Η ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ 1914-18

για την Έλλά8α. «Σχεφτεϊ:τε», έγραφε, «τί θα ετχε συμβεί: i&.ν ετχα προ­
σχωρήσει στην 'Αντάντ. Δεν θα ετχαν στείλει επαρκη στρατεύματα ... χαl
εγώ, μόνος άπέναντι στ-οuς Γερμανούς, τοuς Αύστριαχούς καl τούς Βουλ­
γάρους, θα ετχα συντριβεί: ... ». 'Εξίσου χαλα άντιλαμβανόταν οτι, άν ετχε
συμμαχήσει με τlς Κεντρικες Δυνάμεις, ό όλέθριος άποχλεισμος τΥjς Έλ­
λά8ας άπο τούς Συμμάχους θα ετχε επιβληθεί: πολύ νωρίτερα, χαl θα εrχε
κατασχεθεί: ολο το 8υναμιχο τΥjς έλληνιχΥjς ναυτιλίας.

•Η εκθρόνιση τού Κωνσταντίνου

"Ως τα μέσα τοu χαλοχαιpιοu τοϋ 1917 ή προσωρινη κυβέρνηση τΥjς Θεσ­
σαλονίκης ετχε έ8ραιώσει τη θέση της, χαl οί Σύμμαχοι κατέστρωναν σχέ-
8ια να άνοίξουν μέτωπο στη Μαχε8ονία, παρα τlς παλαιότερες άποτυχίες
τοϋ Sarrail. Για ~να 8ιάστημα έχαναν 8ιαπραγματεύσεις με τη Βουλγαρία,
την Αύστρία χαl την Τουρκία για μια χωριστη συνθήκη ειρήνης, μόλις ο­
μως χάθηκε χαl ή τελευταία ελπί8α για επιτυχία αύτΥjς τΥjς προσπάθειας,
άρχισαν να συνει8ητοποιοϋν οτι μια προέλαση άπο τη νοτιοανατολιχη στην
χεντριχη Εύρώπη 'ίσως συντόμευε τον πόλεμο. Φοβοϋνταν ώστόσο οτι, ο­
σον χαιpο έμενε στο θρόνο ό Κωνσταντίνος, ύπΥjρχε χίν8υνος για το όρμη­
τήριό τους. Οί Γάλλοι έπέμεναν άπο άρχετον χαιpο να κηρυχτεί: έκπτωτος
τοϋ θρόνου, χαl στlς 29 Μαtου/11 'Ιουνίου ό J onnart, ώς 'Ύπατος Άρμο­
στης τών προστάτι8ων Δυνάμεων, άναχοίνωσε στον Ζαtμη, πού ~ταν πά­
λι πρωθυπουργός, την άξίωση να παραιτηθεί: ό Κωνσταντίνος ύπερ ένος
άπο τούς νεότερους γιούς του, επειΙ>η ό μεγαλύτερος, ό χατοπινος βασιλιας
Γεώργιος Β', θεωροϋνταν ύπερβολιχα φιλογερμανός. Συγχλήθηχε συμ­
βούλιο τοϋ στέμματος χαl ό βασιλιας άναχοίνωσε στούς ταραγμένους ύ­
πουργούς του 5τι θα έπαιρνε το 8ρόμο τΥjς εξορίας για το χαλο τΥjς χώρας
του. Δεν ύπέβαλε τυπιχα την παραίτησή του άπο το θρόνο, άλλα 8ήλωσε
την πρόθεσή του να παρα8ώσει τοc ήνία τΥjς 8ιαχυβέρνησης στον 8ευτερό­
τοχο γιό του 'Αλέξαν8ρο. Δυο μέρες άργότερα επιβιβάστηκε σε ~να σκά­
φος στον Ώρωπο χαl άναχώρησε, παρα τlς εχχλήσεις τοϋ πλήθους να μεί­
νει. Μόνο με τέχνασμα κατόρθωσε να 8ιαφύγει χωρlς να 8ημιουργηθοϋν έ­
πεισό8ια. Σε μήνυμά του προς τον περίλυπο καl εξαγριωμένο λαό του 8ια­
χήρυξε:
«Έχπληρών το χαθΥjχον μου προς την Έλλά8α χαl μόνον προς το συμ­
φέρον ταύτης άποβλέπων, ύπείχων 8' εις την άνάγχην, καταλείπω μετα τοu
8ια86χου την φιλτάτην μου πατρί8α, άφήνων επι τοϋ θρόνου τον υίόν μου
'Αλέξαν8ρον ... Παρακαλώ πάντας ύμiΧς ίνα 8εχθΥjτε την άπόψασίν μου

325
 Η ΕΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

ταύτην μετα. ήρεμίας και γαλήνης ψυχΥjς, εχοντες πεποίθησιν Ε:πι τον Θεόν,
... ' ,,..
ου επικα λ ουμαι την ε<ο \
'ζ υψους
ff ' επι
' ' το
' '
''θ νος αντι'λ η ψ ιν».
ε

Οι Σύμμαχοι, πού ε!χαν άποβιβά.σει στρατό, συνέλαβαν άρκετι3:. ήγετι­

κι3:. στελέχη τΊjς βασιλικΥjς παρά.-;αξης. Τον Μεταξά., τον Γούναρη και &λ-
λ ους '
τους ε"θ εσαν ' ' '
υπο περιορισμο στην ' Κ ορσικη.
' Σ τις
' 14/27 'Ι ουνιου
' ''
εγινε

ή Ε:γκατά.σταση τοu Βενιζέλου στο πρωθυποuργικο άξίωμα. Αuτος ζήτησε

άμέσως τljν κατάργηση τοu νομοθετικοu σώμα.τος πού ε!χε άναόειχτεϊ: στις
Ε:κλογΕ:ς τοu Μα.tου τοu 1915, μΕ: τσν ίσχυρισμο οτι οι Ε:κλογΕ:ς πού ε!χε
κάνει ό Σκουλούοης τον Δεχ.έμβριο τοu 1915 ήταν άντισυντα.γμα.τικές. 'Α­
κολούθησε γρ·ήγορα ή Ε:πά.νοόος τών Βενιζελικών στα. άξιώματα. στο στρά.­
τό, στο ναυτικο και στη όημόσια όιοίκηση και ·ή άπόλυση ολων &κείνων
πού ε!χα.ν τα.υτισ-;εϊ: μΕ: το κα.θεστως τοu Κωνσταντίνου. Το μέτρο α.uτο
προκάλεσε βα.θιι3:. πικρία., καθως συνοόεύτηκε άπο πολu κα.τα.πιεστικη όρά­
ση τΊjς βενιζελιχ.Ίjς χωροφυλακ'f\ς. Στο μεταξu ε!χε άρθεϊ: ό άποκλεισμος
πού ε!χα.ν Ε:πιβά.λει οι Σύμμαχοι, και προτοu περάσει πολύς καιρος "α.
τρόφιμα και το πολεμικο ύλικο &ρχισα.ν πάλι να. ρέουν προς την Έλλά.όα..
οι Σύμμαχοι χορήγησαν όά.νειο στ·Ιj βενιζελικ-Ιj Έλλά.όα.. Αuτο εόωσε τη
όυνα.τότητα. στον Βενιζέλο να. Ε:ξοπλίσει όέκα. μεραρχίες ποu θα. πολεμοuσαν
στο πλευρο τών Συμμάχων Ε:ναν-;-ίον τών Κεντρικων Δυνάμεων, μΕ: τις ό­
ποϊ:ες όιέκοψε -;ις όιπλωμα.";'ικΕ:ς σχέσεις μόλις άνέλαβε την πρωθυπουργία..

Ή έκστρατεία ση) Μακεδονία, Σεπτέμβριος 1918

Ό έλληνικος στρα.";'ος τοu βορρiΧ ε!χε άρχίσει να. όια.μορφώνεται πολύ
πριν Ε:γκα.τα.σ-;-α.Οεϊ: στη Θεσσαλονίκη ή προσωρινη κυβέρνηση (ή Τριανόρία.
Βενιζέλου, ΔαγκλΥj και Κουντουριώτη). 'λξιωμα.τικοι και &νόρες ποu ε!χα.ν
κατορθώσει να. γλιτώσουν άπο τα. νύχια τοu όεξιοu Συνόέσμου των 'Επι­
στράτων εΙχα.ν πάρει το όρόμο για. τ·Ιj Θεσσαλονίκη περνώντας άπο τα. νη­
σιά. 'Εκεί: ε!χα.ν συγκεντρωθεί: και τα. ύπολείμμα.τα των έλληνικων όυνά­
μεων πού ε!χαν ύποχωρήσει άπο την Καβάλα. 'Επίσης ό τοπικος όιοικητής,
ό συνταγματάρχης Ζιμβρα.κά.κης, ε!χε στρατολογήσει πολλοuς άπο τοuς
ντόπιους, πράγμα πού Ε:νόχλησε τον πληθυσμο τΊjς περιοχfjς και την Έκ­
κλησία.'Ώς τον Νοέμβριο τοu 1916 ε!χα.ν Ε:πα.νόρωθεϊ: τρία έλληνικι3:. τάγ­
μα.τα., ποu ύπηρέτησα.ν ύπο "ις όιαταγΕ:ς των Βρετανών στο Ε:πιχειρησια.κa
τμΎjμα τοu Στρυμόνα. στο μα.χ.εόονικο μέτωπο. Τα. στρατεύματα α.uτα. ε!­
χαν πάρει μέρος την άνοιξη τοu 1917 στην &ποτυχημένη Ε:πίθεση πού κό­
στισε στη στρατιι3:. τΎjς 'ΑνατολΎjς 14.000 νεκρούς και όΕ:ν ε!χε κανένα άπο­
τέλεσμα, Ε:κτος άπο την κατάκτηση μερικων Ε:ξωτερικων φυλακίων. Κα.τι3:.

326
 Η ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ 1914-18

τα τέλη Μαtου εΙχαν και πάλι καταλάβει θέσεις κατα μΊjκος τΊjς άμυντικΊjς
γραμμΊjς πού Ε:κτεινόταν άπο τη λίμνη Πρέσπα στα ουτικα &ς τον Στρυμό­
να στα άνατολικά. Όπωσοήποτε βρίσκονταν σε &θλια κατάσταση. Το σερ­
βικο άπόσπασμα 1jταν άποκαροιωμένο και πολιτικα οιχασμένο. Οί ρωσι­
κες ταξιαρχίες &ρχισαν να παρουσιάζουν συμπτώματα ά.νυπακοΊjς μετα την
έμφάνιση μπολσεβίκων προπαγανοιστ&ν και στασίασαν τον Μάρτιο τοϋ
1918. 'Αλλα και τα γαλλικα στρατεύματα βρίσκονταν σε ά.ξιοθρήνητη κα­
τάσταση και άντιμετώπιζαν πολύ Ε:χθρικα τον άνώτατο οιοικητη Sarrail.
Μόνο οί Βρετανοι και οί 'Έλληνες 1jταν σε θέση να πολεμήσουν, άλλα και
αύτούς τούς είχε οεκατίσει ή έλονοσία. Ή κατάσταση σε ολο το μΊjκος τοϋ
μακεοονικοϋ μετώπου 1jταν τόσο σοβαρή, ώστε το θέμα αν &ξιζε η ι>χι να
οιατηρηθεί ή στρατια τΊjς 'ΑνατολΊjς είχε εξελιχτεί, περισσότερο ά.πο κάθε
&λλη φορά, σε σφοορα ά.μφιλεγόμενο ζήτημα, τόσο στις Ε:σωτερικες συζη­
τήσεις τών συμμαχικων κυβερνήσεων οσο και στις οιαβουλεύσεις μεταξύ
τους. Στη συνοιάσκεψη τΊjς Ρώμης, στις ά.ρχες τοί.ί 1917, ό Lloyd George,
πού είχε γίνει στο μεταξύ πρωθυπουργός, είχε εύνοήσει τη οιατήρηση τοϋ
μακεοονικοί.ί μετώπου, άλλα μετα την άποτυχία τΊjς Ε:αρινΊjς επίθεσης είχε
καταλήξει να άμφιβάλλει για την άξία του. Τελικα στράφηκε Ε:ναν-οίον των
λεγόμενων «ουτικόφιλων» (Ε:κείνων πού ηΘελαν τη συγκέντρωση ολων τών
ουνάμεων στο ουτικο μέτωπο) και εύνόησε ενα σχέοιο πού πρόβλεπε να
χρησιμοποιηθεί το βαλκανικο μέτωπο για να συντριβοί.ίν τα ά.ντιστηρίγμα­
τα τΊjς Γερμανίας, να οεσμευτοί.ίν γερμανικες ουνάμεις στην' Ανατολή, κα1.
να Ε:πακολουθήσει είσβολη στην κεντρικΎj Εύρώπη άπο τα νοτιοανατολικά.
Ό Lloyd George εβλεπε Ε:πίσης οτι 1jταν πολύ σημαντικο να ύπάρχουν
βρετανικα στρατεύματα σε μικρ·Ιj ά.πόσταση άπο την Κωνσταντινούπολη
καί, παρα το γεγονος οτι είχε άναλάβει τΎjν ύποχρέωση να στείλει μια με­
ραρχία στην Παλαιστίνη, βασιζόταν στο οτι οί 'Έλληνες Θα οιέθεταν -ο­
ταν παρουσιαζόταν άνάγκη- τον κύριο ι>γκο των ουνάμεων στο μακεοο­
νικο μέτωπο.
τα σχέοια τοί.ίLloyd George 1jταν ά.πίθανο να προοοεύσουν οσο έμενε
άνώτατος ά.ρχηγος ό στρατηγος Sarrail. Οί 'Ιταλοί, οί Σέρβοι και οί 'Έλ­
ληνες 1jταν Ε:χθρικα οιατεθειμένοι ά.πέναντί του, και οί Βρετανοι τον άντι­
μετώπιζαν με βαθια ουσπιστία. 'Ακόμα και πολλοl Γάλλοι Θα προτιμοί.ί­
σαν να πάρει κάποιος &λλος τη θέση του η να κλείσει το μακεοονικο μέ­
τωπο. Άλλα ό Sarrail είχε ίσχυρούς φίλους στη Γαλλία. Τον Μάρτιο τοu
1917 είχε την ύποστήριξη τοϋ Painleve, ύπουργοί.ί Στρατιωτικών τΊjς
Γαλλίας, πού έγινε πρωθυπουργος τον έπόμενο Σεπτέμβριο. Ό Sarrail άν-
, ' '
'θ ηκε απο τον στρατηγο
τικαταστα ' Gu1·11 aumat \
μο'λ ις τον Ν οεμ ,,
Ι β ριο, οταν

327
 Η ΕΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

ό Clernenceau σχημάτισε την κυβέρνησή του και αρχισε την έπίθεσή τοι>
κατcΧ. τοu Caillaux, παλιοu φίλου και προστάτη τοu Sarrail. Ό νέος οιοι­
κητής, πού έγκαινίασε καλες σχέσεις με τούς Συμμάχους, γρήγορα εβαλε
'
τους '
«κηπουρουςη \ σκα'Ψ ουν
6 να Ι
νεους ~ '
σρομους και' γενικα
' να
' β ε λτιωσουν
'
τις γραμμες τών έπικοινωνιών. 'ΑλλcΧ. &κ6μα και τ6τε, έκείνο πού έμπ6οι­
σε τη μεταφορcΧ. τοu στρατοu στο ουτικο μέτωπο ήταν ή έξαιρετικη &ουνα­
μία τών μονάοων. Γι' αύτο οί μονάοες παρέμειναν έκεί πού βρίσκονταν καl
μάλιστα ένισχύθηκαν. Ό Guillaurnat είχε πολύ καλη γνώμη για. τον έλλη­
νικο στρατο και τοu &πέοιοε μεγάλη σημασία. Στον-παλαιο έθνικο στρατο
πού είχε συγκροτήσει ό Ζιμβρακάκης, μπ6ρεσε νcΧ. προσθέσει, χάρη κυ­
ρίως στη μεσολάβηση τοu βασιλιiΧ 'Αλεξάνορου, κάπου 20.000 -η 'Cσως
και περισσ6τερους- στρατιώτες πιστούς στο βασιλιά, πού κατάγονταν ά­
πο την 'Αθήνα, τη Λάρισα, τη Λαμία και την Πάτρα. ΑύτcΧ. τcΧ. στ-pατεύμα­
τα έπιτέθηκαν με την ύποστήριξη των Γάλλων στο βουλγαρικο οχυρο τοϋ
ΣκρcΧ. ντl Λέγκεν κατcΧ. τcΧ. μέσα Μαtου, αίφνιοιάζοντας τούς Βουλγάρους,
και έξολ6θρεψαν ενα όλ6κληρο έχθρικο σύνταγμα, συλλαμβάνοντας συγ­
χρ6νως 1.800 αίχμαλώτο υς (μαζί τους και οιακ6σιους Γερμανούς). Ή νίκη
αύτη ήταν σημαντική: αuξησε την προσέλευση έθελοντών, πολλοί άπο τούς
όποίους προέρχονταν άπο πρώην φιλοβασιλικούς κύκλους.
Ό Guillaurnat είχε μ6λις σημειώσει αύτη την πολυοιαφημισμένη μι­
κροεπιτυχία 5ταν ό Clernenceau τον ανακάλεσε για. να. είναι οιαθέσιμος να.
&ναλάβει τη οιοίκηση τοu ουτικοu μετώπου &ν ό Foch η ό Petain &πο­
οεικνύονταν &κατάλληλοι. Στη θέση του στάλθηκε ό Franchet d'Esperey,
πού ήταν και παλαι6τερα ύποψήφιος οιοικητής. Ό d'Esperey εφτασε στη
Θ εσσα λ ονικη
ι '
στις 4/17 'Ι ουνιου
ι ι
και' αμεσως
' '1' ι
σημιουργησε .Λ'
Κ<Μ\ες ι
σχεσεις

με τούς ύφισταμένους του, τούς οιοικητες τών έθνικών στρατευμάτων. Με

την παρουσία του εοωσε, περισσ6τερο &πο 5,τι ό προκάτοχ6ς του, μια. α'C­
σθηση σκοπιμ6τητας στο μακεοονικο μέτωπο.' ΑλλcΧ. οί συμμαχικες κυ­
βερνήσεις έξακολουθοuσαν να. είναι οιστακτικές, γιατί έπηρεάζονταν &πο
τούς «ουτικ6φιλουςη πού ύπηρετοuσαν σε έπιτελικες θέσεις. Το βρετανικο
ύπουργεϊο Στρατιωτικών 5χι μ6νο &πέσυρε οώοεκα τάγματα &πο τή Μα­
κεοονία και τα. μετέφερε στο ουτικο μέτωπο, &λλcΧ. και έξέτασε με καχυπο­
ψία το αϊτημα τοu στρατηγοu Milne για. ένισχύσεις και πολεμοφ6οια.
π αρ '"λ
ο α αυτα σε μια στρατιωτικη συσκε ψ η που εγινε στις
' ' ' ' ' ' '" ' 21 'Ι ου λ'ιου /3
Αύγούστου στlς Βερσαλλίες συμφωνήθηκε 5τι, ένω οεν επρεπε νcΧ. μειω­
θοuν οί προσπάθειες στο μέτωπο τΊjς ουτικΊjς Εύρώπης, επρεπε να. οοθοuν
στον d'Esperey όοηγίες να. έξαπολύσει μια. έπίθεση τη στιγμη πού θά.

6. Βλ. τήν πpοηγοόμενη σημείωση (άp . 5).

