Τρίτη, 6 Δεκεμβρίου 2022

6:07 μμ
η διαρκής

του

ΜΑΝΟΥ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙ Μιά έκ βαθέων συζήτηση τοϋ συνθέτη μέ τόν Γιώργο Νοταρά.

Γιά τόν τόπο μας, ό στίχος τού ποιητή Τ.Σ. "Ελιοτ «Πασχαλιές μέσα από τή νεκρή γή», ήταν πάντα ό
καθρέφτης μιας οδυνηρής άλλά καί, στιγμές φωτεινής πραγματικότητας. Φύτρωσαν πολλές πασχαλιές
καί σέ χρόνια πού ήμασταν αληθινά βαριά τραυματισμένοι. Αρκετές μαράθηκαν ή μπήκαν σέ
θερμοκήπια. "Αλλες ανθίζουν ακόμα καί δέν δείχνουν νά φοβούνται τήν κατασκευασμένη όρμή μιάς
αμφισβήτησης, πού συχνά δικαιώνει τήν ύπαρξή της καί μάς συνεπαίρνει στήν τυφλή πορεία της. Είναι
φορές όμως πού φαντάζει τεχνητή καί άνούσια καί πού χρειάζεται τό άρωμα αύτής ακριβώς τής
πασχαλιάς - πού άπό κεκτημένη ταχύτητα θ έλει νά λυγίσει - γιά νά φύγει πρός άλλες κατευθύνσεις,
πρός τά αληθινά λιμνάζοντα ϋδατα, έ κ ε ϊ όπου ποτέ δέν ρίζωσε τίποτα, άλλά μόνο μεταμοσχεύθηκαν
πλήθος άνθη πλαστικά ύπό τό φώς τεραστίων καί ίσοπεδωτικών προβολέων. Ό Μάνος Χατζιδάκις ήταν
ό καλλιεργητής αύτής τής άκριβής ανοιξιάτικης εύωδίας. Καί ή μουσική του, τό φίλτρο πού ζωντάνεψε
ήχους καί ιδέες, τήν άξία τών όποιων, κανείς τότε δέν είχ ε ύποπτευθεϊ. Οί νεότεροι δέν έζησαν τή
γέννησή τους. Γεύονται όμως τούς καρπούς αύτού τού ιδιοφυούς δημι ουργήματος καί πάντα
καταφεύγουν σ' αύτό, όταν νιώσουν πώς ή φαντασμα γορία τών πλαστικών άνθέων, ύπονομεύει τίς θ
είες έξάρσεις τών αίσθήσεών τους, ταριχεύει τήν ένεργητικότητά τους, φ θείρει τόν παλμό καί τών πιό
έλπιδοφόρω ν τους διαθέσεων. Πρωταρχικό στοιχείο τής ήχητικής τού Μάνου Χατζιδάκι είναι ή
πηγαία άνανεωτική της δύναμη. Ή ήχητική αύτή δέν άνανεώ νει μόνο τό όποιο καύσιμο τής μουσικής
μας πορείας. Αναπτερώνει τό ρυθμό τής προσωπικής πορείας τού καθενός μας. Καταλαγιάζει τήν
άγωνία μας όχι γιά νά μάς κοιμήσει, άλλά γιά νά μάς έπαναφ έρει στήν αφετηρία τών πρωταρχικών
ο ;ΐών τής τέχνης, γιά νά άναζητήσουμε άπό έ κ ε ϊ μιά άλλη, δική μας άν είναι δυνατόν, διάσταση τής
σημασίας τους. Γιά νά ξεκινήσουμε πάλι πιό νέο ι άλλά καί πιό ώριμοι. Πιό άγωνιστικοί άλλά καί πιό
νηφάλιοι. Ό ίδιος ό Μάνος Χατζιδάκις δ ίνει πρώτος τό παράδειγμα τού άκαταπόνητου ξεκινητή, μέ τό
νά βρίσκεται συνεχώς στό επίκεντρο τής άνίχνευσης νέων τρόπων έκφρασης καί μεθόδων
δημιουργίας. Ποτέ δέν έφησυχάζει άπό τό ότι ήδη έχει στό ενεργητικό του, έργο πολυδιάστατο,
σημαντικό, άπό τά κορυφαία τού αιώνα μας. Αλλά καί δέν προχω ρεί στήν τύχη ή στό όνομα τής
έπαναστατικότητας γιά τήν έπαναστατικότητα. Βαδίζει μέ τή σιγουριά τού τεχνίτη πού έχει έπίγνωση
τής διαχρονικής αξίας τών θεμελίω ν πού χρησιμοποιεί, γιά νά στήσει έπάνω τους τό νέο οικοδόμημα.
Πολλές φορές ή άξία αύτού τού νέου οικοδομήματος δέν γίνεται άμέσως φανερή. Είναι όμως καί αύτό
στά πλαίσια τής άνίχνευσης, τού παιχνιδιού. Στήν περίπτωση τού Μάνου Χατζιδάκι δέν είναι λίγα τά
έργα πού άγαπήθηκαν χρόνια μετά τήν πρώτη έπαφή πού είχαμε μαζί τους. "Ομως τό κοινό σημείο
όπου συναντιούνται ή περασμένη, καί ή τωρινή ήχητική τού συνθέτη δέν άλλάζει. Είναι ή άξεπέραστΓ
ομορφιά τών μελω δικών γραμμών του. Καί ή περίτεχνη, έπιστημονική έπεξεργασία τού οργα νικού
καί φωνητικού ύλικοϋ πού χρησιμοποιεί. Τό άποτέλεσμα αύτού τού παράξενου συνδυασμού
αισθησιακής χάρης καί έγκεφαλικής άκρίβειας, είναι, κατά κανόνα, μαγευτικό. "Ας δούμε όμως τί έχ ει
νά μάς π ε ι ό ίδιος ό Μάνος Χατζιδάκις γιά όλα αύτά καί γιά πολλά περισσότερα. Γιά τή μουσική του,
τή γενιά του, τούς όραματισμούς καί προβληματισμούς του, γιά όσα άγάπησε καί γιά όσα
άπογοητεύτηκε. Ή συζήτηση πού άκολουθεϊ έχει μεταφ ερθεί έτσι άκριβώς όπως γράφτηκε στό
μαγνητόφωνο.

— Κύριε Χατζιδάκι, μιλεϊστε μας γιά τόν καιρό πού πρωτοεμφανιστήκατε στά μουσικά μας
πράγματα. — Αρχισα νά γράφω τό 1945. Ή ιστορία μου ξεκίνησε μέ τό θέατρο. Μ' ένδιέφερε πολύ τό
θέατρο. ' Η πρώτη μουσική πού έγραψα ν ί αύτό ήταν τό 1943 έπί κατοχής - γιά τό Θέατρο Τέχνης.
Έκανα τή μουσική στόν «Τελευταίο Άσπροκόρακα» τού 'Αλέξη Σολωμοϋ. 'Εμφανιζό ταν γιά πρώτη φορά
ό Άλέξης Σωλομός ώς θεατρικός συγγραφέας. Ή Άλέκα Μαζαράκη (ή μετέπειτα Κατσέλη) εμφα νιζόταν
γιά πρώτη φορά ώς ήθοποιός. Τό ίδιο καί ό Γκιωνάκης, γιά πρώτη φορά στό θέατρο Τέχνης. ’ Εγώ,
έμφανιζόμουν γιά πρώτη φορά ώς μουσικός. Αύτή τήν παράσταση τή θυμάμαι μέ πολύ συγκίνη ση.
Μετά τήν άπελευθέρωση, έργάστηκα μέ τό «Θέατρο Ενωμένων Καλλιτε χνών». μέ τόν Γ.
Σεβαστίκογλου. 'Εκεί

- fpftTf -ρ ο κ

έκανα τή μουσική στόν «Μακρινό Δρόμο» τού Άρμπούζωφ, στό «Καλοκαίρι Θά Θερίσουμε» τού Ά λ.
Δαμιανού, στό «Θά ψτε Τούς Νεκρούς» τού ΊρβινΣόου, στό «Ρήγα Βελεστινλή» τού Ρώτα, μέ τόν
Βεάκη. Τελικά ή πρώτη μεγάλη έργασία πού έκανα καί ό κόσμος άρχισε νά προ σέχει τή μουσική μου

15112022 Σελίδα 1
Βεάκη. Τελικά ή πρώτη μεγάλη έργασία πού έκανα καί ό κόσμος άρχισε νά προ σέχει τή μουσική μου
ήταν τό 1945 στό θέατρο τής Κατερίνας, πού είχε πάρει τότε δλο τόν διαλυθέντα θίασο τού θεά τρου
Τέχνης, σύν τή Μελίνα καί τό Γ. Παππά. 'Ανεβάσαμε τό έργο τού θ ' Νήλ «Τό πένθος ταιριάζει στήν
Ήλέκτρα». — Ό Ό δυσσέας Έλύτης στά « Ανοι κτά Χαρτιά» του, σέ κάποιο σημείο πού μιλάει γιά κείνα
τά χρόνια, λέει πώς σάς γνώρισε γιά πρώτη φορά στό κα φ ενείο τού Λουμίδη - άν θυμάμαι καλά -
όπου εσ είς πρωτοπλησιάσατε τήν παρέα του μέ κείμενα στά χέρια, άλλά καί μουσικές ιδέες τίς όποιες

άργότερα τίς παίζατε στό πιάνο γιά νά τίς άκούσουν καί - όπως έγραψε ό 'Ελύτης - νά
έντυπωσιαστούν... — "Ημουνα φίλος τού Νάνου Βαλαωρίτη, τού Άντρέα Καμπά καί μέσα άπ' αϋτούς
γνώρισα τόν Γκάτσο, τόν Έλύτη, τό Σεφέρη. Ήμουνα μαζί μέ τόν Γιάνγκο Άραβαντινό πού σήμερα είναι
καθηγη τής στό Πανεπιστήμιο. Μαζί μέ τόν Ά λέξη Στεφάνου πού σήμερα είναι πρε σβευτής μας.. Δέν
ξέρω πού βρίσκεται αύτή τή στιγμή. 'Εμείς ήμασταν τότε ή νεολαία... Γνώρισα καί τόν Έγγονόπουλο.
'Ανατράφηκα μαζί τους, ή νεανική μου ζωή πέρασε άνάμεσά τους. Γνώρισα καί τόν· Τσαρούχη, τό
Μόραλη. Παρακο λούθησα μαθήματα μέ τόν Πικιώνη. Πή γαινα στή Φιλοσοφική Σχολή. Γνώρισα όλον
αύτόν τόν κόσμο άπό κοντά καί μέ έπηρέασε βαθύτατα. Πνευματικά έκείνη τήν έποχή ή μουσική

ήταν απούσα άπό τό ελληνικό περιεχό μενό της. Ζούσε μιά άλλη πραγματικό τητα. Οί δέ νεότεροι
μουσικοί ήταν πρα γματικά ανάξιοι λόγου, σέ σχέση ακόμη καί μέ τούς δασκάλους, όπως ήταν ό
Βάρβογλης καί ό Καλομοίρης. Ακόμη καί σέ σχέση μ' αϋτούς οί μετέπειτα ήταν άνάξιοι. Υπήρχε ό
Σκαλκώτας πού ήταν εντελώς στό περιθώριο. Ό Ξενάκης είχε φύγει στό Παρίσι ώς άρχιτέκτων - άκόμη
δέν είχε έμφανιστε! ώς μουσικός. Ό Χρήστου, ό πιό προχωρημένος, ήταν άγνωστος στήν Ελλάδα διότι
ζοϋσε στην Αλεξάνδρεια καί μετά πήγε στό Λονδίνο. Λοιπόν, έδώ ύπήρχε μία έντελώς άθλια μουσική
πραγματικότητα - με ταξύ μας, εξακολουθεί νά είναι άθλια, δέν έχει αλλάξει καθόλου... 'Αλλά, τέλος
πάντων, εκείνο τόν καιρό ήταν καί σέ τεράστια άπόσταση άπό τις πνευματικές έπιταγές τού τόπου, Ή
μουσική ζοϋσε μιά σχολική κατάσταση πνευματικά καί σέ σχέση μ' αύτό πού ζοϋσε ή ζωγραφική καί ή
ποίηση... Καί ή λογοτεχνία. Οί μουσικοί_ ήταν έντελώς άνυποψίαστοι. Έγώ ζουσα τότε άπό κοντά τήν
άληθινή πνευματική άτμόσφαιρα τής Αθήνας καί μοιραία έπηρεάστηκα στή μουσική πού άρχισα νά
γράφω. Τότε, τό 1947, έγραψα τά «Δύο Ναυτικά Τραγούδια» πάνω σέ ποίηση Μίλτου Σαχτούρη,
έπίσης καί τή «Λευκή Αχιβάδα». Τό '48-'49 έγραψα τό «Μαρσύα» κ^ιί μετά τό '49 τίς «Έξη λαϊκές
ζωγραφιές» καί τό «Καταραμένο Φίδι». Παράλληλα έκανα καί θέατρο. Τό 48 έκανα τό «Ματωμένο
Γάμο». Τό '46 είχα κάνει τή μουσική γιά τό «Γυάλινο Κόσμο» τοΰ Τένεσσυ Ούίλλιαμς. Ό λα αύτά ήταν
ένδιαφέροντα, ήταν πράγματα πού γίνονταν γιά πρώτη φορά στό θέα τρο. Τότε γιά τό θέατρο
έγράφετο μιά μουσική πολύ συμβατική καί μόνο στήν άρχαία τραγωδία. Οί έντελώς άκαδημαϊκοί
έκαλοϋντο νά γράψουν μουσική. Καί μόνο γιά μιά άρχαία τραγωδία ή, τέλος πάντων, γιά μιά
παράσταση στήν Επί δαυρο. Τό θέατρο Τέχνης ξεκίνησε νά μέ έχει μουσικό. 'Επίσης καί ή Κατερίνα,
πού διάλεγε έργα γιά τά όποϊα θά μπο ρούσα νά γράψω μουσική. Ποτέ δέν θά ξεχάσω τήν άγάπη της...
Ή ταν καί τό θέατρο Τέχνης- καί έτσι έκανα μία σειρά μουσικών ώσπου, στό τέλος, μπήκα, έπί Θεοτοκά,
καί στό 'Εθνικό Θέατ,ρο καί άρχισα νά κάνω μουσική καί έκεϊ. Έκεϊ γνωρίστηκα καί μέ τήν Παξινοϋ, τόν
Μινωτή. Έκανα τόν «Βασιλιά Αήρ», τό «Ό νειρο Θερινής Νύχτας», τήν «'Αγία ’Ιωάννα» τοΰ Μπέρναρ
Σώ, τόν «’Άμλετ» καί άλλα. — Μ ιλήστε καί γιά τίς επ ιρ ρ ο ές πού δεχτήκατε. — Στόν «Κύκλο τοϋ CNS»
πού έγραψα τό 1954, είναι έμφανεΐς οί έπιρροές πού δέχθηκα άπό τό ελληνικό λαϊκό τραγούδι, πού
είχα άνακαλύψει. "Ηδη άπό τό 1948 είχα κάνει έκείνη τήν περίφημη διάλεξη στό Θέατρο Τέχνης περί
ρεμπέτικου. Τό '46, στά «Δύο Ναυτικά Τραγούδια» τοϋ Σαχτούρη, ύπήρχαν τέτοια στοιχεία άλλά
τελείως διαφορετικά τοποθετημένα, όχι τόσο γυμνά όπως έγινε στόν «Κύκλο τοΰ CNS». Γενικά τό
λαϊκό τραγούδι ήταν μιά βασική μορφή μουσικής πού μέ επηρέ ασε. — Πώς α νακαλύψ ατε τό
τραγούδι αύ τό καί πού; — Τό λαϊκό τραγούδι τόν καιρό έκείνο δέν ήταν κορνιζαρισμένο όπως
σήμερα. Τό έμάχοντο καί ή Αριστερά καί ή άστική τάξη. — Γιά ποιούς λόγους γινόταν αυτό; — Διότι
ήταν ένα τραγούδι τοϋ λοΰμπεν προλεταριάτου... Τοϋ «άντεργκράουντ». Κανένας, θυμάμαι, δέν είχε
δίσκο ρεμπέ

τικο στό σπίτι του. Είχαν κάτι καφενεία καί κάτι ούζερί. Καί συνήθως ένοχλοΰσαν τά τραγούδια αύτά
καί τά άπαγορεύανε. Τό νά πάει, λοιπόν, ένας άνθρωπος σέ τέτοιο κέντρο ήταν τρομερά έπικίνδυνο.
'Αλλά έγώ, μέ τό θάρρος τής άγνοιάς μου, έμπαινα μέσα... Πρώτη φορά μοϋ μίλησε γιά τή μουσική
αύτή ένας φίλος μου πού τόν σκότωσαν οί Γερμανοί στήν Κατοχή. Αύτός μοϋ μιλούσε καί έγώ
άντιδροϋσα σάν ήλίθιο παιδί τοϋ 'Ωδείου πού ήμουν έπί κατοχής... — Ποιου Ω δ ε ίο υ ; — Τοϋ Ω
δείου Αθηνών. Τόν καιρό έκεί νο τό 'Ωδείο 'Αθηνών δέν είχε τά χάλια πού έχει τό σημερινό 'Ωδείο,
Εχε έναδυό φυσιογνωμίες πού ήταν σημαντικές. Πρώτος άπ' όλους ό Φαραντάτος πού άν καί δέν είχε
καμιά σχέση μέ τήν άθλιότητα τοϋ Ωδείου, τό διηύθυνε. (Κάτι άντίστοιχο συμβαίνει σήμερα μέ μένα
καί τήν Κρατική 'Ορχήστρα Αθηνών...). Ό Φαραντάτος περιφρονοΰσε τή μουσική ζωή τοϋ τόπου. Καί
περιφρονοΰσε όλους αύτούς πού ήταν ή κακοδαιμονία τής μουσικής. — Π οιοι ήταν αύτοί; — Δέν λέω
ονόματα. Ό λοι αύτοί οί συν θέτες, οί μαέστροι κλπ. — Αύτοί ήταν φ ο ρ είς τίνος πράγμα τος; — "Ηταν
φορείς ένός μουσικού κατε στημένου έπαρχιακοΰ. Πού έξακολουθεΐ καί ύπάρχει. Ό Φαραντάτος ήταν
έξυ πνος άνθρωπος καί τά περιφρονοΰσε όλα αύτά. Αλλά συγχρόνως δέν είχε τή δύναμη καί νά τά

