José Protacio Rizal Mercado
SATURNINA RIZAL:
y Alonso Realonda
PAMILYA NI RIZAL
FRANCISCO MERCADO (Francisco Engracio Rizal Mercado y
Alejandra II):
- Si Francisco Mercado, ama ni Jose Rizal, ay ipinanganak noong ika-
11 ng Mayo 1818 sa Biñan, Laguna. Siya ang pinakabata sa
labintatlong anak nina Cirila Alejandro at Juan Mercado. Nag-aral
siya ng Latin at pilosopiya sa Colegio de San Jose sa Manila at dito
niya nakilala ang kanyang asawa, si Teodora Alonso Realonda na
doon din nag-aral. Binuhay niya ang pamilya nila sa pamamagitan ng
pagtanim ng mga bugas, tubo, at iba pang mga pananim. Itinuring
nga siyang modelo na tatay ni Jose Rizal. Namatay si Francisco
Mercado noong Enero 5, 1898.
TEODORA ALONSO (Teodora Morales Alonzo Realonda de Rizal
y Quintos):
- Si Teodora Alonso ay ang ina ni Jose Rizal na ipinanganak noong
ika-9 ng Nobyembre 1827 sa Meisik, Tondo, Manila. Siya ang
ikalawang anak nina Lorenzo Alonso at Brijida de Quintos. Galing sa
may-kaya na pamilya, nag-aral siya sa Colegio de Santa Rosa sa
Manila at siya ay naging edukado. Dalawampung taong gulang siya
nang ikasal sa tatay ni Jose Rizal na si Francisco Mercado at tumira
sila sa Calamba, Laguna. Si Teodora ay naging isang masipag at
dedikadong ina at nagsilbing unang guro ni Jose Rizal. Sa Calamba,
nakibahagi ang kanyang pamilya sa agrikultura. Bilang nanay ng
kalaban ng Espanyol, nakulong siya sa loob ng dalawa't kalahating
taon dahil pinagbintangan siyang nilason niya ang asawa ng kanyang
kapatid at iba pang mga pagpapahirap. Dahil sa malabong mga mata
ni Teodora, napag-isipan ni Jose Rizal na mag-aral ng medisina.
Namatay si Teodora Aquino noong ika-16 ng Agosoto 1911 sa Calle
San Fernando, Binondo, Maynila dahil sa kaniyang kahinaan.
- Si Saturnina ang panganay sa kanilang magkakapatid. Siya ay
ipinanganak noong 1850 at may palayaw na Neneng. Tinulungan
niya kasama ang kanyang ina makaaral si Rizal at siya ang tumayong
pangalawang ina ni Rizal noong nakulong ang kanilang ina na si
Teodora. Napangasawa niya si Manuel Timoteo Hidalgo ng
Batangas. Sila ay may limang anak na si Alfredo, Adela, Abelardo,
Amelia at Augusto
PACIANO RIZAL (Paciano Rizal Mercado y Alonso Realonda):
- Si Paciano ay ang nakatatandang kapatid ni Jose Rizal. Ipinanganak
siya noong Marso 9, 1851 sa Calamba, Laguna. Siya ang pangalawa
sa labing-isang magkakapatid. Inalagaan niya si Jose Rizal at
tinulungan niya siyang makarating sa Europa. Habang nasa Europa si
Jose, pinadalhan niya ng pensiyon at sinulatan niya para mabalitaan
si Jose tungkol sa mga nangyayari sa Pilipinas at sa kanilang
pamilya. Nag-aral si Paciano sa Colegio de San Jose sa Maynila.
Naging guro at kaibigan niya si Fr. Jose Burgos. Sumali at
sinuportahan ni Paciano ang Propaganda Movement for social
refroms at ang diyaryo ng kilusan, Diariong Tagalog. Sinuportahan
din niya ang Katipunan sa pagkuha ng mga miyembro galing sa
Laguna. Pagkamatay ni Jose Rizal, naging heneral si Paciano ng
Revolutionary Army at naging military commander din ng
revolutionary forces sa Laguna noong Philippine-American War.
Dahil dito, hinuli siya ng mga Amerikano. Namatay si Paciano ng
siya'y 79 dahil sa tuberculosis.
Narcisa Rizal: Ang Pinakamatulunging Kapatid na Babae ng Bayani
- Si Narcisa Rizal ay ipinanganak noong taong 1852 at may palayaw
na “Sisa”. Siya ang ikatlong anak sa pamilya Rizal. Tulad ni
Saturnina, tumulong si Sisa sa pag-aaral ni Rizal sa Europa, isinangla
niya ang kanyang mga alahas at ibinenta niya ang kanyang mga
damit para lang matustusan and pag-aaral ni Jose Rizal. Lahat halos
ng mga tula at
isinulat ni Jose Rizal ay kanyang naisaulo. Si Sisa ang pinakamatulungin
sa kanilang pamilya. Nang ang kanilang mga magulang na sina Don
Francisco at Doña Teodora ay itinaboy sa kanilang tahanan, si Sisa ang
kumupkop sa kanila. Kahit na ang kasintahan ni Jose Rizal na si
Josephine Bracken ay pinatira niya sa kanyang tahanan sapagkat
pinaghinalaan siya ng pamilya Rizal na isang espiya ng mga paring
Espanyol. Kaya’t noong taong 1896, habang siya ay nakapiit sa barkong
“Castilla” na nakadaong sa Cavite ay nagpadala ng liham ng pasasalamat
si Jose Rizal sa kapatid na si Sisa sa pagpapatuloy kay Bracken sa
kanyang tahanan. Si Sisa rin ang matiyagang naghanap ng lugar kung
saan si Jose Rizal ay inilibing na walang kahon at walang pangalan para
pagkakilanlan kaya nagbigay siya ng aginaldo sa namamahala sa mga
libingan para lagyan ng markang “RPJ” na siyang titik ng mga pangalan
ni Jose Rizal. Pagkaraan ng maraming taon ay hinukay ni Sisa at mga
kaanak ang mga labi ni Jose Rizal. Si Sisa ay ikinasal kay Antonino
Lopez, isang guro at musikero mula sa Morong, Rizal. Dahil sa pinatira
nila ang mga magulang ni Sisa at Jose sa kanilang tahanan, sila ang
pinuntirya ng mga Espanyol. Tinakot siya na ibabalik sa pinanggalingan
at sinira ang kanilang tahanan bukod pa sa kinuha ng sapilitan ang
kanilang mga ari-arian. Si Narcisa at Antonino ay nabiyayaan ng walong
anak. Ang anak nilang si Antonio na ipinanganak noong 1878, na
namatay noong 1928 ay pinakasalang ang kanyang pinsang buo na si
Emiliana Rizal, na anak ng kapatid ni Sisa na si Paciano kay Severina
Decena. Ang anak na babae ni Sisa na si Angelica na dumalay kay Jose
Rizal sa Dapitan ay sumapi sa Katipunan pagkatapos na patayin ang
kanyang amain na si Jose Rizal. Sa isang panayam ni Ambeth Ocampo
sa mga guro ni Sisa ay ipinagtapat nila na ang kanilang lolo Antonio ay
anak ng prayleng si Leoncio Lopez, and kura paroko ng Calamba, kung
saan ay siya pinagbasihan ni Jose Rizal ng katauhan ni Padre Florentino
sa El Filibusterismo. Napag-alaman din na pagkatapos ng kasal nina
Narcisa at Antonino ay tumira sila sa simbahan ni Padre Lopez at minana
ni Antonino ang lahat ng aklat at pag-aari ng namatay na pari. Si Narcisa
Rizal ay sumakabilang-buhay noong 1939.
OLYMPIA RIZAL
- Si Olympia ay ang ikaapat na anak sa pamilya Rizal. Siya ay
ipinanganak noong taong 1855. Napangasawa niya si Silvestre
Ubaldo na isang Telegraph Operator sa Manila at sila ay biniyayaan
ng tatlong anak ngunit ito rin ang dahilan ng kanyang kamatayan
noong taong 1887.
Lucia Rizal: Kahati sa mga Paghihirap ng Bayani
- Si Lucia Rizal ay ipinanganak noong 1857 at panglima sa pamilya
Rizal. Siya ay kasal kay Mariano Herbosa ng Calamba, Laguna. Siya
ay pinagbintangan na nagsulsol sa kanyang mga kababayan na
huwag magbayad ng upa sa kanilang mga lupa na nagdulot ng
kaguluhan at silang mag-asawa ay minsan nang nagatulan na itapon
sa ibang bansa kasama ang ibang miyembro ng pamilya Rizal. Si
Mariano ay namatay sa sakit na cholera noong Mayo, 1889. Hindi
siya binigyan ng isang burol Katoliko sa dahilang hindi siya
nangumpisal mula nang ikasal kay Lucia. Sa artikulo na isinulat ni
Jose Rizal na “La Solidaridad Una Profanacion” ay binatikos niya
ang mga pari na tumangging ilibing sa maayos na libingan ang isang
mabuting Kristiyano dahil lamang sa siya ay bayaw ni Jose Rizal.
Noong Disyembre 1891, ang balong si Lucia ay isa sa mga dumalo
sa pulong ng pamilya sa Hong Kong na isang reuniyon. Sinamahan
niya si Jose Rizal pabalik ng Maynila ng Hunyo ng sumunod na taon.
Mula ika-6 hanggang ika-15 ng Hulyo 1892, si Jose Rizal ay
ikinulong sa Fort Santiago at ipinatapon sa Dapitan pagkatapos sa
tahi-tahing kasinungalingan na may mga babasahin laban sa mga pari
na nakuha sa mga bagahe ni Lucia noong nagbiyahe siya sakay ng
barkong Don Juan. Ang mga anak nila Lucia at Mariano ay sina
Delfina, Concepcion, Patrocinio, Estanislao, Paz, Victoria, at Jose. Si
Delfina na ipinanganak noong 1979 at namatay noong 1900 ay
naging sikat bilang isa sa tatlong babae na kinabibilangan nina
Marcela Agoncillo at anak na si Lorenza na tumahi ng ating watawat.
Si Delfina ang unang asawa ni Heneral Salvador Natividad ng
Rebolusyon ng Pilipinas. Sina Teodosio (Osio) at Estanislao Tan ay
naging mga estudyante ng kanilang amain na si Jose Rizal sa
eskuwelahan na kanyang itinatag sa Dapitan.
Maria Rizal
- Siya ay ipinanganak noong 1859 at ang pang-anim at nakatatandang
kapatid ni Jose Rizal. Ang asawa niya ay si Daniel Faustino Cruz na
galing sa Binan, Laguna. Sinabi na si Maria daw ang kinausap ni
 Jose noong panahon na gusto ni Jose na pakalasan si Josephine
Bracken. Namatay siya noong 1945.
Concepcion Rizal: Ang Unang Pagdadalamhati ng Bayani
- Siya ang binansagang “Concha” ng kanyang mga kapatid at kaanak,
si Concepcion Rizal ay ipinanganak noong 1862 at namatay sa edad
lamang na tatlong taon, noong 1865. Siya ang pangwalo sa sampung
magkakapatid. Sinasabing sa lahat ng kapatid na babae, si Concha
ang pinakapaborito ni Jose o “Pepe” Rizal na mas bata nang isang
taon sa kanya. Magkalaro sila at lagging kinukuwentuhan ni Jose
Rizal ang nakababatang kapatid at sa kanya naramdaman ni Jose
Rizal ang kagandahan ng pagmamahal ng isang kapatid na babae.
