w a ła 216 m iejscam i w parla m en cie, co u m o ż li
w ia ło dok on a n ie zm ian w konstytucji. S padek dynam ik i w zro stu go sp o d a r
c z e g o i to w a rzy s zą c y tem u szybki w zro st cen o ra z k o s ztó w u trzym an ia spo
w o d o w a ł w iosn ą 1990 roku w yb u ch strajków ro b o tn ik ó w o ra z dem on stracji
studenckich w g łó w n y c h m iastach kraju. W ła d z e p rzy ję ły ro z w ią z a n ie siło
w e, kierując w rejon y za m ieszek o d d zia ły p olicji i w ojska. N a jw ięk sze od p rze
ję c ia rz ą d ó w p rze z Roh T a e-w o o zam ieszki n astąpiły w k w ietn iu i m aju 1991
roku, a w y w o ła ło je śm ierteln e p ob icie p rze z p o licję studenta seu lsk iego U n i
w ersytetu M yu n gji. D o starć z p olicją d o szło w Seulu, K w an gju , Pusanie i in
nych m iastach kraju.
223. INDOCHINY - WYCOFANIE WOJSK WIETNAMSKICH

Z KAMBODŻY
W W ie t n a m ie co ra z bard ziej d a w a ł się w e znaki p o w a ż n y kryzys go sp o d a r

czy. W ie lk ie środki szły na u trzym an ie o lb rzym iej - czw a rtej p o d w z g lę d e m
liczeb n ości w św iecie - arm ii. Kraj fu n k cjo n o w ał w gru n cie rz e c z y je d y n ie
d zięk i p o m o c y ra d zieck iej, która sięgała 2 m ld doi. roczn ie.
W roku 1985 w ła d z e w H a n o i z d e c y d o w a ły się na p ierw sze posu nięcia
lib era liza cy jn e w gospodarce. P rze p ro w a d zo n o też w ó w c z a s re fo rm ę m o n e
tarną. D ość n ieśm iałe zrazu re fo rm y n ab rały im p etu p o V I z je ź d z ie K o m u n i
696
223. INDOCHINY - WYCOFANIE WOJSK WIETNAMSKICH Z KAMBODŻY
stycznej Partii W ietn a m u (K P W ), k tó ry o b ra d o w a ł w gru dniu 1986 roku. N a

z je ź d z ie tym z życia p o lity c z n e g o w y c o fa li się h istoryczn i p r z y w ó d c y p a rtyj
ni - m .in. s z e f K P W T ru o n g Chinh i p rem ier Ph am Van D o n g - zosta w ia ją c
m iejsce dla m łodszych , reform atorsko zo rien to w a n y ch działaczy. N a n o w e g o
p rzy w ó d c ę pa rtii w yb ra n o N g u yen Van Linha. Z a p o w ie d z ia ł o n szeroką lib e
ralizację w e w szystkich d zied zin a ch życia sp o łec zn eg o i p o lity czn eg o . R o z
p o częła się m o cn o nagłaśniana kam pania „ o d n o w y ” (d o i m o i). Z e z w o lo n o na
p ryw a tn y h an del ora z rodzin ną działalność produkcyjną. Zm niejszyła się pań
stw o w a kontrola nad p rzed sięb io rstw a m i, które m ia ły być sa m o d zieln e i k ie
row a ć się rachu nkiem ek on om iczn ym .
W k w ietn iu 1987 roku o d b y ły się w y b o r y d o Z g ro m a d zen ia N a ro d o w e g o .
O k a ż d y m a n d a t r y w a liz o w a ło kilku kan dydatów , k tó ry m po raz p ie r w s z y
p o z w o lo n o na d eb atę pu bliczną. Tak w y ło n io n y p a rla m en t za żą d a ł od p rzy
w ó d z tw a p a rty jn eg o zgło szen ia d w ó ch - a n ie je d n e g o , ja k to b y ło n orm ą d o
tej p o ry - k a n d y d a tó w na u rząd prem iera. Tak te ż się w istocie stało i o fo tel
prem iera u b ieg a li się D o M u o i i Vo Van Kiet. W ięk sze pop a rcie cz ło n k ó w par
lam en tu z a p e w n ił sobie D o M u o i i w rezu ltacie o n stanął na c z e le rządu.
U za le żn io n y o d W ietn am u Laos, po latach ortodoksji kom unistycznej, ró w
n ież w k ro c z y ł na d ro g ę reform gosp od a rczych i p o lityczn ych . W roku 1988
kraj ten op u ściły o d d z ia ły w ietn a m sk ie, stacjonujące tam - ja k to określano
- „w im ię solidarn ości in doch iń skiej” .
Z m a ga ją cy się z k ryzysem go sp o d a rc zy m W ietn a m p o szu k iw a ł n ow yc h
kontaktów. W p ie rw s z y m rz ę d zie z w ró c ił się w kierunku d o b rz e prosperu ją
cych k ra jó w S to w a rzyszen ia N a r o d ó w A z ji Połu dn iow o-W sch odn iej (A S E A N ),
ale te w szelk ą p o m o c w a ru n k o w a ły w y c o fa n ie m w o js k w ietn a m sk ich z K a m
bodży. A n a lo g ic z n y w a ru n e k s ta w ia ły Chiny, u za le żn ia ją c o d ro z w ią z a n ia
P rob lem u k a m b o d ża ń sk ieg o ew en tu a ln ą n o rm a liza c ję stosu n ków z H an oi.
N a w e t p rzy w ó d c a ra d zieck i M . G orbaczow , d bający o sw ój im age czło w ie k a
Pokoju , z a c z ą ł s u g e ro w a ć w ła d z o m w ietn a m sk im r o z w a ż e n ie m o ż liw o ś c i
w y c o fa n ia się z Kam bodży.
W re zu lta cie W ie tn a m p rzy s tą p ił d o s to p n io w e g o w y c o fy w a n ia sw ych
w ojsk. S tało się to m o ż liw e , p o n ie w a ż w p o ło w ie la t o siem d ziesią tych w a lk i
w K a m b o d ży osłabły. 26 w rześn ia 1989 roku W ietn a m o gło sił, że ostatnia
grupa je g o ż o łn ie r z y opuściła K am b odżę.
O d p oczątk u roku 1989 p row ietn am sk ie w ła d z e k am b o d ż a ń sk ie p o d e j
m o w a ły liczn e p rze d s ię w z ię c ia lib era liza cyjn e. W gospodarce w p ro w a d z o n o
e le m e n ty w o ln e g o rynku, z e z w o lo n o na p ryw a tn ą w y tw ó r c z o ś ć i h an d el,
a ch ło p o m n adan o akty w łasn ości z iem i z p ra w em d zie d zic ze n ia . Z b u d d y
zm u u czyn ion o re ligię p a ń stw o w ą . Parlam en t p ro k la m o w a ł w ie c z y s tą n eu
tralność Kam bodży. Z m ien io n o w reszcie n a zw ę kraju z K am puczań skiej R e
publiki Lu dow ej na Państw o Kam bodży, przyw racając rów n ocześn ie tradycyjną
fla gę, hym n i g o d ło . W szystkie te zm ia n y w p ro w a d z ił m ło d y p rem ier Hun
Sen, k tó ry p r z e w o d z ił reform atorskiem u skrzydłu w e w ła d za ch .
697
W lu tym 1989 roku lid e r em igra cy jn e go rządu k a m b od ża ń sk iego książę

N o ro d o m S ihanou k i H un Sen pod p isa li p o ro zu m ien ie o p o w o ła n iu rządu
k o a licyjn ego , sku piającego p rze d sta w ic ieli w szystkich sił p o lity czn o -w o jsk o
w ych , w tym ró w n ie ż C zerw on ych Khm erów . R zą d taki m iał sp ra w o w a ć w ła
d z ę d o czasu w y b o r ó w p o w szech n y ch , p rze p ro w a d zo n y c h p o d n a d zo re m
m ię d zyn a ro d o w ym .
W ysiłki zm ierzające d o zakoń czen ia konfliktu kam b odżań skiego nie usta
w a ły też na arenie m ięd zyn arod ow ej. D o ch o d ziło d o licznych spotkań i k o n fe
rencji. W reszcie, 23 październ ika 1991 roku w Paryżu w szystkie strony kon
fliktu k am b odżań skiego p o d p isa ły p o ro zu m ien ie p o k o jow e, które fo rm a ln ie
zakoń czyło trw ającą 13 lat w o jn ę w Kam bodży. Porozu m ien ie to - w y n e g o c jo
w a n e pod auspicjami O N Z - podpisali rów n ież przedstaw iciele 18 państw św ia
ta. N a je g o m o cy u tw o rzo n o koalicyjną N a jw yższą R adę N a ro d o w ą , która do
ch w ili w oln ych w y b o ró w - za p ow ied zia n ych na maj 1993 roku - m iała spra
w o w a ć funkcję tym czasow ego rządu Kambodży. Księciu N o ro d o m o w i Sihanou-
kow i p o w ierzo n o ob ow ią zk i g ło w y państwa. W w yniku porozum ien ia paryskie
g o p o w o ła n o także d o życia T y m cza so w y Za rzą d N a r o d ó w Z je d n o czo n y ch
w K a m b od ży (U N T A C ), m ający n ad zo ro w a ć sytuację polityczn ą w tym kraju.
224. FILIPINY - UPADEK MARCOSA
Pod presją m ię d z y n a ro d o w e j o p in ii pu bliczn ej filipiń ski au tokrata Ferdinand

M arcos z a p o w ie d z ia ł p rze p ro w a d ze n ie p rze d te rm in o w y c h w y b o r ó w p re zy
denckich. Był o c z y w iś c ie przekonany, że w y b o r y te tra d y cyjn ie w y g ra b ez
w iększych problem ów . S zerokie rzesze społeczeń stw a filipiń skiego w roli kon
kurentki M arcosa d o n a jw y ż s z e g o w p a ń stw ie sta n ow isk a w id z ia ły pan ią
C o ra zo n A ą u in o - w d o w ę p o za m o rd o w a n y m w roku 1983 p r z y w ó d c y o p o
zycji - B en ign o A ą u in o. Pani A ą u in o p o c z ą tk o w o w zb ra n ia ła się p rze d w z ię
ciem u działu w w yb o ra ch prezyden ckich, ale w gru dniu 1985 roku, g d y je j
z w o le n n ic y zebrali p on ad 1,2 m in p o d p isó w p o d je j p rog ra m em p olityczn ym ,
zm ien iła zd a n ie i o stateczn ie zd e c y d o w a ła się kan d yd ow a ć.
W y b o ry o d b y ły się 7 lu tego 1986 roku. M arcos u siło w a ł za p e w n ić sobie
zw y c ię s tw o w ty p o w y dla sieb ie sposób. W y k o rzy s ty w a ł fu n du sze pu b liczn e
dla k u p ow an ie głosów . Tam, g d z ie p rzek u p stw o n ie w c h o d z iło w grę, je g o
p o p le c z n ic y sto sow a li szan taż i p rzem o c. A k ty w is to m o p o z y c ji u tru dn ian o
obserw ację procesu w yb o rczego . Z an otow an o liczn e przypadki kradzieży, a p o
tem p o d m ia n y urn w yb o rczy ch . W szystkie te m an ipu lacje nie b y ły je d n a k
w stanie p rzesło n ić rz e c zy w is te g o w yn ik u w yb o ró w , a m ia n o w ic ie w y r a ź n e
g o z w y cięs tw a C o ra zo n A ąu in o.
Tym czasem , p o d łu g o trw a ły ch obliczen iach , p a ń stw o w a kom isja w y b o r
cza u znała z w y c ię s tw o M arcosa różn icą p on ad 1,5 m in głosów . W y n ik ten
698
224. FILIPINY - UPADEK MARCOSA
a u to ry z o w a ło p o d p o rzą d k o w a n e d y k ta to ro w i Z g ro m a d zen ie N a ro d o w e , k tó
re 15 lu teg o p ro k la m o w a ło g o prezyd en tem . N a w ie ś ć o ty m ca ły kraj o ga r
n ęło w rz e n ie . 16 lu teg o na w ie c u w M a n ili z u d zia łem o k o ło m ilio n a osób
p an i C o ra zo n A ą u in o zosta ła o b w o ła n a n o w y m p rezy d en tem kraju. Z a in icjo
w a n o kam pan ię c y w iln e g o n ieposłu szeń stw a, p ro k la m o w a n o strajk g e n e ra l
n y o ra z bo jk o t reżim u M arcosa. P rze z cały kraj p rze ta cza ły się m a so w e d e
m onstracje. P ie rw s z e p o d z ia ły o b ja w iły się w ło n ie arm ii, która d o tej p o ry
tw ard o stała p o stronie despoty.
M arcos p rzy ją ł taktykę łą czen ia u stępstw z groźb a m i. Z a p o w ie d z ia ł p o
w o ła n ie R a d y Państw a, która skupiać m ia ła ró w n ie ż p rze d sta w ic ieli o p o zy cji
i stan ow ić organ konsultacyjny p rzy p rezyden cie. R ów n o cześn ie je d n a k o zn a j
mił, iż rzą d dyspon u je o d p o w ie d n im i środkam i, aby z d ła w ić o p ó r k w e s tio
nujących o ficja ln e w y n ik i głoso w a n ia . 21 lu teg o C o ra zo n A ą u in o p o w o ła ła
sw ój „g a b in et cien i” . P r z e ło m o w e zn a czen ie m iał bunt, k tó ry 22 lu teg o p r z e
ciw ko M a rc o so w i p o d n ieśli m in ister o b ro n y - Juan Pon ce Enrile - i zastępca
szefa sztabu sił zbrojn ych - ge n era ł F id el Ram os. W ra z z w ie rn y m i sobie o d
d zia ła m i w ojsk a z a b a ry k a d o w a li się w d w ó ch bazach, w z y w a ją c innych ż o ł
n ie rz y d o n iesłu ch ania „h a n ieb n ych i n ie le g a ln y c h ” r o z k a z ó w p rezy d en ta
M arcosa. Ich akcję p o p a rł zw ierzch n ik w p ły w o w e g o na Filipinach K ościoła
k a tolick iego - ja k o że 8 5 % m ie szk a ń có w kraju sta n ow ią k a to lic y - kardynał
Jaim e Sin. N a je g o w e z w a n ie tysiące m ie szk a ń có w sto licy w y le g ło na ulice,
blokując o d d z ia ło m w ie rn y m je s z c z e M a rc o so w i do stęp d o baz rebeliantów .
O d p o w ie d z ią M arcosa b y ło o g ło szen ie 24 lu teg o stanu w y ją tk o w e g o , ale
rebelian ci ju ż z d o b y li w tym czasie n o w e p o zycje, p rzejm u ją c te le w iz ję pań
stw o w ą , d w ie stacje ra d io w e ora z oficja ln ą a gen cję prasow ą. D o u stąpienia
w e z w a ły M arcosa Stan y Z je d n o czo n e, oferu ją c mu, je g o ro d zin ie i n a jb liż
szym w s p ó łp ra c o w n ik o m a zyl p olityczn y. 25 lu te g o 1986 roku, w o b liczu
b ezn a d ziejn o ści sw o jej sytuacji, M arcos z d e c y d o w a ł się na op u szczen ie F ili
pin i w y ja z d d o USA. Tak d o b ie g ła końca dłu ga ep ok a au torytarnych rz ą d ó w
Ferdinanda M arcosa na Filipinach . N a w ia sem m ó w ią c, zm a rł on na e m ig ra
cji w 1989 roku.
C o ra zo n A ą u in o została o ficja ln ie za p rzys iężo n a na n o w e g o p rezyden ta.
P o w o ła ła rząd, k tó ry za n a jw a żn ie jsze zadan ia u zn ał n ap ra w ę filip iń sk ieg o
system u p o lityczn ego , elim in ację korupcji i n adu żyć o ra z u zd ro w ie n ie g o s p o
darki. 2 lu te g o 1987 roku w referendu m 76% głosu jących F ilip iń czy k ó w o p o
w ie d z ia ło się za p rzy ję c ie m n o w e j dem ok ra tyczn ej konstytucji, z a p ro p o n o
w a n ej p rze z ga b in et pan i A ą u in o. Konstytucja u stan aw iała system rz ą d ó w
w z o ro w a n y na ustroju am erykańskim . R ea lizo w a ła zasadę sztyw n ego podziału
w ła d z y p a ń stw o w ej p o m ię d z y silną eg ze k u ty w ę, której p r z e w o d z i p rezyd en t,
d w u iz b o w y parlam en t i n ieza leżn e sąd ow n ictw o. S iłom zbrojn ym zak a zyw ała
w trą ca n ia się d o sp ra w polityczn ych .
R eferen du m konstytucyjne o zn a cza ło stabilizację w ła d z y C o ra zo n A ą u in o,
u jaw n iając du żą popu larn ość pani prezyd en t w sp o łeczeń stw ie. Jej rząd m ó g ł
się tera z skupić na spraw ach gospodarczych . P rzystą p ił do n e g o c jo w a n ia n o
699
w ych , korzystn ych w a ru n k ó w spłaty d u żeg o za d łu żen ia za g ra n iczn e g o oraz

zachęcał obce firm y d o in w e sto w a n ia w gospodark ę filipińską.
W roku 1991 w y g a s ła d z ie rża w a p rze z Stan y Z je d n o czo n e znajdu jących
się na tery toriu m Filip in d w ó ch baz w o js k o w y ch - C lark F ield i Subic Bay.
Parlam en t filipiń ski nie z d e c y d o w a ł się na p rze d łu żen ie d z ie r ż a w y w w y n i
ku c z e g o w ojsk a am erykańskie opu ściły F ilip in y w 1992 roku.
225. INDONEZJA - PROSPERUJĄCA AUTOKRACJA
W In d on ezji gen erał Suharto u gru n tow yw a ł sw oją w ła d z ę osobistą. Jego p o

zycja była absolutnie n iekw estion ow an a i p rezyden t coraz w yra źn iej funkcjo
n ow a ł w ram ach cerem on iału w ła ś c iw e g o dla daw nych w ła d c ó w jaw ajskich.
W roku 1988 Suharto został w y b ra n y p rze z D o ra d cze Z g ro m a d zen ie Lu
d o w e na piątą k a d en cję p rezyd en ck ą . P o d z ię k o w a ł on za d o ty c h c z a s o w ą
w sp ółp racę w ic e p re z y d e n to w i U m a ro w i W irahadikusum ie. Zastąpił go, u ch o
d zą cy za zn a czn ie bard ziej z d e c y d o w a n e g o , ge n era ł S udharm ono, lid e r rzą
d o w e g o u gru p ow a n ia p o lity c z n e g o - ruchu Golkar. W ic e p re z y d e n t d y sp o n o
w a ł n iem a l w y łą c z n ie u p ra w n ien ia m i cerem on ialn ym i, ale za stęp o w a ł p re
zyden ta, g d y ten nie m ó g ł sp ra w o w a ć sw ych ob ow ią zk ó w .
In d o n ezja w c ią ż p rze ży w a ła okres in te n sy w n eg o ro z w o ju go sp o d a rczego .
Kraj szeroko o tw o r z y ł się na św iat, a w ła d z e w ld a d a ły w ie le w ysiłku w o ż y
w ie n ie gospodarki.
N a jw ięk szym p rob lem em kraju była utrzym ująca się napięta sytuacja w Ti-
m o rze W sch odn im , g d zie p rze ciw k o In d o n e zy jczyk o m zb ro jn ie w y s tę p o w a ły
partyzan ckie o d d z ia ły FR E ITL IN .
226. SRI LANKA - APOGEUM WOJNY DOMOWEJ
N ieu stan n ie za ostrza ł się kon flikt d w ó ch n a ro d ó w zam ieszku jących Sri L a n
kę - S y n g a le z ó w i Tam ilów . W roku 1987 T a m ilo w ie z o rg a n iz o w a li o d d z ia ły
po w stań cze, p rzystępu jąc d o regu larnej w o jn y z arm ią rzą d o w ą . Półn ocn e
teren y Sri Lanki stały się w id o w n ią k rw a w ych w alk. B om b y p odkładan e przez
terro ry s tó w w y b u c h a ły w ca ły m kraju. 21 k w ietn ia 1987 roku T a m ilo w ie
p o d ło ż y li b o m b ę na g łó w n y m d w o rcu a u tob u sow ym w K olom bo, która za b i
ła 150 osób. W o d p o w ie d z i arm ia rzą d o w a , w sp iera n a p rze z lo tn ictw o , p r z e
p ro w a d z iła w ie lk ą o fe n s y w ę p rze c iw k o p o z y c jo m tam ilskim na p ó łw y s p ie
D żafna. W trw ających p ięć dn i w a lk a ch zg in ę ło 400 Tam ilów .
700
227. UPADEK WOJSKOWYCH RZĄDÓW W BANGLADESZU
W o b liczu stale p o tęg u ją ceg o się konfliktu w ła d z e lankijskie z d e c y d o w a ły

się p oprosić o p o m o c In die. 29 lipca 1987 roku p rezyd en t Sri Lanki Junius
Jayew ardene i p rem ier In d ii R a jiv G andhi pod p isa li p o ro zu m ien ie, za k ła d a
ją ce p rzy b ycie do Sri Lanki 50 tys. ż o łn ie r z y indyjskich z za d a n iem o p a n o
w a n ia sytuacji. P o ro zu m ien ie p r z e w id y w a ło też w y c o fa n ie arm ii łankijskiej
do koszar i z ło ż e n ie bron i p rze z p o w s ta ń c ó w tam ilskich. W ojska in dyjskie
m iały być gw a ra n tem rozejm u .
W sierpniu 1987 roku n iek tó rzy p o w sta ń cy z ło ż y li broń, a w ła d z e z w o l
n iły z w ię z ie ń p o n a d 2 tys. Tam ilów . Jedn akże sytuacja g w a łto w n ie się p o
gorszyła, g d y 18 sierpn ia terroryści tam ilscy - p rzyp u szcza ln ie T ygry sy W y
zw olen ia Tam ilskiego Eelam u - za a ta k o w a li gm ach parlam en tu w K olom bo,
zabijając je d n e g o m inistra i raniąc 15 posłów . D o szło w te d y m ię d z y Tam ila-
mi a o d d z ia ła m i in d yjsk im i d o p o tyczek , które n ie b a w e m p r z e r o d z iły się
w kon flikt na p ełn ą skalę. W p a źd ziern ik u 1987 roku w o js k a in dyjskie p r z e
p ro w a d z iły w ie lk ą o fe n s y w ę p rze ciw k o Tam ilom . W D ża fn ie, g d z ie w a lc z o
no o k a żd y d om , w a lk i b y ły sz c z e g ó ln ie k rw a w e . 18 p a źd ziern ik a została
zdobyta g łó w n a kw a tera T y g ry só w w D ża fn ie. W alki w innych p row in cja ch
Półn ocn ych trw a ły je s z c z e kilka m iesięcy, ch oć ich in ten syw n ość n ie b yła ju ż
duża. W m iastach T a m ilo w ie p o d k ła d a li bom by, a je d n a z nich w yb u ch ła
n aw et w a m basadzie indyjskiej. Z czasem silne i d o b rz e u zb ro jon e o d d z ia ły
m dyjskie o p a n o w a ły sytuację. W roku 1989 z a c z ę ły w y c o fy w a ć się ze Sri
Lanki. S za co w a n o w ó w cza s, że w o jn a d o m o w a w latach 1 9 8 3 -1 9 8 9 p o c h ło
nęła p o n a d 50 tys. ofiar.
W gru dniu 1988 roku - w b a rd zo n ap iętej a tm o sferze - o d b y ły się na Sri
Lance w y b o r y p rezyd en ck ie. Z w y c ię ż y ł w nich ka n d yd at rzą d zą cej Z je d n o
czonej Partii N a r o d o w e j (U N P ) R an asinghe Prem adasa, p o zo s ta w ia ją c w p o
konanym polu pan ią S irim a vo Bandaranaike, której w y g a s ła kara p o z b a w ie
nia p ra w w yb o rczy ch . W roku n astępnym rzą d zą ce u gru p ow a n ie p rzek on u
ją co w y g ra ło w y b o r y parlam entarn e.
227. UPADEK WOJSKOWYCH RZĄDÓW W BANGLADESZU
W ojsk ow e rzą d y w B an gladeszu b o ry k a ły się z tru dn ościam i ek o n om iczn y m i

°ra z coraz p o w a żn iejszym i stratami, w y w o ła n y m i p rzez klęski ż y w io ło w e . L a
tem 1987 i 1988 roku kraj d w u k rotn ie za zn a ł n ajcięższej o d 40 lat klęski po-
W odzi, która za k a żd ym ra zem s p o w o d o w a ła straty w ielk o ści p o n a d 1 m ld
do1- i p o z b a w iła życia blisko 300 0 osób, zaś 25 m in osób (1 / 4 lu dności kra
ju ) dachu nad gło w ą . Straty p o głęb ił szalejący na początku gru dnia 1988 roku
cyklon.
Od końca 1987 roku narastało n ie z a d o w o le n ie z r z ą d ó w gen . Erszada.
O d p o w ie d zią w ła d z na m an ifestacje a n ty rzą d o w e b y ło w p ro w a d z e n ie stanu
701
w y ją tk o w e g o i zd ła w ie n ie ruchu o p o zy cy jn eg o . D la p o p ra w ien ia s w e g o w i
zerunku, g łó w n ie za granicą, gen. Erszad z e z w o lił na p rze p ro w a d ze n ie w y
b o ró w parlam en tarn ych w m arcu 1988 roku, w których z d e c y d o w a n e z w y
cięstw o odniosła p roreżim o w a Partia D żatija. Sytuacja p o w tó rzy ła się trzy lata
p ó źn iej. W p a źd ziern ik u 1990 roku w yb u ch ły g w a łto w n e dem on stracje, zo r
g a n iz o w a n e p rze z ruch stu den cki ora z d w ie g łó w n e p a rtie o p o z y c ji: L ig ę
A w a m i ora z B an gladeską Partię N a ro d o w ą (B P N ). P o u życiu siły p rze z p o li
cję i ofiarach śm ierteln ych , protesty ro z s z e rz y ły się. Po k ilk u tyg o d n io w ych
n iepokojach , stojący na czele państw a gen . M o h a m m ed Erszad o g ło s ił 27 li
stopada stan w y ją tk o w y i skierow ał silne o d d zia ły w ojska na ulice Dhaki, które
je d n a k n ie o p a n o w a ły sytuacji. 4 grudnia, p o d naciskiem d o w ó d z tw a arm ii,
p rezyd en t Erszad z re z y g n o w a ł ze stanow iska p rezyden ta. P r z e w r ó t p a ła co
wy, w k tó rym g łó w n ą ro lę o d e g ra ł gen. N u ru d d in Khan, z a p o c zą tk o w a ł p ro
ces p o w ro tu d o r z ą d ó w cyw iln ych . N o w y p rezyd en t, S zeh abu dd in A h m ed ,
rozp isa ł na 27 lu tego 1991 roku w y b o r y parlam en tarn e. Po zam ach u stanu
nastąpiła seria areszto w ań g łó w n y ch postaci o b a lo n e g o reżim u. W styczniu
1991 roku gen . Erszad został skazany na 14 lat w ię z ie n ia p o d za rzu tem zde-
fra u d o w a n ia fu n d u szy pu blicznych.
W w o ln y c h w yb o ra ch parlam en tarn ych sukces o d n io sła BPN, zd o b y w a ją c
138 m iejsc w 3 0 0 -o so b o w ym parla m en cie, p rze d L igą A w a m i (8 5 m ie jsc),
Partią D ża tija (3 5 m iejsc) i fu n dam en talistyczną D ż a m a t-i Isla m i (1 8 m iejsc).
Prem ierem z ra m ien ia c e n tro p ra w ico w ej koalicji została p r zy w ó d c zy n i BPN,
B egu m K h aleda Zia. N o w y rząd stanął w o b liczu p ro b le m ó w n ie tylko p o li
tyczn ych , lecz ta k że sp ołeczn ych . S za leją cy w k w ietn iu 1991 roku cyklon
s p o w o d o w a ł n iesłychan e spustoszenie. Śm ierć p o n io sło blisko 140 tys. osób,
10 m ilio n ó w u traciło dach nad g ło w ą . S traty m a terialn e o sza c o w a n o na p o
nad 3 m ld doi. S połeczn ość m ię d zy n a ro d o w a p osp ieszyła z p o m o cą h u m an i
tarną. Jedn akże ro zd zia ł i sposób w yk o rzystan ia tej pom ocy, a ta k że o p ie
szałość u rzęd n ik ó w p a ń stw o w ych w o sza cow a n iu i lik w id o w a n iu sku tków
katastrofy w y w o ła ły o g ó ln ą krytykę rządu i adm inistracji p a ń stw o w ej, oskar
żanych o korupcję, m a lw ersa cję części p o m o c y i skan daliczną nieu doln ość.
W sierpniu 1991 roku p arlam en t u ch w a lił p o p ra w k i konstytucyjne, z m ie
niające system rz ą d ó w z p rezyd en ck iego na parlam entarn o-gabin etow y. Z m ia
ny zo s ta ły p rzy jęte z d ecy d o w a n ą w ięk szością g ło s ó w (8 4 % ) w referendu m ,
które o d b yło się 15 w rześn ia 1991 roku. N o w y m prezyd en tem , o zn aczn ie
o g ra n ic z o n y c h k om p eten cja ch , w y b r a n y zo s ta ł 8 p a ź d z ie rn ik a 1991 roku
A b d u r R ahm an Biswas.
702
228. KONIEC KOMUNIZMU W MONGOLII
228. KONIEC KOMUNIZMU W MONGOLII
D em okratyzacja n ie o m in ęła M o n g o lii. Pod w p ły w e m w y d a rze ń w Z S R R k o

m u n istyczn e w ła d z e ro z p o c z ę ły ostrożn e re fo rm y gospodarcze, które u le g ły
p rzyspieszeniu p o ro zp a d zie Zw iązku S ow ieck iego . N a p rze ło m ie 1989 i 1990
roku p o w s ta ły p ie rw s z e partie o p o zy cy jn e (M o n g o ls k a U nia D em okratyczn a,
M o n golsk a Partia D em okratyczn a, Partia S o cja ld em o k ra tyczn a ). C ora z częst
sze i liczn iejsze w ystą p ien ia a n ty rzą d ow e, o rg a n iz o w a n e p rze z M o n g olsk ą
U nię D em ok ra tyczn ą (M U D ), w y w ie r a ły stały nacisk na k ie ro w n ic tw o M o n
golskiej Partii L u d o w o -R ew o lu cyjn ej (M P L R ). D o p rzesilen ia d o szło w p o ło
w ie m arca 1990 roku. D o ty ch cza s o w y sekretarz g e n era ln y KC M P L R , D żam -
byn Batm unh, z ło ż y ł rezygn a cję i za a p e lo w a ł o ro z d z ie le n ie pań stw a i partii
kom u n istyczn ej. J eg o następcą został P u n sałm aagijn O czirb at, a w Biurze
P o lityczn ym z n a leźli się z w o le n n ic y d em ok ratyzacji. Z m ia n y w k iero w n ictw ie
M P L R zosta ły u w zg lęd n io n e p rzez W ielk i Churał Ludow y, k tó ry w yb ra ł Oczir-
bata na stanow isko p rezyd en ta państw a. P o n a d to Churał w p ro w a d z ił system
w ie lo p a rty jn y i usunął z konstytucji zapis o p rze w o d n ie j roli M P L R . N o w y
rząd S za raw yn a G u n gaad orja za w a rł p o ro zu m ien ie z ZS R R o w y co fa n iu do
końca 1992 roku w o js k radzieckich .
O p ozycja , którą k iero w a ł lid e r M U D , S an dżasu rengijn D zorig, n alega ła na
dalszą d em ok ra tyza cję. Kom u n istyczn e w ła d z e za sto so w a ły tym ra zem m a
n e w r „u cieczk i d o p rzo d u ” i p o p rzyjęciu p rze z p a rla m en t zm ia n w p ra w ie
w y b o rc zy m ro zp isa ły w o ln e , w ie lo p a rty jn e w y b o r y d o Churału. N ie lic zn a ,
pop ieran a p rze z środow iska intelektu alistów , słabo z o rg a n izo w a n a op ozy cja ,
p o z b a w io n a b yła szans na sukces. W y b o ry 29 lipca 1990 roku z d e c y d o w a n ie
w y g ra ła M P L R (8 5 % g ło s ó w ), a p o n o w e liz a c ji konstytucji W ie lk i Churał
L u d o w y w e w rześn iu 1990 roku z a tw ie rd z ił na stanow isku p rezyd en ta p a ń
stw a Pu n sałm aagijn a O czirbata.
N o w y rzą d re a liz o w a ł ostrożn ą p o lityk ę lib era liza cji sp o łeczn o -p olity czn ej
i gosp od a rczej, korzystając z pom yśln ej sytuacji m ię d z y n a ro d o w e j. Po u regu
lo w a n iu w n o w ej fo rm ie stosu nków z ZSRR , nastąpił ro z w ó j w sp ó łp ra c y z in
nym i m ocarstw am i. W sierpniu 1990 roku b ezp reced en s o w ą w iz y tę w M o n
go lii z ło ż y ł sekretarz stanu USA, Jam es Baker. U m o cn ion e zosta ły stosunki
z ChRL, n a w ią za n o w sp ó łp ra cę z Japonią, która za o fe ro w a ła p o m o c fin a n so
w ą i tech niczn ą. P o m o c m ię d zy n a ro d o w a m ia ła g łó w n ie ch arakter h u m an i
tarny w o b liczu p o w a żn ych b ra k ó w za op a trzen ia w żyw n o ść i leki ora z c o
raz szerszej regla m en ta cji p o d sta w ow ych p rod u k tó w sp o żyw czych , takich ja k
mięso, cukier, ryż, m ąka, olej roślinny.
703
229. BLISKOWSCHODNIE NADZIEJE POKOJOWE
Po załam aniu dialogu palestyńsko-jordańskiego w lu tym 1986 roku, dla g łó w

nych u czestn ików działań p ok ojow ych na Bliskim W sch odzie stało się jasne,
że ja k iek o lw iek projekty p o k o jo w e muszą się opierać na bezpośrednich n e g o
cjacjach m ię d z y Palestyńczykam i a rządem izraelskim . Jedn ocześn ie ró w n ie
o czyw istym faktem była ogrom n a skala trudności w d o p ro w a d zen iu d o takich
rozm ów . Fala terrorystycznych akcji - p row a d zon ych p rzez u gru pow ania p a le
styńskie, g łó w n ie R adę R ew olu cyjn ą al-Fatah, d o w o d z o n ą p rze z A bu N id ala
(S abri Chalil al-Banna) - skierow ana była p rzeciw k o Iz ra e lo w i i USA. W alki
m ię d zy o d d zia ła m i palestyńskim i a proizraelską A rm ią P o łu d n io w eg o Libanu
nie traciły na ostrości. W dodatku w ybu ch palestyńskiego pow stan ia (in tifa d y )
w grudniu 1987 roku odebran y został p rzez Tel A w iw ja k o w y z w a n ie rzu cone
n arod ow i żydow skiem u i państwu Izrael przez organ izacje palestyńskie, w sp ie
rane p rze z fu n dam en talistów islamskich. N ie m o gło za tem d ziw ić, że w zaist
niałej sytuacji głó w n i aktorzy m iędzyn arod ow i, przede w szystkim USA, nie byli
w stanie w ysu n ąć konstruktyw nych p rop ozycji, m ogących p rzeła m a ć im pas
s p o w o d o w a n y zaostrzającą się konfrontacją izraelsko-arabską. Plan pokojow y,
w ysu nięty na początku 1988 roku przez sekretarza stanu USA, G eorge’a Shultza,
oparty na zasadzie „ziem ia za pokój” , spotkał się z ostrożn ym poparciem Izra
ela, lecz został od rzu con y p rzez Jordanię i - naturalnie - OWP.
P rok la m ow a n ie w listo p a d zie 1988 roku n ie z a le żn e g o pań stw a p a lestyń
skiego spotkało się z o strożn ym p op a rciem g łó w n y ch a k to ró w m ię d z y n a ro
d o w ych , choć ró w n o cześn ie p o ja w iły się o b a w y p rzed u sztyw n ien iem stano
w iska Izraela. Tym czasem Jasir A ra fa t podczas w iz y ty w e Francji w m aju 1989
roku zd ysta n so w a ł się od treści K arty N a ro d o w e j O W P z 1964 roku, u zn a ją
cej za n ie le g a ln e u tw o rz e n ie pań stw a Izra e l i w s z e lk ie ro zw ią za n ia za stęp
cze w spraw ie p e łn e g o w y z w o le n ia Palestyny. To n o w e stanow isko A ra fa ta
ora z o b jęcie u rzędu p rezyd en ta S ta n ów Z jed n o czo n y ch p rze z G e o rg e ’a Bu
sha s p o w o d o w a ło zm ia n y w blisk ow sch odn iej p o lity ce U SA, a ta k że u trzy
m anie bezp ośred n ich k o n ta k tó w m ię d z y W a szy n g ton em i OWP, n aw ią za n ych
w grudniu 1988 roku p o deklaracji A ra fa ta o w y rze c z e n iu się w szelk ich fo rm
terro ryzm u . P od cza s w iz y t y m in istra sp ra w za g ra n iczn y ch Izra e la , M o s ze
Arensa, w U S A w m arcu 1989 roku, B iały D om w e z w a ł Iz ra e l do p r o w a d z e
nia bard ziej u m iark ow an ej p o lityk i na Bliskim W sch od zie, p rze d e w szystkim
o gra n iczen ia w o js k o w e j obecn ości w skupiskach lu dności palestyńskiej, z ła
g o d zen ia p olityk i na terenach oku pow an ych oraz u w oln ien ia P a lestyń czyk ów
w ię z io n y c h za u d zia ł w in tifa d zie . P o d s ta w o w y m elem en te m am erykańskiej
p rop ozycji u regu low a n ia konfliktu b lisk ow sch od n iego (tzw . plan B akera) b yły
b ezp o śred n ie n e g o c ja c je izra elsk o-p a lestyń sk ie. R zą d izra elsk i o d rz u c ił tę
m o ż liw o ś ć , p rop o n u ją c p r z e p ro w a d z e n ie w y b o r ó w na Z a ch o d n im B rzegu
i w S trefie Gazy. W o b liczu trudności w p rze fo rso w a n iu p rop o zycji rządu Sza-
m ira, in icja ty w ę p rze ją ł p rezyd en t Egiptu H osni M ubarak, k tó ry 15 w rześn ia
704
229. BLISKOWSCHODNIE NADZIEJE POKOJOWE
1989 roku p rze d sta w ił 10-p u n k tow y plan pok ojow y, p rze w id u ją c y - p o d o b
nie ja k p ropozycja Szam ira - w y b o ry na terytoriach oku pow anych, które m iały
jed n a k że d o p ro w a d zić d o u tw o rzen ia n ie p o d le g łe g o pań stw a palestyńsk iego.
Te p o zy ty w n e ten den cje u le g ły o d w ró cen iu w p o ło w ie 1990 roku. Z a strze
len ie 20 m aja sied m iu arabskich ro b o tn ik ó w p r z e z ż y d o w s k ie g o fan atyka
w R ish o n L e Z io n w y w o ła ło n a jw ię k s z e z a m ie s z k i o d p o c z ą tk u in tifad y.
W czerw c u te g o ż roku, w sku tek a ta k ów terrorystyczn ych Frontu W y z w o le n ia
Palestyny d o w o d z o n e g o p rze z M a h m o u d a A b u la Abbasa, człon k a K om itetu
W y k o n a w czeg o OWP, p rezyd en t Bush p o sta n o w ił ze rw a ć trw a ją cy od 18 m ie
sięcy d ia lo g am erykańsko-palestyński. Ta d ec yzja z b ie g ła się ze zm ian ą rzą
du w Izraelu . N o w y p r a w ic o w y ga b in et Icchaka S zam ira, p o d n aciskiem n ie
w ie lk ic h p a rtii w y z n a n io w y c h , w c h o d z ą c y c h w skład k o a lic ji r z ą d o w e j,
u sztyw n ił sw e stanow isko w rokow an iach p o k o jow ych . K o n tyn u o w a n o in ten
syw n ą akcję o sa d n ictw a żyd o w sk ich im ig ra n tó w z ZS R R na terytoriach oku
p ow an ych , co p ro w a d z iło d o stałych k o n flik tó w z Palestyńczykam i. P o n a d to
proirackie stanow isko O W P w k on flik cie w Z a toce Perskiej (w s p ó ln a d ek la
racja A ra fa ta i Husajna, p rzy jęta na początku sierpnia 1990 roku w B a g d a
dzie, o w sp ó ln ej w a lc e p rze ciw k o okupacji izraelsk iej i am erykań skiej in ter
w e n c ji) w y w o ła ło fa lę krytyki pa ń stw p op ierają cych d o tej p o ry P a lestyń czy
ków, w śró d nich także k ra jó w arabskich. J ed n ocześn ie sym patia św iata z w ró
ciła się w stronę m ie szk a ń có w Izraela, za g ro żo n y c h atakiem ra k ie to w y m Ira
ku, a n a w et u życiem bron i ch em iczn ej.
Prob lem a tyk a p o k o jo w e g o u reg u low a n ia sytuacji na B liskim W sch od zie
p o w ró ciła na p ie r w s z y pla n p o za k oń czen iu w o jn y w Z a toce Perskiej. W a ż
nym czyn n ikiem sprzyjającym ro z m o w o m b y ły zm ia n y w p o lityce Syrii. W sku
tek postępu jącej d e zin teg ra c ji i osłabien ia ZSRR , g łó w n e g o sojusznika D a
maszku, a z d ru giej stron y w rezu ltacie uzyskania d om in a cji w L iban ie, Sy
ria za częła o d ch od zić od opcji m ilita rn ego ro zw iąza n ia kryzysu blisk ow sch od
n iego. W p o ło w ie 1991 roku sekretarz stanu U SA, Jam es Baker, z g ło s ił in i
cjatyw ę zw oła n ia m ięd zyn arod ow ej konferencji p o k o jow ej w spraw ie B liskiego
W schodu. P ro p o zy c ja ta została p oparta n ie tylko p rze z g łó w n e m ocarstw a
ś w ia tow e, le c z ta k że p rze z Egipt, Syrię, A ra b ię Saudyjską oraz, w e w rześn iu
1991 roku, OWP. G łó w n ą przeszk od ą b yła n ieu stęp liw ość rządu Icchaka S za
mira. A m eryk a ń sk a o b ietn ica g w a ra n cji k red yto w ych na 10 m ld doi. ora z
r°sn ą ca presja sp o łeczeń stw a izra elsk ieg o z m ię k c z y ły stan ow isko p rem iera
Szam ira. 30 p a źd ziern ik a 1991 roku w M a d rycie, p rezy d en ci U S A i ZS R R
za in a u gu row a li p ierw szą sesję b lisk ow sch od n iej kon feren cji p o k o jo w e j. Izra-
el re p rezen to w a n y b ył p rze z p rem iera Szam ira. W k o n feren cji ta k że w z ię li
ud zia ł m in istro w ie sp ra w zagra n iczn ych Egiptu, Jordanii, S yrii i Libanu oraz
d elegacja palestyńska (fo rm a ln ie spoza O W P ). P ie rw s z e spotkanie p o słu żyło
Prezentacji stanowisk. W grudniu 1991 roku ob ra d y p rzen iesion o d o W aszyn g
tonu. R ezolu cja Z g ro m a d zen ia O g ó ln e g o O N Z z 16 gru dn ia 1991 roku, anu
lująca słyn n y akt z 1975 roku zró w n u ją cy rasizm z sy jon izm em , zn a czn ie
P o p ra w iła k lim at dalszych n egocjacji.
705
230. PALESTYŃSKA INTIFADA
W dniach 8 -9 gru dn ia 1987 roku w yb u ch ło w S trefie G a zy palestyńskie p o

w stanie - intifada. Po kilku dniach zam ieszki rozp rzestrzen iły się na Zachodni
B rzeg i J erozo lim ę. C elem p o w sta ń có w b yło z w ró c e n ie u w a g i św iata na p ro
b lem palestyński n ie tylko w w y m ia rz e p o lityczn ym , le c z także sp ołeczn o-
-ekonom icznym . S zczyt L igii Państw Arabskich w listopadzie 1987 roku w A m -
m an ie p o ś w ię c ił k w estii palestyńskiej n ie w ie le u w agi. T ym cza sem sytuacja
Palestyńczyków , z w ła szcza na Z a ch o d n im B rzegu o ra z w L iban ie, staw ała się
z k a żd ym rokiem coraz bard ziej dram atyczn a. P ro m o w a n e p rze z rząd iz ra e l
ski żyd o w sk ie o sa d n ictw o na terytoriach oku pow an ych ro d ziło coraz lic z n ie j
sze konflikty, in cyd e n ty zbrojne, a w rezu ltacie niesłychaną d eterm in a cję za
ró w n o rd zenn ej lu dn ości arabskiej, ja k też o sa d n ik ó w w ią żą cy ch z tym i tere
n am i sw o ją ż y c io w ą szansę. Sytuację P alestyń czyk ów w L iban ie k o m p lik o
w a ły w a lk i frakcyjn e OWP. T rw ająca o d m aja 1985 roku „w ojn a o b o z ó w ” za
ostrzyła się w roku następnym . T rw a ła blok a d a palestyńskich o b o z ó w Sabra
i S zatila p rze z m ilicję A m a l i szyickie o d d z ia ły arm ii libańskiej, w p o ło w ie
1986 roku za b lo k o w a n o także inne o b o z y P alestyń czyków : Burdż al-Baradż-
neh i R aszidijeh . D zięk i syryjskiej in te rw en cji w k w ietn iu 1987 roku blok a d a
została c z ę ś c io w o zniesion a. W k w ietn iu 1988 roku w bejru cldch ob oza ch
S zatila i Burdż al-B aradżn eh w y b u ch ły w a lk i m ię d z y siłam i lo ja ln ym i w o b e c
p rz y w ó d c y O W P Jasira A ra fa ta a prosyryjskim u gru p ow a n iem R ew o lu cyjn a
R a d a Fatah, k ie r o w a n y m p r z e z p łk . S a je d a A b u M u sę. Z a k o ń c z y ły się
27 czerw c a p o ra żk ą z w o le n n ik ó w A ra fa ta i ich d ep orta cją d o o b o z ó w w o k o
licy Sydonu.
W ła d z e izraelsk ie, zask oczon e g w a łto w n o ścią i d eterm in a cją p o w sta ń có w
palestyńskich, za sto so w a ły ro z w ią z a n ie siło w e. J edn akże brak d o ś w ia d c z e
nia w d zia ła n ia ch kon trpartyzanckich (p o m im o d o sk o n a łego p rzy g o to w a n ia
w zw alcza n iu terro ryzm u ) utrudniał o p a n o w yw a n ie sytuacji p rze z arm ię izra
elską. Starano się u d erzyć w k ie ro w n ic tw o palestyńskie. W k w ietn iu 1988
roku w Tunisie z a m o rd o w a n y został - p ra w d o p o d o b n ie p rze z a g e n tó w izra
elsk iego w y w ia d u M osad - d o w ó d c a w o js k o w y OWP, C h alil al-Wazir, zn a n y
ja k o A bu D żihad, u w a ża n y za g łó w n e g o p o m y sło d a w c ę intifady.
15 listopada 1988 roku Palestyńska R ada N a ro d o w a (palestyńsk i p a rla
m ent „n a o b czy źn ie” ) podczas sesji w A lg ie r z e p rold a m ow a ła n ieza le żn e pań
stw o Palestyna. P rezy d en tem zosta ł Jasir A ra fa t, zaś m in istrem sp ra w z a g ra
n icznych je g o g łó w n y w sp ó łp ra cow n ik , Faruk Kaddu m i. N o m in a cje te u zy
skały p oparcie w szystkich frakcji OWP, zosta ły n atom iast sk rytyk ow a n e p rze z
an tyara fa tow sk ie u gru p ow a n ia palestyńskie, m .in. L u d o w y Front W y z w o le
n ia P a le s ty n y -D o w ó d z tw o G en era ln e A h m e d a D ża b rila o ra z R e w o lu c y jn ą
R adę Fatah płk. Sajeda A b u Musy, które z a p o w ie d z ia ły w m arcu 1989 roku
u tw o rze n ie p o lityczn ej a lte rn a ty w y dla OWP. Te radykaln e u gru p ow a n ia o d
rzu ca ły ja k ą k o lw ie k m o ż liw o ś ć n ego cja cji z Izra e lem . Z ła g o d ze n ie sta n o w i
706
231. IZRAELSKIE DYLEMATY
ska w ła d z palestyńskich w o b e c Izra e la o ra z bard ziej elastyczn a p o sta w a w o

bec p ro p o zy cji p o k o jo w e g o ro z w ią z a n ia konfliktu b lisk o w sch o d n ie go s p o w o
dow ały, z je d n e j strony, o g ra n iczen ie akcji zb rojn ych u gru p ow a ń zw ią za n ych
z Jasirem A ra fa tem , z d ru giej je d n a k - na terytoriach ok u p ow a n ych w z ro s t
w p ły w ó w radykaln ych u gru p ow a ń fu n dam en talistyczn ych , zw ią za n y ch z or
ga n izacjam i Ham as i H ezbollah.
O d p o ło w y 1990 roku w ła d z e izraelsk ie zn a czn ie za o strzy ły p o lityk ę na
ziem iach o ku pow an ych . Był to skutek z a ró w n o poparcia p rze z P a lestyń czy
k ó w d zia ła ń S addam a Husajna w Z a toce Perskiej, ja k też w zro stu roli o rto
doksyjnych u gru p ow a ń p ra w ico w y ch w rz ą d z ie izraelskim . W o b a w ie p rze d
in tensyfikacją palestyńskich akcji zbrojn ych ja k o w y ra z u poparcia dla Iraku,
w ła d z e izra elsk ie z a o s trzy ły p rze p is y o b o w ią z u ją c e na Z a ch o d n im B rzegu
i w S trefie Gazy. D o p ro w a d ziło to d o d a ls ze g o w zro stu n apięcia. C ora z w ię k
szą rolę w operacjach m ilitarn ych na terytoriach oku pow an ych o d g r y w a ł H a
mas. 8 p a źd ziern ik a 1990 roku izraelsk ie o d d z ia ły p a ra m ilita rn e z a strzeliły
17 n ieu zb ro jon ych A ra b ó w w o k o lic y Ś w ią tyn i na G ó rze w J ero zo lim ie. M a
sakra s p o w o d o w a ła p o n o w n y w yb u ch intifady. D o g w a łto w n y c h zam ieszek ,
któ ry p rzy n io sły kilka o fia r śm ierteln ych ora z setki rannych, d o szło w S trefie
Gazy. W a lk i m ię d z y P a le s ty ń c z y k a m i a w o js k a m i iz ra e ls k im i n a s iliły się
w następnym m iesiącu p o za m o rd o w an iu w N o w y m Jorku p rz y w ó d c y ż y d o w
skich ekstrem istów , enfant terrible izraelskiej sceny p o lityczn ej, M e ira Kaha-
ne. K olejn ą iskrą zapaln ą było, d okon an e 14 styczn ia 1991 roku, za b ó js tw o
w Tunisie trzech c z o ło w y c h p r z y w ó d c ó w OWP, w tym A b u Iya d a (S ala h Cha-
la f), w sp ó łza łoży ciela Al-Fatah, będ ącego najbliższym w sp ółp racow n ik iem A ra
fata. Zabójcę p o licja tu nezyjska w ią za ła z R adą R ew o lu cyjn ą al-Fatah A bu
N id ala, g łó w n e g o p rze ciw n ik a n ego cja cji z Iz ra e le m i U SA, zaś P a lestyń czy
cy skłonni b y li u p a tryw a ć tu u k ry tego z a a n g a żo w a n ia M osadu. M im o ro z p o
częcia z koń cem 1991 roku m ię d z y n a ro d o w e j kon feren cji p o k o jo w e j, intifa-
da trw a ła dalej.
231. IZRAELSKIE DYLEMATY
Z g od n ie z u m o w ą koalicyjn ą z w rześn ia 1984 roku o rotacji na stanow isku

Prem iera rządu , 20 p a źd ziern ik a 1986 roku funkcję szefa rządu p rze ją ł lid e r
bloku Likud, Icch ak Szam ir. S p o ry i p o d z ia ły w rzą d zą cej koalicji p o g łę b iły
si? w p ierw szej p o ło w ie 1987 roku na tle stosunku d o k w estii pokoju na B li
skim W schodzie. Szam ir zd ecy d o w a n ie o p o n o w a ł p rze c iw p rop a gow a n ej przez
P o p rzed n ieg o prem iera, lid era Partii Pracy, a za ra zem m in istra sp ra w z a g ra
nicznych, S zim on a Peresa, id ei m ię d z y n a ro d o w e j k o n feren cji p o k o jo w e j. N a
rastał kon flikt m ię d z y „ja strzęb ia m i” w rz ą d z ie koalicyjn ym , p od k reśla ją cy
707
m i „w ieczn ą p rzy n a leżn o ś ć” te ry to r ió w ok u p ow a n ych i J e ro z o lim y d o pań

stw a izra elsk iego, a z w o len n ik a m i u stępstw w o b e c P a lesty ń czy k ów na zasa
d zie „z ie m ia za p o k ó j” . Ta sytuacja w p ły n ę ła także na stosunki z g łó w n y m
sojusznikiem Izraela - Stanam i Z jed n oczon ym i. O d końca 1986 roku d ostrzec
m o żn a b y ło o zn a k i w y r a ź n e g o p ogorszen ia . O prócz p ogłęb ia jących się ró ż
nic stanow iska w o b e c pokoju na Bliskim W sch od zie, p o ja w iły się k o n trow er
syjne k w estie w stosunkach w za je m n ych : u ja w n io n e za a n g a ż o w a n ie Izra ela
w a fe r z e Ira n -con tra s, kontynu acja, w b r e w presji U SA , p ro g ra m u b u d o w y
m yśliw ca „L a v i” , skazanie p rze z sąd w a szyn gtoń sk i na d o ż y w o c ie Jonathana
Jaya Pollarda za s z p ie g o s tw o w o js k o w e na rzec z Izra ela . W iz y ta p rem iera
S zam ira w W aszyn gton ie w lu tym 1987 roku nie p rzeła m a ła rosnącej n ieu f
ności ze stron y B ia łego D om u.
Sytuacja gosp od a rcza Izra e la w y k a z y w a ła o g ó ln ie o zn a k i stałej popraw y.
P rog ra m stabilizacyjny, re a liz o w a n y od 1985 roku, p rzyn ió sł w z g lę d n ą ró w
n o w a g ę m a k roek on o m iczn ą kraju i w y r a ź n y spadek in fla cji (z 4 4 5 % w 1984
d o 19% w 1986 i 12 % w 1987 r.), jed n a k że w roku 1988 p o ja w iły się n ie p o
kojące sy gn a ły spadku tem p a w zro stu d o 1% , w zro stu in fla cji d o 2 0 % oraz
b ezrob ocia d o 8% w marcu 1989 roku. P ogorszen ie sytuacji gospodarczej b yło
skutkiem p o w stan ia palestyńsk iego, które w p ły n ę ło na zn a czn y spadek d o
c h o d ó w z handlu i turystyki, a ró w n o cześn ie w y m a g a ło w y r a ź n e g o z w ię k
szen ia w y d a tk ó w na obronę. A b y n ie dopu ścić d o za łam an ia p rogra m u sta
b iliza cyjn ego, p o d naciskiem M F W rząd Szam ira przyją ł w końcu m arca 1989
roku n o w y p ro g ra m o szczęd n o śc io w y, k tó ry o b e jm o w a ł cięc ia b u d ż e to w e
(g łó w n ie na c ele s o cja ln e ), zw ięk szen ie o p ła t na słu żbę zd ro w ia , edu kację
i u b ezp ieczen ia , a także d ew a lu a cję szekla.
G łośne reperkusje w y w o ła ły re w e la c je b y łe g o p racow n ik a izra elsk iej K o
m isji E n ergii A to m o w e j, M ord ech a ja Vanunu, u ja w n io n e na łam ach lo n d y ń
skiego „S u n d a y T im esa ” na początku p a źd ziern ik a 1986 roku. Vanunu p o
tw ierdził, że Izrael posiada arsenał g ło w ic nuklearnych (o k o ło 1 0 0 -2 0 0 sztuk),
z lo k a lizo w a n y c h w kom pleksie a to m o w y m D im on a na pustyni N e gev, ora z
p ro w a d z i prace nad b om bą w o d o ro w ą . R ó w n o cześn ie o k a za ło się, że au tor
pu blikacji zn ik n ął w ta jem n iczych okoliczn ościach . Jak się p o tem o kazało,
30 w rześn ia 1986 roku został u p ro w a d zo n y p rze z a g e n tó w M osadu w R z y
m ie i u m ies zc zo n y w w ię z ie n iu w H a jfie, zaś w m arcu 1988 roku skazan y na
18 la t p o z b a w ie n ia w o ln o ś c i za u ja w n ien ie tajem n ic p a ń stw o w ych .
Po zo rg a n izo w a n y ch w listo p a d zie 1988 roku w yb o ra ch d o Knesetu k on
tyn u o w a n o trudną koalicję Likudu i Partii Pracy. N a c z e le rzą d u p o zo sta ł Ic-
chak Szam ir. K ontynu acja w id o c z n a b yła ró w n ie ż w stanow isku rzą d u w o
bec p o d sta w o w y c h k w estii p o lityk i państw a. Brak postępu w realizacji planu
Bakera, w szczeg óln ości o p ó r ze stron y Izraela, p o tw ie rd z o n y tzw. a ferą W ei-
zm an na (d y m isja g łó w n e g o o ręd o w n ik a ro z m ó w z O W P w rzą d zie S zam ira,
Ezera W eizm a n n a ) oraz u sztyw n ien iem stanowiska OWP, sp o w o d o w a ł w z m o c
n ien ie am erykań skiej presji na Izra e l, a w rezu lta cie k ilk u m iesięczn y kryzys
rz ą d o w y w tym kraju. W czerw c u 1990 roku z a w ią za ła się koalicja Likudu
708
232. LIBAN: KLĘSKA SIŁ CHRZEŚCIJAŃSKICH
z m a ły m i o rto d o k s y jn y m i p a rtia m i n a c jo n a listy czn y m i i re lig ijn y m i, które

u d z ie liły poparcia n o w e m u rz ą d o w i Icchaka Szam ira. N o w y ga b in et spotkał
się z n iech ętnym p rzyjęciem ze strony USA, O W P i k rajó w bliskow schodnich.
W dodatku w tym czasie w yg a s ł d ia lo g m ię d zy U S A i OWP. P rze d rzą d em Sza
m ira stanął n o w y p o w a ż n y problem , z w ią z a n y z m a so w ą im igra cją Ż y d ó w
z ZSRR i sp o d ziew a n ym i konsekw encjam i ekon om iczno-społeczn ym i. W stycz
niu 1991 roku Izrael stał się ofiarą narastającego konfliktu w Zatoce Perskiej.
Irak p rze p ro w a d ził n alo ty ra k ieto w e na Tel A w iw i H ajfę, p o w od u ją c p o w a żn e
zniszczenia m aterialn e i straty ludzkie. Agresja iracka u sztyw niła stanow isko
Izraela w kw estii palestyńskiej, tym bardziej, że O W P poparła Irak w konflik
cie w Zatoce Perskiej. O dbiciem te g o b yło w z n o w ie n ie działań w o js k izra el
skich p rzeciw k o o d d zia ło m m uzułm ańskim w p o łu d n iow ym Libanie.
Z koń cem lat o siem d ziesią tych nastąpiła n orm a lizacja stosu nków z kraja
m i E u ropy W sch odn iej. Już w 1986 roku p rze d sta w ic iele W ęgier, Polski i Buł
garii p ro w a d z ili n iefo rm a ln e r o z m o w y w sp ra w ie re a k ty w o w a n ia stosu nków
z Iz ra e le m . Jeszcze na p o czą tk u 1988 roku n a w ią z a n o p ie r w s z e o fic ja ln e
kon takty izra elsk o -w ęg iersk ie . D o n io słe z n a czen ie m ia ło spotk a n ie s z e fó w
d y p lom a cji Izra e la i ZSRR , M o s ze Arensa i Eduarda S ze w a rd n a d zeg o , w Pa
ryżu, które o d b y ło się 8 stycznia 1989 roku. O prócz dek laracji ro z w o ju sto
sunków w za je m n ych , o b ie stron y d o s z ły d o p o ro zu m ien ia w n ajistotn iejszej
kw estii: z g o d y M o s k w y na em igra cję so w ieck ich Ż y d ó w d o Izra ela . K w estia
ta, p o d n o szo n a je s z c z e w p o ło w ie dekady, m iała n ie z w y k le sk o m p lik ow a n y
charakter ze w z g lę d u na za an ga żo w a n ie M o sk w y p o stronie pań stw arabskich.
D opiero o gra n ic ze n ie te g o za in tereso w a n ia o ra z s p o d z ie w a n e korzyści e k o
n om iczn e ze w s p ó łp ra c y z Tel A w iw e m u m o ż liw iły u reg u low a n ie p rob lem u
żyd o w sk iej em igra cji z ZSRR.
232. LIBAN: KLĘSKA SIŁ CHRZEŚCIJAŃSKICH
^Vraz z o sła b ien iem z a a n g a żo w a n ia m o ca rstw zach odn ich w ro z w ó j sytuacji

w Libanie, n asiliła się konfrontacja m ię d z y fo rm a cja m i zb ro jn ym i u czestn i
czącym i w w o jn ie d o m o w e j. Słabość rządu R aszida K a ra m iego i co ra z bar
dziej o tw a rta pen etracja p rze z o d d z ia ły syryjskie p rzy c z y n iły się d o p o d zia łu
^ a ju na kilka stref k o n trolo w a n ych p rze z ry w a lizu ją ce ze sobą u g ru p o w a
nia. W lu tym 1987 roku w ojsk a syryjskie o p a n o w a ły za ch o d n ią część B ejru
tu. W m aju 1988 roku ro z g o rz a ły w a lk i m ię d z y prosyryjskim A m a le m a pro-
Uańskim H ezbollahem . W p o łu d n io w y m L iban ie, z w ła szcza w tzw . izraelskiej
strefie b ezp ie czeń s tw a , p o p ieran a i u zb rojon a p rze z Tel A w iw A rm ia P ołu
d n io w e g o Libanu (A P L ) p ro w a d z iła d zia ła n ia w o js k o w e p rze c iw k o b o jo w n i
kom palestyńskim , H ezbollahow i ora z A m a low i.
709
Kryzys libański s p o tę g o w a n y został w e w rześn iu 1988 roku p rze z w y g a

śnięcie kaden cji p rezyd en ta A m in a D żem a jela i u tw o rze n ie p rze ze ń w o js k o
w e g o rzą d u , k ie r o w a n e g o p r z e z d o w ó d c ę a rm ii lib a ń sk iej, ge n . M ic h e la
A ou n a. N o w y rząd n ieo c ze k iw a n ie zyskał silne p oparcie Iraku, za ró w n o d y
p lo m a tyczn e, ja k i m ilitarn e, co w y n ik a ło z a n im o zji m ię d z y Ira k iem a pro-
irańską Syrią. W m arcu 1989 roku gen . A ou n p ro k la m o w a ł „w o jn ę w y z w o
leń czą ” p rze ciw k o Syrii. G w a łto w n e starcia m ię d z y siłam i ch rześcijań skim i
a o d d zia ła m i m u zu łm ań skim i p o raz k o lejn y p rzy n io sły setki o fia r i p o g łę b i
ły chaos w Liban ie. K on fron ta cyjn a p o lity k a gen . A o u n a d o p ro w a d z iła d o
u tw o rzen ia p o d auspicjam i Syrii „z je d n o c z o n e g o fron tu ” , w skład k tó rego
w e s z ły m .in . A m a l i H ezbollah, a ta k że spadku poparcia dla rządu ze stron y
lu dności chrześcijańskiej. 22 p a źd ziern ik a 1989 roku p a rla m en t libański, o b
radu jący w saudyjskim m ieście Taif, o g ło s ił „p o ro z u m ie n ie o p ojed n a n iu n a
ro d o w y m ” . P ierw szy m rezu lta tem p o ro zu m ien ia z T a if b ył w y b ó r R en e M o-
u aw ada na w a k u ją cy u rząd p rezyd en ta Libanu. N o w y p rezy d en t z a p ro p o n o
w a ł s z e fo w i p rosyryjskiego rządu rezy d u ją cego w za ch o d n im B ejrucie, S eli
m o w i al-H ossow i, u tw o rzen ie rządu p orozu m ien ia n a ro d o w eg o . W k ró tce je d
nak zgin ą ł w zam ach u b o m b o w y m , zaś na j e g o m iejsce w yb ra n o Eliasa Hra-
w ie g o , p o p ie ra ją c e g o p o ro zu m ie n ie z T a if i u trzym u ją ce go d o b re stosunld
za ró w n o z Syrią, ja k i p rzy w ó d c a m i ch rześcijan. P o d o b n ie ja k je g o p o p rz e d
nik, m isję u tw o rzen ia rządu p o w ie rz y ł al-H ossow i. Te d e c y zje zo s ta ły p o tę
p io n e p rze z gen . A ou n a, zd y m is jo w a n e g o ze stanow iska d o w ó d c y arm ii li
bańskiej p rze z n o w y rząd. W tym czasie, za p r z y z w o le n ie m n ow ych w ła d z,
ro zp o częła się operacja ro zm ieszczen ia n ow ych o d d z ia łó w syryjskich, których
n iesk ryw a n ym cele m b y ło ro zb icie chrześcijańskiej arm ii gen . A ou n a . T y m
czasem w o b o z ie chrześcijańskim w y b u ch ły n iszczycielskie w a lk i m ię d z y ar
m ią libańską gen. A ou n a a S iłam i Libańskim i Sam ira G ea gi, k tó ry w k w ie t
niu 1990 roku za ak cep to w a ł porozu m ien ie z T a if i uznał prosyryjski rząd Elia
sa H ra w ieg o. W czerw c u prezyden t H ra w i o d b ył p o d ró ż po krajach arabskich,
z a b ie g a ją c o p o m o c w o js k o w ą i go sp o d a rczą . W p a źd ziern ik u 1990 roku
w ojsk a syryjskie d o k o n a ły in te rw en cji na fo rm a ln y w n io s e k p rezyd en ta H ra
w ie g o i z a ję ły ostatni bastion oporu sił gen . A ou n a w e w sch od n im Bejrucie.
W k ró tc e p o te m o d d z ia ły rz ą d o w e p o d d o w ó d z t w e m gen . E m ile ’a Lahu da
ro z p o c z ę ły o p era cję d em ilita ryza cji Bejrutu i okolic. C elem b y ło rozb icie sił
chrześcijańskich, co o s ią g n ię to p rze z bru taln ą p a cyfik a cję. W ram ach tzw.
planu b e z p ie czeń s tw a W ie lk ie g o Bejrutu 19 gru dn ia 1990 roku dym isję z ło
ż y ł rzą d al-Hossa. N o w y m p rem ierem zosta ł sunnita U m a r Karam i.
S iły rz ą d o w e , w sp iera n e p rze z S yryjczyków , p rzy stą p iły d o rozb ra ja n ia
o d d z ia łó w m ilicyjn ych dzia ła ją cych na tery toriu m Libanu. W roku 1991 ro z
b rojo n e zosta ły w szystk ie libańskie fo rm a cje m ilita rn e o p ró cz proirań skiego
H ezbollahu o ra z p op ieran ej p rze z Izra e l A rm ii P o łu d n io w e g o Libanu. J ed n o
cześn ie rzą d H ra w ie g o , p o d presją Dam aszku, w p r o w a d z a ł d a lsze zm ia n y
w p o lityce w e w n ę trz n e j. S w o b o d a d ziałan ia, z a p ew n io n a S yrii p rze z U S A po
spotkaniu p re z y d e n tó w al-Asada i Busha w listo p a d zie 1990 roku w re w a n
710
233. ZJEDNOCZENIE JEMENU
żu za p oparcie w k ryzysie w Z a toce Perskiej, zach ęciła D am aszek d o p rzy

sp ieszon ego w p ro w a d z a n ia faktyczn ych rz ą d ó w w L iban ie. Z n a czn ie o g ra n i
czo n o w o ln o ś ć ob yw a teli, stłu m ion o o p o zy cję p rze ciw k o d o m in a cji syryjskiej,
a g łó w n e stanow iska w adm in istracji p a ń stw o w ej o b ję li Syryjczycy. Ten stan
rz e c zy zosta ł p rzy p ie c z ę to w a n y pod p isa n iem 22 m aja 1991 roku p rze z pre
z y d e n tó w Syrii, H a fe z a al-Asada, i Libanu, Eliasa H ra w ie g o , układu o p rzy
ja źn i i w sp ó łp ra c y ora z u p rzy w ile jo w a n y ch stosunkach m ię d z y obu krajam i.
Spotkał się o n z poparciem głów n ych sił m iędzyn arod ow ych , z w yją tk iem Fran
cji. Liban w s z e d ł na d rogę autorytarnej stabilizacji polityczn ej oraz stopn iow ej
o d b u d o w y ze zn iszczeń sp o w od ow a n ych d łu gotrw a łą w o jn ą d o m o w ą.
233. ZJEDNOCZENIE JEMENU
Jem eńska R ep u b lika A rabska (J em en P ó łn o cn y ) i L u d o w o -D em o k ra ty czn a

Republika Jem enu (J em en P o łu d n io w y ) n a le ża ły do n ajb ied n iejszych i n aj
słabiej ro z w in ię ty c h k ra jó w azjatyckich . D łu go letn ie w a śn ie i p o d z ia ły na tle
historycznym , id eo lo g iczn y m oraz personalnym nie sprzyjały zb liżen iu d w ó ch
p okrew n ych krajów . P ro p o z y c je unii o b y d w u państw, c z y te ż p e łn e g o z je d
n oczen ia, tra k to w a n e b y ły ja k o rem ed iu m na nieu stającą ry w a liz a c ję i z w y
kle p o ja w ia ły się w okresach o tw a rty ch k o n flik tó w ora z starć zb ro jn ych p o
m ię d z y o b y d w o m a pań stw am i. Tak b y ło w 1972 roku, k ie d y po okresie in cy
d e n tó w gra n iczn ych d o szło w p a źd ziern ik u te g o ż roku d o starć zbrojn ych .
P od ob n ie na p oczątk u roku 1979, g d y w y b u ch ły ciężk ie w a lk i gra n iczn e m ię
d zy J em en em P ó łn ocn ym i P o łu d n iow ym . Z je d n o c z e n io w e p la n y n ie p o w io
dły się g łó w n ie w sku tek ró żn ic id eo lo g iczn o -p o lity czn y ch . W J em en ie P o łu
d n iow y m rzą d zą ca Jem eńska Partia Socjalistyczna (JPS ) re a lizo w a ła o rto d o k
syjny p rog ra m „b u d o w n ic tw a so cja listyczn ego ” ora z p ro w a d z iła p ro ra d zie c
ką p o lityk ę zagra n iczn ą , będ ąc - o b o k Syrii - g łó w n y m soju szn ikiem ZS R R
na Bliskim W sch od zie. Jem en P ó łn o cn y rz ą d z o n y b ył p rze z z w o le n n ik ó w so
cjalizm u arabsk iego (b a a s is tó w ), a czk o lw ie k faktyczn a w ła d z a sp o czyw a ła
w rękach arm ii. W p rze c iw ie ń s tw ie d o m arksistow skich w ła d z Jem enu P o łu
d n iow eg o, rzą d zą cy na p ó łn o c y socjaliści za ch o w a li p lem ien n ą strukturę spo
łeczn ą i silne w p ły w y p r z y w ó d c ó w religijn ych . S p rzeciw ia li się także „ek s
p o rto w i” rew olu cji z Jem enu P o łu d n io w eg o d o innych k rajó w Półw ysp u A ra b
skiego. D zięk i tem u o tr z y m y w a li w yd a tn ą p o m o c ek o n om iczn ą z A ra b ii Sau
dyjskiej ora z USA.
W styczn iu 1986 roku w J em en ie P o łu d n io w y m w yb u ch ła w o jn a d o m o
w a p o m ię d zy ry w a lizu ją cym i frakcjam i Jem eńskiej Partii S ocjalistycznej. P re
zyd en t A li N a sir M o h a m m ed został zm u szo n y d o u cieczki, a w ła d z ę p rze ją ł
d o tych cza so w y prem ier, H a id e r A bu Bakr al-Attas, k tó ry d o k o n a ł k rw a w yc h
711
czystek w śró d z w o le n n ik ó w M o h a m m ed a . Sytuacja gosp od a rcza kraju z k a ż

dym rokiem staw ała się co ra z bard ziej dram atyczna. Jem en P ołu dn iow y, rzą
d z o n y p rze z płk. A le g o A b d u lla h a Saleha, także p r z e ż y w a ł trudności ek o n o
m iczn e, ch oć p o m o c za gra n iczn a ła g o d z iła n a jd otk liw sze skutki. W ła d z o m
Jem enu P o łu d n io w e g o z a le ż a ło na u ło żen iu stosu nków z p ó łn ocn ym sąsia
d em w celu o d d a len ia za g ro żen ia m arksistow ską pen etracją o ra z za k o ń cze
nia stałych k o n flik tó w granicznych.
O d roku 1986 n astęp ow a ła p o w o ln a n orm a lizacja stosu nków m ię d z y o b y
d w o m a pań stw am i jem eń sk im i. O tw a rto au tostradę A d en -S a n a , p r z y w ró c o
no p o łą czen ia lo tn icze, p rzy m ed ia cji płk. K a d a fieg o d o szło d o r o z m ó w p r z y
w ó d c ó w obu państw. W lipcu 1988 roku zn iesion e zosta ły o gra n iczen ia w ru
chu o so b o w y m i m ię d z y obu pań stw am i. W m arcu 1989 roku w z n o w io n o -
p o p rze rw ie s p o w o d o w a n e j w o jn ą d o m o w ą w J em en ie P o łu d n io w y m - m ię
d z y r z ą d o w e r o z m o w y z je d n o c z e n io w e . W gru d n iu 1989 roku p r z y w ó d c y
obu państw za ap ro b ow a li projekt konstytucji z jed n o c zo n eg o Jem enu. 22 m aja
1990 roku n astąpiło fo rm a ln e zjed n o c ze n ie d w ó ch pa ń stw jem eń skich . N a
stolicę obran o Sanę. P rezy d en tem Republiki Jem eńskiej został A li A b d u lla h
Saleh, zaś je g o zastępcą - sekretarz g e n era ln y KC JPS, A li S alim al-Bid. D o
tych czasow y prezyden t Jem enu Połu d n iow ego, H a id er A bu Bakr al-Attas, objął
fu nkcję prem iera. R o z p o c zą ł się tru dn y i k o n flik to w y p roces scalania i kon
solidacji R ep u b liki Jem eńskiej. W skutek o p o w ie d z e n ia się p o stron ie Iraku
w k on flik cie w Z a toce Perskiej, U S A drastycznie o g ra n ic z y ły p o m o c fin a n so
w ą , zaś A ra b ia Saudyjska w y d a liła o b y w a te li jem eń skich , g łó w n ie im ig ra n
t ó w zarob k ow ych . P o g łę b iło to kryzys sp o łec zn o -go sp o d a rczy i w z m o g ło n ie
z a d o w o le n ie społeczeń stw a, co z a o w o c o w a ło w z ro s te m poparcia dla sił p r z e
ciw n ych zjed n oczen iu .
234. EGIPT - WZROST FUNDAMENTALIZMU ISLAMSKIEGO
D zięki u m ocn ieniu rz ą d ó w prezyden ta H osni M ubaraka, obiecu jącym ten d en

cjo m w gospodarce ora z w z ro s to w i roli E giptu na arenie m ię d zy n a ro d o w e j,
sytuacja sp o łec zn o -p o lity czn a w y k a z y w a ła o zn a k i sto p n io w ej stabilizacji.
W w yborach d o 4 4 8 -oso b o w ego Zgrom adzen ia L u d o w e go w kw ietn iu 1987
roku P a rtia N a ro d o w o -D e m o k ra ty c z n a zd o b y ła 345 m a n d a tów . M u barak,
p o n o w n ie w y b ra n y na p rezyd en ta w p a źd ziern ik u 1987 roku, ko n tyn u o w a ł
p o lityk ę reform gosp od a rczych : za w a rł serię p o ro zu m ień o restrukturyzacji
długu za gra n iczn ego z g łó w n y m i w ierzy ciela m i, zacieśnił stosunki z W aszyn g
to n em (w s p ó ln e m a n e w ry w o js k o w e , zaku py u zb ro jen ia , w y d a tn a p o m o c
ek o n om iczn a U S A ), a ró w n o cześn ie d o p ro w a d z ił d o sto p n io w ej n orm a lizacji
sto su n k ó w z ZS R R . A k ty w n ie u c zestn iczy ł w g r z e p o lity c z n e j na Bliskim
712
234. EGIPT - WZROST FUNDAMENTALIZMU ISLAMSKIEGO
W sch odzie, o d n a w ia ją c stosunki z Iz ra e le m po k ryzysie w y w o ła n y m iz ra e l

ską in w a zją na Liban w 1982 roku. O w o c o w a ła także ostrożn a p olityk a nor
m a liza cji sto su n k ó w z k raja m i arabsk im i. D z ię k i re zo lu c ji b ęd ą c ej w y n i
kiem szczytu pa ń stw arabskich w A m m a n ie w listo p a d zie 1987 roku, E gipt
reak tyw ow a ł stosunld d yp lom a ty czn e z d z ie w ię c io m a krajam i (m .in . Irakiem ,
M arokiem , K u w ejtem i A ra b ią S au dyjską). Z a czą ł ta k że o trz y m y w a ć p o m o c
gospodarczą z b o ga tych k ra jó w Zatoki Perskiej. Pod k on iec roku 1989 nastą
piła n agła p o p ra w a w stosunkach egipsko-libijskich. W dn iach 1 6 -1 7 p a ź
dziernika 1989 roku d o szło d o p ie r w s z e g o od roku 1972 spotkania p r z y w ó d
có w o b y d w u państw. E gip t re a k ty w o w a ł także w gru dniu 1989 roku stosun
ki d y p lo m a ty czn e z Syrią, a w m aju 1990 roku d o szło d o p ierw szej o d 13 lat
w iz y ty eg ip sk ieg o p rezyd en ta w tym kraju. W tym sam ym czasie M u barak
odbył spektakularną w iz y tę w ZSRR, p ierw szą na tym szczeblu o d 18 lat.
P o go rszy ły się n atom ia st stosunki z Ira k iem w z w ią zk u z ro zb ieżn o śc ia m i
w p o lityce w o b e c Libanu. D o p ro w a d ziło to d o m asow ych w y ja z d ó w o k oło m i
liona egipskich e m ig ra n tó w za ro b k o w ych z Iraku.
P o d sta w o w ym p rob lem em p ozostała sytuacja gospodarcza kraju oraz d zia
łalność m u zu łm ańskich u gru p ow a ń ekstrem istycznych. P rze p isy stanu w y ją t
k o w ego , u trzym an e w m o cy p rze z prezyd en ta M ubaraka, w m iarę skutecz
nie z a p o b ie g a ły eskalacji ekstrem izm u radykalnych u gru p ow a ń fu n d a m en ta
listó w islam skich d o końca lat osiem d ziesią tych . Z ła g o d ze n ie tych p rze p is ó w
oraz od ejście m in istró w o b ro n y i sp ra w w ew n ę trz n y c h - z w o le n n ik ó w „tw a r
dej ręki” i b e z w z g lę d n e g o zw a lc za n ia ekstrem izm u, za ch ęciło fu n d a m en ta li
stów d o w y w o ła n ia kolejn ej fa li przem ocy. P ro w o d y ra m i stali się „A fg a ń c z y -
cy” - islam scy b o jo w n ic y w a lc z ą c y w szerega ch m u d ża h e d in ó w p rze ciw k o
radzieckim w o js k o m w A fga n ista n ie, k tó rzy p o w ró c ili d o Egiptu p o p o d p isa
niu p o ro zu m ień p o k o jow ych , dotyczących konfliktu afgań skiego. 12 p a źd zier
nika 1990 roku b o jo w n ic y u gru p ow a n ia „Ś w ięta W o jn a ” (A l D żih a d ) za strze
lili R ifaata al-M ahguba, p rze w o d n ic z ą c e g o Z g ro m a d zen ia L u d o w e g o . W ła d z e
aresztow ały kilkuset d zia ła czy m uzułm ańskich, co w z m o g ło n ap ięcie w kraju.
W ojna w Zatoce Perskiej p o głęb iła trudności ekon om iczn e kraju, w zw iązku
Ze skokiem cen ro p y n a fto w e j, w y ra ź n y m spadk iem w p ły w ó w z turystyki,
°P ła t ż e g lu g o w y c h z Kanału Sueskiego, p o w ro te m k o lejn ej fa li e m ig ra n tó w
Zarobkow ych z Iraku o ra z spadk iem eksportu d o Iraku i Kuw ejtu. E gipt za
a n g a żo w a ł się po stronie antyirackiej koalicji, w y sy ła ją c blisko 20 tys. ż o ł
n ierzy d o A ra b ii Saudyjskiej i n akłaniając d e le g a tó w L ig i A rabskiej d o p od ję-
Cla antyirackich kroków.
713
235. LIBIA - KŁOPOTY KADAFIEGO
15 k w ietn ia 1986 roku am erykań skie b o m b o w c e stra tegiczn e d o k o n a ły na

lotu na libijskie m iasta Trypolis i B en gh azi w o d w e c ie za p o p iera n ie p rzez
rząd płk. M u am m ara K a d a fieg o akcji terrorystycznych. B om b ard o w a n ie b yło
nie tylko dem on stracją siły USA, ale w y n ik a ło z p oczu cia za gro żen ia w o b li
czu nasilenia akcji terrorystyczn ych spon sorow an ych p rze z Libię, a także ro z
w o ju p r o g ra m ó w produ kcji bron i m a s o w e g o ra żen ia (p ro g ra m nuklearny,
b u d o w a p rzy w sp ó łp ra c y z ZS R R kom pleksu ch em ic zn eg o w R a b ta ). Sank
cje ek o n om iczn e n a ło żo n e na początku 1986 roku p rze z adm in istrację USA,
do których p rzy łą c z y ły się pań stw a E u ropy Zach odn iej, z a o g n iły stosunki L i
b ii z krajam i Zachodu. D u że w ra ż e n ie w y w a r ły u ch w a ły X I Kongresu L u d o
w e g o (lu ty -m a r z e c 1986 r.), w z y w a ją c e rzą d d o tw o rze n ia „sa m ob ójczych
o d d z ia łó w ” go d zą cyc h w in teresy U SA i Izraela, u derzających na am basady
tych k ra jó w w krajach arabskich, a także d o m a ga ją ce się tw o rze n ia o b o z ó w
w o js k o w y ch szkolących A r a b ó w d o w a lk i w y z w o le ń c z e j. U trzym an e zostały
n a to m ia st c ie p łe stosunki z g łó w n y m i so ju szn ik a m i w ś w ie c ie arabskim ,
p rze d e w szystk im Syrią (w iz y ta p rezyd en ta al-Asada w sierpniu 1986 roku ),
OWP, choć z d ru giej stron y stosunki z E gip tem p o zo s ta ły w stanie „zim n ej
w o jn y ” .
Po bom bardow an iu płk M u am m ar K adafi p rze ży w a ł tru dn y okres ze w z g lę
d ó w za ró w n o osobistych (u p a d ek prestiżu, kryzys p sy ch iczn y ), po lityczn ych
(w z ro s t ro li mjr. A b d u la S alem a D ża llou d a - dru giej o s o b y w pań stw ie, ry
w a liza c ja k la n ow a , a k tyw iza cja em igra cyjn ych o p o z y c jo n is tó w ), ja k i ek o n o
m iczn ych (za ła m a n ie cen ro p y n a fto w e j o ra z spadek eksportu, za trzym a n ie
w ie lu in w estycji, o b n iżen ie p o zio m u życia m ie s zk a ń c ó w ). O b n iżen ie się PNB
o 1/3 w okresie 1 9 8 6 -1 9 8 8 , a także trudności z z a o p a trzen iem w żyw n ość,
w y w o ła ły rosnące n ie z a d o w o le n ie ludności. W 1987 roku rzą d p rzy ją ł „środ
ki k o rek cyjn e” , o b ejm u ją ce lib e ra liza c ję p o lity c z n ą (u w o ln ie n ie w ię ź n ió w
p o lityczn ych , u ła tw ien ia w w yja zd a ch za gra n iczn y ch ) i ek o n om iczn ą (w ię k
sza rola sektora p r y w a tn e g o i s p ó łd z ie lc z e g o ). L ib era liza cja n ie d o ty czy ła
n a to m ia st sp ra w re lig ijn y ch . M u a m m a r K a d a fi, o b s e rw u ją c z n ie p o k o je m
w zro st w p ły w ó w isla m istó w w krajach sąsiedzkich: E gipcie, Tu nezji, A lg ie rii,
Sudanie, z całą su row ością tra k to w a ł w s zelk ie p r z e ja w y ten d en cji fu ndam en-
ta listyczn ych . O fia rą represji b y li p r z e d e w szystk ic h c z ło n k o w ie B ra ctw a
M u zu łm ań skiego.
R eżim K a d a fieg o nie z a m ierza ł ulec żą d a n io m św iata za c h o d n ie g o i zre
zy g n o w a ć z dzia ła ń terrorystycznych. 21 gru dnia 1988 roku sa m o lo t a m ery
kańskich lin ii pasażerskich P A N A M z 259 osob am i na p o k ła d z ie ru n ął na
szkockie m iasteczk o L ockerbie. Trw a ją ce kilkanaście m ie sięcy ś le d z tw o w y
kazało, że p rzyczyn ą katastrofy była eksplozja ładunku w y b u c h o w e g o um iesz
c z o n e g o na p o k ła d zie. W ła d z e U SA i W ie lk ie j B rytanii o sk a rżyły o p o d ło ż e
nie b o m b y a g e n tó w lib ijsk iego w y w ia d u . 4 styczn ia 1989 roku am erykańskie
714
236. FALA FUNDAMENTALIZMU ISLAMSKIEGO W PAŃSTWACH MAGHREBU
m yśliw ce z e s trz e liły libijski sa m o lo t nad M o rz e m Ś ród ziem n ym , p o w o d u ją c

^ ejny w zro st n ap ięcia w stosunkach m ię d z y Libią a krajam i zach odn im i,
ankcje ek o n om iczn e zosta ły u trzym an e, a starania o m ię d z y n a ro d o w ą izo-
acJ? Libii - w y ra źn ie w zm o c n io n e .
Od 1989 roku nastąpiła p op ra w a stosunków z krajam i ościennym i, w szcze
gólności z E giptem . Libia o dzyskała też silną p o zy cję w św iecie arabskim. Ta
sytuacja zm ien iła się je d n a k p o sierpniu 1990 roku, k ie d y to L ibia o p o w ie -
ziała się p o stronie Iraku w k o n flik cie w Z a toce Perskiej. M im o kom plik acji
Polityczn o-d yp lom a tyczn ych , kryzys ó w p rzy czy n ił się do w y ra źn e j p o p ra w y
sytuacji go sp o d a rczej Libii, p o w o d u ją c w z ro s t cen ro p y n a fto w e j i p o p ra w ę
'lansu p ła tn iczeg o Libii.
236. FALA FUNDAMENTALIZMU ISLAMSKIEGO W PAŃSTWACH

MAGHREBU
d roku 1986 sytuacja gospodarcza A lg ie r ii stale pogarszała się w skutek spad-

u d o c h o d ó w z eksportu ro p y n a fto w ej, suszy i p la g i szarańczy. C ora z d o
r s z e braki na rynku, d ro żyzn a , a ró w n o c z e ś n ie ra żą ce b o g a c tw o osób
^w iązanych z rzą d em i w szech ob ecn a korupcja ro d z iły cora z w ię k s z e n ieza-
°W olen ie w iększości społeczeństw a. W roku 1988 pla ga szarań czy zniszczyła
Znaczną część zbiorów . W p a źd ziern ik u te g o ż roku w y b u ch ły g w a łto w n e za-
m ieszki a n ty rzą d o w e, stłu m ion e siłą p rze z w ojsko, w których o ficja ln ie z g i
nęło 161 osób. P rezy d en t kraju, płk S za d li B en d żed id , rozpisał referen d u m
°ty c z ą c e zm ia n konstytu cyjn ych , p o leg a ją cy ch na p rze k a za n iu g łó w n y c h
uP raw n ień w ła d z y w y k o n a w c z e j w ręce prem iera . W referendu m , p rze p ro
w a d zon ym 3 listo p a d a 1988 roku, 9 2 % m ie szk a ń có w z a a p ro b o w a ło zm iany.
lesiąc p ó źn iej S za d li B en d żed id w y b ra n y zosta ł na k olejn ą k aden cję prezy-
encką. R zą d p rezyd en ta B e n d żed id a p o s ta n o w ił z ła g o d z ić p o lityk ę reżim u
W prow ad zić system w ielop a rtyjn y. W lipcu 1989 roku Z g ro m a d ze n ie N aro-
° w e p rzy ję ło n o w ą u staw ę o sto w a rzyszen iach p o lityczn ych , u m o żliw ia ją c
reJestrację n ow yc h p a rtii i u gru p ow a ń . D zięk i tem u z a le g a liz o w a n o d z ia ła l
ność Is la m sk ieg o Fron tu O ca len ia (F IS ), z a ło ż o n e g o i k ie r o w a n e g o p r z e z
assi M a d a n iego .
PIS stał się p o lityczn ą reprezen tacją algierskich islam istów , d ą żą cych d o
^stan ow ien ia pań stw a religijn ego , o p a rte g o na p ra w ie koran iczn ym . R ady-
ne o d ła m y Frontu in sp iro w a ły rozru ch y w p a źd ziern ik u 1988 roku, zaś
P ° p o w ro cie d o kraju „A fg a ń c z y k ó w ” (p o d o b n ie ja k w E g ip c ie ), FIS p rzyb ra ł
rad y k a ln iejsze o b lic z e , ak cep tu ją c w a lk ę zb ro jn ą ja k o je d n ą z m o ż liw y c h
m etod u sta n ow ien ia pań stw a islam skiego. P ro b ie rz e m siły islam skich fu n d a
m en talistów stały się w y b o ry lok a ln e 12 c z e rw c a 1990 roku, p ie r w s z e w ie lo -
715
partyjne w y b o ry w n iep o d le g łe j A lg ie rii, w których kan dydaci FIS u zyskali

55,4% głosów , podczas g d y k a n d yd atów rzą d zą cego FLN p o p a rło tylko 31,6%
w yb orców . Z d e c y d o w a n ą p o ra żk ę FIS p o n ió sł w górskiej K abylii, re g io n ie
zam ieszkałym p rze z Berberów . Stało się to z a rz e w ie m n arastającego k o n flik
tu m ię d z y A ra b a m i a społeczn ością berberyjską, w a lczą c ą o za ch o w a n ie au
ton o m ii kulturow ej.
Zaskoczon e rozm ia rem z w y cięs tw a isla m istó w o ra z skalą co ra z lic z n ie j
szych i g w a łto w n iejszy c h m an ifestacji, k ie ro w n ic tw o F L N w a tm o sferze ro z
b ieżn ości p o szu k iw a ło sp o so b ó w ogra n iczen ia w p ły w ó w FIS. K ryzys w FLN
p o g łę b ił się w p a źd ziern ik u 1990 roku, k ie d y to grupa w e te r a n ó w w k ie ro w
n ictw ie partii, zw ią za n a w przeszłości z p rezyd en tem H ouari B ou m edienn em ,
opuściła szeregi FLN , krytykując lib era ln y p rog ra m g o sp o d a rc zy o ra z oskar
żając prezyd en ta S zadli B en d żed id a o korupcję. Skutki kuracji o szczęd n ościo
w e j b y ły b a rd zo d o tk liw e dla w ięk szości sp o łeczeń stw a i w y w o ła ły n iem al
nieustające strajki. R ezu lta tem presji ze strony fu n d a m en talistó w b y ło p r z y
ję c ie u staw y ję z y k o w e j w gru dniu 1990 roku, u znającej arabsld za w y łą c z n y
ję z y k u rzęd o w y i przew id u jącej k a ry za posłu giw an ie się w m iejscach pu b licz
n ych in n y m i ję z y k a m i. Z b liż a ją c y się te rm in w y b o r ó w p a rla m e n ta rn y c h
w c zerw c u 1991 roku n ap aw a ł w ła d z e algierskie ja k n ajgorszym i o b a w a m i.
Islamski Front O calenia m an ifestow ał sw ą siłę oraz m asow e poparcie ze strony
lu dn ości arabskiej.
W a tm o sferze cią głych dem on stracji isla m istó w w A lg ie r z e , starć z p olicją
i w e z w a ń d o strajku ge n era ln eg o , 5 c z e rw c a 1991 roku w ła d z e z d e c y d o w a ły
o p rze ło że n iu term inu w y b o ró w p ow szech n ych . D ecyzja ta w y w o ła ła k o le j
ną fa lę za m ieszek i starć p olicji z fu n dam en talistam i, k tórych skutkiem b yło
k ilk a d ziesiąt o fia r śm ierteln ych . W końcu czerw c a w ojsk o i p olicja d o k o n a ły
m asow ych aresztow ań d z ia ła c z y FIS (2 6 0 0 osób, w tym p r z y w ó d c y Frontu
Abassi M a d a n i i A li B e lh a d ż). W p ro w a d z o n o stan w yjątkow y. W następnych
m iesiącach doszło d o p e w n e g o zła go d zen ia napięcia w rezu ltacie sto p n io w ego
z n o s z e n ia p r z e p is ó w stanu w y ją t k o w e g o o r a z p ró b d ia lo g u z isla m ista -
mi, p o d ejm o w a n y ch p rze z p rem iera S id-A h m eda G h oza liego . 15 p a ź d z ie rn i
ka p rezy d en t S za d li B e n d żed id o g ło s ił term in w y b o r ó w parla m en ta rn ych :
26 gru dn ia 1991 i 19 stycznia 1992 roku. 1 listop a d a d o szło d o trzystuty-
sięczn ej m an ifestacji z w o le n n ik ó w FIS, d o m a ga ją cych się u sta n o w ien ia p a ń
stw a islam skiego o ra z u w oln ien ia w ię z io n y c h p r z y w ó d c ó w Frontu. P o d łu
giej d eb acie, k ie ro w n ic tw o FIS na d w a ty g o d n ie p rze d w y b o ra m i p o d ję ło
d ecyzję o u czestn ictw ie w w yb ora ch . W p ierw szej ru n d zie w y b o r ó w 26 gru d
nia 1991 roku w ie lk ie z w y c ię s tw o odn ieśli kan dydaci FIS. S pośród 231 o b
sadzonych m iejsc w parlam en cie, u zyskali 188, p odczas g d y F L N je d y n ie 15.
W yn ik i pokazały, że w dru giej tu rze FIS n iem a l na p e w n o z d o b ę d z ie b e z
w z g lę d n ą w ięk szość i sa m o d zieln ie u tw o rz y rząd.
W zro s t w p ły w ó w islam skich fu n d a m en ta listó w o ra z kryzys system u w ła
d z y nie o m in ął I\ in e z ji. D o ży w o tn i p rezyd en t H abib Burgiba w y k a z y w a ł co
raz w ięk szą b ezrad n o ść w ob liczu p o głęb ia jących się tru dn ości ek o n o m icz
716
236. FALA FUNDAMENTALIZMU ISLAMSKIEGO W PAŃSTWACH MAGHREBU
ny ch, um acniającej się o p o z y c ji ora z d zia ła ln ości radykalnych u gru p ow a ń is

lamskich. L a tem 1987 roku d o szło d o dem on stracji i zam ieszek , sprow oko-
w anych p rze z fu n d a m en ta lis tó w islam skich. 7 listop a d a 1987 roku, p o b e z
krw a w ym p r z e w r o c ie p a ła c o w y m , p rezy d en t B u rgiba zosta ł o d su n ię ty od
władzy, a je g o m iejsce za jął gen . Zin el-A b id in Ben A li. N o w y p rezyd en t re
a lizow a ł p rog ra m lib era liza cji p o lityk i w e w n ę trz n e j (a m n estia dla w ię ź n ió w
P olityczn ych ) i gospodark i, a także p o p ra w y stosu nków z sąsiednim i Libią
1A lgierią o ra z z b liżen ia z Z a ch o d em (g łó w n ie z USA, Francją i H iszp a n ią ).
^ kw ietn iu 1989 roku p rze p ro w a d zo n o w ie lo p a rty jn e w y b o r y p arlam en tar
ne, w których rzą d zą ce D em ok ra tyczn e Z g ro m a d zen ie K onstytucyjn e zdoby-
o w szystkie m iejsca w Z g ro m a d zen iu N a ro d o w y m . W w yb o ra ch prezyden c-
ch Ben A li, ja k o je d y n y kandydat, uzyskał ponad 9 9 % głosów . W ciągu 1989
r°k u g łó w n y m p ro b le m em b yła a k tyw iza cja n ie le g a ln e g o ruchu fu n dam en -
talistyczn ego N ahda. P o d pretekstem p rzy g o to w y w a n ia p rze z ten ruch za m a
chu stanu, w io s n ą 1989 roku w ła d z e d o k o n a ły m a sow ych areszto w ań c z ło n
ków Nahda. D o szło d o starć p o licji ze stu dentam i i o fia r śm ierteln ych .
b ła d z e M a ro k a k o n tyn u ow ały ostrożną liberalizację, w strzym yw a n ą często
vv rezultacie aktyw ności fu n dam en talistów islamskich, u gru pow ań m arksistow
skich oraz ru ch ó w studenckich, za fascyn ow an ych w a rtościa m i św iata zachod-
m ego. G łó w n y m p ro b le m em p o z o s ta ły je d n a k u w aru n k o w a n ia m ięd zyn aro-
°W e, z w ią za n e z k on flik tem w Saharze Zach odn iej. R zą d m arokański d ą żył
0 o gra n iczen ia p o m o c y p o lityczn ej i w o js k o w ej, u d ziela n ej F ro n to w i Polisa-
n ° P rze z sp o łeczn o ść m ię d z y n a ro d o w ą , p rze d e w szy stk im p r z e z A lg ie r ię .
v tym celu król M aroka, Hassan, spotkał się w m aju 1987 roku z p rezy d en
tem A lg ierii S zadli B en dżed idem , jed n a k że ro z m o w y nie przyn iosły p o ro zu
mienia. W maju 1988 roku o b yd w a kraje re a k ty w ow a ły z erw a n e w roku 1976
stosunki dyplom atyczne. R ów n ocześn ie M aroko d ą żyło d o zacieśnienia stosun-
° w z Europą Zachodnią, zabiegając o p om oc gospodarczą oraz kontrakty na
sprzedaż broni. 20 lu tego 1987 roku M aroko zło ży ło form aln y w n io sek o człon-
ostwo w e W spólnotach Europejskich, który jedn ak został odrzu cony p rzez Radę
m istrów EW G w październ iku te g o ż roku jako nierealistyczny. G łó w n y m ar
gum entem rządu m arokańskiego w staraniach o człon k ostw o w E W G była sta-
a Popraw a sytuacji gospodarczej w rezultacie p ro w a d z o n e g o o d roku 1983
Program u stabilizacyjnego, którego n ajw ięk szym osiągn ięciem b y ło zm n iejsze
nie deficytu b u d ż e to w e g o z 11,8% w 1982 d o 1% w 1987 roku. Sytuacja g o
spodarcza, która je s z c z e w 1988 roku była stosu nkow o dobra (1 0 % w zro st
gospodarczy), za częła system atycznie się pogarszać, p o w od u ją c konieczność
zm niejszenia deficytu b u d ż e to w e g o kosztem społeczeństw a. W zro s t cen ż y w
ności, rosnąca inflacja i brak od p o w ied n ich m ech a n izm ó w kom pensacyjnych
Przyniosły w yra źn e p ogorszen ie sytuacji m aterialnej znacznej części społeczeń
stwa. W p o ło w ie gru dnia 1990 roku doszło do p ie rw s z e g o o d 1981 roku 24-
g o d zin n ego strajku gen era ln eg o i gw a łto w n ych za m ieszek w w ie lu miastach
aJU (p o n a d 100 o fia r śm ierteln ych ), p o których nastąpiły m a so w e areszto
wania. N iestabiln a sytuacja społeczn a utrzym ała się w 1991 roku.
717
O d początku roku 1986 na terytoriu m S ah ary Zach od n iej trw a ły spora

dyczn e w a lk i m ię d z y w a lczą c y m o n iep o d legło ść te g o kraju Fron tem P olisa
ń o a o d d zia ła m i m arokańskim i. W ięk szość obszaru S ahary Z ach odn iej p o z o
staw ała p o d kontrolą sił m arokańskich, zaś ataki sił P o lis a ń o , m o gą cych li
czyć na w sparcie A lg ie rii, b y ły m ało skuteczne i p ro w a d zo n e p rze z n ie w ie l
ką liczb ę b o jow n ik ó w . Tym czasem w lu tym 1987 roku P o lis a ń o p o d ją ł o fe n
syw ę na półn ocn o-w sch odn im odcinku frontu, zadając w ojsk om m arokańskim
p o w a ż n e straty w lu dziach i sprzęcie. W sierpniu 1988 roku g łó w n e strony
konfliktu w S ah arze Z ach odn iej p rzy ję ły O N Z -ow sk i p la n pok ojow y, p r z e w i
du jący za w ie s z e n ie bron i, w y m ia n ę je ń c ó w ora z referen du m w sp ra w ie n ie
p od leg łości. P o jed n o stro n n ym za w ie szen iu bron i p rze z P o lis a ń o , na p o c z ą t
ku stycznia 1989 roku d o szło d o n iefo rm a ln ych r o z m ó w m ię d z y k rólem M a
roka Hassanem a p rzed sta w iciela m i Frontu P olisa ń o. W końcu w rześn ia 1989
roku b o jo w n ic y P o lis a ń o p o d ję li n o w ą o fe n s y w ę na p o z y c je m arokań skie
w z d łu ż „m u ru o b ro n n e g o ” . W styczniu 1990 roku Fron t P o lis a ń o w geście
dobrej w o li w strzy m a ł akcje zbrojn e, a n astępnie z g o d z ił się na n a d z o ro w a
ne p rze z O N Z referen du m d o tyczą ce sam ookreślen ia lu dności te g o sp o rn eg o
terytoriu m . N a początk u sierpn ia 1991 roku zestrzele n ie p rze z siły Frontu
P o lis a ń o m arokań skiego sam olotu s p o w o d o w a ło zła m a n ie ro zejm u i w z n o
w ie n ie starć zbrojn ych . K ról M arok a Hassan za a p e lo w a ł d o O N Z o p rzesu
n ięcie term in u referen d u m o c z te ry m iesiące. W ysiłk i d y p lo m a ty czn e O N Z
d o p r o w a d z iły d o z m n ie js z e n ia n a p ię c ia i z a w ie s z e n ia d z ia ła ń zb ro jn y ch
6 w rześn ia 1991 roku, z g o d n ie z p la n em p o k o jo w y m O N Z .
237. ZAOSTRZENIE KONFLIKTU W CZADZIE
W C za d zie od początku 1986 roku trw a ła usilna, le c z darem n a m ed ia cja OJA

o ra z n iek tórych p a ń stw afrykańskich (T o go , S en ega l, K on go, Z a ir ). R eżim
H issene’a H abre w yk o rzy sta ł p o d z ia ły w prolibijskich L u d o w y ch Siłach Z b roj
nych i usunięcie g łó w n e g o p rzeciw n ik a , G oukouni O u ed d ei, z G U N T d o ro z
szerzen ia k on troli na te ry to riu m Czadu. W p o ło w ie 1987 roku H a b re o trz y
m ał o d U S A n o w o c ze s n e u zb rojen ie, w tym ra k iety p r ze c iw lo tn ic z e Stinger.
D zięk i tem u o d d z ia ły r z ą d o w e d o w o d z o n e p r z e z Idrissa D e b y ’e g o zajęły,
w p ra w d z ie na krótko, w sierpniu 1987 roku a n ek tow a n ą w roku 1973 p rze z
Libię, b o ga tą w ru dę uranu strefę A o u z o u i p o d ję ły o fe n s y w ę w p o łu d n io w ej
Libii, krytykow aną ostro p rzez w iększość k ra jó w afrykańskich i Francję. W tym
też czasie d o szło d o in c y d e n tó w z prolibijskim Sudanem , p o p iera ją cy m an
tyrzą d o w ą partyzantkę. K on trofen syw a w o js k libijskich i p o w ró t d o status ąuo
sp o w o d o w a ły za w ieszen ie ogn ia w e w rześn iu 1987 roku, zaś rok p óźn iej p rzy
ję c ie fo rm a ln ej dek laracji o zakoń czen iu w o jn y czadyjsko-libijskiej. W k w iet-
718
238. NIEPOKOJE NA POŁUDNIU SAHARY |
mu 1989 roku siły w ie rn e p re z y d e n to w i H a b re u d a rem n iły próbę p rzew rotu

w ojsk ow eg o, z a in sp iro w a n eg o p rze z c z o ło w y c h p o lity k ó w reżim u , a m a ją ce
go u p o d ło ż a za ró w n o am bicje p o lity czn e za m a ch ow ców , ja k też ry w a liz a c ję
Plem ien ną m ię d z y D aza, z k tó rego w y w o d z ił się H abre, a Beri, d o k tó rego
n ależeli o rg a n iz to rz y puczu. P rezyd en t H a b re k o n ty n u o w a ł proces u regu lo
w an ia stosunków z Libią, czem u służyć m ia ło spotkanie p r z y w ó d c ó w C zadu
1 Libii p odczas m in iszczytu OJA w B am ako w lipcu 1989 roku. W n astępnym
miesiącu, p rzy m e d ia cji A lg ie rii, p odpisan e zostało p o ro zu m ien ie do tyczą ce
n egocja cyjn ego u regu low a n ia statusu S trefy A ou zo u , w y c o fa n ia w o js k z te g o
obszaru oraz w y m ia n ę je ń c ó w w ojen n ych . M im o fo rm a ln eg o u m ocn ienia rzą
d ó w H issene’a H a b re (konstytucja p rzy jęta w referendu m w gru dniu 1989
roku, w y b ó r H a b re na 7-letn ią kaden cję p rezyden cką, u gru n tow a n ie je d n o -
Partyjnych r z ą d ó w N a r o d o w e j U n ii na rz e c z N ie p o d le g ło ś c i i R e w o lu c ji -
U N IR ) o ra z w y s iłk ó w na rzec z „p o jed n a n ia n a r o d o w e g o ” , w ie le zb rojn ych
u gru p ow a ń o p o z y c y jn y c h o d m ó w iło z ło ż e n ia b ro n i i k o n ty n u o w a ło akcje
an ty rzą d o w e , s z c z e g ó ln ie na p o łu d n io w y m w s c h o d z ie kraju, w p ro w in c ji
Darfur. Jeden z in sp ira to ró w n ieu d a n ego puczu w o js k o w e g o w k w ietn iu 1989
roku, Idriss Deby, p o d ją ł pod kon iec roku 1989, p rzy poparciu Libii, ofen sy-
partyzancką, o p a n o w u ją c zn a czn e ob sza ry Darfur.
Po ciężkich w a lk a ch jesie n ią 1990 roku i decydu jącej p o ra żce sił rządo-
Wych w w a lk a ch z P a trio tyczn ym R uchem W y z w o le n ia (P R W ) p o d A b ech e -
Przy biern ości Francji - 1 gru dn ia 1990 roku, H issene H abrć opu ścił N d ża -
m enę i u dał się do są sied n iego Kam erunu. W ła d z ę p rze ją ł p rzy w ó d c a PRW,
Idriss Deby. N o w y p rezy d en t m usiał sta w ić c z o ło stron nikom H abre, k tó ry
nie re zy g n o w a ł z p o w ro tu na fo te l prezyden cki. Z a o strzyły się w a śn ie k la n o
w e w obręb ie PRW. R y w a liza cja m ię d z y klan em Z a gh a w a , z k tó reg o w y w o
dził się p rezyd en t Deby, a H a d żera i, d o k tó reg o n a le ża ł w ic e p re z y d e n t i m i
nister spraw w ew n ę trz n y c h M a ld o m Bada Abbas, d o p ro w a d z iła d o nieuda-
neg o p rze w ro tu w o js k o w e g o w p a źd ziern ik u 1991 roku, z o r g a n iz o w a n e g o
Przez Badę Abbasa. K o lejn ym źró d łem p ro b le m ó w b y ły za m ieszk i w p ó łn o c
nym re g io n ie Tibesti, które p r z e ro d z iły się w p o w sta n ie a n ty rzą d o w e.
238. NIEPOKOJE NA POŁUDNIU SAHARY
Trw ające o d roku 1980 rz ą d y Sam uela K. D o e w Liberii, p o m im o fo rm a ln ej

togitym acji w rezu ltacie w y b o r ó w prezyden ckich w 1985 roku i z d ła w ie n ia
W tym sam ym roku pu czu w o js k o w e g o , k ie r o w a n e g o p rze z T h om a sa Qui-
Wonkpę, sto p n io w o tra ciły kontrolę nad ro z w o je m sytuacji w kraju. Zaostrzyły
Sl? w aśn ie k la n ow e, pod syca n e p rze z a n ty reżim o w ą o p o zy cję. Trudna sytu-
acJa gosp od a rcza te g o słabo ro z w in ię te g o kraju, w yn ik a ją ca z e zm n ie js z o n e
719
g o z a p o tr z e b o w a n ia na tzw . tan ią b a n d erę (L ib e ria p o sia d a ła n ajw ięk szą

w św iecie flo tę h a n d lo w ą d zięk i u lg o m i u ła tw ie n io m w rejestracji sta tk ów )
o ra z spadku w p ły w ó w z eksportu su ro w có w naturalnych, p o go rszy ła się p o d
koniec dekady. R ebelia, która w ybu ch ła w grudniu 1989 roku na p ó łn o c y kra
ju, d o p ro w a d ziła do całkow itej destabilizacji państwa, m asow ej em igracji oraz
załam ania go sp o d a rczego . W gru dniu 1989 roku N a r o d o w e P a trio tyczn e S iły
Liberii (N P F L ), d o w o d z o n e p rzez Charlesa Ghankaya Taylora, w yru szy ły z baz
na W yb rzeżu Kości S łon iow ej, rozpoczyn ając m arsz na M o n ro w ię. W ob ec b ier
ności sił rzą d o w ych , częstych dezercji i d em ora liza cji, o d d z ia ły N P F L w lipcu
1990 roku d o ta rły d o stolicy.
W o jn a d o m o w a w y w o ła ła p ó łm ilio n o w ą fa lę u ch od źcó w . P ró b y m e d ia
cji W sp ó ln o ty G o sp o d a rczej Pa ń stw Z a ch o d n ie j A fry k i (E C O W A S ) o ra z p re
sja U S A na rzą d p rezyd en ta D o e w celu u stąpien ia i u tw o rz e n ia rzą d u p r z e
jś c io w e g o n ie skutkow ały. N a p o czą tk u sierpn ia S ta n y Z je d n o c z o n e w y s ła
ły o d d z ia ły M a rin es w celu e w a k u o w a n ia sw ych o b y w a te li. P rze ję c iu w ła
d z y p rze z T a ylo ra z a p o b ie g ły s iły ro z je m c ze w y s ła n e p r z e z E C O W A S . D o
w a lk i p r z e c iw rz ą d o w i o ra z N P F L p rzy stą p iły o d d z ia ły re b elia n ck ie P rin ce’a
Y o rm ie Johnsona, k tó re w e w rześn iu 1990 roku z d o b y ły pa ła c p rezy d en ck i
i z a m o rd o w a ły p rezy d en ta D o e. K o n feren cja m e d ia cy jn a w s to lic y G am bii
B an dżu lu w gru d n iu 1990 roku z d e c y d o w a ła o u tw o rz e n iu rzą d u ty m c z a
s o w e g o na c z e le z p re z y d e n te m A m o s e m S aw yerem . N o w e w ła d z e k o n tro
lo w a ły je d y n ie sto lic ę p ań stw a. W ięk sza część kraju o p a n o w a n a b y ła p rze z
N P F L Taylora , n ie u zn a ją c e g o rzą d u p rezy d en ta S a w y era . K o n flik t m ię d z y
g łó w n y m i siłam i p o lityczn ym i, p o p iera n ym i p rze z ry w a liz u ją c e ze sobą p a ń
stw a afryk a ń sk ie (in w a z ja w o js k S ierra L e o n e w e w rz e ś n iu 1991 r.), o b ró
cił w n iw e c z m ię d z y n a r o d o w e w y s iłk i m e d ia cy jn e i w p r o w a d z ił kraj w stan
p e rm a n e n tn e g o chaosu.
O d styczn ia 1986 roku w ła d z ę w S ierra L e o n e sp ra w o w a ł Joseph Saidu
M o m o h . D ą ży ł d o u reg u lo w a n ia n ap iętych stosu n k ów z N ig e r ią i Liberią.
W gru dniu 1986 roku p od p isa n o pakt o n ieagresji m ię d z y L iberią, Sierra L e
on e i G w in eą, z w a n y Z w ią zk iem R zek i M an o. Jedn ak w sierpniu 1988 roku
p rezyd en t Lib erii osk a rżył rzą d Sierra L eo n e o to le ro w a n ie d zia ła ln o ści libe-
ryjskiej o p o z y c ji i d e p o rto w a ł 63 o b y w a te li Sierra L eo n e. P ró b y stabilizacji
gospodark i i ukrócenia sa m o w o li p rze m ytn ik ó w d ia m e n tó w nie p o w io d ły się.
M o m o h m usiał staw ić c z o ło p rób o m zam achu stanu w m arcu 1986 i 1987
roku. O d 1990 roku rząd M o m o h a starał się osłabić re b e lia n tó w Charlesa
Taylora, w sp o m a ga ją c za in sta lo w a n y p rze z ECO W AS rząd p rze jś c io w y A m o -
sa S aw yera i odcinając Taylora od źró d eł zaopatrzenia. W o d w e c ie Taylor z p o
m ocą Libii z o r g a n iz o w a ł - za p o śred n ictw em n a je m n ik ó w z Burkiny Faso -
rebeliancki Z je d n o c z o n y Front R ew o lu cy jn y (R U F ) p o d d o w ó d z tw e m b y łe g o
kaprala arm ii Sierra L eo n e, Fodaya Sankoha, k tó ry w m arcu 1991 roku ro z
p o czą ł d zia ła n ia zbrojn e.
W B u rk in a Faso (d a w n a G órn a W o lta ) na p r z e ło m ie 1 9 8 5/ 198 6 roku
o d ż y ł w ie lo le tn i spór gran iczn y z M ali. Był on p o w o d e m starć zbrojnych w p o
720
238. NIEPOKOJE NA POŁUDNIU SAHARY
ło w ię lat sied em dziesiątych , a n astępnie sta łego n apięcia w stosunkach w z a

jem n ych . Prace kom isji dem arkacyjnej, p o w o ła n e j p o o rzeczen iu M ię d z y n a
r o d o w e g o Trybu nału S p ra w ied liw o ści w e w rześn iu 1985 roku, p o z o s ta w iły
n ie u re g u lo w a n y o d c in e k 160 km w strefie A ga ch eru . K o n cen tracja w o js k
w sporn ym rejon ie d o p ro w a d z iła w końcu gru dn ia 1985 roku d o w ybu ch u
k ilk u d n iow ej w ojny, za k oń czon ej 30 gru dn ia ro zejm e m p o d auspicjam i OJA.
K on flikt z M a li n ie m ia ł je d n a k w p ły w u na sytuację w e w n ę trz n ą w Burkinie.
W z o ro w a n e na L ib ii rz ą d y w o js k o w e, na c z e le z kpt. T h om a sem Sankarą,
u m o cn iły się p rze z represje i n iszczen ie w szelk ich fo rm protestu. P o ga rsza ją
ca się sytuacja sp o łeczn o -ek o n o m iczn a i o gro m n e k oszty kuracji o s z c z ę d n o
ściow ej, za ap lik ow a n ej p rze z rząd od p o ło w y 1985 roku, b u d ziły rosnące n ie
z a d o w o le n ie sp o łeczeń stw a oraz części oficerów . 15 p a źd ziern ik a 1987 roku
gru pa w o js k o w y ch znana ja k o Front Ludow y, k ierow a n a p rze z k o le g ę Sanka-
ry, kapitana Blaise’a C om paore, przejęła w ła d z ę po k rw a w ych w alkach, w k tó
rych z g in ę ło p on ad sto osób, w tym o b a lo n y p rezyd en t. N o w y rzą d w o js k o
w y p ro w a d z ił p o lityk ę represji w o b e c cz ło n k ó w o b a lo n e g o rządu o ra z ro d z i
n y kapitana Sankary. Ostatni czło n k ow ie ek ip y Sankary zostali usunięci z rz ą
d zą c e g o Frontu L u d o w e g o w e w rześn iu 1988 roku p o d za rzu tem p ró b y o b a
len ia kpt. C om p aorć, a następnie straceni. R zą d y C o m p a o re nie ró żn iły się
w ie le od p o p rzed n ich . P o d o b n ie brutaln ie n iszczon e b y ły w s z e lk ie p r z e ja w y
o p o zy cji, d o c h o d z iło d o prób p r z e w r o tó w w o js k o w y ch (w rz e s ie ń 1988 r.),
k tórych p r z y w ó d c y b y li n atychm iast sk a zyw a n i na śm ierć. K o n ty n u o w a n o
bliskie stosunki z Libią i radykalnym i krajam i T rze c ie g o Ś w iata. P o d w p ły
w e m w y d a rze ń w tych krajach w marcu 1990 roku Front L u d o w y u ja w n ił pla
n y otw arcia polityczn ego, p o lega ją cego na p rzy go to w a n iu n o w ej konstytucji,
przew id u jącej system w ielo p a rtyjn y i bezpośredn ie w y b o ry prezyden ckie.
Susza i k ło p o ty z za o p a trzen iem w żyw n ość, s p o tę g o w a n e u tru dn ien iam i
w dostarczen iu p o m o c y h um anitarnej, p o g łę b iły d ram a tyczn ą sytuację w Su
d an ie, ta rga n ym w o jn ą d o m o w ą . W kw ietn iu 1986 roku w S udan ie o d b y ły
się p ie rw s z e o d 1968 roku, w ie lo p a rty jn e w y b o r y p o w szech n e, z a ld ó c o n e
trw a ją cą na p ołu dn iu kraju rebelią, które p rzy n io sły z w y c ię s tw o u g ru p o w a
n iom m u zu łm ań skim : Partii L u d o w ej ( U m m a ) p rze d N a r o d o w y m Fron tem
M u zu łm ań skim . N a czele rządu p o zosta ł S adyk el-M ah di, k tó ry k o n ty n u o w a ł
za p o c zą tk o w a n e la tem 1985 roku z b liżen ie z krajam i islam skim i, g łó w n ie
Ira n em i Libią, co ró w n o cześn ie p o go rszy ło stosunki z USA, a c z k o lw ie k nie
w p ły n ęło na zm n iejszen ie am erykańskiej p o m o cy ekon om icznej, która w 1985
roku osią gn ęła 500 m in doi. (S u d an b ył po E gipcie d ru gim co d o w ielk o ści
odbiorcą p o m o c y U S A w A fr y c e ). N a d a l trw a ła reb elia Sudańskiej L u d o w e j
A rm ii W y z w o le ń c z e j (S P L A ) na połu dn iu kraju, utrudniająca re a liza cję p r o
gram u stabilizacji p o lityczn ej i gospodarczej, n ak reślon ego p rze z p rem iera el-
-M a h d iego . W czerw c u 1989 roku rzą d el-M a h d ie g o został o b a lo n y w w y n i
ku b e z k r w a w e g o pu czu w o js k o w e g o p rze z N a r o d o w y Ruch d la P o p ra w y S y
tuacji, k ie ro w a n y p rze z gen. O m ara Hassana A h m a d a al-Baszira. Z a w ie s z o
n o konstytucję, ro z w ią z a n o p arlam en t i w szystk ie instytu cje p o lity c zn e , z a
721
kazan o strajków i d zia ła ln ości zw ią z k o w e j. R ó w n o cześn ie n o w e w ła d z e w y

ra z iły chęć r o z m ó w z S P L A w sp ra w ie zak oń czen ia kon flik tu na połu dn iu
kraju. Po serii n ieu danych z a m a ch ó w stanu p rezyd en t al-Baszir za in icjo w a ł
w listopadzie 1990 roku fa lę represji w o b e c opozycji. N a g m in n e łam an ie p raw
czło w ie k a d o p ro w a d z iło d o postępu jącej iz o la c ji m ię d z y n a ro d o w e j Sudanu,
zw ią za n ej także z proirackim stan ow iskiem w o b e c konfliktu w Z a toce Per
skiej ora z plan am i zjed n o c ze n ia z Libią. P rób y p o ro zu m ien ia z SPLA, p o d ję
te w końcu 1991 roku p rzy m e d ia cji N ig e rii, za k oń czyły się n ie p o w o d z e n ie m
w sku tek ro zła m u w k ie ro w n ic tw ie SPLA.
239. UMOCNIENIE WOJSKOWYCH RZĄDÓW W NIGERII
O d 1986 roku pod presją MFW, w obliczu załam ania cen ro p y n a fto w ej (g łó w
n eg o źró d ła d o c h o d ó w ), spadku eksportu i rosn ą cego za d łu żen ia z a g ra n icz
n ego, rząd w o js k o w y Ibrahim a B aban gidy re a liz o w a ł program o szczęd n ościo
w y w celu p o p ra w y sytuacji gosp od a rczej. N astą p ił spadek d o c h o d ó w lu d n o
ści, z lik w id o w a n o płacę m inim alną, p o w ięk szyło się b ezrob o cie. P rotesty spo
łeczn e, o rg a n izo w a n e p rze z zw ią z k i z a w o d o w e i o rga n izacje studenckie, b y ły
bru taln ie tłu m ion e. W m arcu 1987 roku w stanach Kaduna i Kano d o szło d o
g w a łto w n y c h za m ieszek religijn ych m ię d z y m u zu łm an am i a ch rześcijan am i,
zd ła w io n yc h p rze z w ojsko, w n astępstw ie których p rezyd en t B abangida o g ra
n iczył s w o b o d y religijn e. 1 lipca 1987 roku Ibrahim B aban gida p rze d sta w ił
p ięc io letn i h a rm o n o gra m p o w ro tu d o rz ą d ó w dem ok ratyczn ych , p r z e w id u
ją c y u ch w a len ie n o w ej konstytucji, zn iesien ie zakazu d zia ła ln o ści pa rtii p o li
tyczn ych i p rze p ro w a d ze n ie w o ln y c h w yb o ró w . W m aju 1988 roku u ch ylon o
zakaz d zia ła ln o ści partii p o lityczn ych . K rw a w e za m ieszk i na p rze ło m ie m aja
i c z e r w c a , w y w o ła n e p r z e z s tu d e n tó w p ro testu ją cy c h p r z e c iw k o ku racji
o s zczęd n o śc io w ej rządu , o ra z a k tyw iza cja u gru p ow a ń o p o zy cyjn ych s p o w o
dow ały, że 5 c z e rw c a 1988 roku R ada R z ą d o w a Sił Zbrojnych p o n o w n ie ro z
w ią z a ła w szystk ie partie.
W k w ietn iu 1989 roku w ła d z e p rze p ro w a d ziły w y b o r y p ośredn ie d o Z g ro
m a d zen ia K onstytu cyjn ego, a n astępnie z e z w o liły na d zia ła ln o ść d w ó ch „ o fi
cja ln ych ” p a rtii op ozy cyjn ych . W styczniu 1990 roku p rezy d en t B aban gida
o g ło s ił am n estię p o w szech n ą . K lim at p o lity c zn y p o g o rs zy ł się p o n ieu d a n ym
zam achu stanu w k w ietn iu 1990 roku, n ajk rw a w szy m w h istorii N ig e rii, w y
w o ła n ym rebelią ibadańskiej d y w izji zm echan izow anej, d o w o d zo n e j p rze z mjr.
G id eon a Orkara. Po zd ła w ie n iu rebelii, 42 p u czy s tó w zosta ło rozstrzelan ych .
N a stą p iły ta k że d a lek o id ą ce zm ia n y w o rga n iza c ji arm ii, d o w o d z o n e j p rze z
gen. S an n iego A baszę. D o końca 1990 roku trw a ły egzeku cje ż o łn ie rz y u czest
n iczących w w yd a rze n ia c h k w ietn io w y c h . W y w o ła ło to p o w szech n ą krytykę
ze strony m ię d zy n a ro d o w y c h o rga n izacji p ra w c z ło w ie k a ora z w ie lu rządów .
722
240. KONFLIKTY I STARCIA W ROGU AFRYKI
240. KONFLIKTY I STARCIA W ROGU AFRYKI
W skutek pogarszającej się sytuacji w e w n ę trz n e j w E tio p ii, p rze d e w szystk im

kolejn ej klęski głodu , rzą d zą cy D erg p o sta n o w ił dokonać zm ia n polityczn ych .
W m aju 1987 roku p rze p ro w a d zo n o w y b o r y p o w szech n e, po których z lik w i
d o w a n o Derg, w ła d z a zaś p rzek a za n a została Z g ro m a d zen iu N a ro d o w e m u
CSzengo), które p o d ję ło prace nad n o w ą konstytucją. P rezyd en tem kraju z o
stał p u łk o w n ik M en gistu H ajle M arjam , w sku tek c z e g o realne zm ia n y p o li
tyczn e b y ły n iew ielk ie. N o w a konstytucja, p rzy jęta 10 w rześn ia 1987 roku,
p rz e w id y w a ła a u to n om ię dla b u n to w n iczych p row in cji O ga d en , T ig ra j i E ry
trea. P r z y w ó d c y sep ara tystów od rzu cili p ro p o zy cję a u to n om ii i k o n ty n u o w a
li d zia ła n ia partyzan ckie. W gru dniu 1987 roku partyzan ci erytrejscy o d n ie
śli p ie rw s z y p o w a ż n y sukces, zajm u jąc m iasto A f A b e d i b io rą c d o n ie w o li
18 tys. ż o łn ie r z y etiopskich. O d początku 1988 roku trw a ła o fen sy w a L u d o
w e g o E rytrejskiego Frontu W y z w o le n ia (E P L F ) w Erytrei ora z p o w sta n ie an-
tyetiopskie w p ro w in cji Tigraj. A rm ia etiopska p on osiła p orażki, zaś w m aju
1989 roku w A d d is A b eb ie i A sm a rze w yb u ch ły n iep o k oje ora z bunty, z tru
d em o p a n o w a n e p rze z o d d z ia ły lojaln e w o b e c M engystu. P rop o zycja ro z m ó w
p o k o jo w y c h z EPLF, w ysu n ięta p rze z p arlam en t etiopski na początk u c z e r w
ca 1989 roku, została p rzy jęta p rze z separatystów , je d n a k p ro w a d z o n e w e
w rześn iu w A tla n cie o ra z listo p a d zie w N a irob i n ego cja cje n ie p rzy n io sły re
zu ltatów . N ie u d a n e b y ły także r o z m o w y m ię d z y rzą d em a EPLF, p r z e p ro w a
d z o n e w R zym ie na początku listopada 1989 roku. W sku tek p o ro zu m ien ia
supermocarstw, w e w rześn iu 1989 roku Etiopię opuściły ostatnie, liczące około
2 0 0 0 żo łn ierzy, o d d z ia ły kubańskie. T ym cza sem rósł o p ó r w o b e c r z ą d ó w
m arksistow skiej Etiopskiej Partii Ludu Pracującego. O rga n iza cje o p o zy c y jn e
u tw o rz y ły w 1989 roku Etiopski L u d o w o -R ew o lu cy jn y Front D em o k ra ty czn y
(E P R D F ) i z a w a r ły p o ro zu m ien ie o w sp ó łp ra c y z EPLF. O d końca 1989 roku
n asiliły się d zia ła n ia partyzan ckie w Tigraju , a n astępnie w Erytrei. W lu tym
1990 roku EPLF o p a n o w a ł g łó w n y p ort Etiopii, M assaw ę, i p r z e rw a ł ostatnią
lin ię za op a trzen ia w o js k rzą d o w ych stacjonujących w Erytrei, zaś EPRDF, po
o p a n o w a n iu Tigra ju , k o n tyn u ow ał m arsz w kierunku sto licy E tiopii. Sytuację
w o js k rzą d o w y ch p o ga rsza ło o gra n iczen ie p o m o c y ek o n om iczn ej i w o js k o
w e j z ZSRR , choć ró w n o cześn ie rząd M en gystu n a w ią za ł ścisłą w sp ó łp ra c ę
w ojsk ow ą z Izraelem . To jed n a k że sp o w o d w a ło zw iększen ie p o m o c y dla u gru
p o w a ń partyzan ckich ze strony pań stw arabskich: Libii, Syrii i Iraku. W m ar
cu 1990 roku je d y n a leg a ln a partia, Etiopska Partia R o b o tn icza , zm ie n iła
n a z w ę na Etiopską Partię Jedności D em okratyczn ej.
W roku 1990 p o raz kolejn y Etiopia stała się o fiarą suszy i klęski głodu ,
która za gro ziła życiu 4 m in osób. Tragiczną sytuację głodu jących sp o tęg o w a ło
o p a n o w a n ie p rze z p a rty za n tó w erytrejskich g łó w n e g o szlaku za o p a trzen ia
w żyw n ość i leki, dostarczane w ramach po m o cy hum anitarnej z całego św iata.
723
Po kolejn ych n ieu danych n egocja cja ch w lu tym 1991 roku, partyzan tka
a n ty rzą d o w a p o d ję ła o fe n s y w ę na A d d is A b eb ę. W o b liczu narastającej o p o
zycji p o lityczn ej i m ilitarn ej, p rezyd en t M en gistu H a jle M a rja m z re z y g n o w a ł
z u rzęd u i opu ścił E tiopię 21 m aja 1991 roku. J ego następca, gen. T esfaye
Gebre Kidan, nie b ył w stanie o p a n o w a ć sytuacji. 27 m aja p o łą czo n e o d d z ia
ły EPLF i EPRDF z a ję ły stolicę kraju. T y m cza so w y m p rezy d en tem E tiop ii z o
stał M eles Z en a w i. R o zp o c zą ł o n n ego cja cje z k ie ro w n ic tw e m EPLF w k w e
stii n ie p o d le g ło ś c i Erytrei. W sam ej p ro w in c ji p osp ieszn ie tw o r z o n o n o w e
w ła d z e . Po w stał rzą d tym czasow y, k iero w a n y p rze z Isajasa A fe w e rk i. P r o w a
d z o n o akcję w y s ie d le n ia lu dności etiopskiej. Erytrea stała się fa k tyczn ie n ie
za leżn y m pań stw em . R zą d Z e n a w ie g o m usiał się boryk a ć z ten d en cja m i se
p aratystyczn ym i w innych prow in cjach , g łó w n ie T ig ra j i O rom o.
S om alia p rze ży w a ła p o w a ż n e tru dn ości w sku tek k ło p o tó w zd ro w o tn y ch
p rezyd en ta p o w yp a d k u s a m o ch o d o w y m w m aju 1986 roku, a ta k że kata
strofaln ej sytuacji gosp od a rczej kraju. W czerw c u 1987 roku gru pa o fic e r ó w
p ró b o w a ła p rzejąć w ła d z ę , ale siły w ie rn e p re z y d e n to w i z d ła w iły pu cz w z a
rodku. P rze ciw k o d yk tatu rze z a c z ę ły się b u n to w a ć lo ja ln e d otych czas klan y
M areh an i O ga d en . W sierpniu 1987 roku w y b u ch ły p ie rw s z e o d 1969 roku
za m ieszk i w s to lic y kraju, M o g a d iszu , w sk u tek d rastyczn ej p o d w y ż k i cen
p a liw a i b ile tó w kom u nikacji m iejskiej. Partyzantka, p o p iera n a p rze z E tio
pię, za częła zysk iw a ć co ra z w ięk sze p oparcie sp o łeczn e i na p oczątk u 1989
roku p o d jęła o fen sy w ę w p ółn ocn ej części kraju, odpartą p o ciężkich w alkach
p rze z siły rz ą d o w e . G łó w n y m u gru p o w a n ie m p a rtyza n ck im b y ł S om alijski
Ruch N a ro d o w y (S R N ), zw ią za n y z klanem Issak. W lipcu 1989 roku zam ieszki
w M o ga d iszu , w których z g in ę ło p o n a d 4 00 osób, d a ły p o czą te k o tw a rtej
w o jn ie d o m o w e j. Pod w p ły w e m w y d a rze ń w kraju, p rezyd en t Siyad Barre
o g ło s ił w p a źd ziern ik u 1990 roku n o w ą konstytucję, p rze w id u ją cą w ielo p a r-
tyjn y system p o lity c z n y o ra z p rze p ro w a d ze n ie w o ln y c h w yb o ró w .
W styczn iu 1991 roku, p o ciężkich w alkach , u gru p ow a n ia p artyzan ckie
z a ję ły M o g a d iszu i zm u siły S iyada Barre d o u cieczki. N o w y m p rezy d en tem
został A li M a h d i M o h a m m ed , rep rezen tu jący Z je d n o c z o n y K ongres S o m a lij
ski (Z K S ), z w ią z a n y z kla n em H a w ija . N o w y c h w ła d z n ie u zn ał SRN. D ało
to p o czą tek w o jn ie klanów. Jeden z nich, Issakow ie, o g ło sił w m aju 1991 roku
secesję b y łe g o b rytyjsk iego p rotek tora tu S om alilan d. P rezy d en tem tej repu
bliki został A b d el-R a h m a n A h m ed A li. W k ró tce w ło n ie ZKS d o s z ło d o kon
fliktu m ię d z y ry w a lizu ją cym o d o m in a cję w klan ie H a w ija p le m ie n ie m A b g a l
- p rezyd en ta A li M a h d i M o h a m m ed a - a p lem ien iem H abar G ed ir p r z e w o d
n iczącego ZKS, gen . M o h a m m ed a Faraha A id id a . N a początku w rześn ia 1991
roku d o szło d o k rw a w y c h w a lk w M o g a d is zu p o m ię d z y o d d z ia ła m i z w a ś n io
nych szczepów . W dodatku w tym czasie na w s c h o d zie kraju w a lk ę zbrojn ą
p o d ję li zw o le n n ic y b y łe g o p rezyd en ta S iyada Barre. W końcu listopada 1991
roku o d d z ia ły M o h a m m ed a zo s ta ły w y p a rte na o b rz e ż a M o ga d iszu . Faktycz
ną w ła d z ę w p a ń stw ie p rze ją ł Farah A id id . S om alia p o g rą ż y ła się w chaosie.
724
241. WALKI KLANOWE W REGIONIE WIELKICH JEZIOR
241. WALKI KLANOWE W REGIONIE WIELKICH JEZIOR
Jedn ym z n ajp ow a żn iejszy ch p r o b le m ó w w re gio n ie W ielk ich J e zio r była ry

w a liza c ja etn iczn a m ię d z y p lem io n a m i H utu i Tutsi, m ająca 4 0 0 -letn ią tra
dycję. O środk iem n apięć b yło B u ru n di, w k tó rym spraw u jący o d 1962 roku
w ła d z ę Tutsi d ysk ry m in ow a li lu dność Hutu, stan ow iącą pon a d 8 0 % p o p u la
cji. 3 w rześn ia 1987 roku w b e z k rw a w y m p rze w ro c ie p a ła co w y m o b a lo n y
został spraw u jący od 1976 roku au torytarn e rzą d y płk Jean-Baptiste B agaza,
a w ła d z ę p rze ją ł m a jor Pierre Buyoya. W sierpniu 1988 roku w pó łn ocn ej
części kraju w y b u ch ły w a lk i m ię d z y w ro g im i p lem ion a m i, które p rzy n io sły
2 0 -5 0 tys. o fia r śm ierteln ych , g łó w n ie Hutu. W ich n astępstw ie p rezyd en t
Bu yoya z d e c y d o w a ł się na p e w n e ustępstw a w stosunku d o żądań H utu. P o
w o ła ł członka te g o plem ien ia, A d rien a Sibom anę, na urząd prem iera, z e z w o lił
na w y d a w a n ie o p ozy cyjn ych ga zet, a n a w et u m o ż liw ił aw ans o fic e ro m H utu
w siłach zbrojn ych . Stało się to natychm iast p o w o d e m n ie z a d o w o le n ia z d o
m in o w a n e g o p rze z Tutsi d o w ó d z tw a sił zbrojnych, a n a w e t p ró b y w o js k o w e
g o p rze w ro tu w listo p a d zie 1989 roku. U g o d o w a p o lityk a duetu B u y oy a-S i-
bom ana m iała coraz liczniejszych w ro gó w . O prócz n ieza d o w o lo n ej arm ii, rząd
m u siał s ta w ić c z o ło ek strem istyczn ym u g ru p o w a n io m H u tu, tra k tu ją cym
u stępstw a ze strony B u yoyi i Tutsi za absolutnie n iew ystarczające. W listo p a
d zie 1991 roku Partia W y z w o le n ia Ludu H utu (P A L IP E H U T U ) w z n ie c iła re
b e lię a n ty rzą d o w ą na p ó łn o c y kraju, szybko stłu m ion ą p rze z arm ię.
D łu go letn ia dyktatura Juvenala H a b ya rim a n y w R u an dzie z a częła trząść
się w posadach z końcem 1990 roku, k ie d y rebelianci z R u an dyjsk iego F ron
tu P a trio tyczn ego (R P F ), n ależą cy d o p lem ien ia Tutsi i p op iera n i p rze z U ga n
dę, 1 p a źd ziern ik a ro z p o c z ę li dzia ła n ia zbrojn e na p ó łn o c y kraju, d o m a ga ją c
się u stąpienia H a b ya rim a n y o ra z z g o d y na p o w ró t kilkuset tysię cy ruandyj-
skich u ch odźców . D zięk i p o m o c y w ojs k ow ej Zairu i Francji, o fen sy w a RPF
została odparta, ale ju ż na początku roku 1991, p o odesłan iu d o Zairu w a l
czących p o stronie H a b ya rim a n y d o b o ro w y ch o d d z ia łó w G w a rd ii P re z y d e n c
kiej, dopu szczających się p rze m o cy i g r a b ie ż y Front P a trio tyczn y p o n o w n ie
p rze ją ł in icja ty w ę. N a konferen cji region aln ej w Dar-es-Salaam , p rezyd en ci
Ruandy, Ugandy, Zairu, Kenii, Tan zan ii i Burundi z a w a rli p o ro zu m ien ie d o
tyczące rozejm u w R uandzie oraz repatriacji u ch odźców ruandyjskich. O d gru d
nia 1990 roku trw a ły p rzy go tow a n ia po w ro tu d o dem okracji, których g łó w
nym elem en tem b yło u ch w alen ie n ow ej konstytucji, co nastąpiło 10 czerw c a
1991 roku. Jednakże w cią ż nasilały się w a lk i zbrojne.
W U g a n d z ie pod koniec stycznia 1986 roku N a ro d o w a A rm ia O poru (N R A )
zd o b y ła stolicę kraju, K am palę, i ob jęła w ła d z ę . Jej p rzy w ó d c a Y o w eri M use-
ven i, m ia n o w a n y natychm iast p rezyd en tem kraju, starał się p ro w a d z ić p o li
tykę p ojed n a n ia n a ro d o w eg o , ła g o d z e n ia ry w a liza cji k la n ó w i d zia ła ń w celu
p o p ra w y sytuacji gosp od a rczej kraju. O d początku sw ych rz ą d ó w m usiał sta
w ić c z o ło o p o z y c ji p o lityczn ej podejm u jącej kilkakrotn ie p ró b y odsu nięcia g o
725
od w ładzy, a także liczn ym u gru p o w a n io m partyzan ckim , z w ią z a n y m z b y

ły m i dyktatoram i. P o d presją operu jących z tery toriu m Kenii, Zairu i Sudanu
o d d z ia łó w rebelianckich, p rezyd en t M u seven i z w ró c ił się o p o m o c w o js k o w ą
d o Libii i Kuby, które p rzy sła ły kilku dziesięciu d o ra d c ó w w o js k o w y c h w celu
lepszej koordynacji operacji w ojsk ow ych sił rządow ych . D u żym sukcesem było
ro zb icie w p o ło w ie stycznia 1987 roku p o d C orn er K ilak cztero tysięczn ej ar
m ii n ależącej d o B atalion u Ducha Ś w ię te g o , d o w o d z o n e g o p rze z ch a ryzm a
tyczn ą 2 7-letn ią A lic e Lakw en a, oskarżaną o o k u ltyzm i czarn ą m a g ię. M im o
to d z ia ła n ia p a rty za n ck ie, ch oć o m n iejszej in te n sy w n o ści, tr w a ły nadal.
S to p n io w o p o p ra w ia ła się sytuacja gospodarcza, w w yn iku dobrych w y n ik ó w
rolnictw a. Stopa w zrostu gosp od a rczego podniosła się z 2 ,4 % w 1986 d o 7,2%
w 1989 roku. O d początku kolejn ej d ek a d y p ro b le m em p o zosta ła działaln ość
zbrojn ej o p ozy cji, na którą w ła d z e o d p o w ie d z ia ły n asilen iem o p era cji w o j
skow ych o ra z w z m o ż e n ie m represji w o b e c d z ia ła c z y o p o zy cji. P o go rszy ła się
w y ra źn ie sytuacja gosp od a rcza w sku tek m ilita ry za cji kraju ora z rosnącej k ry
tyki m ię d z y n a ro d o w e j ze w z g lę d u na ła m a n ie p ra w czło w iek a .
242. CZARNA AFRYKA: OBIETNICE DEMOKRATYZACJI
Dyktatura m arszałka M obu tu Sese Seko w Zairze p o zo rn ie cech o w a ła się sta

bilnością, jed n a k że co p ew ien czas siły rzą d o w e m usiały in te rw en io w a ć w celu
oddalen ia zagrożeń . N ie u staw ały b o w ie m n iepokoje w prow in cji Szaba, g d zie
dzia ła ła a n ty reżim o w a partyzantka. K ło p o tó w dostarczała sytuacja go sp o d a r
cza, p rze d e w szystk im narastający d łu g zagraniczny, k tó reg o obsłu ga p o ch ła
niała ponad p o ło w ę bu dżetu państwa. D zięki d ob rym stosunkom z U S A (spek
takularna w iz y ta M obu tu w W aszyngton ie, 28 czerw c a - 1 lipca 1989 r.), Zair
o trz y m y w a ł regu larn e p o ży czk i strukturalne z Banku Ś w ia to w e g o . Z a m iesz
ki studenckie p rze ciw k o korupcji w rzą d zie, b rak ow i reform p o lityczn ych i n i
skim styp en d iom , które w y b u ch ły na początku k w ietn ia 1990 roku, zm u siły
prezyd en ta M obu tu d o o g ło szen ia p la n ó w d łu g o o czek iw a n y ch zm ia n p o li
tyczn ych . O b e jm o w a ły o n e p r zy g o to w a n ie n o w ej konstytucji, zn iesien ie, po
okresie p rze jścio w y m , system u jed n o p a rty jn eg o , o d p o lity c z n ie n ie instytucji
pań stw o w ych , s w o b o d ę ruchu z w ią z k ó w z a w o d o w y c h . Z aresztu d o m o w e g o
zw o ln io n o lidera D em okratycznego Zw iązku dla Postępu S połeczn ego (U D P S ),
E tien n e’a Tshisekedi W a M u lu m bę.
W listo p a d zie 1990 roku w Z a irze ro zp o czą ł się proces leg a liz a c ji partii
p olityczn ych . P rop o zycja o g ó ln o n a ro d o w ej konferen cji w spraw ie reform kon
stytucyjnych została zb o jk o to w a n a p rze z p a rtie o p o zy c y jn e p o m asakrze an
ty rzą d o w y c h d em o n stra n tó w w M b u ji-M a yi, w p o ło w ie k w ietn ia 1991 roku.
D ram atyczn a sytuacja go sp o d a rcza - p o g łę b io n a o d m o w ą u d zielen ia k red y
726
tu fin a n s o w e g o p rze z M F W w o d p o w ie d z i na represje reżim u i b rak iem re

fo rm gosp od a rczych - d o p ro w a d z iła do sp o łec zn eg o w ybu chu . W e w rześn iu
1991 roku d o s z ło d o k rw a w y c h zam ieszek , za p o c zą tk o w a n yc h p rze z bunt
ż o łn ie r z y w porcie lo tn iczy m w Kinszasie, d o m agających się p o d w y ż e k ż o ł
du. S iłom rzą d o w y m , w sp o m a ga n ym p rze z francuskich i belgijskich k o m a n
dosów, u dało się o p a n o w a ć sytuację, a czk o lw iek k ilku dn iow e za m ieszk i p rzy
n iosły 117 o fia r śm ierteln ych i p on ad 1500 rannych. P o d n aciskiem partii
o p o zy cyjn ych o ra z rz ą d ó w pa ń stw zachodn ioeu ropejskich , p rezy d en t M o b u
tu - po spotkaniu z o p o zy cją - p o w o ła ł na stanow isko p rem iera E tien n e’a
Tsh isekediego, a także o b ieca ł dalszą lib era liza cję p o lityczn ą. Te posu nięcia
o k a za ły się je d y n ie ta k tyczn ym w y b ie g ie m , b o w ie m p o trzech ty g o d n ia ch
u rz ę d o w a n ia Tsh isekedi zos ta ł p rze z M o b u tu zd ym isjo n o w an y. D o s z ło do
p o n o w n y ch starć ulicznych, a także dalszych działań restrykcyjnych w o b e c
zairskiego reżim u ze stron y pań stw zachodn ioeu ropejskich , g łó w n ie Francji
i B elgii. O d końca p a źd ziern ik a 1991 roku w Zairze istniała teoretyczn ie d w u
w ła d za : op rócz m ia n ow a n ego p rzez M obutu rządu B em ardina M u n gu la Diaki,
o b ra d o w a ł ga b in et Tsh isekediego, k tó ry nie uznał dym isji. W prak tyce j e d
nak M obu tu Sese Seko k o n tro lo w a ł je s z c z e sytuację w kraju.
S praw u jący w ła d z ę w K ongo jed n o p a rtyjn y reżim m arksistow sko-lenin ow
ski p ro w a d z ił zręczn ą p o lityk ę w e w n ę trz n ą i m ię d zyn a rod ow ą , tw o r z ą c p o
z o r y otw a rcia p o p rz e z p o lity c z n y patronaż i k o ru m p ow a n ie c z o ło w y c h o p o
n e n tó w reżim u, a je d n o c z e ś n ie ku ltyw u jąc dobre stosunki z c z o ło w y m i p a ń
stw am i Zach odu (Francja, W ielk a Brytania, U SA ) i W sch odu (Z S R R , C h in y).
W p o ło w ie roku 1987 na p ó łn o c y kraju w ybu ch ła rebelia, k iero w a n a p rze z
kpt. P ierre’a A n g ę, z w ią za n a z a reszto w an iem p o lity k ó w i o fic e r ó w n a le żą
cych d o p lem ien ia K ou you p o d za rzu tem a n ty rzą d o w eg o spisku. D o o p a n o
w a n ia sytuacji sk iero w a n e zo s ta ły o d d z ia ły francuskie stacjonu jące w G a b o
nie. Po blisko roczn ych w a lk a ch rebelia została zd ła w io n a w lipcu 1988 roku
p o tym , ja k kpt. A n g a z g in ą ł w p o tyczce z siłam i rzą d o w y m i. W m aju 1988
roku w yb u ch ł p o w a ż n y skandal w zw iązku ze zgo d ą m in istró w środow iska
o ra z in form a cji na sk ład ow a n ie na terytoriu m kraju o d p a d ó w toksycznych.
P rezyd en t państw a, p łk D enis Sassou-Nguesso, z d y m isjo n o w a ł o b y d w u m i
n istrów i n a p iętn o w a ł o so b y o d p o w ie d z ia ln e za d o p u szczen ie d o skandalu.
Pogarszająca się d ra m a ty czn ie sytuacja ekon om iczn a o ra z presja m ię d z y n a
ro d o w a sp o w o d o w a ły, że w lipcu 1990 roku w ła d z e K ongijskiej Partii P racy
(P C T ) p o d ję ły d ec yzję o daleko idących zm ian ach u strojow ych : o d rzu cen iu
m arksizm u -łen in izm u ja k o id e o lo g ii p a ń stw o w ej, o d d z ie le n iu funkcji p a rty j
nych i p a ń stw o w ych , zn iesien iu system u je d n o p a rty jn e g o o ra z lib era liza cji
p olityczn ej. K on feren cja n arod ow a , d otycząca p o lityczn ej p rzyszło ści K on go
(2 5 lu teg o - 10 cz e rw c a 1991 r.), za koń czyła się p rzy ję c ie m p rogra m u d e
m okratyzacji, p rzew id u ją cego p o w ró t do pełnej dem okracji w maju 1992 roku,
ora z o g ra n iczen iem p re ro g a ty w p rezyd en ta Sassou-N guesso w okresie p r z e
ch o d ze n ia d o dem okracji.
727
W n ajb ogatszym kraju A fry k i, G a b o n ie , o b fitu jącym w z ło ża su ro w có w

m in eraln ych (ro p a n afto w a , ru dy żela za , m anganu, u ran u) i p osiadającym
ro z w in ię ty p rzem ysł p rze tw ó rc z y (g łó w n ie petroch em iczny, farm aceu tyczny,
w łó k ie n n ic z y ), trw a ła dyktatura O m ara B on go, p r z y w ó d c y je d y n e j leg a ln ej
partii p o lityczn ej - G abońskiej Partii D em ok ra tyczn ej (P D G ). P o lityczn a sta
b iln ość - za w d zię c z a n a dobrej sytuacji gosp od a rczej, d zięk i korzystn ym c e
n om eksportow an ych su ro w có w i in w e stycjo m za gra n iczn ym , a także stałe
m u poparciu p o lityczn em u Francji - trw a ła d o końca lat osiem d ziesią tych .
O strzeżen iem dla dyk tatora b yła nieu dana próba zam ach u stanu w p a ź d z ie r
niku 1989 roku. C oraz ak tyw n iejsza o p o zy cja ora z rosnące n ie z a d o w o le n ie
elit polityczn ych i gospodarczych kraju z au tokratycznego stylu rz ą d ó w O m ara
Bongo, oskarżan ego m.in. o korupcję, zm u siły prezyden ta d o zw oła n ia w m ar
cu 1990 roku konferen cji n arod ow ej, która zakoń czyła się 21 k w ietn ia u ch w a
len iem w ie lu istotnych zm ian polityczn ych , p rzew id u ją cych sto p n io w ą d e m o
kra ty za cję. W p r o w a d z o n o system w ie lo p a rty jn y , u m o ż liw ia ją c le g a liz a c ję
u gru p ow a ń o p ozycyjn ych . W m aju 1990 roku p o sk ryto b ójczy m z a m o rd o w a
niu p r zy w ó d c y le w ic o w e j o p o zy cyjn ej G abońskiej Partii P o stęp o w ej, Josepha
R en djam be, w y b u ch ły g w a łto w n e zam ieszki, n ajsiln iejsze od początk u d y k
tatury, p odczas których d em on stran ci za a ta k o w a li bu dynki rz ą d o w e i rezy
den cję p rezyden cką, d om a ga ją c się ustąpienia B on go. W p ro w a d z e n ie stanu
w y ją tk o w e g o ora z ro zm ies zc ze n ie d o d a tk ow y ch w o js k p rze z Francję, p o p ie
rającą ze w z g lę d ó w go sp o d a rczych rząd B on go, u spokoiło na p e w ie n czas
sytuację. Jedn akże na początku c z e rw c a p o n o w n ie d o szło d o starć m ię d z y
o d d zia ła m i rz ą d o w y m i a dem on stran tam i. R zą d z g o d z ił się na p r z e p ro w a
d z e n ie w o ln y c h w y b o r ó w w p a źd ziern ik u 1990 roku. Z a k o ń c z y ły się o n e
z w y c ię s tw e m PDG, ch oć o p o zy c y jn e u gru p ow a n ia z g ło s iły w ie le za strzeżeń
do u czciw ości głosow an ia, a część z nich zb o jk oto w ała n o w y parlam ent. Partie
o p o zy cy jn e o d rzu c iły ta k że w e z w a n ia p rezyd en ta B o n go d o u działu w rzą
d z ie p o ro zu m ien ia n a ro d o w eg o .
N a początku lat d ziew ię ć d zie s ią ty c h o d szed ł od w ła d z y je d e n z ostatnich
afrykańskich m ę ż ó w stanu okresu n iep o d ległości. P rzy w ó d c a Z am bii, K en
neth Kaunda, k tó ry w y w a lc z y ł n iep o d legło ść i ob ją ł u rząd p rezyd en ta n ie
p o d le g łe g o pań stw a w p a źd ziern ik u 1964 roku, m usiał u lec d u ch o w i d e m o
kratycznych p rzem ia n , k tó ry o ga rn ą ł znaczn ą część kontynentu . N arastające
p ro b le m y ek o n om iczn e (w y s o k a in flacja i b ezro b o cie, za co fa n ie g o sp o d a rld )
i p o lityczn o -sp o łe czn e (presja o p o zy cji, ry w a liza c ja k la n o w a ) o k a za ły się nie
d o p r ze zw y c ię ż e n ia dla zu żytych jed n o p a rtyjn ych rz ą d ó w Z je d n o czo n ej N a
ro d o w ej Partii N ie p o d le g ło ś c io w e j (U N IP ) Kennetha Kaundy. W grudniu 1986
roku w sku tek w zro stu cen żyw n ości d o szło d o k rw a w yc h starć w g łó w n y m
regio n ie kraju - Pasie M ie d zio w y m . Z erw a n e zostały ro z m o w y z M F W w spra
w ie p o m o c y w sta b ilizow a n iu gospodark i. U p o rczy w y m p ro b le m em w k iero
w a n iu pa ń stw em i go sp o d a rk ą p o zo sta ła korupcja. W roku 1988 Kenneth
Kaunda w y b ra n y został na szóstą kaden cję prezyden cką. J edn akże o p a n o w a
n ie dram a tyczn ej sytuacji sp o łeczn o -go sp o d a rczej p rzera sta ło je g o m o ż liw o
728
ści. Pod presją przedsiębiorców , z w ią zk o w có w , a p rze d e w szystk im d z ia ła c z y

