อมตเถระ

สมเด็จพระพุฒาจารย (โต) พรหมรังษี

TO001
สมเด็จพระพุฒาจารย (โต) พรหมรังษี
ชาตะ ขึ้น ๑๒ ค่ํา เดือน ๕ ปวอก ตรงกับวันพฤหัสบดีที่ ๑๗ เมษายน พ.ศ. ๒๓๓๑ (จุล
ศักราช ๑๑๕๐) เวลาเชา ๖.๓๕ นาฬิกา
มรณะ แรม ๒ ค่ํา เดือน ๘ ปวอก ตรงกับวันเสารที่ ๒๒ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๑๕ (จุล
ศักราช ๑๒๓๔) เวลาเทีย่ งคืน ๒๔.๐๐ นาฬิกา
รวมชนมายุ ๘๔ ป ๒ เดือน ๕ วัน

คติธรรม
ปราชญแท ไมคุยฟุงอวดตน
คนดี ไมเที่ยวยกสอพลอ
คนเกง ยอมทะนงอยางเงียบ
คนชั่ว อวดรูดีทั่วภพ
คนโง อวดฉลาดมากมาย
สิ่งทั้งหลายทานเห็นมีทุกทีเ่ อย
สมเด็จพุฒาจารย (โต) พรหมรังษี

อมตเถระ   ๑ 
 ในบรรดาเกจิอาจารยที่โดงดังเปนอมตะในประเทศไทย คงไมมใี ครเกิน
ทานเจาประคุณสมเด็จพระพุฒาจารย (โต) พรหมรังษี แหงวัดระฆังโฆสิตาราม
ทานเปนยอดอัจฉริยบุคคลที่ควรเคารพบูชา เปนพหูสูตรอบรูทั้งทางโลก
ทางธรรม มีความเจนจบทั้งพุทธศาสตรและไสยศาสตร
ประวัติของทานพิสดารชนิดที่เรียกวา ไมมใี ครเหมือน และใครจะทํา
เหมือนทานไมได
ทานเจาประคุณสมเด็จฯ เปนนักเทศนที่หาตัวจับยากในยุคตน
รัตนโกสินทร ทานไดแสดงความเปนอัจฉริยะตั้งแตเยาว ทั้งเฉพาะพระพักตร
พระเจาแผนดิน และประชาชนคนเดินดินทั่วไป คุณวิเศษสําคัญประการหนึ่ง
ของทาน คือ สามารถเทศนใหใครหัวเราะก็ได เทศนใหใครรองไหก็ได เทศนให
คนเทกระเปาทําบุญก็ได
นอกจากนี้ ทานยังเปนนักโหราศาสตร ทํานายดวงชะตาไดแมนยํานัก
และยังเปนนักใบหวยที่โดงดังผูหนึ่ง
สมเด็จพระพุฒาจารย (โต) พรหมรังษี มีชนมชีพอยูถึง ๕ แผนดิน ตั้งแต
สมัยรัชกาลที่ ๑ ถึงรัชกาลที่ ๕ แหงกรุงรัตนโกสินทร ทานเปนโอรสนอก
เศวตฉัตรในพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหนานภาลัย รัชกาลที่ ๒ แหงพระ
ราชวงศจักรี กับ งุด สาวงามแหงเมืองกําแพงเพชร บุตรีของนายผลและนางลา

สมภพ
ทานเจาประคุณสมเด็จ สมภพเมื่อวันพฤหัสบดีที่ ๑๗ เมษายน พ.ศ.
๒๓๓๑ เวลา ๖.๓๕ น. ที่จังหวัดพิจิตร
ยอนประวัติศาสตรไปในป พ.ศ. ๒๓๓๐ ประเทศสยามในขณะนั้นติดพัน
ทั้งศึกเหนือและใต ทางเหนือพมายกกําลังเขาตีเมืองนครลําปางและปาซาง
ทางใตเกิดศึกเมืองทวายขึ้น พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลก จึงมีพระ

อมตเถระ   ๒ 
ราชโองการใหกองทัพไทยเคลื่อนกําลังเขายันศึกทั้งสองดาน ทางหนึ่งเคลื่อน
ทัพยกไปตีเมืองทวาย เมื่อเดือนยี่ขึ้นหาค่ํา ปมะแม อีกทางหนึ่งไดโปรดเกลาฯ
ใหสมเด็จพระเจาลูกเธอ เจาฟาฉิม กรมหลวงอิสรสุนทร เปนแมทัพยกไปปราบ
ในราวเดือนเกา ปมะแม พ.ศ. ๒๓๓๐ เจาฟากรมหลวงอิสรสุนทร แมทัพ
ใหญ เดินทัพถึงวัดเกศไชโย (ปจจุบันชื่อ วัด ไชโยวรวิหาร) ก็ไดตั้งคายหลวง ณ
ที่นั้น เนื่องจากทรงเห็นวาเมืองอางทองเปนเมืองอูขาวอูน้ํา พืชพันธุธัญญาหาร
สมบูรณ จึงมีพระบัณฑูรใหเหลาทหารไปจัดหามา เพื่อสงกําลังบํารุงกองทัพ
ขณะนั้นมีแมสาวนอยนางหนึ่งชื่อ งุด พายเรือขายกระทอนอยูริมน้ําเจาพระยา
มหาดเล็กของเจาฟาผูสูงศักดิ์เห็นเปนสาวสวยผิวพรรณเปลงปลั่ง ใบหนาหมด
จดงดงามยิ่งกวาสาวใดในละแวกนั้น ก็เกิดความคิดจะเอาความชอบ จึงใช
อุบายชักพานางสาวงุด เขาไปยังคายแมทัพ
ดวยบุพเพสันนิวาส เจาคุณแมทัพใหญทรงรูสึกพึงตาพึงใจในสาวงาม
ชาวกําแพงเพชร จึงชวนแมสาวงุดรวมเรียงเคียงเขนยอยูในคายทหารหนึ่งราตรี
กอนจะพรากจากกัน ทานแมทพั ไดประทานรัดประคดผืนหนึ่ง เพื่อมองใหกับ
บุตรที่อาจจะเกิดมา มีรับสั่งวา ถาคลอดบุตรเปนชายใหตั้งชื่อวา “โต” ถา
คลอดเปนหญิงใหตั้งชื่อวา “เกศแกว” หลังจากกําชับเรียบรอยแลว ประทาน
เงินใหจํานวนหนึ่ง พรอมกับใหมหาดเล็กนําไปสงบาน จากนั้นทานเจาคุณแม
ทัพก็เคลื่อนทัพออกจากวัดเกศไชโย
กาลเวลาผานไป ทารกในครรภก็โตขึ้น เกิดขาวลือวา แมงุดเปนหญิงชั่ว
แมงุดจึงตัดสินใจลงเรือนอยลองสูบางกอก ผานคลองบางกอกนอย เพื่อสืบ
เสาะหาพอของเด็ก เมื่อไตถามชาวบานจนรูแนวาบิดาของเด็กเปนเจาฟา ไมได
เปนแมทัพธรรมดาอยางที่คิด ดวยความเจียมตัวเจียมใจในชาติตระกูลที่
ตางกัน สาวนอยก็ไมกลาเขาไปเฝา จึงบายหัวเรือกลับอางทอง บอกบิดาวาพอ
ของลูกในทองเปนเจาฟาผูสูงศักดิ์ ตาผลถึงกับเปนลมพับ หลังจากนวดเฟนจน

อมตเถระ   ๓ 
ฟนแลว สาวงามเมืองกําแพงเพชร ไดปรึกษากับตาผลผูบิดาวา จะจัดการ
อยางไรกับเด็กในครรภที่โตขึ้นทุกวัน ในที่สุดทั้งสองมีความเห็นวาจะคลอด
บุตรที่อางทองนั้น คงไมได ชาวบานที่ไมรูความจะประณามใหตองอับอาย จึง
ตัดสินใจละบานที่อางทอง พายเรือแลนทวนน้ําในแมน้ําเจาพระยาไปคลอด
บุตรที่บานญาติในจังหวัดพิจิตร (หนาวัดทาหลวง วัดสําคัญของจังหวัดพิจิตร
มีหลวงพอเพชร พระพุทธรูปสัมฤทธิ์ประดิษฐาน)
ครั้นถึงกําหนดทศมาส นางงุดเจ็บครรภหนัก พอลุถึงเวลา ๐๖.๓๕ น.
วันพฤหัสบดีที่ ๑๗ เมษายน พุทธศักราช ๒๓๓๑ ตรงกับวันขึ้น ๑๒ ค่ํา เดือน ๕
ปวอก ชีวติ นอย ๆ ชีวิตหนึ่งไดลืมตามองโลก ทามกลางความทุลักทุเล ไมมี
แมแตหมอตําแยจะชวยทําคลอด มีแตตาผลวิ่งงก ๆ เงิ่น ๆ ชวยทําคลอด
จนกระทั่งทารกนอยเพศชายรูปรางเล็ก ๆ คลอดออกมา และตั้งชื่อวา “โต” แต
นั้นมา

บรรพชา
เด็กชายโต รูปรางเล็กตัวกระเปยกเลี้ยก เพราะการกินอยูไมสมบูรณ อยู
จังหวัดพิจิตรไดระยะหนึ่ง แมงุดกับตาผลไดอพยพกลับถิ่นเดิมที่อําเภอไชโย
จังหวัดอางทอง ในขณะเยาววัย เด็กชายโตเห็นพระเห็นผาเหลืองก็มีใจผูกพัน
อยากบวช จึงออนวอนขอแมงุด ซึ่งทีแรกปฏิเสธ เพราะตองการใหเด็กชายโต
ชวยทํามาหากินเลี้ยงแมเลี้ยงตา แตเมื่อถูกรุกเราออนวอนมาก ๆ ทั้งแมงุดและ
ตาผลก็ยินยอมใหบวช โดยพาไปบวชเณรที่สํานักสงฆใหญกับพระอาจารยแดง
(ซึ่งตอมาสรางเปนวัดไชโยวรวิหาร แตชาวบานมักเรียกวา วัดเกศไชโย) ขณะที่
บวชเปนเณรนั้น เด็กชายโต มีอายุ ๗ ขวบแลว
เมื่อทานบวช ทานซาบซึ้งในรสพระธรรม ทุกวันค่ําเชา ทานจะขลุกอยู
กับตําราคําภีรและปรนนิบัติอาจารยสม่ําเสมอเรื่อยมา เปนที่รักใครของ

อมตเถระ   ๔ 
อาจารยและคนทั่วไป ครั้นบวชไดหนึ่งพรรษา แมงุดและตาผลก็มาชักชวนให
สามเณรโตลาสิกขา แตสามเณรโตขอบวชตอ เพราะติดใจในพระธรรม มารดา
และตาไมรจู ะทําอยางไร ก็ปลอยใหบวชไปเรื่อย ๆ ผานไปสัก ๓ พรรษา
สามเณรโตมีอายุ ๑๐ ขวบ ทานก็ยังไมยอมสึกตามที่มารดาของทานพยายาม
ใหสึก

เขาบางกอก
สมัยนั้นหนาวัดเกศไชโย มีเรือสําเภาลองมาจากทางเหนือ คือ ทาง
ปากน้ําโพผานมาจอดเสมอ สามเณรโตคิดวา ขืนอยูอางทองนี้ตองสึกแน
เพราะมารดาและตาของทานฝากความหวังไวกับทาน ตองการใหสึก จึงออน
วอนรบเราทานอยูเสมอ ทานไมอยากสึก จึงไดสอบถามทางเรือสําเภาวา ลํา
ไหนบางทีพ่ รุงนี้เชาจะลองไปบางกอก ก็ไดมีไตกงแดงกัปตันเรือสําเภาของ เจก
หลง บอกวา พรุงนี้จะลองเรือเขาบางกอกตอนตีหา เณรจะไปไหน
สามเณรโตก็บอกไตกงวา ทานจะไปเที่ยวบางกอก แลวก็กลับไปเก็บ
ขาวของเตรียมเดินทาง
คืนนั้นทานนอนไมหลับ เพราะไดเกิดการตอสูทางความคิดขึ้นในจิตใจ
ของทานเปนอยางมาก ตากับแมฝากความหวังไวที่ทาน แตทานนั้นดื่มด่ําในรส
พระธรรม เกินกวาจะตัดสินใจทําตามความตองการของโยมแม ทานตัดสินใจ
เด็ดเดี่ยวที่จะหนีไปโดยไมบอกกลาว และตั้งใจสนองคุณโยมแมในภายหลัง
โดยเจริญรอยตามเบื้องพระยุคลบาทของพระพุทธองค ซึ่งไดตอบแทนพระคุณ
ของพระพุทธบิดาและพระพุทธมารดาในภายหลัง
รุงเชาตีหา สามเณรโตเก็บจีวรลงเรือโดยไมบอกทางบาน พอเรือถึงทา
วัดอินทร สามเสน ก็งงไปรูจะไปหาใคร สามเณรโตสะพายยามเดินเขาวัดบาง

อมตเถระ   ๕ 
ขุนพรหมนอก (วัดอินทรวิหารในปจจุบัน) พบพระอรัญญิก (ดวง) เจาอาวาส
วัดบางขุนพรหมนอก นักคอยทาอยู
ทันทีที่พบหนาสามเณรโต พระอริญญิกเถระ (ดวง) ก็โพลงออกมาวา
“นั่นแนมาแลว เมื่อคืนฉันฝนวามีชางปาตัวหนึ่งมาที่นี่ แลวก็เขาไปไส
พระไตรปฎกของฉันพังหมดเลย ตองเปนเธอแน เอาอยางนี้ มาอยูกับฉันก็แลว
กัน”
สามเณรโตไดศึกษาอักขรสมัยทั้งสยามและขอมในสํานักเจาคุณพระ
อรัญญิกเถระจนแตกฉานดีแลว วันหนึง่ ทานรําลึกถึงโยมแม จึงไดเขียน
จดหมายไปบอกวาจะบวชไมสึก ขณะนี้เปนศิษยอยูที่สํานักเจาคุณวัดบางขุน
พรหมนอก
แมงุดเมื่อไดรับหนังสือบอกขาวจากสามเณรโตก็มีจดหมายสงกลับมา
วา “เรื่องจะบวชไมสึกนั้น โยมไมวา แตขอใหกลับมากอน โยมมีอะไรจะสั่งเสีย
บางอยาง”
สามเณรโตเขานมัสการลาทานเจาคุณพระอรัญญิก (ดวง) และเดินทาง
กลับสูบานไชโย แขวงเมืองอางทองอีกครั้งหนึ่ง
หลังจากสองแมลูกพบกัน ตางก็ถามไถความเปนอยูซึ่งกันและกัน
สามเณรโตก็เลาถึงเรื่องหนีแมไปศึกษาธรรมที่บางกอก ตลอดจนตั้งปณิธาน
แนวแนวาจะบวชไมสึก แมงุดเอยวา “เอ็งจะเปนพุทธสาวกก็ไมขัดเอ็ง เอ็งเปน
ลูกพระพุทธเจาไดเลย แตถาเอ็งตั้งใจไปอยูบางกอกจริงแลว เอ็งจงเอา
รัดประคดนี้ไว วันใดที่ไดเขาเฝาเจาฟาเจาแผนดิน เอ็งจงใชรัดประคดนี้ใหเปน
ประโยชน แลววันนั้นเอ็งจะรูวาพอเอ็งเปนใคร”
สามเณรโตรับคําและกลาววาจะจําใสใจ ตอจากนั้นสามเณรก็ย้ําถึง
ปณิธานอันแนวแนวา จะขออยูใตผากาสาวพัสตรตลอดชีพ แมงุดก็ไมขัด จึงไม
รุกเราใหลาสิกขาอีก

อมตเถระ   ๖ 
 ในวันรุงขึ้น ตาผล แมงุด และสามเณรโต ไดลองเรือมาขึ้นที่ทาบางลําพู
บน ทั้งสามไดเขาพบ พระอาจารยแกว ที่วัดบางลําพูบน (วัดสังเวชฯ) ตา
ผลไดกลาวฝากสามเณรโตแกพระอาจารยแกว ขอใหชวยอบรมสั่งสอนพระ
ธรรมเพื่อประโยชนแกพระศาสนาสืบไป พระอาจารยแกวรับปากจะทํานุบํารุง
สามเณรใหดีที่สุด เพราะเล็งในฌานแลววาสามเณรนอยรูปนี้ ตอไปจะเปน
หลักชัยของพระศาสนาและของราชอาณาจักรสยามดวย
สามเณรโตมีนิสัยขยัน หลังจากปรนนิบัติอาจารยแลว มีเวลาวางยามใด
มักจะเอาอักขรคัมภีรมาทองบนศึกษาเปนประจํา ความขอใดไมเขาใจก็ไตถาม
พระอาจารยแกว จนกระทั่งแตกฉานในพระธรรม พระอาจารยแกวหมดภูมิจะ
ถายทอด จึงแนะนําใหสามเณรไปศึกษาตอที่วัดระฆังฯ เพื่อศึกษาพระปริยัติ
ธรรม

ไปวัดระฆังฯ
กอนวันที่สามเณรโตจะไปวัดระฆังฯ สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย
(นาค) เจาอาวาสวัดระฆังฯ ไดฝนวา มีชา งเผือกเชือกหนึ่ง ไดเขามากัดกิน
หนังสือพระไตรปฎกในตูของทานจนหมดสิ้น จนทานตกใจตื่น เมื่อพิจารณา
ความฝนอันประหลาดที่ไมเคยปรากฏมากอน ทานก็คิดวา ชะรอยจะมีผูนําเด็ก
ที่มีสติปญญาดีมาฝากเปนศิษยศึกษาบาลี และถาเปนเชนนั้นจริง เด็กคนนี้
ตอไปจะเปนผูมีคุณธรรมในดานพระปริยัติอยางวิเศษทีเดียว
ดวยความเชื่อมั่นในนิมิตนี้ ในวันรุงขึ้นทานจึงไดสั่งพระเณรในวัดเปน
การลวงหนาวา “วันนีถ้ ามีอะไรมาใหรับเอาไว”
วันนั้นสามเณรโตเก็บอัฐบริขารใสยาม เขานมัสการลาพระอาจารยแกว
แลวเดินทางไปวัดระฆังฯ กับเด็กวัดบางลําพูบน โดยพายเรือไป พอขามแมน้ํา
มาวัดระฆังฯ ขอเขาพบทานเจาอาวาส เณรรับใชเจาอาวาสบอกวาทานสมเด็จ

อมตเถระ   ๗ 
ไมอยู และไมใหขึ้นกุฏิ คนพายเรือศิษยพระอาจารยแกวที่ไปดวยกัน ก็นํา
สามเณรโต ฝากไวกับเจกขายกาแฟหนาวัดระฆังฯ นั้นเอง วันนั้นสามเณรโตอด
ฉันเพลไปหนึ่งมื้อ
บายวันนั้นเอง ทานเจาประคุณสมเด็จพระพุทธโฆษาจารย กลับจากฉัน
เพล ไดถามศิษยวัดวา “มีใครเอาอะไรมาฝากในวันนีไ้ หม?” ศิษยวัดตอบวา
“ไมมีใครเอาอะไรมาฝาก มีแตคนจะฝากเณรเปนศิษยวัด” ทานเจาประคุณ
สมเด็จถามวา ตอนนี้เณรนั้นอยูที่ไหน ลูกศิษยวัดตอบวา อยูที่รานกาแฟหนา
วัดระฆังฯ ทานเจาอาวาสจึงมีบญ ั ชาใหรีบตามมา
ทันทีที่พบหนาก็รูสึกถูกชะตา ทานเจาประคุณสมเด็จไดกวักมือเรียกให
เขามาคุยในกุฏิ สามเณรโตก็ถวายหนังสือฝากจากพระอาจารยแกว ทานเจา
ประคุณสมเด็จมีความปติยินดีเปนอยางยิ่ง ออกปากรับสามเณรโตเปนลูกศิษย
ใหศึกษาพระบาลี และ พระปริยัติธรรมนับแตนั้นมา โดยใหพํานักที่กุฏิแดงขาง
วัดระฆังฯ ริมแมน้ําเจาพระยา
พอสามเณรโตอายุได ๑๘ ป ทานเปนเณรนักเทศนที่หาตัวจับยาก แสดง
ธรรมไดลึกซึ้งเขาถึงจิตใจชาวบาน ทานพระโหราธิบดี พระวิเชียร และเสมียน
ตราดวงพิจารณาเห็นวา สามเณรโตเทศนไดจับใจนัก จึงปรึกษาเห็นควรวา
จะตองนําไปถวายตัวแดสมเด็จพระเจาลูกยาเธอ เจาฟากรมหลวงอิสรสุนทร
ซึ่งมีประชนมายุ ๓๘ พรรษา เปนปที่ ๒๓ ในแผนดินพระบาทสมเด็จพระพุทธ
ยอดฟาจุฬาโลก ตรงกับพุทธศักราช ๒๓๔๘

เขาเฝา
ครั้นถึงเดือน ๕ ขึ้น ๕ ค่ํา ปฉลู เบญจศก (จ.ศ. ๑๑๖๗) พระโหราธิบดี พระวิเชียร และเสมียนตราดวง
ไดนําเรื่องที่จะนําสามเณรโตเขาเฝาสมเด็จเจาฟาฯ หารือกับพระอาจารยแกว ทานก็เห็นดีงามดวย และเรียก
สามเณรโตอบรมสั่งสอนใหรูขนบธรรมเนียมการเดินนั่ง พูดจากับเจานายใหใชถอยคําใหเหมาะถอยเหมาะคํา
อยากลัว อยาตกใจ อยาใหมีความสะทกสะทาน ใหพูดโดยคิดใครครวญกอน

อมตเถระ   ๘ 
 สามเณรโตนอมคํานับรับคําสอนของพระอาจารย แลวเขาหองน้ําชําระ
กาย ทาขมิ้น ครองผาจีวร และคาดรัดประคดที่โยมแมมอบให เสร็จแลวพระ
โหราธิบดี พระวิเชียร เสมียนตราดวง และสามเณรโตก็ลงเรือแหวด ๔ แจว
แลนลําไปยังทาตําหนักแพ หนาพระราชวังเดิม แลวนําพาเณรขึ้นไปบนทอง
พระโรงในพระราชวังเดิม ณ ฝงธนบุรีใตวัดระฆังนั้น
ฝายพนักงานหนาทองพระโรง นําความขึ้นกราบทูลสมเด็จพระเจาลูกยา
เธอ เจาฟากรมหลวงอิสรสุนทรวา พระโหราธิบดี พาสามเณรมาเฝา จึงเสด็จ
ออกทองพระโรง ทรงปราศรัยทักถามพระโหราธิบดี พระวิเชียร และเสมียนตรา
ดวง แลวไดทรงสดับคําพระโหราธิบดีกราบทูลเสนอคุณสมบัติของสามเณรขึ้น
กอน เพื่อใหทรงทราบ จึงทอดพระเนตรสามเณรโต ทรงเห็นสามเณรโตเปลง
ปลั่งรังษีกายออกงามมีราศี และมีรัดประคดหนามขนุน อยางขุนนาง
นายตํารวจใหญ คาดบริขารมาดวย
สมเด็จพระเจาลูกยาเธอ เจาฟากรมหลวงอิสรสุนทร ทรงพระเกษมสันต
โสมนัสยิ่งนัก ไมเคยมีครั้งใดจะแสดงใหเห็นอยางออกหนาเชนนี้ สมเด็จเจาฟา
ฯ องครัชทายาท ผูจะสืบทอดราชบัลลังกตอสมเด็จพระบรมราชชนก เสด็จ ฯ
ตรงเขาจับมือสามเณรโต จูงมาใหนั่งพระเกาอี้เคียงพระองค แลวทรงถามวา
“สามเณรเปนคนบานไหน? “
สามเณรทูลตอบวา “ขอถวายพระพร อาตมภาพเปนชาวไชโย”.
ทรงถามตอไปวา “โยมแมชื่ออะไร?”
สามเณรทูลตอบวา “แมงุด ขอถวายพระพร”
สมเด็จเจาฟารับสั่งถามวา “อายุเทาไร?”
สามเณรโตทูลวา “ขอถวายพระพร เกิดปวอก อัฐศก”
สมเด็จเจารับสั่งอีกวา “บานเกิดอยูที่ไหน?”

