‫الصدام‪..

‬‬
‫سمات وحقائق‬

‫لفضيلة الشيخ اجملاهد‪:‬‬

‫محد التميمي‬
 ‫الفهرس‬
‫مقدمة ‪1.......................................................................................................................................‬‬

‫االختالف بني أهل احلق والباطل ‪2..............................................................................................................‬‬

‫الصراع بني احلق والباطل سنة كونية ‪4............................................................................................................‬‬

‫بداية الصراع ‪5.................................................................................................................................‬‬

‫استمداد الصراع ‪6..............................................................................................................................‬‬

‫هدف الشيطان ‪7...............................................................................................................................‬‬

‫كثرة أهل الباطل وقلة أهل احلق ‪8...............................................................................................................‬‬

‫طريق أهل احلق واحد وطرق أهل الباطل كثرية ‪9..................................................................................................‬‬

‫البداية والنهاية من حيث الغلبة هي ألهل احلق ‪10 ...............................................................................................‬‬

‫من ميثل احلق ومن ميثل الباطل ‪11 ...............................................................................................................‬‬

‫املوقف الوسط بني اجلبهتني ‪12 .................................................................................................................‬‬

‫وعود احلق ألهل احلق ووعود رأس الباطل ألهل الباطل‪13 ........................................................................................‬‬

‫حمور الصراع‪15 ................................................................................................................................‬‬

‫غاية أهل الباطل من الصراع وغاية أهل احلق ‪15 .................................................................................................‬‬

‫حتقق الغاايت ‪17 ...............................................................................................................................‬‬

‫ثبات صور وأساليب الصراع ‪18 ................................................................................................................‬‬

‫شكل الصراع ‪19 ..............................................................................................................................‬‬

‫أساليب الصراع ‪24 ............................................................................................................................‬‬

‫شعارات أهل الباطل يف الصراع ‪26 ..............................................................................................................‬‬

‫من حكم وغاايت هذا الصراع ‪28 ...............................................................................................................‬‬

‫منتهى االبتالء يف هذا الصراع ‪29 ...............................................................................................................‬‬

‫توقيت ومنتهى الصراع ‪30 ......................................................................................................................‬‬

‫واجب أهل احلق جتاه الصراع ‪32 ................................................................................................................‬‬

‫خصائص الصراع ‪33 ...........................................................................................................................‬‬

 ‫مقدمة‬
‫دد‬ ‫دد‬ ‫وب د د‬ ‫د دددا وىل د ددص ل د د و د د‬ ‫احلم د ددد ه وا د دددا وال د ددن وال د ددنع ىل د ددص ب د د ج هن د د‬
‫أبا د‪:‬‬

‫فد ددن بد د جاع وود ددطل احلد دده وال اود ددا وود ددطل أهد ددا احلد دده وأهد ددا ال اود ددا وبد د جاع لد د هد ددط ال د د ا‬
‫ي ت د د ددا ال د د ددط‬ ‫د د ددا وأا د د دطا و د د ددا‬ ‫ب د د ددا د د ددل احل د د دده واذ د د د وال او د د ددا واذ د د د و د د د ا ال د د د ا‬
‫د د ددل‬ ‫الشد د د ىية لت لد د ددص ل د د ددا حاضد د ددا بابد د دديا وواك د د ددا اابد د د ا وهن د د ددا ي يد د ددا ب د د ددت ن و د د د بد د د ا شد د د ن‬
‫اجلماىد د ددا واحل د د ددا ا ود د ددنبية وأاباقد د ددا ل ود د دده ه احل ي د د ددة عي ىد د دددع وىد د ددي ف د د د هد د د ا ال د د د ا أو وىيد د د‬
‫وال د د د ددخذ ىد د د د اه د د د د د د د د ف م د د د د ه هد د د د ا ال ود د د ددالة ا د د د ددط ال ضد د د ددة د د د د ا ال د د د د ا وأ د د د د ا الد د د د‬
‫‪.‬‬ ‫و ا‬

‫فه هبا ا لمل‪.‬‬ ‫وا ن ا طي ىذ ووا ا‬

‫‪1‬‬
 ‫االختالف بني أهل احلق والباطل‬
‫﴿ولَد د د د ََّللِد د د د َد لَّلل د د د د َّللة ا َّلل لَد د د د د َّللد ن‬
‫و د د ددا ل ل د د دداي لل د د ددط ود د د د ا ج لت د د د د وج لت د د ددد م د د ددا ك د د ددا ل د د دداي َ‬
‫(‪[ ﴾)62‬اهاد د دذا ‪ ]62 :‬وبد د د للد د د ال د د د اج د د ددتنل واجفد د دفاق د د ددل أهد د ددا احلد د دده وأهد د ددا ال اود د ددا فد د دداففق‬
‫بت اكضد ددتل د ددا ف كد ددة أهد ددا احلد دده ا مد دددوال وف كد دة‬ ‫ال د دداى ىلد ددص فد د كتل بتميد دذلل ىد د ضد د ما الد د‬
‫َّلل َّلل‬ ‫َّلل‬ ‫أهد د ددا ال اود د ددا ا د د د بطبل كد د ددا ل د د دداي ﴿ َ د د دا َ ال د د داى أبد د دة َوا َّللاد د د َد فَدَد َد د د َ‬
‫ن ا ال َّلليَّللد د د َ‬
‫ل بَشد د د َّلل َ َوب د د د ا َ‬
‫اى فَّللي َمد د د دا ا تَدلَفد د د دطا فَّلليد د د د َّلل﴾ [ال د د د د ‪ ]213 :‬وج د د د دذا هد د د د ا‬
‫ل ال د د د د َّلل‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل‬
‫َوأَهن د د د دَذَ َب َ د د د دْل ال تَد د د دا َ َّللَحلدَ د د د َّلله لد د د ديَ َْل دَ د د د َ‬
‫ل (‪ )118‬عَّللج َب د د د‬ ‫َّلل َّلل‬
‫﴿وَج دََذال د د دط َ فتَلف د د د َ‬ ‫اج د د ددتنل د د ددل الف د د د كتل عي أ د د د ض ل اهال وب د د د ىلي د د ددا َ‬
‫َاَّللا َْل َاُّ َ َولَّلل َ لَّلل َ َ لَ َ ْل﴾ [هطل‪.]119-118 :‬‬

‫وه د د ا اج د ددتنل احلا د ددا ي د د ْل ه د ددط جاع يفيي د ددذا و د د اهن ول د دداي ي د د ْل ه ل ابل د د ب د دده ال د د فل وك د ددد‬
‫َّلل‬ ‫َّلل َّلل‬
‫ل (‪﴾)35‬‬ ‫ل َ د د دالم َّللب َ‬ ‫هنفد د ددص ل ل د د دداي ه تا د د د الت د د ددط ة يد د د ْل مد د ددا كد د ددا ل د د دداي‪﴿ :‬أَفَدَ َد د دا الم د د دلم َ‬
‫ل﴾ [ ‪:‬‬ ‫احلَا َّلل َ المف َّلل د د د د َّللد َ َّلله اهَا َّلل‬ ‫[ال لد د د ددْل‪ ]35 :‬وكد د د ددا ل د د د دداي‪﴿ :‬أَع ََن د د د دا الد د د د َّلل ب د د د دطا وى َّللملد د د دطا ال د د د د َّلل‬
‫َ َ ََ‬ ‫َ‬
‫َ ال د د د د د َّلل َ او ََفا د د د د دطا ال د د د د ديَّللَا َّلل أَ ََن َلَ د د د د دْل َ ال د د د د د َّلل َ َب د د د د دطا َو َى َّللمل د د د د دطا‬ ‫َّلل‬
‫‪ ]28‬وكد د د د ددا ل د د د د دداي‪﴿ :‬أَع َا د د د د د َ‬
‫احلَا َّلل ﴾ [اجلاثيد د ددة‪ ]21 :‬أذ‪ :‬هد د ددا د د ددتطذ هد د د ج وهد د د ج ﴿ َود د د َطا َهيَد د داهْل َوادََ د داقْل َود د دا َ َبد د دا َ مد د دط َ‬ ‫ال د د د َّلل‬
‫﴿وَب د د د دا َ د د د دتَ َّللطذ اهَى َم د د د دص َوالَ َّلل د د د د (‪َ )19‬وَج الظُّل َم د د د دا َوَج الُّد د د دطا‬ ‫(‪[ ﴾)21‬اجلاثي د د د ددة‪ ]21 :‬وك د د د ددا ل د د د دداي‪َ :‬‬
‫(‪َ )20‬وَج ال َّللظ د د د ُّا َوَج احلَد د د وا (‪َ )21‬وَب د د دا َ د د دتَ َّللطذ اهَايَ د د دا َوَج اهَب د د د َطا ﴾ [ف د د دداو ‪ ]22-19 :‬وك د د ددا ل د د دداي‪:‬‬
‫د دتَ َّللط َّلل ب د د َن﴾ [الذبد د د ‪]29 :‬‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل َّلل‬
‫ب د دَ َ ا َب د دَن َاو د دن في د د ُ د دََ ا بتَ َشا د دط َ َوَاو د دن َو د دلَما لَو د دا َه د دا َ َ َ‬ ‫﴿َ‬
‫د د ‪ :‬ه د ددا د ددتطذ ا د ددلْل وا ش د د اً أذ‪ :‬ب د د د ددد ع د ددا واا د دددا وه د ددط ل و د د اهن ول د دداي وب د د د ددد‬
‫بد د دَ َ ا َبد د دَن َى د د ددا َالط د د دا َج دَ د د د َّللدا َىلَد د دص َُد د دي َوَبد د د‬ ‫د د ددة بت د د دددل ج د د ددتط وكد د ددا ل د د دداي‪َ ﴿ :‬‬
‫َاَاكدَد د داا َّللب د د دا َّللااكد د دا َا َ د د د ا فَد د د د َط د َّللفد د ده َّللب د د د َّللود د دْا َو َو د د د ا َهد د دا َ د د دتَدطو َ احلَمد د دد َّلل َّلل دَ د دا أَ َد د د هْل َج دَ لَمد د دط َ‬
‫ل أَ َاد دد َا أَ َ د دْل َج دَ د د َّللدا َىلَد دص َُد دي َوهد د َط َ د دام َىلَد دص َبد دطَجا أَ دَ َمد دا د َطَّللو د د‬ ‫بد د َ ا َبد دَن اولَد د َّلل‬
‫َ‬ ‫(‪َ )75‬و َ َ‬
‫ىلَد د دص َّلل د د د ا ب د د دتَ َّلل يْل (‪[ ﴾)76‬ال د د ددا‪]76-75 :‬‬ ‫َّلل َّلل‬
‫َج ََي ِبَد د د َهد د دا َ د د دتَ َّللطذ هد د د َط َوَبد د د ََيبد د د َّللَل َد د دد َّلل َوهد د د َط َ‬
‫َ‬
‫فن تطذ هط وب فه و وجياهد ه و يا ل‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫اا َوأَ د د د َ ا اجلَ د د د َّللة أَ د د د َ ا اجلَ د د د َّللة ه د د دْل ال َف د د دا َّللذو َ (‪﴾)20‬‬
‫﴿ج َ د د دتَ َّللطذ أَ د د د َ ا ال د د د َّلل‬
‫وك د د ددا ل د د دداي‪َ :‬‬
‫[احلش ‪.]20 :‬‬

‫‪3‬‬
 ‫الصراع بني احلق والباطل سنة كونية‬
‫وه د د ا اج د ددتنل احلا د ددا د ددل أه د ددا احل د دده وأه د ددا ال او د ددا أوو د ددد و د د ة ع ي د ددة طهني د ددة باب د ددية وه د ددي ال د د ا‬
‫ل أها احله وأها ال اوا‪.‬‬

‫﴿ولَد دط َُ د دا َ ا َب د دا اكدتَدتَ د د َا ال د د َّلل َ َّللب د د دَ د د َّللد َّللهْل َّللب د د دَ د د َّللد َب د دا‬

‫ف د دداج تنل ه د ددط لاف د دده ال د د ا ك د ددا ل د دداي‪َ :‬‬
‫َّلل‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل‬
‫َو د دا َقْل الَديَ د دا َولَ د د َّلل ا تَدلَف د دطا فَم د د د ْل َب د د َب د د َ َوب د د د ْل َب د د َ َف د دَ َولَد دط َُ د دا َ ا َب د دا اكدتَدتَدل د دطا َولَ د د ا َ‬
‫دَف َا َبا َّلل د (‪[ ﴾)253‬ال ‪.]253 :‬‬

‫فال د ددداع د ددل احلد دده وال اود ددا وال د د ا د ددل ا د ددلمل وال فد دداا وود د ة التد دددافه يد د ْل بت تمد ددة الطكد ددط مد ددا‬
‫طاي دَ ضد د ْل عَّلل َي دَ د د ا د د َ‬ ‫ُ واجلَّللد د َّلل د د َّلل‬ ‫كد ددا ل د دداي ﴿وَ د د َ لَّلل َ و لَد دا لَّلل د د َّللا هندَ دَّلل ىد دد ْوا َُد دي َّلل‬
‫او َ َّلل‬
‫ل‬ ‫ل ا هن د د َّلل َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬
‫َّلل‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل‬
‫ل﴾ [الف ك د ددا ‪]31 :‬‬ ‫﴿وَ د د َ ل َ َو َلَ د دا ل د د َّللا هنَد دَّلل َى د دد ْوا ب د د َ الم د د َّللب َ‬ ‫ال َ د دط د د واا﴾ [اههن د دداع‪ ]112 :‬وك د ددا ل د دداي َ‬
‫احلا أَ َّلل اى د ددوا ا َ فَد دَّللن َا ه د دْل فَ َّلل َ د دا َّلل َضتَ َّلل د دمط َ (‪﴾)45‬‬ ‫وك د ددا ل د دداي ﴿ولََ د دد أَاو د دل ا عَّلل َي َ د دطل أَ د داهْل د د َّلل‬
‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫[ال م د ددا‪ ]45 :‬وك د ددا ل د دداي ﴿ه د د َ ا َّلل د د دما َّلل ا ت د دمطا َّلله اَّللهبَّللد دْل﴾ [احلد د د ‪ ]19 :‬وك د ددا ل د دداي ﴿ولَد دطَج لف د ده ا َّلل‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫ض د د د ْل‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل‬ ‫ال د د داى د َ َّلل‬
‫اى دَ َ‬ ‫﴿ولَد د دطَج َلف د د ده ا ال د د د َ‬ ‫ض د د د ْل د د دَد لََف َ د د د َد اهَال﴾ [ال د د د ‪ ]251 :‬وك د د ددا ل د د دداي َ‬ ‫ََ‬
‫اود د د د َ فَّللي َ د د دا اود د دْل ا َّلل َ َّللد د د ا﴾ [احلد د د ‪ ]40 :‬وكد د ددا ل د د دداي‬ ‫د د دط َّللابه وَّلليد د ده و د د دلَطا وب د د د َّلل‬
‫د د دَد َ د د دد َب َ َ َ َ ِ َ َ َ ِ َ َ َ‬
‫َّلل‬ ‫َّلل‬
‫ضد د د ْل لَّللد د دَد فَّللتدَد د دة أَلَ د د دَّلل و َ ﴾ [الف كد د ددا ‪ ]20 :‬وكد د ددا ل د د دداي ﴿عَّلل ال َ د د دافَّلل َّلل َ َ د د داهنطا لَ د د دْل َىد د دد ْوا‬ ‫﴿و َو َلَد د دا دَ َ‬
‫َ‬
‫بَّللي ا (‪[ ﴾)101‬ال ا ‪.]101 :‬‬

‫وتخيت ه ث ا ال نع‪.‬‬ ‫واهللة ىلص ل‬

‫‪4‬‬
 ‫بداية الصراع‬
‫﴿وكدلَ د د دا اهَّلل د د دطا‬
‫دا د د ددة ال د د د ا د د ددا د د ددل لع والش د د ددي ا د د ددد ال د د ددذو عي اهال ى د د دددبا ك د د ددا ل د د دداي َ‬
‫ل ب د د د دتَد َ م َوَبتَ د د د دا ِ عَّلل َي َّللا د د د دل (‪[ ﴾)36‬ال د د د د ‪ ]36 :‬وكد د د ددا ل د د د دداي‬
‫َى د د د دد مو َولَ د د د دْل َّلله اهَا َّلل‬ ‫دَ ض د د د د ْل لَّللد د د دَد‬
‫َى د دد مو﴾ [و د د ‪ ]123 :‬مث كا ي د ددا وها ي د ددا مث اههن ي د ددا وأك د دطاب ْل عي‬ ‫كي د دا دَ ض د د ْل لَّللد دَد‬
‫﴿كَد دا َ اهَّلل َد دا َّللب د د دا ََّلل‬
‫َ‬
‫اب ا ه ا‪.‬‬

