Genetyl<a

owieka Rozwiązywanie
problemów
medycznych

Bruce R. Korf

Przekładpod redakcją
Andrzeja Pawlaka

Dla
Shel/ex Jessiki, Katie WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN
WARSZAWA 2003
• „
-- - • •- ------- - ... ... „ „

Dane orygina!u Spis treści

Bruce R. Korf
HwnanGenetic.s
A Probkm-BasedApproach
Second Edition . IX
Przedmowo do drugiego wyclonia ..... . . . . . . . . . . . - . . . . . . . . . . . . . . •.. .. - . .. . ...

© 2000 by Bruce R. Korf Przedmowa do pleMSZ8gO wydania .. .. . . . . . . . . . . .. · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · X

. . . . . . . . . . XI
This edition is publisbed by arrangement with BlackweU Science Limited, Oxford Wstęp ... ... . . .. ·· · · · · · ···· ··· ··· · - · · · · · · · · · · · · · · · · ... .. ' ..

1. Wroctzone blędy metabolizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . · - . · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 1

3
Zespół tłumaczy 1.1 Albinizm oczno-skórny . . . . . . . . . . . • . . · · - . . • · · · · · · • · • · · · · · · · · · · · · · · · · · · · ·

;~ s~ ·„.·.·.·. ·.·.::.·.·. . ·. ·. ·. ·.·. ·. .„. „. ·. ·. ·.·.·.·.·~

Il.aheła l.iweń (rozdz. 5, 6, 8, 9) „ . .
Andnej L. Pawlak (Przedmowy, Wstęp, Odpowiedzi na pytania, ro7.dz. 7, 10 -częsc, Słowruczek. - część)
MikołajPawlak: (rozdz. 2, 4)
Ewa Strauss (rozdz. 1, 3, 10 -część, Slowniczek - część)

1.7 Mutacje w genie tyrozynazy .. . . . . . . . . .. . · .. · · · · · · · · • · • · · · · • · · · · · · · • • · · · · · 26

1.8 Heterogennoóć genetycma albinizmu . . . . . . . . . . . . . . . . · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · • · · · 29
Okładkę i strony tytułowe projektował Edwin Radzikowski-Kotosiński 1.9 Korelacje genoly!>-fenotyp w albinizmie oczno-skórnym .. ...•.•. · • · · · · · · · • · · · · · · • · · · · 32
1.10 Diagnostyka molekularna wrodzcmych błędów metabolizmu ... ... ..•. · · · · · • · · · · · · · • · · · · 33

Redaktor Małgorzata Yamazaki 1.11 Leczenie wrodzonych błędów metabolizmu . . . . . . • . • . . . . . . . . . • - · · · - · • · · · · · • · · · · · 36

~~:::~~::?:·:·:·:·:-::·:·:·: ·:·:·:·:·:·: ·:·:·: ·:·:·:·:··:·:·:·: ·:·: ·:·: · : ·:·:·:·: ·:·:·:·:·:·:·:·:·~

Podręcznik akademicki do towany p°izcz Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu
2. Mutacje genów słruktUlolnych . . . . . . . . . . . . . . . . . · . · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 47
2.1 Wrodzona lamliwość kości (ruteogenesis impetfecta). . . . .. · · · · · · • · · · · • · · · · · · · · · 49
2.2 DziedziC"lenie autosomalne dominujące . . . . . . . • · · · · - · · · · · · · · · • • · · · · · · · · SO
2.3 Podstawy biochemiczne wrodzonej łamliwości kości . . . . . . . . . . . · · · · · · • · · · · • • · • · · · · · · 55
ZA Geny kolagenu . . . . . . . . . . . . . . . . • . · · . . · · · · · · · · · · · · · · · · · · · • • · · · · · · · 59
2.5 Sprzężenie między genami kolagenu a wrodzoną łarnliwoocią kości . . . . . . . • · • .. · · · · • · · · · · · · 62
Copyright © for the Polish edition by Wydawnictwo Naukowe PWN SA 2.6 Podstawy genetyczne wrodzonej łamliwości kości . . . . . .. . . . . · · • · · · · · • · · · · · · · · · · · · · · 66
Warszawa 2003 2.7 Mysi model wrodzonej łamliwości kości . . . . . · · · · • · · · • · • · · · · · · • · · · · 67
2.8 Korelacje genolyj>-fenotyp we wrodzonej łamliwości kości . . . . ..•• • . · · • · • • · · · · · · • · · · · · · 69
2.9 Mozaikowooc somatyczna w mutacjach kolagenu . . . . . . · . · · · · · • • · · · · · • • · · · · · · • · · · · · 70
2. IO 1nnc choroby związane z uszkodzeniami kolagenu . . . . . . . . . . . . - . • • · · · · · · • · · · · · · · • · · · 71
2.11 Leczenie chorób I.Iran.ki !ącznej •. . . . . . .. . . . . . . . . .. • · · · • • • • · · · · · · • · · · · · · • · · · 74

t~~::.:~j:: ::::: :: ::::::: :::: ::::: ::: :::: : : :: ::::: :::E

ISBN 83-01-14075-5

Wydawnictwo Naukowe PWN SA

ul. Miodowa 10, 00-251 Warszawa 84
tel. (O-prefiks-22) 69 54 321 3 Genom ezlowlel<a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . · . · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · ·
faks (O-prefiks-22) 69 54 031 • 3.1 Mukowiscydoza . . . . . . . . .. · · . · · · · · · · · · · • · · · · · · · • · · · · · · · · · • · · · • S6
e-mail: pwn@pwn.com.p! 3.2 Genetyka mukowiscydozy . . . . . . . . . . . • . . . . • • • · · · • · · · · · · · · • • · · · · · · • • · · · · · · 86
http://www.pwn.pl
 Spis treści VII
VI Spis treści

3.3 Mapowanie genu warunkującego mukowiscydozę . . . . _ . . . . . . . . . . . . .. • . . . . . . . . . . . _ .. 88 ~:~ ~==~o::i:i:a=:::!.j· : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : :

3.4 Diagnostyka mukowiscydozy wykoaystująca analizę sprzężeń . . . . . . . . . .. . _ _ .. . • . . . . . . . .. 94 6.8 Opieka nad chorymi z wadami cewy nerwO-Wej .. . . . . • . . . . . . . . . . ••.. . . . . • _ . . . • • _ .. 225
35 Nierównowaga sprzężeń . . _ . . . . . . . . . . . _ . . . . . . . . • . . . . . . . _ • . . . . . . . . . . _ . . . 101 6.9 Uwarunkowania genetycznie powszechnie ..ystępujących chorób . . . . . . . . . . . . . . . _ . .• __ • .•. 226
3.6 Sklonowanie genu warunkującego mukowiscydozę . . . . _ .. . . . .. _ . _ •. . _ . . . . . . _ . . . . . . 103 Geoetyka w praktyce medycznej . . . . . . . . . . . . .. • . . . . . . • . . . . . . . . . _ .•. • .• . . . . . 217
3.7 Wykrywanie mutatji w genie CFTR _ . . . . . . . . . . . . _ . . • . . . . . • •. . _ . • . . . . . . • _ ... . 108 Z perspektywy . . . . . . _ . _ . . . . . 230
3.8 Leczenie mukowiscydozy .. . . . • . . . . . . . . . . • .. . .. •. ... _ . . . . , . . . . . . . . • ... .. 113 Opis przypadku klinicznego . . . . . . . . . . . • • . . .. ... .. • • .• .. - •. . . . • . . 229
3.9 Projekt Poznania Genomu Człowieka . . . . . . . . , . . . . . . , . . . . . . . . . . _ .. _ • . . . _ , . . 117
3.10 Diagnostyka prcimpłantacyjna mukowiscydozy . . . . . • • . • . • . _ . . •.. _ .. , .. . . . . _ . . . . . . 121
Genetyka w praktyce medycznej . . . . . . . . . . . . . . • • . . . • • • .. • . . . . . • . . . . . , . . . . .• 100 7. ~e.~~~~~~~.: :::::::::::: : :::::: :: ::: :: :: ::: : :::: :: : :: : :~~
Z perspektywy .•.. . . . . . ·. . . . . • . . • _ . . . . . . . . ... . . . . . . • _ . . . • . . . . . . . . . . . 122 7.2 Dziedziczenie cech przekazywanych przez matkę. . . . . . . . . . . • . . . . , . . . . . . • . . . . . . . . . . 240
Opis przypadku klinicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . • . . . . • . . . . . . • . . . . • . . . . . 121 7.3 Niewydolność energetyczna mitochondńów w MERRF . . . . . . . . . . . . .. . . . _ . _ . . . . . . . . . . 243
7.4 Heteroplazrnia . . . _ . • . . . . • . . . . . . . . . . . . . . . • . . . . . . . . • • . . . . . . , . . . . . • . -. . 246
4. Dziedzk:zenle spnętone z chromosomem X . . . . . . . . .. _ • . . . • . . . . _ • . . . . . • . . _ . . . . . 132 7.5 Inne choroby mitochondrialne . . . . . . . . . . . . • . . . . • . _ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
4.1 Dystrofia mięśniowa Duchenne'a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . • . . . . • .. . . . . . . . . . . .•. 134 7.6 Leczenie chorób mitochondrialnych . . . . . . . . . • . . . . . . .. . . . ....... . . . . . . . .. . . . . 251
4.2 Dziedziczenie recesywne sprz.ęi.one z chromosomem X . . . . . . . . . . . . . _ . . . . . . . . . . . . . . . . 134 7.7 Polimorfizm mitocbondńalnego DNA . . . . . . . . • . . .. • . . . . . . . . .. . . . . . . . , . . . .. ... 254

~;:a~~~-~~~~:::::::::: :::::::::::::::::::::::::::::.:::~~
4.3 Inaktywacja chromosomu X . - . _ . . . . . . . . . . . .. . . . . . ... • •.. .•..• .. . . . . . . ... 138
4.4 Mapowanie genu DMD . . . . . . . . _ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . • . . . . . . . . . . • . . . . . 143
45 Klonowanie genu DMD . . . . . . . . . . . ... . . . . _ .... ·.. . _ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 Opis przypadku klinicznego. . . . . . . . . _ . . . . _ • . . . . . . . . . . . . . • _ . . • . . . . • . . . . . . . 255
4.6 Dystrofina- białkowy produkt genu DMD . . ..... ..... . .. _ ..... , .... _ . . . . . . • . . . 149
4.7 Molekularne podstawy dystrofii mięśniowych Duchenne'a i Beckera .. . . . . .. . . . . __ • . . . . . . .. 150
4.8 Diagnostyka molekularna dystrofii mięśniowych Duchenne' a i Beckera . . . . . . . . . . . _ . • . . . . . . 154 8. ~~ri:oi:~
_: :::::::: :::: :::: :::: :::: :: ::: :::::: ·..· ·. ·..· .· . . . . . .„ ...259
261
4.9 Wykrywanie nosicielstwa delecji w genie dystrofiny . . . . . . . . . . . . . . . . . . • . . . • . . . .. .. .. 158 8.2 Genetyka siatkówczaka złośliwego . . . . . . . . • . . . • . • . . . • . . • . . . . . _ . . • • . . . . . . • . . . 262
4.10 Patogeneza i leczenie dystrofii mięśniowych _ . . . . . . . • . . . . • . . . . • . . . . . . . . . . . • . . _ .. 160 8.3 Gen siatkówczaka złośliwego . . . . _ . . . . . . . • .. . . • . . ..• .. _ . . . . . . . . . . • . . . •• _ . _ 264
Genetyka w praktyce medycznej . _ . . . . . . . . _ . . . . . • . . . . • . . . . • . . . . . . • . . . . . . . _ 158 8.4 Klonowanie genu siatkówczaka złośliwego _ . . . . . . . . . _ .. .. . . . . ..• . . . . . . • • . . . • . . . 267
Z perspektywy . • . . . . . . . . . . . _ . . . . . • . . . . . .•.. ..••. • . •.. _ . . . • . . . . . . . . . 162 8.5 Onkogeny „ „ • . „ .. „ „ . „ . . . • „ „ . .. „ 270
Opis przypadku klinicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . • . . • .. .. , . . . . . . . . . . . , . . . 162 8.6 Prawidłowa
rola protoookogenów . . . . . . . . . . . . : : : : : : : : : : : : : : : : : : . .•• . _ . . . . . . 273
8.7 Molekularne podstawy onkogenezy . . . . . . . . . . . . . . • . . . . . . .. •• . . . .. . • . . . . . . . 276
5. Chromosomy I aberracje chromosomowe .. _ .. . . . . . . . . .• - . . . . • .. .. .. . . . . . . 171 8.8 Genetyka a leczenie nowotworów . . . . • . . . . . . • . . . • • . , .. _ . . . . . . . . . . . . • . . . . . . . 278
5.1 Noworodek z zespołem wad wrodzonych . . . . . .. . . . . . . - .. . . . . . . . . • . .. .•. • . . . . . 173 Genetyka w praktyce medycznej . . . . . • . . . . . • '. . . . . . . . • . . . . . . 281
5.2 Analiza cnromosomów . . . . .- .. . ..• - . . . . . . . .. .• - . . . • . . . . • • . . . . . • . . 173 Z perspektywy . . . . . . . . . . . . . . . • • . . . . . • • . . . • . • . . . . . . . . . . . 282
5.3 Subtelne aberracje chromosomowe „ „ „ „ „ . „ „ • . „ „ „ „ „ „ „ „ . 178 Opis przypadku klinicznego . „ . „ . • „ • __ „ • _ „ „ „ „ . •. „ 284
5.4 Aberracje strukturalne chromosomów. . . . ... _ • . • • • . . . . . . 182
S.5 Rozdział mejotyczny zmienionych cnromosomów . . . . . . . . . . . . . . 185
9. Genetyko rozwoju. . . . . . . . . . . . . . . . . .. . .. ... . ..•. .. . . .. _ .•. . . • . .•. . 292
:i! . . . . • . . . . . . . 188
S.6 Diagnostyka prenatalna aberracji chromosomowych . . . . • . . . . . . . • . . . .• .. 9.1 ZespółWaardenburga . . . . . . . . . . . . . . .. • .. .• •. _ . '.'.93
l 5.7 Mozaikowość chromosomowa
190 9.2 Mapowanie genu determinującego zespól Waardenburga. . . . . . . • .. .. . . . • . .. . . . . 294
<
'
·.~
5.8 Korelacje genotyp-fenotyp . .. . . . . . . . . .. . .. . _ • . . . . . . . . • . . . . . •... 192 9.3 Identyfikacja genów kandydujących . . . . . . . . . . . . . . • . . . . . • , . . . . • .. •. . 297
:~
·.~
5.9 Piętno genomowe . . . . . . . . . . . . . _ . . . . . _ ...• .. . . . . . . . • _ . . . . . . . . • • . . . . 197 9.4 Gen warunkujący zespół Waardenburga . . . . . •. . _ • • .... .. 298
Genetyka w praktyce medycznej . . . . . , . . ..• _. . . . _ . . . . . . . . ... . . . . . . .. . 192 .. 300
9.5 Induktory różnicowania . . .
Z perspektywy . . . . . . . . • . . . . . . . . . • . . . . . . . . . 198 9.6 Dysmorfologia człowieka . . . . „. 303
Opis przypadku kliniczoego . . . . . . . • • . . . . . . . . . . . . • . . . . . . . . . . . . 200 „ . 302
Genetyka w praktyce medycznej .
Z perspektywy . . . . . . . . . , . .. 306
6. Ozledzlczenlewlełoczynnikowe . . . . . . . . . . . . . . . . .... . ... .... _ . . . . . . . . . . . _ ... 212 Opis przypadku klinicznego „ „ . „. 305
6.1 Wady cewy nerwowej . . . . • . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . .• . _ . 214
6.2 Ryzyko wystąpienia wad cewy nerwowej u kolejnego dziecka tych samych rodziców .. . • . .. . , .. 216 10. Genetylco populacyjno ... . . . . . . ... .. .• . . . . . - . . . . 314
63 Dziedziczenie wieloczynnikowe . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . • . . . 218 10.I Talasemia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . •. . • • . . . . . . • . . . 316
6.4 Progowy model dziedziczenia wieloczynnikowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . _ .. _ . • . . . . . . .. 219 10.2 o.ęstość talasemii w populacji . . 318
6.5 Diagnootyka prenatalna wad cewy nerwowej . . . . . . . . . . . • . . . _ . _ . . .• • . . . . . • . . . . . . . 220
VIII Spis treści
103 Badania przesiewowe w kierunku talasemij • • . .
. ........• . . .
iny . . . . . . • . . . .
10.4 Mutacje w genach kodujących łańcuchy hemoglob
. . . . . . • . . .
10.5 Polimorf izm genetyczny . . . . • . . . • . . . . . . . .
. . .. , • . . . . . . .
10.6 Nowe sposoby leczenia talasemii . . . • . . • . . .
. . . . . . . . . . .
Genetyka w praktyce medycznej . . . . . . • . . . . .
z perspektywy . . . . . . . . . . • . . • . . . . • . . . . .
• •. . . . . . .
Opis przypadk u kliniczne go . . . . . . • . • . . . . . . . •. . . • •. . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Odpowie dzi na pylanla . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Slownlczelc . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . ..
. . . . . . . . . . . . . . .. .. . .. ... . .. . . . . ..
. . . . . . . . . . . . . . . . ... ... ... .. . ..
Indeks . . . . . . • . .. . . . .. . . . . . . . ...
.• •.• . • • . . . • • . . . . • . . 319
•. • . . . . . . . .• •. . . . . . . 321
Prz edm owa do drugiego wyd ani a
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326
. . . • . . .. . . . . . •..• . . . 333
. • . . • . • . . . . . • . . . . . . . 322
. . . . . . • • . . . • • . . . . . . . 334 do tej, z jaką obecni lekarze interpretują wyniki badań
Nawet najbardziej optymistyczne prognoz y dotyczące
. • , . . . . • . . • . • . . • . . . . 337 hematol ogicrnyc h lub biochemicznych.
tempa postępu wiedzy na temat genetyki człowieka
W drugim wydaniu tej książki zachowa no styl i or-
przedsta wione w pierwszym wydaniu tej książki nie zakłada,
. 344 ganizację jej pierwszego wydania. Autor nadal
dotrzymaJy kroku rzeczywistym przełomom. Hanno-
że najlepszą metodą uczenia się jest rozwiązy
wanie
nogram prac zmierzających do poznani a ludzkieg o
problemów, co oznacza podjęcie zadania, a następnie
347
genomu został zrealizowany szybciej niż zakładano,
poznawa nie podstaw naukowych pozwalających na je-
doniesie nia o odkryciach genów odpowie dzialnyc h za
go rozwiązanie. Ponieważ najważniejsze problem y nie
. . . ... . 357 choroby dziedziczne pojawiają się tak regularn ie, że tym samym
przyciągać zmieniły się od czasu pierwszego wydania,
wręcz spowszedniały; uwagę zaczynają
niezmien ione pozostają prezento wane tematy i przy-
głównie czynniki genetycz ne determinujące
pow-
padki. Nowe wydanie różni się od pierwszego głównie
szechnie występujące choroby. PrzydatnoSć genetyki
uaktualn ieniami tekstu tam, gdzie opubliko wane zo-
dla medycyny ciągle nie jest dostatec znie docenio na,
się po- staJy ważne nowe informacje. Do każdego rozdziału
choć ostatnio także pod tym względem sytuacja
dodano czc;ść Genetyka w praktyce medycznej. Tek-
prawia. Genetykę zwykło się uważać za naukę o aad-
sty te umieszczono w ramce - zawierają one rozwa-
ko występujących choroba ch. Obecnie przyjmu je się, wiedzę ge-
ii, do żania i zalecenia, w jaki sposób wykorzystać
że genetyka stanowi integralną częSć onkolog
netyczną "' codzienn ej praktyce.
czego prqczyn ila się wiedza o osobnicz ej podatności
Na apel wystosowany do czytelnik.ów w pierwszym
na nowotwory, a także wyniki badań wrażliwości no-
wydaniu tej książki liczni spośród n.ich odpowiedzieli
wotworó w na terapię, poznani e patogen ezy chorób
bardzo przydatnymi sugestiami. Dzięki poprawk om
nowotworowych oraz opracow anie nowych sposobó w
zasugerowanym przez moich kolegów badaczy oraz
ich leczenia. To co się stało w onkologii, stopniow o
studentó w i czytelników z całego świata tekst ten został
obejmuj e inne działy medycyny, takie jak kardiolo gia
istotnie wzbogacony. Jestem wielce zobowiązany za te
i neurolog ia, a ostatecz nie rozszerzy się na całą medy-
interpre to- uwagi i z zaintere sowanie m oczekuję kontynuacji na-
cynę. Dzisiejsi studenci medycyny uczą się
ą podobną szego dialogu po drugim wydaniu tego podręcznika .
wać wyniki badań genetycznych z biegłości B.R.K.

Prze dmo wa do pierwszego wyd ania
Jesteśmy ~wiadkami rewolucyjnych przemian zarówno
w medycynie, jak w genetyce. Pie1WSZa stoi w obliczu
niebywałego wzrostu kosztów leczenia i stara się zna-
leźć rozwiązanie tego problemu, druga doświadcza
nadzwyczajnego rozkwitu technik badawczych . Nowe
modele praktyki medyCZJJej większe znaczenie przy-
wiązują do lecznictwa pieIWSZego kontaktu oraz do
działań profilaktycznych. Rozkwit wiedzy o genetycz-
nych podstawach najczęściej występujących chorób
sprawi, że genetyka będzie odgrywała podstawową rolę
w nowej medycynie. Studenci medycyny stoją więc
obecnie przed podwójoym wyzwaniem: opanowani a
ogromnego zakresu wiedzy oraz zdobycia umiejętności
rozwiązywania problemów , która stanowi podstawę dla
ustawicznego dalszego kształcenia, co oznacza przy-
swojenie sobie licznych technik w tym zakresie.
Tradycyjna edukacja medyczna, której podstawę
stanowią wykłady, nie zaspakaja już potrzeb związa­
nych z realizaLją nowych programów kształcenio­
wych. Na takich uczelniach jak Uniwersyte t Harvarda
podstawą studiów medycznych stalo się nauczanie
rozwiązywania problemów . W programac h tych wy-
klady są zblokowan e z konsultacja mi i zajęciami po-
święconymi zagadnieni om związanym z praktyczny mi
problemam i. Blok zajęć trwa 6-12 tygodni. Jeden
z bloków jest poświęcony genetyce, embriologi i i bio-
logii rozrodu; prezentowa na książka obejmuje część
genetyczną tego bloku.
Impulsem do napisania niniejszej książki była po-
trzeba przedstawie nia zestawu problemów klinicznych
z zakresu genetyki, w czasie jej pisania okazało się fed-
nak., że może się ona stać punktem "Yiścia do zmiany
sposobu nauczania genetyki. Gdy genetyka jest przed-
miotem wykładanym wszystkim studentom medycyny
w kontekście historii tej nauki, zwykle referuje się ge-
netykę cech dziedziczonych zgodnie z prawami Men-
dla. cytogenetykę, genetykę molekularną i inne dzialy
tej ~uki. Tymczasem silą nowoczesnej analizy na po-
z10m1e molekularn ym jest mO'Żliwość wyjaśnienia ob-
ser...atji i problemów klinicznych w ścislych katego-
riach molekularn ych mechanizm ów powstawania za-
burzeń.. Formułowane są obecnie niezmiernie nośne
koncepcje na temat struktury i funkcjonow ania geno-
mu człowieka- wiedza ta powinna jak najszybciej zo-
stać włączona do nowych programów nauczania. Takie
techniki jak analiza rodowodów oraz klonowanie ge-
nów należy obecnie uważać jedynie za narzędzia; ce-
lem staje się wyjaśnianie mechanizm ów powstawan ia
wrodzonych wad metaboliczn ych.
Jestem ogromnie wdzięczny wszystkim studen-
tom, nauczycielo m akademick im i kolegom, którzy
świadomie bądź bezwiednie pomogli mi w znalezieniu
ostateczneg o kształtu tej książki. Kursy, jakie prowa-
dziłem na pierwszym roku studiów medycznyc h na
Uniwersyte cie Harvarda pomogly mi zorientować się,
jakie rozwiązania są skuteczne, a jakie nie. Wiele za-
wdzięczam współpracy z kolegami uczestniczącymi
w tworzeniu programu zajęć w ramach bloku genety-
ki, embriologii i biologii rozrodu, gdzie rodził się
kształt programu nauczania skierowane go na roz-
wiązywanie problemów , w szczególności Philipowi
Lederowi, Danielowi Federmano wi, Elizabeth Hay,
Betsy Williams, Saheli Garib i Elizabeth Armstrong.
Liczni koledzy oceniali fragmenty mojego tekstu
i propouowa li mateijały do ilustracji (co zostato od-
notowane w podpisach pod rycinami). Fragmenty mo-
jego tekstu oceniali Alan Beggs, Peter Byers, Antonio
Cao, Jonathan Fletcher, Uta Francke, Donald Johns,
Mark Korson, Harvey Levy, Cynthia Morton, Richard
Parad, Reed Pyeritz, Cliff Tabin, David Whiteman,
Mary Ellen Wolt! oraz Joseph Wolfsdorf. kh liczne
sugestie i propozycje poprawek nie uwolniły mnie od
mojej części pracy, ale znacznie poprawiły precyzję
i komunikatywność tekstu. Na podziękowanie zasłu­
gują również liczni redaktorzy ")'dawnictw a Black-
weU Science -zarówno za nakłonienie mnie do pod-
jęcia się tego zadania, jak i za nieustające zachęty do
jej kontynuacj i oraz wielką cierpliwość. Pragnę wy-
mienić Victorię Reeders, Coleen Tra}nor, Kathleen
Broderick i Joy Ferris Denomme.
Procesów nauczania i uczenia się nie sposób
oddzielić. Jeśli rozwiązania zastosowan e w tej książ­
ce okażą się skuteczne, mogą one zapoczątkować
dalszy proces jej doskonalen ia, jeśli tylko jej użyt­
kownicy zechcą podzielić się swoimi uwagami z au-
torem.
B.R.K
Wstęp
koncepcji, zgodnie z którą gen ste-
Genetyka zajmuje się mechanizm ami przekazywa nia dziej podstawow ej
a mutacja genu może prowadzić
cech biologicznych z pokolenia na pokolenie oraz zasa- ruje syntezą enzymu,
enzymu i w konsekwen cji do
dami ekspresji genów u osób, które je odziedziczyly. do niedoboru aktywności
Otociaż korzenie tej nauki sięgają doś-.viadczeń Men-
· przer...ania szlaków metabolicz nych, poświęcony jest
W rozdziale tym wprowadzo no pojęcie
dla prowadzony ch w latach szeSćdzlesiątych XIX wie- rozdział 1.
ia autosomaln ego recesywneg o i wyjaś­
ku oraz nie odległych od nich w czasie narodzin biologii dziedziczen
komórki, nowoczesna genetyka rozwijała się głównie niono
molekularn e mechanizm y mutacji. Mechaniz-
w wieku XX. Genetyka ma długie tradycje łączenia ob- my dziedziczen ia dominującego omówiono w rozdzia-
seJWacji klinicznych z podstawow ymi badaniami labo- le 2 na przykładzie mutacji genów kodujących białka
e. W rozdziale 3 opisano nowe podejście
ratoryjoymi. Kulminacją tego procesu było powstanie strukturaln
procesy biologiczne są do poznania genu, w którym zasadnicze znaczenie ma
biologii molekularn ej, w której
a następnie ich ustalenie jego lokalizacji w genomie. Następnie w roz-
poznawane wpierw aa poziomie genów,
dziale 4 omówione zostało dziedziczen ie sprzężone
produktów - bialek i funkcji białek na poziomie orga-
z płcią oraz koncepcja inaktywacji chromosom u X.
nizmu. Technologi a rekombinac ji DNA ostatnio oka-
Rozdział 5 poświęcony jest omówieniu chromosom ów
zała się przydatna do określania struktury i działania
i aberracji chromosom o")'ch. Dziedzicze nie cech
genów. Celem badań stało się poznanie całego ludzkie-
uwarunkow anych wieloczynn ikowo wstalo przedsta-
go genomu. Realizacja tego celu pociągnie za sobą re-
wione w rozdziale 6. Chociaż badania te są stosunko-
wolucyjne zmiany w rozumieniu rozwoju i fizjologii
wo słabo zaawansow ane, dają nadzieję na wyjaśnienie
człowieka. Z wjrnieniony ch względów genetyka odgry-
h i ża­ mechanizm ów patogenezy powszechn ie występu­
wa obecnie centralną rolę w naukach medycznyc
ść jących chorób, takich jak choroby serca czy cukrzyca.
den lekarz nic może sobie pozwolić na nieznajomo
Uwzględniono również niedawno podjęte badania
jej praw i sposobów wyjaśniania chorób.
o się chorób uwarunkow anych mutacjami genomu mito-
Tradycyjnie nauczanie genetyki sprowadzał
chondrialne go (rozdział 7). Badania mitochond rial-
do prezentacji wydzielonych działów tej nauki, takich
nego DNA doprowadz ily do odkrycia nowej kategorii
jak genetyka cech dziedziczon ych zgodnie z prawami
chorób, w których zaburzone są procesy wytwarzan a
Mendla, cytogenetyk a, genetyka molekularn a i gene-
energii. Genetyczae uwarunkow ania nowotworó w
tyka populacyjn a. Podejście to odzwiercie dla wpraw-
oraz somatyczne zmiany genetyczne wstały przedsta-
dzie chronologię gromadzen ia wiedzy w tej dziedzi-
wione w rozdziale 8. Rozdział 9 zajmuje się gene-
nie, uniemożliwia jednak jej pełne zintegrowa nie z in-
tyczną regulacją procesów rozwoju osobniczeg o,
nymi dyS<.)'plinami. Najlepszym świadectwem znacze-
a rozdział 10 - genetyką populacyjną .
nia współczesnych badań molekularn ych jest możli­
ów tłumaczący ch zjawiska Każdy z rozdziałów zaczyna się opisem przypad-
wość poznania mechanizm
ku klinicznego, a postępy w diagnostyce i przebieg te-
wcześniej ane metodami genetyki klasycz-
zaobser...ow
rapii przedstawi one są jako il_u stracja praktyki me-
nej i dotychczas nie wyjaśnione.
zupełnie odmienną dycznej w powiązaniu z prezentacją koncepcji gene-
Powyższe tezy uzasadniają
przyjętą w ni- tycznych leżących u ich podstaw. Rozdzialy kończą się
formę prezentacji genetyki medycznej
opisem przypadku innej choroby dla zilustrowan ia
niejszej książce . Każdy z kolejnych dziesięciu roztlzia-
skali problemów klinicznych w referowany m dziale
lów koncentruj e się na wybranym podejściu badaw-
enia no...ych idei badaw-
czym stosowanym we współczesnej genetyce. Najbar- genetyki oraz przedstawi
 Xll Wstęp

czych . Naucza nie genetyki jest wyzwaniem dla

dydak-
-
nie inform acji genetycznej w komórk ach z DNA
RNA do bialka. W tym ujęciu uwidacznia się powiąz
przez
a­ ~odzone błędy me tab oliz mu
tyka również z powod u szybkiego rozwoju tej dziedzi funkcją
nie między dziedziczoną cechą a zmienioną
ny i konieczności nadążania za postępem badań.
Pre- ostat-
o organiz mu. Właśnie w tym obszarz e dokona no
zentacj a przypa dków opisywanych na końcu każdeg i lecze- PRZEGLĄD ZAGADNIEŃ
nio największych postępów w rozpoz nawani u
rozdzialu ma zachęcać do dalszeg o pogłębiania
wie- u
niu chorób . Trzecie ujęcie dotyczy etyczne go aspekt oczne>-skórny (OC/>V?
dzy w zakresi e przedm iotu. stala I. I Albinizm oczno-skómy Czym jest abinizm
na genetyki medycznej. Od czasu, kiedy genety ka
Genety ka w medycynie może być ujmow ana ny, problem y molne recesy wne Czym charakteryzuje się
się nieodłącznym składnikiem medycy 1.2 Dzledziczenle auloso
tr.ey różne sposoby i każdy z nich wstał uwzględniony etyczne podnos zone w odniesi eniu do genety
ki stają dziedziczenie autaso malne recesywne?
w w ko-
w sposob ie prezen tacji poszczególnych temató się w równym stopniu także problem
ami etycznymi 1.3 Wrodzone błędy mełabolizmu W jaki sposób
niewłaściwe działanie
prze-
lejnych rozdziałach. Pierws ze ujęcie to kwestia medycyny. Ujęcie genetyc zne poszer za nawet
o do- enzymu prowadzi do powsta nia zaburzeń bioche
miczny ch I dlacze go
ej
kazywania cech w rodzina ch. Zjawis ko to najłatwi datkow y wymiar kwestie etyczne w medycynie,
wpro- te zaburzenia są zazwyczaj dziedziczone autosam
alnłe recesywnie?

zrozumieć, badając przeno szenie cech

uwarun kowa- a przyszłych sposób zmiany w DNA
­ wadzając problem uwzględniania zdrowi 1.4 Chemiczne podstaw y dzledzlczenlo W jaki
nych jednog enowo i związanych z rzadko występu pokoleń. Zwrac-anie uwagi na proble
my etyczn e po- prowadzą do zaburzeń w wyfwor
zanlu białek?
częściej jednak
jącymi odmian ami genów. Coraz łcenia
e i po- winno być integra lnym elemen tem wykszta Klonowanie genów Podstawowe technik! Izolowa
nia i oczyszczc:rila
przedm iotem badań stają się bardzie j złożon medycz nego we wszystkich specjalnościach, szczegó
l- 1.5
ie genów .
wszech nie występujące cechy, co umożliwia zdobyc nie jednak ważne jest to w odniesi eniu do naucza
nia
sklonowano ten gen
wiedzy pozwalającej na poprawę zdrowi a szerszy
ch 1.6 Klonowanie genu tyrozynazy W jaki sposób
grup populacji. Drugie ujęcie genetyk i to przekaz
ywa- genetyki. I czego się dzięki temu dowiedzieliśmy?
tyrozynazie prowadzą do wystąpienia
1.7 Mutacj e w genie tyrozynazy Jak zmiany w
albinizmu?
„ 1.8 Heterogenność g-iyc zno albinizm
u Jakie są znane rodzaje mutacj i w genie
tyrozynazy?
skórnym Jak różne rodzaje mutacj i
1.9 Korelacje genotyp..lenołyp w olblni2mie oczna-
zą do odmien nych fenotyp ów?
w genie prowad
metabolizmu Jak poznan ie struktury
I. IO Diagnostyko moleku larna wrodzonych błędów
genów wspom aga diagnostykę mutacji?
łlzmu Jakie typy leczeni a - medyc znego
1.11 Leczeni& wrodzonych błędów melabo
- stosuje się we wrodzo nych błędach metabo lizmu?
lub genety cznego
Zebran ie wywiad u rodzinnego
Genety ka w praktyc e medyc znej
Z pe!$p8 klywy Życie z albinizmem

Opis przypa dku kliniczn ego Zaburzenia metabo liczne w dwóch pokole niach

składników odżywczych nie mialy informa

cji genetycz-
'\"l !}jaśnienie mechanizmów genetycznej kontrol i nej umożliwiającej wytwarzanie enzymó w potrzeb
nych
VV procesów biologicznych było najważniejszym do syntezy tych związków. Wcześniej, w pierwsz
ym
osiągnięciem nauki w XX wieku. Podstaw
owy fakt, że
ł na podsta-
białek, dziesięcioleciu XX wieku, Garrod wykaza
geny zbudow ane są z DNA i kodują strukturę te-
esiątych. Od tego wie badań rodzinn ych występowanie cech o charak
wyjaśniono na początku lat pięćdzi
i- rze genetycznym, które określił jako nwrodr one błędy
czasu uwagę skupion o na molekularnych mechan ci do
o prze- metabo lizmu", czyli dziedziczny brak zdolnoś
zmach aktywności geoów. Pierwsze wzmianki .
pochodziły z ba- przepro wadzan ia ważnych reakcji biochemicznych
pływie informacji od genów do białek poświę cony wyjaśni eniu dro-
Rozdzi al ten będzie
ją reakcje bio-
dań enzymów - białek, które katalizu historii
Tatum gi od genów do enzymów. Zaczni emy od
chemiczne. W latach czterdziestych Beadle i -
nie dziecka z albiniz mem - wrodzo nym błędem metabo
udowodnili, że szczepy grzybów Neurospora, które a.
nych lizmu opisany m po raz pierwszy pnez Garrod
mogly rosnąć na podłożu pozbawionym okre§lo

L
,.
• ·············----
------------------
2 1. Wrodzon e błędy metabollzrnu
Po krótkim opisie jednostki klinicznej i jej podstaw
biochemicznych, zapoznamy się ze sposobem przeno-
szenia tego zabur~enia jako cechy autosomalncj rece-
sywnej. Będzie to pierwszy z podstawowych typów
dziedziczenia mendlowskiego, który zostanie przed-
stawiony. Gdy powrócimy do biochemicznych pod-
staw albinizmu, wyjaśni się, dlaczego zaburzen ia me-
tabolizmu uwarunkowane genetycznie są zazwyczaj
dziedziczone jako cechy recesywne. Biochemia nie
wyjaśnia mechanizmów prowadzących do powstawa
- że Katie
nia mutacji, które warunkują obniżenie aktywności
enzymu. Dla zrozumienia tych procesów konieczne
jest określenie sekwencji genu kodującego enzym -
w tym przypadku tyrozynazy, której brakuje w jednej
z form albinizmu. Ustalenie sekwencji genów jest mo-
żliwe dzięki ich klonowaniu. Opisane zostaną podsta-
wy tego procesu, jak również sposoby charakteryzo-
wania sklonowanych genów.
Jak informacje te mogą nam pomóc w lepszym
zrozumie niu zaburzeń takich, jak albinizm? Zobaczy-
··-·- -
----~----------· -·--·-
my, w jaki sposób identyfikowane są mutacje gene-
tyczne u osób chorych i jak wiedza ta staje się pod-
stawą do opracowa nia testów genetycznych dla pacjen-
tów i członków ich rodzin. Tego rodzaju badanie ma
ograniczone znaczenie w przypadku rodzin z albini-
zmem, jest ono jednak bardzo ważne w przypadku
osób z innymi wrodzonymi zaburzeniami, zwłaszcza
gdy zaburzenia te stanowią poważne zagrożenie dla
zdrowia.
Od diagnostyki przejdzie my do leczenia, oce-
niając procedur y leczenia zarówno ustalone,
jak
i eksperym entalne, oraz perspektywy terapii gene-
tycznej. Genetyk a w praktyce medyczn ej wskaże
sposoby zbierania wywiadu rodzinnego. Osobiste do-
świadczenia osób chorych na albinizm zebrano
w .części Z perspekt ywy. Rozdział ten zakończymy
omówien iem innego wrodzon ego blędu metaboli -
zmu, które wprowadzi nas w pewne zagadnie nia
zdrowia publiczn ego związane z przesiewowymi ba-
daniami noworod ków.
1.1 Albinizm oczno-skórny
Ben i Unda nlepoko]q się. że Ich roczna córl<a Kafle ma
problem z oczomi. Skupienie wzroku na oglqdany ch
przedmio tach sprawia jej wyraźną trudność. Kiedy
dZiewczy nka porusza oczami. wykonljjq one szybkie
ruchy do tylu i do przodu. Kafle reaguje na~
i potrafijuż uśmiechać się do rodziców. jak się jednak
wydaje. nie rozpozna je Ich z drugiego końca pokoju.
skierował jq
Ben i Unda by6 z Kalie u pediatry. który
ma niebieskie ne przez tyrozynazę. Brak aktywnej formy tego enzymu
do okulisty. Okulista zauważył.
oczy I te w jej siatl<ówce brok barwnika . Ze względu
nie skóry i włosów
na bardzo jasne zaborwle
dziewczynki poprosz.ono, aby obejrzał jq dermalo/ og
(ryc. 1- 1J. Cera I włosy Kalie bytyjaśniejsze nit
u pozostałych czJonków rodziny, co nawet bawiło
jej rodZieów. Przypuszczali oni}ednaf<, że włosy
pociemni ejq Jej z wiekiem. Dennatol og pobrał
dziewczy nce k/Jka wtosów z głowy I wy.słoi je
do badania aktywności tyrozynazy (ryc. 1-2).
W próbce nie wykryto aktywności tego enzymu.
co potwierdzi/o rozpoznanie albinizmu oczno-sk ómego. ny, natomias
l!VCINA 1-1 Dziecko z albinizmem OC1'\C>-sk6m ym o białych
włosach i jasnej skórzeoraz oczach wrożtiwych na światło .
1.1 Albinizm oczno-skórny 3
Albinizm oczno-sk ómy (ang. oculocutaneous al-
binism, OCA) cechuje się całkowitym lub prawie
calkowitym brakiem zabarwienia oczu i skóry, Głów­
nym barwnikiem ciała jest melanina, złożony związek
syntetyzowany przez melanocyty w organellach zwa-
nych melanosomami. Biochemiczny szlak prowadzący
do melaniny zaczyna się od aminokwasu tyrozyny (ryc.
1-3). Jest ona najpierw hydroksylowana do dihyclroksy-
fenyloalaniny (DOPA), a następnie DOPAje st utle-
niana do DOPA-<:hinonu. Obie reakcje są katalizowa-
w melanocytach jest odpowjedzialny za większość naj-
częściej spotykanych typów OCA Osoby dotknięte
tym zaburzeniem nie są zdolne do syntezy DO PA oraz
DOPA-<:hinonu, a tym samym do wytwarzania melani-
ny. Mają one właściwą liczbę melanocytów, ale ich me-
lanocyty nie są zabarwione (ryc. 1-4). Standardowe ba-
danie aktywności tyrozynazy polega na inkubacji świe­
żo pobranych cebulek włosowych z tyrozyną. U
osób
zdrowych w warunkach tych zachodzi synteza melani-
t prty braku aktywności tyrozynazy mela-
nina nie jest wytwarzana.
Melanina, główny barwnik włosów i skóry stano-
wi ochronę przed szkodliwym działaniem światła ul-
trafioletowego. Osoby dotknięte albinizmem są krań­
cowo wrażliwe na oparzeni a słoneczne, cechuje je wy-
sokie ryzyko rozwoju raka skóry. Muszą one unikać
e po·
bezpośredniej ekspozycji na światło słoneczn
przez noszenie nakryć głowy i długich ubrań oraz sto-
sowanie filtrów przeciwsłonecznych.
Ben i Linda dowiedzie U się o albinizmi e i rozumiejq
teraz. d laczego Katie ma jasnq skórę i włosy.
Nie PfZYPUSZCZall jednak. że mote to być przyczyn q
problemó w zdrowotn ych. Trudno im sobie
wytłumaczyć, dlaczego wzrok Katie nie jest
prawidłowy.
:Melaoioa obecna w tęczówce jest odpowiedzial-
na za kolor oczu. Jest to również barwnik siatkówki
i naczvoiówki oka. U osób z albinizmem oczne-sk ór-
nym ~ystępuje niedorozwój plamki żółtej, c:r.ęści oka
o największym zagęszczeniu fotorecep torów, odpo-
wiedzialnej za dobre widzenie najdrobniejszych szcze-
gółów obrazu, W wyniku tego osoby takie mają
obni·
żoną ostrość wzroku (20i200 lub słabszą). Niektóre
z rodzajów oczopląsu (szybkich ruchach gałek ocz-
nych w jednym kierunku i powolnym powrocie do
położenia wyjściowego) mogą być spowodo wane
ob-
 1.2 Dziedziczenie autosom alne recesyw ne 5
4 1. Wrodzo ne błędy metabol izmu

(b)
(a)
,;ę
cebulek włosowych. CebJll<i wJosowe Inkubuje
RYCINA 1-2 Wył<rywalie albinizmu oc:zno-skćmego no podslaw ie badania m oc:zno-skómym
(a). włos pochodz qcy od osoby dofl<nięlej albini2me
w obecności fyrozyny; prawid!Owy włos wytwazo mela'lnęy (b). (D2iękl uJJfZfljT'olcl dr. Wilama CJelllnga . l.Jniwe<Sylel MiMesoły).
iyraz',1)az
nie synte1yzuje tx:uwnl<a z powodu braku aktywnej

órnym. W meianoc ytach rJe widać ~amotoścl z pigment em

RYCINA 1-4 Mikrofotografio skÓ/'f osoby z albinizmem oczno-sk
dr Cynthii Mogro. PafholOgy Services. Boston).
(strzałko) . (Dzięki uprzejmości

tyrozyna
niżoną zdolnością fiksacji wzroku, chociaż nie jest wy-
ych
kluczony wspóludzial innych czynników. Z nieznan
powodó w brak aktywności tyrozynazy zakłóca również
ntigrację włókien neiwow ych tworzących
nerw wzroko-
1-5) -
Jamie'e go 15-lefnl q dziewczynkę Susan (ryc.
oboje o jasnobrązowych włosach i prawidłowym
wzroku. Genety k zebrał dokładny wywiad rodz;nny
.
Ben i Undo byli nieco zdegus towani. kiedy spytał.
czy
mogq być ze sobą spokrewnieni. Nie jest to mażllwe

wy w okresie zarodkowym. Z tego powodu u albinosów (przodk owie Bena pochod zq z Irlandii I Niemie
c.

występuje upoś~}dzeriie przestrz ennego widzeni

a. a Undy z Wioch).
tyrozynaza
3A-dihydroksyfenyloalcnina
Albiniz m oczno-s kómy (OCA) jest dziedzic zony
:.- ~~;;~~'~ ·:·~-.~;··~5
(DOPA)
,
jako cecha autoso malna recesywna. Chore dziecko
jak Katie. jest homozygotą pod względem mutacji
• Biaky;;gmęntacjj
~: j.;m~ Skó;a r~rosv :~ -·

DOPA-c hinon
tc~:~~~~~~. "'i~~1~t:· :~_:i O t- O
Ben I Lindo

1.2 Dziedziczenie autos omcln e

reces ywne
Ben I Unda zostall skierow ani do genetyk o. co
ich
albinizm
zdZiwffo , ponieważ żadne z nich nie cierpi no
ch.
melanin a i zaburze nie to nie występowało w Ich rodzina Rodowó d roclzi'ly Bena i Lindy.
a l!YC91A 1-5
Paro ma jeszcze dwoje dzieci: 3-letnle go chłopc
kafolłro wane PfZB2 enzym tyrozynaz.ę.
RYCINA 1--;i Plerwsz<> dwa etapy biosyntezy melcriny
 __ __ __ _~-~---
~-...___ __ __ __ __ __ _.._....,........___
. ~-
r~·~J!:~ "" -----~-----
ry · ·~·
ywne 7
1.2 Dziedziczenie autos omaln e reces
:J

•
6 l. Wrodz one błędy metab olizmu rodzin rodzic ów
z mutacją fenoty pu. Inni członkowie

il'
!!
w genie kodującym tyrozynazę. Jej rodzic
zygotycznymi nosici elami mutac ji, bez
e są hetero -
klinicznych ob-
albini zm oczne-
jest determ inowa na przez chrom osomy
zna ma chrom osomy X i Y, a kobie ta
somy X. Geny zlokal izowa ne na chrom
X i Y: mężczy­
- dwa chrom o-
osoma ch pici są.
(np. ich rodzeństwo , rodzic e) mogą równi
cielam i, jeśli jedna k zmuto wany allel
pulacj i prawdopodobieństwo, że inni
eż być nosi-
jest rzadk i w po-
krewn i rodzic ów
'l jawów OCA. Nie oczek uje się, że określane jako sprz.ężolU! z płcią
, natom iast geny nie będą homo zygot ami, jest niewie
lkie.
lj ił której ś z rodzin we wcześniejszych
-skórn y wystąp w
sprzężone z płcią są określane
jako autosomal1U.
eniach , chocia ż jest możli we, że Ben i Linda się ujawniła,
pokol
również są nosici elami
Aby mutac ja autoso malna recesywna
lJ mają wielu krewn ych, którzy
obie kopie genu muszą być obecn
e w zmien ionej
b OCA. Ponieważ zmuto wane allele tyrozy
nazy są sto-
bne, aby inni (zmut owan ej) formie. Osobę o fenoty
pie, w którym
uf1 sunko wo rzadk ie, jest malo prawd opodo ujawni ła się cecha recesy wna określ a się jako homo zy-
mogą być nosici elami
członkowie rodzin y, którzy o genu (ryc. 1-6). Ce-
eli OCA. gotę pod wŁględem zmuto waneg Ao
t OCA, również mieli partne rów - nosici
Zacho dzeni e segregacji genety cznej
tłumaczy się chy autoso malne recesy wne pojawi ają się u dzieci, któ-
oboje są nosi-
dalne-go organ izmu rych rodzice mają norma lny fenotyp, ale

•
występowaniem u każdego diploi jeden allel nor-
kiem genów zlo- cielam i - to znaczy każdy rodzic ma
dwóch kopii każdego genu (za wyjąt malny (typu dzikie go) i jeden zmutowany.
Rodzi ce są
Od każdego
kalizowanych na chrom osoma ch płci). hetero zygot yczni . Każdy rodzic z 50%
prawd opodo - A o
każdego ge-
z rodzic ów dziedz iczona jest jedna kopia bieństwem przek azuje do komó
rki rozrod czej aJlel ty-
powst awani a
nu. Kopie genów rozdzielają się w czasie pu dzikiego lub zmuto waneg o, w przyp
adku każdego
i łączą się po-
haplo idalny ch komó rek rozrod czych dzieck a ryzyko, że odziedziczy ono mutac
ję genetyczną A
nown ie w mome ncie zapłodnienia. Pojed
yncze kopie
alleli , Konst ytu- od obojg a rodziców i zacho ruje na określ
oną chorobę
Aa p/erml ci
/ AA Aa Ao AA

poszc zególn ych genów noszą nazwę wynosi zatem 25% (ryc. 1-7). U hetero
zygoty cznyc h "-,._
względem danej cechy
cję genetyczną osobn ika pod ają.
as gdy fizyezny prze- nosicieli wady genefyczne się nie ujawni a
określa się jako genot yp, podcz Allel typu dzikie go jest określany jako
dominu-
fenot yp. W przyp adku człowieka, ce-
jaw tej cechy to
jący w stosun ku do zmuto
waneg o; allel zmuto wany
mogą być przen oszon e jako autos omal ue lub częściej stwier- I recesy wnych olleli
chy zwany jest rece.l)'Wt1ym. Cechy recesy ..ne l!YON A 1-7 5egreg ocjo domln< .jqcych AA oo
sprzężone z płcią, dominują'<e lub recesy wne. Płeć w rodzinie. w której oboje rodzice sq hetero
zygota mi.
oo odzled ziczyta
l!YONA 1-9 Osoba będqco homozygotą
przez oboje rodzicó w.
allel a od swojej prabob ki. przenoszony

~
mogą one nie
dza się u rodzeństwa dzieci chorych, ale
y (ryc. 1-8). Ro-
występować u innych członków rodzin Prawdopodobieństwo, że oboje
partne rzy prze-
ują związanego
dzice będący beroz ygota mi nie wykaz wzras ta nato-

o
nosza ten sam rzadk i zmuto wany allel
miasi, gdy są oni ze sobą spokr ewnie ni i mogli
odzie -
dziczvć te n sam rzadk i allel
od wspól nego przod ka
zostal i spytan i
(ryc. ·1-9). Dlate go też Ben i Llnda
występowania
A Q
o możliwość spokr ewnie nia. Częstość
wieńs twa jest wyż.sz a w rodzin ach z rzadk imi re-
Alei dominujący Allel recesy wny Ao
Aa pokre
uwaru nkow anym i zabur zeniam i. Trzeb a
cesyw nie
k pamię tać. że w przypa dk"ll większości popul acji
jedna

Aa Aa
AA
A o o Q
A A
osoby zdrowe
h eteroz ygota homoz ygota
homozygota y segegocję cechy
l!YONA 1-1 Rodowód pued51awtjąc
osoba chora dorni'lującym.
osoba zdrow a osobo zctow a ootosomalnej recesywnej. A jest allelem
wnym allelem a . a- recesywnym.
genu z <Jomln ujqcym alelem A I recesy
llVCINA I~ Genot ypy I fenoty py zwiqro ne z locus
j
ł
il!
---
! .;.. -- ------~~~--,--
-·-.......
------------
„ ~~---------~~
··~~
1.3 Wrodz one błędy metab olizmu 9

8 l. Wrodz one błędy metab olizmu niezna na

Pteć żeńska Płeć
Płeć męska

Osoba
ł
proble mu, spytaj czy u jej krewny ch wystąpi
Zebr anie wyw iadu rodz inne go podob ny proble m. Osoba chora
nego
Przepr owadz enie dokładnego wywiadu rodzin • Gdy pytasz ją o braci i siostry, dowied z się,
czy
nie
jest podstawową umiejętnością, której znacze miała rodzeństwo, które zmarło;
często ludzie, Grupa osób
e.
dla prakty ki medyc znej będzie coraz większ nie pytani, wymieniają tylko osoby żyjące .
(znana liczbo)
Znacz enie to jest oczywiste w przypa dku osoby, Grupa osób
która zwraca się o pomoc , wiedząc o wystę
powamu • Spytaj o przypa dki śmierci nowor odków (niezna na llczba)
zaburz eń genety cznych wśród czlonk ów swojej i poroni enia.
Osoba nieżyjąca
rodriny. Najczęściej jednak chorzy nie zdają
sobie
• Zwróć uwagę na to, czy omawi ane rodzeństwo
sprawy z tego, jak ważna z medyc znego punktu ma tych samych oboje rodzicó w, co badan
a
a osób
widzen ia jest wiedza na temat stanu zdrowi osoba oraz na rodzeństwo adopto wane.
Martwe urodze nia
(ang, stllfblrtt>. SB)
z nimi spokre wniony ch i zwykle sami nie podają
tej
informacji, dopóki nie zostaną o to bezpośrednio • Spytaj o związki krewni acze,
Ciąża
u
zapyta ni Zebran ie trzypokoleniowego wywiad (ang. pregnancy, Pl
• Spytaj o pochod zenie etnicz ne różnych gałęzi
rodzin nego, zawierającego inform acje rodziny. Proband
o,
o rodzeństwie, rodzicach i dziadk ach choreg
ki dokumentację
powinn o być standa rdowy m elemen tem prakty • Jeśli to możliwe, spróbu j uzyskać
medycznej. Rodow ód nale-.ly sporządzić (np. wyniki badań, karty inform acyjne ) istotną Osoba badan a
z zastoso waniem symboli przeds tawion ych
na rycinie dla wywiad u rodzin nego; często członkowie
1-10. Oto kilka wskazówek do przepr owadz
enia rodziny na podsta wie powierzchownych
widłowe,
kompl etnego i dokladnegO'wywiadu rodzin
nego: informacj~ które mogą być niepra 6

•
wnioskują, że krewni cierpią na zaburz
enia Poronienie sponta niczne Ciąża pozam aciczna
po poradę medyczną osoba Pleć żeńska
•Jeśli zgłaszająca si~ Płeć męska

poszuk uje inform acji na temat określonego

"przekazywane w rodzin ie".
Poronienie sponta niczne .....
Pleć męska
.....
Płeć żeńska
-chor y płód

Przerwanie ciąży
~męska ~żeńsko ~
~żeńska
ienie chemic znych
poprzedzała o ponad 40 lat wyjaśn

~męska
"'
kowo rzad-
spokre wnieni e rodzicó w zdarza się stosun zasadn iczo
się cechy podsta w dziedzicznośc~ jej założenia są Przerwanie ciąży -
ko, nawet w rodzin ach, w któryc h pojawiają chory płód
prawidłowe.
autoso malne recesywne. latach
Seria eksper yment ów wykon anych w
a po-
czterdz iestych XX: wieku przez Beadle 'a i Tatum
między genani l
mogła w wyjaśnieniu zależności
u grzybów
a białkami. Badac ze ci induko wali mutac je
1.3 Wrodzone błędy meta boliz mu naprom ieniow anie
pleśniowych Neurospora poprze z
rośnie na pożywce za-
z typów spor. Neurospora typu dzikieg o
Albini zm oczno- skórny (OCA ) jest jednym na przykl ad sa-
wrodzo ne błędy metabo li- wierającej określone sole, cukier - bliźnięta oddanie do adopc jo
zaburzeń określ anych jako bliźnięta
charozę i witaminę - biotynę. Grzyby wyrastające związek krewniaczy
został wprow adzony w 1908 roku jecinop jowe dwujqo we adopc j
zmu . Termi n ten y, w niektó rych
a. Ba- z naprom ieniow anych spor utracił
przez angiels kiego lekarz a Archib alda Garrod dkach, zdolność do wzrost u na takiej minim
al- Steinhaus KA. Uhrfch S.B„ ef al,
odkryc iu przypa spo1Zqdza!W rodowo du . (Za: Bennett R.L.
dacz 1en, pracujący w okresi e po ponow nym
wymagały do RYCINA 1-10 Symbol e 5tosowone przy Tosie FOlce ot NotiOnal
pożywce. Stwier dzono, że mutan ty e nomencfalure . Pedigree Standardizotion
praw Mendl a, stwierdził, że pewne zaburz enia często nej Recommendations for 5łandordlzed human pea;gre
wzrost u specyf iczneg o składnika odżywczego
- na Genet 1995:56:745-752).
Postulował on, że Sociely of Genetic Counsełors. Am. J. Hum.
powtarzają się w obrębie rodzin y. wie badań
odzied ziczon ym za- przykl ad jakiegoś aminok wasu. Na podsta
każde z nich spowo dowan e jest pora,
ważnych wrodzo nych zaburzeń metab olizmu u Neuros
blokow amem przebi egu reakcji chemic znych łowano koncepcję "jeden gen-je den enzym
"
Chocia ż hipo1e za ta sformu
dla proces ów metabo licznyc h.
 1.3 Wrodzone błędy metabolizmu II
10 1. Wrodzone błędy metabolizmu
kwas lenylopirogon owy

crt
Prawidłowy gen a gen b genc gend

I l 1 I c\Hcoo-

toYiY
11
o
lenyłoalanina
enzym a enzymb enzymc enzymd
A B c D E
DOPA Albinizm OOPA-chincn

