‫هةتوان‬

‫گۆڤارێکی پزیشکی و ته‌ندروستیی گشتیی مانگانه‌ی‌ه‬

‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/270‬خةرماناني‪/2723‬جوالي ‪2023‬ز‬ ‫َ‬

‫خاوه‌نی‌ ئیمتیاز‌و‬ ‫ئه‌م بابه‌تانه بخوێنه‌ره‌وه‌‬

‫سه‌رنووسه‌ر‪:‬‬
‫پرۆفیسۆر‬ ‫قەڵەوی‬
‫دكتۆر هیوا عمر أحمد‬ ‫و‬
‫دیاردەی مەیینی‬
‫دەستەى نووسەران‬ ‫خوێنهێنەر‬
‫د‪ .‬عدنان عبدالله کاکى‬ ‫و‬
‫د‪ .‬دەرمانساز ئازاد نورى‬
‫د‪ .‬ددان شکار له‌تیف‬
‫دەمەوانەی سییه‌کان‬
‫د‪ .‬دەرمانساز هەڵۆ هیوا عمراحمد‬
‫د‪.‬ددان شەهێن هیوا عمر احمد‬
‫د‪ .‬چرۆ محمد عبدالله‬
‫د‪ .‬لیلى عبدالکریم‬
‫د‪ .‬مهدی عزیز‬ ‫د‪ .‬ژیر ئاکۆ عمر‬

‫ل‪2‬‬
‫كۆمپیوته‌ر و تایپ و چاپی به‌رگ‬
‫ضاثخانةي بينايي‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/270‬خةرماناني‪/2723‬جوالي ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪1‬‬
 ‫قەڵەوی‬
‫و‬
‫دیاردەی‬
‫مەیینی‬
‫خوێنهێنەر‬
‫و‬
‫دەمەوانەی‬
‫سییه‌کان‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/270‬خةرماناني‪/2723‬جوالي ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪2‬‬
 ‫د‪ .‬ژیر ئاکۆ عمر‬
‫خوێندکاری دکتۆرا لە نەشتەرگەریی سنگ و بۆرییه‌کانی‬
‫خوێن‬
‫پێشەکی‬

‫ژمارەی قەڵەو لە جیهاندا بە‬

‫خێرایی ڕوو لە زیادبوونە‪،‬‬
‫بە تایبەت لە واڵتە‬
‫گەشەسەندووەکاندا‪ .‬هەروەها‬
‫قەڵەوی هۆکارێکە بۆ دروستبوونی‬
‫کەموکوڕی خوێنهێنەری کۆنینە و‬
‫خوێن مەنگی و زیادکردنی پەستانی‬
‫ناو سک و خوێنهێنەری القه‌کان‪.‬‬
‫ئەمە ئەبێتە هۆی خێراکردنی‬
‫سۆکردن و فراوانی خوێنهێنەری‬
‫القه‌کان و سستی تەوژمی خوێن لە‬
‫خوێنهێنەره‌کاندا‪.‬‬
‫جگە لەمەش‪ ،‬قەڵەوی‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/270‬خةرماناني‪/2723‬جوالي ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪3‬‬
 ‫کاریگەریەکی هاوڕایی هەیە لەگەڵ‬
‫ئەو نەخۆشییانەی کە لە پێشدا‬
‫هەن بۆ زیادکردنی مەترسی مەیینی‬
‫خوێنهێنی قووڵ‪.‬‬

‫پێشنیار کراوە کە ئەو نەخۆشانەی‬

‫کە کێشی جەستەیان زیاد کردووە‬
‫لە سەرووی ئاستی ئاساییەوە‬
‫زیاتر هەستیارن بۆ پەرەسەندنی‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/270‬خةرماناني‪/2723‬جوالي ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪4‬‬
 ‫خوێن مەیینی خوێنهێنە قووڵەکان‬
‫و دەمەوانەی‪.‬‬
‫چەندین توێژینەوە لەسەر‬
‫بنەمای دانیشتوان‪،‬ده‌ریخستوو ‌ه‬
‫قەڵەوەکان ‪ ٢‬تا ‪ ٥‬ئەوەندە لەکەسی‬
‫ئاسایی مەترسی ڕودانی خوێن‬
‫مەیینی خوێنهێنەر دەمەوانەی‬
‫سییەکانیان هەیە‪،‬‬