‫‪5‬‬
 ‫استمداد الصراع‬
‫هد د ا ال د د ا ب د ددتمد بد د ال د ددداو الدا مد ددة د ددل الشد ددي ا واذ د د و د ددل أهد ددا احلد دده بد د د د لع مد ددا كد ددا‬
‫ل د د د دداي ﴿عَّلل الشد د د دي َا َ لَ د د د دْل َىد د د دد مو فَا َّلل د د د د وا َىد د د دد ْوا﴾ [فد د د دداو ‪ ]6 :‬وكد د د ددا ل د د د دداي ﴿ َ دَ د د د َّلل َل َع َج دَفتَّللَ د د د د ْل‬
‫الشد د دي َا َ َمد د دا أَ د د دَ َ أََد د د َط ْل﴾ [اهىد د د ال‪ ]27 :‬وكد د ددا ل د د دداي ﴿أَفَدتَدت َّللخ وهندَ د د َو َّللا دتَد د د أَولَّلليَد د دا َ َّللبد د د لوَّلل َوهد د دْل‬
‫َى د دد مو﴾ [ال د د د ‪ ]36 :‬وك د ددا ل د دداي ﴿عَّللهند د د‬ ‫لَ د دْل َى د دد مو﴾ [ال د د د ‪ ]50 :‬وك د ددا ل د دداي ﴿اهَّلل د دطا دَ ض د د ْل لَّللد دَد‬
‫ل (‪[ ﴾)168‬ال ‪.]168 :‬‬ ‫لَ ْل َىد مو بَّلل ِ‬

‫‪6‬‬
 ‫هدف الشيطان‬
‫َّلل‬
‫[ ‪]82 :‬‬ ‫ل (‪﴾)82‬‬ ‫﴿ه د د د د د د د َّللطدَ د ْل أَكَ د د د د د د د َ‬
‫ع د د د د د ددطا ال د د د د د دداى ع د د د د د دداى ْل ه ال فد د د د د د د م د د د د د ددا ك د د د د د ددا ل د د د د د دداي َ‬
‫﴿وَه َّللبد د دل د ْل﴾ [ال د د ددا ‪ ]119 :‬وكد د ددا ل د د دداي ﴿ َ َمَد د د َّللا الشد د دي َا َّلل عَّلل كَد د دا َ لَّلل َّلل هن َ د د دا َّلل ا فد د د ﴾ [احلشد د د ‪ ]16 :‬و د د د ا‬ ‫َ‬
‫أاود ددا ل ال و د ددا وأهن د ددذ ال ت د ددَ ب د د أو د ددا لى د ددط ال د دداى وع د د او ْل ب د د ال او د ددا عي ال د ددطا احل د دده وب ا ل د دة‬
‫ه ا اجهندفا حنط ا هن ا ب ك ا الشي ا َهندفا ب ل ‪.‬‬

‫‪7‬‬
 ‫كثرة أهل الباطل وقلة أهل احلق‬
‫﴿وَبد دا أَ َد د‬ ‫وبد د د ددا هد د ا ال د د ا أ اهد ددا ال اود ددا د ددْل ال د د وال لد ددة هد ددي ههد ددا احلد دده كد ددا ل د دداي‪َ :‬‬
‫َّلل‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل َّلل َّلل‬
‫﴿وَج َِد د د دد أَ َد د د دَهْل َُد د د دا َّلل َ‬ ‫ل (‪ [ ﴾)103‬طود د د د ‪ ]103 :‬وكد د د ددا ود د د د اهن ‪َ :‬‬ ‫اى َولَد د د دط َاَ د د د د َ د د د د ب َ‬ ‫ال د د د د َّلل‬
‫دن﴾ [ا ا د د ددد ‪ ]100 :‬كد د ددا ود د د َ اهنَ َولَد َد د داي‪:‬‬ ‫(‪[ ﴾)17‬اهى د د د ال‪ ]17 :‬كد د ددا ل د د دداي‪﴿ :‬ولَد د دط أَى د د د َ َ د د د ا ََّلليد د د َّلل‬
‫َ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬
‫طا َىد د د د َود د د دَّلل َّلليا ا َّلل﴾ [اههن د د د دداع‪ .]116 :‬د د د ددط ود د د د َ اهنَ َولَد َد د د داي‪:‬‬ ‫ضد د د دلُّ َ‬‫ل َّلل‬ ‫﴿وعَّلل ل َّلل د د د ده أَ َد د د دَ َبد د د د َّلله اهَا َّلل‬
‫َ‬
‫َّلل‬ ‫َّلل َّلل َّلل َّلل‬
‫اى َج شد د د و َ (‪[ ﴾)243‬ال د د د ‪:‬‬
‫﴿ولَ د د د أَ َد د دَ ال د د د َّلل َ‬ ‫ذ الشد د د طا (‪[ ﴾)13‬ود د د خ‪َ ]13 :‬‬ ‫﴿وكَليد د د ِدا بد د د ىَد د دال َ‬ ‫َ‬
‫﴿ولَ َّللد د د د د‬ ‫َّلل‬
‫﴿ج دَ لَمد د د د دط َ (‪[ ﴾)13‬ال د د د د د ‪ ﴿ ]13 :‬دَ د د د دا أَ َد د د د د هْل َج دَ لد د د د دط َ (‪[ ﴾)63‬ال د د د د ددط ‪َ ]63 :‬‬ ‫‪َ ]243‬‬
‫﴿ج د َّللب د د د د د د د دط َ‬
‫﴿ج َشد د د د د د د د و َ (‪[ ﴾)243‬ال د د د د د د د د ‪َ ]243 :‬‬ ‫أَ َد د د د د د د دَهْل َج دَ لَمد د د د د د د دط َ (‪[ ﴾)37‬اههن د د د د د د د دداع‪َ ]37 :‬‬
‫احلَا َّلل َوكَلَّللي د د د د د ِدا َب د د د د دا ه د د د د دْل﴾ [ ‪ ]24 :‬وه احل د د د د ددد ن‬ ‫(‪[ ﴾)6‬ال د د د د د د ‪﴿ ]6 :‬عَّللج ال د د د د د َّلل ب د د د د دطا وى َّللمل د د د د دطا ال د د د د د َّلل‬
‫َ َ ََ‬
‫بد د َىلَد دي اه َبد دْل‬ ‫ال د د ي ىد د ا د د ى د دداى ابد ددي ل ى مد ددا ىد د ال د د د ددلص ل ىليد د وود ددلْل كد ددا ى َّلل َ‬
‫ُ َب َ د د د أَ َا د د د ِد اواا ال خ د د ددااذ (‪)5705‬‬ ‫ل َوال د د دَّلل َوَب َ د د د ال و د د د َا َوال د د دَّلل َولَد د دي َ‬ ‫فَدَأَ د د د ال د د دَّلل َوَب َ د د د ال د د د ه َ‬
‫د ددا‬ ‫د ددا وو د ددي طل م د ددا د دددأ‬ ‫وب د ددلْل (‪ )220‬وك د ددا او د ددط ل د ددلص ل ىلي د د وو د ددلْل‪ :‬د دددأ ا و د ددنع‬
‫د د د ددلص ل ىليد د د د وود د د ددلْل وبد د د ددا أهند د د ددتْل ه أهد د د ددا الشد د د د ا عج‬ ‫ف د د د ددط» لل د د د د َ اواا ب د د د ددلْل (‪ )145‬وكد د د ددا‬
‫الشد د د ال يضد د ددا ه ولد د ددد ال د د ددطا اهود د ددطل أو الشد د د ال د د ددطلا ه ولد د ددد ال د د ددطا اهمحد د د بتفد د دده ىليد د د‬
‫(‪.)221( )6528‬‬

‫‪8‬‬
 ‫طريق أهل احلق واحد وطرق أهل الباطل كثرية‬
‫وبد د الد د أ و د دده أهد ددا احلد دده وااد ددد ب د ددت يْل وود د ق أهد ددا ال اود ددا والضد ددن د د ب طود ددة مد ددا كد ددا‬
‫ىد د د ود د دَّلليلَّلل َّلل﴾ [اههن د د دداع‪]153 :‬‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل َّلل‬
‫﴿وأَ َهد د د َ ا د د دَاوي ب د د دتَ يما فَد د دالَّلل طا َوَج لَدتَّلل د د دطا ال ُّ د د د َا فَدتَد َفد د د َق د د دْل َ َ‬
‫ل د د دداي َ‬
‫ُّطا﴾ [ع اهيْل‪ ]1 :‬فالظلما كه وال طا وااد‪.‬‬ ‫وكا ل اي ﴿لَّللتخ َّلل َ ال اى َّللب الظُّلما َّلل عَّلل َي ال َّلل‬
‫َ َ َ‬

‫‪9‬‬
 ‫البداية والنهاية من حيث الغلبة هي ألهل احلق‬
‫ل بَ َّللشد د د َّلل َ َوب د د د َّلل َّللا َ َوأَهن د د دَذَ‬
‫ن ا ال َّلليَّللد د د َ‬ ‫أبد د ددا ال دا د د ددة ف د د ددد كد د ددا ل د د دداي ﴿ َ د د دا َ ال د د داى أبد د دة َوا َّللاد د د َد فَدَد َد د د َ‬
‫اى فَّللي َمد دا ا تَدلَفد دطا فَّلليد د َّلل َوَبد دا ا تَدلَد د َ فَّلليد د َّلل عَّللج الد د َّلل َ أولد دطا َّللبد د دَ د د َّللد‬ ‫ل ال د د َّلل‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل‬
‫َب َ د دْل ال تَد دا َ َّللَحلدَ د َّلله لد ديَ َْل دَ د َ‬
‫َبد دا َود دا َقْل الَديَّللَد دا دَ يد دا دَي د دَد ْل فَد َ د د َدل ا الد د َّلل َ َب د دطا لَّلل َمد دا ا تَدلَفد دطا فَّلليد د َّلل َّللبد د َ احلدَ د َّلله َّللَّلل هندَّلل د َّلل َوا دَ د د َّللدذ‬
‫شا عَّلل َي َّلل ا ب تَ َّلل يْل (‪[ ﴾)213‬ال ‪]213 :‬‬ ‫َب َ َ‬
‫َ‬
‫أ ددد‬ ‫وابد د د ىلد د ددص أ الد د د‬ ‫كد د ددا ا د د د و د د د ‪-‬امحد د د ل‪ -‬ه لف د د د ا (‪" :)626/3‬فد د ددن لليد د ددا ال د د د‬
‫ل ى ْل أ ْل اهنطا أبة وااد عمنا اهنطا ىلص ا ميا ول احله لو ال ف َه والش ا ”‪.‬‬

‫و د ددد ل د د بد ددا ود ددا ى د د ا د د ى د دداى‪-‬ابد ددي ل ى مد ددا‪ -‬أهن د د كا ‪ “:‬د ددا د ددل هند ددطق و لع ىش د د ك د د و‬
‫وب د د د د ا ”اواا ا د د د د و د د د د‬ ‫ل د د د ددْل ىل د د د ددص ُ د د د د ة ب د د د د احل د د د دده ف د د د ددا تلفطا ف د د د ددن ل ال ي د د د ددل ب ش د د د د‬
‫(‪.)621/3‬‬

‫د د ددط‬ ‫أ‬ ‫فال د د دداى ل د د ددْل د د داهنطا ىلد د ددص احلد د دده مث الت يد د د والت د د ددد ا ول د د ددا ضد د د ْل ه ال اود د ددا فد د دديم‬
‫د ددط اجلميد دده فيد د أهد ددا َود ددا‬ ‫د ددط ه د دداا ابد ددا‬ ‫د ددط فيد د اجلميد دده أهد ددا اد دده ومي د د أ‬ ‫ه د دداا ابد ددا‬
‫ل طع ىلي ْل ال اىة‪.‬‬ ‫ما ويخيت ه ال‬

‫وأبا ه ال ا ة ف يخيت ع ُا ل ى د هنذو ىي ص ا ب مي ىلي ال نع‪.‬‬

‫و د د ل ددا ه د دداا ف ددف ددا ال د دداى في ددا ل ددْل ىلد ددص احل دده وه ددي الفد ددف ال ددل ددد ال طفد ددا ه ى ددد هند ددطق‬
‫ل َّللب د د د ال َ د د دافَّلل َّلل َل اا (‪ )26‬عَّللهن د د د َ عَّلل‬ ‫ىلي د د د ال د د ددنع كد د ددا ل د د دداي (وكَد د دا َ هن د د د َّلل‬
‫َ‬ ‫طق َا َج لَد د د َ ا َىلَ د د دص اهَا َّلل َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬
‫َّلل‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل َّلل‬
‫لَد د د َ اهْل ضد د دلُّطا ىَد د د َال َا َوَج َلد د ددوا عَّللج فَد د داو ا َ فد د دااا) (كَد د دالطا لَد د د َ لَد دتَد د د َ هند د دطق لَتَ د د دطهنَ بد د د َ ال َم ود د دطب َ‬
‫ل‬
‫َّلل َّلل‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل َّلل‬
‫(‪ )116‬كَد د د دا َ َا ع كَد د د د دطبي َ د د د د ط (‪ )117‬فَد د د دافدتَ دَي د د د د َّلل َودَيد د د د دَد ْل فَدت د د د دا َوََن د د د د َّلل َوَب د د د د َب د د د د َي ب د د د د َ‬
‫َّلل‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل َّلل‬
‫ل)‪.‬‬ ‫ل (‪ )118‬فَخََنَيدَاا َوَب َب َ َّلله الفل َّلل ال َمش ط (‪ )119‬مث أَ َكدَا دَ د الَاك َ‬ ‫الم ب َ‬

‫‪10‬‬
 ‫من ميثل احلق ومن ميثل الباطل‬
‫و د د ددة ا د د د واحل د د دده مي ل د د ددا ال و د د ددا ىل د د ددي ْل ال د د ددن وال د د ددنع وال د د دداى ْل أذ أل د د ددا احل د د دده وه د د ددْل ا ب د د ددط‬
‫شد د ا ىد دداع مد ددا كد ددا ل د دداي ﴿ َلَّللد د َ َّللََّ الد د َّلل َ َ َفد د وا الدَد د دطا الَا َّللود د َا َوأَ الد د َّلل َ َب د دطا الدَد د دطا احلدَ ده َّللبد د‬
‫َاَّللهبَّللد دْل﴾ [هم د ددد‪ ]3 :‬وو د ددة الش د د وال او د ددا مي ل د ددا الش د ددي ا وال اى د د أو د ددا و د ددة ا د د ل د د و د ددة ال د ددا‬
‫ال ود ددا ىلد ددي ْل ال د ددن وال د ددنع أذ أل د ددا ال اود ددا وهد ددْل ال فد دداا مد ددا و د د ه ه ا د ددة و مد ددا ه كطلد د ل د دداي‬
‫﴿فَ َما َا دَ َد احلَ َّلله عَّللج الض َن ﴾ [ طهنُ‪.]32 :‬‬

‫وب د د د و د د ددة ال او د د ددا الي د د ددطل وال د د دداال (اه د د ددا ال ت د د ددا ) والطث ي د د ددط وال ط د د ددط وا د د دددوى وال د د ددا يط‬
‫وال ال هنيط والشيطىيط وا ل دو وا ش ط وا اف ط ‪.‬‬

‫‪11‬‬
 ‫املوقف الوسط بني اجلبهتني‬
‫ف د د ددا ال د د دداى عي ب د د د ب أو‬ ‫ك د د ددا الش د د دديخ أ د د ددط كت د د ددال افظ د د د ل‪ “:‬ج د د ددد أ لتخ د د د بطكف د د دا د د ددد أ‬
‫د د د ددطبة د د د ددل ا ميد د د ددا وال ف د د د د ال ظ د د د داا ج وود د د ددطل د د د ددْل – ال ظ د د د داا د د د د اجلم د د د ددطا‬ ‫د د د دداف ومد د د دددض ا‬
‫د د د د ا أ ال ظ د د د داا ه د د د ددْل ا د د د دداف ط د د د ددد أ ف د د د ددا احل د د د دده ه د د د ددطال ال ي د د د ددة‬ ‫ا ش د د د دداهد ‪ -‬وال د د د د‬
‫الطاب د د ة وكاىت د د يَّلل د ددة وواب د د ة اي د د وك د ددطل ال د دداى ليتف و د دطا ه د د ا هنَّللف د دداق ه د د ا ا د ددة هن د ددمي ا د ددة‬
‫اجلمد د دداه ‪﴿ :‬الد د د َّلل َ َََف د د دط َ َّلل د د دْل فَد د دَّللن َ د د دا َ لَ د د دْل فَد د دت ِ َّللبد د د َ ا َّلل كَد د دالطا أََ هنَ د د د َب َ د د دْل﴾ [ال د د ددا ‪]141 :‬؛‬
‫َّلل‬ ‫َّلل‬
‫ف د ددط أذ وال د ددط ىلد ددص ا د ددداوا تظ د د و ال تي د ددة ﴿ال د د َ َََف د دط َ د دْل فَد دَّللن َ د دا َ لَ د دْل فَد د دت ِ‬
‫َّلل‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل َّلل‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل‬
‫ب د د د َ ا كَد د دالطا أََ هنَ د د د َب َ د د دْل َوع َ د د دا َ لل َ د د داف َّلل َ هنَ د د د ِ‬
‫يَ كَد د دالطا أََ هنَ د د دتَ َّللط َىلَ د د دي ْل َوَمن د د دَد ْل ب د د د َ‬
‫ل﴾ [ال د ددا ‪]141 :‬؛ ه د د ا هد ددي د ددطا ال ظ د داا وه د د ج د ددْل أا د دداع وااد ددد د ددط ل د د ‪“ :‬أان بد ددا ا‬ ‫َّلل َّلل‬
‫الم د د ب َ‬
‫ل د ددا“ ل د د ل ج د ددا ب د د ههن د د و د ددي ذ ب د د اهوب د ددا واها د دطا د ددل احل د دده وال او د ددا ب د ددا جي د ددَ‬
‫ىلي أ لتخ ا طك ”‪.‬‬