อมตเถระ   ๙ 
 สามเณรทูลวา “ขอถวายพระพร บานเดิมอยูกําแพงเพชร แลวยายมาตั้ง
บานอยูอางทอง ขอถวายพระพร”
สมเด็จพระเจาลูกยาเธอ กรมหลวงอิสรสุนทร ตรัสถามวา “โยมผูชายชื่อ
อะไร”
สามเณรทูลตอบวา “ขอถวายพระพร ไมรูจัก”
รับสั่งถามตอไปวา “ทําไม โยมผูหญิงไมบอกตัวโยมผูชายใหเจากูรูจัก
บางหรือ”
สามเณรทูลวา “โยมผูหญิงเปนเพียงแตกระซิบบอกวา เจาของรัดประ
คนนี้เปนเจาคุณแมทัพ ขอถวายพระพร”
ครั้นไดทรงฟง ตระหนักพระหฤทัยแลว ทรงพระปราโมทยเอ็นดูสามเณร
ยิ่งขึ้น จึงมีรับสั่งทึกทักวา แนะ พระโหราฯ เณรองคนี้ ฟาจะทึกทักเอาเปนพระ
โหราฯ นําชางเผือกเขามาถวาย จงเปนเณรของเจาฟาตอไป ฟาจะเปนผู
อุปถัมภบํารุงเอง แตพระโหราฯ ตองเปนผูชวยเลี้ยงชวยสอนแทนฟา ทั้งพระ
วิเชียรและเสมียนตราดวง ชวยฟาบํารุงเณร เณรก็อยาสึกเลยไมอนาทรอะไร
ฟาขอบใจพระโหราฯ มากทีเดียว แตพระโหราฯ อยาทอดธุระทิ้งเณร ชวยเลี้ยง
ชวยสอนตางหูตางตาชวยดูแลใหดีดวย และเห็นจะตองยายเณรใหมาอยูกับ
สมเด็จพระสังฆราช (มี) จะไดใกล ๆ กับฟา ใหอยูวัดนิพพานารามจะดีกวา (วัด
นิพพานาราม คือ วัดมหาธาตุยวุ ราชรังสฤษดิ์ ในปจจุบัน)
ครั้นมีรับสั่งแลว จึงทรงพระอักษรเปนลายพระหัตถมอบสามเณรโตแก
สมเด็จพระสังฆราช (มี) แลวสงลายพระหัตถนั้นแกพระโหราธิบดีใหนาํ ไป
ถวาย พระโหราธิบดีนอมเศียรคํานับ รับมาแลวกราลถวายบังคมลา ทั้งพระ
วิเชียรและเสมียนตราดวง สามเณรโตก็ถวายพระพรลา แลก็เสร็จขึ้น

ไปวัดนิพพาราม

อมตเถระ   ๑๐ 
 ฝายขุนนางทั้งสาม ก็พาสามเณรลงเรือแจวขามฟากมาขึ้นทาวัดนิ
พพานารามตามรับสัง่ พาเณรเดินขึ้นบนตําหนักสมเด็จพระสังฆราช (มี) ครั้น
พบแลวตางถวายนมัสการ พระโหราธิบดีก็ถวายลายพระหัตถแดสมเด็จ
พระสังฆราช สมเด็จพระสังฆราชคลี่ลายพระหัตถออกอานดู รูความในพระ
กระแสรับสั่งนั้นแลว จึงสั่งใหพระครูใบฎีกาไปหาตัวพระอาจารยแกว วัด
บางลําพูบน ซึ่งเปนเจาของสามเณรเดิมนั้นขึ้นมาเฝา ครั้นพระอาจารยแกว
มาถึงแลว จึงทรงใหอานลายพระหัตถ พระอาจารยแกวอานแลวทราบวา
สมเด็จพระยุพราชนิยม ก็มีความชื่นชมอนุญาตถวายเณรใหเปนเณรอยูวัดนิ
พพานารามตอไป ไดรับนิสัยแตสมเด็จพระสังฆราชดวย
แตวันนั้นมา สามเณรโตก็อุตสาหทําวัตรปฏิบัติแกสมเด็จพระสังฆราช
และเขาเรียนคัมภีรพระปริยัติธรรมจนทราบชํานิชํานาญดี และเรียนกับพระ
อาจารยเสม วัดนิพพานารามอีกอาจารยหนึ่งดวย

รับพระราชทานเรือกัญญา
ตอมาสามเณรโต ไดรบั นิมนตใหไปเทศนที่วดั พระแกว วันนั้น
พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลก ทรงสดับฟงคําเทศนาอยูดวย ทรง
โปรดฝปากการเทศนของสามเณรโต ประกอบกับทรงทราบจากสมเด็จพระ
ยุพราชวา สามเณรโตเปนพระหลานเธอ สมเด็จพระเจาอยูหัวทรงปติรับ
สามเณรโตอุปถัมภไวในพระบรมราชานุเคราะห และพระราชทานเรือกราบ
กัญญา หลังคากระแซง ใหสามเณรโตไวใชในการบิณฑบาตไปมาในลําน้ํา
เรือกราบกัญญาลํานี้ยาวประมาณ ๕ วาเศษ พื้นทาสีน้ําเงิน ขอบเปน
ลายกระหนก มีกระทงสําหรับนั่งและมีชองสําหรับสวมเสาติดตัง้ ขื่อโยงสี่มุม
เพื่อประกอบหลังคากระแซงตามประเพณีของราชสํานักครั้งกระนั้น จะ
พระราชทานแกเจานายตั้งแตชั้นหมอมเจาขึ้นไปเทานั้น

อมตเถระ   ๑๑ 
 หลังจากที่ไดรับเรือกราบกัญญามาสด ๆ รอน ๆ เศรษฐีคูหนึ่งอยูคลอง
บางกรวย จังหวัดนนทบุรี อยากไดหนานิมนตสามเณรโตไปเทศน แลวก็เที่ยว
คุยกับชาวบานวา สามเณรโต เณรในหลวงจะตองพายเรือกราบกัญญามาแน
พอถึงวันแสดงธรรม สามเณรโตแจวเรือลําอื่นไปแตลําพัง เพราะลูกศิษยสอง
คนของทาน ที่พายเรือกราบกัญญานั้นชอบแยงของที่ชาวบานถวาย และ
ทะเลาะกันเกือบทุกครั้ง สามเณรโตตัดความรําคาญ มาเทศนเพียงลําพังรูป
เดียว เมื่อเจาภาพเห็นเรือแจวของทานแลวถึงกับหนางุม ไมพอใจ ไมสมกับ
ศักดิ์ศรีของเศรษฐีและเณรในหลวง จึงเอาเครื่องไทยธรรมที่เตรียมจะถวาย
สวนใหญซุกไวใตเตียง
สามเณรโตเทศนเทาไร เจาภาพก็ไมติดกัณฑเทศนถวาย สามเณรก็
เทศนไปวา “ทําบุญอยากไดหนา มักไมใครไดบุญ ตั้งใจทําบุญแลวไมทํา บุญก็
ไมได วันนีม้ าเทศนบานเศรษฐี เศรษฐีไดเตรียมของถวายไวใตเตียง รีบถวาย
ซะไว ๆ จะไดบุญสมดังตั้งใจ” เศรษฐีเมืองนนทถึงยกเครื่องไทยธรรมมาถวาย

อุปสมบท
ครั้นถึงเดือน ๖ ปมะเส็ง พุทธศักราช ๒๓๕๒ สมเด็จพระเจาลูกเธอ เจา
ฟากรมหลวงอิสรสุนทร ทรงคํานวณวันเดือนปเกิดของสามเณรโต อายุครบ
๒๑ ปบริบรู ณ ถึงกาลอุปสมบทไดแลว จึงมีรับสั่งใหพระโหราธิบดีกับเสมียน
ตราดวง มาเขาเฝาแลวมีรับสั่งใหพระโหราฯ เปนผูแทนพระองคอุปสมบท
สามเณรโต ที่วัดตะไกร อําเภอเมือง จังหวัดพิจิตร โดยพระราชทานพระราช
ทรัพยสวนพระองคจํานวน ๒๐ ชัง่ เพื่อการนี้ และมีรับสั่งใหเจาเมืองพิจิตร เจา
เมืองพิษณุโลก เจาเมืองกําแพงเพชร เจาเมืองพิชัย และเจาเมืองไชยนาทบุรี
เปนผูรับผิดชอบอุปสมบทนาคหลวง

อมตเถระ   ๑๒ 
 หลังจากนั้น พระโหราธิบดี และ เสมียนตราดวง ไดนาํ สามเณรโตขึ้นไป
เหนือ สมทบกับแมงุดและเจาเมืองทั้งหา เพื่อประกอบพิธีอุปสมบทนาคหลวง
ตามพระประสงคของสมเด็จพระยุพราช
ลุถึงเวลาบายสามโมงเศษ วันขึ้น ๑๔ ค่ํา เดือน ๖ สามเณรโต ลาสิกขา
นิวัติออกเปนนาคเขาสูโรงพิธีบนหอนั่ง ขณะนั้นทานเจากรมเมืองการ เจาบาน
คหบดี เจาภาษีนายอากร ราษฎรและญาติโยมตาง ๆ ไดทยอยเขาสูบริเวณพิธี
พระโหราธิบดีเรียกหมอทําขวัญ และพราหมณจากบางกอกทําขวัญเวียนเทียน
พิณพาทยก็บรรเลงตามเพลงตระ กลม กราว เชิด ไปเสร็จ แลวฉลองอาหารกัน
เต็มอิ่ม ค่ํามืดก็จุดไฟ เตนรําทําเพลงกันสนุกยิ่ง ถือเปนงานบุญอันยิ่งใหญ ที่
เคยจัดที่วัดตะไกร
เชา ๐๖.๐๐ น. วันขึน้ ๑๕ ค่ํา เดือน ๖ พุทธศักราช ๒๓๕๒ ตรงกับวันวิ
สาขบูชา ขบวนแหนาคหลวงขบวนใหญ จัดแบงเปน ๗ ตอน ประกอบดวยพวก
นักมวย กระบี่กระบอง กลองยาว เทียนอุปชฌาย ไตร บาตร ไตรอุปชฌาย เจา
เมือง ขาราชการผูใหญ กรมการเสมียนตรา ขาหลวง ญาติมิตร คนชวยงานถือ
ของถวายอันดับ และพวกเตนรํารําปรอหนากระบวนแห กระบวนเวียนโบสถ ๓
รอบ เจานาควันทาสีมา แลวขึน้ โบสถทิ้งทานเงินเกลื่อนพื้น เด็กผูใหญวิ่งเขา
แยงเก็บกันอลหมาน เจานาคเปลื้องเครื่องแตงกายที่แหมาเปนชุดขาว ผากรอง
ทองหมสไบเฉียง แลวญาติโยมชวยกันจูงเขาอุโบสถ พระโหราธิบดีนําเขากราบ
ไหวพระประธาน
ทานเจาคุณพระธรรมาจารย วัดทาหลวงเปนประธานที่พระอุปชฌาย
ทานพระครูหนู เปนกรรมวาจาจารย และพระครูพัฒน เปนอนุศาสนะ ลงโบสถ
พรอมกับพระสงฆอื่นรวม ๒๙ รูป แมงุดจึงยื่นผาไตรสงใหนาค เจานาคนอม
คํานับรับเอาเขามาในทามกลางสงฆ พวกกรมการยกเทียนอุปชฌาย ไตร
อุปชฌาย พรอมดวยกรวยหมากเขาสงใหนาคถวายพระอุปชฌาย แลวเจานาค

อมตเถระ   ๑๓ 
ยืนขึ้นวันทาออนวอนขอบรรพชาเปนภาษาบาลี ครัน้ เสร็จเรียนกรรมฐานแลว
ออกครองผาเขามาถวายเทียน ผาไตรแกพระครูหนู พระกรรมวาจา แลวยืนขึ้น
ขอประทานวิงวอนขอพระสรณาคมน เขามายืนขอนิสัยพระอุปชฌาย สําเร็จ
เปนภิกษุภาวะ เมื่อ ๐๗.๐๐ น. ครั้นเสร็จการอุปสมบทแลว พระสงฆทั้งปวง
ออกจากโบสถก็ลงมาฉันเชาที่ศาลาวัดตะไกร พรอมกับพระภิกษุโตดวย
หลังจากพิธีอุปสมบทผานพนไปแลว พระโหราธิบดี เสมียนตราดวง ได
นิมนตพระภิกษุโตกลับบางกอก เพื่อเรียนพระปริยัติธรรมที่วัดระฆังฯ ตอไป
พระภิกษุโตมีความรูแ ตกฉานลึกซึ้งในพระไตรปฎก เรียนจนกระทั่งพระ
อาจารยหมดภูมิถายทอด พระภิกษุโตตองไปเรียนกับพระประธานในโบสถ รู
แจงเห็นธรรมทะลุปรุโปรงแมทานจะเรียนเกงเพียงใด ทานก็ปฏิบัติตรงตอพระ
ธรรมวินัย มีความเคารพยําเกรงตอผูใหญ ปฏิบัตนิ อบนอมถอมตนสม่ําเสมอ
กับคนทุกชนชั้น จึงเปนเหตุใหอํามาตยราชเสนา คฤหบดี คฤหปตนี คุณทาว
คุณแก คุณแม คุณนาย คุณชาย คุณหญิง ผูคุนเคยไปมาหาสูอาราธนาให
แสดงธรรมตลอดไตรมาสบาง พิเศษบาง เทศนมหาชาติบาง สวดมนตเย็น ฉัน
เชาในงานมงคลตาง ๆ เกิดอติเรกลาภเสมอ ๆ มิไดขาด

มหาโต
ครั้นพระภิกษุโตมีอายุ ๓๐ ป สมเด็จเจาฟากรมหลวงอิสรสุนทรไดรับ
พระราชทานพระบวรราชอิสรศักดิ์สูงขึ้น เมื่อเสร็จอุปราชาภิเษกแลว พระภิกษุ
โตไดเขาเฝาถวายพระพรชัยมงคล จึงทรงโปรดพระราชทานเรือพระที่นั่งกราบ
เปนเรือสีถวายใหโดยมีรับสั่งวา “เอาไวสําหรับไปเทศนโปรดญาติโยม” ทั้งยัง
ทรงแตงตั้งใหเปน “มหาโต” ดวย แตนั้นมาทุกคนในสยาม ก็เรียกทานวา มหา
โต ทั่วทั้งแผนดิน

อมตเถระ   ๑๔ 
 มหาโตสอบไดเปรียญหา ตั้งแตครั้งยังเปนสามเณร และไมเคยคิดจะ
สอบเปรียญธรรม เพื่อเพิ่มเติมประโยคบาลีใหสูงขึ้นไปอีก เนื่องจากทานมี
ความคิดวา ทานจะเหนืออาจารยไมได แตกระนั้นก็ตาม มหาโตมักจะไดรับ
เชิญเปนกรรมการสอบทุกครั้ง ในการสอบนักธรรมสนามหลวง
ลุเขาพุทธศักราช ๒๓๗๐ พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหนานภาลัย ทรง
พระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหสรางพระตําหนักใหม ในวัดมหาธาตุ (เปลี่ยนชื่อจาก
วัดนิพพานาราม เมื่อป พ.ศ. ๒๓๖๒) เพราะทูลกระหมอมฟาพระองคใหญ จะ
ทรงพระผนวชเปนสามเณร พระมหาโตไดเปนพระพี่เลี้ยงและเปนครูสอน
อักขระขอม ตลอดจนคัมภีรมูลกัจจายน เมื่อสมเด็จพระสังฆราชมีกิจ พระมหา
โตจะเปนพระอาจารยขยายความแทน เปนเหตุใหพระมหาโตสนิทคุนเคยกับ
ทูลกระหมอมองคใหญอยางลึกซึ้ง และไดรับความไววางใจอยางสูงสุด เมื่อ
ทูลกระหมอมองคใหญ ไดเสด็จขึ้นครองราชย ตอจากพระบาทสมเด็จพระนั่ง
เกลาเจาอยูหัว

เขาปา
วิถีชีวิตของมหาโตเปลีย่ นแปลง เมื่อพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลา
นภาลัยเสด็จสวรรคต เมื่อวันพฤหัสบดี เดือนแปด แรมสิบเอ็ดค่ํา ปวอก ฉศก
จุลศักราช ๑๑๘๖ อันเปนแผนดินของรัชกาลที่ ๓ แหงกรุงรัตนโกสินทร เมื่อ
พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว เสด็จขึ้นเถลิงราชสมบัติ มหาโตก็ธุดงค
จาริกไปตามปาเขาลําเนาไพร ขามประเทศลาวและเขมร ตลอด ๒๕ปที่รัชกาล
ที่ ๓ ขึ้นครองราชย พระมหาโตไดศึกษาชีวิตของสัตวในปา และธรรมชาติดวย
ตนเองรูปเดียว จนกระทั่งฝกจิตไดฌานขั้นสูง สําเร็จอนุสติฌานและเจโตปริย
ญาณ สามารถหยั่งจิตพูดคุยกับสัตวปารูเรื่อง ทานปฏิบัติจิตอยูในดงพญาไฟ
นานถึง ๑๕ ป จึงไดประสบกับความสําเร็จดังกลาว

อมตเถระ   ๑๕ 
 พอถึงปพุทธศักราช ๒๓๙๔ ทูลกระหมอมองคใหญเสด็จขึ้นครองราชย
เปนพระเจาแผนดินรัชกาลที่ ๔ ทรงพระนามวา พระบาทสมเด็จพระจอมเกลา
เจาอยูหัว งานชิ้นแรกที่พระองคทํา คือ ประกาศหาตัวพระมหาโต โดยสั่งเจา
เมืองฝายเหนือ ฝายใต ฝายตะวันออก ฝายตะวันตก ทั่วราชอาณาจักรใหจับ
พระมหาโต สงมายังเมืองหลวงใหได พรอมทั้งใหเจาคณะเหนือ กลาง ใต ตก
ออก คนหามหาโต พระที่มีรูปรางผอม ๆ หนาตาเหมือนมหาโตหนอยก็ถูกจับ
สงเขาเมืองหลวง จนกระทั่งขาวจับพระมหาโต ดังถึงหูชาวบานชาวปาตางรูวา
พระเจาแผนดินสั่งใหจับมหาโต

มอบตัว
มหาโตหนีกบดานเฉพาะอยูในดงพญาไฟนานถึง ๑๕ ป ถึงกับอุทาน
ขึ้นมาวา “กูหนีมา ๒๕ ป ทําไมเพิ่งมาประกาศจับ” ถามไปถามมาจึงรูวา
เปลี่ยนแผนดินแลว มหาโตก็ไปโผลที่บานไผ จังหวัดขอนแกน ใหตํารวจหลวง
นําทานเขาบางกอก และไดเขาเฝารัชกาลที่ ๔ ณ พระที่นั่งอัมรินทรฯ
ทามกลางขุนนาง ขาราชการ ครั้นรัชกาลที่ ๔ เห็นมหาโต มีพระราชดํารัสวา
“เปนสมัยของฉันปกครองแผนดินแลว ทานตองชวยฉันพยุงพระบวรพุทธ
ศาสนาดวยกัน” แลวมีพระบรมราชโองการใหกรมสังฆการี วางฎีกาตั้ง
พระราชาคณะตามธรรมเนียม พระมหาโตก็เขาไปตามฎีกานิมนต จึงถวาย
สัญญาบัตร ตาลปตรแฉกหักทอง ดามงาเปนพระราชาคณะที่พระธรรมกิตติ
เจาอาวาสวัดระฆังโฆสิตาราม มีฐานานุกรม ๓ องค มี นิตยภัตเดือนละ ๔
ตําลึง ๑ บาท ทั้งคาขาวสาร

เจาคุณเจาอาวาส

อมตเถระ   ๑๖ 
 เมื่อออกจากพระบรมมหาราชวังแลว ทานแบกพัดไปเองถึงบางขุน
พรหมและบางลําพู บอกลาพวกสัปปุรุษที่เคยนับถือ มีเสมียนตราดวงและพระ
ยาโหราธิบดีเกา และผูอื่นอีกมาก แลวทานก็กลับมาวัดมหาธาตุฯ ลาพระสงฆ
ทั้งปวง ลงเรือกราบสีที่ไดรับพระราชทานมาแตพระพุทธเลิศหลาฯ ขามไปกับ
เด็กชางผูเปนหลาน ทานถือบาตร ผาไตร และบริขารไปบอกพระวัดระฆัง ฯ วา
“เจาชีวิต ทรงตั้งฉันเปนที่พระธรรมกิตติ มาเฝาวัดระฆังฯ วันนี้จะ เปดประตู
โบสถรับฉันเถอะจะ ฉันจะตองเขาจําวัดเฝาโบสถ จะเฝาวัดตามพระราช
โองการรับสั่งจะ” ทานแบกตาลปตรพัดแฉก สะพายถุงยามสัญญาบัติไปเก ๆ
กัง ๆ มือหนึ่งถือกาน้ํา และกลวยหวีหนึ่งพะรุงพะรัง พวกพระนึกขบขันจะชวย
ทานถือ เจาคุณธรรมกิตติก็ไมยอม พระเลยสนุกตามมุงดูกันแนน แหกันเปน
พรวนเขาไปแนนในโบสถ บางองคก็จัดโนนทํานี่ ตมน้ําบาง ตักน้ําถวายบาง
ตะบันหมากบาง กิตติศัพทเกรียวกราวตลอดกรุง คนนั้นก็มาเยี่ยม คนนั้นก็มา
ดูเลื่อมใสในจรรยาบาง เลื่อมใสในยศศักดิ์บาง ทานทําขบขันมาก ดูสนุกเปน
มหรสพโรงใหญทีเดียว บางคนชอบหวยก็เอาไปแทงหวย ขลังเขาทุก ๆ วัน คน
ก็ยิ่งเอาไปแทงหวยถูกกันมากรายยิ่งขึ้น เลยไมขาดคนไปมาหาสู บางคนก็วา
ทานบา บางคนก็ตอบวา “เมื่อขรัวโตบา พากันนิยมชมวาขรัวโตเปนคนดี ยาม
นี้ขรัวโตเปนคนดี พูดกันบนอูอี้วาขรัวโตบา” บางวันเขานิมนตไปเทศน เมื่อจบ
ทานบอกวา “เอวัง พังกุย” บาง บางวันก็บอกวา “เอวัง กังสือ” บางวันก็บอกวา
“เอวัง หุนหัน” เลากันตอ ๆ มาวาทานเทศนไมเวนแตละวัน
ครั้งหนึ่ง ที่วังเจาฟามหามาลากรมหมื่นบําราบปรปกษ มีเทศนไตรมาส
๓ วัน ยก พระพิมลธรรม (อน) ถวายเทศน พระธรรมกิตติเปนผูรับสัพพี พระ
พิมลธรรมถวายเทศนเรื่อง ปฐมสมโพธิ ปริเฉทลักขณะปริวัตรความวา “กาล
เทวินทรดาบสรองไห เสียใจวา ตนจะตายไปกอน ไมทันเห็นพระสิทธารถตรัสรู