Nang namatay si Concha sa isang sakit, umiyak nang umiyak si Jose
Rizal at isinulat niya na noong siya ay apat na taong gulang ay
nawalan siya ng kapatid na babae at sa kauna-unahang pagkakataon
ay naiyak siya sa panghihinayang sa pagkawala ng kapatid na kayang
minamahal. Napakarami rin ang namatay nang bata pa noong mga
panahong iyon. Mahigit na sampung mga pamangkin na babae at
lalaki ni Jose Rizal ang binawian ng mga buhay sa murang edad.
JOSEFA RIZAL
- Si Josefa Rizal ay ang ika-9 na anak sa pamilya at siya ipinanganak
noong taong 1865. Si Josefa ay kilala rin bilang si “Panggoy”. Noong
si Rizal ay nasa Europa, siya ay nagsusulat ng mga mensahe. Siya ay
nagsulat para kay Josefa na ang laman ay pagpupuri niya sa kanyang
kapatid dahil sa kanyang kaalaman sa Ingles. Si Rizal ay nagsulat din
ng mensahe tungkol sa bente pesos ngunit ang 10 doon ay para dapat
sa lotto. Siya ay nagkaroon ng sakit na epilepsy ngunit sa kabila ng
kanyang sakit, nagawa niya pa ring sumali sa Katipunan at maging
isang Katipunera. Si Josefa ay nahalal bilang pangulo ng mga babae
sa Katipunan. Isa siya sa mga orihinal na miyembro ng Katipunan
kasama sila Gregoria de Jesus. Siya ay namatay nang walang asawa
o anak sa taong 1945.
Trinidad Rizal: Ang Katiwala ng Pinakasikat na Tula ng Bayani
- Si Trinidad Rizal ay ika-10 sa magkakapatid na Rizal. Siya ay
ipinanganak noong 1868 at namatay noong 1951. Ang palayaw niya
ay Trining at siyang tagapagtago at tagapamahala na pinakahuli at
pinakatanyag na tula ni Jose Rizal. Noong Marso 1886 ay sumulat si
Jose Rizal kay Trining at isinasalaysay niya na ang mga babae sa
Alemanya ay masisipag mag-aral. Pinayuhan niya si Trining na
habang bata pa ito ay dapat magbasa nang magbasa ng buong puso.
Pinangaralan niya ito na huwag hayaang ang katamaran ang
mamayani dahil napuna ni Jose Rizal na wala sa loob nito ang pag-
aaral. Sinabi niya na kaunting tiyaga lamang at siya ay
magtatagumpay. Makaraan ang apat na taon ay nagulat na lamang si
Jose Rizal nang makatanggap siya ng liham mula kay Trining.
Ipinaalam nito na nakapagtapos ito ng Kolehiyo, dalawang taon at
isa’t-kalahating buwan na ang nakakaraan. Noong Agosto 1893, si
Trinidad kasama ng kanyang ina ay namuhay kasama si Jose Rizal sa
“casa cuadrada” o “square house” (bahay kuwadrado). Naitala na
minsan ay pinag-isipan o pinagplanuhan ni Trining na patakasin si
Jose Rizal sa pagkakakulong. Noong Enero 1896 ay inanyayahan ni
Jose Rizal si Trining na bumalik sa Dapitan. Ang suliranin ni Jose
Rizal ay kung sino ang mapapangasawa ni Trinidad sa Dapitan, dahil
ang pook na iyon ay halos parang walang tao at walang kabuhay-
buhay. Minsan ay sumulat si Trining kay Jose Rizal na nabasa nito
ang sulat sa kapatid nilang si Paciano, na kinukumusta si Trining
kung nakakasundo nito si Senyora Panggoy kung saan siya ay
namamasukan. Sinabi ni Trining na salamat sa Diyos sila’y
magkakasundo at nabubuhay nang tahimik. Si Trinidad at ang
kapatid na Josefa ay namuhay nang magkasama hanggang sila’y
namayapa at parehong hindi nag-asawa. Bago namatay si Jose Rizal
ay dinalaw siya ni Trining at ng kanilang ina sa kanyang piitan sa
Fort Santiago. Nang sila’y paalis na ay inabot ni Jose Rizal ang isang
lampana, isang regalo mula sa mga Pardo de Tavera at ibinulong sa
kanya sa wikang hindi naunawaan ng mga kawal na nakabantay sa
kanya na ang lutuan ay mayroong bagay na nakatago doon at iyon ay
ang kanyang huling tulang isinulat. Tulad ni Josefa at dalawang
pamangkin, sumapi sa Katipunan si Trinidad matapos ang kamatayan
ni Jose Rizal. Noong taong 1883, si Trinidad ay naratay sa banig ng
karamdaman, limang buwan mula Abril hanggan Agosto. Pabalik-
balik ang kanyang lagnat at dinapuan pala siya ng sakit na malaria.
Siya ang pinakahuling namatay sa pamilya Rizal.
SOLEDAD RIZAL
- Si Soledad Rizal ay ang bunso sa pamilya Rizal at ipinanganak sa
taong 1870. Siya ay kilala rin bilang Choleng. Si Rizal ay saludo sa
kanya dahil siya ay isang guro at siya ang pinakaedukado sa kanilang
magkakapatid. Siya ay sinabihan ni Rizal na dapat siya ay isang
maging magandang huwaran para sa mga tao, ito ay nakasulat sa
mensahe noong 1890. Si Choleng din ang pinakakontrobersyal na
anak sa kanilang pamilya. Ang kanyang napangasawa ay si
Pantaleon Quintero na taga-Calamba Laguna rin ngunit sila’y
nagpakasal nang walang permiso sa kanyang mga magulang. Di
sang-ayon si Rizal dito kaya’t ginamit niya ang paksang ito at
nagsulat at sinabi niya sa mensahe niya na isang kakahiyan sa
pamilya Rizal ang pagpapakasal ng kapitid kay Pantaleon. Isang
dahilan din kung bakit siya ay tinawag na kontrobersyal dahil sa
kumakalat na balita na hindi raw totoong anak ni Teodora at
Francisco si Choleng kung ‘di kela Saturnina at Jose Alberto na
kapatid ni Teodora. Si Choleng at Pantaleon ay nagkaroon ng limang
anak na sina Trinitario, Amelia, Luisa, Serafin at Felix. Ang kanyang
anak na si Amelia ay napangasawa si Bernabe Malvar na anak ni
Gen. Miguel Malvar.
- NOLI:
- Sino-sino ang mga tauhan/pangunahing tauhan sa kwento?
 MGA TAUHAN NG NOLI ME TANGERE
 Juan Crisóstomo Ibarra y Magsalin - Si Juan
Crisóstomo Ibarra y Magsalin ay ang binatang nag-aral sa
Europa. Nangarap siyang makapagpatayo ng paaralan
upang matiyak ang magandang kinabukasan ng mga
kabataan ng San Diego. Nag-iisa siyang anak ni Don
Rafael Ibarra. Itinuring siyang “eskumulgado” at idinawit
sa naganap na pag-aalsa. Siya ay katipan ni Maria Clara.
 Maria Clara - Ang babaeng pinakamamahal ni Ibarra.
Kilala si Maria Clara sa San Diego dahil sa kanyang
angking ganda at kayumian. Anak siya ni Donya Pia
Alba kay Padre Damaso.
 Elias - Piloto at magsasakang tumulong kay Ibarra para
makilala ang kanyang bayan at ang mga suliranin nito.
Namatay siya sa pagliligtas kay Ibarra. Anak siya ng
angkang kaaway ng mga ninuno ni Crisostomo.
 Kapitan Tiyago o Don Santiago de los Santos -
Mangangalakal na taga-Binondo. Siya ang ama-amahan
ni Maria Clara. Madalas siyang magpahanda ng salu-salo
at kilala sa pagiging bukas-palad.
 Padre Damaso Verdolagas - Isang kurang Pransiskano
na masalita at talagang magaspang kumilos. Siya ay
dating kura sa San Diego na nagpahukay at nagpalipat ng
bangkay ni Don Rafael Ibarra sa libingan ng mga hindi
banyaga.
 Padre Bernardo Salvi - Ang paring pumalit kay Padre
Damaso na mayroong lihim na pagtingin kay Maria
Clara.
 Padre Hernando De La Sibyla - Paring Agustino na
lihim na sumusubaybay sa mga kilos ni Ibarra.
 Kapitan-Heneral - Siya ang pinakamakapangyarihang
opisyal ng Espanya sa Pilipinas. Siya ang lumakad upang
maalisan ng pagka-ekskomunyon si Ibarra.
 Pilosopo Tasyo o Don Anastacio - Maalam na
matandang tagapayo ng marurunong na mamamayan ng
San Diego. Ang tingin ng mga ‘di nakapag-aral ay baliw
ang matanda ngunit para sa mga may alam ay isa siyang
pilosopo. Hindi siya nakapagpatuloy ng pag-aaral at
maagang nabalo kaya ginugol ang panahon sa pagbabasa
ng mga aklat.
 Sisa - Isang mapagmahal na ina na nabaliw. Siya ay may
asawang pabaya at malupit.
 Pedro - responsableng ama at masamang asawa ni Sisa.
 Basilio at Crispin - Magkapatid na anak ni Sisa. Mga
napagbintangang nagnakaw. Pareho silang sakristan at
tagatugtog ng kampana sa simbahan ng San Diego. Si
Basilio ang panganay at bunso naman si Crispin.
 Tinyente Guevarra - Isang matapat na tinyente ng mga
guwardiya sibil na nagsalaysay kay Ibarra ng tungkol sa
kasawiang sinapit ng kanyang ama.
 Alperes - Siya ang puno ng mga gwardya sibil at kaagaw
ng kura sa kapangyarihan sa San Diego. Asawa niya si
Donya Consolacion.
 Donya Consolacion - Napangasawa ng Alperes. Dati
siyang labandera na may malaswang bibig at pag-uugali.
Katawa-tawa siya kung manamit at ikinahihiyang isama
ng Alperes. Ipinapalagay niya na siya’y higit na maganda
kay Maria Clara.
 Donya Victorina de los Reyes de Espadaña - Babaeng
nagpapanggap na mestisang Kastila kung kaya abut-abot
ang kolorete sa mukha at maling pangangastila. Asawa ni
Don Tiburcio de Espadaña
 Don Tiburcio de Espadaña - Isang pilay at bungal na
Kastilang napadpad sa Pilipinas sa paghahanap ng
magandang kapalaran. Asawa ni Donya Victorina at
nagpanggap na doktor.
 Linares - Malayong pamangkin ni Don Tiburcio at
pinsan ng inaanak ni Padre Damaso na napili niya para
mapangasawa ni Maria Clara.
 Don Filipo - Tinyente mayor na mahilig magbasa na
Latin. Siya ang ama ni Sinang.
 Senyor Nol Juan - Siya ang namahala ng mga gawain sa
pagpapatayo ng paaralan.
 Lucas - Taong dilaw na gumawa ng kalong ginamit sa
di-natuloy na pagpatay kay Ibarra.
 Tarsilo Alasigan at Bruno Alasigan - Magkapatid na
ang ama ay napatay sa palo ng mga Kastila.
 Tiya Isabel - Pinsan ni Kapitan Tiyago na tumulong sa
pagpapalaki kay Maria Clara.
 Donya Pia Alba - Masimbahing ina ni Maria Clara na
namatay matapos na maisilang ang anak.
 Iday - Kaibigang maganda ni Maria Clara na tumutugtog
ng alpa.
 Sinang - Anak ni Kapitan Basilio at masayahing kaibigan
ni Maria Clara.
 Andeng - Mahusay magluto na kinakapatid ni Maria
Clara.
 Victoria - Tahimik na kaibigan ni Maria Clara na
kaintahan ni Albino.