15112022 Σελίδα 2
έξυ πνος άνθρωπος καί τά περιφρονοΰσε όλα αύτά. Αλλά συγχρόνως δέν είχε τή δύναμη καί νά τά
βάλει μ' όλα αύτά. Θυμάμαι ότι πολλές φορές μιλούσαμε γιά διάφορα πράγματα καί άργότερα όταν
μεγάλωσα, πριν πεθάνει, τοϋ είχα πει -είχα τότε τή δυνατότητα- νά δωρίσω μιά δισκοθήκη στό Ωδείο
Αθηνών. Αύτός μέ άπέτρεψε καί μοϋ είπε ότι τό 'Ωδείο 'Αθηνών είναι μονάχα γιά τά κορίτσια πού θά
παντρευτοϋνε καί γιά τούς μουσι κούς πού θά βγάζουν χρήματα. Μήν κά νεις τόν κόπο. Ήξερε πολύ
καλά τά πράγματα... Παρ' όλο πού είχα επαφή μέ έναν τέτοιο άνθρωπο, τό 'Ωδείο έπιδροϋσε έπάνω
μου μέ έκείνη τή δική του άτμόσφαιρα πού άργότερα χειροτέρεψε. Καί ένα-δυό φυσιογνωμίες πού
ύπήρξαν τότε, δέν ύπάρχουν σήμερα. — Αύτή τήν ατμόσφαιρα, πώς μ π ο ρ ε ί κανείς νά τήν π ερ ιγρ ά
φ ει; — Αντιδραστική. Σκοταδιστική, τεχνικά όπισθοδρομική. Τό Ωδείο 'Αθηνών δη μιουργεί
άναπήρους... — Σ έ τί χ ε ιρ ο τ έ ρ ε ψ ε άπό ε κ ε ίν α τά χρόνια καί ύστερα; — Τουλάχιστον οϋτε τήν
τεχνική ένός οργάνου δέν μποροϋν νά διαλέξουν. Σήμερα δέν ύπάρχει πρόγραμμα σπου δών. Δέν
ύπάρχει αίτημα σπουδών. Δη λαδή νά γίνει ένα πρόγραμμα γιά τό τί θέλουμε νά δημιουργήσουμε. Δέν
ύπάρ χουν καθηγητές. 'Υπάρχει μιά έκμετάλλευση. Τό 'Ωδείο 'Αθηνών κάνει τά στραβά μάτια σ' ένα
πλήθος ώδεΐα. Έχουν δημιουργηθεϊ 450 ώδεΐα, όταν έχουμε 160 μουσικούς σοβαρής μουσι κής. Οί
όποιοι είναι άπό κακοί μέχρι μέ τριοι, μέχρι καλοί. Ποιοι είναι έκεΐνοι οί ύπόλοιποι πού διδάσκουν
στά 450 ώδεΐα τής χώρας; — Π οιοι είναι; — Ποιοι είναι; Καί πώς δόθηκαν άδειες γι' αύτά τά ώδεΐα; —
Μήπως στά πλαίσια μιάς γενικής εξόρμησης γιά τήν άνοδο... — Ποιά άνοδο; Αύτοί όλοι βγάζουν πολλά
χρήματα καί έκμεταλλεύονται τήν άνοδο τής μικροαστικής τάξης, τήν εϋμάρεια τήν οικονομική πού
σημειώθηκε τά τε λευταία χρόνια. Ό λοι θέλαν νά σπου

δάσουν τά παιδιά τους μουσική κλπ. "Ετσι έγινε τρομακτική έκμετάλλευση. Βγήκαν ήμιμορφωμένοι.
'Ανάπηροι μουσικά καί είναι αύτοί οί άποφοιτήσαντες οί άνασταλτικές μονάδες στήν προκοπή τής
μουσικής μας. Αύτοί άποτελοϋν καί τόν «Πανελλήνιο Μουσικό Σύλλογο»... Εναι γέννημα αύτοϋ τοϋ
σκοταδισμού. Καί πρό παντός, αύτής τής έκμετάλλευσης. "Ετσι, πού φτάνουμε στό σημείο νά λέμε
μακάρι τά 450 αύτά ώδεΐα νά ήταν τΰϋ Ωδείου Αθηνών! Αλλά δέν είναι. Χώρια πού προσωπικά θεωρώ
ότι είναι έγκληματικό τό 'Ωδείο 'Αθηνών. 'Ένα άληθινό κράτος θά τό είχε σταματήσει πρό πολλοϋ.
Δημιουργεί άναπήρους-εύνούχους μουσικής. Εύνουχισμένα παιδιά είναι όλα αύτά πού πηγαίνουν στό
'Ωδείο. — Εσείς πώς γλυτώσατε; — Ε μείς ήμασταν περιπτώσεις πολύ δια φορετικές. "Οταν έγώ είχα
όλη έκείνη τή θητεία καί τήν παιδεία γύρω, καταλαβαί νετε ότι τό Ωδείο δέν μετρούσε... "Υ στερα έγώ
ήμουν έκεϊ γιά ένα όρισμένο χρονικό διάστημα. Πήγα μετά στό Πανε πιστήμιο. Σταμάτησα στό τρίτο
έτος τής Φιλοσοφικής. Δέν μ' ένδιέφερε νά συνεχίσω. — "Ας γ υρ ίσ ου με ντό ρεμ πέτικο . Εί χα με
σταματήσει ατά ούζερ ί τά ό ποια ε σ ε ίς φοβόσασταν νά πλησιάσετε... — Φοβόμουνα στήν κατοχή,
όταν ήμουν 17 χρονών. Μετά τόν πόλεμο όμως πλη σίασα περισσότερο, άν καί δέν ήξερα τούς
κινδύνους πού έγκυμονοϋσε αύτή ή έπαφή μου σέ χώρους όπου κυκλοφο ρούσε κάθε καρυδιάς
καρύδι. Έγώ ή μουνα ένα νεαρό παιδάκι 20 έτών... — Τί γ ινότα νε συνήθω ς σ’ έ κ ε ϊν α τά ούζερί; —
"Ηταν άντρες, γυναίκες, μαχαιροβγάλ τες. Εκεί τραγουδούσε ή Μπέλλου, ό Μάρκος... — Π ε ίτ ε μου
άκριβώς, έσεΐς πώς άνακα λύψ α τε τό ν ήχο αυτό; — Μετά τόν πόλεμο ψάχναμε νά βρούμε όρισμένες
άλλες άλήθειες, διαφορετι κές άπ' αϋτές πού έπίσημα μάς σερβί ρανε. "Ηταν ή έποχή, όπως έχω
ξαναπεΐ, πού ή έπίσημη Ελλάδα κτυποϋσε ένα γκόγκ καί μάς θύμιζε ότι ήμασταν 3.000 έτών γέροι...
Τήν ίδια έποχή ό Έλύτης άνακάλυπτε τό Αιγαίο. Τό κλείσιμο τών συνόρων πού έγινε μέ τά
κομμουνιστικά κράτη, μάς έκανε γιά πρώτη φορά νά πάψουμε νά αισθανόμαστε Βαλκάνιοι καί νά
στρέψουμε τήν προσοχή μας στήν Μεσογειακή μας ιδιότητα. "Αρχισε ό κό σμος γιά πρώτη φορά νά
άνακαλύπτει τά νησιά τοϋ Αιγαίου. Ό Τσαρούχης σατίριζε τή Βαλκανική μας ιδιότητα. Όλα αύτά πού
ύπήρχαν προπολεμικά, άρχισαν νά γκρεμίζονται. Ό Πικιώνης έδίδασκε τή λεπτομέρεια στήν λαϊκή
Αρχιτεκτονι κή. Ό Σεφέρης άνακάλυπτε τό Μακρυγιάννη καί τόν Καραγκιόζη. Έγώ, σά νέος τοΰ καιρού,
άνακάλυτττα τή σημα σία όλων αύτών τών πραγμάτων καί αύτή ή τάση ήταν πού μέ ώθησε πρός τό
ρεμπέτικο. — Ποιό ήταν τό ιδια ίτερ ο σ το ιχ είο τοΰ ρ εμ πέτικο υ πού σάς γοήτευσε; — Τό γεγονός
ότι ήταν ένα τραγούδι πού μέσα σ' αύτήν τήν ψευτοσυμφωνική μου σική πού δημιουργόταν άπό τούς
έπίσημους "Ελληνες συνθέτες, άλλά καί μέσα άπό τό έλαφρό, τό άνόητο αισθηματικό τραγούδι πού
έπικρατοϋσε, έρχόταν δω ρικό, γεμάτο, άληθινό. Καί ήδη είχε άρχίσει νά άσχολεΐται μέ θέματα
καθολικότερα. Έ παψε νά είναι τοποθετημένο μόνο στήν άργκό, στήν ιδιότυπη γλώσσα τών
ρεμπέτιδων. Έπιασε αύτή τήν τάση φυγής πού δημιουργήθηκε μετά τόν πό λεμο. «Θά πάω στήν
Αραπιά» τοϋ ΤσιίΠ Ο Γ Γ ρ ο κ

τσάνη, λόγου χάρη. Τό έρωτικό άνικανοποίητο τοϋ Ρωμιού μαζί μ’ αύτή τήν τάση, ήταν τά δύο βασικά
θέματα. «Άρχόντισά μου μάγισσα τρανή, κουράστηκα νά σ' αποκτήσω». Τό Βυζαντινό στοιχείο είχε
μπεΤ μέσα σ' αύτή τή μουσική. Ήδη λειτουργούσε ή δεύτερη γενιά αύτής της μουσικής. Μάς έδωσαν
μιά σειρά έξαίσια τραγούδια τά όποΤα ή εύαισθησία μου είχε συλλάβει. Άντιδρώντας σ' αύτόν τόν
έλαφρύ αι σθηματισμό άπό τή μιά καί στόν Βαλκάνιο έπίσημο έλληνικό άπό τήν άλλη, τό τρα γούδι
αύτό έρχόταν σάν... μιά... πασχα λιά μέσα άπό τή νεκρή γή, όπως τό είπα μεταγενέστερα όταν
ξαναθυμήθηκα τά ρεμπέτικα, μέσα άπ' τό στίχο τοϋ Έλιοτ. 'Ερχόταν πραγματικά σάν μιά πασχαλιά καί ή
εϋαισθησία μου δέν ήταν δυνατόν παρά νά τό άνακαλύψει αύτό καί νά τροφοδοτηθεί. Τήν Ιδια ώρα
πού γινόταν χαλασμός κόσμου καί κοροϊδευόταν αύτή ή διάθεσή μου, ύστερα μάλιστα καί άπό τή
διάλεξη στό θέατρο τοϋ Κούν. Ό θείος μου είχε φωνάξει τή μητέρα μου γιά νά τής πεϊ ότι... Ισως πώς

15112022 Σελίδα 3
διάλεξη στό θέατρο τοϋ Κούν. Ό θείος μου είχε φωνάξει τή μητέρα μου γιά νά τής πεϊ ότι... Ισως πώς
κάπνιζα χασίσι, πού έγώ καπνιζα μόνο τσιγάρο, ούτε κρασί δέν έβαζα στό στόμα μου τόν καιρό έκεϊνο.
Βλέπετε, ή άμυνα τοϋ άστισμοϋ είναι πάντα ή Ίδια. Κάτι πιό μεγενθυμένο έγινε καί τώρα μέ τό
Φλωρινιώτη. Οί άνθρωποι έχουν τόσες πολ λές προκαταλήψεις πού δέν φαντάζον ται ότι μπορεί νά
είναι κάτι άλλο μέσα άπ' αύτό, ότι ό Φλωρινιώτης μπορεί νά έχει καί ώραία φωνή. Μπορεί νά μήν
είναι ή φωνή τοϋ αιώνα μας, άλλά τό ότι μπορεί ή φωνή του νά είναι συμπαθής καί άγαπητή, αύτό δέν
μπορούν νά τό δοϋν, διότι σοϋ λένε, ό Φλωρινιώτης είναι τοποθε τημένη πιά ύπόθεση, είναι «αύτό».
Όπως καί γιά τό Τρίτο Πρόγραμμα, πού έπρεπε νά έκπέμπει μόνο πληκτική μουσική! Τούς ήταν
άδιανόητο ότι τό Τρίτο μπο ρούσε νά έκπέμψει καί ρεμπέτικα! Σήμερα, βέβαια, τό ρεμπέτικο έχει γίνει
μιά ιστορία κορνιζαρισμένη, ύπερβολική. Γιορτάζεται τό κάθε είδος, καί τό πιό άνόητο, άρκεΐ νά έχει
τή σφραγίδα τοϋ ρεμπέτικου. Γιορτάζεται άκόμη καί τό παλαιό πού δέν έχει καί τόση σημασία. Νομίζω
πώς όλη αύτή ή ιστορία τοϋ ρεμπέτικου τραγουδιού έδωσε 80 μέ 90 έξαίσια τραγούδια. Τίποτα
παραπάνω. 'Αλλά όχι καί κάτι πού πρέπει νά άγνοηθεΐ. Ειδικά τόν καιρό έκεϊνο πού τό άγνοοϋσαν
μόνο καί μόνο διότι ύπήρχε ή άστική προκατάληψη. Σήμερα βέβαια έ χει γίνει τροφοδοσία τής
διανοούμενης νεολαίας. Ή μάλλον τής μή καλώς δια νοούμενης νεολαίας καί τής όχι καλά
πληροφορημένης. Τό ρεμπέτικο δέν εί ναι τό άπαν τής 'Ελληνικής παράδοσης, άλλά ήταν πολύ
σημαντικό. Ειδικά άν λάβουμε ύπόψη μας ότι στόν καιρό του ή έπίσημη άστική 'Ελλάδα τραγουδούσε
«Νά τό πάρεις τό κορίτσι, μή τό παιδεύ εις» ή «πιτσιρίκα μή σέ μέλει τό φιλί σου είναι μέλι». Ό ταν
λεγόντουσαν αύτές οί βλακείες έπισήμως άπ' όλη τήν 'Ελλάδα, τό νά βγαίνει ό Τσιτσάνης καί νά λέει
τήν «Άρχόντισα» ήταν πράγματι μιά δροσο πηγή, πού σήμερα κατανοεΐται, άλλά τότε ήθελε μεγάλο
κουράγιο γιά νά πείσεις καί τούς άλλους ότι αύτό είναι ένα άριστούργημα καί τά άλλα είναι
βλακείες. — Αργότερα, βέβαια, άσχοληθήκατε καί ό ίδιος μέ τόν ρεμπέτικο ήχο... — Τό 1950 έκανα τις
«Έξη Λαϊκές Ζω γραφιές». — Γιατί πήρατε τόν ήχο αυτόν πού ήταν τόσο συγκεκριμένος, άκουγόταν σ’
ένα συγκεκριμένο χώρο καί τόν παρουσιάσατε μέ δύο πιάνα; — Διότι άκριβώς θέλησα νά άποδείξω

ίΠΟΓΓ ρ ο κ

στούς άνθρώπους πού άκούγανε μουσι κή, τήν ούσία αύτών τών τραγουδιών καί νά τούς άπαλλάξω
άπό κείνο τό περί βλημα πού τούς έμπόδιζε νά τά δούνε. Τούς έμπόδιζε ή ταβέρνα ή άθλια, οί άθλιοι
τύποι πού πηγαίνανε έκεΐ, τό μπουζούκι, όλα αύτά. Έγώ, λοιπόν, είπα ότι τά τραγούδια αύτά είναι
άξιόλογα πέρα άπό τήν έκτέλεσή τους. — Τί ήταν αύτό πού τά έκανε άξιόλογα μέσα σ’ αύτές τις
συνθήκες; — Τό γεγονός ότι οί άνθρωποι πού τά έγραψαν ήταν μεγάλα ταλέντα. Καί οί συνθήκες δέν
μπορούσαν νά τούς έμποδίσουν νά γράψουν ένα μεγάλο τραγού δι. "Οταν τούς έβγαλα τό φόρεμα,
πού έμπόδιζε τόν άλλο νά δει τήν ούσία, ή ούσία αύτή έμεινε γυμνή καί έγινε άποδεκτή. Απόδειξη ή
έπιτυχία πού είχαν οί «Λαϊκές Ζωγραφιές» στόν κόσμο καί στούς νέους τοϋ καιρού έκείνου. Οί μόνοι
πού ήταν άνυποψίαστοι ήταν οί έπίσημοι μουσικοί οί όποιοι πάντα ήταν έκτος μουσικής... Σήμερα, έν
άντιθέσει, γιορτάζεται τό φόρεμα τού ρεμπέτικου! Πολλά παιδιά καί γενικά ό κόσμος πού άσχολεΐται
μ' αύτό, άγνοοϋν πού βρίσκε ται ή ούσία καί ένθουσιάζονται μόνο μέ τό φόρεμα. Βλέπετε καί ή
Ρεμπέτικη Κομπανία πού έγινε κλπ. Τά παιδιά πού τήν έκαναν είναι σοβαρά παιδιά, όμως γιορτάζουν
τό φόρεμα. Ένώ τότε προ σπάθησα νά δώσω τήν ούσία, αύτό πού περιβάλλονταν άπ’ τό φόρεμα, γιά νά
γίνει κτήμα καί τοϋ άλλου κόσμου, πού δέν είχε τις κοινές συνήθειες αύτών πού δημιουργούσαν τό
τραγούδι. Δέν πίναν χασίσι, δέν τρέχανε σ' αύτά τά ύποπτα ταβερνεία, καί όμως έπρεπε νά τά
άκούσουν αύτά, καί πράγματι τά άκούσανε. "Εγιναν λοιπόν οί «Λαϊκές Ζωγραφιές» καί τό 1961
ξανασχολήθηκα μέ τις «Πα σχαλιές». Καί αύτό γιατί τό είχε παραλάβει τό ρεμπέτικο ή έπιθεώρηση καί
οί εύτελείς μουσικοί. Προσπάθησα, λοιπόν, μέ τίς «Πασχαλιές» νά ξαναθυμίσω τήν καταγωγή του καί
τήν άληθινή εύαισθησία πού περιείχαν αύτά τά τραγούδια, πού τόσο εύκολα καταντήσανε στά διά
φορα κηποθέατρα καί βαριετέ τοϋ τόπου καί στούς έμπορευόμενους. Δέν άσχολήθηκα μετά καθόλου
καί τό ξανάπιασα τό 1972 μέ τόν «Σκληρό Απρίλη τοϋ ’45» καί τά «Πέριξ», θέλοντας πιά έγώ, γιά
προσωπικούς λόγους, καί έπειδή ή έννοια ρεμπέτικο είχε γίνει άηδής γύρω μου, νά ξαναζήσω τήν
έποχή πού γέννη σαν αύτά τά τραγούδια. — Καί τά «Λειτουργικά» πού φτιάξατε άργότερα; — Μέ τά
«Λειτουργικά» έκανα τήν ίδια προσπάθεια πού έκανα καί στις «"Εξη Λαϊκές Ζωγραφιές». Μέ τή
διαφορά ότι ένώ μέ τίς «Ζωγραφιές» άπογύμνωσα τήν ούσία μέσω ενός, οργάνου, τοϋ πιά νου, τώρα
τόλμησα νά προσθέσω καί τή φωνή. Καί τό έκανα αύτό μέ τή Φλέρυ Νταντωνάκη άπό τήν όποια ζήτησα
νά συνδυάσει τόν αύθορμητισμό τής Μαρίκας Νίκου μέ τήν λεπτότατη τεχνική καί εύαισθησία τής
Λόττε Λέμαν. Ώστε νά μπορέσουμε νά δώσουμε τήν ψυχή αύ τών τών θαυμάσιων τραγουδιών. — Αύτά
τά θαυμάσια τραγούδια, τά 8090 ρεμπέτικα, μπορούν νά θεωρη θούν άποτέλεσμα τής εργασίας ε κ ε ί
νων τών μεγάλων ταλέντων, πού ε ί παμε πρίν, ή μήπως ύπήρχε καί κάτι άλλο άπροσδιόριστο, κάποια
μυστική τάση ή ρεύμα, πού νά βοήθησε νά βγουν στήν επιφάνεια; — Τά ρεμπέτικα ξεκίνησαν σχεδόν
μέ τή Μικρασιατική καταστροφή. Μεταφυτεύ τηκαν στήν Ελλάδα, στά πρώτα βιομη χανικά κέντρα,
Καβάλα, Θεσσαλονίκη,

Πειραιά. ’Ήδη όμως τό '45, δηλαδή λίγο μετά τήν άπελευθέρωση, ζούσαμε τή δεύτερη γενιά τών
ρεμπέτηδων. Τή γε νιά πού όταν ήταν μικρή λειτουργούσε μέσα στήν έκκλησία τή μουσική της
εϋαισθησία καί χωρίς νά τό θέλει κουβα λούσε καί τούς έκκλησιαστικούς τρό πους μέσα στή γραφή

