1.

BUHAR SIKIŞTIRMALI MEKANİK SOĞUTMA SİSTEMİ

Kapalı bir devre içerisinde dolaştırılan soğutucu akışkanın, fiziksel durumunun değiştirilmesi
ile yani sıvı halden gaz haline, gaz halinden sıvı hale geçirilmesiyle soğutma yapılan
sistemlerdir.

1.1 TEK KADEMELİ BUHAR SIKIŞTIRMALI İDEAL SOĞUTMA ÇEVRİMİ

görülmektedir.

Şekil 1.1 Tek kademeli buhar sıkıştırmalı basit bir soğutma çevrimi prensip şeması

Şekil 1.1’de görülen tek kademeli buhar sıkıştırmalı bir soğutma sisteminin temel elemanları;
kompresör , yoğunlaştırıcı (kondenser), genleşme valfı veya kılcal boru ve buharlaştırıcı
(evaporatör) dır. Tek kademeli buhar sıkıştırmalı soğutma çevriminin Şekil 1 üzerindeki
rakamlara göre P –h ve (T- S) diyagramı Şekil 1. 2’de verilmiştir.

İdeal bir soğutma çevriminde, buharlaştırıcıda ve yoğuşturucudaki ısı geçişlerinde basınç

kayıplarının olmadığı, kompresörün tersinir adyabatik (izentropik) olduğu, genleşme
valfindeki olayın adyabatik olduğu ve bu elemanlar arasındaki boru donanımlarında her hangi
bir basınç kaybının olmadığı ve boru donanımı ile çevre arasında bir ısı geçişinin olmadığı
kabul edilir.

Buhar sıkıştırmalı ideal soğutma çevriminde soğutucu akışkan kompresöre doymuş buhar
olarak girer. (1) Kompresörde tersinir ve adyabatik (izentropik) olarak yoğunlaştırıcı
basıncına kadar sıkıştırılır. Sıkıştırma sonunda soğutucu akışkanın sıcaklığı çevre sıcaklığının
üzerine çıkar ve soğutucu akışkan yüksek sıcaklıkta, yüksek basınçta ve kızgın buhar olarak
yoğunlaştırıcıya girer.(2’) Yoğunlaştırıcıda kızgın buhar halindeki soğutucu akışkan sabit
basınç ve sabit sıcaklık altında çevreye ısı vererek hal değiştirir ve doymuş sıvı olarak 3
noktasından çıkar.

Doymuş sıvı halindeki soğutucu akışkanın basıncı, genleşme vanası veya kılcal borudan
geçirilerek buharlaşma basıncına kadar düşürülür. (3-4) Adyabatik (sabit entalpide) olarak
gerçekleşen bu durumun sonunda soğutucu akışkanın sıcaklığı soğutulacak ortamın
sıcaklığının altına düşer. Soğutucu akışkan buharlaştırıcıya sıvı ve buhar karışımı olarak girer
ve soğutulacak ortamdan sabit basınç ve sabit sıcaklıkta gizli ısı çekerek buharlaşır. (4-1)
Soğutucu akışkan buharlaştırıcıdan doymuş buhar olarak çıkar ve tekrar kompresöre girerek
çevirim bu şekilde tamamlanmış olur.

Şekil 1.2 Tek kademeli ideal soğutma çevriminin P-h ve T-S diyagramları üzerinde
gösterilmesi

1.1.1 GERÇEK BUHAR SIKIŞTIRMALI SOĞUTMA ÇEVRİMİ

Gerçek buhar sıkıştırmalı soğutma çevrimi, ideal çevrimden birkaç bakımdan farklıdır. Bu
farklılık daha çok, gerçek çevrimi oluşturan elemanlardaki tersinmezliklerden kaynaklanır.
Tersinmezliğin iki ana kaynağı, basıncın düşmesine neden olan akış sürtünmesi ve çevreyle
olan ısı alışverişidir.
İdeal buhar sıkıştırmalı soğutma çevrimi teorik olarak mümkün kabul edilebilir fakat
uygulamada, sistemi meydana getiren elemanlarda ortaya çıkan tersinmezlikler nedeniyle
gerçek çevrimler söz konusu olmaktadır.