อมตเถระ   ๑๗ 
เปนพระพุทธเจา ซ้าํ จะตองไปเกิดในอสัญญีภพเสียอีก เพราะผลของอรูป
สมาบัติเนวสัญญานาสัญญาตนะญานในปจจุบันชาติ”
วันที่ ๓ ก็มาถวายอีก พระธรรมกิตติ (โต) ก็ไปรับสัพพีอีก เจาฟามหา
มาลาฯ ทรงถามพระพิมลธรรมวา “พระคุณเจา ฌานโลกียนี้ไดยินวาเสื่อมได
ไมใชหรือ” พระพิมลธรรมรับวา “ถวายพระพร เสื่อมได” ทรงรุกอีกวา “เสื่อมก็
ได ทําไมกาลเทวินทรไมทําใหเสือ่ มเสียกอน บําเพ็ญแตกามาวจรฌานถึงตาย
กอนสิทธารถ ก็พอไปเกิดอยูในรูปพรหม หรือ ฉกามาพจรชั้นใดชั้นหนึ่งก็พอจะ
ได เหตุใดไมทําฌานของตนใหเสื่อม ตองมานั่งรองไหเสียน้ําตาอยูทําไม”
คราวนี้พระพิมลฯ อั้นตู ไมสามารถแกไขออกใหแจงได สวนพระธรรมกิตติ (โต)
เปนพระรับสัพพี เห็นพระพิมลธรรมเฉยไมเฉลยขอปญหานั้น จึงออกเสียงเรอ
ดัง “เออ” แลวบนวา “เราหนอชางกระไรวัดระฆังฯ อยูใกล ๆ ตรงวังขามฝาก
เหตุใดจึงไมขามฟาก ตองมาฝนรางกายทนลําบากจนดึกดื่น ๒ วัน ๓ คืนดังนี้”
แลวทานก็นั่งนิ่ง สมเด็จเจาฟามหามาลาฯ ก็ทรงจุดเทียน พระพิมลธรรมก็ขึ้น
ถวายเทศนจนจบ ลงธรรมาสนแลว สมเด็จเจาฟามหามาลาฯ ก็ทรงประเคน
เครื่องไทยธรรมพระพิมลธรรมยะถา พระธรรมกิตติรับสัพพี พระพิมลธรรม
ถวายพระพรลา

ตอบปญหา
เมื่อถึงกําหนดเทศนอีก พระธรรมกิตติก็ไดรับฎีกาอันเปนลายพระหัตถ
ของสมเด็จเจาฟามหามาลาฯ นิมนตเทศนตอจากพระพิมลธรรม ทานเต็มใจรับ
และบอกมหาดเล็กใหไปกราบทูลใหทรงทราบ
ครั้นวัน ๗ ค่ํา เวลา ๓ ทุม พระธรรมกิตติก็ไปถึงทองพระโรง สมเด็จเจา
ฟามหามาลาฯ เสด็จออก ทรงเคารพแลวปราศรัย แลวจุดเทียน พระธรรมกิตติ
ขึ้นธรรมาสนถวายศีล ถวายศักราช ถวายพระพร แลวจึงเดินคาถาที่ผูกขึ้นวา

อมตเถระ   ๑๘ 
 วิมลธมฺมสฺส ฯลฯ กสฺมาโส วิโสจตีติ
อธิบายความวา “มหาบพิตรเจา มีพระปุจฉาแกเจาคุณพระพิมลธรรมวา
เหตุไฉนกาลเทวินทรจึงรองไห ควรทําฌานของตนใหเสื่อมดีกวานั่งรองไห”
ดังนี้ขอนี้อาตมภาพผูม ีสติปญญาทราม หากไดรับพระอภัยโทษ โปรดอนุญาต
ใหแสดงตอขอปุจฉา อาตมาจําตองแกตางเจาคุณพระพิมลธรรมดังมีขอความ
ตามพระบาลีที่มีมาในพระปุคคลบัญญัติ มีอรรถกาฎีกา แกไวพรอมตามพระ
คัมภีรวา
กุปฺปธมฺโม อกุปฺปธมฺโม
ทานแสดงตามคําภีรเสียพักหนึ่ง วาดวยขอฌานโลกียเสื่อมไดในคนที่
ควรเสื่อม ไมเสื่อมไดในคนที่ไมควรเสื่อม ฌานก็เสื่อมไมไดตามบาลี แลว
อธิบายซ้ําวา ธรรมดาฌานโลกียเสื่อมไดเร็วก็จริงอยู แตบุคคลผูเปนเจาของผู
ไดฌานมีความกระหายตอเหตุการณ อารมณที่เกิดขึ้นในใจเปนของใหม ของ
เกาก็ยังอาลัยสละทอดทิ้งเสียไมได เพราะเคยเสวยสุขคุนเคยกันมานาน ของ
เกาคือฌานที่ตนอาศัยสงบอารมณ ก็เห็นมีคุณดีอยูของใหมตามขาวบอกเลา
กันตอมา และคนที่ควรเชื่อไดชี้แจงอยางถี่ถวนวา ของใหมดีอยางนั้น ๆ แต
อาลัยของเกามาก จึงทิ้งไมได ทําไปไมได จะยึดสองฝายก็ไมได เพราะของใหม
ไมคุนกัน ไมเคยเห็นใจกัน พะอืดพะอมมาก เสียดายของรักก็มี เสียดาย
ของใหม คือรูแนวาพระสิทธัตถะจะตรัสรูเปนพระพุทธเจาก็มี แตแกเสียใจวาจะ
ตายไปเสียกอนและเห็นวาพรหมโลกอยูในเงื้อมมือแนนอน แตคุณของการพบ
พระพุทธเจานั้นจะทําประโยชนสุขสมบัติอะไร กาลเทวินทรยังไมรู จึงไมอาจทํา
ฌานใหเสื่อม ทั้งเปนบุคคลที่เปนอกุปปธรรมยังไมเปนคนทีค่ วรเสื่อมจาก
คุณธรรมที่ตนไดตนถึงดวย เปรียบเหมือนคนที่ปวยไขอยู จะกระทํา
กระปรี้กระเปรา แข็งแรงคึกคัก กินขาว กินน้ํา อรอยอยางคนธรรมดาดีดีนั้น
ไมได คนที่ดีดี ผิวพรรณผุดผอง จะมารยาทําปวยไข จะนั่งหมผาคลุมกรอม

อมตเถระ   ๑๙ 
ซอมซอพูดกระรอกระแรเปนคนไขก็ทําไมได ทําใหคนอืน่ แลเห็นรูแนวา คนที่ทาํ
เปนไขนั้นเปนไขมารยาไขไมจริง คนในเห็นคนนอกเปนสุขสบายก็ออกมาเปน
คนนอกไมได เหตุอาลัยความคุนเคยขางในอยูมาก คนนอกเห็นคนในนวยนาด
น้ํานวลผองใสดวยผานุง หม แตไมอาจเปนคนในกับเขา เพราะเปนหวงอาลัย
ของขางนอก จะไปเที่ยวชั่วคราวนั้นได แตจะไปอยูทีเดียวไมได เพราะไม
ไววางใจวาเหตุการณขางในจะดีหรือเลวยังไมแนใจ เปนแตกระหายอยูเทานั้น
คนที่มีความสุขสบายอยูดวย เพศบวชมาชานาน แตแลเห็นคนที่ไมบวชเที่ยว
เตร กินนอน ดู ฟง เลนหัวสบาย ไมมีเครื่องขีดคั่นอะไรบางคราวชาววัดบางคน
เห็นดีแตไมอาจออกไป เพราะถาออกไปไมเหมือนเชนเขาหรือเลวทรามกวาเขา
จะทุกขตรมระบมทวีมากจะเดือนรอนยิ่งใหญมาก ก็เปนแตนึกสนุกแตไม
ออกไปทําอยางเขา เพราะอาลัยในความสุขในการบวชค้ําใจอยูออกไปไมได
เปนแตทําเอะอะฮึดฮัดไปตามเพลง คนที่ยังไมเคยบวชนั้น เห็นวาผูบวชสบาย
ไมตองกังวลอะไร กินแลวก็นอน นอนแลวก็เที่ยวตามสบาย ไมตองเหงื่อไหล
ไคลยอย ไมตองแสวงหาอาหารมีคนเลี้ยงคนเชิญนาสบาย คนที่ไมบวชคิดเห็น
ดีไป เพอ ๆ เทานั้น แตไมกลาหันเขามาบวช เหตุวากามคุณทั้งหาเหนี่ยวรั้ง
จิตใจไว สละมาเอาอยางผูบวชไมได เลยนั่งดูกันไปดูกันมา เพราะยังไมถึง
คราวบวช หรือยังไมถึงคราวจะสึกก็ยังสึกและยังบวชไมไดนั่นเอง ขออุปมา
ทั้งหลายดังถวายวิสัชนามานี้ ก็มอี ุปไมยเปรียบเทียบดวยฌานทั้ง ๙ ประการ
ที่เปนธรรมเสื่อมไดเร็วก็จริง แตยังไมถึงคราวเสื่อม ก็ยังเสื่อมไมได กาล
เทวินทรดาบสก็เปรียบดังชาววัด ชาวบาน ชาวนอกชาวใน ตางเห็นของกันและ
กัน ไมอาจแสรงใหฌานเสื่อม ที่ตรงแกรองไหนั้น อาตมภาพเขาใจวา แกรองไห
เสียดายขันธ เพราะแกกลาวโดยอันยังไมรูเทาทันขันธวามันเปนสภาพ
แปรปรวน แตกดับเปนธรรมดาของมันเอง แตเวลานั้นโลกยึดถือขันธมาชานาน
ที่กาลเทวินทรเจริญอรูปฌานจนสําเร็จ ก็เพราะคิดรักษาขันธเพื่อมิใหขันธพลัน

อมตเถระ   ๒๐ 
แตกสลายทําลาย จึงพยายามมาใหสําเร็จความปรารถนาและเสียดายหนาตา
ถาชีวิตของแกอยูมาอีก ๓๖ ป แกจะไดเขาบรรจบประสบคุยกับหมูพุทธบริษัท
และหมูพระประยูรญาติ และหมูพุทธมามกะผูนับถือ แกจะพลอยมีชื่อยกตัว
เปนครูอยางดีกวาที่แลวมา แตพระอรรถกถาจารยทานไมวาอยางขรัวโตเห็น
ทานก็เพียงวากาลเทวินทรเสียใจวาจะตายเสียกอนเทานั้น ไมทันพระสิทธัตถะ
เปนพระพุทธเจาเทานี้ฯ
ทานเจาคุณธรรมกิตติ (โต) เทศนไดจับใจคนฟง ธรรมเทศนาของทาน
เขาใจงาย ไมตองนั่งแปลไทยเปนไทย เพราะทานใชคําไทยตรง ๆ เปนภาษา
พื้น ๆ ที่คนทั่วไปฟงเขาใจ ญาติโยมชมวาดี ไดอรรถรสในการฟงธรรม เปนที่
นิยมของคนทุกชั้น ฟงไปก็สนุกไดคติธรรม ไมงวงเหงาหาวนอนเหมือนพระ
อาวุโสอื่น ๆ เทศนบาลีปนภาษาสยาม สาธุชนผูสดับฟงไมไดร่ําเรียนมาฟงไม
เขาใจ ผลสุดทายก็สัปหงกกันเปนแถว
ดั่งเชนครั้งหนึ่ง เมื่อคราวที่พระธรรมกิตติ (โต) เจาอาวาสวัดระฆังโฆสิ
ตาราม ไดรับนิมนตใหแสดงธรรม ณ พระที่นั่งอัมรินทรฯ พระบาทสมเด็จพระ
จอมเกลาเจาอยูหัว เสด็จออกทามกลางหมูขุนนางขาราชการ และขาราช
บริพาร
พอปะหนาทานเจาคุณพระธรรมกิตติ (โต) สมเด็จพระเจาอยูหัวทรง
สัพยอกวา “วาไงเจาคุณ เขาชมกันทั้งเมืองวาเทศนดีนักนี่ วันนี้ขอพิสูจน
หนอย”
ทานเจาคุณพระธรรมกิตติ (โต) ถวายพระพรวา “ผูที่ไมรูเหตุผลในธรรม
ครั้นเขาฟงรูเขาก็ชมวาดี ขอถวายพระพร”

บอกหวย

อมตเถระ   ๒๑ 
 พระองคทรงพระสรวล แลวทรงถามวา “ไดยินขาวเขาวา เจาคุณบอก
หวยเขาถูกกันจริงหรือ”
ทานเจาคุณทูลวา “อาตมภาพจะขอแถลงแจงคําใหการแกพระราช
กระทูโดยสัตยวา ตั้งแตอาตมภาพไดอุปสมบทมา ไมเคยเอยวาจาวาหวยจะ
ออก ด.กวางเหมงตรง ๆ เหมือนดังบอก ด.กวางเหมง แตสมเด็จบรมบพิตรพระ
ราชสมภารเจาอยางวันนี้ ไมเคยบอกแกผูใดเลย”
รัชกาลที่ ๔ ไดฟงแลวทรงพระสรวล แลวทรงจุดเทียน พระธรรมกิตติจับ
ตาลปตรแฉกขึ้นธรรมาสน เมื่ออาราธนาแลว ก็ถวายศีล ถวายศักราช พอถึงป
ชวดทานก็ย้ํา “ฉศก ฉศก ฉศก”
สมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวกําลังทรงพระอักษรอยู ไดทรงฟงปชวด
ฉศก ย้ํา ๆ อยูนาน ก็เงยพระพักตรขึ้นพนมหัตถรับวา “ถูกแลว ชอบแลว เจา
คุณ” แตกาลกอนที่ลวงมาแลว เดิมเลข ๖ ทายศักราช เขียนและอานตอ ๆ มา
วา “ฉอศก” นั้นไมถูก แลวมีรับสั่งกรมราชเลขาไดตราพระราชบัญญัติ ออก
ประกาศเปนใบปลิวใหรูทั่วกันทั่วพระราชอาณาจักรวา “ตั้งแต ปชวด ฉศก
เหมือนศกนี้มีเลข ๖ เปนเศษทาย ไมใหเขียนและอานวา ฉอศก อยาเขียนตัว อ
เคียงไมใหเขียนไมโท ลงไปเปนอันขาด ใหเขียน ฉ เฉย ๆ ก็พอ ถาเขียนและ
อานวา ฉอศกอีก จะตองวาผูนั้นผิดและฝาฝน” กรมราชเลขาก็บันทึกและออก
ประกาศใหทราบทั่วกัน
ตรัสแลวก็นิมนตทานเทศนตอไป
พระธรรมกิตติก็ตั้งคัมภีรบอกศักราชตอจนจบ ถวายพระพรแลวเดิน
คาถาจุณณียบท อันมีมาในพราหมณสังยุตตนิกายปาฏิกวรรคนั้น แปลถวาย
วา ยังมีพราหมณผูหนึ่งแกนั่งคิดวา ...กูจะเขาไปหาพระสมณโคดมแลว กูจะ
ถามปญหากับเจาสมณโคดมดูสักหนอย...พราหมณผูนั้น คิดฉะนีแ้ ลวแกจึงลง
อาบน้ําดําน้ําเกลาในหวยแลวแกออกจากบานแก แกตั้งหนาตรงไปพระเชตวัน

อมตเถระ   ๒๒ 
มหาวิหาร ถึงแลวแกจึงตั้งขอถามขึ้นตน แกเรียกกระตุกใหรูตัวขึ้นกอนวา “โภ
โคตม นี่แนะพระโคดมฯ”
ครั้นทานวามาถึงคําวา “นี่แนะพระโคดม” เทานี้แลว ก็กลาววาคําถาม
ของพราหมณ และคําเฉลยของพระผูมีพระภาคเจานั้นมีอยูเปนประการใด
สมเด็จพระบรมบพิตรเจาไดทรงตรวจตราตริตรองแลว ก็ไดทรงทราบแลวทุก
ประการ ดังรับประทานวิสัชนามา ก็สมควรแกเวลาแตเพียงนี้ เอวัง ก็มีดวย
ประการดังนี้ ขอถวายพระพรฯ
พอยถาสัพพีแลว ก็ทรงพระสรวลตบพระหัตถตรัสวา เทศนเกงจริง พวก
พราหมณที่เขาถือตัววาเขารูมากเขาแกมาก เขาไมใครยอมเคารพพระพุทธเจา
นัก เขามาคุย ๆ ถาม พอแกรําคาญตอนาน ๆ เขาก็เชื่อในธรรมเขาก็สําเร็จเปน
พระโสดาฯ ที่ความดําริของพราหมณผูเจาทิฐิทั้งหลาย เขาวางโตทุกคน เจา
คุณแปล อหํ วากูนั้นชอบแท ทางความดีจริง ๆ ก็ไดรับพระราชทานรางวัล ๑๖
บาท เติมทองกัณฑ ๒๐ บาท รวมเปน ๓๖ บาท
วันนั้นหวยก็ออก ด.กวางเหมงจริง ๆ กิตติศัพทในการใบหวยของเจา
คุณธรรมกิตติ (โต) ก็ระบือไปไกล ขาราชการ คุณหญิงคุณนาย ผูดีมีจน ขึ้นกุฏิ
เจาคุณบันไดไมแหง ทานก็แกลงหมจีวรผืนละ ๑๐ วัน ไมยอมซัก เพื่อไมใหคน
มาเซาซี้ขอหวยทาน กระนั้นก็ตามผูคนไมยอมถอย แมนางกํานัลหมอมหามก็
ขึ้นหาพระธรรมกิตติ (โต) ไมเวนทุกวัน ทานเจาคุณเลยเอาน้ําปสสาวะราดรด
บริเวณรอบ ๆ กุฏิ เพื่อใหคนรังเกียจไมขึ้นไปหาทาน คนก็ยังแนนกุฏิอยูทุกวัน

ใบหวย
วันหนึ่งนางกํานัลของเจาจอมออนไดขึ้นมาขอหวย ก.ข. บอกวา “ทาน
เจาคุณขา ดิฉันไมคอ ยมีเงิน ขอหวยสักตัวเจาคะ” อุตสาหหิ้วปนโตจากวังมา

อมตเถระ   ๒๓ 
ให แลวทํายักคิ้วยักหนา พระธรรมกิตติมองไปมองมา ก็โพลงขึ้นมาวา “ตูดนา
เลน”
นางกํานัลโมโหใหญ กลับไปฟองรัชกาลที่ ๔ พระเจาแผนดินไมทรงวา
กระไร รับสั่งวา “ขรัวโต ไมมีเจตนาในทางอกุศลหรอก อยาคิดมาก” วันนั้นหวย
ก.ข. ออกตัว ต. ดังไปทั้งวัง
ความดังนี้ ทําใหพระธรรมกิตติ (โต) ไมมเี วลาปฏิบัตธิ รรม มีคนมารบ
เราขอหวยอยูเรื่อย อยูมาวันหนึง่ ทานไมรูจะไลญาติโยมที่มาอยางไร ก็นั่งถาย
อุจจาระลงมา คนบาหวยในสมัยนั้นก็บอกตอ ๆ กันวา ทานเจาคุณขี้ ทานใบ ข.
ในงวดนี้ เจากรรมหวย ก.ข. ก็ออกตัว ข. จริง ๆ ทานเจาคุณดังระเบิด ทั่วทุกหัว
ระแหงในบางกอก แมในชนบทก็รูจกั พระเดชพระคุณ ถึงกิตติศัพทใบหวย
เหมือนมีตาทิพย
หวยสมัยนั้นออกทั้งภาคเชาและภาคเย็น มีพวกอั้งยี่คุมตลอดคลองสอง
ฝงและยานติดแมน้ํา จากพระราชวังถึงแยกเจริญกรุง อั้งยี่รถเล็กคุม และจาก
หนาโรงหวยถึงสะพานเหล็กตกอยูในอิทธิพลของอั้งยี่สามแตม โดยมีเถาแกฮง
เปนเจามือหวยใหญ เมื่อหวยพระอาจารยโตเขาเรื่อย ๆ เจามือหวยตองการจะ
ฉีกหนาเจาคุณธรรมกิตติ (โต) จึงใหลูกนองปลอมเปนลูกศิษยไปขอหวยดวย
เจาสัวเจามือหวยเถื่อนกําชับลูกนองวา ตองซุมดูที่กุฏิ เจาคุณใหหวยอะไรรีบ
มาบอก ลูกนองก็รับคํา ไปตามคําบัญชาของเจาสัว

หวยตกน้ํา
เฝาอยูถึงบาย ลูกนองเจาสัวก็วิ่งมารายงานวา หวยของขรัวโตคือ “ต”
เถาแกฮงก็สั่งลูกนองปลดหวย “ต” ทิ้งลงน้ําไป ฝายคนใชลางจานของเจาสัว
บังเอิญเห็นหวยลอยน้ํา “นี่มันหวยของเจาสัวนี่ ทําไมตกน้ํา” จึงหยิบขึ้นไป
แขวนใหมในที่เดิม โดยไมรูวาเจาสัวเปนคนสั่งใหโยนทิ้ง

อมตเถระ   ๒๔ 
 เรื่องบังเอิญแท ๆ หวยวันนี้ก็ออกตัว ต. เจาสัวถึงกับอุทานวา ไอหา หวย
ขรัวโตตกน้ําแลวยังขึ้นมาแขวนใหมในที่เดิม โดยไมรูวาเจาสัวเปนคนสั่งใหโยน
ทิ้ง
เรื่องบังเอิญแท ๆ หวยวันนั้นก็ออกตัว ต. เจาสัวถึงกับอุทานวา ไอหา
หวยขรัวโตตกน้ําแลวยังขึ้นมาแขวนไดโวย
ทานเจาคุณพระธรรมกิตติ มีกิตติศัพทดังไปทั่วทุกคุงน้ํา ไมเปนอันทํา
วัตรปฏิบัตธิ รรม เพราะตองคอยตอนรับนักเลนหวย ทานเจาคุณถึงกับรําพึง
และกลาวขึ้นลอย ๆ วา “ขรัวโตดีก็วา ขรัวโตบา ขรัวโตบาก็วาขรัวโตดี”
ครั้นถึงเดือน ๑๑ ขึ้น ๑๔ ค่ํา ปขาล พุทธศักราช ๒๓๙๗
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงตั้งพระธรรมกิตติ (โต) เปน
พระเทพกวีศรีวิสุทธินายก ตรีปฎกปรีชามหาคณฤศร บวรสังฆาราม คามวาสี
ขณะนั้นทานเจาคุณมีอายุ ๖๖ ป