‫لێکۆڵینەوەیەکی ئەم دواییەی‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/270‬خةرماناني‪/2723‬جوالي ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪5‬‬
 ‫‪ ٢٦٥‬بەشداربوو دەریخست کە‬
‫ئەو نەخۆشانەی کە کێشی زیاد‬
‫یان قەڵەوییان یان هەیە هه‌مان‬
‫مه‌ترسییان ل ‌ه سه‌ره‌‪ .‬ئەکرێت ئەمە‬
‫بەوە ڕوون بکرێتەوە کە زیادبوونی‬
‫کێشی لەش بارێکی خوێن‬
‫مەیین دروست ئەکات و چاالکی‬
‫شیبووه‌نه‌وه‌ی قه‌تماخ ‌ه پەکئەخات‪.‬‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/270‬خةرماناني‪/2723‬جوالي ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪6‬‬
 ‫نیگەرانییەکی زۆر سەبارەت بە‬
‫ڕێژەی قەڵەوی و هاوەڵگەرییەکانی‬
‫لە ناوچەی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست‬
‫هەیە بە تایبەتی لە قەتەر‬
‫کە ڕێژەی قەڵەوی بە ‪٪٣٣‬‬
‫بەرزبووەتەوە لەگەڵ زاڵی‬
‫مێینە به‌رامبه‌ر جێنده‌ری نێر‪.‬‬
‫کەمی زانیاری لەسەردیادەی‬
‫مەین و دامەوانە و کاریگەری‬
‫قەڵەوی لەسەر پەرەسەندنی‬
‫لە ناوچەکەمان لە ڕۆژهەاڵتی‬
‫ناوەڕاستدا هەیە‪.‬‬

‫دیاردەی مەیینی خوێنهێنەرو‬

‫دەمەوانەی سییه‌کان سێهەم‬
‫باوترین نەخۆشی دڵ و دەمارە‬
‫دوای نۆره‌ی دڵ و نۆره‌ی مێشک‬
‫‪ .‬وا مەزەندە ئه‌کریت دیاردەی‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/270‬خةرماناني‪/2723‬جوالي ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪7‬‬
 ‫دیاردەی مەیینی خوێنهێنەرو‬
‫دەمەوانەی سییه‌کان سااڵنە لە‬
‫نێوان ‪ ١‬بۆ ‪ ٢‬لە ‪ ١٠٠٠‬کەس لە‬
‫ویالیەتە یەکگرتووەکان ڕووبدات‪.‬‬

‫بارێکی زۆر بەسەر سیستەمی‬

‫چاودێری تەندروستی ئەمریکادا‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/270‬خةرماناني‪/2723‬جوالي ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪8‬‬
 ‫ئەسەپێنێت‪ .‬بەڕێوەبردنی کلینیکی‬
‫سەرەتایی‪ ،‬دووبارەبوونەوە‪ ،‬و‬
‫ئاڵۆزییە درێژخایەنەکانی دیاردەی‬
‫مەیینی خوێنهێنەرو دەمەوانەی‬
‫سییه‌کان کە بریتین لە کۆنیشانەی‬
‫دوای خوێنمەیین و کێشەکانی‬
‫تری پەیوەندی بە کوالیتی ژیان ‪,‬‬
‫سااڵنە نزیکەی ‪ ٢‬بلیۆن بۆ ‪ ١٠‬بلیۆن‬
‫دۆالری تێئەچێت ل ‌ه سه‌ر گیرفانی‬
‫سیستەمی چاودێری تەندروستی لە‬
‫ویالیەتە یەکگرتووەکان‪.‬‬