UNIP, p rezyd en t Kaunda z g o d z ił się w m aju 1990 roku na p rzy w ró c e n ie sys
tem u w ie lo p a rty jn e g o . W gru dniu 1990 roku p a rla m en t p rzy ją ł p o p ra w k i d o
konstytucji, w p ro w a d z a ją c e system w ielop a rtyjn y. N a jsiln iejszym u g ru p o w a
n iem o p o z y c ji został Ruch na rzec z W ielo p a rty jn ej D em okracji (M M D ), k ie
ro w a n y p rze z Fredericka Chilubę. W p ierw szych od 1968 roku w ie lo p a rty j-
nych w yb o ra ch w paźd ziern ik u 1991 roku, p rezyd en tem w y b ra n o Chilubę,
k tó rego p o p a rło 75 % w yb o rców . Kaunda uzyskał je d y n ie 2 4 % głosów . M M D
z d e c y d o w a n ie w y g ra ł także w y b o ry parlam en tarn e. N o w e w ła d z e z a p o w ie
d z ia ły g ru n to w n e re fo rm y sp ołeczn o -p olityczn e i eko n om iczn e.
R z ą d y D a n iela T. A ra p a M o i z A fry k a ń sk iego N a r o d o w e g o Z w ią zk u K e n ii
(K A N U ) zo s ta ły u m o cn ion e w grudniu 1986 roku w sku tek p o p ra w e k do k on
stytucji, które istotnie p o szerza ły p rero ga tyw y p rezyden ta. W y w o ła ły o n e p ro
testy o p o zy cji p o lityczn ej, środow isk p raw n iczych ora z K ościoła k a to lic k ie
go. N a s iliły się represje w o b e c p r z e c iw n ik ó w p o lityczn ych , w z m o g ła akcje
p artyzan ckie d ziałająca od k w ietn ia 1986 roku orga n izacja M wakenya, p o
garszała się sytuacja gospodarcza kraju. Pod koniec roku 1987 d o szło d o starć
gra n iczn ych z U gan dą w rezu ltacie w za je m n ych oskarżeń o p o p iera n ie par
tyzan tki a n ty rzą d o w ej. P rob lem em p o lityczn ym , m ającym ró w n o cześn ie re
perkusje dla gosp od a rk i kraju, stało się szerzą ce się k łu sow n ictw o. Skandale
polityczn e, w y w o ła n e p o w ią za n iem u rzęd n ik ó w m inisterstw a turystyki z gan
ga m i k łu so w n ik ó w polu jących na słonie i n osorożce, s p o w o d o w a ły rosnącą
krytykę za gra n icy w o b e c rządu prezyden ta M o i ora z w y r a ź n y spadek w p ły
w ó w z turystyki. O fiarą g a n g ó w stali się także za gra n iczn i turyści. G łośn ym
ech em o d b iło się za m o rd o w a n ie w sierpniu 1989 roku zn a n ego przyrod n ik a ,
G e o rg e ’a A d a m son a , p ro w a d z ą c e g o od siedm iu lat badan ia nad lw a m i. R zą d
D an iela A ra p a M o i od rzu cił oskarżen ia o w sp ó łp racę w ła d z z kłu sow n ik am i,
skupił się zaś na zw a lcza n iu u gru p ow ań op ozycyjn ych . P rze śla d o w a n ia o p o
zycji, w tym tortu ry i m o rd erstw a p olityczn e, z m o b iliz o w a ły sp o łec ze ń stw o
do dem on stracji an tyrzą d ow ych , s zczeg ó ln ie liczn ych la tem 1990 roku. W ła
d ze k r w a w o stłu m iły m anifestacje.
W życiu p o lity czn y m Tanzanii dom in u jącą p o zy cję utracił Julius N yerere.
W p ra w d z ie , m im o ustąpienia z fo tela p rezyd en ck ie go w 1985 roku, u trzy
m ał stanow isko p rze w o d n ic z ą c e g o R ew o lu cyjn ej Partii Tan zan ii (C C M ), j e
dyn ej leg a ln ej partii, ale w roku 1990 został zm u szo n y d o od d a n ia g o w ręce
u rzędu jącego prezyden ta A le g o Hassana M w in yi. Jego następca p ro w a d ził bar
d ziej liberaln ą politykę. W latach 1 9 8 6 -1 9 8 7 trzyk ro tn ie o gła sza ł am n estię
dla w ię ź n ió w p o lityczn ych , z której skorzystało 3600 osób. D ą żył d o p rze ła
m an ia kryzysu go sp o d a rczego , w p ro w a d z a ją c sto p n io w o m e ch a n izm y w o l
n o ryn k o w e i reak tyw u jąc w sp ó łp racę z M ię d zy n a ro d o w y m Fu ndu szem W a
lu to w ym . W zm o c n ił przyja cielsk ie stosunki z Zam bią, M o z a m b ik ie m i Z im
b a b w e - c z o ło w y m i „p a ń stw a m i fro n to w y m i” na połu dn iu A fry k i. N a jp o w a ż
n iejszym p ro b le m em dla, p o ch o d zą ce g o z Zanzibaru, m u zu łm a ń sk iego szefa
p a ń stw a stała się sytuacja na tej w ysp ie. O p rócz n o to ry c zn y c h w y s tą p ie ń
729
nacjonalistów , dążących d o w ięk szej au ton om ii Zanzibaru, w m aju 1988 roku

d o szło d o k rw a w yc h za m ieszek na tle religijn ym , w y w o ła n y c h p rze z islam
skich fu n dam en talistów .
243. NIEPODLEGŁOŚĆ NAMIBII
D ziałaln ość p o w o ła n e g o z in ic ja ty w y R PA rzą d u ty m c z a s o w e g o w N a m ib ii

została skrytyk ow ana p rze z S W A PO i O N Z , która z a p o w ie d zia ła bo jk o t n o
w ych w ła d z. P rezyd en t RPA, P.W. Botha, u za le żn ia ł z g o d ę na realiza cję p la
nu O N Z w N a m ib ii o d w y c o fa n ia w o js k kubańskich z A n g o li. P r ze ło m nastą
pił d o p iero w gru dniu 1987 roku p odczas ra d zieck o-a m eryk a ń sk iego szczytu
w W aszyngtonie, k ied y to G o rb a czo w i Reagan osiągn ęli p o rozu m ien ie w spra
w ie w s p ó łd z ia ła n ia w ro z w ią z y w a n iu k o n flik tó w re g io n a ln y ch w T rzecim
Św iecie. O d początku 1988 roku trw a ły rokow ania z u działem USA, RPA, Kuby
i A n g o li. Z a k o ń czyły się 22 gru dnia 1988 roku p o d p isa n iem p o ro zu m ien ia
m ię d z y A n g o lą , Kubą i RPA, określającego zasady uzyskania n iep o d leg ło śc i
N a m ib ii na p o d sta w ie rezolu cji 435/1978 R a d y B e zp ieczeń stw a O N Z . P r z e
w id y w a ła on a ro zm ies zc ze n ie sił m ię d zy n a ro d o w y c h U N T A G (G ru pa P o m o c
n icza O N Z Okresu P rz e jś c io w e g o ) o d 1 k w ietn ia 1989 roku. Z tym też dn iem
m ia ło n astąpić z a w ie s z e n ie bron i, je d n a k ż e w sk u tek o fe n s y w y o d d z ia łó w
L u d o w e j A rm ii W y z w o le n ia N a m ib ii (P L A N ) w a lk i trw a ły p rze z k o lejn e m ie
siące. R o z w ią z a n ie w lu tym 1989 roku rządu ty m c za s o w e g o N a m ib ii i o b ję
cie k o lek tyw n ej w ła d z y p rze z p o łu d n io w o a fryk a ń sk ie go adm in istratora g e
n era ln ego, Louisa Pien aara, ora z sp ecja ln ego p rze d sta w ic iela S ekretarza G e
n era ln eg o O N Z , M a rtti A h tisa a riego, u m o ż liw iło p rze p ro w a d ze n ie w y b o r ó w
do Z g ro m a d zen ia K on stytu cyjn ego w dniach 7 -1 1 listopada 1989 roku. D ały
on e z w y c ię s tw o O rga n iza cji Ludu A fry k i P o łu d n io w o -Z a ch o d n iej (S W A P O ),
która zd o b y ła 5 7 % głosów . Po w y c o fa n iu o d d z ia łó w RPA ora z lik w id a c ji baz
partyzan tki S W A P O ro zp o czą ł się proces uzyskania n iep o d leg ło śc i. Po p rzy
ję c iu 9 lu teg o 1990 roku n o w e j konstytucji, w y b o rz e lid era SW APO , Sam a
Nujom y, na u rząd p rezyd en ta kraju o ra z sfo rm ow a n iu rządu H a g e G ein go-
ba, 21 m arca 1990 roku o g ło s z o n o n iep o d leg ło ść N a m ib ii.
730
245. ANGOLA - NADZIEJA NA POKÓJ
244. UTRWALANIE SOCJALIZMU W ZIMBABWE
W e w rześn iu 1985 roku p o d ję te zo s ta ły r o z m o w y d o ty c z ą c e z je d n o c ze n ia

Z A N U -P F i ZA PU . Pod kon iec te g o roku p r z y w ó d c y obu partii u zgo d n ili, że
id e o lo g ią p rzy szłej partii b ę d zie socja lizm o p a rty na m a rk sizm ie-len in izm ie,
a w w yn ik u zjed n o c ze n ia pow stan ą rzą d y jed n o p a rtyjn e. P rze z ca ły rok 1986
trw a ły targi d o tyczą ce obsady stanow isk partyjnych, rzą d o w y c h i adm in istra
cyjnych. R ó w n o cześn ie rządząca Z A N U uczyniła w ie le g e s tó w p o jed n a w czy ch
w o b e c ZAPU , u w aln ia ją c c zo ło w y ch p o lity k ó w tej partii w ię z io n y c h o d 1982
roku. 22 grudnia 1987 roku doszło d o w ch łon ięcia ZA PU p rzez Z A N U . W u m o
w ie z je d n o c ze n io w e j p r zy w ó d c y obu partii, M u ga b e i N k om o, z a d ek la ro w a li
g o to w o ś ć u trw a len ia rz ą d ó w jed n o p a rtyjn ych ora z b u d o w y so cja listyczn ego
sp o łeczeń stw a na zasadach m arksizm u -len inizm u. 30 gru dnia R o b ert M u g a
be w y b ra n y został na prezyd en ta Z im b a b w e i u tw o rz y ł rzą d z u d zia łem Jo-
shuy N k om o. W d a lszym cią gu tr w a ły w a lk i w M a ta b elela n d . U trzy m a n o
w m o cy p rze p isy stanu w y ją tk o w e g o . U ja w n iły się trudności go sp o d a rcze (r o
snące b ezro b o cie, spadek in w e sty cji), z w ią za n e z p o g łę b ia ją c y m się d e fic y
tem bilansu p ła tn ic ze g o kraju. W rezu ltacie w czerw c u 1987 roku rzą d z a
m roził płace i w p ro w a d z ił kon trolę cen, w w yn ik u c z e g o do szło d o serii straj
k ó w i m anifestacji robotniczych, uznanych przez w ła d ze za n ielegaln e. W lipcu
1988 roku rząd R oberta M u ga b e zn a la zł się p o d o strzem k rytyk i ze strony
p a rla m en ta rzy stów ZANU-PF, oskarżających g o o korupcję i m alw ersacje pań
stw o w y ch funduszy. D o szło także d o dem on stracji studenckich w proteście
w o b e c koru pcji w ła d z , stłu m ionych p rze z policję. P o k ło siem p ro te s tó w b yło
u tw o rz e n ie w k w ietn iu 1989 roku Z je d n o c zo n e g o Ruchu Z im b a b w e, na k tó
rego c z e le stanął g łó w n y o p o n en t M u gabe, Edgar Tekere.
W k lim acie p o głęb ia ją cej się apatii społeczeń stw a , w yn ik a ją cej z ro z c z a
row a n ia p olityk ą socjalistyczn ego rządu prem iera M u ga b e o ra z narastających
trudności gosp od a rczych (w y s o k ie b ezrob o cie, rosnąca in flacja, szerzą ca się
k o ru p cja ), rzą d zą ca partia ZA N U -P F u m ocn iła sw ą w ła d z ę p o w y b o ra c h p o
w szech n ych w m arcu 1990 roku, zaś R obert M u ga b e w y b ra n y zosta ł na k o
lejn ą ka d en cję prezyden cką.
245. ANGOLA - NADZIEJA NA POKÓJ
W d ru g iej p o ło w ie lat osiem d ziesią ty ch w A n g o li w c ią ż to c zy ła się w o jn a

d o m o w a . W ojska rzą d o w e , w sp iera n e p rze z in te rw e n c y jn y korpus kubański,
któ rego liczeb n ość w zro sła ju ż d o 50 tys. żołnierzy, p o d e jm o w a ły liczn e d z ia
łan ia o fe n s y w n e p rze ciw k o o d d z ia ło m U N IT A Jonasa S avim b iego. K orzysta
731
ją ca z w y d a tn e g o w sparcia m ilita rn eg o , m a te ria ln e g o i p o lity c z n e g o RPA,

U N IT A n ie b yła w sza k że ła tw y m p rze ciw n ik ie m . S ta w ia ła za c ię ty o p ó r na
połu dn iu kraju, k tó ry to rejon b ył je j bastionem .
Sytuacja rzą d zą cej m arksistow skiej M P L A u legła d rastyczn em u p o g o rs z e
niu, g d y w 1988 roku w ła d z e ra d zieck ie c o fn ę ły je j p o m o c m aterialną. A była
ona d o p ra w d y spora, sięga jąc su m y m iliarda d o la ró w w skali roku. M o sk w a
też w gru ncie rz e c z y fin a n sow a ła o p era cje sił kubańskich w A n g o li. W tej
sytuacji - na co w p ły w m iała ró w n ie ż za rysow u ją ca się cora z b a rd ziej d ia
m etraln a zm ian a sytuacji m ię d zy n a ro d o w e j - w p o ło w ie gru dn ia 1988 roku
kubański p rzy w ó d c a Fid el Castro o g ło s ił g o to w o ś ć w y c o fa n ia w o js k kubań
skich z A fryk i.
In icja tyw ę m ilitarn ą i p o lityczn ą u ch w yciła U N ITA . S to p n io w o ro zs ze rza
ła on a sferę sw ych w p ły w ó w , b y u p rogu lat d ziew ię ć d zie s ią ty c h k o n trolo
w a ć ju ż p o n a d je d n ą trzecią te ry to riu m kraju. Po stęp y w o js k o w e U N IT A oraz
za sa d n icze zm ia n y na scenie m ię d z y n a ro d o w e j zm u siły p rezyd en ta A n g o li
i za ra zem lid era M P L A - Jose Eduardo Dos Santosa - d o n a w ią za n ia d ia lo gu
na tem a t p rzyszłości kraju z p rzy w ó d c ą U N IT A S avim bim . S avim bi ze sw ej
stron y w ie d z ia ł, że nie je s t w stanie ca łk o w icie p okon ać M P L A i także on
za czą ł w y k a z y w a ć w o lę p rzystąpien ia d o rokow ań .
23 c z e rw c a 1989 roku, w trakcie szczytu p r z y w ó d c ó w pa ń stw a fry k a ń
skich w Z airze, Dos Santos i S avim bi podpisali p o ro zu m ien ie ro z e jm o w e oraz
z a p o w ie d z ie li p o szu k iw an ie sp o so b ó w za k oń czen ia d łu g o trw a łe j w o jn y d o
m o w e j w A n g o li.
D o n ego cja cji p o k o jo w y c h in ten syw n ie w łą c z y ły się Stan y Z je d n o czo n e,
Z w ią z e k R a d zieck i o ra z liczn e o rg a n iza c je m ię d z y n a ro d o w e , w tym O N Z .
Szybko w y n e g o c jo w a n o , iż w ojsk a kubańskie opu szczą A n g o lę , co istotn ie się
dokon ało w latach 199 0-199 1 (ostatn i Kubańczycy w yjech a li z A n g o li w maju
1991 r.). W zam ian RPA z o b o w ią z a ła się p rze rw a ć p o m o c dla U N IT A i p r z y
znać n iep o d le g ło ś ć N a m ib ii.
31 m aja 1991 roku rząd i U N IT A podpisały w reszcie uldad o ficja ln ie koń
czący trw ającą 16 lat w o jn ę d o m o w ą oraz p rze w id u ją cy rozpisanie w oln ych
w y b o ró w parlam entarnych i prezydenckich. N ie b a w e m rządząca M P L A w y r z e
kła się m arksizm u -len inizm u . Z a in icjo w a n o radykaln e zm ia n y go sp o d a rcze
w kierunku w o ln e g o rynku, a w ła d z e w Lu andzie p o d ję ły w ysiłki zm ierzają ce
do o ży w ie n ia stosunków polityczn ych i gospodarczych z krajam i zachodnim i.
246. MOZAMBIK: NA DRODZE DO POROZUMIENIA
Katastrofalna sytuacja gospodarcza oraz silna pozycja a n tyrzą d ow ej partyzan t

ki R E N A M O zm u siły w ła d z e M o za m b ik u d o p ro w a d ze n ia n ad er elastyczn ej
732
247. RPA: KONIEC APARTHEIDU
p olityki. M im o nadal d ek la ro w a n ego p rzy w ią za n ia do m arksizm u ja k o o fi

cjalnej id e o lo g ii państw a, rząd u trzym yw a ł bliskie kontakty p o lity czn e i g o
spodarcze z RPA, a także z e z w o lił za ch o d n im k o n cern om go sp o d a rczy m p ro
w a d z ić d zia ła ln o ść na terytoriu m kraju i blisko w s p ó łp ra c o w a ł z m ię d z y n a
ro d o w y m i instytucjam i fin a n sow ym i.
T en den cje reform atorskie n asiliły się je s z c z e p o śm ierci p rezyd en ta Sam o-
ry M ach ela, k tó ry zgin ą ł 19 p a źd ziern ik a 1986 roku w katastrofie lo tn iczej.
J ego następca Joaąu im A lb e rto Chissano o d początku dał się p o zn a ć ja k o re
alista i pragm atyk.
Tym czasem p rób y n aw iązania p orozu m ien ia z R E N A M O spełzły na niczym .
P a rtyza n ci z in te n s y fik o w a li sw e d zia ła n ia . Jedn ak p o m o c w o js k o w a , ja k a
n ap łyn ęła z Tanzanii i Zim b a b w e, p o z w o liła rz ą d o w i odzyskać ró w n o w a g ę .
Z czasem o b ie stron y m o za m b ick ieg o kon flik tu u ś w ia d o m iły sobie, że nie
osiągn ą p e łn e g o sukcesu, a to skłon iło je do w ejścia na d ro g ę rokow ań . D użą
a k tyw n ość m ed ia cyjn ą w celu za że g n a n ia w o jn y d o m o w e j w M o za m b ik u
w y k a z y w a ły W ło c h y i K ościół katolicki. W ciągu lat 1 9 8 9 -1 9 9 1 trw a ły ro z
m o w y p rze d sta w ic ieli w ła d z z p rzy w ó d c a m i R E N A M O na tem a t za k o ń cze
nia w ojny, u stan ow ien ia system u w ie lo p a rty jn e g o ora z p o w o ła n ia rządu p o
jed n a n ia n a ro d o w eg o .
W kraju p o s tę p o w a ły zasadnicze re fo rm y p o lityczn e. W 1989 roku rz ą
d zą cy F R E LIM O p o rzu cił m arksizm -len in izm i o p o w ie d z ia ł się za d em o k ra
tyczn ym socjalizm em . W roku 1990 w ła d z e dopu ściły do plu ralizm u p o lity c z
n ego. W gru dniu 1990 roku rząd i R E N A M O z a w a rły p o ro zu m ien ie o c z ę
ścio w ym za w ie szen iu broni. S ta n ow iło to w stęp d o p o szu k iw ań w a ru n k ó w
trw a łe g o pokoju.
Próba zrefo rm o w a n ia system u segregacji rasow ej, a c z k o lw ie k p rzy z a c h o w a

niu je g o p o d sta w o w y c h za łożeń , p o d jęta p rze z rzą d P ietera W ille m a B oth y
na początku lat osiem dziesiątych, zakończyła się fiasldem . K onflikty polityczn e
i ra sow e, które ze z d w o jo n ą siłą w yb u ch ły w p o ło w ie dekady, o ra z za o strze
nie p o lityk i w e w n ę trz n e j rządu zw ia s to w a ły n o w y etap w a lk i p r z e c iw apar
th e id o w i. Stan w yją tk ow y, o b o w ią zu ją c y z krótką p r z e rw ą w 1986 o d lipca
1985 roku, b ył o d p o w ie d z ią w ła d z na zjaw iska n iep o k oją ce z punktu w id z e
nia instytucji państw a. Po p ierw sze, m a so w e m a n ifesta cje i protesty o g ra n i
c zy ły rolę adm in istracji lokalnej w w ie lu skupiskach czarn ej lu dn ości kraju,
którą z a c z ę ły s to p n io w o i n iefo rm a ln ie za stęp o w a ć k o m itety zw ią z a n e z or
ga n izacjam i antyrasistow skim i. Po dru gie, m o b iliza cja społeczn a szła w p a
rze ze zn a czn ym n asilen iem akcji partyzan ckich U m k h o n to we Sizwe - zb ro j
733
n eg o ra m ien ia A fry k a ń sk iego Kongresu N a r o d o w e g o (A N C ). P o trzecie, ry

w a liza cja m ię d z y Z je d n o czo n y m Fron tem D em ok ra tyczn ym (U D F ) a zuluską
orga n iza c ją Inka tha p rzy b ra ła fo rm ę starć zbrojn ych , które s z c z e g ó ln ie od
p o ło w y 1987 roku cech o w a ły się rosnącą nienaw iścią, gw a łto w n o ścią i skrajną
przem ocą .
N a jw a żn iejszy m je d n a k zja w isk iem b yła rosnąca rola A N C , ja k o g łó w n e
g o reprezen tanta czarn ej w ięk szości społeczeń stw a RPA. O d końca 1985 roku
sied zib a A N C w zam bijskiej Lusace b yła m iejscem spotkań i r o z m ó w lid e r ó w
Kongresu z p rze d sta w ic iela m i g łó w n y ch p o łu d n iow o afryk ań sk ich środ o w isk
p o za rzą d o w y c h : Kościoła, biznesu, o rga n iza c ji studenckich, z w ią z k ó w z a w o
d ow ych . C o istotn iejsze, A N C zysk iw a ł także leg ity m a cję m ię d zy n a ro d o w ą ,
c z e g o d o b itn y m w y r a z e m b y ło spotk a n ie sek reta rza stanu U SA, G e o r g e ’a
Schultza z p rzy w ó d c ą A N C , 01iverem Tam bo w styczniu 1987 roku. O d z w ie r
cied lało o n o zaostrzen ie stanow iska W aszyngton u w o b e c reżim u RPA. W 1986
roku, p o m im o sp rzeciw u p rezyd en ta R eagan a, Kongres am erykań ski p rzy ją ł
Ustawę antyapartheidow ą, w której p o sta w ił w a ru n k i zn iesien ia sankcji i n or
m a liza cji stosu nków z RPA. D o sankcji d o łą czy ła także W ielk a Brytania, p o
głęb ia ją c izo la cję rzą d u P.W. Bothy.
O d roku 1987 presja na rząd RPA, z a ró w n o w e w n ą trz kraju, ja k też z za
granicy, system atyczn ie narastała. Istotn ym czyn n ik iem b y ły n ego cja cje m ię
d zy n a ro d o w e , d o tyczą ce p o k o jo w e g o u reg u low a n ia k o n flik tó w w tzw. p a ń
stw ach fron tow ych , w które R PA b yła a k tyw n ie za a n ga żo w a n a . W rezu ltacie
ustaleń p rzyjętych p rze z p r z y w ó d c ó w superm ocarstw , w gru dniu 1988 roku
podpisan e zo s ta ły p o ro zu m ien ia p o k o jo w e d o tyczą ce A n g o li i N a m ib ii, p r z e
w id u ją ce m.in. zaprzestan ie obcej in terw en cji w tych krajach za ró w n o ze stro
ny Kuby, ja k i RPA. Tak w ięc, RPA przestała być traktow an a ja k o za p ora p r z e
c iw kom u n istyczn ej (ku bań skiej) ekspansji na p ołu dn iu A fry k i. Ź ró d łem n a
cisk ów na rząd B oth y b yli ró w n ie ż p rze d sta w ic iele p rzed sięb iorców , z a n ie
pokojon ych stałym w rz e n ie m w śró d ro b o tn ik ó w ora z n iep o ra d n ością rządu
w p rze zw y c ię ż a n iu trudności gospodarczych . C oraz częściej w środow iskach
bizn esu p r z e w a ż a ł p o g lą d o konieczn ości kom prom isu z p rze d sta w ic iela m i
czarn ej lu dn ości ja k o w arunku stabilizacji sp ołeczn ej, która z k o lei u ła tw iła
b y p r z e z w y c ię ż e n ie stagn acji go sp o d a rczej o ra z iz o la c ji m ię d z y n a ro d o w e j.
Sytuacja d o jrz e w a ła d o p o d ejm o w a n ia p rze ło m o w y c h d ecyzji.
5 lipca 1989 roku p rezyd en t P.W. Botha zaprosił N elson a M a n d elę na r o z
m o w ę d o sw ej rezyd en cji w K apsztadzie. C hoć spotkanie nie p rzy n io sło k o n
kretnych u staleń, to je d n a k b y ło p r z e ło m o w y m m o m e n te m w stosunkach
m ię d z y rzą d e m RPA a A fryk a ń sk im K ongresem N a ro d o w y m , a ró w n o cześn ie
sym b o lem „p oczą tk u końca” aparth eidu . P o g łę b ia ją c e się ro z d ź w ię k i m ię d z y
Bothą a n o w y m p rzy w ó d c ą Partii N a ro d o w e j, Frederildem W ille m e m de Kler
kiem , a p rzy tym p oga rsza ją cy się stan z d ro w ia P.W. Bothy, d o p ro w a d z iły d o
u stąpienia B oth y z u rzęd u p rezyd en ta w sierpniu 1989 roku. J eg o następcą
zosta ł F.W. d e Klerk. N o w y s z e f pań stw a z a p o w ie d z ia ł g ru n to w n e re fo rm y
system u p o lity c zn e g o , im pliku jące kon ieczn ość p o d jęcia rz e c z o w e g o d ia lo gu
734
z A fryk a ń sk im K on gresem N a ro d o w y m . 15 p a źd ziern ik a u w o ln io n o gru pę

c zo ło w y c h d z ia ła c z y A N C (z w y ją tk ie m M a n d e li), zaś w gru dniu c o fn ię to
w o b e c nich o g ra n iczen ia w y ja z d ó w za gra n iczn ych , u m o ż liw ia ją c im stały
kontakt z em igracyjn ym k ierow n ictw em A N C w Lusace. 13 grudnia 1989 roku
p rezyd en t de K lerk spotkał się p o raz p ie rw s z y z N e lso n em M an delą.
2 lu teg o 1990 roku w expose parla m en ta rn ym p rezyd en t de K lerk p r z e d
sta w ił zaskakujące p ro p o zy cje lib era liza cji p o lity k i w e w n ę trz n e j, obejm u jące
u w o ln ien ie N elson a M an d eli, le g a liza cję A N C i K om u n istyczn ej Partii P o łu
d n io w ej A fry k i (S A C P ), p rzy w ró cen ie w ięk szości p ra w i sw o b ó d o b y w a te l
skich, a także n orm a lizację stosu nków z pań stw am i połu d n ia A fryk i. U w o l
n ien ie M a n d e li p o g łę b iło p o d z ia ły w śró d czarn ej lu dności RPA, zw ła szcza
m ię d z y A N C a Kongresem Panafrykańskim (P A C ), w yk lu cza ją cym m o żliw o ść
n egocja cji z rzą d em . W marcu 1990 roku M a n d ela w y b ra n y został w ic e p r z e
w o d n ic z ą c y m A N C , obejm u jąc w praktyce k ie ro w n ic tw o w ruchu w sku tek
p o w a żn ej ch orob y p rze w o d n ic z ą c e g o Kongresu, 01ivera Tam bo, p rze b y w a ją
ceg o na leczen iu w S zw ecji. K iero w n ictw o A N C p o d ję ło d ec yzję o b e z z w ło c z
nym p rzen iesien iu sw ej sied zib y do Johannesburga. A n ty rz ą d o w e w y s tą p ie
nia w S eb o k en g u n ie m o żliw iły ro zp o częcie b ezp ośred n ich r o z m ó w m ię d z y
d ele g a cją A N C i rządem . D o p ie rw s z e g o o fic ja ln e g o spotkania, określan ego
ja k o „n ego cja cje o n ego cja cja ch ” , m ię d z y d ele ga cja m i rządu i A N C d o szło 2 -
- 4 m aja 1990 roku w Kapsztadzie. W ich rezu ltacie p rezyd en t de K lerk zniósł
stan w yjątkow y. W sierpniu 1990 roku podczas kolejn ej ru n dy n egocja cji A N C
p o d ją ł d ec yzję o zakoń czen iu w a lk i zbrojn ej, rząd n atom iast o g ło sił a m n e
stię dla w ię ź n ió w p olityczn ych . Z a p o w ie d ź reform o b u d ziła n a d zieje na n ie
uniknione zn iesien ie aparth eidu i p o n o w n e w c ie le n ie ban tu sta n ów d o te ry
toriu m RPA. W y w o ła ło to k o n flik ty m ię d z y zw o le n n ik a m i i p rze ciw n ik a m i
„n ie p o d le g ło ś c i” bantustanów , a także narastające p ro b le m y w stosunkach
m ię d z y rzą d em de Klerka a p rzy w ó d c a m i bantustanów. P rezy d en t de Klerk,
w o d ró żn ien iu od sw ych p oprzed n ików , starał się unikać b ezp o śred n ieg o z a
a n g a żo w a n ia w ro z w ó j sytuacji w bantustanach. W p ro w in cji N a ta l o d roku
1989 trw a ły p lem ien n e w a lk i m ięd zy p o d legają cym A N C Z jed n o czo n y m Fron
tem D em ok ra tyczn ym a zuluską organ izacją Inkatha (o d lipca 1990 r. Partia
W oln ości In kath a), k ierow a n ą p rzez w o d z a M an gosu th u B u th eleziego . Latem
1990 roku w y b u ch ły także w a lk i w p row in cji Transw al, p o m ię d z y p o p ie ra ją
cym i A N C robotn ikam i z p lem ien ia Xhosa a Inkathą. W p a źd ziern ik u 1990
roku w ła d z e zn io sły stan w y ją tk o w y w N atalu , za m ieszk i je d n a k nie ustały.
Z a p o czą tk ow a n e p rze z de Klerka re fo rm y p o lity czn e n iem a l natychm iast
p o p ra w iły w iz e ru n e k R PA za granicą. W e w rześn iu 1990 roku p rezyd en t RPA
o d b ył p ierw szą o d 44 lat o ficjaln ą w iz y tę rz ą d o w ą w USA. C hoć w ła d z e p o
łu d n io w o a fry k a ń s k ie sp e łn ia ły je d y n ie d w a z p ięc iu g łó w n y c h w a ru n k ó w
zn iesien ia sankcji, de K lerk za b iega ł o p oparcie S ta n ó w Z je d n o czo n y ch dla
p olityk i reform polityczn ych . P rezyd en t R PA z ło ż y ł także spektakularne w i
zy ty w krajach E u ropy Zach odn iej, apelu jąc o zn iesien ie sankcji. P rze m ia n y
w RPA sldon iły rząd brytyjski d o fo rm aln ego zniesienia zakazu in w estycji i w y
735
ja z d ó w tu rystycznych d o RPA, ła m ią c jed n o stro n n ie w sp ó ln ą p o lityk ę sank

cji p o d jętą p rze z EW G . P o zosta łe kraje „dw u n astki” z g o d z iły się je d y n ie na
p rzy w ró cen ie w sp ó łp ra c y kulturalnej i n au kow ej z R PA na znak p oparcia dla
in icja ty w y de Klerka. S to p n io w o także zn o szo n e b y ły b a rie ry d y p lo m a ty czn e
m ię d z y RPA a krajam i afrykańskim i.
17 gru dnia 1990 roku lid e r z y A N C , M a n d ela i Tam bo, o ra z p rezyd en t de
K lerk o d b y li p o u fn e rozm ow y, d o tyczą ce zm ian w konstytucji o ra z z w o ła n ia
o g ó ln o n a ro d o w e j k o n feren cji partyjnej. Form alna p rop o zycja , p rzed sta w io n a
p rze z A N C w styczn iu 1991 roku została je d n a k o d rzu co n a p rze z g łó w n e
p artie RPA: Inkathę, PAC i Partię K on serw a tyw n ą . 1 lu teg o 1991 roku p rezy
den t de K lerk z a p o w ie d z ia ł lik w id a cję po zosta łych u staw ra sow ych i osta
teczn e zn iesien ie system u aparth eidu , a ta k że z a a p e lo w a ł d o sp ołeczn ości
m ię d z y n a ro d o w e j o zn iesien ie sankcji w o b e c RPA. W tym czasie n astąpiło
p o go rszen ie stosu nków m ię d z y rzą d em i A N C , oskarżającym w ła d z e o to le
ro w a n ie - a n a w e t ciche p o p iera n ie - akcji zbrojn ych Inkathy. K onferen cja
o gó ln o p a rtyjn a , z w o ła n a p rze z de Klerka w końcu m aja 1991 roku w celu
zakoń czen ia fa li p rze m o c y w kraju, została z b o jk o to w a n a p rze z A N C i je g o
g łó w n y ch sojuszników . Kongres o d w o ła ł także sw o ich p rze d sta w ic ieli w z e
spole n ego cju ją cym za ło żen ia p rzyszłej konstytucji. O b raz A N C u cierp ia ł też
w sku tek procesu W in n ie M a n d eli, z a k o ń czo n e go w m aju 1991 roku skaza
n iem je j na sześć la t w ię z ie n ia . W in n ie M a n d ela uznana została w in n ą p o
rw a n ia p rze z gru p ę je j ochroniarzy, tzw . Z je d n o c z o n e g o Klubu F u tb o lo w eg o
M a n d eli, czterech c h ło p c ó w w 1988 roku w S ow eto , następnie w d om u M an-
d e ló w p od d a n ych w y m y śln y m torturom , które s p o w o d o w a ły śm ierć je d n e g o
z nich. Kilka dni p rzd o g ło s z e n ie m w yrok u W in n ie M a n d ela p rze g ra ła z kre
tesem w y b o ry p rze w o d n iczą cej L igi K ob iet A N C , dającej a u tom a tyczn ie m ie j
sce w k o m itecie w y k o n a w c z y m Kongresu. Z dru giej strony, w ie lk im skanda
lem stało się u ja w n ien ie ta jn eg o fin a n sow a n ia In k a th y ora z szk olen ia je j b o
jo w n ik ó w p rze z p o licję RPA ja k o elem en t w a lk i p r z e c iw A N C .
Tym czasem proces ro zm o n to w a n ia aparth eidu p o su w a ł się n ap rzód . D o
końca cz e rw c a 1991 roku p a rla m en t zn iósł w szystk ie n a jw a żn ie jsze u staw y
i regu lacje p raw n e, sta n o w ią ce fu n dam en t apartheidu , w szczeg ó ln o ś ci Usta
wę o rejestracji ludności z 1950 roku, zn iesion ą 17 czerw c a , ch oć istniejąca
ew id en cja ra sow a u trzym an a została d o czasu p rzy jęcia n o w e j konstytucji.
D ecyzje te m ia ły d ecydu jący w p ły w na zniesien ie sankcji ekon om icznych przez
U S A i w ie le innych k ra jó w (m .in . Izrael, Z S R R ) o ra z p rzy w ró c e n ie a k ty w
nych sto su n k ó w ek o n o m iczn y ch i h a n d lo w y ch , a ta k że d y p lo m a ty c z n y c h
z w ie lo m a krajam i św iata. R ó w n o cześn ie rzą d de K lerka starał się w y k o rz y
stać ro zła m w śró d czarn ej ludności republiki d o p rze fo rso w a n ia dalszych kro
ków, służących p o k o jo w e j stabilizacji kraju. 15 sierpn ia 1991 roku rząd, A N C
i Inkatha u z g o d n iły tekst p oro zu m ien ia p o k o jo w e g o w celu p rze rw a n ia w z a
jem n y ch w a lk i p o ło że n ia kresu przem ocy. Jedną z p rzesła n ek p o ro zu m ien ia
m ia ło być ro z w ią z a n ie 18 sierpnia Z je d n o c z o n e g o Frontu D em o k ra ty czn e go
736
248. AUSTRALIA I NOWA ZELANDIA: RZĄDY PARTII PRACY
(U D F ), g łó w n e g o p rze ciw n ik a Inkathy. M im o że porozum ienie zostało form al

nie podpisane przez je g o strony 14 września, przem oc i zam ieszki nie ustawały.
W czerw c u 1986 roku w o b liczu p o w ięk sza ją ceg o się d eficytu h a n d lo w e g o

i pła tn iczego, rząd R oberta H a w k e’a p o d ją ł w ie le d zia ła ń o szczęd n ościow ych .
Ich koszty n atychm iast o d b iły się na znaczn ie gorszych w yn ikach la b u rzystó w
w w yb o ra ch stanow ych. M im o to, przyspieszon e w y b o ry parlam entarn e w lip
cu 1987 roku p o n o w n ie w y g ra ła Partia Pracy. R zą d la b u rzystow sk i kon tyn u
o w a ł n eolib era ln e reform y.
W 200. ro czn icę p o c z ą tk ó w eu ro p ejs k iego o sa d n ic tw a na k on tyn en cie,
n asiliły się kon trow ersje do tyczą ce p ra w i sytuacji z a ró w n o im igran tów , ja k
też rdzenn ej lu dn ości A u stra lii - A b o ry g en ó w . W spieran i p rze z o rga n izacje
ek o lo g ic zn e o ra z o b ro ń c ó w p ra w c zło w iek a , A b o ry g e n i n asilili żądan ia ure
g u lo w a n ia w łasn ości tere n ó w zam ieszld w a n ych p rze z nich, a także w sparcia
ze strony w ła d z zw ią zk o w ych w celu k u ltyw ow a n ia au ton om ii kulturalnej i e t
n iczn ej. W gru dniu 1987 roku A b o ry g e n i zostali fo rm a ln ie uznani p rze z rząd
fe d e ra ln y za p ierw szych w ła ścicie li Australii, co w p ły n ę ło na p raw n ą in ter
pretację w łasn ości z iem zam ieszk iw a n ych p rze z rdzenn e w spóln oty. Z k o lei
p ro b le m n a p ływ u im ig ra n tó w , g łó w n ie z A z ji W sch o d n iej (C h in , J apon ii,
H on gk on gu , In d o n e z ji) stał się p rze d m io te m d eb at parlam en tarn ych o d p o
ło w y 1988 roku, p o za p ozn a n iu się z ra p o rtem d o ra d czej kom isji rzą d o w e j,
zalecającej zw ięk szen ie liczb y legaln ych im ig ra n tó w d o 150 tys. ro czn ie. L i
d er Partii Liberaln ej, John H o w a rd , d o m a g a ł się o gra n iczen ia n a p ływ u a zja
tyckich im igran tów . R ząd labu rzystow ski sk rytyk ow a ł stan ow isko o p o zy cji,
jako p rze czą c e w ie lo k u ltu ro w em u m o d e lo w i sp o łeczeń stw a au stralijskiego,
i zw ięk szył liczb ę im ig ra n tó w w 1989 roku d o 140 tys.
W końcu lat o siem d ziesią tych nastąpił ro z w ó j stosu n ków za gra n iczn ych
Australii. Z a cieśn ion o w sp ó łp racę p o lityczn ą z U S A (u k ła d o baza ch w o js k o
w ych z listopada 1988 r.) w okresie kryzysu paktu w o js k o w e g o A N Z U S . W a ż
nym w y d a r z e n ie m b yła w iz y ta M a rg a ret T h a tc h e r w sierpn iu 1988 roku,
p ie rw s z e g o szefa rządu b rytyjsk iego od 1957 roku o d w ie d z a ją c e g o A n ty p o
dy. N a stą p ił ro z w ó j k o n ta k tó w p o lityczn ych i go sp o d a rczych z J aponią ( w i
zyta p rem iera Takeshity w lipcu 1988 r.). 18 sierpn ia 1988 roku Au stralia
i N o w a Z elan d ia za w a rły p o ro zu m ien ie o zacieśn ien iu stosu n ków gosp od a r
czych, na m o cy k tó re g o 1 lipca 1990 roku o b y d w a pań stw a w p r o w a d z iły
w o ln y p rze p ły w dóbr, k a p ita łó w i usług. P o rozu m ien ie o w o ln y m handlu było
szczeg ó ln ie korzystn e dla N o w e j Zelan dii, której eksport d o A u stralii - g łó w
nie p ro d u k tó w rolnych - w zró s ł p ra w ie trzyk ro tn ie w latach o siem d zie sią
737
tych. O b y d w a kraje z a p o w ie d zia ły h arm onizację system ów praw nych, księgo

w ości, adm inistracji podatkow ej oraz w spółpracę w zakresie telekom unikacji.
Po m im o trw ających trudności gosp od a rczych (w y s o k ie za d łu żen ie z a g ra
n iczne, d e fic y t bilansu p ła tn iczego , w yso k ie odsetki, rosnąca in fla c ja ), Partia
P racy p o n o w n ie o dn iosła zw y cięs tw o w w yb o ra ch w marcu 1990 roku, u trzy
m u jąc absolutną w ięk szość w Izb ie R ep rezen tan tów , ch oć p rze w a g a nad li
b era ła m i w y ra ź n ie się zm n iejszyła. S tan ow isko p rem iera po raz c z w a rty p o
w ie rz o n e zosta ło B o b o w i H a w k o w i.
• k if k
Labu rzystow ski rzą d N o w e j Z e lan d ii D a vid a L a n g e’a b o ry k a ł się z tru d n o

ściam i go sp o d a rczy m i i protestam i sp o łeczn ym i p r z e c iw b ezro b o ciu i k ło p o
tom fin a n sow ym , n otu jąc w sza k że u m ia rk ow a n e sukcesy. R zą d ko n sek w en t
nie stał na stanow isku dalszej restrukturyzacji gosp od a rk i, deregu lacji, p r y
w a ty za c ji p rze d sięb io rs tw p a ń stw o w ych oraz re fo rm y p o d a tk ow ej. S ta n o w
czo sp rzeciw ia ł się obecn ości bron i ją d ro w e j na sw ym tery toriu m lą d o w y m
i m orskim . W czerw c u 1987 roku, p o m im o sp rzeciw u Partii N a ro d o w e j, par
la m en t p rzy ją ł u staw ę o u tw o rzen iu w o k ó ł N o w e j Z ela n d ii strefy w o ln e j od
bron i ją d ro w e j. K ryzys w stosunkach z USA, a także p o go rszen ie stosu nków
z W ielk ą Brytanią, na tle te g o za ga d n ien ia skłon ił rzą d D avida L a n g e’a d o
prac nad n o w ą doktryn ą obronną, p rze w id u ją cą w z m o c n ie n ie arm ii n a ro d o
w e j o ra z za cieśn ien ie w s p ó łp ra c y p o lity czn o -w o jsk o w e j z krajam i A z ji P o łu
d n iow o-W sch od n iej (M a le z ją i S in gap u rem ) ora z Au stralią.
W y b o ry d o parlam en tu 15 sierpn ia 1987 roku p o n o w n ie za k o ń czy ły się
w y g ra n ą Partii Pracy, która zd o b y ła 58 m iejsc w 9 7 -o so b o w y m p arlam en cie,
zaś D a vid La n g e p o zo sta ł na stanow isku prem iera. P o d o b n ie ja k w A ustralii,
p o ja w ił się p ro b le m p ra w a w ła sn ości d o te re n ó w z a m ieszk iw a n y ch p rze z
rdzenn ą lu dność w y s p y - M aorysów . D em on stracje 400 -tysięczn ej w sp ó ln o ty
m aoryskiej z w ró c iły u w a g ę rządu i orga n iza cji p o z a rz ą d o w y c h na sytuację
rd zen n ej lu dn ości. R ó w n o c z e ś n ie w y s z ły na ja w n a d u ży cia i m a lw ersa cje
p o p ełn io n e p rze z rz ą d o w e a gen cje o d p o w ie d z ia ln e za p o m o c d la M aorysów .
Po w yb o ra ch za ostrzy ł się konflikt m ię d z y m in istrem finansów , R o gerem
D ou glasem , o p o w ia d a ją c y m się za dalszą lib era liza cją i d eregu la cją g o s p o
darki, a p rem ierem Lange, ch cącym z ła g o d z ić ry g o ry p rog ra m u restruktury
za cyjn ego. S pór m ię d z y „lib era ła m i” a „socja lista m i” w Partii P racy d o p ro
w a d z ił d o d y m isji D ou glasa w gru dniu 1988 roku, k tó ry n astępn ie p o d ją ł
p o lityczn ą grę w celu usunięcia D a vid a L a n g e’a z funkcji p rze w o d n ic z ą c e g o
partii i szefa rządu . N a początku sierpn ia 1989 roku stron n icy D ou glasa d o
p r o w a d z ili d o o sta tec zn ej ro z g ry w k i, forsu jąc je g o p o w r ó t na sta n o w isk o
m inistra finansów , co skłon iło L a n g e’a d o re zygn a cji z fu n kcji p rem iera w o b
liczu - j a k to sam określił - „n iezw y k ły ch , ekstrem istycznych i lu n a tyczn ych ”
d zia ła ń D ouglasa. S tan ow isk o p rem iera i p r z y w ó d c y la b u rzy s tó w o b ją ł G eof-
fr e y Palm er. K o n ty n u o w a ł o n p o lity k ę p o p rzed n ik a , d ą żą c d o u m o cn ien ia
738
p o zy ty w n y c h tre n d ó w w gospodarce ora z u regu low a n ia k w estii m aoryskiej.

D o za ostrzen ia te g o problem u d o szło na p oczątk u 1990 roku w zw ią zk u ze
150. rocznicą traktatu W aitan gi, u stan aw iającego form aln ą su w erenność b ry
tyjską nad N o w ą Zelan dią i traktow an ego p rzez M a o ry s ó w jako p oczą tek trw a
ją c e g o p o d zień d zisiejszy procesu d eg ra d a cji ku ltu row ej i sp ołeczn ej. P o d
czas w iz y t y b rytyjskiej k ró lo w e j E lżb iety II d o szło d o m an ifestacji M aorysów .
N a s iliły się żą d a n ia zw ro tu ziem , co p o w o d o w a ło k o n flik t z aktu aln ym i w ła
ścicielam i. N o w y rzą d p o d ją ł starania w kierunku n o rm a liza c ji stosu nków
z U SA. W m arcu 1990 roku W aszyn gton fo rm a ln ie zn ió sł za k a z k o n ta k tó w
m in isterialn ych z W ellin g to n tuż p rze d spotkan iem sekretarza stanu USA, Ja
m esa Bakera, z szefe m d y p lom a cji n o w o ze la n d z k ie j, M ik e ’em M o orem .
W rezu lta cie fa ta ln ych p ro g n o z p rze d w y b o rc z y c h , p o g o rs z e n ia sytuacji
gospodarczej (stagnacja, rosnąca inflacja, cięcia w y d a tk ó w socjalnych, w zro st
b e z r o b o c ia ) o ra z ro sn ą cego sp rzeciw u s p o łe c zn e g o w o b e c n e o lib e ra ln e g o
progra m u ek o n om iczn eg o, M ik e M o o re w e w rześn iu 1990 roku zastąp ił Pal-
m era na stanow isku prem iera. Dość n ieo c ze k iw a n ie p o d ją ł d e c y zję o z ła g o
d zen iu p olityk i fin a n sow ej rządu, m im o n iepokojących zja w isk m on etarnych .
P o m im o tych w ysiłków , Partia P racy z d e c y d o w a n ie p rze g ra ła w y b o r y p a rla
m en tarn e 27 p a źd ziern ik a 1990 roku, d ozn a ją c n a jd otk liw szej od 1931 roku
porażki. Z w y c ię ż y ła Partia N a ro d o w a , z d o b y w a ją c aż 68 m iejsc w 97-osobo-
w y m parla m en cie. N a c z e le n o w e g o gabin etu stanął lid e r Partii N a ro d o w e j,
Jim Bolger. P rzy stą p ion o d o realizacji n o w ej fo rm y p rogra m u o s zczęd n o śc io
w e g o w gospodarce, p o leg a ją ceg o na o gra n iczen iu św ia d czeń socjalnych b e z
robotnych i sam otnych m atek, d o d a tk ów w y ch o w a w czy c h , z re z y g n o w a n o też
z indeksacji em erytur. Z m ien ion o także p ra w o pracy, zn osząc o b o w ią z e k p rzy
n ależn ości z w ią z k o w e j o ra z coroczn e trójstronn e n ego cja cje p ła c o w e . Z a p o
w ie d ź n o w yc h regu lacji w y w o ła ła w k w ietn iu 1991 roku fa lę m a so w ych d e
m on stracji i strajków. Pod koniec k w ietn ia 1991 roku o ficja ln ą w iz y tę z ło ż y ł
p rem ier Francji M ich el Rocard, ja k o p ie rw s z y o d 1957 roku s z e f rzą d u z a
ch od n ioeu rop ejsk iego. Rocard przeprosił za u d zia ł francuskich a g e n tó w w za
top ien iu w 1985 roku statku „R a in b o w W a rrio r” n a le żą c e g o d o e k o lo g iczn ej
orga n iza cji Greenpeace. R ząd n o w o ze la n d zk i z z a d o w o le n ie m p rzy ją ł p r z e
prosiny, ale podkreślił, że w d alszym ciągu nie b ę d z ie a k cep to w a ł francuskiej
p o lityk i nuklearnej.
739
249. PAPUA-NOWA GWINEA: REWOLTA NA BOUGAINVILLE
W P a p u i-N o w ej G w in e i rząd M ich a ela Som are o trzy m a ł w listo p a d zie 1985
roku w o tu m n ieu fności, a je g o m iejsce za ją ł k o a licyjn y ga b in et Paiasa W in g -
tiego . W w aru nkach n iestabilności p arlam en tarn ej W in g ti zd o ła ł stosunko
w o d łu g o u trzym ać się u w ładzy, ale w lipcu 1988 roku został za stąp ion y
p rze z n o w ą koa licję R a b b ie go N am aliu . W marcu 1990 roku d o szło d o tra g i
k o m iczn ej p ró b y zam ach u stanu a u torstw a kom isarza p o lic ji p a ń s tw o w e j,
Paula Tohiana, n ie z a d o w o lo n e g o z u stępstw rządu w o b e c re b elia n tó w z Bou-
ga in ville. W skutek braku poparcia ze stron y arm ii, za m ia r p rze w ro tu się nie
p o w ió d ł. Po o p a n o w a n iu sytuacji, p rem ier N a m aliu o zn a jm ił pu bliczn ie, iż
żadna próba p rzew rotu n ie m iała m iejsca, zaś Tohian zn a jd o w a ł się p o d w p ły
w e m alkoholu.
Ż ycie pu b liczn e Papui z d o m in o w a n e b y ło sytuacją na w y sp ie B ou gain vil-
le. O d roku 1988 n asiliła się dzia ła ln ość separatystyczn ej R ew o lu cyjn ej A r
m ii B o u g a in v ille (B R A ), d o w o d z o n e j p rze z Francisa O n ę i Sam a Kau on ę,
d o m a ga ją cej się od rządu P a p u i-N o w ej G w in e i n iep o d leg ło śc i dla w y s p y Bo-
u ga in ville. B R A u d erzy ła w in teresy ek o n om iczn e rządu Papui. Po starciach
z policją, w których z g in ę ło co n ajm niej sto osób, zd o ła ła d o p ro w a d z ić d o
za m k n ięcia w roku 1989 g ig a n ty c zn e g o kom pleksu m ie d z io w e g o w Pangu-
nie. W m arcu 1990 roku, p o pan iczn ej ew aku acji lu dn ości n a p ły w o w e j z w y
spy, B o u ga in ville op u ściły także papuaskie siły b ezp ie czeń s tw a , o d d a ją c w y
spę w ręce rebeliantów . W ła d z e Papui w p r o w a d z iły b lo k a d ę w y s p y i o rg a n i
z o w a ły na sąsiedniej w y sp ie Nissan o d d z ia ły in terw en cyjn e. W o d p o w ie d z i
secesjoniści p rok la m ow a li 17 m aja 1990 roku n iep o d legło ść R epubliki Bouga-
in ville, zaś na czele rządu stanął b y ły prem ier prow in cji, Joseph Kabui. W stęp
ne ro z m o w y w lipcu 1990 roku p o m ię d zy separatystam i a rzą d em papuaskim
u m o ż liw iły z ła g o d z e n ie blokady. 5 sierpn ia 1990 roku d e le g a c ja rz ą d o w a
za w a rła tym cza s o w e p o ro zu m ien ie p o k o jo w e z d o w ó d c a m i BR A. 22 stycz
nia 1991 roku o b ie stron y sp otk a ły się w sto licy W ysp S alom on a, H o n ia rze,
b y podpisać układ pok ojow y, p rze w id u ją cy rozb ro jen ie rebeliantów , am nestię
dla u czestn ik ów w a lk ora z zn iesien ie b lo k a d y w yspy. K w estia p rzy s z łe g o sta
tusu w y s p y zos ta ła o d ło ż o n a , ch oć rzą d o b ie c a ł w ię k s zą a u to n o m ię Bou-
ga in ville.
CZĘŚĆ VII
KSZTAŁTOWANIE
NOWEGO ŁADU ŚWIATOWEGO
( 1992 - 2000 )
:ip |p
250. WIELKA BRYTANIA: POWRÓT LABURZYSTÓW
W y b o ry p o w szech n e 9 k w ietn ia 1992 roku za k oń czyły się c zw a rty m k o lej

nym zw ycięs tw em Partii K onserw atyw nej. Było to jed n a k zw ycięs tw o najm niej
przekon u jące. K onserw atyści z d o b y li 336 m andatów , podczas g d y labu rzyści
zn aczn ie zw ięk szyli stan posiadania - do 271. P o m im o w zro stu pop a rcia dla
Partii Pracy, je j p rzy w ó d c a N e il K in nock z ło ż y ł rezygn ację. Zastąpił g o John
Smith. Po w yborach w o bydw u głów n ych stronnictwach za ob serw o w a n o o zn a
ki kryzysu, k tó ry d o ty czy ł za ró w n o p rzy w ó d z tw a , ja k też b a z y id e o lo g ic z n e j
o ra z p rio r y te tó w p o lityczn ych kraju. R ząd Johna M a jo ra starał się kontynu
o w a ć lin ię sw ej p o p rzed n iczk i, M argaret Thatcher, a jed n o c z e ś n ie b y ł ś w ia
d o m nieuchronności zm ian zw iąza n ych z p o g łę b ie n ie m in tegra cji za ch o d n io
eu ropejskiej. R atyfik acja traktatu z M aastrich t w y w o ła ła b u rzliw ą dyskusję
m ię d z y zw o len n ik a m i dalszej in tegra cji a eu rosceptykam i. R zą d a tak ow a n y
b ył z a ró w n o p rze z laburzystów , d om a ga ją cych się pełnej akceptacji r o z w ią
zań w s p ó ln o to w y c h w w y m ia rz e socjalnym , ja k i p rze z konserw atystów , ż ą
dających od rzu cen ia traktatu. O statecznie w czerw cu 1993 roku traktat z M a
astricht przyjęto, je d n a k p o zycja prem iera M a jo ra została n a d w e rężo n a . O ż y
w ie n ie go sp o d a rcze po roku 1993 p o p ra w iło klim at społeczny, n iem n iej d e
bata nad m iejscem Z je d n o c zo n e g o K rólestw a w je d n o c z ą c e j się E u ropie p o d
g rzew a ła nastroje społeczeństw a. W skutek nacisku „eu ro scep tyk ó w ” ora z kon
serw atystów , W ielk a Brytania odrzu ciła ustalone na szczycie R a d y E u ropej
skiej w A m sterd a m ie w c zerw c u 1997 roku za sa d y w sp ó ln e j p o lity k i im igra-
cyjnej, w iz o w e j i a z y lo w e j UE, unii gospodarczej i w a lu to w e j o ra z zn oszen ia
kon troli gra n iczn ych na m o c y p o ro zu m ień z S chengen.
W ażn ym w yd a rze n iem była zm iana na fotelu lidera laburzystów. Po śmierci
Johna Sm itha, w lipcu 1994 roku na czele Partii P racy stanął 41 -letn i T o n y
Blair. Zasługą B laira b y ło stw o rzen ie obrazu d y n a m ic zn eg o, w izjo n ers k ieg o ,
m ło d e g o przyw ód cy, a p rzy tym nadanie w yra źn ych ry s ó w la b u rzystow sk iej
o p o zy cji, o d id e o lo g iz o w a n ie program u p o lity c z n e g o Partii P racy o ra z za p ro
p o n o w a n ie w iz ji „m ło d e g o pań stw a” , o d ch o d zą ce go od w ie lu zasad i ro z w ią
zań u gru n tow a n ych p rze z konserw atystów . T ym czasem kon serw atyści p r z e
ż y w a li kryzys id eo lo giczn y, p o g łę b io n y tru dn ościam i p o lityk i w e w n ę trz n e j:
sytuacją w Irla n d ii P ółn ocn ej, w zro stem n acjon alizm u w Szkocji i W alii, dys
kusją nad p o lityk ą zagran iczn ą, koniecznością re fo rm y system u p o d a tk o w e
g o i socjaln ego. K olejn ym p rob lem em rządu M a jo ra b y ło u ja w n ien ie w m ar
cu 1996 roku zw iązk u m ię d z y „ch orob ą szalon ych k r ó w ” (gą b c za ste z a p a le
nie m ó zgu - BSE), której p ierw sze przyp a d k i o d n o to w a n o ju ż w roku 1987,
a zesp o łem Creutzfeldta-Jakoba u ludzi. W iększość k rajó w europejskich w p ro
w a d z iła zakaz im p ortu brytyjskiej w o ło w in y . R zą d M a jo ra stanął w o b liczu
dram a tyczn ej d ec y zji w y b ic ia całej, liczą cej 11 m in sztuk, p op u la cji bydła.
P rze p ro w a d zo n e 1 m aja 1997 roku w y b o r y d o Iz b y G m in z a k o ń c zy ły się
d łu g o o c z e k iw a n y m triu m fem Partii Pracy. Z n a czą ce b y ło n ie tylk o sam o
743
CZĘŚĆ VII. Kształtowanie nowego ładu światowego (1992-2000)
zw ycięstw o , koń czące 18-letnie rzą d y to rysów, le c z także je g o rozm iary. Par
tia P racy zd o b y ła aż 419 m a n d a tó w w Izb ie G m in, zaś kon serw atyści z a le d
w ie 165, tracąc 178. D o sied zib y rządu p rzy D o w n in g Street w p ro w a d z ił się
T o n y Blair, n a jm ło d szy prem ier W ie lk ie j B rytanii od roku 1812. B lair p rze d
sta w ił p ro g ra m „trz e c ie j d r o g i” , p r z y g o to w a n y p r z e z w y b itn e g o so c jo lo g a
A n th o n y ’e g o G iddensa. C elem była m o d ern iza cja kraju, sta w ien ie czo ła w y
z w a n io m glo b a liza cji, in tegra cji eu ropejskiej o ra z in fo rm a tyza cji życia spo
łe c zn e g o i go sp o d a rczego .
Zm ian a rzą d u p rzy n io sła w ie le istotn ych p rze w a rto ś c io w a ń w p o lity c e
w ew n ę trzn ej i zagran iczn ej W ielk iej Brytanii. Laburzyści z a p ro p o n o w a li istot
ne zm ia n y w e w n ę trz n e , u m o żliw ia ją ce uzyskanie w ięk szej a u to n om ii p rze z
Szkocję i W alię. Podjęli ro z m o w y z półn ocn oirlandzkim i republikanam i w spra
w ie pokoju w U lsterze. P rze d sta w ili projek t zm ia n w system ie o p iek i so cja l
nej (za siłk i i e m e ry tu ry ). Z m ien ili w y ra ź n ie p o lityk ę w ram ach U n ii E u ropej
skiej, co b y ło w id o c z n e p odczas szczytu UE w A m sterd a m ie w czerw c u 1997
roku. N a jb a rd ziej za u w a ża ln ą zm ia n ą w p o lity ce n o w e g o ga b in etu b y ło sta
n ow isk o w o b e c in tegra cji eu ropejskiej. Ton y B lair p o k a za ł się ja k o o r ę d o w
nik re fo rm y o ra z p o szerzen ia UE. L o n d y n podkreślał p rze d e w szystk im ko
n ieczn ość zm ian w e w sp ó ln ej p o lity ce roln ej, skupienia w y s iłk ó w na o ch ro
nie środow iska, w a lc e z przestęp czością ora z w p ro w a d z e n ia unii w a lu to w e j,
ch oć B rytyjc zy cy n ie z g o d z ili się w ejść d o „strefy eu ro ” . R zą d B laira k o n ty
n u ow ał za p oczą tk ow an e w roku 1995 o ży w ie n ie brytyjskiej dyplom acji, g łó w
nie w kierunku w ię k s z e g o za in tereso w a n ia in tegracją w ram ach U nii Euro
pejskiej, a także o d n o w ien ia stra tegiczn ego partn erstw a z USA. M im o p o czą t
k o w ych za strzeżeń , w grudniu 1998 roku podczas szczytu brytyjsko-francu -
skiego w Saint M a ło rzą d W ielk iej B rytan ii p o p a rł ro z w ó j w sp ó ln e j p olityk i
obron n ej UE, ale z g o d n ie ze zo b o w ią za n ia m i w ram ach N ATO .
N o w y rząd z a p o w ie d z ia ł także w ie lk i plan m o d ern iza cji ustroju Z je d n o
c z o n e g o K rólestw a p o p rz e z zw ięk szen ie au ton om ii region ów , zn iesien ie d z ie
d ziczen ia ty tu łó w lord ow sk ich ora z re fo rm ę m onarchii. P ie rw s z y m etapem ,
k tó ry ro z g r z a ł e m o cje sp o łec zn e i w z m ó g ł n astroje n acjon a listyczn e, b y ły
p r ze p ro w a d zo n e w e w rześn iu 1997 roku referen d a w sp ra w ie u tw o rz e n ia
p a rla m e n tó w w S zk ocji i W alii. W o b y d w u krajach z w y c ię ż y li z w o le n n ic y
au ton om ii, ch oć w W alii ich p rze w a g a była m in im aln a. N o w e z g ro m a d ze n ia
regio n a ln e p o z b a w io n e zosta ły u pra w n ień u sta w o d a w czych , a ich k o m p eten
cje ogra n iczon e d o rozd zia łu środk ów z bu dżetu cen tra ln ego na ośw iatę, służ
bę z d ro w ia i transport.
P rze m ia n y sp o łec zn o -o b y cza jo w e n ie o m in ę ły także ostoi k o n s e rw a ty w
n eg o ducha A lb io n u - ro d zin y królew sk iej. S eparacja księcia A n d rzeja , eks
tra w a ga n ck ie ż y cie księżn iczki Anny, a p rze d e w szystk im p e ry p e tie m a łż e ń
stw a n astępcy tronu, księcia W a lii Karola z la d y D ianą Frances Spencer, b y ły
u lu bion ym tem a tem p lo te k w Z je d n o czo n y m K rólestw ie o ra z ź ró d łe m m a te
ria łó w zapełn iających k olu m n y g a z e to w e . R ó żn ice osob ow o ści, tem p era m e n
t ó w i zain teresow a ń , narastające p rze z k o lejn e lata, d o p ro w a d z iły d o sytu
744
acji, k ie d y w gru dn iu 1992 roku k ró lo w a E lżbieta p rzyzn ała, że n ajlepszym

dla zw iązk u n astępcy tronu ro zw ią za n ie m b y ła b y separacja, zaś p rem ier M a
jo r o b w ieścił w Izb ie G m in ew en tu a ln ość ro zw o d u . M im o prób za p o b ieżen ia
takiem u ro zw ią za n iu ze stron y ro d zin y k rólew sk iej, ro z w ó d m ię d z y księciem
K a rolem a księżną D ianą został o rz e c z o n y 28 sierpnia 1996 roku. W ielk im
w strzą sem n ie tylko na W yspach Brytyjskich, ale na ca łym św iecie b yła tra
giczn a śm ierć la d y Diany, której p o g m a tw a n e lo sy ja k o m a łżon k i księcia K a
rola, a także p óźn iej - ja k o księżnej W alii po opu szczeniu pałacu Buckingham
- p a sjo n o w a ły m ilio n y kobiet. L a d y Di zgin ęła w w yp a d k u sa m o ch o d o w y m
w Paryżu, 31 sierpn ia 1997 roku, w ra z z p rzy ja cielem , egip sk im m u łtim ilio-
nerem D o d im al-Fayedem .
~kk 'k
Sytuacja w Ir la n d ii P ó łn o c n e j cech o w ała się narastającą p rze m o cą ze stro

n y Irla n d zk iej A rm ii Republikańskiej (IR A ), która 17 styczn ia 1992 roku d o
konała n a jp o w a ż n ie js ze g o o d czasu m asakry w Enniskillen ataku b o m b o w e
g o w Teebane Cross, k ied y to zg in ę ło ośm iu protestanckich robotników . O d
p o w ie d z ią na zam ach b yła in tensyfikacja p rze m o c y ze stron y b o jó w e k unio-
nistycznych. R o z m o w y m ięd zyp a rtyjn e, p o d jęte z in ic ja ty w y b ry ty jsk ieg o se
kretarza ds. Irlandii Północnej, Jamesa B rooke’a, nie p rzyn o siły o czek iw a n ych
rezultatów .
P ro w a d z o n y w p o ło w ie 1993 roku d ia lo g m ię d z y lid erem S inn Fein, Ger-
rym A d a m sem , a p rzy w ó d c ą brytyjskiej S ocja ld em o k ra tyczn ej Partii Pracy,
Joh n em H u m em , w z b u d z ił p o w a ż n e kontrow ersje, lecz je d n o c z e ś n ie zro d z ił
n a d zie je na m o ż liw o ś ć p o lity c z n e g o u regu low a n ia konfliktu . W ybu ch p o d ło
żon ej p rze z IR A b o m b y na Shankill R oad w B elfaście (1 0 o fia r śm ierteln ych ,
59 ra n n ych ) p o raz k o lejn y za h a m o w a ł toczą ce się o ficja ln e i ta jn e n e g o c ja
cje, a n astępnie d ał sygn ał d o eskalacji p rze m o c y ze stron y b o jó w e k k a to lic
kich i protestanckich. 15 grudnia 1993 roku p rem ierzy Irla n d ii i W ielk iej B ry
tan ii p o d p isa li w L o n d y n ie tzw. dek larację z D o w n in g S treet, z a w ie ra ją cą
zasady ro z m ó w w spraw ie pokoju w U lsterze, a p rze d e w szystk im n iew yklu -
czającą m o ż liw o ś c i zjed n o c ze n ia Irlan dii z g o d n ie z p ra w e m n a ro d ó w d o sa
m o sta n o w ien ia, w ym a g a ją c ą jed n a k że z g o d y m ie szk a ń có w Ulsteru, w y r a ż o
nej w referendu m . Skrajne u gru p ow a n ia ulsterskie o d n io s ły się d o tej p ro p o
zycji z d u żym dystansem .
31 sierp n ia 199 4 roku d o w ó d z t w o IR A o g ło s iło w s trz y m a n ie o p e ra c ji
w ojskow ych . W ła d z e brytyjskie zniosły sześcioletn ie sankcje w o b e c lidera Sinn
Fein, G e rry ’e g o A dam sa, a m ia n o w icie zakaz w ja zd u d o A n g lii ora z p u b licz
nych transm isji je g o głosu w brytyjskim radiu i te le w iz ji. T rw a ją ce p ó łtora
roku p ró b y d ia lo gu m ię d z y p rzed sta w iciela m i zw aśn ion ych społeczn ości o k a
za ły się m a ło o w o c n e . R o zejm p rze rw a n y zosta ł w lu tym 1996 roku za m a
ch em IR A w D ocklands. P rem ier M a jo r u za le żn ił p o d jęcie r o z m ó w p rzy o b ec
ności Sinn Fein o d d o b ro w o ln e g o rozb rojen ia IR A . S ta n ow isk o rep u b lik a n ów
745
b y ło p rze ciw n e - n a jp ie rw p o ro zu m ien ie, p o tem z ło że n ie bron i. 10 c z e rw c a

1996 roku w B elfaście ro z p o c z ę ły się w ie lo p a rty jn e ro z m o w y m ię d z y p rze d
sta w iciela m i k a to lik ó w i protestan tów , je d n a k ż e b e z Sinn Fein. P o zam ach u
b o m b o w y m IR A w M an ch esterze, 16 czerw c a 1996 roku, w następnym m ie
siącu d o szło do n ajw ięk szych o d 10 lat zam ieszek , b lo k a d d r ó g i p o d p a leń .
Protestan ckie partie u n io n istów w y c o fa ły się z r o z m ó w w sp ra w ie p rzy s z ło
ści Ulsteru.
Po w z n o w ie n iu 20 lipca 1997 roku p rze z IR A za w ie szen ia bron i, d o t o
czących się na zam ku S torm on t p o d B elfastem r o z m ó w m ię d z y rzą d em b r y
tyjskim a u gru p ow a n ia m i p ó łn ocn o irla n d zk im i p rzy łą czy li się repu blikanie.
11 gru dn ia 1997 roku d o szło d o h isto ryczn ego spotkania p rem iera W ielk iej
B rytan ii, T o n y ’e g o B laira, z p r z y w ó d c ą irla n d zk ich re p u b lik a n ó w G errym
A dam sem . W W ielk i Piątek, 10 kw ietn ia 1998 roku na zam ku S torm on t p rze d
sta w iciele g łó w n y ch stron konfliktu pod p isa li p o ro zu m ien ie w spraw ie p r z y
szłości Irlandii Północnej. P rze w id y w a ło o n o zm ia n y w p ra w ie b rytyjskim oraz
konstytucji Irlandii, u m ożliw iające d ecyd ow an ie m ieszkań ców U lsteru o sw oim
losie. P o w o ły w a ło d o życia n o w e instytucje: Z g ro m a d z e n ie P arlam en tarn e
w B elfaście, o p a rte na m ech a n izm ie ró w n o w a g i m ię d z y k a tolik am i i p ro te
stantam i, R a d ę P ó łn o c -P o łu d n ie , u m o ż liw ia ją c ą w sp ó łp ra c ę i za cieśn ien ie
w ię z i m ię d z y U lsterem a Irlandią, a także R a d ę W sch ó d -Z a ch ó d , w której z a
siadaliby p rzed sta w iciele p a rla m en tó w Irlandii, W ielk iej Brytanii, Szkocji oraz
zg ro m a d ze ń p arlam en tarn ych P ółn ocn ej Irla n d ii i W alii. 22 m aja 1998 roku
p o ro zu m ien ie zosta ło p rzy ję te w w yn ik u referendu m .
25 cz e rw c a 1998 roku o d b y ły się w y b o r y do, lic z ą c e g o 108 m iejsc, Z g ro
m a d zen ia P arlam en tarn ego. N a jw ię c e j m a n d a tó w (2 8 ) zd o b y ła protestan cka
Partia Ulsterskich U n io n istów (U U P ), w y p rz e d z a ją c katolicką S ocja ld em o k ra
tyczn ą Partię P racy (S D L P ), która uzyskała 24 m andaty. S inn Fein u zyskała
18 m iejsc w Z gro m a d zen iu . P rem ierem rządu U lsteru zosta ł lid e r U U P - D a
w id Trim ble, a w icep rem ie rem - Seam us M a llo n z SDLP.
N a d z ie je na pokój w U łsterze zo s ta ły u n icestw ion e n a jp ie rw 12 lip ca -
p rze z tra giczn ą śm ierć trzech ch łopców , k tó rz y z g in ę li w p o ż a rz e w y w o ła
nym p rze z protestan ckich b ojów karzy, a n astępnie 15 sierpn ia - p o zam achu
b o m b o w y m w O m agh, n ajtrag iczn iejszym w h istorii konfliktu, w k tó rym z g i
n ęło 28 osób, a 220 o d n io sło rany. O d p o w ied zia ln o ść za nie p rzy jęła P r a w
d z iw a Irlan dzka A rm ia Republikańska (R IR A ) - grupa re n e g a tó w IR A , o d
rzu cających p o ro zu m ien ia p o k o jo w e.
Pod presją sp ołeczeń stw a , a także w w yn iku p ie r w s z e g o o d 1922 roku,
b ezp o śred n iego spotkania p r z y w ó d c ó w k a to lik ó w i protestan tów , G e rry ’e g o
A d a m sa i D a vid a T rim b le’a, g łó w n e u gru p ow a n ia terrorystyczn e o ra z para
m ilita rn e b o jó w k i o g ło s iły z a w ie s z e n ie broni. N ie z g o d z iły się je d n a k na ro z
b rojen ie. R o z m o w y p rze p ro w a d zo n e na zam ku S torm on t 2 9 -3 1 m arca 1999
roku, z u d zia łem p re m ie ró w Irla n d ii, B ertiego A h ern a, i W ie lk ie j Brytanii,
T o n y ’e g o Blaira, których cele m b y ło zm u szen ie zbrojn ych o d d z ia łó w IR A d o
d o b ro w o ln e g o zło że n ia broni, nie d o p ro w a d z iły d o p rze rw a n ia im pasu. R ó w
746
251. FRANCJA: MIĘDZY LEWICĄ A PRAWICĄ
nie b ezsk u teczn e b y ły w ysiłk i p o d ję te w celu p o w o ła n ia rzą d u Irla n d ii P ó ł

n ocnej, s p a ra liżo w a n eg o p o zam ach u w O m agh. M im o presji adm in istracji
USA, u nioniści o d rzu ca li m o ż liw o ś ć w ejścia d o w s p ó ln e g o ga b in etu z u d zia
łe m Sinn Fein. M isji ostatniej szansy p o d ją ł się am erykański sen ator G eo rg e
M itch ell, k tó ry w e w rześn iu 1999 roku p rze d sta w ił p ro p o zy cję m o d y fik a cji
porozu m ien ia w ielk o p ią tk o w eg o z roku 1998. Z g od a u n ion istów o d b lo k o w a ła
proces przekazania p rzez Lon dyn Zgrom adzen iu Parlam entarnem u u praw n ień
d o a u ton om iczn ych rz ą d ó w w U lsterze i za p rzysiężen ia 2 gru dnia 1999 roku
gabin etu D a vid a T rim b le’a. Jednak o d m o w a zło że n ia bron i p rze z IR A d o p ro
w a d z iła d o za w ie s ze n ia au ton om ii U lsteru w lu tym 2000 roku.
K on trow ersje w o k ó ł p olityk i socja listyczn ego rządu Edith Cresson o ra z p o

g łę b ia ją c e się p o d z ia ły w ło n ie P a rtii S o c ja lis ty c z n e j (P S ) z w ia s t o w a ły
zm ierzch kilku n astoletn iej dom in acji francuskich socjalistów . W y b o ry re g io
naln e i kan ton aln e 22 m arca 1992 roku za k o ń czyły się d o tk liw ą p o ra żk ą PS,
n iezb yt im p on u jącym i w yn ik a m i c en tro p ra w ico w ej U nii dla Francji (k o a licja
g a u llisto w s k ieg o R P R ora z cen tro w ej U D F ) ora z n a d s p o d zie w a n ie d o b ry m
re zu lta tem u ltra p ra w ic o w e g o Frontu N a r o d o w e g o (F N ). W y n ik i w y b o r ó w
sk łon iły p rezyd en ta Franęois M itterra n d a do z d y m isjo n o w a n ia Edith Cresson
i p o sta w ien ia na c z e le rządu d o tych cza so w eg o m inistra go sp o d a rk i i fin a n
sów, p o tom k a ukraińskich Żydów , Pierre a B e reg o vo ya . Próba z m ia n y obrazu
so cja listów b yła w du żej m ie rze nieudana. W k ró tce p o za p rzysiężen iu n o w e
g o rzą d u d o dym isji p o d a ł się m in ister ds. m iast, Bernard Tąpie, u w a ża n y za
w sch od zą cą g w ia z d ę socjalistów , osk a rżon y o m a lw ersa cje fin a n so w e. K o lej
n ym u szczerb k iem na w izeru n ku PS b yło oskarżen ie p rze w o d n ic z ą c e g o Z g ro
m a d z e n ia N a r o d o w e g o , b y łe g o skarbnika P a rtii S o cja listy czn ej, H e n r ie g o
E m m an u elliego, o n ielega ln e fin an sow an ie d ziałaln ości partii. W reszcie w lu
tym 1993 roku za rzu ty m achinacji fin ansow ych skierow an o p o d adresem pre
m ie ra B e re g o v o y a . Stan go sp o d a rk i także p o z o s ta w ia ł w ie le d o ży czen ia .
N ie p o k o iło z w ła szcza w y so k ie b ezro b o cie (1 0 ,5 % ).
D o w y b o r ó w p arlam en tarn ych 21 i 28 m arca 1993 roku socjaliści p rzy
stęp o w a li z w ie lk im i ob a w a m i. Jednak w n ajczarn iejszych snach n ie s p o d z ie
w a li się tak d o tk liw e j p o ra żk i. W ra z z k oa licja n ta m i z d o b y li z a le d w ie 70
m a n d a tó w (sam a PS tylko 5 4 ), podczas g d y c en tro p ra w ico w a koalicja U nia
dla Francji p o d w o iła stan posiadania (R P R 247 m an datów , UDF 2 1 3 ), osią
gając absolutną dom in ację w Zgrom adzen iu N a rod o w ym . Kolejną n iespodzian
ką b y ło p o z b a w ie n ie Frontu N a r o d o w e g o reprezen tacji parla m en ta rn ej. N o
w y m p rem ierem zosta ł kan dydat RPR , Edouard Balladur, ja k o że p rzy w ó d c a
747
CZĘŚĆ VII. Kształtowanie nowego tadu światowego (1992-2000)
n eogau llistów , Jacqu.es Chirac, szyk o w a ł się d o w a lk i o p rezyden tu rę. W yn iki

w y b o r ó w b y ły w strzą sem dla so cja listów i s p o w o d o w a ły zm ia n y personaln e
w partii. N a c z e le PS p o n o w n ie stanął M ic h e l Rocard. D ram at so cja listów
p o g łę b iła sa m o b ó jcza śm ierć b y łe g o p rem iera P ie rre ’a B e re g o v o y a w m aju
1993 roku.
N o w y rzą d przystą p ił d o u zd ra w ia n ia gospodark i, d ążąc d o o gra n iczen ia
d eficytu b u d ż e to w e g o oraz zm n iejszen ia bezrob ocia . R ów n o cześn ie z a p o w ie
d zia ł p ry w a ty za c ję dalszych p rzed sięb io rstw p a ń stw ow ych , m .in. A ir France,
Renault i A ero sp a tia le o ra z b a n k ó w C redit Lyonnais i B anąue N a tio n a le de
Paris. K ontrow ersje w z b u d z iła p olityk a im igracyjn a, zm ierzają ca , w e d łu g za
p o w ie d z i m in istra sp ra w w e w n ę trz n y c h C h arles’a Pasąua, d o c a łk o w ite g o
w strzym a n ia im igra cji. Polityka „zaciskan ia pasa” p rzy je d n o c z e s n y m rekor
d o w y m b ezrob o ciu (1 2 % ) s p o w o d o w a ła w paźd ziern ik u 1993 roku fa lę straj
ków, z których n ajp ow a żn iejsze, obejm u jące transport, telek om u n ik a cję oraz
lin ie lo tn icze A ir France, d o s ło w n ie sp a ra liżo w a ły kraj. K olejn e k o n trow er
syjne posu nięcie rządu sta n o w iło d o fin a n so w a n ie p ryw a tn ych , g łó w n ie ka
tolickich , szkół. D ecy zja ta została a n u low an a p rze z Z g ro m a d ze n ie N a r o d o
w e , co b y ło d o tk liw y m u szczerb kiem na prestiżu rządu. W m arcu 1994 roku
w yb u ch ły k olejn e protesty p ła co w e, g łó w n ie ze stron y m łod zieży , la tem d o
akcji protestacyjnych tra d ycyjn ie d o łą czy li rolnicy.
Kam pan ia p rze d w y b o ra m i p rezyd en ck im i cech o w a ła się d a lszym k ry z y
sem w ło n ie so cja listó w o ra z n arastającym i ro z d ź w ię k a m i w koalicji rz ą d o
w e j. S ch o ro w a n y p rezy d en t M itterra n d (z m a rł w styczn iu 1996 r.) p o sta w ił
na L io n ela Jospina ja k o s w e g o następcę, w b re w zdaniu w ięk szo ści w k ie r o w
n ictw ie partii. Z k o lei g łó w n y m ry w a le m p e w n e g o kan dyd ata cen tropraw icy,
Jacques’a Chiraca, stał się p rem ier Balladur. W yn ik i p ierw szej tury, -która o d
b yła się 23 k w ietn ia 1995 roku, o d z w ie rc ie d la ły p o d z ia ł g ło s ó w w y b o rc zy ch
p o m ię d z y g łó w n y c h k a n d yd a tó w . D ość n ie o c z e k iw a n ie z w y c ię ż y ł Jospin
(2 3 ,3 % ) p rze d C h irakiem (2 0 ,8 % ), k tó ry n iezn a czn ie w y p r z e d z ił Balladura
(1 8 ,6 % ). N a d s p o d z ie w a n ie d u ż e p o p a rcie z a n o to w a ł J ea n -M a rie L e Pen
(1 5 % ). W dru giej ru n dzie, 7 m aja - z g o d n ie z o czek iw a n ia m i - głosa m i z je d
n o czo n ej cen tro p ra w icy z w y c ię ż y ł Chirac, choć je g o p rze w a g a nad k a n d yd a
tem le w ic y n ie b yła w c a le du ża (5 2 ,6 : 4 7 ,4 ).
P ierw sze d w a lata p rezy d en tu ry Chiraca c e c h o w a ły się p ew n ą am biw a-
len cją, w sku tek p o łą czen ia p op u listyczn ej reto ryk i i pop u la rn ych posu nięć
p o lityczn ych z tw ard ym i - a czk o lw ie k n ie o d w o ła ln y m i i n iezb ęd n ym i w k on
tekście eu ropejskiej unii w a lu to w e j - d ecyzja m i sp o łeczn o -ek o n o m iczn ym i.
Jednak n ajb ardziej k o n trow ersyjn ym posu n ięciem C hiraca na początku pre
zyd e n tu ry była d ec yzja o p rze p ro w a d ze n iu serii prób a to m o w y c h na P a cy fi
ku, p o d jęta 13 c z e rw c a 1995 roku. W y w o ła ła ona p o c z ą tk o w o zaskoczen ie,
a p o p o tw ie rd zen iu je j n ieo d w o ła ln o śc i szerok ie g ło s y ob u rzen ia i p o tę p ie
nia. N a jb a rd ziej p ro te s to w a ły kraje p o łu d n io w o -za c h o d n ie g o Pacyfiku, kóre
z a w ie s iły kon takty z P a ry żem ora z w e z w a ły d o bojkotu francuskich tow a rów .
M im o to Francja p o m ię d z y 5 w rześn ia 1995 a 27 styczn ia 1996 roku d o k o
748
n ała 6 eksplozji ją d ro w y c h na atolach M u ru roa i Fangataufa. Po zakoń czen iu

testów, 25 m arca 1996 roku Francja w ra z z U S A i W ielk ą Brytanią p rzystą p i
ła do Traktatu z Rarotonga, tw orzą ce go na p o łu d n iow ym Pacyfiku strefę w o ln ą
od bron i ją d ro w e j, n atom iast 28 lu tego 1998 roku S enat ra ty fik o w a ł układ
o ca łk o w ity m za k a zie prób z bron ią ją d ro w ą .
D ziałania p rezyd en ta Chiraca zm ierza ją ce d o p o d n iesien ia m ię d zy n a ro d o
w e j roli Francji za zn a c zy ły się także na foru m Paktu P ółn ocn o atla n ty ck ieg o.
F rancja k o n s ek w en tn ie la n s o w a ła p ro jek t „e u ro p e iz a c ji” Paktu, o p a rty na
n o w y m p o d zia le kom petencji w ram ach N A T O p o m ię d z y Stanam i Z je d n o c z o
n ym i ora z ich eu ropejskim i sojusznikam i. Pon a d to p ro p o n o w a ła zw ięk szen ie
p re ro g a ty w w o js k o w y c h U n ii Z a ch o d n io eu rop ejsk iej (U Z E ). A d m in istra cja
Clintona z g o d z iła się je d y n ie na p row a d zen ie operacji w o js k o w y ch N A T O b ez
u działu S ta n ó w Z jed n oczon ych , co zostało za tw ie rd z o n e 2 - 3 c z e rw c a 1996
roku podczas spotkaniu m in istrów spraw zagran icznych Paktu w B erlin ie. D la
Paryża p restiżo w ą kw estią stała się obsada stanow iska d o w ó d c y N A T O w Eu
ropie Połu d n iow ej. Z d ecyd ow a n a o d m o w a ze strony Pen tagonu sp o w o d o w a ła
o d w o ła n ie francuskiej z a p o w ie d z i p o w ro tu do p e łn e g o czło n k ostw a w Pak
cie. Francja, w b re w stanow isku U SA, u silnie la n sow a ła kan dydatu rę Rum u
nii, a ta k że S ło w e n ii d o człon k ostw a N A T O w p ie rw s ze j tu rze p o szerza n ia
Paktu. Poza tym p o w ś c ią g liw ie odnosiła się d o ro zszerzen ia U nii Europejskiej.
E lem en tem ro z g ry w k i m ię d zy n a ro d o w ej b yła także, w ysu n ięta p rze z p re z y
den ta Chiraca, p ro p o zycja zacieśn ien ia w sp ó łp ra cy trójstronn ej m ię d z y Fran
cją, R F N i Rosją. Została ona o ch o czo p o d ch w yco n a p rze z p rezyd en ta J elcy
na i zg ło s zo n a fo rm a ln ie w paźd ziern ik u 1997 roku w Strasburgu. W m arcu
1998 roku w p odm oskiew skiej rezyden cji prezyden ta Jelcyna d o szło d o szczy
tu p r z y w ó d c ó w trzech pań stw z u d zia łem go sp o d a rza spotkania, a także pre
zyd en ta Chiraca i k an clerza Kohla. Francja b yła także z d e c y d o w a n y m z w o
lennikiem w zm ocn ien ia zdolności obronnych Unii Zachodnioeuropejskiej, a na
stępnie u tw o rzen ia sił szybkiego reagow an ia, p o d ległych U nii Europejskiej.
P o w o ła n y p o w yb o ra ch p rezyden ckich w m aju 1995 roku c e n tro p ra w ic o
w y ga b in et A la in a Juppe starał się w zm o cn ić p o zy cję s w e g o u gru p ow a n ia ,
je d n a k a m b iw a len tn a p olityk a rządu zro d ziła ro zc za ro w a n ie i rosnącą nie-
popu larn ość. Tak w ię c , z je d n e j strony, z lik w id o w a n o p o w s z e c h n y o b o w ią
zek słu żb y w o js k o w e j, w p ro w a d z o n o p referen cyjn e k red y ty m ie szk a n io w e,
prem ię p rzy zaku pie tzw . ju p p etek - m ałych sa m o c h o d ó w ob jętych prem ią
za z w ro t starych aut - o ra z preferen cje dla drobn ych k u p có w za gro żo n yc h
ekspansją su perm arketów . Z a o w o c o w a ło to w z ro s te m p oparcia ze stron y tra
dycyjn ej k lien teli praw icy. Z dru giej strony, o g ło s z e n ie re fo r m y u b ezp iec ze ń
społeczn ych w y w o ła ło u schyłku 1995 roku w ca łym kraju trz y ty g o d n io w e
strajki i zm u siło rzą d d o rezygn a cji z te g o program u . W roku 1996 n astąpiło
u sta b ilizow a n ie sytuacji sp o łeczn o -p olity czn ej, ró w n ie ż go sp o d a rk a z a n o to
w a ła o ży w ie n ie . Z b liża ją cy się term in w y b o r ó w parlam en tarn ych , dobre n o
tow a n ia cen tro p ra w icy i w sp o m n ia n e ju ż pop u la rn e posu n ięcia rządu A la in a
Juppe, sk łon iły p rezyd en ta Chiraca d o rozpisan ia w y b o r ó w d o Z g ro m a d z e
749
nia N a r o d o w e g o na 25 m aja i 1 cz e rw c a 1997 roku. Z a k o ń czyły się on e d o

tk liw ą p restiżow ą pora żk ą Chiraca i u padkiem p ra w ic o w y c h rządów . Z w y
cięstw o odnieśli socjaliści (2 4 5 m a n d a tó w ), k tó rzy p rzy poparciu kom unistów,
radykalnych socja listów i e k o lo g ó w u tw o rz y li silną le w ic o w ą koalicję, dys
ponu jącą 318 m iejscam i.
N o w y rząd, na którego czele stanął L io n el Jospin, korzystał z dobrej sytu
acji gospodarczej, cechującej się p r zy z w o ity m w zro stem (2 ,5 % w 1997 r.),
ogra n iczen iem deficytu b u d ż e to w e g o p on iżej 3% , n ad w yżk ą w handlu za gra
nicznym. Socjaliści skupili sw e działania na w a lce z bezrobociem . W lutym 1998
roku Z g ro m a d zen ie N a ro d o w e p rzy jęło ustawę o w p ro w a d zen iu 35-god zin n e-
go tygod n ia roboczego. Partie le w ic y od n iosły w ielk i sukces w w yb ora ch kan-
tonalnych w marcu 1998 roku, odzyskując w iększość k a n to n ó w utraconych
w 1992 roku. W czerw cu 1998 roku doszło do pierw szych p o w ażn ych akcji
protestacyjnych zw ią z k ó w za w o d o w ych . W p rzed d zień rozp oczęcia piłkarskich
m istrzostw św iata strajkow ali p ra cow n icy A ir France. W ielk im w yd a rze n iem
dla Francu zów był triu m f reprezentacji w piłce n ożn ej, która w lipcu 1998 roku
została m istrzem świata, w yw o łu ją c n arodow ą euforię. Swą dom in ację p o tw ier
dziła d w a lata p óźn iej, zd o b yw a ją c tytuł m istrza Europy.
252. TRUDNOŚCI ZJEDNOCZONYCH NIEMIEC
G łó w n y m p ro b le m em N ie m ie c w latach d ziew ię ć d zie s ią ty c h X X w iek u b yło

d o k o n a n ie z a p o c zą tk o w a n e g o w roku 1990 procesu je d n o c z e n ia pań stw a,
społeczeństw a oraz gospodarki. Jeśli w k w estii scalenia o b yd w u byłych państw
n iem ieckich na gru n cie p raw n o-adm in istracyjn ym , na zasadach ustalonych
w traktacie zje d n o c ze n io w y m , w ystęp u ją ce p ro b le m y nie n a le ża ły d o n a jp o
w a żn iejszy ch , to je d n a k b u d o w a n o w e g o sp o łeczeń stw a n ie m ie c k ie g o p r z e
b iega ła z p o w a ż n y m i trudnościam i. P o d z ia ły i u p rzed zen ia m ię d z y m ieszkań
cam i byłej R F N ( Wessis) i N R D ( Ossis) p o g łę b iły się w sku tek d om in a cji N ie
m iec Zach odn ich w procesie tran sform acji p o lityczn ej, sp o łeczn o-k u ltu row ej
i gospodarczej.
W życiu p o lityczn ym chadecja u trzym ała p ierw szo p la n o w ą rolę. Dla C D U -
-C S U zjed n oczen ie N ie m iec b yło strategicznym zadaniem , a jed n o cześn ie zn a
czącym atu tem w ry w a liz a c ji z socjalistam i. R zą d H elm u ta K ohla p rzy ją ł na
siebie d z ie jo w ą o d p o w ie d z ia ln o ś ć za skuteczne i h arm on ijn e p o łą czen ie o b y
d w u części N ie m iec, a w zw ią zk u z tym nie sz c z ę d z ił z a b ie g ó w p o lityczn ych ,
adm inistracyjnych i ekon om iczn ych dla osiągn ięcia pożądan ych celów . U gru n
tow a n a z w y c ię s tw e m w y b o rc zy m w 1990 roku c z o ło w a ro la koalicji CDU/
CSU/FDP m iała w p ły w na życie p o lity c z n e w e w sch od n ich landach. W ię k
szość partii dzia ła ją cych p o p rze ło m ie 1989 roku została w to p io n a w d o m i
750
nujące partie zachodn ion iem ieckie: CDU, SPD i FDP. Jedynym u gru pow aniem ,
które trw a le w p isa ło się w p ejza ż p o lity c zn y nie tylko w sch od n ich landów ,
lecz także całej Republiki Federaln ej, b yła postkom u nistyczna Partia D e m o
k ra ty czn eg o S ocjalizm u (P D S ), k ierow a n a p rze z b y łe g o a gen ta Stasi, a d w o
kata G regora G ysiego.
N a jb a rd ziej w id o c z n y m p r z e ja w e m d o m in a cji bońskich p o lity k ó w b y ło
s tw o rzen ie za ch od n ion iem ieck iej n om en k latu ry w n o w y c h strukturach p o li
tyczn ych , adm inistracyjnych i gospodarczych , w szczeg ó ln o ś ci na o b sza rze
n ow ych k ra jó w zw iązk o w ych . K lu czo w e stanow iska w adm inistracji p a ń stw o
w e j, gospodarce, o św ia c ie na szczeblu z a ró w n o fed era ln ym , ja k i z w ią z k o
w ym , zosta ły o b sa d zon e p rzez p o lity k ó w i fu n kcjonariu szy z zach odn ich N ie
m iec. W yn ik a ło to z w ie lu przyczyn : o d p o w ie d z ia ln o ś c i rządu fe d e ra ln e g o
za proces zjedn oczen ia, chęci „trzym ania ręki na pulsie” p rzem ia n w e w sch od
niej części kraju, braku p rzy g o to w a n ia i d o św ia d czen ia kadr byłej N R D , p o
d e jrzliw o ści w o b e c p o lity k ó w i m e n e d że ró w ze w sch od n ich la n d ó w z u w a g i
na kom u n istyczn ą in dok tryn ację ora z in filtrację Stasi, ró żn ic w ku ltu rze p o
lityczn ej i m entalności. Polityka ta bu d ziła kon trow ersje i o c z y w is te p rotesty
polityków , d z ia ła c z y społeczn ych ora z ka d ry k ierow n iczej, w y w o d z ą c e j się z
d a w n e j N R D . „D e s a n to w i” Wessis to w a rz y s z y ły m a so w e zw o ln ie n ia , w e r y fi
kacje i p rze d w czesn e em ery tu ry dla w sch od n io n iem ieck ich kadr.
M im o n arastających p ro b le m ó w p o lityk i w e w n ę tr z n e j, w s zczeg ó ln o ś ci
n iezb yt im p on u jących w y n ik ó w w w yb o ra ch do k ra jó w z w ią zk o w y c h , g d z ie
p rze w a ż a ła SPD, ch adecja odn iosła kolejn e z rzęd u z w y c ię s tw o w w y b o ra ch
fed era ln ych 16 p a źd ziern ik a 1994 roku, choć uzyskała n a jg o rszy w y n ik w h i
storii RFN - 4 1 ,5 % głosów . N a d s p o d zie w a n ie słabo w y p a d ła FDP, z d o b y w a
ją c tylko 6 ,9 % głosów . P rze w a g a k o a licji ch a d eck o -lib era ln ej zn a c zn ie się
zm n iejszyła; d y sp o n o w a ła ona w iększością z a le d w ie 10 m a n d a tó w w Bun
destagu. Te n iek orzystn e dla koalicji ten den cje p o g łę b iły się w latach n astęp
nych, g łó w n ie za spraw ą narastającego kryzysu go sp o d a rc ze go w N iem czech ,
n a jc ięższeg o o d II w o jn y św ia to w ej. O grom n e koszty in tegra cji o b y d w u c z ę
ści z jed n o c zo n ych N ie m iec, w yso k ie koszty pracy, u cieczka kapitału za g ra
nicę, z w ięk szo n e w y d a tk i socjalne p rzy czy n iły się d o spadku d yn am ik i w z r o
stu g o sp o d a rczego , a p rze d e w szystkim n ie n o to w a n e g o w cześn iej b e z r o b o
cia, które p o d k on iec roku 1997 o b jęło p on ad 5 m in osób. W celu p r z e z w y
ciężen ia trudności gospodarczych , rząd fed era ln y w p ro w a d z ił z d n iem 1 p a ź
d ziern ik a 1996 roku tzw. pakiet oszczędn ościow y, o b ejm u ją cy o g ra n iczen ie
św ia d czeń socjalnych ze strony państwa. W skutek im pasu p a rla m en ta rn ego,
rz ą d o w i nie u dało się p rze p ro w a d zić re fo rm y system u p o d a tk o w eg o , sta n o
w ią cej p o d sta w ę p o lityk i o ży w ie n ia gospodark i i zm n iejszen ia b ezrob o cia .
Frustracje w y w o ła n e b lo k o w a n iem kariery p o lityczn ej i z a w o d o w e j, u trzy
m u jącym i się ró żn icam i p o zio m u życia, p o d zia ła m i k u ltu ro w ym i i p sy ch o lo
giczn ym i, o d b ieg a ją cy m o d o czek iw a ń tem p em w zrostu stop y ż y c io w e j, tru d
nościam i ekon om icznym i oraz skom plikow anym rozliczen iem z kom unistyczną
p rzeszłością, p o w o d o w a ły w zro st n astrojó w radykalnych, a n a w e t ekstrem i
751
stycznych, skierow an ych p rze ciw k o cu d zo ziem co m . L iberaln a p o lityk a azy-

lo w a i im igra cyjn a s p o w o d o w a ła m a so w y n a p ływ cu d zo ziem có w , z których
z d ecy d o w a n a w ięk szo ść k ierow a ła się w z g lę d a m i ek o n om iczn ym i. W c z e r w
cu 1992 roku Bundestag p rzy ją ł n o w e p ra w o a z y lo w e , zn a czn ie o gra n icza ją
ce m o ż liw o ś c i uzyskania azylu.
P o d o b n y m p r o b le m e m b y ła p o lity k a w o b e c p r z e s ie d le ń c ó w z E u ro p y
W schodniej. W ob ec upadku rzą d ó w kom unistycznych i rozpadu bloku w sch od
n iego, N ie m c y nie b y ły za in tereso w a n e p rzy jm o w a n ie m osób p o ch o d zen ia
n iem ieck iego , z w yją tk ie m m ie szk a ń có w b y łe g o ZSRR , i ta k że z d e c y d o w a
nie o g ra n ic z y ły m o ż liw o ś c i p rzy jm o w a n ia p rzesied leń ców . N ie p o w strzy m a
ło to jed n a k w ro go ści w o b e c obcokrajow ców . W skutek agitacji u grupow ań n eo
faszystow skich (rep u b lik a n ie), w latach 1 9 9 2 -1 9 9 4 doszło d o tragiczn ych w y
darzeń w Rostocku (sierpień 1992 r.), M ó lln (listop a d 1992 r.), S olin gen (m aj
1993 r.), Bad W ild u n g en (p a źd ziern ik 1993 r.), H erford (w rze s ie ń 1994 r.),
g d zie o fia rą brutaln ych a ta k ó w i p o d p a leń ze stron y n e o n a z is tó w i skinhe
a d ó w stali się a zylan ci i cu dzoziem cy, g łó w n ie Turcy. N a cjo n a listy czn e eksce
sy spotkały się z p o w szech n y m p o tęp ien iem . O rg a n izo w a n o m a so w e d e m o n
stracje p r z e c iw ra sizm o w i i k sen ofobii. R zą d fe d e ra ln y p o d ją ł z d e c y d o w a n e
d z ia ła n ia p r z e c iw k o sk ra jn ie p r a w ic o w y m u g r u p o w a n io m , d e le g a liz u ją c
w gru dniu 1992 roku liczn e z nich. W ro g o ść i ekstrem izm w o b e c c u d z o zie m
c ó w b y ł skutkiem p o g a rs za ją cej się sy stem a tyczn ie sytu acji go sp o d a rc ze j,
w yn ik a ją cej w p ew n ej m ie rze z o lb rzym ich , sza cow a n ych na p o n a d b ilio n
m arek w okresie 1 9 9 1 -1 9 9 7 , k o s ztó w d ostosow a n ia system u g o sp o d a rc ze g o
b yłej N R D . Stopa b ezro b o cia na teren ie w sch od n ich la n d ó w od 1992 roku
u trzym yw a ła się na p o z io m ie 15% ( w całej R F N ok. 8 % ), zarob k i sta n o w iły
2/3 w y n a g ro d z e ń w za ch o d n iej części. D o t e g o d o c h o d z iły d a lsze ró żn ice
sp ołeczn o -ek o n o m iczn e: n iżs zy p o z io m życia w e w sch od n iej części, słabszy
ro z w ó j infrastruktury, o g ra n iczo n y ry n e k pracy.
Trudności sp o łeczn o -ek o n o m iczn e w e w sch od n ich landach sp o w od ow a ły,
że w w yb o ra ch d o Bundestagu w e w rześn iu 1998 roku ch adecja w ła śn ie tam
p rze gra ła z kretesem . Z w y c ię s tw o w skali fed era ln ej o d n io sła SPD, p o raz
p ie rw s z y o d 1972 roku, zd o b y w a ją c 4 0 ,9 % g ło s ó w i 298 m an datów . D ość
zaskakująco, p a rtn erem so cja ld em o k ra tó w w koalicji rzą d zą cej zosta li Z ie lo
ni, d y s p o n u ją c y 4 7 m ie js c a m i w B u n d esta gu . N o w y k a n c le r z , G erh a rd
Schróder, p ro k la m o w a ł „repu blikę berliń ską” , cechującą się d ą ż e n ie m d o p o
w ią za n ia tra d y cyjn ego system u o p iek i socjalnej z m o d ern iza cją i e fe k ty w n o
ścią gospodarczą, d o p ogłęb ia n ia in tegracji eu ropejskiej. W latach 1 9 9 8 -2 0 0 0
o d n o to w a n o w y ra źn ą p o p ra w ę w s k a źn ik ó w ek on om iczn ych , g łó w n ie d zięk i
w y so k iej d yn a m ice eksportu, w tym o sią gn ięcie n a jw y ż s z e g o o d początku
dek ad y w zrostu produktu k ra jo w ego o 3% w 2000 roku. Zm niejszyła się liczba
b ezrob o tn ych d o 3,7 m in osób w 200 0 roku (9 ,2 % lu dn ości czyn n ej z a w o
d o w o ). Restrykcyjna p olityk a rządu i o g ra n iczen ie w y d a tk ó w socjalnych d o
p ro w a d ziły d o m inikryzysu w gabin ecie Schródera w y w o ła n e g o p rzez d e m o n
stracyjne u stąpien ie m inistra fin a n só w Oscara L a fo n ta in e’a. Zastąpił g o Hans
752
Eichel, k tó ry p r z y g o to w a ł g ru n to w n ą re fo rm ę p o d a tk o w ą , p r z y ję tą p rze z
Bundestag w lipcu 2000 i rea lizo w a n ą od 1 stycznia 2001 roku, w celu z w ię k
szen ia p opytu w e w n ę trz n e g o , w z m o c n ie n ia zd o ln o ści in w estycyjn ych p rze d
sięb iorstw o ra z za ch ęty dla za gra n iczn e go kapitału in w estycy jn eg o.
W p o lity ce za gra n iczn ej nastąpiła kontynuacja p r io r y te tó w nakreślonych
na p rze ło m ie m in io n ej dekady, a m ia n ow icie: dalszej in te gra cji eu ropejskiej,
w z m o c n ie n ia roli N ie m ie c w system ie b ezp ie czeń s tw a eu ro p ejsk iego i ś w ia
to w e g o , ro z w o ju stosu nków z g łó w n y m i m oca rstw a m i - U SA, Francją i R o
sją, o d g ry w a n ia aktyw n ej roli w m ię d zy n a ro d o w e j w s p ó łp ra c y ek o n o m icz
nej. Zm ian a na stanow isku m inistra spraw za gran iczn ych , k ie d y to w m aju
1992 roku d łu g o le tn ie g o szefa d y p lom a cji H ansa-D ietricha G enschera zastą
p ił Klaus Kinkel, nie w p ły n ę ła w w ięk szy m stopniu na p o lity k ę R F N . N ie m c y
p o zo sta ły g łó w n y m - o b o k Francji - o ręd o w n ik iem dalszej in tegra cji z a ch o d
n ioeu ropejskiej z g o d n ie z p rzy jętym w M aastrich t Traktatem o U nii E u ropej
skiej. G łó w n y m cele m b y ło nie tylko u rzeczy w istn ien ie p o d s ta w o w y c h zasad
in tegra cji (s w o b o d n y p rze p ły w osób, kapitałów , usług i t o w a r ó w ), le c z także
d o p ro w a d z e n ie d o unii w a lu to w e j ora z dalsza koordyn acja p o lityk i b e z p ie
czeń stw a w e w n ę tr z n e g o i zew n ę trzn eg o . W o d n iesien iu d o tej kw estii, R F N
o p o w ia d a ło się za p rzy sp ies ze n iem re aliza cji w sp ó ln e j p o lity k i w zakresie
w ym ia ru s p ra w ie d liw o śc i i spraw w ew n ę trzn y ch , a także za z w ięk szen iem
zn aczen ia U nii Zachodnioeu ropejskiej opartej na p o lityczn o-w o jsk o w ej w s p ó ł
pracy z Francją. Bliskie strategiczne stosunld na linii B o n n -P a ryż słu żyły także
rea liza cji p o lity k i w o b e c Polski (tzw . trójkąt w e im a rs k i) i Rosji (sp o tk a n ie
trzech p r z y w ó d c ó w w 1998 r.). Stosunki z tym ostatn im krajem b y ły dość
sp ecyficzn e z u w a g i na rolę ZS R R i Rosji w p rocesie zje d n o c ze n ia N ie m iec.
W rew an żu za z g o d ę na usunięcie p ra w n o m ięd zy n a ro d o w y ch p rzeszk ód na
d ro d ze d o zjed n o c ze n ia , R F N u d zieliła ZSRR, a n astępnie R osji i in n ym kra
jo m W sp ó ln o ty N ie p o d le g ły c h Państw o gro m n ej p o m o c y ek o n om iczn ej, z a
ró w n o b ezp o śred n iej, ja k też p o p rzez o rga n iza c je m ię d z y n a ro d o w e . D o k o ń
ca 1994 roku ta p o m o c p rzek ro czyła 100 m ld m arek. N ie m c y b y ły ró w n ie ż
in icja torem w łą c z e n ia Rosji d o eksklu zyw nej gru p y G-7, skupiającej n a jw ię k
sze p o tę g i go sp o d a rcze św iata, a także m o cn o p o p a rły w łą c z e n ie Rosji do
z a b ie g ó w dyp lom a tyczn ych w kryzysie bałkańsldm . R F N n ie u legła n atom iast
g ro ź b o m i presji Rosji p rzeciw k o poszerzen iu N A TO . Stała się g łó w n y m i n aj
a k tyw n iejszym stron nikiem Polski, W ę g ie r i C zech w staraniach o cz ło n k o
stw o w Pakcie P ółn ocn oatlan tyckim . R ó w n o cześn ie Bonn o p o w ia d a ło się za
p o s z e rz e n ie m U n ii Eu ropejskiej o n o w y c h c z ło n k ó w z E u ropy Ś ro d k o w o
w sch od n iej.
K o a licja S P D / Z ielo n i o d d a ła stery d y p lo m a cji w ręce lid e ra Z ie lo n ych ,
w icek a n clerza Josefa „Joschki” Fischera. C elem p o lityk i za gra n iczn ej n o w e
g o rządu b y ło za cieśn ien ie i p o g łę b ie n ie in tegra cji w ram ach U nii E u ropej
skiej, u m o cn ien ie w s p ó łp ra c y w ram ach N ATO , w z m o c n ie n ie instytucji ładu
m ię d z y n a r o d o w e g o ( w tym O N Z ), d a lszy ro z w ó j w sp ó łp ra c y z krajam i Euro
p y Ś ro d k o w ej i W sch odn iej. Falę k o m en ta rzy w y w o ła ło w ystą p ien ie m inistra
753
Fischera na U n iw ersytecie H u m boldta w B erlin ie 12 m aja 200 0 roku, w k tó

rym za ry s o w a ł w iz ję przekształcen ia U nii Europejskiej w fed era cję pań stw
n arod ow ych .
253. PROBLEMY GOSPODARCZE BELGII I HOLANDII
W B elgii d łu g o trw a łe n ego cja cje w spraw ie u tw o rzen ia n o w e g o rządu z a

k o ń c zy ły się 7 m arca 1992 roku za tw ie rd ze n ie m c e n tro le w ic o w e g o gabin etu
Jeana-Luca D eh aene’a. N o w y rząd ogło sił zm ian y w sytem ie p o d a tk ow ym oraz
zw ięk szen ie d yscyp lin y fin a n so w ej w celu zm n iejszen ia d eficytu b u d ż e to w e
g o i redukcji n a jw y żs ze g o w Europie Zach odn iej d łu gu p u b liczn ego (1 4 0 %
P N B ). W lipcu 1993 roku p a rla m en t za a k cep to w a ł g łó w n e e le m e n ty re fo rm y
konstytucyjnej, p rze d e w szystkim u stan ow ien ie fed era ln eg o m o d elu państw a,
p o d z ie lo n e g o na trz y g łó w n e części: Flan drię, W alo n ię i Brukselę. 31 lipca
1993 roku w sku tek za w a łu serca zm a rł król Baudouin (B a ld w in ). J ego suk
cesorem został brat B audouina, książę A lb ert. K oszty p rog ra m u o s z c z ę d n o
ś c io w e g o , a z w ła s z c z a w y s o k ie 1 4 -p ro c e n to w e b e z r o b o c ie , s p o w o d o w a ły
m a sow e dem on stracje z w ią z k ó w za w o d o w ych , strajld i p rotesty jesien ią 1993
roku, których ku lm inacją b y ł p ie r w s z y o d roku 1936 strajk g e n e ra ln y w dniu
26 listopada.
W styczniu 1994 roku w ybu ch ł skandal zw ią za n y z p rzy jęciem p rze z trzech
c zło n k ó w rządu ła p ó w e k o d w ło s ld e g o lo tn ic z e g o koncernu A gu sta w zam ian
za pop a rcie zakupu ś m ig ło w c ó w w o js k ow y ch . P rze d łu ża ją c y się kryzys g o
spodarczy, a fery k oru pcyjn e o ra z n apięcia n a ro d o w o ś c io w e d o p ro w a d z iły d o
zw oła n ia przed term in ow ych w y b o ró w 21 m aja 1995 roku, które nie przyniosły
w ięk szych zm ian . N a c z e le rządu p o zo sta ł Jean-Luc D eh aen e, k tó ry k o n ty
n u o w a ł w ysiłk i w celu sanacji go sp o d a rczej o ra z u reg u lo w a n ia stosu nków
m ię d z y F lam an dam i i W alon am i. D obre n o to w a n ia rzą d u i n iezła sytuacja
gosp od a rcza p rze sta ły b y ć atutam i rzą d zą cej koalicji po w ybu ch u tzw. a fe ry
d io k syn o w ej w m aju 1999 roku. S p raw a d o ty czy ła d o d a w a n ia d o pasz z w ie
rzęcych rakotw órczych o d p a d ó w chem icznych. Im p o rterzy belgijskiej żyw n ości
w p ro w a d z ili ścisłe em bargo, zaś U nia Europejska n akazała zn is zc ze n ie m ię
sa d ro b io w e g o , ja j i p ro d u k tó w p och od n ych p o ch od zą cy ch z B elgii. Straty
fin a n so w e w y lic z o n o na 700 m in doi., n atom iast utrata w ia ry g o d n o ś c i ro l
n ictw a b e lg ijsk ieg o o ra z koszty m ora ln e b y ły tru dne d o oszacow a n ia . P o li
tyczn ą cen ę za p ła cił rzą d D eh a en e’a, p o d a ją c się 14 c zerw c a do dym isji. Jego
m iejsce za jął G u y V erhostadt, rep rezen tu jący koalicję lib era łów , so cja listów
i (p o raz p ie rw s z y w h istorii kraju ) Zielon ych .
W H o la n d ii rząd ce n tro le w ic o w e j koalicji p o d w o d z ą Ruuda Lubbersa d ą
ży ł d o u trw a len ia p o z y ty w n y c h ten d en cji w gospodarce o ra z p ro m o w a n ia
754
254. WŁOCHY - UPADEK I REPUBLIKI
elastyczn ej p o lityk i sp ołeczn ej i tw o rze n ia n ow yc h m iejsc pracy. P o d o b n ie ja k

w w ie lu krajach eu ropejskich, w tym czasie n asiliły się tu nastroje n iech ęci,
a n a w e t w ro g o ści w o b e c cu d zo ziem có w . Pod n aciskiem sp ołeczeń stw a , par
la m en t p rzy ją ł w e w rześn iu 1993 roku u staw ę zn a czn ie ogra n icza jącą pra
w o d o azylu. W tym sam ym m iesiącu kom isja parlam en tarn a p rze d sta w iła
za łożen ia radykaln ego program u reform y u b ezp ieczeń społecznych, sta n o w ią
c e g o je d e n z g łó w n y c h e le m e n tó w zm ian strukturalnych w pań stw ie.
W y b o ry parlam entarne w maju 1994 roku przyn iosły istotne zmiany. G łó w
ne partie d o tych cza sow ej koalicji. A p e l C h rześcijańsko-D em okratyczn y (C D A )
i Partia P racy (P v d A ) p o n io sły p o w a ż n e straty kosztem p ra w ic o w e j L u d o w e j
Partii W oln ości i D em ok ra cji ( W D ) i le w ic o w y c h D e m o k ra tó w 66 (D 6 6 ). N a
c z e le socja llib eraln ej koalicji P v d A - W D - D 6 6 stanął lid e r Partii Pracy, W im
Kok. C h a d ecy p o raz p ie rw s z y zostali w yk lu czen i z koalicji rz ą d o w e j od cza
su w p ro w a d z e n ia p o w szech n eg o praw a w y b o rc ze g o w roku 1917. N o w y rząd
k o n ty n u o w a ł p ro g ra m restru ktu ryzacji system u s p o łe c zn o -g o s p o d a rc z e g o ,
dążąc d o u trzym an ia dob rych w sk a źn ik ów gospodarczych (średn i w z ro s t g o
spodarczy p o w y ż e j 3% , 2 -p rocen to w a inflacja, je d n o z n ajn iższych w św iecie
za ch o d n im b ezro b o cie - 5 ,5 % w 1996 r.). P rem ier Kok d ał się p o zn a ć ja k o
z w o le n n ik liberaln ych reform , a p rzy tym d o b ry a d m in istra tor i zręczn y d y
plom ata, w yn o s zą c H o la n d ię d o ran gi lid era średnich pa ń stw w UE. L ib era l
ne p o g lą d y rzą d zą cej koalicji u m o ż liw iły u san k cjon ow an ie p rze m ia n o b y c z a
jo w y ch , takich ja k legalizacja zw ią zk ó w hom oseksualnych czy praw n a dopu sz
czaln ość eu tanazji. W y b o ry w marcu 1998 roku u m o cn iły rz ą d y d o ty ch cza
so w ej koalicji, dając P v d A 2 9 % g ło s ó w i C D A 18,4% , zaś W D - 2 4 ,7 % . P re
m ierem p o zo sta ł W im Kok, gw aran tu jąc kontynu ację p rze m ia n sp ołeczn ych
i gospodarczych . W roku 1997 rząd p o w o ła ł specjalną kom isję d o zbad a n ia
p o stęp o w a n ia h olen derskich ż o łn ie rz y w ch o d zą cy ch w skład sił p o k o jo w y c h
O N Z w Bośni i H erc e g o w in ie , stacjonujących w S rebren icy w czasie d o k o n a
nia p rze z S erb ó w m asakry 8 tys. m u zu łm a n ów w lipcu 1995 roku. W n io sk i
K om isji sk łon iły W im a Koka d o z a p o w ie d zi rezy gn a cji z fo te la p rem iera p o
za k oń czen iu kadencji.
W y b o ry p a rlam en tarn e, p rze p ro w a d zo n e 5 - 6 k w ietn ia 1992 roku, p rzy n io

sły d u że zm ia n y w krajob razie p o lityczn ym W ło c h , św ia d czą ce o w y c z e r p y
w a n iu się d o tych cza so w eg o układu p o lity czn eg o i narastaniu p o w a ż n e g o kry
zysu in stytu cjon aln ego. O to b o w ie m w szystk ie d u że p a rtie p o lity c z n e p o n io
sły d o tk liw e straty. Chrześcijańska Dem okracja (D C ) uzyskała n ajgorszy w swej
h istorii w y n ik w y b o rc z y - 29,7% . O ile w przypadku DC m o żn a m ó w ić o p o
755
rażce, o ty le w o d n ie sien iu d o postk om u n istyczn ej D em o k ra ty czn e j Partii

L e w ic y (P D S ) zasadne je s t ju ż u życie sfo rm u łow a n ia - klęska. PDS dostała
tylko 16,1% głosów , c z y li 10 % m n iej niż w p o p rzed n ich w yb o ra ch w 1987
roku uzyskała je j p op rzed n iczk a , W łosk a Partia K om u n istyczn a ( P C I ) .
M n iejsze partie dotych czasow ej koalicji rządzącej uzyskały w yn ik i p rzecięt
ne, n iebędące ani sukcesem, ani też porażką. I tak, socjaliści dostali 13,6% g ło
sów, republikanie - 4,4% , lib era ło w ie - 2 ,8 % i socjaldem okraci - 2,7% . Suk
ces, k tóry p rzeszed ł w szelk ie oczekiw an ia, stał się natom iast u d zia łem separa
tystycznej L igi Półn ocn ej (L N ), kierow an ej p rzez U m berta Bossiego. U zyskała
ona 8,7 % głosów , stając się tym sam ym czw artą siłą polityczn ą kraju. W p ro
w a d ziła d o parlam entu 80 sw oich przedstaw icieli, a p o p rzed n io m iała w nim
jed y n ie dw óch. D oskonały rezultat u gru pow ania lom bardzkich separatystów
św iadczył o tym , że spore gru py elektoratu, szczeg óln ie na Północy, o d w ró ciły
się od tradycyjnych partii, szukając w yrazistej a ltern a tyw y polityczn ej.
R e zu lta ty w y b o rc z e in n ych fo rm a c ji b y ły na m iarę o c z e k iw a ń . W sw ym
p ie r w s z y m starcie w y b o rc z y m o rto d o k s y jn i kom u n iści z P a rtii O d b u d o w y
K om u n istyczn ej (P R C ) o trz y m a li 5 ,6 % , n eofaszy ści z W ło s k ie g o Ruchu S p o
łe c z n e g o (M S I) o d n o to w a li 5 ,4 % , zaś ra d y k a ło m (P R ) p r zy p a d ło 1,2 % g ło
sów.
Tym cza sem w y g a s a ła 7-letn ia kaden cja p rezyd en ck a Francesca Cossigi.
W m aju 1992 roku tzw. Z g ro m a d ze n ie W ielk ich E lek to ró w - składające się
z c zło n k ó w parlam entu oraz d e le g a tó w re g io n ó w - przystąpiło d o w yb o ru je g o
następcy. Trw a ją ce 13 dn i g ło so w a n ia n ie d a w a ły ro zstrzygn ięcia . Zgła sza n e
p rze z p o s z c z e g ó ln e p a rtie k a n dyd atu ry u p a d a ły je d n a za dru gą i nie b yło
w id a ć ja k ie jk o lw ie k w o li z n a lezien ia kom prom isu. Za sa d n iczy z w r o t nastą
pił d o p iero p o za b ójs tw ie p rze z m a fię 23 m aja 1992 roku s ę d zie g o G iovan-
n ieg o Falcone, o so b y w ie lc e zasłu żon ej w w a lc e ze zo rg a n izo w a n ą p rze stęp
czością. Śm ierć Falcone b yła w strzą sem dla ca łeg o kraju i s p o w o d o w a ła ró w
n ież p rze rw a n ie pata w w y b o ra ch prezyden ckich. 25 m aja w 16. tu rze g ło
so w an ia na 9. p rezyd en ta W ło c h zosta ł w y b ra n y ch a d ek O scar L u igi Scalfa-
ro, d o ty ch cza so w y p rze w o d n ic z ą c y Iz b y D epu tow an ych .
N a c z e le n o w e g o rządu stanął socjalista G iu lian o A m a to. P o w ró t p o p ię
ciu latach d o koncepcji n iech a d eck ieg o p rem iera o zn a c za ł próbę p o szu k iw a
nia n o w ej fo rm u ły rzą d zen ia w zw ią zk u z w y ra ź n ie w y p o w ie d z ia n ą p rze z
w y b o rc ó w w o lą dokon an ia zm ian w p o lityce kraju. A m a to o p ra c o w a ł b a rd zo
a m b itn y program . Z m ierza ł on d o lik w id a cji p rze ro s tó w biu rokratycznych,
c z e g o w y r a z e m b y ło drastyczn e u szczu plen ie rządu i lik w id a cja w ie lu m in i
sterstw P rze fo rs o w a ł w pa rla m en cie radykalną u staw ę an tym a fijn ą i d ą żył
d o za ostrzen ia w a lk i ze z o rg a n izo w a n ą przestępczością. N a k o lejn e re fo rm y
g a b in e to w i A m a to zabrakło czasu.
R o zp oczęta w 1992 roku p rzez grupę m ediolańskich prokuratorów , ze słyn
n ym sęd zią A n to n io di P iętro na czele, akcja „czyste ręce” ( m a n i p u lite ) p o
kazała, że w ło sk a klasa p o lityczn a je s t p rze ża rta p rze z korupcję. K a ż d y ty
d zień p rzyn o sił in fo rm a cje o od k ryciu n ow ych a fer łapów karsldch. Elita p o
756
lityczn a za częła się d z ie lić na tych, k tó rz y ju ż m ają są d o w e z a w ia d o m ie n ia

0 w szczęciu p rze ciw k o nim d o ch o d zeń z oskarżen ia o korupcję, o ra z tych,
k tó rzy d o p iero na takie za w ia d o m ie n ia oczeku ją. W pełn i u do k u m en tow a n e
oskarżen ia o p rzy jęcie ła p ó w e k i u d zia ł w aferach koru pcyjnych w ysu n ięto
w o b e c co trz e c ie g o człon k a parlam entu. W śród oskarżon ych zn a la zła się n ie
m al cała c z o łó w k a p o lity czn a kraju, n ie w yłą c za ją c prem ierów , m in istró w
1 p r z y w ó d c ó w partyjnych. S ied m iok rotn y p rem ier z ram ien ia DC - G iu lio An-
dreotti i d w u k ro tn y p rem ier oraz lid e r partii socjalistyczn ej - B ettin o Craxi
z m ę ż ó w stanu o m ię d zy n a ro d o w e j ren om ie b łysk a w iczn ie p rze o b ra zili się
w cynicznych u czestn ików rozlicznych a fer łapów karskich i korupcyjnych. An-
d reo ttieg o na d o d a tek osk a rżon o też o p o w ią za n ia z m afią.
W k w ietn iu 1993 roku z d z ie s ią tk o w a n y p rze z w y m u s zo n e skan dalam i
dym isje m in istró w rzą d prem iera A m a to p o d a ł się d o dym isji. Z n a jw y żs zy m
tru dem zn a le zio n o „c z y s te g o ” kan dydata na n o w e g o szefa rządu . O sta tecz
nie o k a za ł się n im c z ło w ie k spoza św iata polityki, d o ty c h c za s o w y gu b ern a
to r Banku W ło c h , C arlo A z e g lio Ciam pi. J ego ga b in et m ia ł u z d ro w ić sytu
ację gospodarczą o ra z d o p ro w a d zić kraj d o p rze d term in o w y ch w y b o r ó w par
lam en tarn ych . Z tych zadań rząd w y w ią z a ł się b a rd zo d o b rze. F u n k cjon ow a ł
w skrajnie niekorzystn ych w arunkach, a p o m im o to w ciągu roku d o p ro w a
d z ił d o p o w strzym a n ia in fla cji i zm n iejszen ia o lb rz y m ie g o d łu gu p u b liczn e
go, k tó ry sięga ł ju ż 1 20 % produktu k ra jo w e g o brutto.
W k w ietn iu 1993 roku o d b y ło się kilka referendów , które p rze są d ziły o z a
in icjow a n iu zasadniczych zm ian p olityczn ych . W yb o rcy o p o w ie d z ie li się za
gru n to w n ą reform ą istn ieją cego system u fin a n so w a n ia partii p o lityczn ych ,
k tó ry d o tąd b ył n iejasn y i sprzyjał korupcji, a także u zn ali za c e lo w ą zm ia n ę
ordynacji w y b o rc ze j d o parlam entu , tak aby bard ziej sprzyjała ona sta b iliza
cji sceny p olityczn ej.
D o p rze d te rm in o w y c h w y b o r ó w parla m en ta rn ych , które o d b y ły się ju ż
w e d łu g n o w ej w iększościow o-prop orcjon alnej ordynacji w yb o rczej, d o szło 2 7 -
- 2 8 m arca 1994 roku. W yb o rcy usunęli w ó w c z a s ca ły d o ty c h c z a s o w y esta
blish m en t polityczn y. W efek cie w ię c u w aża się te w y b o r y za kres u stano
w io n e j p o dru giej w o jn ie św ia to w ej I Republiki W łosk iej i ró w n o cześn ie sym
b o liczn ą d a tę n arod zin II Republiki. N a n ie w ie le z d a ły się z a b ie g i tra d y cyj
nych partii, zm ierza ją ce d o przekreślenia przeszłości p o p rz e z o d su n ięcie n aj
bardziej sk o m p ro m itow a n ych p o lity k ó w o ra z zm ia n y n a z w i sym boli partii.
W łosk a Partia L u d o w a (P P I), która p o w stała 18 styczn ia 1994 roku p o ro z
w ią za n iu d a w n e j pa rtii chadecldej, zd o b yła je d y n ie 11 ,1 % głosów . M n iejsze
partie u czestn iczące d o tąd w różnych koalicjach rzą d zą cych W ło c h a m i, tj. so
cjaliści, socja ld em ok ra ci, lib e ra ło w ie i republikanie, u le g ły ca łk o w itej m a rgi
nalizacji. Z czasem w szystkie te u gru p ow a n ia - z w y ją tk ie m rep u b lik a n ó w -
przesta ły w o g ó le istnieć w d otych cza sow ej postaci orga n iza cyjn ej. Postko
m uniści z PDS, ja k o je d y n a partia tra d y cyjn ego układu, u trzym a li się na p o
w ierzch n i, lecz je d y n ie d zięk i tem u, że nie m ając u d z ia łó w w e w ładzy, uchro
n ili się o d kom prom itacji na w ięk szą skalę. D ostali on i tera z 2 0 ,4 % głosów .
757
CZĘŚĆ VII. Kształtowanie nowego fadu światowego (1992-2000)
Głosy z a w ie d zio n eg o elektoratu p a d ły na zaw iązan ą 26 stycznia 1994 roku,

a w ię c na d w a m iesiące p rze d w y b o ra m i, p rze z m ilia rd era S ilvia Berlusco-
n ieg o fo rm ację N a p rz ó d W ło c h y CForza Ita lia ), szerm u jącą hasłam i fed era li-
styczn ym i L ig ę Półn ocn ą (L N ) i rep rezen tu jący p ra w icę b lo k w y b o rc z y o n a
zw ie Sojusz N a ro d o w y (A N ), p o w o ła n y na podstaw ie n eofaszystow sk iego W ło
skiego Ruchu S p o łeczn e g o (M S I). Te trz y p a rtie - w ystęp u ją ce ra zem z k il
kom a m n iejszy m i u gru p ow a n ia m i w ram ach w sp ó ln e j koalicji o n a z w ie B ie
gun W oln ości ( P o lo della Liberta) - u zyskały łączn ie 42 ,9 % g ło s ó w (Forza Italia
- 21% , L N - 8,4 % , A N - 1 3 ,5 % ), co z a p e w n iło im w ięk szo ść w p arlam en cie.
W styczniu 1995 roku M S I w y r z e k ł się w o g ó le w s z e lk ie g o d z ie d z ic tw a fa
szysto w sk ieg o i p rzy ją ł n a z w ę w cz e ś n ie js z e g o bloku w y b o rc z e g o Sojusz N a
rodow y, deklaru jąc się za ra zem ja k o n o w o czesn a p ra w ica n a ro d o w a , która
w obręb ie w ło s k ie g o spektrum p o lity czn eg o p ragn ie o d g ry w a ć rolę a n a lo gicz
ną do tej, ja k ą w e Francji spełnia ruch gau llistow ski.
Spośród innych fo rm a cji g o d n e o d n o to w a n ia rezu lta ty u zyskały jeszcze:
Partia O d b u d o w y K om u n istyczn ej (P R C ) - 6% , Pakt S e g n ie g o (je d n a z fo r
m acji p o stch a d eck ich ) - 4 ,6 % , ra d y k a ło w ie (w y s tę p u ją c y ty m ra zem p o d
n a zw ą R e fo rm a to rzy - Lista P a n n ella ) - 3 ,5 % ora z Z ie lo n i - 2,7% .
Po sukcesie w yb o rc zy m lid er Forza Ita lia - najsilniejszej partii B ieguna W o l
ności - S ilvio Berlusconi zgłosił sw ą kandydaturę na prem iera. Początk ow o je g o
kandydatura natrafiła na zd ecy d o w a n y sprzeciw ze strony L igi Północnej. Osta
teczn ie, po żm udnych rokow aniach, L iga jed n a k zg o d z iła się - acz b ard zo n ie
chętnie - na to, aby fo tel szefa rządu przypadł Berlusconiemu. 28 kw ietnia 1994
roku Berlusconi z rąk prezyden ta Scalfaro uzyskał oficjaln ą n om in ację na pre
m iera. Jego rząd spotkał się z ch łodn ym p rzyjęciem w św iecie z u w agi na fakt,
iż zasiedli w nim p rzed sta w iciele partii n eofaszystow skiej oraz reprezentanci
po lityczn ie n ieob liczaln ej L igi Półn ocn ej. Podkreślano ró w n ie ż, że p rzejęcie
w ła d z y p rzez m iliardera m o n op o lizu jącego sieć te le w iz ji pryw atn ej w e W ło
szech m o że stanow ić za gro żen ie dla porządku d em ok ratyczn ego.
W p ierw szych m iesiącach s w e g o u rzęd o w a n ia o b iecu ją cy „cu d go sp o d a r
c z y ” Berlusconi b ił rekordy popu larn ości, a je g o Forza Ita lia w w y b o ra ch d o
Parlam entu E u ropejskiego 12 cz e rw c a 1994 roku uzyskała aż 3 0 ,6 % głosów .
Późn iej w sza k że n o to w a n ia p rem iera z a c z ę ły g w a łto w n ie spadać, s z c z e g ó l
nie p o tym , g d y je g o rząd p rze d sta w ił b u d żet za k ła d a ją cy drastyczną reduk
cję w y d a tk ó w na o p iek ę sp ołeczn ą , z d ro w ie , szk o ln ic tw o i em erytu ry. N a
d o d a te k 22 listo p a d a 1994 roku proku ratu ra m ed iola ń sk a p o in fo r m o w a ła
B erlu scon iego o ro zp o częciu p rze ciw k o n iem u śle d ztw a z osk a rżen ia o d a
w a n ie w p rzeszłości ła p ó w ek , co m o cn o p o d w a ż y ło je g o au torytet. Całości
d o p e łn ia ły nieu stanne tarcia w rzą d zie, g d y ż L iga P ółn ocn a ok a za ła się n ie
słychanie tru dn ym partn erem koalicyjn ym . 22 gru dn ia 1994 roku Berlusconi
- p o 7 m iesiącach sp ra w o w a n ia w ła d z y - p o d a ł się do d ym isji w n astępstw ie
co fn ięcia m u poparcia w ła śn ie p rze z L ig ę Północną.
13 styczn ia 1995 roku m isję u tw o rzen ia n o w e g o rządu dostał L a m b erto
D ini, b ę d ą c y w c ze ś n ie j m in istrem skarbu w g a b in ecie B erlu scon iego. P o w o
758
ła ł o n tzw. „rzą d tech n ic zn y” , w k tó rym nie zasiadł ża d en p olityk , a tylko

specjaliści z różn ych d z ie d z in gospodark i, fin a n só w ora z życia sp o łeczn eg o.
G abin et D in iego skon cen trow ał się na p rzy g o to w y w a n iu dalszych reform in
stytu cjonaln ych ora z na spraw ach sp ołeczn o-gosp od a rczych . R e fo rm y ustro
jo w e sta w a ły się n iezb ęd n e, p o n ie w a ż scena p o lityczn a n ad al w y k a z y w a ła
o b ja w y ro zch w ia n ia i braku stabilności. Z a m ierza n o w p ro w a d z ić ordyn ację
ca łk o w icie w ięk szo ścio w ą o ra z z a in icjo w a ć o d ejście od t y p o w e g o system u
p a rla m en ta rn eg o w kierunku isto tn ego w z m o c n ie n ia w ła d z y w y k o n a w c ze j.
W o b e c n ieosiągn ięcia p oro zu m ien ia w tych spraw ach p rze z g łó w n e siły p o li
tyczn e, p ersp ek tyw a reform instytucjonalnych u legła oddalen iu .
K o lejn y m w a ż n y m za d a n ie m rzą d u b y ło u sp o k o jen ie n a p iętej sytu acji
w kraju. O stry kurs lib era ln y rządu B erlu scon iego w z b u rz y ł z w ią z k i z a w o d o
w e . Z a c z ę ły on e in icjo w a ć liczn e strajki i akcje protestacyjne, co ź le w p ły w a
ło na kondycję gospodarki. D iniem u udało się za w rzeć p o ro zu m ien ie ze z w ią z
k ow ca m i. R zą d p rze p ro w a d ził także reform ę system u e m e ry ta ln e g o i z p o
w o d z e n ie m re a liz o w a ł p ry w a ty za c ję majątku p a ń stw o w eg o .
21 k w ietn ia 1996 roku o d b y ły się w e W ło s ze ch k o lejn e p rze d te rm in o w e
w y b o ry parlam entarne, ju ż trzecie w ciągu 4 lat. Tym ra zem głó w n y m i uczest
nikam i ry w a liz a c ji w y b o rc ze j b y ły d w a du że bloki: c e n tro p ra w ic o w y Biegun
W oln ości o ra z n o w o u tw o rz o n e c e n tro le w ic o w e D rz e w o O liw n e ( L’U liv o ).
W s k ła d B iegu na W oln ości w eszły : Forza Ita lia (F I), Sojusz N a r o d o w y (A N ),
d w ie partie postch ad eckie - C entrum C h rześcijańsk o-D em ok ratyczn e (C C D )
i Z je d n o czen i C h rześcijańscy D em okraci (C D U ) o ra z ra d y k a ło w ie . P ie r w s z o
pla n ow ą siłą koalicji D rzew o O liw n e była D em okratyczna Partia L e w ic y (P D S ),
z którą s p rzym ie rzyli się p o p o la rz y z W łosk iej Partii L u d o w e j (P P I), W łosk a
O d n o w a (R I) - fo rm a cja za ło żo n a p rze z prem iera D in iego , repu blikanie, Z ie
lon i, a także w ie le m n iejszych partii.
Z gron a w ięk szych u gru p ow a ń p o za w sp o m n ia n y m i b lo k a m i z n a la z ły się:
L iga P ółn ocn a (L N ) ora z Partia O d b u d o w y K om u n istyczn ej (P R C ), które sa
m o d z ie ln ie p rzy stą p iły do w yb o ró w . W trakcie kam p an ii w y b o rc ze j L iga c o
raz bard ziej się ra d y k a lizow a ła , a n ieb a w em p o gło s o w a n iu o zn a jm iła , że
d ą ży ć b ę d zie d o o d łą czen ia od W ło c h półn ocn ych re g io n ó w kraju, które -
w m yśl koncepcji L N - m iałyby p o w o ła ć do życia odręb n e pań stw o - Padanię.
W w yb o ra ch do Iz b y D ep u tow a n ych rozk ła d g ło s ó w p rze d sta w ia ł się n a
stępująco: PDS - 21,1% , FI - 20,6% , A N - 15,7% , L N - 10,1% , PRC - 8,6% ,
PPI - 6,8% , C C D -C D U - 5,8% , RI - 4 ,3% , Z ielon i - 2,5 % , ra d y k a ło w ie - 1,9%
ora z inni - 2,6% . W w yb o ra ch do Senatu w yn ik i koalicji D rz e w o O liw n e b y ły
n ieco lepsze.
W y b o ry p rzy n io s ły w ię c zw y c ię s tw o D rzew u O liw n e m u , które je d n a k ty l
ko w Senacie z a p ew n iło sobie w iększość absolutną, nie m ając ta k ow ej w Izb ie
D ep u to w a n ych . R om an o Prodi, k a tolick i ek on om ista i k a n d yd at L’U livo na
prem iera, zd o ła ł w sza k że u tw o rzy ć 55. p o w o je n n y rzą d w ło sk i, g d y ż uzyskał
p oparcie d ep u to w a n ych Partii O d b u d o w y Kom u n istyczn ej. W je g o 20-osobo-
w y m rz ą d z ie n a jw ięc ej te k m in isterialn ych (9 ) p rzy p a d ło p rze d sta w ic ielo m
759
PDS. Stąd też ga b in et ten b ył p ie rw s z y m w historii W ło c h rzą d em z d o m in o

w a n y m p rze z le w icę.
R zą d P ro d ie g o stanął w o b liczu separatystyczn ych d ą żeń L ig i P ółn ocn ej,
która przystąpiła d o o rg a n izo w a n ia instytucji w ła d z y Padan ii, p o w o łu ją c je j
parlam en t, rzą d i gw a rd ię n arod ow ą . W ła d z e w ło s k ie n ie z d e c y d o w a ły się
na sięg n ięcie p o środki p ra w n e w w a lc e z sep aratyzm em , uznając, iż p rok la
m acja pań stw a p a d a ń sk iego za k ra w a na sw oistą op eretk ę p o lity czn ą i nie
zasłu gu je na p o w a ż n e p o tra k tow a n ie. G abin et P ro d ie g o m usiał staw iać c z o
ło p o w a ż n y m p ro b le m o m gosp od a rczym , o d n o szą c na tym polu go d n e u w a
gi sukcesy. Z d o ła ł m ia n o w icie zn a czn ie p o lep szyć stan fin a n só w pu blicznych,
co u m o ż liw iło p o n o w n e w łą c z e n ie w ło s k ie g o lira do eu ro p ejsk iego system u
w a lu to w e g o , a także p rzy czyn ił się d o p ob u d zen ia koniu n ktu ry gospodarczej.
G abin et P ro d ie g o u padł w p a źd ziern ik u 1998 roku na skutek u tra ty z a
u fania parlam entu, co b yło konsekw encją sp o ró w w ram ach rzą d zą ceg o ukła
du, a zw ła szcza aspiracji n a jsiln iejszego u gru p ow a n ia - L e w ic o w y c h D e m o
k ra tó w (D S ), b o taką n a zw ę w roku 1998 p rzy jęła PDS - d o p rze jęcia sta n o
w isk a szefa rządu . P o kilku dn iach n o w y rzą d u tw o rz y ł p r z y w ó d c a DS -
M assim o D ’A lem a , i ten ga b in et ró w n ie ż o p iera ł się na k o a licji D rz e w o O liw
ne. D’A le m a o k a za ł się p rem ierem n iesku teczn ym i, co w ię c e j, d zia ła ł w t r y
b ie n ad m iern ej partyjności. Po p rzegra n ych p rze z ce n tro le w ic ę w k w ietn iu
2000 roku w y b o ra ch regio n a ln ych D ’A le m a p o d a ł się d o dym isji. N a c zele
k o lejn eg o rządu koalicji L’U livo stanął socjalista G iu liano A m a to.
W m aju 1999 roku u płyn ęła sied m io letn ia kaden cja p rezyd en ta O scara
L u ig ie g o Scalfaro. 13 m aja 1999 roku na n o w e g o p rezyd en ta W ło c h w y b r a
n o C arla A z e g lia C ia m p ie g o , b y łe g o w ie lo le tn ie g o p rezesa Banku W ło c h
i p rem iera w latach 1 9 9 3 -1 9 9 4 .
255. WATYKAN WOBEC WYZWAŃ NOWEGO TYSIĄCLECIA
U p a d ek id e o lo g ii kom u n istyczn ej, kontestacja zw y c ię s k ie g o lib era lizm u ora z

poszu kiw an ie n o w ej d rog i życia p rze z społeczeń stw a schyłku d ru g ieg o tysiąc
lecia o tw ie ra ły p rze d K ościołem katolickim o g ro m n e p o le do d ziałan ia. N o w a
e w a n g e liz a c ja m iała w y p e łn ić pustkę d u ch ow ą, ch arakterystyczn ą dla końca
w ieku. O d S tolicy A postolskiej o czek iw a n o w sk a zó w ek ro zw iąza n ia n ab rzm ia
łych p ro b le m ó w cyw iliza cy jn y ch . P a p ież Jan P a w e ł II, p o m im o nasilających
się k ło p o tó w zd ro w o tn ych , starał się a k tyw n ie o d p o w ia d a ć na p o ja w ia ją ce
się w y z w a n ia . A b y ło ich co ra z w ię c e j: o g ro m n e dysproporcje ro z w o ju ś w ia
ta, przepaść m ię d z y b o g a ty m i sp o łeczeń stw a m i konsu m pcyjnym i a żyją cym i
w n ę d z y m ieszkań cam i A fry k i, A zji, A m e ry k i Łacińskiej; k o n flik ty zbrojn e,
kosztujące życie m ilio n y lu dzkich istn ień (k r w a w e rz e z ie w b yłej J u gosła w ii
760
256. SKANDYNAWIA - INTEGRACJA Z EUROPĄ
ora z krain ie W ielk ich J e z io r); postępu jąca s w o b o d a o b y c z a jó w - akceptacja

hom oseksu alizm u , antykoncepcji, aborcji, eu tan azji; ro z w ó j sekt ora z „ n o w y
p o g a n izm ” ; p o d z ia ły w Kościele katolickim .
S tolica A postolsk a starała się bron ić tradycyjn ych w a rtości etyczn o-m ora l-
nych ora z w zm a cn ia ć fu n dam en t w iary. W listo p a d zie 1992 roku o g ło szo n o
w R zy m ie n o w y katech izm . W paźd ziern ik u te g o ż roku Jan P a w e ł II p r z e d
sta w ił kolejn ą en cyklikę Veritatis splendor, a w m arcu 1995 roku en cyklikę
E vangelium vitae. Te trz y d ok u m en ty s tw o rz y ły p o d sta w ę nauki K ościoła na
p r z e ło m ie tysiącleci. P a p ież, m im o n ie n a jle p s ze g o z d ro w ia , k o n ty n u o w a ł
peregryn a cje p o całym św iecie, o d b yw a ją c w a żn e p ielg rzym k i, m .in. d o RPA,
U S A ora z sto licy Bośni i H e rc e g o w in y - Sarajew a. P o stęp o w a ł ro z w ó j stosun
k ó w ka tolick o-żyd ow sk ich , c z e g o w y n ik iem b y ło n a w ią za n ie stosu n ków d y
p lo m a tyczn ych m ię d z y W atykan em a Iz ra e le m w gru dniu 1993 roku. P o go r
szyły się n atom iast stosunki z C erk w ią p raw o sła w n ą w sku tek w ro g o ś c i ro
syjskich h ierarch ów , za n iep o k o jo n y ch a k tyw n ością m is jo n a rz y k a tolick ich
w Rosji i byłych republikach ZSRR.
G łó w n y m z a g a d n ien ie m d u ń sk ie g o życia p o lity c z n e g o b y ły za sa d y dalszej

in tegra cji E u ropy Zach odn iej, za w a rte w traktacie z M aastricht. R eferen d u m
w czerw c u 1992 roku dość n ieo c ze k iw a n ie p rzy n io sło p o ra żk ę z w o le n n ik ó w
traktatu. D ziesięc io letn ie rzą d y cen tro p ra w ico w ej k o a licji p o d w o d z ą Poula
S chliitera d o b ie g ły końca w styczniu 1993 roku. P rem ier S ch liiter p o d a ł się
d o dym isji w w yn iku a fe ry „Tam ilgate” - u ja w n ien ia n ieleg a ln ej akcji w y d a
len ia w końcu lat o siem d ziesią tych tam ilskich u ch odźców . J eg o następcą z o
stał p rzy w ó d c a S o cja ld e m o k ra tó w (S D ) - Pou l N yru p Rasm ussen. R zą d z a
p o w ie d z ia ł kontynu ację progra m u sta b iliza cyjn ego w g o sp o d a rce, w ięk szą
aktyw n ość w zw a lc za n iu b ezrob o cia (1 2 % w 1992 r.) o ra z o p o w ie d z ia ł się
za ratyfikacją traktatu z M aastricht. P o w y n e g o c jo w a n iu z Brukselą sp ecja l
nych w a ru n k ó w d a lszej in tegra cji (w y łą c z e n ie D a n ii ze w s p ó ln e j p o lity k i
obron n ej, unii w a lu to w e j, w sp ó łp ra c y p o lityczn ej o ra z zasad o b y w a te ls tw a ),
kolejne referendum , p rzep ro w a d zo n e 18 m aja 1993 roku, za koń czyło się p rzy
ję c ie m traktatu w ięk szo ścią 56,7% . W y b o ry p o w szech n e w e w rześn iu 1994
roku p rzy n io sły z w y c ię s tw o so cja listów i p o z w o liły na u tw o rz e n ie c en tro le
w ic o w e j koalicji rzą d o w e j, która p o zo sta w iła na c z e le rządu Pou la N yru p a
Rasm ussena. R zą d kon tyn u ow a ł p o lityk ę stabilizacji fin a n so w ej i starał się
p ro w a d zić a ktyw n ą p o lityk ę na fo ru m UE. Ceną w y s o k ie g o tem p a ro zw o ju
g o sp o d a rczego b yło za h a m ow a n ie w zrostu p o zio m u życia. W m aju 1998 roku
d o szło d o n a jw ięk szeg o o d trzynastu lat strajku sektora p ry w a tn eg o . W tym
761
sam ym czasie o d b y ły się w y b o ry parlam en tarn e. W p ra w d z ie koalicja skupio

na w o k ó ł so cja ld em ok ra tó w u trzym ała w iększość, ale w m in im a ln ym w y m ia
rze 90 m a n d a tó w w 1 7 9 -m iejscow ym Folketingu. Z u lgą p rzy ję to w y n ik i re
feren du m , d o ty c zą c e g o ratyfikacji traktatu am sterdam skiego. 28 m aja 1998
roku 5 5 ,1 % o b y w a te li g ło s o w a ło za traktatem . N a to m ia st w in nym referen
dum , 28 w rześn ia 200 0 roku, D u ń czycy o p o w ie d z ie li się w ięk szo ścią 53,1%
g ło s ó w p rze ciw k o w ejściu d o U nii G ospodarczej i W a lu to w e j ora z przyjęciu
w sp ó ln ej w a lu ty euro.
S z w e c ja w d a lszym ciągu p rze ży w a ła n a jcięższy o d lat d w u d ziestych XX
w iek u kryzys gospodarczy. G ospodarka n o to w a ła spadek produkcji, b e z ro b o
cie w z ro s ło d o blisko 5% w 1993 roku (n a jw y ż s z y p o z io m po w o jn ie ), a d e
ficy t b u d ż e to w y w z ró s ł d o 14% PNB, m im o zn aczn ych cięć socjalnych. R z ą
d zą cy od p a źd ziern ik a 1991 roku, c en tro p ra w ico w y rząd Carla B ildta zm u
szo n y został d o zaw arcia w e w rześn iu 1992 roku b e z p re c e d e n s o w e g o paktu
p o lity c z n e g o z S ocja ld em ok ra tyczn ą Partią P racy (S D A P ) In gvara Carlssona.
U m o w a ta d o tyczyła gru n to w n ej re fo rm y ch lu by S zw ec ji - m o d elu państw a
dobrobytu . Z g o d n ie z u m ow ą, w p ro w a d z o n e zosta ły p o w a ż n e o gra n iczen ia
św ia d czeń socjalnych oraz p o d w y żk i cen p a liw i tytoniu, a także podatku VAT.
D alsze kroki o szczęd n o śc io w e p o d ję to w k w ietn iu 1993 roku. S zc ze g ó ln ie
d o tk liw e b y ły o gra n iczen ia za siłk ó w dla bezrob otn ych , k tó rz y na początku
roku 1994 s ta n o w ili ju ż 14% a k tyw n ej siły ro b o czej. W y b o ry d o Riksdagu
18 w rześn ia 1994 roku p rzy w ró c iły d o w ła d z y socjaldem okratów . N a czele
m n iejs zo ś c io w e g o rządu stanął In gv a r Carlsson. W m arcu 1996 roku nastą
piła zm ian a na stanow isku prem iera. Został nim G oran Persson, k tó ry kon ty
n u o w a ł w ysiłk i zm ierza ją ce d o w y cią g n ięc ia kraju z g łę b o k ie g o kryzysu , spy
ch ającego S zw ec ję d o szeregu najsłabiej ro zw in ięty ch pa ń stw U nii E u ropej
skiej i u n ie m o żliw ia ją c e g o p rzystą p ien ie do unii w a lu to w e j. Skutkiem z a ci
skania pasa w go sp o d a rce b ył spadek n o to w a ń rzą d zą cej koalicji. W y b o ry
p arla m en ta rn e w e w rześn iu 1998 roku p o n o w n ie w y g ra li socjaldem okraci,
o trzym u ją c 3 6 ,5 % głosów , ale b ył to n ajgorszy w y n ik w h istorii tej partii.
G oran Persson p o zo sta ł na c zele gabin etu p o p ie ra n e g o p rze z Partię L e w ic y
o ra z Z ie lo n ych , je d n a k p o d presją tych w y r a ź n ie le w ic o w y c h u gru p o w a ń
m usiał z ła g o d z ić o strze lib era ln ych reform .
W N o rw e g ii c en tro lew ico w y rząd pani Gro H arlem Bruntland u m ocnił swą
p o z y c ję p o w y b o ra ch d o S tortin gu w e w rześn iu 1993 roku. R zą d zą ca N o r
w eska Partia P racy (D N A ) w y p rz e d z iła Partię C en trow ą (S P ), g łó w n e g o p rze
ciw n ika przystąpien ia d o U nii Europejskiej. W zw iązk u ze z ło ż e n ie m w n io
sku o czło n k o stw o w UE p rze z S zw ec ję i Fin landię, p o d o b n y krok u czyn ił
w p a źd ziern ik u 1992 roku rzą d n orw eski. N e go c ja c je za k o ń czy ły się w m ar
cu 1994 roku, ale d ecyd u ją cy głos n a le ża ł - p o d o b n ie ja k w roku 1972 - do
społeczeń stw a . R eferen d u m akcesyjne w listo p a d zie 1994 roku za k oń czyło
się zw y c ię s tw e m p rze c iw n ik ó w w ejścia do UE. Pod rzą d a m i c e n tro le w ic o w e j
k o a licji nastąpiła z d e c y d o w a n a p o p ra w a sytuacji go sp o d a rc ze j. Z p o w o d u
k ło p o tó w rodzin n ych w p aźd ziern ik u 1996 roku z funkcji p rem iera z re z y g n o
762
w a ła p an i Bruntland. Jej n astępcą zos ta ł p r z e w o d n ic z ą c y D N A T h o rb jó rn