‫‪12‬‬
 ‫وعود احلق ألهل احلق ووعود رأس الباطل ألهل الباطل‬
‫وى د ددد ل ل د دداي أه د ددا احل د دده َل د د والتم د ددل ىل د ددص أه د ددا ال او د ددا وج ا د دددق ب د د ل وى د دددا وك د ددين م د ددا‬
‫كا ل اي ﴿ دَ َب َ َشا َوه َط ال َ َّللذ ذ ال َّللايْل (‪َ )5‬وى َد ا َّلل َج ضلَّلل ا َوى َدا﴾ [ال وع‪.]6-5 :‬‬

‫﴿وى َد ا َّلل َج ضلَّلل ا ال َّللمي َ َال (‪[ ﴾)20‬الذب ‪.]20 :‬‬ ‫وكا ل اي َ‬
‫َ فَّللي َّلل عَّلل ا َ َج ضلَّلل ال َّللمي َ َال (‪ [ ﴾)9‬ىم ا ‪.]9 :‬‬ ‫اى ليَدطع َج َا َ‬
‫وكا ل اي ﴿ا د ا عَّللهن و َّللابه ال َّلل َّلل‬
‫ََ َ َ‬
‫﴿ا دَ د د دا َو لَّللَ د د دا َب د د دا َو َى د د ددلَدَا َىلَ د د دص او د د دلَّلل َ َوَج د د د َّللذَان دَ د د دطَع ال َّلل يَا َب د د د َّللة عَّللهن د د د َ َج لَّلل د د د ال َّللمي َ د د د َال‬
‫وك د د ددا ل د د دداي َ‬
‫(‪ [ ﴾)194‬ىم ا ‪.]194 :‬‬

‫ا ‪.]87 :‬‬ ‫﴿وَب أَ َدق َّللب َ ا َّلل َا َّللد ا (‪﴾)87‬‬

‫[ال‬
‫وكا ل اي َ‬
‫﴿وَب أَ َدق َّللب َ ا َّلل كَّللين (‪[ ﴾)122‬ال ا ‪.]122 :‬‬ ‫وكا ل اي َ‬
‫﴿وكَالطا احلَمد َّلل َّلل ال َّللذ َ َدكَدَا َوى َدا﴾ [الذب ‪.]74 :‬‬
‫وكا ل اي َ‬
‫َّلل‬
‫ل (‪[ ﴾)9‬اههن يا ‪.]9 :‬‬ ‫وكا ل اي ﴿مث َ َدكدَاهْل ال َطى َد فَخََنَيدَاهْل َوَب هنَ َشا َوأَهلَ َا الم َّللف َ‬
‫﴿ولََ د َ َدكَ ْل ا َوى َدا عَّلل َم ُّ طَ ْل َّللَّلل هنَّللَّلل﴾ [ ىم ا ‪.]152 :‬‬ ‫وكا ل اي َ‬
‫﴿ولَم د دا َاأَل الم َّللب د دط َ اهَا د دَذا َ كَد دالطا َه د د َ ا َب د دا َو َى د د َد َان ا َوَاو د دطل َو َ د د َد َق ا َوَاو د دطل َوَب د دا‬
‫وك د ددا ل د دداي َ‬
‫َا َالهْل عَّللج عَّللميَاان َولَ لَّلليما (‪[ ﴾)22‬اهاذا ‪.]22 :‬‬

‫‪.]13 :‬‬ ‫﴿ولَّللتَد لَ َْل أَ َوى َد ا َّلل َا مه﴾‬

‫[ال‬
‫وكا ل اي َ‬
‫وكا ل اي ﴿أََج عَّلل َوى َد ا َّلل َا مه﴾ [ طهنُ‪.]55 :‬‬

‫طىدو َ (‪[ ﴾)16‬اها ال‪.]16 :‬‬ ‫َّلل َّلل َّلل‬

‫﴿وى َد ال دق ال ذ َ اهنطا َ‬ ‫وكا ل اي َ‬
‫﴿و دلَ َ َّللب عَّلل َوى َد ا َّلل َا مه﴾ [اها ال‪.]17 :‬‬ ‫وكا ل اي َ‬
‫اا َىد دةِ أَو َمد د ُّا كَ َّلل د دا َّللبد د َل َّللااَّللهد دْل َاد د ََيَّلليتَ َوىد دد‬
‫وكد ددا ل د دداي ﴿وَج َد دَذا الد د َّلل َ َفد د وا ل َّلل د دي د ْل َّلل دَ دا َ د دَد طا كَ َّلل‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ا َّلل عَّلل ا َ َج ضلَّلل ال َّللمي َ َال (‪[ ﴾)31‬ال ىد‪.]31 :‬‬

‫‪13‬‬
 ‫‪.]47 :‬‬ ‫[احل‬ ‫﴿وَ تَد َّلل لطهنَ َ َّللَل َ َ ا َّلل َولَ ضلَّلل َ ا َوى َدا﴾‬ ‫وكا ل اي َ‬
‫﴿وَيف َ لَّلل َم َاَّلل َ َّلل دكا َو َىدج﴾ [اههن اع‪.]115 :‬‬ ‫وكا ل اي َ‬
‫﴿وَج بَ َّللد َ لَّلل َ لَّلل َما َّلل ا َّلل﴾ [اههن اع‪.]34 :‬‬
‫وكا ل اي َ‬
‫وأبد ددا وىد ددد الشد ددي ا ههد ددا ال اود ددا ف د ددي وىد ددطل ا د ددة ب د د وا فلفد ددة ا يد ددة د ددْل ه ال اود ددا مد ددا كد ددا ل د دداي‬
‫ى الشي ا ﴿ َ َّللدهْل َوميََّللي َّلل ْل َوَبا َ َّللدهْل الشي َا عَّللج واا (‪[ ﴾)120‬ال ا ‪.]120 :‬‬

‫﴿و َّللىدهْل َوَبا َ َّللدهْل الشي َا عَّللج واا (‪[ ﴾)64‬ا و ا ‪.]64 :‬‬
‫وكا ل اي َ‬
‫َ لَ د دْل اليَد د دطَع َّللبد د َ ال د د َّلل‬
‫اى َوعَّللَّلل َو د د ِاا لَ د دْل﴾‬ ‫َّلل‬ ‫وكد ددا ل د دداي َّلل‬
‫﴿وع َا د د َ َ د دْل الشد دي َا أَى َمد دا َ ْل َوكَد دا َ َج َال د د َ‬ ‫َ‬
‫[اههنفا ‪.]48 :‬‬
‫َّلل َّلل‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل َّلل‬
‫وك د ددا ل د دداي ﴿ َ َمَد د َّللا الش د دي َا ع كَد دا َ ل َّلل هن َ د دا ا ف د د فَدلَم د دا َ َف د دَ كَد دا َ عَّلل َد د َّللذ ِ ب د د َ عَّلل أَ َ د دال ا َ‬
‫ل (‪[ ﴾)16‬احلش ‪.]16 :‬‬ ‫َّلل‬
‫َا ال َالَم َ‬
‫وكا ل اي ﴿ َا عَّلل َ َّللد الظالَّللمط َ دَ ض ْل دَ ضا عَّللج واا (‪[ ﴾)40‬فاو ‪.]40 :‬‬

‫ض د د َي اهَب د د عَّلل ا َ َو َى د د َد ْل َوى د د َد احلَد د َّلله َوَو َى د ددل ْل فَد دخَ لَفت ْل َوَب د دا‬ ‫وك د ددا ل د دداي ﴿وكَد دا َ الش د دي َا لَم د دا ك َّلل‬
‫َ‬
‫َ د د د دا َ َّلل َ َىلَد د د دي ْل َّللبد د د د ود د د دل َا عَّللج أَ َل َىد د د دطل ْل فَاود د د دتَ َ دتْل َّلل فَد د د د َن لَدلطبد د د دطَّلل َولطبد د د دطا أَهندف َ د د د د ْل َبد د د دا أ ََان‬
‫َّلل َّلل َّلل ْل َوَبا أَهندتْل َّلل َّلل َّلل ي عَّللَّلل َ َف َّلل َا أََُ تمط َّلل َّللب كَد ا﴾ [ع اهيْل‪.]22 :‬‬

‫وأبد ددا وىد ددطلا ههد ددا احلد دده فد ددن د دددهْل َلف د د والتخط د د بد د أوليا د د مد ددا كد ددا ل د دداي ﴿الشد دي َا َ َّللد دد ْل‬
‫ال َف َ َو ََيب ْل َّللَل َف َشا َّلل َوا َ َّللد ْل َب َّللفَ َّللب َوفَضن َوا َو َّللاو ِه َىلَّلل ِيْل (‪[ ﴾)268‬ال ‪.]268 :‬‬

‫ىم ا ‪.]175 :‬‬ ‫[‬ ‫وكا ل اي ﴿عَّللمنَا َلَّلل ْل الشي َا ضَ َّللطل أَولَّلليَا َا﴾‬

‫‪14‬‬
 ‫حمور الصراع‬
‫د د د دددوا اد ددط د ددا الد ددد واحلد دده‬ ‫د ددطب ْل وأكد دطاب ْل‬ ‫ال د د ا الد د ذ د ددا د دددوا د ددل اههن يد ددا و د ددل‬
‫﴿وااد د َ اهْل أَ‬ ‫الد د ذ ب د ددْل و د دددىط عليد د وعمند ددا د ددا اد ددط د د بد ددا ب د ددْل بد د احلد دده مد ددا كد ددا ل د دداي َ‬
‫اا لََ د دد َّلل د دد َ لَد د د َ‬ ‫َّلل‬
‫طا َى د د دَ د د َّلل َب د دا أَهند د دَذَ ا علَي د د َ ﴾ [ا ا د ددد ‪ ]49 :‬وك د ددا ل د دداي َ‬
‫﴿ولَد دطَج أَ ثدَ دتدَ د د َ‬ ‫دَفتَّلل د د َ‬
‫َّلل‬ ‫َّلل َّلل‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل‬
‫عَّلللَد دي َّلل ْل َُ د ديد ا كَل د دين (‪[ ﴾)74‬ا و د د ا ‪ ]74 :‬وكد ددا ل د دداي ﴿عَّلل ال د د َ االَد د ُّدوا َىلَ د دص أَل ََ َّللاه د دْل ب د د دَ د دد َب د دا لَدَ د د َ‬
‫ل‬
‫َ د دْل ا د د َدل الشد دي َا َود دط َ َ د دْل َوأَبلَد دص َ د دْل (‪َ )25‬لَّللد د َ َّللََّ د دْل كَد دالطا لَّلللد د َّلل َ َ َّللهد دطا َبد دا هنَد دذَ ا َود د َّلل ي ْل‬
‫َّلله دَ َّلل اهَب َّلل َوا دَ لَْل عَّللوَ َااهْل (‪[ ﴾)26‬همد‪.]26-25 :‬‬

‫ولد ددط هنظد د ان عي اد ددا كد ددُ د د ود دداىد وىمد د و د د هنفيد ددا وواكد ددة د د هنطفد ددا و د د هْل لطود دددان أ ا شد د ل‬
‫طهند دطا شد د طا د د اىا ب د ددْل ل د ددط ْل احلد دده الد د ذ ب د ددْل انك د ددا وكا د د ا وهد ددْل ب د د واو فيد د ه لد د‬
‫ا د ددة او د ددت اىت ْل ه الط د ددط اي احل د دده ج ل د د ل هنف د ددا عج وو د د ا وه د د ا في د د ال ىل د ددص ب د د ت د دداا‬
‫ل ىلص اجلال ‪.‬‬ ‫ض به لط ل و ظ أهن‬ ‫احله هوا أها ال اوا و تم‬ ‫ى‬

‫الد د د ذ د د دددوا ىليد د د هد د ددطا ال د د د ا ضتلد د د بد د د ابد د ددا عي ابد د ددا وبد د د ب د د ددا عي ب د د ددا‬ ‫وهد د د ا الد د د‬
‫د ددد التطاي د ددد‬ ‫حب د ددَ ال او د ددا ا تش د د وحب د ددَ ك د ددط م د د ا ال او د ددا ب د ددد احل د دده و د د ا َن د ددد لى د ددط اههن ي د ددا‬
‫ب ا لىط ُ يَ وه ا‪.‬‬ ‫فدىط لط ىلي ال نع لي‬ ‫تل ب هن عي‬

‫[ب تفال ب الشيخ أ ط كتال افظ ل]‬

‫‪15‬‬
 ‫غاية أهل الباطل من الصراع وغاية أهل احلق‬
‫و ا د ددة ال ف د دداا ب د د ا د د ا د د ب ل ه د ددي وم د ددُ احل د دده ال د د ذ ب د ددْل وعوف د ددا هن د ددطا ل د ددتل ْل أو اله د ددْل‬
‫طا ا َّلل َّللََّفد د د د َط َّللاه َّلل ْل َو ََي َ» ا عَّللج أَ د د دتَّللْل‬ ‫َّلل‬
‫ى د د د احل د د دده عي َول د د ددْل م د د ددا ك د د ددا ل د د دداي ﴿ َّلل د د دددو َ أَ ف د د دطا هن د د د َ‬
‫طا ا َّلل َّللََّفد د د َط َّللاه َّلل ْل َوا ب د دتَّلل ُّْل‬ ‫َّلل َّلل‬ ‫َّلل‬
‫هن د د َطاا َولَد دط َ د د َّللاَ ال َ د داف و َ (‪[ ﴾)32‬التط د دة‪ ]32 :‬وك د ددا ل د دداي ﴿ َّلل د دددو َ لي ف د دطا هن د د َ‬
‫﴿وَج دََذالد د د دط َ د َ د د د دالَّلللطهنَ ْل َاد د د د دَ د د د ُّلو ْل َىد د د د‬ ‫َّلل‬ ‫َّللَّلل‬
‫هند د د دطاا َولَد د د دط َ د د د د َّللاَ ال َ د د د داف و َ (‪[ ﴾)8‬ال د د د د ‪ ]8 :‬وك د د ددا ل د د دداي َ‬
‫َّللل د د د دَّلل ْل عَّلل َّلل اود د د دتَ َاىطا﴾ [ال د د د د ‪ ]217 :‬وكد د د ددا ل د د د دداي ﴿عَّلل د د د دْل عَّلل َظ َ د د د د وا َىلَد د د دي ْل دَ كد د د دط ْل أَو َّلليد د د دددو ْل َّلله‬
‫َّلل‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل َّلل َّلل‬
‫ب د د د دص َى د د د د َ اليَد د د د دطل َوَج‬ ‫﴿ولَد د د د لَد َ‬ ‫بل د د د دت ْل َولَد د د د لدفل د د د دطا ع ا أََد د د ددا (‪[ ﴾)20‬ال د د د د ‪ ]20 :‬وك د د د ددا ل د د د دداي َ‬
‫﴿وُّلوا لَد دط لَ ف د د و َ َ َم د دا َ َف د د وا فَدتَ طهن د دط َ َو د د َطا ﴾‬ ‫َّلل َّلل‬
‫ال َ د د َاال َا د د لَدت د د َه بل د دتَد ْل﴾ [ال د د ‪ ]120 :‬وكد ددا ل د دداي َ‬
‫[ال د د ددا ‪ ]89 :‬وكد د ددا ل د د دداي ﴿عَّلل د د َ فد د دط ْل طهند د دطا لَ د د دْل أَىد د ددا و د د د د طا عَّلللَد د دي ْل أَ د د د َّللد د ْل وأَل َّلل د د د دتد ْل َّللَل ُّ د د دطَّلل‬
‫َ َ ََ‬ ‫َ ََ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ة‪.]2 :‬‬ ‫[ا مت‬ ‫َوَوُّلوا لَط لَ ف و َ (‪﴾)2‬‬

‫وأبد ددا ا د ددة أهد ددا احلد دده ا د د ب ل ف د ددي هدا د ددة أهد ددا ال اود ددا وعل د ددا ْل ه احلد دده الد د ذ د دددىط عليد د وو ل د ددْل‬
‫ف د ددط أهد ددا ال اود ددا وود د ت ْل ه لد د هد ددي الد دددىط واجل د ددال مد ددا كد ددا ل د دداي ﴿كد دا َهد د َّلل َّللا َود دَّلليلَّللي أَلىد دط‬
‫عَّلل َي ا َّلل ىلَ د دص َّلل د د أ ََان وب د د َّلل الد د د د َّلل ﴾ [ طود د د ‪ ]108 :‬وك د ددا ل د دداي ﴿وب د د أَا د د كَد د دطج َّللا د د لىد د دا عَّلل َي ا َّلل‬
‫ََ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬ ‫َ َ َ ََ َ َ‬
‫﴿وكَد د دالَّلللطهْل َاد د د َج لَ د د دط َ‬ ‫َّلل َّلل‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل‬
‫ل (‪[ ﴾)33‬ف د د ددل ‪ ]33 :‬وك د ددا ل د دداي َ‬ ‫َو َىم د د َا َ د د داحلا َوكَد د دا َ عَّللهن د د َّلل بد د د َ الم د دلم َ‬
‫الد لُّ َّلل َّلل﴾ [اههنفا ‪.]39 :‬‬ ‫فَّللتد ةِ و ط َ َّلل‬
‫َ ََ‬
‫هي ب شخ ال ا وب ‪.‬‬ ‫وه ا ال ا‬