‫قەڵەوی کێشەیەکی گەورەی‬

‫تەندروستی گشتیە نەک تەنیا لە‬
‫ویالیەتە یەکگرتووەکان‪ ،‬بەڵکو‬
‫بە خێرایی ئەبێتە هەڕەشەیەکی‬
‫جیهانی‪ .‬لە کاتێکدا قەڵەوی‬
‫هۆکارێکی مەترسی بۆ هەندێک‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/270‬خةرماناني‪/2723‬جوالي ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪9‬‬
 ‫لە نەخۆشیەکان ‪ ،‬هەروەها‬
‫ئەتوانێت کاریگەری لەسەر‬
‫نەخۆشییەکانی پێشوو هەبێت یان‬
‫ببێتە هۆی کۆمەڵێک نەخۆشی‪،‬‬
‫لەوانە نەخۆشی خوێنبەرانی‬
‫دڵ‪ ،‬شەکرەی جۆری ‪ ،2‬پەستانی‬
‫خوێن‪ ،‬نۆره‌ی مێشک‪ ،‬سستی دڵ‪.‬‬

‫لەم پێداچوونەوەیەدا‪ ،‬ئێمە‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/270‬خةرماناني‪/2723‬جوالي ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪10‬‬
 ‫جەخت لەسەر پەیوەندی نێوان‬
‫قەڵەوی و دیاردەی مەیینی‬
‫خوێنهێنەرو دەمەوانەی سییه‌کان‬
‫ئەکەین‪ ،‬لێکۆڵینەوە لە کارلێکانی‬
‫گونجاو لەنێوان قەڵەوی و چەند‬
‫هۆکارێکی تری مەترسی بۆ دیاردەی‬
‫مەیینی خوێنهێنەرو دەمەوانەی‬
‫سییه‌کان ‪،‬‬

‫باس لە سنوورداری پێوانەی‬

‫قەڵەوی ئێستا ئەکەن‪ ،‬بۆشایی‬
‫توێژینەوەکان ئەناسێنین‪ ،‬و‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/270‬خةرماناني‪/2723‬جوالي ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪11‬‬
 ‫پێشنیاری هەندێک ڕێگا بۆ‬
‫ڕێگەگرتن لە دیاردەی مەیینی‬
‫خوێنهێنەرو دەمەوانەی سییه‌کان‬
‫کە پەیوەندی بە قەڵەوییەوە هەیە‬
‫ئه‌کات‪.‬‬

‫دیاردەی مەیینی خوێنهێنەرو‬

‫دەمەوانەی سییه‌کان دوو قەوارەی‬
‫کلینیکی جیاواز لە خۆ دئەگرێت‪:‬‬
‫خوێن مەیینی خوێنهێنەری قووڵ‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/270‬خةرماناني‪/2723‬جوالي ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪12‬‬
 ‫و دەمەوانەی سییەکان‪ .‬خوێن‬
‫مەیینی خوێنهێنەری قووڵ بە‬
‫دروست بوونی کڵۆی خوێن لە‬
‫خوێنهێنە قوڵەکانی جەستەدا‬
‫دەست پێ ئەکات ‪ ،‬بە زۆری‬
‫لە قاچەکان یان لە ئەستێلک‬
‫رووئەدات ‪.‬‬

‫ئەگەر کڵۆمه‌یینه‌ک ‌ه جیاببێتەوە‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/270‬خةرماناني‪/2723‬جوالي ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪13‬‬
 ‫ئه‌گات ‌ه خوێنبەرى سییەکان‪،‬‬
‫وه‌ک ده‌مه‌وان ‌ه ئەتوانێت ببێتە‬
‫هۆی مردن‪ .‬پەرەسەندنی پاش‬
‫خوێن مەیینی خوێنهێنەری قووڵ‬
‫ئالۆزییەکی پزیشکیی باوی‬
‫خوێن مەیینی خوێنهێنەری قووڵە‬
‫شێوەیەکی کلینیکی وەک ئازارێکی‬
‫بەردەوام یان ناتەواو‪ ،‬ئاوسان‪،‬‬
‫یان برین لەو پەلەی کە نەخۆشە‬
‫دەرئەکەوێت ک ‌ه تووشی ئه‌م بار ‌ه‬
‫بووه‌‪.‬‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/270‬خةرماناني‪/2723‬جوالي ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪14‬‬
 ‫لە کاتێکدا له‌وانه‌ی ‌ه کە بەرزە‬
‫پەستانی درێژخایەنی سییەکان‬
‫دوای دەمەوانەی سییەکاندا‬
‫ڕووبدات بە ڕێگریکردن لە‬
‫خوێنبەرە سییەکان و ئەتوانێت‬
‫ببێتە هۆی سستی و مردنی دڵ‬
‫ئەگەر نەتوانرا چارەسەر بکرێت‪.‬‬
‫لە توێژینەوەیەکی ستوونیدا‪،‬‬
‫ڕێژەی کۆکراوەی کۆنیشانەی پاش‬
‫خوێن مەیینی خوێنهێنەری قووڵ‬
‫بە ‪ ٪١٧‬و ‪ ٪٢٣‬لە دوای ‪ ١‬ساڵ‬
‫و ‪ ٢‬ساڵی دوای خوێن مەیینی‬
‫خوێنهێنەری قووڵ باسکراوە‪ ،‬و‬
‫بۆ ‪ ٪٢٩‬لە ماوەی ‪ ٨‬ساڵدا بەرز‬
‫ئەبێتەوە‪ .‬سەرەڕای ئەوەش‪،‬‬
‫نزیکەی ‪ ٪٣٠‬ی نەخۆشەکان‬
‫دیاردەی مەیینی خوێنهێنەرو‬
‫دەمەوانەی سییه‌کانی دووبارەیان‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/270‬خةرماناني‪/2723‬جوالي ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪15‬‬
 ‫لە ماوەی ‪ ١٠‬ساڵ لە تووش بوو ‌ه‬
‫ک ‌ه ئەتوانرێت بە نەخۆشییەکی‬
‫درێژخایەنی دابنرێت نەک‬
‫نەخۆشییەکی کتوپر‪.‬‬