c~ HO CH~ CH,

0 f '2:Hcoo- 'J(Y rnccxr "cHCoo-

mutacja
~. ,( ~.< -~ /
~c I hydr::ykiz~~;; tyrozynaz~
T * T
NH3 NHj

-i: ~'
enzym a
A- - -- B
enzym b e~ c
C -r---D

gromadzenie się A. B. C I
enzym d

n iedobór D. E
~~~-""""""'
kontroluje syntezę określonego białka. Mutacjo HO NH{ \
RYCINA 1-11 Koncepcjo .je<Jen gen-jeden enzym·. Zazwyczaj określony gen tyrozyno kwas homogentyzy nowy
się stbstratu i niedobór prodUlctu.
tego genu prowoazl do niedoboru alctywnoScl enzymu. czego skutkiem jest gromadzenie

~c\-coo- H~\- coo:YiY\

-~
ccxr
(ryc. 1-11). Zakładała ona, że dla każdego białka ist- krajach rozwiniętych są poddawane badaniom prze-
~li -~li
n ieje oddzielny gen kodujący jego syntezę. siewowym na fenyloketonurię, zaburzenie to może iiap~
HO O HO O
Poznano już wiele wrodzonych zaburzeń wystę­ więc zostać rozpoznane i jego leczenie rozpoczęte kwas 2.5-0ihydroksy·
kwas p--hydrol<sytenyto-
pujących u ludzi. Dwa opisane przez Garroda (albi- przed wystąpieniem jakichkolwie k uszkodzeń neuro- p1rogronowy fenylapirogron owy oksydaza kwasu
homogentyzy nowego
logicznych. ·
nizm i alkaptonuńa) dotyczą enzymów uczestni- C02 + H;,O
czących w przemianach tyrozyny (ryc. 1-12). Fenylo-
Inne \VIOdzone zaburzenie metabolizmu związa­ homion tarczycowy

ketonuńa (ang. phenyloketonuria, PKU) jest jednym
z najczęstszych i najlepiej poznanych wrodzonych błę­
dów metabolizmu. W przypadku tego zaburzenia wy-
ne ze wzrostem poziomu toksycznego związku spowo-
dowane jest brakiem syntetazy karbamoilofo sforano-
wej (ang. carbamyl phosphate syntherase, CPS). En-
RYCINA 1-12 Szlaki metaboliczne. w których występuje tyrozyna. Fenyloa\anina ulega przemianie
do tyrozyny przy udziale
oksydazy homogentyzynionowej
hydroksylazy fenyloolaninowej. enzymu nieok1ywnego u chorych z fenyloketonuliq . Brol<
prowadzi do olkaptonuru. o brak tyrozynazy do dblnizmu.

stępuje niedobór hydroksylazy fenyloalaninowej, któ-
ra przekształca fenyloalaninę do tyrozyny. Przy niedo-
borze tego enzymu stężenie fenyloalaniny we krwi
wzrasta powyżej progu toksyczności. Gromadząca się
w nadmiarze fenyloalanina ulega przekształceniu do
fenylopirogronianu, również związku toksycznego.
Na fenotyp choroby składają się pogłębiające się za-
burzenia neurologiczne z atakami padaczlowym i
i opóźnieniem umysłowym. Leczenie polega na ogra-
niczeniu spożycia fenyloalaniny poprzez stosowanie
diety zawierającej pozbawiony fenyloalaniny ekstrakt
białkowy jako główne źródło aminokwasów. Pne-
stneganie tej diety umożliwia utrzymanie zasadniczo
normalnych funkcji neurologicznych. Fenyloketon u-
ria była jedną z najczęstszych przyczyn opóźnienia
umysłowego przed opracowa.Iriem metody leczenia
dietetycznego. Obecnie noworodki we wszystkich
zym ten katalizuje reakcję, dzięki której amoniak jest
wląL'ZllDY do cyklu mocznikowe go (ryc. 1-13) . Cykl
mocznikowy prowadzi do powstania mocznika, co po-
zwala na usunięcie toksycznego amoniaku z organiz-
mu. Gdy syntetaza karbamoilofo sforanowa nie wyka-
zuje aktywności, amoniak nie mcrże być przekształco­
ny do karbamoi!of osforanu i tym samym nie włącza
się. do cyklu mocznikowe go. Ten wysoce toksyczny
związek akumuluje się we krwi i powoduje obrzęk móz-
gu, a ostatecznie śmierć neuronów. Objawy zaczynają
się po pierwszym spo-życiu białka i obejmują wymioty
oraz zamroczenie, prowadząc do śpiączki i śmierci.
Ratujące życie Leczenie polega na dializach pozwa-
lających na usunięcie nadmiaru amoniaku. Jeśli dziec-
ko przeżyje okres noworodkowy. długoterminowe le-
czenie obejmuje ograniczenie przyjmowania białek
do poziomu minimalnego , wymaganego do wzrostu
oraz na podawaniu fenylooctanu sodu i benzoesanu
sodu tworzących z amoniakiem kompleks, który może
być bezpiecznie wydalony w moczu.
Podstawy biochemiczne dominacji alleli typu dzi-
kiego nad allelami zmutowanymi w przypadku wro-
dzonych zaburzeń metabolizmu, staną się bardziej
zrozumiale dzięki wyjaśnieniu zasad funkcjonowa nia
enzymów (ryc. 1-14). Enzymy są białkami, które kata-
lizują reakcje chemiczne. Enzym nie ulega zużyciu
podczas reakcji, do jej przeprowadz enia wystarczają
więc niewielkie jego ilości. U osób homozygotycznych
pod względem mutacji w genie kodującym enzym od-
znacza się on niską aktywnością lub jest zupełnie
nieaktywny, dlatego osoby takie wykazują zmieniony
fenotyp. U osób heterozygoty cznych, dzięki ekspresji
allela typu dzikiego, stwierdza się przynajmnie j 50%
normalnego poziomu aktywności enzymatyczn ej.
Zazwyczaj wystarcza to, aby zapobiec ujawoieniu się
fenotypu.
U osób cierpiących na albinizm oczno-skómy
brak jest al..-iywności tyrozynazy w wyniku mutacji
w genie kodującym ten enzym. Heterozygoty czni no-
siciele charakteryzują się aktywnością tyrozynazy na
poziom.ie około 50% normy, co jest wystarczające do
wytwarzania dostatecznej ilości melaniny. Dziecko,
którego oboje rodzice są nosicielami mutacji w genie
tyrozynazy może z 50% prawdopodobieństwem
odziedziczyć zmutowaną formę tego genu od każdego
 1.3 Wrodzone błędy metabolizmu 13
12 1. Wrodzone błędy metabolizmu
NANA rodzica; jego ryzyko zachorowania na albinizm wynosi
amoniak więc25 %.
gangliozyd GM:i Dotychczas opisano dwa mechanizmy patogenezy
NH.,+
wrodzonych zaburzeń metabolizmu: brak produktu re-

HCOji=
syntetaza
korbomoio-
2ATP

2ADP+P1
ceromd -Gie - Gol - GolNoc
akcji enzymatycznej (jak w albinizmie) oraz gromadze-
nie się toksycznego substratu (jak przy braku hydroksy-
lazy fenyloalaninowej lub syntetazy karbamoilofosfo-
ranowej). Innym mechanizmem jest stopniowa alrumu-
lacja substancji wewnątrz komórki w wyniku dziedzicz-
fosforonowa
chorobo
nego braku enzymu wymaganego do ich rozkładu. Jest
heksozoominidozo A
Toyo--SOchso to przypadek chorób spichrzania lizosomalnego, w któ-
NH,CO,,PO}- rych lizosomy pozbawione są jednego z enzymów wy-
karbamoilofosforan maganych do metabolizmu składników błony komór-
kowej. Charakterystyczną cechą tych zaburzeń jest gro-
NANA
madzenie się w lizosomach elementów błon, co prowa-

RYCINA 1-13 Główneetopycyklu

mocznikowego. Amoniak - pay uaztale enzymu
syntetazy korbamoiofosfOlcnowei - wlqczo się
do cyklu mocznikowego po przemianie
do kortiomollof06foronu. który noslępnie
reaguje z ornilynq.
ceramid - Gie -
I
Gol
dzi do stopniowej utraty funkcji komórki.
Przykładem zaburzeń spichrzania łizosomalnego
jest choroba Taya-Sachsa, w której występuje niedo-
bór enzymu heksozoaminidazy A (ryc. 1-15). Enzym
RYCINA 1-15 PrzemloOO metobołicZno gangliozyd.i GM2
teo usuwa N-acetylogalaktozoaminę z różnych substra·
przy ucli:iole enzymu heksoZoOminiclCIZy A. którego
brok w chorobie Toya-Sochso. Enzym odcina
tów. głównie ze zlożonego składnika błony komórek
N-Ocelylogoloktozoominę od gangiozydJ GM„ nerwowych, gangliozydu GM,. Niedobór heksozoami-
nidazy A prowadzi do postępującej utraty komórek
nerwowych, co klini=rie objawia się zahamowaniem
rozwoju. Dziecko dotknięte chorobą rozwija się nor-

Homozygota
(obaaftele
prawidłowe)
A
AA
8. e,.
AA-c,. b.8
A
A
b.
--
„ A b. b. b.
b. A .A

Heterozygoto
---··AAA
- -

li
•• Ac,.

„„ „
„„_„
„„
Homozygola
(oba allele oo--
zmutowane)

reakcjo wynik reakcji

genolyp enzym
RYCINA 1-14 Schemat wyjainioiQCY recesywne paeł<ozywonie wtęl<szoóci niedoborów enzymotv=wch. Gdy nie ma mutacji.
syntetyzOWCJ'lO jest więłcsZo ~ enzymu riż riezbęóio do przepmwodZenio reckcji. U heterozygot równiet stwle<dlo się RYCINA 1-16 'MśnioWO piclłTI<a u niem<>Wlęcio z chorObQ T~hsO (Dzięłcl \4XZejmości et. Roberta Peteraena. Szpilo!
wystc.-czcjQCy pcziom enzym.J. natomiast homOZygoło posiodojQCY dwa zmutowrne dlełe nie wytwarza dostatecznej ilości
DziecięCY w Bostonie).
enzymu, oby przeprowadzić reakcję.

14 1. Wrodzone błędy metaborizmu
nialnie przez kilka miesięcy, a następnie jego rozwój
zaczyna się cofać i zmiany prowadzą w końcu do pora-
żeń i śmierci, która zazwyczaj następuje przed ukoń­
czeniem 3 roku życia. Przerośnięte komórki nerwowe
mogą uwidocznić się ~ew oku. Nabrzmiałe ko-
mórki zwojowe siatkówki, niewidoczne w prawidłowej
przezroczystej siatkówce, zasłaniają czerwony kolor,
nadany prawidlowej siatkówce przez licznie występu­
jące naczynia krwionośne. Jedynym obszarem wolnym
od tego efektu, re względu na brak komórek zwojo-
wych, jest plamka ślepa. W ten sposób powstaje tzw.
wiśniowa plamka (ryc. 1-16), kliniczny objaw widoczny
w chorobie Ta~achsa i kilku innych chorobach spi-
chrzania. łizosomalnego. Oioroba Ta~achsa jest
dziedziczona w sposób autosomalny recesywny. Spotyka
się ją na całym świ~ie, ale szcrególnie rozpowszechnio-
na jest w populacji Zydów aszkenazyjskich. Niestety, do-
tychczas nie odkryto lekarstwa na tę chorobę.
Nie wszystkie wrodzone zaburzenia metabolizmu
wynikają z niedoboru enzymu odpowiedzialnego za
dany szlak metaboliczny. Wiele reakcji zależy od
koenzymów, które dziafają łącznie z enzymem. Nie-
dobór koenzymu także może prowadzić do bloku
metabolicznego. Przykładem jest kwas metylomalo-
nowy będący produktem pośrednim w reakcjach roz-
padu aminokwasów o rozgałęzionych łańcuchach. Je-
den z etapów w tym szlaku wymaga przemiany L-mety-
lomalonylo-koenzymu A (CoA) do bursztynylo-CoA
przy udziale enzymu mutazy metylomalonylo-CoA
(ryc. 1-17). Niewydolność tej reakcji powoduje groma-
dzenie się toksycznego kwasu metylomalonowego
i prowadzi do kwasicy. Kliniczne objawy to: wymioty,
senność, a następnie śpiączka. W niektórych przypad-
kach reakcja jest zablokowana w wyniku mutacji w ge-
nie kodującym sam enzym. Do przeprowadzenia re-
akcji wymagana jest również obecność kofaktora ade-
nozylokobalaminy. U niektórych osób z k-wasicą mety-
lomalonową nie srwierdza się mutacji w genie mutazy,
CH 3
II odenozylokobalomina
HC - - COOH --------~-----1
I
CO-S-CoA
mutaza metylomolonylo-CoA
L-metylomalony1o-CoA
L-melylomołony!c;CoA do burszlynyto-CoA jesl
llYCINA 1-17 Przemiana
i wymaga kolaktoro adenozylokobalornlny.
występuje natomiast mutacja w jednym z genów zaan-
gażowanych w syntezę kobalaminy.
Przyczyna wrodzooego zaburzenia nie musi tkwić
w genie kodującym enzym lub koenzym. Defekty ge-
netyczne mogą dewrganizować mechanizmy, które
kierują białka komórkowe do specyficznych organelli
komórkowych, co prowadzi do niedoborów licznych
enzymów. Tak jest w przypadku choroby wtrętów ko-
mórkowych (ang. I-cell disease), w której zaburzone
jest przemieszczanie się enzymów do lizosomów. Li-
zosomy wypełniają się niestrawionymi wtrętami (ang.
inclusions, stąd ,,I" w nazwie komórek). Enzymy lizo-
somalne to glikoproteioy, które są kierowane do lizo-
somów dzięki wiązaniu się grup mannozo-6-fosfora-
nowych do receptora transportującego enzymy z wnę­
trza pęcherzyków aparatu Golgiego. Dzieci z chorobą
wtrętów komórkowych mają mutacje, które zaburzają
działanie jednego z enzymów wymaganych do fosfory-
lacji mannozy i powodują wydzielanie enzymów poza
komórkę zamiast umieszczania ich w lizosomach.
Przedstawione przykłady wskazują, że skutki nie-
doboru enzymu mogą być dalekosiężne, co zilustro-
wano na podstawie albinizmu oczna-skórnego (ryc.
1-18). W tym przypadku brak melaniny wynikający
z mutacji w genie tyrozynazy prowadzi do podatności
na oparzenia słoneczne i raka skóry, jak również do ,
zmniejszonej ostrości wzroku i zaburzeń przestrzen-
nego widrenia. Powodowanie przez jedną mutację róż­
nych, powrnic fizjologicmie niepowiązanych skuc-
ków jest określane jako plejotropizni..
Kliniczne objawy wrodzonych zaburzeń metabo-
lizmu wynikają z niedoboru al1yv.ności enzymu. W ja-
ki sposób zmiana w genie powoduje powstanie tego
niedoboru? Rozwiązanie tego problemu sta ło się
głównym celem badań genetycznych w drugiej poło­
wie X,'{ wieku. Aby zrozumieć to zagadnienie, musi-
my przenieść naszą uwagę z biochemii . komórki na
biochemię DNA.
CH, - - COOH
CH, - - CO-S--CoA
bursztynylo-CoA
katallzowana przez mutazę metylomolonyto-CoA
1.4 Chemiczne podstawy dziedziczenia 15
niedobór tyrozynazy
brak melon\ny
/ ~
brak barwnika brak barwnika
w oczach
w skórze
/ /~
obniżon a zaburzenia
wrażlwość
ostrość migracj
na UV
wzroku neuronów
/~
oparzenia słoneczne rak skóry broi< widZenil obuocznego
RYCINA 1- 18 Plejolropowe efekty niedoboru tyrozynazy w albinizmie.
genetyczny jest prawie· całkowicie uniwersalny dla
wszystkich organizmów. Sekwencja zasad jednej nici
1A Chemiczne podstawy dziedziczenia DNA jest przepisywana na komplementarny RNA,
który z kolei ulega translacji na rybosomie do białka.
Chemiczne podstawy przekazywania informacji gene-
Pierwszą W)j aśnioną mutacją występującą u ludzi
tycznej zostały W)jaśnione po odkryciu struktury DNA
byta mutacja odpowiedzialna za niedkokrwistość sier-
przez Watsona i Cricka. DNA składa się z dwóch nici
powatokrwinkową (zwaną też anemią sierpowatą).
o szkielecie culaowo-fosforano"''Ym z przyłąc-zonymi
Anemia sierpowata jest ciężką chorobą , która występu­
zasadami pirymidynowymi i purynowymi (ryc. 1-19).
je przeważnie u ludzi o pochodzeniu afrykańskim. Pod-
Nici te są re sobą połączone przez -..iązania wodorowe
stawowvm zaburzeniem fizjologicznym jest skłonność
powstające między zasadami adeniną i tyminą oraz gu-
krwinek czerwonych do przybierania sierpowatego
aniną i cytozyną. Nici splatają się ze sobą, rworząc po-
kształtu w warunkach obniżonego ciśnienia tlenu (I)><:.
dwójną helisę. Rozdzielają się w czasie replikacji DNĄ
1-21). Komórki sierpowate blokują drobne naczynia
a sekwencja zasad nowo syntetyzowanej nici jest narzu-
włosowate, powodując \11ystępowanie bolesnych zawa-
cona przez komplementarność adeniny z tyminą i gu-
łów tkanek, takich jak tkanka kostna. Martwica niedo-
anozyny z cytozyną. DNA zatem zawiera w swojej
krwienna śledziony prowadzi do stopniowej utraty
strukturze informację niezbędną do własnej replikacji.
Sekwencja zasad w DNA wyznacza zarazem
tkanki śledziony. co przyczyoia się do wzrostu podatno-
strukturę białek (ryc. 1-?0). Bialka składają się z łań­
ści na infekcje bakteryjne.
Dominującym składnikiem lawinek czerwonych
cuchów aminokwasów. Specyficzna sel.-wencja amino-
kwasów determinuje unikatowe właściwości każdego
bialka. Sekwencja aminokwasów jest wyznaczana
jest hemoglobina, której glówna forma (HbA) jest te-
tramerem zbudowanym z dwóch łańcuchów a i dwóch
łańcuchów f:I. Tetramer ten wiąże cztery cząsteczki
przez sekwencję zasad w odcinku DNĄ który koduje
hemu i pełni funkcję przenośnik a tlenu we krwi.
bialk.o. Każdv aminokwas jest reprereotowany
W 1949 roku Linus Pauling i jego wspólpracownicy
w DNA przez trójkę zasad, zwaną kodonem. Ten kod
 -------···-
~---------------------
„ -- -·-·- „
. ------~--------
' ~~'~.fy.~„,:"'
1.5 Klonowanie genów 17
16 1. Wrodzone błędy metabolizmu

1.5 Klonowanie genów

H Genom człowieka składa się z około 3 miliardów par
I H zasad DNA kodujących kilkadziesiąt tysięcy białek.
0111.lllH -N N I
CH3
\ li \ / :::::Oe Geny mają różną wielkość- liczą od kilku tysięcy do
ponad miliona par zasad. Wyodrębnienie jednego
l-\ /-\\ I
C-N '-..._
genu w celu analizy jest więc poważnym problemem.
H- C N-H r11111 N
I . . . . ._ Klucww e znaczenie dla rozwoju takich badań miało
\ I \ odkrycie enzymów restrykcyjnych i wynalezienie wek-
•
••
N-C C=N
~ I torów do klonowania.
~ O H Endonukleazy restrykcyjne są enzymami wywo-
dzącymi się z bakterii i przecinającymi DNA
w specy-
adenina
tymina
ficznych miejscach. Ich rola w komórkach bakterii po-
ie
RYCINA 1·21 Komórkl sierpowat e widziane w mikroskop
Plot!. Szpital Dziecięcy
lega na cięciu DNA wirusów, a tym samym na ograni-
śwletinym. (Dzięki upizejrno !ci dr. Omh
czaniu ich namnażru1ia się (ang. restriction - ograni-
wBostor-JeJ.
czenie, stąd nazwa restriction enzyme - enzymy re-
strykcyjne). Enzymy te pełnią więc u bakterii funkcję
w latach siedemdz iesiątyc h XX wieku, które umożli­ prymitywnego układu immunologicznego. Każdy en-
wiły rutynowe zastosow anie genetycz nych analiz mo- zym restrykcyjny rozpozn aje specyfi=ą sekwencję,
lekularnych. zazwyczaj o długości 4-8 par zasad, często o symetrii
osiowej (ryc. 1-23). Specyficzność działania jest bar-
dw wysoka: nawet zmiana pojedynczego nulcleotydu
w sekwencji rozpoznawanej przez enzym spowoduje,
przecię­
że endonuk leaza nie będzie działać. Miejsca
cia dwóch nici DNA często nie zachodzą na siebie, co
prowadzi do powstania jednoniciowych niesparowa-
nych fragmentów ()epkic h" końców). Niektóre enzy-
my przecinają dwie nici w tym samym miejscu, pozo-
cytozyna guanina stawiając „tępe " końce. Nazwy enzymów
restrykcyj-

Hemoglo bina w komórka ch sierPowa tych

a tyminą
,.,.---,,\ (
~-
. \
M wodoro wymi rriędzy zasadam i adeninq / '
RYCINA 1-19 Podwójna helisa Dt<.A (z lewej); nici tqczq się wiqronio
oraz młędzy gucninq I cytozyną. ( a J\ " J
\ ,"---.// '~
- - 3·
dowiedu poprzez elektroforezę białek, że hemoglobi-
TCG ACG GCT CAG ATA
ny z komórek sierpowatych i praVlidlowych różlrią się
5' - -
DNA co wskazy-
,. - - .NOC TGC CGAGTC !AT - - 5· szybkością migracji w polu elektrycznym,
wało na różnicę między całkowitym ladunkie
m dwóch
łańcuchu 13
cząsteczek. Ingram odkryl później, że w
komórek sierpowatych zamiast waliny występuje kwas
3'
glutaminowy. Kodon kwasu glutaminowego (GAG)
- - UCG ACG GCU CAG AUA - - wauny
mRNA 5'
różni się tylko o jedną zasadę od kodonu
(GTG), co wskazuje. że zmiana jednej pary zasad
w DNA łańcucha 13 jest odpowiedzialna za wystąpie­ walina
kvKls glutamin owy
rue choroby (l)'C. J-22). Odkrycie innych mutacji W ge- GTG
GAG
c nach odpowiedzialnych za choroby u ludzi okazalo się
jest te tramerem łańcuchów a i p. Łańcuc hy P SQ
Thr Na Gin Ile - - zmenlone
białko
trodniejsze, porueważ niewiele białek moglo być zba-
N -- Ser
RYCINA 1·22 Prawidłowa hemoglob ina typu dorostego
towym białku występuje wolina zorrJast kwosu
RYCINA 1-20 Sei<wencj a nukleotyd ów w DNA jest danych tak łatwo jak łańcuchy hemoglobiny. Tak było w hemoglob inie obecnej w komórltac h sierpowot ych. w nieprawid
następnie g lutornO'Jowego z powodu:z miony adeoF\y na tyminę
w kodoni e tego aminokwasu.

I
plZepisyWona no lnformoc) iny RNA (mRNA>. k16'y do czasu opracowania technik klonowania genów
ulega transtacp do białek.

L

18 1. Wrodzone błędy metabolizmu
nycb pochodzą od nazw bakterii, z których się wy-
t
- GAATTC - - G AATTC -
wodzą - na przykład EcoRl pochodzi od Escherich
coli.
ia
Wektor do klonowania to odcinek DNA, który
może włączyć obcy DNA, a następnie replikow
ać się
- niem za pomocą plazmidu.
-CTTAA G- niezależnie w komórce prokariotycznej. Najprost
-CTTM G-
szym przykładem wektora jest plazmid bakteryjny.
ł EcoRI Jest to dwuniciowa kolista cząsteczka DNA, która
w warunkach naturalnych występuje w wielu bakte-
riach. Plazmidy mają miejsce, z którego może się za-
czynać synteza DNA oraz jeden lub więcej
genów
-GGCC -
ł - GG CC -
oporności na antybiotyki (ryc. 1-24). Te ostatnie
utrapieni em klinicystów, ale są też bardzo pomocne
są
w klonowaniu genów. Plazmidy c-zęsto stosowane jako
wektory do klonowania zostały zmodyfikowane, aby
ułatwić ich wykorzystanie. Ważną modyfikacją
jest
- CCGG - -CC GG -
wstawienie w jednym regionie, zazwyczaj wewnątrz
ł Haełll genu oporności na antybiotyk, zespołu miejsc rozpo-
znawanych przez enzymy restrykcyjne. Miejsca re-
RYCINA 1·23 Enzym resltykcyjny EcoRI rozpoznaje
palindro- mowy heksamer GAATIC i przecina go strykcyjne są wybierane w ten sposób, aby były unika-
asymetryc mle. tworząc niesparow ane .lepkle' kcńce. towe w plazmidzie, przecięcie plazmidu przez jeden
Enzym Haelll przecina czterozosa dowy paUndrom GGCC z tych enzymów prowadzi więc do powstania pojedyn-
w środku. powoduJQ c powstawa nie .tępych' końców.
miejsce cięcia EcoRI
I oporność
P8R322
a pBll322. Występuje w nim pojedyncz e miejsce rozpoznaw
ane
RYCINA 1-24 Schemat przedstawiający plazrrid do klonowani
ane przez Psi! Oo ostatr>e zlokc>~owone w genie oporności
przez enzym fccA<l.i<* również poje<Jync.ze miejsce rozpoznaw zaczyna się replikacja. Każde
i oroz miejsce, od Którego
na arrpicilinę). Obecne są dwa geny oporności na antybiotyk
y może być użyte do wstawierla obcego DNA.
z unikatowy ch rr0ejsc rozpoznaw anych przez enzym restrykcyjn
1.5 Klonowanie genów 19
czej przerwy w kolistym DNA i otrzyman ia cząsteczki z faga lambda poprzez zamianę genów normalni e wy-
korzystywanych podczas procesu lizogenii na miejsca
· liniowej. Jeśli zastosowano enzym, który powoduj e
naprzemi enne cięcie. na każdym końcu pozostaną
niesparowane zasady. Na rycinie 1-25 przedstaw iono
do klonowa nia zawierające sekwencje rozpozna wane
przez jeden lub większą liczbę enzymów restrykcyj-
nych. Obcy DNA, przecięty przez odpowie dni enzym
schemat podstawowego doświadczenia z klonowa-
restrykcyjny, może być wprowadzony w te miejsca
doldadni e tak samo, jak w przypadku DNA plazmidu.
Przydatność plazmidó>Y jako wektorów do klono-
Otrzymany zrekombinowany fag może być następnie
wania jest ograniczona zdolnością włączenia odcinka
DNA o długości maksymalnie około 10 OOO par zasad zastosowany do infekowa nia bakterii. Po wniknięciu
do komórki fag natychmiast rozpoczyna replikację
(10 kb). Dłuższe sekwencje mogą być umieszczane
w bakteńofagach - wirusach infekujących bakterie. i doprowa dza do lizy kom.t'.lrki bakteryjnej. Powoduje
Pierwowzorem takiego wektora jest fag lambda (ryc.
1-26). Wektory do klonowania zostaly wytworzone
to powstani e na płytce agarowej plamek zlizowanych
bakterii (,,łysinek"), z których można izolować DNA
DNA genomow y
._..
a
~ -l
~
"''·''"•·""'""
2
oporność na tetracyklinę
lb
• M.
na ampicilinę
płazmld
sklonowa ny DNA genomow y
~
• Mi#' &
płytka agarowa
zlinearyzowany plazmid
hodowla plynna
ym ,
y DNA i plcmnid są przecinane tym samym enzymem restrykcyjn
RYCINA 1-25 Etapy kloncwari a w plazmk:Jzie. Genomow
, plazmid przecinaw jest wewnqtrz genu opbrności
który wytwarza !"'.iespolowane końc e (e tq:> 1a i 1b). W tym paypadku ntarnym
DNA przy!ączają ~ę do DNA plozrridu dZięki kompleme
no letracyidn ę. Pojedyncze fragmenty genomow ego
kt6fy wy1worza wlązcnla \cawolenc\ '1le IT>ędzy lączanymi
niesparow anym końcom. Reakcję katallzuje enzym ligazo,
pobierany przez komór1<1 bakteryjne . w których się nannaża
fragmenta mi (etap 2). Zrekombin owany plozmid jes1 następnie 4 ) . Bolctefie
(etap 3). Bakterie hodowane sq na plytce agarowe/ w
koloniac h wywodzących się z pojedyncz ej komórl<i (e tap
się namnażać w obecności
e lfekombin owany plazmid mogą rosną ć w obeeności ampicilirly, ale n"> będQ
zawlem)Qc
na tetrac:)<l<lnę. Bakterie są zbierane z pojedynezej kolonii
lelracyklln y. ponieważ wstawiony DNA przerywa gen opomości
ne z lej koloni (etap ól można poddać trawieniu enzymem
i namnatan e w hodawi płyfVlej (etap 5). Plazmidy wyizolowa
resnyxcyjnym I uwoln<ó wlączany do nich genomow y DNA
 ·• ••1
1.6 Klonowanie genu tyrozynazy 21

20 1. Wrodzone błędy metabolizmu ~

~~
płytka agarowa
~

~ja i
oI
liza bakterii
nałażerje filtra
,__,..._,,.,.,.,.,, RNA
r-r-r- A>J;NI; ( ~) na płytkę

ł s1orter ollgO(dTJ fndcj(cja syntezy

_,.,.,,.,.
,..---:---' t bioH<a fuzyjnego

~ l ~
UTI replika płyfkl

~
© ~wrotna 1TonSl<ryptaza na fittrze

'® ~":;:'.J
©- / Q)I~X DNAbakteril
r,==::""'
ł

f7""'
.
WOIU1ki alkaiczne

lTTI
I
"-~/ ~ ł polimelOZa DNA t infekcja E. co/I

cyl<l lttyczny l 'J \ ~~

~ +
lgacja ~ .

RYCINA 1·26
postać kolistą.
lub
Cy\<I fycowy baktefiOfagO lambdo. fag wstTZyl<uje swój DNA do komóllci baktef'/1l01. w której_ przWnuje on_
Fagawy DNA może stabilnie zintegrować się
replikować się niezależnie. kierując syntezą białek
z ch'omosomem baktefYinvm w
wrusowvch . co doprowactza do łzy
dr~.e
komórki.
rekomb'10CP (lizo<JElf'O)

w celu klonowania fragmentów do 100 kb, a Y AC

------"'
ł
1 EcoRI

lombda gtll
f pakowanie loga

---w=:::::0~
fagowy i za pomocą enzymów restrykcyjnych uwolnić mogą być stosowane do klonowania setek tysięcy lub EcoRI gen i!-Qalaktozydazy
DNA wprowadzony do faga. Wielkość fragmentów, nawet ponad milion par zasad. Takie wektory są uży­
które można klonować w fagach jest ograniczona do teczne dla klonowania calych genów lub grnp genów.
około 23 kb. Szczegóły ich stosowania będą opisane później. Zesta- klon cDNA tyrozynazy
Inne wekto:ry do klonowania będące w powszech- wienie wektorów do klonowania podano w tabeli I -I.
~~
nym użyciu to kosmidy. fag Pl, sztuczne chromoso-
my bakteryjne (ang. baderit1I artificinl clrromosomes.
BAC) i sztuczne chromosomy drożdżowe (ang. yeast ---w=:::::0 ~ - - -
a11ificinl clvomosomes, YAC}. Kosmidy mogą pomie- RYCINA 1-27 l(Jonowanie cCNA tyrozynazy. Z komórek, w których sOOe<dza się obecnOŚĆ tyrozynazy wyil.oloWcno RNA
ścić do około 50 kb DNA, BAC mogą być stosowam: 1.6 Klonowanie genu tyrozynazy Woęl<szaść cząsteczek mRNA ma na końcu 3' .ogon· sktadajqey się ze 100 do 300 adenin - lzw. ogon poli(A). Zsyntetyzowaną
se\<WeOtję oligo(dD (Ciąg lyrTjdyn) przytqczono do ogonów poiladenylowyCh. twoaqc mejsce startu (starter) do syntezy kopi
DNA na motrvCV RNA (czyi syntezy cDNAl pueprowadzanej za pamocq Qdwrotnet 1Tanskrfptozy. RNA zostało następnie
TABELA 1-1 Nojważniejsl.e wektory do klonowonio Dalsze zrozumienie natury mutacji genetycznych od- całkowicie stTawiOne w warunkoch CJl<oicmyeh. Pr<yużyciu Innego enzymu - połirnefoZVDNA -wytworzOn<> kolejOQ kopię
i wielkość wprnwadzonej do nich sekwer>eii DNA powiedzialnych za albinizm V.)'Jllaga znajomości DNA. otuymu)ąc dwUnieiowy cDNA. Fogowy wektor lcrnbda gtl 1 trawlonO Ecdll. po czym cząsteczki cDNA llgowono z fagiem.
struktury genu l)'Tozynazy. Kluczem do każdego do- Następnie dodalolano ostorl<l i kompletne fagi użyto do infekcj komórek E. coll. Lambda gt 11 zawiem sekwencję dla syntezy
świadczenia z klonowaniem genu j~st identyfikatja in- białka p-goiaklozydozy. zlakallrowaną w miejscu. w którym klonOWCS1Y )est obCV DNA. StymUlacjo transkrypC~ 11-Qatoktozydazy
powodlje syntezę fuzyjnego białka skladajqcego się z frogmen1u 11-Qolaidozydazy i fragmentu białko kodowanego przez
teresującej sekwencji DNA, którą będzie można wy- klonowana sekwencję. Po pobudzeniu !Tanskrypcji bakterie hodowano na płytce agarowej. a następnie łysinki ztizowanych
Plal.mid
10 odrębnić spośród wielu tysięcy fragmentów genów. bakte~I przenoszono na fittr. filry Inkubowano w pojemnikU z przeciwcklłami pizeciw tyrozynazie. Przeciwciała wiqzoły się
W przypadku tyrozynazy, realizacja tego zadania roz- z tyrozynazą unie!uchornklną no fltrZe. Związane przeciwciało wy<IyWaro poprzez ooiwienie metodą Immunologiczną.
fag
23
poczęła si'( od izolacji RNA z komórek zdolnych do Dzięki temu 2identyfi<Owano i<lony zawiel'ajqce cDNA Jyrozynazy. które następnie -..yizoloWono i stosowano jako źródlo cDNA
50 syntezy tyrozynazy. RNA przepisano na DNA i sklo- tyrozynazy. (Za: Kwon B.S.. Haą A.K .• Pomeron1z S.H.. HołabCrl R. Isolation and sequence of a cDNA clone from human
tyrosinase thai mops at the mouse c-Obino lacUS. Proc. Na11 Acad. SCL USA 1967:84:7473-7477).
Kosmid nowano w fagu lambda. DNA, stanowiące kopię
k
' Fag Pl
100 RNA. zsynte!yznwano dzięki użyciu odwrotnej trans·
f kryptazy. Enzym ten uzyskano z retrowirusów zawie-
100-300
i: BAC rających jednoniciowy RNA Retrowirusy wykorzy-
I YAC
>100 stują odwrotną transkryptazę w czasie infekcji komór-
~
• •••••
--~------ ·---·--··
------------------------
·--------------------

1.6 Klonowanie genu tyrozynazy 23

22 1. Wrodzone błędy metabolizmu

[J
ki do przepisywania swojego genomowego RNA na tego enzymu. Po pierwsze wykazano, że RNA kom- Mysz Mysz nałożenie kliszy
typu dzikiego ablnatyczna renlgenowskiej
plementarny do klonowanego DNA ulegał transkryp- •
DNA. Przepisane DNA jest określane jako cDNA
Wektor fagowy został tak zaprojektowan y, aby klono-
wane sekwencje ulegały transkrypcji i translacji do
cji tylko w komórkach, w których stwierdzono obec- '
ność tyrozynazy (ryc. 1-28). Oznaki transkrypcji były •
u.a ~
I
,.,.,,_
.....,
---... ..

ł
izolacja DNA
białek w komórkach E. coli. Bakterie zainfekowane widoczne jedynie w przypadku zastosowania RNA · cięcie fcoRI ,.... .

przez fag zawierający cDNA tyrozynazy były identyfi- z melanocytów lub linii komórek melanocytowych. ':;>'>< =
kowane za pomocą przeciwciał przeciw tyrozynazie. Transkrypcja nie zachodziła natomiast w przypadku -.. "°'.....,,. wy,'ęcie z pojermlka
Kolejne etapy klonowania tyrozynazy są przedstawio-
ne narycinii! 1-27.
RNA pochodzącego z ludzkich i mysich fibroblastów
lub limfocytów.
t odpłukanienad'nlaru
sondy

Gdy cDNA z komórek wytwarzających tyrozyna- Chociaż obserwacje te dowiodły, że klonowany . elektroforeza
hybryctyzacja
zę wstał sklonowany, należało ustalić, r:zy wstawki cDNAjest homologiczny do cząsteczek RNA wytwa- ; w żeluogarozowym

w DNA klonów reagujących z przeciwciałami przeciw rzanych jedynie w komórkach, w których transkrypcji i
tyrozynazie rzeczyWiście odpowiadają transkryptowi ulegał gen tyrozynazy, nadal było możliwe, że klony ;

odcisk /
l rozdzielenie DNA

[J
nałożenie kliszy
rentgenowskiej
na pojedyncze nici
/ obciążenie
. . ręcznikJ papierowe
--,.. żel agarozowy ('\.
O ~~tana
. n onowa
wyjęcie z pojemnika .
nadmiaru
i;:i Cl
t odpłukonie
sondy '\
podpora
butor
elektroforeza '-
""- -----
w żelu ( hybryctyzac ja
ogarozowym "'- kla n c DNA tyrozynazy
..,..,
...,. llYCINA 1-29 Analiza DNA myszy typu dzikiego I myszy albinotycznych. Genomowy DNA ~olewano
I pocięto na fragmen1y
żelu został rozdzielony
enzymem EcoRI. Frogmen1y następnie poddano elektroforezie w że" ogarozowym. DNA w
następnie niesłony na titr. Przeprowadzono .

I na pojedync:Ze nici poprzez zostOSOW'CT!ie waunków olcalicznych, a prze

hybrydyzację ze znakowanym cDNA 1yrazynazy I nałożono no filtr kliszę rentgenowską.
W ścieżce zawierającej DNA myszy
odcisk albi1o1ycznej hybfydyzac)o
z genem 1yrozynazy 1ypu dzlkiego powstały hzy prqtl<i, na!Ofniost w ścieżce zowierojqcej DNA myszy
cDNA c lone from humcn tyrosinose
obciążenie nie zaszło. (Za: Kwoo 8.S.. Haq A. K. , Pomemntz S.H., Holaban R. tsolo1ion and sequence of o

żel ogarozowy ~/ ręczniki papierowe

that mops oi the mou:;e c-alblno locus. Proc. Noił Acod. Sci. USA 1987;84:7473-74771.

*~ - '\
podpora
bufor
odpowiadają
gają
kilku innym genom, które również ule-
ekspresji w tym typie komórek. Kolejnego dowo-
du na to, że klonowany cDNA rzeczywiście odpowia-
da tyrozynazie dostarczyły badania albinotycznych
wę od nazwiska E. M . Southerna, który wynalazł tę
metodę . Odciski RNA nazwano odciskami nor-
tbero (ang. nonhem blots), w nawiązaniu do wcze-
śniej stworzonego tenninu Soul/rem b/c(, W obu przy-
myszy mających zmutowane allele tyrozynazy wytwo- padkach jednoniciowy kwas nukleinowy jest unieru-
rzone przez napromieniow anie (ryc. 1-29). DNA, któ- chamiany na nylonowej błonie w celu analizy i wysta-
klon cONA tyrozynazy
ry odpowiadał domniemanem u cDNA tyrozynazy, wiany na działanie sondy skladającej się z jednonicio-
llYONA 1-28 Analiza RNA jyrozynozy. RNA izolowano z komórek , w których zachodziła (po
lewej ) lub nie (po prawej) syn1eza zidentyfikowan o wyłącznie u myszy typu dzikiego, nie wych radioaktywnie znakowanych fragmentów DNA
RNA o różnej rnciSe
1yrozynazy. ~NA poddano ełeklrof0<ezie w żelu agaozowym, co pozwoilo na rozdzielenie fragmentów występował on natomiast u myszy z albinizmem wy- lub RNA. Powstawanie podwójnej helisy w wyniku
cząsteczkowej . Płytkę z żelem agorozowym <.mieszczono następnie no ftltrie w
celu przenesienia rozdzielonych fragmentów
jed"lonlclowy cDNA 1yrozvr1CllY. wołanym przez napromieniowa nie. Wywnioskowa no łączenia się dwóch komplementar nych cząsteczek
RNA, pe czym filtr ten unlejscowtono w pcjemfiku zaMerojqC'lfTI znakowany radioaktywne
Tak przygotowano sonda DNA wiąże się z homologicznym RNA tyrozynazy, powodując pcwstrnle
prążków, klórych pozycjo z tego, że albinotyczne myszy utraciły gen tyrozynazy. kwasów nukleinowych pochodzących z różnych źródeł
~lokalizacji tego RNA no fitt12.e. Poiażenie prążków. dO których związała się sondo. wykryło przykładając do fittra
Odciski jednonicioweg o DNA, zwane odciska- nazywa się hybrydyzacją. Unieruchomie nie jednej
kliszę rentgenowską. Powstawanie podNójnej helisy w wyniku ląc:zerja się dwóch komplementarny ch czqsleczek z cząsteczek na błonie ułatwia uwidocznienie wyniku
mi Southerna (ang. SouJhem blots) wzięły swoją naz-
pochodzqcych z różnych źródeł Io h~dyzocja.
 -- ---- · • • • • • • • • • • • i

l .6 Klonowanie genu tyrozynazy 25

24 1. Wrodzone błędy metabolizmu

zachodzące no siebie klony cDNA tyrozynazy

eksony

-=-·
AGCTTACCATAGTCA 3' związanie startera
------ I ---_ CAGT 5' homołogl=iego do

'
~ ' >' /Cr
(;
i: DNA sąsiadującej sekwencJ m 13
dATP, dCTP, dGTP, dITP
l'!• wybrany klon (oznakowane radioaktywne)
l Introny
thanskrypcjo
trawienie enzymem

r---ł-• Tmnskrypł
restrykcyjnym ddATP ddCTP ddlTP ddGTP

l ł ł I I poUmerazo DNA

składanie RYCINA 1-30 Sekwencja genomowego

DNA zowlelozaówno Introny.jaki e\<sOOy.
Oba rodzaje sekwencji ulegcjq fralslcrypcJ.
ole introny sq wyclncne z transkryptu
Dojrzały mRNA podczas procesu dojrzewania mRNA.
kodowania białek. Odcinki DNA kodujące fragmenty
hybrydyzacji. Cząsteczki hybrydowe wykrywa się dzię­
ki umieszczeniu odcisku na kliszy wrażliwej na pro- białek są od siebie oddzielone odcinkami niekodu-
TCGAATGGTATCAGT
c CGAATGGTATCAGT
G GAATGGTATCAGT
A AATGGTATCAGT
A AlGGTATCAGT
m13 podldon tyrozynazy
wm13 T TGGTATCAGT

mienie Roentgena (źródłem promieniowania jest ra- jącego DNA Sekwencje kodujące nazywane są ekso- G GGTATCAGT

dioaktywna sonda DNA). Położenie określonego nami, a sekwencje niekodujące - intronami. Geny G GTATCAGT

fragmentu DNA w odcisku określa jego masę cząs­ ulegają transkrypcji w całości, ale zanim transkrypt sekwencjo nowo
TATCAGT

teczkową, ponieważ odcisk przygotowywany jest po

zostaje przeniesiony z jądra do cytoplazmy introny zo- zsyntetyzowanej nici A ATCAGl

elektroforetycznym rozdziale fragmentów. stają wycięte, a eksony połączone ze sobą, w wyniku TCAGT

Dlaczego w odcisku wykonanym metodą South-
erna, po hybrydyzacji mysiego DNA z cDNA tyrozy-
nazy były widoczne trzy fragmenty DNA o różnej
wielkości? Aby to zrozumieć, konieczna jest wiedza
dotycząca struktury genów (ryc. 1-30). Większość ge-
czego powstaje dojrzaly mRNA (proces ten zwany jest
składaniem, ang. splicing). Geny w bardzo dużej czę­
ści mogą składać się z intronów, chociaż ich rola ciągle
pozostaje nieznana. Klony cDNA są kopiami całkowi­
cie dojrzałego mRNA, zawierają zatem tylko eksony,
o..itoradlogram żelu poliolo'ytoomldowe go
Sekwencjonowanie cDNA tyrozynazy me!odq dideoksy. Zachodzące na ~ebie klony cDNA wstawiono
RYCINA 1-32
do )ednoniciowego boktenorogowego weł<ta<a m 13. Nos1ępnle uzyskane podklony sekwencjonowano. Zastosowano
stater
homologlczny do DNA m13 przylegający do miejsca klonowania. który sta:iowił miejsce inkojacjl syntezy DNA. Przeprowadzono
czlery ocdZk>lne reakcje syntezy, w których część cząsteczek jeQ'lego z nu<leotydów (w każdej reakcji Innego) występowała

nów zawiern dużo więcej DNA niż jest potrzebne do
-::i: "'.'.:
które w genomowym DNA mogą znajdować się
w postaci dideoł<synukleotydu. Zarówno ddeoksym.icleotyd. jole I niezmodyflkowony nukleo1yd mogą być wlqczaie
w wyniku
do w.rrastajqcef nici, ale włqczen;e dideoksynukleotydu powoóJje zakończenie procesu synlezy DNA. W len sposób
każdej reakcji powstają fragmenty o różnej Wielkości. kt&e molna rozdilellć w żelu poliokrylocrnidOwym
i uwidocmić przez
auta<odiogroftę. Sekwencja homołogicma do rnctrycy odczytywana jest z dołu do góry, od końca 5' do 3· zgodnie
z kołejnoóc lą wyslępowa:iio prążłców.

RYCINA 1·31 Gen tyrozynazy skloda się
~-· z pięciu eksonów. Strzałkcnii zrunoc.zono
sonda
-!»•-•23.w-·· I- polencjarle miejsca trawienia do Eccllt.
~··· Dwa miej:;ca cięeia dzielą genomowy DNA
na trzy frogmen1y. z któr(Ch każdy
hybrydyzuje z różnym rejonem sondy cDNA
tyrozynazy. powoaujqc powsfowanie trzech
prążków w odcisku SOuthe<no.
w zna~-znej odległości od siebie. Prawdopodobnie po-
między różnymi eksonami w genomowym DNA jest
kilka miejsc rozpoznawanych przez Eco RI, dlatego
regiony DNA tyrozynazy homologiczne do klonowa-
nego cDNAwstaly pocięte przez enzym na kilka frag-
mentów. W rezultacie w odcisku v.idocznych było kil-
ka fragmentów DNA o różnej wielkości (ryc„ 1-31).
Po ustaleniu, że klony cDNA najprawdopodob-
niej odpowiadają genowi tyrozynazy, następnym kro-
kiem w charal"teryzacji genu było określenie jego sek-
wencji nukleotydów (ryc. /-32). Sekwencja nukleoty-
dów tyrozynazy przedstawiona jest na rycinre 1-33.
Warto zauważyć, że żaden z klonów cDNA nie stano-
wił całego translcrypm. Całkowita sel'Wencja cDNA
została odtworzona z trzech zachodzących na siebie
klonów. Zazwyczaj klony cDNA zawierają częściową
sekwencję, prawdopodobnie w wyniku niepełnej sku-
teczności reakcji odwrotnej transkrypcji stosowanej
do otrzymania cDNA. Przed zsekwencjonowaniem
cDNA tyrozynazy sekwencja aminokwasów tego
białka nie była znana Sekwencjonowanie białek jest
bardzo żmudnym procesem; zazwyczaj łatwiej jest
sklonować gen, ustalić jego sekwencję i na tej podsta-
wie wywnioskować kolejność aminokwasów, niż bez-
pośrednio sekwencjonować białko. Aby ustalić kolej-
ność aminokwasów z sekwencji DNA, konieczne jest
 ·- ~-

26 1. Wrodzone błędy metabolizm u

1.7 Mutacje w genie tyrozynazy 27
Kilka cech białek można przewidzieć, analizując klon cDNA 1yrozynozy
-19 T ~~~I> Mr membranow y zawierqący
sekwencję aminokwas ów, dzięki porównani u danej
·===~~~~;~=~==~;==~~= ~~ cDNA z bibloteki genomowej

·_::::
-----:::!:
-----:::::
-----:::J:
-----: sekwencji z sekwencją irmych białek o znanej struktu-
rozdzielenie no
w lagach lambdo

-_::::
-----
le l
------- - --~---------
--~--
:::l:
:::::
-----
::::: --~--:
:::!:
~:::::::: : ~::
rze. Pierwszych 12 aminokwas ów zawiera 10 grup hy-
drofobowyc h, które są charakterys tyczne dla bialek
zlokalizowanych w błonach komórkowych lub wydzie-
lanych z komórki. Zidentyfiko wane zostały miejsca
l pojedyncze nici
omakowani e
radloal<!ywne
--..._,/'-l<AAA .
~IT..._
cy. Lf• - Gl y - ~l'fl ~11 P>"<>~Gloo .... -'<-91..- '-''""' .... glikozylacji i wiązania miedzi, jak również region, któ-
--------=------ - --~--
----- --------------- ----- ry prawdopod obnie pozostaje w błonie komórkowe j. ~ 1f T 1••

-----
-----
----- -----
-- m -----
---------- -----
~ ,_„
- -----
- - - ~----
l.)0

__ """_._,u• .__ H • f ' r ' r b • ' - ..._ ••l l'<lJ-•u

140

Dys1xmując cDNA tyrozynazy, można było sklo-

nować cały gen (ryc. 1-34). Zbiór sklonowany ch, wy- I
@f] J hybrydyzac jo filtra
z oznakowan ym cDNA

--------=---------~-
-----
T?r TTJ'YU ._. • c

----- -----
„„
----- - ­-
łla 1-o
.~
1-GI' Up TJ".- • l • Ila up ...., a..p 11.•·- l'M
tworzonych w sposób losowy, fragmentów genomo-

-----
----- -----
-----
u . l l•Cl•~ -----
----------
W...- -----
-----
no

- uo
,„
lity M • l;l oo~ Ila ""'"l)'I: ~ ...... ,..., . . . . . . . .
wego DNA nazywany jest biblioteką genomową. Bi-
bliotekę ludzkiego genomowe go DNA w fagach klon genomowy w fagu tanbda

-----
----~
----- -----,„ -----
-----
----- --~--
----- -----
-----
l>•

- -
lambda przeszukiw ano za pomocą hybrydyzacji DNA -- ::==:::::::::: --
----------
----- --=------- ----------
O:l•l'JT .... S•Hll•• --=---- otrzymaneg o z łysinek zlizowanych bakterii z radioak-
tywnie oznakowan ym cDNA tyrozynazy. Łysinki za-
1
-----
• ha.r~cr· ~-Cl·••r•re•""=„

----- -----
•-

-::::
lałl
-----
----- --~-~
-----
: :::!::: -----
: -----
-----=
--=--
-----
:::::::::-=-:::
wierające DNA homologicz ny do tyrozynazy posłuży­
ły do izolacji zrekombino wanych fagów, które namna-
żano w dużych ilościach. Ludzki DNA wyizolowany
identyfikacj a łysinki
z sekwencją tyrozynazy
-; ::::::.::
klon genomowy 1yrozynazy

------
~---- ~ -=---------=-­
---------------
::::::::~:::=:::::n: : :
z tych fagów zawierał część genu tyrozynazy - zarów- ł!YCINA 1-34 l(Jonowanie genomoweg o DNA tyrozynazy. Bibliotekę zowierojqcq
w fagach lcrnbda poddano no flłrze membranow ym hyb<ydyzacjł ze znakowanym
looowe fragmenty genomoweg o DNA

-
no jego eksony, jak i introny. Dzięki badaniom za- radioaktywni e cDNA tyrozynazy,

----- -----
uu

-----
----- -----
--=-- -----
-----
------ -----
----- --
-=--
chodzących na siebie klonów ustalono se.kwencję ca-
łego genu. Stwierdzon o, ż.e gen tyrozynazy składa się
identyfik"qc klony zawierające homologk:zn y DNA. Klony te następnie
genomoweg o. aa: Glebeł LB., Sfrunk K.M „ Sprllz R.A. Organization and
wyizolowano i użyto do przygotowan ia klonu
nudeotlde sequences o f 1t'e human fy!aslnose
gene and a 1runcated tyrosil1ase-related segment. Genomies 1991,'1:435-445).
-----
_::::----- :::e:-----: :::::
_:::::::a:::: - ::::~::
-----
::a::- z pięciu eksonów, które rozmieszcz one są na pne-
strzeni ponad 50 kb.
- ------- - ---~wm---w - -w DNA myszy albinotycz nych- co wskazywało, ż.e albi-

-----
_:::: -----
:::;: -----
::::: -----
:::;:
IUI : : ::: :T::, :: D: :::::;::,:=;·
~'

~
: 1.7 Mutacje w genie tyrozynazy
nizm w tej rodzinie nie by) spowodowa ny delecją genu
tyrozynazy. W tym przypadku mutację zidentyfikowa-
no przez sekwencjon owanie genu, wykorqstuj ąc przy
ciowe produkty reakcji są ponownie rozdzielane w wy-
sokiej temperatur ze, a następnie mieszanina ta jest
chłodzona, aby startery przylączyły się do komple-
Cl~ ~ SI~ Mp mentarnych sekwencji. Syntezę DNA można przepro-
~IU.•-~'fY>"•łl• -•U'--- tym metodę reakcji łańcuchowej polimerazy (ang.
1Ul ~N~J
r.~~ wadzić ponownie - tym razem jednak substraty reak-
1 •J:lc:a::uflOCAU!l
ł~cnTIPTC'TTCICTC~
11':1 ..:0.~U....,...UO::-~&'!T><X:T A Kalie ma obecnie 4 lata. Jest w wieku przedszkolnym polymerase chain reaction, PCR).
l •UC?QC." :~
~~&~TD.U.I.
I wiele już potrafi. Jej rodzice zdecydowa li się no cji będą zawierały nie tylko pierwotne nici DNA, ale
ko lejne dziecko. Niepokoją się jednak. że może być
PCR jest techniką szeroko stosowaną w analizie również nici nowo Z5)'Tltetyzowane. Po 20--30 cyklach
llYONA 1-33 Sekwencjo tyrozynazy. P!zedslawlono trójki
nukleo1ydów 1worzqce kodony i wskazano odpowiodojq ce ono dotknięte alblnizmem . Zadzwonili do genetyka, genetycznej. Celem tej procedury, której schemat uzyskuje się miliony kopii wybranego odcinka DNA.
im aminokwasy. Kodon stop wystąp ił w pozycji 1645. aby spytać, czy możfiwe sq badania prenatalne. przedstawi ono na rycinie 1-35, jest powielenie wybra- Aby zidentyfikować mutacje w tyrozynazie (ryc.
(Opublikowa no za zgodą z; Kwon B.S.. Haq A.K.. Pomerontz Genetyi< poinformował ich, że takle bociania sq nych fragmentów DNA, tak aby z jednej cząsteczki 1-36), przygotowa no oligonukleo tydowe startery tak,
S.H„ Holaban R. lsototlon rnd sequence of o c DNA clone dostępne, ale wymagają oznaczenia mutacji w genie otrzymać miliony jej kopii, które będzie można pod-
!rom human tyrosinase !hot mops at the mouse c -albino aby odpowiada fy pierwszym i ostatnim 19-20 nukleo-
fyTOZ)m<JZY u obojga rodziców. Ben i Linda wyrazili dać dalszym badaniom. Zastosowan ie techniki PCR
locus. Proc. Na11Accx1. SCi. USA 19ll7:84:7473- 7477). tydom każdego z pięciu eksonów lub przylegającym
zgodę na pobranie próbek kiwi zan5wno od siebie, wymaga wiedzy o sekwencji odcinków DNA ota- do nich sekwencjom iatronowym . Produkty PCR pod-
Jak i od Katie. czających badany region. Syntetyzuje się oligonukleo - dano elektrofore zie, a DNA odpowiadające każdemu
tydy, zazwyczaj o długości 20--30 nukleotydó w, kom- produktow i reakcji wycięto z żelu i oczyszczono. Uzy-
Sklonowan ie genu t}Tozynazy umożli""iło identyfika- plementarn e do przeciwległych nici DNA po obu
rozstrzygnięcie, gdzie zaczyna się odczytywanie trójek skane DNA wykorzysta no następnie do reakcji se-
cję mutacji u osób dotkniętych albinizmem . Mutacje stronach badanego odcinka. ~adany DNA jest roz-
zasad, czyli ustalenie ramki odczytu (ang. readingfro- kwencjonow ania metodą dideoksy. Analiza sekwencji
odpowiedz ialne za tę chorobę w jednej z rodzin zo- dzielany na pojedyncze nici przez ogrzanie, a następ­
me). Ramka odczytu dla tyrozynazy zostala ustalona u jednej osoby z rodziny, u której wystąpił albinizm,
stafy opisane przez Spritza i wspólpraco wników. Od- nie, w czasie chłodzenia mieszaniny reakcyjnej, oligo-
poprzez poozukiwaoie takiej ramki, która nie prowa- ujawniła zmiany trzech nukleotydó w w stosunku do
cisk Sou thema z genomowym DNA strawionym enzy- nukleotydy mają możliwość przyłączenia się do kom-
dziła do szybkiego pojawienia się kodonu stop. Ram- sekwencji typu dzikiego. Jedna z nich występująca
mem restrykcyjnym zhybryclyzowano z cDNA tyrozy- plementarn ych dla nich sekwencji. Te dwuniciowe re- w pozycji 174, powodowa la podstawien ie tyrozyny
ka odczytu pnedstawio na na rycinie 1-33 nie prowadzi nazy i otrzymano wzór prawidłowy. Wynik ten był od- giony slużą za startery (ang. primers) reakcji syntezy (kodon TAT) w miejscu seryny (kodon Ter). Zmiana
do kodonu stop przed osiągnięciem pozycji 1645. miermy od opisanego wcześniej - uzyskanego dla DNA kataliwwao ej pcrez. polimerazę DNA Dwuni- sekwencji nukleotydó w w genie, która prowadzi do
~
j
ł„
l
J
'~'1"?!';;>'\'Q'\'--------~-- -----------------------------.,.---------------------------------------
1:
I·
1! - 28 1. Wrodzone błędy met~ 1.8 Heterogenność genetyczna albinizmu 29
L
r! zmiany aminokwasów w kodowanym bialku zwana ---GAACTC--- - - - GAATTC - - -

1: li jest mutacją sensu lub mutacją missensowną; (ang.

- - - CTT GAG--- -
·-
- -CT TAl'G - -
- ampilflkocjo PCR
l I missense). Wcześniejsze badania wykazały, że muta-
cja w pozycji 174 jest często występującą zmianą se-
J:
II kwencji nukleotydów, spotykaną u wielu osób w popu-
1; I I ł

•o •
lacji ogólnej. Podstawienie tyrozyny w miejscu seryny
!
l1ł\ najwidoczniej nie ma wpływu na aktywność enzymu.

/
I
1111
"4
3
Uważa się, że takie mutacje są konserwatywne. Osoba
z albinizmem była również heterozygotą pod względem
dwóch innych mutacji tyrozynazy, jednej powodującej
podstawienie lizyny w miejscu ~n~ ~ pozycji_ 35~
I o I
-GAACTC-
normalny

(zmiana kodonu ACA na AAA) 1 drugiej powoduJ~l .

Il lI - GAATTC-
j :
I I
podstawienie asparaginy w miejscu kwasu asparagino-
wego w pozycji 365 (zmiana kodonu GAT naAAT}-St:-
kwencjooowanie produktów PCR uzyskanych od rodzi-
I I zmutowany
ozn<*owmie
l1tl l+'I c::i:PN pacjentki ujawniło, że matka była heterozygotą pod
względem mutacji w kodonie 355 a ojciec był heterozy-
reakcja łlybrydyzacjl oligonukleolydy

I I gotą pod względem mutacji w kodonie 365.

RYCINA 1-37 Schemot wykrywooio mutacji za pomocą ołlganukleotydów specyficznyc h INObec allela. Zsyntetyzowano
of.nukleotydy (O długości 19 nukleotydów) Odpowiadające sekwenejom typu wkiego (po lewej) I zmutowrnego (po prawej),
- Dla ułatwienia badania pozostałych członków ro- które otaczojq kodony 355 i 365 i oznakowano je izotopem 32P. Produkty PCR powstoJqce w wyniku powielenia eksonu 3
/ 1111" / 1111" dziny oraz innych osób z albinizmem, opracowano (w ktÓfym zlokalizowane są oba te kodony) nonie,;ono na błony nylonowe. poddano denaturacji (uzyskując pojedyncze nic~.
a następnie hybrydyzacji z normalnym lub zmułowonymi or111onukleolydami. Won.nld tlybrydyzacfi byty tak dobrane. aby tylko
test opierający się na hybrydyzacji z oligonukleoty-
11 11 11 II dem specyficznym wobec allela (ryc. J-37). Analiza ta
całkowicie dopOSOwOno sekwencjo nukleotydów prowadzilo do powstania stobllnej podwójnej tleisy między produktem PCR

I I I I ujawniła występowanie u probandki zarówno normal-

1
1+11 1+11 1+!1 11 1 nego, jak i zmutowanego DNA, co oznacza, że p~­
cjentka była heterozygotą pod względem obu mutagL
I I I I Jej ojciec miał normalną sekwencję w kodonie 355,
1111 1111 1111 1111 ałe zmutowaną w kodonie 365, u matki zaś było prze-
ciwnie. Troje pozostałych dzieci z albinizmem po-
chodzących z tej rodziny miało wynik podobny do wy-
niku probandki. W badaniach przeprowadzonych
u kilku niespokrewnionych osób z albinizmem stwier-
dzono obecność jednej heterozygoty pod względem
mutacji w kodonie 355, ale nie odnaleziono żadnej he-
strzałki oznoczajq oligonUdeotydowe
startery przyłączone do jednonicioWyeh terozygoty pod względem mutacji w kodonie 365.
czqsteczek DNA Zarówno mutacja w kodonie 355, jak i w kodonie
RYCINA 1-35 Schemol reci<cj łańcuchowej polinerozv (PC!ll- 365 zmieniają całkowity ladllllek cząsteczki tyrcrqnazy,
Nlcl mo1TycOWegO DNA sq razc!2ielclle ( lJ. sta1eoy pnylqczojq wplywając tym samym na fizyczne wł~~ teg?
się do~ nici (2) . Po zwiąZanlu sta1etów białka. Ponadto obie te mutacje występują blisko trueJ-
rozpoczyna się reO<.cjo syntezy DNA i następuje kopiowanie sca wiązania miedzi, ważnego dla normalnego funkcjo-
wyb!anego DNA (3). Proces ten pawtO!Za się cy1dcznle (4).
prowadząc do namnożenia wybranej sekwencji w pos1ępie
nowania tego enzymu. Mutacja w kodonie 355 zaburza
wyl<łactiezYm.
również potencjalne miejsce N-glikozylacji. Zidentyfi-
R'YC1NA 1-36 Schemat paedstawlajqcy wy'<1ywaNe
rrutacJ lyrozynazy. Startery do PCR zostały toi<
paygotowone, oby powlełOOy był każdy z eksonów
genu. Uzyskone proO.Jkty oczys>cZOflO
I sek\olencjonowano metodą dk:leolc;y.
no liłłTZe o oznokowonym ollgonUdeolydem. Kisze wrażliwą na promienlowcriie Roentgena eksponowano no działanie nttro.
co prowadziła do powstania ciemnych plamek lyl<o w paypadlcu. gdy sekwencjo dokładiie odpowiodqqca
olgooukleotydowl występowała w produkcie red<cji PCR. P!2edstawlone sekwencje sq przykładowe I nie odpowia<:lqq
rzeczywistej sek\olencji lyrozynazy.
kowane mutacje sensu są więc najbardziej prawdopo-
dobną przyczyną albinizmu u proliandki.
Wyniki badań DNA uzyskanego od Katie i jej rodziców
paeastawiono na rycinie 1-38. U Katie stwierdzono
występowanie dwóch różnych mutacji tyrozynazy.
Dziewczynka ma zmianę Cna A w kodonie 373,
odziedziczoną od matki oraz delecję jednego
nukleotydu prawadzqca do zmiany ramki odczytu
w kodonie 225, l<tórq odziedziczy/a od ojca.
1.8 Heterogenność genetyczna
albinizmu
Osoby, które mają dwa allele z różnymi mutacjami na-
zywa się mieszanymi heterozygotami (ryc. 1-39).
Allele są różne, oba jednak powodują zaburzenie
działania określonego białka, i w związku z tym niską
aktywność enzymu. Każdy z rodziców jest natomiast
heterozygotą pod względem jednej mutacji i prawdo-
podobnie charakteryzuje się obniżeniem aktywności
tyrozynazy do wartości zbliżonych do 50% normy.
U niespokrewnionej osoby dotkniętej albinizmem,
która jest homozygo tą pod względem mutacji w kodo-
nie 355, choroba "'ystępuje z powodu pojedynczej
mutacji w układzie ho mozygotycznym.
Mutacje punktowe mogą się znacznie różnić pod
względem "Pływu, jaki wywierają na aktywność enzy-
mu. Jedną ze skrajności jest substytucja tyrozyny
w miejsce seryny w pozycji 174. Ta konserwatywoa
zmiana ma mały wplyw lub nie wpływa wcale na funk-
cjonowanie enzymu. W rezultacie, którąkolwiek
z tych alternatywnych sekwencji uznamy za zmienioną
Jub typu dzikiego, nie będzie doboru przeciwko oso-
bom noszącym formę odmienną, obie formy są więc
częste w populacji ogólnej. Zjawisko to określa się
jako polimorfizm genetyczny, definiowany jako taka
zmienność genetyczna, w przypadku której częstość
dwu lub większej liczby alleli wynosi w populatji przy-
najmniej l %. Polimorfizmy mogą utrzymywać się
z różnych powodów, które zostaną przedstawione
w dalszych częściach tej książki. Polimorfizmy są
szczególnie częste w miejscach, w których nie ma naci-
sku selekcyjnego na utrzymanie danej sekwencji
-

30 1. Wrodzone błędy metabolizmu

1.8 Heterogenność genetyczna olblnlzmu 31

DNA, takich jak introny lub regiony DNA pomiędzy
geoamL Oszacowano, że sekwencje DNA dowolnych
dwóch osób różnią się prawdopodobnie o około 1 nu-
kleotyd na 200. W niektórych przypadkach ta zmien-
ność genetyczna stanowi o różnicach fenotypowych,
większość z nich jednak nie ma znaczenia dla ekspresji
Ekson 1 genu. Jak zobaczymy w następnych rozdziałach, poli-
morfizmy genetyczne są kluczowym narzędziem ma-
powania genomu człowieka.
Warto zapamiętać, że wykrycie zmiany nukleotydu
w sekwencji genu osoby z zaburzeniem genetycznym
niekoniecznie oznacza !Xlkrycie mutacji będącej przy-
czyną choroby. Odmiana warunkująca zaburzenie gene-
tyczne występuje wyłącznie u osób z tym zaburzeniem
i nie pojawia się u osób zdro")'Ch. MO'.iliwe jest również
wywnioskowanie, w jaki sposób olaeślona zmiana za-
Ekson 3 klóca działanie bialka. Mutacji tyrozynazy w kodonach
355 i 356 nie stwierdza się w populacji ogólnej - pro-
wadzą do niekonserwatywnych substytucji w ważnych
regionach tego enzymu. Często jednak udowodnienie,
że wykryta mutacja ma znaczenie etiologiczne, może
Proband sprawiać trudności, co zostanie omówione później.
Ojciec Małka
U chorych z albinizmem oczna-skórnym zidenty-
llVCINA 1-38 lden1yflkacja mutacji genu 1yrazynazv P12ez sekwencjono....arOe. U proborda stwiefdza się imiane C na A fikowano wiele różnych mutacji sensu w genie tyrozy-
w ełcsoOe J odziedziczoną od mottd Ofaz delecję jednego lll.ldeotydu G w eksorie 1 odziedziczoną od ojca. Malka i proband
są heterozygotom pod względem zmiany c no A I dlatego na żelu rnqq prążki zarówno w inii C. Jak I A (W51cazane slrzolkq).
nazy. Jedna z nich w kodonie 81 decydująca o substy-
Ojciec I proband sq heterozyg:>tarrl pod wzglę dem delecji jednego nukleotydu G. W rezuttacie mają oni dwa nałożone wzory tucji leucyny w miejsce proliny stanowi 20% alleli wa-
sekwencyj1e powyżej strzałki zamio5! jednego prqżl<o. (Dzięki ~ejmości cif. Willarna Oettinga. Uniwe<Sylet Mimesoty) .. runkujących albinizm oczna-skórny u osób rasy białej
\~ w Stanach Zjednoczonych. Albinizm oczna-skórny
i1 występuje z częstością około 1 na 39 OOO osób rasy
białej i 1 na 28 OOO rasy czarnej. Substytucję cysteiny
u w miejsce argininy w kodonie 89 (zmiana TGC na
dzenia afrykańskiego chorego na albinizm oczna-skór-
ny. Osoba ta była homozygotą pod względem tej muta-
cji, co wskazuje, że allel, który nie został wykryty u albi-
nosów innych ras, może być bardziej rozpowszechnio-
ny wśród ludności afrykańskiej. Rzadkie mutacje zwy-
kle występują w określonej populacji, kiedy kojarzenie
zachodzi głównie w obrębie tej populacji. Zjawisko to
znane jest jako efekt założyciela (aag.foundereffect).
Mutacja w kodonie 89moglaby wystąpić u osobnika rasy
bialej tylko wówczas, gdyby była to nowa mutacja, a więc
z bardzo niskim prawdopodobieństwem, względnie mo-
głaby pochodzić od przodka rasy czarnej, który był no-
sicielem mutacji w kodonie 89.
Analiza mutacji punktowych odpowiedzialnych
za albinizm oczno-skómy ujawnila, że mutacje nie są
rozmieszczone przypadkowo w obrębie genu (ryc. jl
1-40). Odkryto cztery obszary stanowiące zgrupowa- !
j .
nia mutacjL Dwa dotyczą miejsc wiązania miedzi, naj- ''
wyraźniej niezbędnych dla aktywności enzymu. Pozo-
stałe zgrupowania występują w eksonach 1 i 4. Funk-
cjonalne znaczenie tych miejsc nie jest znane. Można
mieć nadzieję, że dalsze badania rozmieszczenia mu-
tacji w genie kodującym tyrozynazę pomogą wyjaśnić
zależności między strukturą a funkcją tego enzymu.
Mutacje genu tyrozynazy opisane dotychczas były
mutacjanń zmieniającymi sens kodonu, w których
zmiana jednego nukleotydu w DNA powoduje zmianę
aminokwasu włączanego do białka. Innym rodzajem
mutacji związanych z albinizmem są mutacje przesu-
nięcia ramki odczytu (1yc. 1-41). W czasie syntezy
bialka transla~ja rozpoczyna się od pierwszej trójki ko-

i,,~ CGC) stwierdzono u jednego Amerykanina pocho- dującej pie1wszy aminokwas (zazwyczaj AUG, kodu-

[]+/365
()+/355
T
••
•••
...
ir r
j
.1 '

/ 355/365 355/365 355/365 355/365

[] LJ
+/355 +/+
L__J l_J
Cu(A) Cu(B)

i
\ RYCINA 1-39 Rodowód rodziny badanej no obecność rnJtacji waunkujących ciblnizm. Probaldka (W51cOZCfiO strzolkq)
llYCIKĄ 1-40 MqXJ mutacjlyrozynozy. Ponumerowano pięć eksonów i zoznoczono dwa miejsca wiqzcriia miedzi .
i jest mieszoną heterozygotą pod względem rnJ!acJ w kodonach 355/365. Taki sam geno:yp m'*1 jej trzy chore oiasfyy. Ojciec
W).peln'one kólka W51cazt4ą mutacje punctawe. trój/<qty - mutacje powodujące zakończenie lań cucho. a puste kótko
l, jest heterozygotą pod względem rnJtacji w kod<:lf>e 366. Molka i jeden z braci są heterozygotami pad względem mutoc~
- poHmorfizm. (.Zo: King RA., Mentink M.M .• Oetting w.s. Mol. Bici. Med. 1991:8: 19-29; zmleniooe).
~I w kodonie 355. Drugi brat ma dwo -typu d2idego (+J.

11
I\
i; ,
.,,,,,:>;7'!'5'„. lir-" . - ,,--- - -· · .,.-~ .,..,..~ -
32 1. Wrodzone błędy metabolizmu
I
ll !'fp dziki
CTT
Leu
l Inne osoby z OCA typu IB są mieszanymi heterozygota-
l wstawienie jednego nukleotydu
!1 Muton!
CTT
Leu
RYCINA 1-41 Mutacjo zmony raml<I odczytu. W górnej części przedstawiono sekwencję ONA typu dzikiego I odpowioda]ącq
J~ sekwencję aminokwasów. Wstawienie Jernego nukleotydu (A) powoduje przesunięcie ramki odczytu. Od tego miejsca
do bbłka włączone sq nieprawidłowe aminokwasy. aż do momentu napo1koni0 kodonu stop, co prowadzi do zakończenia
tronslocJI i skrócenia białko.
jącej metioninę) i czytanie trójek jest kontynuowane do
osiągnięcia kodonu stop. Istnieją trzy kodony stop -
UAA, UAG i UGA. Delecja lub insercja jednego lub
dwóch nukleotydów w eksonie spowoduje przesunięcie
ramki odczytu. Od tego momentu aż do osiągnięcia ko-
donu stop do wytwarzanego peptydu wstawiane będą
niewłaściwe aminokwasy. Zazwyczaj kodon stop wystę­
puje wcz.eśnie, co prowadzi do powstania skróconego
białka, które często jest niestabilne i ulega degradacji
w komórce. Ponadto w genie tyrozynazy opisano wy-
stępowanie zarówno iruercji, jak i delecji, które pro-
wadzą do powstania alleli waruljkujących albinizm.
Występowanie różnych rodzajów mutacji u różnych
osób z tą samą chorobą jest olaeślaoe jako betero-
genność genetyczna. Po zbadaniu większej liczby
chorób beterogenność na poziomie molekularnym
okazaJa się być raczej regułą niż wyjątkiem. Mutacje
w wielu miejscach genu mogą mieć podobn ą wlaści­
wość obniżania aktywno śd bialka. W niektórych przy-
padkach osoby z różnymi mutacjami mają identyczny
fenotyp. Tak jest wówczas, gdy każda z tych mutacji
powoduje całkowity brak aktywności enzymu. lnnym
razem mutacje prowadzą do podobnego, ale nie iden-
tycznego fenotypu . Tak jest w przypadl„ niektórych
osób z albinizmem, co zostanie opisane w następnym
podrozdziale.
1.9 Korelacje genotyp-fenotyp
w albinizmie oczno-skómym
Klasyczną postać albinizmu oczna-skórnego (OCA),
w której brak jest aktywności tyrozynazy, oznacza się
1.10 Diagnostyko molekularna wrodzonych błędów metabolzmu 33
AAT
Asn
GCC CGG
Ala Arg
TCG
Ser
ACC
Thr
GTA
Val
CGT
Alg
GAG
Glu
w tej populacji homozygotyczności pod względem rzad-
kich alleli jest kolejnym przykładem efektu założyciela.
Znajomość molekularnych podstaw wrodzonych
błędów metabolizmu otworzyla drogę dla nowych mo-
żliwości diagnozowania chorób oraz obiecujących no-
mi, mającymi dwie różne mutacje tyrozynazy. Często są
to mutacje sensu, które prowadzą do częściowego ob-
wych sposobów leczenia. Diagnostykę prenatalną
proponuje się parom, które mają już dziecko z rece-
AAT GCC c=
l
TAC GAC CGT ACG TGA G
niżenia aktywności tyrozynazy.
Szczególnie interesująca postać albinizmu została
stwierdzona u kilku osób, które mają mutację tyrozyna-
sywnym błędem metabolizmu i ryzyko posiadania na-
stępnego chorego dziecka wynosi u nich 25%. Decyzja
o poddaniu się badaniu prenatalnemu jest trudna.
Asn Ala Alg Tyr Asp Alg Thr Stop zy wrażliwą na ciepłotę. Fenotyp tych osób to białe Motywacją w wielu przypadkach jest uzyskanie dia-
włosy w cieplejszych miejscach ciała, jak pachy i skóra gnozy we wczesnym okresie ciąży i przerwanie jej, jeśli
dziecko jest dotknięte chorobą. Wiąże się to z kontro-
głowy, oraz stopniowo ciemniejący kolor włosów na
kończynach. U jednej takiej osoby stwierdzono \\)'Stę­ wersyjną kwestią stosunku wobec aborcji. Osoby, któ-
powanie mutacji w kodonie 422 genu tyrozynazy, w wy- re spotkaly się w swojej rodzinie z przypadkami cho-
niku której glutamina zostaje podstawiona w miejsce rób dziedzicznych, mają na ten temat bardzo różne
argininy. Mutacja ta sprawia, że białko jest wrażliwe na poglądy. Składają się na nie stanowisko wobec aborcji,
Tabelo 1-2 Klinlczne objawy różnych typów ablnizmu a także doświadczenia związane z obciążeniami me-
temperatorę. Aktywność enzymu jest obniżona w nor-
oczna-skórnego dycznymi wynikającymi z choroby i stosunek wobec
malnej temperaturze ciaJa, natomiast wyis;za w niż­
szych temperaturach. Fenotyp ten jest podobny do fe- nich. Należy zauważyć, że wiele par, które decydują się
notypu zabarwienia występującego u kota syjamskiego. na badania prenatalne, wcale nie zamierza przerywać
Kolor TÓŻoWy/ biały (nieznączna biały ciąży w przypadku stwierdzenia choroby płodu. Nie-
skóry bi.dy opaleniina) które poddają się diagnostyce prenatalnej w nadziei, że
płód nie będzie chory (gdy prawdopodobieństwo nie-
Kolor biaJY żółty żółty 1.10 Diagnostyka molekularna
wystąpienia zaburzenia autosomalnego recesywnego
włosów
wrodzonych błędów metabolizmu wynosi 75% ). W momencie wykonywania badań nie-
Kolor niebieski/ : niebieski niebieski które pary jeszcze nie roistr.cygnęly kwestii, czy zdecy-
Bena I /Jndę poinformowano, że dzięliJ poznaniu dują się na przerwanie ciąży w przypadku chorego
oczu zielony
mutacji w genie tyrozynazy odpolAlfedziainych za plodu. Niektóre są pewne, że nie przerwałyby ciąży, ale
albinizm u Kalie motliwe jest przeprowadzenie u nich chciałyby wiedzieć, czy płód jest chory, aby móc zapew-
badań prenatalnych. Badaniom poddaje się tkanki
nić dzieclo1 odpowiednią opiekę medyczną.
jako OCA typu L4 . Na podstawie objawów klinicznych płodu. pobierając - w ok/esie od 10 do 12 tygodnia
Diagnostyka prenatalna zaburzeń genetycznych
zidentyfikowano kilka innych postaci choroby (tab. ciqży- próbki kosmówki lub wykonując - w okresie
od 16 do 18 tygodnia ciqży- punkcję owodni. wymaga pozyskania do analizy tkanek plodu. Tkanki
J-2). OCA typu Il jest rozpoznawany w przypadkach
Następnie DNA płodu jest poddawany analizie na
te otrzymuje się w dwojaki sposób. Od 10 do 12 tygo-
normalnej akty'ńności ~'TOzynazy. (Inne określenie to
obecnoSć mutacji w genie tyrozynazy. Trzy miesiące dnia ciąży można uzyskać próbki łożyska płodu, wyko-
albinizm tyrozynazo-dodalni). Osoby z OCA typu U
później Unda dowiedziała się, te jest w ciqży. nuj ąc biopsję za pomocą cewnika wprowadzonego
zazwyczaj wytwarzają małe ilości barwnika i mają jas-
nożółte włosy. l\ie mają również batwnika w oczach,
ale upośledzenie wzroku jest zazwyczaj łagodniejsze
niż w OCA typu I. OCA Il jest spowodowane mutacją ściana brzucha
w „genie p" , nazwanym tak, ponieważ warunkuje
u myszy fenotyp jasnoróżowych (ang. pink- różowy)
oczu. Funkcja genu p jest nieznana.
OCA typu I "'}'Stępuje w odmianach różniących się cewnik
pod względem klinicznym i obejmuje typ IA (klasyczne
OCA) i typ IB (żółty mutant). 1)p IB związany jest
z częściowym obniżeniem aktywności tyrozynazy. W en-
dogamicznej rodzinie Amiszów stwierdwno, że osoby
dotknięte OCA typu IB są homozygotyczne pod wzglę­
(b)
dem mut'.icji w kodonie 406 decydującej o substytucji leu- (O}
cyny w miejsce proliny. W populacji Amiszów małżeń­ RYCINA 1·42 Zdjęcie ultrosonograficZne ilustrujące biopsję kosmówl<i (a) i amruocenlezę (b). (Dzięki uprzejmości dr Jodi Abbe!
stwa krewniacze są stosunkowo częste. Występowanie i dr Deborah Lel/lne. Betn lsroel Deoconess Medical Center. Boston).
 błędów metabolizmu 35
1.10 Diagnostyka molek ulana wrodzonych
34 l. Wrodz one błędy metabolizmu
niającej się jest spowo dowan a podsta
wienie m jedne-
ryzykiem posiad ania DNA typu
obu przy- badań jest identyfikacja par z zmian tego
przez sajkę macicy lub ścianę brzuszną-w
padka ch pod kontrolą ultras
Metod a ta jest określana jako
onogra
biopsj
ficzną
a kosmó
(ryc.
wki
l-4ai
(ang.
). dzieck
gnosty
a dotkniętego chorobą i zaproponowanie im
ki prenat
k kosm- natury choroby, ta forma badań
alnej. Z powodu jednoznacznie fatalnej
jest powszechnie ak-
dia-
I składanie
dzikieg o go aminokwasu i prowa dzi do mniejszych
bialka.
Oprac owano testy PCR dla wszystkich
irzech
nukleo tydów
chorionie villus sampling - pobier anie próbe ceptow ana przez społeczność żydowską. Badan ia
prze- mulacji (ryc. 1-44). !aserc ja cztere ch
być wy- ikację me-
w eksonie 11 jest wykrywana przez amplif
tkank a może mRNA
ków kosmówki, CVS). Uzyskana siewow e polegają na sprawdzaniu obecno
ści enzym u
nia li. ę, trawie nie
todą PCR region u obejmującego mutacj
założe hodow
korzystana do izolacji DNA lub do heksozoaminidazy A w krwinkach białych
. Błędnie
ośrodkach .kryptyczny"
enzymem HaeII l i elektroforezę w żelu
Od 16 do 18 tygodnia ciąży (a w niektó rych których zmutowony poliakrylo-
adzon ej ujemn e wynik i są rzadkie, ale jest kilka osób, u donor donor
od 11 do 12 tygodnia) za pomocą igły wprow mutac ja nie występ uje, widoczny jest
pobie- nosicie lstwa nie udało się stwierdzić. spllcingu splidngu amido wym. Gdy
przez ścianę brzuszną (amniopunkcja) można od- fragm ent o długości 43 par zasad, natom
iast inserc ja
rać próbk i płynu owodn ioweg o
zawiera komór ki płodu, głównie wywod
(ryc. l-42b). Płyn ten

skóry i pęcherza (płyn owodniowy w dużej

chodzi z moczu plodu), które mogą rosnąć
zące się ze kryto,
Gen hekso wamin idazy A został sklonowany;
że
mierze po- genu w populacji Żydów
w hodowli. Jedna z nieb
trzy mutac

występ
je

uje
stanowią 98% mutacji tego

na
aszkenazyjskich (tab. 1-3).
końcu 5' intron u 12 izmie -
""' I/
T~A~G=---„„.
~~c_r~~G~

sł<ładanie
DNA zmutowany
zwiększa ocenia ny fragm ent do 47 par
to, u osób heterozygotycznych pod wzglę
tacji niestrawione produ kty PCR tworzą
zasad. Ponad -
dem tej mu-
cząsteczki
bardz o wolno.
nia G na C (ryc. 1-43). Konie c 5' większości intron ów heterodupłeksów, które wędrują w żelu
wrodz o-
Do niedawna, diagnostyka prena talna składa się z sekwe ncji GU ("dono r" splicingu ), nato- Hetero duplek s składa się z nici typu dzikie
go sparo-
się do bada- końco­
nych zaburzeń metab olizmu sprowadzała miast regiony 3' zakończone są nukleo
tydam i AG wanej z nicią zmutowaną i powst aje w czasie
ów komó rek płodu. Ogran icza- wyznaczają wanych two-
nia aktywności enzym
z enzym ami, („akce ptor" splicingu). Nukleotydy te wego cyklu PCR. Dwa rodzaj e nici zmuto
związa nych sekwen cj intronu duplek sów.
ło to diagnostykę do choró b
miejsca początku i końca intron ów i są rozpo
znawa ne zrrutowany mRŃA zawierający fragment rzą z DNA typu dzikiego dwa typy hetero
li komó rek kosmó wki lub nuk.Jeoty-
które są obecn e w hodow kompl eks enzymów dokonujący sk!ada
nia W miejscu niespa rowan ych zasad cztero
o. Wiele zaburz eń przez l!YCtNA 1-43 Podczas slclodonio RNA rozpoznawana jest przyczyną
pochodzących z płynu owodnioweg jądrze . Mutac ja w donor ze splicin
gu prowadzi do I AG na końcu 3". insercj i powst aje wypętl enie, co jest
enzym ów, które wy- w poro rukJeotydów GU no końcu 5' intronu dowej
metabolicznych dotyczy jednak ych
nia w miejscach odpowiadając .
r") do C U żelu
W 1ym przypa dku rrutocj o pory GU (.dono j migrac ji w
tkanka ch i na- błędnego składa
wolne
je w normal nej
stępują wyłącznie w określonych prawidłowym sekwencjom. Apara
t sklada nia poszu - powodUje. że miejsce 5· skladon io nie występu Mu1acja w intron ie 12 prowa dzi do powst
ania no-
wątro ba i dlateg o nie pozycj. Składanie może zachodz ić w innym miejscu
rządach, takich jak mózg lub iedniej sekwencji donor owej (często w ob- GU. Wynikiem jest wego miejsca rozpoz nawan ego przez
enzym Ddel
były dostępne dla diagnostyki prenat
alnej. Oprac owa- kuje odpow w obrębie Intronu zawierającym zasady par zasad na
ki molek u- rębie tego sameg o intron u występuje sekwe ncja, która zachow anie w końcowym mlNA niekfór
ych sekwen cji i pnecin ania fragm entu o wielkości 120
nie analiz wykorzystujących metod y genety może funkcj onować jako donor , zwana krypty
cznym Intronowych. dwa fragmenty o rozmi arach 85 i 35 par
zasad. Muta-
obecn ie
larnej calkowicie zrnienilo tę sytuację
-
mutac ji donor em). W rezultacie proces składania wstaj e za- cja punktowa w ekson ie 7 stwarza nowe
miejsce dla
DNA płodu można badać na obecność każdej właściwego miejsca wycięcia . EcoR ll i powod uje przesunięcie prążka o wielko
ści 52
wybrany początkowany poniżej
genetycznej, niezależnie od tkanki, w której po stroni e 5' i pewne części intron u zostają
włączone parom za-
rych przypadkach mutac je miejsc donor
owych lub par zasad do miejsca odpowiadającego 44
gen ulega ekspresji. łego mRN A Transl acja sekwe
ncji intron o- testów PCR
prena- do dojrza
akceptorowych prowadzą do całkowicie błędne
go skla- sadom. Za pomocą tych trzech prostych
Zastos owani e molek ularne j diagnostyki do powst ania nieprawidłowego odcink a wykryć około 98% nosicie li chorob y
metaboliz- wej prowadzi d~ia ekson ów powodującego utratę całego
ekson u, można
talnej w przypa dku wrodzonych zaburzeń łańcuc ha bialko wego oraz, zazwyczaj, szybkiego na- (ang. exon Taya- Sachsa wśród Zydów aszkenazyjsk
ich. Analiz a
mu wymaga wcześniejszej wiedzy na temat
mutacji
u stop i skróce nia białka. W niektó - co i est określane jako pominięcie eksonu
jest niedro ga i dużo mniej narażona
potkan ia kodon na uzyskanie
te zazwyczaj
przenoszonych przez rodziców. Mutac je skipping). naniu do badan ia
ująca blędoie dodatn iego wyniku w porów
ustala się na podstawie badan ia chorego
dziecka. He-
1-3 N ojcZęstsze mutac je powod1.4qce
chorobę Druga mutacja heksozoaminidazy A występ jest do wy-
kiem częstym, dla- TABEIA chso w popula cji Żydów aszkenazyjskich ch nukleo- biochemicznego. Obecn ie wykor qstyw ana
terogenność genetyczna jest zjawis w populacji żydowskiej to wstawienie cztere testu bioche-
jaśnienia niejed nozna cznych wyników
1oyo-So
nięcie fazy
tydów w eksonie 11. Powod uje ona przesu
hlonne
tego poszukiwania mutac ji są zwykle czasoc
micznego. Chociaż odsete k błędnie dodatn
ich wyni-
należy od- bialka . Te
i kosztowue. Poza tym mutac je patoge nne odczytu, czego skutkiem jest skróce nie nieisto tnie
ystujący warian t przypadki ków w przypa dku analizy molek ularne j jest
różnić od polimorfizmów; test wykorz dwie mutac je warunkują prawie wszystkie wynos zący
prawdziwą Ekson l l: w•tawienie chcirob a Tay.:S achsa w popula cji niski, odsete k błędnie ujemnych wyników,
sekwencji, który jest polim orfizm em, a nie dziecięcego typu choroby Taya-Sachsa wowe go
j diagno zy. czterech nukleotydów <ypu dzie cię<;ego
a stwier dzona 2%, ogranicza jej zastos owanie jako podsta
mutacją, prowadzilby do błędne żydowski ej. Trzecia mutac ja zostal cji.
ular- Objawy zaczy- sposobu przesiewowego badan ia popula
Poza diagnostyką prenatalną badan ia molek Intron 12: nowe miejsce chorob a Taya--Sachsa u osób z późny m począt kiem chorob y.
ne znalazły zastosowanie w innych badan
iach diagno-
iypu d:zie ci~cego nają się w drugiej lub trzeciej dekad
zie życia. Obej-
e składania Biopsję kosmó wki wykon ano w
IO tygodniu ciąży.
stycznych. Przykladowo , metod y polegające
na analizi ch i psycho-
mują stopniową utratę funkcji motor yczny Założono hoelowlę komót ek. a następ
nie przesłano
iach prze- G w miejscu A
DNA coraz częściej wykorzystuje się w badan Kodon 269: podst.awienie choróba Tay;;--Sach.sa zę. Mutac ja polega na podstawieniu je do ano/izy DNA. Stwier dzono. że płód odzied
zk:zyl
a Jak opi-
siewowych nosicielstwa choroby Taya- Sachs G zamias t A (zamia na typu dotosłe go w kodon ie 269, czego skutki em jest wstaw
ienie seryny
mulocję Bena. ale nie miał mutac
ji Undy.
czającą
sano wcześniej, zespół Taya- Sachs a jest wynisz Gly na Ser) zamia st glicyny . Warto zauważyć, że dwie
mutacje od- Wskazywało to. że dzieck o będzie
nosici elem
występowania nosi- ą.
chorobą neurologiczną. Częstość powiedzialne za dziecięcą postać chorob y
Taya- Sach- albinizmu. ale nie będzie dotknięte chorob
wynosi około A.SJ .. Niltowicz M...
czonym termin ie urodził się zdrow y
cieli w populacji Zydów aszkenazyjskich Żcódło: Triggs-Raine B.L , Ft igeobaum
sa powodują zupełną utratę aktywności enzym
u, pod- W wyzna
aby uzasad nione for cani-:rs or Tay-Sacbs ~a.se amoog Ashkenazi
ecznie wysok a er al Screenin g późno ujaw- chlOp iec Lewis.
1 aa 30 i jest dostat
takich Jews. N. EogL J. Med. 1990-,3Zl:6- l2 czas gdy mutac ja decydująca o postaci
byty przesiewowe badan ia nosicielstwa. Celem
 ,
1. 11 Leczenie wrodzonyc h błędów metabolzm u 37

I
l
36 1. Wrodzone błędy metabolizm u

inserc)a
V 99 16 8 44
W leczeruu pewnych zaburzeń metabolicz nych

wątroby przeprowad za się na przykład u niektórych

Można by przypuszczać, że skoro podstawą pato-

stosuje się transplantację narządów. Przeszczepi,enie genezy wrodzonyc

h zaburzeń mecabolizmu jest nie-
dobór enzymu, Io jego uzupełnienie powinno być sku-
Większość takich prób było
dzieci z blokami metabolicz nymi w cyklu moczniko- teczną metodą terapii.
85 19 12
78 12 43/47 36
I I I <\i . Podawanie obcego białka jest
I I I wym. Dzięki udoskonale niom technik chirurgicznych jednak nieudanych
być ono dostarczon e pozajelitow o
enzym i metod immunosup resji znacrnie poprawiło się bez- trudne, gdyż musi
zostałoby strawione). Półokres

I
enzym
pieczeństw o i powodzeni e tego typu zabiegów. Obec- (podawane doustne
r-1 r-1 rue najważniejs zą przeszkodą jest stosunkowo niska trwania białka wprowadzo nego do organizmu za po-
dostępnych do przeszczep iania. mocą iniekcji zazwyczaj jest krótki; ta droga podania
liczba narządów
niektórych chorób spichrzania !izoso- wiąże się zarazem z ryzykiem pobudzenia reakcji im-
W leczeniu
·1
ienie szpilnL Me- munologicz nej . Ponadto trudno jest skierować wpro-
roalnego stosuje się także przeszczep
i 151
toda ta została wprowadzo na, gdy zaobserwowano, że wadzony obcy enzym
do tkanek lub komórek, w któ-
120 99 makrofagi z przeszczep ionego szpiku pocWaniają rych jest potrzebny.
85 i trawią składniki błony, które me mogą być rozłożone Znaczący postęp w zastępowaniu enzymu uzy-
Gauchera, zaburzeniu
przez pozbawion e enzymu komórki gospodarza . Wy- skano w przypadku choroby
ego, w którym brak jest enzy-
próbowano ją w przypadku grupy zaburzeń znanych spichrzania lizosomaln
52 Makrofagi chorego wy-
jako mukopolisacharydozy. Zaburzenia te prowadzą mu glukocerebrozydazy.
ym materiałem i powodują po-
do nagromadz enia protwglika nów (cząsteczek białek pełniają się składowan
44
35
połączonych z cukrami), co objawia się w postaci po- większenie wątroby oraz śledziony. Dodatkowo , obec-

stępującej degradacji neurologicz nej, zaburzeń wzro- ność wypełnionych makrofagó w w kościach prowadzi
L,__J L,__J
Brakujący enzym można po-
stu, deformacji szkieletu., nieregularn ych rysów twa- do bólów kości i stawów.
L,__JL, __j
normalny heterozygota
normalny heterozygota z łożyska, początkowe
oonnalny heterozygota rzy i niewydolności serca. U biorców narządów stwier- zyskiwać w dużych ilościach
ekson 11 ekson 12 ekson 7 ·~ dwno obniżenie stężenia mukopolisacharydów w oso- próby leczenia pacjentów
przez infuzje enzymu nie

wan.nktiąeych chorobę Toyo-SochID metodQ PCR. Górny ~I paedstowiO ·1

i~ czu. Metoda ta ciągle ma charakter eksperymen talny, spełniły jednak
oczekiwail. Okazało się wówczas, że
w błonie komórkowe j makrofagó w występują recep-
enzymy restrykcYJfle <,strz~IKI pooo:!i LJczby
RYCINA 1-44 Identyfikacjo mutacji
lokalizoeję stateróW reokc~ PCR (sizzalkl poziome) i miejsca rozpoznawan e przezełekfroforety jest jednak przedmiote m intensywnych badań.
żele czne sc"':!Jd P!Z ,~
oznaczają wlełko!ć fragmentów restrykcyjnyc h . No rycinach otxazujqcych Ko\eJ"le
enzymem .restrykcyjnym (wskazane slrzałkami n nie
rieS!rowiOny DNA po reakcji PCR 1proculdy PCR strawione ocpowlednim )(-~----.
żelem) nałożone porami od lewej do prawej. Ciężary cząsteczkowe fragmentów w żelu sq oznaczone llczbomi po lew91 stroM
żeli. Fr~gmenty krótsze niż 20 por zasad nie zostały uwidocZnlone na żelach.N.<Za:
et Oli. Screening farcaniefS ofToy·SOChs diseose among Ashkenczl Jews.
Triggs-Rdne B.L. Fe;gentx:rum A.SJ„ Natowicz "
Engl. J, Med. 1990:323:6-12).
. v
·Wv+· RNA -?\ . ~
. \
~<
- , '--- oslonko ·--7~-!:._.._ błono

ga od normy. Największym fizycznym pr?blem:m , odwrotna kopsyd w('jknięcie ~ -

z którym boiykają się osoby cierpiące na albimzm, ie st transkryptaz o (pl z) do komórki ls'J---- ~j'
1. 11 Leczenie wrodzonych błędów osłabienie wzroku. Również tu dostępne Jest leczenie ~
zrzucenie ~ składanie ; i
wirusa
'-translac ja
"'-.
metabol izmu pomagające im sobie z tym radzić. , is:'_! ~ ~ białka ['Jl
~ ":::> wirusa l}J\
Inne przyklady leczenia wrodzonyc h zaburzen

~:
Katie ma teraz 7 lat, a Lewis 2 lata. Dziewczynka jest
w drugiej klasie i bardzo doblZe radzi sobie w szkole,
metabolizm u zostały już wspomnian e. Klasyczny~
przykładem jest dietetyczne leczenie fenyłok~to.nuru. I
odwrotna
transkryptaza
I lr>
transkrypcja
~ wirusowegoRNA
I
't Uwielbia czytanie, chociaż musi trzymać k.siqżkę Ograniczen ie spożywania fenyloalaniny u dz1ec1 cho-
~
blisko oczu. Nosi okUfary i siedzi w ple1WSZej ławce. rych na fenyloketonuńę właściwie wyeliminowało po- ł połimemzo ~'::.<~
Katie nauczyła się unikać bezpośredniej ekspozycji .~~ft. "~ ./
na świat/o słoneczne i bardzo sumiennie nosi ubrania
chroniące przed słońcem. Jej ogólne zdrowie jest
wstawanie opóźnienia umysłowego spowodowa nego
przez to zaburzenie . Podstawą leczenia tej choroby
Integracjo
z chromosom em .17 /
jest unikanie składników pożywienia, które me mogą gosp~
doskonale.
bvć metabolizowane z powodu dziedzicznego braku
niezbędnego enzymu. Wiele innych zaburzeń meta- troci płoszcz t>iotkowy. 'Mrusowy RNA je5t przepis,.wcny
Leczenie albinizmu ocmo-skóm ego jest sldero- RYCINA 1-45 Cykl życiowy refrowirJso. Po wniknięciu do komórki wrus
bolicznych można skutecznie leczyć w podobny spo- cDNA jest włączany do komórkoweg o DNA
wane na łagodzenie objawów . Obecnie nie ma sposo- no DNA przy udziale odwrotnej transkryptazy wniesionej przez wirusa. Wirusowy
sób, dlatego noworodki poddaje się obecnie b~da~ gospockYZa. razem z kt6<vm Ulega repłil<ocji i trooskrypcji. Trmsl<Jypfy k~
syntezą nowych białek wirusowych, o nostępnle
bu na zastąpienie brakującego enzymu we wszystkich niom przesiewowym w kierunku niektórych częscteJ wirusowy RNA ~t zamykany w nowych kopsydach. które są uwolnione
z komórki.
melanocyta ch czy zastąpienie genu. Dzięki unikaniu występujących chorób o takim charakterz e.
ekspazycji na słońce, średnia długość życia nie odbie-
 1.1 1 Leczenie wrodzonych błędów metabolizmu 39
38 l. Wrodzone błędy metabolizmu

Z perspektywy
i
f
Życie z albinizmem
LINDA MARUCCI
mnie i brata, wiz)~
u specjalistów. Większość lekarzy
była bardzo mila i chciała nam
trudno jednak namówić
Z czasem zaczęły się wizyty
u dermatologa. Kiedy miałam
około siedmiu lat zaproszono nas
do v.-zięcia udziału w testach
bardzo dene<WUjące
i nieprqjemne i nawet teraz,
kiedy o tym myślę , czuję złość.
Jestem im wszystkim jednak

l
j
dzieci na badanie oczu.
Okuliści byli również zawiedzeni
nowego filtra
przeciwsłonecznego (PABA).
Bardzo chcieliśmy spróbować
bardzo wdzięczna, ponieważ bez
ich poświęcenia takie filtry jak
PABA nigdy nie trafiłyby do
nie wiedziałam, w co wierzyć, tym, w jak niewielkim stopniu
mniej inteligentni niż inne dzieci.

I D
orastałam w rodzinie,
w której byłam drugim
dzieckiem cierpiącym
na albinizm. Mój o 3 lata starszy
brat również jest chory. Oboje
mamy białe włosy i slaby wzrok,
a także oboje chowamy się
przeJ slońcem w czasie gorących
letnich dni.
W domu nigdy nie czułam
się inna ani samotna, a moi
rodzice pogodzili się z tym,