‫‪16‬‬
 ‫حتقق الغاايت‬
‫ضد د د ْل و د د د لو‬ ‫أهد د ددا احلد د دده في تلد د ددط‬ ‫د د ددا ت ْل في د د ددل ط ىلد د ددص د د د‬ ‫ود د دديت ه ههد د ددا ال اود د ددا د د د‬
‫أهد ددا احلد دده و ل د دده هبد ددْل و د دددلط و د د و احلد دده الد د ذ ب د ددْل‬ ‫عي َول د ددْل و د ددت يَ د ددْل د د‬ ‫دد‬
‫ل د د ل د د لت د دده د ددْل د ددا ت ْل ابل د ددة في تل د ددط كي د دده أه د ددا احل د دده أو د د لو كي د دده أه د ددا احل د دده عي َول د ددْل‬
‫د ددا ت ْل‬ ‫م د ددا و د دديخيت ه الظ د ددطا ال ل د ددي هه د ددا ال او د ددا ىل د ددص أه د ددا احل د دده وو د دديت ه هه د ددا احل د دده د د‬
‫بد د ْل‬ ‫ضد ددا د د بد د أهد ددا ال اود ددا و د ددص د د‬ ‫ضد ددا بد د أهد ددا ال اود ددا ب د ددْل ومي د ددط‬ ‫فيد ددد لط‬
‫ول د د ه ال اك د ددة وال ا د ددة و د ددتت ه د ددْل د ددا ت ْل ل د ددا ف د ددن د ددص ىل د ددص اهال أا د ددد ب د د أه د ددا ال او د ددا‬
‫و ل ال ذ ىي ص ا ب مي ما ويخيت ع ُا ل‪.‬‬

‫[ا ا د ددد ‪:‬‬ ‫﴿وَج لَدتَّلل د ده أَه د د َطا َهْل َىم د دا َو د دا َ َا َّللب د د َ احلَد د َّلله لَّلل د دا َو َلَ د دا َّللب د د ْل َّللُ د د َىة َوَّللب د َ او د دا﴾‬
‫ك د ددا ل د دداي‪َ :‬‬
‫‪]48‬‬

‫كد د ددا ‪ -‬د د ددلص ل ىليد د د و لد د د وود د ددلْل ‪ :-‬أج لَيد د د َ َال اود د ددا ىد د د اطبد د ددص مد د ددا د د د َ ال ال د د د الضد د ددا‬
‫ددا فَد د د دخَكط ‪ :‬ود د د د ا و د د د ا اواا ال خ د د ددااذ‬ ‫أانل د د ددْل‪ :‬أج َهل د د دْل في د د ددا ‪ :‬ع د د ددْل ك د د ددد د د دددلطا د د د َ‬
‫(‪ )6584‬واواا ب لْل (‪.)249‬‬

‫‪17‬‬
 ‫ثبات صور وأساليب الصراع‬
‫د ددطا ب د د ددالا ال د د دداف للمد د د ب ل تد د ددة ج لت د د د ت د د د ال و د ددا واهبد د ددْل واهابد د ددا م د ددا كد د ددا ل د د دداي ﴿ َبد د دا‬
‫د َ د دا لَد د َ عَّللج َبد دا كَد دد كَّلليد د َدا لَّلللُّود د َّللا َّللبد د كَد لَّللد د َ ﴾ [ف د ددل ‪ ]43 :‬وكد ددا ل د دداي ﴿ َ د د َ لَّلل َ كَد دا َ الد د َّلل َ َّللبد د كَد د لَّلل َّلل ْل‬
‫َّللب د د َا كَد د دطَّللَّللْل﴾ [ال د د ‪ ]118 :‬وك د ددا ل د دداي ﴿ َ د د َ كَد د د دلَ ْل كَد د دطع هن د دطق َواهَا د دَذا َّللب د د دَ د د َّللد َّللهْل َوَ د د د د ُّا‬
‫أبة َّلل وطَّللَّللْل لَّلليخ وا وواللطا َّللَل َّلل‬
‫او َّللا لَّلليد َّللاضطا َّللَّلل احلَه﴾ [ اف ‪.]5 :‬‬ ‫ََ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬

‫‪18‬‬
 ‫شكل الصراع‬
‫اها د دطا وه ض د د ا ب د ددة وو د ددطل و ل د د ضتل د د‬ ‫ب د ددة احل د دده وال او د ددا ب د ددة و د ددطا و ل د ددة ه د د‬
‫حب د د ددَ أهد د ددا ال اود د ددا وب د د ددداقْل و د د ددت ْل ه هد د د ا ال د د د ا ف د د ددد ل د د ددط هد د ددط أهد د ددا احلد د دده بد د د الطود د ددطل‬
‫ب ل د ددا لو ال ل د ددة ىل د ددي ْل وك د ددد ل د ددط ال ل د ددة ىل د ددي ْل لو ه د ددطهْل حب د ددَ ا د دددا وا م د ددة وأب د ددا أه د ددا‬
‫د د ددْل بد د د ك د د ددا احلد د دده ود د د اهن ول د د دداي‬ ‫احلد د دده فيختلد د د اجبد د د د د د ل حب د د ددَ التشد د د ا الد د ددل ُد د د ى‬
‫وحب د ددَ اهنت د دداا ل ل د دداي د ددْل ففد ددي التش د د ه ا و د ددنبي جي د ددطا وود ددطل أه د ددا ال او د ددا ب ل د ددط ل وه د ددطبل‬
‫ب د د ك د ددا أه د ددا احل د دده م د د بظل د ددة اجلذ د ددة وال ب د ددة وه د د الذب د ددا ج د ددص عج احل د دده وج وو د ددطل لل او د ددا‬
‫ى د دددبا د ددذ ىي د ددص ا د د بد د مي ىليد د ال د ددنع في د د ال د ددليَ و تد ددا ا ذ د د وج د ددا اجلذ د ددة و د د ل‬
‫ضتل د د احل د ددا حب د ددَ اهنت د دداا ل ل د دداي د ددْل فيم د ددا و د ددل ب د د اهب د ددْل فيم د ددط ل ل د دداي أه د ددا ال او د ددا‬
‫ا د د واهنت ابد د مد ددا ا د ددا بد دده هند ددطق ىليد د ال د ددنع و مد ددا ا د ددا بد دده بطود ددص ىليد د‬ ‫بد د الطود ددطل ب ل د ددا‬
‫ال نع به ف ىط ‪.‬‬

‫﴿وكَد دالَّلللطهْل َاد د َج لَ د دط َ فَّللتدَد دةِ َوَ د دط َ الد د َّللدد‬

‫لُّد د َّلل َّلل﴾ [اههنفد ددا ‪ ]39 :‬ف د دددع ال د ددط ه د ددا‬ ‫وأبد ددا كطلد د ل د دداي َ‬
‫د ددطل‬ ‫ب د دداا ا د د ج د ددط ه د دداا ف د د و د دداه ل د د و د ددل ا وك د ددط وُ د ددط ة حبي د ددن ف د د ال د دداى ول د دديُ ا‬
‫ى د دددع وو د ددطل ال ف د د أ د ددن ه الش د د ة أو د دداا عك د د اا ال ف د دداا ىل د ددص ل د د ْل ع ا لف د دطا اجلذ د ددة ل د ددا ول ل د دطا‬
‫بت ا [ب تفال ب الشيخ أيب كتال افظ ل]‪.‬‬ ‫م‬

‫وىل د د ددص ال م د د ددطع ف د د دداحله وال او د د ددا ب د د دددا ج جيتم د د ددا أ د د دددا فطو د د ددطل أا د د ددد ا ىل د د ددص أال الطاك د د دده د د ددتلذع‬
‫وج د ددد ه د ددط ا د د أو عب د د اف ف د ددن ت د ددطا ه بي د دددا الطاك د دده أ ت د ددا ل احل د دده ب د دده ال او د ددا ىل د ددص أال‬
‫واا د ددد ب د د لو ل د ددة أا د ددد ا ىل د ددص ا د د أو و د د ي لت ي د دده ه د د ا ال ل د ددة وا د د ول د ددط ف د د ل أ احل د دده‬
‫ا د د ددا ه د د د ا‬ ‫او د د ددت ا ا د د ددة ب د د د ال د د ددذب وأا د د ددْل ى د د د بذامح د د ددة ال او د د ددا وبداف ت د د د ف د د ددن ال او د د ددا ل د د د‬
‫د دطلة د ددت لي هب د ددا‬ ‫ا د ددا ه د د ا اجو د ددت اهنة عج‬ ‫اجو د ددت اهنة وا ا د دداع َلطك د ددطل وى د دددع ا ك د ددداع د ددا ل د د‬
‫ن د ددا ال يد ددا بد د ْل وال ضد ددا ىلد ددي ْل أو ىلد ددص اهكد ددا ِ د دددهْل بد د أهد ددْل بد ددا‬ ‫ىلد ددص احلد دده وأهلد د د د وع بد د‬
‫دد‬ ‫ميي د ددذهْل ى د د ال او د ددا وأهل د د ى د د ول د ددلة ب د د الت د ددااج ج ل د ددي د ددْل ب د د احل د دده عج ا د د وج ب د د ب‬
‫مد ددا كد ددا ل د دداي ﴿ َ يد د َ‬ ‫د د ا د د لي د دددو ه ا د ددة ا د ددال ود ددذ ا بد د ال د ددة ال اود ددا و د ددن بد د أ لد د‬

‫‪19‬‬
‫َوعَّلل َظ َ د د د وا َىلَ د د دي ْل َج دَ كد د د دطا فَّلل د د دي ْل عَّللْج َوَج َّللب د د دة﴾ [التط د د ددة‪ ]8 :‬وك د د ددا ل د د دداي ﴿عَّلل د د دْل عَّلل َظ َ د د د وا َىلَ د د دي ْل‬
‫دَ ك د د دط ْل أَو َّللي د د دددو ْل َّلله َّللبل د د دتَّلل َّلل ْل َولَد د د د لدفلَّلل د د دطا عَّلل ا أَ دَ د د ددا (‪[ ﴾)20‬ال د د د د ‪ ]20 :‬ف د د ددخ ود د د د اهن أ أه د د ددا‬
‫د ددط د ددف ْل اجل د ددال وا داف د ددة ‪ -‬ف د ددن ْل‬ ‫ال او د ددا ع و د د وا ىل د ددص أه د ددا احل د دده واو د ددت لطا ىل د ددي ْل ‪ -‬و ل د د‬
‫تلطهْل أو د لطهْل ه ال ف ‪.‬‬ ‫ج اك ط في ْل ج ك ا ة وج ى دا ا عبا أ‬
‫َّلل‬
‫﴿وكَد د دا َ الد د د َ‬
‫ُد د دداهد د د د ا د د ددد اهللد د ددة ال د د ددا ة بد د د ال د د د وكد د ددد كد د ددا ل د د دداي َ‬ ‫واهب لد د ددة الطاك يد د ددة د د د‬
‫ْل َّللب د د أَا َّللب د دَا أَو لَتَد د دطل َّلله َّللبلتَّللَ د دا﴾ [ع د د اهيْل‪ ]13 :‬ف د ددا ال او د ددا ل د ددَ ب د د احل د دده‬ ‫َ َف د د وا لَّلل و د دلَّلل َّلل ْل لَ خ د د َّلل َو‬
‫لد د د وعبد د ددا أ‬ ‫عبد د ددا اوالد د د َ د د د و بد د د اهال ود د دطا د د ددا لد د د َل تد د ددا أو ال د د د ل أو التشد د د د أو د د د‬
‫ت اا ى احله ال ذ ب و د ا ب ه ال اوا وه ا با َيَا ه ا الد وه ا احله هل اى ‪.‬‬

‫فال او د ددا ج د د وو د ددطل ف د ددة بطب د ددة ل د د ب َه واو د دداجل ه ل اه د ددْل وع اهن د د ه د د ا الف د ددة د د ل ب د د‬
‫د ددا أو د د ا ال د ددط ا ال د ددة ك د ددا ل د دداي ﴿ك د دا َ أَه د د َا ال َّللتَ د دا َّلل َه د دا لَد َّلل م د دط َ َّللب د دا عَّللج أَ َب د دا َّللَ َّلل َوَب د دا‬
‫﴿وَب د دا هندَ َ م د دطا َّللب د د د ْل عَّللج أَ د َّللب د دطا َّللَ َّلل ال َ َّللذ د د َّللدذ‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل‬
‫أهن د د َّللذَ علَيدَ د دا َوَب د دا أهن د د َّللذَ ب د د كَد د دا﴾ [ا ا د ددد ‪ ]59 :‬وك د ددا ل د دداي َ‬
‫يد (‪[ ﴾)8‬ال و ‪( .]8 :‬ب تفال ض ب الشيخ أيب ب َ الذاكاوذ امح ل)‪.‬‬ ‫احل َّللم َّلل‬
‫َ‬
‫د د ل ل د د داف د ددة ال اود ددا وأهلد د وىد دددع و د ددالا وكتالد د أ ال اود ددا ود دديف وُد دخهن ف د ددد‬ ‫فمد د ود د أهند د‬
‫وب د د لد د ا اجل د ددال‬ ‫د ددال اهللد ددة الش د د ىية وال دا د ددة ب د د ال د د ا يد ددة وأوكد دده هنف د د واهبد ددة ه ا ال د د‬
‫د ددت دذ ال ف د دداا ىلي د د ف د ددط ف د ددْل و د د ة ال د د ا د ددل احل د دده وال او د ددا ف د ددن‬ ‫أو د ددص ى د د ذىم د د أهن د د‬
‫بد دطا ىد د أهد ددا احلد دده‬ ‫ىد دددا ال فد دداا ههد ددا احلد دده َق واهد ددد أهد ددا احلد دده أو جياهد دددوا وأ ال فد دداا لد د‬
‫ا ت طا بلت ْل وأ ْل با االطا اا ط ْل و دو ْل الش كالل ْل أها احله أو ل طهْل‪.‬‬

‫ج د د د وج د د د ى د د د ال د د دددوا عج أ‬ ‫ك د د ددا و د د دديد ك د د ددَ ه الظ د د ددن (‪“ )2425‬فال او د د ددا بت د د د‬

‫د ددط هبد ددا وجيد ددط ‪ .‬وج فد ددي احلد دده أهند د احلد دده لي د د ىد دددوا ال اود ددا ىليد د د ددا ج‬ ‫د دددفه د ددا ال د ددط الد ددل‬
‫د ب ال ط ممي ولدفه ى ‪ .‬وهي كاىد لية ج لت د با لاع ا هن ا هط ا هن ا ”‪.‬‬

‫كد ددا الشد دديخ ى د ددد ل ىد دذاع امحد د ل ه ل د د يا د ددطيت“ ج د ددد بد د اوت ضد دداا و ي د ددة ال نكد ددة د ددل احلد دده‬
‫ال د د د وج د د دط ل د د د عج د د ددذوا ال او د د ددا ف م د د ددا ُ د د ددي ا‬ ‫وال او د د ددا ف د د دداحله ج د د ددد أ ت د د د ا ث د د ددا‬

‫‪20‬‬
 ‫وا د د‬ ‫[ا و د د ا ‪]81 :‬‬ ‫﴿وك د دا َو د دا َ احلَد د ُّه َوَاَه د د َه الَا َّللو د دا﴾‬
‫بت اكض د ددا ج طو د ددد أا د ددد ا عج َهنتف د ددا ا د د َ‬
‫ع ا ت د د ا احل د دده ف د ددن ال او د ددا و د ددطل ت د د ا ههن د د ج ي د دده وو د ددطل مي د د اهن د د وه د د ا َل د د ا ه د ددي‬
‫و ي د د ددة ال نك د د ددة د د ددل ا د د د ب ل وال د د دداف ﴿ َلَّللد د د َ َّللََّ ال د د د َّلل َ َ َف د د د وا الدَد د د دطا الَا َّللو د د د َا َوأَ ال د د د َّلل َ َب د د دطا‬
‫الدَد طا احلَه َّللب َاَّللهبَّللْل﴾ [همد‪” ]3 :‬اهنت ص‪.‬‬

‫وكد د ددا الشد د دديخ ى د د ددد ل ىد د دذاع امحد د د ل ىد د د أهد د ددا ال اود د ددا ه ل د د د يا د د ددطيت“ه ا اجل د د ددة ج مي د د د ا‬
‫﴿وَج دََذالد د دط َ د َ د د دالَّلللطهنَ ْل َاد د د َد د د ُّلو ْل‬
‫ق د دددأ ه ال ي د ددد ل و د ددنع واهلد د د اب د ددا ا شد د د ط في د ددط ل ىد د د ْل‪َ :‬‬
‫بد د دص‬
‫﴿ولَد د د لَد َ‬ ‫َّلل َّلل َّلل َّلل‬
‫َىد د د ل د د د ْل ع اود د دتَ َاىطا﴾ [ال د د د ‪ ]217 :‬أبد د ددا اهد د ددا ال تد د ددا في د د ددط ل ىد د ددذ وود د ددا فد د ددي ْل‪َ :‬‬
‫َى د د َ اليَد د دطل َوَج ال َ د د َاال َا د د لَدتَّلل د د َه َّللبل د دتَد ْل﴾ [ال د د ‪ ]120 :‬ول د د ف د دطا ى د د ال ت د ددا او ال ي د ددد الظ د دداه ذ‬
‫نل ال اىد و ت ُ و ا ه و التاا خ اجونبي‪.‬‬ ‫هة ب الذب فال‬