‫ڕێژەی دیاردەی مەیینی خوێنهێنەرو‬

‫دەمەوانەی سییه‌کان بە شێوەیەکی‬
‫فراوان لە نێوان دانیشتوانە‬
‫ڕەگەزجیاوازەکاندا ئەگۆڕێت و‬
‫لەگەڵ تەمەن و نەخۆشخانەدا‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/270‬خةرماناني‪/2723‬جوالي ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪16‬‬
 ‫زیاد ئەبێت‪ .‬شیکردنەوەی‬
‫کۆمەڵەی داتای نەخۆشەکانی‬
‫کالیفۆرنیا دەریخست کە تێکڕای‬
‫ڕێژەی سااڵنەی دیاردەی مەیینی‬
‫خوێنهێنەرو دەمەوانەی سییه‌کان‬
‫بۆ هەر ‪ ١٠٠٠٠٠‬پێگەیشتوو‬
‫‪ ١٤١‬بۆ ڕەش پێستەکان یان‬
‫ئەفریقی ئەمریکیەکان و ‪ ١٠٤‬بۆ‬
‫سپیەکان و ‪ ٥٥‬بۆ هیسپانیکس‬
‫و ‪ ٢١‬بۆ ئاسیاییەکان به‌رباڵوه‌‪.‬‬
‫ڕەشپێستەکان یان ئەمریکیە‬
‫ئەفریقیەکان نەک هەر وا‬
‫دەرئەکەون کە زۆرترین ڕێژەی‬
‫گشتی دیاردەی مەیینی خوێنهێنەرو‬
‫دەمەوانەی سییه‌کانیان هەیە‪،‬‬
‫بەڵکو دەرکەوت کە ڕێژەی مردنی‬
‫باری ده‌مه‌وانه‌ی سییەکان بە‬
‫شێوەیەکی بەرچاو گەورەترە‪.‬‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/270‬خةرماناني‪/2723‬جوالي ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪17‬‬
 ‫هەروەها ڕێژەی دیاردەی مەیینی‬
‫خوێنهێنەرو دەمەوانەی سییه‌کان‬
‫لەگەڵ تەمەن زۆر ئەبێت‪.‬‬