że będą mieli dziecko dotknięte
albinizmem jeszcze przed moimi
narodzinami. Wydaje się też, że
radzimy sobie dużo lepiej, niż
przewidywali to liczni lekarze.
gdy byliśmy mali. Wielu lekarzy
roztaczało przed moimi
rodzicami ponury obraz życia.
jakie czeka dzieci z albinizmem.
Większość tych lekarzy wiedziala
jednak niewiele o albinizmie
i nadal trafiam na takich, którzy
a w co nie. Nawet wtedy, gdy
rodzice przekonywali roni e, źe
to wszystko głupstwa, sądziłam,
że chcą mnie jedynie pocieszyć.
podają nieprawdziwe informacje
Pomimo wszystkich
albo obawiają się przyznać, że
przeciwności, spotkałam
po prostu nic nie wiedzą o tej
prawdziwych przyjaciół i ludzi,
chorobie. Obe.cnie takie sytuacje
którzy mnie kochali. Moje
zdarzają się coraz rzadziej, ale
dzieciństwo nie różniło się
mogą być przyczyną dużego
specjalnie od tego .. jakie mieli ,;
wstrząsu dla pacjentów i rodzin,
moi rówieśnicy. Nasi rodzice ·;·
l.'tóre się z nimi spotykają.
wstrz}mywali oddech; kiedy ja
Innym rodzajem błędnych
czy brat uczyliśmy się jeździć
przekonań, z którymi
na rowerze, graliśmy w piłkę Czy
borykaliśmy się jako dziec~ byly
przechodziliśmy przez ruchliwą
przesądy w stylu „albinosi widzą
ulicę, ale oboje całkiem nieźle
w ciemności" , „a1binosi mają
dawaliśmy sobie z tym
różowe occ/·, ,,albinosi
wszvstkim rade. Najbardziej
prrynoszą szczęście „ lub wprost
dotkiiwym probkmem by! slaby
przeciwnie „albinosi przynoszą
wzrok i ciągle oparzenia
pecha". Do najbardziej·
słoneczne. Były one powodem
przykrych należalo .,albinosi
można poprawić nasz wzrok, co
zasmucalo także nas. Ja nigdy nie
widziałam lepiej, dlatego nie
czularn się specjalnie
upośledzona, dopóki ktoś nie
zaczął nmie badać. Okulary
do czytania i okulary
przeciwsloneczne byly jednak
niezbędne. Przekonaliśmy się , że
oku lary i inne środki mogą nieco
polepszyć nasze widzenie, nie
oczekiwaliśmy jednak jakiejś
radykalnej poprawy. W ten
Sposób radzę sobie do dzisiaj
ze swoimi ograniczeniami
wzroku. Chętnie wysłuchuję
nowych pomysłów na jego
polepszenie . ale nadal
naj bardziej zależy rn i na
swobodnym L-zytaniu książek
i dostrzeganiu tcgo co pokazuje
1
wszystkiego, co mogłoby nas
uchronić przed oparzeniami
słonecznymi, a czego jeszcze
nie znaliśmy. W najgorętsze dni
musieliśmy nosić rzeczy
z długimi rękawami i wkładać
dlugie spodnie albo unikać
slońca. Chodziliśrov stale na
oddział dermatolo~czny, gdzie
.p obierano nam próbki włosów
i skóry. Nie lubiliśmy tego, ale
wyjaśniono nam, że to ważne.
Kiedyś do zbadania nas
sprowadzono grupę specjalistów.
Stali oni wokół nas, rozprawiając
o typie albinizmu, jakim byliśmy
dotknięci, świecili nam do oczu
latarkami \vyglądającymi jak
dlugopisy i ani przez chwilę oie
potrakrowali na;; jak ludzi. Nikt
nie mówił do mnie. tvlko o mnie.
tych, którzy ich potrzebują.
Kiedy dorosłam,
rozmawiałam z genetykiem,
który pomógl mi zrozwnieć,
czym jest albinizm oraz sposób,
w jaki decydujące o cej chorobie
geny są przekazywane
z pokolenia na pokolenie. Dzięki
tym informacjom zrozumiałam,
że geny powodujące albinizm
byly w mojej rodzinie o d dawna
i ani ja, ani moi rodzice nie są
za to odpowiedzialni. Wiem.
że to sensowne v.)1Jumaczenie,
ale nadal czuję się winna za to,
kim jestem. Dowiedziałam sie
równi eż o zasadach rządzącyĆh
ryzykiem posiadania dzieci
dotkniętych albinizme m i to
dodało mi odwagi, abv urodzi(;
wspaoialą. pięki{ą i ~pełnie

Niektórzy dawali im nawet moja waga ł azienkowa. Cale to badanie byto. dla mnie zdrową córkę.
częstych, zmenawidzonych
umierają młodo·'. Jako dziecko
! _ _ - - - - --- - - - -- ------ -:---- --+---- --- - - - - - - ---- - -
do zrozumienia, że możemy być

tory dla mannozy, które są odpowiedzialne za kiero-
wanie substancji zawierających mannozę do lizoso-
mów. W drodze chemicznej modyfikacji oczyszczonej
li głukocerebrozydazy uzyskano takie cząstecżki tego
li enzymu, w których reszty mannozy były eksponowa-
li
.li ne, co umożliwilo jego wydajny transport do lizoso-
mów w komórkach makrofagów. Stwierdzono, że in-
fuzja tak zmodyfikowanego enzymu bardw skutecz-
nie zmniejsza zmienione chorobowo wątrobę i śle­
dzionę oraz łagodzi bóle kości.
Ze względu na wysoki koszt i znaczną uciążliwość
infuzji aglucerazy zainteresowanie wzbudziła możli­
wość 1erapii genowej choroby Gauchem. cDNA glu-
kozylocerebrozyd azy został sklonowany i wprowadzo-
wanym wirusem infekowano komórki. Ponieważ tak kowano również wimsem pomocnigm. czyli retrowi-
nv do wektora retrowirusowego. Retrov.;rusy zawie-
przygotowany wirus pozbawiony jest większości ge· rusem, który może syntetyzować białka niezbędne do
rają jednoniciowy RNA i infekują komórki eukario-
nów niezbędnych do swojej replikacji, komórki infe- wirnsowej replikacji, ale zawiera mutację czyniącą go
tvczne (ryc. 1-45). Po ich wniknięciu do komórki wiru-
i.owv RNA jest-przy udziale odwrotnej transkrypta-
zy _:_ przepisywany na DNA. Następni: wirusoY..y
transkrypcja
DNA in1egruje się z chromosomem komorkt, razem
z którym geny wirusowe ulegają transkrypcji. Co wię­
~
cej , integracja ta jest stabilna, wirusowy genom repli-
kuje więc przy każdym podziale komórki gospodarza
Wektor dla glukocerebrozyda zy został utworzo- (PJ.
l!YCINA 1..okl Zlei<orrbnowany retrowirus rowletjqcy gen glukocerebmzydazy (GCJ pizytegqqcy do pmmctcro
nv z mateńalu genetycznego retrowirusa, z którego Selcwencje LTR to riezmlenione sekwencje genomu wiruso (Za: Finie J.K.. Gorrell P.H.• Peny LK„ et al. Correction of
;ycięto wirusowe geay i wstawiono cDNA glukocere- pmgenitor cells from patlents with
gllJcocerebrosidose deficlency ofler retrOlflrol-mediated gene transfer into hematopoetic
brozydazy wraz z genem warunkującym oporność na Gaucher diseose. Proc. Noli Ac ad . Sci. USA 1990:87:2334-2338: oraz z Nolło JA., Vu X.J„ Bahner I„ Kohn D.B. RetrovlraHnedloted
noosfer of the tunan g.,cocerełlmsktase gene into cullued Grucher bone marrow. J. D.i'l. lnvest. 1'192:90:342-348).
antybiotyk G418 (gen neo) (ryc. 1-46). Zrekombino-
 Opis przypadku klinicznego 41
40 1. Wrodzone błędy metabolizmu

e ·I
ł e
e
I
I
l
.1 e
I
i
e .:~

I
ł I
~
RYCINA 1-47 Karta z kroplami krwi na bibule ~łona do stanowego klboratooum.
·~
niezdolnym do pakowania własnego genomu do no- ie w ogóle wykonywano }akieko/Wiek badanie

I
Pediatra po:ypomniał im o pobronru krwi z pięly
wych cząstek wirusowych. Zrekombinowane wirusy Lekarz umówił rodzjców Jocelyn na specjalne
wytwarzane przez te komórki zastosowano do infekcji konsultacje w pobliskim szpitalu dziecięcym.
makrofagów pochodzących od pacjentów z chorobą •$

Gaucbera. Zainfekowane makrofagi selekcjonowano, Badania przesiewowe noworodków umożliwia- i RYCINA 1-48 P!y11<a Gutt1Iiego do przesiewowego badania fenyloketonurii. Każde ciemne kółko odpolNiada ktqżl<owi
hodując je w obecności antybiotyku 0418. Stwierdzo- jące wykrycie określonych wrodzonych zabuneń me- ·~
z plomkq krwi nowomdka. Piq1y rząd zawiem kontrole o rosnącej. od prawej do lewej. zawartości tenyloaoony. Dzlęki Iem.i
~-
no, że tnmsdukowane komórki wytwarzaj ą w przybli- tabolicznycb są obecnie powszechnie wykonywane
żeniu normalne ilości glukocerebrozydazy. Ekspery-
i powstają coraz większe strefy wzroslu bak1eii. Ósma pióba w drugt'Tl rzędzie. wykazująca duży wzrost boklerii. pochodzi
w całych Stanach Zjednoczonych, a także w większa- :i'! od dziecka z tenyloketonuriq. (Dzięki l.IOQe;ności dr. Harveya Levy·ego. Szpital Dziecięcy w Bostcrie i Laboratorium Sianu
~~ ment zakończył się pomyślnie zarówno przy zastoso- ści rozwiniętych krajów świata. Celem takiego pastę- ~ \1assachusetls).
l waniu dojrzałych makrofagów, jak i komórek macie- powania jest wczesna identyfikacja niemowląt z"''°- ··~
. rzysrych szpiku. Obecnie prowadzone są próby kii- - dzonymi wadami metabolizmu, pozwalająca na jak .i' sierpowatej, wrodzonej hipotyreo-.cy, wrodzonej hi- strefy wzrostu bal""terii ze standardem o znanym stęże­

l
·\'
niczne tej metody leczenia. najszybsze podjęcie leczenia - jeszcze przed wy-
stąpieniem pierwszych objawów klinicznych. Daje ':
2perplazji nadnerczy i wrodzonej toksoplazmozy. Kry- niu znajdującym się na tej samej pł)tce.
teria kwalifikujące określone zaburzenie do badania Jeśli w próbce stwierdza się wysokie stężenie fe.-
przesiewowego są następujące: 1) zaburzenie prowa- nyloalaniny, powiadamia się o l)m lekarza dziecka.

l
ono również szansę na zapobieżenie uszkodzeniom
neurologicznym i innym konsekwencjom zdrowot-
Opis przypadku klinicznego
Część I grudzień 1965
Jocetyn urodziła się w terminie. Ciążo przebiegała
bez komplikacji. Jej waga urodzeniowa wynosi
3 /OO g. Jest zdrowym I żywym dzieckiem. Dziewczynka
jest karmiona piersią i doblze odżywiona. W trzecim
dniu życia. tuż przed wypisaniem ze szpitala, pobrano
z pięty dziecko kilka kropel krwi (ryc . 1-47). Krew
przeniesiono na specjalną bibułę i wysiano
do stanowego labotator/um. Rodzicom wyjaśniono,
że jest to rutynowe badanie. któremu poddawane są
wszystkie noworodki, nie przywiązywali więc oni
większej uwagi do tego zdarzenia. Zabrali Jocelyn
do domu. gdzie nadal miała cJobly apetyt
i wyglądała kwitnqeo. Po tygodniu rodzice odebrali
jednak telefon od pediatry. ktÓł}I poinformował ich.
normy 1-48).
ie wynik Joce/yn odbiega od (ryc.
Na poczqll<u byR zdzJwieni. gdyż nie pamiętali,
nym. które są nieuniknione, gdy choroba ta nie zosta-
nie odpowiednio wcześnie rozpoznana.
Próbki krwi do badań przesiewowych pobierane
są zazwyczaj z pięty tuż przed wypisaniem dziecka ze
szpitala. W czasie życia plodowego zaburzenie. się nie
ujawnia, ponieważ gromadzeniu się toksycmego
związku zapobiega usuwanie go przez łożysko. Feny-
loketonurię można jednak stwierdzić zaraz po uro-
dzeniu, wykonując test biochemiczny.
Badania przesiewowe najczęściej obejmują takie
zaburzenia metaboliczne, jak fenyloketonuria, choro-
ba syropu klonowego (zaburzenie katabolizmu ami-
nokwasów o rozgatęzionych łańcuchach), galaktoze- . dyfunduje z bibuły filtraCjjnej do agaru i, dzięki kom- sensu. Mutacje odpowiadające za rozwój
mia (zaburzenie katabolizmu galaktozy) i homocysty-
nuria. W niektórych rejonach świata noworodki bada
się również w kierunku niedoboru biotynidazy (brak
enzymu wymaganego do odnawiania biotyny), anemii
dzi do nieodwracalnycb uszkodzeń. jeżeli nie jest le- Noworodka kieruje się do specjalistycznej kliniki,
czone we wczesnym okresie życia; 2) leczenie zapo- gdzie pobiern się próbki krwi do analizy stęże nia feny-
biega wystąpieniu uszkodzeń tylko w przypadku, gdy loalaniny. Wartość wyższa niż 20 mg/dL wskazuje na
Jest rozpoczęte w okresie noworodkowym, kiedy nie- klasyczną postać fenyloketonurii. li niektórych nowo-
mowlę nie ma klinicznych objawów choroby; oraz rodl:ów występuje pośredni zakres stężeń fenyloalani-
3) znane jest podłoże choroby. ny (7-20 mg/dL). któiy charakteryzuje nietypową lub
W badaniach na fenyloketonurię zwykle stosuje łagodną postać fenyloketonurii. Leczenie. w obu przy-
się test bakteryjny. Z bibuły filtracyjnej wycina się padkach polega na obniżeniu spożycia fenyloalaniny.
Poziom fenyloal aniny podw}"ższony do wartości nie
krążki, na których zebrano krople krwi. Umieszcza się
je w studzienkach płytki agarowej, w których zaszcze- przekraczających 7 mg/dL odpowiada łagodnej hiper-
piono silnie wzrastające bakterie. Studzienki zawie- fenyloalanincmii, która nie prowadzi do rozwoju fe-
rają ponadto ·analog fenyloalaniny hamujący namna- nyloketonurii i nie wymaga leczenia. Mutacje W)'WOłu­
żanie bakterii . Fenyloalanina obecna w próbkach krwi jące łagodną hiperfenyloałaninemię są mutacjami
fenyloketo-
petycji z analogiem, stymuluje wzrost bakterii. Im wyż­ nurii są zazwyczaj również tego typu, ale mogą być
sze stężenie fenyloalaniny, tym większa strefa wzrostu również mutacjami prowadzącymi do niedoboru syn-
bakte.ńi. Stężenie w poszczególnych próbkach krwi tezy białka (np . .kodony stop, mutacje prowadzące do
może być oszacowane przez porównanie rozmiaru błędnego składania transkryptu. delecje).

42 1. Wrodzone błędy metobOllzmu
1 drobiopteryna jest kofaktorem niezbędnym do hy-
! jest również potrzebny do hydroksylacji tyrozyny
I
.,
i
RYCINA 1-49 Rodzoje żywności dozwolonej w dk3cie o niskiej zawartości fenloaloniny.
Niedawno opracowano aowe rodzaje badań
przesiewowych noworodków, w któi;ych zmieniony
poziom metabolitów wykrywa się za pomo_cą spektra·
metrii masowej. Rozwiązanie to umozliwia- diagnozę
znacznie większej liczby zaburzeń metabolicznych
i prawdopodobnie zastąpi testy hamowania wzrostu
bakterii.
Część 11 grudzień 1965
Następnego dnia rodzjce Jocelyn zabrali jq do kliniki
metabolicznej. Wyjaśniono im. że wynik laboratoryjny
wskazuje. że Jocelyn jest najprawdopodobniej chora
na fenyloketonurię. Dziecko zbadał lekarz i ocenił jej
stan jako prawidłowy. Pobrano próbki krWi i moczu.
Rodzicom Joce/yn przekazano informacje na temat
fenyloketonurii. szczególnq uwagę zwracajqc
na stosowanie diety bez tenyfoalanlny (ryc. 1-49).
Jocelyn musi być karmiona specjalnym
niskotenyloalaninowym preparatem. Rodziców
pocieszono. że przy zachowaniu diety można
oczekiwać normalnego rozwoju umysłowego
dziecka. Mimo wszystko byli oni zszokowani
i wystraszeni. Spędzili wiele czaw na rozmowie
z pmcownlldem socjalnym kffnikl oraz zostali
przedstawieni innym rodZicom dzieci chorych
no teny10ketonurię. To ich nieco podniosło na duchu.
Następnego dnia otrzymali telefon z kliniki.
,-·-
Pie/ęgniafki powiedziała im. że poziom fenyloalaniny
u Joce/yn wynosi 25 mg/ dL (norma to <2mg/dU.
co potwierdza diagnozę. Dwa tygodnie później
zakończono analizę pteryn w moczu. Wynik był
normalny. co wskazywało. źe Jocelyn ma klasyczna
postać tenyloketonurli, a nie niedobór kofaktora.
W drugim przypadku podwyższony poziom
fenyloalaniny byłby objawem ubocznym.
Częstość v.ystępowania fenyloketonurii ~osi
około 1 na 10 OOO urodzeń. Przed upowszechmemem
się badań przesiewov.ych noworodków i lecze~i~, _ch~­
roba ta była je<lną z najczęstszych przyczyn opozmema
rozwoju umyslowego. Enzymem, którego rnedobór
prowadzi do powstania tego zaburzenia, jest hydroksy·
laza fenyloalaninowa, która katalizuje przenuanę feny·
loalaniny do tyrozyny (ryc. J-50) . Kiedy reakLia ta rue
zachodzi, fenyloalanina gromadzi się w dużych iloś­
ciach. Uważa się , że wysokie stężenie fenyloalaniny jest
toksvczne. Głównv metabolit fenyloalaniny, kwas feny-
lop~ogronowy, rÓwnież może być toksyczny. Najbar·
dziej narażony na działanie tych związków jest układ
nerwowy. Chorobę t ę charakteryzuje również, będący
konsekwencją braku enzymu, niedobór tyrozyny, pre·
kursora neuroprzekaźników dopaminy i noradrenali-
ny. Obniżony poziom tych neuroprzekaźników jest
prawdopodobnie zgubny dla rozwoju mózgu. Niele-
czone dzieci dotknięte fenyloketonurią przejawiają
głębokie opóźnierue rozwoju umysłowego. Mają iów-
nież predyspozycje do jasnej barwy włosów i skóry wy-
nikające z relatywnego niedoboru melaniny (barwnik
ten pochodzi częściowo z tyrozyny).
U większości chorych fenyloketonuria spowodo-
wana jest mutacjami w genie hydroksylazy fenyloala-
ninowej, w nielicznych przypadkach jednak mutacje
dotyczą innego enzymu, reduktazy dihydropterydy-
nowej (DHPR) lub enzymów zaangażowanych w syn-
tezę biopteryny. DHPR bierze udział w redukcji di-
hydrobiopteryny do tetrahydrobiopteryny; tetrahy-
droksylacji fenyloalaniny do tyrozyny. Związek ten
i tryptofanu, koniecznych do syntezy ważnych prze-
kaźników nerwowych. Brak aktywnej DHPR prowa-
dzi do niedostatecznej hydroksylacji fenyloalaniny
przy normalnej aktywności enzymu hydroksyla-zy fe.
nyloalaninowej, jak również deficytu neuroprzekaź­
ników. Diagnostyka niedoboru DHPR wykonywana
jest na podstawie analizy próbek krwi PQbranych na
filtr bibułowy. Zaburzenia w syntezie biopteryn, któ-
rych objawy są takie same jak niedoboru DHPR,
identyfikowane są oznaczaniem biopteryn i neopte-
ryn w moczu.
reduktaza dihydroplerydynowa
tenylCXllOOOO
RYCINA 1-50 Szlak metaboliczny tenylodaniny.
Opis przypadku klinicznego 43
Leczenie fenyloketonurii opiera się na ograni-
czeniu spożycia fenyloalaniny. Glównym źródłem
bialka dla osób chorych jest preparat stanowiący
mieszaninę różnych aminokwasów z wyłączeniem fe.
nyloalaniny, wzbogacony o tyrozynę, węglowodany,
tłuszcz i składniki mineralne. W umiarkowanych ilo-
ściach dopuszczalna jest żywność o niskiej zawartości
fenyloalaniny, niedozwolona jest natomiast żywność
wysokobiałkowa (np. mięso, ryby, ser, lody). Slru-
tecznośćleczenia dietetycznego kontroluje się, anali-
zując poziom fenyloalaniny we krwi. Celem leczenia
jest utrzymanie poziomu poniżej 7 mg/dL, ilości uwa-
żanej za bezpieczną dla normalnego rozwoju. Niedo-
bory reduktazy dihydropterydynowej i niedostatecz-
ny poziom biopteryn leczy się podawaniem tetrahy-
drobiopteryny i preparatów uzupełniających poziom
prekursorów neuroprzekaźników (DOPĄ karbido-
pa, 5-0H-tryptofan), niekiedy w połączeniu z dietą
niskofenyloalaninową. Opieka nad dziećmi chorymi
na fenyloketonurię wymaga od rodziny utrzymywa-
nia rygorystycznej diety. Najlepiej jest zapewnić
opiekę kliniki specjalizującej się w wielu kierunkach,
poniewaź w leczenie powinni być zaangażowani le-
karz prowadzący, dietetyk i pracownik socjalny, jak
również (w niektórych przypadkach) inni specjaliści.
Rodzina zwykle wymaga pomocy edukacyjnej
i wsparcia.
tyrozyna

44 1. Wrodzon e błędy metaboliz mu
Część 111 kwiecień 1973
Joce/yn rr.a obeenie 7 tot. Jest w pieiwszej ktosie.
W szkole radzi sobie dobtZe. Coraz częściej jednak
buntuje się ptZeclwl<o swojej diecie. W szkole często
widzi inne dzieci w swoim wieku jedzqce smaczniejsze
potrawy. W trakcie rozmowy z personele m kfiniki
metabolic znej poinform owano jej rodzk:ów. że §cisie
stosowanie diety ]est w tym wieku mniej ważne.
ponieważ mózg zakończył jut swój rozwój. Uznali więc,
że dieta Jocelyn może być jut mniej restrykcyjna.
Od
tego czasu dziewczy nka coraz rzadziej trzymała się
ścisłej diety, a rodzjnQ rzadziej bywała w kHnice.
Pierwsze kilka lat życia to okres krytyczny dla roz-
woju mózgu. Szczególnie ważne jest, aby w tym czasie
rozpocząć stosowan ie diety o niskiej zawartości fenylo-
·
alaniny. Początkowo uważano, że bezpieczn e jest ode-
jście od diety u dzieci w starszym wieku. Obecnie ober
wiązuje pogląd, że odstąpienie od dietyw okresie dzie-
ciństwa, a nawet u osób dorosłych może doprowadzić
do upośledzenia funkcji umysłowych oraz spowodować
problemy emocjona lne. Dlatego większość ośrodków
zaleca utrzymyw anie, przynajm niej w pewnym stopniu,
diety niskofeny loalanino wej przez całe życie.
, marzec 1986
Część IV
Jocelyn ma teraz 20 rat. Skończyła szkolę średnią.
choć jej oceny były dość słabe. Miała również
problemy natury psycholo gicmej i truaności
z poprawn ym zachowa niem. Joce/yn właśnie urodziła
chłopca. Jego waga urodzenio wa wynosi tylko
2000 g , chociaż urodził się w terminie. Chłopiec
mo małogłowie i wrodzoną wadę serc a (telrologię
Fal/oto). Lekarze optymisty cznie odnoszq się
do rozwlqzania probfemó w z serc em. Niepokoi ich
natomias t ma/ogłowie zapowiadające opóźniony
rozwój umysłowy. Poziom fenyloala niny we krwi
dziecka w 2 tygodniu tycia mieści się w zakresie
normy. Chtopiec jest karmiony pietsiq. W rodzinie
ojca nie było przypadkó w fenyloketonurii. Joce/yn
jest wniepok ojona i przestras wna. Nie jest mętatkq
i potrzebu je psychiezn ego wsparcia ze strony
rodziców.
Jest wiele możliwych przyczyn urodzeni a dziecka
z mikrocefalią (małą głową) i wrodzoną wadą serca.
Często jednak właśnie u dzieci kobiet chorych na fe-
nyloketonurię występuje odległy skutek tego zaburze-
nia - zespół określany ma/Cl.JIU! ferryloketonuriq .
Gdy matka w czasie ciąży nie utrzymuj e niskofeny lo-
alaninow ej diety, w środowisku życia płodu powstaje
RYCINA 1-51 Dziecko z dysnorlicz nyml cechom tworzy
(mały nos o szerokim gibiecie) i mołogłowi em
spowodow a nymi e1ektem in utero matczyn.ej fenyloketon
uni .
rak wysokie stężenie fenyloala niny, że al..-tywność jego
hydroksy lazy fenyloala ninowej nie wystarcza , aby po-
radzić sobie z tym obciążeniem. KonsekwenLją lecze-
nia zaburzen ia genetycz nego jest więc paradoks alny
efekt - toksyczność dla kolejneg o pokoleni a. W przy-
padku tej choroby skutki wysokieg o poziomu fenylo-
alaniny są szczególn ie dotkliwe. Płód narażony jest na
nie w okresie, gdy jego główne narządy, wląc-zając
mózg, rozwijają się bardzo szybko. Często noworod ki
maj ą także niską wagę urodzeniową, wadę serca i nie-
wystarczająco rozwinięry mózg.
Epilog
wrzesień
Jocelyn jest ponowni e w ciąży z innym partnere m.
Jej syn mo obecnie 2 i pól roku (ryc. 1-51). Jocelyn
mieszka z chłopcem u swoich rodziców . Wada serca
została skorygow ana operacyj nie. ofe chłopiec
jest
o wykonan o odcisk, a nast~pnie hybrydyz owano
poważnie opóźniony w rozwoju. Dopiero niedawn
zaczął chodzić 1jeszcze nie mówi. Z powodu
Pytania sprawdzające 45
3 4 5 6
2
plonowa nia kolejnej ciąży Jocelyn zafecono
rozpoczęcie stosowan ia diety o ogranicz onej
zawartości fenyloala niny jeszcze p1Zed poczęciem ·
1kontynuację diety w czasie catej cfqty. Jocelyn
ano,
ściśle stowwała się do poleceń, co kontrolow
niny
wykonując kolejne badania poziomu fenyloala
we krwi. Pocieszono jq. te }est bardz.o molo
prawdop odobne, aby uszkodzenia płodu
wynikajq ce z matczyn ej fenyloket onurii wystqpily
ponownie.
Matczyna fenyloke tonuria jest chorobą, której
można w dużej mierze zapobiegać. Chora kobieta po-
winna stosować niskofenyloalaninową dietę jeszcze
przed poczęciem. Konieczność takiego postępowania a) Dlaczego w większości ścieżek widoczne są
wynika z tego, że główne etapy organoge nezy przebie- cztery prążki?
gają w bardzo wczesnym okresie rozwoju płodu, gdy b) Jak można wyjaśnić różnicę widoczru i
kobieta może jeszcze nawet nie uświadamiać sobie, że w 3 ścieżce?
jest w ciąży. Z drugiej strony wykazano , że podjęcie le- c) Czy zmiana ta jest mutacją patogenną?
czenia przed poczęciem i kontynuo wanie ścisłej diety 3. Przygoto wano analizę PCR, która wykrywa zabu-
w trakcie całej ciąży zapobieg a wystąpieniu teratogen - rzenie ~ecesywne · Polega ona na amplifika cji regio-
nych efektów zespołu matczyne j fenyloke tonurii. nu 2'.3wieraiącego często występującą mutację , nało­
zeruu produktó w amplifika cji DNA każdej osoby
Obecnie czyni się intensyw ne staJ'ania, by zidentyfi ko-
wać kobiety w wieku rozrodczy m chore na fenyloke
to- na filtr nylonowy, a następnie hybrydyzacji jednego
nurię, a następnie poinformować je o konieczności z fi~trów z omakow anym oligonuk leotydem homo-
logicznym do DNA typu dzikiego, a drugiego z oli-
stosowan ia diety oraz wykonyw ania badań kontrol-
nych poziomu fenyloala niny przez cały okres ciąży. gonu~eotyde~ ~utowanym. Zidentyfi kuj genoty-
py osob na rycinie:
2 3 4
'
L_ _
Pytania sprawdzające _J
I. Para zgłosiła się do poradni genetyczn ej ze względu
na ryzyko urodzeni a się dziecka z chorobą Gauche-
ra. Choroba Gaucber a jest przekazy wana w sposób
le oligonuk leotyd
typu dzikiego
recesywny . Mężczyzna ma brata. który jest dotknię­
ty chorobą, natomias t w rodzinie kobiery nie byto
oligonuk leotyd
P.rzypadków tego zaburzen ia. Przodkam i obojga są zmutowa ny
Zydzi aszkenazyjscy. Zakładając. że częstość nosi-
cielstwa w tej populacji wynosi I na 50, jakie ryzyko
urodzeni a się chorego dziecka ma ta para? Narysuj 4. Jaki wpływ na syntetyzo wa ne białko może \lo)'WJZeć
rodowód rodzinv. przedstaw iona mutacja?
2. Sklonow ano cDNA, który prawdop odobnie odpo- wsławienie jednego nukleotyd u
1988 wiada białku decydującemu o występowaniu pew-
nego genetyczn ego recesywn ego zaburzen ia. DNA
pochodzący od kilku osób z tym zaburzen iem stra-
wiono enzymem restrykcyjnym, metodą Southem a
I
CTT AAT GCC CGG TCG ACC GTA CGT GAG
Leu Asi Ala Arg Ser Thl Val Arg Glu
z sondą. Otrzyma no następujące wzory prążków:
-r ,..._ ,.._
"l~•"""""""-!IJl!lillllllll„„„„„„„......,......~....~~~~•~,&~<~-*~- ~" "-~~-$r.~.-~.~ z~-a-~~.~-~-~-~--~-'~J.,~-n.-~t~.a~."""""'~~~~~~~~~~
'·---~'.''.••17•%)f.
46 l. Wrodzone błędy metabolizmu
' - - - - - - Literatura uzupełniająca ~ Barton N.W„ Brady R.O., Dambrosia J.M„ et al. Replace-- .·
1.7 Mutacje w genie tyrozynazy
Spritz RA., Strunk K.M ., Giebel L.B., Kin!l RA ~tection
of mutatioBS in the tyrosmase gene m a pattent w1th
type JA oculocutaneous albinism. N. Engl. J. Med.
1990; 322: 1724-1728.
Ul Beterogeonosć genclyczna albinizmu
Oetting W.S„ Mentink M.M., Summers C.G„_el al. Thr".e
differenl frameshift mutations of the tyrosmase gene m
type JA oculocutaneous albinism. Am. J. Hum. Genet.
1991; 49:199--206.
Spritz R.A„ Strunk K.M„ Hsieh C.-L.,et_al. Homozy!lous ty-
rosinase gene mutation in anAmencan black with ~ro­
sinase-negative (type IA) oculocutaneous alb1wsm.
Am.]. Hum. Genet. 1991; 48:318--324.
1.9 Korelacje genotyp-fenotyp-w albinizmie
OCZDc>-Skómym
Giebel L.B„ Tripathi R .K., King R.A., Spritz RA. Tri:isina·
se gene missense mutation in temperature-sens1tive ty-
pe I oculocutaneous albinism. A human homologue _to
the Siamese cat and the Himalayan mouse. J. Clin.
lnvest.1991; 87:1119--1122.
Giebel L.B„ Tripathi R.K., Strunk K.M, et al. Tyrosinase
gene mutations associated with type IB ("yellow") ocu-
locutaneous albinism. Am . J. Hum. Genet. 1991; 48:
1159--1167.
King R.A., Townsend D „ Oetting W„ h al. Temperatu-
re-sensitive tyrosina'\e associated w1th penpheral p1g-
mentation in oculocutaneous albinism. J. Clin. lnvcst.
1991; 87:1046-1053.
1.10 Diagnostyka molekularna wrodzonych
błędów metabolizmu _ .
Myerowitz R Tay-Sachs disease-causmg mutallons and
neutral polymorphisms in the HexA gene. Hum. Mut.
1997; 9:195-208.
•.. ··~· . . .. „ .•.. „_ ~ L „. . - ~ L---~
l.11 .Lecxenie wrodzonych błędów metabolizmu j-
meot therapy for inherited enzyme deficiency~a"'?p-. :·: ·
hage targeted glucocerebrosidase for Gaucher s dise- ,~
ase. N. Eogl. J. Med. 1991; 324:1464-1470. ·1J
Beutlcr E. Gauc.her disease. Curr. Opin. Hematol. 1997; 4: :,_ ,
19- 23. . 2.1
Figueroa M.L., Rosenbloom BE„ Kay A.C„ et al. A ~SS co- ,~- :
stly regimen of alglucerase to treat Gaucher's disease . .
N. Engl. J. Med. 1992; 327:1632-1636. . ~
Schuening F„ l.oogo W.L., Atkinson M.E„ et al. RetrQ\11· -~
rus-mediated transfer of the cDNA for human glucoce· -\~
rebrosidase inio peripheral blood repopulating cells of -~
patients with Gaucher's disease. Hum. Gene Ther. 1l.i
1997; 8:2143-2160. ~ 2.4
J Opis przypadku klinicznego J'
Koch R„ Levy H.L., Matalon R„ et al. The Nortb American
Collaborativ.e Study of Matema I Phenylketonuna: sta· :_
·~1·
tus report 1993.Am.J. Dis. Child. 1993; 147:1224-1230. •,
Koch R., Levy H .L., Ma talon R„ et al. The intemational col- _{_
laborative study of matemal phenylketoouna: status ..
repo1l 1994. Acta Paediatr. Suppl. 1994; 407:111-119. :
Lenke RR „ Levy H.L. Matema! phenylketonuna and by· .;~
perphenylalaninemia. An intemational sUJVey . of the
outcome of untreated and treated pregnanc1es. N. :li
Engl. J. Med.1980; 303:1202-1208.
Mataloo R „ 'Mkhals K., Azen C., et al. Materna! PKU Colla- ·fa
borative Study: pregnancy outcome and postnatal_head ·-:~
growth. J. Inherit Metab. Dis.1994;17{3):353- 35).
Plan L. D., Koch R„ Azen C..et al. Matema \ phenylketonu-
ria collaborative study, obstetric aspects and outconte: !.;
the fust 6 years. Am. J. Obstet. Gynecul. 1992; 166: ;.'
1150-1160.
Rohr FJ., Doherty L.B„ Waisbren S.E.,et al. New England
Materna! PICU Project: prospective study of witreated ~
and 1realed pregnancies and their outcomes. J. Pediatr.
1987; 110:391-398.
L„.. -- ~
,......_ ~ ~ ~
Mutacje genów strukturalnych
PRZEGLĄD ZAGADNIEŃ
Wrodzono łamliwość kości (osfeogenesis impetfecta) Jakie są
objawy kliniczne tej choroby?
2.2 Dziedziczenie autosomalne dominujące Czym charakteryzuje s ię
dziedziczenie autosomane dominujące?
2.3 Podstawy biochemiczne wrodzonej łamliwośc i kości Czym jest
kolagen i jaka jest jego rola w rozwoju wrodzonej łamliwości kości?
Geny kolagenu Jak sklonowano geny kolagenu I ustalono Ich budowę?
2.5 Spnężenle między genami kolagenu a wrodzoną /amliwośclq kości
Jak wykazano, że mutacje kolagenu są przyczyną wrodzonej
łamliwości kości?
2.6 Podslawy genetyczne wrodzonej łamliwości kości Jakle rodzaje
mutacji genów kolagenu wvstępują u chorych na wrodzoną łamliwość kości?
2.7 Mysi model wrodzonef łamlwoścl kości Jak opracowano zwierzęcy model
wrodzonej łamliwości kości? Co to jest mysz transgeniczna?
2.8 Korelacje genotyp-łenotyp we wrodzonej łamliwości kości Dlaczego różne rodzaje
mutacji kolagenu odpowiadają za powstawanie odmierr1ych postaci wrodzonej
łamliwości kości?
i 2. 9 Mozaikowość somatyczna w mutacjach kołagenu Czym jest mozaikowość
somatyczna i w jaki sposób jest odpowiedzialna za zróżnicowane objawy w takich
1: chorobach jak wrodzona łamliwość kości?
2. IO Inne choroby związane z uszkodzeniami kÓlogenu
Jakle Inne choroby mogą
· być spowodowane przez mutacje kolagenu?
2.1 1 Leczenie chorób tkanki łącznej Jakie jest postępowanie kliniczne w chorobach
genów strukturalnych?
Genetyka w praktyce medycznej Genetyka jako zawód
f Z perspektywy Życie z wrodzoną łamłlwościq kości
Opis przypadku klinicznego Bracia z niepokojącym wywiadem rodzinnym zwiększonej
podatnośc i na chorOby układu krążenia
·:-:
eny kodują strukturę białek, same białka jednak turalnych. Biolodzy molekularni stwierdzają, że mu-
G występują w wielu różnych rolach. Jedna z nich
- kataliza reakcji chemicznych, prowadzona przez
tacje genów białek strukturalnych często powodują
choroby dziedziczone jako cechy autosomalne domi-
,, enzymy - została już omówiona. Inne białka odgry- nujące, czyli ujawniające się u heterozygot. Po części
' wają rolę strukturalną, tworząc elementy komórek przyczyną tego może być fakt, że białka te często
lub macierz pozakomórkową. O tych białkach i ge- pełnią funkcję strukturalną, współdziałając z innymi
nach, które je kodują, wiadomo znacznie mniej niż białkami. Powoduje to, że do wystąpienia niepra-
o enzymach. Ten stan rzeczy jednak dość szybko ule- widłowego fenotypu w wyniku zmiany struktury wy-
ga zmianie wraz z rozwojem technik biologii moleku- starczy uszkodzenie tylko części (50%) białka wcho-
larnej wykorzystywanych w badaniach białek struk- dzącego w jej skład.

48 2. Mutacje genów strukluralnych
W niniejszym rozdziale omówione zostaną gene-
tyczne i biochemiczne mechanizmy mutacji genów
strukturalnych. W pierwszej kolejności zajmiemy się
historią choroby dziecka z wrodzoną łamliwością koś­
ci (osteogerwsis imperfecta). Jest to choroba dziedzi-
czona autosomalnie dominująco i na jej przykładzie
wyjaśnimy wlasności tego sposobu dziedziczenia. De-
fekt biochemiczny omawianej choroby ~tal już usta-
lony - u chorych stwierdza się upośledzenie wytwa-
rzania kolagenu.
Kolagen to ważne bialko strukturalne w Judzkim
organizmie. Składa się z podjednostek tworzących zło­
żoną rodzinę. Poszczególne elementy łącząc się ze so-
bą, tworzą różne kombinacje w różnych tkankach. Wy-
jaśnienie genetyC".aiych podstaw tej choroby wymagało
zidentyfikowania genów kodujących poszczególne
podjednostki kolagenu. Dowiemy się, jak geny te zo-
staly sklonowane, a następnie jak wykazano niepra-
'
,1
widłowości w ich budowie u chorych na wrodzoną łam­
liwość kości. Następnie zajmiemy się informacjami
uzyskanymi z badań sprzężeń genetycznych oraz sa-
mych mutacji. Ostateczne potwierdzenie patogenności
określonej mutacji wymaga powtórzenia wyniku na
modelu eksperymentalnym. W tym przypadku zmuto-
wany gen kolagenu został wprowadzony do materiału
genetycznego myszy, powodując wysti!pienie fenotypu
wrodzonej łamliwości kości. Omówimy sposób otrzy- --~
mywania myszy transgenicznych oraz zastanowimy się, - ~
dlaczego stanowią one przydatne narzędzie w tworze- ·_g
niu zwierzęcych modeli chorób czlowieka. -~
Heterogenność genetyczna występuje we wro- ~
dzonej łamliwości kości tak samo, jak w albinizmie. ·:!!
Omówimy rozmaite typy mutacji kolagenu. Osteoge- ·ł
nesis imperfecta jest jednocześnie przykładem rzad- 'i i
kiego, ale ważnego zjawiska genetycznego - mozai- l!
kowości somatycznej, czyli równoczesnego występo- $,
wania komórek prawidłowych i zmutowanych u tego
samego osobnika. Podane zostaną dowody na istnie- ·~
nie tego zjawiska, a także jego konsekwencje dla prze- !i
noszenia choroby w rodzinie.
Mutacje w genach kolagenu mogą powodować ~
również inne fenotypy niż osteogerwsis imperfecta . .~
Przeanalizujemy wybrane choroby spowodowane mu- ł
tacjami tego białka W podsumowaniu omówimy wy- ·~
brane zasady postępowania klinicznego w tych złożo- \
nych chorobach. W części Z perspektywy opisujemy -~
życie dziecka chorego na wrodzoną łamliwość kości. ~
Genetyka w praktyce medycznej przedstawia różne ~
specjalizacje związane z genetyką medyczną.
Na samym końcu zapoznamy się z jeszcze jednym
schorzeniem spowodowanym mutacją genów struktu- '.(
ralnyili
..
r-· -----
":i
~ ~
·:~
:ft
2.1 Wrodzona łamliwość kości
(osteogenesis impeńecfa)
To już druga ciąża Carol, dlatego kiedy w szóstym
miesiącu ruchy płodu słabnq. matka zaczyna się
niepokoić. Badanie ultrasonograficzne wykazuje
skrócenie kości udowych płodu oraz słabe
uwapnienie czaszki. ujawnia również liczne złamania
kości długich. Poza tym nie stwierdza się innych
nieprawidłowości. a ruchy płodu są wyraźne.
1: Carol i jej mąż Neal zostajq skierowani do specjalisty
neonatologa. który rozmawia z nimi na temat
ewentualnych konsekwencji tych wyników.
Najbardziej prawdopodobne wydaje się zaburzenie
'(;
rozwoju kości, przed urodzeniem Jednak trudno
postc:wić ostateczną diagnozę. Carol I Neal mają
udac Się na spotkanie z ortopedą. na rozwiązanie zaś
zgłosić się do większego ośrodka. a nie miejscowego
szpitala. aby natychmiast zapewnić dziecku
odpowiednią opiekę medyczną. Poród odbywa się
w wyniku cesarskiego cięcia przy znieczulerJu
~
J tosomalna rec~~a wynikająca z niedoboru enzymu
f kompleksów z wapniem. Dzieci chorujące na hipofos-
-~
llYONA 2-1 Zc1ęcie ren!~ lÓ<OZ\Jjące liczne zkrnania
u noworod<o craego no wrooronq łamliwość koścl
2.1 Wrodzona łamliwość kości 49
zewnątrzoponowym. Dziecku pici męskiej rodzice
dają na imię Lawrence. Matka zwraca uwagę. te
r:ioworodek ma dużą głowę. a jedna z jego nóżek
Jest złamana. Badania rentgenowskie wykazują
rozległ'! obszary demineralizacji i wiele innych
z/amon (ryc. 2-1 ): Twardówki oczu dziecka sq
roebieskie. a ~m OS-OCZowej fosfatazy alkaliCznej
- lekko podwyższony. Lekarze rozpoznają
u Lawrence ·a wrodzoną łamliwość kości.
Osteogenesis imperfecta (Ol) to choroba cha-
rakteryzująca się dużą larnliwością kości. Kości skła­
dają się z macierzy kostnej zbudowanej głównie z ko-
I~genu oraz skladników mineralnych, przede wszyst-
kim fosfor~nu w~prua. W zaburzeniu tym kości są nie-
dostateczrue zmmeralizowane i dlatego łatwo ulegają
złamaruom. Zaopatrzenie ortopedyczne natychmiast
po urodzeniu odgrywa istotną rolę w leczeniu złamań
wewnątrllllacicznych. Dziecko powinno być za wszel-
ką cenę chronione pned urazami., które mogą być
przyczyną kolejnych złamań.
Sto~u~o"'.o. ni~wiele schorzeń poza wrodzoną
ł~ml1wosc1ą kosc1 daje takie objawy zaraz po urodze-
mu. Jednym z nich jest hipofosfatazja - choroba au-
f~sf~tazy alkalicznej, który Jest konieczny do uaktyw-
ruerua dostępnych zasobów fosforanów i "ytworzenia
fat'.'-'Ję chara kte ryzują si7 upośledzoną mineralizacją
kosc1 prowadzącą do ugmania się kości dlucicb i do
z.łamań. Natomiast dzieci cierpiące na wrodz~na łam­
hwość kości mają normalny lub nieznacznie podwyż­
szony poz.iom fosfatazy, co wyklucza hipofosfatazję.
Ponadto. częstym. Obj_awem towarzyszącym u takich
chorych iest n1eb1eskie lub niebieskoszare zabarwie-
rue twardówki. Choroba ta bowiem związana jest
z tka~ką łączną, a zatem wpływa również na inne
tkanki poza kośćmi. Twardówka jest cieńsza niż nor-
malnie i dlatego nie wydaje się biała
. W ciągu pierwszego _roku życia Lawrence rozwija
stę dobrze. Jest aktywny 1 dobrze reaguje na inne oso-
by,,z:iczyna równ_ież mówić._Dobrze koordynuje czyn-
nOSCJ rąk, ale me potrafi Jeszcze samodzielnie sie-
dzieć, ?Jatego przygot~wano dla niego podpórkę. Je-
go ogolny stan ~drow.•~ iest dobry, ostatnio jednak
przeszedł kilka ~fekq1 górnych dróg oddechowych.
Lawrence miał kilka złamań kości - obu kości ra-
miennych, prawego obojczyka i lewego uda. Przez
więkswś_~ _ czasu mi~ opatrunki gipsowe, co mogło
spowolmc jego rOZWOJ ruchowy. Lawrence jest dobrze

50 2. Mutacje genów strukturalnych
a na wa-
odżywiony, ale bardzo wolno rośnie i przybier
dze. Wartości zarówno wzrostu, jak i wagi znajdują się
wieku.
poniżej piątego percenty la dla jego normy
Czaszka jest w pełni skostniała, przednie ciemiączko
jednak jeszcze się nie zamknęło. Chłopiec ma już kil-
ka zębów, które mają szary kolor.
Rozwój intelektu alny dzieci cierpiących na wro-
dwną tamliwo.5ć kości jest prawidłowy. Choroba
ta staciach choroby może wystąpić upośledzenie
prowadz i jednak do niepraw idłoweg o wzrostu czaszki
i późnego zamknięcia przednie go ciemiączka (czyli
y łuskami kości czaszki z przodu
przestrz eni pomiędz
głowy, która zwykle ulega zamknięciu pod
koniec
pierwszego roku życia). Najpoważniejszym proble-
mem dzieci chorujących na osteogene.sis imperfecta są
wielokro tne złamania kości, które mogą nastąpić 2.2 Dziedz
w wyniku nawet bardzo niewielk ich urazów czy takich
zabiegów jak zmiana pielusze k. Pomimo największych
starań zlamani a są niestety nieunikn ione
u dzieci Carol i Nea/ udali Się do poradni genetyc znej,
z ciężką postacią tego zaburzen ia. Powodu je to ko-
roz- wrodzon ej lom/fwości kości u Ich
nieczność częstego gipsowania„ co zwykle zakłóca
wój ruchowy.
Wrodw na lamliwość kości występuje średnio na
różnią się
świecie u 1 na 10 OOO osób. Objawy często
u poszczeg ólnych chorych, w obrębie rodziny jednak
są podobne . Opracow ano klasyfik"ację obejmującą
łamliwości kości
TABELA 2- 1 Klasyfikacja wrodzonej
wgSillen ce·a
. Złamania !ffiści w dziecińst\\'ie, rzadsze po
pkresit; ct"ojrzewania; normalna .bui.iowa
ciała; nievrkllde zniekSztałćCDfa : niebiesk:k
· 'twardówki; pra9.idlrnve zęby; u ~iektóryc h
·
JI
osób utrata <Jucnu
Ciężkie wewnątrzmaciczne złamairia
i zniekszta kenia kości; postać choroby
zv,ykle śmiertelna w okresie niemowlęcym
z powaju !Jiewydolności oddechowej
111 Wewnątrzmaciczne złamania kości,
postępujące zabuneo ia W2J'ostu i złamania;
nieprawidłowe zęby; czasem niebieski e
twardówki; możliwa utrata slucbu
łamliwość
rv Łagodna lub umiarkow ana
nieprawidlowe zęby; prawidłowe lub lekko
szare tWardówki. możliwa - utrata stuChu
2.2 Dziedziczenie autosom alne dominujące 51
cztery odmienn e klinicznie postacie wrodzon ej łamli­
wości kości (tab. 2-1). Różnią się o ne stopniem wrażli-
•.
wości kości na złamania, zmianam i zachodzącymi 1
z wiekiem , a także postępującą deformacją kości oraz
'-'
ich twar- .
występowaniem niskiego wzrostu , niebiesk
dówek i zmian w budowie zębów spowodo wanych
'!
ch po- •
upośledzeniem tworzeni a zębiny. We wszystki
słuchu a a A a A A
wynikające z zaburzeń przewod zenia dźwięku
w uchu
środkowym z powodu nieprawidłowej budowy
koste- heterozygota homozyg ota
Genotyp homozygota
czek słuchowych.
osoba zdrowa osoba chora
Fenotyp
jak 1tych. ldóre sq
RYCINA 2·3 Fenotyp dominującego o/le/a ujawnia
się zarówno u osób. ldóre są homozyg otami.
iczenie autosomalne heterozyg otani pod względem tego allela.
dominujące
potoms~ ~ prawdo~obieństwem 50% (ryc.
osoba 2-4).
wyraźniejsze. W przypad kach sporadyc znych
aby dowiedzieć się. jakle jest ryzyko wysfqpie nio chora jest częściej heterozygotą pod względem mm- Gen ten me JCSt.zlokaltz~.~any ~a chromo somie X, ry-
kolejneg o dziecka.
towaneg o genu i przekaz uje zmutow any gen swojemu zyko przekaz ania mutac11 jest więc takie samo dla obu
enia,
•
Carol jest Kanadyj kq francuskiego pochodz płci (ryc. 2-5).
a plZOdkami Neala byt/ Anglicy. U żadnego W niektóry ch rodzinac h wrodzon a łamliwość koś­
z członków rodzin nie zaobser wowano przypad ków
ci przenos zona jest z pokolen ia na pokolen ie jako ty-
osteogenesls Imperfec ta. Zarówno Carol. jak I Nool
powa cecha autosom alna dominująca W przybliżeniu
charakfe ryzujq się pizedętnq budową ciało, u nikogo
z rodziny, poza lnwrenc e'em. nie dochodz i/o so:ro potomstw~ o~by ~horej dziedzic zy gen i u tych
?so? cecha ta się u1awma. Często jednak choroba
po-
do złamań kości. Mojq jeszcze jedno dziecko -
czterole tniq dziewczynkę -Alison , która jest zdrowa ~a~ta s11;.w rodzi~1e po raz pierwszy u małego dziecka
1 rue ma :adoych mforma cji o wcześniejszych
i nie ma problem ów z kośćmi. Coro/ pracuje jako przypad -
psycholo g, a Neol jest inżynierem (ryc. 2-2). kach - Jak u Neala 1 Carol. Sytuacja taka utrudnia
poradę genetyczną.
Wszystkie postacie osteogenesis imperfecta są Przyjmując, że wszystkie pIZ)'pad ló są uwarunk o-
uwarunk owane genetycz nie i najczęściej dziedzic zone oo wane genetyc znie, ~ożna znaleźć kilka wyjaśnień od-
w sposób dominujący, co oznacza występowanie obja- komórki jajowe osob~10nego wys~ą~1ema choroby u dziecka. Na przy- ~.: .
wów zarówno u homozyg ot, jak i heterozy got (l)'C.
2-3), chociaż objawy choroby u homozy got mogą być
a
/" o
klad jedno z rodzicow .~ecka może być heterozygotą
pod ':"2gl~em mu~CJ• genu osteogenesis impeifecta,
z Jakiegos powodu Jednak nie ujawnia fenotypu tej
n;,-____.1--\ choroby . Zjawisk o to określa się jako brak penetrac ji
genu u osoby będącej jego nosiciel em. Udowod niono
'0 A że brak penetracji występuje w przypad kach wiei~
Neal Carol
Aa plemni ki/
cech genetycz nych - łatwo to wykazać , gdy zarówno
dziadkow ie, jak i dzieci cierpią na jakąś chorobę któ-
l!YCIU. 2..C
" a aa aa
Osoby. które są heterozyg otarri pod względem
ra nie ujawnia się u rodziców (ryc. 2-6).
Zanim ~erdzi ~ę brak penetra tji dla
'
danej
chy genetycz nej, nalezy 8'.'czególowo zbadać fenotyp.
W przypad ku wrodzon ej łamliwości kości niektóre
ce-
ą
allela domlnl4ącego (w tym p<zypodku ojciec) wytwarzaj osoby mogą ujawniać objawy cborobv w bardzo nie-
to~e same ilości komórek rozrodczych z dominują
ko5ci; cym
Połowo a. podobnie wielkim stopniu, nie mieć niebiesk ich twardów ek ani
Alison I z recesywnym allelem. potomstw
nie odznaczać się zwiększoną łamliwością kości, dla-
Lawrence
l!YCINA 2-2 Rodowód rod.ziny Neola I Carol.
ie* ojciec. bęazie heterozygotyczno.
 .r
2.2 Dziedziczenle outoso rnolne domin
ujące 53
52 2. Mutac je genów strukturalnych

~'
<'
~~-

Aa aa !~­
~
~
~

aa Aa aa Aa aa ł ~'.
~

Jl"'
't(

·~
~
~

Aa Aa aa .~
oo Aa Aa oo
malne dominujące. Dominu jący anel A jest przeka zywany I1
awiqq cy dzledziczenie outoso
l!YClNA 2-5 Rodow ód rodziny paedst .~
z pokole nia no pokQIO Oe. li

przypa dku ciaż spotyk a się także osoby, które posiadają zmutc>-
'~
tego z klinicznego punkt u widze nia w ich gen i są zupełnie zdrow e. i
k wykon a się wany
mówi się o braku penetr acji. Kiedy jedna Czasa mi określa się współczynnik. penetr
acji dłat
zmniejszoną
badan ie rentgenowskie, można dpstrz ec cji, a nie[
dla osteogenesis danej choroby; odnos i się on do całej popula
mineralizację kości charakte.rystyezną ad u 60% no-~
osoby do poszcz ególny ch osób. Jeżeli na przykł
imperfecta. Z radiologicznego punkt u widze nia im sicieli zmuto waneg o genu występuje fenoty
p choroby,'.~
y. Zwykle
te przedstawiają więc fenoty p tej chorob natom iast
genu, tym mniejsze są to współczynnik penetr acji wynosi 60%, bomotozę lypu I. RYCINA 2-8 Dziecko chore no achondroplazję.
dokładniej zbada się nosici ela p, albo nie. 11YCINA 2-7 Mężczyzno chOIY na neurof
ity brak penetr acji, cho- wybra na osoba albo przeja wia fenoty kawy z mlekiem (większa
szanse , że stwier dzi się całkow albo jej brak, Na skórze wldOC211e sq plamy kOloru
U jednos tki albo występuje penetracja., strzałko) J skórne nerwiakowl"ókn
iaki (mnie/sza strzałka)
sensu nawet
(mówi enie o częściowej penetracji nie ma
je się śladową występu­
w przypa dku osoby , która charak teryzu Drugi m wyjaśnieniem dla sporad ycznie
liczne guzy
r-- : ekspresją danej cechy).
samej rodziny. U części chorych występują jących zaburzeń u dzieci może być pojaw ienie się no-
! 1 , _ 1- - - ,
- - - -
;

Penetr acja jest czasem mylon a z innym genety

cz- na skórze i zagrażające życiu złośliwe ognisk
a nowo-
wej mutac ji we wskaz anym genie. Oznac za to, że mu-
jedyni e kil-
L _J odnos i się tworowe, podcz as gdy u innych pojaw ia się tacja ca nie występowała u rodziców,
tylko zaszła
nym termin em - eksprCS)wnością, który typu I
do stopni a fenoty poweg o wyrażenia cechy
genety cz- ka plam na skórze (l)>c. 2-7). Neuro fibrom atoza w plemn iku lub komór ce jajowe j uczestn
iczą<.-ych
sywności, ale
(~
nej. Wiele cech genetycznych wykazuje
szeroką gamę cech uje się. szerok im zakres em ekspre w powst aniu zygoty. Można oczekiwać,
że znacz na

~~---!i ) ekspresywności, co znaczy, że

osoby dotknięte cho- '>')'Soką penetracją: niemal u
wszystkich osób ma-
choćby niektó re część przypa dków ciężkich postac
i osteogenesis imper-
'--._ / nasile nia objawów. jących mutację genu !VFJ występują mu-
robą różnią się pod względem fecta (typu Il i ITI) stanowi właśnie skmek nowej
Różnice ekspresywności zilustr
owano na przykładzie objawy tego schorz enia. tacji. Zakre s objaw ów jest przeważnie podob
ny u róż­
ętych spora-
kowłók­ Wracając do kwestii dzieci dotkni ą, z cze-
chorob y autoso malne j dominującej - nerwia możliwe jest, że nych członków rodziny dotkniętych tą chorob
fibrom atozy, NFJ ). dyczną wrodzoną łamliwością kości, go wynika, że różne odmia ny są prawd opodo
bnie wy-
„ l \
niakowatości typu 1 (inacz ej neuro
U osób dotkniętych tą chorobą wzdłuż nerwó
w obwo- jedno z rodziców przeno si zmuto wany
gen, czyli nie
nikiem różnych mutac ji. Ciężki przebi
eg kliniczny

l!YCINA 2-6 P!zykta d braku penetrac~

LJ {
\___,,, )
genu. Cecha
dowych rozwijają się guzy, a na skórze występ
my koloru kawy z mlekie m (caft!-au-lail).
cech tego schorz enia należą zniekształce
ują pla-
Do innych
nia kości,
wykaz uje penetr acji. W przypa dku
i wcześnie rozpoczynającą się postacią
dzieck

imperfecra jest to jedna k malo prawd opodo

a z ciężką
osieogenesis
bne, po-
zwykle nie idzie w parze z posiad aniem
przypa dki te są więc najpra wdopo dobnie
wane przez nowe mutac je, skoro, jak
potom stwa,
j spowo do-
się uważa, mają
o z dziadk ów I u dziecka . - różnią się one nieważ z badań wynika, że choro
ba ta ma wysoki
dOminu jqca ulega ek:;presji u jedneg
w. Rodztc. lctóty jest trudności w uczen iu się i guzy mózgu one charak ter dominujący.
ji u jedneg o z rodzX:ó w obrębie tej współczynnik penetr acji.
a nie ulega eicsp<es
nie wykazu je jego penetr acj. jednak znaczn ie u różnych osób nawet
no$clełem zmutow anego genu,

54 2. Mutacje genów strU<turalnych
Inna choroba dziedziczona w sposób dominujący
odznaczająca się wysokim odsetkiem nowych mutacji
to achondropla zja. Chorzy z achondroplazją charak-
Choroba występuje w przybliżeniu u 1 na 4000 osób :
i blisko polowa tych przypadków to zachorowania ·
sporadyczne. Penetracja mutacji warunkujących tę ·
chorobę wynosi prawie 100%, przyjmuje się zatem, że
teryzują się nieprawidłowym wzrostem kości i bardzo
przypadki sporadyczne reprezentują nowe mutacje.
niskim wzrostem (ryc. 2-8). Osoby dotknięte tą cho-
robą mogą mieć dzieci i są obciążone 50% ryzykiem
przekazania tej choroby potomstwu, niezależnie od
płci. Prawie 80% przypadków achondropla zji to przy-
padki sporadyczne, czyli wynikające z nowych muta-
cji. Wykazano, że ojcowie dzieci, których zachorowa-
nie na achondroplazję należy do tej kategorii, zwykle
są starsi niż średnia populacyjna dla ojców w czasie
poczęcia dziecka. Nie zaobserwow ano takiej pra-
widłowości odnośnie wieku matki. Proces dojrzewa-
nia męskich i żeńskich komórek rozrodczych przebie-
ga odmiennie: spermatogon ia dzielą się w ciągu
całego życia mężczyzny, zaczynając od okresu dojrze-
wania. Natomiast u kobiet wszystkie podziały mito-
tyczne komórek rozrodczych odbywają się wyłącznie
w okresie życia płodowego (ryc. 2-9). Jeśli uznać, że
każdy podział mitotyczny stwarza okazję do mutacji,
wtedy prawdopodobieństwo powstania zmutowanych
komórek rozrodczych wzrasta z wiekiem ojca, ale nie
z wiekiem matki. <.
Neurofibrom atoza typu I to kolejna choroba cha-
rakteryzująca się dużym odsetkiem nowych mutacji.
Okres
płodowy
OkreS
do)rZoły
komórki męskie
llyCM 2-9 R6żriCe w do;zewonlu plemr<l<ów (po lewej) i komó<eł<Jqowych (po
pQdlegajq wlelol<ro1nym podziałom mitotycmym od wlekU clojaewaiia paez cole
notomlosl kończą 5WOje podziały mitolycme w okresie życia płodowego kQblety.
Oznacza to, że częstość mutacji dla tego genu wynosi ·
w przybliżeniu 1 na 16 OOO komórek rozrodczych (po•.
dobne przeliczenie omówione jest w rozdziale 10).
Stanowi to najwyższy współczynnik mutacji u ludzi;
Ciekawe, iż nie stwierdzono wpływu wieku ojca na
mutacje w genie NFJ. Mechanizm warunkujący tak
wysoki współczynnik mutacji nie jest many, ale stanO:
wi przedmiot intensywnych badań na poziomie mole,.
kularnyrn.
wrodzoną łamliwośĆ ~
· Jeżeli dziecko choruje na
kości spowodowaną nową mutacją, to ryzyko powtó·
rzenia się tej choroby w przyszłości u kolejnego dziec' :i'1
ka tych samych rodziców jest bardzo niskie, prawdo- ·~
podobnie nie wyższe niż dla populacji ogólnej. Chore
dziecko jest obciążone 50% ryzykiem przekazania ·~
zmutowaneg o genu własnemu potomstwu, zarówno .:§
pici żeńskiej, jak i męskiej. Warto jednak rozważyć ~
również szczególny przypadek nowej mutacji, która
zmienia ryzyko powtórzenia się choroby u kolejnego o~
dziecka tych samych rodziców. Chodzi tu o mozaiko-
wość somatyczną oraz mozaikowość linii płciowej . .~
l rozrodczych, co oznacza, że zaszła na jakimś etapie po-
('
,_)
prawe/). Męskie kom611d rozrodcze
doros!e życie mężczyzny. Kornórló ;qowe
2.3 Podstawy biochemiczn e wrodzonej łamliwości kości
o dziny_ ~e nie ?dznar:zają się jednak zwiększonym
/~
o •
/~
/~ .
i o o• •
Rycina 2-10 Mozaikowość somatyczna spowodowano
Jest powstowaNem nowych mutacji podczas rozwoju
~arodkowego. Osobnik ma zarówno komórki prawidłowe.
l JOk_I zmutowane. Jeł.li w niektÓl)'Ch komórkach rozrodczych
PoJOWI się mutacja. może ona zostać przekaz.ana potomstv.lu.
l Stwierdzono, że u niektórych osób mutacje występują
tylk~ w pe_wnych komórkach ciała (ryc. 2-10). Jeśli
f część komarek rozrodczych przenosi mutacje, istnieje
ryzyko przekazania zmienionej cechy potomstwu.
'.~ '."'ozaikowość somatyczna polega na tym, że osobnik
iest zbudowany zarówno ze zdrowych, jak i zmutowa-
nych komó~e~ Jeśli ~omórki zawierające mutacje są
odpow1edmo bczne, uiawniają się objawy kliniczne da-
neJ choroby. Mutacje takie powstają w okresie rozwoju
z~~o~owego. W przypadku mozaikowości komórek !i-
nu płciowej mutacja jest obecna jedynie w komórkach
wstawania komórek rozrodczych.
Ro~znanie ~tępowania mozaikowości jest
bardzo w~e: pomeważ istnieje możliwość, że pomi-
~o. braku_ Jakichkolwiek objawów u rodziców więcej
mz Jedn~ ich dziecko ~dzie chorować. Przypadki mo-
zaikowOSCJ zostały opisane u rodziców dzieci cier-
p1ą0'.ch na wrodzoną łamliwość kości, w rodzinach,
~ ktorych całk?wicie zdrowi rodzice mieli więcej niż
J_edno chore_dz1~cko_. W przeszłości zjawisko to wyja-
smano ptZ)'JffiUJąc, ze choroba ta może czasami być
przenoszona jako cecha autosomalna recesywna.
Trudno podważyć to założenie, ponieważ osobv chore
03JCZęściej _nie_ są z~olne do posiadania potdmstwa,
wykazuią więc Jedyme dziedziczenie dominujące . Ro-
55
wsk~ikiem koJarzema krewniaczego, co świadczy
przeciwko dziedziczeniu autosomalne mu recesywne-
mu_ Ostateczny dowód występowania mozaikowości
somatycznej uzyskano dzięki badaniom molekular-
nym mutacji odpowiedzialnych za osteogenesi.s imper-
fecta, co zostanie opisane później.
2.3 Podstawy biochemi czne wrodzone j
łamliwości kości
Lawrence ma już dwa Jata. Stan jego zdrowia jest
dobry, choć ciągle występują u niego liczne
złamania. Jeszcze nie chodzi, ale zaczyna mówić,
Rodzi~ów poinformowa no o konieczności wykonania
b1opsp skóry w celu dokładniejszego zaklasyfikowania
typu choroby, na kfórq cierpi ich syn i umożliwienia
lepszej porady genetycznej. Lawrence ma
paepuklinę pachwinową - biopsja zostaje wiec
wykonana w trakcie operacyjneg o leczenia t~j
przepukliny.
?tociaż kość jest najbardziej uszkodzoną tkanką
u. o~b z?s'!ogen_eslS vnperfecta, choroba ta przejawia
s1_ę rown1ez w wielu miejscach poza szkieletem. Nie-
b1es1'.3 twardówka i nieprawidłowe zęby zostaly już
~emone, ponadto skóra zwykle jest cienka i wraż­
liwa ~a urazy, stawy mogą ulegać przegięciom, a prze-
pukl_m~ występują dosyć często. Te cechy wskazują na
uogolruoay defekt budowy tkanki łącznej, który może
stanowić istotę tej choroby. Na początku lat siedem-
dziesiątych badania biologiczne i histologiczne wska-
~ały, ż~ podłoże osteogenesi.s imperfecta stanowią
ZIIllany w JedJJ}<m z głównych białek tkanki łącznej -
kolagenie.
• . Kola~en to określenie używane wobec grupy
sciśle powiązanych ze sobą białek włóknistych, które

peptyd
C·końcoWY
N-kcńCOW'( cząsteczka prokolagenU
StnJ<tura czqsleczki pmł<olagenu. Główną część stanowi cen~alnie połoi!ona potrójno t;<>llso sld~jqc~~ę
RYCINA 2- t 1
z dwóch łańcuchów biołkowych a Wa ,<O I jednegO a!fa,OJ. Pepfydy N· i C-koncowe sq odcinane no koncowych e opo
wytwarzorro kolagenu.
Dwa łańcuchy białkowe są identyczne i określa się je
występują dość powszechnie w Judzkim organizmie. jako alfa,(l); trzeci to alfa,(I). ~~rzą one. ~art~ ,:
Formę podstawową nazywa się kolagenem typu I. Skl~­ cząst"?kę w kształcie pręta o dlugoSCJ 3000A1 sredm· ::.
da się ona z trzech łańcuchów białkowych, ktore są ZWJ· cy 15 A Kolagen typu I jest zorgamzowany w fibryle , ';
nięte wokół siebie, tworząc potrójną helisę (ryc. 2-11).
0
RYCINA 2· 12 Proces wytworzclf'iO kolagenu. W jqdrze zachodzi transkrYPCiO genów prok 1ogOOU· Nosi:,;,~; jej
wyniki.I mRNA ulego transloc; no rybosomach w retikulum endoPłOm,'atycznym. Tworzące ~ę waw= ....._...~Cz ·teczki
i DWa,rn podlegOlq tam też modyfikcrc~ posttranskx:yjnej ' glkoz)'IOC,. pe CI'/m ogreg.110. tworząc pcłT'-".., . qs
prol<olagenu wydzlelone sq z komórlci- Na zewnątrz kornćll<J C - i N-koóc<>W0 peptydy zostOJa odcięte·
2.3 Pods1awy biochemiczne wrodzonej łam~wości kości 57
z których z kolei powstają większe włókna . Są one zlo- jest hydroksylowana przez hydroksylazę prolinową,
kalizowane w macierzy pozakomórkowej i stanowią natomiast niektóre reszty znajdującej się w pozycji y
podstawę takich tkanek jak ścięgna, skóra i kości. lizyny są hydroksylowane przez hydroksylazę lizyno-
W regionie, który tworzy potrójną helisę oba łań­ wą. Niektóre reszty hydroksylizyny są następnie gliko-
cuchy alfa 1(l) i alfa,(I) mają sekwencj ę aminokwa- zylowane resztami glukozy lub galaktozy. Nowo zsyn-
sową: glicyna-X- Y powtarzającą się ponad trzysta ra- tetyzowane łańcuchy określa się na tym etapie, jako
łańcuchy pro-alfa, ponieważ na ich końcach N- i C-
zy, gdzie X i Y określają inne aminokwasy. X to zwy-
występują peptydy nieobecne w dojrzałym kolagenie.
kle prolina, natomiast Y to zwykle prolina lub lizyoa.
Kiedy łańcuchy prokolagenu syntetyzowane są na ry- Łań<.-uchy pro-alfa łączą się ze sobą, tworząc potrójne
bosomie (ryc. 2-12), prolina znajdująca się w pozycji Y helisy jeszcze w retikulum endoplazmatycznym. Pro-
ces ten rozpoczyna się od utworzenia wiązań dwu-
--
siarczkowych między C-końcowymi peptydami, ale
helisa uzyskuje stabilność dzięki wiązaniom wodoro-
TABEIA 2-2 Typy kolagenu
wym między resztami glicyny i hydroksyproliny. Po-
trójne helisy- cząsteczki prokolagenu - są uwalnia-
skóra, śdęgna. kości, ne z komórki, po czym N- i C-końcowe peptydy zo-
1 ' [a,(I)J,a,(1)
tętnice stają odcięte przez specyficzne proteazy. Następnie
cząsteczki kolagenu agregują i ukladają się w fibryle;
[a,(I)], sąsiednie cząsteczki są stabilizowane wiązaniami po-
i] przecznymi występującymi między resztami lizyny
U [a,(Il)J, chrząstki, ciało szk!L,te
i hydroksylizyny. W tworzeniu tych wiązań uczestniczy
oksydaza lizynowa.
skóra, tę tnice , macica
Ul . \a,(lll)],
Wiele odmiennych typów kolagenu występuje
IV [a1(1V)j,a,(IV) blaszka podstawna w różnych tkankach (lab. 2-2). Kolageny różnią się
długością i sekwencją domen potrójnej helisy oraz
[a1 (IV)] 3 sldadu i rozmiaru peptydów C- i N-końcowych. Mają
one odmienne właściwości fizyczne i znajdują się
a,(IV)alIY)<Y0 (lV)
w różnych ilościach w rozmaitych tkankach. Rozkład
V [a,(V)]; skóra. ło żysko , nru:z:ynia, tkankowy kolagenu typu I koreluje z listą tkanek obję­
kosmówkJ , macica tych zmianami w osteogenesis imperfecta typu I. Była
_Ja,(V)]-' to jedna z pierwszych informacji świadczących o tym,
i~la,(V)J:a,(V) że zmiany w tym typie kolagenu są odpowiedzialne za
V<>rodzoną łamliwość kości. Badania histologiczne tka-
a,(V)a0(V)o:3( \/) nek pochodzących od chO!)'Ch na osteogenesis imper-
fecla wykazywały ponadto zaburzoną budowę tkanki
VI c"(VI)o.,(YI)a,(Vl\ w więkswści tkanek łącznej (ryc. 2-13).
Biochemiczne dane wskazujące na związek mie-
vn [a,(Vll )J, polącunia epitelialno-
-mezen.::bymaine dzy uszkodzeniem kolagenu a wrodzoną łamliwością
kości zaczęto gromadzić w połowie lat siedemdzie-
vm ui(Vlll)a,(Vlll) w większości t kanek siątych. Stwierdzono, że hodowane fibroblasty pobra-
ne ze skóry dziecka chorego na osteogenesis impeifeclll
chrząstka
IX a,(!X)a,(JX)a,(IX) typu II (typ niemowlęcy śmiertelny) wydzielają nie-
chrząstka zwykle małe ilości kolagenu typu I. Elektroforetyczna
X ju1(X)],
analiza łańcuchów pro-alfa1 (I) i pro-alfa2(I) wykazała
chrząs1k a występowanie dwóch rodzajów pro-alfa 1(1) o nieco in-
XI <l1(Xl)a,(Xl)ai(ll)
nej ruchliwości w polu elektrycznym (ryc. 2-14). Cząs­
i;rodJo: zmodyfitowaae na pod5taWie Bycrs P. Disorders of col- teczki prokolagenu inkubowano następnie z bromo-
lagen bi<Jlsynthesis and structure. [W•] Scriver C.R.. lleaudet A.L, Sly
W .S., Vallc D. The 1n&:1b<>lic a11d moiecular ba.sl!S ofinherited disease.
cyjanem, który powodował przerwanie wiązań pepty-
dowych w miejscach występowania metioniny. Po-
New York: McGr.iw-Hill, 1995, ss. 4029-4077.
 rli 2.4 Geny kolagenu 59
~
·~
2. Mutacje genów slrul<tllalnych
potrójne hafisy kolagenu
wstale fragmenty analizowano elektroforetyczni e.
·.~ Nieprawidłowo przemieszczający się fragment był toż­ vWł~NWN
:! samy z częścią łańcucha pro-alfa 1(I). Zmienione
,,
·.1.~
·J
białko różniło się od normalnego delecją 84 runino-
\fvVNNWN
Jf k:waSÓW. WNNvWłJ
·~ Podobne zmiany stwierdzano w wielu próbkach
ijt pochodzących od dzieci chorych na osteogenesis imper-
VVWvWWłJ
~ fecta typu II. Różnice w ruchliwości ele ktroforetycznej
nonnalnych i nieprawidłowych łańcuchów prokolage-
'J WNNNm
.~ nowych znikały po zadziałaniu na komórki a-a'-d:ipiry-
a lfa, rn ~i-WW
~l tlYlem, substancją chemiczną, która hrunuje postrans-
1
VVV ifvv\NVVV
~~
Jacyjne modyfikacje kolagenu. Zwykle modyfikacje ta-
!t~
• kie zachodzą przed utworzeniem potrójnej helisy. Ob- Wv•J\W
r
a ~ serwacje te wskazywały, ż.e zmienione łańcuchy proko- affa 1 (I) fypdzil<I

(a) . .
l!VCINA 2-13 Mikrofotografia kości osoby zdrowej (a)' osoby c
hore' na osteogenesiS impe!fecfa (b). uwagę zwraca zobUTZOna ·.j(
J . Sh . 52pllol Dziecięcy w Bostonie). ;\
'~,
lagenowe nie tworzą prawidłowej potrójnej helisy, co
prowadzi do ich nadmiernych modyfikacji.
\f\Mf\MMNI! degradacja
WNoN#Nil
WNWlfNN
slruldum koOcl w osteogenesiS lmpedeeta. (Dzię\d uprzejmości dr. FredetiCO apro. .~~ Biochemiczne dowody zaburzeń wytwarzania ko- alta 1 <O zmutowany
lagenu typu I znaleziono również w próbkach po-
chodzących od osób chorych na inne typy osteogenesis
imperfecta. Wydawało się wtedy, że mutacje, które do-
tyczą pro-alfa 1(l) prowadzą do upośledzenia wytwa-
\JWllVvV\J W1• WvV
WWMWN
rzania kolagenu typu I. Ponieważ więksrość postaci
wrodwnej lamliwości kości jest dziedzicwna w sposób
1w• vw
izolacjo białek

osad plyn
I dominujący, można zapytać, dlaczego heterozygo-
tyczne mutacje prowadzą do powstania fenotypu cho-
roby. W pierwszym rzę-Ozie należy zwrócić uwagę na
Rycina 2-15 .Model samobójstwo białek". Cllociaż tylko
jeden olleł kodujący lońcuch pro-olta 1(l) jest zmutowany,
aż 75% clą'teczek o strulcfurze potrójnej helisy zawiera
przynajmniej Jedno zmienione białl<o i ulega degradacji
komórkowy hodoWlany
to, że typ I kolagenu złożony jest z dwóch łańcuchów w komórce. Zjow\5ko to określa się Jako dominujący etekt
hodowb w obecności alfa,(!) i jednego łańcucha alfa,(!). Mutacj a w genie nega1ywny.
Irytowanej proliny
jednego z łańcuchów alfa 1(1) powoduje, że 50% pro·
-alfa, (I) jest wytwarzana w zmienionej postaci. Kiedy
pro-alta 1 (11~ lań cuchy prokolageaowe tworzą potrójną helisę, trzy wytwarzanie łańcucha alfa 2(I), prowadzą do
śledzają
czwarte cząsteczek prokolagenu zawiera przynaj- powstania fenotypu osteogenesis imperfecta.
pro-c\f01 (\)
mniej jeden zmieniony łańcuch alfa,(!) (ryc. 2-15). Je-
dodec)"1osiarczan sodu pro-alta,(!) śli obecność nawet jednego zmienionego łańcuch a
elektroforeza no żelu spraVtia, że kolagen nie pełni już swojej funkcji, ozna-
poliai<Jyloamidowy m cza to, że mutacja dotycząca 50% produktu danego 2.4 Geny kolagenu
genu zmienia 75% ostatecznego produktu białkowe­
go, co wystarcza do powstania fenotypu choroby. Zja- Każdy lańcucb prokolagenowy jest kodowany przez
wisko to okreśbrsię jako dominujący efekt negatyw- osobny gen. W 1979 roku Yamamoto i współpracow­
ny. Jest to callcowite przeciwieństwo efektu mutacji nicy wyiwlowali cDNA dla kolagenu typu I poprzez
\ · · ' i celu oznakowania wszystt<ich biolek. Białka irolOINC()() z komórek odwrotną transkrypcję mRNA uzyskanego z kości za-
!.l l!VCINA 2-14 Komó1ki hodowano w obecnaSCJ ("Hl 1:' cci wpróbkl komórek potJranej od dziecka chorego na os1eogeness
. Użyto deteigentu -dodecylo5iarczan u
białek enzymatycznych, ponieważ redukcja o 50%
ilości tego rndzaju białek nie ma wpływu na fenotyp. rodków kurzych (ryc. 2-16). Tkanki te syntetyzują
I płynu hodowlanego pochodZących 2 pr::;,~;;;i.:, ż.,..; pof<ikrykxlmic\OWYm
impelfecto (01). a następnie poddOnO e . . .
00
dział odstawie ciężaru czqsłeczl<owego. Następnie żełe Również inne czynniki mogą tłumaczyć powsta- znaczne ilości kolagenu typu I , dlatego znaczna część
białek. '."""i!iWKl ~dl połOżenie normalnych kllcuchów pro-alfa, W
sodU (SOS) -w celu denaturacji co ich
zostały wybcwwłore w celu uwidocznienia białek: strzałJd wśród
..., t~n<Xk Imperfecta
roz
pr
""1<az:uJa
. na
białek pac
owehodz cycn z komó•ek ziclentyflkawono dodlafl<owy
a . ·ek
nie fenotypu dominującego. W tworzeniu włókien ko-
lagenowych uczestniczy wiele cząsteC"Zek prokolage-
mRNA z tych komórek koduje właśnie to białko.
Uzyskanie klonów cDNA umożliwilo izolację ge-
i pro-dla,m. u osoby cnor.,, na-"' .,.,,,.... ~ wchodzqce w slclod prokOlagenu. W lego typu Q2J10Czeniu prqz
nu, jeśli więc proporcja poszC"Zególnych cząsteczek nomowych klonów z biblioteki genomowej. Llińcuchy
prążek. który prz(l9JINO się woheJ niż pozostałe łańcuchy m a· Ba<sh G.S„ Byers P.H. ReduCed secretion ol s1TUCturatv
pro-alta 1(1U)jeSI noonaln\eWidoeznyJ edynle w plyniE>·~io ·(; ~ NaHAcod. Set. USA 1981: 78:5142-&146;
0 ci1ogen jest nieprawidłowa, siła i wytrzymałość całej tkanki pro-alfa1(I) są kodowane przez gen wielkości 18 kb za.
omz .

l obfl{){mal type I procollogen in a foml ot osteagenesis rnpe

z Penl1Y>en R.P.• lichtenstein J .R„ Mcrttn G.R .• Mct<ustck V.A. Abnormal c
imperlecla. Proc. Natl Acod. Set. USA 1975; 72:585-689).
. metobollsm Il cultured ceRs In osteogenesis
zostaje osłabiona. Dlatego nawet mutacje, które upo- wierający 52 eksony. W tworzeniu potrójnej helisy

\
 ••
rl ·-·---------- -----
2.4 Geny kolagenu 61
60 2. Mutacje genów struk1uralnych
ekson zawierający sekwencje 54 por zasad.
w tym 6 pawłórzeń Gly-X- Y
\FJ h'(brydyzocjo ze

I izolacja
mRNA

I
..
G~E~!-. ·
I
"' ~~~".:
0
··
na agoro·ZJ9

~lfi-t razdZiał na "'I

.l ~~.r ~::~~~~
·1;
duplikacja

l U ,i pojedyncze
\~}'" «Qr-'-i ·!
dodonle ·, . t>,. nici ~
~-
odzyskanie
test ;vytwa-
rzarna

oO
lqcznlków . transformacja - zwlqzonego- kolage nu

I z mtejSCalTI
"' dla Hind Ili
bakte rli .
wiQWnle :. . ;
z kolumną ·,. '
. · RNA w bezko-
mól1<owym
l:j• systemie
translacyjnym
ligaciO p8R322 \ RYCINA 2-17 Ewolucja genów kolagenu poprzez ruplkację pie<wolnego od · k
w tym sześć powtóaeń G ly-X-Y (Zmodyfikowane na podstawie Yamodo y · A ci~o ZOW!erającego sekwencję 54 nukleotydów,
·
l' z plazmid em I
I
f
odpłukanie
niezwiązanego RNA
gene: evidence for its evolulianary ossembly by omplificcrtion of 0 DNA sag„ wnt mento V.E.. Mudryj M„ et ai. The colagen
1980;22:887-892). me conto1nlng an exon of 54 bp. Cen
l;
RYCINA 2-16 mRNA był frakcjonowany pod względem wielkości popizez wirowanie w gradiencie sacharozy. w wyniku czego
f większe cząstec2idmdaZłv się w głębszych wamwach gradientu . Następr.ie sprawdzono, czy kolejne frakcje kodują
prokolagen. wykorzystując bezkomórkowy system translacyjny - o trzymyw<:J1Y z kiełków
P"'enicy i skladqqCV ~ę
z rybosomÓW tycznymi. Geny tych kolagenów cechują się pewnym przypadku za ~~ocą radioaktywnego nukleotydu)
I niezbędnych enzymów mogących prowadzić tronslocję białko w obeCOOŚCł mRNA. Frakcje z mRNA warunkującym syntezę podobieństwem do genów kolagenów włóknistych, 1 hybrydyzowaruu 1e1 z DNA chromosomów komórek
kolagenu wykorzystano do otrzymania cDNA. cDNA łączono następnie z oligonukleo!ydami zow;eiojqcymi miejsca res!fYkcy)'le ale w ich przypadku większe są różnice sekwencji. utrwalonych na prep~atach mikroskopowych. Zhy-
rozpoznowone przez enzym Hind111, po czym klonowano do miejsca rozpoznawanego przez ten enzym w płaZmidz.'e
pBR322.
Chociaż geny prokolagenów pochodzą zapew- brydyzowane ~kwencie wykrywano, stosuj ąc metodę
Rekombl nowane plazmidy wprowadza"r.o do bdlerll Eschericllia CDU. Stosując !est hyb<ydyzacji z radioaktywnie zno!<owanym
cDNA pochodzqcym z frakcji produkującej kolage n . wyodrębniono kolonie bokteńi z wynikiem dodatnim. Aby wykazać. że ne od wspólnego genu pienvotnego, są one rozpro- autor~d! 0 gr'.'1n t poszukując nad chromosomami za-
DNA 'Wprowadzone do plazmidu rzeczywiście odpowiada cDNA kolagenu, frogrrien1 wstawiony do plazmidu rozdzlełar.o do szone w całym genomie. Gen łańcucha alfa,(!) zlo- czem1~n (;'t~ren sr_e bra powstałych po wywołaniu
pcjedynczych nici. wiqzono l cek.lOzq i umieszcz.ano w kolumnie. Następnie pneposzczano przez kolumnę RNA pochcctzący kalizowano za pomocą hybrydyzacji komórek soma- emuls~t naswtetloneJ w miejscach związania radioak-
z komórek Kości kUfZych zarodków - RNA homologiczny ze sk'tonowanym DNA tworzył z. nim stcbilnq pcxt.Nójnq heHsę tycznych. Stwierdzano, że hodowane komórki po- tywnej sondy). Hybrydyzacja in situ z użyciem radio-
i pozo.stawał w kolU!TY\ie. Po wypłukaniu ntezwiq.zQnego RNA, CL-ęśĆ RNA. która zosto~a związana w kol'J JMie, uż71o do syntezy aktyw_n~go znacznika cechuje się stosunkowo małą
białka w oezl<omćrkowvm systemie translacyjnym: zsyntetyzowanie polipePtydu P<o-otto 10l dowiodło. że sklonowany DNA chodzące od różnych gatunków łączą się ze sobą
to 12eczywiśc<l cDNA tego białka. (Ze: Yamamoto T.. SObel M.E.. Adams S.l.. et al. Construction of a recombioont bacte<ial w obecności wirusów Sendai lub glikolu polietyle- czułosc1ą w wykrywaniu pojedynczych kopu genu i wy-
plasmid contoining pro-olpha1(ll ccnagen DNA se<;uences. J. Bici. Chem. 1980:255:261 2-2615). nowego. Zwykle oba genomy zajmują wówczas jed- maga zbadania dużej liczby preparatów chromosomo-
no jądro komórkowe, często jednak podczas po- "'?'c~, aby zidentyfikować miejsca, w których zaczer-
działu komórkowego chromosomy jednego z gatun- '."ema _występują najczęściej. Obecnie dostępne są
2-17). Ewolucja genów poprzez duplikację, po której ków zostają utracone. Kiedy fuzji ulegają komórki znaczrue czulsze metody wykorzystujące sondy DNA
uczestniczą eksony zawierające kolejno 45, 54, 99, 108 następowało gromadzenie się mutacji w duplikowa- ludzkie i pochodzące ad jakiegoś gatunku gryzoni, z~~':>wane fluorescencyjnie, co zostanie omówione
oraz 162 par zasad; zaczynają się one od kodonu glicy- pozmeJ. Lokalizację genu alfa1{I) na chromosomie 17
nych genach. zachodzila w wielu systemach genetycz- ~kle eliminowane są ludzkie chromosomy. Po
ny i kończą kodonem dla aminol.-wasu Y, kodują więc nych. Proces ten jest odpowiedzialny za powstanie. wielu cyklach podzialów komórkowych komórki hy- polw:!erdztła hybrydyLacja in ntu z wykorzystaniem
serię elementów glicyna-X-Y. Sklonowano również wielu rodzin genowych - n a przykład genów ko- · brydowe zachowują pełen materiał genetyczny gry- znacznika radioaktywnego (1yc. 2-19).
wiele genów dla innych łańcuchów prokolagenowych. dujących łańcuchy białkowe wielu różnych rodzajów Lokalizację innych genów prokolagenu ustalano
zonia i tylko jeden łub zaledwie kilka chromosomów
Kolageny typu I, Il, nI, V, XI mają w zasadzie po- hemoglobiny oraz genów immunoglobulin. W!.ród in- ludzkich. W 1982 roku Huerre i współpracownicy za pomocą podobnych metod. Geny te nazwano
dobną strukturę i określane są jako kolageny fibrylar- nych typów kolagenu występują kolageny niefibrylar- · wykorzystali tę metodę do lokalizacji genu alfac(I) COL JAJ dl~ alfa, (I), COLJA2 dla alfa,(!) itd.
ne. Odpowiadające in1 geny prokolagenu również ma- ne; w których fragmenty potrójnej helisy występują COLJA2 zna1du1e się na chromosomie 7 COL241 na
na chromosomie 17 (ryc. 2-18).
ją zbliżoną strukturę, dlatego zalicza się je do jednej przemiennie z regionami o innej strukturze. Są rów- _ Lokalizację tego genu potwierdzono za pomocą 12, CC:L3Al i COL5A2 na 2- COL3Al i COL5A2 wy-
rodziny genów. Uważa się, że geny te pochodzą od nież kolageny krótkołańcuchowe. mające krótsze od- mnej techniki - hybrydyzacji in siJu. Jest to bardziej stępują blisko siebie na chrom050mie 2, ale inne geny
jednego genu pieIWotnego sprzed ponad 50 milionów cinki potrójnej helisy oraz kolagen typu Vll, będący k~l~genu fibrylarnego są rozproszone i leżą w różnych
bezpośrednia metoda mapowania genu polegająca na
lat. Prokolageny prawdopodobnie ewoluowały w wy- długołańcuchowym kolagenem łączącym komórki na-
niku kolejnych duplikacji prymitywnych genów pro- znakowaniu sklonowanej sekwencji DNA (w tym nueiscach genomu.
blonkowe .z sąsiadującymi komórkami mezenchyma-
kolagenu oraz różnicowania się ich sekwencji (ryc.
•••
,
•l
!.,
i

2.5 Sprzężenie między genami kolagenu a wrodzoną łamllwośclq kości 63

62 2. Mutacje genów struktUfa!nych
preparat chromosomów
komórka gryzonia
metalazowych ziarna srebra
chromosom z poszukiwanym genem
,,,.--___,
I znakowanie
ł sondy
,,,.--___, ..

komórka hybrydOwa
3 /
komórka ludzl<a
szkiełko rrikroskopowe denaturacja pokrycie preparat[J
ctvomosomowego DNA emulsją fotogrcilicznq
4
R'YCINA 2-19 Hodowane ludzkie leukocyły traktowano kolchicyną. która zabLIZO 1w01Zenle wrzeciono mttotycmego.
zotrzymując podział komórek w metofaoo. Na tym etapie chromosomy uległy już kondensoc)I I sq dobrze widoczne
no prepcratach mikroskopowych. Kornór1<l te umieszczono w roztw01Ze hipotonicznym. aby ncpęczniały. co powoduje
rozprOSlenie się chromosomów, po czym utrwabio I przenoszono na szkiełka mikroskopowe. Następnie chrómasomowy DNA
razdzJelano na pojedyncze rici zo pomocą NoOH Radioaktywnie oznakowany cDNA białka o~a 1 (1) inktl:>owano z preparatami
chromosomów. Sonda wiązała się z mlejsCem. w którym znajdował się gen białka alfa 10). Miejsce tego wiązania uwidoczniono
metodą autoroolografi. szkleika powlekano emulojq fotograficzną . a ncstępnie wywoływano. W miejscach wiązaria się sondy
pojemnik do hybrydyzacji DNA na autoradiogramie powstawały zaczernienia (ziarna srebra). Ponieważ. w każdym haploidarlym zestawie chromosomów
występuje tylko Jeden gen białka alfa {1), sygnał hybrydyzocv;>y byt bardzo słaby I konieczne było zbadanie setek komórek.
. . wiek-chomik inkt-txiwano z wirusem Sendai tub glkotem 1
R'YCINA 2· 18 Komólfci hyb<ydowe czło\Niek-łl'l'f.i' ' _c zto zawierajqeym t;paksanfynę. aminopterynę 'tymidynę aby zndeźć swoiście 'N'{ll'dKowony chrorrosom I od"óżnlć go od znakowania stanowiącego zakłócenia tta.
polietylenowvm (1). a następnie hodowano w płynie hodowianymmu1ac·e w gencch enzymów fosforyboZYlofmnsterazv
(!zw. poctoż.e HAD. Komórki gryzoni zas\pSOw"'."" do badań/=obu. ~teryna hcrn~e endogenną synte~ę puryn
hipokSOnłynowej <HPRD. względnie ki'oazy tym1dynoweJ (:m
i pirymidyn. w obecności tego związł<u ~osł komórl<i za ezy
od wykorzystania hlpcł<santyny i tymidyny. Ktore znajduJQ soę
nawet jednego nukleotydu w sekwencji rozpoznawa- flZlllu długości fragmenlów restrykcyjnych w obrębie
ul<c"I nej przez enzym uniemożliwia pm:dęcie nici. Zmien-
n przez HPRT i KT do wytwaizania pirymidyn. jednego z genów kolagenu. Tsipouras i współpracow­
w poż.yWce. co z kolei wiqie się" z zoongazowaniem HPRT ~~. l~~óre nie połączyły się z komórkami Judzkimi, ginęły
ność sekwencji jest częstym zjawiskiem, co zostało już nicy zidentyfikowali taki polimońizm w genie
Gaf hOdOwlę prowadronO na podłożu selekC)]nym HAT k w~ ~~q geny tych enzymów pochodzące z genomu
z powodu braku jednego Ul obu e~ów O<o:n6rkl h~ za omówione na przykladzie mutacji punktowych w ge-
ocq ouabolny. na lclóry oporne są komórki gryzoni. COLJA2. Fragment cDNA tego genu hybrydyzowano
cztowieka). Komólfci udzl<ie. które me uległy fuzji. e11n;now ki~IOOzl<ieh chromosomów (2). przy czym chromosomy
nie tyrozynazy. Miejsca te zazy,.yczaj znajdują się w in- z DNA pochodzącym od losowo wybranych osób i tra-
Następnie izolowano takie klony t,yblydowe. któ<e m10ły lytl<ko • k ~~·"'no zo pamocq enzymu HindUI i przygotowywanotronach lub pomiędzy genami. Każda osoba może być wiono różnymi enzymami restrykcyjnymi. Kiedy użyto
A"" DNA"'~""' onyzklonowtyc h omore uu-•u ,....,,,,,.,.,k ~·
w różnych ldoncch były rvn .e. ~,- _...,,..,.., ndą był lI)d<owooy radioaktywnie cDNA lu~,,_. o~„- ·-
albo homozygotą, u której występuje lub nie charakte- enzymu EcoRl, dostrzeżono trzy różne warianty. Cza-
dO hyt>rydyZCJC' metodą Sovthema (3). W tym ,_.,„ """."u so b I ko w rzędach odpawiadajQCych komórkom hybrydowym.
alfa (O. Kiedy wywołano wtoradiogramy (li) sygnał w1doCZnY k Y tyt l że wła!nle na tym chromosomie znajduj€> •e gen dla
rystyczne miejsce restrykcyjne w obu allelach, albo he- sem w hybrydyzacji metodą Sou thema \\'idoczny był je-
któr~ zawierały kopie ludzkiego chromosomu l 7 ·;'vn;~a~ :an~~ j procolagen genes ore locafed on diffe1ent terozygotą dwóch alleli, z których tylko jeden zawiera den prążek o długości 14 kb, innym razem zamiast nie-
łańcucha alfa1<0· (Za: Huerre C„ Juruen C„ Weil .6(,;7-6Ó3~l miejsce restrykcyjne (ryc. 2-20). go pojawiały się dwa inne prążki o długości 10,5 i 3,5
ctvomcsomes. Proc. Naft Acad. Sc1. USA. 1982.79. .
Genotyp danej osoby pod względem badanego kb, a jeszcze innym razem obecne były wszystkie trzy
łamliwość kości, wymagało zidentyfikowania tych mu- •· typu połimorlizmu można określić za pomocą hybrydy- prążki. Wynik taki był konsekwentją rozmieszczenia
tacji. Znalezienie zmian ":' t~ duzych cząsteczkac~ . zacji metodą Soulhema. Sklonowana sekwencja DNA polimorficznego miejsca restrykcyjnego EcoRJ w genie
2.5 Sprzężenie między genami · ak czasteczki kolagenu Jest 1ednak bardzo praco homologiczna do fragmentu w pobliżu polimorficznego COLJA2. Ustalono, że polimorfizm ten jest prLekazy-
kolagenu a wrodzoną ~błonn).m zadaniem. Poszukiwania te poprzedziła miejsca restrykcyjnego będzie bybrydyLOWać z dłuższym wany z pokolenia na pokolenie zgodnie z prawami
łamliwością kości analiza sprzężeń genetycznych mająca n~ celu ostałe· fragmentem, jeśli enzym nie przecina danej sekwencji w Mendla. Heterozygotyczni rodzice przekazywali swo-
nie, C"Z'f to gen kolagenu podle_ga mutagom u człon­ miejscu restrykcyjnym, lub z krótszym, jeśli enzym im dzieciom albo chromosom z genem mającym poli-
re-
Chociaż dane biochemiczne ujawniały występo'\\'aDie ków rodzin, w których występuje 01. strykcyjny przetnie sekwentję w danym miejscu (ryc. morficzne miejsce restrykcyjne, albo bez niego.
Analizę tę przeprowadzono, stosując ~etodę J»' 2-21).
nieprawidłowego kolagenu u ~b -~horych _na ~steo­ liroorfizmu dlugości Analiza polimorfizmu długości fragmentów re- Segregację tego polimorfizmu zbadano w rodzi-
[ragroentów restrykcyjnych (ang.
gerlesis imperfecta' istniala możliwosc, ze w mektorych restriction fragmenJ-length snyłtcyjnych (RFLP) stanowi jedno z podstawowych na- nie z autosomalną dominującą postacią wrodwnej
polimorphism, RFLP). En- rzędzi mapowania genów (patrz rozdział 3).
przypadkach glówną przyczyną choroby są ustlo~­ łamliwości kości (ryc. 2-12). Osoba w pierwszym po-
TfrJlY restrykcyjne rozpoznają charakterys~czn~ sek-
nia innych genów kodujących białka wspóldzialaiące Zastosowanie tej metody w przypadku wrodzo- koleniu była heterozygotą, a jej partner - homozy-
wencje o długości 4-8 par zasad i przecID~Ją lan"."ch '
z kolagenem. Udowodnienie, że to w genach kolage- nej łamliwości kości W}IDagało odnalezienia polimor- gotą bez miejsca resuykcyjnego. Dwójka ich dzieci
DNA wyłącznie w miejscu ich występowania. Zlmana
nu występują mutacje odpowiedzialne za wrodzoną
 2.5 Sprzężenie między genami kolagenu a wrodzoną tamliwośclq kości 65
64 2. Mutacje genów strukturalnych

EcoR!
G AAT1C
GA A TT C - - - - : - - : - - - - - C TTAA +
G
C T T MG cięcie

GATTTC
GA l TT C -----~--- CT AAAG
C T AAA G brok cięcia
nie przecięte
zmJona jednegO nuldeOlydu
w obrębie miejsca cięcia

Ił RYCINA 2-20
homozygota· brak
miejsca cięcia w obu allelach
_ .
PollrOOrtlzm długości frogmenlow reslTykcyyiyc
h.
1 jSc e
helerozygoto me
cięcia w jednym allelu
homozygota: miejsce
.
cięcia w
obu allelach
. .
EcoRI rozpoznaje sel<Wencję GMTTC 1w tym miejscu
~hOĆ ieoon nukleotyd. enzym nie p12etne DNA. Dano
przecina obie nici DNA (na gót:ze). Jeśli "' miejscu w1qZOnlO zrrienl się no obu chromosomach - być oomozygolq pod
osoba może mieć prowldloWe miejsce przecJęCIO dla danego enzymuot bez miejsca resłtykcyjneg<>. Ponieważ :zrriOnY
względem miejsc resllykcyp,ch. mal.e być hete<ozvgotq l~zvgh u~kJewoonvch o:;ób jest stosrnkowc pwste.
llYCINA 2-22 Zoleżno!ć między
larniwaściq kości.
pollmorll2mern długości fJognentów restrykcyjnych (RflP) w genie COL IA2 a wrodzoną
Osoby chore oznaczono ciemnymi symbolaml Gena!ypy pod względem RFLP zq>lsano poniżej ( + oznacza
obecność pollmortlcmego mejsca restrykcyjnego:- oznacza jego brok). Anaftza RFLP wykozola. że osoba ~2 jest
re!erazygalq I przekazała olei• obu swoim chorym dzieciom. Ten sam allel jest przekazywany razem z chorobą przez dwa
kolejne pokolenia. co wskazuje. że kopia genu COf.IA2z połmorficznym miejscem restrykcyjnym jest w tej roazne ZWiqza1a
z wrodzoną lamłlwościq kości. (Zo: Tsipouras P., Mym J.C„ Romirez F„ Prockop D.J. Reslrlctlon fragment length połymorphlsm
°"""iated with !he pr<XJlpha,(ll gene ot huncm !ype I procollogen. J. Clin. lnvesl. 1983:72: 1262-1267).
1"'#.JldeofVdów dziedZlCZone sq zgodnie z praworrn Mendla. enoe IC

], poi;morticzne miejsce restrykcyjne

3
dotkniętych wrodzoną łamliwością kości odziedziczy- z mutacji w genie COLJA2 - zmieniona kopia tego

1.
\ l l ła chromosom z miejscem restrykcyjnym, a dwójka
zdrowych dzieci - chromosom bez tego miejsca. Se-
genu u Il-2 musi również zawierać miejsce restrykcyj-
ne dla EcoRI. Jednocześnie osoba Il-2 odziedziczyła

•+··· gregację obu tych cech prześledwno w dwóch kolej-

nych pokoleniach i w każdym przypadku choroba była
