Πέμπτη, 10 Μαρτίου 2022

Η παράσταση της μουσικής


Από την Μουσική Ποιητική του Ιγκόρ Στραβίνσκι

Είναι σημαντικό να διαχωρίσουμε δύο στιγμές, ή μάλλον, δύο καταστάσεις της

μουσικής: την εν δυνάμει μουσική και την πραγματική μουσική. Από την στιγμή που η
μουσική έχει ολοκληρωθεί στο χαρτί ή έχει αποθηκευτεί στη μνήμη, υπάρχει ήδη
πριν από την καθαυτό παράσταση της. Σε αυτό διαφέρει από όλες τις άλλες τέχνες,
όπως επίσης διαφέρει από αυτές όπως είδαμε, στις κατηγορίες που καθορίζουν την
σύλληψη της1.

Η μουσική οντότητα κατ’ αυτόν τον τρόπο παρουσιάζει την αξιοσημείωτη

ιδιομορφία να ενσωματώνει δύο όψεις, την ύπαρξη διαδοχικά και ευδιάκριτα σε δύο
μορφές που χωρίζονται η μία από την άλλη από το χάσμα της σιωπής. Αυτή η
περίεργη φύση της μουσικής καθορίζει την ίδια τη ζωή της όπως και τον αντίκτυπό
της στην κοινωνία καθώς προϋποθέτει δύο είδη μουσικών: τον δημιουργό και τον
εκτελεστή.

Ας σημειώσουμε εν παρόδω ότι η τέχνη του θεάτρου που απαιτεί την σύνθεση ενός
κειμένου και την μετάφραση του σε προφορικούς και οπτικούς όρους, θέτει ένα
παρόμοιο - αν όχι πανομοιότυπο - πρόβλημα, μια και υπάρχει μια διαφορά που δεν
μπορεί να αγνοηθεί: το θέατρο μιλά στην αντίληψη μας απευθυνόμενο ταυτόχρονα
στην όραση και την ακοή. Από όλες τις αισθήσεις μας, τώρα, η όραση είναι η πιο
συνδεδεμένη με την διάνοια, ενώ η ακοή καλείται, σε αυτή την περίπτωση, μέσω
λογικά αρθρωμένης γλώσσας να γίνει το όχημα εικόνων και εννοιών. Έτσι ο
αναγνώστης ενός θεατρικού έργου μπορεί ευκολότερα να φανταστεί πως θα ήταν η
πραγματική παρουσίαση του, από ότι ο αναγνώστης μιας παρτιτούρας μπορεί να
φανταστεί πως θα ακουγόταν η πραγματική μουσική εκτέλεση του έργου. Εύκολα
μπορεί να αντιληφθεί κανείς γιατί υπάρχουν πολύ λιγότεροι αναγνώστες
παρτιτούρας ορχήστρας, από ότι αναγνώστες βιβλίων για την μουσική.

Επιπρόσθετα, η μουσική γλώσσα είναι αυστηρά περιορισμένη από την γραφή της. Ο
θεατρικός ηθοποιός, έτσι, ανακαλύπτει ότι έχει πολύ μεγαλύτερη ευχέρεια όσον
αφορά τον χρόνο και την τονική έκταση από ότι ο τραγουδιστής, που είναι
ασφυκτικά δεσμευμένος στο tempo (ρυθμό) και την μελωδία.

Αυτή η υποταγή - που, συχνά, τόσο ταλαιπωρεί την επιδειξιομανία κάποιων σολίστ -
βρίσκεται στην καρδιά του προβλήματος που προτείνεται να αντιμετωπίσουμε τώρα:
το πρόβλημα του εκτελεστή και του ερμηνευτή.

1Stravinsky Igor; Poetics of music in form of six lessons, Harvard University Press,
Cambridge, 1947

1
 Πέμπτη, 10 Μαρτίου 2022
Η ιδέα της ερμηνείας συνεπάγεται τους περιορισμούς που τίθενται στον
παρουσιαστή (performer), ή αυτούς (τους περιορισμούς) που ο παρουσιαστής ο ίδιος
έχει θέσει στον εαυτό του λειτουργώντας σωστά και που είναι να μεταδόσει την
μουσική στον ακροατή.

Η ιδέα της εκτέλεσης συνεπάγεται την αυστηρή εφαρμογή μιας ρητής και
κατηγορηματικής θέλησης που δεν περιέχει κάτι παραπάνω από αυτό που ειδικά
απαιτείται.

Είναι η αντιπαράθεση αυτών των δύο αρχών - εκτέλεση και ερμηνεία - που είναι η
ρίζα όλων των λαθών και των αμαρτιών, των παρεξηγήσεων που παρεμβάλλονται
μεταξύ του μουσικού έργου και του ακροατή και εμποδίζουν την πιστή μετάδοση του
μηνύματος του έργου.