328
 Η ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ 1914-18

θεωροuσε αuτος κατάλληλη. Ό d'Esperey ήταν σχεοον ετοιμος γι' αuτη

την έπίθεση. 'Αθόρυβα εΙχε ήδη μετακινήσει μονάδες βαρέος πυροβολικοu,
" 'λ'εyχουν απο υ"Ψ οι;; που
ωστε να ε' ' '
1
ξ επερνουσε
- τα' 2 .000 '
μετρα το ' Ν τομπρο-
πόλιε και το Βέτρενικ.'Επίσης εΙχε άναδιορyανώσει το μέτωπο. Οί Σέρβοι,
με έπικεφαλΎjς τον ίκανο στρατηγό τους Mishich, εΙχαν άποστολη να δια­
σπάσουν τον τομέα τών δέκα χιλιομέτρων πού ενωνε το Σοκολ με το Βέ­
τρενικ. 'Έξι έλλψικες μεραρχίες εΙχαν τεθεί στις διαταyες τοu στρατηyοu
Milne, με τη συμφωνία 8τι άρyότερα Θα άναλάμβανε τη διοίκηση τοu το­
μέα τοu Στρυμόνα ό στρατηyος Δαγκλής. Δυο &λλες έλληνικες μεραρχίες
τέθηκαν στις διαταyες τοu Γάλλου στρατηyοu d'Anselme, και μια ενατη
μεραρχία εΙχε έπικεφαλΎjς τον συνάδελφό του στρατηyο Henrys. Ή έλλη­
νικη μεραρχία πού άπέμενε προοριζόταν yιcl: έφεδρεία.
'Ακόμα και αuτη τη στιyμη οί συμμαχικες κυβερνήσεις, ίδιαίτερα οί
κυβερνήσεις τΎjς 'Ιταλίας και τ'ijς Βρετανίας, τήρησαν διστακτικη στάση.
Στις 22 Αuyούστου/4 Σεπτεμβρίου ώστόσο, όGuillaumat π'ijρε μέρος σε
μια σύσκεψη πού εyινε στην πρωθυπουρyικη κατοικία, στην Downing
Street, και επειτα π'ijyε στη Ρώμη. Τόσο ό Lloyd George 5σο και οί Ίτα­
λο!. συμφώνησαν να άρχίσει ή έπίθεση, και ό d'Esperey άποφάσισε να την
έξαπολύσει στις 1/14 Σεπτεμβρίου. Τις πρώτες πρωινες ώρες &ρχισε &-
γριο βομβαρδισμο τοu τομέα άνάμεσα στο δυτικο Βέτρενικ κα!. στο Σοκόλ.
Την έπόμενη μέρα οί Σέρβοι κατέλαβαν επειτα άπο θυελλώδη έπίθεση τις
δυτικες και άνατολικες πλαyιες τοu Βέτρενικ, ένώ γαλλικα άποικιακα
στρατεύματα έκπόρθησαν το όχυρο τοu Ντομπροπόλιε. Το βράδυ γαλλικα
και σερβικα στρατεύματα εφτασαν στην κορυφη τοu Σοκόλ. Στις 3/16
Σεπτεμβρίου οί Σέρβοι, πού βρίσκονταν τώρα στα πάτρια έΟάφη τους, έπι­
τέθηκαν στον Κόζιακα. ~Ως την έπόμενη μέρα εΙχαν κατορθώσει να είσΟύ­
σουν σε πλάτος δέκα χιλιομέτρων σε ενα μέτωπο τριάντα χιλιομέτρων πε-
'
ριπου, '
και στις ' 5/18 Σ επτεμ β ριου
' κατευ θ'υνονταν ' '
πια προς τον ' Τ σερνα.
'
Το πρω!. τ'ijς 'ίδιας μέρας τα έλληνικα και βρετανικα στρατεύματα &ρχι­
σαν την προέλασή τους στο μ'ijκος τοu μετώπου τ'ijς Δοϊράνης και σε λιγό­
τερο άπο μια &ρα μπ'ijκαν στην πόλη έλληνικες μονάδες. Στο μεταξύ μο­
νάδες τοu βρετανικοu στρατοu εΙχαν καταλάβει την τοποθεσία Πετι Κου­
ροννέ. 'Ένας &λλος έλληνικος σχηματισμός, άφοu συνέλαβε έπτακόσιους
αίχμαλώτους, άναρριχήθηκε στις άπότομες πλαyιες τοu Γκραν Κουρον­
νέ, στα δυτικα τ'ijς πόλης κα!. τ'ijς λίμνης, 5που κατόρθωσαν έπίσης να άνε­
βοuν και &λλες δυνάμεις, κυρίως βρετανικές. Στο σημείο αuτο 5μως οί δυ­
νάμεις τών έπιτεθεμένων ήταν πολύ ύποδεέστερες και εΙχαν να άντιμετω­
πίσουν το σφοδρότατο πuρ των καλα καλυμμένων βουλγαρικών πολυβο-

329
 Η ΕΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

λείων, ποu τα ύπεράσπιζαν ίσχυρες ουνάμεις. Ή έπιχείρηση ήταν ά.σφα­

λώς πολu πιο Ούσκολη ά.πο 5,τι στον τομέα τοu Ντομπροπόλιε χα!. τοu Βέ­
τρενικ, κα!. οί βρετανικες κα!. έλληνικες ουνάμεις ά.πέτυχαν στην προσπά­
θειά τους να καταλάβουν το Μεγάλο Κουροννέ. Στο μεταξu συνεχιζόταν ή
έπίθεση τΊjς κρητικΊjς μεραρχίας, σε συνουασμο με βρετανικες μονάοες, ά.­
πο την όροσειpα Κρούσια στα ά.νατολικα τ'Υjς λίμνης τ'Υjς Δοϊράνης άλλα
κα!. αύτη ή έπιχείρηση ά.πέτυχε, έπειοη aεν είχε γίνει συντονισμος των έ­
νεργειών. τ-ην 'ίοια τύχη είχε κα!. μια. έξόρμηση ποu εκαναν τ·ην έπόμενη
μέρα (6/19 Σεπτεμβρίου) βρε7ανικcΧ. στρατεύματα. χα!. Ούο έλληνικcΧ. συν­
τάγματα τ'Υjς μεραρχίας Σερρων στοuς λόφους σ,α. βόρεια τΊjς Δοϊράνης.
Μολονότι ό στρατηγος Milne είχε μεγάλες ά.πώλειες κα!. οεν κατάφερε κα!.
πολλcΧ. πράγματα ϋστερα ά.πο ουο μέρες μαχων, είχε πάντως έκπληρώσει
το ρόλο του, να. παρεμποοίσει οηλαοη τον έχθρο να. μεταφέρει στρατεύματα
για. να. γεμίσει τα κενcΧ. ποu είχαν οημιουργήσει οί Γάλλοι κα!. οί Σέρβοι στα.
ουτικά.
'Εκείνη ά.κριβώς τη στιγμ·η ή ά.νώτατη βουλγαρικη ήγεσία π'Υjρε την πα­
ράοοξη ά.πόφαση να. ά.ποτραβηχτεϊ: ά.πο τ!.ς όχυρωμένες ά.μυντικες τοπο­
θεσίες γύρω ά.πο τη Δοϊράνη, γιατ!. οί Γερμανο!. τοuς ά.πέτρεψαν να. πραγ-
' \ > Ι
ματοποιησουν τις αρχικες τους
βλ'ψ \ > θ - λ;:. ;:.\
ε εις, να αντεπιτε ουν οη αοη στον το-
\
μέα τ'Υjς Δοϊράνης κα!. νcΧ. προχωρήσουν προς τη Θεσσαλονίκη.' Η προέλασή
τους θα. είχε χα!. την ύποστήριξη τ'Υjς οεύτερης βουλγαρικΊjς στρατιας ποu
βρισκόταν στο χωpο τοu Στρυμόνα. Οί Βούλγαροι ύπολόγιζαν 5τι ό d'E-
sperey, ποu είχε καθηλωθεί με τ!.ς ουνάμεις του στον Τσέρνα, οεν θcΧ. μπο­
ροuσε να. σπεύσει σε βοήθεια των βρετανικων κα!. των έλληνικων ουνά­
μεων. Ό στρατηγος von Steuben θεώρησε αύτο το σχέοιο καθαρ·η πcφα­
φροσύνη. 'Ήθελε τοuς Βουλγάρους στο μέτωπο τ'Υjς Δοϊράνης, για. να. οιε­
ξάγουν έπιχειpήσεις στα. νωτα κα!. στ!.ς γραμμες ά.νεφοοιασμοu τών ουνά­
μεων τοu d'Esperey. Ό στρατηγος T odorov, ύπαρχηyος των βουλγαρι­
κων στρατευμάτων, πολu ένοχλημένος έπειοη οί Γερμανο!. οεν εστειλαν
ένισχύσεις στη Μακεοονία, ά.ποφάσισε 5τι, έφόσον οί βουλyαρικες ουνά­
μεις aεν θα. προχωροuσαν, ήταν καλύτερο να. τραβηχτοuν πίσω σε μια. φυ­
σικη ά.μυντικη γραμμη ποu έκτεινόταν ά.πο τcΧ. νότια τ'Υjς Σόφιας &ς τη νό­
τια Σερβία. Γι' αύτο εοωσε οιαταγη για. ύποχώρηση, προς μεγάλη ουσαρέ­
σκεια τοu οιοικητ'Υj των έκεϊ: μονάοων Nerezov. ΒρετανικcΧ. ά.εροπλάνα,
χωρ!.ς νcΧ. συναντ·~σουν καμιcΧ. ά.ντίσταση ά.πο τη γερμανικη ά.εροπορία, προ­
ξένησαν βαρύτατες ά.πώλειες στ!.ς ουνάμεις των Βουλγάρων ποu ύποχω­
ροuσαν. Στη βιασύνη τους να. οιαφύγουν οί Βούλγαροι, ποu το ήθικό τους
είχε σπάσει, έγκατέλειπαν πίσω τους τον όπλισμο κα!. τα. έφόοιά τους. Ό

330
 Η ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΟ ΠΟΛΕΜΟ 191!>-18

Milne χα.τα.δίωξε οσο γρηγορότερα. μποροuσε τtς δυνάμε~ς πού ύποχωροu­

<Jα.ν. τα βρετα.νικα στρα.τεύμα.τα. έφτα.σα.ν στην Μπελάσικα. Πλάνινα., κα.t
ή κρητικη μεραρχία. προέλασε όια.σχίζοντα.ς τούς λόφους στα βορειοα.να.­
τολικα τΊjς Δοϊράνης. ''Ως τtς 12/25 Σεπτεμβρίου το βρετα.νικο ίππικο είχε
περάσει τα σύνορα. τΊjς Βουλγα.ρία.ς.
Στο μεταξύ στα δυτικα ό στρα.τηγος d'Anselme, με την ύποστήριξη
έλληνικων σχημα.τισμων, είχε δια.σπάσει στlς 6/19 Σεπτεμβρίου τη γρα.μ­
μη τΊjς 3ης βουλγα.ρικΊjς μερα.ρχία.ς στο i5ρος Τζένα.. Στlς 9/22 Σεπτεμ­
βρίου οί Σέρβοι είχα.ν φτάσει στον 'Αξιό, ένω στtς 12/ 25 Σεπτεμβρίου
γαλλικές κα.t σερβικ€:ς δυνάμεις κα.τέλα.βαν το Gradsko, το άνεφοόια.στικο
κέντρο των Γερμα.νων για τtς έπιχειρήσεις τοu μα.κεόονικοu μετώπου.
'Έπειτα. προχώρησαν στο πέρασμα. τΊjς Μπα.μπούνα.ς, οπου οί Σέρβοι είχα.ν
&ντιτάξει σθενα.ρη άντίστα.ση χα.τα τ·Ιjν ύποχώρησή τους το 1915. Ό έπό­
μενος στόχος -.ων Συμμάχων fιτα.ν το Βέλεζ. Τότε άκριβώς το γα.λλικο
1ππικό, ύπο τον J ouinot-Gambetta, έκα.νε μια κυκλωτικη κίνηση προς τα
&ριστερα τοu Βέλεζ, κα.ί, άφοu κάλυψε σχεδον έκα.το χιλιόμετρα. δύσβατης
περιοχΊjς σε διάστημα. μικρότερο άπο μια βδομάδα., κατηφόρισε πάλι στην
κοιλάδα. τοu 'Αξιοu λίγο νοτιότερα. άπο τα Σκόπια.. Τη σημα.ντικη α.ύτη πό­
λη την κα.τέλα.βε στlς 16/29 Σεπτε:μβρίου. Ή έχθρικ-Ιj άντίστα.ση είχε πια
στα.μα.τήσει σε i5λα. σχεδον τα μέτωπα.. Τ-Ιjν προηγούμενη μέρα. ή Βουλγα­
ρία., πού βρισκόταν σε κα.τάστα.ση έξέγερσης, είχε στείλει εκπροσώπους
της στη Θεσσαλονίκη να όια.πρα.γμα.τευθοuν τη σύναψη συνθήκης είρήνης.
Οί οροι πού έθεσε ό d'Esperey fιτα.ν όπωσδήποτε έπα.χθείς. Ζήτησε συγ­
κεκριμένα. να έκκενωθοuν τα έλληνικα κα.l σερβικα έδάφη· τα α.ύστρια.κα
κα.l γερμα.νικα στρα.τεύμα.τα να έγκατα.λείψουν τη Βουλγαρία.· ή rδια. ή
Βουλγαρία. να δια.λύσει το στρατό της, να παραδώσει τον όπλισμό της κα.l
να έπιτρέψει στούς Συμμάχους να χρησιμοποιοuν το έδαφος κα.l τούς σιδη­
ροδρόμους της για να συνεχιστεί ό πόλεμος. Την rδια. μέρα. στο Σπα ό
Hindenburg κα.l ό Ludendorff είχα.ν χα.τα.λήξει στο συμπέρασμα. οτι, με
την κα.τάρpευση τοu μα.κεδονικοu μετώπου, ό πόλεμος είχε χα.θεί.
Ό d'Esperey έλπιζε οτι Θα τοu δινόταν ή εύκα.ιρία. να χτυπήσει τον Δού­
ναβη κα.t να εtσβάλει στ-Ιj Ρουμανία., άλλα οί Βρετανοί έπέμενα.ν να προελά­
σει ό Milne με στόχο την Κωνσταντινούπολη -σχέδιο πού το εύνοοuσε κα.l
ό Foch. Στη συμμα.χικ-Ιj συνόιάσκεψη, πού έγινε στlς 21 Σεπτεμβρίου/4
'Οκτωβρίου, βρέθηκε μια συμβιβα.στικη λύση. Μια διεθν-Ιjς Μνα.μη, πού Θα
την άποτελοuσα.ν κυρίως έλληνικα κα.ί βρετα.νικα στρα.τεύμα.τα., eα βάδιζε
έναντίον τΊjς Κωνσταντινούπολης ύπο την &.νώτα.τη ήγεσία τοu d'Esperey,
άλλα με άμεσο διοικητη τον Milne, ένω μια άλλη διεθνης δύναμη, πού Θα

331
 Η ΕΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

περιλάμβανε βρετανικές και έλληνικές 8υνάμεις, Θα ~μενε στήν περιοχή τοϋ

Δούναβη ~τοιμη να άναλάβει 8ράση.' Αλλα οί 8υνάμεις τοϋ Milne 8έν χρειά­
στηκε να ρίξουν οϋτε μια τουφεκιά. Στtς 17 /30 'Οκτωβρίου 1918, τήv
ήμέρα πού ή έμπροσθοψυλακή του ~ψτανε στο Δε8εαγάτς, οί Τοϋρκοι
ύπέγραψαν τήν άνακωχή τοϋ Μού8ρου.

332
 ΚΕΦΆΛΑΙΟ Ιζ'

Ό τέταρτος άπελευθφωτικός άγώνας:

ό πόλεμος στη Θpάκ71 και στ7) Μικpa .. Ασία

Οί έλληνικeς άξιώσεις στη διάσκεψη τής είρήνης

Βάζοντας την Έλλάόα: να πολεμήσει στο μα:κεόονικο μέτωπο ό Βενι­

ζέλος έξα:σφάλισε για τον έα:υτό του και για τη χώρα: μια εύνοϊκη ύποόοχη
στην εύρωπα:ϊκη όιάσκεψη τ'Υ)ς είρήνης. 'Όταν π'Υjγε στο Παρίσι, τον Δε­
κέμβριο τοu 1918, είχε ηόη όεσμευτεί με τις πολεμικες όια:κηρύξεις του
στον ά.γώνα: κα:τα τών βασιλοφρόνων να συμπεριλάβει τούς ά.λύτρωτους
'Έλληνες στο έθνικο βασίλειο. Τις ά.ξιώσεις του πάντως όεν τις στήριξε
στις ά.όρισ,ες προσφορες πού είχε κάνει ή Μεγάλη Βρετανία: το 1915, ά.φοu
οί προσφορες έκείνες όεν είχαν γίνει όεκτές. 'Αντίθετα: στηρίχτηκε στις ύ­
πηρεσίες πού είχε προσφέρει ή Έλλάόα: στούς Συμμάχους, και στούς όε­
κα:τέσσερις 5ρους τοu Προέόρου Wilson -ίόια:ίτερα: στον 5ρο έκείνο πού
πρόβλεπε για τl.ς μειονότητες τ'Υjς οθωμα:νικ'Υjς α:ύτοκρα:τορία:ς «σuνθ'Υjκες
ά.σφα:λοuς όια:βίωσης και εuκα:φίες ά.νενόχλητης και α:uτόνομης ά.νάπτυ­
ξης .. . ». Πολλοι ά.μφέβα:λλα:ν αν ~ταν σκόπιμο να προβληθοuν μεγάλες ά.­
ξιώσεις. Μερικοί, 5πως ό 'Ίων Δραγούμης, είχαν κάθε όικα:ίωμα: να ά.μφι­
σβητοuν τΊjν τα:κτικΊj τοu Βενιζέλου, ά.φοu ή φιλοσοφική τους θεώρηση τ'Υjς
ίστορία:ς κα:l οί έπιόιώξεις τους όιέφερα:ν έντελώς ά.πο τlς όικές του. 'Υπ'Υjρ­
χα:ν κα:l άλλα: άτομα: πού είχαν έκείνο τον κα:φο ύπογρα:μμίσει τα στρα:τιω­
τικα προβλήματα: πού παρουσίαζε ή ύπεράσπιση μιiiς έλληνικ'Υjς α:uτοκρα:­
τορία:ς, και είχαν κάθε όικα:ίωμα: να έκφέρουν τη γνώμη τους ώς είόήμονες.
'Αλλα οί περισσότεροι ά.πο τούς έπικριτες τοu Βενιζέλου έπιόείκνυα:ν τη
σοφία: τους μόνο έκ τών ύστέρων. Λησμονοuσα:ν 5τι οί νικητες Σύμμαχοι
είχαν στα χέρια τους, στα τέλη τοu 1918, τρείς έκπτωτες α:uτοκρα:τορίες
--τη γερμανική, την α:uστροουγγρικη κα:l την όθωμα:νική.'Ή ταν μάλιστα: ά.­
να:γκα:σμένοι να όια:μορφώσουν το μελλοντικο κα:θεστως α:uτών τών περ ιο­
χών. 'Ήταν ύποχρεωμένοι να ά.να:γνωρίσουν τα ά.πελευθερωτικα κινήματα:
τών όια:φόρων έθνοτήτων- είχαν όώσει όιάφορες ύποσχέσεις, εrτε με σuν­
θ'Υjκες, εrτε με όηλώσεις, ό ~να:ς στον άλλο η στούς όιάφορους ύποτελείς
λαούς τέλος πρόβαλλαν το όικα:ίωμα: τ'Υjς α:uτοοιάθεσης ώς μία: ά.πο τις ά.ρ­
χες τ'Υjς είρηνευτικ'Υjς πολιτικ'Υjς τους. Ύπ'Υjρχα:ν λοιπον πολλΕς ά.ντιμα:χόμε­
νες ά.ξιώσεις κα:ί, για να τlς ίκα:νοποιήσουν, ά.πέβλεπα:ν 5λοι στην οθωμα:-

333
 Η ΕΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

νικη α:ύτοκρα:τορία: -ποu κοcνένας δεν κατόρθωσε να τ·/jν άνα:μορφώσει καt

φαινόταν όριστικα καταδικασμένη- σαν να ήταν ό πακτωλΟς ποu θα έζα­
σφάλιζε άποζημίωση για ολους.
'Όταν ό Βενιζέλος υίοθέτησε για πρώτη φορα την 1δέα έδαφικών κερδών
στη Μικρα 'Ασία (καt &.ς μην ζεχνοuμε οτι ήταν πρόθυμος νcΧ: διαπραγμα­
τευθεί την άντα:λλαγη ένος τμήματος τοu έλληνικοu πληθυσμοu τΎjς Μα­
κεδονίας) το έκανε, οπως εrδα:με, κυρίως έπειδη ήζερε οτι κα:t οί Σύμμα­
χοι είχαν βλέψεις σ' αύτη τ/jν περιοχή. 1 Το 1918-19 ή κατάσταση ήταν
ή 'Cδια:. Δέν έπρόκειτο να βρεί ή 'Ελλάδα μόνη της τ/j λύση. 'Έπρεπε να
συμμε•άσχει σε μια γενικη μοιρασιά, με βάση όλόκληρο πλέγμα συμφω­
νιών -για ,α διάδοχα: κρά•η, τtς περιοχές ύπο κηδεμονία: κα:t τtς σφαίρες
έπιρροΎjς- μα.ζt μΕ: τtς 'Ηνωμένες Πολι•είες, τη Μεγάλη Βρετανία, τη
Γαλλία κoct την 'Ιταλία. Ή 'Ελλάδα ήταν ή μόνη άπο α:ύτΕ:ς τtς Δυνάμεις
ποu μποροuσε να προβάλει το πρόσθετο έπιχείρημα οτι στtς περιοχές πού
διεκδικοuσε ύπΎjρχε σημαντικος έλληνορθόδοζος πληθυσμός, τοu όποίου
μεγάλο τμΎjμα: μιλοuσε την έλληνικη γλώσσα καt ζοuσε σε κοινότητες με
δικά τους σχολεία κα:t με έλληνικο τρόπο ζωΊjς. 2 'Επιπλέον, ή 'Ελλάδα γει­
τόνευε μΕ: τtς περιοχές οπου έλπιζε να έπεκτα:θεί. Όπωσδ·~ποτε, ό Βενιζέ­
λος ήταν τΥ,ς γνώμης οτι ή 'Ελλάδα έπρεπε να: έπεκτα:θεί για: να: μην την
ύπερφα:λα.γγίσουν οί σημαντικcΧ. α:ύζημένες Σερβία καt Ρουμανία:.
Ό Βενιζέλος Ι:ίχι μόνο άντιμετώπιζε την ύπόθεση τΎjς έπέκτασης τΎjς
'Ελλάδας στον μικρασιατικο χώρο ώς μέρος μιiΧς διεθνοuς ρύθμισης, &λλοc
.;;• 1 ταν ' ~
και οια:τε ' ' '
θ ειμενος να π λ ηρωσει αυc,ημενο
'ζ ' '
τιμημα:, , ~' υπο
επειοη ' λ'
ογι ζ ε

οτι οσες περιοχές δΕ:ν θα τtς διεκδικοuσε ή 'Ελλάδα θα τtς άπορροφοuσε ή

'Ιταλία. 'Άλλωστε ή 'Ιταλία είχε ήδη στ·/jν κατοχή της τα Δωδεκάνησα,
μια περιοχη μΕ: σχεδον άποκλειστικcΧ. έλληνόφωνο πληθυσμό. Στtς 5/18
Όκ,ωβρίου τοu 1912 ή 'Ιταλία:, σύμφωνα: μΕ: τούς ορους τΊjς συνθήκης τΎjς
Λοζάννης, ε!χε άνα:λάβει την ύποχρέωση να έκκενώσει τcΧ. Δωδ:;;κάνησα μό­
λις οί τουρκικές δυνάμεις κα:t το δημοσιοϋπα:λληλικο προσωπικο έγκατέ­
λειπαν το έδαφος τΎjς Τρίπολης καt τΊjς Κυρηνα:ϊκΎjς, βρΎjκε ομως μια πρό­
φαση για να τα κρατήσει στην κατοχή της. Στη συνθήκη τοu Λονδίνου
('Απρίλιος τοu 1915) ή 'Αντάντ, για να την κάνει να πάρει κα:t αύτη μέρος
στον πόλεμο, συγκατατέθηκε να άποκτήσει ·ή 'Ιταλία «πλήρη κυριαρχία))
στα. νησια αύτά, καθώς κα:t στην περιοχη τΊjς 'Α.τάλεια:ς καt τΎjς ένδοχώ-

1. Ή άλήθεια εΙνοιι δτι κοιt οί δυνάμεις τ'ίjς Τpιπλ'ίjς Συμμοιzίοις είzοιν βλέψεις στ-f)ν
πεpιοzη πptν άπο το 1914.
2. οι όίλλες εύpωπαϊκές κοινότητες Ύjταν μικρές μ6νο τ'ίjς Σμύρνης Ι\ιοικpινότοιν
γιά τον κοσμοπολιτικ6 της zοιρακτήpοι.