Jagłand. 15 w rześn ia 1997 roku o d b y ły się w y b o r y d o 1 6 5 -o so b o w eg o Stor
tingu. P o d o b n ie ja k p rze d czterem a laty, z w y c ię ż y ła rzą d zą ca D N A , uzysku
ją c 65 m an datów , zaś na dru gim m iejscu zn a la zła się n acjon alistyczn a Partia
Postępu, zd o b y w a ją c 25 m an datów . Klęskę p on iosła Partia Centrum , o sią ga
ją c tylko 12 m an datów . Z d ecyd o w a n e zw y c ię s tw o D N A n ie z a p o b ie g ło j e d
nak u padkow i rządu Th orbjórn a Jaglanda. P rzed w yb o ra m i p rem ier z a p o w ie
dział, że w razie uzyskania p rzez je g o partię słabszego w yn iku n iż p rze d c zte
rem a laty, n ie z w ło c z n ie p od a się do dym isji. O b ietn icy d o trzym a ł, m im o z d e
cy d o w a n ie p o z y ty w n e g o bilansu sw ych rządów , zw ła szcza w gospodarce.
N a c z e le c e n tro p ra w ic o w e g o m n iejszo ścio w ego rządu, n ajsłabszego w p o
w o je n n ej h istorii kraju, stanął p rzy w ó d c a Chrześcijańskiej Partii L u d o w e j, 50-
-letn i t e o lo g - K jell M a g n e B on devik. D zięk i n iep rzeciętn y m zd o ln o ścio m d y
p lo m a tyczn ym , zręczn ości i elastyczności, zd o ła ł skupić p oparcie w ięk szości
sił p o lityczn ych kraju dla projektu re fo rm y państw a w kierunku so lid a ryzm u
sp o łeczn eg o, h arm on ijn ej w sp ó łp ra cy głó w n ych partii p o lityczn ej ora z m o
ra ln ego p rze b u d zen ia społeczeń stw a. Jednak za ła m a n ie cen ro p y n a fto w e j
i zw ią z a n e z tym tru dn ości fin a n so w e s p o w o d o w a ły depresję z a ró w n o g o
spodarki, ja k te ż prem iera. K ło p o ty m n ie js z o ś c io w e g o rządu p o g łę b iły się
w roku 1999 w sku tek oporu w o b e c fo rso w a n eg o p rze z o p o z y c ję projek tu bu
d o w y p ierw szej w św iecie elek trow n i w ykorzystującej ga z ziemny. W marcu
2000 roku rząd B on devika otrzym a ł w o tu m n ieufności i p o d a ł się d o dym isji.
N o w y m prem ierem został lid er N orw eskiej Partii Pracy - Jens Stoltenberg.
Z m ia n y g e o p o lity c z n e w Europie skłon iły F in lan d ię i Z w ią z e k R a d zieck i
d o ren egocjacji układu z 1948 roku, n arzu cają cego m ię d z y n a ro d o w ą z a le ż
ność w o b e c M oskw y. U zg o d n io n y w listop a d zie 1991 roku tekst n o w e g o trak
tatu nie został je d n a k p od p isa n y w sku tek rozpadu ZSRR . P o m in im a ln ych
zm ian ach, 20 stycznia 1992 roku układ o d o b ry m są sied ztw ie i w za je m n e j
w sp ó łp ra c y z a w a rły rz ą d y Finlandii i Rosji. Traktat p r z e w id y w a ł p rzy ja zn e
i ró w n o p ra w n e stosunki b ez zo b o w ią za ń w o js k ow y ch , w yn ik a ją ce z p ra w a
m ię d z y n a ro d o w e g o i p o ro zu m ień KBWE. Sytuacja go sp o d a rcza kraju w d a l
szym ciągu b yła trudna. S padek produkcji o 6 % w 1991 roku i rosn ący d e fi
cyt b u d ż e to w y zm u sił rząd d o cięć w w yd a tk a ch socjalnych , co z k o lei w y
w o ła ło protesty p racow n ik ów sfery bu d żetow ej. Stopa b ezrob ocia sięgała 18% .
N o w y m p rezyd en tem pań stw a w lu tym 1994 roku zosta ł ka n d yd at s o cja ld e
m okracji, M a rtti A h tisaari, d o ś w ia d c z o n y d y p lo m a ta , o p o w ia d a ją c y się za
czło n k o stw em F in landii w U nii Europejskiej. Z p rzy stą p ien iem do UE w ią z a
no d u że n a d zie je i b ył to g łó w n y tem a t kam pan ii p rze d w y b o ra m i d o Edu-
skunty 19 m arca 1995 roku. Z w y c ię ż y li socja ld em ok ra ci, k tó rz y w ra z z kon
serw a ty w n ą N a ro d o w ą Koalicją (K o k ), S zw ed zk ą Partią L u d o w ą , Z w ią zk iem
L e w ic y i Z ie lo n y m i u tw o rz y li tzw. tę c z o w ą koalicję, która p o w o ła ła rzą d Pa-
avo Lipponena. M im o gorszych w y n ik ó w w kolejnych w yb o ra ch w marcu 1999
roku, tę c z o w a koalicja p o zosta ła u w ła d zy. Pod je j rzą d a m i Fin land ia szybko
o d b u d o w y w a ła straty okresu recesji, stając się je d n ą z n ajb ardziej d y n a m icz
763
nych i n ajszybciej m od ern izu ją cych się gosp od a rek U nii E u ropejskiej, a także
n ajm niej p o datn ych na korupcję. Takie firm y, ja k N o k ia c z y Sonera, stały się
je d n y m i z n ajw ięk szych korporacji europejskich, a n a w et św ia to w yc h . W y
b o ry p rezyd en ck ie w lu tym 2000 roku za k oń czyły się zw y c ię s tw e m k a n d y
datki socjaldem okratów , pani Tarji H alon en .
Is la n d ia p rze ży w a ła okres pom yślności gospodarczej i stabilności p o lity c z
nej. R zą d Davi'da O ddssona, lid era Partii N ie p o d le g ło ś c io w e j, u danie re a lizo
w a ł p rogra m strukturalnych reform gospodarczych , w yk o rzystu ją c zn a k o m i
te rezu lta ty go sp o d a rk i (p o n a d 5 -p ro c en to w y w zro st, niska in flacja, rekordo
w o niskie b e z ro b o c ie - 4 ,3 % w 1996 r., n ie w ie lk i d e fic y t b u d ż e to w y ). Po
w yb o ra ch parlam en tarn ych w m arcu 1995 roku je g o ga b in et p o p a rła k o a li
cja Partii N ie p o d le g ło ś c io w e j i Partii P o stęp o w ej. 29 czerw c a 1996 roku w y
bran o n o w e g o prezyd en ta . Został nim kan dyd at le w ic o w e g o Sojuszu L u d o
w e g o , Ó la fu r R a gn a r Grfm sson. R zą d O ddssona p rzy ją ł n o w e p ra w o pracy,
k o n ty n u o w a ł p ryw a ty za cję. W w yn iku p o lityk i stabilizacyjn ej, Islan dia - ja k o
je d e n z n ielicznych k rajó w europejskich - spełniała kryteria z M aastricht, choć
- o czyw iście - p o zosta ła p o za U nią Europejską. W m aju 1999 roku w y b o r y
d o A lth in g u (p a rla m en tu ) w y g ra li konserw atyści, w y p rz e d z a ją c socja listycz
n y Sojusz, Partię Liberaln ą i Zielon ych .
257. AUSTRIA - TRUDNE CZŁONKOSTWO W UNII EUROPEJSKIEJ
Po uregulow aniu p raw n om ięd zyn a ro d o w ego statusu kraju, Austria postanow iła
przystąpić d o U nii Europejskiej i tem u zadaniu p ośw ięco n e b y ły działan ia rzą
du kan clerza Franza V ra n itzk y ’ego. P o d o b n ie ja k w sąsiednich N ie m czech ,
w zrosła w ro go ść w o b e c cu dzoziem ców . Pod w p ły w e m w ięk szeg o n ap ływ u im i
grantów, o d grudnia 1991 roku w ła d z e p rzy jęły kilka a k tów praw n ych , m.in.
p raw o a z y lo w e i u staw ę o cu dzoziem cach , znaczn ie ogran iczające m o żliw ośc i
legaln ej im igracji ora z uzyskania o b yw a telstw a Austrii. W y b o ry parlam entar
ne 9 p aździern ika 1994 roku przyn iosły dalszy spadek n oto w a ń d otych czaso
w ych partii rządzącej koalicji: S ocjaldem okratyczn ej Partii Austrii (S P Ó ) i A u
striackiej Partii L u d o w ej (Ó V P ), a jed n o cześn ie u gru n tow an ie p o zycji skrajnie
p ra w ico w ej Austriackiej Partii W oln ości (F P Ó ) Jórga H aidera, którą pop a rło
22,6% w yborców . N a czele rządu pozostał Franz Vranitzky.
Po w ejściu d o U nii Europejskiej (1 styczn ia 1995 r.), rzą d zą ca koalicja
p ró b o w a ła u trzym ać fu n kcjonu jący m o d el pań stw a socja ln ego, a r ó w n o c z e
śnie p o d jęła starania w celu sprostania tw a rd ym k ryterio m traktatu z M a
astricht. W ła śn ie sytuacja gospodarcza, a także skutki człon k ostw a w UE, b y ły
g łó w n y m i p rob lem a m i au striacldego życia p o lity czn eg o w dru giej p o ło w ie lat
d ziew ięćd zie sią ty ch . Kryzys go sp o d a rc zy o d 1994 roku zm u sił rzą d d o reali
764
257. AUSTRIA - TRUDNE CZŁONKOSTWO W UNII EUROPEJSKIEJ
zacji pakietu o szczęd n o śc io w eg o , o b ejm u ją ceg o cięcia socjalne o ra z w ięk sze

o b cią żen ia p o d a tk o w e, g łó w n ie w celu o gra n iczen ia - s ięg a ją c eg o w 1995
roku 5 % - d eficytu b u d żeto w e g o . Zaciskanie pasa p o d y k to w a n e b y ło także
d ą żen iem d o za dośću czyn ien ia „k ryterio m z M aastrich t” . Skutkiem był dra
styczn y spadek poparcia dla czło n k ostw a w U nii, d o z a le d w ie 2 9 % w końcu
1997 roku.
R o z d ź w ię k i m ię d z y SPÓ a Ó V P co do b u dżetu pań stw a d o p ro w a d z iły do
p rze d term in o w y ch w y b o ró w 17 gru dnia 1995 roku. Pod hasłam i u trzym an ia
d o ty ch cza so w eg o p o zio m u życia o ra z gw a ra n cji socjalnych, SPÓ p o raz ko
le jn y o dn iosła zw ycięs tw o , choć w celu u tw o rzen ia rządu m usiała p r z e z w y
cięży ć spór z lu d o w c a m i i za w rze ć p o ro zu m ien ie z ÓVP. U m ocn iła się p o z y
cja FPÓ, która zd o b yła poparcie 21 ,9 % w yb orców . K o a licyjn y rząd V ra n itz-
k y ’e g o ko n tyn u o w a ł realiza cję pakietu o s z częd n o śc io w eg o , co p o n o w n ie z a
o strzyło sp o ry w e w n ą trz koalicji SPÓ -Ó VP. N ie z a d o w o le n ie sp o łec ze ń stw a
z posu nięć gospodarczych przyn iosło spadek poparcia dla człon k ostw a Austrii
w UE (d o 3 9 % w 1996 r.), a także dla socja ld em ok ra tów , k tó rz y p o n ie śli
p ora żk ę w w y b o ra ch d o Parlam entu Eu ropejskiego. 18 styczn ia 1997 roku
kan clerz Franz V ra n itzk y p o d a ł się d o dym isji w w yn ik u n ieu stających sp o
ró w w e w n ą trz koalicji SPÓ -Ó VP. Jego następcą został V ik to r K lim a (S P Ó ),
d o ty c h c z a s o w y m in ister finansów , o d p o w ie d z ia ln y za re a liza cję p rog ra m u
o szczęd n o śc io w eg o , ale cieszą cy się znaczn ą popu larnością.
W y b o ry p a rla m en ta rn e 3 p a źd ziern ik a 1999 roku p o tw ie r d z iły rosnące
w p ły w y FPÓ i p opu larn ość ch a ryzm atyczn ego p o p u listyczn ego lid era , Jórga
H aidera, k tó ry w kw ietn iu 1999 roku został sze fe m rządu K aryntii. W p r a w
d zie zw ycięs tw o odniosła SPÓ, uzyskując 33,4% g ło s ó w i 65 m a n d a tów w par
lam en cie, ale dru gą siłą p o lityczn ą została w ła śn ie Partia W o ln o ś cio w a , na
którą g ło s o w a ło 2 6 ,9 % w yb orców . Ó VP u zyskała z a le d w ie 415 g ło s ó w m n iej
niż FPÓ, w sku tek c z e g o o b y d w ie partie m ia ły 52 mandaty. Po c z tero m ie sięcz
nym impasie, d o negocjacji w spraw ie u tw orzen ia rządu przystąpiły FPÓ i ÓVP,
p rzeła m u ją c tradycyjn ą p o lityk ę izo lo w a n ia Partii W o ln o ś c io w e j. 31 styczn ia
2000 roku pań stw a UE o s trz e g ły w ła d z e Austrii, że w ra zie u tw o rzen ia rz ą
du z u d zia łem FPÓ, za m ro żo n e zostaną kontakty p o lityczn e. M im o to 4 lu te
g o 200 0 roku z a p rzy s iężo n y został rząd koalicji Ó V P i FPÓ , na k tó reg o c zele
stanął p rzy w ó d c a lu d o w c ó w - W o lfg a n g Schiissel. D w a tyg od n ie p óźn iej przez
W ie d e ń p rzeszła n ajw ięk sza w p o w o jen n ej historii kraju dem on stracja a n ty
rzą d o w a , liczą ca 250 tys. uczestników. U nia Europejska p rzy jęła b e z p re c e
d en so w e sankcje, p o lega ją ce na w strzym an iu oficja ln ych k o n ta k tó w p o lity c z
nych z rzą d em Austrii. Izra e l o d w o ła ł s w e g o am basadora z W ied n ia . H a id er
u gią ł się p o d taką presją, o d m ó w ił objęcia u rzędu w icek a n clerza i o d d a ł k ie
ro w n ic tw o partii w ręce Susanne Riess-Passer. P o w o ła n y p rze z UE trz y o s o
b o w y „K om itet M ę d rc ó w ” , opu blikow ał w e w rześn iu 2000 roku raport, w k tó
ry m p o d k reślo n o p o z y ty w n e skutki sankcji i w e z w a n o d o ich z n ie sien ia .
12 w rześn ia 2 0 0 0 roku czternastu cz ło n k ó w UE jed n o m y ś ln ie zn io sło sank
cje w o b e c Austrii.
765
258. IRLANDIA: „EUROPEJSKI TYGRYS"
N a leżą ca d o n ajb iedn iejszych pań stw E u ropy Zach odn iej, Irla n d ia w latach
d z ie w ię ć d z ie s ią ty c h p rze ży ła okres g w a łto w n e g o ro z w o ju g o s p o d a rc ze g o ,
zyskując m ia n o „eu ro p ejs k iego tygrysa ” . R ea lizo w a n a od początk u d ek a d y
strategia gosp od a rcza p rzyn osiła n a d sp o d ziew a n ie p o z y ty w n e efekty. R efo r
m a p o d a tk o w a w 1992 roku, ulgi dla za g ra n iczn e g o kapitału in w e sty cy jn e
go, trójstron n e p o ro zu m ien ia m ię d z y rzą d em , p ra c o d a w ca m i i z w ią z k a m i
z a w o d o w y m i, d o tyczą ce kon troli płac i tw o rze n ia n ow ych m iejsc pracy, na
p ę d za ły gospodarkę. P o d jęty w listo p a d zie 1993 roku p rzez rząd A lb erta R ey
noldsa, N a r o d o w y Plan R o zw o ju p r z e w id y w a ł p rzysp ieszen ie w zro stu g o s p o
d arczego, m .in. d zięk i p o m o c y fin a n sow ej UE o ra z in w estycjo m w sek torze
p u bliczn ym . W 1997 roku PN B na je d n e g o m ieszkańca p rze k ro czy ł p o z io m
W ielk iej Brytanii.
N a scenie p o lityczn ej kraju trw a ła ry w a liza cja m ię d z y d w ie m a tra d y cyj
nym partiam i: Fianna Fd il i Fine Gael. G łó w n y m i tem a ta m i p o lity czn y m i był
stosunek d o re ligii i m oraln ości oraz sytuacja w Irla n d ii Półn ocn ej. W lu tym
1992 roku o gro m n e k o n trow ersje w tra d ycyjn ym sp o łeczeń stw ie irlan dzkim ,
a p rzy tym b u rzliw e d em on stracje w D u blinie, w y w o ła ła d ec yzja Sądu N a j
w y ż s z e g o zakazu jąca w y ja z d u d o W ielk iej B rytanii w celu aborcji 14-letn iej
d z ie w c z y n y - o fia ry gw a łtu . S p raw a tra fiła n a w e t p o d o b ra d y rządu . D ecy
zja Sądu N a jw y ż s z e g o za ostrzyła dyskusje w kw estiach o b ycza jo w o ści. W tej
d z ie d z in ie za o b s e rw o w a n o s to p n io w e o d c h o d z e n ie od d o m in u ją c ego w sp o
łe c ze ń stw ie k o n s erw a ty w n e g o spojrzen ia. 25 listop a d a 1992 roku o d b y ło się
referendu m aborcyjne, z w ią za n e w du żej m ie rze z k on sek w en cja m i Traktatu
o U nii Europejskiej. W y b o rcy p o p a rli p ra w o d o in form a cji o usługach p r z e ry
w a n ia cią ż y ora z w y ja z d u d o k tó re g o k o lw ie k z k ra jó w UE w celu aborcji.
O d rzu cili n atom iast m o ż liw o ś ć aborcji w ra zie ew e n tu a ln e g o uszczerbku na
zd ro w iu m atki. W czerw c u 1993 roku p arlam en t zn ió sł sankcje w o b e c h o
m oseksualistów , zaś 14 listopada 1995 roku w referen du m n iew ielk ą w ię k
szością 50 ,3 % - za a k cep to w a n o instytucję ro zw od ó w .
Prem ierem rządu o d lu teg o 1992 roku b ył A lb e rt R eyn olds, rep rezen tu ją
cy Fianna Fdil, która z w y c ię ż y ła w p rze d term in o w y ch w yb o ra ch 25 listo p a
da 1992 roku. D zięk i poparciu Partii P racy na c z e le rządu p o zo sta ł A lb e rt
R eynolds. W listo p a d zie 1994 roku, w sku tek kon trow ersji w rzą d zą cej Fia n
na Fd il w o k ó ł k w estii religijn o -m o ra ln yc h , p rem ier R eyn old s p o d a ł się do
dym isji. N a czele n o w e j „tę c z o w e j k oa licji” , skupionej w o k ó ł Fine Gael, sta
nął je j lid e r John Bruton. P rze d te rm in o w e w y b o r y 6 cz e rw c a 1997 roku z a
k o ń czyły się porażką „tę c z o w e j k o a licji” , która zd o b yła 54 m andaty. K atastro
fa ln e w yn ik i soju szn ik ów tej partii - la b u rzystó w (1 7 m iejsc) i D em o k ra ty cz
nej L e w ic y (4 m ie jsca ) p rz e s ą d z iły o triu m fie Fianna F d il, k tó ra u zyskała
77 m an datów . W koalicji z P o stęp o w ym i D em okratam i u tw o rzy ła rząd, na
k tó reg o czele stanął p o p u la rn y i z d e c y d o w a n y B ertie A h ern . R ep rezen tację
766
259. UPADEK SOCJALISTÓW W HISZPANII
parlam entarną, po raz p ierw szy od 1954 roku, uzyskała Sinn Fein. N o w y rząd
skon cen trow ał się na działan iach na rzec z pokoju w U lsterze. 31 p a ź d z ie rn i
ka 1997 roku w y b o ry p rezyd en ck ie w Irla n d ii w y g ra ła M a ry M cA leese. Z w y
cięstw o u rod zon ej w U lsterze, p o b o żn ej i k o n serw a tyw n ej katoliczk i, sym pa
tyzu jącej z Sinn Fein, zostało z n iech ęcią p rzy jęte p rze z środ ow isk a unioni-
styczn e i liberaln e.
R ząd B e rtiego A h ern a u m ocn ił w ize ru n e k Irla n d ii ja k o eu ro p ejs k iego „ ty
grysa” go sp o d a rczego . Tem po w zrostu go sp o d a rc ze go w latach 1 9 9 5 -2 0 0 0
w y n io s ło p ra w ie 9 % roczn ie, zaś d o ch o d y m ieszk a ń có w b y ły je d n y m i z n aj
w y ższy c h w UE (2 5 tys. doi. w 2000 r.), p rze w y ższa ją c p o z io m W ie lk ie j B ry
tanii. Irla n d ia p rzy cią g n ęła o gro m n e in w e stycje za g ra n iczn e ( w 1998 r. -
8,6 m ld doi. w 1999 r. - 18,5 m ld, w 200 0 r. - 26 ,4 m ld ), g łó w n ie z USA,
których łą czn ą w a rtość w 2000 roku sza co w a n o na 120 m ld doi. L o k o w a n e
b y ły w n ajn o w o cześn iejszych ga łęzia ch gospodark i, takich ja k in form a tyk a ,
elektron ika, telekom u n ikacja ora z przem ysł farm aceutyczny. G ospodarka Ir
la n d ii stała się tym sam ym jed n ą z n ajn ow ocześn iejszych , n ajb ardziej o tw a r
tych, konkurencyjnych i u m ięd zy n a ro d o w io n yc h gosp od a rek św iata.
259. UPADEK SOCJALISTÓW W HISZPANII
Sytuacja p o lityczn o-sp ołe czn a kraju od 1992 roku ch a ra k tery zo w a ła się p o
głę b ie n ie m n iep ok oją cych ten den cji w ystęp u jących od początku dekady. P o
g o rszen ie sytuacji ek on om iczn ej zm u siło socjalistyczn y rząd Felipe G on zale-
za M a rą u eza d o posu nięć o szczęd n ościow ych . Z m n iejszen ie p r z y w ile jó w so
cjaln ych s p o w o d o w a ło n ie z a d o w o le n ie środow isk rob otn iczych i nasilające
się od w io s n y 1992 roku strajki. S tały w zro st bezrob ocia , które p o d kon iec
1992 roku p rze k ro c z y ło 20% , w z m a g a ł n a p ięcie sp o łeczn e. Z a o strzyła się
kon fron tacja m ię d z y rz ą d o w y m i o d d zia ła m i specjalnym i a terrorystyczn ą o r
gan izacją baskijską ETA. N acjon alistyczna gorączka o w ła d n ęła K atalon ią p o d
czas igrzysk olim pijsk ich w B arcelonie la tem 1992 roku. C iąg d a lszy a fer k o
ru pcyjnych (R e n fe , Ib erco rp ) p o d w a ży ł zau fan ie sp o łeczeń stw a d o w ła d z.
W tej sytuacji p rem ier G o n za lez z d e c y d o w a ł o przysp ieszen iu w y b o r ó w
parlam en tarn ych i p rze p ro w a d ze n iu ich 6 czerw c a 1993 roku. Po raz k o le j
ny socjaliści od n ieśli zw ycięstw o , choć uzyskany w y n ik b ył najsłabszy o d roku
1982. Hiszpańska Socjalistyczna Partia Robotnicza (PS O E ) zdobyła 159 miejsc,
natom iast Partia L u d o w a (P P ) 141. P rzy poparciu n a cjon a listów baskijskich
i katalońskich, u w ła d z y pozostał rząd Felipe G onzaleza. Próba uzyskania z g o
d y z w ią z k ó w z a w o d o w y c h i orga n iza cji p ra c o d a w c ó w w ram ach tzw . paktu
społeczn ego zakończyła się w listopadzie 1993 roku fiaskiem . W styczniu 1994
roku w yb u ch ł strajk g e n era ln y w proteście w o b e c rzą d o w y ch p la n ó w re fo r
767
m y rynku pracy. C ora z szersze kręgi za ta cza ła afera korupcyjna, obejm u jąca
sw ym w p ły w e m k ie ro w n ic tw o PSOE. Z n ikn ięcie w k w ietn iu 1994 roku b y łe
go szefa G w a rd ii C yw iln ej, Luisa R oldana, i u ja w n ien ie d o k u m en tó w d o ty
czących m achinacji fin an sow ych socja listów p o szerzy ło krąg a ferzy stó w o ści
słe k ie ro w n ic tw o PSOE.
3 marca 1996 roku - p o trzynastu latach rz ą d ó w PSO E - d o szło d o zm ia
ny, d łu go o czek iw a n ej p rze z znaczn ą część społeczeń stw a . Z w y c ię ż y ła Partia
L u d o w a (1 5 6 m a n d a tó w ) p rze d PSO E (1 4 1 m a n d a tó w ) i Z je d n o czo n ą L e w i
cą (2 1 m a n d a tó w ). Pakt z n iew ielk im i pa rtia m i n a c jo n a listó w katalońskich,
baskijskich i kanaryjskich u m o żliw ił sform ow a n ie koalicji rzą d o w ej. U tw o rzyła
ona gabinet, na którego czele stanął lid er PP, Jose M aria Aznar. Poparcie u gru
p o w a ń n acjon alistyczn ych m ia ło sw oją cenę. R zą d A zn a ra z o b o w ią z a ł się d o
d w u k ro tn ego zw ięk szen ia w ysokości podatku d o c h o d o w e g o p o z o s ta w io n e g o
w gestii re g io n ó w a u ton om iczn ych , zn iesien ia d o 2001 roku p o w s ze c h n e g o
o b o w ią zk u słu żby w o js k o w e j ora z p o w o ła n ia w K a ta lon ii a u to n om iczn ej p o
licji. G łó w n y m cele m p o zo sta ło spełn ien ie gosp od a rczych „k r y te rió w z M a
astricht” , u m o żliw ia ją cy ch p rzystą p ien ie kraju d o eu ropejskiej unii w a lu to
w e j w 1999 roku. D zięk i p ryw a ty za c ji, o s zczęd n o śc io m b u d ż e to w y m ora z
n a p ły w o w i in w estycji, o d 1996 roku H iszpan ia w e s z ła w okres pom yśln ej
koniu n ktu ry go sp od a rczej, d zięk i czem u b e z ro b o c ie system atyczn ie spadało,
osiągając w roku 2000 n a jn iższy o d kilkunastu lat p o z io m - 14% . Popu lar
ność PP została p o tw ie rd zo n a w kolejn ych w yb o ra ch 12 m arca 200 0 roku.
Z d ob y ła ona absolutną w ięk szo ść 183 m a n d a tó w w K ortezach , a Jose M a ria
A z n a r p o zosta ł na fo telu prem iera.
T rw a ła w o jn a m ię d z y w ła d z a m i a baskijskim i separatystam i. W spółpraca
p o licji hiszpańskiej i francuskiej p o z w o liła na u jęcie w latach 1 9 9 2 -1 9 9 4 k il
ku dziesięciu c z o ło w y c h b o jo w n ik ó w ETA. Po okresie osłabien ia kam pan ii ter
roru, po z w y c ię s tw ie w y b o rc zy m p ra w ic y d o szło d o w z m o ż e n ia akcji etar-
ras. O d p o w ied ź prem iera A zn ara była tw arda i zdecydow an a. W styczniu 1997
roku u jęto je d n e g o z n ajb ardziej poszu kiw an ych c z ło n k ó w ETA, Jose Luisa
U rru solo Sistiagę. W m arcu a resztow an o kilkunastu c z ło n k ó w k ie ro w n ic tw a
H e rń Batasuna (H B - p o lity czn e ram ię E T A ). W gru dniu 1997 roku 23 p rzy
w ó d c ó w HB zosta ło skazanych na d łu g o letn ie w ię z ie n ie . W reakcji na te p o
sunięcia ETA w z m o g ła terror. O grom n e reperkusje m ia ło za m o rd o w a n ie p rzez
ETA w lipcu 1997 roku zakładn ika M ig u e la A n g e la Blanco. O d p o w ie d z ia ln o
ścią za tra g e d ię ob a rczo n o H e rri Batasuna, która zn a la zła się w izola cji. W e
w rześn iu 1998 roku ETA o g ło siła za p rzesta n ie akcji terrorystyczn ych . W lip
cu 1998 roku w ła d z e p o s ta n o w iły zakazać w y d a w a n ia baskijskiego d z ie n n i
ka „E gin ” , który, ich zdan iem , został p o d p o rz ą d k o w a n y ETA i stał się n a rzę
d z ie m p o ro zu m iew a n ia się terrorystów . W listo p a d zie 1999 roku ETA z a p o
w ie d z ia ła p o d jęcie akcji zbrojn ych . 21 styczn ia 200 0 roku e k s p lo d o w a ły d w a
sam och od y-pu łapk i w M a d rycie. W kolejn ych m iesiącach nastąpiła seria z a
m a ch ów bom b ow ych , która nasiliła się jesien ią 2000 roku w o d w e c ie za aresz
to w a n ie kilkunastu p r z y w ó d c ó w ETA.
768
260. PORTUGALIA NA ŚCIEŻCE STAŁEGO ROZWOJU
D o b ieg ła końca także a fera z w ią za n a z d zia ła ln o ścią w latach o s ie m d zie

siątych A ntyterrorystyczn ych Grup W y z w o le n ia (G A L ) - p o w oła n ych na m o cy
tajnej u ch w a ły rządu G on za leza „s z w a d ro n ó w śm ierci” , zw a lc za ją cy ch ETA.
Pod kon iec lipca 1998 roku o g ło s z o n o w y ro k w tej spraw ie. G łó w n y oskar
żony, b y ły m in ister spraw w ew n ę trzn y ch w rz ą d z ie socjalistów , Jose Barrio-
nuevo, został skazany na 10 lat w ięzien ia .
260. PORTUGALIA NA ŚCIEŻCE STAŁEGO ROZWOJU
A m b itn y plan m odern izacji kraju, realizow an y p rzez socjalistyczny rząd A nfba-
la C avaęo Silvy, m ia ł na celu p o zb ycie się p rze z P o rtu ga lię n ie zb y t chlubnej
etyk iety „b ied n eg o eu ropejskiego Połu dnia” . G łó w n y m argum en tem m ia ło być
p rzystą p ien ie - z g o d n ie z h arm o n o gra m em UE - d o unii go sp o d a rczej i w a
lu to w ej. O sła b ien ie tem p a w zrostu w 1993 roku zm u siło rzą d d o z w ię k s z e
nia dyscyp lin y fin a n sow ej i p o w ażn ych oszczędn ości. D zięk i fu n du szom z b u
d żetu U nii Europejskiej oraz stałem u n a p ły w o w i k a p ita łó w in w estycyjn ych ,
gosp od a rk a portu galska szybko odzyskała ró w n o w a g ę , o sią ga ją c o d p o ło w y
d ek a d y stosu nkow o w ysok ie, przekraczające 3% , tem p o w zrostu . D zięk i kon
sek w en tn ej p o lityce, zb iciu in fla cji d o 2 % ro czn ie i o g ra n iczen iu d eficytu
b u d ż e to w e g o p on iżej 3% , Portu galia spełniła b ez p o w a żn iejszych p ro b le m ó w
kryteria z M aastricht. U trzym ało się także stosu nkow o niskie b e z ro b o c ie -
7 % w 1997 roku.
S p ołeczn e koszty program u rz ą d o w e g o o k a za ły się stosu n kow o w yso k ie
i m ia ły sw e konsekw en cje polityczn e. W zrosła w ro g o ś ć d o cu d zo ziem có w , na
p ły w ają cy ch g łó w n ie z b yłych portu galskich kolon ii. W sierpn iu 1993 roku
w e s zła w ż y cie n o w a ustaw a im igracyjna, drastyczn ie ogra n icza jąca p ra w o
d o azylu p o lityczn ego . Spadały n otow a n ia Partii S ocjaldem okratyczn ej (P S D ).
W y b o ry parlam entarn e 1 p aździern ika 1995 za k oń czyły się pora żk ą PSD, k tó
ra zd o b y ła 3 4 % g ło s ó w i 88 miejsc. Z w y c ię ż y ła Partia S ocjalistyczna (4 3 ,8 %
i 112 m ie jsc), która u tw o rzy ła rząd k ie ro w a n y p rze z A n to n io M a n u ela de
01iveirę Guterresa. Socjaliści z w y c ię ż y li także 10 p a źd ziern ik a 1999 roku,
w y p rz e d z a ją c socjaldem okratów , w sku tek c z e g o Guterres za c h o w a ł fu nkcję
prem iera. 14 styczn ia 1996 roku nastąpiła także zm ian a na fo te lu p re z y d e n
ta. N o w y m szefem państw a został socjalista Jorge Sam paio, k tóry w y p rz e d z ił
d łu g o letn iego prem iera, A n fbala Cavaęo Silvę. Im pulsem d o d a lszego ro zw oju
i m odernizacji, a także popu laryzacji kraju w Europie i św iecie, stała się Ś w ia
to w a W ystaw a E X P 0 ’98, otw arta w czerw cu 1998 roku w Lizbonie.
E p ilo g ie m k o lon ia ln ej tradycji P ortu ga lii b y ło p rzek a za n ie Chińskiej R e
pu blice L u d o w e j ju rysd yk cji nad M ak a o po 4 4 2 -letn im okresie p rzy n a le ż n o
ści d o Portu galii. W u roczystościach 20 gru dnia 1999 roku u czestn iczył p re
769
zyd en t Sam paio. W lu tym 2000 roku z ło ż y ł w iz y tę w T im o r z e W sch odn im

ja k o p ie rw s z y c z o ło w y p o lity k portu galski p o w y c o fa n iu się P ortu ga lii z tej
w y s p y w roku 1974. Spotkał się z lid erem ruchu n ie p o d le g ło ś c io w e g o Xana-
ną Gusm ao i p o p a rł starania o u zyskanie pełn ej su w erenn ości o ra z n ie z a le ż
ności tery to ria ln ej p rze z Tim orczyków .
261. GRECJA: POWRÓT PASOK DO WŁADZY
P o d o b n ie ja k w P ortu galii, w m arcu 1993 roku grecki rzą d p rzy ją ł p lan p rzy
stosow an ia Grecji d o unii go sp o d a rczej i w a lu to w e j, p rze w id u ją c y p r o m o w a
nie w z ro s tu g o sp o d a rc ze g o , z m n iejszen ie in fla cji i d eficy tu b u d ż e to w e g o ,
ogra n iczen ie b ezrob o cia . W e w rześn iu te g o ż roku rzą d K onstantinosa M itso-
takisa u tracił p oparcie w ięk szości p arlam en tarn ej i zm u szo n y zosta ł d o ro z
pisania w yb o ró w . 10 p a źd ziern ik a 1993 roku d o w ła d z y p o w ró c iła PASOK,
zaś u rząd p rem iera p o n o w n ie o b ją ł A ndreas Papandreu. P op u listyczn e hasła
k a m p a n ii w y b o rc z e j k o n tr a s to w a ły z tru d n ą sytu acją g o s p o d a rc zą kraju.
D w u cyfro w a in flacja, w y so k i (blisk o 10% P N B ) d e fic y t b u d ż e to w y i spadają
ca konkurencyjność greckich to w a r ó w na rynkach m ię d z y n a ro d o w y c h zm u
siły n o w y rz ą d d o tw a rd yc h m o n eta rysty czn y ch p o su n ięć go sp o d a rc zy ch .
Zaskoczen ie, a n a w et zd u m ien ie w z b u d z ił a gresyw n y ton w p o lity ce z a g ra
nicznej rządu Papandreu. Już w okresie rz ą d ó w N o w e j D em okracji, A te n y stały
się je d n y m z g łó w n y c h soju szn ik ów serbskiego p r z y w ó d c y - S lob od a n a M i-
lośevicia, z e z w a la ją c na ła m a n ie e k o n o m iczn eg o em barga O N Z p o p rz e z d o
sta w y ro p y n a fto w ej, części zam ien n ych i to w a ró w konsum pcyjnych za p o
średn ictw em M a ced on ii. G recja za b lo k o w a ła u zn an ie p rze z E W G n ie p o d le
głości M a ced o n ii ora z ogra n icza ła p o m o c ek o n om iczn ą i tech n iczn ą dla Tur
cji. R zą d Papandreu z k o lei d o m a g a ł się rezy gn a cji M a ced o n ii z u żyw a n ia
takiej w ła śn ie n a z w y te g o państw a, u za leżn ia ją c u trzym an ie dobrych stosun
k ó w z A lb a n ią o d o d p o w ie d n ie g o tra k tow a n ia m n iejszości greckiej o ra z g ro
żąc Turcji w o jn ą w ra zie za jęcia greckiej części Cypru, co - n ota b en e - abso
lu tn ie n ie w c h o d z iło w rachubę. Jedn ocześn ie n o w y rzą d z a p o w ie d z ia ł o g ra
n iczen ie p ry w a ty z a c ji p rze d sięb io rs tw pań stw o w ych , ta k że transakcji w y n e
go cjo w a n y c h p rze z rzą d M itsotakisa.
Z k oń cem 1995 roku d o szło do k o le jn e g o kryzysu pań stw a. R ad yk a ln e
pogorszen ie stanu zd ro w ia (in ten syw n a terapia od listopada 1995 r.) prem iera
Papandreu i n ie w ie le le p s zy stan gospodark i, o d czu w a ją cej k oszty ro z lu źn ie
nia d yscyp lin y fin a n so w ej i zw ięk szen ia w y d a tk ó w socjalnych, s p o w o d o w a ł
nasilające się ro z d ź w ię k i w PASOK. M im o n acisk ów i apeli, Papandreu o d
m a w ia ł p odan ia się do dym isji. D opiero w styczniu 1996 roku, w obliczu g ro ź
b y rozpadu partii, w etera n greckiej sceny p olityczn ej ustąpił (z m a rł 23 c z e r w
770
261. GRECJA: POWRÓT PASOK DO WŁADZY
ca 1996 r.). N o w y m p rem ierem został Kostas Sim itis. J ego z a p rzy s iężen ie
p rzysp ieszyła krytyczn a sytuacja na M o rzu Egejskim , z w ią z a n a ze sporem
tery to ria ln ym z Turcją.
W stosunkach grecko-tureckich n ie b rak ow a ło b o w ie m spornych kw estii.
W e w rześn iu 1993 roku Turcja p rotesto w a ła p rze ciw k o z g o d z ie w ła d z grec
kich na o tw a rcie p rze d sta w ic ielstw Kurdyjskiej Partii P racy w A ten a ch i N i
kozji. C ora z częstsze in cyd e n ty zw ią z a n e ze w z a je m n y m i osk a rżen ia m i o n a
ruszenia m orskiej strefy tery torialn ej, które n asiliły się w roku 1994, w p ły
n ęły u jem n ie na całokształt stosunków. W je d n y m z ostatnich g e s tó w dobrej
w o li, w m arcu 1995 roku Grecja w y c o fa ła sp rzeciw w o b e c p rzystą p ien ia Tur
cji d o u nii celn ej z U nią Europejską, choć dała do zro zu m ien ia rz ą d o w i tu
reckiem u, że oczek u je w za m ia n z g o d y na p o d ję c ie p rze z C ypr n ego cja cji
o czło n k o stw ie w UE. N arastające n ap ięcie o sią gn ęło a p o geu m w czerw c u
1995 roku, k ie d y p a rla m en t turecki u p o w a żn ił rząd d o p o d jęcia w szelk ich
działań w razie rozszerzen ia p rzez Grecję obszaru w ó d terytorialnych. W stycz
niu 1996 roku om a l nie doszło d o zbrojn ego konfliktu m ię d z y o b y d w o m a pań
stw a m i w zw ią z k u ze sporem o w ysep k i Im ia. D o p ie ro o fia rn ość i p o m o c
u d zielo n a p rze z G recję o fia ro m c ię ż k ie g o trzęsien ia z ie m i w Turcji w 1999
roku p rzeła m a ła d o tych cza so w e u przed zen ia . W styczn iu 200 0 roku p ie r w
szą o d 38 la t w iz y tę na szczeblu m in isterialn ym w A n k a rze z ło ż y ł s z e f grec
kiej d y p lo m a cji - Jeorjos Papandreu.
Po śm ierci Papandreu p rem ier Sim itis zd o ła ł p rzeła m a ć o p ó r starych d z ia
ła c z y PASO K i stanął na c zele partii. W ykorzystu jąc g łę b o k i kryzys w k ie r o w
n ictw ie N o w e j D em okracji (N D ), rozpisał na 22 w rześn ia 1996 roku p r z e d
te rm in o w e w yb ory, w k tó rych PA S O K o d n io sła z d e c y d o w a n e z w y c ię s tw o ,
z d o b y w a ją c 162 m iejsca w 3 0 0 -oso b o w ym Z g ro m a d zen iu , zaś - N D 108. Si
m itis p o sta w ił sob ie am bitn e za d a n ie uniknięcia czło n k ostw a „d ru g ie j k a te
g o rii” w UE i d ołą czen ia d o pań stw tw o rzą cy ch U n ię G osp od a rczą o ra z W a
lu tow ą . Z a ryso w a n y d o 2001 roku p rogra m u zd ro w ien ia go sp o d a rk i ro z p o
c z ę ty zosta ł w m arcu 1998 roku p o p rz e z z d e c y d o w a n e posu n ięcia o s z c z ę d
n o ściow e: d ew a lu a cję drachmy, zm n iejszen ie in flacji i d eficytu b u d ż e to w e
go, ogra n iczen ie długu w ew n ę trzn eg o . Tow arzyszyła tem u przyspieszon a p ry
w a ty za c ja gospodark i, w której p ań stw o je s t w ła ścicie le m p o ło w y m ajątku.
P o w o d z e n ie te g o planu p o z w o liło G recji uzyskać czło n k o stw o w U nii G ospo
darczej i W a lu to w e j o ra z w ejść d o strefy eu ro od 1 styczn ia 2001 roku. Po
w yb o ra ch p arlam en tarn ych 9 k w ietn ia 2000 roku PA S O K u trzym ała stan p o
siadania (1 5 8 m a n d a tó w ), zaś N D zw iększyła sw ą reprezen tację do 125 osób.
771
262. WZROST I UPADEK ISLAMISTÓW W TURCJI
O d p r z e ło m u 1 9 9 1 / 1 9 9 2 roku n a r a s ta ł k o n flik t m ię d z y p r e z y d e n t e m
T iirg u tem Ó za lem a p rem ierem S iileym a n em D em irelem . D em irel z a p o w ie
dzia ł, że p o d ejm ie starania w celu usunięcia Ó za la z u rzędu p rezyd en ta ze
w z g lę d u na naru szan ie konstytucji ora z korupcję. W tym czasie g łó w n y m
p rob lem em kraju stała się narastająca aktyw n ość p a rty za n tó w kurdyjskich.
W o d p o w ie d z i rta o fe n s y w ę K u rd ów rzą d D em irela, stojący na stanow isku
b e z w z g lę d n e g o zw a lc za n ia rebeliantów , n ak azał p rze p ro w a d ze n ie w marcu
1992 roku n a lo tó w na b a z y b o jo w n ik ó w kurdyjskich. Po ciężk ich w a lk a ch
jesie n ią 1992 roku, s zczeg ó ln ie w okresie o fe n s y w y w o js k irackich w sw ej
części Kurdystanu, w m arcu 1993 roku lid e r Partii Pracujących Kurdystanu
(P K K ), A b d u lla h Ó ęalan, o g ło s ił jed n o stro n n e z a w ie s z e n ie bron i i za p ro p o
n o w a ł n ego cja cje. P o ich odrzu cen iu p rze z rząd, w końcu m aja 1993 roku
p o n o w n ie w yb u ch ły ciężkie w alki, trw ające z p odobn ą intensyw nością do roku
1996. W marcu 1998 roku arm ia turecka p o d jęła w ielk ą o fen syw ę w e w sch od
niej części kraju w celu zn iszczen ia sił partyzanckich.
W listo p a d zie 1998 roku p rze b y w a ją c y w M o sk w ie A b d u lla h Ó ęalan udał
się d o W ło c h , g d z ie w ystą p ił o a zyl polityczn y. Po o d rzu cen iu w n io sk u azy-
lo w e g o p rzez w ła d z e w łoskie, a jed n o cześn ie w o b e c tu reckiego w niosku o eks
tradycję, p rzy w ó d c a K u rd ów opuścił Italię. W lu tym 1999 roku, p rzy u dziale
w y w ia d u izra elsk iego , Ó ęalan został u jęty w sto licy Kenii, a n astępn ie d e
p o rto w a n y d o Turcji, g d z ie o sk a rżo n o g o o terroryzm , zd ra d ę stanu i d ą ż e
nie d o rozb icia pań stw a, a następnie, w czerw c u 1999 roku, skazano na karę
śm ierci. 3 sierpnia 1999 roku Ó ęalan w e z w a ł to w a rz y s z y z PK K do zło że n ia
bron i i w y c o fa n ia się p o z a granice Turcji. W końcu sierpnia k ie ro w n ic tw o PKK
za d ek la ro w a ło w y c o fa n ie się b o jo w n ik ó w kurdyjskich do baz w Iraku i Ira
nie, zaś p a rla m en t turecki p rzy ją ł u staw ę o czę ś c io w e j am n estii dla c z ło n
k ó w PKK. P o d naciskiem orga n iza cji europejskich, rzą d turecki o d ło ż y ł e g z e
kucję Ó ęalana i z g o d z ił się p rzy ją ć o rz e c z e n ie E u ropejskiego Trybu nału P ra w
C zło w ie k a w tej spraw ie.
17 k w ietn ia 1993 roku, w sku tek za w a łu serca, zm a rł p rezyd en t Ó zal. N o
w y m s ze fe m pań stw a zosta ł S uleym an D em irel. S tan ow isk o p rem iera ob jęła
p ierw sza w d zieja ch kraju kobieta na tym stanow isku, Tansu ę ille r. P o w a ż n y
kryzys ekonom iczny, k tó ry o ga rn ą ł kraj o d 1992 roku, osłabił p o z y c ję rządu.
W ysoki d eficyt b u d ż e to w y (9 % PN B w 1993 r.) ora z in flacja rzęd u 7 0 % ro cz
nie zm u siły rzą d d o p rzy jęcia w k w ietn iu 1994 roku pakietu o szczęd n o śc io
w ego.
O b jęcie u rzędu p rem iera p rze z S tileym an a D em irela p rzy n io sło p o p ra w ę
w stosunkach z G recją. P o d o b n ie ja k je g o p o p rz e d n ik p rze d kilkom a laty,
D em irel w y k o rzy sta ł p o b y t na Forum E kon om iczn ym w D avos do spotkania
z p rem ierem Grecji, Konstan tinosem M itsotakisem , które o d b y ło się 1 lu teg o
1992 roku. O b y d w a j p o lity c y z g o d z ili się p o p rz e ć w ysiłk i O N Z w celu ro z
772
262. WZROST I UPADEK ISLAMISTÓW W TURCJI [
w ią za n ia konfliktu cypryjskiego, a pon a d to z a p o w ie d zie li ro z w ó j przyjazn ych

i d o b ro są sied zk ich sto su n k ó w w z a je m n y c h . Is la m iza c ja p o lity k i tu reck iej
w p ły n ę ła na p o n o w n y w z ro s t napięć.
O d początku lat d ziew ięćd zie sią ty ch ro sły sto p n io w o w p ły w y islam skiej
Partii D obrobytu (Refah), za łożo n ej w 1983 roku ja k o kontynuacja Partii O ca
len ia N a ro d o w e g o . W w yb o ra ch m u n icypaln ych w m arcu 1994 roku k a n d y
daci Refah u zyskali blisko 19% g ło s ó w i o b jęli sw ą w ła d z ą d w a g łó w n e m ia
sta kraju: Istam buł i Ankarę. Jeszcze w ię k s z y sukces o d n ieśli p odczas w y b o
ró w parlam en tarn ych 24 gru dnia 1995 roku, z d o b y w a ją c 158 m iejsc w 550-
-o so b o w ym W ie lk im Z g ro m a d zen iu N a ro d o w y m . U tw o rz o n y po w yb o ra ch ,
m n iejszo ścio w y rzą d koalicji Partii Słusznej D rogi (D o g ru Yol P a rtis i - D Y P )
Tansu ę ille r i Partii O jczyźn ia n ej CAnatavan P a rtis i - A N A P ) M esuta Y ilm a za
p rze trw a ł d o cz e rw c a 1996 roku. Po w yco fa n iu A N A P z koalicji, p rezyd en t
D e m ire l p o w ie r z y ł m is ję s fo r m o w a n ia n o w e g o rz ą d u p r z y w ó d c y R efah
N e ę m e ttin o w i Erbakanow i, k tó ry za w a rł p o ro zu m ien ie z Tansu ęille r, p r z e
w id u ją ce rotację na stanow isku prem iera. Pod hasłam i tw o r z e n ia „isla m sk ie
g o N A T O ” p rem ier Erbakan o d b ył kilka k on trow ersyjn ych o ficja ln ych w iz y t
za gra n iczn ych , m .in. w Libii, Iran ie i N ig e rii. P r o m o w a ł ta k że isla m iza cję
p o lityk i w e w n ę trz n e j, co spotkało się ze s p rzeciw em ze stron y u gru p ow a ń
kem alistow skich, dążących d o zb liżen ia z Europą o ra z u trzym an ia św ie c k ie
go m o d elu państw a.
1 m arca 1997 roku zd o m in ow a n a p rze z w o js k o w y ch N a ro d o w a R ada B e z
p iec ze ń stw a w y sto so w a ła p o d adresem rządu u ltim atum , d o m a ga ją c się z a
h a m o w a n ia postępu jącej islam izacji kraju, a konkretn ie zakazu d zia ła ln ości
p o lityczn ej d u ch ow n ych , p ro p a g o w a n ia p ra w a k o ra n iczn eg o i n oszen ia cza-
doru. Pod n aciskiem arm ii p rem ier Erbakan z o b o w ią z a ł się resp ek to w ać te
zakazy. 18 c z e rw c a 1997 roku N e ęm ettin Erbakan p o d a ł się d o dym isji, zaś
je g o m iejsce za jął p rzy w ó d c a op ozy cyjn ej Partii O jczyźn ia n ej - M esut Y ilm a z.
16 stycznia 1998 roku Sąd K onstytucyjn y z d e le g a liz o w a ł Partię D obrobytu ,
a je j lid e ro w i za k a za ł na pięć lat d zia ła ln ości p o lityczn ej. M im o d ele g a liz a c ji
sw ej partii, islam iści p o w o ła li n o w ą pa rtię, Partię C n o ty (F azilet P a rtis i) , k tó
ra w p o ło w ie roku 1998 p o n o w n ie stała się n ajw ięk szym u gru p o w a n ie m par
lam en tarn ym .
W styczniu 1999 roku pod kuratelą w o js k o w y ch p o w o ła n y zosta ł n o w y
m n ie js z o ś c io w y rzą d , z d o m in o w a n y p r z e z D e m o k ra ty c z n ą P a rtię L e w ic y
(D S P ), na którego czele stanął B iilent Eęevit. Był to rząd przejściow y, d o czasu
w y b o r ó w p rze p ro w a d zo n y ch 18 k w ietn ia 1999 roku, które p rzy n io sły z w y
cięstw o DSP, ale za ra zem d u że ro zp ro szen ie głosów . U steru r z ą d ó w p o z o
stał p rem ier Eęevit, p o p iera n y p rze z k o a licję DSP, A N A P i M H P (N a c jo n a li
styczn a Pa rtia D z ia ła n ia ). W ie lk ą tra g e d ią b y ło trz ę s ie n ie z ie m i w p ó łn o c
n o-za ch od n iej części kraju w sierpniu 1999 roku, w sku tek k tó reg o ż y cie stra
ciło 17 tys. o sób , zaś p o n a d 27 tys. z o s ta ło rannych. W ie lk a m ię d z y n a r o d o
w a akcja p o m o c y dla o fia r k a ta k lizm u p o z w o liła z ła g o d z ić stra ty w y w o ła
ne katastrofą.
773
263. CYPR W ŚLEPYM ZAUŁKU
P ro w a d zo n e w N o w y m Jorku p o d auspicjam i O N Z n ego cja cje d o p ro w a d z iły

w p ra w d z ie d o b ezp o śred n iego spotkania w sierpniu 1992 roku p r z y w ó d c ó w
o b y d w u społeczn ości, G eo rg iosa Vassiliou i R au fa D enktasza, ale r o z m o w y
o b y d w u p o lity k ó w b y ły b e z o w o c n e . Z a p ro p o n o w a n e p rze z R a d ę B e zp ie c z e ń
stw a O N Z w rezolu cji 750/1992 u tw o rze n ie fed era cji cypryjskiej zosta ło g e
neraln ie od rzu con e p rze z zw aśn io n e strony. Po u sztyw n ien iu stanow iska G re
k ó w cypryjskich w n astępstw ie w y b o ru na p rezyd en ta w lu tym 1993 roku
G lafkosa K leridisa, d o szło do k ilk u m iesięczn ego im pasu, p o g łę b io n e g o in cy
den ta m i na „z ie lo n e j lin ii” , d zielą cej o b y d w ie części w yspy. D zięk i w ysiłk om
sekretarza ge n era ln eg o Boutrosa Boutrosa-G halego, w m aju 1993 roku w N o
w y m Jorku d o szło d o p o n o w n e g o spotkania p r z y w ó d c ó w o b y d w u s p o łec z
ności.
W p a źd ziern ik u 1994 roku p r z y w ó d c y zw aśn io n ych stron, G lafkos Kleri-
dis i R a u f D enktasz, ro z m a w ia li o p o lityczn ej przyszłości w yspy, n ie o s ią g n ę
li je d n a k p o ro zu m ien ia. N a d a l d o c h o d z iło d o in c y d e n tó w w strefie dem arka-
cyjnej. N a jp o w a żn ie js z y w y d a r z y ł się w e w rześn iu 1996 roku, k ie d y w p o b li
żu „z ie lo n e j lin ii” z g in ą ł turecki żo łn ierz. M im o z a p o w ie d z i p o n o w n e g o sp o
tkania p r z y w ó d c ó w o b y d w u społeczn ości w yspy, stosunki p o lity c z n e m ię d z y
obu repu blikam i z n a jd o w a ły się w im pasie. D o k o lejn eg o w zro stu n apięcia
d o szło w styczn iu 1997 roku, k ie d y w ła d z e cypryjskie p o d p isa ły z Rosją kon
trakt na d o sta w ę system u a n ty ra k ieto w e g o S-300. R zą d T R C P o ra z A nkara
z a re a g o w a ły b a rd zo g n ie w n ie i z a p o w ie d z ia ły d zia ła n ia o d w e to w e w razie
za in sta lo w a n ia rakiet.
D op iero w lipcu 1997 roku w am erykańskiej m iejscow ości Trou tbeck - p o d
au spicjam i O N Z - d o s z ło d o b ezp o śred n ich r o z m ó w p o m ię d z y G la fk osem
K leridisem i R au fem Denktaszem . P rze d m io tem dyskusji była p rop o zycja O N Z
zje d n o c ze n ia w y s p y i u tw o rz e n ia fe d e ra c ji grecko-tu reck iej. D o spotkania
d o szło m .in. w sku tek stanow iska U nii Europejskiej, u za le żn ia ją c e g o p rzystą
p ien ie Cypru do UE o d p ow stan ia fed era cji grecko-tureckiej. In icja tora m i ro z
m ó w byli G recy cypryjscy, Tu rkow ie natom iast z niechęcią odn ieśli się d o spra
w y czło n k ostw a w UE, z a p o w ia d a ją c za cieśn ien ie z w ią z k ó w z A nkarą. N a
początku sierpn ia 1997 roku podpisan e zosta ło p o ro zu m ien ie m ię d z y rzą d a
m i Turcji i Tureckiej R epu bliki P ó łn o cn eg o Cypru o sto w a rzy szen iu obu kra
jów , p rze w id u ją ce postępującą in tegrację gospodarczą ora z p artn erstw o w za
kresie b ezp ie czeń s tw a , o b ro n y i p o lityk i za gra n iczn ej. Jedn ak sp ra w a p rzy
stąpien ia Cypru d o UE, p o tw ie rd z o n a za p ro szen iem te g o kraju w gru dniu
1997 roku d o n ego cja cji akcesyjnych, p rzy jed n o czesn y m odsu n ięciu Turcji,
d o p ro w a d z iła d o p o n o w n e g o w zro stu n apięć. W styczn iu 1998 roku A n k ara
z a p o w ie d zia ła p o d jęcie p rzy g o to w a ń d o w łą czen ia p ó łn o cn eg o Cypru d o Tur
cji. W krótce p o tem p o w o ła n o R adę S tow a rzyszen iow ą , której celem b yło o p ra
c o w a n ie p o d sta w specjalnych stosu nków m ię d z y Turcją a Turecką R epubliką
774
264. POWSTANIE UNII EUROPEJSKIEJ
Cypru P ó łn ocn eg o, w tym w a ru n k ó w u stan ow ien ia unii go sp o d a rczej o ra z

w sp ó łp ra c y w d z ie d z in ie p olityk i za gra n iczn ej i obrony.
Scenariusz in tegra cji n akreślony w J ed n o litym A k cie Eu ropejskim p r z e w id y

w a ł p rze d e w szystk im „p o g łę b ie n ie ” struktur w sp ó łp ra c y i in te gra cji d o ty ch
cza so w ych p a ń stw -człon k ó w W sp ó ln o t Europejskich w celu u rz e c z y w is tn ie
nia id ei, które sta n o w iły fu n dam en t św iata za ch o d n ioeu ro p ejsk ieg o : s w o b o
dę ruchu o s o b o w e g o , p rze p ły w u kapitałów , to w a ró w i usług, czy li „Eu ropę
b ez gra n ic” . M ec h a n izm y ora z sposoby realizacji te g o celu określon e zosta ły
w Traktacie o U nii Europejskiej, podpisan ym 7 lu te g o 1992 roku w h o le n
derskim m iasteczku M aastricht. N a m o cy traktatu p o w o ła n o U n ię E u ropej
ską, łączącą tzw. trz y fila ry integracji: d otych cza sow e W sp ó ln o ty Europejskie,
w sp ó ln ą p o lityk ę za gra n iczn ą i b ezp ieczeń stw a ora z w sp ó łp ra cę w zakresie
w ym iaru sp ra w ied liw ości i spraw w ew n ętrzn ych . Trudna, zło żo n a form a trak
tatu z M aastricht, szereg ro zw ią za ń kom prom isow ych , lecz niesatysfakcjonu -
ją cych w p ełn i w ie lu k ra jó w zachodn ioeu ropejskich — w szystko to s p o w o d o
w a ło b u rzliw ą dyskusję, zw ła szcza w tych krajach, w k tórych traktat m ia ł
być p o d d a n y referendu m . Po odrzu cen iu traktatu z M aastrich t p rze z D u ń czy
k ó w w czerw c u 1992 roku, za h a m o w a n y został proces ra tyfik a cyjn y w W ie l
kiej Brytanii, n atom iast w e Francji p o sta n o w io n o także rozpisać referendu m .
20 w rześn ia 1992 roku n iew ielk ą w iększością g ło s ó w (5 1 % ) Francu zi o p o
w ie d z ie li się za ratyfikacją. W cześniej, 16 czerw ca , za dalszą in tegra cją z d e
cy d o w a n ie w y p o w ie d z ie li się Irla n d czycy (6 9 % ). Po p o m yśln ym p o w tó r z o
nym referen d u m w D anii w m aju 1993 roku, proces ra tyfik a cyjn y u le g ł p r z y
spieszen iu w W ie lk ie j B rytan ii i w N ie m czech . O sta teczn ie Trak tat o U n ii
Europejskiej w s z e d ł w życie 1 listopada 1993 roku.
N a jp o w a żn iejszy m , a za ra zem najbardziej kon trow ersyjn ym p r z e d s ię w z ię
ciem w ram ach in tegra cji zach odn ioeu ropejskiej b yła unia go sp o d a rcza i w a
lu to w a (E M U ), której realizacja, ro zło żo n a na trz y etapy, ro z p o c z ę ta została
1 lipca 1990 roku. W p ie rw s ze j fa zie nastąpiła ca łk o w ita lib era liza cja p r z e
p ły w u kapitału, sta n ow ią ca je d e n z fu n d a m en tó w U nii Europejskiej. 1 stycz
nia 1994 roku ro z p o c z ą ł się n astępny etap EM U, p o le g a ją c y na d a lek o idącej
koordyn acji p o lityk i gospodarczej k ra jó w człon k ow skich w e d łu g tzw. k r y te
rió w k o n w ergen cji. Podczas szczytu UE w M a d rycie w gru dn iu 1995 roku
p rzy jęto d e c y zję o ro zp o częciu od 1 stycznia 1999 roku trz e c ie g o etapu unii
w a lu to w e j. W tym dniu ro zp o czą ł pracę Europejski Bank Centralny, w o b ie g
w p ro w a d z o n o w sp ó ln y p ieniądz euro, choć w a lu ty n arod ow e p o zosta ły w u ży
ciu d o 1 lipca 2002 roku. W ypełn ien ie k ryterió w z M aastricht (w yb ra n e w sk a ź
775
niki m a k ro e k o n o m iczn e z a w a rte w Traktacie o U n ii E u ropejskiej, których

o sią gn ięcie b y ło n iezb ęd n e d o u tw o rzen ia E M U ), d e te rm in o w a ły dzia ła n ia
go sp o d a rcze pa ń stw UE. B yło to o tyle tru dne zadan ie, że w ięk szo ść k ra jó w
U nii p rze ży w a ła trudności gospodarcze, zw ła szcza n ap ięcia fin a n so w e, z w ią
zane z d łu g iem w e w n ę trz n y m o ra z d eficy tem b u d żeto w y m . Sytuację p o g o r
szyły perturbacje E u ropejskiego System u W a lu to w e g o (E M S ). W e w rześn iu
1992 roku fu n t szterlin g i w ło sk i lir w y p a d ły z tzw . w s p ó ln e g o m ech an izm u
w y m ia n y (E R M ). N iestab iln a sytuacja fin a n so w a w w ie lu krajach W spólnoty,
presja na słabsze w aluty, a także nasilające się spekulacje w a lu to w e , d o p ro
w a d z iły w końcu w sierpniu 1993 roku d o za łam an ia E u ropejskiego Syste
mu W a lu to w e go . M in istro w ie fin a n só w i prezesi b a n k ó w cen traln ych c z ło n
k ó w W sp óln ot Europejskich zre z y g n o w a li z d o p u szczon eg o o d ch ylen ia w sto
sunku d o śred n iego kursu o 2 ,2 5% , p o szerza ją c m argin es d o 15% . D o p iero
o d 1995 roku w ięk szo ść k ra jó w p o d jęła z d e c y d o w a n e kroki w kierunku w y
p ełn ien ia k ry te rió w z M aastrich t i o stateczn ie na kilka m iesięcy p rze d in au
gu racją E M U tylko W ielk a Brytania, D ania, S zw ecja i Grecja w y łą c z o n e z o
stały z unii. 1 cz e rw c a 1998 roku za in a u gu row a ł działaln ość Europejski Bank
Centralny, zaś p ó ł roku p ó źn iej p o w stała U nia G ospodarcza i W a lu to w a . Jej
p rio ry te to w y m celem b yło p rzy g o to w a n ie pań stw człon k ow skich d o w p r o w a
d zen ia w sp ó ln ej w a lu ty - euro.
P o w ażn e dyskusje ro d ziła też w spółpraca w ram ach „II filaru ” , a w ię c p o li
tyki zagran icznej i b ezpieczeń stw a. P o n iew a ż w iększość czło n k ó w UE n a leża
ła do NATO , g łó w n ej organ izacji czu w ającej nad p o k o jem i b ezp ieczeń stw em
w Europie, p o ja w iły się rozbieżn ości dotyczące stosunków instytucjonalnych
m ię d zy N A T O a UE, a także U nią Zachodnioeu ropejską (U Z E ), zw ła szcza po
u w zg lę d n ie n iu ro z s z e rz e n ia w s p ó łp ra c y fran cu sk o-n iem ieck iej i tw o r z e n ia
w spólnych europejskich sił zbrojnych, tzw. Eurokorpusu. W ażn ym p o sta n o w ie
n iem traktatu z M aastricht b yło obarczen ie UZE o d p o w ied zia ln o ścią za reali
zację p olityk i obronn ej UE. 22 m aja 1992 roku Francja i N ie m c y pod p isa ły
porozu m ien ie o u tw orzen iu Korpusu Europejskiego, k tó ry m ia ł być o d d a n y do
dyspozycji UZE. Jednak p od naciskiem U SA i W ielkiej Brytanii, w styczniu 1993
roku za w a rte zostało porozu m ien ie z d o w ó d z tw e m N ATO , p rzew id u ją ce w y
konyw an ie p rze z siły Eurokorpusu zadań zaw artych w Pakcie Półn ocn oatlan
tyckim . 5 listopada 1993 roku oficjaln ie zain au gu row an o fu n kcjon ow an ie Eu
rokorpusu, u tw o rzo n e g o przez 6 tys. niem ieckich, francuskich i belgijskich ż o ł
nierzy. Pełną go to w o ść b o jo w ą Korpus w sile 50 tys. żo łn ie rzy i o fic e ró w osią
gnął 30 listopada 1995 roku. W maju 1995 roku z in icja tyw y Francji pow stał
projekt p o w oła n ia europejskich sił szyb kiego reagow a n ia EU RO FO R, a także
sił pow ietrzno-m orskich E U R O M A R F O R . W deklaracji lizbońskiej projekt p o
party W ło c h y i Hiszpania, a także Portugalia, ja k o zg o d n y z kierunkiem ro z
w o ju w sp ó ln ej p o lityk i b ezp ie czeń s tw a UE. Z a m ien n ym w y d a rze n ie m była
p ierw sza misja Eurokorpusu - służba w Bośni w ram ach SFO R - z u działem
ż o łn ierzy Francji, N iem iec, H iszpanii, B elgii i Luksemburga, rozpoczęta w maju
1998 roku, a następnie w K osow ie, w ram ach sił stabilizacyjnych KFOR.
776
D ążen ie d o p row a d zen ia w sp óln ej polityki obronnej, p o tw ie rd zo n e w Trak

tacie A m sterdam skim , zyskało konkretne fo rm y w ciągu 1999 roku. B yło to
m o ż liw e w sku tek ustaleń p o d jętych 3 - 4 gru dn ia 1998 roku p odczas szczytu
fran cu sko-brytyjskiego w S aint-M alo. P rzy ję to dek larację w spraw ie o b ro n y
eu ropejskiej, p rze w id u ją cą s to p n io w e ro z w ija n ie w s p ó łp ra c y o b ro n n ej w ra
m ach UE w celu uzyskania zd o ln o ści d o sa m o d zie ln e g o d zia ła n ia sił w o js k o
w y c h UE, choć z g o d n ie ze zo b o w ią za n ia m i w ram ach N ATO . 1 0 -1 1 gru dnia
1999 roku Rada Europejska w H elsinkach za d ecyd ow a ła o stw orzeniu do 2003
roku stałych sił szyb k iego re a g o w a n ia w sile 5 0 -6 0 tys. żołnierzy, u tw o rz o
nych na b a zie Eurokorpusu. 13 listopada 200 0 roku R ada UZE w M arsylii
p o d jęła d ec yzję o zakoń czen iu d ziałaln ości U n ii Zach odn ioeu ropejskiej w sku
tek w yg a ś n ięc ia w a żn o ści Traktatu B rukselskiego z 1948 roku. UE uzyskała
status je d y n e j eu ropejskiej o rga n izacji o d p o w ie d z ia ln e j za b e z p ie c z e ń s tw o
i o b ro n ę p a ń stw członkow skich.
W spółpraca w ram ach „III filaru ” rów n ież o b fito w a ła w rozbieżn ości i p rze
szk od y u tru dniające pełn ą realizację celów . W ejście w ż y cie układu z Schen
ge n z 1990 roku, d o ty c zą c e g o zn iesien ia k on troli gran iczn ych o ra z p ro w a
d zen ia w sp ó ln e j p o lityk i im igracyjn ej, a z y lo w e j, w iz o w e j i celn ej, b y ło w ie
lok rotn ie odkła d a n e. D o p iero 26 marca 1995 roku zn iesion o kon trolę gra
n iczną na o b sza rze w e w n ę trz n y m , o b ejm u ją cym Francję, R F N , H iszp a n ię,
P o rtu ga lię o ra z kraje Beneluksu. W paźd ziern ik u d o te g o obszaru p rzy łą c z y
ły się W łochy, w gru dniu 1997 - Austria, a w styczniu 200 0 - G recja. Kraje
skandynawskie, zw iązan e Unią Nordycką, plan ow ały podobn y krok w roku 2000
(ostateczn ie w e s z ły d o „S chengen lan d” 26 marca 2001 r.). Irlandia i W ielk a
Brytania natom iast nie u czestn iczyły w tej w spółpracy, choć za ch o w a ły p raw o
przystąpienia d o realizacji w ybranych dziedzin . Brak w yraźn ych p o stęp ó w o d
n o to w a n o w kw estii p o d sta w ow ej dla „III filaru ” , a m ia n ow icie - w sp ó łp racy
policyjn ej. Traktat z M aastricht p rze w id y w a ł pow stan ie Biura Policji Europej
skiej (E u ro p o lu ). Jednak stosow na konw encja podpisana została - p o w ielu
dyskusjach - 26 lipca 1995 roku, a ratyfikow an a p rzez w szystkie państw a -
dopiero w październiku 1998 roku. Europol rozpoczął działalność w lipcu 1999
roku, zaś d o tego czasu zw iastunem przyszłej policji europejskiej stała się u tw o
rzon a w styczniu 1994 roku Jednostka A ntyn ark otyk ow a Europolu.
O p rócz „p o g łę b ie n ia ” U n ii Europejskiej, n aczeln ą k w estią stało się je j p o
szerzen ie, p rzy jęcie n ow ych c zło n k ó w i za w a rcie p o ro zu m ień s to w a rzy s z e
n io w y c h z k o lejn y m i krajam i. J eszcze p od cza s p rac n ad tra k ta tem z M a
astricht, p ersp ek tyw a p o szerzen ia U nii była o d le g ła i n ie p o cią g n ęła k o n ie cz
ności o d p o w ie d n ic h zm ian instytucjonalnych ora z procedu ralnych w fu n kcjo
n ow aniu Unii. Jednak zło żen ie w n io sk ó w akcesyjnych p rzez cztery kraje EFTA,
spełniające p o d sta w o w e kryteria ekon om iczn e i p o lityczn e członkostw a, a tak
że p odpisan ie u k ła d ó w s to w a rzy szen io w yc h z d ziesię cio m a krajam i Europy
Ś ro d k o w o w sch od n iej, stw o rzy ło zu p ełn ie n o w ą sytuację.
W lu tym 1993 roku ro z p o c z ę ły się n ego cja cje, d o ty czą ce p rzystą p ien ia d o
UE A ustrii, S zw ec ji i Fin landii. Po raz kolejny, w k w ietn iu 1993 roku, p o d o b
777
ne r o z m o w y p o d jęła N o rw e g ia . N e go c ja c je za k oń czo n o w m arcu 1994 roku

D o uzyskania p ełn eg o członkostw a w Unii, za p la n o w an eg o na 1 stycznia 1995
roku, b ra k ow a ło z g o d y sp o łeczeń stw tych krajów . R eferen d a za k o ń czyły się
p o z y ty w ie w e w szystkich krajach z w y ją tk iem N o rw e g ii, g d z ie p o raz drugi
p rz e w a ż y li p rze c iw n ic y in tegra cji z Europą Zach odn ią (5 2 ,5 % g ło s ó w p r z e
c iw n y c h ). N a jw ię k s z e p o p a rcie w y r a z ili A u stria cy (6 6 ,6 % ) p r z e d F in a m i
(5 6 ,9 % ) i S zw ed a m i (5 2 ,3 % ). Z g o d n ie z plan em , 1 styczn ia 1995 roku eu
ropejska „D w u n astka” przekształciła się w „P iętn a stk ę” . W sp ra w ie c zło n k o
stw a k rajó w b y łego bloku w sch od n iego toczyła się b u rzliw a dyskusja. W gru d
niu 1994 roku p od cza s p o sied zen ia w Essen R ada Europejska p rzy ję ła stra
te g ię in tegra cji k ra jó w E u ropy Ś rod k ow ej i W sch odn iej, której g łó w n y m za
ło ż e n ie m b y ło d o stosow a n ie d o rynku w e w n ę tr z n e g o UE. S p ra w a fu n k cjo
n o w a n ia U nii p o ew en tu a ln ym p rzyjęciu dalszych cz ło n k ó w została p o d d a
na p o d o b ra d y K on feren cji M ię d z y rz ą d o w e j (IG C ).
Za in a u gu row a n a 29 m arca 1996 roku w Turynie, K on feren cja M ię d z y rz ą
d o w a m ia ła w y p r a c o w a ć n o w ą strukturę in stytu cjo n a ln ą i d e c y z y jn ą UE
w kontekście p rze w id y w a n e j e w o lu c ji in tegracji eu ropejskiej. S zczyt w A m
sterdam ie, 1 6 -1 7 cz e rw c a 1997 roku, w ie ń c z ą c y prace IG C p o tw ie rd z ił, że
zasadnicza reform a U nii Europejskiej była w tym czasie n ie m o ż liw a w sku tek
głęb ok ich sprzeczn ości p o m ię d z y krajam i „P iętn a stk i” . P od p isa n y 2 p a ź d z ie r
nika 1997 roku traktat am sterdam ski z a w ie ra ł n ie w ie le n ow ych elem en tów ,
p o za w łą c z e n ie m d o p ra w a w s p ó ln o to w e g o układu z Schengen , d o ty c z ą c e
g o p o lity k i a z y lo w e j, im ig ra cy jn ej i w iz o w e j, p e w n y m i zm ia n a m i system u
d ec y zy jn eg o , ro zs ze rze n ia w sp ó ln e j p o lity k i za gra n iczn ej i b ezp ie c ze ń s tw a
ora z w p ro w a d z e n ia m ech an izm u w z m o c n io n e j w spółpracy, u m o ż liw ia ją c e g o
p o d e jm o w a n ie in icja ty w in tegracyjn ych , zg o d n y ch z cela m i i p ra w e m in te
gracji eu ropejskiej, p rze z co n ajm niej p o ło w ę pa ń stw człon k ow skich . P r z y
w ó d c o m „P iętn a stk i” u d a ło się osiągn ąć p o ro zu m ien ie w sp ra w ie Paktu Sta
biln ości i W zrostu , sta n o w ią cego w a ru n ek w p ro w a d z e n ia unii gosp od a rczej
i w a lu to w e j w 1999 roku. M im o iż n ie u reg u lo w a n o d o końca fo rm u ły p o
d zia łu g ło s ó w w R a d zie M inistrów , u znano, że u zg o d n io n e zm ia n y są w y
starczające d o ro z p o c z ę c ia procesu p o s z e rz e n ia U nii. W a ż n y m rezu lta tem
am sterdam skiego szczytu b y ł francusko-niem iecki kom prom is, d o tyczą cy unii
w a lu to w e j. R zą d francuski z o b o w ią z a ł się d o realiza cji paktu sta b iliza cyjn e
go, zaś U nia d o zw ięk szo n y ch w y s iłk ó w w w a lc e z b ezro b o ciem .
K olejn a re fo rm a tra k ta tó w zos ta ła u zg o d n io n a p od cza s k ilk u d n io w e g o
szczytu R a d y Europejskiej w N ic ei w dniach 7 -1 1 gru dn ia 2 0 0 0 roku. N a j
w a żn iejszym osiągn ięciem była reform a instytucjonalna, u m o żliw ia ją ca przyję
cie n ow ych pań stw członkow skich Europy Środkow ej i P ołu d n iow ej. P rzyjęto
także Kartę praw podstawowych będącą zbiorem reguł chroniących praw a i sw o
b o d y o b yw a teli UE, ale n iew ch o d zą cą w ram y p raw a w s p ó ln o to w eg o .
C ora z w ięk sze k o n trow ersje b u d ziły k w estie fin a n so w e, zw ią z a n e g łó w
n ie z w yso k o ścią w k ła d ó w p o szczeg ó ln y ch pa ń stw człon k ow sld ch d o b u d że
tu w s p ó ln o to w e g o ora z korzyściam i o sią ga n ym i z p o lity k i strukturalnej Unii.
778
U ja w n iły się on e ze szczeg ó ln ą in ten syw n ością p odczas szczytu UE w C a rd iff

w czerw c u 1998 roku. K an clerz RFN , H elm u t Kohl, w stosu n kow o ostrych
słow ach sk rytyk ow a ł zasady tw o rze n ia bu dżetu , p o w o d u ją ce n iep ro p o rcjo
n aln y rozkład obciążeń i korzyści dla p oszczególn ych k ra jó w „Piętn astki” . Sta
n ow isk o to w y n ik a ło stąd, iż N ie m c y d o k o n y w a ły n a jw ięk szych w p ła t d o
w sp ó ln e j kasy (o k . 30% b u d żetu ), a je d n o c z e ś n ie b y ły g łó w n y m pła tn ik iem
n etto (1 0 ,9 m ld ecu w 1996 r.), choć sta n ow iło to z a le d w ie 0 ,6 % PN B . Z dru
giej strony, teo retyc zn ie najsłabsze pań stw a o trz y m y w a ły p o w a ż n e subsydia
(H iszp a n ia 6 m ld ecu, Grecja 3,9 m ld ecu, P ortu ga lia 2,8 m ld ecu, Irla n d ia
2,3 m ld e c u ), co w przypadku w ięk szo ści z nich sta n o w iło p o w a ż n y u d zia ł
w produ kcie k ra jo w ym (Irla n d ia 4 ,7 % PNB, G recja 4% , P o rtu ga lia 3 ,3 % ).
Podczas szczytu UE w Luksem burgu, 1 2 -1 3 gru dn ia 1997 roku p o d ję to
d ec yzję o ro zp o częciu n egocja cji o przystąpien iu d o U n ii w szystkich d z ie s ię
ciu sto w a rzy szo n yc h pa ń stw E u ropy Ś ro d k o w o w sch o d n iej, a ta k że Cypru.
W za p roszen iu p o m in ięto n atom iast Turcję, co spotkało się z g w a łto w n y m
n ie z a d o w o le n ie m A n k ary i z a p o w ie d zią z erw a n ia d ia lo g u p o lity c z n e g o z UE.
D o p ierw szej tu ry człon k ostw a w y zn a c zo n o sześć krajów : Polskę, W ęgry, C z e
chy, Estonię, S ło w e n ię ora z C ypr (w ą tp liw o ś c i bu d zi p o d z ia ł w y s p y i stały
k on flik t m ię d z y grecką a turecką sp o łeczn o ścią ). Te d e c y zje o brazu ją w ie lc e
zn a czą cy proces. O to b o w ie m obszar in tegra cji w ostatniej d ek a d zie X X w ie
ku zn a czn ie się p o szerzy ł. Europejska „Piętn astka” p o siadała silne w ię z i p o
lityczn o -g o s p o d a rcze z krajam i E u ropejskiego S to w a rzyszen ia W o ln e g o H a n
dlu (E F TA ), które zostały w zm o cn io n e po podpisaniu w m aju 1992 roku w Por
to układu, p o w o łu ją c e g o Europejski O bszar G o sp o d a rczy (E O G ). W arto j e d
nak za zn a czyć, że p o uzyskaniu człon k ostw a UE p rze z g łó w n e kraje EFTA:
A u strię, S zw e c ję i Finlandię, a także odrzu cen iu układu o EOG p rze z S zw a j
carię, Europejski O bszar G ospodarczy objął, op ró cz UE, tylk o N o r w e g ię , Is
la n d ię i m alu tki Liech ten stein. K olejn ym k ręgiem in tegra cyjn ym , o b ejm u ją
cym p a ń stw a s to w a rzy s z o n e z UE, b yła Europa Ś ro d k o w o w s c h o d n ia o ra z
Basen M o rza Ś ródziem n ego. Partnerstwo euro-śródziem nom orskie (E u ro-M ed )
b y ło a k tyw n ie p o p iera n e p rze z H iszpan ię, Francję i W łochy, s z c z e g ó ln ie od
k o n feren cji barceloń skiej 2 7 -2 8 listopada 1995 roku. W reszcie o d roku 1990
p o s tę p o w a ł d ia lo g in stytu cjon aln y m ię d z y U nią Europejską a G rupą z Rio,
reprezen tu jącą kraje A m e ry k i Łacińskiej, a także o rga n iza c ja m i in te gra cji re
gio n a ln ej: M ercosur, W spóln ota A ndyjska, System In tegra cji Ś ro d k o w o a m e
rykańskiej.
779
265. FEDERACJA ROSYJSKA: OD MOCARSTWA DO BANKRUTA
Sytuacja gosp od a rcza w p ierw szych latach n ie p o d le g łe j Rosji b yła krytyczna.

O tw arcie na rynki ś w ia to w e ora z sto p n io w e re fo rm y ry n k o w e u d o w o d n iły
w szystkie słabości go sp o d a rk i b y łe g o ZSRR : za cofa n ie tech n o lo giczn e, niska
w yd a jn ość pracy, w yso k ie koszty produkcji, niska jakość i niekonkurencyjność
m ię d zy n a ro d o w a , a w rezu ltacie m a rgin a ln y u d zia ł na rynkach św ia to w yc h
(z w y ją tk iem su ro w có w en ergetyczn ych i z ło ta ). R o zp a d R W PG i lik w id a cja
m e ch a n izm ó w za leżn o ści gosp od a rczej w ie lu k ra jó w b y łe g o ZS R R p o z b a w i
ły Rosję tanich źró d eł surowców, p rod u k tów przem ysłow ych oraz p ło d ó w ro l
nych. B rzem ię ro zb u d o w a n ego d o gigantyczn ych ro zm ia ró w przem ysłu cię ż
kiego, ściśle p o w ią za n e g o z produkcją w ojskow ą, cią żyło na całej gospodarce
i p a ra liżo w a ło działania na rzecz szyb kiego przejścia d o gospodarki rynkow ej.
N iekorzystn e w aru nki w y m ia n y w handlu zagran iczn ym p o g łę b ia ły kryzys fi
n an so w y pań stw a, p o m im o w y d a tn ej p o m o c y ek o n om iczn ej N ie m iec, U nii
Europejskiej, U SA oraz m ięd zyn arod ow ych instytucji finansow ych. Załam anie
gospodarcze oka za ło się stanem trw ającym znaczn ie dłu żej, niż się sp o d zie
w a n o (spadek PNB w 1992 r. o 14,5% , w 1993 r. o 8,7% , w 1994 o 1 2 ,6 % ).
R ząd, na czele z p ełn ią cym o b o w ią z k i p rem iera J eg orem G ajdarem , p o d
ją ł się na początku 1992 roku o g ro m n ie tru d n ego zadan ia u w o ln ien ia cen.
W skutek p ro testó w społeczn ych i ry w a liz a c ji p o lity czn ej proces ten p rz e b ie
gał p o w o li, cząstkow o i dość niekonsekw entnie. G ajdarow i nie udało się u trzy
m ać d yscyp lin y fiskalnej, a je g o u pór k o szto w a ł g o utratę k ie ro w n ic tw a rzą
du. Jesienią 1992 roku pod k ie ro w n ic tw e m w icep rem ie ra A n a to lija Czubajsa
ro z p o c z ę to p ro g ra m p r y w a ty z a c ji c z e k o w e j, b u d zą cej w ie le k o n tro w ersji,
zw ła s z c z a w środ ow isk a ch rob o tn iczych i k o łch o zo w y ch . D ym isja G ajdara
w grudniu 1992 roku zah am ow ała tem p o reform . G łó w n y m zadan iem n o w e g o
rządu, na k tó reg o c z e le stanął W ik to r C zern o m yrd in , b yła w a lk a z in flacją.
D zięki zró żn ico w a n y m instru m entom m on etarn ym i p o w o ln e j stabilizacji sys
tem u gosp od a rczego, u dało się o gra n iczyć w y ra ź n ie in flację la tem 1994 roku.
O d lipca 1994 ko n tyn u o w a n o proces p ry w a ty za c ji p o p rz e z kom ercyjn ą sp rze
d a ż p rze d sięb io rs tw in w e sto ro m strategiczn ym . P o m im o w ie lu w a d i n ie d o
statków, p ryw a ty za cja dała p o z y ty w n e efe k ty d la system u go sp o d a rc ze go kra
ju , p rzyczyn ia jąc się do ro z w o ju sektora fin a n s o w e g o i b a n k o w eg o . W p a ź
d ziern ik u 199 4 roku sztu czn ie u trz y m y w a n y do tych cza s kurs rubla spadł
o 30% , zaś in flacja w ró c iła d o p o zio m u kilkunastu p rocen t m iesięczn ie. P o li
tyka stabilizacyjn a, p o d jęta na początku 1995 roku p rze z w icep rem ie ra C zu
bajsa, k o n tyn u ow an a b yła p o je g o dym isji p rze z p rem iera C zern om yrd in a ,
p rzyn o szą c w roku 1997 p ierw sze w y ra ź n ie p o z y ty w n e rezu lta ty (sp a d ek in
flacji d o 1 2 % ). W tym też roku gospodarka rosyjska za n o to w a ła p o raz p ie r w
s zy d od a tn i w sk a źn ik w zro stu go sp o d a rc ze g o (0 ,7 % ).
O d k w ietn ia 1992 roku za o strza ły się stosunki m ię d z y p rezy d en tem Jel
cyn em a je g o soju szn ikiem w dniach sie rp n io w e g o puczu 1991 roku, p r z e
780
w o d n ic z ą c y m Z jazdu D ep u tow a n ych L u dow ych , Rusłanem C h asbu łatow em .

Z w ią z a n y ze środow iskam i n acjon alistyczn ym i, p o p iera n y p rze z p osia d a ją
c e g o ro z le g łe w p ły w y w arm ii, w etera n a w o jn y afgań skiej, w ic e p re zy d e n ta
Aleksandra Ruckoja, C h asbu łatow stał się g łó w n y m o p o n en tem Jelcyna w o d
n iesien iu d o kierunku i treści reform . W celu o gra n iczen ia w p ły w ó w n acjo
n alistów w rzą d zie, Jelcyn dokonał kilku istotnych n om in acji m inisterialnych.
N a czele M in isterstw a O b ron y stanął gen. P a w eł G raczow , służbą w y w ia d o w
czą p o k ie ro w a ł J ew gie n ij Prim akow, a M in isterstw em S p ra w W ew n ętrzn yc h
- W ik to r Jerin. W p o ło w ie roku 1992 Chasbułatow, p o p a rty p rze z kom u n i
s tó w i n acjonalistów , za żą d a ł dym isji rządu i odejścia g łó w n e g o architekta
re fo rm y ryn k ow ej, Jegora G ajdara. Jelcyn o d p o w ie d z ia ł żą d a n ia m i w y p o s a
żen ia g o p rze z Z ja zd w n a d zw y cza jn e u praw n ienia. W końcu 1992 roku n a
siliły się w z a je m n e oskarżen ia o p rzy g o to w a n ie zam ach u stanu. W m arcu
1993 roku p rezy d en t Jelcyn, za n iep o k o jo n y rosnącą a ktyw n ością z w o le n n i
k ó w Ch asbu łatow a, pod p isa ł dekret o w p ro w a d ze n iu n a d zw y c z a jn e g o trybu
k ierow a n ia pań stw em , k tó ry został za k w a lifik ow a n y p rze z prezesa Sądu K on
stytu cyjn ego ja k o kolejn a próba zam achu stanu. W celu w z m o c n ie n ia sw ej
p o zycji, Borys Jelcyn rozpisał referendum , b y uzyskać p r z y z w o le n ie na p ro
w a d z a n ie reform . 25 k w ietn ia 1993 roku w ięk szość sp o łeczeń stw a pop a rła
Jelcyna, ch oć o stateczn e w yn ik i d o końca nie b y ły znane. N a tych m iast p o
tem Jelcyn drastyczn ie o gra n iczył u praw n ien ia w ic e p re z y d e n ta Ruckoja. Ten
w ra z z C h asbu łatow em przystąpił d o kontrofensyw y, szukając poparcia w d o
w ó d z tw ie arm ii, co d o d a tk o w o ro zsierd ziło Jelcyna.
Jesienią 1993 roku d o szło d o n a jp o w a żn iejs ze g o kryzysu k u la w ej d e m o
kracji rosyjskiej. D okon ane 21 w rześn ia, p rze z p rezyd en ta Jelcyna, ro z w ią
za n ie R a d y N a jw y ż s z e j i w y z n a c ze n ie term inu n ow yc h w y b o r ó w na 12 gru d
nia 1993 roku s p o w o d o w a ło bunt d ep u tow an ych , k tó rz y p o d w o d z ą Rusła-
na C hasbu łatow a za b a ryk ad ow a li się w gm achu parlam entu, popu larn ie z w a
n ym B iałym D om em , n ie przyjm u jąc d o w ia d o m o ś ci dekretu p rezy d en ck ie
go. N a stęp n ie o d w o ła li Jelcyna ze stanow iska p rezyd en ta , a na je g o m iejsce
p o w o ła li d o ty c h c z a s o w e g o w ic e p re z y d e n ta - A lek sa n d ra R u ckoja. K ryzys
p o lity c z n y s p o w o d o w a ł n iepokoje na p row in cji o ra z n ap iętą sytu ację w w o j
sku. W o k ó ł budynku R a d y N a jw y ższej zg ro m a d zili się z w o le n n ic y d e p u to w a
nych, budując b a ry k a d y i p rzy go to w u ją c się d o czyn n ej o b ro n y w ra zie ata
ku. Po stronie d ep u to w an ych o p o w ie d zia ła się służba o ch ro n y parlam en tu
ora z bryga d a antyterrorystyczn a „G rom ” . R ząd za stosow a ł pełną b lo k a d ę B ia
łe g o D om u , odcin ając d o s ta w y prądu, gazu , żyw n ości, p rzejm u ją c d o b ra n a
leżą ce d o parlam en tu i blokując konta b an kow e. P rezy d en t J elcyn z d e c y d o
w a ł się na radykaln e posunięcia. 3 p a źd ziern ik a zg ro m a d zo n e w o k ó ł g m a
chu parlam en tu w ojska, d o w o d z o n e p rze z gen . A leksan dra K o rża k o w a , p rzy
pu ściły szturm na B iały D om . B u dynek o strzela n o z czo łgó w , w a lk i p r z e n io
sły się na ulice M oskwy. Po kilkunastogodzinnych starciach gm ach parlam entu
został z d o b y ty p rze z o d d z ia ły prezyden ckie. W w a lk a ch z g in ę ło co n ajm niej
150 osób, a p o n a d 1000 zosta ło rannych.
781
Po o p a n o w a n iu sytuacji p rezyd en t Jelcyn p o sta n o w ił w yk o rzy sta ć ok a zję

d o o gra n iczen ia u pra w n ień R a d y N a jw y żs ze j, za w ie s ił w ię c d zia ła ln ość Sądu
K onstytucyjnego ora z ro z w ią z a ł m oskiew ską radę miejską. Borys Jelcyn w w y
niku kryzysu p a rla m en ta rn ego p o sta n o w ił p rzysp ieszyć w y b o r y p rezy d en c
kie i w y z n a c z y ł ich term in na 12 c z e rw c a 199 4 roku. W cześn iej jed n a k ,
12 gru dnia 1993 roku, p rze p ro w a d zo n o w y b o ry d o D u m y P a ń stw o w ej, które
z je d n e j stron y w y k a z a ły silne pop a rcie dla reform (z w y c ię s tw o partii W y b ó r
R osji b y łe g o p rem iera J eg ora G a jd a ra ), le c z z d ru g iej strony, n ie p o k o ją c y
w zro st popu larn ości u gru p ow a ń skrajnych: K om u n istyczn ej Partii Federacji
Rosyjskiej (K P F R ) p o d w o d z ą G ien nadija Z iu g a n o w a ora z L ib era ln o-D em o-
kratycznej Partii Rosji (L D P R ), sk a n d a lizu ją cego n acjon alisty W ła d im ira Ży-
rin o w sk iego . P rze z ca ły rok 1994 trw a ły przepych an ki m ię d z y p rezy d en tem
Jelcyn em a D um ą Pań stw ow ą , w której kom uniści i ich stron nicy u siło w ali
gra ć p ie rw s z e skrzypce. K o n fro n ta cję p o lity c z n ą u s iło w a li w y k o rz y s ta ć d o
w łasn ych c e ló w g łó w n i soju szn icy Jelcyna w adm in istracji rz ą d o w e j i p rezy
den ckiej, m .in. A lek sa n d r Korżakow , M ich a ił Barsukow, O le g S osk ow iec c z y
P a w e ł G raczow . R osły ich w p ły w y p o lity czn e i ła tw o z d o b y w a li fo rtu n y (ja
sk ra w y p rzyk ła d to P a w e ł G raczow , p rzy d o m e k Pasza-M ercedes, k tó ry p rze z
korupcję oraz m alw ersacje fu n du szy p rzezn aczon ych na w y co fa n ie w o js k z b y
łej N R D , d o szed ł do n iesp o tyk a n ego b o g a ctw a m a teria ln eg o, czem u to w a
rzyszyła arogan cja p o lity c z n a ). W ła śn ie za ch o w a n ie m inistra o b ro n y n a ro d o
w e j G raczow a d o p ro w a d ziło d o d o tk liw ej klęski m ilitarnej Rosji w kon sekw en
cji w k ro czen ia w o js k rosyjskich d o zb u n to w an ej C z ec ze n ii w gru dniu 1994
roku. W o jn a rosyjsko-czeczeń ska i je j d ra m a ty czn y p r z e b ie g z d o m in o w a ły
życie p o lity czn e Rosji w roku 1995.
W y b o ry parla m en ta rn e w gru dn iu 1995 roku p rzy n io sły p o d z ia ł g ło s ó w
p o m ię d z y z w o le n n ik ó w re fo rm u strojow ych , na c z e le z b lo k ie m p rem iera
C zern om yrdin a N asz D om - Rosja o ra z lib era ln ą koalicją Jabloko - G rigorija
Jaw linskiego, a ich p rze ciw n ik ó w : stro n n ik ó w kom unistów , na c z e le z KPFR,
ora z tzw. p a trio tó w - u gru p ow a ń n acjon alistyczn ych i antyliberaln ych . P re
stiżo w a p o ra żk a w C zeczen ii, spadek m ię d zy n a ro d o w e j roli Rosji, p rze d łu
ża ją cy się kryzys ek o n o m iczn y ora z k o n flik ty p o lity czn e z d o m in o w a ły k a m
pan ię p rze d w y b o ra m i prezyden ckim i. P rz e b ie g ły on e w n ap iętej atm osferze.
P ie rw s z ą ru n dę, 16 c z e rw c a 1996 roku, w y g r a ł n ie z n a c z n ie B orys J elcyn
(3 5 ,3 % g ło s ó w ), w y p rz e d z a ją c lid era ko m u n istów - G ien n a d ija Z iu g a n o w a
(3 2 % ) i „c z a rn e g o kon ia” w yśc igu p rezyd en ck iego , gen . A leksan dra Lebie-
d zia (1 4 ,5 % ). K an dyd at d e m o k ra tó w i liberałów , G rigorij Jaw linski, zd o b y ł
7 ,3 % głosów , zaś p r z y w ó d c a u ltra n a cjo n a lis tó w - W ła d im ir Ż y rin o w sk i -
z a le d w ie 5,7% . W ob liczu m o ż liw e g o sojuszu ko m u n istów z radykałam i, J el
cyn z d e c y d o w a ł się na p o ro zu m ien ie z gen. L eb ie d ziem . W dru giej ru n dzie,
3 lipca, Jelcyn zd e c y d o w a n ie pokonał Z iu g a n o w a stosunkiem g ło s ó w 54 : 46.
W zam ian za poparcie, Jelcyn o d p ła cił się L e b ie d z io w i n om in acją na w a żn e
stanow isko sekretarza R a d y B ezp ieczeń stw a .
782
Jako n o w y sekretarz p rezyd en ck iej R a d y B ezp ieczeń stw a , L e b ie d ź p r z y

czyn ił się d o zd ym isjo n o w a n ia w czerw c u 1996 roku - p o d p retekstem o rg a
n izo w a n ia zam achu stanu i defrau dacji fu n du szy p a ń stw o w ych - c zło n k ó w
„p a rtii w o jn y ” , o d p o w ie d z ia ln y c h za klęskę w C z ec ze n ii: m in istra o b ro n y
P aw ła G ra czow a, siedm iu g e n e r a łó w z M in isterstw a O b ron y i Sztabu G en e
raln ego, a także tzw. gru pę K orża k ow a (tw o r z y li ją s z e f o ch ro n y p rezy d en c
kiej A leksan dr Korżakow , dyrektor słu żby b ezp ie czeń s tw a M ich a ił Barsukow
i w ic e p re m ie r O le g S osk ow iec). G ra czo w a zastąpił za u fa n y L eb ie d zia , gen e-
rał-p u łkow n ik Ig o r R o d io n o w (z w a n y „k rw a w y m g e n e ra łe m ” , p o n ie w a ż d o
w o d z ił Zakaukaskim O kręgiem W ojsk ow ym podczas m asakry dem on stra n tów
na rzec z n iep o d leg ło śc i w Tbilisi w kw ietn iu 1989 r.), a k lu c zo w e sta n o w i
ska w adm in istracji Jelcyna ob jęła ekipa A n a to lija Czubajsa. Czubajs został
m ia n o w a n y szefe m adm in istracji i p ierw szym d oradcą prezyd en ta . E n ergicz
ne działania L eb ied zia d o p ro w a d ziły d o zakończenia w o jn y w C zeczenii, p rze
ło m u w stosunkach z U krainą w kw estii p o d zia łu F lo ty C zarn om orskiej oraz
w y c o fa n ia z Białoru si ostatnich poradzieck ich rakiet śred n iego zasięgu , c z e
m u sta n o w czo o p o n o w a ł A leksan dr Łukaszenka.
Już podczas w y b o ró w p rezyden t Jelcyn od czu w a ł narastające k ło p o ty zd ro
w o tn e . D o znan ej skłonności d o alkoholu, c z e g o skutkiem b y ły liczn e skan
dale m ięd zyn a rod ow e, d o szły problem y k ard iologiczn e. N ieob ecn ość na Krem
lu o ra z p o b y ty w klin ice rzą d o w ej b y ły coraz częstsze i d łu ższe. W listo p a
d zie 1996 roku Borys Jelcyn p rzeszed ł p o w a żn ą op era cję serca, która za k o ń
czyła się p o w o d z e n ie m . P o w ró t Jelcyna d o aktyw n ości p o lityczn ej nastąpił
w marcu 1997 roku. E n ergiczn e w ystą p ien ie w D u m ie z a w ie ra ło krytykę sy
tuacji w kraju, z a p o w ie d ź „za p ro w a d ze n ia porządku i z w ia s to w a ło zm ia n y
w rzą d zie. Z m ia n y te istotn ie nastąpiły i o zn a cza ły u m ocn ien ie stron n ik ów
Jelcyna, o p o w ia d a ją cy c h się za kontynuacją reform ryn k ow ych w g o sp o d a r
ce o ra z w z m o c n ie n ie m instytucji państw a. K lu czo w e d e c y zje d o ty c z y ły sta
n ow isk w icep rem ieró w . O b jęli je zaufan i lu d zie prezyd en ta Jelcyna, s z e f a d
m inistracji p rezyd en ck iej A n a tolij Czubajs o ra z m ło d y i e n e rg ic zn y gu b ern a
tor N iż n ie g o N o w g o ro d a , Borys N iem ców .
Rosję w d a lszym ciągu d rą ży ły g łęb o k ie p a to lo g ie społeczn e, brak p o sza
n o w a n ia p raw a, rosnące w p ły w y m a fii i przestępczość zo rg a n izo w a n a . N ie
z a le ż n i eksperci o cen ia li, że p ra w ie p o ło w a produ ktu k ra jo w e g o p o w sta je
w fo rm ie n ielega ln ej lub p ółlegaln ej. „Czarna i „szara strefa o b e jm o w a ły z a
ró w n o g łó w n e s ek to ry gospodark i (en ergetyk a , p rzem ysł n aftow y, zb ro je n io
wy, spirytusow y, m e ta lu rg iczn y ), ja k też drobn e usługi. P o za o g ro m n y m i or
ga n izacjam i m a fijn ym i, d zia ła ją cym i w skali ś w ia to w ej i w sp ó łp racu ją cym i
z m a fią w ło sk ą o ra z kolu m bijskim i i m eksykańskim i kartelam i n a rk o ty k o w y
mi, d z ia ła ły tysiące m n iejszych lub w ięk szych grup przestęp czych , tru d n ią
cych się n ie le g a ln y m han dlem , w ym u szen iem , a n a w et ro zb o ja m i (tzw . re-
k ietierzy). Penetracja o ficja ln ego system u p o lityczn ego i go sp o d a rczego - p rzy
słabości instytucji p a ń stw o w ych o ra z kruchości struktur dem ok ra tyczn ych -
P o głęb ia ła kryzys ustrojowy, a także w zm a cn ia ła p o zy cję z a ró w n o byłej n o
783
m en klatu ry kom u n istyczn ej, kieru jącej k lu czo w y m i p rze d sięb io rs tw a m i pań
s tw o w y m i, ja k i „n o w y c h Ruskich” , czerpiących korzyści z re fo rm y ryn k ow ej.
O sobiste fo rtu n y o ra z w p ły w y p o lity c z n e takich osób, ja k s z e f G a zp ro m u
W ik to r C zern om yrdin , prezes koncernu Łukoil R em W iach iriew , Borys Bie-
riezo w sk ij c z y W ła d im ir Gusinskij, u m acn iały oliga rch iczn y system sp ra w o
w a n ia w ładzy.
20 listop a d a 1997 roku, w p rze d d z ie ń d eb a ty b u d że to w e j, p rezyd en t Jel
cyn z d y m isjo n o w a ł ze stan ow isk m inisterialnych, o g ro m n ie n iepopu larn ych
w D u m ie o ra z zn a czn ej części sp o łeczeń stw a , A n a to lija C zubajsa i Borysa
N ie m co w a . O b y d w a j p o lity c y za ch o w a li je d n a k teki w icep rem ieró w . N arasta
ją ce o zn aki kryzysu fin a n só w państw a, m .in. w sku tek zm n iejszen ia w p ły w ó w
z eksportu w rezu ltacie n ajn iższych od kilkunastu lat cen ro p y n a fto w e j, sp o
w o d o w a ły g o rą c z k o w e m a n e w ry p rezy d en ck ie i p ró b y o d w ró c e n ia u w a g i
sp o łeczeń stw a o d p o ja w ia ją cych się za g ro żeń . 23 marca 1998 roku n ie o c z e
k iw a n ie p rezyd en t Jelcyn z d y m isjo n o w a ł p rem iera C zern om yrdin a, a na je g o
m iejsce m ia n o w a ł 3 6 -le tn ieg o m inistra p a liw i en erg etyk i - S iergieja Kirijen-
kę. U stąpien ie C zern om yrd in a w ią z a ło się z p rzy g o to w a n ia m i d o w y b o r ó w
p rezyden ckich 200 0 roku, w których ten p o lity k m ia ł rep rezen to w a ć o b ecn y
o b ó z w ładzy. P o z b a w io n y oparcia w D u m ie, p rem ier K irijen k o starał się za
pobiec załam aniu gospodarczem u , którego w y ra źn e ozn aki p o ja w iły się w m a
ju. S padła z d e c y d o w a n ie produkcja p rze m ys ło w a , m im o p om yśln ych z a p o
w ie d z i, PN B b y ł n iżs zy o 1% w p o ró w n a n iu z ro k iem p o p rzed n im . Rubel
p o d d a w a n y b y ł nieustającej presji, a obron a je g o kursu k o szto w a ła ban k c en
tra ln y coraz w ię c e j środ k ów z re ze rw w a lu to w ych . N e g o c ja c je z instytucjam i
m ię d z y n a ro d o w y m i w lipcu 1998 roku za k o ń czyły się p o m yśln ie dla Rosji,
która uzyskała o b ietn ic e otrzym a n ia w ciągu d w ó ch lat 22,6 m ld doi. pod
w a ru n k iem realiza cji r z ą d o w e g o pakietu a n ty k ry zy so w e go . 17 sierpn ia 1998
roku do szło d o załam ania fin a n so w ego państwa. W skutek g w a łto w n e g o spad
ku kursu rubla, za w ieszon a została je g o w ym ienialn ość, pań stw o zaprzestało
także spłaty p o życzek zagran icznych ora z za w iesiło w yku p o b liga cji skarbo
w ych. 23 sierpnia prezyd en t Jelcyn o d w o ła ł Siergieja Kirijenkę z funkcji szefa
rządu. N a fo te l prem iera p o w ró cił J ew gien ij Prim akow. N ie m iał on jed n a k
konkretnych p o m y słó w na d źw ig n ięcie Rosji ze stanu bankructw a i rozkładu.
P oga rsza ją cy się stan z d ro w ia prezyd en ta , p ro b le m y a lk o h o lo w e i coraz
częstsza arbitralność d ecyzji o tw a rły kw estię sukcesji p o Jelcynie. C ora z w ię k
sze kon trow ersje w sp o łeczeń stw ie, kręgach go sp o d a rczych i establish m en
cie p o lity czn y m Rosji b u d ziły p o czyn a n ia k rem low sk iej „fa m ilii” : n a jb liżs ze
g o o to czen ia prezyd en ta , w k tó rym p rym w ie d li córka Jelcyna - Tatiana Dia-
czenko, je j p rzy ja ciel i w p ły w o w y p o lity k A n a to lij Czubajs o ra z c z o ło w i b iz
n esm eni: Boris B ieriezo w sk ij i R om an A b ra m o w ic z. P rze c iw k o „fa m ilii” sta
n ęła gru pa skupiona w o k ó ł p rem iera P rim a k o w a , s p rzężo n a z p a ń stw o w ą
biu rokracją i słu żbą za gra n iczn ą fed era cji. O sobną d rog ą p o s z e d ł w p ły w o w y
m er M o s k w y - Jurij Łużkow , liczą c - d zięk i p o p u listyczn ym i socjalistyczn ym
hasłom - na dotarcie d o „ d o łó w sp o łeczeń stw a ” . O d początku roku 1999 r o z
784
g o rza ła w a lk a m ię d z y P rim a k o w e m a B ieriezo w sk im , której ku lm in acją był

w n io s e k proku ratu ry o a resztow an ie B ie riezo w sk iego , a n astępn ie procedu ra
odsu nięcia p rezyd en ta od w ła d z y (im p e a c h m e n t). Jelcyn, za n ie p o k o jo n y sil
ną p o zycją P rim akow a, przystą p ił d o natarcia, staw iając na p rzy cią g n ięcie
w p ły w o w y c h fu nkcjonariu szy tzw. resortów siłow ych i służb specjalnych. Pod
naciskiem Krem la I w icep rem ierem został m in ister spraw w ew n ę trz n y c h Sier
giej Stiepaszyn, zaś sw ą p o zycję um acniał s z e f Federaln ej S łu żb y B e zp ie c z e ń
stw a (F S B ) W ła d im ir Putin, k tó ry został sek reta rzem p rezy d en ck ie j R a d y
B ezp ieczeń stw a . 12 m aja 1999 roku, na kilka dn i p rze d g ło s o w a n ie m nad
p o zb a w ie n iem prezyden ta w ładzy, Jelcyn za gro ził ro zw ią za n iem parlam entu,
a n a w et w p ro w a d zen ie m stanu w yją tk o w ego , p o czym zd ym isjo n o w ał P rim a
kow a. Zastraszona Dum a odrzu ciła w n io sek o im peachm ent, a następnie za
tw ierd ziła Stiepaszyna na stanowisku prem iera rządu. 9 sierpnia 1999 roku,
p o w ybu chu rebelii islam istów w Dagestanie, Jelcyn - ku zaskoczeniu opin ii
publicznej - usunął Stiepaszyna z funkcji prem iera, zastępując g o Putinem .
Pu tin nie d o k o n a ł p ow a żn iejszych zm ian w p o lity ce go sp od a rczej. W p o
lityce w e w n ę trz n e j zd a w a ł się nie p rzykładać w a g i d o n a d ch o d zą cych w y b o
ró w parlam entarnych, skoncentrow ał się natom iast na ro zw oju sytuacji w D a
gestanie i Czeczenii, prezentując bardzo twarde, nieustępliw e stanowisko, szcze
gó ln ie p o 9 w rześn ia 1999 roku, kied y w M o sk w ie w yb u ch ły bomby, p o w o d u
ją c śm ierć kilkuset osób. R ząd obarczył o d p o w ied zialn o ścią za to b o jo w n ik ó w
czeczeńskich i z a p o w ied zia ł „zgn iecen ie czeczeń skiego terroryzm u ” . W opinii
publicznej Putin w yrastał na zdecydow an ego, tw ardego, ponadpartyjn ego p rzy
w ó d cę, zatroskanego o b ezp ieczeń stw o zw ykłych o b yw a teli Rosji.
W y b o ry d o D u m y P a ń stw ow ej, p rze p ro w a d zo n e 19 w rześn ia 1999 roku,
p rzy n io sły ciek a w e rozstrzygn ięcia. W p ra w d z ie kom uniści p o zo sta li n a jw ię k
szym u gru p ow a n iem , uzyskując 113 m a n d a tó w w 4 4 0 -oso b o w ej D u m ie, ale
stracili 4 4 m iejsca w porów n an iu z p o p rzed n im i w y b o ra m i. D u ży sukces o d
niósł Kreml. G łó w n e zaplecze partyjne, ruch „Jedność” Siergieja Szojgu, zw a n y
partią w ła d zy, z d o b y ł 72 mandaty, zaś Sojusz Sił P ra w ico w y ch , p o p iera ją cy
p o lityk ę go sp o d a rczą rządu , uzyskał 19 m iejsc. Istotn e b y ło je d n a k to, że
w ięk szo ść d ep u to w a n ych posiadających 122 m andaty, z d o b y te p rze z m n ie j
sze u gru p ow an ia i in dyw idu alnych kandydatów, p o p ierała rząd i Krem l. U gru
p o w a n ie P rim a k o w a O jczyzn a-C ała Rosja uzyskało tylk o 66 m iejsc i n ieco
p on ad 13% głosów , co sta w iało pod d u żym zn a k iem za p yta n ia szanse P ri
m akow a w w yb ora ch prezydenckich. Porażkę poniósł Żyrinow ski, którego b lo k
stracił 34 m a n d a ty i p osia d a ł z a le d w ie 17 miejsc.
K rem low ska „fa m ilia ” , zachęcon a w yn ik a m i w y b o r ó w i rosnącą p op u la r
nością Purina, p o sta n o w iła dokoń czyć proces sukcesji. 31 gru dn ia 1999 roku
Borys Jelcyn ustąpił z funkcji p rezyd en ta i p o w ie rz y ł sw e o b o w ią z k i p re m ie
ro w i P u tin o w i. Ten b y ły funkcjonariusz KGB i o fic e r k o n trw y w ia d u z a w d z ię
cza ł sw ą b łysk a w iczn ą karierę p olityczn ą A n a to lijo w i C zu b a jsow i i P a w ło w i
B o ro d in o w i - o d p o w ie d z ia ln y m za in teresy fin a n so w e k rem lo w sk iej „ fa m i
lii” . J ed n ocześn ie rosnąca popu larn ość w sp o łec ze ń stw ie zach ęciła g o d o z a
785
grania w ła sn ą kartą, p r z y za ch o w a n iu lojaln ości w o b e c „fa m ilii” . T o też po

p rzejęciu o b o w ią z k ó w p rezyd en ta u d zielił J elcy n o w i i je g o w s p ó łp ra c o w n i
k om im m u nitetu , choć jed n o c ze ś n ie przesu nął lu d zi z o to c z e n ia Jelcyna na
m n iej ek sp on o w a n e stanow iska w adm in istracji rzą d o w ej.
P rze d te rm in o w e w y b o ry p rezyd en ck ie 26 m arca 2000 roku za k o ń czyły się
ju ż w p ierw szej tu rze, w której 52 ,5 % g ło s ó w o d d a n o na W ła d im ira Putina.
Jedynym p o w a żn iejszym konkurentem b ył p rzy w ó d c a kom u n istów Ziuganow,
k tó ry z d o b y ł 2 9 ,2 % głosów . P rim a k o w - p o słabym w yn ik u je g o ruchu Oj-
czyzn a-C ała Rosja w w yb o ra ch d o Dumy, a n astępnie ro zp a d zie te g o u gru
p o w a n ia - z re z y g n o w a ł z kan d yd ow a n ia .
N o w y p rezyd en t p o w o ła ł na stanow isko p rem iera rzą d u M ich a iła Kasja-
n ow a . P rog ra m Putina b ył m ieszan in ą h aseł popu listyczn ych , tech n o k ra ty cz
nych i nacjonalistycznych. W czerw cu 2000 roku Putin podpisał dekret o w p ro
w a d zen iu bezpośrednich rz ą d ó w prezydenckich w C zeczenii. P ierw szą „w p a d
ką” p rezyd en ta była spraw a za to n ięcia 12 sierpn ia 200 0 roku w M o rz u Ba
rentsa rosyjskiego a to m o w e g o okrętu p o d w o d n e g o „Kursk” . Cała, liczą ca 118
m arynarzy, z a ło g a p on iosła śm ierć. W m yśl starych so w ieck ich prak tyk p rze z
cztery dni u kryw an o fakt katastrofy, następnie od rzu con o o fertę udziału w ak
cji ratow n iczej specjalistycznych jed n o stek brytyjskich i norweskich. Sam Putin
n astęp n ego dn ia p o tra g e d ii u dał się na urlop d o Soczi. Jedn ak za to n ięcie
„Kurska” nie m ia ło żadnych konsekw en cji dla o b ozu w ła d zy, a n a w et - w sku
tek skutecznej o ficja ln ej p ro p a g a n d y w y b ie la ją ce j Pu tina - u m o cn iło p o zycję
p rezyden ta.
W grudniu 2000 roku parlam ent przyjął ustawę o sym bolach pań stw ow ych ,
w tym o u znaniu d a w n e g o hym nu Z S R R za h ym n p a ń s tw o w y Rosji. P o p ra
w iła się, d z ięk i w z ro s to w i cen ro p y n a fto w e j i o gro m n ej tolera n cji w ie r z y c ie
li Rosji, sytuacja gosp od a rcza kraju. Produ kt k ra jo w y je s z c z e w 1999 roku
w zró s ł o 3% , a w 200 0 - o 8% . P o w o li rosły za gra n iczn e in w estycje, p o p ra
w ia ł się stan fin a n só w państw a.
P olityk a za gra n iczn a Rosji ch a ra k tery zow a ła się d ą żen iem d o u trzym an ia
statusu m ocarstw a ś w ia to w e g o o ra z za g w a ra n to w a n ia sw ych stra tegiczn ych
in te re s ó w na o b sza rze d a w n e g o im p eriu m s o w ie c k ie g o . O gro m n e ró żn ic e
poten cjału g o sp o d a rczego , p o z io m u życia i stanu system u sp o łec zn o -ek o n o
m ic zn e g o m ię d z y Rosją a p o tę g a m i ś w ia to w y m i rek om p en sow a n e b y ły w ie l
kością arsen a łów nuklearnych. Rosja została u znana p rze z sp ołeczn ość m ię
d z y n a ro d o w ą za spadk ob ierczyn ię ZS R R i p o zosta ła stroną w n egocjacjach
ro zb ro jen io w y ch z U S A p o zaw arciu układów , do tyczą cych p rzek a za n ia b ro
ni a to m o w e j p rze z in ne kraje b y łe g o ZSRR : U krainę, Białoruś i Kazachstan.
3 styczn ia 1993 roku p rezyd en ci Rosji i S ta n ów Z je d n o czo n y ch p o d p isa li na
Krem lu układ START-2, p rze w id u ją c y zm n iejszen ie d o 2003 roku o 2/3 sta
nu nuklearnych bron i strategicznych, w tym lik w id a cję w ie lo g ło w ic o w y c h ra
k iet m ięd zyk on tyn en ta ln ych . U kład ten b y ł je d n a k ostatn im sukcesem d ia lo
gu rozb rojen iow ego. M im o spóźnionej ratyfikacji p rze z D um ę w k w ietn iu 2000
roku, nie został zrealizow an y.
786
P o czą tk o w o rosyjska d yplom acja, k iero w a n a p rze z ela styc zn eg o i p ro z a

ch o d n ieg o A n d rieja K o zyrie w a , sto p n io w o w y c o fy w a ła się z dalszych k rę g ó w
interesów, g łó w n ie w T rzecim Ś w iecie. Skupiła się n atom iast na u ło żen iu sto
su n ków z Z a ch o d em w celu pozyskan ia p o m o c y ek o n om iczn ej, a p o n a d to
dbała o u trzym an ie sw ych w p ły w ó w w tzw. bliskiej zagranicy, a w ię c repu
blikach p ostsow ieckich . W tym celu Rosja d ą żyła d o w z m o c n ie n ia i instytu
cjo n a ln ego u gru n tow a n ia W sp ó ln o ty N ie p o d le g ły c h Pań stw (W N P ), o ch ron y
in teresó w lu dności rosyjskiej p o zosta ją cej p o za gran icam i fed era cji, a także
u m acn iania w p ły w ó w p o lityczn ych i m ilita rn ych na o bszarach k o n flik tó w
b y łe g o im p eriu m (M o łd o w a , Zakaukazie, A z ja Ś ro d k o w a ). U tw o rz e n ie W N P
sta n o w iło w a ż n y elem en t k szta łtow a n ia n o w e j struktury p o w ią z a ń m ię d z y
b y łym i repu blikam i ZSRR. W roku 1996 M o sk w a za p ro p o n o w a ła p o w o ła n ie
W sp ó ln o ty S uw eren nych Pań stw (W S P ), m ającej sta n o w ić cen tru m in te g ra
cyjn e w ram ach W sp ó ln o ty N ie p o d le g ły c h Państw, u zu p ełn ion e w s p ó łd z ia ła
n iem w ram ach „p o ro zu m ien ia czterech ” (R osja, Białoruś, Kazachstan, Kirgi-
stan). D alsza strategia m iała p o leg a ć na tw o rze n iu w o k ó ł W S P n ow yc h p o
w ią za ń , p rzycią ga ją cych p o zo sta łe republiki W NP. O w e kon cepcje o b ra z o w a
ły kryzys koncepcji W NP, w yn ik a ją cy g łó w n ie z trudności go sp o d a rczych R o
sji, co ra z bard ziej ro zb ieżn ych in teresó w p o szczegó ln ych republik. Skutkiem
te g o b y ło o d rzu cen ie podczas szczytu W N P w k w ietn iu 1997 roku, w y su n ię
tej p rze z Krem l, koncepcji ek on om iczn ej in tegracji k ra jó w W N P d o roku 2005.
N a jp o w a ż n ie js z y m w y z w a n ie m stało się d ą ż e n ie państw, ro z w ią z a n e g o
1 lipca 1991 roku, U kładu W arszaw skiego d o człon k ostw a w N A TO . D la w ię k
szości p a rtii p o lityczn ych , a ta k że sp o łec ze ń stw a rosyjsk iego b y ły to kroki
n ied o p u szczaln e i w zw ią zk u z tym zm u siły w ła d z e rosyjskie do z d e c y d o w a
nych działań. Po in cyden taln ej i nie w pełni w ytłu m a cza ln ej z g o d z ie na p rzy
stą p ien ie Polski d o N A T O , w y r a ż o n e j p r z e z B orysa J elcyn a w W a rs z a w ie
w sierpniu 1993 roku, m iesiąc p ó źn iej Rosja p o d jęła o fe n s y w ę d y p lo m a ty c z
ną w celu w y w a rc ia nacisku na g łó w n e m ocarstw a za ch o d n ie, b y n ie d o p u
ścić d o ro zp o częcia procesu p o szerzen ia Paktu. D zia ła n ia te p rzy n io sły p rze z
p e w ie n czas p o żą d a n e skutki, g łó w n ie w w yn iku w s trz e m ię ź liw e j p o s ta w y
adm in istracji Clintona. Rosja n iech ętn ie o dn iosła się d o za p ro p o n o w a n e g o
p rze z N A T O w styczniu 1994 roku p rogram u Partnerstw o dla P ok o ju (P fP ).
W p ra w d zie przystąpiła d o PfP jako ostatnie z zaproszonych państw (2 2 c z e r w
ca 1994 r.), jed n a k d om a ga ła się specjalnego traktow ania, co zostało u w zg lę d
n ion e p rze z kraje N A T O w m aju 1995 roku. W tym czasie d o szło d o u sztyw
n ien ia stanow iska Rosji w sku tek u życia b ez je j z g o d y sił lo tn iczyc h N A T O
w k on flik cie w Bośni.
W skutek narastającego konfliktu m ię d zy K o zyriew em a G raczow em , a także
krytyki ze stron y D u m y P a ń stw o w ej, w styczniu 1996 roku n o w y m szefe m
rosyjskiej d y p lom a cji został zn a w ca p rob lem a tyk i a zja ty ck ieg o Ś ro d k o w e g o
W schodu, d otych cza sow y dyrektor Federalnej Służby W y w ia d o w czej, J ew gienij
Prim akow. P o d je g o k ie ro w n ic tw e m d y p lom a cja rosyjska z w ięk szy ła a k ty w
ność na arenie m ię d z y n a ro d o w e j (Bliski i Ś ro d k o w y W sch ód, A z ja W sch od
787
nia, B a łk an y), lecz ró w n o cześn ie u sztyw n iła stanow isko w k w estii p o s z e rz e

nia NATO . D eterm inacja USA, po decyzji ogłoszon ej w październiku 1996 roku
przez Billa Clintona o przyjęciu n ow ych czło n k ów z Europy Ś ro d k o w o w sch od
niej, p rzeła m a ła rosyjski opór. 21 m arca 1997 roku podczas szczytu p r z y w ó d
c ó w obu m ocarstw w Helsinkach doszło do zasadniczych rozstrzygnięć w k w e
stii p o szerzen ia N A T O o ra z stosu nków m ię d z y U SA i Rosją. Borys Jelcyn u z y
skał za p ew n ie n ie, że je s z c z e p rze d szczytem Sojuszu w lipcu 1997 roku, na
którym p o d jęta b ę d zie d ec yzja o p rzy jęciu n ow ych członków , Rosja p o d p isze
z N A T O stra tegiczn e p o ro zu m ien ie o p artn erstw ie. Tak w ię c , je d y n ą k o n ce
sją na rzec z Rosji b y ło p odpisan ie w m aju 1997 roku tzw. K arty N A T O -R o -
sja, p rze w id u ją ce j konsultacje m ię d z y stronam i układu o ra z b a rd zo o g ra n i
czo n ą m o ż liw o ś ć w p ły w a n ia Rosji na n iektóre d ec yzje Paktu. W ielk ą frustra
cję w y w o ła ły n a lo ty N A T O na Ju gosła w ię w roku 1999, p okazu jąc bezsiln ość
Rosji w o b e c z b ro jn eg o ataku na je j b lisk iego sojusznika.
266. UKRAINA: STRATEGICZNY PARTNER ZACHODU
Po e u fo rii zw ią za n e j z o g ło s z e n ie m n iep o d leg ło śc i U kraina w e s z ła na trudną

i w yb o istą d ro g ę sa m o d zieln ej p a ń stw ow ości. Po ro zw ią za n iu Z S R R kraj p o
został b e z w ła sn ej arm ii, m ilicji, w aluty, ro zp o czą ł p oszu k iw an ia w ła s n e g o
m iejsca na arenie m ię d z y n a ro d o w e j, a także p o d ją ł tru d p r ze b u d o w y u stro
jo w e j. Postęp reform p a ra liż o w a ł spór m ię d z y kom u nistam i a z w o len n ik a m i
w o ln e g o rynku. R eform a w a lu to w a i u w o ln ie n ie cen o d 1 lipca 1992 roku
spotkały się ze sp rzeciw em konserwatystów. N o w y plan reform gospodarczych,
o g ło s z o n y 1 w rześn ia 1992 roku, p r z e w id y w a ł w p ra w d z ie m a so w ą p r y w a ty
zację, le c z jed n o c z e ś n ie w p ro w a d z a ł cen traln ą kon trolę cen i płac. P o ga rsza
ją ca się sytuacja gosp od a rcza s p o w o d o w a ła dym isję p rem iera W ik to ra Foki-
na i o b jęcie je g o funkcji p rze z L eo n id a Kuczm ę. P rezyd en t L eo n id K raw czu k
stał się za k ła d n ik iem ryw alizu ją cych stronnictw. Ukraińską scenę p o lityczn ą
z d o m in o w a ły u gru p ow an ia i o b o z y p olityczn e, różniące się n ie tyle w zakresie
ideologii, charakterystyki społecznej czy struktury organizacyjnej, ile ze w zględ u
na udział w m echanizm ach spraw ow ania w ła d z y oraz podziały n arodow ościow e
i k lan ow o-m afijn e. W tle ryw aliza cji polityczn ej na Ukrainie oraz p o d zia łu na
zw o len n ik ó w n iepodległości i frakcję prorosyjską trw ała b o w ie m w alka k la n ów
polityczn o-gosp odarczych z D oniecka i D n iepropietrow ska.
Siłą rz e c z y n ajsiln iejszym u gru p ow a n iem była tzw. partia w ła d zy, z w ią z a
na z p o lityk a m i spraw u jącym i u rząd prezyd en ta , p o z b a w io n a ścisłej struktu
ry orga n iza cyjn ej, op iera ją ca się n atom iast na p o w ią za n ia c h fin a n so w ych ,
w p ły w a ch polityczn ych ora z lojaln ości sił zbrojnych i aparatu b ezpieczeń stw a.
W ażn ą ro lę ze w z g lę d u na g e n ezę, w k ła d w spraw ę n ie p o d le g ło ś c io w ą ora z
788
266. UKRAINA: STRATEGICZNY PARTNER ZACHODU
w p ły w y w U krain ie Zach odn iej o d g r y w a ł L u d o w y Ruch U k ra in y p op u la rn ie

z w a n y R uchem , k ie ro w a n y p rze z W ia c ze s ła w a C z o rn o w iła . D u że w p ły w y
m ia ła także S ocja ld em o k ra tyczn a Partia Ukrainy, na której c z e le stał b y ły
p rem ier Jew ch en M arczuk, a w je j skład w c h o d z ił m .in. L e o n id Kraw czu k.
Istotną rolę o d g r y w a li także postkom uniści z S ocjalistyczn ej Partii U krain y
(S P U ), k ierow a n i p rze z O łeksandra M o ro za .
R zą d p rem iera K u czm y p o d ją ł zd e c y d o w a n e kroki w celu w y d o b y c ia kra
ju z zapaści gosp od a rczej (system a tyczn y spadek PN B - 14% w 1 9 9 2 -1 9 9 3 ,
2 3 % w 1994 r., h ip erin fla cja ), ale realizacja reform b yła h a m ow a n a p rze z
kon flikt m ię d z y rzą d em a p rezyd en tem K raw czu kiem , d ą żą cym do cen tra li
zacji pań stw a i w zm o c n ie n ia sw ej w ładzy, o ra z p rze w o d n ic z ą c y m R a d y N a j
w y ż s z e j Iw a n e m Plu szczem , m ającym p oparcie b yłej n om en k latu ry k o m u n i
styczn ej. W sytuacji ro z g r y w e k p o lityczn ych w zra sta ło n ap ięcie sp o łeczn e,
s p o tę g o w a n e falą n ajw ięk szych o d roku 1989 strajków w Z a g łęb iu D o n ie c
kim , które w y b u ch ły w czerw cu 1993 roku. K o lejn e posu nięcia o s z c z ę d n o
ścio w e (p o d w y ż k i cen, zm n iejszen ie su bw en cji dla p rze d sięb io rs tw p a ń stw o
w y c h ) w e w rześn iu 1993 roku s p o w o d o w a ły dym isję K u czm y i z a p o w ie d ź
w y b o r ó w p o w szech n ych w iosn ą 1994 roku. W y b o ry p a rla m en ta rn e w y g ra ła
lew ica: KPU, SPU i Partia Agrarna. W lipcu 1994 roku w y b o ry prezyden ckie
w y g ra ł L eo n id Kuczma, na czele rządu stanął zaś W ita lij M asoł. Jako p rezy
dent, Kuczm a d ą żył d o w zm o cn ien ia sw ej pozycji, p o m n y kilkuletniej konfron
tacji o rg a n ó w w ła d z y pań stw ow ej. W tym celu p rze fo rso w a ł w styczniu 1995
roku „m ałą konstytucję” , znacznie rozszerzającą kom petencje prezydenta, przy
jętą p rze z parlam ent p o w ielo m iesięczn ej debacie w czerw cu 1996 roku.
S ystem atyczn ie rosły w p ły w y z d e le g a lizo w a n e j p o c z ą tk o w o (1 9 9 2 - 1 9 9 3 )
K om u n istyczn ej P a rtii U krain y (K P U ), która p o d w o d z ą Petro S ym o n ien k i
w y g ra ła w y b o r y d o R a d y N a jw y ż s z e j w m arcu 1998 roku. S ym on ien k o stał
się także g łó w n y m ry w a le m K u czm y w w yb o ra ch p rezyd en ck ich w p a ź d z ie r
niku 1999 roku. Z d o b y ł w p ierw szej tu rze 2 2 ,2 % głosów , zaś Kuczm a 36,3% .
W d ru giej tu rze - 14 listopada 1999 roku - z d e c y d o w a n ie w y g r a ł Kuczm a,
zd o b y w a ją c 5 6 ,3 % głosów . Jednakże m ię d z y n a ro d o w i o b s e rw a to rz y z ra m ie
nia O BW E z a k w estio n o w a li u czciw ość w yb o ró w . P o lityk a K u czm y n ab ierała
co ra z bard ziej au torytarnych cech. R eferen du m w sp ra w ie n o w e j konstytu
cji, w zm a cn ia ją ce j u pra w n ien ia p rezyden ta, zm n iejsza ją cej liczb ę d e p u to w a
nych d o R a d y N a jw y ż s z e j i u stanaw iającej dru gą izb ę parlam entu , p rze p ro
w a d z o n e 16 k w ietn ia 2000 roku, zostało z m a n ip u lo w a n e p rze z w ła d z e . R o
sła rola re so rtó w siłow ych , k w itła korupcja. Jesienią 200 0 roku p o ja w iła się
tzw. spraw a G o n g a d ze. D o ty czyła ta je m n ic ze g o zn ik n ięcia 16 w rześn ia 2000
roku o p o z y c y jn e g o d zien n ik a rza G e o rg ija G o n g a d ze , s z e fa in te rn e to w e g o
d zien n ik a „U kraińska P ra w d a ” . 28 listopada 200 0 roku lid e r S ocjalistycznej
Partii U krain y O łeksandr M o ro z z a p rezen to w a ł w R a d zie N a jw y ż s z e j taśm y
z zapisem r o z m ó w telefo n iczn y ch dem asku jących Ku czm ę i s z e fó w resortów
siło w ych ja k o in sp ira to ró w za b ójstw a G o n gad ze. P o tem M o ro z o skarżył lu
d zi z o to czen ia prezyden ta o zw a lc za n ie op ozy cji. W gru dniu 2000 roku w K i
789
jo w ie doszło d o najw iększych o d ch w ili uzyskania n iep od ległości dem onstracji

an tyrzą d ow ych .
Stosunki u kraińsko-rosyjskie o d początku n ie p o d le g ło ś c i b y ły złe. Silna
reprezen tacja Rosjan, zam ieszku jących g łó w n ie U krain ę W sch odn ią i Kijów ,
sta n o w iła źró d ło stałej presji na rzą d ukraiński w celu u trzym an ia bliskich
w ię z ó w z M oskw ą. W p ra w d z ie R osjanie w referen d u m 1 gru d n ia 1991 roku
p o p a rli p o w sta n ie n ie p o d le g łe g o pań stw a u kraiń skiego, a le w następnych
latach n ie kryli n ie z a d o w o le n ia z p olityk i w ła d z ukraińskich. Tym czasem pre
zyd e n t K raw czu k o d początk u n iep o d leg ło śc i sta w iał na u m o cn ien ie sam o
d zieln ości m ło d e g o państw a, p o m im o strukturalnych za leżn o ści o ch arakte
rz e e k o n o m ic zn y m i g e o p o lity c z n y m . M im o to p r o w a d z ił tw a rd ą p o lity k ę
w o b e c M oskw y, p rze ciw sta w ia ją c się ten d en cjom d o o d b u d o w y struktur b y
łe g o Z S R R w ram ach W sp ó ln o ty N ie p o d le g ły c h Państw, o d m a w ia ją c p rze k a
zania stra tegiczn ej bron i ją d ro w e j Rosji i podpisan ia uldadu ro z b ro je n io w e
g o START-1, a także ro zw ijają c stosunki p olityczn e i gospodarcze z USA. Także
w k w estii statusu F lo ty C zarn om orskiej K ijó w p re z e n to w a ł n ieu stęp liw e sta
n ow isko. D o p iero po p od p isa n iu 30 m aja 1997 roku traktatu o p rzy ja źn i,
d o b ry m są sied ztw ie i w spółpracy, regu lu jącego g łó w n e k w estie sporne, sto
sunki z Rosją u le g ły n orm a lizacji. Jednak relacje w z a je m n e n ie b y ły n a jle p
sze. Traktat p a ń s tw o w y został ra ty fik o w a n y d o p ie ro w k w ietn iu 1999 roku.
Po odejściu Jelcyna n astąpiło o c iep len ie w stosunkach w za je m n ych , za w a rto
p o ro zu m ien ie w tak w a żn y c h dla U krain y spraw ach en erg etyczn ych (d o s ta
w a ga zu z ie m n e g o i ro p y n a ft o w e j).
Ś w ia d e c tw e m a m b itn ych d ą ż e ń U k ra in y d o o d g r y w a n ia s a m o d z ie ln e j
i w a żn ej roli w stosunkach m ięd zyn arod ow ych była historia porozu m ien ia ro z
b r o je n io w e g o START-1. A to m o w a spuścizna p o Z S R R została w yk orzystan a
d o w z m o c n ie n ia p o zy cji w o b e c b yłych superm ocarstw . N a m o c y protokołu
lizb o ń sk iego z m aja 1992 roku, U kraina z o b o w ią z a ła się d o p rzek a za n ia R o
sji posiadan ych rakiet i g ło w ic ją d ro w y ch , a także p rzystą p ien ia d o układu
o n ierozprzestrzen ian iu b ron i ją d ro w e j (N P T ). W p ra w d z ie d o m aja 1992 roku
Ukraina p rzek a za ła Rosji taktyczną broń ją d ro w ą , za trzym a ła n atom iast 1656
gło w ic a tom ow ych rozm ieszczon ych na rakietach m iędzykontynen talnych oraz
b o m b o w ca ch strategicznych. O d m a w ia ła także ra tyfik a cji START-1, d o m a g a
ją c się gw a ra n cji b ezp ie c ze ń s tw a ze strony Rosji. 14 styczn ia 1994 roku pre
zyd e n t K ra w czu k z g o d z ił się na p rzek a za n ie p ocisk ó w nuklearn ych Rosji na
m o cy p o d p isa n ego w M o s k w ie trójstron n ego ukraińsko-rosyjsko-am erykań-
skiego p o ro zu m ien ia. Tytu łem kom pensacji U kraina m ia ła o trzym a ć p a liw o
d o rea k to ró w nuklearnych ora z p e w ie n u d zia ł w sum ie 12 m ld doi., p rze k a
zanych Rosji w ciągu 20 lat w celu zniszczenia rakiet i utylizacji uranu. W mar
cu 1994 roku Rada N a jw y ższa ra tyfik ow a ła układ START-1, a w gru dniu 1994
- U kraina p rzystąpiła d o układu NPT.
U reg u low a n ie p rob lem u ro zb ro jen ia p o d n io sło ran gę U krain y w g rz e to
czącej się na aren ie ś w ia to w ej. D la je j g łó w n y c h u czestn ik ów stało się jasn e,
ż e ja k ie k o lw ie k n eo im p eria ln e p la n y M o s k w y b e z z g o d y i u działu U krain y
790
267. POWRÓT DYKTATURY NA BIAŁORUSI
pozostan ą m rzon kam i. S ystem atyczn ie rosła rz ą d o w a p o m o c ek on om iczn a