związana z obecnością chromosomu mającego miej-
sce restrykcyjne dla EcoRI.
9kb
12kb
Rodzina osób oznaczonych na rodowodzie jako
111-3 i III -4 ilustruje ważne zagadnienie związane z ba-
daniami sprzężeń genetycznych. Zarówno III-3, jak
i Ill-4 są heterozygotami pod względem miejsca re-
saykcyjnego, ale tylko III-3 jest chory. Nie można my-
lić polimorfizmu długości fragmentów restrykcyjnych
z mutacją, która jest odpowiedzialna za wrodzoną
łamliwość kości w tej rodzinie. Polimorfizm ten nie
może być przyczyną tej choroby, skoro III-4 ma miej-
aulomdiogrom sce restrykcyjne, a nie jest chory. Żmiana sekwencji
nukleotydów, która jest podstawą tego RFLP, nie ma
• • reslryl<cyjnych metodą SOulhefno. Ciemne wzatklwskOZUjq sta_le
W
RYCINA 2-21 AnaltZO pollrnor11zlTIU długosa tr~mentó poirn0111czne miejsca restrykcyjne. zaznoczona IOkoJiZOCJ'l swojego fenotypu; w tym przypadku miejsce restryk-
miejsca restrykcyjne. notomiosl jasna wzalka w ,.-odku wskazuje rticine miejsce reslrykcyjne. to sendo hybrydyZUje cyjne znajduje się w 5 intronie genu COLJA2 le-
skk>OOWanei sondy DNA. Jeżell w _cb1ym fragmencie obecne iest ~ępuje z odcfiliem o długości_ 12 kb. Odelsk SoUIN>mo. żącego na chromosomie 7. W badaniu tym polimor-
z trogmentem 0 długości 9 kb. a Jeśli me go rue mo. I~~ enzymem restrykcyjnym. a nostęprne rozdzielenia
widoC2nY po prawe/. uzyskrna w wyniku cięcia DNA . hyb<Ydyzowa10 ze sklonOwonQ sondą DNA
fizm służył jako marker pozwalający na zidentyfiko-
tragnentów no żelu ogorazowym. Żel paenleSiOOO no błonę=~. ldórajesl homOzygotq pod względem braku wanie sposobu dziedziczenia dwóch kopii genu
wyznci<owanq racloaldyWnie. DNA w p;erwszym rzędzie .poc . qże1< dlo 12 kb. DNA w drugrm rzędzie pochodzi COL1A2 w wybranej rodzinie. Osoba II-2 odziedzi-
środmwego rneisco restryl<cyjnegO I dalego wldacZf1Y jest JedYr'9 ~ sq obO prqżkl-9 kb i 12 kb. DNA w flZecJn . czyła chromosom z miejscem restrykcyjnym od I-2
od a;oby hefel'OZygotycznei pod wzgęclem tego mlejSCO 1 dal~ pollrnorflCZl'legD miejsca paecięcia I cliotegO wldaC
rzędzie pochOdZ! od osdJy oomozygotycznei pod względem wraz z chorobą, dlatego też - jeśli choroba wynika
jeden prqlek c:ftO 9 kb.
chromosom bez miejsca restrykcyjnego dla EcoRI od
zdrowego ojea i przekazała go swojemu dziecku III-1,
które nie chorowało na wrodzoną łamliwość kości.
Pacjent III-3 odziedziczy! chromosom z mutacją decy·
dującą o os1eogenesis imperfecta i miejscem restrykcyj-
nym od matki. Jego zdrowa partnerka jest również he-
terozygotą pod względem miejsca restrykcyjnego, po-
nieważ polimorfizm ten często występuje w populacji
ogólnej. Ich chora córka jest homozygotą pod wzglę·
dem miejsca restrykcyjnego, ale z pewno-'<:ią jest hete-
rozygotą pod względem mutacji powodującej wrodzo.
ną łamliwość kości. Ich drugie dziecko jest heterozy-
gotą pod względem miejsca restrykcyjnego, ale nie
jest chore, co wskazywałoby, że gen z miejscem re-
strykcyjnym odziedziczyło po matce, a nie po ojcu.
Badania te wykazały, że - przynajmniej w tej
konkretnej rodzinie - polimońrzm genu COL1A2
dziedziczy się razem z fenotypem choroby. Metody
oceny ilościowej stopnia sprzężenia między tymi ce-
chami zostaną omówione w następnym rozdziale,
w tym przypadku powinno być jednak oczywiste. że
prawdopodobieństwo wspólnej segregacji polimorfi-
zmu miejsca restrykcyjnego i mutacji w omawianej ro-

66 2 . Mu1acje genów struldurolnych
dzinie powodującej osteogenesis imperfect'}- j~dynie
adek jest małe . To stanowt dowód; ze mu:
przez Przyp . wrod · łamliwości lmsc1 musi
tacja decydując:1 ? dzieś w obrębie
zc>0eJ
b ć w tej rodzime zlokalizowana g , .
~nu COL1A2. W wyniku kolejnych ~an udał.o s~~
g.d tyfikować mutację, która zm1emała. koleJDOSC
zt en d ·
nukleotydów w miejscu slda arua na gra
mcy ekson-
-intron. Podobne badania prowa.dwne w r~.mach'.
w których występowały przypadki osteogen~srs imper
.
u I wykazały że większość z nich związana Jest
ta
fee typ . . COLJAI a tylko niektóre z genem
z mutaganu • . , . · em IV
COLIA2 Natomiast w w1ększosci rodzin z typ
te' chor~by stwierdzono jej związek z genem
C~LIA2 a tylko w nielicznych przypadkach -
z COLMl. Badań ta~ch nii;,przeprow~dz?no dla
typu II i III, ponieważ większa~ przypadkow Je~t s~
radyC7lla lub występuje jedynie ~ ma:;ch ~,,,;
Dokladne scbarakceryzowante roznyc, m~ . CJ' r
wiedzialnych za wrodzoną łamliwośc kose• wymaga
dalszych badań molekularnych.
2.6 Podstawy genetyczne wrodzonej
łamliwości kości
Założono hOdowlę librobJastów pobra.n ych z: skóry
podczas biopsji. Następnie komorlcl
,
Lawrence a orinq
te inkubowano z wyznakmvaną trytem .PT
. talną postać osteogenesis imperfecta, ~li typ, · ;;
W potywce znajdował się kwas askorblllOwy
uczestniczący w syntezie k?'~godenpodu.N~1::~':ano
etapach rozdzielano komorki. •
białko I poddawano je anafrzJe e/el<troforetycznei.
.
Stwierdzano, że uzyskany kolagen typu Ili Jest
prawidłowy. 0 jego ;rość takte me odbiega ność
od normy. Badanie wykazało natomiast obeC
dwóch trakcP prokolagenu typu 1-iedn?j.
-~.,.,,.. · się normalnQ ruchrtwoSCIQ
chafakf.,,,• .,,„-et ...._.,,,,,,,
nr=rrUA<7czajqcej się nieCO
elektroforetyczną 1 ~~, "'.·~· • -:-- .,....
wokJie.i. ÓW wollllej poruszOJQCY się kolagen,._.,,
#li
2.7 Mysi model wrodzonej tamliwości kości 67
JekfyWnle zatrzymywany w kamórl<ach. >.".-.
•;;
~dentyfikowano również nowy łańcuch .f;7c
5'
!'1!,.
prokołogenowy, niemal dwa razy dfUiszY . §.
9kb- B
'-?;-,.
od normalnYch łańcuchów alfa ,(r). Cząsteczki
,
;
I ...
8.Skb-
~::
kolagenu zostały następnie pocięte w m/eJSCOCh ·, .·
l:,
reszt metlonlllowych za po~q bromacyjan<J. -~1·· cDNA
a powstałe fragmenty rozdzielono metodą dłu I ,. 6kb--
elektroforezy. Stwierdzono. ze nowo wykryty si g
łańcuch kolagenu jest dimerem skladaiqcym ę
z dwóch cząsteczek kolagenu połączonych
"'·" 'Siarczkowymi między cysteinami
(.
·-'~-
_,
'
:
________ 3'
mostkom I uwu ·401 których
zJokaJ/Zowanymiwmlejscach 123r •. w :il'
norrnarnle nie występują. Okazało się, ze wa/no ·I A
poruszający się kolagen jest zmodyf1kowc;7 - tych _;· ·
od miejsca 40 l do końca łańcucha. Z us a en •· ,
nikola że u Lawrence'a występuje subStytucja · •
~stelny ;.. miejsce glicyny w domenie potrójnej helisy ·.1· . RYCINA 2-23 Fragment o długości 1.8 bp pochodzący z końca 3' cDNA trawiony enzymem Hk'ldnl (AJ hybrydyzuje
kodowanej przez gen CO. lA 1. .
z odcinkiem cDNA o długo!cl 6 kb trawionym flfidlD. Po zastosowaniu fragmentu pochodzącego z środkowej części cDNA
białko ałfo 1 (1J poddanego trawieniu enzymem Hhc/111 (BJ w próbach kontrotlych widoczny był fragment 9 kb, ole w DNA
Już wcześniej wspominaliśmy 0 dzi~cku chorym : • pochodzącym od dziecka chorego na wrodzooq tamlwość kości włdocme były ctwa prążki - 9 kb i 8.5 kb. Jest to
na wrodzoną łamliwość kości typu 11, u ktorego stwie~: •·t· spowodowane delecją odcinka o długości 0.5 kb w sekwencji koo.Jjqcej u c horego dziecka. (Zmodyfikowane na podstawie:
• łancu
' chu alfa1(I) polegającą na delecp Ct..o M.L. Willoms C.J„ Pepe G„ el al. htemal dełetion in o cologen gene in o perinołal tefhd form of osfeoQenesis lmpertecto.
dzonozm1anęw • ali, . '_._·
. okwasów. Chu i wspólpracowmcy ~zn
Nolure l963 :304:71H!O).
84 a. llllll .
ze >
' delega W celu i:t!
w DNA tego dziecka moze występowac od J'fi !<i mutacje są bardw zróżnicowane
i - zważywszy na w pobliżu C-końca białka, a wszystkie podstawienia
sprawdzenia swojej hipotezy zbadali DNA z h ~':"' l - 'lł znaczną wielkość cząsteczek
kolagenu - trudno je zi- kwasu asparaginowego zamiast glicyny powodują po-
broblastów tego dziecka za pomocą hybrydyza~t me- ~ dentyfikować. Jedną z pierwszych tego typu mutacji stać letalną . Opisano również podstawienia zacho-
todą Southema, wykorzystując cDNA fragmentow g~- . - ~
nu COLIAl jako sondę (ryc. 2-23). Dalsze mapow~e
nomowej sekwencji COLlAl wykazaJo delegę ~'
a
znaleziono w wyniku analizy nieprawidłowych łańcu­
chów alfa1(I) u dziecka chorego na wrodzoną łamli­
dzące poza domeną potrójnej helisy, ale znacznie
mniej o nich wiadomo.
wość koki typu II. Trawie nie białek za pomocą bromo- Niektóre nieprawidłowe formy kolagenu powstają
gedtu ' . O5 kb która oznaczała utratę 252 nuklenty- ·-'~
0 gosc1 , , „ cyjanu wykazało występowanie cysteiny na C-końcu re-
"' także w wyniku utraty pojedynczych eksonów. Może to
dów tworz.ących trzy kompletne eksony oraz częsci se- !~
gionu potrójnej helisy; ten obszar genu został następ­ być spowodowane delecją eksonu z genu lub - znacz-
kwencji intronowych. ;1
nie sklonowany z biblioteki genomowej w fagu lambda nie częściej - mutacją punktową prowadzącą do nie-
okazało się, że duże zmiany w genach proko1age: ·~
sporządwnej z DNA chorego dziecka. Wyselekcjono- prawidlowego składania transkryptu. Ogólnie rzecz uj-
nu dość rzadko występują w przypadku. wrodzon~J ~.
wano klony lambda, które hybrydyzowały z genome>- mując, mutacje występujące w COLJAl zwykle power
łamliwości kości. Inne badane dziecko miał_o dele;,~ J,
W)m klonem odpowiadającym badanemu regionowi. dują cięższą klinicznie postać choroby od mutacji za-
siedmiu eksonów w genie COL1A2 powodującą ~~r . ~
Udało się uzyskać trzy klony, które następnie były se- chodzących w genie COLIA2. Cięższe klinicrnie po-
t 180 aminokwasów wchodzących w skład potr~JneJ ~.
kwencjonowane: dwa z nich miały sekwencje typu dzi- stacie choroby wiążą się też z mutacjami występującymi
h ę lisy U j·eszcze irmego dziecka doszło do mserg1 od- .•,_'_
e · . . k · powodowała -~kiego, a w trzecim doszło do zmiany jednego nukleoty- bliżej końca 3' niż końca 5' potrójnej helisy.
cinka o długosci 600 par zasad, tora s , .
d likację około 60 aminokwasów. Cala trojka ~ec1, ~-
. . •,l
du z G na T, co spowodowało zamianę glicyny w pozy-
cji 988 na cysteinę . Można sobie wyobrazić, że mutacja
u~~órych wystąpiły duże :miany w eksonach'.nuały ie; )
ta zaburza strukturę potrójnej helisy w trzech czwar-
tych cząsteczek kolagenu, powodując postać letalną 2.7 Mysi model wrodzonej łamliwości
Wszystko wskazuje na to, że znaczne zrmany.w ł~- }
chach prokolagenowych poważnie. zaburzaJą st~ -
wrodzonej łamliwości kości.
f kości
ność cząsteczek kolagenu. Z dru~eJ strony delegę 36 i Do tej pory opisano wiele mutacji punktowych po-
wodujących zastąpienie kodonów glicyny kodonami in-
aminokwasów w cząsteczce białka alfa, (I) z1de?~: : Uszkodzenia kolagenu, które stwierdzono u osób
k ano w rodzinie chorego na wrodzoną łamhwo~ :i nych aminokwasów w genach COL JAJ i COL1A2. Fe- chorych na wrodzoną łamliwość kości, uznano za
. . typu IV, co dowodzi, że nie wszystkie deleqe .!
._owsct notyp osreogenesis imperfecta typu I, II, III i IV zależy prawdopodobną przyczynę powstania fenotypu che>-
~ . . 1
od miejsca wystąpienia mutacji i rodzaju podstawio- roby. Uszkodzenia te wynikają najczęściej ze zmian
zawsze prowadzą do śmierci. . azały ·
Znacznie częstszą przyczyną tej cil?roby ok_ . nego aminokwasu. Zwykle ciężka postać kliniczna w obrębie c-Ląsteczki kolagenu, które zwykle wystę ­
się punktowe mutacje w genach kolagenow. N1eW1elkie . choroby wiąże się z substytucjami znajdującymi się pują w miejscach decydujących o biochemicznych
68 2. Mutacje genów stru1<1uratnych
r- ~l
~ł
n
obniżonym poziomem kolagenu typu I, a ich kości
skłonnością
2.8 Korelacje genotyp-fenotyp we wrodzonej łamliwości kości

do złamań. u myszy tych stwien:lfOOno

znajdują się pomiędzy 97a1014 aminokwasem w obrę­
69

bie potrójnej helisy. Rzadziej zdarzają się mutacje

BstEI Stil '~ utratę słuchu, co sugerowało, że model ten odzwiercie- w gen.ie COLIA2, które powodują nieprawidłowości
łl dla ludzki fenotyp wrodzonej łamliwości kości typu I. w budowie łańcuchów alfa 2(l). Znany jest ciekawy
\\ :!ł Myszy z obcymi genami zintegrowanymi z geno- przypadek dziecka będącego mieszaną heterozygotą
1• mem określane są jako myszy transgeniczne. Kon-
_\_ ~(
rł
struowanie takich zwierząt stanowi ważne narzędzie
w procesie tworzenia mysich modeli różnych chorób
dwóch różnych mutacji genów COLJA2, które odzie-
dziczyło po jednej mutacji od każdego z rodziców.
Wrodzona łamliwość kości typu III - postać po-
1\-- -~
mysz 1r0nsgeniczno
·~ i będzie jeszcze omawiane w dalszej części książki. stępująca i zniekształcająca - jest heterogenna pod
:1 względem genetycznym. Stwierdzono zarówno autoso-
wycięty 1nsercJa !Ji malny dominujący, jak i autosomalny recesywny spo-
1rogment syntetycznego sób dziedziczenia tej choroby. Sposób autosomalny re-
0 11gonukleo1ydU 2.8 Korelacje genotyp-fenotyp cesywny występuje zazwyczaj rzadziej, za wyjątkiem
z mutacją 1\
punktową
~
wprowadzone set<wenCJe ,I.' we wrodzonej łamllwości kości pewnych populacji, takich jak Murzyni poludniowo-
ańykańscy, w której obserwujemy najprawdopodob-

~~::v=
niej efekt założyciela. W populacji tej mutacja może
miejsCOCh
. . cDNA COi. JAI zowJeroiCICY
· t'~
1~
Zmiany w kolagenie Lawrence'a porównano
m zmianami występujqcymi u Innych dzieci chorych
no wrodzoną łamliwość kości. Podstawienia cysteiny
występować w innych genach niż COLlAJ i COLJA2.
U osób z typem III tej choroby opisano mutacje wystę­
model wrodZOOO! iarl!Wo!ci koSCI. Uzyskano wycl'lOjqC frotJnef\1 il w miejscach glicyny w pozycjach 988. 904 i 748 dają
tr~ - "Nłle<7.flCY Sul>SfYIUCll nul<JOOtydu dol<ooon<>· 1rogmentem 'l pujące w genach COLJAl lub COL1A2, które różnią
RYCIN/>. 2~ ~q 7Jliane ~no cysteinę w_ po~~~ usuNętv odeinel< spec~=i;,tqczono z mystq (~ letalny typ li. Substytucja w pozycji 526 prowadzi się od mutacji odpowiedzialnych za typ II miejscem wy-
mutacię >"'"--~~- 0f'fX'(ffiĆNI restr;kcyJflYC oną sekWencJ<! pe„ ~, ·· do powstania typu Ili. natomiast substytucjo
sldon<>WOOOIJO DNA za pomocQ . · a-:i
zmutowanq selcWeOCJę. ZtOO1 · eh Wiele 1<opi tego genu m : stępowania. W jednym z badań znaleziono mutacje po-
w pozycji 94 powoduje łagodny typ I. W jednej
podW6lnegQ iańcuCha DNA rowier~qcymwadzono do zaplodriOl1YCh komora\< JajOWY ·DNA ;rnegiowal się z mysim genorne j.il wodujące zmiany w obszarach łańcuchów alfa 1(l) oraz
jq omotorową COL lA I I wpro yktem i<omór1<owvm. ObCY le wprowadzano dO >! rodzinie z typem IV występowała substytucja
sekwenc pr h do zygot ulegało replll<C:il wmz z kal.dym ~my91li genami· Komórld jajoW0 nostępn tenotypu. j<Jk I no poziomie .il w pozycji I75. Lawrence. podobnie jak wiele alfa2(l), które są odpowiedzialne za mineralizację koś­
wp~~ch miejscach 1ulegał1ep1U<acJ• wr=~aldeiyzoWOf\O zarówno pod wzg\~~ChOi T.• et at. Perinalol \f innych dzieci. ma zmianę zlokalizowanq pomiędzy ci, nie zaburzając stabilności cząsteczki kolagenu.
::::.Oc1c samic myszy. gdZie się
daleJ
0
'. =;~ ~a~~~:'
genu I tran:;iayp!U. (Za: (0 co11ogen gene. Na1ure ';! aminokwasami w pozycji 123 1401. co ;zo.vykle Chociaż u niektórych osób z dzledziczonym w spo-
DNA i RNA pod względem ob~n~scnsgenlc rnlce bearlng on engineered rn a •.1 oznacza lagodnq postać tej choroby sób autosomalnie recesywny typem ITI wrodzonej
lettiol osteogenesls \mpełfeC1C n a q, o umiarkowanym przebiegu klinicznym. łamliwości kości stwierdza się prawidłowy kolagen
1988:332:131-136). . . typu I, co wskazuje na to, że mutacje znajdują się w in-
któ eh wprowadzono zmuto- : Postęp badań na poziomie biochemicznym i mole- nych genach, okazało się, że część tych chorych jest
. . . htró"nej helisv kolagenu i nie
pochodzące z zygot, do . 1y
się prawidłowo i nie wy- .:
wany gen COLiAl • rozwt~ęsekwencji. Podobnie. żad- ,.
l..-ularnym umożliwił dokładną analizę podstaw mole-
kula mych różnych klinicznych typów wrodzonej tamli-
homozygotami pod względem mutacji genów
nieprawidfowosciac 1?°
"~~a si ich u osob zdrowyc ·
h Óowodów na to, COLJAJ lub COLLD. Na przykład jedno z dzieci do-
.. krvto u nich zroutowanyc dzikiro genem : waści kości. Typ I jest najłagodniejszą postacią tej cho- tkniętych typem III OJ bylo homozygotą pod wzglę­
wy~," . ę - COLIAl są przyayną patologu, - . t z wprowadZon}'ID . oby
że mutaCJ~ w ger:"~ doświadczeń, w których docho- ne ze zwt~rzą kazywalo nieprawidłowości fizycz- ~ ' charakteryzującą się występowaniem u dotlrnię- dem delecji czterech nukleotydów w genie COLL42,
dostarcza)ą wyniki . .enionycb łańcuchów alfa,(!) COLIAl i;ue wy. a było stwierdzić obecność wpro- ~ tych nią osób prawicllowej budowy ciala i zwiękswnej która wystąpiła w pobliżu końca 3' i zmieniala ramkę
dzilo do wytw-arzaroa zroi nych, ch()CIJłZ mozn .. Myszy, u których nastąpila eks-: lam!iwości kości. Fenotyp biochemiczny w tym przy- odczytu, prowadząc do skrócenia białka pro-alfa 1(I)
waclzonycb sekwenqt. COLIAl charaktel)"Zowaly się padku polega na obniżeniu poziomu kolagenu typu I. o 33 aminokwasy. Uniernożliwialo to jego łączenie się
u myszy· . • cowni wprowadzali zmutowa-
zmutow~ego k lagenu typu I oraz obecna: Mutacje genu COLJAJ powodujące ten typ obejmują
Sta~~Z-Sifi1~:zapl~ionych mysich k~mórek presja obniżonym ~ziolmfem(l) ~nieprawidłowej ruchliwości zazwyczaj zmiany prowadzące do skrócenia łańcucha
z łańcuchami pro-alfa,(l) i tworzenie prokołagenu
typu I; w rezultacie powstawały hornotrimery pro-
jaj~~h, które oa:.1ę~ni? prze~';'~~~o: ; ; p(';: ścia lańcucboW a a, ' lub nieprawidłowego składania transkryptu. W rezulta- -alfa1(I).
elektroforety~znej . . łamliwości zapropo-·; cie powstaje mniejsza ilość kolagenu typu I, ale jego
gotow~~!=r:~k:rowadzo?-~ zmutowany Inny mysi model wrodz~neJ , racownicy. Stwo- · struktura jest prawicllowa. Zupełnie inny efekt mają
Typ IV jest zwykle dość Jagodny, objawy klinicz-
ne mogą jednak znacznie różnić się nawet w obrębie
mutacje od~edzi3!ne za typ II chor~by powodują~e
2-24). d dzi tu typ dziki tego genu.
gen, a do dwustu wu es em urodzilo się 41 nowali W: 1990 roku Bonadio i TJrodki poddawali · jednej rodziny. Wśród krewnych osób chorych na typ
Z komórek re zmutowanln~ g~ Z plodów uzyska- rzyli om szczep _myszy'. któk mysiej Moloneya;: wytwarzam~ mepr~widłOW}'.ch lań7uchow ~lfa,(~), kt~­ IV opisano mutacje punktowe w genach COLJAJ i w
a z grupy kontro ei - · . . - dziaJaniu WUUSoW białaczospoctarza w przypadka- re łącząc się z łancucham~ prawidlowymi, znuema1ą COLIA2. Nie jest znana przyczyna zmienności w ob-
myszy, - zmutowanego genu dziewięc
nych po wszczepieruu . - nim. W iki te- wtączaj~h s1<; do geno~u g .b wytworzyli szczePY, lny ~arte wszystkich włokien kolagenowych (patrz rębie rodziny. Ciekawe, że zmienność fenotypową za-
zginęło przed urodzeruem lub tuz po 'f!1 . _ wych auepch. W ten ·:"°M ·-l3mialwbudowa- rozdział2.3). obserwowano również w mysim modelu wrodzonej
.i metodą Southema wykazały, ze zwie z których jeden oznaczony]
0
. ':on genu COLJAI. Zmiany w budowie genu i mutacje punktowe od- łamliwości kości, chociaż wszystkie zwierzęta mialy tę
dy
stu bybl)' -~:!do sześciu kopii zmutowanego genu ny wifuso""Y DNA~ pierwszy _m .ąz.ana była z bra' powiedzia!ne za letalny typ Il zostały omówione wcze-
rzęta te u_,
COLIAl na komórkę. Ich ko~Y.v1•1
, '-"-•wiotkie ko-
'ali- ObecDOŚĆ sekwe.nqi wiruso~:~ Z:
te odznaczały się śniej. Wszystkie mutacje punktowe w genie COL JAJ
samą mutację w gen.ie COLJAJ i - jako że pocho-
dziły z linii wsobnej - takie samo tło genetyczne.
ści czaszki miękkie, a rozostale ko~ s_labo zmmerniki kiem traJ1SkrypC)i genu. Zwr ę
. ·e•·-taloone. Trzydzieso dwa osob
zowane 1 zm""""

70 2. Mutacje genów strukturalnych
dziców miało mutację nie we wszystkich, ale tylko
w niektórych komórkach organizmu.. . ~ l ści występowania mozaikowości w niektórych rodzi-
2.9 Mozaikowość somatyczna Cohn i współpracownicy zbadali rodzinę, :!~
. dwoje dzieci było chorych na osteogenesis ' ,,- ·
\·•,
w mutacjach kolagenu
Badania biochemiczne próbek skóry_pobranych
f;~ta typu Il (ryc. 2-25). Dzieci te ~~y t~go samego
ojca, aie różne matki. u obojga dz1ec1 stw1erdzo~o ~ę
i choroby. Mozaikowość może ujawniać się w komór-
od obojga rodziców Lawrence'a daJQ wym~
prawidłowe. Rodzice zosta]q potnfor"!ow?ni. • .
samą Z!flianę w łańcuchu alfa,(l) - podstawiem~ l niczać się do komórek linii płciowej. Podobne zjawis-
kwasu asparaginowego w miejsce gli~~ w pozyC)I (
że ryzyko wystqpienia wrodzonej lamltwosc1 kosCJ
u dalszego potomstwa wynosi oko/o 6%. ~edy Carol
883 w obrębie potrójnej helisy. Na poz1?m1e DNA oz- ! tycznych, ta.kich jak dystrofia mięśniowa Duchenne'a
nacza ta zamianę G na A, co powoduje uszkodzeme 1 l (patrz rozdzial 4).
ponownie zachodzi w dqżę. lekarze pob1era1q
komórki kosmówki I sprawdzajq ilość prod~k?wan;-f!' miejsca rozpoznawanego przez e~m rest~kC)'Jny i
kolagenu. Nie stwierdzajq nieprawidlo":'osc1. Na sw1at Bg/I. Po przygotowaniu odpowied~_ch starter°."." obej-
przychodzi zdrowa dziewczynka - Lyd1a. mujących odcinek zawierający nuejsCe mut.aC)I, odci-
nek ten powielono metodą PCR. Normalme w obr~­
Wrodzona łamliwość kości typu II zwykle wystę­ bie tego liczącego 225 par zasad segmentu ~~ępuią
puje tylko u jednego dziecka w rodzini~. Ze względu dwa miejsca cięcia dla enzymu Bgll 1po trawi':'~m ~
na letalny charakter tej choroby w_okres1e ?koloporo~ enzymem otrzymU]·e się fragmenty o. ·długosc1 63,
· f n Zespół Ehlersa-Danlosa to kolejne schorzenie, które
dowym dziedziczenie rodzic-dZJe~_ko me _wch~ZJ i 153 bp. W przypadku mutacji pojawiaią_s1ę ragme •
w grę. Dowodem na istnienie mutag1 dom~uią~eJ jest ty 0 długości 72 i 153 bp. Za pomocą tej ~etody ~­
heterozygotyczność pod względem mutaq1 g~now ~o­ kryto, że u ojca obojga dzieci występuje mutaga
lagenu u chorych dzieci. Zmian tych zwykle me.stwier- w limfocytach, komórkach cebulek ~los?wych I plei;n~
dza się w DNA rodziców, co świadczy o tym, ze są to nikach. Na podstawie poró~~1a mtensywnos~
rążka 0 długości 72 bp u ojca 1 dZ1ec1 oszacowano, ~e
nowe mutacje. . · · ·k
Niekiedy jednak typ II wrodzone) lamhwosci o- ;'tosunek komórek zawierających muta~~ do _kom.ot
ści powtarza się u rodzeństwa. Zamm scharakteryzo- k bez mutacji wynosi jedna ósma. 01c1ec me mia
wano mutacje kolagenu, takie rod~ny uwazano za ~~jawów klirucznych osteogenesis imperfecta, co p~aw­
rzadkie przypadki recesywnej postact ':horoby. Prze- dopodobnie wynikalo z tego, ze odsetek, ko~?r~k
ciwko tej hipotezie świadczy! fakt, .ze ~e znane są ro- z mutacją był niewielki. Ni~Y.'Ykluczone rown1ez, z~
dzinv • w których jedna czwarta dzieci 1,est chora. Ba- komórki wytwarzające wadliwy kolagen podlegały se
danla molekularne dały inną odpowiedz-Jedno z ro- Lekcji na wczesnym etapie rozwoju:. =utow.ane ko-
mórki wówczas obumierały, a ich nueisce zaimowały
komórki zdrowe. . dzy objawami choroby a mutacjami w tych genach.
Opisano również przypadek rodZJny charaktery-
. pod wz!!.lędem
. . . aik • · matyczna
zuiącej się moz owoSCJą so .- .
mutacji w genie COLIA2. Chory czlonek tej rodzmy
odznacza! sie niskim wzrostem i łagodną postacią za-
burzeń rozw"Oju zębów. w poszczególnych tkankach
proporcje komórekzawierają~':h zmutowany allel do
komórek prawidłowych byty rozne. Efekt'(. feno~o­
we prawdopodobrue zależaly od proporg~ k°.morek
Z!flUtowanych w kluczowych tkan~ach taki<;h Jak ko-
ści, co jest trudne do sprawdzerua w sposob bezpo-
średni. · d ·
Zjawisko mozaikowości somatyczne] ~tru ma
RYCINA 2-25 RodoWócl rodziny. w której dwó[Ka przyrodniego rad:nictwo genetyczne, ponieważ sprawia, re typ ~I
rodzeńslWa chorowała na posiać lelalnQ wrodrone! łarrliwoścl :OOZonej Jamliwości kości, który zwykle _wyst~puj~
kości u qca nie sl'Me<dl<r<> OOjawóW choroby. (Za: eotm
D.H.. Slannan B.J .• BUrbe<Q B.• Byers P.H. Recurrence of lełhd
jako choroba sporadyczna, może po~owru~ P_Oiaw1c
asteogenesis irr!Jerfecto we to paental mosoJCITTi lor się w tej samej rodzinie. Ryzyko powtorzerna Slę c_ho-
a clorniJ1<Yll rn..rtatiOO i1 a human type I collogerl gene roby typu 11 w rodzinie z jednym chorym dzieckiem
{COLl Al). Am. J. Hurn. Genet. 1990:46:591-001 ).
2. l OInne choroby związane z zabuizeniami kolagenu
ocenia się na okolo 6%. Wartość ta wynika z możliwo­
nach oraz powstania nowych mutacji w innych rodzi-
nach, w których pojawia się sporadyczny przypadek
kach somatycznych lub, jak to się czasem zdarza, ogra-
ko obserwowano w wielu innych schorzeniach gene-
2.1 O Inne choroby związane
z zaburzeniami kolagenu
od dawna uważano za chorobę tkanki łącznej. Cha-
rakterystycznym jego objawem jest nadmierna ela-
styczność skóry i zwiękswna ruchomość stawów. Po-
dobnie jak wrodzona łamliwość kości, zespół Ehler-
sa-Danlosa można podzielić na kilka podtypów klinicz-
nych, różniących się pod względem rodzajów i stopnia
nasilenia objawów oraz sposobu dziedziczenia. Kilka
typów wiąże się z uszkodzeniami kolagenu. Klasyczne
formy zespołu to typ i (postać ciężka) oraz typ II (po-
stać łagodna), w których zmiany obejmują głównie
skórę i stawy. U niektórych chorych wykryto niepra-
widłowości w kolagenie typu V spowodowane muta-
cjami w COL5Al .lub COL5A2, nie u wszystkich ro-
dzin jednak stwierdzono jakiekolwiek zależności mię­
W typie IV, określanym jako naczynio"')' lub "'Y-
broc.zy110.,.y, skóra jest cienka i przezroczysta z widocz-
nymi naczyniami Mogą występować żylaki, skóra jest
wr.iżliwa na zranienia, ale nadmierna ruchomość sta-
wów nie jest szczególnie zaznaczona. Głównym proble-
mem klinicznym w tym schorzeniu są spontaniczne
pęknięcia dużych tętnic, jelita grubego oraz macicy.
Wydarzenia takie mogą stanowić zagrożenie życia
i wystąpić w każdym wieku, ale najczęściej zdarzają się
u osób, które ukończyly 20 lat. Przewidywana długość
życia rzadko przekracza 50 lat. Poza szybkim rozpozna-
niem pęknięć naczyń i natychmiastową interwencją
chirurgiczną l1ie ma innego leczenia.
Zespół Ehlersa-Danlosa typu N jest spowodo-
wany mutacją genu COL3Al kodującego łańcuch
białkowy wchodzący w skład kolagenu typu III, który
71
stanowi podstawowy element ścian tętnic, jelita i ma-
cicy - głównych narządów oslabionych w tej choro-
bie. Fenotyp biochemiczny polega na niewystarcza-
jącej syntezie kolagenu typu 11!. Podobnie jak w przy-
padku wrodzonej lamliwości kości, u różnych chorych
występuje wiele różnych mutacji.
Pozostale trzy typu respołu Ehlersa-Danlosa
związane są z nieprawidłowym kolagenem, chociaż
mutacje nie dotyczą bezpośrednio genów kolagenu.
Typ VI zespołu Ehlersa- Danlosa charakteryzuje się
umiarkowanym zwiększeniem elastyczności skóry,
nadmierną ruchomością stawów i kruchością gałek
ocznych. Problemy natury okulistycznej mogą prowa-
dzić do odwarstwienia siatkówki lub pęknięcia gałki
ocznej. Schorzenie to dziedziczy się autosomalnie re-
cesywnie. Jego przyczyną jest mutacja genu kodu-
jącego hydroksylazę lizynową odpowiedzialną za po-
translacyjne modyfikacje reszt lizylowych w kolage-
nie, czego skutkiem jest zakłócenie powstawania
wiązań wodorowych między łańcuchami białkowymi
tworzącymi potrójną helisę. Typ VII tego zespołu
charakteryzuje się wrodzonymi zwichnięciami stawów
biodrowych i innych oraz znacznie zwiększoną rucho-
mością wszystkich stawów. Dziedziczy się autosomal-
nie recesywnie i jest spowodowany mutacjami w genie
kodującym peptydazę prokolagenową - enzym ko-
nieczny do pozakomórkowej modyfikacji prokolage-
nu. Typ IX dziedziczy się recesywnie i jest sprzężony
z chromosomem X. Charakteryzuje się wiotką skórą,
uchyłkami i pęknięciami pęcherza moczowego oraz
zniekształceniami kośćca. Zwykle występuje u męż­
czyzn, ze względu na sposób dziedziczenia sprzężone­
go z chromosomem X. Powoduje zaburzenia metabo-
lizmu miedzi. co prowadzi do obniżenia aktywności
enzymów zależnych od wiązania miedzi, takich jak
oksydaza lizynowa. Enzym ten jest odpowiedzialny za
powstawanie wiązań między łańcuchami bialkowymi
kolagenu !worzącymi potrójną helisę i stąd jego brak
powoduje ogólne osłabienie tkanki łącznej.
Inne trzy schorzenia również zostaly powiązane,
przynajmniej u niektórych osób, z nieprawidłowościa­
mi w budowie kolagenu. Zespół Stick!era jest scho-
rzeniem dziedziczonym autosomalnie dominująca
charakteryzującym się krótkowzrocznością, hipoplaz-
ją żuchwy, zapaleniem stawów o wczesnym początku
związanym z dysplazją nasad kości długich. W niektó-
rych rodzinach wykryto związek z nieprawidłowościa­
mi w kolagenie typu II, w innej grupie rodzin zaburze-
nia występowaly w budowie kolagenu XI. Wadliwą
I~
 2. 1O Inne choroby związane z zaburzeniami kolagenu 73
72 2. Mutacje genów strukturalnych

Z perspektywy
Życie z wrodzoną łamliwością kości
JUDITH KONG
Viedy był<\m w .6 mies. iącu
~ciąży, oi.aza!o się, że mój
syn 1):ayis chOJUje na wrodzoną
lamfo~o~ kości. Diagnozę
postawiono na podstawie
. badania.µltrasonogra:fieznego, .
.ro:zwójjego głowy wyprzedzaL
o io tygodni wzwój.j<:go.kości
. udowych. Miał wie!e zła.mań,
a jego k()ści .o;zas:Zki b,yły słabo .,
uw~pnipne. Po~edziano uri, że
• może nie przeży<;.. porod11- • . .
Najtrudniejsze były dwąmiesią~e , .szczęście kilka miesięcy później,.
•. p!7ec:l porQ<lem .;,- miaJąm
wrażęnie, .że poruszam się we
mgle, ·7-je·sJne.j str.on.Y•tak b.ard70
. ;;hcia.t am, żi;by się urodzil j żył,
\. .z drugiej byllllll przerażona na . « -
l .myśl, o cy.m, C() będzie dalej ..
l .Kiedy Travis. przyszedł na
li . świa.t, pył.o na!·.~ czworo: 1llój mąż.
moja dwuletni.a córka Jasmjne,
mój mały syn ija. Moja matka
I i tm siostry mieszkały w tym
II samym mieście_. WSZ'jscy
stanowiliśmy dla siebie
niezawodne oparcie. Kiedy
przez cały dzień i noc
Travis się µrodził, ważył 2700
gramów, a' jego twarz i skronie
bylyjedynymi twardymi
elementami czaszki. Widać bylo
stare złamania żeber. Mia!
· s'żczęśliwi, a potem znowu ·.
złamania· kości ramiennych
i obojczyka, a oba jego uda były
skrPc<>ne. Wtedy rozpoznano
u megQ.,yn:odzoną łamliwość
n
kości typu i postawiono mu złą
pn>gnozę na przyszłość. Na
po przeprowadzeniu badań
.genetycznych, zmieniono mu
rozwznanie na typ 111.
P9(Uszaiiśmy się ciągle
jednak
po nieznanym terenie.. ponieważ
jąkmun powiedziano - tego
typu Tl\U~acja zostala
zidentyfikowana po raz pierwszy.
Pierwsze miesiące byly
bardw trudne. T ra'is caly czas
plakal i rzadko spał c!Jużej niż pół
godziny bez przerwy.Trudno było złamaniami i problemami
powiedzieć, CZ)' bolą go kości, czy
też ma kolkę. Praktycznie
trzymaliśmy go na rękach.
Zyliśmy jak na huśtawce
- kiedy trafił się nam miesiąc
bez kłopotów, byliśmy bardro ·
dochódzilo do rlanrania kości
i czuliśmy się fatalnie. Postęp
J;:>yl niemuważałny. Gdy Travis ·
mia! roczek, ważył 5
kilogramów, a kiedy miał 20
miesięcy potrafił się przewrócić
na bok Mając 3 i pól roku,
•..· pa_ger i już _ z'I p_arę minut byliśmy
.rnógl podnieść głowę. W wieku
5 lat nauczył się podnosić
· ..w przypadku każdego Zlamania,
głowę, leżąc na brzuchu oraz
siedzieć, zacho.....11jąc
równowagę . Mając ?lat, nadal
nie był w stanie samodzielnie
usiąść i ważył tylko 11
kilogramów. Kryzysy pojawialy
się dość często, rzadko kiedy
spokojne okresy między
oddechowymi nwafy dlużej niż
) miesiące. Czasem jeden kryzys
'..f31k.o'>'icie niweczył postęp,
ego udalo się nam dokonać
przez rok.
. Nasz ortopeda ratowaJ nas
.w wielu sytuacjach. Polecił mnie
.wielu osobom, abym mogla
zą;:ząć działać w odpowiednich
.strukturach. Dzwónilam dc)niego
:zewszystkim, od przepukliny
.~p problemów z oddychaniem
.~ ząwsze w ciągu paru godzin
ptrzymywatarn odpowiediiią
1 T!avis jest ?ardzo inteligentnym
· pomoc. Przez pierwsze dwa lata
. Travis nigdy nie musiał czekać
,. na wizytę u onopedy .
< Przychodzi1iśmy do szpitala,
,. ~'ywolywaliśmy lekarza przez
w Jego gabmecie. Byl osiągalny
nawet w Dzień Matki..vJ zeszlvrn
roku Tmis ucierpiał wskutek -
~-padku au.tobusu śzkolnego
1 zlarnal obie kości udowe. Nasz
· wspaniały ortopeda specjalnie
wrócił z wakacji, by osobiście
pomóc mojem11 synowi.
Lekarka w poradni
pomogła. Zajęła sie
zaburze niami oddy~hania, kiedy
przekonałam się , że nasza
pulmonologjest do niczego -
nigdy ni_e znal'."'ła czasu, by
ob'.'J.rzec Travc~a w czasie jego
dosc częstych pobytów w szpitalu
1 me .wiedziała , dlaczel!o ma on
takie problemy z oddy~haniem
w pozycji siedzącej. Pevrnego
razu, gdy lekarka z poradni
genetycznej musiała wziąć kilka
wolnych_ dni, wpadłam nagłe
na.rozv,1ązame - przyczyną był
naJprawdopodobniej nadmiar
płynów. Lekarz, który ją
zastępowa!, zdecydowanie
odrzuci! taką możLiwość.
Kupiłam wagę i zaczęłam
codziennie sprawdzać, ile ważv
Tra\is oraz to, co pije i wydal~.
Na szczęście nasza lekarka ·
wrócila i_zgodziła się z moją
kon~epqą. Zapisalą lek
m oczopędny, który '>'yraźnie
pomógł Travisowi - jego stan
stal się dużo bardziej stabilnv
i mój synek nie musiał już tak
często wracać do szpitala. Dwa
chore na wrodzoną łamliwość
kości otrzymalo takie samo
leczenie. Podejrzewam, że
gdyby nie lekarka. która
chciala wysłuchać rodziców.
tej_ dwójki dzieci nie byłoby ·
JUZ na sw1ec1e. Dzield niej
udalo się nam znal~źć
pulmonologa, z którym
miło się współpracuje .
Podsuino\vując moje 7 lat
doświa~ó z tą chorobą:
'Z}wyID dzieckiem. Jest maly,
ale Jednocześnie wielki duchem.
Wszy,,;;y, którzy go znają,
bar<fr.q gó kochają, Życie jest
zupełnie nieprzewidywalne:
kiedy sytuacja się uspokaja,
nadchodzi kryzvs. Wiele
swoich planów ~usieliśmy
odwoływać w.ost.atniej chwili.
Jestem przekonana, że io
właśnie 11iezwY!dej życzliwości
wielu naszych krewnvch
i prajaciót oraz staraniom
doskonalych spe~jalistów mój
syn zaWdziecza nie tvłko
normalne Życie, ale ·i swój

'·,;:;{
genetycznej również bardzo nam lata później kolejne dziecko rozwój .

mozaikowym oraz ciężkie objawy kliniczne, jeśli mu- ~ ~! ~kóry paków, przypominające jednopalczastą rę- który pov;szechni~ występuje w tkance chrzęstnej.
strukturę kolagenu typu U wykryto równie.i u osób
tacja ta występuje we wszystkich komórkach. . lj wiczkę. _w1~dorno o istmenm zarówno typu rece- Choroba ta cechuje się upośledzonym dojrzewaniem
z dysplazją Kniesta - ciężkim klinicznie zespołem
Kolejną chorobą związaną z mutacjami kolagenu 1 ~ego: iak I dominującego. U niektórych rodzin kolagenu w tkankę kostną. Nieprawidłowa struktura
objawiającym się dysplazją kośćca charakteryzującą
jest jedna z dystroficznych postaci epidennolysis bullo- ~ z _postacią dystroficzną epidemwlysis bill/osa wykryto kolagenu typu ~ związana jest z inną chorobą auto-
się skróceniem kończyn i tułowia, ograniczoną ruch<>- ru~pra"'.1dlowośc1 w kolagenie vn. Gen COllAJ k<>-
mością stawów, krótkowzrocznością, rozszczepem
sa (pęcherzowego oddzielania naskórka) - hetero- ~ somalną dommuJącą - miopatią Bethlema. Mutacje
gennej choroby charakteryzującej się powstawaniem ·l duie lancuch alfa1 (VII) wchodzący w skład kolagenu genu _COL4A5 powodują zespół Alporta, który jest
podniebienia i upośledzeniem słuchu. U je.dnej z ro-
pęchetzy skórnych. Postać dystroficzna jest szczegół-i! tryu V~I, który wi~ naskórek do znajdującej się pod sprzęzon~ z chromosomem X i charakteryzuje się wy-
dzin, chore dziecko mialo delecję w jednym z genów
nie ciężka, ponieważ głębokie pęcherze tworzą się~ rum s~orywla~':-"eJ. Mutacje COL7Al najprawdopo- stępowaruem zapalenia nerek i głuchotą. Biorac pod
kolagenu - COL2Al. Matka tej dziewczynki choro-
w wyniku niewielkich urazów oraz codziennych czyn- ! dobmcJ oslabtaią włókna tącr.ące te dwie warstwy uwagę ?~ugą listę typów kolagenu, prawdopodobnie
wała na zespół Sticklera i miała tę samą delecję w nie-
których komórkach swojego organizmu. Jest to kolej-
ności i powodują powstawania trwalych blizn. Powta- j 1prowadzą do powstawania pęcherzy. w najbliżs~ czasie kolejne choroby tkanki łącznej
czający się schemat powstawania pęcherzy, blizn i go- l Sc U ni~których osób chorujących na dysplazje zostaną skojarzone z mutacjami w wielu różnvch _
ny przykład mozaikowości somatycznej, która powo-
duje łagodny fenotyp w przypadku osoby z genotypem
jenia prowadzą do zniekształceń, takich jak zrastanie j hnuda zidentyfikowano mutacje kolagenu typu x: nach wpływających na ten złożony system. - ge
 Opis przy padk u kUnicznego
75

na wrodzoną łam­
ślanego mian em Sp/. i:zen_i~ ob!a~owym. U osób chorych
czyn nika trans kryp cyjne go okre do unik ania czyn~ości,
Chor oby omaw iane do tej pory
występują rzad ko, wpływa na ekspresję
., m:os c kosc1 sprow adza ~~ę ~o Opis prz ypa dku klinicznego
do wystąpienia urazó w
że zmia na ta
ktore mogły~ przyczyruc s1ę
Niew ykluc zone ,
cje w gena ch kolag e- spos ób strukmrę ko- 1
ale istnieją dowo dy na to, że muta genu COLJAJ, zaburzając w ten ntów z zespołem Ehr-
bard zo pows zech nego stan owić jede n z czynników ;-~_ oraz do leczerua złamań. U pacje Część I
nu mogą stanowić podstawę Może to się wraz z matką no
ają uszk odze nia skóry, Jame s i Thomas zgłaszają się
I. zdarz
za. Chor oba ta 7:W'j- lagen .u typu
poro zy. W dal- jI lersa-D~ osa ~ęst o
scho rzeni a, takie go jak osteo poro utrzymywanie się
jącyc h się do rozw oju osteo kontrolne do swoj ego
sie pom enop auza lnym przyczynia
y inne przykła- -~ a s~abość tkank i łączn ej utrud nia coro czne rutyn owe bada nie
kle rozw ija się u kobi et w okre szych częściach książ ki prze anali zujem
~edz ieć, leczą c takich chorych. lekarza rodzinnego. Jame s ma
12, o Thomas 15 lof
tości mine ralne j kości ·'{ ba o tym
y, ponieważ ich o}ci~
i powo duje zmni ejsze nie zawar dy czynników gene tyczn ych wpły wających na prze bieg szwow. Trze
kolw iek leki Miniony rak by/ dla nich trudn
nia. W jedn ym z ba- mezn ane byty jakie
oraz zwiększa podatność na złama i pows tawa nie pows zech nie wyst
ępujących chor ób. Do rued awna
przeciwdziałaniu obja - Hen~ umarł nagl e w wieku 45 lat z pow odu
przy datn e':' zapob~eganiu lub
ację
łpracownicy odkr yli korel
dań Uitte rlind en i wspó pękmęcla aorty
w.om :ho~ob ~anki łącznej. Diet
IAJ a gęstością mi- a wzbo gaco na wap- ą chłopców
mem genu COL wiedząc o tym, rozmawia z matk
:*t v
międ zy polim orfiz Lekarz,
nością do złamań. Polim
or-
rnem 1 ~laminą c,_ która jest kofa ktore m jedn ego ć ~d Matk a Henry·ego ·
neralną kości oraz skłon tawa niu wiązań aby UZLJf >B!ni rodz inny.

~·
z enzymow ucze~':1'•:zących w pows roku życia z
Gna Tw pierw szym intro nie ki łącznej umarła tuz po p1ęcdzieslqtym
2.11 Leczenie chorób tkan
anie
jną helisę kola genu ,
fizm pole ga na zami
genu . Ryzy ko złam;lilia kręgu
u kobi et będących hete - ~i w_odorowych stab1hzuHcych potró niem.~nych pow odów . Henr
y miał również dwó ch
ędem tej muta cji wzra sta 1,4 razy adku wrodzonej łam- ·'!i rue pom aga w spos~b _istotny.
Nato mias t w przy padk u brac i 1 Siostrę. Jede n z brac i
także nie tyje, zmarł
wzgl
rozy gotam i pod Postępowanie lecznicze w przyp ·~ cające wyniki daje a
wrodzone~ łamlrwosc1 kości zachę
®la. Drug i brat i siostr
t ryzyk o wzra sta 2,8 krotn ie
liwości kości i innych chor ób tkan ki łącznej pole ga w _wyniku chor ób układu krąź
sfoni anów hamujący
homo zygo
powikłaniom i le- .·~.'l:;1
nato mias t u lemy ze wzrokiem
do homo zygo t typu dzikiego. Polim or- parru drom an - lek z grup y bisfo żyją. Siostro ma poważne prob obu gołkach
w poró wnan iu w jedn ym otwa r- ewek w
du miej sca wiązania prze de wszystkim na zapo bieg
aniu
reabsorbcję kości prze z osteoklasty. z pow odu przemieszczenia socz
fizm dotyczy pierw szego nukl eoty mia/ również Henry
prow adzo nym na 30 ocznych. POdobne prob lemy
tym ~adaniu klinicznym prze
;i dziecaac~ chorujący~h na osteogenesis ksza gęstość
imperfecta wy- I Jego matk a.
zwię
i i~ ~a~: ui•e
if·"'"'"ll---------
ze !J'.1lllldrom anu
kaza no, soma lne do-
e~ność objaw ów ~ywiad rodz inny wska zuje na auro cej na układ
mmeralną kosc1 I zmnteJsza int
lllJDBJ·~·-'W'•?'l§ ·~ .
wają
zmęc zeni a ko~tn ego. Prep arat ten jest podd a- mmuJą~ <lz'.edzicz~nie_choroby wpły
· ··~- "' ' bólu związek z prob le-
krązema, ktor a_moze rownież mieć
i
~
znym.
Counseling). wany dalszym bada n10m klinic
(ang .Am erica n Board ofGenetic ą ważn ą rolę w infor mow aniu mam i ze wzro kiem .
~karze odgr ywaj

~
Ge net yka jak o zaw ód i zalec aniu właściwego
ją zaró wno z chor ymi, jak
i z ich , . m'H. enry 'ego - pęknięcie aorty
rodzin na~rzc: tych schorzeń
Pracu Przy~a Sntie
'· rodz inam i, zbierając wyniki badań umożliwiające ° ko przy jdzie na - szcz_egolrue moc no prze
maw ia za scho rzen iem
Gene tyka odgrywa coraz ważni
ejszą rolę we pora dy gene tyczn ej. pastępowania, J~e zanim dziec się chor e dzieci, ięcie aorty poja wia
wszystkich dziedzinach medycyny
. Wśród licznych ocenę ryzyka i udzie lenie
ach. jak i prze bieg u
'i
swiat. Często rodzmy, w których
rodzą 0
.bCJm~Jącym tkankę łączną. Pęknzesp ól Ehle rsa-D an-
Informują zarów no o objaw Ł~
,, maJą b~rdzo ograniczoną wiedzę na s1ę w wielu chor obac h takic h jak
zawodowo tema t tych chor ób.
względnie jako izolo-
.
osób, które w Stan ach zjedn oczo nych o jej uwar unko wani ach
ozy pom aga w określe­
kształcą się w tej określonej chor oby oraz
P?stawierue prawidłowej diagn losa (typ IV), zes~I Mańana
·1 zajmują się genetyką i intensywniepując e specjalizacje: gene tyczn ych. Omawiają z chor
ym i jego rodziną j}
chor oby i ocen ie pro- wana_ wada występująca rodz innie
. Najwyraźniej leka-
dziedzinie, można wyróżnić nastę z chorobą. l~
ruu P1;3wdopodobnego przeb iegu dzied zicze riia tej chor o-
! możliwości radz enia sobie '*2 blemow medycznych, Jakie mogą
wystapić. Pom oc le- zegli doty chcz as
dobr ego może zrobić le-
rze me dostr
ępowania w oblic zu
Przedstawiają sposo by post -.aice ~horzeń Rene- by w b~danej rodz inie. Wiel e
karzy po~ala rozwiać mity dotyc
Jl
Gen etyk med yczn y (ang. nudi
cal
zagrożenia wystąpieniem podo bnej
chor oby ~1 ej perspektywy. kom< ~ktu , rozp oznając chorobę prze-
ty~ych, 1 spojrzeć na prob lem z dalsz nia kont rol- karz pierw szeg o
się w gene tyce zapewniają również
geneticist) Leka rze specjalizujący poto mstw a, k"'Y':"aną bada jąc chlop ców w kieru nku
W ruekto~".h_przypadk.ach regu
u przyszłego ,;; larne bada .w rodz irue 1
kończą staże trwające 2
lata lub dłużej (po
pom oc w realizacji podjętych
decyzji.
żających powikłań jesz- ~ho~ oby. Post ępow anie taicie umożliwi wy-
ne umozliwia,ą wykrycie zagra 0J;:reslone1
cji w innej Thom asa i Jame sa
uprz edni m ukończeniu specjaliza ~ w~w. ej. Na przykład chorzy na meto d lecze nia
medy cyna w fazie p~do _bja bór odp? wied ruch
prze d tragi czny mi
dzied zinie takiej jak pediatńa, ryjn ych cze
kszone ryzyko
two i ginek olog ia).
Spec jalis ta w dziedzinie labo rato wrodzoną lamliwosc kOSCJ mają zwię pozwalaJący~h na u_c hron ienie ich
wewnętrzna czy położnic gene tycz nych Grup a ta obej
muje osob y torow anie sprawności u teJ chor oby - takim i jak te, które
szko lenia i zdan iu badań utraty słuchu. Stara nne moni kons ekwe ngan
także zape wnie nie
Po zakończeniu wym agan ego zajmujące się cytogenety
ką, biochemią ycie tego prob lemu spo1!'31Y 1.ch OJca. Pozw oli to na
ymuj ą dyplo my Amerykańskiej sluch!l i;iozwala na wczesne wykr dy gene tyczn ej.
otrz rną. Po uzys kaniu ania. pora
podjęcie stoso wneg o postępow
minó w stoso wnej
egza
yczn ej (ang .Ame rican Boar d i kliniczną genetyką molekula 1 cale] rodz ime
Rady Gene tyki Med
tytułu dokt ora lub lekar
za medy cyny prowadzą jest nie tylko
tics). W pracy zawo dowe j zajmują ?:l~m poradnictwa genetyrznego
określerue ~ wystąpienia kolejmożliw - · ·akimi·
of Medi cal Gene gene tyki; nego przypadku Część li
niem schorzeń bada nia nauk owe w dzied zinie ie badał chłopców.
Mimo, że lekarz już_ wielokrotn
się diag nozo wani em i lecze Amer ykańska Rada
my przyz naje im rodz uue 1 przedstawienie OSCI, J
ego/ną uwagę skup ia na prob lema ch
oraz pora dnic twem dyplo choroby .w dia
uwar unko wany ch gene tyczn ie rican Boar d . Punk tem wyjścia jest ty": razem szczOsłu serce Thomasa słyszy
uppon~. ~~ ~renatalna
Gene tyki Med yczn ej (ang . Ame "--
ych. chuj ąc
gene tyczn ym. ej prac y zawo dowe j a kolejnym etape m _ ktqze n/ow
~tawieme wł:iscaweJ_ diagnozy,
ofMedk :al Gene tics). W swoj . Oba j ch/o pcy sq
i inleIJlretacji przebiegu choro by clc~y doda tkow y ton skurczowy
poinfo~o~e rodziny o typowym
nywa niu
dość wyso cy, pod względem
specjalizu ją się w wyko wzrostu zojmujq
etic ych, takic h jak obów leczenia. Infor -
Dor adca gene tycz ny (ang .gen laboratol)'.jnych badań gene tyczn orai:„omOWierue OO&ępnych spos la w stosunku do no 1111y
tytuł magi stra pozycję powyżej 95 perc enty
counselor) Osoby te otrzymują anali za kańotypu, bada nia bioc
hemi czne czy
mag1 takich powinni ~elać
nie tylko genetycy, ale dla le~ wieku (coc ha to wyst
ępuje 00 wczesnego
oraz dypl om pato loga,
WS2)'scy lekarze uczestruczący w
twa gene tyczn ego procesie leczenia. ano jej }oko
pora dnic
Gene tyczn ego diagn ostyk a mole kula rna. dziea nstw o. ale me post rzeg
Amerykań skiej Rady Pora dnic twa
 Opis przypadku klinicznego 77
76 2. Mutacje genów strukturalnych

i
Ii
1·
I

Mortona (Dzięki uprzejmości dr. Ronalda Lacro. Oddział

00 u dzleCkO z zespoI em · RYCINA 2-27 Echokardiogram ujawniający poszerzenie aorty I wypadanie płotko zastawki dwudzielnej (MVP). (Dzięki
RYCINA 2-26 Arachnodakly\ia obse;'~~le). uprzejmoSci dr. Ronaldo Locro. Oddział Kardiołoglczny Szpitala Dziecięcego w Bostonie}. (AO- aorta; LV -lewo komoro;
KardiologicZnY Szpitala Dziecięcego ~.
lA - lewa tętnica).
ak Wydłużenie palców
. ·
\ . waż Henry był wysoki). Thomas ma /ago;Jnq
~~:i!~zę (boczne skrzywienie kręgosłupa). Zarowno
wydłużone palce u stop

jeden.jak i drugi chłopiec ma długie palce (ryc.
2-26) i wiotkie stawy.
. Jamesa i Thomasa dostarcza dalszych
Bad arue . Chi wyso
dowodów na chorobę tkanki łączne].. opcy są
co moze być po prostu cechą rodz~ną tub stanow1c
cy, z ob·awów schorzenia. Maią 1ednak _z:rr_azem
1ede~ . l oraz dlużone palce u rąk ' stop, co
długie konczyn~ wyhorobę Płaskostopie, skolioza
wskazu1e racze1 na c . .
. d . uchomość stawów to kote1ne dowo y
1 na mierna r
uszkodzenia tkanki tączneJ . Dodatkowy ton s y~a n
1 t y dz~d~~ozwoju tętniaka. Na1większe zagrozenie zyc1a
podczas osłuchiwania serca Tl!omasa moze by~ spo~
wodowany wiotkością zastawki, co 1est przyczy k~ i
adania płatka zastawki dwudzielne] Wszyst ue e Część 111
~b· a są charakterystyczne dla ze~o~ Marlana.
l 'ies ' I Marfana to choroba dziedziczona ~utoso- 1dodatkowy ~ .
'ł
u r. ·.I
określa się jako arachnodaktyhę. Ten eh
arakte s-
dkry
żna rozpoznać nawet u noworo ow,
otenololu - beta-blokera. Specjalisto przedstawia
lekarzowi rodzinnemu wyniki przeprowadzonych
dodatkowego tonu jest jed)Tiym uchwytnym objawem
w badaniu przedmiotowym. Zwykle schorzenie to nie
~czę;~ zl':i~~k~~e zwraca się uwagi na jego ob1as'"Yta: badań i proponuje, by obaj chłopcy byli raz \\ymaga leczenia. Osoby, u których ton jest dobrze
„ · „ twa tub dorastarna. '·, w roku badani echokardiograficznie. Obaj powinni słyszalny, charakteryzuje zwiększone ryzyko bakteryj-
do okresu poznego dziec10s ' . h-
. dmierna ruchomość ' tendenqa do zw•~ otrzymywać antybiotyki przy okazji jakiegokolwiek
nego zapalenia wsierdzia w sytuacjach, gdy w krwio-
ci:c~UJCezęn:to W)'Stępuje płaskostopie i skolioza. W1ę­ leczenia stomatologicmego. biegu znajdują się bakterie. Coraz częściej zdarza się
·: ruęc. lee ocznej mooa
zadla podtrzymu1ące soczewkę w ?a . .
. wadzi do zw1chmęcia soczew .
Id- to podczas zabiegów stomatologicznych i dlatego za-
To kardiolog, po uwzględnieniu wszystkich obja- leca się, by u tych osób zabiegi takie były wykonywane
ulecosłab1eruu .copro „ Ob'awv dotyczące
wów, opowiada się za rozpoznaniem zespołu Marfa- pod osłoną antybiotyków.
Częsta jest krótkowzrocznosc. · j 'tka zastawki
ukladu krążenia obe1mu1_ą wypad~1~ pl~oze prowa-
na. Wypadanie płatka zastawki dwudzielnej występu- Poszerzenie aorty, które "}'krywa się za pomocą
d je stosunkowo często - u niemal 5% populacji ogól- echokardiografii, jest bardzo charakterystycznym ob-
d d . tnej i poszerzerue aorty, ore . .
nej. Polega na zwiększonej elastyczności zastawki jawem zespołu Marfana, prawdopodobnie spowodo-
ana stanowi rozwarstwterne aorty. dwudzielnej, co powoduje cofanie się krwi do lewego wanym rozciąganiem aorty przez strumień krwi wtła­
wze>-pOIe Marf
przedsionka podczas skurczu lewej komory. Jest obja- czany do niej podczas skurczów serca. Jest to zmiana
wem charakterystycznym dla wielu dysplazji tkanki postępująca, która może rozwijać się od wiel.-u dzie-
. . . iad rodzinny !ącznej, także zespołu Mar[ana. Zaburzenie to może cięcegn lub okresu dojrzewania i zwiastować rozwar-
Ze względu no obciqzo;qcy wyw Th asa obaj
t n skurczowy serca u om
. do kardiologa. Badanie
również stanowić izolowaną wadę i dziedziczyć się au- stwienie ściany aorty prowadzące do nagiej śmierci.

malru·e J:minu;ąco charakteryzu1ąca się oslab1eme~ chłopcy zosta1q skierowani . danie płatka tosomalnie dorninująco, wtedy najczęściej \V'jStępuje °2strzeżenie tego problemu jest bardzo istotne
' ' . • żl' ale w przec1- llokardiogrofrcme wyk02u1e wyP'! . u szczuplycb kobiet. Z\V'jkle \V'jpadanie płatka zasta":'.~-\}f Q~l.:7::'5~Jem Marfana, ponieważ uważne moni-
tkanki łączne]. Skóra moze byc wca iwa, . .est nad- eest ki dwudzielnej u obU chłopcow' łagodne
wieństwie do zespołu Eblersa-Danlosa me _l .
ki dwudzielnej jest bezobjawowe, cb_oć mogą_ temu1 t~' t':'rowarur-ll,,1oze zapo?1ec katastrofalnym konsekwen-
za aw aorty Thomasa ale nie u Jamesa
u • gq mieć warzyszyć zmęczenie, ból w klatce p1ers1owe11 koflllii.- . CjOt:q,t~J cbotoby. Istrueią dowody na to, zestosowarue
miernie elastyczna. Wraz z wiekiem po1awm1ą się r~~ pcszerzenle
(ryc. 2-27). Kardiolog uważa: że chłopcy:::wanie nie ser~ Nagła śmierć stanowi rzadkość. Obe~§e3W~'ili'1'1Óke1Qw obniża prawdopodobieństwo rozwar-
.
stępy s korne.
Osoby z zespołem Marfana są VN'f
. · k •
wysokie i bardw szczupłe, mają długie onczyn
y oraz zespól Mortona. Thomasowi zaleca przy;
. ~\?. ·2.· d:i
'~.i:strnn-~''i·
il,_,
Il,
• ·1 -
..,.,
·
'.'.;·'j
l
78 2. Mutacje genów struktura lnych
zwichnięcia
stwienia. Leki te zmniejszają siłę skurczu i co za tym
listyczne to krótkowzroczność i przemie szczenia so-
idzie obciążenie aorty. Są one powszec hnie stosowa ne
czewki. Tym dwóm grupom objawów nie można zapo-
w celu zmniejsz ania ciśnienia łowi u osób z nadciśnie­
biec, ale ich szybkie rozpozn anie ma duże znaczen ie,
niem. Dzięki regularn ym badanio m echokar diogra-
umożliwia bowiem skuteczn iejsze leczenie
ficznym tętniak może być wcześnie wykryty i leczony
chirurgic znie poprzez zastąpienie zmienio nego od-
które towarzyszą chorym przez całe życie, nie prze-
cinka protezą aorty.
Część IV
Chłopcy zostają skierowani do okulisty,
który nie
stwierdza żadnych Istotnych nieprawidłowości .
wizyty u ortoped y. lekarz zaleca im wkładki
Podczas
do butów ze względu na płaskostopie. Obaj mają
skoliozę. ale żaden z nich obecnie nie
wymaga
leczenia z tego powodu . Leka/Z rodzinny rozmaw ia
Mortona . a
z chłopcami i ich matką o zespole
Odwiedzili już oni wie/u specjalistów I czują się trochę
zdezorientowani. Lekarz kieruje Ich po poradę
do genetyk a, który udzie/a Im dodatko wych
wyjaśnień na temat choroby i pizekazu
je materiały
informac yjne wydawa ne pizez Narodową Fundacj
Marfana .
ę
Lekarz pierwszego kontaktu odgrywa ważną rolę
w zapewni eniu pomocy rodzinie , w której występuje
choroba dziedziczna, taka jak zespól Marfaoa . Jego
zadaniem jest dostarcz enie informa cjt.na temat cho-
roby, wskazywanie potencja lnych problem ów i spra-
wowanie nadzoru nad stanem zdrowia czlonków ro-
dziny. Konsult acje ze specjalis tami pov.inny się odby-
nego zabu-
wać w razie stwierdz enia jakiegoś konkret
rzenia. W zespole Marfana pojawiają się głównie pro-
blemy natury kardiologicznej, ortopedy cznej i okuli-
stycznej. Problem y z zakresu ortoped ii to skolioza,
l!VCINA 2-2ll Rodo...00 rodziny Jamesa I Thomoso.
stawów i płaskostopie. Dolegliwości oku-
objawow e.
ości,
Chociaż zespól Marfaoa powodu je dolegliw
szkadza on w prowadz eniu aktywne go trybu życia. Po-
za zwrócen iem uwagi na potencja Jne powilclania le-
karz powinie n również przedstawić rodzinie problem
w szerszej perspekt ywie. Zespół Marfana może przy-
bierać różne postacie - niektórz y chorzy
mają cię­
żkie objawy już we wczesnym dzieciństwie, podczas
gdy u innych objawy są tak łagodne , że są oni zupełnie
nieświadomi swojej choroby . Postępowanie
lecznicze
powinno być dostosow ane do potrzeb pacjenta , który
cały czas powinie n być zachęcany do prowadz
enia naj-
zupełniej normaln ego trybu życia.
CzęśćV
Badania członków dalszej rodziny ujawniają
Innych
występowanie zespołu Marfana u kilku
krewnyc h (ryc. 2-28).
Rozpozn anie zespołu Marfana ma.i:e mieć poważ­
ne następstwa dla wielu członków rodziny. Inni krew-
ni również mogą być chorzy i potrzebować odpowie d-
niej opieki medycznej oraz porady genetycz nej. Zv.y-
kle tego typu informac je docierają poprzez innych
swoich po-
członków rodziny, którzy sami zachęcają
tencjaln ie zagrożonych krewnyc h do przepro wadze-
nia stosownych badań. Droga ta jednak nie zawsze
okazuje się skuteczn a - niekiedy utrudnie niem są
Opis przypad ku kliniczne go 79
Część VI
Za pośrednictwem lekaiza ogólneg o kontakt
z rodziną nawiązuje genetyk, który zajmuje się
badanie m molekul arnych podstaw zespołu Mariana
.
Od _Jame~a I Thomasa zostają pobrane próbki kTWI
1 skory. Probki skóry są następnie badane
pod kqtem
metabol izmu fibry/iny. Hodowle komórko we inkubuje
się pizez 30 minut w obecności r35SJcysteiny, po czym
przez następne 20 godzin hodowlę prowadz i się
w "?żywce zawlerq iqcej cysteinę nie znakow onq
radioaktywnie. W czasie hodowli pobiera się
w wybrany ch odstępach czasu materio / z komórek
pożywki, a fokże macierz y pozakom órkowej.
·
o 4 8 20 8 20 4 8 2()
Izolowane białka rozdziela się elektroto retyczni e
I białka oznakow ane radioakt ywnie uwidacznia
się
za pomocq autoradi ografii. Ilość fibry/iny
w poszcze gólnych frakcjac h - komórko wej,
pofywce I macierz y pozakom órkowej jest określon
"4 ' • •,....... •>" na podstaw ie pomiaru intensywności prążków
" H· • ' ; ·~
•• •
Ecmpożywko
Autoracfio gram znakowan yc h blałel<
llYCINA 2-29
pochodzących z fibroblast ów z ptóby kontrc:>neJ
(no gótze).
oraz_ od oso:>y z zespołem Morfma (na dole). Komórki
przez
W minut znakowa io (J5SJcys1einq i po prz.epłukc niu
Y, materiał nierozpus zczalny z macierzy
ekstrakt komórkO\N
poz.akomór'i<owej (Ecm) oraz pożywkę rozpuszcz
ano
w rozlwo<ze dodecyto siorczonu SOdu (SOS> zaraz
po.przem yciu oraz po 4. 8120 godmoc h hodowli w pożywce
z meznokow onq cysteiną. Poipepłydy rozdzielon
o
cza ,.;ę jako
za pomocą eleł<trofo<ezy . Fibr;lina przemiesz
ona
POJedynczy prążek o ciężarze około 350 kDa (zakrzywi
ego
s!Jzołka). Porównując wyni<i <:Io el<sfToktu komórkow
'ECM (kropki i trójkąty). można ocenić różrice w
syntezie
Marrana.
' odkładaniu fibryllny w próbie kon1rolnej i w zespole
(Dzięki upriejmości dr. Helnza Furthmay ro. Wydziat Patok>gil
Uniwersytetu Stanforda )
konflikty emocjon alne w rodzinie , innym razem lęk
przed perspektywą problem ów zdrowot nvch a w nie-
k!ó~ch przypadkach obawa przed utratą io~ci v.y-
mkaiących z ubezpieczenia. Czasem lekarz staje cyjno
l!V~ 2-311 Mlaofoto g:alia inrr.onot>.Jotescen
przed etycznym dylemat em, gdyż dysponu je informa -
flbroblostów znakowa nych no obecność fibryllny, próbka
(Al
cjami ważnymi dla zdTowia krewneg o pacjenta , ale nie - norma: ~óbka (BJ -zespól Mariana. (Dzięki upriejmości
może ich wyjawić bez zgody pacjenta ze względu
na 1u
dr. Henzo Furthmoy ro. Wydział Patologii Uniweisyfe
obowiązującą go tajemnicę lekarską. Stanforda ).

80 2. Mutacje genów strulduralnych
na autoradiogramie z próbek pochodzących od
Jamesa I Thomasa oraz w próbce kontrolnej. Ilości
tibryllny wytwarzane w fibroblostacf1 obu chłopców
odpowiadają w przybliżeniu~ Yości fibryl/ny
wytwarzanej w próbkach kontrolnych. natomiast
Ilość libry/iny znajdującej się w macie<ZY
pozakomórkowe} c/!Orych wynosi poniżej 30%
wartości prawidłowych. Wyniki przedstawiono
na rycinie 2-29. Przeprowadzono również barWienle
immunofiuorescencyjne fibry/iny w fibroblastach
skóry (ryc. 2-30).
Gen odpowiedzialny za zespól Marfana zidenty-
fikowano dzięki połączeniu metod genetycmych i hi-
stochemicznych. Analiza genetyczna polegała na ana-
lizie sprzężeń z wykorzystaniem losowo wybranych
markerów. Wyniki tej analizy wskazywały na lokaliza-
cję genu odpowiedzialnego za powstawanie tej choro-
by na chromosomie 15. Badania histochemiczne wy-
kazały w tkankach osób chorujących na zespół Marfa-
na niedobór białka pozakomórkowego - fibryliny.
Kiedy sklonowano cDNA fibryliny okazało się, że gen
fibryliny jest zlokalizowany w tym samym regionie na
chromosomie 15 co gen związany z zespołem Marfa-
na. Ostatecznym dowodem na to, że gen kodujący fi-
brylinę odpowiada genowi warunkującemu zespól
Marfana, było stwierdzenie występowania mutacji
w genie fibryliny u wielu osób chorujących na zespól
Marfana.
Fibrylina to glikoproteina o ciężane 35 kDa
wchodząca w skład mikrofibryli tkanki łącznej. Białko
zawiera domenę 44 powtórzeń tandemowych homo-
logicznych do sekwencji występujących w czynniku
wzrostu naskórka W transkrypcie o długości 9287 par
zasad zakodowanych jest 65 eksonów. Na chromoso-
mie 5 majduje się homologiczny gen, zwany genem fi-
bryli.ny 2, natomiast odpowiedzialny za zespół Marfa-
na gen majdujący się na chromosomie 15 koduje fi-
bry/inf 1. Fibry lina 2 odgrywa rolę w innym schorzeniu
uwarunkowanym genetycznie - wrodzonej przykur-
czowej arachnodaktylii. Niedobór fibryliny 1, oprócz
zespołu Marfana, może powodować genetycznie uwa-
runkowane przemieszczenie soczewki.
Na poziomie biochemicznym możemy wyróżnić
pięć typów nieprawidłowości fibryliny I . Typ I charak-
teryzuje się zmniejszoną ilo5cią syntetyZowanej fibry-
liny i zachowaniem prawidłowych funkcji wydzielania
białka do przestrzeni pozakomórkowej. Całkowita
ilość fibryliny w macierzy pozakomórkowej wynosi
w przybliżeniu 50% wartości prawidłowej, proporcjo-
n'.11lle do ilości wytwarzanego białka. Ten fenotyp
brochenucrny charakteryzuje się łagodnym fenoty-
pem k11~CZ11ym . Typ II związany jest ze zmniejszo-
nym zarowno wytwarzaniem, jak wydzielaniem i cha-
rakteryzuje się cięższym przebiegiem klinicznym ze.
spotu Marfana Typy IIl i IV cechują się prawidłową
syntezą, ale umiarkowanym łub znacznym obniże­
niem ilości białka odkładanego w macierzy pozako-
mórkowej. Ostatni typ charakteryzuje się całkowicie
typ dziki
Opis przypacJ<u klink::znego 81
prawidłową produkcją i odkladaniem fibryliny, a przy-
czyna powstawania zespołu Marfana nie jest znana.
W badanej rodzinie mutacja wywołuje II typ fe-
notypu biochemicznego. Jak przedstawiono na rycinie
2-29, w komórkach chorych osób obserwuje się zna-
czące obniżenie całkowitej ilości fibryliny zarówno we
frakcji komórkowej, jak i w macierzy pozakomórko-
wej. Na mikrofotografii (ryc. 2-30) pokazano słabsze
immunofluorescencyjne wybarwienie fibryliny.
Część VII
Gen fibry/iny 1 badano metodą analizy polimorl!zmu
konformacjijednoniciowych fragmentów DNA (SSCP).
DNA uzyskano z limfocytów k1Wi obwo- dowej od
Jamesa (ryc. 2.,31 A). Badanie wykCJZUie zmieniony
rozkład piqżków prawdopodobnie świadczący
o mutacji. Następnie DNA jest sekwencjonowany
- wynik przedstoW/ono no rycinie 2-3 lB.
zmutowany
:i<;

-
B

-
A
4 G A T C G A c amplifikacjo metodą PCR.
2 3 rozdziol no pojedyncze nici

nici przyjmują strukturę drugorzędową.

razdziol na żelu pclial<ry\oamidowym
- (745) zmiana
GnaT 2
E249X

r J 1 ,'
~--::·
___)11 I.·

Kontrola Zespół
cf"
~ Ir
,, Mariana I
•.,
~· l!YClflA 2-31 <Al Ar<:Izo poimomzmu konformacji jednonlciowych fragmentów DNA genu fby'iny 1. Gen romplililcowano RYCINA 2-32 Schemat YlJ!'fruiqcy onoizę poiTIO<fizmu konforrnocJ jealonlciowych fragmentów DNA. DNA jest anpllfikowony
~ w króflcich zachodzQcych na siebie sel<wenCjaCh. Produkty PCR zdeoatU"owano. o następnie rozdzielooO no żelu metodq ~R. po "lY'." prod.Jkty rec*cj zostqq rO>d2ielone na paject;ncze nici. Nici przy;r'4ą strukturę <iugorzędową zależną od
ł poliokl'l100midowym w warunkach renarurujqcych. Rzę<tt 1. 2 I 4 stonowiQ kontrolę. Rząc\ 3 odpoWiodo DNA poctroc!Zqcemu sekwenq nukleotydów I zosla)Cl następnie razdzkrone za pomocą elektroforezy na żelu pollokryiocrnldowym. "'1grocjo cząsteczek
od 050by chorej na z~ Marlona. ([)Zlęki f.4>1Zejmości dr uty Froncke. lnstylul Medyczny Howarda Hughesa. Uniwersytet zaleino jest od rch kontormacj. DNA pocnoclzący od homozygOly Jypu dzi<lego (ścieżko l J ma dwa prqżki. o DNA nomozygoty
.i' Stonf0<dol. (BJ AnOizo mutae~ 1bylny. Wynid sekw<!nCjanowonK> prawidłowego olelO paed>towionO po fewej. po prawej - pad względem 2Jllulowanego cjeiu (ścieżl<o 3) - odnienne ~a prqżlcl. Oba zes!OIN'( prążków widoczne sq w przypadku DNA
ollel warunkujący ze,pót Mariana. Mutacja pdego no trcnwe<SJ G no T w pozycJ 745. która 2JTlienio kodon glutorrlny .<GAAJ
~
heterozygoty (ścieżka 2).
na kodon stop (TAAJ. (Dzięl<i t.pr;:ejmośd dr uty Froncke, Instytut Medyczny Howarda Hugiesa. lJniWefSY!et Stantordol.
I
~
---------
=-----~-------------
J ----
'-~~)'1"'1',"I·"".'""~------

Literatura uzupełniająca 83
82 2. Mutacje genów sfrul<turalnych

Badania sprzężeń wykazują, że wszystkie przypad -

dopodo bniej spowod o-
zwykłe związany jest z mutacja mi, które
szają poziom transkry
albo zmniej-
pcji, albo przesuwają ramkę od- Literatura uzupełniająco. J Opis przypa dku klinic zneg- :-J
ki zespołu Marian a są najpraw u.
czytu, co prowad zi do zmniejs zenia ilości produkt 2.7 Mysi model wrodzonej lamliwości kości Aoyama T, Francke U., Dietz H.C, Furtbma vr H.
Quantita -
wane mutacja mi fibryliny. Mutacje te są jednak bardzo
W przeciw ieństwie do typu Il, mutacje typu I me mają mouse mo- ~ve differeores in biosynthesis and extra;,,,lluiar deposi-
zróżnicowane i dlatego określen ie konkret nej mutacji Bonadio J, Saunders T.L, Tsai E., et al. Transgen ic gro-
dominującego efektu negatyw nego, dlatego
fenotyp oon of fibrillin m cultured fibroblasts distioguisb five
nie jest proste. Mutacje odpowi edzialne za obniżon
ą del of the mild dominan t form of osteogenesis imper- pa-
są zwykle zespolu Mańana jest w ich przypad ku łagodniejszy. fecta. Proc. Natl Acad. Sci. USA 1990;87:7145-714
9. ups of Marfan syndrom e patients and suggest distinct
syntezę i prawidłową dystrybucję fibxyliny thogenetic mechamsms_ J. Oin. Jnvcst 1994; 94:130-1
37.
owy Fenotyp y grup II i IV są zwykle spowod owane muta-
mutacja mi kończącymi łańcuch białkowy. Prawidł jak Aoyama T.; Francke U .. Gasoer C., Furtbma yr H.
Hbrillin
, ale jej cjami zmieniającymi sens kodonu . Typ IV jest -
allel warunk uje produkcję prawidłowej fibxyliny y z mutacja mi hamującymi sie-
abnorma liues and prognosi s in Marfan syndrom
e and
ilość jest zmniejs zona o 50%. Mutacje odpowi
edzialne się wydaje - związan 2.8 Korelac je genotyp -fenotyp we wrodzonej related disorde.rs. Am. J. Med. Genet.19 95;58:16 9-176.
wać ciowani e mikrofibryl~ co także powodu je efekt domi- łamliwości kości
Dietz H.C., Pyeritz R.~ Mutatio ns in the human gene
for fi.
za zmniejs zone odkładanie fibxyliny mogą występo enny pod
nujący negatywny. Typ Ili może być heterog Forlino A, Zo_lezzi F., Valli M., et al. Severe (type
III) oste-
bnUm-1 (FBNI) m the Marian syndrom e and related
zarówno przy obniżonej, jak przy niezmie nionej synte- przypad kach the
względem patogen ezy zmian: w różnych ogeneSIS imperfec ta due to glycine substitut ions in disorders . Hum. Mol. Genet. 1995;4:1799-1809,
zie. Zwykle są one powiązane z wytwarzaniem niepra- zania fibryliny, al- central domain of the collagen triple helix. Hum.
Mol. Mutatioo s
tem prawid- następuje albo zmniejs zenie wytwar Kainulai nen K., Karttune n L, Puhakka L, et al.
widłowej fibryliny, która reaguje z produk .
ną choroby bo hamow anie sieciow ania mikrofibryli. Genel 1994;3:2201-2206 in the fibrillio gene responsi ble for dominan t ectopia
łowego W wielu przypad kach przyczy pic varia- Genet.
allela Pereira R, Halford K , Sokolov B.P., et al. Phenoty lentis and neonatal Marfan syndrom e. Nature
są mutacje zmieniające sens kodonu . bility and incompl ete penetran ce of spontan eous
frac- 1994;6:64-{;9.
o ng s in
W omawia nej rodzinie mutację Zidentyfikowan tures in an inbred strain of transgeDic mice expressi Kainulainen K., Sakai L Y., Child A., et al. Two mutation
na podstaw ie analizy polimor fizmu konform acji
jed-
~------ Pytania sprawdzające _I a mutated collagen gene (COLlA I). J. Oin. Invest. Marfan syndrome resulting in truncated fibrillin polypep-
nonicim rych fragmen tów DNA (ang. single-strand
1994;93:1765-1769. ncles. Proc. Natl Acad. Sci. USA 1992;89: 5917-5921.
ie 1. Czy w przypad ku mutacji zmieniającej sens koda" Willing M.C., Deschen es S.P„ Slayton R.L„ Roberts
EJ. Pre-
Maslen C.L, Glanville R. W. The molecul ar basis
of Marfan
conformational polymorphism, SSCP), a następn
anie DNA. Analiza nu w genie fibryliny należy spodziewać się fenoty- mature chain terminat ion is a unifying mechani sm
for syndrom e. DNA Cell Biol 1993;12: 561-572.
przepro wadzon o sekwen cjonow e and
pu o mniej, czy bardziej nasilony ch objawac h niż
I Milewicz D.M. Molecui ar genetics of Marfan svndrom
odcinkó w COLW null alleles in osteogen esis imperfec ta type
SSCP polega na amplifik acji metodą PCR
cell strains. Am. J. Hum. Genet. 1996;59:7_99-&19. Ehlers-D anlos type IV. Curr. Opin. Cardiot. 1998;13:
tów PCR i pod- w przypad ku przesunięcia ramki odczytu w pobliżu
genu (lub cDNA ), denatur acji produk 198-204.
ym końca 5' genu?
daniu ich elektrof orezie na żelu poliakry lamidow DNA Montgom ery RA, Geraght y M.T., Bull E., et al.
Multiple
mi- 2. W badaniu okazuje się, że klon genomo wego n;iolecular mechamsms underłying subdiagnostic
w środowisku renaturującym (1yc. 2-32). Szybkość
va-
hybrydy zuje z wielom a prążkami na odcisku wyko- 2.10 Inne choroby związane z uszkodz eniami Genet 1998·
e J. Hum.
gracji w żelu zależy od konform acji, o kt9rej decyduj kolagen u nants of Marfan syndrom e. Am.
ie nanym metodą Southe ma z DNA trawion ego en- 63:1703-1711.
'
sekwen cja nukleot ydów. Nawet bardzo niewielk Pope F.M., Burrows N.P. Ehlers-D anlos syndrom
c has va-
nu- zymem restrykcyjnym. Jak można wyjaśnić obec- Pcltonen L., Kainulainen K.. Ełucidation of the gene
defcct
zmiany sekwen cji, takie jak substytuLja jednego ned molecula r mechaoisms. J. Med. Genet. 1997·3:
ność wielu prążków? ' in Marfan syndrom e. Success by two complem entary
kleotyd u zmieniają szybkość migracji w żelu. W pi-ly- zasadni czo
400-410 .
research st rategies. FEBS Lett. 199"-.;307:116-121
.
przedsta wionym na rycinie 2-32 widoczn e są 3. Penetra cja ne urofibro matozy wynosi Uitterlio den A.G., Burger H„ Huang Q.,et al Relation
of al-
DNA dia-
kladzie
100%. Czy porada genetyc zna udziela na rodzico m Rantama ki T., Lonnqvi st L., Karttune n L, et al.
każdego produk tu PCR. Prńbka kontrol na lcles of the collageo type I alpha1 gene ro bone densitv
dwie nici
chorego dziecka powinn a być taka sama jak pora- gnostics of the t.lmfan syndrom e: applicati on of ampli-
a and the risk of osteopor otic fractures in postmen opau-
daje dwa prążki. a próbka pochodząca od pacjent fiable polymor phic markers. Eur. J. Hum. Genet.
1994:
Marian a - cztery: dwa odpowi a- d a udziela na jego siostrze , przy założeniu. że ani sal women. N. Engl. J. Med. 1998;338: !016-102 1. 2:66-75.
.
chorego na zespół
rodzice. a ni siostra nie mają objawów choroby ?
and
Winterp acht A., .H ilbert M., Scliwarze U., et al. Kniest lin-
dające allelowi dzikiem u i dwa zmutow anemu. SSCP type Tsipoura s P., Del Mastro R., Sarfaraz i M., el al. Genetic
Stickler dysplasia pbenotyp es caused by collagen

!_--J!r
con-
stanowi czulą metodę służącą do szybkie go wykryw a- kage of the Marfan syndrom e, ectopia lentis, and
Il gene (C012A l) defect. Nature Genet. 1993·3: ' gemtal contractw-al arachood actyly to the fibrillin
ge-
nia mutacji , sposób ten nie zapewrn a jednak stwier-
dz~nia wszystkich możliwych mutacji.
(~',: 323-326 .
ncs on chtomos omes 15 and 5. The Internati onal
Mar-
Med.
I ' \.,~ _. ·· i fan Syndrom e Collabor ative Study. N, EngL J.
Analiza sekwen cji wykazala, że u badane go cho-
L..
1992;326:905-909 .
zmierna ko-
rego występuje transwe rsja G na T, która 2.11 Leczeni e clrorób tkanki lą<ZDej Tynan K., Comeau K., Pearson M~ et al. Mutatio n
screenin g
po-
don glutami ny (GAA) na kodon stop (TAA), co Glorieux F Jl, Bishop :'<J„ Plotkin H., et al. Cyclic
admini- of complet e fibrillin-l coding sequence : report of
five
domains.
srrat1on of pamidronate in children with severe osteoge~ new mutations, iocłuding in e
woduje przerwa nie bialka w miejscu 745 aminok wasu. t\\IO 8-cystein

•
Skrócon e białko zaklóca odkładanie fibryliny w
spo- : 947-952 Hum. Mol. Gener.1 993;2: 1813-1821 .
I ,,---. ··~ .
nesis imperfecta. N. Engl. J. Med. 1998;339
sób dominujący negatywny, co wyjaśnia przedsta
wio-
ne na rycinie 2-29 obniżenie ilości odklada nego białka
do około 30% normy oraz obniżoną ilość mikrofibryli
me-
widocznych na fotografii prepara tu barwion ego
4. Zdaniem niektóry ch specjalistów wynikiem nowych
todą immunofluorescencyjną (ryc. 2-30).
również inne korelac je między feno- mutacji są raczej fenotypy dominujące o ciężkich
Sprawd zano
Biochem iczny fenotyp typu I, objawac h niż fenotypy rece~-ywne o ciężkich obja-
typem a genotyp em.
się obniżon ą syntezą fibryliny , wach. Dlaczeg o?
który charakt eryzuje
• •I •
l
l
~

1 3.1 Genom człowieka 85

-
nych zaburzeń. Wysoka częstość nosicielstwa mukowi
dyspozycji pozostają tyll<o proste metody diagnoslyc:z-
le- scydozy jest w dużej części spowod owana efektem zało­
ne i brak jest jakichk olwiek sposobó w skutecz nego między ge-
życiela. Występuje rówrueż pewien związek
Gerwm człowieka I czenia. Identyf ikacja genów odpowi edzialny ch za
kie zaburze nia pozwala na poznan ie nowych mecha-
ta-
nem mukowiscydozy a polimorficznymi allelami
zaj-
jako nierów-
- mującymi pobliskie loci, zjawisko znane
nizmów patogen ezy z nimi związanych oraz stworze
nie nowych sposobó w leczenia. nowaga sprzężeń. Przedsta wimy podloże tego efektu
PRZEGLĄD ZAGADNIEŃ Strategię klonow ania genów, których produkl
y nie i jego przydatność w diagnostyce genetyc znej. Następ­
ne. Naj- nie opowiemy, jak sklonow ano gen mukowiscydozy
Czym jest mukowi scydoza ? są znane, określa się jako klonow anie pozycyj nych pou-
3.1 Mukowi scydoza klo- dzięki wykorzystaniu kilku blisko sprzężo
zona jest mukowi scydoza pierw ustala się lokalizację genu na chromo somie i
3.2 Genety ka mukowi scydozy Jak dziedzic je morficznych alleli, oraz jak identyfikacja genu dopro-
i dlaczeg o gen warunkujący mukowiscydozę
jest tak częsty nuje cały region. W uzyskanym fragmen cie poszuku tycznych.
kuje się in- wadziła do popraw y metod badań diagnos
w populac jach północnej Europy? się sekwencji ulegających ekspres ji i identyfi stwa tej
różnic mię­ Wziąwszy pod uwagę wysoką częstość nosiciel
scydozę Jak można teresujący gen na podstaw ie stwierdz onych -
3.3 Mapow anie genu warunkującego mukowi choroby, badania takie mogłyby nie tylko być oferowa
ować gen. stosując analizę sprzężeń genetyc
znych? dzy sekwencjami pochodzącymi od osób chorych do
zlokaliz q ne osobom chorym, ale również stosowa ne jako test
analizę sprzężeń i zdrowych. Podejście to jest także nazywane odwrom .
3.4 Diagnos tyka mukowi scydozy wykony stujqca rozpozn awania nosicielstwa w populac ji ogólnej
znych do diagnostyki genetykq •, gdyż wymaga sklonow ania genu w celu iden- po-
Jak można wykorzystać analizę sprzężeń genetyc Wprow adzenie takich badań stanowiłoby jednak
tyfikacji jego produkt u, zamiast zastoso wania białka
do
zaburzenia genetyc znego w rodzinie? ważny problem pod względem organiza
cyjnym oraz
,
owago sprzężeń I jak dzięki identyfikacji genu. Termin ten nie jest jednak właściwy j.
3.5 Nierówn owaga sprzężeń Co to jest nierówn znym jest wzbudziłoby wątpliwości natury etyczne
ponieważ podejście to pod względem genetyc
niej uzyskuje się informację diagnostyczną? Osoby chore na mukowiscydozę ciągle z nadzieją
Jak klonowa nie pozycyj ne w istocie całkowicie bezpośrednie. W prowad zenie . Roz-
3.6 Sklonowanie genu warunl< ujqcego mukowi
scydozę oczekują odkryci a skutecz nych metod leczenia
teclutiki klonow ania pozycyjnego na początku
lat
ujqcego mukowiscydozę? wój genetyk i moleku larnej stworzył możuwości stoso-
-1 doprowadziło do zidenty likowan io genu wanmk osiemdziesiątych XX wieku przesądziło
o sukcesa ch
e,
rodzaje mutacji są odpowi edzialn e za wania terapii genowe j. Omówi my modele zwierzęc
odniesio nych w genetyc e czlowie ka. Rozdział ten
po-
3.7 Wykryw anie muiacji w genie CFTR Jakie a-
występowanie mukowi scydozy i jak wiedzo o
nich jest stosowa na w praktyc e klinicznej? ć: identyfi ka- opracow ane dla badań nad mukowiscydozą. Przedst
święcony będzie jednem u z tych osiągnię za-
to w leczeniu mukowi scydozy dzięki ie wimy także informa cje na temat wyników do!ychc
3JI Leczenie mukowi scydozy Jokl postęp osiągnię cji genu warunkującego mukowiscydozę. Podobn
jako sowych prób zastąpienia wadliwe go genu.
rozwojowi genetyk i molekularnej? jak albinizm, mukow iscydoz a jest przekaz ywana
Obecni e prowad zone są na międzynarodową ska-
3.9 Projekt Poznania Genom u Czlowie l\a W jaki sposób zsekwe ncjonow onle genom u cecha autosom alna recesywna, w odróżnieniu jednak człowie­
i przebie gu chorób uwarun kowany ch czę­ lę prace mające na celu zrnapow anie genomu
człowie ka pozwoij na lepsze poznan ie przyczyn od albinizm u, choroba ta występuje stosunk owo •.
ka oraz identyfikację ponad 80 OOO ludzkic h genów*
sto. Częstość nosiciel stwa w populac jach rasy białej ka
genetyc znie?
l na 25 Realiza cja Projekt u Poznan ia Genom u Człowie
Jak można rozpoznać zamieszkujących północną Europę wynosi
3.10 Diagnos lyka preimpi anlacyj na mukowi scydozy pozwoli na scharak teryzow anie wszystkich genów
od-
mukowiscydozę w bardzo wczesnym okresie
rozwoju zarodko wego - przed implantacją osób. y te
powiedzialnych za choroby genetyc zne. Opiszem
zarodka w macicy ? Gen mukowiscydozy zestal zmapowany na chro- obecnie strate-
moleku larna wykorzystująca badania mosomi e 7 metodą analizy sprzężeń genetycznych.
Zo- prace, jak również stosowa ne w nieb
Genety ka w praktyc e medycm ej Diagnostyko nie i jak informa cje gie. Następnie krótko przedsta wimy nowe metody
baczymy, jak wykona no mapowa do
sprzężeń diagnostyki prenata lnej polegające na pobrani u
o sprzężeniach analizuje się u ludzi, gdy badania muszą ego zarodka .
Z perspek tywy Życie z mukowiscydozą owo małych rodzina ch. badań jednej z komóre k bardzo wczesn
wych być przepro wadzon e w stosunk poświęcona
Przewidywanie wystąpienia zaburzeń mięśnio CzęSć Genety ka w praktyc e n:redycznej
Opis przypad ku kliniczn ego
w rodzinie
-----~--- ·~\ ...
!t Zanim sklonow ano gen, stwierdz ono istnienie sprzęże­
nia genetycznego i dzięki stosowa niu silnie
nych markeró w możliwe stało się wprowa dzenie
sprzężo ­ będzie diagnos tyce moleku larnej opartej na analizie
dia- sprzężeń. Część Z perspe ktywy przedstawi
życie oso-
cydozę. Rozdział zakończymy
·-------~-----~- ·1
gnostyki moleku larnej . Omówim y wykorzy stanie tej by chorej na mukowis
opisem przypad ku innej choroby genetycznej, w której
W przypad ku chorób dotychc zas omawia nych ! metody w mukowiscydozie oraz zastosow anie diagno-
styki opierającej się na sprzężeniach w przypad ku in- z powodz eniem zastoso wano klonow anie pozycyjne.
dentyfikacja genu warunkującego zabwze nie gene-
I tyczne znacznie zwiększa naszą wiedzę o chorobi
e geny warunkujące te choroby sklonow ano dzięki
wcześniejszemu poznan iu kodowa nych przez
nie bia- li
i możliwości jej przeciwdziałania . Sklooowarue genu łek. Podejście co zastoso wano w przypad ku
wielu cho- I
do wcześniej przyjętego temrillu .odwrot na inżynieri
a". Jest jednak
daje podstawy dla precyzyjnej diagnostyki, w tym
dia- •Termin "odwrot na genetyka " powstał przez analogię
rób genetycznych. Największym wyzwan iem genetyk
i niż molekul arnych (przyp. tłum.).
bardziej popularn y wśród genetykó w medyczn ych
gnostyki prenatalnej. Możliwe staje się ustalenie korela- moleku larnej jest jednak sklonow anie genu warun- sądzono pr:zed zakoń= ­
około 35 OOO genów, a więc znacznie mniej niż
cji genotyp-fenotyp, co dostarcza zarówoo informacji t nie jest ••Obecn ie szacuje się, że genom człowieka zawiera
kującego badaną chorobę , gdy jego pnxluk a. Rozszerzona defmicja genu jako odcinka
DNA kodującego funkcjo-
prognostycznyeh, jak diagnostycrnych. Powstają możii.­
wości badania podstaw patofizjologii oraz
stworzenia
się
znany. Tak jest w większości tego typu chorób, co sta-
nowi duży problem w praktyc e medycz nej. Zazwyc
zaj :I niem realizacji Projektu Poznania Genomu Człowiek
nalny produkt (może być RNA} nie wpłynęła znacząco
składających się na ludzki genom opubliko
wano w
na stwierdzaną liczbę genów. Wstępną wersję sekwenc
czerwcu 2000 roku (przyp. tłum.).
ji nukleoty dów

zwierzęcych modeli badanyc h zaburzeń. Pojawia

i
do
genowej. glówna przyczyna takich chorób nie jest ustalon a,
również szansa na wypróbowanie terapii

86 3. Genom człowieka
3.1 Mukowiscydoza
1978
Billa i Jane zon/epoko/Io to. że Ich 6-mleslęczna córka
Betsy wolno przybiera na wadze. Dziecko urodziło się
zdrowe. co rodzice pa:yjęH z ulgą. gdyż Jane miała
uporczywe wymioty w pierwszych 3 miesiącach
ciąży. Wykonane kilkakrotnie baclania
ultrosonogratlczne dowodziły, że ciąża przebiega
prawidłowo. W czasie pierwszych 2--3 miesięcy życia
Betsy miała slaby apetyt i byto drażliwa. Stolce były
obfite /luźne. Chociaż urodziła się dość duża (ważyła
3900 g), po pewnym czasie przybierania na wadze,
zaczęła powracać do wagi urodzeniowej i krzywa
wzrostu jej wagi stopniowo spada/a. Po #cznych
zmianach przepisywanych leków, które nie przyniosły
żadnej poprawy. pediatra rozpoczął badania
laboratoryjne. Wyniki ano/Izy krwi I moczu były
normalne, ale analiza potu wykazała wysoki poziom
chlorku sodu. Rodziców polntormowono, że Betsy jest
chora na mukowiscydozę.
Charakterystycznym objawem mukowiscydozy
(inaczej torbielowatego zwłóknienia trzustki; ang.
cystic fibrosis, CF) jest wytwarzanie zbyt gęstego śluzu .
Chorobę tę rozpoznaje się zazwyczaj u małych dzieci
ze względu na uporczywe wadliwe wchł3J!ianie pokar-
mu prowadzące do nieprawidłowego wzrostu i rozwo-
ju albo powtarzające się infekcje dróg oddechowych.
Wadliwe wchłanianie pokarmu wynika z niedoboru
enzymów trzustki, co prowadzi do niepełnego trawie-
nia białek i tłuszczv. które nie są wchłaniane i zostają
wydalone z kałem." Następstwem tego·niedoboru jest
więc słabe przybieranie na wadze i obfite, cuchnące
stolce.
Problemy z oddychaniem wynikają z zablokowa-
nia drobnych oskrzelików przez zagęszczony śluz oraz
z rozwoju bakterii, które po pewnym czasie stają się
oporne na powszechnie stosowane antybiotyki. Poja-
wiaja się częste przeziębienia, infekcje oskrzeli i o-
skrz~lików i zapalenia płuc. Poza zagęszczonym ślu­
zem charakterystycznym objawem jest wydzielanie
z potem nadmiernej ilości NaCI, co jest podstawą naj-
bardziej rozpowszechnionych testów diagnostycznych
wykrywających mukowiscydozę. Polegają one na po-
budzaniu skóry do wytwarzania potu przez podrażnie­
nie jej małej powierzchni prądem elektrycznym, a na-
stępnie zebraniu potu i oznaczeniu w nim zawartości
NaCI. Badanie to jest niedrogie, a cechuje się wysoką
czułością i specyficznością-
Bill i Jane sq =okowanl. Martwią się, że Befsy umrze
lub będzie upośledzona. Nie mogą też zrozumieć,
dlaczego choroba ta dotknęła akurat ich dzieeko.
Słyszeli. że mukowiscydoza jest chorobą dziedziczną,
ale nie mali żaclnego przypadku tej chOroby
w swoieh rodzinach.
Betsy jest Ich pierwszym dzieckiem. Bill i Jane