334
 Ο ΤΕΤΑΡΤΟΣ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ

pας της. Δυο χρόνια άργότερα, τον 'Απρίλιο τοu 1917, στη συνaιάσχεψη
τοu Saint J ean-de-Maurienne, οί aιεκaικήσεις τ'ijς 'Ιταλίας στη Μικρά
'Ασία έπεκτάθηκαν στΊjν περιοχη τ'ijς Σμύρνης. Κατα τις έργασίες τοu συ­
νεaρίου για την ειρήνη ό Lloyd George ισχυρίστηκε 8τι ή τελευταία αύτη
συμφωνία τελοuσε ύπο τον 8ρο τ'ijς άποaοχ'ijς της άπο τη Ρωσία, ή όποία
aεν ε!χε κοινοποιηθεί άκόμα, και θα έξαρτιόταν άπο το αν οί Ίταλοι θιΧ
aιεξΎjγαν μιιΧ σειpα σημαντικες στρατιωτικες έπιχειpήσεις κατιΧ τΎjς Τουρ­
κίας. 'Εξάλλου ή 'Ιταλία, έπειa·η ύποστήριζε τη aημιουργία ένος βιώσιμου
καt άνεξάρτητου άλβανιχοu κράτους, ΠΟU θα ύπαγόταν στη aική της σφαί­
ρα έπιρροΎjς μια και ή Αύστρία ε!χε ήττηθεί, βρισκόταν σε aιένεξη με την
Έλλάaα και σχετικα με το ζήτημα τ'ijς βόρειας 'Ηπείρου. 'Εκεί, στη aιάρ­
κεια τοu πολέμου, ή 'Ιταλία ε!χε aιακηρύξει «την ένότητα και την άνεξαρ­
τησία 8λης τΎjς 'Αλβανίας» και ε!χε καταλάβει τα Γιάννενα .
''Α ν λ α'β ουμε '
υπο'Ψ η ο"λ α αυτα τα στοιχεια, οεν
' ' ' ~, φαινονται παρα'λ ογα τα
- ' '
αιτήματα τοu Βενιζέλου στ·Ιj aιάσχεψη τΎjς είρήνης. Ξεκινώντας άπο την
ύπόθεση 8τι θα aιαλυόταν το εύρωπαϊκο τμ'ijμα τ'ijς Τουρκίας, ζήτησε να
παραχωρηθεί στην Έλλάaα όλόχληρη ή aυτικη και άνατολικη Θράκη &ς
τf.ς γραμμες τοu μετώπου στην Τσατάλτζα."Οσο aιαρκοuσαν οί Βαλκανικοf.
πόλεμοι, άχόμα και &ς το 1915, aεν θέλησε να άσχοληθεί με την τύχη
αύτων των έaαφων για νοc καθησυχάσει τη Βουλγαρία. Το 1919 δμως ε!­
χαν άλλάξει τα πράγμα,α. 'Η Βουλγαρία aεν εaειχνε aιάθεση νιΧ καθησυχα­
στεί, καf. aεν ύπ'ijρχε πια ·ή Τουρκία ποu θα μποροuσε να τ'ijς χρησιμεύσει
ώς σύμμαχος χατοc τΊjς Έλλάaας. Το μάξιμουμ ποu ήταν aιατεθειμένος νοc
παραχωρ·ήσει ό Βενιζέλος στοuς Βουλγάρους ήταν μια έμπορικ)ι aίοaος στο
Αιγαίο, ένω στο θέμα τ'ijς Κωνσταντινούπολης καf. των Στενων ε!χε κατα­
λάβει 8τι, έξαιτίας τ'Υjς άντίθεσης τ'Υjς 'Ιταλίας, άποχλειό,αν να άνατεθεί
στην Έλλάaα ή χηaεμονία τ'Υjς περιοχ'Υjς, χα!. θα τον ίκανοποιοuσε ή σύ­
σταση μιiΧς aιεθνιχ'Υjς οργάνωσης η ή άνάθεση τ'Υjς χηaεμονίας στην 'Αμε­
ρική. ('Υπολόγιζε 8τι θιΧ γινόταν κάποια παρόμοια συμφωνία.} Με μιοc τέ­
τοια ρύθμιση ό έλληνιχος πληθυσμος χα!. το Πατριαρχείο θιΧ ήταν άσφαλή,
' ζ αν
θ α' οιαοραματι
~ ~ μα'λ ιστα και σημαντικο ρο'λ ο στην εσωτεριχη σιακυ
\ ' ' ' '~ β'ερ-

νηση τ'Υjς πόλης καf. τ'Υjς περιφέρειάς της . Στη aιάσκεψη ό Βενιζέλος ζήτησε
καf. το βιλαέτι τοu 'Αιaινίου (Σμύρνη}, χωρf.ς το σαντζά.χιο τοu Ντενιζλί,
άλλα με ενα aιάaρομο ποu θοc έφτανε &ς τις νότιες άκτες τοu ΜαρμαρiΧ.
Πολλα στοιχεία συνηγοροuσαν σ' αύτο το αrτημα. Οί σημαντικοf. χριστια­
νικοf. πληθυσμοι τΊjς ΜικρiΧς 'Ασίας ε!χαν aεινοπαθήσει τόσο πρf.ν 8σο καf.
κατα τη aιάρχεια τοu πολέμου, και γι' αύτο 1jταν σημαντικο να συγκεντρω­
θοuν ύπο φιλικη aιακυβέρνηση -οί 'Αρμένιοι ύπο την κηaεμονία τ'Υjς 'Αμε-

335
 Η ΕΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

ριχΊjς χα/. οί 'Έλληνες τοu 'Αιόινίου ύπο την χηόεμονία τΊjς Έλλάόας. Με
βάση το σύστημα τΊjς άνταλλαγΊjς των πληθυσμών (άρχη πού είχε ηaη γί­
νει όεκτ·η) Θα. μποροuσε να. συγκεντρωθεϊ: το έλληνιχο στοιχεϊ:ο στο' Αιδίνιο
χα/. νcΧ. όιασφαλιστοuν με όιεθνεϊ:ς συμφωνίες τcΧ. δικαιώματα τΊjς τουρκικΊjς
μειον6τητας, πού eα. άποτελοuσε έντούτοις σημαντικο τμΊjμα τοu πληθυ­
σμοu. Ή ύπο συζήτηση περιοχη aεν ήταν μεγάλη καί, &ν οί σύμμαχοί της,
πού θα. ήταν οί γείτονές της στην Κωνσταντινούπολη, στη Συρία, στην
Παλαιστίνη χα/. στην 'Ανατολία, φέρνονταν έντιμα, ύπΊjρχε βάσιμη έλπίδα
5τι θcΧ. άναπτυσσ6ταν· καί, το κυρι6τερο, Θα. ήταν σε θέση νcΧ. ύπερασπιστεϊ:
τcΧ. έΜφη αύτcΧ. άφοu κατεϊ:χε τcΧ. παράκτια νησιά.
Είναι άν6ητο νcΧ. λέγεται 5τι ό Βενιζέλος είχε χάσει .. ην παλιcΧ. δεξιοτε­
χνία πού τον χαρακτήριζε ώς πολιτικ6. 'Ακριβώς το άντίθετο συνέβαινε:
το κύρος του είχε αύξηθεϊ: χα/. aεν ήταν πια. ό κάπως στενοκέφαλος έπανα­
στάτης τοu Θερίσου. 'Εξίσου άν6ητο είναι να. λέγεται. 5τι οί έσωτεριχΕ:ς πο­
λιτικΕ:ς ζυμώσεις στην Έλλάόα τον άνάγκασαν να. έμπλακεϊ: σΕ: περιπέ­
τειες. Ό Βενιζέλος ύπΊjρξε πάντοτε καιροσκ6πος, έτσι λοιπ6ν, ά:πλούστα­
τα, όΕ:ν μποροuσε νcΧ. μην έκμεταλλευτεϊ: μιcΧ. εύχαιρία. Ούόέποτ::: στη όιάρ­
κεια τΊjς νεοελληνικΊjς ίστορίας ήταν ή όιεθν-ης κατάσταση τ6σο εύνοϊκη
για. τ1.ς προσδοκίες των 'Ελλήνων -πού τ.::λικα. aεν ήταν περισσ6τερο έξω­
πραγματιχες άπο τ1.ς προσδοκίες των Πολωνών, των Ρουμάνων, των Τσέ­
χων, των Γιουγκοσλάβων χα/. των 'Ιταλών. Ό Βενιζέλος ύπΊjρξε πραγμα­
τικcΧ. θύμα των έλληνικών πολιτικών ζυμώσεων, άλλcΧ. ή άπ6φασή του να.
πραγματοποιήσει τ·η Μεγάλη 'Ιόέα όεν είχε χαμιcΧ. άπολύτως σχέση μΕ: τη
μικροπολιτική. Το 5ραμα αύτο άποτελοuσε κοινη κληρονομιά, κα1. ποτΕ: όεν
πέρασε σοβαρα. άπο το μυαλο των όπαόων τοu Κωνσταντίνου να. άνατρέ-
ψ ουν '
την πο λ ιτιΚΊJ του
' - Β ενι ζ'λ
ε ου. Τ ους
' ' ' ... 't:
σκοπους που ειχε τα"'ει τους σε- ' "''
χονταν γενικcΧ. 5λοι οι 'Έλληνες έκτος άπο έχείνους πού εύνοοuσαν μiΧ.λλον
την παραμονη τοu έλληνιχοu στοιχείου στο έσωτερικο τΊjς Τουρκίας παρcΧ.
την έπέκταση τοu έλληνικοu βασιλείου -tόανικο πού είχε ξεφτίσει πολύ
άπο την άνοδο των Νεοτούρκων στην έξουσία χα/. τούς όιωγμούς τΊjς πε­
ρι6όου 1914-18. Ή φιλοβασιλικη παράταξη έξέτα:ζε πραγματικά, ύπο την
πίεση των περιστάσεων, κατα. π6σο ήταν όυνατο να. περιοριστεϊ: ή έμπλοκη
τΊjς 'Ελλάδας στον μικρασιατικο χώρο· μΕ: αύτες τ1.ς σuνθΊjκες 5μως, άκ6-
μα χα/. ό Βενιζέλος δΕ:ν θcΧ. ένεργοuσε διαφορετικά. Ή κατηγορία πάντως
5τι τούς είχε τ:εριπλέξα σΕ: μια. παράλογη περιπέτεια, πού οί 'Cδιοι eα. την
είχαν άποφύγει, δεν άποτελοuσε παρcΧ. δικαιολογία για. την άποτυχία τους.
'Εκεϊ:νο πού θcΧ. μποροuάαν δικαιολογημfνα νcΧ. ίσχυριστοuν είναι 5τι, &ν εί-
, , , , 'ζ , ~,
χαν παραμεινει αυ7οι στην ε"'ουσια, σεν
Θ, 7 ,
α ειχε ποτε πpοκυ
'Ψ , ,
ει ΊJ ευκαιρια
,
336
 Ο ΤΕΤ ΑΡΤΟΣ ΑΠΕΛΕ!ΘΕΡΩΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ

να. ύλοποιηθοuν οί έλληνιχοι πόθοι, ά.φοu ή πολιτική πού ά.χολούθησαν χατd:.

τή οιάρχεια τοu πολέμου ήταν ούοετερόφιλη. Πάντως γεγονος παραμένει
<>τι, χι αν ά.ποόέχτηχαν μια. πολιτική πού οεν Θα τήν ε!χαν ποτε έγχαινιάσει
'
οι "~
ιοιοι, '
η '
πο λ ιτιχη αυ<η' ' συμ β αοι
ι ~ ζ ε και με τις ' ' ' ~ ι τους
οιχες βλ'ψ
ε εις.

~ Απ6βαση καi επιχειρήσεις τoii έλληνικοϋ στρατοii ση] Μικρa 'Ασία

Στις 16/29 Μαρτίου ίταλιχες ουνάμεις ιΧρχισαν τ·η στρατιωτική και

'
ναυτιχη 'λη ψ η
χατα - , :\_
της 1 ττα ' ,,
'λ ειας και επειτα χινη'θ ηχαν '
προς τα ' β ορειο-

ουτιχd:. με κατεύθυνση τή Σμύρνη. Ό Lloyd George, πολύ θορυβημένος,

έ:θεσε το θέμα στο ά.νώτατο συμβούλιο των συμμαχικών ουνάμεων και κα­
τηγόρησε τούς 'Ιταλούς οτι ένθαρρύνουν τούς Τούρκους να. προβαίνουν σε
~ιώζεις τοu έλληνιχοu στοιχείου. Τήν έποχή έχείνη ή ίταλιχ-η ά.ντιπροσω­
nεία ε!χε έγχαταλείψει τή οιάσχεψη των Παρισίων, έζαιτίας τΥjς οιαφω­
νίας της με τούς συμμάχους της σε ζητήματα πού ά.φοροuσαν τήν 'Αόρια­
τιχή. Στα θέματα αύτα ε!χαν συναντήσει σημαντική ά.ντίοραση ά.πο τον
Πρόεορο Wilson. 'Όταν λοιπον ό Lloyd George πρότεινε να σταλοuν έλ­
ληνιχα ά.γήματα στή Σμύρνη, ετοιμα να. ά.ποβιβαστοuν για να προστατεύ-
\ \ ... Τ \ \ Ι \ ,ι ( Ι ~

σουν το χριστιανιχο στοιχειο, ει χε με το μερος του την εντονη υποστηριc,η

τοu Wilson, πού ά.ντιπρότεινε να ά.ποβιβαστοuν ά.μέσως αύτα τα στρατεύ-

ματα. 'Ο Cl emenceau συμφωνησε
ι με' την
' ι
προταση και' στις
' 24 'Απριλ'ιου /
7 Μαtου οί τρε'i:ς Σύμμαχοι εόωσαν στον Βενιζέλο τήν ιΧοεια να ά.ποβιβά­
σει ά.μέσως σ<ρατό. 'Η ά.πόβαση αύτή στή Σμύρνη εγινε με τήν κάλυψη
τοu συμμαχιχοu στόλου στις 2/15 Μαtου. 3 Δεν πέρασε πολύς χαιρος και
οί 'Έλληνες έπεζέτειναν το προγεφύρωμά τους με τή ρητή συγκατάθεση
των Συμμάχων. Μεριχες φορες στή οιάρχεια αύτών των έπιχειρήσεων τα
έλληνιχα στρατεύματα, έπειοή οέχτηχαν ίσχυρες προκλήσεις, οιέπραζαν ά.­
γριότητες χατα τοu ντόπιου μουσουλμανιχοu πληθυσμοu. 'Αλλα το ά.νώτα­
το συμβούλιο των συμμαχικών Δυνάμεων, ά.ντι να όιατάζει τα έλληνιχα
στρατεύματα να ά.ποσυρθοuν, ορισε μια έπιτροπή ερευνας 4 με τήν έντολή

3. Στήν άναχοίνωση τών Συμμάχων προς τούς Τούpχους σχετικα μΕ: τήν άπόβαση
αύτ-ή άναφέρον--:αν τα όίρθpα 5, 7 και 20 τ'ίjς συνθήκης άνακωχ'ίjς τοu Μού8ρου, ή δ­
ποία τερμάτιζε τlς έχθροπραξίες άνάμεσα στα τουρκιχα στρατεύματα χαί τίς συμμα­
χικΕ:ς 8υνάμεις.
4. Πρ6ε8ρος τ'ίjς έπιψοπ'ijς δρίστηκε δ Άμεριχανος ναύαρχος Bristol.'O Βενιζέλος
άντι--:άχθηκε στήν «'Έκθεση Bristo1» μΕ: --:ό αtτιολογιχο δτι 8Ε:ν επιτράπηκε σε κανέναν
'Έλληνα άξιωμα--:ιχο να παρακολουθήσει τίς ερευνες καί 8έν είχαν 8οθϊϊ στή 8ημοσι6-
τητα τα όνόματα τών μαρτύρων. Το άνώτατο συμβούλιο άπο8έχτηγ..ε τίς άντιpρή­
σεις αύτΕ:ς χαί 8Ε:ν προχώpησε στ·ή 8ημοσίευση τ'ijς εχθεσης.