Gerçek buhar sıkıştırmalı soğutma çevrimi, buharlaştırıcıda ve yoğuşturucuda basınç

kayıplarının olduğu, kompresörün tersinir adyabatik (izentropik) olmadığı, ve elemanlar
arasındaki boru donanımlarında basınç kayıplarının olduğu ve boru donanımı ile çevre
arasında bir ısı geçişinin olduğu soğutma çevrimidir. Bu çevrimin basınç entalpi diyagramı
Şekil 1.3’de gösterilmiştir
 Şekil 1.3 Gerçek soğutma çevriminin gösterildiği P-h diyagramı

Diyagramda ;
1 : Buharlaştırıcı çıkışı,
1-a : Emme hattındaki basınç kaybı,
a-b : Emme hattında çevreden ısı geçişi nedeniyle sıcaklık artışı (TbTa),
b-c : Emme valfındaki basınç düşümü,
c-d : Kompresörde sıkıştırma,
d-e : Basma valfındaki basınç düşümü,
e-f : Basma hattında çevreye ısı kaybı nedeniyle sıcaklık düşümü,
f-2 : Basma hattındaki basınç düşümü,
2-3 : Yoğuşturucuda yoğuşma esnasında basınç düşümü,
3-4 :Kısılma vanasında sürtünmeler nedeniyle entalpi artışı,
4-1 : Buharlaşma esnasında sürtünmeler nedeniyle basınç düşümü.

1.1.2 İDEAL (TEORİK) BUHAR SIKIŞTIRMALI SOĞUTMA ÇEVRİMİNİN

GERÇEK SOĞUTMA ÇEVRİMİ İLE KARŞILAŞTIRILMASI

1- İdeal çevrimde akışkan kompresöre doymuş buhar olarak girmekte fakat uygulamada
soğutucu akışkan doymuş buhar konumundan kızgın buhar konumuna geçirilerek hem
soğutma gücü artırılır hem de kompresöre sıvı maddenin gelmesi önlenerek kompresörün
hasar görmesi engellenir.

2- İdeal çevrimde sıkıştırma işlemi izantropiktir ( tersinir adyabatik). Gerçek sıkıştırma

işleminde entropiyi etkileyen sürtünme ve ısı geçişi vardır. Sürtünme entropiyi artırırken ısı
geçişi yöne bağlı olarak enropiyi artırır veya azaltır. Bu etkenlere bağlı olarak akışkanın
özgül hacminin ve dolayısıyla kompresör işinin artması söz konusudur. (1-2 hal değişimi)

3- Gerçek çevrimde, evaporatör ve kondenserde soğutucu akışkanın ilerlemesi sırasında

sürtünmeden dolayı basınç kayıpları olacaktır. (2-3 ve 4-1)
4- Gerçek çevrimde, genleşme valfından önce sıvılaştırılmış akışkan aşırı soğutularak
(Subcooling) buharlaştırıcıya düşük entalpide girmesi sağlanarak soğutma gücü artırılır.

5- Buharlaştırıcıyla kompresör arasındaki bağlantılarda, çevreden ısı geçişi nedeniyle

akışkanın sıcaklığı artacak, ayrıca sürtünmeden dolayı basınç düşmesi meydana gelecektir.

6- Kompresörün emiş ve basma valflerinde, silindir tarafı ile valfın dış tarafı arasında daima
bir basınç farkı olacaktır. Aksi halde valfın açılması gazın geçişi mümkün olmaz.(b-c ve d-e)

1.1.3 SOĞUTMA ÇEVRİM HESAPLARI

Termodinamiğin birinci kanunu yardımı ile bir sisteme ait enerjinin korunumu yazılabilir ve
bu sisteme ait bazı performans parametreleri çıkarılabilir. Buhar sıkıştırmalı bir soğutma
çevriminin her bir elemanına , sürekli rejim halinde termodinamiğin birinci kanunu
uygulanabilir.

Şekil 1.4 Soğutma çevriminin P-h ve T-s diyagramları üzerinde gösterilmesi

Mekanik sıkıştırmalı soğutma sisteminde soğutulan ortamdan buharlaştırıcıda (evaporatörde)

birim zamanda çekilen ısı enerjinin korunumu denklemi uygulanarak;

Q b = m ( h1- h4 ) (1.1)

Şeklinde ifade edilir.