‫ستێین و هاوەڵەکانی لە بنکەی‬

‫داتای پشکنینی نەخۆشخانەی‬
‫نەتەوەیی لێکۆڵینەوەیه‌کیان کرد‪،‬‬
‫کە بریتییە لە داتای ماوەی ‪١٩٧٩‬‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/270‬خةرماناني‪/2723‬جوالي ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪18‬‬
 ‫تا ‪ ١٩٩٩‬لە نەخۆشەکانی زیاتر لە‬
‫‪ ٤٠٠‬نەخۆشخانەی کورت مانەوە لە‬
‫هەموو ‪ ٥٠‬هه‌رێمه‌کان و ناوچەی‬
‫کۆڵۆمبیا ‪ ،‬بۆیان دەرکەوت کە‬
‫ڕێژەی دیاردەی مەیینی خوێنهێنەرو‬
‫دەمەوانەی سییه‌کان لە نێوان‬
‫نەخۆشەکان کە تەمەنی ‪ ٧٠‬ساڵ‬
‫یان گەورەترە زیاتر لە ‪ ٤‬جارپتر‬
‫بوو ب ‌ه به‌راورد ب ‌ه نەخۆشەکان کە‬
‫تەمەنیان لە ‪ ٥٠‬ساڵ کەمتربوو‪.‬‬
‫نەخۆشی خه‌وێنراو مەترسییەکی‬
‫بەرچاویان بۆ دیاردەی مەیینی‬
‫خوێنهێنەرو دەمەوانەی سییه‌کان‬
‫زیاد تره‌‪ .‬جیاواز لە دیاردەی‬
‫مەیینی خوێنهێنەرو دەمەوانەی‬
‫سییه‌کانی خۆڕسک کە لە نەبوونی‬
‫فاکتەری مەتسی ناسراودا‬
‫ڕوو ئەدات‪ ،‬دیاردەی مەیینی‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/270‬خةرماناني‪/2723‬جوالي ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪19‬‬
 ‫خوێنهێنەرو دەمەوانەی سییه‌کان‬
‫کە پەیوەندی بە نەخۆشخانەوە‬
‫هەیە بە هۆی چەند هۆکارێکی‬
‫مەترسییداره‌و ‌ه ڕوو ئەدات‪ ،‬وه‌ک‬
‫بێ جووڵەیی‪ ،‬نەشتەرگەری؛ زەبر؛‬
‫منداڵبوون؛ لێدان؛ یان نەخۆشی‬
‫درێژخایەن‪ ،‬وەک سۆ‪ ،‬نەخۆشی‬
‫سۆی ڕیخۆڵە‪ ،‬یان شێرپەنجە‪.‬‬

‫هەموو مردنەکان لە دیاردەی‬

‫مەیینی خوێنهێنەرو دەمەوانەی‬
‫سییه‌کان ب ‌ه هۆی دەمەوانەی‬
‫سییەکانه‌و ‌ه روو ئه‌ده‌ن‪ ،‬بەاڵم‬
‫پەیوەندی نێوان قەڵەوی و مردنی‬
‫کەیسی دەمەوانەی سییەکان هێشتا‬
‫ڕوون نەکراوەتەوە‪ .‬هەرچەندە‬
‫قەڵەوی پەیوەندی هەیە لەگەڵ‬
‫نەخۆشییە درێژخایەنەکانی وەک‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/270‬خةرماناني‪/2723‬جوالي ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪20‬‬
 ‫فشاری خوێن ‪،‬‬

‫بەاڵم هەندێک لە توێژینەوەکان‬

‫ئەوەیان دەرخستووە کە مردن‬
‫لە نێوان ئەو نەخۆشانەی کە‬
‫نەخۆشی دەمەوانەی سییەکانیان‬
‫هەیە کە بە شێوەیەکی پێچەوانە‬
‫کەمتر بوو لە نێوان ئەو‬
‫نەخۆشانەی کە قەڵەو بوون‪.‬‬
‫بەاڵم هێشتا نادیارە کە ئایا‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/270‬خةرماناني‪/2723‬جوالي ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪21‬‬
 ‫ئەم دیاردەیە کە پێی دەوترێت‬
‫پارادۆکسی قەڵەوی‪ ،‬بە ڕۆڵی‬
‫پاراستنی زیادبوونی چەوری‬
‫جەستە ئەناسرێت‪ ،‬چونکە کەمتر‬
‫مردن لە نێو پیرە قەڵەوەکاندا‬
‫بینراوە‪ ،‬بەاڵم لەنێو گەنج و مناڵدا‬
‫کە قەڵەو بوون ڕێژەی مردن وەک‬
‫خۆی بوو‪.‬‬