15112022 Σελίδα 4
εϋαισθησία καί χωρίς νά τό θέλει κουβα λούσε καί τούς έκκλησιαστικούς τρό πους μέσα στή γραφή
της. Είχαμε πλέον μιά πιό προχωρημένη μουσική γραφή άπ' ότι οί πρώτοι ρεμπέτηδες, πού
μεταφυτεύθηκαν άπό τήν Τουρκία. Συγχρό νως είχαμε μιά χώρα κατεστραμμένη καί ή Ελλάδα ζεΐ καί
σκέπτεται σωστά μόνο όταν είναι κατεστραμμένη. Άντιθέτως, όσες φορές εύημερεΐ γίνεται ήλίθια,
έπιπόλαια καί χυδαία. Σχεδόν αύ τά τά άποτελέσματα ζήσαμε μέ τήν Έπταετία/καί μετά. Ήταν
άποτελέσματα μιάς εύμάρειας. Ή καταστροφή όμως μάς κάνει καί σκεφτόμαστε καί τότε γινόμαστε
σημαντικοί. Ή δεύτερη γενιά τών ρεμπέτηδων βγήκε μέσα άπό τήν έκκλησία καί τούς τρόπους της καί
άπό μιά εύαισθησία πού δέν λειτουργούσε μόνο στό λοϋμπεν προλεταριάτο, άλλά καί σέ σχέση μέ τό
χώρο: Διότι ό πόλε μος καί ή καταστροφή του πολέμου δέν ήταν κάτι πού πήγε σέ μερικά σπίτια, πήγε
σέ όλους. Καί ό ρεμπέτης καί ό άστός ζήσαν έξίσου τήν καταστροφή. Μέ τή μόνη διαφορά, ότι οί
μεγάλοι ρεμπέ τηδες συνθέτες, όντας ταλέντα καί έ χοντας ήδη μιά σμιλεμένη εύαισθησία,
λειτούργησαν καί έκφράσανε σωστότερα τό χρόνο άπ' ότι οί άστοί πού εύκολα ξαναβρήκαν τίς
συνήθειές τους. — Δέν ΰπήρχαν ταλέντα στήν ελαφρά μουσική; — Όχι. "Ηταν ταλέντα μέτρια καί
διαβρωμένα. — Ο Ά ττίκ, λόγου χάρη, τί ήταν; — Ό Άττίκ ήταν μιά μεταφορά τής γαλ λικής
προπολεμικής καντσονέτας στήν Ελλάδα. Τό εύγενές τραγούδι! Τό τρα γούδι τοϋ πληθυντικού! Τότε
όλα αύτά τά τραγούδια ήταν στόν πληθυντικό. «Γιά Σάς Κυρία Μου» καί «Πόλα Σάς Αγαπώ». "Ηταν τοϋ
καλού κόσμου τό τραγούδι... — Δέν μπορούσε έκεΐ ένα ταλέντο νά βγάλει κάτι άλλο; — Όχι. Δέν
ύπήρχαν ταλέντα. "Ηταν με τριότητες πού μόνο αύτό τό είδος τρα γουδιού μπορούσαν νά φτιάξουν. —
"Αν ύπήρχαν δ έν θά μπορούσαν μέσα άπ’ αύτό τό είδος νά κάνουν κάτι καλύτερο; — Οί κοινωνικές
συνθήκες δέν είχαν άκόμη ώριμάοει, δηλαδή τό λαϊκό στοι χείο δέν έπαιζε άκόμη ρόλο στήν πολι
τιστική ζωή τού τόπου. Τό Ελαφρό τρα γούδι ήταν γιά ένα περιορισμένο κόσμο πού βρισκόταν μακριά
άπό τό λαϊκό αί σθημα. Ή έπιθεώρηση, οί Μάνδρες τοϋ Άττίκ κλπ. ήταν λαϊκά είδη άλλά τοϋ άστικοϋ
πληθυσμού, πού άκόμη δέν είχε άποκτήσει συνείδηση Έλλαδική. Δέν ύ πήρχαν βέβαια καί γενναία
πρόσωπα τό τε νά έμφανιστοΰν καί νά προκαλέσουν μιά άναστάτωση. Ά π ' τήν άλλη> πάλι μεριά,
ύπήρχαν αύτοί οί ρεμπέτιδες, τά μεγάλα ταλέντα όπως ό Βαμβακάρης, ό Τσιτσάνης, ό Παπαϊωάννου, οί
όποιοι λειτουργώντας μέσα στό λοϋμπεν προλε ταριάτο, είσέπραξαν όλη τήν προβληματολογία τοϋ
τόπου. Ένώ οί άντίστοιχοι τής έλαφράς, ήταν άνυποψίαστοι. Ε κεί νοι τραγουδούσαν τά αιτήματα τής
μικρα σιατικής τους ζωής. «Νά Παντρευτείς Τό κορίτσι καί νά μή Σ' αφήσει», «ή πιτσι ρίκα τής
γειτονιάς», όλη δηλαδή ή άσημαντολογία τής Τοπικής ζωής, άλλά όχι τό βαθύτερο αίσθημα τού τόπου,
τό όποιο οί άλλοι παρ' όλο πού ήταν χω μένοι στά κουτούκια τους καί στά χα σίσια, κατάλαβαν αύτό
πού γινόταν γύρω

τους σ' αύτόν τόν Τόπο, τόν κατεστραμένο καί τό έδωσαν. Έτσι, αύτό πού έκαναν έφυγε άπό έκείνα τά
μαγαζιά καί άρχισε νά εξαπλώνεται σ' όλα τά περι θωριακά κέντρα. Ό λαός άρχισε νά άπαρνιέται πιά
τό τραγούδι πού τού έδινε ή άστική τάξη καί άρχιζε νά τραγουδά αύτό τό τραγούδι πού τόν έκφραζε. Ά
κούγονταν σ' όλες τις γειτονιές αύτά τά τραγούδια, πού ήταν χωρίς πολιτικό περι εχόμενο. Δέν ήταν
ένα πολιτικό κίνημα, ήταν ένα κίνημα βαθύτατα κοινωνικό. Γιά πρώτη φορά ό λαός ένιωθε νά
έκφράζεται εις βάθος. Καί άπό τή μιά ή μοδιστρούλα έλεγε τό τραγουδάκι τό ήλίθιο τού
τραγουδοποιού τής έπιθεώρησης καί τού βαριετέ, άπό τήν άλλη όμως έρχόταν τό ρεμπέτικο άπ' έξω
καί έμπαι νε μέσα στήν ψυχή. Γιά ένα διάστημα παλαίψανε. Αλλά σιγά-σιγά έπιβαλλόταν τό άλλο καί
στό τέλος κυριάρχησε. Πρίν άκάμη γίνει αύτό, έγώ είχα συλλάβει αύτή τήν άλήθεια καί είχα
τοποθετηθεί μέ τή διάλεξη τού Θεάτρου Τέχνης, πού τότε άποτελοϋσε τήν έπίσημη άναζήτηση ένός
πρωτοπορειακοϋ κόσμου πού συνυπήρχε μαζί μας. Τού Ζωγραφικού καί τού Ποιητικού. 'Ερήμην,
βέβαια τού σοβαρού μουσικού πού ζοϋσε σάν νά ήταν άπό άλλο άνέκδοτο... — Αργότερα
άσχοληθήκατε μέ τή μουσική γιά τόν κινηματογράφο. Πώς έγινε αύτό; — Έπρεπε νά ζώ. "Ημουν φτωχό
παιδί, δέν είχα νά ζήσω. "Οπως ό Τσαρούχης έκανε κάποτε σκηνικά γιά νά πάρει ένα ζευγάρι
παπούτσια, έτσι καί γώ έκανα στό ίδιο θέατρο τή μουσική γιά νά πάρω κάτι άντίστοιχο, δέν θυμάμαι τί
άκριβώς ήταν, άλλά, τέλος πάντων, κάτι τέτοιο. — Πώς άντιμετωπίσατε αυτή τή μου σική πού τήν
γράφατε γιά βιοπορι στικές άνάγκες; — Μοϋ είχε δημιουργηθεΤ καί μιά άνάγκη νά δουλέψω στόν
κινηματογράφο, πού ξεκινούσε άπό τήν άγάπη πού είχα γιά τή μουσική ξένων ταινιών. Βέβαια ή
μουσική γιά τις άντίστοιχες έλληνικές ήταν άθλια. Ό Φίνος πάντως ήταν ένας τεχνίτης. Είχε έκτιμήσει
σέ μένα τή μανία μου στήν τεχνική. Τότε έγώ έκανα μέν αύτή τήν έργασία γιά νά δουλεύω, γιά νά
βγάλω τό ψωμί μου, άλλά παράλληλα σπούδαζα τήν τεχνική τού κινηματογράφου πού μέ ένδιέφερε
πάντα. Γι' αύτό καί όταν βρέ θηκα στό έξωτερικό δέν αίσθάνθηκα ξένος. Ήξερα τόν κινηματογράφο έκ
βαθέων. Όλες αϋτές οί μουσικές πού έκανα γιά 80 περίπου ταινίες θά μπορούσαν νά είχαν φθείρει
όποιονδήποτε τις έκανε γιά κέφι. Αλλά έγώ έκανα τεχνική. Βέβαια ύπήρχαν ταινίες πού ήχαν μιά
καλύτερη μουσική. Αλλά έμένα μ' ένδιέφερε νά λύσω προβλήματα γι' αύτό καί δέν έφθάρην... Όμως
πολλοί ήλίθιοι δημοσιογρά φοι - μέ συγχωρεϊτε πού τό λέω άλλά υπάρχουν καί ήλίθιοι
δημοσιογράφοι ό πως βέβαια καί άξιόλογοι - συνήθως νέοι καί θρασύτατοι πού πιστεύουν ότι γνω
ρίζουν τό πρόβλημα καλά, μοϋ ύπενθυμίζουν τό «Νιάου-νιάου βρέ γατούλα» σά νά είναι ντροπή. Δέν
τήν έγραψα μέ ψευδώνυμο, μέ τό όνομά μου τήν έκανα. Αλλά τό «Νιάου-Νιάου» ήταν μιά άπλή
μουσική γιά τόν κινηματογράφο. Έγώ έκανα τή δουλειά μου καί άφοϋ ή κ. Βουγιουκλάκη ήθελε νά
χορέψει τσάτσά-τσά, όπως τώρα θέλει νά χορέψει ντίσκο ή δέν ξέρω τί άλλο, μοϋ ζήτησε νά τής
γράψω ένα. Έγώ δέν ήξερα πώς είναι, είπα στούς μουσικούς, ξέρετε νά κάνετε αύτό τό τραγουδάκι

15112022 Σελίδα 5
γράψω ένα. Έγώ δέν ήξερα πώς είναι, είπα στούς μουσικούς, ξέρετε νά κάνετε αύτό τό τραγουδάκι
τσά-τσά-τσά; Μοϋ είπαν ναι, καί τό κάνανε. Βέβαια πέτυχε καί τραγουδήθηκε πολύ, άλλά τί

Ο ΠΛΗΡΗΣ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΡΓΩΝ ΤΟΥ ΜΑΝΟΥ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙ πού έχουν έκδοθεΐ σέ δίσκους I. ΓΙΑ ΜΙΚΡΗ
ΛΕΥΚΗ ΑΧΙΒΑΔΑ ΕΞΗ ΛΑΝΚΕΣ ΖΩΓΡΑΦΙΕΣ (1956) Παίζει πιάνο ό Γιάννης Παπαδόπουλος (Φίλιπς).

2 ΤΟ ΚΑΤΑΡΑΜΕΝΟ ΦΙΔΙ (1957) Γιά δύο πιάνα, μέ τό Μ. Χατζιδάκι καί τόν Ά ργ. Κουνάδη (Παρίσι
Παλλάντιουμ). 3. ΤΕΣΣΕΡΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ μέ τή Νανά Μούσχουρη (1958 - Φιντέλιτυ).

4. ΤΕΣΣΕΡΙΣ ΧΟΡΟΙ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΡΗΜΙΑ (1959) Παίζει πιάνο ό Μάνος Χατζιδάκις (Φιντέλιτυ).

5. Ο ΚΥΚΛΟΣ TOY C.N.S. (1960) Μέ τό Μάνο Χατζιδάκι στό πιάνο καί τόν Γ. Μούτσιο τραγούδι
(Φιντέλιτυ).

6. ΟΡΝΙΘΕΣ (1959) Μουσική άπό τήν παράσταση τού Θ ε άτρου Τέχνης (Φιντέλιτυ).

7. ΠΟΤΕ ΤΗΝ ΚΥΡΙΑΚΗ (1960) Μουσική άπό τήν ταινία (Υ.Α.) 8 . ΕΛΛΑΣ Η ΧΩΡΑ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ

(1961) Τραγούδια καί μουσική άπό τήν ταινία μέ τή Νανά Μούσχουρη (Φοντάνα).

9. ΑΛΙΚΗ (1961). Μουσική άπό τήν ταινία τού Ρ. Ματέ (Μέρκουρη).

10. ΣΥΝΕΒΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ (1961). Μουσική άπό τήν ταινία (Κολούμπια).

I I . Η ΚΛΕΦΤΡΑ ΤΟΥ ΛΟΝΔΙΝΟΥ (1961) Μουσική άπό τό θεατρικό έργο τού Νεβέ (Μπάρκλεϋ).

12. ΠΑΣΧΑΛΙΕΣ ΜΕΣΑ ΑΠ ΤΗ ΝΕΚΡΗ ΓΗ (1961) Μεταγραφές λαϊκών μελωδιών γιά μικρή ορχήστρα
(Κολούμπια).

13. ΜΑΤΩΜΕΝΟΣ ΓΑΜΟΣ-ΠΑΡΑΜΥΘΙ ΧΩΡΙΣ ΟΝΟΜΑ (1961). Τραγούδια άπό τά θεατρικά έργα μέ τόν
Λάκη Παππά (Κολούμπια).

14 ΟΔΟΣ ΟΝΕΙΡΩΝ (1962) Ά π ό τό μουσικό έργο (Κολούμπια).

15 ΚΑΙΣΑΡ ΚΑΙ ΚΛΕΟΠΑΤΡΑ (1963) Ά π ό τό μουσικό έργο (Κολούμπια).

16. ΤΟΠ ΚΑΠΙ (1963) Ά π ό τήν ταινία τού Ζύλ Ντασσέν

(U.A.). 17. ΑΜΕΡΙΚΑ ΑΜΕΡΙΚΑ (1963) Ά π ό τήν ταινία τού Έ λία Καζάν

(W.B.). 18. ΟΡΝΙΘΕΣ (1964) Καντάτα γιά μεγάλη καί παιδική χο ρωδία, τέσσερις σολίστ καί ορχήστρα
δωματίου. Διευθύνει ό συνθέτης (Κολούμπια).

19 ΔΕΚΑΠΕΝΤΕ ΕΣΠΕΡΙΝΟΙ (1964) Μεταγραφές γιά ορχήστρα 15 τραγουδιών τού συνθέτη (Κολούμπια).

20. ΤΟ ΧΑΜΟΓΕΛΟ ΤΗΣ ΤΖΟΚΟΝΤΑΣ (1964) Δέκα τραγούδια γιά ορχήστρα μ' ένα Φελλινικό κείμενο στό
έξώφυλλο (Κολούμπια).

21. ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ (1965) Κύκλος τραγουδιων σέ ποίηση τού Νίκου Γκάτσου. Τραγουδά ό Γ. Ρω μανός
(Κολούμπια). 22 ΚΑΠΕΤΑΝ ΜΙΧΑΛΗΣ (1966) Μουσική καί τραγούδια γιά τό βιβλίο τού Ν. Καζαντζάκη μέ
τό Γ. Ρωμανό (Κολούμπια). 23. BLUE (1968) Μουσική γιά τήν ταινία τής Παραμάουντ (Dot). 24.
REFLECTIONS (1968) Μέ τό «Νιού Γιόρκ Ρόκ 'Ν ' Ρόλλ Άνσάμπλ» (Atlo). 25. Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ (1968) Μέ τό
Γρ. Μπιθικώτση (Κολούμπια). 26. ΤΗΣ ΓΗΣ ΤΟ ΧΡΥΣΑΦΙ (1969) Μέ τό Μ. Μητσιά καί τή Δήμητρα Γαλάνη
(Κολούμπια). 27. ΤΟ ΝΕΟ ΚΥΜΑ ΤΡΑΓΟΥΔΑ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙ (1969 - Λύρα). 28. 12 + 1 (1969) Ή Άρλέτα
τραγουδά Χατζιδάκι (Λύ ρα. - Τά τελευταία τέσσερα έργα δέν διευθύνει ό συνθέτης. 29.
ΡΥΘΜΟΛΟΓΙΑ - Ο ΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ CNS (1970) "Εργο γιά πιάνο μέ σολίστ τόν συν θέτη. Τόν «κύκλο»
έρμηνεύει ή Φλέρυ Νταντωνάκη (Λύρα). 30. Ο ΜΕΓΑΛΟΣ ΕΡΩΤΙΚΟΣ (1972) Μέ τή Φλέρυ Νταντωνάκη
καί τόν Δημ. Ψαριανό (Νότος). 31. Ο ΣΚΛΗΡΟΣ ΑΠΡΙΛΗΣ ΤΟΥ 45 (1973) Μεταγραφές λαϊκών μελωδιών
γιά όρχήστρα δωματίου (MINOS). 32. Ο ΟΔΟΙΠΟΡΟΣ, ΤΟ ΜΕΘΥΣΜΕΝΟ ΚΟΡΙΤΣΙ ΚΑΙ Ο ΑΛΚΙΒΙΑΔΗΣ
(1973) Μέ τήν όμάδα τού «Πολύτροπου» (Νότος). 33. ΤΑ ΠΕΡΙΞ (1973) Μεταγραφή γιά φωνή καί
όρχήστρα λαϊκών μελωδιών. Μέ τή Βούλα Σαββίδου (Πολύτροπο). 34. SWEET MOVIE (1974) Μουσική
άπό τήν ταινία τού Ντ. Μακαβέγιεφ (Πολύτροπο). 35. Ο ΚΥΚΛΟΣ TOY C N S - Ο ΚΑΠΕΤΑΝ ΜΙΧΑΛΗΣ - ΔΥΟ

15112022 Σελίδα 6
άπό τήν ταινία τού Ντ. Μακαβέγιεφ (Πολύτροπο). 35. Ο ΚΥΚΛΟΣ TOY C N S - Ο ΚΑΠΕΤΑΝ ΜΙΧΑΛΗΣ - ΔΥΟ
ΝΑΥΤΙΚΑ ΤΡΑ ΓΟΥΔΙΑ (1975) Τραγουδούν ό Σλ. Σακκάς καί ή Φλέρυ Νταντωνάκη (Νότος). 36. ΑΘΑΝΑΣΙΑ
(1976) Τραγούδια σέ ποίηση τού Νίκου Γ κό τσου μέ τούς Μ. Μητσιά - Δήμητρα Γαλάνη (Κολούμπια).
37. ΤΑ ΠΑΡΑΛΟΓΑ (1976) Μέ τούς Μ. Φαραντούρη, Μ. Θεοδωράκη, Μελίνα Μερκούρη, Δ. Σαββόπουλο
καί Ή λ. Λιοϋγκο (Νότος). 38. ΧΩΡΙΟΝ Ο ΠΟΘΟΣ - ΟΙ ΓΕΙΤΟΝΙΕΣ ΤΟΥ ΦΕΓΓΑΡΙΟΥ (1978) Χρανουδοΰν ή
Φλέρι Νταντωνάκη καί ό Εύτ. Χατζηττοφής (Νότος). 39. ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΕΝΗ (1978) Μέ τόν Στέλιο
Μαρκετάκη. Στίχοι Μιχ. Μπουρμπούλη (Νότος).