ทรงติดกัณฑเทศนสลึงเฟอง
เมื่อพรรษายุกาลมากขึ้น ทานยิ่งแตกฉานในสรรพวิชากาล สามารถ
เทศนใหผูฟงหัวเราะก็ได เทกระเปาทําบุญก็ได ดังจะเห็นไดจากครั้งหนึ่ง ขณะ
ยังเปนพระเทพกวี ทานเจาคุณเทศนคูกับพระพิมลธรรม (ถึก) วัดพระเชตุพนฯ
เสมอมา การเทศนของทานเผ็ดรอนถึงอกถึงใจคนฟง จนความทราบถึงพระ
กรรณสมเด็จพระจอมเกลาฯ ทรงนิมนตเจาคุณทั้งสองเขาไปเทศนใน
พระบรมมหาราชวัง
สมเด็จพระจอมเกลาทรงติดเงินกัณฑเทศนสลึงเฟอง
พระกวีเทพไหวทัน หันมาบอกพระพิมลธรรมวา เจาถึกจาเจาถึก เจาถึก
รูหรือยัง
พระพิมลธรรมถามวา จะใหรูอะไรหนา

อมตเถระ   ๒๕ 
 อาวทานเจาถึงยังไมรูตัว โงจริง ๆ แฮะ
ทานเจาถึกถามรุกใหญวา จะใหรูอะไรอีกนอกคอกเปลา ๆ
พระเทพกวีวา จะนอกคอกทําไม เรามาเทศนกันวันนี้ ในวังไมใชหรือ
รับวา ในวังนะซี
ก็ในวัง ในคอก ในกําแพงดวยซ้ํา รูไหมละ
รูอะไรนะ?
จงรูเถิดจะบอกใหวา ทานเจาถึงนั้นหัวลานมีศรี ฝายพระเทพกวีนั้นหัว
เหลือง สมเด็จพระบรมบพิตร จึงทรงติดใหสลึงเฟองรูไหม?
พอหมดคํา ก็ฮาครืนบนพระที่นั่ง สมเด็จพระจอมเกลาฯ เลย
พระราชทานรางวัลองคละ ๑๐ บาท
“พอจงเอาเงินนี้มาแบง จงจัดแจงใหเขาใจ พอถึกหัวลาน พอโตหัว
เหลือง เปนหัวละเฟองสองไพฯ”
ปรากฏไดอีกฮาใหญ ผลก็คือไดเงินพระราชทานติดกัณฑเทศนองคละ
๑๐ บาท คราวนี้เจาจอมคิกคักกันแซ คุณเฒาคุณแกยิงเหงือกยิงฟนอาปากกัน
หวอไปหมด สมเด็จพระจอมเกลา ฯ ทรงพระสรวลแลวมีรับสั่งใหถวายพระ
ธรรมเทศนา ปุจฉาวิสชั นาสืบไปจนจบ

เทศนถวายสั้นที่สุด
ในตอนตนแผนดินรัชกาลที่ ๔ มีพระราชพิธีสําคัญในพระราชวังหลวง
ติดตอกัน ๓ วัน พระเทพกวี (โต) ไดรับนิมนตเขาไปถวายพระธรรมเทศนาทั้ง ๓
วัน
วันแรก ทานก็ถวายพระธรรมเทศนาเรียบรอยพอสมควรแกเวลา ทาน
เจาคุณก็ถวายพระพรลาไป

อมตเถระ   ๒๖ 
 ขึ้นวันที่ ๒ พระเจาอยูหัวทรงมีพระราชประสงคจะฟงธรรมเทศนาสั้น ๆ
ดวยมีพระราชหฤทัยจดจอกระวนกระวายตอจาจอมชั้นเอกอุทานหนึ่งใกลจะมี
ประสูติกาล โดยมีพระราชประสงคจะเขาไปดูวาเปนพระราชโอรสหรือพระราช
ธิดา ทานเจาคุณพระเทพกวีรูดวยญาณวิถี จึงถวายวิสัชนายืดยาวเปนพิเศษ
โดยไมสนใจวาพระเจาอยูหัวจะทรงกระวนกระวายเพียงใด
รุงขึ้นวันที่ ๓ พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงทราบวาได
พระราชโอรสแลวทรงสบายพระทัย ใครจะสดับฟงพระธรรมเทศนายาว ๆ แต
คราวนี้ทานเจาคุณพระเทพกวี (โต) ขึ้นตนดวยการถวายศีล บอกศักราช ถวาย
พระพร ตั้งนะโม ๓ จบ แปลอรรถอกสองสามคํา แลวก็กลาววา “ไมวาจะถวาย
พระธรรมเทศนาหมวดใด ๆ มหาบพิตรก็ทรงทราบหมดแลว เอวังก็มีดวย
ประการฉะนี้” แลวลงจากธรรมาสนไป
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว จึงมีพระราชดํารัสถาทานวา
“ขรัวโตเมื่อวานเทศนยาว วันนี้เทศนสั้น เพราะเหตุประการใดหรือ”
เจาประคุณสมเด็จ ถวายพระพรวา “เมื่อวานอาตมภาพเห็นมหาบพิตร
ทรงมีพระราชหฤทัยกังวลขุนมัวเปนอันมากจะดับเสียได ก็โดยทรงสดับพระ
ธรรมเทศนาใหมากเขาไว แตวนั นี้เห็นวาทรงมีพระราชหฤทัยผองแผวขึ้นแลว
จะไมทรงสดับเสียก็ยังได”
พระจอมเกลาฯ ทรงแยมพระโอษฐสรวล ไมทรงตัดพอตอวาแตประการ
ใด

ออกนอกราชอาณาจักร
มีอยูครั้งหนึ่งที่ในหลวงกริ้ว พระเทพกวีเมื่อครั้งเทศนถึงประเพณีอินเดีย
ซึ่งใชระบบคลุมถุงชน เรือลมในหนองทองไมไปไหนเสีย ทานเจาคุณพระเทพ
กวีเทศนถึงการตั้งกรุงกบิลพัสดุ และการตั้งวงศสักยะ ในพระปฐมสมโพธิ

อมตเถระ   ๒๗ 
ปริเฉทที่ ๑ นั้น แตในสมัยใชกาลจะเทศนพระปฐมสมโพธิปริเฉทที่ ๑ ไมใช
กลางเดือน ๖ ทานก็นําไปเทศนถวายวา เมื่อตั้งกรุงกบิลพัสดุแลว มีการนํา
พระโอรสกษัตริยในวงศเดียวกันมาอภิเษก ตามลัทธิคติของพวกพราหมณที่พา
กันนิยมวา แตงงานกันเองไมเสียวงศจนเปนโลกบัญญัติสืบมาชานาน จนถึง
กษัตริยโอกากะรัชกาลที่ ๑ รวมพีน่ อง ๗ องค เจาชาย ๓ เจาหญิง ๔ ออกจาก
เมืองพระราชบิดามาตั้งเปนราชธานี ขนานนามวากรุงกบิลพัศดุตามบัญญัติ
ของกบิลฤาษี ตอไปนี้ก็แตงงานราชาภิเษกพี่เอานอง นองเอาพี่ เอากันเรื่อยไม
วากัน เห็นตามพราหมณเขาถือมั่นวา อสัมภินวงศ ไมแตกพี่แตกนองแนนแฟน
ดี บริสุทธิ์ไมเจือไพร คราวนี้เลียนอยางมาถึงประเทศใกลเคียงมัชฌิมประเทศ
ก็พลอยเอาอยางกันสืบ ๆ มา จนถึงสยามประเทศก็เอาอยาง เอาพี่เอานองขึ้น
ราชาภิเษกและสมรสกันเปนธรรมเนียมมา
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ไมพอพระราชหฤทัย มีรับสั่งวา
“ขรัวโตวาฉันนี่ ตองออกจาราชอาณาจักรของฉันเดี๋ยวนี้ ภายใน ๓ วันนี้ตอง
ออกพนจากดินแดนของฟา”
พระเทพกวี (โต) ทูลวา “ถวายพระพรมหาบพิตร อาตมภาพออกจาก
ราชอาณาจักรสยามแน ไมตองถึง ๓ วัน ภายในวันเดียวจะไปใหพนพระ
ราชอาณาจักรของมหาบพิตร”
สมเด็จพระจอมเกลา ฯ กริ้วจัด ใหมหาดเล็กติดตามพระเทพกวีไปดูวา
ขรัวโตจะออกจากราชอาณาจักรสยามไดในหนึ่งวันเทานั้นละหรือ ขรัวโตเหาะ
ไดหรืออยางไร
มหาดเล็กเดินตอยตามหลังพระเทพกวี (โต) ซึ่งรวบรวมอัฐบริขารอาหาร
ตาง ๆ พรอมกระโถนยายจากกุฏิเขาไปนั่งในโบสถกับพระประธาน ก็กลับมา
กราบบังคมทูลวา ทานเจาคุณพระเทพกวีโกหก เวลานี้ยังอยูในวัดระฆังฯ ไมได
เดินทางออกจากพระราชอาณาจักรแตอยางใด พระเจาคะ

อมตเถระ   ๒๘ 
 รัชกาลที่ ๔ เสด็จพระราชดําเนินมาที่วัดระฆังฯ ดวยพระองคเอง ตรัสวา
“ขรัวโต ไหนบอกวาจะออกจากราชอาณาจักรสยาม แลวทําไมมาอยูในที่นี้”
พระเทพกวีทูลวา “ถวายพระพร มหาบพิตร ขณะนี้อาตมภาพอยูในพุทธ
จักร พระเจาอยูหัวพระราชทานพัทธสีมาแลวเปนเขตพุทธาวาส จึงมิไดอยูใน
ราชอาณาจักรของพระองค ตั้งแตวันมีพระราชโองการ อาตมภาพไมไดลงดิน
ของมหาบพิตรเลย ก็กินขาวที่ไหน ไปถานทีน่ ั่น ขอถวายพระพร บิณฑบาตบน
โบสถนี้ ฉันถานในกระโถน”
ทายที่สุดรัชกาลที่ ๔ ซึ่งเปนพระมหากษัตริยทรงไวซึ่งทศพิธราชธรรม ก็
ทรงขอโทษ และมีรับสัง่ วา ใหขรัวโตอยูในราชอาณาจักรของฟาได

เวรตอเวร
คราวหนึ่งพระวัดระฆังฯ เกิดวิวาทกัน พระแดงตีหัวพระเปยก พระเปยก
มาฟองพระเทพกวี เจาอาวาสวัดระฆังฯ พระเทพกวีชี้วาคุณตีเขากอน พระ
เปยกเถียงวาผมไมไดทํา พระแดงตีกระผมฝายเดียว พระเทพกวีย้ําวาก็คุณตี
เขากอน เขาก็ตองตีคุณ คุณนะผิด ฉันจะจายคายาคาทําขวัญให เรื่องนี้ใหเลิก
แลวตอกัน
พระเปยกทําเรื่องรองอุทธรณตอสมเด็จพระวันรัต (เซง) วัดอรุณฯ เจา
คณะกลาง ใหพระเถระสอบสวนวาพระเทพกวีตัดสินไมยุติธรรม สมเด็จพระวัน
รัต (เซง) เรียกพระเทพกวีเขาชี้แจง ทานก็ยืนคําเดิมวา พระเปยกผิดเชนเดิม
สมเด็จพระวันรัตถามวา เจาคุณพระเทพกวี รูอยางไรวาพระเปยกตีกอน ทาน
ตอบวาทานรูตามพุทธฎีกาวา “เวรไมระงับเพราะจองเวร เวรตอเวร มันตอบ
แทนกัน ฉันเห็นตามคําพระพุทธเจา จึงกลาวิจารณพิจารณาวา พระเปยกใน
อดีตไปตีพระแดง ปจจุบันชาติจึงถูกพระแดงตีหัวแตก”

อมตเถระ   ๒๙ 
 สมเด็จพระวันรัต (เซง) เถียงไมขึ้น เพราะพระเทพกวีอางพุทธฎีกา จึงวา
“ถาเชนนั้น ทานเจาคุณ จงระงับอธิกรณ อยาใหเปนเวรกัน” แลวนิมนตทา น
กลับ
หลังจากนั้น พระเทพกวี กลาวธัมมิกถาพรรณนาอานิสงสของผูระงับเวร
พรรณนาโทษของผูจองเวรใหพระเปยกและพระแดงฟง ชี้ใหเห็นบาปบุญคุณ
โทษ ไมพึงจองเวรอาฆาตมาดรายตอไป แลวทานเอาเงินทําขวัญและคายาม
อบใหพระเปยก ๓ ตําลึง และวา “ทานทั้งสองไมผิดฉันเปนผูผิดจะ เพราะฉัน
ปกครองไมดี”

แกพระวิวาทกัน
อยูมาวันหนึ่ง ขณะที่พระเทพกวี (โต) นั่งเอกเขนกนอกกุฏิ ทานเห็นพระ
วัดระฆังฯ ๒ รูปชี้หนาดากัน เสียงดังลั่นวัด ทานเจาคุณพระเทพกวีลุกเขากุฏิ
จัดดอกไม ธูปเทียนใสพาน รีบเดินเขาไปหาพระทั้งสองแลวทรุดตัวนั่งคุกเขา
ทําทาถวายดอกไมธูปเทียนใหพระคูนั้น แลวออนวอนฝากตัววา “พอเจา
ประคุณพอจงคุมครองฉันดวย ฉันฝากตัวกับพอดวย ฉันเห็นจริงแลววา พอเกง
เหลือเกิน เกงพอได เกงแท ๆ พอเจาประคุณ ขรัวโตฝากตัวดวย”
พระทั้งคูก็เลยเลิกวิวาท มาคุกเขากราบพระเทพกวี และทานก็กราบ
ตอบ กราบกันไปกราบกันมาอยูพักหนึ่ง ผลที่สุดพระวัดระฆัง ฯ คูนี้เลิกเปน
ปากเสียงกัน ทําใหพระลูกวัดอื่น ๆ ไมกลาทะเลาะกันอีก

ยถาอตริ
พระเทพกวี (โต) เปนทีโ่ ปรดปรานของพระเจาอยูหัว วันหนึ่งทานเจาคุณ
ไดรับนิมนตไปฉันในพระบรมมหาราชวัง เมื่อฉันเสร็จแลว ทานเจาคุณพระเทพ
กวีขึ้น “ยะถาวาริวะหา ปุราปะริ ปุเรนติ สาคะรัง เอวะเมวะ อิโต ทินนัง

อมตเถระ   ๓๐ 
เปตานัง อุปะกัปปะติ อิจฉิตัง ปตถิตัง ตุมหัง ขิปปะเมวะ สะมิชฌะตุ สัพเพ ปุ
เรนตุ สังกัปปา จันโท ปณณะระโส ยะถา มะณิโชติระโส ยะถาฯ” สมเด็จพระ
จอมเกลาฯ ทรงสัพยอกวา ทําไมจึงไปใหเปรตเสียหมด คนที่ทําจะไมไดบา ง
หรือ ทานเจาคุณพระเทพกวีขึ้นอนุโมทนาวิธใี หมวา “ยะถา วาริ วะหา ปุรา ปะ
ริปุเรนติ สาคารัง เอวะ เมวะ อิโต ทินนัง ทายะกานัง ทายิกานัง สัพเพสัง อุปะ
กัปปะติฯ” สมเด็จพระเจาอยูหัวทรงพระสรวลตรัสวา ยถาอุตริ สัพพี อุตตรอย
แลวพระราชทานรางวัล ๖ บาท ใหพระเทพกวี (โต)

ปฏิปทา
กลาวขานกันวาทานเขาวังทีใด อะไรมิอะไรก็ขยายใหเปนที่พอพระราช
หฤทัย และไดรับรางวับทุกครั้ง แตเมื่อทานพนประตูวังวาแลวมักไมใครมีเงิน
เหลือในยาม เพราะมหาดเล็กในวังตางลวงยามของทานเอาเงินไปหมด กลับ
ถึงวัดระฆังฯ เหลือเงินอยางมากที่สุดก็ ๑๘ สตางค เทาที่จดจําสถิติมา
ทานเจาคุณเปนพระเถระผูใหญ ซึ่งมีจรรยาอาการประพฤติออนนอม
ทานมีความประพฤติผิดจากชาวบานทั่วไป ไมวาพระสงฆหรือเณรแบกคัมภีร
เรียนมา ถาทานเจาคุณพบเขาแมจะเปนกลางถนน ทานเปนตองหมอบกมลง
กราบ ถาพระเณรไมทันพิจารณา สําคัญวาทานเจาคุณกมลงเคารพตนและกม
เคารพตอบทานเมื่อไร เมื่อนั้นตางคนตางหมอบแตเคารพอยูที่นั่น สรางความ
ครึกครื้นแกผูพบเห็นเสมอ ๆ

สมเด็จ
ครั้นถึงวันขึ้น ๙ ค่ํา เดือนยี่ ปชวด พุทธศักราช ๒๔๐๗ ในงานเฉลิมพระ
ชนมพรรษาครบ ๖๐ พระพรรษาของพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว
โดยที่สมเด็จพระพุฒาจารย (สน) วัดสระเกศฯ ถึงแกมรณภาพ จึงโปรดเกลา ฯ

อมตเถระ   ๓๑ 
ใหสถาปนาพระเทพกวี (โต) แหงวัดระฆังฯ ขึ้นเปนสมเด็จพระพุฒาจารย องค
ที่ ๕ ในสมัยกรุงรัตนโกสินทร ดังความปรากฏในคําประกาศดังตอไปนี้

สําเนาตัวอยางยอความ
คําประกาศ
ทรงสถาปนาสมเด็จพระพุฒาจารย ( โต ) พรหมรังษี
วันขึ้น ๙ ค่ํา เดือนยี่ ปชวด พระพุทธศาสนกาลเปนอดีตภาคลวงแลว ๒๔๐๗
พรรษา
ดวยพระจอมเกลาเจาอยูหัว
ทรงมีพระราชดําริวา พระเทพกระวี มีพระพรรษายุกาล ประกอบดวยรัตตัญู
มหาเถร
ธรรมยั่งยืนมานาน แลมีปฏิภาณปรีชา ปฏกกลาโกศล แลฉลาดในโวหารนิพนธ
เทศนา
ปริวัติวิธี แลทํากิจในสุตนั้นดวยดีไมยอหยอน อุตสาหะสั่งสอนพระภิกษุ
สามเณรโดยสมควร
อนึ่งไมเกียจครานในราชกิจบํารุงพระพรมราชศรัทธา ฉลองพระเดชพระคุณ
เวลานั้น ๆ
สมควรเปนที่อรัญญิกมหาสมณคณิศราจารย พระราชาคณะผูใหญมีอิสริยยศ
ยิ่งกวา
สมณนิการฝายอรัญวาสี เปนอธิบดีครุฐานิยพิเศษควรสักการะบูชา แหงนา
นาเนกบรรพสัช
บรรดาผูนับถือพระบรมพุทธศาสนาได จึงมีพระบรมราชโองการมา ณ พระ
บัณฑูรสุรสิงหนาท

อมตเถระ   ๓๒ 
ดํารัสสั่งใหสถาปนาพระเทพกระวี ศรีวิสุทธินายก ตรีปฎกปรีชา มหาคณฤศร
บวรสังฆา
รามคามวาสี เลื่อนที่ขึ้นเปนสมเด็จพระพุฒาจารย อเนกสถานปรีชา วิสุทธศีล
จรรยาสมบัติ
นิพันธธุตคุณ ศิริสุนทรพรตจาริก อรัญญิกคณิศร สมณนิกรมหาปริณายก ตรี
ปฏกโกศล
วิมลศีลขันธ สถิต ณ วัดระฆังโฆสิตาราม วรมหาวิหาร พระอารามหลวง
ขณะนั้นมีพระพรรษา ๗๖ พรรษา เปนสมเด็จพระพุฒาจารยองคที่ ๕ ใน
สมัยกรุงรัตนโกสินทร

ผูยอสําเนา

สมเด็จพระพุฒาจารย ( โต ) พรหมรังษี

เทศนสิบสองนักษัตร
ทานเจาประคุณสมเด็จพระพุฒาจารย (โต) พรหมรังษี ขณะนี้มีชนมายุ
๗๖ ยิ่งอายุมากความรูยิ่งบมแนน สมเปนปราชญรูแจงแทงตลอดทั้งทางโลก
ทางธรรม พฤติกรรมของพระเดชพระคุณทานเจาประคุณสมเด็จ หลายครั้ง
หลายวาระชี้ใหเห็นวาทานเจาประคุณมีญาณวิเศษหยั่งรูถึงจิตใจของผูคน
ดังปรากฏในงานของทานเจาคุณสมเด็จเจาพระยาประสาทซึ่งใชให
ทนายคนหนึ่งไปนิมนตทานเจาประคุณสมเด็จ (โต) มาเทศนที่บาน เรือ่ ง
จตุราริยสัจ โดยมิไดเขียนฎีกาบอกชื่อ อริยสัจใหทนายไป

อมตเถระ   ๓๓ 
 ทนายคนนั้นก็ตรงไปหาทานเจาประคุณสมเด็จพระพุฒาจารย (โต) ที่วัด
ระฆังฯ โดยพนมมือกราบเรียนวา “ทานเจาคุณสมเด็จเจาพระยาประสาท ให
มาอาราธนาเจาประคุณสมเด็จ ไปแสดงธรรมที่บานในค่ําวันนี”้
ทานเจาประคุณสมเด็จ จึงถามวา “ทานจะใหเทศนเรื่องอะไรจะ?”
ทนายของสมเด็จเจาพระยาลืมชื่อ อริยสัจ จําไมไดนกึ ไปนึกมา ก็พนม
มือแต ตอบวา “สิบสองนักษัตรขอรับกระผม” แลวก็กราบลาไป
พอเวลาค่ํา เจาประคุณสมเด็จ (โต) พรอมลูกศิษยไดเขาไปในบาน
สมเด็จเจาพระยาประสาท ขณะนั้นมีอุบาสกอุบาสิกานั่งพับเพียบเรียบรอย
คอยสดับฟงคําเทศนอยูแนนเรือนของทานเจาพระยา เจาประคุณสมเด็จ จึงขึ้น
ธรรมาสนใหศีลบอกศักราช แลตั้งนะโม ๓ หนจบแลว จึงวาจุณณียบทสิบสอง
นักษัตรวา “มูสิโก อุสโภ พยัคโฆ สโส นาโค สัปโป อัสโส เอฬโก มักกโฎ ดุกกุโฏ
สุนโข สูกโร” แลวแปลเปนภาษาไทยวา มูสิโก หนู อุสโภ วัวผู พยัคโฆ เสือ สโส
กระตาย นาโค งูใหญ สัปโป งูเล็ก อัสโส มา เอฬโก แพะ มักกโฏ ลิง กุกกุโฏ ไก
สุนโข สุนัข สูกโร สุกร ดังนี้”
ฝายทานสมเด็จเจาพระยา พระยาเจาของกัณฑกับพวกสัปปุรุษทายก ก็
มีความสงสัยวาทําไมเจาประคุณสมเด็จจึงมาเทศนสิบสองนักษัตรดังนี้เลา แล
สงสัยวาทนายจะไปนิมนตทานเรียกชื่อ อริยสัจผิดไปดอกกระมัง ทานสมเด็จ
เจาพระยาจึงเรียกทนายคนนั้นเขามาถามวา เจาไปนิมนตเจาประคุณสมเด็จ
เทศนเรื่องอะไร ทนายก็กราบเรียนวานิมนตเทศนเรื่องสิบสองนักษัตรขอรับผม
ทานสมเด็จเจาพระยาวานั่นประไรเลา เจาลืมชื่ออริยสัจ ไปเสียแลวไปควาเอา
สิบสองนักษัตรเขา ทานจึงมาเทศนตามเจานิมนตนั้นซิ
ฝายเจาประคุณสมเด็จ ทราบดวยญาณวิถีวาทานเจาภาพตองการให
เทศนเรื่องอริยสัจ แตคนนิมนตบอกผิดเพื่อรักษาหนาเจาภาพ และ เทศนให
ตรงตามความตองการของเจาของงาน ทานเจาประคุณสมเด็จ (โต) ก็ขยาย