337
22
 Η ΕΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

να έξετάσει τα γεγονότα, καt συγχρόνως εοωσε όοηγίες στο στρατηγο

Milne να όροθετήσει τtς περιοχΕ:ς πού κατεϊ:χαν οί 'Έλληνες, οί 'Ιταλοt καL
οί Τοϋρκοι. Ό 'Έλληνας 'Ύπατος 'Αρμοστής Στεργιάοης, πρώην Γενικος
Διοικητής τΎjς 'Η πείρου, έγκατέστησε γρήγορα στον έλληνικο τομέα ενα
σταθερο καt καλορυθμισμένο σύστημα οιακυβέρνησης. 'Οργάνωσε τή οια­
χείριση των κρατικων έ:σόοων , τή χωροφυλακή καt το οικαστικο σωμα, καt
όπωσοήποτε ή θέση τών μέσων νομοταγων μουσουλμάνων 1jταν πολύ κα­
λύτερη ά.πο τ·~ θέση των 'Ελλήνων ύπο το τουρκικο καθεστώς. Φρόντισε
έ:πίσης για τον έ:παναπατρισμο 120.000 χριστιανων προσφύγων καt έ:κτο­
πισμένων καt τούς χορήγησε Οάνεια γιά: τήν ά.ποκατάστασή τους. Τούς έ­
φοοίασε έπίσης μΕ: σπόρους καt ιΧροτρα. "Ιορυσε ενα πειραματικο ά.γρόκτη­
μα καί, μΕ: τή βοήθεια το ϋ καθηγητΎj ΚαραθεοοωρΎj, ενα πανεπιστήμιο.
Παρ' ολα αύτά, τόσο αύτος οσο καt οί έλληνικΕ:ς στρατιωτικΕ:ς ά.ρχΕ:ς εΙχαν
να ά.ντιμετωπίσουν τή οράση ά.νταρτικων όμάοων πού είσχωροϋσαν συχνα
στον έλληνικο τομέα. Για να ά.μυνθοϋν οί 'Έλληνες οργάνωσαν ιΧτακτα
στρατιωτικα σώματα ά.πο τον χριστιανικο πληθυσμό. ΜΕ: τήν πάροοο τοϋ
χρόνου οί ένοχλήσεις και τα έ:γκλήματα ιΧρχισαν νά: πληθαίνουν. 'Επιπλέον
οί έλληνικΕ:ς ά.ρχές, πιεζόμενες ά.πο στρατιωτικΕ:ς ά.νάγκες, έ:πίταξαν τtς ύ­
πηρεσίες των μουσουλμάνων χωρικων , πολλοt ά.πο τούς όποίους για να.
γλιτώσουν κατέφυγαν σΕ: περιοχΕ:ς πού τtς Ελεγχαν οί Τοϋρκοι. Περιττο βέ­
βαια να ποϋμε οτι τά: χωράφια τους κατάσχονταν καt οίνονταν στούς χρι­
στιανούς πρόσφυγες, πού είχαν ά.ναζητήσει ά.σφαλΕ:ς καταφύγιο στήν περι­
φέρεια τΎjς Σμύρνης.
Μία ά.πο τtς έπιπτώσεις τΎjς ά.πόβασης των έλληνικων ουνάμεων καt τοϋ
καθεστωτος τΎjς κατοχΎjς -}jταν να θεριέψει ή ά.ντίσταση των Τούρκων κατοc
τών Συμμάχων.' Η ά.ντίσταση αύτή είχε Ί)οη ά.ποκτήσει συγκεκριμένη
μορφή ά.πο τή στιγμή πού εγινε ά.ντιληπτο 5τι ή ά.νακωχή τοϋ Μούορου,
πού οί 5ροι της φαίνονταν έ:κεϊ:νο τον καιρο ήπιότεροι ά.πο 5,τι γενικα ά.να­
μενόταν, οΕ:ν -}jταν παρα το προοίμιο τοϋ κατατεμαχισμοϋ τΎjς οθωμανικΎjς
αύτοκρατορίας καt τοϋ ίσχυροϋ έ:λέγχου 5λων των περιοχων πού θα ά.πέμε­
ναν. Οί Σύμμαχοι μποροϋσαν βέβαια να ύπολογίζουν στή οουλικότητα των
φιλικων προς τήν 'Ανταντ κυβερνήσεων τΎjς Κωνσταντινούπολης, οί κυβερ­
νήσεις 5μως αύτΕ:ς είχαν σταματήσει νά: ά.σκοϋν όποιαο·~ποτε έ:ξουσία στήν
τουρκική έπικράτεια. Στήν 'Ανατολία είχε ά.ρχίσει νά: οιαμορφώνεται ενα.
τουρκικο έ:θνικιστικο κίνημα, καt ό Μουσταφα Κεμάλ (ό μετέπειτα 'Ατα­
τούρκ), ό στρατηγος πού είχε σταλε'ϊ στtς έ:παρχίες μΕ: ά.ποστολή να οιευκο­
λύνει τήν ά.ποστράτευση των τουρκικών ουνάμεων, τέθηκε έπικεφαλΎjς του.
Οί ά.ξιωματικοt των συμμαχικων ουνάμεων, πού -}jταν έπιφορτισμένοι νοc

338
 Ο ΤΕΤ ΑΡΤΟΣ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ

έπιβλέπουν το καθεστώς της κατοχης, εχαναν ολο και γρηγορ6τερα τον έ­

λεγχο τΎjς κατάστασης. Σταμάτησε πιοc ή παράοοση τών τουφεκιών καί
τών πολεμοφοοίων καί ό στρατ6ς , πού κάποτε είχε περιοριστεί σε 20.000
ιΧνορες, ιΧρχιζε πάλι να μεγαλώνει. Τον 'Ιανουάριο τοu 1920 οί Τοuρκοι
έθνικιστες οημοσίευσαν στην τελική του μορφη το κείμενο τοu άποκαλοό­
μsνου «'Εθνικοu Συμβολαίου», οπου καθορίζονταν οί περιοχες ά.πο τις ό­
ποίες οεν έπρ6κειτο να παραιτηθοuν. Βλέποντας αύτες τίς έξελίξεις, καθώς
και το γενικο κλίμα έχθρ6τητας, οί Σόμμαχοι (και μαζί τους οί 'Έλληνες}
κατέλαβαν τον Μάρτιο τοu 1920 την Κωνσταντινοόπολη (πού είχε ονομα­
στικα έξαφεθεϊ σόμφωνα με τούς ορους τΎjς ά.νακωχ'Υjς}, και έχτ6πισαν ά.ρ­
κετούς έπιφανείς Τοόρκους έθνικιστες στ·Ιj Μάλτα, ένώ τον 'Απρίλιο οιέ­
λυσαν τη νέα όθωμανικ·Ιj Βουλή, πού τηροuσε έθνιχιστικη και ά.γέρωχη
στάση.

Ή συνθήκη τών Σεβρών, 28 Ίοvλίοv/10 Αvγούστοv 1920

Οί οροι τΎjς συνθήκης ε1ρήνης ιΧργησαν πολύ να καταρτιστοuν, γιατι οί
ε1ρηνοποιοι είχαν να έπιλόσουν ά.μέτρητα προβλήματα στην Εύρώπη. Το
σπουοαι6τερο ijταν οτι τα σχέδια για τη οιανομη τ'Υjς τουρκικ'Υjς αύτοκρα­
τορίας είχαν προκαλέσει οιαφωνίες ά.νάμεσα στούς Συμμάχους, οί όποϊοι
οεν είχαν καμια διάθεση να ά.ρχίσουν τα παζάρια για τη Μέση 'Ανατολη
ώσ6του σιγουρευτοuν για την ά.νοικο06μηση τ'Ιjς Δόσης. Στ·Ιj οιάρκεια τών
οιαπραγματεόσεων τ6σο ή 'Ιταλία οσο και ή Γαλλία προσπάθησαν να πά­
ρουν τη Σμόρνη ά.πο την Έλλάοα, ύποστηρίζοντας τα έλληνιχα α1τήματα
στο θέμα τΎjς Θράκης. Την πολιτικη αύτη την εύνοοuσε &ς ενα σημείο και
ό λ6ροος Curzon. 'Αλλα τον Φεβρουάριο τοu 1920 ό Lloyd George οι6ρισε
μιcΧ. έπιτροπη γιcΧ. νcΧ. έξετάσει τcΧ. αίτήματα τ'Υjς έλληνικ'Ιjς πλευρiΧς, άγνοώv­
τας τlς οιαμαρτυρίες τοu πρωθυπουργοu τΎjς Γαλλίας Millerand. Με τα
ζητήματα αύτα συνοε6ταν στενcΧ. καί ·ή οιαμάχη τ'Υjς 'Ιταλίας με την Έλλά­
οα γόρω άπο το θέμα τ'Υjς 'Ηπείρου καί των Δωοεκαν-ήσων. Στις 16/29
'Ιουλίου τοu 1919 ό Tittoni, ύπουργος Έξωτερικων της 'Ιταλίας, και ό
Βενιζέλος, πού φρ6ντιζαν και οί ουο νcΧ. βελτιώσουν τlς έλληνοϊταλικες σχέ­
σεις, κατέληξαν σε συμφωνία. Σόμφωνα με τούς ορους της, ή Έλλάοα θα
παραιτοuνταν άπο τίς άπαιτήσεις της στη β6ρεια 'Ήπειρο, ένω ή 'Ιταλίοc
οεσμευ6τοcν νcΧ. συγκοcτοcτεθεϊ στην ποcροcχώρηση των Δωοεκανήσων στην
Έλλάοα με έξοcίρεση τη Ρ6οο . Στις άρχες ομως τοu έπ6μενου χρ6νου ό
Nitti, μ6λις κατέλαβε την έξουσίοc στη Ρώμη, ιΧλλαξε γνώμη γιcΧ. την έφοcρ­
μογη τ'Υjς συμφωνίας, καί, μολον6τι οί Δυνάμεις είχοcν συμφωνήσει τον

339
 Η ΕΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

'Απρίλιο τοu 1920 για τούς ορους πού Θα ύποβάλλονταν στούς Τούρκους,
ή βρετανικ·fι κυβέρνηση &ρνήθηκε να προχωρήσει πρlν ικανοποιήσουν οι
'Ιτα:λοl τlς έλληνικες &ξιώσεις στο ζήτ·ημα των Δωaεκανήσων. οι 'Ιταλοί,
οι όποίοι είχαν aιάφορα έκκρεμη αίτήματα στήν τριμερ·fι συμφωνία: (πού
ρύθμιζε τlς σφαίρες έπιρροΊjς) ή όποία: έπρόκειτο να. ύπογραφεί ταυτόχρο­
να με τη συνθήκη είρήνης με τ·fιν Τουρκία., ύτ.:οχC:ψησα:ν τελικά, κα:l ή συν-
θ ηκη
' Τ ουρκια Σ'ε β ρες στις
' 28 '1 ου λ'ιου /
1
' ' '
ειρηνης με •ην ' ' '
υτ.:ογραφ•ηκε σ•ις
'

10 Αuγούστου τοu 1920. Τ-Ι]ν ϊaια άκριβώς μέρα. ή Έλλάaα καl ή 'Ιταλία
' ' '
υπεγρα ψ αν μια: συν θ' '
'Δ ωοεκανησα.
ηκη για τα ~ '
οι οροι ,ης συνθήκης των Σεβρών πού &φοροuσαν ,ην Έλλάaα βασί­
ζονταν στα πορίσματα τΊjς έτ.;ιτροπ'ijς τ.:ού είχε όρίσει ό Lloyd George. Ή
έπιτροπ-fι α.uτη είχε όροθετ·}ισει Ι!.ναν τομέα γύρω άπο τ·fι Σμύρνη καl είχε
συστήσει να. τεθεί 1JΠΟ έλληνικο ελε.γχο. Με βάση στοιχεία &.μερικανικών
στατιστικών ή έτ.:ιτροπη ίσχυρίστηκε οτι στον έπίμαχο τομέα κατοικοuσαν
375.000 'Έλληνες καl 325.000 μουσουλμάνοι. 5 οι Τοuρκοι Θα έζακολου­
θοuσαν τυτ.ικα. να. aιατηροuν τ·fιν έπικυριαρχία. Ώς &ντάλλαγμα γι' αuτ-fι
τήν παραχώρηση Θα. έκχωροuσαν στήν Έλλάi>α ολη τήν &νατολικη Θράκη
&ς τlς γραμμες τΎjς Τ σατάλτζας. 6 Στη Σμύρνη Θα ιaρυόταν Ι!.να τοπικο κοι­
νοβούλιο πού, επειτα &.πο πέντε χρόνια, Θα. καλοuνταν να ψηφίσει ~ν ό το­
μέας επρεπε η οχι να περάσει στήν κυριαρχία τΎjς Έλλάi>ας. Ή i>υτικ·fι
Θράκη, 7 ποu παραχωρήθηκε &.πο τή Βουλγαρία στοuς Συμμάχους με τΥj
συνθήκη τοu Neuilly, περι'ijλθε σύμφωνα με μια ξεχωριστή συνθήκη στ·fιν

5. Στον -;ομέα συμπεpιλαμβάνον-;αν οι aιοικητικές περιφέρειες (χ.αζάaες} τοϋ Κα­

σαμπiΥ. καί της :Vlαγνησίας, σzεao'J aλη ή περιοχΎ) τοϋ 'Αιβαλιοϋ καί τό μισό περίπου
τοϋ 'Άκ Χισάρ. Μέ βάση -;ά. στοιχεία -:ών πpοπολ·;:μικών άμερικα:νικών σ-;α:τιστικών
γι'α:ύ-;Ύ) την περιοχή, σ-;ον -;ομέα χ.α-;-οικοϋσα:ν 500.000 'Έλληνες, li70.000 μουσουλ­
μάνοι κα:ί 23.000 'Αρμένιοι. Σύμφωνα μe aσα άναφέpει ό Α. Α. Πάλλης, ζοϋσαν έκεΊ:
550.000 'Έλληνες, 299.000 μουσουλμάνοι κα:ί 92.000 &τομα: &λλης έθvι:ι.ότητα:ς.
6. Προβλεπόταν να tσχύσουν γενικές έγγυητιχές ρ'ίj-:pες για -;ίς μειονό-;ητες, τα
τζαμια καί την τ-~ρηση -;οϋ μουσουλμανικοϋ οtκογενzιακοG aιχαίου. 'Όλες οι έθνότητες
τ'ίjς 'Αapιανο•)πολης Θα έκπροσωποϋνταν στο aημοτικο συμβούλιο τ'ίjς πόλης.
7. Τό έλληνικό στοιχεϊ:ο 'ίj-:αν λιγότερο στη aυτικΎ) παpα σ-;·hν άνατολικη Θράκη.
Ή σύνθzση -;οϋ πλΊJΟυσμοϋ καί -;ώ'J aύο περιοχών εΙχε έπηpεαστεΊ: βαθύτατα άπό τούς
Βαλκανικούς πολέμους. Σύμφωνα μέ τα τουpκιχα στοιχεϊ:α -;ou 191/i, στΊ)ν άνατολικΎ)
Θράκη ύπ'ίjρχαν 365.000 Τοϋρχ.οι,
235.000 'Έλληνες χ.αί 48.000 &τομα aιαφόρων έ­
θνικοτήτων. Τα έλλψικα στοιχεϊ:α -:οϋ 1912 βεβαίωναν την ϋπαρξη στΊ)ν περιοχΎ)
325.000 'Ελλήνων, 253.000 Το•)pκων καί 98.000 &λλων άτόμων. Στη aυτικΎ) Θράκη
κατοικοϋσαν το 1912, σύμφωνα μέ τα στοιχεϊ:α τ'ίjς έλληνικ'ίjς πλευράς, μόνο 87 .000
'Έλληνες (36,7% τοϋ σuνολικοϋ πληθυσμοϋ)."Ως το 1919 ό άριθμός αύτος είχε κα­
τέβει κάτω άπό το μισό.

340
 Ο ΤΕΤΑΡΤΟΣ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ

άπ6λυτη κυριαρχία τΎjς Έλλάοας, 5πως κα1. ή ά.νατολικη Θράκη, ύπο τον
<Jρο <Jτι το Δεοεαγατς θα γινόταν «οιεθνεςη λιμάνι καt θα περιλάμβανε μια
βουλγαρικη ζώνη. Ό έλληνικος στρατος κατείχε καt τtς όύο αuτες περιοχες
άπο τα μέσα τοu 1920. Το ά.νώτατο συμβούλιο των Συμμάχ~ν είχε οώσει
τη ρητη έγκρισή του για την κατοχη αuτων των έοαφών. Είχε μάλιστα ζη­
τήσει άλλη μια φορα ά.πο τούς 'Έλληνες την παροχ·Ιj στρατιωτικΎjς βοή­
θειας, έπειτα ά.πο την έχθρικη στάση των Τούρκων ά.πένα.ντι στη συνθήκη
είρήνης πού είχε καταρτιστεί στο Σαν Ρέμο καt ύποβληθεί στην τουρκικη
'
αντιπροσωπεια στις ' ' 28 'Α πρι λ'ιου / 11 11"1 αιου.
"' Μ'ε
1 ' ' '
την ευκαιpια αυτη ' ' '
οι

'Έλληνες 6χι μόνο κατέπνιξαν κάθε ά.ντίσταση στη Θράκη, κυριεύοντας την
'Αδριανούπολη, άλλα κα1. έκκαθάρισαν, ά.πο τtς 9 /22 'Ιουνίου &ς τtς 19
'
'Ι ουνιου /2 'Ι ου λ'ιου, ο
"λη '
την ' αναμεσα
περιοχ·Ι] ' ' ' ..;-
στη '
"-'μυρνη ' '
και στα Δ αρ-
οανέλια, παίρνοντας την π ρούσα., την παλαια πρωτεύουσα τΊjς όθωμανικ'ijς
αuτοκρατορίας.
Ή συνθήκη των Σεβρών χάρισε στ·Ιjν Έλλάοα τα νησια τοu Αίγαίου .
'Ορισμένα ά.πο αύτα έπρεπε να ά.ποστρα.τικοποιηθοuν, ά.φοu ύπάγονταν
στην ά.φοπλισμένη ζώνη των Στενών, πού θα περιλάμβανε την Καλλίπολη
καθώς καt σημαντιχ.η έκταση στtς ουο πλευρες τοu Βοσπόρου κα1. τών
Δαρδανελίων. Ό έλεγχος τών Στενών θα -ίjταν έργο μιας οιεθνικΎjς έπιτρο­
π'ijς, στην όποία θα συμμετεϊ:χε ή Έλλάοα κα.l φυσικα καl ·ή Τουρκία (<Jτα.ν
θα είχε προσχωρήσει στ·Ιjν Κοινωνία των 'Εθνών). Τ/jν εuθύνη για τη ζώνη
αuτή, <Jπου θα ά.νΥ,κε κα.t ή Κωνσταντινούπολη, θα την είχε φρουρα ά.πο
γαλλικές, βρετανικες καl ίταλικες δυνάμεις, κα.θι~ς κα.l τοπικα σώμα.τα έλ­
ληνιχΊjς κα.1. τουρκικΎjς χωροφυλα.κΊjς ύπο τη διοίκηση των Συμμάχων. 'Ό­
σο για τ·!)ν Κωνσταντινούπολη, α.uτ·!) θα παρέμενε πρωτεύουσα. τΎjς Τουρ­
κίας κα.t έ:ορα. τοu σουλτάνου. Οί Σύμμαχοι ομως έπιφυλάσσονταν να τρο­
ποποιήσουν α.uτη τη ρύθμιση ίΥ.ν ή Τουρκία οεν συμμορφωνόταν με τοuς
γενικούς ορους τΎjς συνθήκης και ίοίως με τlς ρΎjτρες ποu ά.φοροuσα.ν τα θέ­
μα.τα των μειονοτήτων. 8 Μεγάλη βαρύτητα. είχαν οί ρΎjτρες πού ά.να.φέρον­
τα.ν σε στρατιωτικα ζητήματα. Ό τουρκικος στρα.τος προβλεπόταν να πε­
ριοριστεί σε 35.000 άνορες, πού θα ά.ποτελοuσαν τη χωροφυλακή, και σε
15.000 άνορες, πού θα ά.νΎjκα.ν στα «είοικα σώματα.», με προορισμο την κα.­
τα.στολη ταραχών και την προστασία. των συν6ρων. Μια στρατιωτικη έπι­
τροπη των Συμμάχων θα έλεγχε την κα.τανομη αuτών τών ουνάμεων, πού
θα κινοuντα.ν σε συγκεκριμένες περιοχές. ' Η ϊοια έπιτροπη θα έπέβλεπε κα1.

8. οι ρ'ίj-:ρες αύτές βασίζονταν κυρίως σε 8ιατά.ξεις τών εύpωπαϊκών συνθηκών πού

ρύθμιζαν την τύχη τών μειονο-:ήτων . Ύπ'ίjρχαν δμως και t8ιαί-:ερες προβλέψεις πού θε­
.ωροϋνταν άναγκαίες σ"'~ν περίπτωση τ'ίjς Τουpχίας.