Κάθε ερμηνευτής είναι αναγκαία ένας εκτελεστής.


Το αντίθετο δεν συμβαίνει. Ακολουθώντας την σειρά της διαδοχής μάλλον παρά της
προτεραιότητας, θα ασχοληθούμε πρώτα με τον εκτελεστή.

Θεωρούμε δεδομένο ότι τίθεται μπροστά στον παρουσιαστή (performer) μουσική

γραμμένη, όπου η θέληση του συνθέτη είναι σαφής και ευδιάκριτη από ένα σωστά
εκδομένο κείμενο. Άσχετα με το πόσο σχολαστικά είναι γραμμένο ένα κομμάτι
μουσικής, όσο προσεκτικά και αν διασφαλιστεί απέναντι σε οποιαδήποτε ασάφεια
μέσω των ενδείξεων του ρυθμού, της έκφρασης, της εκφοράς της μουσικής
φράσης, των τονισμών κλπ, πάντα περιλαμβάνονται κρυμμένα στοιχεία που
αψηφούν την ακρίβεια γιατί η διαλεκτική των λόγων αδυνατεί να καθορίσει την
μουσική διαλεκτική στην ολότητα της. Έτσι, λοιπόν, η πραγματοποίηση της
παρουσίασης των κρυμμένων αυτών των στοιχείων είναι θέμα εμπειρίας και
διαίσθησης, με μια λέξη, ταλέντου του προσώπου που καλείται να παρουσιάσει την
μουσική.

Έτσι σε αντίθεση με τον γλύπτη που το τελειωμένο έργο του εκτίθεται σε δημόσια
θέα πάντα με την ίδια μορφή, ο συνθέτης διατρέχει έναν κίνδυνο κάθε φορά που
παίζεται η μουσική του μια και η επαρκής παρουσίαση του έργου του εξαρτάται από
απρόβλεπτους και αστάθμητους παράγοντες που προσπαθούν να αποτελέσουν τις
αρετές της πιστότητας και της συμπάθειας, που χωρίς αυτές το έργο θα ήταν μη
αναγνωρίσιμο τη μια φορά, αδρανές την άλλη και σε κάθε περίπτωση προδομένο.

Ανάμεσα στον καθαρό και απλό εκτελεστή και τον ερμηνευτή με την αυστηρή έννοια
του όρου, υπάρχει μια διαφορά που είναι μάλλον ηθικής παρά αισθητικής τάξης και
παρουσιάζει ένα θέμα συνείδησης: Θεωρητικά μπορεί να ζητήσει κάποιος, από τον
εκτελεστή την μετάφραση σε ήχο του μουσικού του μέρους, που μπορεί να το κάνει
πρόθυμα ή απρόθυμα, ενώ κάποιος έχει το δικαίωμα να ζητήσει από τον ερμηνευτή,
επιπροσθέτως της τελειότητας της δικής του μετάφρασης σε ήχο, μια φροντίδα,
που δεν σημαίνει είτε λάθρα είτε ανοικτά, μια νέα σύνθεση.

2
 Πέμπτη, 10 Μαρτίου 2022
Η αμαρτία προς το πνεύμα ενός έργου ξεκινά πάντα με την αμαρτία προς το
γράμμα και οδηγεί στις ατέλειωτες ανοησίες που προσπαθεί να δικαιολογήσει μια
πάντα ανθούσα κακόγουστη φιλολογία. Έτσι εξυπακούεται ότι ένα crescendo, όπως
όλοι γνωρίζουμε, συνοδεύεται πάντα από μια επιτάχυνση του ρυθμού ενώ μια
επιβράδυνση δεν παραλείπει να συνοδεύσει ένα diminuendo. Το περιττό
εξευγενίζεται: αναζητούμε πάντα με λεπτότητα ένα piano, ένα piano pianissimo.
Περηφανευόμαστε για την τελειοποίηση άχρηστων αποχρώσεων - μια φροντίδα που
συνήθως πάει χέρι με χέρι με την ρυθμική ανακρίβεια…