ΙΠΟΤΤ-ΡΟΚ

θέλατε νά κάνω; "Ηταν μέσα στην έργασία μου. Δέ νομίζω ότι είναι άσχημη άλλά βέβαια δέν μπορούν
νά μού τή φέρνουν καί σάν παράδειγμα τού τί έκανα. Ήδη είχα κάνει σημαντική έργασία καί
έξακολούθησα νά κάνω. Δέν θά σταθούμε έκεΐ πέρα... Έκανα καί αϋτό καί άλλες έργασίες άνόητες.
Φρόντιζα μόνο νά λειτουργούν καλά όταν γινόντουσαν. Τώ ρα, κατά πόσο ήταν άνόητες ή έλαφρές,
αύτό ήταν άπόρροια τής άνάγκης τής έπαγγελματικής έργασίας πού έκανα. Βέβαια μετά, πού άπέκτησα
μιά σχετική άνεση οικονομική, έπαψα νά κάνω έπαγγελματική έργασία καί τό έτήρησα. Δέν
έξακολούθησα καί ούτε μέ ένδιαφέρει πιά αύτό τό είδος. — Π είτε μου γιά τόν Θεοδωράκη. Πώς τόν
δεχτήκατε δταν πρωτοεμφανίστηκε; — Ό Θεοδωράκης έμφανίστηκε στό λαϊ κό τραγούδι μέ τόν
« Επιτάφιο» πού πρώτος έγώ διεύθυνα καί πρώτη ή Μούσχουρη τόν τραγούδησε. Τόν Μίκη τόν ήξερα
άπό παλιά. Γνωριζόμαστε άπό τό ’Ωδείο. ’Ήμασταν φίλοι. "Οταν έκα νε τόν « Επιτάφιο» μού τόν
έστειλε καί έγώ θέλησα πολύ νά τόν διευθύνω. Τότε μέ κατηγορούσαν όλοι ότι θεω ρούσα μόνο τόν
έαυτό μου σημαντικό. Διευθύνοντας τόν «’ Επιτάφιο» άπόδειξα ότι αύτό δέν ήταν άλήθεια. Όταν έμ
φανίστηκε ένας πραγματικός συνθέτης τού έβγαλα τό καπέλο καί συνυπήρξα μαζί του. Δέν έκανα όμως
τό Ιδιο καί γιά τούς «έρζάτς» συνθέτες πού τότε είχαν άρχίσει νά βυσοδομοϋν έναντίον μου.
Αργότερα βέβαια, ό Μίκης, μιά έντελώς διαφορετική προσωπικότητα, άνακατεύτηκε ένεργά μέ τήν
πολιτική, ό ίδιος έκανε καί πολιτική μέ τό τραγούδι. Καί γώ τά βρίσκω άπόλυτα συνυφασμένα μ’
αύτόν, τήν πολιτική καί τό τραγούδι, δέν μπορώ νά τά ξεχωρίσω όπως πολλοί, πού λένε γιατί ό Μίκης
δέν κάνει μόνο μου σική. Είναι ήλίθιο. ’’Αλλωστε δέν είναι νεοαριστερός ό Μίκης. 'Υπήρξε άριστερός
άπό γεννησιμιού του. Εξορίστηκε, ταλαιπωρήθηκε, τώρα δέν μπορούμε νά τού ζητάμε νά γίνει κάτι
άλλο άπ' αϋτό πού είναι ή φύση του. Ή μουσική του άλλωστε, αύτό έκφράζει. Καί παρ’ όλες τίς
άντιθέσεις πού κατά καιρούς έχουμε, είναι ένας άνθρωπος πού έκτιμώ βαθύ τατα καί θεωρώ ότι είναι
τεράστια καί πολύ θετική ή συνεισφορά του στον τόπο. Καί δέ νομίζω ότι ύπάρχει ένας άντίστοιχός
του στό χώρο. — Ή είσοδος τής δεκαετίας τού '60 πώς σάς βρήκε; — Άρχισε τότε νά μέ άπασχολεΤ ένα
άλλο είδος τραγουδιού πού έκφράστηκε μέ ένα έργο, πού έκανα σέ στίχους τού Νίκου Γκάτσου. Τή
«Μυθολογία», τό όποίο θεωρώ άπό τά σημαντικότερά μου. Τότε όμως ό κόσμος δέν άντελήφθη αύτή
τήν άλλαγή. Στήν άρχή τό έργο δέν τούς άρεσε. Τό άνακάλυψαν μετά, στή δικτατορία. Έκτοτε,
έξακολούθησα αύτό τό είδος τού τραγουδιού τό όποιο κάνω μέχρι σήμερα. — Τί ακριβώς σάς κάνει νά
θεω ρείτε τή «Μυθολογία» άπό τά σημαντικότε ρα έργα σας; — Συνδυάζει τήν άπλότητα ένός λαϊκού
τραγουδιού μέ τή δυσκολία, σέ στόχο, ένός έντεχνου τραγουδιού. Έχει ποίηση πάρα πολύ άκριβή.
Ποιητικές ιδέες άκριβές, τίς όποιες τό τραγούδι έρμηνεύει έπιτυχώς. Ή «Μυθολογία» είναι ένας κύ
κλος. Όχι συμβατικός πού ένώνει μιά δωδεκάδα τραγουδιών, άλλά ένας κύ κλος πού έγινε κυνηγώντας
έπί μέρους ποιητικές ιδέες πού ολοκληρώθηκαν στήν έπιτυχή σύζευξη ποίησης-μουσικής.

1ΠΟΤΤ-ΡΟΚ

— Τί σημαίνει γιά σάς ή ποίηση τού Νίκου Γκάτσου; Γιατί συνεργάζεστε τόσο πολύ μαζί του; — Είναι
ένας άπό τούς τρείς-τέσσερις σημαντικούς ποιητές τού τόπου. Ά σ χ ε τα άν έχει γράψει μόνο ένα έργο,
τήν «Αμοργό» καί έχει κάνει μιά καταπλη κτική μετάφραση τού «Ματωμένου Γά μου» τού Λόρκα. Ό
Γκάτσος ύπήρξε καί είναι ένας μεγάλος ποιητής τού τόπου μας καί τής έποχής μας. Τό γιατί δέν έγραψε
άλλα βιβλία είναι μιά δική του ιστορία πού δέν τού άφαιρεί κύρος ούτε ούσία γιά όσους τόν ξέρουνε
καλά καί γιά όσους έχουν διαβάσει καί ξέρουν τή σημασία τής «Αμοργού». Παράλληλα, γιά μένα ό
Γκότσος ύπήρξε κάτι μεταξύ πολύ σπουδαίου φίλου καί μεγάλου δα σκάλου. Τήν πνευματική μου
συγκρότηση κατά πολύ τήν οφείλω στόν Γκάτσο. Ή συνεργασία μου μαζί του είναι μιά συνέ πεια τής
σχέσεώς μας καί όχι μιά έπιδίωξη. — Μέ τήν είσοδο τής δεκαετίας τού ’ 60, όταν ή 'Ελλάδα είχ ε πάψ
ει νά είναι κατεστραμμένη, τί προσπαθού σατε νά άνακαλύψετε; Τί όσφριζόσαστε; Παλαιότερα είχατε
συλλάβει τήν άξια τού ρεμπέτικου. Αργότερα, ύπήρχε τίποτα άλλο πού προσπαθού σατε νά
αισθανθείτε; Μέ τί στόχους καί τί προοπτικές ύποδεχθήκατε τήν μετα-κατεστραμμένη Ελλάδα; — Ή
πρώτη περίοδος έφτασε μέχρι τό ’62-'63. Μέχρι τήν «'Οδό ’Ονείρων». Ή «Όδός ’Ονείρων» ήταν ένα
φόρεμα τό όποιο φορέσαμε όλοι καί νομίζαμε ότι ζούσαμε σάν άληθινά πρόσωπα μέσα στόν τόπο. Ή
δικτατορία άπέδειξε ποιές ήταν οί πραγματικές διαστάσεις τού τό που. Καί ότι ή «Όδός Ονείρων» ήταν
ένα κατασκεύασμα τού Άργυράκη, δικό μου καί μιας γενιάς πού πίστεψε ότι ζοΰσε μέσα σ’ αύτή τήν
όδό... Ή πρα γματικότητα ήταν διαφορετική. Καί μάς φανερώθηκε μέ τήν έπταετία. — Ποιά ήταν αύτή ή
πραγματικότητα; — Ό λα τά λάθη τά όποια κάναμε μετά τόν πόλεμο. Όλη τήν προδοσία πού κατ' ούσία

15112022 Σελίδα 7
πραγματικότητα; — Ό λα τά λάθη τά όποια κάναμε μετά τόν πόλεμο. Όλη τήν προδοσία πού κατ' ούσία
κάναμε στούς έαυτούς μας μεταπολεμικά. — Πώς συντελέστηκε αύτή ή προδο σία; Τί όδήγησε σ'
αύτήν; — Αϋτό είναι ένα πολύ μεγάλο θέμα στό όποιο δέν θά πρέπει νά είσέλθουμε. Ανάγεται σέ ένα
έπίπεδο πού είναι περισσότερο βαθύ άπ’ αύτό πού θά πρέπει αύτή τή στιγμή νά σταθούμε. Ανάγεται
στό λάθος τό μεταπολεμικό. Τό δικό μας καί τής γενιάς μας. Ή Έπταετία, λοιπόν, μάς ξανάφερε σέ μιά
πραγματικότητα. — Εσείς πιστέψατε, πάντως, στήν « Οδό Ονείρων». "Ετσι δέν έίναι; — Πίστεψα, άλλά
συγχρόνως ύποιττεύθηκα καί τή σκηνοθεσία. "Οτι ήταν μιά σκηνοθετήμένη ύπόθεση στήν όποια όλοι
τοποθετηθήκαμε γιά νά παίξουμε τούς Νεοέλληνες μέ παράδοση... — Δηλαδή ό στόχος τής « Οδού Ο
νείρων» ποιός ήταν; — Τό έργο αύτό, τό μουσικό, ήταν τό τέλος. Ή « Οδός Ονείρων» άρχισε άπό τό
1946. Καί βάσταξε μέχρι τό '62. — Μέ αύτά τά δνειρα τί βλέπατε; — "Ηταν μιά έφηβική πλάνη. Καί δέν
θά ήθελα πάνω σ’ αύτό νά πώ περισσότερα. Δέν θά ήθελα νά έπεκταθοΰμε. — Μετά, τί έγινε; — Μετά
έγινε μιά μεγάλη έπανάσταση σέ παγκόσμια κλίμακα πάνω στή μουσική, μέ βασικές χώρες, τήν
Αμερική καί τήν 'Αγγλία. Προηγήθηκε ή γενιά τών μπήτνικς γιά νά έρθει μετά ή γενιά τής πόπ, πού
βασικά ύπήρξε ένα πολιτικό κίνημα.

Άντικονφορμισπκό στήν Αγγλία μέ τούς Μπήτλς, συνειδησιακό καί γιά πρώτη φο ρά πολιτικό στήν
Αμερική, μέ τόν Μπόμπ Ντύλαν καί μέ τά πρώτα γκρούπς τού άναγεννησιακοΰ χαρακτήρα. Έτυχε νά
ζήσω άπό πολύ κοντά όλη αύτή τήν περί οδο στήν Αμερική. Ή διάδοχος κατά σταση δέν έχει καμία
σχέση μέ τή γέν νηση αύτοϋ τού κινήματος. Διότι έπενέβησαν μετά οί έταιρεϊες, τά συμφέροντα καί
άλλοτρίωσαν όλα αύτά τά πρόσωπα πού γεννηθήκανε καί. έξαφανιστήκανε. Έμεινε μετά ή μπουτίκ.
"Εμεινε τό περί γραμμα, ή ούσία είχε έξαφανιστεί. ’ Ενώ στήν άρχή ήταν κάτι σάν τούς
άναγεννησιακούς τροβαδούρους. Οί Τζέφερσον Αϊρπλέιν στήν Αμερική, οί Μπήτλς, μέ τούς Ρόλλινγκ
Στόουνς καί τόν Ντόνοβαν στήν Αγγλία. Στήν Αμερική τό κίνημα είχε δύο κυριότερες τάσεις. Τή σχολή
τής Ν. Ύόρκης, πού είχε πιό σκληρό καί πιό δυναμικό χαρακτήρα καί τή σχολή τού Σάν Φραντσίσκο πού
είχε πιό γοητευτικό, πιό ούμανιστικό, άν θέ λετε. Βέβαια άργότερα ήρθαν οί έμπο ροι... Προσωπικά
γνώρισα στήν ’Αμερική πολλά γκρούπς. Συνεργάστηκα καί μέ τό «Ρόκ 'Ν ’ Ρόλλ Άνσάμπλ» όταν κάναμε
τό «Reflections». Είδα άπό κοντά τήν διάβρωση πού είχαν άρχίσει νά ύφίστανται άπό τίς έταιρεϊες καί
τήν.παντοδυ ναμία τών παραγωγών, ή όποια κατέστη σε τά γκρούπς έπαρκέστερα σέ έναν εύρύτερο
άριθμό, έξω όμως άπό τόν πολιτικό χαρακτήρα πού τά γέννησε καί τίς άληθινές προϋποθέσεις
ύπαρξής τους. Ή μεγάλη στιγμή αύτής τής ιστο ρίας ήταν τό 1968, τήν όποια έζησα καί γώ άπό κοντά
καί στή Ν. Ύόρκη καί στό Σάν Φραντσίσκο. — Προσωπικά επηρεαστήκατε άπ' αύ τό τό κίνημα; — Είχα
πολύ δικό μου βιός καί δέν μ’ ένδιέφερε κατ’ έπιφάνεια ή παρουσία αύτών τών γκρούπς. Ά ν ήταν
δυνατόν σέ ήλικία 43 έτών πού ήμουνα τότε νά έπηρεαστώ κατ' έπιφάνεια! Επηρεάστηκα όμως κατ’
ούσία. ’Έτσι ήλθα έδώ καί έκανα τό «Μεγάλο ’Ερωτικό». — Ό «Μεγάλος ’ Ερωτικός» ήτανά π ο τέλεσμα
μιάς επίδρασης πού δεχτή κατε άπό τό πνεύμα τού Σάν Φραν τσίσκο; — Κατά πολύ. Μέσα στό
«Μεγάλο ’ Ερω τικό» ύπήρχαν όλα τά βιώματα πού είχα ζήσει μέ αύτά τά παιδιά τού Σάν Φραν τσίσκο
καί τού Λός "Αντζελες. Εκεί νη τήν έποχή πολλοί άπορήσανε πού γύρισα στή διάρκεια τής δικτατορίας
καί έκανα τό «Μεγάλο ’ Ερωτικό». Τόν έκανα άπό σκοπιμότητα γιατί είδα ότι έκείνο πού έλειπε άπ' τόν
τόπο μας δέν ήταν τό σύνθημα. Έλειπαν οί μεγάλες άνθρώπινες άξιες πού είχαν καταρρακωθεί. Καί
δικαιώθηκα έκ τών ύστέρων διότι τά συνθήματα παρήλθαν, ένώ οί έννοιες τού «Μεγάλου ’
Ερωτικού» - έφ’ όσον άποδείχτηκε ότι δέν έπρόκειτο γιά άπλά έρωτικά τραγούδια, άλλά γιά
περί έρωτος - παρέμειναν. "Ομως ύπέστην τήν έπίθεση άρκετών άνθρώπων τότε, πού είπαν, αύτό
ήρθε νά μάς δώσει τό '72 μέσ’ τή δικτατορία; Έγώ έδωσα άκριβώς αύτό τό οποίο είδα ότι έλλειπε τότε.
Καί ό «Μεγάλος Ερωτικός» ήταν άκριβώς ό φορέας τών βαθύτερων άνθρωπίνων αισθημάτων πού
κόντευαν τό τε νά έξεφτελιστοϋν. — Γυρίσατε στήν Ελλάδα ειδικά γιά νά κάνετε αύτό τό έργο; — Κατ’
άρχήν έφυγα γιατί βαρέθηκα χρε ωμένος μέ 3.500.000 δραχμές, άλλιώς δέν είχα κανένα λόγο νά
άποκτήσω καλύ τερες συνθήκες ζωής άπ' αύτές πού είχαν τά 9 έκατομμύρια 'Έλληνες. Δέν

θεώρησα τόν εαυτό μου διαφορετικό. Καί όταν πληρώθηκαν τά χρέη μου - γιατί δέν δέχθηκα
προσφορές νά μήν τά πληρώσω - έπέστρεψα. Ένα άτομο όπως είναι ό κ. Λάμψας, μέχρι τώρα
υπαινίσσεται ότι μοϋ έχαρίστηκαν τά χρήματα καί δέν κάθεται κανένας νά ρωτήσει, μά γιατί τότε
έφυγα έξη χρόνια; Ά π ό τήν ώρα μάλιστα πού δέν υπεραμύνομαι άντιστασιακών περγαμηνών. Έλλειψα
διότι χρω στούσα στήν έφορία. Καί έπέστρεψα όταν πληρώθηκαν τά χρέη άπό τά ποσο στά μου. Ό
πρώην γενικός διευθυντής τής ΕΡΤ όμως, ύστερόβουλα ύπαινίσσεται καί τή φωτογραφία τού κ.
Μακαρέζου... — Τί ακριβώς συνέβη μ’ αυτή τήν περιβόητη φωτογραφία; — "Οταν πρωτοέγινε ή
δικτατορία ήρθα γιά νά βγάλω μιά ταινία- άπό δώ στό έξωτερικό. Ή τότε «ήγεσία τού τόπου» ήταν
έπόμενο νά θελήςει νά μέ δει. Καί μέ είδε. 'Αλλά έγώ δέν ζήτησα κανένα χατήρι. Όταν λοιπόν πήγα στό
γραφείο τού κ. Μακαρέζου, πού μέ κάλεσε γιατί ήθελε νά μέ γνωρίσει, μοϋ λέει, σας ένοχλεϊ νά
βγάλουμε μιά φωτογραφία; Τού λέω όχι, έφ’ όσον είμαι στό γραφείο σας. Θά ήταν φαρισαϊσμός νά μή
δεχθώ. Αύτή ή φωτογραφία έγινε άντικείμενο μεγίστης έκμεταλλεύσεως έκ μέρους τών καλοθελητών.
Αλλά τά πράγματα ήταν άπόλυτα ξεκαθαρισμένα γιατί έμει να έξη χρόνια έξω. "Αν ήμουν συνερ γάτης
τους θά μπορούσαν νά μοϋ χαρί σουν τά χρέη - καί τότε οι κυβερνώντες είχαν τή δυνατότητα νά
κάνουν τέτοιου είδους πράξεις. Δέν μοϋ χαρίσανε τί ποτα, τά έπλήρωσα όλα μέχρι τελευταίας
δραχμής. Καί αυτό είναι γνωστό. Μπορεί νά μήν τό ξέρει τό μεγάλο κοινό άλλά σέ ένα κόσμο

15112022 Σελίδα 8
δραχμής. Καί αυτό είναι γνωστό. Μπορεί νά μήν τό ξέρει τό μεγάλο κοινό άλλά σέ ένα κόσμο
δημοσιογράφων καί έφημερίδων, γνωρίζουν πολύ καλά όλη τήν άλήθεια. Γί αύτό, τόν κύριο Λάμψα
τόν έκθέτω εις κοινήν περιφρόνηση. Καί είναι ελεύθερος ό καθένας νά βγάλει τά συμπεράσματά του
περί τού άνδρός... — Ό ταν γυρίσατε καί άρχίσατε νά δ ου λεύετε, δ έν σας επ ηρέασ ε καθό λου ή
ατμόσφαιρα πού έπικρατοΰσε στήν ' Ελλάδα; Μ πορέσατε νά άπομονω θ είτε μέσα σ' ένα περιβάλλον
άνελευθερίάς; — Κάθε έργασία γιά νά γίνει πρέπει νά άπομονώνεται κανείς. Ποιό είναι τό πε
ριβάλλον πού σέ βολεύει; 'Ένα δωμάτιο καί πρέπει νά ξεχάσεις τόν έξω κόσμο. "Αν είναι εύχάριστος
πρέπει νά τόν ξε χύσεις. "Αν είναι δυσάρεστος πάλι τό ίδιο. Τήν τεχνική τού νά έπιβάλλεται κανείς
στόν έαυτό του, στήν ήλικία πού

Α πό τ ό π ε ρ σ ιν ό σ υ ν έ δ ρ ιο στό Α νώ γ εια Κ ρήτης.