spotka/I się z pracownikami kliniki wyspecjalizowanej
w leczeniu mukowiscydozy. Betsy rozpoczęta
doustne przyjmowanie enzymów trzustf<i oroz witamin
rozpuszczalnych w tłuszczach i jej waga się
poprawiła. Leczona jest również antybiotykami
podawanymi doustnie, które działają na
Haemophllus influenzae /Staphylococcus,
co pozwala opanować Infekcje dróg oddechowych.
Pozytywne skutki terapii uzyskane w czasie kHku
miesięcy podnoszą na duchu rodziców Betsy.
Nadal są jednak bardzo zmartwieni.
Podstawowe leczenie mukowiscydozy polega na
zastąpieniu brakujących enzymów trzustkowych oraz
leczeniu ancybiotykami infekcji dróg oddechowych.
Zaznaczyć należy, że nie wszystkie osoby z mukowi-
scydozą mają niewydolność trzustki. Rodziny są rów-
nież powiadamiane o możliwości fizykoterapii. Prze-
kazuje się im, jak przez oklepywanie klatki piersiowej
ułatwić usuwanie zagęszczonej wydzieliny z oskrzeli-
ków, dzięki czemu znacznie zmniejsza się nasilenie
objawów choroby w okresie dziecięcym i poprawia
przyjmowanie pokarmu.
3.2 Genetyka mukowiscydozy
Billowi i Lindzie przekazano, że mukowiscydoza
jest dziedziczona w sposób autosomalny recesywny.
Oboje są pochodzenia irlandzkiego i byli zaskoczeni,
gdy dowiedzieli się, że 1 na 25 osób pochodzących
z północnej Europy jest nosicielem genu warunku-
jącego mukowiscydozę. Wyjaśnia to, dlaczego ryzyko
wystąpienia choroby u każdego ich następnego dziec-
ka wynosi 25%.
Mukowiscydoza jest kolejnym przykładem zabu-
rzeń, w których zaznacza się efekt założyciela opisany
w rozdziale 1. Choroba występuje u r<Y.lnych ras i w
wielu częściach świata, najbardziej rozpowszechnion a
jest jednak wśród osób rasy białej o pochodzeniu eu-
ropejskim. W tej populacji choroba pojawia się z częs­
tością 1 na 2500 osób.
·- ••
••
•.,,
!
i
3.2 Genetyka mukowiscydozy 87
i
Określenie częstości występowania mukowiscy-
dozy jest stosunkowo proste, gdyż większość chorych A a alei
wcześniej c:zy później zwraca się po pomoc medyczną.
plemniki
Najbardziej przydatne w poradnictwie genetycznym
p q częstość
jest jednak oszacowanie częstości nosicielstwa. Wy- alei częstość
znaczenie tej wartości jest trudniejsze. Nosiciele mu-
. kowiscydozy nie mają ani klinicznych, ani biochemicz-
nych objawów tej choroby. Nie występują u nich zabu-
A p
rzenia wchłaniania pokarmu, częste infekcje dróg od-
dechowych, nie wydzielają też z potem większych ilo-
ści N aCl. Podejmowane przez dziesiątki lat próby a q
opracowania niezawodnego testu biochemicznego
wykrywającego nosicielstwo mukowiscydozy były nie-
RYCINA 3-1 Częstość plemników ! komórek jajowych
skuteczne.
noszących alei A wynosi p , a plemników I komórekJOjowych
Częstość nosicielstwa mukowiscydozy można obli-
noszących alei o- q. Załdadajqc. że kojanenie się jest
c:zyć, gdy znana jest częstość występowania choroby, losowe pod względem genotypu, nie zachodzq mutacje
wykorzystując prawo genetyki populacyjnej. Angielski a!!e!a A do a I al!ela a do A oraz powodu]qce powstanie
matematyk G.H. Hardy i niemiecki lekarz W. Wein- nowych aleU, nie ma migracj osobników - ani ich odpływu
z populacj. ani ich napływu z zewnątrz- omz że osobniki
berg, pracując niezależnie sformułowali w 1908 roku o wszystkich genotypach majqjednakowe szanse rozrodu.
podstawy tego równania. Odkryta przez nich reguła, częstość genotypu AA wynosi p2, częstość Aa -2pq.
zwana prawem Hardy'ego-Weinberga głosi, że między o C2ęS!ość oo - cf.
częstością alleli zajmujących określony locus a genoty-
pami warunkowanymi przez te allele występuje prosta
zależność. clziloby się więcejhomozygot i mniej heterozygot.
Rozważmy locus, w którym występują alleleA i a. Zakłada się również, iż populacja jest na tyle duża, że
Częstość allelaA oznaczmy symbolemp, a częstość al- losowe wahania cz\:stości genotypów nie są istotne.
. lelaa jakoq. Jeśli wszystkie allele w tym locus są alle- Konsekwencje niespełnienia tego warunku zostana
lamiA luba, top+ q = 1. Częstośćplemnikówlubko­ rozważone później. Ponadto nie mogą zachodzić mu:
mórek jajowych w populacji noszących allel A lub a tacjc alleli A do a oraz a do A am prowadzące do po-
I będzie więc wynosić odpowiednio p lub q (ryc. 3-1).
Jeśli założymy, że łączenie się komórek rozrodczych
wstania nowych alleli. Na koniec, zdolność reproduk-
cyjna wszystkich osobników, niezależnie od genotypu,
l noszących allel A lub a jest w pełni losowe, łatwo musi być jednakowa (żaden z genotypów me może wy-
możemy obliczyć częstość zygot mających genotypy kazywać przewagi selekcyjnej)*.
AA.Aa oraz aa. CzęstośćAA będzie wynositap' a czę­ Jak zastosować prawo Hardy'ego-Weinb erga do
I i
;
stość aa - q2. Częstość heterozygot bę<lzie wvnosiła
2pq, ponieważ liczba osobników Aa może się-zwięk­
szać na dwa sposoby: poprzez połączenie się plemnika
obliczenia częstości nosicielstwa mukowiscydozy?
W tym przypadku A jest allelem l)pu dzikiego, a a jest
allelem z mutacją warunkującą mukowiscydozę. Czę­
i noszącego allelA z komórką jajową noszącą allela lub stość homozygot aa, czyli osób chorych na mukowiscy-
na odwrót. dozę, wynosi u przedstawicieli rasy białej zamiesz-
l Prawo Hardy'ego-Weinberga stosuje się w ściśle kujących północną Europę 1 na 2500 osób, zatem
<f = L'2500, i stądą = 1J5Q. Ponieważp + q = 1,pwyno-
określonych warunkach. Jak już mó,,.iliśmy, kojarze-
I
J
nie się osobników o różnych genotypach musi zacho-
dzić w sposób w pełni losowy. Jeżeli byłoby inaczej i na
przykład osobniki AA preferowałyby jako partnerów
rozrodu osobniki AA. w wyniku takiego kojarzenia ro-
si 49/50. Częstość nosicielstwa mukowiscydozy w tej po-
=
pulacji jest zatem równa 2pq 2(49/50)(1/50) = 1/25.
Oczywiście od początku założyliśmy, że gen muko-
wiscydozy spełnia założenia prawa Hardy'ego-Wein-
.1 * Pop_ulacja la musi_ być takie izolowana - między nią a innymi populacjami nie może zachodzić. wymiana genów. Populacje
spelniaiącą wszystkie te warunki nazywa się populacją w stanie równowagi geoetycznej (przyp. red.). •
'I
i,"t
ll
 ----- ·---·· -- - - - - -···- --- --- -·-- - ·-
·~ . ·
':~f

iscydozę 89
3.3 Mapo wanie genu warunkującego mukow
88 3. Genom człowieka
określony ge n i na podsta wie sekwe
ncji DNA ustala
n-
wiście jest W dalszej części tej książki wyjaśnimy uwaru sekwencję produ ktu bialkowego. Jak
już wspomnieliś­
berga. Popul acja północnej Europy rzeczy kowan ia, które utrzymują allele decydujące
o rozwo - tradycyjne-
wystarczająco duża, aby zminimalizow
ać losow e wa- kie rozpow - my, aby odróżnić to podejście od bardziej
dowan e ju mukowiscydozy w popula cji. Szero go sposob u identyfikacji genów warunkującyc
h choro-
hania częstości genocypu (na przykład spowo chorob y w niektó rych popul acjach ktu genu,
by, opierającego się na znajomości produ
, które nie szechn ienie tej
faktem, że w jednym pokole niu tylko 050by oraz jej poważny przebi eg kliniczny skłoni
ły badac zy
n ten jedna k
są nosicielami, będą miały dzieci)
. Kojarz enie się na- z nią genu. określono je odwrotną genetyką. Termi
dkowe pod do intensywnych poszukiwań związanego chocia ż dość barwn y - jest niewła ściwy. Podejście
tomias t może nie być całkiem przypa Obecn ie zapoz namy się ze sposo bem prowa
dzenia -
jest bardzi ej
względem genoty pu. Niektó rzy nosici
ele mukowiscy- to bowiem pod względem genetycznym
dlatego, że tych badań . rednie niż do genu poprze z jego pro-
dozy mogą się ze sobą zetknąć, na przykład bezpoś droga
nie zdecydo-
oboje mają chore rodzeństwo, a następ
dukt.
rozpo -
wać się na posiad anie wspól nego
potom stwa lub z nie- Klonowanie pozycyjne w mukowiscydozie
no w wyniku
częto od zmapo wania genu, co uzyska
3_3 Map owan ie genu worunkujqcego
jalnym
go zrezygnować , wiedząc o swoim potenc metodę
obciążeniu genetycznym. Większ
ość nosicieli muko- analizy sprzężeń genetycznych. Zastos owano
mukowiscydozę cyjnych
wiscydozy nie zdaje sobie jednak sprawy
ze swojego polimorfizmu długości fragm entów restryk
Podejście to
. (RFLP ), którą opisaliśmy w rozdziale 2.
nosici elstwa . Betsy ma Obecnie J lata I czuje się dobrze kandy-
Dwa pozostałe założenia z pewnością
nie są
Rośnie I rozwija się prawidłowo.
Pomimo leczen ia bylo utrudn ione, ponieważ nie znano "genu
ania potom stwa dującego" do zbada nia sprzężenia,
przeciwnie niż
w pełni spełni one. Możliw ości posiad antybi otykam i przeszła wiele infekc ji dróg
w przypadku wrodzonej łamliwości kości,
e obniż­ już, jak sobie gdzie wia-
przez osoby z mukowiscydozą są zdecydowani oddec howyc h. ale jej rodzice wiedz q e kolage n.
one. Męże'LYŻni z mukowiscydozą są
zazwyczaj z tym radzić. Betsy była raz w szpitalu w celu domo było, że analizowany gen koduj
musia no po-
bezpłodni z powod u niedor ozwoj
u nasien iowod ów; dożylnego leczen ia zakate nla
bakter iami W przypadku mukooiscydozy marke rów gicznyc h z dwoma
oleni
Kobiety mogą być płodne, ale ich zdolności
rozrodcze Pseud omono s. Chociaż Bili I Jane sq zadow szukiwać w całym genomie. ll'fCINA 3-3 Paa chromo somów homolo
anele (A i o oraz 81 b).
z postępów leczenia Betsy. zdecy dowan ie
nie ntji loci; w obu lych loci wys1ępujq cJwa
są poważnie ograni czone z powod
u choro by. Dlateg o a. Pragną Celem poszukiwań było znalez ienie sekwe Ponieważ allele A I B sq na lym samym
chromo somie. mówi
chciel iby mieć drugie go chore go dzieck łącznie z ge-
też wiele osób, które są homoz ygotam
i pod względem DNĄ która w rodzin ie jest dziedziczona się. że sq one w fazie przyciągania.
Tak SCl'TIO można okreSl'ić
ujących
genu warunkującego mukowiscydozę, nie
ma potoms- jedna k mieć więcej dzieci. nem mukowiscydozy. Para alleli dwóch sąsiad allele alb. Oollei ochAi boraz ol Bmówi olę.żes
q one
chrom oso-
twa. Fakt ten powinien powodować obniża
nie się ze sobą genów zlokalizowanych na jednym w fazie odpych ania.
Ryzyko urodzenia siędziecka z mukowiscydozą ek rozrod -
z pokole nia na pokole nie częstości alleli
odpow ie-
dziecko, mie będzie razem przekazywana do komór
cji. Temp o w przypa dku, gdy paxa ma już jedno chore czych, o ile nie zostaną one rozdzielone
w wyniku re-
dzialnych za mukowiscydozę w popula żadnych
wolne , wynosi 25%. Jeszcze do niedaw na nie było I kombi natji. Chromosomy homologiczne
w czasie me-
zmian częstości tych alleli jest jedna k baxdzo w okresi e plodowym. y sobą pewne od- cinki. Wymiana zachodząca podcz as mejoz
y nie zmie-
możliwości wykrycia tej chorob y wymien iają międz
ponieważ tylko 1 osoba na 2500
jest podda na nega-
tywnej selekcji. Większość alleli powodujący
ch muko- Dopie ro na początku lat osiemdziesiątych
opraco wa-
ości en-
I jozy tworzą pary i
nia kolejności genów , powod uje jednak
przetasowa-
ególnych
cznych nosicieli, no metodę polegającą na pomia rze aktywn nie określonego zestawu alleli na poszcz
wiscydozę występuje u heterozygoty mikro kosm-
zymów produkowanych przez komór ki chrom osoma ch (ryc. 3-2).
którzy nie podlegają selekcji. iowym.
Częstość rekom binacj i między paxą
genów zależy
ków jelitowych i obecnych w płynie owodn
od odległości, która je dzieli. Im geny są
lkich ilo- zlokalizowa-
U zdrow ego płodu enzymy te są w niewie
ściach uwalniane z jelit do płynu
owodniowego. Nie- ne dalej od siebie, tym crossing-over zacho
dzi cze-
blisko sicbi~,
które plody z mukowiscydozą wydzielają ściej . Gdy dwa geny występują bardzo
mniej tych
alnego . określ ona
enzymów, co jest podstawą badan ia prenat rekom binacj a między nimi jest rzadka.Jeśli
błędnie dodat nie o osobn ika na

I
Test tego typu często jedna k daje paxa alleli zlokal izowa na jest u danee
że jest ona
tym samym chromosomie, to mówi ~ię,
m lepszego
i błędnie ujemn e wyniki. Z opraco wanie
rozpoczęcie
testu prenat alnego musia no poczekać oa w fazie przyciągania (ang. coupling). Na
rycinie 3-3,
allele są zlo-
badań na poziom ie genów. allele A i B są w fazie przyciągania _ Gdy
iscydo- ch homo-
Odszu kanie genu waxunkującego mukow kaliw wane na dwóch różnych chrom osoma
ięwzięciem. Od- llYCINA 3-2 Crossing-<iver nięd1:y parą
homolo gicznyc h odpyc hania
zę było niezm iernie trudny m przeds logicznych mówi się, że są one w fazie
na lokalilo cja genów
mienn ie niż w przypadku albinizmu czy
wrodz onej chromo oomów podcza s mejozy. Względ oraz a iB na
egó'1yc h alei no obu (ang. repulsion), na przykład allele A i b
iano o "1aściwościach A. Bi C nie zmienia się, zestawy paszcz
one, to aJ.
łamliwości kości, nic nie wiedz
Chromo somoc h ulegojq jednok zrrianie
. Pacząlkowo ale!e A. l)'Cinie 3-3. Gdy geny są bardzo silnie sprzęż
końcu oka- tendencję
produ ktu tego genu. Podejściem. które w BI C występowały na jednym. natomi
asf alele a . bi c no lele występujące w fazie przyciągania mają
pozycyjne. Meto- ctosstlg-<>ver na każdej
do pozostawania w takim układzie w kolejn
zało się owocne, bylo klono wanie d rugim chrcmasomie. Po wystqp ienlu ych poko-
na chrom o- chromo somów z crossing-
da ta polega na ustale niu lokalizacji genu z dwóch chroma tyd rekomb i1ujqcy ch leniach. Nowe kombinacje tworw ne poprze
się odpow iednio: allele A i B razem
z c craz 01lele
u. Następnie znajdują 3-4).
somie i sklonowaniu DNA z tego region oi brazem z C. -over będą powstawać baxdzo rzadko (ryc.
fikuje się
w obrębie klonowanego fragm entu identy
·· ' ·'·>
90 3. Genom człowieka
2
Ala 010
bb
Bb
Ili 3 4
AlBba ala 010 AlBba
bb bb
RYCINA 3-4 Całkowite spaężenie mięctzy porq genów
zajmulqcych odrębne loci. mlędZy którymi nie mchodZi
rekamblnaejo. Mężczyzna 11-1 jesl hetemzygotq pod
wzg O) dem genów z dwóch loci. jegC partneń<a jest podwójną
homozygotą. Kożde dziecko w ni pokoleniu otrzymało allele o
i bod motl<i. oraz AB obo ab od ojca. Żadne z dzieCi nie
odziedziczyło zrekorrtJinowanego zestawu alei Ab lub oB
od ojca.
Przeciwna sytuacja zachodzi w przypadku genów,
które są zlokalizowane na różnych chromosomach.
Wówczas allele rozdzielają się do gamet losowo. Dla
niesprzężonej pary genów zajmujących odrębne loci
prawdopodobieństwo, że rodzicielska kombinacja al-
leli znajdzie się u potomstwa, wynosi 50% i takie samo
jest prawdopodobieństwo, że kombinacja ta u potom-
stwa nie "ystąpi. Pięćdziesięcioprocentowy udział ge-
notypów zrekombinowanyc h i niezrekombinowa nych
jest wynikiem losowej segregacji (ryc. 3-5).
Przypuśćmy, że dwa geny znajdują się w takiej od-
ległości od siebie, że rekombinacja między nimi za-
chodzi z częstością 10%. Średnio 10% komórek roz-
rodczych bł;dzie zrekombinowanyc h i 90% niezre-
kombinowanych. Wynik taki otrzymalibyśmy wów-
czas, gdybyśmy zbadali bardzo dużą liczbę potom-
stwa. Idealne pod tym względem doświadczenie pole-
ga na skrzyżowaniu osobnika bł;dącego podwójną he-
terozygotą z homozygotycznym partnerem i zbadaniu
maksymalnie dużej liczby potomstwa. Takie doświad­
czenia często wykonuje się na muszkach owocowych
A!A
ala
2
Ala alo
Bb bb
Ili 3 4
Ala ala a\a
Bb bb Bb
typy rodllcielskie rekombinanty
l!YCINA 3.5 Losowa segregacja aUeli zajml.jqcych dwa
n;espaężone locl. Mężczyzna 11-1 jest podwójną he!erozygotq
I wytwarza cztery typy plemników: AB. Ab. aB i ab. Każda
z tych czterech kombinac; występuje u któregoś z dzieci.
w ren.Ilocie roczba c!Zieci o genotypie rodZicielsklm
(niezrekombinoW<lnVfl1) ·, zrekorTibinowanym jesl równo.
i myszach, w mapowaniu genomu człowieka nie mają
one jednak żadnego zastosowania. ..
Aby obejść tę trudność, opracowano metody staty-
styczne, które pozwalają uzyskać informacje o sprzęże­
niach z badań obejmujących stosunkowo niewielkie ro-
dziny. Metody te umożliwiają obliczenie względnego
I
!
i
prawdopodobieństwa (stosunku prawdopodobieństw,
I
ang. odJs ratio), że określony zestaw danych rodowo-
dowych wystąpi w pizypadk-u, gdy dana para genów
jest sprzężona, a nie segreguje losowo. Dla rodziny
I
z czwórką dzieci prawdopodobieństwo wystąpienia
każdej z kombinacji genotypów zrekombinowanyc h
i niezrekombinowa nych, przy zależeniu. że geny nie
! wanie sprzężenia z częstością rekombinacji równą
są sprzężone (czyli zachodzi losowa segregacja) wyno-
l 10%, czy losowa segregacja alleli? Możemy porównać
si (112)(112)(112)(112) = 1/16. (Zauważmy, że pomija
się kolejność narodzin, ponieważ czynnik ten bł;dzie
zarówno licznikiem, jak i mianownikiem stosunku
prawdopodobieństw) . Prawdopodobieństwo pojawie-
nia się którejś z kombinacji genotypów zrekombino-
wanych. i niezrekombinowa nych w przypadku sprzę­
żonej pary genów zależy od tego, w jakiej odleglości
3.3 Mq:>OWanie genu warunkującego mukowiscydozę 91
2 stosunek
AIA ala prawdopodobieństw: Cl - 9)"9'
B B bb
(1/2)n"
2
n= liczba niezrekombincwany ch potomków
r= liczba zrekombinowanych potomków
n + r = całkowita liczbo pałoms!Wa
Ili
Ola
02
Ala
03
alo
04
Aja
bb Bb bb bb
niezrekombinowany zrekombinowany
o -ar = co.9J<0.9X0.9J 9= 0,1
geno-
RYCINA 3-łl Obliczanie slosunk~ pmwdopodobleńslw . Wśród czworga rodzeństwa, troje dzieci ma niezrekornbnawany
się
typ. a Jedno- genotyp zrekombnowony. Licznik stosunku prawdopcdobieńslw Jasi prawdopodobieństwem poja.._;enio
~ei liczby zrekombnowanego I niezrekombinowane go pot~twa przy wcrtości częstości rekamb"1ocjl
równej 0. Mlanowni<
Je prawOJpodobieńslwem wyslępowonio seg1egocjl tosowei (rownomocznej z 0 =0.5). StOSLnek prawdopodobleń<fw
rodowodowych tej rodziny oznacza względne prawdopodobieńs1w o występowania
obliczony no. podsla'Me danych
Uczono dla różnych
. :~=in:.CJt o ustalonej wartości 9 w porównaniu do segregacji losowej. Stosunek prawdopodobieństw" ob
od siebie występują. Gdy częstość rekombinacji mie- częstości rekombinacji dwóch genów. Częstość re-
dzy grupą genów wynosi na przykład 10%, to prawd~­ kombinacji zazwyczaj oznacza się jako zmienną 9,
podobie~stwo pojawienia się osobnika o genotypie
zrekombmowanym wynosi O, 1, a osobnika o genoty-
pi~ ~ezrekombinowanym 0,9. W rodzinie z czwórką
dzieci (ryc. 3-6), prawdopodobieństwo pojawienia się
frakcję rekombinacji. Jeśli e = O, to prawdopodo-
bieństwo sprzężenia wyniesie O, o ile w ogóle pojawi
się jakiś genotyp zrekombinowany, ponieważ przy tej
wartości nie jest możliwe wystąpienie rekombinacji.
J eśli 9 = 0,5, to stosunek prawdopodobieństw wynosi
rekombinanta i trzech niezrekombinowa nych potom-
ków, przy częstości rekombinacji równej 10%, wynosi 1, ponieważ częstość rekombinacji równa 50% jest
(0,1)(0,9)(0,9)(0,9 ) = 0,073. równoznaczna z brakiem sprzężenia. Pomiedzv e = O
ie = 0,5 prawdopodobieństwo występowania sprzęże­
Czy w tej rodzjnie z potomstwem o jednej zre-
kombinowanej i trzech niezrekombinowa nych kombi- nia zależy od wielkości rodziny i liczby osób o zrekom-
nacjach aUeli bardziej prawdopodobne jest występo­ binowanym i niezrekombinowa nym genotypie. Aby
scharakteryzować rodzinę, w której kilka osób ma ge-
notyp zrekombinowany, przy czym liczba ta jest
względne prawdopodobieństwo tych dwóch sytuacji mniejsza niż oczekiwana przy segregacji losowej, le-
piej bł;dzie przyjąć pośrednie wartości e. Zakładając
poprzez obliczenie stosunku prawdopodobieństw.
zbyt niską wartość e. przyjmujemy, że rekombinacja
I W ~ro przypadku stosunek prawdopodobieństw wy-
meste 0,073/0,0625 = 1, 168, sprzężenie jest więc nieco
preferowane względem losowej segregacjL Takie sa-
zachodzi rzadziej niż w rzeczywistości lub w ogóle nie
występuje. Gdy jest za wysokie, przyjmujemy, że re-
II me obliczenia można wykonać dla innych wartości kombinacja zachodzi częściej niż w rzeczywistości.
j
 y--
:1'
3.3 Mapowan ie genu warunk4q cega mukowiscydozę 93
92 3. Genom człowieka

że dodawani e logarytmó w jest odpowied nikiem mno-

I w dwóch loci nie są sprzężone, czyli prawdopodobień­ sklonowan ego DNA wyodrębnionego z biblioteki ge-
Przedstaw ione podejście może pomóc uzyskać stwo ich lowwej segregacji jest 100 razy większe niż nomowej . Zazwyczaj funkcja takich „anonimo wych"
żenia liczb, które im odpowiadają. Dlatego też można
dane z badania małych rodzin, niewiele jednak można prawdopodobieństwo sprzężenia (stosunek prawdopo
- markerów jest nieznana. Najprawd opodobnie j wywo-
obliczyć stosunek prawdopodobieństw dla każdego dzą się one z DNA znajdującego się pomiędzy genami
się z nich dowiedzieć. W rodzinie z czworgiem dzieci dobieństw 100: 1). Wartość e, przy której uzyskuje się
potomka, ułamek zamienić na logarytm, a następnie lub pochodzą z intronów, a nie z samych genów. Ich
prawdopo dobne jest wystąpienie takiej segregacji al- najwyższą wartość współczynnika WD określana jest
logarytmy stosunku prawdopodobieństw uzyskane dla lokalizację chromosomową można ustalić za pomocą
lel~ która prowadzi do otrzymani a niezrekom binowa- frakcjąrekombina cji (0) wykazującą maksyma lne
każdej rodziny dodać, aby otrzymać końcowy loga- hybrydyzacji in situ lub badań genetyczn ych komórek
nego potomstw a, nawet jeśli geny nie są sprzężone. oszacowa ne prawdopodobieństwo rekombin acji
rytm stosunku prawdopodobieństw dla całego zbioru
W ten sposób nie zastąpi się statystycznej siły wielkich (ang. marimum likelihood w1lue ofe) (ryc. 3-7).
somatyczn ych (rozdział 2).
danych. Logarytm dziesiętny stosunku prawdopo do- Opisane dotychcza s analizy sprzężeń polegały na
liczb. Jak mnżna to osiągnąć? Badając sprzężenia przez sumowani e danych po-
bieństw określa się skrótem LOD (ang. /ogarithm of śledzeniu lmdominująccgo markera .w wybranej ro-
Jednym z podejść jest połączenie danych z wielu chodzących od wielu rodzin, należy uwzględnić jeden
rozpatrzen ia liczniejsze go potom- the odds). dzinie. Badania zaburzeń recesywnych, takich jak mu-
rodzin - w celu
Współczynnik LOD (ang. LOD score) oblicza się szczególny przypadek - ewentualn e występowanie
stwa tak, jakby było ono jednym wielkim rodzeńst­ kowiscydoza, opierają się na podobnyc h zasadach,
dla każdej rodziny przy różnych wartościach e. Na- heterogenności. Jeżeli różne geny o różnej lokalizacji
wem. Aby rozwildać problem występowa nia lub braku w tym przypadku jednak uwzględnić trzeba dodat-
stępnie sumuje się współczynniki LOD uzyskane dla są odpowied zialne za wystąpienie choroby w różnych
sprzężenia w przypadku rodziny, każde dziecko uważa kową kwestię - brak informacj i o fazie przyciągania
każdej wartości e. Jak wysoki musi być współczynnik rodzinach , to nie znajdzie się żadnego markera sprzę­
się za statystyczn ie niezależną jednostkę i całkowite
żonego z chorobą. Dane wskazujące na sprzężenie
(ryc. 3-8). Aby sobie z tym poradzić, obliczeń sprzężeń
występow ania wśród rodzeń­ LOD, aby określić, czy dana para genów jest sprzę­ dokonuje się dwukrotn ie, raz zakladając fazę przy-
prawdopodobieństwo w jednej rodzinie będą się wzajemni e znosić z danymi
i niezrekom bino- żona, czy !segreguje losowo? Sprzężenie zazwyczaj uz- ciągania i ponownie , prZ)jmując fazę przeciwną. War-
stwa genotypów zrekombin owanych wskazującymi na jego brak w przypadku innej. W re-
lnych prawdopo do- naje się za udowodni one, gdy współczynnik LOD jest tość współczynnika LOD oblicza się następnie jako
wanych jest pochodną indywidua zultacie zsumowan ie tych wyników wskaże na segre-
niu wartości równy lub większy od 3, co oznacza, że prawdopo do-
bieństw każdego potomka. Po przemnoże gację losową. Sytuacja taka mogłaby zaistnieć w przy-
średnią uzyskanyc h wyników.
bieństwo sprzężenia jest 1000 razy większe niż praw- Pierwsze wyraźne sprzężenie z mukowiscydozą
prawdopodobieństwa uzyskanyc h dla każdego po-
padku wrodzone j łamliwości kości, gdyby markerów
dopodobie ństwo jego braku (~tosunek prawdopo do-
tomka otrzymuje się wartość całkowitego prawdopo - stwierdzo no w przypadku genu kodującego polimor-
bieństw 1000: 1). Współczynnik WD mniejszy bądź sprzężonych z chorobą typu I i II poszukiwa no loso-
dobieństwa Stosowani e tego sposobu staje się niepo- wo. W niektórych rodzinach występują mutacje
równy - 2 uważa się za dowód, że geny występujące
ręczne, gdy bada się wiele osób, ale warto pamiętać, w COLIAI, a w niektórych w COLJA2, jeśli więc
wzięłoby się pod uwagę wszystkie rodziny, nie zna-
współczynnik lazłoby się żadnego markera sprzężonego z chorobą.
LOO
4 Aby uniknąć pułapki heterogenności, bezpieczn iej aa
Aa
jest analizować zawsze dane o sprzężeniu uzyskane
. ~
z pojedynczych dużych rodzin.
2
Poszukiwa nie •']lrzężenia wymaga poznania dużej
liczby polimorfic znych genów, których loci są znacz-
nie rozprzest rzenionew genomie. Przed odkryciem
wariantów sekwencji nulcleotydów DNA, do mapowa-
nia dostępne były tylko warianty biatek, takich jak an-
tygeny grup krwi. Markery RFLP zasadniczo rozsze-
częstość rekombinacji rzyly możliwości mapowani a genów, znacznie zwięk­

i'. T.·'·'· """

2 4
'.3
(!hela)

"°"""' """""' ?""""""'

~omcłnc-~
' j ..
o
-
niol.--ło~~'

'' 2 ,:
4
o

120
.>„
0.1
HU88 0.010
l,02
02

0.816
0.3 0.4
0;070 0.619
0 .584 0.317 -!
I
i
i
szając prawdopodobieństwo zlokalizow ania poszuki-
wanego genu. Obecnie dysponuje my lepszymi marke-
rami sprzężeń, ale jak wkrótce się przekonam y, przy
mapowani u genu warunkującego mukoY<iscydozę zo-
stały wykorzyst ane markery RFLP.
Aa Aa

recesywną (zaciemnion e symbole wskazują

aa
RYONll 3-8 Obliczenie sprzężenia mcrke'a o dwóch allelach
(A i a) z genem waunkujqc ym chorobę autasomah q
potomstwo
do11<nięte chorobą. każdy z roclZiców jest jej nosicielem).
mOJkero.
„. ą,:· ?.. . >L .: ! .„ 4 ó)i/;
1.02
.OAJ8.
0,816
óJó:I iJ2l9
0,584 0,317 ;I Nawet znając dużą liczbę markerów rozmiesz-
czonych blisko siebie, znalezieni e sprzężenia z intere-
W tej r0d2inle ojciec jest heterozygot ą pod względem

Przek~ dłel A każdemu z chorych dzlecł I die! a

zdrowemu
4 I 4 o 4 120 dZlecku. Nie wiemy jednak. C"f u ojco A był w fazie
o,584 . o,3p
,.,,.5-, kA . ·. ·, , q,.„ ·· ·.· r
·,
A: .,·.120.· · 1.w• 0'816

3.194 2,876 2.184 1,780

I sującym nas genem może być trudne, jeżeli badana ro-
dzina jest niewielka. W przypadku mukowiscydozy
Suma konieczne były żmudne poszukiwa nia sprzężenia po-
przez badanie jednego markera po drugim, ponieważ
nie znano genu kandydującego. Wiele polimorficz-
nych markerów badanych pod kątem występowania
sprzężenia nie było gen~ a jedynie fragmenta mi
przyciqganl a z genem warunkującym chorobę. Ztego
WZ\Jędu obiC2alle sprzężenia wykonywan e jest clwukrotnle
- raz~- że A jest w fazie pizyciqgaroa z genem
wauniruJqc ym chorobę , a i.act'le z dzieci nie jest
rekorrbincritem, I po raz drugi zoklodając . że a jest w fazie
Pf?YClqgcnia z genem warunkującym chorobę. o wszystkie
dzieci są rekombi'lcn lorri. Końcowa \N01ość współczynnika
LOD obl=na jest )oko !redria tych dwóch wyników.

k:_ _ __ _ _
 ,..--
ą
.: 95
3.4 Diagnostyka mukowiscydozy wykorzystująca anaizę sprzężeń
94 3. Genom człowieka

Wartości współczynnika LOD (LOD score) obliczone dla frakcji rekombinacji (e):
MAPA

- ••••• ~
genA
D.01 (),G5 o.ro 0.15 Q2!} 0.3Q 0.35

. -6.02 0.98 2.84

I gen WOTL<1kujqcy
lir'ne G.14 0,69 0.79 0.75 :J.66 0.53 0.'.39 025 0.'2
2 chorobę
rodZ!ny
1,38 0,67 Aa aa
Si.;rno -5 88 1,67 3,63 3.95 3.62 2.97 2,18

Maksymalne oszacowane prawdopodobleńtlwo 0 • o, 14 przy maksymanej wartości LOO równej „13

Uzyskano done
RYCINA 3-9 Dane przedslowlqqce spn:ęźenie anonimowego markera DNA DOCRl-917 I rnukowlscydozy.
o sprzężenu od 36 rodzin z Kanady oraz 3 innych radZin I przedstawiono je odd2ielnie. Zsumowano
w.półczynnika LOD uzyskane z dWóch zestawów danych. Wartości współczynnika LOD
poszczególne wcrloścl
przekroezyły 3 dla frokcji rekornbinacj I
0, 10-0.20. Nojwytszq wcrlość 4.13 uzyskano dla 0 równego 0.14. co oznacza. że tako jest wartość maksymalnego
prawdopodobieństwa e. (Za: TSl.i L.-C„ Buchwald M„ Barker. et al. Cystic fibrosis
polymorphic DNA marker. Science 1985:230:1054-1057).
locus defned by a genelically inl<ed
Ili liAa
1
aa aa oo
4
Aa
5

0758 I
met CFTR
I AM a

0.4 0.J cM
gen warunkujący
chorobę
{'i- gen typu dzikiego

rekambhocja
Gen mukowiscydozy CCFTR)
RYCINA 3-10 Mapo genelyczna regionu chromosomu 7 otoczqqcego gen mukowiscydozy. dominującym. Ojciec 11-1 jest
znqdu)e się pomiędzy dwoma rnol1<erorri - met. który jest genem zaongazowonym w powstawanie
niektórych rodzajów RYCINA 3-11 Diagnostyka na pach1awle sprzężenkl w rodzin"' z mbuizeniem autosomalnym
razie przyclqgonkl z genem
nowotworów. oraz D7S8. onorimowym markerem DNA. (Oznaczenie D7S8 wskazuje: marker
DNA (DJ no chromooomie 7 C7J. helerozygotq ~he sprzężonego mal1<ero o allelach A i a U mężczyzny tego A musi być w
pojedyncza kopia (SJ. mal1<er numer 8 (8)). Odległości genelyczne poniżej linn sq
maksymalne oszacowane prawdopodobieństwa e. Wa rtości te wyznoczojq również kolejność
podane w cenlymorgonoch

joint report from a

I są to
genów. (Za: Beoudet A.
colaborative
I! warunkującym chorobę. pan„waż odziedziczyl on zarówno allel A. jak i gen warunkUjqcy

choroby. Notomiasl dziecko 111-3 jest rekombinantem. jak p rzedstawiono poniżej .

chorobę Od swojej matki 1-2. Dzieci

111-l I IJI-{) adZledziczyty allel A i gen warunkujący chorobę. a dzieci 111-2 i 111-4 odziedziczyły allel
a i allel, który nie warunkuje
i,'
8owcack A., Buchwald M.. et al. linkage of cysliC fibr05is to two tlghlly linked JNA markers: l
siudy. Am. J. Hurn. Genet. 1986;39:681-693).

ficzny enzym paraoksonazę (ryc. 3-9). Wkrótce potem
odkryto kilka dodatkowych markerów DNA sprzę­
żonych z mukowiscydozą i geny te zlokalizowano na
clrromosomie 7. Zaobserwowano, że zachodzi rekom-
binacja między każdym z tych genów a mukowiscy-
dozą, co wskazywało, że żaden z nich nie jest genem
warunkującym tę chorobę. Stwierdrono, że najbliższy
marker re.kombinuje z genem odpowiedzialnym za
mukowiscydozę z częstością niższą niż 1%. J ednopro-
centowa częstość rekombinacji określana jesi jako
1 centymorgan (1 cM) odJeglości genetycznej. Nazwa
ta pochodzi od nazwiska genetyka Thomasa Hunta
Morgana, któcy prowadził pierwsze prace nad mapo-
waniem genów - obiektem jego badań była muszka
owocowa. Wybrane markery znajdowały się zatem
bliżej niż 1 cM od genu mukowiscydozy (ryc. 3-1 O).
Jak zobaczymy, mapa ta stala się ważnym narzędziem
diagnostycznym, ale musiało upłynąć trochę czasu. za-
nim możliwe było odkrycie samego genu warunku-
jącego mukowiscydozę.
3.4 Diagnostyka mukowiscy dozy
wykorzystująca analizę sprzężeń
1988
BiUa i Jane bardzo ucieszyła wiadomość
o zlokalizowaniu genu warunkujqcego
mukowiscydozę. co umożliwi/o opracowanie badań
prenatalnych wykorzystujqcych analizę sp1Zężeń.
Pobrano krew od rodziców I od Befsy. by ustalić,
czy w przypadku tej rodziny moż!iwe będzie
zastosowanie analizy sp1Zężeń genetycznych
do przyszłych badań prenatalnych.
Oprncowanie właściwego molekularnego testu
diagnostycznego wymaga sklonowania genu warun-
kującego zaburzenie i znalezienia patogennych muta-
cji, które są łatwe do oznaczenia. Wiedza na tema t lo-
kalizacji genu nie pozwala na tak bezpośrednie bada-
nja, ale umożliwia wykonarue badań wykorzystu-
jących analizę sprzężeń. Dokladnie tak.jak można za-
stosować analizę sprzężeń do znalezienia genów mar-
kerowych, które w rodzinie segregują razem z genem
warunkuj ącym chorobę, można ją wykorzystać do
prześledzenia przekazywania genu warunkującego
chorobę w rodzinie w odniesieniu do znanych sprzę­
żonych markerów.
Podstawową strategię przedstawiono oa rycinie
3-J 1. Osoba (II-1) jest dotknięta chorobą autosomal-
ną dominującą. dla której oie ma diagnostycznego
testu laboratoryjnego. Mężczyzna ten jest heterozy-
gotą pod względem genu markerowega silnie sprzę­
żonego z genem warunkującym chorobę i mającego
dwa allele A i a. Jego partnerka jest homozygotą aa.
Wiadomo, że w tej rodzinieA musi być w fazie przy-
ciągania· z genem warunkującym chorobę, ponieważ
II-1 odziedziczy! zarówno chorobę, jak. i allel A od
swojej matki 1-2. W rodzinie jest pięcioro dzieci.
Ill-1 i lll-5 odziedziczyły allel A od ojca i, oczywiście,
a od matki. Ponieważ otrzymały one allel maxkerowy
w fazie przyciągania z chorobą, można przewid].wać,
że choroba u nich wystąpi. Rzeczywiście dzieci te są
chore. III-2 i III-4 otrLymały a od obojga rodziców,
prawdopodobnie więc będą zdrowe i rzeczywiście tak
jest. Przypadek dziecka IJI-3 przedstawia się jednak
niejasno. Dziewczynka ta otrzymała allel a od swoje-
go ojca. dlatego można by się spodziewać, że będzie
zdrowa, tymczasem choroba u niej wystąpila. Jlustru-
je ta ważną słabość diagnostyki wykorzystującej
sprzężenia, wynikającą z zachodzenia rekombinacji
genetycznej.
Widzieliśmy już, jak rekombinacja genetyczna
może zmienić powiązanie między wybranymi allelami
na chromosomie, nie zmieniając kolejności loci geno-
wych. Rekombinacja między genem markerowym age-
nem warunkującym chorobę maże prowadzić do błędu
diagnosty=ieg o w rodzinn)1Il badaniu sprzężeń. Jest
jednak kilka sposobów, aby zapobiec takim błędom.
Po pierwsze, prawdopodobieństwo rekombinacji
ntiędzy markerem a genem warunkującym chorobę
 .„
--r---~--
·~

I
"ł
1
-..··.. ."·"'··
· ·.~
!
I
3.4 Diagnostyka mukowiscydozy wykofZYSfują
ca analizę sprzężeń 97

96 3. Genom człowieka
I Jeglościach od genu warunkującego
chorobę. Zasto - nym fenotypie. Jeżeli w rodzin ie poszu
kuje się nie-
eń nie będą re-
sowan ie marke rów flankujących zwrac a
przyna jmniej wfaściwego genu, wyniki analizy sprzęż
MAPA prezentować dziedz iczeni a rzeczy
wistego genu wa-
uwagę na wystąpienie rekom binacj i.
ad wrodz onej
Analiz a danyc h o sprzężeniu genetycznym
dla ce- runlmjącego chorobę. Rozważmy przykł
h rodzin ach
<- genA lów diagno styczn ych ma także inne ograni czenia . Po łamliwości kości: za chorobę tę w różnyc
lub COLI A2.
pierwsze, w przeciwieństwie do więksw.5ci ':"1powiedziah1e są mutac je w COLJ AJ
testów dia-
będzie po-
gen warunkujący gnostycznych, podejście to wymaga nie
tylko badan ia Siedze nie polim orlizm u w COLJ AJ nie
y. Obecn i ie dotyczy
danej osoby, ale również członków jej rodzin mocne , jeśli mutac ja w danej rodzin
1--
chorobę
muszą być COLJA2. Badan ia rodzin ne dla celów diagno
stycz'
i gotow i do wzięcia udzial u w badan iach
niezależnie
krewn i z co najmn iej dwóch pokoleń. Często nych rzadko są wystarczająco duże, aby
~ genB zdarza
pującym w ok-
się, że niektó rzy z nich już nie żyją
lub trudne jest potwierdzić sprzężenie z genem wystę
enia się na ba- mo o istnien iu
nakłonienie niektó rych osób do zgłosz reślonym locus. Dlateg o też, jeśli wiado
eń należy
heterogenności genetycznej, badan ia sprzęż
więzi rodzin -
dania krwi - czy to z powod u słabych
e test. Bada-
nych, czy też z obawy przed tym, co wykaż stosować bardzo ostrożnie_
wysoką czę­ eń jest
nia sprzężeń ujawniły na pr.cyklad dość Pomim o tych ograniczeń analiz a sprzęż
Ili li l
oo oo oo
4
Aa
5 stość wykluczeń ojcost wa - oznac za
ojciec dziecka nie jest jego ojcem biol~g
to że formalnv
icznym (oo
nie mógł
wwiel u sytuac jach bardz o dobrą metodą
ną.
diagnostycz-
Znajd uje zastos owani e w badan iach prenat
alnych ,
Aa ć za pomocą
Bb bb Bb bb Bb stwier dza się, kiedy dzieck o ma allel, który ponieważ DNA płodu można uzyska
być odzied ziczon y od ojca). Często forma
lny ojciec lub amnio centez y. Anali za sprzężeń
biopsji kosmówki
a jest inny;

gen warunkujący
Atto gen typu dzikieg o
nie wie o tym, że biologiczny ojciec dzieck
co dla poradn ictwa genety czneg o stwarz
zręczną sytuację.
a trudną i nie-

Po drugie, badan ia sprzężeń nie u wszyst

kich ro-
zapew nia również diagnostykę przedobjaw
chorób nie ujawnia się we wczesnym okresi
tomias t analiz a sprzężeń może wskazać
ową. Wiele
e życia, na-
w dowolnym
bnie jest ob-
chorobę
ów, które mome ncie, kto w rodzin ie prawd opodo
B b dzin dają jednoz naczn y wynik. To z rodzic ciążony chorobą. Pozwa la to na zident
yfikow anie
być hetero - kontrolą me-
W przedslowlcme] roctznie rekomb inacja jest nosicielem zmuto waneg o genu, musi osób, które powin ny pozostawać pod
flonl<ujqcych do wyloywonla rekombinacji. ra (lub mar-
RYCINA. J-12 Zastosowanie marker ów alei aw Jazie przyciąganie z allelem B.
a u ojca zygotą pod względem sprzężonego marke dyczną i zostać objęte leczen iem, gdy
wystąpią u nieb
z faklu. że octziedzK:zyla ono od ojca od wystę­
rrusiCJla wystąpić u osoby 111-3. co wynika ke rów) i jego alicie muszą być odmie nne określone objawy. Znajomość wynik
ów analiz y sprzę­
fazo puyciq gonio obejmu je Clilele A i B. spełnić, jeśli
pujących u partne ra. Warun ki te łatwiej zeń umożliwia również udziel enie porad
y genetycz-
znanych jest wiele marke rów sprzężonych
z intere - jedna k niekie -
może być inform acji jest
1Ycinie 3-12. Rekom binacj a genety czna po obu strona ch nej. Zgrom adzen ie tych
powinno być znane z badań, które doprow
adzily do sującym nas genem i występują one Często
~ówczas łatwo wykryta., ponieważ ułożenie
marke rów e z otwarc iem puszki Pando ry.
nowan ie dy równo znaczn
· ustalenia występowania sprzężenia. Prawd
opodobień­
u danej osoby zmien ia się w wyniku re- tego genu. Korzy stne jest również dyspo bowiem osoba , która dowia duje się o swoim
genety cz-
flankujących
i+ysoce polimorficznymi marke rami, a więc
dokład­ sytuacja,
stwo rekom binacji pozwa la na oszaco wanie kombi nacji. W tym przypa dku osoba IU-3
odzied zi- nym obciążeniu na cale lata lub nawet dziesi
ęciolecia
sprzę-;eń. Rozważmy zygotycz-
ności przepr owadz onej analizy uosob yll-1 alleleA iB gdy w danym locus jest wiele alleli, a hetero przed wystąpieniem pierwszych objaw
ów chorob y,
czyłaa iB od ojca. Wiedząc, że adami wysoce
przykład przeds tawion y na rycinie
3-11. Jeśli częstość wywnioskować, że ność w populacji jest częsta . Z przykł mów tak
były w fazie przyciągania , można ać się w dal- staje w obliczu niezm iernie trudny ch proble
rekom binacj i międz y marke rem a genem warun ku-
ić crossi ng-ove r. polimorficznych genów będziemy spotyk natury psychologicznej. jak i społecznej.
gdzieś pomiędzy A i B musiał wystąp
jącym cboro bę wynos i e, to dokład ność wyników ba-
e równej odległości od szycb częściach tego rozdziału. badaii
Jeśli A i B są położone w prawi Dodat nie i ujemn e strony stosow ania
Trzeci e - i najważniejsze - ograni czenie
go pokole nia wynosi doty-
dań diagno styczn ych dla trzecie byśmy zilustr owano na
locus genu warunkującego chorobę, nie mogli waż nie opierających się na sprzężeniach
1 - 0. Gdy marke r jest położony na przyld
ad w od-
bne jest wystąpienie czy kwestii heterogenności genetycznej. Ponie przykładzie chorob y Hunti ngton a. Choro
ba Huoti ng-
ustalić, czy bardzi ej prawd opodo kującego
ległości 3 cM od genu warunkując
ego chorobę, wów- m choro - I. ustalamy bezpośrednio mutac ji genu warun eracyj ną . Osoby
crossi ng-ov er między A i genem powodujący degen
ciężką choro bą mózgu
eń zależą od tona jest
chorobę, badan ia na podsta wie sprzęż
czas ryzyko wystąpienia cborob y u osób
wynosi (1 - 0,03) = 0,97: Podob nie, ryzyko
nia cborob y u osób Ill-2, lll-3 i llI-4
DH i III-5
wystąpie­
byłoby O,Q3
bę, czy między Bi genem powod
ującym chorobę. Dia-

gnoza dla Ill-3 nie mogłaby więc być postaw

iona. Je śli
genu warun -
! założenia, że gen ten jest rzeczywiście
nem markerowym. Jeśli rozpo znanie chorob
sprzężony z ge-
y u pro-
nią dotknięte nie mają żadnych objawów
urodze nia i przez pierwszych kilkadziesią
w mome ncie
t lat życia
jedna k poja-
[I - 0,03] = marke ry nie leżą w równe j odleglości od i diagno - choro ba ta się nie ujawnia. Nieuc hronn ie
(a prawdopodobieństwo, że nie wystąpi odległość od tego banda jest nieprawidłowe, wszystkie wniosk e w postac i nag-
kującego chorobę, ich względną jące się na wiają się zaburz enia ruchow e główni
= 0,97). Oczywiście, kiedy tylko jest to możliw
e, ko-
prawd opo- styczne dla innego członka rodziny opiera iaj. Docho dzi
genu można wykorzystać do OS?.acowania towe. Nawe t jed- łych ruchó w kończyn. zwane plqsaw
rzystne jest używanie do badań diagnostyczn
ych bar- sprzężeniu również nie będą prawid ści pozna w-
dobieństwa, że crossing-overwystą
pil po jednej lub po na, błędne również do postępującej utraty zdolno
dzo silnie sprzężonych marke rów. ej prawd o- nak kiedy diagno za u proba nda jest popraw - najczęściej
w wynikających drugie j stroni e i w związku z tym, rzy bardzi wyniki można otrzymać z powod u hecem
genności ge- czych i rozwo ju zaburzeń psychicznych
Inną strategią unikan ia błędó nie jest ono pełne znie-
marke rów oskrzydla- podob ne jest, że dzieck o jest chore, czy że netycznej. Dzieje się tak wówczas, gdy
jest wiele ge- depresji. Choro ba powod uje stopni owo
z rekom binacj i jest stosow anie
obciążone chorobą. W prakty
ce jednak marke ry naj- ić o da- dołężnienie i otępienie umysłowe. a
w końcu śmierć.
jących (inacz ej flanku jących , czyli znajdującycb się po
równych od- nów o różnej lokalizacji, które mogą stanow
owano na częście j zlokal izowa ne są w mniej więcej
obu strona ch genu). Postępowanie to zilustr
 .1• 1
I
~
I
I
ysrująca anallzę sprzężeń 99 i
3.4 Diagn ostyka mukow iscydo zy wykorz
3. Geno m człowieka
I
98
Chociaż testy takie były pod
względem technicz- I ol---~-o

•
Bil
e w tym przy- Jane
nym gotowe do użycia, ich zastosowani
e natury spo-
!
padku wywołało poważne kontrowersj Aa Ao
do znacznego
lecrne j i etycznej, co doprowadziło Be1'y płód
ania. Nie ma żadnego leku na

I
ogran iczeni a ich stosow
odsete k chorobę Hunti ngton a. Lecze
nie poleg a jedynie na !a- -
żadnego spo-
osób godzeniu objawów. Nie znamy jak dotąd
Przydatność
chorych sobu na zatrzymanie postępu choroby. ·.· I
ograniczona.
diagnostyki przedobjawowej jest więc
Poddająca się takim badan iom
calkiem zdrowa osoba
łości - po kilku lub
może dowiedzieć się, że w przysz
się kompletnie upośle­
wiek
kilkudziesięciu latac h- stanie
dz.o na umysłowo, nie otrzymując przy
takieg o rozwo
tym żadnej na-
ju wydarzeń.
i I AA aa
od wieku w chorobie nie
llYCINA 3-13 Penelr acja zależna

Huntingtona. Odsete k chorych wzrosło ziewiekie

m. Bardzo
ma objaw y
niewielu pacjen tów w pierwszej dekadz życia znie
oo pmkłyc wszvscv.
choroby Hunnngtona. w wieku 70 lot
którzy mają zmutow any gen. oą chorzy
.
ładem
Choro ba Hunti ngton a jest typowym przyk
to poleg a na
penet racji zależnej od wieku. Zjawisko
ienia objawów
tym, że prawd opodo bieńs two wystąp
kujący okre-
u osób, które odziedziczyły gen warun
śloną chorobę wzras ta z wiekie
m (ryc. J.13). Bardz o
niewielu patjen tów wykazuje oznak
i tej choroby
,70 lat wystę·
w okresie dzieciństwa, natomiast w wieku
Pomiędzy tymi dworna
pują one u większości z nich.
iowo wzrasta.
punkt ami liczba osób z objawami stopn
Prawdziwie tragiczne jest to, że więks
zość nosicieli
bę Hunti ngton a, będąc
warun kując ego choro
genu
chora. Przek a·
w wieku rozrodczym, nie wie, że jest
stwu, zanim dowie dzą się, że
zują więc ten gen potom
sarni są dotknięci tą chorobą .
Choro ba Hunti ngton a była jedny m z pierw
szych
podda no diagnostyce
zaburzeń genetycznych, które
ie sprzężenia
na podst awie sprzężeń. Występowan
genetycznego z marke rami na chrom
osom ie 4
stwier dzono w 1981 roku. Wcześniej nie
no żadnymi badan iami prena talnym i
dysponowa-
ani przed obja-
wowy mi. Szybk o ustalo no, że
a
wszys
są
tkie znane przy-
sprzężone z tym sa-
dziei
Osoby z
na powst
choro
rzyma
bą Hunti ngton
dem potrzeby poznania swojego stanu
a różnią się pod wzglę­
. Wiele z nich
I llYC/NA 3- 14 Wyniki badoń preno!
Auloro clogram pue<Jslowia dwo poliTIO
ująceg
alnych Jane.
fflc2ne markety leżące
o mukowiscydozę: Mem
AA -
Aa -
oo -
poten cjalny chory
potenc jalny nosiciel
poten cjalny zdrowy.
po obu slronoch genu warunk
i, że usłyszą, iż nie DNA enzymem Taą bez nosicielstwo
zgłasza się na badan ia w nadzie I J3. l l. W wyniku cięcia genom owego
żyć w niepewności I hybryelyzocJ z MetO otrzymuje się
fragme nty o długości 62 kb y auloso rnonej recesywnej
odziedziczyły choroby. Inni wolą Msp I hybrydyzacji z J3. l l OQ llYCINA 3- t 5 Diagnostyka chorob
najgorszego. Nawet te i 4.8 kb. Efektem Cięcia DNA pizez
na JJ0(1'tawie sprzężeń. Rodzice sq
hetero zygota mi zarówn o
niż ryzykować, że dowiedzą się ~ogmenty o długości 42 kb i 1.8 kb. o chorobę. jak i genu
osoby, u których nie stwie rdwoo choro
by, mają powa- pod względem genu warunkująceg
a/O allel A od każdego
dzieck o otrzym
żne problemy natury psychologic
znej - pojawia się marker owego . Chore
prawd opodo bnie
iono u nich z rodziców. co wskazuje. że u rodziców A jest chorobę.
który doświad­ Bill i Jane dowie dzie# się, że znalez
u nich poczucie winy, że uniknęły losu, w fazie przyciq garia z alle!em worun
k4qcym
Istnie je równi eż obawa przed dys- marke ry leżqce po obu strona ch genu Dlatego dziecko. które ma genoty p M jest prawd opodo bnie
cza ich rodzeń stwo. dać
ziczyły gen warun ku- muko wiscy dozy, które będą mogły chore. dzieck o o genoty pie Aa jest
pmwd opodo bn<l
kryrnioatją osób, które odzied ciąży i przesz/a ę. o o
oosJciełenl geru W011Jni<ujaceg o chorob
dzieck
Mogą one być uważane za jedno znacz ne wyniki. Jane Jest w
bę ngton a. ie zdrowe I nie Jest
biopsję kosmó wki. Wyniki badań
jący choro Hunti prena talnyc h o genoly pie aa jest p rawdop odobn
niezdolne do pracy w pewnych zawodach,
nawet jeśli nosicielem tego genu.
-
przed stawio no no rycinie 3-14.
neurologiczne,
nie występują u nich żadne objawy
a
problemy z uzyskaniem ubezpieczenia dotyczyty ców. Wnioskowanie, że A jt!St w fazie przyci ągani
mogą też mieć Opisane dotychczas badan ia sprzężeń
na zdrowie lub życie. ch domin ujący ch, można je z genem warunkującym chorobę opiera się jedna k na
zaburzeń autoso malny ­
b dziedziczo- założeniu, że chory potom ek odziedziczvl.4 od każde
opraco-
Kwestie te uświadamiali sobie badac ze jedna k również stosować wobec choró
wujący metody diagnostyczne
choroby Hunti ngton a. postę powan ia w tym przy- rodzic a razem z allele m warun kującyin zabun enie.
nych recesywnie. Sposó b go
o ostrożnie. ce muszą Jeśli badan e dziecko ma zrekombinowane allele
dlatego swoje testy wprowadzali bardz padku zilustrowano na rycinie 3-15. Rodzi
em każde go cyklu badań przep rowa- ego choro bę, ponie - (w wyniku proce su crossing-over, który wystąpi! u któ-
Przed rozpo częci
być nosicielami genu warunkując
dzano wnikliwą analizę psychologiczną
badan ej osoby są hetero zygot ami regoś z rodziców) możliwe jest, że rzeczywiście allel a.
waż mają chore dziecko. Oboje
oraz udzielano jej wszelkich wyjaśnień.
Przekazywa- roweg o. u jedne go lub obojg a rodziców. jest w fazie przyciąga­
pod względem silnie sprzężonego genu
marke
nie wyników badań odbywało się w miejsc
u umożli­ ojca i od mat- rua z genem warunkującym choro be. Ponad to nawet
Chore dziecko odziedziczyło allel A od
w fazie przy- jeśli A jest w fazie przyciągania z ty~ genem u obojg
pomo c psychologiczną. a
wiającym natychmiastową
W tych staran nie kontrolowanych warun
kach z dużym
choroby
i ki, dlateg o A jest najprawdopodobniej
ciągan ia z allelem warun kując ym chorobę u obojg a rodziców. istnieje dodat kowe prawdopodobieńs
e zapewne wystąpienia rekombinacji u każdego z nich w
two
czasie
sukcesem kontynuowano progr am badań
Huntingtona. Przyklad ten stal się wzorc
em dla wcie- I rodziców. Potomstwo o genotypie AA będzi
chore , a mające genot yp aa - zdrow e. Dziec i, które tworz enia się kolejn ych plemników łub komó rek jajo-

II
Hunti ngton warunkujący odzie-
padki choro by
stępowanie larua w życie badań genet y=iyc h. Gen odziedziczą Aa będą przypuszcz
alnie nosicielami wych. Może być zatem i tak, że dziecko. które
mym marke rem, co wskazywało na niewy choro bę Hunti ngton a został już sklono wany i obecn ie z rodzic ów przeka zał al- dziczy ło AA będzie nosici elem, a dziecko o genotypie
heterogenności genetycznej. Stopn
iowo znajd owan o (chociaż nie wiadomo, który
możliwa jest bezpośrednia diagn
ostyka. Poprawiło to go). Oszaco- Aa będzie chore. Dokładne obliczenie ryzyka jest
coraz lepsze markery. Możliwe staly się
rodzin ne ba- lel zmutowany, a który allel typu dzikie
dokładność uzyskiwanych wynik
ów i zniosło konieL7:- '.I odrob inę trudniejsze skomplikowane, ale użycie silnie sprzężonych marke -
dania diagn ostycz ne mające na celu
identyfikatję wanie ryzyka jest w tej sytuacji
ność podda wania badan iom
wszystkich członków ro- domin ujących. rów flankujących może w dużym Slopniu rozwiązać
osób, które odziedziczyły zmuto wany
gen, oraz dia- oii dla zaburzeń autosomalnych
dziny, wiąi.ące się z tymi testami wątpli
wości natury iej odzie- ten problem i umożliwić opracowanie bardzo precy-
gnostyka prena talna u przyszłego potom
stwa osób Dziecko o genotypie AA najprawdopodobn
etycznej pozostały jedna k równie aktua
lne jak wcze- każdego z rodzi- zyjnych testów diagńostycznych.
ującego chorobę dziczyło gen warunkujący chorobę od
będących nosicielami genu powod
śniej.
Hunti ngton a.
 3.5 Nierów nowaga sprzężeń l O1

100 3. Genom człowieka

4. Zastoso wanie określonego zestawu
Diag nosty ka mole kular na polimorficznych genów markero wych nie
wynosi 50%. a badani a sprzężeń roogq pomóc
U obojga rodzjc6 w mutacja w genie warunkującym testy
gonia z aHe/em w ustaleniu. czy jest on nosk;ielem. Wykona no
mukowiscydozę jest w fazie przyciq Holly
i stwierdzono. te Dm jest nosicielem. W rodzinie
62 kb Meto i aHefem 1.8 kb JJ. 11 (ponieważ są ,
nie było przypad ków mukowiscydozy. Para spyta/a
to allele. które odziedziczyła Befsy). Płód ]est
czy roożna wykonać analizę DNA. aby ustalić.
jakie
heterozygotą pod względem obydwu
a/feO, dlatego
prawdo podobn ie jest nosicie/em mukowiscydozy
, ale jest ryzyko nosicielstwa w przypad ku Holly.

wyko rzyst t.gqc a badania sprzężeń
Analiza sprzężeń jest metodą diagnostyki
moleku larnej, którą można stosować nawet
wówczas, gdy gen nie został sklonowany. Polega
ona na wykorzystaniu silnie sprzężonego
polimońicznego genu do śledzenia regionu
chromo somowe go, który w rodzinie przenos i
mutację powodującą chorobę. Kliniczne
zastosowanie analizy sprzężeń wymaga
uwzględnienia kilku ważnych zastrzeżeń
i spełnienia określonych warunków.
1. Analiza sprzężeń wiąże się z koniecznością
przepro wadzen ia badań rodzinnych. Różni się
więc pod tym względem od większości testów
medycznych, które zazwyczaj koncentrują się na
osobie chorej. Liczni członkowie rodziny muszą
i
ł wyrazić zgodę na badanie i dostarczyć materia
ł markerów znajdujących się po obu stronach
do analizy DNA, nawet jeśli sami nie odniosą
l z tego żadnych korzyści.
l 2. Koniecz ne jest, aby przynajmniej jeden chory
członek rodziny byt dostępny do badania . Może
przynosi wyraźnego wyniku w przypad ku
każdej rodziny. Aby wynik był jednozn aczny,
osoba obciążona ryzykiem przenie sienia genu
warunkującego chorobę musi być
heterozygotą pod względem wybran ego
marker a, dzięki czemu będzie można
rozróżnić oba jej chromosomy.
5. Znalezi enie polimorficznych markerów
w określonym regionie, które będą
odpowi ednie dla danej rodziny, może wymagać
czasu. Dlatego badania spa.ężeń powinny się
rozpocząć z dużym wyprzedzeniem
przewidzianego zastosowania diagnostycznego.
6. Wystąpienie rekombinacji genetycznej może
spowodować postawienie błędnej diagnozy.
Kiedy tylko jest to możliwe , należy używać
locus genu warunkującego chorobę
- pomagają one bowiem wykryć
rekombinację.
7. Heterogenność genetyczna polegająca na tym,
że mutacje w kilku genach zajmujących różne
ścią.
nie jest chory. Bill I Jane ucieszyli się tą wiadomo
zdają sobie jednak sprawę z tego. że
dokładność
Dotychczas, aby przeanalizować dane o sprzęże­
testu nie jest równa I 00%. niu, zakładaliśmy, że poszczególne allele zajmują
ce
różne loci na chromo somie są od siebie
niezależne.
Z przykładu przedst awioneg o na rycinie 3-15 wnio-
skowaliśmy, że prawdo podobn ie każdy z
rodziców ma
3.5 Nierównowaga sprzężeń allel A w fazie przyciągania z mutacją warunkującą
mukowiscydozę, ponieważ ich chore dziecko
ma ge-
Brat Bifla lim niebaw em zamierza się ożenić. Razem notypAA. Sam alłelA nie jest jednak genem mukowi-
ze swojq parlnerką Holly zwracają się po poradę scydozy, ale silnie sprzężonym z nim marker em. W
in-
genefyc znq. aby dowiedzieć się. jakie jest nej rodzinie to allel a mógłby być w fazie przyciągania
prawdopodobieństwo, że ich dziecko
będzie chore
a
z mutacją warunkującą mukowiscydozę i ogromn
na mukowiscydozę. nma poinfor mowan o. że mają alle!A
ku większość osób w populac ji ogólnej , które
prawdo podobieństwo nosicielstwa w jego przypad
mLJ<owiscydozę (CF) 1159 ooób zdrowyc h
Anolza haplolyp u dla 127 niespokr ewniony ch
osób chorych na
TABELA 3-1
pochodzących z Europy
.A

to być trudne w przypadku chorób letalnych,

I I
ponieważ w tych rodzinach osoby chore

niemożliwe .
często
już nie żyją. a uzyskanie materia lu do badań

3. Należy zmapować loci polimorficznych genów

jest
loci dają taki sam fenotyp , może prowadzić do
błędów diagnostycznych. Udzielając porady
genetycznej, należy więc wziąć pod uwagę
możliwość występowania heterogenności
genetycznej.
i w pobliżu locus genu warunkującego chorobę . i.rodło: Beaude[ AL, Feldman G.L,. Fernbach
s.D„ et ał. link.age discquiłibrium, cyst:ic fibrosis, and gem:tic c.ou~ling. Am. J. Hum.

l Genet. l989;44:319-326.
)
metody PCR (technik a ta zostani e opisana później Allele Częstość Haploty py Częstość
Ogranic zenia stosowa nia diagnostyki na podsta- pozwal a jednak przeprowadzić testy na bardzo ma-
Locus

wie sprzężeń w zaburze niach recesywnych są takie łvch ilościach DNA uzyskanego na przykla
d z pla- i
same, jak opisane dla zaburzeń dominujących, w tym
przypad ku uwzględnić jednak należy dodatko
wy
czynnik Aby w kolejne j ciąży można było przepro wa-
~ek krwi pobrane j w ramach przesiewowych badań
noworo dków Qak w przypad ku opisany m na końcu
rozdziału 1). Licząc się z potrzebą przepro wadzen
i
A
a
p
q I pr

I
ia B
dzić testy opierające się na sprzężeniach, niezwyk
le e- ps
późniejszych badań prenata lnych, warto zabezpi 2
l!YCINA3-16 Równow ago spizężeń . Dla pory
istotne jest zbadan ie chorego dziecka. Rodzin y mają niem gene- b
czyć DNA dziecka dotkniętego zaburze genów zojmujqc ych sinie sprzężone Joel. z których
badań
największą motywację do przepro wadzen ia
prenata lnych w przypad ku ciężkich łub letalnyc
chorób genetyc znych. Czasem chore dziecko umiera,
h tycznym ; nawet jeśli w momen cie jego śmierci odpo-
wiednie testy genetyczne nie są jeszcze dostępn
Obecni e działa kilka komercyjnych banków DNA;
e.
I qr każdy ma kilko allel {w lym przykkx:lz
olele w
hopłolypów
każclym
le po dwa
locus). częslaścl różnych
sq wynikiem częstości pojedync zych

I
allel lwo12qcych olae~ony hoplolyp . Mówlqc
zanim rodzina zapyta o badania genetyc zne i jego przechowywany w nich materiał może mieć dużą qs inaczej. pary allei występujące no lej samej kopii
DNA jest niedostępne. W niektóry ch przypad kach
moiliw e jest wykorzystanie materiału pobran ego
czasie autopsj i. Wykorzystanie polimor fizmów oraz
w wartość, gdy opracow any zostani e właściwy
gnostyczny.
test dia-
I chromos omu powstojq w sposób bsOwy.

~l
 ~
II 3.6 Sklonowanie genu warunkującego mukowiscydOzę 103
102 3. Genom człowieka
i Innym powodem nierównowagi sprzężeń może nie mogła zastąpić możliwości, jakie daje identyfika-
nie jest nosicielami mukowiscydozy. Związek między kujących mukowiscydozę, które wywodzą się z tej
pierwotnej mutacji, występowała na chromosom ach
I być uzyskiwanie jakiejś przewagi selekcyjnej przez oso- cja samego genu. Dysponując wiedzą o genie, można
określonym allelem a genem warunkującym chorobę
o haplotypie B . Można by oczekiwać, że w wyniku ko-
I by o określonym genotypie. Zjawisko to stwierdzon o przeprowadzać pełne badania genetyczne . Diagnozę
postawić można nawet wówczas, gdy w rodzinie nigdy
należy ustalić oddzielnie dla każdej rodziny.
lejnych rekombinac ji genetyczny ch między genem wa-
I w przypadku regionu kodującego u ludzi antygeny
Gdy allele zajmujące sprzęi.one loci łączą się ze I zgodności tkankowej (Hl.A) - zestawu silnie sprzę­ nie było przypadków mukowiscydozy. Znajomość ge-
runkującym mukowiscydozę a markerem XV-2C oraz
sobą w sposób losowy, mówi się o równowad ze sprzę­
alleli na jednym chromo- między tym genem a markerem KM-19, mutacja decy- I żonych genów zaangażowanych w ekspresję białek wy-
stępujących na powierzchn i komórki i odgrywających
nu pozwala na ustalenie korelacji genotyp-fe notyp
i - dzięki temu - na prognozow anie objawów. Prze-
żeń. Określona kombinacja
somie jest nazywana haplotypem . Równowag a sprzę­
dująca o mukowiscy dozie zostanie przeniesion a na
chromosom y o innych haplotypac h.
I ważną rolę w procesach odpornościowych. Określone de wszystkim zaś identyfikac ja genu oznacza identyfi-
kację produktu genu, co - wziąwszy pod uwagę, jak
żeń oznacza, że częstość danego haplotypu jest wyni-
Rekombina cja zachodząca przez dostateczni e i kombinacje alleli - czyli poszczególn e haplotypy -
warunl..-i1ją bardziej efektywne funkcjonow anie układu niewiele wiemy o patofizjolog ii mukowiscy dozy -
kiem częstości pojedynczych alleli (ryc. 3-16). Ustale- długi czas powinna jednak doprowadzić do losowych
może być pierwszym krokiem do opracowan ia sposo-
nie genotypu dla jednego locus nie dostarcza informa- powiązań między poszczególn ymi haplotyparn i a ge- I immunologicznego, a tym samym decydują o przewa-
dze selekcyjnej osób, u których kombinacje te wystę­ bu leczenia tej choroby. Naukowcy i lekarze specjali-
cji o obecności alleli w innym sprzężonym locus. nem odpowiedzi alnym za mukowiscydozę, czyli usta- zujący się w badaniu i leczeniu mukowiscy dozy z nie-
Równowag a sprzężeń nie dotyczy wszystkich ze- lenia się równowagi sprzężeń. Muszą zatem istnieć ja- I pują. Nie stwierdzono jednak preferencyj nej selekcji
dla haplotypów związanych z mukowiscydozą. cierpliwością oczekiwali na odkrycie genu warun-
stawów sprzężonych genów. W niektórych przypad- kieś powody występowania nierównow agi sprzężeń. kującego tę chorobę nawet wtedy, gdy mieli już do
Niezależnie od biologicznych przyczyn występo­
kach pewne zestawy alleli są spotykane w fazie przy- Pierwszy z nich jest oczywisty - być może nie upłynę­ dyspozycji metody diagnostycz ne opierające się na
wania nierównowagi sprzężeń, znajomość powiązań
ciągania częściej, niż wynika to z rachunku prawdopo- ło wystarczająco dużo czasu. aby osiągnięta wstała analizie sprzężeń.
między poszczególnymi haplotypam i a mutacją warun-
dobieństwa. Stan taki określa się jako nierównowagę równowaga sprzężeń. Oba markery, XV-2CiKM -19, Do rozwiązania tego problemu zastosowan o
kującą mukowiscydozę okazała się niezwykle pożytecz­
sprzężeń. Występowanie nierównow agi sprzężeń są zlokalizowa ne w odległości kilkudziesięciu centy- technikę, którą określa się wędrowaniem wzdłuż chro-
na dla poradnictw a genetycznego. Pozwolila przede
stwierdzon o dla haplotypów geńu warunkującego mu- morganów od genu warunkującego mukowiscydozę, mosomu {ang. gene walking, ryc. 3-17). Pomysł polega
wszystkim na dokładniejsze określenie ryzyka nosiciel-
kowiscydozę i dwóch silnie sprzężonych markerów rekombinac ja między nimi a genem warunkującym na tym, aby poszukiwan ie określonego genu rozpo-
stwa mutacji warunkującej mukowiscydozę. Dla loso-
oznaczony chjakoXV- 2C i KM-19. Każdy z markerów chorobę będzie więc zachodziła bardzo rzadko. Rze- cząć od sklonowani a markera, który jest silnie z nim
wo wybranych osób pochodzeni a północnoeuropej­
ma dwa allele występujące z wysoką częstością. W ba- czywiście, jest bardzo prawdopod obne, że nie upłynął sprzężony. Używa się go do identyfikac ji innych przy-
do skiego, które nie miały krewnych chorych na mukowi-
daniu obejmującym 127 niespokrew nionych osób wystarczająco długi czas od powstania tej mutacji legających klonów, co ostatecznie prowadzi do identy-
scydozę, ryzyko nosicielstwa tej choroby wynosi 1 : 25.
z mukowiscydozą stwierdzono , że jeden określony ha- osiągnięcia równowagi sprzężeń. fikacji poszukiwan ego genu. Sondę DNA odpowia-
Jeśli jednak badana osoba ma haplotypBB pod wzglę­
plotyp jest związany z mutacją warunkującą mukowi- dem XV-2C i KM-19, ryzyko nosicielstwa wynosi około dającą markerowi wykorzystu je się do przeszukiw ania
TABELA 3-2 Prawdopodobieństwo. :l.e 060bo o olaeślooym
scydozę w ponad 85% przypadków (tab. 3-1). biblioteki genomowe go DNA. Można skorzystać z bi-
hoplotypie ne chorującO na mukowiscydozę jest nosicielem 1: 5 (zobacz iab. 3-2). Z drugiej strony, jeśli ma haplo-
Dane w tabeli 3-1 wskazują, że haplotyp B wyka-
genuw~tęctiaobę (pay zołożeni.J,że częstoóć typ AA, ryzyko nosicielstwa zmniejsza się do l : 109. blioteki w kosinidach, ponieważ składają się na nią
zuje dużo większy związek z mukowiscydozą niż po- stosunkowo duże wstawki DNA (powyżej 50 kb, ryc.
genu z mutacją powoduJqcą mukowiscvdozę wynosi l /flJ) Ustalenie tych haplotypów jest szczególnie przydatne
zostałe. Należy jednak pamiętać, że większość osób 3-18). Kosmidy, które hybrydyzują z sondą, zawierają
w udzielaniu porady rodzinom, w których jeden z part-
w populacji ogólnej nie jest nosicielami mutacji wa- nerów obciążony jest wysokim ryzykiem z powodu do- znaczne ilości DNA po każdej stronie sondy. Frag-
runkującej mukowiscydozę, nawet jeśli mają one ha- datniego wywiadu rodzinnego , a u drugiego nie było menty DNA z kaików kosmidu są następnie używane
plotyp B. Na podstawie tych danych obliczono praw- przypadków choroby w rodzinie, ale pochodzi on z po- jako sondy do ponownego przeszukiw ania biblioteki
dopodobieństwo, że losowo wybrany chromosom pulacji charakteryzującej się wysokim ryzykiem. genomowej w celu identyfikacji klonów w kosmidach .
o danym haplotypie jest chromosom em warunku- Identyfikuj e się takie kosmidy, które hybrydyzują
jącym mukowiscydozę. Możliwe było również ustale- Zbadano genotyp Holly pod względem markerów z nową sondą, ale nie hybrydyzują z sondą pierwotną.
nie prawdopodobieństwa, że osoba z określonym ge- XV-2C i KM-19. Swlerdzono. że ma ono hoplotyp AD. Zawierają one segment DNĄ który zachodzi na seg-
notypem jest nosicielem mukowiscydozy (tab. 3-2). jej ryzyko nosicielstwo mukowiscy dozy wynosi więc ment występujący w poprzednim kosmidzie, wydłużo­
Jak dochodzi do powstania nierównow agi sprzę­ 1 : 93. P1owdopodobieństwo urodzenia się chorego ny jednak po jednej stronie o nowy fragment. Końce
żeń? Najprawdo podobniej jest ona spowodowa na dzjecko wyniosło (1/2)(1/93)( 1/4) = 1/744. nowych kosmidów są ponownie używane jako sondy
efektem założyciela. Mówiliśmy już o tym, że mukowi- do przeszukiw ania biblioteki i proces ten się powta-
scydoza występuje najczęściej u osób o pochodzen iu j rza. Kontynuując to postępowanie wielokrotni e, moż­
północnoeuropejskim. Wskazuje to, że najczęściej I na sklonować odcinek DNA o długości setek tysięcy
spotykane mutacje w genie mukowfficydozy pojawiły
się w jakimś momencie rozwoju tej populacji. Prawdo-
I 3.6 Sklonowanie genu warunkującego par zasad z regionu otaczającego zgen markerowy . Je-
żeli marker jest silnie sprzężony poszukiwan ym ge-
.1 mukowiscydozę
podobnie w genie warunkującym mukowiscydozę wy-
stąpiła mutacja, która przypadkow o ulokowala się na
;I Dostępność silnie sprzężonych markerów umożliwiła
nem, to w końcu gen ten zostanie również sklonowany.
W jakiej odległości od genu docelowego musi być
położony marker, aby postępowanie to się powiodło?
chromosom ie o haplotypie B pod względem marke- trod/o: Beaudet A.L., Feldman G.L , Fernbach S.D, <tal. diagnostykę genetyczną mukowiscy dozy w niektórych
rów XV-2C i KM-19. Nie byłoby dziwne, gdyby przez Linkage diseąuilibrium, cystic librosis, and genctic oou....cling. ch obliczeń wynika, że odległość lcM
rodzinach, analiza sprzężeń w żaden sposób jednak Z szacunkowy
26.
kilka następnych pokoleń większość mutacji warun- Am. J. Hum. Genet 1989:44:319-3

~l.
<
--------- --·
------ ------ ----- --··---· ------ ---- ------ -------
l 04 3. Genom człowieka
T ·.-: 1
{j
I
3.6 Sklonowanie genu warunkującego mukowiscydozę 105

nałóż próby z komórkanni

locus markera poszukiwany gen
do studzienek w żelu agarozowym: do prób DNA dodaj
pizeprowodż lizę
komó<ek. enzym resłrykcyjny,
aby uwolnić DNA który lnie DNA na baldza
m !Ml
t© •
• w
I duie fragmenty

przemieszczanie się bardzo

dużych cząsteczeł< DNA zależy
1113 f;:;i\ +

Izolacja klonu. który • I przyłóż prąd elektryczny

kierunek
od Ich zdolności zmiany kierunku
migracji w szybko zmieniającym się
polu elektrycznym;
;,

•
zmieniający
zawie ra rr<Jrl<er
- 111 f,,. ·i I klonowanie
\owego markera
Ili
1!;11
I pod kątem prostym
wiele razy na sekL11dę
małe czqsleczki zmieniają kierunek
szybciej i szybciej się przem ieszczają

tl
(
!!il ----------
przeszukiwanie bblialeki
pizeszuldwanie
sondą odpowiadającą
~błiolekl
sondą odpowtadOiącą sekwenc~ nowego markera
sekwencji mCl'kera rzadko występujące sekwencje
11\'CINA 3-19 Elektroforezo w pulsującym polu eieklrycznym. Stosując eITXoJmy mzpo211ajqce
z komórek. które były
l!YCINA 3-17 clYomosomu. _Do identyfikacji klonu używa się markero sprzężonego z poszukiwanym
Wędrowanie wzdłuż <zazwyczaj osiem zasad). otrzymuje się duże hagmenty DNA Tra..;eniu poddcje ~ę DNA uwolniony
rozrrior od kilkudzleslęciu do kikuset
genem. Klon zawiera l en marker wraz z dalszym segmentem DNA Pmces len jest kontyruuowmy
do momentu. gdy uzyskcr1y beZPOSrednio noio:!one do studzienek w żelu agorozowym. Fragmenty DNA mają zapewne
gen (nie Jest Io jednak tysięcy par zasad I nie mogą być rozdzielone metodq zwykle) elektroforezy.
Jezeil jednak kierunek pola elektrycznego będzie się
zostanie duży region zachodzących na siebie klonów. W końcu sklonowany zostaje poszukiw<:r1y
lenloć kierunek migracji. Kierunek ten jest zmieniany
jednoznaczne z Jego idenlyfl<aqą) . Przedstawiooo wędrówkę w jed'lym kierunku. często zmlenloł z pionowego no poziomy. czqsteczkl DNA będq musiały zm
Techniko ta umożliwia zatem
szybciej przez m niejsze czqsteczl<i, dalego będą one migrować szybciej. o tym samym dolej.
rozdzielanie bardzo dużych cząsteczek DNA
DNA plazmidu opornośćna klonowany się przybliżenie 1 cM = 1 Mb (ang. megabase, czyli mi-
antybiatyk odcinek lion par zasad), oczywiste jest, że wędrowanie wzdłuż
nie w żelu agarozowym bardzo dużych fragmentów Jedną z największych trudności klonowania pozy-
chromosomu jest przedsięwzięciem ogromnym. Gdy
DNA - o dlugÓści setek tysię cy par zasad. Odcisk cyjnego, zważywszy na nieznajomość budowy badane-
•. marker wys tępuje w odległości 1 cM od genu powo-
Sou thema przygotowany z tego żelu można zbadać za go genu, jest określenie etapu, kiedy poszukiwany gen
cos -----~ dującego chorobę, konieczne jest wykonanie co naj-
~-----sekwencje
pomocą różnych sklonowanych sekwencji i ustalić, czy został sklonov.·any. Najpierw w sklonowanym frag-
mniej 20 rund przeszukiwania kosmidów (a w rzeczy-
l!YCINA 3-18 Wekier kosmidowy do ldonowonla. Kosmici jest klony te są zlokalizowane w tym samym dużym frag- mencie lrzeba odnaleźć geny, a następnie zidentyfiko-
wistości jeszc.-ze więcej, wziąwszy pod uwagę fakt , że
sztucznie stworzonym wektorem do klor.owonlo. Zbudowany mencie genomowego DNA. l11fapa reSf1J'kc;jna szero- wać interesujący nas gen. Aby szybko zidentyfikować
jest z DNA plaZmidu. a le no każdym końcu zawiera sekwencję
kosmidy mogą zawierać mniej niż 50 kb DKA, a klony
kiego zakresu . uzyskana dzięki elektroforezie w pul- geny w regionie warunkuj ącym mukowiscydozę, klony
ol<reślorq jako sekwencja cos. Pochodzi ono z fago lambda będą na siebie zachodziły). PotTZebna może się rów-
sującym polu elektrycznym, pomogła ustalić kierunek DNA badano pod względem obecności sekwencji
I jest sygnałem wymaganym do pakowania DNA d o główki nież okazać wędrówka w obu kierunkach, jeśli nie ma
procesu klonowania od locus markera do genu warun- konserwatywnyci\, charaktel)'Zującycb się stałością
faga. Pozwala to na umieszczenie w płoszczu fago bardzo różnych markerów o znanym położeniu względem po-
ct.iżych zrekombinowany ch czqsfeczek i podC!wanle kującego mukowis<.-ydozę (ryc. 3-20). międzygatunkową . Badanie to opiera się n a zaloże­
szukiwanego genu. Znajomość takich markerów jest
ich do komórek bakte<yjnych. Na!ychmlast po wniknięciu Technika wędrowania wzdłuż chromosomu oka- niu, Żt: sekwencje eksonów są w pnebiegu ewolucji
do komór1ci wektory te replikują jak plazmid. Kosmidy ma)q pomocna w ustaleniu kierunku wędrówki do genu do-
zuje się niekiedy skomplikowan a i nużąca. Stosowanie konserwowane w większym stopniu niż introny. Se-
wiele zael: sfosowanie ich jesf równie łatwe jak plazmidów, celowego.
jej utrudnia fakt, że nie wszystkie regiony DNA wystę­ kwencje zakonserwowa ne w wymiarze międzygatun­
a panadto rnajq one fok <Wą poiemmść. jak fogi. Próbęsklonowania genu powodującego mukowi-
Ponieważ fagowe DNA zosfało usunięte. kosrnidy mo)q puj ą w bibliotece genomowej. Niektóre części geno- kowym identyfikuje się metodą Soutbema, w której
scydozę rozpoczęto od dwóch markerów silnie sprzę­
zdolność klonowonia bordzo dużych ~ogmentów -
mu są niestabilne podczas klonowania w bakteriach, sekwencje te po sklonowaniu poddaje się hybrydyzacji
żonych z chorobą i ze sobą. Z danych o sprzężeniacb
przekroczojqcych OO kt.
dlatego należy je klonować w bakteńach tak zaprojek- z DNA różnych gatunków pociętym wybranym enzy-
wiadomo było, że markery MET i D7S8 występują po
towanych, aby zminimal izować możliwość rearanżacji mem resuykcyjnym (.odcisk zoo", ryc. 3-22).
obu stronach genu warunkującego mukowiscydozę.
DNA Prawdopodobn ie te regiony DNA mają struk- Znaleziono cztery regiony·w okolicy genu warun-
odpowiada odcinkowi DNA o długości około 1 milio- Wędrówkę rozpoczęto od dwóch innych markerów,
turę sprzyjającą zachodzeniu rearanżacji (mogą to być kującego mukowiscydozę, które wykazywaly hybrydy-
na par zasad. W istocie odległość genetyczna różni się D7S340 i D7Sl22, które znajdują się pomiędzy MEf i
:l rzeczywiście „gorące miejsca~ mutacji). Inną strategię zację międzygatunkową. Pierwszy z nieb był homolo-
od odległości fizycznej zależnie od regionu chromoso- i D7S8. Kor-tyStano z kilku bibliotek w fagach i kosmi-
klonowania, określaną jako skakanie po chromosomie giczny do sklonowanego cDNA z biblioteki ludzkiego
mu; co więcej, nawet w obrębie tego samego regionu dach. Sklonowano 58 fragmentów DNA o calkowitej
(ang. chromosome jumping), zastosowano do ominię­ cDNA płuc, z danych o sprzęże niach wiadomo było
odległości te mogą być inne u kobiet i mężczyzn. Re- długości 249 kb. Fizyczną mapę regionu stworzono,
.·, cia obszarów, które były trudne do klonowania. Zasa- jednak, że jest on odległy od locus genu powodu-
kombinacja genetycma zachodzi na pr-tykład zwykle stosując technikę elektroforezy w pulsującym polu
' dy tego podejścia przedstawiono na rycinie 3-21. jącego mukowiscydozę (z badań rodzinnych wynikało
n.adziej w pobliżu centromerów. Nawet,jesli przyjmie elektrycznym (ryc. 3-19), która pozwala na rozdziele-
„ „ ··1 9··· · „ 1..- 1~
- -1

3.ó Sklonowan ie genu warunkującego mukowiscydozę l 07

l 06 3. Genom człowieka

cDNA i nie hybrydyzował z mRNA w odcisku typu

northem. Nje był więc dobrym kandydate m na gen
MET D7S122 warunkujący mukowiscydozę.
Stwierdzo no, że czwarty region zawiera sekwen-
I cje bardzo bogate w GC. Podobne regfony, zwane
li
1
No~
l XX X X
No~
wyspami GC, występują zazwyczaj na końcu 5' wielu
genów, w szczególności genów, które kodują białka
występujące powszech nie w wielu typach komórek,
zwanych też genami konstytut ywnymi (ang. house-
X+ Xhol
keeping; dla odróżnienia od genów o ekspresji specy-
genu CFTTł. Anollza sprzężeń W>l<azywoła lol<alZację CFTTł
llYCINA 3-20 Mapa reslrylccyjoo szerokiego zakresu regionu
stwierdzono. że gen IRP umiejscowiony Jesl w tym samym
ficznej dla tkanek). Olociaż dinukleotydy CpG są czę­
pomiędZy MET a D7S8. a po uszczegółowieniu - pomiędzy IRP a D7S8. sto modyfikowane przez metylację cytozyny, wyspy
h Xhd.. Dzięł<I slclonowonłu DNA pomiędzy D7S122 I IRP
fragmencie Notl. w którym występuje D7S122. ale w hnych frognenlac
określono kierunek . w którym ndeży pQSZUkiwać
genu warunku)qc ego mukowiscydozę. Notl i Xhd to dWa enzymy
reslrykcyjne CpG są zazwyczaj słabiej zmetylowane. Enzym restryk-
polu e!ekhyczny m.
przecinające rzadko. stosowane do mapowania
dużych odcinków DNA melodq elełrtroforezy w pulsującym
ne
cyjny Hpall przecina DNA w miejscu 5'-CCGG- 3' tyl-
I IRP. Inne miejsca rozpoznawa
Prtedstawio no miejsca rozpoznawa ne przez Xhol ""'f'tępu)qc
e tylko w regionie D?S 122
ko wówczas, gdy DNA nie jest zmetylowany, co pro-
. (Za: Rorrvnens J.M„ et al. ldentiflcatto n of the cyst1c
przez Xhol. z\okallzowane pomiędzy IRP I D7S8. nie zoslaty zaznaczone
1059-1065).
wadzi do powstania niewielkic h fragmentó w składa­
fibrosls gene: chromosome walking crnl jumping. Science 1989;245: jących się z niezmetylo wanycb wysp CpG. Takie nie-
wielkie fragmenty były widoczne, gdy DNA sklonowa-
I I ny z regionu czwartego pocięto HpaIT. Wskazywalo
to, że w tym regionie zlokalizowany jest gen. Obser-
t j. . lll'CINA 3-22 .Odcisk zoo-. DNA różnych gatunków przecloo

I
przetnij enzymem . .
m101sce aęcKJ się enzymami reslrykcyjnymi i wykonuje odcisk Soulhema. wację potwierdz ono przez wykazanie hybrydyzacji re-
miejsce cięcia restrykcyjnym (częściowe hybrydyzuje ze Sklonowanym frogmenlem DNA
llawlenie. oby cięc ie nastqpffo
a następnie
gionu z cDNA uzyskanym z biblioteki gruczołu pote>-
Jeśl sekwencja jest wysoce konserwatywna. wkloczna będzie
w miejscach oddalonyc h od siebie) hybrydyzac ja z DNA pochodzącym z różnych gatunków.
wego.
I Fragmenty będą miały różne rozmiary z pow<:OJ odmiennośc
i Z danych o sprzężeniach wiadomo było, że re-
I
sekwencji między gatunkom. co powoduje Inne gion czwarty leży w obrębie genu warunkującego mu-
dolqcz do obu końcó.v rozmieszczenie miejsc rozpoznaw aiych przez enzym kowiscydozę i odpowiad a cDNA z tkanek biorących
I Imarker selekcyjny
I restrykcyjny wyznaczających końce odcinka. Jeśli sekwencja
nie jest konserwaty wna. hybrydyzac jo będzie widoczna tylko
udzfal w procesie chorobow ym. Pierwotny klon
w przypadku DNA pochodzącego z gal\Jnku. z któ rego cDNA zawierał tylko 920 par zasad, podczas gdy z do-
I doprowadź do powstania koislych 'NY~OloWano klon. świadczeń przeprowa dzonych metodą northem wia-
ł cząsteczek DNA przez 6gację końców domo było, że transkrypt o pełnej długości sklada się
bowiem, że pochodzi z regionu ulegającego rekombi- z około 6500 par zasad. Wyizolowanie osiemnast u ko-
kol~tym l rognencie są teraz
O w nacji z tym genem). Drugi region odpowiad a! wcze- lejnych zachodzących na siebie klonów cDNA umożli­
wiło zsekwencj onowanie całego transkrypt u. Znale-
zeslawione dwaodległe miejsca śniej sklonowan emu genowi, o którym również wie-
(zacieniow ane regiony)
dziano, że rekombinu je z genem mukowiscydozy. ziono otwarte ramki odczyru dla 1480 aminokwa sów.
Trzeci sklonowany region nie odpo,,..iadal klonom Wydeduko wana sekwencja aminokwa sów zawierala
przetnij enzymem tnącym często

_._.._
f ···.
jądro

" - - - k l o n u j w wektorze fogowym :-_:-·• · , 5-• 1:•;,' I; '' ,~:,• ~„ ·(?:.

'
~1. 1'. 'i · -·;.~' - "~·t„\ - ~-"":
badzo duże fragmenty , co milina wykonoć . stósujqc
lll'CINA 3-21 Metodo skakania po ct-.omosom ie. DNA trawi się na Dzięki '· .' ,, "" · ·· " .·.•~'- -ill• a..L-- -- jony chloó<owe
często tnący enzym w wan.nkach. w których przecięciu
ulega 1;11<0 mała część miejsc rozpoznawa nych µzez enzym.
!emu tnlka się przecir<Jnio jedyrie w określonych. IIDdko występLjqc
ych miejscoch. Następnie poprzez llgację do kO:dego ..,_ . . ~~:
końce. dzięki czerru mogą lworzyć ,
mają nieoporowa ne komplemen lame ,:,...
,, •'
końco fragmentu przyłqcro się rnar1<er. FfOgmenty te ł ,, ' "' :·;:'

w genomie znajdowały się dalełr.o od siebie. Nartępnie formy

fcxmy kolste. W len sposób zestawl:>ne zostają dwa regony. k16re ·- _;.~:; :.~. · -~-.~.ł--:-,;~- ,_,.., ._ . - -,~- , ~'> :-'
wprowadza do welrtOl'a tagowego. Wybiera się fagi
koliste przecina się enzymem lnqcym często, a lJZY'Kane fragmenty • {::-,°".·,:~,:~-:· -:r:. >,;.i-;~.·:; ·..-.·· :.1,_~ : ·~·- -
DNA (ponieważ sq to le lagi. lctóre wlqczyty dWa odcinki
zawie<ajqce marker. który zasiał przyłączony do końców fragmentów
się klon fagowy, w którym zestawione są dwie części genomu
DNA leżące poprzecho dalel<o od siebie). W rezu~ocle 01Tzymt.te więc
Przeszuł<iwaNe btJ!iateki )ednq sondą DNA prowodzi jest kc.nołem dla jonu chlorkoweg o ulol<owanym w błonie
zlokalizowa ne d1leoiqlld lub settó tysięcy nUdeolydó w od siebie. llYCINA J-23 Przezblooowy regulator !ro""'°"" jonów (CFIRJ
i od lej pierwsZef. (lo: Coh F.S„ el al. Consfrucllo n
do ldenlyflkac j innej sondy, klóra jest potożooo w pewnej odleglośc 1987 :235: t 046-1049). komórkoWej. Jego nnccja polega no transpacle jonów chlorkowyc
h poza komór1<ę.
lo cystlc fbrOS.. Science
of geoeial human chromosom e )urrplng lbray. wllh appllcallon
•• ,- -

e CFTR 109
3. 7 Wyk rywc rie muta cji w geni

na obecność muta cji

Brat Billa Tim został zbad any
108 3. Gen om człoWleka Najczęściej występujące
muta cje
nosicielem, co
TABELA 3-3
lator a transportu jonó w N'508. Stwierdzono, że jest jej
przezbłonowego regu e bada nia sprzęteń.
prze widy wan o na pods tawi
okro tnie prze - ie CFTR ej spośród 32 muta cji
któr a praw dopo dobn ie wiel gen Holly nie jest nosicielem żadn
domenę,
miejsc wiązania aden o- 3.7 Wykrywanie mutacji w objętych kompleksowy
m bada niem ofero wan ym
chod zi prze z błooę i ma kilka
homologię z inny mi 67,2 przez pryw atne labo rator ium anal itycz ne.
zyno trifo sfora nlL Stwi erdz ono prze z Odkrycie genu odpo wied zialn
ego ;ro Af'508
mi w trans port jonó w ka/o Się z powszechnym
białkami zaangażowany mukowiscydozę spot 3,4 zbad ania wiel u muta cji spow
odo-
3-23). Z uwagi na występujące o wie/kle nadzieje G542 X .Konieczność
błonę komórkową (ryc. zainteresowaniem I wzbudził ry orga nizac yjne j oraz trud -
wydz ielan ie NaC I z po- abq. Szybko stało 2,4 wała liczn e prob lemy natu
w muk owis cydo zie nadm ierne w rodzinach dotkniętych c/Jor Wl28 X
ozna czny ch pora d gene tycz
-
chor oby obej muje za- się oczywiste , te przy
najmniej w niektórych ności w udzi elan iu jedn
labo rator ium należv
że pato fizjo logia 2,1
. Do pods tawo wych zadań
tem oraz fakt, zaproponować bada
nia 3905insT
wydz ielan ia, uzna no za uzas ad- przypadl<ach można będzie nych
ającego i niedrogieg~
zapr ojek towa nie spra wnie dział
burz enia w proc esac h yzyjnych testa ch 2,1
bną Się na prec
iż białko to pełni podo pren ataln e opie ra]q ce N1303K
czen ie, wykrywa-
nion e przy pusz edzie/i się o tym badań diag nosty czny ch
molekularnych. BiH i Jane dowi 3849 + lOkbC T
1.8 trybu prow adze nia
. Stwierdzono. że Betsy jest ę muta cji. Zgłaszającą się
funkcję.
na
nkują­ i umó wili na bada nia Betsy ch maks ymal ną liczb
rzeczywi ście gene m waru
ten gen był N51JB, a Bill I Jane sq
jący
Jeśli
hom ozyg afq pad względem R553X
i.,4
inę nale ży prze de wszystkim poin form o-
a było oczekiwać, że .kJne zaszła w ciqżę.
bada nia rodz
i;
możn ń
cym muko wisc ydoz ę,
hete rozy gota mi (ryc. 3-25) . 1,3 dostępnych zesta wów bada
jego muta cje. W anali zie tezę i pobr ano prób ki 621 + lGT wać, że żaden z obec nie
u osób chor ych stwierdzi się Przeprowadzono amniocen je wykr ycia wszy stkic h możliwych muta -
znal ezio no żadnych zna- że jest on nosicielem 1,3 nie gwar antu
metodą Sou them a nie lwm órek plod u. Stwierdzono, 1717 -lGA
cji genu CFT R.
i genu , takic h jak dele cje czy ynuo wan o i urodził się eh/o piec
czących rearanżacj tego l!.f508. Ciąż ę kont 1,1 alających na rów-
klon y cDN A pochodzące
1078de!T Opra cow ano kilka meto d pozw
dupl ikac je. Wyi zolo wano James. nie liczn ych muta cji genu CFJ'R.
Usta lono sekw encje tych odoogzą się do średnich nocz esne rozp ozna