อมตเถระ   ๓๔ 
ความตอไปวา อาตมภาพก็เห็นวา สิบสองนักษัตรนี้เปนตนทางของอริยสัจที่แท
ทีเดียว ยากที่บุคคลจะไดฟงธรรมเทศนาเรื่องสิบสองนักษัตรสักครั้ง สักหน
เทศนที่ไหน ๆ ก็มีแตเทศนอริยสัจทั้งนั้น ไมมีใครจะเทศนสิบสองนักษัตรสูกัน
ฟงเลย ครั้งนี้เปนบุญลาภของบพิตรเปนมหัศจรรย เทพยเจาผูรักษาพุทธ
ศาสนาจึงไดดลบันดาลใหผูรับใชเคลิบเคลิ้มไป ใหบอกวาเทศนสิบสองนักษัตร
ดังนี้ อาตมภาพก็มาเทศนตามผูนมิ นต เพื่อจะใหสาธุชนแลบพิตรเจาของกัณฑ
ไดฟงธรรมเทศนาเรื่องสิบสองนักษัตร อันเปนตนทางของอริสัจทั้งสี่ จะไดธรรม
สวนานิสงสอันล้ําเลิศ ซึ่งจะไดกอใหเกิดปจจเวกขณญาณในอริยสัจทั้งสี่
แทที่จริงตามธรรมเนียมนับป เดือน วัน คืน นี้ นักปราชญผูรูโหราศาสตร
แตครั้งโบราณตนปฐมกาลในชมพูทวีปบัญญัติตั้งแตงขึ้นไวคือ กําหนดหมาย
เอาชื่อดวงดาราในอากาศเวหามาตั้งเปนชื่อ เดือน วัน ดังนี้คือ
(๑) หมายเอาชื่อดวงอาทิตย ดวงจันทร ดาวอังคาร ดาวพุธ ดาว
พฤหัสบดี ดาวศุกร ดาวเสาร รวม ๗ ดวง มาตั้งเปนชื่อวันทั้ง ๗ วัน
แลใหนับเวียนไปเวียนมาทุกเดือนทุกป
(๒)หมายเอาชื่อดวงดาวรูปสัตว แลดาวรูปสิ่งอื่น ๆ มาตั้งเปนชื่อเดือน
ทั้ง ๑๒ เดือน ดังนี้คือ เดือนเมษายน ดาวรูปเนื้อ เดือนพฤษภาคม
ดาวรูปวัวผู เดือนมิถุนายน ดาวรูปคนคูหนึ่ง เดือนกรกฎาคม ดาวรูป
ปูปาหรือปูทะเล เดือนสิงหาคม ดาวรูปราชสีห เดือนกันยายน ดาว
รูปนางสาวที่นารักใคร เดือนตุลาคม ดาวรูปคันชั่ง เดือนพฤศจิกายน
ดาวรูปแมลงปอง เดือนธันวาคม ดาวรูปธนู เดือนมกราคม ดาวรูป
มังกร เดือนกุมภาพันธ ดาวรูปหมอ เดือนมีนาคม ดาวรูปปลา
(ตะเพียน)
(๓)หมายเอาดาวรูปสัตว ๑๒ ดาวที่ประจําอยูในทองฟาอากาศเปนชื่อป
ทั้ง ๑๒ ป ดังนี้คือ ปชวด ดาวรูปหนู ปฉลู ดาวรูปวัวผู ปขาว ดาวรูป

อมตเถระ   ๓๕ 
 เสือ ปเถาะ ดาวรูปกระตาย ปมะโรง ดาวรูปงูใหญ ปมะเส็ง ดาวรูปงู
เล็ก ปมะเมีย ดาวรูปมา ปมะแม ดาวรูปแพะ ปวอก ดาวรูปลิง ป
ระกา ดาวรูปไก ปจอ ดาวรูปสุนัข ปกุน ดาวรูปสุกร
รวมเปนชื่อดาวรูปสัตว ๑๒ ดวง ตั้งเปนชื่อ ๑๒ ป ใชเปนธรรมเนียม
เยี่ยงอยางนับปเดือนวันคืนนี้เปนวิธีนับอายุกาลแหงสรรพสิ่งสรรพสัตวในโลก
ทั่วไป ที่นบั ใหญ ๆ ก็คือนับอายุโลกธาตุ นับเปนอันตรกัป มหากัป ภัทรกัป เปน
ตน และนับอายุชนเปนรอย ๆ คือ ๑๒ ป เรียกวารอบหนึ่ง แล ๑๒ รอบเปน
๑๔๔ ป
แตมนุษยเราเกิดมาในกลียุคครั้งนี้ กําหนดอายุเปนขัยเพียง ๑๐๐ ป แล
ในทุกวันนี้อายุมนุษยก็ลดถอยลงนอยกวา ๑๐๐ ปก็มีมาก ที่มีอายุกวา ๑๐๐ ป
ขึ้นไปถึง ๑๕๐ ป หรือ ๒๐๐ ปก็มีบางในบางประเทศ ตามจดหมายเหตุของ
ประเทศตาง ๆ ไดกลาวมาแตมีเปนพิเศษแหงละ ๑ คน ๒ คน หรือ ๓ คน ๔ คน
เทานั้น หาเสมอทั่วกันไปไม แตทอี่ ายุต่ํากวา ๑๐๐ ปลงมานั้นมีทั่วกันในทุก
ประเทศ
จึงเปนที่สังเกตไดวา คําเรียกวากลียุคนี้ เปนภาษาพราหมณชาวชมพู
ทวีปแปลวา ความชั่วราย คือวาสัตวเกิดมาในภายหลัง อันเปนครั้งคราวชั่วราย
นี้ยอมทําบาปอกุศลมาก จนถึงอายุสัตวลดนอยถอยลงมากดวยสัตวที่เกิดใน
ตนโลกตนกัปนั้น เห็นจะมากไปดวยเมตตากรุณาแกกันและกัน ชักชวนกัน
ทําบุญกุศลมาก อายุจึงยืนหลายหมื่นหลายพันป แลยังจะตอลงไปขางปลาย
โลก บางทีสัตวจะทําบาปอกุศลยิ่งกวานี้ อายุสัตวบางทีก็จะเรียวนอยถอยลง
ไปจนถึง ๑๐ ปเปนขัย และสัตวมอี ายุเพียง ๕ ป จะแตงงานเปนสามีภรรยาตอ
กันก็อาจจะเปนไปได แลในสมัยเชนนั้น อาจจะเกิดมิคสัญญีขาดเมตตาตอกัน
แลกันอยางประหนึ่งวานายพรานสําคัญในเนื้อ จะฆาฟนกันตายลงเกลื่อน
กลาดดังมัจฉาชาติตองยาพิษทั่วไปในโลก แตสัตวที่เหลือตายนั้นจะบายหนา

อมตเถระ   ๓๖ 
เขาหาบุญกอสรางกุศล ฝูงคนในครั้งนั้นจะกลับมีอายุนานยิ่ง ๆ ขึ้นไป จนอายุ
ตลอดอสงไขย ซึ่งแปลวานับไมไดนับไมถวน ภายหลังสัตวทั้งปวงก็กลับตั้งอยู
ในความประมาทกอสรางบาปอกุศลครุน ๆ ไปอีกเลา อายุสัตวก็ลดนอยถอย
ลงมาอีก ตามธรรมดาของโลกเปนไปดังนี้
สมเด็จพระพุทธเจาของเรา ผูเปนพระสัพพัญูตรัสรูแจงในธรรมทั้งปวง
พระองคจึงทรงแสดงธรรมที่จริง ๔ ประการ ไวใหสัตวทงั้ หลายรูแจง คือ
๑. ความทุกขมีจริง
๒. สิ่งใหเกิดทุกขมีจริง
๓. ธรรมเปนที่ดับทุกขมีจริง
๔. ขอปฏิบัติใหถึงธรรมเปนที่ดับทุกขมีจริง
นี่แลเรียกวา อริยสัจ ๔ คือเปนความจริง ๔ ประการ ซึ่งเพิ่มอริยเขาไป
อีกคําหนึ่งนั้น คือ อริย แปลวา พระผูประเสริฐ อยาง ๑ พระผูไกลจากกิเลส
อยาง ๑ รวม อริย สัจจะ สองคําเปนนามเดียวกัน เรียกวา อริยสัจ แลเติมจตุร
สังขยานามเขาอีกคําหนึ่ง แลแปลงตัว สระอะ เปนตัว สระอา เพื่อจะใหเรียก
เพราะสละสลวยแกลิ้นวา จตุราริยสัจ แปลวา ความจริงของพระอริยเจา ๔
อยาง
ซึ่งทานอางวาความจริง ๔ อยางนี้เปนของพระอริยสั้น อธิบายวาตอเปน
พระอริยเจาจึงจะเห็นจริง คือพระอริยเจาเห็นวา ความเกิด ความแก ความเจ็บ
ความตาย ซึ่งสัตวเวียนวายทนรับความลําบากอยูในวัฏสงสารนั้นใหเกิดความ
ทุกขจริง
ตัณหา คือ ความอยากดิ้นรนของสัตวนั้น ใหเกิดความทุกขจริง
พระอมตมหานิพพาน ไมมีเกิดแกเจ็บตาย เปนที่ดับทุกขจริง แลสุขจริง
ขอปฏิบัติใหถึงความดับทุกขจริง

อมตเถระ   ๓๗ 
 พระอริยมีพระพุทธเจาเปนตน ยอมเห็นจริงแจงประจักษในธรรม ๔
อยาง ดังนี้ และสั่งสอนสัตวใหรูความจริง เพื่อจะใหละทุกขเขาหาความสุขที่
จริง
แตฝายปุถุชนนั้นเห็นจริงบางแตเล็กนอย ไมเห็นความจริงแจงประจักษ
เหมือนอยางพระอริยเจาทั้งปวง พวกปุถุชนเลยเห็นกลับไปวาเกิดแลวตาย ตาย
แลวเกิดก็ดี ไมเปนทุกขอะไรนัก บางก็วาเจ็บก็เจ็บ สนุกก็สนุก ทุกขก็ทุกข สุขก็
สุข จะกลัวทุกขทําไม
บางก็วาถาตายแลวเกิดใหม ไดเกิดที่ดี ๆ เปนทาวพระยามหาเศรษฐีมั่ง
มี ทรัพยสมบัติมากมายแลว ก็หากลัวทุกขอะไรไม ขอแตอยาใหยากจนเทานั้น
บางก็วาถาตายแลวไปเกิดในสวรรค ไดเสวยทิพยสมบัติ มีนางฟานับพัน
แวดลอมเปนบริวาร เปนสุขสําราญชื่นอกชื่นใจ ดังนั้นแลว ถึงจะตายบอย ๆ
เกิดบอย ๆ ก็ไมกลัวทุกขกลัวรอนอะไร
บางก็วาไปอมตมหานิพพานไปนอนเปนสุขอยูนมนานแตผูเดียว ไมมีคู
เคียงเรียงหมอนจะนอนดวยแลว เขาก็ไมอยากจะไป เขาเห็นวาอยูเพียงเมือง
มนุษย กับเมืองสวรรคเทานั้นดีกวา เขาหาอยากไปหาสุขในนิพพานไม พวก
ปุถุชนที่เปนโลกียยอมเห็นไปดังนี้
นี่แลการฟงเทศนอริยสัจ จะใหรูความจริง แลเห็นธรรมที่ดับทุกข เปนสุข
จริงของพระอริยเจาทั้ง ๔ อยางนั้น ก็ควรฟงเทศนเรื่อง ๑๒ นักษัตรเสียกอน จะ
ไดเห็นวา วัน คืน เดือน ป ซึ่งเปนอายุของเรายอมลวงไปทุกเวลา ประเดีย๋ วก็
เกิด ประเดี๋ยวก็แก ประเดี๋ยวก็เจ็บ ประเดี๋ยวก็ตาย เราเวียนวนทนทุกขอยูดวย
ความลําบาก ๔ อยางนี้แลไมรูสิ้นรูสุด เมื่อเราสลดใจเบื่อหนายตอความเกิดแก
เจ็บตายในโลกแลว เราก็เลยรีบเรงกอสรางบุญกุศลจนกวาจะไดมบี ารมีแกกลา
จะไดความสุขในสวรรค และสุขในอมตนิพพานในภายหนา ซึ่งไมมีความเกิด
แก เจ็บ ตาย เปนสุขที่เที่ยงแทถาวรอยางเดียว ไมมีทุกขมาเจือปนเลย

อมตเถระ   ๓๘ 
 แลเรื่อง ๑๒ นักษตัร คือดาวชื่อเดือน ๑๒ ดาว แลดาวชื่อป ๑๒ ป แล
ดาวชื่อวันทั้ง ๗ วันนี้ เปนที่นับอายุของเราไมใหประมาท แลใหคิดพิจารณา
เห็นความจริงในอริยสัจ ๔ ที่พระพุทธเจาแสดงสั่งสอนเราไว ใหรูตามนั้นทีเดียว
สาธุชนทั้งหลายผูมาไดฟงพระธรรมเทศนาเรื่อง ๑๒ นักษัตร กับอริยสัจ
๔ ดวยในเวลานี้ ไมควรจะโทมนัสเสียใจตอผูไปนิมนต ควรจะชื่นชมโสมนัสตอ
ผูรับใชไปนิมนตอาตมภาพมาเทศนดวย ถาไมไดอาศัยผูนิมนตเปนตนเหตุดังนี้
แลวที่ไหนจะไดฟงธรรมเทศนาเรื่อง ๑๒ นักษัตรดวย ควรจะโมทนาสาธุการ
อวยพรแกผูไปนิมนตจงมาก เอวังก็มีดวยประการฉะนี้
ฝายทานสมเด็จเจาพระยา เจาของกัณฑกับสัปปรุษทายกทั้งปวง ไดฟง
ธรรมเทศนาเรื่อง ๑๒ นักษัตรกับอริยสัจทั้ง ๔ ของเจาประคุณสมเด็จแลว ตาง
ก็ชื่นชมยินดีหนายิ้มแยมแจมใส บางยิ้มนอยยิ้มใหญแทบทุกคน ทานสมเด็จ
เจาพระยาเจาของกัณฑจึงวา “ขาขอบใจเจาคนไปนิมนต ขอใหเจาไดบุญมาก
ๆ ดวยกันเถิด”

ชินปญชร
ในคราวเดินทางไปกําแพงเพชร เพื่อเยี่ยมญาติผูใหญของทานเจา
ประคุณสมเด็จ ทานไดไปที่วัดเกาแหงหนึ่งชื่อ วัดเสด็จ มีเจดียโบราณบรรจุ
พระบรมธาตุอยูบนฝงแมน้ําปง พบคัมภีรโบราณผูกหนึ่งเปนภาษาสิงหลฝงอยู
ในเจดียนั้น ทานเจาประคุณสมเด็จ ก็หยิบใสยามมา และเก็บไวที่กุฏิแดงวัด
ระฆังฯ
คืนหนึ่งราว ๆ ตีสาม เจาประคุณสมเด็จ ไดนิมิตเห็นหนุมรูปรางสูงโปรง
หนาตาคมขํา แตงอาภรณชุดขาวยืนอยูที่หัวนอน ทานเจาประคุณสมเด็จ
กําหนดจิตสัมผัสรูวา ผูที่ปรากฏในนิมิตนี้ไมใชมนุษยแน จึงถามในสมาธิจิตวา
“ทานผูเจริญการที่อาตมภาพนี้มตี าไดชมบารมีทานเปนขวัญตาเหลือเกิน ทาน

อมตเถระ   ๓๙ 
มาในสถานที่นี้มีสิ่งใดที่อาตมภาพปฏิบัติผิดพลาดในหลักของพระพุทธศาสนา
เลา ขอใหทานจงประสาทประทานการสอนใหอาตมภาพนี้แจมแจงในพระ
ธรรมของสมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจาเถิด”
อาคันตุกะในนิมิตไดกลาวขึ้นวา “ทานโต วิธีการดําเนินงานของทานนี้
คลายกับองคสมณโคดมอยู แตการที่คิดจะสรางพระใหเปนสิ่งที่ระลึกของ
มนุษยนั้น สรางแลวสิ่งนั้นจะตองดี ทานโตก็เชื่อในเรื่องจิตวิญญาณ
เพราะฉะนั้น ควรจะปฏิบัติตามกฎของโลกวิญญาณ คือ วิธีการตั้งใหถูก
หลักการในการปลุกเสก”
ทานเจาประคุณสมเด็จกําหนดจิตบอกไปวา “ทานผูเจริญ ขรัวโตนี้รับฟง
ความคิดเห็นของทุก ๆ คน ถาแมนทานจะโปรดขานี้ ขอไดโปรดบอกมาเถิด จะ
ดาวาตักเตือนเราก็ไมวา”
ทานผูมาเยือนก็ไดแนะแนววิธีการตาง ๆ ในเรื่องทิศทางวา ทิศไหนเปน
มงคล ทิศไหนไมเปนมงคลในการวางเทียน ธูป ดอกไม เทียนชัย ใหตรงตาม
หลักของกฎระเบียบของโลกวิญญาณ เรียกวา เทวบัญญัติหรือ พรหมบัญญัติ
โดยเฉพาะเรื่องปลุกเสกพระเครื่องรางของขลัง
ทานเจาประคุณสมเด็จจดจําคําแนะนําตาง ๆ ไวจนหมดสิ้นและกําหนด
จิตถามตอไปวา ทานเปนใคร? ก็ไดรับคําตอบวา เปนทาวมหาพรหมชิน
นะปญจะระ เปนลูกศิษยของพระโมคคัลลานะ สําเร็จญาณชั้นสูง
พอออกจากสมาธิ ทานเจาประคุณสมเด็จ ไดนําคัมภีรผูกนั้นออกมา
ศึกษา แปลไดความวา ปญจระสูตรอัญเชิญพระบารมีพระพุทธเจา และ พระ
อรหันตมาปกปองคุมครอง ทานเจาประคุณสมเด็จ (โต) จึงรจนาตัดทอน
บางสวนออก บางคําที่แปลไมได ทานก็คงเอาไวแลวตั้งชื่อพระคาถาบทนี้วา
“ชินปญชร” เพื่อถวายกุศลแดทาวมหาพรหมชินะปญจะระ ที่มีเมตตาชี้แนะใน
การจัดพิธีปลุกเสกลงพลังจิตวัตถุมงคล พระคาถานี้มีเนื้อความดังนี้

อมตเถระ   ๔๐ 
 พระคาถาชินปญชร

ชะยาสะรากะตา พุทธา เชตตะวา มะรัง

สะวาหะนัง
จะตุสัจจาสะภัง ระสัง เย ปวิงสุ นะรา
สะภา
ตัณหังกะราทะโย พุทธา อัฏฐะวีสะติ นา
ยะกา
สัพเพ ปะติฏฐิตา มัยหัง มัตถะเก มุนิส
สะรา
สีเล ปะติฏฐิโต มัยหัง พุทโธ ธัมโม
ทะวิโลจะเน
สังโฆ ปะติฏฐิโต มัยหัย อุเร สัพพะ
คุณากะโร
หะทะเย เม อะนุรุทโธ สารีปุตโต จะ
ทักขิเณ
โกณฑัญโญ ปฏฐิภาคัสมิง โมคคัลลาโน
จะ วามะเก
ทักขิเณ สะวะเน มัยหัง อาสุง อานันทะ
ราหุโล
กัสสะโป จะ มหานาโม อุภาสุง
วามะโสตะเก
เกเลนเต ปฏฐิภาคัสมิง สุริโยวะ ปะภัง
กะโร

อมตเถระ   ๔๑ 
 นิสินโน สิริสัมปนโน โสภิโต มุนิปุง
คะโว
กุมาระกัสสะโป เถโร มะเหสี จิตตะ
วาทะโก
โส มัยหัง วะทะเน นิจจัง ปะติฏฐาสิ คุณากะโร
ปุณโณ อังคุลิมาโล จะ อุปาลีนันทะสี
วะลี
เถรา ปญจะ อิเม ชาตา นะลาเฏ ติละ
ถา มะมะ
เสสาสีติ มะหาเถรา ชิตะวันโต ชิโน
ระสา
ชะวันตา สีละเตเชนะ อังคะมังเคสุ
สัณฐิตา
ระตะนัง ปุระโต อาสิ ทักขิเณ เมตตะ
สุตตะกัง
ธะชัคคัง ปจฉะโต อาสิ วาเม อังคุลาละ
กัง
ขันธะโมระปะริตตัญจะ อาฏานาฏิยะ
สุตตะกัง
อากาเส ฉะทะนัง อาสิ เสสา ปากา
ระสัณฐิตา
ชินา นานา วะระสังยุตตา สัตตัปปาการะ
ลังกะตา
วาตะปตตาทิสัญชาตา พาหิรัชฌัต
ตุปททะวา
อะเสสา วินะยัง ยันตุ อนันตะชินะเต
ชะสา
อมตเถระ   ๔๒ 
 วะทะโต เม สะกิจเจนะ สะทา
สัมพุทธะปญชะเร
ชินะปญชะระมัชเฌนหิ วิหะรันตัง มะหี
ตะเล
สะทา ปาเลนตุ มัง สัพเพ เต มะหาปุริสา
สะภา
อิจเจวะมันโต สุคุตโต สุรักโข
ชินานุภาเวนะ ชิตุปททะโว
ธัมมานุภาเวนะ ชิตาริสังโค
สังฆานุภาเวนะ ชิตันตะราโย
สัทธัมมานุภาวะ ปาลิโต ชะจะรามิ ชิ
นะปญชะเรติ

เมื่อทองบนจนแมนยําดีแลว ในงานพระราชพิธีหนึ่ง ทานเจาประคุณ

สมเด็จพระพุฒาจารย (โต) พรหมรังษี ไดเจริญพระคาถาชินปญชร ถวายแด
พระเจาอยูหัว รัชกาลที่ ๔ ทรงสดับแลว ชอบพระทัย ตรัสวา พระคาถานี้ดี ขรัว
โตเอามาจากไหน? เจาประคุณสมเด็จทูลตอบวา ถวายพระพรมหาบพิตร พระ
คาถาบทนีอ้ าตมาเก็บความจากคัมภีรโบราณผูกหนึ่ง ซึ่งไดจากลังกาประเทศ
พระคาถาบทนี้มีคุณานุภาพมากมาย ผูไดไดจําเริญภาวนาไวเสมอจะเจริญ
ดวย ลาภยศ เจริญชนมายุยืนยาวปราศจากภัยอันตรายทั้งปวง
ตั้งแตวันนั้นมา สมเด็จพระเจาอยูหัวมีพระราชกระแสรับสั่งใหเจาจอม
หมอมหาม และเหลาขาราชการใกลชิดพระยุคลบาทเจริญภาวนาพระคาถา
บทนี้