Π ρόβ α μ έ τό ν Σ π ό ρ ο Σ ακκά .

Μ έ τό ν Γιώ ργο Κ ο υ ρ ο υ π ό κα ί τ ό ν Ά ν τ ώ ν η Ξυλούρη (α δ ε λ φ ό τοϋ Ν ίκου).

ήμουνα, τήν είχα μάθει. — Π ολλοί τότε συγγραφείς καί π οιη τές είχα ν π ε ί δτι «έμεις δ έ ν γράφου
με ούτε μία λέξη όσο ύπάρχει ή Χούντα». Θ εωρούσαν δτι αύτός ήταν ένας τρόπος άντίστασης. — Αύτό
είναι λάθος. Δέν κάνει κανείς άντίσταση έτσι. "Οπως ό Έλύτης δέν έκανε άντίσταση έπί κατοχής καί
έγραψε τά άριστουργήματά του, γιά τά όποια σήμερα είμαστε περήφανοι. Ό Σικελιανός δέν έκανε
άντίσταση. Ό Σεφέρης δέν έκανε άντίσταση. Χάρη σ' αύτή τή μή άντίσταση έχουμε άξιόλογα έργα σήμε
ρα. Τό ότι έγραψαν δέν πάει νά πει ότι συνεργάστηκαν μέ τούς Γερμανούς. Οί άνθρωποι αύτοί
ύπέφεραν μαζί μέ τόν 'Ελληνικό λαό. Ό καθένας πήρε καί τό δικό του μερίδιο τής στέρησης, άλλά αύτό
δέν σημαίνει πώς έπρεπε νά στα ματήσει ή δουλειά. Αύτοί πού σταμάτη σαν νά γράφουν διότι ήταν ή
Έπταετία, φοβάμαι ότι δέν θά είχαν τίποτα ν ά . γράψουν. — Δ έν σάς προβλημάτισε τό γεγονός δτι μ π
ο ρ ε ί κάποια στιγμή, άν θέλατε νά κά νετε ένα έργο ή θέαμα, νά ε ρ χόσασταν σέ σύγκρουση μέ τούς
κρα τούντες στούς όποιους μ π ο ρ ε ί τό έργο αύτό νά μήν ήταν άρεστό; — "Εκανα τό «Πολύτροπο» τό
όποιο όμως λειτούργησε μέ νόμους δικούς μου. Τό «Πολύτροπο» δέν ήρθε σέ σύγκρουση μέ κανένα
άλλά αύτό δέ σημαίνει τίποτα. Έγώ πιστεύω ότι μεγαλύτερη άντίσταση είναι τό νά μπορείς νά
συντηρείς μέσα σου αύτές τίς άξιες πού κινδυνεύουν νά χαθούνε καί νά τίς μεταδίδεις, παρά τό νά
δημιουργήσεις πράξεις αντιστασια κές. Αύτό δέν σημαίνει ότι θέλω νά μειώσω αύτούς πού προέβησαν
σ' αύτές τίς πράξεις - κάθε άλλο. Δέν άνήκω όμως σ' αύ-τήν τήν κατηγορία τών άνθρώπων, άλλά αύτό
έπίσης δέν σημαίνει ότι ή κατηγορία μου είναι μεμπτή. Θαυ μάζω τούς ήρωες. Υπάρχουν πολλών
ειδών ήρωισμοί. Δέν πιστεύω στό μονο διάστατο ήρωϊσμό. Καί υπήρξαν πολλοί "Ελληνες, πολλές
φορές καί κατά διά φορους τρόπους ήρωες. Καί όχι μονάχα κατά έναν. Τό ίδιο έζησα καί στήν κατο χή.
Πολλοί γράφανε συνθήματα στούς τοίχους. Τούς θαύμαζα άλλά τελικά ή πολιτιστική ζωή τού τόπου
προχώρησε άπ αύτούς πού ξεχάσανε τίς δύσκολες συνθήκες πού ζοΰσαν καί γράψανε ποί ηση. Ή
κάναν ζωγραφική. Αύτά τά έργα εισπράττουμε σήμερα. Καί έν όνόματι αϋτών τών έργων ζείτε καί σείς
καί μεϊς καί θά ζήσουν καί τά παιδιά σας. Καί όχι έν όνόματι τ.ών συνθημάτων πού ήδη ΙΠ Ο Γ Μ

ξεχώσαμε όπως καί τούς συντάκτες τους. Επαναλαμβάνω πώς τούτο δών σημαίνει δτι.αύτοί πού
έφτιαξαν τά συν θήματα καί Ισως θυσιάσανε καί τή ζωή τους, δέν συνετέλεσαν στό νά ϋπάρχουμε.
'Αλλά γιατί νά βλέπουμε μονοδιά στατα τήν έννοια τού ήρωισμοϋ. Πιστεύω δτι έκτός άπό εκείνους πού
επωφελούν ται άπό μία κατάσταση, όλοι οι άλλοι συνεισφέρουν ό καθένας κατά τόν τρόπο του σέ μία
δύσκολη κατάσταση. 'Υπάρχει μιά σιωπηλή πλειοψηφία ή όποια ύφίσταται καί μιά μεγάλη μερίδα
άνθρώπων πού είναι ήρωες κατά διάφορους τρόπους. Καταδιώκεται κάποιος. Μά δέν είναι ήρωας καί
αύτός πού τόν περιθάλπει; Δέν είναι ήρωας έκεΐνος πού ξεχνάει ότι σκοτώσανε πλάι του τό γείτονα
πού άγαποϋσε, ότι δέν έχει νά φάει καί κάθεται καί γράφει; Καί δέν γράφει συν θήματα άλλά κάνει
δουλειά. Διότι, κακά τά ψέμματα, καί ή ποίηση καί ή ζωγρα φική καί ή μουσική, δέν συντηρείται μέ τό
έπίκαιρο. Ή έφημερίδα είναι άλλο καί άλλο είναι ή τέχνη, πού συντηρείται μέ κείνα τά στοιχεία τά
όποΤα είναι πέρα άπό τό χρόνο. Καί πέρα άπό τό χρόνο είναι έκεΤνα πού δέν συνδέονται μέ τά άμεσα
γεγονότα. Άλλά έπηρεάζουν τό αίσθημα μέσα άπό τό οποίο δημιουργεϊται ή τέ χνη. Λοιπόν, γιά νά
μπορέσεις νά πετύχεις μιά τέτοια αίσθηματο-ψυχολογική διαδικασία σέ δύσκολες στιγμές, δέν είναι
ένας ήρωισμός; Δέ νομίζω ότι ένας άντάρτης πού πολεμούσε στό βουνό τό Γερμανό ήταν περισσότερο
ήρωας άπό έναν πού τήν Ιδια στιγμή έγραφε, λόγου χάρη τόν «Ίπποκράτη» όπως έκανε ό Σικελιανός. Ή
τόν «Άνθυπολοχαγό τής Αλβανίας» όπως έκανε ό Έλύτης. — Ά ς μιλήσουμε γιά κάτι άλλο τώρα. Τότε
πού είχατε επ ισ τρέφ ει στήν ' Ελλάδα είχατε φ έρ ει μαζί σας καί μιά άγνωστη σέ μάς τραγουδίστρια.
Τή Φλέρυ Νταντωνάκη... — Ναί. Τή Φλέρυ τή γνώρισα στήν 'Α μερική. Γιά μένα είναι ή μεγαλύτερη
τραγουδίστρια πού γνώρισα στή ζωή μου. Ή μεγαλύτερη προσωπικότητα τού τρα γουδιού πού
συνάντησα. Επειδή είναι πραγματικά μεγάλη δέν είναι πάντα καλή. Όπως όλοι οί μεγάλοι. Οί μέτριοι
ήθοποιοί είναι τις περισσότερες φορές, άν όχι πάντα, πολύ καλοί! Οί πραγματικά μεγάλοι ήθοποιοί
καί τραγουδιστές είναι πολλές φορές πάρα πολύ κακοί! Άλλά, γι' αυτό είναι μεγάλοι... — Αυτό ισχύει
καί γιά τούς συνθέτες; — Δέν ξέρω... Εννοώ τούς έρμηνευτές περισσότερο. Πού είναι άντίξοες προσω

15112022 Σελίδα 9
καί γιά τούς συνθέτες; — Δέν ξέρω... Εννοώ τούς έρμηνευτές περισσότερο. Πού είναι άντίξοες προσω
πικότητες. Ίσως καί οί συνθέτες νά έχουν τέτοιες στιγμές. Ίσως... — Τί είναι αυτό πού σάς κάνει νά θ εω
ρείτε τή Νταντωνάκη τόσο σπου δαία; — Τό πάντρεμα μιάς τρομακτικής εύαισθησίας Μεσογειακής
ιδιοσυγκρασίας καί μιάς πάρα πολύ έντονης σύγχρονης πνευματικότητας. Δέν είναι δηλαδή τό
κουτοκόριτσο πού είναι συνήθως οί τρα γουδίστριες. Έχει όλη τήν καλλιέργεια ένός σημερινού νέου
άνθρώπου, ένα ταπεραμέντο Μεσογειακό τρομερά έν τονο καί μία εύαισθησία άφάνταστη, πού
κόντευε νά διαλύσει τά πάντα... Τό μεί γμα αυτών τών πραγμάτων είναι ή Φλέρυ. Ή Φλέρυ σέ μία
ομαλή πορεία είναι δυνατόν νά γίνει ή Ά ννα Μανιάνι τού τραγουδιού, τού μουσικού θεάτρου. Μιά
Παξινοΰ. Έχει τή στόφα μιάς μεγάλης έρμηνεύτριας. — Ανάλογο άνδρα τραγουδιστή έχε τε
συναντήσει; — Οχι. "Οχι, ποτέ .. — Ας γυρίσουμε πάλι στό έργο σας.

ΪΠ^ΓΓΡΟΚ

Θά ήθελα νά μιλήσουμε γιά τά «Παρά λογα», ένα έργο πού προσωπικά θ ε ωρώ άπό τά πιό σημαντικά
σας καί τήν ούσιαστική συνέχεια τού «Μεγάλου Ερωτικού», άν καί κυκλοφόρησαν τέσερα χρόνια
μετά. Αύτό τό έργο δέν βρήκε αμέσως τήν άπήχηση πού τού έπρεπε... — Τό έργο αύτό δέν είχε σκοπό
νά κο λακέψει τό κοινό. Υπήρξε μιά συγκεκρι μένη αίτια πού δημιουργήθηκε. Βασίστη κε στό γεγονός
ότι θά κινήσει τό ενδια φέρον τού κοινού. Αποτείνεται δηλαδή σ' ένα κοινό πού θά κινητοποιηθεί γιά
νά τό άνακαλύψει. "Οσο γιά τήν άπήχηση, πιστεύω πώς θά τήν έχει. Δέν θά πάψει ποτέ νά άπασχολεϊ
τόν κόσμο. Έξ άλλου τά «Παράλογα» ήταν πιό δύσκολα στή σύνθεσή τους άπ ότι ό «Μεγάλος Ε
ρωτικός». Τό πιό δύσκολο άκόμη ήταν τό «Χωρίον Ό Πόθος» καί τό πιό προχω ρημένο. — Τί
άναζητούσατε μέ τό «Χωρίον»; — Νά φτάσω σ' ένα έσχατο όριο λιτό τητας καί λεπτομέρειας στήν
σύζευξη μουσικής-στίχου, πού νά δημιουργούν ένα άπόλυτο καί τετελεσμένο μουσικό γεγονός. Νά μή
σταματήσει νά είναι λαϊκή ή βάση, άλλά νά προχωρήσω στά έσχατα όρια τού έντεχνου τραγουδιού.
Μέ τό «Χωρίον Ο Πόθος» έφτασα σ' ένα ύψηλό σημείο όπου κάθε φράση έχει τό ρόλο της, κάθε
όργανο έχει ένα ρόλο. Είναι σάν ένα θέατρο δωματίου, όπου κανένας ρόλος δέν είναι συμπτωματικός.
"Ολα έχουν σημασία. "Ετσι είναι τό «Χωρίον» καί τό έκτιμώ βαθύτατα σάν έργο. — Κάτι άλλο τώρα,
σχετικό μέ τις... δεκαετίες. Μιλήσαμε γιά τή δεκαετία τού '40, τού '60. Τή δεκαετία τού '80 πώς τή
βλέπετε; — Γιά τή δεκαετία τού '80 κηρύσσουμε τήν έπιστροφή στό κλασικό! 'Εμείς έδώ στήν 'Ελλάδα
είμαστε ή χώρα τού κλα σικού πού λατρεύει τό νεοκλασικό! Γι' αύτό καιρός είναι νά άνακαλύψουμε τό
κλασικό. Αλλά όχι μέ τήν έννοια τής έπισήμου σχολικής έορτής, μέ τήν έν νοια τού έπισήμου σχολικού
προγράμμα τος καί τού ύπουργείου Παιδείας. Τό κλασικό, μέ τήν έννοια τού έναπομείναντος μύθου
καί όχι τού κατασκευα σμένου μύθου πού είναι τό νεοκλασικό. Καιρός είναι νά άνακαλύψουμε ξανά τή
σύνδεσή μας μέ γραμμές καί ιδέες πιό στερεά τοποθετημένες στό χώρο. Τώρα ειδικά πού πάμε νά
άφομοιωθοΰμε μέ μία Ευρωπαϊκή Κοινότητα... Πρέπει νά άποκτήσουμε ουσιαστικότερη ταυτότητα γιά
νά μπορέσουμε νά ύπάρξουμε μέ μία οντότητα καί όχι σάν φτωχοί συγγενείς. Τό αίτημα τού τόπου μας
σήμερα είναι πνευματικό. — Στή μουσική πώς μ πορ εί νά γίνει αύτή ή άνακάλυψη; — Αναζητώντας τό
άπέριττο. Ό καθέ νας νά κρατήσει τά βιώσιμα στοιχεία του καί νά άπορρίψει τά έπεισοδιακά ή τά
γοητευτικά. Νά μπούνε σέ μιά πιό ώριμη εποχή. Γιατί άκόμη διατηρούνε τή γοη τεία τού γραφικού.
Πουλάνε γραφικό, μιλάνε γιά τό γραφικό. Αύτή ή ρεμπετολογία, αύτός ό νεοελληνικός
διανοουμενισμός μάς οδηγεί σέ μία κόπωση. Είμαστε φορτωμένοι μέ μή βιώσιμα στοι χεία πού δέν
έχουμε τό θάρρος νά άποτινάξουμε άπό πάνω μας. Οί νέοι πρέπει νά μάθουν νά μή μπερδεύουν τή
διασκέδασή τους μέ τήν έκτόνωσή τους. Τόν έρωτα, μέ τήν έκτόνωσή. Νά μή μπερδεύουν τή σκέψη μέ
τήν πληροφο ρία. Νά μή συγχέουν τήν πολιτική τοπο θέτηση μέ τήν πνευματική άνησυχία. Όλα αύτά
πρέπει νά τά άνακαλύψουν

καί ν' άρχίσουν νά προβληματίζονται σοβαρά. — Ό ταν έπ ε σ ε ή έπταετία ύπήρχε μιά γενική
αισιοδοξία ότι όλα αύτά θά γίνουν... — 'Εγώ ήμουνα ό μόνος μή αισιόδοξος! Ή ώραιότερη περίοδος
της μεταπολιτεύσεως ήταν ή περίοδος άνάμεσα στήν πτώση της δικτατορίας καί τις πρώτες έκλογές. Ό
καθένας μπορούσε νά χαί ρεται τήν έννοια τής,δημοκρατίας χωρίς καμία συγκεκριμένη μορφή, άλλά
μέ τή μορφή πού τής έδινε ό ίδιος. 'Εκείνη τήν περίοδο ή δημοκρατία είχε πάρα πολλές όψεις. Εχε 9
έκατομμύρια όψεις! "Οσοι καί οί Έλληνες. Καί ήταν γοητευτική. "Ηταν σάν ένα έργο τέχνης πού ό κα
θένας τό βλέπει κατά τόν τρόπο του. Καί όσο πιό σπουδαίο είναι, τόσο χωράει πιό άνετα καί τήν
προσωπική φαντασία τού καθενός. Τό έργο τέχνης μικραίνει άπό τήν ώρα πού δέν σοϋ άφήνει
περιθώρεια νά τοποθετηθείς έσύ ό ίδιος μέσα σ' αύτό. 'Εγώ γνώριζα ότι αύτή ή περίοδος ήταν μιά
περίοδος φα-ντα-στι-κή. Όχι πραγματική. "Αρα, ένα έργο τέχνης, πού πάρίστανε τή δημοκρατία κατά
πολύ ώραΐο τρόπο, έτσι ώστε ό καθένας νά τήν νομίζει όπως θέλει. Ά π ό τήν ώρα πού άρχισε νά
οργανώνεται ή δημοκρατία έπαψε νά είναι έργο τέχνης καί άρχισε νά γίνεται κράτος. Καί τότε έχανε ό
καθένας τό προσωπικό τού όραμα καί άρχιζε ή δυσανασχέτηση, ή άντίδραση. Οί Νεοέλληνες όταν λέν
δημοκρατία, δέν έννοοΰν μία μορφή κράτους πού διακυβερνάται μέ τή δημοκρατία, άλλά έννοοΰν μιά
μορφή άναρχίας μέσα στήν όποια άκουμπά ή ποοσωπική τους άντίληψη περί δημοκρατίας! ΓΓ αύτό καί
ή απογοήτευση. Άλλά καί γι' αύτό, ή μή συγκεκριμένη συνεισφορά σέ μία καλύ τερη διακυβέρνηση. Ή
άντιπολίτευση δέν έχει νά προσφέρει μιά καλύτερη διακυβέρνηση. Υπόσχεται ένα όραμα πού ξέρει
ότι δέν θά τό τηρήσει, διότι θά κάνει καί αύτή ένα κράτος. ΓΓ αύτό καί οί νέοι θά πρέπει νά