USA, która w roku 1997 p rze w y ż s z y ła w ielk o ść p o m o c y dla Rosji. M o cn a
p o zycja U krain y w Europie Ś rod k ow ej i W sch odn iej, a także w a żn a rola m ię
d z y n a ro d o w a z a o w o c o w a ły w y ró żn ien ie m , ja k im stało się p od p isa n ie w lip
cu 1997 roku k arty N A T O -U k ra in a .
267. POWRÓT DYKTATURY NA BIAŁORUSI
Proces re fo rm p o lityczn ych i gospodarczych p rze b ie g a ł b ard zo p o w o li i fa k

tyczn ie w w ie lu d zied zin a ch był b lo k o w a n y p rze z dom in u jących w R a d zie
N a jw y ż s z e j kom u nistów . Białoruski Front N a r o d o w y d ą ż y ł d o u m o cn ien ia
tożsam ości n a rod ow ej oraz p ołą czen ia procesu n a ro d o tw ó rc ze g o z d em o k ra
tyzacją i reform a m i w o ln o ry n k o w y m i. Jedn ak zs o w ie ty z o w a n e , p o z b a w io n e
m ocn ych korzen i patriotyczn ych sp o łeczeń stw o białoru skie, b e z en tu zja zm u
od n o siło się d o p rzem ia n ustrojow ych. P rze w o d n ic z ą c y R a d y N a jw y ż s z e j S ta
n isła w S zu szk iew icz, k tó ry pod p isa ł traktat ro z w ią z u ją c y ZSRR , o p o w ia d a ł
się za u m o cn ien iem n iep o d ległości, n atom iast p rem ier W ia c ze sła u K ieb icz
d ą ży ł d o u trzym an ia ścisłych w ię z i z M oskw ą.
K atastrofalna sytuacja gospodarcza (sp a d ek PN B o 14% , in flacja pon a d
1000% , d e fic y t b u d ż e to w y sięga jący 4 4 % P N B ) nie sprzyjała sta b iliza cji sp o
łeczn ej ani re fo rm o m gospodarczym . P rogra m p ry w a ty za c ji zosta ł za sto p o
w a n y w listo p a d zie 1992 roku w a tm o sferze oskarżeń w o b e c rzą d u o n ie le
galn ą sprzedaż w łasn ości pań stw ow ej. W raz z p o go rszen iem stanu gospodark i
je d n o c z y ły się siły kom u n istyczn e i prorosyjskie.
W m arcu 1993 roku, na w n io s e k p rem iera K ieb icza, Białoruś p rzystąpiła
do układu ta szkien ckiego, gw a ra n tu ją cego m ilitarn ą d o m in a cję R osji na o b
sza rze b y łe g o ZSRR. „W ojna o B iały D o m ” w M o s k w ie je s ie n ią 1993 roku
w z m o c n iła z k o lei u gru p ow a n ia n ie p o d le g ło ś c io w e , je d n a k p rób a u sunięcia
W iaczesłau a K ieb icza z funkcji prem iera, p o d jęta p rze z u gru p o w a n ia n acjo
nalistyczne, d o p ro w a d z iła do zjed n o c ze n ia z w o le n n ik ó w starego porządku ,
k tó rz y w styczniu 1994 roku o d w o ła li Stanisłaua S zu szk ie w ic za ze sta n o w i
ska p rz e w o d n ic z ą c e g o parlam entu, a w a żn ą w tym rolę o d e g ra ł b y ły d yrek
to r so w ch o zu , A lek sa n d r Łukaszenka.
W czerw c u 1994 roku w y b o r y p rezyd en ck ie na Białoru si w y g r a ł w ła śn ie
Łukaszenka. Pod hasłam i u zd ro w ien ia gospodark i, w a lk i z korupcją, m a rn o
tra w stw em i zło d ziejstw e m , pokonał on z d e c y d o w a n ie (8 1 ,7 % g ło s ó w ) W ia
czesłau a K ieb icza. Po kilku m iesiącach o p o z y c y jn y Białoruski Fron t N a ro d o
w y ustam i s w e g o posła Siarhieja A n to n czy k a u ja w n ił niesłychan ą korupcję
i n ieleg a ln e transakcje h an d lo w e, p ro w a d zo n e p rze z c z ło n k ó w adm in istracji
prezydenckiej. O d początku prezyden tu ry Łukaszenka m o zoln ie b u d o w ał zręby
791
dyktatury, w p ro w a d z a ją c d o aparatu w ła d z y środ k ów m a s o w e g o przekazu ,

adm in istracji p a ń stw o w ej i gospodark i oddan ych m u lu dzi. W k w ietn iu 1995
roku - nie bacząc na n ietykaln ość osobistą - m ilicja p o tu rb o w a ła i usunęła
siłą dep u to w an ych o p o zy cji, od b yw a ją cych protestacyjną g ło d ó w k ę w gm a
chu parlam entu . 1 w rześn ia 1995 roku p rezyd en t Łukaszenka o g ło s ił dekret
zn o szą cy im m u n itet poselski dep u to w an ych d o R a d y N a jw y ż s z e j, z a w ie s z a
ją c y d zia ła ln ość n ieza leżn ych z w ią z k ó w z a w o d o w y c h i n ak azu jący in w ig ila
cję ze stron y proku ratu ry d zia ła ln ości partii p olityczn ych .
2 k w ietn ia 1996 roku w M o sk w ie p rezyd en ci Rosji i B iałorusi p o d p isa li
p o ro zu m ien ie o u tw o rzen iu Z w ią zk u B iałorusi i Rosji (Z B iR ), p rze w id u ją c e
go p o g łę b io n ą in tegra cję obu państw, w sp ó ln ą p o lityk ę gospodarczą, ro zsze
rzen ie w sp ó łp ra c y w o js k o w ej, w sp ó ln ą o ch ron ę gran ic ora z k oordyn ację p o
lityk i zagran iczn ej. D alsze z b liżen ie z a k łó ciły o ra z o sła b iły tem p o in tegracji
zaistn iałe la tem 1997 roku incydenty, zw ią z a n e z a reszto w a n iem d zien n ik a
rz y rosyjskiej te le w iz ji pu bliczn ej O RT w pobliżu gra n icy b iałoru sko-litew skiej
o ra z z m n iejszen iem o 2 5 % d o sta w ga zu z ie m n e g o p rze z rosyjski koncern
p a ń s tw o w y G azprom . W gru dniu 1999 roku p rezyd en ci Jelcyn i Łukaszenka
p o d p isa li układ o u tw o rzen iu pań stw a z w ią z k o w e g o Rosji i Białorusi, t w o
rz ą c e g o w s p ó ln y obszar gospodarczy, m a ją ceg o w sp ó ln ą w a lu tę, ch oć z a ch o
w u jącego suwerenność o b yd w u części składow ych. P o dojściu do w ła d z y w R o
sji W ła d im ira Pu tina w sp ó łp raca w ram ach ZB iR z d e c y d o w a n ie osłabła.
N a jp o w a żn ie js z y m starciem m ię d z y p rezy d en tem Łukaszenką a d em o k ra
tyczn ą o p o z y c ją b y ł k o n flik t d o ty c z ą c y z a p ro p o n o w a n y c h p r z e z Ł u k a szen
kę zm ia n w konstytucji. W ięk szo ść d ep u to w a n y c h do R a d y N a jw y ż s z e j b y ła
p rze ciw n a zm ia n om ora z o rga n izacji referendu m w celu ich za ak cep tow a n ia .
K o n flik t zo s ta ł ro z w ią z a n y 21 listo p a d a 1996 roku p r z y m e d ia c ji p rem iera
Rosji, W iktora C zernom yrdina, i zakoń czył się zw ycięs tw em prezyden ta Łuka
szenki. Zm usił on sw ych p rze ciw n ik ó w d o w yco fa n ia z Sądu K onstytucyjnego
w niosku o usunięcie prezydenta, akceptacji pozakonstytucyjnej i n ied em ok ra
tycznej d ecyzji p o w oła n ia Z grom a d zen ia Konstytucyjnego, a w rezu ltacie o b
d a rzen ia g o n iem a l absolutną w ła d zą . Te posu nięcia zosta ły fo rm a ln ie p rzy
ję te p rzez o b yw a teli w referendum 24 listopada 1996 roku, a czk o lw iek o p o z y
cja określiła je g o p rze b ieg m ian em farsy, zaś o b serw a to rzy m ię d zyn a ro d o w i
k w estio n o w a li rzeteln ość w yników . Po tym przesileniu nastąpiło u m ocnienie
autorytarnych rządów , toczące się w klim acie apatii społeczn ej i głę b o k ie g o
kryzysu g o s p o d a rc ze g o . B iałoru ś stała się p ie rw s z y m k ra jem p o stk o m u n i
styczn ym , w k tó ry m n ie p o w io d ła się p rób a c z ę ś c io w e j ch o ć b y d e m o k ra ty
zacji.
Z a o strzen ie d zia ła ń w o b e c o p o z y c ji - której c z o ło w i d zia ła cze, m .in. Zia-
n on Pazniak, udali się na em igra cję - n astąpiło w 1999 roku. W styczniu p re
zy d e n t o g ło s ił d ek ret n ak azu ją cy p o n o w n ą rejestrację pa rtii p o lityczn ych ,
orga n iza cji sp ołeczn ych i z w ią z k ó w z a w o d o w y c h . O d m arca 1999 p rze z rok
p rze trzym y w a n o w w ięzien iu b y łe g o prem iera M ich ała Czyhira. W m aju 1999
roku o d b y ły się n ie z a le żn e w y b o r y p rezyd en ck ie, w k tó rych u czestn iczyło
792
268. REPUBLIKI BAŁTYCKIE - TRUDNA NIEPODLEGŁOŚĆ
w e d łu g o rg a n iz a to ró w 5 3 % u p ra w n ion ych d o gło so w a n ia . W ła d z e u zn a ły

w y b o ry za n ieleg a ln e i p o tra k to w a ły ja k o zam ach stanu. W e w rześn iu 1999
roku za gin ą ł W ik ta r Hanczar, o rga n iza to r a ltern a tyw n ych w yb o ró w . W tym
czasie w ła d z e z a ję ły m a ją tek ostatniej o p o zy cy jn ej g a z e ty „ N a w in y ” . W p a ź
dzierniku 1999 roku d o szło d o n ajw ięk szych o d roku 1997 m an ifestacji an
ty rzą d o w y ch p o d hasłem m a rszów w oln o ści. W m arcu 200 0 roku w Mińsku
w m arszu protestacyjnym p rze c iw dyktaturze Łukaszenki u czestn iczyło 25 tys.
osób. Jednak w y b o r y p arlam en tarn e w p a źd ziern ik u 2000 roku p o raz k o le j
n y u ja w n iły bezsiln ość op ozy cji.
Po d ram a tyczn ym okresie w a lk i o n iep o d ległość, p o ro z p a d z ie ZS R R i em an

cypacji innych n a ro d ó w b y łe g o im p eriu m s o w ie c k ie g o repu bliki b a łtyckie -
L itw a, Ł o tw a i Estonia - w k ro c z y ły na trudną i bolesn ą d ro g ę u m ocn ien ia
pa ń stw o w ości ora z tożsam ości n arod ow ej, a także gru n to w n ej re fo rm y ustro
jo w e j pań stw a i gosp od a rk i. Z e rw a n ie w ie lu w ię z i g o sp o d a rc zy ch z Rosją
w y w o ła ło katastrofę gospodarczą. W roku 1992 PN B Estonii spadł o 15% ,
a w p ozosta łych republikach o jed n ą trzecią. W z g lę d n ą ró w n o w a g ę e k o n o
m iczn ą kraje te od zysk a ły d o p iero w 1994 roku, le c z tylko E stonia w k ro c z y
ła na d ro g ę in ten syw n ego, w sp o m a g a n eg o n a p ły w e m za gra n iczn ych in w e
stycji, w zrostu , k tó ry w roku 1997 osią gn ął im p on u jący w sk a źn ik 9% . J ed
nak k ryzys rosyjski 1998 roku zn a czn ie o sła b ił te m p o r o z w o ju i d o p ie r o
w roku 200 0 kraje region u p o w ró c iły na ścieżkę szyb k iego w zro stu g o s p o
d a rc ze go i m od ern iza cji. Spuścizną Z S R R b yło n iek orzystn e p o ło ż e n ie g e o
p o lityczn e, które o gra n icza ło aspiracje tych pań stw d o z b liżen ia z Europą Z a
chodnią. K a teg o ry czn y sp rzeciw M o s k w y m in im a liz o w a ł szanse czło n k ostw a
w N ATO .
Pom yśln iej zaś ry s o w a ły się persp ek tyw y przystą p ien ia d o U n ii E u ropej
skiej. 1 lu teg o 1998 roku w e s z ły w życie u k ła d y s to w a rzy s z e n io w e , za w a rte
w c zerw c u 1995 roku m ię d z y trzem a krajam i b a łtyck im i a U nią Europejską.
Estonia w gru dniu 1997 roku, zaś L itw a i Ł o tw a d w a lata p ó źn iej, z a p ro szo
ne zostały d o n egocjacji członkow skich z UE. P ro b le m em w e w n ę trz n y m i m ię
d z y n a ro d o w y m b yła p olityk a w o b e c m n iejszości rosyjskiej sta n o w ią cej 34 %
m ieszk a ń có w Ł o tw y i 3 0 % Estonii. U zyskan ie o b y w a telstw a tych k ra jó w było
dość trudne, w sku tek c z e g o o gro m n a w ięk szo ść Rosjan p o z b a w io n a została
w ie lu p ra w i traktow an a jako o b y w a te le d ru giej k a tego rii. Sytuacja m n ie j
szości rzu to w a ła na stosunki z Rosją. M o sk w a o cią ga ła się z w y p r o w a d z e
n iem sw ych w ojsk, w y w ie ra ją c presję na w ła d z e republik. O d d z ia ły rosyjskie
d o p iero w sierpniu 1994 roku opu ściły Ł o tw ę i Estonię.
793
Litew skie sp ołeczeń stw o, zm ę c zo n e k łótn ia m i w Sajudisie, aferą Ć epaiti-

sa (sek reta rz ruchu, osk a rżo n y o w sp ó łp ra c ę z K G B ) i w y so k im i kosztam i
n eolib era ln ych reform rządu G edim inasa V agnoriusa, cora z m ocn iej k rytyk o
w a ło posunięcia pierw szej dem okratycznej ekipy. Załam anie gospodarcze kraju
(sp a d ek PN B o 3 5 % ) m ia ło sw o je kon sekw en cje p o lityczn e. W y b o ry d o 141-
-o s o b o w e g o Seim asu, które p r z e p ro w a d z o n o 25 p a ź d z ie rn ik a 1992 roku,
zd e c y d o w a n ie w y g ra ła Litew ska D em ok ra tyczn a Partia P racy (L D P P ), z d o
b y w a ją c 76 m iejsc, n atom iast Sajudis le d w ie 27. N a m o c y n o w ej konstytucji,
p rzy jętej w referen d u m w p a źd ziern ik u 1992 roku, 14 lu teg o 1993 roku o d
b y ły się w y b o r y p rezyd en ck ie, które d o p e łn iły triu m fu LDPP. Jej lider, a za ra
zem o jciec n iep o d leg ło śc i Litw y, A lgird a s Brazauskas, z w y c ię ż y ł z d e c y d o w a
nie, uzyskując p oparcie 6 0 % w yborców . R ząd A d o lfa Ś lezevićiu sa d ą ży ł d o
u s ta b iliz o w a n ia g o s p o d a rk i o ra z z ła g o d z e n ia n a p ię ć n a r o d o w o ś c io w y c h ,
p rze d e w szystkim konfliktu m ię d z y w ła d za m i litew sk im i a społeczn ością p o l
ską, zam ieszku jącą re g io n y w ileń sk i i sołeczn ick i (S a lć in in k a i). Tru d y i k osz
ty reform sp o w od ow a ły, że LD PP s to p n io w o traciła p oparcie sp o łeczn e, c z e
g o d o w o d e m b y ły w yn ik i w y b o ró w sam orządow ych w m arcu 1995 roku. A fera
b an kow a z gru dnia 1995 roku (seria ban kru ctw b a n k ó w litew sk ich ) d o p ro
w a d z iła do upadku rządu Ś lezevićiu sa i m iała n e g a ty w n e skutki dla g o sp o
darki. W y b o ry d o Seim asu, 20 p a źd ziern ik a i 10 listopada 1996 roku, za k oń
c z y ły się d ru zgocą cą p o ra żk ą LDPP. T riu m f o d n ieśli kon serw atyści p o d w o
d zą b y łe g o prezyd en ta , Vytautasa Landsbergisa, re p rezen to w a n i p rze z Z w ią
zek O jc z y z n y - K onserw atyści Litwy. N a czele n o w e g o rządu stanął lid e r kon
serw atystów , G edim in as Vagnorius. C e n tro p ra w ic o w y rzą d starał się o ż y w ić
gospodark ę ora z zacieśn ić z w ią z k i z krajam i zach od n im i, a także z Polską.
W kolejn ych w yb o ra ch p rezyden ckich d o szło d o k on fron ta cji m ię d z y p o p ie
ran ym p rze z postkom unistów , b yłym proku ratorem gen era ln ym , A rtu rasem
Paulauskasem a d zia ła czem em igra cyjn ym , k tó ry całe d orosłe życie sp ęd ził
na em igra cji w U SA, V aldasem A dam ku sem (A d a m k a v ić iu s e m ). D ru ga tura
w y b o ró w 4 styczn ia 1998 roku p rzyn iosła m in im a ln e i raczej n ieo c ze k iw a n e
z w y c ię s tw o Adam kusa. N o w y p rezyd en t z a p o w ie d z ia ł kontynu ację g łó w n ych
lin ii p o lity k i s p o łe c zn e j, g o s p o d a rc ze j i z a g ra n ic z n e j s w e g o p o p rz e d n ik a .
W y b o ry d o Seimasu w p a źd ziern ik u 200 0 roku w y g ra ła le w ic o w a K oalicja
S ocjaldem okratyczn a, je d n a k rzą d u tw o rz y ła c en tro p ra w ico w a koalicja, z ra
m ien ia której p rem ierm został Rolandas Paksas.
P ie rw s z e p o od zysk a n iu n ie p o d le g ło ś c i w y b o r y p o w s z e c h n e na Ł o tw ie
o d b y ły się 5 - 6 cz e rw c a 1993 roku. Z w y c ię ż y ła Ł otew sk a D roga , zw ią z a n a
z d o tych cza so w y m p rze w o d n ic zą c y m R a d y N a jw y ż s z e j A n a to lisem G orbuno-
vse m p rze d n acjon alistyczn ym Ruchem na rzec z N ie p o d le g ło ś c i Ł o t w y N o w y
sejm w y b ra ł p rezyd en ta kraju, k tó rym został ka n d yd at U n ii R o ln ik ó w Guntis
U lm anis. R zą d Valdisa Birkavsa b o ryk a ł się z tru dn ościam i p ro w o k o w a n y m i
p rze z p o d z ia ły w c en tro p ra w ico w ej koalicji o ra z a ferą p o lityczn ą , z w ią za n ą
z p rzyn a leżn ością n iek tórych c zło n k ó w rządu d o KGB. W lipcu 1994 roku
u padł rząd Birkavsa, a na c z e le n o w e g o gabin etu stanął M aris G ailis, k tó ry -
794
p odobn ie ja k je g o p op rzed n ik - musiał staw ić czo ło narastającym trudnościom

p o lity c z n o -s p o łe c z n y m i k ry z y s o w i go sp o d a rczem u . W y b o r y na p r z e ło m ie
w rześn ia i p a źd ziern ik a 1995 roku za k o ń czy ły się z w y c ię s tw e m p o p u listycz
nej le w ic o w e j D em ok ra tyczn ej Partii Saim nieks, je d n a k rząd u tw o rz y ły par
tie cen tro w e i p ra w ic o w e . N a je g o czele stanął A nd ris Skele. U dan e p o su n ię
cia go sp o d a rcze (lik w id a cja d eficytu b u d ż e to w e g o ) p rzy n io s ły m u zn aczn ą
popu larn ość w sp o łeczeń stw ie, jed n a k że sp ory w koalicji i m o ra liza to rstw o
p rem iera p rzy sp o rzyło m u p rze c iw n ik ó w w p arlam en cie, zaś w p ro w a d z e n ie
u sta w y a n tykoru pcyjn ej d o p ro w a d z iło d o kryzysu g a b in e to w e g o i d ym isji
S k elego w lipcu 1997 roku. Jego następcą został d o ty c h c za s o w y m in ister fi
n a n só w Guntars Krasts z partii „O jczyzn a i W oln ość” . W m arcu 1998 roku
d o szło d o skan dalicznych o b c h o d ó w dn ia w e te ra n ó w SS i 55. ro czn icy p o
w o ła n ia d w ó ch ło tew sk ich d y w iz ji W a ffen SS. Za u d zia ł w tych u roczysto
ściach z d y m is jo n o w a n y zosta ł d o w ó d c a sił zb ro jn ych gen . Juris Dalbinsh.
U trz y m y w a ło się n a p ięcie na tle n a ro d o w o ścio w y m , rzu tu jące na stosunki
łotew sk o -ro syjsk ie. W c zerw c u 1998 roku p a rla m en t p rzy ją ł p o p ra w k i do
ustaw y o o b yw a telstw ie, dające praw o do obyw atelstw a każdem u, kto m ieszka
na stałe na Ł o tw ie ora z zda eg za m in z języ k a , h istorii i kultury. Z o sta ły on e
za a p ro b o w a n e w referendu m w p a źd ziern ik u 1998 roku, z o rg a n izo w a n y m
w ra z z w y b o ra m i parlam entarn ym i. Z w y c ię ż y ła w nich Partia L u d o w a A n -
drisa Skele. Po kilku m iesięczn ym chaosie na scenie p olityczn ej, o d lipca 1999
roku trw a ły k oa licyjn e rzą d y Partii L u d o w ej ora z „O jczy zn y i W o ln o ś ci” , zaś
na czele ga b in etu stanął Skele. W kw ietn iu 2000 roku w z w ią zk u z ustaw ą
p ryw a ty za c yjn ą u padł rząd Skelego, k tó rego zastąp ił m e r R ygi - A n d ris Be-
rzins. W czerw c u 1999 roku w yb ra n o n o w e g o prezyd en ta . Z ostała n im pani
Vaira V ike-F reiberga, reem igrantka z Kanady, p ro fe so r p sy ch o lo gii U n iw ersy
tetu M cG ill w M ontrealu .
Kryzys go sp o d a rc zy i rz ą d o w y w Estonii u trudniał re fo rm y re a lizo w a n e
n a jp ie rw p rze z rząd Edgara Savisaara, a p o tem T iita V ahiego. D o tk liw e bra
ki paliw , z b ó ż i su ro w có w naturalnych w sku tek o gra n iczen ia d o s ta w z Rosji
zm u siły rzą d d o w p ro w a d z e n ia reglam en tacji p o d sta w o w yc h p ro d u k tó w spo
ż y w c z y c h . W p ie rw s z y c h w y b o ra c h n ie p o d le g łe j Estonii, k tó re o d b y ły się
20 w rześn ia 1992 roku, z w y c ię ż y ła praw ica, na c z e le z u gru p o w a n ie m „O j
cz y z n a ” (Isam aa). P rezyd en tem został kan dydat praw icy, L en n a rt M eri. W y
b o ry p o z b a w iły reprezen tacji m n iejszości n a ro d o w e, g łó w n ie Rosjan i U kra
ińców , n iep o sia d a jących o b y w a telstw a estońskiego. W yso k ie k o szty reform
s p o w o d o w a ły ero z ję rzą d zą cej koalicji i klęskę w w yb o ra ch s a m o rzą d o w ych
w p a źd ziern ik u 1993 roku. S p ory m ię d z y p rezy d en tem M e rim a p rem ierem
M a a rtem Laarem o ra z tzw . afera ru b lo w a d o p ro w a d z iły d o upadku rządu
i u tw o rzen ia n o w e g o gabin etu z A nd resem Taran dem na czele. 5 m arca 1995
roku o d b y ły się w y b o r y parlam entarn e, w których z w y c ię ż y ł c e n tro le w ic o w y
sojusz Partii K oalicyjn ej i Z w ią zk u L u d o w e g o . N a stan ow isko p rem iera p o
w ró c ił T iit Vahi. S kandale p o lityczn e i p o d z ia ły w koalicji rzą d zą cej s p o w o
d o w a ły rekonstrukcję rządu w p a źd ziern ik u 1995 roku. W e w rześn iu 1996
795
roku Len nart M e ri p o n o w n ie został w y b ra n y na p rezyd en ta kraju. R zą d Va-

h ieg o u padł w lu tym 1997 roku w n astępstw ie a fe ry koru pcyjnej, w którą
za m iesza n y b ył p rem ier (s p rzed a ż m ieszkań na S tarym M ieście w Tallin ie po
zan iżon ych cenach, m.in. córce p rem iera ). N astępcą V ah iego został M a a rt Sii-
m an, a je g o m n iejszo ścio w y ga b in et d o trw a ł d o kolejn ych w y b o r ó w w m ar
cu 1999 roku. P ro b le m em p o zo sta w a ło p o ło że n ie Rosjan w kontekście usta
w y o o b yw a telstw ie . D o p iero w grudniu 1998 roku z ła g o d z o n o kryteria p rzy
z n a w a n ia o b y w a telstw a . W y b o ry parlam en tarn e w marcu 1999 roku w y g r a
ła Partia Centru m E dgara Savisaara, je d n a k rz ą d o w ą k o a licję u tw o rz y ły par
tie skupione w o k ó ł „O jc z y z n y ” M aarta Laara, k tó ry został n o w y m prem ierem .
269. POLSKA - RZĄDY POSTKOMUNISTÓW
W Polsce trw a ł p rzy sp ieszo n y proces u m acn iania d em ok ra cji o ra z b u d o w y

n ow o czesn ej gosp od a rk i ryn k ow ej. R e a liz o w a n y od styczn ia 1990 roku tzw.
plan B alcerow icza przyniósł sp od ziew a n e rezultaty. Polska bard zo szybko p rze
z w y c ię ż y ła za ła m a n ie go sp o d a rcze i ja k o je d y n y kraj b y łe g o bloku w s c h o d
n ieg o w 1997 roku p rzek ro czyła p o z io m ro zw o ju z roku 1989. O d 1992 roku
gospodark a n o to w a ła coraz w ię k s z y w zro st (z 2 ,6 % w 1992 d o 7 ,3 % w 1995
i 6,5 % w 1997 r.), którem u tow a rzyszyła intensyw na w ym ia n a h an d lo w a oraz
rosnący n a p ły w in w estycji za gran iczn ych , w 1998 roku p rzek ra cza ją cy łą c z
nie 25 m ld doi., a w końcu roku 200 0 p ra w ie 40 m ld doi. Polsce u dało się
uniknąć k ry zy só w fin an sow ych , które tra p iły W ę g r y w 1995 i C zech y w 1997
roku, choć cią głą b o lą czk ą b ył d e fic y t bu d żetow y, n arastający d łu g p u b liczn y
i w y so k ie za d łu żen ie zagran iczn e.
D o za b u rzeń d o c h o d z iło n atom iast na scenie p o lityczn ej i w życiu spo
łeczn ym . R o zb ity Sejm , w k tó rym rep rezen tow a n e b y ły 24 u gru p ow an ia, m iał
o g ro m n e tru dn ości w stw orzen iu stabilnej b a z y dla rządu. C e n tro p ra w ico w a
koalicja, która za tw ie rd z iła w grudniu 1991 roku rząd Jana O lszew sk iego ,
targana b yła sprzeczn ościam i i ro zb ieżn ościa m i w k w estii re fo rm y go sp o d a r
czej, d ek om u n iza cji ora z p r io ry te tó w p o lityk i za gra n iczn ej. D o te g o d o c h o
d ził narastający konflikt rządu z prezyden tem Lech em W ałęsą. 4 czerw ca 1992
roku w S ejm ie w yb u ch ła tzw. a fera teczk o w a w zw iązk u z p rze k a za n iem par
la m en ta rzysto m p rze z m inistra sp ra w w e w n ę trz n y c h A n to n ie g o M a c ie re w i
cza listy w s p ó łp ra c o w n ik ó w S łu żb y B ezp ieczeń stw a . W e d łu g n iek tórych d o
n iesień, zn a la zł się na niej sam p rezyd en t W ałęsa, w ie lu m in istró w i posłów .
Z in ic ja ty w y W a łęsy z a w ią za n a została n o w a koalicja, która p o w o ła ła rząd
H a n n y Suchockiej. Także ta koalicja rzą d zą ca cec h o w a ła się liczn ym i p o d z ia
ła m i i po roku - w sku tek liczn ych k o n trow ersji i p ro te s tó w sp ołeczn ych -
rozp a d ła się.
796
269. POLSKA - RZĄDY POSTKOMUNISTÓW
W y b o ry parlam entarn e, p rze p ro w a d zo n e 19 w rześn ia 1993 roku, p rzy n io

sły triu m f u gru p ow a ń postkom unistycznych. W 4 6 0 -m iejscow ym S ejm ie z d e
cyd o w a n ą w ięk szo ść o d n ieśli spadkobiercy P Z P R i ZSL, k tó rz y z d o b y li tyle
głosów , ile w p ierw szych „k o n tra k to w ych ” w yb o ra ch w 1989 roku. Sojusz
L e w ic y D em ok ra tyczn ej (S L D ) posiadał 171 m andatów , zaś Polskie S tron n ic
tw o L u d o w e (P S L ) - 132. Klęskę p o n io s ły u gru p ow a n ia p ra w ic o w e , które
w sku tek rozd rob n ien ia p a rtyjn ego nie p rze k ro c zy ły w y m a g a n e g o p rogu g ło
s ó w (5 % ). S łaby w y n ik z a n o to w a ł u tw o rz o n y z in icja ty w y p rezyd en ta W a łę
sy B e zp a rty jn y B lo k W sp iera n ia R e fo rm (B B W R ), k tó r y z d o b y ł z a le d w ie
16 m andatów . Z w y cięsk ie partie za w a rły u m o w ę koalicyjn ą, d zielą cą w p ły
w y w aparacie w ła d zy. N a czele rządu stanął m ło d y lid e r P o lsk ieg o Stron n ic
tw a L u d o w e g o - W ald em a r Paw lak. L e w ic o w a koalicja k o n tyn u o w a ła g e n e
raln y kieru n ek reform , choć z ła g o d z iła restrykcje w o b e c d e fic y to w y c h p r z e d
siębiorstw, zw ięk szyła su bsydiow an ie roln ictw a i za h a m o w a ła tem p o p r y w a
tyzacji. W b re w o b a w o m , u trzym an e zosta ły p rio ry tety p o lityk i za gra n iczn ej:
człon k ostw o w N A T O i U nii Europejskiej, a czk o lw iek du żą w tym zasłu gę m iał
p rezyd en t W ałęsa, kon trolu jący na m o cy „m ałej konstytucji” z 1992 roku re
so rty sp ra w za gra n iczn y ch i obrony. Jedn ak stosunki m ię d z y B e lw e d e re m
a rządem o b fito w a ły w spory i konflikty. W ojna n e rw ó w na początku 1994 roku,
k ied y p rezyd en t z a g ro z ił ro zw ią za n ie m parlam en tu i p o w o ła n ie m na sta n o
w isko p rem iera gen . Tadeusza W ileck ieg o , s p o w o d o w a ła u p a d ek rządu W a l
dem ara Paw laka i zastąp ien ie g o p rze z kan dydata SLD - J ó ze fa O leksego.
W y b o ry p rezyd en ck ie w listo p a d zie 1995 roku za k o ń c zy ły się raczej n ie
o czek iw a n ą p o ra żk ą Lech a Wałęsy. W dru giej tu rze w y b o r ó w po k o n a ł g o li
d e r SLD, A lek sa n d er K w aśn iew ski, stosunkiem g ło s ó w 51,7 : 48,3. Po z w y
cięstw ie K w a śn iew sk ieg o w ybu ch ła najw iększa w d zieja ch III R z e c z y p o s p o li
tej a fera p o lityczn a . P rem ier J ó z e f O leksy został o sk a rżo n y p rze z m inistra
spraw w ew n ę trz n y c h o w sp ó łp racę z rosyjskim w y w ia d e m . W styczn iu 1996
roku O leksy p o d a ł się d o dym isji, zaś je g o m iejsce za ją ł W ło d z im ie r z C im o
szew icz. S p raw a O lek sego była ro zp a tryw a n a p rze z sąd g a r n iz o n o w y w W ar
sza w ie, k tó ry w k w ietn iu 1996 roku w y d a ł kon trow ersyjn ą d ec y zję, o c z y s z
czającą O lek sego z zarzu tów . Koalicja S L D -P S L k o n ty n u o w a ła rządy, cech u
ją c e się u m acn ian iem w p ły w ó w aparatu p artyjn ego, ta k że b yłych d z ia ła c z y
okresu PR L - w p o lityce, adm inistracji i gospodarce. Sukcesem za k o ń czyły
się starania Polski o przystą p ien ie do Paktu P ó łn ocn o a tla n ty ck ieg o. W lipcu
1 9 9 7 roku P o lsk a zo s ta ła z a p ro s z o n a d o n e g o c ja c ji c z ło n k o w s k ic h , zaś
12 m arca 1999 roku została p ełn o p ra w n ym czło n k iem Sojuszu.
D om in acja S LD -PS L, rosnące n ie z a d o w o le n ie sp o łeczeń stw a ze stylu w ła
d z y ora z n iew yja śn ion e a fery p o lityczn e i go sp o d a rcze zn a czn ie zw ię k s z y ły
szanse p ra w ic y na z w y c ię s tw o w w y b o ra ch pa rla m en ta rn ych w e w rześn iu
1997 roku. S z c z e g ó ln ie d o tk liw ie s p o łe c ze ń s tw o o d c z u ło a ro ga n cję rządu
C im o s ze w icza w czasie tra giczn ej p o w o d z i w p o łu d n io w e j i za ch o d n iej P o l
sce w lipcu 1997 roku. Prelu diu m d o w y b o r ó w parla m en ta rn ych stało się re
797
feren du m konstytucyjne, w k tó rym zw o le n n ic y n o w e j konstytucji, id e n ty fi

k o w an i z elek to ra tem lew icy, z d o b y li w ięk szość głosów .
W y b o ry p arlam en tarn e 21 w rześn ia 1997 roku d o p ro w a d z iły d o kolejn ej
zm ia n y u w ładzy. Z je d n o czo n a p o d szyld em A kcji W yb o rczej „S o lid a rn o ść”
(A W S ) p ra w ica o d n io sła sukces, z d o b y w a ją c 3 3 ,8 % g ło s ó w i 2 02 m iejsca
w S ejm ie, podczas g d y je j g łó w n y ryw al, SLD, uzyskał 2 7 ,1 % głosów , co da ło
m u 164 m a n d a ty w S ejm ie. N ie z ły w y n ik o sią gn ęła ta k że U nia W oln ości,
p o ten c ja ln y p a rtn er k oa licyjn y A W S , otrzym u ją c 13,3% g ło s ó w i 60 m a n d a
tów. W S enacie A W S zd o b yła b e z w z g lę d n ą w ięk szo ść 51 m an datów , SLD -
28, zaś U W - 8. Z a w ią za n a p o tw ardych n egocjacjach koalicja A W S - U W p o
w o ła ła rzą d J erze g o Buzka, zaś w ic ep rem ie rem został lid e r UW, L eszek B al
cerow icz. P o d o b n ie ja k w latach 1 9 9 1 -1 9 9 3 , g łó w n ą słabością k o a licji i rzą
du b y ły p o d z ia ły frak cyjn e i cią głe rozb ieżn ości w p o d sta w o w y c h kw estiach
p o lityczn ych i gospodarczych .
R zą d J erze g o Buzka za in icjo w a ł w ie le gru n tow n ych zm ian , spośród k tó
rych n ajw ięcej kon trow ersji w z b u d z ił p a k iet czterech reform , b ęd ą c y w iz y
tó w k ą w y s iłk ó w koa licji. N a jw ię k s z e dyskusje w z b u d z iła zm ia n a system u
a d m in istra cyjn ego kraju, p rzy jęta w lipcu 1998 roku, a ta k że reform a syste
m u o p iek i z d ro w o tn ej, które z a c z ę ły o b o w ią z y w a ć o d 1 styczn ia 1999 roku.
R o zp o c zę to też realiza cję re fo rm y oświaty. Z d n iem 1 w rześn ia 1999 roku
w p ro w a d z o n o 6-letn ią szkołę p o d s ta w o w ą i 3-letn ie gim n a zja o ra z 3-letn ie
licea lub szk o ły z a w o d o w e . O statnią „w ielk ą ” reform ą b y ła zm ia n a system u
em ery ta ln o -ren to w ego , której cele m b y ło o d cią żen ie b u d żetu pań stw a. R e
alizacja „czterech re fo rm ” i je j p ie rw s z e rezu lta ty w y w o ła ły m ieszan e o d c z u
cia w sp o łeczeń stw ie, p r z e w a ż a ły je d n a k n e g a ty w n e opin ie. N a jb a rd ziej k ry
tyk o w a n a b yła reform a o ch ro n y z d ro w ia ze w z g lę d u na niskie b u d ż e ty re
gion aln ych kas chorych, w ym u szo n e oszczędn ości ora z brak k oordyn acji m ię
d z y p o s z c z e g ó ln y m i o g n iw a m i słu żb y z d ro w ia . P o w o d e m k rytyk i re fo rm y
u b ezp iec ze ń b ył z k o lei fa ta ln y stan p rzy g o to w a ń d o niej Zakładu U b e z p ie
czeń S p ołeczn ych (Z U S ) i n ie d o w ła d organizacyjny, p o w ią z a n y z ele m e n ta
m i korupcji, d o ty c z ą c y kom p u teryza cji ZUS. N arastające sp rzeczn ości w o b
rębie rzą d zą cej koalicji, obarczan ie się n a w za jem w in ą za tru dn ości i n ie p o
w o d ze n ia reform - w szystko to d o p ro w a d ziło w c zerw cu 2000 roku d o opu sz
czen ia koalicji p rze z U n ię W oln ości.
8 p a źd ziern ik a 200 0 roku o d b y ły się kolejn e w y b o ry p rezyd en ck ie. W y
grał je - ju ż w p ierw szej tu rze - u rzędu jący p rezyden t, A leksan der K w a śn iew
ski, z d o b y w a ją c 5 3 ,9 % głosów .
798
270. CZECHO-SŁOWACJA: AKSAMITNY ROZWÓD
R o zd źw ię k i w obrębie fed eracji czech osłow ack iej od początku 1992 roku stały
się co ra z siln iejsze. W y b o ry p o w szech n e 5 - 6 c z e rw c a 1992 roku p rzy n io sły
z w y c ię s tw o O b yw a telsk iej Partii D em ok ra tyczn ej (O D S ) V a cla va Klausa ora z
Ruchu na rzecz D em okratycznej S łow acji (H Z D S ) Vladim i'ra M ećiara. S ło w a c
kie w ła d z e z p rem ierem M ećiarem na c z e le nie u k ry w a ły d eterm in a cji w d ą
żen iu do n iep o d leg ło śc i republiki, ch oć nie o d rzu ca ły m o żliw o śc i pozosta n ia
w p ew n y m zw ią zk u (n p. k o n fed era c ji) z C zecham i. Tw arde stanow isko c z e
skiego rządu przesądziło o rozp a d zie fed eracji czesko-słow ackiej. W y n e g o c jo
w a n e jesien ią 1992 roku u m o w y w e s z ły w życie 1 stycznia 1993 roku. S ło w a
cja i C zech y stały się d w o m a odrębnym i, w pełni su w erennym i państw am i.
'k 'k
W R epu blice Czeskiej ro zp a d fed era cji p rze b ie g ł dość gładko. Ż ycie p o lity c z
ne, zd o m in ow a n e przez cen tropraw icow ą ODS i je j p rzy w ó d c ę V ścla va Klausa,
skupione b yło w o k ó ł n eo lib era ln eg o p rogra m u tran sform acji go sp o d a rczej,
k tó ry p rzy n ió sł e fe k to w n e rezultaty. N o w o c ze s n a gosp od a rk a czeska, p o z b a
w io n a balastu przem ysłu ciężkiego, sk on cen trow an ego na S łow acji, n asta w io
na na produ kcję eksportow ą, po lekk im k ryzysie w y w o ła n y m ro zp a d em fe
deracji, w kolejnych latach osiągnęła przyzw oite tem po wzrostu (4,8% w 1995 r.).
N iskie b ezrob o cie, w granicach 3 -4 % , ora z stały w zro st p o zio m u życia u m ac
n iały p rzek on a n ie o b y w a te li o słuszności strategii rządu i sp rzyja ły p op u la r
ności ek ip y Klausa. P ro p a g o w a n a z o gro m n ym ro zm a ch em tzw. p r y w a ty z a
cja k u pon ow a, będ ąca form ą p o w szech n eg o ro zd a w n ic tw a m ajątku państw a,
u m ocn iła w o b yw a tela ch przekon an ie o nam acalnych korzyściach z przejścia
d o go sp o d a rk i kapitalistyczn ej. Czeska gospodark a cieszyła się św ietn ą o p i
nią za granicą, procentu jącą n a p ływ em in w estycji za gran iczn ych .
W y b o ry d o 2 0 0 -oso b o w ej Iz b y Poselskiej, z o rg a n izo w a n e 1 c z e rw c a 1996
roku, p rzy n io sły n ie o c ze k iw a n ie d o b ry w y n ik (61 m a n d a tó w ) C zeskiej Partii
S o cja ld em o k ra tyczn ej (Ć S S D ), kierow an ej p rze z M ilo śa Z em a n a i popu larn ą
Petrę Buzkovą. R zą d zą ca koalicja ODS i KD U -ĆSL z d o b y ła 99 m iejsc, tracąc
tym sam ym w iększość. N ie p o k o ją cy m zja w isk iem b y ło o d d a n ie głosu p rze z
co p ią te g o w y b o rc ę na skrajne u gru p ow a n ia : k o m u n istó w i fa szyzu ją cych
republikanów . D zięk i p rzyjęciu p rze z so cja ld em o k ra tó w ro li konstru ktyw nej
o p o zy cji, d o tych cza sow a koalicja rządząca u trzym ała się p rzy w ładzy. P o czą t
kiem schyłku e ry Klausa b ył kryzys gospodarczy, k tó ry w yb u ch ł w io s n ą 1997
roku. R osn ący d o d ram a tyczn ych r o z m ia ró w d e fic y t h an d lo w y, o b n iża n ie
w a rtości ko ro n y i z a g ro żen ie inflacją ora z słabnące tem p o w zro stu zm u siły
rzą d d o o g ło szen ia 10 cz e rw c a 1997 roku drak oń skiego p rogra m u o s z c z ę d
n o śc io w eg o , k tó ry d o p ro w a d z ił d o spadku p o z io m u życia, rosnącej in flacji
i b ezrob o cia . W o strza le krytyki, u ja w n io n o o d k ry te w m aju 1996 roku m a
799
chinacje fin a n so w e ODS. P o d koniec p a źd ziern ik a 1997 roku z ODS o d szed ł

zastępca Klausa, b y ły m in ister spraw zagra n iczn ych J o sef Z ie len ie c w p ro te
ście w o b e c skandali fin an sow ych , w ja k ie za m iesza n a b y ła j e g o partia.
8 listopada 1997 roku w P ra d ze d o szło d o n a jw ięk szej o d czasu „aksam it
nej re w o lu cji” 1989 roku dem on stracji. D on iesien ia o posiadaniu p rze z ODS
n ielega ln ych kont b an kow ych w S zw a jca rii d o p ro w a d z iły d o rozła m u w tej
partii i zm u siły V a cla va Klausa d o p od a n ia się d o dym isji 30 listopada 1997
roku. N o w y m p rem ierem został J o sef Tośovsky, d o ty ch cza so w y p rezes Ban
ku N a ro d o w eg o , k tó ry k ierow a ł pracam i rządu d o w y b o ró w parlam entarnych.
O d b y ły się o n e 1 9 -2 0 cz e rw c a 1998 roku i za k o ń czyły z w y c ię s tw e m ĆSSD
(7 4 m a n d a ty ). M im o kryzysu ODS i odejścia w styczn iu 1998 roku gru p y
posłów , k tó rz y u tw o rz y li U nię W oln ości (U S ), partia Klausa zd o b y ła 63 m a n
daty. M im o posiadania p rze z partie p r a w ic o w e w ięk szo ści parlam en tarn ej,
ODS nie za m ierza ła je d n a k tw o r z y ć rządu w ra z z krytyku jącym i ją d a w n y m i
partn eram i k oa licyjn ym i z K D U -Ć S L , c z y też dysyden tam i z US. P o w y b o rc z y
im pas został przełam any, g d y ODS - n ie o c ze k iw a n ie i w b re w p rze d w y b o r
czym za p o w ied zio m - z g o d ziła się na u dział w koalicji rzą d o w ej u boku ĆSSD.
O bie partie za w a rły pakt polityczn y, d o ty czą cy p o d zia łu w ładzy. S potkał się
on z protestam i o p o zy cji, a n a w et osk a rżen ia m i o zam ach na dem ok ra cję.
P rem ierem rzą d u zosta ł M ilo s Z em an , a V a c la v Klaus - m a rszałk iem Iz b y
Poselskiej. M n ie js z o ś c io w y rzą d Zem ana starał się la w iro w a ć m ię d z y o c z e k i
w a n ia m i le w ic o w e g o elek tora tu a presją p r a w ic o w e j o p o z y c ji ODS. W skutek
rosnących napięć, w styczniu 200 0 roku u m o w ę k oalicyjn ą u zu p ełn ion o tzw.
paktem tolera n cji, d o ty c zą c y m w s p ó łd z ia ła n ia w kw estia ch b u d ż e to w y c h ,
ordynacji w y b o rc ze j o ra z in tegra cji z UE.
Kryzys p o lity c z n y szed ł w p a rze z k ryzysem go sp o d a rczym . W roku 1998
produ kt k ra jo w y spadł o 2,6% , a w roku następnym o 0,2% . Z m n ie jszy ły się
d o c h o d y m ieszkańców , szyb ko rosło b ezrob o cie, p rze z lata u trzy m y w a n e na
b a rd zo n iskim p o z io m ie (p o n iż e j 3 % ). W 1998 roku w y n io s ło ju ż 7 ,5 % ,
a w n astępnym roku s ięg n ę ło 10% . R o zc za ro w a n ie p rzyn iosła p ry w a ty za c ja
ku pon ow a. Tysiące m ałych i średnich p rzed sięb io rstw n ie zn a la zło n a b y w có w
i p o zo sta ło de fa c to w rękach pań stw a. Jed yn ym p o z y ty w n y m sygn ałem był
rosnący n ap ływ in w estycji i p op ra w a stanu fin an sów państw a w skutek restryk
cyjnych środ k ów p rzy jętych w c z e rw c u 1997 roku. S pa d ek p o z io m u życia
w ięk szości sp o łeczeń stw a ro d ził frustrację, p rzera d za jącą się czasam i w kse
n o fo b ię. N a jo strzejszy m p rze ja w e m takich zja w isk była spraw a b u d o w y je -
sienią 1999 roku m uru w Usti n ad Łabą, o d d z ie la ją c e g o b lo k i kom u n aln e
zam ieszkan e p rze z C y g a n ó w o d o sied la d o m k ó w jed n o ro d zin n y ch . W skutek
m ię d z y n a ro d o w e j presji, w listo p a d zie 1999 roku rzą d zm u sił w ła d z e m iasta
d o zb u rzen ia muru.
W p o lityce za gra n iczn ej C zech y b y ły zw o le n n ik a m i ja k najszybszej i n aj
p ełn iejszej in tegra cji z instytu cjam i św iata za ch o d n iego , p rze d e w szystk im
z N A T O i U nią Europejską. W du żej m ie rze ten cel został osiągnięty. 12 m ar
ca 1999 roku C zechy zostały członkiem Paktu Półn ocn oatlan tyckiego. W marcu
800
1998 roku p o d ję ły n ego cja cje o przystąpien iu d o UE. P ro b le m y p o ja w iły się

n atom iast w stosunkach dw u stronn ych z R FN. N a jw ięk s ze k o n trow ersje bu
d ziła spraw a tzw. d ek retó w Beneśa, na m o cy których w y s ie d lo n o p o II w o j
n ie św ia to w e j N ie m c ó w sudeckich. 21 stycznia 1997 roku kan clerz R F N H e l
m ut Kohl o ra z p rem ier V ś c la v Klaus p o d p isa li dek larację p ojed n a n ia , która
w y w o ła ła d u że k o n trow ersje w sp o łeczeń stw ie i pa rla m en cie czeskim . O b a
w ia n o się roszczeń z io m k o stw N ie m c ó w sudeckich.
N a S ło w a c ji trw a ło u m acn ianie rz ą d ó w H ZD S. 15 m arca 1993 roku p re

zy d e n tem republiki został kan dydat tej partii, M ich ał K ovac. Pod w o d z ą p re
m iera V la d im fra M ećiara H ZD S z w o ln a p rze c h o d z ił na p o zy cje n acjon a li
styczne, w y w o łu ją c protesty ze strony m niejszości w ęgiersk iej ora z partii o p o
zycyjnych. Posługując się populistyczną retoryką, m anipulując posłańcam i swej
partii i n ie m ając o p o r ó w co d o posłu żen ia się k ła m stw em lu b d em a go gią ,
M eć ia r k ro czy ł d ro g ą k a rie ry p o lity czn ej za w s ze lk ą cenę. P o c z ą tk o w o na
p rze szk o d zie sta n ęły siły o p o z y c ji parlam entarn ej, w sp a rte p rze z p rezyd en ta
K ovśća. W m arcu 1994 roku R ada N a ro d o w a u d zieliła p re m ie ro w i w o tu m
nieu fności, zaś p rezy d en t o d w o ła ł g o z funkcji szefa rządu , p o w o łu ją c na to
sta n o w isk o J o z e fa M ora vći'k a z U n ii D e m o k ra ty c z n e j (D U ). N ie o b e c n o ś ć
M ećiara w rz ą d z ie trw a ła kilka m iesięcy. W y b o ry p arlam en tarn e 30 w rześn ia
1994 roku za k o ń czy ły się zw y c ię s tw e m H ZD S. Za cen ę od d a n ia części w ła
dzy, V ladim i'r M eć ia r stanął p o n o w n ie na c z e le rządu, p o p ie ra n e g o tym ra
z e m p rze z e g zo ty c z n ą k oa licję H ZD S z n acjon alistyczn ą S łow a ck ą Partią N a
ro d o w ą (S N S ) i lew ico w o -p o p u listy czn y m Z w ią zk iem R o b o tn ik ó w S łow a cji
(Z R S ). P olityk a te g o rządu cech o w a ła się o sła b ien iem tem p a p rzem ia n g o
spodarczych, narastającą konfrontacją m ię d zy rzą d em a opozycją, p erm an en t
n ym k o n flik te m m ię d z y p re z y d e n te m a p rem ierem , z a o s trze n ie m p o lity k i
w o b e c m n ie js z o ś c i n a r o d o w o ś c io w y c h (g łó w n ie W ę g r ó w ) o ra z isto tn ym i
zm ia n am i w p o lityce za gra n iczn ej państw a.
W yn ik iem n acjon alistyczn ej, a n iek ied y a n tyd em o k ratyczn ej p o lityk i rz ą
du i H ZD S (g ło śn a spraw a posła H ZD S, Frantiśka G au liedera, p o z b a w io n e g o
m andatu w gru dniu 1996 roku w sku tek w ystą p ien ia z tej p a rtii), b y ły co ra z
bardziej n iekorzystn e o p in ie za gra n iczn e. W listo p a d zie 1994 roku U nia Eu
ropejska sk rytyk ow a ła p o lityk ę rządu s ło w a ck ieg o p o d w z g lę d e m p rze s trz e
gan ia p ra w czło w ie k a , stosunku w o b e c m n iejszości n a rod ow yc h o ra z w y p e ł
niania k on w en cji europejskich i m ię d zyn a ro d o w yc h . K olejn a fa la k rytyk i ze
strony UE ora z S ta n ów Z jed n o czo n y ch p rzyszła w p a źd ziern ik u 1995 roku.
R zą d S ło w a c ji p o n o w n ie zos ta ł sk rytyk o w a n y za n a d m iern ą k o n cen trację
w ła d z y o ra z podsycan ie konfliktu z prezyd en tem . P ersp ek ty w y czło n k ostw a
w N A T O i UE sta w a ły się co ra z bard ziej o d le g łe . R z ą d y p a ń stw zach odn ich
n iep o k o iło ta k że zb liże n ie z Rosją. W roku 1996 stało się ja sn e, iż S łow a cja
w y p a d ła z gru p y k a n d y d a tó w oczeku jących na w e jś c ie d o UE o ra z N ATO .
80 1
Kongres U S A w lipcu 1996 roku w y k lu czy ł S ło w a cję z gru p y k ra jó w objętych

p o m o cą fin a n so w ą p o d ką tem p rzy g o to w a ń d o w ejścia d o Paktu P ó łn o c n o
atlan tyck iego. S p ra w ę p rze są d ziło grotesk ow e referen d u m w sp ra w ie c z ło n
kostw a w N A T O z 23 m aja 1997 roku, zb o jk o to w a n e p rze z o b y w a te li w sku
tek m an ipu lacji ze stron y w ła d z treścią pytań. O stateczne d ec yzje za p a d ły
w M a d rycie w lipcu 1997 roku, k ie d y S łow a cja nie została n a w e t u w z g lę d
n ion a w gru p ie p a ń stw kw alifiku jących się do ew en tu a ln ej d ru giej tu ry p o
szerzen ia N ATO . P odobn a krytyka d o tyczyła człon k ostw a w U nii Europejskiej.
Po raz p ie rw s z y m o ż liw o ś ć p rzystąpien ia d o U nii o tw a rcie z a k w e s tio n o w a ł
kan clerz RFN , H elm u t Kohl, w lipcu 1996 roku. S łow a cję w y łą c z o n o z gru p y
p ięciu krajów , które jesie n ią 1997 roku ro z p o c z ę ły r o z m o w y o czło n k ostw ie
w UE. P o zycja M ećia ra u legła w z m o c n ie n iu p o 2 m arca 1998 roku, k ie d y to
w y g a s ł m an dat p rezyd en ta Kovaća. B lo k o w a n y p rze z H ZD S p a rla m en t nie
był w stanie w y b ra ć n o w e g o szefa państw a, w sku tek c z e g o o b o w ią z k i p re z y
den ta p rze s z ły w gestię u rzęd u ją ceg o prem iera.
N ie n ajlepiej w y g lą d a ły stosunki z sąsiadam i: W ęgram i, C zech am i i A u
strią. M im o podpisan ia 19 m arca 1995 roku układu o d o b ry m są sied ztw ie
i p rzyja zn ej w spółpracy, p o lityk a rzą d u s ło w a ck ieg o w o b e c lu dn ości w ę g ie r
skiej ro d ziła liczn e sprzeciw y. O b y d w a rz ą d y n ie p o tra fiły osiągn ąć p od sta
w o w e g o kom prom isu, natom iast co jakiś czas p o ja w ia ły się groteskow e w swej
w y m o w ie propozycje, ja k na przykład ta zło żo n a w e w rześn iu 1997 roku przez
p rem iera M ećia ra p o d adresem prem iera W ę g ie r H orn a, d o tyczą ca w z a je m
n eg o p rzesied len ia o b y d w u grup n a rod ow o ścio w y ch . K o lejn ym p rze d m io tem
spornym w stosunkach słow acko-w ęgierskich była spraw a za p o ry w o d n ej elek
tro w n i G a b ćik o vo -N a gy m śros na Dunaju. M im o za w ie s ze n ia u działu w tej
w sp ó ln ej in w estycji p rze z W ę g r y w roku 1989 i w y p o w ie d z e n ia w m aju 1992
roku u m o w y z roku 1977, prace po stronie słow ackiej b y ły k on tyn u ow an e.
R elacje słow a ck o-czesk ie ta k że p o z o s ta w a ły d a lek ie o d o czek iw a ń . W p r a w
d z ie u reg u low a n o w fo rm ie tra k ta tow ej stosunki w za je m n e , ale b ra k ow a ło
k o n ta k tó w na n a jw y żs zy m szczeblu . N ie zb y t d o b rze układała się też w s p ó ł
praca na fo ru m m ię d zy n a ro d o w y m . D u ży w p ły w na taką sytuację m ia ły o s o
biste a n im o zje m ię d z y p rem iera m i o b y d w u republik, a ta k że lek c e w a żą c a
p o sta w a M ećiara, n iestro n ią cego o d grubiańsldch, n a w et w u lga rn ych ż a rtó w
pod adresem c z o ło w y c h p o lity k ó w czeskich. Z k o lei w stosunkach z Austrią
g łó w n y m p rze d m io te m sporu b yła b u d o w a e lek tro w n i a to m o w e j M o ch o vc e,
p rze c iw czem u p ro testo w a ł rząd, parlam ent, partie p o lity czn e i liczn e gru p y
sp o łeczeń stw a au striackiego. R zą d M ećia ra p o zo sta ł nieugięty, m im o próśb
i gróźb W ie d n ia urucham iając kolejn e b lo k i en ergetyczn e.
O b o k Polski, S łow a cja p o zo sta w a ła n ajszybciej ro zw ija ją cy m się krajem
b y łe g o bloku w sch od n ieg o. C hoć je s z c z e w roku 1993 nastąpił spadek pro
dukcji o 4% , to w roku następnym PN B w z ró s ł o 4 ,8 % , a w 1995 - o 7,3% .
W ysok ie, oscylu jące w o k ó ł 5 % roczn ie, te m p o u trzym an e zosta ło w latach
następnych. M im o kontrow ersyjnych d ecyzji z roku 1994, dotyczących w strzy
m ania p ry w a ty za c ji k u p on ow ej, m im o k lien telizm u w gospodarce i p o sta w ie
802
271. WĘGRY - KŁOPOTY ŚRODKOWOEUROPEJSKIEGO PRYMUSA
nia na h an d el z Rosją, gospodark a słow acka uniknęła p o d o b n e g o kryzysu ja k

w Czechach, u trzym u jąc zb liż o n e p a ra m etry rozw oju .
Era M ećiara d o b ie g ła końca jesien ią 1998 roku. W y b o ry p arlam en tarn e
z o r g a n iz o w a n e 2 5 -2 6 w rz e ś n ia d a ły w p r a w d z ie z w y c ię s tw o H ZD S, k tó ry
z d o b y ł 43 mandaty, ale je g o eg zo ty c z n i koalicjanci p o n ieśli d o tk liw e straty.
A n ty m eczia ro w sk a koalicja czterech partii: S łow a ck iej K oalicji D em o k ra ty cz
nej, Partii L e w ic y D em ok ra tyczn ej, K oalicji Partii W ęgierskich ora z Partii P o
rozu m ien ia, d y sp o n o w a ła 92 m an datam i w 1 5 0 -m iejscow ym p a rla m en cie.
Trudne, trw a ją ce p o n a d m iesiąc r o z m o w y za k oń czyły się p o d p isa n iem p o ro
zu m ien ia k o a licyjn ego i w y b o re m n o w e g o prem iera, lid era S łow a cld ej K o a li
cji D em ok ra tyczn ej - M ikulaśa D zurindy. D o p ełn ien iem zm ian p o lityczn ych ,
a za ra zem klęski M ećiara b y ły b ezp o śred n ie w y b o r y p rezyd en ck ie w m aju
1999 roku. W b re w za p o w ied zio m , d o w yścigu prezyden ckiego d o łą czył M eciar
i o d razu stał się g łó w n y m ry w a le m w y s u n ię te g o p rze z rzą d zą cą k o a licję
bu rm istrza Koszyc, R u d olfa Schustera. W p ierw szej ru n d zie Schuster uzyskał
4 7 ,4 % głosów , zaś M ec ia r aż 37,3% . W dru giej tu rze, d zięk i m .in. poparciu
W ęgrów , Schuster z d e c y d o w a n ie z w y c ię ż y ł, z d o b y w a ją c 57 ,2 % głosów .
R zą d D zu rin d y n ie b y ł w stanie sprostać o c ze k iw a n io m koalicjantów . N a j
w ięk sze tarcia w y s tę p o w a ły p o m ię d z y partią p rem iera a Partią D em ok ra ty cz
nej L e w ic y w o d n iesien iu d o stra tegii gosp od a rczej. Słabym o g n iw e m była
ta k że koalicja w ęgie rsk a , d o m a ga ją ca się w ięk szej a u to n om ii. S p ó r w o k ó ł
u staw y ję z y k o w e j z czerw ca 1999 roku om al nie d o p ro w a d ził d o opu szczenia
p rzez W ę g ró w koalicji. Słabości i ro zd źw ięk i w rządzącym o b o zie w yk o rzysta
ły inne ugrupow ania, za ró w n o HZDS, ja k też u tw orzon a w październ iku 1999
roku, populistyczna partia Sm er Roberta Fico. D zurinda o d b u d o w a ł p o z y ty w
n y w izeru n ek S łow a cji na Zach odzie, dzięki czem u w grudniu 1999 roku S ło
w a cja zaproszon a została d o n egocjacji w spraw ie przystąpienia d o UE.
271. WĘGRY - KŁOPOTY ŚRODKOWOEUROPEJSKIEGO PRYMUSA
O d początk u roku 1992 p o stęp o w a ła ero zja w rzą d zą cej p r a w ic o w e j koalicji,

ja k też n ajw ięk szej partii: W ęgiersk im Forum D em ok ra tyczn ym . N a początku
roku p opu listyczn a N ie za le ż n a Partia D robn ych P o sia d a czy (F K g P ) opuściła
koalicję. D zia ła ln ość ra d yk a ln ego, n a cjon a listyczn ego i a n ty sem ick iego o d ła
mu Forum, k ierow a n ego p rzez c z o ło w e g o w ęgiersk iego pisarza Istvana Csurkę,
była cora z bard ziej k ło p o tliw a dla rządu ora z k ie ro w n ic tw a M D F (Csurka był
w ic e p rz e w o d n ic z ą c y m F oru m ). W e w rześn iu 1992 roku z w o le n n ic y Csurki
d e m o n s tro w a li p r z e z p a rla m en tem , d o m a g a ją c się re zy g n a c ji p re z y d e n ta
A rp ś d a G oń cza ora z u sunięcia d o ty c h c z a s o w e g o k ie ro w n ic tw a radia i te le
w iz ji. N a tym tle, a także w k w estii lustracji, p o g łę b ia ł się spór m ię d z y pre
803
zyd e n tem a p rem ierem J ó zsefem A n ta llem . U su nięcie frakcji Csurki z M D F

la tem 1993 roku nie p o p ra w iło n o to w a ń rządu. N a d o d a tek sytuacja g o s p o
darcza bu dziła rosnące n ieza d ow o len ie. PNB spadł w 1992 roku o 7% , a w ro
ku 1993 - m im o z a p o w ie d zi o ży w ien ia - o kolejn e 3% . W ielk im o b cią żen iem
b yło za d łu żen ie zagran iczne, n ajw yższe w Europie w p rzeliczen iu na jed n ą
osobę. W ysokie b ezrob o cie (1 2 ,5 % ) oraz inflacja rzęd u 2 5 % nie sprzyjały p o
p raw ie p o zio m u życia. Po śm ierci prem iera A n talla w grudniu 1993 roku, na
czele rządu stanął P eter Boross, jed n a k nie był w stanie za p ob iec spadkow i
n oto w a ń w ła d z. N a potknięciach i sporach M D F korzystało u gru p ow an ie b y
łych kom unistycznych reform a torów - W ęgierska Partia Socjalistyczna (M S Z P ).
W y b o ry d o 3 8 6 -o s o b o w e g o Z g ro m a d zen ia N a r o d o w e g o , zo rg a n izo w a n e
8 i 29 m aja 1994 roku, za k o ń czyły się triu m fem socjalistów . D zięk i w ię k s z o
ściow ej ordynacji w yb o rczej, u zyskali b e z w z g lę d n ą w ięk szość 209 m andatów ,
w y p rze d za ją c Z w ią z e k W oln ych D em ok ra tó w (S Z D S Z ) z 69 m andatam i. R zą
d zą ce dotych czas W ęgiersk ie Forum D em ok ra tyczn e p o n io sło tota ln ą klęskę,
zdobyw ając za le d w ie 38 m a n d a tów w p orów n an iu ze 164 uzyskanym i w 1990
roku. Po k ilk u tyg o d n io w ych n egocjacjach p o w stała „w ielk a k oa licja ” M S Z P -
-S Z D S Z , która p o w o ła ła rzą d p o d k ie ro w n ic tw e m lid era so cja listó w G yuli
H orn a. G łó w n y m cele m rzą d u b y ło o d w ró c e n ie n ie b ezp iec zn y c h ten d en cji
w gospodarce: o g ro m n e g o cięża ru za d łu żen ia , d eficytu bilansu p ła tn iczeg o
i h a n d lo w e g o , a także n ap ięć w b u d żecie. Posu nięcia o s zczęd n o śc io w e, p r z y
ję te p rze z architekta re fo rm y w o ln o ry n k o w e j z roku 1990, L aszló B ekesiego,
sp otk a ły się z n ie z a d o w o le n ie m elek tora tu so cja listów i n asilającym i się p ro
testam i, z których n ajp ow a żn iejsze b y ły strajki k o leja rzy w grudniu 1994 roku.
B ezw ła d n o ść parlam en tu w ob liczu p ogarszającej się sytuacji sp o łe c zn o -g o
spodarczej, bliskiej załam aniu , ora z w strzym a n ie p ry w a ty za c ji (g ło ś n e u n ie
w a żn ie n ie sp rzed a ży sieci h o te li H u n ga r H o te ls ) s p o w o d o w a ło dym isję Beke
siego. 12 m arca 1995 roku n o w y m in ister finansów , Lajos Bokros, p rzed sta
w ił p ro g ra m stabilizacyjn y, p rze w id u ją c y d e w a lu a cję fo rin ta , o g ra n ic z e n ie
w y d a tk ó w b u d żeto w y ch , w p ro w a d z e n ie op ła t im p orto w ych , za m ro żen ie płac
o ra z za o strze n ie p o lityk i p o d a tk ow ej. P o n a d to p o d ję te zosta ły n iepopu larn e
d e c y zje (w p ro w a d z e n ie czesn eg o za studia, c zęśc io w a o d p ła tn o ść za usługi
m e d y c z n e ), które z w ię k s z y ły n a p ięcie i w y ra ź n ie p o g o rs z y ły n o to w a n ia rzą
du. P o d w yżk i cen s p o w o d o w a ły spadek d o c h o d ó w realnych o ponad 10% i ob
n iże n ie p o z io m u życia.
„Pakiet Bokrosa” p rzyn ió sł o czek iw a n e rezultaty, z a p o b ie g ł za łam an iu f i
n a n só w pań stw a, ch oć n ie d o p ro w a d z ił d o o ż y w ie n ia gosp od a rk i. N a tle in
nych k ra jó w E u ropy Ś ro d k o w o w sch od n iej, zw ła szcza Polski i S łow a cji, W ę
g r y w y r ó ż n ia ły się p o w o ln y m tem p em w zrostu o ra z u trzym u jącą się w g ra
nicach 2 0 % in flacją. Próba re fo rm strukturalnych (u b e z p ie c ze n ia społeczn e,
system p o d a tk o w y ) została sto rp ed ow a n a p rze z p arlam en t, w sku tek c z e g o
Lśjos Bokros p o d a ł się d o dym isji w lu tym 1996 roku. J ego p ro g ra m b ył j e d
nak k o n ty n u o w a n y p rze z P ś te ra M ed g y e ssy e g o . Skandal fin an sow y, k tó ry
w yb u ch ł jesie n ią 1996 roku, zn a czn ie o słabił rzą d zą cą koalicję. S p raw a d o
804
272. DOMINACJA POSTKOMUNISTÓW W RUMUNII
ty czy ła p rzek a za n ia p rze z p a ń stw o w ą A g e n c ję P ry w a ty za c ji i M ajątku Pań

s tw o w e g o konsultantce M a rcie Tocsik p o n a d 5 m in doi, z których w ięk szo ść
n astępnie została p rzela n a na konta fu n dacji i firm p o w ią za n y ch z rzą d em .
W m arcu 1997 roku w B u dapeszcie d o szło d o a n ty rzą d o w y ch m an ifestacji
p rze ciw k o p o lity ce go sp o d a rczej rządu.
W y b o ry parla m en ta rn e 10 i 24 m aja 1998 roku p rzy n io sły p o ra żk ę MSZP,
która zd o b yła 134 m iejsca, p odczas g d y Z w ią z e k M ło d y ch D e m o k ra tó w FI-
DESZ - 148 m andatów . L ib era ln y FIDESZ m usiał je d n a k z a w ią z a ć koalicję
z W ęgierskim Forum D em okratycznym oraz Partią D robnych R o ln ik ów (F K g P ),
a b y z d o b y ć p oparcie dla rządu, na k tó rego czele stanął lid e r FIDESZ, V ik to r
O rban. Ceną za to b y ły cią głe ro z d ź w ię k i w koalicji ora z z ła g o d z e n ie p r o
gra m u re fo rm gosp od a rczych . R zą d zą ca koalicja m ia ła w y r a ź n y ch arakter
cen tro p ra w ico w y, ekspon u jąc a k cen ty o b yw a telsk ie, n a ro d o w e , tra d ycyjn e
i chrześcijańskie. To p ro w a d z iło d o liczn ych starć z o p o zy cją ora z rosnącej
krytyki ze stron y mass m ed iów . W ę g r y korzysta ły z dobrej koniu n ktu ry sp o
w o d o w a n e j re fo rm a m i B ek esieg o w p o ło w ie dekady. W z r o s t g o s p o d a rc zy
kształtow ał się na p o zio m ie 4 -5 % , dość niskie było b ezrob o cie (7 % w 1999 r.).
P rob lem sta n o w ił d e fic y t b u d ż e to w y p rzek ra cza ją cy 5 % PN B o ra z stosunko
w o w yso k a in fla cja (1 0 % w 1999 r.).
Istotne zm ia n y n astąpiły ró w n ie ż w p o lity ce za gra n iczn ej. W ę g r y stały się
człon k iem N A T O 12 marca 1999 roku. R o zp o c zę ły n egocjacje akcesyjne z Unią
Europejską. O d g ry w a ły g łó w n ą rolę w o d ro d zon ej na początku 1999 roku Gru
pie W y szeh ra d zk iej, a także p o p ra w iły stosunki z sąsiadam i: S ło w a cją i Ru
m unią.
Po ustąpieniu Petre R om an a z fu n kcji szefa rządu w e w rześn iu 1991 roku,

narastał k on flik t m ię d z y n im a p rezy d en tem ło n e m Iliescu. P rezy d en t d ą żył
d o w y e lim in o w a n ia stro n n ik ó w R om an a z k ie ro w n ic tw a Frontu O c a len ia
N a r o d o w e g o (F S N ), co p o g łę b iło p o d z ia ły w e Froncie i w końcu d o p ro w a
d z iło do rozła m u . P o z w y c ię s tw ie frak cji R om an a p od cza s k o n w en cji FSN
w końcu m arca 1992 roku, z w o le n n ic y Iliescu opu ścili Front i u tw o rz y li D e
m o k ra ty czn y Front O d ro d zen ia N a r o d o w e g o (F D S N ), zaś Petre R om an z a ło
ż ył Partię D em o k ra ty czn ą -F ro n t O ca len ia N a r o d o w e g o (P D - F S N ). W lu tym
1992 roku 18 o p o zy cyjn ych p a rtii z a w ią z a ło K o n w en cję D em ok ra tyczn ą , na
której c z e le stanął Em il Constantinescu. P o d z ia ło m p o lity czn y m to w a rz y s z y
ła trudna sytuacja gospodarcza. S toją cy na c z e le rzą d u ekon om ista, T h e o d o r
S tolojan , n ie b ył w stanie p o ra d zić sobie z k ryzysem (sp a d e k produ kcji o 9%
W 1992 r., w yso k a in fla cja - 2 8 5 % , b e z ro b o c ie i o b n iżen ie się p o z io m u ż y
805
cia, za ła m a n ie w ym ien ia ln o ś ci le ja ). C ią g łe d em on stracje sp o łeczn e, koru p

cja w e w ła d za ch i brak w o li reform p rze d łu ża ły trudną sytuację. W w y b o
rach do 341 -osobow ej Iz b y D epu tow an ych , które o d b y ły się 27 w rześn ia 1992
roku, z w y c ię ż y ł D em ok ra ty czn y Front W y z w o le n ia N a r o d o w e g o (F D S N ), n a
tom ia st p rezy d en tem w y b ra n o p o n o w n ie ło n a Iliescu. N o w y rzą d N ic o la e
Vacaroiu k o n ty n u o w a ł w du żej m ie rze p o lityk ę p o p rzed n ik a . O zn a cza ło to
p rze d łu ża ją cy się kryzys go sp o d a rc zy w sku tek słabości b a z y sp ołeczn ej rzą
du i n iech ęci d o z d ecy d o w a n y ch reform , a także u trw a len ie d om in a cji p ost
kom u n istyczn ej e lity w rzą d zie, adm in istracji i go sp o d a rce, koru pcję o ra z
an tyryn k ow e, n acjon alistyczn e p o s ta w y rzą d zą cej ekipy. R ok 1993 o b fito w a ł
w narastające protesty sp ołeczn e i b ezp a rd o n o w ą w a lk ę p o lityczn ą m ię d z y
rządzącą Partią D em okracji S połecznej Rum unii (P D S R - d a w n y F D S N ) a o p o
zycją. S padek PN B (9 % w 1992, 3 % w 1993 r.), w y so k ie b e z ro b o c ie (p o n a d
10% w 1993 r.) i system atyczne zm n iejszanie się d o c h o d ó w ludności - w szyst
ko to w y w o ła ło w gru dniu 1993 roku n ajw ięk sze o d ob a len ia Ceauęescu d e
m onstracje.
K rytyczn y stan gospodark i i za b lok ow a n ie p o m o cy m ię d zy n a ro d o w ej zm u
siło rzą d Vacaroiu w p o ro zu m ien iu z M F W do w p ro w a d z e n ia na początk u
stycznia 1994 roku n o w e g o program u stabilizacyjnego. Zakładał on drastyczne
o gra n iczen ie w y d a tk ó w b u d żeto w y ch , z w ięk szen ie podatków , zm n iejszen ie
deficytu h a n d lo w ego oraz u w oln ien ie kursu leja. Poparcie parlam entu dla tych
d zia ła ń zm u siło PD S R d o sfo rm a lizo w a n ia u m o w y k o a licyjn ej ze skrajnym i
partiam i n acjon alistyczn ym i i le w ic o w y m i. D o p ro w a d ziło to d o narastających
k o n flik tó w w rzą d zie, ale jed n o cześn ie ro z d ź w ię k i nie o m in ę ły u gru p ow a ń
o p o z y c y jn y c h . P r o g ra m o s z c z ę d n o ś c io w y p r z y n ió s ł p o z y t y w n e rezu lta ty.
Zm n iejszył się d e fic y t bu d żetow y, spadła in flacja, a go sp o d a rk a z a n o to w a ła
w yso k i w z ro s t (4 % w 1994, 6 ,9 % w 1995 r.).
Listopad 1996 roku b ył m iesiącem p o w ażn ych zm ian w życiu p olityczn ym .
3 listo p a d a w y b o r y d o Z g ro m a d z e n ia N a r o d o w e g o p rzy n io s ły z w y c ię s tw o
K o n w en cji D em ok ra tyczn ej (1 2 0 m a n d a tó w ) p rze d PD S R (9 1 m a n d a tó w ).
D ruga tura w y b o ró w prezydenckich, p rze p ro w a d zo n a 17 listopada 1996 roku,
zak oń czyła się p o ra żk ą ło n a Iliescu. Stosunkiem g ło s ó w 54 : 46 z w y c ię ż y ł
Em il Constantinescu. W listo p a d zie 1996 roku k o a licja U nii S o cja ld e m o k ra
tyczn ej, K o n w en cji D em ok ra tyczn ej (1 8 p a rtii i u g ru p o w a ń ) o ra z D em ok ra
ty c z n e g o Z w ią zk u W ę g r ó w w Rum unii p o w o ła ła rzą d V icto ra C iorb ei. Sytu
acja gosp od a rcza kraju n adal p o zo sta w a ła b a rd zo trudna. W ysoka inflacja,
niskie d o c h o d y ludności i p o szerza ją ce się ob sza ry n ę d z y n iek orzystn ie w p ły
w a ły na stosunki p o lityczn e w kraju. Ceną stabilizacji go sp o d a rczej (z d ła w ie
nie inflacji, u m ocnienie leja, ogran iczen ie deficytu b u d ż e to w e g o ) b y ły n apięcia
w kraju. W sierpn iu 1997 roku d o szło d o p ro te s tó w p rze c iw k o zam ykan iu
d eficy to w y ch przedsiębiorstw . 14 styczn ia 1998 roku d e le g a c i U nii S o cja ld e
m ok ratyczn ej, p o d w o d z ą p ie r w s z e g o p ostk om u n istyczn ego p rem iera Petre
Rom ana, p o d ję li d e c y z ję o w y c o fa n iu się z k o a licji rzą d zą cej. O sa m o tn io n y
p rem ier C iorb ea z ło ż y ł 30 m arca 1998 roku rezygn ację.
806
N o w y m prem ierem został sekretarz g e n era ln y Partii Chrześcijańsko-D em o-

kratyczn ej, R adu Vasile. Starał się k o n ty n u o w a ć p o lityk ę re fo rm go sp o d a r
czych, p ry w a ty za c ji ora z stabilizacji fin a n so w ej. Jednak o gro m n a biurokra-
tyzacja adm in istracji pu bliczn ej, szerząca się korupcja i o g ó ln e za co fa n ie g o
spodarki rum uńskiej u tru dn iały realizację p rogram u o ż y w ie n ia go s p o d a rc ze
go. N a d o m ia r z łe g o na początku 1999 roku krajem w strząsn ęła kolejn a mine-
riada. R o zp o c zę ty 4 stycznia p rzez g ó rn ik ó w z zagłęb ia Jiu strajk w proteście
w o b e c zam ykania n ieren tow n ych kopalń i zw o ln ień z pracy, w sku tek o d rzu ce
nia p rze z rząd p ostu latów górn iczych p rze ro d ził się w „d łu gi m arsz” 20 tys.
górników , k tó rzy ruszyli z centrum zagłęb ia Patroęani w kierunku Bukaresztu.
Po d ro d ze d o c h o d ziło d o liczn ych i coraz gw a łto w n iejszyc h starć z policją.
W Coteęti gó rn icy ujęli 1,5 tys. policjantów . R ząd p osta n ow ił w szczą ć ro z m o
w y z górn ik a m i, których re p rezen to w a ł M iro n C ozm a. P rem ier Vasile o b ieca ł
p o m o c w restrukturyzacji górn ictw a w ę g lo w e g o oraz zw o ln ien ie strajkujących
z o d p o w ie d zia ln o ści karnej za skutki m ineriady. Tej d ec yzji sp rzeciw ił się pre
zyd e n t Constantinescu. Z w ło k a w e w d ro ż e n iu rz ą d o w e g o p rogra m u p o m o c y
w y w o ła ła 8 lu teg o k o lejn y strajk. Sytuację za ostrzyła re w izja w yrok u sądu
w o je w ó d z k ie g o w sp ra w ie p r z y w ó d c y g ó rn ik ó w Cozm y, w w yn ik u której z o
stał on skazany na 18 lat p o z b a w ie n ia w oln o ści. C o zm a z a p o w ie d zia ł ro z p o
częcie kolejn ej m in eria d y i zd o b ycie Bukaresztu. Jednak ju ż p ie rw s z e starcie
z p olicją za k oń czyło się klęską górn ików . A re s zto w a n o p on ad 500 górn ików ,
w śród nich C o zm ę i innych lid e r ó w zw ią zk o w ych .
U p a d ek rzą d u Vasile w gru dn iu 1999 roku, n ieu d oln o ść je g o n astęp cy
M u gu ra Isarescu o ra z b a rd zo trudna sytuacja sp o łeczn o -go sp o d a rcza p o d w a
ż a ły zd oln ość cen tro w ej koalicji d o w y p ro w a d z e n ia kraju z kryzysu. Bankruc
tw o N a r o d o w e g o Funduszu In w estyc yjn ego w m aju 2000 roku u n icestw iło
resztki zau fan ia d o rządu i p rze są d ziło p rak tyczn ie o w yn ik a ch w y b o r ó w pre
zyd en ck ich i p a rla m en ta rn ych w lis to p a d z ie -g ru d n iu 2 0 0 0 roku. N a fo tel
p rezyd en ta w ró c ił w etera n p ostkom u n istów ło n Iliescu, k tó ry po k o n a ł n acjo
n alistę, C o rn eliu V adim a Tudora. P D S R stała się p o n o w n ie n a jsiln iejszym
u gru p ow a n iem , zd o b y w a ją c 155 m a n d a tó w w 3 4 1 -m iejscow ej Iz b ie D ep u to
w an ych . N a d ru gie m iejsce w y s fo r o w a ła się Partia W ie lk ie j Rum unii, k ie ro
w a n a p rze z Tudora (8 4 m a n d a ty ). N o w y m prem ierem , p o p a rtym p rze z PD SR
i n ie w ie lk ie partie cen tro w e, w tym W ęgrów , został A d ria n Nastase.
Jednym z głów n ych zagadn ień polityczn ych był stosunek d o W ęgrów . Spra
w a m n iejszości w ęgie rsk ie j b y ła p rze z dłu gi czas z a rz e w ie m cią głych k o n flik
tów, w yk orzystyw a n ych i m an ipu low an ych p rzez u gru p ow a n ia n acjon alistycz
ne, a n a w et rzą d zą cych postkom unistów . W okresie silnych w p ły w ó w partii
nacjon alistyczn ych w rz ą d z ie Vacaroiu (1994—1 9 9 5 ) p a n o w a ł im pas. D o p ie
ro podpisan ie traktatu o dobrosąsiedzkich stosunkach w e w rześn iu 1996 roku,
a n astępnie p rze jęcie w ła d z y p rze z p ra w icę s p o w o d o w a ło p o z y ty w n e zm ia
ny. W m arcu 1997 roku w p ierw szą oficja ln ą p o d ró ż za gra n iczn ą d o B u da
pesztu u dał się p rem ier C iorbea, zaś w p a źd ziern ik u 1997 roku oficja ln ą w i
zytę w Rum unii z ło ż y ł p rem ier W ęgier, G yula H orn . W ę g r y z g o d z iły się tak
807
że p o p rzeć starania Rum unii o w ejście d o N A TO . W styczniu 1998 roku w Bu

d a p e s zc ie p r z e b y w a ł p r e z y d e n t C on stan tin escu , z a w ie r a ją c w ie le u m ó w
o w sp ó łp ra c y p olityczn ej, go sp o d a rczej i w o js k o w ej.
273. MOŁDAWIA - SECESJA NADDNIESTRZA
W 1990 roku nastąpiła secesja rosyjskojęzyczn ej lu dności M o łd a w ii, za m iesz

kującej le w y b rze g Dniestru. P rok la m ow a n ie su w erenności Naddniestrzańskiej
Republiki M o łd a w ii d o p ro w a d z iło d o w ybu ch u w o jn y d o m o w e j, w której na
p rze ciw w ojskom m ołdaw skim stanęły o d d zia ły secesjonistów, w spieran e przez
rosyjską 14. A rm ię. P o objęciu d o w ó d z tw a 14. A rm ii p rze z gen . A leksan dra
L eb ie d zia , w c zerw c u 1992 roku, w sku tek z d ecy d o w a n y ch d zia ła ń sił rosyj
skich, secesja N a d d n iestrza stała się faktem . P o d n a d zo re m n ie z w y k le p o p u
la rn ego gen . L e b ie d zia republika u m ocn iła sw ą n ieza leżn o ść i stw o rzy ła w ła
sną adm inistrację pań stw ow ą. W referendum , p rzep ro w a d zo n ym w lipcu 1995
roku, 8 0 % lu dn ości N a d d n iestrza o p o w ie d z ia ło się za o d e rw a n ie m Republiki
od M o łd a w ii. N ie u zn a w a n a p rze z społeczn ość m ię d zy n a ro d o w ą , p o z b a w io
na w ię z i gospodarczych , h a n d lo w ych i p o lityczn ych z krajam i regionu , p o z o
stająca w k on flik cie z M o łd a w ią - R epublika N add n iestrzań ska p rze ży w a ła
o g ro m n e tru dn ości gosp od a rcze, sp o tęg o w a n e u trzym a n iem m o d elu socja li
styczn ej gosp od a rk i p la n ow ej.
Faktyczna secesja N a d d n ies trza b y ła g łó w n y m p ro b le m e m n ie p o d le g łe j
M o łd o w y. Pod w o d z ą „o jca n ie p o d le g ło ś c i” M ircei ło n a Snegura, M o łd o w a
starała się zacieśn ić w ię z i polityczn o-k u ltu ra ln e z Rum unią, a ta k że r o z w i
nąć w sp ó łp ra c ę go sp o d a rczą i h a n d lo w ą . Jedn ak tru dna sytuacja Rum unii
i b rak konkretnej p o m o c y ze stron y Bukaresztu zn ie ch ę ciły sp o łec ze ń stw o do
za cieśn ien ia w ię z i z ty m krajem . Brak zd e c y d o w a n y c h reform , o p ó r lo b b y
p rzem ysłu c ię ż k ie g o i k o łch o źn ik ó w ora z n ied o statek z a g ra n iczn e g o ka p ita
łu in w e sty cy jn eg o p rze d łu ż a ły zapaść gospodarczą. Z w y c ię s tw o w w yb o ra ch
parlam en tarn ych w lu tym 1994 roku D em ok ra tyczn ej Partii A gra rn e j, gru
pującej d a w n ą n om en k latu rę k o łc h o z o w ą ora z adm in istrację lokalną, zah a
m o w a ło postęp reform . S p o łeczeń stw o repu bliki zm ęc zo n e tru dn ościam i g o
sp o d a rczy m i, n a cjon a listyczn ą reto ry k ą w ła d z i p o ra żk ą w N a d d n ies trzu ,
o d w ró c iło się o d Snegura. W w yb o ra ch p rezyd en ck ich w 1996 roku z w y c ię
ż y ł kan dyd at ko m u n istów Petru Łuczinski (L u ęin sch i). N o w y p rezy d en t usi
ło w a ł zacieśn ić w sp ó łp ra cę z Rosją ora z u trzym ać d ecydu jącą ro lę państw a
w reform ach gospodarczych. U m ocn ienie p ozycji u gru p ow ań antykapitalistycz-
nych nastąpiło w m arcu 1998 roku. W w yb o ra ch parlam en tarn ych z w y c ię ż y
ła M o łd a w s k a Partia K om u n istyczn a. M o łd o w a p o zo sta ła n a jb ied n iejszym
krajem europejskim , o o ficja ln y m d o c h o d z ie n a ro d o w y m na je d n e g o m ie sz
808
274. BUŁGARIA - SPORY POLITYCZNE I KRYZYS GOSPODARCZY
kańca p o ró w n y w a ln y m ze w skaźn ik am i k ra jó w T rze c ie g o Ś w iata, pa n oszą

cej się korupcji i p rzestępczości.
274. BUŁGARIA - SPORY POLITYCZNE I KRYZYS GOSPODARCZY
Po zw y c ię s tw ie U nii Sił D em okratyczn ych (U S D ) w w yb o ra ch p arlam en tar

nych w p a źd ziern ik u 1991 roku, je j p o zycja p o lityczn a u legła w z m o c n ie n iu
w sku tek p o n o w n e g o w y b o ru na p rezyd en ta , 12 styczn ia 1992 roku, Ż eliu
Ż e lew a . Jedn ak sp o ry w obręb ie Unii, których w y r a z e m b ył kon flikt m ię d z y
p rezyd en tem Ż e le w e m a w icep rezyd e n tem , B łagą D im itro w ą ora z w ła d z a m i
USD, d o p ro w a d ziły d o roztrw on ien ia kapitału po lityczn ego . O d początku roku
1992 B u łgaria p r z e ż y w a ła c iężk i kryzys e n e rg e ty c z n y w sk u tek o g ra n iczeń
w d osta w a ch en erg ii z Rosji o ra z p o w ta rza ją cy ch się a w a rii e lek tro w n i a to
m o w e j w K ozłod u ju . W k w ietn iu 1992 roku parlam en t za a p ro b o w a ł p rogra m
o s zc zę d n o ś c io w y z a p ro p o n o w a n y p rze z rząd F ilip a D ym itrow a . Z a p o w ie d ź
„za ciśn ięcia pasa” s p o w o d o w a ła m a so w e strajki la tem 1992 roku w portach,
kopalniach, na k o lei o ra z w słu żbie zd ro w ia . Pod presją strajkujących rząd
z g o d z ił się na p o d w y ż k i płac. K on flikt m ię d z y p rezy d en tem Ż e le w e m a pre
m ierem D im itro w em d o p ro w a d ził d o upadku rządu w p aździern iku 1992 roku
Wskutek w y c o fa n ia poparcia p rze z turecki Ruch P ra w i S w o b ó d , o p o w ia d a ją
cy się p o stronie p rezyden ta. P o k ilk u tyg o d n io w ym k ryzysie rzą d o w y m , 30
gru dnia 1992 roku p o w sta ł „rzą d ek s p ertó w ” , na k tó reg o c z e le stanął p r o fe
sor ek o n om ii i b y ły d o ra d ca Ż e lew a , 67-letn i Liu ben Berów.
K on flikt m ię d z y USD a p rezyd en tem Ż e le w e m i p rem ierem B e ro w e m p o
głęb ił się w 1993 roku. U nia o rg a n iz o w a ła liczn e d em on stracje, w y w ie r a ją c
na rzą d stałą presję. D ram atyczna sytuacja go sp o d a rcza zm u szała w ła d z e do
zd ecy d o w a n y ch działań , co d a w a ło p o le d o dalszej g r y p o lity czn ej ze strony
za ró w n o USD, ja k też Bułgarskiej Partii S ocjalistyczn ej (B P S ). U p a d ek rządu
B erow a w m aju 1994 roku, w sku tek braku poparcia dla p rog ra m u sta b iliza
cji go sp o d a rczej ze stron y parlam en tu i prezyd en ta , s p o w o d o w a ł p rzy sp ie
szen ie term in u w y b o r ó w parlam entarn ych.
W y b o ry 18 gru dnia 1994 roku za k oń czyły się w ie lk im triu m fem BPS. Post
kom uniści z d o b y li 125 m iejsc, p odczas g d y USD z a le d w ie 69. N o w y rząd, na
którego c z e le stanął Żan W id en o w , za h a m o w a ł re fo rm y re a liz o w a n e p rze z
P o p rzed n ie rządy. Co w ię c e j, w sp iera ł d e fic y to w e p rze d sięb io rs tw a p a ń stw o
w e , to le ro w a ł ich rosnące d łu gi, a n a w et n a w o ły w a ł d o p o n o w n e j k o le k ty w i
zacji roln ictw a. C z o ło w e stanow iska w rządzie, adm inistracji p a ń stw o w ej i go-
spodarce w ró c iły w ręce fu n kcjon ariu szy byłej p a rtii kom u n istyczn ej. N a stą
p i ą cen tra liza cja p o lity k i rządu , p o w s ta ły p a to lo g ic zn e , ro d zą ce koru pcję
1 za w ła s zc za n ie m ajątku p a ń s tw o w e g o , z w ią z k i tzw. gru p iro w k i, fu n kcjon u
809
ją c e na styku k o m p eten cji pań stw a i gospodark i. R o zlu źn ien ie d y scyp lin y fi
n an sow ej w sku tek p rze jm o w a n ia „złyc h d łu g ó w ” p rze d sięb io rs tw p a ń stw o
w y c h i p o k ry w a n ia d eficytu b u d ż e to w e g o p rze z ban k cen tra ln y d o p ro w a d z i
ło d o załam an ia fin a n só w państw a. W c zerw c u 1996 roku sytuacja g o s p o
darcza kraju b yła na gra n icy zapaści. W sklepach zabrakło chleba, n astąpiły
drastyczne p o d w y ż k i cen paliw , p o d n iesio n o staw ki p o d a tk o w e. Z a p o w ie d ź
„za ciśn ięcia pasa” p rze z rzą d Żana W id e n o w a d o p ro w a d z iła d o d em on stra
cji, strajków, a n a w et starć z policją.
3 listopada 1996 roku n o w y m p rezyd en tem w y b ra n o k a n dyd ata USD, 44-
-letn iego p raw n ik a Petyra S tojan ow a, k tó ry w d ru giej tu rze z d e c y d o w a n ie
p okon ał kandydata BPS, Iw a n a M a ra zo w a . Kolejne załam an ie fin a n sow e pań
stw a w styczniu 1997 roku d o p ro w a d z iło d o kilku settysięczn ych d em on stra
cji w całym kraju p o d hasłam i u stąpienia rządu, odsu n ięcia so cja listó w od
w ła d z y i p r z e p ro w a d z e n ia n o w y c h w y b o ró w . M a s o w e p ro te s ty s p o łe c zn e
w y m u s iły w k o ń cu d y m is ję rz ą d u W id e n o w a . P r z e d t e r m in o w e w y b o r y
19 k w ietn ia 1997 roku za k o ń czyły się w ie lk im sukcesem cen tro p ra w ic o w e j
koalicji Z jed n o czo n y ch Sił D em okratyczn ych , które z d o b y ły 137 m iejsc, p o d
czas g d y rz ą d z ą c y dotych czas socjaliści - tylko 58.
N o w y m szefe m rządu został lid e r USD, Iw a n Kostow, architekt p rzem ia n
w o ln o ry n k o w y c h z początk u dekady. W sw ym p rog ra m ie p odkreślał k o n ie c z
ność p o d jęcia szybkich d zia ła ń dla w y p ro w a d z e n ia kraju z kryzysu. Polityka
gosp od a rcza rzą d u K ostow a za częła w 1998 roku p rzyn osić o c z e k iw a n e re
zultaty. Po za łam an iu w latach 1 9 9 6 -1 9 9 7 (sp a d e k PN B o 10 ,9 % w 1996
i 7,4 % w 1997 r., inflacja 578% , b ezrob o cie 11% w 1997 r.) nastąpiła w z g lę d
na stabilizacja: w z ro s t PN B o 3 ,5 % w 1998 i 2 ,4 % w 1999 roku; o g ra n ic z e
n ie d eficytu b u d ż e to w e g o d o 3% , p o sk rom ien ie in fla cji d o p o z io m u 1,1%
w końcu roku 1999. P ro b le m e m p o zo sta ło w y so k ie b ezro b o c ie , które w z r o
sło d o 16% w końcu 1999 roku. W szerszym w y m ia rz e , cela m i rzą d u były:
stabilizacja fin a n so w a w p o ro zu m ien iu z MFW , reform a strukturalna w g o
spodarce, w a lk a z przestępczością, korupcją i zw iązk a m i m afijn ym i, a pon adto
p rzystą p ien ie d o UE i N A TO . Ten ostatni cel w y d a w a ł się c ią g le od legły, b o
w ie m B u łgaria p o zosta ła p o z a p ierw szą grupą p a ń stw za p ro szon ych d o n e
gocja cji w sp ra w ie czło n k ostw a w tych d w ó ch organ izacjach . M im o to, p o d
czas in te rw e n c ji N A T O w Ju gosła w ii, B u łgaria u d o stęp n iła p rze strzeń p o
w ie trz n ą sa m o lo to m N A TO . N a początk u gru dn ia 1997 roku B u łgaria z a w a r
ła u m o w ę gran iczn ą z Turcją, regu lu jącą sporn y od II w o jn y ś w ia to w e j p r z e
b ie g lin ii gran iczn ej.
810
275. WOJNA KOŃCA WIEKU W BYŁEJ JUGOSŁAWII
U zn an ie n iep o d leg ły ch repu blik S łow en ii i C h orw a cji p rze z W sp ó ln o ty Euro

pejskie, a ta k że kolejn e państw a, p rzy p ie c z ę to w a ło ro zp a d fed era cji ju g o s ło
w iańsk iej. O d początku 1992 roku, po k rw a w y m ro zstrzygn ięciu o fe n s y w y
J u gosłow iań skiej A rm ii L u d o w e j (J N A ) w C h orw acji, coraz w ię k s z y n iepokój
bu d ziła sytuacja w B ośn i i H e rce g o w in ie . W p rze p ro w a d zo n y m na p r z e ło
m ie lu teg o i m arca 1992 roku referendu m w sp ra w ie n iep o d leg ło śc i repu bli
ki, z b o jk o to w a n y m p rze z Serbów , za pełn ą n iep o d leg ło śc ią o p o w ie d z ia ło się
p o n a d 9 9 % głosu jących. 3 m arca 1992 roku p rezyd en t A lija Iz e tb e g o v ić p ro
k la m o w a ł n ie p o d le g łą B ośnię i H erceg o w in ę . Ta d ecyzja s p o w o d o w a ła w y
buch w a lk w S ara jew ie i Bosanskim B rod zie m ię d z y z w o len n ik a m i n ie p o d le
głości (C h o rw a ta m i i M u zu łm a n am i) a Serbam i, k tó rzy 27 m arca o g ło s ili p o
w sta n ie Serbskiej Republiki B ośn i-H ercegow in y. 7 k w ietn ia 1992 n ie p o d le
gła Bośnia u znana została p rze z E W G i U S A p o d w a ru n k iem p rzy jęcia tzw.
planu C u tileiro, p rz e w id u ją c e g o k a n to n a liza cję Bośni. W sku tek za ciek ły ch
w a lk o tzw. k o ry ta rz posaw iński, m ię d z y Serbam i a p o łą czo n y m i o d d zia ła m i
C h o rw a tó w i M u zu łm an ów , p rezyd en t Iz e tb e g o v ić od rzu cił ten plan. Sytu
ację sk om p lik ow a ło p ro k la m o w a n ie 4 lipca 1992 roku na terenach k o n trolo
w a n ych p rze z o d d z ia ły ch orw ack ie - C h orw ackiej W s p ó ln o ty H erceg-B ośni.
N a m o cy rezolu cji 743/1992 O N Z p o d jęła o p era cję p o k o jo w ą U N P R O F O R .
S iły O N Z b y ły ro zm ies zc za n e od 9 m arca d o c z e rw c a 1992 roku w tzw. stre
fach b e z p ie c z e ń s tw a O N Z (U N P A ), p o c z ą tk o w o w K ra in ie o ra z S ła w o n ii
W sch odn iej i Zach odn iej. W p a źd ziern ik u 1992 roku w a lk i na p e w ie n czas
zosta ły p rze rw a n e w sytuacji, g d y S erb o w ie o p a n o w a li 7 0 % terytoriu m kra
ju. 22 styczn ia 1993 roku ruszyła o fen syw a ch orw ack a w k ró tce p o o g ło s z e
niu tzw. planu V ance’a -O w e n a , p rze w id u ją ce g o przek ształcen ie Bośni w kon
fed era cję 10 p row in cji, z S ara jew em ja k o m iastem o tw a rty m p o d za rzą d em
O N Z . Plan zosta ł o d rzu co n y p rze z Iz e tb e g o v ic ia . W k w ietn iu 1993 roku d o
szło d o w a lk m ię d z y M u zu łm a n am i a C h orw a ta m i, w których d o w ó d z tw ie
p o ja w iły się ten d en cje d o u g o d y z Serbam i, p o tw ie rd z o n e podczas spotkania
p re z y d e n tó w C h o rw a cji i Serbii, Tudm ana ora z M ilo śevic ia w dniu 15 c z e r w
ca 1993 roku. W maju 1993 roku O N Z u tw orzyła strefy bezp ieczeń stw a w sze
ściu okrążon ych p rze z S erb ó w en klaw ach m uzułm ańskich. W lipcu 1993 roku
p o w sta ł plan O w e n a -S to lte n b e rg a , p rze w id u ją c y k o n fed era cję trzech etn ic z
nych republik, ale p o n o w n ie został o d rzu co n y p rze z p rezyd en ta Iz e tb e g o v i-
cia, z a ch ę co n eg o sukcesam i sił m u zułm ańskich w środ k ow ej Bośni.
W obec tych w yd a rzeń , od p o ło w y 1993 roku w zrastało za an ga żo w a n ie USA
i N A T O w ro z w ó j sytuacji w b yłej Ju gosław ii. Stany Z je d n o czo n e d ą ż y ły do
osłabien ia p r ze w a g i m ilitarn ej w o js k serbskich ora z skłon ien ia M u zu łm a n ó w
i C h o rw a tó w d o s tw o rzen ia w s p ó ln e g o frontu antyserbskiego. O d początku
roku 1994, pod presją U SA, n astąpiło za cieśn ien ie w s p ó łp ra c y ch orw acko-
-m uzułm ańsldej, u gru n tow a n e u tw o rz e n ie m 18 m arca 1994 roku F ederacji
81 1
M u zu łm ań sko-C h orw ack iej, m ającej objąć 5 8 % tery toriu m Bośni. N astąpiła
także koordyn acja d zia ła ń m ilitarn ych, która p rzyn iosła k rótk o trw a łe sukce
sy p o d koniec roku. W m aju 1994 roku tzw. Grupa K on ta k tow a (U S A , W ie l
ka Brytania, Francja, N iem cy, Rosja i O N Z ) za p ro p o n o w a ła u tw o rze n ie k o n
fed era cji Serbskiej R epu bliki B o śn i-H erc ego w in y i Federacji M u zu łm ań sko-
-C h orw ackiej p rzy p o d z ia le tery toria ln ym w stosunku 49 : 51. Plan ten z o
stał o d rzu c o n y p rze z Serbów , kontrolu jących w ó w c z a s p o n a d 70 % obszaru
republiki. W o b e c niesku teczności sił p o k o jo w y c h O N Z -U N P R O F O R , in icja ty
w ę z a c z ę ły p rze jm o w a ć o d d z ia ły N ATO . 28 lu tego 1994 roku sa m o lo ty N A TO
o strzela ły serbskie m y śliw ce nad Bośnią. D o kolejn ych n a lo tó w na p o zycje
serbskie w Bośni i Krainie d o szło w k w ietn iu i listo p a d zie 1994 o ra z w lipcu
i sierpniu 1995 roku.
D zięki d osta w om broni z U SA o raz k rajów islamskich, bośniaccy M u zu łm a
nie stw orzyli silną arm ię, która p rzy g o to w y w a ła się d o w ie lk iej k on trofen syw y
przeciw ko Serbom . Po sukcesach arm ii ch orw ackiej latem 1995 roku, 15 w r z e
śnia tego roku ruszyła m uzułm ańsko-chorw acka o fen syw a w środkow ej i za
chodniej Bośni. W ciągu kilku dni p ołą czon e o d d zia ły za jęły 6 0 % terytorium
kraju. 10 p aździern ika strony konfliktu w Bośni z g o d z iły się na rozejm . K onty
n u ow an o p o d jęte na początku w rześn ia w G en ew ie ro z m o w y p o k ojow e, które
zakoń czyły się u zgo d n ien iem w D ayton 21 listopada porozu m ien ia p o k o jo w e
go, p odpisan ego uroczyście 14 grudnia 1995 roku w Paryżu p rze z p rezyd en
tó w Jugosław ii, C h orw acji i B ośni-H ercegow iny. N a je g o m o cy Bośnia i H erce
g o w in a m iała pozostać odrębnym pań stw em w d o tych czasow ych granicach,
p o d zielo n y m na Republikę Serbską oraz Federację M uzułm ańsko-Chorw acką,
a stolicą m ia ło być nadal zjed n oczo n e Sarajew o. N a d realizacją p orozu m ien ia
m ia ły czu w ać - zd o m in o w a n e p rzez N A T O i USA, choć p rzy u dziale Rosji -
Siły Im plem entacyjne (IF O R ). Zbrodniarze w ojen n i m ieli być odsunięci od funk
cji pu blicznych i osądzeni p rze z trybunał m iędzyn arod ow y.
S p raw a p o z b a w ie n ia w ła d z y p r z y w ó d c y bośn iackich S erbów , R a d o va n a
Karadicia, oskarżon ego o zbrodn ie popełn iane przez Serbów, pozostała głów n ą
przeszk od ą d o u reg u low a n ia sytuacji w republice. Pod naciskiem serbskich
n a cjon a listów o ra z B elgradu , w sku tek presji Zachodu , p o d k on iec czerw c a
1996 roku R adovan Karadić zrzekł się oficjalnych stanow isk w Republice Serb
skiej w Bośni. N a c z e le Republiki stanęła pop ieran a p rze z m ocarstw a za ch o d
n ie B iljana Plavśić, a czk o lw ie k p o zo sta w a ła w cien iu p o sia d a ją cego p o tężn e
w p ły w y p o lityczn e i gospodarcze, choć oficja ln ie od su n iętego od p o lityk i i ści
g a n e g o za zb ro d n ie w o je n n e - Karadicia. Jej ry w a le m w w a lc e o p r z y w ó d z
tw o Serbskiej Partii D em okratyczn ej (S D S ) b ył także M o m ć ilo Krajiśnik, c z ło
n ek b o śn iack iego prezydiu m . W lipcu 1997 roku k on flik t o w ła d z ę w R ep u
b lice Serbskiej w k ro c z y ł w n o w ą fa z ę p o ro zw ią za n iu p rze z pan ią p rezyd en t
parlam entu . S tron n icy K aradicia oskarżyli ją o ła m a n ie konstytucji, zaś ar
m ia z a g ro z iła in terw en cją .
P o d s ta w o w y m w y z w a n ie m d o końca d ek a d y b yła b u d o w a - p o d n a d zo
rem m ię d z y n a r o d o w y c h sił sta b iliza cyjn ych S FO R - struktur sk u teczn ego
812
pań stw a fed era cy jn eg o , z d o ln e g o staw ić c z o ło fa li przestęp czości, korupcji,

w a śn io m etn iczn ym i ten d en cjom odśrodkow ym .
•kkk
G łó w n y m p ro b le m em C h o rw a c ji, op ró cz opisanej sytuacji w Bośni i H erce

g o w in ie , b yła secesja p rok la m ow a n ej 19 gru dnia 1991 roku Serbskiej R ep u
b liki Krainy, ob ejm u ją cej o k o ło 1/3 te ry to riu m pań stw a i u zn a w a n ej je d y n ie
p rze z Serbię. P o w ta rza ły się in cyd e n ty zbrojn e m ię d z y siłam i J N A a o d d z ia
ła m i ch orw ackim i, g łó w n ie w o k ó ł V in k ovći, K arlovaca, O sijeku o ra z a d ria
tyckich p o r tó w Śibenik, Z a d a r i D ubrovnik. C h orw a ci, p o d w o d z ą n acjon a li
styczn ego p rezyd en ta Franjo Tudm ana, nie re zy g n o w a li z odzyskan ia u tra co
nych na rzec z S erb ó w terenów . W styczniu 1993 roku ruszyła o fen syw a ch or
w a ck a na M aslen icę, w celu zd o b ycia p rzy c z ó łk ó w w Krainie, ale za k oń czyła
się n ie p o w o d z e n ie m . W k w ietn iu 1993 roku p o n o w n ie siły ch orw a ck ie p o d
ję ły akcję w p ółn ocn ej D alm acji. N ieu d an e p rób y o dbicia Krain y skłon iły rząd
ch orw ack i d o p odpisan ia w e w rześn iu 1993 roku ro zejm u z Serbską R ep u
b liką Krainy. P rze rw a n ie w a lk zosta ło w yk o rzy sta n e p rze z C h o rw a cję d o o d
b u d o w a n ia p o ten cjału m ilita rn ego, p o w a ż n ie z n is zc zo n eg o w do tych cza so
w y c h w a lk a ch p r z e c iw S erbom . W styczn iu 1994 roku m in istro w ie spraw
za gra n iczn ych C h o rw a cji i n o w e j J u gosła w ii pod p isa li p o ro zu m ien ie o n or
m a liza cji stosu nków i za przestan iu w za je m n y ch w a lk w Bośni. P o o d n o w ie
niu sojuszu z Bośnią i H e rc e g o w in ą w m arcu 1994 roku, C h o rw a cja stała się
w a żn y m p artn erem Zachodu , g łó w n ie U SA. O trzym a ła także p o m o c ek o n o
m iczn ą o ra z w yk o rzy sta ła m ilczą cą z g o d ę pań stw zach odn ich na p o w a żn e
zakupy u zbrojen ia. N a k a z o p u szczen ia sił U N P R O F O R w Krain ie, z a p o w ie
d zia n y p rze z prezyden ta Tudm ana w styczniu 1995 roku, został od eb ran y jako
sygn ał p rzy g o to w a ń d o k o lejn ego etapu w o jn y p r z e c iw S erbom . 1 m aja 1995
roku błysk a w iczn a o fe n s y w a C h o rw a tó w d o p ro w a d z iła d o za jęcia k o n trolo
w an ej p rze z S erb ó w S ła w on ii W schodniej. W o d w e c ie artyleria serbska ostrze
lała Z a grzeb . P o d jęta 4 sierpn ia 1995 roku p o tężn a o fen sy w a arm ii ch o rw a c
kiej za k oń czyła się o p a n o w a n ie m w ciągu kilku dni Krainy. D o szło d o exodu-
su serbskiej lu dn ości z C h orw acji. W sierpniu 1996 roku, p o n ieo c ze k iw a n y m
spotkaniu p rezy d en tó w n ow ej Ju gosław ii i C h orw acji (p ierw szy m od 1991 r.,
nie liczą c kon feren cji p o k o jo w y c h ) w A tenach, s z e fo w ie d y p lo m a cji o b y d w u
państw podpisali u m o w ę o n orm alizacji stosunków w zajem n ych . O dbicie utra
conych w 1991 roku te re n ó w u m ocn iło p o zy cję Tudm ana o ra z C h orw ackiej
W spóln oty D em okratycznej (H D Z ). W yb o ry prezydenckie w czerw cu 1997 roku
po n o w n ie w y g ra ł Franjo Tudman, p o m im o k ło p o tó w zd row otn ych oraz oskar
żeń stron nictw opozycyjn ych o dyktatorski sposób rządzen ia.
10 gru dnia 1999 roku zm a rł p rezyd en t Franjo Tudm an. N o w y m szefem
pań stw a został w y b ra n y w lu tym 200 0 roku Stjepan (S tip e ) M esić, kan dydat
o p o zy cyjn ej w o b e c H D Z C h orw a ck iej Partii C hłopskiej. W cześn iej, 3 stycznia
2000 roku, p rze p ro w a d zo n o w y b o r y p a rlam en tarn e, w których z w y c ię ż y ła
813
w p ra w d z ie H ZD S, uzyskując 46 m a n d a tó w w 1 5 1 -m iejscow ym parla m en cie,

ale tylko d w a m a n d a ty m n iej zd o b y ła S ocja ld em o k ra tyczn a Partia C h o rw a cji
(S D P ), która p o d w o d z ą Iv ic y R aćana stw o rzyła koalicję z lib era ła m i (H S L S ),
partią chłopską (H S S ) i partią lu d o w ą (H N S ). C elem n o w e g o prezyden ta oraz
p rem iera Iv ic y Raćana b yła d em ok ra tyza cja życia p o lity c zn e g o , p o p ra w a sy
tuacji gospodarczej, u reg u low a n ie stosu nków z sąsiadam i ora z zb liżen ie z UE
i NATO .
•jc k - k
Proklam ow an a 26 grudnia 1991 roku, „trzecia ” albo „n o w a ” J u g o s ła w ia , o b e

jm o w a ła S erbię z o k ręga m i K o so w o i W o jw o d in a , C za rn o gó rę o ra z Krainę.
Dom inującą p ozycję u trzym ał S lobodan M ilośević i Serbska Partia Socjalistycz
na, która um ocn iła sw ą p o zycję po zb o jk oto w an ych p rze z o p o zy c ję w yb o ra ch
w m aju 1992 roku. W gru dniu 1992 roku M ilo s e v ić został p rezy d en tem Ser
bii. O d początku 1993 roku n asiliły się d em on stracje a n ty rzą d o w e, k ie ro w a
ne p rze z Serbski Ruch O d n o w y na k tó rego c z e le stał ch a ryzm a ty czn y n acjo
nalista i z w o le n n ik W ielk iej Serbii, Vuk D raśković. W c ze rw c u 1993 roku z o
stał on aresztow any, ale p o d w p ły w e m n acisków m ię d zy n a ro d o w y c h w k ró t
ce zw oln ion y. W latach 1 9 9 4 -1 9 9 5 k on flik t w Bośni i H e rc e g o w in ie o ra z sy
tuacja w K rain ie s p o w o d o w a ły u m ocn ien ie radykalnych , n acjon alistyczn ych
u gru p ow a ń za ró w n o w e w ła d za ch , ja k i w p a rla m en cie (s z c z e g ó ln ie S erb
skiej Partii R adykaln ej V ojislava Ś eśelja ).
Serbskie w y b o r y m u n icyp aln e w e w rześn iu 1996 roku p rzy n io sły triu m f
o p o zy cyjn ej koalicji R a zem (Za jed n o) w g łó w n ych m iastach repu bliki, w tym
w B elgra d zie. Jedn ak kom isja w yb o rc za , p o tw ie rd za ją c z w y c ię s tw o o p o zy cji
w B elgra d zie, a n u lo w a ła w y n ik i w y b o r ó w w innych m iastach. D o p ie ro na
początku lu teg o 1997 roku, p o 77 dniach protestów , w ie c ó w i m an ifestacji
o ra z n acisków m ię d zy n a ro d o w y c h , M ilo ś e v ić z g o d z ił się uznać w y n ik i w y
borów . W y b o ry p rezyd en ck ie w gru dniu 1997 roku w y g r a ł ka n d yd at socja li
stó w i bliski w s p ó łp ra c o w n ik p rezyd en ta FRJ, S lobodan a M ilo śevic ia , M ila n
M ilu tin o v ić , p o k o n u ją c k a n d yd a ta serbskich ra d yk a łó w , V o jisla va Ś eśelja,
i S erbskiego Ruchu O d n o w y - Vuka D raśkovicia.
In terw en cja N A T O w 1999 roku zjed n o c zy ła w y ra ź n ie p o d z ie lo n e sp o łe
czeń stw o w n iem ym proteście p r z e c iw u życiu siły, a za ra zem w z m o c n iła o p o
zycję w o b e c d yk tatu ry M ilo śevicia , o sk a rża n ego o s p ro w o k o w a n ie in te rw e n
cji. W m aju 200 0 roku d o szło d o p a cyfikacji n ieza le żn yc h śro d k ó w m a s o w e
go p rzek a zu p rze z p o licję i w ojsko, a w rezu lta cie d o m a so w ych w ystą p ień
antyrządow ych. 24 w rześn ia 2000 roku o d b yły się w y b o ry prezyden ckie, p rze
p ro w a d z o n e w e d łu g n o w e j ordynacji, w p ro w a d z a ją c e j zasadę b ezp o śred n ie
g o i p o w s ze c h n e g o w yb o ru . W yn ild p ierw szej tu ry d a ły z w y c ię s tw o kan dy
d a to w i D em ok ra tyczn ej O p o zycji Serbii (D O S ), V o jis la v o w i Kośtunicy, k tó ry
uzyskał 4 8 ,9 % głosów , p od cza s g d y M ilo ś e v ić tylko 38,6% . Jedn ak zd a n iem
przed sta w icieli o p ozycji, pow ołu jących się na n ieza leżn e obliczen ia, na Kośtu-
81 4
nicę g ło s o w a ło 52,4% . O p o zy cja nie z g o d z iła się na dru gą turę i ro zp o częła

o g ó ln o n a ro d o w ą kam p an ię protestacyjną. 5 p a źd ziern ik a p ó ł m ilio n a z w o
le n n ik ó w o p o z y c ji d em o n stro w a ło p rze d gm a ch em p a rla m en tu w B e lgra d zie
p oparcie dla Kośtunicy. S lob od a n M ilo śević został zm u szo n y d o ustąpienia,
zaś partie o p o zy cy jn e p o d ję ły d ec yzję o u tw o rzen iu rządu p rze jś c io w e g o , na
k tó rego c z e le stanął Zoran D jindjić, do czasu n ow yc h w y b o r ó w 23 gru dnia
2000 roku. Z a k o ń czyły się o n e w y ra źn y m zw y c ię s tw e m DOS, na którą g ło
so w a ło 6 4 ,1 % w yb orców .
'k ~k-k
P o ja w iło się kolejn e ogn isko konfliktu: K osow o. 24 m aja 1992 roku w K o so
w ie p rze p ro w a d zo n o w y b o r y p arlam en tarn e i prezyden ckie, n ieu zn a n e p rze z
w ła d z e ju go sło w ia ń sk ie. Z w y c ię ż y ł D em ok ra ty czn y Sojusz K osow a, a p re zy
d en tem został Ib rah im Rugova. Jesienią 1992 roku d o szło d o ro z m ó w m ię
d z y R u govą a p rem ierem n o w ej Ju gosław ii - M ila n em Pan iciem w spraw ie
zm n iejszen ia n apięć w p row in cji. W skutek o p oru M ilo sevic ia i serbskich na
cjonalistów , n ie p rzy n io s ły o n e konstru ktyw nych rezu ltatów . W następnych
latach nastąpiła p o la ryza cja sytuacji sp o łeczn o -p olity czn ej w sku tek w zro stu
n acjon a lizm u albań skiego ora z u sztyw n ien ia stanow iska B elgradu . S zc ze g ó l
ne w zbu rzen ie S erbów w y w o ła ły w iz y ty Ibrahim a R u govy w U SA (lu ty 1994 r.),
g d z ie został p rzy ję ty p rze z B illa C lintona, oraz w A lb a n ii (m a j 1994 r.). W lu
tym 1996 roku ro zp o c zę ła d zia ła ln ość W y z w o le ń c z a A rm ia K osow a (UęK),
dokonując za m a ch ó w na serbskich u ch od źcó w w K osow ie. W e w rześn iu 1996
roku p rezyd en t Serbii S lobodan M ilo śević oraz p rzy w ó d c a A lbańczyków , Ibra-
him Rugova, podpisali porozu m ien ie o zakończeniu albańskiego bojkotu szkol
n ictw a p a ń stw o w eg o .
W listo p a d zie 1997 roku W y z w o le ń c z a A rm ia K o so w a u tw o rz y ła p ie r w
sze „te ry to riu m w y z w o lo n e ” w o k ó ł Drenicy. O d końca styczn ia 1998 roku
nasilały się akty terroru serbskiej policji oraz b o jo w n ik ó w UQK. 28 lu tego 1998
roku w K o so w ie w y b u ch ły zbrojn e starcia m ię d z y serbską p olicją i w o js k iem
a A lb a ń czyk a m i. Po d w ó ch m iesiącach w z g lę d n e g o spokoju, w p o ło w ie lipca
w y b u ch ły k o lejn e starcia. P o d k on iec te g o m iesiąca o d d z ia ły serbskiego w o j
ska i p o licji p o d ję ły n ajw ięk szą o d zaostrzen ia konfliktu o fe n s y w ę p rze c iw
albańskim p a rtyza n tom , w y p ie ra ją c b o jo w n ik ó w U ę K z za jm o w a n ych p o z y
cji. W alki je d n a k n ie ustawały, w sku tek c z e g o sytuację w p ro w in cji za częto
określać ja k o „d ru g ą B ośnię” .
P od n aciskiem R a d y B e zp ieczeń stw a O N Z , 16 p a ź d z ie rn ik a 1998 roku
p rezyd en t M ilo ś e v ić z a w a rł z w ysłan n ik iem B ia łego D om u - R ich ardem H ol-
b ro o k ie m p o ro z u m ie n ie o w y c o fa n iu d o d a tk o w y c h sił serbskich K o so w a ,
u m o żliw ie n iu p o w ro tu u ch od źco m ora z rozm ieszczen iu o b s e rw a to ró w z ra
m ien ia O rga n iza cji B e zp ieczeń stw a i W sp ó łp ra cy w E u ropie (O B W E ). Starcia
je d n a k nie ustawały, zaś w styczniu 1999 roku p olicja serbska została oskar
żon a o masakrę A lb a ń c zy k ó w w Raćaku. W lu tym i m arcu 1999 roku w Ram -
815
bou illet i Paryżu to c zy ły się - z u działem m iędzyn arod ow ych m ed ia to ró w (tzw.

G ru py K o n ta k to w e j), p rzed sta w icieli w ła d z n ow ej Ju gosław ii oraz U ęK - ro z
m o w y w spraw ie p rzy szłeg o statusu Kosow a. M e d ia to rz y za p ro p o n o w a li usta
n ow ien ie au tonom ii okręgu pod n adzorem m ięd zyn arod ow ych sił pokojow ych,
p o d le g ły c h d o w ó d z tw u N ATO . S erb o w ie o d rzu cili m o ż liw o ś ć p rzy jęcia w o js k
N A T O na sw ym tery toriu m . 24 m arca 1999 roku N A TO , p o w o łu ją c się na
w z g lę d y h um anitarn e, ro z p o c z ę ło o p era cję „S oju szn icza siła” , dokon u jąc na
lo tó w na b a z y i inne o b iek ty w o js k o w e n o w e j J u gosław ii. In terw en cja w y
w o ła ła liczn e kontrow ersje. R ada B e zp ieczeń stw a O N Z n ie u p o w a żn iła N A T O
d o u życia siły w o b e c n o w e j J u gosław ii, w sku tek c z e g o operacja N A T O była
n iezgodn a z p raw em m ięd zyn arod ow ym . C elem n a lo tó w b y ły nie tylko obiekty
w o js k o w e , ale cała infrastruktura kraju (d ro g i, mosty, lin ie k o le jo w e , sieci
en ergetyczn e, ropociągi, ra fin erie i m a g a zy n y paliw , przekaźn iki ra d io w e i te
le w iz y jn e ) o ra z bu dynki rzą d o w e . O fia ra m i dzia ła ń N A TO , z a zw y cza j p o m y ł
k ow ych , b yła lu dność cy w iln a w liczb ie p o n a d 500 osób. Z K osow a ruszyła
o gro m n a m ilio n o w a fala u ch odźców , z których p o n a d 800 tys. osób sch ron i
ło się w ościen nych krajach.
10 czerw c a 1999 roku N A T O za p rzesta ło n alotów . O d d z ia ły arm ii i p o licji
serbskiej ro z p o c z ę ły w y c o fy w a n ie się z Kosow a, a ich m iejsce z a ję ły w ie lo
n a ro d o w e siły stabilizacyjn e KFO R, p o d le g łe N A TO , które lic z y ły 50 tys. ż o ł
nierzy. T y m cza so w y m adm in istratorem K o so w a z ra m ien ia O N Z został z a ło
ży cie l o rga n iza c ji „L ek a rze b e z gra n ic” B ernard Kouchner. P o d ję to także in i
c ja ty w y p o m o c y w o d b u d o w ie Ju gosław ii. P o trzeb y w tym w z g lę d z ie sza co
w a n o na sum ę 3 0 -1 0 0 m ld doi. Tym cza sem m ię d z y n a ro d o w a kon feren cja
w spraw ie p o m o c y dla K o so w a w lipcu 1999 roku za k oń czyła się dek laracją
u d zielen ia 2 m ld doi. p o m o c y dla te g o kraju. 10 c z e rw c a 1999 roku U nia
Europejska p rzy jęła p rog ra m o n a z w ie P a k t stabilizacji E uropy P olu d n iow o-
-Wschodniej, p rzew id u ją cy d em okratyzację system ów p olityczn ych państw tego
region u , p rze strzeg a n ie p ra w czło w ie k a , o d b u d o w ę ek o n o m iczn ą i ro z w ó j
gospodarczy, b e z p ie c z e ń s tw o re gio n a ln e. N ie p e w n a sytuacja w e w n ę tr z n a ,
ty m cza s o w y status m ię d z y n a ro d o w y o ra z zapaść ek on om iczn a K osow a u trzy
m y w a ły się w kolejn ych latach.
jfk k
26 m arca 1992 roku M a c e d o n ię op u ściły ostatn ie o d d z ia ły JN A . P rezyd en t

Kiro G lig o ro v p r o w a d z ił p o lityk ę u m ocn ien ia n ie p o d le g ło ś c i o ra z stabilizacji
w e w n ę trz n e j w celu u niknięcia p o w tó rk i scenariusza bośn iackiego. Podsta
w o w y m p rob lem em była p o zycja pań stw a na arenie m ię d zyn a ro d o w ej. W sku
tek sp rzeciw u G recji w o b e c o ficja ln ej n a z w y pań stw a - R epublika M a c e d o ń
ska (A te n y za strzegły n a zw ę „M a ced on ia ” dla półn ocn ej p row in cji Grecji i u ży
w a ły określenia „R epublika S k op ie” ), p o ja w ił się p rob lem o fic ja ln e g o u zna
nia n o w e j republiki. Toczą ce się w ie lo m ie s ię c zn e dyskusje n ie ro zstrzyg n ę ły
sporu. Z g o d n ie z sugestią O N Z , M a c e d o n ię u zn a w a n o p o d n a z w ą „B yła Ju
81 6
go sło w ia ń sk a R ep u b lika M a c e d o n ii” - w a n g lo ję zy c z n y m skrócie F Y R O M .

W rezu ltacie tylko Bułgaria uznała p ra w n o m ięd zyn a ro d o w ą su w erenność M a
ced on ii, a czk o lw ie k n e g o w a ła tożsam ość n a ro d o w ą i ję z y k o w ą m ieszk a ń có w
repu bliki, traktu jąc ich ja k o B ułgarów . P o krytyczn ych latach 1 9 9 2 -1 9 9 3 ,
w n astępnym okresie p o stęp o w a ła stabilizacja w e w n ę trz n a ora z m ię d z y n a
ro d o w a , czem u słu żyło p o ro zu m ien ie o tym cza sow ej n orm a liza cji stosu nków
z G recją z 13 w rześn ia 1995 roku, ch oć nie ro zstrzyg n ięto sporu d o ty c z ą c e
g o n a z w i sym b o li n arod ow ych . W y b o ry p rezyd en ck ie w p a źd ziern ik u 1994
roku p o tw ie rd z iły d o m in a cję Kiro G ligo ro w a , a p a rla m en t o p a n o w a ła z w ią
zana z p rezyd en tem koalicja Z w ią z e k dla M a ced on ii. O p o zycja p o sta n o w iła
zb o jk o to w a ć dru gą turę w yb o ró w , w sku tek c z e g o i m a ced oń scy n acjon aliści
z W M R O -D P M N E , i A lb a ń c zy c y z Partii D em ok ra ty czn e go D obrobytu u tw o
rzy li siln y fron t, d zia ła ją cy d esta b ilizu ją co na p o lityk ę w pań stw ie.
U trz y m y w a ły się n apięcia na tle n a ro d o w o ścio w y m , w zn ie c a n e p rze z sta
n ow ią cych 1/4 lu dn ości kraju A lbań czyków . D robn e in cyd e n ty od początku
n iep o d legło śc i d o p ro w a d z iły d o kryzysu w styczniu 1995 roku w sku tek z a
m knięcia p rze z w ła d z e albańskiego u niw ersytetu w T eto w ie. D o szło d o k rw a
w ych zam ieszek . M im o u g o d o w y c h dek lara cji p rem iera Branko C rw en k ow -
skiego, n ap ięcie n ie słabło. D o kolejn ych k rw a w ych starć d o szło w lipcu 1997
roku p o p rzyjęciu p rze z p arlam en t u staw y o flagach m n iejszości n arod ow ych .
N a p ię ta sytuacja p o lityczn a b yła p o w o d e m p rze b y w a n ia o d 1995 roku w M a
c e d o n ii m ię d z y n a r o d o w y c h sił p o k o jo w y c h , p o c z ą tk o w o w ra m ach O N Z
(U N P R E D E P ), a o d m arca 1999 roku - NATO .
W y b o ry w p a źd ziern ik u 1998 roku za k oń czyły się triu m fem nacjonalistów .
W 120 -m iejscow ym parlam encie W M R O -D P M N E posiadała 49 p o s łó w i u tw o
rzyła koalicję rzą d zą cą z D em okratyczn ą A lte rn a ty w ą W asila Tupurkow skie-
§o o ra z D em ok ra tyczn ą Partią A lb a ń czyk ów , k iero w a n ą p rze z A ren a D ża fe-
riego. 30 listopada 1998 roku lid er W M R O -D P M N E Ljubczo G eorgijew ski objął
funkcję p rem iera rządu. G łó w n y m i celam i rządu b yła p o p ra w a sytuacji g o
spodarczej, zm n iejszen ie b ezrob o cia , w a lk a z przestęp czo ścią z o r g a n iz o w a
ną o ra z w sp ó łp ra ca z UE i N ATO . M im o że w p o lityce za gra n iczn ej rzą d m iał
spore o sią gn ięcia (p o p ra w a stosu n ków z Bułgarią, w sp ó łp raca z N A T O i U SA
w okresie zbrojn ej in te rw en cji N A T O w J u g o sła w ii), to na arenie w e w n ę tr z
nej nie ra d ził sobie z zaostrza ją cym i się problem am i n a ro d o w o ścio w y m i, kry
zysem go sp o d a rczy m o ra z szerzącą się przestępczością. W listo p a d zie 1999
roku o d b y ły się w y b o r y prezyd en ck ie. Z w y c ię ż y ł w nich ka n d yd at W M R O -
"U P M N E Boris Trajkow ski, k tó ry zd o ła ł uzyskać pop a rcie A lb a ń c zy k ó w i n ie
znaczn ą w ięk szo ścią g ło s ó w p o k o n a ć reprezen tan ta so cja listó w T ito Petkow -
skiego.
•k"k "k
Na tle k ra jó w b yłej Ju gosław ii, S ło w e n ia p o zo sta w a ła o a zą pokoju, stabil

ności i dobrobytu . M im o utrzym ującej się dom in a cji postkom unistów , spośród
817
których rek ru tow a ł się p rezyd en t państw a, M ila n Kućan, n astąpiło u m o cn ie
nie r z ą d ó w d em ok ra tyczn ych , op a rtych na p o ro zu m ie n iu g łó w n y c h partii
polityczn ych : Liberaln o-D em okratyczn ej, C h rześcijańsko-D em okratycznej i le
w ic o w e j Z jed n o czo n ej L isty Socjalistycznej. P o m im o tarć n a ro d o w o ścio w y ch
i terytorialn ych z C h o rw a cją i W łoch a m i, S łow en ia n o to w a ła postęp w w ie lu
d zie d z in a c h życia , w s zczeg ó ln o ś ci w gosp od a rce. S zyb k o p r z e z w y c ię ż y ła
za ła m a n ie p o ro zp a d zie fed era cji ju go sło w ia ń sk iej, a od 1994 roku n o to w a ła
sta ły w y s o k i (o k o ło 5 % ) w zro st. Jako je d y n a z k ra jó w E u ropy Ś ro d k o w o
w sch od n iej nie o d b ieg a ła zn acząco od p o zio m u życia n ajb ied n iejszych kra
j ó w E u ropy Zach odn iej, n atom iast d o ch ó d na je d n e g o m ieszkań ca d w u k ro t
n ie p rze k ra c za ł w sk a źn ik i Polski, C zech i W ęgier. W re zu lta cie S ło w e n ia
w 1997 roku została za p roszon a d o ro z m ó w w spraw ie czło n k ostw a w U nii
Europejskiej. O d roku 1992 na c zele rządu stał lid e r L iberaln ej D em okracji
S ło w e n ii (L D S ) Janez D rnovśek. M im o ro zd ro b n ien ia parlam entu , koalicja
tw o rzo n a p rze z LDS i S łow eń ską partię L u d o w ą (S L S ) była stosu nkow o trw a
ła. B yło to m o ż liw e d zięk i k om p rom iso w ej strategii rządu, sta ra ją cego się ła
g o d z ić sp o ry m ię d z y koalicjan tam i ora z m ię d z y koalicją rzą d zą cą a o p o zy cją
w takich spraw ach, ja k sp rzed a ż zie m i cu d zo zie m co m (w a ru n e k p o d jęcia n e
gocjacji o człon k ostw ie w UE, spełnion y p o zm ianach w konstytucji w lipcu
1997 r.), c z y też z g ło szo n a p rze z o p o zy c ję ustaw a lustracyjna, skrytyk ow an a
p rze z rzą d zą cą koalicję i o d rzu co n a p rze z M ila n a Kucana ( w ra zie je j p r z y ję
cia m u siałb y ustąpić z funkcji p rezy d en ta ). D o p iero w k w ietn iu 200 0 roku
d o szło d o kryzysu g a b in e to w e g o na tle strategii gosp od a rczej, w w yn ik u k tó
rego SLS opu ściła koalicję i d o p ro w a d z iła d o dym isji rządu D rnovśeka. N o
w y m p rem ierem został A n d rej Bajuk. P rze d te rm in o w e w y b o r y 15 p a źd zier
nika 2000 roku p rzy n io sły z n ó w zw y c ię s tw o LDS, p o w ró t d o k o a licji rz ą d o
w e j SLS ora z p o n o w n e o b jęcie funkcji p rem iera p rze z Janeza D rnovśeka.
276. DEMOKRATYZACJA I CHAOS W ALBANII
Jako kraj najbardziej zacofany, a za ra zem najsilniej k o n trolo w an y p rzez n ie

chętną M o sk w ie kom unistyczną Albańską Partię Pracy (A P P ), A lban ia w y d a
w a ła się odporn a na zm ia n y u strojow e. Jednakże w iosn ą 1990 roku doszło do
m asow ych dem onstracji antyrządow ych oraz bezpreced ensow ych strajków pod
hasłam i p o p ra w y p o zio m u życia i krytyki rz ą d ó w Enw era H o d ż y (E n vera Ho-
x h y ). 9 grudnia 1990 roku w Tiran ie w yb u ch ły m a sow e dem onstracje studen
tó w i robotników , które w następnych dniach rozp rzestrzen iły się na pozostałe
g łó w n e m iasta kraju. M anifestanci d o m a ga li się zniesienia rz ą d ó w jed n op a r
tyjnych, p rzeprow ad zen ia w oln ych w y b o ró w i głębokich reform gospodarczych.
Kom unistyczny p rzy w ód ca R am iz A lia z a p o w ied zia ł zo rga n izo w a n ie w y b o ró w
818
276. DEMOKRATYZACJA I CHAOS W ALBANII
w ielopartyjn ych . W y b o ry d o 2 5 0 -oso b o w ego Z grom adzen ia L u d o w e go , które

o d b yły się 31 m arca oraz 7 i 14 kw ietn ia 1991 roku, p rzy n io sły - zgo d n ie
z p rze w id yw a n ia m i - zd ecy d o w a n e zw ycięstw o APP. Zd obyła ona 169 m an
datów, gw arantujących w iększość pozw alającą na dokonanie p o p ra w ek w kon
stytucji. G łó w n e u gru p ow a n ie op ozy cji, Partia D em okratyczna, uzyskała 75
mandatów. Zw ycięstw o A P P sp o w od ow a ło k rw a w e zam ieszki w w ielu miastach
p o m ięd zy antykom unistycznym i dem onstrantam i i policją, a także o fia ry śmier
teln e w Szkodrze. Nastąpił kolejn y exodus A lbańczyków . Ponad 20 tys. u ch od ź
có w przybyło do w łoskich p o rtó w w schodniego w ybrzeża, nastręczając p ow ażn e
trudności w ła d z o m lokalnym oraz rzą d o w i w łoskiem u.
Pod kon iec 1991 roku d o szło d o załam an ia trudnej sytuacji gosp o d a rczej
kraju ora z kryzysu w rzą d zą cej A lbańskiej Partii S ocjalistycznej (A P S ) - d a w
nej APP. W obliczu nacisku o p ozycji oraz chaosu społeczn ego (strajki, za m iesz
ki, p lą d ro w a n ie sk le p ó w ), p rezyd en t A lia rozp isa ł n o w e w ybory, które o d b y
ły się 22 i 29 m arca 1992 roku. W p o m n iejszo n y m d o 140 m iejsc p a rla m en
cie, w yra źn ą w iększość (9 2 m a n d a ty) zd o b yła Partia D em okratyczna, zaś APS
je d y n ie 38 m andatów . 6 k w ietn ia n o w y m p rezy d en tem w y b ra n y został p rzy
w ó d c a PD, Sali Berisha. Pod je g o rzą d a m i n astąpiły s to p n io w e zm ia n y ry n
k o w e w gospodarce, ch oć w d a lszym ciągu p o w a ż n ą część d o ch od u sp o łe
czeń stw a d a w a ł p rze m y t, p rodu kcja n a rk o ty k ó w i m a ch in acje fin a n so w e.
R zą d y B erishy zm ierza ły jed n a k w kierunku autorytarnym . W roku 1995 Z g ro
m a d zen ie N a r o d o w e p rzy ję ło tzw. u staw ę o lu d o b ójs tw ie, będ ącą n ajbardziej
ra d y k a ln y m d o k u m en tem a n tyk om u n istyczn ym , która p r z e w id y w a ła k a ry
śm ierci dla n a jw y żs zy c h fu n k cjo n a riu szy d a w n e g o reżim u . Z b o jk o to w a n e
p rze z o p o z y c ję w y b o r y parlam en tarn e w c z e rw c u 1996 roku z d e c y d o w a n ie
w y g ra ła rzą d zą ca Partia D em okratyczna. Z a ró w n o p rze d sta w ic iele op ozy cji,
ja k też o b s e rw a to rz y m ię d zy n a ro d o w i sy g n a liz o w a li szereg u chybień, m.in.
fa łszo w a n ie w y n ik ó w o ra z zastraszanie w yborców .
D o n ieo c ze k iw a n yc h w y d a rze ń sp o łec zn o -p olity czn y ch d o szło na p o c zą t
ku roku 1997. B a n k ru ctw o tzw . p ira m id fin a n so w ych , które z g r o m a d z iły
o szczęd n ości w ięk szo ści rod zin , w y w o ła ło p o d koniec styczn ia g w a łto w n e
za m ieszk i na połu d n iu kraju. W skutek n ie z d e c y d o w a n ia p o lic ji i b iern ości
W ojska, w ręce d em o n stra n tó w dostała się du ża ilość b ro n i i am unicji. N a
połu d n iu kraju p o stęp o w a ła anarchia. D o n a jg w a łto w n ie js zy ch starć d o szło
p o d kon iec lu teg o w m iastach V lo ra , Saranda i D elvin a. Buntow nicy, p o z d o
byciu c z o łg ó w i bron i p rze ciw lo tn iczej, zosta li za ata k o w an i p rze z siły rz ą d o
w e . 2 m arca 1997 roku p arlam en t w p ro w a d z ił stan w y ją tk o w y na o b sza rze
ca łeg o kraju, le c z w a lk i n ie ustawały. 10 k w ietn ia 1997 roku ro z p o c z ę ła się
operacja w o js k o w a m ię d zy n a ro d o w y c h sił p o k o jo w y c h o k ryp to n im ie „A lb a ”
(„Ś w it” ) , m ającą na celu p rze rw a n ie w a lk w A lban ii.
P rze d te rm in o w e w ybory, z o rg a n izo w a n e 29 cz e rw c a i 6 lipca 1997 roku,
P rzy n io sły z d e c y d o w a n e zw y c ię s tw o postkom u nistycznej A PS , która zd o b y ła
101 m a n d a tó w w 1 4 0 -oso b o w ym p arlam en cie. Podczas in au gu racji n o w e g o
Parlam entu dym isję z ło ż y ł Sali Berisha. N o w y m p rezyd en tem zosta ł Rexh ep
819
| CZĘŚĆ VII. Kształtowanie nowego ładu światowego (1992-2000)
M ejd an i, k tó ry d o k o n a ł za p rzysiężen ia socja listyczn ego rządu Fatosa Nano.

W skutek w ew n ę trzn y ch p rzeta sow a ń , w paźd ziern ik u 1998 roku n o w y m p re
m ierem zosta ł Pan d eli M ajko, k tó rego rok p ó źn iej zastąpił Ilir M eta . Pod rzą
dam i A PS d o szło do rehabilitacji k om u n istyczn ego reżim u, a n a w et p ew n ej
m o d y na k u ltyw o w a n ie reżim u H odży. G łó w n y m p ro b le m em p o zosta ła na
pięta sytuacja w kraju, w c ią ż trw a ją ce starcia zbrojn e o ra z d zia ła ln ość u zbro
jo n y ch band, parających się zo rg a n izo w a n ą p rzestępczością. W rz e c zy w is to
ści sytuacja w e w n ę trz n a o d w io s n y 1997 roku p o zo sta w a ła p o za kontrolą T i
rany. G łó w n ą ro lę o d g r y w a ły u zb ro jon e bandy, ch ron iące n iele g a ln e in teresy
k la n ó w zajm u jących się p rzem ytem n arkotyków i sam och odów , h an dlem bro
nią ora z p ran iem „brudnych p ie n ię d z y ” .
Sytuacja w K o so w ie o ra z in terw en cja zbrojn a N A T O w J u go sła w ii w y w a r
ły p o w a ż n y w p ły w na sytuację w A lb a n ii. Z a ró w n o w ła d z e , ja k i s p o łec ze ń
stw o s o lid a ry zo w a li się z rodakam i p rze śla d o w a n ym i p rze z S erb ó w w K oso
w ie . Po ro zp o częciu n a lo tó w sił N A T O na J u gosław ię, na tery toriu m A lb a n ii
schroniło się p o n a d 150 tys. u ch odźców . W ła d z e albańskie o sk a rża ły Serbię
o system atyczn e naruszanie terytoriu m p a ń s tw o w e g o p rze z w ojsk o p rzek ra
czające gra n icę albańską w p o g o n i za b o jo w n ik a m i A rm ii W y z w o le n ia Koso
w a. A lban ia stała się n ieform a ln ym sojusznikiem N ATO , otw iera ją c przestrzeń
p o w ie trz n ą d la lo tn ictw a Paktu i p rzyjm u ją c na sw ym te ry to riu m żo łn ie rz y
am erykańskich.
277. WOJNA ROSYJSKO-CZECZEŃSKA
R ozkład Z w ią zk u R a d zie c k ie g o z b ieg ł się z o d ro d z e n ie m d ą żeń n ie p o d le g ło

ściow ych C zeczen ii, p o ło żo n e j na pó łn ocn ym K au kazie, a u to n om iczn ej repu
b liki w ram ach Federacji Rosyjskiej. W okresie m ię d z y sierpn iem a w rześn iem
1991 roku sto p n io w em u d e m o n ta żo w i u le g ły lo k a ln e czeczeń sk ie instytucje
w ładzy, na których c z e le stał lo ja ln y w o b e c M o s k w y D oku Z a w ga jew . Fak
tyczn ą w ła d z ę p rzejął Kongres N arodu C zeczeń sld ego, k tó rego p rzy w ó d c ą był
ge n era ł D żoch a r D udajew . 27 p a źd ziern ik a 1991 roku w C z ec ze n ii p rze p ro
w a d z o n o w y b o r y p rezyd en ck ie i za k o ń czy ły się o n e w ie lk im zw y c ię s tw e m
D u dajew a (u zysk a ł p o n a d 8 0 % g ło s ó w ). 1 listop a d a 1991 roku n o w o w y b ra
n y p rezyd en t o ficja ln ie p ro k la m o w a ł n iep o d leg ło ść C zeczen ii. Kroku te g o nie
u zn ały w ła d z e rosyjskie i 9 listopada p rezyden t Rosji Borys Jelcyn w p ro w a d ził
na obszarze C zeczen ii i sąsiadującej z nią In gu szetii stan w yjątkow y. Jedno
cześnie M oskw a zaczęła u dzielać w y d a tn e g o wsparcia czeczeń skiej opozycji.
N a p o lecen ie rządu rosyjskiego w sto licy C z ec ze n ii - G ro źn y m - w y lą d o
w a ła rosyjska ekspedycja w o js k o w a z za d a n iem u śm ierzen ia d ą żeń n iep o d
leg ło ś cio w y ch . O d d z ia ły czeczeń skie, d o w o d z o n e p rze z D u d a jew a , skutecz
n ie je d n a k z a b lo k o w a ły Rosjan na sto łeczn ym lotnisku. Ci o sta tec zn ie nie
820
z d e c y d o w a li się p od ją ć w a lk i i w y c o fa li się po trzech dniach. M o sk w a ob jęła

w ó w c z a s C zec ze n ię ścisłą blokadą ek on om iczn ą w p rzekon an iu , że b ę d zie to
skuteczny środ ek nacisku, a p o z b a w io n a środ k ów d o życia kaukaska rep u b li
ka porzu ci m yśl o n iep o d ległości. R ach u by te za w io d ły, a C zec ze n i w y k a z y
w a li o lb rzym ią k on sekw en cję w sw ych w o ln o ś c io w y c h dążen iach . W ob liczu
ta k iego stanu rz e c zy Rosjanie w z m o g li je s z c z e p o m o c dla a n ty d u d a jew o w -
skiej o p o zy cji. Tym ra zem była to ju ż n ie tylko p o m o c p o lityczn a c z y m a te
rialna, le c z ró w n ie ż w sparcie w postaci d o sta w broni. W m arcu 1992 roku
i m aju 1994 roku p o d jęto za in sp irow a n e p rze z M o sk w ę p rób y p r z e p ro w a d z e
nia w C z ec ze n ii zam achu stanu i zabicia D u dajew a. Z a k o ń czyły się on e n ie
p o w o d z e n ie m i D u d a jew szybko o p a n o w a ł sytuację.
C zeczeńska op ozy cja , nie m o g ą c obalić prezyd en ta D u d a jew a p rze z p r z e
w ró t, w z n ie c iła w kraju w lipcu 1994 roku - ró w n ie ż z p o d u szczen ia w ła d z
rosyjskich - w o jn ę d o m o w ą . P o czą tk o w o siły o p o zy cji o d n o siły p e w n e suk
cesy. Jednostki - w r o g ie g o w o b e c D u d a jew a - U m ara A w tu rch a n ow a o p a n o
w a ły za sob n y w ropę n a fto w ą R e g io n N adtiereczn y, skąd in ic jo w a ły kolejn e
o peracje za czepn e. Jednak i tym ra zem D u d a jew o k a za ł się św ietn ym d o w ó d
cą. W okresie o d w rześn ia d o listopada 1994 roku, d o w o d z o n e b ezp ośred n io
p rze z prezyd en ta , czeczeń sk ie w ojsk a rz ą d o w e z g n io tły rebelię.
W te d y Rosjanie p o sta n o w ili b ezp o śred n io w łą c z y ć się d o w a lk i. 25 listo
pada 1994 roku o d d z ia ł rosyjskich k o m a n d o s ó w w y lą d o w a ł w G roźn ym z za
m iarem o p a n o w a n ia m iasta. Ich atak załam ał się ju ż p o 24 godzin ach , a w rę
kach C z e c z e n ó w zn a la zło się 70 żołn ierzy, których w z ię to d o n ie w o li. W ie l
ka Rosja została u p okorzon a p rzez m aleńką C zeczenię. R ozdrażn ion a M oskw a
nie za m ierza ła w sza k że re zy gn o w a ć. 7 gru dnia 1994 roku R ada B e zp ie c z e ń
stw a Rosji z a d e c y d o w a ła o u życiu w szelk ich p rze w id zia n y c h p rze z konstytu
cję śro d k ó w w celu - ja k to u jęto - u śm ierzen ia buntu w C zec ze n ii i p rzy
w ró cen ia tam le g a ln e g o system u w ła d zy. O zn a cza ło to tylko je d n o - w o jn ę
na pełn ą skalę.
11 gru dnia 1994 roku trzy silne kolu m n y w o js k rosyjskich w k ro c zy ły z D a
gestanu, Półn ocn ej O setii i Kraju S ta w ro p o lsk ieg o d o C zeczen ii, ro zp o czy n a
ją c m arsz na Groźny. Tym sam ym ro zg o rza ła o tw a rta w o jn a rosyjsko-czeczeń-
ska. C zec ze n i sta w ili n a d zw y cza j za c ię ty opór, skupiając się w o k ó ł s w o je g o
p rz y w ó d z tw a z g e n era łem D u d a jew em na czele, któ ry tym czasem a w a n so
w a ł d o ro li b o h a tera n a ro d o w e g o . Rosjanie lic z y li na ła tw e zw y c ię s tw o , a tu
P rzy szło im w a lc z y ć z n ie z w y k le zd eterm in o w a n y m narodem . S zybko w s z e
regi w o js k rosyjskich w k ra d ła się d em ora liza cja , ż o łn ie rz o m b ra k o w a ło w o li
w a lk i, z a w o d z iło d o w o d z e n ie . 31 gru dnia 1994 roku dyspon u jący o lb rzym ią
p rze w a g ą w sp rzęcie w o js k o w y m Rosjanie p o d eszli d o G ro źn ego . S ztu rm na
m iasto za k oń czył się je d n a k ich dru zgocą cą klęską. C zec ze n i zn iszczy li 50
rosyjskich czo łgó w , zabili, ran ili lub w z ię li d o n ie w o li o k o ło 500 ż o łn ie r z y
n iep rzyjaciela . C iężk ie w a lk i o G ro źn y to c z y ły się nadal, z tym , że Rosjanie
P o p rz e d za li ataki zm a so w a n ym i b o m b a rd o w a n ia m i czeczeń sk ich o śro d k ó w
82 1
| CZĘŚĆ VII. Kształtowanie nowego fadu światowego (1992-2000)
oporu . W reszcie 19 stycznia 1995 roku, p o zd o b yciu pałacu p rezyd en ck iego ,

w ojsk om rosyjskim u dało się o p a n o w a ć stolicę C zeczen ii.
C zeczen i nie z a m ierza li kapitu low ać. W alk i p rze n io s ły się na p row in cję.
Po b a rd zo ciężkich starciach w m arcu Rosjanie z d o b y li m iasta A rgu n , Guder-
mes i Szali. N astęp n ie k o n tyn u o w a li o fen syw ę, d opu szczając się jedn ocześn ie
licznych a k tów okru cieństw a i łam ania n orm p row a d zen ia w ojny. 17 k w ietn ia
1995 roku rosyjski o d d z ia ł specjaln y p r z e p ro w a d ził pacyfik a cję w s i Sam asz-
ki i za b ił 96 je j cy w iln ych m ieszkańców , w w ięk szości kobiet, d z ie c i i star
ców. 20 k w ietn ia, p o trw a ją cych kilka dni in ten syw n ych w alkach , za ła m a ło
się rosyjskie u d erze n ie na u m ocn ion e p o zy cje sił czeczeń skich w Bam ucie.
Rosjanie ponieśli w tych starciach du że straty w lu dziach oraz sprzęcie. W p o
czątkach m aja w a lk i ustały, g d y ż p rezyd en t Jelcyn, w zw ią zk u z p rzy p a d a ją
cą w ła śn ie 50. roczn icą zw y c ię s tw a nad h itlero w sk im i N iem ca m i, za rzą d ził
d w u ty g o d n io w e w strzym a n ie d zia ła ń w ojen n ych .
15 m aja w a lk i w y b u ch ły na n o w o . W ojska rosyjskie p o n o w iły atak na Ba-
m ut i d o d a tk o w o na W ie d e n o , g d z ie m ieścił się sztab sił czeczeń skich. W o b
liczu ju ż b ard zo w yraźn ej p rze w a g i Rosjan, p rezyden t D u d a jew nakazał p rze j
ście na stra tegię w o jn y partyzan ckiej. C zeczen i stra tegię tę re a liz o w a li n ader
skutecznie. M a łe i m o b iln e o d d z ia ły p rze n ik a ły głęb o k o na ty ły w o js k rosyj
skich, a ich ataki sta w a ły się n iezm iern ie d ok u czliw e.
Z d esp erow a n i C zec ze n i sięgn ęli też p o m e to d y terrorystyczn e. 14 c z e r w
ca 1995 roku 1 0 0 -o so b o w y o d d z ia ł czeczeń ski, d o w o d z o n y p rze z S zam ila
B asajew a, w y k o n a ł rajd na B u d io n n o w sk w Kraju S ta w rop olsk im . C zeczen i
o p a n o w a li m ie js c o w y szpital, b io rą c blisko 1500 za kładn ików . Cała Rosja
zn a la zła się w szoku. Z a ch o d ziła o b a w a , iż cele m te rro ry s ty c z n e g o ataku
C z e c z e n ó w m o ż e stać się d o w o ln e m iejsce w kraju. Szturm rosyjskich je d n o
stek a n tyterrorystyczn ych na bu d yn ek szpitala w B u dion n ow sku ca łk o w icie
się nie p o w ió d ł. W śród Rosjan b y ło w ie lu zabitych.
D ram atyczn e w y d a rze n ia w B u dion now sku sk łon iły p rem iera Rosji W ik
tora C zern om yrd in a d o n aw ią za n ia b ezp ośred n ich ro k o w a ń te lefo n iczn y ch
z B asajew em . D o w ó d c a czeczeń sk ie go o d d zia łu w za m ia n za u w o ln ie n ie za
k ła d n ik ó w żą d a ł z g o d y w ła d z rosyjskich na p o d ję c ie ro z m ó w p o k o jo w y c h
z p rze d sta w ic iela m i p rezyd en ta D u d a jew a , a także za p e w n ie n ia m u m o ż li
w o ś ci o p u szczen ia B u dion now ska. C zern o m yrd in za a p ro b o w a ł te w aru nki.
19 c z e rw c a o d d z ia ł B asa jew a u w o ln ił za k ła d n ik ó w i s w o b o d n ie p o w ró c ił
w kaukaskie góry.
18 czerw ca ro z p o c z ę ły się w G roźn ym n egocja cje rosyjsko-czeczeńskie. Już
po d w ó c h dn iach o sią gn ięto w stęp n e p o ro zu m ien ie w sp ra w ie ro zd zielen ia
w a lczą c ych stron. N a stęp n ie je d n a k r o z m o w y na d łu g o z n a la z ły się w im p a
sie, g d y ż d ele g a c ja czeczeń ska za rzu ciła R osjan om złą w o lę i ch ęć dalszej
okupacji w o js k o w ej kraju. Tym czasem w C zeczen ii w c ią ż d o c h o d ziło d o w alk,
choć ich in ten syw n ość nie b yła ju ż tak du ża ja k p o p rzed n io . W reszcie 30 lip
ca 1995 roku d o szło do podpisan ia układu rosyjsko-czeczeń skiego. P r z e w i
d y w a ł on za k oń czen ie dzia ła ń w o je n n ych , w y m ia n ę jeń có w , ro zb ro jen ie j e d
822
n ostek czeczeń skich, w y c o fa n ie w o js k rosyjskich z kraju o ra z p r z e p ro w a d z e

nie w listo p a d zie 1995 roku w y b o ró w d o w ła d z republiki. U kład został ch ło d
no p rz y ję ty p rze z w ie lu C zeczen ów , p o n ie w a ż zu p ełn ie n ie w s p o m in a ł o n ie
p o d leg ło ś ci kraju.
S zyb k o o k a za ło się, że w a ru n k i p o ro z u m ie n ia n ie b ęd ą d o trz y m a n e . R o
sjanie o c ią g a li się z w y c o fy w a n ie m sw ych w ojsk , zaś w o d p o w ie d z i C ze-
czen i o d m a w ia li skład an ia bron i. W górskich rejon ach K au kazu n ie usta
w a ły w a lk i. W y b o r y w ła d z czeczeń sk ich o sta tec zn ie o d b y ły się w gru d n iu
1995 roku p o d n ad zo rem okupujących w ięk szo ść tery toriu m C z ec ze n ii w o js k
rosyjskich. R ezu lta t b ył za te m ła t w y d o p r z e w id z e n ia . O k a za ło się, iż w y
b o ry w y g r a li p r z e d s ta w ic ie le u gru p o w a ń prom osk iew sk ich , a na c z e le tzw .
„rzą d u p o je d n a n ia n a r o d o w e g o ” stanął blisko w s p ó łp ra c u ją c y z M o s k w ą -
D oku Z a w g a jew . P o w y b o ra c h sytuacja w C z e c ze n ii je s z c z e b a rd zie j się z a
ostrzyła .
W alki p o n o w n ie n asiliły się na początku 1996 roku. C zec ze n i od zysk a li
siłę b o jo w ą i p rzeszli do kontrofensyw y. R o z w ija ła się ona bard zo pom yśln ie
i te g o stanu rz e c z y nie zm ien iła n a w et śm ierć p rezyd en ta D u d a jew a , k tó ry
p o le g ł na polu w a lk i 21 k w ietn ia 1996 roku. Rosjanie zm u szen i zostali do
o d w ro tu i na początku lata 1996 roku o d d z ia ły czeczeń sk ie w e s z ły z n ó w do
G roźn ego. D iam etraln a zm ian a sytuacji sp o w o d o w a n a sukcesam i C z e c ze n ó w
ora z p o w szech n e ju ż w Rosji p rzek on a n ie o b e zn a d ziejn o ści dalszej w a lk i
skłon iły Rosjan d o d a lek o idących ustępstw. W sierpniu 1996 roku sekretarz
R a d y B e zp ieczeń stw a Rosji gen era ł A lek sa n d er L e b ie d ź i s z e f sztabu sił c z e
czeńskich A słan M a sch a d o w pod p isa li k o lejn e p o ro zu m ien ie p o k o jo w e. N a
je g o m o c y R osjanie z o b o w ią z a li się d o c a łk o w ite g o w y c o fa n ia w o js k z C ze
czen ii, n atom iast C zec ze n i w y r a z ili z g o d ę na o d ro czen ie d ec y zji o d e fin ity w
nym statusie p o lity czn o -p ra w n y m C zeczen ii. U kład z sierpnia 1996 roku był
ró w n o zn a czn y z za k oń czen iem w o jn y rosyjsko-czeczeńskiej.
W ojn a ta była dłu gim i k rw a w ym konfliktem . O ficjaln e dane rosyjskie p rzy
znają się d o 1,8 tys. zabitych żołnierzy. P ow szech n ie u w aża się jed n a k , że
jest to w ielk o ść bard zo za n iżo n a , a p ra w d z iw a liczb a zabitych Rosjan je s t
d w u krotn ie w y żs za . Po stronie czeczeń skiej liczb ę zabitych i rannych ob licza
się na 1 0 -3 0 tys.
W w yn ik u w o jn y C zeczen ia w y w a lc z y ła faktyczn ą sam odzieln ość p o lity c z
ną. Jej n iep o d le g ło ś ć nie zyskała w sza k że u znania na p ła szczy źn ie m ię d z y
n a rod ow ej. Ż a d en kraj nie n a w ią za ł z nią oficja ln ych stosu nków d y p lo m a
tycznych. W ś w ie tle p ra w a m ię d z y n a ro d o w e g o k o n flik t czeczeń sk i n ie b ył
W ojną m ię d z y pań stw am i - chociaż w sensie faktycznym nosił takie w łaśn ie
znam iona - lecz sta n ow ił w e w n ę trz n y konflikt w ram ach państw a rosyjskiego.
Faktyczną sa m o d zieln ością C zeczen ia cieszyła się d o lata 1999 roku. S y
tuacja u legła d ram a tyczn ej zm ia n ie na początku lipca 1999 roku, k ie d y to
o d d zia ły czeczeń skie p o d d o w ó d z tw e m Szam ila Basajew a i Jordańczyka Chat-
taba w k ro c z y ły d o są sied n iego Dagestanu, o gła sza ją c p o w sta n ie islam skiego
Państw a czeczeń sko-dagestań sk iego ora z w z y w a ją c w szystkich m u zu łm a n ów
82 3
CZĘŚĆ VII. Ksztattowanie nowego ładu światowego (1992-2000)
Kaukazu d o „św iętej w o jn y ” p rze ciw k o Rosji. Ten a w a n tu rn iczy krok d o p ro

w a d z ił d o w z n o w ie n ia konfliktu z b ro jn e g o m ię d z y C zec ze n ią a Rosją. W e
w rześn iu 1997 roku w M o sk w ie, W ołgod oń sk u i Bujnaksku w kilku dużych
budynkach m ieszkalnych ek s p lo d o w a ły silne ładu nki w y b u ch o w e , zabijając
kilkaset osób. W ła d z e rosyjskie o d p o w ie d z ia ln o ś c ią za tę serię za m a c h ó w
ob a rczyły C zeczen ię. Rosja w y p o w ie d z ia ła p o ro zu m ien ie p o k o jo w e z 1996
roku i poczu ła się zm u szona d o podjęcia zd ecyd ow a n ych działań m ilitarnych
w o b e c C zeczenii. 17 w rześn ia 1997 roku p rem ier W ła d im ir Putin (o d 2000 r.
prezyd en t) z a p o w ied zia ł n o w y etap w o jn y przeciw ko „m ię d zy n a ro d o w y m ter
rorystom ” , d o których grona za liczył czeczeńskich separatystów. W ten sposób
rozgorza ła - ja k to często określano - druga w o jn a rosyjsko-czeczeńska.
Tym ra zem Rosja b y ła zn a czn ie lep iej p rzy g o to w a n a do konfliktu n iż p o
p rzednio. C ele operacji precyzyjn ie w y z n a c zy ł prem ier Putin, k tó ry też spraw
n ie k o o rd y n o w a ł całością dzia ła ń . P rze z p on ad d w a ty g o d n ie lo tn ic tw o ro
syjskie a tak ow a ło siły czeczeń sk ie z p o w ie trz a , o d cin ają c je o d ź ró d e ł za o p a
trzenia. 1 p aździern ika 1997 roku do działań przystąpiły w ojsk a lą d o w e , szyb
ko zajm u jąc p ó łn ocn e rejon y C zeczen ii. N a początku m arca 200 0 roku w rę
kach w o js k rosyjskich b ył ju ż ca ły n izin n y o bszar C z ec ze n ii w ra z z G roźnym
i in nym i w ięk szy m i m iastam i. R osjanie w y s a d z ili desant na gra n icy czeczeń -
sko-gruzińskiej, odcin ając C zec ze n o m stra tegiczn ie w a żn ą d ro g ę d o Gruzji.
W kw ietn iu 2000 roku p o d kon trolą w o js k rosyjskich zn a la zła się n iem a l cała
C zeczen ia i w t e d y u stały d zia ła n ia w o je n n e. R osjanom nie u dało się jed n a k
p ojm a ć czeczeń sk ie go p rezyd en ta M a sch a d o w a i je g o sztabu, k tó ry schronił
się w w yso k ich górach . O ca la łe o d d z ia ły czeczeń sk ie p r z y ję ły fo rm u łę d z ia
łań partyzan ckich , ale je d y n a rzec z, na którą je b y ło stać, to o rg a n iz o w a n ie
za m a ch ó w terrorystyczn ych - często sam obójczych - na o d d z ia ły rosyjskie.
Pod e g id ą rosyjską u tw o rz o n o R a d ę C zeczen ii, na której c z e le stanął Ach-
m ed Kadyrow . F orm alnie ob ją ł on w ła d z ę cy w iln ą w C zec ze n ii, le c z tak na
p ra w d ę w szystk ie p o w a ż n ie js z e ro zstrzygn ięcia p o z o s ta w a ły w gestii rosyj
skich czyn n ik ó w w ojs k o w y ch . Z czasem Rosja przystąpiła do u g ru n to w y w a
nia statusu C zec ze n ii ja k o człon k a Federacji Rosyjskiej.
278. ZAKAUKAZIE W OGNIU
T rw ająca od je s ie n i 1991 roku w G ru z ji zbrojn a kon fron tacja m ię d z y rządem

a o p o zy cją p rze ro d ziła się na p rze ło m ie 1991/1992 roku w o tw a rtą w o jn ę
d o m o w ą . P o łą czo n e siły T en giza K ito w a n ie g o i p r z y w ó d c y m ilic ji M ch ed rio-
ni, D ża b y J o selia n iego , p rzy p u ściły zm a so w a n y atak na pa ła c p rezyden cki
i in ne bu dynki rz ą d o w e w Tbilisi. W rezu ltacie 6 styczn ia 1992 roku p rezy
d en t Z w ia d G am sachurdia s a lw o w a ł się u cieczką d o A rm en ii. W ła d z ę p rze
824
ję ła rada w ojsk ow a , która p rzy w ró ciła na u rząd prem iera T en giza Siguę, z d y
m is jo n o w a n eg o p rze z Gam sachurdię w sierpniu 1991 roku. O b a lo n y p re zy
d en t n ie re zy g n o w a ł z p o w ro tu d o w ładzy, korzystając ze sch ron ienia w au
to n o m iczn ej repu blice C zeczen ii-In g u szetii. W m arcu 1992 roku na scenie
polityczn ej kraju p o ja w ił się Eduard S zew ardnadze, k tóry stanął na czele R a d y
Państwa, w yp o sa żo n ej w szerokie kom petencje w y k o n a w c z e i u sta w o d a w cze.
W tym czasie stron nicy G am sachurdii p o czyn ili p o stęp y w za ch o d n iej G ruzji.
W p a źd ziern ik u 1992 roku Eduard S zew a rd n a d ze w y b ra n y został na p re z y
den ta G ru zji i w ciągu następnych d w ó ch lat d o p ro w a d z ił d o u sta b ilizo w a
nia sytuacji w e w n ę trz n e j, n eu tralizu jąc sw ych g łó w n y c h ry w a li.
R eferen du m , p rze p ro w a d zo n e 19 styczn ia 1992 roku, p rzy n io sło o g ro m
ne p oparcie za ró w n o dla n iep o d legło śc i P o łu d n io w ej O setii, ja k i p o w ro tu d o
Federacji Rosyjskiej. W region ie w yb u ch ły ciężkie w alki, stolica C chin w ali była
o s t r z e liw a n a p r z e z w o js k a g ru ziń s k ie . S p o tk a n ie J e lc y n -S z e w a r d n a d z e
29 c zerw c a 1992 roku p rzyn io sło p o ro zu m ien ie o w y co fa n iu w o js k rosyjskich
z ok olic C ch in w ali i o d b lo k ow a n iu ga zo cią g u b ie g n ą c e g o p rze z P o łu d n iow ą
O setię. W yc o fa n ie w szystkich w o js k i ro zm ies zc ze n ie sił p o k o jo w yc h w lipcu
1992 roku n ie ro z w ią z a ło je d n a k konfliktu. W lipcu 1992 roku su w erenn ość
p a ń stw o w ą p ro k la m o w a ła A bch azja. A k t ten nie został u zn a n y p rze z R adę
N a jw y ż s z ą G ru zji, d o s z ło d o w a lk . W ich tra k cie G ru zja o sk a rżyła Rosję
0 w sp iera n ie secesjonistów . 27 lipca 1993 roku p r z y w ó d c y abchascy i gru
zińscy z a w a rli p o ro zu m ien ie o za w ie szen iu dzia ła ń zbrojn ych . W ojska gru
zińskie m u siały opuścić A bch azję, a w ślad za nim i p o d ą ży ło 250 tys. u ch od ź
ców. W e w rześn iu 1993 roku w a lk i w y b u ch ły p o n o w n ie , zaś siły abchaskie
z a ję ły stolicę republiki, Suchum i. R zą d gru ziński p o sta n o w ił zm ien ić taktykę
1 u ło ży ć stosunki z p o p ierają cą secesjon istów Rosją. Za cen ę za przestan ia ro
syjskiej p o m o cy dla Abchazji, Gruzja w grudniu 1993 roku przystąpiła d o WNP,
a w lu tym 1994 roku za w a rła układ o p rzy ja źn i i w sp ó łp ra c y z Rosją. W p o
ło w ie m aja 1994 roku, w sku tek p o ra ż e k na fron cie, A b ch a zi z g o d z ili się na
ro zejm p rzy u trzym an iu tery to ria ln eg o status qu o i z g o d z ie na ro zm ies zc ze
nie o d d z ia łó w W N P w strefie b u fo ro w ej.
Śm ierć G am sachurdii w gru dn iu 1993 roku n ie o zn a cza ła za k oń czen ia
ry w a liz a c ji o w ła d z ę . N a początku roku 1995 p rezyd en t S zew a rd n a d ze n ie
o czek iw a n ie ro z w ią z a ł param ilitarną o rga n iza cję M ch ed rio n i, która p o d d o
w ó d z tw e m D ża b y Joselian iego w a ln ie p rzyczyn iła się d o obalen ia Gamsachur
dii i o d p iera ła ataki je g o stronników. D o p ro w a d ziło to d o n arastającego kon
fliktu m ię d z y o b y d w o m a p o litykam i. 29 sierpnia 1995 roku d o szło do za m a
chu na życie Eduarda S zew a rd n a d ze, w k tó rym gru ziński p rzy w ó d c a od n iósł
lekkie obrażen ia. O p o d ło żen ie b o m b y oskarżono p rzy w ó d c ę m ilicji M ch ed rio
ni, D ża b ę Joselian iego. Po w y e lim in o w a n iu o p o z y c ji p rezyd en t S ze w a rd n a
dze przystąpił do w p ro w a d zan ia stabilizacji polityczn ej i gospodarczej, w czym
z a n o to w a ł p o w a ż n e sukcesy. M im o to nie u staw ał o p ó r w o b e c au torytarnych
rz ą d ó w S zew a rd n a d zeg o. W ielo k ro tn ie d o c h o d ziło do in cy d e n tó w zbrojn ych ,
zaś 10 lu te g o 1998 roku zd a rzy ł się kolejny, także nieudany, zam ach na ż y
825
cie prezyden ta. Stosunki z Rosją b ył tru dne i o b fito w a ły w liczn e spory, m im o
fa k ty c zn eg o g w a ra n to w a n ia p rze z w ojsk a rosyjskie in tegraln ości te ry to ria l
nej Gruzji. N a p ięcie w zro sło w lutym 1999 roku, k ied y Gruzja w ystą p iła z sys
tem u z b io ro w e g o b ezp ieczeń stw a W N P i zażądała w yco fa n ia w o js k rosyjskich
w cią gu trzech lat. Jesienią 1999 roku Rosja oskarżyła G ru zję o u d ziela n ie
schronienia b o jow n ik o m czeczeńskim . Presja Rosji nasiliła się p o d koniec 2000
roku, k ie d y w p ro w a d z o n e zosta ły w iz y dla o b y w a te li G ruzji, ale n ie dla Ab-
c h a zó w i Osetyńców .
A r m e n ia p o d w o d z ą L e w o n a Ter-Petrosjana zaab sorbow an a była k on fron
tacją z A zerb e jd ża n em , g łó w n ie n ie w y p o w ie d z ia n ą w o jn ą w G órskim Kara-
bachu. W o b liczu słabości arm ii ora z zacieśn ien ia k o n ta k tó w m ię d z y A z e r
b ejd ża n em a o d w ie c z n y m w ro g ie m O rm ian - Turcją, A rm en ia p o sta n o w iła
o d w o ła ć się d o M o s k w y i p odpisała w tym celu 29 gru dn ia 1991 roku trak
tat o przyja źn i, w sp ó łp ra c y i w z a je m n y m b ezp ie czeń s tw ie. D zięk i tem u w io
sną 1992 roku o d d z ia ły orm iań skie p o d ję ły udaną o fe n s y w ę w G órskim Ka-
rabachu, je d n a k p o kilku m iesiącach zosta ły w yp a rte. K olejn ą akcję p o d ję ły
w e w rześn iu 1993 roku i o p a n o w a ły nie tylk o sporną en k la w ę, le c z także
teren y za ch o d n ieg o A zerb e jd ża n u . K o n trofen syw a azerska na p oczą tk u 1994
roku została przeła m a n a , w w yn ik u c z e g o u m ocn iło się p a n o w a n ie orm ia ń
skie w G órskim Karabachu. P o w o d z ą R ob erta Koczariana, o d gru dn ia 1994
roku prezyd en ta G órskiego Karabachu, O rm ian ie u m ocn ili sw e p o z y c je w en
k la w ie i p o zb a w ili A zerb e jd ża n n ad ziei na odzyskanie kontroli. W y b o ry w gór
skim Karabachu, p rze p ro w a d zo n e 1 w rześn ia 1997 roku, w y g ra ł A rk a d ij Gu-
kasjan, sta w iają cy na dalsze u m ocn ien ie siły m ilita rn ej tej orm iań skiej en
k la w y i w y k lu cza ją cy za ró w n o u znan ie zw ierzch n o ści w ła d z A zerb ejd żan u ,
ja k też p rzy łą czen ie się do A rm en ii. N ie u re g u lo w a n y status Karabachu trw a ł
w kolejn ych latach, m im o prób m e d ia cji ze stron y Rosji i S ta n ó w Z je d n o c z o
nych.
K on flikt o Górski Karabach w z m o c n ił ten d en cje dyktatorskie w e w ła d za ch
A rm en ii. W gru dniu 1994 roku p rezyd en t Ter-Petrosjan ro z w ią z a ł A rm eński
Z w ią z e k R e w o lu c y jn y (n acjon a listyczn ą, ra dykaln ą o rg a n iza c ję, p o p ieran ą
p rzez orm iańską diasporę) w o b a w ie p rzed utratą kontroli nad krajem na rzecz
p aram ilitarn ych o d d zia łów , tw o rzo n y ch p rze z Z w ią z e k d o w a lk p r z e c iw A ze-
rom . W y b o ry p rezyd en ck ie w e w rześn iu 1996 roku w y g ra ł L e w o n Ter-Petro
sjan, je d n a k że o p o z y c ja pop ierają ca W a zg en a M an ukian a n ie u znała w y n i
k ó w w y b o r ó w i z o r g a n iz o w a ła m a so w e d em on stra cje, k r w a w o stłu m ion e
p rze z m ilicję. Ceną za ciche poparcie rosyjskie w k on flik cie o Górski Kara
bach b yła cora z siln iejsza za leżn o ść o d M oskw y. 29 sierpn ia 1997 roku pre
z y d e n c i A r m e n ii i R o s ji p o d p is a li na K re m lu n o w y tra k ta t o p r z y ja ź n i,
w s p ó łp ra c y i p o m o c y w za je m n ej. Z a w a rty na 25 lat układ p r z e w id y w a ł so
ju sz w o js k o w y z obu stronn ym i gw a ra n cja m i b ezp ie c ze ń s tw a i ścisłą w s p ó ł
pracą w ojsk ow o -tech n iczn ą . P o B iałorusi A rm en ia stała się n ajb ardziej z w ią
zaną z M o sk w ą b yłą republiką radziecką. 3 lu teg o 1998 roku L e w o n Ter-Pe
trosjan p o d a ł się d o dym isji. N o w y m p rezy d en tem w m arcu 1998 roku został
82 6
R obert K oczarian, w etera n w a lk o n ieza leżn o ść G órskiego Karabachu. K w e

