ĐIỀU HÒA BIỂU HIỆN GEN

MỞ RỘNG
Tại sao hệ gen eukaryote lại cần
nucleosome và histone là một trong những
protein bảo thủ nhất trong tiến hóa ?

ĐINH ĐOÀN LONG

Néi dung

Sù ®iÒu hßa ë prokaryote

Sù ®iÒu hßa ë Eukaryote

T¹i sao hÖ gen eukaryote l¹i cÇn nucleosome

vµ histone lµ mét trong nh÷ng protein b¶o
thñ nhÊt trong qu¸ tr×nh tiÕn hãa?
 Mét sè ®Æc ®iÓm cÊu tróc gen

- Sù biÓu hiÖn cña gen ®îc kiÓm so¸t chÆt chÏ. Kh«ng ph¶i tÊt c¶ c¸c gen
cã trong ADN cña tÕ bµo ®Òu ®îc biÓu hiÖn. Nh÷ng gen kh¸c nhau ®îc
ho¹t hãa biÓu hiÖn ë nh÷ng tÕ bµo kh¸c nhau.

3
 ®iÒu hßa gen ë prokaryote

- Sinh vËt ®iÒu hßa ho¹t ®éng cña gen sao cho chØ s¶n phÈm cña gen cÇn
thiÕt cho c¸c chøc n¨ng cña tÕ bµo míi ®îc sinh ra. §iÒu ®ã cho phÐp tÕ
bµo ®¸p øng l¹i c¸c yªu cÇu cña m«i trêng.
- Trong hÖ gen tån t¹i nh÷ng gen thêng xuyªn ë tr¹ng th¸i häat ®éng,
khi ®îc ®iÒu khiÓn sù biÓu hiÖn cña gen gi¶m ®i hoÆc “t¾t” h¼n. Nh÷ng
gen nµy thêng lµ nh÷ng gen m· hãa cho c¸c lo¹i protein tham gia vµo
c¸c qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt quan träng (thêng xuyªn diÔn ra), nh c¸c gen
m· hãa enzym tham gia qu¸ tr×nh ®êng ph©n glucoza, tæng hîp c¸c axit
amin. Nh÷ng gen nµy ®îc gäi lµ nh÷ng gen c¬ ®Þnh (constitutive genes).
- Ngîc l¹i tån t¹i nh÷ng gen thêng xuyªn ë tr¹ng th¸i ho¹t ®éng yÕu
(v.d. Lac Operon), hoÆc kh«ng ho¹t ®éng. Khi cã yªu cÇu, sù ®iÒu khiÓn
lµm biÓu hiÖn cña nh÷ng gen nµy t¨ng lªn. Nh÷ng gen ®ã ®îc gäi lµ
nh÷ng gen kÝch øng (inducible genes)

4
®iÒu hßa gen ë prokaryote
Gen được điểu hòa bởi:
• Tốc độ phiên mã
• Thời gian tồn tại mARN
• Tốc độ dịch mã
• Thoái hóa protein

5
 ®iÒu hßa gen ë prokaryote
M« h×nh Lac Operon

1961: Monod và François Jacob phát hiện ra mô hình operon khi

nghiên cứu các dòng tế bào E. coli đột biến gen sử dụng lactose.
Operon – là một đơn vị DNA mang các gen nằm liền kề với nhau được
điều khiển chung bởi một trình tự khởi đầu phiên mã (promoter) và
một trình tự chỉ huy (operator), một trình tự kết thúc phiên mã
(terminator). Chúng cùng được biểu hiện đồng thời để đáp ứng sự
thay đổi của môi trường.
6
 ®iÒu hßa gen ë prokaryote

• Khái niệm về protein dị hình (allosteric protein) và

hai kiểu điều khiển operon bởi chất ức chế

Promoter Operator Genes

DNA

Active Active
repressor repressor
Tryptophan

Inactive Inactive
repressor repressor
Lactose

lac OPERON trp OPERON

7
 ®iÒu hßa gen ë prokaryote

- Lac Operon.