 Neneng - Isa sa mga kaibigan ni Maria Clara. Siya ay
mahinhin at palaisip.
 Don Rafael Ibarra - Ama ni Crisostomo Ibarra. Labis
siyang kinainggitan ni Padre Damaso dahil mayaman ito.
Tinawag din siyang erehe.
 Don Saturnino - Ninuno ni Crisostomo Ibarra
 Don Pedro Eibarrimendia - Lolo ni Crisostomo Ibarra.
Siya ang naging dahilan ng matinding kasawian ng nuno
ni Elias.
 Don Primitivo - Isang matandang lalaki na marunong
mangatwiran at mahilig magsalita ng Latin. Siya ay
pinsan ni Tinchang at taga payo ni Kapitan Tinong.
 Tinchang - Ang matatakuting asawa ni Kapitan Tinong
 Mang Pablo - Matandang pinuno ng mga tulisan na ibig
tulungan ni Elias.
 Kapitan Basilio, Kapitan Tinong, at Kapitan Valentin
- Ilan sa mga kapitan sa bayan ng San Diego
 Kapitana Maria - Ang nag-iisang babaeng makabayan
na pumanig sa pagtatanggol ni Ibarra sa alaala ng ama.
 Albino - Dating seminarista na nakasama sa piknik sa
lawa. Siya ang kasintahan ni Victoria.
 Andong - Napagbintangan na isang pilibustero.
 Balat - Ang tiyo niElias na naging tulisan
 Carlicos - Bayaw ni Padre Damaso na nanirahan sa
Espanya.
 Leon - Kasintahan ni Iday na nakapansing may buwaya
sa baklad.
 Ermana Rufa - Kampi kay Padre Damaso
- Buod ng Noli
(BUOD NG NOLI ME TANGERE)
Si Juan Crisostomo ay isang batang Pilipino na pinapag-aral sa
Europe ng kanyang ama na si Don Rafael. Pagkalipas ng pitong
taong pamamalagi sa Europe ay nagbalik siya sa Pilipinas. Sa
kanyang pagdating ay naghandog si Kapitan Tiago ng isang
pagtitipon. Ang mga naging panauhin ay sina Padre Damaso,
Padre Sibyla, Tenyente Guevarra, Doña Victorina at ilang
matataas na tao. Sa hapunan ay makalawang hiniya ni Padre
Damaso, ang dating kura ng San Diego ang binata, ngunit ito’y
kanyang pinagpasensiyahan, magalang siyang nagpaalam at
nagdahilang may mahalagang pupuntahan.
Si Crisostomo Ibarra ay kasintahan ni Maria Clara, isang
napakagandang binibini at larawan ng babaeng Pilipina. Siya ay
anak-anakan ni Kapitan Tiago, isang mayamang taga-Binondo.
Si Ibarra ay dumalaw kay Maria Clara kinabukasan pagkatapos
dumalo ng pagtitipon. Sa kanilang pag-uusap ay di nakalimutang
gunitain ang kanilang pagmamahalan simula pa ng kanilang
pagkabata. Muling binasa ng dalaga ang liham ng binata sa kanya
bago pa man ito nag-aral sa Europe.
Bago pumunta si Ibarra sa San Diego ay nagkita sila ni
Tenyente Guevarra ng Guwardiya Sibil. Ipinagtapat ng Tenyente
ang tungkol sa pagkamatay ng kanyang ama na si Don Rafael. Si
Don Rafael ang mayamang asendero sa bayan ng San Diego.
Sinabi ni Tenyente, si Don Rafael ay pinaratangan ni Padre
Damaso na ehere at filibuster sa dahilang di nito pagsisimba at
pangungumpisal. Nadagdagan pa ng isang pangyayari ang
paratang na ito. Isang araw ay may isang maniningil ng buwis na
nakaaway ng isang batang mag-aaral. Nakita ito ni Don Rafael at
tinulungan ang bata. Nagalit ang kubrador at sila ay nagpanlaban.
Sa kasamaang palad ay tumama ang ulo ng Kastila sa isang bato
na kanyang ikinamatay. Ibinintang ang pangyayaring ito sa
kubrador kay Don Rafael. Dahil dito, pinag-usig siya,
nagsulputan ang kanyang mga lihim na kaaway at nagharap ng
iba’t ibang sakdal. Si Don Rafael ay nabilanggo. Nang malapit
ng malutas ang paglilitis ay nagkasakit ang matanda at namatay
sa bilangguan. Di pa rin nasiyahan si Padre Damaso sa nangyari
kay Don Rafael. Hanggang inutusan niya ang tagapaglibing na
hukayin ang bangkay ni Don Rafael sa kinalilibingan nitong
sementeryo para sa Katoliko at ibaon na lamang ang bangkay sa
libingan ng mga Intsik. Dahil sa umuulan noon at sa kabigatan ng
bangkay ay ipinasya na lamang ng tagapaglibing na itapon ito sa
lawa.
Hindi ninais o binalak ni Ibarra ang maghiganti saq ginawang
kasamaan ni Padre Damaso ngunit ipinagpatuloy na lamang ang
hangarin ng kanyang ama, ang pagpapatayo ng paaralan.
Sa pagdiriwang ng paglalagay ng unang bato ng paaralan ay
muntik nang mapatay si Ibarra kung hindi nailigtas ni Elias sa
paglagpak ng bato habang ito’y inihuhugos ay hindi si Ibarra ang
nasawi kundi taong binayaran ng lihim na kaaway ng binata.
Naghandog ng isang pananghalian si Ibarra pagkatapos ng
pagbabasbas. Isang araw ay muling pinasaringan ni Padre
Damaso ang binata. Hindi na sana niya pinatulan ang pari subalit
hinamak nito ang alaala ng kanyang ama. Ngunit laking
pasasalamat at napigilan ni Maria Clara.
Sa pangyayaring ito ay itinawalag o inekskomunyon si Ibarra
ng Arsobispo ng simbahang Katoliko Romano. Sinamantala ito
ni Padre Damaso upang utusan si Kapitan Tiago na sirain ang
kasunduan sa pagpapakasal nina Ibarra at Maria Clara. Gusto ni
Padre Damaso na mapangasawa ng dalaga si Linares, isang
binatang Kastila na bagong dating sa Pilipinas.
Dala ng pagkasindak sa gumuguhong bato noong araw ng
pagdiriwang, si Maria Clara’y nagkasakit. Salamat na lamang at
gumaling dahil sa ipinadadalang gamot ni Ibarra na ipinainom ni
Sinang.
Si Kapitan Heneral ang tumutulong kayIbarra na mapawalang-
bisa ang pagkakakulong at ipinasya ng Arsobispo na tanggaping
muli siya sa simbahang Katoliko. Subalit, nagkataon naman na
sinalakay ng mga taong pinag-uusig ang kuwartel ng sibil at ang
napagbintangang may kagagawan ay si Ibarra kaya siya ay hinuli
at ibinilanggo. Wala talagang kinalaman dito ang binata sapagkat
nang kausapin siya ni Elias upang pamunuan ang mga pinag-
uusig ay tahasan siyang tumanggi at sinabing kailanman ay hindi
siya maaaring mamuno sa mga taong di kumakatawan sa bayan.
Napawalang-bisa ang binatang Ibarra sapagkat sa paglilitis na
ginawa ay walang sino mang nakapagsabi na ang may kinalaman
sa kaguluhan ay si Ibarra. Siya ay nakatakas sa tulong ni Elias.
Bago tuluyang tumakas si Ibarra ay nagakaroon ng
pagkakataon na magkausap sila ni Maria Clara. Winika ni Ibarra
ipinagkakaloob na niya rito ang kalayaan at nawa’y lumigaya
 siya at manahimik ang kalooban. Ipinaliwanag ni Maria Clara na
ang liham na kanyang iniingatan at siyang ginamit sa hukuman
ay nakuha sa kanya sa pamamagitan ng pagbabanta. Ipinalit sa
mga liham na ito ang dalawang liham na sinulat ng kanyang ina
bago siya ipinanganak na nakuha ni Padre Salvi sa kumbento at
ditto nasasaad na ang tunay niyang ama ay si Padre Damaso.
Ipinagtapat ni Maria Clara kay Ibarra na siya ay ipakakasal
kay Linares upang ipagtanggol ang karangalan ng kanyang ina
subalit ang pag-ibig niya sa binata ay mananatiling wagas at
dalisay.
Tumakas na si Ibarra sa tulong ni Elias. Sumakay sila sa
Bangka, pinahiga si Ibarra, tinabunan ng damo at binaybay ang
Ilog Pasig hanggang makarating sa Lawa ng Bay. Subalit
naabutan sila ng mga taong tumutugis sa kanila. Iniisip ni Elias
na iligaw ang mga ito kaya lumundag sa tubig. Sa pag-aakalang
si Ibarra ang tumalon ay hinabol ito at pinap[utukan ng mga sibil
hanggang sa mahawi ang bakas ng pagkakalangoy at magkulay-
dugo ang tubig.
Inakala ni Maria Clara na si Ibarra’y napatay ng mga tumutugis
sa kanyang pagtakas. Si Maria Clara’y nawalan ng pag-asa
kaya’t hiniling niya kay Padre Damaso na siya’y ipasok sa
kumbento ng Santa Clara upang magmongha. Napilitang
pumayag ang pari sapagkat sinabi ng dalaga na siya’y
magpapakamatay kapag di siya papayagang magmongha.
Ngunit ang balitang nabasa ni Maria Clara sa pahayag ay
pawang di totoo sapagkat si Ibarra’y di napatay. Salamat sa
tulong ni Elias.
Noche Buena nang makarating si Elias sa maalamat na gubat ng
mga Ibarra, sugatan at nanghihina na, doon niya nakatagpo si
Basilio at ang ina nitong wala ng buhay.
Bago bawian ng buhay si Elias ay sinabi niyang mamamatay
siyang hindi makikita ang pagbukang-liwayway ng kanyang
bayan at ang makakakita ay huwag sanang kalilimutan ang mga
namayapa dahil sa pagtatanggol at pagmamahal sa bayan.
- Kanina ito dedicated? O para kanino ito?
 Inihandog ni Rizal ang Noli Me Tangere sa inang bayan.
Ito ay sinulat nya bilang kanyang pagrerebelde sa mga
Kastila na sumakop sa Pilipinas. Hindi sya sang-ayon sa
pagpapalakad ng mga Kastila at pangaapi/pang-aalipin
nila sa kanyang kapwa Pilipino.
- Anong aklat ang naging inspiration niya sa pagsulat ng Noli?
 Uncle Tom's Cabin. inspirasyon ni Rizal sa pagsulat ng
Noli Me Tangere. Harriet Beecher Stowe. Author of
Uncle Tom's Cabin.
- EL FILI:
- BUOD NG EL FILIBUSTERISMO
- Sa pagpapatuloy ng kuwento ni Ibarra, na ngayon ay
nagbabalatkayong si Simoun, sa unang kabanata ay ipinakita
ang paglalakbay ng isang bapor sa pagitan ng Laguna at
Maynila. Lulan nito si Simoun na nagpakilalang mag-
aalahas, si Isagani, at si Basilio. Labing tatlong taon nang
mamatay sina Sisa at Elias ay naging isang estudyante si
Basilio. Nang minsang dalawin ang puntod ng inang si Sisa
ay nakita niya si Simoun sa libingan ng mga Ibarra. Dito niya
nabistong si Simoun ay si Ibarra.
Nagtaka si Simoun na paslangin si Basilio ngunit nabigo ito.
Inaya na lamang niya si Basilio na sumama sa kaniyang
paghihiganti sa mga Espanyol ngunit sabi ng binata ay abala
siya sa kaniyang pag-aaral.