‫کەمتر مردنی پیرەکان کە قەڵەو‬

‫بوون بەهۆی دەمه‌وانه‌ی سییەکان‬
‫لەوانەیە بەشێک لە هۆکارەکانی‬
‫ئەمانە بووبێت‬
‫هەندێک لە کاریگەریە به‌ده‌کانی‬
‫پەیوەندیدار بە قەڵەوی چەند‬
‫ساڵێک ئەخایەنێت بۆ دەرکەوتن‪.‬‬
‫لەبەر ئەوە‪ ،‬ئەوانەی لە تەمەنی‬
‫پیریدا قەڵەو ئەبن‪ ،‬لەوانەیە‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/270‬خةرماناني‪/2723‬جوالي ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪22‬‬
 ‫مەترسی مردنیان کەمتر بێت‬
‫بە بەراورد لەگەڵ ئەوانەی لە‬
‫ناوەڕاستی ژیاندا قەڵەو بوون‪،‬‬
‫بەاڵم لە پیریدا قەڵەو نەبوون‪.‬‬
‫چوونکهل ‌ه پیرد‌ا ته‌مه‌نیان‌ رێ‬
‫نادات یان به‌شی ئه‌و ‌ه ناکات ئه‌م‬
‫ماکان ‌ه ده‌رکه‌ون‪.‬‬

‫دواتر‪ ،‬کەم کێشی‪ ،‬پێشبینیکەری‬

‫بەهێزی مردنە لە بەسااڵچوواندا‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/270‬خةرماناني‪/2723‬جوالي ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪23‬‬
 ‫‪،‬پیرستی بارستەی لەش ئاسایی‬
‫بەهۆی دابەزینی کێشی بێ مەبەست‬
‫بەهۆی نەخۆشی بەفیڕۆدان یان‬
‫نەخۆشی سیستمێکی نەناسراو‬
‫ئەبێتە هۆی زیادەڕەوی لە مردن‬
‫لە نێوان گەورەکاندا لەگەڵ ئەم‬
‫«کێشە تەندروستە ‪ ،‬بەمەش وا‬
‫لە بەسااڵچووان ئەکات کە قەڵەو‬
‫بوون بە قەڵەویان پارێزراو بن‪.‬‬

‫دیاردەی مەیینی خوێنهێنەرو‬

‫دەمەوانەی سییه‌کان لە‬
‫کارلێککردنێکی ئاڵۆز لە هۆکاری‬
‫بۆماوەیی و ژینگەیی ڕوو ئەدات‪،‬‬
‫کە کارئەکاتە سەر خوێن مەیین‪،‬‬
‫زیاد کڵۆ کردن‪ ،‬دژەکڵۆ کردن‪،‬‬
‫و سیستەمی کڵۆ تواندنەوە‪ ،‬کە‬
‫ئەبێتە هۆی زیاد کڵۆکردن یان‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/270‬خةرماناني‪/2723‬جوالي ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪24‬‬
 ‫زیاد تواندنەوە‪ ،‬یان هەردووکیان‪.‬‬
‫بە واتایەکی تر‪ ،‬دیاردەی مەیینی‬
‫خوێنهێنەرو دەمەوانەی سییه‌کان‬
‫نەخۆشییەکی درێژخایەنی فرە‬
‫هۆکارە کە زۆربەی کات دوو یان‬
‫زیاتر فاکتەری مەترسی لەخۆ‬
‫ئەگرێت‪ .‬هەرچەندە قەڵەوی وا‬
‫دەرئەکەوێت کە فاکتەرێکی مەترسی‬
‫مامناوەند بێت بۆ دیاردەی مەیینی‬
‫خوێنهێنەرو دەمەوانەی سییه‌کان‪،‬‬
‫بەاڵم ئەتوانێت کارلێک لەگەڵ‬
‫فاکتەرەکانی تری مەترسی بکات‬
‫لە پەرەسەندنی دیاردەی مەیینی‬
‫خوێنهێنەرو دەمەوانەی سییه‌کان و‬
‫دووبارەبوونەوە‪ .‬لێرەدا پەیوەندی‬
‫قەڵەویمان لەگەڵ هەندێک فاکتەری‬
‫مەترسی الواز بۆ مامناوەندی‬
‫هاوبەش بۆ دیاردەی مەیینی‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/270‬خةرماناني‪/2723‬جوالي ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪25‬‬
 ‫خوێنهێنەرو دەمەوانەی سییه‌کان‬
‫کورتکردۆتەوە کە بریتین لە‬
‫فاکتەری بۆماوەیی و بەکارهێنانی‬
‫هۆرمۆنەکانی سترۆیدی و سۆ و‬
‫بەرهەڵستی ئەنسۆلین‪.‬‬