จุดไตเขาวัง

อมตเถระ   ๔๓ 
 อีกคราวหนึ่งเจาประคุณสมเด็จ จุดไตลูกใหญลุกโพลงเดินเขาไปใน
พระบรมมหาราชวัง ในตอนกลางวันแสก ๆ ตะวันตรงหัวทีเดียว ร.๔
ทอดพระเนตรเห็นเชนนั้น ก็ตรัสวา “ขรัวโต ๆ ในหลวงรูแลวละวาจะบอกอะไร
ในหลวง” เจาประคุณสมเด็จก็ไมปริปากพูดอะไรสักคํา เอาไตลูกนั้นทิ่มกับ
กําแพงวังแลวเดินกลับออกมาเฉย ๆ
ขอนี้เลาวา ในชวงนั้น ร. ๔ ทรงหมกมุนกับเจาจอมหมอมหามและการ
ละเม็งละครหนักขอไปหนอย สมเด็จทานจะถวายพระพรเตือนตรง ๆ ก็เกรง
พระราชหฤทัย จึงแสรงจุดไตเขาไปทูลเตือนในฐานะนักปราชญดวยกัน ร.๔ จึง
รีบตรัสวา “รูแลว ๆ”

จํานําพัดยศ
ครั้นถึงวันฉัตรมงคลของสมเด็จพระเจาอยูหัว รัชกาลที่ ๔ สมเด็จพระ
พุฒาจารย (โต) พรหมรังษี ไดรับอาราธนาไปรวมในพระราชพิธี
เมื่อสังฆการีมานิมนตแลว ทานเจาประคุณสมเด็จก็ขามเรือที่ทาน้ํา
ระหวางนั้นแมคาขายแตงโม ซึ่งอยูที่ทาขามถามวา “เจาประคุณสมเด็จจะไป
ไหน?” ทานบอกวา “วันนี้ในหลวงนิมนตไปฉันเพลที่วัดพระแกว เนื่องในงาน
ฉัตรมงคล”
แมคาแตงโมพูดตอไปวา “อิฉันมีเรื่องใหญขอปรึกษาเจาประคุณสมเด็จ
หนอยเจาคะ” ทานถามวา “จะปรึกษาอะไร” เขาบอกวา “มีเรื่องใหญ อิฉันมีลูก
สาวเปนทาสเขาอยูกับเถาแกฮง เจาของหวย ก.ข. เปนเบี้ยทาสอยู ๓ บาท ลูก
สาวคนนี้กําลังแรกรุน ถาแกฮงยืนคําขาดมาเจาคะวา ถาไมเอาเงินไปไถเขา จะ
เอาลูกสาวทําเมีย ลูกสาวอิฉันไมยอม ขอรองใหดิฉันชวย อิฉันก็ไมมีเงิน จึง
ตองขอพึ่งบารมีของทานเจาประคุณสมเด็จเจาคะ”

อมตเถระ   ๔๔ 
 ทานเจาประคุณสมเด็จ ลวงในยามมีเงินอยูแค ๑๘ สตางค ไมพอจะไถ
ตัวได นิ่งอยูอิดใจหนึ่ง ทานโพลงขึ้นวา ไดการเงิน ๓ บาท ไมเปนปญหา วันนี้
เอ็งไดแน แลวทานเจาประคุณสมเด็จก็หยิบตาลปตรใหแมคาแตงโมถือไว ตาง
วาจํานําพัดกับนางพรอมกําชับวา วันนี้จะไปไหนไมได ใหรออยูตรงนี้ ถาไปที่
อื่นขรัวโตหัวขาดแน
แมคาแตงโมก็ถามวา “แลวแตงโมเต็มลําเรือนี้จะทําอยางไรละ พระเดช
พระคุณ” ทานเจาประคุณสมเด็จ ตอบวา ก็เททิ้งน้ําไป วันนั้นแตงโมลอยเต็ม
แมน้ํา คนโจษจันกันใหญ ถามวาใครเทแตงโมลงแมน้ํา ก็มีคําตอบวา สมเด็จ
โตเทลงแมน้ํา พวกเลนหวยรุมแทง ต. (ปดติด) กันทั้งสองฝงฟากแมน้ํา
เจาพระยา คืนนั้นหวย ก.ข. ออกตัว ต.จริง ๆ เจาประคุณสมเด็จถึงถูกโจษขาน
วาใหหวยดุจเอามือไปลวงเอง
ยอนกลับไปถึงเหตุการณในวัดพระแกว พอถวายภัตตาหารพระ
เถรานุเถระฉันเสร็จแลว ตางก็ยกพัดยศกันพรึ่บพรั่บ คงเหลือแตทานเจา
ประคุณสมเด็จ (โต) องคเดียวที่นั่งตาปริบ ๆ พระเจาอยูหัวทอดพระเนตรเห็น
เขาก็พิโรธ สั่งสังฆการี (แหวง ป.๙ ประโยค) เขาไปถามทานเจาประคุณสมเด็จ
วา พัดหายไปไหน สังฆการีก็คลานมาถามวา “พระเดชพระคุณเจาประคุณ
สมเด็จ พัดไปไหนเสีย” ทานเจาประคุณสมเด็จ (โต) ไมคอยชอบพวกที่จบ
เปรียญเปนมหาแลวสึกออกมาเปนสังฆการี ทานก็แกลงตอบไปวา “เธอไปทูล
พระเจาอยูหัว พัดของขรัวโตเอาไปจํานําเขา” สังฆการีคลานตวมเตี้ยมไปกราบ
บังคมทูลรัชกาลที่ ๔ ตามทีบ่ อก พระเจาอยูหวั มีรับสั่งวา “ไปถามเจาคุณซิวา
จํานําไวกี่บาท” สังฆการีก็คลานมาถามอีก ทานเจาประคุณสมเด็จตอบวา
“จํานําไว ๓ บาท” สังฆการีก็ไปกราบบังคมทูลวา จํานําไว ๓ บาท พระ
เจาอยูหัวกริ้วหนักตรัสวา “เฮยมึงไปถามวาจํานําไว ๓ บาท จํานําไวที่ไหน พิธี
ของกูจะเสียอยูแลวมึงรูหรือเปลา” สังฆการีก็คลานมาถามอีก ทานเจาประคุณ

อมตเถระ   ๔๕ 
สมเด็จ กลาววา “อาตมภาพจํานําไวกับแมคา แตงโมที่ทาน้ํา” รัชกาลที่ ๔ จึงให
เงิน ๓ บาทไปไถมา ในที่สุดก็ยถาสัพพีกันจนพิธีเสร็จ

ทําบุญถึงคนจน
หลังจากทําบุญวันฉัตรมงคล ในวันรุงขึ้นรัชกาลที่ ๔ มีพระราชกระแสให
ตํารวจวังนิมนตเจาประคุณสมเด็จเขาเฝา ตํารวจวังไดไปหาทานที่วัดระฆังฯ
และบอกวา “ในหลวงมีพระบรมราชโองการใหนิมนตสมเด็จ ไปเขาเฝา”
สมเด็จพระพุฒาจารย ถามตํารวจผูนิมนตวา “พอเปนอะไรจะ”
“เกลากระผมเปนตํารวจวัง” ตํารวจกราบนมัสการ
“ฉันไมไปจะ” สมเด็จพระพุฒาจารยวา ครั้นแลวก็ออกเดินไป ตํารวจวัง
ไดรีบยอนเขาไปกราบทูลพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัววา “ขอเดชะ
ขาพระพุทธเจาไดไปนิมนตแลว ทานวา ทานไมมา”
พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ตรัสถามวา “แลวทานพูดวา
อะไรบางละ”
ตํารวจหลวงกราบบังคลทูลวา “ทานถามวา ขาพระพุทธเจาเปนอะไร
ขาพระพุทธเจาตอบทานวาเปนตํารวจวังพระพุทธเจาขา”
พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัว ไดทรงฟงเชนนั้นก็ทรงพระสรวล เพราะ
รูทันในคําของสมเด็จพระพุฒาจารย จึงมีรับสั่งขึ้นใหมวา
“สังฆการีอยูไหน ไปนิมนตขรัวโตมานี”่
สังฆการีรับคําสั่งใสเกลาฯ วิ่งแนวตามไปทันสมเด็จพระพุฒาจารย
กราบนมัสการวา “โปรดเกลาฯ ใหนิมนตพระคุณเจา”
สมเด็จพระพุฒาจารยก็ยอนถามอีกวา “พอเปนอะไรจะ”
ครั้นสังฆการีทูลวา “เปนสังฆการี”
สมเด็จพระพุฒาจารย จึงไดหันกลับเดินเขาไปเฝา

อมตเถระ   ๔๖ 
 เมื่อทานเจาประคุณสมเด็จ ไปถึงในวัง พระเจาอยูหัวก็ถามวา “นี่ขรัวโต
ทําไมจึงทําเชนนั้นในวันสําคัญของฉัน ฉันเสียหนาขายหนาหมด” ทานเจา
ประคุณสมเด็จ ตอบวา “ถวายพระพรมหาบพิตร ถาขรัวโตไมทําเชนนั้นแลว
มหาบพิตร อันวันฉัตรมงคลเปนวันสําคัญที่จะใหพระองคสืบสันติวงศไดถาวร
และปลอดภัยอยูในเศวรฉัตรดวยบุญบารมี หากวันสําคัญเชนนี้ พระองคไม
สามารถทําบุญถึงคนจนได กุศลที่ไหนจะเสริมสงพระองค ที่ขรัวโตทําเชนนั้น
เนื่องจากยายแตมมีลูกสาวอยูคนหนึ่ง จํานําไวกับเถาแกฮง และเถาแกฮงจะ
เอาเปนเมีย ถาไมเอาเงิน ๓ บาทไปไถ แมในวันฉัตรมงคลอันสําคัญนี้ ขรัวโต
จะทําเชนนั้น ทําใหพระองคไมพอพระทัย แตทําไปเพื่อใหพระองคไดสรางกุศล
ถึงคนจน ขอถวายพระพร” พอทานเจาประคุณสมเด็จทูลอยางนี้ในหลวงทรง
ยิ้มแตเลย พูดวา “ขรัวโตทําดี ในวันฉัตรมงคล ฉันไดทําบุญถึงคนจนดวย”

พบกับบาทหลวง
ในรัชกาลที่ ๔ นั้น เปนยุคที่ชาวฝรั่งตื่นตัวเขามาในกรุงสยามมากที่สุด
เปนพวกพอคาวานิชบาง เปนนักสอนศาสนาบาง เปนพวกที่ศึกษาเกี่ยวกับการ
ลาเมืองขึ้นบาง และอะไรตอมิอะไรเปนอันมาก เพราะยุคนี้ไมมีนโยบายกีดกัน
ชาวตางชาติเขามาในประเทศเหมือนชาติอื่น ๆ
บรรดาชาวตางชาติที่เขามาสยามครั้งกระนั้น ปรากฏวา มีพวกมิชชั่นนา
รี คือ พวกบาทหลวงสอนศาสนา และเผยแพรศาสนาคริสตเปนมากกวาพวก
อื่น ที่มักจะเขาเฝารบกวนพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ทั้งในดาน
ขอใหพระราชทานศาสนูปถัมภ และไตถามถึงเหตุการณตาง ๆ เกี่ยวกับลัทธิ
ขนบธรรมเนียม และขอสําคัญก็คือ เรื่องอันเกี่ยวกับพระบวรพุทธศาสนา และ
โดยเหตุที่มิชชันนารีพวกนี้สนใจในหลักธรรมของพระบวรพุทธศาสนามาก จึง

อมตเถระ   ๔๗ 
ครั้งหนึ่งไดเขาเฝาทูลละอองธุลีพระบาท กราบทูลไตถามพระบาทสมเด็จพระ
จอมเกลาเจาอยูหัววา
“ลัทธิหลักธรรมของพระบวรพุทธศาสนา ตลอดจนศีลที่ประชาชนและ
ภิกษุสามเณรถือเปนวัตรปฏิบัติ รูสึกวาลุมลึกยิ่งนัก สงสัยวายังจะมีผูใด
ประพฤติปฏิบัติไดโดยสมบูรณอยูหรือพระพุทธเจาขา?”
ครั้นฝรั่งไดยินกระแสพระราชดํารัสวา “มีซิ” จากพระบาทสมเด็จพระ
เจาอยูหัว แลวก็กราบทูลอีกวา
“ผูใดเลาที่เปนผูทรงคุณวิเศษสามารถประพฤติธรรมและศีลสมบูรณ
เชนนั้น ขาพระพุทธเจาจะมีเกียรติรูจักทานผูนั้นไดหรือไมพระพุทธเจาขา?”
เลากันวา พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ไดมีรับสั่งใหสังฆการี
เขาเฝา รับสั่งวา “พระธรรมการ แกพาคณะบาทหลวงเหลานี้ไปหาสมเด็จพระ
พุฒาจารยวัดระฆังฯ” แลวหันมาตรัสกับคณะบาทหลวงผูสอนศาสนาวา “ทาน
จงไปกับผูนี้ เขาจะพาทานไปพบกับผูทรงคุณธรรมวิเศษของพระพุทธศาสนา”
เทานั้นแลวก็เสด็จขึ้น
ขางพระธรรมการตําแหนงสังฆการี เมื่อรับพระบรมราชโองการใสเกลาฯ
ก็นําคณะบาทหลวงไปหาทานเจาประคุณสมเด็จพระพุฒาจารย (ต) ที่วัด
ระฆังโฆสิตาราม เมือ่ ไปถึงก็กราบนมัสการสมเด็จพระพุฒาจารย แลวแจง
เนื้อความใหสมเด็จทราบตามพระบรมราชโองการทุกประการ
พอสมเด็จพระพุฒาจารยไดทราบกระแสพระราชดํารัสเชนนั้น ก็ทราบ
โดยปญญาทันทีวา พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว มีพระราชประสงค
จะใหทานเปนผูโตตอบปญหาที่เกี่ยวแกการปฏิบัติธรรมขั้นสูง อันเปนสวนพระ
ปรมัตถแกคณะบาทหลวง เพื่อเปนการเชิดชูเกียรติแกพระบวรพุทธศาสนา กับ
อีกประการหนึ่งเพื่อเปนการแสดงใหรูวาในประเทศสยามก็ยังมีผูปฏิบัติธรรม
แหงพระพุทธศาสนา นับเปนหนอเนื้อศากยบุตรอยูอีกไมนอยเหมือนกัน

อมตเถระ   ๔๘ 
 มีเรื่องเลากันวา การเจรจาไตถามและลองภูมิไดเปนไปอยางถึงพริกถึง
ขิง เพราะบาทหลวงคณะนั้นไดศึกษาภาษาไทย และพูดไทยไดดี ผลของการ
อภิปรายถึงขอปฏิบัติเกี่ยวกับศีล และการบําเพ็ญธรรมไดจบลงดวยคณะ
บาทหลวงกลาวคําสรรเสริญสมเด็จพระพุฒาจารยวา
“พระคุณเจาเปนผูทรงคุณธรรม วิเศษในพระพุทธศาสนาอยางแทจริง”
แตแลวก็เหน็บเอาในตอนทายวา “แตสวนทางโลก พระคุณเจาไมรูอะไรเลย”
สมเด็จพระพุฒาจารย (โต) ยอนตอบไปวา
“อยาวาแตอาตมภาพจะไมแจงโลกเลย แมแตพวกทานก็อยูในลักษณะ
ไมแจงโลกเหมือนกัน”
บาทหลวงคนหนึ่งแยงวา “คณะกระผมแจงซิ พระคุณเจา คือ แจงวา
โลกนี้กลมไมใชแบน แลวหามีปลาอานนทหนุนอยูเหมือนคนไทยเขาใจกันไม”

ใจกลางโลก
คําพูดของฝรั่งเทากับตบหนาทานเจาประคุณสมเด็จและคนไทยทั่วไป
อยางฉาดใหญทีเดียว แตสมเด็จพระพุฒาจารยกลับหัวเราะงอหายพลางวา
“เขาใจกันไปคนละทางเสียแลวละทาน อาตมภาพคิดวาเปนการแจงโลกแบบ
โลกวิทู หาไดคิดไปถึงโลกกลม โลกแบนอยางทานกลาวไม อายเรืองโลกกลม
อยางทานกลาวนั้น อาตมภาพก็แจงเหมือนกัน ซ้ําแจงตอไปอีกวา ใจกลางของ
โลกนั้นอยูตรงไหนอีกดวยซ้ําไป”
คณะบาทหลวงงุนงงดวยคําเจรจาฉะฉานของสมเด็จพระพุฒาจารยเปน
อันมาก ตางแลดูตากัน ครั้นแลวบาทหลวงผูหนึ่งกราบนมัสการถามวา
“พระคุณเจา ทราบถึงที่ตั้งใจกลางโลกจริง ๆ หรือขอรับ”
“ก็จริงนะซี อาตมภาพไมเคยกลาวมุสาวาทเลย” ทานเจาประคุณสมเด็จ
พระพุฒาจารยตอบ

อมตเถระ   ๔๙ 
 “ถาเชนนั้นจะพาคณะกระผมไปดูที่ตั้งใจกลางโลกไดไหมขอรับ?” พวก
บาทหลวงรุมลอมกันหมายตอนสมเด็จใหจนมุมจนได
“ออไดซิจะไปเมื่อไรละ” สมเด็จพระพุฒาจารยพูด
“เดี๋ยวนี้ไดไหมขอรับ?” คณะบาทหลวงเรงเราเพื่อจะดูทีวาสมเด็จจะ
สามารถไปที่ใจกลางโลก ในทรรศนะของทานอยางไร
“ได” สมเด็จตอบสั้น ๆ พลางลุกขึ้นครองจีวรใหเปนปริมณฑลตามสมณ
สารูป แลวเอื้อมไปหยิบไมเทา และกลาวกับฝรั่งวา “ตามอาตมภาพมา”
บาทหลวงทั้งคณะลุกขึ้นพรอมกัน แลวตามทานเจาประคุณสมเด็จพระ
พุฒาจารยลงจากกุฏิ พากันออกมายืนอยูที่พื้นดินบริเวณหนาบันไดเบื้องลาง
ณ ที่ตรงนั้นเอง ทานเจาประคุณสมเด็จไดเอาไมเทาที่ถือปกลงไปใน
พื้นดินพลางชีมือใหคณะบาทหลวงดู แลวกลาววา
“ใจกลางโลกอยูที่ตรงนี้”
คณะบาทหลวงทั้งหมดตองตะลึกและงุนงงในเรื่องใจกลางของโลกตาม
ทรรศนะของสมเด็จพระพุฒาจารยอีกครั้งหนึ่ง ครั้นแลวคานเสียงหลงวา
“เปนไปไมไดดอกพระคุณเจาขอรับ ที่นี่มันหนาบันไดกุฏิพระคุณเจาแท
ๆ“
สมเด็จพระพุฒาจารยชี้มือไปที่ไมเทาพลางพูดยิ้ม ๆ วา “ก็ทานกลาว
ยืนยันวาโลกนี้กลมไมใชแบบอยูเมื่อครูนี้เอง เมื่อโลกนี้กลมจริงอยางทานวา
ที่นี่ก็เปนใจกลางโลก ถาทานสงสัยก็ขอใหวัดดูเถิดวาจากศูนยกลางที่ไมปก นี้
ออมไปโดยรอบทุกดาน แลวที่ตรงนี้จะเปนใจกลางโลกจริง”
คณะบาทหลวงเพิ่มความงุนงงกันเปนครูใหญ ครั้นคิดออกก็ถอดหมวก
คํานับทานเจาประคุณสมเด็จพรอมกัน แลวกลาววา “จริงของพระคุณเจา ใจ
กลางโลกอยูตรงนี้ พระคุณเจาทรงคุณธรรมวิเศษจริง ๆ” วาแลวคณะ
บาทหลวงก็รีบนมัสการลากลับทันที

อมตเถระ   ๕๐ 
สังคายนาพระไตรปฎก
วันเดือนปไมปรากฏ ในรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระจอมเกลา
เจาอยูหัว มีพระราชดําริจัดสังคายนาพระไตรปฎก รัชกาลที่ ๔ โปรดใหทานเจา
ประคุณสมเด็จ (โต) เขารวมสัมมนาดวย แตทานไมยอมไปเปนดังนี้ถึง ๓ ครั้ง
รัชกาลที่ ๔ ทรงเรียกทานเจาประคุณสมเด็จไปในวัง ตรัสถามวา “เพราะ
เหตุใดขรัวโตจึงไมยอมเขารวมสัมมนาในการปรับปรุงพระไตรปฎก” ทานจึง
กราบทูลวา “ขอถวายพระพรมหาบพิตร ขรัวโตนี้เกิดในยุครัตนโกสินทร ขรัวโต
นี้ยังไมไดสําเร็จเปนพระอรหันต ถาในพระไตรปฎกนั้น บางคําพูดเปนขององค
สัมมาสัมพุทธเจาที่แทจริง สันดานขรัวโตเกิดวาไอนี่มันไมไพเราะ ไมเพราะพริ้ง
ตัดมันออกไป เติมคําหวาน ๆ สละสลวยลงไป ฟงแลวน้ําลายไหล อาตมภาพ
หรือจะหนีพนการลงนรก การที่อาตมภาพไมมาก็เพราะกลัวตกนรกพระเจาคะ”
รัชกาลที่ ๔ ตรัสวา จริงของขรัวโต จึงเลิกสัมมนาแตนนั้ มา และไมเอาเรื่องกับ
ทาน

รูรสเหลา
ทานเจาประคุณสมเด็จมีคติประจําใจวา เรื่องการสอนคนนั้นตองเอา
ความจริงมาพูด สิ่งใดที่ทําไมไดสิ่งนั้นจะไมพูด และสิ่งใดที่ยังไมมี
ประสบการณ สิ่งนั้นก็จะไมพูดเชนกัน ภาวะไมเหือนกับอาจารยสอนธรรมคน
อื่น ๆ ทานเจาประคุณสมเด็จถึงกับลงทุนสรางพระพุทธรูปกออิฐถือปูนองค
หนึ่ง หนาตักกวางสองศอก หันพระพักตรเขาขางฝาผนัง ดานตะวันออกองค
พระหางจากฝาผนังราวหนึ่งศอก ซึ่งอยูในวิหารละแวกบานสาว ตรอกวัดใหม
อมตรส บางขุนพรหม (ตอมาทางราชการตัดถนนสามเสนทับวิหารนี้แลว) ทาน
เจาประคุณสมเด็จ สรางเพราะมีเหตุผลทิ้งเปนปริศนาธรรมใหแกอรรถกถา