od osób chor ych i zdro wych . 2 3 4 Uwaga: Przedstawione ~tości muje ampli fikac ję PCR kilku elcsa-
U niek tóryc h chor ych nictwo mutacji pocho dzi Jedn a z nich obej
klon ów i poró wna no je ze sobą. obliczonych z wielu populatji. Nazew Subst y1utje jak wiad omo -wys tępu ją muta cje.
- delecję trzec h zasa d. od numc~ kodonu i unieniając
ycb się aminokwasó w. nów, w któr ych -
odna lezio no jedną mutację CF- jednoliterowy skrót aminokwasu acja prod uktó w PCR
e ona utratę fenyloala- aminokwasów są pcxlawane jako: Kole jnym etap em jest hybr ydyz
Wywnioskowano, że pow oduj kontrola - typu dzikiego~ nume r kodon u, a następ nie skrót zmieIDoncgo
dam.i zmu towa nym i lub typu
dzik iego
ustalić częstość muta cji WM ob~bi e z oligo nukl eoty
da po-
niny w białku (ryc. 3-24). Aby WM ins -inse rtja. Mutac je. w
na mukowiscydozę , prze -
WM WM aminokwasu; X -kod on stop; ryptu. są oznac zane jako (ryc. 3-26 ). Inna pow szec hnie stoso wana meto
nie transk
u dużej liczby osób chor ych geno typu woru nkUjq cego intronów, które zmieniają składa ji w pobliżu końca nej amp lifik acji sekw encji zmu
towa -
tujące reakcję łańcu­ RYCINA 3-2S Ident yfika cja przyp adku mutac lega na spec yficz
prow adzo no bada nie wykorzys 1\c2n q dla intron em w któr e
ostatni kodon prz.ed
mukowiscydozę CCFJ
popnez amplifikację specy intronie, gdy mutacja jest na dzik iego za pomocą start erów ,
chową polim eraz y (PCR
). Do ampl ifika cji frag men tu konlrołl (ścieżko ll. Jane
(ścieżka 2) . 5' intronu lub pierwS2)' kodon po nych lub typu
moż­
ce miej sce muta cji, a se-
muta cji. Próby DNA od
ji PCR końcu Y. Podaje się równi
eż maki płus lub minus wskaz
uj.,cc
wiąż ą się w miej scu muta cji (ryc. 3-27). Obe cnie
żka 4) podd ooo ampl ifikac
zasto sowa no start ery otaczają cji za kwotę niższą
w
Bila (śeieZ<a J) i lletsy {ście w intronie oraz symbole nukle
otvdó
iego wykrywano za po- z zastosowaniem starterów specy
ficznych dla sekwencji typu zmianę liczby nukleotydów - liwe jest zbad anie pona d 70 muta
h DNA otfZ}'muje się
cje zmu towa ne i typu dzik w obrębie zmiany.
od 200 dola rów amerykańskic
kwen z mutacją Af'508 (M).
oligo nukl eoty dów ()znakowanych dzikie go (W) lub sekw encjl trodlo: Na podstawie danych zebra nych przez: The Cystic
ętrzną
wych wyścielających wewn
mocą spec yficz nych
iał 1). Mutację, określo­ sis Coaso rcium : Tsui LC. The specu um
z kom órek nabł onko
radio akty wnie (zob acz rozdz Fibrosis Gene tic Ana.ly
:s Gene l. 1992;.8:392-398. pobi eran ych w drod ze bezb oles nego
ozna cza: dele cja feny loala ni- lacjach północne j of cystic fibrosi'i mulat ions. Trend stron ę polic zka,
ną jako t.F50 8 (skró t ten Fakt , że t.F50 8 stano wi w popu a się konieczności pobi e-
508) stwi erdz ono w 145 z 214 chro mos o- powodujących muk owi- W)mazu, dzięki czem u unik
ny w kodo nie
wiscydozę, czyli w 68%
. Euro py praw ie 70% muta cji to ącyc h muko wisc ydoz ę. krwi .
na 97% muta cji warunkuj
rania
mów osób chor ych na muko
scydozę, wzbudził nadz
ieje na odkr ycie inny ch częs dnic twem gene tycz-
alizo wana jest na ziew ano się również, że nia afrykańskiego za Zaga dnie nia związane z pora
Usta lono , że muta cja t.F50 8 zlok
występujących zmia n. Spod a wśród Ame ryka nów poch odze cego po- wzgl ędam i bard ziej złożone niż
ie mark erów będących , by poznać większość pomocą zesta wu diag nost
yczn ego obej mują nym są pod pewn ymi
chro mos oma ch o hapl otyp wystarczy wykryć zaled wie kilka warunkujące muk owi-
mukowis•'Ydozą. Wyd a- j niż połowę muta cji. prob lemy tech nicz ne. Mut acje
w nieró wno wadz e sprz ężeń z
muta cji odpo wied zialn ych za
tę chorobę. Nadz ieje te nad 70 zmian wykrywa się mnie ści do~'Y Ć owsz echn ione wśród popu lacji
e, że odkr yto gen wa- ne, w miarę jak odna j- na całej długo scydozę są rozp
wało się wyso ce praw dopo dobn
jedn ak szyb ko okazały się płon Muta cje CFT R są rozp rosz one ­ szoś ć rodz in dow iadu je się o wystę ­
cja t.F50 8 jest jego typów. Duże rearanża rasy białej, a więk
pozostałe 30% muta cji genu i zaliczają się do różnych
runkujący muko wisc ydoz ę, a muta zeni u się chor e-
ukt genu zosta t dyw ano kole jne muta cje. Na iaser cje dłuższych od- pow aniu nosic ielst wa dopi ero po urod
najczęściej wyst ępuj ącą zmia ną. Prod py składają się setk i cje genu , takie jak dele cje czy szec hnie nia
portu jonów w popu laLja ch północnej Euro łą są raczej delec je i in- go dziecka. Podj
ęto zate m prób ę upow
nazwany przezb/onowym regu latorem trans
różnorodnych zmia n -do
dzisiaj nie wszystkie z nieb cinków DNA są rzad kie. Regu h wśró d par nale żący ch do popu -
(ang. cystic fibrosis transmem
brane conductance regu- żadne poje dync ze zmia
ny. eoty dów lub pods tawi e- badań prze siew owyc i­
zostały odkr yte. Pona dto sercj e jedn ego lub dwóch nukl ku. W zasa dzie stwa rza to możl
więcej niż kilka proc ent
mu- . Różne muta cje wy- lacji o wysokim ryzy
lator , CFT R). poza 6F50 8, nie stan owią nia pojedynczych nukl eoty dów R wość identyfikacji par heter ozyg otyc znyc h, który m mo-
gdy bada nie t.F50 8 wy- w na funkcję białka CFf
tacji w geni e CFT R. Podc zas wierają odm ienn y wpły ować diagnostykę prenatal
ną . W prak ty-
gene m warunkującym dF50 8 zazwyczaj chorują żna zapropon
kryw a 70% chro mos omó w z Hom ozyg oty pod względem ania nie i jedn ak liczne wątpliwości natu ry
społecznej
czułości 85% wymagało
­ dują cą złe wchł ce budz
Ile Phe mukowisc ydoz ę, osiąg nięci e na niewydolność trzus tki, powo ty- i nej.
m GGT GTI ie z dokładno­ hete rozy goty o geno etycz
czułości testu prze -
AAA GAA AAT ATC ATC by bada nia pona d tuzin a, a wykr ywan poka rmu, nato mias t mies zane Zasadni<_:zy prob lem dotyczy
-T GGT GTI obn ie sete k muta cji (tab. 3-3)
. jest zmianą powodującą nie nie wykrywa wszystkich
AAA GAA AAT ATC AT- ścią 90% -pra wdo pod pie Rll7 H/6F 508 (Rll 7H cji oweg o. Zadn e bada
muta cji różni sce argin iny w pozy siew
. Muta cja ta jest delecją hzec
h Częstość występow ania spec yficz nych pods tawi enie histydyny w miej możliwych muta cji w geni
e CFTR. wynik ujem ny nie
RYCINA ~24 Muta cjo AF508 ad popu lacji . Na pr.cyklad w po- e funk cje trzus tki.
ono utrat ę fenyl oalan iny się także w zależności 117) zazwyczaj mają zach owan
ruldeo1ydów: CIT. Powo duje
kodo n A TT nadd kodu je
pula cji Żydów aszk enaz yjskich pięć muta cji składa się
w pazy tj 508 w białku CFTR. Nowy
Izoleucynę w pozyc ji
507.
... -·- - ·-

3.7 Wykrywanie mutacp w genie CFTR 111

110 3. Genom człowieka
AC
11 starter bez mutae; -ACAC CACAA -4*- ACCACA A
W1282X N1302K - - - - - TTTGGTGT T ----AT TGGT GTT
Rl77H S549N
621+1 R553X
G551D
1717-l I T
G542X storter zmutowa ny -lt- TACCACAA - T ACCACAA
R560T -----IB GGTG TT -----A TTGG TGTT

eksony 4. 10. 1L 20. 21 zamplillk owano w jednej red<c~

PCR z mutacja AFSOB
sekwenc ja prawidłowa sekwenc jo
produlcly PCR otrzyman e z każdej
próby nalaopio no no cztery
)ednol<owe błony nylonowe

••• o
•
o o •• 000 0
••• • • •••
000 0 PCRCF

•••
••••
o eoo
000 0 000 0
eOO O
PCR kontrolny

A508 GS42X tSJ7

alei allel
G551D R117H
prawidłowy A508
R553X 621+1
należy przeprowadzić hybcydyZację S549N
W1282X
DNA obecneg o na błonie N1302K R560T
z ollgonuk leolydam i specyficz nymi 1717-1 każdej próbki DNA pacjenta
metodą PCR specyftcz nq dto mutacj. Dla
dla badanyc h mutocP RYCINA 3-27 Wykrywan ie aleło z mutocJą AF508 . Drugi starter PCR iest
ze starterów PCR jest jednakow y w obu reakcjach
~onukleotydami . Na przeprow adza się dwie oddzielne reakcje PCR. Jeden augiej - do sekwencj i
genu CFll? za pomocą hybrydyzo cJ z wybranym i czny do sekwencj i typu dzikiego w pozyc; SOI. o w
RYCINA 3-26 Wykrywan ie różnorodnych mutacji amplifikuj e się pięć inny w każdej z reakcji: w jednej homołogi
i lub jeśli zmutowa ny
mutacji w pięciu eksonach . Nqpierw metodą PCR starter bez mutae; przyłączy się do prawidłowej sekwencj
puedstaw ionym schemac ie badanyc h jest 12 różnych reakcje PCR wykonuje się ZITTJ!owonej. Reakcjo PCR będzie zachodzić. jeśli Zauwalm y. że
są po obu stronach każdego eksonu. Wszysłł<le nie będzie zachodzić, jeśll stcrtety nie będq ~.
eksonów za pomocq starte<ów. które zlokalizow ane się na błonę nylonową. starter przyłączy się do zmutowa iej sekwencp, ale ność reakcP . Produkty PCR są
w PCR. Próby od każdego pocjento nakrapia celowa niedopas owo'la. aby zwiększyć specyficz
w tej ocrnej probówce . uzysku)Qc pięć różnych produktó rosoda sąsiad<4q ca z mutacją w starte<Ze jest
różnych iciell<ach: Jednej
nym radioakty wnie olgonulde otydem Ob z zestawem cj uzyskme od każdego chorego znojdujq się w dwóch
o następnie każdą błonę hybrydyzu je z jednym oznakowa Genotyp osoby ustala razdzJelane w żelu agarozow ym. Produkty amplifiko mutację (po prawej). Oto każdego
z których każdy jest specyflcz ny dla oł<reślanej mutacji. zawierającej PCR wykrywaj qcy typ dziki
(po lewej) I jednej zawierającej PCR wytaywqący
oznakowa nych radioakty wnie oligonukl eatydów, próby to homozyg aly typu ydozy). Pod wzgiędem pozycji 508:
cp. Na przykład . w pierwszym rzędzie: dwie pierwsze :zJokaRzowane poza genem mukowisc
się no podstawi e uzyskane go wzoru hybrydyza ygotą~ - cho<ego wykonuje się kontrolną reakcję PCR (startery pod względem "F508.
pod względem mutacji AF508, hzecia Jest heterozygotą 11F508 1typu dziłóego , a czwarta -homoz chory l jest homozygotą typu dzikiego, chory 2 jest
heterozygotą. a chOf\' 3 - homozygotą
dzikiego mutattcns
ota mutacji wyloywon ych w trzecim i czwartym zestawie multiple>dng. a nd applicatio n o f ARMS tests for common
W drugim rzędZie: pierwsza próbo to mieszcna heterozyg próba to homozyg oty (Zmodyfik owane z: FBfJie R.M„ et al. Deveiapm ent.
.>.F500 i mutacji trzeciego zestawu. o trzecia i czwarta in the CFTR gene. Am. J. Hum. Genet. 1992:51 :251-262).
oligonukle olydów. Druga próbo )est heterozy- gotą Wszystkie próby
oty mutacji trzeciego zestawu i Innej nieznanej mutacji.
mutacp trzec iego zeslawu lub mieszane heterozyg czwarteg o zestowu
czwarteg o zestawu, albo heterozyg otami mutacji
w trzecim rzędzie są albo homozyg otami mutae; lrie badane w kierunku
I czwarteg o kompletu mutae; są następnie indywidla przepraw aczonych z wykrywolnościq 70% i 90%
i nieznanej mutacji. Próby dodatnie dla trzeciego
ych za pomocą tych zestawów . (Za: Shuber A.P„ et ol. Efficient 12-mutatiOO testing
In the CFrn gene: TABELA 3-4 Porówna nie wyników przesiew owych badań mutacji
różnych mutacji wylcrywon
Mci. Genet. 1993:2:153- 158).
a generol modeł fOl complex mutaflon onaly~s . Hum.

Dysponujemy obecnie wiarygodnymi badania mi pre-

daje więc żadoej gwarancji, że badana osoba nie jest
natalnymi. Ustaleni e, że żaden z panneró w nie jest
nosicielem którejś z nich. Nawet jeśli stwierdzono, że
nosicielem, znacznie obniża ryzyko posiadan ia chore- 1130 ooo 0,929 1/250000
oboje rodzice nie są nosicielami mutacji warunku - N;N 0.9447
urodze- go dziecka, chociaż ryzyko to nadal nie jest zerowe. 0,069 111000
jących mukowiscydozę, nadal istnieje ryzyko 0,054 1/300
Pary należy wyraźnie poinformować, że testy przesie- .N /lit
nia się chorego dziecka z powodu mutacji, która nie 1/4
wowe nie wykrywają wszystkich mutacji i że w rzad- 0,00078 114 0.0013
z czułości MIM
była objęta badanie m. Różnicę wynikającą
testu uwidacznia porówna nie wyników badań testem
kich przypadkach parze, której ryzyko oszacow ano
jako bardzo niskie, może jednak urodzić się chore
I t.lwaga: Wynik N 0-1.:uacza iyp dziki (czyli nie stwienlzooo mutacji);
M oznacza mutację. Ryzyko v.yt:.1.ąpicnia mukO\'loiscydozy u
potomstwa

wykrywającym 70% mlllacji (np. samą

mutację

AF508) z wynikami uzyskanymi testem wykrywającym

dziecko. Z najbardziej skomplikowaną sytuacją mamy
do czynienia, gdy jedeo z panneró w jest nosicielem,
l podano w 1.a0trWeniu. Na podstawie ob=tie dosrępn)'Ch danych
regulatora lr:msportu jonów~ I do 2S (czyli 0,04~ Częslo;ć
pn:yKro załażenie, że częstoOt no<iciełsrwa wszystkich mutacji
~l<:pow-•nia każdego ")'ltilru (N/N, NIM
nosicielstwa. wynosi 0,04 i \1lykryNa się 70% mutatji. to ~tośt
i M/M) oblic:znno na
przo:zblonow<go
podstawie
wy~ nosicieli jest r&.ma
90% mutacji (tab. 3-4). cz~ każdego "")'krytego allela. Jeśli q_ęsta1ć = l~OS-l ild.
a u drugiego nie stwierdza się nosicielstwa. Zdarza się wynosi zatem (0.972)(1l,972) = ll,9447. a par NIM '.!((),028)(0.972)

l (0,04)(0.7) = 0,028. Czl"toiSćwystępowani a par azna=>n,. :h N/N

Stwierdzenie - obojętnie jakim testem - nosi- prawdopod obiemtwa nosicielstwa oszacowanego dla badantj osoby po analizie jej
tak stosunko wo często: u ponad 5% par w badaniu Ryzyko wysty:ienia mukowiscy dozy oblic:"ta się na podstawie
cielstwa u obojga rodziców oznacza, że ryzyko wy- DNA Obli<xnia podane w r.tmce wyjaśniają. jak otrzymano
przedstawione wyniki
1/4. przesiewowym o c-młości 70% i u ponad 6% par w ba- :l
stąpienia mukowiscydozy u potomst wa wynosi
I
)l,'

l.
 --------
----------
----------
· ~---------
·~. ~~"''"' "'·r·c

3.8 Leczenie mukow iscydo zy 113

112 3. Geno m człowieka Development

adczyło dys- NIH) odbyła się konfe rencja Consensus
je wykonać wiele osób będących nosici elami doświ było dokon anie pneglądu
ryzyka.
ego Można bne, że pa- Conference, której celem
W każdym przy- do grupy podwyższon kryminacji. Jest jedna k wielce prawd opodo z badan iami pnesi ewow ymi
daniu pnesi ewow ym o czulości 90%. ez badan ie najpie tw jedne j osoby z pary, a na- obcią żona wysok im ryzykiem posia- zagadnień związanych
a jest więks ze poprz ra nosici eli genu
padku ryzyko posiad ania chore go dzieck jest ona nosici elem, ba- iscydo zy. Uczes tnicy tej konfe ren-
stępnie, jeśli stwier dzi się, że zona - pnez w kierun ku mukow
waż wiado mo, dania chore go potom stwa zostan ie zmus ozę obejm o-
od ryzyka dla popul acji ogóln ej, ponie dania zapro ponow ać partne rowi (testowanie stopni
o-
iowe, system opiek i zdrow otnej lubcji zalecili, aby badan ia na mukowiscyd
elem, a drugi talcże firmy ubezp ieczen przyp adki choro by
że jeden z partne rów jest nosici stanowić badaną jednostkę i
tylko do przep rowa- wały osoby , które w rodzin ie miały
entyfi kowan ej mutac ji. we). Para może też
odpow iednie instyt ucje państwowe - lub właśnie
może być nosici elem niezid partne rzy są nosici elami , za- cia ciąży, gdyoraz wszys tkie pary, które planują ciążę
zy u dzieck a w pnypa dku, gdy oboje dzeni a badań prena talnyc h oraz usunię wszystkie osoby z po-
Anali za mutac ji nie wykryje mukowiscydo ę genet yczną (testowanie par). Poza zeństwo ogran icze- spodziewają się dziecka, ale nie
j mutac ji CFTR pewni a się porad płód okaże się chory . Niebezpiec , że środo­
takiej pary, skoro identy fikacj a drugie mami związanymi z edukacją, ów do podej -pulacj i ogóln ej. Pojawiły się jedna k obawy
ie przesi ewow e wspom niany mi proble nia z przyczyn finansowych prawa rodzic przyg otowa ne
nie była możliwa. W rezult acie, badan acji wywołują pytan ia na- przyp adku na-wisko medyc zne nie jest odpow iednio
zeniu ryzy- badan ia pnesi ewow e popul mowa nia własnych wyborów jest w tym tak dużą skalę.
ostrze ga partne rów o niewątpliwym zwięks „Kto będzie płacił za takie testy? ". do oferow ania badań i porad nictw a na
talnej nie ofe- tury finans owej: prawdę duże .
ka, ale pod względem diagnostyki prena ch Zjedn oczon ych ubezp ieczen ia indywidu- owych Instyt utach Zdrow ia Powoł ano specja lny zespó l, któreg o zadan iem jest po-
ia przesi ewo- W Stana W 1997 roku w Narod h do wprow a-
ruje nic więcej . Ponad to czułość badan alne różnią się pod względem pokry wania
kosztó w ta- tes ofHea/Jh, moc w zapew nieniu środków konie cznyc
różny ch grupa ch etnicz - Stanó w Zjedn oczon ych (Natio nal lnstitu
wego znacz nie się różni w
badań. Wiele osób, wliczając
nieub ezpiec zone, dzeni a w życie zaleceń NIH.
azjaty ckiej za pomoc ą kich
nych. Na przykład w popul acji więc opłacić te testy z własne
j kiesze ni.
najczęściej stosow anych testów
wykrywa się tylko 30% musiałoby y od
ozę. W tych po- Oznac za to, że dostęp do badań staje się zależn
mutac ji warunkujących mukowiscyd status u mater ialneg o osoby, która ich potrze buje.
otrzym ywa-
pulacj ach pozio m niepew nych wynik
ów
y. Inny progr am poleg a na badan iu okreś
lanym nie- 3.8 Leczenie mukowiscydozy
nych z testu ujemnego jest więc większ kiedy jako testow anie kaska dowe. Zaczy na się je od
zy ątej klasie .
Badan ia przesiewowe w kierun ku mukow
iscydo
j na mukowiscydozę, a następnie system
a- Befsy ma obecn ie 15 lot. Jest w dziewi
wiążą się z koniecznością odpow
iednie j eduka cji za- osoby chore erw W szkole rodzi sobie dobrz e. mimo
że co rok
tyczni e poszu kuje się nosici eli w rodzin ie. Najpi du licznych pobyt ów
i lekarz y. Oso- opuszczała wiele zajęć z powo
równo osób korzystających z badań, jak spraw dza się rodziców, potem ich rodzic
ów i rodzeń­ były
ości takich w szpitalu. Zwykle spow odow ane one
by, które zostały poinfo rmow ane o możliw Zaletą tego progr amu jest trafia nie do zabie gu
nie wysokie wobec stwo i tak dalej. koniecznośclq przep rowad zenia
badań , mają niekie dy nierealistycz osób. Mniej sze są także probl emy się z 10 do 12 dni
nie zdawać sobie węższego kręgu .oczys zczen ia płuc' , który składał
nich oczekiwania. Mogą na przyklad eduka cyjne, ponie waż jedna ze spokr ewnio nych
z ba-
dożylnego leczenia antyb iotyka
mi oraz oklep ywani a
wających muta-
sprawy, że ujemn e wynik i testów wykry danym i osób jest chora Progr am ten jest tańszy, gdyż jej klatki piersiowe} w celu rozluźnienla
wydzieliny
Wyjaśnienie oddec howy ch.
cje CFIR nie wykluczają nosici elstwa ie wybraną podgrupę popul acji ogól- i Udrożnienia zablo kowan ych dróg
ujemn ego wyni- obejm uje jedyn ćwiczenia
czynników, z powo du których pomim o nej i z góry wiado mo, któryc h mutac ji można
się spo- Betsy mo przew iekly kaszel, ale lubi
możli wość kq. Ma wielu
ku badan ia przesiewowego nadal istniej e fizyczne. Poza tym jest zwyczajną 15-lot
ga bieg- dziewać. iscydozę. pozna nych
urodz enia się dzieck a z mukow iscyd ozą, wyma się z każdą przyjaciół ch01ych no mukow
genetyki molek ularne j. Dodat kowy m probl emem wiążącym podcz as wizyt w klinic e i na spotk aniac
h lokaln ych
łego opano wania oowoczesnej badań pnesiewowych w kierun
ku mukowiscy- że jej ston
zajmu jące się formą grup wspar cia. Zdaje sobie sprawę,
Wiedzy tej z reguły nie posiadają osoby
napiętnowania osób będących
nosi- najbffż szyc h
j strony , nawet dozy jest kwestia zdrow ia może pogorszyć się w ciqgu
porad nictw em genetycznym. Z drugie cielam i niekor zystny ch muta~ji. Oszac owano , że każ­ lot. Zarów no ono.j okjej rodzic e bardz
o d oklodnie
tel)'Zllje się zwiek szo-
jeśli smier dzono , że para charak (praw dopod obnie od 1 do 10) śledzq postępy w rozwoju nowy
ch meto d leczen ia.
a, partne rzy dy człowiek nosi kilka
nym ryzykiem posiad ania chore go dzieck alleli tak zwany ch letaln ych, czyli genów, które bylyby Nieda wno Betsy zgodziła się uczest
n iczyć
zeniem jest mukow iscy- q, które daje
mogą nie wiedzieć, jakim zabur e, gdyby v.ystąp iły w postac i homo zygot yczne
j. w badan iach nad leczen iem ON-az
li. Potrze bują letaln lin płucnych.
doza, a może nawet nigdy o niej nie słysze Mutac je genu CFTR mogą zaliczać się do tego typu•. nadzieję na rozluźnienie wydzie
znych związanych z mu-
wyjaśnienia proble mów medyc iscydozy,
Osoba , która nie jest nosici elem mukow ozą rady-
kowiscydozą oraz przyczyn, z
powod u 1..-tórych mogą
opodo bnie jest nosici elem inneg o zabur zenia, Średnie pr-Leżycie osób z mukowiscyd
że sami oboje są prawd ch XX wieku .
one wystąpić u ich dziec ka pomim o kalnie poprawiło się od lat czterd ziesty
zdrowi i w ich rodzin ach nie było
wcześniej przy- choć wcale o tym nie wie. Istnie
stwier dzi się
je jedna k ryzyko, że
nosici elstwo mukowiscy-
I Poprawę tę umożliwiło głóv.n
ie wprow adzen ie anty-

Ii
osobo m, które osoba , u której niedo bór enzv-
padkó w tej choroby. Wyjaśnienie tego doświadczy urazu psych iczneg
o spowo dowan e- biotyk ów oraz terapi i uzupełniajqcej
mów trzustJ<i. DN-a za okaza la się pomo
malą lub zniko mą wiedz ę z za- dozy, cna w rozluf -
prawd opodo bnie mają tą informacją lub ~cizie uważa
na za mniej odpo-
go opodo bnie no-
kresu genetyki, nie jest łatwe.
Istnie je również ryzyko dyskry- nianiu gęstego śluzu w płucach. Prawd
przesi ewo- wiedn iego p artner a. wydłużą życie
Oprac owan o dwa progr amy badań ji. Nosicielstwo mukowiscydozy nie ma
żadnego
i we metod y leczen ia jeszcz e bardz iej
chory ch na mukowiscydozę, największe
Jeden obejm uje ca- ntinac nadzi eje jed-
wych w kierun ku mukowiscydozy. u na zdrow ie ani możliwości
y,ykonywania pra-
łą populację tub przyn ajmni
ej tę jej część, która ze wpływ
, jest więc mało prawd opodo bne, aby
I nak wiąże się obecn ie z rozwo jem genety
ki mole kular-
e etnicz ne zalicz a się cy zarob kowej i genow ej umoż­
względu na rasę lub pocho dzeni
I nej i perspektywą oprac owan ia terapi
liwiającej napra wieni e defek tu
genety czneg o.

•Muta cje geou CFTR w większości nie

są letahte (przyp. llum.).

l
 3.8 Leczenie mukowis cydozy 115

114 3. Genom człowieka

gen CFTR,., wstowion ym genem mysz homozyg otyczno pod względem mutacji genu
CFTR
tkanki wykazują oporności na neomycynę
Identyfik acja genu warunkującego mukowiscy- sze dane sugerują, że poszczeg ólne

~
I M I
e patofizjo logii tego zmienio ny fenotyp przy różnym poziomi e niedobo ru wprowadzenie plazmidu
dozę pozwoliła na lepsze poznaru

l
białka CFTR. Na przykład w nasienio wodach
ujaw- zowieroJqcego zmutowa ny
zaburzen ia. CFTR koduje białko, które przenika bło­ białka CFTR (próg wrażliwości gen CFTR do pierwotn ych
kanał chlorkow y. nianie się niedobo ru
nę komórkową i funkcjon uje jako
Transpo rt jonów chlorkow ych przez błonę komórk cr
eni pozako-
tkanki) następuje przy wyższej aktywności genu
CFfR niż w płucach.
komórek zarodkow ych myszy
„ t
wą warunku je dyfuzję wody do przestiz
Ulatwie niem w badania ch nad patofizjologią mu- ~ ~ ~
mórkow ej. Przy niedosta tecznym transpor cie chlor-
kowiscydozy i ewentua lnymi zabiegam i leczniczymi krzyżowooie myszy chimerowych
ków, przenos zone są mniejsze ilości wody, czego wyni· hodowlo pierwotn ych

Q/DNA
było stworzen ie mysich modeli choroby .
Otrzyma no
kiem jest zagęszczenie wydzieliny. W płucach prowa- komórek zarodkow ych myszy (ES)
dzi to do zablokow ania oskrzelik ów i przewlekłych in·
je dzięki rekombi nacji genetycz nej, ponieważ nie zna· t
leziono żadnego naturaln ego mysiego modelu muko- plazmidu
fekcji. W trzustce dochodz i do zabloko wania przewo-

~
wiscydozy.
dów, przez które muszą przechodzić enzymy trawien-
Zabloko wanie nasienio wodów powodu je bez· W mysich pierwotnych komórka ch zarodkowych
ne.
płodność mężczyz n chorych na mukowis cydozę. (ang. embrionie stem ce/Is, ES) prawidlowy gen myszy ~I I chimerowa łaclota mysz. heterozygoto
-odpowiadający genowi CFIR człowieka-wyłą
czo­ gen CFTRmyszy pod względem mutacji genu CHI?
Wyróżniono cztery klasy mutacji ze względu na
pomocą techniki insertji ukierunk owanej
(ryc.
wplyw, jaki wywieraj ą one
Mutacje pie rwszego typu prowadz
na funkcję
ą do
białka
nieprawi
CFIR.
dłowej
no za
3-28). Pierwotn e komórki zarodko we mogą wzrastać
w hodowli, a po wszczepieniu do blastocysty myoz.y za-
I
syntezy tego białka, zazwyczaj w wyniku zmian powo- tworzeni u gen CFTR ffi'f'Z'{ z wstawion ym DNA
ję łańcucha lub prze- chowują totipotencjalnoSć i uczestniczą w wszczepi enie ko mórek ES chimerow o
dujących przedwczesną terminac rozwoju otrzymu je się blastocysto
typu, do któ- się zarodka . W rezultaci e jego do blostocysty m'f'Z'{
sunięcie ramki odczytu. Mutacje drugiego zarodko we
zwierzę chimero we. Pierwotn e komórki
rych zalicza się często występującą delecję M'508, za. kolor sierści różni się od
się, że pochodz ą od zwierząt, których
kłócają proces modyfikacji białka CFTR. Uważa
ubarwien ia myszy użytych do wytwon enia blastocyst,
mutacje te powodują wadliwe zwijanie się białka, za. po sierści zmutowane pierwotne komórld zarodkowe
kłócając prawidłowy proces jego modyfikacji
w aparn- chimery są więc łatwe do rozpozn ania
z biało-czarnymi plamami . Niektóre z tych zwierząt wy-
cie Golgiego i ostatecz nie proces umieszc zenia białka
twarzają komórki rozrodcz e zawierające zmutowa
ny
w błonie komórkowej oraz na jej powierzc hni. Kanał Konstrukcjo mysiego modelu muko'Wiscydozy metodą
insercji ukierunkowanej. Mutację powodujq cq
gen .CFTR, a ich potomst wo jest całkowicie heterozy - RYONA 3-28 dz:o się
jonowy CFTR jest regulowany przez wiązanie adeno- uzyskuje się poprzez w stawienie genu opomoSc
i na neomycynę do cDNA CRR. a następnie przeprowo
pod względem mutacji genu CFTR. Potom- mukowiscydozę ych myszy. Gen wnika
zynotrifosforanu, a także przez fosforylację przy udzia- gotyczne ligację z plozmdow ym DNA. Tok zmieniony
gen pocloje się do hodowli pierwotny ch komórek zarodkow
bialkowe j zależnej od cykliczn ego adenozy - stwo to następnie krzyżuje się w celu otrzyma nia ho- do komórek przez pory w btonie komórkowej powstając
e no chwilę pod wpływem pola elektryczn
ego (metoda to zwano
le kinazy cznym mysrn genem CFrR. co powoduje
w.;tawten ie sekwencp
nomono fosforan u (cAMP). Zaliczan e do typu trzecie- mozygot
. jest elektropo rocjq). Wektor DNA rekombin uje z hOmołogi t myszy i chlmerowe
zarodkowe z Osercjq W"SZczepia się do blastocys
Mutacje o charakte rze insercji prowadzą do prze- do tego genu. Otrzymane wt~ sposób pierwo1ne komórld
go, rzadko występujące mutacje punktow e zlokalizo- e sq laclale. ponieważ. blastocys ty pochodzą od mysz.i a lbinotyczn ych.
ramki odczytu, a zatem do zaburzen ia synte- blastocysty umieszcza w macicy mysz.i. Mysz.i chimerow komórid rozrodcze wywodzą
wano w domenac h regulacyjnych CFTR. Ponadto od- sunięcia homozy- natomias t pierwotne komórki rorOdkow e - od
myszy czarnych . U n iektółyeh myszy chmerow ych
punktow e, które zakłócaj ą działa­ zy białka. W niektóry ch przypad kach myszy W wyniku sl:rzyżowania tych myszy onzymuje się myszy
homozyg otyczne pod
kryto takie mutacje się z pierwotny ch komórek zarodkow ych. l rrutagenesis. Nature
ego (typ czwarty) . gotyczne wykazywały objawy przypominające muko- względem mutae~ genu CFTll. aa: Dorin
J.R. et Ol. Cysttc ftbrosis In the roouse by lorgeled inserliooo
nie samego kanału chlorkow
model tor cystlc fit>rosis made by gene targeling . science
CFTR wiscydozę u ludzi. Fenotyp y uzyskane w różnych
do-
1992.359-.211 - 215: oraz: Snouwoert J.N .. et Ol. An anima!
Podwyższoną częstość mutacji genu
n, których świadcze niach ukierunk owanej modyfikacji genetycz · 1992;257: 1083--1088).
sr..ierdz ono u tych bezpłodnych mężczyz u
zarod·
przyczyną choroby jest obustron ny wrodzon
y brak na- nej (ang.gene-targeting) pierwotn ych komórek
kłym kowych są odmienn e, gdyż w eksperym entach tych
sieruowodów, a także u chorych z przewle zapa·
odróżnieniu od komó rek w hodowli , trudno
wykofZ}-stuje się różne strategie wyłączania genu oraz chodzące od pacjenta z mukowiscydozą transfek owa-
W
leniem trzustki. U pewnych osób mutacje genu CFTR będzie wprowadzić nowy gen CFTR do komóre
k ma-
myszy o innym tle genetycz nym. Wplyw tego drugiego no zrekomb inowany m wirusem krowian ki (vaccinia)
stwierdz a się na obu chromos omach, u innych wykryć anego fenoty· cierzysty ch nabłonka pluc czy ukladu pokarmo wego
można tylko jedną mutację genu CFTR. Nie
wiado- czynnika d owodzi, że ekspresj a zmutow zawierającym prawidłowy gen CFTR. Spowod
owalo
pu zależy od .,.-spóldziałania innych genów i zapewne i oczekiwać. że gen ten b ędzie stale przekazy -
in „;,„o
mo, czy drugi allel nie zawiera rzadko występującej, to naprawę wadliwego transpor tu chlorków. Podobne
właśnie dlatego osoby z taką samą mutacją
nie muszą wany kolejnym pokolen iom komórek . Alternat yw-
niewykrywalnej przez obecne testy mutacji. Niektóre wyniki uzyskano, stosując wektor retrowir usowy do
mieć dokładnie takich samych objawów. nym rozwiązaniem, którego próbowa no w wa run-
są mieszan ymi heterozy gotami jednej mutacji wprowa dzerua cDNA CFTR do hodowan ych komó-
osoby
Ponieważ najczęściej występujące mutacje
genu kach ekspery mentaln ych, jest stosowa nie zrekomb i-
w genie CFTR i odmiany drugiego allela, zwanej 5T. rek. Doświadczenia te potwierd zily, że mutacje genu
CFTR prowadzą do braku aktywne go bjaJka, nadzieje nowanyc h wirusów z prawidlo wym genem CFTR do
Nazwa ta odnosi się do odcinka tymin w intronie 8 CFIR mają rzeczywiście charakte r patogen ny oraz że
na opracow anie nowych sposobó w leczenia pokłada­ infekcji zróżnicowanych komórek . Może to prowa-
genu CFTR o trzech allelach, zawierających odcinek obcy gen CFTR może doprowadzić do naprawy defek- -
. Allel 5T jest związany no w zamiani e uszkodz onego genu. W jednym z do- dzić do naprawy defektu genetyc znego w zainfeko
o długości 5, 7 lub 9 tymin a nosa po-
tu fo:jologicznego.
m ekspresj i genu CFTR. Powyż- świadczeń wyhodo wane komórki nabłonk
z obniżonym poziome
·.~

·~' •!'!""''"" ,,--,,- - - - - - - -- - -- - - --

- -- -- -- - - - - - - - - -
-- - - - - ~­
'~!"''
-i'I
!
3.9 Projekt Poznania Genom u Człowieka 117
116 3. Genom człowieka

cDNACFTR DNA_p1azm_id_u - )
pm motor ._ _
<.:::_
l I
proLto r cDNl CFTfł

e
t
t sekwer~t nderowo
genom adenowirusa

odwróc one powtórz enia końcowe

początek replikac ji llYCINA 3-30 Wprowa dzanie plazmid. J
sygnet kopsyd ocjl zawierającego gen CFIR do komórek
enhanc er El a nabłonkowych za pomocą lposomćw.
Liposom y
rosadnlcZą rolę w replikacjł plazmid u w liposom ach ej
jqcy cDNA CFTR. Usunięto gen odgrywający zamknięcie to sztuczne pęcherzyki zbudow ane z podw6jn
llYCINA 3-29 Wektor adenow irusowy zawiero jo liderowa . któ<o koduje aminokw asy
adenow irusa - Ela. o wstawio no gen CFTR.
s·
Po stronie genu CFTfl znajduje się sekwenc wastwy ipidawe j. Przygot owano zrekomb inowcny

·~
promoto ra wirusow ego. no końcu grupo zona ·
!ronslacjl; za nią. w kierunku 5· . sekwenc jo plazmid zawierający cDNA CFTlł i unleszc
zwiększające stabilność bbłko ~ pakowa nie
efektyw ność transkrypcji (enhonc er ET a)
i dostorcz ojqcych sygnału zopewnłojqcego go w liposom ach. Liposom y wkropio no do
dróg
sekwenc ji w.zmoc nqqcych repllkac j oraz sekwen cje zawierające
kopsyóa cjl). o następnie sygnał poczqltt u oddech owych myszy transgen icznych
wirusow ego DNA do pło=a wirusa (czyn no w Unioch komórko wych.
e dla replikac ji wirusa. Z'!ekombłnawany wirus homozy gotyczn ych pod względem mulocjl
hodowa genu
odwnX: one powtórz enia końcowe koniecm zanle go w \<apsydach. Następnie wrusy stosowa
no
zawietj q gen ET a. pozwala jący no replikację DNA i umeszc wrus CFTR. W wyniku fuzji liposom ów z błoną komórel<
któ<e ż zrel<ombinoWony do wnętrza
no mukowiscydozę in '1tro lub in lńvo. Poniewa nabłonkowych plozrrjd y dostoją ~ę
do Infekow ania komórek nabłonka osób c horych wać !ronslcrypcję genu CFT1? genu
utrac~ Era. nie był zdoi'Ty do repllkocj
l w tych komórka ch. Mógł )edlak powodo mbrone
komórel<. w któ<ycł"t dochod zi do ekspresji
ar numen cysllc ftlros~ lrorsne e odzyskuj ą p1awldt owo
ef al. In vivo lransler CFTlł. Konały chlorkow
w zanfeko wanych l<omórkoch. aa: llooenfełd MA. J .. et al. Adenov rus-med ated ojqcych
ephilellu m. Cell 1992;68: 143-155; oraz: Zobner ddywność - w1aściwq dla korrórel< wyśclel
conduc lance reglAo!Df gene to 1he ollwoy cystlc fitxosis. Cełl Cooect lon of
tchawicę myszy. aa: Hyde S.C„ eta/.
wtth
transport defect In nosal ephltelo o r potients fuz,ja liposom ów z komórk ami komórk a nabłonkowa
gene transfer tronslently corrects the ct1lor1de lrmsgen ic
1993;75:207-216) . z wprowa dzonym plazmidem lhe ion 1Tanspat defect In cysHc l\brosis
zawierającym CFTR mice by gene theropy . Nature 1993;362:250-255) .

'·
błonka byla jednak bardzo niska i nie stwierdzono genów. Przedsięwzięcie to nosi nazwę Projektu Pozna-
wanych komórk ach, ale efekt ten utrzyma się
tylko
nia Ge1wm11 Człowieka. Głównym celem tych badań
aż mierzalnej zmiany w transporcie chlorków. 3.9 Projekt Poznania Geno mu
tak długo, jak długo będą żyły te komórki. Poniew jest lepsze poznanie procesó w rządzących rozwoj
em
odde- Inne rozwiązanie stosowane do wprowadzania ge- Człowieka
adenowitusy infekują komórki nabłonka dróg ysta- i fizjologią człowieka poprze z ustalenie lokaliz
acji
c-n;- nu do zróżnicowanych komórek polega na wykorz
chowych, stworz ono wektor , w którym niewielką ie wy- i struktury każdego z dziesiątek tysięcy naszych
ge -
cDNA CFTR niu liposomów (ryc. 3-30). Liposomy to sztuczn Sklonowanie genu warunkującego mukowiscydoz
ę
ść genom u adenow irusa zastąpiono y nów. Wiedza ta z pewnością zrewolucjonizuje diagno
-
- twmzone pęcherzyki zbudowane z podwójnej warstw było naprawdę doniosłym osiągnięciem.
Wymagało
(ryc. 3-29) . Liczne cząstki wirusa otrzymano, transfe stykę chorób genetycznych, jak stało
się w przypa dku
lipidowej przypominającej błonę komórkową,
która skalę : naj-
kując zrekom binowa nym genom em
wirusa komórk i, ~półpracy międzynarodowej na wielką -
może ulegać fuzji z tą błoną, wprowa
dzając zawartość następnie w po- mukowiscydozy i pozwoli na opracowanie slrutecz
które zawierały brakującą informację genetyczną
ko- p1e~ w ustalaniu lokalizacji genu, a a
pęcherzyka do wnętrza komórk i. Transfe
kcja komó- sprzę­ niejszycb metod leczenia. Prawdo podobn ie badani
nieczną do jego replikacji. Infekcj
a hodowli komó- ~kiwaruu sam.ego genu. Początkowo analizy u-
rek nabłonka dróg oddechowych transgenicznyc
h my- te umożliwią równie ż identyfikację genów wamnk
zen były utrudru one z powodu stosunkowo małej
ę licz-
rek pochodzących od choreg o na mukowiscydoz i ~ących nieznan e wcześniej zaburz enia
genetyczne
ej szy, które były homozygotami pod względem mutacj by znanych marker ów przydatnych do tego celu
i ko-
otrzymanym wiruse m doprow adzila do znacząc łowe­ 1 pomogą w rozwikłaniu udziału czynników genetyc
z-
onu genu CFTR, spowodowała przywrócenie prawid nieczności prowad zenia badań aa malych
rodzinach.
pod względ e m fizjologicznym poprawy transp nych w powstawaniu złożonych zaburzeń, takich
jak
ż ko- go poziom u aktywności kanałów chlorkowych. Inaczej niż w przypadku niektórych innych zaburz
eń
chlorków. Wiruse m tym zainfek owano równie choroby serca i nowotwory.
wy- Zastosowanie w praktyce terapii genowej u cho- gen.etycznych , u osób chorych na mukowiscydoz
ę nie
mórki dróg oddech owych szczurów i stwierd zono licz- Na okres pierwszych 5 lat realizatji Projek tu Po-
się rych z mukowiscydozą wymaga rozwiązania jeszcze ~1erdzano żadnych aberracji chromo
somowych,
twa rzanie ludzkiego bialka CFrR utrzymujące zas znania Genom u Człowi e ka wytyczono trzy główne
ce-
nych problemów technicznych. Większość dotychc ktore mogłyby stanowić wskazówkę w poszuk
iwa-
przez kilka tygodni. oddecho\")"Ch. gu le dotyczące mapowania i sekwencjonowania genom
u
tych doś­ podjętych prób dotyczylo komóre k dróg niach lokalizacji genu. Sklonowanie genu w przecią
Obiecujące wyniki uzyskane w toku nie mapy ge-
ponieważ są one najłatwiej dostępne dla
zabiegów tera- człowieka. Pierwszym z nich było stworze
zaledwie kilku lat doskonale świadczy o wysoki
wadzenia wstęp­ ch
wiadczeń dały podstawy do przepro
lecze- peutycznych. Leczenie innych chorych tkanek, jak
kcr
umi~jc;tnościach i wytrwałości badacz
y biorących nomu człowieka za pomocą polimorficznych marke-
nych prób zastosowania opisywanych metod w rów położonych w odległości od 2 do 5 cM. Cel
ten
mórek układu pokarmowego, będzie wymagało
zasto-
niu ludzi chorych na mukowiscydozę. W jednym
z ba- udzial w realizacji tego zadania oraz o tym, jak wielką zadanie i uzys-
na mukowiscy- sowania innyc:h metod. Powszechne jest jednak przeko- do niego przykładali wagę. osiągnięto, przekraczając planow ane
dań na nabłonek nosa 12 osób chorych tszych celem bvlo
z wstawionym nanie, że skuteczne leczenie niektórych najczęs Obecn ie prowadzone są na skalę międzynaro­ kując mapę o rozdzielczości l cM. Drugim
dozę podano adenowirusowy wektor
k na- objawów mukowiscydozy jest tylko kwestią CZastL dową prace nad zmapowaniem genom
u człowieka stworzenie mapy fizycznej poprze z klonowanie dużYch
genem CFTR. Wydajność transferu do komóre nych
oraz identyfikacją i zsekwencjonowaniem ludzkic
h fragmentów DNA i ustalenie lokalizacji sprzężo

118 3. Genom człowieka
markerów w sklonowanych fragmentach. Również to
zadanie wstało zrealizowane. Trzecim celem był roz-
wój metod umożliwiających rozpoczęcie sekwencjono-
wania genomu. W październiku 1998 roku ukończono
sekwencjonowanie 180 Mb genomu człowieka, co od-
powiadało okolo 6% calości- 3 miliardów par zasad_
Nowe cele wytyczone na okres kolejnych 5 lat, od roku
1998 do 2003, przedstawiono w tabeli 3-5.
Dokładna mapa genetyczna umożliwia lokaliza-
cję każdej cechy genetycznej, którą zidentyfikowano
w rodzinie dostatecznie dużej , aby przeprowadzić
analizę sprzężeń. Stworzenie tej mapy zdecydowanie
ułatwiło wcześniejsze odkrycie grupy wysoce polimor-
ficznych sekwencji, które mogą być genotypowane za
pomocą metody PCR. Są to pro~-te powtórzenia se-
kwencji, serie dwóch do czterech nukleotydów, wielo-
krotnie powtórzonych i znacznie rozproszonych w ge-
nomie. Dokładna liczba powtórzeń w danym miejscu
może się różnić u poszczególnych osób i zazwyczaj
dziedziczy się zgodnie z prawami Mendla (ryc. 3-31).
Liczbę powtórzeń można ustalić poprzez amplifikację
wybranego regionu metodą PCR, stosując startery
oskrzydlające badany fragment, oraz przez analizę
wielkości powielonego produktu za pomocą elektro-
forezy w żelu poliakryloamidowym.
Mapa gene tyczna jest na tyle dokladn!;J, że umo-
żliwia zmapowanie niemal każdej cechy genetycznej
w stosunkowo krótkim czasie. Konieczne są jedynie
wyniki badań wykonanych na odpowiednio dużej ro-
- - - - - CACACACACACAC A - - - --
- -- - - GTGTGTGTGTGTGT
powtórzenia CA składające się z 7 kopii sekwencji CA
RYCINA 3-31 Proste powtó<zenle sekwencji. W tym paypodku
kilmlaotnie powtólzone sq dlnukleo1ydy CA. Przedstuwiony aleł
ma 7 powtórzen. ale i1 ne allełe mogq rrieć 5. 6. 7, 8. 9
Iw nawet więcej kopi sekwentj CA Liczbę kopi ustala się
paez ampllflkację regionu roo1odą PCR (slrzołld oznaczają
storle!Y otoczajqce boda1)I DNA> i ocenę roznioru p<od<Jdu
za poroocq elektrof0<ezy w żelu polal<Jy1oamidowym .
•Projekt Pomania Genomu Człowieka "'1dadal do kwietnia 2003 roku ustalenie 95% sekwencji odcinków zawierających
geny; wykonanie przewyższyło plany: ustalono ponad 98% tych sekwencji (z dokładnooaą 99,99%). Zmapowano 3,7 miliona
ludzkich SNP (zakladana liczba to 100 OOO). Wzrost wydajności prowadzonych badań ilustruje zsekv.encjonowanie w ciągu
2002 roku ponad 1400 Mb przy kosztach poniżej 0,09 dolarów amerykańskich za nukleotyd (czyli duio niżseych niż zakladaoe
zgodnie z danymi przedstawionymi wtab. 3-5). (Collins F.S~ Morgan M, Patrinos A. The Human Genome Project: lessoos
from large-scale biology. Science 2003;300:286-290; przyp. tlum.),
3. 9 Projekt Poznania Genomu Człowieka 119
dzinie lub kilku mniejszych rodzinach, jeżeli nie wy-
stępuje heterogenność genetyczna. Dzięki poznaniu
TABELA 3-5 Projekt Poznania Genomu Człowieka
w Stanach Zjednocz0nyd1, cele wytyczone na okres 5 lar LEU2 CEN
Szluczne chromoromy drożdżowe , lniowo struktura zdolna do replimqi wewnąll2 komórki drożdżowej. No
obu
RYCINA 3-32
Mapowanie i sekwi!ncjoaowanie genomu człowieka koilcoch znajdJjq się sekwencje telomerowe. które są konieczne do utrzymania i1tegrolnośd strukturalnej I repftkacj
Wstępna wersja sekwencji genomu człowieka chromosomu. Gen Leu2 <LEU2l jest marl<erem selekcyjnym służącym do iden1yfll<acji drożdży zawierających zrekombinowany
obejmująca co najmniej 90% genomu - do wiosny chromosom. ARS1o .sekwencja autonomicznej repllcacj" (ang. autooomousJy rep/icaling sequence), :zawierajqco
miejsce
2000. . to centromer zapewniający stabilny roZdliot nowo zreplikowawch ctvomosomów do dwóch kom6feł<
sto rtu repllkacJL CEN
potomnych. Pozostałą część może stanowić głównie DNA przeznaczony do klonowania. co poZ\YOla na klonowanie
Całkowita sekwencja genomu człowieka - do końca fragmentów o długości setek tysi ęcy por zasac.
2003.
Technika sekwencjonowania tysięcy markerów genetycznych i automatyzacji tech- powaoe za pomocą analizy sprzężeń genetycznych.
Osiągnięcie wydajnąści sekwencjonowania 500 Mb/rolr: nil<: badawczych możliwe jest jednoczesne genotypo- Sekwencje STS są powszechnie wykorzystywane do
. przy kosztach poniżej 0,25 dolarów amerykańskich wanie różnych markerów u kilkudziesięciu osób na- konstruowania map fizycznych oraz do porównań
.za nukleotyd raz. Wykorzystanie specjalnych programów kompute- tych map z mapami otrzymanymi w wyniku analizy
~:sekwencji człowieka \ " rowych pozwala na oznaczenie genotypów i przepro- sprzężeń, ponieważ występowanie specyficznych se-
Zmapo.,ia'ci~ .100 OOo polkuorlmnów p;;j~dynczego wadzenie analizy sprzężeń. kwencji STS w klonach Y AC lub BAC można obecnie
nukleotydu (SNP) Mapowanie fizyczne ułatwił również rozwój no- łatwo stwierdzić dzięki metodzie PCR. Sekwencje
wych techoologii, takich jak wektory stworzone do STS są unikatowe, co pozwala na szybką identyfikację
.· Orgaoilllly inQdel<JWe
klonowania, które umożliwiły izolację bardzo dużych w dwóch klonach regionów zachodzących na siebie.
· Mysz, Ceanorltabdiris elegans, Drosophila
odcinków DNA Sztuczne chromosomy drożdżowe Innym znacznikiem stosowanym wraz z metodą PCR
lofoniuityldl . (ang. yeast artificial chromosome, Y AC) pozwalają na do lokalizacji na mapie chromosomu selnvencji ule-
Oprarowanie baz danych i oprogramowania przyklad na klonowanie fragmentów o długości setek gających ek~-presji są sekwencje EST (ang. expressed
tysięcy par zasad, stanowiących całe geny lub grupy sequence tag). Uzyskuje się je poprzez częściowe se-
liiip1i1<ał~ etytz!I!'> -Prawne i.· •iecme
Polityki. upo.;...,ectlnianiainfonitacji w jak najszerszYcb. genów (ryc. 3-32). Konstrukty YAC składają się zele- kwencjonowanie klonów cDNA i poszukiwanie regio-
· Ja:ęga~h spatecz~r_wa or~z _rożpa.t~a.file_ ~~~stii mentów niezbędnych do niezależnej replikacji DNA nów o unikatowej sekwencji, a następnie przygotowa-
nie starterów PCR, które amplifikowałyby te sekwen-
spolecznych związanych z ·realizacją tego pr~jekrn wewnątrz komórek drożdżowych, a miano"~cie za-
wierają centromer, telomery (zakończenia chromoso- cje. Do października 1998 roku zlokalizowano na ma-
Kształcenie
mu) i miejsce startu replikacji DNA Cala pozostała pie genetycznej 52 OOO STS i ponad 30 OOO EST (ryc.
Ksztalceni'e naukowc6"· w dziedzinach związanych czę ść chromosomu składa się z sekwencji przeznaczo- 3-33).
· ·: - z badaniem genómU Sekwencjonowanie genomu człowieka jest naj-
nych do klonowania. Inne wektory do klonowania
Upows#filanie ~hlJologij . . . . o dużej pojemności to fag Pl, który może pomieścić trudniejszą częścią Projektu Poznania Genomu Czło ­
Up<iw'2echrnanie nmryclt technologii
· ·· , ·
zy.iązanych z ba-•
·
odcinek DNA liczący dziesiątki tysię cy par zasad oraz wieka. Na początku uwaga skupiona była głównie aa
-~~ gen0mu· . sztuczne chromosomy ba1.1eryjne (ang. bacterial artifi- sekwencjonowaniu genów, a nie odcinków DNA nie-
Upowszedmianie wyników.· cial chromosome, BAC), mogące pomieścić fragment kodujących biatek. Obecny plan polega na zsekwen-
DNA o długości kilkuset tysięcy par zasad. cjonowaniu do 2000 roku 90% genomu z dokładnoś­
Umożliwi~rue szerokiego d~tępu do najnowszych
wyników.badań genomu Biblioteki genomowe są przygotowywane zarów- cią maksymalnie jednego błędu na 10 OOO zasad.
no w Y AC, jak i w BAC. Zsekwencjonowa no bardzo Oczekuje się, że pełna sekwencja zostanie ustalona do
roku 2003*.
ź.rodto: Collins F.S„ Patrioos A.. Jordan E.. o al. New goals for małe fragmenty wstawek w celu wytworzenia starte-
the US human genome project: 1998-ZOOO. Science 1998;28'.!:682-689. rów PCR do amplifikacji krótkich sekwencji, które są Po rozpoczęciu realizacji Projektu Poznania Ge-
unikatowe dla określonego klonu. Służą one jako nomu Człowieka stwierdzono, że różnice w sekwencji
macznik pozwalający na identyfikację klonu i noszą nukleotydów między poszczególnymi osobami są zja-
nazwę sekwencji STS (ang. sequence ragged site ). Wie- wiskiem powszechnym. Najczęściej występujące poli-
le z nich zawiera polimorfizmy, które mogą być zma- morfizmy dotyczą zmian jednego nukleotydu, które
•Patrz przypis do tabeli 3-5 (przyp. red.)
 Opis przypadku klniczne go 12 l
120 3. Genom człowieka

lekcji cech genetycznych u Judzi wyprzedzą naszą

re- kowym. Kilka komóre k jajowych zapładnia się in vitro
adania jednych i doprow adza do kilku pierwszych podziałów. Następ­
fleksję nad konsekw encjami przedkł
nie pobiera się jedną lub dwie komórk i z każdego
za-

/
cech nad inne. za-
rodka i poddaje je analizie genetyc znej. Tylko te
Zapewn e też łatwiej będzie nam uzyskać infor-
niż pomóc jej rodki, które nie są zagrożone chorobą , zostają wszcze-
mację o genotyp ie wybran ej osoby,
pione do macicy, gdzie kontynuują rozwój (ryc. 3-34).
w poradze niu sobie z pełną wiedzą na ten temat.
Metoda ta chroni pary przed urazem psychicznym
W niektóry ch przypad kach stwierd zenie nosicielstwa
ie- związanym z przerwa niem ciąży.
genu warunkującego chorobę pozwala na zapewn

-~
chromosomu
mapo
genetyczna
genetycz nej no pcdstow ie flZ'(CZOej mopy ctvomos
RYCINA 3·33 Uszeregowanie STS i EST no maple
oraz podklonó w kosmido wych.
występują co kilkaset par zasad. Oczekuje_ się, źe
„polimo rfizmy pojedyn czego nukleot ydu" (ang. single
nudeoti de polymorphism, SNP; zwane też polimor fi·
zmami punk1owymi) okażą się szczególnie cennym
waniu
narzędziem w mapow aniu genów i poszuki
złożonymi
powiązań między specyficznymi genami a
cecham i uwarun kowany mi wiełoczynni.kowo (zobacz
na dużą
rozdział 6). Idenryfikację i mapow anie SNP
Projekt u Po·
skalę ucZ}'Iliono celem drugieg o etapu
znania Genom u Człowieka.
Nawet po zidentyfikowaniu wszystkich ludzkich
genów niewiele będziemy wiedzieli o regulacji ich eks·
zachodzące e Zastosowanie diagoostyki preimplantacyjnej w mu-
klony kosmldowe nie odpowi edniej opieki medycznej i zapropo nowani zne
porady genetycznej. Wiedza ta może jednak stać
się kowiscydozie zilustrowano na rycinie 3-35. Koniec
któ-
poważnym obciążeniem psychicznym,
co zapewn e jest wcześniejsze rozpozn anie konkret nej mutacji,
jak już wspo- ra może wystąpić u zarodka i opanow anie metody
przeważy te korzyści . Istnieje również, k. Jak do-
cej umożliwiającej analizę pojedynczych komóre
mniano , ryzyko dyskryminacji generycznej polegają owano tą
tąd stosunk owo niewiele zaburzeń diagnoz
na przykład na niemożności uzyskania ubezpie czenia na szersze jej
metodą, budzi ona jednak duże nadziej e
na zdrowie lub życie, albo uzyskan ia zatrudn ienia
zastosowanie - w udoskon alonej wersji - w przy·
z powodu swojego genotyp u. e problem y
zachodzące klony szłości. Do rozwiązania pozostały poważn
YAClubBAC Daleko nam do pełnego poznan ia genomu czło­ się
n- techniczne oraz kwestie etyczne, które pojawily
wieka i nie zmi_e ni tego nawet sklonow anie i zsekwe ry.
. w związku z wysokimi kosztami tej złożonej procedu
- STS cjonow anie wszystkich naszych genów. Warto jednak
--+ES T zauważyć, że podczas prac nad Projekt
em Poznan ia
ką
ku Jane urodziło dziewczynkę, która jest nosicie/
omów YAC lub BAC Genom u Człowieka - odmien nie niż w przypad mukowi scydozy. ale nie jest chora.
nad
innych ważnych projektó w, takich jak badania
się
rozwojem energii atomow ej - starann ie rozważa
konsekw encje społeczne i etyczne jego realizacji.
Zo-
rt:Visiae ukończono w październiku 1998 roku), robak
te baczymy, czy doświadczenia zebrane w ciągu ostat-
Ceanorhabditis e/egans (który służy jako organiz m mo· o- Opis przypadku klinicznego
nich kilkudzie.ięciu lat związane z odpowi edzialn
delowy badań nad rozwojem organiz mów wielokomór- naukow ej,
kowych), muszka owocowaDrosophi/a oraz mysz. Wie·
ścią za praktyc zne wykorzystywanie wiedzy C2ęić I sielpleń 1987
rzeczywiście czegoś nas nauczyły. Cloire i Eric zgłosili się po poradę genetyczną
dza uzyskana dzięki badaniu struktur y i funkcji geno- na to
z powodu dystrofii mlotonlcznej. Clalre choruje
mów tych organizmów z pewnością przyczyni się
do
zaburzenie, podobn ie jak jej brat I ojciec. Ma
objawy
lepszego poznan ia biologii człowieka•. mlotonfi. osłabienia mięśni lwOJZy i rąk. ole poza
tym
Projekt Poznan ia Genom u Człowieka wzbudz a nie wystąpiły u niej poważniejsze problem y związan
e
wiele pytań natury społecznej i etycznej. Dostępn
ość 3.10 Diagnostyka preim planta cyjna ejsze
z dystrofią miotonl cznq. Jej brat ma poważni
mukowiscydozy
testów genetycznych polegających na badaniu DNA objawy osłabienia mięśni oraz zaćmę. ole może
kację tysięcy tym stan jego
znacząco wzrośnie, umożliwiając idenryfi wykonywać pracę zawodową. Poza
znych w okresie prenata lnym oraz wykry- Bill I Jane dowiedzie/I się. że możliwe jest ustaleni
e.
zdrowia jeorf dobry. U Ich ojca objawy są bardzo
cech genetyc
czy zarodek jest chory no mukowiscydozę jeszcze czołowe

presji oraz funkcjach, jakie pełnią produkt y różnych

wanie nosicielstwa. Stosow ane obecnie metody badań
acznym pod-
genów w zależności od oddziaływań z produkt ami
in- genetycznych dotyczą chorób o jednozn
łożu genetyc znym, ale po zidenty fikowan iu większej
nych genów oraz od warunk ów środowiska. Nowa dzie· liczby genów różnica między cechą genetyczną a cho-
dzina zwana „genomiką funkcjonalną" podejm ie te
za-
. Czy gen,
robą prawdo podobn ie zacznie się zacierać
gadnien ia. Rozwój narzędzi służących do prowad zenia jest
m celem Projekt u Pozna· który wpływa na podatność na nowotw ór piersi,
tego typu badań jest kolejny
genem War\\nkującym chorobę genetyczną? Jak
za-
ka. Prowad zone są również prace
klasyfikować gen, który wpływa na wystąpienie
nia Genom u Cztowie nad-
innych organi-
nad z.sekwencjonowaniem genomó w
nie ciśnienia łub taki, który powodu
je upośledzenie czyta·
zmów, takich jak mikroorganizmy (sekwencjonowa
luczone, że możliwości dokony wania se·
genomó w Escherichia coli i drożdży Saccharomyces ce· nia? Niewyk
genomó w myszy i szczura (Collins F.S., Morgan M.,
Patńnos A 'Ibe
•W kwietniu 2003 roku opubliko wano wstępne wersje
Project: leswns from large-sca le biology. Science 2003;300:286-290; przyp. dum.).
Human Genome
I przed jego implantacją w macicy. Pojecha li
do innego miasto. oby poddać się diagnos tyce
·1 preimpl ontacyj nej.
Decyzja o przerwa niu ciąży po stwierd zeniu
u płodu choroby dziedzicznej jest trudua i bolesna.
. objawy niż te. których rodzina doświadczyła
na
Szczególnie wówczas, gdy aborcja zostaje wykona
w drugim trymest rze ciąży, ale decyzja ta niełatwa
jest
wcześniejszym
również przy przerwa niach ciąży we
okresie , gdy diagnostykę przepro wadza się po biopsji
kosmówki. Wprow adzenie technik zapłodnienia in
vi-
tro umożliwiło rozwój alternatywnych metod diagno-
styki prenata lnej w bardzo wczesnym okresie zarod-
łagodne: łagodna miotoni o. łysienie
I zaćma. Clolre I Eric wiedz.ą, że dystrofi o miofonl
czno
dziedziczy się w sposób dominu jqcy oraz ft
będzje chore
prawdopodobieństwo. te ich dziecko
że
wynosi 50'J,. Martwią się przede wszystkim tym,
u dziecko mogq wystąpi ć dużo bardzie j poważne
dotychc zas.
Dystrofia miotoni czna jest zaburze niem, które
obejmu je wiele układów, ale głównie wpływa na mię·
mogą się
śnie. Mioton ia polega na tym, że mięśnie
kurczyć, ale trudno je rozluźnić. Osoba
z dystrofią
z otworze niem
miotoniczną ma na przykład trudności
 1..9

Opis przypodku kinicznego 123

122 3. Genom człowieka

Z perspek."!ywy ..
·----- -----~~-- --· ~-----~

Życie z mUkOWiSCydozą
·-- ··~--·-„~-- .. -~~ -~----".--~---~·---~"- ' ' -- ... -~.~--" · -·- ------···-~-------- -··

Ni~'"-""~i w,~nie okaz~lo się.

..
· · ~-~·--···-·· - - ~----·----·-~ ··-·- ,-· ·-- ··-
· ·-·· - · -~7-·------··----„ ---~-·- -~- ---~-·

na dożylne p odaw'.'11 ic . . .
an tybrntykow . :rvt: slata m JUZ, ze
- ~ ·.,. ·--··-~-·----·---~- - ~.

domov.~;ch . a poza tym są

mc-pokoją.ce.
Zil'.\'SZe w1 eke
l
i
I
1
ze trudnt: dia mme b11:gamc
to począ tek kl) Ó1.:a mojt;j walki \J.,/ odróż-nic niu Lid wie-kszośc i '
nieZ\vvkk skmecznic poma2a
JOAN FiNNEGP..N BROOKS U~l..t\i. :·~~ć \\"-;dziel in~, z płm:. ,.,. , '
z_~ u k·ow ·1&.··y1.1ozą ._ '· ·
P o o d· zysi-:arnu c h 01ycl1.• ab y utrzymać. swój stan .
,
sd 1 dopruwadze- mu piu c do pl uc. pl1tl7.c'bowała m t\łko kilku
N u podsta ...\ic tych doświadi;z eń i
chorohie:. Zav,'szc była części~ towarzysza j najkpsz('g o dos konakgo stanu, op u ścił .:.tm ,.podrcgu lowan " zapo-m<x.:;.~
est moją najte pw1 opracowa1am swój program
J przyjaciół k~, "Je i moim
największym wrogiem . Sprn\"iiti..
mojego żyda. wii;c się do nlej
przyzv.:ycz aiłam . Żyóe z
przyjaciela . Przegrana Johna
wzmo(niła moj ą de t ermin ac_ję,
pomocy samej $Obie
-;- itttenS}1NllY aerobik.
sz.piti\I i ponownie- na kaza łam
sobici abv zdrowie b\~ O U!a m nie
dożyln ego Ieczt:nia
(1ntvbiorvkarni.
~

muko\v isc':;dO~ wydawa ło mi s i ~ ab~ \\' hoJdzii.· jego p am ięci żyć sprawą n~di-zęd1 1ą. Źaczę łam , Na ~zu.i;Scie
że. czuję się siln iejsza. ale C-\.viczen.ia fjzyczne zwick:>zvlv
czy mśnormalnym. peł nia życia.
również moją samodzl~1nofi znó\v od pudstaw - - dob regu pn-ckroc.cyłam \'r'iek
n k k1edy b ardzo mnie osbbiu .
M ój brat John był starszy o,i r;:istając unikn ęlam odżywiani a. skrupulatnego sratystyl-Lncj śm iertdnoścl ~
T vwarzvszv mi stałe . ak i zapewniły Je pszą kontrolę nad
ode mnie o 6 la l i r3zem byliśmy poważny ch proble mów ~t:zv.·zgłt;dnv dla wiekszości
powod~je ,-Że czuj<; sii' lecze niem mukowiscy dozy. Nie s lusowa nia sie do zaleceft
1,vyotx:owan a i samolna. Ciężko leczeni na różni.: sp osoby: płucnych, mjalam _ jednuk d użą
musiałam już nikogo prosi( lekarzy. upra~iani ~1 reg ularnych osób d10ry(h m.1 "
porann~ i nocne podawanie niedowal:!e i c iagk w a lczvłam ~wicze1i i d ba ni'' o odpowi<0dnio mukowisc ydoz~. Chociaż oko ł o
mi z nią żyć. a mimo to nie wiem. o pomoc przy drenaż u !.:Jatki
aerozoli. s~sje dre nażu klatki z dołegli~~~ ścia.~i -
długi ~en. Przestrzeg anie ty(.'.h ~5 roku zY1.: ia z;\Chorowa lam n:.t
jak m ogłabym żyć bez niej. piersiowej oczyszczaj 4...ym moje
pit:rsiowej , któ re pomagały z trawie oi<0m . Z av.'S.Ze hyłam za._;;,ad, w połącze niu z t roską. cukrzyn; insuii nozależną .
„On:<! " to mukowiM:ydoza . płuca. /Vlogtam 6,,· iczyć,
w oczyszczeniu naszyi.:h płuc najn jźszą u czennicą w klasie: j ak;! nieustanni e obdarzał m nie należę do tych nielicznvch .
U rodziłam się w t%0 roku. w przynosilo len ;am efokt.
z gęstego ~luz u, codzienne do dz iś czuję s ię nieswo_jo. g.Jy mój ws pani ały maż Peter ornz którzy churując na -
Mukowiscvdozę ro zpozn ano, Czymkoiw ick się zajmuj.;
ogl ~~ d am S\\o'Oj e fotogra fie cał a rodzina i przyjaciele mukowist.-ydozę, ositJgn~li wiek
kit-dy m iałam dokładnie jeden przyjmo-.v:mic an tyb iotyków, -- treningiem przed \\iy.~igam i
witam in i enzymów trzustkL)wych z koleż a nkami i ko k eami sprawitJ ło, że cz ularn si ę jak d oj rzały . J l!ste m pe·~' na. że w
Gdy zaa doptowała ronić:
mit:siąc. biatlo nowy mi iw któ rych s4
oraz r cstrykqjn a niskotłuszt-zo\va z kJ asy pochodząt:e z„ tanlt4"':go osoba z upe rni c zdrowa. m i lk-hodzący ch latach poja\'-.ią
mo_ja wsp a n iała rodziaii, rod..~ic~ odcinki błegów i jazdy na
tikresu . sit; nowe ~ro~ >by k czen i<.l
midi już z ł amane serca po i wyso~obtalkowu dieta. Chipsy
si;;;, że
rowt:'. r ZeJ. grą w squasha cz: Po pobycie ·.v sz.µitd!U
ziemnia<..7_:Clfll'., hot-dogi i łodv to PT?.ekonałam miah1m rt'1w11icz inqc spojrLenie n:..t mu ko"vi$C\·do zv. GU od krvt.:: 3
stra ci~ s.vnjej makj dziewczynki podno~zcniem ciężarów
rylko kilka artyk ufow ~ dor~~st.anie jake< 1J~oba zb yt 1989 ro~u Q:;·ou ·
- \. -. . ...i czcnia s~ naj'-''llnlcjsz:!
- to. jdk dawa{ sobie r:.u:k z d10r0ba. \V
P eggy_. która zmarła . z powodu
~zczu pl.i.1 i niska je!-' ~ dtikt ldnic kk:dy ubj::1~\·y si~ rx.1 gki;~ <'t,]•1. pc„voduj:.!ceg~1 tę dwrub~
muki.w„ i_scyUozy w 195 2 roku, spo:0',vczy ch. k16re !"iy1~,- d l ~1 n ~1:;
..:z~ścia ""'~·7.y'.'>tkiego. co robię db .
zaka:z;.me. {X!Tiić\~ ri ni~ mogJ i~m_. .- t-:.ik '::-<.:Ohl przy kr i:~ j ~._}: Do\):ie(.h:iafam ~1·~- -~e k0ni~l--znc1s...~ ot"v,:., _1rzyt -"i:: 1!.-::iwy rozJzł~i!
kiedy właśnie ~i...onL~Lyhi::: i p.) f mrzy m~rnia zdrowi.a. Nic mog...;
.stra . .\·iC zn;:.iidlii~1 cv ch .~ie -., n ich d ura.;;,t<.J.nie j ;tl-.d o.s-1.>l-u :-50bic p•-.z\v' ~lić na ?Je.:yg.r.·~n~::i 1~i;;; s.zp.!t:.dni:gn kL2c: ni~t ~\·c ale nic '.\ hi:-;u.wii mu kcr.-.'l:'\C\rJu z\
- ·- rvzdziat w który~1 dt~di.i~
'.~:~~;~~;Ltl':.: ::::'.:~~~~~;l~.t~j~!~
1 z n<.11..h;· ~ ga. Juk•) doros l~~ z intcnsyv.„ny d i Ć\\iczcii . JeSłi musl być 1.v..-ia.qunem
.„„ hist vrii 1nuk owis,.. :yóuzy: n<-•z:wa .si't' nrnir: uprz~,imiC' do i--;to tncj poprawy j~ik·~~ści
ni;;:· (·wi;..-z~. moje płuca ;~:ypdnia j~~ nieodw rac~ti ncgn o~.bf:i ~ ni.1 pł w.:·.
.d n:·bna b:;biet~~ ·· D zi~ ki .kst to pv pro~.rn inny n•l.t:~j i dlugoś('j r 1·cia pacjentów
thvr~;b it: i jt-szczr..· n:nit:J o tym. sh; ge~tym. lepkim ślu zem. który
h)łO h '} lat·~·e. ~dyl. ni.: mq; l i~my pr lyj r.1G \.\'i.Hliti b(J rdzo truJnv usunq.;; i \Vlf~·1st;! int..:-nvertl..ii mcd}C7lttj. po mot·ncJ i ktt'11~„ :.::ip-uc~:~t kt1Jt'. tn ;1,_;z<::;__·y
:iak j<~ kc:l.yr. Po .ś mierci Pe g~"Y
~pnly'\:;.·ać. i'.·~sukcJk: li ury-czne g u u d\·~k u11::il0n y ·.:h c nzymó•N w pc·v.TtKie do zdnv.i.. ill. S :l\t.i:::t -pL1st ~·p b<. tdi.l n n~1:..:ko\\yci1
moi r°'-1z i c~ mieli l ukJ IH.: prni.vdcpodohłefrstv.„\1 po'-.;.;~:Zntj
L;.fa_j ~c sobk :..;prJ\'<1:": z Z-Jl(;t wz buJzai::~..:::i i.:h dziS. ,,_łc!ki·~
dzi c.:ł.::o. Jt)h na_ k t0 1~~· r0w nic ż b~i duszczu. iniekcji piLtc
~it:sitty _ .k•łm prze gw~ ml trav.·ic niu t!uszczy, nd Jeżćn it.'
:-.zpi ~afoćg_O kczt.'nł <:: . nJdLi~-jc na !cps.z~ pr L:.szl, 1S\.:.
Pienv~"l>r· r;12 zna i~tzłum -:;ie
\.l'
chory OJ mu kowiscydoz.:;. l~.: lf\1)
:)·.voj~! wal kt; z mu kD\\.iscyd1.J z4 :;kon..::zyty się mo.lc problem:,· w ~zp i talu . gdy miał u m 26 la t. - ";; szp!taiu nidat'v.,-(: }est ~k :Zvl-r.;lab vm ~obie- tvlko. Uh'.-
it::h naj~ tarszy :-yn. Pat. urodził ~j~·
'.\ w jeku i.5 h!.L „„
1,6~ rl>ku. J~go z nie-di.y,1,,·:J_~;~. zdccyó(P.\ ;:iC. Pobyry w szpilał u Jt;im- i Pc.ggy Finn;;:~;,m i.!oi:y ii
zdrCW\'.
Od zawsze \\Tiedziabm . b.:: smlcrt.'. glęhoki) m ni e poru~zyb. l\'.J.iv.„t~k.~:::ym m oi m ~-.~r:ż~;~f~i~;!~tj:~~~:'.11 się prLeszkadzafo m i 1,;,.· mojej kar ie-rze w..:·h (zasOw ~ mo~li cit:s Z\:(· ;;ie
pon ieważ (,d rej pory pn cz reSZ!ć ZfW.'tXio;.\'t::j i unicm\>ŻliwiJj J S.lt ki:esami. .i<..!kit: -~1~e wa tt~fr...-j;
lho ru.ię na muk\.)\\ i~l.}dn zę . Nit i ł\<..1:; z \alam. aż pojawiła sH.; k r~-,_.„„.
·..t.·~peinianie obuwi~Lkć.w nadej dl~.
p~mi~1am k'_i chwili„ k.ied:o· ffił. lj~go życia muslaL1m z.nJ,·i g:1(· dopit::ro ""-'Ó'.'! t-z.as zgo JZibm !: łe-
Juwiedzłat ant się o S\\'ojej się z chorob<} b~z mo_1cgo bra t.L
--~ -~~-·-·~·-· · -· ~ -· --- - - -- -----
- ~ ~„--~ - ·~ ·· · ~ ~-·~~----- · ···--~~
·-
-· -- ·- ·- ·--„· · --· -- · ---- ------ --
~ - -- - ~ ·-.- -· -~ --- - --- -- --- -·~-------

zaciśniętej pięści. Występuje również osłabien.ie mię­
śni, które szczególn ie doiyczy mięśni twarzy i szyi oraz
mięśni kończyn. Dodatkow o mogą pojawić się: zać­
ma, cukrzyca, arytmia serca, zanik gonad
ne dominujące cechujące się różnorodnością ekspre- pokolenia ch. Zjawisko to określa się mianem anlycy·
do niepłodności łub przedwcze snej menopauz y oraz pacji. Powszech nie uważalo się, że antycypac ja jest
sji oraz wysoką penetracją. Ekspresja może być różna
!)'sienie czołowe u mężczyzn . zn.ieksztalcen.iem i.ynikającym z tendencyjności
w obrębie rodziny, często występuje sktonność do
Dystrofia mioronicz na dotyka bLisko 1 osobę na w ocenie: zazwyczaj rodzina, w której większość osób
przybieran ia coraz poważniejszej postaci w kolejnych
prowadzący 20 OOO. Przenoszo na jest jako zaburzeni e autosoma l-
 T-,
..

Opis przypa dku kliniczn ego 125

124 3. Genom człowieka

mutacj a Af508

J'.)lerwsza runda PCR

!n vitro 8-komólkowy zarode k druga runda PCR z położonymi

zapłodnienie
wewnętrznie starter om

potqcz enie się pojedy nczych

l!YCINA 3-34 Scheroot dognos tykl preimpl
ootacyj nej. dodani e da produk tu PCR
nici DNA w podwó jne helisy
a zompl~ikawonego DNA
Kom6rid jajowe Pobiera się (Za pomoc q cewnik
umieszczonego w jamie oltzewn owej) od
motki podda> ej prowid lowega lub z mutacją ~F508
UZ'f.il<anla wielu komóre k
stymulacj hormon alnej w celu
h p1Z9prowadza haterodupJeł<s homoz ygota pod
jajowyc h. Zapłocnlenie kil<u komórek jajowyc hcmazygota
heteroz ygotycz ny względem mutae~
nosicielami chorob y ilf508
się In vitro. Je~I oboje rodzica sq prawidłowa
w będq
genatyCZJ']ej. nieklóre z oll2yma nych zarodkó
analizo genety cmo
pojedy nczej komórk i
tiomozv gatcrnl Pod względ em genu wauhku jqcego J elektrofcxeza w :żelu pallakryloamldowym
zotxne nie. niektóra będq heteroz ygotam i, niektóre
o
metodąPCR q się In vitro
- zdrowymi homozygotami. Zarodki razwlja]
ie za pomocą

•
d o etapu ośmiokomćxkowego. Następn
w: z każdega
ncrodziny mlkroma:lipulaCji wykonuje się biopsję zcrOClkó heterod upleks
izoluje się DNA
zdrowe go pobiera się jedną lub dwie komór1d . z których
slosu)qc metodę
dziecko Genoty p pobran ych korrćrek ustala się . hornad upleks
DNA
PCR o wysokiej czułośc i, która może wykryć
które nie SQ chore
z pojedyn czej komó<1<i. Jylko zarodki.
w.zczepienie zarodka , (homoz ygoty prawidł owe IW heteroz ygoty cechy
L_J [__] L__J
u którego nie wykryto do macicy
autosom alnej recesywnej) sq wszczepiane NH M NA
mutacj i warunkujących ma11<1, gdzie kontynuują rozwój. DNA z Pojedynczej kom611d za pomocą
chorobę objętq badani em na rrutac)I AF508 . Najpier w ampllfllruje się
ono jako RYCINA 3-3$ Diaglos lyka preimpl antocyj się drugiej rundzie ampliftkocji
na rycinie 3-36 oHele tego marke ra oznacz w ger;e CFJR. Następnie praduld PGR poddaj e
ma Jagodn e objawy zaburz enia genety cznego
zabieg a slartaró w oskrzyd ajqcych miejsce mutacji
wewnętrznie względem pierwot nych
starterów. Pozwala to uzyskać wysoki poziom

urodzi się 112. za pannoc q slarterów. które sq po łożona Następn ie prod.Jł<t PCR miesza się z DNA zamplift
l<owanym metodą
o pomoc medyczną dopier o wtedy, gdy cmplifik ocjl pojedynczej pary alleli z pierwot
nej próbki DNA
woctza)qc dwie
y. Jak się p<cwldł owej lub hamozy goly pod względem mutacji &508, p1Zep!'o
dzieck o z poważniejszymi objawa mi chorob wy- PCR. który pachod zl ad homozy goty
cze nici, a następnie · oopmwodza do Ich
pQncw nego połączenia.
ii roioto- Zazwyczaj objawy dystrofii mioton icznej nie osobne red<cja. DNA rozdzleła się na pojeelyn
jednak przeko namy na przykładzie dystrof a DNA z IDJtocj q Af508 będą zawiera ć ni""PQJ
owane zasady i tworzyć mate
nicznej, antycypacja jest rzeczywistym zjawisk
iem bio- stępują aż do zakończenia okresu dojrze wania i cho-
ia mioto-
'j Hetaradupleksy n'Vędzy DNA typu dzikiego
je Ich wclniejs zq migracj ę w żelu pallokrytamidowym. Pierwsza
próba w żelu pochod zi od homozy goty
roba rozwija się powoli . Wrodz ona dystrof wypętlerkl. co powodu zi
ć do mo- u DNA z mutacją ;lf506. Druga próba pochod
logicznym. któreg o przyczyny można odnieś ną postacią tego zabu-
·, i
prawidł owej (NHJ. Heterod upleksy występują tutq tyłka Po dodani
po dodaniu prawidłowego ONA. Trzecia
lelnJ.Jamych zmian na poziom ie DNA. niczna jest szczeg ólnie poważ i od homozy goly pod względem mutae~
&508 CM), a hełerodupleksy twoaą się tylko
DNA. (Za• Handys ide A.H .•
o rodzaju
rzenia. Objaw y rozpoczynają się w mome
ncie naro- heteradupleksy 1woizq się po dodar<u każdeg
nicz- I próba pochod zi od heteroz ygoty (NA). o
ion ond preimpl ontation dagnos lic 1esting
Io< cystic fibrosis. N. Engl. J. Med.
Część li
w12esień 1987

PracolAlflik poradn i genety cznej wytłumaczy/,

że
dzin. Chore nowor odki są słabe i wiotki e (hipoto
ne). Niektó re mają przyku rcze stawów, co
wskazu je
ego.
;I er al. Birth of o
l992;32H'0&-909J.
noonal girt alter in vitro fartinzot

Istnieje ryzyko poważn ej dziecięcej postac

i dystrofii na obniżona ruchliwość w czasie życia płodow
mioton icznej, która występuje tylko wówcz
as, gdy
=ona
Mogą mieć trudności z samod zielnym oddyc haniem
ci ze ssa-
·l
mutac ja warunkująca tę chorobę jest przen i wymagać respira tora Mają również trudnoś w jakim stopni u są to bezpośrednie efekty
dystrof ii
z matki no dziecko. U około 20% dzieci, które się ta przełykaniem . Słaba motory ka jelit
może po- ·1 e proble -
małel<, rozwija
niem i mioton icznej, a w jakim wtórne spowo dowan
dziedziczą mutację Od swoich

:. I
wodować zaparc ia. Wrodz ona dystrof
ia mioton iczna
wano więc. ie mami w okresie nowor odkow ym.
postać dystrofii miotonicznej, =aco przy intensywnej opiece Wrodz ona dystrof ia mioton iczna występuje
10%. bywa groźna dla życia, nawet tylko
wynos i około
co/lcowite ryzyko dla Clalre i Erica ny prze- czną od
Chociaż nie sq pewni, jak chcieli
by wykorzystać tę medyc znej . W ciągu kilku tygodn i stan klinicz u dzieci, które odziedziczyły mutację genety
spytali o diagno stykę żywają cych nowor odków może się jednak w pewny m
I matek. U około 20% potom stwa c horej matki,
które
informację. Claire I Eric
się polep- ·. I na postać tego
stopni u poprawić. Siła mięśni niekied y tak odziedziczyło mutację, wystąpi poważ
ać testy
prenat alnq. Dowiedzieli się, że można W)'1con
ienia wro-
sza, że dzieci te zaczynają chodzić, chociaż
ń, umówi li się więc zwykle gor-
wykorzystujące onafizę sprzęże zaburz enia. Prawdopodobieństwo wystąp
ów ają. Często
na pobran ie kIWi od obojga oraz od członk dzonej dystrof ii mioton icznej jest wyższe,
gdy objawy
dku
sza kurczliwość mięśni i osłabienie pozost 21 11 21 22
rodziny Claire. Stwierdzono, że w ich przypa takie dzieci są opóźnione w rozwoj u motory cznym
,
u matki są silniejsze.
wykorzystać można marke r położo
ny 5 cM od locus iste, RYCINA 3-36 RodowOd rodziny Oaire I Erica.
odzie przeds tawion ym a wiele z nich również umysłowym_ Nie jest oczyw
icznej. W rodow
dysfTofil mioton
126 3. Genom człowieka
Na początku lat osiemdziesiątych odkryto występo­
wanie sprzężenia między dystrofią miotoniczną a marke-
rami na 19 chromosomie. Wykonano badania, aby usta-
lić, czy Oaire jest heterozygotą pod względem sprzężone­
go markera zlokalizowanego w odległości 5 cM od genu
warunkującego dystrofię miotoniczną. Zarówno Oaire,
jak i jej chory brat odziedziczyli allel 2 od ojca, a ich :r.dro-
wy brat odziedziczył allel 1. U Oaire allel 2 musi być w fa-
zie przyciągania z genem powodującym chorobę, ponie-
waż allel 1 odziedziczyła ona od matki.
Część Ili czerwiec 1988
Cloire jest obecnie w clqży. W 16 tygodniu wykonano
amniocentezę. Z pobranej próbki komórek płodu
założono hodowlę. którq prowadzono przez
2 tygodnie, a następnie wysiano do laboratorium na
badania DNA. Stwierdzono, że płód ma genotyp 22
pod względem rnorkera.
Płód odziedziczył allel 2 od Claire, który jest w fa-
zie przyciągania z genem powodującym dystrofię mio-
toniczną. Płód jest chory, o ile nie wystąpiła rekombi-
nacja między genem warunkującym chorobę a marke-
rem, co zdarza się z prawdopodobieństwem 5%.
Część IV lipiec 1988
Ustalono z prawdopodobieństwem okola 95%. że
płód jest ChDfY. R)tzyko. że dziecko będzie poważnie
chore w momencie urodzenia wynosi zatem 20%,
o prawdopodobieństwo, te objawy będq
łagodniejsze i wystqplq pótniej - 80%. Claire i Eric
stanęli przed trudnq decyzjq. Zdecydowali, że będq
kontynuować ciqżę, ale zmieniq swojq
dotychczasowq poradnię no klinikę polożniczq
specjaf'1ZUjqcq się w prowadzeniu ciqży wysokiego
ryzyka.
Nie ulega wątpliwości, że decyzje podejmowane
na podstawie wyników badań prenatalnych mają cha-
rakter złożony i indywidualny. Niektóre pary wybie-
rają aborcję, natomiast inne decydują się na kontynu-
owanie ciąży, miino prawdopodobieństwa, że dziecko
będzie dotknięte chorobą genetyczną . Często partne-
rzy nie decydują się na nic przed poznaniem diagnozy,
niektórzy zaś zmieniają zdanie między rozpoczęciem
testów prenatalnych a uzyskaniem wyników. Osta-
teczna decyzja zależy w dużym stopniu od przekonań
religijnych i postawy filozoficznej, wiedzy na temat
choroby, liczby posiadanych już dzieci oraz stopnia
trudności w zajściu w ciążę.
W przypadku dystrofii miotonicznej warto wyko-
nać diagnostykę prenatalną nawet wówczas, gdy para
postanowiła nie przerywać ciąży niezależnie od wyni·
ku badania. Noworodek z wrodzoną dystrofią mioto-
niczną wymaga intensywnej opieki medycznej, której
zapewnienie w niewyspecjalizowanym szpitalu może
być trudne. Jeśli zaburzenie rozpoznano w okresie ży­
cia płodowego, zarówno rodzina, jak i zespól medycz-
ny mogą przygotować s.ię na narodziny chorego dziec-
ka. Porodem może zająć się neonatolog. Najlepiej
zdecydować się na ośrodek przygotowany do zapew-
nienia opieki w sytuacjach o wysoldm ryzyku.
Część V wrzesień 1988
Glorie włafaie urodzi/a chłopca. Para była
przygotowana, że będzie on powOŻJ'Jie chory,
poniewat badanie ultrasonograficzne wykonane
w 33 tygodniu ciqży wy1<azolo wie!awodzie. co
wskazywało no osłabienie przełykania. Przy
narodzinach obecny był zespól intensywnej opieki
nad noworodkiem. Dziecko. któremu dano na Imię
Joseph, bardzo słabo oddychało po urodzeniu,
dlatego konieczna była natychmiastowo intubacja.
Obecnie jest ona na oddziale Intensywnej opieki
I wymaga wspornogania oddychania za pomocq
respiratora. Chłopiec ma trudności z poruszaniem się
I przełykaniem.
U Josepha występują objawy wrodzonej dystrofii
miotonicznej. W późniejszym okresie ciąży stwierdzo-
no zwiększoną objętość płynu owodniowego (wielo-
wodzie). Płyn owodniowy składa się głównie z moczu
płodu. Niewielkie ilości płynu są połykane przez płód,
ulegają ponownej absorpcji i wydzielane są prLez łoży­
sko. Jeśli połykanie jest osłabione, jak w przypadku
wrodzonej dystrofii miotonicznej, objętość płynu za-
czyna wzrastać. Dlatego wykrycie wielowodzia za po-
mocą ultrasonografii dostarcza sygnału, że płód jest
poważnie chory, przy czym może to być inna choroba
niż dystrofia miotoniczna.
Część VI kwiecień 1992
Joseph ma obecnie 3.5 roku. Przez 3 tygodnie
pozostawał fjod intensywnq opiekq medycznq.
Stopniowo odstawiana go od respiratora.
Początkowo wymaga/ oażywiania sondq
nosowo-to/qdkowq. ale w końcu jego ssanie
I przełykanie poprawiło się i mógł być karmiony
butelką. Siła jego mięśni również poprawiła się
w ciqgu kilku pierwszych miesięcy życia. Mimo to
rozwój motOf}'czny dziecka był opóźniony. Dopiet0
region
RYCINA 3-37 Powtórzenia sekwencji CTG zlokalizowane są w nie ulegającym translacji regionie 3· genu kincny. którego
mutacje warunkują dyslroflę mlotonlczną.
po ukończeniu I roku potrafił pewnie siedzieć.
o teraz właśnie zaczql samodzielnie chodzić. Joseph
jest żywy i towarzyski. chociaż rozwój jego mowy jest
opóźniony. Właśnie zaczqł lqczyć ze sobq dwa
i więcej słów. C!aire i Eric s/ysze!I, że zidentyfikowano
gen powodujący dystrotfę mioton!cznq
I opracowano nowe metody badań. Chcq mieć
kolejne dziec!, ale ponownie chcieliby wykonać
badania prenatalne.
Gen warunkujący dystrofię miotoniczną sklono-
wano niemal równocześnie w różnych laboratoriach
i opisano na początku 1992 roku. Do tego czasu do-
stępne były bardzo silnie sprzężone markery flanku-
jące. Region o długości ponad 300 kb zawierający te
markery sklonowano w wektorach YAC lub kosmi-
dach. Gen warunkujący dystrofię miotoniczną ziden-
tyfikowano w różnych laboratoriach; w jednych po-
szukiwano regionu charakteryzującego się stałością
międzygatunkową, w innych przeprowadzano hybry-
dyzację fragmentów z biblioteką cDNA mózgu. W ten
sposób odkryto sekwencję DNA zawierającą polimor-
fizm ..rykrywany prz~z EcoRI. W populacji ogólnej
cięcie enzymem powoduje powstawanie prążków od-
powiadających odcinkom o długości około 9 i 10 kb,
natomiast u osób z dystrofią miotoniczną powstają
prążki odpowiadające dłuższym odcinkom - li-
czącym od 10 do 15 kb.
Analiza sekwencji sklonowanego regionu ujaw-
niła przyczynę pojav.ienia się innych prążków u osób
z dystrofią miotoniczną . W pobliżu końca 3' genu -
w regionie, który ulega transkrypcji, ale nie ulega
translacji do białka - występuje odcinek składający
się z 5 do 27 powtórzeń trzech nukleotydów CTG (ryc.
3-37). Dokladna liczba powtórzeń sekwencji CTG
różni s.ię u różnych osób i jest stalą cechą genetyczną.
Osoba, która ma jeden allel z 7 powtórzeniami.. a dru-
gi z 15, przekaże swojemu dziecko któryś z tych dwóch
alleli. Natomiast osoby z dystrofią miotoniczną mają
50 lub większą liczbę powtórzeń sekwencji CTG, co
wskazuje na mutację dezorganizującą funkcję genu,
który ją zawiera. Prążki odpowiadające dłuższym
Opis przypadku klinicznego 127
kodujący powtórzenia sekwencji CTG
nie ulegający 1Tanslocji region 3·
odcinkom uwidocznione przez hybrydyzację metodą
Southerna są wynikiem wzrostu liczby powtórzeń se-
kwencji CTG, co powoduje zwiększenie fragmentu
DNA znajdującego się pomiędzy miejscami rozpo-
znawanym.i przez&oRI, które występują po obu stro-
nach regionu z powtórzeniami.
Wzrost liczby powtórzeń sekwencji CTG nie tylko
zakłóca funkcję genu, ale również powoduje, że region
ten staje się niestabilny i podatny na dalszy wzrost licz-
by powtórzeń. Rodzic z 60 powtórzeniami może więc
przekazać dzieclcu gen z na przykład ponad 80 powtó-
rzeniami. Stanowi to wyjaśnienie zjawiska genetycznej
antycypacji, polegającego na tym, że im większy jest re-
gion powtórzeń, tym wcześniej występują pierwsze ob-
jawy choroby i tym szybszy jest jej rozwój. Co ciekawe,
w rzadkich przypadkach odnotowuje się również skró-
cenie regionu powtórzeń sekwencji CTG. A ldedy re-
gion powtórzeń sekwencji CTG ulegnie skróceniu, mi-
mo że rodzic z dystrofią miotoniczną przekaże kopię
genu, która warunkuje u niego chorobę, jego dziecko
nie będzie chore. Chociaż jest to rzadkie, wskazuje, że
analiza sprlężeń genetycznych może w takim przypad-
ku dawać błędne wyniki diagnostyczne, nawet gdy nie
wystąpi rekombinacja genetyczna.
Smierdzono, że allele z 19 do 30 po,,,tórzeniami
sel..'\vencji CTG sąw nierównowadze sprzężeń z innym
polimorfizmem w tym genie. Wszystkie allele z ponad
50 powtórzeniami powstały z alleli z 19 do 30 powtó-
rzeniami. Nierównowaga sprzężeń wskazuje, że allele
z 19 do 30 powtórzeniami powstały poprzez mutację
z allela o niższej liabie powtórzeń (przypuszczalnie
z najczęściej występującego allela z 5 powtórzeniami),
która zaszła dawno temu u pojedynczego osobnika.
Gen warunkujący dystrofię miotoniczną koduje
białko, które nazwano kinazą DM. Gen ten ulega eks-
presji w mózgu, mięśniach, sercu i jądrach - czyli
tych narządach i tkankach, które zostają uszkodzone
w dystrofii miotonicznej. Na podstawie analizy se-
kwencji i porównania z innymi znanymi białkami
stwierdzono, że kinaza DM ma domeny spec;iiczne
dla kinaz białkowych, które fosforylują reszty seryno-
 - - - - - - -- -- - ------------- ----------- f,fV
,I 129
Opis przypadku klinicznego
128 3. Genom człowieka

Ncol Ncol
I 8.1 kb _ ____,

1
-'--~,~-~~-'-
Ncol Ncol
8,l k b -

im~~-~,-~=-,~""
___,__!.:=!"-==.;da
~~~~„';!-~~~r--~-
.~, ~._,„~-, ł
,~" ""'"'";- ;=,~i.li" "' ~_=ci#)...~ ~;„~-~
- " "'·"'l i" "'·'_" "'l~kb
M 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
się w locus
RYCINA 3-38 Odcisk Sou1herna z próbkami DNA strawionymi Ncol i hyb!ydyzowanyml z sondą MDY-1. która wiąże
genu warunkującego dystrofię mlatonicznq. Przedstawiona jedenaście próbek i marker wielkości CM). W pizypadku IS kb
~ę ścieżkach 2. 3. 7 i 11 mają.
prawidłowego allela powstaje fragment o długości 8.1 kb. Osoby, których próby znajdują
w 1.
powtórzeń
poza prawidłowym allelem. dodatkowy aneł o wyższ:ym ciężarze cząsteczkowym wynikającym ze zwiększonej liczby 8,1 kb
sekwencji CTG. (otrzymane od: dr Sue Richards. Boylor DNA Dlagnostic Loborotary).
RYCINA 3-39 AnaflZO regionu powtórzeń sekwencji CTG metodą
Część VII grudzień 1992 Sou1hema. Ncci przecinc DNA w miejscach leżących pa obu stronach
we i treoninowe. Poza tym nic nie wiadomo o funkcji regionu z powtóuenloml. Prawidłowy allel ma długość 8.1 kb. U oscby
tego białka. Powtórzenia sekwencji CTG występują Ustalono. że mutacja powodująca dystrofię
z dystrofią miotonicznq występuje , pozo allelem prawidłowym. drugi
miotonfcznq u Claire polega na wzro§cie liczby allel z wydłużonym regionem powtórzeń sekwencji CTG. ca powoduje
w pobliżu końca 3' w regionie, który ulega translayp-
powtórzeń do około 700 kopH sekwencji CTG powstanie prążka odpowlodającegc większemu fragmentowi DNA
cji, ale nie ulega translacji. Nie wiadomo, w jaki spo- prawidłowy dystrofio
ryc. 3--38. Takq somq mutację stwierdzono u brata miotoniczno (w tym przypadku 15 kb) w odcisku Southemo.
sób wzrost liczby powtórzeń sekwencji CTG prowadzi
Cfaire. Joseph ma ponad 2000 powtórzeń. Cfaire
do wystąpienia fenotypu dystrofii miotonicznej. Wy- jest ponownie w clqży. Wykonano amniocentezę .
daje się, że decydującą rolę odgrywa tu obniżenie po- Stwierdzono, że płód ma bardzo dużq ffczbę
ziomu ekspresji kinazy białkowej DM. Istnieją dane powtórzeń. wskazujqcq na poważną postać dystrofii
wskazujące na to, że wzrost liczby powtórzeń sawen- mioton/cznej. C/aire I Joseph zdecydowalf się na
cji CUG w mRNA obniża poziom ekspresji innych ge- przerwanie ciąży.
nów, co prowadzi do dominującego efektu negat)'w- starter J'<;R storterPCR
nego. Być może jest to wyjaśnieniem zjawiska plejo- Odkrycie wzrostu liczby powtórzeń trinukleoty-
• I
tropowego fenotypu dystrofij miotonicznej. dów w dystrofii miotoniczoej pozwolilo na opracowa-
Wzrost liczby powtórzeń trójek nukleotydów w ge- nie precyzyjnych metod diagnostyki molekularnej. Wy-
nie prowadzący do mutacji stanowi typ zaburzenia za- dlużony region można wykryć dzięki metodzie obej-
obserwowany także w kilku innych genach. Wzrost mującej hybrydyzację Soutbema lub metodą PCR.
liczby powtórzeń sekwencji trzech nukleotydów CAG Pierwszy sposób (ryc. 3-39) polega na hybrydyzacji son-
stanowi molekularny mechanizm patogenezy takich
dy DNA przylegającej do regionu z powtóneniami
chorób jak: choroba Huntingtona, rdzeniowa-opusz-
z DNA pociętym NcoI. Prawidlowe allele są mniejsze
kowy zanik mięśni, zespól obejmujący ataksję rdze-
niż 8,1 kb, natomiast allele odpowiadające dystrofi.i
niowo--móżdżkową, zanik jądra zębatego, czerwien-
miotonicznej są większe. W analizie PCR stosuje się
nego, gaiki bladej i jądra niskowzgórzowego (ang. "• ~f '! ; .·
startery, które otaczają region powtórzeń sel..-wencji
dentatopal/idoluysian atrophy) oraz choroba Macha- -J. elektroforezo produktów PCR w żelu
CTG (ryc. 3-40). Zamplifikowany DNA poddaje się
do-Josepha. W obrębie kodujących sekwencji genów
elektroforezie w żelu poliakryloamidowym, aby ustalić
warunkujących te choroby występują trójki nukleoty-
wielkość uzyskanych fragmentów, wskazującą na liczbę
dów CAG, co powoduje syntezę dłuższego łańcucha ::t:.
poliglutaminowego. Wzrost liczby powtórzeń sekwen- powtóneń. PCR · umożliwia dokładniejsze określenie ..
- :-;
długości regionu powtóneń, ale może zawodzić przy
cji GAA w obrębie intronu jest przyczyną ataksji Frie- prawidłowy dystrofio
dreicha, zab=enia autosomalnego recesywnego. amplifikacji odcinków o bardzo dużej liczbie powtó- mk>toniczno