Αυτές είναι μερικές από τις πρακτικές που αρέσουν στις επιφανειακές διάνοιες που
πάντα διψούν και ικανοποιούνται με μια άμεση και εύκολη επιτυχία που κολακεύει
την ματαιοδοξία αυτού που την κατακτά και διαστρέφει το γούστο αυτών που την
χειροκροτούν. Πόσες επικερδείς καριέρες έχουν στηριχτεί πάνω σε τέτοιες
πρακτικές! Πόσες φορές ήμουν το θύμα τέτοιας πλανημένης φροντίδας από
διάφορους κυνηγούς της πεμπτουσίας που χάνουν το χρόνο τους να χωρίσουν στα
δύο μια τρίχα για ένα pianissimo χωρίς καν να αντιληφθούν κραυγαλέες γκάφες
στην απόδοση! Θα πείτε, εξαιρέσεις. Οι κακοί ερμηνευτές δεν πρέπει να μας κάνουν
να ξεχνούμε τους καλούς. Συμφωνώ - σημειώνοντας, όμως, ότι οι κακοί ερμηνευτές
πλειοψηφούν και ότι οι δεξιοτέχνες που υπηρετούν πιστά την μουσική είναι πολύ πιο
σπάνιοι από αυτούς που, για να βολευτούν στο βολικό κρεβάτι μιας καριέρας,
βάζουν την μουσική να τους υπηρετήσει.

Οι ευρέως διαδεδομένες αρχές που διέπουν την ερμηνεία των ρομαντικών

δασκάλων ιδίως, κάνουν αυτούς τους συνθέτες τα προορισμένα εκ των προτέρων
θύματα των εγκληματικών επιθέσεων στις οποίες αναφερόμαστε. Η ερμηνεία των
έργων τους διέπεται από τις έξω - μουσικές θεωρίες που βασίζονται στις αγάπες και
τις δυστυχίες του θύματος. Ο τίτλος ενός κομματιού γίνεται δικαιολογία για δωρεάν
απόψεις εκ των υστέρων. Αν το κομμάτι δεν έχει κανέναν τίτλο τότε του φοράνε
έναν για τρελά φανταστικούς λόγους. Σκέπτομαι την σονάτα του Beethoven που
ποτέ δεν χαρακτηρίστηκε διαφορετικά παρά με τον τίτλο “Σονάτα του
Σεληνόφωτος” χωρίς ποτέ να μάθει κανείς γιατί. Ή το βαλς στο οποίο είναι
υποχρεωτικό να βρούμε τον “αποχωρισμό” του Frederick Chopin.

Προφανώς, υπάρχει αιτία για την οποία οι χειρότεροι ερμηνευτές, συνήθως,

επιτίθενται στους ρομαντικούς. Τα έξω - μουσικά στοιχεία που είναι διάσπαρτα στο
έργο τους προσκαλούν την προδοσία, ενώ μια σελίδα όπου η μουσική δεν ζητά να
εκφράσει κάτι έξω από τον εαυτό της, αντιστέκεται καλύτερα στις προσπάθειες της
κυριολεκτικής της παραμόρφωσης. Δεν είναι εύκολο να συλλάβει κάποιος πώς
ένας πιανίστας θα θεμελιώσει τη φήμη του έχοντας τον Haydn για πολεμικό άλογο.
Αυτός είναι αναμφίβολα και ο λόγος για τον οποίο αυτός ο μεγάλος μουσικός δεν
έχει κερδίσει την αναγνώριση των ερμηνευτών μας που θα ήταν ανάλογη με την
πραγματική του αξία.

3
 Πέμπτη, 10 Μαρτίου 2022
Όσον αφορά την ερμηνεία, ο προηγούμενος αιώνας μας άφησε σαν βαριά
κληρονομιά ένα περίεργο είδος σολίστα που είναι άνευ προηγουμένου στο μακρινό
παρελθόν: Έναν σολίστα που λέγεται διευθυντής ορχήστρας.

Ήταν η ρομαντική μουσική που, κακώς, διόγκωσε την προσωπικότητα του

Kapellmeister - μαζί με το κύρος που απολαμβάνει σήμερα πάνω στο podium που
απο μόνο του συγκεντρώνει την προσοχή πάνω του - έως του σημείου να του
αναθέσει την αποφασιστική εξουσία που ασκεί πάνω στην μουσική που
εμπιστεύονται στην φροντίδα του. Σκαρφαλωμένος στο πυθικό του τρίποδο,
επιβάλλει τις κινήσεις του, τις δικές του ιδιαίτερες αποχρώσεις στις συνθέσεις που
διευθύνει και φτάνει ακόμα και στο σημείο να μιλά με αφελή αναίδεια για τις
ειδικότητες του: την πέμπτη του, την έβδομη του, όπως ένα μάγειρος καμαρώνει
για ένα πιάτο δικής του έμπνευσης. Ακούγοντάς τον κανείς να μιλά σκέφτεται κανείς
τις πινακίδες που διαφημίζουν εστιατόρια στους αυτοκινητιστές: “Το μαγαζί του
τάδε, τα κρασιά του δείνα, οι σπεσιαλιτέ του τρίτου”.