Inayang muli ni Simoun si Basilio na maghiganti at lumusob
sa kumbento kung saan naroon si Maria Clara. Umayaw muli
si Basilio at hindi naisakatuparan ang misyon dahil yumao na
rin si Maria noong hapon ng sana ay paglusob.
Hiniling ng mga mag-aaral sa Kapitan Heneral, na abala sa
pagsasabong, na makapagpatayo ng akademya sa wikang
Kastila ngunit hindi ito napagbigyan dahil mga prayle ang
mamumuno. Upang malimot ang pagkabigong natamo,
nagdaos ng salusalo ang mga mag-aaral sa Panciteria
Macanista de Buen Guan. Mainit ang talakayan sa hapag at
panay pagtuligsa sa mga prayle.
Nalaman ng mga prayle ang sinabi ng mga mag-aaral kaya
naman gumawa ng patibong ang mga pari. Naglagay sila ng
mga paskil na may temang paghihimagsik at ibinintang sa
mga mag-aaral. Hinuli ang ilan sa kanila at napasama si
Basilio. Nagdamdam ang kasintahan ni Basilio na si Juli.
Inasikaso ng mga kamag-anak ang ibang mag-aaral upang
makalaya habang naiwan sa piitan si Basilio. Gumawa ng
paraan si Juli at nakiusap kay Padre Camorra ngunit wala
itong nagawa. Nagpatihulog si Juli sa durungawan ng
kombento. Ito ang dahilan ng pagkasawi ng dalaga habang
naiwan sa kulungan si Basilio.
Nakipagsosyo naman si Simoun ng kaniyang negosyo kay
Timoteo Pelaez na ama ni Juanito. Naipagkasundo naman ng
kasal si Juanito ang dalagang si Paulita Gomez. Sa nakatakda
nilang kasal ay magiging ninong ang Kapitan Heneral.
Nakapag-anyaya din ang negosyante ng mga matataas na tao
sa pamahalaan at iba pang mayayaman upang dumalo sa
gagawing piging.
Matapos naman ang dalawang buwang pagtitiis sa
bilangguan kahit wala namang pagkakasala ay nakalabas na
rin si Basilio sa tulong na rin ni Simoun. Batid niyang kapag
natulungan niya itong makalaya ay aanib ito sa kaniyang mga
plano. Hindi naman siya nabigo. Nang makalaya sa piitan at
agad na nagtungo si Basilio kay Simoun upang makianib sa
gagawing paghihimagsik nito.
Agad na ipinaalam ni Simoun kay Basilio ang kaniyang mga
plano. Kabilang dito ang ginawa niyang pampasabog o
bomba na nakabalatkayo bilang isang lampara. Kasing-laki
ito ng ulo ng tao. Ihahandog raw ni Simoun ang lamparang
pampasabog sa gagawing kasal nina Juanito at Paulita
Gomez.
Ayon kay Simoun, ipalalagay niya ang lampara sa gitna ng
isang kiyosko na ipasasadya niya raw ang pagkakagawa.
Planado ni Simoun ang pagkakalikha sa ilawan. Ayon sa
kaniya, tatagal ang liwanag nito ng dalawampung minuto at
pagkaraan ay lalabo.
Kapag daw tinangkang muling pailawin ang lampara ay
puputok ang kapsula sa loob na fulminato de marcurio.
Kasabay nito na sasabog ang granada at mawawasak ang
kiyoskong kinalalagyan nito. Kapag daw sumabog ang
lampara ay walang sinuman sa loob ng pagdarausan ng
pagtitipon ang makaliligtas. Magiging hudyat din umano ang
pagsabog ng lampara ng pag-uumpisa ng paghihimagsik ng
mga inaapi sa pangunguna ni Simoun.
Sa mismong araw ng kasal, bandang ikapito ng gabi ay
naroroon si Basilio sa labas ng bahay na pagdarausan ng
salusalo. Hindi siya mapakali at balisa. Habang si Simoun
naman ay agad na bumaba mula sa bahay at lumisan dahil
naroon na ang lampara na ilang sandal na lamang ay sasabog
na.
Dumating si Isagani, ang dating kasintahan ni Paulita.
Sinabihan ito ni Basilio na lumisan ngunit hindi ito nakinig.
Ibinunyag tuloy ni Basilio ang plano kay Isagani ngunit hindi
naman nakinig ang binata sa isiniwalat ni Basilio.
Maya-maya pa ay humihina na ang liwanag ng lamparang
handog ni Simoun. Hindi mapakali ang Kapitan Heneral kaya
ipinakiusap niya kay Padre Irene na ipakitaas ang mitsa.
Pumasok sa isip ni Isagani ang sinabi ni Basilio kaya naman
agad niyang kinuha ang lampara. Nagtungo siya sa asotea at
inihagis sa ilog upang doon sumabog. Nabigo ang plano ni
Simoun at hindi natuloy ang nakaplanong paghihimagsik
matapos ang sanay pagkitil sa mga tao sa pagtitipon ng
pagsabog.
Dali-daling tumakas si Simoun dahil sa planong hindi na
matutuloy. Tumakas siya sa bahay ni Padre Florentino.
Nagtungo siya sa daraungan at binaybay ang karagatang
Pasipiko. Agad na nakalayo si Simoun ngunit sugatan naman
 siya at parang nanghihina na. Sugatang dumating si Simoun
sa lugar nina Padre Florentino.
Ipinaliwanag niyang ang mga sugat niya ay bunga lamang
daw ng hindi niya pag-iingat. Sinabi rin ni Simoun na nais
niya lang daw ay magpaalaga kay Dr. De Espadaña at ayaw
magpadala sa mga pagamutan dahil sa pangambang mahuli
siya ng mga tumutugis sa kaniya.
Napag-isip ang pari sa totoong motibo ni Simoun. Nang
pumasok ang pari sa silid ni Simoun upang kausapin, napag-
alaman niyang uminom na pala ng lason si Simoun. Tinangka
pa ng pari na hanapan ng lunas ang lason ngunit tumanggi na
si Simoun.
Dahil alam na ni Padre Florentino na hindi na magtatagal si
Simoun, dinasalan na niya ito at hinayaang mangumpisal ang
naghihingalong si Simoun.
Dito ay ipinagtapat ni Simoun ang tunay niyang pagkatao.
Isinalaysay ni Simoun ang kaniyang naging buhay, kung
paanong ang dating makapangyarihang si Ibarra ay nawalan
ng kayamanan, kredibilidad, at mga koneksiyon.
Maya-maya pa ay nalagutan na ng hininga si Simoun.
Ipinagdasal ito ng pari para sa kapayapaan ng kaniyang
kaluluwa. Hinagis naman ni Padre Florentino ang mga alahas
ni Simoun sa dagat.
- MGA TAUHAN SA EL FILI
 Simoun – tanyag na mag-aalahas si Simoun. Mayaman
ito at may suot na salamin. Kilala rin siya ng lahat bilang
tagapayo ng Kapitan Heneral. Ngunit nagpapanggap
lamang si Simoun na isang alahero dahil siya talaga si
Crisostomo Ibarra na akala ng lahat na yumao na dahil sa
nangyaring engkwentro sa Ilog Pasig. Nagpapanggap
siya upang makapaghigante sa mga Espanyol at sa mga
Prayle.
 Basilio – isa siya sa dalawang anak ni Sisa. Nang
pumanaw ang kanyang ina at kapatid, kinupkop siya ni
Kapitan Tiyago at nag-aaral ng medisina. Naging mapait
ang kapalaran ni Basilio dahil napagbintangan siya sa
isang kasalanang di niya ginawa. Nang makalaya ay
sumama siya sa plano ni Simoun. Kasintahan si Basilio ni
Juli.
 Juli – anak ni Kabesang Tales na nakaranas ng
paghihirap dahil sa panggigipit ng mga Espanyol.
Mabuting dalaga si Juli na napilitang mamasukan bilang
tagapagsilbi sa malupit na si Herman Penchamg. Upang
makalaya ang kasitahang si Basilio, humingi siya ng
tulong kay Padre Camorra. Ngunit imbes na tulungan ay
pinagsamantalahan siya nito. Nagpatiwakal si Juli dahil
hindi matanggap ang nangyari.
 Isagani – matalik na kaibigan ni Basilio at kasamahan sa
paaralan na nagsusulong na magkaroon ng pag-aaral ng
wikang Espanyol sa mga eskwelahan sa kanilang lugar.
Pamangkin siya ni Padre Florentino at kasitahan ni
Paulita Gomez. Ngunit hindi sila naikasal ni Paulita dahil
ipinagkasundo ang dalaga kay Juanito Pelaez. Sa araw ng
kasal nila, si Isagni ang nagligtas sa kanila sa
kapahamakan.
 Kabesang Tales – masipag na magsasaka si Kabesang
Tales na papaunlad na sana ang kabuhayan. Gayunman,
nakaranas siya ng panggigipit mula sa mga Kastila at
inangkin ang lupain nito. Dahil dito ay nakulong siya at
tuluyang nawala ang kabuhayan.
 Paulita Gomez – pamangkin ni Donya Victoria at isang
dalagang umibig kay Isagani. Mapusok ito at hindi pa
ganoon kakritikal mag-isip. Ngunit nang makulong si
Isagani dahil sa hangarin nito para sa akademya, natapos
na rin ang relasyon nila. Dahil dito, naitakda ang kasal
niya kay Juanito Pelaez na magiging paraan upang
isakatuparan ang plano ni Simoun.
 Padre Salvi – siya ang kura ng bayan ng San Diego na
pinalitan si Padre Damaso. Siya ay isang padreng
Pransikano. Dahil sa kompetisyog mayroon sila ng
alperes, gumawa ito ng plano upang mapabagsak si
Ibarra na kalaunan ay mapabaabagsak naman ni Simoun.
 Padre Camorra – isa sa mga pari sa bayan ng San Diego
na mainitin ang ulo at lagging nakatalo ng mamamahayag
na Ben Zayb. Kilala rin si Padre Camorra na humahanga
sa magagandang babae kahit bawal ito bilang pari, dahil
ditto madalas siyang kumilos na animo sya ay hindi isang
pari. Hanggang sa hindi na niya napigilan ang sarili at
ginawa ang panghahalay sa kaawa-awang si Juli.
 Don Custodio – kilala rin sa taguring Buena Tinta, siya
ang nagpapasya sa pagpapasya sa pagkakaroon at naging
sanhi rin ng pakakakulong ng mga estudyanteng
nagsusulong nito.
 Juanito Pelaez – anak ni Timoteo Pelaez si Juanito.
Dahil sa matagumpay na negosyo ng ama ay naging
tanyag ang kanilang pangalan. Ngunit sutil namang mag-
aaral si Juanito at lagging pinaglalaruan ang kaniyang
mga kamag-aral. Estudyante sa UST at naikasal kay
Paulita dahil sa mabangong pangalan nito na agad na
pinayagan ni Donya Victorina.
 Donya Victorina – asawa ng huwad na medikong si Don
Tiburcio de Espedaña. Ugali niyang ayusan nang maigi
ang sarili, kabilang ang pananamit at paglagay ng mga
kolorete upang magmukha siyang Kastila. Siya ang
tumatayong ina ni Paulita at tinatawag niyang Tiya
Torina.
 Ben Zayb – Laging kadikit ng mga kilalang tao ang
mamahayag na si Ben Zayb upang makahanap ng
kaniyang isusulat para sa pahayagan. Gayuman, may
reputasyon siyang magsulat ng mga kuwentong hindi
totoo upang maiangat o mapagtakpan ang mga kamaliang
nagawa ng mga taong malalapit sa kaniya lalo na ang
mga nasa kapangyarihan tulad ng mga prayle.