Burada;
Qb= Buharlaştırıcı (Evaporatör) tarafından çekilen ısı
h1= Buharlaştırıcıdan çıkan soğutucu akışkanın entalpisi ( kJ/kg)
h4= Buharlaştırıcıya giren soğutucu akışkanın entalpisi ( kJ/kg)
m= Sistemde dolaştırılması gereken soğutucu akışkan debisi (kg/s)
Soğutucu akışkan debisi (m) (1.1)bağıntısından faydalanarak;
Qbe(1.2)
(h1- h4)

İdeal soğutma çevriminde, tersinir adyabatik sıkıştırma işi ( WK12’)

WK12’ = m. (h2’ – h1) (1.3)

İdeal soğutma çevriminde, soğutma tesir katsayısı (STK):

Qb (h1 - h4)
STK=  =  (1.4)
W12’ (h2’-h1)

Kompresör iç verimi η İK :

Burada;

h2’ = Kompresörde sıkıştırılan soğutkanın ideal koşullardaki entalpisi (kJ/kg)

h2 = Kompresörde sıkıştırılan soğutkanın gerçek koşullardaki entalpisi (kJ/kg)

η İK belli olduğuna göre adyabatik kompresör çıkışındaki soğutucu akışkanın entalpisi h2

bulunabilir.

şeklinde olmaktadır.

Gerçek soğutma çevriminde, tersinir olmayan adyabatik kompresör işi WK12:

m .(h2’-h1)
WK12 = WK =  (1.5)
 İK . MK .EM .KK

Burada;
MK : Mekanik verim (0,75 ......0,90)
EM : Elektrik motor verimi ( 0,95....0,98)
KK : Kayış kasnak verimi( 0,95)

Mekanik sıkıştırmalı soğutma sisteminin ısıl değerlendirilmesi, soğutma tesir katsayısı ile
yapılır.

Gerçek soğutma çevriminde, Soğutma tesir katsayısı (STK):

Qb
STK =  (1.6)
WK12

Gerçek soğutma çevriminde, yoğuşturucudan atılan ısı (Qy):

Qy= m. (h2 –h3) (1.7)

Isıtma tesir katsayısı (ITK) :

Qy
ITK =  (1.8)
WK12

ÖRNEK:1 Bir soğuk hava deposunun soğutma yükü 50 kW, Buharlaştırıcı sıcaklığı 0C ,
yoğuşturucu sıcaklığı 50 C’dir. Soğutucu akışkan olarak R-134a kullanılmaktadır.
Kompresör iç verimi η İK = 0,80 , MK=0,85 , EM= 0,97, KK =0,95 olduğuna göre;

a- Çevrimin P-h diyagramını çiziniz.

b- Devrede dolaşan akışkan miktarını bulunuz.
c- İdeal çevrimin tersinir adyabatik işini bulunuz.
d- İdeal çevrime ait soğutma tesir katsayısını bulunuz.
e- Gerçek soğutma çevriminin adyabatik işini bulunuz.
f- Gerçek soğutma çevriminin soğutma tesir katsayısını (STK) bulunuz.
g- Yoğuşturucu kapasitesini bulunuz.
h- Gerçek soğutma çevriminin ısıtma tesir katsayısını (ITK) bulunuz.

Karakteristik noktalara ait fiziksel özellikler

Noktalar P(kpa) T (C) h(kJ/kg) S ( kJ/kgK)
 1 292,5 0 397,40 1,713
2’ 1317,6 55,5 428,6 1,713
3 1317,60 50 270,5 1,234
4 292,5 0 270,5 1,20

a)

Şekil 1.5 P-h diyagramı

b) Devrede dolaşan akışkan miktarı (m)

Buharlaştırıcıdan çekilen ısı Qb

Q b= m ( h1- h4 )

Soğutma yükü evaporatör kapasitesine eşit olacaktır.

Qb= 50kW

c) Tersinir adyabatik işi (W12’)

WK12’ = m. (h2’ – h1)

W12’ = 0,39 (428,6 -397,4) = 12,168 kW

d) İdeal soğutma çevriminin Soğutma tesir katsayısı (STK)

e) Gerçek soğutma çevriminin adyabatik işi (W12)

f) Gerçek soğutma çevriminin Soğutma tesir katsayısı (STK)

g) Yoğuşturucu kapasitesi (Qy)

Gerçek kompresör çıkış entalpisi:

Qy= m. (h2 - h3) = 0,39.(436,4 -270,5) = 64,7 kW

h) Gerçek soğutma çevriminin ısıtma tesir katsayısı (ITK)