8
 ®iÒu hßa gen ë prokaryote

- Lac Operon.

a) CÊu tróc vïng ®iÒu khiÓn operon Lac

Tr×nh tù liªn kÕt CAP ARN polymerase liªn kÕt vµ bao phñ ®o¹n tr×nh tù nµy

mARN
5’ CAACGCAATTAATGTGAGTTAGCTCACTCATTAGGCACCCCAGGCTTTACATTTATGCCTCCG GCTCGTATGTTGTGTGGAATTGTGAGCGGATAACAATTTCACACAGGAAACAGCT
3’ G T T G C G T T A A T T A C A C T C A A T C G A G T G A G T A A T C C G TG G GGTC C G A A A T G T A A A T A C G G A G G C C G A G C A T A C A A C A C A C C T T A A C A C T C G C C T A T T G T T A A A G T G T G T C C T T T G T C G A
-35 -10 +1

LacI liªn kÕt vµ bao phñ ®o¹n

tr×nh tù nµy (operator)
b) Tr×nh tù operator (O) cña operon Lac
5’ A A T T G T G A G C G G A T A A C A A T T
3’
T T A A C A C T C G C C T A T T G T T A A

2 tr×nh tù lÆp l¹i ®¶o chiÒu qua cÆp nucleotit

11
H×nh 5.5. CÊu tróc vïng ®iÒu khiÓn cña operon Lac. a) Tr×nh tù nucleotit vµ cÊu tróc cña
vïng ®iÒu khiÓn cho thÊy vÞ trÝ CAP ngay phÝa tríc promoter, cßn vÞ trÝ liªn kÕt cña protein øc
chÕ LacI n»m "gèi" lªn promoter. b) Tr×nh tù operator (O) gåm hai ®o¹n tr×nh tù lÆp l¹i ®¶o
chiÒu, ®èi xøng qua cÆp nucleotit sè 11.

9
 ®iÒu hßa gen ë prokaryote
Các gen cấu trúc của Lac Operon

lac Z – mã hóa b- galactosidase

lac Y – mã hóa permease

lac A – mã hóa cho một enzym galactoside acetylase

10
®iÒu hßa gen ë prokaryote

11
 ®iÒu hßa gen ë prokaryote

- Lac Operon. OPERON

Trình tự
Gen điều hòa Promoter chỉ huy Các gen cấu trúc
LacI

ADN

mARN

ARN polymerase
Protein Chất ức chế không gắn được
hoạt động vào promoter

OPERON hoạt động yếu khi không có lactose, hoặc có hàm lượng cao của CAP-cAMP

ADN
RNA polymerase
bound to promoter
mARN

Protein

Chất ức chế
Lactose bất hoạt Enzym tham gia thủy phân lactose

OPERON hoạt động mạch nhờ lactose bất hoạt chất ức chế và hàm lượng cao của CAP-cAMP

12
 ®iÒu hßa gen ë prokaryote

- Trp Operon.

13
 ®iÒu hßa gen ë prokaryote

C¸c yÕu tè sigma () thay thÕ

- Phần lớn gen ở prokaryote được phiên mã bởi ARN polymerase
mang yếu tố 70. Tuy vậy, nhiều gen khác được phiên mã bằng các
yếu tố  khác. Qua đó, bộ máy phiên mã được huy động đến các gen
vào các thời điểm khác nhau.
-Việc sử dụng các yếu tố  thay thế là một cơ chế “lập trình” sự biểu
hiện của gen.
Ví dụ: 32 là yếu tố hoạt động khi có tín hiệu sốc nhiệt
54 yếu tố hoạt động ở các gen chuyển hóa Nitơ
Ở B. subtilis, 70 28  n

14
 ®iÒu hßa gen ë prokaryote

Qui t¾c dÞ h×nh víi protein

NtrC
ARN polymerase

glnA

Gen ở trạng thái hoạt hóa

Promoter

H×nh 5.10. Sù ho¹t hãa gen bëi NtrC. Promoter cña gen glnA ®îc
ARN polymerase mang yÕu tè 54 nhËn biÕt. MÆc dï kh«ng ®îc minh
häa trªn h×nh, NtrC thùc tÕ t¬ng t¸c víi tiÓu phÇn 54 cña enzym. ë
®©y, NtrC ®îc minh häa nh mét protein d¹ng phøc kÐp (dimer), nhng
thùc tÕ d¹ng phøc cña nã phøc t¹p h¬n.