Δεν υπήρχε τίποτε τέτοιο στο παρελθόν, σε εποχές που επίσης υπήρχαν όπως και
σήμερα αρπακτικοί και τυραννικοί δεξιοτέχνες, είτε οργανίστες είτε πριμαντόνες.
Αλλά εκείνες οι εποχές δεν υπέφεραν ακόμα από τον συναγωνισμό και μτην
πληθώρα των μαέστρων που σχεδόν όλοι φιλοδοξούν να εγκαθιδρύσουν μια
δικτατορία πάνω στην μουσική.

Μη νομίσετε ότι υπερβάλλω. Ένα ανέκδοτο που μου είπαν πριν μερικά χρόνια
δείχνει καθαρά την σημασία που έχει φτάσει να έχει ο διευθυντής της ορχήστρας στη
φροντίδα του μουσικού κόσμου.

- Μια μέρα σε κάποιον που προεδρεύει σε ένα μεγάλο καλλιτεχνικό γραφείο είπαν
για την επιτυχία που είχε στη σοβιετική Ρωσία η διάσημη ορχήστρα χωρίς μαέστρο
στην οποία αναφερθήκαμε πριν2. “Αυτό δεν έχει νόημα”, δήλωσε το εν λόγω
πρόσωπο, “και δεν με ενδιαφέρει. Αυτό που πραγματικά θα με ενδιέφερε δεν είναι
μια ορχήστρα χωρίς μαέστρο μα ένας μαέστρος χωρίς ορχήστρα”.

Αν μιλήσουμε για έναν ερμηνευτή σημαίνει ότι μιλάμε για έναν μεταφραστή. Δεν
είναι άνευ λογικής η σύνδεση, χάριν λογοπαιγνίου στα ιταλικά, που εξισώνει την
μετάφραση με την προδοσία3.

Διευθυντές ορχήστρας, τραγουδιστές, πιανίστες, όλοι οι δεξιοτέχνες γενικά πρέπει

να γνωρίζουν ή να θυμούνται ότι η πρώτη προϋπόθεση που πρέπει να πληροί
κάποιος που φιλοδοξεί να κατέχει τον εντυπωσιακό τίτλο του ερμηνευτή, είναι να
είναι πριν απ’ όλα άψογος εκτελεστής. Το μυστικό της τελειότητας βρίσκεται πάνω
απ’ όλα στο πόσο συνειδητοποιεί τον νόμο που του επιβάλλεται από το έργο που
παρουσιάζει. Και εδώ επιστρέφουμε στην μεγάλη αρχή της υποταγής που έχουμε

2 Σ.Μ. Σε προηγούμενο κεφάλαιο.

3 Μεταφράζω: tradurre / Προδίδω: tradire

4
 Πέμπτη, 10 Μαρτίου 2022
επικαλεστεί στην πορεία των μαθημάτων μας. Αυτή η υποταγή απαιτεί μια ευλυγισία
που από μόνη της ζητά, μαζί με την τεχνική αρτιότητα, μια αίσθηση της παράδοσης
και αυτό που κυβερνά όλα, μια ευγενή καλλιέργεια που δεν είναι μόνο θέμα μιας
αποκτημένης γνώσης.

Αυτή η υποταγή και η καλλιέργεια που ζητάμε από τον δημιουργό, θα πρέπει δίκαια
και φυσικά να την απαιτούμε και από τον ερμηνευτή. Αμφότεροι θα βρουν εκεί
ελευθερία στην αυστηρή πειθαρχία και σε τελική ανάλυση, αν όχι από την πρώτη
στιγμή, επιτυχία - πραγματική επιτυχία, την νόμιμη ανταμοιβή των ερμηνευτών που
στην έκφραση της πιο λαμπρής τους δεξιοτεχνίας διατηρούν την σεμνότητα της
κίνησης και την νηφαλιότητα της έκφρασης που είναι το σημείο αναγνώρισης των
καθαρόαιμων καλλιτεχνών.