341
 Η ΕΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

την έφαρμογ·Ιj τών 5ρων τΊjς άποστράτευσης και τοu άφοπλισμοu . Για να
άποτραπεί μάλιστα ή aημιουργία έκπαιaευμένου στρατιωτικοu προσωπι­
κοϋ, ό στρατος eα βασιζόταν στην έθελοντικη κατάταξη και 15χι στην ύπο­
χρεωτικη θητεία.
'Όταν ό Βενιζέλος ύπέγραψε τη συνθήκη των Σεβρων, θεωροuσε λογικο
να περιμένει, &ν τα λόγια είχαν κάπο~α σημασία, 5τι οί συμμαχικες Δυνά­
μεις Θα έπέβαλλαν τις ρΊjτρες πού σχετ ίζονταν με στρατιωτιχα ζητήματα
με την 'ίaια αύστηρότητα πού έaειχναν άπέναντι στη Γερμανία σε 5,τι άφο­
ροuσε την έφαρμογ·Ιj τοu στρατιωτικοu σκέλους τΊjς συνθήκης των Βερσαλ­
λιων. 'Επιπλέον, ύπολόγιζε 5τι ή έλληνικη αύ"οκρατορία του «των Μο ή­
πείρων και των πέντε θαλασσωνη Θα γειτόνευε στο μεγαλύτερο μΊjκος τών
συνόρων της με μια άφοπλισμένη Βουλγαρία και με μια Τουρκία έπίσης
άφοπλισμένη και έλεγχόμενη άπο εύρωπαϊχΕ:ς Δυνάμεις. 9 Και άλλοι 'Έλ­
ληνες, για την άκρίβεια ή συντριπτικη πλειοψ·ηφία των 'Ελλήνων, έχανε
τις 'ίaιες σκέψεις. Ό Βενιζέλος άντιλαμβανόταν βέβαια πολύ καλα 5τι ή
συνθήκη aεν &ρεσε στούς Γάλλους, οuτε στούς 'Ιταλούς, πού τη θεωροuσαν
βασικα άγγλοελληνικο θρίαμβο, άλλιΧ παράλληλα πίστευε 5τι ή έπιρροη
τΊjς Μεγάλης Βρετανίας, χάρη στ-Ι]ν όποία είχαν γίνει aεχτοι άπο τούς &λ­
λους οί 5ροι τΊjς συνθήκης, θa έξασφάλιζε την έφαρμογη αύτών των ορων.
Το 'ίaιο πίστευαν και οί περισσότεροι 'Έλληνες. 'Όλοι καταλάβαιναν, έστω
και συγκεχυμένα, οτι ή Γαλλία ηταν ύποχρεωμένη να παίξει aευτερεύοντα
ρόλο στη Μέση 'Ανατολη για να έπιβάλει τούς 5ρους της στη Γερμανία,
και 5τι ή Μεγάλη Βρετανία εύνοοuσε την Έλλάaα μiiλλον, παριΧ τ·Ιjν 'Ιτα­
λία. Κοινη ηταν ή πεποίθηση 5τι τα συμφέροντα "Ίjς Βρετανίας συνέπι­
πταν με τα συμφέροντα τΊjς Έλλάaας καl 5τι τη Μεγάλη Βρετανία τη βό­
λευε να έρμηνεύσει τ·Ιj συνθήκη προς 15φελος τΊjς Έλλάaας για να κρατii την
'Ιταλία στη θέση της. Πράγματι, aεν έπιχρατοuσε ή γενικη έντύπωση 5τι
ή Έλλάaα χρωστοϋσε τη θριαμβευτιχη νίκη της στις ένέργειες τοu Βενιζέ-
,,
λ ου. ο υτε φαντα ζ' ' '' ''Ελλ'~
οταν κανεις οτι η αοα θ'α '
αναγκα ζ' '
οταν να πα λ'ψ
ε ει,

και μάλιστα όλομόναχη, για να κρατήσει τιΧ κέρaη πού τΊjς παραχώρησε ή
συνθήχη . 10

9. Θεωρη-;-ικα τουλά.χιστον τό σχέaιό του .:ιjταν σύμφωνο μ:l: τούς οpους πού είχε
γρά.ψει σ' έ!να μνημόνιό του δ συν-;-αγμα•ά.ρχης Μεταξας τον Ίανουά?ιο τοu 1915 για
μια έπιτυχή έπέμβαση των έλληνικών aυνά.μεων στή Μικρα Άσία.'Ο Μεταξας ε1χε
θέσει τον ορο νά συμμετά.σχουν οί Σύμμαχοι μέ έπαρκεϊς aυνάμ,;:ις στlι; στρατιωτικες
έπιχεφήσεις καί να aιαμελιστεϊ ή 'Ανατολία.
10. Ό raιος δ Β,;:νιζέλος aέν ·)jταν τόσο άφΞλής.' Αντιλαμβανόταν δπωσa·ήποο;ε 5τι
συνέφερε τήν Έλλά.aα ν..Χ aιαapαματίσει πρωτεύονΤα ρόλο κατα τήν έτ.ιβολ·)ι τ'ίjς συν­
θήκης. Τον ΌχτC:)βpιο τοu -! 920 προσφέρθηκε να βοηθήσzι το•)ς Συμμά.χους μέ δpι-

342
 Ο ΤΕΤ ΑΡΤΟΣ ΑΠΕΛΕΤΘΕΡΩΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ

Ή πτώση τού Βενιζέλου: έπάνοδος τού Κωνσταντlνοv

'Η νοοτροπία αύτη έπαιξε καθοριστικο ρόλο στις έξελίξεις τών πέντε
μηνών πού άκολούθησαν την ύπογραφη ήjς συνθήκης τών Σεβρών, και
' ι
' επετρε
αυτη ' ' ' '
ψ ε στις κα θ αρα κομματ ικες οιαμαχες
~ ι ' προ β.!.~
να Ιλ.ΛΟUν στο προ- '
σκήνιο άκριβώς ,η στιγμη πού ολοι οί 'Έλληνες οφειλαν να ένώσουν τις
i>υνάμεις τους.' Αλλα την &ρα τοu θριάμβου ή μοίρα π'fjρε το βασιλια 'Αλέ­
ξανi>ρο, 11 πού παρα τη νεανική του ήλικία εlχε i>είξει σύνεση και έπιείκεια.
Στις 12/ 25 'Οκτωβρίου ό 'Αλέξανi>ρος πέθανε άπο το aάγκωμα ένος μι­
κροu πιθήκου , ένώ ή χώρα βρισκόταν σε περίοi>ο προεκλογικοu άναβρα­
σμοu , γιατι ό Βενιζέλος εlχε άποφασίσει να άνανεώσει τη λαϊκη έντολή.
Ή άπόφαση αύτ·~ πάρθηκε σε πολύ άτυχη στιγμη για την Έλλάi>α. Ό Βε­
νιζέλος εlχε χάσει την έπαφή του με τις πεζες πλευρες τΎjς έλληνικΎjς πο­
λιτικΎjς ζωΎjς, έπειaη εlχε λείψει πολύν καιpο στο Παρίσι, 5που εlχε i>οθεί
όλόψυχα στα προβλήματα τΎjς ύψηλΎjς πολιτικΎjς, και ~σως τοu i>ιέφευγε
5τι ό παλαιος i>ιχα:σμός, πού εlχε οξυνθεί έξαιτίας τΎjς τυραννικΎjς στάσης
τών ύπαρχηγών του, εlχε κάνει το καθεστώς "ου μισητο σε 8σους aεν
κατάφεραν να. βγοuν χερi>ισμένοι άπο αύτό.' Η i>ιατήρηση ύπο τα 5πλα ένος
στρατοu πού έφτανε τις 300.000 περίπου, 12 πολλοι άπο τούς όποίους ύπη­
ρετοuσαν ηaη οκτω όλόκληρα χρόνια, ή ύψηλη φορολογία για τη συντήρηση
αύτοu τοu στρατοu, και το θέαμα τών λίγων τυχερών πού εlχαν άρχίσει να
κάνουν περιουσίες καθως το έμπόριο ξαναζωντάνευε, 5λα αuτα έκαναν πιο
βαρύ το κλίμα τοu προεκλογικοu άγώνα. Ό θάνατος τοu 'Αλεξάνορου, καt
ή άρνηση τοu πρίγκιπα Παύλου νd: i>εχτεί το στέμμα, με τη i>ικαιολογία
οτι οίίτε ό πατέρας του οίίτε ό μεγαλύτερος άi>ελφός του εlχαν παραιτηθεί
&πο τd: i>ικαιώματά τους στο θρόνο, έοωσε στην προεκλογικη έκστρατεία

-σμένους ορους . Ζήτησε να δοθεί οtχονομικη και στρατιωτικ7J βοήθεια στην 'Ελλάδα,
να ιδρυθεί έλληνικο κράτος στίς περιοχές τοϋ Π όντου, να διωχτοϋν οι Τοϋρκοι &πο την
Κωνσταν-:ινο<ιπολη και να άποτελέσει ή Κωνσταντινούπολη μαζί μέ τα Στε•Jα &νεξάρ­
τητο κράτος. Οι προτάσεις αύτές έξετάζονταν άκόμα .Sταν δ Βεν ι ζέλος &πεσε &πο την
lξουσία.
11 . Ό 'Αλέξανδρος ε!χε παντρευτεί 'Ελληνίδα, την 'Ασπασία Μάνου, κόρη ένος
διαζευγμένου αύλικοϋ. Ό Βενιζέλος δέν ήταν προσωπικα &ντίθετος σ' αύτο το γάμο ·
'!'ούς .Sρους για τη σύναψή -::ου τούς είχε &ρχικα προτείνει δ Βρετανο ς πρεσβευτης λόρ­
δος Granville. Τελιχα συμφωνήθηκε να ε!ναι ή ιιΚυρία l\ Ι~νουι> νόμιμη σύζυγος τοϋ
βασιλιιΧ, άλλcl Οχι καί βασίλισσα στΟ πλευρό του, νι:Χ μέvει σ-:0 8ικό της σπίτι, καL νιΧ
μη συνοδεύε ~ ποτέ το βασιλια σέ έπίσημες έκδηλώσεις . Ή συμφωνία αύτη &γινz: γενι­
κα &ποδεχτη καί το ζεϋγος είχε πραγματικα μεγάλη δημοτικότητα.
12. οι "Ελ):ηνες διατηροϋσαν στη Μικρα 'Ασία 8 μεραρχίες (150.000 όίνδρες) ποό
κόστιζαν 2 έκατομμ>'ψια δραχμές την ήμέρα.

343
 Η ΕΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

τό χαραχτήρα. άντα.γωνισμοu άνάμεσα. στον Κωνσταντίνο χα.t τον Βενιζέλο.

'
'Η α.ντιπο λ'ιτευση ~
•ιτα.ν χα λ' ,
υτερα. οργα.νωμενη α.πο ο,τι
t/ '
ειχα.ν
"' ' '
υπο
t λ ογισει ο~ , '
Βενιζελιχοί, χα.t στtς εχλογες τΊjς 1ης/14ης Νοεμβρίου 1920 χέροισα.ν 260
' '
απο τις ' 370 "~
εορες, '' χα.ι' στην
αν ' ' οι' Β ενι ζ ε λ ιχοι' ειχαν
' ουσια ... ' 52°'
το - ψ'η-
/ο των

φων. Τρείς μέρες ά:ργότερα ό Βενιζέλος χα.t ά:ρχετοt ά:πό τοuς ύπουργούς
του πΊjραν τό ορόμο τΊjς εξορίας. Ή tjττα. τους οεν σήμαινε οτι τα Ούο τρί­
τα, η Ξστω ό μισός πληθυσμός τΊjς χώρας, εΙχα.ν παραιτηθεί άπό τ-Υjν πραγ­
ματοποίηση τΊjς Μεγάλης 'ΙΟέας. Σήμαινε άπλως οτι εκείνοι ποu ά:νΊjχαν
τότε στ-Υjν ά:ντιπολίτευση ηθελαν τώρα να επωφεληθοuν άπό τfιν πραγματο­
ποίησή της.
Ένω οί 'Ιτα.λοt πανηγύριζαν τ-Υjν t)ττα τοu Βενιζέλου ώς νίχη ·6jς 'Ιτα­
λίας, οί Γάλλοι χα.t tοια.ίτερα οί Βρετα.νοt θορυβ·ήθηχα.ν πολύ. Οί Γάλλοι,
ποu εΙχα.ν Ί)οη σοβαρες επιφυλάξεις για τ-Υj συνθήκη των Σεβρών, χα.1. ά:ντι­
οροuσα.ν ύστεριχα σε ότιο·ήποτε εΙχε σχέση με τον Κωνσταντίνο, προσπά­
θησαν να εχμεταλλευτοuν τ-Υjν εύχαιpία για να ά:ναχτήσουν τό Ξοα.φος ποu
,,
εχασα.ν '
στη Μ'εση 'Α νατο λ'
η. Σ'ε "
ενα.ν '
χυχ λ ο ~ 'Ψ εων
οιασχε ' "
που εγινα.ν '
στο

Λονοίνο, &πό 13/ 26 Νοεμβρίου &ς 21 Νοεμβρίου /4 Δεκεμβρίου, πρό­

βαλαν τ-Υjν ά:ξίωση, &ν οί 'Έλληνες ά:ποφάσιζα.ν να επαναφέρουν τον Κων-
, ' '
σταντινο, να αρνη θ ουν οι'Σ' - \ \ ' ~ 'Ψ ουν
υμμαχοι να τον αναγνωρισουν και να οιαχο ' \ '
τ1.ς οιπλωματιχες σχέσεις με τΊjν Έλλάοα, να σταματήσουν τ-Υjν πα.ροχη
οtχονομιχΊjς βοήθειας χα.1. να μ-Υjν επιτρέψουν στ-Υjν Έλλάοα να οια.τηρεί ύπό
τον Ξλεγχό της κρίσιμες στρα.τιωτικες θέσεις. Τόσο ό Curzon οσο χα.t ό
Lloyd Gcorge οια.φώνησα.ν με α.ύτ-Υj -.ην πολιτική. Ό Curzon, ό όποίος
εΙχε πάντα ά:ντιpρήσεις στό θέμα τΊjς ά:ρχΊjς τοu οια.μελισμοu ποu προϋπέ­
θετε ή συνθ·ήχη των Σεβρών, οεν ητα.ν ά:ντίθετος στ1jν ίχανοποίηση των έλ­
ληνιχών αtτημάτων &ν τελιχα γινόταν ό οια.μελισμός . Οί Σύμμαχοι εΙχαν
ύποχρεώσεις ά:πέναντι στ·fιν Έλλάοα., ά:νεξάρτητα. ά:πό τό ποια κυβέρνηση
τύχαινε να ε!ναι στ-Υjν εξουσία. 'Έπρεπε να οοθεί εύχαιpία στον Κωνσταντί­
νο, αν επέστρsφε, να παραμείνει πιστός στΊjν πολιτικη χαt στ1.ς οιεθνείς
ύποχρεώσεις τοu προηγούμενου καθεστώτος . Ή παρουσία. των 'Ελλήνων
στα Στενα οεν ά:ποτελοuσε χα.τα κανέναν τρόπο ά:πειλ-Υj για τοuς Συμμά­
χους. 'Έτσι χι ά:λλιώς ητα.ν εντελώς &Μνα.το να οιωχτοuν οί 'Έλληνες ά:πό
τ-Υj Σμύρνη χα.t τα νησιά. 'Ωστόσο ό Lloyd George ητα.ν λιγότερο λογικός
χα.1. εχθρευόταν προσωπιχα τον Κωνσταντίνο πολu περισσότερο ά:πό ο,τι ό
ύπουργός του των 'Εξωτερικών. 'Όταν στ1.ς 20 Νοεμβρίου /3 Δεκεμβρίου
οί Γάλλοι πρότειναν να οοθεί ή Σμύρνη πάλι στ-Υjν Τουρκία για να. καθησυ­
χάσουν τον Κεμάλ, ό Lloyd George, μολονότι ά:ντιτάχθηχε στ-Υjν εξοργι­
στιχ-Υj αύτ-Υj πρόταση, συμφώνησε, αν επέστρεφε ό Κωνσταντίνος, να. ΕΧ-

344
 Ο ΤΕΤ ΑΡΤΟΣ ΑΠΕΛΕΎ'ΘΕΡΩΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ

δώσουν οί Σύμμαχοι μια ρητη προειοοποίηση οτι οεν άναλαμβάνουν καμία

εuθύνη άπέναντι στην 'Ελλάδα και οτι, ώς πρωτο βΊjμα , Θα οιέκοπταν κάθε
οίκονομικη βοήθεια. Ή προειοοποίηση αuτή, πού κοινοποιήθηκε στις 21
Νοεμβρίου/4 Δεκεμβρίου, δεν φαίνεται να έ:γινε εuρύτερα γνωστη στην
Έλλά.δα.'Οπωσδήποτε στις 22 Νοεμβρίου/5 Δεκεμβρίου οί 'Έλληνες ά­
ποφά.σισαν με δημοψήφισμα (999.960 ψΊjφοι ύπερ και 10.383 κατά., σύμ­
φωνα με τα έπίσημα στοιχεία) να καλέσουν πίσω τον Κωνσταντίνο, ό ό­
ποίος έ:γινε δεκτος με φρενήρη ένθοuσιασμο οταν στις 6/19 Δεκεμβρίου
έ:κανε με μεγάλη δυσκολία την ε'CσοΟό του στην 'Αθήνα (τόσο πυκνα ήταν
τα πλήθη τοu κόσμου). Στις 25 Νοεμβρίου/8 Δεκεμβρίου οί Σύμμαχοι εr­
χαν ήδη προειδοποιήσει την 'Ελλάδα δτι Θα οιέκοπταν την οίκονομική τους
βοήθεια. Δίνοντας τη συγκατάθεσή του σ' αuτο το μέτρο ό Lloyd George
έ:χανε μiΧλλον παρα κέρδιζε. Στο έξΊjς δεν Εχανε τίποτα για τούς 'Έλληνες,
στούς όποίοuς ε!χε στηρίξει τη μεσανατολικη πολιτική του, και έ:μειναν ό
λ6ρδος Curzon και το Foreign Office για να τούς ύπερασπιστοuν οσο κα­
λύτερα μποροuσαν. 'Όλη κι ολη ή ένθά.ρρυνση πού τούς έ:δινε ό Lloyd
George fιταν οί δικοί τους εύσεβείς πόθοι, πού στηρίζονταν στlς κάπως φι­
λελληνικες δηλώσεις με τις όποίες αuτος άπαντοuσε στούς τουρκόφιλους,
στούς ένοχλητικούς , και στούς πολιτικούς του άντιπάλους.
Ό Curzon εΙχε βεβαιωθεί οτι οί βασιλικοl (παρα τις άντίθετες έκλογι­
κες δηλώσεις τους) ε!χαν τΊjν πρόθεση να διατηρήσουν τον έλληνικο στρατο
στη Μικρα 'Ασία. 'Έχοντας δμως ύπόψη του την ιΧνοδο τΊjς δύναμης των
Κεμαλικων, θεώρησε άπαραίτητο να γίνουν όρισμένες τροποποιήσεις τΊ)ς
συνθήκης. Γι' αuτον το λόγο πρ6τεινε να καλέσουν οί Σύμμαχοι τούς 'Έλ­
ληνες καl τούς Τούρκους σε μια διεΘνη συνδιάσκεψη στο Λονοίνο. Ό Βε­
νιζέλος, πού -}jταν σε διαρκη έπαφη με τούς Βρετανούς, είχε άντίθετη γνώ­
μη και παρότρυνε τούς Βρετανούς να βοηθήσουν έ:στω τον Κωνσταντίνο
' ' '
παρα να εγκατα λ ει'Ψ συν την' '"
'Ελλ αοα, ,, ' Ι
η, σε περιπτωση που 'θ ε συνεργα-
1 χα

σία άποδεικνυόταν άΟύνατη, νcΧ χορηγήσουν στην 'Ελλάδα οίκονομικη βοή­

θεια ύπο τον ορο να παραιτηθεί ό Κωνσταντίνος . Ό Lloyd George ομως
προτίμησε μια ιΧλλη λύση: νιi έκμεταλλευτεί οσο καλύτερα μποροuσε τον
Κωνσταντίνο.''Ετσι, οταν τον Φεβρουάριο τοu 1921 ό πρωθυπουργος τΎjς
Έλλά.οας Καλογερόπουλος έπισκέφτηκε το Λονδίνο, τον ρώτησε κατιi πό­
σο ή 'Ελλάδα ήταν σε θέση νιi ύπερασπιστεί τιi νέα της σύνορα . Tou Οόθηκε
ή διαβεβαίωση πώς ή έλληνικη πλευριi -}jταν πεπεισμένη οτι θιi μποροuσε
νιi άντιμετωπίσει με έπιτυχία μιιi παρόμοια περίπτωση. Αuτος ώστόσο
προειδοποίησε τον Καλογερόπουλο νιi είναι προετοιμασμένος νιi συγκατα­
τεθεί σε μιιi συμβιβαστικη λύση, γιατl fιταν σημαντικο νcΧ πέσουν στούς

345
 Η ΕΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

Τούρκους οι εύθύνες για μια ένοεχόμενη οιακοπΥJ τών έργασιών της συν­
οιάσκεψης. Άλλα στtς 8/21 Φεβρουαρίου ό Καλογερόπουλος πληροφόρησε
'λη της συνοιασκε
'
τα με ~
- ' " '~'
ψ ης οτι, συμφωνα με τις οοηγιες ' '
του απο την ' ' ' ' 'Αθ η-
'
να, ή Έλλάοα οεν Θα μείωνε τtς &ξιώσεις της, καt &παντώντας στο έπιχεί­
ρημα πού πρόβαλλαν οι Γάλλοι, δτι οι Τοuρκοι ηταν &κατανίκητοι, οήλωσε
δτι ή Έλλάοα ηταν καλότερα &πο κάθε οcλλον σε θέση να κρίνει τη στρα­
τιωτικη κατάσταση. Στο σημείο αuτο &κριβώς οι 'Ιταλοt πρότειναν μαζ1.
με τούς Γάλλους να γίνει μια μελέτη για τ·Ιjν έθνογραφικη σύνθεση τοu
πληθυσμοu τόσο στη Θράκη δσο κα1. στη Σμύρνη. οι 'Έλληνες θεώρησαν
την πρόταση αuτη (πού ό Lloyd George οεν Ύjταν προετοιμασμένος να την
άπορρίψει &μέσως) οcοικη καt &συμβίβαστη με την ιστορία τοu παρελθόν­
τος. Έπειοη δμως οι Τοuρκοι είχαν συμφωνήσει να τη οεχτοuν με όρισμέ­
νες έπιφυλάξεις, ό Lloyd George ύπέοειξε στην έλληνικη πλευρα να συγ­
κατατεθεί στον οιοικητικο ελεγχο μιας περιορισμένης ζώνης της Σμύρνης,
πού Θα βρισκόταν ύπο την κυριαρχία τ'ijς Τουρκίας. οι 'Έλληνες Ύjταν eτοι­
μοι να οώσουν τ'fιν εγκρισή τους, με τον ορο δτι ό οιοικητ·Ιjς Θα οιοριζόταν
&πο την Έλλά.οα με τη σύμφωνη γνώμη της Κοινωνίας τών 'Εθνών, καt με
την προϋπόθεση δτι τα οιοικητικα εξοοα Θα &φαιροuνταν &πο όποιαοήποτε
πληρωμη eπρεπε να καταβληθεί στην Τουρκία. Οι Τοuρκοι οεν εοωσαν ά­
πάντηση. Γι' αuτόν το λόγο, δταν οι Γάλλοι κα1. οι 'Ιταλοt προσπάθησαν να
'
επιρρι'Ψ ουν στην ' 'Ελλ αοα
'~ ' ' ' • ,
'θ'υνες για την αποτυχια της συνοιασκε
τις ευ ~ -
ψ ης, ,
ό Lloyd George καt ό. Curzon είχαν κάθε λόγο να &ρνηθοuν να ύποχω­
ρήσουν. 'Έτσι 6χι μόνο έπέμειναν οτι ή Έλλάοα επρεπε να εχει πλήρη έ­
λευθερία κινήσεων, &λλα κα1. πρότειναν να τηρήσουν οι Σύμμαχοι στάση
αuστηρης οuοετερότητας. 'Αλλα 8,τι κι &ν συμφώνησαν με λόγια οι Γάλ­
λοι καt οι 'Ιταλοί, γεγονος Ύjταν δτι οεν είχαν καμια πρόθεση να παραμεί-
νουν '~'
ουοετεροι. 'Ε νω - συνεχι ζ'
οταν ' ι
ακομα <
η ~ ι
συνοιασκε ψ η, /
συνα ψ αν , •
και οι