stia karabaska cią żyła na życiu p o lity czn y m kraju w kolejn ych latach. W y b o
ry p arlam en tarn e w m aju 1999 roku w y g ra ła koalicja „J ed n ość” , zaś p rem ie
rem został w e te ra n w o jn y karabaskiej - W a zg en Sarkisian. 27 p a źd ziern ik a
1999 roku d o szło d o strzela n in y w orm iań skim p arlam en cie, p odczas której
grupa z a m a c h o w c ó w za strzeliła p rem iera ora z sześć in nych osób. N o w y m
szefem rządu zosta ł brat z a m o rd o w a n e g o p rem iera - A ra m Sarkisian. Fun
d a m en tem p o lityk i rządu „J ed n ości” p o zo sta ł sojusz z Rosją, u m o cn io n y n o
w y m u kładem o p rzyja źn i, z a w a rty m 26 w rześn ia 200 0 roku.
N a początku 1992 roku p rezyd en t A z e r b e jd ż a n u , A ja z M u talibow , w p r o
w a d z ił b ezp o śred n ie rz ą d y p rezyd en ck ie w en k la w ie G órskiego Karabachu.
P ostępy b o jo w n ik ó w orm iańskich s p o w o d o w a ły dym isję M u ta lib o w a w m ar
cu 1992 roku. Jego następca, Jagub M a m ed ow , z a n o to w a ł pasm o p orażek.
W m aju 1992 roku, p o in ten syw n ym ostrza le sto licy en k la w y - Stepanakertu
- p rze z o d d z ia ły orm iań skie, siły azerskie zosta ły w y p a rte z p row in cji. N a
fo te l p rezyd en ta A z e rb e jd ż a n u p o w ró c ił M u talibow , k tó ry rozp isa ł w y b o r y
P rezyd en ck ie na 7 cz e rw c a 1992 roku. Z w y c ię ż y ł w ięk szo ścią 59 ,4 % g ło s ó w
kandydat Frontu L u d o w ego , A b u lfa z Elczibej. T rw ające w dalszym ciągu w a lk i
w G ó rsk im K a ra b a ch u p r z y b r a ły n ie k o rz y s tn y d la A z e r b e jd ż a n u o b ró t.
W c z e r w c u 1993 roku rebelian ckie o d d z ia ły azerskie, d o w o d z o n e p rze z płk.
Sureta H u sejn ow a i w sp iera n e p rze z rosyjskich kom an dosów , o b a liły p rezy
den ta E lczibeja. W tle tych w y d a rze ń toczy ła się w a lk a o p ra w o d o eksplo
atacji kaspijskich p ó l n a fto w ych . P rz y g o to w a n ia d o p od p isa n ia „kontraktu
stu lecia” p rze z rzą d A ze rb e jd ża n u i - z d o m in o w a n e p rze z kon cern y a m ery
kańskie - m ię d z y n a ro d o w e konsorcjum p rzy sp ieszy ły rebelię. N astęp ca E lczi
beja, b y ły k om u n istyczn y lid e r republiki, H ejd a r A lijew , stanął p rze d p o d o b
nym w y z w a n ie m , propon u jąc za w a rcie u m ó w gosp od a rczych tylk o koncer
nom zachodnim . Kontrakt o w artości 8 m ld doi. został podpisan y jesienią 1994
roku. Jedn ak n ieu dana próba zam achu stanu zm u siła rzą d azerski, b y d o p u
ścił d o eksploatacji ro p y n a fto w ej także rosyjskiego gig a n ta n a fto w e g o Łuk-
°d , a p o n a d to w y m o g ła na Baku z g o d ę na tra n sp o rtow a n ie ro p y nie p rzez
Turcję - ja k ch cieli za ch od n i kontrah en ci - ale p rze z Rosję i G ruzję. W ojn a
w C zec ze n ii o p ó ź n iła zn a czn ie u ru ch om ien ie d o sta w su row ca i d o p ie ro w li
stopadzie 1997 roku, p o u p rzed n im podpisan iu rosyjsko-czeczen skiej u m o
w y tra n zy to w ej, u ru ch om ion o ru rociąg łą czą cy Baku z czarn om orskim p or
tem N o w orosyjsk . Z g o d a w ła d z A zerb e jd ża n u na eksploatację i ro zb u d o w ę
n ow ych kaspijskich p ó l n a fto w ych p rze z am erykańskie kon cern y Exxon, Che-
Vron i M o b il p rzy czyn iła się d o d ia m etra ln ej p o p ra w y stosu nków z USA. K ry
tyk o w a n y za p o lityk ę w e w n ę trzn ą , ła m a n ie p ra w c zło w iek a , zbrojn ą a w a n
turę w G órskim Karabachu i la w iro w a n ie w p o lityce za gra n iczn ej, A z e r b e j
dżan b y ł je d y n ą republiką p ostsow iecką, p o z b a w io n ą am erykań skiej p o m o c y
ek on om iczn ej i h um anitarn ej, m .in. w sku tek in ten syw n ej presji arm eń skiego
lo b b y w K ongresie USA. K oncesje n a fto w e w p ły n ę ły na zm ia n ę stanow iska
d ep artam en tu Stanu i za p roszen ie prezyd en ta H ejd a ra A lije w a d o W a s zy n g
827
tonu w lipcu 1997 roku. Z b liżen ie z Z ach odem u m ocn iło p o zycję A lije w a oraz
podkreśliło strategiczn e p o ło że n ie A zerb ejd żan u . D o p ro w a d ziło jed n o cześn ie
d o d a lszeg o p o go rszen ia stosu nków z Rosją, z a ró w n o na tle dostępu d o ka
spijskich su ro w có w en ergetyczn ych , ja k też sytuacji w C zec ze n ii i D agesta
nie (M o s k w a oskarżała rzą d azerski o to le ro w a n ie b o jó w e k czeczeń skich na
terytoriu m p a ń s tw a ).
279. STANY ZJEDNOCZONE - EPOKA CLINTONA
3 listopada 1992 roku n o w y m p rezyd en tem U SA został W illia m (B ill) Jeffer

son C lin ton , d o ty c h c za s o w y gu b ern ato r stanu Arkansas. Z d o b y ł o n 4 3 % g ło
sów, p odczas g d y G eo rg e Bush 38% , a teksański m ilia rd er Ross P erot 19 % -
n ajlep szy w y n ik trz e c ie g o w k olejn ości kan dyd ata o d 1912 roku. M im o sto
su n kow o niskiej lic z b y zd o b ytych głosów , z w y c ię s tw o kan dyd ata d em ok ra
tó w b y ło w y ra źn e. C lin ton z w y c ię ż y ł w 32 stanach i z d o b y ł 370 g ło s ó w elek-
torskich, p odczas g d y Bush w y g r a ł w 18 stanach i z d o b y ł 168 g ło s ó w elek-
torskich. W ic e p re z y d e n te m został A lb e rt (A l) Gore. W n o w e j adm inistracji
k lu c z o w e sta n o w isk a o b ję li d o ś w ia d c z e n i p o lity c y z o b o z u D em o k ra tó w :
W arren C h ristoph er - sekretarz stanu, A n th o n y Lake - d ora d ca ds. b e z p ie
czeń stw a n a ro d o w e g o , Les A spin - sekretarz obrony.
Z w y c ię s tw o B illa C lin ton a w y n ik a ło w du żej m ie rze ze zm ia n y ge n era cyj
nej, jaka zaszła w A m ery ce na p rze ło m ie lat o siem d ziesią tych i d z ie w ię ć d z ie
siątych. D otych czasow e p o k olen ie republikańskich p rezy d en tó w Reagan a i Bu
sha, oparte na gen eracji lat czterdziestych i pięćdziesiątych , pam iętające okres
II w o jn y św ia to w e j (sa m Bush b y ł lo tn ik iem w tej w o jn ie ) o ra z konfrontację
z k o m u n izm em - c z e g o kulm inacją b yła rew o lu cja na Kubie - u stąpiło m ie j
sca kolejn ej fa li p o k o len io w ej. Bill C lin ton w ra z z je g o adm in istracją w yra ża ł
in teresy p o lityczn o -g o sp o d a rcze n o w e j e lity czterd ziesto- i p ięćd ziesięcio la t-
ków, k tó rzy p rze jęli w ięk szo ść n ajbardziej w p ły w o w y c h stan ow isk w p o lity
ce i gospodarce, u kształtow anych w e p o ce w o jn y w W ietn a m ie , „d zieci-k w ia -
t ó w ” , s w o b o d y o b y c z a jo w e j i kontestacji ku ltu row ych p o d sta w kapitalizm u .
N a tle p o p rzed n iej e lity w y ró ż n ia li się p ra g m a tyzm e m , o d id e o lo g iz o w a n y m
s p o jrzen iem na stosunki m ię d z y n a r o d o w e o ra z sw o istym iz o la c jo n izm e m ,
b ęd ącym reakcją na cią go tk i p rezyd en ta Busha w kierunku n adan ia Stanom
Z je d n o czo n y m funkcji „ś w ia to w e g o p o licja n ta ” .
P ie rw s z a k a d en cja C lin ton a ce c h o w a ła się za te m k o n cen tracją dzia ła ń
p rezyd en ta na w e w n ę trz n y c h problem ach S ta n ó w Z je d n o czo n y ch kosztem
aktyw n ości na z e w n ą trz państw a. W od ró żn ien iu o d sw ych republikańskich
p op rzed n ik ów , C lin ton - w y c z u w a ją c z m ę c ze n ie A m e r y k a n ó w koniecznością
o d g ry w a n ia p rze z U S A roli ś w ia to w e g o h eg em o n a - p o c z ą tk o w o p ośw ięca ł
828
n ie w ie le u w a g i sytuacji m ię d zy n a ro d o w ej i obarczał o d p o w ie d z ia ln o ś c ią za
realizację glo b a ln ej strategii U SA d o ś w ia d c zo n e g o polityka, W arren a Christo-
phera. P rezyd en t C lin ton m usiał się zająć ro z w ią z y w a n ie m p rob lem ó w , któ-
re Je g o p o p rz e d n ic y tra k to w a li z du żą d o zą zaniechan ia, a które b u d z iły ro
snący n iep ok ój o b y w a te li USA. K a ta log tych p ro b le m ó w b ył b o ga ty: u zd ro
w ie n ie go sp o d a rk i ( w szczeg óln ości o gra n iczen ie d eficytu p ła tn iczeg o i re
dukcja o lb rzy m ieg o , sięg a ją c ego 3 bln d o i , dłu gu p u b lic z n e g o ), re fo rm y sfe
ry socjalnej państw a (edukacja, opieka zdrow otn a, ju rysdyk cja), w alka z p rze
stępczością, p rob lem im igracji, m n iejszości rasow ych i seksualnych.
G łó w n y m h asłem w kam pan ii w yb o rc ze j ek ip y C lin ton a było: „G ospodar
ka, g łu p c z e !” . P o czą tk o w o p ró b y o ży w ie n ia g o sp o d a rc ze g o p o p rz e z w ię k s z y
in te rw en cjo n izm pań stw a b y ły nieu dane, to te ż p o g łę b ia ł się kryzys s p o łec z
ny, z w ią z a n y ze stagnacją na rynku pracy i n iew ielk im o b n iże n ie m p o zio m u
życia, szc ze g ó ln ie klasy średniej. D zięk i dobrej koniu nktu rze gospodarczej,
korzystn ym w a ru n k om w y m ia n y w handlu zagra n iczn ym , n a p ły w o w i in w e
stycji za gra n iczn y ch , a p r z e d e w szy stk im d y n a m ic zn em u r o z w o jo w i tzw.
N o w e j Ekonom ii, obejm u jącej takie g a łę zie gospodark i, ja k in form atyka, te
lekom unikacja, elektron ika, w p o ło w ie d ek a d y gospodark a am erykańska o d
zyskała dyn am ik ę w zrostu , sięgającą w 1996 roku n a w et 4,5 % , d zięk i c z e
mu nastąpiła p o p ra w a bilansu p ła tn iczego , a p rze d e w szystk im zm n iejszen ie
stopy bezrobocia d o rekordow o niskiego p o ziom u 4,6 % w 1996 roku, a także
odczu w aln a pop ra w a sytuacji m aterialnej w iększości społeczeństw a. O gro m
nym atutem prezyden ta C lintona był fakt, że w zro st p o ziom u życia objął nie
tylko gru p y najbogatszych, co b yło charakterystyczne dla „R ea gan om ik i” lat
osiem dziesiątych, lecz także klasę średnią. Zan im jed n a k d o tego doszło, pro
blem y gospodarcze za ostrzyły niepokojące zjawiska, które p rze z lata w y stęp o
w a ły w w ielo k u ltu row ym społeczeństw ie am erykańskim , lecz d o p iero na sku
tek pogorszen ia sytuacji m aterialnej w yd o sta ły się na pow ierzch n ię.
N a jb a rd ziej zn a m ien n e b y ły p o głę b ia ją c e się ró żn ice m aterialn e, kulturo
w e, etn iczn e i m en taln e m ię d z y lu dnością białą a M u rzyn a m i i Latynosam i.
K ilku n astoletn ia p o lity k a p referen cji rasow ych , „p o lity c z n e j p o p ra w n o ś c i” ,
edukacji ob yw a telsk iej o ra z p rze ła m y w a n ia p o d z ia łó w dała, ja k się o kazało,
P o w ie rz c h o w n e efekty. Lu dn ość m urzyńska i latynoska cią gle sytu ow ała się
na d o ln ych szczeblach stratyfikacji społeczn ej. Co w ięcej, w tych sp o łec zn o
ściach n o to w a n o n ajw ięk szą liczb ę przestępstw , zbrodn i, p rze m o c y i n ie to le
rancji. S ym p to m em kryzysu m o d elu k u ltu ro w ego i ra s o w e g o „ty g la ” ( m eltin g
P o t) b y ły w y d a rze n ia w Los A n g eles z końca k w ietn ia 1992 roku. U n ie w in
n ienie białych p o lic ja n tó w oskarżonych o śm ierteln e p o b icie m u rzyń sk iego
m o tocyk listy w y w o ła ło g w a łto w n e k ilk u d n io w e zam ieszki, p o łą czo n e z akta
m i w a n d a lizm u , n ien aw iści ra sow ej i niesłychanej agresji, w których z g in ę ło
blisko 60 osób, a straty m aterialn e p rze k ro czy ły m iliard d o la ró w D o p iero in
terw en cja G w a rd ii N a ro d o w e j p rzy w ró ciła p o rzą d ek w m ieście.
Kolejnym przykładem p od ziałów rasowych była sprawa ciem noskórego
O.J. Simpsona, która zelektryzow ała społeczeństwo amerykańskie, stała się
829
| CZĘŚĆ VII. Kształtowanie nowego tadu światowego (1992-2000)
zja w isk iem m ed ia ln y m i zep ch n ęła na d a lszy plan g łó w n e w y d a rze n ia p o li

tyczn e ora z m ię d z y n a ro d o w e . O renthal Jam es Sim pson b ył je d n y m z n a jw y
bitn iejszych g ra c zy fu tbolu am erykań skiego w d zieja ch te g o sportu. Zakoń
czył karierę sp o rto w ą w 1979 roku, ciesząc się n iesłabnącą popularnością,
dyskon tow an ą w postaci w y s tę p ó w w te le w izy jn y c h show o ra z film ach fabu
larnych. 12 cz e rw c a 1994 roku p rze d d o m em Sim psona w B ren tw o o d (K a li
fo rn ia ) zn a le z io n o z w ło k i byłej ż o n y futbolisty, N ic o le B row n Sim pson, oraz
je j p rzyja ciela R onalda G oldm an a. Ś le d z tw o w s k a z y w a ło na O.J. Sim psona
ja k o au tora zbrodn i. W e z w a n y d o sta w ien ia się na p o licję S im pson w yjech a ł
z K a liforn ii. Pościg tra n sm ito w a n y był p rze z kilkanaście stacji telew izyjn ych
i p rzy cią gn ą ł p rze d ekran y 95 m in w id zó w . W o b e c m ocn ych d o w o d ó w pro
kuratury w postaci o d cisk ó w palców , ś la d ó w o b u w ia , a n a w e t a n a lizy D NA,
o b ro ń cy Sim psona oskarżali ekip ę d o c h o d z e n io w ą o sfa łs zo w a n ie d o w o d ó w
w sku tek n ien a w iści rasow ej. S p ołeczeń stw o am erykańskie z d e c y d o w a n ie p o
d z ie liło się w z d łu ż lin ii rasow ej. A fro a m eryk a n ie u zn a w a li d o w o d y prokura
tu ry za n ieprzek on u jące, zaś b ia li nie m ie li w ą tp liw o ś c i co d o w in y Sim pso
na. W y ro k o g ło s z o n y 3 p aździern ika 1995 roku, na oczach stu m ilio n ó w A m e
ry k a n ó w p rze z te le w iz o ra m i, za szo k o w a ł białych o b y w a te li, a w śró d lu d n o
ści m urzyńskiej w y w o ła ł eu fo rię. O.J. Sim pson został u zn a n y n iew in n y m p o
p ełn ien ia zarzu canych m u zbrodn i. W kom en tarzach w s k a z y w a n o na skład
1 2 -o so b o w ej ła w y p rzysięgłych , w której zasiadło 8 A fro a m eryk a n ów , 2 La
ty n o s ó w i tylko je d n a biała kobieta.
A m eryk a o d czu ła także na sw o im te ry to riu m zja w isk o terroryzm u , d rążą
ce o d dek ad inne re g io n y globu , g łó w n ie Europę Zach odn ią i Bliski W schód.
26 lu teg o 1993 roku grupa islam skich ekstrem istów , k tó rym i k ie ro w a ł R am zi
A h m ed Yusef, u m ieściła w p o d z ie m n y m park in gu p o d n o w o jo rsk im W orld
Trade C en ter cięża ró w k ę w y ła d o w a n ą m a teria łem w y b u ch o w y m , k tó ry na
stępn ie ek sp lod ow a ł, p o w o d u ją c śm ierć sześciu osób i raniąc p o n a d tysiąc
innych. D w a m iesiące p óźn iej agen ci A TF p o d p o zorem w a lk i z ekstrem izm em
p o lity czn y m d ok on a li m o rd erczeg o ataku na fa rm ę w W aco (Tek sas), o p a n o
w a n ą p rze z sektę S zczepu D a w id o w e g o , k ierow a n ą p rze z D a vid a Koresha.
19 k w ie tn ia 1995 roku w p o w ie tr z e w y le c ia ł b u d y n e k b iu ra fe d e ra ln e g o
w O klah om a C ity (O k la h o m a ). Z g in ę ło 168 osób. Zam achu do k o n a ł 2 8 -letm
w e te ra n arm ii am erykań skiej, p r a w ic o w y ekstrem ista - T im o th y M cVeigh,
za in sp irow a n y p o w ieścią science-fiction, reklam ow an ą ja k o biblia skrajnej pra
wicy, p o d tytu łem D zie n n ik i Turnera, o p u b lik o w a n ą w 1978 p rze z W illia m a
Luthera Pierce’a p o d pseudon im em A n d rew M acdonald. W sierpniu 1997 roku,
na m o cy w yrok u sądu fe d e ra ln e g o w D enver, M cV eigh został skazany na karę
śm ierci. E gzeku cję p rze z w strzyk n ięc ie tru cizn y w yk o n a n o 11 cz e rw c a 2001
roku. W k w ietn iu 1996 roku a res zto w a n y został ta je m n ic zy „U n a b o m b er’ ,
k tó rym o k a za ł się T h e o d o re Kaczyński, m a tem atyk p o lsk ieg o poch odzen ia-
W la tach 1 9 7 8 -1 9 9 5 d o k o n a ł kilkunastu z a m a c h ó w w p osta ci ła d u n k ó w
w yb u ch o w y ch , w ysyła n ych p o cztą w przesyłkach listow ych .
830
279. STANY ZJEDNOCZONE - EPOKA CLINTONA |
Z w y b o ra m i p rezyd en ck im i w listo p a d zie 1996 roku repu blikanie w ią za li

du że n ad zieje. D o ty c zy ły o n e p rze d e w szystkim narastających k ło p o tó w o so
bistych B illa Clin ton a. N a C lin ton ie od początku p rezyd en tu ry c ią ży ło w ie le
zarzutów . Już podczas kam panii prezydenckiej p rze ciw n icy u jaw n ili kilka fak
tó w z okresu m łodości, ja k p a len ie marihuany, u niknięcie słu żby w o js k o w e j
czy ekscesy seksualne. W okresie sp ra w o w a n ia funkcji p rezyd en ta Bill oraz
H illa ry C lin to n o w ie stali się boh a teram i kilku głośn ych afer, takich ja k spra
w a „azjatyckich łą c z n ik ó w ” (fin a n so w a n ie kam pan ii w y b o rc ze j d e m o k ra tó w
p rze z azjatyckich - także chińskich - b iz n e s m e n ó w ), a fera W hitew ater (m a
chinacje fin a n so w e pań stw a C lin to n ó w w latach o siem d zie sią ty ch ), spraw a
te c z e k FBI (w y łu d z e n ie z FBI 900 teczek za w iera ją cych p o u fn e in form a cje
o c z o ło w y c h politykach republikańskich), Travelgate (czystk a k a d row a w b iu
rze p o d ró ż y B ia łe go D om u w celu zatru dn ien ia zn a jom ych p a ry p rezyd en c
k iej) c z y oskarżen ie C lin ton a o seksualne m o lesto w a n ie byłej sekretarki Pau
li Jones. R epublikanie p o sta n o w ili w yk o rzystać te a fe ry w celu p o d w a że n ia
m oraln ych i etyczn ych p red ysp ozycji C lin ton a d o d a lszeg o p ełn ien ia u rzędu
prezyden ta. W tym celu ich k a n d yd atem p rezyd en ck im został R obert D ole,
cieszą cy się n iep o szla k o w a n ą m o ra ln ością i u czciw ością , le c z p o z b a w io n y
ch a ryzm y i teleg en iczn o ści, co w erze dom in a cji mass m e d ió w b yło p o w a ż
nym d efek tem . P o n a d to son d aże pu bliczn e w skazyw ały, że osobiste p e ry p e
tie C lin ton a n ie w p ły w a ją w sposób zn a czą cy na ocen ę je g o p o lityczn ej ak
tyw n ości. W rezu ltacie Bill C lin ton p o n o w n ie został w y b ra n y na p rezyd en ta
U SA, tym ra zem z d o b y w a ją c 4 9 ,3 % g ło s ó w i 379 m a n d a tó w elektorskich,
podczas g d y R oberta D o le ’a p o p a rło 4 1 % w y b o rc ó w i 159 elektorów .
Seksualny tem p era m en t p rezyd en ta w p ę d z ił g o w je s z c z e w ięk sze tarapa
ty. Podczas d o ch o d zen ia w spraw ie Pauli Jones zesp ó ł prokuratorów , na k tó
rego c z e le stanął Kenneth Starr, b a d a ją cy za rzu ty w o b e c C lin ton a w a ferze
W hitew ater, n atrafił na ślad byłej 2 1 -letn iej stażystki w B iałym D om u, a na
stępnie p ra c o w n icy Pen tagon u , M o n ik i Lewinsky. Po przesłuchaniu L ew in sk y
rniała zeznać, iż u trzym yw ała stosunki seksualne z C lintonem od p o ło w y 1995
roku. S p ra w a n a zw a n a „a fe r ą r o z p o rk o w ą ” {Z ip p e rg a te) n ab rała n o w e g o
W yrazu, k ie d y C lin ton w p o ło w ie stycznia 1998 roku zezn a ł p o d p rzysięgą,
że nie m ia ł stosu nków p łc io w y c h z M oniką, a ta p o d o b n e o św ia d czen ie z ło
żyła w b iu rze proku ratora Starra. Tym czasem źród ła p ra sow e u trzym yw ały,
że w zam ian za dyskrecję M on ica L ew in sk y otrzym y w a ła od prezyden ta drob
ne u pom in ki, zaś d zięk i w sta w ie n n ictw u d o ra d cy i p rzyja ciela C lintona, Ver-
nona Jordana, uzyskała intratną p osadę w je d n e j z n ow ojorskich korporacji.
Pon adto tw ierd zo n o , że za ch o w a ła się korespondencja elek tron iczn a ora z że
istn ieją ta śm y z n agra n ą ro z m o w ą L ew in sk y i je j n ajb liżs ze j p rzy ja ció łk i,
zaw ierającą s zc ze g ó ły kon taktów seksualnych z prezyden tem , a także p o tw ier
dzającą presję C lin ton a i Jordana w y w iera n ą na L ew in sk y w celu z e z n a w a
nia n ie p ra w d y . P o b e z p r e c e d e n s o w y m p rze s łu c h a n iu w B ia ły m D o m u ,
18 sierpn ia 1998 roku p rezyd en t C lin ton w w ystą p ien iu te le w iz y jn y m p rzy
831
zn ał się d o w p ro w a d z e n ia o p in ii pu bliczn ej w b łąd i p o tw ie rd z ił, że „u trzy

m y w a ł n iew ła ściw e stosunki” z M o n ik ą Lew insky.
8 p a źd ziern ik a 1998 roku Izb a R ep rezen tan tów , p o za p ozn a n iu się z koń
co w y m raportem Kom isji Starra, p o stan ow iła w szczą ć procedurę im peachm en-
tu (u su nięcia prezyd en ta z u rzęd u ), p o raz p ie r w s z y o d 1868 roku. Po bu rz
liw e j dyskusji w K ongresie, podsycanej u ja w n ia n iem co ra z bard ziej pikan t
nych s z c z e g ó łó w romansu w prasie, te le w iz ji i Internecie, 12 lu tego 1999 roku
Senat u w o ln ił p rezyd en ta o d p o sta w io n ych m u z a rz u tó w k rzy w o p rzysięs tw a
oraz u tru dniania d zia ła ń w ym ia ru sp ra w ied liw o ści.
Stan y Z je d n o c z o n e k o rzy s ta ły z dosk on a łej k o n iu n k tu ry go sp o d a rc ze j.
R o czn y w z ro s t PN B nie sch od ził p o n iżej 4 % roczn ie, rosły w y d a tk i na in w e
stycje, p o stęp o w a ła glo b a ln a ekspansja am erykańskich korporacji, s z c z e g ó l
nie w tzw. n o w e j gosp od a rce (M icro s o ft, Cisco, O racle, In te l). S topa b e z ro
bocia u trzym yw a ła się na rek ord o w o nisldm p o z io m ie 4% . W latach 1 9 9 3 -
-1 9 9 9 p o w stało 20 m in n ow ych m iejsc pracy. D eficyt b u d żetow y, b ę d ą c y p ro
b lem em kolejn ych rz ą d ó w od p o ło w y lat sześćdziesiątych , zosta ł p r z e z w y
c ię ż o n y w 1998 roku, a w 2000 n a d w y żk a b u d ż e to w a p rze k ro czy ła 100 m ld
doi. W k w estii korzyści z tak pom yśln ej sytuacji gosp o d a rczej d o szło d o spo
ru m ię d z y d em ok ra tam i i repu blikanam i. Ci p ierw si p o p iera li plan p re zy d e n
ta C lin ton a z refo rm o w a n ia system u u b ezp iec ze ń społeczn ych , d o fin a n s o w a
nia o p iek i zd ro w o tn e j ora z w yku pu d łu gu p u b liczn ego . R ep u b likan ie n a to
miast, w ykorzystując m inim alną w iększość w Kongresie, d o p ro w a d zili d o p rzy
ję c ia w roku 1999 u staw y o redukcji podatków .
M im o p o czą tk o w yc h dek laracji o b n iżen ia profilu am erykań skiej p olityk i
za gra n iczn ej i skupienia się na p roblem ach w e w n ę trzn y ch , ro z w ó j sytuacji
m ię d zy n a ro d o w e j n ie p o z w o lił na osłabien ie z a a n g a żo w a n ia U S A w politykę
św ia tow ą . P rezyd en t C lin ton m usiał staw ić c z o ło w ie lu w y z w a n io m , ja k ie dla
A m eryk i p rzyn iósł ro z w ó j sytuacji m ię d zyn a ro d o w ej. N a silen ie się k o n flik tó w
region a ln ych (b y ła Ju gosław ia, Bliski W schód, S om alia, H a iti), spraw a sto
su n ków z Rosją, k w estia p o szerzen ia N A TO , in tegra cja ek o n om iczn a w A m e
ryce P ółn ocn ej b y ły n a jw a żn ie jszym i z w ie lu prob lem ów , których ro z w ią z a
nie w y m a g a ło z a a n g a żo w a n ia S ta n ó w Z jed n oczon ych .
K ształtu jący się nowy, p o z im n o w o je n n y ła d m ię d z y n a r o d o w y od b ieran y
b ył p rze z adm in istrację C lin ton a z d u żą d o zą za k ło p ota n ia i p e w n ą b ie rn o
ścią. S tan y Z je d n o c z o n e u trzym a ły sw e z a a n g a ż o w a n ie w tych obszarach,
g d z ie istniała silna presja w e w n ę trz n a ze stron y n ajbardziej w p ły w o w y c h lob-
bies. D o ty c zy ło to p rze d e w szystk im sytuacji na Bliskim W sch od zie, w rejo
nie Zatoki Perskiej, Irla n d ii P ółn ocn ej o ra z w A m e ry c e Ś ro d k o w ej i na Kara
ibach. D o p iero d ru ga p rezyd en tu ra C lin ton a, o b ję c ie tek i sek retarza stanu
p rze z pan ią M a d e le in e A lb rig h t, p o k a za ła w y ra ź n ie , iż S tan y Z je d n o czo n e
chcą zd ysk on tow a ć p o zy cję je d y n e g o su perm ocarstw a na arenie glo b a ln ej do
a k ty w n eg o k szta łtow a n ia sytuacji m ię d z y n a ro d o w e j w św iecie. Z n a la zło to
w y ra z w z a a n g a żo w a n iu U SA w ro z w ią z y w a n ie k o n flik tó w region a ln ych na
Bałkanach, Bliskim W sch od zie, w rogu A fry k i, A m e ry c e Ś ro d k o w ej i na Ka
832
raibach, ale jed n o cześn ie p o tw ie rd z iło kryzys tra d y cyjn ego m o d elu b e z p ie
czeń stw a op a rtego na O N Z . Stany Z jed n o czo n e starały się m in im a lizo w a ć rolę
N a r o d ó w Z jed n o czo n ych , preferu jąc instytucje i o rga n izacje m ię d z y n a ro d o
w e z d o m in o w a n e p r z e z USA, takie ja k N A TO , M ię d z y n a r o d o w y Fundusz
W a lu to w y c z y Ś w ia to w a O rgan izacja H andlu. In terw en cja N A T O w K o so w ie
w 1999 roku b e z z g o d y R a d y B ezp ieczeń stw a O N Z była w ła śn ie p rzy k ła d em
u n ila teralizm u U SA na arenie glob a ln ej, d zia ła n iem p o n a d p ra w e m m ię d z y
n a rod ow ym . Ten u n ila tera lizm o zn a cza ł także od rzu ca n ie glo b a ln ych u regu
lo w a ń n iekorzystnych dla in teresó w gospodarczych, w o js k o w y ch lub p o lity c z
nych U SA. P rzy k ła d em takich d e c y z ji b y ło n ie p rzy jęcie p roto k ołu z K io to,
d o ty c z ą c e g o o gra n iczen ia redukcji g a z ó w p rze m ys ło w y ch do atm osfery, o d
rzu cen ie Traktatu o całkow itym zakazie p rób z bronią ją d row ą (C T B T ), zam iar
w y p o w ie d z e n ia układu A B M o o gra n iczen iu sy stem ó w a n tyra k ietow ych , o d
rzu cen ie projektu p o w o ła n ia M ię d z y n a r o d o w e g o Trybunału K arn ego.
N a jp o w a żn ie js z y m w y z w a n ie m b y ły p rocesy toczą ce się w Europie, z w ią
zane z następstw am i dem okratyzacji i rozpadu bloku w sch od n iego oraz ZSRR.
D ą żen ie Rosji d o o d g ry w a n ia roli ś w ia to w e g o m ocarstw a zosta ło p o czą tk o
w o za a k cep to w a n e p rze z adm inistrację USA, której strategiczn ym celem było
za trzym a n ie n iepokojących ten den cji tow a rzyszących tran sform acji na o b sza
rach p o so w ieck ich . S zc ze g ó ln ą o b a w ę b u d ziła narastająca konfrontacja m ię
d z y p rezyd en tem B orysem J elcyn em a radykalizu jącą się o p o zy cją , w której
d o m in o w a li kom uniści i radykaln i nacjonaliści Ż y rin ow sk iego . Jelcyn stał się
fa w o ry te m B ia łego D om u, g d z ie szczeg óln ą rolę o d g r y w a ł zastępca sekreta
rza stanu ds. europejskich, Strobę Talbott, zn a n y z prorosyjskich sym patii.
A dm in istracja C lin ton a skłonna była d o prak tyczn ie b e z w a ru n k o w e g o sprzy
ja n ia rz ą d o w i rosyjskiem u, zasłaniając się h asłam i p o p iera n ia dem ok ra cji,
reform w o ln o ry n k o w y c h , stabilności społeczn ej i b ezp ie czeń s tw a m ię d z y n a
ro d o w e g o .
Podczas p ie rw s z e g o szczytu J elcy n -C lin to n w V ancou ver w k w ietn iu 1993
roku Rosja uzyskała k red yty w w ysokości 1,6 m ld doi., ob ietn icę preferen cji
h a n d lo w ych , a ta k że p oparcie w staraniach o p rzy stą p ien ie d o Ś w ia to w e j
O rga n iza cji H andlu. Presja USA, w spieran ych p rze z N ie m c y i Kanadę, u m o ż
liw iła u d zia ł prezyd en ta Jelcyna w spotkaniu p r z y w ó d c ó w sied m iu n a jb o g a t
szych pa ń stw św iata (tzw . gru p y G -7 ) w Tokio w lipcu 1993 roku. Poparcie
dla Jelcyna n ie z m ien iło się zasadniczo, m im o rozb icia parlam en tu w p a ź
dziern iku 1993 roku, w sp iera n ia S e rb ó w w k o n flik cie w b yłej J u go sła w ii,
transferu tec h n o lo g ii nuklearnych d o k ra jó w T rze c ie g o Ś w iata ora z d y p lo m a
tyczn ej ry w a liz a c ji na Bliskim W sch odzie. Rosyjska zbrojn a in w a zja na C z e
czen ię w gru dniu 1994 roku sto n o w ała n iem a l en tu zjastyczn e p oparcie B ia
łe g o D om u d la Jelcyna, ale nie sp o w o d o w a ła w ięk szej zm ia n y w stosunkach
arnerykańsko-rosyjskich. C hoć Jelcyn tra k to w a n y b ył co ra z częściej w k a te
goriach „m n ie js z e g o z ła ” w o b liczu rosn ącego poparcia s p o łec zn eg o dla k o
m u n istów i ra d yk a łó w , W a s zy n g to n n ie za m ie rza ł za o s trzy ć sw ej p o lity k i
W obec Rosji. Podczas szczytu am erykań sko-rosyjskiego w H y d e Park w p a ź
833
dzierniku 1995 roku Rosja uzyskała o b ietn ice poparcia w staraniach o 10 m ld

doi. p o ży czk i z MFW , a także z a p ew n ie n ia o w y łą c z n ie p o lity czn y m charak
terze ew en tu a ln eg o p o szerzen ia NATO .
W ła śn ie kw estia p rzy jęcia n ow ych c zło n k ó w d o Paktu P ó łn ocn o a tla n ty c
k ieg o stała się g łó w n y m p rze d m io tem n ie z g o d y m ię d z y W aszyn gton em a M o
skwą. N ieśm ia łe p o c z ą tk o w o aspiracje b yłych p a ń stw U kładu W arsza w sk ie
go, p rze d e w szystk im W ęgier, C zech osłow acji, a także Polski, w ra z z u m oc
n ien ie m d e m o k ra cji i sta b iliza cją m ię d z y n a r o d o w ą w E u ropie, b y ły cora z
w y ra źn ie j artyk u łow an e. O d końca 1991 roku, w szczeg ó ln o ś ci p o u tw o rz e
niu R a d y W sp ó łp ra cy P ó łn ocn oatla n tyck iej, czło n k o stw o w N A T O stało się
je d n y m z p r io r y te tó w p o lity k i z a g ra n iczn e j trzech w sp o m n ia n y ch pa ń stw
Europy Środkow ow sch odniej, w spółpracujących w ram ach G rupy W yszehradz-
kiej. P o czą tk o w o U S A i eu rop ejscy czło n k o w ie Paktu z ostrożn ością, a n a w et
o b a w ą o d n osili się d o tych dążeń . W ra z z desta b iliza cją p o lityczn ą w Rosji,
d ą żen ia w stą p ien ia d o N A T O stały się co ra z w y ra źn iejsze, a ich kulm inacją
b yła dek laracja p rezyd en ta Jelcyna o w y c o fa n iu s p r z e c iw ó w w o b e c czło n k o
stw a Polski w N A TO , z ło żo n a w sierpniu 1993 roku w W arsza w ie, a następ
n ie b u rz liw e i k r w a w e w y d a r z e n ia p r z e d rosyjskim p a rla m e n te m o ra z suk
ces partii Ż y rin ow sk iego , a także ko m u n istów w w yb o ra ch d o D u m y w gru d
niu t e g o ż roku . 20 p a ź d z ie r n ik a 1993 roku sek reta rz o b r o n y L es A sp in
o ś w ia d c z y ł jed n a k , że S tan y Z je d n o c z o n e są p r z e c iw n e szyb k iem u w ejściu
k ra jó w Europy Ś rodkow ej i W sch odn iej d o N ATO . Jako ro zw ią za n ie p rze jścio
w e , z a p ro p o n o w a ł w s p ó łp ra c ę w ram ach p ro g ra m u P artnerstw o dla p ok o ju
( P fP ). P ro g ra m ten zos ta ł p r z y ję ty p o d cza s szczytu N A T O w B ru kseli 9 -
- 1 1 styczn ia 199 4 roku. Tuż p o je g o za k oń czen iu , p re z y d e n t C lin ton o d b ył
p o d ró ż d o k r a jó w E u ro p y Ś ro d k o w e j i W sch od n iej, p o d cza s której p rze k o
n y w a ł kraje aspirujące d o N A T O o p rze jścio w y m , p r z y g o to w y w a w c z y m cha
ra k terze PfP.
P rze ło m nastąpił d o p iero jesie n ią 1996 roku i z w ią z a n y b ył z w a lk ą o pre
zydentu rę. C lin ton p o sta n o w ił o d egra ć h istoryczn ą rolę p rezyd en ta lik w id u
ją c e g o o stateczn ie jałtański p o d z ia ł Europy. 22 p a źd ziern ik a 1996 roku, p o d
czas p rz e m ó w ie n ia w y b o rc z e g o w D etroit, B ill C lin ton o zn a jm ił, że N A T O
p rzy jm ie p ierw szą gru pę n o w yc h p a ń stw w 1999 roku, w p ięć d ziesią tą rocz
nicę p o w sta n ia orga n izacji. 10 gru dnia 1996 roku m in istro w ie sp ra w za gra
n iczn ych N A T O z a p ro p o n o w a li Rosji p o d ję c ie r o z m ó w na tem a t przyszłych
stosunków, zw ła s z c z a w kontekście z a p o w ie d z i o tw a rcia Paktu dla pań stw
E u ropy Ś ro d k o w o w sch o d n iej. Trudne, p r o w a d z o n e p rzy stałym sp rzeciw ie
M o s k w y w o b e c p o szerzen ia N A TO , n ego cja cje zak oń czo n e zosta ły p od p isa
n iem w Paryżu 27 m aja 1997 roku tzw. K a rty N A T O -R o s ja , p rzew id u ją cej
p o w o ła n ie R a d y R o sja -N A T O w celu stałych konsultacji i w spółpracy, a tak
że z o b o w ią zu ją ce j pań stw a N A T O d o n iero zm ieszcza n ia zn aczn ych sił w o j
skow ych ora z bron i nuklearnej na te ry to riu m p rzyszłych członków . R o z p o
częte jesie n ią 1997 roku rok ow an ia w sp ra w ie czło n k ostw a w N A T O i ra tyfi
kacja w k w ietn iu 1998 roku p rze z S enat am erykański p ro to k o łó w akcesyj
83 4
nych, d o p e łn iły proces otw arcia N ATO . K ryzys go sp o d a rc zy w Rosji, za a n g a

żo w a n ie w k o n flik ty na Zakaukaziu, a p rze d e w szystk im rosnące ro z b ie ż n o
ści w sp ra w ie projektu N a r o d o w e g o System u A n ty ra k ie to w e g o d o p ro w a d z i
ły d o d a lszeg o o ch ło d zen ia stosu nków z M oskw ą.
K olejn ym w y z w a n ie m dla S ta n ów Zjed n oczon ych była p olityk a Iraku. Pre
zyd en t Saddam Husajn u m ocn ił sw e d esp otyczn e rzą d y d z ięk i o b a w ie USA,
że je g o o b a len ie o tw o r z y d rog ę do w ła d z y fu n dam en talistom islam skim i d o
p ro w a d zi d o je s z c z e w ięk szej n ieró w n o w a g i w strategiczn ie w a żn y m dla USA
rejon ie Zatoki Perskiej oraz B liskiego i Ś ro d k o w e g o W schodu. Zd ając sobie
doskonale spraw ę z subtelności am erykańskiej geostrategii, iracki satrapa sta
w ia ł p rzed W aszyn gton em nieustanne w yzw a n ia . Irak kon tyn u ow ał prace nad
bron ią m a s o w e g o ra żen ia : z a ró w n o bron ią ją d ro w ą , ja k te ż su bstancjam i
ch em iczn ym i. O d p o w ie d ź am erykańska, w postaci b o m b a rd ow a ń i atak ów
ra k ieto w ych (z b o m b a rd o w a n ie la b o ra to rió w w o js k o w y ch w styczniu 1993 r.,
atak ra k ie to w y na sied zib ę w y w ia d u ira ck iego w k w ietn iu 1993 r.), a także
sankcji ekon om iczn ych , m o b iliz o w a ła sp o łeczeń stw o irackie, a p o n a d to w y
w o ły w a ła n ie z a d o w o le n ie pań stw arabskich, w tym ró w n ie ż w iern yc h sojusz
n ik ów W aszyngton u . M im o to U S A nie re zy g n o w a ły z p olityk i kon fron tacji
2 re żim em Husajna. D o zd ecy d o w a n ych dzia ła ń p rze ciw k o Ira k ow i w e w r z e
śniu 1996 roku skłon iła adm in istrację C lin ton a kurdyjska w o jn a d o m o w a .
2 dru giej strony, zb liża jące się w y b o ry prezyden ckie z m o b iliz o w a ły sztab w y
b o rczy d e m o k ra tó w d o „m o c n e g o u d erzen ia ” dla p o p ra w y w izeru n k u p o lity
ki za gra n iczn ej Clin ton a, n ad szarp n iętego katastrofą w S om alii, k o m p ro m i
tacją na H aiti, m a ło efe k to w n y m i dokonan iam i w b yłej J u gosła w ii o ra z u le
głością w o b e c Rosji. W aszyn gton p o sta n o w ił skarcić Husajna, dokon u jąc a ta
k ó w ra k ie to w y c h w ram ach op era cji „Pu styn n e U d e r z e n ie ” . Jed n a k w ie lu
ek sp ertó w i p o lity k ó w am erykańskich sk rytyk ow a ło te d zia ła n ia tw ierd zą c,
że atak am erykański w z m o c n ił Saddam a Husajna.
Presja na Irak i Libię, poparcie dla Izra ela w kon flikcie b lisk ow sch od n im
° r a z h eg em o n ia p o lityczn a USA m o b iliz o w a ły skrajne u gru p ow a n ia fu n d a
m e n ta listó w islam skich d o dzia ła ń o d w e to w y c h w o b e c USA. 7 sierpn ia 1998
foku do szło d o w ybu chu bom b podłożon ych pod am basady U S A w Kenii i Tan
zanii. W skutek eksplozji śm ierć pon iosło ponad 300 osób, a 5500 zosta ło ran
nych. O z o rg a n izo w a n ie zam achu oskarżon o sau dyjsldego m ilio n era O sam y
bin Laden a. W o d w e c ie za zn is zc ze n ie am basad, 20 sierpn ia A m e ry k a n ie
dokonali ataku ra k ie to w e g o na o b o z y s zk o len io w e m u d ża h e d in ó w w A fg a n i
stanie, sp o n sorow a n e p rze z bin Ladena, oraz fabrykę ch em iczn ą w sto licy
Sudanu, C hartum ie.
M im o p o czą tk o w yc h osiągn ięć, n ie p o w o d z e n ie m za k o ń czy ły się d zia ła n ia
na rzec z p okoju na Bliskim W sch odzie. Po ro zu m ien ie w a szyn gtoń sld e o sa
m o rzą d zie palestyńskim z w rześn ia 1993 roku, w k tó reg o za w a rciu sp o ry
n d ział m ia ł B ia ły D om , da ło p o czą tek p rocesow i p o k o jo w e m u z a k tyw n ym
u d zia łem USA. M im o podpisan ia za n am ow ą S ta n ów Z je d n o czo n y ch iz ra e l
sko-palestyńskich p o ro zu m ień w W ye P lan tation i S zarm el-S zejch , za ła m a
83 5
n ie procesu p o k o jo w e g o w p o ło w ie 200 0 roku, a n astępnie w yb u ch dru giej

in tifa d y o b ró ciły w n iw e c z usilne za b ie g i adm in istracji C lin ton a o realiza cję
u k ła d ó w w sp ra w ie Palestyny.
Rosnąca ro la p o lity czn o -m ięd zy n a ro d o w a Chin, a p rze d e w szystk im eks
pansja gosp od a rcza i o g ro m n e m o ż liw o ś c i in w estycji am erykań skich k o rp o
racji w tym kraju sk łon iły S tan y Z je d n o czo n e d o re w iz ji sw ej p o lity k i w o b e c
Pekinu. W listo p a d zie 1997 roku z oficja ln ą w iz y tą p rzy b ył d o U S A chiński
p rzy w ó d c a , Jiang Zem in . D oszło d o p ie rw s z e g o o d 12 lat am erykańsko-chiń-
skiego spotkania na szczycie. W ro zm o w a c h m ię d z y J ia n giem i C lin ton em
d o m in o w a ły sp ra w y go sp o d a rc ze (ekspansja am erykań skich k o rp o ra cji na
rynku chińskim , h an d el w z a je m n y ) i p o lity czn e (p o lity k a n uklearna Chin,
problem atyka p ra w c z ło w ie k a ). P o d o b n ie b y ło w przypadku o cen i k o m en ta
rzy. P rezyd en t U S A został ostro skrytyk ow any p rzez o b ro ń ców p ra w c zło w iek a
o ra z w ie lu p o lity k ó w i k o n g resm en ów za z d a w k o w e i m a ło konkretne p o
tra k to w a n ie represji ch iń skiego reżim u o ra z ła m a n ia p ra w cz ło w ie k a . B ez
w ą tp ien ia , dla d y n a m iczn ie ro zw ija ją ce j się gosp od a rk i am erykań skiej ryn ek
ChRL b ył b a rd zo atrakcyjnym teren em ekspansji, to te ż adm in istracja C lin to
na nie szczęd ziła w y s iłk ó w w celu zjedn an ia p rzych yln ości Pekinu dla a m e
rykańskich korporacji. U w ie ń c ze n ie m d zia ła ń adm in istracji b y ło p rzy zn a n ie
p rze z Kongres w 200 0 roku stałej h a n d lo w ej klau zu li n a jw y żs ze g o u p rz y w i
lejo w a n ia .
N a k ształt p o lity k i za gra n iczn e j U S A w p ły w m ia ła ta k że p rob lem a tyk a
kubańska w sku tek d zia ła ln ości orga n iza cji em igra cyjn ych o ra z siln ego lo b b y
A m e ry k a n ó w kubańskiego p o ch od zen ia . P rzy jęta w 1996 roku ustaw a H elm -
sa-B u rton a d a w a ła adm in istracji U S A p ra w o d o karania sankcjam i firm in
w estu ją cych na Kubie i w yk o rzy stu ją cy ch m ie n ie z n a c jo n a liz o w a n e p rze z
w ła d z e kom u n istyczn e. U staw a ta stała się p rze d m io te m sporu U S A z U nią
Europejską, której przedsiębiorstw a d o k o n y w a ły znacznych inw estycji, głó w n ie
w sek torze turystyki. A dm in istracja C lin ton a w p ro w a d z iła p o raz p ie rw s z y
o d rew o lu cji drastyczn e kroki w celu o gra n iczen ia n ap ływ u u c h o d ź c ó w ku
bańskich. W 1994 roku z a w a rła z w ła d z a m i kubańskim i p o ro zu m ien ie o g ra
n iczają ce p rzy jęcie kubańskich im ig ra n tó w d o lic z b y 20 tys. osób roczn ie.
O g ó ln o k r a jo w y m e d ia ln y szał, p o ró w n y w a ln y je d y n ie ze spraw ą O.J. Simp-
sona, w yb u ch ł w listo p a d zie 1999 roku i d o ty c z y ł s z e śc io letn ieg o kubańskie
g o ch łopca Eliana G o n za leza . Był on je d n y m z gru p y balseros (u cie k in ie ró w
na tra tw a c h ), która u ton ęła w b u rzliw ych w o d a c h M o rz a Karaibskiego. Z g i
nęła m atka Eliana i je j przyjaciel. Chłopca w y ło w ili am erykań scy rybacy z F lo
rydy, k tó rz y p rze k a za li g o w ła d z o m im igra cyjn ym , te zaś o d d a ły Eliana pod
o p iek ę stryja z a m ieszk a łe g o w M ia m i. O ch łopca u p o m n ia ł się je g o o jciec
m ieszk a jący na Kubie, a je g o w n io s e k p o p a rły am erykań skie słu żby im igra-
cyjne. K ilku m iesięczn a w a lk a krew nych Eliana o p ra w o d o p ozosta n ia ch ło p
ca w U S A za k oń czyła się n ie p o w o d z e n ie m . W erdykt Sądu N a jw y ż s z e g o na
k a zy w a ł o d esła n ie Eliana na Kubę. W ie lu k o m en ta to ró w p o lityczn ych w sk a
836
z y w a ło na ścisłą w sp ółp racę funkcjonariuszy adm inistracji C lin ton a z w ła d z a

m i kubańskim i o ra z stron niczość instancji sądow ych .
O d początku d ek a d y w z ro s ło także za a n g a żo w a n ie U S A w in te gra cję g o
spodarczą zach odn iej półkuli. 17 gru dnia 1992 roku w W a s zy n g to n ie p rezy
d en t Bush, p rezyd en t M eksyku Carlos Salinas de G ortari o ra z kanadyjski p re
m ie r Brian M u lro n ey podpisali układ o w o ln y m h an dlu w A m e ry c e P ó łn o c
nej (N A F T A ). W listo p a d zie 1993 roku, p o b u rzliw ej debacie, w czasie której
p rezyd en t C lin ton p o sta w ił na szalę sw ój au torytet, S enat ra ty fik o w a ł układ
o w o ln y m handlu. W gru dniu 1994 roku w M ia m i o d b y ł się S zc zy t A m ery k ,
z u d zia łem ogrom n ej w iększości pań stw zachodn iej półku li (p o z a Kubą). J ego
u czestn icy p rzy ję li p ro p o zycję opartą na tzw. In icja tyw ie dla A m e ry k Geor-
g e ’a Busha z 1990 roku. D o tyczyła ona u tw o rzen ia d o roku 200 5 strefy w o l
n eg o han dlu w A m e ry c e (A F T A ). W końcu listopada 1993 roku w S eattle
d o szło d o szczytu pa ń stw A PE C (K o n feren cja E kon om iczn a A z ji-P a c y fik u ),
podczas k tó reg o B ill C lin ton z a p ro p o n o w a ł u tw o rzen ie W sp ó ln o ty Pacyfiku.
W końcu listop a d a 1994 roku w B o go rze (In d o n e z ja ) o d b y ło się k o lejn e sp o
tkanie p r z y w ó d c ó w APEC . Porozu m ien ia tam za w a rte z m ie rz a ły d o u tw o rz e
nia p o n a d regio n a ln ej strefy w o ln e g o handlu d o 2010 roku dla k ra jó w bar
dziej ro zw in ięty ch i d o 202 0 roku dla m n iej za aw a n sow a n ych gosp od a rczo.
O śm ioletn i okres p rezyd en tu ry C lin ton a za k oń czył je d e n z n ajb ardziej in
trygu jących e p iz o d ó w p o lityk i am erykańskiej XX w ieku . W y b o ry p rezyd en c
kie 7 listop a d a 2000 roku za k oń czyły się zw y c ię s tw e m kan dydata repu blika
nów, G e o rg e ’a W alk era Busha, je d n a k je g o dem ok ra tyczn a leg ity m a cja w z b u
d ziła d u żo w ą tp liw o ści. P rze z kilka tyg o d n i w a ż y ły się lo sy g ło s ó w elektor-
skich stanu F loryda. N a p o d sta w ie w y n ik ó w z p ozosta łych sta n ó w n iew ielk ą
p r z e w a g ę posiadał kan dydat dem okratów , A lb ert Gore. To o zn a cza ło, że kan
dydat, k tó ry z w y c ię ż y na F lo ry d zie, zostan ie p rezyd en tem USA. Kilkakrotn e
liczen ie głosów ; szczeg ó ln ie w hrabstw ie M ia m i D ade, w y w o ła ło konflikt m ię
d z y sztabam i w yb o rczy m i ryw ali, angażu jący sąd stanowy, federalny, a w osta
teczn ości Sąd N a jw yższy. Z d o m in o w a n e p rze z rep u b lik a n ów w ła d z e stanu
Floryda o g ło s iły zw y cięs tw o Busha, zaś Sąd N a jw y ż s z y 12 gru dnia 2000 roku
stosunkiem g ło s ó w 5 : 4 o d m ó w ił z g o d y na p o n o w n e liczen ie głosów . A l Gore
2 trudnych d o w ytłu m a czen ia m o ty w ó w zre z y g n o w a ł z dalszej w a lk i, choć
w skali c a łe g o kraju uzyskał p on ad 300 tys. g ło s ó w w ię c e j. 18 gru dn ia 2000
roku K o legiu m E lek to ró w w y b ra ło G e o rg e ’a W. Busha, gu b ern ato ra Teksasu,
syna b y łe g o prezyd en ta spraw u jącego u rząd w latach 1989—1993, na 43. pre
zyd en ta S ta n ó w Z jed n oczon ych .
837
280. KANADA - NIEZMORDOWANI SEPARATYŚCI W AKCJI
Prestiżow a p orażka p rem iera Briana M u lro n eya w k w estii ra tyfik a cji u g o d y
z M eech Lake osłabiła p o zycję konserw atystów . P rem ier M u lroney, chcąc za
w szelk ą siłę d o p ro w a d z ić d o p rzy jęcia re fo rm ustrojow ych, o p ra c o w a ł p ro
je k t zm ian struktury terytorialn ej i sa m orzą d ow ej państwa. G łó w n y m e lem en
tem projek tu b y ło za g w a ra n to w a n ie sep aratystyczn ej p ro w in cji Q u eb ec co
n ajm niej 2 5 % m a n d a tó w w Iz b ie G m in ora z trzech z d z ie w ię c iu m iejsc w Są
d zie N a jw yższy m . P ro w in cje u zyskałyby p o n a d to p ra w o w e ta w fu n d a m en
talnych kw estiach konstytucyjnych. 28 sierpn ia 1992 roku w C h a rlo tteto w n
p rze d sta w ic iele rzą d u fe d e ra ln e g o i p ro w in cji o ra z społeczn ości a u to n o m icz
nych z a a p ro b o w a li p o m ysł referendu m w sp ra w ie za p ro p o n o w a n y ch zm ian.
O d b yło się o n o 26 p a źd ziern ik a 1992 roku i za k oń czyło z w y c ię s tw e m p r z e
c iw n ik ó w r e fo r m y (5 4 ,4 % ). W y n ik i g ło s o w a n ia o z n a c z a ły k o n ie c k a rie ry
M u lron eya . P o je g o rezygn acji, na c z e le Partii P o stęp o w o -K o n serw a ty w n ej
stanęła K im C am pbell, która w czerw c u 1993 roku - ja k o p ierw sza kobieta
na tym stanow isku - o b jęła u rząd prem iera.
Zbliżające się w y b o ry p o w szech n e źle w ró ż y ły rządzącym konserw atystom .
Pani C a m p b ell n ie p o tra fiła p r z e z w y c ię ż y ć kryzysu partii p o odejściu M u lro
neya, a p o n a d to n ie w y k a za ła się szczeg ó ln y m i o sią gn ięcia m i ja k o s z e fo w a
rządu. Stąd w y b o r y p a rlam en tarn e, p rze p ro w a d zo n e 25 p a źd ziern ik a 1993
roku, za k o ń czyły się triu m fem liberałów . Z d o b y li on i 178 m iejsc w 295-oso-
b o w e j Izb ie G m in. Sukces o d n ieśli ta k że separatyści Q u ebecu, k tórych u gru
p o w a n ie B lok Q u ebecu (BZoc Qu.ebe.cois) pod w o d z ą Lu cien a Boucharda stało
się n ajsilniejszą partią p ro w in cji i dru gą p o d w z g lę d e m w ielk o ści w w y m ia
rze fed era ln ym . D obre w y n ik i (z w y c ię s tw o w n a fto w y ch p row in cja ch A lb er
ta i S askatchew an ) z a n o to w a ła Partia R efo rm p o p u listy Preston a M an nin ga.
Totalną klęskę p on iosła n atom iast Partia P o stęp o w o-K o n serw a tyw n a , z d o b y
w a ją c je d y n ie d w a m andaty. N a c z e le n o w e g o rzą d u k a n ad yjsk iego stanął
p r z y w ó d c a P a rtii L ib e r a ln e j, z w o le n n ik s c e n tr a liz o w a n e j p o lity k i, Jean
Chretien.
Zach ęcen i sukcesem w yb o rc zy m , separatyści Q u ebecu ro z p o c z ę li kam p a
nię w celu p o d d a n ia projek tu o d d z ie le n ia się o d K a n ad y p o d osąd sp o łec ze ń
stw a p row in cji. Te starania r o d z iły narastające n ap ięcia m ię d z y k ie ro w n ic
tw e m Bloku Q uebecu a - dążącym do centralizacji w ła d z y i ogra n iczen ia praw
p ro w in cji - rzą d em C hretiena. 30 p a źd ziern ik a 1995 roku o d b y ło się kolejn e
referen d u m w sp ra w ie n iep o d leg ło śc i Q uebecu. I ty m ra zem o rę d o w n ic y se
cesji p rzegra li, ale m in im aln ie, b o w ie m za p o zo sta n iem w ram ach fed era cji
kanadyjskiej g ło s o w a ło 5 0 ,6 % u p raw n ion ych . S praw a Q u ebecu p o zo sta ła na
p ierw szy m p la n ie życia p o lity c z n e g o kraju, choć co ra z w ię c e j u w a g i p o ś w ię
can o p ro b le m o m etn iczn ym , z w ią z a n y m z d ą żen ia m i s z c z e p ó w indiańsldch
do a u to n om ii ku ltu row ej, k o n flik tom p o m ię d z y gru pam i in diańskim i, a p o
n ad to sytuacji go sp o d a rczej kraju. W tej ostatn iej k w estii co ra z w ięk sze kon
838
281. AMERYKA ŁACIŃSKA I KARAIBY - STABILIZOWANIE DEMOKRACJI
tro w ersje w z b u d z a ły stosunki go sp o d a rcze z U SA, w s z c z e g ó ln o ś c i skutki

p orozu m ien ia o w o ln y m handlu N A F TA . W iększość K a n ad yjczyk ów była p rze
konana, że N A F T A p rzy czyn iła się d o ekspansji h a n d lo w ej i k a p ita ło w e j firm
am erykańskich, za gra ża ją cej p o zycji kanadyjskich przedsiębiorstw , zw ła szcza
na obszarach przygranicznych. M im o to rząd Chretiena k o n tyn u ow ał program
dalszej in tegra cji gospodarczej z p o łu d n io w y m sąsiadem .
W y b o ry p arlam en tarn e 2 czerw c a 1997 roku za k o ń czyły się p o n o w n y m
zw ycięstw em Partii Liberalnej, która zdobyła 155 m iejsc w 301 -osob ow ej Izb ie
Gm in. D o b ry w y n ik p o w tó rz y ły Partia R eform ora z B lok Q uebecu, p o tw ie r
dzając dom in ację w „sw o ich ” prow incjach oraz uzyskując istotną reprezen ta
cję na p o zio m ie federaln ym . W yb o ry po raz kolejn y pokazały, że n a jp o w a ż
niejszym problem em rządu Chretiena będzie sprawa Quebecu. Prem ier Quebecu
Lucien Bouchard p otw ierd ził, iż b ęd zie d ą żył d o p rzep ro w ad zen ia kolejn ego
referendum w spraw ie n iepodległości prow incji. S ze f rządu fed era ln ego w n iósł
spraw ę zasadności e w en tu a ln eg o referendu m d o Sądu N a jw y ż s z e g o , k tó ry
w grudniu 1999 roku orzekł, że Q uebec m o że uzyskać suw erenność, je ż e li
w w yn iku referendum zd ecyd o w a n a w iększość m ieszkań ców o d p o w ie tw ier
dząco na w yra źn ie sform u łow an e pytanie w tej kwestii. W następstw ie o rz e
czenia z in icja tyw y rządu Chretiena parlam ent przyjął ustawę zw an ą Clarity
Bill (ustawa o „wyraźności” ), określającą warunki przyszłego referendum w Que-
becu i dającą w ła d z o m fed era ln y m p ra w o w e ta w stosunku do p la n ó w ro z p i
sania referendu m .
P rzed term in o w e w y b o ry parlam entarne, zo rga n izo w a n e 27 listopada 2000
roku, p o tw ie r d z iły d o m in a cję Partii Liberaln ej, na którą g ło s o w a ło 4 0 ,8 %
W yborców, pod cza s g d y na k o n serw a tyw n y Sojusz Kanadyjski 25,5% , zaś na
Bloc Quebecois 11% . L ib e ra ło w ie d ysp o n o w ali 172 m iejscam i w Izb ie G m in.
P rem ierem p o zo sta ł Jean Chretien.
281. AMERYKA ŁACIŃSKA I KARAIBY - STABILIZOWANIE

DEMOKRACJI
M e k s y k o d p rze ło m u 1993/1994 roku zn a la zł się na ostrym zakręcie sw ej

n ajn ow szej historii. Z w ia stu n y n iep o k oją cego ro z w o ju sytuacji w kraju zn a
la z ły p ełn e p o tw ie rd z e n ie , m im o że od początku d ek a d y M ek syk n o to w a ł
w id o c z n e sukcesy w p o lity ce gospodarczej i zagran iczn ej. Rósł produ kt n aro
d o w y kraju, system atyczn ie spadała inflacja, d yn a m iczn ie w zra sta ł eksport,
n astąpił m a s o w y n a p ły w k a p ita łó w za gra n iczn y ch (9 0 m ld d o i. w latach
1 9 9 0 -1 9 9 4 ). U k o ro n o w a n iem su kcesów ek on om iczn ych b y ło u zyskanie od
sierpnia 1993 roku człon k ostw a w O rga n iza cji W sp ółp ra cy i R o z w o ju G o sp o
d a rczego (O E C D ), skupiającej najbardziej ro z w in ię te kraje św iata. K orzystn ą
83 9
koniunkturę w z m o c n iło w e jście w życie 1 stycznia 1994 roku u kładu o w o l

n ym handlu w A m e ry c e Półn ocn ej - N A F TA , tw o rzą c y m na ob sza rze K ana
dy, U S A i M eksyku strefę w o ln o c ło w ą .
Z b o om u go sp o d a rc ze go skorzystali je d n a k n ieliczn i, z w ią za n i z aparatem
w ła d z y skupionym w o k ó ł p rezyd en ta Carlosa Salinasa de G ortari i d o m in u
jącą, a p rzy tym ogrom n ie skorum pow aną, Partią Rew olucyjno-Instytucjonalną
(P R I). Przepaść m ię d z y b o g a ty m i a m asam i u b ogich p o g łę b iła się, zaś w y
buch n ie z a d o w o le n ia b ył k w estią czasu. D o p o w a ż n e g o kryzysu d o szło na
początku styczn ia 1992 roku, k ie d y kilkuset c h ło p ó w ze stanu Tabasco p o d
ję ło m arsz d o sto licy kraju, protestu jąc p rze ciw k o sfa łszow a n iu w y b o r ó w sta
n ow ych . D o łą czy ło d o nich 20 tys. d em o n stra n tó w p rze c iw k o rzą d o m PRI.
P o d presją m a n ifesta n tów , p re z y d e n t Salinas u n ie w a ż n ił w y n ik i w y b o r ó w
w Tabasco. P odobn e dem onstracje trw a ły w stanie M ichoacan. 1 stycznia 1994
roku w p o łu d n io w y m stanie Chiapas w yb u ch ło p o w stan ie indiańskie, k iero
w a n e p rze z A rm ię W y z w o le n ia N a r o d o w e g o im . E m ilian o Z a p a ty (E Z L N ,
E m ilian o Zapata b y ł p rzy w ó d c ą ch łopskim w czasie re w o lu cji m eksykańskiej
1 9 1 0 -1 9 1 7 ). P ow stań cy p o d w o d z ą p od k om en d a n ta M arcosa o p a n o w a li k il
ka m iast p ro w in c ji i za żą d a li, op ró cz d zia ła ń na rzec z p o p ra w y sytuacji lu d
n ości te g o n a jb ied n iejszego stanu M eksyku, n ie z w ło c z n e g o ustąpienia rządu
Salinasa de G ortari oraz p rze p ro w a d ze n ia u czciw ych w yb orów . W lu tym 1994
roku za w a rto ro zejm , n iem n iej d em on stracje In dian n ie ustawały. W gru d
niu 1994 roku zapatyści osk a rżyli w ła d z e o n iep rzes trzega n ie w a ru n k ó w ro-
zejm u i w y c o fa li się z n egocjacji. W lu tym 1995 roku o fen sy w a sił rzą d o w y ch
w yp a rta E Z LN z za jm o w a n ych terenów . N ie p o k o je w y b u c h ły także w c z e r w
cu 1995 roku w stanie G uerrero, g d z ie zb u n to w an i ch łop i d o m a g a li się p o
p ra w y w a ru n k ó w ży c io w y c h i p ro testo w a li p r z e c iw a roga n cji w ła d z . Reakcją
na n iep o k oje b y ło w ysła n ie d o d a tk o w y ch o d d z ia łó w p o licji, które d o k o n a ły
m asakry 17 c h ło p ó w w m iejsco w o ści A gu as Blancas. W y d a rzen ia te z m o b ili
z o w a ły radykaln e u gru p ow a n ia ch łopskie d o u tw o rzen ia A rm ii Lu d ow o-R e-
w o lu cy jn e j, która od czerw c a 1996 roku ro zp o c zę ła ataki na posteru n ki w o j
ska i policji.
„S a lin izm ” p rz e ż y w a ł dalsze trudności. In trygi p o lityczn e, p o d ejrza n e o p e
racje fin a n so w e, p o w ią za n ia z kartelam i n ark o tyk o w ym i ora z brutalna w a l
ka o w ła d z ę tw o r z y ły iście m akbetow ską atm osferę. W m arcu 1994 roku p o d
czas w iecu w y b o rc z e g o w T iju a n ie za strzelo n o kan dydata P R I d o p re zy d e n
tury, Luisa D o n a ld o C olosio, n a le żą ce g o d o skrzydła reform a torsk iego, o p o
w ia d a ją c e g o się za gru n to w n ą reform ą u strojow ą pań stw a w kierunku plu
ra lizm u i dem ok racji. 28 lipca 1994 roku w y b o r y p rezyd en ck ie w y g r a ł Erne
sto Z e d illo Ponce de L eó n , zaś P R I p o n o w n ie z a p ew n iła sob ie w y ra źn ą w ię k
szość (6 0 % ) w Kongresie.
W e w rześn iu 1994 roku z a m o rd o w a n o sekretarza g e n e ra ln e g o PRI, Jose
Francisco Ruiza M assieu. Brat za m o rd o w a n eg o , a za ra zem zastępca proku
ratora g e n e ra ln e g o M eksyku, oskarżył w ła d z e i k ie ro w n ic tw o P R I o utrud
n ian ie ś led ztw a w tej spraw ie. P o d presją U SA, rzą d Z e d illo zm u szo n y został
840
d o w s p ó łp ra c y z am erykańską A g en cją ds. Z w a lcza n ia N a rk o ty k ó w (D E A ).

N a ja w z a częły w y ch o d zić niesłychanie ro z le g łe p o w ią za n ia m ię d z y PR I a kar
telam i narkotykow ym i, ilustrujące stopień pen etracji system u w ła d zy. W „nar-
kobiznes” zam ieszana była rodzina b y łego prezyden ta Salinasa de G ortari oraz
s z e f rz ą d o w e j a gen cji zw alcza n ia n arkotyków w latach 1 9 8 8 -1 9 9 4 . D o szło
d o tego, że w lu tym 1997 roku aresztow an o k o lejn eg o d yrektora N a r o d o w e
g o In stytutu W alki z N arkotykam i, gen. Jesusa G u tierreza R eb ollo, p o d z a
rzu tem u działu w p rze m yc ie narkotyków.
N ie p o k o ją ce sygn ały p o głęb ia jącej się od początku roku 1994 n ie ró w n o
w a g i fin a n so w ej pań stw a zosta ły z lek ce w a żo n e p rze z w ła d z e w o b e c za b u
rzeń sp o łeczn o -p olityczn ych . N o w y prezyden t, Ernesto Z ed illo, w sku tek d e
ficytu bilansu p ła tn iczego , d ram a tyczn ego spadku re ze rw w a lu to w y c h i w id
m a n iew yp ła ca ln ości państw a, o g ło sił n a jp ierw d ew a lu a cję peso, zaś 9 m ar
ca 1995 roku p rze d sta w ił p rogra m ratow an ia gospodarki, za p o w ia d a ją c w y
raźn e o g ra n iczen ie w y d a tk ó w państw a kosztem sfery socjalnej. W o b e c d a l
szego spadku kursu peso, panicznej ucieczki kapitałów p o rtfelo w ych i w y n i
k łego stąd krachu na gie łd z ie meksykańskiej, Ernesto Z ed illo został zm u szon y
d o szukania p o m o c y m ię d z y n a ro d o w e j. Stany Z je d n o czo n e, z in te g ro w a n e
z go sp o d a rk ą meksykańską w ram ach N A F TA , u ru ch om iły lin ie k red yto w e
o łą czn ej w a rtości blisko 30 m ld doi., zaś M F W u d zielił p o życzk i 20 m ld doi.
K oszty u zd ro w ien ia gospodark i, zw ła szcza spadek konsum pcji, n a w ró t w y
sokiej in fla cji i p ra w ie d w u k ro tn y w zro st b ezrob ocia d o 10% , d o tk liw ie o d
czu ło społeczeń stw o.
P o w o ła n a p rze z p a rla m en t Kom isja Pojedn ania i D ia log u (C O C O P A ) p o d
ję ła w p a źd ziern ik u n ego cja cje z EZLN. 16 lu tego 1996 roku w San A n d res
p rze d sta w ic iele w ła d z i EZLN pod p isa li p o rozu m ien ie p rze w id u ją ce zm ia n y
legisla cyjn e w celu u m o żliw ie n ia szerszego udziału orga n iza cji indiańskich
w sp ra w o w a n iu w ła d zy, au ton om ii kulturalnej oraz am nestii dla b o jo w n ik ó w
zapatystow skich. W listo p a d zie 1996 roku CO CO PA p rzed sta w iła plan za k oń
czen ia konfliktu, p rze w id u ją c y dalsze koncesje dla Indian, je d n a k p o p ra w k i
W p ro w a d zo n e p r z e z p rezyd en ta d o p ro w a d z iły do o d rzu cen ia plan u p rze z
zapatystów . 22 gru d n ia 1997 roku w w io s ce A ctea l, z p o d u szczem a n a le żą
cego d o PR I w ó jta gm in y Chenalho, doszło d o m asakry 45 Indian p rze z „szw a
dron śm ierci” z w ią z a n y z P R L P rezyd en t Z e d illo zm u szo n y został d o z d y m i
sjo n o w a n ia g łó w n e g o zw olen n ik a zd ła w ien ia ruchu in diań sk iego w Chiapas,
m inistra sp ra w w e w n ę trzn y c h , a także w z n o w ie n ia ro k o w ań z p rzy w ó d c a m i
EZLN.
W y b o ry parla m en ta rn e i sta n ow e z 6 lipca 1997 roku p rzy n io sły d łu g o
o c z e k iw a n y p rze ło m . P R I straciła d om in a cję w K on gresie o ra z stanow iska
gu bern atora w kolejn ych d w ó ch stanach. Spektakularnym sukcesem o p o z y
cji b y ło z w y c ię s tw o lid e ra le w ic o w e j Pa rtii R e w o lu c y jn o -D e m o k ra ty c z n e j
(P R D ), C u au htem oca Cśrdenasa, w w yb o ra ch na bu rm istrza stolicy. M im o
że PR I p o zosta ła n ajw ięk szą partią, w iększość w Izb ie D ep u to w a n ych u zy
skały o p o zy cy jn e PRD i PA N (cen tro p ra w ico w a Partia A kcji D em ok ra ty czn e j).
841
Z je d n o czo n a o p o z y c ja (tzw . Grupa C zterech ), d zięk i k on sekw en tn ej w s p ó ł

pracy, p rze g ło s o w a ła w ie le u staw w b re w stanow isku PRI.
K ilku dziesięcioletn ia h egem o n ia P R I została p rze rw a n a 2 lipca 200 0 roku.
W w y b o ra ch prezyden ckich z w y c ię ż y ł kan dyd at PAN, V icen te Fox Q uesada.
W Izb ie D ep u to w a n ych P R I uzyskała 211 m iejsc, n atom iast PA N - 207, zaś
PR D - 50. W S enacie P R I ró w n ie ż straciła w iększość, ch oć PA N ora z je j so
ju szn icy z p a rtii Z ielon ych (P E V M ) m u sieli liczy ć na p op a rcie c e n tro le w ic o
w e j koalicji PR D i P T (Partia R o b o tn ik ó w ). In aczej w y g lą d a ła je d n a k sytu
acja w stanach ora z na szczeblu lokalnym . PR I w dalszym ciągu rzą d ziła w 19
z 31 stanów, podczas g d y PA N w siedm iu, a PR D w trzech . W w yb o ra ch lo
kalnych k an dyd aci PR I w y g ra li w 1389 okręgach, zaś PA N w 315, a PRD
w 268. N a p o cieszen ie PA N p o zo sta ł fa k t zw y c ię s tw a je j k a n d y d a tó w w w y
borach b u rm istrzó w du żych m iast, z w y ją tk iem stolicy, g d z ie o d 1997 roku
rzą d ziła PRD.
***
B u dow a p o w o je n n e g o ładu w N ik a r a g u i p rze b ieg a ła w a tm o sferze narasta

ją cyc h k o n flik tó w p o lityczn o -sp o łe czn y ch i anarchizacji życia p u b liczn ego .
R zą d pani V io le ty Barrios de C ham orro b a rd zo szybko stracił p op a rcie k o a li
cyjnej N a ro d o w e j U n ii O p o zycy jn ej (U N O ), w której d o szło d o k o lejn ych ro z
łam ów , a z dru giej stron y - zn a jd o w a ł się p o d cią głą presją S an d in ow sk iego
Frontu W y zw o len ia N a ro d o w e g o (F S L N ), odsu niętego od w ła d z y w roku 1990.
Sytuacja go sp o d a rcza b yła bliska katastrofy. N ie z r e a liz o w a n e żą d a n ia w ie lu
gru p społeczn ych ro d z iły strajld, dem on stracje, a n a w et starcia zbrojne. D zia
łan ia p artyzan ckie p o d ję ła z a ró w n o b yła partyzan tka a n ty rzą d o w a (tzw . re-
contras), ja k też z d em o b ilizo w a n i żołn ierze arm ii sandinistow skiej ( recompas),
oskarżając w ła d z e o zła m a n ie p o ro zu m ień p o k o jow ych , kończących d z ie s ię
cioletnią w o jn ę d o m o w ą. G łośnym ech em od b iło się pojm an ie w sierpniu 1993
roku p rze z gru p ę recompas w ic e p re zy d e n ta V irg ilio G o d o y a i p r ze w o d n ic z ą
c e g o parlam en tu A lfre d o Cesara.
Pani p rezy d en t zn a jd o w a ła się w cią głym k on flik cie ze Z g ro m a d zen iem
N a r o d o w y m , na k tó re g o c z e le stał je d e n z lid e r ó w U N O , A lfr e d o Cesar.
W gru dniu 1992 roku p rezyd en t V io le ta de C h am orro n akazała za jęcie p rze z
p o lic ję gm a ch u Z g ro m a d z e n ia N a r o d o w e g o o ra z k o n fisk a tę d o k u m e n tó w
i środ k ów fin a n sow ych . W skutek kryzysu p o lityczn ego , rząd zm u szo n y został
szukać poparcia FSLN w za m ia n ze szerok ie koncesje p o lity czn e i go sp o d a r
cze. W lu tym 1994 roku rząd za w a rł porozu m ien ie p o k o jo w e z recontras, które
je d n a k nie o zn a cza ło za koń czen ia w alk. Tym czasem p o stęp o w a ł kryzys g łó w
nej faktyczn ej siły p o lityczn ej kraju, FSLN. G rupa p r z y w ó d c ó w z b yłym pre
zyd en tem , D a n ielem O rtegą, b y ła co ra z ostrzej atak ow a n a p rze z z w o le n n i
k ó w p rze b u d o w y partii. K rytyk o w a n o nie tylko id e o lo g ic z n ą ortod oksję i ana
ch ro n izm p o g lą d ó w p o lityczn ych , lecz także w y to c z o n o oskarżen ia o au to
k ratyczn y styl k iero w a n ia Fron tem , korupcję, p o w ią z a n ia m a fijn e i skandale
842
o b y cza jo w e . S to p n io w o z FSLN w y s tę p o w a li c z o ło w i d zia ła c ze partii, m .in.

w yb itn y poeta, b y ły m inister spraw zagranicznych, u w ażan y za su m ienie Fron
tu, E rnesto C arden al, a ta k że w ic e p re z y d e n t w latach 1 9 8 4 -1 9 9 0 , S erg io
R a m lrez, k tó ry w m aju 199 4 roku u tw o rz y ł S a n d in o w sk i Ruch O d n o w y
(M R S ).
R zą d pan i C h am orro w ob liczu katastrofalnej sytuacji ek o n om iczn ej p o
sta n o w ił z lib e ra liz o w a ć kon trolow an ą p rze z pań stw o gosp od a rk ę i z p o m o cą
M F W s tw o rzy ć stabiln y fu n dam en t fin a n só w państw a. Plan ten p rzy n ió sł ra
czej p o z y ty w n e rezultaty: od roku 1994 gospodark a rosła w tem p ie p o w y ż e j
4 % roczn ie, in fla cja spadła d o 10% w 1996 roku, o g ra n iczo n o d e fic y t b ila n
su p ła tn iczego , d o k o n a n o restrukturyzacji i c z ę ś c io w e g o u m o rzen ia dłu gu
z a gra n iczn ego . P o d s ta w o w y m p rob lem em p o zosta ło za cofa n ie te c h n o lo g ic z
ne gosp od a rk i, w y so k ie b ezro b o cie (p o n a d 2 0 % ) oraz u bóstw o, o b ejm u ją ce
zn aczn ą część sp ołeczeń stw a . Pod hasłam i w a lk i z nędzą, p rze m o cą i k o ru p
cją, w y b o ry p ow szech n e w listopadzie 1996 roku zakoń czyły się z w y cięs tw em
Sojuszu L ib era ln eg o i je g o kan dydata na prezyden ta, A rn o ld o A le m a n a La-
cayo. N o w a ek ip a p ró b o w a ła z a w rz e ć p o ro zu m ien ie z g łó w n y m i w ro g a m i
rządu. W k w ietn iu 1997 roku FSLN za w a rł z rzą d em A lem a n a układ d o ty
czą cy w ła sn ości roln ej, zaś 30 m aja 1997 roku p o ro zu m ien ie, p rze w id u ją ce
z ło że n ie bron i w za m ia n za p rzy d zia ł ziem i i k red yty na ro z w ó j produkcji,
podpisali recontras. Jednak m iesiąc p óźn iej w półn ocn ej części kraju d o szło
d o p o n o w n y ch starć, zaś FSLN kon tyn u ow ał politykę destabilizacji. U w a g ę
o d za ostrza ją cej się ry w a liz a c ji p o lityczn ej o dciągn ął d o p iero h uragan M itch ,
k tó ry jesie n ią 1998 roku dokon ał spustoszenia, przyn oszą c o g ro m n e straty
m aterialn e i lu dzkie.
S a lw a d o r w k ro czy ł w tru dn y okres realizacji porozum ień kończących d w u
n astoletn ią w o jn ę d o m o w ą . Z a w a rte 16 stycznia 1992 roku w m eksykańskim
C h apu ltepec u kłady p o k o jo w e, p r z e w id y w a ły zakoń czen ie dzia ła ń zbrojn ych
P o d n a d zo re m sił p o k o jo w y c h O N Z (O N U S A L ), d e m o b iliza c ję p artyzan tki
Frontu W y z w o le n ia N a r o d o w e g o im. Farabundo M a rtie g o (F M L N ), g ru n to w
ną re fo rm ę sił zbrojn ych , łą czn ie z usunięciem o fic e r ó w o d p o w ie d zia ln y c h
za zb ro d n ie na lu dności cy w iln ej, a także w ie le reform u strojow ych, w tym
reform ę rolną. R ea liza cja p o ro zu m ień po k o jow ych , w trakcie której nie bra
k o w a ło s p o ró w i k o n flik tó w w o k ó ł d em ilitaryza cji kraju i „o czyszczen ia ar
m ii, za k oń czo n a została w k w ietn iu 1996 roku. P ie rw s ze w p ełn i d em o k ra
tyczn e w y b o r y p o w szech n e, z o rg a n izo w a n e 20 marca 1994 roku, p o tw ie r
d z iły d o m in a cję u gru p ow a n ia A R E N A oraz silne poparcie dla FM LN . A R E N A
zd o b yła 39 m iejsc w 8 4 -o so b o w y m Z gro m a d zen iu N a ro d o w y m , zaś F M L N -
21. Jeszcze w ięk szą p r z e w a g ę za n o to w a ła w w yb o ra ch m u n icypaln ych, w y
gryw a ją c w 2 07 z 262 okręgów . N o w y m p rezyd en tem został ka n d yd at partii
A R E N A , A rm a n d o C a ld eró n Sol.
D zięk i n eolib era ln ej strategii stabilizacyjn ej, otw arciu na rynki z a g ra n icz
ne i p o ro zu m ien io m o w o ln y m handlu z w ie lo m a krajam i regionu , g o s p o
darka kraju za n o to w a ła o ży w ie n ie , o w o cu ją ce stosu nkow o w yso k im , sięg a
84 3
ją cym 6 -7 % rocznie, w zrostem , niską inflacją (sp a d ek z 2 0 % w 1992 d o 7,4%

w 1996 r.), ekspansją eksp ortow ą ora z n a p ływ em k a p ita łó w zagran icznych .
W roku 1996 d o szło d o za h a m o w a n ia w zrostu , je d n a k gosp od a rk a odzyska
ła dyn am ik ę w n astępnym roku. W y b o ry d o 8 4 -o s o b o w e g o Z g ro m a d zen ia
N a ro d o w e g o , p rze p ro w a d zo n e 16 m arca 1997 roku, p rzy n io sły w ie le istot
nych konsekw en cji. P o n o w n ie z w y c ię ż y ła A R E N A (2 8 m ie jsc), ale w y p r z e
d ziła F M L N z a le d w ie o je d e n m andat, p o n o szą c p o w a ż n e straty w p o ró w n a
niu z rokiem 1994. W rezu ltacie w celu pozosta n ia w rzą d zie zm u szon a z o
stała d o k om p rom isu z k o n s erw a ty w n ą Partią P o ro zu m ien ia N a r o d o w e g o
(P C N ) i Partią C h rześcijańsko-D em okratyczn ą, sw ym o d w ie c z n y m a n ta go n i
stą. P o w a żn e straty A R E N A p on iosła w w yb o ra ch m unicypalnych, tracąc w ła
d zę w sto licy kraju na rzecz FM LN . P o go rszy ła się atm osfera społeczn a wsku
tek p ro b le m ó w z realizacją p o ro zu m ień p o k o jow ych , szerzą cej się korupcji,
łam an ia p ra w c z ło w ie k a o ra z narastającej la w in o w o przestęp czości. M im o
spadku popularności, A R E N A odniosła kolejne zw ycięstw o 7 m arca 1999 roku,
k ie d y to n o w y m p rezyd en tem republiki ju ż w p ierw szej tu rze, p o zdobyciu
5 2 % głosów , zosta ł je j kan dyd at Francisco Flores. W y b o r y p a rlam en tarn e,
p rzep ro w a d zo n e 12 marca 2000 roku, przyn iosły u gru p ow aniu A R E N A p ie rw
szą o d p o n a d d ek a d y pora żk ę. U zyskała w nich o d w a m a n d a ty m n iej niz
F M L N (2 9 d o 3 1 ), choć w koalicji z tradycyjn ym p artn erem - PC N , u trzym a
ła się u steru rządów .
W G w a te m a li n a d zie je na za k oń czen ie trw a ją cej od 30 lat w o jn y d o m o
w e j n ie z n a jd o w a ły u zasad n ien ia w w yd a rze n ia ch p o lityczn ych . M im o pro
w a d z o n e g o o d roku 1990 d ia lo gu z p a rtyza n tam i z G w a tem a lsk iej Jedności
N a ro d o w o -R ew o lu cy jn ej (U R N G ), postęp b ył n iew id oczn y. W kraju narasta
ło n ap ięcie w sku tek to le ro w a n ia p rze z w ła d z e b o jó w e k zw ią za n ych z arm ią
ora z system a tyczn ego łam an ia p ra w czło w iek a . D o te g o d o c h o d z iła trudna
sytuacja gospodarcza. W m aju 1993 roku p rezyd en t Jorge Serran o za w iesił
konstytucję i ro z w ią z a ł parlam ent. M a s o w e dem on stracje sp o łeczn e, o p ó r ze
strony arm ii ora z z a p o w ie d ź z erw a n ia n ego cja cji p rze z U R N G zm u siły Ser
ran o d o ustąpienia. J ego m iejsce za ją ł R am iro de L eó n Carpio, k tó ry usunął
p olityk ów i d zia ła czy zw iązan ych z je g o poprzed n ikiem oraz p ró b o w a ł w z m o c
nić p o z y c ję o rg a n ó w w ła d zy, co z k o lei spotkało się z n ie z a d o w o le n ie m ar
m ii. W styczniu 1994 roku p r z y m e d ia cji O N Z w z n o w io n o ro z m o w y w spra
w ie zakoń czen ia w ojn y, a w m arcu 1994 roku rząd za a k cep to w a ł p o ro zu m ie
nie w spraw ie p ra w człow ieka, zga d za ją c się na działalność M isji O N Z w G w a
tem a li (M IN U G U A ).
Po objęciu u rzęd u p rezyd en ta w styczniu 1996 roku p rze z A lv a ro A rz ń I*1'
go yen a n astąpił postęp w n egocjacjach . Z końcem 1996 roku za w a rto w ie le
sz c z e g ó ło w y c h p o ro zu m ień m ię d z y rzą d em , le w ic o w ą partyzan tką ora z par
tiam i p olityczn ym i. 29 gru dnia 1996 roku podpisan o traktaty w spraw ie trw a
łe g o pokoju, koń czące fo rm a ln ie kon fron ta cję zbrojną. Ich realiza cja p rze b ie
gała je d n a k b a rd zo o p orn ie. G łó w n y m i p rob lem a m i były: ukaranie w inn ych
łam an ia p ra w czło w ie k a , reform a roln a o ra z p rze b u d o w a system u p o lity c z
844
n ego kraju. R zą d A rzu Irigo yen a , op ró cz w y s iłk ó w na rzec z realizacji p o ro

zum ień p o k o jow ych , d ą ży ł d o u sta b ilizow a n ia gospodark i, dalszej je j m o d er
nizacji o ra z p ryw a ty za c ji p rze d sięb io rs tw pań stw o w ych . N a życiu p o lity c z
nym kraju c ią ż y ły am bicje gen . Efram a Jose Rfosa M on tta, w o js k o w e g o d y k
tatora z początk u lat osiem d ziesiątych , którem u konstytucja zabran iała u b ie
gania się o prezyden tu rę. Tym czasem popu larn ość gen era ła o ra z k ierow a n ej
P rzezeń partii, G w a tem a lsk ieg o Frontu R epu blikańskiego (F R G ), p odsycała
Weń ż ą d zę w ła d zy. W listo p a d zie 1999 roku gen . Rios M on tt, w yk lu cza n y
z u działu w kolejn ych w yb o ra ch prezyden ckich, o d n ió sł w ie lk i sukces. FRG
zd ecy d o w a n ie z w y c ię ż y ł w w y b o ra ch parlam en tarn ych i m u n icypaln ych, zaś
Urząd p rezyd en ta ob ją ł w styczniu 200 0 roku je g o reprezen tan t A lfo n s o A n
tonio P ortillo Cabrera.
P an am a p rzeży w ała okres postępującej niestabilności polityczn ej i go sp o
darczej. W grudniu 1991 roku, w drugą roczn icę am erykańskiej in w azji, u ja w
nił się Ruch W y z w o le n ia im. 20 Grudnia (M -2 0 ), k tó ry dokonał serii akcji ter
rorystycznych. T rw a ły strajki i n iepokoje społeczn e w o b e c p rzed łu żają cego się
kryzysu ekon om iczn ego. Także w grudniu 1991 roku Z g ro m a d zen ie U sta w o
daw cze Panam y dokonało gru ntow nej reform y konstytucji. N ajw ażn iejsze zm ia
ny o b ejm o w a ły ro zw ią za n ie arm ii, u tw o rzen ie instytucji rzeczn ika p ra w o b y
w atelskich o ra z pełną n ieza le żn o ść Trybunału W y b o rczeg o . W referen d u m
15 listopada 1992 roku o b yw a tele Pan am y w iększością 6 4 % odrzu cili p rop o
now ane zmiany. Partie opozycyjn e w e z w a ły d o w y b o ró w do Zgrom adzen ia Kon
stytucyjnego. Tym czasem narastał konflikt m ię d zy p rezyd en tem G u illerm o En-
darą a w icep rezyd e n tem Ricardo A riasem C alderonem . W grudniu 1992 roku
Arias Calderon ustąpił z funkcji w icep rezyd en ta w proteście p rzeciw k o zaan
gażowaniu prezydenta w n ielegalne operacje finansowe. A fe r y korupcyjne, skan
dal przem ytniczy, zw ią za n y z dostarczaniem broni d o byłej Ju gosław ii w b re w
zakazow i O N Z , akty terrorystyczne oraz strajki i dem onstracje społeczn e d o
pełniały obrazu chaosu. W maju 1994 roku n ow ym p rezyd en tem został Erne
sto P erez Balladares z Partii R ew olu cyjn o-D em okratyczn ej.
P o d s ta w o w y m p ro b le m em b y ł zb liża ją c y się term in p rzek a za n ia kanału
tn ię d z y o c e a n ic zn e g o p o d su w eren n ość Panam y. U s z ty w n ie n ie sta n o w isk a
Panam y w tej k w estii o ra z o d m o w a n eg o cjo w a n ia z U S A statusu b a z w o js k o
wych d o p ro w a d z iły d o impasu w stosunkach panam sko-am erykańskich. M im o
trudności w n ego cja cja ch z U SA, p o sta n o w ien ia u k ła d ó w zo s ta ły d o trz y m a
ne i z d n iem 1 stycznia 2000 roku Panam a o b jęła pełn ą su w erenn ość nad
kanałem i je g o strefą o ra z w z ię ła o d p o w ie d z ia ln o ś ć za ich fu n k cjon ow an ie.
Ten fakt stał się u d zia łem n o w e g o c e n tro p ra w ic o w e g o rządu, u tw o rz o n e g o
Po w y b o ra ch 2 m aja 1999 roku. N a je g o c zele stanęła M ireya M o sco so de
Gruber, która zw y c ię ż y ła w w yb o ra ch prezyden ckich z ram ien ia „Z w ią zk u dla
Pan am y” . M u siała staw ić c z o ło perm a n en tn ym tru dn ościom go sp o d a rczym
(d e fic y t płatniczy, o g ro m n y d łu g publiczny, stagnacja w ro ln ictw ie i p rze m y
j e , protesty z w ią z k ó w z a w o d o w y c h ) ora z silnej o p o z y c ji ze stron y PRD .
845
***
Za ła m an ie w y m ia n y h a n d lo w ej z Rosją w y w o ła ło n iezm iern ie głęb o k i kry

zys go sp o d a rczy na K u b ie. W skutek n ied o b oru p a liw i en ergii, w ła d z e ko
m u n istyczn e w p r o w a d z iły drastyczn e o gra n iczen ia sp o życia en erg ii, które
w p ły n ę ły na spadek produ kcji p rze m ys ło w ej i k o n ieczn ość p rzen iesien ia ty
sięcy p ra c o w n ik ó w przem ysłu c ię ż k ie g o d o n ied o m a g a ją ceg o sektora roln i
czego. Produ kt n a ro d o w y bru tto spadł o 10,9% w 1991 i o 11,2% w 1992
roku oraz o d alsze 14,7% w roku 1993. R zą d im ał się ro zm a itych sposobów,
aby p rzeciw d zia ła ć p ogłębiającem u się ch aosow i w gospodarce. O d 1993 roku
p o s tę p o w a ły zm ia n y w p o lity ce gosp od a rczej. S to p n iow a p ryw a ty za c ja , o b e
jm u ją ca g łó w n ie usługi, p o w ró t do o tw a rte g o rynku ro ln ego , z g o d a na p o
siadanie d o la ró w i kont d ew izo w y ch p o z w o liły przełam ać zapaść ekonom iczną
i o d b u d o w a ć p o p y t w ew n ętrzn y . W e w rześn iu 1993 roku w ła d z e stw o rzy ły
m o ż liw o ś ć in d yw id u a ln ej d ziałaln ości gospodarczej w p o n a d stu zaw odach .
D zięk i tem u liczb a osób pracujących na w ła s n y rach u nek (tzw . cuentapropi-
stas) zw ięk szyła się z 15 tys. w 1993 d o 170 tys. w końcu 1996 roku. Z god a
na za gra n iczn e in w estycje w tu rystyce p rzyn iosła d y n a m ic zn y ro z k w it tego
sektora, k tó ry stał się g łó w n y m źró d łem d o c h o d ó w państw a. P rze d katastro
fą gospodarczą ch ron iły także n ap ływ a ją ce stale z F lo ry d y dolary, wysyłane
p rze z kubańską diasporę w U S A sw o im ro d zin om na w ysp ie. W ed łu g szacun
k ó w O N Z , w 1996 roku na w ysp ę przesła n o o k oło 1,1 m ld doi., co p r z e w y ż
szyło d o ch o d y z eksportu cukru (ok . 1 m ld d o i.). R ó w n o cześn ie w p ły w y z tu
rystyki osią gn ęły 1,4 m ld doi. W roku 1996 w zro st gosp od a rczy w yn ió s ł 7,8%,
w 1998 - 5,5%, a w 2000 - 7,5%.
Sytuacja p o lityczn a n ie zm ien iła się zasadniczo. D yktatorskie rz ą d y Fide
la Castro, sto jącego na c z e le K om u nistycznej Partii Kuby, c e c h o w a ły się id e
o lo g ic zn ą ortodoksją, anach ron icznym sp o jrzen iem na stosunki w e w n ę trz n e
i m ię d z y n a r o d o w e ora z o p o rem p rze d ja k im ik o lw ie k zm ia n a m i. O p o zycja
p olityczn a, skupiona w o k ó ł orga n iza cji d ziałających na rzec z p ra w c z ło w ie
ka, b yła system atyczn ie zw a lc za n a p rze z reżim i p o d d a w a n a stałym repre
sjom . T rw a ły u cieczki K u bań czyków d o USA, które sza co w a n o na kilka tysię
cy roczn ie. Spektakularną fo rm ę p rzyb ra ł rajd b y łe g o o ficera lo tn ictw a ku
bańskiego, Orestesa L o ren zo Peresa, k tó ry w e w rześn iu 1991 roku u ciekł do
S ta n ów Z jed n o czo n ych m y śliw cem M IG -23. W gru dniu 1992 roku L oren z o
w n ie w ielk iej a w ion etce, unikając kon troli ra d a row ej, w y lą d o w a ł na Kubie,
a po zabran iu na pok ła d ż o n y i d w ó jk i d zieci p o w ró c ił d o USA.
W ra z z o sła b ien iem stosu nków na lin ii H a w a n a -M o s k w a (o g ra n ic ze n ie
p o m o c y go sp od a rczej, w y c o fa n ie d o lipca 1993 r. rosyjskich w o js k z wyspy)>
U S A za cieśn iły em b a rgo h a n d lo w e p o p rzyjęciu w e w rześn iu 1992 roku tzW
u sta w y T o rricelleg o, zakazu jącej firm o m z kap ita łem am erykań skim handlu
z Kubą o ra z za w ija n ia d o p o rtó w U SA statków, które w p o p rzed n ich sześciu
m iesiącach b y ły na Kubie. W sierpniu 1994 roku, w zw ią zk u ze z g o d ą Fidela
Castro na sw o b od n e o p u szczen ie w y s p y p rze z je j m ieszkańców , w kierunku
846
U SA ruszyła fa la balseros (o d balsa - tra tw a ). A dm in istracja C lin ton a z m ie

niła p o lityk ę w o b e c u ch o d źcó w kubańskich. W e w rześn iu 1994 roku za w a rte
zostało p o ro zu m ien ie kubańsko-am erykańskie o ogra n iczen iu lic z b y im ig ra n
tó w kubańskich d o 20 tys. osób roczn ie, zakazu jące ich d a lszeg o p rzy jm o
w ania. C o d w a lata o d b y w a ły się konsultacje d w u stron n e w spraw ach im i
gracji.
W 1995 roku republikański sen ator Jesse H elm s z ło ż y ł w K ongresie p ro
jek t u staw y o w o ln o ś c i i solidarn ości z Kubą (tzw . ustaw a H elm sa -B u rto n a ).
Z akazyw ała ona p o d e jm o w a n ia p rze z adm in istrację in icja ty w zm ierzają cych
do zniesien ia em barga h a n d lo w e g o d o czasu zm ia n y rządu na Kubie, naka
zyw a ła bojkot im p ortu cukru z pa ń stw trzecich h andlu jących u p rzed n io z Ku
bą, w p ro w a d z a ła zakaz w ja zd u na terytoriu m U S A d y rek to ró w i akcjonariu-
Szy tych firm za gra n iczn ych , które z a in w e s to w a ły w sk on fisk ow an e p rze z
reżim kubański dobra am erykańskie lub p r o w a d z iły h an d el z u p a ń s tw o w io
nym i p rze z Kubę p rzed sięb io rstw a m i, b ęd ącym i d a w n iej w łasn ością a m e ry
kańską. P rezy d en t C lin ton d łu g o z w le k a ł z p o d p isa n iem ustawy, liczą c na
P o zytyw n e skutki bard ziej elastyczn ej p o lityk i p ro w a d zo n ej w o b e c Kuby. Z e
strzelen ie 24 lu te g o 1996 roku p rze z kubańskie m y śliw ce M IG -2 9 d w ó ch
a w ion etek o rga n iza c ji „B ra ciom na ratu nek” , w yszu ku jącej kubańskich balse-
r°s i spieszącej im z pom ocą, zm u siło C lintona d o zm ia n y stanowiska. 12 mar
ca 1996 roku p o dpisał u staw ę H elm sa -B u rto n a i za ostrzy ł stanow isko w o
bec w ła d z kubańskich.
W k w ietn iu 1997 roku d o szło do serii za m a c h ó w b o m b o w y ch w d ysk o te
kach, h otelach i restauracjach H aw any. G łó w n a orga n izacja kubańskich e m i
grantów, N a ro d o w a Fundacja Kubańsko-Am erykańska (C A N F ) u znała te akty
Za fo rm ę z b ro jn eg o o p oru p r z e c iw dyktatu rze kom u n istyczn ej, a następnie
stw ierd ziła , że m iała u dział w zo rg a n izo w a n iu zam achów . W e w rześn iu 1997
r°k u kubańskie tajne słu żby u jęły 2 5 -le tn ieg o S alw adorczyka, R aula Ernesto
^ru za Leona, k tó ry p rzy zn a ł się d o p o d ło że n ia bom b.
H isto ryczn ym w y d a rze n ie m , z k tó rym w ią z a li n a d zie je z a ró w n o zw o le n -
mcy, ja k i p rze c iw n ic y reżim u Castro, b yła w iz y ta p a p ieża Jana P a w ła II na
ubie w dn iach 2 1 -2 5 stycznia 1998 roku. W ła d z e liczyły, że z g o d a na p rzy
ja zd p a p ieża p o p ra w i ich m ię d z y n a ro d o w y w izeru n ek , a ta k że da p rzy ch y l
ność społeczeń stw a . O p o zy cja w e w n ę trz n a i em igra cyjn a m iała n a d zie ję, że
P 'elgrzym k a Jana P a w ła II o d ro d z i sp o łeczeń stw o kubańskie, zm o b ilizu je do
w alki o w y z n a w a n e p rze z p a p ieża w a rto ś ci i ro zp o czn ie proces kruszenia
tezimu. P rzy w o ły w a ła przykład p ierw szej papieskiej p ielgrzym k i do Polski i jej
znaczen ie dla p o w sta n ia „S olid a rn o ści” . Istotnie, w iz y ta s p o w o d o w a ła n ie
zw ykłe p rze b u d zen ie re ligijn e Kubańczyków , n ap ełn ion ych w ia rą i n ad zieją,
a o w o c o w a ła także o b ietn icą F idela zła g o d z e n ia stanow iska w o b e c o p o zy cji
Polityczn ej. Jedn ak w ła d z e kom u n istyczn e nie za m ie rza ły w praktyce to le ro
w ać szybko ro zg a łęzia ją cej się struktury d y s y d e n tó w na w ysp ie.
847
Po obaleniu prezyden ta Jeana-Bertranda A ristide’a, na H a iti nastał okres re

presji ze strony sprawującej w ła d z ę arm ii oraz ekstrem istycznych Tontons M a.'
coutes. Ich o fiarą stało się kilka tysięcy z w o len n ik ó w b y łego prezyden ta. Chaos
p o lityczn y d o p ro w a d ził d o m asow ego, sza co w a n ego na 40 tys., exodusu Ha-
itań czyków w kierunku USA. Uchodźcy, próbujący dopłynąć d o w y b r z e ż y Flo
ry d y na prym ityw n ych łodziach i tratw ach, byli p rzech w ytyw an i p rze z am ery
kańską straż graniczną i um ieszczani w am erykańskiej b a zie w ojs k ow ej Gu-
antanam o na Kubie, skąd tran sportow an o ich z p o w ro te m na Haiti.
W m aju 1992 roku p rzy sp rzeciw ie pań stw regionu , rzą d w o js k o w y m ia
n o w a ł n o w e g o p rezyd en ta - E m ile’a Jonassainta. P ro w a d z o n e o d początku
te g o roku ro z m o w y haitańsko-am erykańskie, do tyczą ce p rzy w ró cen ia rzą d ó w
cyw iln ych i p o w ro tu A ristid e’a na fo te l p rezyden ta, b y ły b e z o w o c n e . W stycz
niu 1993 roku ju n ta z o rg a n izo w a ła w y b o r y p arlam en tarn e, zb o jk o to w a n e
p rze z w ięk szość m ieszk a ń có w w yspy. W c zerw c u 1993 roku, w sku tek p rze d
łu ża ją c eg o się im pasu, Rada B ezp ieczeń stw a O N Z w p ro w a d z iła em b a rgo na
d o sta w y ro p y n a fto w ej i broni, a także za m ro ziła za gra n iczn e konta w ła d z
haitańskich. 7 lipca 1993 roku na W ysp ie G u b ern a torów w N o w y m Jorku
p r z e d s ta w ic ie le rzą d u p rem iera M a lv a la o ra z p re z y d e n ta A r is tid e ’a, p rzy
m ed ia cji O PA i O N Z , p o d p isa li p o ro zu m ien ie p rze w id u ją ce p o w ró t A ristid e’a
na fo te l p rezyd en ta H aiti. U kład został je d n a k o d rzu co n y p rze z arm ię.
31 lipca 1994 roku R ada B ezp ieczeń stw a O N Z w y ra z iła z g o d ę na inter
w en cję w o js k o w ą na H a iti w celu u m o żliw ie n ia p o w ro tu p rezyd en ta Aristi-
d e’a. W październiku 1993 roku próba ląd ow a n ia 20 0 -oso b o w ego kontyngentu
O N Z , w w ięk szo ści ż o łn ie r z y U SA, za k o ń czyła się k om p rom itacją. W id ząc
o czek u ją cy na b rze gu ro z g n ie w a n y tłu m H aitań czyk ów , u zb ro jon ych w pałki
i maczety, am erykańscy M ańnes nie o d w a ż y li się na desant i za w rócili d o USA-
19 w rześn ia 1994 roku s z e f ju n ty w o js k o w ej, gen . R a o u l Cedras, z g o d z ił si?
na u stąpienie 15 p a źd ziern ik a w zam ian za am n estię i s w o b o d ę opu szczenia
kraju. N a stęp n eg o dn ia p ie rw s z e o d d z ia ły S ił W ie lo n a ro d o w y c h , w których
p rze w a ż a li A m eryk a n ie, p rzy b y ły na w ysp ę. B ez p o w a żn iejszy c h przeszkód
o p a n o w a ły sytuację na w ysp ie, d z ięk i czem u w dn iu ro z w ią z a n ia ju n ty na
H aiti p o w ró c ił - p o trzech latach w y g n a n ia - Jean-B ertrand A ristid e. W mar-
cu 1995 roku na H aiti p rzy b y ły o d d z ia ły misji O N Z (U N M IH ), zastępując Siły
W ie lo n a ro d o w e . N a d z o ro w a ły on e tw o r z e n ie p o licji n a ro d o w ej, która miała
u trzym ać ła d w kraju p o w y c o fa n iu się sił p o k o jo w y c h i ro zw ią za n iu armii-
N a początku listopada 1995 roku d o szło d o n o w e j fali zam ieszek , w a lk
u licznych i o fia r śm ierteln ych , sp row o k o w a n ych p rze z p rezyd en ta A ristid e’a
i j e g o ruch p o lity c z n y Lavalas. O statnie o d d z ia ły am erykań skie o p u ściły w y '
spę w k w ietn iu 1996 roku, p o zo sta w ia ją c d w u tysięc zn y k o n tyn gen t UNMlH-
W lu tym 1996 roku o d b y ły się w y b o ry p rezyd en cld e, w których zw ycięży ł
Renś Preval. D ą żył on d o p rzy w ró cen ia p okoju na w ysp ie, je d n a k na p rze
szk o d zie stały ekstrem istyczne b o jó w k i, p o p iera ją ce z je d n e j stron y z w o le n
848
n ików A ristid e’a, z dru giej zaś d u va lierow có w . W sierpniu 1996 roku w sto li
cy do szło d o serii za m a ch ó w terrorystyczn ych na bu dynki adm in istracji pu
blicznej, w tym pałac prezyden cki. N iestab iln a sytuacja p o lityczn a u trzym y
w ała się w kolejn ych latach.
W skutek b ojk otu w y b o r ó w parlam en tarn ych w lipcu 200 0 roku p rze z c z o
łow e partie o p o zy cji, partia L avalśs zd o m in o w a ła Z g ro m a d zen ie N a ro d o w e .
W p od ob n ej sytuacji w w yb o ra ch prezyden ckich, p rze p ro w a d zo n y c h 26 li
stopada 200 0 roku, z w y c ię ż y ł o gro m n ą w ięk szo ścią 9 2 % g ło s ó w Jean-Ber-
trand A ristide.
Karaibska R epublika D om inikan y p rzeżyła w latach dziew ięćd ziesią tych schy-
ek jed n ej z n ajciekaw szych i n ajbardziej kon trow ersyjn ych ka rier p o lity c z
nych w regio n ie. W 1996 roku z życia p o lity c z n e g o o d szed ł 90-letn i Joaqu m
âlaguer. P ra w d z iw ą karierę ro z p o c z ą ł w 1965 roku p o d ram atyczn ych w y
darzeniach zw ią za n y ch z in terw en cją w o js k o w ą O rga n iza cji Pań stw A m e r y
kańskich (O P A ) - zd o m in o w a n ą p rze z U S A - m ającą na celu u darem n ien ie
ew ic o w e j D om inikańskiej Partii R ew o lu cyjn ej (P R D ) o b jęcia rządów . Bliski
^ p ó łp r a c o w n ik z a s trz e lo n e g o w 1961 roku k a ra ib sk iego sa tra p y R a fa ela
Leonidasa Trujillo, Balaguer z w y cięży ł w zorga n izow a n ych pod n ad zorem O PA
Wyborach w c zerw c u 1966 roku i rz ą d z ił n iep rzerw a n ie d o roku 1978. P o
w rócił na u rząd p rezyd en ta w m aju 1986 roku i ro z p o c z ą ł realiza cję p ro g ra
mu reform gosp od a rczych , staw iając na ro z w ó j turystyki i handlu, p o p rz e z
g o r z e n ie stref w o ln o c ło w y c h , kosztem tradycyjn ych u p ra w trzcin y cu krow ej,
bawy i kakao. Ta strategia gosp od a rcza sp o w o d o w a ła m a so w e p rotesty ro
d n ik ó w , na które rzą d o d p o w ie d z ia ł u życiem siły ze w z g lę d u na o gra n icze-
n' a Praw a d o strajku. W roku 1990 B alagu er p o n o w n ie w y g r a ł w y b o r y pre
zydenckie i k o n ty n u o w a ł re fo rm y gospodarcze.
Przed następnymi wyboram i, 16 maja 1994 roku, niew idom y i niemal głu-
ale obdarzony znakomitą pam ięcią i niezw ykłym instynktem politycz
nym, Joaąufn Balaguer zapewniał, że nie stanie do wyścigu prezydenckiego.
ostatniej c h w ili zm ien ił zd a n ie i w y g ra ł p o raz kolejny, choć z m in im aln ą
Przewagą 22 tys. g ło s ó w nad głó w n y m ryw alem , kan dydatem PRD, Jose Fran
cisco Peflą G ó m ezem . O p o zycy jn i kan dyd aci osk a rżyli g o o n akłan ian ie d o
atszerstw i m an ipu lacji p rzy tw o rze n iu spisu w yborców . Po d w u m iesięczn y m
yzysie p o lityczn ym , m a sow ych dem on stracjach i presji m ię d z y n a ro d o w e j,
^ s ie r p n iu 1994 roku g łó w n e p a rtie p o lity czn e za w a rły Pakt na rz e c z D e m o
w i . K aden cja B alagu era m iała być skrócona d o d w ó ch lat, w p ro w a d z o n o
Zakaz reelekcji, a d o ord yn a cji w y b o rc ze j w p isa n o w y m ó g u tw o rz e n ia z a
c i ę t y c h o k rę g ó w w celu za p o b ieżen ia p o d w ó jn e m u głoso w a n iu .
P ierw sza tura w yb o ró w , która o d b yła się 16 m aja 1996 roku, za k oń czyła
? z w y c ię s tw e m Peni G ó m e za , p r z e d k a n d y d a te m D o m in ik a ń sk iej Pa rtii
y zw o len ia (P D L ), L e o n e le m Fern an dezem . O stry k on flik t m ię d z y obu ry-
849
CZĘŚĆ VII. Kształtowanie nowego ładu światowego (1992-2000) _
w a la m i i eskalacja p rze m o c y skłon iły d w ó ch m a tu za le m ó w dom inikańskiej

sceny p olityczn ej, a za ra zem o d w ieczn y ch ryw ali: 9 0 -letn iego B alagu era i 87-
-letn iego Juana Boscha - patrona le w ic o w e g o p rze w ro tu 1965 roku, a na
stępn ie za ło ż y c ie la PD L - do p o ro zu m ien ia. Z a w ią za n o sojusz p o d n azw ą
Front N a ro d o w o -P a trio ty c zn y w celu u n ie m o żliw ien ia z w y c ię s tw a popu listy
i p rzeciw n ik a reform n eolib era ln ych , Peni G óm eza. W czasie kam pan ii przed
drugą rundą p o ja w iły się akcen ty nacjon alistyczn e i rasistow skie w celu zdys
k red ytow an ia czarn oskórego i p o c h o d zą c e g o z H a iti - Peńi G óm eza . W re
zu ltacie 30 cz e rw c a 1996 roku z w y c ię ż y ł w ięk szością 5 1 ,2 % g ło s ó w 4 4 -letm
p raw n ik L eo n e l Fern an dez Reyna. J ego rząd k o n ty n u o w a ł re fo rm y gospodar
cze, le c z jed n o c ze ś n ie n ie b ył w stanie ro z w ią z a ć p o d sta w o w y c h p rob le m ó w
kraju: w y s o k ie g o b ezro b o cia , ro zk w itu prostytu cji w zw ią zk u z „turystyką
seksualną” , a ta k że zo rga n izo w a n ej p rzestęp czości m ię d z y n a ro d o w e j (h an
d el narkotykam i, pran ie brudnych p ie n ię d z y ). G ospodarka n o to w a ła w y s o
kie tem p o w zro stu go sp o d a rc ze go (blisko 7% ro czn ie w latach 1 9 9 6 -2 0 0 0 ),
p o m im o strat w y w o ła n y c h p rze z s e z o n o w e h u ragan y ora z niskie cen y nildu
i cukru. M im o to, u trzy m y w a ło się w yso k ie, p o n a d 25% , b ezro b o cie, a przy
tym w z ro s ły różnice w sytuacji m aterialn ej p o szczegó ln ych gru p społecznych-
Szacunki m ó w iły o blisko 2/3 lu dn ości żyjących w nędzy. P o p ra w iły się sto
sunki z H a iti p o zaprzestan iu m a so w ej repatriacji je j o b y w a teli. R zą d zach ę
cał n a w et d o se zo n o w e j im igra cji za ro b k o w ej zn aczn ie tańszej siły roboczej
z H a iti. S tra te g ia sta b iliza cy jn a rzą d u b u d z iła c o ra z lic z n ie js z e protesty-
W s ty c z n iu 1999 roku d o szło d o za m ieszek w stolicy, zaś w m aju 1999 roku
- d o strajku g e n era ln eg o w proteście p r z e c iw d a lszym środkom o szczęd n o
ściow ym , p o d ję ty m p rze z rzą d w gospodarce. R osn ące n ie z a d o w o le n ie spO'
łec ze ń stw a sldon iło 9 3 -le tn ieg o w ó w c z a s Joaąu ina B alagu era d o z g ł o s z e n i a
sw ej kan dyd atu ry w kolejn ych w yb o ra ch prezyden ckich w m aju 2000 roku-
Ten nestor latyn oam eryk ań skiej p o lityk i uzyskał je d n a k tylko 2 4 ,6 % głosoW-
Z w y c ię ż y ł kan dyd at PRD - R a fa el H ip o lito M ejia D om in gu ez.
"k*
N ie p o k o ją ce ten d en cje sp o łec zn o -p o lity czn e, tru dna sytuacja gospodarcza,

n ie ro z w ią z a n y kon flikt m ię d z y elita m i p o lityczn ym i ora z ry w a liza cja p o k o le
n io w a w siłach zb rojn ych d o p ro w a d z iły d o p o w a ż n e g o kryzysu w W e n e z u
eli. W n o cy z 3 na 4 lu tego 1992 roku d o szło d o p ró b y w o js k o w e g o zama
chu stanu. Z b u n tow a n e o d d z ia ły arm ii, d o w o d z o n e p rze z p o d p u łk o w n ik 3
H u go R afa ela C h śve za Friasa, p o ciężldch w a lk a ch sk a p itu lo w a ły p rze z siła
m i w ie rn y m i p re z y d e n to w i C a rloso w i A n d re s o w i P e re z o w i. C elem rebelian
tó w b yło p o w o ła n ie „ju n ty o d b u d o w y n a ro d o w e j” dla p rze zw y c ię ż e n ia kry
zysu go sp o d a rczego oraz w a lk i z n ierów n ościam i społeczn ym i, korupcją i nie'
sp ra w ied liw o ścią . 27 listopada 1992 roku d o szło d o kolejn ej p ró b y p rze w ro
tu w ojs k o w eg o . Z b u n tow an e o d d z ia ły arm ii zb o m b a rd o w a ły pałac prezydenc
ki, z a ję ły rz ą d o w ą te le w iz ję i ro zgło śn ię ra d io w ą . Po trzech dn iach w a lk si y
850
w iern e p re z y d e n to w i o p a n o w a ły rebelię, w której z g in ę ło blisko 200 osób.

W m aju 1993 roku C.A. P erez został u su nięty z funkcji p rezy d en ta p o d z a
rzu tem korupcji, zaś rok p ó źn iej aresztow any.
W en ezu ela , która d o początku la t d ziew ięćd zie sią ty ch staw ian a b yła za
w z ó r in n ym p a ń stw o m regionu, ja k o kraj dem okratyczn y, stabiln y i zasobny,
Pod kon iec d ek a d y stała się „ch o rym c z ło w ie k ie m ” A m e ry k i Łacińskiej. Pa-
triarchia, czy li system p a rtyjn y o p a rty na d o m in a cji d w ó c h u gru p o w a ń so
cjaldem okratycznej A D oraz chadeckiej COPEI, u legła załam aniu w 1993 roku.
W w y b o ra ch parlam en tarn ych p rzy niskiej frek w en cji (6 0 % w p o ró w n a n iu
z 82 % w 1988 r.) n astąpiło rozb icie partyjne. A D zd o b y ła 2 3 % głosów , CO-
PEł 22,6% , a p o d o b n y od setek z g ro m a d ziły d w ie le w ic o w e partie „a ltern a
tyw n e” : La Causa R a d ica l (L C R ) - 2 0 ,7 % ora z koalicja Z b ieżn ości N a r o d o
w ej (C N ) i Ruchu d o S ocja lizm u (M A S , z a ło ż o n e g o w 1971 r. p rze z dysy
denta z pa rtii kom u n istyczn ej T eo d o ro P e tk o ffa ) - łą czn ie 2 4 ,6 % . W w y b o
rach p rezyden ckich z w y c ię ż y ł n estor ch a d ek ó w - startu jący ja k o kan dyd at
niezależny, choć p o p iera n y p rze z C N - 78-letn i R a fa e l C aldera.
N o w y rzą d p rzystą p ił d o realizacji ra dykaln ego, b u d zą ceg o rosnące kon
trowersje, planu o d b u d o w y p ogrąża ją cej się w k ryzysie gospodark i - po okre-
Sle in te n sy w n eg o w zro stu w latach 1 9 9 0 -1 9 9 2 . U cieczka k a p ita łó w za g ra
nicę ora z seria ban kru ctw c z o ło w y c h b a n k ó w w en ezu elsk ich zm u siła rzą d do
W prow ad zen ia w c ze rw c u 1994 roku n a d zw y cza jn yc h środków , m .in . z a w ie -
Szenia g w a ra n cji w łasn ości, p raw a d o p ryw a tn o ści (c o m ia ło za p o b iec n ie le
galnym o p era cjo m fin a n s o w y m ), a także n acjon a liza cji n iektórych banków,
Zaw ieszenia na p e w ie n czas w ym ien ia ln o ś ci w a lu ty o ra z k on troli cen. K o n
gres g n iew n ie z a re a g o w a ł na te posunięcia, je d n a k p o w szech n e poparcie spo-
Ieczne (8 0 % w lipcu 1994 r.) dla d e k re tó w prezyden ckich osła b iło o p o z y c ję
2e strony parlam entu. N a siliły się natom iast protesty społeczne, których szczyt
Przypadł na p o ło w ę roku 1996, p o kilkakrotn ym w z ro ś c ie cen p a liw i usług.
Okres rz ą d ó w C a ld e ry cec h o w a ł się niestabilną sytuacją go sp o d a rczą , siln y
mi W ahaniam i koniunktury gospodarczej, system atyczn ym spadkiem cen rop y
naftow ej o ra z je d n ą z n ajw yższych w A m e ry c e Łacińsldej stopą in fla cji (7 0 %
W 1994, 100 % w 1996 r.).
Caldera o d początku kaden cji m usiał się liczyć z n iep o k oja m i w a rm ii i -
generalnie - ze zm ian ą stanow iska korpusu o ficersk iego, d o tej p o r y stronią-
Cego od polityki. Z zam iarem u ła god zen ia oficerów , w m arcu 1994 roku zw o l-
23 ż o łn ie r z y aresztow an ych po puczu w o js k o w y m w 1992 roku, w śró d
nich pu łkow n ik a H u go C h aveza. D ążąc d o skupienia co ra z liczn iejszych mas,
^ z a d o w o lo n y c h z p o lityk i w ła d z ora z p ogarszających się w a ru n k ó w życia,
avez u tw o rzy ł Ruch Piątej Republiki (M V R ) - popu listyczn ą fo rm ację o w y
r ż n i e socjalistycznej orien tacji. Kryzys tradycyjnych u gru p ow a ń p olityczn ych
Postępujące zn iech ęcen ie sp o łeczeń stw a p rzy c z y n iły się d o p rze jęcia p rze z
naveza w ła d z y w sposób dem okratyczny. W w yb o ra ch prezydencldch 6 gru d
k a 1998 roku uzyskał on 5 6 ,5 % głosów , p od cza s g d y H en rią u e Salas R om e-
>W ysunięty p rze z koa licję D em ok ra ty czn y B iegu n ( P o lo D e m o c ra tic ó ), z d o
85 1
był tylko 39,5% . M V R od n ió sł ta k że sukces w w yb o ra ch d o Kongresu. Zbu

d o w a n a w o k ó ł M V R koalicja B iegu n P a trio tyczn y ( P o lo P a tń ó tic o '), uzyskała
p oparcie 34% w yb orców , podczas g d y A D - 22% , zaś CO PEI tylko 11% .
W w yb o ra ch d o Z g ro m a d zen ia K on stytu cyjn ego w lipcu 1999 roku P olo
P a tń ó tic o o d n io sło o g ro m n y sukces, zd o b y w a ją c 121 na 128 m iejsc. N o w a
konstytucja została p o ddan a p o d kolejn e referen d u m n a ro d o w e 15 grudnia
1999 roku, p rze p ro w a d zo n e m im o tra ge d ii w y w o ła n e j u lew n y m i p o w o d z ia
m i i osu n ięciam i ziem i, w sku tek których z g in ę ło co n ajm niej 10 tys. osób.
72% sp ołeczeń stw a g ło s o w a ło za n o w ą konstytucją, w zm a cn iają cą u p ra w n ie
n ia prezyd en ta , p rzed łu żają cą je g o kaden cję d o sześciu lat i dającą m o ż li
w o ś ć reelekcji. U gru n to w a n iem d o m in a cji C h a veza b y ły n o w e w y b o r y prezy
den ckie w lipcu 200 0 roku, w których uzyskał p op a rcie 5 9 % w yb orców . Cie
kaw ostk ą b y ło to, że je g o g łó w n y m ry w a le m był d a w n y to w a rz y s z broni, je
den z o rg a n iz a to ró w puczu 1992 roku, Francisco A rias Cardenas, k tó ry o trzy
m ał 3 8 % głosów .
N a jw ię k s ze zm ia n y z a s zły w p o lity ce za gra n iczn ej. W e n e zu e la stała si?
je d n y m z n ajbardziej radykalnych i antyam erykańskich k ra jó w rozw ijających
się. S z c z e g ó ln ie k u lty w o w a n e b y ły stosunki z Kubą, w k tó rych synow skie
n asta w ien ie C h a veza d o F id ela Castro i w sp ó ln e za m iło w a n ie d o baseballa
szło w p a rze z w yd a tn ą p o m o cą gospodarczą w postaci p referen cyjn ych d o
staw ro p y n a fto w ej. G łośne i k rytyczn e k o m en ta rze w y w o ła ła p o d ró ż Chave-
za p o krajach OPEC w sierpniu 200 0 roku. W en ezu elsk i p rzy w ó d c a o d w ie
d z ił takie kraje, ja k Libia, A lg ie r ia , Iran i Irak. W ty m ostatn im pań stw ie
C h avez p o ja w ił się ja k o p ie rw s z y o d 1990 roku dem ok ra tyczn ie w y b ra n y szef
państw a.
• k - if k
W K olum bii na początku 1992 roku w z m o g ła się ry w a liza c ja m ię d z y karte

la m i n ark otyk ow ym i. 22 lipca 1992 roku z w ię z ie n ia „La C a ted ra l” w Envi-
ga d o u ciekł s z e f kartelu z M e d e llin - Pablo Escóbar G aviria. P o kilkunasto-
m iesięczn ych poszu kiw an iach , Escóbar został w y ś le d z o n y p rze z o d d z ia ły spe'
cjalne i za strzelo n y w gru dniu 1993 roku p odczas p ró b y ucieczki. W lis t°P a
d zie 1992 roku p rezyd en t Cesar G aviria w p r o w a d z ił stan w y ją tk o w y w obli
czu eskalacji o p era cji partyzan ckich o ra z p rze m o c y ze stron y k a rteli narko
tykow ych . W p o ło w ie 1992 roku upadł d ia lo g z g łó w n y m i orga n iza cja m i ko
lu m bijskiej g u e rń lli: Kolu m bijskim i R ew o lu cyjn ym i S iłam i Z b rojn ym i ( F A R ^ ’
A rm ią W y z w o le n ia N a r o d o w e g o (E L N ) ora z frakcją L u d o w e j A rm ii W y z ^ 0
len ia (E P L ). W o d p o w ie d z i rzą d ro zp o czą ł realiza cję stra tegii tzw. całości0
w e j w ojn y, ro zb u d o w u ją c siły zbrojn e, kupując śm ig ło w c e i szyb kie łodzie
p a tro lo w e ora z tw o rzą c szybkie brygady, d zia ła ją ce na zasadach partyzan 0
kich. Z w ięk szon o nakłady na obron ę z 2 ,8 % PNB w 1993 d o 4 % w 1996 ro
Jedn ak za ostrzen ie w o jn y d o m o w e j n ie o g ra n ic z y ło siły partyzan tki.
852
W czerw c u 1994 roku n o w y m p rezyd en tem został kan dyd at lib e r a łó w -

Ernesto Sam per Pizano. Tuż po zaprzysiężeniu Sam per został oskarżony o p rzy
ję c ie o d kartelu z Cali p o n a d 6 m in doi. na kam p an ię w yb o rc zą . P rezyd en t
u trzym yw ał, że n ie w ie d z ia ł o o trzym a n ych funduszach i zrzu cił o d p o w ie
dzialność na skarbnika liberałów , S an tiago M ed in ę. Z d o m in o w a n y p rze z li
b e ra łó w parlam en t, w czerw c u 1996 roku o czyścił Ernesto S am pera z za rzu
tów. Latem 1995 roku, w celu p o p ra w y s w e g o w izeru n k u i odparcia oskar
żeń o p o w ią za n ia z k a rtelem z Cali, p rezyd en t S am per n akazał P o licji N a ro
d ow ej, w e w sp ó łp ra cy z C IA ora z DEA, rozbicie kartelu. O d c zerw c a d o sierp
nia 1995 roku a reszto w an o g łó w n y ch b o ssó w z Cali. W lipcu 1996 roku w y
buchła w o jn a o kon trolę nad k a rtelem z Cali. P rób ę p rze jęcia sieci produ kcji
i p rze m ytu p o d ją ł k a rtel z d o lin y Cauca, k ie ro w a n y p rze z Ivan a U rd in o lę
R e t o r a Patino. W e w rześn iu 1996 roku areszto w an o o sta tn iego z b o ssó w
kartelu z Cali, H elm era H errerę, zaś w k w ietn iu 1997 roku za trzym a n o ostat
n iego z n a rk o tyk o w ych baron ów , z w ią z a n e g o z k a rtelem z Bogoty, Justo Pa
stora Perafćina. Jedn ak od początku roku 1998 za o b s e rw o w a n o p ró b y o d ro
dzen ia kartelu z M e d e llfn o ra z coraz ak tyw n iejsze d zia ła n ia kartelu z d o lin y
Cauca.
Postępy w zw a lc za n iu ka rteli n arkotykow ych nie sa tysfa k cjon o w a ły je d
nak S ta n ó w Z jed n o czo n ych , które p o d ję ły kam p an ię w y w ie ra n ia na w ła d z e
kolum bijskie presji i ostentacyjnych posunięć, p o w od u ją cy ch utratę p o z y ty w
nego w izeru n k u K olu m b ii na arenie m ię d zy n a ro d o w ej. W 1996 i 1997 roku
d ep artam en t Stanu o d m ó w ił u d zielen ia K olu m bii „certyfik a tu ” , gw aran tu ją-
Cego p o m o c ek on om iczn ą i tech niczn ą w w a lc e p r z e c iw narkotykom , um iesz-
C2ając ją tym sam ym na „czarnej liście” ob ok Afganistanu, Birmy, N igerii, Iranu
1 Syrii. W lipcu 1996 roku D ep a rta m en t Stanu U S A u n ie w a żn ił tu rystyczną
^ tz ę Ernesto S am pera i u znał p rezyd en ta za osob ę n iep ożą d a n ą .
M im o prób d ia lo gu z partyzantką, w o jn a d o m o w a p rzyn osiła k r w a w e żni-
W0- O fen sy w a FARC jesie n ią 1996 roku d o p ro w a d z iła d o o k rą żen ia sto licy
ffa ju i p o d jęcia z d ecy d o w a n y ch op era cji p rze z arm ię, która w y p a rła od d zia -
y Partyzan ckie. W iosn ą 1998 roku arm ia d o zn a ła n a jp o w a żn iejs zy ch pora-
2ek od począ tk u la t o siem d zie sią ty ch . R ó w n o c z e ś n ie w z r o s ły n a d z ie je na
Pokój. 25 m arca 1998 roku w M a d ry cie d ele ga cja rz ą d o w a p od p isa ła układ
Pok ojow y z ELN o zakoń czen iu w a lk i zbrojn ej. W w y b o ra c h prezyden ckich
W czerw cu 1998 roku z w y c ię ż y ł k a n d yd at Partii K o n s erw a ty w n e j, A n d res
astrana. 11 lipca te g o ż roku p rezyd en t-elek t u zg o d n ił ro z p o c z ę c ie d o trzech
M iesięcy o g ó ln o n a r o d o w e g o dia logu , d o ty c z ą c e g o re fo rm y państw a. 15 lip-
Ca Podczas r o z m ó w w M o gu n cji ELN ob ieca ł zaprzestać terroru w o b e c lud-
Uości cy w iln ej o ra z d y w e rsji i n iszczen ia o b ie k tó w pu bliczn ych . P o d o b n e p o
s z u m ie n ie z rzą d em z a w a rli 26 lipca kom en dan ci p ryw a tn ych „s z w a d ro n ó w
!erci” . O ficja ln e r o z m o w y z p rzy w ó d c a m i FARC p o d ję te zo s ta ły w stycz-
eks r°k u , je d n a k nie p rzy n io s ły p o zy ty w n y c h ro zstrzygn ięć. Z ałam an ie
Portu tra d y cyjn ych p ro d u k tó w kolu m bijsk ich o ra z straty w ro ln ic tw ie ,
W o ła n e n iekorzystn ym i zjaw iskam i klim atycznym i, p rzy n io sły w roku 1999
85 3
p ie rw s z y o d kilku dziesięciu lat spadek produktu k ra jo w ego . R zą d Pastrany,

w ram ach „Plan u K olu m bia” , starał się o ż y w ić go sp o d a rk ę p rzy w yk o rzy sta
niu p o m o cy m ięd zyn a rod ow ych instytucji fin ansow ych , ciesząc się poparciem
adm in istracji USA, która p rzy zn a ła p o m o c w w ysokości 1,3 m ld doi. w celu
zw a lc za n ia przem ysłu n ark otyk ow ego.
• k ic k
W P eru 5 k w ietn ia 1992 roku p rezyd en t A lb e rto Fujim ori, p rzy poparciu ar
m ii, d ok on a ł au torsldego zam achu stanu (a u to g o lp e ), ro zw ią zu ją c parlam ent
i przejm u jąc fu nkcje legisla cyjn e. W o ręd ziu d o n arodu Fu jim ori uzasadnił
sw ą d ec yzję k on ieczn ością p o d jęcia zd ecy d o w a n ych k ro k ó w w w a lc e p rze
c iw terro ry zm o w i, p rze m y to w i narkotyków, w szech ob ecn ej koru pcji o ra z nie
skuteczności aparatu sp ra w ied liw o ści. A rg u m en to w a ł, że p a rla m en t ora z par
tie o p o zy cy jn e skutecznie b lo k o w a ły zm iany, znajdu jąc w tym sw ój w łasn y
interes. A u tog olp e spotkało się z p o p a rciem 8 0 % o b y w a te li kraju, natom iast
reakcje m ię d z y n a r o d o w e b y ły z d e c y d o w a n ie n e g a ty w n e . U SA , W sp ó ln o ty
Europejskie, H iszpan ia i R F N z a w ie s iły p o m o c gospodarczą, W en e zu ela ze
rw a ła stosunki d yp lom a tyczn e. P rezyd en t Fujim ori pod naciskiem O PA p rzed
staw ił kalendarz po w ro tu d o rz ą d ó w konstytucyjnych, których g łó w n y m punk
tem b y ły w y b o r y d o n o w e g o 8 0 -m ie js c o w e g o D em o k ra ty czn e g o Kongresu
K onstytu cyjn ego. 22 listopada 1992 roku z w y c ię ż y ła p op iera ją ca Fujim orie-
go koalicja C am bio 9 0 / N o w a W iększość, zd o b y w a ją c 44 m iejsca. O pozycja
zb o jk o to w a ła w ybory.
12 w rześn ia 1992 roku w L im ie został u jęty le g e n d a rn y z a ło ż y c ie l i p rzy
w ó d ca Ś w ietlistego Szlaku, A b im a el G uzm an R eynoso („p rze w o d n ic z ą c y Gon-
z a lo ” ). Po d z ie s ię c io d n io w y m p rocesie skazany został na d o ż y w o tn ie w ię z ie
nie. W szerok o zakrojon ej akcji an tyterrorystyczn ych je d n o s te k D in cote, p0'
p rze d zo n e j kilku m iesięczn ym ro zp o zn a n iem , ujętych zosta ło kilkunastu czo
ło w ych b o jo w n ik ó w Ś w ietlistego Szlaku oraz ponad dw ustu szerego w ych sen-
derystów . R zą d k o n ty n u o w a ł o p era cje z w a lc za n ia terrorystów . W e w rześniu
1993 roku p rezyd en t Fu jim ori z a p o w ie d zia ł zn iszczen ie Ś w ie tlis te g o Szlaku
d o roku 1995. K am p an ia zw a lc za n ia p a rtyzan tki, w b re w p rop a g a n d o w ym
o św ia d czen io m rządu o rozbiciu u gru p ow a ń terrorystycznych, n ie p o ło ż y ł3
kresu d zia ła ln o ści senderystów . N a p oczątk u 1994 roku p o d w o d z ą ,,tow'3'
rzysza F elicia n o ” (O sca r R am frez D u ran ) Ś w ie tlisty S zlak w z n o w ił d zia ła m 3
zbrojn e, a w n astępnym roku u ja w n iła się n ow a , je s z c z e bard ziej r a d y k a ln i
o rga n izacja - C z e r w o n y S zlak ( Sendero R o jo ). N a stą p ił także w z ro s t a k ty ^ '
ności R e w o lu c y jn e g o Ruchu im. Tupaca A m a ru (M R T A ) i w ła śn ie ta organ*'
zacja d o p ro w a d z iła d o n a jp o w a żn iejs ze g o kryzysu p o lityczn o -m ięd zyn a ro d o '
w e g o tej d ek a d y w Peru.
17 gru dnia 1996 roku w czasie ban kietu w rezy d en cji a m basadora Jap0'
nii w L im ie d o szło d o w ta rgn ięcia gru p y b o jo w n ik ó w M R T A p o d w o d z ą N e'
stora C e rp y C a r to lin ie g o (p r z y d o m e k C om a nda nte E v a ris to ) , o p a n o w a n i3
854
Posiadłości i za trzym a n ia pon a d 500 osób, w śró d których zn a le ź li się m .in.

rat prezyden ta F u jim oriego, m in istrow ie je g o rządu, gen era ło w ie, dyp lom a ci
^biznesm eni. Po u w oln ien iu kilku grup gości, w rezyd en cji p o zo sta ło 74 za-
Wadników. Ich u w o ln ie n ie terroryści u za le żn ili od w yp u szczen ia na w o ln o ś ć
400 w ię z io n y c h tow arzyszy. Ż m u dn e n ego cja cje n ie p rzy n o s iły żadn ych re
zultatów. K ryzys za k ła d n ik ów z a że g n a n y został 22 k w ietn ia 1997 roku, p o
dniach, zd e c y d o w a n ą akcją k o m a n d o s ó w peru w iań skich . Z g in ę li w s z y
t y terroryści, zaś p rezyd en t Fu jim ori zb iera ł p o c h w a ły za o d w a żn ą i zdecy-
°W aną d ecyzję.
Popularność F u jim oriego nie słabła o d czasu autgolpe. S p rzyja ły tem u z d e
cydow ane d zia ła n ia p o lityczn e, sukcesy w zw a lc za n iu partyzan tki, p o p ra w a
stanu gospodark i, a także u m iejętn ość w zn iec a n ia n a strojó w n a c jon a listycz
nych. W tym celu w ła d z e w y k o rz y s ty w a ły n ap ięcia w stosunkach z E kw ado-
retn, p ow stałe na tle sporu tery toria ln eg o. P ró b y je g o u reg u low a n ia b y ły po-
Czątkow o obiecu jące. W styczniu 1992 roku p rezyd en ci obu k ra jó w spotkali
S|? w Q u ito a p o p rzed ysk u tow an iu stan ow isk z a p e w n ili o kontynu acji ro z
mów. w kolejn ych latach n ie p rzy n io sły o n e je d n a k ro zstrzygn ięć. 26 stycz
n a 1995 roku d o szło d o in c y d e n tó w zbrojn ych w gra n iczn ym rejon ie Kordy-
ery K ondora, które rych ło p rze ro d z iły się w w o jn ę . T rw a ją ce blisko m iesiąc
^ a lk i k o szto w a ły życie p o n a d 200 osób i p rzy n io sły straty m a terialn e w w y
sokości co n ajm niej 500 m in doi. P o d jęte p rzy m ed ia cji O PA ro z m o w y zła go-
Zlty n apięcie, ale nie ro zstrzyg n ę ły sporu. 9 k w ietn ia 1995 roku o d b y ły się
olejne w y b o ry pow szech n e, które p rzyn io sły triu m f A lb erto F u jim oriego oraz
kupionej w o k ó ł n ie g o k o a licji Zm ian a 9 0 - N o w a W ięk szość. W w y b o ra c h
P ^ zyd en ck ich Fu jim ori został w y b ra n y ju ż w p ierw szej tu rze, uzyskując po-
Parcie 64% w yb orców . J ego g łó w n y ryw al, b y ły sekretarz g e n era ln y O N Z Ja-
Vler Perez de Cuellar, z d o b y ł je d y n ie 2 2 % głosów .
Po ro zw ią za n iu kryzysu za k ła d n ik ó w so n d aże popu larn ości w y k a z y w a ły
P°Parcie 70 % społeczeń stw a . Jednak w ła śn ie w tym czasie stacja te le w iz y j-
° a Frecuencia L a tin a , n ależą ca d o u ro d z o n e g o w Izra e lu Barucha Ivch era,
Częła u ja w n ia ć p rzyp a d k i korupcji, łam a n ia p ra w c z ło w ie k a i in w ig ila c ji
htycznęj w o to czen iu F u jim oriego o ra z w służbach b ezp ie czeń s tw a . Zde-
tW ow an y rosnącą krytyką ze stron y m ediów , p rezy d en t Fu jim ori o d eb ra ł
Pcu 1997 roku o b yw a telstw o peru w iań skie Ivch ero w i. W o d p o w ie d z i opo-
ycja zo rg a n izo w a ła n ajw ięk sze od siedm iu lat d em on stracje a n ty rzą d ow e,
^ a z bardziej a u to rytarn y rys rz ą d ó w F u jim oriego , p o d k reślo n y d ą żen iem
rew konstytucji do kolejn ej reelekcji, kładł dłu gi cień na w y c h o d z ą c e z głę-
taeg o kryzysu sp ołeczeń stw o.
W roku 1996 p rezy d en t Fu jim ori - o p iera ją c się na za w iłe j in terpretacji
°W ej konstytucji z roku 1993 - d ał w y ra ź n ie d o zro zu m ien ia, że za m ierza
Zedłu żyć sw ą p rezyd en tu rę na kolejn ą kaden cję. N a p rotesty o p o z y c ji w ła -
e o d p o w ie d z ia ły p rze śla d o w a n ia m i i in w ig ila c ją je j członków . D zia ła n ia m i
^ jn i k iero w a ł s z e f tajnej p o licji SIN, a za ra zem za u fa n y d ora d ca p rezyd en ta
Jlrn°r ie g o , Y la d im iro M on tesin os. K ryzys polityczn y, w y w o ła n y w grudniu
85 5
1996 roku za jęciem am basady japoń sk iej p rze z b o jo w n ik ó w M RTA, zakoń

c z o n y został p o kilku m iesiącach w sposób ch arakterystyczn y dla Fujim orie-
g o - z lik w id o w a n ie m terro ry stó w p rze z o d d z ia ły specjalne i u w o ln ien iem
zakładników . W lipcu 1997 roku d o szło d o n ajw ięk szych od p oczą tk u p rezy
d en tu ry F u jim oriego dem on stracji a n tyrzą d ow ych . W e w rześn iu 1997 roku
spektakularny p ie s zy m arsz protesta cyjn y z andyjskiej p ro w in cji H uancaveli-
ca d o sto licy p o d ją ł Federico Salas. M im o p ro testó w sp o łeczeń stw a i p ro w a
d zo n ej o d roku 1998 akcji o b y w a telsk ieg o sp rzeciw u w o b e c k a n d yd ow a n ia
F u jim oriego w w yb o ra ch 2000 roku, m an ipu lacje Kongresu u m o ż liw iły reje
strację je g o kandydatury. O p o zycja w ią za ła n a d zieje z u ta len to w a n ym eko
n om istą A leja n d ro Toledo. 9 k w ietn ia 200 0 roku o d b yła się p ie rw s z a tura
kolejn ych w y b o ró w prezyden ckich, w których z w y c ię ż y ł Fujim ori, choć nie
u dało m u się zd o b yć b e z w z g lę d n e j w iększości. K an dyd at o p o z y c ji A lejan d ro
Toledo, któ ry zd ob ył 4 0 % głosów, oskarżył reżim o fałszerstw a w yb o rc ze i zboj
k o to w a ł dru gą rundę. Z a p rzysiężen iu F u jim oriego w lipcu 2000 roku na k ° '
lejn ą kaden cję i m ia n ow a n iu je d n e g o z g łó w n y c h op ozy cjon istó w , Federico
Salasa, na p rem iera rządu to w a rz y s z y ły k rw a w e za m ieszk i u liczne, tłu m ion e
p rze z w ojsk o i policję. W e w rześn iu 2000 roku reżim u gią ł się p o d presją spo
łeczeń stw a . P rezyd en t Fu jim ori z a p o w ie d z ia ł p rze p ro w a d ze n ie w io s n ą 2001
roku n o w y c h w y b o r ó w p rezyd en ck ich , zaś z n ie n a w id z o n y p r z e z o p o zy cję
V ładim iro M ontesinos opuścił Peru i schronił się w Panam ie. 20 listopada 2000
roku podczas p obytu w o jczy źn ie p rzo d k ó w Fu jim ori z re z y g n o w a ł z funkcji
prezyd en ta i p o zo sta ł w Japonii.
" k ic k
W lipcu 1992 roku p rezy d en tem E k w a d o ru zosta ł p rzy w ó d c a p ra w ic o w e j

Partii Jedności Republikańskiej, S ixto D uran Ballen. W styczn iu 1995 roku
w yb u ch ł k o lejn y konflikt zb ro jn y z Peru. K oszty m a terialn e i lu d zk ie w o jn y
skłon iły o b y d w a pań stw a d o p o d jęcia rozm ów , za k oń czon ych podpisan iem
26 p a źd ziern ik a 1998 roku w Brasilii układu p o k o jo w e g o , k o ń c zą ce go spór
tery to ria ln y o K ordylierę K ondora.
W lipcu 1996 roku w kolejn ych w yb o ra ch prezyd en k ich z w y c ię ż y ł p o p u li
sta A b d a la Bucaram , z w a n y „S za leń cem ” . Trudności go sp o d a rcze o ra z ostra
kam pania o szczęd n o śc io w a d o p ro w a d z iły d o strajku g e n e ra ln e g o w styczniu
1997 roku i upadku rządu Bucarama. W y b o ry prezyden ckie w lipcu 1998 roku
d a ły z w y c ię s tw o J a m ilo w i M a h u a d o w i, k tó ry p o w ró c ił d o d zia ła ń o szczęd
n ościow ych w gospodarce, u zgo d n io n ych z M ię d z y n a r o d o w y m Funduszem
W alu to w ym . A n o m a lie k lim atyczn e w y w o ła n e p rze z prąd m orski „E l Nino
s p o w o d o w a ły klęskę w ro ln ictw ie, kolejn ą fa lę stra jk ów i m an ifestacji anty
rzą d o w ych , których ku lm inacja nastąpiła w styczniu 200 0 roku. R zą d w p r o
w a d z ił stan w yją tk ow y, a n astępnie p o d ją ł d ec yzję o d o la ry za c ji gospodarki,
co z kolei w y w o ła ło k o lejn y skok cen p o d sta w ow ych p ro d u k tó w i usług. W at
m o sfe rze o g ó ln o k ra jo w y ch w ystą p ień a n tyrzą d ow ych , 22 styczn ia 200 0 roku
856
w la d zę p rze jęła arm ia. Po p rzy w ró cen iu porzą d k u w kraju, o b o w ią z k i p rezy

denta p o w ie rz o n o d o tych cza sow em u w ic e p re z y d e n to w i G ustavo N o b o i.
W B o liw ii m ech a n izm paktu m ię d z y c z o ło w y m i p o lityk a m i kraju z a d z ia
łał podczas w y b o r ó w w 1989 roku, k ie d y w y b ra n y na p rezyd en ta p rzy w ó d c a
Ruchu L e w ic y R ew o lu cyjn ej (M IR ) Jaim e Paz Z am ora z a w a rł układ z N a ro
dow ą A k cją D em ok ra tyczn ą (A D N ), k ierow a n ą p rze z b y łe g o dyktatora H u go
Banzera. Paz Z am ora k o n ty n u o w a ł n eolib era ln e re fo rm y gosp od a rcze, d ą żył
do ro zw ią za n ia p rob lem u za d łu żen ia za gra n iczn ego , starał się u trzym ać d o
bre stosunki z U SA . J ego następcą w roku 1993 został G o n za lo Sdnchez de
Lozada. W b r e w stanow isku z w ią z k ó w z a w o d o w y c h i le w ic y p rze p ro w a d ził
P ryw atyzację p rze d sięb io rs tw p a ń stw o w ych w k lu czo w y ch ga łę zia ch g o s p o
darki. N a p ięcia społeczn e, nasilające się strajki i b lo k a d y d róg sp rzyja ły ugru
p ow an iom o o rien tacji n acjon alistyczn ej i popu listyczn ej. Pod takim i w ła śn ie
asłami, p o k on trow ersyjn ej kam pan ii w yb o rczej, w sierpniu 1997 roku pre
zydentem w yb ra n o H u go B an zera Suareza z A D N . D eklarując b e z w z g lę d n ą
Walkę z koru pcją i n arkotykam i, B dnzer starał się p rzy cią gn ą ć zagra n iczn ych
k w e s to r ó w i zjedn ać gru p y sp ołeczn e krytykujące u w ik ła n ie p o lity k ó w w p o
dejrzane interesy.
•k k
W Brazylii p o g łę b ia ł się kryzys polityczn o-gosp odarczy, s p o w o d o w a n y oskar

żeniam i p rezyd en ta Fern an do C o llo ra de M e llo o korupcję, a także n ie p o w o
dzen iam i k o lejn ych p la n ó w sta b iliza cji ek o n o m iczn ej. W m aju 1992 roku
kongres p o w o ła ł specjalną komisję, m ającą zbadać oskarżenia skierow an e pod
^dresem szefa kam pan ii w yb o rc ze j C ollora, Pau lo Cesara Fariasa, o klien te-
12m i z d efra u d o w a n ie środ k ów pu bliczn ych . Po p o tw ie rd zen iu n ie p ra w id ło
wości w działaniu sztabu w yb o rc ze g o prezydenta, 29 w rześn ia 1992 roku Izba
epu tow an ych za w ie siła C o llo ra de M e llo na stanow isku p rezyd en ta i m ia
now ała ty m c z a s o w e g o szefa państw a, d o ty c h c za s o w e g o w icep rezy d e n ta Ita-
niara Franco. Po p o tw ierd zen iu 30 grudnia 1992 roku za rzu tó w korupcji i m a l
w ersacji fin a n só w pań stw o w ych , C o llo r de M e llo o trzy m a ł zakaz s p ra w o w a
n a funkcji pu bliczn ych p rze z o siem lat. Ita m a r Franco został n atom iast za
p rzysiężo n y na n o w e g o prezyd en ta kraju.
W maju 1993 roku, w ob liczu p rzed łu żają cej się stagnacji gosp od a rczej,
czeniu to w a rz y s z y ł n a w ró t h iperin flacji, na c z e le resortu gosp od a rk i i finan-
sów stanął ś w ia to w ej sła w y so cjo log, Fernando H en rią u e Cardoso. R o zp oczą ł
° n realizację a m b itn ego , acz ry z y k o w n e g o planu stabilizacji fin a n so w ej, któ-
' e° 0 celem b y ło zd ła w ie n ie in fla cji i o ż y w ie n ie p rze ży w a ją c e j kryzys gospo-
arki. D zięki podpisanem u w lipcu 1992 roku ra m ow em u porozu m ien iu , p rze
w idu jącem u restrukturyzację i redukcję 44 m ld doi. d łu gu w bankach kom er
cyjnych, rzą d brazylijski m ó g ł zg ro m a d zić re z e rw y w a lu to w e dla o b ro n y pie-
j^ądza. P rogra m sta b iliza cyjn y ro z p o c z ę to od o gra n iczen ia w y d a tk ó w bu dże-
ow ych i u spraw n ien ia aparatu p o d a tk o w e g o . N a stęp n ie rzą d przystą p ił d o
857
p ryw a ty za cji części m ajątku p a ń s tw o w e g o oraz zn iesien ia b a rier w w y m ia

n ie h a n d lo w ej. W reszcie 1 lipca 1994 roku p o d ją ł realizację tzw. Plan u Real,
w p ro w a d z a ją c n o w ą w a lu tę. Posunięcia te p rzy n io sły dobre skutki, głów n ie
w postaci zbicia in fla cji z 5 0 % d o 1% m iesięczn ie, i zn a czn ie p o d n io s ły p 0'
pularność Cardoso, k tó ry stanął do w yścigu o u rząd prezyd en ta . 3 paździer
nika 1994 roku Cardoso ju ż w p ierw szej tu rze w y b o r ó w z a p e w n ił sobie pre
zydentu rę, zd o b y w a ją c 5 4 ,1 % g ło s ó w i w y p rz e d z a ją c o d w ie c z n e g o preten
den ta d o p r z y w ó d z tw a w pań stw ie, Lufsa In acio da S ilvę - „L u lę ” .
W następnych latach sytuacja gosp od a rcza p rze d sta w ia ła się pom yślnie,
m im o za ła m a n ia go sp o d a rk i m eksykańskiej. D zięk i u m ieję tn y m d ecyzjom
rządu, gospodarka n oto w a ła dyn am iczn y w zro st (6 ,2 % w 1994, 2 ,9 % w 1996,
3 ,8 % w 1997 r.) p rzy niskiej in flacji (8 % w 1997 r.) i m o cn ym realu. Jednak
w sku tek kryzysu na D a lek im W sch od zie ora z n e rw o w o ś c i in w estorów , p o g łę
b io n ej za ła m a n iem gosp od a rk i rosyjskiej la tem 1998 roku, sytuacja gosp o
darki brazylijskiej b yła coraz bard ziej n iepokojąca. Eldpa p rezyd en ta Cardo
so p o w strzy m y w a ła się p rze d p o d jęcie m radykalnych środ k ów stabilizacyj
nych, m ając w perspek tyw ie w y b o ry p rezyden ckie w październ iku 1998 rokn-
D o p iero p o p o n o w n y m w y b o r z e na n a jw y żs zy u rzą d w p a ń stw ie Cardoso
przystąpił d o d zia ła ń m ających na celu p rzy w ró c e n ie ró w n o w a g i fin ansow ej
w kraju. B yły to je d n a k kroki sp ó źn io n e i n ie p o w s trz y m a ły spadku zaufania
zagra n iczn ych in w e s to ró w o ra z u cieczki kapitału z kraju. M im o dewaluacji
reala, drastycznych cięć b u d żeto w y ch (o p o n a d 23 m ld d o i.) i w yd a tn ej po
m o cy m ię d zy n a ro d o w y c h instytucji fin an sow ych , które w listo p a d zie 1998
roku p rzy zn a ły B razylii łączn ą sum ę 41,5 m ld doi. na posu nięcia stabiliza
cyjne, sytuacja nie u legła w y ra źn e j p o p ra w ie. G ospodarka p r z e ż y w a ła sta
gnację. M im o to u trzym ał się w y so k i n a p ły w in w estycji za gra n iczn ych (1®
m ld doi. w 1997 roku, 29 m ld w 1998, 26,5 m ld w 1999 roku, zaś w całej
d ek a d zie lat d ziew ię ć d zie s ią ty c h blisko 110 m ld d o i.).
P rezyden tu ra Cardoso b yła k o lejn ym okresem , w k tó rym rzą d fed era ln y
u siło w a ł p rzeła m a ć d w ie cech y głęb o k o tk w ią ce w brazylijskiej p o lity ce: d o
m in ację lokaln ych elit ora z skłonność d o korupcji i n adużyć. W arto p rzy p 0'
m nieć, że ż y cie społeczn e, p o lity czn e i go sp o d a rcze te g o o g ro m n e g o kraju
zd eterm in ow a n e b yło od końca XIX w iek u p rzez lokalne elity u lok ow an e w kil
ku k lu czo w y ch stanach: Sao Paulo (paulistas) , R io de Janeiro ( cariocas) , M i'
nas Gerais, Bahia. Już C o llo r de M e llo p o d ją ł p o w a ż n ą próbę oparcia swych
rz ą d ó w na p on a d p a rtyjn ej i fed era ln ej b a zie p o lityczn o-sp ołe czn ej, ograni
czając w p ły w y tradycyjn ych elit. Padł jednak o fia rą drugiej z wym ienionych
p rzypadłości, czy li korupcji. C ardoso w czasie d ru giej kaden cji prezyden ckiej
p o d ją ł w ie le d zia ła ń w celu w z m o c n ie n ia rządu cen tra ln ego, b a rd ziej spra
w ie d liw e j dystrybucji b u d żetu fe d e ra ln e g o m ię d z y p o s z c z e g ó ln e stany oraz
ro z w o ju in frastru ktu ry kraju. B yła to o d p o w ie d ź na rosnącą niezależność
w ła d z stan ow ych , c z e g o kulm inacją b yła d ec yzja gu bern atora M in as Gerais,
Itam ara Franco, z a w ie szen ia spłaty dłu gu d o b u dżetu fed e ra ln e g o . W sierp'
niu 1999 roku rzą d Cardoso p rze d s ta w ił cztero letn i pla n ro zw o jo w y , przew i-
858
ujący dalekosiężne projekty inw estycyjne w d zied zin ie telekom unikacji, trans
portu, energetyki, och ron y środow iska i opieki socjalnej. W styczniu 2000 roku
ongres p rzy ją ł u staw ę o o d p o w ie d z ia ln o ś c i b u d żeto w e j, zm u szającej stany
0 Pon oszen ia w szelk ich kon sekw en cji za sw e fin anse i zabran iającej fin a n
sowania ich za d łu żen ia z b u d żetu fed era ln ego . P o d o b n ie ja k w przypadku
°llo ra de M e llo , am bitn e za m ierze n ia C ardoso u le g ły w y ra ź n e m u ogran i-
Czeniu w sku tek a fe r y koru pcyjnej w kręgu n ajb liższych w s p ó łp ra c o w n ik ó w
Prezydenta. W lipcu 200 0 roku w yb u ch ł skandal fin ansow y, z w ią z a n y z fir
mą b u d o w lan ą z Sao Paulo, budującą gm ach Sądu R o zje m c ze g o . Z kontrak
tu W ypłacon ego z b u d żetu pań stw a n ie ro z lic z o n o 93 m in doi. O sobą odpo-
Vviedzialną za tak n iek orzystn y dla pań stw a kontrakt b ył Eduardo Jorge, b y ły
SZef kan celarii p rezyd en ck iej i d łu g o letn i p rzy ja ciel Cardoso.
-k -k - k
A r g e n ty n ie p o d s ta w o w y m cele m p olityk i rządu p rezyd en ta C arlosa Saula

jenem a b yła kontynuacja re a liz o w a n e g o od k w ietn ia 1991 roku planu sta-
uizacji go sp od a rczej, tzw. planu w y m ien ia ln o ś ci ( P la n de C onvertib ilid ad ) ,
°P ra c o w a n e g o p rze z m inistra gosp od a rk i - D o m in g o C avallo. R zą d zą ca pe-
r°n istow ska Partia S p ra w ied liw o ści (P J ), w o b e c słabości d om in u jącej w p o
przedniej d ek a d zie R adykaln ej U n ii O b yw a telsk iej (U C R ) i niskiej w c ią ż p o
pularności u gru p ow a ń le w ic o w y c h , gw a ra n to w a ła stabilną p o d sta w ę p olity-
rządu. Kuracja o szczęd n o śc io w a p rzyn iosła n a d sp o d ziew a n ie p o z y ty w n e
Rezultaty. U d a ło się p r z y tym u reg u lo w a ć n a b rzm ia ły p ro b le m za d łu żen ia ,
kw ietnia 1992 roku rzą d argentyński z a w a rł p o ro zu m ien ie z 4 00 bankam i
ornercyjnym i o restrukturyzacji 31 m ld doi. długu. Po okresie d yn a m iczn e
go Wzrostu go sp o d a rczego (8 ,4 % w 1992, 6,7 % w 1994 r.), spadku inflacji
2 84% w 1992 do 4 % w roku 1994 i w zrostu eksportu, w 1995 roku nastąpiło
k ła m a n ie gospodarcze. W skutek o d p ły w u k a p ita łó w krótkoterm inow ych , ja k o
meksykański „efek t teą u ili” , p ogorszył się bilans płatniczy, a PNB spadł o 4,6% .
Sukcesy go sp o d a rcze ek ip y M en em a n iosły je d n a k ze sobą w y s o k ie kosz
ty Coraz częściej sp o łec ze ń stw o zw ra ca ło u w a g ę na o d w ro tn ą stron ę m eda-
Uj na której w y ra ź n ie w y r y te b y ły g łó w n e p ro b le m y sp o łeczn e kraju: b ezro-
° cie, u bóstw o, ja sk ra w e n ieró w n o ści społeczn e. W listo p a d zie 1992 roku
^ yb u ch ł p ie r w s z y o d 1989 roku strajk g e n era ln y p rze ciw k o p o lity c e gospo-
arczej rządu. W gru dniu 1993 roku w p ro w in cji S an tiago d e l Estero d o szło
o k rw a w ych starć p o licji z u rzędn ikam i, d o m a ga ją cy m i się z a leg ły ch w y-
P at. w o b liczu rosnącej o p o zy cji, rzą d zą ca ekipa starała się u m ocn ić sw ą
P ° zycję i za p e w n ić kontynu ację rządów . 22 sierpn ia 1994 roku Z g ro m a d ze-
1116 Konstytucyjne u ch w a liło n o w ą konstytucję kraju, w p ro w a d z a ją c ą m o ż li
wość reelekcji prezydenta p rzy skróceniu je g o kadencji do czterech lat. 14 maja
. " 5 roku Carlos Saul M e n e m został p o n o w n ie w y b ra n y na p rezyd en ta kra
ju. Po w y b o rz e M e n e m z a p o w ie d z ia ł kontynu ację reform , co s p o w o d o w a ło
Uawrót stra jk ów i p ro te s tó w społeczn ych , które n ajostrzejszą fo rm ę p rzy b ra
859
ły w p ro w in cji C órdoba, g d z ie d o szło d o starć z policją. B ezrob ocie osiągn ę'

ło 18% . W sierpniu 1995 roku architekt planu sta b iliza cyjn ego, m in ister g o
spodarki D o m in go C avallo oskarżył n iektórych cz ło n k ó w rządu o korupcję*
p o w ią za n ia m a fijn e i d zia ła n ie na szkodę państw a, w sku tek c z e g o zm uszony
został d o dym isji.
Recesja została stosu nkow o szybko p rze zw y ciężo n a , natom iast problem em
p o zo sta ło w yso k ie b ezrob o cie, w a h a ją ce się na p o z io m ie 1 5 -1 7 % , i brak po
p ra w y p o ło że n ia mas najuboższych. P od ob n ie ja k w latach 1 9 9 4 -1 9 9 5 , w na
stępn ym okresie d o c h o d z iło d o częstych strajków, m an ifestacji, a n a w e t in
cyden taln ych starć z policją. N a jp o w a żn ie js z e p rotesty m ia ły m iejsce latem
1997 roku. W lipcu te g o roku d o szło d o strajków ora z kilku dziesięciotysięcZ '
nych m an ifestacji ro b otn iczych w Buenos A ires. W rezu ltacie pop a rcie dla
p e ro n is tó w system a tyczn ie spadało. P o w a ż n y m o s trz e ż e n ie m b y ły w y b o ry
u zupełn iające d o parlam entu w p aździern iku 1997 roku. Z a k oń czyły się z w y -
cięstw em op ozy cyjn ej koalicji U C R -F repaso, która s p o w o d o w a ła utratę w ięk '
szóści PJ w izb ie n iższej parlam entu.
P o p ra w a sytuacji go sp o d a rczej w 1997 roku (w z ro s t produktu k rajow ego
0 8% , redukcja in flacji d o 1% , spadek b ezro b o cia do 1 3 % ) b yła krótkotrwa
ła. Skutki kryzysu g o sp o d a rc ze g o w B razylii, silnie zw ią z a n e j z A rgentyn^
w ram ach Mercosur, n eg a ty w n ie w p ły n ę ły na h an d el argentyński o ra z po
g łę b iły n ie ró w n o w a g ę fin an sow ą. P rzy w ią z a n e d o d o la ra peso, b ęd ące g łó w
nym e lem en te m stabilności fin a n so w ej p o d rzą d a m i M en em a, stało się prze
k leń stw em za d łu żon ej i niekonku ren cyjn ej gosp od a rk i argentyńskiej. Społe
c zeń stw o ży ło pon a d stan, w y so k a konsum pcja n ie m ia ła pok rycia w w y d a j
ności pracy, zaś skutkiem p rze w a rto ścio w a n ia p eso był szybko rosn ący d efi
cyt p ła tn ic z y
W y b o ry w październ iku 1999 roku d a ły zw y cięs tw o koalicji A lia n za , u tw o
rzo n ej p rze z U C R o ra z Frepaso (F ro n t na rz e c z S o lid a rn e g o K raju ), która
zd o b yła 4 9 % głosów . PJ uzyskała 38% , zaś A k cja na rzec z R epu bliki - kiero
w a n a p r z e z D o m in g o C a va llo - 10% . P re z y d e n te m zosta ł d o tych cza so w y
b u rm istrz Buenos A ires, Fernando de la Rua (U C R ), zaś w ic e p re z y d e n te m "
Chacho A lv a re z (F r e p a s o ). T ym czasem na h oryzon cie go sp o d a rczy m zbierały
się ciem n e chmury. P rezy d en t de la Rua ju ż w gru dniu 1999 roku musiał
podn ieść p o d a tek d o c h o d o w y i zre z y g n o w a ć z p la n ó w ro zszerzen ia opiek1
socjalnej pań stw a. W m aju 200 0 roku rzą d p rzy ją ł plan o szczęd n o śc io w y’
p rze w id u ją c y cięcia w b u d żecie, m ię d z y in nym i zm n iejszen ie w yn a gro d zeń
w sek torze pu bliczn ym . W y w o ła ło to p ierw sze m a so w e protesty.
***
W P a ra g w a ju w y b o r y d o Z g ro m a d zen ia Konstytucyjn ego, które o d b y ły sl<?