อมตเถระ   ๕๑ 
จารยทั้งหลาย ที่ดีเพียงสอนคนอื่น แตตัวเองไมเคยมอง พระสงฆสวนใหญลวน
ไมบําเพ็ญในทางธรรมแตกลับชอบพูดธรรมและอวดธรรม
เลากันวา ครั้งหนึ่ง จมื่นพิทักษฯ มานิมนตทานเจาประคุณสมเด็จเขาไป
เทศนในวังหลวง แสดงธรรมกถาเรื่อง ความไมดีของสุรา เมื่อทานเจาประคุณ
สมเด็จรับนิมนตใหเทศนเรื่องสุรายาเมาไมดี ทานก็คิดวา “ขรัวโตนี้บวชเปน
เณรตั้งแต ๗ ขวบ จนอายุ ๗๖ เขามานี้ไมเคยรูรสเหลาเปนอยางไร เมาแลว
เปนอยางไร พรุงนี้ไดรับนิมนตใหไปแสดงหนาที่นั่งวา สุราเปนยาไมดีนั้น เราใน
ฐานะลูกตถาคตตองศึกษาใหถองแทกอน ไมเชนนั้นไปเทศนสั่งสอนคนอื่นจะ
เปนเรื่องมุสาไป” ทานเจาประคุณสมเด็จจึงเรียกเด็กรับใชในกุฏิไปซื้อเหลาที่
ชาวบานทํามาหนึ่งขวด แลวตีระฆังประกาศฉุกเฉินประชุมพระเณรฆราวาสมา
พรอมหนาในโบสถวัดระฆังฯ ทานเจาประคุณสมเด็จชูเหลาขึ้น พรอมกับกลาว
วา วันนี้ สมเด็จโตจะกินเหลา ขอใหทานรับทราบไวดวย เพื่อพิสูจนวาเมาเปน
อยางไร วันนี้สมเด็จของงดรับแขก แลวทานเจาประคุณสมเด็จก็เขากุฏิปด
ประตู ดื่มเหลาจนหมดขวด สติสัมปชัญญะตาง ๆ ถูกฤทธิ์เหลาบั่นทอนจน
หลับไป
รุงเชาเห็นจีวรอยูที่หนึ่ง ขรัวโตนุงชุดวันเกิดอยูอีกที่หนึ่ง ก็เขาใจวา
ความเปนมาของสุราเมระยะมันเริ่มมาเปนอยางไรและแลววันรุงขึ้น ทานเจา
ประคุณสมเด็จไปแสดงธรรมหนาที่นั่ง ซึ่งรัชกาลที่ ๔ ทรงเปนประธาน เสนาบดี
อํามาตยนอยใหญหอมลอมอยูมาก บอกวาวันนี้กอนที่อาตมภาพจะมาแสดง
ธรรมขอสุราเมระยะนี้ เมื่อคืนนี้สมเด็จโตไดกินเหลาเขาไปแลวหนึ่งขวด
เพราะฉะนั้นพวกเจาจะมาโกหกขรัวโตไมไดวา กินเหลาแลวเมาอยางไร ทาน
เจาประคุณสมเด็จก็ไดแสดงใหฟงอยางถองแทถึงขอเสียหายและโทษประการ
ใดบาง

อมตเถระ   ๕๒ 
 ทีนี้เถรสมาคมประชุมกันใหญ พระกินเหลาอาบัติละ เพราะฉะนัน้ ใหไป
นิมนตสมเด็จโตมาแถลงในเถรสมาคม ทานเจาประคุณสมเด็จก็บอกวา เจริญ
พรทานผูเจริญทั้งหลายที่เปนทั้งสมเด็จราชาคณะ ที่เปนทั้งสังฆมนตรีแหงการ
ปกครอง อาตมภาพนี้ไมผิดศีลเด็ดขาด เพระอาตมภาพถือหลักสัจธรรม เขา
นิมนตอาตมภาพไปแสดงธรรมเรื่องสุรานี้เมาอยางไร อาตมภาพยังไมเคยกิน
สุรา ไมรูวา รสเมาเปนอยางไร แลวจะไปสอนใหเขารูไดอยางไร พระพุทธเจา
ทานบอกวา เราจะสอนธรรมะ เราอยามุสา เพราะฉะนั้นอาตมภาพไมกินสุรา
อาตมภาพแสดงธรรมเรื่องสุรา อาตมภาพก็จะไมพนศีลขอมุสา สังฆมนตรีนั่ง
สั่นหัว นิมนตสมเด็จโตกลับวัดได

หาคนพูดจริง
มีเรื่องเลาอีกเรื่อง สมัยทานเปนสมเด็จพระพุฒาจารย รัชกาลที่ ๕ ไดให
นําอาหารจากวังมาถวายทานเจาประคุณสมเด็จ (โต) ทานก็เอาอาหารนั้นไป
เทลงกระทะแลวก็ไปเก็บผักอะไรตออะไรที่มีขึ้นอยูตามหนาวัดไปรวมตม
ดวยกัน ใสเกลือ ๓ ถุง ใสนา้ํ เต็มกระทะ คงมีอาหารที่เทลงไปเพียงนิดหนึ่ง
ทานเจาประคุณสั่งตีกลองบอกกลาวพระเณรทั้งหลายวา วันนีส้ มเด็จโตจะ
เลี้ยงพระ ใหทุกคนมารับอาหาร ซึ่งพูดตามความจริงแลวอาหารที่ทานทําขึ้น
นั้นกินไมไดหรอก เมื่อทุกคนมารับอาหารจากทานไปแลว ตกเย็นพอจะเขาไป
โบสถสวดมนตเย็น ทานเจาประคุณสมเด็จรีบไปถึงโบสถกอนคนอื่น และไดยืน
ดักถามพระทุกรูปในวัดทั้งหมดซึ่งมีอยู ๒๙ รูป ถามวาอาหารทีท่ านปรุงวันนี้
อรอยไหม พระทุกรูปตอบวา “อรอย” บาง “พอกินได” บาง ในจํานวนพระ
ทั้งหมดซึ่งมีอยู ๒๙ รูป มีอยูองคหนึ่งชื่อ ขรัวตาจอน ขรัวตาจอนผูนี้รักษาศีล
ขอ “มุสาวาท” ไวไดเปนอยางดี บอก “ขอโทษทานเจาประคุณสมเด็จขอให
กระผมพูดอยางจริงใจเถิด อาหารที่ทานเลี้ยงวันนี้ หมามันยังไมกินเลย” ทาน

อมตเถระ   ๕๓ 
ยกมือพนมกลาววา “สาธุ บัดนีล้ ูกของตถาคตยังมีอยูในวัดระฆังฯ หนึ่งองค”
พอเขาไปในโบสถ ทานก็เทศนคําวา “มุสาวาทาเวระมะณี”

แกพระเลนไพ
ครั้งหนึ่ง พระในกุฏิคณะ ๔ วัดระฆังฯ พอฉันเสร็จก็รวมกันเลนไพ ครั้น
ทานสืบทราบแนชัดแลว ทานก็ใหเด็กไปตามกรมวังหรือตํารวจหลวงมา ให
ตํารวจนั่งเฝาอยูหนากุฏินั้นแลว ใสกุญแจกุฏินั้นไว พระรวมกันเลนไพมีอยู
ดวยกัน ๕ รูป พอพระทวนจะออกมาจากกุฏิ ทานก็บอกวา “เจามีไพเลนจะ
ออกมาทําไม” “ปวดทองหนักครับ เจาประคุณสมเด็จ” “เจามีไพเลนไมตองมี
การปวดทองหนัก” ทานจับพระทวนเขาไปเลนใหม อีกองคจะออกมาบอกวา
เลนเสีย ทานบอกวา “ไมเปนไร ขรัวโตมีเงิน เจาจงไปเลนแกตัวใหม” ทานจับ
พระพวกนั้นขังถึง ๓ วัน ๓ คืน ไมตองบิณฑบาต พระเหลานั้นบอกวาหิวขาว
ทานก็วา “เจามีไพเลนไมตองหิวขาว ไปเลนใหม” ทานตองการใหพระเหลานั้น
เกิดความเบื่อการเลนไพจนถึงที่สุด จึงใชวิธีการหนามยอกเอาหนามบงเชนนี้

ตักน้ําใหศิษยอาบ
ทานเจาประคุณสมเด็จ มีมหาเมตตาตอลูกศิษยวัดอยางมาก เมื่อทาน
กลับมาจากการบิณฑบาตแลว ทานเจาประคุณสมเด็จก็จะตักน้ําใสตุมแลวจึง
ฉันอาหาร เหตุที่ตองตักน้ําใสตุมเองนั้น เนื่องจากลูกศิษยที่เลี้ยงไวเกิดเกี่ยงกัน
คนนี้จะเปนพี่เบิ้ม คนนั้นจะเปนพี่เบิ้ม เกี่ยงกันไปเกี่ยงกันมา ไมยอมตักน้ําใส
ตุมกัน เมือ่ ไมมีน้ําในตุมอาบจะทําอยางไร ทานเจาประคุณสมเด็จ ก็บอกวา
“พอเจาประคุณทั้งหลาย ทานนี้ลกู ขุนลูกนายที่มาฝากขรัวโตเลี้ยง ฉะนั้นลูกขุน
ลูกนายทํางานไมไดตองขรัวโตตักน้ําใหอาบเอง” หลังจากนั้นทานเจาประคุณ

อมตเถระ   ๕๔ 
สมเด็จบิณฑบาตกลับมาตองตักน้ําหลายตุมใหพวกลูกศิษยวัดอาบทุกวัน พวก
ลูกศิษยวัดบอกวา “หลวงพอตักน้ําใหอาบก็ดี พวกเราจะไดไมตองเหนื่อย”

คายกิเลส
ปฏิปทาที่นา เลื่อมใสยิ่งของทานเจาประคุณสมเด็จ อีกประการหนึ่ง คือ
ไมวาทานเจาประคุณสมเด็จ จะไปฉันภัตตาหารที่ไหน ไมวาในวัดในวังหรือ
ตามที่เขานิมนตทานไปก็ตาม อาหารที่นํามาถวายนั้นทานรับทุกอยาง แตพอ
เวลาฉันแลว ถาคําใดที่ทานขบเคี้ยวแลวรูสึกอรอยขึ้นมา ทานก็จะรีบคาย
อาหารคํานั้นออกจากปาก โดยใชผาเช็ดหนาปดปากและคอยคายออกมาไมให
เปนที่สงั เกตหรือนารังเกียจแกบุคคลทั่วไป แลวอาหารที่ทานคายออกมาทันทีที่
รูสึกอรอยนี่แหละ ทีเ่ ปนมวลสารอยางหนึ่งในการนําไปรวมผสมเปนเนื้อพระ
สมเด็จของทาน การคายอาหารที่มีรสอรอยกอใหเกิดกิเลสนี้ แสดงใหเห็นวา
ทานเจาประคุณสมเด็จ เปนผูมีสติคอยพิจารณาอยูตลอดเวลา จึงสามารถ
รูเทาทันและจับกิเลสของตัวเองไดวา เมื่อใดมีความโลภ ความโกรธ ความหลง
นับวาทานไดปฏิบัติจิตอยูตลอดเวลา แมแตในเวลาฉันภัตตาหาร จึงไมตอง
สงสัยวา เหตุใดทานเจาประคุณสมเด็จ จึงทรงไวซึ่งกิตติคุณความวิเศษ
นานาประการ

วิธีฝกเทศน
การฝกเทศนของทานเจาประคุณสมเด็จ นับวาแปลกแหวกแนวไมมีใคร
เหมือนและไมเหมือนใคร ทานฝกเทศนที่กุฏิวัดระฆังฯ ดวยการเริ่มตนวา ตอง
หัดเปนคนบา ทานขึ้นไปนั่งบนโตะ สมมติวาเปนธรรมาสน แลววาดมโนภาพ
วา “ขานี้เวยสมเด็จโต เหนือสรรพพระในสยาม กําลังเทศนใหฟง” สมมติวา

อมตเถระ   ๕๕ 
หมาที่อยูในกุฏิ แมวที่อยูในโบสถเปนคนหอมลอมกําลังคอยฟง เทศนเขาไป
เรื่อย ๆ แลวก็ตั้งมโนภาพบอกตัวเองวา
“เวลานี้คนตั้งลานตั้งแสนตั้งหมื่น กําลังจองเราอยู เราเทศนไป ๆ เทศน
เรื่อย ๆ แลวเราก็ตองสรางมโนภาพปลุกใจตัวเราเองวา อุย เขาวาเราเทศนดี
เวย ตบมือใหญอยูแลวโวย คือ ตองหัดเปนคนบากอน....”

สมเด็จเข็นเรือ
เจาประคุณสมเด็จเปนพระที่พูดจาสุภาพ จะจากับคนทุกคน ไมวาไพร
ผูดี จึงมีผูเคารพนับถือทานไปทั้งบานทั้งเมือง และมักไมใครขัดศรัทธาใครงาย
ๆ ใครนิมนตงานอยะไร ทานก็ไปใหเขาทั้งหมด
คราวหนึ่ง ชาวสวนราษฎรบูรณะนิมนตไปเจริญพุทธมนตที่บานของเขา
ซึ่งตองนั่งเรือเขาไปในคลองเล็ก ๆ สายหนึ่ง เวลาน้ําน้าํ แหงติดกนคลอง ทาน
เจาประคุณสมเด็จกับศิษย ๒ คน ตองชวยกันเข็นเรืออยูกลางคลอง ชาวบาน
เห็นเขาก็ตกใจ รองเอ็ดอึงวา “สมเด็จเข็นเรือ ๆ “ ทานจึงตะโกนบอกเขาวา “ฉัน
ชื่อขรัวโตจะ สมเด็จทานอยูวัดระฆังฯ โนนแนะ”
(ขอนี้มีอธิบายวา พัศยศและตราตั้งสมัยสมเด็จนั้น ทานเอาไวที่วัดระฆัง
ฯ ไมไดเอาติดตัวขรัวโตมาดวย)

ไปไมทัน
อีกคราวหนึ่ง เปนงานใหญมาก คือพระราชพิธีโสกันตลูกเธอพระองค
หนึ่งในพระบรมมหาราชวัง สังฆการีวางฎีกาอาราธนาทานเจาประคุณสมเด็จ
ไปสวดมนตเย็นรวมกับพระราชาคณะรูปอื่น ๆ เชนเคย จะดวยเหตุใดไม
ปรากฏ สมเด็จไปไมทนั เจริญพระพุทธมนตเย็นในวันนั้น

อมตเถระ   ๕๖ 
 พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาฯ จึงตรัสเชิงสัพยอกตอเจาประคุณสมเด็จ
วา “ขรัวโตนี่ไมใสใจตอหนาที่ราชการเอาเสียเลย ทําอยางนี้ในหลวงถอดเสียดี
ไหม?”
พอสวดมนตเสร็จ และ ถวายพระพรลาแลว เจาประคุณสมเด็จหาไดเอา
พัดยศกลับไปดวยไม พนักงานชาวสังฆการีคิดวาทานลืม จึงรีบฉวยพัดยศวิ่ง
ตามเอาไปคืนให สมเด็จยอนถามเอาวา “นี่พอคุณ เปนอะไรหรือจึงมาตั้ง
สมเด็จกันงาย ๆ ฉะนี้ เมื่อตอนถอดทานก็ถอดกันในวัง จะมาตั้งกันขางถนนได
กระไร?”
เจาพนักงานสังฆการีตองรีบนําความขึ้นกราบบังคมทูลใหทรงทราบ พอ
วันรุงขึ้น พระสงฆรับพระราชทานฉันภัตตาหารเสร็จ รัชกาลที่ ๔ จึง
พระราชทานพัดยศคืนใหดังเดิม แลวถวายไตรแพรอีกหนึ่งไตรเปนของแถวพก

พิจารณามหาพิจารณา
ทานเจาประคุณสมเด็จพระพุฒาจารย (โต) พรหมรังษี เปนพระเถระ
ยอดอัจฉริยะ ยากจะหาผูใดเสมอเหมือน ทานเจาประคุณสมเด็จแสดงใหเปนที่
ประจักษในคราวที่แสดงธรรมตอหนานักปราชญชาวตางประเทศ ซึ่งรอบรู
ศาสนาเปนอยางดี ในกาลครั้งหนึ่ง สมเด็จเจาพระยาประสาทใหทนายมา
อาราธนาสมเด็จพระพุฒาจารย (โต) ไปแสดงรูในสิ่งที่ถูกที่ชอบดวยโลกและ
ธรรมในพุทธศาสนาอีกภาษาหนึ่งในนามประเทศสยาม ครั้นสมเด็จพระพุฒา
จารยไดยินคําอาราธนาจึงรับวา ฉันยินดีแสดงนักในขอเขาใจ
ทนายกลับไปกราบเรียนสมเด็จเจาพระยาประสาทวา สมเด็จที่วัดรับ
แสดงในเรื่องใหรูความผิดถูกทั้งปวงได
พอถึงวันกําหนด ทานเจาประคุณสมเด็จพระพุฒาจารย (โต) ไปถึงที่
ประชุม นักปราชญทั้งหลายยอมใหนักปราชญของไทยออกความกอนในที่

อมตเถระ   ๕๗ 
ประชุมปราชญ ขุนนางทั้งปวงก็มาประชุมฟงอยูดวย สมเด็จเจาพระยา
ประสาทจึงอาราธนาสมเด็จที่วัดระฆังฯ ขึ้นบัลลังกแลวนิมนตใหแสดงทีเดียว
สมเด็จพระพุฒาจารย (โต) ก็ออกวาจาสําแดงขึ้นวา
“พิจารณา มหาพิจารณา พิจารณา มหาพิจารณา พิจารณา มหา
พิจารณา พิจารณา มหาพิจารณา พิจารณา มหาพิจารณา” กลาวพึมพัมสอง
คําเทานี้สักชั่วโมงหนึ่ง สมเด็จเจาพระยาประสาทลุกขึ้นจี้ตะโพกเจาประคุณ
สมเด็จแลวกระซิบเตือนวา “เจาคุณขยายคําอื่นใหเขาฟงบางซิ”
สมเด็จทานตะโกนดังกวาครั้งแรกขึ้นอีกชั้นหนึ่ง ขึ้นเสียงวา
“พิจารณา มหาพิจารณา พิจารณา มหาพิจารณา พิจารณา มหา
พิจารณา”
พิจารณา มหาพิจารณา อธิบายวา การของโลกก็ดี การลองน้ําเรียบ แต
น้ําขาง ๆ กระเซ็นบางเพราะคลื่นฟากขางเรือทั้งสองโตเปนตลิ่งที่เดียว พระ
ธรรมถาวรขณะนั้นทานเปนพระครูปลัด ไดไปรวมกับเจาประคุณสมเด็จในครั้ง
นั้น ไดเห็นสิ่งอัศจรรยเลาวา ใจทานไมใครดีเพราะไมมีอะไรเกาะเหนี่ยว แต
สมเด็จพระพุฒาจารย (โต) ยืนนิง่ โบกพัดเฉย คนเรือก็แจวเฉยเปนปกติจนเขา
ปากน้ําเมืองเพชร ทานจึงเขาเกงเอนกาย ชาวปากอาวเมืองเพชรเกรงบารมี
สมเด็จโตมาก ถึงกับยกมือทวมหัวสรรเสริญคุณสมบัติของเจาประคุณสมเด็จ
พระพุฒาจารย (โต) วา เจาประคุณรูปนี้สําคัญมาก แจวเรือฝาคลื่นลมกลาง
ทะเลมาไดตลอดปลอดโปรงปราศอุทกันตราย

จุดไตเขาจวน
เมื่อพระบาทสมเด็จพระพุทธเจาหลวง รัชกาลที่ ๕ เสด็จขึ้นครองราช
สมบัติ ในป พ.ศ. ๒๔๑๑ นั้น มีพระชนมพรรษาเพียง ๑๕ ป ๑๐ วันเทานั้น ยัง

อมตเถระ   ๕๘ 
ทรงพระเยาวนัก จึงตองมีสมเด็จเจาพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ (ชวง บุนนาค)
อัครมหาเสนาบดี ผูใหญในขณะนั้น เปนผูสําเร็จราชการแผนดิน
วันหนึ่งเจาประคุณสมเด็จก็จุดไตลูกใหญเขาไปหาสมเด็จเจาพระยาใน
จวนของทาน ยามกลางวันแสก ๆ อีกเชนเดียวกัน สมเด็จเจาพระยาจึงถามวา
มีประสงคอันใดหรือ จึงถือไตเขามาหากระผมเชนนี้
เจาประคุณสมเด็จตอบไมออมคอมเลยวา “อาตมภาพไดยินวา ทุกวันนี้
แผนดินมืดมัวนักดวยมีคนคิดรายจะเอาแผนดิน ไมทราบวาเท็จจริงจะเปน
ประการใด ถาเปนความจริงแลวไซร อาตมภาพก็ใครจะขอบิณฑบาตเขาเสีย
สักครั้งหนึ่งเถิด”
สมเด็จเจาพระยา อึ้งไปนิดหนึ่งกอนจะตอบวา “ขอพระคุณเจาอยาได
วิตกเลย ตราบใดที่กระผมยังมีชีวิตอยูฉะนี้ จะไมใหแผนดินนั้นมืดมัวหลนลงไป
ดวยจะไมมผี ูใดแยงแผนดินไปไดเปนอันขาด”
ทานเจาประคุณสมเด็จบอกวา เพื่อความสบายใจ ใหสมเด็จเจาพระยา
ไปสาบานตัวตอพระแกวมรกตในวัดพระแกว ภายหลังตอมาทานผูสาํ เร็จ
ราชการแผนดินเปนขาราชการผูหนึ่ง ที่จงรักภักดีตอสถาบันพระมหากษัตริย
และมีสวนผลักดันใหการบริหารราชการแผนดินกาวเขาสูยุคใหม

สรางพระสรางวัด
ในปลายรัชสมัยรัชกาลที่ ๔ สมเด็จพระพุฒาจารย (โต) พรหมรังษี ได
เขาเฝาฯ เพื่อขอพระราชทานพระบรมราชานุญาตใชที่ดินในเขตอําเภอไชโย
แขวงอางทอง เพื่อสรางพระพุทธรูปองคใหญหนาตักกวาง ๘ วา ๗ นิ้ว สูง ๑๑
วา ๑ ศอก ๗ นิ้ว กออิฐถือปูนประทับนั่ง ปางมารวิชัย ถวายพระนามวา พระ
มหาพุทธนันท และสรางวัดไว ณ ที่นั้น เพื่อเปนการรําลึกถึงถิ่นกําเนิดของทาน
เจาประคุณสมเด็จ (โยมบิดาและโยมมารดาพบกัน) โดยตั้งชื่อวัดนี้วา วัดเกตุ