ουό τους συμφωνία με τούς Κεμαλικούς της τουρκικης &ντιπροσωπείας . 'Η

Ι
συμφωνια
\
που
( f
υπεγρα
ψ αν οι ' Γ α'λλ οι οχι
J/ ,
μονο
1
~
i, ταν αντι '
'θ ετη προς τους ο- ' "
ρους τ'ijς συνθήκης σχετικα με τα σύνορα της Κιλικίας, κα1. προς την τρι­
μερη συμφωνία, &λλα πρόβλεπε καt την πι~ληση δπλων, τα όποία τελικ:Χ
εφτασαν στα χέρια τών Κεμαλικών. Ή συμφωνία πού εκαναν οι 'Ιταλο1. Ύj­
ταν μια προσπάθεια να προτιμηθοuν στο θέμα τών παραχωρήσεων, με τη
συμφωνία (πού ώστόσο οεν οηλώθηκε καΟαρcΧ) να στέλνει ή 'Ιταλία όπλι­
σμο στην Τουρκία κα1. να ύποστηρίζει γzνικα τtς &ξιώσεις τών Κεμαλικών.
Πραγματικά, κα1. οι ουο Δυνάμεις είχαν κιόλας &ρχίσει να έφοοιάζουν τον
Κεμάλ, με σκοπο να μειώσουν τη Μεγάλη Βρετανία βοηθώντας τον Κεμαλ
να νικήσει το•)ς 'Έλληνες. Αύτο όΕ:ν ijταν παρα το προοίμιο της προδοσίας

346
 Ο ΤΕΤ ΑΡΤΟΣ ΑΠΕΛΕΤΘΕΡΩΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ

-πού θd: άκολουθοuσε. Περιφρονώντας κατάφωρα τlς ύποyραφές τους στο

κείμενο τΎjς συνθήκης και τις σuχνες Ϊ)ιαμαρτυρίες χαλΎjς πίστεως πού εί­
χαν χάνει, και επιπλέον άyνοώντας εξοργιστιχd: τη μοίρα τόσο τών 'Ελλή­
νων οσο και τών 'Αρμενίων χριστιανών, οί Γάλλοι εβαλαν πάνω άπ' ολα
τούς i)ικούς τους όμολογιούχους και άναΜχους προνομίων. Και ή 'Ιταλία,
πού επαιζε ιΧτιμο παιyνίi)ι άνάμεσα στη Γαλλία και τη Βρετανία, προσπα­
θοuσε νd: καθησυχάσει τον Κεμd:λ γιd: νd: κερi)ίσει κάτι πού τελιχd: άποi)εί­
χτηχε ενας άπογοητευτιχος κυκεώνας.
Στlς 5/18 Μαρτίου ό Lioyd George, i)ιαβεβαιώνοντας τον Γούναρη
(πού είχε πάει στο Λον/)ίνο yιιΧ νd: συναντήσει τον Καλογερόπουλο) οτι ή
Έλλάi)α i)ιατηροuσε ελευθερία κινήσεων, εγκατέλειψε τη i)ιπλωματιχη τα­
κτιχη και τον προειΪ)οποίησε άνοιχτιΧ οτι μια άποτυχία στον στρατιωτικό
τομέα πιθανόν νd: είχε άνεπανόρΟωτες συνέπειες.' Η κυβέρνηση ομως τών
βασιλικών -}jταν άποφασισμένη νd: εμμείνει στην εφαρμογη τ'Υjς πολιτικΎjς
της. 13 'Αντιλαμβανόταν οτι στο ϊ)ιάστημα πού είχε σπαταληθεί στlς ιΧχαρ­
πες i)ιαπραyματεύσεις, ό εχθρός, άφοu είχε τη i)υνατότητα νd: προμηθεύε­
ται οπλα οχι μόνο άπό τη Γαλλία και την 'Ιταλία &λλd: καt &πότη Ρωσία,
γινόταν μέρα με τη μέρα ολο και ισχυρότερος.

Οί εκστρατείες στη Μικρά' Ασία

Τον 'Ιανουάριο τοu 1921 το Γ' σώμα τοu έλληνικοu στρατοu εκανε &να­
γνωριστιχες επιχειρήσεις προς το Έσκι Σεχίρ, οπου κατέβαλε .-ην &ντί­
σταση τΊjς τουρκιχΎjς Μναμης, &λλd: άποσύρθηχε προς την Προύσα σύμφω­
να με τlς όi)ηyίες πού πΎjρε. Μαζί εφυγαν άπό την περιοχη και 3.000 "Ελ­
ληνες και , Αρμένιοι ΠΟ1J εκμεταλλεύτηκαν την εuκαιρία νd: γλιτώσουν άπό
-την καταπίεση. 'Ήταν πολύ νωρίς γιd: νd: επιτεθοuν. 'Ωστόσο, χαθως πλη­
σίαζε ή ιΧνοιξη, ή ά:νώτατη Ϊ)ιοίκηση τών έλληνικών Ϊ)υνάμεων τΎjς Μικρiiς
'Ασίας εχανε τlς τελιχες προετοιμασίες γιd: μιd: επίθεση κατd: τώ'Ι τουρκι­
κών θέσεων, γιd: νd: είναι ετοιμη νd: i)ράσει σΕ: περίr.τωση ά:ποτυχίας τΎjς
συνi)ιάσκεψης τοu Λον/)ίνου. 'Εκείνο τον καιρό οί "Ελλ-φες i)ιέθεταν τρία
σώματα στρατοu, πού σχημάτιζαν ήμισέληνο μΕ: μέ-:-ωπο προς τ·ην άνατο­
λή. Δεξιd: βρισκόταν το Α' σώμα στρατοu στο Οuσd:κ και στο Μπουλαντάν.

13. Ol Βρετανοί πέτυχαν να πά?ουν στα χέρια τους τίς έλληνιχές έκΟiσεις γύρω άτ:ο
τή συνδιάσκεψη τοϋ Λονδίνου r.αί ό Cuι·zon σχημάτισε τήν έντύπωση 8τι ό Lloyd
George ένθάppυνz τούς 'Έλληνzς πίσω άπο την πλάτη τΟ'J. 'Αλλα ό Sir Ε. Cro\ve, μό­
νιμος ύφυπουργΟς 'Εξωτερικών, 8ιέγνωσε ξεκάθαρα 01'ι -~ :Ξ:λληνικη άντιπpοσωπεία εL­
χε παρουσιάσει άλλ•ηωμένη την κατάσταση στίς :Ξ:r.θ±σε•.ς πού ύπ&~αλ" σΤήν 'Αθήνα.

347
 Η ΕΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

Έκατο μίλια βορειότερα (στά άνατολικά τΊjς Προύσας) Ύjταν το Γ' σώμα.
στρατοu πού άποτελοuσε το άριστερο σκέλος. Στά μετόπισθεν, σε άπόστα­
ση έκατο μιλίων περίπου άπο τά πλευρά τ'ijς παράταξης, Ύjταν το Β' σώμα.
στρατοu πού κατείχε τη σιοηροορομικη yρα.μμη Μαγνησίας-Πανόρμου.
/
'Α κομα β α θ'υτερα ' '
στα μετοπισ θ εν, στη ' '
Σ μυρνη, Τ
ηταν <:- / "
στρατοπεσευμενο ενα.

''λλ ο
α -
σωμα -
στρατου, που
1
αποτε
' -
λ ουσε την ' <:- / 'Η<:-σιαται.,η
' εφεσρεια. / !::' ' ' σεν
αυτη '1'' J,
'Γ

ταν άπόλυτα ίκανοποιητική. 'Εκείνο πού χρειαζόταν Ύjταν εϊτε προέλαση

ε'Cτε ύποχι~ρηση, &στε νά σχηματιστεί ενα βραχύτερο καt πιο συμπαγες
μέτωπο.
'Αμέσως μετά την άποτυχία τΊjς συνοιάσκεψης τοu Λονοίνου οί 'Έλλη­
νες έπιτέθηκαν τον Μάρτιο καt άπο τά Ούο &κρα. Το Α' σώμα στρατοϋ
προχώρησε άπο το Οuσάκ καt κατέλαβε εuκολα το 'Αφιον Καραχισάρ, άλ­
λά το Γ' σώμα συνάντησε ίσχυρη άντίσταση καt με μεγάλη ουσκολία μπό-
'•
ρεσε να επιστρε'Ψ ει στην ' ·
π ρουσα. ·ο κ εμα.'λ σεν
Ο:-' συνεχισε
, την
, '1'' !::'
κα.τασιωι.,η.

'Αντίθετα γύρισε προς το νότο καt έπιτέθηκε με οκτω μεραρχίες κατά τών
γραμμών έπικοινωνίας τοu Α' σώματος. Το 340 τάγμα τοu έλληνικοu
στρατοu, πού κατείχε αuτο το &μυντικο τμΊjμα, άμύνθηκε σθεναρά ώσότου
το ά.νακούψισε ό Κ'Jριος ογκος τοu Α' σώματος, πού άνάγκασε τtς ουνάμεις
τών Τούρκων έθνικιστών νά άποσυρθοuν με βαρύτα.τες άπώλειες. 'Ωστόσο
οί 'Έλληνες εβλεπαν τώρα οτι ό έχθρος είχε γίνει πολύ πιο ίσχυρός, καt μό­
νο μιά συντριπ":"ικη Ί)ττα στο πεοίο τ'ijς μάχης θά τον ΕΚανε νά έ:ρθει σε κά­
ποια. συμφωνία.. 'Όλο τον Μάιο καt τον 'Ιούνιο έντάθηκαν οί προετοιμασίες,
καt ό Κωνσταντίνος πΊjγε στη Μικρά 'Ασία γιοc νά είναι κοντά στά στρα­
τεύματά του.
Στο μεταξύ οί οιπλωμάτες είχαν άρχίσει καt πάλι νά κινοuνται. Ό
στρατηγος Harington, ό Βρετανος &νώτα.τος οιοικητ·Ιjς στην Κωνσταντι­
νούπολη, είχε έκφράσει τούς φόβους του οτι οί 'Έλληνες πιθανον νά κατέρ­
ρεαν, καt μιά έπιτροπΊ) Βρετανών ύπουργών, &κολουθώντας τη συμβουλη
τοu Βενιζέλου, άποφάσισε νά συζητήσει ξανά τtς προτάσεις τοu Λονοίνου
(πού είχαν δποβληθεί στη συνοιάσκεψη τοu Μαρτίου), οίνοντάς τους μιά
κάπως οιαφορετικη μορφή, καl νά προτείνει τΎjν ίΟέα τΊjς άναγκαστικΊjς έ­
πιβολΊjς τους σε οποιο άπο τά έμπόλεμα. μέρη άρνιόταν νά τlς οεχτεί. Ό
Briand, ένώ 1jταν πρόθυμος νά δποστηρίξει μιά νέα. μεσολαβητικη προ­
σπcf.θεια, άpνήθηκε εστω καl νοc έξετάσει όποια.οήποτε πρόταση θά πρόβλε­
πε τον έξα.ναγκασμο τών Τούρκων. Δεν είναι λοιπον παράξενο οτι ό Γούνα­
ρης (πού εϊχε άναλάβει την πρωθυπουργία στtς 26 Μαρτίου/8 'Απριλίου)
άρνήθηκε νά συζητήσει τούς ορους τών Συμμάχων. "Αν ομως είχε φερθεί
πιο έ:ξυπνα., θά είχε οεχτεί την πρότα.ση τοu Curzon (νά τεθεί ή Σμύρνη ύ-
348
 Ο ΤΕΤΑΡΤΟΣ ΑΠΕΛΕ!ΘΕΡΩΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ

7to χριστιανο κυβερνήτη καί -.ην έγγύηση των Συμμάχων), ετσι &στε άρ­
γότερα να πέσει ή εύθύνη για την τύχη των χριστιανικων μειονοτήτων
κατευθείαν στοuς ώμους των ουτικων Συμμάχων.' Απορρίπτοντας την πρό­
ταση ό Γούναρης οέν εχασε άκριβως ενα φίλο (γιατί ό Curzon ποτέ οέν
ύπΎjρξε φίλος)· ά:ποουνάμωσε ομως την ά:ποφασιστικόητα ένος άνθρώπου
7tOU 'Cσως θα συνέχιζε να παλεύει σκληρα για την ύπόθεση τΎjς Έλλάοας,
καί εοωσε στον Curzon κάποια οικαιολογία για τη οιαρχη ύποχωρητικό­
τητά του στίς πιέσεις των Γάλλων τον έπόμενο χρόνο. Ό Γούναρης ομως
ήταν σε Ούσκολη θέση.' Η κατάλληλη έποχη για τη οιεξαγωγη των έκστρα­
τειων κόντευε ν± τελειώσει. Ό έλληνικος στρατος είχε γίνει ίσχυρότερος
καί είχε βελτιωθεί με τίς μεταβολες στην ήγεσία του, καί το βασικο ήταν
να έπιτεθεί χωρίς καθυστέρηση. Παρ' ολα αύτα ή έπίΟεση όίρχισε μόλις κα­
τα τα μέσα 'Ιουλίου. Λύτη τη φορα οί 'Έλληνες εκαναν μια. κυκλωτικη κί­
νηση στο οεξιο σκέλος τΊjς παράταξης καί μια ύποστηρικτικ-Ιj κίνηση για
να χα λ'ψ
' υ ουν τα π λ ευρα τους στην
' ' ' Π ρουσα
1 /
στην
' αριστερη
' ' πτερυγα· και' μο-

λονότι οεν πέτυχαν να έγκλωβίσουν τίς τουρκικες ουνάμεις άνάμεσα στίς

δύο έπιθε-.ικες αίχμές, κέροισαν στίς 8/21 'Ιουλίου μια μάχη θέσεων σωμα
προς σωμα στο Έσχί Σεχίρ. Το μεγάλο έριJ)τημα ήταν τώρα άν επρεπε νιi
κρατήσουν το εοαφος ποu είχαν κεροίσει, η να συνεχίσουν "ην προέλασή
τους &ς την 'Άγκυρα πο•J βρισκόταν μόλις 40 μίλια μακρύτερα. Ό ά:ρχη­
γος τοu Γενικοu 'Επιτελείου Δούσμανης ά:ντιτάχθηκε σε κάθε νέα προέλα­
ση. Ό Παπούλας, άνώτατος άρχηγος των έλληνικων ουνάμεων, την εύνο­
οuσε, καί ό βασιλιας Κωνσταντίνος τον ύποστήριζε σθεναρά. 'Έγιναν ά:πε­
γνωσμένες προσπάθειες να έπισκευαστοuν οί σιοηροοpομικες γραμμες άνε­
φοοιασμοu καί νιi βρεθοuν οί ά:παραίτητες προμήθειες.' Αλλα. παρ.Χ τίς προ­
σπάθειες αύτές το σύστημα άνεφοοιασμοu έξακολουθοuσε να παρουσιάζει
ε ' • '
'λλ ει'Ψ εις, και οι ε'λληνικες ουναμεις,
'1- , , τις
μετα , •
β αρυτατες ,
θ υσιες , • -
στις οποιες

ύποβλήθηκαν στον ποταμο Σα.γγάριο, άναγκάσηκαν νιi ά:ναοιπλωθοuν ά­

χριβως τη στιγμη ποu πλησίαζε ή νίκη. "'Αν οί Βρετανοί είχαν έπιτρέψει
στοuς 'Έλληνες νιi άσκήσουν τιi νόμιμα οικαιώματα των έμπολέμων χαί νιi
ά:γοράσουν πολεμοφόοια στη Βρετανία, καί άν τοuς ε!χαν βοηθήσει νιi συ-
'ψ ουν οανειο,
<Ι-' 'Υ πο λ'υ κα λ'" 'Γλλ'ια και'''Ι
1
να ' στιγμη
τΊJ ' που γνωρι-,αν α οτι η α η τα-

λία προμήθευαν οπλα στοuς Τούρκους, οί 'Έλληνες θιi είχαν πιθανότατα

καταφέρει να. οώσουν α'ίσιο τέλος στον πόλεμο.' Αλλα. ετσι οπως οιαμορφώ­
θηκε ή κατάσταση, οί Γάλλοι καί οί 'Ιταλοί ά:ρνήθηκαν να. άναγvωρίσουν
στοuς 'Έλληνες εστω καί το οικαίωμα τΎjς νηοψίας, παραβιάζοντας κατά­
φωρα. τίς οιατάξεις τοu ναυτικοί) οικαίου ποu οί 'ίοιοι είχαν ύπερασπιστεί
χα.τα. τη οιάpκεια τοu πολέμου με τη Γερμανία.

349
 Η ΕΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

''Ως τις 10/23 Σεπτεμβρίου οί 'Έλληνες εΙχαν όπισθοχωρfισει στη σιi>η­

ροi>ρομικη γραμμη Άφιον Καραχισαρ-Έσκι Σεχιρ-Καράκιοϊ. Τον 'Οκτώ­
βριο ά.πώθησαν μια 1σχυρη τουρκικη έπίθεση κατα τοίί 'Αφιον Καραχισάρ.
'Η στρατιωτικη κατάσταση εΙχε φτάσει σε ά.i>ιέζοi>ο και γι' αύτο ό Curzon
κατέληξε στο συμπέρασμα ί5τι εΙχε έ:ρθει ή στιγμη να ά.ναλάβει νέα μεσο­
λαβητικη προσπάθεια, ά.φοίί μάλιστα και ό Γούναρης βιαζ6ταν να έπισκε­
φτεί το Λονi>ίνο για συζητήσεις σχετικα με την κατάσταση και για τη σύ­
ναψη i>ανείου . Ή συνάντηση των i>ύο &:νi>ρων Ε.γινε κατα τα τέλη 'Οκτω­
βρίου . Ό Curzon συμβούλεψε τον Γούναρη να ά.ναθέσει στις Δυνάμεις να
χειριστοuν το ζήτημα για λογαριασμ6 του, και &φησε να έννοηθεί ί5τι 'Cσως
έ:πρεπε οί 'Έλληνες να ά.ποσυρθοίίν ά.πο την περιοχη τΎjς Σμύρνης και να
i>εχτοίίν όρισμένες τροποποιήσεις των συν6ρων στη Θράκη. Ό Γούναρης
i>έχτηκε τυπικα αύτη τη συμβουλη στις 20 Όκτωβρίου/2 Νοεμβρίου.
Άλλα έκείνη ά.κριβως τη στιγμη έ:φτασε ή εϊi>ηση ί5τι στις 7 /20 Όκτω~
βρίου οί Γάλλοι ύπέγραψαν, με τη μεσολάβηση τοίί «i>αιμ6νιου Λεβαντίνου»
Franklin-Bouillon, ζεχωριστη συνθήκη με την Τουρκία στην 'Άγκυρα.
Ή Γαλλία ά.νέλαβε την ύποχρέωση να ά.ποσύρει τα στρατεύματά της ά.πο
την Κιλικία με ά.ντάλλαγμα ά.6ριστες ύποσχέσεις για ο1κονομικα προν6μια.
'Αργ6τερα i>ιέρρευσε ή πληροφορία ί5τι οί Γάλλοι είχαν έπίσης συμφωνήσe:ι
να ά.φήσουν πίσω τους στρατιωτικα έφ6i>ια και ά.εροπλάνα. Ό Curzon i>Ε:ν
είχε &λλη έκλογη ά.πο το να i>εχτεί αύτη την έζοργιστικη έπίi>ειζη ά.πι­
στίας, παρα το γεγονος ί5τι την κατάγγειλε κατα πρ6σωπο στοuς Γάλλους.
Και αύτο γιατι, παρα τις συνεχείς προκλήσεις σε ά.μέτρητα ζητήματα, πο­
τε i>εν έ:φτασε στο σημείο να καταγγείλει την' Αντάντ. Και ?lν &:κ6μα ά.πει­
λοίίσε μερικες φορες ί5τι eα το κάνει, ά.πέβλεπε μ6νο και μ6νο στο να τη
i>ιατηρεϊ:.
Τοuς τελευταίους λίγους μΎjνες τοίί 1921 ό Curzon συνέχισε τις i>ια­
πραγματεύσεις, και τον Δεκέμβριο κατάρτισε Ε.να μνημ6νιο ποu θα έζετα­
ζ6ταν σε μια συνi>ιάσκεψη . Τον 'Ci>ιo μήνα ό Lloyd George προσπάθησε να
πετύχει τον γενικο i>ιακανονισμο l5λων των ά.γγλογαλλικων ά.ντιθέσεων
προσφέροντας τη βρετανικη στρατιωτικη βοήθεια σε περίπτωση ποu ή
Γερμανία Θα έ:κανε έπίθεση έναντίον γαλλικοίί έi>άφους. 'Έλπιζε ί5τι σε ά.ν­
τάλλαγμα θα πετύχαινε, μεταζu &λλων, μια λογικη συνενν6ηση στα θέμα­
τα τΎjς Μέσης ΆνατολΎjς, ποu Θα συμβάi>ιζε με τα σχέi>ια τοίί Curzon. Ή
συνi>ιάσκεψη ί5μως &ργησε να συνέλθει. Ή κύρια α.1τία για την ά.ργοπορία
-ϊjταν ί5τι ό Poincare ά.ντικατέστησε τον Briand τον 'Ιανουάριο τοίί 1922.
Οί έργασίες τΎjς συνi>ιάσκεψης &ρχισαν στις 9/ 22 και i>ιάρκεσαν ώς τις 13/
26 Μαρτίου. Στο μεταζu ό Curzon και ό Lloyd George συνάντησαν τον