 Placido Penitente – mula sa Batangas ang mahusay at
masipag na mag-aaral na si Placido. Likas ang talino ni
Placido na kung minsan ay nagagawa niyang mapahiya
ang mga guro dahil sa labis na katalinuhan. Nagiging
dahilan din ito upang matawag siyang sobersibo ng mga
prayle. Dahil sa mga kaguluhan na hindi naman
pinahintulutan ang kaniyang inang si Cabesang Andang
dahil kailangan daw nitong maging abogado na
ipinangako nito sa ama ni Placido.
 Quiroga – isang Instik na negosyanteng gagawin ang
lahat para sa ikauunlad ng kaniyang mga negosyo. Nais
niyang magkaroon ng konsulado sa Pilipinas na naging
dahilan ng ilang pagpupulong sa kaniyang bahay. Sa
bodega niya rin inimbak ang mga armas na dala ni
Simoun bilang bayad nito sa utang niya sa alahero. Tutol
man ay wala ring nagawa si Quiroga dahil mahalaga sa
kaniya ang pera.
 Sinong – isang kutsero na naging matalik na kaibigan ni
Basilio. Dahil sa pagnanais nitong makawala sa mga
Kastila, maging ang bayani sa epiko na si Bernardo
Carpio ay pinaniniwalaan na rin niyang darating upang
iligtas sila. Siya rin ang isa sa masugid na dalaw ni
Basilio nang nakakulong ito at nagbigay sa kaniya ng
balita sa mga nagaganap sa labas.
 Mr. Leeds – isang Amerikano na nagtatanghal sa isang
perya sa Quiapo. Kilala siya dahil sa isang natatanging
pagtatanghal na gumagamit ng isang ulong nagsasaluta.
Naging dahilan ang ulong iyon sa pagkahimatay ng
paring si Salvi nang minsang manood ito.
 Padre Florentino – isang Indio na naging isang ganap na
pari. Kaiba na mga prayleng Espanyol. Kilala si Padre
Florentino bilang isang masiyahing pari at magiliw sa
mga nagsisimba. Sinasabing kaya siya pumasok sa
pagpapari dahil nabigo ito sa minamahal niyang babae.
Siya rin ang kumopkop sa sugatang si Simoun na
kalaunan ay binawian din ng buhay.
  Padre Irene – isa sa mga pari na kaanib ng mga mag-
aaral sa pagtatayo ng akademya para sa wikang
Espanyol. Kilala ang paring ito na malapit sa iba’t ibang
tauhan sa nobela at karaniwang nagbibigay ng
impormasyon kung kani-kanino na kung minsan ay
magiging dahilan ng mga kaguluhan.
 Macaraig – kilala bilang mayaman at palabang mag-
aaral. Isa sa mga nagsusulong na magkaroon ng
akademya para sa wikang Kastila. Ngunit nang mag-
umpisa ang kaguluhan, biglan na lamang itong nawala at
hindi na mahagilap.ba
- Pamilya sa Calamba
 Nagsimula ang pormal na edukasyon ni Rizal sa Calamba noong
- Anong nangyari sa nanay ni Rizal?
 Sa Calamba, nakibahagi ang kanyang pamilya sa
agrikultura. Bilang nanay ng kalaban ng Espanyol,
nakulong siya sa loob ng dalawa't kalahating taon dahil
pinagbintangan siyang nilason niya ang asawa ng
kanyang kapatid at iba pang mga pagpapahirap.
- Kalagayan ng mga magsasaka sa Calamba
 Suliranin sa Agraryo sa Calamba
 Habang nasa Calamba si Rizal, humarap din ang
kanyang bayan ng isang suliranin sa agraryo.
Naimpluwensiyahan ng Noli si Gob. Hen.
Terrero kaya nagpasimula siya ng imbestigasyon
sa mga hacienda na pag-aari ng mga prayle upang
maituwid ang mga pagmamalabis na nagaganap
dito. Tumulong si Rizal sa kanyang mga
kababayan kaya kumuha siya ng mga
mahahalagang datos ukol sa suliraning ito. Ang
resulta ng pag-aaral na isinagawa niya ay ang
mga sumusunod: a) Ang hacienda ng mga paring
Dominikano ay sumasakop sa buong bayan ng
Calamba b) Ang tubo ng mga paring Dominikano
ay patuloy na tumataas dahilan sa walang taros na
pagpapalaki ng binabayarang upa sa lupa. c) Ang
hacienda ay hindi man lamang nagkakaloob ng
anumang tulong pinansiyal para sa mga
pagdiriwang ng mga kapistahan, sa edukasyon ng
mga kabataan, at pagpapabuti ng agrikultura. d)
Ang mga kasama na siyang nahirapan ng labis sa
paggawa sa hacienda ay pinapaalis na lamang
mula sa lupa sa dahilan lamang sa mga mababaw
na kadahilanan. e) Sinisingil ng mataas na tubo
ang mga kasama sa hacienda at kung hindi
nakapagbabayad ay kinukumpiska ng mga
tagapangasiwa ng hacienda ang mga hayop,
kagamitan, o maging ang bahay ng mga kasama.
- KARANASAN NI RIZAL (EDUKASYON)
Bago pa siya pormal na pumasok sa paaralan, sinimulan
na ng kanyang ina, si Teodora Alonso, ang kanyang edukasyon.
siya ay humigit-kumulang apat na taong gulang lamang.
Binayaran ng kanyang ama ang isang matandang lalake, si Leon
Monrog, na turuan siya ng Latin. Ipinagpatuloy ni Rizal ang
kanyang pag-aaral sa Biñan, Laguna noong 1870 sa pamamahala
ni Justiniano Aquino Cruz.
Nanatili siya rito ng isa at kalahating taon. Noong 1871 bumalik
si Rizal sa Calamba at nag-aral sa ilalim ni Lucas Padua.
Matapos ang isang taon, nagpasya ang kanyang pamilya na
paaralin siya sa Maynila. Kaya kumuha siya ng pagsusulit sa
Colegio de San Juan Letran. Taong 1872 naman nang pumasok si
Rizal sa Ateneo Municipal de Manila.
Nakamit ni Rizal ang kanyang Batsilyer sa Artes dito noong
1877.
Sa Ateneo sobresaliente ang grado ni Rizal sa lahat ng kanyang
mga kurso:
• Aritmetika, Algebra, Geometry at Trigonometry;
• Mga wikang Latin, Espanyol, Griyego, at Pranses;
• Retorika at Pagtula;
• Heograpiya, Pangkalahatang Kasaysayan, at Kasaysayan ng
Espanya at Pilipinas; at
Minerolohiya at Kemistri, Pisika, Botany at Zoolohiya.
Noong 1877, pumasok si Rizal sa Unibersidad ng Santo Tomas
upang mag-aral ng medisina. Magaganda rin ang mga marka niya
ngunit hindi natapos ni Rizal ang pag-aaral sa Unibersidad ng
Santo Tomas.
Noong 1882, kinailangan niyang umalis ng Pilipinas dahil:
 Unti-unti siya nagiging mainit sa mata ng mga Espanyol dahil sa - Naglakbay sa ilog ng
ilang akdang isinulat niya; at - Rizal and Juan Luna
Nakaaway niya ang isang guwardiya sibil sa isang insidente sa - Pambansang exposition in Singing
Calamba. - Anong nangyari sa contest?
Upang iwasan ang banta mula sa gobyerno, pumunta si Rizal sa
- Mga kadalagahan na inibig niya at anong nangyari
Espanya at doon itinuloy ang kanyang pag-aaral sa Universidad
de Madrid. Nagtapos siya ng medisina sa Madrid noong 1886. - Mga nakakatawang deskripyon kay Rizal
- Pangingibang bansa ni Rizal - ‘di kagwapuhan ngunit matalino at malakas ang karisma
- - Na-inlove pero hindi ganap kasi may mga hadlang
- Sino ang mga naging kaibigan niya?  Hindi maikakailang malaki ang naging kontribusyon ni
- Viola Dr. Jose Rizal sa pagpapausbong ng damdam ing
- Blumentritt nasyonalismo ng mga Pilipino noong kanyang panahon.
- Pagpunta sa Berlin Sa pamamagitan ng kanyang pluma at angking talino,
- Mga karanasan sa Berlin nagawa niyang maipagtanggol ang Pilipinas laban sa mga
- Tag-lamig pero wala siyang pera mapang-alipustang banyaga. Ngunit hindi lamang
damdaming nasyonalismo ang nagawang paningasin ni
Pinakamalungkot na Taglamig ni Rizal.
Pepe – maging ang puso ng maraming dilag ay nagawa
Ang taglamig nuon 1886 sa Berlin ang pinakamalungkot na
rin niyang paliyabin sa pamamagitan ng kanyang nag-
taglamig ni Rizal- - - naghihirap siya,
aapoy na pagmamahal at angking karisma. Maliban sa
walang perang natatanggap mula sa Calamba, isinanla niya ang
inang si Teodora Alonzo at sa kanyang Inang Bayan,
singsing na Dyamante na bigay ng
maraming babae pa ang inibig ng ating pambansang
kapatid na si Saturnina. Hindi siya makapagbayad ng upa sa
bayani sa loob o labas man ng bansa
bahay, isang beses lang kumakain, sa
pagtitipid, isang pirasong tinapay, tubig o mumurahing sopas na  MGA BABAE SA BUHAY NI RIZAL
gulay, malapit ng masira ang  Julia - Nakilala ni Rizal ang labing-apat na taong gulang
paulit-ulit na nilalabhang damit. Nanghina ang katawan sa na si Julia sa isang ilog sa Los Baños noong siya’y
sobrang lamig at kakulangan ng labinlimang taong gulang pa lamang. Sabay silang
nutrisyon, Inubo siya at natakot na dapuan ng tuberculosis. nanguha noon ng paru-paro sa tabing-ilog at doo’y
Sa Calamba, hirap makaipon ng ipapadala si Paciano sapagkat, pinagsaluhan nila ang kaunting panahon ng saya at tuwa.
sinira ng balang ang tanim nila, Ang pakiramdam na ito’y naging panandalian lamang;
nalugi ang pamilihan ng asukal. isa lamang matamis na pagtatangi ng isang binatilyo sa
- Mga karanasan sa Madrid isang dalagita ang naganap sa kanilang pagsasama. Ayon
- Wala siyang pera, walang pambili ng pagkain pero bakit o paano sa tala, hindi pa tuluyang nahulog ang puso ni Pepe kay
Julia nang mga panahong ito. Sa wikang Ingles, maaaring
siya nagkaroon ng hapunan?
ito’y infatuation pa lamang.
- Rizal member of
 Segunda Katigbak - mula naman sa Lipa, Batangas si
- Ano ang pagkakalarawan
Segunda Katigbak na noon ay labinimageg-apat na taong
- Pinakamalungkot na karanasan
gulang nang makilala ni Rizal. Tuwing Huwebes at
- Life as a student in Madrid
Linggo bumibisita noon si Rizal sa Colegio de la
 Concordia kung saan namamalagi ang kapatid niyang si
Olympia at si Segunda. Sa panahong ito, tuluyan nang
nahulog ang loob ni Rizal kay Segunda. Ngunit sa kabila
nito, pagkasawi muli sa pag-ibig ang naranasan ni Rizal.
Si Segunda ay nakatakda nang ikasal kay Manuel Luz
kahit na hindi ito nais ni Segunda. Hindi nagawang
ipagtapat ni Rizal ang kanyang pag-ibig para kay
Segunda. Tila baga siya’y nawalan ng tapang at lakas ng
loob noong mga panahong iyon, hanggang sa tuluyan
nang mawala si Segunda Katigbak.