อมตเถระ   ๕๙ 
ไชโย พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวรัชกาลที่ ๔ ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ
พระราชทานพระบรมราชานุญาตประทับตราแผนดินและตราพระราชบัญญัติ
วิสุงคามสีมา ถวายสมเด็จพระพุฒาจารย (โต) เพื่อสรางวัดเกตุไชโย อุทิศกุศล
แกโยมบิดา และสนองพระคุณโยมมารดาที่ทุกขทรมานอุมครรภและคลอด
ตลอดจนกลอมเกลี้ยงเลี้ยงดูสั่งสอน สอนเดิน ณ ตําบลแหงนี้
ชวงปลายชีวิตของทานเจาประคุณสมเด็จ ทานเดินทางไปหลายแหงทั่ว
ประเทศ และสรางอนุสรณไว เชน
๑. พระพุทธรูปนอนใหญที่วัดสะตือ ต. ทาหลวง อ. ทาเรือ จ.
พระนครศรีอยุธยา เปนพระพุทธไสยาสนกออิฐถือปูน องคพระยาว
๑ เสน ๖ วา สูง ๘ วา ฐานยาว ๑ เสน ๑๐ วา กวาง ๔ วา ๒ ศอก
สรางเมื่อพุทธศักราช ๒๔๑๓
๒. พระพุทธรูปนั่งที่วัดพิตเพียน (วัดกุฎีทอง) จังหวัดพระนคร เปนพระ
กออิฐถือปูน ปางมารวิชัย หนาตักกวาง ๔ วา ๓ ศอก
๓. พระพุทธรูปที่วัดกลาง ต. คลอดขอย อ.โพธาราม จ.ราชบุรี เปน
พระพุทธรูปยืนปางอุมบาตร ทําดวยอิฐถือปูน สูง ๖ วาเศษ เลากัน
วา สถานที่แหงนี้เดิมเปนปารกชัฏ ทานเจาประคุณสมเด็จไดเอา
เงินตราเกา ๆ มีคาโปรยเขาไปในปา ชาวบานยานนั้นรวมกันถางปา
จนราบเรียบเตียนโลง เพื่อหาเงินดังกลาว จึงสามารถสราง
พระพุทธรูปยืนองคนี้ได ตอมาไดกลายเปนสํานักสงฆ และเปนวัดใน
ที่สุด
๔. เจดียวัดละครทํา ที่แขวงบานชางหลอ เขตบางกอกนอย ฝงธนบุรี
เปนเจดียนอน ๒ องค หันฐานเขาหากัน หางกันประมาณ ๒ ศอก
ปจจุบันชํารุดทรุดโทรมมาก องคดานใตถูกรื้อทําลายไปนานแลว

อมตเถระ   ๖๐ 
 องคดานเหนือก็แทบจะไมเปนรูปรางเสียแลว เนื่องจากถูกคนขุด
คนหากรุพระสมเด็จ
๕. รูปปนแทนโยมตาและโยมแม สรางกุฏิ ๒ หลัง อยูดานทิศใตของวัด
อินทรวิหาร กออิฐถือปูน หลังคามุงกระเบื้อง ขนาดเทากัน กวาง ๑
วา ยาววาครึ่ง ปนรูปแทนโยมตาเปนรูปพระสงฆนั่งขัดสมาธิ หนาตัก
กวาง ๒๔ นิ้ว อยูกุฏิหลังซาย สวนแทนโยมมารดาปนเปนรูปภิกษุ
นั่งขัดสมาธิ หนาตักกวาง ๒๓ นิ้ว ประดิษฐานอยูกุฏิหลังขวา
๖. หลวงพอโต วัดอินทรวิหาร ที่ตําบลบางขุนพรหม กรุงเทพมหานคร
เปนพระพุทธรูปยืนอุมบาตร สูง ๑๖ วาเศษ ทานเจาประคุณสมเด็จ
สรางไดประมาณ ๙ วาเศษ ทานก็ถึงแกมรณภาพเสียกอน ตอมา
หลวงปูแดงไดกอสรางเพิ่มเติมจนเสร็จสมบูรณ

สรางพระสมเด็จ
โดยที่เจาประคุณสมเด็จ ทานเชี่ยวชาญในดานวิปสสนาธุระยิ่งนัก
กอปรดวยพระเมตตาบารมีสูงยิ่ง เมื่อทานเจริญชนมายุแกกลาเปนพระมหา
เถระแหงยุคสมัยแลว ก็ไดปรารภเหตุวา มหาเถระแตปางกอนนั้น มักจะนิยม
สรางพระพิมพจํานวนมาก บรรจุลงไวในปูชนียสถานตาง ๆ เพื่อเปนการสืบ
อายุพระพุทธศาสนา และเพื่อใหพุทธศาสนิกชนคนรุนหลังไดกราบไหวบชู า
เปนการเจริญพุทธานุสติ ปรารภเหตุดังกลาวนี้ เจาประคุณสมเด็จ จึงไดลงมือ
สรางพระพิมพรุนแรกขึ้นมีจํานวน ๘๔,๐๐๐ องค เทากับจํานวนพระธรรมขันธ
เปนพระสมเด็จรุนแรกที่เรียกกันวา “ทรง ๓ ชั้น”
ตอมาเจาประคุณไดสรางรุนสองขึ้นอีก ที่เรียกกันวา “ทรง ๗ ชั้น” เพื่อ
นําไปบรรจุไวที่วัดไชโยวรวิหาร จังหวัดอางทอง อันเปนวัดที่ระลึกถึงโยมมารดา
ของทาน แตรุนนี้สรางไมครบจํานวน สมเด็จไดบอกแกนายเทศ ชางแกะสลัก

อมตเถระ   ๖๑ 
พระ บานอยูหลังตลาดบานขมิน้ ติด ๆ กับวัดระฆังฯ วา รุนนี้คงจะทําไมครบ
จํานวน ๘๔,๐๐๐ พระธรรมขันธตามที่ตั้งใจไวเสียแลว เพราะคงจะถึงแก
มรณภาพลงเสียกอน เนื่องจากสังขารสูงวัยมากแลว ทานจึงใหเอาพระคะแนน
รอยคะแนนพัน จากการสรางรุนแรกเอามาบรรจบรวมกัน แลวนําไปบรรจุไวที่
วัดไชโย จังหวัดอางทอง ตามที่ตั้งใจไวจนครบบริบูรณ

พระสมเด็จองคแทเปนอยางไร
ผูชํานาญการเฉพาะพระเครื่องสมเด็จกลาวไววา พระสมเด็จองคแทจริง
นั้น หมายถึงพระที่สมเด็จโตทานสรางไว สมัยที่ยังมีชีวิตอยู ระหวางป พ.ศ.
๒๓๕๐ ถึง พ.ศ. ๒๔๑๕ เทานั้น สวนชุดอื่น ๆ ที่ใชผงสมเด็จมาผสม หรือ
กระทําพิธีอัญเชิญดวงพระวิญญาณสมเด็จมาประทับทรงระหวางปลุกเสก คง
ไดชื่อเพียง “พระตระกูลสมเด็จ” หรือ “แบบสมเด็จ” เทานั้น
เฉพาะกรุที่ทําโดยเอาผงสมเด็จไปผสมนั้น ยืนยันกันวามีเพียง ๓ กรุ
เทานั้น คือ
๑. กรุวัดใหมอมตรส กรุนี้มีประวัติเลาไววา “เสมียนตราเจิม” บิดาของ
พระอักษรสมบัติ บานอยูตําบลบางขุนพรหม ไดสรางพระเจดียองค
ใหญหนึ่งองคขึ้นที่วัดนั้น เพื่อเปนที่บรรจุอัฐิธาตุสกุลวงศ ประสงคจะ
สรางพระสมเด็จบรรจุไวในพระเจดียนี้ดวย จึงไปขอผงจากเจา
ประคุณสมเด็จไดมาครึ่งบาตร ประกอบพิธีสรางที่วัดอินทรวิหาร ตอ
หนาเจาประคุณสมเด็จ ซึ่งเสมียนตราเจิมไดนิมนตเจาประคุณใหมา
ฉันเพลในงานนี้ดวย
๒. กรุวัดพลับ มีพระภิกษุรูปหนึ่ง ไมทราบนามฉายา อยูท ี่วัดราชสิทธา
ราม (วัดพลับ) เขาใจวาจะเปนเพื่อนสหธรรมิกของเจาประคุณ
สมเด็จนั่นเอง ไดออกธุดงคไปตามปาเขาลําเนาไพร ไดวานยาชนิด

อมตเถระ   ๖๒ 
 ตาง ๆ มามากมาย กลับมาแลวก็มีความคิดจะสรางพระพิมพขึ้น
เชนกัน จึงไปขอผงพระจากเจาประคุณสมเด็จ แตไดมาเพียง
เล็กนอย นํามาผสมกันสรางเปนพระพิมพเนื้อแข็ง สีขาวนั่งขัดสมาธิ
มีทั้งขนาดเล็กและใหญ มีทั้งพิมพพระนอน และพิมพ ๒ หนา แต
เปนกรุที่หายากมาก ปจจุบันนี้แทบจะหาดูกันไมไดเสียแลวฃ
๓. กรุพระสมเด็จปลนั ธน กรุนี้มีคําเลาบอกของเจาคุณพระธรรมถาวร
(ชวง จันทโชโต) ศิษยกนกุฏิของเจาประคุณสมเด็จ เลาไววา
หมอมเจาสมเด็จพระพุฒาจารย (ทัด) วัดพระเชตุพน เมื่อขณะยัง
ดํารงสมณศักดิ์ที่ “พระพุทธุปบาทปลันธน” และยังสถิตอยู ณ วัด
ระฆังฯ ไดทรงขอผงพระจากเจาประคุณสมเด็จ นําไปผสมกับผงดํา
ของทานสรางเสร็จแลว ไดนําไปบรรจุไวในพระเจดียมุมพระอุโบสถ
ดานตะวันตกเฉียงใต ซึ่งตอมาทางคณะกรรมการวัดระฆังฯ ไดทํา
การเปดกรุไปแลว
เรื่องนี้ ทานเจาคุณพระเทพญาณเวที (ละมูล สุตาคโม) วัดระฆัง
ฯ เลาเสริมวา ไดคน พบพระสมเด็จปลันธนอีกกรุหนึ่งบนเพดานหอ
ไตร มีทั้งที่สมบูรณและชํารุดจํานวนมาก จึงไดคัดเอาองคที่ชํารุดมา
ปลุกเสกสรางขึ้นใหม โดยประกอบพิธีปลุกเสกในพระอุโบสถวัด
ระฆังฯ เมื่อ ๒๓ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๙๕ โดยเกจิอาจารยผูทรง
วิทยาคมรวม ๑๐๘ รูป พระสมเด็จปลันธน ชุดนี้เปนพระปางสมาธิ
มีทั้งชนิดนั่งองคเดียวบาง ๒ องคและ ๓ องคบาง นั่งในมานแหวก
เจดีย ๒ องค สีดําเจือขาว เนื้อเหมือนปูนซิเมนต

พระสมเด็จแทมี ๗๓ ชนิด

อมตเถระ   ๖๓ 
 พระอาจารยขวัญ วิสิฐโฐ วัดระฆังฯ อางวา ไดยินมาจากคําบอกเลาของ
เจาคุณพระธรรมถาวร (ชวง) ศิษยกนกุฏิรุนแรกของเจาประคุณสมเด็จวา พระ
สมเด็จซึ่งสรางจากมือทานแท ๆ นั้น มีรวมอยูดวยกัน ๗๓ ชนิด แตเทาที่สืบ
ทราบไดในปจจุบันนี้ มีเพียง ๒๙ ชนิดเทานั้น
เลากันมาอีกวา พระสมเด็จรุนแรกสุด ชนิดทรง ๓ ชั้น มี ๓ อยางคือ สี
ดํา มีคุณวิเศษทางคงกระพันชาตรีม สีขาว มีกลิ่นหอม แกโรคภัยตาง ๆ และสี
ขาวไมมีกลิน่ ใชทางเมตตามหานิยม ทั้ง ๓ อยางนี้มีขนาดเดียวกัน คือ กวาง
๔.๑ ซม. สูง ๖.๑ ซม. โดยนายเทศชางแกะสลักพระ บานอยูห ลังตลาดบาน
ขมิ้น เปนผูทําแมพิมพให และเมื่อเจาประคุณสมเด็จสรางพระพิมพรุนแรกนี้
สําเร็จลงแลว ทานใหพระองคแรกแก “นางเอี่ยม” แมคาขายน้ําพริกเผาและกุง
แหงในตลาดบานขมิ้นเปนคนแรก ซึ่งนางเอี่ยมก็ตําหนิตรง ๆ วา มีขนาดใหญ
เกินไป เจาประคุณสมเด็จก็ยอมรับวาจริง แตบอกวารุนแรก ๆ นี่ตองทําใหใหญ
หนอย ตอมาภายหลังเห็นวาสรางขนาดใหญเปลืองผงมาก จึงไดสรางขนาด
เล็กในเวลาตอมา

วัสดุที่ใชสรางพระ
ทานเจาประคุณพระเทพญาณเวที (ละมูล สุตาคโม) วัดระฆังฯ อางคํา
บอกเลาจาทานเจาคุณพระธรรมถาวร (ชวง) ซึ่งเปนพระฐานานุกรมของเจา
ประคุณสมเด็จอีกตอหนึ่งวา
การสรางพระสมเด็จของเจาประคุณนั้น ทานใชปูนขาวเปนหลัก ผสม
ดวยเกสรดอกบัว ขี้ไคลใบเสมา น้ําออย, เนื้อ และ เปลือกกลวยน้ําละวา,
น้ํามันตั้งอิ้ว, ขี้ธูปในพระอุโบสถ ปูนและดินกรุตามพระเจดียเกา ๆ เศษอาหาร
และชานหมากที่สมเด็จฉันแลว ผงจากใบลานเผา, วานวิเศษตาง ๆ และผง

อมตเถระ   ๖๔ 
วิเศษในทางแคลวคลาด และเมตตามหานิยม จากผงดินสอ ซึ่งเจาประคุณ
เขียนอักขระตัวขอมในเวลาลงเลขยันตตาง ๆ
เมื่อเวลาจะสรางนั้น สมเด็จมีดินสอเหลืองแทงใหญอยูแทงหนึ่ง จะให
นายนอย ซึ่งเปนงอยและอาศัยอยูกับทานมานานแลว เลื่อยดินสอเหลือง
ออกเปนชิ้นเล็ก ๆ แลวลงประสมกับเปลือกกลวย เจือดวยน้ําผึ้งบาง น้ําออย
บาง ตําจนละเอียดดีแลว จึงใหนายนอยกับพระธรรมถาวร (ชวง) ชวยกันพิมพ
พระลงบนแมพิมพที่ “ชางเทศ” เปนคนแกะใหใหม เปนแมพิมพขนาดเล็ก รูป
หลังเบี้ยฐาน ๓ ชั้น เสร็จแลวใสบาตรไวเก็บในกุฏิชั้นใน แลวทําพิธีปลุกเสกวัน
ละ ๓ ครั้ง คือ เชา กลางวัน และหัวค่ํา จนพอแกความตองการ จึงคอยเอาออก
แจกจายแกผูประสงคตองการ
ตอมาพิธีปลุกเสกพระสมเด็จเปลี่ยนแปลงไปบางกลาวคือ สมเด็จไดเอา
บาตรพระที่ใสพระพิมพไวจนเต็มแลวนั้นไปตั้งไวที่หอสวดมนตหนาพระพุทธรูป
ประธาน แลววงสายสิญจนจากพระประธานไปยังที่บาตรพระ อาราธนาภิกษุ
ทั้งปวงที่มาเจริญพระพุทธมนตในระหวางเขาพรรษาวา “ชวยกันปลุกเสกพระ
ของฉันดวย” ทําเชนนี้ตลอดฤดูกาลเขาพรรษานั้น ครั้นครบกําหนดไตรมาส
แลว สมเด็จก็เอาพระที่ปลุกเสกครบกระบวนความแลวไปบรรจุไวตามเจดีย
ของวัดตาง ๆ เชนวัดชีปะขาว (วัดศรีสดุ าราม) วัดตะไกร ที่แขวงกรุงเกา, วัด
ระฆังฯ และวัดไชโยที่จังหวัดอางทอง เปนตน
ผูชวยในการสรางพระสมเด็จฯ นั้น นอกจากทานเจาคุณพระธรรมถาวร
(ชวง) และนายนอย (งอย) ๒ คนที่กลาวมาแลว ก็ยังมีอีกหลายคนที่ชวยกันคือ
๑. พระภิกษุพวง ๒. พระภิกษุภู (ตอมาคือหลวงปูภู วัดอินทร เกจิอาจารยชั้น
ยอดอีกองคหนึ่งของเมืองไทย) ๓. พระภิกษุแดง ๔. พระภิกษุโพธิ์ ๕. สามเณร
เล็ก และ ๖. หลวงบริรกั ษโรคาพาธ แพทยหลวงในรัชกาลที่ ๔ ซึ่งมีบานอยูใกล

อมตเถระ   ๖๕ 
วัดระฆังฯ เวลาวาง ๆ ก็มักจะชวยเจาประคุณในการสรางพระพิมพชุดตาง ๆ
อยูเสมอ

ลักษณะพระสมเด็จแท
พระอาจารยขวัญ วิสิฐโฐ วัดระฆัง ฯ อธิบายลักษณะพระสมเด็จเนื้อแท
ไววา จะตองมีองคคุณวิเศษ ๕ ประการ ดังนี้
๑. ดําปนแดงเจือเหลือง หรือเหลืองออนดุจงาชางและสีอิฐ
๒. มีนําหนักเบากวาพระพิมพอื่น ๆ ทั้งสิ้น
๓. เนื้อละเอียดออน ชื้นคลายเปยกน้ําอยูเสมอ แตแข็งแกรง มีวัตถุเล็ก ๆ สี
ดําหรือแดง ฝงอยูกับสวนหนึ่งสวนใดของพระทุกองค
๔. แตกเปนลายงาชาง หรือลายสังคโลก
๕. เมื่อหยิบเอาองคพระขึ้นดวยอาการสํารวม จะเกิดญาณหยั่งลึกสํานึกรู
ดวยตัวเองทันทีวา นี่คอื พระสมเด็จเนื้อแท
เกจิอาจารยที่รูจริงในเรื่องพระสมเด็จอีกทานหนึ่งคือ พ.ต.ต.จําลอง มัลลิกะ
นาวิน แนะนําไววา พระสมเด็จแบงออกเปน ๕ ประเภท คือ เนื้อผง. เนื้อ
กระเบื้อง (ดินเผา), เนื้อชิน (โลหะผสม). เนื้อเงินและเนื้อตะกั่วถ้ําชา
เฉพาะเนื้อผงยังมีแบงออกไปอีกเปน ๑. เนือ้ ชานหมาก ๒. เนื้อผงใบลาน
๓. เนื้อโปงเหลือง หรือ เนื้อกลวยหอม ๔. เนื้อกระยาสารท ๕. เนื้อขาวสุก ๖.
เนื้อปูนน้ํามัน ๗. เนื้อเกสรดอกไม ๘. เนื้อหินลับมีดโกน ๙. เนื้อขนมถวยฟู ๑๐.
เนื้อขนมตุบตั้บ ๑๑. เนื้อปูน ๑๒. เนื้อผงแปงขาวเหนียว
เรื่องราวของทานเจาประคุณสมเด็จ (โต) ที่นาสนใจมีอีกมากมาย แตสิ่งที่
ควรแกการกลาวถึงคือ จริยาวัตรของทานเจาประคุณ ซึ่งถือปฏิบัติมาตั้งแต
ทานบรรพชาเปนสามเณร จนกระทั่งไดรับสถาปนาแตงตั้งที่ สมเด็จพระพุฒา
จารย ทานเจาประคุณสมเด็จมีสัจจะในการประพฤติปฏิบัติเปนกิจวัตรดังนี้ ไม

อมตเถระ   ๖๖ 
วาฝนจะตก ฟาจะรอง อากาศจะหนาว ตีหา ทานจะตืน่ ทันที อาบน้ําชําระกาย
แลวสวดมนตนั่งสมาธิ ๑ ชั่วโมง เวลา ๐๖.๐๐ น. ออกบิณฑบาต แมวา วัง
หลวงจะจัดอาหารมาถวาย ทานก็จะออกบิณฑบาตเพื่อโปรดสัตวตามรอยพระ
สมณโคดม แลวกลับมาตักน้ําใสตุมถึงจะฉันอาหาร ปกติทานเจาประคุณ
สมเด็จจะฉันอาหารเพียงมื้อเดียว เวนแตตดิ นิมนตไปฉันบานญาติโยม เวลา
๑๑.๐๐ น. ถึง ๑๒.๐๐ น. เปนเวลสําหรับราชการกิจนิมนต ทานเจาประคุณ
สมเด็จเปนผูถวายคําแนะนําราชกิจบางประการที่พระเจาอยูหัวทรงปรึกษา
โดยฝากมาพรอมปนโตอาหารที่นําถวายจากพระราชวังทุกวัน
ทานเจาประคุณสมเด็จอยูเบื้องหลังการชวยเหลือค้ําชูประเทศชาติ
โดยเฉพาะเรื่องเอกราชของชาติในยุคที่ฝรั่งลาเมืองขึ้น ซึ่งดําเนินนโยบายขอ
ปนที่ดินบางสวนของสยามไวใชสอย หากไมใหก็จะไดอางเปนเหตุรุกราน
ประเทศสยาม และยึดเปนเมืองขึ้นเหมือนที่กระทํากับประเทศตาง ๆ มา ทาน
เจาประคุณสมเด็จถวายขอคิดวา “หากเรายกสวนหนึ่งสวนใดของแผนดิน
สยามใหเขาแลว เขายกไปไดก็ไมควรให แตถายกใหเขา โดยที่เขาเอาไปไมได
ก็ควรใหไป เพื่อรักษาแผนดินสวนใหญไว” ซึ่งคําแนะนํานี้ รัชกาลที่ ๔ ทรง
เห็นชอบดวย ทําใหประเทศชาติสงบสุขมาจนปจจุบัน
เลยเวลาจากเที่ยง ทานเจาประคุณสมเด็จจะปดประตูขลุกอยูในกุฏิ เลน
และคุยกับสุนัข หรือไมก็อานหนังสือแตงตํารา บางทีก็ใชเวลากดพิมพพระ
เครื่องไปเรื่อย ๆ ถึงเวลา ๑๓.๐๐ น. เปนเวลาออกรับแขก มีคนพลุกพลานขอ
ความชวยเหลือดวยเรื่องจิปาถะ ทานเจาประคุณสมเด็จไมเคยขัด ทานมี
เมตตาชวยเหลือเจือจานเสมอ เมื่อมีทางชวยได พอถึงเวลา ๑๕.๐๐ น. หมด
เวลารับแขก ไมวา จะเปนใคร เจานายใหญโตแคไหน ทานเจาประคุณสมเด็จ
(โต) จะเชิญออกจากกุฏิหมด จากนั้นทานก็จะปฏิบัตวิ ิปสสนากรรมฐานจนถึง
เวลาสองทุม จากนั้นทานก็จะทําราชกิจที่สงมาปรึกษาจนถึงตีหนึ่งถึงจะเขาจํา

อมตเถระ   ๖๗ 
วัด ในชวงออกพรรษาถางานวาง ราชกิจมีนอย ทานจะออกธุดงคยังจังหวัดตาง
ๆ และสรางปูชนียวัตถุดังที่ปรากฏใหเห็นในปจจุบัน
ทานเจาประคุณสมเด็จเคยติดการฉันหมาก แตพอถึงอายะ ๖๒ ป ทาน
เลิกฉันหมาก แลวเปลี่ยนจากการจับไมตะบันหมากมาเปนการบริกรรมชัก
ลูกประคําจนถึงอายุ ๘๔ ป ๒ เดือน ๕ วัน ทานเจาประคุณสมเด็จถึงแก
มรณภาพ เมื่อเวลา ๒ ยาม วันที่ ๒๒ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๑๕ ตรงกับ วันเสาร
แรม ๒ ค่ํา เดือน ๘ ปวอก ณ หอสวดมนตวดั ระฆังโฆสิตาราม........

นามธรรมเปนปจจัยใหมขี ันธ ขันธเปนปจจัย

ใหถึงธรรม ธรรมเปนปจจัยใหถึงนิพพาน

สมเด็จพระพุฒาจารย (โต) พรหมรังษี

อมตเถระ   ๖๘