350
 Ο ΤΕΤΑΡΤΟΣ ΑΠΕΛ.ΕΥΘΕΡΩΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΛΣ

Γούναρη στις Κάννες και τοu ε!παν ξεκάθαρα δτι ή σύναψη ειρήνης Ύjταν ά­
~'
ουνατη εφοσον οι'"Ελληνες παρεμεναν στη
' ' ' ' Σ μυρνη.
' Τ'ον συμ β ου
'λ ε ψ αν να '
άποσυρθοuν τιΧ έλληνικα στρατεύματα σε βάθος 80 μιλίων άπο τα σύνορα
τΊjς Θράκης, και τοu ύποσχέθηκαν δτι ot Σύμμαχοι Θα προσ,άτευαν τις
χριστιανικες μειονότητες. Τέλος συμφώνησαν νιΧ διατηρήσουν οί έλληνικες
δυνάμεις τις θέσεις τους στη Μικρα 'Ασία ώσότου διευθετηθει το ζήτημα.
Ε ...ιχαν ,,~ ~,
ηοη οωσει τις ευ
\ 'λ f
ογιες τους για τη
\ \ f
συνα
ψ
η
'λλ
ε
- ~
ηνικου οανειου στο
f \

Λονδίνο. Ή έγγραφη δμως στο δάνειο δεν σημείωσε έπιτυχία, έπειδη ot

συνθΊjκες στη χρηματιστηριακη άγορα δεν Ύjταν εύνοϊκές. 'Απελπισμένος ά­
πο την καθυστέρηση ό Γούναρης, πού ε!χε έπιβεβαιώσει οcλλη μια φορα την
προθυμία του να έμπιστευθει το χειρισμο τών θεμάτων στούς Συμμάχους,
άποκάλυψε σε ενα γράμμα του προς τον Curzon στις 2/15 Φεβρουαρίου
δτι ή Έλλάοα είχε σχεδον έξαντλήσει τούς πόρους της. Ό Curzon άπάν­
τησε πώς 1Jθελε να έλπίζει δτι ή στρατιωτικη κατάσταση Ύjταν λιγότερο
κρίσιμη άπο δσο ύπαινισσόταν ό Γούναρης και οτι ό πατριωτισμος και ή
πει θ αρχια
' 'λληνικου στρατευματος οεν
του ε- - ~' παρουσιαι,αν
' Υ ' ψη .
καμ ' Π ριν
' πα-'
ρει την άπάντηση τοu Curzon, ό Γούναρης προειδοποίησε την έλληνικη ά­
νώτατη στρατιωτικη ήγεσία δτι ίσως χρειαστει να άποσυρθοuν ot δυνά­
μεις καl να έκκενωθοuν οί κατεχόμενες περιοχές. Δεν ξέρcυμε χατα πόσο
ή άπάντηση τοu Curzon έκανε τον Γούναρη να άλλάξει γνώμη . Γεγονος
είναι οτι ό Γούναρης, ύπερασπιζόμενος τον έαυτό του Gτη δίκη πού έγινε
άργότερα έναντίον του, άνέφερε το γράμμα τοu Curzon ώς ένδειξη δτι ή
Βρετανία ένθάρρυνε τούς 'Έλληνες να συνεχίσουν τον πόλεμο. Ot πληροφο­
ρίες τοu Curzon έλεγαν δτι τα πράγματα δεν Ύjταν τόσο μελανα δσο τα είχε
'ψ ει ο
περιγρα •Γ f
ουναρης, ~'
και\ οπωσοηποτε
' ''λ πιι,ε
ε Υ ο,, τ ι οι• "Ελληνες θ' ~
α οιατη-

ροuσαν σταθερα τις γραμμες πού κατε"ιχαν το χειμώνα, δίνοντας έτσι στη
συνδιάσκεψη τών Παρισίων (τοu Μαρτίου) πιθανότητες έπιτυχίας. Στη
συνδιάσκεψη αύτη ό Curzon πρότεινε στον Poincare να δεχτοuν και τα
δυο μέρη τη σύναψη άνακωχΊjς και να βασιστει ή συνθήκη τΊjς ειρήνης
στούς άκόλουθους δρους: να άποσυρθοuν ot 'Έλληνες άπο τη Σμύρνη, πού
θα έμπαινε ύπο την κηδεμονία τΊjς Κοινωνίας τών 'Εθνών· να μετατοπι­
στοuν τα σύνορα τΊjς Θράκης σε μια γραμμη 80 μίλια μακρια άπο την Κων­
σταντινούπολη · να περιοριστει ό έλληνικος στρατος στο ύπόλοιπο τμΊjμα
τΊjς άνατολικΊjς Θράκης νιΧ έκκενωθει ύπο ορους ή Κωνσταντινούπολη άπο
δλα τα συμμαχικα στρατεύματα· να συσταθει μια έπιτροπη τΊjς Κοινωνίας
τών 'Εθνών άρμ6δια για τα Στενά· να μειωθει ή έκταση τΊjς άποστρατικο­
ποιημένης ζώνης να βρεθει έθνικ.η στέγη για τούς 'Αρμενίους στην Κιλι-
χια· και τε'λ ος να επι βλ'ψ
' ' ' '
ε ει η ' Κ οινωνια
' των - 'Εθ νων
.... ' '
την εφαρμογη ' "'λ ων
ο

351
 Η ΕΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

των όιατάξεων πού άφοροuν τ·~ν προστασία των μειονοτήτων. Ό Poincare

κα1. ό Curzon κατέληξαν σε κάποια συμφωνία, οοτερα άπο όέκα κουραστι­
κες κα1. θυελλώόεις συνεόριάσεις, ό Poincare δμως ιΧφησε να γίνει καθαρα
άντιληπτο δτι aεν Θα χρησιμοποιοuσε βία κατα των Τούρκων.
οι 'Έλληνες έπιφυλάχτηκαν να ύποβάλουν την άπάντησή τους περιμέ­
νοντας να άπαντήσουν πρωτα οί Τοuρκοι, &ν κα1. ήταν πρ6θυμοι να συγκα­
τατεθοuν στη σύναψη συνθήκης άνακωχΎjς. 'Αλλα οί Τοuρκοι aεν όέχτηκαν
κανέναν άπο τούς βασικούς δρους τΎjς συνθήκης είρήνης, κα1. προσπάθησαν
να έξασφαλίσουν την ιΧνευ δρων ύποχώρηση των έλληνικων στρατευμάτων
προτοu άρχίσουν οί έργασίες τΎjς συνόιάσκεψης για την είρήνη. 'Ήθελαν
μάλιστα, με την ύποστήριξη τοu Poincare, να γίνει ή συνόιάσκεψη αύτη
στη Μικρα 'Ασία. Ό Curzon άπείλησε όιάλυση τΎjς 'Αντάντ, με άποτέλε­
σμα να πάει ό Poincare στο Λονόίνο. Έόω ό Curzon φάνηκε πρ6θυμος να
Ι ( Ι \ \ ~ ....
κανει υποχωρησεις και να σεχτει να γινει μια συνσιαιηιε
\ Ι \ ~ Ι ψ \ tl
η χωρις ορους, με
\

άντάλλαγμα την άναγνώριση τοu όικαιώματος τΎjς Έλλάόας να κάνει νηο-

ψ ια
' 't:'' λ.... ' ' ( ι ....
σε c.,ενα π ο ια και την υποσχεση των
Δ υναμεων
ι ' ι '
να τηpησουν κατα

γράμμα τ1.ς προτάσεις τΎjς συνόιάσκεψης των Παρισίων. Ό Poincare δμως

άρνήθηκε κοφτα να άναγνωρίσει το όικαίωμα τΎjς Έλλάόας να προβαίνει
' ' / /
σε νηο ψ'ιες, πραγμα που οσηγησε σε προσ θ ετη κα θ υστερηση. 'Η ε'λληνικη'
1
''<-' '
πλευρα παραπονέθηκε για δλες αύτες τις καθυστερήσεις -πού προφανως
ήταν ~μπνευση των Γάλλων δσον καιρο προμήθευαν δπλα στον Κεμαλ­
και στις 16/29 'Ιουλίου ή Έλλάόα ζήτησε την ~γκριση των Συμμάχων να
μπεί ό έλληνικος στρατος στην Κωνσταντινούπολη. Το α'Cτημα αύτο στην
' /
ουσια ~ ' '
, 1 ταν μια απει λ'
η, και οι'Σ'
1
'
'θ ηκαν να τ·ψ εγκρινουν.
υμμαχοι αρνη ' ' ' / Τ'ην
έποχη έκείνη ό Βενιζέλος πίεζε τον Lloyd George να λάβει αύστηρα μέτρα
κατα των Τούρκων, αύτος δμως τον πληροφ6ρησε δτι αύτο άποκλει6ταν.
π αρ , "λ
ο , ι στις
α αυτα, ' 22 'Ι ου λ'ιου /4 Α'υγουστου, , , ι
εκφωνησε '
στη Β ου λ'
η -
των

Κοινοτήτων ~ναν έμπρηστικο άντιτουρκικο λ6γο, στον όποίο τ6νιζε δτι,

ένω άπο τη μια οί Σύμμαχοι έμπ6όιζαν τούς 'Έλληνες να έπιτεθοuν στην
Κωνσταντινούπολη, οί Τοuρκοι προμηθεύονταν συνεχως δπλα άπο την Εύ­
ρώπη. Είναι άπροκάλυπτη άόικία, είπε, να έμποόίζουμε τούς 'Έλληνες να
όιεξαγάγουν τον π6λεμο δπως τούς συμφέρει καλύτερα. Κατα π6σο Θα ω­
φελοuσε τΊjν Έλλάόα, &ν είχε άψηφήσει τ6τε τούς Συμμάχους κα1. είχε
μπεί στην Κωνσταντινούπολη, όιατρέχοντας τον κίνόυνο να συγκρουστεί
με τη Βρετανία (γιατ1. οί Γάλλοι και οί 'Ιταλοι όεν είχαν στην ούσία καμια
Μναμη), είναι ~να ζήτημα πού Θα μποροuσε κανε1.ς να το συζητiΧ αίώνια.
Όπωσ~ήποτε οί 'Έλληνες ήταν πολύ έπιφυλακτικοί, και άποόείχτηκε τε­
λικα δτι ό λ6γος τοu Lloyd George μiΧλλον έν6χλησε τούς Τούρκους έθνι-

352
 Ο ΤΕΤ ΑΡΤΟΣ ΑΠΕΛΕ!ΘΕΡΩΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ

:χιστΕ:ς παρα παρακίνησε τούς 'Έλληνες να ά.ναπτύξουν πρωτοβουλία. Ό

κ εμα'λ , \
που φο β' '
οταν μηπως οι ' Β ρετανοι\ εγκατα
, λ ει'Ψ ουν \ \ -
τ·ΙJν πο λ ιτικη της

-σύοετερότητας, ά.ποφάσισε να έπιτεθεί στις έλληνικΕ:ς θέσεις. Είχε όρyα­

νώσει κοντα στο 'Ικόνιο στρατο πολύ ίσχυρ6τερο ά.πο έκείνον πού είχαν α­
ποτύχει να καταστρέψουν οί 'Έλληνες στον Σαyγάριο, γιατι ή ά.ποχώρηση
των yαλλικων στρατευμάτων ά.πο την Κιλικία είχε ά.ποοεσμεύσει σημαντι­
κΕ:ς ουνάμεις, και οί προμήθειες πού είχε κάνει ά.πο τη Ρωσία και την Εύ­
ρώπη σΕ: όπλισμο και πυρομαχικα 1jταν σημαντικές. 14
Το κύριο έλληνικο μέτωπο ά:πλωνόταν σΕ: έ:κταση 200 μιλίων καλύπτον­
τας τη γραμμη Κίου (πάνω στον Μαρμαρα) - Έσκι Σεχιρ-Σεϊντι Γκαζl­
Άφιον Καραχισαρ-Σαβραν-Τ σιβρίλ. 'Απο το Τσιβριλ &ρχιζε μια ά:λυσίοα
φυλακίων σΕ: έ:κταση 65 μιλίων μΕ: κατάληξη την Όρτάντζα, σιοηροορομι­
κο κόμβο τ'ίjς γραμμΎjς Σμύρνης-' Αιοινίου. Κατα μΎjκος αύτΎjς τΎjς σιοηρο­
ορομικΎjς γραμμ'ίjς είχε ά.ναπτυχθεί μια νοτιότερη ά.μυντικ·η γραμμη πού ε­
φτανε τα 115 μίλια. Ή γραμμ-η αuτη έπεκτάθηκε τον 'Απρίλιο, δταν οί
'Έλληνες κατέλαβαν τα Σώκια καl τη Νέα Σκάλα μtτα την έκκένωσή τους
ά.πο τούς 'Ιταλούς. Ή βόρεια όμάοα των έλληνικων ουνάμεων, πού ά.παρτι­
ζόταν ά.πο το Γ' σωμα στρατοϊί (τέσσερις μεραρχίες) μΕ: έπιτελείο στο
Έσκl Σεχίρ, κατείχε τον τομέα τοϊί μετώπου ά.πο την Κίο &ς το Σε·ίντl
Γκαζί. 'Η νότια όμάοα , πού την ά.ποτελοuσαν το Α' καl το Β' σωμα στρα­
τοϊί (συνολικi έ:ξι μεραρχίες), είχε καταλάβει τον τομέα ά.πο το Σεϊντ1.
Γκαζι &ς τ·ην Όρτάντζα. Το ά.Ούνατο σημείο 1jταν το 'Αφιον Καραχισάρ,
στη συμβολη των σιοηροορομικων γραμμων Κασαμπii καl ΒαγΟάτης (τη
γραμμη τΎjς ΒαγΟάτης την έ:λεγχε ό Κεμάλ). Οί 'Έλληνες είχαν ά.ποσπάσει
γι' αύτον το λόγο Ούο έφεορικΕ:ς μεραρχίες καl μια ταξιαρχία ίππικοϊί ύπο
τις οιαταyΕ:ς τΎjς όμάοας ουνάμεων τοϊί ν6τιου μετώπου. Τον 'Απρίλιο ή νό­
τια όμάοα είχε ά.πωθήσει μΕ: βαρύτα.τες ά.πώλειες μια τουρκικη έπίθεση
πού έ:καναν Ούο μεραρχίες στο Σαβραν μΕ: ύποστήριξη τοϊί πυροβολικοu· οί
Τοuρκοι δμως &ρχισαν να έμφανίζουν κάποια ύπεροχη στον ά.έρα, καθως
τα έλληνικα ά.εροπλάνα 1jταν παλαιά, ή συντή ρηση τους Ούσκολη, και ό έξο­
πλισμος τοu έλληνικοϊί στρατοu σΕ: ά.ντιαεροπορικα μέσα πολύ φτωχός. 'Ό­
σο για τ·η νότια: πτέρυγα τΊjς έλληνικΎjς παράταξης, την ύπερασπίζονταν
εξι τάγματα οιαβιβάσεων.
ΣΕ: δλους τούς τομείς τοϊί μετώπου το Ύjθικο ήταν ά.κμαίο, το φαyητο
λιτο ά.λλα ά.ρκετ6, τα καταλύματα και ό ρουχισμος ίκανοποιητικα και οί

14. Σύμφωνα μέ στοιχεϊα τοϋ ύπουργείου Σ-:ρατιωτικών της Βρετανίας, οί προμήθειες

αύτές Ίjταν 36 -:ηλεβόλα, 30-'t πολυβόλα, 39.195-:ουφέκια , 19 7. 164όβίiJες,15 . 595.440
φυσίγγια, 1. 500 βόμβες άεροπλάνων κ.όί.

353
23
 Η ΕΝ ΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

άμυντικeς θέσεις καλα προετοιμασμένες.' Απο τήν &.λλη μεριά, οταν οί "Ελ­
ληνες στρατιωτες πληροφορήθηκαν τ1.ς προτάσεις ποu είχαν ύποβάλει τον
Μάρτιο οί Σύμμαχοι, πείστηκαν οτι οeν Θα τοuς ζητοuσαν να προωθήσουν
τ1.ς θέσεις τους, κα1. ή συνέπεια ijταν να χάσουν κάθε οιάθεση να έπιτεθοuν.
Οί άξιωματικο1. συζητοuσαν οιάφορα σχέοια να άποτραβηχτοuν οί ουνά­
μεις πίσω σe ένα πιο περιορισμένο μέτωπο, ποu Θα κάλυπτε τ·Ιjν περιφέρεια
τΊjς Σμύρνης. Θυμήθηκαν ομως οτι αtτία τ'ijς προέλασης ijταν άκριβως ο[
ουσκολίες στήν ύπεράσπιση μιiΧς γραμμΊjς πιο πίσω. 'Όλοι, tοιαίτερα ό ί­
οιος ό Κωνσταντίνος, ανησυχοuσαν για τ·Ιjν τύχη τ ων χριστιανικων πληθυ­
σμων, ποu παρουσίαζαν σημεία πανικοu. ΎπΊjρχε ώστόσο κάποια έλπίοα
οτι θα σχηματιζόταν μια τοπική πολιτοφυλακή, κα1. ό άνώτατος οιοικητ-f~ς
των έλληνικων ουνάμεων απεύθυνε έκκληση στοuς βενιζελικοuς αξιωματι­
κούς, ποu είχαν όργανωθεϊ: στο Σύνοεσμο ΈθνικΊjς 'Άμυνας στήν Κων­
σταντινούπολη, μe αρχηγο το στρατηγο 'Ιωάννου, να αναλάβουν έκεϊ:νοι
αύτο το έργο . Ό 'Ιωάννου συμφώνησε, κα1. γιά μια στιγμη φάνηκε έφικτη
ή συμφιλίωση των όπαοων τοu Βενιζέλου κα1. τοu Κωνσταντίνου . 15
Τον Μάιο τοu 1922, ύστερα απο μια βαθιά κυβερνητικ-f~ κρίση (ό Στρά­
τος είχε αντικαταστήσει τον Γούναρη , κα1. αύτον τον οιαοέχτηκε ό Π ρωτο­
παπαΟάκης, ποu περιέλαβε στήν κυβέρνψΓ~ του τον Γούναρη κα1. όπαοοuς
τοu Στράτου), οιορίστηκε έπικεφαλΊjς των έλληνικων ουνάμεων τΊjς Θρά­
κης ό στρατηγος Χατζηανέστης. Λίγον καιpο αργότερα , χάρη κυρίως στ-f~ν
έπφροή τοu Στεργιάοη , ό Χατζηανέστης aι ορ ίστηκε άντικαταστά.της τοi>
στρατηγοu Παπούλα στη Μικρά ' Ασία. Μολονότι ·1jταν κάπως έκκεντρι-

15. Ό Σύν/Ιεσμος ΈθνικΎjς 'Άμυνας l/Ιpύθηκε στίς άpχες τοίj 1921 άπο κα•οίκους της
Κωνσ•αντινούπολης καί βενιζελικούς άξιωματικούς πού είχαν έγκα•αλείψει τίς τά­
ξεις τοϋ στρατοϋ. 'Έλπιζε να Ι\ημιουργήσει με τΊJν ύποστήριξη της Βρετανίας ~να αύτο­
νομιστικο καθεστώς παρόμοιο με έκε'ίνο πού έγχαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη το
1 9 1 6.' Η βασικ-ΙJ άρχ-ΙJ άπό τ+,ν δ ποία ξεκίνησε f, ταν οτι οί βασιλό φρονες θα άποκή­
ρυσσαν την πολι τικ-IJ τών βενιζελικών στ-ΙJ Μικρα 'Ασία. ' Αpγό•εpα βασίστηκε στ+, σκέ­
ψη ο•ι ol llυνάμεις τών βασιλοφρόνων σίγουρα θα άποτύχαιναν. Γι' αύτό τό λόγο τον
'Ιούνιο τοϋ 1921 καταστρώθηκαν σχέ/Ιια πού πρόβλεπαν τον ~λεγχο 7οίj στρατοϋ κα1.
την έγκατάσταση προσωρινΎjς κυβέρνησης με έπ ιχεφαλΎjς •ον Σ•εργιά/Ιη, 'Τπατο Άρ­
μοστη της Έλλάllας στ+, Σμύρνη. Τα σχέ/Ιια αύτα Ι\έν πΎjραν ποτέ σάρκα καί όστά. Τό
κίνημα ώστόσο Ι\υνάμωσε καί άπλώθηκε καί στ-ΙJ Σμύρνη μΕ: τΊJν Ιίφιξη στην Κων­
σταντινού πολη τοϋ πατριάρχη Μελετ ίου, ~νθερμου όπα/Ιοϋ τοϋ Β ενιζέλου . Στόχος 'fι­
ταν τώρα ή έγκαθί/Ιρυση ένός ccΜικpασιατικοϋ)) κράτους. Τα σχέ/Ιια ομως αύτα Ι\έν
τα ένθάρρυνε ό Στεpγιά8ης- δ Βενιζέλος aεν τα εΙΙ\ε μέ συμπάθεια, καί δ Παπούλας, ό
άνώτατος άρχηγός τοϋ στρατοϋ, τήρησε έν τελώς άμφίppοπη στάση. Τό κίνημα έξα­
σθένησε . Τελευ--:αία του άναλαμπ-ΙJ ύπΎjρξε ή προσπάθεια να Ι\ιευκολυνθε'ί ή έπάνο/Ιος
όpισμένων βενιζελικών άξιωματικών στό στρατό.