 Binibining L. - Isang misteryosang dilag naman itong si
Binibining L. Hindi malaman ng mga historyador kung
ano ang ibig sabihin ng L sa pangalan ng dilag na ito.
Pagkatapos ng pagkasawi kay Segunda, ibinaling ni Rizal
ang kanyang atensyon sa dalagang ito. Dalawang
magkasunod na gabi bumisita itong si Rizal kay Bb. L.
dahil na rin sa nadama niyang sakit sa piling ni Segunda.
Ngunit maagang natapos ang pagbisitang ito ni Rizal sa
pagtutol na rin ng kanyang ama.
 Leonor Valenzuela - Nakilala naman ni Rizal itong si
Leonor o Orang Valenzuela noong siya’y nag-aaral pa sa
Unibersidad ng Santo Tomas. Katabi ng tinutuluyan ni
Rizal ang bahay ng mga Valenzuela at palagi silang
namamalagi ng kanyang mga kaibigan doon. Unti-unting
nahulog ang loob ni Orang kay Rizal dahil sa angking
talino ni Jose. Binibigyan ni Rizal si Orang noon ng mga
liham na nakasulat sa tintang maaaninag lamang kung
itatapat sa lampara. Ngunit para kay Rizal, higit na
mainam kung ituring niya lamang na kaibigan si Orang
kaysa ituring niya itong kasintahan. Ang desisyong ito ay
bunsod na rin ng espesiyal na pagtangi ni Rizal sa isa
pang Leonor, si Leonor Rivera.
 Leonor Rivera - May mga nagsasabing kababata ni Rizal
itong si Leonor. May mga nagsasabi ring sila ay
malayong magpinsan. Magkagayunman, noong mga bata
pa sila ay hindi gaanong napapansin ni Rizal si Leonor.
Ngunit nang magdalaga ang dilag, napansin ni Rizal na
unti-unti nang bumubulaklak ang dati’y tila kampupot
lamang na si Leonor. Nang nagkaimagekamabutihan na
ang dalawa, napagpasiyahan nila na Taimis ang itawag
kay Leonor Rivera upang makatakas sa mga matang
maaaring kumondena sa kanilang dalawa. Nang mga
panahong ito, unti-unting umusbong si Rizal bilang
manunulat at nasyonalista. At noong 1882, inilihim ni
Rizal kay Leonor ang kanyang pag-alis patungong
Europa, na lubha namang ikinasakit ng damdamin ng
dalaga. Kung noong una’y suportado ng mga magulang
ni Leonor ang pag-iibigan ng dalawa, bigla nila itong
tinutulan dahil sa pagiging kilalang pilibustero ng binata
ng mga panahong iyon. Marami pa ang naganap na
nagbunsod sa masakit na paghihiwalay ng dalawa. Dahil
sa pagharang ng mga magulang ni Leonor sa mga sulat ni
Rizal para sa dalaga, ipinagpalagay ni Leonor na
kinalimutan na siya ni Rizal – na siyang nagtulak kay
Leonor upang magpakasal sa isang Ingles na pinili ng
kanyang mga magulang, si Henry Kipping. Tumagal ang
relasyon nina Rizal at Leonor Rivera nang 11 taon.
 Consuelo Ortiga y Perez - Anak si Consuelo ni Don
Pablo Ortiga y Rey, alkalde ng Maynila noon. Nagkita
sila ni Rizal sa Madrid kung saan balot pa rin si Rizal ng
pagdadalamhati dahil sa pagpapakasal ni Leonor Rivera
sa ibang lalaki. Sa Madrid, hindi lamang si Rizal ang
humanga kay Consuelo. Maging sina Eduardo de Lete,
Antonio at Maximino Paterno ay nahulog din sa kanya.
Nagkaroon ng kasunduan sina Rizal at Lete upang
malaman kung sino ang pipiliin ni Consuelo sa kanilang
dalawa. Sa pagtatapos ng kanilang kasunduan, si Lete
ang nakabihag ng puso ni Consuelo. Inihandog ni Rizal
kay Consuelo ang tulang A la Señorita C. O. y R., isa sa
mga magagandang tulang naisulat ni Rizal. Sa kabila ng
panibagong pagkabigong ito, si Leonor pa rin ang nasa
isip ni Rizal.
 Usui Seiko - Sa pagdaan ni Rizal sa bansang Hapon
patungong Europa noong 1888, kanyang nakilala si Usui
 Seiko, 23 taong gulang. O-Sei-San ang tawag ni Rizal sa
kanya. Mula si O-Sei-San sa pamilya ng mga samurai.
Muntik nang pakasalan ni Rizal si O-Sei-San dahil sa
magandang trabahong inilaan sa kanya roon. Ngunit
nanaig ang damdaming makabayan ni Rizal kaya’t hindi
na ito naisakatuparan.
 Gertude Beckett - Nang makarating si Rizal sa London,
namalagi siya sa tahanan ni Charles Beckett. Si Gertrude
o ‘Gettie’ ang panganay na anak ni Charles. Tuwing
umaga, bilang kaugalian na ng mga Ingles, hinahatiran ni
Gettie si Rizal ng kanyang almusal. At dahil nga sa
angking kakaibang karisma ni Rizal, nahulog ang loob ni
Gettie kay Rizal. Ngunit kagaya ng nangyari sa kanilang
ugnayan ni Consuelo, higit na pinili ni Rizal ang sariling
bayan at si Leonor.
 Nelly Boustead - Tulad ng kanyang mga naunang dilag
mula sa Europa, hindi rin nagtagal ang relasyon ni Rizal
kay Nelly Boustead, isang Pranses. Hindi pumayag si
Rizal sa pakiusap ni Nelly na maging isang Protestante.
Hindi rin nais ng ina ni Nelly na magkaroon ng
manugang na doktor na hindi binabayaran ng sapat ng
kanyang mga kliyente. Naghiwalay ang dalawa ngunit
nanatili pa rin ang kanilang pagkakaibigan.
 Suzanne Jacoby - Nagtungong Brussels sa Belgium si
Rizal noong 1889 dahil sa maluhong pamumuhay sa
Paris. Namalagi siya sa tahanan ng dalawang magkapatid
na sina Marie at Suzanne Jacoby. At katulad dati,
nahulog ang loob ni Suzanne sa kanya. Ngunit noong
Hulyo 1890, umalis si Rizal patungong Madrid at naiwan
si Suzanne na nagdadalamhati.
 Josephine Bracken - Nagkakilala sina Josephine at Rizal
nang dalhin ng una ang kinilalang ama kay Rizal upang
ipagamot noong Pebrero 1895. Dito na nagsimula
animageg kanilang malalim na pagtitinginan. Bagaman
tutol ang kinilalang ama, hindi nagawang pigilan ng
tadhana ang pag-iibigan nina Josephine at Rizal. Marami
ang nagduda sa katapatan ni Josephine kay Rizal. May
mga nagsasabing kasabwat siya ng mga prayleng noon ay
kalaban ni Rizal. Hindi rin naging maluwat para sa ibang
kapatid ni Rizal ang kanilang relasyon dahil hindi raw
kapantay ni Josephine ang katalinuhan ni Rizal. Isang
hindi magandang pangyayari ang naganap noong
katapusan ng 1895 - nalaglag ang dinadalang anak ni
Josephine. Bunsod nito, nagpasya na lamang sina Rizal at
Josephine na mag-ampon ng batang babaeng
nagngangalang Maria Luisa, na kaagad naman nilang
ibinalik sa mga tunay nitong magulang. Si Josephine ang
naging kahuli-hulihang babae sa buhay ni Rizal bago ang
kanyang pagkamatay sa Bagumbayan.
Pag-ibig ang nagtulak kay Rizal upang sumulat ng
mga nobelang makapagmumulat sa ating mga kababayan.
Pag-ibig din ang kanyang naging sandala’t katuwang sa
kanyang paglaki sa Calamba hanggang siya’y mapadpad
sa Biñan at Maynila upang mag-aral. Pag-ibig din ang
kanyang natagpuan nang siya’y lumibot sa daigdig – sa
London, Belgium, Espanya, Pransya, Hapon, at iba pa. At
pag-ibig din ang nagpabalik at sumalubong sa kanya sa
Perlas ng Silanganan.
Tunay ngang makapangyarihan ang pag-ibig.
Hahamakin ninuman, maging ng ating pambansang
bayani, ang lahat para sa bagay na ito – ito ma’y pag-ibig
sa ina, kapatid, kapwa, o maging sa bayan. Sina
Concepcion, Julia, Segunda, Bb. L., Orang, Leonor,
Consuelo, O-Sei-San, Gertrude, Nelly, Suzanne,
Josephine, at maging si Teodora Alonzo at ang Pilipinas
ang nagpatunay na kahit si Rizal, na kahit ang isang
bayani ay umibig, nagmahal, umasa at nasaktan din.
Naging malaking bahagi sila ng buhay ni Jose Rizal at
hindi maikakailang ilan sila sa mga naging inspirasyon
ng ating pambansang bayani upang higit na maging
matatag, kapaki-pakinabang, at huwarang Pilipino – sa
puso, isip, salita, panulat, at gawa
- Dahilan ni Rizal bakit siya nangingibang- bansa
 - Madalas umalis si Dr. Jose Rizal sapagkat siya ay isang
dalubhasa na nangangalap ng impormasyon at nag-aaral sa
larangan ng syensya. Maraming dahilan ang pambasang
bayani ng Pilipinas para mangibang bayan. Isa na ditto ay
ang kanyang ina na si Teodora Alonzo Realonda, sa
kagustuhang magamot ang kapansanan ng kanyang in, si
Pepe o si Gat Jose Rizal ay nagsumikap na maging magaling
na doctor. Nakapunta rin si Rizal sa Europa kung saaan
marami syang nakilalang mga dalybhasang/Bayani gaya nila
Marcelo H. Del Pillarat Graciano Lopez Jaina. Umalis ng
bansa si Rizal upag makatulong sa bansang sinilangan at
maging produktibong mamamayan ng Pilipinas.
- Sino ang mag alam?
- Sino ang naghatid?
- Ano ang ginawa sa Barcelona (Espanya)?
- Ano ang sagisag ni Rizal sa pagsulat? (Alyas o bansag)
- Dimasalang at Laong Laan
- Barcelona Frances
- Ano ang unang dinaungan ng barko o unang lugar o bansang
napuntahan?
- Sino ang unang dumalaw?
- Pag-aaral sa UST
- Karanasan sa pag-aaral sa UST
 KABANATA 5 –PAG-AARAL NG MEDISINA SA
UNIBERSIDAD NG SANTO TOMAS (1877-1882)
 Pagtutol ng Ina sa Mataas na Paaralan Pagkatapos mag-
aral sa Ateneo ng may pinakamataas na karangalan,
nagtungo na nga siya sa UST upang mag-aral. Noon, ang
batsilyer ng sining ay katumbas lamang ngayon ng
mataas na paaralan at isang taon sa kolehiyo. Noon ay isa
lamang kuwalipikasyon para makapasok sa isang
unibersidad. Kapwa nais ni Don Francisco at Paciano na
pumasok si Jose sa isang unibersidad ngunit si Dona
Teodora ay laging naalala ang nangyari sa Gomburza at
tumututol sa pagpasok ni Jose. Sinabi nya sa kanyang
asawa “Huwag mo na syang ipadala sa Maynila; marami
na syang alam. Kung mas marami pa ang kanyang
malalaman, tiyak na mapupugutan sya ng ulo. Sa kabila
ng pagtutol na ito ni Dona Teodora ay ipinasama pa rin ni
Don Francisco si Jose kay Paciano. Maging si Jose ay
nagulat sa pagtutol na ito ng Ina dahil alam nya kung
gaano nito pinapahalagahan ang edukasyon. Naisulat ni
Jose sa kanyang dyornal na “Kinutuban na kaya noon ang
aking ina sa kahihinatnan ko? Lagi nga kayang batid ng
ina ang mangyayari sa anak?”