15112022 Σελίδα 10
ότι δέν θά τό τηρήσει, διότι θά κάνει καί αύτή ένα κράτος. ΓΓ αύτό καί οί νέοι θά πρέπει νά
άποσαφηνίσουν τις ιδέες τους γιά νά μπορέσουν νά γίνουν θετικοί ατόν παρόντα χρόνο μ' όλες τις
άντιξοότητες καί μ' όλες τις άδυναμίες πού προβάλλονται άπό τήν έννοια ένός κράτους πού λειτουργεί
μέσα σ' ένα σύστημα. — Τελειώνοντας θά ήθελα νά ρωτήσω καί κάτι άλλο. Κατά καιρούς γράφον ται
διάφορα πράγματα έναντίον σας σέ διάφορα έντυπα. Πόσο σάς εν ο χ λ ε ί αύτό καί πώς σκέφ τεστε νά
άντιδράσετε στό έξης; — Νομίζω ότι πρέπει νά άρχίσει ό κόσμος νά ξεχωρίζει τό κατά πόσο θά
διαβάσει ένα έντυπο άπό τό τί ποσοστό χυδαιό τητας περιέχει. Νά καθίσω νά άπαντάω σέ
χυδαιολογίες, δέν τό δέχομαι. 'Ορι σμένοι τύποι συνθετών (εντός εισαγω γικών ή λέξη), ορισμένοι
τύποι περιοδι κών, όρισμένοι τύποι δημοσιογράφων, έντός εισαγωγικών καί έδώ καί όρισμένοι τύποι
έφημερίδων, μεσημβρινών κυρίως · καί βραδυνών, μοΰ είναι έντελώς άπεχθεΐς καί σάν έννοιες καί
σάν περιεχό μενα. Πιστεύω ότι πρέπει καί ό κόσμος νά άρχίσει νά τά ξεχωρίζει αύτά καί άντί νά
άπαντοΰμε στή χυδαιολογία καί τή λασπολογία, νά άγνοοΰμε τήν ύπαρξή τους γιά νά μπορέσουμε νά
διατηρή σουμε έστω καί στό έλάχιστο τήν ψυχικότητά μας. ___ Στό έπόμενο τεύχος, ξεχωριστή πα
ρουσίαση τών σημαντικότερων έργων τού Μάνου Χατζιδάκι,

18 ΣΗΜΑΝΤΙΚΑ ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΜΑΝΟΥ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙ Μιά κριτική παρουσίαση τοϋ Γιώργου Νοταρά

Τά 18 αυτά έργα - πού σ υ μ π ερ ιλα μ β ά νο ντα ι σέ 15 μ εγά λου ς δ ίσκους - έ χ ο υ ν τό κα θ ένα καί
τή δ ική του μικρή ή μ εγά λη ιστορία. Π ά μπολλες ε ίν α ι οι φ ο ρ ές π ού έχ ο υ ν ά κο υ σ τεί, ε ρ μ η
ε υ τ ε ί, σ υ ζη τη θ εί - τουλά χιστον τά π ερ ισ σ ό τερ α άπ αϋτά. 'Α κό μ η έ χ ο υ ν κατά καιρ ούς ά π
σ χο λή σ ει άπό τόν π ιό άπ λό ακροατή μ έχρ ι τόν ειδ ή μ ο ν α τοϋ ήχου, ένώ δ ε κ ά δ ε ς ε ίν α ι οί σ
λ ίδ ε ς π ερ ιο δ ικώ ν, έφ η μ ε ρ ίδ ω ν καί κά θ ε ε ίδ ο υ ς έντύ π ω ν πού τά έχ ο υ ν φ ιλ ο ξ ε ν ή σ ε
π ό τε γιά νά τά παρ ουσιάσουν, π ότε γιά νά τά κριτικά ρ ου ν κλπ. Ή δ ική μας σύντομη κριτική
παρουσίαση δ έ ν σ κ ο π ε ύ ε ι σ έ μιά βαθιά ά νά λυση των έργων, ο ύ τε σ έ μιά λ ε π το μ ερ ή
καταγραφ ή όλω ν των ήχη τικώ ν τους διαστάσεω ν. Είναι π ερ ισ σ ό τ ε ρ ο μιά ύ π ενθ ύ μ ισ η τής
αξίας τών 18 αύτών έρ γ ω ν τοϋ σ υ νθ έτη - πού έ π ιλ έ γ η σ α ν άπ όλη τή δ ισ κο γ ρα φ ία του - ά
πού π α ρ α μ έ ν ε ι άναλοίω τη μέ τό π έρ α σ μ α τοϋ χρόνου. Καί, προπαντός, έτοιμη, άνά πάσα
στιγμή, νά άντιμ ετω π ισ τεΐ άπό μιά ν έα δ ια φ ο ρ ε τ ικ ή οπτική γωνία.

ίΠΟΤΤ-ΡΟΚ

ΕΞΗ ΛΑΪΚΕΣ ΖΩΓΡΑΦΙΕΣ (Phi lips) Συνεφιασμένη Κυριακή Κουράστηκα νά σ’ άποκτήσω - Ψιλή
βροχούλα έπιαοε Τράβα τήν άμαξα - Μπαξέ τσιφλίκι - Νύχτωσε χωρίς φεγ γάρι. ΓΙΑ ΜΙΑ ΜΙΚΡΗ ΛΕΥΚΗ
ΑΧΙ ΒΑΔΑ. Σ υ ν ε φ ια σ μ έ ν η Κ υριακή 1

M A N Q 1 Χ Α Τ Ζ ΙΔ Α Κ Ι*

Pgz

f e g jP

■ {η λ ιΑ κ ς ζω γ ρ α φ κ ς γ ια μ ια μ ικ ρ ή Acukh α χ ιβ α Β α

Ή μεγάλη άρχή γίνεται Οι « Ε ξη Λαϊκές Ζωγραφιές» έπιταχύνουν τόν ταλαίπωρο ρυθμό τής έλληνικής
μουσικής ανάπτυξης, άλλάζοντας, παράλληλα καί τήν κατεύθυνσή του. Τό άληθινό τραγούδι
ετοιμάζεται νά κυριαρ χήσει. Ό Χατζιδάκις έλευθερώνει τήν όμορφιά τών ρεμπέτικων, μάς κινητοποιεί
μ' ένα προανά κρουσμα γεμάτο ύποσχέσεις γιά τό μελλοντικό ελληνικό ήχο. Μπήκαμε σέ καλό
δρόμο... Ή «Συννεφιασμένη Κυριακή» καί τό «Νύχτωσε Χωρίς Φεγγάρι» είναι κοντά μας, δικά μας. Ό
καλός δρόμος είχε ήδη αρχίσει νά χαράσσεται, μόνο πού κανείς, τότε, δέν τό είχε καταλάβει. Οί « Έξη
Λαϊκές Ζωγραφιές» μάς ξυπνή σανε... Ή «Μικρή Λευκή Αχιβάδα» άν καί γεμάτη σεμνότητα (γραμμέ νη
δπως καί οί «Ζωγραφιές» γιά ένα πιάνο) εϊναι ένα έργο πού πάλλεται όλόκληρο, πότε μέ τόλ μη καί
πότε μέ νοσταλγία γιά τή χαμένη καλοκαιρινή παραλία της... Έ χει δική της, ξεχωριστή θέση στό
οικογενειακό άλμπουμ τού δημιουργού της, γιατί είναι στιγμές πού τήν έχει άληθινή ανάγκη.
Προσφέρει ζεστασιά καί εύχάριστη παρέα. Είναι εύκολη, γεμάτη κατανόηση καί φιλτράρει τίς σκέψεις
μου άπό κάθε πι θανή ζοφερότητα.

ΤΟ ΚΑΤΑΡΑΜΕΝΟ ΦΙΔΙ (Lyra) ΜΑΚΟΥ XATZIJ4KI

15112022 Σελίδα 11
τδ χαταραάένο φίδι

Εισαγωγή - Πρόλογος - Τελάλημα - Καυγάς - Τελάλημα - Σερενάτα τοΰ Νιόνιου - Εί σοδος τοϋ Πασά -
Σουρού πωμα - Χορός τής Βεζυροπούλας - Χορός τής Μοιρα σιάς - Κάτω στό Ρέμα - Νοσταλγικός καί
πολεμικός χο ρός τοϋ Καραγκιόζη - Χορός τοϋ Νιόνιου - Χορός τών τριών Εβραίων - Χορός τοϋ Μπάρ

μπα-Γιώργου - Είσοδος τοϋ Μεγαλέξαντρου - Σκότωμα τοϋ Φιδιοϋ - "Εξοδος τοϋ Με γαλέξαντρου -
Μεγάλος χο ρός τοϋ Καραγκιόζη - Τελικός Χορός - Επίλογος. Τό «Καταραμένο Φίδι» είναι σί γουρα ένα
άπό τά πιό δημοφιλή έργα τοϋ συνθέτη. Αρέσει σέ όλους. Δύσκολους, εύκολους, γκρινιάρηδες,
φιλόδοξους, σκλη ρούς, άφελεΐς, διανοούμενους, γλυκανάλατους, καλλιτέχνες, κριτικούς, άπλοϊκούς
καί άλλους. Αύτό οφείλεται, πρώτον στή μου σική τοϋ Μάνου Χατζιδάκι πού ξεχειλίζει άπό
διονυσιασμό καί ρηξικέλευθες έμπνεύσεις καί δεύτερο στόν Καρανκιόζη, αύτόν τόν σκαμπρόζικο
φτωχοδιάβολο πού δέν χάνει ποτέ τήν άκτινοβολία του- καί παραμένει πάντα ζεστός καί οικείος σέ
όλους μας. Βέβαια ό Καραγκιόζης δέν ύλοποιεϊται μπροστά μας μέσα άπό τό άκουσμα τοϋ έργου. Είναι
δυ νατόν νά έμφανίζεται μόνο όταν τό «Καταραμένο Φίδι» άνεβαίνει στή σκηνή άπό κάποιο χορευτικό
συγκρότημα. "Ομως ή ιδέα τοΰ Καραγκιόζη αίωρείται άνάμεσα στά κύματα τοϋ μουσικού έργου καί
έτσι υπάρχει στή σκέψη μας. Όταν άκοϋμε τό κομμάτι «Νοσταλγικός και Πολεμικός Χορος τοϋ
Καραγκιόζη», έκτος άπό τό νά χαροϋμε τό ζωντανό παίξιμο τών δύο πιάνων, μπορούμε νά
άπολαύσουμε μέ τή φαντασία μας τήν εικόνα τής άγαπημένης μας φιγούρας νά διαπράττει λαϊ κές
χορευτικές φιγούρες. Καί είναι πράγματι έλκυστική καί σάν σκέψη... Όλόκληρο τό έργο βρί σκεται
διαρκώς σ’ ένα κρεσέντο όπου όλα, δεξιοτεχνικά πιανιστικά σόλο, μικρά στοχαστικά ίντερμέδια,
άπίθανες φιοριτούρες, βαθιές έσωτερικές συνηχήσεις, φράσεις πού έχουν λαϊκές κατα βολές καί
σύγχρονα πνευματώ δη παιχνιδίσματα, όλα συνυπάρ χουν εύκολα, άβίαστα καί προκαλοϋν στιγμές
μεγάλης εύφορίας... Ό Χατζιδάκις μάς άποκαλύπτει τήν έορταστική πλευρά του...

ΠΑΣΧΑΛΙΕΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΝΕ ΚΡΗ ΓΗ (Columbia) - Τό τρα γούδι τοϋ γέρου ναύτη - Μπα ξέ τσιφλίκι -
Μέσ’ τόν όντά Ανδρέας Ζέππος - Άλεξανδριανή φελάχα - Πέρα στούς πέρα κάμπους - Φραγκοσυριανή -
Ζοϋσα μοναχός χωρίς άγάπη - Χωρίσαμε ένα δειλι νό - Πάλιωσε τό σακκάκι μου - Χατζηκυριάκειο -
"Οταν συμβεϊ στά πέριξ.

Τό ρεμπέτικο είναι συχνά γιά τό Μάνο Χατζιδάκι άντικείμενο πό

θου. Οί «Πασχαλιές» είναι ό φό ρος τιμής τοϋ συνθέτη στήν παντοτεινή άξια τών τραγουδιών αύτών.
Τά πήρε στά χέρια του όπως άγκαλιάζει κανείς μιά άκριβή ζωτική ύπαρξη πού κινδυ νεύει. Καί τά
άνάστησε μέ τήν εύγένεια καί τήν προσήλωση πού τούς έπρεπε. Σκοπός του δέν ήταν νά τά ντύσει μέ
λαμπερά στολίδια. Αλλά νά ύπηρετήσει, νά έξυμνήσει κι αύτός, μέ τό δικό του τρόπο, τή μεγαλοσύνη
τους. Ή ένορχήστρωση καί ή γενικό τερη έπεξεργασία τών τραγουδιών είναι ένα έπίτευγμα. Απλή στή
γραφή καί χωρίς έφφέ, πα ραδοξολογίες καί ένΤυπωσιασμούς, κυλάει σάν ένα τραγούδι μέ
γιορταστικά κορυφώματα καί γαλήνιους κελαϊδισμούς. Ιδιο φυής είναι ό τρόπος πού ό συν θέτης
χρησιμοποιεί τά κλασικά όργανα, λόγου χάρη τό βιολοντσέλλο, στά τραγούδια «Πάλιω σε τό σακκάκι
μου» καί τό « Ό ταν συμβεϊ στά πέριξ». Έκεΐ, τό τσέλλο παίρνει τή θέση τοϋ λαϊκού τραγουδιστή καί
έκτοξεύει τή μελωδία σέ έπίπεδα άσχετα μέ τούς περιορισμούς τοΰ τόπου καί τοϋ χρόνου. Μερικές
άκόμη ιδιοφυείς στι γμές τοΰ έργου: Τό βιμπράφωνο στήν εισαγωγή τοϋ «Ζοϋσα μο ναχός χωρίς
άγάπη». Τό ρεφραίν μέ τόν μπαγλαμά καί τήν άρπα στόν «Άδρέα Ζέππο». ’Ολόκλη ρη ή «Άλεξανδριανή
φελάχα»! Ένα μικρό άριστούργημα. Ή ει σαγωγή μέ τό μαντολίνο στό «Μέσ’ τόν όντά». Τέλος, έκεϊνος
ό βαθύς ήχος τοϋ φλάουτου στό «Τραγούδι τοϋ γερο-ναύτη».

έπτά τραγούδια τοϋ «Ματωμέ νου Γάμου», τραγούδια γεννη μένα άπό τό άφθαρτο πάθος μιάς γνήσιας
δημιουργικής άνάγκης: Νά ύποταχτοϋμε στό με γαλείο τής φύσης τοϋ έρωτα καί τοϋ θανάτου. Ή
κατάνυξή μας είναι άληθινή γι άνάγκη νά άπαλλαγοϋμε άπό τό βάρος τής καταπιεσμένης φύ σης πού
μάς περιβάλλει. Ή φύ ση πρέπει νά άπελευθερωθεϊ, τά χρώματά της πρέπει νά άποκτήσουν στά μάτια
μας, τό πρω ταρχικό τους φώς. Τώρα, πού τά μάτια μας βλέπουν μόνο «νέον», έργα σά τόν «Ματωμένο
Γάμο» άντανακλοϋν άπάνω μας λάμ ψεις άπό χαμένες κρυστάλλινες δροσοπηγές. Ίσως κάποτε τίς
ξανακερδίσουμε... Γιά τά χιλιοτραγουδισμένα «κομ μάτια» άπό τό «Παραμύθι χωρίς όνομα» δέν
ύπάρχουν ίσως πολ λά πράγματα πού θά μπορούσε νά πει κανείς. Εκτός, άπό τό νά έπισημαίνει τήν
νεανική γο ητεία τους καί τήν μελωδική τους πλαστικότητα, πού τά κρα τά ζωντανά μέσα στίς καρδιές
μας.

ΟΔΟΣ ΟΝΕΙΡΩΝ (Columbia) Πρόλογος - "Ονειρο παιδιών τής γειτονιάς Η μαύρη Φόρντ - Όνειρο γιά
τεντυμπόυδες - Οί άδελφές Τατά Μανούλα μου - Χάτζι Χάτζι "Αστρο τής Ανατολής - Κύρ Μιχάλης - Ό
ήθοποιός - Έ φυγε τό τραίνο - Τό πάρτυ Τό πουλί - Επίλογος.

15112022 Σελίδα 12
ΜΑΤΩΜΕΝΟΣ ΓΑΜΟΣ (Colum bia) Εισαγωγή - Τώρα νυφούλα μου χρυσή - Νανούρισμα Σήκω νύφη
ζηλεμένη - Γύρνα φτερωτή τοϋ μύλου - Κου βάρι Κουβαράκι - Εϊσουν κα μάρι τής αύγής. ΠΑΡΑΜΥΘΙ
ΧΩΡΙΣ ΟΝΟΜΑ Κι ήταν πού λέτε μιά φορά - Χο ρός - Ναύτη, γέρο ναύτη Στήν ποταμιά σωπαίνει τό κα
νόνι - Τραγούδι τής σημαίας - Ό Έκτορας κι ή ’Ανδρομά χη - Ό σιδεράς - Ρίχνω τήν καρδιά μου στό
πηγάδι.

M *ncuutH*i ΓΑΜΑΛ-

Λ'· rXArtff

ef ~~ 1

iK k / t m t ]μ

Εμποτισμένος μέ τούς χυμούς τής μοναδικής μετάφρασης τοϋ Νίκου Γκάτσου, ζώντας άπό κον τά όλα τά
τά στάδια τής έπίπονης εργασίας του μέχρι τήν ολο κλήρωσή της, ό συνθέτης - όταν ήρθε ή στιγμή -
έντυσε τό «Μα τωμένο Γάμο» τοϋ Λόρκα μέ άκριβούς ήχους, άπέρριτους, λαϊκούς, φορτισμένους άπό
τά αιώνια ρεύματα τής παράδοσής μας. Πλησιάζουμε μέ κατάνυξη τά

'Αθήνα 1962. Τό αύτοκίνητο κερδίζει συνεχώς έδαφος. Τό ίδιο καί τό χάλλυ-γκάλλυ, τό τουίστ καί ή
άστυφιλία. Ή άθηναϊκή γειτονιά χορεύει χασάπικο καί έχει άκόμη τή δυνατότητα νά ποτίζει
βασιλικούς. Μαζί μ’ όλα αύτά, ένα πλήθος άπό νέους καί παλιούς μουσικούς, ζωγρά φους καί
λογοτέχνες, έχοντας εντοπίσει τήν ιδιαιτερότητα τοϋ χώρου, όπου κινούνται, κινητο ποιημένοι άπό
ποικίλα έρεθιστικά στοιχεία πού αίωροϋνται στήν άτμόσφαιρα, δημιουργούν, άλ λος λιγότερο καί
άλλος περισ σότερο, έργο έλληνικό ή του λάχιστον θέτουν τίς βάσεις γιά μιά μελλοντική δημιουργία
πού θά άποκαθιστά τίς δυνατότητες τής έθνικής μας ευαισθησίας. Ό Μάνος Χατζιδάκις καί οί ά μεσοι
συνεργάτες του σηίν ε πιθεώρηση «Ο δός ονείρων», προσπαθούν, μέ τό έργο τους, νά δοϋν τί ύπάρχει
πίσω άπ’ όλα αύτά, πίσω άπό τό χάλλυ-γκάλλυ, τήν έλληνική παράδοση καί τόν τεντυμποϊσμό.
Βρισκόμαστε πρά γματι στό δρόμο πού θά φέρει τήν Αθηναϊκή γειτονιά στό κέν τρο τού προσώπικοϋ
κόσμου τοϋ

καθενός μας; Πλησιάζει ή στιγμή πού θά γιορτάσουμε τήν αύτοαποκάλυψή μας καί θά άπαλλαγοΰμε
άπό τά άγχη, τό κόμπλεξ, τά διάφορα συμπλέγματα καί ... τίς μαύρες φόρντΣτήν συνέντευξη πού
δημοσιεύ τηκε στό προηγούμενο τεύχος, ό Μόνος Χατζιδάκις είπε πώς όλα άποδείχθηκαν μιά έφηβική
πλάνη. Καί ή άπόδειξη ήρθε μέ τήν δικτατορία του '67. Γι’ αύτό καί ή « Οδός ονείρων» δέν ήταν
τελικά, παρά ένα άπλό δημιούρ γημα μιάς ομάδας άνθρώπων καί τίποτα περισσότερο. Ή « Οδός
ονείρων», πάντως, είχε πιάσει τό μυστικό σφυγμό τής έποχής της, άλλο άν δέν μπορούσε νά
προβλέψει ή καί νά ύποπτευθεΤ τίς μελλοντικές ε ξελίξεις. Ήταν ό καθρέφτης μιάς καίριας
προβληματολογίας πού μάς άπασχολούσε τότε καί ή όποια άποδείχθηκε ζωτικής σημασίας. Ή
προβληματολογία αύτή βέ βαια, δέν είναι έμφανής μέσα άπ' τό δίσκο. Ή ήχογράφηση τό μόνο πού
μπορεί νά μάς προ σφέρει, είναι μερικά όμορφα τραγούδια, πού όλοι έχουμε κα τά καιρούς άγαπήσει:
«Κάθε κή πος», «Μανούλα μου», «Κύρ Μιχάλης», « Έφυγε τό τραίνο», «Τό πάρτυ», «Τό πουλί» κ.ά.