Είπα κάπου ότι δεν είναι αρκετό να ακούς την μουσική πρέπει να την βλέπεις
κιόλας. Τι να πούμε για την κακή ανατροφή αυτών των μορφαστών που υπερβολικά
συχνά αναλαμβάνουν να δώσουν το “βαθύτερο νόημα” της μουσικής
παραμορφώνοντας το με το θράσος τους; Γιατί, επαναλαμβάνω, κάποιος βλέπει την
μουσική. Ένα πεπειραμένο μάτι ακολουθεί και κρίνει, μερικές φορές υποσυνείδητα,
ακόμα και την τελευταία χειρονομία του παρουσιαστή - performer. Από αυτή την
οπτική γωνία κάποιος μπορεί να συλλάβει την διαδικασία της παράστασης ως την
δημιουργία που ζητούν την επίλυση προβλημάτων παρόμοιων με αυτά που
ανακύπτουν στο χώρο της χορογραφίας. Και στις δύο περιπτώσεις δίνουμε ειδική
προσοχή στον έλεγχο των κινήσεων. Ο χορευτής είναι ένας αφηγητής που μιλά μια
βουβή γλώσσα. Ο οργανίστας είναι ένας αφηγητής που μιλά μια άναρθρη γλώσσα.
Τόσο στον ένα όσο και στον άλλο η μουσική επιβάλλει μια αυστηρή συμπεριφορά.
Γιατί η μουσική δεν κινείται στο πεδίο του αφηρημένου. Η μετάφραση της σε
πλαστικούς όρους απαιτεί ακρίβεια και ομορφιά: οι επιδειξίες έχουν κακή πείρα
αυτής της συνθήκης.

Η όμορφη παρουσίαση που κάνει την αρμονία της εικόνας να ανταποκρίνεται στο
παιχνίδι των ήχων απαιτεί όχι μόνο καλή μουσική εκπαίδευση εκ μέρους του
παρουσιαστή - performer, αλλά απαιτεί επίσης και πλήρη εξοικίωση εκ μέρους του,
είτε είναι τραγουδιστής, οργανίστας ή μαέστρος, με το στυλ των έργων που του
έχουν εμπιστευτεί. Επίσης, ένα σίγουρο και καλό γούστο για τις εκφραστικές αξίες
και τα όρια τους, μια ασφαλή αίσθηση για το τι είναι δεδομένο. Με μιά λέξη μια
εκπαίδευση - μόρφωση όχι μόνο του αυτιού αλλά και του νου.

Αυτή η εκπαίδευση δεν μπορεί να αποκτηθεί στις μουσικές σχολές και τα ωδεία,
διότι η διδασκαλία καλών τρόπων δεν είναι στο αντικείμενο τους. Πολύ σπάνια ένας
δάσκαλος βιολιού λέει στους μαθητές του ότι είναι ανάρμοστο, όταν παίζει κάποιος,
να ανοίγει τόσο πολύ τα πόδια του.

Παρόλα αυτά είναι παράξενο ότι μια τέτοια εκπαίδευση δεν υφίσταται πουθενά. Ενώ
όλες οι κοινωνικές δραστηριότητες ρυθμίζονται από κανόνες εθιμοτυπίας και καλής

5
 Πέμπτη, 10 Μαρτίου 2022
ανατροφής, οι παρουσιαστές - performers είναι στις πλείστες των περιπτώσεων
ανυποψίαστοι για τις βασικές αρχές της μουσικής αξιοπρέπειας, δηλαδή, της
μουσικής καλής ανατροφής. Ένα θέμα κοινής αξιοπρέπειας που μπορεί να μάθει και
ένα παιδί…

Το Κατά Ματθαίον Πάθος του J. S. Bach είναι γραμμένο για ένα μουσικό σύνολο
δωματίου. Η πρώτη του παρουσίαση, όσο ζούσε ο Bach έγινε τέλεια από μια
συνολική δύναμη τριάντα τεσσάρων μουσικών, μαζί με τους σολίστες και την
χορωδία. Αυτό είναι γνωστό. Παρόλα αυτά στις μέρες μας δεν διστάζει κάποιος να
παρουσιάσει το έργο, αδιαφορόντας πλήρως για τις επιθυμίες του συνθέτη, με
εκατοντάδες performers, σχεδόν μια χιλιάδα. Αυτή έλλειψη κατανόησης για τις
υποχρεώσεις του ερμηνευτή, αυτή η λαγνεία των μεγάλων αριθμών, προδίδει μια
παντελή έλλειψη μουσικής παιδείας.

Ο παραλογισμός μιας τέτοιας πρακτικής είναι καταφανής από κάθε πλευρά και
πάνω απ’ όλα από την ακουστική άποψη. Γιατί δεν είναι αρκετό, μόνο, να φτάσει ο
ήχος στο αυτί του κοινού. Πρέπει κάποιος να υπολογίσει σε ποιες συνθήκες, σε ποια
κατάσταση λαμβάνει το κοινό τον ήχο. Όταν η μουσική σύλληψη δεν ήταν για μια
τεράστια μάζα εκτελεστών, όταν ο συνθέτης δεν ήθελε να παραχθούν συμπαγείς
δυναμικές εντυπώσεις, όταν το πλαίσιο είναι δυσανάλογο με τις διαστάσεις του
έργου, ο πολλαπλασιασμός του αριθμού των συμμετεχόντων εκτελεστών μπορεί να
παράξει καταστροφικά αποτελέσματα.