 Pumasok si Rizal sa Unibersidad Noong Abril 1877,
pumasok si Rizal na noon ay maglalabing anim na taong
gulang sa UST para sakursong Pilosopiya at Sulat dahil:
1. Ito ang gusto ng kanyang ama 2. Hindi pa sya sigurado
sa magiging karera nya
 Sumulat sya at himingi ng payo kay Padre Pablo Ramon,
Rektor ng Ateneo na naging mabuti sa kanya habang
nag-aaral sya roon. Nasa Mindanao noon ang padre
Rektor kaya hindi sya napayuhan kaagad. Kaya noong
Unang taon sa Unibersidad ng Santo Tomas (1877-1878)
ay nag-aral si Rizal ng kosmolohiya, metapisika,
teodosiya at kasaysayan ng Pilosopiya. Nang sumunod na
taon ay natanggap na ni Rizal ang payo ni Padre Rektor
ng Ateneo na medisina ang mainam na kurso para sa
kanya. Noon din ay nagenrol siya sa mga kursong
paghahanda sa medisina. Gusto ito ni Rizal dahil ninanais
niyang magamot ang pagkabulag ng kanyang ina.
 Tinapos ang Kurso ng Pagsasarbey sa Ateneo Noong
unang taon ni Rizal sa Unibersidad ng Santo Tomas ay
nag-aral din sya sa Ateneo. Kung saan ay kumuha siya ng
kursong bokayunal na nagbigay sa kanya ng titulong
perito agrimensor (dalubhasang agrimensor). Nanguna si
Rizal sa lahat ng asignatura ng pagseserbey at nagkamit
sya ng gintong medalya sa agrikuktura at topograpiya. Sa
edad na 17 ay naipasa nya ang eksamen sa kursong
pagseserbey ngunit hindi kaagad naigawad sa kanya ang
titulong agrimensor dahil wala pa sya sa edad. Naibigay
lamang ito noong Nobyembre 25, 1881.
 Bagaman tomasino, madalas pa ring dinadalaw ni Rizal
ang Ateneo. Hindi lamang dahil kasalukuyan siyang nag-
aaral dito, kundi dahil sa mga magaganda niyang alaala,
at kung saan ang mga Heswitang propesor ay
nagmamahal sa kanya at hindi katulad ng mga Dominiko.
Patuloy rin siyang naging aktibo at naging opisyal pa sa
mga organisasyon sa Ateneo katulad ng Akademya ng
Literaturang Espanyol kung saan siya naging pangulo at
kalihim sa Akademya ng mga Likas na Agham. Naging
kalihim naman siya sa Kongregasyon ni Maria.
 Mga Pag-ibig ni Rizal Abala man sa pag-aaral sa
Unibersidad ng Santo Tomas at mga gawain sa Ateneo,
may panahon pa rin si Rizal para sa pag-ibig. Isa siyang
pangaraping romantiko na gusto ring “makatikim ng pag-
ibig”. Ang malungkot niyang karanasan sa unang pag-
ibig ay nakatulong para matutunan niyang mas maging
mas matalino sa larangan ng pag-ibig.
 Pagkaraang matapos ang pag-ibig nila ni Segunda
Katigbak ay niligawan niya ang isang dalagang taga-
Calimba. Tinawag niya ito bilang si “Binibing L.” sa
kanyang talaarawan at inilirawan niya ito na “maganda at
may kahali-halinang mga mata”. Matapos na ilang beses
na dalawin sa tahanan ang nasabing dalaga ay inihinto na
niya ang kanyang panliligaw at tuluyan nang namatay
ang kanilang pag-iibigan. Hindi na nalaman ng
kasaysayan kung sino ang dalagang ito dahil hindi na
sinabi ni Rizal kung sino ito at wala rin naming
nakakaalam. Gayunman, sinabi ni Rizal ang dalawang
dahilan kung bakit nagbago ang isip niya: 1. Iniibig pa
rin niya si Segunda 2. Hindi gusto ng kanyang ama ang
pamilya ni “Binibining L.”
 Pagkaraan ng ilawang buwan noong ikalawang taon niya
sa Unibersidad ng Santo Tomas ay nangupahan si Rizal
sa bahay ni Dona Concha Leyba sa Intramuros. Naging
kapitbahay niya sina Kapitan Juan at Kapitana Sanday
Valenzuela ng Pagsanjan, Laguna na may magandang
anak na babae na si Leonor. Niligawan niya si Leonor
Valuenzela, na isang matangkad na babae na may
magandang tindig. Gamit ang kanyang husay sa kimika,
pinadadalhan niya si Segunda ng liham ng pag-ibig na
naksulat sa tintang hindi nakikita. Ang tinta ay gawa sa
ordinaryong asin at tubig. Itinuro niya kay Leonor na
may palayaw na Orang kung paano ito basahin,
pinapainit ito sa ibabaw ng kandila o lampara upang
lumitaw ang mga salita. Ngunit, katulad ng kay Segunda
ay tumigil din siya sa panliligaw kay Orang.
 Ang sumunod naman niyang pag-ibig ay isa pang Leonor
– si Leonor Rivera na pinsan niyang taga-Camiling.
Noong simula ng kanyang ikatlong taon sa Unibersidad
ng Santo Tomas ay tumira siya sa Casa Tomasina sa
Blg.6 Kalye Santo Tomas, Intramuros. Ang may-ari ng
bahay ay tiyuhin ni Rizal na si Antonio Rivera na may
magandang anak na babae na estudyante sa Kolehiyo ng
La Concordia, kung saan nag-aaral din ang bunsong
kapatid ni Rizal na si Soledad. Si Leonor ay maganda,
“mayumi gaya ng namumukadkad na bulaklak, na may
mabuting mata”. Nagkasundo sila Leonor at Rizal at
nabuo ang kanilang pag-iibigan. Sa mga liham ni Leonor
kay Rizal ay “Taimis” ang inilalagdang niyang ngalan
upang maitago nila ang kanyang relasyon sa mga
magulang at kaibigan.
 Biktima ng Kalupitan ng mga Espanyol Nang si Rizal ay
nasa unang taon sa medisina sa Unibersidad ng Santo
Tomas ay naranasan niya ang kalupitan ng mga
Espanyol. Isang gabi noon ay naglalakad siya sa kalsada
sa Calamba at hindi niya napansin ang isang Guardia
Civiles na nadaanan niya at hindi niya ito nasaladuhan at
nabati ng “Magandang Gabi”. Nagalit ito at hinarap si
Rizal, hinampas ng kanyang espada at sinaktan ang
likuran. Hindi naman nagging malubha ang mga sugat ni
Rizal ngunit nasaktan siya.
 Isinuplong niya ang nangyaring insidente kay Heneral
Fernando Primo De Rivera na Espanyol na Gobernador-
Heneral noong mga panahong iyon ngunit walang
 nangyari sa kanyang reklamo sapagkat siya’y isang indio O kabataan, saanman naroon,
at Espanyol ang mapang-abusong tenyente. Kalaunan, Hayaan ang liwanag
sumulat siya noong Marso 21, 1887 kay Blumentritt at Ng magandang bukas ay Makita,
sinabi niyang “Nagpunta siya sa Kapitan-Heneral ngunit Ikaw na pag-asa ng bayan!
wala siyang natamong katarungan; gumaling ang aking
sugat sa loob ng dalawang linggo”. Halina, ikaw na tunay na henyo,
 “Para sa Kabataang Pilipino” (1879) Noong 1879, At bigyan ng inspirasyon:
nagkaroon ng paligsahan ang samahan sa Liceo Artistico- Sa tulong ng mapagpalang kamay,
Literaro ng Maynila na mahilig sa sining at panitikan. Magsahangin ka nga’t ilipad
Naglaan ito ng gantimpala para sa pinakamagandang Ang aming isipan nang magkataas-taas
tulang isinulat ng isang katutubo o mestizo. Si Rizal na
noo’y 18 taong gulang ay nagsumite ng kanyang tulang Bumaba kang kasama ang liwanag
pinamagatang “A La Juventud Filipina” (Para sa Ng sining at agham, dunong na tunay,
Kabataaang Pilipino). Ang mga hurado ng nasabing O kabataan, kilos at kalagin
patimpalak na binubuo ng mga Espanyol ay humanga sa Ang tanikalang gumagapos
tula ni Rizal at iginawad sa kanya ang unang gantimpala
Sa iyong diwa at kaluluwa
na isang pilak na panulat, hugis-pakpak at may
dekorasyon na gintong laso. Nagdulot ito ng lubos na
kasiyahan sa batang si Rizal at taos puso siyang binate ng Masdan ang lumiliyab na putong
mga dati niyang propesor sa Ateneo, mga kaibigan at Sa gitna ng mga aninong naglipana,
kamag-anak. Mapagpalang kamay ng Inang Bayan
 Ang nagwaging tula ni Rizal ay nagbibigay inspirasyon. Putong niya’y marikit na korona
Hiniling dito ni Rizal sa mga kabataang Pilipino na Dakilang alay niya sa lupaing ito
imulat ang kanilang mga mata sa mga nangyayari sa
kanilang kapaligiran, hayaang pumailanlang sang Panahon na upang ika’y makabangon
kanilang talino sa sining at agham at lagutin ang Iyong bagwis na papagal pagal
tanikalang pumipigil sa diwa nila bilang tao. Ang tulang Sa paghahanap ng langit ng Olympia
ito ni Rizal ay isang klasiko sa panitikang Filipino dahil: Mga awiting pagkatamis-tamis,
1. Isa itong napakagandang tula sa Espanyol na isinulat Mas malamyok pa sa patak ng ulan
ng isang Pilipino, na kinilala ng mga awtoridad sa
panitikan na mga Espanyol 2. Ipinahayag sa tulang ito sa Ikaw, na ang dakilang tinig
kauna-unahang pagkakataon ng isang Pilipino at hindi Ang mas mairog kaysa Pilomel
mga dayuhan ang konsepto ng pagiging makabayan, na Sa gabing tahimik, malungkot
ang kabataan ang siyang “pag-asa ng bayan”. Ikaw ang siyang tanging lunas
Para sa Kabataang Pilipino Ng mga kaluluwang nagdudusa
Tema: “Lumago ka, Kiming Bulaklak”
Taas-noong tumindig ka, Ikaw, na ang diwa ay matalas
 Ginigising, binubuhay, aking isipan;
At ang alaalang nagpapalinaw
Sa iyong henyong ilaw
Tunay na lakas ng isang immortal.
At ikaw, ang diwang malinaw
Na mahal nina Pebo at Apollo;
Ang kanilang kayang mahiwagang kamay
Ang siyang kumakalinga, umaayos
Sa kalikasan na nasa ‘yong kanbas?
Humayo ka’t pagliyabin ang apoy
Ng iyong henyo nang mangarap ng lawrel;
Kailangang maipamahagi ang apoy,
Nang makamit yaring tagumpay,
Para sa mas nakakarami sa ating lahi.
Araw, o masayang araw,
Mahal kong Pilipinas, aking bayan!
Basabasan mo kami’t alagaan
Ngayon at magpakailanman,
Tungo sa maunlad na kinabukasan.