‫ط اناها‪.‬‬ ‫ول‬ ‫دأ اواا احل‬ ‫فل‬ ‫وبا لاع ا ب ط ب ب ل وال فاا اف‬

‫﴿ك د د دا َ أَه د د د َا ال َّللتَ د د دا َّلل َه د د دا لَد َّلل م د د دط َ َّللب د د دا عَّللج أَ َب د د دا َّللَ َّلل َوَب د د دا أهن د د د َّللذَ عَّلللَيدَ د د دا َوَب د د دا أهن د د د َّللذَ َّللب د د د كَد د د دا َوأَ‬
‫أَ َد د د د دَ ْل فَا َّللو د د د د ط َ (‪[ ﴾)59‬ا ا د د د ددد ‪ ]59 :‬فال م د د د ددة واحل د د د ددد اب د د د د لا د د د ددْل ج ال د د د د َ بطو د د د ددطل وه د د د ددط امي د د د ددا‬
‫وولم ْل”اهنت ص‪.‬‬ ‫ا ب ل وف ه ال اف‬

‫‪.‬‬ ‫ال نع ال ا ي وُ ااال أو الت ا ل به ا‬ ‫وه ا ل د ىلص ن ف‬

‫‪“:)192‬وكد د ددد و د د ددا ال د د ددنع‬ ‫وكد د ددد كد د ددا اهود د ددتا همد د ددد همد د ددد ا د د ددل (ا ود د ددنع واحلضد د دداا ال يد د ددة‬
‫اهكد د ددط ه‬ ‫ددد‬ ‫ىد د د ا هن د د داهنية والت د د دداب وال د د ددنع وا د د ددطق ا هن د د ددا ه ى د د د ان فطود د دددانا نبد د ددا‬
‫واااا الدىا د د ددة وا ى د د ددنع ليَد د َف د د ده و د د د و ى د د ددد الض د د د فا ف د د ددط ض د د دداىة للت د د ددد ا د د ددااوي ولي د د د‬
‫ب د د د ددد لنود د د ددت نا الد د د دددا لي ج د د د ددتفيد ب د د د ددا لا مد د د ددا عج ال د د د ددطذ ه د د د ددا ل د د د دداىد ىلد د د ددص يف ي د د د د بد د د د‬
‫اود د د ددت ن الضد د د د ي الد د د د ذ د د د دديل مد د د د د د د ددد هد د د د ا الد د د دددىطا ه وج بد د د دده ب د د د ددت لَّلل وب د د د ددت دا‬
‫د د د د ددت فد واكالد د د د د وكداالد د د د د ه اهاد د د د ددنع د د د د ددد أ طو د د د د ددا ل مد د د د ددا انفد د د د دده د د د د د َّللاا بد د د د د كيد د د د ددطل بد د د د د ف‬
‫وى ذا‪.”..‬‬

‫‪21‬‬
 ‫كد د ددا ود د دديد ك د د ددَ امحد د د ل ه الظد د ددن (‪ “:)2424‬وبد د د مث أ ل للم د د ددلمل د د ددد ا د د د ه كتد د ددا‬
‫د د د دطا‬ ‫د د د ددد أ لد د د د أك د د د دداا ولي‬ ‫ا شد د د د ل ليد د د دددف طا ىد د د د أهنف د د د د ْل وىد د د د ى يد د د دددقْل اىتد د د دددا ا تد د د ددد‬
‫ههنف د د د ْل ول د د د هْل ا د د ددة ال يد د ددد وا د د ددة ال د د ددال ه ود د ددا ل د د د ل ووىد د دددهْل ال د د د والتم د د ددل ىلد د ددص‬
‫‪:‬‬ ‫ضطا ت الي ى يدقْل الل ي ا ْل فيما لي ب ا‬ ‫ُ أ‬

‫َ د د دا َ د د دطا َ فد د دطا (‪ )38‬أ َّلل َ لَّلللد د د َّلل َ د َ د د دالَدلط َ َّللََّ د د دْل‬ ‫﴿عَّلل ا َ د د د َدافَّلله َىد د د َّلل الد د د َّلل َ َب د د دطا عَّلل ا َ َج َّلل د د د ُّ‬
‫ولَّللم د دطا َوعَّلل ا َ َىلَ د دص هنَ د د َّللَّللهْل لََ د د َّللد ِ (‪ )39‬ال د د َّلل َ أ َّللو د دطا َّللب د د َّللل َ َّللاَّلله د دْل َّلل َ د د َّلل َا د ده عَّللج أَ دَ طل د دطا َادَُّ د دا ا‬
‫اود د د َ فَّللي د دا او د دْل ا َّلل‬ ‫د دط َّللابه وَّللي د ده و د دلَطا وب د د َّلل‬ ‫َّلل‬ ‫ولَد دطَج َلف د ده ا َّلل ال د داى د َ َّلل‬
‫َ‬ ‫ض د د ْل د دَد َ د دد َب َ َ َ َ ِ َ َ َ ِ َ َ َ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬
‫ل أَكَد د د د دابطا‬‫ذ َى َّللذ د د د د د ِدذ (‪ )40‬الد د د د د َّلل َ عَّلل َب د د د د داهْل َّلله اهَا َّلل‬ ‫َ َّللد د د د د ا َولَيَد د د د د دَ ا َبد د د د د دَ د د د د د ا عَّلل ا َ لََ د د د د د َّللط م‬
‫طا (‪[ ﴾)41‬احل ‪..]41-38 :‬‬ ‫ول وََطا َى َّلل الم َ َّلل وَّلل َّلل َىاكَّللَة اهب َّلل‬ ‫ال َن َ و لَدطا الذَ ا َ وأَب وا َّللَلم َّلل‬
‫ََ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫د ددة ب د ددتم د ددل ا د د والش د د وا د دددل والض د ددن‬ ‫ع ك د ددطل الش د د والض د ددن ل م د ددا ه ه د د ا اهال وا‬
‫له ل ا هن ا ‪.‬‬ ‫وال ا كا ْل ل كطل ا ميا وكطل ال يا ب أ‬

‫د د بتد ددطا وميل د د أ ف د د ال د دداى‬ ‫و ضدد‬ ‫والشد د ود دداب وال اود ددا ب د ددل ‪ .‬وهد ددط د د ل د د بت د د‬
‫ى د د ا د د ع اهت د دددوا علي د د وى د د احل د دده ع لفت د د كل د ددطهبْل ل د د ‪ .‬ف د ددن د ددد ل مي د ددا وا د د واحل د دده ب د د ك د ددط‬
‫ممي ا ب ال ل ول ي ا ب الفت ة وم و ا ب اهُطاا وال مطع‪.‬‬

‫و ش د ددخ ل أ د ددفا ا مي د ددا وا د د واحل د دده ى د ددذج ل د دداف ك د ددطل ال ي د ددا والش د د وال او د ددا اىتم د ددالا ىل د ددص‬
‫ك د ددط ا مي د ددا ه ال ف د ددطى ول ل د ددا احل د دده ه الف د د وىم د دده ا د د ه ال ل د ددط ‪ .‬ف د ددال ط ا ال د ددة ال د ددل ميل د ددا‬
‫ال او د د ددا ك د د ددد لذل د د ددذ ال ل د د ددط ولف د د د ال ف د د ددطى ولذ د د د الف د د د ‪ .‬ولل د د د ا د د ددد ولناتم د د ددا أب د د دد ولل اك د د ددة‬
‫ال ش ة بدل ل ت ي علي ‪.‬‬

‫ول أىل د د ددْل ل د د ددط ال د د دداى وهنفطو د د د ْل‪ .‬وب د د د مث ش د د ددخ أ د د ددفا ا د د د ب ل للفت د د ددة عج ا م د د ددا د د ددت دو‬
‫د د د ددْل ه ال تد د د ددا ل د د د د ل‬ ‫للم اوبد د د ددة و ت يد د د ددخو للد د د دددفا و تم د د د ددط ب د د د د وود د د ددا ا اجل د د د ددال‪ ..‬وى د د د د د أ‬
‫ال دوا ‪.‬‬

‫‪22‬‬
 ‫د د ددْل أهند د د هد د ددط ود د دديتطي الد د دددفا ىد د د ْل ف د د ددْل ه محا تد د د ‪﴿ :‬عَّلل‬ ‫د د ددة‬ ‫وك د د ددا أ َي د د ددْل َجهن د د ددنق عي ا‬
‫ا َ َدافَّلله َى َّلل ال َّلل َ َب طا﴾ [احل ‪..]38 :‬‬

‫وأهن د د د د د د ا أى د د دددا هْل ل ف د د د هْل و ي د د داهنت ْل ف د د ددْل ف د د د ولط اتم د د ددا‪﴿ :‬عَّلل ا َ َج َّلل د د د ُّ‬
‫َ د د دا َ د د دطا َ ف د د دطا‬
‫(‪[ ﴾)38‬احل ‪..]38 :‬‬

‫وأهن د د ا د ددْل د ددْل َّا ي د ددة لفد دداى ْل وود ددنبة ب د ددطكف ْل ب د د ال اايد ددة اهل يد ددة ف د ددْل بظلطبد ددط د د ب ت د ددد وج‬
‫بت ‪﴿ :‬أ َّلل َ لَّللل َّلل َ د َ الَدلط َ َّللََّ ْل ولَّللمطا﴾ [احل ‪.]39 :‬‬
‫َّلل‬ ‫َّلل‬ ‫وأ د د ددْل أ م د د دطا عي محا د د ددة ل د د ددْل وهن د د د ا ع ه د د ددْل‪َّ :‬لل‬
‫﴿وع ا َ َىلَ د د دص هنَ د د د َّللهْل لََ د د د ِ‬
‫د (‪[ ﴾)39‬احل د د د ‪:‬‬
‫َ‬
‫‪..]39‬‬

‫هد د د ددا ىلد د د ددي ْل‬ ‫ج د د د ددطل‬ ‫مد د د ددة عهن د د د داهنية د د د د‬ ‫د د د ددْل بد د د ددا د د د د ا طبد د د د ْل للم د د د ددة ف د د د ددْل ب تد د د ددد ط‬ ‫وأ‬
‫ي د ددد وا د ددة ال د ددال و ل د د ف د ددطق‬ ‫وا د دددهْل عمن د ددا د ددطل ىل د ددص اجل د ددة ا ب د ددة ل د ددا وفي د ددا ب د ددما حل د ددة ال‬
‫َّللل َ َّللاَّلله د دْل َّلل َ د د َّلل َا د ده عَّللج أَ دَ طل د دطا‬ ‫أ د ددْل بظلم د ددط أ و د دطا ب د د ل اه د ددْل د د ا د دده‪﴿ :‬ال د د َّلل َ أ َّللو د دطا َّللب د د‬
‫ل د ددا ‪ .‬وب د د أو د ددا ه د د ا ال لم د ددة‬ ‫َادَُّ د دا ا ﴾ [احل د د ‪ ..]40 :‬وه د ددي أ د دددق لم د ددة أ ل د ددا وأا د دده لم د ددة َّ‬
‫واد د دددها د د ددا ع د د د او ْل‪ .‬ف د د ددط ال د د ددي ا لد د دده ال د د د ذ ج د د ددت د عي ُ د د د ة ب د د د انايد د ددة ا تد د ددد ‪ .‬وهد د ددط‬
‫د ددا ه د دددل ُخ د ددي بد د د اناي د ددة ا ت د دددل ىل د ددي ْل عمن د ددا ه د ددي ال ي د ددد وا د دددها بد د د أول د ددا‬ ‫الت د د ل ب د د‬
‫في د د ددا اهومد د ددا ولت د د دداال‬ ‫ض ود د ددط ج ال د د د ا ىلد د ددص ىد د د ل بد د د أىد د د ال ه د د د ا اهال الد د ددل لشد د ددت‬
‫ال اى د ددد ال اب د ددة‪..‬‬ ‫في د ددا ا د دداه و تل د د في د ددا اجِاه د ددا ولتض د دداا في د ددا ا د ددافه وواا ه د د ا ل د د لل د د‬
‫َ د د د د َط َّللابه َوَّلليَ د د د د ِه‬ ‫ض د د د د ْل َّللد د د دَد َ د د د د َّللد َب‬
‫اى دَ َ‬
‫َّلل‬
‫﴿ولَطَج َلف د د د ده ا ال د د د د َ‬
‫ااو د د د ددة ال ي د د د ددد عي ال د د د دددفه ى د د د ددا‪َ :‬‬
‫اود َ فَّللي َ ا اوْل ا َّلل َ َّلل ا﴾ [احل ‪“ ]40 :‬اهنت ص‪.‬‬ ‫و لَطا وب َّلل‬
‫َ َ َ ِ ََ َ‬
‫الف د د ب د د فل د ددة أهد ددا احل د دده ى د د ا داف د ددة‬ ‫ومي د د أ ظ د د ل د ددا ب د ددا وب د د أه د ددا ال اود ددا و ت ي طهن د د ب د د‬
‫ْل َوأَبتَّلل َد دتَّلل ْل فَديَ َّللميلد دط َ َىلَد دي ْل َبيدلَد دة َوا َّللاد د َد ﴾‬ ‫ه كطلد د ل د دداي ﴿ول الد د َّلل َ َفد د وا لَد دط لَد فلد دط َ ىد د أَود دلَّلل تَّلل‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫[ال ا ‪.]102 :‬‬

‫‪23‬‬
 ‫أساليب الصراع‬
‫تلد د د اهو د دداليَ وال د د د ق ال د ددل د ددداا هب د ددا ه د د ا ال د د ا فمد د د أو د دداليَ أه د ددا ال او د ددا ه د د اى ْل ب د دده‬
‫احله‪:‬‬

‫﴿و َود د د د َاللطا َّللَلَا َّللود د د د َّللا لَّلليد َّللاضد د د دطا َّللد د د د َّلل احلدَ د د ده﴾ [ د د د دداف ‪ ]5 :‬وكد د د ددا ل د د د دداي‬
‫اجملالل د د ددة َل اود د د ددا م د د ددا كد د د ددا ل د د دداي َ‬
‫طا ا َّلل َّللََّفد َط َّللاه َّلل ْل﴾ [ال ‪.]8 :‬‬ ‫َّلل َّلل‬
‫﴿ َّلل دو َ لي ف طا هن َ‬
‫د دددأ‬ ‫د ددط الل د ددا اهو د ددل لى د ددا احل د دده ولى د ددا ال او د ددا د د اىا ف د د‬ ‫و د د ة ل ل د دداي أ‬ ‫وك د ددد و د د‬
‫دع ا ب الف ل لليل ىلص لىطاا ما ه اا اههن يا به أكطاب ْل‪.‬‬ ‫َحملاوة واجملاللة‬

‫تد ددا ل وود د ة اود دطل‬ ‫وا د ددَ لىد ددا احلد دده أ د ددْل د ددتمدو كد ددطقْل بد د كد ددط ل وَي د د و أللد ددت ْل بد د‬
‫لص ل ىلي وولْل‪.‬‬

‫أب د د ددا لى د د ددا ال او د د ددا فل د د دديُ د د ددْل عج احل د د د الطاهي د د ددة ال د د ددل ل ل د د ددذ ىل د د ددص ب د د د و ب د د د اجل د د ددا واهوه د د دداع‬
‫ال خيفة‪.‬‬

‫م د ددا ه د ددي ال د ددال لا م د ددا ت د ددط اهب د د عي د د ا ب د د‬ ‫مث ع أه د ددا ال او د ددا ع ا لاض د د ا د ددت ْل واه د د‬
‫ود د اا د د كد ددا ْل ىلد ددص ا د د وال يد ددد وب د ددا احلد دده بد د ك د ددا أهد ددا الضد ددن وهاا تد د وال د ددد ى د د ىد د‬
‫و د د دده هنش د د د اه ا د د ددَ ىل د د ددص ال د د دددىط والتش د د د ي هبم د د ددا وابطاه د د ددا ولش د د ددط احل د د ددا ه وهنش د د د الش د د د ا‬
‫ولد د ددذ ل الفد د دطاال والد د دددىط علي د د ددا واجود د ددت ذا َلد د دددىا وأل د د دداى ْل وم د د د هْل َلف د د ددا وال د د ددط مث ج ل د د ددط‬
‫ا ال ة‪.‬‬ ‫د ل ا ل خوا عي ال ا ا ل واحل‬

‫وال يد وال ا ا ل ‪.‬‬ ‫فم أواليَ ال ا ع ‪ :‬ال ا الف ذ وا‬

‫وهد ددْل د ددتخدبط اهب د دطا لتطوي د د ه د د ا اهود دداليَ مد ددا كد ددا ل د دداي ﴿عَّلل ال د د َّلل َ َ َف د د وا د َّللف د دط َ أَب د د َطا َ ْل‬
‫لَّلليَ د د د د ُّدوا َىد د د د َود د د دَّلل َّلليا ا َّلل فَ َ د د د ديد َّللف طََا مث لَ د د د دط َىلَد د د دي َّلل ْل َا د د د دَ مث د لَ د د د دط َ َوالد د د د َّلل َ َ َفد د د د وا عَّلل َي َو َ د د د د َْل‬
‫َش و َ (‪[ ﴾)36‬اههنفا ‪.]36 :‬‬