15
 ®iÒu hßa gen ë prokaryote

Qui t¾c dÞ h×nh víi ADN

a)
MerT

-35 MerR -10

Hg2+

b)
MerT

-35 MerR -10

H×nh 5.11. Sù ho¹t hãa gen bëi MerR. Các trình tự "-35" và "-10" không trực
diện với nhau trên trục của promoter. (a) Khi không có Hg2+, MerR liên kết vào
promoter ở dạng không hoạt động. (b) Khi có Hg2+, MerR vặn xoắn trục khung
ADN làm các trình tự liên ứng trở nên trực diện, đồng thời khoảng cách giữa
chúng ngắn lại, phù hợp cho sự liên kết của ARN polymerase.

16
Néi dung

Kh¸i niÖm

Mét sè ®Æc ®iÓm cÊu tróc gen

Sù ®iÒu hßa ho¹t ®éng gen ë prokaryote

Sù ®iÒu hßa gen ë Eukaryote

17
Sù ®iÒu hßa gen ë Eukaryote
Gen của eukaryote được điểu hòa bởi:
• Cấu hình NST
• Tốc độ phiên mã
• Quá trình hoàn thiện mARN
• Quá trình vận chuyển mARN
• Thời gian tồn tại (thóai hóa) mARN
• Tốc độ dịch mã (tổng hợp protein)
• Quá trình thoái hóa protein

18
 Sù ®iÒu hßa gen ë Eukaryote
Promoter vµ c¸c tr×nh tù ®iÒu hßa
• N»m ngîc dßng cña vÞ trÝ khëi ®Çu phiªn m·.
• §iÒu khiÓn ho¹t ®éng cña gen qua ¸i lùc t¬ng t¸c víi enzym RNA
polymerase t¹i tr×nh tù khëi ®Çu phiªn m· (vÝ dô: hép TATA).
• C¸c promoter ®îc ho¹t ho¸ bëi c¸c protein nh©n tè phiªn (TF).
C¸c TF cã kh¶ n¨ng liªn kÕt ®Æc hiÖu víi c¸c tr×nh tù ®iÒu khiÓn).
CÇn ph©n biÖt c¸c TF víi c¸c IF.
• C¸c promoter cã thÓ ®îc ®iÒu hoµ ©m tÝnh hay d¬ng tÝnh.

19
 Sù ®iÒu hßa gen ë Eukaryote
C¸c Enhancer
• Cã thÓ ë nguîc dßng hay xu«i dßng gen.
• C¸c TF liªn kÕt víi c¸c ®o¹n enhancer ®Æc hiÖu; liªn kÕt ®uîc quyÕt
®Þnh bëi tr×nh tù DNA.
• Sù liªn kÕt cña TF t¹i enhancer thóc ®Èy TF tu¬ng t¸c víi TIC
(phøc hÖ khëi ®Çu phiªn m·) vµ thóc ®Èy sù häat ®éng cña phøc hÖ
nµy.

20
 Sù ®iÒu hßa gen ë Eukaryote
TF Liên kết vào các trình tự tăng cường

• Sự liên kết của TF vào trình tự tăng cường có thể

làm tăng tốc độ phiên mã lên 100 lần hoặc hơn.
21
 Sù ®iÒu hßa gen ë Eukaryote

lac repressor

basic

Xoắn uốn xoắn

Ngón tay kẽm

Khóa kéo Leucine

Các vùng liên kết ADN:

• Các trình tự đặc thù của prôtêin liên kết với trình tự nucleotit đặc thù của ADN
• Tương tác mạnh (có thể có tới 20 aa tương tác với các nucleotit)

22
 Sù ®iÒu hßa gen ë Eukaryote

(a) (b)
Vïng g¾n
ADN

uèn C¸c chuçi xo¾n

(c)

Chuçi xo¾n  Kho¸ kÐo

leucine (leu)

Vïng cã tÝnh
baz¬ (kiÒm)