1.1.4 BUHAR SIKIŞTIRMALI SİSTEMLERİNDE AŞIRI KIZDIRMA VE AŞIRI

SOĞUTMA ETKİSİ
Aşırı Kızdırma: Buharlaştırıcı çıkışında yapılan aşırı kızdırma soğutulmak istenen ortamdan
daha fazla ısı çekilmesini ve böylece sistem performansının artmasını sağlar. Bunun yanında
aşırı kızdırma işlemiyle kompresöre sıvı soğutucu akışkan girmesi de önlenmiş olur.
Kompresöre emilen soğutucu akışkan buharında sıvı bulunması halinde sıvı vuruntusu olur
bu da emme ve basma klapeleri üzerinde yıpratıcı ve kötü tesirler bırakır. Vuruntunun fazla
olması silindir bloğu ve kapağında çatlamalara yol açabilir. Bunu önlemek için kompresöre
emilen soğutucu akışkan buharı bir ısı eşanjöründen geçirilir. (Şekil 1.7) Isı eşanjöründe
kompresör tarafından emilen soğutucu akışkan buharı yoğuşturucuda yoğuşup genleşme
vanasına gitmekte olan sıvı soğutucu akışkan tarafından ısıtılıp kızgın buhar haline getirilir.
Böylece kompresöre emilen soğutucu akışkan buharında sıvı bulunması ihtimali ortadan
kalkar.

Aşırı kızdırma sıcaklığının istenen değerden büyük seçilmesi ise kompresörün daha fazla
buhar hacmini sıkıştırması ve daha fazla güç harcaması anlamına gelir. Bu nedenle aşırı
kızdırma sıcaklığı tavsiye edilen değerlerde alınması gerekir.

Aşırı Soğutma: kondenserden çıkan ve sıvı halindeki soğutucu akışkanın sabit basınç altında
daha da soğutularak, daha düşük sıcaklıkta genleşme valfına girmesini sağlayan işleme aşırı
soğutma denir.

Şekil 1.6’da görüldüğü gibi, kondenserde yoğuşma işlemi tamamladıktan sonra, soğutucu
akışkanın sıcaklığı düşürülmekte ve 3’ noktasına getirilmektedir. 3-3’ noktaları arasında
yapılan işlem aşırı soğutma olarak tanımlanmaktadır.

Şekil 1.6 Aşırı soğutmanın basınç entalpi diyagramı üzerinde gösterimi

Soğutma sistemlerinde soğutucu akışkanın soğutulması iki nedenden dolayı yapılmaktadır:

1- Aşırı soğutma, kompresördeki enerji tüketiminde hiçbir değişim olmaksızın soğutma

kapasitesinde artış sağlamaktadır. Böylece aşırı soğutmanın uygulanması ile performans
katsayısı artmaktadır.

2- Kısmen buhar içeren soğutucu akışkanın genleşme valfına girmesi, valftan geçen akışkanın
debisini azaltır. Genleşme valfından geçen soğutucu akışkanın debisinin azalması evaparatörün
iyi beslenmemesine neden olur. Bu da evaporatörden çıkan soğutucu akışkanın sıcaklığının
istenilen sıcaklığın üstünde olması, kompresörün yüksek sıcaklıkta çalışması, yarı hermetik ve
hermetik kompresörlerde kompresörün iyi soğutulmaması ve kompresöre yağ dönüşünün
azalması gibi problemlere yol açacaktır. Aşırı soğutma meydana gelecek bu tip problemlerin
bir çözümü olarak önerilmektedir.

Hava ile soğutulan kondenserlerde aşırı soğutma kondenserin alt kısmına eklenen devreler
ile yapılmaktadır. Su ile soğutulan kondenserlerde ise kondenser içine soğutucu akışkan
çıkmadan önce konulan ek borular vasıtasıyla sağlanır. Ayrıca sıvı hattı ile emme hattı
arasına konulan ısı değiştirgeci yardımıyla kondenserden çıkan sıvının sıcaklığı emme
hattından çıkan düşük sıcaklıktaki buhar vasıtasıyla düşürülmek suretiyle aşırı soğutma
yapılabilir. (Şekil 1.7)

Şekil 1.7 Sıvı hattı ile emme hattı arasına konulan ısı değiştirgeci