‫‪24‬‬
‫وبد د دده لد د د فخود د دداليَ ال د د د ا بفتطاد د ددة َل د د د ة ههد د ددا ال اود د ددا ف د د ددْل مي د د د أ ل د د د وا عي د د ددا ايلد د ددة‬
‫ووو د د دديلة لط د د ددل ْل عي ه د د دددف ْل ب م د د ددا اهن د د د ه ال د د دددان وأب د د ددا أه د د ددا احل د د دده ف د د ددْل ه طب د د ددط َهو د د دداليَ‬
‫وال ق احل ة ال ابلة ا ش وىة ْل‪.‬‬

‫‪25‬‬
 ‫شعارات أهل الباطل يف الصراع‬
‫ْل) ول د د ددط‬ ‫وُ د د د ااا أه د د ددا ال او د د ددا ه د د د اى ْل ه د د د ا ه د د ددط (ل خ د د د و ْل ل د د د ك ْل ل تل د د د ْل ل د د د‬
‫ف د ددطع هند ددطق طلد ددط لد د‬ ‫بد دده كطبد د لطود دددان هد د ا الشد د ااا ود دداه ىلد ددص ال د د‬ ‫او د ددا عي اد ددا د ددا هند د‬
‫ل (‪[ ﴾)116‬الش د د د ا ‪ ]116 :‬وه ك د د ددة ع د د د اهيْل ىلي د د د‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل‬
‫هن د د دطق لَتَ د د دطهنَ ب د د د َ ال َم و د د دطب َ‬ ‫﴿كَد د دالطا لَد د د َ لَد دتَ د د د َ‬
‫كطبد د د ﴿اكدتدلد د دطا أَو َا َّللكد د دطا﴾ [ال د د ددط ‪ ]24 :‬و د د ددط لد د د والد د دددا د د ددد أ لىد د دداا عي‬ ‫ال د د ددن وال د د ددنع د د ددط‬
‫ل ا ال اوا ﴿لََّلل َ لَد دتَ َّلل َهَاكَ َ ﴾ [ب مي‪.]46 :‬‬

‫و د د ددط كد د ددطع ُد د د يَ لد د د ﴿كَد د دا َ ال َمد د د َ الد د د َّلل َ اود د دتَ َ وا َّللبد د د كَدطَّللبد د د َّلل لَ خ َّلل َو د د د َ َ ُد د د َيَ َوالد د د َّلل َ َب د د دطا‬
‫ل (‪[ ﴾)88‬اهى ال‪.]88 :‬‬ ‫ب َّللب كَد تَّلل ا أَو لَتد طل َّلله َّللبلتَّلل ا كَا َ أَولَط ا َ َّللَّلل‬
‫ااه َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ‬ ‫ََ َ‬
‫َّلل‬ ‫َّلل َّلل‬
‫بد د د َّلليفا َولَد د دطَج َاه د د د َ‬
‫وكد د ددالطا أ ضد د ددا لد د د ﴿كَد د دالطا َ ُد د د َيَ َبد د دا هندَف َ د د د َ د د د ا اد د دا لَد د د دط َوعَّللان لََ د د دَ َاا فيَد د دا َ‬
‫اا َوَبا أَهن َ َىلَيدَا َّلل َ َّللذ ذ (‪[ ﴾)91‬هطل‪.]91 :‬‬ ‫لََ َكَ َ‬
‫وأب د ددا ل د ددط ىلي د د ال د ددن وال د ددنع ف د ددا ل د دداي ﴿فَ َم د دا َ د دا َ َو د د َطا َ كَدطَّللب د د َّلل عَّللج أَ كَد دالطا أَ َّللو د دطا َ ل د دط‬
‫ى دَتَ َ و َ (‪[ ﴾)56‬ال ما‪.]56 :‬‬ ‫َّلل َّلل َّلل‬
‫ب كَد َت ْل ع ْل أ َان ِ‬
‫َّلل‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل‬
‫وه بطود د ددص ىليد د د ال د د ددن وال د د ددنع د د ددط لد د د ف ىد د ددط ﴿كَد د دا َ لَد د د َّلل ا َد د د َ ع َ د د دا َد د د ذ َهَو َلَ د د د َ بد د د َ‬
‫ل (‪[ ﴾)29‬الش ا ‪.]29 :‬‬ ‫َّلل‬
‫ال َم طهن َ‬
‫﴿و َود دا َ َاود د ِا َّللبد د أَك َ د دص ال َم َّللد َد د َّللة َ د د َص كَد دا َ َ بط َود دص عَّلل ال َمد د َ َ ََيَيفَّللد د و َ َّللد د َ لَّلليَد تدلد د َ‬
‫طا﴾‬ ‫وكد ددا ل د دداي َ‬
‫[ال ‪.]20 :‬‬

‫ل‬‫﴿وكَد د دا َ ال َم د د د َ َّللب د د د كَد د د دطَّللع فَّلل َى د د دط َ أَلَد د د َ ا بط َو د د دص َوكَدطَب د د د لَّلليدف َّلل د د ددوا َّلله اهَا َّلل‬
‫وك د د ددا ل د د دداي ى د د د ف ى د د ددط َ‬
‫اه و َ (‪[ ﴾)127‬اهىد د د د ال‪:‬‬ ‫و د د د د َ اَا و َّلل تد د د د كَد د د دا َ ود د د د د َ تَّللا أَ د د د د دا هْل وهنَ د د د دت يَّللي هنَّلل د د د دا هْل وعَّللان فَد د د دطكَد ْل كَد د د د َّلل‬
‫َ َ َ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ َ َ َ‬
‫‪.]127‬‬

‫وىي ص ىلي ال ن وال نع او الي طل كتل ف ف ل ل اي‪.‬‬

‫‪26‬‬
‫اهد‬ ‫طل (‪ )2‬وُد د د َّلل‬ ‫وه ك د د ددة أ د د د ا اه د د دددول د د ددط ل د د دداي ﴿وال د د دما َّلل َا َّلل الد د د و َّلل (‪ )1‬والي د د دطَّللع المطىد د د َّلل‬
‫ََ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬ ‫َ َ‬
‫َّلل‬ ‫وبش د د د طل (‪ )3‬كتَّلل د د دا أَ د د د ا اه د د دد َّلل‬
‫طل (‪َ )6‬وه د د دْل‬ ‫اا َا َّلل ال َطك د د دطل (‪ )5‬عَّلل ه د د دْل َىلَيد َ د د دا كد د د د ِ‬ ‫ول (‪ )4‬ال د د د َّلل‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬
‫طل (‪َ )7‬وَب د دا هندَ َ م د دطا َّللب د د د ْل عَّللج أَ د َّللب د دطا َّللَ َّلل ال َ َّللذ د د َّللدذ احلَ َّللمي د د َّللدد (‪ )8‬ال د د َّللذ‬ ‫َّلل َّلل‬
‫َىلَ د دص َب د دا دَف َل د دط َ َّللَلم د د ب َ‬
‫ل ُدد ِ‬
‫ل وا ىلَد د دص د د د َّللا َُد د دي َُد د د َّلل ي ِد (‪ )9‬عَّلل الد د د َّلل فَدتَد د د دطا المد د د َّللبَّللل والم َّللبَد د دا َّلل‬ ‫َّلل‬
‫ََ‬ ‫َ‬ ‫لَد د د بلد د د ال د د د َم َاوا َواهَا َّلل َ َ‬
‫مث َ دَتط طا فَدلَ ْل َى َ ا َو َ َْل َوَ ْل َى َ ا احلََّلل َّلله (‪[ ﴾)10‬ال و ‪.]10-1 :‬‬

‫﴿وعَّلل َمي د د َّللد د َ ال د د َّلل َ َ َف د د وا لَّلليد َّللت د د َ‬

‫طا‬ ‫وهد ددي مطىد ددة ه ال د د همد ددد د ددلص ل ىلي د د وود ددلْل د ددط ل د دداي َ‬
‫طا أَو ض َّللو َ‬
‫طا﴾ [اههنفا ‪.]30 :‬‬ ‫أَو دَ تدل َ‬

‫‪27‬‬
 ‫من حكم وغاايت هذا الصراع‬
‫﴿ولَد دط َ َش د دا ا َجهندتَ َ د دَ َّللب د د د ْل َولَ َّللد د‬
‫ا ال د د ا اج د ددتن واجبت د ددا مد ددا كد ددا ل د دداي َ‬ ‫بد د احل د ددْل ه ه د د‬
‫﴾ [همد‪.]4 :‬‬ ‫ض ْل َّللَد‬ ‫َّلل‬
‫ليَد دل َط دَ َ‬
‫النابد د ددة لل د د د ا والد د ددل ج مي د د د أ لطود د ددد دوهند د د اجل د د ددال ه‬ ‫عكابد د ددة ال د د ددطل‬ ‫وبد د د احل د د ددْل وال د د ددا‬
‫ل ‪.‬‬ ‫ه ل واهب َحله وال ي ى ال اوا و‬ ‫و يا ل والطج واحلَ وال‬

‫﴿وَ د د َ لَّلل َ َو َلَد دا لَّلل د د َّللا‬

‫وبد د احل د ددْل وال د ددا و د ددطا احلد دده و د د واا ىد د ب او د ددة ال اود ددا وأهلد د كد ددا ل د دداي َ‬
‫َّلل‬ ‫َّلل‬
‫ل﴾ [الف كا ‪.]31 :‬‬ ‫هنََّلل َىد ْوا ب َ الم َّللب َ‬
‫الضد‪ ...‬و ضدهْل لت ل اهُيا‬ ‫والضد ظ ا‬

‫كد د ددا ُد د دديخ ا ود د ددنع ا د د د ليميد د ددة امحد د د ل ه مد د ددط الفتد د دداول (‪“ :)57/28‬بد د د ود د د ة ل‪ :‬أهند د د ع ا أاال‬
‫ااب د د في د دده احل د دده لمال د د و د د ل َحل د دده ىل د ددص ال او د ددا فيدب د د ف د ددن ا ه د ددط‬ ‫عو د دداا ل د د أك د دداع ب د د‬
‫ااهه”‪.‬‬

‫‪28‬‬
 ‫منتهى االبتالء يف هذا الصراع‬
‫عي أ ل ل ال لط احل او و ظ ا ب ط َه الظ طان‪.‬‬

‫عي أ ذلذ ا ب ط اجج ُد دا‪.‬‬

‫عي أ لضيه ىلص ا ب ل أهنف ْل ولضيه ىلي ْل اهال ا اا ‪.‬‬

‫‪.‬‬ ‫عي أ ميُ أها احله ال خوا والض ا وضيْل اليخى و ت ا وك ال‬

‫ا ب ل فن دا ط با دوا اط ْل‪.‬‬ ‫عي أ ش ا ا ْل‬

‫‪29‬‬
 ‫توقيت ومنتهى الصراع‬
‫د د د ا ع لد د دديُ بد د دده لع وهد د ددط ب د د ددتم ولا د د ددْل بد د ددا يد د د الد د ددهنيا عي أ َييت‬ ‫د د دددأ ال د د د ا مد د ددا ود د د ه بد د د‬
‫د د الذب د ددا في ت د ددي ال د د ا د ددل احل د دده وال او د ددا ا د ددل د ددذ ا د ددي ىي د ددص د د ب د د مي و ل د د ال د دددوا‬
‫وَيود د ددط وبد د ددخوط ف د د د د ج د د ددص ىلد د ددص اهال عج أهد د ددا احلد د دده ف د د ددل ومي د د ددط ل أهد د ددا ال اود د ددا بد د د‬
‫اهال ف د ددن د ددص أا د ددد ب د د ْل ش د ددْل هنف د ددُ ىي د ددص ا د د ب د د مي عج ب د ددا مث د ددا مي د ددط ىي د ددص ا د د ب د د مي‬
‫هنفد ددطى أه د ددا احل د دده ف د ددن د ددص ىل د ددص‬ ‫و د دددأ احل د دده وأهل د د ضفت د دطا ُ د ددي ا فشد ددي ا د ددن ل ا د ددا وي د ددة فت د د‬
‫اهال عج أها ال اوا ف ل‪.‬‬

‫د ددذ فد ددي ْل ا د د بد د مي د ددلص‬ ‫أ‬ ‫كد ددا اود ددط ل د ددلص ل ىليد د وود ددلْل‪ :‬والد د ذ هنف د ددي يد دددا ليطُد د‬
‫ا د ددا ا د د‬ ‫ل ىلي د د وو د ددلْل ا م د ددا ب د د ا في د د ال د ددليَ و ت د ددا ا ذ د د و ض د دده اجلذ د ددة و ف د ددي‬
‫ج ل أاد اواا ال خااذ (‪ )3448‬وب لْل (‪.)155‬‬

‫ا‬ ‫د د ددا ابد د ددي ل ى د د د كد د ددا ‪ :‬د د د اود د ددط ل د د ددلص ل ىليد د د وود د ددلْل الد د دددوا‬ ‫وىد د د ال د د دطاى د د د‬
‫فيد د وافد دده اد د و د دداا ه وا فد ددة ال خد ددا فلمد ددا اا د ددا عليد د ىد د ل لد د في د ددا ف د ددا ‪ :‬بد ددا‬ ‫د دددا فخفد د‬
‫اد د د و د د دداا ه وا فد د ددة‬ ‫د د دددا فخفضد د د فيد د د واف د د د‬ ‫الد د دددوا‬ ‫ُد د دخهن ْلً كل د د ددا‪ :‬اود د ددط ل د د د‬
‫د د ال د دددوا أ د ددطف ىل د ددي ْل ع ض د د وأان ف د ددي ْل ف د ددخان ا ي د د لوهن د ددْل وع ض د د‬ ‫ال خ د ددا ف د ددا ‪:‬‬
‫ول د د ف د ددي ْل ف د دداب خ ا د ددي هنف د د ول ليف د ددل ىل د ددص د ددا ب د ددلْل عهن د د ُ د ددا ك د ددل ىي د د واف د ددة‬
‫د دداا‬ ‫عهند د‬ ‫د ددد ال د ددذل د د ك د د فمد د ألا د د بد د ْل فلي د د أ ىليد د فد دطال ود ددطا ال د د‬ ‫د ددخ أُد د‬
‫ى د ددال ل ف د دداث تطا كل د ددا‪ :‬او د ددط ل وب د ددا ل د د‬ ‫ل د ددة د ددل الش د ددخع وال د د اق ف د دداض ميي د ددا وى د دداض ا د دداج‬
‫م د د ددة وود د ددا أ بد د د د د ددخ ب ْل‬ ‫و د د ددطع‬ ‫د د د ة و د د ددطع شد د د‬ ‫ه اهالً كد د ددا ‪ :‬أا د د ددط طبد د ددا د د ددطع‬
‫د ددن د ددطعً ك د ددا ‪ :‬ج اك د ددداوا ل د د ك د ددداا‬ ‫د د ة أل في د ددا في د د‬ ‫كل د ددا‪ :‬او د ددط ل ف د د ل الي د ددطع ال د د ذ‬
‫فيد د د ددخيت ىلد د د ددص ال د د د ددطع‬ ‫كل د د د دا‪ :‬اود د د ددط ل وبد د د ددا عود د د د اى ه اهالً كد د د ددا ‪ “:‬ال يد د د ددن اود د د ددتد ل الد د د د‬
‫فد د د ددفوق ىلد د د ددي ْل‬ ‫فيد د د دددىطهْل في ب د د د ددط د د د د و د د د ددت ي ط لد د د د فيد د د ددخب ال د د د ددما فتم د د د د واهال فت د د د د‬
‫بد د د وىا وأبد د دددا طا د د د مث َييت ال د د ددطع فيد د دددىطهْل فد د د لو‬ ‫اا وأود د د‬ ‫ود د ددااات ْل أود د ددط بد د ددا اهند د د‬
‫ىليد د كطلد د في د د ل ىد د ْل في د د ط ا لد ددل لد دديُ َّ د ددد ْل ُد ددي بد د أبد دطا ْل وميد د َ د ددة في د ددط‬