‫ڕێگریکردن لە دیاردەی مەیینی‬

‫خوێنهێنەرو دەمەوانەی سییه‌کان‬
‫کە پەیوەندی بە قەڵەوییەوە هەیە؛‬
‫لەگەڵ زۆربوونی قەڵەوی و‬
‫ئەگەری پەیوەندی قەڵەوی‬
‫لەگەڵ فاکتەرەکانی تری‬
‫مەترسی بۆ دیاردەی مەیینی‬
‫خوێنهێنەرو دەمەوانەی سییه‌کان‬
‫کە پێشتر گفتوگۆی لەسەر کرا‪،‬‬
‫جێبەجێکردنی ڕێگاکانی پاراستنی‬
‫کاریگەر و بێوه‌ی و کرداری‬
‫گرنگن لە کەمکردنەوەی ڕێژەی‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/270‬خةرماناني‪/2723‬جوالي ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪26‬‬
 ‫تووشبوون بە دیاردەی مەیینی‬
‫خوێنهێنەرو دەمەوانەی سییه‌کان و‬
‫کەمکردنەوەی دووبارەبوونەوەی‪.‬‬

‫دابەزاندنی کێش لە ڕێگەی‬

‫کۆنتڕۆڵی خۆراکی و چاالکی‬
‫جەستەیی لەوانەیە فاکتەری‬
‫مەترسی بۆ دیاردەی مەیینی‬
‫خوێنهێنەرو دەمەوانەی سییه‌کان لە‬
‫نێوان دانیشتوان که‌م بکاتەوە‪.‬‬

‫لەگەڵ ئەوەشدا‪ ،‬کاریگەریەکی‬

‫گرنگیان نەدۆزیەوە بۆ ڕاهێنانی‬
‫جەستەیی ئاسایی لەسەر مەترسی‬
‫دیاردەی مەیینی خوێنهێنەرو‬
‫دەمەوانەی سییه‌کان‪ .‬ڕوون نییە‬
‫کە ئایا زیادبوونی چڕی و فراوانی‬
‫ڕاهێنانەکان‪ ،‬یان ڕاهێنانەکان‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/270‬خةرماناني‪/2723‬جوالي ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪27‬‬
 ‫بە پەیوەندی لەگەڵ کۆنتڕۆڵی‬
‫خۆراکی تا چ ئاستێک ئەتوانێت‬
‫ببێتە هۆی کەمبوونەوەی کێشیان‬
‫چه‌ند مەترسی لە نێوان ئەو‬
‫کەسانەی کە قەڵەون کەم بکاتەوە‪.‬‬
‫لە بەدواداچوونی پسپۆڕانی‬
‫تەندروستی ‪ ،‬ڤاراسۆ و هاوەاڵنی‬
‫زانیان کە خواردنێکی دەوڵەمەند بە‬
‫ڤیتامین ئی بی‪ ٦‬و فایبەر پەیوەندی‬
‫هەیە بە کەمبوونەوەی مەترسی‬
‫بۆ دیاردەی مەیینی خوێنهێنەرو‬
‫دەمەوانەی سییه‌کان‪.‬‬

‫لوتسی و هاوەڵەکانی‪ ،‬پەیوەندی‬

‫پێچەوانەی خواردنەوەی کحولیان‬
‫دۆزیەوە بە مەترسی دیاردەی‬
‫مەیینی خوێنهێنەرو دەمەوانەی‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/270‬خةرماناني‪/2723‬جوالي ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪28‬‬
 ‫سییه‌کان‪ .‬هەرچەندە هەندێک‬
‫لە توێژینەوەکان پێشنیاریان‬
‫کردووە کە خواردنەوەی کحول‬
‫مەترسییەکی کەمی دیاردەی مەیینی‬
‫خوێنهێنەرو دەمەوانەی سییه‌کانی‬
‫کەمکردۆتەوە‪ ،‬بەاڵم کاریگەرییەکان‬
‫لەالیەن هەندێکی ترەوە پشتڕاست‬
‫نەکراونەتەوە‪.‬‬