Ο ήχος, ακριβώς όπως και το φως, δρα διαφορετικά σύμφωνα με την απόσταση
που χωρίζει το σημείο εκπομπής από το σημείο ακρόασης. Μια μάζα εκτελεστών
πάνω σε μια σκηνή καταλαμβάνει μια επιφάνεια που γίνεται αναλογικά μεγαλύτερη
όσο η μάζα μεγεθύνεται. Αυξάνοντας τον αριθμό των σημείων εκπομπής κάποιος,
αυξάνει τις αποστάσεις που χωρίζουν αυτά τα σημεία μεταξύ τους και με τον
ακροατή. Έτσι όσο κάποιος πολλαπλασιάζει τα σημεία εκπομπής τόσο θολότερη
θα είναι η ακρόαση.

Σε κάθε περίπτωση ο διπλασιασμός των μερών επιβαρύνει την μουσική και συνιστά
κίνδυνο που μπορεί να αποφευχθεί μόνο προχωρόντας με άπειρη λεπτότητα.
Τέτοιες προσθήκες απαιτούν λεπτή και ευαίσθητη αναλογία που προϋποθέτει το
καλύτερο γούστο και μια διακριτική καλλιέργεια.

Υπάρχει συχνά η άποψη ότι η δύναμη μπορεί να αυξηθεί επ’ αόριστον

πολλαπλασιάζοντας τον διπλασιασμό των οργάνων της ορχήστρας - μια άποψη που
είναι απολύτως λανθασμένη. Το να πυκνώσεις κάτι δεν σημαίνει ότι του δίνεις και
δύναμη. Σε κα΄ποιο μέτρο και μέχρις ενός σημείου ο διπλασιασμός μπορεί να δώσει
την ψευδαίσθηση της δύναμης προκαλώντας μια αντίδραση ψυχολογικής τάξης στον
ακροατή. Η αίσθηση του σοκ προσομοιάζει την εντύπωση της δύναμης και βοηθά να
δημιουργηθεί μια ψευδαίσθηση ισορροπίας μεταξύ των ηχούντων τονικών μαζών.
Πολλά μπορούν να ειπωθούν σε σύνδεση με αυτό για την ισορροπία των δυνάμεων

6
 Πέμπτη, 10 Μαρτίου 2022
στην σύγχρονη ορχήστρα, μια ισορροπία που πολύ ευκολότερα εξηγείται από τις
ακουστικές μας συνήθειες παρά δικαιολογείται από την ακρίβεια των αναλογιών.

Είναι πραγματικό γεγονός ότι πέρα από έναν βαθμό επέκτασης η εντύπωση την
έντασης μειώνεται αντί να αυξηθεί και καταφέρνει μόνο να αμβλύνει την αίσθηση.

Οι μουσικοί πρέπει να αντιληφθούν ότι για την τέχνη τους ισχύει το ίδιο με ότι ισχύει
για τις διαφημιστικές πινακίδες. Ο γιγαντισμός του ήχου δεν κρατά την προσοχή του
αυτιού - όπως πολύ καλά γνωρίζει ο ειδικός των διαφημίσεων ότι τα γράμματα που
είναι υπερβολικά μεγάλα δεν ελκύουν το μάτι.

Ένα έργο τέχνης δεν μπορεί να περιοριστεί. Μόλις ολοκληρώσει το έργο του ο
δημιουργός αναγκαστικά αισθάνεται την ανάγκη να μοιραστεί την χαρά του.
Απολύτως φυσικά προσπαθεί να αποκτήσει επαφή με τον συνάνθρωπο του, που σ’
αυτή την περίπτωση γίνεται ακροατής του. Ο ακροατής αντιδρά και γίνεται ένας
εταίρος στο παιχνίδι που ξεκίνησε ο δημιουργός. Τίποτε περισσότερο, τίποτε
λιγότερο. Το γεγονός ότι ο εταίρος είναι ελεύθερος να δεχτεί ή να αρνηθεί τη
συμμετοχή του στο παιχνίδι δεν του δίνει αυτομάτως την εξουσία ενός κριτή.

Η κριτική λειτουργία προϋποθέτει έναν κώδικα περιορισμών που δεν έχει στη
διάθεση της η απλή γνώμη. Είναι εντελώς παράνομο, για τον τρόπο σκέψης μου, να
τίθεται το κοινό σε θέση κριτή και να του εμπιστευόμαστε να βγάλει ετυμηγορία για
την αξία ενός έργου. Είναι ήδη εντελώς αρκετό το ότι το κοινό καλείται να
αποφασίσει την τελική του μοίρα.