‫‪30‬‬
 ‫طاه د ددا ي او د دديَ ال د ددا مث د دددىط او د ددن اتل د ددا ُ د د اَ فيض د د َل د ددي‬ ‫د ددا‪ :‬أ و د ددي د ددطاا فتت د د‬
‫د ددن‬ ‫ف ي م د ددا ه د ددط د د ل ع‬ ‫د د و د دذلتل ابي د ددة ال د د ل مث د دددىطا في د ددا و ت ل د ددا وو د د ض د د‬ ‫في‬
‫ل ا د ددي ا د د د بد د د مي في د د ددذ ى د ددد ا د دداا ال يضد د ددا ُد د د كي لبش د دده د ددل ب د د د وللل وابد د د ا فيد د د ىلد د ددص‬
‫أو د ددة بل د ددل ع ا وخود ددخ اأو د د ك د د وع ا اف د د مد دددا ب د د كد ددا د ددالل ل فد ددن د ددا ل د دداف جيد ددد ا د د‬
‫وهنف د د د ت د د ددي ايد د ددن ت د د ددي و فد د د في ل د د د اد د د دا د د د د د ددا لد د ددد في تلد د د مث َييت‬ ‫هنف د د د عج بد د ددا‬
‫ىي د د ددص ا د د د ب د د د مي ك د د ددطع ك د د ددد ى د د ددم ْل ل ب د د د فيم د د د ى د د د وو د د ددطه ْل و د د دددث ْل د د ددداواقْل ه اجل د د ددة‬
‫ج د د دددا ها د د ددد ت د د ددا ْل‬ ‫ف ي م د د ددا ه د د ددط د د د ل ع أوا د د ددص ل عي ىي د د ددص‪ :‬ع ك د د ددد أ ود د د د ى د د ددالا‬
‫د ددلط فيم د د أوا ل د ددْل‬ ‫د ددا ا د ددد‬ ‫ف د د ا ى د ددالذ عي ال د ددطا و د ددن ل َيو د ددط وب د ددخوط وه د ددْل ب د د‬
‫د د هْل في طلد ددط ‪ :‬ل د ددد د ددا هب د د ا ب د د ب د ددا و د د هن د د ل‬ ‫ىلد ددص حب د د و د ددة فيش د د ط ب د ددا في د ددا ومي د د‬
‫د ددط اأى ال د ددطا ها د دددهْل د د ا ب د د با د ددة ل د دداا ها د ددد ْل الي د ددطع ف د ددَ هن د د‬ ‫ىي د ددص وأ د د ا ا د د‬
‫ل ىي د د ددص وأ د د د ا ف ود د ددا ل ىلد د ددي ْل ال د د د ه اكد د دداهبْل في د د د ط ف ود د ددص مد د ددط هنفد د ددُ وااد د ددد‬
‫مث د د د ل هن د د د ل ىي د د ددص وأ د د د ا عي اهال ف د د ددن جي د د دددو ه اهال بطب د د دده ُ د د د عج ب د د د ا ا د د ددْل‬
‫وهنت د د د د ْل ف د د د ددَ هن د د د د ل ىي د د د ددص وأ د د د د ا عي ل ف و د د د ددا ل و د د د د ا خى د د د دداق ال خ د د د د ف د د د ددت مل ْل‬
‫فت د د ا ْل اي د ددن ُ د ددا ل مث و د ددا ل ب د د ا ج د د د ب د د يد د د ب د دددا وج و د د في د ددا اهال اد د د‬
‫د د ددا ال د د ددا ة بد د د ال باهند د ددة‬ ‫فيطب د د د‬ ‫والذ تد د د‬ ‫ف د د ددا الذلفد د ددة مث د د ددا لد د د ال‪ :‬أهن د د ددل َ لد د د‬
‫ف د د د ددا و د د د ددااا ه ال ود د د ددا اد د د د أ الل د د د ددة بد د د د ا د د د ددا لت فد د د ددي الف د د د دداع بد د د د ال د د د دداى‬ ‫و د د د ددتظلط‬
‫والل د ددة بد د ال د د لت فد ددي ال يلد ددة بد د ال د دداى والل د ددة بد د ال د د ْل لت فد ددي الفخد د بد د ال د دداى ف ي مد ددا هد ددْل‬
‫اوق د ددا بد د ب و د ددا ب د ددلْل و د ددص‬ ‫َو د ددْل فت د د‬ ‫د ددن ل ا د ددا وي د ددة فتخ د د هْل مد د‬ ‫دد ل ع‬
‫ُ اا ال اى ت ااوط في ا قاا احلم ف لي ْل ل طع ال اىة “اواا ب لْل (‪.)2937‬‬

‫‪31‬‬
 ‫واجب أهل احلق جتاه الصراع‬
‫هط ال ا ىلص احله ب ما اُتد ىلي ْل و ول ال ا وبداف ة أها ال اوا كدا ا ب ا ‪.‬‬

‫َ ََ‬ ‫اا لََ د دد َّللد د دد َ لَد د د َ عَّلللَد د دي َّلل ْل َُ د ديد ا كَلَّلل د دين (‪ )74‬عَّلل ا َهَ َكدَد د د َ‬
‫اا َّللب د د احلي د دا َّلل‬ ‫﴿ولَد دطَج أَ ثدَ دتدَ د د َ‬
‫ك د ددا ل د دداي َ‬
‫َو َّللب َ ال َم َما َّلل مث َج ََّللِد لَ َ َىلَيدَا هنَ َّلل ا (‪[ ﴾)75‬ا و ا ‪.]75-74 :‬‬

‫‪32‬‬
 ‫خصائص الصراع‬
‫لت لص فيما لي‪:‬‬ ‫ا‬ ‫و ا ال ا‬

‫أوج‪ :‬أ أه د د ددا ال او د د ددا ج ت مل د د ددط و د د دطاا د د ددا وو د د ددطل أه د د ددا احل د د دده ىل د د ددص اهال وا ي د د دداا اهب د د ددا‬
‫ههد ددا ال اود ددا بد ددد أهد ددا احلد دده هد ددط عاود دداى ْل ىد د ل د د ْل وو ل د ددْل ف د ددط احلد دده الد د ذ ب د ددْل و د ددد لط‬
‫و لد د د ىد د د اجملاللد د ددة َل او د ددا أو الت د د د َ أو كد د د ل الشد د د ا أو‬ ‫ه َول د ددْل م د ددا ود د د ه ه ال د ددط‬
‫‪.‬‬ ‫و ق ا ياا ا‬ ‫مي‬ ‫ها فن‬

‫هنيد د ددا‪ :‬أ ا يد د دداا اهب د د ددا ا د د د وق ههد د ددا ال اود د ددا بد د ددد أهد د ددا احلد د دده ع ا جيد د ددد يد د دداا اجالد د دددال ىد د د‬
‫﴿هَكدتدلَ د د َ ﴾ [ا ا د ددد ‪ ]27 :‬ب د دده‬
‫احل د دده عي ال او د ددا ه د ددط ال ت د ددا وا د ددا لي د ددا وال د دددليا ىل د ددص ه د د ا ك د ددط كا ي د ددا َ‬
‫د ددط أ د د ب د د أاب د ددي فخي د دداا ا د ددا َل د د ة هه د ددا ال او د ددا ه د ددط احل د ددا اهب د ددا ف د ددن‬ ‫عب د ددا أ‬
‫و ق ا ياا ال ذ دا وهط‪:‬‬ ‫مي‬

‫ل د ددا‪ :‬ا يد دداا الد د ذ َييت د ددد لد د هد ددط ع د ددال أهد ددا احلد دده ىد د أهد ددا ال اود ددا وىد ددذ ْل وا فا د ددلة مد ددا‬
‫يد د دداا ا د د د ا بد د د اهال و د د د ل‬ ‫اد د ددط‬ ‫الشد د د ىية أ أهد د ددا ال اود د ددا د د د ا بد د ددا‬ ‫ود د د ه ه ال د د ددط‬
‫‪.‬‬ ‫ق ه ه ا ياا ال‬

‫اا د ددا‪ :‬أهند د بد د أود ددا هد د ا ا د ددطع بد د أهد ددا ال اود ددا ُد د ى ود د ة التد دددافه ههند د جيد ددَ أ د د ل أهد ددا‬
‫ال اوا ى اوت داف ْل هها احله وهنش هْل ل اول ْل ه اهال‪.‬‬

‫اب د ددا‪ :‬أ لد د د ا لف د دده أه د ددا ال او د ددا ولد د د ا و د ددالهْل مد د د أذ ا د ددة و ا د ددة ج ذ د ددد أه د ددا احل د دده‬
‫عج وه ا وج ذ د أها ال اوا عج ُ ا وىدواان وِ ا ىلص أها احله‪.‬‬

‫والود د ددا‪ :‬أ أهد د دا احلد د دده د د د ل ج لد د ددط طود د ددطل أهد د ددا ال اود د ددا وواود د ددَ ىلد د ددي ْل ُد د د ىا ه د د د‬
‫د د ددْل م د د ددا ك د د ددا ل د د دداي‬ ‫اهوك د د ددا أ د د دداللطهْل و تخ د د ددلطا ُ د د ددخفت ْل و ب د د ددخطا ال او د د ددا لل د د دده ال د د د ذ ب‬
‫َ افد د دة َ َمد د دا د َ د د دالَّلللطهنَ ْل‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل‬
‫﴿وكَد د داللطا المشد د د َّلل َ‬
‫ل‬ ‫﴿وكَد د داللطهْل َاد د د َج لَ د د دط َ فتدَد د دةِ﴾ [ال د د د ‪ ]193 :‬وكد د ددا ل د د دداي َ‬
‫َ‬
‫َ افة﴾ [التط ة‪.]36 :‬‬

‫‪33‬‬
‫لد د دده ل أهد د ددا ال اود د ددا‬ ‫ود د ددا ا‪ :‬أ ال د د د ا د د ددل أهد د ددا احلد د دده وال اود د ددا د د د ا أا ب د د ددتم ب د د د أ‬
‫وأهد د د ددا احلد د د دده ج قد د د دددأ ب اا د د د د وج د د د ددط و ولد د د د وج ل ت د د د ددي اطالثد د د د عي أ ل د د د ددطع ال د د د دداىة أو ل د د د ددص‬
‫اهال ىلص ب ل ة وااد ب احله أو ال اوا‪.‬‬

‫ب د ددا‪ :‬أ ال د د ا ب د ددا د ددل ال د د فل و د د ا ولو حا ل د ددط هه د ددا احل د دده ىل د ددص أه د ددا ال او د ددا وحا‬
‫ال د د ددُ مد د ددا كد د ددا ل د د دداي َّلل‬
‫اى﴾ [ ىمد د د ا ‪ ]140 :‬و مد د ددا كد د ددا أ د د ددط ود د ددفيا‬ ‫﴿وللد د د َ اهَ ع هند د د َد َّللاو َا دَ د د َ‬
‫ل ال د د د َّلل‬ ‫َ‬
‫كا“ احل ي ا و ا دا ىلي ا وهندا ىلي “اواا ال خااذ (‪.)2940‬‬

‫حو د د ا‪ :‬أ أه د ددا ال او د ددا ج ف د د د دْل ُ د ددي ب د د ي د دددهْل وو ي د ددا ْل ول د ددل ْل ىل د ددص أه د ددا احل د دده عج‬
‫﴿ولَد د دط َُد د دا َ ا َبد د دا اكدتَدتَد د د َا الد د د َّلل َ َّللبد د د دَ د د د َّللد َّللهْل َّللبد د د دَ د د د َّللد َبد د دا َود د دا َقْل الَديَّللَد د دا َولَ َّللد د د َّلل ا تَدلَفد د دطا‬
‫ل َ‬
‫ُ د دا ا ب د دا اكدتَدتَدل د دطا ولَ َّلل د د ا دف َ د دا ب د دا َّلل د ددد (‪[ ﴾)253‬ال د د ‪:‬‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل‬
‫َ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬ ‫فَم د د د ْل َب د د َب د د َ َوب د د د ْل َب د د َ َف د دَ َولَد دط َ َ َ‬
‫﴿ولَد دط َُ د دا َ َاُّد د َ َب د دا فَد َل د دطا﴾ [اههن د دداع‪ ]112 :‬ف د ددط ب ي د ددد ب ل د ددط و ي د دددهْل و د ددداى ْل ب د دده‬ ‫‪ ]253‬وكد ددا ل د دداي َ‬
‫ب د د د َّلليفا (‪﴾)76‬‬ ‫َّلل َّلل‬
‫ل د د د ب د د د ي م د د ددا ك د د ددا ل د د دداي ﴿فَد َ د د داللطا أَوليَ د د دا َ الش د د دي َا َّلل عَّلل َ ي د د د َد الش د د دي َا َّلل َ د د دا َ َ‬
‫﴿وأبلَّلل د دي َ د دْل عَّلل َ ي د د َّللدذ‬ ‫[ال د ددا ‪ ]76 :‬وهد ددط ب ا د ددا ي د ددد ل ا تد ددل هبد ددْل هود ددا أه د ددا احلد دده مد ددا كد ددا ل د دداي َ‬
‫ل (‪[ ﴾)183‬اهى د د د ال‪ ]183 :‬وكد د ددا ل د د دداي ﴿عَّلل د د دْل َّلليد د دددو َ َ يد د ددا (‪ )15‬وأَ َّلليد د ددد َ يد د ددا (‪[ ﴾)16‬ال د د ددااق‪:‬‬ ‫َّلل‬
‫َبتد د د ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫﴿وَب َ د د د وا َب د د د ا َوَب َ د د د َان َب د د د ا‬ ‫﴿وَب َ د د د وا َوَب َ د د دَ ا ﴾ [ ىم د د د ا ‪ ]54 :‬وك د د ددا ل د د دداي َ‬ ‫‪ ]16-15‬وكد د ددا ل د د دداي َ‬
‫َّلل‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل‬
‫ل (‪[ ﴾)51‬ال مد د ددا‪:‬‬ ‫َوهد د دْل َج َشد د د و َ (‪ )50‬فَد د داهنظ َ يد د د َ َ د د دا َ َىاكَد د دة َب د د د َّللهْل أَان َلبد د د َانهْل َوكَد د دطَب ْل أَكَ د د د َ‬
‫ال د د د‬ ‫‪ ]51-50‬وهد د د ا ال يد د ددد بد د د ك د د ددا أهد د ددا ال اود د ددا ج ضد د د أهد د ددا احلد د دده بد د ددا لابد د دطا بتم د د د ل َّبد د د‬
‫﴿وعَّلل لَ َّلل وا َولَدتد طا َج َضُّ ْل َ يدهْل َُيد ا﴾ [ ىم ا ‪.]120 :‬‬ ‫والت طل ما كا ل اي َ‬
‫د د ددط و د د ددت يا ىلد د ددص أهد د ددا احلد د دده ه لولتد د د ول لد د د كطلد د د بد د دددل ت د د ددلل‬ ‫ىاُد د د ا‪ :‬أ ال اود د ددا كد د ددد‬
‫في د ددا ىلد ددي ْل و د د ْل ل د د ب مد ددا ل د د كد ددط ال اود ددا و د دطلت وب مد ددا اهن د د لولت د د و ل د د فد ددن ال اك د ددة‬
‫ل لا ما هوليا ل ا ت ل ولىال ا خل ل‪.‬‬ ‫وت ط‬

‫ف د د ددد لت د د دداث الظلمد د ددا و ضد د د احلد د دده ه فد د ددف بد د د الفد د دفا ول د د د عي اد د ددل فد د ددن ال د د ددطا ج‬
‫َّلل َّلل‬ ‫َّلل‬
‫َ ا َهَ لد د د َُ أ ََان َواود د دلي ع ا َ‬‫د د ددد وأ د د دده و لد د ددط د د ددط احلد د دده وكد د ددد كد د ددا ل ه تا د د د ‪ َ ﴿ :‬تَد د د َ‬
‫ى َّللذ ِذ (‪[ ﴾)21‬اجملاللة‪]21 :‬‬ ‫كَ َّللط م‬
‫ذ َ‬

‫‪34‬‬
 ‫احل د ددالذ ىش د د ‪ :‬أ ال اك د ددة لا م د ددا هه د ددا احل د دده ىل د ددص أه د ددا ال او د ددا و د دطا أ د ددا ل د د ى د د ال د د ا‬
‫ا د ددي احمل د د وه د دده أه د ددا ال او د ددا م د ددا ه ك د د اههن ي د ددا ال د ددا ل أو ى د د اجل د ددال وال ت د ددا والت د د َ‬
‫ل (‪[ ﴾)128‬اهى د د د ال‪ ]128 :‬وكد د ددا ل د د دداي‬ ‫َّلل َّلل َّلل‬
‫﴿وال َاكَ د د دة للمت د د د َ‬ ‫َّ د د دددذ أهد د ددا احلد د دده و ل د د د مد د ددا كد د ددا ل د د دداي َ‬
‫ل (‪[ ﴾)5‬ال د د د ‪]5 :‬‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل‬
‫ل َوََن َلَ د د دْل أَ مد د دة َوََن َلَ د د دْل الد د د َط َّللااث َ‬ ‫﴿وهن َّلل د د ددد أَ َمند د د َىلَد د دص الد د د َّلل َ اوتضد د د َّللفطا َّلله اهَا َّلل‬
‫َ‬
‫ل﴾ [ال د د ددطا‪]55 :‬‬‫احلَا َّلل لَيَ د د دتَخلَّلل َف د ْل َّلله اهَا َّلل‬ ‫وك د د ددا ل د د دداي ﴿وى د د د َد ا ال د د د َّلل ب د د دطا َّللب د د د ْل وى َّللمل د د دطا ال د د د َّلل‬
‫ََ‬ ‫َ َ‬ ‫ََ‬
‫احلط َ (‪﴾)105‬‬ ‫طا َّللبد د د د د د د َّللد الد د د َّلل َّلل أَ اهَال َّللثد د د دا َّللى د د د َّللالذ ال د د د َّلل‬ ‫وكد د ددا ل د د دداي ﴿ولََ د د دد َ تَد دَد د دا َّلله الذ د د د َّلل‬
‫ََ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫[اههن يد د ددا ‪ ]105 :‬و مد د ددا كد د ددا ه كد د ددا هيب ود د ددفيا ى د د دددبا كد د ددا لد د د ع احلد د د يد د د ْل و د د ددل ال ود د ددط د د ددلص ل‬
‫ىليد د د وود د ددلْل ود د د ا كا “و د د د ل ال ود د ددا ل تلد د ددص مث ل د د ددط د د ددْل ال اك د د ددة”اواا ال خد د ددااذ (‪ )2940‬وكد د ددا‬
‫طا ا َّلل َّللََّفد د د د َط َّللاه َّلل ْل َو ََي َ» ا عَّللج أَ د د دتَّللْل هن د د د َطاا َولَد د دط َ د د د َّللاَ ال َ د د دافَّلل و َ (‪﴾)32‬‬ ‫َّلل‬
‫ل د د دداي ﴿ َّلل د د دددو َ أَ ف د د دطا هن د د د َ‬
‫طاَّللا َولَد د دط َ د د د َّللاَ ال َ د د دافَّلل و َ (‪﴾)8‬‬
‫طا ا َّلل َّللََّف د د دط َّللاه َّلل ْل وا بد د دتَّلل ُّْل هند د د َّلل‬
‫َ َ‬
‫َّلل َّلل‬
‫[التط د د ددة‪ ]32 :‬وكد د ددا ل د د دداي ﴿ َّلل د د دددو َ لي ف د د دطا هند د د َ‬
‫[ال ‪.]8 :‬‬