1 grudnia 1991 roku, p o tw ie rd ziły d om in ację Partii K olorado (P C ). 22 c z e r w c a
1992 roku w e s zła w życie n o w a konstytucja, w p ro w a d z a ją c a system p rezy'
dencki. W y b o ry p rezyd en ck ie 9 m aja 1993 roku w y g r a ł Juan Carlos W as® ° '
860
sy> k tó ry m u sia ł r o z w ią z a ć n ara stają ce p r o b le m y s p o łe c zn o -g o s p o d a rc z e .

^ m aju 1994 roku w yb u ch ł p ie r w s z y o d 36 lat strajk g e n era ln y p rze ciw k o
Polityce gosp od a rczej rządu, a w szczeg óln ości p r z e c iw n iezrea lizo w a n iu re
form y rolnej ora z prak tycznem u za m ro żen iu płac.
Po w y b o ra ch w 1993 roku nastąpił p o d zia ł PC na trz y frakcje, n iech ętn ie
siebie u stosunkow ane. P rze ja w e m tych p o d z ia łó w b ył n arastający od p o
czątku roku 1995 k o n flik t m ię d z y p rezyd en tem W asm osym a g e n era łem Lin o
Cesarem O vied o , d o w ó d c ą w o js k lą d o w y ch . 21 k w ietn ia 1996 roku do szło
do prób y p rze w ro tu w o js k o w e g o , którą p o d ją ł zd y m isjo n o w a n y p rze z p re zy
denta gen. O vied o . Ku zaskoczeniu P a ra g w a jczy k ó w i za gra n iczn ych obser
watorów, n astęp n ego dnia p rezyd en t W asm osy m ia n o w a ł zb u n to w a n eg o g ę
g a ł a m in istrem o b ro n y n a rod ow ej. Ta d ec yzja w y w o ła ła m a so w e protesty
M ieszkańców sto licy kraju ora z sp o w o d o w a ła z a w ie szen ie p o m o c y w ojsko-
w ej USA.
W y b o ry w e w n ę tr z n e w PC w k w ietn iu 1996 roku w y g ra ł Luis M a ria Ar-
§ana, a je g o frakcja z d o m in o w a ła k ie ro w n ic tw o partii. W y b o ry p rezyd en ck ie
Przebiegały w n ap iętej a tm o sferze w sku tek u w ię z ie n ia g łó w n e g o p reten d en
ta do prezyden tu ry, gen . L in o O vied o . O p o zy cja za rzu ciła rzą d zą cej Partii
kolorado m an ipu lacje p o lityczn e w celu za p ew n ien ia zw y c ię s tw a s w e g o kan
dydata. 10 m aja 1998 roku w yg ra ł zw olen n ik O vied o, Raul Cubas Grau z Partii
kolorado (5 5 % g ło s ó w ), k tó ry w y p r z e d z ił lid era Sojuszu D em ok ra ty czn ego ,
dom in go Laino. Kolorados zd o b yli także b e z w z g lę d n ą w iększość w parlam en-
Cle i departam en tach . K onflikt w PC osiągn ął ku lm inację w marcu 1999 roku,
^ e d y za strzelo n y zosta ł Luis M a ria A rgan a. D o szło d o k rw a w y c h zam ieszek ,
^ których 7 zabito, a 250 zosta ło rannych. O sp ro w o k o w a n ie zajść o sk a rżo
no stron n ików gen. O vied o , w śró d nich p rezyd en ta Cubasa. W skutek presji
M ięd zyn a rod ow ej i żądań społeczeń stw a , Rau l Cubas ustąpił z funkcji p re zy
denta i uzyskał a zy l w B razylii, zaś L in o O v ie d o schronił się w A rg en ty n ie,
rezyden tem został zw o le n n ik A rgan i, p rze w o d n ic z ą c y Senatu Luis G o n z ś le z
âcchi.
•k'k
^ b r e w o strzeżen io m z w o le n n ik ó w d a w n e g o reżim u gen. Pin och eta, w C h ile

Me nastąpiło ani za ła m a n ie gospodarcze, ani desta b iliza cja p o lityczn a. Pod
^ o d z ą m inistra fin a n só w A leja n d ro Foxleya, gosp od a rk a kraju k w itła, osią
gając w 1992 roku rzadko spotykan y w sk a źn ik w zro stu - 10,5% . D yn am icz-
Me rósł eksport, z a ró w n o d o k ra jó w regionu , ja k też S ta n ó w Z jed n o czo n ych ,
2M niejszono za d łu żen ie zagran iczne, a je g o obsługa nie spraw iała p o w a ż n ie j
szych trudności. D zięk i u m iejętn ej p o lity ce społeczn ej rządu , strajki n a le ża ły
o rzadkości, d o c z e g o p rzy czyn ia ła się w yra źn a p o p ra w a w a ru n k ó w życia
° raz spadek b ezrob o cia .
W gru dniu 1993 roku w y b o r y p rezyd en cld e w y g r a ł Eduardo Frei Ruiz-Ta-
zd o b yw a ją c 5 8 % głosów . Z a d e k la ro w a ł k o n tyn u o w a n ie w y s iłk ó w w celu
86 1
u trzym an ia w y s o k ie g o tem p a w zrostu . Istotnie, w okresie 1 9 9 1 -1 9 9 6 g o s p o

darka chilijska ro zw ija ła się w średnim ro czn ym tem p ie 7% , stając się je d n ą
z n ajb ardziej dyn am iczn ych w św iecie. S ystem atyczn ie rosły in w estycje za
gran iczn e, choć d zięk i o d p o w ie d n im m ech a n izm o m za b ezp iecza ją cym , nie
z a g ro z iły za ła m a n iem fin a n só w ja k w M eksyku c z y A rg en ty n ie. G ospodarka
chilijska u lega ła stałej m o d ern iza cji, dążąc do ekspansji na rynkach re g io n a l
nych p o p rz e z z a w ie ra n ie p o ro zu m ień o w o ln y m handlu, m .in. z pań stw am i
M ercosur oraz M eksykiem . U trzym yw a ła się stabilność polityczn a, m im o kon
fliktu m ię d z y rzą d em i p a rla m en tem a d o w ó d c ą sił zbrojn ych , gen . A u gu sto
P in och etem , k tó ry w m arcu 1998 roku ustąpił z funkcji d o w ó d c y sił zb ro j
nych, zam ykając tym sam ym p e w ie n etap w n ajn ow szej historii kraju. W y b o ry
prezyden ckie w styczniu 2000 roku w y g ra ł socjalista R icardo Lagos, którego
rząd kon tyn u ow ał strategię szyb kiego w zrostu i m odern izacji gospodarczej.
Pod koniec lat d z iew ięćd zie sią ty ch A u gu sto P in och et stał się b oh aterem
je s z c z e je d n e j a fe ry p o lityczn ej, k ied y p rze b yw a ją c na leczen iu w W ielk iej
B rytanii w paźd ziern ik u 1998 roku został za trzym a n y w je d n e j z londyńskich
klinik, a n astępnie u m ies zc zo n y w areszcie d o m o w y m p rze z p olicję, d z ia ła
ją cą na p o d sta w ie w n iosku ekstradycyjnego, p rze k a za n ego za p o śred n ictw em
In terp olu . W n io s e k w y s to s o w a ł zn a n y h iszpański sęd zia B altasar G arzón ,
p ro w a d zą c y spraw ę tortu r i m o rd erstw p o lityczn ych o b y w a te li hiszpańskich
w okresie dyk tatu ry Pin och eta. O d m o m en tu a resztow an ia P in och eta w C h i
le ro zp ęta ła się burza. D o szło d o m asow ych dem on stracji poparcia dla d y k
tatora i je s z c z e p o tężn iejszy ch w ystą p ień z w o le n n ik ó w je g o ukarania. W ła
dze chilijskie, za ró w n o p rezyden t Frei, ja k i m inister spraw zagran icznych Jose
M ig u e l Insu lza u w aża li, że a reszto w an ie byłej g ło w y pań stw a p o za gra n ica
m i kraju je s t n aru szeniem su w erenn ości C hile ora z podkreślali, że ja k ik o l
w ie k proces Pin och eta m o ż e od b yć się w y łą c z n ie w je g o o jczy źn ie . P o p ó łto
ra roczn ych deb atach w Izb ie L o rd ó w i S ąd zie W yższym , 2 m arca 2000 roku
m in ister sp ra w w e w n ę trz n y c h W ielk iej B rytanii Jack S tra w o d m ó w ił ekstra
dycji Pin och eta ze w z g lę d ó w hum anitarnych (p o d e s z ły w ie k i z ły stan zd ro
w ia ), d zięk i czem u b y ły dyk tato r m ó g ł w ró c ić d o ojczyzny.
282. JAPONIA: KŁOPOTY GOSPODARCZEGO KOLOSA
Polityczn ą sceną Japonii na p rze ło m ie 1991/1992 roku p o n o w n ie w strząsn ęły

sy m p to m y „a zjatyck iej ch o ro b y ” - korupcji. N o w e rew ela cje, d o ty czą ce a fer
Recruit-Cosm os, K y ow a o ra z S a g a w a Kyubin, d o p ro w a d z iły d o a reszto w an ia
c z o ło w y c h fu n kcjon ariu szy ga b in etu p rem iera Kiichi M iyaza w y. G ospodarka
p rze ży w a ła rosnące trudności, kryzys g ie łd o w y w io s n ą 1992 roku p rzyn ió sł
p o w a ż n e straty ja p o ń sk im k o rp o ra cjo m i zm usił rzą d d o p o d jęcia z d e c y d o
862
282. JAPONIA: KŁOPOTY GOSPODARCZEGO KOLOSA
w a n y ch d zia ła ń w celu p rzy w ró c e n ia ró w n o w a g i. S tagnacja go sp o d a rcza ,

n ie z a d o w o le n ie sp o łeczn e o ra z straty p o lityczn e frakcji M iy a z a w y w Partii
L ib era ln o-D em ok ratyczn ej (P L D ), a także a resztow an ie n ajb ardziej w p ły w o
w e g o p olityk a tej partii, Shina K an em aru w zw iązk u z a ferą S aga w a Kyubin
- w szystko to za ostrzy ło w a lk ę w k iero w n ictw ie PLD. W p o ło w ie 1992 roku
M o rih iro H o sok a w a z a ło ż y ł Partię N o w e j Japonii (P N J ), która szybko z d o b y
ła zn a czn e p oparcie społeczn e.
W y b o ry 18 lipca 1993 roku p rzy n io sły w p ra w d z ie z w y c ię s tw o PLD, ale
n a w e t p rzy poparciu drobn ych u gru p ow a ń n ie b y ła ona w stanie uzyskać
w ięk szości w Izb ie D epu tow an ych . D u ży syukces o d n io sły partie p ra w ic o w e :
PNJ, Japońska Partia O d n o w y ( Sh in seito) i Partia N o w y c h G ran ic (P N G ).
D zięki poparciu u gru p ow ań cen tro lew ico w ych , p ow stał rząd, na którego czele
stanął lid e r PNJ, M o rih iro H osok aw a . N o w y rząd starał się o ż y w ić gosp od a r
kę p o p rz e z w ięk sze n ak ła d y w sek torze p u b liczn ym o ra z u ła tw ien ia w o b ro
cie p a p ie ró w w a rto ś cio w y ch , a także o b n iżen ie cen n iektórych usług w celu
stym u low an ia konsum pcji. Z głosił także projek t re fo rm y system u u bezpieczeń
społeczn ych ora z o ch ron y zd ro w ia . H o sok a w a b ył p ie rw s z y m c z o ło w y m p o
lityk iem , k tó ry o d w a ż y ł się zła m a ć d a w n ą tra d ycję kom e, c z y li spekulacji
w h andlu ryżem , i z e z w o lił na im p ort 10 m in ton ryżu. D o ch o d zen ie w spra
w ie a fer fin a n sow ych u ja w n iło za m iesza n ie p rem iera H o s o k a w y w a ferę Sa
g a w a Kyubin. D o tk liw ą p orażką rządu b y ło o d rzu cen ie projek tu re fo rm y sys
tem u p o lity c z n e g o p rze z parlam ent. Stosunki w o b ręb ie koalicji u kładały się
co ra z g o rzej. N a jw ięk s ze za strzeżen ia d o p racy rządu zgła sza ła g łó w n a par
tia koalicji, S ocja ld em o k ra tyczn a Partia Japonii (S D P J ). O drzu cała p rze d e
w szystk im p rogra m o ż y w ie n ia gospodarki, p o le g a ją c y na o b n iżen iu p r o g ó w
p o d a tk ow ych . Pod w p ły w e m rosnącej krytyki, w k w ietn iu 1994 roku H o s o
kaw a zm u szo n y został d o ustąpienia z fo tela prem iera i zastąp ion y p rze z Tsu-
tom u H atę z partii Shinseito, stojącego na c zele p ie r w s z e g o o d czterd ziestu
lat rządu m n iejszo ścio w ego .
W czerw c u 1994 roku S ocja ld em ok ra tyczn a Partia Japonii za w ią za ła ko
a licję z PLD . N o w y m p rem ierem został lid e r so cja ld em o k ra tó w - Tom iich i
M u ra yam a . Z a n o to w a ł o n pasm o g o rzk ic h n ie p o w o d z e ń . G o sp o d a rk a nie
m o g ła się w y z w o lić ze stagnacji, w rzą d zą cej k o a licji d o c h o d z iło d o cią głych
n apięć. Poza tym w roku 1995 d o szło d o serii w y d a rze ń , które n ad szarp n ęły
m ocn o reputację rządu, p rzed e w szystkim n ieporadność i n ieu m iejętn ość p rze
c iw d zia ła n ia tra giczn em u trzęsien iu zie m i w K obe 17 styczn ia 1995 roku,
w sku tek k tó reg o z g in ę ło 6 tys. osób. W ie lk i w strząs w y w o ła ła tra ge d ia w to
kijskim m etrze, która w y d a rzy ła się 20 m arca 1995 roku. C z ło n k o w ie fa n a
tyczn ej sek ty N a jw y ż s z a P ra w d a (A u m S h in rik y o) ro zp y lili g a z b o jo w y sarin,
p o w od u ją c niesłychaną panikę, w w yniku której śm ierć poniosło 12 osób, a p o
nad 4 tys. d o zn a ło obrażeń . S łu żb y b ezp ie czeń s tw a za trzy m a ły p rzy w ó d c ę
sekty, 4 0 -le tn ie g o Shoko Asaharę. P o za tym w p a źd ziern ik u te g o ż roku, p o
in cyd en cie na O k in a w ie, rzą d stanął w o b liczu o gro m n ej fa li p ro testó w p rze
ciw ko obecn ości w o js k o w e j U S A w Japonii.
863
W styczniu 1996 roku upadł rząd Tom iichi M u ra y a m y a n o w y ga b in et sfor

m o w a ł Ryutaro H ash im oto. Tym czasem słabła p o zycja Partii N o w e j G ran icy
(P N G ) p o w y b o rz e w gru dniu 1995 roku n o w e g o p r z y w ó d c y Ichiro O zaw y.
K onfron tacyjn y styl O z a w y i m ało efe k to w n e w ystąpien ia parlam entarne, c z ę
sto na granicy kom prom itacji, s p o w o d o w a ły zam ęt w k ierow n ictw ie PN G i spa
d ek s p o łec zn eg o poparcia. D o w o d e m b y ły w y b o r y parlam en tarn e, p rze p ro
w a d z o n e w paźd ziern ik u 1996 roku. PLD w y ra ź n ie p o w ięk szyła stan p o sia
dania, z d o b y w a ją c 239 m an datów , p od cza s g d y P N G - 154. W o b e c klęski
d o tych cza sow ych n iew ielk ich partii sojuszniczych, PLD u tw o rzy ła s a m o d ziel
nie rząd, na k tó reg o c z e le p o zosta ł H ashim oto.
W 1996 roku n astąpiła krótkotrw ała o d b u d o w a go sp o d a rk i p o n e g a ty w
nych skutkach w y w o ła n y c h p rze z „go sp o d a rk ę b a lo n o w ą ” końca la t o siem
dziesiątych. Jednak krach na giełdach w schodnioazjatyckich w iosn ą 1997 roku
o ra z zała m a n ie go sp o d a rcze w tym re gio n ie w y w o ła ły n a jp o w a ż n ie js zy o d
II w o jn y św ia to w e j kryzys gosp od a rk i japoń sk iej. Z a d łu żen ie korp ora cji p a ń
stw ow y ch o sią gn ęło n ieb o ty czn e w ielkości, banki ja p o ń sk ie stały się p o sia
daczam i w ie lo m ilia rd o w y c h „złyc h d łu g ó w ” , co w p ły n ę ło na spadek w a r to
ści je n a d o d o la ra d o p o ziom u z p o ło w y lat osiem d ziesiątych . N ic też d z iw
n ego, że kryzys d otkn ął także sceny p o lityczn ej i dom in u jącej nań Partii L i
b era ln o-D em ok ratyczn ej. Klęska PLD w w y b o ra ch u zu p ełn iających do Iz b y
Radnych, z o rg a n izo w a n y ch 12 lipca 1998 roku, skłoniła p rem iera H a sh im o
to d o zło że n ia dym isji. 30 lip ca 1998 roku tekę p rem iera ob ją ł m a ło popu lar
n y K eizo O buchi, k tó reg o p rogra m nie b u d ził w ięk szy ch n a d zie i na p r z e z w y
ciężen ie stagnacji. N ieu d an y bilans rz ą d ó w O bu ch iego oraz kło p o ty zd row otn e
sk łon iły g o do rezygn a cji z funkcji prem iera. J ego następcą zosta ł w k w ie t
niu 200 0 roku sekretarz g e n era ln y PLD - Yoshiro M ori.
W p o lityce za gra n iczn ej za zn a c zy ły się ten d en cje w kierunku m o d y fik a cji
d o tych cza so w y ch stosu n ków z g łó w n y m i pa rtn era m i Tokio. S p ra w a sporu
tery to ria ln eg o z Rosją o Kuryle cią gle p o zo sta w a ła w za w ieszen iu . C h ociaż
p o ja w iły się p o z y ty w n e ozn aki zbliżen ia, jed n a k b rak ow a ło w o li p od jęcia je d
n ozn aczn ych d ec y zji co d o p rzyszłości archipelagu. Po ro zm o w a ch m ię d z y
p rem ierem M iy a z a w ą a p rezyd en tem J elcyn em w sied zib ie O N Z w N o w y m
Jorku, w m arcu 1992 roku z w iz y tą w Tokio p rze b y w a ł s z e f rosyjsldej d y p lo
m acji, A n d riej K ozyriew . Z a p ro p o n o w a ł p rzek a za n ie Japonii - na m o c y p o
ro zu m ien ia z 1956 roku - d w ó ch z czterech spornych w ysp arch ipelagu , ale
to nie z a d o w a la ło Tokio. Podczas rz ą d ó w gabin etu H o s o k a w y i w z m o c n ie n ia
o rien ta c ji n acjon a listyczn ych sp ra w a K u ryli u tknęła w m a rtw y m punkcie.
O liw y d o o gn ia d o la ł m in ister o b ro n y Rosji P a w e ł G raczow , g d y w sierpniu
1995 roku określił za jęcie Kuryli ja k o p o w ró t rosyjskich z ie m za gra b ion ych
p rze z Japonię. P odczas w iz y t y w Tokio w lis to p a d z ie 1996 roku, m in ister
sp ra w za gra n iczn y ch Rosji, J e w g ie n ij Prim akow , z a p ro p o n o w a ł o d su n ięcie
p o lityczn o -teryto ria łn e j m a terii sporu na d a lszy plan, a za ra zem skupienie
się na ro zw oju w sp ółp racy ekonom icznej. Reakcja strony japońskiej była ch łod
na. W listo p a d zie 1997 roku do szło d o n ie fo rm a ln e g o spotkania p rezyd en ta
864
283. CHINY: PRYMAT GOSPODARKI |
Jelcyna i p rem iera H ash im oto w Krasnojarsku. J ego w y n ik iem była za p o w ie d ź

podpisan ia traktatu p o k o jo w e g o d o 2000 roku.
Po zb liżen iu m ię d z y U S A a Japonią, u m ocn ion ym stra tegiczn ym soju szem
podczas w o jn y w Z a to ce Perskiej, d o n a g łe g o kryzysu w stosunkach a m ery-
kańsko-japońskich d o szło w p a źd ziern ik u 1995 roku, ld e d y trzej a m eryk a ń
scy żo łn ie rz e z g w a łc ili na w y sp ie O kin aw a japońską d ziew czyn k ę. D o szło d o
ostrych dem on stracji antyam erykańskich, p ro testó w i p ety cji d o w ła d z z ż ą
dan iem lik w id a cji am erykańskich baz w ojsk ow ych na tej w ysp ie. In cyden t ten
b ył ku lm inacją n ie z a d o w o le n ia m ieszk a ń có w O k in a w y ora z całej Japon ii ze
sta cjo n o w an ia tu am erykańskich w ojsk. Podczas w iz y ty p rezyd en ta C lin ton a
w Tokio w k w ietn iu 1996 roku p o tw ie rd z o n y został sojusz o b ro n n y m ię d z y
obu krajam i, a p o n a d to o sią gn ięto p o ro zu m ien ie w spraw ie O kinaw y. U SA
z g o d z iły się z lik w id o w a ć sześć baz i zm n iejszyć c zte ry inne. J ed n ocześn ie
p rem ier H ash im oto uzyskał z a p e w n ie n ie W aszyn gton u o lik w id a cji w ciągu
5 - 7 lat u cią żliw e j b a z y lo tn iczej Futenm a. G o to w o ś ć zm n iejszen ia lic z b y ż o ł
n ie rz y am erykańskich p o tw ie rd z ił p rezy d en t C lin ton podczas w iz y t y w J a p o
nii w lipcu 2000 roku, je d n a k u za le żn ił redukcję od sytuacji na P ó łw ysp ie
Koreańskim .
283. CHINY: PRYMAT GOSPODARKI
W p ierw szej p o ło w ie lat d z iew ięćd zie sią ty ch na c z o ło w ą postać w chińskim

establish m encie p o lity czn y m w yró sł s z e f K om u n istyczn ej Partii Chin (K P C h )
- J iang Zem in . Koncentracja w ła d z y w je g o ręku zakoń czyła się w roku 1993,
z ch w ilą g d y p rze ją ł fu nkcję p rze w o d n ic z ą c e g o Chińskiej R epu bliki L u d o w e j
(C h R L ), będącą o d p o w ie d n ik iem urzędu prezyd en ck iego. C iągle w sza k że n ie
fo rm aln ym p rzy w ó d c ą p o lityczn ym kraju p o zo sta w a ł D en g X ia op in g. W p ra w
d zie n ie p ia sto w a ł żadn ych oficja ln ych stanow isk, ale je g o głos lic z y ł się ja k
n ik ogo in n eg o i zza kulis sterow a ł on p olityk ą kraju.
W ła d z e chińslde uznały, że n ajw a żn iejszą spraw ą je s t gospodarka. Po stłu
m ieniu studenckich w ystą p ień w 1989 roku nic n ie z a g ra ż a ło panującem u
u strojow i, o d w o łu ją cem u się n adal d o tradycyjn ych zasad kom u nistycznych.
O słabło w sza k że o d d zia ły w a n ie id e o lo g ii m arksistow skiej w w ersji m aoistow -
skiej, którą coraz w yra źn iej traktow an o w y łą c zn ie ja k o sw oiste decorum i u za
sadn ien ie au torytarnej w ła d zy, rezygn u jąc p r z y tym ca łk o w icie z chęci m o
d e lo w a n ia sp o łeczeń stw a w m yśl je j w skazań.
N a X IV z je ź d z ie KPCh w 1993 roku stw ierd zo n o, że g łó w n y m cele m par
tii w ob ecn ych w aru nkach je s t „socjalistyczn a gosp od a rk a ry n k o w a ” . Po tym
nastąpiła dalsza lib era liza cja gospodark i, która zu p ełn ie o d eszła od k a n o n ó w
ek o n om ii socjalistyczn ej. W kraju p o w stała g ie łd a i zaistn iał w o ln o ry n k o w y
865
obrót akcjam i ora z kapitałam i. Chiny p rzystąpiły do Banku Ś w ia to w e g o i M ię

d z y n a ro d o w e g o Funduszu W a lu to w e g o , które to instytu cje je s z c z e p rzed p a
rom a la ty określano w P ek in ie m ia n em „n a rzę d zi m ię d z y n a r o d o w e g o im p e
ria lizm u ” . U k o ro n o w a n iem in tegra cji gosp od a rk i Chin z gosp od a rk ą św ia to
w ą b y ło p rzy jęcie te g o kraju 10 listopada 2001 roku - p o 15 latach in ten
syw n ych starań - d o Ś w ia to w e j O rga n iza cji H an d lu (W T O ).
C h in y p r z e ż y w a ły okres d y n a m ic zn eg o ro z w o ju go sp o d a rc ze g o . W latach
1 9 8 7 -1 9 9 2 n o to w a n o ro c zn y w z ro s t produ kcji roln ej rzęd u 4 ,9 % , a p rod u k
cji p rz e m y s ło w e j - 15% , co n a le ża ło d o n a jw y żs zy ch w s k a ź n ik ó w ś w ia to
w ych . W p ó źn iejs zy ch latach w y s o k ie te m p o ro z w o ju - 7 - 8 % ro czn ie - z o
sta ło u trz y m a n e , a to u c z y n iło z C h in p r a w d z iw ą p o t ę g ę g o s p o d a rc zą .
W 2 0 0 0 roku C h in y sta ły się szóstą - p o U SA , Jap on ii, N ie m c z e c h , W ie lk ie j
B rytan ii i Francji - n a jw ięk szą go sp o d a rk ą św ia ta i zd y s ta n s o w a ły w tym
ze s ta w ie n iu W łoch y.
Tanie chińskie to w a r y z a c z ę ły z a le w a ć św iat, w w yn ik u c z e g o u zyskały
o lb rzy m ią n a d w y żk ę h a n d lo w ą , np. w h an dlu ze Stan am i Z je d n o c z o n y m i
w 200 0 roku n a d w y żk a sięgn ęła 85 m ld doi. Stale p o w ięk sza ły się chińskie
r e z e rw y w a lu to w e , b y na k on iec X X w iek u osiągn ąć w a rtość 154 m ld doi.
N a rynku chińskim in w e s to w a ły n ajw ięk sze kon cern y go sp o d a rc ze św iata.
W p o ło w ie lat d z iew ięćd zie sią ty ch w a rtość in w estycji za gra n iczn ych u lo k o
w a n y ch w gosp od a rce chińskiej w yn o s iła p o n a d 150 m ld doi. W następnych
latach w a rtość n ap ływ ających d o Chin in w estycji o scylo w a ła w granicach 4 0 -
- 5 0 m ld doi. roczn ie. G d y b y ta ten den cja u trzym ała się p rze z kilka n astęp
nych lat, C h in y p rzy c ią g a ły b y w ię c e j k a p ita łó w n iż ryn ek am erykański, co
jeszcze n ied a w n o w y d a w a ło się n iew yob ra ża ln e. A trakcyjność rynku chińskie
g o i w o g ó le chęć p ro w a d zen ia in teresó w z a zjatyckim g ig a n tem p rze s ą d ziły
0 tym , że w p ro w a d z o n e po m asakrze na placu T ia n an m en sankcje g o sp o d a r
cze p rze ciw k o C h in om szybko zosta ły o d w o ła n e . P o stęp o w a ła zak rojon a na
w ie lk ą skalę m o d ern iza cja kraju. T rw a ł n ieu stanny b o o m bu dow lan y, o p ra
co w a n o p rogra m tzw. „re w o lu c ji k o le jo w e j” , w ram ach k tó reg o d o roku 2005
Chiny p rzezn a czą 42 m ld doi. na u n o w ocześn ien ie i elek tryfik ację to ró w oraz
b u d o w ę 7 tys. km n o w yc h trakcji, a su p ern o w oczesn a lin ia p o łą c z y Pek in
z S zan gh ajem . W ie lk ie n ak ła d y k iero w a n o na ro zb u d o w ę i b u d o w ę n ow ych
dróg, w tym n ow o czesn ych autostrad. R o z w ija n o b a zę nau kow ą, edu kację
1 kulturę. Tem u k olosaln em u p o s tę p o w i to w a rz y s z y ły je d n a k ró w n ie ż n e g a
ty w n e zjaw iska. Z w ięk sza ło sie b ezro b o cie, p o g łę b ia ły się n ieró w n o ści sp o
łeczn e, k w itła korupcja i n ep o ty zm , a także rosła p rzestępczość.
G ru n tow n e zm ia n y z a c h o d z iły w chińskiej p o lity ce za gra n iczn ej. C h in y
z d e c y d o w a n ie o d e s z ły o d d a w n ej strategii, zakładającej p o d e jm o w a n ie na
arenie m ię d z y n a ro d o w e j d zia ła ń agresyw n ych b ą d ź m o ty w o w a n y c h id e o lo
giczn ie. N o w ą p o lityk ę chińską c e c h o w a ło u m ia rk ow a n ie, rozsą d ek i d ą ż e
n ie d o u trzy m y w a n ia d o b rych stosu n k ów z ja k n ajw ięk szą liczb ą państw.
Ch in y z a b ie g a ły o p o p ra w ę stosu nków z sąsiadam i - Rosją, In d ia m i i Ja p o
nią, tj. krajam i, z k tó rym i w p rzeszłości często p o z o s ta w a ły w k o n flik cie.
866
N o w e j d y n a m ik i n a b ra ły relacje ch iń sko-am erykań skie. W re zu lta cie tych

w szystkich p rzeob ra żeń Pekin stał się jed n ą z d yplom atyczn ych stolic na ś w ie
cie i m iejscem n ad er ch ętnie o d w ie d z a n y m p rze z n ajb ardziej p ro m in en tn ych
p r z y w ó d c ó w p o lityczn ych św iata.
O dstęp stw a o d za rysow a n ej p o w y ż e j p o lityk i b y ły dość rzadkie. Jedn ym
z nich b y ło za ch o w a n ie Chin w marcu i k w ietn iu 1996 roku w czasie tzw.
„kryzysu ta jw a ń sk ieg o ” , k ie d y to na c h w ilę p o w ró c iły d o agresyw n ej retoryk i
i n ie m n iej agresyw n ych p oczyn ań . Pekin p rze p ro w a d ził w t e d y b a rd zo p ro
w o k a c y jn e m a n e w ry w o js k o w e w p ob liżu Tajw anu i w y s tę p o w a ł w o b e c tej
w y s p y z o tw a rty m i gro źb a m i in te rw en cji w o js k o w ej. Tak ostrą reakcję Chin
w y w o ła ły nasilające się na Tajw an ie ten d en cje n ie p o d le g ło ś c io w e , absolu t
nie nie do przyjęcia dla Pekinu, k tóry u w aża w ysp ę za n ieod łączn ą część Chin,
a także p ró b y Tajw anu uzyskania człon k ostw a w O N Z . D ru gim p o w a ż n y m
o d stęp stw em od p olityk i um iaru była h isteryczn a reakcja Chin p o p o m y łk o
w y m ataku ra k ie to w ym N A T O w dniu 7 m aja 1999 roku na gm ach am basa
d y ChRL w B elgra d zie.
19 lu te g o 1997 roku w w iek u 93 lat zm arł patriarcha chińsldej p o lityk i
D en g X ia o p in g. O b o k M a o Z e d o n g a i C za n g Kaj-szeka b y ł on n ie w ą tp liw ie
postacią, która w y w a rła n a jw ięk szy w p ły w na lo sy Chin w XX w ieku . Z n a
zw isk iem D en ga w ią z a ły się b o w ie m ep o k o w e zmiany, b o za takie b ezsp rzecz
nie trzeba uznać d z ie ło d em a oiza cji Chin, a następnie p rze p ro w a d ze n ie w ręcz
h istoryczn ej m o d ern iza cji kraju. A le z dru giej stron y n azw isk o D en ga z w ią
zane b ę d zie na z a w s ze z m asakrą na placu Tian an m en.
P r z y w ó d z tw o p o D en gu p rze ją ł Jiang Zem in, b ęd ą c y d o tą d zresztą g łó w
ną postacią w o ficja ln ej strukturze w ła d z . W roku 1997 na X V z je ź d z ie KPCh
p o n o w n ie p o w ie rz o n o m u s ze fo s tw o partii, a w 1998 roku został p o raz dru
gi w y b ra n y na p rze w o d n ic z ą c e g o ChRL.
1 lipca 1997 roku p o d w ła d z ę Chin p rze szed ł H o n g k o n g, co sta n o w iło
realiza cję ch ińsko-brytyjskiego p o ro zu m ien ia z 1984 roku. C a ły św ia t z za
p a rtym tch em czek a ł na ten d zień , za d a jąc sob ie p ytan ia - ja k b ę d zie p r z e
bieg a ć op era cja p rze jęcia p rze z C h in y H o n g k o n gu i ja k n astępnie za ch o w a
się Pekin. Ża d n ej sensacji je d n a k n ie było. W szystko p r z e b ie g ło sp ra w n ie
i z g o d n ie z u staleniam i chińsko-brytyjskim i. W następnych latach C h in y d o
ch o w a ły w ie rn o ś c i głoszo n ej za sa d zie - ,je d e n kraj, d w a system y” , p o zo s ta
w ia ją c H o n g k o n g o w i pełn ą sa m o d zieln ość w e w n ę trz n ą i nie naruszając p a
nujących ta m sw o b ó d dem ok ra tyczn ych . O w a o d m ien n ość H o n g k o n gu p o
trw a ć m a 50 lat. W gru dniu 1999 roku C h in y p rze ję ły z w ie rz c h n ic tw o nad
ad m in istrow a n ym d o tej p o ry p rze z P ortu ga lię M ak a o i - p o d o b n ie ja k H o n g
k o n g o w i - z a g w a ra n to w a ły m u du żą sa m od zieln ość gosp od a rczą i p o lity c z
ną. W ła d z e chińskie dek laru ją te ż w yra źn ie, że zasada „je d e n kraj, d w a sys
te m y ” m o g ła b y ró w n ie ż m ieć za stoso w a n ie w o b e c Tajw anu.
C h in y końca X X w ie k u sta n o w iły d z iw n y kraj. O tw arta, p rężn ie ro z w ija ją
ca się gospodark a, w co ra z w ięk szy m stopniu oparta na m ech an izm ach w o l
n oryn k ow ych , fu n k cjo n o w a ła w ram ach ldasycznej dyk tatu ry kom u n istycz
867
nej. D yktatura ta w p ew n ych aspektach - g łó w n ie w zakresie id e o lo g ii - w y

ra źn ie ła g o d n ie je , p o n ie w a ż w c ią ż ozd a b ia ją cy ch chińskie ż y cie p u b liczn e
c z e rw o n y c h s z ta n d a ró w i p o rtre tó w M a o nikt ju ż n ie tra k tu je p o w a ż n ie .
W sensie p o lity czn y m je d n a k w yk lu cza się ja k ą k o lw ie k zm ia n ę i w ła d z e są
z d o ln e sięgnąć p o n ajb ru taln iejsze n a w et represje, je ś li p o czu ją się z a g ro ż o
ne. Jiang Z em in kiedyś p o w ie d z ia ł, że „w Chinach n ig d y nie b ę d z ie d e m o
kracji w stylu za ch o d n im ” . P ro p a g o w a n ie zach odn ich id ei w o ln o ś c i i p lu ra li
zm u n a zw a ł „dzia ła n ia m i destrukcyjnym i” i zagroził, iż „zostan ą o n e zdu szon e
w zarodku” . W yglą d a na to, że chiński kom u n izm w yrze k ł się gospodarki i id e
o lo g ii, ale n ig d y n ie zrezygn u je z tego , co p rzesą d za o je g o istocie - z arbi
tralnej i n iek o n tro lo w a n ej w ładzy.
■ k~ k
N a T a jw a n ie szybko p o s tę p o w a ł proces dem ok ratyzacyjn y. 19 gru dn ia 1992

roku p rze p ro w a d zo n o p ie rw s ze p ełn e w y b o r y d o Yuanu u sta w o d a czeg o (n a j
w y ż s z y o rgan p r a w o d a w c z y w p a ń s tw ie ). P rzy n io sły o n e z w y c ię s tw o rz ą d z ą
cem u K u o m in ta n go w i, na k tó reg o k a n d y d a tó w g ło s o w a ło 6 0 % w yb o rców .
C z o ło w a partia o p o zy cy jn a - D em ok ra tyczn a Partia P o stęp o w a (D P P ), m u
siała się z a d o w o lić 3 1 % głosów . K olejn e w y b o r y d o Yuanu u s ta w o d a w c z e g o
z 2 gru dnia 1995 roku p rzy n io sły w p ra w d z ie z n ó w w y g ra n ą Kuom in tan gu
(4 6 % g ło s ó w ), ale p o raz p ie r w s z y w sw ej h istorii partia ta uzyskała p o n iżej
5 0 % głosów , co sy g n a liz o w a ło rosnące zm ęc ze n ie sp o łeczeń stw a 50-letn im i
rzą d a m i te g o u gru pow ania. D PP uzyskała 3 3 % głosów , a trzecie m iejsce p rzy
p a d ło p o w stałej w 1993 roku w w yn ik u rozła m u w K u om in tan gu - N o w e j
Partii (N P ), którą p o p a rło blisko 13% w yborców .
P rezyd en t Tajw anu L ee Teng-huej za czą ł co ra z w y ra źn ie j su gerow a ć, że
je g o kraj b y łb y za in tereso w a n y u zyskan iem czło n k ostw a w O N Z , i to n iek o
n ieczn ie p o d n a zw ą R epublika Chińska. In icja tyw a ta spotkała się z ostrą re
akcją ChRL, która u p a tryw a ła w tym ch ęci z erw a n ia p rze z w y sp ę w ię z ó w
z C hinam i. Postu laty n ie p o d le g ło ś c io w e o d lat w y p e łn ia ły p ro g ra m ta jw a ń
skiej D em ok ra tyczn ej Partii P o stęp o w ej, która w y su w a ła p ro p o zy cje p rok la
m o w a n ia n ie p o d le g łe j R epu bliki Tajw an u i rozstania się z fikcją R epubliki
Chińskiej. R z e c z jasna, rep rezen tu jący K u om in tan g p rezyd en t L ee Teng-huej
nie p o d z ie la ł te g o stanow iska, ale za cen ę p rze rw a n ia iz o la cji Tajw anu w p o
lityce m ię d zy n a ro d o w e j g o t ó w b ył n ieco odstąpić o d fo rm u ły Republiki C hiń
skiej.
Z a b ie gi Tajw anu o u zyskanie p ełn o p ra w n e g o m iejsca na arenie m ię d z y
n a ro d o w ej i narastanie na w y sp ie d ą żeń n ie p o d le g ło ś c io w y c h sk łon iły Peldn
- o czym ju ż b yła m o w a - w marcu 1996 roku do p rze p ro w a d ze n ia w są
sied ztw ie w y s p y p row okacyjn ych i agresyw nych ćw iczeń w ojskow ych . Pow sta
ła sytuacja tak n apięta, że za ch o d ziła ob a w a , iż m ię d z y C h in am i a T a jw a
n em w y w ią ż ą się starcia zb rojn e, co g ro z iło b y n ieo b licza ln y m i ko n sek w en
cjam i dla b e z p ie czeń s tw a glo b a ln ego .
868
W takiej a tm o sferze 23 m arca 1996 roku na Tajw an ie o d b y ły się p ie rw s ze

w h istorii Chin p ow szech n e w y b o ry prezyden ckie. W y d a rz e n ie to b a rd zo k ry
tyczn ie ocen iła ChRL, która o b a w ia ła się, że je s t to prelu diu m d o o g ło szen ia
n iep o d leg ło śc i Tajwanu. W y b o ry b eza p ela cy jn ie w y g ra ł d o ty c h c za s o w y s z e f
pań stw a L ee Teng-huej, uzyskując 54% głosów . W ró w n o le g le p r z e p ro w a d z o
nych w y b o ra ch d o Z g ro m a d zen ia N a r o d o w e g o (n a jw y ż s z y o rgan p rze d sta
w icielsk i, o d p o w ie d z ia ln y m .in. za p rze p ro w a d za n ie zm ian w k on stytu cji)
K u om in tan g o trzy m a ł 4 9 % głosów , D PP - 2 9 % i N P - 13% . P o w y b o rz e L ee
je d n o zn a c z n ie od rzu cił postulat n iep o d ległośc i Tajw anu i podkreślił n iew zru -
szoność starej za sa d y K uom intangu - p o d ziela n e j też zresztą p rze z chińskich
ko m u n istów - iż są tylko je d n e Chiny, a Tajw an je s t ich częścią. Te d ek lara
cje, p o łą czo n e z p o rzu cen iem p rze z Tajw an d yn am iczn ej strategii w p o lityce
za gra n iczn ej, u dobru ch ały Chiny i sytuacja w C ieśnin ie Tajw ańskiej w ró c iła
d o normy.
W w yb o ra ch d o Yuanu u sta w o d a w czego , które o d b y ły się 5 gru dn ia 1998
roku, z w y c ię ż y ł K uom intang, którego pop a rło 4 6 % w yb orców . D PP dostała
29% , zaś N P - 7%.
Z a sa d n iczy p r z e ło m p o lity c z n y na T a jw a n ie n astąpił w 200 0 roku. N a
18 marca 2000 roku za p la n o w an o drugie w historii bezpośredn ie w y b o ry p re
zyd en ck ie. L ee Teng-hu ej n ie zd e c y d o w a ł się na p o n o w n e k a n d yd o w a n ie.
W tej sytuacji ka n d yd atem Kuom intangu do fo tela g ło w y p ań stw a został Lien
Chan. O p o zy c y jn a D PP w y s ta w iła Chen Shui-biana. P o n o w n ie ta jw a ń sk ie
w y b o ry prezyden ckie ostro oprotestow ały Chiny. N iepok ój Pekinu bu dziło duże
p oparcie d la kan dyd ata D PP k tó ry w przeszłości dał się p o zn a ć ja k o zd e k la
ro w a n y z w o le n n ik n iep o d legło śc i Tajw anu. Chińskie siły zbrojne, stacjonu ją
ce na w y b rz e ż u w p ob liżu Tajw anu, zosta ły p o sta w io n e w stan p o g o to w ia ,
a w ła d z e ChRL p o su n ęły się n a w et d o w e z w a n ia m ieszk a ń có w wyspy, b y nie
g ło s o w a li na C h en Shui-biana. Ci n a jw y ra źn iej z ig n o r o w a li n a w o ły w a n ia
i g r o ź b y p łyn ące z Pekinu, b o z w y cięzcą w y b o ró w z 3 9 -p ro cen to w ym p op a r
ciem o k a za ł się w ła śn ie Chen Shui-bian. Tuż za nim u pla sow a ł się n ie z a le ż
n y kandydat, b y ły czło n e k Kuom intangu, James S oong, na k tó rego g ło s o w a
ło blisko 3 7 % w yb orców . To w yso k ie poparcie skłon iło S oon ga d o u tw o rz e
nia w ła s n e g o u gru p ow a n ia - Partii N a ród P ie rw s z y (P N P ). N a to m ia st kan
d y d a t K u om in tan gu Lien Chan, z poparciem w yn o s zą cy m z a le d w ie 23% , p o
niósł d o tk liw ą porażkę. P rzek a za n ie w ła d z y p rezyden ckiej o d b y ło się p o k o
jo w o , co św ia d c zy ło o d ojrza łości system u d em ok ra tyczn ego na T ajw an ie. Po
przejęciu u rzęd u p rezyd en ta Chen Shui-bian w y ra ź n ie sto n o w a ł sw e stano
w isko niepodległościow e. D ążąc do uspokojenia Pekinu, zapow ied ział, że w cza
sie sp ra w o w a n ia p rze z siebie u rzędu nie o gło si n iep o d legło śc i Tajwanu.
O ba pań stw a chińskie, tj. Chińska Republika L u d o w a i R epublika Chińska
na T a jw a n ie - z w y ją tk ie m k ryzysow ych m iesięcy 1996 roku i krótkich o k re
só w w y b o r ó w prezyden ckich na Tajw anie, k ie d y d o c h o d z iło d o p o w a żn ych
n apięć — szukają p ersp ek ty w p o p ra w y w za jem n ych stosunków. D o ch o d zi d o
n iefo rm a ln ych n ego cja cji dw ustronnych, n ajczęściej za p o śred n ictw em o rg a
86 9
n izacji p o za rzą d ow ych . Zasobn y i znakom icie ro z w in ię ty g o sp o d a rczo Tajw an

jest za in tereso w a n y in w e sto w a n ie m w Chinach kontynen talnych . In w estycje
takie - ja k ró w n ie ż w za je m n ą w y m ia n ę h a n d lo w ą - p o c z ą tk o w o re a liz o w a
no nie w prost, lecz p o p rz e z kraje trzecie, g łó w n ie H o n g k o n g i Singapur. P o
tem jed n a k że stały się m o ż liw e b ezp ośred n ie in w estycje tajw ań skie w C h i
nach kontynen talnych . Szacuje się, że w roku 2000 w a rtość in w estycji firm
tajw ańskich w Chinach w yn osiła ok. 70 m ld doi. C h in y stały się dla Tajw anu
trzecim co d o w ielk o ści rynk iem zew n ę trzn y m , a o b ro ty w z a je m n e w 2000
roku p rze k ro c zy ły 30 m ld doi.
284. INDIE: ROSNĄCA ROLA NACJONALISTÓW
R ząd p rem iera P.V. N arasim h y R ao zn a la zł się na początku 1992 roku p o d

rosnącą presją u gru p ow a ń n acjon alistyczn ych , g łó w n ie In dyjskiej Partii L u
d o w e j (B JP ). Ta partia zo rg a n izo w a ła „m arsz je d n o ś c i” , k tó ry p o p rz e m ie
rzen iu p rze z u czestn ik ów 14 tys. km za k oń czył się w Ś rin aga rze g w a łto w n y
m i starciam i m ię d z y n acjon alistam i a Sikham i o ra z b o jo w n ik a m i o n ie p o d le
głość Kaszm iru. Z aostrzał się kon flikt d o ty czą cy b u d o w y hinduskiej św ią tyn i
na m iejscu szesn a sto w iec zn eg o m eczetu Babri w A y o d h y a (stan U ttar Pra-
d e s z). 6 gru dn ia 1992 roku tłum fan atyczn ych H in d u só w o ra z b o jó w k i Hin-
du try - orga n izacji ekstrem istów hinduskich - z m o b iliz o w a n e p rze z BJP i N a
ro d o w ą O rga n iza cję O ch o tn ik ó w (R S S ) z d e m o lo w a ły m e c z e t Babura. D o szło
d o n ie z w y k le g w a łto w n y c h i k rw a w yc h zam ieszek , w których z g in ę ło 3 tys.
m u zu łm anów .
Pod k ie ro w n ic tw e m m inistra finansów , M a n m oh a n a Singha, rzą d ro z p o
czą ł w 1993 roku realizację strategii h istoryczn ego otw arcia, p o le g a ją c e g o na
lib era liza cji zeta ty z o w a n e j d o tą d gosp od a rk i in dyjskiej, o b n iżen iu podatków ,
p ry w a ty za c ji o ra z zachętach dla o b c e g o kapitału in w estycy jn eg o. N a scenie
p o lityczn ej u m acn iały się w p ły w y n acjon alistyczn ej BJP, na której c z e le stał
Lal Krishna A d va n i. W m arcu 1995 roku partia ta o d n io sła w a ż n e z w y c ię
stw a w w yb o ra ch stanow ych , z w y cięża ją c w n ajb ogatszych p row in cja ch p a ń
stw a. W iosn ą 1996 roku w yb u ch ł w ie lk i skandal koru p cyjn y po u ja w n ien iu
p rze k a zy w a n ia p ie n ię d z y p o lityk o m Kongresu, BJP i Janata D al p rze z p r z e
m y sło w ca z M a d h ya Prad esz, S.K. Jaina, w za m ia n za kon trak ty rz ą d o w e .
D o p ro w a d ził o n d o upadku rzą d u N a rasim h y R ao i p rze p ro w a d ze n ia w m aju
1996 roku n ow ych w y b o r ó w parlam entarn ych. D a ły on e w p r a w d z ie z w y c ię
stw o p a rtio m n acjon alistyczn ym , a p rze d e w szystk im BJP, ale na c z e le n o
w e g o rządu stanął p rzy w ó d c a Janata Dal, H ara d a n ah a lli D o d d e g o w d a D eve
G ow d a, p op ieran y p rzez cen tro lew ico w ą koalicję 14 partii p o d szyld em Frontu
N a r o d o w e g o , a także Partię K on gresow ą. R zą d D eve G o w d y m io ta ł się m ię
870
284. INDIE: ROSNĄCA ROLA NACJONALISTÓW
d z y u gru p ow an iam i le w ic o w y m i i n acjon alizu jącym i, d om a ga ją cy m i się zm ia

n y p olityk i gospodarczej oraz tw a rd eg o stanow iska w o b e c Pakistanu, ja k r ó w
n ież m u zu łm anów , a Kongresem , n a lega ją cym na kontynu ację - r e a liz o w a
nej p rzez ekipę N arasim h y R ao - n eolib eraln ej strategii gospodarczej. N o w y m
p rem ierem w marcu 1997 roku został In d er Kum ar G u dżral z - dom in u jącej
w e Froncie N a ro d o w y m - Partii Lu dow ej. Podczas p rze m ó w ie n ia w p a rla m en
cie w lipcu 1997 roku, p rem ier G u dżral ośw ia d czył, że In d ie w d a lszym cią
gu d o m a ga ją się zw ro tu je d n e j trzeciej tery toriu m Kaszm iru. W ażn ym p r z e
ja w e m p rzem ia n w In dii b y ł w y b ó r w lipcu 1997 roku „n ie ty k a ln e g o ” (c z ło n
ka w a rs tw y sp ołeczn ej w y łą czo n e j spoza tra d y cyjn ego system u k a s to w e g o ),
K och eli R am ana N arayanan a na u rząd p rezyd en ta kraju.
W końcu listopada 1997 roku I.K. G u dżral p o d a ł się d o dym isji w sku tek
w y c o fa n ia poparcia p rze z Partię K ongresow ą. P rzy czyn ą w o tu m n ieu fności
b y ł ra p ort Kom isji Jaina, badającej o k oliczn ości za b ójstw a R a jiva G andhie-
go, k tó ry p o tw ie rd z a ł bliskie w ię z i tam ilskich terro ry stó w z p o lityk a m i Dra-
w id y js k ie g o Ruchu P o stęp o w eg o , w c h o d z ą c e g o w skład koalicji p o p ierają cej
rząd G udżrala. W skutek im pasu p arlam en tarn ego, p rezyd en t K.R. N arayanan
rozpisał n o w e w y b o r y parlam entarn e. O d b y ły się on e w lu tym i m arcu 1998
roku i p rzy n io sły w res zc ie - o c z e k iw a n y o d d a w n a p rze z hinduskich n acjo
n a listó w - trium f. BJP stała się n ajsilniejszą partią, z d o b y w a ją c 2 36 m iejsc
w 5 4 5 -oso b o w ej izb ie n iższej (Lok Sabha) parlam entu . S p o ry sukces o d n io
sła ta k że Partia K on gresow a, k ierow a n a p rze z w d o w ę p o R a jivie G andhim ,
S on ię, zd o b y w a ją c 166 m andatów . P rem ierem n o w e g o rządu został p r z e d
sta w iciel u m ia rk o w a n e go skrzydła BJP, A ta l B ihari V ajpayee. W okresie rzą
d ó w p rem iera V ajpayee, p o m im o prób p o ro zu m ien ia z Pakistanem , w a tm o
sferze w yścigu n u k learn ego d o szło d o zaostrzen ia sytuacji w K aszm irze, a na
w e t w y m ia n y o gn ia na gra n icy p o m ię d z y obu krajam i na początku sierpnia
1998 roku. W m aju 1999 roku w yb u ch ły w a lk i w górskim paśm ie K a rgil i to
c z y ły się d o podpisan ia rozejm u w listo p a d zie 200 0 roku.
D ojście n a c jo n a listó w do w ła d z y i narastanie n ap ięć w stosunkach z Paki
stanem s p o w o d o w a ło ra d yk a lizację p o lityk i m ilita rn ej kraju. W 1997 roku
In d ie za w a rły kontrakty z Rosją na do sta w ę u zbrojen ia o w a rtości 7 m ld doi.,
w tym u m o w ę w a rtości 1,8 m ld doi. na d o sta w ę n o w o czesn ych m y ś liw c ó w
Su-30m k. P rzy s p ie s zo n o p race nad p ro g ra m e m b u d o w y rakiet, m o gą cy ch
p rzen o sić ładu n ki ją d ro w e . N ie p o k ó j k ra jó w ościennych, a także m ocarstw
św ia to w y c h , b u d ziło stan ow isko In d ii w k w estii zb ro jeń a to m o w yc h . Jako
je d e n z n ieliczn ych krajów , In d ie o d m ó w iły przystą p ien ia d o traktatu o n ie
rozprzestrzenian iu broni ją d ro w e j oraz p odpisan ego w 1995 roku układu o za
ka zie prób ją d ro w y ch . 11 m aja 1998 roku, m im o o b o w ią z u ją c e g o od roku
1996 je d n o s tro n n e g o m oratoriu m , In d ie d o k o n a ły trzech w y b u c h ó w a to m o
w y c h na p o lig o n ie Pokhran. W y w o ła ło to n a tych m ia stow e p rotesty św ia to
w e j o p in ii pu bliczn ej ora z presję m ocarstw, d o tyczą cą zaprzestan ia dalszych
prób, w tym sankcje gospodarcze. M im o dek lara cji o zakoń czen iu ek sp ery
m entu, ry w a liza c ja z Pakistanem ozn a cza ła kontynu ację sza leń czeg o w y ś c i
87 1
gu, k tó ry p rzen ió sł się na p ła szczy zn ę środ k ów p rzen o szen ia g ło w ic nuklear

nych, p rze d e w szystk im rakiet k rótk iego i śred n iego zasięgu.
W kw ietn iu 1999 roku rządząca koalicja z BJP na c zele rozpadła się w sku
tek w ystą p ien ia z niej tam ilskiej partii A IA -D M K . P o n ie w a ż o p o zy cja nie była
w stanie u tw o rzy ć n o w e g o rządu, p rezy d en t N a raya n rozpisał w y b o r y p a rla
m entarn e, które o d b y ły się w e w rześn iu i p a źd ziern ik u 1999 roku. Z w y c ię
żyła p o n o w n ie BJP, zaś stw orzon a p rze ze ń koalicja z g ro m a d ziła 293 m a n d a
ty w L ok Sabha. Klęskę p o n io sła Partia K ongresow a, która nie b yła w stanie
za p ro p o n o w a ć sen sow n ej a ltern a ty w y dla rzą d zą cej k oa licji n a c jon a listycz
nej. Partia, k ierow a n a p rze z coraz bard ziej k rytyk ow a n ą S on ię G andhi, u zy
skała tylko 120 m iejsc w iz b ie n iższej, co b y ło n ajgorszym w y n ik iem w je j
h istorii. W y b o ry p o k a za ły rosnące zn a czen ie partii region a ln ych ora z repre
zen tu jących m n iejszości re ligijn e i etn iczne.
285. PRÓBY REFORM W IRANIE
P oczą tek la t d z iew ięćd zie sią ty ch b ył czasem u trw a lan ia porządku społeczn o-
-p o lity czn eg o p o śm ierci a jatollah a C h o m ein ieg o w e d łu g kon serw a tyw n ych ,
fu n dam en talistyczn ych zasad. Z w o le n n ic y w z g lę d n e j lib era liza cji życia pu
b lic zn e g o z n a leźli się w o d w ro c ie . N ie k tó r z y z nich, ja k a jatollah M o n ta zeri,
zosta li zep ch n ięci na m argin es scen y p o lity c zn e j, b y skoń czyć d zia ła ln o ść
p o lityczn ą w areszcie. Inni, ja k n o w y p rezy d en t republiki islam skiej, h odża-
toleslam H aszem i A li A kbar R afsandżani, zrezy gn ow a li z reform atorsldch haseł
i p rze szli na p o z y c je k o n serw a tyw n e. G łó w n y m o środ k iem w ła d z y p o lity c z
nej p o zosta ła R ada S tra żn ik ó w R ew olu cji, czu w ają ca nad religijn ym ch arak
terem pań stw a, o ra z hierarchia szyicka p o d p r ze w o d n ic tw e m n astępcy C h o
m ein iego, ajatollaha Sajeda A le g o Cham enei, p ełn ią ceg o rolę u a lifa k ih a , czyli
p rzy w ó d c y d u ch o w eg o szyitów. W zros t n astrojów o pozycyjn ych , nasilające się
dem on stra cje a n ty rzą d o w e i protesty p rze c iw k o fu n d a m en talistyczn ym p o
g lą d o m hierarchii szyickiej, sp otk a ły się z b e z w z g lę d n y m i represjam i, aresz
to w a n ia m i i egzek u cja m i p rze c iw n ik ó w reżim u. G n ie w m u łłó w n ie o m in ą ł
n a w e t cz ło n k ó w p rze d re w o lu c y jn e g o reżim u . W sierpniu 1991 roku w P a ry
żu z a m o rd o w a n y zosta ł ostatni p rem ier Iranu p o d rzą d a m i szacha Pah lavie-
go, S zapu r Bachtiar. Ś le d z tw o p o lic ji francuskiej w s k a z y w a ło na inspirację
w ła d z Iranu. W y b o ry d o M adżlisu (p a rla m en tu ) w k w ietn iu 1992 roku p rzy
n iosły w y ra źn ą p r z e w a g ę u m ia rk ow a n ej frakcji Ruhanjat, skupionej w o k ó ł
prezyd en ta R a fsa n d ża n iego . O zn a cza ło to w z m o c n ie n ie d zia ła ń na rzec z o d
w ró cen ia izola cjo n istyczn ych ten d en cji w p o lityce za gra n iczn ej o ra z w o ln o
ryn k ow ych reform gospodarczych .
872
285. PRÓBY REFORM W IRANIE
N astąpiła sto p n io w a p o p ra w a stosunków z zagranicą, za ró w n o z pań stw a

m i eu ropejskim i (Francją, R FN, Austrią, c h w ilo w a p o p ra w a z W ielk ą B ryta
n ią,), ja k też krajam i regionu (Egipt, A rabia Saudyjska, Jordania, K u w ejt) i in
n ym i pań stw am i arabskim i (Tunezja, M aroko, M a u reta n ia ). Iran z d e c y d o w a
nie w y c h o d z ił z izola cji, choć o d b u d o w a stosu nków z tra d ycyjn ym i p a rtn e
ram i p o stęp o w a ła w w o ln y m tem p ie. N a d o d a tek w latach 1 9 9 2 -1 9 9 3 d o
szło do p o n o w n e g o kryzysu w stosunkach z W ielk ą Brytanią, A ra b ią S au dyj
ską i USA. Sytuacja ek on om iczn a b yła b a rd zo zła. K oszty w o jn y z Irakiem
b y ły o gro m n e, w y s tę p o w a ły trudności w za op a trzen iu w żyw n ość ( w listo
p a d zie 1989 roku d o szło w Teheranie d o k rw a w yc h za m ieszek na tym t le ),
u trzym yw a ła się w ysoka inflacja (5 0 % ) i b ezrob o cie (2 5 % - dan e za 1990 r.).
D w ie trzecie sp o łeczeń stw a ż y ło w nędzy. N a d o d a tek spadły d o c h o d y z eks
portu ropy n aftow ej. W czerw cu 1990 roku północno-zachodni Iran (p row in cje
G ilan i Z a n ja n ) n a w ie d ziło p o tężn e trzęsien ie ziem i, w sku tek k tó rego śm ierć
p o n io sło 40 tys. osób, rannych zostało 60 tys. osób.
P o p o n o w n y m w y b o rz e R a fsa n d ża n iego na u rząd prezyden ta w czerw cu
1993 roku, życie społeczn o-polityczne nie u legło pow ażn iejszej zm ianie. Spon
tan iczn e in ic ja ty w y lib era liza cyjn e, rod zą ce się g łó w n ie w kręgach in telektu
alistów, stu d en tów i bizn esm enów , koncentrujące się w Teh eran ie, b y ły tłam -
szo n e p rze z k o n serw a tyw n ych m ułłów , czu w ających nad ścisłym p rze strze
g a n iem c e ló w rew olu cji. Sytuacja gospodarcza była w d a lszym ciągu fatalna.
Braki w za op a trzen iu w żyw n ość d o p ro w a d z iły do kolejnych k rw a w y c h starć
w latach 1 9 9 4 -1 9 9 5 w Isfahanie, M es zc h ed zie i Teheranie. Stosunki z za
granicą p o zo sta ły w im pasie. Poza w sp iera n iem b o jó w e k H ezbollahu (Partii
B o g a ) na Bliskim W sch odzie, g łó w n y m p rob lem em w stosunkach z Z a ch o
d em b y ły am bicje a to m o w e Iranu. W roku 1991 Iran z a w a rł p o ro zu m ien ia
o w sp ó łp ra c y nuklearn ej z C hinam i i In diam i. W styczniu 1995 roku sekre
tarz o b ro n y U S A W illia m C ohen oskarżył Iran o d ą żen ia d o skonstru ow ania
b o m b y ją d ro w e j. W sierpniu 1995 roku adm inistracja C lin ton a zabron iła fir
m o m a m eryk a ń sk im u trz y m y w a n ia k o n ta k tó w g o s p o d a rc zy c h z Ira n em .
W s ie rp n iu 1996 roku Kongres U SA ro zszerzy ł ten zakaz na firm y za g ra n ic z
ne, gro żą c im sankcjam i.
23 m aja 1997 roku o d b y ły się w y b o ry d o M adżlisu, a także w y b o r y na
s ta n o w isk o p rezy d en ta . D ość n ie o c z e k iw a n ie n o w y m p re z y d e n te m zosta ł
M o h a m m a d C hatam i, p rze d sta w ic iel u m ia rk ow a n ego skrzydła d u ch ow n ych
szyickich, z w o le n n ik reform społecznych, otw arcia p o lity c z n e g o i u re g u lo w a
nia stosu nków z zagran icą. Od m om entu o b jęcia u rzędu p rezyd en ta C h ata
m i m ia ł p rze c iw k o sobie k o n serw a tyw n y k ler szyicki, na k tó rego c z e le stał
re lig ijn y p rzy w ó d c a Irańczyków , Sajed A li C ham enei, ora z p rze w o d n ic z ą c y
M adżlisu - A k b a r N a te k N ou ri. D o p ierw szej kon fron tacji d o szło w k w ietn iu
1998 roku. Pod za rzu tem korupcji, a reszto w a n y został bliski w s p ó łp r a c o w
nik C h a tam iego, s z e f je g o kam panii w yb o rczej, a za ra zem bu rm istrz T eh era
nu, G olam h osein Karbaszi. W m aju 1998 roku fu n d a m en talistyczn e b o jó w k i
zaatakow ały stu den tów Uniw ersytetu Teherańskiego, m anifestujących poparcie
87 3
dla reform a torsk iego program u prezyd en ta . Jesienią 1998 roku nastąpiła se
ria sk ryto b ó jc zy ch m o rd erstw p r z e d s ta w ic ie li o p o z y c ji, k tó rych d o k o n a ła -
k o n trolo w a n a p rze z k o n s erw a ty stó w szyickich - tajna policja. W p ierw szy ch
od re w o lu c ji w y b o ra c h lo k a ln y ch w lu tym 1999 roku z w y c ię ż y li z w o le n n i
cy reform , o b sa d za ją c m .in . w szy stk ie sta n o w isk a w s to łeczn ej ra d z ie m ie j
skiej.
Chatam i o ra z m in ister sp ra w zagra n iczn ych w je g o rz ą d z ie - K am al Cha-
ra zi - d o p ro w a d z ili d o z w ro tu w p o lity ce za gra n iczn ej Iranu. Chatam i p o
parł d ia lo g p o k o jo w y m ię d z y Palestyń czykam i a Izraelem . W gru dniu 1997
roku Teh eran go ścił p r z y w ó d c ó w 55 pań stw O rga n iza cji K on feren cji Islam
skiej. B yło to p ie rw s z e tej ran gi w y d a rze n ie m ię d z y n a ro d o w e w Iran ie p o
rew o lu cji 1979 roku. N a tym fo ru m Iran p o p a rł rezo lu cję p o tęp ia ją cą terro
ryzm . S zc ze gó ln ą w a g ę przyk ła d a n o d o stosu n ków z krajam i regionu . P r z e
ło m sta n o w iła w iz y ta C h a tam iego w A ra b ii Saudyjskiej w m aju 1999 roku.
Stosunki Iranu z tym p a ń stw em b y ły z łe o d czasu rew o lu cji islam skiej, a na
stępn ie k rw a w ych w y d a rze ń 1987 roku w M ek ce. R ea k ty w o w a n o kon takty
z Z ach odem , p o c z ą w s z y o d w iz y t y p rem iera W ło c h w 1998 roku. W m aju
1999 roku p rzy w ró c o n o p ełn e stosunki d y p lo m a ty czn e z W ie lk ą Brytanią.
S zeroko k o m en tow a n e b y ły w iz y ty p rezyd en ta C h a tam iego w e Francji (p a ź
d ziern ik 1999 r.), N ie m czech (lip ie c 2000 r.) i W ielk iej B rytanii. Podczas w i
z y ty w N o w y m Jorku na sesji Z g ro m a d zen ia O g ó ln e g o O N Z s z e f irańskiej d y
p lo m a cji K am al C harazi w y d a ł dek larację o zn iesien iu fa tw y (k lą tw y i w y r o
ku śm ierci) ciążącej na S alm anie Rushdim . Jedn ak R ada S tra żn ik ó w n atych
m iast o zn a jm iła , że fa tw a je s t n ieod w ra ca ln a . W p o ło w ie 1998 roku n astąpi
ło o c iep len ie w stosunkach z USA, o czym św ia d c zy ły d ek lara cje p rezyd en ta
C lin ton a i sekretarz stanu M a d ele in e A lb rig h t o g o to w o ś c i p o d jęcia w s p ó ł
p racy z Iran em p o d w a ru n k iem zaprzestan ia p rze z ten kraj w sp iera n ia ter
rorystyczn ych u gru p ow a ń na Bliskim W sch od zie i rezy gn a cji z p ro g ra m ó w
w ojskow ych , zagrażających p o k o jo w i i stabilności w region ie. Tym czasem Iran
kontynu ow ał program rakietowy, zw iększając zasięg sw ych pocisków balistycz
nych Szahab-3 d o 1300 km, a w ię c obejm u jąc n im tery to ria g łó w n y c h so
ju s zn ik ó w U S A na Bliskim W sch od zie, a m ia n o w ic ie Izra e la i A ra b ii S au dyj
skiej. P o g o rs z y ły się stosunki z A fga n ista n em . O d p rze jęcia w ła d z y p rze z ta-
lib ó w Iran p o p ie ra ł o p o z y c y jn e u g ru p o w a n ie H azarów . Sukcesy w o js k o w e
w o js k rzą d o w y c h sk łon iły Iran d o skon cen trow an ia 250 tys. ż o łn ie r z y na g ra
n icy z A fga n ista n em .
N arasta ją ce n a p ięcie m ię d z y zw o le n n ik a m i reform a k o n s erw a ty w n y m i
p rze d sta w ic iela m i w ła d z i d u ch ow ień stw a d o p ro w a d z iło d o k rw a w yc h starć
w lipcu 1999 roku m ię d z y p olicją i strażn ikam i re w o lu cji a stu den tam i U n i
w ersytetu Teh erań skiego. P rzy czyn ą p ro testó w studencldch b y ło za m k n ięcie
lib e ra ln e g o d zien n ik a „S a la m ” . K onserw atyści przystą p ili d o ataku i zm u sili
C h a tam iego d o p o tęp ien ia dem on stracji. M im o to p op a rcie dla p rezyd en ta
nie osłabło. W w yb o ra ch d o Madżlisu w lutym 2000 roku 2/3 m a n d a tów p rzy
p a d ło reform a torom .
87 4
286. UTRWALENIE DYKTATURY SADDAMA HUSAJNA W IRAKU
286. UTRWALENIE DYKTATURY SADDAMA HUSAJNA W IRAKU
Po w o jn ie w Z a toce Perskiej reżim Saddam a H usajna szybko o d b u d o w a ł sw ą

siłę. W p ra w d z ie Ira k został o b ję ty sankcjam i m ię d z y n a ro d o w y m i (za k a z prac
nad bron ią m a so w ej z a g ła d y kon trole m ię d zy n a ro d o w e, n a d zo ro w a n e p rze z
Kom isję O N Z ds. R ozb rojen ia Iraku, em b a rgo na eksport ro p y n a fto w e j, z a
kaz lo tó w irackich nad terytoriu m s w e g o pań stw a w strefie na p ó łn o c o d 36.
ró w n o leżn ik a i na p ołu d n ie od 32. ró w n o leżn ik a w celu o ch ro n y lu dności
kurdyjskiej i s z y ic k iej), ale nie o sła b iły one dyktatury. Z a w ie s zo n o ro z m o w y
d o tyczą ce a u to n om ii kurdyjskiej. P o w stan ie s z y itó w w Basrze i N a siriji z o
stało k r w a w o stłu m ion e p rze z G w ardię Republikańską.
R eżim Husajna o p iera ł się na aparacie przem ocy, k o n tro lo w a n ym p rze z
ro d zin n y klan Husajna z Tikritu. G łó w n ą rolę, p o za dyktatorem , o d g ry w a li
je g o d w a j sy n o w ie: U daj i Kusaj. Z n an y z w y ją tk o w e g o okru cień stw a Udaj
k ie ro w a ł fa n a ty czn y m i b o jó w k a m i - fed a in a m i, ch oć - w sk u tek p ostrzału
w kręgosłu p na je d n e j z ulic Bagdadu w gru dniu 1996 roku - p oru sza ł się
z d u żym tru dem . Kusaj d o w o d z ił G w ardią Republikańską, skupiającą d o b o
ro w e o d d z ia ły w ojska. O fia ra m i reżim u byli n ie tylko o p o zy cy jn i d zia ła cze,
ale n a w e t cz ło n k o w ie p a n u ją cego klanu. 23 lu tego 1996 roku z ię c io w ie H u
sajna, k tó rz y p o u cieczce d o Jordanii w 1995 roku p o sta n o w ili p o g o d z ić się
z teściem i w ró c ić d o Bagdadu, zosta li za m o rd o w a n i na rozkaz satrapy. Tak
że w roku 1996 pop a rta p rze z C IA próba p rze w ro tu w o js k o w e g o - zo rg a n i
zo w a n a p rze z Iracką Z g o d ę N a ro d o w ą , o p o zy cy jn e u gru p ow a n ie z sied zib ą
w A m m a n ie - za k oń czyła się k o m p letn ym fiaskiem , a reszto w a n iem lub ro z
strzela n iem pon a d 300 osób, w tym w ie lu oficerów . W lu tym 1999 roku z rąk
reżim u z a m o rd o w a n y został p rzy w ó d c a irackich s z y itó w ajatollah M o h a m
m ad S ad ek al Sadr. D w a m iesiące p ó źn iej do szło d o k rw a w yc h starć w B ag
d a d z ie m ię d z y p o licją a szyickim i dem on stran tam i.
Sankcje go sp o d a rcze O N Z , ch oć sk iero w a n e p r z e c iw re żim o w i i m ające
w za m ia rze n ied o p u szczen ie d o o d b u d o w y p o tę g i m ilitarn ej Iraku, u g o d z iły
w sp o łeczeń stw o . R eżim w y k o rzy sty w a ł tę sytuację d o oskarżeń O N Z , U SA
1 ich so ju szn ik ó w o w y w o ła n ie kryzysu go sp o d a rc ze go i klęskę gło d u w w ie
lu częściach kraju. Pod naciskiem organizacji hum anitarnych i św ia tow ej opinii
pu b liczn ej, w m aju 1996 roku O N Z z g o d z iła się na ro z p o c z ę c ie p rogra m u
„ro p a za ż y w n o ść” , czy li u m o żliw iła eksport irackiej ro p y n a fto w e j na sum ę
2 m ld doi. w celu zakupu żyw n ości i le k ó w dla m ieszk a ń có w kraju. W lu tym
1998 roku ta k w o ta została zw ięk szo n a d o 5,2 m ld doi.
O d m o m en tu p o w o ła n ia p rze z O N Z w maju 1991 roku K om isji ds. R o z
brojen ia Iraku (U N S C O M ) d o c h o d ziło d o częstych in cyden tów . W yn ik a ły on e
stąd, że w ła d z e iraclde o d m a w ia ły w p u szczen ia in sp ek to ró w m ię d z y n a ro d o
w ych do p ew n ych obiektów . W zw iązku z tym n iektóre państwa, g łó w n ie U SA
i W ielk a Brytania, o sk a rża ły Irak o u k ryw an ie b ron i m a s o w e g o rażen ia , p o d
leg a ją cej zn iszczen iu na m o cy d ec yzji R a d y B e zp ieczeń stw a O N Z . D o z d e
87 5
cy d ow a n ych d zia ła ń p rze ciw k o Ira k ow i w e w rześn iu 1996 roku skłon iła a d
m inistrację C lin ton a kurdyjska w o jn a d o m o w a . Z a a n g a żo w a n ie U S A w o b ro
nę Kurdów d a tow a ło się na rok 1991, kied y po p ogrom ie w ojsk irackich w o p e
racji „Pu styn n a B u rza ” K u rd ow ie w y w o ła li p o w s ta n ie p rze c iw k o B a g d a d o
w i, k r w a w o stłu m io n e p r z e z w o js k a re ż im o w e . A m e ry k a n ie o g ra n ic z y li się
d o u tw o rz e n ia p o w ie trz n e j stre fy b e z p ie c z e ń s tw a . W 1994 roku ro z p a d ł się
w s p ó ln y fron t kurdyjski i d o s z ło d o b ra to b ó jczych w a lk m ię d z y p o p iera n ym
p rze z Iran, D ż a la le m T a laban im a M a su d em B arzan im , k o rzys ta ją cy m ze
w sp a rcia o d d z ia łó w S ad dam a H usajna. W e w rześn iu 1996 roku - p o z a ję
ciu p r z e z a rm ię iracką i o d d z ia ły B a rza n iego , k o n tr o lo w a n e g o p r z e z siły
T a la b a n ie go s tra te g ic z n e g o m iasta Irb il w p ó łn o c n y m Iraku - W a s zy n g to n
p o sta n o w ił skarcić Husajna, dokonu jąc a tak ów ra k ieto w ych z p o w ie trz a i w o
d y na stra teg iczn e c ele w p o łu d n io w y m (s ic !) Iraku. O p era cja „Pu styn n e
U d e r z e n ie ” zosta ła sk rytyk ow a n a p rze z w ię k s zo ś ć s o ju szn ik ó w U S A (p o z a
W ie lk ą B rytan ią i Iz r a e le m ) o ra z e k s p e rtó w p o lity czn y ch , p o d k reśla ją cych ,
że w o sta tec zn ym rachunku atak am erykań ski w z m o c n ił re żim H usajna.
K olejn a k on fron ta cja am erykań sko-iracka nastąpiła w lis to p a d z ie 1997
roku, k ied y w ła d z e irackie o d m ó w iły w sp ó łp ra c y z Kom isją ds. R o zb ro jen ia
Iraku, protestując p rze ciw k o obecn ości o b y w a te li am erykań skich w kom isji.
P o n a d to S addam H usajn n ie z g o d z ił się na inspekcję sw ych liczn ych p a ła
ców, g d z ie - w e d łu g d o n iesień służb specjalnych p a ń stw za ch od n ich - z g r o
m a d ził p o w a ż n e ilości bron i ch em iczn ej, w szczeg óln ości g ło w ic e z n ie z w y
kle gro źn ym g a zem b o jo w y m VX. S tan y Z je d n o czo n e z a g ro z iły in te rw en cją
w ojsk ow ą , której p o czą te k z a p la n o w a n o na 17 lu teg o 1998 roku. D zięk i m e
diacji sekretarza g e n e ra ln e g o O N Z , K o fi A nn an a, d o ataku na Ira k nie d o
szło. W sierpniu 1998 roku p rezyd en t Iraku p o raz k o lejn y za w ie s ił w s p ó ł
pracę ze specjalną kom isją p o w o ła n ą p rze z O N Z w celu ro zb ro jen ia Iraku,
co zn o w u w y w o ła ło ostrą reakcję W aszyngton u . Jednak w sierpniu 1998 roku
Irak zn o w u z e rw a ł w sp ó łp ra cę z U N S C O M i M A E A (M ię d z y n a r o d o w ą A g e n
cją E n ergii A to m o w e j n ad zoru jącą w y k o n y w a n ie układu o n ie ro zp rze s trze
nianiu bron i ją d r o w e j).
17 grudnia 1998 roku U S A i W ielk a Brytania ro zp o częły cztero d n iow ą o p e
rację „Pustynny Lis” , w czasie której zb om b a rd ow a ły strategiczne cele systemu
obron y Iraku, g łó w n ie lotniska, stanowiska obron y p rzeciw lotn iczej, obiekty
p rzem ysłow e o znaczen iu w ojskow ym . T rw a ją cy rok im pas p rób o w a ła p rze ła
m ać Rada B ezp ieczeń stw a O N Z , przyjm u jąc w grudniu 1999 roku rezolucję,
pow ołu ją cą w m iejsce U N S C O M Kom isję ds. N adzoru , W eryfikacji i Inspekcji
(U N M O V IC ) i zapow iadającą zn iesien ie sankcji w o b e c Iraku, jeśli ten kraj p o
d ejm ie w spółpracę z U N M O Y IC i M A E A . Jednak Irak odrzu cił rezolucję.
87 6
287. PAKISTAN: ATOMOWA DEMONSTRACJA
287. PAKISTAN: ATOMOWA DEMONSTRACJA
O d początku 1992 roku narastał konflikt m ię d z y rzą d em M o h a m m a d a N a-

w a za S zarifa a op ozy cyjn ą Pakistańską Partią L u d o w ą (P P P ). D em on stracje
a n ty rzą d o w e, o rg a n izo w a n e p rze z PPP, b y ły z d e c y d o w a n ie tłu m io n e p rze z
p olicję, a ich u czestn icy aresztow an i. D o n ajostrzejszej kon fron tacji d o szło
la tem 1992 roku w p row in cji Sind, g d zie w ojsk o a reszto w a ło p on ad tysiąc
c zło n k ó w PPL, a blisko 50 osób p on iosło śm ierć w starciach zbrojn ych . R zą d
zn a la zł się także pod o strza łem krytyki ze strony u gru p ow ań tw orzą cy ch rzą
d z ą c y Islam ski Sojusz D em okratyczny, w kontekście w y d a r z e ń w S in d zie.
P o n a d to b y ł a tak ow a n y za p o lityk ę w o b e c konfliktu a fga ń sk iego - o p o w ie
d zen ie się p o stronie k o a licyjn ego rządu Burhanuddina R abban iego. O gnisko
za p a ln e sta n o w iła także sytuacja w K aszm irze oraz stosunki z In diam i, choć
spotkanie p rem ierów In dii i Pakistanu podczas Ś w ia to w e g o Forum E kon om icz
n eg o w Davos, 2 lu tego 1992 roku, p o z w o liło na p e w ie n czas ro zła d o w a ć
n ap ięcie.
W e w rześn iu 1992 roku kraj n aw ied ziła największa w tym stuleciu p o w o d z,
p o w o d u ją c straty o k oło 2 m ld doi. i zagrażając stabilności fin a n so w ej kraju.
W czerw c u 1993 roku - p o d za rzu tem korupcji i n iek o m p eten cji - N a w a z
S za rif został o d w o ła n y ze stanow iska prem iera p rze z p rezyd en ta G hulam a
Iszaha Chana. W y b o ry p ow szech n e 6 p aździern ika 1993 roku za k oń czyły się
z w y c ię s tw e m PPL, która uzyskała 128 m iejsc w 2 1 7 -o so b o w ym Z g ro m a d z e
niu N a ro d o w y m . N a fo te l p rem iera p o w ró ciła B en azir Bhutto. Jej rzą d y nie
ró żn iły się w ie le o d poprzed n ika. B e zp reced en sow e a fery korupcyjne, w k tó
re zam ieszan i byli czło n k ow ie rządu, PPL oraz ro d zin y Bhutto (p rze d e w szyst
kim m ą ż pani prezyden t, m in ister ds. in w estycji A s if A li Z a rd a ri), p o w ią z a
nia w ła d z z produ cen tam i i h an dlarzam i narkotyków, a także p o ga rsza ją cy
się stan gosp od a rk i d o p ro w a d z iły do napięć społeczn ych i coraz częstszych
za m ieszek w Karaczi. K ontrow ersje b u d ziło za a n g a żo w a n ie rządu w sytuację
w A fga n ista n ie. D ążąc d o u m ocn ien ia w p ły w ó w w tym kraju, pani Bhutto
u d zieliła p o m o c y ta lib om (szk o len ie w o js k o w e, u zb ro jen ie).
W n o c y z 4 na 5 listopada 1996 roku d o szło d o m in izam ach u stanu. W o j
ska o to c z y ły bu d yn ek Z gro m a d zen ia N a ro d o w e g o , z a ję ły stacje te le w iz y jn e
i ra d io w e, za m k n ęły p o rty lo tn icze kraju. Po objęciu B en azir Bhutto aresz
tem d o m o w y m , prezyd en t Faruk L eghari zd ym isjo n o w ał panią piem ier, oskar
żając ją o koru pcję i n ep o tyzm , oraz ro zw ią za ł parlam ent. W w y b o ra ch par
lam en tarn ych 3 lu teg o 1997 roku Pakistańska Partia L u d o w a p on iosła dru
zgo cą cą klęskę, z d o b y w a ją c je d y n ie 17 m a n d a tó w w Z g ro m a d zen iu N a r o d o
w ym . A bsolu tn ą w ięk szość 128 m a n d a tó w za p ew n iła sobie Pakistańska L iga
M u zu łm ań ska (P M L ), w w yn iku c z e g o je j p rzy w ó d c a N a w a z S za rif p o n o w
nie ob ją ł u rząd prem iera. G łó w n y m celem n o w e g o rządu b yła n ap raw a g o
spodarki o ra z m o d y fik a cje p olityk i zagran iczn ej kraju, zw ła szcza w stosun
877
kach z In d ia m i i A fga n ista n em . W c zerw c u 1997 roku z a w a rto z In d ia m i

p o ro zu m ien ie o n egocjacjach w celu u reg u low a n ia sporn ych problem ów .
Tym czasem narastał kon flikt m ię d z y p rem ierem S za rifem a - w y w o d z ą
cym się z PPL - p rezyden tem Legharim . W odróżn ien iu od p o p rzed n ieg o roku,
w sp orze tym ra zem górę w z ią ł prem ier. 2 gru dn ia 1997 roku Faruk L egh a ri
z ło ż y ł dym isję, oskarżając jed n o c z e ś n ie N a w a z a S za rifa o d ą żen ie d o o b jęcia
w ła d z y absolutnej. 31 gru dnia 1997 roku n o w y m p rezyd en tem zosta ł p r z e d
sta w iciel PM L, M u h am m ad R a fik Tarar.
P rób n e ek sp lozje a to m o w e , d o k o n a n e p r z e z In d ie w m aju 1998 roku,
w y w o ła ły niesłychaną go rą czk ę w Pakistanie. S tra ted zy w o js k o w i p o sta n o
w ili w yk o rzy stać tę sytuację d o dokonan ia p ierw szych w d zieja ch państw a
prób atom ow ych , co nastąpiło w prow in cjach Ch agh i i B elu d żystan 28 i 30
m aja 1998 roku. Pakistański p rog ra m a to m o w y ro z w ija n y b ył o d p o ło w y lat
sied em dziesiątych , p o p rze p ro w a d ze n iu p rze z In d ie p ierw szej p ró b y a to m o
w e j. Prace zespołu p o d kieru n kiem A b d u la Kadira Chana zo s ta ły z a h a m o w a
ne p o d kon iec tam tej dek ad y ze w z g lę d u na ob iek cje USA. Jedn ak p o s o w ie c
kiej in te rw en cji w A fga n ista n ie, Pakistan - d zięk i p o m o c y u d ziela n ej m u dża-
h ed in om - zyskał p rzych yln ość W aszyngton u i dostęp d o n ow o czesn ych tech
n o lo gii. Po raz k o lejn y S tan y Z je d n o czo n e za sto so w a ły sankcje w p a ź d z ie r
niku 1990 roku p o uzyskaniu p o tw ie rd z e ń o d a lek im za a w a n so w a n iu p ro
gram u a to m o w e g o . W o b e c te g o Islam abad z w ró c ił się w stronę Chin, z a w ie
rając w gru dn iu 1991 roku u m o w ę o w s p ó łp ra c y tech n iczn ej w d z ie d z in ie
e n e rg ii n u k lea rn ej. P o d o b n e p o ro z u m ie n ie w ty m cza sie z a w a r te zo s ta ło
z Francją. P a k ista n ow i u dało się ta k że zatru dn ić s p e cja listó w nuklearnych
z b y łe g o ZSRR . Po dokonan iu próbn ych w ybu ch ów , w sk u tek presji m ię d z y
n arod ow ej oraz indyjskiej deklaracji o zaprzestaniu prób ją d ro w ych , 10 c z e rw
ca 1998 roku rząd pakistański o g ło s ił m o ra to riu m na d alsze ek sp erym en ty
a to m o w e.
A u to rytarn e c ią g o ty N a w a z a S zarifa w y w o ła ły w końcu zd e c y d o w a n ą re
akcję arm ii. 12 p a źd ziern ik a 1999 roku arm ia p rze jęła w ła d z ę . S z e f sztabu
sił zbrojn ych , gen . P e r v e z M u sharraf, z a w ie s ił konstytucję, sk o n cen trow a ł
w sw ych rękach w ła d z ę w y k o n a w c zą o ra z m ia n o w a ł o śm io o s o b o w ą N a r o d o
w ą R adę B ezp ieczeń stw a, o d p o w ie d zia ln ą za rzą d zen ie krajem . Gen. M ushar
ra f p o czy n ił kroki w kierunku u p ra w o m o cn ien ia sw ej w ładzy. W m aju 2000
roku Sąd N a jw y ż s z y za a p ro b o w a ł fakt skupienia w rękach gen era ła w ła d z y
w y k o n a w czej i u sta w o d a w czej ora z u san k cjon ow ał ten stan rz e c z y na okres
trzech lat o d d a ty p rze w ro tu w o js k o w e g o .
87 8
288. AFGANISTAN -TALIBOWIE U WŁADZY
288. AFGANISTAN - TALIBOWIE U WŁADZY
W iosn ą 1992 roku upadł kom u n istyczn y rzą d N a d żib u lla h a. 15 k w ietn ia Ka
bul z a ję ły w ojsk a A h m ed a Szaha M asuda, zaś p rezyd en tem został p r z y w ó d
ca S to w a rzyszen ia Islam skiego - Burhanuddin Rabbani. P rze ciw k o w ła d z y
T a d ży k ó w w ystą p ił p rzy w ó d c a Partii Islam skiej, Pasztun G ulbuddin H ekm a-
tiar, k tó ry p rze z p o n a d d w a lata o b le g a ł Kabul, dokonu jąc ostrzału a rtyle ryj
s k ie g o i ra k ie to w e g o . D o w o jn y p rze c iw k o ry w a liz u ją c y m u gru p o w a n io m
m u d ża h e d in ó w przystąpili jesie n ią 1994 roku fu n dam en tałistyczn i ta lib o w ie
- u c zn io w ie szkół koran icznych medres, d ą żą cy do w p ro w a d z e n ia i su ro w e
g o p rze strzega n ia p raw a koran iczn ego. Pop ieran i p o czą tk o w o p rze z u zb ec
k ieg o gen era ła A b d u la R aszida D ostum a, kon trolu ją cego p ó łn o c kraju, w io
sną 1995 roku ta lib o w ie ro zb ili o b lega ją cą Kabul arm ię H ekm atiara, a jesie-
nią te g o ż roku p rzystą p ili d o szturm u na stolicę. W marcu 1996 roku z w o ła
ne p rze z ta lib ó w w ie lk ie z g ro m a d ze n ie m u łłó w w K an daharze z a d e c y d o w a
ło o w y p o w ie d z e n iu w ła d z o m w Kabulu św iętej w ojn y. 24 m aja 1996 roku
R abban i i H ek m a tia r z a w a rli p o ro zu m ien ie o w sp ó ln ej w a lc e p rze c iw tali-
bom . Rabban i p o zo sta ł p rezyd en tem , n atom iast H ek m a tia r ob ją ł stanow isko
prem iera. P rze ciw k o ta lib om w ystą p ił także gen. Dostum .
27 w rześn ia 1996 roku, p o p ra w ie p ó łtora ro czn y m o b lężen iu Kabulu, ta
lib o w ie z d o b y li stolicę kraju, m .in. d zięk i w cześn iejszem u zajęciu D żelalaba-
du i od cięciu Kabulu o d źró d eł za op a trzen ia w żyw n ość, leki i to w a ry p r z e
m ysłow e. N a czele n ow ych w ła d z stanął tajem n iczy M oh a m m ed O m ar Achun-
zada (m u łła O m a r), je d n o o ld w etera n w a lk p rze c iw re żim o w i N adżibu llah a,
P ełn ią cy o ficja ln ie fu nkcję „kom en dan ta w ierzą cy ch ” . J ego rzą d b ył u zn a w a
n y je d y n ie p rze z Pakistan i A ra b ię Saudyjską. T a lib o w ie w p ro w a d z ili su row e
p ra w o koraniczne, w yk lu cza ją c k o b iety z życia pu bliczn ego, zakazu jąc w s z e l
kich nieislam skich fo rm działaln ości, takich ja k m u zyk a (z w yją tk ie m pieśni
religijn ych i h y m n ó w ), sztuka, film , tea tr ora z u żyw ki, g łó w n ie alkohol. W e
W rześniu 1998 roku p o zd o b yciu Bam janu zn iszczy li d w a o gro m n e posągi
Buddy, n ajw ięk sze zabytki kraju, w yku te p rze d p on ad d w o m a tysiącam i lat.
A fga n ista n p o d rzą d a m i ta lib ó w stał się m iejscem p rze b yw a n ia O sam y bin
Laden a, z a ło ż y c ie la terro rysty czn ej o rga n iza c ji al-Q a id a , która m ia ła sw e
o b o z y na tery toriu m A fgan istanu , g d zie szkolen i b yli je j bojow n icy. W sierp
niu 1998 roku, p o zam achach terrorystyczn ych al-Q aidy na am basady U SA
w Kenii i Tanzanii, A m eryk a n ie dokon ali ataku ra k ie to w e g o na b a z y o rg a n i
zacji w A fga n ista n ie.
P o czą tk o w o próba op a n o w an ia p rze z ta lib ó w kolejn ych te ry to r ió w za k oń
czyła się n iep o w o d zen iem . S iły A h m ed a Szaha M asuda p rze szły d o kon trofen
sywy, za gra ża ją c K a b u low i. W p o ło w ie stycznia 1997 roku M asu d po raz ko
lejn y zm u szo n y został d o w y co fa n ia się d o D o lin y Pandższiru, zaś je g o so
jusznik, gen. Dostum , w y c o fa ł sw oje o d d z ia ły za p rzełęcz Salang. L etn ia o fe n
87 9
syw a p o łą czon yc h o d d z ia łó w M asuda i u zb eck iego gen era ła A b d u la Pahla-

w a n a za trzym a ła się na p rzed p o lu Kabulu. W ojska gen . D ostum a z a ję ły stra
tegic zn e m iasto M azar-i-Szarif. W czerw cu 1997 roku g łó w n e o d d z ia ły w a l
czące p r z e c iw ta lib om u tw o rz y ły Sojusz Północny. W sierpniu 1998 roku k o
lejn a o fen sy w a ta lib ó w p rzyn iosła p o w a ż n e sukcesy. Po zd o b yciu stra teg icz
n ego m iasta M azar-i-S zarif, o d d z ia ły ta lib ó w ru szyły na półn oc, spychając
w ojsk a M asu da w kierunku gra n icy z U zbekistan em i o p a n o w u ją c prak tycz
n ie ca ły kraj. Te sukcesy w y w o ła ły za n iep ok o jen ie w Iranie, a k tyw n ie p o p ie
rającym o p o zy c ję p r z e c iw talibom , a także Tadżykistanie, U zbekistan ie i R o
sji, które o b a w ia ły się kontynuacji m arszu islam istów na półn oc. W iosn ą 1999
roku k olejn e sukcesy ta lib ó w w zachodn ich prow in cjach A fga n ista n u d o p ro
w a d z iły d o n ap ięcia w stosunkach z Iran em i g ro ź b y w ybu ch u w ojn y. P ró b y
p oro zu m ien ia m ię d z y talibam i i m u d ża h ed in a m i w m arcu 1999 (r o z m o w y
w A szch a b a d zie ) b y ły nieu dane. O d początku 200 0 roku n astąpiła k on soli
dacja o p o zy cji antytalibańskiej. D o Sojuszu P ó łn o cn eg o d o łą c z y ł b y ły za stęp
ca Dostum a, gen. A b d u l M alik. Jesienią 2000 roku ruszyła o fen sy w a ta lib ó w
w półn ocn ych p row in cja ch Badachszan i Tachar p rzy gra n icy z Tadżyk ista
nem . Do końca 2000 roku ta lib o w ie k on trolo w ali 90% terytoriu m kraju, zm u
szając siły Sojuszu P ó łn o cn eg o d o sch ron ienia się w górskich pasm ach H in
dukuszu, w p row in cji Badachszan.
289. KOREA POŁUDNIOWA - KONIEC CUDU GOSPODARCZEGO
R zą d zą ca Partia L ib era ln o-D em ok ratyczn a (P L D ) d o zn a ła na p oczątk u 1992

roku kilku d o tk liw ych pora żek . O głoszo n a 10 stycznia p rze z p rezyd en ta Roh
T a e-w o o d ec yzja o b e z te rm in o w y m o d ło że n iu w y b o r ó w lokaln ych i p row in -
cjalnych została g w a łto w n ie skrytykow ana p rze z partie o p o zy cyjn e, p o d w a
żyła zau fan ie sp o łeczeń stw a d o w ła d z i b e z w ą tp ien ia m ia ła w p ły w na w y n i
ki w y b o r ó w d o Z g ro m a d z e n ia N a r o d o w e g o , p rze p ro w a d zo n y c h 24 m arca
1992 roku. PLD straciła b e z w z g lę d n ą w ięk szość w 2 9 9 -m iejscow ym p a rla
m en cie, zd o b y w a ją c 149 m andatów . Partia D em okratyczn a (P D ), k ierow a n a
p rze z w ie lo le tn ie g o dysyd en ta K im D ae-junga, zd o b y ła 97 m an datów , zaś
u tw o rzo n a w styczniu 1992 roku z in icja tyw y k o n g lo m era tó w p rzem ysłow ych
Partia Z je d n o czen ia N a r o d o w e g o (P Z N ) - z z a ło ż y c ie le m korporacji H yu n
dai, C hu ng Ju-yungiem , na c z e le - uzyskała 31 m iejsc. R o z d ź w ię k i w PLD
p o g łę b iły się w ra z z n om in acją kandydata w w yb o ra ch prezyden ckich , k tó
rym o k a za ł się d łu g o letn i d ysyden t i lid er o p o zy cji w o b e c rz ą d ó w PLD w la
tach osiem d ziesiątych , K im Young-sam . W paźd ziern ik u 1992 roku kilku c z o
ło w y c h d z ia ła c z y sp rzym ierzon ych z p rezyd en tem Roh opu ściło PLD i u tw o
rzy ło Partię N o w e j Korei (P N K ). W y b o ry p rezyd en ck ie 18 gru dn ia 1992 roku
880
za k oń czyły się zw y c ię s tw e m K im Youg-sam a, k tó ry u zyskał 4 2 % g ło s ó w i w y

p r z e d z ił kan d yd ata P a rtii D em ok ra ty czn e j, K im D ae-ju nga, p o sia d a ją c e g o
3 3 ,8 % głosów .
Gospodarka koreańska w dalszym ciągu w y k a zy w a ła w yso k ie tem p o w z r o
stu, n a p ęd za n e g o eksportem i o fen syw ą firm koreańskich na rynkach m ię
d zyn a rod ow ych . W ielk ie k o n g lom era ty p rze m y s ło w e ( chaebole) , takie ja k LG,
D a ew o o , Sam sung c z y H yu n dai, starały się konk u row ać ze ś w ia to w y m i g i
ga n tam i g łó w n ie d zięk i niskim cen o m sw ych produktów . Stało się to m o ż li
w e p o p rz e z u trzym yw a n ie, w sku tek presji w ła d z , stosu nkow o niskich w y n a
grod zeń pracow ników , co w y w o ły w a ło liczn e konflikty, strajki robotn icze i m a
n ifestacje a n ty rzą d ow e. N ie m niej w a żn e b y ło za a n ga żo w a n ie pań stw a w p o
m o c i p ro m o w a n ie ro d zim ych przedsiębiorstw . R ychło o k a za ło się jed n a k , że
p a ń s tw o w e środki r o z w o jo w e tra fia ją d o k ies ze n i w p ły w o w y c h p o lity k ó w
i p rzem ysłow có w .
A fe r y p o lity czn e i koru pcyjne w strzą sa ły Koreą P o łu d n io w ą o d 1995 roku.
O skarżenia o koru pcję p o d adresem b y łe g o p rezyd en ta Roh T a e-w o o d o p ro
w a d z iły d o w szc zę c ia śled ztw a w p ra w ie m asakry w K w a n gju ora z w o js k o
w e g o zam achu stanu w 1979 roku. O skarżenie o b jęło także p op rzed n ik a Roh,
Chun D oo-h w an a. W sierpniu 1996 roku Chun skazany zosta ł na karę śm ier
ci, zaś Roh - na d łu g o letn ie w ię z ie n ie . W śród skazanych za ła p ó w k a rstw o
z n a le ź li się ró w n ie ż prezesi c z o ło w y c h koncernów , D a e w o o i Sam sung. Ban
k ru ctw o koncernu H ańbo, je d n e g o z n ajw ięk szych k ra jo w ych p ro d u ce n tó w
stali, d o p ro w a d z iło d o u ja w n ien ia o g ro m n ej sieci p o w ią z a ń korupcyjnych.
O bran ie ła p ó w e k w zam ian za u ła tw ien ia w uzyskaniu k re d y tó w ban kow ych
osk a rżon o m .in. p o lity k ó w z o to czen ia p rezyd en ta kraju, K im Young-sam a.
W y b o ry parlam entarne 11 kw ietn ia 1996 roku zakoń czyły się zw ycięs tw em
Partii N o w e j K orei (P N K ), która zd o b y ła 139 m andatów . N a r o d o w y Kongres
N o w e j P o lityk i K im D ae-ju nga uzyskał 79 m iejsc, zaś k o n s erw a tyw n i Z je d n o
czen i Lib era ln i D em okraci K im Jong-pila - 50 m iejsc. D zięk i m a n ew ro m i n a
ciskom , P N K u d a ło się p rzecią gn ąć na sw ą stronę kilkunastu p a rla m en ta rzy
stów, co za p e w n iło je j b e z w z g lę d n ą w ięk szość w Z g ro m a d zen iu N a ro d o w y m .
Bankructw o korporacji H ań b o na początku 1997 roku za p oczą tk o w a ło g łę
b o k i k ry zy s e k o n o m ic z n y , p o w ią z a n y z z a ła m a n ie m fin a n s ó w p a ń stw a .
O grom n e trudności najw iększych k o n glom era tó w p rzem ysłow ych zadłu żonych
na d ziesią tk i m ilia rd ó w dolarów , s p o w o d o w a ły za ła m a n ie kursu w o n a i d e
stabilizację gospodark i. P r o g n o z y na ro k 1998 z a p o w ia d a ły d w u c y fro w ą in
flację, takież b ezro b o cie ora z z e r o w y w z ro s t gospodarczy. B y ra to w a ć d ra
m a tyczn ą sytuację fin a n só w państw a, na początku gru dn ia 1997 roku Korea
zaciągn ęła w M F W i innych m ięd zyn arod ow ych instytucjach fin ansow ych dłu g
w w y s o k o ś c i 57 m ld d o i. Z o b o w ią z a ła się ró w n o c z e ś n ie d o ra d y k a ln e g o
zm n iejszen ia d eficytu b u d ż e to w e g o p o p rz e z redukcję zatru dn ien ia, w ięk szą
d yscyp lin ę p o lityk i p ien iężn ej ora z zw ięk szen ie podatków .
W y b o ry p rezyd en ck ie 18 gru dnia 1997 roku - z g o d n ie z o c z e k iw a n ia m i -
w y g ra ł K im D ae-ju ng, zaś p rem ierem w marcu 1998 roku zosta ł K im Jong-
88 1
-pil. W ielk im w y z w a n ie m dla w ła d z b yła stabilizacja sytuacji go sp od a rczej,

a p rzed e w szystk im o d b u d o w a p o tę g i koreańskich k orporacji, z d e c y d o w a n ie
n adszarpn iętej po k ryzysie 1997 roku. U m iejętn e n ego cja cje z m ię d zy n a ro
d o w y m i o rga n izacjam i fin a n so w ym i, a także u dana restrukturyzacja chaebo-
li p o z w o liły odzyskać dynam ik ę gosp od a rczą u schyłku dekady. In n ym za d a
n iem rządu b y ło p o d trzym a n ie kru chego d ia lo gu z Koreą Półn ocn ą. D zięk i
udanym d zia ła n io m d y p lo m a ty czn y m ze stron y p rezyd en ta K im D ae-ju nga,
w czerw c u 2000 roku d o szło do spotkania p r z y w ó d c ó w o b y d w u pań stw ko
reańskich. W ielk im w yró żn ien ie m dla R epubliki Korei ora z je j prezyden ta była
P o k o jo w a N a g ro d a N o b la za rok 2000, p rzyzn an a K im D a e-ju n g ow i za w k ła d
w pokój i stabilizację w A z ji W sch odn iej.
-k-k-k
System atyczna p o p ra w a w stosunkach m ię d z y obu pań stw am i koreańsldm i

z a o w o c o w a ła p o d p isa n iem 13 gru dnia 1991 roku uldadu o n ieagresji oraz
ro z p o c z ę c ie m r o z m ó w o d en u k lea ryzacji Półw ysp u K oreań skiego. Jedn ak po
śm ierci p rz y w ó d c y KRL-D K im Ir-sena, o d p o ło w y 1994 roku rosło n ap ięcie
w stosunkach w ew n ątrzkoreań skich . Pó łn oc p o d jęła in ten syw n ą akcję in fil
tracyjną, w y c o fa ła się z k om isji ro z je m c ze j O N Z , p r o w o k o w a ła in c y d e n ty
w strefie zd e m ilita ry zo w a n e j. W o d p o w ie d z i Korea P o łu d n io w a w z m o c n iła
obecn ość w o js k o w ą w z d łu ż strefy. O b s e rw a to rzy podkreślali, iż w z m o ż o n a
w ro g o ść P ó łn o c y m iała na celu o d w ró c e n ie u w a g i od p r o b le m ó w go sp o d a r
czych, p rze d e w szystk im p o głęb ia ją cej się klęski głodu . D o ostrej w y m ia n y
o gn ia d o szło m .in. w k w ietn iu 1996 i lipcu 1997 roku. W e w rześn iu zd a rzył
się in cyd en t z w ią z a n y z w y k ry c ie m półn ocn okoreań skiej szp ieg o w sk iej ło d z i
p o d w o d n e j u w y b r z e ż y Połu dn ia. P o m im o to, od 1995 roku Korea P o łu d n io
w a z p ew n y m i p rze rw a m i dostarczała p ółn ocn em u sąsiadow i p o m o c y ż y w
n ościow ej, która d o końca 1997 roku osią gn ęła w a rtość blisko 300 m in doi.
A fe r y korupcyjne, kryzys go sp o d a rc zy ora z rosnące n ap ięcie s p o łe c zn o -p o li
tyczn e w y m o g ły na p rezyd en cie Korei P o łu d n io w ej u ela styczn ien ie sta n o w i
ska w o b e c K orei P ółn ocn ej. Z n iesion y został o b o w ią zu ją c y o d w rześn ia 1996
roku zakaz p o d ró ż y d o K orei Półn ocn ej, zaś 5 m arca 1997 roku w N o w y m
Jorku o d b y ły się w stęp n e r o z m o w y m ię d z y p rze d sta w ic iela m i obu pań stw
koreańskich, k o n ty n u o w a n e w sierpniu te g o ż roku p rzy u d zia le U S A i Chin.
9 gru dn ia 1997 roku w G en e w ie ro z p o c z ę ły się g łó w n e r o z m o w y z u d zia łem
w s p o m n ia n y c h państw , d o ty c z ą c e p rzy s z ło ś c i p ó łw y s p u , w s z c z e g ó ln o ś c i
w a ru n k ó w zaw arcia uldadu p o k o jo w eg o . N o w y p rezyd en t Korei P o łu d n iow ej,
Kim D ae-jung, z a p o w ie d z ia ł w lu tym 1998 roku z b liżen ie z p ó łn ocn ym są
siadem w im ię p o jed n a n ia i zjed n o c ze n ia Korei, a także g o to w o ś ć spotkania
z półn ocn okoreań skim p rzy w ó d c ą Kim Jung-ilem . Po d w ó ch latach trudnych
p rzy g o to w a ń , d o h is to ry c z n e g o szczytu o b y d w u p r z y w ó d c ó w koreańskich
do szło w dniach 1 3 -1 5 czerw c a 2000 roku w Ph en ian ie. R o z m o w y ora z d z ia
łan ia p o lityczn e i go sp o d a rcze p o szczycie pokazały, że w p ra w d zie obydw a
882
państwa są zainteresowane zacieśnianiem w zajem n ych kontaktów, głów n ie h an

d lo w ych , ale p o d s ta w o w y m p rob lem em p o zosta ją am bicje n uklearn e KRL-D
o ra z ro z w ó j bron i ra k ieto w ych .
***
Z ałam an ie go sp o d a rcze i klęska głod u , trw a ją ca w K o r e i P ó łn o c n e j o d 1995

roku, d o p ro w a d z iły d o apokaliptyczn ych w y d a rze ń w tym o d iz o lo w a n y m kra
ju , rz ą d z o n y m w m yśl obłąkań czej id e o lo g ii dżucze p rze z o rtod ok syjn ych ko
m unistów. N ie lic zn i p rze d sta w ic iele m ię d zy n a ro d o w y c h o rga n iza c ji h u m an i
tarn ych o ra z u cie k in ie rzy p rz e k a z y w a li do p u b liczn ej w ia d o m o ś c i w ie ją c e
g ro zą w ieści. W cią gu trzyle tn iej klęski z n ie d o ży w ie n ia zm a rło o k o ło 2 m in
osób, czyli 10% populacji. D o ch o d ziło d o m a so w ego żebractw a, a n a w et p rzy
p a d k ó w kan ibalizm u . P o m o c hum anitarn a b yła p rze k a zy w a n a na p o trz e b y
arm ii i pa rtyjn ej nom enklatury, a ta k że o d sp rze d a w a n a za gra n icę w celu
zd o b ycia d e w iz. S za leń czy p rogra m zbrojeń , ta k że w d z ie d z in ie nuklearnej,
p och ła n ia ł w y p ra c o w a n e p rze z gosp od a rk ę środki. Klęskę s p o w o d o w a ły w y
d a rzen ia la t 1 9 9 4 -1 9 9 5 . W m aju 1994 roku C h in y za p rzesta ły d o sta w ż y w
ności, a w n astępn ym roku o g ro m n e p o w o d z ie zn is zc zy ły w ięk szo ść zbiorów .
K ilku dziesięcioletn ia dyktatura Kim Ir-sena (Il-su n ga ) d o b ieg ła końca w ra z
ze śm iercią „W ie lk ie g o W o d z a ” 8 lipca 1994 roku. W czasie c ztero letn iej ża
ło b y z re z y g n o w a n o z ob sa d y n ajw y ższy ch stan ow isk rz ą d o w y c h o ra z z a w ie
szo n o o b ra d y Z g ro m a d z e n ia L u d o w e g o . Faktyczną w ła d z ę s p ra w o w a ł syn
dyktatora, k tó ry ju ż o d początku lat d ziew ięćd zie sią ty ch p r z y g o to w y w a ł się
d o o b jęcia k ie ro w n ic tw a w p a ń stw ie - Kim D zo n g-il (J u n g -il). Ś w ia t z n ie
p o k o jem o b s e r w o w a ł d ą żen ia K orei P ółn ocn ej d o o sią gn ięcia statusu m ocar
stw a n u k lea rn ego. W p ra w d z ie KRL-D w 1985 roku p rzystą p iła d o układu
o n iero zp rzestrzen ia n iu bron i a to m o w e j (N P T ), ale o d m a w ia ła z g o d y na in
spekcje M ięd zy n a ro d o w ej A gen cji Energii A to m o w e j (M A E A ). D o p iero w roku
1992 p o d p isa n o u m o w ę za b ezp iecza ją cą z M A E A . P odczas p ierw szej in spek
cji eksperci A g e n c ji stw ierd zili, że w Y o n gb y on ro z w ija n y je s t progra m , m o
gą cy słu żyć p o zysk iw a n iu plu ton u d o b o m b y a to m o w ej. W m arcu 1993 roku
KRL-D z a g ro z iła w y stą p ien iem z NPT. Po dłu gich n ego cja cja ch w p a ź d z ie rn i
ku 1994 roku p od p isa n o p o ro zu m ien ie m ię d z y U S A a Koreą Półn ocn ą. Phe-
nian z g o d z ił się na in spekcje M A E A w za m ia n za d o s ta w y am erykańskich
re a k to ró w i su ro w c ó w en ergetyczn ych .
W ra z z b a d a n iam i nad b o m b ą a to m o w ą , KRL-D p ra c o w a ła nad b u d o w ą
rakiet balistyczn ych. W ykorzystu jąc ra d zieck ie ra k iety k ró tk ieg o zasięgu , na
początku lat o siem d ziesią tych skon stru ow an o ra k iety serii R od ong, których
zasięg o b e jm o w a ł terytoriu m całego Półw yspu Koreańskiego. M im o sprzeciw u
U SA i Japonii, prace nad pow iększen iem zasięgu rakiety trw a ły nadal. W sierp
niu 1998 roku Korea Północna w ystrzeliła n o w y typ rakiety Taepodong-1, która
p rze le c ia ła nad tery toriu m Japonii, osiągając za sięg 2 tys. km. W reakcji na
to w y d a r z e n ie rzą d ja p oń sk i za w ie s ił w s ze lk ą p o m o c h um anitarną.
88 3
290. INDOCHINY - NA DRODZE ZMIAN
W ie tn a m z coraz w ięk szym dyn am izm em kontynu ow ał zapoczątkow an e w p o

ło w ie lat o siem d ziesią tych re fo rm y go sp o d a rcze (tzw . strategia doi m o i). Po
latach zapóźn ien ia ekonom ika kraju rozw ijała się n ad zw yczaj pom yślnie. Prak
tyczn ie o p a n o w a n o in flację, która je s z c z e p o d kon iec lat o siem d ziesią tych
w yn osiła 7 0 0 % roczn ie. R oczn e tem p o w zro stu go sp o d a rczego , w y n o s zą ce
średnio 8,5% , n a le ża ło d o n a jw y ższy ch na św iecie. Z k a żd ym ro k iem w rę c z
la w in o w o rosły in w estycje zagra n iczn e w kraju i w p o ło w ie la t d z ie w ię ć d z ie
siątych s ię g n ę ły ju ż su m y 4 m ld doi. Z w ięk szyła się produ kcja ryżu, a W ie t
nam stał się je g o trzecim eksporterem na św iecie (p o n a d 2 m in ton ro c z n ie ).
Z aczął też na du żą skalę w y d o b y w a ć rop ę n a fto w ą z p ó l podm orskich (7 m in
ton ro c z n ie ). O p ra cow a n e p rze z rzą d p la n y p r z e w id y w a ły z w ięk szen ie w y
dob ycia ro p y d o 20 m in ton w 201 0 roku. Ś w ia to w i ekon om iści p o w s z e c h
n ie m ó w ili, że W ietn a m staje się k olejn ym a zjatyckim krajem , w k tó rym d o
konuje się „cudu go sp o d a rc ze g o ” . G łęb ok ie zm ia n y go sp o d a rcze u m o ż liw iły
przystąpien ie W ietn a m u w lipcu 1995 roku d o S to w a rzyszen ia N a r o d ó w A z ji
Połu dn iow o-W schodn iej (A S E A N ), o rga n izacji gosp od a rczo-p olityczn ej, łą czą
cej Brunei, Filipiny, In d o n e zję , M a le z ję , S ingapur i Tajlandię.
W ietn a m o tw ie ra ł się na św iat, w ła d z e sp rzyja ły ro z w o jo w i turystyki. N a j
bard ziej spektakularnym p rze ja w e m tej otw a rto ści stała się w iz y ta w W ie t
n am ie w 200 0 roku p rezyd en ta U S A Billa C lintona.
R efo rm o m go sp o d a rczy m i otw arciu na św ia t - w z o r e m chińskim - nie
to w a rz y s z y ła p r z e b u d o w a struktur u stro jo w y ch pa ń stw a . W ie tn a m w c ią ż
p o zo sta w a ł krajem z m o n o p o le m w ła d z y partii kom u n istyczn ej. W e w rześn iu
1993 roku p a rla m en t p o w ie rz y ł u rząd p rezyd en ta L e Duc A n h o w i. P rem ie
rem d o 1998 roku b y ł V o Van Khiet. M u siał o n ustąpić, g d y gru pa rzą d zą ca
o d rzu ciła je g o koncepcję, b y w przyszłości ew en tu a ln ie ro z w a ż y ć s to p n io w y
d e m o n ta ż system u ko m u n istyczn ego . T rop em w ietn a m sk im p o d ą ż a ł Laos,
w k tó rym ró w n ie ż z a in icjo w a n o p o w a ż n e p rzek ształcen ia gosp od a rcze.
W śród k ra jó w indochińskich najw iększą u w a g ę m ię d z y n a ro d o w e j opin ii
pu bliczn ej n ad al p rzy cią ga ła K a m b o d ż a . D la n a d zo ro w a n ia p o sta n o w ień p a
rysk iego układu p o k o jo w e g o z p a źd ziern ik a 1991 roku d o kraju o d marca
1992 roku z a c z ę ły n a p ływ a ć o d d z ia ły sił zbrojn ych O N Z o ra z to w a rz y s z ą c y
im o b s e rw a to rz y cy w iln i ( w sum ie 20 tys. lu d z i). R o zp o c zą ł te ż pracę Tym
cz a s o w y Z a rzą d N a r o d ó w Z je d n o czo n y ch w K a m b o d ży (U N T A C ).
W c zerw c u 1992 roku p ro w a d zo n a p rze z siły O N Z akcja rozbrajan ia fo r
m acji partyzan ckich i arm ii rz ą d o w e j za ła m a ła się za spraw ą C zerw o n y ch
K hm erów , k tó rz y za rzu cili O N Z brak neu tralności i sprzyjan ie stron ie rz ą d o
w e j. C z e rw o n i K h m erzy przestali w p u szcza ć in sp ek to ró w O N Z na k o n trolo
w a n e p rze z siebie obszary. R ó w n o cześn ie na p ó łn o c y kraju w y b u ch ły n o w e
w a lk i m ię d z y n im i a w ojsk a m i rzą d o w y m i. W k on sekw en cji C z e rw o n i K h m e
rzy z a p o w ie d zie li bojkot n adchodzących w yb o ró w , zaś na op a n ow an ych przez
884
290. INDOCHINY - NA DRODZE ZMIAN
sieb ie obszarach (o k o ło 15% terytoriu m kraju ) p rzystą p ili do b u d o w y w ła

snej adm inistracji.
W y b o ry parlam en tarn e p rze p ro w a d zo n e zo s ta ły o stateczn ie w dniach 2 3 -
- 2 8 m aja 1993 roku i C zerw o n i Khmerzy, zgo d n ie z za p ow ied zia m i, nie w z ię li
w nich u działu . D o ry w a liza cji w y b o rc ze j p rzystą p iło 20 partii, ale fa k ty c z
nie lic z y ły się tylko d w ie - skupiająca rzą d zą cych prow ietn am sk ich k om u n i
s tó w K am bodżań ska Partia L u d o w a i gru pu jąca sihanou kow skich m on arch i
stó w partia FU N C IN PE C . C zerw o n y m K h m erom , m im o rozliczn ych w ysiłków ,
nie u dało się sp a ra liżo w a ć w yb o ró w , w których w z ię ło u d zia ł 9 0 % u p ra w
n ion ych d o głoso w a n ia . 4 5 % głosu jących o p o w ie d z ia ło się za m on arch ista
m i, a 3 8 % - za rzą d zą cym i dotych czas kom unistam i. P o dłu gich i trudnych
n egocjacjach w c z e rw c u 1993 roku o b ie te fo rm acje p o w o ła ły d o życia rzą d
koalicyjny. M ia ł on d w ó ch prem ierów , k tó rym i zostali: syn N o ro d o m a Siha-
nouka, książę N o ro d o m Ranariddh, i s z e f b y łe g o rządu kom unistycznego, Hun
Sen, a także p o d w ó jn ą obsadę stan ow isk m inisterialnych.
W e w rześn iu 1993 roku p a rla m en t p rzy ją ł n o w ą konstytucję, która p r z e
kształciła K a m b od żę w m on arch ię konstytucyjną. N o ro d o m S ihanou k został
o g ło s z o n y królem . W ejście w życie konstytucji o zn a cza ło za k oń czen ie w K am
b o d ż y m isji p o k o jo w e j O N Z . D o p o ło w y listopada 1993 roku o d d z ia ły „ b łę
kitnych h e łm ó w ” o p u ściły kraj.
Kraj o d b u d o w y w a ł się ze zn iszczeń p o w stałych w w yn ik u trw a ją cej w ie le
lat w o jn y d o m o w e j. P o w a żn e p ro b le m y stw a rza li C z e rw o n i Khm erzy, k tó rzy
ja k k o lw ie k nie b yli w stanie p rze ch w y cić w ładzy, to je d n a k sta n o w ili du że
za g ro że n ie dla procesu n orm a lizacji p olityczn ej. K oalicja m o n arch istów z k o
m u nistam i ok a za ła się w y ją tk o w o trudna. O b ie stron y p a trzy ły na sieb ie n ie
ufnie, oskarżając się o chęć w y e lim in o w a n ia koalicjanta i p rzejęcia pełn i w ła
d z y Z czasem rzą d zą cą koa licję u trzy m y w a ł p rzy życiu je d y n ie w z g lą d na
reakcję sp ołeczn ości m ię d zy n a ro d o w e j ora z a u to rytet króla Sihanouka.
Trudna k o egzysten cja m on arch istów i po stk o m u n istó w p rze trw a ła d o lip
ca 1997 roku, k ied y nastąpiło zasadnicze p rzesilen ie p olityczn e. 5 lipca w sto
lic y kraju P h n om Penh w y b u ch ły w a lk i m ię d z y o d d z ia ła m i N o ro d o m a Rana-
rid dha i w o js k a m i H un Sena. Po d w ó c h dniach w a lk i za k o ń czyły się z w y c ię
stw em silniejszych m ilitarnie postkom u nistów i Hun Sen ośw iad czył, że książę
R anariddh, k tó ry z b ie g ł za granicę, nie je s t ju ż prem ierem . W y d a rz e n ia te
b y ły fa k tyczn ym za m a ch em stanu, za k tó reg o p o śred n ictw em postkom uniści
odsu n ęli o d w ła d z y rojalistów . K ilk a d ziesiąt tysięcy lu d zi z b ie g ło d o Tajlan
dii. P rze b y w a ją c y w Pekinie król N o ro d o m S ihanou k - sp ęd zają cy w sto licy
Chin w ięk szo ść czasu, g d z ie le c z y ł ch orob ę n o w o tw o ro w ą - z d e c y d o w a n ie
p o tę p ił zam ach stanu. P o d o b n ie za ch o w a ła się O N Z , która nie dopu ściła na
sw e fo ru m p rze d s ta w ic ie li n o w e g o rządu Hun Sena. A S E A N z a p o w ie d zia ła
zaś co fn ięcie p o m o c y go sp o d a rczej dla Kam bodży.
Po u pływ ie kilku miesięcy, p o d koniec lu tego 1998 roku, p rzekon an y o swej
silnej p o z y c ji p o lityczn ej, a za ra zem p o n a g la n y p rze z sp o łeczn o ść m ię d z y n a
ro d o w ą d o p o n o w n e g o w ejścia na d ro g ę d em ok ra cji i - co ró w n ie ż o d e g ra ło
885
istotną rolę - stojący w ob liczu p o w a żn y ch k ło p o tó w go sp o d a rczych kraju,

Hun Sen z g o d z ił się na n o w e w y b o r y p arlam en tarn e ora z p o w ró t d o kraju
księcia Ranariddha. W y b o ry te nastąpiły w lipcu 1998 roku. W ygra ła je, z g o d
nie z o czek iw a n ia m i, K am bodżań ska Partia L u d o w a Hun Sena, która je d n a k
nie u zyskała w ięk szo ści d w ó ch trzecich m a n d a tó w w parla m en cie, n ie z b ę d
nej - z g o d n ie z kam b odżań ską konstytucją - d o u tw o rzen ia rządu . M o n a r
chiści księcia R an ariddh a n ie u zn ali w yn ik u w yb o ró w , zarzu cając postkom u
nistom d o p u szczen ie się liczn ych fa łszerstw w yb o rczy ch , i z a p o w ie d z ie li b o j
kot parlam entu . Ph n om Penh stało się w id o w n ią nieustannych m an ifestacji
opozycji, które przekształciły się w p o w a żn e zam ieszki. Im pas p o lityczn y trw ał
d w a m iesiące, a zw ięk sza ją ce się z a g ro ż e n ie w ybu ch u w o jn y d o m o w e j skło
n iło w końcu c z o ło w y c h p o lity k ó w d o n a w ią za n ia d ia lo gu . O p o zy cja z g o d z i
ła się w ejść d o parlam en tu i p o d ją ć r o z m o w y w sp ra w ie u tw o rzen ia rządu.
H un Sen z k o lei z g o d z ił się na w e ry fik a cję g ło s ó w w okręgach, w których -
w e d łu g o p o z y c ji - d o szło d o fałszerstw . W listo p a d zie 1998 roku p o in ten
syw n ej m ed ia cji króla N a ro d o m a Sihanouka postkom u niści H un Sena, m o
narchiści księcia R an ariddh a i trzecia g łó w n a siła p o lityczn a , tj. d em ok ra ci
Sam a Rainsy, o sią gn ęli p o ro zu m ien ie o p o w o ła n iu w s p ó ln e g o rządu ora z ro z
d zia le stan ow isk p a ń stw o w ych . H un Sen p o zosta ł p rem ierem , a R an ariddh o-
w i p rzy p a d ł fo te l p rze w o d n ic z ą c e g o parlam entu.
W sp o m n ieć je s z c z e n a le ż y o losach C z e rw o n y c h Kh m erów . Ich sukcesy
z początku lat d ziew ięćd zie sią ty ch o k a za ły się krótk otrw a łe. Z czasem za częli
on i p op a d a ć w co ra z w ięk sze osam otn ien ie. S zereg i C zerw o n y ch K h m eró w
topniały, d ziesią tk o w a n e p rze z choroby, siły rz ą d o w e i d ezercje. Partyzan ci
u św ia d a m ia li sobie bezsens w a lk i, d a w a li się także skusić skład an ym p rze z
w ła d z e o fe rto m p o k o jo w ym . L atem 1996 roku za w ie s ze n ie bron i o g ło s ił Ie n g
Sary, p rze z lata n a jb liższy w sp ó łp ra c o w n ik P o l Pota. Po je g o dek laracji u zn a
ją cej rząd w P h n om Penh, o d d z ia ły C zerw o n y ch K h m eró w opu ściło blisko
10 tys. partyzantów . Z ciężko ch orym na m alarię P o l P otem pozosta ła ju ż w t e
d y tylko garstka p a rtyzan tów , której liczeb n ość sza co w a n o na 2 tys. lu dzi.
A le ró w n ie ż w śró d nich rych ło zn a le ź li się zw o le n n ic y p rze rw a n ia w a lk i i n a
w ią za n ia d ia lo gu z rzą d em . N a tym tle d o szło do konfliktu, a sp rzeciw ia ją c y
się ro k o w a n io m P o l P ot zn a la zł się w w y ra źn e j m n iejszości. N a stęp n ie Pol
Pot, k tó ry u siło w a ł dokon ać czystki w k ie ro w n ic tw ie C zerw o n y ch Khm erów ,
został u w ię z io n y p rze z sw ych w sp ó łtow a rzyszy, k tó rzy u rzą d zili m u w d żu n
g li p o k a z o w y proces i o b a rczyli osobistą o d p o w ie d zia ln o ś c ią za lu d o b ó js tw o
w latach rz ą d ó w C zerw o n y ch Khm erów . R ew o lu cy jn y trybu n ał skazał g o na
d o żyw o c ie. P rze trzym y w a n y w areszcie w dżu ngli, Pol P ot zm a rł na atak serca
16 k w ietn ia 1998 roku. N ie b a w e m k olejn i c z o ło w i p r z y w ó d c y C zerw o n ych
K h m e ró w - Khieu Sam phan i N u o n Chea - za w a rli u k ła d y z w ła d z a m i i o b
ję c i am nestią w y ch o d zili z dżungli. Pod koniec 1998 roku w a lk ę kontynu ow ała
ju ż tylko gru pa o k o ło 100 C zerw o n ych Khm erów , d o w o d z o n a p rze z n ie p rz e
je d n a n e g o kom en dan ta Ta M oka. N a początk u m arca 1999 roku Ta M o k z o
stał u jęty p rze z w ojska rz ą d o w e w d żu n g li na p ó łn o c y K am bodży. B yło to
886
291. FILIPINY - SUKCESY PREZYDENTA RAMOSA
ró w n o zn a czn e z d e fin ity w n y m koń cem partyza n tk i C ze rw o n y c h Khm erów .

O N Z żądała, a b y p r z y w ó d c y C zerw on ych K hm erów , o d p o w ie d z ia ln i za je d e n
z najw iększych w dziejach X X w iek u a k tów ludobójstw a, zostali osądzeni przez
m ię d z y n a ro d o w y trybunał. P rem ier H un Sen od rzu cił je d n a k taką m o ż liw o ś ć
i tw ierd ził, iż taki proces m ó g łb y w y w o ła ć p o n o w n ie w o jn ę d o m o w ą .
291. FILIPINY - SUKCESY PREZYDENTA RAMOSA
W 1992 roku u płyn ęła kaden cja pani p rezyd en t C o ra zo n A ą u in o . N a n o w e

g o p rezyd en ta F ilipin został w ó w c z a s w ybrany, p o p iera n y p rze z A ą u in o , g e
n era ł F id el R am os, c zło w ie k , k tó ry w 1986 roku b a rd zo się p rzy c zy n ił do
o b a len ia d łu g o le tn ie g o dyktatora Ferdinanda M arcosa.
N o w y p rezy d en t zm a ga ć się m usiał z liczn ym i p rob lem a m i. N a c z o ło w y
b ija ły się sp ra w y eko n om iczn e. G ospodarka filipiń ska nie zn a jd o w a ła się b o
w ie m w dobrej kondycji. In n ym p ro b le m em była dająca się je s z c z e odczu ć
kruchość filip iń sk iej d em ok ra cji, na d o d a te k z a g ro ż o n e j p r z e z d zia ła ln o ść
kom u n istyczn ej partyzan tki, a także p artyzan tki m u zu łm ań skiej, dążą cej d o
o d e rw a n ia o d F ilipin w y s p y M in dan ao.
Ram os o k a za ł się n ie z w y k le u ta len to w a n ym p rzy w ó d c ą . Pod je g o eg id ą
o p ra co w a n o p rog ra m u zd ro w ien ia gospodark i, k tó ry w krótkim czasie za czął
p rzyn osić p o żą d a n e w yn ik i. U d a ło się z w e rb o w a ć d o kraju liczn ych in w e s to
ró w zagranicznych, doszło do pobu dzen ia koniunktury gospodarczej o ra z u po
rzą d k o w a n ia finansów . R ó w n ie ż na polu zw a lc za n ia a n ty p a ń stw o w ej p a rty
zantki p rezy d en t m ó g ł się p o ch w a lić zn a czą cym i osią gn ięcia m i.
W szystko to u gru n tow ało au torytet Ram osa w społeczeń stw ie, p rzez n ie
których w id zia n eg o ju ż w roli m ęża opatrznościow ego Filipin. P oja w iły się głosy,
że n a le ży p rze p ro w a d zić n o w eliza cję konstytucji i znieść zakaz u n ie m o żliw ia
ją c y jed n ej osob ie u biegan ie się p o raz drugi o prezydenturę. Ram os z z a d o
w o le n ie m p o w ita ł te sugestie, gd yż m iał och otę starać się o reelekcję.
W tym kontekście o d ż y ła p a m ięć o d łu g iej dyktatu rze M arcosa, c z e g o R a
m os n a jw y ra źn iej n ie d ocen ił. Zyskujący na zn aczen iu p rze c iw n ic y n o w e li
zacji konstytucji u trzym yw a li, że d łu g o trw a ła prezyden tu ra je d n e j o sob y je s t
n ieb ezp ieczn a , p o n ie w a ż g ro z i p rze o b ra że n ie m się w dyktaturę. P o g lą d taki
p o p a rła pani C o ra zo n A ą u in o ora z zw ierzch n ik K ościoła k a tolick iego , kard y
nał Jaim e Sin.
W e w rześn iu 1997 roku w M a n ili d o szło d o m an ifestacji z u d zia łem p o
nad p ó ł m ilio n a osób p rze ciw k o plan om zm ia n y konstytucji. R am os o ś w ia d
czy ł w ó w c z a s , iż nie b ę d zie z a b ieg a ł o p o n o w n y w ybór, ch ociaż sam ą zasa
dę je d n o k ro tn e g o tylko p ia sto w a n ia stanow iska p rezyd en ta u w a ża za w a d li
w ą , ja k o że n ie p o z w a la ona na re a lizo w a n ie d łu g o fa lo w e j stra tegii p o lity c z
nej i gosp od a rczej.
887
11 m aja 1998 roku o d b y ły się na Filipinach w y b o ry p rezyd en ck ie. Z w y

c ię ż y ł w nich d o ty c h c za s o w y w icep rezy d e n t, p o p u listyczn y p o lity k Joseph
„E rap” Estrada. Słynął o n z ekstraw agan cji i to z a p o w ia d a ło kłopoty. Estrada
p o z o w a ł na z w y k łe g o c z ło w ie k a i ob roń cę u bogich, ale tak n a p ra w d ę je g o
rzą d y o zn a c z a ły p o w ró t do p o lityk i filipiń skiej - na w ie lk ą skalę - n e p o ty
zm u i korupcji. W 200 0 roku Estradę o sk a rżo n o o czerp a n ie n ielega ln ych
zysk ów z hazardu, w sku tek c z e g o w yb u ch ł w ie lk i skandal finansow y, k tó ry
z a o w o c o w a ł k ryzysem p o lityczn ym . W parlam en cie p rz y g o to w a n o w n io sek
o usunięcie p rezyd en ta z z a jm o w a n e g o stanow iska. N a c z e le o p o z y c ji d o m a
gającej się dym isji Estrady stanęła w ic e p re zy d e n t G loria M a ca p a ga l-A rroyo.
P o czą tk o w o Estrada zd e c y d o w a n ie w yk lu cza ł rezygn a cję i z a b ieg a ł o p op a r
cie d la siebie, ale o stateczn ie m usiał skapitu low ać. N o w y m p rezy d en tem Fi
lipin została G loria M aca p a ga l-A rroyo.
P o w a żn y m p ro b le m em w dru giej p o ło w ie la t d z iew ięćd zie sią ty ch p o z o
sta w a ły d ą żen ia separatystyczn e części lu dn ości m u zu łm ańskiej, za m ieszk u
ją cej M in dan ao, której n ie u satysfakcjon ow ała p rzyzn a n a tej w y sp ie w 1996
roku szeroka au ton om ia. D o ch o d ziło d o starć arm ii filipiń skiej z o d d zia ła m i
separatystów , a radyk a ln e gru p y m u zu łm ań skie u ciek a ły się d o p o ry w a n ia
c u d z o zie m c ó w dla okupu.
292. INDONEZJA - KONIEC ERY SUHARTO
W roku 1993 Suharto p o raz szósty został w y b ra n y na p rezyd en ta In d o n ezji.