Η μοίρα ενός έργου, φυσικά, εξαρτάται σε τελική ανάλυση από το γούστο του
κοινού, από τις παραλλαγές της διάθεσης του και των συνηθειών του. Με μια λέξη,
από τις προτιμήσεις του. Αλλά η μοίρα ενός έργου δεν εξαρτάται από την κρίση του
κοινού ως να ήταν μια καταδίκη χωρίς δυνατότητα έφεσης.

Ζητώ την προσοχή σας σε αυτό το πολύ σημαντικό σημείο: σκεφτείτε αφενός την
συνειδητή προσπάθεια και την υπομονετική οργάνωση που απαιτεί η σύνθεση ενός
έργου τέχνης και αφετέρου, την κρίση - που είναι τουλάχιστον βιαστική και εξ
ανάγκης αυτοσχεδιαστική - που ακολουθεί την παρουσίαση του έργου. Η
δυσαναλογία ανάμεσα στα καθήκοντα του προσώπου που συνθέτει και τα
δικαιώματα αυτών που τον κρίνουν είναι κραυγαλέα, μια και το έργο που
προσφέρεται στο κοινό, όποια και να είναι η αξία του, είναι πάντα καρπός μελέτης,
σκέψης και υπολογισμού που υπονοεί το αντίθετο του αυτοσχεδιασμού.

Μακρηγόρησα σε κάποιο βαθμό σε αυτό το θέμα για να σας κάνω να δείτε

καθαρότερα που βρίσκονται οι πραγματικές σχέσεις μεταξύ συνθέτη και κοινού, με
τον εκτελεστή να ενεργεί ως ενδιάμεσος. Θα αντιληφθείτε με αυτό πληρέστερα την
ηθική ευθύνη του ερμηνευτή.

7
 Πέμπτη, 10 Μαρτίου 2022
Γιατί μόνο μέσω του ερμηνευτή, ο ακροατής, έρχεται σε επαφή με το μουσικό έργο.
Για να μπορέσει το κοινό να γνωρίσει με τι μοιάζει το έργο και ποια είναι η αξία του,
το κοινό πρέπει πρώτα να είναι σίγουρο για την αξία του προσώπου που του
παρουσιάζει το έργο και την συμμόρφωση αυτής της παρουσίασης με την θέληση
του συνθέτη.

Το έργο του ακροατή γίνεται ιδιαίτερα οδυνηρό όταν πρόκειται για μια πρώτη
ακρόαση, γιατί σε αυτή την περίπτωση ο ακροατής δεν έχει σημεία αναφοράς και
δεν έχει κάποια βάση σύγκρισης.

Προκύπτει έτσι ότι η πρώτη εντύπωση, η τόσο σημαντική, του νεογέννητου έργου με
το κοινό, εξαρτάται πλήρως από το κύρος της παρουσίασης που είναι πέρα από
κάθε έλεγχο.

Τέτοια, λοιπόν, είναι η κατάσταση μας μπροστά σε ένα αδημοσίευτο έργο όταν η
ποιότητα των ερμηνευτών που έχουμε μπροστά μας δεν εγγυάται ότι ο συνθέτης δεν
θα προδοθεί και εμείς δεν θα εξαπατηθούμε.

Σε κάθε περίοδο ο σχηματισμός μιας ελίτ μας έδωσε την προηγμένη ασφάλεια σε
θέματα κοινωνικών σχέσεων που μας επιτρέπει να έχουμε πλήρη εμπιστοσύνη στους
άγνωστους ερμηνευτές που εμφανίζονται μπροστά μας υπό την αιγίδα της άψογης
στάσης που χαρίζει η εκπαίδευση. Αν δεν υπάρχει μια τέτοιου είδους εγγύηση, οι
σχέσεις μας με την μουσική θα είναι πάντα μη ικανοποιητικές. Θα αντιληφθείτε, μια
και η κατάσταση είναι αυτή που είναι, γιατί τονίζουμε σε τέτοιο βαθμό την σημασία
της παιδείας στα μουσικά θέματα.

Είπαμε προηγουμένως ότι ο ακροατής καλείται, κατά κάποιο τρόπο, να γίνει εταίρος
του συνθέτη. Αυτό προϋποθέτει ότι η μουσική εκπαίδευση του ακροατή και η
παιδεία του έχουν τόση έκταση ώστε να μπορεί όχι μόνο να συλλάβει τα κύρια
χαρακτηριστικά του έργου όπως αυτά αναδύονται, αλλά και ότι μπορεί ακόμα και να
ακολουθήσει σε κάποιο βαθμό τις μεταβαλλόμενες πτυχές της εξέλιξης του.