W dalszych częściach książki zobaczymy, jak wzrost
liczby powtórzeń sekwencji CGG w pobliżu promoto-
ra genu FMRJ prowadzi do zespołu kruchego chro-
mosomu X.
rzeń. W odcisku Southema (patrz rycina 3-38) widocz-
ne są: prawidłowa kontrola, pośredni wzrost liczby po-
wtórzeń - około 700 raz:t i bardzo duży allel o ponad
2000 powtórzeniach sek-wencji CTG. Dodatkowo, od-
RYCINA 3-40 Analizo regionu powtórzeń sekwencji CTG metodą PCR. Slcntery PCR oskrzydlają region z pawtooenlaml.
Produkty i::R rozdziela się metodą elektroforezy. Dwa prqżk widoczne u oscby zdrowej odzwierciedlają polimorfizm
Uczby
~~~: ~kwencJI CTG. U osoby z dystrofią mlotonlcznq pojawi ~ę dadalkowy prążek odpowiodojqcy
znacznie dłuższemu
 Literatura uzupełniająca 131
130 3. Genom człowieka
enco-
s of the cy- ride (CTG) repeat at the 3' end of a transcrip t
Sharer N., Schwarz M, Malone G ., et al. Mutation
zbliż­ a) Jaka jest najbardziej prawdo podobn a diagnoza stic fibrosis gene in patieots with chronic pancreatitis.
ding a protein kinase family member . Cell 1992;68:
cisk ten przedstawia inne próby o rozmiarach dla płodu? · . 799-808 .
onych do prawidłowego 8,1 kb. N. Engl. J. Med. 1998;339:645-ó52. n of an
b) W jaki sposób prawdopodobieństwo hetero- te- Buxton J., Shelbou rne P .;' Davies J., et al. Detectio
Super M., Schwarz MJ., Malone G ., et al. Active cascade t of DNA specific to individuals with
gennośc i genetycznej wpłynęłoby na trafność
dia- sting for carriers of cystic fibrosis gene. Br. Med. J. unstable fragmen

Pytania sprawdzające J gnozy?

4. Rodzin a poprosiła o badanie sprzężeń w celu prze-
I. Polimorficzny marker z dwoma allelami A i B jest
silnie sprzężony z genem warunln1jącym dorosłą
a poprosiła
postać torbielowatości nerek. Rodzin
o przedobjawowe zbadani e liczby powtórzeń u To-
ma, który w wieku 5 łat nie ma objawów choroby.
Na podstawie informacji przedstawionych poniżej
określ, czy Tom jest chory.
dobjawowego stwierdzenia neurofibromatozy ty-
pu 1 (NFI), która jest chorobą autosomalną domi-
długości
nującą. Wykon ano analizę polimońIZIDu
fragmentów restrykcyjnych odcinka genu NFI, za
mEcoR I
pomocą której w DNA pociętym enzyme
wykrywa się allele o długości 5 kb lub 3 kb. Wynik
przedstawiono na poniższej rycinie, schema t odci-
sku Souther na po prawej stronie.
a) Po dok.ładnej analizie zdecyduj, czy ten odcisk
rzec:zyWiście ujawnia występowanie mutacji
NFI
w tej rodzinie. Jaka to mutacja i jak jest przedsta-
wiona na odcisku?
b) Na podstawie przedstawionych informacji ok-
reśl, czy jest możliwe, że osoba Il-2 jest
chora na
NFI?
1-l 1-2 11-1
1994;308:1462-1467. myotoni c dystroph y. Nature 1992;355:547-54,'l.
Harley H.G, Brook J .D., Rundle SA, er al. Expansio
unstable DNA region and phenotyp ic variation in
n of an
myo-
3.8 Leczenie mukowiscydozy
Drumm M.L., Pope H.A., Cliff W.H., et al. Correcti
on of the tonic dystroph y. Nature 1992;355:545-546 .
Harley H.G., Rundle S.A., MacMill an J.C., et al.
Size of the
cystic fibrosis defect in vitro by retroviru s-mediat
ed
unstable CTG repeat sequenc e in relation to phenoty
-
gene transfer. Cell 1990;62: 1227-1233.
Knowles M.R., Hohnek er K.W., Zhou z., el al. A
controlle d pe and parental transmis sion in myotoni c dystroph
y.
study of adenoviral-vector-mediated gene transfer
in Am. J. Hum. Genet. 1993;52:1164-117 4.
Anticipa -
t_he nasal epitheliu m of patients with cystic fibrosis.
N. Harper P.S., Harley H.G., Reardon W., Shaw DJ.
tion in myotoni c dystrophy: new light on an old
pro-
EngL J. Med. 1995;333:823-831.
on of blem. Am. J. Hurn. Genet. 1992;51:1~16.
Rich D.P, Anderso n M.P., Gregory RJ., et al. Expressi
dys-
cystic fibrosis transmembrane conductance regulator cor- Mahadevan M„ Tsilfidis C., Sabourin L., et al. Myotonic
trophy mutation: an unstable CTG repeat in the 3' unt:ran&-
fibro- ·
rects defective chloride channel regulation in cystic
sis airway epithelia] cells. Nature 1990;347: 35&-363. lated region of the gene. Science 1992;255: 1253-1255.
of CFrR e
Mabadev an M.S„ Amemiy a C., Jansen G., et al.
Welsh M.J„ Smith AE. Molecul ar mechani sms Structur
chloride channel dysfunct ion in cystic fibrosis.
Cell
and genomie sequenc e of the myotonii: dystroph y
(DM
1993;73:1251-1254. kinase) gene. Hum. Mol. Genet. 1993;2:2 W--304.
c dys-
Pizzuti A, Friedma n D.L., Caskey C.T. The myoton.i
3.9 Projekt Poznani a Genomu Człowieka trophy gene. Arch. Neurol. 1993;50:1173-1179.
for the natura! bi-
Collins F.S, Patrinos A, Jordan E., et al. New goals Rean!on W., Newcom be R., Fenton I., et al. The
11-2 1998; and
US human genome project: 1998-2003. Science story of congenit al myotoni c dystrophy: mortality
282:682-689. • long term clinical aspects. Arch. Dis. Cbild. 1993;68:

BB Q-jł 5 kb - ·,
J
177-181.
Redman J.B., Fenwick R.G. Jr, Fu Y.-H ., et al. Relation
sbip

eo
Tom Opis przypa dku kliniczn ego between parental trinucleo tide GCT repeat length
and
3kb
of the es- severity of myotoni c dystroph y in offspring. JAMA
2. Analiza sprzężeń genu kandydującego, który praw- Aslanidis C., Jansen G.,Amem iya C., et al. Cloning 1993;269 :19@-19 65.
the
sential myotonic dystroph y region and mapping of
dopodo bnie warunk uje badaną chor~bę wykazała, putative defect. Nature 1992;355:548-551.
She lbourne P., Davies J ., Buxton J. , el al. Direct diagnosi
s of
że współczynnik LOD jest równy - dla wartości Molecul ar myotoni c dys trophy with a disease-specific DNA
mar-
2 Brook J.D., McCurra ch M.E., Harley H.G. , et al.
8 =O. Co oznacza ten wynik ten dla potencjalnego - ker. N. Engl.J. Med. 1993;328 :471-475.
basis of myotonic dystrophy: expansion of a trinucleo
genu kandydującego?
3. Polimorficzny marker o allelach I i 2 jest silnie
sprzężony z genem warun.ln1jącym atrofię
mięśni

szkieletowych, chorobę autosomalną recesywną. Literatura uzupełniająca J

3. 7 Wykrywanie mutacji w genie CFTR
in the cy-
Chillon M, Casals T., Mercier B., ei al. Mutario ns
of
12 12 stic fibrosis gene in patients with congenital absence
.
thevasde ferens. N. Engl. J. Med.1995;332:1475-l<ISO
be-
Cohn J.A, Friedma n KJ., Noone P.G., et al. Relation
tween mutations of the cystic fibrosis gene and idiopa-
.
tbic pancreat itis. N. Engl. J. Med. 1998;339:65~58
-
Genetic testing for cystic fibrosis. NIB Consensus Cooferen
ce. http://odp.<><Lnih.gov/consensus/cons/106/106_intro.
htJnl
Miedzyb rodzka Z.H., Hall M.H., Mollison J., et al.
Antena-
sed
tal screenin g for carriers of cystic fibrosis: randomi
1995;
płód
trial of stepwise v couple screenin g. Br. Med. J.
11 12 310:353-357.

\
\
-

1 '
-
-~1 - -·-·--·---··-·--·-·---~
---·~
--- ------

4.1 Dystrofia mięśniowa Duchenne'a 133

I

tywowany już w początkowym okresie rozwoju zarod- jący ten gen za pomocą polimorfizmu długości frag-
mentów restrykcyjnych (RFLP). Sam gen sklonowano
Dziedziczenie sprzężone kowego. Mechanizm ten wyrównuje poziomy ekspresji
dzięki innej nietypowej aberracji chromosomowej -

4
genów sprzężonych z chromosomem X u kobiet i męż­
czyzn. Kobiety, które są heterozygotami pod względem delecji znacznego odcinka chromosomu. Opiszemy
z chromosomem X mutacji sprzężonych z chromosomem X wykazują również metody klonowania i charakteryzowania ge-
nu wykorzystane podczas tego badania.
w dosłownym tego słowa znaczeniu mozaikowość eks-
presji allela zmutowanego lub prawidłowego. Gen odpowiedzialny za dystrofię mięśniową
PRZEGLĄD ZAGADNIEŃ Rozdział rozpoczyna się od opisu przypadku dys-
Duchenne' a koduje niezwykle duże białko, które
nazwano dystrofiną. W rozdziale tym opiszemy jego
trofii mięśniowej Duchenne'a - jest to typowa cho-
4.1 Dystrofia mięśniowa Duchenne'a Czym jest dystrofia mięśniowa właściwości, a następnie omówimy mutacje genu dys-
roba dziedziczona jako cecha recesywna sprzężona
Duchenne'a? trofiny, które powodują wystąpienie fenotypów dystro-
z chromosomem X, która u osobników płci męskiej
4.2 Dziedziczeni e recesywne spizężone z chromosome m X Czym fii Duchenne' a albo Beckera. Sklonowanie genu dys-
uniemożliwia posiadanie potomstwa. Następnie opi-
charakteryzu je się dziedziczenie sprzężone z chromosome m X? szemy przebieg kliniczny dystrofii Duchenne'a oraz trofiny umożliwiło opracowanie nowych metod diag-
4.3 Inaktywacja chromosomu X Jak przebiega regulacja dawld genu innej choroby - dystrofii Beckera. Przeanalizujemy nostycznych. Omówimy ich zastosowanie w wykry-
położonego na chromosomie X u kobiet? waniu choroby u mężczyzn i nosicielstwa u kobiet.
cechy dziedziczenia sprzężonego z chromosome m X,
Rozdział poświęcony dystrofii mięśniowej zakończy
4.4 Mapowanie genu DMD Jak zlokalizowan o gen odpowiedzia lny i powrócimy do zagadnienia inaktywacji chromosomu
X, przytaczając nowe dane opisujące mechanizm tego prezentacja perspektyw terapii tej choroby oraz rela-
za dystrofię mięśniową Duchenne'a na chromosomi e X?
procesu. Gen dystrofii mięśniowej Duchenne'a wy- cja z doświadczeń rodziny dziecka chorego na dystro-
4.5 Klonowanie genu DMD Jak zidentyfikow ano gen warunkujący fię .mięśniową. W części Genetyka w praktyce me-
dystrofię mięśniową Duchenne'a? kryto metodą klonowania pozycyjnego - by! to jeden
z pierwszych genów zidentyfikowanych w ten sposób. dycznej omówione zostaną witryny internetowe po-
4.6 Dystrollna - białkowy produkt genu DMD Jaka jest struktura genu dystrofiny? święcone genetyce medycznej . Analiza przypadku
Początkowo zlokalizowano go na podstawie stosun-
4.7 Mołekulame podstawy dystrofii mięśniowych Duchenne'a i Beckera W jaki
sposób
kowo rzadko występujących aberracji chromosomo- dotyczy innej choroby sprzężonej z chromosome m
zmiany w budowie dystrofiny powodują fenotypy dystrofii mięśniowych Duchenne'a wych u kobiet chorych na dystrofię. Opowiemy, jak X, charakteryzującej się dominującym, a nie rece-
I Beckera?
tego dokonano oraz jak zmapowano obszar otacza- sywnym typem dziedziczenia.
Jak wiedza
4.8 Diagnostyka molekularna dystrofii mięśniowych Duchenne'a I Beckera
?
na temat genu dystrofiny umożliwia diagnostykę molekularną dystrofii mięśniowych
cznych
4.9 Wykrywanie nosicielstwa delecji w genie dystrofiny Jak wykryć heterozygoty
nosicieli delecji w genie dystrofiny?
4.10 Patogeneza i leczenie dystrofii mięśniowych W jaki sposób wiedza na temat
molekularnyc h podstaw dystrofii m ięśniowych wpłynęła na ustalenie patogenezy
tych c horób i opracowanie Ich metod lecżenia ?
Genetyka w praktyce medycznej Genetyka w Internecie
Z perspektywy Życie z dzieckiem chorym na dystrofię mięśniową Duchenne'a
Opis pizypadku klinicznego Problem. który nie kończy się na skórze

1 rzeanalizowaliśmy
P glównych sposobów dziedziczenia pojedynczych
mach, które zawsze występują w dwóch kopiach. Ce-
dotychczas dwa spośród trzech
chy recesywne determinowane przez geny znajdujące
genów: autosomalny recesywny i autosomalny domi- się na chromosomie X ulegają ekspresji u hemizygo-
nujący. Ten rozdział dotyczy trzeciego sposobu - tycznych mężczyzn, natomiast cechy dominujące są
do heterozygo-
dziedziczenia sprzężonego z chromosomem X. Szcze- u nieb b:udziej nasilone w porównaniu
mX
gólne właściwości sprzężenia z chromosomem X wy- · tycznych kobiet. Cechy związane z chromosome
nikają z faktu, że mężczyźni są hemizygotyczni pod nigdy nie są przekazywane z ojca na syna. Kolejną
względem genów znajdujących się na chromosomi e X, istotną cechą sprzęże-nia z chromosome m X jest kom-
każdej
co oznacza, że mają tylko jedną kopię tych genów, pensacja dawki genów u kobiet. W komórkach
jest inak-
w odróżnieniu od genów na pozostałych chromoso- kobiety jeden spośród dwóch chromosomów

134 4. Dziedzlczenie sprzężone z chromosomem X
4. 1 Dystrofia mięśniowa Duchenne' o
1982 rok
James i Brendo mojq po dwadzieścia kilko fot
i zostają skierowani do poradni genetycznej. Myślq
o założeniu rodziny. o przyczyną wizyty jest dystrofio
mięśniowo Duchenne'o u przyrodniego brata Brendy
- Charlesa (moją oni tę samą matkę. ole Innego
ojca). Chorobę rozpoznano. kiedy Charles miał
4 lato i stwierdzono u niego opóźnienie rozwoju
mowy. Wówczas również zauważono. że pomimo
prawidłowego rozwoju ruchowego w ciągu
pierwszego roku życia pojawiły się u niego trudności
w chodzeniu po schodach - w przedszkolu
uwożono go za niezdarę. Bodonie pozjomu kinazy
kreatynowej w osoczu dało wynik 11 fXXJ mU/ml
(normo <30). o biopsjo mięśnia wykazało zaburzenia
typowe dla dystrofii mięśniowej Duchenne'o (ryc.
4-1 ). Teraz Charles ma 18 lot. od jedenastego roku
życia porusza się no wózku i ma bardzo silnie
osłabione wszystkie mięśnie proksymo/ne (ryc. 4-2).
Chłopiec wielokrotnie chorował no zakażenia
układu oddechowego i niedawno z tego wiośnie
powodu wymagał przedłużonego pobytu w szpitalu.
Jego zdolności poznawcze również są ograniczone
- podczas badania kilko lot temu mięśnie nie były
jeszcze tok osłabione. ole już wtedy iloraz Inteligencji
wynosi/ około osiemdziesięciu.
Dystrofia mięśniowa Ducbenne'a (Drv(D) cechuje
się postępującą utratą sily mięśniowej. Z e \\-zględu na
l dziedziczenie recesywne. sprzężone z płcią choroba ta
występuje głównie u mężczyzn (patrz podrozdział 4.2).
Objawy zwykle stwierdza się w pierwszych latach życia.
Chore dziecko nauczy się chodzić, ale jest nieco niezdar-
ne i najprawdopodo bniej nie będzie mogło biegać. Za-
I zwyczaj osłabienie w pierwszej kolejności obejmuje mię­
śnie obręczy biodrowej. Jest to najbardziej widoczne,
kiedy dziecko wstaje z pozycji leżącej - osłabienie mię­
śni ud zmusza je do używania rąk w celu podparcia się
podczas wstawania (objaw Gowera ). Mięśnie łydek są
pogrubiałe, mimo że masa mięśniowa nie jest zwiększo­
na (pseudohipertrofta ). Dziecko umie chodzić na pal-
cach. W miarę upływu czasu siła wszystkich grup mię­
\ śniowych się zmniejsza. Większość chłopców chorych na
dystrofię mięśniową Duchenne' a musi poruszać się na
wózku już w okresie późnego dzieciństwa tub jako na-
\ stolatki. Osłabienie mięśni postępuje również w obrębie
i również drugiego. zdrowego brata. Nie wiadomo
obręczy barkowej a w końcowej fazie choroby obejmuje
l także ramiona i dłonie. Objawy nasilają się i mogą dojść
do etapu charakteryzującego się prawie całkowitym nie-
\
""'1;*
r
4.2 Dziedziczenie recesywne sprzężone z chromosomem X 135
Mięsień prawidłowy
dowtadem - choremu pozostają jedynie ruchy palców
u rąk i nóg. Zmiany te nie wpływają na ruchy galek
O<~l)'ch, natomiast dotycz.ą mięśnia serca. Powoduje to
kardiomiopatię i doprowadza do niewydolności krąże­
nia, którą pogarsza jeszcze znacrna skolioza ograni-
czająca ruchy oddechowe. U wielu chorych objawom
tym towarzyszy również upośledzenie funkcji poznaw-
czych. Chłopcy chorzy na dystrofię mięśniową Duchen-
ne'a umierają zwykle jako nastolatki lub krótko po 20
roku życia. Obecnie nie ma żadnego skutecznego sposo-
bu leczenia tej choroby.
Podwyższony poziom kinazy kreatynowej w oso-
czu może świadczyć o chorobie mięśni. Jest to enzym
występujący w mięśniach szkieletowych, sercu i móz-
gu. W przypadku uszkodzenia mięśni enzym ten prze-
nika do krwi. Chorzy na dystrofię mięśniową mają nie-
zwykle wysoki poziom kinazy kreatynowej, co można
zaobserwować nawet zaraz po urodzeniu, kiedy osła­
bienie mięśni jeszcze nie występuje. Zasadniczym ba-
daniem diagnostycrnym w dystrofii mięśniowej jest
biopsja mięśnia - próbkę mięśni pobiera się i anali-
zuje pod mikroskopem. Dystroficzny mięsień charak-
teryzuje się obecnością zdegenerowan ych komórek
mięśniowych i rozrostem tkanki łącznej i tłuszczu .
James i Brendo obawiają się. że ich dziecko mogłoby
być chore no dystrofię mięśniową Duchnne'o.
Po przeczytaniu materiałów opracowanych przez
Stowarzyszenie Dystrofii Mięśniowej chcieliby również
wiedzieć. czy Ich przyszłe potomstwo może chorować
no łagodniejszą postać choroby- dystrofię Beckera.
Dystrofia Beckera przypomina dystrofię Du-
chenne' a. Osłabione są te same grupy mięśni, ale cho-
roba rozwija się później i jej postęp jest wolniejszy.
Dziedziczona jest również jako cecha recesywna
sprzężona z chromosomem X. Kiedy stawiono dia-
gnozę Charlesowi, nie byto badań pozwalających od-
różnić dystrofię Beckera od Duchenne'a, nie wiado-
mo byto również, czy mutacje te zlokalizowane są
w tym samym, czy w różnych genach.
RYCINA 4-1 Prawidlowy mięsień Cna górze) i mięsień chlopca chorego no dystrofię mięśniową
Duchenne'a (DMD) (na dole).
.Chory mięsień chcrokteryzu)e się zróżnicowaniem wielkości komórek mięśniowych. występowaniem
tkanki łącznej (C)
4.2 Dziedziczenie recesywne
oraz obecnością obumierających. nekrotycznych (N) komórek.
sprzężone z chromosom em X
z powodu zapalenia płuc. Matko Brenc/y miało Cechy genetyczne, które analizowaliśmy do tej
pory, determinowaly geny znajdujące się na chromo-
Dalsza onof1Zo rodowodu wykazało. że matko Brendy
o żadnych innych członkach rodziny. którzy somach nie związanych z dziedziczeniem płci. Cechy
mia/o brata. u którego również rozpomono dystrofię
mięśniową Duchenne'o. W wieku 17/ot zmarł on chorowaliby no dystrofię (ryc. 4-3). dominujące ulegają wówczas ekspresji zarówno u bo-
 [- ,..

--- --- --- --- ---·- -

X l 37
4.2 Dzlediic zenie recesyw ne sprzężone z chromos
omem

136 4. Dziedzic zenie sprzężone z chromos omem X

mo-, jak i heterozygot, natomia st cechy recesywne

ulegają ekspresji tylko u homozygoL W przypad
ku
A Aa
cech sprzężonych z chromos omem X sytuacja wy-
gląda nieco inaczej. Chromo somy X i Y są
odpowie-
dzialne za determinację płci - kobiety mają dwa
chromos omy X, a mężczyźni - chromos omy X i Y.
Na chromos omie Y nie ma większości genów wystę­
ni mają
pujących na chromos omie X i dlatego mężczyź
tylko po jednej kopii genów zlokalizowanych na chro-
mosomi e X (sytuację taką określa się mianem hemi-
zygotyczności). Mutacje w którymś z tych genów,
za-

j równo o charakte rze dominującym, jak i recesywnym, RYCINA 4-5 Rodowód

tylko po ukozujqcy dziedzicz enie cech
będą ujawniać się u mężC'Z}'Zll, którzy mają
'I recesywn ych sprzężonych
1 jednej kopii tych genów. Cechy recesywne sprzężone z chromoso mem X. Warto
i., z chromos omem X będą więc znaeznie częściej wystę- zwrócić uwagę no brok
z dystroflq mięśniową Ductiern e' o.
l RYC9łA -4-2 Chłopiec
Aa A A A Aa a dziedzicz enia w llni męskiej.

,1
u mężczyzn - w przypad ku rzadkich mutacji (ryc. 4-5). Jeśli mężczyzna, który odziedziczył daną
pować
cechę będzie miał dzieci, to przekaże ją wszystkim
bowiem homozygotyczne kobiety są zjawiskiem
swoim córkom, ale żadnemu synowi. Brak dziedzi-
znacznie rzadszym niż hemizygotyczni mężczyźni
czenia z ojca na syna jest ważną właściwością
(ryc. 4-4). Cechy te zazwyczaj są przekazy wane przez z chro-
charakterystyczną dla cech sprzężonych
nosicielki połowie ich męskiego potomst wa. Córki,
I\ które odziedziczą daną cechę, będą nosicielkami
mosom em X (ryc. 4-6).

I James Brenda Charles

•
RYaNA 4-3 Rodowód rodziny Brendy i .Janasa.

oo o
Męzczyźni

• /\
y X y
X
zetowi chorzy
A o
MężczyźnL którzy mojq RYCINA 4-6 Heterozyg otyczne kobiety
RYCINA 4--4
m..itocję no cłTomosomie X. wytwarzqq komÓ<ki jajowe, które zow;erojq
allel recesywny (O) <Jb domin<.jq cy (A).

~o
Kobiely przejCJWlaJq fenotyp zwiqzany
z tq mutocjq. Kobiety mogą być
homozyg otarri pod względem dleła
d2ikiego \ub zrnuta.im ego
albo heterozyg otami. Eksplesjo
A
Połowo ich mę5l<iego po1omstw a bedzie
A pletffild
/ hemlzygotornl pod wzcjędem recesywnej
cechy (a). a połowo Ich potomstw o piet
żeńskiej będzie heterozyg otycznym i

zmutowa nego alelo wieży od tego. nosiciell<omi (W przypadk u otrzyman ia dle1o

homoZyg oto czy determi'lu je on cechę dzi<iego od ojca- przyp. lltm.).
homozyg ota heterozy gota
-mutacj o domhJjq cq czy recesywną.
-typ dziki

J
• - - - - - - ·- - ~-
~:

'' h------- -- - -- -

4.3 Inaktywacja chromosomu X 139

138 4. Dziedziczenie sprzężone z chromosomem X

w e krwi.
Często choroby sprzężone z chromosomem X jest analiza poziomu kinazy kreatynowej
Bocianie te zostaje wykonane trzykrotnie u Brendy
pojawiają się w rodzinach, w których wcześniej nikt
I u jej matki.
n.ie chorował. Jeśli matka nie miała braci (bądź byli
oni nieliczni) ani wujków ze strony matki, wówczas Mimo że heterozygotyczne nosicielki schorzenia
wskutek przypadku zmutowany gen mógł przez kil.ka recesywnego zwykle nie wykazują cech nieprawidło­ A
pokołeó nie zostać przekazany żadnemu mężczyźnie, wego fenotypu, częściowa ekspresja występuje ·czę­ RYCINA 4-7 Eksperymenty z m.~acjoml mysich
dlatego też nie było żadnego krewnego, u którego ściej w chorobach sprzężonych z chromosomem X niż genów spriężonych z chromosomem X
kodujących kolory sierści dowoct<q inaktywacji
wystąpiłby fenotyp charakterystyczny dla tej choroby. w chorobach autosomalnych. PrL}'czyną tego zjawiska c~romosornu X. {A} Heterozygotyczne sernice
Zwykle trudno jest uzyskać rzetelne informacje się­ jest szczególny charakter regulacji eksprel>ji genów

~~
my.;z:; z odmiennym kolol'err. sierści i łat . (BJ
gające dalej niż dwa pokolenia wstecz - jeśli choroba znajdujących się na chromosomie X u kobiet. SOmice mysiy podwójnie heterozygotyczne
dotknęła mężczyzn z wcześniejszych pokoleń, rodzina Dawka genu jest ściśle kontrolowana zarówno pod wzgl ędem dwóch różnyeh kolorów
no dwóch ciYomosomoch mojq łaty w jednym
najczęściej nic o tym nie wie. u ludzi, jak i u zwierząt. Osoba, która ma dodatkowy
kolorze albo w drugim. (C) SOmice ~
Cecha recesywna sprzężona z chromosomem X chromosom - na przykład trzecią kopię chromoso- podwójnie heterozygotyczne pod względem
może również pojawić się w wynik"\! nowej mutacji - mu 21, jak jest w zespole Downa - cechuje się znacz-
B~
ollei znajdujących ~ę na "im samym
tak jak cechy autosomalne dominujące, o czym mówi- nymi nieprawidlowllOCiami. Obecność dodatkowej chromosomie mojq łaty w odcieniu pośrednim.
liśmy już wcześniej. Mutacja zachodzi wówczas albo kopii chromosomu 21 zaburza subtelną równowagę
w komórce jajowej, z której rozwija się chory chłopiec, ekspresji genów. W jaki sposób zatem kwel>tia dawki
albo w plemniku lub komórce jajowej, z których roz- genu jest rozwiązywana w przypadku genów sprzężo­
winę la się matka chorego chłopca. Rozróżnienie to nych z chromosomem X, skoro kobiety mają dwa
jest istotne, ponieważ w drugim przypadku inni syno- chromosomy X, a mężczyźni tylko jeden?
wie tej kobiety mogą być chorzy, podczas gdy w pierw- Odpowiedź na to pytanie zapoczątkowało odkry-
®
szym prawdopodobieństwo takiego zdarzenia jest nie- cie dokonane w latach sześćdziesiątych - stwierdw -
wielkie. Stwierdzono również mozaikowość komórek no wówczas, że jeden chromosom X pozostaje w po-
I
rozrodczych pod względem cech sprzężonych z chro- staci skondensowanej w komórkach samic myszy, na-
mosomem X. Metody badania nosicielstwa takich tomiast u samców chromosom X nie konde nsuje. Na-
mutacji omówimy w następnym podrozdziale. stępnie badaczka Mary Lyon zauwliżyła, że samice
myszy heterozygotycznych pod względem genów
określających kolor sierści położonych na chromow-
mie X są łaciate (1yc. 4-7). Kolory nie mieszają się -
powstają laty w jednym łub drugim kolo rze. Kiedy
skrzyżowano myszy bęc4ce heterozygotami pod
względem dwóch genów kolorów sierści znajdujących
się na chromosomie X, znów rodziły się łaciate myszy.
Jeżeli dwa zmutowane allele znajdowały się na t;m sa-
mym chromosomie X, to oba zmutowane fenotypy
ulegały ekspresji oa tym samym obszarze skóry. Nato-
jak i od maM
miast, jeśli dwa zmutowane allele znajdowały się na llYCINA 4-8 Inaktywacjo chromosomu X. w zygocie aktywne sq zarówno chromosomy pochodzqce od ojca.
()(,,,I x,,i. Na wczesnym etapie rozwoju Jeden z dwóch chromosom6'ol X w każdej komórce ulega lnaktywoc!I
(ciemniejsze)
dwóch różnych chromosomach, to laty miały albo je-
I pmo:;taje rleoktywny we wszystkich komór1<och poł0f1Y1Ych .
den zmutowany fenotyp, albo drugi.
Na podstawie tych obserwacji Lyon sformułowa­ ka się go w normalnych komórkach męskich. Ważne
ła hipotezę kompensacji dawki genów sprzężonych
U ludzi, podobnie jak u myszy, jeden z dwóch
chromosomów X pozostaje w postaci skondensowa- jest to, że kobiety heterozygotyczne pod względem ge-
4.3 Inaktywacja chromosomu X z chromosomem X. Zgodnie z tą hipotezą na wcze- nów sprzężonych z chromosomem X charakteryzują
nej przez większą część Lyklu komórkowego. W ko-
snym etapie rozwoju jeden z dwóch chromosomów X się mozaikową ekspresją tych genów. Jest to widoczne
1983 rok ulega nieodwracalnej inaktywacji w każdej komórce mórkach interfazowych tworzy silnie wybarwioną
Podczas wizyty w poradni genetycznej genetyk strukturę przylegającą do błony jądrowej zwaną na przykładzie polimorfizmu dehydrogenazy glukozo-
i stan ten zachowany jest we wszystkich komórkach
wyjaśnia Jcmeso»i i Brendzie, że Jej matka ciołkiem Barra (nazwa pochodzi od nazwiska neuro- -6-fosforanu (ryc. 4-9). Polimorfizm ten dotyczy od-
potomnych (ryc. 4-8). Dlatego samjce są mozaikami
jest ncs/cie/kq mutacft genu warunkujqcego anatoma Murraya Barra, który pierwszy zaobserwo- mian enzymu różniących się ruchliwością elektrofore-
komórek, w których ekspresji ulega jeden albo drugi
dystrofię mięśniową Duchenne'a , dlatego wał to zjawisko w neuronach kotów). Ciałko Barra wy- tyczną. Kobieta może być albo homozygotą pod
prawdopodobieństwa , te Brenda też jest nosicie/kq cluomosom X Hipoteza ta znalazła potwierdzenie
stępuje tylko w komór.kach żeńskich, nigdy nie spoty- względem alleli kodujących szybciej lub wolniej prze-
wynosi 50%. Jedynym :;posobem oceny nosicielstwa dla wszystkich ssaków, także ludLi.

I
J
„ „ „
-- -- - - - - - - - - - - - - - -
_ _ _ __ _ „ _ ___ - - -

.- --------------------~-
4.3 Inaktywacja chromosomu X 141
140 4. Dziedziczenie sp12ężone z chromosomem X

w pobliżu końca 5' DNA regiony zawierające liczne
kopie dinukleotydu CpG. Sekwencje te, o czym już
wspominaliśmy przy okazji omówienia klonowania
genu mukowiscydozy, mogą wyznaczać granice genu
w klonowanym odcinku DNA. Reszty cytozyny w tych
kierunek rozdziału obszarach mogą podlegać metylacji, a występowanie
silnie zmetylowanych dinukleotydów CpG koreluje ze
zmniejszonym poziomem transkrypcji genu. Stwier-
drono, że geny znajdujące się na inaktywowanym
chromosomie X są w znacznym stopniu zmetylowane,
z czego wynika, że proces metylacji odgrywa istotną
rolę w inaktywacji chromosomu X.
Enzym odpowiedzialny za metylację cytozyny
operuje na dwuniciowym DNA. Dinukleotyd CpG na
jednej nici odpowiada dinukleotydowi CpG na dru-
giej nici. skierowanej w przeciwną stronę. W nowo-
powstającym łańcuchu DNA tylko jedna nić jest mety-
lowana, ale enzym rozpoznaje helisę, która ma jedną
nić zmetylowaną i poddaje metylacji nowo przyłącza­
ne reszty cytozyny (ryc. 4-10). DNA, który nie posiada
żadnych reszt metylowych nie jest rozpoznawany
przez enzym. Ten system zapewnia utrzymanie mety-
pierwo1no klony hodowanych komórek lacji jednego chromosomu X w całym klonie komó-
hodowla komórek
RYCINA 4-9 Razdzloł elektroforetyczny wolno i szyb\<O poruszających się ocrnlon dehyaogeoozy glukozo-6.fosloranu
(G6PO).
Białko uzyskuje się i hodoWll komórkowych. nokloda na żel I rozdZlelo za pomocą elektroloreiy w polu eleklrycmym.
Próbki pochodzące ad kobiet będqcych heteroiygotomi pod wajędem połimolfizmu G6PO doją dwa CH3
0 następnie wybOJwia.
Jeden prążek.
prążki . Je~ijectlal< hodoWlo powstaje z pojedynćej kom6rkl pochodzącej ad heteroiygoty. widoczny jes1 tytka
Jest to spowodowane przypadkową Inaktywacją jednego z alleli kodujących ten eniym w każde) komórce.
I
- - CpG - - - - - -
rek. Kiedy jeden z chromosomów zostanie zmetylo-
wany, metylacji podlegać będą wszystkie jego kopie
w komórkach potomnych.
Zapoczątkowanie procesu inaktywacji również
byto przedmiotem analizy na poziomie molekular-
nytIL Badania nad rearanżatjami chromosomu X pro-
wadzone u ludzi i na myszach wnożliwily odkrycie od-
cinka chromosomu nazwanego ośrodkiem inaktywa-
cji chromosomu X (ang. X-inactivation center, Xie),
który warunkuje proces inaktywacji chromosomu X
(ryc. 4-11). Znaleziono gen, który zmapowano w re-
gionie Xie. Ulega on ekspresji tylko na nieaktywnym
chromosomie X (i dlatego stanowi wyjątek od .zasady
inaktywacji chromosomu X). Gen ten został nazwany
Xzst. Analiza jego sekwencji nie wykazala obecności
otwartej ramki odczytu, z czego wynika, że aktywnym
produktem genu jest RNA i że gen ten nie koduje
bialka. Uznano, że ekspresja Xist leżącego na danym
chromosomie X jest odpowiedzialna za inicjację jego
inaktywacji, a zatem działanie Xist jest miejscowe.
Pytanie, dlaczego Xist ulega ekspresji na jednym
chromosomie, a nie na drugim, pozostaje jednak
nadal otwarte.
CH,
I
- - CpG - -- - - -
repllkacjo DNA
- G p C - - - --

- - GpC - - - -- - - -CpG-- - - -
mieszczające się cząsteczki tego enzymu, albo być he-
kowej inal.."tyWacja matczynego lub ojcowskiego chro- 1 - - GpC - - - -- -
terozygotą. Jeśli prowadzi się hodowlę fibroblastów
mosomu X zachodzi w sposób losowy. U człowieka lo- CH3
poclmdzących od heterozygotycznych kobiet i następ­
sowa inaktywacja chromosomu X występuje - jak się 1
CH,
nie zakłada hodowlę wywodzącą się z pojedynczego fi- wydaje - zarówno w tkankach zarodkowych, jak i po-
broblastu, to mateńal pobrany od klonów charaktery- zazarodkowych. Inaktywacja dokonuje się w różnych
zuje się albo wolną, albo szybką migracją, ale nigdy okresach rmwoju zarodkowego w różnych warstwach CH, CH,
nie występują oba prążki. Inaktywacja chromosomu X komórek. U myszy inaktywacja w komórkach endo-
dermalnych odbywa się w stadium blastocysty, a w
I I
dotyczy większości, ale nie wszystkich, genów z nim - - CpG ----~- - - CpG - - - - - -
sprzężonych. Jest wiele genów obecnych zarówno na ektodermalnych - w stadium gastruli. Inaktywacja - - GpC - -- --
- - GpC------ metylacja
chromosomie X, jak i na Y. Jak można się spodzie- zachodzi w czasie, kiedy komórki dają początek tkan-
kom, dlatego każda tkanka stanowi mozaikę, w której
CH, I
wać, genów tych (zwanych niekiedy pseodoautoso-
komóro wykazują ekspresję jednego lub drugiego -CpG-----
I CH:,
małnymi ponieważ mogą być przekazywane albo - - CpG - - - - - -
przez kobietę, albo przez mężczyznę'- podobnie jak chromosomu X -GpC - - - - - - G p C - - - --
-
geny autosomalne) nie dotyczy zjawisko inaktywacji. Dokładne mechanizmy kierujące inaktywacją I I
Kiedy i jak dokonuje się inaktywacja chromoso- chromosomu X nie są znane, znamy jednak pewne CH3
CH,
szczegóły na temat tego procesu na poziomie moleku-
mu X? Odbywa się ona w różnym czasie w zarodku
i tkankach zarodkowych_ U myszy chromosom X larnym. Wiele genów, szczególnie tych ulegających RYCINA 4-lD Reszty cytozyny 1l'l<JjWJqce się obok guaniny ulegają mety\ocjl w pobliżu końca 5' róelc16rych genów.
Kiedy DNA
I PfZ9Prowadzo
przekazywany w linii męskiej zazwyczaj ulega inakty- ekspresji w rozmaitych tkankach i określanych jako jest rep9cowony. metytowane sq pajedyncze nici potomne. potem jednak enzym razpaznoje nici :zmetylowone
geny konstytutywne (ang. housekeeping genes), ma melylocję nici komi>lementamych.
wacji w tkance trofoblastu, natomiast w tkance zarod-

\l
l
- ----•
r·
142 4. Dziedziczenie sprzężone z chromosomem X
Xist
Ludzki ehlcmosom X
RYCINA 4-11 SChemal tudzklego chromosomu X. na którym
zaznaczono pałożenie ośrodka inaktywacji chromosomu X
(Xie) oraz genu Xist.
Mimo że wybór chromosomu X podlegającego
inaktywacji jest przypadkowy, znane są przypadki nie-
losowej jego inaktywacji. Stały się one przedmiotem
zainteresowania, kiedy stwierdzono, że u pewnych ko-
biet występuje fenotyp choroby recesywnej sprzężonej
z chromosomem X - na przykład dystrofia mięśnio­
wa Duchenne' a. Kobiety te nie są homozygotami pod
względem mutacji genu DMD (to wymagałoby prze-
kazania zmutowanego genu p12ez ojca, który również
chorowałby na DMD - tymczasem mężczyźni chorzy
na dystrofię mięśniową Duchenne'a zazwyczaj nie
żyją wystarczająco długo, by mieć potomstwo). Nie-
które z takich kobiet miały fenotyp zespołu Turnera
- charab."teryzujący się występowaniem wad wrodzo-
nych, dysgenezją jajników i niskim wzrostem, spowo-
dowany brakiem drugiego chromosomu pici (osoby
takie mają 45 chromosomów, w tym tylko jeden chro-
mosom X). Kobiety takie są hemizygotami pod wzglę­
dem genów sprzężonych z chromosomem X i dlatego
mutacje recesywne genów sprzężonych z tym chromo-
somem, takie jak odpowiedzialne za dystrofię mię­
śniową Duchenne ·a, ulegają u nich ekspresji.
U innych kobiet chorych na DMD stwierdzono
aberrację chromosomową, która okazała się szczegól-
nie przydatna w mapowaniu genu dystrofii mięśnio­
wej. Występowała u nich rearanżacja chromosomów,
polegająca na wymianie segmentów między chromo-
somem X a chromosomem autosomalnym (ryc. 4-12).
Zjawisko to ok.reśla się mianem translokacji. Jeśli
dwa chromosomy wymieniają się segmentami bez
utraty materiału genetycrnego, wtedy translokację
nazywa się zrównoważoną. Można oczekiwać, że zja-
wisko takie nie będzie miało żadnych konsekwencji
genetycznych, jeśli jednak miział w nim bierze chro-
mosom X, to zaburzony zostaje proces inaktywacji
tego chromosomu. Fragment chromosomu X, który
teraz znajduje się na autosomie nie wstanie poddany
inaktywacji, jeśli będzie oddzielony od Xie. Jednocze-
śnie część autosomu przyłączona do chromosomu X
zostanie poddana inaktywacji wraz z resztą materiału
genetycznego na tym chromosomie. Inaktywacja jedy-
nie części chromosomu X i części autosomu prowadzi
do zaburzenia równowagi. Taka zmiana dawki genów
jest letalna dla komórki. Przeżyją zatem tylko te ko-
mórki, w których inaktywacji podlega prawidłowy
chromosom X , ponieważ mają one prawidłową dawkę
genów zarówno położonych na autosomach, jak
i sprzężonych z chromosomem X. Jeśli we fragmencie
chromosomu X, który uległ translokacji, znajdował
się allel recesywny, to będzie on aktywny we wszyst-
kich komórkach, które pr.reżyją. U kobiety z taką mu-
ta~ją wystąpi charakterystyczny fenotyp.
Kiedy przebadano kobiety z fenotypem DMD
pod kątem zmian struktury chromosomów zauważo­
no, że wiele spośród nich miało translokacje obejmu-
jące chromosom X, przy czym przyłączony materiał
z autosomu zawsze znajdował się w tym samym miejs-
cu na krótkim ramieniu. W wywiadzie rodzinnym
u tych kobiet nie występowała dystrofia mięśniowa
Podej12ewano, że doszło u nich do translokacji
w miejscu genu DMD, która zaburzyła budowę genu
i doprowadziła do jego mutacji. Pozwolilo to na sfor-
mułowanie hipotezy, zgodnie z którą gen odpowie-
dz:ialny za dystrofię mięśniową Duchenne'a położony
jest w połowie krótkiego ramienia chromosomu X.
Jak możno było wywnioskować z rodowodu,
badan/o poziomu kinazy kreatynowej pofwierdZajq
nosicie/siwo genu DMD u matki Brendy. Natomiast
wyniki Brendy wskazują na to, że nie jest ono
nos/clelkq. Zostaje jednak poinformowana. t e wyn/l<J
te całkowicie nosicielstwa nie wyk/uczajq.
4.4 Mapowanie genu DMD 143
-prążek p21
X
4
Translokacja zrównoważona
ll'YCINA 4-12 Translokacjo chromosomów X i 4. Puri<t złaman ia na chromosomie X znajduje się w prążku p2l. Prawidłowe
chromosomy pokazane sq po lewej. o chromosomy z ITansloKocjq po prawej slronie. Mmo że n": ma oni utraty, <»;I nodmioru
materiału genetycznego. 1Tonslokacja zaburza funkcję genu odpowiedziolnego za dystrofię rrięsniowq Duchenne o . kt6fy
najprawdopodobniej znajduje ~ ę w prążku p2l . Nazewnictwo oberrocjl chromosomowych padmo w rozctzk:je S.
Poziom lcinazy kreatynowej w surowicy krwi ko- nia kilkakrotnie i odrzucając wynik.i o skrajnych war-
biet będących nosicielkami mutacji genu DMD może tościach. Z calą pewnością badanie to nie jest dosko-
być podwyższony. Wlókna mięśniowe stanowią zespól- nalvm testem dla oceny nosicielstwa mutacji. Około
nię (syncytium) zawierającą wiele jąder i powstającą 5'7; kobiet populacji ogólnej ma podwyższony poziom
w wynik-u połączenia niedojrzałych mioblastów. Praw- kinazy kreatynowej, a spośród nosicielek mutacji pod-
dopodobieństwo, że pojedynczy mioblast będzie nosi- wyższone wyniki ma tylko około dwie trzecie.
cielem aktyvmego zmutowanego lub prawidlowego
chromosomu X wynosi 50% i takie samo jest prawdo-
podobieństwo ekspresji mutacji warunkującej dystro-
fię. Komórki mięśniowe z przewagą jąder, w których 4.4 Mapowanie genu DMD
zmutowany allel ulega ekspresji, są podatne na uszko-
dzenie i uwalniają kinazę kreatynową- Mięśnie mają 11183 rOk
jednak zdolność regeneracji, dlatego w miarę upływu Na podstawie informacjl ol1zymanych z poradni
czasu uszkodrone komórki mogą zostać zastąpione genetycznej James I Brenda decydują się na dziecko.
W 1983 roku dzwonią do Kliniki Chorób Genetycznyc h,
przez zdrowe komórki mięśniowe, co może spowodo-
gdzie zostają poinformowani. że u kilku rodzin
wać obniżenie poziomu kinazy kreatynowej i dopro-
przeprowadzono już badania prenatalne za pomocą
wadzić do uzyskania fałszywych ujemnych wyników
onailzy RFLP genów marl<erowych położonych
badań. Enzym ten bywa również uwalniany przez ko-
niedaleko genu warunkujqcego dystronę mięśniową
mórki mięśniowe w wyniku zwykłych urazów -w tym Duchenne'o. Krew pobrano od Brendy, jej rodziców
nazbyt intensywnych ćwiczeń fizycznych - dając wy-
I b<ata (chOrego na OMO), a także od dZkxików
niki fałszywie dodatnie. Problemy w interpretacji wy- I zdrowego wujo ze strony matki. Brenda jest
ników badań poziomu kinazy kreatynowej można heterozygotą wz.ględem dwóch loci llankujqcych
w pewnym stopniu rozwiązać, wykonując te oznacze- gen odpowiedzialny za DMD - 02iL128 (ryc. 4-13).
 - - - - - -
144 4. Dziedziczenie sprzężone z chromosomem X
10% rekombinocji
L128
RYCINA <4-13 Mopa regionu otaczającego gen DMD z zaznaczeniem meni<etów lion kujących : L128 craz 02.
W locus 02. po cięciu DNA enzymem Pvul/ można
rozpoznać dwa allele: 6.0 kb i 6.6 kb. natomiast
w locus L128 dwa aHele 12kb I 16kb rozpoznawane
są po cięciu DNA Toql.
Wkrótce po opracowaniu metody mapowania ge-
nów wykorzystującej RFLP, dostrzeżono możliwość jej
zastosowania w przypadku genu warunkującego dys-
trofię mięśniową Ducbcnne'a. Zadanie to było=­
nie łatwiejsze niż w przypadku mukowiscydozy. Wia-
domo było, że gen ten znajduje się na chromosomie X.
a wyniki badań osób z translokacjami chromosomowy-
mi wskazywały na to, że gen ten jest zlokalizowany na
krótkim ramieniu chromosomu X. Można więc było
rozpocząć poszukiwania markerów od tego rejonu
i sprawdzać ich sprzężenia z DMD. Dodatkowym ułat­
wieniem tych badań była możliwość testowania stosun-
kowo dużych rodzin, co znacznie ułatwiało analizę sta-
tystyczną sprzężeń.
Pierwszy krok polegał na odnalezieniu klonów
DNA obejmujących region chromosomu X. w którym
10% rekomblnocjl
02
RYCINA 4-14 R02.dział chromosomów w cytometrze
przepływowym. Chromosomy wyizolowano z dzielących
siękomórei<, a noslęprie wybarwiono fluorochromem.
Pojedyncze ctvomosornv znajdt4ą się w malych kroplach
naładowanych elektty=iie. które przesuwajq się
prrez wiQZJ<ę lasera. Wqzka la wzbudza ftucrescencję,
wytaywonq pizez delektor. Poszczególne cłYomosomv
mo:żno zrólTicować na podsfowle rozmiaru i stopnia
świecenie. Deteklcr został zaprogrcrnawaiy
oo idenlyflcocję chromosomów X. dolega w momencie
Ich wykrycia wlącZa no chwilę w specjalnej płytce prąd
ełełdlycmy. co powoduje przem-.::zarje się
zowierajqcych cłYomosomy X kropi do zbicxczef probćwki.
Krople p11enaszące me ctvomooomy zostajq ......-;ęle.
Po zeb<anl.J kiru rrilon6w kropel zawierqqcych
cłYomosomy X. er.omo.omy 1e zostqq wykoaystane
do izoklcjl DNA. któiy następnie )est klonowcny w fagu
lambca.
wstęp~e lokalizowana gen DAW. Jeden ze sposobów
polegał na przeglądaniu ludzkiej biblioteki genomowej
w fagach lambda w poszukiwaniu klonów związanych
z dystrofią mięśniową. W celu zwiększenia efektywno-
ści zastosowano dwie metody. Pierwsza polegała na
siworzeniu biblio1eki wzbogaconej w klony genów
znajdujących. się na chromosomie X poprzez izolowa-
nie tych chromosomów z dzielących się komórek i wy-
korzystanie ich jako źródła DNA do stwmzenia takiej
biblioteki. W jednym z eksperymentów chromosomy X
izolowano za pomocą techniki cytometńi przepływo­
wej rozdzielającej chromosomy na podstawie inten-
sywności fluorescencji (ryc. 4-14). Przy założeniu, ie
chromosom X stanowi około 5% DNA obecnego w ko-
mórce żeńskiej, metoda ta pozwala na dwudziestokrot-
ne wzbogacenie sekwencji sprzężonych z chromoso-
mem X w porównaniu z badaniem biblioteki całego ge-
nomowego DNA człowieka.
Druga metoda polegała na wykorzystaniu zesta-
wu hybryd komórek somatycznych dla przyspiesz.enia
3 4 5 zhybrydyzowanej komórki zawierającej ludzki chro-
RYCINA 4-15 Hybrydyzacjo metodą Soulhema
sklonowanego frogmenlu DNA chromosomu X I DNA
pochodzqcego z hybrydowych komórek somatycznych.
w których chmmosomy X rowierojq reoronżocje . W tym
pzypodlru sl<lonowany fragment DNA pochodzi ze
środlmwego regiOnu królł<lego ranienia chromosomu X.
Hybrydowe komólld 1. 3 oraz 5 zowietajq ten region.
Obecności anolzowanego regionu nie stwierdzono
w komórkach 2 14. co jest spowodowane uf ratą materiału
gene1ycznego z chromosom.J X. Hybrydowe komórki
somatyczne zostały wylworzooe z komórek ludzkich,
k1óre zawierały różnę
przeglądania biblioteki. Zastosowanie hybryd komó-
rek somatycznych do mapowania genów zostało opi-
sane wcześniej. Hybrydy komórek ludzkich i pocho-
dzących od gryzoni zwykle tracą większość ludzkich
chromosomów za wyjątkiem kilku przypadkowo wy-
branych. Odcisk Southerna DNA pochodzącego ze
sondo niepolimorficzna
RYCINA 4-16 Anar1Za metodą Southemo wyko11Ystujqca dWle różne sondy DNA. z któiych jedno rie jest palinorticzna
{po lewey). a druga jest poimorticzno (po proweJ}. W przypadku sondy nlepolinorficznj ollZymuje się prążki o jednakowej
wielkości dla każdej z bOdanych osób. natomiast sondo polimarliczna "'"r'kfYwa u rólnych osćl> awo prqżló o różnej wlelkoścl
{niektóre z tych osób sq helemzygofomj I mqq oba prqikl}.
4.4 Mapowanie genu DMD 145
mosom X i trawionego enzymem restrykcyjnym roz-
pozna w bibliotece klonów ze znakowanym DNA je-
dynie te sekwencje, które pochodzą z chromosomu X.
Mapowanie obszarów w obrębie chromosomu X mo-
żna przyspieszyć, wykorzystując do hybrydyzacji ludz-
kie komórki zawierające chromosom X, który uległ
rearanżacji (ryc. 4-15). Na przykład osoba, u której
zaszła translokacja chromosom X-chromosom auto-
somalny, ma chromosom X podzielony na dwie części.
Jeśli stworzy się hybrydę z komórek takiej osoby, to
niektóre kolonie komórek będą zawierały tylko część
krótkiego ramienia chromosomu X. Sklonowany
DNA będzie wówczas hybrydyzował z DNA pocho-
dzącym z komórek, które zawierają określony obszar
chromosomu X, występujący również w klonie.
Opisane metody umożliwiły zidentyfikowanie
wielu klonów DNA obejmujących region genu odpo-
wiedzialnego za dystrofię mięśniową. Następnym eta-
pem było określenie, które klony są polimorficzne
(ryc. 4-16). Genomowy DNA pochodzący od wielu
osób trawiono wieloma enzymami restrykcyjnymi,
przy czym reakcje przeprowadzano osobno dla każde­
go enzymu. Produkty reakcji hybrydyzowano następ­
nie metodą Southema ze sklonowanymi fragmenta-
mi. Użycie markerów niepolimorficznych powoduje
powstanie identycznych prążków we wszystkich prób-
kach DNA pociętych określonym enzymem. W przy-
padku polimorfizmu natomiast obserwuje się różnice
w wielkości prążków otrzymywanych w wyniku trawie-
nia określonym enzymem restrykcyjnym.
Ostatnim krokiem w mapowaniu było sprawdze-
nie sprzężeń markerów polimorficznych z genem
DMD. Segregację alleli markerowych prześledzono
sondo polimorficzna
- - - - -

4.5 Klonowanie genu DMD 147

146 4. Diiedziczenie sprzężone z ctYomosomem X

OTC 754 Cl 99-6 D2 n. _ Il

,_
,.-..\
"--)2
Ll28
6~1
6.616.0 6,0,6,6
+ DMD lub + DMD
5 16 16 12 16 12
8 7 8
2

1-·-r . ' ,-,

10
RYCINA 4-17 Orientacyjna mopa genu worunkująCego dystrofię mięlniowq Duchenne·a oraz sqsiodujQCych
z nim rnor1<er6w
pollmorftcznych. Nazwy poszczególnych mrn1<er6w zaznaczono no gór.ze. poniżej podano odległości między
nimi I
, I
'~-1 3
w cenlymorganoch. L 1 ~--'2 ·- - ·

w dużych rodzinach i obliczono współczynmlc LOD.

wo częsta. Z tego powodu wiele rodzin mimo znacz- 6.61+ 6.0,6.0
+ DMD 6~1

Pod koniec 1983 roku locm genu DMD zmapowano
w ściśle określonym regionie krótkiego ramienia
chromosomu X, w miejscu translokacji występującej
u chorych kobiet; sporządzono również mapę sprzę­
żeń tego obszaru (ryc. 4-17).
Zebrane informacje umożliwiły badania nosiciel-
stwa oraz diagnostykę prenatalną w niektórych rodzi-
nach w oparciu o analizę dziedziczenia zmutowanego
genu w obrębie danej rodziny. Zastosowanie marke-
rów flankujących dany region zapewniło znaczną do-
kładność wyników badań . Niestety żaden marker nie
znajdował się bliżej niż około 5 centymorganów ( cM),
rekombinacja między markerami była więc stosunko-
Ili
płód
t\-' "'\:
; ~
~~-"' '<'.. ~
'
~
RYCINA 4-18 Wyoló croollzy Soulhema z sondami 02 I l I28.
Na górze - rodowód. no dole -wyniki odcisku Southema.
nych wysiłków wkładanych w badania otrzymywalo
niepewne wyniki analizy sprzężeń. Potrzebne były
lepsze metody diagnostyczne polegające na identyfi-
kacji określonej mutacji badanego genu.
U Brendy wyk('fto charakterystyczne markery
ffankujqce , dlatego można u niej przeprowadzić
diagnostykę prenotalnq. No podstawie k01totypu
uzyskanego dzięki amniocentezie stwierdzono. te
płód jest pici męskiej. Dalsze badania prowadzone
sq no komórkach płodu (ryc. 4-18). Na rodowodzie
określono prawdopodobne hoplofypy w odniesieniu
do genu DMD oraz markerów D2IL128. U osoby 11-2
mulae]O DMD jest w fazie przyclqgania z allelem 02
o dtugoścl 6.D kb i allelem L 128 o długości 12 kb.
Można to okre5/ić. ponieważ osoba 11-2 musiała
otrzymać nap/otypy 6.0 kb i 16 kb wraz
z prawidłowym allelem DMD od ojca. Rekombinacja
musiała zajść u osoby 1-2 I zostać przekazana 11-2 albo
11-3. ponieważ u 11-3 allel 02 o długości 6,0 kb znojdu}e
się na Jednym cflromosomie z allelem dzikim w locus
genu DMD. Ponlewat nie wiemy, czy crossing-0ver
wystqpit w mejozJe prowadzącej do potomka 11-2
czy 11-3. fazę przyciągania .u osoby 1-2 motna uznać
za niepewną (co zostało zaznaczone na ryc. 4- 19).
Brenda. osobo badana (Ili- TJ. otrzymała allel 0 2
od/ugaśc/6,6 kb oraz allel Ll28o długości 12kb
6.0
od oica. Dlatego allele o długości kb I 16 kb
musiała otrzymać od matki. BiorqC pod uwagę
niewielkq mcż!lwość wystąpienia rekombinacji
między zmutowanym genem DMD a L 128 u jej matki
(11-2). Brenda (Ili- I) raczej nie jest nosicielem
(rzeczywr.;te ryzyl<o nosicie/siwa w oparciu o analizę
DNA wynosi około 2fJ% lub jeszcze mniej.
D2 uwzgtędniajqc LJiemne wyniki badań poziomu kinazy
kreatynowej). Badany płód otrzymał o/tel 6.6 kb
od dziadków i 12 kb od matki (111- 1). Na tej podstawie
można sądzić. że nie jest on chory na dystroffę
mięśniową. chyba że jego matka mimo powyższych
„ .... ~ ;t:' wyników jest nosicielką. a zatazem wystqpił
podwójny crossing-over między L 128 i genem DMD
Ll28
po jednej stronie a D2 i tymże genem po drugiej
(prawdopódobieństwo takiego zdarzenia wynosi
. " ' (020)(0,20)(0.20) = (0,008)). Prawdopodobieństwo.
te płód jest zdrowy, wynosi zatem ponad 99%
(ryc. 4-19).
~ '~""'.
;'- -'.T-"','-,)1w"'
12 16 12 16
Ili
.. 6,6,6.0
++ DMD
6.01
12 16 12
o~I
Ll28
:-1 płód
Mopa
L_J
6~1 RYCINA •-19 Rodowód z wyszczególnieniem
alleli dla L128 i D2.
12
4.5 Klonowanie genu DMD
Dowiedzieliśmy się, że zidentyfikowanie osób z rzadki-
mi aberracjami chromosomowymi chorych na dystro-
fię mięśniową umożliwiło szybkie ZII1apowanie odpo-
wiedzialnego za tę chorobę genu. Prace nad sklonowa-
niem tego genu zajęłyby jednak wiele lat. gdyby nie
znaleziono kolejnego rzadkiego przypadku chorej oso-
by o innej aberracji chromosomowej. Tym razem był to
chłopiec cierpiący na dystrofię mięśniową Duchenne·a
oraz trzy inne choroby uwarunkowane genetycznie -
zwyrodnienie barwnikowe siatkówki (!r!tinitis pigmen-
tosa ), przewlekłą chorobę ziaminiakową (zaburzona
funkcja granulocytów prowadząca do przewlekłych
ropnych zakażeń) oraz tzw. fenotyp McLeod (nieobec-
ność białek błonowych istotnych dla funkcji krwinek
czeiwonych prowadząca do hemolizy). Postawiono hi-
potezę, że geny odpowiedzialne za te choroby sąsia­
dują ze sobą na chromosomie X i u badanego chłopca
nastąpiła delecja tych genów. Badania cytogenetyczne RYC1iA4-20 Schemat delecji u pccjento z barwnikowym
o wysokim poziomie rozdzielczości potwierdziły to zwyro<Jnleniem sia1kówkl, paew1ekłq choro bą zi<Ynlniol<OWQ.
tenotypern Mcleoc I dystrofią rrięśrjowq Duchenne'a.
przypuszczenie (ryc. 4-20).
(Froncke u .• Ochs H.D„ de Marttnvlle B.. el o/. Minor Xp2 l
W metodzie zastosowanej podczas klonowania c h<omosome dełetion In a mde assocla!ed wtth expression
genu DMD wykorzyStano wiedzę o tej delecji (ryc. ot Duchenne rr<JSCułor dystrophy, chronlc gmnulomo1ous
4-21)- Rozumowanie było następujące-jeśli porów- dsease. relinitls pigmentoso. and McLeod syndrome. Am.
namy DNA tego chłopca i kogokolwiek innego, kto J . Hum. Genet. 1985:37:250-267).

;, ~.
·· ·- - I
I
I

I
4.6 Dystrofina - białkowy produkt genu OMO 149
4. Dziedziczenie sprzężone z chromosomem X
rl
148

dużo Ilość DNA od pacjenta niewielka iość DNA od

mężczymy o kariotypie 49 XXXX>t
6,5% pacjentów miało delecje - dowodziło to, że se-
k-wencje te znajdowały się w obrębie genu DMD. Co
gowych., upłynęło jednak wiele czasu, zanim zawiera)
on zarówno koniec 5', jak i 3' poszukiwanego genu. Do
~
~
z delecją
więcej, delecje znaleziono u mężczyzn chorych na dys- tego momentu sklonowano ponad 2 miliony par zasad,

® Icięcie
trofię mięśniową zarówno typu Duchenne·a, jak
i Beckera, co wskazywało na to, że za obie formy dys-
co wskazywało, że badany gen jest największym genem,
jaki został dotychczas odkryty.
11

cięcie I Mbol trofii odpowiedzialn e są allele jednego genu albo że

fragmenty o .lepkich' końcach
fragmenty o ,tępych' końcach
I rozdzielenie na pojedyncze rkl
I Klony plazmidowe wykorzystano do przeanalizowa -
~ mieszanie i ponowne
"ooJ łączenie rkl
wzbagocenle
w sekwencje
""'9<*lce dełecj
tępe końce--jepkie końce
lepkie końce­
tępe końce-tępe końce
-lepicte końce
niemoże być klonowany nie może być klonowany
może być klonowany
DNA lzołowaoo od mężczymy.
RYCINA 4-21 l<lonowonle DNA pochodzqcego z""9ioou chromosomu X lJegajqcego dełec;.
u którego w obrębie ctvoma;omu X wystqpiła delecja. I pocięto na fragmenty o losowej Wlelkoócl.
Fragmenty te nie miały
niesparowanych zasad na końcach (były to • tępe· końce). Niewielka ilość DNA. uzyskana od
osoby o kariotypie 49 XXXJt:'/.
zostało pocięto enzymem Mbol. kt<ioy zostawia .lepkie' końce. Oba zestawy
frognentów DNA zootoły rozdzielone
nici DNA. Ponieważ większość
na pojedyncze nici I zmeszone w warunkach. w klóiych dochodZJ do ponownego połqczenid
końce (pochoczqcych od osoby z delecjq). również v.<ększość powstających dwunlciowych
fragmentów DNA miało tępe
cząsteczek nie można klonować w plazmidzie.
cząsteczek zawierało dwie lub jednq nić o tępych końcach. Tego rodzaju
Jedynie czqsteczl:i dwunlciowe. lct6<e powstają z dwóch nici ó lepkich końcach. mogą być włączane
do plazmici.J. Czqsteczk
te powinny powstawać głównie z fragmentów DNA odpowiadającyc h delecji. ponieważ nie me fragmentów posiadajqcych
tępe końce. k16<e wywodziłyby się z tego regionu. (Kunkel LM .. Monaco AP
.. Middiesworlh W.• Ochs H.D„ Lott S.A. Speciftc
Proc. Natl Acad. Sci. USA
cloning of DNA fragments abrent from the DNA of a mole polien! wi!h an X chromasome deletion.
1985:82:4778-4782).
nie ma tej delecji, to główną różnicą będzie obecność kowo, najprawdopodo bniej zawierały geny i były kan-
DNA z obszaru, który uległ delecji. Utworzono biblio- dydatami na gen warunkujący dystrofię mięśniow-4
tekę plazmidową, odejmując DNA chłopca z mutacją oraz inne geny znajdujące się w tym regionie.
od prawidłowego DNA zdrowej osoby i klonując tylko Pierwsza wskazówka. że badany gen odpowiada
różnicę. W rezultacie uzyskano bibliotekę znacznie za dystrofię mięśniową Duchenne' a pojawiła się, gdy
wzbogaconą we fragment, którego dotyczyła delecja dokonano analizy odcisku Southerna z DNA męż­
czyzn cierpiących na to schmzenie. Zakładano, że
Jak mówiliśmy przy okazji mukowiscydozy, roz-
poznanie momentu, na którym udało się sklonować o ile duża delecja mogła być przyczyną choroby u jed-
gen, jest jednym z najtrudniejszyc h etapów klonowa- nej osoby, to inne osoby mogły być dotknięte mniej-
nia pozycyjnego. Pierwsze przesłanki, że udało się szymi delecjami obejmującymi jedynie część genu.
sklonować sekwencje obejmujące gen DMD, pojawiły Analiza materiału pochodzącego od wielu chorych
się po wykonaniu odcisku zoo. Niektóre klony hybry- rzeczywiście wykazala u znacznej grupy mniejsze de-
dyzowały z DNA innych gatunków, takich jak chomik, lecje klonowanego DNA. W ramach międzynarodo­
mysz i kura. Klony, które były konserwatywne gatun- wych badań przeanaliwwan o 1345 próbek. Około
geny te są silnie ze sobą sprzężone.
Po ustaleniu, że sklonowany DNA pochodzi z re-
4.6 Dystrofina - białkowy produkt
gionu genu DMD, pozostawało jedynie sklonować
większy odcinek, by scharakteryzować cały gen. genu DMD
Osiągnięto to metodą wędrówki wzdłuż chromosomu.
kodowane przez mRNA o wielkości 13 kb jest
nia całej biblioteki genomowej i wyizolowano większe
klony. Większych klonów użyto następnie jako sond
Białko
bardzo duże. Sekwencję aminokwasową odczytano na
podstawie analizy kolejności tripletów nukleotydów
w badaniu metodą northem z RNA uzyskanym z mię­ (kodonów) i porównywano ją z sekwencją innych zna-
śni. Zaobserwowan o hybrydyzację z cząsteczką RNA nych już białek. Znaleziono duży region homologiL'Z-
o bardzo dużym ciężarze cząsteczkowym i długości ny dla spektryny - białka wiążącego aktynę znajdu-
przekraczającej 13 kb. Następnie stworzono bibliote- jącego się głównie w cytoszkielecie krwinek czerwo-
kę mięśniowego cDNA i wyizolowano klony homolo- nych. Domena wiążąca aktynę znajduje się w N-koń­
giczne z sekweocjami pochodzącymi z regionu, który cowym regionie dystrofiny. Znaczną część cząstecŻki
uległ delecji. Z biblioteki cDNA rzadko udaje się wy- (ryc. 4-22 ) stanowi duża struktura w kształcie pręta,
izolować transkrypty o pełnej długości, szczególnie je- skladająca się z 24 powtórzeń nieznacznie różniących
się sekwencji, z któcych każda składa się z około 109
śli są one tak dlugie. Skanowano i sekwencjonow ano
wiele wzajemnie nakladających się sekwencji cDNA, aminokwasów. W następnym odcinku znajduje się
a następnie szukano otwartej ramki odczytu i kodonu 150 aminokwasowy region bogaty w cysteinę. W od-
inicjującego (AUG dla metioniny). cinku C-końcowym znajduje się region 420 amino-
Zbierano coraz więcej dowodów na to, że badany kwasów, który prawdopodobn ie oddziałuje z innymi
białkami błonowymi.
gen jest rzeczywiście odpowiedzialny za dystrofię mię ­
Samo białko zidentyfikowan o za pomocą metod
śniową Duchenne·a. Ulegał on ekspresji w mięśniach
i w miarę powiększania się biblioteki cDNA znajdow-J- immunologiczn ych. Fragmenty sekwencji cDNA my-
no coraz więcej delecji u chorych na DJ.vID. Większość siego genu dystrofiny zostały włączone do plazmidów
delecji występowała w obrębie tego genu, co zwięk­ w miejscu znajdującym się pod kontrolą indukowalne-
go przez tryptofan genu trypE (ryc. 4-23). Indukcja
szało prawdopodobieństwo, że odnaleziono właściwy
transkrypcji w bakteriach doprowadziła do syntezy
gen. Poszukiwania pełnej genomowej sekwencji stało
się źródłem paru niespodzianek. Oczekiwano, że infor- białka będącego połączeniem dwóch genów. Białko to
macja o długości 13 kb będzie zajmować y,~ększy ob- oczyszczono, a następnie użyto do immunizacji króli-
ków. Powstałą w ten sposób surowicę zastosowano do
szar genomu z powodu obecności intronów. Utworzo-
identyfikacji białek mięśni rozdzielonych na żelu po-
no ,,kontig" - zestaw sąsiadujących ze sobą klonów fa-
domena wtqżqca wapń bogata w cysteinę
domena wlqżqco aktynę
"~i'Yy'n'Y'f').rrrY\,.,.,....~,.,...,-y'.-l'Yi~ i
......"-.A.)L..\f....~"v"v'-·"-'4....~~V..J!,....$._A)'ł..~Ą_~
attahełikolne powtórzenia '
w części cząsteczki domena C-końcawa
o ksrtołcie pręta wiążąca białko
dlversity of dystrophin.
RYCINA 4-22 Schenxrt genu aystrofiny Ua: Ahn A.H„ Kunkel L.M. The structurol and runctiooal
Not. Genet. 1993:3:283-291).
 • •
- ---
-"--
· -- ·- -- --···--·------------------------------------~----

4 .7 Molekularne pocstawy dystrofii mięśniowych Duchenne'a i Beckera 151

150 4. Dziedziczenie sprzężone z chromosomem X

Mięsień prawidłowy

Q I przeciwciał
promotor klonowany odcinek
gen trypE

I cD=ofiny
I uzyskanie
przeciwko dyslrofinie

oI transfekcjo E. coli
indukcja syntezy
białka fuzyjnego 1
wstrzyknięcie
królikom

[O -
-
>J-·xµg:;.1
%5§'#.J
liza komórek.
Izolacja biołka fuzyjnego

RYCINA 4-23 Uzyskiwanie przeciwciał przeciwko częściom białka dystrofiny. Fragmen1y cDNA dystrofiny wstawiono Mięsień oscby chorej no DMD
do plazmidu zawierającego odcinek genu /Typf. któiy przylega do promotora. Zrekombinowanymi plazmidami Infekowano
bakterie Escheńch/o con. o następnie. poprzez dodanie tryptofanu. indukowano promotor. Po lizie komórek bakteri zbierano
białko fuzyjne i wstrzyklwono królikom. Otrzymano przeciwciała pollklonalne. które reagowały z częściami cząsteczki dystroHny.
(Za: Hoffman E.P .• Brown R.H. Jr.. Kunkel LM. DyslrOP,hin: the protein product of the Duchene muscular dystrophy locus. Cell 1987:
51:919-928).

Liakryloamidowym. Przeciwciala rozpoznaly bialko, powiadającej chorobie, która doprowadzila do jego

którego ciężar cząsteczkow)' przekraczal 400 kDa.
Białko to ulegalo ekspresji w komórkach mięśni, za-
równo poprzecznie prążkowanych, jak i gladkich oraz
w mięśniu sercowym . Białko to zidentyfikowano rów-
nież w mózgu, ale poza tym w żadnej innej tkance. Na-
wet w mięśniu stanowiło ono znikomy odsetek, bo za-
ledwie 0,002% całkowitego białka.
Homologia ze spektryną wskazywala, że bialko
to może być również związane z blonami komórko-
wymi. Przeciwciała wykorzystano do barwienia im-
munofluorescencyjnego białka na przekrojach tka-
nek. Fluorescencję stwierdzano na obwodzie każdej
komórki mięśniowej widocznej w przekroju po-
przecznym, co potwie.rdzalo lokalizację blonową
(ryc. 4-24) badanego białka.
Białko to, nieznane przed odkryciem locus dys-
trofii mięśniowej metodą klonowania pozycyjnego,
nazwano dystrofiną, chociaż jego funkcja jest nadal
niejasna. Nadanie nowo odkrytemu białku nazwy od-
odkrycia, wywalała pewne protesty (przeciwnicy ta-
kiego postępowania uważaj ą, że nazywanie białka na
podstawie nieprawidlowej funkcji, a nie jego normal-
nego dzialania, jest pozbawione sensu), zwyczaj ten
jednak się utrwali!.
4.7 Molekularne podstawy dystrofii
mięśniowych Duchenne'a
i Beckera
1986 rok
W ramach programu badawczego mającego
na celu wykrycie korelacji ekspresji dyslrofiny
ze stanem klintcznym, naukowcy badajq ekspresję
dystrofiny w zamrożone] próbce mięśni pobranej
RYCINA 4-24 Dystrofina wYborwiona melodq irrvnuooftuorescency;>q w mięśniu prawldlowym (no górze) I w mięśniu chłopca
od Charlesa 15 lat temu. Brak dystrofiny w komórkach
Charlesa interpretowany jest jako odpowiadający chorego na dystrofię mięśniową Duchenne'a (no dole). W prawidłowym mlęśnlU wyraźne świecenie widoczne w przekroju
poprzecznym wokót każdej komórki mięśniowej wskazuje. że dyslrofina zlokalizowana jest w pobliżu błony komórkowej. Brak
dystrofii Duchenne·a, choć kliniczny paebiegjego
wybarwienia dystrofiny w mięśniu osoby chorej na dystrofię. (Dzięki uprzejmości dr. Louisa Kunkela, Szpital Dziecięcy w Bostonie).
choroby wskazuje na dystrofię Beckera.
 · ·-r-
!
152 4. Dziedziczenie sprzężone z chromosomem X
1111 !11111 iii 1111111 li 1111 111 11 Ili li llli li 1111 11111 111li 11 11 1111 li 1111 · 1111111111
dystrofio
J Beckera
dys!roflo
J Duchenne'a
RYCINA 4·25 Mapa genu dystroflny. Linie pionowe wskazują eksony (skala nie jest zachowana). Poniżej mapy oznaczono
zakres riek1ól'(ch delecji odpcwiedzialnych za dystrofię Duchenne'a lub Beckera. Rozmiar delecji podano w przybiżenlu.
(Za: Koenig M „ Beggs A.H„ Mlaye< M„ et al. The mok'!cular bosis fOJ Duchenne veraus Becker muscula dystrOphy: ccrrelalion
of severlly włth type of delelion. Am. J. Hum. Genet. 1989:45:498-506).
Badania DNA od mężczyzn z dystrofiami mię­ znajdują się w określonym rejonie ani w jednym, ani
śniowymi typu Beckera i Duchenne·a wykazały znacz- w drugim typie choroby. Rozmiary delecji również nie
ną c-Lęstość delecji w przypadku obu schorzeń (ryc. korelują z fenotypem - duże delecje zdarzają się tak-
4-25). W ten sposób dowiedziono, że obie choroby że w łagodnych postaciach dystrofii Beckera nato-
związane są z allelami jednego locus, wstępna analiza miast nawet niewielkie mutacje odpowiadają niekiedy
delecji warunkującej te choroby nie doprowadzila jed- fenotypowi dystrofii Duchenne' a.
nak do uzyskania prostego schematu pozwalającego Bliższe korelacje fenotypowe stwierdzono ze .
odróżnić jeden typ choroby od drugiego. Stwierdzo- zmianami poziomu bialek. Analiza metodą western
no, że delecje są rozproszone po całym genie i nie wykazała catkowity brak dystrofiny w próbkach mię­
śru pochodzących od mężczyzn chorych na DMD (ryc.
4-26). Badania immunofluorescencyj ne wykazały
brak charakterystycznego świecenia w sąsiedztwie
błony komórkowej. U mężczyzn chorych na dystrofię
Beckera wynik był inny - dystrofina byta obecna
w komórkach, wykazywala jednak nieprawidłowości
pod względem ilości lub jakości, albo jedne i drugie.
U niektórych chorych wykryto niewielkie ilości mniej
lub bardziej prawidłowej dystrofiny, u innycb wykryto
dystrofinę o mniejszej masie cząsteczkowej, a u nie-
licznych masa cząsteczkowa białka była zwiększona.
427k- - dyslroffna
Korelacja między obecnością lub brakiem bialka
a dystrofią Beckera lub Duchenne 'a okazała się na
- spektryna
tyle silna, że test obecności bialka wszedł do kanonu
badań diagnostycznych u cblopców z dystrofią mięś­
180k- niową.. Brak dystrofiny świadczy o DMD, nieprawid-
łowe białko przemawia za dystrofią Beckera, nato-
miast obecność prawidlowej dystrofiny sklallia do roz-
llók - ważerua innej diagnozy. To badarue znacznie popra-
wiło dokładność rozpoznania patologii i możliwości
84k-
przewidywania postępu choroby.
58k- w
Wyjaśnienie różllic ekspresji dystrofiny na po-
ziomie molekularnym wymagało trochę czasu. Pod-
RYCINA 4-26 Andizo metodą western próbek U2)'Skonych stawę korelacji genotyp-fenotyp odkryto, badając ko-
z biopsji mięśni osób z dystrofią Duchenne'a 0<az z dyslroflq
dony znajdujące się na początku i końcu eksonów (ryc.
Becke<o. Obecne w ~niech białko speldryna równie!
zostaje wybaiwione. co stanowi konlrolę. (Dzlęld LqJ<Zejnoścl 4-27). Eksony nie zawsze kończą się na trzeciej pozycji
dr. Louisa Kunkela. Sz?ta Dziecięcy w Bostorie). w triplecie i, co za tym idzie, nie zamykają kodonu
~--~:.~~·~· ·· · : .
-···· · ·~ ··· --- · -
4.7 Molekularne podstawy dystrofii mięśniowych Duchenne'a I Beckera 153
12 3 23 123 123
123 123
A B c D
gen dysłrofiny
prawidłowy 3 123 123 12 3 1 23 123 123
1Tansloypt
dystrofiny ~-A-~-.,.-~-C
moto delecja
-~--=E~
.,..-~___,D
- es•+ + ttP
prawldlowa dystrofina
powodująca składanie Ll3---,_12_3L1 12_J_rąp_12~2-3-=-1-23~1 1_2_3-~11 -- !I
eksonów niezgodnie B D E znacznie
A
z ramką odczytu skrócono
dyslrofina
duża delecja
powodująca składanie 3 123123
eksonów zgodnie
A- te
A E dystrofino krótsza
z romkq odczytu
a odcinek wewnętrzny
RYCINA 4·27 Hpoteza ranki OOczytu. Na g6<Ze PfZedstawiooa rcrn~ odcZytu znojdu)qce się no pciczqtl<u i końcu każdego
z el<sonów (eksony zaznaczono w genie jako białe prostokqty). Uczby I. 21 3 odpowiadają pierwszemu. drugiemu I hzeciemu
nukleotydowi w kodonie. Ekson. któty kończy się 123. zawiera zatem colkowlty kodon clo ostatniego aminokwasu. Inaczej jest
w przypadku eksonu C, k161Y kończy się nukleotydem f. a nukleo1ydy 2 13, kończące kodon. występują w eksonie D. W wyniku
składania pow.tqe prawidłowy lransklypt dystroftny zapewnlajqcy całkowitą info1TT1ację o syntezie tego
białka. Mała delecja.
które usuwa ekson C. powodJ)e wytwarzanie lransloyplu o niezgodnej ramce odczytu Cpahz kółko) I ZI10czne sl<Jócenie
(.okrojenie·) blall<a. Więksa delecja. obejmująca akrony od Bod D. powoduje powstorie tronskfyptu. którym zachowana
w
jest zgodność ramki odczytu. Prowad~ to do synlel'( !Tanskryptu o niezmienionych kodonach. de krótszego niż prawidłowy
o odcinek wewnętrzny. (Zmienione za zgodq: Monaco AP„ Berteron C.J .• Liechl>GaDatl S.• Maser H„ Kunk'" LM. AA explonalion
t0< the phenotypic diffe<ences between patlen1S bear1ng partioł delelions of the DMIJ locus. Genomłcs 1988:2:9!>-95).
aminokwasu. Często ostatni nukleotyd eksonu jest ckera spowodowanych delecją. Niektóre duże delecje
pierwszym lub drugim nukleotydem kodonu. Prnwid- z zachowaniem ramki odczytu również mogą prowa-
towa ramka odczytu zostaje zachowana, jeśli pierwszy dzić do DMD. Podobnie niektóre delecje z przesunię­
nukleotyd następnego eksonu uzupe!Iria ostatm ko- ciem ramki odczytu mogą dawać fenotyp typu Becke-
don poprzedniego eksonu. Biatko będzie wtedy król· ra, prawdopodobnie wskutek pominięcia eksonu (ryc.
sze o fragment, który uległ delecji, ale translacja bę­ 4-28). Kiedy składana jest informacja o sekwencji dys-
dzie odbywać się w sposób niezakłócony od początku trofiny, czasem z pierwotnego transkryptu usuniętych
do końca. Jeśli jednak zestawione zostaną dwa nie- zostaje jeden lub kilka eksonów. Dzięki procesowi al-