354
 Ο ΤΕΤ ΑΡΤΟΣ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΤΙΚΟΣ ΛΓΩΝΑΣ

κός, fιταν ένας τίμιος, θαρραλέος και πιστος στρατιώτης. Παράλληλα 5μως
-}jταν στενοκέφαλος και είχε τη μανία τοu συγκεντρωτισμοu. Ή πολεμικη
πείρα του χρονολογοuνταν άπο την έποχη τών Βαλκανικών πολέμων, κα1.
είναι άμφίβολο αν άπέκτησε ποτΕ: πλήρη είκόνα των στρατηγικών κα1. τα­
κτικών προβλημάτων ποu άντιμετώπιζαν τα στρατεύματα τΊjς Μικρiiς 'Α­
σίας. Ο\Jτε ό άρχηγος ο\Jτε ό ύπαρχ·ηγος τοu 'Επιτελείου τον έμπιστεύον­
ταν, με άποτέλεσμα και οί δυο αύτο1. έμπειροι άξιωματικοι να ύποβάλουν
την παραίτφή τους.' Αφοu στ·fιν άρχη έκανε μια έπιθεώρηση τών δυνάμεων
ποu ήταν στις διαταγές του, και γύρισε στην 'Αθήνα γιcΥ. νcΥ. ύποβάλει την
" '
εκ θ εση του, '
ο Χ ατ ζ ηανεστης
' '
επεστρε ψ ε στη
' ' '
Σ μυρνη ' ' '
στις αρχες 'Ι ου λ'ιου.
Σχημάτισε νέα τάγματα, ένίσχυσε τ1.ς γραμμΕ:ς τών μονάδων διαβιβάσεων
κα1. κατόρθωσε να άνεβάσει τη δύναμη τοu στρατοu στη Θράκη σε τέσσερις
μεραρχίες περίπου, οί όποίες καl σχημάτισαν το Δ' σώμα στρατοu . 16 ΜΕ:
α.ύτο το σώμα. οί 'Έλληνες άπείλησαν να μποuν στfιν Κωνσταντινούπολη
κατιΧ τα τέλη 'Ιουλίου. 'Έλπιζαν οτι ή διαγραφόμενη ά:πειλη Θα έκανε τοuς
Τούρκους νcΥ. έπιτεθοuν στΟ'Ι Βόσπορο, με ά:ποτέλεσμα οί Σύμμαχοι να ζη­
τήσουν τη βοήθεια. τών έλληνικών στρατευμάτων για τ·fιν προστα.σίοc των
συμμαχικών δυνάμεων. Καθώς το σχέδιο αύτο ναυάγησε, έλπιζαν οτι ή ά­
πειλη άπο τη ΘρcfΚΊ] θα άνάγκαζε τον Κεμαλ να άποσπάσει δυνάμεις άπο
την περιοχή τοu 'Ικονίου και να διευκολύνει έτσι την άνα.δίπλωση τών έλ­
ληνικών στρατευμάτων, ποu δια.φορετικα Θα έξελισσόταν σΕ: μια πολU έπι­
κίνδυνη έπιχείρηση.
Στ1.ς 13/26 Αύγούστου ό Κεμαλ κατεύθυνε τ·/jν κύρια έπίθεσή του σΕ:
ένα μέτωπο 30 μιλίων; διασπώντας τις γρα.μμΕ:ς άνάμεσα. στο 'Αφιον Κοc­
ροcχισαρ και στο Σαβράν. Οί έλλψικΕ:ς δυνcfμεις όπισθοχώρησα.ν, βρΊjκαν
ομως το δρόμο ποu όδηγοuσε στο Ούσακ κλεισμένον άπο τουρκικα στρα­
τεύματα. Το Β' σώμα στρα.τοu και οί έφεδρικΕ:ς δυνάμεις προσπάθησαν να
άποσυρθοuν στα βόρεια τοu Μουρατ Ντάγκ , άλλα οί μονάδες έχασαν τη
συνοχή τους στις στενΕ:ς κοιλάδες και στα όρεινα μονοπάτια, με άποτέλε­
σμα να άφήσουν πίσω τους μεγάλες ποσότητες ύλικοu. Ό διοικητής τους
Τρικούπης, ποu άποκόπηκε άπο το Α' σώμα το όποίο έπίσης διοικοuσε,
πιάστηκε αίχμάλωτος και έμαθε άπο τοuς Τούρκους οτι είχε όριστεί άντι­
καταστάτης τοu Χατζηανέστη . Ό κύριος ογκος τών δυνάμεων τοu Β' σώ­
μα.τος μαχόταν σΕ: άπομονωμένες θέσεις. Το Α' σώμα οπισθοχώρησε μαζ1.
μΕ: τη 13η μεραρχία τοu Β' σώματος άπο την κύρια ά:ρτηρία προς το Τουμ­
λού Μπουνάρ, δπου και πολέμησε μΕ: μεγάλη γενναιότητα. για να κρατήσει

16. Τον χαφο έκεϊ:νο οί 'Έλληνες διέθεταν μια μεραρχία σ7·~ν "Ητ:εφο και μια στη
Μακεδονία.

355
 Η ΕΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

τlς θέσεις τ-Υjς όπισθοφυλακ-Υjς. οι μονά.i>ες άντιστά.θηκαν σθεναρα καl στο

Ούσά.κ. 'Έπειτα ύποχώρησαν. Την ύποχώρηση τών έλληνικών i>υνά.μεων
' ' ' '
και την εκκενωση του ' ' ' ' '
--Τ σεσμε την κα'λ υ ψ αν εκτεταμενες αμυντικες επιχει- ' '
ρήσεις τ-Υjς 2ης μεραρχίας τών 'Αθηνών (ύπο το συνταγματάρχη ΓονατcΧ)
καl ή 13η μεραρχία (μΕ: έπικεφαλ-Υjς το συνταγματά.ρχη Πλαστήρα). Στlς
26 Αύγούστου/8 Σεπτεμβρίου το έλληνικο Γενικο 'Επιτελείο έγκατέλειψε
τη Σμύρνη, παίρνοντας μαζί του κα1. το μεγαλύτερο μέρος τοϋ ύλικοϋ. Το
τουρκικο ίππικο μπ-Υjκε στην π6λη την έπ6μενη μέρα. Στ1.ς
29 Αύγούστου/
11 Σεπτεμβρίου οί Τοϋρκοι κα.τέσφαξαν πολλούς χριστιανούς, κα1. i>υο μέ­
ρες άργ6τερα πυρπ6λησαν την π6λη . Γλίτωσαν μ6νο i>ιακ6σια η τριακ6σιοc
κτίρια κα1. ό τουρκικος τομέας. Χάθηκαν περισσ6τερα. άπο 25.000 &τομα,
κα1. πάνω άπο 200.000 συνωστίζονταν στην παραλία, χωρlς τροφη κα1. νε•
ρ6, έκλιπαρώντας βοήθεια. Ό άρχιεπίσκοπος Χρυσ6στομος i>Ε:ν εζησε για
να i>εί το θλιβερο τέλος τ-Υjς γαλλικ-Υjς κα1. τ-Υjς ίταλικ-Υjς i>ιπλωματίας. Πέ­
θανε μαρτυρικcΧ άπο τα βασανιστήρια τοϋ Νουρεντ1.ν πασίi, την ήμέρα πού
οί Τοϋρκοι μπΊjκαν στη Σμύρνη. Θα τοu 1jταν εuκολο να i>ιαφύγει άλλcΧ προ­
τίμησε να πεθάνει άνά.μεσα στο ποίμνι6 του . Είχε συντά.ξει πρ6χειρα ένα
τηλεγρά.φημα προς τον άρχιεπίσκοπο τοu Canterbury: «Για <Jνομα τοϋ
Θεοu, τρέξτε να προλάβετε την καταστροφη πού νιώθουμε ΙSτι πλησιάζει».
Σ-.ο μεταξύ το β6ρειο τμ-Υjμα τών έλληνικών i>υνά.μεων (το Γ' σώμα)
κρά-.ησε τ1.ς Οέσεις ταυ, ΙSταν ΙSμως το ν6τιο τμ-Υjμα εχασε το Ούσα.χ κα1. το
Γκεντίζ, στον όμώνυμο ποταμ6, άναγκάστηκε να ύποχωρήσει. 'Η έπιχεί­
ρηση ΙSμως τ-Υjς ύποχώρησης όργανώθηκε &σχημα.' Η 11 η μεραρχία άποκ6-
πηκε στα Μουi>ανιcΧ κα1. παραi36θηκε. 'Αποκλείστηκε έπίσης ή μεραρχία
τοu Σεϊντ1. Γκαζί, άλλcΧ κατ6ρθωσε να προωθηθεί &ς τ1.ς άκτΕ:ς άπέναντι
στη Μυτιλήνη, 260 μίλια μακρύτερα, i>ιατηρώντας άνέπαφο το πυροβολικ6
της. Οί ύπ6λοιπες μονά.i>ες τ-Υjς όμάi>ας εφτασαν στην Πάνορμο κα1. έπιβι­
βά.στηκα.ν σΕ: πλοία για την Έλλοci>α..
'Ακ6μα κα1. σήμερα i>Ε:ν εχει σιγά.σει ή i>ιαμά.χη γύρω άπο το ζήτημα
γιατί οί έλληνικΕ:ς i>υνάμεις, πού ύπερτεροuσαν άριθμητικcΧ κα1. i>Ε:ν 1jταν
πολύ χειρ6τερα έξοπλισμένες άπο τα στρατεύματα τοu Κεμάλ, όi>ηγήθηκαν
σ' αύτη την καταστροφικη ηττα. Μια θεωρία λέει ΙSτι ό Χατζηανέστης,
συγκεντρώνοντας τη i>ιοίκηση στα άνώτερα κλιμοcκια, στέρησε τα τμήμα­
τά της άπο την άποτελεσμα.τικη καθοi>ήγηση ΙSταν ξέσπασε ή κρίση. Μια
&λλη &ποψη ύποστηρίζει ΙSτι ή έφεi>ρικη μεραρχία. είχε καταλά.βει &σχημες
θέσεις, μf: άποτέλεσμα νcΧ μ·fιν μπορεί νcΧ μετακινηθεί Εγκαιpα στον "ί'Ομέα
ΙSπου χρ:::ια.ζ6τα:ν. 'Άλλοι πάλι λένε πώς, ΙSτα:ν ό Τρικούπης όπισθοχώρησε
μΕ: το Α' κα.1. -.ο Β' σωμα. στρα.τοϋ, ή προπορευ6μενη μ:::ρα.ρχία. σταμάτησε

356
 Ο ΤΕΤ ΑΡΤΟΣ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ

τήν ύποχώρησή της πολύ γρήγορα, με συνέπεια να άποκοπεϊ ό Τρικούπης

απο
' ' το
' ορομο
'1' ' του
- Ο'uσακ.
' Τ'λ
ε ος , ' ' ' ' '' '' '
uπαρχει και η απο ψ η οτι ο Τ ρικουπης,
'
άφοϋ άποκόπηκε, gκανε το λάθος να κινηθεϊ προς τα βόρεια τοϋ Μουρατ
Ντάγκ. Σε γενικες γραμμες πρέπει να ά.πο13ώσουμε τήν καταστροφή στήν
ά.ποτυχία τΊjς ήγεσίας κα1. οχι στο γεγονος οτι οι 'Έλληνες στρατιωτες ύ­
στεροϋσαν σε πολεμική ά.ρετή. οι 'Έλληνες προκάλεσαν πραγματικιΧ βαρύ­
τατες άπώλειες στούς Τούρκους, πού ήταν έξουθενωμένοι και Sεν rχντεχαν
να ύποστοϋν rχλλη ταλαιπωρία. 'Όπως και στο Βατερλό , ή μεγάλη μάχη
μποροϋσε να ε!χε πάρει κα1. τή μιa και τήν rχλλη τροπή.

'Η επανάσταση στήν 'Ελλάδα

ΤοUς τελευταίους μΎ}νες πρtν απο τη μιχρασιατιχη καταστροφή, ό

Γεώργιος Ράλλης ε!χε προσπαθήσει νιΧ ίορύσει έ!να νέο κόμμα, τήν «'Εθνι­
κή' Αφύπνιση» , ά.πο μετριοπαθεϊς βασιλικούς και Βενιζελικούς (τιΧ Μο κύ­
ρια κόμματα ε!χαν Sιασπαστεϊ σε πολλες όμά13ες τον τελευταϊο χρόνο). οι
προσπάθειες ομως τοϋ Ράλλη Sεν ό13ήγησαν πουθενa και ή έθνική κατα­
στροφή Sίχασε κα1. πάλι τΎj χώρα. Στις 28 Αuγούστοu/10 Σεπτεμβρίου ό
βασιλιας Sιέλυσε τήν κυβέρνηση, πού οuσιαστικος ά.ρχηγός της ήταν ό
Γούναρης, καί, ένω rχλλοι άπαιτοϋσαν το Sιορισμο τοϋ Βενιζέλου κα1. rχλλοι
το Sιορισμο τοϋ ΜεταξiΧ, έμπιστεύθηκε τήν πρωθυπουργία στον Τριαντα­
φυλλάκο, πρώην άρμοστή τΊjς Έλλά13ας στήν Κωνσταντινούπολη. Οί στρα­
τιωτες γύριζαν πίσω στιΧ σπίτια τους, το ρεϋμα των προσφύγων συνεχιζό­
ταν ά.Sιάκοπα, κα1. το Sημόσιο ταμεϊο ε!χε σχε13ον ά13ειάσει. Έπικρατοϋσε
μεγάλη σύγχυση, τιΧ πνεύματα ήταν πολύ έξημμένα, άλλα Sέν gγινε άνοι­
χτΎj άνταρσία ο\Jτε ταραχές. Στις 13/ 26 Σεπτεμβρίου ομως έ!να ά.εροπλάνο
gριξε πάνω ά.πο τήν 'Αθήνα προκηρύξεις ύπογραμμένες ά.πο το συνταγμα­
τάρχη Γονατα στο ονομα τοϋ στρατοϋ, τοϋ ναυτικοϋ κα1. τοϋ πληθυσμοu
τΊjς Χίου κα1. τΊjς Μυτιλήνης, πού ζητοϋσαν νιΧ παραιτηθεϊ ό βασιλιας
Κωνσταντίνος ύπερ τοϋ 13ια136χου. Λίγες μέρες ά.ργότερα κατέπλευσε στο
Λαύριο το θωρηκτο Λήμνος, οπου ε!χε έπιβιβαστεϊ έπαναστατική έπιτρο­
πή. ' Η έπιτροπή ζήτησε νιΧ γίνουν Sεκτοι οι οροι τοϋ ΓονατiΧ πρ1.ν ά.πο τα
μεσάνυχτα . Το μεσημέρι τΊjς έπόμενης μέρας ό βασιλιας ύπέβαλε τήν πα­
ραίτησή του, Sίνοντας παράλληλα Sιαταγες να μήν όργανωθεϊ ά.ντίσταση.
Το ϊ13ιο ά.πόγευμα οι στρατηγοί Α. Μαζαράκης, Γαργαλί13ης κα1. Πάγκα­
λος, έκπρόσωποι των προσωρινων άρχων, έγκαταστάθηκαν στην 'Αθήνα,
κα1. τΎjν έπόμενη μέρα μπΊjκαν με τάξη στήν πόλη Suνάμεις των έπαναστα­
των άπο 12.000 rχν13ρες. 'Αργότερα τήν ί13ια μέρα ά.νέλαβε τή Sιακυβέρνηση

357
ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ AfTO εΙνα.ι μια εισα.γωy{j στην ίστορία. της ένοποί ησης
της σύγχρονης Έλλάοα.ς. Ό συγγρα.φέα.ς του, βασισμένος στ!.ς
ερευνές του σε &οημοσίευτες πηγες χα.!. σε συλλογές, &πομνημο-
/
νευμα.τα., Ι
μονογρα.φιες, "
α.ρ θ ρα. χα.ι α.
''λλ α. εργα.
1 " 'Ελληνων
Ι χα.ι
1 ξ ενων
Ι

ίστοριχων, &να.λύει τα γεγονότα. ποu όοήγησα.ν την Έλλάοα. στην

λ ιτιχηΙ < Ι ξ Ι ) \ \ \ Ι
πο της ενοτητα., εχινωντα.ς α.πο τα. π.ροεπα.να.στα.τιχα. χρο-

νια., στα τέλη του 18ου αιώνα., χα.!. φτάνοντας Δς τη Μιχρα.σια.τιχη

Κα.τα.στροφή. Πρα.γμα.τεύετα.ι τοuς &πελευθερωτιχοuς &γωνες
ποu σημα.οεύουν την έλληνιχη ίστορία. &πο το 1770 Δς το 1923:
την &πα.νάστα.ση του '21, την Κρητιχη Έπα.νάστα.ση στα 1866-69
χα.!. 1896-97, τον Μα.χεοονιχο 'Αγώνα. (1897-1908) χα.!. τον πόλεμο
1 Θ Ι
στη " ρα.χη χα.ι στη
1 1 Μ 1 'Α
ιχρα.
Ι
σια..
π α.ρα. , ξετα.Ι ζ ει τις
Ι λλη λ α. ε 1 λ
πο ι-

' 'ξ λ'ξ - /~

τιχες ε ε ι εις της περιοοου, τις
1 θ 1 1 β
εσμιχες χα.ι χυ ερνητιχες με-
1

ταβολές, τ!.ς &σωτεριχες δια.μάχες, τ!.ς σχέσεις της Έλλάοα.ς με

τ!.ς Μεγάλες Δυνάμεις της Εύρώπης χα.!. με τοuς γείτονες λα.οuς
των Βα.λχα.νίων, τοuς Βα.λχα.νιχοuς Πολέμους (1912-13), τη συμ­
μετοχη της Έλλάοα.ς στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο χα.!. την οιχο-
νομιχη
1
χα.ι
1
πνευμα.τιχη
1 ζ Ι
ωη.
Τ'
ο
' Ι
ευρυτα.το
'
α.υτο
'ι: \ Ι
ιστοριχο φα.σμα.

συμπληρώνεται &πο χάρτες χα.!. ειοιχα πα.ρα.pτήμα.τα. για τ!.ς κυ­

βερνήσεις, τ!.ς &χλογες χα.!. τα κόμμα.τα. στην Έλλάοα. των &των
1833-1924, χα.θως χα.!. &πο οιεξοοιχο εύρετήριο.

Ο ΝΤΑΓΚΛΑΣ ΝΤΕΪΚΙΝ (1907-1995), ~αθηγητljς της 'Ιστορίας στο κολέ­

γιο Μπέρκμπεκ τοu Πανεπιστημίου τοu\f\.ονόίνου ως το 1974 καl άντεπι­
στέλλον μέλος της Άκαόημίας Άθηνων άπο το 1971, είχε άφιερώσει το
μεγαλύτερο μέρος τοu συγγραφικοu του εργου στljν ίστορία της νε6τερης
Έλλάόας. Συνεργάστηκε σΕ: πολλ(χ συλλογικα ίστορικα εργα, εγραψε ίστο­
ρικα &ρθρα για Πjν Έλλάόα σΕ: Ε:γκυκλοπαιόεϊες καl περιοόικα καl εκανε
σειρΕ:ς μαθημάτων έλληνικΥjς ίστορίας σΕ: π6λεις της Έλλάόας καl στο
Ε:ξωτερικ6.

Τ(αναγιώτη Ζωγράφου, «Ναυμαχίαι γενικαi τών 'Ελλήνων))

(λεπτομέρεια)

ISBN 978-960-250-150-4