 “Ang konseho ng mga Diyos” (1880) Nang sumunod na
taon (1881), nagkaroon muli ng panibagong paligsahan
sa panitikan ang Liceo Artistico-Literario para sa ikaapat
na sentenaryo ng kamatayan ni Cervantes na isang
dakilang manunulat at awtor na Espanyol. Maraming
sumali sa patimpalak at naging inspirasyon ni Rizal ang
pagwawagi niya noong nakaraang taon upang sumali.
Isinumite niya ang kanyang dulang alegorikal na
pinamagatang El Consejo de los Dioses (Ang konseho ng
mga Diyos). Pagkatapos ng deliberasyon ng mga hurado
na binubuo ng mga Espanyol ay iginawad nila ang unang
gantimpala kay Rizal sapagkat ito ang may
pinakamahusay na pagkakasulat na mahigpit na tinutulan
naman ng komunidad ng mga Espanyol sa Maynila dahil
ang nagwaging awtor ay isang Indio.
 Sa kauna-unahang pagkakataon ay isang Indio ang
nanguna sa isang pamabansang paligsahan sa panitikan at
tinalo ang maraming manunulat na Espanyol. Lubos ang
kasiyahan ni Rizal dahil napatunayan niyang hindi
totoong mga Espanyol lamang ang nakakahigit sa
anumang larangan dahil kung mabibigyan ng
pagkakataon ang mga katutubo ay maipapakita nilang
maari silang itapat sa anumang lahi.
 Iba Pang Pampanitikang Gawain Bukod sa dalawang
nagwaging trabaho ni Rizal na “A la Juventud Filipina”
at “El Consejo los Dioses” ay nakagawa pa rin siya ng
mga tula at isang sarswela. Ito ay ang “Junto Al Pasig”
(Sa Tabi ng Pasig) na itinanghal ng mga atenista noong
Disyembre 2,1880. Isinulat niya ito ng siya ay Pangulo
ng Akdemya ng Literatura ng Espanyol sa Ateneo. Hindi
naman ganoon kaganda ang sarswelang ito pero may mga
bahagi ito na nagpahayag ng sitrika ng mga makabayang
ideya ng awtor. Noong 1879, nilikha niya ang tulang
“Abd-el-Azis y Mahoma” na binigkas ng isang atenista
na si Manuel Fernandez noong gabi ng Disyembre 8,
1879. Noong 1880, sinulat niya ang “A Filipinas” na
isang sonata kung saan hinihikayat ang mga artistang
Pilipino na magbigay ng dangal sa Pilipinas at ito ay para
sa album ng samahan ng mga iskultor. Noong 1881 ay
isinulat niya ang “Al M.R.P. Pablo Ramon” na isang
tulang nagpapakita ng pagmamahal kay Padre Pablo
Ramon na isang rector ng Ateneo na naging mabuti at
matulungin sa kanya.
 Pagbisita ni Rizal sa Pakil at Pagsanjan Noong Mayo
1881, si Rizal ay sumama sa peregrinasyon sa bayan ng
Pakil kasama ng mga kapatid na sina Saturnina, Maria,
Trinidad at mga kaibigang babae. Sumakay sila sa kasko
mula Calamba papuntang Pakil, Laguna at tumuloy sa
mag-asawang Manuel Regalado na magulang ng kanyang
kaibigan na si Nicolas.
 Sa Pakil ay nabighani siya kay Vicenta Ybardaloza na
mahusay tumugtog ng Alpa sa tahanan ng mga Regalado.
Nagdaan sila sa Pagsanjan dahil sa: 1. Dahil dito
ipinanganak si Leonor Valuenzela na naging kasintahan
niya. 2. Upang Makita ang talon ng Pagsanjan na kilala
sa buong mundo. Binanggit niya ang turumba sa
Kabanata VI ng Noli Me Tangere at Talon ng Pagsanjan
sa kanyang talaarawan sa Estados Unidos noong Mayo
12, 1888.
 Kampeon ng mga Estudyanteng Pilipino Si Rizal ang
kampeon ng mga estudyanteng Pilipino na madalas
mapaaway sa mga mayayabang sa estudyanteng
Espanyol dahil hindi nila matanggap na nahihigitan sila
ng isang Pilipino kaya inininsulto nila ito at tinatawag na
“Indio Chongo”. Bilang ganti, “Kastilang Bangus” ang
tawag sa kanila ng mga Pilipino kaya nauuwi ito sa pag-
aawayan. Nakasama rin si Rizal sa mga pag-aaway na ito
at nakilala siya sa mga away na iyon dahil siya ay
matapang at nakapagsanay sa pag-eeskima at wrestling.
Noong 1880 ay itinatag niya ang lihim na samahan sa
Unibersidad ng Santo Tomas na “Companerismo”
(pagsasamahan) at “Kasama ni Jehu" naman ang tawag
sa mga kasapin nito. Siya ang pinuno ng nasabing
samahan at ang pinsan naman niyang si Galicano
Apacible na taga-Batangas ang kalihim. Minsan ay
nasugatan si Rizal sa ulo dahil sa pakikipaglaban sa
Escolta sa Maynila at duguan siya na nababalutan ng
alikabok. Dinala siya ng kanyang mga kaibigan sa
inuupahang bahay at ginamot siya ni Leonor Rivera.
 Malulungkot na araw sa Unibersidad ng Santo Tomas
Hindi naibigan ni Rizal ang atmospera ng edukasyon sa
Unibersidad ng Santo Tomas at hindi rin siya masaya si
institusyong dominiko sapagkat: 1. Hindi maganda ang
tingin sa kanya ng dominikong propesor 2. Mababa ang
pagtingin sa mga estudyanteng Pilipino 3. Sina-una at
mapang-api ang sistema ng pagtuturo
 Inilarawan niya sa kanyang nobelang El Filibusterismo
kung paano hiyain at insultuhin ng mga dominikong
propesor ang mga Pilipino. Ipinakita rin niya ang sina-
unang sistema ng pagtuturo lalo na sa larangan ng
pagtuturo ng mga likas na agham.
 Dahil sa ganitong ugali ng kanyang mga propesor ay
hindi siya nagkamit ng mataas na karangalan at hindi rin
kahanga-hanga ang mga nakuha niyang marka sa apat na
taon ng pag-aaral niya ng medisina.
 Desisyong Makapag-aral sa Ibang Bansa Matapos ang
ika-apat na taon niya sa kursong medisina ay nagpasya si
Rizal na mag-aral sa Espanya. Hindi na niya makayanan
ang malawakang panlalait, diskriminasyon at pagkapoot
sa Uinbersidad ng Santo Tomas. Agad naman siyang
pinayagan ng mga kapatid at ilang mga kamag-anak at
kaibigan. Sa kauna-unahang pagkakataon, hindi siya
humingi ng permiso at basbas ng mga dahil alam niyang
hindi ito papaya lalo na sa kanyang ina. Maging ang
kasintahan na si Leonor at mga awtoridad na Espanyol ay
walang kaalam-alam sa kanyang pasya na mangibang
bayan para magpatuloy ng kanyang pag-aaral sa
Medisina sa Espanya, kung saan ang mga propesor doon
ay mas liberal kaysa sa Unibersidad ng Santo Tomas.
- Title ng tulang niya na nagsasabing “Ang Kabataan ang Pag-asa
ng Bayan”
- Ano ang ginawa ni Rizal kahit na ang mga judges ay Spanish,
pero nanalo pa rin sya?
- Pag-aaral sa Ateneo
- Si José Rizal na may buong pangalan na José Protasio Rizal
Mercado y Alonso Realonda ay ipinanganak noong Hunyo
19, 1861 sa Calamba Laguna. Namatay siya noong
Disyembre 30, 1896 sa Maynila. Siya ay isang doktor,
dalubwika, patriotiko at taong naging inspirasyon sa kilusang
nasyonalista ng Pilipinas.
- Noong Hunyo 1872 ay ipinadala si Rizal sa Maynila upang
mag-aral sa Ateneo. Nakaranas siya doon ng diskriminasyon
mula sa mga propesor at kanyang mga kaklase dahil sa
 kakaunting kaalaman niya tungkol sa Espanya at dahil na rin
siya ay mula sa Calamba Laguna.
- Unang taon pa lamang niya sa Ateneo ay naging emperor
siya ng Carthaginian. Sa ikaapat niya na taon sa Ateneo ay
naging interno siya. Noong ikalimang taon niya naman sa ay
nagkaroon siya ng pinakamataas na mga marka sa
Pilosopiya, Kimika, Pisika, Biolohiya, at Wika.
- Si Segunda Katigbak na una niyang pag-ibig ay nakilala rin
niya habang nag-aaral siya sa Ateneo. Ngunit hindi rin sila
nagkatuluyan dahil nga tumigil na si Rizal sa pagsuyo sa
dalaga nang malamang ito ay ikakasal na sa lalaki sa lugar
din nito.
- Narito naman ang mga tula na naisulat ni Jose Rizal habang
nag-aaral siya sa Ateneo:
- My first Inspiration
- Felicitation
- The Departure: Hymn to Magellan’s Fleet.
- And He is Spanish: El Cano, the first to Circumnavigate the
World
- The Battle: Urbiztondo, Terror of Jolo
- In Memory of My Town
- Intimate Alliance Between Religion and Good Education
- Through Education the Country Receives Light
- The Captivity and the Triumph: Battle of Lucena and the
Imprisonement of Boabdil
- The Triumphal Entry of the Catholic Monarchs into Granda
- The heroism of Columbus
- Columbus and John II
- Great Solace in Great Misfortune
- A Farewell Dialogue of the Students
- Sino ang naging inspiration ni Rizal sap ag-aaral?
- Mga pangyayari
- Mga awards na natanggap
- Ano ang tawag doon sa mga mahuhusay na mag-aaral sa
Ateneo?
- Ano ang title o pamagat ng sinulat ni Rizal noong siya ay 8 taong
gulang pa lamang?
- Pinagtatawanan ng mga kapatid niya si Rizal dahil siya ay hindi
naglalro ngunit marunong siyang mag sculpture. Anong sinabi
niya sa mga ito?
- Disiplina na ginagawa ng mga magulang ni Rizal?
- Ano ang kalagayan ng mga daigdig bago siya ipinanganak?
- Ano-ano ang mga bansang involve sa digmaan?
Talambuhay ni Jose Rizal
Mga Kaganapan sa Buhay ni Rizal
• Ang kanyang buong pangalan ay Jose Protacio Mercado Rizal Y Alonzo
Realonda
- Kapanganakan at kamatayan ni Rizal
June 18, 1861 sya pinanganak
Dec 30,1896 ng 7:03 am sya namatay
• Ika pito sa labing-isa si rizal sa magkakapatid
• SI Rizal ay isinilang sa Calamba, Laguna.
- Pagbinyag kay Rizal
June 20, 1861
• Si Rizal ay bininyagan sa Calamba, Laguna. Ang nagbinyag sa kanya ay
si Padre Rufino Collantes at si Padre Pedro Casañas ang kanyang naging
ninong.
- Unang Guro ni Rizal
1864
• Noong siya'y tatlong taong gulang, tinuruan siya ng kanyang ina ng
abakada at nang siya'y siyam na taong gulang na ay pinadala siya sa
Biñan at nag-aral sa ilalim ni Justiniano Aquino Cruz.
- Pag-aaral ni Rizal sa Ateneo Municipal de Manila
January 20, 1872
• Pumasok si Rizal sa Ateneo Municipal de Manila dito siya nagtamo ng
kanyang pangunahing medalya at notang Sobrasaliente sa lahat ng aklat
• Isinulong nya ang Laliga Filipina noong Hulyo 3,1882