ΟΡΝΙΘΕΣ (Columbia, διπλός δί σκος) "Αν κανείς, σας ώ θεα τές μας - Πέταγμα πουλιών Ή Αηδόνα -
Προσκλητήριο τού Έποπα - Πάροδος - Κακό μου κακό μου - Φίλτατέ μου γεροντάκο - Ώ καλή μου
ξανθιά - "Αν κανείς σας ο θεατές μας - Οι κύκνοι - Νά;;εις φτε ρά - Τ ελικός χορός - Ό μα κάρια πετεινό -
"Αρια τής Ά ηδόναι; - Ή Βουλή - "Αν κα νείς σας ώ θεατές μας - Ντελάλημα - Καθολικό - Τέσσερα τά
μάτια σας - Παντεπόλτης Συντάσσομαι συντρέχω - Τά παράσιτα - Ό Σωκράτης 'Αγγελιοφόρος -
Δοξαστικό - Έξοδος.

Έργο διαβολικής σπιρτάδας, ι διοφυές στήν πραγμάτωσή του. Σίγουρα θά μάς άπασχολεΐ γιά πολύ
καιρό άκόμη... Ό χ ι μόνο γιατί είναι μοναδικό ώς σύνθεση - μέ τήν πρωταρχική έννοια τής λέξης -
άλλά γιατί - καί έδώ άκριβώς έμφανίζεται τό διαβο λικό στοιχείο - παραμένει συνε χώς φρέσκο,
δροσερό καί άγαπημένο σάν τήν άμαρτία... Τόν ίδιο τόν Μ. Χατζιδάκι τόν ταλαιπώρησε άρκετά μέχρι
νά τού δώσει τήν τελική μορφή τής καντάτας τό 1965. Ή λέξη κον τότα όμως δέν φτάνει τελικά γιά νά
προσδιορίσει τίς διαστά σεις αύτής τής μεγάλης ηχητι

κής τοιχογραφίας, πού άκούει στό α/ομα «Όρνιθες» καί βασί ζεται σέ κείμενα τού 'Αριστο φάνη
μεταφρασμένα άπό τόν Βα σίλη Ρώτα. Γιά τήν έρμηνεία της έπιστρατεύτηκαν μιά παιδική καί μιά
μεγάλη μικτή χορωδία, ορ χήστρα άπό λαϊκά καί κλασικά όργανα καί τέσσερις σολίστ τραγουδιστές. Ό
λοι δούλεψαν κεφάτα καί δυναμικά καί τό άποτέλεσμα τής προσπάθειάς τους, ίσως μόνο μ' ένα
έλληνικό μου σικό έργο μπορεί νά συγκριθεϊ Τό « Αξιόν έστί» τού Μ. Θεό δωρό κη. Τί άκριβώς είναι οί

15112022 Σελίδα 13
έλληνικό μου σικό έργο μπορεί νά συγκριθεϊ Τό « Αξιόν έστί» τού Μ. Θεό δωρό κη. Τί άκριβώς είναι οί
κατά Χατζιδάκι «Όρνιθες» δέν μπορεί κα νείς νά τό πει μέ σιγουριά. Μπο ρεί όμως νά έντοπίσει τά
στοι χεία πού τό συνθέτουν. Πλήθος στοιχεία - άπίθανες, άνομοιογενεΐς προελεύσεις, «συντάσσον ται
καί συντρέχουν» κάτω άπό τίς ισχυρές, άδιόρατες κινήσεις τού συνθέτη πού χαράσσουν τίς
κατευθυντήριες γραμμές μέ τή σιγουριά τού Βυζαντινού 'Ισο κράτη. Μελωδικά καί ρυθμικά σχήματα
άπό τήν λαϊκή, βυζαν τινή παράδοση, τήν όπερέττα, τό ορατόριο, τήν τζάζ, τό μιού ζικαλ, πάνω σέ
μάρς, σέ βάλς, σέ μπόσσα-νάβες, σέ σλαβικούς χορούς, σέ πόπ ρυθμούς, σέ ότι μπορεί νά φανταστεί
κανείς, συγκροτούν ένα άστραφτερό μωσαϊκό, άτελείωτο σέ παιχνιδίσματα καί εύρήματα, βαθιά ποιη
τικό καί φιλοσοφημένο. Ά π ό τά κορυφαία σημεία του: Ή έξαγγελική γοητεία τού «Προσκλη τηρίου»,
οί έμπνευσμένες δια κυμάνσεις τής «Παρόδου», ή χά ρη καί τό κέφι τής «Βουλής», ή εύλυγισία καί
πλαστικότητα τών «Μακάριων πετεινών», ή μαγεία τής «Καλής μου ξανθιάς» καί ή άνατολίτικη λάμψη
τού «Συν τάσσομαι συντρέχω».

στή μοναχική του περιπλάνηση. Ά π ό τόν καναπέ τού δωματίου του μπορεί νά νοιώσει τόν έρχομό τής
βροχής καί τήν παρα ξενιά τών άνθρώπων. Βλέπει όλη τήν πόλη μπροστά του σάν σέ φίλμ σινεμασκόπ.
Μόνο πού δέν τήν άκούει. Τά αύτιά του είναι δοσμένα στις λαμπρές όρχηστρικές ένότητες τού
μουσικού έρ γου, πού τόν παρασύρει μέ τούς εύλύγιστους ρυθμούς του, σ’ έ να παράξενο όνειρο... Τό
όμποε σχηματίζει μπροστά του τήν περίεργη όψη τής κοντέσσας Έστερχάζυ καί τίς τρυ φερές ματιές
τού γιοΰ τής πρός τόν ούρανό. Τό «Κοντσέρτο» ζωντανεύει μέσα του ένα χαμέ νο έρωτικό δώσιμο πού
τόν πλημ μυρίζει άπό ζεστασιά καί μελαγ χολία. Ή «Βραδυνή έπιστροφή», μέσα άπ' τά φώτα καί τίς πα
ρέες τών δρόμων, τόν ήμερεύει άνοίγοντάς του παράλληλα ποι κίλους φανταστικούς ορίζοντες. Ο
«Χορός μέ τή σκιά του» τόν άπελευθερώνει καί τόν ρίχνει σέ κάποιες έφήμερες άγκαλιές... Όμως ή
μεγάλη στιγμή τής περιπλάνησής του είναι όταν άντικρύζει τήν «Προσωπογραφία τής μητέρας του». Γ ί
αύτήν γράφτηκε καί ή πιό έξαίσια μου σική όλου τού έργου. Καί αύτή ή μουσική τόν έπαναφέρει
γεμάτο στοχασμούς, στή γαλήνη τού κα ναπέ του...

ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ (Columbia) Τρεις κοπέλλες άπ' τή Θήβα - Ό Ροβινσών στή Μύκονο - Ό Ιρλανδός καί ό
Ιουδαίος Τά καλοτάξιδα πουλιά - 0 ρέστης - Ά ερ ικό - Μέ τήν Ελλάδα καραβοκύρη - Ό Τζώνης ό
Μπόγιας - Εϊσουν παιδί σάν τό Χριστό - "Ενας εύαίσθητος ληστής - Νυχτε ρινές ειδήσεις - Lamento.

REFLECTIONS - NEW YORK ROCK AND ROLL ENSEBLE (Atlantic) Orpheus - The day Love her - Dance of
dogs Kernel - Dedication - The three answers - Street song - Bitter way - Noble dame.

ΤΟ ΧΑΜΟΓΕΛΟ ΤΗΣ ΤΖΟΚΟΝΤΑΣ (Columbia) Όταν έρχον ται τά σύννεφα - Κοντέσσα Έστερχάξυ - Ή
Παρθένα τής γειτονιάς μου - Βροχή - Προ σωπογραφία τής μητέρας μου - Τό κονσέρτο - Ό κ. Νόλλ Οί
δολοφόνοι - Βραδυνή έπιστροφή - Χορός μέ τή σκιά μου.

Τί μπορεί νά κάνει ένας μονα χικός άνθρωπος μέσα σέ μιά πόλη; Πρώτ' άπ' όλα νά θυμηθεί έποχές πού
δέν ήταν μόνος. Νά κυττάζει καλά στά πρόσωπα τούς περαστικούς. Καί άργότερα, ό ταν βγεί άπό μιά
κινηματογραφι κή ή μουσική αίθουσα, νά χορέ ψει, άν είναι άναγκαΐο, μέ τόν ίδιο του τόν έαυτό... Ή
μουσική τής «Τζοκόντας» εί ναι ιδανική γιά νά τόν συνοδέψει

ήχητικό άποτέλεσμα δεμένες μεταξύ τους μέ λεπτά άδιόρατα νήματα άρμονίας. Ή καθαρότη τα τού
παιξίματος, ή γνώση άπό τήν πλευρά τού συνθέτη τών καλύτερων δυνατών ήχων πού μπορεί νά βγάλει
ένα όργανο, είχαν σάν άποτέλεσμα τούτο τό έργο, ένα πρωτοφανέρωτο εί δος μουσικής πανδαισίας
καί δη μιούργησαν νέα δεδομένα γιά τήν έξέλιξη τού λαϊκού τραγου διού. Δεδομένα πού άργότερα
οδηγήθηκαν σέ άκόμη σημαντι κότερα άποτελέσματα, μέ τόν «Μεγάλο Ερωτικό», τό «Sweet Movie»
καί τά «Παράλογα» τουλάχιστον σ' ότι άφορά τήν περίπτωση Χατζιδάκι. Ή «Μυθο λογία» είναι ένας
άληθινός κύ κλος τραγουδιών. Τά 12 τρα γούδια της ϋπάρχουν τό καθένα χωριστά μέσα σ' όλα τ' άλλα.
Μιά συγκεκριμένη μουσική άπο ψη - στηριγμένη σ' αύτά τά δε δομένα πού είπαμε πριν - δια πνέει τό
ύφος καί τόν τόνο τού κάθε τραγουδιού, δημιουργών τας έτσι τήν έντύπωση ένός ο ρισμένου έργου,
πού χωρίζεται σέ 12 μέρη. Τό ένιαϊο άποτέλέσμα βγαίνει μέσα καί άπό τήν έπιτυχή συνύπαρξη τής
μουσι κής μέ τή βαθιά ζωντανή ποίηση τού Νίκου Γκάτσου. Ά π ό τόν κύκλο τής «Μυθολο γίας» θάξιζε
κανείς νά έπισημάνει ιδιαίτερα, μερικά έξαιρετικά δείγματα τού νέου ύφους: «Τρεις κοπέλλες άπ' τή
Θήβα», « Ό Ροβινσών στή Μύκονο», « Ο Ιρλανδός καί ό Ιουδαίος», «Τά καλοτάξιδα παιδιά», «Είσουν
παι δί σάν τό Χριστό», «Lamento» καί τόν «Τζώνυ τόν Μπόγια» πού είχε κοπεί άπό τή δικτατορία άλ
λά καί στις κατοπινές έκδόσεις τού δίσκου, πού βγήκαν μετά τήν μεταπολίτευση, έξακολουθεΐ νά είναι
μυστηριωδώς, άπών.

Μιά νέα έποχή γιά τό λαϊκό τρα γούδι άρχίζει μέ τή «Μυθολο γία». Ή άλλαγή γίνεται πάνω σέ όλα τά
έπίπεδα: Σύνθεσης, ένορχήστρωσης, έρμηνείας, στίχων καί εκτέλεσης. Ή σύνθεση άποκτά περισσότερη
πυκνότητα. Οί με λωδικές γραμμές γίνονται δαιδαλώδεις, άνήσυχες μέ άπρόοπτες έναλλαγές καί
άναπάντεχες παύσεις καί κορυφώματα. Αποφεύγεται έπιμελώς κάθε εί δους μεγαλοστομία. Όλα τοπο

15112022 Σελίδα 14
άναπάντεχες παύσεις καί κορυφώματα. Αποφεύγεται έπιμελώς κάθε εί δους μεγαλοστομία. Όλα τοπο
θετούνται στήν «Μυθολογία», σ' έναν λεπτό έλάσσονα - μέ τή γενικότερη έννοια τής λέξης τόνο,
παιγμένο μέ ήδυπαθή προ σήλωση καί στήν παραμικρή η χητική λεπτομέρεια. Όλα τά όρ γανα,
συμπεριλαμβανομένης καί τής φωνής, άκολουθοϋν συγκε κριμένες χωριστές μελωδικές γραμμές οί.
όποιες συνταξιδεύ ουν, γιά νά φτάσουν στό τελικό

Αξιόλογη έργασία πάνω σ' ένα τελείως διαφορετικό είδος πού σχετίζεται μέ τό μοντέρνο ξένο
καί τίς ιδιαίτερες άποχρώσεις πού τού προσδίδει ή ρόκ μουσική. Ο συνθέτης τό ήχογράφησε στή Νέα
Ύόρκη μαζί μέ τό «Ρόκ έντ ρόλλ άνσάμπλ» πού τά μέλη του έγρα ψαν καί τούς στίχους τών δέκα
τραγουδιών. Ό Χατζιδάκις καταφέρνει νά μπει στό πνεύμα τής έργασίας τού ξένου συγκροτήματος καί
έκμεταλλευόμενος τίς ποικίλες δυνατότητές του, νά φτιάξει τε-

λικά ένα έργο δικό του σύμφωνα μέ τήν ιδιαίτερη, προσωπική του αίσθηση περί σύγχρονου τρα
γουδιού. Οί βαριές συγχορδίες τής ήλεκτρικής κιθάρας καί τά κοφτά «Τέμπι» δέν μάς πείθουν ούτε γιά
μιά στιγμή ότι άκοϋμε ρόκ, πράγμα πού δέν έχει καμιά σημασία, γιατί τό Reflections εί ναι τελικά ένα
έργο πού αίωρείται θαυμαστά πάνω άπό σχολές, είδη, χώρες καί ... ρίζες. Οί ρόκ άποχρώσεις
χρησιμοποιούνται γιά νά έμπλουτίσουν τό ήχητικό χαρμάνι καί όχι γιά νά τού δώ σουν νέες
καταλυτικές διαστά σεις, ένώ ή μουσική τού Μάνου Χατζιδάκι δημιουργεί εύκολα τή δική της θερμή
άτμόσφαιρα, πα ρά τό γεγονός ότι περιέχει ποι κίλα ξένα σώματα. Ή ύψηλή ένορχηστρωτική τεχνική
καί ή λεπτή σαγήνη τής μελωδίας, εί ναι καί έδώ έμφανείς όσο οπου δήποτε άλλοϋ καί ιδιαίτερα στά
τέσσερα κομμάτια τής δεύτερης πλευράς «Dedication», «Street song», «Bitter way» καί «Noble
dame».

Ο ΜΕΓΑΛΟΣ ΕΡΩΤΙΚΟΣ (Νό τος) M t τήν πρώτη σταγόνα τής βροχής - Σ' όγαπώ - Μέ ρες τοϋ 1903 -
Ποιός εϊν' τρε λός άπό έρωτα - Τά λιανοτρά γουδα - Πέρα στό θολό πο τάμι - Τό όνειρο - Κέλομπαί σε
Γογγύλα - "Ερωτα έσύ Πάθη άπό τόν έρωτα - Κραταιά ώς θάνατος αγάπη.

κή άγγίζει τά όρια μιάς ήχητικής θείας. Τά όργανα τής ορχήστρας καί οί φωνές τών τραγουδιστών
ειδικά τής Φλέρυ Νταντωνάκη πού ξεπερνάει τόν έαυτό της φτάνοντας σέ άπλησίαστες σφαί ρες - είναι
έμποτισμένα άπ αύτή τή μαγεία πού δέν θά έγκαταλείψει ποτέ τό «Μεγάλο Ερω τικό». Όλα
λειτουργούν άπό τό έσχατο όριο τής έκφραστικότητάς τους καί άποκαλύπτουν μία ένιαία δημιουργία,
πού είναι ή κορυφαία στιγμή τής συνολικής έκφραστικής, άλλά καί τού κάθε ήχητικοϋ μέσου χωριστά.
Βρι σκόμαστε μπροστά σέ μιά ιδα νική σύνθεση μουσικής καί ποι ητικού λόγου πού μάς χαρίζει
πνευματική έκσταση, κάνοντάς μας παράλληλα νά συμμετέχου με γιορταστικά μέ όλες μας τις
αισθήσεις. « Ό «Μεγάλος Ερωτικός» γράφει ό Μάνος Χατζιδάκις είναι μιά σειρά άπό λαϊκά τρα γούδια
πού γράφτηκαν πρώτ' άπ' όλα γιά νά έπικοινωνήσω έγώ ό ίδιος μέ όλα τά έλληνικά πρό σωπα πού
άγαπώ βαθιά, αύτά πού γνώρισα, αύτά πού θά γνω ρίσω κι αύτά πού δέν θά μπο ρέσω ποτέ μου νά
γνωρίσω. Κι άκόμη, μέσ' άπ' αύτά, νά ένωθώ μέ τήν ψυχή τού τόπου μου σέ μιά λειτουργία άθάνατη,
έρωτική κι έλληνική».

Ο ΣΚΛΗΡΟΣ ΑΠΡΙΛΗΣ ΤΟΥ 45 (Minos) Θά γυρίσει ό τροχός - Θά πάω έκεΐ στήν Αραπιά Τά ματόκλαδά
σου λάμπουν Πήρα τή στράτα κι έρχομαι - Ό καθρέφτης - Τού Βοτα νικού ό μάγκας - Μάγκας βγή κε γιά
σεργιάνι - Μέσα στής ζωής τά μονοπάτια - Κάτω στά λεμονάδικα - Βγήκα στοϋ Βο τανικού τά πέριξ - Τό
πικρα μένο αγόρι - Τό δικό σου τό μαράζι.