‫خۆپارێزی کاریگەری خوێنمەیینی‬

‫خوێنهێنەری قووڵ (میکانیکی‬
‫و دەرمانی) ئەتوانێت نەخۆشی‬
‫و مردن لە نێوان نەخۆشە‬
‫خه‌وێنراوه‌کاندا کەم بکاتەوە‪،‬‬
‫بەاڵم لێکۆڵینەوەکان بۆ خۆپارێزی‬
‫دژی مەیین بۆ ئەو نەخۆشانەی کە‬
‫قەڵەون سنووردارن‪.‬‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/270‬خةرماناني‪/2723‬جوالي ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪29‬‬
 ‫ڕێنماییەکانی کۆلێژی پزیشکی‬
‫سنگی ئەمریکی بەکارهێنانی‬
‫خۆپارێزی میکانیکی بەتەنیا‬
‫بۆ نەهێشتنی دیاردەی مەیینی‬
‫خوێنهێنەرو دەمەوانەی سییه‌کان‬
‫لە نێوان ئەو نەخۆشانەی کە‬
‫قەڵەوییان هەیە پێشنیار ناکەن‬
‫مەگەر مەترسی خوێنبەربوونێکی‬
‫بەرزهەبیت‪،‬‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/270‬خةرماناني‪/2723‬جوالي ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪30‬‬
 ‫ئەو کەسانەی قەڵەون لە مەترسی‬
‫زۆردان بۆ دیاردەی مەیینی‬
‫خوێنهێنەرو دەمەوانەی سییه‌کان‬
‫بە بەراورد لەگەڵ ئەو کەسانەی‬
‫کە کێش ئاسایین‪ .‬ئاستی‬
‫کاریگەرییەکانی قەڵەوی نەک‬
‫تەنیا پشت بە چەوری تەواوی‬
‫جەستە ئەبەستێت ‪ ،‬بەڵکو لەسەر‬
‫دابەشبوونی چەوری (بۆ نموونە‪،‬‬
‫قەڵەوی ته‌نگه‌) و پەیوەندی نێوان‬
‫فاکتەرەکانی مەترسی ‪ ،‬وەک‬
‫گۆڕینی بۆماوەیی‪ ،‬خه‌واندن‪ ،‬و‬
‫بەکارهێنانی خه‌پله‌ی نه‌زۆکاندن‪.‬‬
‫ڕەهەند و هێزی کاریگەری لە نێوان‬
‫قەڵەوی وەک فاکتەری مەترسی‬
‫دیاردەی مەیینی خوێنهێنەرو‬
‫دەمەوانەی سییه‌کان لەوانەیە‬
‫جیاواز بێت لە نێوان ڕەگەزە‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/270‬خةرماناني‪/2723‬جوالي ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪31‬‬
 ‫جیاوازەکاندا و تەمەن و جێنده‌ر‬
‫بگۆرێت‪.‬‬

‫لەبەر ئەمە‪ ،‬ڕەچاوکردنی پێوانەی‬

‫جه‌سته‌یی ک ‌ه پشت نەبەستن بە‬
‫پێرستی بارستەی لەش تەنیا)‬
‫بۆ ناسینەوەی وردی قەڵەوی‬
‫لەوانەیە پێویست بێت بۆ‬
‫تێگەیشتن لە دیاردەی مەیینی‬
‫خوێنهێنەرو دەمەوانەی سییه‌کان‬
‫و هەڵسەنگاندنی پێویستی و‬
‫کاریگەری دەستێوەردانەکان بۆ‬
‫کەمکردنەوەی مەترسی دیاردەی‬
‫مەیینی خوێنهێنەرو دەمەوانەی‬
‫سییه‌کان لە نێوان تاکەکانی‬
‫ڕەگەزە جیاوازەکان کە قەڵەون‪.‬‬

‫َ‬
‫سالي بيست ودوو‪ /‬ذمارة ‪/270‬خةرماناني‪/2723‬جوالي ‪2023‬ز‬ ‫هةتوان‬
‫‪32‬‬