Jego polityka tzw. „n o w e g o porządku ” , charakteryzująca się kon serw atyzm em
i n acjon a lizm em , św ięciła trium fy, za p ew n ia ją c k ra jo w i p o lityczn ą stabilność
i ek on om iczn ą efek tyw n ość. W In d o n e zji n ie d o c h o d z iło d o w s trz ą s ó w p o li
tyczn ych , zaś gospodark a o d lat p rze ży w a ła d y n a m ic zn y ro z w ó j. W okresie
rz ą d ó w Suharto produ kt n a ro d o w y brutto w zró s ł z 80 d o p on ad 1300 doi.
na g ło w ę m ieszkańca. O In d o n e zji m ó w io n o ja k o o „a zjatyck im tygrysie dru
giej g e n era cji” . O ficja ln a p rop a gan d a w szystk ie sukcesy w ią za ła z osobą pre
zyden ta, k tó reg o n a zy w a n o „O jcem ro z w o ju ” .
Stabilna sytuacja u trzym yw a ła się d o roku 1997, k ie d y to n ie s p o d z ie w a
nie p rzy szło za ła m a n ie gosp od a rcze. K ryzys na rynkach fin a n so w ych D a le
k ie g o W sch odu zro d z ił b a rd zo n ieb ezp iec zn e k on sekw en cje d la pa ń stw te g o
regionu , w tym ró w n ie ż dla In d o n ezji. W szyb kim tem p ie za ła m a ł się kurs
n a ro d o w ej w a lu ty - rupii in d on ezyjsk iej, co p o cią g n ęło za sobą o g ó ln y k ry
zys gospodarczy. W p a źd ziern ik u 1997 roku na ratu nek D żakarcie p osp ieszył
M ię d z y n a r o d o w y Fundusz W alu tow y, p rzy zn a ją c je j g ig a n ty c zn ą p o ż y c z k ę
w w ysok ości 43 m ld doi. Fundusz za żą d a ł je d n a k głęb o k ich zm ia n go sp o d a r
czych, restrukturyzacji sektora b a n k o w eg o , p ry w a ty za c ji w ie lk ic h p rze d się
b io rstw p a ń stw o w ych i za m ro żen ia in w estycji b u d żeto w y ch .
888
292. INDONEZJA - KONIEC ERY SUHARTO
P rezyd en t Suharto na w szystko w y r a z ił zg o d ę, lecz p o tem za czą ł p a ra li

ż o w a ć w p ro w a d z a n ie re fo rm w życie . G o d z iły o n e b o w ie m b ezp o ś re d n io
w ro zległe interesy sw oistego im periu m gospodarczego, które zb u d o w a li krew
ni i p rzy ja ciele p rezyden ta, a k tó rego w a rtość ocen ian o na p o n a d 40 m ld doi.
Szóstka d zieci Suharto n ależa ła d o gron a n ajw ięk szych p rze d sięb io rc ó w kra
ju. Prezyden t, pytany, ja k to je s t m o ż liw e , o d p o w ie d z ia ł, że w y g lą d a na to,
iż je g o d z ie c i m ają n a d zw y c z a jn y ta len t do interesów.
W szystko to po raz p ie r w s z y za ch w ia ło p o zy cję Suharto. P rze c iw k o p a n o
szącej się w kraju korupcji i n e p o ty z m o w i za p ro testo w a li studenci. L id e rzy
d w ó ch n ajw ięk szych in don ezyjskich o rga n izacji m uzułm ańskich w styczniu
1998 roku w e z w a li Suharto d o odejścia z życia p o lity czn eg o . Ś w ia d c zy ło to
o słabnięciu w ła d z y prezyd en ta , g d y ż je s z c z e n ie d a w n o te g o ro d za ju żą d a
nie b y ło b y zu pełn ie nie d o pom yślenia. E nergiczną kam pan ię ro zp o częła p rzy
w ó d c z y n i o p o zy cy jn ej Partii D em ok ra tyczn ej pani M e g a w a ti Sukarnoputri,
córka p ie r w s z e g o p rezyd en ta In d o n e zji - A ch m ed a Sukarno. Partia ta d o tej
p o ry b yła ty p o w ą form acją licen cjon ow a n ej o p o zy cji i n ie stan ow iła dla w ła d z
za grożen ia.
W b a rd zo ju ż n ap iętej sytuacji p o lityczn ej w m arcu 1998 roku Suharto
p rze p ro w a d ził sw oją siód m ą elek cję p rezyden cką. B yło to posu n ięcie zu p eł
n ie absurdalne, p o n ie w a ż je d y n e w ó w c z a s rozsądn e ro z w ią z a n ie za k ła d a ło
ustąpien ie s ę d z iw e g o dyktatora, co p rzy c zy n iło b y się z p ew n ością d o uspo
kojen ia w zb u rzo n yc h em ocji społeczn ych . R o zp o c zę c ie kolejn ej p rezyd en tu
ry Suharto w z m o g ło tylko protesty i zam ieszki, które o g a rn ę ły cały kraj. Pod
n aporem w y d a rze ń z a częły się kruszyć fu n dam en ty istn ieją cego system u w ła
dzy. W p o ło w ie m aja 1998 roku p rze w o d n ic z ą c y parlam en tu - H a rm ok o -
w e z w a ł Suharto d o n a ty ch m ia sto w eg o zło że n ia rezygn acji. Ku tem u w y r a ź
nie skłaniała się też w iększość elity politycznej, w tym k ierow n ictw o rzą d o w ego
ruchu Golkar. Jednakże Suharto pozostaw ał nieugięty, licząc na poparcie armii.
Studenci ro z p o c z ę li oku pację gm achu parlam en tu w D żakarcie. Sytuacja
za częła w y m y k a ć się spod kontroli, g d y b ie d o ta sto licy In d o n e zji m a so w o
w y le g ła na ulice, ro zp o czyn a ją c na w ie lk ą skalę p lą d ro w a n ie sklepów , d o
m ó w to w a ro w y c h i m ieszkań za m o żn iejszy ch o b y w a teli. A rm ia n ie z d e c y d o
w a ła się na pacyfik a cję zam ieszek , g d y ż to g ro z iło b y n ieo b licza ln ym i konse
kw en cjam i.
W reszcie 21 m aja 1998 roku p rezy d en t Suharto z d e c y d o w a ł się o d d a ć
w ła d z ę . Tym sam ym za k o ń czyły się trw a ją ce blisko 33 lata je g o rządy. Z g o d
nie z konstytucją, fu nkcję szefa pań stw a p rze ją ł d o ty c h c za s o w y w ic e p r e z y
d en t - Jusuf H a b ib ie. Z a p o w ie d z ia ł o n p o lity k ę re fo rm d em ok ra tyczn ych ,
w tym z o rg a n izo w a n ie p rze d term in o w y ch w y b o r ó w p arlam en tarn ych w cią
gu roku, a ta k że z a trz y m a n ie p o g łę b ia ją c e g o się k ryzysu g o s p o d a rc ze g o .
Zn aczna część sp o łeczeń stw a n ieu fn ie p rzy jęła o b jęcie w ła d z y p rze z H abi-
b ieg o , w ie lo le tn ie g o p rzy ja ciela i p r o te g o w a n e g o Suharto. R a d y k a ln ie nasta
w ie n i stu denci często o rg a n iz o w a li dem on stracje, d o m a ga ją c się ustąpienia
H a b ib ieg o. P a n o w a ło p rzek on a n ie, iż z u w a g i na sw e p o w ią z a n ia n ie b ę d zie
889
on w stanie p rze p ro w a d zić p o w a żn ych zm ian p o lityczn ych . Pod presją spo
łeczn ą p o d ję to p rób ę p o sta w ien ia p rze d sądem Suharto, osk a rża n ego o ko
rupcję na w ie lk ą skalę oraz d o p ro w a d ze n ie kraju d o katastrofy gospodarczej.
Sąd n a jw y żs zy u znał jed n a k że - tym ra zem p o d presją arm ii - że b y ły auto-
krata nie m o ż e być są d zo n y z u w a g i na z ły stan zd ro w ia .
7 c z e rw c a 1999 roku w In d o n ezji, p o raz p ie rw s z y od 44 lat, p r z e p ro w a
d zo n o w p ełni konkurencyjne i w o ln e w y b o ry parlam entarne. Po blisko d w ó ch
m iesiącach liczen ia g ło s ó w o gło szon o , że z w y c ię ż y ła w nich o p o zy cy jn a D e
m okratyczna Partia In donezji-W alka (P D I-P ), k ierow a n a p rze z M e g a w a ti Su-
karnoputri. G ło so w a ło na nią 3 4 % w yb orców . R zą d zą cy G olk a r z a p e w n ił so
bie poparcie 22% głosujących. K olejn e m iejsca w p arlam encie w iększości p rzy
p a d ły o p o zy cy jn ie n asta w ion ym p a rtiom m uzułm ańskim .
Porażka G olkaru p o d w a ży ła p o z y c ję i tak ju ż słabego p rezyd en ta H abibie-
go, k tó ry z g o d z ił się na p rze d te rm in o w e w y b o r y szefa pań stw a, o stateczn ie
sam n ie b io rą c w nich udziału, choć p o c z ą tk o w o n osił się z takim zam iarem .
20 p a źd ziern ik a 1999 roku parlam ent, głosam i u gru p ow a ń m u zu łm ańskich
i G olkaru, na p rezyd en ta In d o n e zji w y b ra ł m u zu łm ań skiego lid era A bdu rrah-
m ana W ahida, pokonu jąc M e g a w a ti Sukarnoputri, której z a p ro p o n o w a ł sta
n ow isko w icep rezyd e n ta . W ahid, cieszą cy się sp orym szacunkiem , b o w ie m
m ia ł o d w a g ę p rze ciw sta w ia ć się Suharto, a p o tem d ą ży ł d o z g o d y n a ro d o
w e j, ja k o s z e f p ań stw a je d n a k się n ie spra w d ził. S ch o ro w a n y i p ra w ie n ie w i
dom y, p rezyd en t n ie m ia ł żadn ej p rzejrzystej w iz ji p o lityczn ej, p o d e jm o w a ł
sp rzeczn e d ec yzje, to le ro w a ł korupcję i nie p o tra fił zgasić nasilających się
w kraju k o n flik tó w religijn ych ora z d ą żeń separatystyczn ych n iektórych re
gion ów . W rezu ltacie ju ż p o kilku m iesiącach p rezyden tu ra W ah ida b yła ostro
k rytyk o w a n a , a część p a rla m e n ta rz y s tó w ro z w a ż a ła p o s ta w ie n ie w n io sk u
o p o z b a w ie n ie g o w ła d zy. W tej a tm o sferze W ah id z re z y g n o w a ł, a 23 lipca
2001 roku prezyden tu rę p rze jęła pani M e g a w a ti Sukarnoputri. Pod je j rzą
d a m i sytuacja p o lity czn a w In d o n e zji u sta b ilizow a ła się i kraj za czą ł w y c h o
d zić z trw a ją c e g o kilka la t przesilen ia.
Zm ian ę p o lityczn ą w In d o n e zji, z w ią za n ą z końcem rz ą d ó w gen . Suhar
to, z n ad zieją p o w ita li m ieszkań cy b yłej kolon ii portugalskiej T im oru W sch od
n iego, k tó rz y o d lat w y ra ż a li ten d en cje n ie p o d le g ło ś c io w e , bru taln ie zresztą
d ła w io n e p r z e z w ła d z e in d on ezyjsk ie. P re z y d e n t H a b ib ie n a w ią z a ł d ia lo g
p o lityczn y z Tim orczykam i i popierającą ich Portugalią. W kw ietn iu 1999 roku
z a p ro p o n o w a ł ro z w ią z a n ie problem u tim orsk iego, które u zyskało aprobatę
O N Z i Portu galii. Plan ten p r z e w id y w a ł z o rg a n izo w a n ie w T im o rze W sch od
n im referendu m , w k tó rym m ieszkań cy m ie li się o p o w ie d z ie ć albo za je g o
n iep o d ległością , albo też za szeroką au ton om ią w ram ach In d o n e zji. W m ia
rę zb liża n ia się term in u referendu m , w T im o rze W sch od n im narastało n a p ię
cie, a p roin d o n ezy jsk ie b o jó w k i zbrojn e, p rzy zu pełn ej biern ości sił p o rz ą d
k ow ych , d o p u szcza ły się liczn ych m o rd ó w na zw olen n ik a ch n iep o d ległości.
O sta teczn ie referen d u m o d b y ło się 30 sierpn ia 1999 roku. W gło s o w a n iu
w z ię ło u d zia ł aż 9 5 % u p raw n ion ych , z c z e g o 8 5 % o p o w ie d z ia ło się za n ie
890
293. SRI LANKA - TAMILSKIE BOMBY
p o d leg ło ś cią T im oru W sch odn iego. W yn ik referen d u m w y w o ła ł fu rię proin-

d o n ezyjsk ich b o jó w e k , które r o z p o c z ę ły na w ie lk ą skalę k am p an ię terroru
w o b e c lu dn ości cy w iln ej, korzystając p rzy tym z w y ra źn e j przych yln ości in
d o n e zy jsk ieg o w ojsk a i sił policyjn ych . S zacu je się, że w ciągu d w ó ch ty g o
dni p o referen du m za b itych zosta ło pon a d 20 tys. Tim orczyków . N ie co fa n o
się te ż p rze d atakam i na o b s e rw a to ró w i p ra c o w n ik ó w O N Z . L iczn e kraje
św iata a p e lo w a ły d o w ła d z In d o n e zji o p o ło że n ie kresu a ktom lu d o b ójs tw a
w T im o rze W sch odn im , a R ada B e zp ieczeń stw a O N Z je d n o m y ś ln ie z d e c y d o
w a ła się w ysła ć tam m ię d z y n a ro d o w e siły p o k o jo w e . In d o n ezja , m im o p o
czą tk ow ych oporów , przystała na to i 20 w rześn ia 1999 roku en tu zjastyczn ie
w ita n e p rze z m ie szk a ń có w p ie rw s z e jed n o stk i sił p o k o jo w y c h O N Z zn a la zły
się w T im o r z e W sch odn im . N ie b a w e m siły O N Z o fic ja ln ie p r z e ję ły o d c zy n
n ik ó w in don ezyjskich kon trolę nad prow in cją. M u sia ły w sza k że w ie lo k ro tn ie
w ch o d zić w starcia zbrojn e z proin don ezyjskim i b o jów k a m i. Po m iesiącu usta
n o w io n a zo s ta ła c y w iln a a d m in istra cja O N Z , k tó ra z a r z ą d z a ła T im o r e m
W sch odn im d o czasu o g ło s z e n ia je g o n iep o d ległości.
293. SRI LANKA - TAMILSKIE BOMBY
1 m aja 1993 roku p rezy d en t Sri Lanki R an asinghe Prem adasa z g in ą ł w z a

m achu b o m b o w y m p od cza s u roczystości p ierw szo m a jo w y ch , z o r g a n iz o w a
nych p rze z w ła d z e w s to licy kraju K olom bo. O prócz p rezyd en ta , z g in ę ły je s z
cze 24 osoby, a o k o ło 50 o d n io sło rany. P a n o w a ło p o w szech n e p rzek on a n ie,
że za za m a ch em k ry ły się tam ilskie Tygrysy, orga n izacja, która o d la t d ą żyła
do w y w a lc z e n ia n ie p o d le g łe g o państw a tam ilskiego - Ealamu. Po śm ierci Pre-
m a d a sy stanow isko p rezyd en ta p rze ją ł D in giri Banda W ijetu n ga .
Tym czasem na scenie p o lity czn ej kraju za szły zm iany. W y b o ry p a rla m en
tarn e w sierpn iu 1994 roku w y g ra ł p o zo sta ją cy d o tąd w o p o z y c ji Sojusz Lu
d ow y, k tó re g o n a jw a ż n ie js z y m c z ło n k ie m b y ła P a rtia W o ln o ś c i Sri Lanki
(S R F P ). R zą d zą ca Sri Lanką n ie p rz e rw a n ie o d 17 lat, Z je d n o c z o n a Partia
N a ro d o w a (U N P ) m usiała od d a ć w ła d z ę . U rzą d p rem iera p rze jęła p r z y w ó d
czyn i SRFP - Chandrika Kum aratunga. O zn a cza ło to - po w ie lo le tn ie j p r z e
rw ie - p o w ró t d o rz ą d ó w p rze d sta w ic iela słynnej ro d zin y Bandaranaike, b o
w ie m Chandrika je s t córką S olo m o n a i S irim a vo Bandaranaike. P o kilku m ie
siącach C handrika Kum aratunga p o sta n o w iła sięgnąć po n a jw y żs ze sta n o w i
sko w pań stw ie, tj. p o prezyden tu rę, co te ż w p ełn i je j się p o w io d ło . Z w y c ię
żyła on a b o w ie m w p rze p ro w a d zo n y c h 9 listopada 1994 roku w y b o ra c h p re
zyden ck ich , pokon u jąc kan dyd atkę UNP, Srim e D issanayake, w d o w ę po za
b itym 24 p a źd ziern ik a 1994 roku w zam ach u b o m b o w y m G am in i D issanay
ake, k tó ry p o c z ą tk o w o m iał się u biegać o u rząd p rezyd en ta ja k o kan dyd at
89 1
n arod ow ców . B om ba, zd e to n o w a n a p rze z terrorystk ę-sa m ob ójczyn ię na w ie

cu w yb o rczy m , s p o w o d o w a ła p o n a d to śm ierć 50 innych osób, a p rze szło 300
lu d zi o d n io sło rany. I za ten zam ach o d p o w ie d zia ln o ś c ią o b cią żo n o tam ilskie
T y gry sy Z w o ln io n y p rze z C handrikę Kum aratungę fo te l prem iera, w listo p a
d z ie 1994 roku za jęła je j 78-letn ia m atka S irim a vo Bandaranaike.
Z d o m in o w a n e p rze z ród Ban daran aike n o w e w ła d z e lankijskie o g ło s iły
g o to w o ś ć n aw ią za n ia ro z m ó w p o k o jo w yc h z Tam ilam i. C o fn ięto b lo k a d ę g o
spodarczą w o b e c o p a n o w a n e g o p rze z T a m iló w p ó łw ysp u D żafn a. Kreślono
p la n y n adania za m ieszk a n ym p rze z T a m iló w p ro w in cjo m szerokiej a u to n o
m ii, g w a ra n to w a n e j p rze z konstytucję. W szystkie te dek laracje dobrej w o li
sp o w od ow a ły, że tam ilskie T y gry sy z d e c y d o w a ły się p o d p isa ć z a w ie s z e n ie
broni i przystąpić d o rokow ań .
R o k o w a n ia je d n a k za ła m a ły się p o kilku m iesiącach, g d y ż T y gry sy d o szły
do przekon an ia, że tylk o w a lk a zbrojna przyn ieść m o że p o żą d a n e rezultaty.
W k w ietn iu 1995 roku T ygry sy zła m a ły ro zejm , in icju jąc w ie le d zia ła ń za
czepn ych w o b e c sił rzą d o w ych . W alki n asiliły się na początku lipca, k ie d y to
Tygrysy u d e rzy ły na kilka baz w ojsk ow y ch . R o zg o ry c zo n a fiaskiem ro z m ó w
p o k ojow ych , pani p rezyd en t Chandrika Kum aratunga u d zieliła w ojsku w s z e l
kich p ełn o m o cn ictw n iezb ęd n ych d o stłu m ienia tam ilskiej rebelii. A rm ia z a
atak ow a ła p ó łw yse p D ża fn a i zb o m b a rd ow a ła p o zy cje tam ilskie. W trakcie
tych d zia ła ń za b ito p on ad 300 p a rty za n tó w tam ilskich. W p o ło w ie p a ź d z ie r
nika 1995 roku liczą ce p o n a d 10 tys. ż o łn ie rz y siły rz ą d o w e ro z p o c z ę ły w ie l
ką o fen sy w ę p rze ciw k o Tygrysom , z u życiem na du żą skalę czo łgó w , dzia ł,
ś m ig ło w c ó w i sam olotów . N a początku gru dnia, p o 47 dniach ciężkich w alk,
w ojsk o zd o b y ło m iasto D żafnę, stolicę tam ilskich separatystów .
Pokonan e w działan iach w o je n n y ch T y gry sy n ie za p rzesta ły w a lk i i p o
n ow n ie sięgn ęły po w yp ró b o w a n ą m eto d ę - zam ach y terrorystyczne. 31 stycz
nia 1996 roku w cen tru m K o lom b o ek sp lod ow a ła w y p e łn io n a m a teriałam i
w y b u c h o w y m i cięża ró w k a . Z g in ę ło 60 osób i p o n a d 1500 zosta ło rannych.
Był to n a jk rw a w s zy zam ach w w o jn ie d o m o w e j na Sri Lance. B o m b y d e to
n o w a n e p rze z tam ilskich b o jow n ik ó w , n ajczęściej sam obójców , często w y b u
ch a ły i w latach następnych, np. na trz y dn i p rze d w y b o ra m i p rezyd en ck im i
w grudniu 1999 roku sam obójca dokonał zam achu b o m b o w e g o podczas w iecu
starającej się o reelekcję p rezyd en t Chandriki Kum aratungi. Zabił 21 osób i ra
nił p on ad 100 innych, w tym samą panią prezyden t, która straciła oko. Chan
drika Kumaratunga zw ycięży ła w w yborach , pozostaw iając w pokonan ym polu
R an iła W ick rem esin gh e ze Z je d n o czo n ej Partii N a ro d o w e j. 18 dn i p o prób ie
zabicia Kum aratungi ce le m zam ach u stała się je j m atka, u rzęd u ją cy p rem ier
S irim a vo B andaranaike. B om ba eksplodująca p rze d biu rem p rem iera zabiła
11 osób, a 27 raniła.
O d początku 200 0 roku n asiliły się dzia ła n ia zbrojn e o d d z ia łó w tam ilskich
T y g ry só w na p ó łn o c y kraju. W starciach z nim i arm ia rz ą d o w a p on osiła p o
rażki, traciła stra tegiczn e pu n kty na p ó łn o c y w yspy, a w m aju 200 0 roku re
b elian ci p o w a żn ie za gro zili D żafnie, zajm ując n a w et b a zę w ojsk ow ą na p rze d
892
294. BANGLADESZ: KOBIETY U WŁADZY
m ieściach m iasta. P rezyd en t Chandrika Kum aratunga o gło siła w ó w c z a s stan

w o je n n y i p rzy zn a ła rz ą d o w i szc ze g ó ln e u praw n ien ia. Te posu nięcia, a także
sk iero w a n ie d o w a lk i d o d a tk ow y ch w o js k rzą d o w y c h d o p ro w a d z iło d o p o
w strzym a n ia o fe n s y w y Tygrysów .
Tam ilscy separatyści sięg n ę li p o raz k o lejn y p o terror. W czerw c u 2000
roku w trakcie d e fila d y z o k a zji św ięta p a ń s tw o w e g o w K o lom b o b o m b a ta-
m ilsk iego sa m ob ójcy zabiła je d n e g o z c zło n k ó w rządu i 21 innych osób. B om
b y w y b u ch a ły też pod cza s kam p an ii p rze d w y b o ra m i p a rlam en tarn ym i, ro z
pisan ym i na 10 p a źd ziern ik a 200 0 roku, które za k o ń czyły się zw y c ię s tw e m
u gru p ow an ia o p o zy c y jn e g o w o b e c prezyd en t Chandriki Kum aratungi. W dniu
w yb o ró w , ju ż p o od d a n iu głosu, w w iek u 84 lat zm arła na atak serca Sirim a-
v o Bandaranaike, która w sierpniu 2000 roku zrezygn ow a ła z funkcji prem iera,
p rze ch o d zą c na em erytu rę.
W w ie k XXI Sri Lanka w c h o d z iła sp a ra liżo w a n a n iekoń czącą się w o jn ą
d o m o w ą , w której śm ierć p o n io sło p o n a d 60 tys. lu dzi.
294. BANGLADESZ: KOBIETY U WŁADZY
Trudna sytuacja je d n e g o z n ajbiedn iejszych k ra jó w św iata, p rzelu d n ien ie i n a

rastające k o n flik ty s p o łe c zn e s p o tę g o w a n e z o s ta ły za o strza ją cą się w a lk ą
polityczn ą m ię d zy p rem ier Begum Khaledą Zia a p rzy w ód czy n ią głó w n ej partii
o p o zy cyjn ej, L igi A w am i, Sheikh H asiną W ajed. W ie lo k ro tn e p rób y w y m u s ze
nia p rze z o p o z y c ję rezygn a cji rzą d u B an gladeskiej Partii N a r o d o w e j (B P N )
zn a la z ły ku lm in ację w io s n ą 1996 roku. N a w e z w a n ie L igi A w a m i w lutym
d o szło d o strajku ge n era ln eg o , k tó ry sp a ra liżo w a ł kraj, za m yk ają c na kilka
tyg od n i g łó w n e porty. O pozycja zb o jk oto w ała także w y b o ry p ow szech n e w lu
tym 1996 roku, które p rzy n io s ły w y r a ź n e z w y c ię s tw o B PN , dyskredytu jąc
w y n ik i g ło s o w a n ia . R osnąca presja na rzą d s p o w o d o w a ła je g o u stąpien ie
30 m arca i rozp isa n ie n ow ych w y b o r ó w parlam en tarn ych 12 cz e rw c a 1996
roku. Z w y c ię ż y ła w nich L iga A w a m i, uzyskując 146 m a n d a tó w w 300-oso-
b o w y m p a rla m en cie i w y p rz e d z a ją c B PN (1 1 6 m iejsc) i p a rtię D ża tija b y łe g o
d yktatora M o h a m m ed a Erszada (3 3 m iejsca ). N o w y m p rem ierem została Ha-
sina W ajed, która, p o w o łu ją c rzą d w ie lo p a rty jn y z u d zia łem o p o zy cji, stara
ła się u sta b ilizow a ć kraj, n ękan y częstym i k ryzysam i p o lityczn ym i, tru d n o
ściam i gosp od a rczym i i eksplozją d em og ra ficzn ą . Jednak ju ż w sierpniu 1997
roku B P N w y c o fa ła p oparcie dla rządu, a n astępnie stw o rzy ła silną koalicję,
bojkotu jącą p o sied zen ia parlam en tu ora z w y b o r y lokalne.
P o m im o prób y zam achu na życie prem ier H asin y w lipcu 2000 roku i m im o
w zro stu aktyw n ości islam istów , n astąpiło w y ra ź n e o b n iż e n ie n ap ięcia w kra
ju . Jedn ak środki p o d ję te p rze z w ła d z e , p rze d e w szystk im u staw a o b e z p ie
89 3
czeń stw ie p u b liczn ym z lu teg o 200 0 roku, o k a za ły się skuteczne w p o w s trz y

m yw an iu d zia ła ń fu n dam en talistów . W gru dniu 1997 roku Sheikh H asina
za w a rła u go d ę z separatystyczn ą partyzan tką w p ro w in cji C h ittagon g. N ie
zb yt dobre p o z o s ta w a ły stosunki z In diam i. P o w o d e m te g o b yła g łó w n ie n ie
leg a ln a im igra cja d o In d ii m ie szk a ń có w Bangladeszu.
295. MONGOLIA - DEMOKRACJA W STEPIE
M o n g o lia p o d ą ża ła trudną d rog ą m ię d z y tradycją sp o łeczeń stw a k o c z o w n i

czego, p r z y z w y c z a jo n e g o d o tw ard ej ręki w ła d zy, a n ow o czesn ością, u tożsa
m ianą z d em ok ra tyczn ym i rzą d a m i ora z m ech a n izm a m i go sp o d a rk i rynk o
w e j. N o w a konstytucja, która w e s z ła w ży c ie 12 lu tego 1992 roku, p rok la
m o w a ła ustrój d em ok ra cji parlam entarn ej, n eu tralność p o lityk i za gra n iczn ej
kraju ora z m ieszan e fo rm y w łasn ości. W w yb o ra ch do 7 6 -o s o b o w e g o W ie l
k ieg o Churału L u d o w e g o 28 czerw c a z w y c ię ż y ła p o n o w n ie M PLR , z d o b y w a
ją c 70 m iejsc. R o zm ia ry z w y cięs tw a o d z w ie rc ie d la ły o d rzu cen ie p rze z sp o łe
czeń stw o n ow yc h w a rtości i zasad p o lityczn ych o ra z gospodarczych . P ró b y
reform gosp od a rczych b y ły n ieu dane. P rzejście na ro zliczen ia w o ln o d e w iz o -
w e z krajam i byłej R W PG i u w o ln ien ie cen p rzy n io sło w yso k ą in fla cję oraz
d o tk liw e braki w za op a trzen iu . P rog ra m pryw atyzacyjn y, p o m ija ją cy w ie lk ie
m o lo c h y p a ń stw o w e, w z b u d z ił liczn e p rotesty społeczn e.
Prezyd en t Pu n sałm aagijn O czirbat, w y b ra n y p o n o w n ie w c z e rw c u 1993
roku, co ra z k rytyczn iej o cen ia ł d zia ła n ia rządu. R ażąca n ieefek ty w n o ść p a ń
stw o w y ch przedsiębiorstw , brak k o n ta k tó w z rynkam i ś w ia to w y m i ora z tru d
ności ro ln ictw a i h o d o w li p o g łę b ia ły zapaść gospodarczą, d o tk liw ie o d c z u
w a n ą p rze z w ięk szość społeczeń stw a . Trudności sp o łeczn o -go sp o d a rcze spo
tę g o w a ły o lb rzy m ie p o ż a ry stepów . W rezu ltacie k o lejn e w y b o r y p a rla m en
tarn e w c z e rw c u 1996 roku w y g ra ła o p o zy cy jn a K o a licja D em ok ra tyczn a ,
zd o b y w a ją c 50 m andatów , zaś M P L R je d y n ie 25. N a c z e le rządu stanął p rzy
w ó d c a K oalicji D em ok ra tyczn ej, M en d sa ich a n y Enchsaichan, k tó ry p rzy p o
parciu USA, U nii Europejskiej oraz m ięd zyn a rod ow ych instytucji fin an sow ych
starał się o d b u d o w a ć gosp od a rk ę i zachęcić M o n g o łó w d o a k ty w n eg o uczest
n ictw a w życiu p u b liczn ym . R e fo rm y ry n k o w e re a liz o w a n e p rze z K oa licję
D em ok ra tyczn ą n ie tra fiły je d n a k d o przekon an ia m ieszk a ń com kraju, n iosły
p o w a ż n e koszty, a w końcu zo s ta ły stępion e p rze z w szech w ła d n ą biu rokra
cję. W rezu ltacie w lipcu 200 0 roku M P L R o dn iosła p rzy tła cza ją ce z w y c ię
stw o w w yb o ra ch d o Churału L u d o w e g o , z d o b y w a ją c 72 m andaty. W y b o ry
prezyd en ck ie w y g ra ł N a tsa gijn B agaban di (M P L R ), p o p a rty p rze z 5 8 % g ło
sujących.
894
296. POSTSOWIECKI CHAOS W AZJI ŚRODKOWA
296. POSTSOWIECKI CHAOS W AZJI ŚRODKOWEJ
P o ra d zieck ie republiki A z ji Ś rod k ow ej, u w o ln io n e z b ezp o śred n iej p o d le g ło

ści w o b e c Krem la, ale w d u żym stopniu u za le żn io n e p o d w z g lę d e m p o lity c z
nym , m ilita rn ym i ek o n om iczn y m (u k ła d y o w sp ó łp ra c y i p o m o c y w z a je m
n ej z a w a rte w p o ło w ie 1992 r.), p rze n io sły na gru nt n ie p o d le g ło ś c i d a w n e
m e to d y sp ra w o w a n ia w ła d z y i feu d a ln e stosunki sp o łeczn e. W w ięk szości
p a ń stw na ich c z e le p o zo sta li d a w n i p r z y w ó d c y kom u n istyczn i, w yk o rzy stu
ją c sw ą w ła d z ę d o za p ro w a d ze n ia au tokratycznych rz ą d ó w i w y k o rz y s ty w a
nia śro d k ó w pu bliczn ych na w ła sn e potrzeby. G łó w n y m b o g a c tw e m te g o re
g io n u p o z o s ta ły su row ce natu ralne, p rze d e w szystk im ro p a n a fto w a , ora z
narkotyki. W o g ro m n ej w ięk szo ści zyski tra fia ły d o lokaln ych lid e r ó w p o li
tyczn ych o ra z m afii. U d zia ł go sp o d a rk i cza rn o ryn k o w e j w prod u k cie k ra jo
w y m w y n o s ił o d 13% w U zbekistan ie i 3 9 % w K azachstanie d o 1 00 % ( ! ! ! )
w K irgistan ie i Tadżykistan ie. W g ro n ie 133 państw, ocen ion ych p rze z p o z a
rz ą d o w ą o rga n iza c ję badającą stop ień koru pcji, Transparenty In te rn a tio n a l,
Tadżykistan za jął 124. m iejsce o d końca, Kirgistan - 118, a U zbekistan i K a
zachstan - 100. Z a in teres o w a n ie za ch o d n io e u ro p ejsk ich i am erykań skich
k o n c ern ó w n a fto w y ch eksploatacją p rze b o g a ty ch z łó ż ro p y n a fto w e j p o z w o
liło u m ocn ić rz ą d y Nursułtana N a z a rb a je w a w Kazachstanie o ra z Saparm u-
rata N ija z o w a w Tu rkm enistanie. Produ kcja i p rze m y t h e ro in y stał się p o d
sta w o w y m źró d łe m d o c h o d ó w n ielega ln ych i p ó łleg a ln y c h w Tadżykistan ie,
rz ą d z o n y m p r z e z Im a m a le g o R a ch m a n ow a , o ra z K irgista n ie p o d rzą d a m i
A skara A k a jew a . P r z y w ó d c y repu blik azjatyckich w y ra ż a li ró w n ie ż z a n ie p o
kojen ie dzia ła ln ością fu n d a m en ta listó w islam skich. W ojn a d o m o w a w T a d ży
kistanie, która w yb u ch ła na początku 1992 roku m ię d z y p o p iera n ym p rze z
M o sk w ę prokom u n istyczn ym p rezyd en tem Im am alim R a ch m o n o w em a islam
ską koalicją, w sp iera n ą p rze z afgańsldch m u d ża h e d in ó w ora z Iran, gro ziła
rozprzestrzen ien iem się d o sąsiednich republik. Postępy ta lib ów w Afgan istanie
w z m o c n iły p o czu cie za g ro żen ia i p rzy c z y n iły się d o zacieśn ien ia w sp ó łp ra c y
w A z ji Środkow ej. W krajach tych o d ro d ził się kult jedn ostki, zw ią za n y z osobą
prezyd en ta , k tó ry n iek ied y (N ija z o w , Karim ow , N a z a rb a je w ) p rzy b ra ł w ręc z
gro te s k o w y w y ra z.
D ość n ieo c ze k iw a n ie, p o ro zp a d zie ZSRR , K a z a c h s ta n stał się czło n k iem
ek sk lu zy w n eg o „klubu a to m o w e g o ” i starał się w yk o rzy sta ć ten fakt d o o d
g ry w a n ia roli m ocarstw a w A z ji Ś rod k ow ej. Pod z d ecy d o w a n ą presją Rosji,
Kazachstan p rze k a za ł je d n a k posiadan ą broń a to m o w ą Rosji i p rzystą p ił d o
u k ła d ó w o n ie ro z p rz e s trze n ia n iu b ron i ją d r o w e j. U trz y m a ł n ato m ia st, ze
w z g lę d u na p o ten cjał tery to ria ln y i ekonom iczny, status m ocarstw a re g io n a l
n ego. R z ą d z ą c y krajem , b y ły kom u n istyczn y p rzy w ó d c a republiki, Nursułtan
N aza rb a jew , z a p ro w a d z ił ch arakterystyczn e dla te g o region u rz ą d y au tokra
tyczn e, n eu tralizu jąc o p o z y c ję i dążąc do za w a rcia korzystn ych k on trak tó w
n afto w ych . D u że zn a czen ie m iała u m o w a gosp od a rcza w a rtości 10 m ld doi.
89 5
na eksploatację z łó ż n a fto w y ch w rejon ie Aktiubińska o ra z b u d o w ę ru rocią

gów , która została za w a rta w e w rześn iu 1997 roku z C hinam i. P rze ja w e m
gig a n to m a n ii i am bicji p rezyd en ta N a za rb a jew a b yła b u d o w a n o w ej sto licy -
A k m o ły (d a w n y C e lin o g ra d ). 10 gru dnia 1997 roku o ficja ln ie A k m o ła zosta
ła n ow ą stolicą państw a, zaś w maju 1998 roku je j n a zw ę z m ien io n o na Asta-
nę. Po anu low an iu p rze z Sąd N a jw y ż s z y w y n ik ó w w y b o ró w parlam entarn ych
w 1996 roku, p rezyd en t N a z a rb a je w arbitraln ie ro zszerzy ł sw e u p ra w n ien ia
do czasu n ow ych w y b o ró w parlam entarnych, które o d b yły się pod koniec 1999
roku. M ia ł p ra w o w y d a w a n ia d ek retó w z m ocą ustawy, in icjo w a n ia zm ian
w konstytucji, m ia n o w a n ia i o d w o ły w a n ia p rem iera ora z ro z w ią z a n ia p a rla
m entu. W styczniu 1999 roku N a z a rb a je w zosta ł w y b ra n y na trzecią k a d en
cję, d o 200 6 roku, uzyskując 81 ,7 % głosów . W y b o ry 1999 roku u m o cn iły p o
zycję z w o le n n ik ó w N a za rb a je w a w M a d żlisie (iz b ie n iższej p a rla m en tu ).
Pod rzą d a m i postkom u n istyczn ego p rezyd en ta Islam a K a rim o w a U z b e k i
stan stał się fa w o r y te m p a ń stw za ch od n ich ze w z g lę d u na stabiln ość w e
w n ętrzn ą , tradycje o p o zy cji dem ok ratyczn ej i strategiczne p o ło że n ie na Ś rod
k ow ym W schodzie. Prezyden t K arim ow w y d a ł zd ecyd o w a n ą w a lk ę islam istom ,
uznając ich za g łó w n e za g ro ż e n ie n ie p o d le g łe g o państw a. Zak a za ł leg a ln ej
d zia ła ln ości Partii O d rod zen ia Islam skiego oraz w z m o c n ił w o js k o w ą k on tro
lę w o k ó ł o p a n o w a n e j p r z e z fu n d a m e n ta lis tó w D o lin y Fergany. R zą d b e z
w z g lę d n ie z w a lc z a ł ta k że o p o zy c y jn e u gru p ow a n ia B irlik i Erk. Po stłu m ie
niu studenckich p ro testó w w styczniu 1992 roku, rzą d ro z p ra w ił się z o p o
zycją, za p ro w a d za ją c w o b liczu chaosu w sąsiednim A fga n ista n ie i T a d żyk i
stanie su row e rzą d y au tokratyczne. W gru dniu 1999 roku w w yb o ra ch d o
O lij M adżlis (p a rla m en tu ) p rzy frek w en cji 97% z w y c ię ż y li z w o le n n ic y p re z y
denta. W styczniu 2000 roku K a rim ow uzyskał 9 2 -p rocen tow e poparcie w w y
borach prezyden ckich.
W Turkm enistanie trw a ły au tokratyczne rz ą d y k o m u n istyczn ego aparat
czyka Saparm urata N ija z o w a , k tó ry w w yb o ra ch prezyden ckich w czerw c u
1992 roku uzyskał 9 9 ,5 % głosów . Turkm enistan starał się w y k o rzy sta ć sw e
stra tegiczn e p o ło że n ie , przede w szystkim sąsiedztw o z Iranem , w celu uzyska
nia po m o cy ekonom icznej Zachodu o ra z arabskich p rze c iw n ik ó w reżim u aja
to lla h ó w (g łó w n ie A ra b ii S a u d y jsk iej). P rób y te b y ły w du żej m ie rze n ieu d a
ne. B o ga te z ło ża ga zu zie m n e g o i ro p y n a fto w e j d a w a ły stałe dochody, p o
zw ala ją ce p o w strzym ać krach półfeu d a ln ej gospodarld. O sob liw ością Turkm e
nistanu był ro zk w it kultu jedn ostki prezyden ta N ija z o w a d o w y m ia r ó w w ła ści
w ych osob om M a o Zed on ga , Kim Ir-sena c z y N ic o la e Ceauęescu. P rzy ją w s zy
o fic ja ln y tytu ł Turkmena-baszy, N ija z o w p rze zn a cza ł p o w a ż n e su m y z fu n
du szy p a ń stw o w ych na b u d o w ę w łasn ych pom ników i n azyw ał sw ym im ieniem
większość obiektów publicznych. W grudniu 1999 roku w w yborach do M adżlisu
kandydaci o b ozu p rezyd en ck iego zd o b yli w szystkie z w yją tk iem je d n e g o m ie j
sca. N a tyc h m ia s t p o u k on stytu ow an iu się n o w e g o z g r o m a d z e n ia p rzy jęta
została popraw ka konstytucyjna o d o żyw otn iej prezydenturze N ijazow a.
896
296. POSTSOWIECKI CHAOS W AZJI ŚRODKOWEJ
P rezyd en t K irgistanu A skar A k a je w starał się w p ro w a d z ić e le m e n ty n o

w oczesn o ści d o tra d ycyjn ego , p ó łfe u d a ln e g o życia sp o łeczn o -go sp o d a rczeg o,
w ią ż ą c te w y siłk i z re form a m i w o ln o ry n k o w y m i. P o d o b n ie ja k p r z y w ó d c y
in nych republik, u zn ał za sto sow n e w z m o c n ie n ie sw o ich rz ą d ó w w kierunku
fa k tyczn eg o a u torytaryzm u , lecz spotkał się z silną o p o zy cją ze stron y partii
islamskich. W gru dniu 1995 roku A skar A k a je w p o n o w n ie w y b ra n y został na
u rząd p rezyd en ta . N a tych m iast rozp isa ł na 10 lu te g o 1996 roku referen du m
w celu uzyskania sp o łe c zn e g o p rzy z w o le n ia na zn a czn e p o s z e rz e n ie u p ra w
n ień prezyd en ta , a b y p rzeła m a ć o p o zy c ję p arlam en tarn ą i ro z w ią z a ć kryzys
gospodarczy. W p a źd ziern ik u 200 0 roku zosta ł w y b ra n y na kolejn ą k a d en
cję. W obliczu nasilającej się fali fu n dam en talizm u i o fe n s y w y ta lib ó w w A fg a
nistanie, d ą ż y ł d o u regu low a n ia stosu nków z sąsiadam i, U zbekistan em i Ta
dżyk istan em , o ra z C hinam i. W lipcu 1996 roku p odczas w iz y t y p rezyd en ta
ChRL, Jiang Zem in a, p od p isa n o u m o w ę gran iczn ą, kładącą kres sp o ro w i t e
rytorialn em u , ciągn ącem u się o d lat sześćdziesiątych .
O d zaran ia n iep o d leg ło śc i Tadżykistanu narastał konflikt m ię d z y postso-
w ie c k im i w ła d z a m i kraju, z p rezyd en tem R a ch m on em N a b ije w e m , a islam
ską op ozy cją , zd o m in o w a n ą p rze z Islam ską Partię O d ro d zen ia o ra z ruch Ra-
stochez. W m aju 1992 roku d o szło d o w a lk w D uszanbe, zaś p rezyd en t Na-
b ije w u trzy m a ł się u w ła d z y je d y n ie d z ię k i in te rw e n c ji o d d z ia łó w m ilic ji
O M O N . Tadżykistan b ył je d y n ą republiką A z ji Ś rod k ow ej, w której p o ro z p a
d z ie Z S R R M o sk w a u trzym yw a ła stale k o n tyn gen t w ojsk ow y, k tó reg o lic z e b
ność w okresie n asilenia w o jn y d o m o w e j o siągn ęła 30 tys. żołnierzy. W gru d
niu 1992 roku, w sk u tek upadku islam skiej koalicji, fu nkcję p rezyd en ta objął
p rze w o d n ic zą c y R a d y N a jw y ższej - Im am ali Rachm anow . P rze z następne lata
d o c h o d z iło d o częstych starć i in c y d e n tó w zbrojn ych m ię d z y w sp iera n y m i
p rze z Rosję siłam i r z ą d o w y m i a m u zu łm ań skim i rebeliantam i. O d w rześn ia
1994 roku w o jn a w yb u ch ła w śro d k o w ym Tadżykistan ie. D la w ła d z ta d ż y c
kich, p o w a ż n y m z a g ro ż e n ie m stała się o fe n s y w a ta lib ó w w A fg a n ista n ie,
m o gą ca ro zszerzy ć się p o za gran ice te g o państw a. D la tego , z p o m o cą M o
skwy, ta d życk ie siły zbrojn e sk o n cen trow a ły sw e o d d z ia ły na gra n icy z A fg a
nistanem . R zą d stracił kon trolę nad zb rojn ym i u gru p ow a n ia m i islam skim i,
które p o d ję ły o fe n s y w ę w w ie lu częściach kraju. P ry m w io d ły m ilicje u zb ec
kie, sp rzym ie rzo n e z afgań skim k om en d a n tem A h m e d e m S zah em M asu dem .
W p o ło w ie stycznia 1997 roku w D u szanbe p o d p isa n o p o ro zu m ien ie m ię d z y
rzą d em a p rzed sta w iciela m i o p o zy cji m uzułm ańskiej, p rzew id u ją ce am nestię,
p rzy g o to w a n ie n ow ych w y b o r ó w ora z p o w ró t u ch o d źcó w d o kraju. N ie p r z e
r w a ło to je d n a k w a lk w kraju . W o b lic z u p o s tę p ó w a fga ń sk ich ta lib ó w ,
w c zerw c u 1997 roku - p o d naciskiem Rosji, U zbekistan u i M asu da - p re zy
d en t Im a m a li R a ch m a n o w z a w a rł pokój z islam istam i. O p a n o w a n ie A fg a n i
stanu p rze z ta lib ó w w sierpniu 1998 roku s p o w o d o w a ło k on cen trację w o js k
rosyjsko-tadżyckich na gra n icy z tym krajem o ra z n asilen ie d zia ła ń p r z e c iw
u gru p o w a n io m islam skim .
897
297. PŁONNE NADZIEJE POKOJOWE NA BLISKIM WSCHODZIE
Z a in au gu row an a w końcu p a źd ziern ik a 1991 roku, blisk ow sch od n ia k o n fe

rencja p o k o jo w a p rze b ieg a ła z du żym i tru dn ościam i i o b fito w a ła w liczn e
k o n trow ersje o ra z k o n flik ty stanow isk. O b o k ro z m ó w w ram ach konferen cji,
to c zy ły się tajne n ego cja cje z u d zia łem zain teresow an ych stron. N a jisto tn iej
sze zn a czen ie m ia ły b ezp ośred n ie r o z m o w y w O slo m ię d z y d ele g a ta m i O W P
i rządu izra elsk iego (sty c ze ń -s ie rp ie ń 1993 r.), a także spotkania p r z y w ó d
c ó w Izra e la i Egiptu (listo p a d 1992 - lip iec 1993 r.). 18 sierpn ia 1993 roku
w O slo p odpisan o izraelsko-palestyńską dek larację o p o k o jo w y c h intencjach,
która za w ie ra ła w z a je m n e koncesje i z z a ło żen ia sta n o w iła p o d sta w ę p rzy
szłeg o fo rm a ln e g o p o ro zu m ien ia. Po uznaniu Izra e la p rze z OWP, w y r z e c z e
niu się terro ryzm u i w y ra żen iu w o li u reg u low a n ia sp o ró w w sposób p o k o jo
w y kom prom is stał się faktem . 13 w rześn ia 1993 roku w W a s zy n g to n ie z a
w a rto izraelsko-palestyńskie p o ro zu m ien ie, p rze w id u ją ce p o w sta n ie d o p ię
ciu lat - na tery toriu m S trefy G a zy i Jerycha - A u to n o m ii Palestyńskiej, p r z e
p ro w a d z e n ie w y b o r ó w d o w ła d z lokalnych, ro z p o c z ę c ie ro k o w ań w spraw ie
o sta tec zn eg o statusu te ry to r ió w ok u p ow a n ych ora z ro zp o częcie d o 13 gru d
nia 1994 roku w y c o fy w a n ia izraelskich ż o łn ie r z y z G a zy i Jerycha. Posta n o
w ie n ia te g o p o ro zu m ien ia stały się p o d sta w ą układu o o gra n iczo n ej A u to n o
m ii Palestyńskiej, p o d p isa n ego w K a irze 4 m aja 1994 roku p rze z p rem iera
Izra e la Icchaka Rabina, p rze w o d n ic z ą c e g o O W P Jasira A ra fa ta i p rezyd en ta
Egiptu H o sn ie g o M ubaraka.
P o d sta w o w ą p rzeszk od ą w kontynu acji procesu p o k o jo w e g o stał się eks-
trem izm p o lity czn y za ró w n o p o stronie izraelskiej, ja k też palestyńskiej. Skut
k iem sp rzeciw u radykalnej p ra w ic y w Izraelu w o b e c d ia lo gu z P a lestyń czy
kam i b yła m .in. m asakra 29 A ra b ó w w G rocie Patria rch ów w H eb ron ie 25 lu
t e g o 1994 roku, d o k o n a n a p rze z czło n k a terro rysty czn ej o rg a n iz a c ji Kach
Barucha G oldstein a, ora z za b ójstw o p rem iera R abin a w Tel A w iw ie , 4 listo
pada 1995 roku. P rze ciw n ik a m i r o z m ó w z Iz ra e le m b y ły także d w ie te rro ry
styczn e o rga n iza cje palestyńskie, Ham as i D żihad, o d p o w ie d z ia ln e za serię
sa m ob ójczych za m a c h ó w b o m b o w ych , z których n ajb ardziej k rw a w e , stopu
ją c e proces p okojow y, m ia ły m iejsce w p a źd ziern ik u 1994 roku w Tel A w i
w ie , w styczn iu 1995 roku w B elt Lit, styczniu i lu tym 1996 - w J ero zo lim ie
i Tel A w iw ie o ra z w lipcu 1997 roku na je ro z o lim s k im b a za rze M achane-Je-
huda. P o czą tk o w o u dało się je s z c z e z a w rz e ć kilka zn aczących p o ro zu m ień
o ch arakterze u m ó w p ra w n o m ięd zy n a ro d o w y ch , w tym dek larację o za k o ń
czen iu w o jn y m ię d z y Iz ra e le m a Jordanią (2 5 lipca 1994 r.) o ra z izraelsko-
-jordański traktat p o k o jo w y (p a ź d z ie rn ik 1994 r.). W 1995 roku n ego cja cje
p alestyńsk o-izraelskie p r ze b ie g a ły w cora z bard ziej n ap iętej a tm o sferze, acz
kolw iek udało się 29 w rześn ia 1995 roku osiągnąć porozu m ien ie o rozszerzeniu
autonom ii na 1/3 terytorium Zachodniego Brzegu Jordanu (tra k ta t z T a b y ).
898
297. PŁONNE NADZIEJE POKOJOWE NA BLISKIM WSCHODZIE
M ię d z y w rz e ś n ie m 1996 a styczn iem 1997 roku d o szło d o trzech k o lej

nych izraelsko-palestyńskich spotkań na szczycie. R o z m o w y m ię d z y n o w y m
p rem ierem Izra e la , B en ja m in em N eta n ia h u , a Jasirem A ra fa te m d o ty c z y ły
g łó w n ie p o ja w ia ją cy ch się k w estii spornych (o tw a rc ie tu nelu dla tu rys tó w
w J ero zo lim ie, sytuacja w H e b ro n ie ), a także h a rm o n o gra m u i m e to d w y c o
fy w a n ia w o js k izraelskich z te ry to rió w palestyńskich. P o w ielo le tn ich sporach,
d w ie g łó w n e izra elsk ie p a rtie p o lityczn e, rzą d zą cy Likud i Partia Pracy, osią
g n ę ły 26 styczn ia 1997 roku w sp ó ln e stanow isko w n ego cja cja ch z Palestyń
czykam i co d o ostatecznego statusu Jerozolim y i Au ton om ii Palestyńskiej. W d o
ku m encie p r ze w id zia n o p rzy łą czen ie d o Izra e la tych te re n ó w Z a ch o d n iego
Brzegu, na których m ieszka n ajw ięcej żydow skich osadników. M im o to rząd
N etan iahu nasilił akcję osadniczą (b u d o w a osiedla H ar-H om a w e w sch od n iej
J ero zo lim ie) i o p ó źn ia ł ew akuację ludności żyd ow sk iej z Z a ch o d n iego Brzegu.
P o raz k o lejn y proces p o k o jo w y został za trzym a n y 4 w rześn ia 1997 roku
po zam achu terrorystó w jed n ej z b o jó w e k Hamasu, Izz-addin el-Qassam, w p a
sażu Ben Jehuda w cen tru m Jerozolim y. W ybu ch kilku b o m b s p o w o d o w a ł
śm ierć 7 osób i o b ra żen ia 164. Izra e l natychm iast w p r o w a d z ił p o n o w n ą b lo
k a d ę Z a c h o d n ie g o B rzegu i strefy Gazy. W m arcu 1998 roku W a szy n g ton
w ysu n ął kolejn ą p ro p o z y c ję p rzeła m a n ia im pasu. N o w a p ro p o zycja p r z e w i
d yw a ła w strzym an ie ży d o w sk ieg o osadnictw a i odd a n ie 13% tere n ó w Zach od
n iego Brzegu na rzecz A u ton om ii Palestyńskiej. M ed iacji p od jęła się także Unia
Europejska, która za ara n żo w a ła ro z m o w y p o k o jo w e w L on dyn ie w m aju 1998
roku, je d n a k b ez p o w o d z e n ia . W lipcu 1998 roku p rezy d en t Syrii, H a fe z al-
-Asad, o d b y ł p ierw szą o d 22 lat p o d ró ż na Zach ód, sldadając o ficja ln ą w iz y
tę p a ń stw o w ą w e Francji. W ią z a ła się on a ze zg ło szo n ą w m aju t e g o ż roku
francu sko-egipską in icja tyw ą w z n o w ie n ia b lisk ow sch o d n ie go d ia lo g u p o k o
jo w e g o . P r z e w id y w a ła on a z o r g a n iz o w a n ie k o n feren cji g łó w n y c h a k to ró w
spoza regionu : U SA , U n ii E u ropejskiej, Rosji, a także Egiptu. W d ru gim eta
pie, d o r o z m ó w w łą c z o n e zosta łyb y d e le g a cje pań stw b ezp o śred n io za a n g a
żo w a n ych w konflikt: Izra ela , Syrii, Libanu i A u to n o m ii Palestyńskiej. P r o p o
zycja ta została je d n a k ch ło d n o p otra k tow a n a p rze z U S A i Izrael.
D o p rze ło m u d o szło jesie n ią 1998 roku 23 p a źd ziern ik a A ra fa t, N e ta n ia
hu i p rezy d en t C lin ton pod p isa li w W y e P la n ta tion p o ro zu m ien ie, p rze w id u
ją c e p rzek a za n ie p rze z Iz ra e l 13 % te ry to r ió w o k u p ow a n ych p o d a dm in istra
cję palestyńską o ra z o d d a n ie w ła d z o m A u to n o m ii Palestyńskiej 14 ,2 % z ie m
ok u p ow a n ych ja k o tery toriu m p a ń stw o w eg o . Izra e l z g o d z ił się także u w o l
nić kilka tysięcy w ię ź n ió w palestyńskich ora z o tw o rz y ć p o łą czen ia k o m u n i
kacyjne m ię d z y Zach od n im B rzeg iem a Strefą Gazy. W ła d z e palestyńskie z o
b o w ią z a ły się usunąć z K arty Palestyńskiej zapis o d ą żen iu d o u n icestw ien ia
pań stw a izra elsk iego ora z zre zy g n o w a ć z w szelk ich d zia ła ń terrorystycznych.
W y w o ła n e p rze z układ pertu rbacje w Izraelu - p rze d e w szystk im u padek
rządu N eta n ia h u - s p o w o d o w a ły za m ro żen ie re aliza cji p o ro zu m ien ia , c z e g o
ś w ia d e c tw e m b y ło fiasko szczytu N e ta n ia h u -A ra fa t-C lin to n w gru dniu 1998
roku w Eretz. D ia lo g zosta ł w z n o w io n y p rze z n o w e g o p rem iera Izra ela , Ehu-
89 9
da Baraka, w lip cu 1999 roku i p rzy n ió sł n o w e p o ro zu m ie n ie , p o d p isa n e

4 w rześn ia 1999 roku w egipskim kurorcie Szarm -el-S zejch . Z akład ało o n o
przekazan ie A u to n om ii 4 3 % terytoriu m Z a ch od n iego B rzegu , realizację w ię k
szości p o sta n o w ień z W y e P la n ta tion ora z kontynu ację r o z m ó w aż p o osta
teczn e u reg u low a n ie statusu te ry to r ió w oku pow an ych . Jedn ak rosnąca o p o
zycja w Izraelu o ra z trudności w kontaktach izraelsko-palestyńskich d o p ro
w a d z iły do o p ó ź n ie ń rea liza cji p o ro zu m ien ia i k o le jn e g o im pasu. P ró b y je g o
przełam an ia, p o d jęte p rze z d yp lom a cję S ta n ów Z jed n oczon ych , z n ó w z a w io
dły. N a d z ie je , ja k ie w z b u d z ił d w u ty g o d n io w y szczy t p a lesty ń sk o-izra elsk i
w C am p D a vid w lipcu 200 0 roku, o k a za ły się płon n e. W ybu ch k o lejn eg o p o
w sta n ia palestyń sk iego w e w rześn iu 2000 roku p o g rze b a ł kruchy pokój na
Bliskim W sch odzie.
298. PALESTYNA: OD DIALOGU DO INTIFADY
Palestyńskie p o w sta n ie - in tifad a - od czasu d o czasu w yb u ch a ło ze z d w o jo

ną siłą, zm u szając w ojsk a izraelsk ie d o zw ięk szen ia obecn ości na terytoriach
oku pow an ych . Tak się d zia ło na początku 1992 roku, k ied y w R am allah i Na-
blusie (Z a ch o d n i B r z e g ) d o c h o d z iło d o częstych starć, zaś w S trefie G a zy -
po raz p ie rw s z y o d początku in tifa d y - d o za m a c h ó w b o m b o w ych . N ie w ą t
p liw ie n asilen ie w a lk m ia ło w z m o c n ić p o zy cję d ele g a c ji palestyńskiej w ro z
m o w a ch toczą cy ch się w ram ach b lisk ow sch o d n iej k o n feren cji p o k o jo w e j.
Z dru giej strony, b y ło o n o w du żej m ie rze skutkiem ra d yk a lizacji d zia ła ń Is
la m s k ie g o Ruchu O p o ru - H am as, o d rz u c a ją c e g o m o ż liw o ś ć u g o d y z Tel
A w iw e m . G łó w n e u gru p ow a n ia palestyńskie b y ły p o d z ie lo n e co d o sta n o w i
ska w o b e c p o d s ta w o w y c h kw estii p roblem u palestyńsk iego: statusu J e ro z o li
m y i A u to n o m ii Palestyńskiej; losu żyd o w sk ich o sied li na Z a ch o d n im B rze
gu ; p o w ro tu u c h o d ź c ó w p alestyń sk ich ; k o n tyn u a cji p rocesu p o k o jo w e g o .
Zręczność Jasira A ra fa ta ora z ta jn eg o n ego cja tora M ah m u da A bbasa p o z w o
liła O W P je s z c z e raz w z ią ć górę nad p rzeciw n ik a m i p oro zu m ien ia z Izraelem ,
a za ra zem zjed n a ć przych yln ość pa ń stw u znających d o n ied a w n a O W P za
siedlisko n ieb ezp iec zn yc h terrorystów .
D eklaracja w a szyn gtoń sk a ora z p o ro zu m ien ia z rzą d e m izra elsk im stano
w iły je d n o z n ajw ięk szych w y z w a ń stojących p rze d Palestyń czykam i o d p o
czątku w a lk i o w ła sn ą p a ń stw o w ość. Proces p rze jm o w a n ia o d p o w ie d z ia ln o
ści za sytuację w A u to n o m ii Palestyńskiej b ył n iezm iern ie tru dn y z u w a g i na
istn ienie żyd o w sk ich osiedli, d zia ła ln ość zbrojn ych ekstrem istów p o o b yd w u
stronach, obecn ość izraelskich w ojsk, brak o d p o w ie d n ic h regu lacji praw n ych ,
m ałe d o św ia d czen ie p o lity k ó w palestyńskich w rzą d zen iu i adm in istrow an iu
w ła sn ym tery toriu m , a ta k że trudną sytu ację ek o n o m iczn ą A u to n o m ii. Te
900
299. LIBAN - ŻMUDNA ODBUDOWA
zadan ia stały się je s z c z e tru dn iejsze w ra z z ro zp o c zę c ie m pod koniec 1995

roku ro zszerza n ia A u to n o m ii na Z ach odn i B rzeg. P a lestyń czycy p rze ję li o d
p o w ie d z ia ln o ś ć za b e z p ie c z e ń s tw o w e w n ę trz n e , adm in istrację lokaln ą, b a n
kow ość, u b ezp ieczen ia , telekom u n ikację, ro ln ictw o i przem ysł. W ra z z p o sze
rza n iem obszaru A u to n o m ii i z b liża n iem się term inu w y b o r ó w d o R a d y A u
ton om ii, narastał konflikt m ię d z y A ra fa tem a radykałam i palestyńskim i. W w y
borach 20 styczn ia 1996 roku w a ln e z w y c ię s tw o o d n ieśli arafatow cy, a ich
p rzy w ó d c a został p rze w o d n ic z ą c y m Zarządu A u to n o m ii Palestyńskiej.
Z a h a m o w a n ie b lisk ow sch o d n iego procesu p o k o jo w e g o , p rze d e w szystk im
p rze k a zy w a n ia k o lejn ych o b s z a ró w p o d z w ie rz c h n ic tw o w ła d z A u to n o m ii
n asiliło p o d z ia ły w śró d P a lesty ń czy k ów i s p o w o d o w a ło w z ro s t popu larn ości
u gru p ow ań radykalnych, g łó w n ie Hamasu. N asilen ie a tak ów terrorystycznych
w o b e c Izra e la w z m o g ło n ap ięcie w A u to n o m ii i p o d w a ż a ło w ia rę w m o ż li
w o ś ć u tw o rz e n ia n ie p o d le g łe g o p a ń stw a p a lesty ń sk iego . Tym b a rd zie j że
w sku tek pertu rbacji na izraelsk iej scenie p o lityczn ej, w ła d z e A u to n o m ii o d
ro czy ły term in p ro k la m ow a n ia n iep o d leg ło śc i Palestyny, p rzy p a d a ją cy z g o d
nie z traktatem kairskim na 4 m aja 1999 roku.
Słabnąca p o zycja A rafata, p rzy jed n o czesn y m w z ro ś c ie p opu larn ości ra
dykalnych u gru p ow a ń terrorystycznych, źle w ró ż y ła ro z m o w o m z Izra elem .
N ie p o w o d z e n ie szczytu w Cam p D a vid o ra z o d rzu cen ie p rze z Iz ra e l p ostu la
t ó w lik w id a cji o sied li żyd o w sk ich na terytoriach o k u p ow a n ych i m o ż liw o ś c i
o d d a n ia J e r o z o lim y p o d adm in istra cję A u to n o m ii, p r z e s ą d z iły o w yb u ch u
k o lejn eg o p o w sta n ia palestyń sk iego. Im pu lsem stała się w iz y ta p r z y w ó d c y
Likudu, A rie la Szaron a, na W z g ó r z u Ś w ią tyn n ym w J e ro zo lim ie 28 w rześn ia
200 0 roku. P a lestyń czycy od eb ra li ten gest ja k o p row o k a cję, a za ra z e m w y
raz n ieu giętej p o s ta w y Izra e la w sp ra w ie przyszłości Jerozolim y. D ru ga inti-
fa d a o d początku b yła n ieró w n ą w a lk ą , w której w ięk szo ść o fia r sta n o w ili
Palestyńczycy. D o końca roku 200 0 zg in ę ło 350 osób, zaś p o n a d 10 tys. o d
n iosło rany. O d p o w ie d z ią P a lesty ń czy k ów stał się p o n o w n ie terror.
299. LIBAN - ŻMUDNA ODBUDOWA
Z koń cem roku 1991, d zięk i p o ro zu m ien io m za w a rty m p rze z g łó w n y ch ak

to r ó w konfliktu libań skiego, ro zp o częła się akcja w y m ia n y je ń c ó w i u w a ln ia
nia zakładn ików . W oln ość o d zysk a li w ię z ie n i o d pięciu - sześciu lat za k ła d
n icy a m erykań scy i b rytyjscy (m .in . T erry W aite, T erry A n d erso n , Joseph Ci-
cip p io ). W styczn iu 1992 roku rząd o g ło s ił plan ro zb ro jen ia sp o łeczeń stw a ,
n akazu jąc o so b o m i gru p om o d d a n ie posia d a n ej krótkiej bron i. Z osta ł on
sk rytyk ow a n y p rze z kilka u gru p ow a ń , m .in. H ezbollah, P o stęp o w ą Partię S o
cjalistyczn ą i fa la n g istow sk ie S iły Libańskie. Trudności n o rm a liza c ji p o lity c z
90 1
| CZĘŚĆ VII. Kształtowanie nowego tadu światowego (1992-2000)
nej oraz zapaść gospodarcza s p o w o d o w a ły dym isję prem iera K aram iego w m a
ju 1992 roku. W y b o ry p arlam en tarn e 23 w rześn ia 1992 roku z b o jk o to w a li
chrześcijanie i w iększość m uzułm anów, zw iązan ych z radykalnym i, fundam en-
ta listyczn ym i u gru p ow a n ia m i zbrojn ym i. N ie m n iej w y n ik i w y b o r ó w u znan e
zostały p rze z U S A i społeczn ość m ię d zyn a ro d o w ą , w sku tek c z e g o w p a źd zier
niku 1992 roku o d b yła się inau guracyjn a sesja parlam entu , p od cza s której
m ia n o w a n o n o w e g o prem iera, prosau dyjskiego polityka, R afika al-H aririego.
T rw a ły o p era cje o d d z ia łó w izraelskich ora z ich sp rz y m ie rz e ń c ó w z A rm ii
P o łu d n io w e g o Libanu (A P L ) w tzw . strefie b ezp ieczeń stw a . B o m b ard o w a n ia
w io s e k i o b o z ó w u c h o d ź c ó w palestyńskich na połu dn iu kraju s p o w o d o w a ły
krytykę ze stron y m ocarstw i o d p o w ie d ź palestyńskich u gru p ow a ń zbrojnych.
Starcia n asiliły się w p o ło w ie lu tego 1992 roku p o za strzelen iu p rze z iz ra e l
ski ś m ig ło w ie c p r z y w ó d c y H ezbollahu, szejka A bbasa M u sa w ieg o . W lipcu
1993 roku Iz ra e l p rze p ro w a d ził o p era cję w o js k o w ą p o d k ryp to n im em „R a
chunek” w celu w yp a rcia b o jó w e k fu n dam en talistyczn ej o rga n iza c ji H ezbol-
lah z tzw. strefy b ezp ie c ze ń s tw a w p o łu d n io w y m L iban ie. Izraelsk i o strzał
artyleryjski, sk ie ro w a n y na ob sza ry p o łu d n io w e g o Libanu, s p o w o d o w a ł m a
sow ą u cieczkę lu dności w kierunku Bejrutu, w sku tek c z e g o rząd a l-H a ririeg o
skłonił H ezbollah, d zięk i presji Syrii, do p rze rw a n ia a ta k ó w ra k ie to w y ch na
p ó łn o cn y Izrael. W k w ietn iu 1996 roku Izra e l p rze p ro w a d ził kolejn ą o p e ra
cję w o js k o w ą w Libanie, której cele m b y ło o g ra n iczen ie terrorystyczn ej d z ia
łaln ości H ezbollahu. M im o „u m o w y dżen telm eń sk iej” m ię d z y Iz ra e le m a Hez-
bollahem , za w a rtej w lipcu 1993 roku, w yk lu cza ją cej w z a je m n e ataki na lu d
ność cyw iln ą , często d o c h o d z iło do p ro w o k a cji i starć w gra n iczn ej strefie
b ezp ie czeń s tw a . D ziałaln ość H ezbollahu była p o p ieran a p rze z Syrię, u z a le ż
niającą ogra n iczen ie działaln ości H ezbollahu w Liban ie od zw ro tu p rze z Izrael
W z g ó r z G olan. O peracja p o d k ryp to n im em „G rona G n iew u ” w du żej części
b yła p o w tó rz e n ie m akcji z lipca 1993 roku, choć tym ra zem Iz ra e l dokon ał
b lo k a d y trzech p o rtó w libańskich o ra z p rze p ro w a d ził n a lo ty i b o m b a rd o w a
nia baz H ezbollahu w g łę b i tery toriu m Libanu, także w Bejrucie. S kandalem
m ię d z y n a ro d o w y m stało się, d o k o n a n e 18 k w ietn ia, o strzela n ie p rze z Izra el
o b ozu u ch o d źcó w w Kanie, w w yn iku c ze g o śm ierć pon iosło blisko 100 osób.
5 w rześn ia 1997 roku izraelscy kom andosi p rze p ro w a d zili rajd na terytorium
p o łu d n io w eg o Libanu, k tóry za koń czył się klęską w skutek ciężkich strat zada
nych p rzez ż o łn ie rzy arm ii libańskiej oraz b o jo w n ik ó w A m a lu i Hezbollahu.
Pod rzą d a m i p rem iera a l-H a ririeg o trw a ła system atyczn a o d b u d o w a kra
ju , w szczeg óln oś ci okręgu sto łeczn eg o w ram ach plan u „H o ry z o n t 2 0 0 0 ” ,
re a liz o w a n e g o o d 1993 roku, p rze w id u ją c e g o za in w e s to w a n ie 20 m ld d o i ,
pozyskanych g łó w n ie z lokalnych źródeł. G ospodarka n o to w a ła w yso k i w zrost,
sięg a jący 8 % w 1994 i 6 % w 1996 r, je d n a k p o d kon iec d ek a d y nastąpiła
recesja: - 1 % w 1999, - 0 ,5 % w 2000 roku. O p a n o w a n o in fla cję, zm n iejsza
ją c ją w ciągu d ek a d y ze 100 d o 1% . W zró s ł o g ro m n ie d łu g publiczny.
W lis to p a d z ie 1998 roku n o w y m p re z y d e n te m zosta ł, p o p ie r a n y p rze z
Syrię, gen . E m ile Lahud, zaś w gru dniu 1998 roku p rem ierem - S elim al-
902
300. IZRAEL - OFENSYWA JASTRZĘBI
-Hoss. W m arcu 200 0 roku rzą d izraelsk i p o d ją ł d e c y zję o w y c o fa n iu sw ych

w o js k z p o łu d n io w e g o Libanu. Po ew a k u a cji o d d z ia łó w izraelskich, w z d łu ż
gra n icy izraelsko-libań skiej ro zlo k o w a n o siły p o k o jo w e O N Z (U N IF IL ). M im o
to H ezbollah k o n ty n u o w a ł d zia ła n ia p r z e c iw Iz ra e lo w i, ten zaś o d p o w ia d a ł
o d w e to w y m i atakam i na o b o z y H ezbollahu. Po w yb o ra ch parlam en tarn ych
w e w rześn iu 2000 roku na fo te l p rem iera w ró c ił R a fik al-H ariri, z a p o w ia d a
ją c p rzy w ró cen ie program u in ten syw n ego ro zw o ju go sp o d a rczego oraz u zd ro
w ie n ie fin a n só w pu bliczn ych .
300. IZRAEL - OFENSYWA JASTRZĘBI
K onferencja w aszyn gtoń ska, o peracje w o js k o w e w p o łu d n io w y m Liban ie o ra z

ro z d ź w ię k i w rzą d zą cej koalicji d o p ro w a d z iły d o p rze d te rm in o w y c h w y b o
ró w 23 cz e rw c a 1992 roku. Z a k o ń czy ły się o n e z w y c ię s tw e m Partii Pracy,
kładąc kres 15-letn iej d o m in a cji p r a w ic o w e g o bloku Likud. T riu m f le w ic y był
m o ż liw y d zięk i poparciu ze stron y im ig ra n tó w żyd o w sk ich z b y łe g o ZSRR ,
odrzu cających d o tych cza so w e za sa d y p o lityk i osa d n iczej o ra z d o m a ga ją cych
się p o p ra w y sytuacji go sp od a rczej, p rze d e w szystkim aktyw n ej w a lk i z b e z
rob ociem , d o tyk a ją cym co c z w a rte g o im igran ta. N a c z e le n o w e g o rządu sta
nął Icchak Rabin.
D o m in u ją cy o d 1993 roku w p o lityce izraelsk iej i blisk ow sch odn iej du et
Icchak R a b in -S z im o n Peres m ó g ł p o szczycić się w ie lo m a d okon an iam i, które
w g ru n to w n y często sposób z m ien ia ły sytuację na Bliskim W sch od zie. Izra el
z a w a rł pokój z O W P i Jordanią, p o w strzy m a ł p o lityczn ą ekspansję za ró w n o
zbrojnych b o jó w e k islamskich, ja k też ortodoksyjnych m n iejszości żydow skich,
d okonał udanej asym ilacji kilkusettysięcznej rzeszy im ig ra n tó w z b y łe g o ZSRR
o ra z z a p e w n ił stały, w y s o k i w z ro s t go sp o d a rc zy Izra ela , co z a o w o c o w a ło w i
d o czn ą p o p ra w ą p o z io m u życia w kraju. K on sekw en tn e re fo rm y go sp o d a r
cze, p ro w a d z o n e o d p o ło w y lat osiem d ziesią tych , osła b ien ie n ap ięć w re g io
nie ora z n orm a lizacja stosu nków gosp od a rczych z w ie lo m a krajam i T rze cie
g o Ś w iata d o p ro w a d z iły d o w y ra źn e j p o p ra w y sytuacji ek o n om iczn ej Iz ra
ela. G ospodarka w y k a zy w a ła im pon u jące tem p o w zrostu (6 ,6 % w 1992, 7,1%
w 1995 r.), zw ięk sza ła się w y m ia n a h an d lo w a, w y ra ź n ie spadło b e z ro b o c ie
(z 11,8% w 1992 do 6 ,5 % w 1996 r.), w z ró s ł p o z io m życia m ieszkańców ,
zb liża ją c się d o standardu E u ropy Zach odn iej. P ro b le m em p o z o s ta w a ł d e fi
cyt h a n d lo w y i zn a czn e w y d a tk i na o b ron ę (o k o ło 10% b u d żetu ).
U g o d o w a p o lityk a rządu Rabina m iała je d n a k co ra z w ię c e j p rzeciw n ik ó w .
4 listop a d a 1995 roku w Tel A w iw ie p r a w ic o w y ekstrem ista ż y d o w sk i Id a r
A m in za strzelił p rem iera R abina p odczas w iecu p o lity czn eg o . Ten w strzą sa
ją c y akt terrorystyczn y p o głęb ił p o d zia ły w społeczeń stw ie izraelskim . W maju
903
1996 roku nastąpiła zm ia n a na stanow isku p rem iera państw a. P ie rw s ze w h i

storii w y b o ry p rem iera d a ły m in im aln e zw y c ię s tw o p r z y w ó d c y p r a w ic o w e g o
Likudu, B e n ja m in o w i N etan iah u , k tó ry p okon ał S zim on a Peresa o z a le d w ie
21 tys. głosów . N o w y rząd p re z e n to w a ł tw ard e stanow isko w k w estii p o k o jo
w e g o u regu low a n ia stosu nków z A u to n om ią Palestyńską, ch oć nie od rzu ca ł
dalszych n ego cja cji p o k o jow ych . W skutek p o la ryza cji stanow isk, rzą d N e ta
niahu - p o p rz e z kontynu ację akcji osadn iczej i oskarżeń w o b e c Palestyń czy
k ó w o d ą żen ie d o sterro ryzo w a n ia o b y w a teli Izra e la - p r z e rw a ł w praktyce
proces pokojow y. Z w rot, którym b y ło p odpisan ie p o ro zu m ien ia z W y e Plan-
tation , d o p ro w a d z ił d o upadku N etan iahu .
W m arcu 1998 roku d o szło d o kryzysu w izraelsk im w y w ia d z ie - Mossa-
dzie. Po serii a fer i w p a d ek , d o dym isji w marcu 1998 roku p o d a ł się d łu g o
letn i s z e f w y w ia d u , D ani Jatom . N a jp o w a żn iejszy m p o tk n ięciem M ossadu był
n ieu d a n y zam ach na H a led a M aszala, je d n e g o z c z o ło w y c h b o jo w n ik ó w H a-
masu, w A m m a n ie 25 w rześn ia 1997 roku. A g e n c i izra elscy zosta li z a trz y
m ani w trakcie akcji p rze z p o licję jordańską. W za m ia n za w y d a n ie agen tów ,
Tel A w iw m usiał się z g o d z ić na u w o ln ien ie p r z y w ó d c y H am asu, o c ie m n ia łe
g o szejka A h m ed a Jassina.
P r z e d w y b o r a m i 17 m a ja 199 9 roku n a stą p iła p o la ry z a c ja sta n o w is k
w k w estii palestyńskiej. Partia Pracy, która w ysu n ęła na u rząd p rem iera kan
dydaturę Ehuda Baraka, w z y w a ła d o kontynu ow an ia d ia lo gu p o k o jo w eg o . N e
taniahu, k tó ry b y ł p o p iera n y p rze z b lo k Likud, a ta k że n ie w ie lk ie o rto d o k s yj
ne u gru p ow a n ia religijn e, o p o w ia d a ł się za n ieu stęp liw ą p olityk ą w o b e c Pa
lesty ń czy k ó w i ro z w o je m o sa d n ictw a ż y d o w s k ie g o na terytoriach o k u p o w a
nych. W y b o ry z a k o ń c z y ły się p rzek on u ją cym z w y c ię s tw e m Baraka, k tó rz y
z d o b y ł 5 6 % głosów . W Knesecie m iejsca w y w a lc z y ło 15 u gru p ow a ń . W skutek
tak d u ż e g o rozd ro b n ien ia, Partia P racy m usiała z m o n to w a ć „w ielk ą k o a licję”
z a ró w n o z le w ic o w y m i p a rtia m i, ja k te ż k ilk o m a p a rtia m i w c h o d z ą c y m i
w skład p o p rzed n iej koalicji Likudu. Słabość k o a licji u w id o c zn iła się p rzed
szczytem palestyń sk o-izraleskim w Cam p D avid, k ie d y kilka m n iejszych par
tii, w śró d nich o rtod ok syjn y Szas, o d m ó w iło B arak ow i poparcia i opu ściło k o
alicję. S ygn ałem u m ocn ienia p rze ciw n ik ó w d ia lo gu z Palestyńczykam i był w y
b ó r w lipcu 200 0 roku n o w e g o p rezyd en ta kraju, k tó rym zosta ł ka n d yd at
p ra w ic y - M o sze Kacaw. Po k o n a ł on je d n e g o z arch itek tó w procesu p o k o jo
w e g o na Bliskim W sch od zie, S zim on a Peresa. Kilka dni p ó źn iej tekę m inistra
spraw zagra n iczn ych z ło ż y ł D avid Levi, w proteście p r z e c iw u stępstw om pre
m iera w o b e c Palestyńczyków . R zą d Baraka d o trw a ł d o gru dnia 200 0 roku.
904
301. EGIPT-TERROR ISUWIISTÓW
301. EGIPT - TERROR ISLAMISTÓW
P o d o b n ie ja k w in nych krajach p ó łn o cn ej A fry k i, n a c ze ln y m i p ro b le m a m i

E giptu p o z o s ta ły n ara stają cy ek strem izm isla m is tó w o ra z tru dn a sytuacja
gospodarcza. P rezyd en t H osni M u barak u gru n tow a ł dom in u jącą p o z y c ję na
scenie p o lity czn ej kraju. K ierow a n a p rze ze ń Partia N a ro d o w o -D e m o k ra ty cz-
na d o m in o w a ła w parla m en cie, zd o b y w a ją c sięgające 9 0 % g ło s ó w poparcie.
W m arcu 1992 roku w ła d z e a reszto w a ły p r z y w ó d c ó w B ractw a M u zu łm a ń
skiego p o d za rzu tem p r zy g o to w y w a n ia p rzew rotu . Islam scy fu n dam en taliści,
w o d w e c ie za zd ecy d o w a n e środki przyjęte p rzez w ła d ze, p o d jęli w 1992 roku
kam panię k rw a w e g o terroru, k tó rego ofia ra m i padli zagran iczn i turyści. R ząd
p o sta n o w ił objąć kontrolą p ryw a tn e m e c ze ty o ra z u niw ersyteckie ka m p u sy
w których - je g o zd a n iem - g ro m a d zili się p r z y w ó d c y islam istów , p r z y g o to
w u jąc pla n y d estabilizacji państwa. D oniesienia o szkoleniu terrorystó w w Ira
n ie d o p ro w a d z iły w listo p a d zie 1992 roku d o kryzysu w stosunkach egipsko-
irańskich. Trudną sytuację sp o łeczn o -go sp o d a rczą p o g łę b iło silne trzęsien ie
ziem i, które n a w ie d ziło E gipt 12 p a źd ziern ik a 1992 roku. Śm ierć p o n io sło
p o n a d 500 osób, 3 tys. zosta ło rannych, a kilka tysięcy - b ez dachu nad g ło
w ą . O piesza łość rz ą d o w e j akcji p o m o c y s p o w o d o w a ła za m ieszk i i a n ty rzą
d o w e p rotesty w sto licy kraju.
K o lejn e akty terroru ze stron y islam istów , próba zam ach u na p rezyd en ta
M ubaraka w czerw c u 1995 roku, w z m o g ły d eterm in a cję w ła d z . D o szło d o
esk alacji kon flik tu . N a jb a rd z ie j tra g ic zn y m sku tkiem b y ł k r w a w y za m a ch
w cen tru m tu ry s ty c z n y m E giptu , D o lin ie K r ó ló w w L u k so rze, d o k o n a n y
17 listopada 1997 roku. Z g in ę ły 72 osoby, g łó w n ie za gra n iczn i turyści, ran
nych zosta ło p ra w ie 80 osób. K olejn ym p rze d m io te m sporu z fu n d a m en ta li
stam i islam skim i, k tó ry n astępnie ob ją ł całe sp o łeczeń stw o , b y ł za k a z o b rz e
zania kobiet, w p r o w a d z o n y p rze z m inistra z d ro w ia w lu tym 1996 roku. Ta
d ecyzja w y w o ła ła b u rzę w śró d tradycyjn ych m u zu łm a n ó w i d o p ro w a d z iła d o
gorą cych ob ra d w p a rla m en cie w marcu 1999 o ra z styczniu 200 0 roku, d o
tyczących statusu k o b iet w la ic y z o w a n y m o d g ó rn ie sp o łeczeń stw ie egipskim .
N iek orzystn ie ry so w a ła się sytuacja w regio n ie, u tru dniając o d g ry w a n ie
p rzez Egipt roli m ocarstw a region aln ego. P rób y p ośredniczenia w d ia lo gu izra
elsko-palestyńskim , s zczeg ó ln ie p o je g o fa k tyczn ym zerw a n iu , b y ły b e z o w o c
ne. D o o zię b ie n ia w stosunkach z W aszyn gton em d o szło w 1997 roku. P ie r w
szym z g rzy te m b y ło u ja w n ien ie w e w rześn iu te g o ż roku za a n ga żo w a n ia e g ip
skich służb specjalnych w gru dniu 1993 roku w ujęcie i p rzek a za n ie Libii c z o
ło w e g o lib ijsk ie go dysyd en ta M asura Kikhii, k tó ry n astępnie został ro zstrze
lany. E gipt p o p a rł także rezo lu cję L igii Pań stw Arabskich w sp ra w ie u trzy
m an ia p o łą czeń lo tn iczych z T rypolisem , a także u ch ylen ia w p ro w a d z o n e g o
p rze z O N Z zakazu kom unikacji lotn iczej z Libią. Po załam an iu blisk ow sch o d
n ie g o procesu p o k o jo w e g o , stanow isko Egiptu coraz w y ra ź n ie j ró żn iło się od
p o g lą d ó w am erykańskich.
905
302. WZBIERAJĄCA FALA FUNDAMENTALIZMU W MAGHREBIE
Perspektyw a w a ln e g o zw ycięstw a Islam skiego Frontu W y z w o le n ia (F IS ) w w y

borach parlam entarn ych zm usiła w ła d z e A lg ie rii d o zd ecy d o w a n ych działań.
11 styczn ia 1992 roku p rezy d en t S za d li B e n d żed id z ło ż y ł rezy gn a cję, zaś
u praw n ien ia p rezyd en ck ie p rze ją ł p ię c io s o b o w y N a jw y ż s z y K om itet P a ń stw o
w y (N K P ) z M o h a m m ed e m B u diafem na czele. N o w e w ła d z e o d w o ła ły dru
gą turę w yb o ró w , w y w o łu ją c g w a łto w n e protesty FIS, m a so w e aresztow an ia
i o fia ry śm ierteln e starć d em on stra n tów z policją oraz w ojskiem . 9 lu tego N K P
w p ro w a d z ił stan w yją tk ow y, a 4 m arca ro z w ią z a ł Islam ski Front W y z w o le
nia. Był to p o czą te k w o jn y d o m o w e j, w której d o końca d ek a d y z g in ę ło b li
sko 100 tys. osób.
W czerw cu 1992 roku w zam achu b o m b o w y m zgin ą ł M o h a m m ed Boudiaf.
J ego następcą na stanow isku szefa N K P został A li Kafi. W ła d z e k o n ty n u o w a
ły p o lityk ę zbrojn ej kon fron tacji, na co islam iści o d p o w ia d a li co ra z ra d yk a l
niejszym i akcjami. N ajw iększą aktyw ność p rze ja w ia ły Islam skie G rupy Zbrojne
(G IA ), dokon u jąc liczn ych z a m a ch ó w b o m b o w y c h i akcji terrorystyczn ych
w celu zastraszen ia sp o łeczeń stw a i desta b iliza cji państw a. Im pas w w o jn ie
d o m o w e j zm u sił w ła d z e algierskie d o p oszu k iw an ia p oro zu m ien ia z islam i-
stam i. R z e c z n ik ie m d ia lo g u z k ie ro w n ic tw e m FIS b ył gen . L ia m in Zeru al,
m ia n o w a n y p rezyd en tem kraju w styczniu 1994 roku. M im o kilku p o je d n a w
czych g e s tó w ze stron y n o w e g o szefa pań stw a w o b e c k ie ro w n ic tw a FIS, w o j
na d o m o w a za ostrza ła się. O d jesie n i 1994 roku o d d z ia ły G IA z m ie n iły tak
tykę, unikając starć z o d d zia ła m i arm ii i dokonu jąc rz e z i lu dn ości cyw iln ej.
W listo p a d zie 1995 roku, p o m im o fali terroru islam istów , o d b y ły się w y b o r y
prezyd en ck ie, w których z w y c ię ż y ł z d e c y d o w a n ie gen. Zeru al. M im o sp rze
ciw u gen era licji, Zeru al d ą ży ł d o p o ro zu m ien ia z u w ię z io n y m i p rzy w ó d c a m i
Frontu i o p a n o w a n ia terroru za p o m o cą m eto d p o lityczn ych . N ie p rzyn io sło
to je d n a k p o żąd an y ch skutków. Z m ia n y w konstytucji, p rzy ję te w listo p a d zie
1996 roku, zn a czn ie zw ię k s z y ły u p ra w n ien ia p rezyden ta, o gra n icza ją c j e d
nocześn ie rolę Z g ro m a d zen ia N a ro d o w e g o .
P ie rw s ze o d roku 1991 w y b o r y parlam en tarn e, z o rg a n izo w a n e 5 czerw c a
1997 roku, da ły zw ycięstw o prorządow em u , p ow oła n em u kilka m iesięcy przed
w yb o ra m i, N a ro d o w e m u Z g ro m a d zen iu D em ok ra tyczn em u (R N D ). W k o a li
cji z F ron tem W y z w o le n ia N a r o d o w e g o (F L N ), R N D p o w o ła ło rząd, na k tó
rego czele p o n o w n ie stanął A h m e d U jahia, p ełn ią cy u rząd p rem iera od stycz
nia 1996 roku. N o w y rząd, p rzy poparciu p rezyd en ta Zeru ala, za d ek la ro w a ł
g o to w o ś ć d ia lo gu , choć jed n o c z e ś n ie p o d w p ły w e m d o w ó d z tw a arm ii k o n ty
n u ow a n o b om b a rd ow a n ia o b sza ró w koncentracji o d d z ia łó w Islam skiej A rm ii
O calen ia (A IS ), będ ącej zb rojn ym ra m ien iem FIS, ora z b o jó w e k G IA . S ygn a
łe m ch ęci r o z m ó w b y ło u w o ln ie n ie w lipcu 1997 roku p r z y w ó d c ó w i z a ło ż y
cieli FIS, Abassi M a d a n ie g o i A b d elk a d ira H asza n iego. J edn akże w sierpniu
i w rześn iu 1997 roku G IA d o k o n a ły serii m a so w ych rzezi, w których w b e
906
302. WZBIERAJĄCA FALA FUNDAMENTALIZMU W MAGHREBIE
stialski sposób z g in ę ły tysiące n iew in n ych osób. P o d o b n a sytuacja p o w tó r z y

ła się w styczn iu 1998 roku, choć tym ra zem tożsam ość i m o ty w y sp ra w c ó w
b y ły niejasne. Te akcje pokazały, że p o d z ia ły w rzą d zie, arm ii ora z FIS są tak
głębokie, iż w yklu czają m o żliw o ść rep rezen ta tyw n ego dialogu i w gruncie rz e
c z y sprzyjają to le ro w a n iu terroru i bestialstw a z a ró w n o G IA, ja k też rz ą d o
w y c h „s z w a d ro n ó w śm ierci” .
W sytuacji p rze d łu ża ją ce g o się konfliktu w e w n ę tr z n e g o i nieskuteczności
d zia ła ń bloku p rezyd en ck ie go , L iam in Z eru al p o s ta n o w ił ustąpić z funkcji
p rezyd en ta i rozpisać w y b o r y na ten urząd. W y b o ry p rezyd en ck ie w k w ie t
niu 1999 roku w y g r a ł A b d e la z z iz B ou teflika, k tó ry w k ró tce rozp isa ł referen
du m w sp ra w ie p o jed n a n ia n a ro d o w eg o , o zn a cza ją c eg o g o to w o ś ć d o p ra w
d z iw e g o d ia lo g u z FIS. O grom n a w ięk szość, 9 8 ,6 % A lg ierczy k ó w , p o p a rła
in icja ty w ę prezyd en ck ą , w sku tek c z e g o p rezyd en t o g ło s ił am n estię dla b o
jo w n ik ó w fu n dam en talistyczn ych . D o p ro w a d ziło to d o p o d zia łu w FIS, c z e
g o p rz e ja w e m b y ło za m o rd o w a n ie A b d elk a d era H a sza n iego, człon k a ścisłe
g o k iero w n ictw a Frontu, p rze z p rze c iw n ik ó w d ia lo gu z w ła d z a m i. W stycz
niu 200 0 roku n astąpiło sa m o ro zw ią za n ie A IS . Jedn ak n a d zie je na za k o ń
czen ie w o jn y d o m o w e j o k a za ły się p łon n e. B o u teflice nie u dało się p rze ła
m ać o p o ru arm ii i spełnić je d n e g o z g łó w n y ch p o stu la tó w o p o zy cji, a w ię c
ukarania o fic e r ó w p ro w a d zą cy ch akcje pa cyfik a cyjn e w latach d z ie w ię ć d z ie
siątych. N ie b ył ta k że w stanie ukrócić terroru GIA.
W o b liczu sytuacji w sąsiedniej A lg ie rii, w ła d z e tunezyjskie k o n ty n u o w a
ły b e z p a r d o n o w ą w a lk ę p r z e c iw k o isla m sk iem u ra d y k a liz m o w i. W lip cu
i sierpniu 1992 roku a reszto w a n o 265 islam skich p r z y w ó d c ó w i a k ty w istó w
zw ią za n y ch z ru ch em N ah da, a n astępnie - p o m im o a p eli o rga n iza c ji m ię
d zy n a ro d o w y ch ds. p ra w c z ło w ie k a o p rze p ro w a d ze n ie u czciw ych p o stęp o
w a ń są d o w ych - skazano ich p rze z tryb u n a ły w o js k o w e na k a ry d łu g o le tn ie
g o w ię z ie n ia . O b a w a p rze d w z ro s te m w p ły w ó w m u zu łm ań skich fu n d a m en
ta listów oddalała perspek tyw y dem ok ratyzacji kraju. W listopadzie 1992 roku
prezyden t Zin el-A bidin Ben A li z a p o w ied zia ł reform y w adm inistracji pu blicz
nej ora z p o w o ła n ie rzeczn ika p ra w obyw atelskich, ale zazn aczył, że w ielopar-
tyjn e w y b o ry parlam entarn e m o gą odbyć się nie w cześn iej niż w p o ło w ie 1994
roku. Z g od n ie z za p o w ied zia m i, p ierw sze w ielo p a rtyjn e, z u d zia łem opozycji,
w y b o ry p o w szech n e o d b yły się 20 marca 1994 roku i za k oń czyły z w ycięs tw em
d o tych cza sow eg o o b ozu w ładzy. N ajw ięk szą partią w parlam encie zostało D e
m okratyczne Z gro m a d zen ie Konstytucyjne, zaś prezyden tem Zin al-A bidin Ben
A li. K ontynu ow ał on autorytarną politykę w ew n ętrzn ą , w ysiłki na rzecz p o
w strzym yw a n ia islam istów, a także stabilizację gospodarczą opartą na kuracji
o szczęd n ościow ej, p rzy go to w a n e j p rzez M ię d zy n a ro d o w y Fundusz W alutowy.
W roku 1998 Tunezja zaw arła serię u m ó w o liberalizacji handlu z U nią Euro
pejską, E giptem , Libią i M a rok iem . W kolejn ych w y b o ra ch w p a źd ziern ik u
1999 roku z a ch o w a n o p o z o r y plu ralizm u , ale w prak tyce u g ru n to w a ły on e
h e g e m o n ię Ben A le g o o ra z je g o partii. W w y b o ra ch p rezyd en ck ich na Ben
A le g o g ło s o w a ło 9 9 ,6 % w yborców .
907
Libia odczu w a ła ostracyzm z p o w o d u braku z g o d y na w yd a n ie w ręce spra

w ie d liw o ś ci dw ó ch a g e n tó w sw eg o w yw ia d u , o d p o w ied zia ln ych za p o d ło ż e
nie b o m b y w sam olocie linii PA N A M , k tóry eksplod ow ał w 1988 roku nad Lo-
ckerbie. W listopadzie 1991 roku w ła d z e am erykańskie i brytyjskie zakom u ni
kowały, że zeb rały m ateriał d o w o d o w y w tej sprawie. W tym czasie rzą d fran
cuski w y d a ł list g o ń c zy za czterem a agen tam i libijskim i (w śró d nich b yło na
zw isko szw agra M u am m ara K a d a fieg o ), oskarżonym i o s p o w o d o w a n ie kata
strofy francuskiego sam olotu DC-10 nad granicą czadyjsko-nigerską w 1989
roku. Te żądania zostały zd ecy d o w a n ie odrzu con e p rzez w ła d ze libijskie. Rada
B ezp ieczeń stw a O N Z n ałożyła sankcje w o b e c Libii: w 1992 roku w p ro w a d ziła
zakaz kon taktów dyplom atycznych z Libią oraz lo tó w nad je j terytorium , zaś
w następnym roku nakazała za m ro żen ie a k ty w ó w libijskich na kontach za gra
nicznych i zakazała eksportu d o Libii u rządzeń przem ysłu n a fto w ego . D opiero
w sierpniu 1998 roku, p rzy m ediacji prezyden ta RPA N elson a M an deli, Trypo-
lis zaap robow ał ro zw iąza n ie za p rop on ow an e p rzez U SA i W ielk ą Brytanię, aby
p od ejrza n i spraw cy zam achu byli sądzeni w e d łu g praw a szkockiego. S pełn io
ny został także w aru n ek Libii, aby proces o d b ył się w H adze.
Prolibijski rzą d Idrissa D e b y ’e g o w C zadzie w y k o rz y s ty w a ł pop a rcie re żi
m u K a d a fieg o d o za o p a try w a n ia się w broń w celu sta w ien ia czo ła a n tyrzą
d o w y m u gru p o w a n io m zbrojn ym . N a p rze ło m ie 1991/1992 roku n o w ą o fe n
syw ę p o d ję ły siły Ruchu na rzec z D em ok ra cji i R o z w o ju (R D R ), których li
der, G o u k o u n i G u at, b y ł b lis k im s o ju s z n ik ie m o b a lo n e g o w 1 9 9 0 roku
H issene’a H abre. O d d z ia ły p artyza n ck ie n ie b y ły je d n a k w stanie p rze c iw s ta
w ić się o p e ra c jo m m ilita rn y m sił rz ą d o w y c h i z g o d z iły się na ro zm o w y .
W c z e r w c u 1992 roku p o ro zu m ien ie o pojed n a n iu pod p isa ł RD R, zaś w li
stop a d zie 1992 broń z ło ż y li o p eru ją cy z baz w za ch o d n im Sudanie b o jo w n i
cy C za d yjsk iego Frontu N a ro d o w e g o . N a początku 1993 roku sk łóco n y z pre
zyd en tem D eb ym b y ły m in ister o b ro n y Abbas K o ty u tw o rzy ł w p ro w in cji Dar-
fu r p artyzan ckie Z a ch od n ie S iły Zb rojne (F A O ). W sierpniu 1993 roku, po
m asakrze stron n ik ów K o ty ’ego, n astąpiły d em on stracje a n ty rzą d o w e, bru tal
nie stłu m ion e p rze z arm ię. W p a źd ziern ik u 1993 roku A bbas K o ty z g o d z ił
się na p od p isa n ie p o ro zu m ien ia o zaprzestan iu partyzan tki, je d n a k w k ró tce
p o tem został z a m o rd o w a n y p rze z a g e n tó w rzą d o w ych . D o p ro w a d ziło to do
za ła m a n ia d ia lo g u z in n ym i o rga n iza cja m i, p o d jęcia w a lk p rze z FAO oraz
u tw o rz o n y w styczniu 1994 roku C zadyjski Front N a r o d o w y (F N T ). P rze k a
zan ie 30 m aja 1994 roku p rze z L ibię spornej strefy A o u zo u , p rze d sta w io n e
p rze z reżim ja k o o g ro m n y sukces, nie u śm ierzyło n ap ięcia w kraju. O d p o ło
w y roku 1994 w w ie lu częściach kraju p o d ję ły d zia ła ln o ść o rga n iza c je p a rty
zanckie, p rze d łu ża ją c okres p erm a n en tn ej w o jn y d o m o w e j.
R eform a konstytucyjna w M a ro k u w roku 1992 u m o ż liw iła o rga n izację
w y b o r ó w pow szech n ych w c ze rw c u 1993 roku, które za k oń czyły się z w y c ię
s tw em o p o z y c ji sku pion ej w o k ó ł S o c ja lis ty c z n e g o Z w ią z k u S ił L u d o w y ch
(S Z S L ). Jedn ak król H assan II m ia n o w a ł p rem ierem je d n e g o ze sw ych k rew
nych, A b d al-Latifa Filali. P o w ta rza ją ce się d łu g o trw a łe susze d o p ro w a d z iły
908
303. POŁUDNIE SAHARY - BEZ NADZIEI NA STABILIZACJĘ
o d początku d ek a d y d o sy stem a tyczn ego spadku z b io ró w i kryzysu g o s p o

d a rc ze go w 1995 roku. Jedyn ym b u rz liw ie ro zw ija ją cy m się sek torem była
produ kcja narkotyków , p rze d e w szystk im u praw a k on opi indyjskich w n aj
w ięk szy m na św iecie regio n ie produ kcji haszyszu w górach Rif. W y b o ry po
re fo rm ie konstytucyjnej w 1997 roku za k o ń czyły się w m iarę ró w n y m ro z
k ła d em g ło s ó w m ię d z y p rze d e w szystk im o p o zy cyjn ą koalicję z SZSL na c z e
le, rojalistyczn y W ifaą ora z je g o cen trow ych sojuszników. W lu tym 1998 roku
n o w y m p rem ierem m on arch a m ia n o w a ł lid era so cja listów A b d erra h m a n a El-
-Jusufi. Po śm ierci k róla Hassana II, 23 lipca 1999 roku następcą został M o
h am m ed VI.
W ojn a d o m o w a w L iberii ro z g o rz a ła na dobre. W o stateczn ym rozrachunku,

p rzyn iosła o k o ło 250 tys. o fia r śm ierteln ych ora z u cieczkę m ilio n a osób (1/3
m ie szk a ń có w k raju ). Z ach odn ia część kraju k o n trolo w a n a b yła p rze z, w a l
czący p rzeciw ko N a ro d o w em u Patriotycznem u Fron tow i Liberyjskiem u (N P F L )
Charlesa Ghankaya Taylora, Z je d n o c zo n y Ruch W y z w o le n ia L ib erii (U L IM O ).
T rw a ły w a łk i w o k ó ł sto licy kraju, M o n row ii, angażu jące 9 tys. ż o łn ie rz y z kor
pusu p o k o jo w e g o E C O M O G - G ru py N a d zo ru EC O W AS (W s p ó ln o ty Pań stw
Zach odn iej A fr y k i), z d o m in o w a n e g o p rze z N ig ery jczyk ó w . P o n a d to to c zy ły
się lok a ln e starcia m ię d z y w r o g im i klanam i. W lipcu 1993 roku p rze d s ta w i
ciele w a lczą c ych stron p o d p isa li p o ro zu m ien ie w celu p rzy w ró cen ia pokoju,
ustalające fo rm ę spra w ow a n ia w ła d z y i w aru nki stanu p rze jścio w e go d o czasu
p rze p ro w a d ze n ia w o ln y c h w yb o ró w . M im o stałej obecn ości d ziesięciotysięcz-
n eg o za ch o d n ioa fryk a ń sk iego korpusu p o k o jo w e g o , k o lejn e ro z e jm y z r y w a
ne b y ły p rze z w ro g ie u gru p ow a n ia zbrojn e. W sierpniu 1995 roku p r z y w ó d
cy zw aśn io n ych stron p o d p isa li w A b u d ż y p o ro zu m ien ie p o k o jo w e , za k ła d a
ją c e za p rzesta n ie d zia ła ń zbrojn ych i d em ok ra tyza cję. Także ten układ został
z e rw a n y i w a lk i o d ż y ły na n o w o . D o p iero w sierpniu 1996 roku za gra n iczn i
n e g o c ja to rzy skłon ili p r z y w ó d c ó w ryw alizu ją cych stron d o za w a rcia rozejm u
i w y z n a c ze n ia term in u w yb o ró w . O d b y ły się on e 19 lip ca 1997 roku i za k oń
c zy ły z w y c ię s tw e m Taylora ora z je g o u gru p ow an ia: Partii N a ro d o w o -P a trio
tyczn ej. T a ylo r starał się za p ro w a d zić ład w p o g rą ż o n y m w ch aosie kraju.
D zięk i m ię d zy n a ro d o w ej p o m o c y h um anitarnej p o p ra w iła się sytuacja m iesz
k a ń có w d o szczętn ie zn iszczo n ej stolicy. N a stą p iła o d b u d o w a adm in istracji
p a ń stw o w ej o ra z reform a arm ii. Jedn ak rz ą d y Ta ylora b y ły co ra z b a rd ziej
au torytarne, o p ie ra ły się na tajnej p o licji ora z z d o m in o w a n e j p rze z b o jo w n i
k ó w N P F L arm ii. Po opu szczen iu L ib erii p rze z o d d z ia ły E C O M O G w 1999
roku, d o dzia ła ń przystąpili z w o le n n ic y b y łe g o dyk tatora S am u ela D oe. W y
909
korzystując n ieza d o w o le n ie u ch od źcó w liberyjskich, z o rg a n izo w a li w o bozach

na tery toriu m sąsiedniej G w in e i u gru p ow a n ie zbrojn e o n a z w ie L ib eryjczy cy
Z je d n o czen i w im ię Pojed n a n ia i D em okracji (L U R D ), które w c ze rw c u 2000
roku za ata k ow ało siły rz ą d o w e Liberii. W ojn a d o m o w a w eszła w kolejn ą fazę.
R zą d zą cy G h a n ą o d roku 1981 Jerry John R aw lin gs, w o b e c presji o p o z y
cji i o p in ii m ię d z y n a ro d o w e j, z d e c y d o w a ł się na p rze p ro w a d ze n ie w y b o r ó w
pow szech n ych z końcem 1992 roku. Starannie p rzy g o to w a n e na d zień 3 li
stopada w y b o r y p rezyd en ck ie w y g ra ł w y ra ź n ie (5 8 ,3 % g ło s ó w ) d o tych cza
s o w y p rezyden t. C zte ry g łó w n e partie o p o zy cy jn e natychm iast p o d a ły w w ą t
p liw o ść ten w yn ik , a jed n o cześn ie o sk a rżyły rzą d o fałszerstw o, n ie p ra w id ło
w o ś ci w spisie w y b o rc ó w ora z zastraszanie głosu jących p rze z c z ło n k ó w N a
ro d o w e g o Kongresu D em ok ra tyczn ego (N D C ) J erry’e g o Raw lingsa. D oszło do
zam ieszek , z a m a ch ó w b o m b o w y ch i starć z policją. Partie o p o zy c y jn e o zn a j
m iły ró w n ie ż b o jk o t za p la n o w a n ych na 29 gru dnia w y b o r ó w p arlam en tar
nych. W rezu lta cie N D C zd o b yła 189 m iejsc w 2 0 0 -o so b o w y m p arlam en cie.
W ciągu cztero letn ich rz ą d ó w N D C nastąpiła p ew n a p o p ra w a sytuacji g o s p o
darczej ora z lib era liza cja p olityczn a. A m b icją R a w lin g sa b y ło o d eg ra n ie roli
p io n iera d em ok ra tyza cji w regio n ie Zatoki G w in ejskiej. 7 gru dn ia 1996 roku
o d b y ły się k o lejn e w y b o r y p o w szech n e. Tym ra zem z w y c ię s tw o N D C b yło
m niej przekon u jące, ale ró w n ie zd ecy d o w a n e. W p a rla m en cie N D C z a p e w
niła sobie 133 m iejsc, p odczas g d y g łó w n a siła o p o zy cji, N o w a Partia P a trio
tyczn a - 60. W w yb o ra ch p rezyden ckich R a w lin gs uzyskał p op a rcie 58,3%
w yborców .
W S ie rra L e o n e trw a ła re b elia Z je d n o c z o n e g o F ron tu R e w o lu c y jn e g o
(R U F ), d o w o d z o n e g o p rze z kaprala Fodaya Sankoya i sp o n sorow a n ego przez
kom p a n ie w y d o b y c ia diam entów , zło ta i tytanu, liczą ce na in tratn e kontrak
ty. 30 k w ietn ia 1992 roku d o szło d o g ro te s k o w e g o p rze w ro tu p a ła co w ego .
O d d z ia ł żołnierzy, d o w o d z o n y p rze z 2 7 -le tn ieg o kapitana V a len tin e’a Stras-
sera, o to c z y ł pałac prezyden cki, d o m a ga ją c się w y p ła ty z a le g łe g o żołdu . Pre
zyd e n t republiki, ge n . Joseph Saidu M o m o h , prześw iad czon y, iż m a d o czy
nienia z za m ach em stanu, pospieszn ie opuścił pałac. W ła d zę , chcąc nie chcąc,
p rze ją ł kpt. Strasser. R zą d w o js k o w y V a len tin e’a Strassera stanął w obliczu
p o głę b ia ją c ej się zapaści gosp od a rczej, rosn ą cego n ie z a d o w o le n ia sp o łec ze ń
stw a, partyza n tk i RUF, a ta k że n ie p o k o jó w w arm ii, które d o p ro w a d z iły do
n ieu d a n eg o zam achu stanu w gru dniu 1992 roku. K rw a w a w o jn a d o m o w a
pu stoszyła kraj i w y n iszcza ła je g o gospodark ę. G łó w n e b o g a c tw o kraju, pola
diam en tow e, ochraniane b y ły p rzez połu dniow oafrykańskich n ajem n ików z fir
m y Execu tive O u tcom es. W roku 1995 rebelian ci Fodaya S ankoya ro zp o częli
o b lę ż e n ie sto licy kraju, F reeto w n . P rezyd en t Strasser, p o d o b n ie ja k je g o p o
przedn ik , p o d presją zach odn ich rz ą d ó w z g o d z ił się p r ze p ro w a d zić w lutym
1996 roku w y b o ry p o w szech n e i sza n ow a ć ich w yn ik i. N a kilka ty g o d n i przed
w y b o ra m i został o b a lo n y p rze z kpt. Juliusa M a a d ę Bio. M im o p o c z ą tk o w e g o
sprzeciw u , B io z g o d z ił się na w y b o ry 15 m arca 1996 roku, które w y g ra ł Ah-
m ad Tejan Kabbah. RU F z b o jk o to w a ł w y b o ry i k on tyn u ow a ł w a lk ę p artyzan c
910
ką. Brak su kcesów i słabnące m o ra le je g o arm ii sk łon iły g o d o podpisan ia na

początku gru dnia 1996 roku w A b id ża n ie układu p o k o jo w e g o z rządem , p rze
w id u ją c e g o za k oń czen ie w o jn y d o m o w e j.
25 m aja 1997 roku gru pa o fic e r ó w p o d w o d z ą mjr. J o h n n y’e g o Paula Ko-
rom ah a ob a liła p rezy d en ta Kabbaha. Z a w ie s zo n o konstytucję, w p ro w a d z o n o
zakaz d zia ła ln o ści partii p o lityczn ych ora z zak a za n o dem on stracji. W reakcji
na te w y d a rze n ia EC O W AS za stoso w a ła b lok a d ę gra n ic i w p ro w a d z iła sank
cje eko n om iczn e, a je d n o c z e ś n ie zm u siła w ła d z e w o js k o w e d o p o d jęcia n e
gocjacji. R o z m o w y d o p ro w a d z iły do za w a rcia w p a źd ziern ik u 1997 roku p o
ro zu m ien ia o p rzy w ró c e n iu d o 22 k w ietn ia 1998 roku Kabbaha na sta n o w i
sko prezyd en ta . Jedn ak ju n ta w o js k o w a o p ó źn ia ła realiza cję p o ro zu m ien ia
i nie respektow ała p rzyjętych ustaleń w sp ra w ie p o w ro tu d o rz ą d ó w c y w il
nych. Z d o m in o w a n e p rze z N ig e rię siły E C O M O G d o k o n a ły in te rw en cji w o j
skow ej i 13 lu te g o 1998 roku o b a liły rzą d w ojsk ow y, u m o ż liw ia ją c Kabbaho-
w i m iesiąc p ó źn iej p o w ró t na fo te l prezyden cki. W sku tek chaosu p o stęp u ją
ce g o w kraju, RU F przystą p ił d o o fe n s y w y partyzan ckiej i w styczniu 1999
roku w k ro c z y ł d o sto licy kraju F reetow n . P rze jęciu w ła d z y p rze z Front z a
p o b ie g ły siły EC O M O G , które ro z d z ie liły w a lczą c e strony. D zięk i p o śred n ic
tw u EC O W AS, 7 lipca 1999 roku w L o m e p odpisan o k o lejn e p o ro zu m ien ie
p o k o jo w e m ię d z y rzą d e m a RUF, p rze w id u ją ce za k oń czen ie w o jn y d o m o w e j,
przekształcen ie RUF w partię polityczn ą oraz usunięcie z Sierra L eo n e w szyst
kich najem ników . N a d z ó r nad realizacją p orozu m ien ia sp ra w ow a ła M isja O N Z
w Sierra L eo n e (U N A M S IL ), liczą ca 13 tys. żołn ierzy, w której g łó w n ą rolę
o d g ry w a ła W ielk a B rytania. RUF n ie z g o d z ił się na o p u szczen ie k o n tro lo w a
nych przezeń kopalni d ia m en tó w i torp ed o w a ł p o k o jow e wysiłki. W lipcu 2000
roku R a d a B e z p ie c z e ń s tw a O N Z w p r o w a d z iła za k a z im p o rtu d ia m e n tó w
z Sierra Leon e. P o d presją m ię d zy n a ro d o w ą , w listo p a d zie 200 0 roku RU F
z g o d z ił się z a w rz e ć rozejm .
W S u d an ie o b ra z trw a ją cej o d początku lat o siem d ziesią tych w o jn y d o
m o w e j n ie z m ie n ił się, p o w ię k s z a ły się je d y n ie straty m aterialn e, p o głę b ia ła
zapaść g o s p o d a rc za kraju i n ę d z a je g o m ieszkań ców . S iły L u d o w e j A rm ii
W y z w o le n ia Sudanu (S P L A ), d o w o d z o n e p rze z płk. Johna G aranga, p ro w a
d z iły w a lk ę p r z e c iw - z d o m in o w a n e j p rze z m u zu łm a n ó w i p o p iera n ej p rze z
L ib ię i Iran - w o js k o w e j ju n cie gen. O m ara al-Baszira. C z o ło w ą siłą p o lity c z
ną kraju został N a r o d o w y Front Islam ski, k ie ro w a n y p rze z Hassana al-Tura-
b iego, p o p ie ra ją c y isla m iza cję pań stw a i akcep tu jący tw ard ą rękę O m ara al-
-Baszira. Sudan stał się en k la w ą ś w ia to w e g o terroryzm u , służąc p rze z d łu ż
szy czas sch ron ien iem słynnem u C a rloso w i (p se u d o n im Szakal - w ła ś c iw ie
Ilich R am frez S ń n ch ez) ora z sp o n sorow i terroryzm u islam skiego, m u ltim ilio -
n ero w i O sam ie bin L a d en o w i. Sudan stał się a zy lem dla ekstrem istów islam
skich, od p o w ied zialn ych za terrorystyczne akcje na całym św iecie. Był to g łó w
n y p o w ó d p o g o rszen ia stosu nków z U SA, które w sierpniu 1993 roku u m ie
ściły Sudan na czarn ej liście sp o n sorów m ię d z y n a ro d o w e g o terroryzm u i z a
w ie s iły w s ze lk ą p o m o c dla te g o kraju. W celu p o d re p e ro w a n ia w izeru n k u
91 1
w św iecie zachodnim , w sierpniu 1994 roku sudańskie w ła d z e u m o ż liw iły w y

w ia d o w i francuskiem u u jęcie Carlosa, choć p o ja w iły się spekulacje prasow e,
iż w zam ian za w sp ó łp racę w ła d z e sudańskie o trz y m a ły od Francji satelitar
ne zd jęcia z za zn a czo n ym ro zm ies zc ze n iem sił S P L A na połu d n iu Sudanu.
P ierw sze w historii w y b o ry p rezyden ckie w m arcu 1996 roku, zg o d n ie z p rze
w id y w a n ia m i, za k oń czyły się triu m fem O m ara al-Baszira, k tó ry z d o b y ł 75 %
głosów . P o litycy o p o zy cji k ierow a n ej p rze z b y łe g o p rem iera Sadyka al-M ah-
d ie g o z b o jk o to w a li w y b o r y i określili je m ian em farsy. R eb elia trw a ją ca na
połu dn iu kraju p o tę g o w a ła kryzys gospodarczy, zaś ldęska suszy za gra ża ła
egzysten cji m ilio n ó w m ie szk a ń có w te g o b ie d n e g o kraju.
304. NIGERIA POD RZĄDAMI ARMII
Pod presją p a ń stw Zachodu , w ob liczu tru dnej sytuacji ek o n om iczn ej oraz
narastających n ap ięć społeczn ych, R z ą d o w a R ada Sił Zbrojnych p o sta n o w iła
p rzyspieszyć proces dem ok ra tyza cji. W lipcu 1992 roku o d b y ły się w y b o ry
do Z g ro m a d zen ia N a r o d o w e g o , zaś w gru dniu te g o sa m ego roku m ia ło dojść
d o o tw a rtej w a lk i o prezyden tu rę. Jednak ro z d ź w ię k i m ię d z y N a r o d o w ą Ko
m isją W yb orczą a rządzącą ju n tą oraz u n iew a żn ien ie p ra w y b o ró w prezyd en c
kich d o p r o w a d z iły d o p rze s u n ię c ia term in u w y b o r ó w p re z y d e n c k ic h na
12 czerw ca 1993 roku. O pozycja w e z w a ła d o m anifestacji ob yw a telsk ieg o n ie
posłuszeństw a. W o d p o w ie d z i na to reżim dokonał aresztow ań je j aktywistów.
W celu osłabienia napięcia, prezyden t Ibrahim B abangida 5 grudnia 1992 roku
o tw o r z y ł p o sied zen ie Z g ro m a d zen ia N a ro d o w e g o , a kilka dni p ó źn iej m ia
n o w a ł cz ło n k ó w c y w iln ej R a d y P rzejścio w ej, m ającej rzą d zić krajem d o cza
su p rzek a za n ia w ła d z y c y w ilo m w sierpniu 1993 roku.
Z g o d n ie z z a p o w ie d zia m i, w czerw c u 1993 roku p rze p ro w a d zo n e zosta ły
w y b o r y p rezyd en ck ie, w których z w y c ię ż y ł kan dydat Partii S ocja ld em o k ra
tyczn ej, M o sh o o d K ash im aw o O la w a le A b io la . R zą d w o js k o w y nie u znał j e d
nak w y n ik ó w w yb o ró w , zaś p rezyd en t Ibrahim B aban gida ozn a jm ił, że nie
za m ierza od d a ć w ła d zy, p o m im o za m ieszek społeczn ych, dem on stracji z w o
le n n ik ó w A b io li, p r o te s tó w za g ra n ic y i z a w ie s z e n ia p o m o c y go sp o d a rc ze j
p rzez U SA i W ielk ą Brytanię. W sierpniu 1993 roku n iepopu larn y i coraz mniej
skuteczny B aban gida zosta ł o d su n ięty od w ładzy. P o w sta ł rząd ty m cza s o w y
k iero w a n y p rze z Ernesta Shonekana, k tó ry z a p o w ie d z ia ł na lu ty 1994 roku
n o w e w y b o r y prezyd en ck ie. Posunięcia n o w e g o rzą d y w y w o ła ły rosnące za
n iep o k ojen ie w o jsk ow y ch . 17 listopada 1993 roku d o szło d o k o lejn eg o p rze
w rotu . N a c z e le n o w e j ju n ty stanął gen . Sanni A bach a. D ał o n d o zro zu m ie
nia, że d em ok ra cja je s t ustrojem n ieprzystającym d o n a ro d o w yc h u w aru n ko
w a ń N ig e rii, k o n ieczn e zaś są tw ard e, le c z skuteczne rz ą d y w celu ro z w ią z a
912
305. WOJNY I KONFLIKTY WEWNĘTRZNE W ROGU AFRYKI
nia n aw arstw iających się p ro b le m ó w polityczn o-sp ołeczn ych , gospodarczych ,

etn icznych i religijn ych . W listo p a d zie 1995 roku d z ie w ię c iu d z ia ła c z y O go-
ni, m im o apeli społeczn ości m ię d zy n a ro d o w ej, zosta ło straconych. W o d p o
w ie d z i p o s y p a ły się sankcje m ię d z y n a ro d o w e : z a w ie s z e n ie kredytu Banku
Ś w ia to w e g o , w strzym a n ie p o m o c y go sp o d a rczej i w o js k o w e j USA, w y c o fa
n ie am b a sa d o ró w z N ig e rii p rze z w ie le państw. Kraj zn a la zł się w n iech lu b
nym gron ie najbardziej pa tologiczn ych pań stw świata. D o n iew yobrażaln ych
ro zm ia ró w rozkw itła korupcja i przem yt narkotyków, u trzym yw ała się p rzem oc
etn iczna i w aśn ie religijne. S padek cen ro p y n aftow ej p ro w a d ził d o kryzysu
ekon om iczn ego. T w arde rzą d y w ojsk ow ych od b iera ły n ad zieję na zmiany.
7 cz e rw c a 1998 roku zm a rł n agle Sanni A bach a, ch oć n atychm iast p o ja
w iły się p ogłosk i, iż został o tru ty p rze z ry w a li w arm ii. J ego następca, gen .
A bdu salam Abubakar, o gło sił częściow ą am nestię, z a p o w ie d zia ł do m aja 1999
roku sto p n io w y p o w ró t d o rz ą d ó w cyw iln ych i o p o w ie d z ia ł się za o d b u d o w ą
stosunków z Zachodem . R ozbu dzon e p rzez następcę A b a ch y n ad zieje ro z w ia ły
się m iesiąc p ó źn iej. 10 lipca 1998 roku zm a rł na z a w a ł serca p rzy w ó d c a o p o
zycji M o s h o o d A b io la . W ia d o m o ść o je g o śm ierci w y w o ła ła g w a łto w n e z a
m ieszki w Lagos i in nych m iastach kraju, w sku tek p o d e jrze ń ju n ty w o js k o
w e j o s p o w o d o w a n ie zgon u . Jedn ak m ię d z y n a ro d o w a kom isja le k a rzy są d o
w y c h o rzek ła o naturalnej p rzy czy n ie śm ierci A b io li. R zą d za ostrzy ł p o lityk ę
w e w n ę trz n ą i w y c o fa ł się z w ie lu obietn ic. Po spadku n ap ięcia o p o zy cyjn a
Z je d n o czo n a A kcja na rz e c z D em okracji p ro w a d z iła r o z m o w y z rzą d em gen.
A bdu salam a A bu bakara w spraw ie p o w ro tu d o d em ok ra cji. Jedn ak im pas,
ja k i p o w sta ł po odejściu A b a ch y i A b io li, o k a za ł się tru dn y d o p rzełam an ia.
Pod presją o p o zy cji, rzą d w o js k o w y z g o d z ił się rozpisać w y b o r y p a rla m en
tarne i p rezyden ckie na koniec lu tego 1999 roku. W y b o ry p rezyden ckie u m o ż
liw iły p o w ró t na n a jw y żs zy u rząd w pań stw ie, cieszącem u się m ię d z y n a ro
d o w y m uznaniem , gen. O lu segu n ow i Obasanjo. P ierw sze d ecyzje n o w e g o pre
zyd en ta d o ty c z y ły usunięcia w ie lu o fic e r ó w z arm ii ora z p ro k la m o w a n ia b e z
w z g lę d n e j w a lk i z koru pcją (O b a sa n jo b y ł h o n o r o w y m p rz e w o d n ic z ą c y m
m ię d zy n a ro d o w e j o rga n iza c ji Transparency In te rn a tio n a l, zajm u jącej się ana
lizą i z w a lc za n ie m k oru p cji). Jedn ak w k ró tce O basanjo stanął w o b liczu na
p ięć etn iczn ych , k rw a w yc h starć w Lagos w gru dniu 1999 roku ora z na p ó ł
n ocy kraju w m arcu 200 0 roku.
Po upadku d yk tatu ry M en gistu w E t io p ii nastąpił kilku letn i okres p rze jścio

wy, w czasie k tó reg o k szta łtow a ła się struktura u strojow a, system polityczn y,
stosunki etn iczn e o ra z gran ice tery to ria ln e państw a. P o d s ta w o w y m p ro b le
913
m em b yła zapaść gosp od a rcza kraju i p erm an en tn a groźb a klęski głodu . Pre
sja m ię d zyn a ro d o w a na restrukturyzację kon trolow an ej p rze z pań stw o go sp o
darki ora z w a lk ę z korupcją i za w ła szcza n iem p o m o c y hum anitarnej n ie była
skuteczna, w zw iązk u z czym nastąpiło o p ó ź n ie n ie w p rze k a zy w a n iu p o m o
cy fin a n so w ej, obiecan ej p rze z Bank Ś w iatow y. W styczniu 1994 roku Etiopii
z n ó w g roziła klęska głod u w północnej części kraju, zam ieszkanej p rze z 7 min
osób. Scena p o lityczn a za p ełn iła się liczn ym i partiam i, o p a rtym i w w ię k s z o
ści na klanach i grupach etnicznych. Po długich debatach p o sta n o w ion o w p ro
w a d z ić ustrój federaln y, o p a rty na sporej a u to n om ii p row in cji. W czerw cu
1994 roku do szło d o w y b o r ó w d o Konstytuanty, m im o za m ieszek trw a ją cych
w w ie lu częściach kraju i bojkotu ze stron y sep aratystyczn ie n astaw ionych
lu d ó w O rom o i O gaden . Z d om in o w a n e p rze z z w o le n n ik ó w rzą d zą ceg o E tiop
skiego L u d o w o -R e w o lu c y jn e g o Frontu D em ok ra ty czn e go (E P R D F ), Z g ro m a
d z e n ie Konstytucyjne p rzy ję ło w gru dniu 1994 roku konstytucję prok la m u ją
cą Federacyjną D em ok ra tyczn ą R epublikę Etiopii. A k t ten z ró w n y w a ł w pra
w a ch w szystk ie stany i g w a ra n to w a ł zam ieszku jącym ją n arod om p ra w o do
sa m o sta n o w ien ia . W ła d z a w y k o n a w c z a s p o częła w ręku p rem iera i R a d y
M inistrów . Funkcje p rezyd en ta b y ły czysto reprezen tacyjn e.
W m aju i czerw c u 1995 roku o d b y ły się w y b o r y p a rlam en tarn e, w k tó
rych w y ra ź n ie z w y c ię ż y ły u gru p ow a n ia zw ią z a n e z EPRDF. W ie le partii e t
n icznych z b o jk o to w a ło gło so w a n ie, w sku tek c z e g o w w yb o ra ch u czestn iczy
ło o 4 0 % m n iej m ieszkańców , n iż w roku 1994 p odczas w y b o r ó w d o Konsty
tu an ty Prem ierem został d otych cza sow y p rezyden t M eles Zenaw i. Gospodarka
p o w o li za częła podn osić się z zapaści trw a ją cej o d początku lat d z ie w ię ć d z ie
siątych. W skutek ostrożn ej p ryw a ty za c ji w zro sła w yd a jn o ś ć pracy, n ap łyn ęły
p ie rw s z e in w e sty cje za gra n iczn e. Po p o m y śln y m w ro ln ic tw ie roku 1997,
w n astępnym roku z n ó w do szło d o g ro ź b y klęski głodu , o d d a lon ej d zięk i m ię
d z y n a ro d o w e j p o m o c y hum anitarnej. W ybu ch w o jn y z E rytreą w m aju 1998
roku zm usił rząd d o zn a czn ego zw ięk szen ia w y d a tk ó w na ob ro n ę. Z a o strze
niu u legła p olityk a w e w n ę trz n a , represje za stoso w a n o w o b e c sep aratystycz
nych u gru p ow a ń O ro m o i T igra j. W m aju 200 0 roku o d b y ły się k o lejn e w y
b o ry parlam entarn e, w y g ra n e p o n o w n ie p rzez EPRDF, choć w m n iejszym sto
sunku niż p o p rzed n io .
24 m aja 1993 roku p o w sta ło n o w e p a ń stw o na m a p ie A fry k i - Erytrea.
D łu g o le tn ia w a lk a E ry tre jc zy k ó w o s a m o s ta n o w ie n ie zo s ta ła u w ień c zo n a
p o w o d z e n ie m d z ię k i zje d n o c ze n iu k la n ó w etiop sk ich w w a lc e z reżim em
M en gistu . D zia ła ją cy o d 1991 roku rząd tym czasow y, na k tó reg o c z e le stał
p rzy w ó d c a L u d o w e g o E rytrejskiego Frontu W y z w o le n ia (E P L F ) Isajas A few er-
ki, starał się u tw orzyć federacyjną strukturę i za p ew n ić ró w n o w a g ę w e w n ę trz
ną m ło d e g o państw a, a p rze d e w szystk im o d b u d o w a ć go sp o d a rk ę kraju ze
zn iszczeń w o je n n ych . Z a ch ęty dla m ałych i średnich p rze d s ię b io rs tw oraz
za gra n iczn ych in w e s to ró w w p ro w a d z iły p e w n e o ży w ie n ie . R o z w ija ła się tu-
rystyka, g łó w n ie na w y b rz e ż u i w ysp ach M o rz a C z e rw o n e g o . In n ym p ro b le
m em była p ó łm ilio n o w a rzesza u ch o d źcó w erytrejskich przebyw ających w Su
914
danie. Po czą tk ow o ich repatriację o p ó źn ia ł n iedostatek środ k ów fin ansow ych ,

a n astępnie p o lityk a w ła d z sudańskich, w sku tek c z e g o w p a źd ziern ik u 1995
roku p rezy d en t A fe w e r k i z a p o w ie d z ia ł p op a rcie dla a n ty rzą d ow y ch reb elia n
t ó w z połu dn ia Sudanu.
T rw a ła dom in a cja EPLF, p rze k szta łco n eg o w roku 1994 w p a rtię p o lity c z
ną o n a z w ie L u d o w y Front na rzec z D em ok ra cji i S p ra w ied liw o ści (P F D J ).
Jednopartyjny, sce n tra lizo w a n y system p o lity c z n y zosta ł u trw a lo n y w 1997
roku d ecyzją w ła d z o odsu nięciu term inu w y b o r ó w p ow szech n ych .
O d roku 1997 Erytrea za częła zgła sza ć ro szczen ia d o etio p sk ieg o okręgu
Szare. W listo p a d zie 1997 roku Erytrea w p ro w a d z iła n o w ą w a lu tę o n a z w ie
nakfa, której n ie u znała Etiopia. N arastające n a p ięcie d o p ro w a d z iło 12 m aja
1998 roku do starć gran iczn ych , a n astępnie ciężkich w a lk w rejon ie Badm e.
O d początku cz e rw c a 1998 roku trw a ły p o stęp y arm ii erytrejskiej, zb om b a r
d o w a n a została stolica etiopskiej p row in cji T igra j - M ek elie. W o d p o w ie d z i
d o szło d o n a lo tó w etiopskich na b a z y w o js k o w e w o k o lic y Asm ary. 9 c z e r w
ca 1998 roku w ła d z e Erytrei p o d ję ły d e c y zję o w y s ie d len iu lu dn ości e tio p
skiej. Po ro zejm ie o sią gn iętym 12 c zerw c a 1998 roku n astąpiło in ten syw n e
d ozb ra ja n ie o b y d w u arm ii, g łó w n ie w Rosji, Chinach, B u łgarii, N ig e rii i Ke
nii. W lu tym 1999 roku o fe n s y w ę p o d ję ła arm ia etiopska, w k ra cza ją c 25 km
w głąb Erytrei. Została je d n a k w yp a rta . W m aju 2000 roku d o szło d o k o lej
nej o fen sy w y Etiopii i w yparcia E rytrejczyków z en k la w op a n ow an ych w 1998
roku. R ada B ezp ieczeń stw a O N Z n ałożyła em b a rgo na d o s ta w y b ron i dla obu
państw i n alega ła na zaw arcie p rzez nie układu p o k o jo w eg o . 12 gru dnia 2000
roku w A lg ie r z e p rze d sta w ic iele E tiopii i Erytrei p o d p isa li p o ro zu m ie n ie p o
k o jo w e, kończące w o jn ę , która p rzyn iosła 120 tys. zabitych o ra z p o n a d m i
lion u ch odźców .
W S o m a lii anarchię p o lityczn ą pogarszała p o w ta rza ją ca się od końca lat
o siem d ziesią tych susza i klęska głod u , w w yn ik u której zm a rło p ó ł m ilio n a
osób. W skutek m e d ia cji O N Z , w m arcu 1992 roku d w a j g łó w n i ry w a le - fak
ty czn y p rzy w ó d c a kraju, gen . M o h a m m ed Farah A id id , i o b a lo n y prezyd en t,
A li M a h d i M o h a m m ed , z g o d z ili się na trzy m iesięc zn y ro zejm . W skutek g ra
bien ia tra n sp o rtó w z p o m o cą hum anitarn ą p rze z ry w a lizu ją ce ze sobą lo k a l
ne gru p y zbrojn e, a także w celu za h a m o w a n ia fa li u ch odźców , R ada B e z
p ieczeń stw a O N Z p o d ję ła d ec yzję o w ysłan iu sił p o k o jo w yc h , a b y u m o ż liw ić
P o m o c rz e c zy w iś c ie p o trzeb u ją cym . 4 gru dnia 1992 roku, za z g o d ą O N Z ,
P rezyd en t USA, G eo rg e Bush, dał sygn ał d o ro zp o częcia o p era cji „P r z y w r ó
cić N a d z ie ję ” , p rze w id u ją c e j w ysła n ie 28 tys. ż o łn ie r z y am erykań skich d o
S om alii w ram ach sił p o k o jo w y c h U N O S O M , w których u czestn iczyły także
o d d z ia ły kilkunastu innych krajów, g łó w n ie Pakistanu, W ło c h , M arok a i Fran
cji. O d początku o p era cji siły U N O S O M w c ią g n ię te zosta ły w w a lk i k la n ow e.
Ponadto na początku 1993 roku przych yln y dotychczas misji O N Z A id id z m ie
nił sw e n a sta w ien ie i za czą ł się d o m a ga ć w y c o fa n ia w o js k U N O S O M .
Po zaw arciu w marcu 1993 roku w A d d is A b eb ie p rze z g łó w n e stron y kon
fliktu p o ro zu m ien ia o p o w o ła n iu rzą d u ty m cza s o w eg o , w m aju 1993 roku
915
O N Z w ysłała n o w ą m isję p o k o jow ą , U N O S O M -II, m ającą n a d zo ro w a ć w p r o

w a d z e n ie p o ro zu m ien ia w życie. N a p oczątk u czerw c a gen . A id id w y p o w ie
d zia ł w aru n k i układu z A d d is A b e b y i ro zp o czą ł ataki na o d d z ia ły O N Z . O d
te g o m o m en tu siły U N O S O M stały się faktyczn ą stroną w o jn y d o m o w e j. D o
n a jp ow a żn iejszej akcji d o szło 3 p a źd ziern ik a 1993 roku, k ie d y w zasadzce
w M o ga d iszu z g in ę ło 18 ż o łn ie r z y am erykańskich i k ilku dziesięciu m a lezyj-
skich. W m arcu 1994 roku z a rzą d zo n o ew aku ację 8 tys. ż o łn ie r z y U N O S O M
(g łó w n ie U SA , Turcji, W ło c h i N ie m ie c ). R o k p ó ź n ie j w y c o fa n o p o z o s ta łe
o d d z ia ły „b łęk itn ych h e łm ó w ” .
Po k ilku m iesięczn ym spadku n apięcia, w k w ietn iu 1995 roku ro z g o rz a ły
w a lk i p o m ię d z y gen . A id id e m a A li M a h d im . Tarcia k la n o w e i p o g łę b ia ją c y
się chaos na obszarach zn ajdu jących się p o z a kontrolą g łó w n y c h ry w a li p o
w s trz y m y w a ły ich p rze d za o s trze n ie m w o jn y d o m o w e j. C ię żk ie i k r w a w e
w a lk i o d ż y ły w k w ietn iu 1996 roku, p rzy n o szą c p o stęp y sił A li M a h d ie g o
M o h a m m ed a . W sierpniu 1996 roku w strzela n in ie zgin ą ł Farah A id id . J ego
następcą zosta ł syn, H usajn M o h a m m ed A id id , k tó ry o d rzu cił p ro p o zy cję ro-
zejm u i k o n ty n u o w a ł w a lk ę p rze c iw k o o d d z ia ło m A li M a h d ieg o . O b y d w a j
w a ta ż k o w ie z le k c e w a ż y li etiopski plan p o k o jo w y z roku 1997, a w czerw c u
1998 roku w z n o w ili w a lk ę. T rw a ła secesja S om alilan du , k tó reg o n o w y p re
zyd e n t M u h am m ad Ib rah im E gal z a b ieg a ł usilnie, acz b ezsk u teczn ie, o u zn a
nie m ię d zy n a ro d o w e. W p o ło w ie 1998 roku p o w sta ło au to n om iczn e p ań stw o
Puntland, choć je g o w ła d z e w y k lu c z y ły o d e rw a n ie się o d S om alii. W sierp
niu 200 0 roku w dżibu ckim m ieście A rta s fo rm o w a n y zosta ł p rze z p rzed sta
w ic ie li w ięk szo ści som alijskich k la n ó w N a r o d o w y R zą d Przejściow y, na k tó
re g o c z e le stanął Salad H assan A bdikassim . R zą d w ciągu trzech la t m ia ł się
p rzeistoczy ć w je d y n y le g a ln y o śro d ek w ła d z y w kraju, p rzy ją ć n o w ą konsty
tucję i p rzep ro w a d zić w y b o ry d o o g ó ln o k ra jo w ego parlam entu. R ząd nie uznał
secesji S om alilan du , ale n ie b ył też w stanie p o d p o rz ą d k o w a ć te g o region u
ani te ż in nych n ieza leżn ych p row in cji Pun tlan d i D żu baland.
306. KRWAWE RZEZIE W REGIONIE WIELKICH JEZIOR
O d roku 1993 św ia t stał się św ia d k iem n ie z w y k le k rw a w yc h etn iczn ych w o

je n w re gio n ie W ielk ich Jezior. P o d ło ż e m w o je n d o m o w y c h i n iespotykan ych
rz e z i w Burundi i R u an dzie o ra z p rze śla d o w a ń w Z a irze b ył za ostrza ją cy się
k o n flik t e tn iczn y m ię d z y d w o m a p lem ion a m i: Tutsi i Hutu.
W B u ru n d i trw a ł proces p o lity c z n e g o o tw a rcia i p ró b y p o g o d z e n ia kon
flik tó w p o lityczn ych m ię d z y H utu a Tutsi. R zą d zą ca ekip a p rezyd en ta Pier-
re’a B u yoyi (Tu tsi) i p rem iera A d rie n a S ib om a n y (H u tu ) zd o ła ła o p ra co w a ć
n o w ą konstytucję, p rzy jętą w m arcu 1992 roku, znieść m o n o p o l U n ii O d ro
916
306. KRWAWE RZEZIE W REGIONIE WIELKICH JEZIOR
d zen ia N a r o d o w e g o (U P R O N A ) i ro zp o czą ć p rzy g o to w a n ia d o w ielo p a rty j-

nych w yb o ró w . L ib era liza cja p o lityczn a to c zy ła się w k lim acie n ie z a d o w o le
nia ze strony arm ii ora z radykalnych u gru p ow ań zbrojnych, reprezentu jących
o b y d w a klany. K ilk a k rotn ie rzą d m usiał tłu m ić p o w sta n ia zb ro jn e i p ró b y
zam ach u stanu, p o d e jm o w a n e p rze z H utu ora z Tutsi. W czerw c u 1993 roku,
p o d presją zach odn ich w ie rz y c ie li, w Burundi o d b y ły się o stateczn ie w y b o r y
p rezyd en ck ie, które w y g r a ł M e lc h io r N d a d a y e, w y w o d z ą c y się z p lem ien ia
H utu. P rem ierem została S ylvie K in igi (Tu tsi), p ierw sza w A fry c e kobieta na
tym stanowisku. P rezyden t N d ad aye, p o p rzez obietnice nadania z iem i u ch odź
co m Hutu, sp ro w o k o w a ł n ie z a d o w o le n ie w śró d Tutsi. 21 p a źd ziern ik a 1993
roku gru pa o fic e r ó w Tutsi, d o w o d z o n a p rze z płk. Jeana B ikom agu, dokon a ła
zam ach u stanu i p rze jęła w ła d z ę . P rezyd en t N d a d a y e został zam ordow an y.
W o d p o w ie d z i H u tu z o rg a n izo w a li zbrojn ą m ilicję, atakującą siły rz ą d o w e
i lu dność cy w iln ą Tutsi. A rm ia u rzą d ziła p o lo w a n ie na Hutu, zm u szając ich
d o m a so w ej u cieczki d o Ruandy. Fala u ch o d źcó w liczy ła 800 tys. osób.
P ró b y o p a n o w a n ia sytuacji p rze z m ia n o w a n e g o p rze z p a rla m en t w stycz
niu 1994 roku n o w e g o p rezyd en ta kraju, C ypriena N ta rya m irę, b y ły n ieu d a
ne. W kraju w d a lszym ciągu trw a ły w a lk i. W dodatku N ta ry a m ira w k w ie t
niu 199 4 roku z g in ą ł w k a ta strofie lo tn ic ze j w ra z z p re z y d e n te m R u an dy
H abyarim aną. T y m cza so w y m p rezy d en tem został S ylvester N tib a n tu n ga n ya
(H u tu ), z a tw ie rd z o n y na tym stanow isku p o w y g ra n y ch w y b o ra c h 30 w r z e
śnia 1994 roku. W alki m ię d z y ekstrem istam i H utu i Tutsi n asiliły się w p o ło
w ie p a źd ziern ik a te g o ż roku. O N Z o ra z O JA p o s ta n o w iły w y sła ć siły in ter
w en cyjn e. W lipcu 1996 roku d o szło d o zam ach u stanu, w w yn ik u k tó reg o
w ła d z ę o b ją ł lid e r Tutsi, P ierre Buyoya. N ie z g o d z ił się na w e jś c ie sił m ię d z y
n a ro d o w yc h i zosta ł p o tę p io n y p rze z kraje za a n g a ż o w a n e w p ró b y ro z w ią
zania konfliktu etn iczn eg o. T rw a ły w a lk i z rebelian tam i z p lem ien ia Hutu.
Po ich stronie o p o w ie d z ia ła się Tanzania. W e w rześn iu 1997 roku p rezyd en t
Bu yoya osk a rżył Tan zan ię o in geren cję i ch ęć aneksji Burundi. Po kilku n ie
udanych próbach m ed ia cji, w gru dniu 1999 roku m isji p o k o jo w e j p o d ją ł się
prezyd en t R PA N e ls o n M a n d ela , p o p a rty p rze z USA.
W R u a n d zie , w spierana p rzez U gan dę partyzantka Tutsi, od początku 1992
roku nasiliła akcje zb ro jn e w p ó łn ocn o -w sch o d n iej części kraju. W allu zm u
siły d o u cieczk i 3 00 tys. osób, a ró w n o cześn ie b y ły pretekstem d o p o w ta r z a
ją cych się co ra z częściej a k tó w b estialstw a i m a sow ych rzezi, p op ełn ia n ych
p rze z zw a ś n io n e p lem ion a . Po m asakrze Tutsi w B u geserze w m arcu 1992
roku, n astąpiły d a lsze akty przem ocy, g łó w n ie ze stron y m ilic ji H utu, p o w ta
rza ją ce się d o lu te g o 1993 roku. R zą d Ju ven a la H a b y a rim a n y p o d presją
pań stw zachodn ich , O N Z i OPA, z g o d z ił się na ro z m o w y z Ruandyjskim Fron
tem P a trio tyczn ym (R P F ) i 12 lipca 1992 roku w A ru szy z a w a rty zosta ł ro-
zejm . T rw a ł on kilka dni, b o w ie m rzą d w z n o w ił o p era cje w o js k o w e , za rzu
cając RPF n ie d o trz y m a n ie w a ru n k ó w z a w ie s z e n ia bron i. P o roku ciężk ich
w alk, 4 sierpn ia 1993 roku za w a rte zosta ło k o lejn e p o ro zu m ien ie, za k ła d a
ją c e za k oń czen ie w o jn y d o m o w e j, u tw o rze n ie T y m cza so w ej A rm ii N a r o d o
917
w e j, zło żo n e j z rzą d o w y c h sił zbrojn ych i RPF, p rzy w ró c e n ie r z ą d ó w konsty

tucyjnych ora z u m o ż liw ie n ie p o w ro tu u ch odźców . RPF o d m ó w ił je d n a k b e z
w a ru n k o w e g o zło że n ia b ron i i przystąpił d o ro z b u d o w y sw ych sił zbrojn ych ,
korzysta ją c z p o m o c y U gandy. 6 k w ietn ia 199 4 roku sa m olot, na k tó reg o
p o k ła d zie p rze b yw a li p rezyden ci Ruandy i Burundi, H abyarim ana i N taryam i-
ra, u legł katastrofie, p ra w d o p o d o b n ie w sku tek zestrzelen ia p rze z p a rty za n
t ó w RPF.
Śm ierć p rezyd en ta H a b ya rim a n y b yła sygn ałem d o m asakry Tutsi w K ig a
li. N a stęp n eg o dn ia z rąk ż o łn ie r z y Ruandyjskich Sił Zb rojn ych (F A R ) z g in ę
ła p rem ier Ruandy, A g a th e U w ilin giy im a n a . T rw a ją ca d w a m iesiące rz e ź -
p r z y o b ojętn o ści m ocarstw św ia to w yc h - s p o w o d o w a ła śm ierć co n ajm niej
p ó ł m ilio n a osób i exodus p o n a d d w ó ch m ilio n ó w u ch odźców , g łó w n ie d o
o ścien n ego Zairu, a także Burundi i Tanzanii. W tym czasie siły RPF p r o w a
d z iły o fe n s y w ę p r z e c iw arm ii i na początku cz e rw c a 1994 roku w k ro c z y ły
d o sto licy kraju, K igali. W o d p o w ie d z i na a p ele św ia to w e j o p in ii pu b liczn ej,
choć jed n o cześn ie w trosce o w łasn e interesy w tej części A fryki, Francja p rze
p ro w a d ziła op era cję „Turkus” , w ysy ła ją c sw e w ojska, które w p o łu d n io w o -
-zachodniej części Ruandy u tw o rz y ły strefę b ezpieczeń stw a, u m o żliw ia ją c gro
m a d zen ie się tam u ch o d źcó w H utu ora z dostarczając im broń. 18 lipca 1994
roku RPF ro zb ił ostatni punkt o p oru arm ii rz ą d o w e j i p rze ją ł w ła d z ę w kra
ju . P rezyd en tem zosta ł Pasteur B izim u n gu , ch oć fa k tyczn e k ie ro w n ic tw o p o
zosta ło w rękach p r z y w ó d c y Frontu, s a m o zw a ń c ze g o gen era ła Paula Kaga-
m e, k tó ry z a d o w o lił się sta n ow isk iem m inistra obrony. N o w e w ła d z e zm u si
ły o d d z ia ły francuskie d o opu szczen ia kraju. To d a ło sygn ał d o k o le jn e g o exo-
dusu, tym ra zem Hutu, k tó rzy schronili się w ob oza ch w Z a irze. T rw a ły sa
m o są d y nad Hutu, oskarżan ym i o u d zia ł w m asakrach Tutsi. Jed n ocześn ie
d o kraju w ra c a li u ch o d źcy Tutsi. P o o b jęciu w ła d z y p rze z Tutsi, d o ucieczki
zm u szo n o setki tysięcy c zło n k ó w ludu Hutu. W iosn ą 1997 roku, w o b liczu
o fe n s y w y zairskich p a rty za n tó w Laurenta K abili - w śró d których d o m in o w a
li ru an dyjscy Tutsi - o k o ło 600 tys. H utu zm u szon ych zosta ło d o ew a k u a cji
i p o w ro tu d o Ruandy. W alki k la n o w e trw a ły w k o lejn ych latach, m im o z a
ostrzen ia dzia ła ń sił rzą d o w ych , d o w o d z o n y c h p rze z gen . K agam e. W k w ie t
niu 200 0 roku Pau l K a ga m e został w y b ra n y p rze z Z g ro m a d ze n ie N a ro d o w e
na p rezyd en ta R u a n d y
W U g a n d z ie narastało n ie z a d o w o le n ie z au torytarnych r z ą d ó w Y o w erie-
g o K agu ty M u seven iego, p o głę b io n e fatalną sytuacją gospodarczą. Chcąc osła
bić o p o zy cję, M u seven i z a rz ą d z ił w y b o r y lok a ln e w lu tym 1992 roku, które
za k o ń czy ły się z w y c ię s tw e m k a n d y d a tó w re ż im o w e g o N a r o d o w e g o Ruchu
O poru (N R M ). W m arcu 1994 roku p rze p ro w a d zo n o w y b o r y d o Konstytuan
ty, w k tórej w ię k s z o ś ć u zysk a li re p re z e n ta n c i reżim u . N o w a kon stytu cja,
w zm a cn ia ją ca u p ra w n ien ia p rezyden ta, została p rzy jęta 8 p a źd ziern ik a 1995
roku. O p o zy cy jn e u gru p ow a n ia , p o z b a w io n e s w o b o d y d zia ła n ia , o sk a rżyły
rzą d o fałszerstw a w y b o rc ze , ch ęć u p ra w o m o cn ie n ia d yk tatu ry i stosow a n ie
represji w o b e c je j a k tyw istó w ora z ru ch ów na rzecz p ra w c zło w iek a . W sierp
918
307. CZARNA AFRYKA: DEMOKRATYZACJA PO AFRYKAŃSKI!
niu 1993 roku w sto licy Kenii N a iro b i w ta jem n iczych okoliczn ościach zgin ą ł
je d e n z lid e r ó w o p o zy cji, b y ły stronnik O bote, p rzy w ó d c a N a ro d o w e j A rm ii
W y z w o le n ia Ugandy, A m o n Bazira.
R egion aln e am bicje M u seven iego skłon iły g o d o za a n ga żo w a n ia się w kon
flik ty w e w n ę tr z n e w Sudanie i Z airze. W p o ło w ie 1998 roku w o js k a ugan-
dyjskie w k ro czy ły d o Zairu i w sp a rły rebełianckie siły Laurenta Kabili. Po p rze
ję c iu w ła d z y p rze z K abilę, rzą d ugandyjski o gło sił, że p o z o s ta w i s w o je w o j
ska w Z a irze do czasu zaprzestan ia w o jn y d o m o w e j.
W Tanzanii d o b ie g ła końca jed n o p a rtyjn a dyktatura Partii R ew o lu cyjn ej
(C ham a Cha M a p in d u zi - C C M ). W c ze rw c u 1992 roku p rezyd en t A li Hassan
M w in y i pod p isa ł u staw ę o s w o b o d zie d zia ła ln ości pa rtii p o lityczn ych . M im o
to C C M u trzym ała h e g e m o n ię w system ie p o lityczn ym , z w y c ię ż a ją c w w a ż
nych p raw yb ora ch na Z a n zib a rze w k w ietn iu 1993 roku i uzyskując 89 % g ło
s ó w ora z w y g ry w a ją c z d e c y d o w a n ie w y b o ry p o w szech n e w roku 1995. N o
w y m p rezyd en tem został kan dyd at CCM B enjam in W illia m M kapa, k tó reg o
g łó w n e c e le o b e jm o w a ły p o p ra w ę sytuacji gosp o d a rczej o ra z ro z w ią z a n ie
p rob lem u u ch o d źcó w z Ruandy i Burundi. O d w yb u ch u kon fliktu w tym kra
ju , na te ry to riu m U ga n d y p rzed osta ło się 3 00 tys. u c iek in ieró w z Burundi,
p ó ł m ilion a z Ruandy o ra z 50 tys. z Zairu. W gru dniu 1996 roku w ła d z e p o d
ję ły drastyczną d e c y zję w y d a le n ia ruandyjskich u c h o d ź c ó w ze s w e g o te ry to
rium , tw ierd zą c, że n ie są w stanie za p o b iec klęsce g ło d u i e p id e m io m ch o
rób. U gan da była krajem o je d n y m z n ajw yższych w s k a źn ik ó w za ch o ro w a ń
na A ID S i lic z b y n osicieli w iru sa HIV, czem u sprzyjała sw o b o d a o b y c za jo w a
oraz m asow a prostytucja, zw łaszcza nieletnich. Próba w a łk i z prostytucją i nar
kom an ią n ie p rzyn io sła o czek iw a n y ch rezu ltatów . W p a źd ziern ik u 2000 roku
M kapa został p o n o w n ie w y b ra n y na prezyd en ta kraju, choć o p o zy cy jn e u gru
p o w a n ia na Z a n zib a rze osk a rżyły w ła d z e o m a so w e fałszerstw a. W z m o c n ie
n ie je g o p o z y c ji n astąpiło p o śm ierci „o jc a ” n ie p o d le g łe j Tan za n ii, Juliusa
N yerere, w p a źd ziern ik u 1999 roku. W ła śn ie p rob lem a u to n om ii tej wyspy,
p o d n iesio n y na początku 2000 roku, stał się je d n y m z g łó w n y c h za ga d n ień
życia p o lity c z n e g o kraju.
307. CZARNA AFRYKA: DEMOKRATYZACJA PO AFRYKAŃSKU
D yktatorskie rz ą d y M ob u tu (M o b u tu Sese Seko Kuku N g b ea n d u W a Za Ban-

ga, w rzec zy w istośc i Joseph D esire M o b u tu ) w Z a ir z e p rze s z ły p o d kon iec
1991 roku p o w a żn ą próbę. Po stłu m ieniu a n ty rzą d ow y ch za m ie s ze k w Kin-
szasie p rze z arm ię, której w sukurs p rzy szły o d d z ia ły b elgijskich i francuskich
kom an dosów , d o szło d o za ostrzen ia konfliktu m ię d z y M obu tu a z d y m is jo n o
w a n y m p rze ze ń p rem ierem , Etienne Tshisekedim . W ob ec o d m o w y u stąpie
919
nia Tsh isekediego, p rezyd en t M obu tu za g ro z ił ro z w ią z a n ie m rządu i w ysłał

w ojska, które o to c z y ły b u dynki m in isterialn e. W sierpniu 1992 roku d ele g a ci
na K on feren cję N a ro d o w ą rzu cili w y z w a n ie M obu tu, w yb ie ra ją c Tshisekedie-
g o na stanow isko p rem iera. N astęp n ie, m iesiąc p ó źn iej, d ele g a c i p o sta n o w ili
ro z w ią z a ć Z g ro m a d zen ie N a ro d o w e , w o b e c c z e g o p rezy d en t M obu tu w ysłał
w ojsk a w celu o ch ron y budynku parlam entu . W alce p o lityczn ej to w a rzy s zy ła
g iga n tyczn a w rę c z korupcja, p rze m y t diam entów , n ie le g a ln y h an d el bronią,
stagn acja g o sp o d a rc za o ra z m n o żą ce się d rob n e b a n d y zb ro jn e, usiłujące
w yk o rzy stać n arastający chaos d o w łasn ych , często k la n ow ych , c e ló w i in te
resów.
P o lity czn e p o ło ż e n ie d yktatora, z w ła szcza na a ren ie m ię d z y n a ro d o w e j,
p o p ra w iła na p e w ie n czas tra ged ia w region ie W ielk ich Jezior. Z g od a na p rzy
ję c ie setek tysięcy ruandyjskich u ch o d źcó w i na p rze p ro w a d ze n ie p rze z Fran
cję op era cji „Turkus” p o p ra w iła stosunki za ró w n o z P a ryżem , ja k i W a s zy n g
ton em , k tó ry p o d w u letn ie j p r z e rw ie a k red yto w a ł s w e g o am basadora w Kin-
szasie. P rób ą zyskania p rzych yln ości Zachodu, a p r z y o k a zji zręc zn ym m a
n ew rem w celu osłabien ia o p o zy cji, b y ło m ia n o w a n ie w c zerw c u 1994 roku
na u rząd prem iera, p o p u la rn ego na Z a ch o d zie reform a tora , K en go w a D on-
d o (w ła ś c iw ie L eo n Joseph Lubicz, Żyd p o lsk ieg o p o c h o d z e n ia ). Próba reali
zacji u z g o d n io n e g o z M F W p rogra m u d o s to s o w a w c z e g o n ie m ia ła w iększych
szans p o w o d z e n ia w sku tek fa k tyc zn eg o rozp a d u struktur adm in istracji pań
s tw o w e j i d ezo rg a n iza cji gospodark i.
W e w rześn iu 1996 roku o fe n s y w ę partyzan cką na p ó łn o cn ym w sch o d zie
kraju podjęły, w sp ó łd zia ła ją c e z ru an dyjskim i b o jo w n ik a m i Tutsi, o d d z ia ły
Sojuszu Sił D em okratyczn ych na rzec z W y z w o le n ia K on ga-Zairu (A A F D C Z )
p o d d o w ó d z tw e m Laurenta-D esirć Kabili, p o p iera n eg o p o lityczn ie p rze z USA,
a m ilita rn ie p rze z Z im b a b w e, U ga n d ę i Ruandę. S ch o ro w a n y M o b u tu stracił
kon trolę nad sytuacją w kraju. W p o ło w ie k w ietn ia 1997 roku o d d z ia ły Ka
bili k o n trolow ały jed n ą trzecią terytoriu m Zairu, w tym kopalnie kobaltu i m ie
d zi w S za b ie o ra z d ia m e n tó w w M bu ji-M a yi. D zięk i p o m o c y w o js k o w e j A n
go li, siły K abili p o d ję ły k o ń cow ą o fen syw ę. 17 m aja 1997 roku, p o o p a n o
w a n iu kraju p rze z A A F D C Z , K abila o g ło s ił się p rezy d en tem D em ok ra tyczn ej
Republiki K on ga (D R K ).
U padek skom prom itow an ego reżim u (sam M obutu zm arł 7 w rześn ia 1997 r.
w M aroku ) nie o zn a cza ł za k oń czen ia w o jn y d o m o w e j. W b re w z a p o w ie d zio m
i presji U S A o ra z Francji, Kabila nie za m ierza ł zm ien iać m o d elu rządów . U n ie
w a żn ił, z a w a rte w za m ia n za p o m o c fin a n so w ą w w a lc e p rze c iw k o M obu tu,
w stęp n e p o ro zu m ien ia d o tyczą ce eksploatacji b o g a c tw naturalnych, w sku tek
c z e g o stracił w ia ry g o d n o ś ć m ię d z y n a ro d o w e j finansjery. Z a w iesił działaln ość
p a rtii p o lity c z n y c h i ro z p o c z ą ł p rze ś la d o w a n ia o p o z y c ji k ie ro w a n e j p rze z
Etienne’a Tshisekediego, aresztow an ego w lu tym 1998 roku. N a początku roku
1998 w e w sch od n ich prow in cjach D R K w y b u ch ły w a lk i m ię d z y ruandyjski
m i Tutsi a żołn ierza m i M obutu, w c ie lo n y m i d o arm ii DRK. W lipcu te g o ż roku
n astąpiła kolejn a rebelia, skierow an a p rze ciw k o Kabili. Jej in spiratoram i byli
920
307. CZARNA AFRYKA: DEMOKRATYZACJA PO AFRYKAŃSKI!
ru andyjscy Tutsi, sta n o w ią cy trzo n partyzan ckiej arm ii Kabili, która oba liła
dyktaturę M obu tu . N a p oczątk u sierpnia 1998 roku Kabila ro zk a zał im o p u
ścić kraj. Po stronie bu n tow ników ; k tó rz y o p a n o w a li p ro w in cje Kivu, o p o w ie
d zia ł się g łó w n y s tra teg A A F D C Z i m in ister sp ra w za gra n iczn y ch , B izim a
Karaha. Pon a d to o trzym a li p o m o c ze stron y Ugandy, R u andy ora z ciche p o
parcie U S A i Francji, ro zcza ro w a n ych skutkam i p o lityk i Kabili. Sukcesy rebe
liantów , k tó rzy w k ro c z y li d o Kinszasy, zm u siły k o n gijsk iego p r zy w ó d c ę p o d
koniec sierpnia d o zw ró cen ia się o p o m o c d o A n g o li, Z im b a b w e, N a m b ii i Su
danu. P r z y w sparciu kilku tysięcznych o d d z ia łó w z tych krajów , u dało się z a
trzym a ć o fe n s y w ę pow stań ców . 10 lip ca 1999 roku p odpisan o p o ro zu m ien ie
ro z e jm o w e m ię d z y rzą d em a rebeliantam i. W czerw c u 2000 roku d o szło do
ciężkich w a lk w o k ó ł Kisangani p o m ię d z y w ro g im i frakcjam i K o n gola ń sk iego
Zrzeszenia na rzecz D em okracji (R C D ) z u działem żo łn ierzy ruandyjskich i tan-
zańskich, co u n ie m o żliw iło rozm ieszczen ie 5,5-tysięcznego kontyngentu O N Z .
W K on gu re a liz o w a n o u zg o d n io n y p rze z K on feren cję N a r o d o w ą program
p o w ro tu do dem ok racji. W gru dniu 1991 roku p rzy ję to n o w ą konstytucję,
w p ro w a d za ją c ą system w ie lo p a rty jn y i p rezyd en ck i m o d e l rządów . W y b o ry
p o w szech n e w sierpniu 1992 roku za k o ń czyły się klęską d o ty ch cza so w eg o
p rezyden ta, D enisa Sassou-Nguesso. N ie zd o ła ł on przejść d o dru giej tury,
w której o p rezyd en tu rę w a lc z y li Bernard Kolelas, p rzy w ó d c a o p o z y c ji anty-
m arksistow skiej, ora z b y ły m in ister i c z o ło w y o p o n en t Sassou-Nguesso, Pas
cal Lissouba. O sta teczn ie z w y c ię ż y ł Lissouba. W listo p a d zie 1992 roku d o
szło d o p o w a ż n e g o kryzysu rz ą d o w e g o . M n ie js z o ś c io w y rząd p rem iera Bon-
gh o -N o u a rry p o d presją o p o zy cji p o d a ł się do dym isji. Po spotkaniu z d o w ó d z
tw e m arm ii, p rezyd en t Pascal Lissouba p o d ją ł d e c y zję o ro zw ią za n iu p a rla
m entu i rozpisan iu n ow ych w yb o ró w , co zostało z a k w a lifik o w a n e p rze z p r z e
w o d n ic z ą c e g o g łó w n e j partii o p o zy cyjn ej, U nii D em o k ra ty czn e go O d r o d z e
nia (U R D ), Bernarda Kolćlasa, ja k o d zia ła n ie n ielega ln e. W o d p o w ie d z i na
w e z w a n ia o p o zy cji, w sto licy kraju, B ra zza ville, d o szło d o d em on stra cji an-
typ rezyd en ck ich i starć z policją. G łó w n i ry w a le p o lityczn i u tw o rz y li p a ra m i
litarn e b o jó w k i, które d o k o n y w a ły k rw a w y c h porachunków .
5 c z e rw c a 1997 roku d o szło d o buntu b o jó w e k „K o b ra ” , sp rzym ierzon ych
z byłym p rezyd en tem Sassou-Nguesso, które o d m ó w iły p od p o rzą d k o w a n ia się
ro zk a zom Pascala Lissouby. W k ilku n astodn iow ych ciężkich w a lk a ch o kon
tro lę n ad B ra zza ville z g in ę ło p o n a d 3 tys. osób. M im o a p eli p rezyd en ta Lis
sou by o in te rw en cję w ojs k o w ą , Francja za jęła c a łk o w icie n eu traln e sta n o w i
sko. P rze z n astępne m iesiące trw a ła k rw a w a , w yn iszcza ją c a w o jn a d o m o w a .
D zięk i w sparciu m ilita rn em u A n g o li (korpus 3,5 tys. ż o łn ie r z y ), D enis Sas
sou -N gu esso 15 p a źd ziern ik a 1997 roku za ją ł pałac p rezyd en ck i, zm u szając
Lissoubę d o u cieczk i i obejm u jąc p o n o w n ie w ła d z ę . W ciągu n astępnych lat
N gu esso u tw ie rd ził sw e rządy, w zm a cn ia ją c arm ię (za tru d n ił izraelskich d o
ra d c ó w i zaku pił d u że ilości broni na cza rn ym ryn k u ), za w ie ra ją c p o ro z u
m ien ie gra n iczn e z Zairem ora z podpisu jąc w listo p a d zie 1999 roku - d zięk i
m ed ia cji p rezyd en ta G abonu O m ara B o n go - ro zejm ze zbrojn ą op ozy cją .
92 1
Scena p o lityczn a K e n ii zn a jd o w a ła się p o d p rze m o żn y m w p ły w e m zręcz

n eg o i w y tra w n e g o p rezyd en ta pań stw a, D an iela A ra p a M o i. R z ą d z ą c y za
p o m o cą dyktatorskich m eto d A ra p M o i u giął się p rze d presją pań stw z a ch o d
nich, które w s trzy m a ły p o m o c gospodarczą, u zależn ia ją c je j w z n o w ie n ie od
le g a liz a c ji p a rtii o p o z y c y jn y c h o ra z p r z e p r o w a d z e n ia w o ln y c h w y b o ró w .
W gru dniu 1991 roku w p ro w a d z o n o system w ielop a rtyjn y, zaś rok p ó źn iej
o d b yły się p ie rw s ze od 26 lat w ielo p a rty jn e w y b o ry prezyden ckie i pa rla m en
tarne. W ykorzystu jąc p o d z ia ły i w a śn ie w ło n ie g łó w n e g o u gru p ow a n ia o p o
zycji, Forum na rzec z P rzy w ró cen ia D em ok ra cji (F O R D ), A ra p M o i p o p ro w a
d z ił rzą d zą cy A frykań ski Z w ią z e k N a r o d o w y Kenii (K A N U ) d o z d e c y d o w a
n ego zw ycięstw a. R o zczłon k o w an a opozycja, m im o w ielk ich n ad ziei na triu m f
w yborczy, zd o b yła tylko 88 m iejsc w 2 0 0 -o so b o w ym p arlam en cie.
P o w yb o ra ch sytuacja w e w n ę trz n a u legła dalszem u p o go rszen iu . G łę b o
kie p o d z ia ły etn iczn e i k la n o w e d o p ro w a d z iły do starć m ię d z y g łó w n y m i p le
m ion am i. W skutek suszy, ry w a liz a c ji p o lityczn ej i n ap ływ u u c h o d ź c ó w z kra
jó w ościennych, gosp od a rk a u legła ro zregu low a n iu . P o g o rszy ły się stosunki
z krajam i sąsiedzkim i: U gan dą, Burundi, Ruandą i S om alią. O d roku 1995,
w sku tek kontynu acji m e to d i stylu w ła d z y KA N U , u m ocn ien ia a u to rytarn ego
sposobu rzą d zen ia p rezyd en ta M o i, a także p o jed n a w c zy ch ten d en cji w o b
rębie p o d z ie lo n e g o FO R D , sp o łec ze ń stw o z a c z ę ło w y k a z y w a ć coraz w y r a ź
n iejsze o zn a k i n ie z a d o w o le n ia , zaś o p o zy cja z w a rła szeregi. W lipcu 1997
roku w N a iro b i d o szło do k rw a w yc h za m ieszek m ię d z y siłam i b e z p ie c z e ń
stw a a a n tyrzą d ow ym i dem onstrantam i, w trakcie których zgin ęło co najm niej
25 osób, zaś lid e rz y o p o zy cji zostali ciężko pobici. W o d p o w ie d z i M F W i Bank
Ś w ia to w y ora z in ne instytucje fin a n so w e z a w ie s iły o b ieca n e środki na ra to
w a n ie fin a n só w pań stw a i stabilizację gospodark i. T o w a rzy szy ł tem u szybki
o d p ły w kapitałów , k tó ry p o g łę b ił d e fic y t p ła tn iczy i s p o w o d o w a ł za ła m a n ie
p ien ią d za . A ra p M o i p o raz k o le jn y w y k a z a ł d u żą zręczn ość, n atych m iast
zg a d za ją c się na n o w e w y b o r y i za b iega ją c p o n o w n ie o w sp a rcie fin a n so w e
ze strony instytucji m ię d zy n a ro d o w y c h . D zięk i p rze fo rso w a n ej p rze z rzą d zą
cą K A N U w ięk szo ścio w ej ordyn acji w y b o rc ze j, partia p rezyd en ck a z a p ew n iła
sobie p o n o w n e z w y c ię s tw o w w y b o ra ch 2 9 -3 0 gru dnia 1997 roku.
308. ZIMBABWE: MIĘDZYNARODOWE AMBICJE MUGABE
Pięcioletn i plan restrukturyzacji gospodarki, o p ra co w a n y w 1991 roku, na p o

czątku roku 1992 zyskał przychylność ekspertów Banku Ś w ia to w e go oraz obiet
nicę p o życzk i 1 m ld doi. Program p rze w id y w a ł zw iększen ie dyscypliny fiskal
nej i pien iężn ej, ogra n iczen ie deficytu b u d żeto w ego , liberalizację handlu za
gran iczn ego, n o w e regulacje dotyczące inwestycji, ry n k ów fin ansow ych i pra
922
308. ZIMBABWE: MIĘDZYNARODOWE AMBICJE MUGABE
w a pracy. W okresie 1 9 9 2 -1 9 9 4 koszty restrukturyzacji znaczn ie p rze w y ż s z y ły

o czek iw a n ia i zm u siły rząd d o poszu kiw an ia p o m o cy fin ansow ej za granicą.
Pod rzą d a m i Z A N U i p rezyd en ta R oberta M u ga b e Z im b a b w e d ą ży ło do
w z m o c n ie n ia p o z y c ji m ię d z y n a ro d o w e j, a n a w et o d g ry w a n ia zn aczącej roli
pośród k rajó w rozw ijających się. Z im b a b w e b yło je d n y m z n ielicznych państw,
dążących d o u trzym an ia aktyw n ej p o zycji Ruchu Państw N ie za a n ga żo w a n y ch
w św iecie i usilnie starało się za p o b iec ro z p a d o w i tej o rga n izacji. Z im b a b w e
d z ia ła ło ró w n ie a k tyw n ie na fo ru m O rga n iza cji Jedności A fry k i (O J A ) oraz
o d g r y w a ło g łó w n ą rolę w p o łu d n io w e j A fry c e . Po upadku aparth eidu w RPA
i ro sn ą cych tru d n o ś cia ch r z ą d ó w A fr y k a ń s k ie g o K on gresu N a r o d o w e g o ,
Z im b a b w e d ą ż y ło d o d o m in a cji re gio n a ln ej. P rz e ja w e m tych a m b icji b y ło
za a n ga żo w a n ie, w b re w stanow isku prezyd en ta RPA i p rze w o d n ic z ą c e g o OJA,
N elson a M a n d e li w kon flikt w Z airze.
O strożne re fo rm y społeczn o-gosp od a rcze nie p o m o g ły je d n a k uniknąć per
turbacji. W gru dniu 1997 roku w sto licy państw a, H arare, w y b u ch ły n a jw ięk
sze o d początku n iep o d leg ło śc i zam ieszki, d em on stra cje i strajki. P o w o d e m
b y ło w p ro w a d z e n ie d o d a tk o w y ch p o d a tk ó w w celu zg ro m a d ze n ia fu n du szy
na w y p ła tę za legły ch św ia d czeń dla 50 tys. w e te ra n ó w w a lk o n iep o d ległość.
P rze ciw k o p ro p o zy cji rzą d u w ystą p ił z d o m in o w a n y p rze z Z A N U p arlam en t
o ra z w ła d z e tej partii. S y g n a liz o w a ło to narastający k on flik t o w ła d z ę w kra
ju m ię d z y R o b ertem M u ga b e a m ło d y m i p reten d en ta m i z Z A N U .
D ą żąc d o w z m o c n ie n ia sw ej p o zycji, M u ga b e za p ro p o n o w a ł m o d y fik a cję
konstytucji. M ia n o w a n a p rze z rzą d w k w ietn iu 1999 roku 4 0 0 -o so b o w a k o
misja konstytucyjna za p ro p o n o w ała rozszerzen ie u praw nień prezydenta, a je d
n ocześn ie d o k o n a n ie p o p ra w ek , u m o żliw ia ją cy ch n a cjon a liza cję b e z o d szk o
d o w a n ia zie m i n ależą cej d o lu dn ości białej.
W referen d u m 12 lu teg o 200 0 roku o b y w a te le Z im b a b w e o d rzu cili w ię k
szością 5 3 % zm ia n y w konstytucji. O d lu te g o 200 0 roku trw a ła kam pan ia
ru g o w a n ia bia łych fa rm e ró w z ich gospodarstw . P o d żeg a n i p rze z rzą d w e t e
rani w o jn y w y z w o le ń c z e j z łat sied em d ziesiątych sa m o w o ln ie z a jm o w a li far
my, zm u szając bia łych w ła ścicie li do u cieczki. D o c h o d z iło d o m a so w ych ak
t ó w p rze m o c y w o b e c b ia łej lu dn ości kraju. W y b o ry w czerw c u 200 0 roku
z w ia s to w a ły k on iec h e g e m o n ii Z A N U , które po raz p ie rw s z y o d uzyskania
n iep o d ległości z d o b y ło m niej niż 2/3 m iejsc w parlam encie. O p o zy cy jn y Ruch
na rzecz Z m ia n y D em okratyczn ej (M D C ), na którego czele stał M o rg a n Tsvan-
girayi, uzyskał 57 m a n d a tó w w 1 5 0 -m iejscow ym Z g ro m a d zen iu (1 2 0 m iejsc
p o d leg a w a lc e w y b o rc z e j). Co d o poparcia w y b o rc ze g o , Z A N U -P F u zyskało
4 7 ,2 % głosów , zaś M D C 4 5,6% .
923
309. ANGOLA - WIĘCEJ WOJNY NIŻ POKOJU
29 i 30 w rześn ia 1992 roku o b yły się w A n g o li pierw sze dem ok ratyczn e w y

b o ry prezyden ckie i parlam entarne. D o w a lk i o fo tel prezyden cki stanęli: d o
tych czasow y s z e f państw a Jose Eduardo Dos Santos z M P L A i lid er U N IT A Jo-
nas Savim bi. Z a rów n o M PL A , ja k i U N IT A w szem i w o b e c głosiły, że z całą
pew n ością w yg ra ją w ybory, a gd yb y m iało się stać inaczej, to św ia d czyło b y to
tylko, iż głoso w a n ie zostało sfałszow ane. Tego rodzaju deklaracje nie za p o w ia
d a ły n iczeg o dobrego, tym b a rd ziej że d w ie strony - w b r e w p o ro zu m ien iu
z 1991 roku - nie ro z w ią z a ły sw ych o d d z ia łó w zbrojnych. Po o gło szen iu w y n i
k ó w ok a za ło się, iż w w yb ora ch parlam entarnych M P L A uzyskała 55 ,5 % g ło
sów, zaś U N IT A - 32,9% . W w yb ora ch prezydenckich zw y c ię ż y ł Dos Santos,
k tóry o trzym a ł 51,3% głosów , podczas g d y je g o ry w a l Savim bi u zbierał je d y
nie 38,8% . Savim bi nie uznał w y n ik ó w w yborów , tw ierdząc, że zostały o n e sfał
szow an e, choć o b serw a to rzy zagran iczni u w aża li je za u czciw e.
W kilka dn i p o tem w sto licy kraju L u a n d zie w y b u ch ły k r w a w e w a lk i m ię
d z y fo rm acjam i zb rojn ym i M P L A i U N IT A . N ie b a w e m starcia ro z s z e rz y ły się
na ca ły kraj, co ozn a cza ło, iż w o jn a d o m o w a za częła się na n o w o . W stycz
niu i lu tym 1993 roku szc ze g ó ln ie za cięte w a lk i to c z y ły się w o k ó ł d ru g ie g o
co d o w ielk o ści m iasta a n gola ń sk iego - H u am bo. P o d e jm o w a n e p rze z O N Z
p rób y z n a lezien ia p o k o jo w e g o ro z w ią z a n ia konfliktu n ie z a k o ń c zy ły się suk
cesem . S zacu je się, że o d p a źd ziern ik a 1992 d o m arca 1993 roku w w o jn ie
w A n g o li z g in ę ło o k o ło 15 tys. lu dzi. D o końca 1994 roku w A n g o li w c ią ż
trw a ły w a lk i, ch oć na m n iejszą skalę.
Stan y Z je d n o czo n e i kraje za ch o d n ie w in ą za zaistniałą sytuację o b c ią ż y
ły lid era U N IT A - S avim b iego, którem u c o fn ę ły sw e poparcie. D o sta w y z a
ch o d n ieg o sprzętu tra fia ły tera z d o M P L A , a w zm o c n io n a w ten sposób fo r
m acja rz ą d o w a p rze jęła in icja ty w ę w o js k o w ą i p olityczn ą. Izo la cja p o lity c z
na ora z p o ra żk i w w a lk a ch zm u siły w res zc ie S a v im b ieg o do p o n o w n e g o na
w ią za n ia rok ow ań p o k o jow ych . W listo p a d zie 1994 roku U N IT A podpisała
w Lusace z rzą d em n o w y rozejm . W m aju 1995 roku - p o m ed ia cji p re z y
den ta R PA N elson a M a n d eli - d o szło d o ro z m ó w m ię d z y S avim b im a Dos
Santosem w sp ra w ie o sta tec zn eg o u regu low a n ia sytuacji w kraju. R o z m o w y
zakoń czyły się sukcesem, a lid e r U N IT A uznał jed n ocześn ie sw ą porażkę w w y
borach 1992 roku.
W y d a w a ło się, że kon flikt o stateczn ie za k oń czy się w 1997 roku. W k w ie t
niu 1997 roku p o w sta ł rzą d jed n o ści n a ro d o w ej M P L A i U N IT A . Ta ostatn ia
u zyskała w nim c z te ry m in isterstw a, a je j p o s ło w ie w e s z li d o parlam entu .
W spółpraca obu u gru p ow a ń od początku nie układała się je d n a k d o b rze. Pod
kon iec 1998 roku U N IT A w y c o fa ła się ze struktur w ła d zy, a w o jn a d o m o w a
ro z g o rz a ła na n o w o . In icja tyw ę posiadała M P L A , ale n ie b yła w stanie rozbić
p rzeciw n ik a .
924
310. MOZAMBIK - POSTĘPUJĄCA STABILIZACJA
Pod koniec lat d ziew ięćd ziesią ty ch A n g o la uzyskała d u że w p ły w y p o lity c z

ne na połu dn iu A fry k i, o d d zia łu jąc w istotn y sposób na ro z w ó j sytuacji p o li
tyczn ej w sąsiednich krajach. W ła d z e w Lusace u d z ie liły d u ż e g o w sparcia
p o lity c z n e g o i, co je s z c z e w a żn iejsze, w o js k o w e g o L a u ren tow i-D esire Kabili
w je g o w a lc e p rzeciw k o rz ą d o w i d łu g o le tn ie g o dyktatora Zairu - i za ra zem
stronnika U N IT A - M obutu Sese Seko, który został ob a lon y w maju 1997 roku.
O d d z ia ły angolań skie w a lc z y ły też p o tem po stronie K abili - b ę d ą c e g o ju ż
p rezyd en tem K onga-K inszasy - p rze ciw k o zw a lc za ją cy m g o rebelian tom . W e
w rześn iu 1997 roku w o js k a a n gola ń sk ie w k ro c z y ły do K o n g a -B ra zza ville,
an gażu jąc się p o stronie p a rty za n tó w b y łe g o prezyd en ta te g o kraju, D enisa
Sassou-Nguesso, k tó ry d zięk i tem u z n ó w sięgn ął p o w ła d z ę .
310. MOZAMBIK - POSTĘPUJĄCA STABILIZACJA
4 p a źd ziern ik a 1992 roku w R zym ie p rezyd en t M o zam b ik u Joaąu in A lb e rto

Chissano i p rzy w ó d c a o p o z y c y jn e g o R E N A M O A lfo n s o D hlakam a pod p isa li
p o ro zu m ien ie p o k o jo w e, kończące 17-letnią w o jn ę d o m o w ą w M ozam b ik u .
P o ro zu m ien ie to p r ze w id y w a ło p rze p ro w a d ze n ie w kraju w o ln y c h w y b o ró w
i u tw o rz e n ie 3 0 -tysięczn ej arm ii, z ło ż o n e j w p o ło w ie z w o js k rz ą d o w y c h
i w p o ło w ie z sił R E N A M O . 16 gru dnia 1992 roku R ada B ezp ieczeń stw a O N Z
pod jęła d ecyzję o skierow an iu d o M ozam b ik u 8 tys. ż o łn ie r z y sił p o k o jo w yc h
O N Z i o b s e rw a to ró w cyw iln ych, k tó rzy m ieli d o p o m ó c w za k oń czen iu w o jn y
d o m o w e j ora z p rze p ro w a d ze n iu w y b o ró w p rezyden ckich o ra z parla m en ta r
nych. W początkach marca 1993 roku w M o zam b ik u zja w ili się p ierw si ż o ł
n ierze w łoscy, słu żący w ram ach kon tyn gen tu sił O N Z . M isja p o k o jo w a O N Z
zakoń czyła się sukcesem. W sierpniu 1994 roku R E N A M O ro z w ią z a ł sw e fo r
m acje zbrojne. N ie b a w e m rozw iąza ła się dotych czasow a arm ia rzą d ow a. P rzy
stąpion o d o o rga n izo w a n ia n ow ych sił zbrojn ych w m yśl ustaleń p o ro z u m ie
nia rzy m sk iego z 1992 roku.
D em ok ra tyczn e w y b o ry p rezyd en ck ie i parlam en tarn e zo s ta ły p r z e p ro w a
d zo n e 2 7 -2 8 p a źd ziern ik a 1994 roku. Prezyden tu rę w ich w yn ik u za ch o w a ł
dotych cza sow y s z e f państw a Chissano, który w pobitym polu p o zo sta w ił p rzy
w ó d c ę R E N A M O D hlakam ę. R zą d zą cy FR ELIM O z w y c ię ż y ł także w w yb o ra ch
p a rlam en tarn ych . D h lakam a p o c z ą tk o w o u trzym yw a ł, że w y b o r y n ie b y ły
u czciw e, ale p o tem p o g o d z ił się z porażką. R E N A M O , in aczej niż angolań ska
U N IT A , nie w szczą ł kolejn ej w o jn y d o m o w e j, ale z d e c y d o w a ł się w y s tę p o
w a ć w roli leg a ln ej o p o zy cji p o lityczn ej. T ego rodzaju p o sta w a p rzyczyn iła
się d o u sta b ilizow a n ia sytuacji w M ozam biku . Kraj przystą p ił d o o d b u d o w y
zniszczon ej w o jn ą gospodarki. Bank Ś w ia to w y p rzy zn a ł M o za m b ik o w i na ten
cel p o m o c w w ysokości 560 m in doi.
925
W y b o ry p rezyd en ck ie i parlam en tarn e, p rze p ro w a d zo n e w gru dn iu 1999

roku, p rzy n io sły p o n o w n ie z w y c ię s tw o Chissano i FRELIM O .
W latach d z iew ięćd zie sią ty ch M o z a m b ik z p o w o d z e n ie m re a liz o w a ł stra
te g ię reform w o ln o ry n k o w y c h i n o to w a ł 1 0 -p ro cen to w y w z ro s t g o sp o d a rc zy
w skali roku, je d e n z n ajw yższych w A fry c e . Był za tem sta w ian y ja k o w z ó r
skutecznej tran sform acji p o lityczn ej i gosp od a rczej w A fry c e .
311. RPA - MANDELA PREZYDENTEM
W R ep u b lice P o łu d n io w ej A fry k i trw a ł tru d n y ob fitu ją cy w w ie le k o n flik tó w

polityczn ych , proces p ojed n a n ia n a ro d o w eg o , z m ierza ją cy w kierunku d e m o
kratyzacji państw a. K on w en cja na rzec z D em ok ra tyczn ej A fry k i P o łu d n io w ej
(C O D E S A ), która za in a u gu ro w a ła prace w końcu gru dn ia 1991 roku, miast
służyć w y p ra co w a n iu m o d elu przejścia d o dem ok racji, stała się je s z c z e j e d
n ym fo ru m u tarczek m ię d z y rzą d em a g łó w n y m u gru p o w a n ie m czarn ej lu d
ności kraju - A fryk a ń sk im K ongresem N a r o d o w y m (A N C ). Z n ie c ie rp liw io n e
tw a rd ym sta n o w isk iem rządu , w ła d z e A N C p o d ję ły w c zerw c u 1992 roku
kam p an ię m a so w ych akcji, której ku lm inacją b ył d w u d n io w y strajk g e n e ra l
ny o d 2 d o 4 sierpnia. T o w a rz y s z y ły m u liczn e d em on stracje i starcia z p o li
cją, których o fiarą padło ponad 50 osób. W o b e c n arastającego konfliktu, Rada
B ezp ieczeń stw a p o sta n o w iła w ysłać sw ych ob serw a to ró w . D o dalszej eskala
cji n ap ięcia d o szło 7 w rześn ia , k ie d y w ojsk a bantustanu Ciskei o tw a rły o g ień
d o d em o n stra n tó w A N C w sto licy Bisho, z których 29 p o n io sło śm ierć, a p o
nad 2 00 zosta ło rannych. N a s iliły się także dem on stra cje w ro g o ś c i i starcia
m ię d z y czło n k am i A N C i zu lu skiego ruchu Inkatha.
10 w rześn ia 1992 roku p rze w o d n ic z ą c y A N C N e lso n M a n d ela p rzy ją ł z a
p roszen ie p rezyd en ta de Klerka d o r o z m ó w na tem a t narastającej p rze m o c y
p o lityczn ej. N e g o c ja c je p o z w o liły na zb liże n ie stan ow isk i p o d ję c ie tajnych
ro z m ó w w listo p a d zie 1992 roku m ię d z y p rze d sta w ic iela m i rządu ora z A N C .
D o p ro w a d ziły on e d o zaw arcia w lu tym 1993 roku w s tę p n e g o p o ro z u m ie
nia, d o ty czą ceg o zm ian ustrojow ych. P r ze w id y w a ło o n o z o rg a n izo w a n ie kon
ferencji w ielo p a rtyjn ej w celu u zgod n ien ia zasad p o w oła n ia P rzejściow ej R a d y
W yk o n a w czej, której cele m b ę d zie o rga n izacja w y b o r ó w d o Z g ro m a d zen ia
K on stytu cyjn ego na za sa d zie J e d e n c z ł o w i e k - j e d e n g ło s ” . Po p rzy jęciu kon
stytucji, R ada przek ształci się w R zą d Jedności N a ro d o w e j. Z g o d ę na u d zia ł
w k o n feren cji w ie lo p a rty jn e j w y r a z ił p rzy w ó d c a zu lu skiego ruchu Inkatha,
M an gosu th u B u th elezi. Po tru dnych n egocjacjach , w listo p a d zie 1993 roku
p rzy jęta została tym cza sow a konstytucja, tw o rzą ca p rze p isy p rze jś c io w e d o
czasu w y b o r ó w p ow szech n ych .
926
311. RPA - MANDELA PREZYDENTEM
H istoryczn e rozstrzygn ięcia nastąpiły w dniach 2 7 -2 9 k w ietn ia 1994 roku.