23
 Sù ®iÒu hßa gen ë Eukaryote
§Æc ®iÓm chung
Nhìn chung, sự điều hòa biểu hiện gen ở eukaryote có thể được
thực hiện ở tất cả các bước như ở vi khuẩn, ngoài ra còn có một
số bước bổ sung.
• Sự cắt-nối intron và hoàn thiện mARN.
• Các cấu trúc nucleosome (thể nhân) và các dạng biển đổi của chúng
ảnh hưởng đến sự biểu hiện của các gen. Chúng ta biết rằng, ADN hệ
gen eukaryote thường được đóng gói cùng với các protein histone trong
cấu trúc nucleosome. Cấu trúc này làm giảm khả năng biểu hiện của
nhiều gen nếu không có sự “hỗ trợ” của các protein hoạt hóa. Các tế bào
eukaryote thường có một lượng lớn các enzym có chức năng tái cấu trúc
nucleosome, hoặc cải biến các histone. Sự có mặt của chúng thường làm
thay đổi cấu trúc nucleosome, qua đó bộ máy phiên mã nói riêng và các
protein liên kết ADN khác nói chung có thể tiếp cận được các gen cần
biểu hiện. Như vậy, ở prokaryote, chúng ta không gặp cấu trúc
nucleosome; còn ở eukaryote, đây là một cơ chế cơ bản tham gia điều
hòa biểu hiện của các gen.

24
 Sù ®iÒu hßa gen ë Eukaryote
§Æc ®iÓm chung
• Các gen ở eukaryote thường đồng thời được điều khiển bởi nhiều
yếu tố điều hòa hơn hẳn so với các gen prokaryote điển hình. Nếu ở
vi khuẩn, vị trí liên kết của các protein điều hòa thường là các trình tự
ngắn, rời rạc ở gần gen trên phân tử ADN, thì ở eukaryote, mỗi gen
thường đồng thời có nhiều vị trí liên kết của các protein điều hòa khác
nhau và chúng có thể nằm rất xa tính từ vị trí của gen.
Promoter
Trình tự điều hòa
Vi khuẩn

Nấm men

Người

25
 Sù ®iÒu hßa gen ë Eukaryote
C¸c c¬ chÕ ®iÒu hßa phiªn m· chung
• C¸c protein ho¹t hãa ë eukaryote thêng cã trung t©m ho¹t hãa t¸ch
biÖt miÒn liªn kÕt ADN.
• C¸c protein ®iÒu hßa ë eukaryote sö dông c¸ch nhËn biÕt ADN
gièng prokaryote, nhng thêng cã nhiÒu miÒn liªn kÕt ADN kh¸c
nhau.
• MiÒn liªn kÕt ADN cã cÊu h×nh æn ®Þnh h¬n, nhng miÒn ho¹t hãa cã
tÝnh linh ho¹t cao.
C¸c phøc hÖ ®iÒu hßa ho¹t ®éng gen ë eukaryote
• C¸c protein ®iÒu hßa thêng cã xu híng tæ hîp víi nhau ®Ó tÝch hîp
tÝn hiÖu.

26
 Sù ®iÒu hßa gen ë Eukaryote
§iÒu hßa gen qua bíc khëi ®Çu phiªn m·
• C¬ chÕ huy ®éng phøc hÖ phiªn m· tíi gen vÒ nguyªn t¾c gièng
prokaryote, nhng rÊt kh«ng phæ biÕn ë eukaryote. Chñ yÕu chØ lµ
kiÓu chuyÓn tõ tr¹ng th¸i “®ãng” sang “më”.
• C¸c yÕu tè ho¹t hãa thêng huy ®éng c¸c enzym c¶i biÕn nuclesome
vµ gi¶i phãng tr¹ng th¸i bÝt gen ®Ó phøc hÖ phiªn m· cã thÓ tiÕp cËn
vµ biÓu hiÖn gen.
• §iÒu hßa tõ xa lµ mét c¬ chÕ phæ biÕn ë eukaryote (kho¶ng c¸ch tõ
xa cã thÓ ®Õn vµi chôc, thËm chÝ vµi tr¨m kb).