ήταν μιά άποκάλυψη γιά τούς πιό εύαισθητοποιημένους τής γενιάς έκείνης. Μιά άποκάλυψη πού τούς
έφερε κοντύτερα στόν τόπο τους, στά προβλήματα τού λαού, τούς στήριξε γιά νά μπο ρέσουν νά
ξεπεράσουν τις άμφιβολίες καί τις συμπαιγνίες τών καιρών, έδωσε στις ψυχές τους στιγμές
εύδαιμονίας καί αισιοδο ξίας πού τότε τούς ήταν τόσο άναγκαϊες. Έτσι καί ό Μάνος Χατζιδάκις μέ τό
έργο του αύτό θέλησε νά ξαναζήσει έκείνα τά χρόνια, έστω καί άπό μιά μεγάλη άπόσταση. Ό ήχος μέ
τόν ό ποιο έντυσε τά ρεμπέτικα τοϋ «Σκληρού Απρίλη» δίνει όλες τις δραματικές διαστάσεις τής
έποχής. Τις άγωνίες πού συνυ πήρχαν μέ τά δράματα. Στό έξώφυλλο τού δίσκου δη μοσιεύεται ένα
προλογικό ση μείωμα τοϋ συγγραφέα Κώστα Ταχτσή. Ή τελευταία παράγρα φός του λέει: « Ο
Χατζιδάκις έχει πει πώς οί «Πασχαλιές μέσα άπό τή νεκρή γή» ήταν μιά προσευχή. Ό «Σκληρός
Απρίλης τοϋ '45» εί ναι κάτι περισσότερο: ένα ρέκ βιεμ σ' έκεϊνο τό ωραίο καί τόσο γόνιμο νεανικό
μας όραμα, κι ίσως έτσι ή ένδόμυχη ύπόσχεση μιάς τό ίδιο γόνιμης χρήσης τοϋ λίγου χρόνου πού μάς
μένει ά κόμα».

SWEET MOVIE (Πολύτροπον) Τά παιδιά κάτω στόν κάμπο Οί παράγκες καί οί άνθρωποι - Σερενάτα γιά
τή σεξουαλική άπουσία - Is the life on the earth - Η σεξουαλική πολυρρυθμία - Οί παράγκες καί ή
κεφαλή τοϋ Κάρλ Μάρξ - Νυχτερινό Is the life on the earth - Τά παι διά κάτω στόν κάμπο - Στρήπτήζ γιά
τρία παιδιά - Νυχτερι νό γιά δύο φωνές - Ό χορός τής σοκολάτας - Ή σεξουα λική πολυρρυθμία καί τά
τρία παιδιά. MANCV ΧΑΤΖΙΔΑΚΙ

15112022 Σελίδα 15
τρία παιδιά. MANCV ΧΑΤΖΙΔΑΚΙ

Πάντα είναι σάν μιά διαφανής πάχνη μαγείας νά περιβάλλει τούτο τό έργο καί νά τό κάνει ξεχωριστό
άπ' οτιδήποτε άλλο έχουμε άκούσει. Κανείς δέν κα τάλαβε πώς ξαφνικά ύλοποιήθηκε μπροστά μας,
μεγαλειώδες καί άκαθόριστο. Ήμασταν - τότε τό 72 - άνυποψίαστοι, ποτέ δέν είχαμε ξανασυναντήσει
τέτοια πράγματα. Στην άρχή μάς φάνη καν χλιαρά, περίεργα, χαμηλό φωνα. Σιγά-σιγά άρχίσαμε νά
έπικοινωνοϋμε μαζί τους. Κέρ διζαν έδαφος μέσα στήν ψυχή μας, προκαλώντας ισχυρούς παλ μούς
στις έσωτερικές έπιφάνειες τής νεανικής μας άνησυχίας. Ή έπαφή μέ τό «Μεγάλο Ερω τικό» είναι κάτι
σάν φανταστικό ταξίδι σέ παραδείσια τοπία, πού διαδέχονται τό ένα τό άλλο, έρεθιστικά, φυσικά,
λουσμένα στό φώς ένός άνοιξιάτικου άπογεύματος, πού μόλις έχει άρχίσει νά διαλύεται, έτσι όπως
κάνει τήν έμφάνισή του, άπό μακριά, τό βράδυ... Είναι κάτι σάν ξύ πνημα. Μιά περίεργη ένταση
άναβλύζει άπό μέσα σου. άνπδ ε ύ ε ι τά φ ύλλα τής καρδιάς σου, φ ορτίζει τήν νοητική σου
έγρήγορσπ ξεδ ιπ λ ώ ν ε ι τις πτυχές τής ευαισθησίας σου. Ή μουσι

(π ρ τ τ -ρ ο κ

Ε ίίΙΔ Α ' LitiUUl

μία ταινίαtoG

Οί λογαριασμοί τού Μάνου Χατζιδάκι μέ τό τραγούδι πού σιγοντάρησε τά πρώτα νεανικά σκιρτήματα
τής εύαισθησίας του, παραμένουν άκόμα άνοικτοί. Καί ό «Σκληρός 'Απρίλης τοϋ ’45», ένα έργο μέ 12
παλιά ρεμπέτι κα σέ νέα όρχηστρική διασκευή, έγινε γιά νά θυμίσει σ' αύτόν καί τή γενιά του, τούς
δύσκολους μεταπολεμικούς καιρούς πού πέ ρασαν, καιρούς όμως πού παρα μένουν γι' αύτούς
μοναδικοί, μιά καί μοναδική είναι ή έποχή πού βρίσκεται κανείς στό κατώφλι τών νεανικών του
εξορμήσεων καί όραματισμών γιά τό μέλλον. Συνέπεσε λοιπόν, οί όραματισμοί αύτοί νά γίνονται κάτω
άπό τις σκληρές συνθήκες τών πρώτων μεταπολεμικών χρόνων. Τό ρε μπέτικο ήταν τότε μιά
παρηγογοριά, μιά διέξοδος. Παράλληλα,

D U S A N M A K A V E JEV

Μιά θαυμάσια μουσική γιά μιά έξ ίσου θαυμάσια ταινία. Μου σική ξέχειλη άπό κάθε είδους
έμπνεύσεις, μέ έκπληκτικούς λικνιστικούς ρυθμούς καί τόνους, νά σοϋ μεταφέρουν άτόφιο αι
σθησιασμό. Χάρμα άκοής! Ποικίλες οί άποχρώσεις τοϋ ή χου μέσα άπό τή χρήση μιάς πλούσιας
παλέτας οργάνων. Α πρόοπτοι οί μελωδικοί σχηματι σμοί άπό τούς καλύτερους πού έχει ποτέ
συλλάβει ή φαντασία τοϋ συνθέτη. Έργο σαγηνευτι κό, στήν ούσία του άπλό σάν τραγούδι, παντελώς
άσχετο μέ μεγαλόπνοες τάσεις, διακατέχε ται άπό τις ήρεμες γραμμές καί τήν ισορροπία ένός
κλασικού έρ γου. Χωρίς νά παύει ούτε στιγμή νά είναι ένα βήμα πιό πέρα άπό

κάθε έτικέτα, φλερτάροντας έπιτυχώς μέ τις πιό άντίθετες μεταξύ τους τεχνοτροπίες. Απ' όλο τό έργο
λίγες φράσεις θά μπορούσε νά άγνοήσει κανείς. Ό καθένας όμως έχει τά ιδιαί τερα άγαπημένα του
κομμάτια. Γιά μένα είναι τό «Νυχτερινό». Μιά άληθινή δημιουργία...

Ο ΚΥΚΛΟΣ TOY CNS (Νότος) Μέ πνίγει τούτη ή θάλασσα ' Ο αφέντης έφυγε πρωί - Μιά θλιμμένη
άρχόντισα - Στήν άποβάθρα - Σέ παραλία ερη μική - Εγώ είμαι ένα σύννε φο. ΚΑΠΕΤΑΝ ΜΙΧΑΛΗΣ
Όμορφη πούναι ή Κρήτη - Δέν ήταν νησί - Κυρά μου Άμπελιώτισσα - Ή Κρασιογώργαινα
Μεγαλοβδόμαδο - 'Ερωτικός άνεμος - Πού είναι ό Θεός. ΔΥΟ ΝΑΥΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ Ο βαρκάρης τών
κεραυνών - Έ νας ναύτης στό φεγγάρι.

Είναι ή τρίτη φορά πού ό Μάνος Χατζιδάκις ήχογραφεϊ τόν «Κύ κλο τοϋ CNS». Πρώτα μέ τό Γ. Μούτσιο,
ύστερα μέ τή Φλέρυ Νταντωνάκη καί τώρα μέ τό Σπ. Σακκά. Γιά τό έργο έχουν λεχθεί άρκετά
πράγματα - πολλοί τό θεω ρούν άπό τά σημαντικότερα τής έλληνικής μουσικής. Στή ζωή τοϋ Χατζιδάκι
πάντως, θά πρέ πει νά έχει παίξει μεγάλο ρόλο καί αύτό ξεκινάει τόσο άπό τό γεγονός ότι ό ίδιος έχει
γράψει καί τούς στίχους τού κύκλου, προφανώς έμπνευσμένος άπό προσωπικές του έμπειρίες, όσο κι
άπ τό ό,τι τόν μεταφέρει συχνά στό προσκήνιο, πράγμα πού έξηγεϊ καί τις τρεις ηχογρα φήσεις... Χωρίς
αύτό νά σημαί νει ότι ό σημαντικός αύτός κύ κλος δέν θά έπρεπε νά έρμηνευτεΐ άπ' όσο τό δυνατόν πε
ρισσότερους ικανούς τραγουδι στές. Τό έργο είναι μιά ελεγεία γιά κάποιο πρόσωπο πού χάθηκε.
Στιγμές, σφύζει άπό δύναμη καί έκρηκτικές διακυμάνσεις πού τού δίνουν τόνο δραματικό, γιά νά
έπιστρέψει άργότερα στόν άρχικό άκύμαντο γαλήνιο μελωδισμό του. Μουσικά άποτελεΐ έ να κράμα
γερμανικού λήντερ γραμμένο γιά ένα πιάνο καί φωνή καί έλληνικοϋ λαϊκού τραγου διού. Ή έρμηνεία
τοϋ Σπύρου Σακκά είναι πέρα ώς πέρα άξια καί πο λυκύμαντη μέ ένα ύπόκωφο πά θος νά τήν
διαπερνάει άπό τήν άρχή μέχρι τό τέλος, χωρίς ποτέ όμως νά τόν όδηγεΐ σέ εύκολους
μελοδραματισμούς. Ό «Καπετάν Μιχάλης» ήχογραφεΐται γιά δεύτερη φορά (ή πρώ τη ήταν μέ τό Γ.

15112022 Σελίδα 16
μελοδραματισμούς. Ό «Καπετάν Μιχάλης» ήχογραφεΐται γιά δεύτερη φορά (ή πρώ τη ήταν μέ τό Γ.
Ρωμανό). Ή

Φλέρυ Νταντωνάκη έδωσε μιά μεγάλη κρυστάλλινη ερμηνεία στό χυμώδες μελωδικό αύτό έρ γο τού
Μάνου Χατζιδάκι, πού ή μουσική του έχει τή ρίζα της στή δημοτική μας παράδοση. Τά «Δύο ναυτικά
τραγούδια σέ ποίηση Μίλτου Σαχτούρη» πού έρμηνεύει ό Σπ. Σακκάς, σύντο μα καί γοητευτικά.

ΑΘΑΝΑΣΙΑ (Columbia) Ή μπα λάντα τού Οϋρι - Ό Γιάννης ό φονιάς - Κύττα με ατά μάτια - Ό Παντελής -
Τό μεθυ σμένο καράβι - 'Αθανασία Οί μέρες είναι πονηρές - Τσά μικος - Παράξενη Πρωτομα γιά - "Ενα
σπίρτο στό τρα πέζι - Μιά φορά κι έναν καιρό - Μελαγχολικό εμβατήριο. ΛΙΑΝΟΣ ΧΑΤ/.ΙΔΛΚΙΣ ■ ΝΊΚΟΣ
ΓΚΑΤΣΟΣ

ΜΑΝΟΛΗΣ ΜΗΤΣΙΑΣ - ΛΗΜΗΤΡΑ ΓΑΛΑΝΉ

Συλλογή τραγουδιών σέ ποίηση τοϋ Νίκου Γκότσου. Έργο χωρίς υψηλές φιλοδοξίες... Τραγούδια άπλά,
άμεσα, λαϊκά πού άπευθύνονται περισσότερο στό συ ναίσθημα καί λιγότερο στόν ε γκέφαλο. Σωστή -
όπως πάντα - ή χρήση τών οργάνων τής λαϊ κής ορχήστρας. Σέ ύψηλή φόρ

μα ό συνθέτης, σέ ότι άφορά τή σύνθεση όμορφων μελωδικών γραμμών πού γίνονται εύκολα κτήμα
τού ακροατή. Οί στίχοι λιτοί, αποτελεσματικοί καί φο ρές, μέ ξεχωριστή δύναμη. Ο ρισμένα άπό τά
τραγούδια είναι αληθινά κοσμήματα. Ή «Μπα λάντα τού Οϋρι», ό «Γιάννης ό φονιάς», «Κύττα με στά
μάτια», ή « Αθανασία» καί - πάνω άπ' όλα - τό «Μιά φορά κι έναν και ρό». Οί τραγουδιστές Μ.
Μητσιας καί Δήμητρα Γαλάνη. στις πολύ καλές τους στιγμές

ΤΑ ΠΑΡΑΛΟΓΑ (Νότος) Είσο δος κινδύνου - Ό έφιάλτης τής Περσεφόνης - Στά βουνά τής Αιτωλίας - Τό
άλογο τοϋ Ό μ έρ Βρυώνη - Ή Μάγδα Ό χορός των ποιητών - Ό άμνός τοϋ Θεοϋ - Κούντου λούνα βίνι -
Οί χρησμοί τής Σίβυλλας - Ό ιππότης καί ό θάνατος - Ή προσευχή τής Παρθένου - Έλλαδογραφία.

«Κύκλος τραγουδιών γιά σιωπη λή καί κατ’ ίδιαν άκρόαση» χα

ρακτηρίζονται άπό τόν συνθέτη τους τά «Παράλογα». Ό παραλογισμός τους έγκειται άκριβώς στό
γεγονός ότι άκολουθοϋν μία άλλη, τεθλασμένη όδό επικοινω νίας μέ τόν ακροατή, άσχετη μέ τήν
αμεσότητα καί δωρικότητα τοϋ λαϊκού ήχου. Τά «Πα ράλογα» άπαιτοϋν προσήλωση ά πό τόν άκροατή
τους καί νά ξε χύσει τό άμπαζούρ καί τό τηλέ φωνο τού δωματίου του, έτοι ώστε νά μπορέσουν νά τόν
πα ρασύρουν στό έξοχο παιχνίδι αιφνιδιασμών πού τού έχουν ε τοιμάσει. Ό λο τό έργο είναι ένα
συνεχές ξάφνιασμα. Μιά αύταπάτη. Όμορφες μελωδικές εισαγωγές χαϊδεύουν τόν συναι σθηματικό
μας κόσμο. Αύτός ε τοιμάζεται νά ξεδιπλωθεί μέ όλη τή μελοδραματική του χάρη, ό ταν έξαφνα μιά
απότομη εναλ λαγή τής μελωδίας, ένα άνατριχιαστικό «γύρισμα» τών οργά νων, κάποια έπιμελώς
ατημέλη τη παρέμβαση ενός «άσχετου» ήχου, μάς τά γκρεμίζουν όλα. ^αναγυρίζουμε στό καβούκι μας.
Αισθανόμαστε άμηχανία, σχεδόν απογοήτευση. Σιγά-σιγά όμως, μέ τά νεότερα ακούσματα τοϋ έργου,
αρχίζουμε νά ψηλαφού με τήν ούσία αύτοϋ τού παιχνι διού. Διακρίνουμε τις κρυφές εύθεϊες πού
κρατούν τό έργο σέ μιά τέλεια ήχητική ισορροπία Καταλαβαίνουμε ότι δέν πρόκει ται γιά ένα άπλό
τόλμημα, μιά δοκιμή. Ή ωραιότητά του παίρ νει συγκεκριμένα σχήματα μέσα άπό συναρπαστικές -
«λογικές» τελικά! - διεργασίες. Έ ξ άλλου τά «άνατριχιαστικά γυρίσματα» καί οί «άπότομες
εναλλαγές» δέν βρίσκονται ποτέ σέ πρώτο πλάνο. Ό αιφνιδιασμός δέν άποτελεί σκοπιμότητα. Τά παρά
λογα καί άνατρεπτικά στοιχεία κινούνται στή σκιά τής κυρίως σύνθεσης, ύποθάλπουν κάθε άκούσια
στροφή πρός τόν εύκολο συναισθηματισμό, άλλοιώνουν τή μελωδική γραμμή άκριβώς γιά νά τονίσουν
τά καίρια χαρακτη ριστικά της Τέτοια στοιχεία μπο

ρεί νά είναι τό κτύπημα μιας νότας ενός τσέμπαλου, τό πέ ρασμα ενός φλάουτου, τό «ξύσι μο» ενός
τσέλλου, τό βουητό ενός ούνολου έγχορδων, τό κροτάλισμα ενός βιμπράφωνου κ.ά. Οί στίχοι τοϋ
Νίκου Γκότσου έ δωσαν τά κατάλληλα ερεθίσματα γιά μιά τέτοια πολυεπίπεδη ε πεξεργασία,
κινούμενοι άπό τήν άπαλότερη ώς τή βαθύτερη σά τιρα, πάνω σέ μιά συνεχή πα λινδρομική κίνηση
μεταξύ χιού μορ - κραυγής καί κραυγής έλπίδας. Ό Μίκης Θεοδωράκης έδωσε μιά άνεπανάληπτη
ερμηνεία στήν κολοσσιαία σύνθεση τού έργου «Έλλαδογραφία». Ό Διονύσης Σαββόπουλος χάρισε όλη
τήν υπερένταση τής φωνής του στό πιό «παλαβό» τραγούδι, τό «"Α λογο τοϋ Ό μ έρ Βρυώνη». Ό Ήλίας
Λιοΰγκος κινήθηκε άνετα στις δύσκολες στροφές τοϋ κομ ματιού « Ό ιππότης καί ό θά νατος», ένώ ή
Μελίνα Μερκούρη βρέθηκε στά χωρικά της ϋδατα μέ τήν γοητευτικότατη «Προ σευχή μιας
Παρθένου», Τέλος, ή Μαρία Φαραντούρη ήταν καί δώ μεγάλη, στά τρία κορυφαία τραγούδια « Ό
έφιάλτης τής Περαεφόνης», «Μάγδα» καί «Οί χρησμοί τής Σίβυλλας».

ΠΑΡΑΛΕΙΨΗ Ό Μανος Χατζιδάκις μας έστειλε τό ακόλουθο σημείωμα-προσθήκη στή συ νέντευξη τοϋ
προηγούμενου τεύχους — Θά ήθελα νά πώ δυό λόγια γιά μ ιά άκόμή, μαζί μέ τή Φλέρυ Νταντωνάκη.

15112022 Σελίδα 17
προηγούμενου τεύχους — Θά ήθελα νά πώ δυό λόγια γιά μ ιά άκόμή, μαζί μέ τή Φλέρυ Νταντωνάκη.
μεγάλη Έλληνίδα τραγουδίστρια. Τή Μα ρία Φαραντούρη. Νά μιά τραγομδίστρια πού κατάφερε μέ
έπιμονή καί προσή λωση νά σχηματίσει ένα προσωπικά μύ θο, μέ τόν οποίο δίνει δικές της διαστά
σεις ο1 οποίο τραγούδι τραγομδά. Σάν τή βλέπω καί σάν τήν άκούω νά τραγουδά, νοιώθω άλο τό
βάρος μιας έντονης πα ρουσίας γεμάτης άπό προγονικά πάθος, πειθαρχία κι άτέλειωτη εύγένεια. Τή
θαυμάζω άνεπιφύλακτα καί δέν βρί σκω άλλη στή θέση της Μόνος Χατζιδακις

Έγινε επικόλληση από <https://pdfcoffee.com/-1980-8-pdf-free.html>

15112022 Σελίδα 18