W w yb o ra ch d o Z g ro m a d zen ia N a r o d o w e g o w a ln e z w y c ię s tw o od n ió sł A fr y
kański Kongres N a r o d o w y zd o b y w a ją c 6 2 ,6 % g ło s ó w i 252 m andaty. Partia
N a ro d o w a d o ty ch cza so w eg o p rezyd en ta de Klerka, reprezen tu jąca s p o łe c z
ność białych, u zyskała 2 0 ,4 % g ło s ó w ora z 82 m andaty. Zuluską Inkathę p o
p arło 10,4% w yborców , co da ło 43 m iejsca w p arlam en cie. U tw o rz o n y z o
stał rzą d p o jed n a n ia n a ro d o w eg o . D ecy zją parlam en tu p rezy d en tem został
N e ls o n M a n d ela , zaś w ic e p re z y d e n te m F.W. de Klerk. P o w y b o rc za eu fo ria
ustąpiła m iejsca o b a w o m o zd o ln o ści n ow yc h w ła d z , z d o m in o w a n y ch p rze z
b o jo w n ik ó w A N C , d o k ierow a n ia p a ń stw em w tak tru dn ym okresie. Sytuacja
gosp od a rcza nie n ap aw ała o p tym izm em , zaś liczn e k o n flik ty etn iczn e i k la
n ow e, zw łaszcza sytuacja w bantustanach, gro ziły rozprzestrzen ien iem na cały
kraj. R zą d M a n d eli z en tu zja zm em przystą p ił do re fo rm o w a n ia państw a.
Po p rzejęciu rz ą d ó w p rze z A N C p o ja w iły się n iep o k oją ce ten d en cje w g o
spodarce. N aciski elek tora tu Kongresu, g łó w n ie z w ią z k ó w z a w o d o w y c h , spo
w o d o w a ły osła b ien ie d yscyp lin y b u d ż e to w e j i narastanie deficytu . K o n iecz
ność restrukturyzacji przem ysłu w y d o b y w c z e g o i c ię ż k ie g o w y m o g ła zn a cz
ne redukcje zatrudnienia. W b re w oczek iw a n io m , nie nastąpił zn aczący w zro st
in w estycji za gran iczn ych . Istotn ym o b cią żen ie m p o zo sta ł d łu g zagraniczny.
W y s o k ie b y ło b e z r o b o c ie , s ię g a ją c e 3 0 % lu d n o ś c i c z y n n e j z a w o d o w o .
W c zerw c u 1996 roku m in ister fin a n só w T revo r M a n u el p o d ją ł realiza cję am
bitn ej re fo rm y gosp od a rczej, obejm u jącej zm ia n y w p o lity ce fin a n so w ej pań
stw a (m .in . rezygn a cja z k o n troli kursu w a lu t), fiskalnej (m o d y fik a c je p ro
g ó w p o d a tk o w y ch ), a także zaostrzen ie dyscypliny b u d żeto w e j w celu zm n iej
szen ia d eficytu b u d ż e to w e g o . P ro g ra m ten spotkał się z oporem , z w ią za n ej
z A N C , głó w n ej centrali zw ią zk o w ej CO SATU i d o p ro w a d ził d o konfliktu w o b
rębie o b o zu rzą d zą ceg o . O b a w y w ła d z ora z o p o zy cji b u d ził także g w a łt o w
n y w z ro s t p rzestępczości, za ró w n o pospolitej, ja k i zo rga n izo w a n ej. Ta p ie r w
sza w y s tę p o w a ła n a jc zę ściej w o sied la ch cza rn ej lu d n ości i b y ła d z ie łe m
param ilitarnych band, n ierzadko zw iązan ych z ryw alizu jącym i klanam i. Druga
fo rm a p rzestęp czo ści w yn ik a ła z c z o ło w e j roli R PA w św ia to w y m p rze m y c ie
i handlu n arkotykam i.
G łó w n y m p rze d m io te m prac rzą d u i parlam en tu stała się n o w a konstytu
cja, która o stateczn ie została p rzy jęta 8 m aja 1996 roku. Prace nad je j tek
stem o d ro d z iły p o d s ta w o w e p o d z ia ły p o lityczn e m ię d z y A N C , rep rezen tu ją
cym g łó w n ie lud Xhosa, d ą żą cym d o w p ro w a d z e n ia w ię k s z o ś c io w e g o syste
m u p o lityczn ego , a bojkotu jącą proces konstytucyjn y zuluską partią Inkatha
ora z Partią N a ro d o w ą , skupiającą białą lu dność ob a w ia ją cą się o sw o je pra
w a w ra zie d o m in a cji Kongresu. Z a a p ro b o w a n ie system u w ię k s zo ś c io w e g o ,
o zn a cza ją c eg o d o m in a cję n ajsilniejszej partii ( w praktyce A N C ), z a d e c y d o
w a ło o w y co fa n iu p rze z Partię N a ro d o w ą sw ych p rze d sta w ic ieli w rz ą d z ie
p oro zu m ien ia n a ro d o w eg o . Z u rzędu w ic e p re z y d e n ta ustąpił F.W. de Klerk.
Przejście Partii N a ro d o w e j d o o p ozycji w y w o ła ło panikę g ie łd o w ą i g w a łto w n y
spadek kursu randa.
927
S ygn a łem za ch o d zą cych p rzem ia n b y ły zm ia n y person aln e w k ie ro w n ic

tw ie g łó w n y c h partii RPA. W sierpniu 1997 roku F.W. de K lerk z re z y g n o w a ł
z k ie ro w n ictw a Partii N a ro d o w e j i u działu w życiu p o lity czn y m kraju. J ego
następcą zosta ł M arthinus va n Schalkw yk, o p o w ia d a ją c y się za u n o w o c z e
śn ien iem p a rtii i w z m o c n ie n ie m je j p o zy cji na p o d sta w ie u w aru n k ow a ń k la
sow ych , a nie rasow ych . Z k o lei następcą M a n d eli na stanow isku p r z e w o d n i
czą ceg o A N C , a za ra zem g łó w n y m p reten d en tem d o fo te la p rezyd en ck ie go
p o w yg a śn ięciu kadencji M a n d eli został z a w o d o w y d yp lom a ta , g łó w n y stra
te g Kongresu, cen io n y za granicą, T h a b o M beki.
312. AUSTRALIA I NOWA ZELANDIA - KONIEC RZĄDÓW

LABURZYSTÓW
D o tk liw y m ciosem dla rz ą d z ą c e g o w A u stra lii o d gru dn ia 1991 roku g a b i

netu Paula K eatin ga była rezygn acja g łó w n e g o sojusznika prem iera , G raha
m a Richardsona, m inistra transportu i kom unikacji, w m aju 1992 roku. Ri-
chardson b ył za m iesza n y w tzw. aferę W ysp M arshalla, z w ią za n ą z bran iem
ła p ó w ek w zam ian za atrakcyjne w aru nki in w estow a n ia dla azjatyckich p rze d
sięb iorstw na W yspach M arshalla. Skandale koru pcyjne d o m in o w a ły w życiu
pu bliczn ym ora z kam pan ii w yb o rczej. W y b o ry parlam en tarn e 13 marca 1993
roku n ie p rzy n io s ły w ięk szy ch zm ian na scenie p o lityczn ej. P o n o w n ie z d e c y
d o w a n ie w y g ra li laburzyści, k tó rz y zd o b y li 80 m an datów , p od cza s g d y lib e
ra ło w ie stracili 6 m iejsc, zach ow u jąc 49 m andatów . R ząd Paula K eatin ga kon
tyn u o w a ł p rog ra m reform gospodarczych , dążąc d o stabilizacji d olara, ro z
w o ju eksportu o ra z u trzym an ia p o lityk i socjalnej państw a. P o d ją ł ta k że sta
ran ia w celu zm ia n y ustroju - u sta n ow ien ia d o 2001 roku republiki. Jedn ak
referendum - p rzep ro w a d zo n e w listopadzie 1999 roku - zakoń czyło się trium
fe m m on arch istów . 5 4 % głosu ją cych o p o w ie d z ia ło się za p o z o s ta w ie n ie m
k ró lo w ej E lżb iety II w funkcji g ło w y państw a.
W szeregach lib e r a łó w trw a ły dyskusje d o tyczą ce strategii, która p o z w o
liła b y pokon ać Partię Pracy. D ysku tow an o za ró w n o nad id e o lo g ią i p ro g ra
m e m p o lityczn ym , ja k też zm ia n am i person aln ym i. W m aju 1994 roku lid e
rem Partii Liberaln ej zosta ł m ło d y A lek sa n d er D ow n er, je d n a k w sku tek o p o
ru starszych d z ia ła c z y partyjnych, zd eg u sto w a n y ch n azb yt ekstraw agan ckim
stylem D o w n era, w styczn iu 1995 roku na fo te l p r z e w o d n ic z ą c e g o pa rtii p o
w ró cił John H ow a rd . Pod je g o k ierow n ictw em lib era ło w ie zw a rli szeregi i p o d
ję li a k ty w n e d zia ła n ia w celu p o s z e rz e n ia b a z y p o p a rcia s p o łe c zn e g o . Te
w ysiłk i p rzy n io sły o czek iw a n e rezultaty. W w yb o ra ch parlam entarn ych 2 m ar
ca 1996 roku Partia Lib era ln a o d n io sła zw y c ię s tw o , pokonu jąc m in im a ln ie
(o 0 ,2 % g ło s ó w ) labu rzystów , a c z k o lw ie k z d o b y w a ją c zn aczącą p r z e w a g ę
928
312. AUSTRALIA I NOWA ZELANDIA - KONIEC RZĄDÓW LABURZYSTÓW
w liczb ie m a n d a tó w (7 6 , zaś A L P 4 9 ). P r z y poparciu Partii N a r o d o w e j u tw o

rzy ła rząd, na k tó reg o czele stanął John H o w a rd . O d począ tk u u rzęd o w a n ia
p rem ier H o w a rd pod ją ł starania w celu zacieśnienia w ię z ó w polityczn ych i g o
spodarczych z A zją. Ponad 4 0 % eksportu kraju trafiało d o Japonii oraz pań stw
A S E A N , podczas g d y d o E u ropy tylko 11% , zaś do U S A z a le d w ie 7% .
T ym czasem nastroje sp o łeczn e n ie sp rzyja ły rz ą d o w e j strategii. L ęk p rzed
im ig ra n ta m i z A z ji, fu n k cjo n u ją cy p o d p o w ie rz c h n ią a u stra lijsk iego życia
p o lity c z n e g o o d la t sied em dziesiątych , o d p o ło w y lat d ziew ięćd zie sią ty ch był
je d n y m z e le m e n tó w w a lk i polityczn ej. Stało się to za spraw ą n iew ielk iej partii
J eden N a ród , k iero w a n ej p rze z byłą w ła ścicielk ę sklepu ry b n ego - Pauline
H anson. P o d k sen o fo b iczn y m i h asłam i radykalnej zm ia n y p o lityk i im igracyj-
nej ora z o gra n iczen ia p ra w A b o ry g en ó w , Jeden N a ró d o d n ió sł zn a czą cy suk
ces w w yb o ra ch stan ow ych w Q u een sland w c zerw c u 1998 roku i zm usił pre
m iera H o w a rd a do re zygn a cji z p rzysp ieszo n ych w y b o r ó w parlam entarn ych.
R ó w n ież kw estia p ra w rd zen n ej lu dności kraju w z b u d z iła głę b o k ie kon tro
w ersje. D o ku lm inacji sp o ró w d o tyczą cych praw a A b o r y g e n ó w d o z ie m i d o
szło w lipcu 1998 roku, k ied y Senat p o p o n a d stu god zin n ej d eb a cie p rzy ją ł
u staw ę o gra n icza jącą p rzy zn a n e w 1994 roku p ra w a d o le g a ln e g o u żytk o
w a n ia rdzenn ych z ie m - tzw. tytułu tu b ylczego. Posu nięcia w ła d z spotkały
się z o tw a rtą krytyką na arenie m ię d zy n a ro d o w e j.
R ząd Jima B olgera w N o w e j Zelan dii d ą żył do u m ocn ienia gospodarki, d o
konując cięć b u d żeto w y ch i reform ując system opieki zd ro w otn ej. 19 w rześn ia
1992 roku od b yło się referendu m w spraw ie zm ia n y ordynacji w yb o rczej. Za
p rop o n ow a n y p rzez Kom isję K rólew ską jeszcze w roku 1985 n o w y system w y
b orczy p o le g a ł na w p ro w a d zen iu p o łą czo n eg o m o d elu p roporcjon aln ego: p o
ło w a czło n k ów parlam entu w yb iera n a w okręgach jed n o m a n d ato w ych , p o ło
w a z list krajow ych. 84 ,7 % głosujących było za n o w ą ordynacją.
W skutek redukcji taktyczn ej bron i nuklearnej, ro zm ies zc zo n ej na okrętach
m aryn arki w o je n n e j U SA, nastąpiła p o p ra w a w stosunkach n o w o ze la n d zk o -
-am erykańskich. 3 lipca 1992 roku p rem ier Jim B o lg e r zn iósł za k a z z a w ija
nia d o p o rtó w n o w o ze la n d zk ic h o k rę tó w w o je n n y c h U SA, z w y ją tk ie m tych,
które posiadają n ap ęd ją d ro w y. W następnych latach d o szło d o da lszej nor
m alizacji stosu nków w zajem n ych .
W y b o ry p ow szech ne 6 listopada 1993 roku z a p ew n iły je d n y m głosem w ię k
szość b e z w z g lę d n ą Partii N a ro d o w e j. Laburzyści je d n a k d ep ta li sw o im r y w a
lo m p o piętach, uzyskując tylko p ięć m a n d a tó w m niej. N a c z e le rzą d u p o z o
stał Jim Bolger, k tó ry k o n ty n u o w a ł zasadn icze lin ie sw ej p o lityk i. W w y b o
rach d o p o w ię k s z o n e g o d o 120 m iejsc parlam entu , które o d b y ły się 12 p a ź
d ziern ik a 1996 roku, Partia N a ro d o w a p o n io sła d o tk liw ą p o ra żk ę, z d o b y w a
ją c tylko 44 mandaty. Regres za n o to w a li także labu rzyści (3 7 m a n d a tó w ).
Zyskały natom iast d w ie partie nietradycyjne; Po Pierw sze N o w a Zelan dia (New
Zealand F irst - N Z F ), która uzyskała 17 m andatów , o ra z Sojusz z 13 m a n d a
tam i. N a r o d o w c y zm u szen i zostali d o u tw o rzen ia k o a licji z NZF, d zięk i c z e
m u p o w sta ł ga b in et Jim a B olgera. 3 listopada 1997 roku, w sku tek system a
929
tyczn ego spadku popularności i braku szans na utrzym anie p rzy w ó d z tw a Partii
N a ro d o w e j, Jim B o lg e r z re z y g n o w a ł z funkcji prem iera. J ego n astępczyn ią
została b yła nau czycielka, d o te g o czasu m in ister transportu, Jen n y Shipley,
p ierw sza w d zieja ch pań stw a kobieta na tym stanow isku.
K olejn e w y b o r y p o w szech n e 27 listopada 1999 roku za k o ń c zy ły się z w y
cięstw em Partii P racy (N Z L P ), która u zyskała 49 m an datów , w y p rz e d z a ją c
Partię N a ro d o w ą (3 9 m iejsc) i Sojusz (1 0 m a n d a tó w ). To ostatn ie n ie w ie lk ie
u gru p ow a n ie z n ó w o d e g ra ło ro lę J ę z y c z k a u w a g i” , za w ie ra ją c z labu rzy-
stam i u m o w ę koalicyjną, d zięk i której p o w sta ł n o w y rząd. N a je g o c zele sta
n ęła p rzy w ó d c zy n i N Z L P - H elen Clark.
313. PAPUA-NOWA GWINEA - DALSZY CIĄG REBELII

NA BOUGAINYILLE
G łó w n y m p ro b le m em P a p u i-N o w ej G w in e i p o zo sta ła n ieu reg u lo w a n a sytu

acja na b u n to w n ic ze j w y sp ie B o u ga in ville. W m aju 1992 roku rzą d R a b b iego
N a m a liu p o n o w n ie w y sła ł kon tyn gen t sił rz ą d o w y c h na B o u ga in ville w sku
tek n asilenia akcji zbrojn ych R ew o lu cyjn ej A rm ii B o u ga in ville (B R A ). Sytu
acja na w y sp ie b yła bard zo trudna ze w z g lę d u na w p ro w a d z e n ie p rze z rząd
b lo k a d y w y s p y w roku 1990. D o tld iw e braki żyw n ości, en erg ii i le k ó w p a ra
liż o w a ły życie m ie szk a ń có w B o u ga in ville, a w rezu ltacie p r o w a d z iły d o ra-
dykalizacji n astrojów i desperackich czynów . W y b o ry parlam entarn e w c z e r w
cu 1992 roku d a ły z w y c ię s tw o partii Pangu P a ti p rze d D em ok ra ty czn y m Ru
ch em L u d o w y m (P D M ). N o w y m prem ierem w yb ra n o lidera PD M , Paiasa W in-
gtieg o . N o w y p rem ier za ostrzy ł p o lityk ę w e w n ę tr z n ą i z a p o w ie d z ia ł u p o ra
nie się z g łó w n y m i problem am i kraju - oprócz kw estii B ou gain ville także z ko
rupcją, k lien telizm em ora z w szech w ła d zą adm inistracji lokalnej. W o d p o w ie
d zi na p la n ow a n ą zm ia n ę struktury adm in istracyjnej w p a źd ziern ik u 1992
roku, kilka prow in cji za gro ziło o d łą czen iem się od Papui. W p aździern iku 1992
roku siły b e z p ie czeń s tw a p o d ję ły o fen sy w ę p rze ciw k o B R A. W alki toczą ce się
w o k ó ł B o u ga in ville d o p ro w a d z iły d o konfliktu z W yspam i S alom on a, które
o sk a rżyły Papu ę o n aru szenie tery toriu m te g o państw a.
Zm iana na stanow isku prem iera (Paiasa W in g ti zastąpił w sierpniu 1994 r.
Julius C h an ) o d razu w p ły n ę ła na sytuację na B ou ga in ville. 3 w rześn ia 1994
roku rz ą d i B R A z a w a r ły r o z e jm o ra z z a d e k la ro w a ły p o d ję c ie n e g o c ja c ji
w sp ra w ie statusu w y s p y Jedn ak d o dalszych ro z m ó w n ie d oszło. W c z e r w
cu 1996 roku siły rz ą d o w e p o d ję ły zakrojon ą na szeroką skalę o fen syw ę p rze
c iw partyzan tom BRA, p row a d zą c do dalszej eskalacji konfliktu. W 1997 roku
rząd Juliusa Chana - w id zą c bezsilność i n ieporadn ość w łasn ych sił zbrojnych
- p o sta n o w ił zlecić korporacji w o js k o w ej Sandline In tern a tion a l p a cyfikację
930
314. ORGANIZACJA NARODÓW ZJEDNOCZONYCH W LATACH 1979-2000: KRYZYS TOŻSAMOŚCI
B ou gain viile. K oszt operacji w yn iósł 36 m in doi. R ealizacji p o d ją ł się specjalny

od d zia ł Sandline, zło żo n y z n ajem n ików z RPA, Etiopii i W ielk iej Brytanii, d o
w o d zo n y ch p rze z ppłk. T im oth y Spicera. D oniesienia prasow e o p rzy g o to w a
niach d o zd ła w ien ia rebelii na B ou gain ville d o p ro w a d z iły d o kryzysu p o lity c z
n ego w Papu i-N ow ej G w inei. Rząd, starając się uratow ać tw arz, nakazał aresz
tow a n ie Spicera, jed n a k m im o to prem ier Chan musiał pod a ć się d o dym isji.
N o w y rzą d B illa Skate’a za zn a czył się w historii kraju o sią gn ięciem rekor
d o w e g o p o z io m u korupcji, n ep o ty zm u i n ieu doln ości. P o zgło szen iu zam iaru
n aw ią za n ia stosu n ków d y p lom a tyczn ych z T a jw a n em w za m ia n za 2,5 m ld
doi. p o życzk i, o p o zy cja parlam entarn a zm u siła S kate’a do d ym isji w lipcu
1999 roku. Jego następcą zosta ł lid e r o p o z y c y jn e g o Ruchu L u d o w o -D e m o
k ratyczn ego, b y ły prezes Banku N a ro d o w e g o , M ek ere M orau ta.
18 lipca 1998 roku Papuę d otkn ął rzadko spotykan y kataklizm . Lagu na
Sissano została d o szczętn ie zn iszczo n a p rze z trz y g ig a n ty c zn e fa le tsunam i,
sp o w od ow a n e podm orskim trzęsien iem ziem i. O ficjaln ie śm ierć p on iosły 2123
osoby, a kilkaset uznan o za za gin ion e.
314. ORGANIZACJA NARODÓW ZJEDNOCZONYCH W LATACH

1979-2000: KRYZYS TOŻSAMOŚCI
Z ałam an ie procesu o d p rę że n ia w stosunkach W sch ó d -Z a ch ó d p o d k on iec lat

siedem dziesiątych zw ia s to w a ło p o w ró t d o n iem o cy O rganizacji w klu czow ych
kw estia ch życia m ię d z y n a ro d o w e g o , takich ja k b e z p ie c z e ń s tw o re gio n a ln e
i glob a ln e, p o p iera n ie ro zw o ju sp o łeczn o -go sp o d a rczeg o, w s p iera n ie p o sza
n ow an ia p ra w czło w iek a i podstaw ow ych w oln ości. In terw en cja ZS R R w A fg a
n istan ie, z a a n g a ż o w a n ie su p erm o ca rstw w k o n flik ty re g io n a ln e , eskalacja
w yśc igu zbrojeń , g łó d i n ęd za w coraz liczn iejszej gru p ie k ra jó w ro z w ija ją
cych się b y ły w y zw a n ia m i, k tó rym O N Z nie b yła w stanie sprostać. W skutek
klinczu w R a d zie B ezpieczeń stw a, nieustannego w yk o rzystyw a n ia p raw a w eta
p rze z ry w a lizu ją ce ze sobą m ocarstw a, a jed n o c ze ś n ie rosn ą cego zn a czen ia
p a ń stw rozw ijają cy ch się w Z g ro m a d zen iu O gó ln ym , d o szło d o postępu jącej
o d początku la t osiem d ziesiątych m a rgin aliza cji O N Z w stosunkach m ię d z y
n arod ow ych . Kardynalna zasada fu n k cjo n o w an ia tej orga n izacji - m u ltilate-
ralizm , za stęp o w a n a b yła w co ra z w ięk szej liczb ie d z ie d z in w s p ó łż y c ia m ię
d z y n a ro d o w e g o p rze z region a ln e lub b lo k o w e p o ro zu m ien ia pa ń stw p o d z ie
lających w sp ó ln e in teresy p o lityczn e, gosp od a rcze i społeczn e. Był to ró w n ie ż
skutek tra k tow a n ia p rze z kraje ro zw ija ją ce się Z g ro m a d zen ia O g ó ln e g o O N Z
ja k o „m aszyn ki d o gło s o w a n ia ” , p rze z którą p r ze c h o d z iły co ra z bard ziej n ie
realn e rezo lu cje, d o ty czą ce g lo b a ln e g o system u go s p o d a rc zo -fin a n s o w e g o ,
sp ra w d e m o g ra fii i w y ż y w ie n ia c z y ek o lo gii.
931
W skutek te g o m ocarstw a - n ajw ięksi p ła tn icy składek O N Z - z a b lo k o w a ły

p o d jęcie p o d eg id ą N a r o d ó w Z jed n o czo n ych glob a ln ych n ego cja cji go sp o d a r
czych, ob ejm u ją cych m .in. za d łu żen ie, h an del, in w estycje. N ie w a h a ły się
p rze d p o d ję c ie m radykalnych d ecyzji, takich ja k w ystą p ien ie U S A i W ielk iej
B rytanii z O rga n iza cji ds. Edukacji, Kultury i N au ki (U N E S C O ) w p o ło w ie lat
o siem d ziesią tych w reakcji na an tyza ch od n ie n asta w ien ie szefa tej agendy,
S en ega lczyk a A m a d o u M ah tara M ’B ow a.
G łó w n e p ro b le m y p o lityczn e, gosp od a rcze i kulturalne b y ły ro z p a try w a
ne i u zga d n ian e p o z a O rganizacją. W ie le a gen d O N Z b y ło k rytyk o w a n ych za
brak k om petencji liczn ych rzes zy zatrudnianych tam u rzędników , m a rn o tra w
stw o pien iędzy, biu rok ratyza cję działaln ości. K o lejn y sekretarz g e n era ln y (o d
1 stycznia 1982 r.), peru w iań ski dyp lom a ta , am basador w M o s k w ie w latach
1 9 6 9 -1 9 7 1 , a k red yto w a n y także w W arszaw ie, Ja vier P erez d e Cuellar, m ia
n o w a n y na to stanow isko 11 lu te g o 1981 roku, nie m ia ł pom ysłu na p r z e
ciw d zia ła n ie osłabien iu zn a czen ia O N Z w św iecie.
D opiero pod koniec lat osiem dziesiątych, w m iarę obniżania napięcia w sto
sunkach W sch ód-Z ach ód, O N Z odzyskała m o żliw ość bardziej a k tyw n ego d zia
łan ia na arenie m ię d z y n a ro d o w e j. Stała się instytucją słu żebną w o b e c o b y
dw u su perm ocarstw w ich dążen iach d o u reg u low a n ia liczn ych p ro b le m ó w
w yn ikających z m orderczej ryw aliza cji o św ia to w e p rzy w ó d z tw o . O N Z pośred
n iczyła w n egocjacjach dotyczących zakoń czen ia n ab rzm iałych k o n flik tó w re
gionalnych, taldch ja k w o jn y w A fgan istanie, A n g o li, M ozam biku , Etiopii, k o n
flik t indochiński, kryzys środk ow oam erykań ski. U ła tw iła za w a rcie rozejm u
w w o jn ie iracko-irań skiej. P rzy czy n iła się d o za k oń czen ia w o jn y d o m o w e j
w N a m ib ii i uzyskania p rze z ten kraj n iep o d ległości.
K on iec „zim n ej w o jn y ” o tw o r z y ł p rze d O N Z szerok ie p o le d o działan ia.
P o k a zem g o to w o ś c i m oca rstw d o kom prom isu w im ię b u d o w y n o w e g o ładu
m ię d z y n a r o d o w e g o b y ły d ec yzje R a d y B e zp ieczeń stw a p o agresji Iraku na
K u w ejt w sierpniu 1990 roku. N a d zw y c za jn a zgo d n ość stałych c zło n k ó w te g o
organ u u m o ż liw iła p rzy jęcie serii re zo lu cji d om a ga ją cych się w y c o fa n ia Ira
ku z Kuw ejtu, a w o b liczu ich o d rzu cen ia p rze z reżim Saddam a H usajna p o
z w o liła na realiza cję w o js k o w e j op era cji w y z w o le n ia Kuw ejtu.
W zro s ła rola m isji p o k o jo w y c h pom a ga ją cych w w yp e łn ia n iu p o ro zu m ień
p o k o jow ych (ja k np. O N U C A w A m ery ce Ś rodkow ej, O N U S A L w S a lw a d o rze,
U N A V E M w A n g o li, U N A M IC w K a m b o d ży ), zakoń czen iu konfliktu w e w n ę tr z
n eg o (n p. M IN U R S O w S ah arze Zach odn iej, U N O M IG w G ruzji, U N M IH na
H a iti) c z y też o ch ara k terze h u m anitarn ym (n p. U N O S O M w S om alii, U N H -
M IR w R w a n d zie, U N O M IL w L ib erii). W roku 1993 w operacjach p ok ojow ych
p o d eg id ą O N Z u czestn iczyło 55 tys. osób, z te g o 40 tys. żołn ierzy. R oczne
k oszty w y n io s ły 3,7 m ld doi.
N a jp o w a żn iejszy m p rze d sięw zięciem N a ro d ó w Zjedn oczon ych w pierw szej
p o ło w ie lat d ziew ięćd zie sią ty ch była próba za p o b ieżen ia eskalacji k o n flik tó w
w byłej Jugosław ii. R ozm ieszczen ie w p ierw szej p o ło w ie 1992 roku Sił O ch ro
n y O N Z (U N P R O F O R ) w w y zn a c zo n y ch strefach w K rain ie o ra z Bośni i H er
932
314. ORGANIZACJA NARODÓW ZJEDNOCZONYCH W LATACH 1979-2000: KRYZYS TOŻSAMOŚCI [
c e g o w in ie m ia ło z a p o b iec czystkom etn iczn ym , u m o ż liw ić d o sta rczen ie p o

m o cy hum anitarnej p o trzeb u ją cym ora z p rzy czyn ić się d o p rzy w ró c e n ia p o
koju w b yłej Ju gosław ii. M isja U N P R O F O R m iała u cieleśn iać n o w y sposób
d zia ła n ia O N Z na rzec z pokoju i stabilności m ię d z y n a ro d o w e j, p ro p o n o w a n y
p rze z n o w e g o sekretarza ge n era ln eg o . Został nim z d n iem 1 styczn ia 1992
roku w y tra w n y d y p lo m a ta egipski, n e g o c ja to r układu e g ip sk o -izra elsk ie g o
z roku 1979, p ełn ią cy w c h w ili w y b o ru fu nkcję w icep rem ie ra Egiptu, Boutros
Boutros-Ghali. W raporcie Agenda dla Pok oju z 1992 roku sfo rm u ło w a ł on p o
gląd, że sytuacja m ię d zy n a ro d o w a p o za k oń czen iu zim n ej w o jn y sprzyja re
a lizacji p o d sta w o w yc h c e ló w O N Z , a je d n y m z nich je s t u stan aw ian ie p o k o
ju na obszarach d otkn iętych kon flik tam i zbrojn ym i.
D ziałaln ość U N P R O F O R zak oń czyła się n ie p o w o d z e n ie m . „B łęk itn e h e ł
m y ” stały się o b iek tem atak ów ze stron y w a lczą cych m ię d z y sobą stron, nie
p o tra fiły za p ob iec czystkom etn iczn ym i zb ro d n iom lu d o b ójstw a , c z e g o skraj
n ym p rzy k ła d em b yła m asakra m u zu łm a n ó w w je d n e j ze stre f ch ron ion ych
p rze z o d d z ia ły O N Z w Srebrenicy. N ie m o c U N P R O F O R zm u siła R a d ę B e zp ie
czeń stw a d o od d a n ia in ic ja ty w y w ręce N A TO . Klęską za k oń czyła się także
operacja „P rzy w ró c ić n a d zie ję ” , re a lizo w a n a p rze z m isję U N O S O M w S om a
lii w latach 1 9 9 2 -1 9 9 4 . A tak i som alijskich b o jó w e k na o d d z ia ły O N Z , liczn e
o fia r y śm ierteln e w śró d ż o łn ie r z y am erykań skich , w ło sk ich , pakistańskich
i m alezyjskich, skłon iły pań stw a u czestn iczące w tej op era cji d o w y c o fa n ia
sw ych żo łn ierzy z Som alii. O grom n e kontrow ersje w św iecie w y w o ła ła za ap ro
b o w a n a p rze z R a d ę B e zp ieczeń stw a o p era cja w o js k francuskich w R u an dzie
w 1994 roku.
P ię ć d z ie s ią ta ro czn ica p o d p isa n ia K a rty N a r o d ó w Z je d n o c z o n y c h da ła
asum pt d o szerokiej dyskusji nad p rzyszło ścią O N Z . K a n w ą ro zw a ża ń , p ro
p o zy cji i p la n ó w b y ło p rze św ia d czen ie o p o w a ż n y m k ryzysie, w ja k im zn a la
zła się ta organ izacja. N ie p o w o d z e n ia w ie lu m isji p o k o jo w y c h i h um anitar
nych, bezrad n ość w o b e c liczn ych glob a ln ych p ro b le m ó w społeczn ych , d e m o
gra ficzn ych i ek o lo giczn ych , w res zc ie n a w a rstw ia ją ce się p ro b le m y fin a n so
w e O N Z składały się na pon u ry obraz orga n izacji w p o ło w ie lat d z ie w ię ć d z ie
siątych. N ie p o k o ją cy m sygn ałem b y ło stan ow isko m ocarstw, krytyku jące bez-
w oln o ść, opieszałość, n ep o ty zm i biu rok ratyza cję system u O N Z . P o n a d sie
d em d ziesią t pań stw za le g a ło z p ła cen iem składek d o b u d żetu O N Z o ra z p o
k ryciem k o s ztó w o p era cji p o k o jow ych . P o dkreślały one, iż struktura o rg a n i
zacyjn a i adm in istracja O N Z m uszą przejść gru n to w n ą reform ę i „o d c h u d ze
n ie ” , a w y d a tk i adm in istracyjne, w tym w y so k ie u posażen ia fu n k cjo n a riu szy
p o w in n y zostać z d e c y d o w a n ie o b n iżo n e . W sk a zyw a n o na absurdalne n ie k ie
d y d e c y zje Z g ro m a d zen ia O g ó ln e g o , ja k u trzym yw a n ie R a d y P o w ie rn ic z e j,
m im o że ostatnie p o d le g a ją c e je j tery toriu m - Palau - stało się 1 p a ź d z ie rn i
ka 1994 roku pań stw em n iep o d ległym .
D ylem a t d o ty czą cy p o g o d z e n ia za sa d y rep rezen ta tyw n ości su w eren n ych
p a ń stw ze skutecznością orga n iza cji p o zo sta ł n ie ro zs trzy g n ię ty d o końca stu
lecia i b u d ził rosnące zn ie c ie rp liw ie n ie S ta n ó w Z jed n o czo n ych . K ryzys tra
933
d y cyjn ego m o d elu b ezp ie czeń s tw a , w id o c z n y w dzia ła n ia ch O N Z w byłej Ju

gosław ii, zachęcił adm inistrację U SA do jednostronnych działań. O peracja „Pu
stynne u d erzen ie” w Iraku w e w rześn iu 1996 roku była p ierw szym aktem z se
rii d ecyzji S ta n ów Z jednoczonych , pod w a ża ją cych au torytet R a d y B ezp ieczeń
stw a i degra d u ją cych N a ro d y Z je d n o czo n e d o ran gi fo ru m sp o łeczn o -go sp o -
darczego. W aszyn gton za b lo k o w a ł w y b ó r B ou trosa-G halego na dru gą k a d en
cję i p rze fo rs o w a ł kandydatu rę K o fie g o A nnana, k tó ry o b ją ł fu nkcję sekreta
rza g e n e ra ln e g o O N Z z d n iem 1 styczn ia 1997 roku. K o n sek w en tn ie o d m a
w ia ł regu lacji z o b o w ią z a ń płatn iczych w o b e c N a r o d ó w Z je d n o czo n y ch i tor
p e d o w a ł zgła sza n e na fo ru m O N Z p rojek ty sp rzeczn e z je g o in teresam i. Kul
m inacją k on sekw en tn ej d ep recjacji roli O N Z ja k o strażnika ś w ia to w e g o p o
koju i b e z p ie czeń s tw a b yła in te rw en cja N A T O w J u gosła w ii w 1999 roku, ła
m iąca kardyn aln e za sa d y ła d u p ra w n o m ię d z y n a ro d o w e g o z a w a rte w Karcie
N arodów Zjednoczonych. K w in tesen cją a m eryk a ń sk iego u n ila teralizm u b y ło
w ystą p ien ie senatora Jesse H elm sa w R a d zie B ezp ieczeń stw a w styczniu 2000
roku, w którym od rzu cił on „roszczen ia N a r o d ó w Z jed n oczon ych do tego, aby
być je d y n y m źró d łem leg ity m iza c ji u życia siły w ś w ie c ie ” .
Lata d z ie w ię ć d zie s ią te o tw a rły p rze d O N Z w ięk sze m o ż liw o ś c i p ro p a g o
w a n ia d z ia ła ń słu żą cych b u d o w ie p o c z u c ia w s p ó ln e j o d p o w ie d z ia ln o ś c i
p a ń stw i m ie szk a ń có w za lo s y glo b u ziem s k iego . K on feren cja „Ś ro d ow isk o
i ro z w ó j” w R io de Janeiro w roku 1992 (z w a n a gó rn o lo tn ie „szczy tem Z ie
m i” ) , kon feren cja p ra w c z ło w ie k a w e W ied n iu w 1993 roku, kon feren cja d e
m o gra ficzn a „Lu dn ość i ro z w ó j” w K a irze w 1994 roku, a także kon feren cja
p ra w k ob iet w Pek in ie w roku 1995 b y ły w ie lk im i zg ro m a d ze n ia m i, p odczas
których p a d ło w ie le p ro p o zy cji dotyczą cych p o p ra w y sytuacji w n a jw a ż n ie j
szych aspektach w sp ó łczesn eg o świata. Praktyka życia m ię d zy n a ro d o w eg o p o
kazała, że re a liza c ja szczytn ych za d a ń p rze k ra c z a m o ż liw o ś c i w ię k s z o ś c i
państw, albo też le ż y w sprzeczn ości z ich partyku larnym i interesam i.
INDEKS NAZWISK
Abacha Sanni 912, 913 Ahmed Szehabuddin 702

Abakumow Wiktor 152 Aho Esko 603
Abałkin Leonid 625 Ahtisaari Martti 730, 763
Abasz Sanni 722 Aidit Dipa Nusantara 440
Abbas Ferhat 112, 289 Aidit Farah Mohammed 724, 915-916
Abbas Mahmud 900 Aidit Husajn Mohammed 916
Abbud Ibrahim 465-466 Ajm atow 625
Abd ar-Rahman al-Kawakibi 110 Akajew Askar 895, 897
Abdel A ziz 197 Akbulut Yildirim 613
Abd-el A ziz Ibn Saud 109 Akihito, cesarz 184, 271, 673-675
Abdikassim Salad Hassan 916 Akuffo Fred W.K. 564
Abdullah, król Jordanii 110-111, 197 al-Asad Hafez 459, 710-711, 714, 899
Abdullah Saleh Ali 712 al-Badr Mohamed 288
Abhaiwongs Kuang 100 al-Bakr Ahmed Hasan (Ahmad) 284, 450,
A biola M oshood Kashim awo O law ale 539-540
912-913 al-Baszir Omar Hassan Ahmad 721-722,
Abram owicz Roman 784 911-912
Abu Bakr al.-Attas Haider 711-712 al-Din al-Bitar Salah 288
Abubakar Abdusalam 913 al-Fayed Dodi 745
Abu Musa Sajed 706 al-Hariri Rafik 902-903
Abul Abbas Mahmoud 705 al-Hoss Selim 710, 902-903
Acheson Dean 79, 95, 168, 179 al-Latifa Filali Abd 908
Achmatowa Anna 59 al-Mahdi Sadyk 912
Achm erow Icchak „Billy” 18 al-M ahdi al-Senussi Muhammad Idris
Acker Achille van 39-40, 138, 226 112, 204
Adamafio Tawio 294 al-Mahgub Rifaat 713
Adamec Ladislav 636-637 al-Nemery Dżafer Mohammed 565
Adamkus (Adamkavicius) Valdas 794 al-Turabi Hassan 911
Adams Gerry 476, 745-746 aLWazir Chalil (Abu Dżihad) 706
Adamson George 729 Albert, książę belgijski 227, 754
Adenauer Konrad 27,123-126,140, 156, Albright Madaleine 832, 874
215-217, 226, 249, 307 Aleksandra, księżniczka grecka 70
Adoula Cyrille 296 Aleman Lacayo Arnoldo 843
Advani Lal Krishna 870 Aleman Miguel 90, 178
Afewerki Isajas 724, 914-915 Alessandri Artura 89
Aflaą Michel 287, 459 Alessandri Fernando 89
Afrifa 564 Alessandri Jorge 262
Aganbegian Abel 625-626 Alexander A.V. 104
A gn ew Spiro 404, 408 Alfonsin Raul 668-669
A hem Bertie 746, 766-767 A li Agęa Mehmet 486
Ahidji Ahmadou 569 Ali Amar 289
Ahmad 198, 288 Ali Redżaj Mohammad 539
Ahmed A li Abdel-Rahman 724 Alia Ramiz 645-646, 818-819
935
Indeks nazwisk
A lijew Hejdar 827-828 Asanuma Inejiro 271

Allal el-Fasi Mohammed 202 Asgeirsson Asgeir 148
Allende Salvador 262, 419 Ashdown Paddy 581
Alvarez Chacho 860 Aspin Les 828, 834
Alvarez Gregorio 529 Attlee Clement 17, 30, 105, 130
Amato Giuliano 756-757, 760 Aung San 98-99
Am er Abdul Hakim 287, 457 Auriol Vincent 36
Amin Hafizullah 453, 545-546 Austin Hudson 524
Amin Idar 903 Avalos Eduardo 87
Amin Dada Idi 464, 471, 569-570 Avril Prosper 661
Anders W ładysław 110 A w olow o Obafemi 205
Anderson John 413, 510-511 Awturchanow Umar 821
Anderson Terry 901 Ayala Julio Cesar Turbay 525
Andianarijaona Pierre 572 Aylwin Azócar Patricio 671
Andriejewa Nina 620 Azikiwe Namdi 114, 205
Andreotti Giulio 331-332, 482, 596, 757 Aznar Jose Maria 606, 768
Andropow Jurij 354, 498, 500-502
Andrzej, książę 744 Ba Man 99
Andrzejewski Jerzy 374, 382 Baader Andreas 310-312
Anew Cwjatko 393-394 Babangida Ibrahim 566, 722, 912
Anga Pierre 727 Babiuch Edward 371
Angeloz Eduardo Cćsar 669 Bachtiar Szapur 452, 537, 872
Anna, księżniczka 744 Bacflek Karol 247, 375
Annan Kofi 876, 934 Baczko Bronisław 370
Antall József 633, 804 Bada Abbas Maldom 719
Antonczyk Siarhiej 791 Badoglio Piętro 42
Antonescu łon 68, 160-161, 248 Baels Lilianę 39
Antonow Siergiej 486 Bagabandi Natsagijn 894
Antunes M elo 350 Bagaż Jean-Baptiste 725
Aoun Michel 710 Baghiu A. 247
Aąuino Benigno 440, 551-552, 698 Bahr Egon 308
Aąuino Corazon 698-699, 887 Bajbakow Nikołaj 619
ar-Rahman Adb 450 Bajuk Andrej 818
A rafat Jasir 455, 471, 556-557, 688, Bakatin 625
704-707, 898-901 Baker James 703-705, 708, 739
Aramburu Pedro 177, 420 Balafredż Ahmed 113
Arap M oi Daniel 569-570, 729, 922 Balaguer Joaąuin 403, 416, 661, 849-
Arciszewski Tomasz 17, 64 -850
Aref Abdul Salam 283-284 Balbin Ricardo 175
Arellano Osvaldo López 417 Balcerowicz Leszek 631, 796, 798
Arens Mosze 704, 709 Balladur Edouard 747-748
Argana Luis Maria 861 Balsemao Pinto 492
Aristide Jean-Bertrand 661, 848-849 Banana Canaan Sodindo 573
Arosemena Carlos Julio 417 Banda Hastings 293, 465
Arzu Irigoyen Alvaro 844-845 Banda Wijetunga Dingiri 891
As-Sabah Dżabir 688 Bandaranaike Solomon 891
as-Salam Mohammed A ref Abd 450 Bandaranaike Sirimavo 553, 701, 891-
Asahara Shoko 863 -893
936
Indeks nazwisk
Bangemann Martin 480 Beria Lawrientij 58, 62, 74, 152-156,

Bśnzer Suarez Hugo 857 160, 162, 249, 354
Bani Sadr Abolhasan 538-539 Berisha Sali 819
Bao Dai, cesarz Wietnamu 97-98, 186, Berlinguer Enrico 331-332, 482, 485
188 Berlusconi Silvio 758-759
Barak Ehud 899-900, 904 Berman Jakub 158
Barak Rudolf 374-375 Bernhard, książę, mąż holenderskiej kró
Barange 134 lowej Juliany 328
Barnard Christiaan 468 Bernstein Carl 408
Barre Mohammad Siyad 567, 724 Berów Liuben 809
Barre Raymond 326, 477 Berzins Andris 795
Barrientos Ortuno Rene 417 Besanęon Alain 243
Barrio Martinez 54 Betancur Cuartas Belisario 526
Barrionuevo Jose 769 Bethlen Istvan 67
Barsukow Michaił 782-783 Bevan Aneurin 30
Barzani Masud 685, 876 Beveridge W illiam 29
Barzel Rainer 480 Bevin Ernest 30-31, 80, 83, 130
Basajew Szamil 822-823 Beyen Jan 232
Batista Fulgencio 263-266, 268 Bezidenhout David 574
Batmunh Dżambyn 703 Bhutto Benazir 690-691, 693, 877
Baudouin I, król Belgii 138, 227, 599, Bhutto Zulfikar A li 444-447, 544, 690
754 Bidault Georges 37, 80, 83, 133, 222
Bauman Zygmunt 370 Bieriezowskij Borys 784-785
Baunsgaard Hilmar 336 Bierut Bolesław 64-65, 158, 162
Bayar Celal 107, 194, 286 Bignone Reynaldo 531
Bazargan Mehdi 537-538 Bikomagu Jean 917
Bazira Am on 919 BiFak Vasil 376, 378, 380, 382
Bech Joseph 139, 227 Bildt Carl 602, 762
Begin M enachem 110, 458-459, 555, bin Jaafar Onn 101
557 bin Laden Osama 835, 879, 911
Beheszti 539 Binaisa Godfrey Lukongwa 570
Bekesi Laszlo 804-805 Birkavs Valdis 794
Belhadż A li 716 Bishop Maurice 523-524
Ben Arafa Mohammed 202 Biya Paul 569
Ben Barka Mehdi 461 Bizimungu Pasteur 918
Ben Bella Ahm ed 199, 203, 290-293, Bjómsson Sveinn 53, 148
295, 300, 461 Blair Tony 743-744, 746
Ben Gurion Dawid 111, 287 Blaize Herbert 524
ben-Jusef Mohammad (M oham m ed V) Blanco Carrero 346
113, 150, 202, 291 Blanco Miguel Angel 768
ben-Jusef Salah 113,203 Blanco Salvador Jorge 525
Ben Salah Ahmed 462 Blank Theodor 125
Bendżedid Szadli (Ben Dżadid Asz-Sza- Bloch Ernst 382
zili) 561-562, 715-717, 906 Blum Leon 36
Beneś Edvard 65-67, 159, 801 Blumenthal Michael 410
Bentsen Lloyd 650 Blumsztajn Seweryn 369
Beran Josef 159, 247 Boćek Otmar 377
Beregovoy Pierre 587, 747-748 Bogomolec Aleksander 60
937
Indeks nazwisk
Bokassa Jean-Bedeł 464, 477, 566 Brus W łodzim ierz 370

Bokros Lajos 804 Bruton John 766
Bolger Jim 739, 929-930 Brzeziński Zbigniew 410-411, 453
Bondevik Kjell Magne 763 Buback Siegfried 311
Bongho-Nouarra 921 Bucaram Abdal 856
Bongo Omar 728, 921 Biichi Hem an 671
Bonilla Rodrigo Lara 526 Budiaf Mohammed 906
Bonner Jelena 358, 499 Budionny Siemion 242
Bonomi Ivanoe 42 Buhari Mohammed 566
Borg Bjórn 339 Buhl W ilhelm 48
Borge Tomas 519 Bukowski W ładimir 357-358
Borja Rodrigo 666 Bulatović M om ir 643
Bormann Martin 24 Bułganin Nikołaj 154-156,196, 200, 242
Borodin Paweł 785 Bumedien Huari 461, 561
Boross Peter 804 Burgiba Habib 112, 203, 288, 291-292,
Bosch Juan 403, 416, 850 440, 462, 562, 716-717
Bose Subhas Chandra 104 Burkard Alfredo Cristani 656
Bossi Umberto 756 Burton 836, 847
Boten Per 337-338 Bush George 412-413, 472, 510, 515,
Botha Pieter W illem 571, 576-577, 730, 611, 613, 649-651, 654-655, 673,
733-734 685, 690, 704-705, 710, 828, 837,
Bouchard Lucien 838-839 915
Boumedienn Houari 716 Bush George Walker 837
Bourassa Robert 516, 652-653 Buthelezi Mangosuthu 469, 577, 735,
Bourges-Maunoury Maurice 222 926
Bouteflika Abdelazziz 907 Butler Richard 130-131
Boutros-Ghali Boutros 774, 933-934 Buyoya Pierre 725, 916-917
Braden Spruille 87-88 Buzek Jerzy 798
Brady 654 Buzkova Petra 799
Brandt W illy 308-310, 312, 363
Braasoveanu Gheorghe 506 Caetano Marcello 349-350
Bratteli Trygve 338 Cagol Margherita 333
Brazauskas Algirdas 622, 794 Calciu-Dumitreas Gheorghe 506
Brentano Heinrich von 125, 216 Calder Rafael 851
Breśt’ansky Jozef 377 Calderón Sol Armando 843
Breżniew Leonid 242, 327, 352-354, Calderón Ricardo Arias 845
358-361, 365-366, 376-377, 379- Ćalfa Marian 637
-380, 389, 394, 396, 398, 402, 407, Callaghan James 320, 476
409, 411, 431, 457, 480, 498-501, Calvo-Sotelo Leopoldo 491
506, 509, 556, 618, 622 Campbell Kim 838
Brooke James 745 Camplns Luis Herrera 527
Brooke Peter 584 Campora Hector 420
Browne N oel 132 Campos Victor Polay 666
Broz Josip (T ito) 62, 70-73, 163, 165- Camps 669
-166, 251, 300, 395-398, 507, 641- Cana Ionel 506
-642 Cano Guillermo 662
Bruntland Gro Harlem 488, 602-603, Cantillo Eulogio 266
762-763 Carcani Adil 646
938
Indeks nazwisk
Cardenal Ernesto 843 Chatami Mohammad 873-874

Cardenas Francisco Aria 852 Chattab 823
Cardenas Solórzano Cuauhtemoc 654, Chavez Frias Hugo Rafael 850-852
841 Chełchowski Hilary 366
Cardona Jose Miro 266-267 Chen Shui-bian 869
Cardoso de M ella Zelia 667 Chen Yi 274
Cardoso Fernando Henriąue 857-859 Chen Yun 273
Carlos (Szakal, Sanchez Ilich Ramirez) Chiluba Frederick 729
911-912 Chin Peng 102
Carlsson Ingvar 601-602, 762 Chirac Jacąues 326, 585-586, 588, 606,
Carmichael Stockley 401 748-750
Carmona Antonio 56, 150 Chissano Joaąuim Alberto 733, 925-926
Carter Jim m y (James Earl) 409-413, Chomanan Kriangsak 438
418, 421, 430, 453, 508-511, 513- Chomeini Ruhollah 451-452, 536-539,
-514, 522 541-543, 555, 682-683, 687, 872
Carvalhas Carlos 609 Chretien Jean 653, 838-839
Castello Branco Humberto 417 Christopher Warren 828-829
Castro Fidel Ruz 254, 256-257, 262-269, Chruszczów Nikita 58, 154-157, 160,
415, 467, 522-523, 659-660, 732, 162, 164-166, 171, 196, 241-245,
846-847, 852 247-252, 254, 256-257, 270, 272-
Castro Jijón Ramon 417 -274, 285, 299, 352-353, 358, 360,
Castro Luis Alva 666 364, 375, 387, 390-391, 393-394,
Castro Raul 263-265 397, 402, 423, 618
Cavaęo da Silva Ambal 493, 608-609, Chrystian X, król Danii 48-49
769 Chun Doo-hwan 548, 694-695, 881
Cavallo Domingo 669, 860 Chung Ju-yung 880
Ceausescu Elena 392, 640 Churchill Winston 17, 29, 61-62, 69-71,
Ceauęescu Nicolae 247-248, 365, 391- 78, 83, 99, 104-105, 130-131, 201
-393, 503, 506, 639-640, 806, 896 Ciampi Carlo A zeglio 757, 760
Cedras Raoul 848 Cicippio Joseph 901
Celiku Hajredin 646 Cienfuegos Camilo 266
Ćepaitis 794 ęiller Tansu 772
Ć em lk Oldrich 377, 379, 381, 383-384 Cimoszewicz W łodzim ierz 797
Cerpa Cartolini Nestor 854 Ciorbea Victor 806-807
Cćsar Alfredo 842 Clark Helen 930
Cesar Farias Paul 857 Clark Joe (Joseph) 414-515
Cesar Oviedo Lino 861 Clark-Kerr Archibald 64
Chaban-Delmas Jacąues 325-326 Clementis Vladirmr 159
Chalid Ibn Al Aziz, król Arabii Saudyjskiej Clinton Hilary 831
456 Clinton William (Bill) Jefferson 749, 787-
Chamenei Sajed A li 539, 681-683, 872- -788, 815, 828-829, 831-837, 847,
-873 865, 873-874, 876, 884, 899
Chan Abdul Kadir 878 Coard Bernard 524
Chan Ghulam Iszah 877 Cohen W illiam 873
Chan Julius 930-931 Cohn-Bendit Daniel 324
Chan Szach Mahmud 108 Collor de Mello Femado 667,672,857-859
Charazi Kamal 874 Colombo Emilio 330-331
Chasbułatow Rustan 781 Colosio Luis Donaldo 840
93 9
Indeks nazwisk
Compaore Blaise 721 d’Urso Giovanni 484

Conally Tom 179 da Costa da Silva Arturo 417
Constantinescu Emil 805-808 da Costa Gomes Francisco 349-351
Constantinescu Miron 247, 391 da 01iveira Figueiredo Joao Baptista 528-
Córdova Roberto Suazo 522 -529
Córdovez Diego 547, 692 da Silva Luls Inacio „Lula” 667, 858
Cortines A dolfo Ruiz 178 Dacko David 566
Corvalan Luis 358 Dadoo Yusuf 469
Cosgrave Liam 322 Dai Li 95
Cossiga Francesco 483, 595, 597, 856 Dajan Mosze 455
Costa Jose Sam ey 529 Dalbinsh Juris 795
Costa Lucio 259 Dalia Chiesa Carlo Alberto 485
Costello John 33, 132-133 Daud Mohammed 196, 285, 453
Coty Rene 135-136, 222-223 Davies Joseph D. 18
Cozma Miron 807 Day 0 ’Connor Sandra 513
Craxi Bettino 332, 485, 595-596, 757 de Carvalho Otelo Saraiva 351
Cresson Edith 587, 747 de Carvalho W alter Pires 529
Cripps Stafford 30-31, 104, 130 de Chamorro Violeta Barrios 656, 842-
Cruz Coke E. 89 -843
Cruz Leon Raul Ernesto 847 de Cuellar Javier Pćrez 547, 614, 687,
Csurka Istvan 803-804 692, 855, 932
Cubas Grau Raul 861 de Gaulle Charles 33-37, 109, 112, 134,
Cunhal Alvaro 350 221-226, 244, 290, 292, 322-325,
Curcio Renato 333 327, 363, 413, 461, 653
Curzon lord 17, 63 De Gasperi Alcide 43, 45-46, 139-141
Cwietajewa Marina 242 de Jong Pieter 328
Cyrankiewicz Józef 64 de Klerk Frederik W illem 734-736, 926-
Cyrus W ielki 451 -928
Czalidze W. 358 de la Madrid Hurtado M iguel 518, 654
Czang Czing-kuo (Chiang Ching-kuo) 426, de la Rua Fernando 860
535, 678 de León Carpio Ramiro 844
Czang Kaj-szek 17, 93-97,179,181, 273- de Meziere Lothar 635
-274, 425-426, 437, 472, 535, 867 De Mita Ciriaco 595-596
Czemienko Konstantin 354, 498, 500-502 de Nicola Enrico 44
Czernom yrdin W iktor 780, 782, 784, de 01iveira Guterres Antonio Manuel 769
792, 822 de Quay 227
Czerwenkow W yłko 165, 250, 393 de Soto Alvaro 656
Czerwonienko Stiepan 380 de Spinola António 349-350
Czombe Moise 295-296 De Valćra Eamon 32, 132-133, 221
C zom ow ił W iaczesław 355, 789 Dean John W. 408
Czubajs Anatolij 780, 783-785 Dean W illiam 180
Czuma Andrzej 374 Debre Michel 223, 225
Czurbanow Jurij 354, 498, 618 Deby Idriss 718-719, 908
Czyhir Michał 792 Dehaene Jean-Luc 754
Dejmek Kazimierz 369
D’Alem a Massimo 760 Delgado Humberto 240
d’Estaing Valćry Giscard 325-327, 372, Delors Jacąues 587, 615
465, 477 Delvalle Erie Arturo 658
940
Indeks nazwisk
Demirel Siileyman 448-449, 494, 612- Duhalte Alfredo 89

-613, 772-773 Dukakis Michael 650
Demszky Gabor 505-506 Dulles Allen 268
Deng Xiaoping 186, 411, 424, 533-534, Dulles John Foster 171, 188, 199
675-677, 865, 867 Duong Van Minh 434
Denk W olfgang 217 D u p on g139
Denktasz Rauf 495, 614, 774 Duran Ballen Sixto 856
Dery Tibor 387 Dutra E.C. 86
Desai Morarji 443, 445-446, 535 Dutschke Rudi 309
Deve Gowda Haradanahalli Doddegowda Duvalier Jean-Claude (Jean-Claude) 524,
870 660
D ew ey Thomas 77 Duvieusart Jean 137-138
Dhlakama Alfonso 925 Dymitrow Filip 639, 809
Di Piętro Antonio 756 Dymitrow Georgi M. 70, 73, 165
Diaczenko Tatiana 784 Dzierżyński Feliks 59
Diana Frances Spencer, księżna 744-745 Dziuba Iwan 355
Diefenbaker John 258 Dzodze Koęi 72
Dienstbier Jiri 386 Dzorig Sandżasurengijn 703
Dimitrowa Blaga 809 Dzur Martin 377, 380
Dini Lamberto 758-759 Dzurinda Mikulas 803
Dissanayake Gamini 891 Dżaferi Aren 817
Dissanayake Srime 891 Dżavad Bahonar Mohammad 539
Djindjić Zoran 815 Dżemajel Amin 558-559, 710
do Amaral Diego Freitas 608 Dżilas Milovan 251, 396
Do Mui 697 Dżumblatt Walid 558
Dobrowolski Aleksiej 357
Dobrynin Anatolij 618 Eanes Ramalho dos Santos António 351-
Doe Samuel K. 563, 719-720, 909 -352, 492, 608
Doi Takako 676 Eęevit Bulent 449, 494, 612, 773
Dole Robert 409, 831 Echeverria Jose Antonio 265
Donitz Karl 24 Eden Anthony 131, 199-201, 219
Don Juan 54-55 Egal Muhammad Ibrahim 916
Donath Ferenc 387 Egmont 327
Dos Santos Jose Eduardo 574, 732, 924 Ehrlichman John 408
Dostum Abdul Raszid 879-880 Eichel Hans 752-753
Douglas-Home Alec 220, 315 Eijo y Garay Leopoldo 344
Douglas Roger 738 Einaudi Luigi 46, 141
Downer Aleksander 928 Einstein Albert 60
Draghici Alexandru 391 Eisenhower Dwight 169-171, 180, 187,
Drasković Vuk 643, 814 194, 200, 222, 252-256, 260, 271,
Drees W illem 138, 227 284
Drenkmann Gunther von 311 Eisenstein Siergiej 59
Dmovsek Janez 818 el-Abidin Ben A li Zin 717, 907
Duarte Eva (Duarte-Peron) 87, 175-176 El-Jusufi Abderrahman 909
Duarte Jose Napoleon 520, 527, 656 el-Mahdi Sadyk 721
Dubcek Aleksander (A lex a n d er) 247, Ekczibej Abulfaz 827
375-376, 378-384, 636-637 Elżbieta II, królowa Anglii 130, 516, 739,
Dudajew Dżochar 820-823 745, 928
941
Indeks nazwisk
Emmanuelli Henri 587, 747 FitzGerald Garret 476

Enchsaichan Mendsaichany 894 Fiuz Yeddo 86
Endara Galimany Guillermo 658, 845 Flick Friedrich 480
Engels Fryderyk 156 Flores Francisco 844
Enrile Juan Ponce 699 Fock Jeno 388-389
Ensslin Gudrun 310-312 Fokin W iktor 788
Erbakan Neęmettin 612, 773 Fonda Jane 432
Erenburg Ilja 242 Fonseca Carlos 415
Erhard Ludwig 126, 216-217, 307-308 Foot Michael 476
Eriksen Erik 145 Ford Gerald 372, 408-409
Erim Nihat 448 Foris Istvan 68
Erlander Tage 50, 147, 236-237, 338- Forlani Arlando 483-484
-339 Foulkes Raul Alfonsm 531
Eroglu Dervis 613-614 Fox Quesada Vicente 842
Erskine George 205 Foxley Alejandro 861
Erszad Husajn M oham m ed 555, 701- Franco Francisco 53-56, 148-150, 239,
-702, 893 343-346, 462
Erving Sam 408 Franco Itamar 857-858
Escriva de Balaguer Josemaria 344 Frank Hans 24
Estrada Joseph „Erap” 888 Fraser Malcolm 442, 578
Eszkol Lew i 455 Frei Ruiz-Tagle Eduardo 861-862
Evren Kenan 494, 611 Freud Sigmund 60
Ewant-Biggs Christopher 321 Freyberg Bernard 71
Eyskens Gaston 40, 226 Frick W ilhelm 24
Fritzsche Hans 24
Fabius Laurent 478, 588 Frondizi Arturo 261
Fagerholm Karl-August 147-148, 238 Fryderyk IX, król Danii 49, 145, 337
Fahd, książę saudyjski 556 Fuchs Klaus 62
Fajsal, brat króla Arabii Saudyjskiej 287 Fujimori Alberto Keinya 666, 854-856
Fajsal II, król Iraku 108, 283, 456 Fukuda Takeo 428
Falcone Giovanni 756 Funk Walter 24
Falldin Thorbjóm 339, 488
Fanfani Amintore 141, 230-231, 485, 596 Gach Gonzalo Rodriguez (Jose Gonzalo
Farah Diva, cesarzowa Iranu 536 Rodriguez) 526, 663
Farrell Eldemiro 87 Gagarin Jurij 244
Faruk, król Egiptu 198 Gailis Maris 794
Faruk Maulvi Mohammad 680 Gaillard Fćlix 222
Faure Edgar 134, 136, 204 Gairy Erie 523
Fernandez Reyna Leonel 849-850 Gaitskell Hugh 315
Ferraro Geraldine 515 Gajdar Jegor 780-782
Fico Robert 803 Galan Sarmiento Luis Carlos 662
Fiediczkin Dmitrij G. 69 Galbraith John Kenneth 336
Fierlinger Zdenek 65 Galler Lew M. 59
Figi Leopold 28-29, 127 Galtieri Leopoldo Fortunato 530-531
Filho Cafe 151, 174-175 Galvaligi Enrico 484
Finnbogadóttir Vigdfs 603 Galvao Henriąue 240
Fiordelli Piero 229 Gałanskow Jurij 357
Fischer Josef „Joschka” 753-754 Gamsahurdia Zwiad 627, 824-825
942
Indeks nazwisk
Gandhi Feroz 443 Glistrup Mogens 337

Gandhi Indira 443-446, 535-536, 679 Glubb John (Glubb Pasza) 110-111, 199
Gandhi Mohandas Karamchand (Mahat- Godoya Virgilio 842
ma) 105, 192, 443, 452 Godse Nathuram 105
Gandhi Prijanka 681 Goebbels Joseph 590
Gandhi Rajiv 535-536, 679-681, 701, Goldman Ronald 830
871 Goldstein Baruch 898
Gandhi Sanjay 445 Goldstiicker Eduard 377
Gandhi Sonia 682, 871-872 Goldwater Barry 399
Gao Gang 185 Goma Paul 393
Garang John 565, 911 Gomes Eduardo 86
Garcia C. 281 Gomes Rui Luis 151
Garda Lucas 521 Gómez Eden Pastora 519
Garcia Policarpo Paz 521 Gomułka W ładysław 61, 64, 158, 162,
Garrastazu Medici Ernesto 417 246-247, 366-371
Garzón Baltasar 862 Gonęalves Vasco 350-351
Gauledier Frantiśek 801 Góncz Arpad 245, 633, 803
Gaviria Cesar 852 Gongadze Georgij 789
Gaviria Pablo Escóbar 526, 852 Gonzalez A dolfo Suśrez 490
Gaviria Trujillo Cesar 663 Gonzalez Elian 836
Geaga Samir 710 Gonz&lez Macchi Luis 861
Gebre Kidan Tesfaye 724 Gonzcilez Marąuez Felipe 347, 491, 606-
Gęga Liri 252 -607, 767
Geingob Hage 730 Gorbach A d o lf 218
Geisel Ernesto 417, 528 Gorbaczow Michaił 355, 362, 500-502,
Gelli Licio 484 547, 588, 590-594, 619-622, 624-
Genscher Hans-Dietrich 312, 479, 590, -630, 633-634, 649, 651, 653, 659,
753 674, 677, 693, 697, 730
Georgiew Kimon 69 Gorbunovs Anatolijs 624, 794
Georgijewski Ljubczo 817 Gore Albert (A l) 828, 837
Gerhardsen Einar 49-50, 146, 235-236, Goria Giovanni 596
337 Góring Hermann 24
Gero Em o 162, 245, 387 Gottwald Klement 65-67, 159
Ghali Boutros 614 Gouin Felix 35
Ghankay Taylor Charles 720, 909 Goulart Joao 174, 260-261, 417
G heorghiu-D ej G heorghe 6 8 -6 9 , 72, Gowon Yakubu 465
160-161, 247-248, 365, 390-391 Graczow Paweł 781-783, 787, 864
Ghizikis Phaedon 342-343 Grant Ulysses 169
Ghozali Sid-Ahmed 716 Greczko Andriej 380
Giap Vo Nguyen 187, 276 Griffiths James 302
Giddens Anthony 744 Grimsson Ólafur Ragnar 764
Gierek Edward 327, 371-374, 504 Griszyn W iktor 619
Ginzburg Aleksander 242, 357 Grivas Georgios „Digteris” 201
Giral Jose 54 Gromyko Andriej 354, 498, 501-502,
Giri Venkata Varahgiri 448 618
Glaspie April 688 Gronchi Giovanni 141, 231, 260
Gleissner Heinrich 127 Gross Jan 369
G ligorovKiro 643, 816-817 Grosz Karoly 631-632
943
Indeks nazwisk
Grotewohl Otto 27, 161 Hassan II, król Maroka 291, 461-462,
Groza Petru 68-69 562, 717-718, 908-909
Grudzień Zdzisław 371 Haszani Abdelkadir 906-907
Guat Goukouni 908 Hata Tsutomu 863
Gudżral Kumar 871 Hatta Mohammed 190
Guerra Alfonso 608 Havel Vśclav 385-386, 505, 636-637
Guevara Ernesto Che 260, 264, 266, 415, Hawke Robert (Bob) 578, 737-738
418 H&y Gyula 387
Guido Josć Maria 262 He Luding 422
Guillame Gunter 312 Heath Donald 165
Gukasjan Arkadij 826 Heath Edward 319
Gumilow Nikołaj 59 Hebrang Andrij 71
Gungaadoija Szarawyna 703 Hedtoft-Hansen Hans 49, 146
Giirsel Cemal 286 Heidemann Gerd 480
Gusinskij W ładimir 784 Heinemann Georg 123
Gusmao Xanana 770 Hejzlar Zdenek 383
Gustaw V, król Szwecji 146 H ekm atiar G ulbuddin 545, 693-694,
Gustaw VI A d o lf 146, 339 879
Gutierrez Rebollo Jesus 841 Helms Jesse 836, 847, 934
Guzman Femandez Silvestre Antonio 525 Heng Samrin 436, 549
Guzman M iguel Henriąuez 178 Hermannsson Steingrimur 489, 603
Gysi Gregor 634, 751 Herrera Helmer 853
Heseltine Michael 582
Habibie Jusuf 889-890 Hess Rudolf 24
Habre Hissene 563, 718-719, 908 Heuss Theodor 27
Habyarimana Juvenal 589, 725, 917-918 Higashikuni Naruhiko 91-92
Haddad Saad 558 Hinckley John 511
Hadż Amin al-Husajni 110 Hirohito, cesarz Japonii 19, 92, 428, 673
Haider Jórg 604-605, 764-765 Hirota Koki 91
Hajek Jiri 377, 381, 383, 385, 505 Hiss A lger 21, 168
Hajle Selasje, cesarz Etiopii 116, 466 Hitler A d o lf 39, 58, 69, 110, 131, 188,
Haldeman Harry 408 199, 246, 540
Halonen Tarji 764 Ho Chi Minh 97,187-188, 275-276, 432
Hallstein 126, 310 H odża Enver (H o d ża Enw er) (H oxh a
Hammarskjóld Dag 295-296, 299-300, Enver) 72, 166, 251-252, 397-398,
302 645-646, 818, 820
Hammud Jahji 455 Hodża Nedżm ije 646
Hanczar Wiktar 793 Holbrook Richard 815
Hansen Hans C. 146, 235 Holkeri Harri 603
Hanson Pauline 929 Holland Sidney 210, 298
Hansson Per Albin 50 Holzoake Keith 298-299
Haraszti Miklós 506 Home Douglas lord 470
Harmoko 889 Honecker Erich 386, 480, 589, 591-593,
Harriman W illiam Averell 64 634-635
Hart Gary 514 Honecker Margot 635
Hartley 76, 78 Honk 01avi 238
Hasina Wajed Sheikh 893-894 Hopkins Harry 18
Hashimoto Ryutaro 864-865 Horn Gyula 802, 804, 807
944
Indeks nazwisk
Horta Basflio 609 Jabłoński Henryk 370

Horthy de Nagybanya M M ós 67,160, 246 Jackson Jessie 514-515, 522
Hosokawa Morihiro 863-864 Jagland Thorbjóm 763
Houphouet-Boigny Felix 116, 206, 294 Jagow Anton 250
Howard John 737, 928-929 Jain S.K. 870-871
H owe Geoffrey 582 Jakeś Milos 637
Hrabal Bohumil 375 Jakowlew Aleksandr 619, 624-625
Hrawi Elias 710-711 Jan XXIII, papież 302, 334
Hu Yaobang 534, 676 Jan Paweł I, papież (Albino Luciani) 335
Hua Guofeng 424, 533-534 Jan Paweł II, papież (Karol Wojtyła) 335,
Hiibl Milan 376, 385 374, 447, 486-487, 504, 597-599,
Huggins Godfrey 206 604, 760-761, 847
Hume John 745 Janajew Giennadij 628
Humphrey Hubert H. 255, 399, 404 Janko Vladimir 377
Hun Sen 697-698, 885-887 Jaroszewicz Piotr 371
Hurd Douglas 584 Jaruzelski Wojciech 499, 504, 629-631
Husajn, król Jordanii (Husein Ibn Talal) Jassin Ahmed 904
196-197, 199, 283, 287, 454-457, Jatom Dani 904
556-557 Javier Errazuriz Francisco 671
Husajn Kusaj 875 Jawlinski Grigorij 782
Husajn Saddam, 450, 539-543, 683-685, Jayewardene Junius 553, 679, 701
688-690, 705, 707, 835, 875-876, Jazów 625
932 Jelcyn Borys 619, 621-622, 624-626,
Husajn Udaj 875 628-629, 749, 780-783, 785-788,
Husak Gustóv 159, 376-378, 382-385, 790, 792, 820, 825, 833-834, 864-
637 -865
Husejnow Suret 827 Jenkins Roy 476
Hyde, prezydent Irlandii 32 Jerin W iktor 781
Jerzy III, król Grecji 73
Ibanez Carlos 177, 262 Jerzy VI, król Anglii 29, 130
Ichiiro Hatoyama 184 Jesienin-Wolpin Aleksander 357
Idris I, król Libii 292 Jewtuszenko Ewgenij (Jew gienij) 357,
Ieng Sary 886 382
Ikeda Hayato 271 Jiang Qing 422, 424, 533
Illah Abdul 283 Jiang Zemin 678, 836, 865, 867-868,
lilia Arturo 262, 418 897
Iliescu łon 640, 805-807 Jinnah Muhammad Ali 104-105, 193
Indra Alois 376, 378, 380, 382 Jodl Alfred 24
Inónii Ismet 286, 448 Johannesson Olafur 489
Insulza Jose M iguel 862 Johnson Lyndon Baines 252, 255, 257,
Ioannides Dimitris 342 399-404, 406, 415, 431-433, 448
Irena, księżniczka holenderska 328 Johnson Pierre-Marc 516, 652
Iribame Manuel Fraga 345, 606 Joliot-Curie Fredćric 62
Isarescu Mugur 807 Jonas Franz 313-314
Ishaą Khan Ghulam 691 Jonassaint Emile 848
Ivcher Baruch 855 Jonasson Harman 238
Iyad Abu (Salah Chalaf) 707 Jones Paula 831
Izetbegović Alija 643, 811 Jonsson Emil 238
945
Indeks nazwisk
Jordan Hamilton 410 Karaha Bizima 921

Jordan Vemon 831 Karamanlis Konstantinos 167, 250, 340,
Jorge Eduardo 859 342-343, 494, 611
J0rgensen Anker 487 Karami Raszid 559, 709, 902
Joseliani Dżaba 627, 824-825 Karami Umar 710
Jospin Lionel 748, 750 Karbaszi Golamhosein 873
Jouhaud Edmond 225 Kardelij Edvard (Kardelj Edward) 397,
Jovanov Neca 251 641
Jović Borislav 643 Karimow Islam 895-896
Jóźwiak Franciszek 366 Karjalainen Ahti 237
Juan Carlos de Borbón, król Hiszpanii 55, Karmal Babrak 453, 499, 546-547, 692
345-347, 491 Karol, książę Walii 744-745
Jugow Anton 393 Karol, regent Belgii 39-40
Juin Alphonse 113, 202 Karol Habsburg, cesarz Austrii 218
Juliana, królowa holenderska 41, 328 Karol XVI Gustaw, król Szwecji 339
Jumbe Aboud 570 Karolyi Mihaly 388
Juppe Alain 749 Kasavubu Joseph 206, 295-296
Jusef Sidi 289, 291 Kasjanow Michaił 786
Kassim Abdul Karim 283-284
Kabbah Ahmad Tejan 910-911 Kaunda Kenneth 464, 571, 727, 729
Kabila Laurent Dćsirć 918-921, 925 Kauona Sam 740
Kabui Joseph 740 Keating Paul 928
Kacaw Mosze 904 Keeler Christine 220
Kaczmarek Czesław 158 Keitel W ilhelm 24
Kaczyński Theodore 830 Kekkonen Urho Kaleva 147-148, 237-
Kadafi Muammar (al-Kaddafi Mu’ammar) -238, 340, 489
447, 460-461, 560-561, 610, 647, Kemal Mustafa Atatiirk 106-107, 286,
712, 714, 908 291, 448, 452
K śdśrJń n os 160, 162-163, 245-247, Kengo wa Dondo (Lubicz Leon Joseph) 920
379, 387-390, 631-632 Kennan George 78-79
Kaddumi Faruk 706 Kennedy David 404
Kadyrow Achmed 824 Kennedy Edward 413, 510
Kafi Ali 906 Kennedy John Fitzgerald 221, 249, 253,
Kagame Paul 918 255-258, 268-269, 276, 285, 288,
Kaganowicz Lazar 58, 157, 241-242 399-402
Kaganowicz Michaił 58 Kennedy Robert 404
Kahane M eir 707 Kenyatta Jomo 114, 205, 293-294, 569
Kaifu Toshiki 673-675 Kerner Otto 401
Kalinin Michaił 58 Keynes John Maynard 30
Kaltenbrunner Ernst 24 Khaleda Zia Begum 702, 893
Kałanta Roman 355 Khama Seretse 465
Kampmann Viggo 235 Khan Ayub 281-282, 285, 444
Kanellopulos Panajotis 341 Khan Junejo Mohammed 690
Kanemaru Shin 863 Khan Nuruddin 702
Kang Sheng 422 Khan Sahibzada Yaqub 680
Kania Stanisław 371, 504 Khan Yahya 444-445
Kapek Antonin 380 Khieu Samphan 886
Karadżić Radovan 812 Khnan Liaąuat Ali 193
946
Indeks nazwisk
Khnan Muhammad Ayub 194 Kopernik Mikołaj 460

Kiebicz Wiaczesłau 791 Koresh David 830
Kiesinger Kurt Georg 308-309 Kórner Theodor 127, 129, 217
Kikhii Masur 905 Korolew Siergiej 62
Kim Chong-pil 548 Koromah Johnny Paul 911
Kim Chong-tae 430 Korvald Lars 338
Kim Dae-jung 548, 695-696, 880-882 Korżakow Aleksander 781-783
Kim Dzong II (D zong-il) (Kim Ilsungije- Koskotas Georgios 610
wicz Jura, Jung-il) 429, 882-883 Kostow Iwan 250, 810
Kim Ir Sen (Il-sung) 96, 178-182, 270, Kośtunica Vojislav 814-815
429-430, 882-883, 896 Kosygin Aleksiej 353-354, 358, 383, 388,
Kim Jong-pil 696, 881-882 402, 498, 500
Kim Young-sam 548, 695-696, 880-881 Kotewala John 211
King Martin Luther 171, 253, 400-401 Koty Abbas 908
Kinigi Sylvie 917 Kouchner Bernard 816
Kinkel Klaus 753 Kovść Michał 801, 802
Kinnock Neil 476, 743 Kovacs Bela 67-68, 163, 245
Kirchschlager Rudolf 314, 489 Kowalow S, 361
Kirijenka Siergiej 784 Kowalski Kazimierz 158
Kis Jśnos 506 Kozyriew Andriej 787, 864
Kishi Nobosuke 271 Krag Jens Otton 235
Kissinger Henry 404, 406-407, 424, 433 Kraivixien Thanin 438
Kiszczak Czesław 630 Krajiśnik M om eilo 812
Kittikachorn Thanom (Kittikahom ) 278, Krasts Guntars 795
437 Krawczuk Leonid 624, 628-629, 788-790
Kitowani Tengiz 824 Kreisky Bruno 218, 313-314, 489
Klaus Josef 218, 313 Krenz Egon 593, 634
Klaus Vśclav 799-801 Kriegel Frantiśek 381-383
Klebanow W ładim ir 358 Kristensen Knud 48-49
Kleidienst Richard 408 Kriuczkow W ładim ir 625, 628
Kleridis Glafkos 774 Krystew Coło 393
Klestil Thomas 605 Ksar Kasim 450
Klima Ivan 376 Kubitschek Juscelino 173, 175, 259
Klima Victor 765 Kućan Milan 642, 643, 818
Koczarian Robert 826-827 Kuczma Leonid 788-789
Kohl Helmut 479-480, 589-590, 593-594, Kudirka Simas 356
617, 636, 749-750, 779, 801-802 Kujau Konrad 480
Koivisto Mauno 488, 603 Kulik Grigorij 59
Kok W im 755 Kumaratunga Chandrika 891-893
Kołder Drahomfr 380 Kunajew Dinmuchamed 355, 618
Kolelas Bernard 921 Kurczatow Igor 62
Kolingba Andre 567 Kuroń Jacek 369, 374
Kolumb Krzysztof 460 Kuzniecow Wasilij 383
Kołakowski Leszek 369-370 Kuźniecow Aleksiej 152
Koniew Iwan 164 Kuzniecow Eduard 357
Konrad Gyórgy 506 Kwaśniewski Aleksander 797-798
Konstantyn II, król Grecji 341-342 Kyprianou Spyros 495
Kopecky Vśclav 66 Kzar Nazim 539
947
Indeks nazwisk
La Malfa Ugo 482, 484 Levi David 557, 904

Laar Maart 795-796 Lewinsky Monika 831-832
Labonne Erie 113 Li Peng 676-677
Lacerda Carlos 174, 261 Li Syng-man (Syng-man Rhee) 96, 179,
Lafontaine Oscar 752 182, 270
Lagos Ricardo 862 Li Teng-hui 678
Lahud Emile 710, 902 Liani Dimitra 610
Laino Domingo 861 Liberman Jewsiej 358
Laird Melvin 404 Lie Trygve 22, 50, 299
Lake Anthony 828 Lien Chan 869
Lakwena Alice 726 Liehm Antonin 376
Lal Devi 680 Ligaczow Jegor 500, 621, 625
Lambruschini 531 Limann Hilla 564-565
Lambsdorff Otto 480 Lin Biao 180, 421-423
Lamin bej 113 Lincoln Abraham 184
Lamizan Sangoule 564 Linhares Jose 85
Landon Alfred 515 Lipiński Edward 373
Landsbergis Vytautas 622, 627, 794 Lipponen Paavo 763
Lange David 578, 738 Lipski Jan Józef 374
Laniel Joseph 135 Lissouba Pascal 921
Lanusse Alejandro Augustin 420 Little Malcolm (M alcolm X) 400
Laport Pierre 414 Lityński Jan 369
Lasage Jean 414 Liu Shaoąi 273, 421-423
Lattre de Tassigny Jean 187 Lleo Urrutia Manuel 266-267
Laval Pierre 34 Lodge Henry Cabot 255
Lawrence Pethick 104 Lon Nol 435
Laxalt P. 552 Lonardi Eduardo 176-177
Lazńr Gyórgy 389-390 Londono Santacruz Jose 526
Le Duc Anh 884 Longo Luigi 330
Le Duc Tho 433 Lopes Craveiro 151, 260
Le Pen Jean-Marie 585-586, 748 Lorenz Peter 311
Lebiedź Aleksander 782-783, 808, 823 Lott Henriąue Teixeira 175, 260
Leclerc Philippe 33 Lubbers Ruud 482, 600, 754
Lee Teng-huej 868-869 Luca Vasile 391
Lefebvre Marcel 599 Lukacs Gyórgy 382
Lefevre Theodore 226, 327 Lulczew Kosta 70
Leghari Faruk 877-878 Lule Jusuf K. 570
Leino Yrio 51-52 Lumumba Patrice 295-296
Lekai Laszló 390 Lundula Victor 295
Lemass Sean 221 Lusinchi Jaime 664
Lenśrt Jozef 375 Luthula Albert 297
Lenin W łodzim ierz 60, 359-360, 364, Luz Carlos 175
387, 466 Lynch Jack 322
Leone Giovanni 231, 330-333, 482 Lyng John 236, 337
Leopold III, król Belgii 39-40,137-138,227
Lepieszyńska Olga 60 Łaszkowa W iera 357
Lettrich Josef 65 Łuczinski Petru (Luęinschi) 808
Levesque Rene 414, 516, 652 Łukaszenka Aleksandr 783, 791-792
948
Indeks nazwisk
Łukianienko Lewko 243 Mandela Winnie 736

Łużkow Jurij 784 Manigat Leslie 661
Łysenko Trofim 59, 60, 62, 156, 245 Maniu Juliu 68-69
Manley Michael 524, 661
M ’Bow Amadou Mahtar 932 Mannerheim Carl Gustaw von 51
Maada Bio Julius 910 Manning Patrick 662
Macapagal D. 281, 439 Manning Preston 838
MacArthur Douglas 91-93, 97,167-168, Manuel Trevor 927
179-183 Manukian W azgen 826
Macapagal-Arroyo Gloria 888 Manzur Mohammad Abdul 554
MacBride Sean 32 Mao Anying 182
MacGregor łan 475 Mao Zedong 62, 93-95, 97, 178-179,
Mach Ernest 60 182-183, 185-186, 272-275, 364-
Machel Samora 467, 575, 733 -365, 397, 421-424, 426-427, 533-
Maciel Marco 529 -534, 867-868, 896
Macierewicz Antoni 374, 796 Marazow Iwan 810
MacKenzie W illiam 82 Marcos 840
Macmillan Harold 219-221, 297, 315 Marcos Ferdinand 439, 440, 551-552,
Madani Abassi 715-716, 906 698-699, 887
Magsaysay Ramon 192, 281 Marcos Imelda 440, 552
Maguer Dario Fernandez 668 Marcuse Herbert 308
Mahdi Mohammed A li 724, 915-916 Marczuk Jewchen 789
Maher Ahmed 109 Marie Andre 37
Mahidol Anand 100 Marković Ante 642
Mahomet 451 Marków Georgi 395
Mahuad Jamil 856 Marshall George 30-31, 37, 46, 48-51,
Majakowski W łodzim ierz 357 53, 56, 66, 73, 79-83, 93, 131, 169,
Majko Pandeli 820 190, 402
Major John 582, 743, 745 Marshall Thurgood 400
Makarezos Nikos 342 Martens W ilfried 481, 599
Makarios (Makarioas III) 201, 211, 286, Martinez Peron Maria Estela (Izabelita)
342, 448-449 420
Makaszow Albert 625 Masaryk Jan 65, 67
Malan Daniel 117, 207 Maschadow Asłan 823-824
Malenkow Gieorgij 58, 74,152,154-155, Masoł Witalij 789
157, 241-242 Massera 531
Maleshov Sejfull 72 Massu Jacąues 222, 289-290
Malik Abdul 880 Masud Ahmed Szah 547, 693-694, 879-
Malik Jaków 182 -880, 897
Malinowski Rodion 68, 353 Maszal Haled 904
Mallon Seamus 746 Mateos A dolfo Lopez 262
Malraux Andre 223 Matos Norton de 56
M aluf Paulo Salim 529 Maurer łon 248, 392
Malval 848 Mauroy Pierre 477-478
Małgorzata, królowa Danii 37 Mayer Rene 135
M am edow Jagub 827 Mazowiecki Tadeusz 630-631
Mandela Nelson 297, 734-735, 908, 917, Mazur Franciszek 366
923-924, 926-928 Mbeka Thabo 928
949
Indeks nazwisk
McAIeese Mary 767 Milutinović Milan 814

McCarran P.A. 168, 400 Minc Hilary 158
McCarthy Joseph Raymond 168, 170 Mindszenty Jozsef 160, 163, 389
McCarty Eugene 404 M iodowicz Alfred 630
McClelland J. 253 Mirza Iskander 281
McCord James 408 Mitchell George 747
McGovem George 407 Mitchell John 408
McVeigh Timothy 830 Mitsotakis Konstantinos 611, 770, 772
Mećiar Vladimir 799, 801- 803 Mitterrand Franęois Maurice 323, 326,
Medina Santiago 853 477-478, 583, 585-586, 588, 607,
Medgyessy Peter 804 653, 747-748
M einhof Ulrike 310-311 Mitterrand Jean-Christoph 588
Meins Holger 311 Miyazawa Kiichi 862, 864
Meireles Manuel 151 Mkapa Benjamin W illiam 919
Mejdani Rexhep 819-820 Mładenow Petyr 638-639
Mejia Dominguez Rafael Hipólito 850 Mobutu Joseph Desire (Mobutu Sese Seko
Menedez Benjamin 175 Kuku Ngbeandu Wa Za Banga) 296,
Mendes-France Pierre 135-136, 203-204 464, 568, 726-727, 919-921, 925
Menderes Adnan 194, 250, 286 Moczar Mieczysław 368-371
Mendes Filho Francisco „Chico” 668 Moczulski Leszek 374
Menem Carlos Saul 668-669,672, 859-860 M odrow Hans 593, 634-635
Mengistu Hajle Marjam 466, 567, 723- Modzelewski Karol 369
-724, 913-914 M odżaddidi Sigbatullah 694
Menon Kriszna 154 Mohammed VI, król Maroka 909
Menzies Robert Gordon 208-209, 298 Mohammed A li Nasir 711-712
Meri Lennart 795-796 Mohammed Elijah 400
Merzagora Cesare 141 Molina Antonio Tejero 491
Mesić Stjepan (Stipe) 642, 813 Mollet Guy 136, 200, 204, 221
Messmer Pierre 325 Molyneaux James 584
Messner Zbigniew 630 M olotow W iaczesław 58, 64, 68, 73, 80,
Meta Ilir 820 106, 153-155, 157, 241-242, 620
Michał I, król Rumunii 68-69 M ołotowa Polina 154
Michnik Adam 369-370, 374 Mom oh Joseph Saidu 564, 720, 910
Michoels Solomon 61, 153 Mondale Walter 409, 411, 413, 514-515
Mickiewicz Adam 369-370 Monnet Jean 137, 143
M iedw iediew Wadim 618 Mons Jean 113
Mihajlović Draża 70-71 M onsefbej 112-113
Mijał Kazimierz 366 Montazeri Ali 681-682, 872
Miki Takeo 428 Montesinos Vladimiro 855-856
Miklós Bćla Dalnoki 67 Montt Efram Rios 521
Mikojan Anastas 58, 153, 242 M oor Mike 739
Mikołajczyk Stanisław 17, 64 Morauta Mekere 931
Mikołajska Halina 374 Moravćik Jozef 801
Milazzo Silvio 230 Mori Yoshiro 864
Milea Vasile 640 Moro Aldo 230, 232, 329-330, 332-333,
M iller W illiam 399 482—483
Milośević Slobodan 642-643, 770, 811, Moroz Ołeksandr 789
814-815 Morrison Herbert 30
950
Indeks nazwisk
Mosca Luis 87 Nash W. 298

Moscoso de Gruber Mireya 845 Nastase Adrian 807
Mossadek Mohammed 194-195 Natek Nouri Akbar 873
Mouawad Rene 710 Navarre Henri 187
Mountbatten Louis 105 Navarro Carlos Arias 346-347
Mubarak Hosni 560, 704, 712-713, 898, Nazarbajew Nursułtan 895-896
905 Ndadaye Melchior 917
Mugabe Robert 573, 731, 923 Ne W in 177, 436
Muldoon Robert 578 Negib Muhammad 198-199
Mulroney Brian 516-517, 652-654, 837- Nehru Jawaharlal 104-105, 193, 211,
-838 282, 300, 443, 446, 536, 679
Mungul Diaka Bemardin 727 Nemeth Laszló 506
Miinnich Ferenc 387 Nemeth Miklós 632
Murayama Tomiichi 863-864 Nenni Piętro 43, 46, 141, 232, 329
Musawi Abbas 902 Netaniahu Benjamin 899, 904
Museta II 205-206 Neto Agostinho 467, 574
Museveni Yoweri (Yoweri Kaguta) 570, Neurath Konstantin von 24
725, 918-919 Neves Tancredo de Alm eida 529
Musharraf Pervez 878 Newton Huey P. 401
Muskie Edmund G. 404 N go Dinh Diem 98, 188, 275-276, 434
Mussert Anton 41 Ngo Dinh Nhu 275
Mussolini Benito 42, 199, 204 Ngo Dinh Thuan 276
Mustafa Tan 439 Ngouabi Marien 568
Mutalibow Ajaz 827 Nguem Macias 464
Mutiu C. 247 Nguyen Cao Ky 431
Muzorewa Abel 572-573 Nguyen Van Linh 697
Mwinyi A li Hassan 570-571, 729, 919 Nguyen Van Thieu 431-434
Myrdal Gunnar 336 Nidal Abu (Chalil al.-Banna Sabri) 704,
Mżawanadze Wasilij 356 707
Niekrasow W iktor 382
Nabijew Rachmon 897 Niem ców Borys 783-784
Nabuchodonozor 541 Niem eyer Oscar 259
Nadżibullah (Nadżib Mohammad) 692- N ijazow Saparmurat 895-896
-694, 879 Nim eiri Dżafar 460, 466
Nagy Ferenc 67-68 Nixon Richard 169, 172, 196, 255, 289,
Nagy Imre 160, 162-164, 166, 247, 387 362, 372, 392, 404-409, 423-424,
Nakasone Yasuhiro 533, 673 426-427, 433, 458, 471
Nako Andrea 646 Nkomo Joshua 573, 731
Namaliu Rabbi 740, 930 Nkrumah Kwame 114, 205, 294, 300-
Namphy Henri 660-661 -301, 463
Nano Fatos 646, 820 Noboi Gustavo 857
Napoleon 59 Nogueira Franco 467
Narasimha Rao P.V. 681, 870-871 Nokraszi Pasza Mahmud 109
Narayan Jay Prakash 445-446 Noidlin Odvar 338, 488
Narayanan Kochela Raman 871 Noriega Manuel 651, 657-658
Naser Gamal Abd-el 131, 195-196,198- Noronh Reginald S. 296
-200, 203-204, 283-284, 286-288, North 01iver 648, 655
291-293, 300, 454-457, 460-461 Nosek Vśclav 66
951
Indeks nazwisk
Novotny Antonin 159, 247, 374-378 Ouedraogo Jean-Baptiste 564

Novomesky Ladislav 376, 378 Ousseldne Malik 585
Ntaryamira Cyprien 917-918 Owen David 476, 581, 811
Ntibantunganya Sylvester 917 Ózal Tiirgiit 494, 610-613, 772
Nujoma Sam 730 Ozawa Seiji 676, 864
Nuon Chea 886
Nur, królowa Jordanii (Halaby Lisa) 457 Paasikivi Juho Kusti 51-52, 147-148
Nyerere Julius Kambarage 463-464, 570- Padilla Ezeąuiel 90
-571, 729, 919 Pahlawan Abdul 880
Nyers Rezsó 632 Paisley łan 476, 584
Nygaardsvold Johan 49 Pakdemirli Ekrem 613
Paksas Rolandas 794
0 ’Kelly Sean Thomas 32 Palach Jan 384
Obasanjo Olusegun 565, 913 Palmę O lof 339, 488, 601
Obote Milton 465, 569-570, 919 Palmer Geoffrey 738-739
Obuchi Keizo 864 Palsson Thorsteinn 603
Óęalan Abdullah 772 Panić Milan 815
Occhetto Achille 597 Papadopulos Jeorjos 342-343
Oczirbat Puslanmaagijn 703, 894 Papagos Aleksandros 73, 167
Oddson Davld 604, 764 Papandreu Andreas 341, 343, 609-610,
Ogarkow 501 770
Ogurcow Igor 358 Papandreu Jeorjos 1 167, 340-341
Ohlin B. 50 Papandreu Jeorjos II 610, 771
Ojukwu Odumegwu 465 Papen Franz von 24
Okello Tito 570 Parizeau Jacąues 652
Oleksy Józef 797 Park Chung Hee (Chung-hee) 270, 430,
Olszewski Jan 796 548
Om ar Achunzada M oham m ed (m ułła Park Hong-yong 96
Omar) 879 Parri Ferruccio 42-43
Ona Francis 740 Pascal-Trouillot Ertha 661
Ongania Juan Carlos 418 Pasąua Charles 748
Opletal Jan 636 Pasternak Borys 242, 357
Orban Viktor 805 Pastor Perafan Justo 853
Ordas Felix Gordon 150 Pastrana Andres 853
Ordóńez Francisco Fernandez 606 Patasse Ange 566
Orejuela Rodriguez 526 Patino Victor 853
Orkar Gideon 722 Patoćka Jan 385, 505
Orłów Jurij 358 Patraęcanu Lucretiu 68, 161
Ortega Saavedra Daniel 519-520, 655, Pattakos Stelios 342-343
657, 842 Pauker Ana 161, 391
Ortega Saavedra Humberto 519 Paulauskas Arturas 794
Orwell George 429 Pavel Josef 377, 383
Osipow W ładim ir 357 Paweł I, król Grecji 340-341
Osóbka-Morawski Edward 63-64 Paweł VI, papież (Giovanni Battista Mon-
Oswald Lee Harvey 257 tini) 302, 334-335, 389-390
Otto Habsburg, syn cesarza Karola 218, Pawlak Waldemar 797
313 Pawłów Walentin 627-628
Oueddei Goukoni (Goukouni) 563, 718 Pawłowski Iwan 380
952
Indeks nazwisk
Paz Estenssoro Victor 417 Pittermann Bruno 218

Paz Zamora Jaime 857 Pius XII, papież 149, 176, 229, 302-303
Pazniak Zianon 792 Plastiras Nikolaos 73
Pearson Lester B. 173, 258, 413-414 Plavśić Biljana 812
Pelikan Jiri 383, 385 Pleven Rene 133-134, 143
Pella Giuseppe 141, 231 Pluszcz Iwan 789
Peńa Gómez Jose Francisco 849-850 Podgom y Nikołaj 354
Peng Dehuai 180, 422 Poher Alain 325
Peralta Azurdia Enriąue 417 Pol Pot (Saloth Sar) 435-436,548-549,886
Peres Orestes Lorenzo 846 Pollard Jonathan Jay 708
Peres Szimon 557, 707, 903-904 Połozkow Iwan 624
Perez Garcia Alan 528, 665-666 Pompidou Georges 225, 323, 325
Perez Balladares Ernesto 845 Ponomariow Boris 618
Perez Carlos Andres 527, 664-665, 850- Ponto Jurgen 311
-851 Popescu Carmen 506
Peron Juan Domingo 87-89,174-177,420 Popiełuszko Jerzy, ks. 505
Perot Ross 828 Popkow Piotr 152
Perry Harold R. 400 Popow Dymitr 639
Persson Goran 762 Popow Gawrił 625
Pertini Alessandio (Sandro) 333, 482, 484 Portillo Cabrera Alfonso Antonio 845
Petain Philippe 34 Portillo Jose López 517-518
Peter Gabor 160 Pospiełow 156
Peterle Lojze 642 Pote Sarasin 188
Petitpierre Max 47 Poujade Pierre 136
Petkoff Teodoro 851 Powell Adam Clayton 211
Petkow Nikoła 70 Powell Jody 410
Petkowski Tito 817 Powers Francis Gary 254
Petrescu Titel 68-69 Premadas Ranasinghe 701, 891
Petrow 209 Preval Rene 848
Pflimlin Pierre 222-223 Primakow Jewgienij 781, 784-787, 864
Pham Van Dong 697 Prodi Romano 759-760
Philby Kim 166 Profumo John 220
PholienJ. 138 Prokofiew Sergiusz 59
Piasecki Bolesław 158 Prunskiene Kazimiera 622
Pieck W ilhelm 28 Pugo Borys 628
Piedra Carlos 266 Putin W ładim ir 785-786, 792, 824
Pienaar Louis 730
Pierce W illiam Luther (M acdonald An- Quadros Janio 260-261
drew) 830 Quayle Dan 650
Pierlot Hubert 39 Queille Henri 37, 133
Pilet Golaz M. 47 Quijano Hortensio 87
Piller 377 Quirino Elpidio 192
Pinay Antoine 134, 204, 223 Quisling Vidkun 49, 245
Pinheiro de A zevedo Jose Baptista 351 Quivonkpa Thomas 719
Pinochet Ugarte Augusto 419-420, 531,
670-671, 861-862 Raab Julius 127-128, 130, 218
Piotr II, król Jugosławii 70 Rabbani Burhanuddin 545, 877, 879
Pishewari 107 Rabin Icchak 898, 903
953
Indeks nazwisk
Raćan Ivica 814 Ribeiro de Souza Expedito 668

Rachmanow Imamali 895, 897 Ribbentrop Joachim von 24, 620
Radcliffe Cyril 105 Richardson Graham 928
Radescu Nicolae 68 Rico Aldo 668
Radkiewicz W ładysław 159 Ridgway Mathew B. 168, 182
Radżavi Massud 539 Riess-Passer Susanne 765
Raeder Erich 24 Rios Juan Antonio 89
Rafsandżani Haszemi 681, 683, 687, 873 Rios Montt Efrafn Jose 845
Rahman Biswas Abdur 702 Roberto Holden 574
Rahman Mujibur 194, 444, 447 Robinson Arthur Napoleon 662
Rahman Omar Abdel 560 Rocard Michel 586-587, 739, 748
Rahman Tunku Abdul 279, 438 Rodionow Igor 783
Rahman Ziaur 447, 554 Rodionow Michaił 152
Rajk Laszló 68, 159-160 Rodriguez Andres 670
Rśkosi Mśtyas 67-68,159-160,162-163, Rogers W illiam 404
245-246, 387 Roh Tae-woo 676, 695-696, 880-881
Rakowski Mieczysław 630 Rokossowsld Konstanty 158, 162
Rama IX, król Tajlandii 437 Roldan Luis 768
Ramadier Paul 36 Rolland Romain 62
Ramfrez Duran Oscar 854 Roman Petre 805, 806
Ramfrez Sergio 843 Romanow Grigorij 500
Ramos Fidel 699, 887 Romero Carlos Humberto 520
Ranariddh Norodom 885-886 Romero Oscar Am ulfo 520
Ranković Aleksander 395 Roosevelt Franklin Delano 17-18, 21, 23,
Rapacki Adam 368 61, 74, 113, 169, 255, 515, 649
Rasmussen Poul Nyrup 761 Rosenberg Alfred 24
Raspe Jan Carl 311-312 Rosenberg Ethel 170
Rasputin Grigorij 625 Rosenberg Julius 170
Rasul Sayaf Abdur-Rabur 694 Roxas Manuel 103
Raszydow Szaraf 355, 498 Ruby Jack 257
Ratsiraka Didier 571-572 Ruckoj Aleksander 781
Rawlings Jerry John 564-565, 910 Rugova Ibrahim 815
Ray James Earl 401 Ruiz Massieu Jose Francisco 840
Razak Tun Abdul 438 Rumor Mario 330-332
Razmara Ali 194 Rushdi Salman 682, 874
Reagan Ronald 412-413, 476, 480, 495, Rusk Dean 95
500, 508, 510-515, 518, 520-522, Russell Bertrand 432
525, 527, 552, 556, 646-651, 654, Rust Mathias 619
655, 657, 673, 730, 734, 828 Ryti Risto 51
Reddy Snehalata 446 Ryżkow Nikołaj 500, 619, 625-627
Reid Cabral Donald 416
Rendjambe Joseph 728 Sa Cameiro Francisco 492
Renner Karl 28, 127 Saadi Jasef 289
Reynolds Albert 766 Sacharow Andriej 358, 499, 619
Reynoso Abimael Guzmśn 52,8, 854 Sadat Anwar 200, 457-459, 560
Reza Pahlavi Mohammad 107, 284, 411- Sadek al Sadr Mohammad 875
-412, 452, 508, 536, 541, 872 Sadik Achmet 610
Reza Szach 107, 284 Said Nuri 108,195-196, 283-284
954
Indeks nazwisk
Salan Raul 222, 225 Scheel W alter 309-310, 312

Salas Federico 856 Schirach Baldur von 24
Salas Romero Henriąue 851 Schleyer Hans Martin 311-312
Salazar de 01iveira Antonio 55-56, 150, Schliiter Poul 487, 601, 761
193, 206, 240-241, 293, 349, 467 Schmidt Helmut 312, 363, 479-480, 592
Salem Dżalloud Abdul 714 Schróder Gerhard 216, 752
Salim al-Bid Ali 712 Schultz George 606, 704, 734
Salinas de Gortari Carlos 654-655, 837, Schuman Robert 37, 137, 140
840-841 Schiissel W olfgang 765
Salivarova Zdena 385 Schuster Rudolf 803
Sampaio Jorge 769-770 Schwarzkopf Norman 689
Samper Pizano Ernesto 853 Scoon Paul 524
Sampson Nikos 342 Seaga Edward 524, 661
Sanchez A m aldo Ochoa 660 Seal Robert B. 401
Sanchez de Lozada Gonzalo 857 Segni Antonio 141, 228, 230-231, 330,
Sanchez Oscar Arias 657 758
Sands Robert 476 Seineldfn Mohamed A li 668
Sanguinetti Julio Maria 530 Śejna Jan 377
Sankara Thomas 564, 721 Semiczastny W ładimir 353-354
Sankoh Foday 720 Senghor Leopold S ed a r116, 206, 464
Sankoy Foday 910 Serantes Perez 263
Santacruz Sanchez Elizardo 660 Serrano Jorge 844
Saragat Giuseppe 46-47, 329 Śeśelj Vojislav 814
Sarasin Pote 278 Seyss-Inąuart Artur 24
Sarkis Elias 558 Shastri Lal Bahadur 443
Sarkisian Aram 827 Shehu Mehmet 166
Sarkisian W azgen 827 Shehu Shagari Aihaji 565-566
Samey Jose 667 Sherman Forrest 149
Sarria Pedro 263 Shidehar Kijuro 92
Sartre Jean Paul 435 Shipley Jenny 930
Sartsetakis Christos 494, 611 Shoda Michiko 271
Sassou-Nguesso Denis 568, 727, 921, 925 Shonekan Ernest 912
Sastroamidżojo Ali 191 Siad Barre Mohammad 466
Satanescu Constantin 68 Sibomana Adrien 725, 916
Sato Eisaku 426-427 Sidki Pasza Ismail 109
Sattar Abdus 554 Sierow Iwan 155, 241-242
Sauckel Fritz 24 Sigua Tengiz 627, 825
Saud, król Arabii Saudyjskiej 197, 456 Sihanouk Norodom 434-435, 549-550,
Savimbi Jonas 574-575, 731-732, 924 697, 885-886
Savisaar Edgar 795-796 Siiman Maart 796
Sawyer Amos 720 Śik Ota 375, 377, 383
Sazonow Siergiej 63 Śilhśn Vlnłk 381
Scalfaro Oscar Luigi 756, 758, 760 Simitis Kostas 771
Scargill Arthur 319, 475 Simpson Nicole Brown 830
Scavenius Erik 48 Simpson Orenthal James 829-830, 836
Scelba Mario 139-141, 231 Sin Jaime 699, 887
Schacht Hjalmar 24 Singh Hari 105
Scharf A d olf 217-218, 313 Singh Manmohan 870
955
Indeks nazwisk
Singh Vishwanath Pratap 679-680 123, 125, 128, 152-161, 163, 165-
Siniawski Andriej 357 -166, 171, 178-180, 182, 185-186,
Siniawski Daniel 357 198, 241-245, 247, 249, 251-252,
Sinowatz Alfred (Fred) 490, 604 275, 353, 356-357, 359, 365, 375,
Sirham Sirham Bishara 404 387, 390, 397, 432, 646
Śiroky Viliam 159, 375 Stalin Wasilij 60
Skate Bill 931 Staller Ilona (Cicciolina) 596
Skele Andris 795 Stammberger W olfgang 217
Skubiszewski Krzysztof 594 Stanca P. 247
Śkvorecky Josef 375, 385 Starr Kenneth 831, 832
Slśnsky Rudolf 159 Steel David 581
Ślezevićius A d o lf 794 Stefani Simon 646
Smith John 743 Stefanopulos Stefanos 341
Smrkovsky Josef 377, 379, 381 Stefśnsson J. 53
Smuts Jan Christian 117 Steinhardt Lawrence 67
Snegur Mircea łon 808 Stevens Robert 170
Soares Mario Lopes 349, 351-352, 492, Stevens Siaki 564
608-609 Stevenson Adlai E. 169, 171
Sobczak Anatolij 625 Stiepaszyn Siergiej 785
Sokołow Siergiej 619 Stojolan Theodor 805
Solt Ottilia 505 Stojanow Petyr 810
Sołżenicyn Aleksander 242, 357-358, Stoltenberg Jens 763, 811
620 Stoph W illy 634
Somare Michael 740 Strasser Valentine 910
Sommer Josef 377 Strauss Franz Josef 125, 217
Somoza Anastasio Debayle 519 Straw Jack 862
Son Sann 550 Streicher Julius 24
Songgram Pibul 100, 189, 277-278 Stresemann Gustaw 299
Soong May-ling 95 Strijdom Johannes Gerhardus 207
Soong James 869 Stroessner Alfredo 418, 669, 670
Soraya 285 Śtrougal Lubomir 382, 384
Sorsa Kalevi 489, 603 Suarez A dolfo 347
Soskowiec Oleg 782-783 Suarez Mason 669
Sossi Mario 333 Śubaśić Ivan 70, 71
Souphanouvong 434 Suchocka Hanna 796
Sourouille Juan 668 Sudharmono 700
Soustelle Jacąues 222-223 Suharto 440-442, 553, 700, 888-890
Souvanna Phouma 434 Sukarno Achm ed 102-103, 190-191,
Spaak Paul-Henri 40, 228, 233 279-280, 300, 440, 442, 888
Śpacek Josef 381 Sukamoputri Megawati 889-890
Spadolini Giovanni 484-485 Sukselainen 237
Speer Albert 24 Sullivan W illiam 452
Spicer Tim othy 931 Sulyok Dezsó 68
Spychalski Marian 369 Susłow Michaił 353-354, 498, 500
Sri Savang Vatthana, król Laosu 434 Śvestka Oldrich 380
St. Laurent Louis 82, 172 Svoboda Ludvi'k 66, 377, 379, 381-384
Stalin Józef 17-21, 23, 52, 57-63, 65, Swar el-Dahab Abdel Rahman 565
67-73, 78, 91, 93, 95-96, 106-107, Swart Charles 298
956
Indeks nazwisk
Symeon, car Bułgarii 69-70 Taraki N u r M oham m ad (C h alk) 453,

Symonienko Petro 789 545-546
Szabó Istvan 246 Tarand Andres 795
Szadli Bendżedid 461, 716-717 Tarar Muhammad Rafik 878
Szalasi Ferenc 67 Tardini kardynał 334
Szamil 60 Tarsis Walerij 359
Szamir Icchak 557, 704-705, 707-709 Tatarescu Gheorghe 69
Szamun Kamil 287 Tekere Edgar 731
Szarett Mosze 287 Ter-Petrosjan Lewon 624, 826
Szarif Mohammad Nawaz 691-692, 877- Terry Fernando Belaunde 527
-878 Thanarat Sarit 278
Szaron Ariel 901 Thatcher Margaret 320, 475-476, 581-
Szatalin Stanisław 624, 626 -583, 737, 743
Szczerbicki W ładim ir 355 Thoroddsen Gunnar 489
Szechar Czandra 680 Thors Olafur 148, 238
Szekspir W illiam 464 Thorez Maurice 244
Szelepin Aleksander 242, 353-354 Thurmond Strom 77
Szelest Piotr 355 Tichonow Nikołaj 619
Szenik Mohammad 203 Tildy Zoltan 67-68, 387
Szepiłow Dmitrij 241 Tindemans Leo 327, 496
Szewardnadze Eduard 356, 618, 624, 627, Tiso Jozef, ks. 66
676, 709, 825 Tocsik Marta 805
Sziszlaki Adib 197 Todorow Stańko 394
Szlajfer Henryk 370 Todorow-Gorunia Iwan 393
Szojgu Siergiej 785 Toekes Laszlo 639
Szostakowicz Dymitr 59 Togliatti Palmiro 43, 330
Sztykow Iwan 96, 178 Tohian Paul 740
Szukejri Ahmed 454-455 Tojo Hideki 91, 93
Szuszkiewicz Stanisław 629, 791 Toledo Alejandro 856
Szwernik Nikołaj 58 Tomas Americo 240
Szydlak Jan 371 Torp Oscar 146
Torrado Osvaldo Dorticos 267
Światło Józef 158 Torricelli 846
Torrijos Herrera Omar 418, 657
Ta M ok 886 Tośovsky Josef 800
Taft W illiam 76, 78, 169 Trajkowski Boris 817
Takeshita Noboru 673-674, 737 Treumicht Andres 576
Talabani Dżalal 685, 876 Trimble Dawid 746-747
Talal 197 Trocki Lew 60, 71, 165
Talbott Strobę 833 Trudeau Pierre E. 414-415, 516
Tałyzin Nikołaj 619 Trujillo Rafael Leonidas 416, 849
Tambo 01iver 734-735 Truman Harry 17-18, 61, 73-80, 90,106,
Tamborini Jose 87-88 167-169, 171, 179-180, 182, 210
Tambroni Ferdinando 230-231 Truong Chinh 697
Tanaka Kakuei 427-428, 533 Tshisekedi Wa Mulumba Etienne 726-
Tanay Szahnawaz 694 727, 919-920
Tanzan Ishibashi 184 Hibman W illiam V. 116
Tąpie Bernard 587, 747 Hichaczewski Michaił 242
957
Indeks nazwisk
TUdjman Franjo (Tlidman) 642, 644, 811, Virolainen Johannes 238

813 Vo Van Kiet 697, 884
Tudor Corneliu Vadim 807 Vorster Balthazar 468-469
Tupurkowski Wasil 817 Vranitzky Franz 604-605, 764-765
Turner John 516, 653-654
Twierdochlebow A.N. 358 Wachrina Faina 426
Wachtmeister łan 602
U Nu 98-99,189, 277 Wahid Abdurrahman 890
U Sawa 99 Waite Terry 901
U Thant 300, 303, 437, 471 Waldheim Kurt 313, 471, 604-605
Ufkir Mohammad 461 Wallace Henry 77
Ujahia Ahmed 906 Wallenberg Raul 67
Ulbricht Walter 161-162, 248-249, 386 Walter 400
Ulmanis Guntis 794 Wałęsa Lech 504, 630-631, 796-797
Umberto II, król W łoch 43-44 Wang Guangmei 422
Uno Sosuke 676 Wang Hongwen 533
Untung 440 Wamosy Juan Carlos 860-861
Urdinola Ivan 853 Wavell Archibald 104
Urrusolo Sistiaga Josć Luis 768 W awiłow Nikołaj 59
Ustinow 498 Waxmann Mordechaj 598
Uwilingiyimana Agathe 918 Weizmann Ezer 708
Weizsacker Richard von 590
Vacaroiu Nicolae 806-807 Welensky Roy 206
Vacullk Ludvlk 376, 378, 385 Wells Herbert George 62
Vafiades Markos 73 Werner Pierre 227
Vagnorius Gediminas 794 Wessln y Wessfn Elias 416
Vahi Tiit 795-796 Westmoreland W illiam 431, 433
Vajpayee Atal Bihari 871 W hitelaw W iliam 318
van A gt Andries 328, 481-482 Whittlam Gough 442
Van Houtte J. 138 Wiachiriew Rem 784
Van Schalkwyk Marthinus 928 Wickremesinghe Ranił 892
Vance Cyrus 410, 412, 811 W idenow Żan 809-810
Vandenberg Arthur 84 Wiktor Emanuel III, król W łoch 42-43
Vanunu Mordechaj 708 Wilecki Tadeusz 797
Vargas Getulio 85-86,173-174, 260-261 Wilhelmina III, królowa Holandii 41
Vargas Llosa Mario 666 W illoch Kaare 488-489, 602
Vargas Virgilio Barco 662 Wilson Harold 315-317, 319-320
Vasile Radu 807 Wingti Paias 740, 930
Vassiliou Georgios 614, 774 W inogradow W ładimir 153
Verhostadt Guy 754 Wirahadikusuma Umar 700
Verwoerd Hendrik 207, 298, 468 Witaszewski Kazimierz 367
V(ctores Oscar Mejla 521 Witos Wincenty 64
Videla Gabriel Gonzalez 89-90, 177 W oodward Bob 408
Videla Jorge Rafael 421, 530-531, 669 W oroszyłow Kliment 58, 67, 157, 241-
Vike-Freiberga Vaira 795 -242
Villeda Morales Josć Ramón 417 Worotnikow 500
Vining Elisabeth Gray 184 Wowsi Nikołaj 153
Viola Roberto Eduardo 530-531, 669 Wozniesieński Nikołaj 58, 152
958
Indeks nazwisk
Wright Peter 581 Zedillo Ponce de León Ernesto 840-841

Wyszyński Andriej 23, 58, 68 Zelk Zoltan 387
Wyszyński Stefan, prymas 158, 246, 367- Zeman Milos 799-800
-368 Zenawi Meles 567, 724, 914
Zerbo Saye 564
Yang Shangkun 676 Zerual Liamin 906-907
Yao Wenyuan 533 Zhang Chunąiao 533
Yen Chia-kan 426 Zhao Ziyang 534, 676-678
Yew Lee Kuan 279, 438-439, 442 Zhou Enlai 178, 188, 211, 422-424, 676
Yilmaz Mesut 613, 773 Zia ul-Haq Muhammad 447, 544-545,
Yormie Johnson Prince 720 690-691
Yoshida Shigeru 92-93, 183-185, 271 Zieleniec Josef 800
Yusef Ramzi Ahmed 830 Ziuganow Giennadij 782, 786
Zoli Adone 228-229
Zachariadis Nikos 73 Zorin Walerij 66
Zagladin Wadim 618 Zoszczenko Michaił 59
Z a h ed i195
Zahir Szach, król Afganistanu 108, 196, Żdanow Andriej 58-59, 61, 66, 73-74,
285, 453, 693 152,153
Zaim Husni 197 Żelew Żelju 638-639, 809
Zajfc Jan 384 Żiwkow Todor 165, 250, 393-395, 637-
Zambrowski Roman 367 -639
Zapata Amiliano 840 Żujović Streten 71
Zśpatocky Antonin 159 Żuków Gieorgij 59, 154
Zardari A sif Ali 877 Żyrinowski Władimitr 782, 785, 833-834
Zawgajew Doku 820, 823
959
IAGH.L.
NOTY O AUTORACH
Prof. UJ, d r h ab. M a re k B a n k o w ic z - p o lito lo g , pracuje w Instytucie N au k

P o lity c z n y c h i S to su n k ó w M ię d z y n a r o d o w y c h U n iw e rs y te tu J a g ie l
lo ń sk iego ora z w W y ższej S zk ole Europejskiej im . ks. J ó ze fa Tischnera,
bada w sp ó łczesn e system y p o lity czn e ora z ich e w o lu c ję h istoryczn ą.
D r h ab. A n to n i D u d e k - p o lito lo g i h istoryk, pracu je w In stytu cie N a u k

P o lity c z n y c h i S to su n k ó w M ię d z y n a r o d o w y c h U n iw e rs y te tu J a g ie l
lo ń sk iego i w Instytucie Pa m ięci N a ro d o w e j, je s t specjalistą z zakresu
h istorii n ajn ow szej ora z w sp ółczesn ych ru ch ó w p o lityczn ych .
D r A rtu r G ru sz c z a k - p o lito lo g , pracu je w In stytu cie N a u k P o lity czn y ch

i Stosu nków M ięd zy n a ro d o w y ch U n iw ersytetu Jagielloń skiego, zajm u je
się w s p ó łc z e s n y m i stosu n k a m i m ię d z y n a r o d o w y m i i p ro b le m a ty k ą
b e z p ie czeń s tw a m ię d z y n a ro d o w e g o .
D r Jakub Polit - historyk, pracuje w In stytu cie H istorii U n iw ersytetu J a g iel

lońsk iego, je g o za in teresow a n ia b a d a w cze koncentrują się w o k ó ł h isto
rii stosu nków m ię d zy n a ro d o w y c h XX w ieku .
D r Z d z is ła w Z b le w sk i - historyk, pracuje w In stytu cie H istorii U n iw ersytetu

J a g ie llo ń s k ie g o i w In stytu cie P a m ię c i N a r o d o w e j, s p e c ja lizu je się
w h istorii n ajn ow szej.
ia<3-
$\\>v
U K i l 2005
Książka zawiera całościowe i usystematyzowane przedstawienie
wydarzeń, obejmujące lata 1945 - 2000, a także pogłębioną analizę za
chodzących wówczas w świecie procesów historycznych, ich tła,
uwarunkowań oraz skutków.
Ramy czasowe tego tomu wyznaczają: koniec II wojny światowej
i kształtowanie się powojennego ładu oraz rok 2000, stanowiący
zamknięcie X X wieku. Przez większą część tego okresu ludzkość
funkcjonowała w logice świata dwubiegunowego, a osią układu
międzynarodowego stała się - przyjmująca postać „zimnej wojny” - ostra
rywalizacja komunistycznego bloku wschodniego, zdominowanego przez
ZSRR, z krajami zachodnich demokracji, którym przewodziły USA.
Załamanie się bloku komunistycznego w 1989 r. położyło kres „zimnej
wojnie” , ale przed światem otwarły się wówczas nowe wyzwania,
w szczególności dało o sobie znać narastanie różnych odmian funda
mentalizmu oraz wzrost zagrożenia terroryzmem.
Prezentując historię polityczną X X -w iecznego świata, dużo miejsca
poświęcono - dotąd wyraźnie u nas zaniedbywanym - dziejom pozaeuro
pejskich państw i narodów, co sprawia, że książka zajmuje szczególne
miejsce w polskiej literaturze przedmiotu i różni się od innych opracowań,
w których odczuwalny jest europocentryzm i marginalizowanie pro
blematyki pozostałych kontynentów.
M am y nadzieję, że ta monumentalna praca długo będzie spełniać funkcje
podręcznika akademickiego przydatnego dla studentów różnych kierunków
humanistycznych, a zarazem stanowić niezastąpione źródło w iedzy dla tych
wszystkich, którzy poszukują rzetelnych i obiektywnych informacji z za
kresu historii politycznej X X wieku.
www.wuj.pl ISBN 8 3 -2 3 3 -1 8 5 3 -0
9 788323 31 8 5 3 8

BANKOWICZ Historia Polityczna Świata XX Wieku 1945-2000-1

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

BANKOWICZ Historia Polityczna Świata XX Wieku 1945-2000-1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

H B 46 1947

WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO

Prof. dr hab. Jerzy Eisler

© Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

1. Bilans II w ojny światowej. Powstanie ONZ (Jakub P o lit) .................. 17

26. Wybuch konfliktu bliskowschodniego (Jakub P olit) .............................. 109

31. Republika Federalna Niemiec - stabilizacja i postęp

63. Republika Federalna Niemiec - triumf i zmierzch Adenauera

97. Republika Federalna Niemiec pod rządami socjaldemokratów

98. Austria i Szwajcaria: bastiony neutralności (Antoni Dudek) ................ 313

176. Libia - dążenia do regionalnej dominacji (A rtu r Gruszczak) ............ 560

191. W ielka Brytania: odejście Margaret Thatcher (A rtur Gruszczak) 581

250. W ielka Brytania: pow rót laburzystów (A rtur Gruszczak)................... 743

259. Upadek socjalistów w Hiszpanii (A rtur Gruszczak) ............................ 767

INDEKS N A Z W IS K ........................................................................................... 935

1. BILANS II WOJNY ŚWIATOWEJ. POWSTANIE ONZ

D ecy zje p rzesą d zają ce o kształcie p o w o je n n e g o św iata z a p a d ły w czasie sp o ­

w ładzy, p o sta n o w io n o u tw o rzy ć n o w e rządy, p o p rz e z fu zję funkcjonujących

sw ej a gen tu rze w ie d z ą c e m u o tej bron i du żo w cześn iej o d b y łe g o R oosevel-

brało u d zia ł d w a d zieścia je d e n państw, m iała w du żej m ie rze ch arakter fasa­

k tó ry w y s z e d ł z la t 1 9 3 9 -1 9 4 5 z tery to ria ln ym zyskiem . Z w a żyw szy, że sp o ­

nie musiały. W Z g ro m a d zen iu każde pań stw o d y sp o n o w a ło je d n y m głosem ,

2. PROBLEM NIEMIEC I AUSTRII

8 m aja 1945 roku podpisan o akt całkow itej i b ezw a ru n k ow ej kapitulacji N ie ­

śm ierci. N a to m ia st w strefie ra d zieck iej w ob oza ch in tern ow a n ia u m ies zc zo ­

W ie lk im fiaskiem za koń czyła się w grudniu 1947 roku londyńska k o n fe­

w yb ra n o W ilh elm a Piecka. W ła d ze radzieckie p rzek a za ły r z ą d o w i w sch od n io-

3. WIELKA BRYTANIA: ODBUDOWA POD RZĄDAMI

23 m aja 1945 roku Partia P racy p o d ję ła d ec yzję o w yjściu z k o a licji z konser­

planów . W latach 1947/1948 zn a cjo n a lizo w a n o g ó rn ic tw o w ę g lo w e , e n e rg e ­

W latach II w o jn y ś w ia tow j Irlandia była jed y n y m brytyjskim dom iniu m , które

Gael - John Costello. J ego w ie lc e n iejed n o ro d n y rzą d n ie p o tra fił w y p ra c o ­

5. FRANCJA - TRUDNE POCZĄTKI IV REPUBLIKI

pod ją ł o d p o w ie d n ie działan ia, zakładające u d zia ł pań stw a w procesach ek o ­

w y m w y p e łn ia ć m ia ł ró w n ie ż funkcje g ło w y państw a. J e d n o izb o w e Z g ro m a ­

n ek d o instytucji IV Republiki. R zą d zą ca koalicja n ie m iała solidn ej w ię k s z o ­

P o w a żn y m i stale n ab rzm iew a ją cym p rob lem em p o w o je n n e j Francji b yła

6. BELGIA, HOLANDIA, LUKSEMBURG: POWSTANIE BENELUKSU

C oraz bard ziej rysujący się n o w y kształt św iata, u fo rm o w a n y w w yn ik u w o j­

w yk o n an o 5 w y r o k ó w W śród straconych b ył p rzy w ó d c a holen derskich fa szy­

Po w o jn ie B elgia, H o la n d ia i Luksem burg d o k o n a ły zasadniczej zm ia n y w za ­

7. WŁOCHY - POWSTANIE REPUBLIKI

25 lipca 1943 roku król W ik to r Em anuel III do k o n a ł ra d y k a ln ego z w ro tu p o ­

W ło s k i Ruch S p o łeczn y (M S I). N ie uzyskał on w ięk szych w p ły w ó w , sytu o w ał

republiką z d e c y d o w a n ie o p o w ie d z ia ła się lew ica , tj. kom uniści i socjaliści,

nia na p rocesy p o lityczn e ora z u sta w o d a w cze za p o śred n ictw em referendum ,

1945 roku rząd am erykański w y a s y g n o w a ł na rzec z W ło c h 100 m in d o la ró w

w ie d z ą się po stronie w o ln o ścio w e j dem okracji, albo też p o stronie totalitar­

8. SZWAJCARIA: W OBRONIE NEUTRALNOŚCI

P o d o b n ie ja k w czasie I w o jn y św ia to w ej, ró w n ie ż podczas konfliktu ś w ia to ­

ność staje się szkodliw a, g d y ż b e zp ie czeń s tw o św iata w y m a g a m ię d zy n a ro ­

9. SKANDYNAWIA: MIĘDZY ZAANGAŻOWANIEM,

Trudności gospodarcze, sp o w o d o w a n e silnym u zależn ien iem D anii od ry n ­

ku z tym p o w yb o ra ch p o w sta ł je d n o p a rty jn y rzą d socjaldem okratów , k tó re­

szej, a 1/4 d o iz b y w y ższej. P ie rw s z y m p rezyd en tem Islan dii został S veinn

10. KRAJE PÓŁWYSPU PIRENEJSKIEGO: NA MARGINESIE

Z koń cem d ru giej w o jn y ś w ia to w ej rzą d zo n a p rze z g en era ła Francisco Fran ­

zw a ła w szystkie państw a d o zerw a n ia stosunków d yplom atyczn ych i p o litycz­

ro d zin y panującej. P o czą tk ow o ustaw a o p rzyw ró cen iu m onarchii nie spotkała

11. STALINOWSKI ZSRR: UBÓSTWO I POTĘGA

S talin ow ski ZSRR , b ęd ą c y o b o k N ie m ie c i J aponii je d n y m z trzech g łó w n y ch

Złu d zen ia prysły o stateczn ie 6 lu tego 1946 roku. W w y g ło s z o n y m w ó w ­

W c zerw c u 1946 roku na b o c z n y to r u su nięty zosta ł ró w n ie ż m arszałek

D ecy zje p rzesą d zają ce o kształcie p o w o je n n e g o św iata z a p a d ły w czasie sp o

brało u d zia ł d w a d zieścia je d e n państw, m iała w du żej m ie rze ch arakter fasa

k tó ry w y s z e d ł z la t 1 9 3 9 -1 9 4 5 z tery to ria ln ym zyskiem . Z w a żyw szy, że sp o

8 m aja 1945 roku podpisan o akt całkow itej i b ezw a ru n k ow ej kapitulacji N ie

śm ierci. N a to m ia st w strefie ra d zieck iej w ob oza ch in tern ow a n ia u m ies zc zo

W ie lk im fiaskiem za koń czyła się w grudniu 1947 roku londyńska k o n fe

23 m aja 1945 roku Partia P racy p o d ję ła d ec yzję o w yjściu z k o a licji z konser

planów . W latach 1947/1948 zn a cjo n a lizo w a n o g ó rn ic tw o w ę g lo w e , e n e rg e

Gael - John Costello. J ego w ie lc e n iejed n o ro d n y rzą d n ie p o tra fił w y p ra c o

pod ją ł o d p o w ie d n ie działan ia, zakładające u d zia ł pań stw a w procesach ek o

w y m w y p e łn ia ć m ia ł ró w n ie ż funkcje g ło w y państw a. J e d n o izb o w e Z g ro m a

n ek d o instytucji IV Republiki. R zą d zą ca koalicja n ie m iała solidn ej w ię k s z o

C oraz bard ziej rysujący się n o w y kształt św iata, u fo rm o w a n y w w yn ik u w o j

w yk o n an o 5 w y r o k ó w W śród straconych b ył p rzy w ó d c a holen derskich fa szy

Po w o jn ie B elgia, H o la n d ia i Luksem burg d o k o n a ły zasadniczej zm ia n y w za

25 lipca 1943 roku król W ik to r Em anuel III do k o n a ł ra d y k a ln ego z w ro tu p o

w ie d z ą się po stronie w o ln o ścio w e j dem okracji, albo też p o stronie totalitar

P o d o b n ie ja k w czasie I w o jn y św ia to w ej, ró w n ie ż podczas konfliktu ś w ia to

ność staje się szkodliw a, g d y ż b e zp ie czeń s tw o św iata w y m a g a m ię d zy n a ro

Trudności gospodarcze, sp o w o d o w a n e silnym u zależn ien iem D anii od ry n

ku z tym p o w yb o ra ch p o w sta ł je d n o p a rty jn y rzą d socjaldem okratów , k tó re

Z koń cem d ru giej w o jn y ś w ia to w ej rzą d zo n a p rze z g en era ła Francisco Fran

zw a ła w szystkie państw a d o zerw a n ia stosunków d yplom atyczn ych i p o litycz

Złu d zen ia prysły o stateczn ie 6 lu tego 1946 roku. W w y g ło s z o n y m w ó w

niosły, rzec z jasna, k o łch o zy i ich mieszkańcy. Stalin p o p iera ł Łysenkę w n a

bec w łasn ych o b y w a teli. S zc ze g ó ln e zasłu gi w zw a lc za n iu „n iem iec k iej za ra

z d e c y d o w a n ie d e m o k ra tó w m o g ło oca lić Republikę, ja k tw ie rd z ił oskarżają

Prezyden tu rę o b ją ł Tildy, p rem ieros tw o Ferenc Nagy, je d n a k ż e ich s w o b o

ZSRR. G roza b ył szefe m n ied u żeg o Frontu Oraczy, a w je g o ga b in ecie klu

W śród w szystkich sa telitów H id era tylko B u łg a ria o d m ó w iła w ystąpien ia p rze

nych, a kom u n istyczn ą A n tyfa szystow sk ą R a d ę W y z w o le n ia N a r o d o w e g o Ju

w a i in teresy sow ieckich o b y w a te li w J u gosław ii o ra z p rzy w o ła ć do p o rz ą d

śm ierci Ż d a n o w a (1 9 4 8 ) koncepcja „socjalistyczn ej w s p ó ln o ty n a r o d ó w ” z o

12 k w ietn ia 1945 roku n a g ły w y le w k rw i d o m ó zg u s p o w o d o w a ł śm ierć p re

u św ia d om ion o sobie, iż o w e p ro b le m y w c a le nie są in cyd en ta ln e i d ru g o p la

i w rezu ltacie d u że braki w zaopatrzen iu . P rezyd en t m usiał p o kilku m iesią

gw a ra n to w a ło b y n ienaruszaln ość p ra w obyw atelskich , w tym p ra w a w y b o r

w ie lc e ryzyk o w n e, g d y ż kraj ten nie za m ierza h on orow a ć ja k ich k o lw ie k ukła

16 p a ń stw eu ropejskich partycypu jących w p la n ie M arshalla z a w ią z a ło w Pa

w o p od p isy w a n ia i ra tyfik ow a n ia tra k ta tó w m ię d zy n a ro d o w y c h ora z m ia n o

selskiego, a p o tem także b ył n a z y w a n y U nią Zach odn ią. Pakt ten o b o w ią z y

dię, W ło c h y ora z Portu galię. N A T O p rzy jęło fo rm u łę o b ro n n eg o sojuszu p o li

cza so w ej o p o zy cji, ge n era łem lo tn ictw a , Eduardo G om esem , a b y łym m in i

O b o z o w i a n typ eron ow sk iem u w y d a tn e g o w sparcia u d z ie liły Stan y Z je d

P o c zą w s zy od roku 1948, Peron za czął m yśleć o w y d łu żen iu sw ej p re zy

i ro zw o ju k ra jó w półku li za ch od n iej, a także stanie na straży ich su w eren n o

II w o jn ę św ia tow ą zakończyła 2 w rześn ia 1945 roku kapitulacja Japonii, p rzy

nie obecn ość s ę d z ió w radzieckich , k tó rz y n ie zn ali ża d n e g o z je g o u rzę d o

Po p ierw szych p o w o jen n y ch w yb o ra ch w k w ietn iu 1946 roku p rem ierem z o

arm ii, w o b e c c z e g o n oszą cy ju ż tytu ł generalissim u sa p rzy w ó d c a K M T posta

Korea, a n ektow an a w 1910 roku p rze z Japonię, 15 sierpn ia 1945 roku p o

24 m arca 1945 roku z a p o w ie d ź „w oln o ści w ła sn ej” w ram ach U n ii Francu

Francuskie p o m y sły u tw o rzen ia n iekom u n istyczn ego ośrodka w ładzy, m a

W latach II w o jn y św ia to w e j okupujący B irm ę Ja p oń czycy sp rzyja li m iejsco

tur w ładzy, tj. ra d y u sta w o d a w czej i ra d y w y k o n a w c ze j. L o n d y n u znał w ó w

liczbie Chińczyków . N a M alajach ro zw in ą ł się m a so w y ruch oporu , a n a jw ięk

W lipcu 1947 roku H o le n d rz y ro zp o częli du żą o fen sy w ę w o js k o w ą na Ja

Spośród k ra jó w A fry k i P ółn ocn ej p o ło żo n y ch na za ch ód od Egiptu (stąd n a