Όντως, μια τόσο ενεργή συμμετοχή είναι σπάνια, όσο σπάνιος είναι και ο
δημιουργός στην μάζα της ανθρωπότητας. Αυτή η εξαιρετική συμμετοχή δίνει στον
εταίρο τόσο ζωηρή ευχαρίστηση, ώστε τον ενώνει σε ένα βαθμό με τον νου που
συνέλαβε και πραγματοποίησε το έργο που ακροάται, δίνοντας του την
ψευδαίσθηση ότι ταυτίζεται με τον δημιουργό. Αυτό είναι και το νόημα της διάσημης
φράσης του Raffaello Sanzio: για να κατανοήσεις πρέπει να είσαι αντάξιος.

Τέτοιου είδους κατανόηση όμως, αποτελεί εξαίρεση. Οι απλοί ακροατές, όσο

προσεκτικοί κι αν πιστεύει κάποιος πως είναι στην μουσική διαδικασία,
απολαμβάνουν την μουσική μόνο με έναν παθητικό τρόπο.

Δυστυχώς, υπάρχει ακόμα μια στάση απέναντι στη μουσική η οποία είναι
διαφορετική και από αυτή του ακροατή που προσπαθεί με κάθε τρόπο να καταλάβει

8
 Πέμπτη, 10 Μαρτίου 2022
την μουσική - συμμετέχοντας και ακολουθώντας την βήμα προς βήμα - αλλά και
από την στάση του ακροατή που προσπαθεί πειθήνια να πάει μαζί με τη μουσική:
γιατί πρέπει τώρα να μιλήσουμε για την αδιαφορία και την απάθεια. Αυτή είναι η
στάση των snobs και των ψευτο-οπαδών που σε μια συναυλία βλέπουν μόνο την
ευκαιρία να χειροκροτήσουν έναν μεγάλο μαέστρο ή έναν διάσημο δεξιοτέχνη.
Πρέπει κανείς να δει μόνο για μια στιγμή αυτά τα “γκρίζα από την ανία πρόσωπα”,
όπως το έθεσε ο Claude Debussy, για να μετ΄ρησει την δύναμη που έχει η μουσική
να προκαλέι ένα είδος βλακείας σε αυτά τα δυστυχή πρόσωπα που ακούνε την
μουσική χωρίς να την αφουγκράζονται. Αυτοί από σας που μου κάνατε την τιμή να
διαβάσετε τα “Χρονικά της ζωής μου”, θυμάστε ίσως ότι τονίζω αυτό το θέμα σε
σχέση με την μουσική που αναπαράγεται μηχανικά.

Η διάδοση της μουσικής με κάθε δυνατό τρόπο είναι από μόνη της ένα εξαιρετικό
πράγμα. Όταν, όμως, αυτή η διάδοση γίνεται απρόσεκτα, προσφέροντας την
ηθελημένα ή μη στο ευρύ κοινό που δεν είναι έτοιμο να την ακούσει, αφήνει κανείς
αυτό το κοινό ανοιχτό στον πιο θανατηφόρο κορεσμό.

Δεν είναι πια η εποχή που ο Johann Sebastian Bach ευχαρίστως περπατούσε μια
μεγάλη απόσταση πεζός για να ακούσει τον Buxtehude. Σήμερα το ραδιόφωνο4
φέρνει την μουσική στο σπίτι όλες τις ώρες της ημέρας και της νύχτας. Απαλλάσσει
τον ακροατή από κάθε προσπάθεια εκτός αυτής του να κλείσει τον διακόπτη. Τώρα
η μουσική αίσθηση δεν μπορεί να αποκτηθεί παρά με εξάσκηση. Στην μουσική, όπως
και σε οτιδήποτε άλλο, η αδράνεια οδηγεί σταδιακά στην παράλυση, στην ατροφία
των ικανοτήτων. Γίνεται, έτσι, κατανοητό ότι η μουσική μετατρέπεται σε ένα είδος
ναρκωτικού, που αντί να διεγείρει τον νου τον παραλύει και τον μωραίνει. Οπότε,
προκύπτει το ίδιο το εγχείρημα που επιδιώκει να κάνει τους ανθρώπους να
αγαπήσουν τη μουσική δίνοντάς της μια ολοένα και ευρύτερη διάχυση, πολύ συχνά
καταλήγει να κάνει τους ίδιους ανθρώπους να χάσουν την όρεξη τους για μουσική,
αυτούς που ήθελε να ξεσηκώσει και να εξελίξει το γούστο τους.

4 Το κείμενο αναφέρεται στα δεδομένα του 1947