27
 Sù ®iÒu hßa gen ë Eukaryote
BÝt gen (gene silencing) lµ mét c¬ chÕ ®iÒu hßa phæ biÕn ë eukaryote
• Sù bÝt gen cã thÓ x¶y ra qua sù biÕn ®æi cña histon vµ ADN.
• BÝt gen ë NÊm men ®îc thùc hiÖn qua sù methyl hãa vµ lo¹i acetyl
hãa c¸c histon (phÇn ®Çu N).
• Methyl hãa ADN lµ mét c¬ chÕ bÝt gen phæ biÕn ë ®éng vËt cã vó.
• Tr¹ng th¸i biÓu hiÖn cña gen cã thÓ ®îc di truyÒn qua ph©n bµo, kÓ
c¶ khi kh«ng cßn tÝn hiÖu kÝch øng ban ®Çu n÷a.
Me Me
5’ 3’ 5’ 3’
A C G T A T C G T AC G T A T C G T
methyl hãa
Sao chÐp ADN ADN
Cytosine (C) kh«ng T G C A T A G C A T G C AT A G C A
®-îc methyl hãa Me 3’ 5’ 3’ 5’
Me
5’ 3’
AC G T A T C G T
Enzym duy tr×
Enzym duy tr×
methylase kh«ng
methylase
nhËn ra C nµy
T G C AT A G C A
3’ 5’
Me
Me
5’ 3’ 5’ 3’
AC G T A T C G T AC G T A T C G T
methyl hãa
ADN
T G C A T A G C A T G C A T A G C A
3’ 5’ 3’ 5’
Me Me

28
 Sù ®iÒu hßa gen ë Eukaryote
§iÒu hßa gen sau bíc khëi ®Çu phiªn m·
• Sù xuÊt hiÖn c¸c yÕu tè kÐo dµi phiªn m· (vÝ dô pTEF ë HIV).
• Sù hoµn thiÖn mARN cã thÓ x¶y ra víi c¸c c¸ch c¾t intron kh¸c
nhau.
• ARN cã nhiÒu vai trß trong ®iÒu hßa sù biÓu hiÖn cña gen ë
eukaryote.
• dsARN øc chÕ m¹nh sù biÓu hiÖn cña gen cã tr×nh tù t¬ng ®ång:
i) ph©n gi¶i mARN, ii) øc chÕ dÞch m· tõ mARN, vµ iii) c¶i biÕn
NST t¹i promoter.
• c¸c miARN tham gia ®iÒu hßa gen trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn

29
 Sù ®iÒu hßa gen ë Eukaryote
§iÒu hßa gen bëi dsARN ARN sîi kÐp
(dsARN)
Mµng tÕ bµo

YÕu tè TÕ bµo chÊt

xÐn
(dicer)
Nh©n tÕ
bµo
siARN sîi kÐp
(siARN duplex)

ADN

T¸i cÊu tróc

chÊt nhiÔm s¾c RISC

ATP

ADP

RISC*

m7G

øc chÕ siARN ®îc

dÞch m· nh©n lªn

Ph©n gi¶i b¶n phiªn m· mARN

30
 Vai trß cña thÓ nh©n (nucleosome) trong ®iÒu
hßa biÓu hiÖn gen ë eukaryote
Nucleosome là đơn vị cấu trúc cơ bản của NST
B¶ng 7.4. MËt ®é nucleosome vµ chiÒu dµi trung
Ra Vµo b×nh c¸c ®o¹n ADN nèi ë mét sè loµi sinh vËt
12
Loµi MËt ®é nucleosome §é dµi trung
theo chiÒu dµi lÆp b×nh ®o¹n
H3 H4 l¹i trªn ADN (bp) ADN nèi (bp)
9 3
H2A H2B
NÊm men 160 - 165 13 -18
6 NhÝm biÓn ~ 260 ~ 110
Ruåi giÊm ~ 180 ~ 33
Ng-êi 185 - 200 38 - 53
Lâi histone ADN

Nucleosome

ADN lâi
Lâi Histon
(147 bp)
H1
Vµo Ra
12

H3 H4
3 9
H2A H2B

6 ADN nèi
(20 - 60 bp)
Nucleosome sau khi H1 liªn Sù ®èi xøng cña
kÕt nucleosome. H×nh 7.10. S¬ ®å tæ chøc nucleosome

31