‫د د ى د ددد د دطلة ال او د دداً ف د ددا ‪ :‬د د ه أ د ددل ب د د أو د ددا أ‬ ‫و د د ا د ددا أهن د د و د د ا احل د دده أ د د‬
‫اوت ‪.‬‬

‫ال د د ددا ىشد د د ‪ :‬أ ل ل د د دداي كد د ددد ت د د د ههد د ددا احلد د دده ىلد د ددص أهد د ددا ال اود د ددا ف د د د ود د د اهن ومي د د دده‬
‫ال اود ددا وأهلد د مد ددا ه اد ددا أ د د اههن يد ددا وأكد دطاب ْل وعهن د د ود د اهن أهد ددا ال اود ددا د د ا بد د ى د دددا‬
‫وكد ددد ت د د ههد ددا احلد دده ىلد ددص أهد ددا ال اود ددا َّ د دددذ أهد ددا احلد دده مد ددا ه اد ددا ال د د د ددلص ل ىليد د وود ددلْل‬
‫﴿وَحن د د هنَد د ََف َّلل د د دْل أَ َّلل د ديَ ْل ا َّلل َد د د َ ا َّللبد د د‬
‫َ‬ ‫ب د دده كطبد د د وك د ددد ك د ددا ل د دداي ه اجلم د دده د ددل اهب د د‬
‫َّللى َّللد َّللا أَو َّللََّ َّللد َا﴾ [التط ة‪.]52 :‬‬

‫ال ال د ددن ىشد د د ‪ :‬أ ل ل د دداي ك د ددد ميل د ددي هه د ددا ال او د ددا وج د د د هبْل ه الد د ددهنيا و د د د ىد د د ْل ال د د د ا‬
‫﴿ج دَ هن د د َ لَد َ لُّد دَ ال د د َّلل َ َ َف د د وا َّلله ال د دَّلل َن َّللل (‪)196‬‬
‫عي د ددطع ال يابد ددة وه د د ا أُد ددد ىلد ددي ْل مد ددا كد ددا ل د دداي َ‬
‫َّلل‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل‬
‫﴿وَج َم َ د د د د َُ ا َ‬ ‫ُ الم َ د د د دال (‪ [ ﴾)197‬ىم د د د د ا ‪ ]197-196 :‬وكد د د ددا َ‬ ‫َبتَد د د دا ِ كَليد د د د ِدا مث َب د د د دخ َواهْل َو َ د د د د ْل َو د د د د َ‬
‫ل ب َّلل َّللد د د دي‬ ‫َّلل َّلل‬ ‫َّلل َّلل‬ ‫َّلل َّلل‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل‬
‫َد د د دافن َىمد د د دا دَ َمد د د دا الظد د د دالمط َ عَّللمندَد د دا د د د د َ هْل ليَ د د د دطع لَشد د د د َخ فيد د د د اهَ َ د د د داا (‪ )42‬ب د د د د َ‬
‫وو َّلل ْل َج دَ لَ ُّد عَّلللَي َّلل ْل وَ فد ْل َوأَفَّلل َدقْل َه َطا ِ (‪[ ﴾)43‬ع اهيْل‪.]43-42 :‬‬ ‫ا َّلل‬

‫‪35‬‬
‫وكد د ددا ل د د دداي ﴿فَد د د َ اهْل َضطبد د دطا َودَل َ د د دطا َاد د د َنكد د دطا َد د دطَب ْل الد د د َّللذ ط َىد د ددو َ (‪َ )42‬د د دطَع َض ود د دط َ‬
‫اض َّللود د دَاىا َ د د دخَ ْل عَّلل َي هن د د دَ طفَّللضد د دط َ (‪ َ )43‬ا َّللُد د د َة أَ َ د د دااهْل لَد د د َه ْل َّلللد د دةِ َلَّللد د د َ اليَ د د دطع‬
‫َّللبد د د اهَود د د َد َّلل‬
‫َ‬
‫طىدو َ (‪[ ﴾)44‬ا اا ‪.]44-42 :‬‬ ‫َّلل‬
‫ال ذ َ اهنطا َ‬
‫أها ال اوا ه الدهنيا أاياان‪.‬‬ ‫ا ل ال ا ل‬ ‫وكد‬

‫ال ا د دده ىش د د ‪ :‬أ ال او د ددا ك د ددد جي د ددا لل د دده ف د د ة عب د دا ل د د واا وعب د ددا جب د د ا وعب د ددا ل د دددع ب فت د د‬
‫أو ل طل ال ف ط ل أ د ا م ال ي ‪.‬‬

‫ا د ددابُ ىش د د ‪ :‬أ الت د ددخ واجل د د اق ل د دديَ أه د ددا ال او د ددا م د ددا ل د دديَ أه د ددا احل د دده وأ أه د ددا ال او د ددا‬
‫ت د ددخ ط بد د د ود د د ة ا داف د ددة م د ددا ت د ددخ أه د ددا احل د دده ب د ددالاع أه د ددا احل د دده د ددداف ط ْل ك د ددا ل د دداي ﴿عَّلل لَ طهند د دطا‬
‫َ لَمد د دط َ فَد د دَّللن ْل ََيلَمد د دط َ َ َمد د دا َ لَمد د دط َ ﴾ [ال د د ددا ‪ ]104 :‬وكد د ددا ل د د دداي ﴿عَّلل َمي َ د د د ْل كَد د د ِق فَد َ د د دد َبد د دُ ال َ د د دطَع‬
‫كَد ِق َّللب دل ﴾ [ ىم ا ‪ ]140 :‬وع ا أها احله كد جي لط َّ ْل وكياو ‪.‬‬

‫ال د ددالى ىش د د ‪ :‬أ أه د ددا ال او د ددا ك د ددد ت د ددااىط فيم د ددا ي د د ْل ول د ددط ال ل د ددة في د د ل ك د ددطل م د ددا ك د ددا‬
‫ل َوه د د د دْل َّللب د د د د دَ د د د د َّللد َلَ د د د دَّلل َّلل ْل َو د د د ديَد لَّلل ط َ (‪َّ )3‬لله َّللض د د د د َّلله‬
‫ل د د د دداي ﴿ا (‪ )1‬لَّللَ د د د د َّلل ال د د د دُّوع (‪َّ )2‬لله أَل ََن اهَا َّلل‬
‫ل﴾ [ال وع‪ ]4-1 :‬و ل ه ا ال وع وفااى‪.‬‬ ‫َّلل َّلل‬
‫و َ‬
‫أه د ددا‬ ‫ال د ددا ه ىش د د ‪ :‬أ أه د ددا احل د ده ك د ددد ت د ددااىط فيم د ددا ي د د ْل و د ددط ه د د ا اهب د د و د د ا لض د د‬
‫شد د دلطا ولَد د د َهَ َّللا د د دْل﴾ [اههنفد د ددا ‪:‬‬
‫َ‬ ‫﴿وَج لَدَد د د َااىطا فَدتَدف َ َ‬
‫احلد د دده ول د د ددلل أهد د ددا ال اود د ددا ىلد د ددي ْل مد د ددا كد د ددا ل د د دداي َ‬
‫‪ ]46‬وه د د د ا م د د ددا و د د دديخيت ه ا د د ددد ن ب د د ددلْل (‪ )2889‬وفي د د د “ وع ا» ك د د ددا ‪ :‬هم د د ددد ع ع ا كض د د ددي‬
‫كض د د ددا فنهن د د د ج د د د ل وع أى يت د د د هبت د د د أج أهل د د ددْل د د د ة ىاب د د ددة‪ .‬وأج أو د د ددلل ىل د د ددي ْل ى د د دددوا ب د د د‬
‫ود د ددطل أهنف د د د ْل د د ددت ي يضد د ددت ْل ولد د ددط اوتمد د دده ىلد د ددي ْل بد د د َّك ااهد د ددا ‪ -‬أو كد د ددا ‪ :‬بد د د د د ددل أك ااهد د ددا ‪-‬‬
‫ضا و ىب ض ْل ضا وه ا بشاهد ه التاا خ‪.‬‬ ‫ض ْل ل‬ ‫ط‬ ‫ا‬

‫اهب د ددة‬ ‫ال د دداب ىشد د ‪ :‬أ و د ددطا أهد ددا احلد دده كد ددد ضتلد د َ د ددتنل اهاب د دة واهب د ددة ففد ددي د د‬
‫د ددتلل ىل د ددي ْل أه د ددا ال او د ددا‬ ‫ىل د ددص أه د ددا ال او د ددا وه ضد د د ا طهند د دطا بد د د فا‬ ‫طهن د دطا أك د ددط و د دداه‬

‫‪36‬‬
 ‫ىل د ددص أه د ددا ال او د ددا وه ض د د ا ت د ددلل ىل د ددي ْل أه د ددا ال او د ددا‬ ‫اهاب د ددة طهن د دطا و د دداه‬ ‫و دد ل ه دد‬
‫وه ا بشاهد طاكه احلا ‪.‬‬

‫د ددلص‬ ‫التاود دده ىشد د ‪ :‬أ الظ د ددطا ال لد ددي ههد ددا ال اود ددا ىلد ددص أهد ددا احلد دده ا د ددط طهنيد ددا ه أبد ددة ال د د‬
‫تخ لطا ُخفة أها احله‪.‬‬ ‫لل أها ال اوا ىلص أها ا‬ ‫ل ىلي وولْل وا ىن أ‬

‫اهال‬ ‫ىد د د ثد د ددطَ ابد د ددي ل ى د د د كد د ددا ‪ :‬كد د ددا اود د ددط ل د د ددلص ل ىليد د د وود د ددلْل‪ :‬ع ل اول‬
‫ب د د د ددا وأى يد د د د ال د د د ددذ اهمحد د د د‬ ‫ف أ د د د د بشد د د ددااك ا وب ااهبد د د ددا وع أبد د د د ود د د ددي ل بل د د د ددا بد د د دا اول‬
‫وع ود د د ددخل ا» هبد د د ددل أج ل د د د ددا د د د د ة ىابد د د ددة وأج د د د ددلل ىلد د د ددي ْل ىد د د دددوا بد د د د ود د د ددطل‬ ‫واه د د د ددي‬
‫أهنف د د د د د ْل في د د د د ددت ي يضد د د د ددت ْل وع ا» كد د د د ددا ‪ :‬همد د د د ددد ع ع ا كضد د د د ددي كضد د د د ددا فنهند د د د د ج د د د د د ل وع‬
‫أى يت د د د هبت د د د أج أهل د د ددْل د د د ة ىاب د د ددة‪ .‬وأج أو د د ددلل ىل د د ددي ْل ى د د دددوا ب د د د و د د ددطل أهنف د د د ْل د د ددت ي‬
‫ض د د د ْل‬ ‫د د ددط‬ ‫يض د د ددت ْل ول د د ددط اوتم د د دده ىل د د ددي ْل ب د د د َّك ااه د د ددا ‪ -‬أو ك د د ددا ‪ :‬ب د د د د د ددل أك ااه د د ددا ‪ -‬ا د د د‬
‫ضا و ىب ض ْل ضا اواا ب لْل (‪.)2889‬‬ ‫ل‬

‫د د اها اب د ددي ل ى د د ك د ددا ‪ :‬د ددلص د ددا او د ددط ل د ددلص ل ىلي د د وو د ددلْل د ددن‬ ‫د ددا‬ ‫وى د د‬
‫ل د د ل د ددلي ا ك د ددا ‪ :‬أو د ددا ع د ددا د ددن ا د ددة واه د ددة‬ ‫د ددن‬ ‫د ددلي‬ ‫فخوا د ددا‪ .‬ك د ددالطا‪ :‬او د ددط ل‬
‫وع و د د د ددخل ل في د د د ددا ث د د د ددن فخى د د د ددا اث ت د د د ددل وب د د د د واا د د د ددد و د د د ددخلت أ ج ل د د د د أب د د د ددل د د د د ة‬
‫د د د هْل فخى اهني د د ددا وود د ددخلت أ ج د د د ه ض د د د ْل‬ ‫فخى اهني د د ددا وود د ددخلت أ ج د د ددلل ىلد د ددي ْل ىد د دددوا ب د د د‬
‫فم ي ا اواا الفب ذ (‪.)2175‬‬ ‫َّى‬

‫وىد د د أيب بالد د د اهُد د د ذ ابد د ددي ل ى د د د كد د ددا ‪ :‬كد د ددا اود د ددط ل د د ددلص ل ىليد د د وود د ددلْل‪ :‬عَّلل ل‬
‫ى د ددذ وو د ددا أو د دداا ْل ب د د ث د ددنض د ددن ‪ :‬أ ج د دددىط ىل د ددي ْل هن د ددي ْل فت ل د دطا كي د ددا وأ ج ظ د د أه د ددا‬
‫‪.‬‬ ‫ال اوا ىلص أها احله وأ ج ِتم طا ىلص بنلة اواا أ ط لاول (‪ )4253‬وفي ب‬
‫﴿وال َ د د َّلل‬‫م د ددا ك د ددا ل د دداي َ‬ ‫ال ش د د و ‪ :‬أ د ددفة أه د ددا احل د دده أ د ددْل تطا د ددط َحل د دده ال د د ذ ه د ددْل ىلي د د‬
‫َولَد َطا َ د د د دطا َّللَحلَد د د د َّلله َولَد َطا َ د د د دطا‬ ‫احلا َّلل‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل‬ ‫َّلل‬
‫(‪ )1‬ع ا َّلل هن َ د د د دا َ لَف د د د دي د د د د (‪ )2‬عج ال د د د د َ َب د د د دطا َو َىمل د د د دطا ال د د د د َ‬
‫َل اود د ددا الد د د ذ هد د ددْل ىليد د د‬ ‫َّللَل د د د َّلل (‪[ ﴾)3‬ال د د د ‪ ]3-1 :‬و د د د ل بد د د د د ددفة أهد د ددا ال اود د ددا أ د د ددْل تطا د د ددط‬

‫‪37‬‬
 ‫ُ واجلَّللد د َّلل د د َّلل‬
‫طاي دَ ض د د ْل عَّلل َي دَ د د‬ ‫م د ددا ك د ددا ل د دداي ﴿وَ د د َ لَّلل َ و لَ د دا لَّلل د د َّللا هنَد دَّلل ى د دد ْوا َُ د دي َّلل‬
‫او َ َّلل‬
‫ل ا هن د د َّلل َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬
‫ل ال َ طَّلل واا َولَط َُا َ َاُّ َ َبا فَد َلطا فَ َ اهْل َوَبا دَف َفو َ (‪[ ﴾)112‬اههن اع‪.]112 :‬‬ ‫ا َ‬
‫ل د دددوهْل‬ ‫ىلد ددص احلد دده كد دداه‬ ‫احلد ددالذ وال شد د و ‪ :‬أهند د ج د دذا ه د دداا وا فد ددة ب د د أهد ددا احلد دده ود دداه‬
‫ددد د ل‬ ‫د د د ددالف ْل مد د د ددا ود د د ددا‬ ‫د د د د ْل وج بد د د د‬ ‫د د د دداللط ىلد د د ددص احلد د د دده الد د د د ذ ب د د د ددْل ج ضد د د د هْل بد د د د‬
‫لص ل ىلي وولْل‪.‬‬ ‫ا تطال ى ال‬ ‫اهاال ن ال‬

‫د ددلص ل ىلي د د وو د ددلْل ك د ددا ‪ :‬ج د دذا انى ب د د‬ ‫د د ُ د د ة اب د ددي ل ى د د ى د د ال د د‬ ‫ىد د ا د د‬

‫اواا ال خااذ (‪.)3640‬‬ ‫ا َيلي ْل أب ل وهْل واه و‬ ‫أبل واه‬

‫د ددلص ل ىليد د وود ددلْل د ددط ‪ :‬ج لد دذا‬ ‫د د ال د د‬ ‫وىد د ود ددا د د ى د ددد ل ابد ددي ل ى د د كد ددا ‪:‬‬
‫عي طع ال يابة اواا ب لْل (‪.)156‬‬ ‫وا فة ب أبل اللط ىلص احله واه‬

‫وىد د ثد ددطَ ابد ددي ل ى د د كد ددا ‪ :‬كد ددا اود ددط ل د ددلص ل ىليد د وود ددلْل‪ :‬ج لد دذا وا فد ددة بد د أبد ددل‬
‫اواا ب لْل (‪.)1920‬‬ ‫ْل ا َييت أب ل وهْل ل‬ ‫ىلص احله ج ض هْل ب‬ ‫واه‬

‫ه ا ال ا ب تفال ب الشيخ أيب ب َ ال طاذ ه تا لىط ا اوبة‪.‬‬ ‫و‬

‫لىطاان ا احلمد ه ا ال ا ل‬ ‫و‬

‫‪38‬‬
39