spójne ze sobą eksony, to dojdzie do przesunięcia ternatywnego skladania (inaczej splicingu) po-
ramki odczytu, co na krótkim odcinku doprowadzi do wstają cząsteczki o nieco zmienionej strukturze; pro-
pojawienia się kodonu stop. Produkt białkowy będzie ces ten jest prawidłowym zjawiskiem występującym
znacznie skrócony ("okrojony") i najprawdopodob- w różnych tkankach. Alternatywne składanie może
Iriej ulegnie degradacji w obrębie komórki. Większość również powodować zestawienie odpowiadających
przypadków DMD jest więc spowodowana delecjami sobie eksonów z zachowaniem ramki odczytu, pomi-
powodującymi przesunięcie ramki odczytu, w wyniku mo wystąpienia dele~ii- W takich przypadkach bialko
czego dystrofina wcale nie powstaje. będzie mniejsze, ale jedynie nieznacznie zmienione
Dystrofia mięśniowa Beckera natomiast ""Ykle w odcinku wewnętrznym, co spowoduje dystrofię mię­
śniową Beckera.
spowodowana jest pr.a:z delecje z zachowaniem ramki
odczytu, co pozwala na syntezę w~trznie zmieruone- Poza dystrofią rllięśniową Duchenne'a i Beckera
go, ale częściowo czynnego produktu biatkowego. jest jeszcze wiele innych typów dystrofti mięśniowych.
z których większość dziedziczy się autosomalnie rece-
Hipoteza ramki odczytu wyjaśrua większość (ale
nie wszystkie) pnypadków dystrofii DucheWJe'a i Be- sywnie i nie jest sprzężona z chromosomem X. W wie-
 - - - - - - - -
~

154 4. Dziedziczenie spaężone z c hromosomem X

I 4.8 Diagnostyka molekularna dystrofii mięśniowych Duchenne'a i Beckera 155

gen prawidłowy CMD

F,

t
lońcuch a2
;; : @iiil:-•il!ilEl!lllllC=1=JI transklypt pełnej długości
-li-i!ll!l!łl••;;:.,;j::e!;i:;·-~]
E~~

123 123 transkrypt powstały w wyniku alternatywnego

l!il&łl1?i%\I_ f: .-· 1 skladonia zgodnie z ramkq odczytu

gen z delecją
przestrzeń
.F . I zewnqtrzkomórkowa

cytoplazma
12 123
,tt~,;"A;s>~)1/
1]]1;;[ \ •••H*ll!•""l': =JFE;:::J transklypt niezgodny z romkq odczytu
ii-]

.,.,,,,,..1„23!r.'12;'.'3.-..., transkrypt powstały w wyniku alternatywnego

1$jt,1;1)1$<".o F. 1. składania zgadnie z rcrnkq odczytu

RYCINA 4-28 Porririęcie eksonu (ang. exon skipping) przywraca zgoctlość z rcrnkq odczytu w przypadku delecji. która
spowodowała powstawanie trcnsl<ryptu niezgodnego z romkq odczytu. Prawidłowo (no gótze> lwa<zony jest ol:lo transkrypt
pełnej długości. albo transkrypt. w którym pominięte zostają eksony od B do E. Powstający w wyniku a tternatywnego sktadanlO.
RYCINA 4-29 Schemol przedstcrwlajqcy błonę komórek męśniowych Cscrtolemmę). dy3trofinę i kompleks białek związanych
transkrypt jest zgorny z ramką odczytu. Delecja eksonów C do D powoduje powstawanie transkryptu. który jest niezgodny
z dystrofk'lą. Dvstrofina jest Zlokal~owana wewnątrz komólki. Koniec N tego białka wiąże się z aktyną. a koniec C - z syntratnami.
z ramka odczytu. ale delecja ta nie zmienia transkryptu powstającego w wyniku otternalywnego :;kładonia. (Zmodyfikowane
sarkoglikmam I dystrobrewinq. Mutacje w dys!rofinie sq odpowiedziane za powstawanie dystrofii mięśniowej Duchenne'a
za zgodą: CheHy J .. Gilgenkront: H., lambert M. et ai. Etfect of dystrophin gene dełetions on mRNA tevels a nd processing
oraz dystrofii mięśniowej Beckera CDMD/BMD). Mutacje w różnych lypoch sorl<oglil<anów prowadzą do dystrofii mięśniowej
in Ducheme and Becker muscula dysrroph1es. CeH 1990;63: 1239- i 248).
kończynowo-obręczowej (ang. llmb-girdle muscular dy:;lrophy. LGMDJ. a mutacje w laminie powodują wrodzoną dystrofię
mięśniową (ang. congenitol musculor dystrophy. CMDJ. (Za: Bonnemann C .• McNclly E„ Kunkel LM. Beyond dystrophin: current
lu przypadkach okazało się, że są one wynikiem muta- do poradni genetycznej. gdzie dowiadujq się. prcgress in the musculor dystrophies. C urr. Opin. Pediatr. 1996;8:569-582).
że można już u niektórych rodzin wykryć delecje
cji w genach koduj ących białka współdziałające z dys- odpowiedzialne za mutacje tego genu. Daje ta
trofiną. Dystrofina bowiem wiąże się z licznymi inny- możliwość dokładniejszej diagnostyki prenatalnej.
mi białkami - na przykład takimi, które stanowią Niedługo potem Brenda po raz kolejny zachodzi siciełstwa. Odbycie częstych delecji genów u wielu 19119 rok
potączenie między odcinkiem C-końcowym dystrofi- w ciqżę. DNA pochodzqcy od jej brata Charlesa jest chorych pozwoliło na bezpośrednie badanie mutacji. W 7986 roku Brenda urodziła zdrowego syna. Rodzino
ny a macierzą pozakomórkową; ryc. 4-29). Utrata nadal przechowywany w loborotorium i po trawieniu Początkowo delecje identyfikowano za pomocą
to paystępuje do kolejnych badań prenatalnyc h
funkcji któregokolwiek z tych białek prowadzi do dys- enzymem Bgll/I zostaje poddany hybfydyzocji w 1989 roku. Tym razem do wykrycia mutacji
metody Southerna Zestaw sklonowanych odcinków zastosowana zostaje PCR. WykOtZystono DNA
z sondami cDNA z locus DMD. Diagnoza prenatalna
trofu mięśniowej mniej lub bardziej podobnej do typu cDNA służył jako sondy hybrydyzacyjne, które inku-
zostaje postawiono na podstawie porównania uzyskany od Charlesa. brata Brendy i z komórek
Duchenne·a, ale dziedziczącej się w sposób autoso- wyników tego badania z wynikami uzyskanymi bowano z genomowym DNA po trawieniu enzymami płodu pobranych podczas biopsji kosmówki (ryc. 4-31).
malny recesywny. z biopsji kosmówki wykonanej w TO tygodniu ciqży restrykcyjnymi, otrzymując po elektroforezie złożony
(ryc. 4-30). zestaw prążków, ponieważ każdy klon rozpoznawal Opracowanie reakcji łańcuchowej poLiroerazy
znaczną liczbę (10 i v.ięcej) eksonów. U mężczyzn (PCR) doprowadziło do skonstruowania efektyw-
Chociaż analiza dystrofiny w mięśniu stanowi do- z delecjami brak określonych prążków odpowiadał nych, doldadnych i niedrogich zestawów do badań de-
4.8 Diagnostyka molekularna dystrofii kładny test diagnostyczny, jest to badanie inwazyjne, nieobecnym fragmentom. Pełna analiza genu dystro- lecji. Stworzono startery oligonukleotydowe, które
stosunkowo drogie i obarczone pewnym ryzykiem. fmy wymaga hybrydyzacji z 10 sondami cDNA i bada- były homologiczne do intronów bezpośrednio sąsia­
mięśniowych Duchenne'a
Dystrofina nie ulega ekspresji w komórkach płynu nia wielu prążków pod kątem ewentualnych delecji. dujących z określonymi eksonami albo do sekwencji
i Beckera
owodniowego ani w kosmówce, dlatego badanie te.go Procedura ta jest droga i pracochłonna, ale w dwóch znajdujących się na początku lub końcu określonych

1986 rok białka nie jest przydatnym narzędziem w diagnostyce trzecich przypadków pozwala na postawienie diagno- eksonów. To pozwoliło na amplifikację poszczegól-
James i Brenda przeczytafl w gazecie, że sklonowano prenatalnej. Wcześniej rozważaliśmy już wartość ana- zy na poziomie molekularnym i umożliwia diagnosty- nych eksonów za pomocą PCR. Produkty reakcji
gen warunkujący dystrofię mięśniową. Dzwonią lizy sprzężeń w diagnostyce prenatalnej i badaniu no- kę prenatalną. uwidacznia się poprzez rozdział na żelu agarozowym

_.,.,;),_
 -----
-- ------------
------------
·· ·· -- - --·-------~-
~~
..

wych Duchenn e·a I Beckera 157

4.8 Diagnostyko molekula rna ctystrofll mięśnio
4. Dziedziczenie sprzężone z chromos omem X
156
I
Ekson
D
A
51
12
44
4 I
3 4 5 6
2
51. 12.4414
oj
RYCINA4-31 Anoiza .wielokro tna' PCRekso nów
genu dystrolny. Prążki cq,owiodqące każdemu z
eksanów
ca
i Al
oznaczan o z p<awej strony. Próbka DNA pochodzą
delecjo
od Cha!lesa zrtjó.Jje się w 2 ścieżce - widoczna jest -·' -·'·,
eksonu Sl. DNA pochodzący od piodu z obecne; cklży c
kontrolny.
znajduje się w ścieżce 3. W ścieżce I nałożono DNA
w którym występują wszystkie czteiy prqżló. Poza.tale ścieżki B
ce od lmych mężczyzn.
zowierqq próbki DNA pochadZą

żel ogarozow y
żelu zależy od wielkościprodukt u PCR z eksonu, a nie wane
• wielokrot nej' PCR . Eksony A. B. C I D za.tały zamplOko
od lokalizacji tego eksonu w genie. W badaniu DNA RYCINA 4-32 Analiza delecji w genie dystrofiny metodą
ę starterów ). Produkty reakcji (przedsta
wione poniżej każdego eksonu)
ć bę­ w pojedync zej reakc; PCR (strzolklwskazujq lokalizacj
pochodzącego od mężczyzny z delecją brakowa ym i uwidoczniono rJQprzez wybarwienie DNA. Kolejność
eksonów w żelu
rozdiiek)no z.e względu na rozmiar w żelu ogarozow
dzie prążków odpowiadających miejscom objętym de- rozmiaru. o nie od lol<allzacji w genie. W ścieżce 1 widoczne są wszysl1<!e cztery
eksony. Ekson C uległ delecµ
zależy od ich
Bi C \tłi.doczno jest w kieżce 3. a eksonów C i D
w ścieżce 4. Zauważmy,
lecją. w próbłe znqdujqc ej się w ścieżce 2 Dełecjo eksonów Beggs A.H.• Koenig M ..
niekoniec znie znojdujq się obok siebie w żelu. (Za:
Kombinacja 18 zestawów starterów pozwala zi- i e eksony. które w genie zlokal~owane sq obok siebie.
delettons by PCR. HLITl. Genet. ]Q\l();66:4 5-48) .
y. of 98% ol DMD/BMD
dentyfikować 98% znanych delecji w genie dystrofin Bayce F.M .. Kunkel LM. Detectlcn

Pomyłki diagnostyczne należą do rzadkości.

2 3
ldenlyfl1<0cja delecji dys1roflny metodą
ll'l'CJNA 4-30
SOuthema. Druga ścieżka zawiera DNA Cho1eso -
brak
jednego prążka OOpov.;a dqqcego 51 eło;ooowl
genu
dyStrofiny. DNA motki Charlesa zno]duje się w ścieżce
pi0fWSZe).
natorBast w trzec;ej i czwartej znajdują się odpowie doo próbid
DNA poprzeckl iego płoOJ i badanego obecnie.
i barwienie bromkie m etydyny (ryc. 4-32). Okazało
o-
się, że w jednej reakcji można jednocześnie amplifik
wać kilka eksonów, z których każdy daje osobny
prążek. Ten rodzaj PCR określa się jako "wielo-
krotną"(ang. PCR nudtiplex). Kolejność prążków
na
Badanie
PCR można wykonać w bardzo krótkim czasie - na-
wet w ciągu jednego dnia - za cenę nie przekra-
zostać
czającą 200 dolarów amerykańskich. Test może
przeprow adzony z wykorzystaniem bardzo nie.,.icl-
kich ilości DNA pochodzącego na przyklad z próbek
pobranych do badań prenatalnych. Czasem na posta-
wie analizy PCR można wnioskować o obu końcach
- 5' i 3' - odcinka, który uległ delecji. co pozwala
a na pod-
rozróżnić dystrofię Beckera od Duchen ne'
stawie hipotezy ramki odczytu. Obecnie wielu klinicy-
4 stów podczas diagnostyki dystrofii mięśniowej wyko-
rzystuje wyniici badania DNA przed wykonaniem biop-
sji mięśnia Badanie inwazyjne stosuje się jedynie w wy-
padku ujemneg o wyniku testu wykrywającego delecje.
Około dwie trzecie mężczyzn chorych na dystro-
yrni?
fię ma delecję w genie DMD, ale co z pozostal
Spośród pozostałej jednej trzeciej u około
15%
stwierdz ono duplikację genu dystrofiny (ryc. 4-33).
Duplika cje zidentyfikowano dzięki analizie ilościo­
wej intensywności wybarwienia prążków w odcisku
Soutber na hybrydyzowanym z sondami cDNA Anali-
za tała jest trudna i czasochłonna, ponieważ polega
na pomiara ch stosunkowo niewielkich różnic w inten-
c
prawidłowy gen DMD
c. c
duplikacja
. Dupi!cacj a powoduje zestowien le eksonów C i B.
co może powodowoć
RYCINA 4-33 Schemat d.Jpli<acji w genie dystrofiny
u z przesunię ciem lub bez przeslXlłęcia romld odczytu.
pawstowo nie transkrypt
wybruwienia między kilkudziesięcioma tacji, dlatego diagnostyka molekul arna w rodzinach,
sywności
w których nie można odnaleźć delecji, duplikacji,
prążkami. Konsekwencje zaburzeń dystrofiny spowo-
bądź mutacji punktowych nadal opiera się
na analizie
dowanych duplikacją są podobne do skutków delecji j rulet nic
sprzężeń. W rodzinac h, w których wcześnie
- synteza nieprawidłowej dystrofiny prowadzi do
chorował na dystrofię typu Duchen ne'a -
gd}i nosi-
dystrofii Beckera, a zestawienie eksonów niezgodrtie
cielstwo matki lub choroba syna spowodo wane są no-
z ramką odczytu powoduje brak ekspresji genu i w re- bywa niemo-
wą mutacją -diagno styka molekul arna
zultacie dystrofię Duchen ne'a.
W)ja- żliwa.
Pozootałe mutacje dystrofiny są stopniow o
lub kilka Z powodu trudności w odnalez ieniu mutacji nie
śniane . Zazwyczaj zmiany te obejmują jeden
będących wynikiem deleLji analiza sprLężeń
nadal sta-
nukleotydów typu małych delecji, insercji lub zamiany
nowi istotne narzędzie w poradnictwie genetycznym
pojedynL-zych nukleotydów. Nie ma żadnej prostej
rodzin, w których występuje dystrofia mięśniowa
dla
metody pozwalającej na szyblcie wybycie takich mu-
- -- - -• ------------
~- »;>

r· -
158 4. Dziedziczenie sprzężone z chromosomem X i 4. 9 Wykrywanie nosicielstwo delecji w genie dystrofiny 159
'

Genetyka w Internecie genetycznie i innych cech dziedzicznych. Przy

Internet daje ogromne możliwości przechowywania
wielkiej ilości danych oraz szybkiego do nich
dostępu. Doskonale zaspokaja więc potrzeby
genetyki medycznej, w której duża liczba szybko
zmieniających się informacji powinna być dostępna
jak najszerszemu gronu użytkowników. Kilka
najważniejszych witryn poświęconych genetyce
medycznej podajemy poniżej . Ponadto badacze
i naukowcy zajmujący się tą dziedziną wiedzy mogą
korzystać z wielu obecnych w sieci stron
poświęconych konkretnym chorobom. Podobnie jak
w przypadku innych źródeł informacji dostępnych
w sieci bez żadnych ograniczeń, ich jakość jest
bardzo zróżnicowana - część z nich okazuje się
niezmiernie przydatna dla rodzin, ale inne bywają
wysoce niedokładne bądź wręcz mylące.
OMIM
http://www3.ncbi.nlm.nih.gov/Omim
Jest to standardowy katalog ludzkich cech
dziedziczonych zgodnie z prawami Mendla.
Zawiera ponad IO OOO haseł dotyczących
sklonowanych genów, chorób uwanmkowanych
każdym schorzeniu - oprócz opisu przebiegu
klinicznego - zamieszczono linki do mapy
chromosomu lub sklonowanego genu, jeśli są
one znane.
GeneTests
http://genetests.org
Baza danych i wyszukiwarka badań DNA mężczyzno
dostępnych do celów klinicznych i badawczych - zachorowanie sporadyczne
w diagnostyce chorób genetycznych.
GeneCłinics
http://www.geneclinics.org
Sieciowy podręcznik chorób genetycznych
człowieka obejmujący informacje na temat
patogenezy, diagnostyki i postępowania
RYCINA 4-34 Dwa roctzqe rodowodów spolykanych w rodzinac h z dystroliami Duchenne·a i Beckera. W rodzinie po stronie
leczniczego.
lewej sq dwie nosicielki oraz kobieta . której ryzyko nosicielstwa wynosi 50%. W rodzin'3 po slro nie prawej jesl jeden c hory
NORD mężczyzna. Prawdopodobieńslwo. że jego motka jesl noocielkq wynosi 66%. natomiast w paypodku jego siostry
http://www.rarediseases.org prawdopodobie ń stwo to wynosi 33%.
Baza danych zawieraj ąca informacje dotyczące
rzadkich chorób, w tym również genetycznych,
Priekonaliśmy się, że badanie poziomu kinazy Ilościowa analiza produktów PCR jest również
przeznaczona dla szerokiego kręgu
użytkowników Internetu.. W wielu miejscach
kreatynowej dostarcza pewnej informacji na temat trudna i obarczona blędem . Ilość amplifikowanego pro-
zamieszczono linki do stron organizacji nosicielstwa, często jednak daje wyniki zarówno duktu podwaja się wraz z każdym cyklem do momentu
fałszywie dodatnie, jak i falszywie ujemne. Analiza wyc-Lerpania enzymu lub substratu; w tym momencie
wspierających rodziny chorych.
sprzężeń jest czasem pomocna w ocenie nosicielstwa, ilość produktu osiągap/ateau (1yc. 4-35). Poziom plateau
jednak nie w przypadku, gdy proband jest jedynym osiągany jest, kiedy stężenie zbliża się do momentu,

Duchenne"a lub Beckera. Zamiast metodv RFLP
obecnie jednak powszechnie stosuje się analizę poli-
morfizmu powtórze ń dinukleotydowych (patrz roz-
dział 3). Zaletą tego badania jest duża częstość różnic
między poszczególnymi osobami, co ułatwia odnale-
zienie przydatnych markerów. W obrębie genu dys-
trofmy zlokalizow-dilo wiele miejsc wykazujących poli-
morfizm powtórzeń dinukleotydów.
Z ITZeciej ciąży B1endy 1odzi się zdrowy c hlop;ec.
4.9 Wykrywanie nosicielstwa delecji
w genie dystrofiny
1992rok
Przez długi czas wydawało się. że Brenda nie jest
nasicielkq mutacji genu DMD. było to }ednok
niepewne rozpoznanie. dlatego zachęcano jq
do poddawania się badaniom prenatalnym
Niedawno opracowano metodę. która pozwala
no wykrywanie nosicielstwa delecji w genie d ystrofiny
z większym stopniem pewności.
Pojawienie si ę prostych i_ rzetelnych testów "-Y-
krywających delecje w genie dystrofiny stało się bar-
dzo pomocne zarówno w diagnozowaniu osób cho-
rych, jak i w diagnostyce prenatalnej. Jedną z więk­
szych trudności w poradnictwie genetycznym dystro-
fii mięśniowych jest wykrywanie nosicielstwa. Praw-
dopodobieństwo, że córki nosicielek mutacji genu
DMD same są nosiciel.kami, wynosi 50% i zwykle ko-
biety takie chcą wiedzieć, czy mają, czy też nie tę mu-
tację (ryc. 4-34). Dystrofie mięśniowe typu Beckera
i Ducheone'a często występują sporadycznie w rodzi-
nach. W około jednej trzeciej przypadków są one wy-
nikiem nowej mutacji, ale w dwóch trzecich spośród
nich to matka chorego chłopca okazuje się być nosi-
cielką.
chorym członkiem rodziny. Rodziny, w których u pro-
banda stwierdzono delecję, należy poddać bezpośred­
niej analizie DNA dla oceny statusu nosicielstwa.
Wykrycie delecji u heterozygot stanowi znacznie
trudniejsze zadanie niż wykrycie tych mutacji u ho-
mozygot. Ilościowa analiza intensywności wybarwie-
nia prążków w odcisku Southerna jest trudna pod
względem technicznym i może być zakłócona przez
różnice w ilości DNA nałożonego na żel lub w wydaj-
ności przeniesienia fragmentów DNA z żelu na bło­
nę. Analiza ilościowa wymaga porównania odpowia-
dających sobie prążków uzyskanych z materiału po-
chodzącego od chorego i od zdrowej osoby, wykorzy-
stując jako podstawę tych porównań różnice w inten-
sywności wybarwienia prążków pochodzących spoza
regionu delecji, wynikające z różnic ilości DNA na-
niesionego na żel.
• Metodą taką może być obecnie melada PCR w czasie rzeczywistym (przyp.
w którym ilość produktu może być uwidoczniona za po-
mocą bromku etydyny. Przyrost produktów PCR
z DNA kobiety, która jest heterozygotą pod względem
delecji, może osiągnąć plateau o jeden cykl później w po-
równaniu z produktami uzyskanymi z DNA osoby, która
jest homozygotą dla allelu bez delecji. Jeśli jednak reak-
cja będzie analizowana po osiągnięciu plateau, różnica
ta stanie się nieuchwytna. Opracowano już techniki wi-
zualizacji produktów PCR po niewielkiej liczbie cykli
amplifikacyjnych, w praktyce jednak jest to trudne do
"-)'konania Nie opracowano jeszcze metody, która do-
równałaby „wielolcrotnef PCR w prostocie i dokładno­
ści wykrywania delecji u mężczyzn•.
Próbka DNA Brendy zostało poddana analizie
Ilościowej PCR. Wynik świadczy o tym.
że najprawdopodobniej nie jest ono noslc/e/kq
mutacji genu DMD.
tłum. ).
r
1
„
-----
i
j

160 4. Dziedziczenie sprzężone z chromosomem X 4. 10 Patogeneza i leczenie dystrofii mięśniowych 161

ilość
produktu
liczba cykli
Badanie nosicielstwa na poziomie DNA jest
trudne, ale jeszcze trudniej wykonać je na poziomie
białek. Barwienie immunofluorescencyjne może być
metodą badania nosicielstwa i pozwala na spektaku-
larne uwidocznienie zjawiska inaktywacji chromoso-
mu X. U heterozygotycznej kobiety allel zmutowany
i prawidłowy ulegają ekspresji w przybliżeniu w takiej
samej liczbie jąder w każdym z włókien mięśniowych.
Kiedy włókna mięśniowe zostaną przecięte w poprzek
i poddane działaniu przeciwciał przeciwko dystrofi-
nie, ukazuje się mozaika komórek zawierających dys-
trof"mę i jej pozbawionych. W ten sposób nosicielstwo
może zostać potwierdzone.
Metoda ta jest jednak kłopotliwa z c:r,yóch powo-
dów. Po pierwsze, wymaga wykonania biop8ji mięśnia,
co jest zabiegiem drogim i inw3Z)jnym. Po drugie,
w miarę upływu czasu - w wyniku obumierania nie-
prawidłowych komórek - proporcje między włókna­
mi pozbawionymi dystrofiny a ją zawierającymi mogą
się zmieniać (przez przypadek) na korzyść tych dru-
gich. W rezultacie tego procesu analiza biopsji może
RYCINA 4-35 Schemat Ilości produktu PCR
przedstawiony jako funkcja liczby cykli.
Do pewnego punktu następuje wykładniczy
wzrost ilości prOOJldu. W wyniku wyczerpania
substratu lub enzymu poziom produktu osiąga
plateau.
dawać wyniki fałszywie ujemne. Mylące wyniki mogą
też dawać badania wykonywane u kobiet, których S'j-
nowie stanowią przypadki sporadyczne. Około 10%
tych kobiet rodzi się kolejny chory syn, mimo ujem-
nych wyników badań nosicielstwa (ryc. 4-36); osoby
takie uważa się za przypadki mozaikowości, w których
mutacja ograniczona jest do komórek linii płciowej
lub w których zmutowane komórki somatyczne nie są
wykrywane na tle prawidłowych komórek. Lekarz kli-
nicysta musi pamiętać ó takiej możliwości w razie kon-
sultowania rodzin, w których chory jest tylko jeden
syn.
4. 1O Patogeneza i leczenie dystrofii
mięśniowych
1993 rok
James i Brenda dowiedziefi się, że Charles bierze
udział w badaniu efektywności pFZeszczepu
mioblastów w leczeniu dystrofii mięśniowej
Ouchenne'a. Zasięgają również opinii w sprawie
nowych metod postępowania w dystrofii mięśniowej.
czenia dystrofii kortykosteroidami, które zmniejszają
reakcję zapalną. Chociaż wyniki takiej terapii są zwy-
kle stosunkowo nieznaczne, w niektórych badaniach
wykazano, że spowalnia ona postęp choroby. Prze-
wlekle stosowanie kortykosteroidów prowadzi jednak
do wystąpienia długofalowych dzialań ubocznych, któ-
re muszą być brane pod uwagę przy rozważaniu poten-
cjalnych korzyści tej metody leczenia.
Odkrycie dystrof"my skierowało uwagę badaczy
na błonę komórkową jako główne miejsce zaburzeń.
Wszystko wskazuje na to, że komórki mięśniowe mo-
gą działać bez dystrofiny, skoro chorzy chłopcy mają
prawidłową czynność mięśniową po urodzeniu. Praw-
dopodobnie brak dystrofiny wpływa na przeżycie ko-
mórek mięśniowych po wysilku, dokładny mechanizm
uszkodzenia jest jednak nieznany.
Od chwili odkrycia dystrofiny podejmowano
wysiłki mające na celu wprowadzenie prawidłowego
białka do uszkodzonych mięśni. Jeden ze sposobów
polegał na wstrzykiwaniu zdrowych mioblastów do
dystroficznych mięśni w nadziei, że połączenie wpro-
wadzonych mioblastów z włóknami mięśniowymi
przynajmniej częściowo przywróci ekspresję dystrofi-
ny. Wstępne wyniki eksperymentów na naturalnym
mysim modelu dystrofii mięśniowej Duchenne'a dają
zachęcające wyniki. Prowadzono też badania klinicz-
ne na ludziach w zaawansowanym stadium tej choro-
by, w tym wypadku jednak trudno było wykazać ko-
rzystne skutki kliniczne, a problem stanowiło odrzu-
canie przeszczepianych mioblastów.
Ogólniejszy efekt leczniczy można by uzyskać
w wyniku przywrócenia ekspresji dystrofiny poprzez
zastąpienie genu tego białka. ZnaC2J1e rozmiary tran-
skryptu dystrofiny sprawiają, że przedsięwzięcie to nie
jest łatwe, w badaniach eksperymentalnych udało się
jednak uzyskać pewne sukces<j. Jest nadzieja, że opra-
cowany zostanie taki wektor, który będzie selektywnie
infekował komórki mięśniowe i przywracał ekspresję
dystrofiny.
Dystrofina należy do rodziny genów kodujących
bialka cytoszkieletu wiążące aktynę. Niektóre z nich
są specyficzne tkankowa, ale mechanizmy regulacji
ich ekspresji nie są znane. Być może odkryty zostanie
sposób na pobudzenie w chorych mięśniach ekspresji
białek pokrewnych, co mogłoby poprawić funkcjono-
wanie komórek mięśniowych i zapobiec ich degenera-
cji.
Mimo że w dystrofiach Beckera i Duchenne'a
najbardziej uszkodzone są mięśnie szkieletowe, nie-
prawidłowości występują też często w innych na-
rządach. Powszechnym problemem jest kardiomio-
patia, choć wystąpienie jej objawów zazwyczaj jest
opóźnione z powodu braku aktywności fizycznej.
W rzadkich przypadkach, prawdopodobnie spowo-
dowanych specyficznymi mutacjami, kardiomiopatia
może być jedyoym objawem dystrofii. Kolejną ważną
tkanką dotkniętą chorobą może być mózg. U około
jednej trzeciej mężczyzn chorych na dystrofie mię­
śniowe Beckera i Duchenne'a występują łagodne za-
burzenia poznawcze i obniżenie wartości współczyn­
nika inteligencji. Dystrofma ulega ekspresji w nie-
których neuronach, chociaż transkrypcja rozpoczyna
się tu od innych promotorów niż w mięśniach i różny
jest przebieg alternatywnego składania, co powoduje
powstanie odmiennej formy bialka (ryc. 4-37) . Funk-
cja tego białka w mózgu i jego rola w patogenezie za-
burzeń funkcji poznawczych jest ciągle nieznana.
Opracowywane obecnie metody leczenia chorób
mięśni dają nadzieję na skorygowanie ekspresji wa-
dliwego genu w komórkach mięśni, dotarcie do ko-
mórek nerwowych może jednak stanowić dużo więk­
szy problem.

Przed odkryciem dystrofiny nie było praktycznie c M p G

RYCINA 4-36 Rodzino z dwójką synów chaych na dystrofię
mięśniową spowodowaną delecją. przy czym u matki delecja
ta rie zoslała wykryta. Puypouje się to mozaikowości komórek
linii płciowej.
żadnych koncepcji dotyczących mechaoizmów dege-
neracji mięśni w dystrofiach mięśniowych Beckera [ [
i Duchenne'a. Główny kierunek leczenia polegał na
pomaganiu pacjentom poprzez zapewnianie ełektry­
czoych wózków inwalidzkich, przeprowadzanie chi-
o 500 1000 1500 2500
rurgicznych operacji skoliozy, wspomaganiu oddycha- kb
nia i krążenia. W zanikających mięśniach obserwowa-
RYCINA 4-37 Miejsca inicjacji transkrypcj dystrofiny. W pobliżu końca s· 1ranskrypcję inicjują nne promolory w neuronach
no infiltrację komórek zapalnych. Na tej podstawie i<arowych CC). komórkach męśnlowych CM) i komórkach Purkinjego (P). W pobliżu końca 3' zrojdują ~ę dwa promoloiy
sformułowano hipotezę, że procesy zapalne prowadzą (jdywne w komórkach Schwanno CS) i kornórl<ach glejowych (G). które inicjują powstawcnie krótszego transkryplu.
do degeneracji mięśni, podejmowano więc próby le- {Za: Ahn A.H.. Kurl<el LM. The Structural and funcliord divefsity of dystroptUn. Nat. Genet. 1993;3:283-291).
- - - - - - - - - - -

162 4. Dziedziczenie sprzężone z chromosomem X Opis przypadku klinicmego 163

Z perspektywy
- ------------ ·--·-·
r .....---·-- ----------------~·~·-- ~

i Życie z dzieckiem chorym
,~ na dystrofię mięśniową Duchenne'a
KATHY PICHEL
ziewiątego
D
ma rca 1981 roku
urodził się nam chłopi ec.
Bylismy bardzo szczęśliwi, gdyż
było IO nasze pie!Vlsze dziecko.
Mark był zdrowym dzieckiem,
przeszedł jedynie kilka infekcji
ucha. Kiedy miał 3 i pól roku
jednak poważnie zachorował
- wystąpiły u niego v.ymioty
i śp ią<-:zb . Zabrano go do
szpitala, gdzie okazało się , że
poziomy enzymów wątrobo'\)'Ch
i kinazy kreatynowej są nieco
podw1· ższone, !Gedy 11;y zdrowiał.
zalecone przez naszego pediau·ę
badania k!Vli ponownie
wykazały~ że poz·iomy ~nzymów
są \vyższ{:. od fll)rmy. Skie rowano
nas do gu~trocne tl: ro loga. któ ry
spvta!. jak l\lark zachowuje sie
·w domu , czy często upada i czy
ma problemy z samodzielnym
w.stawaniem. S ądziliśmy \.'r'tcdy.
że rO'-.'\vija s i~ jJk nonnał ny
crzyła tek. Nasr~pni.: skicrow•mo
nas do n e ur\.1loe,J. któ rv
powiedział, że ~lark d~oruj1..~ na
jakąś ch1Jrob~ mł<;śni i trzeba
będz ie wykonać biDp~ję mi ąśn ia.
żeby ustalić o jaką chorobę
dokładnie chodzi.
Biopsja mi.;śnia wykazala.
że Mark ma dystrofię mię śniową
Duchenne·a. Powiedziano nam,
że w wieku około 8-9 lat b.;dzie
musiał poruszać się na wózku
i nie dożyje wieku nastole tniego.
Nie muszi; chyba mówić, jak
bardzo byliśmy przygn ębieni .
W tym czasie bylam w ciąży
i powiedziano nam, że jeśli
urodzi si<; chłopiec, to jest
wysokie (50%) ryzyko, że
odziedziczy t~ sa mą chorobę.
Kiedy slyszy się tahi
diagnoz9. wiele rzeczy przycho<lzi
na mysi. Na_Jważnicjszą rzeczą
dkt nas było nie )X)Z\\ oli(-_,
1
by znisr,czyto t„1 naszq rodzin ę .
Przez ostatnie i:2 Jat wie le
do~J.'łiadczyliśmy. za_rów.no
dohrego, jai i złego. ""'yszli~m~
z te:gt) siJni~j si i staraliśmy si~
dos1rLegać plusv każdej >ytuacji.
Bardzo ważne by ł o d la n~ ŁS
\-\'Sparcie ro<lZlny i przyjació ł oraz
m.iszcgo p::diatry. łlóry dzwonił
do n as zaraz po tym jak
wracali:\my ze szpitala. p;1ał,
jak si<; czujemy. i powt arzał . .że
możemy do niego dzwonić,
kiedy tylko chcemy, nawet
jeżeli będziemy potrzebować
jedynie rozmowy. Do dzisiaj
- a minęło już dwanaście lat
- Mark zgt:isza się do n iego
na wizyty kontrolne raz
w roku. !Gedy przychodz~
gorsze okre-sy, lekarz Z3\\'·sze
dzwoni i pyta. jak się czuje
Mark i res.zla naszej rodz i.ny.
Krótko po tym, jak
urodził si;: Matthew - mój
drugi syrl - \\Tóciłam do
pracy. kstem pidęgni:;rlrn
i miałam oknzjt; roznlii\Vlflć
z pa..:jentk~~. która sLrac it::i
d-.\·óch synóv; cierpiqq 1..:h1
na dy .~trofię mJ~Snicr.v'-!
Ducber:ne·a. Powiedziała mi.
że powinnam parnir;tai:. ie
moje dziecko ma k!opory
z mi~śui;.uni.. tł nic z ,. głow<l ··
\Viełe osób trakt owa ło j~j
synów, jakby byli
nic-doruzwi ni~ci umy"ił0...,\' 0,
co nie bylo prClwdq, Roz.mowci
z nią dala mi poczucie siły, jakie
trudno jest odczuć, jeśli samemu
nie było się w podobnej >)'tuacji.
Od momentu. kiedy pos<awiono
Markowi diagnozę. doczeka liśmy
się jeszcze trójki dzieci - syna
Matthew Charlesa i dw óch córek
- Kristinc Marie i Courtney
Rose. :U1 każdym razem, kiedy
byłam w ciąży, poddawałam się
amniocentezie - badania
dowodziły, że żadne z dzieci nie
ma genu .odpowiedzialnego za
dystrofię mięśniową. Przy okazji
porady genetycznej
dowiedzieliśmy się. że u Marka
prawdopodobnie wystqpila
nowa mutacja, a ja zapewne
nie jestem nosicielką wadliwego
irenu.·
- Kiedy Mark by ł w pierwsz.'j
klasie, przeszedł operację
wydłużenia mięśni obu nóg.
Nigdy si~ nie skarżył , zawsze
wvko.nyv.ral tt„·\ co zakl.';..ili mu
fi~yko{erapt.'.uci. Ohscrwowanit:
jego upadków i lrudnoS. .·i we
wstawaniu bvło bok.~n c, ale nic
poz\vahlliSm;, mu. że by się
oodd~wat aż d o ~hwit L kiedv
~vidzie! iSmy. źe oapr~.rwd~ nic
·... -~ może ju7. czegoś z r0b ić. T er:u.
śmiej~ sit; z t ego. ~o ludzk
musieli sobie myS lt;~. kiedy on
upadlłł. a my sobie 7. nic:gt'
· - -·- --~---~~„~·. --.....,.·--- ........··-------...... -~-~-- ~o<.· ------·-„-------~·· -·---------·„.~- -- - -- - -- - ·-··- · ·---- · · -· · -·~· ·
żartowałiśmv. Serce mnie
bolało. ale ~iedzialam. że
Mark ma jeszcze przed sob~
dtugą drogę. nie mogliśmy być
nadupiekuńczv , ponieważ
potem mógłby sobie nie
poradzić.
Pewnego razu w szkuk ,
do której chodził, pidęgniarka
doma~ala sie. bv uźvwać
sform~łowa~a ~dy;trofia
mięśniowa'' przy Marku .
Próbowałam jej '-'Yiaśnić, że
dziecko w pierwszej klasie nie
zrozumie tego terminu. ale że
Mark wie. co się z nim dz ie.ie.
ponieważ wyjaśniłam mu to tak,
by mógl zrozumieć. Przy
następnej wizycie obecny był
szkolny p sycholog. poniew aż
piel ęgniarka uzna ła, że nic
przyjmuję do wiaJ,imosci
postawione.i ~1arko,vi diagnozy.
Czasem tak tnidno poradz jC
sobie z ludzk:~ ignor ancj ~. Oboje.
z m~żcm zav..-szc: chc-ldiSmy
dia l\·1arka jak najlcpl-.::j i nigdy
!Iii.:zego przed nim nie
ukIV'\.valiśmv. \V i.:it.1gu kilku
kol~jnych l~t oslabi; ni l!
pustt;pow~tło. a k: o n z;nvsze
stara! sie mi~ ć do te~o dobry
'hJsu nek . Za-.vsze byi pogodnym
dzit:ckit:m. choC. czasem
napra, 1..-tłę si~ manwiL
W czwartej klasie poruszał sit;
już tylko na wózku. !Gedy byt
w piącej klasie. zamówiliśmy
wózek elektryczny. ale
z powodu biurokracji
w ubezpieczalni i proble mów
u sprzedawcy wózek dotarl
do nas dopiern wtedy, kiedy
Mark już z niego wyrósł.
Pewne~o razu, kiedy bawił Si<,'
z bratem, wypad] z wózka
i ziarna! sobie obie nogi.
1'.fosi<tl przez 4 tygodnie by ć
w gipsie, zastanawiałam się
wtedy, jak wiele może zn ieść.
ale nn poradził sobie
doskonak.
Myślę. że opisanie
naszego życia jest dla mnie
dlatego iakie ważne. że mogę
w ten sposób opowiedzieć,
jak wiek znaczyło pozytyw ne
n~1 stawicnie fvlarka i n asz~ .
ChodaZ s1awai siy oo coraz
slab~~Ly, rue zniszczyło ł ('!c jego
r::~d uśc i Zycia.
B~z \•;zgl~du na to. ~o
nam mówiono. cał y czas
wicrz:yhSmy. ż~ nikt nj:: _ic;;;t
\V -~tanle dokladn ic
p rLe1.vldzicć tego. '.:u nas
jeszcz~ czek~\. \V badani~H.:h
nad t.: horob::t U ob:onał się
ZJtaczny postę-p4 n my nigdy
~ę u\;: podda..rny_

Opis przypadku klinicznego
Część I
Carlowi i Sally rodzi się córka. Julia waży 3500 gramów,
jest zdrowa i energiczna. Szczę~liwi rodzice zabierają
jq ze szpitala po 24 godzinach, Jednak już tej samej
nocy zaczynajq się martwić, widzqc u niej skurcze
mięśni wokół ust i no nóżce. To samo powtarza się
następnego dnia, pojawiają się również napady
utrudnionego oddechu. Następnego dnia dziecko
nie chce ssać i na chwilę sinieje podczas kolejnego
napadu podobnego do poprzednich. Julia zostaje
zbadana p/Zez pediatrę, który nie slwierdza żadnych
odchyleń od normy i odsyła jq do domu. Tej samej
nocy jednak powtarzające się napady skurczów
i sinicy skłaniają rodziców do zgłoszenia się na oslry
dyżur. Juna zostaje dokładnie zbadana,
nie gorqczkuje, ale ma jaSnoczerwonq wysypkę
na tułowiu, !warzy I kończynach, która blednie
po uciśnięciu skóry. Pozo tym badanie nie wykazuje
odchyleń od normy. Pobrano krew na posiew
oraz badanie elektrolitów, glukozy, wapnia
i magnezu, a także mocz do badania ogólnego
i no posiew oraz wykonano punkcję lędżwiowq.
JuUa zostaje przyjęta do szpitala, gdzie otrzymuje
anlybloly1<1, oraz - ze względu na obawę przed
wystąpieniem drgawek - fenobarbital.
WY"'iad kliniC'Zny świadczy o tym, że Julia ma na-
pady padaczkowe. Są to epizody nieprawidłowych wy-
ładowań elektrycznych w tkance mózgowej powiąza­
ne z objawami wynikającymi z pobudzenia tych obsza·
rów mózgu, U noworodków trudno jest odnieść obja·

. - - - - - -~ - - - - -
 --
164 4. Dziedziczenie sprzężone z chromosomem X
wy napadów do określonych obszarów mózgu, często
podczas napadu skurcze są zauważalne tylko w jednej
części ciała, chociaż nieprawidłowa czynność elek-
tryczna jest ungólrtiona. Co ważne, objawy mogą być
bardw łagodne i dlatego często przez długi czas napa-
dy bywają niezauważone.
Napady u noworodków pojawiają się z wielu po-
wodów. Zwykle powikłania porodu, takie jak krwa-
wienie do ośrodkowego ukladu nerwowego czy niedo-
tlenienie powodują napady w pierwszych godzinach
życia, czemu towarzyszą inne objawy - na przyklad
nieprawidłowe napięcie mięśniowe i kłopoty z kar-
mieniem. Zawsze trzeba brać pod uwagę zakażenie
wirusami lub bakteriami. Ze względu na to, źe nowo-
rodki mają niską odporność na infekcje, zazwyczaj
dzieciom, u których wystąpiły napady, podaje się anty-
biotyki do chwili, kiedy posiewy z krwi, moczu i płynu
mózgowo-rdzertiowego okażą się jałowe. Trzeba wy-
kluczyć choroby metaboliczne, takie jak hipokalce-
mia, niski poziom magnezu, zaburzenia równowagi
elektrolitowej, hipoglikemia i b.-wasica metaboliczna
oraz wrodzone wady rozwojowe mózgu.
Część li
Wyniki badań płynu mózgowo-rdzeniowego,
elektrolitów, wapnia, magnezu i morfologii są
prawidłowe. W ciqgu następnych 24 godzin Julia
ma kolejne napady, które są coraz gwałtowniejsze.
W badaniu elektroencefalograficznym (EEtJ) widać
mnogie wyładowania w różnych obszarach
mózgowia. Badanie metodq tomografii
komputerowej wykazuje jedynie niewielki obrzek,
brak jednak jakichkolwiek wyraźnych · niu, mają łagodny charakter i określane są jako rumień
nieprawidłowości (ryc. 4-38). Julia j est leczona
fenobarbitalem. do którego dochodzi teraz
fenyfoina. Wyniki posiewów sq na razie ujemne.
Do momentu uzyskania ostatecznych wyników
dziewczynka dostaje antybiotyk I lek
przeciwwirusowy - acyklowir.
Badan.ie EEG wykazalo czynność napadową, jed-
nak bez wskazania określonego obszaru mózgu, który
miałby być za rtią odpowiedzialny. Tomografia kom-
puterowa to metoda obrazowania przekrojów mózgu
na podstawie komputerowej analizy absorbcji pro-
mieniowania rentgenowskiego. Wynik uzyskany
w tym przypadku świadczy o uogólnionym obrzęku,
ale rtie wykazuje żadnych wyraźnych nieprawidłowo­
ści. Taki obraz jest charakterystyczny dla encefalopa-
tii metabolicznej, pozostałe badania wykluczają jed-
nak choroby metaboliczne. Może również występo-
\
INCINA 4-38 Zdjęcie mózgu wykonane metodą tomogram
komputerowej. Widoczne jest odgraniczenie ~loty szarej
I białej oraz przejaśnienie (ciemne zagęszczenie na fotografii)
w lewej okolicy czoł owej i prawej potylicznej.
wać w rozsianej zatorowości, nie jest jednak jasne,
dlaczego stan ten mialby tutaj występować. Diagnoza
nadal więc jest niejednoznaczna i leczenie ogranicza
się do terapii przeciwpadaczkowej.
Część Ili
Przez następny tydzień stan Jul/i jest nadal
niepewny. Ziezygnawano z podawania
antybiotyków. ponieważ wyniki posiewów okazały się
ujemne. Pomimo leczenia napady zdarzały się cały
czas, aż do końca tygodnia. kiedy ptZestały
występować. Dziecko nadal jednak otrzymuje
fenobarbital. Dziewczynka jest teraz bardziej
ożywiona I normalnie ssie pokarm.
Charakter W11YPki nieco się zmienił, poza rozlanym
zaczerwienieniem (rumień) wystąpiły niewielkie
pęcherzykowate wypryski na twarzy, tułowiu
i kończynach (ryc . 4-39). Lekarze decydują się
na biopsję skóry w celu oceny patomorfologicznej.
Wszystko wskazuje na to, że napady się uspokoiły
i ostra faza choroby przechodzi, diagnoza jednak nadal
rtie jest jasna. Jedyną wskazówką jest ciągła obecność
rtietypowej wysypki, która rozpoczęła się od rozlanego
zaczerwieniertia (rumień) , co mogloby wskazywać na
reakcję alergiczną lub zakażenie wirusowe. Teraz
w miejscu wysypki pojawiają się zmiany o charakten:e
pęcherzykowatym . Podobne zmiany dość często wystę­
pują na twarzach niektórych dzieci kilka dni po urodze-
toksyczny (łac. erythema toxicum). W tym przypadku
jednak rurrtień pokrywa prawie cale ciało . W celu dal-
szej diagnostyki maly fragment zmienionej skóry zosta-
je pobrany do badania patomorfologicznego.
Część IV
Patolog rozpoznaje w badanym materiale
charakterystyczne cechy zespołu Blocha-
-Sulzbergera (ryc. 4-40). Diagnoza potwierdza
obserwacje kliniczne dermatologa, który wcześniej
widział Julię, zgadza się również z przebiegiem
choroby. Lekarze wyjaśniają rodzicom, na czym
polega choroba.
Zespól Blocha-Sulzbergera (łac. incontinentia
pigmenli) rozpoznaje się na postawie badania pato-
mońologicznego zmian skórnych. Choroba ta charak-
Opis przypadku klinicznego 165
INCINA 4-39 Wysypka pęcherzykowa
na ramieniu dziecka. (Dzięki _
uprzejmości dr. Stephena Gellro.
Szpltal Dziecięcy w Bostonie).
teryzuje się uogólnioną wysypką skórną, która następ­
nie przechodzi w zmiany pęcherzykowate, potem
w brodawkowate, a na końcu w pasmowate przebar-
wienia. Nazwa incontinen!ia pigmenti (dost. nietrzy-
manie barwnika) pochodzi od charakterystycznego
obrazu mikroskopowego, uj awrtiającego wydostawa-
nie się melaniny z melanocytów i jej obecność w prze-
strzeni międzykomórkowej. Prawidlowe melanosomy
przekazywane są z melanocytów do keratynocytów,
natomiast w tej chorobie melanocyty nie są w stan.ie
"utrzymać" melaniny w obrębie knmórki.
Zmiany skórne rtie stanowią żadnego zagrożertia,
znacznie poważniejszym problemem mogą być jednak
objawy neurologiczne. Nie występują one w każdym
przypadku, ale jeśli wystąpią, mają charakter napa-
dów drgawek w pierwszych dniach życia, którym czę­
sto towarzyszą długotrwałe zaburzenia neurologicz-
ne, takie jak nieprawidlowe napięcie mię.śni i opóź­
nienie w rozwoju psychoruchowym. Przyczyna zabu-
rzeń neurologicznych nie jest znana i stosunkowo czę­
sto zdarza się, że napady trwają kilka dni, po czym na-
stępuje remisja.
Część V
Lekarz, który opiekuje się Juliq, stara się poszerzyć
wywiad rodzinny. Sally jest zdrowa i już wcześniej trzy
razy była w ciqży. Pierwsza i hzecia ciąża skończyła

166 4. Dziedziczenie sprzężone z chromoso mem X
RYCINA 4-.40 Mikrofotografia próbki skóry pochodzącej
od dziecka chorego na zespól Blocha-SUlzbergera. Widoczne
są pozak0(11Ór1<owe zlogi melaniny (strzałka) I keratynacy1y
o nieprawidłowej budowie. (Dzięki uprzejmości dr. Stephena
Gellisa, Szpital Dziecięcy w Bostonie).
się poronieniem w czwartym miesiqcu. Z drugiej
urodziła się dziewczynka Carol, która ma teraz 3 Jata
i jest zdrowa. Matka Sally również jest zdrowa:
urodziła fróJkę dzieci - chłopco i dwie dziewczynki,
wszystkie sq zdrowe. Carl jest zdrowy, ma jednego
brata. Jego ojciec zmarł na raka, a jego matka żyje
i ma się dobrze. Dermatolog prosi o możliwość
zbadania Saf/y. Na jej nogach i tułowiu znajduje
charakterystyczne zmiany skórne odpowiadajqce
zespołowi Blocha-Sulzbergera. Ona sama mówi,
że ma te zmiany, odkąd tylko pamięta, i do tej pory
szczególnie się nad nimi nie zastanawiała.
Inconlinenlia pigrrumti jest dziedziczona jako ce-
cha sprzężona z cłrromosomem X, ale w przeciwień­
stwie do dystrofii mięśniowej Duchenne'a i Beckera
- - - - - - ---- - -----·---
Opis przypadku klinicznego 167
ma charakter dominujący. Wykazuje charakterystycz-
ne cechy sprzężenia z chromosomem X, ta.kie jak brak
dziedziczenia w linii męskiej, ale fenotyp ulega eks-
presji u heterozygot. Prawdziwa cecha dominuj ąca
sprzężona z chromosomem X ulegalaby ekspresji za-
równo u kobiet, jak i u mężczyzn - chorzy mężczyźni
przekazywaliby ją wszystkim swoim córkom, ale żad­
nemu synowi, natomiast kobiety przekazywalyby tę Carl Sally
cechę połowie swoich dzieci bez względu na pleć. In-
continentia pigmenti dodaje tutaj jes=e inny aspekt:
zaburzenie to jest letalne dla plodów męskich w okre-
sie płodowym. Płody płci męskiej, które odziedziczyły
--- gen warunkujący tę chorobę, obumierają stosunkowo płeć
męsko Carol
wcześnie, po czym następuje poronienie. Nosiciel.ki Julia RYCINA4-41 Rodowód rodzin Sally i Carla.
przekazują zatem tę cechę połowie swoich córek,
mają mniej synów i częściej dochodzi u nieb do poro-
nień, które odpowiadają chorym płodom płci męskiej.
Choroba wykazuje szeroki zakres ekspresji, a no-
we mutacje nie są rzadkością. Często u matek chorych
dziewczynek nie występują żadne objawy choroby, wy-
wiad rodzinny nie wykazuje nic niepokojącego, nie ma
również poronień. Zdarzają się też przypadki, gdzie
u matki poważnie chorego dziecka widoczne są pewne
charakterystyczne cechy, podobnie jak u innych ko-
biet w rodzinie. W przypadku takich kobiet ryzyko
urodzenia córek, u których objawy będą bardziej nasi-
lone, jest stosunkowo duże.
W rodzinie Julii matka najwidoczniej jest nosi-
cielką (ryc. 4-41). Dwa poronienia spowodowane byty
przekazaniem genu potomkom męskim. Nie wiado-
mo; czy Sally reprezentuje nową mutację, czy też jej
matka również byla chora.
Część VI
Minęły dwa lata. Julia czuje się bardzo dobrze.
RYCINA 4-42 Pasmowate przebarwienia u dZiecka chorego na zespół Blocho-SUlzbergera. (Dzięki uprzejmośc i dr. Stephena
Zmiany skórne zmieniły się z rumienia w zmiany
pęcherzykowate a następnie w brodawkowate.
Gelllsa. Szpital Dziecięcy w Bostonie).
pa czym znikły po paru tygodniach. Na ich miejscu
pojawiły się pasmowate obszary wzmożonej Zmiany skórne w i11co111inenJia pigmenti zmie- pady drgawek, nieprawidlowości układu ruchowego
pigmentacji (iyc . 4-42). Dziewczynka nie miała niają swój charakter z brodawkowatych w pasmowate (zmienione napięcie mięśniowe lub porażenie poło­
więcej napadów. przestała również brać Jeki. Rozwija
się prawidłowo. choć nieco wolniej w stosunku
obszruy hiperpigmentacji. W miarę uplywu czasu wicze) a także opóźnienie rozwoju. Zmiany neurolo-
do normy wiekowej. Chodzi od 79 miesiąca i jeszcze miejsca te bledną, pozostawiając po sobie pozbawione giczne występują zwykle u chorych, którzy mieli napa-
nie mówi w wieku 2 lat, natomiast dobrze rozumie. - włosów pasma atroficznej skóry, niekiedy również na dy wkrótce po urodzeniu.
co się do niej mówi i jest bystrym dzieckiem. Od kiedy głowie. Jednym z objawów mogą być również niepra- Jak już wcześniej zauważyliśmy, w zespole Blo-
zaczęto stosować fizykoteropię. stwierdzono wzrost widłowe paznokcie. Zwykle wyrzynanie się zębów jest cha-Sulzbergera istnieje duże zróżnicowanie ekspre-
napięcia mięśniowego w kończynach górnych
opóźnione i mogą one mieć nieprawidłowy ksztalt sji. Niektóre osoby mają napady drgawek po urodze-
i dolnych. Julia ząbkuje z pewnym opóźnieniem
i niektóre jej zęby majq nieprawidłowy kształt. U niektórych chorych zaburzony jest wzrost naczyń niu oraz inne poważne zaburzenia, natomiast u innych
Badanie wzroku nie wykazało żadnych w siatkówce, co prowadzi do krwawień w jej obrębie występuje jedynie lcilka przebaraień skóry. Przyczyna
nieprawidłowości. i ślepoty. Zaburzenia neurologiczne to zazwyczaj na- takiego zróżnicowania nie jest znana i nie wydaje się,
-- - „
168 4. Dziedziczenie sprzężone z chromosomem X
-
Bomi-11 miejsca Hpall Bomi-11
I I I I I I I
s ondo DNA
12kb
I 24kb
2 3
24kb
12kb
frogmenfy
po trawieniu
{
Hpall
odcisk Southerno
RYCINA4-43 (Na górze) mopa regionu genu HPRTukozująco miejsca pizec lęc lo pizez enzymy BamHI i Hpoll. środkowe
miejsce dla enzymu BamHI jest poHmorflczne i dlatego sondy DNA będą hybrydyzować z frogmenlem DNA trawionym BamHI
o długości albo 12 kb, albo 24 kb. (Na dole) Odcisk Southemo z DNA trawionym tylko BamHI (rzqd l) I dwoma enzymami
- BamHI I Hpoll (rzędy 2 i 3). DNA w drugim rzędZie jest próbq kontrolną. a w trzecim rzędzie pochodzi od kobiety
z incontinentio pigmenti.
żeby można ją było wyjaśnić różnymi mutacjami,
nieważ bardzo znaczne zróżnicowanie objawów
stępuje często w obrębie tej samej rodziny. '
Część VII
Lekarze proszq Sally o zgodę na pobranie próbki krwi
do celów badawczych. Z limfocytów izolowany jest
DNA. który następnie jest trawiony za pomocq
enzymów restrykcyjnych BamHI i Hpal/. Drugi enzym
przecina jedynie niemety/owany DNA. Kolejnym
etapem jest badanie metodą Sautherna, w którym
odcisk jest hybrydyzowany z sondq DNA dla genu
HPRT zlokalizowanego na chromosomie X. Wyniki
przedstawione na rycinie 4-43 sq interpretowane
jako dowód nielosowej inaktywacji chromosomu X.
Próby zrozumienia genetycznych podstaw incon-
tinentia pigmenti koncentrowały się na odnalezieniu
jednego locus lub kilku loci genowych. Zgromadzone
dane wskazywaly na udział genów z przynajmniej
dwóch loci na chromosomie X, które mogłyby być od-
powiedzialne za tę chorobę w różnych rodzinach.
U części osób, które rnialy zmiany skórne wskazujące
na obecność choroby, opisywano rearanżację chro-
mosomu X obejmującą miejsce Xpll, znajdujące się
Bomi-11
ścieżki:
1. kontrolna próbko DNA trawiono
enzymem Bomi-11
2. kontrolna próbko DNA trawiono
enzymami Borni-li i Hpoil
3. DNA z limfocytów krwi pochodzących
od Julii trawiony enzymami BomHI i Hpall
po- na krótkim ramieniu chromosomu tuż nad centrome-
wy- rem. Chociaż mogłoby to wskazywać na lokalizację
w tym obszarze genu odpowiedzialnego za rozwój
choroby, wątpliwości budziło samo rozpoznanie in-
continentia pigmenti w opisywanych przypadkach. Ba-
dania sprzężeń genetycznych wskazywały natomiast
na locus w miejscu Xq28 blisko końca długiego ramie-
nia chromosomu X (nazewnictwo chromosomów opi-
sano w rozdziale 5).
Inne podejście polegało na badaniu roli inakty-
wacji chromosomu X. Ponieważ fenotyp incontinentia
pigmenti jest letalny u hemizygotycznych osobników
pici męskiej, postawiono hipotezę, że u heterozygo-
tycznych kobiet komórki, w których ekspresji ulega
zmutowany gen, podlegają eliminacji. Powodowałoby
to przewagę komórek z aktywnym prawidlowym chro-
mosomem X nad komórkami, w których ekspresji ule-
gałby zmutowany allel. Różnice w ilości komórek
z aktywnym prawidłowym i zmutowanym allelem mo-
głyby wyjaśni~ różnice w fenotypach chorych.
Badacze poszukiwali dowodów na preferencyjną
inaktywację chromosomu X, stosując metodę RFLP
oraz wykorzystując enzymy restrykcyjne wrażliwe na
metylację. Warto pamiętać, że wiele genów na inakty-
Pytania sprawdzające 169
wowanym chromosomie X jest hipermetylowanych. Można również oczekiwać różnic w stopniu preferen-
Niektóre endonukleazy restrykcyjne, takie jak Hpall cji w inalctywacji chromosomu X u chorych z łagodny­
mi i ciężkimi objawami. Wszystko wskazuje na istnie-
nie mogą ciąć metylowanego DNA
Gen HPRT, który jest sprzężony z chromosomem nie pewnej selekcji negatywnej części komórek, w któ-
rych ekspresji ulega chromosom X z mutacją warun-
X i koduje enzym transferazę hipoksantynowo-fosfory-
bozylową, jest w znacznym stopniu zmetylowany na in-
aktywowanym chromosomie. W obrębie genu HPRT
kującą incontinentia pigmenti. Niewykluczone rów-
nież, że u osób, które mają rearanżację chromosomu
znajduje się również miejsce cięte przez enzym X w miejscu Xpll zachodzi jego preferencyjna inak-
BamHI. Na odcisku Southema z DNA trawionym za tywacja powodująca ekspresję alleli odpowiedzial-
pomocą tego enzymu po hybrydyzacji z sondą HPRT nych za incontinentU. pigmenti na drugim chromoso-
obserwuje się prążki odpowiadające fragmentom mie X, co prowadzi do wystąpienia fenotypu inconti-
o długości 12 kb albo.24 kb. W genie tym znajduje się nentia pigmenti, który inaczej by się nie uj awnił.
również kilka miejsc cięcia przez enzym HpaD i jeśli
nie są one metylowane, to zostają przecięte, dając wiele
drobnych fragmentów.
U kobiety, która jest heterozygotą pod względem
Pytania sprawdzające J
miejsc restrykcyjnych dlaBamffi, będą widoczne dwa 1. Rodzi się dziecko z zespołem mnogich wad wro-
prążki (12kb i 24 kb) pod warunkiem, że DNA nie zo- dzonych. Nie ustalono ich przyczyny. Jaki rodo-
stał wcześniej pocięty Hpall. Nątorniastjeśli DNA zo- wód będzie wskazywał na:
stał strawiony zarówno BamHI,jak iHpall to poza tymi a) dziedziczenie autosomalne dominujące?
dwoma prążkami pojawi się również kilka prążków od- b) dziedziczenie autosomalne recesywne?
powiadających mniejszym fragmentom, które są wyni- c) dziedziczenie sprzężone z chromosomem X?
kiem trawienia enzymem HpaD. W przybliżeniu w poło­
2. Mężczyzna chory na hemofilię typu A (cecha rece-
wie przypadków fragment o długości 24 kb powstaly
sywna sprzężona z chromosomem X) ma córkę,
w wyniku użycia BamHI będzie aktywny (niemetylowa-
u której wystąpiły ciężkie objawy tego schorzenia.
ny) i zostanie strawiony przez HpaIT. W pozostałej czę­
Jak można to wyjaśnić?
ści fragment o długości 12 kb powstały po trawieniu
BamHI nie będzie metylowany i zostanie strawiony en- 3. W rodzinie chorego na dystrofię mięśniową prze-
zymem HpaIT . Podsumowując, można by oczekiwać obu prowadzono analizę sprzężeń. Badanie polimorfi-
fragmentów o długości zarówno 12kb, jak i 24 kb (z ko- zmu wykazuje występowanie dwóch. alleli A i B.
mórek, w których jeden lub drugi ulega metylacj~ a więc Czy osoba badana może być nosicielką?
nie jest trawiony enzymem Hpa il) a także mniejszych
fragmentów pochodzących z trawienia DNA za pomocą
HpaIT. Trzeba jednak wzi<)Ć pod uwagę, że w klonach
komórek zawsze tylko jeden chromosom będzie aktyw- A AB
ny i tylko jeden z dwóch fragmentów powstałych w wyni-
ku cięcia przez BamHI będzie ciągle niemetylowany,
a tym samym cięty na mniejsze fragmenty przez Hpall,
co oznacza, że nie będzie widoczny na odcisku Souther-
na O preferencyjnej inaktywacji chromosomu X można
mówić wtedy, gdy na odcisku Southema jeden
z dwóch fragmentów powstałych w wyniku cięcia przez
li A AB
BamHI będzie bledszy od drugiego.
Kiedy opisaną metodę zastosowano do badań ko-
biet chorych na zespół Blocha-Sulzbergera, preferen-
cyjna inaktywacja clrromosomu X była widoczna czę­
sto, ale nie zawsze. Zwykle bada się limfocyty krwi ob- osoba badano
wodowej bądź hodowane fibroblasty skóry, a tkanki te
mogą nie być reprezentatywne dla całego organizmu. AB
B
 T
170 4. Dziedziczenie sprzężone z chromosomem X

4. Do potwierdzenia diagnozy dystrofii mięśniowej

Duchenne'a stosuje się badanie metodą .wielo-
krotnej» PCR. Jeśli okazuje się, że brakuje tylko
jednego eksonu, wykonywany jest dodatkowo od-
cisk Southerna. Jeśli jednak delecja obejmuje dwa
lub więcej eksonów, nie wykonuje się dodatkowe-
go badania. Dlaczego?
Literatura uzupełniająca
Opis paypadku klinicznego J Chromosomy i aberracje
Camey R .G. Incontinentia pigmenti. A world-wide statisti-
cal analysis. Arch. Dermatol. 1976;112:535-542.
chromosomowe
CroIla J .A„ Gilgenkrantz S., de Gro uchy J, et al. Incontinen-
tia pigmen ti and X-autosome translocations. Non-iso-
topic in situ hybridization with an X·centromere-speci- PRZEGLĄD ZAGADNIEŃ
fic probe (pSV2XS) reveals a possible X-a:ntromeric
5.1 Noworodek z zespołem wad wrodzonych Czym charakteryzuje się
J breakpoint in one of five published cases. Hurn. Genet.
1989;81:269-272.
Harris A., CollinsJ., Vetrie D., et al X inactivation as a me·
zespół Wotta-Hirschhorna?

5.2 Analizo chromosomów Jak bada się chromosomy w dzielących się

4.5 Klonowanie genu DMD
Kunkel LM. Analysis of deletions in DNA from patieots
chanism of selection against lethal alleles: further in-
vestigation of incontinentia pigmenti and X linked
I komórkach?
5.3 SUbtelne aberracje chromosomowe W jaki sposób techniki prążkowe
with Becker and Ducbenne muscular dystrophy. Natu-
re 1986;322:73-77.
Monaco AP~ Neve R.L., Colletti-Feener C., et al Isolation
lymphoproliferative disease. J. Med. Genet. 1992;29:
608-614.
Landy SJ, Donnai D. Incontinentia pigmenti (Bloch-Sulz-
I umożliwiają szczegótową analizę struktury chromosomów?

5.4 Aberracje strukturalne chromosomów Jakie 1ypy zmian strukturalnych

of caodidate cDNAs for portions of the Duchenne mu-
scular dystrophy gene. Nature 1986;323:646-50.
Monaco AP., Kundel LM. A giant locus for the Ducbeone
and Becker mnscular dystropby gene. Trends Genet.
1987;3:33-37.
4. 7 Molekularne podstawy dystrofii mięśniowych
Duchenne'a i Beckera
Bonnemann C.G., McNally E.M., Kunkel LM. Beyond dys-
trophin: current progress in the muscular dystrophies.
Curr. Opin. Pediatr. 1996;8:569-582.
4.10 Patogeneza i leczenie dystrofii mięśniowych
Cox G.A„ Olle N .M., Matsumura K., et al. Overexpression
of dystrophin in transgenic md• mice etlminates dys·
trophic symptoms witbout toxicity. Nature 1993;364:
725-729.
bcrger syndrome). J. Med. Genet. 1993;3-0:53-59.
Migeon B.R., Axehnan J., Jan de Beur S., el al. Selection
against le thai aUeles in females beterozygous for incon·
tinentia pigmenti. Am. J. Huin. Genet. 1989;44:
100-106.
Parrish J .E., Scheverle AE., Lewis R.A, el al. Selection aga-
i n st mutant alleles in blood leukocytes is a consistent fe-
ature in incontinentia pigrnenti type 2. Hum. Mol. Ge-
net. 1996;5:1m-t783.
Sefiani A, Sinnett D., Abel L., el al. linkage studies do not
confinn the cytogenetic location of incontinentia pig-
menti on Xpll. Hum. Genet. 1988;80:282-286.
Sefiani A , Abel L. Heuertz S., et al. The gene for inronti-
nentia pigmenti is assigned to Xq28. Geoomics 1989;4:
427-429.
Sybert V.P. Inrontinentia pigmenti nomenclature. Am. J.
Hum. Genet. 1994;55:209-21 1.
obserwuje się w obrębie chromosomów?
5.5 Rozdział mejotyczny zmienionych chromosomów Jak zachowanie się
podczas mejozy chromosomów z aberracjami strukturalnymi prowadzi do wylworzenio
gamet z nieprawidłowymi chromosomami?
5.6 Diagnostyka prenatalna aberracji chromosomowych Jak możno rozpoznać aberracje
chromosomowe u plodu I jak identyfikuje się ciąże wysokiego ryzyka?
5.7 Mozaikowość chromosomowa Jakle są konsekwencje blędów rozdziału chromosomów
podczas mitozy prowadzące do współwystępowania Unii komórek prawidlowych
i zmutowanych?
5.8 Korelacje genołyp-4enołyp Jakie sq podstawy pa1ofizjologlczne nieprawidłowości
rozwoju wynikających z zaburzeń równowagi c hromosomów? Jako jest rola
tluorescencyjnej hybrydyzacji in silu w diagnostyce i poznawaniu patogenezy takich
zaburzeń?
5.9 Piętno genomowe Czym jest piętno genomowe I jaki jest jego ZW'lązek z zabu1zeniami
rozwoju ?
j Genetyko w praktyce medycznej Analiza chromosomów
j Z peBpek.lywy Życie z dzieckiem z delecją chromosomową
l Opis przypadku klinicznego Dziec\<o z zespołem kruchego chromosomu X
:I

mawiane dotychczas schorzen_ia, c.hociaż różniły
O się pod względem sposobu dziedziczema, stano-
wiły grupę chorób jednogenowych.. W tym rozdziale
dowiemy się, jakie są konsekwencje nieprawidłowości
(aberracji) chromosomowych prowadzących do utraty
lub nabycia caJych grup genów. Chociaż genetyczne
podstawy takich zaburzeń są zwykle ba.rdzo złożone,
ponieważ zaangażowane są w nich dziesiątki lub setki
współdziałających ze sobą wzajemnie genów, z kli-
nicznego punktu widzenia należą do najłatwiejszych
do rozpoznania chorób genetycznych. Występują one
stosunkowo często - 1 na 200 urodzeń . Dlatego tak
istotne są populacyjne badania przesiewowe pozwa-
lające na identyfikację ciąż W)"SOkiego ryzyka oraz
umożliwiające diagnO!>'lykę prenatalną.
Efektem aberracji chromosomowych jest nie tyl-
ko jeden z najbardziej znanych zespołów - zespól
Downa, ale także znacznie radsze wrodzone zespoły,
których występowanie może ograniczać się do jednej
rodziny. Rozdział ten zaczniemy od przedstawienia

172 5. Chromosomy i aberracje chromosom owe
rzadkiego, ale dobrze zdefiniowanego fenotypu : ze- zjawisko mozaikowości (obecności linii komórkowych
społu Wolfa-Hirschhorna. Jego przyczyną jest dele- z prawidłowym i nieprawidłowym zestawem chromo-
5. l Noworodek z zespołem wad
cja części materiału genetycznego z krótkiego ramie- somów) oraz przedstawimy jego wpływ na [enotyp.
wrodzonych
nia chromosomu 4, co opisano już w pieiwszym okre- Postępy genetyki molekularnej umożliwiły dia-
sie rozwoju cytogenetyki medycznej. Przyjrzymy się, gnostykę metodami cytogenetycznymi zarówno de- Karen urodzi/a się o czasie. Ciąta przebiega/a bez
jak doskonalenie metod analizy chromosomów do- fektów całych chromosomów, jak i uszkodzeń poje- powikłań. lekarzy niepokoi/ jedynie fakt. że Deborah
prowadziło najpierw do poznania głównych zespołów dynczych genów. Fluorescencyjna hybrydyzacja in silU - matka Karen. nie przybiera/a na wadze tak
szybko. jak powinna. Nie przeprowadzono żadnych
związanych z ttisomią czy monosomią, a następnie jest nowoczesną metodą diagnostyczną, która pozwa-
badań p<enatalnych z uwagi na wiek Deborah
umożliwiło wykrywanie coraz mniejszych aberracji la na poznanie podstaw molekularnych patogenezy (27 laf) i brak chorób genetycznych w rodzinie.
chromosomowych. badanych zjawisk. Przedstawimy nowe spojrzenie na Wykonane w ósmym miesiącu ciqży badanie
Oprócz zmian liczby chromosomów i delecji ma- mechanizmy patogenezy, zwłaszcza na zjawisko pięt­ ultrasonograficzne wykazało Jednak opóźnienie
terialu genetycznego, do aberracji chromosomowych na genomowego. W części Genetyka w praktyce me- rozwoju płodu w stosunku do wieku ciążowego.
zalicza się także inne zaburzenia struktury chromoso- dycznej dokonamy przeglądu standardowego nazew- Waga urodzeniowa Karen wynosiła około 2010
gramów. Karen różniła się wyglądem ad zdrowych
mów, na przyklad chromosom pierścieniowy, translo- nictwa cytogenetycznego. W części Z perspektywy dzieci (ryc. 5-1) - mia/a szeroko rozstawione oczy.
kacje, inwersje. Przedstawimy konsekwencje takich poznamy przeżycia rodziny z dzieckiem z aberracją wydatny nos. dute uszy. a także obustronne szczeliny
zmian - zarówno kliniczne (fenotypowe), jak i do- chromosomową. Rozdział zakończymy historią tęczówki. Dziewczynkę przeniesiono na oddział
tyczące rozdziału chromosomów podczas mejozy. Po- chłopca dotkniętego niedorozwojem umysłowym wy- specjalistyczny. gdzie już w drugiej dobie życia
ruszymy problem populacyjnych badań przesiewo-. wołanym mutacją polegającą na licznych powtórze- stwierdzono u niej wadę serca - powodujący szmer
wych i diagnostyki prenatalnej. Zwrócimy uwagę na niach pewnego tripletu w określonym genie . ubytek w przegrodzie międzykomorowej. Badanie
Karen przeprowadził również genetyk. który uznał.
że cierpi ona prawdopodobnie na zespół
Wolfa-Hirschhoma.
U około 3% urodzonych dzieci stwierdza się wa-
dy wrodzone. Wwiększości przypadków dotyczą one
jednej części ciala, jak w przypadku rozszczepu wargi
czy wady serca. Zwykle wady te nie stanowią zagroże­
nia życia i mogą być leczone chirurgicznie. Budowa
pozostałych części ciala jest prawidłowa.
Niekiedy jednak u nowonarodzonych dzieci
stwierdza się cały zespół wad wrodzonych, co wskazu-
je na poważne zaburzenia rozwnju płodowego. Nie-
które uszkodzenia - na przykład twarzy czy kończyn
- są od razu widoczne, często jednak uszkodzone są
również narządy wewnętrzne - mózg, serce, nerki.
W niektórych przypadkach korekcja chirurgiczna jest
możliwa. ale wad ośrodkowego ukladu nerwowego
prowadzących do poważnych zaburzeń neurologicz-
nych i upośledzenia rozwoju nie można niestety leczyć
operacyjnie.
Przyczyn wad wrodzonych jest wiele. Wady te
mogą być wynikiem chorób zakaźnych (infekcji we-
wnątrzmacicznych), kontaktów z czynnikami toksycz-
nymi (teratogenami) lub być uwarunkowane gene-
tycznie. Zaburzenia uwarunkowane genetycznie pole-
gają na uszkodzeniach pojedynczych genów, aberra-
cjach chromosomowych lub mają podłoże wieloczyn-
nikowe. Te ostatnie, w których powstawaniu udział
biorą liczne geny i czynniki środowiskowe, zostaną
omówione w następnym rozdziale.
-
5.2 Analiza chromosomów 173
Ustalenie przyczyny zespołu wad wrodzonych
może być trudne, ale jest niezwykle istotne ze względu
na możliwość opracowania metod leczenia dziecka
oraz dla celów poradnictwa genetycznego. Rozpozna-
nie charakterystycznego zestawu wad wrodzonych
prowadzi do zdiagnowwania danego zespołu stano-
wiącego zbiór charakterystycznych objawów występu­
jących u niemal wszystkich chorych z tym zespołem.
Znajomość tych objawów jest bardzo ważna - obec-
ność widocznych zaburzeń staje się przesłanką do wy-
konania badań narządów wewnętrznych, których wad
inaczej nie dałoby się stwierdzić. Niektóre wrodzone
infekcje można leczyć antybiotykami, zapobiegając
w ten sposób rozwojowi dalszych uszkodzeń. Rozpo-
znanie zespołu pozwala na przedstawienie rodzicom
perspektyw leczenia ich dziecka i jego rozwoju, a tak-
że określenie ryzyka wystąpienia tego samego zespołu
u dalszego potomstwa.
Zespól Wolfa-Hirschhoma cechuje wiele nie-
prawidłowości. Charakterystyczny jest wygląd twarzy
chorego dziecka. Oczy są szeroko rozstawione, nos
wydatny, w tęczówce lub siatkówce występują szczeli-
ny. Częsty jest rozszczep wargi i podniebienia. Po-
wszechne są również wady serca, które mogą być przy-
czyną niewydolności tego narządu w pierwszych
dniach życia. Uszkodzenia mózgu są zwykle bardzo
poważne i prowadzą do znacznego upośledzenia roz-
woju. Przyczyną zespołu Wolfa-Hirschhorna jest
aberracja chromosomowa --delecja części materiału
z krótkiego ramienia chromosomu 4.
5.2 Analiza chromosomów
Z uwagi na podejrzenie zespołu Wolfo-Hirschhoma
próbka krwi Karen zostaje wysiana do laboratorium
w celu przeprowadzenia analizy chromosomów.
Lekarze poinformowaU rodziców dziewczynki
o prawdopodobnym rozpoznaniu. Deborah i jej
mqż Steven bardzo niepokoją się o swojq córkę.
Powiedziano im, że na wyniki badania muszq czekać
dwa tygodnie. Stan kliniczny Karen je1'1 dość dobry.
wada serca nie wymaga leczenia. cekarze
postanawiają jednak zatrzymać jq w szpitalu.
głównie ze względu na jej niskq masę ciała.
Metody umożliwiające badanie chromosomów
pod kątem aberracji liczbowych i strukturalnych ( opra-
cowane pod koniec lat pięćdziesiątych XX wieku)
 ... . :··
- -- ----- -~

174 5. Chromosomy i aberracje chromosomowe 5.2 Analiza ctrnmosomów 175

wprowa~ziły prawdziwą rewolucję w genetyce me-
dyczne Przed 1956 rokiem uważano, że czlowiek ma
48 chrom w - ą en wyn z ru
w ich uwidocznieniu. Każdy chromosom zawiera ty-
siące genów i miliony par zasad. Podczas interfazy
chromosomy są niewidoczne, poniev.<IŻ materiał ge-
netyczny jest wówczas rozproszony. Dopiero podczas ·
podziału komórki chromosomy ulegają kondensacji.
Proces ten rozpoczyna się w trakcie profazy, kiedy zni-
ka blona jądrowa. Chromosomy są lepiej widoczne
podczas metafazy, gdy układają się w płaszczyźnie
równikowej komórki (ryc. 5-2).
Nawet jednak w metafazie chromosomy często
nakładają się na siebie, utrudniając obserwację~
Iw.em w analizie chromosomów stało się odbycie
~ne mezależnie przez Arthura Hughesa i T. C.
Hsu w 1952 roku. StW1erdiili om, ze komorld w sta- -
dmm me 1 szczone w ipotoruczn~
twooe-son. pęcznieją, co powoduje r zie ell!~„~1ę
chromosmnów:-·l'aiiiilliO'swojega··omaycia::Hsu nie
podał prawidłowej liczby chromosomów cz!owieka.
RYCINA 5· I Dziecko chore na ze5pół Wo~a-łWschhomo .
Uczynili to dopiero w 1956 roku Tjio i Levan, którzy
· a , ze człowie ,
Rozwój metod analizy chromosomów umożliwil
badania ogromnej liczby cbmych z wadami wrodzony-
mi i doprowadził do określenia podstaw chromoso-
mowych kilku zespolów. Pierwszym był zespól Downa
- stosunkowo częste zaburzenie charakteryzujące się
szczególnym wyglądem twarzy chorej osoby (ryc. 5-3),
obniżeniem napięcia mięśniowego, upośledzeniem
rozwoju, a także niekiedy uszkodzeniem serca i in-
nych narządów. W 1932 roku holenderski okulista
P. J. Waardenburg zauważył względną zgodność feno-
typów w zespole Downa i wysunął przypuszczenie, że
przyczyną tego zespołu może być zaburzenie liczby
chromosomów. 1959 roku Le·eune i wspótpracow-
. nicy wykazali. iż c orzy z zespołem Downa maią 47
cllromosomow - oliazało i:ię;-ze dódatkOW)i cliromo-
somjest trzecią kopią najmniejszego w całym zestawie
chromosomu określonego później jako 21.
, , szybko zidentyfikowano dwa kolejne ze-
społy - era: '-.J,!f
ab~
rnq1 Cfuornosumów pl . y rowe maiifC!Wa RYCINA 5-3 Dziecko chore na zespół Downa.
c~lefy - owa chfomosomyX;
a mężczyźni - chromosomy X i Y. Stwierdzono, że
kobiety charakteryzujące się niskim wzrostem, bra- nera - mają tylko jeden chromosom X. Natomiast
kiem drugorzędowych cech płciowych oraz bezpłod­ mężczyźni chorzy na zespól Klinefeltera - obja-
nością - czyli dotknięte tak zwanym zespołem Tur- wiający się \\)'Stępowaniem męskich narządów plcio-

TABELA. 5-1 Główne zespoły chorobowe związane z aneuploidlq wysfępujqce u żywo urodzonych noworodków

Zespół trisornia 13 rozszczep wargi i podniebienia. ciężkie uszkodze.nia ośroJkO\\'e go

Parnua . ukł_adu
nerwowego, poiidakcyłia

Zespól triscmia 18. niska w.ctga urodzeniowa. wady o5rodkowego układu nl!rv.'O'.Yego.
Etlwmdsa wady serca
Zespól trisomia 21 obniżenie. napięcia mi~nicm.~eg~, .charakL;::rystyczny wygląd twarty.
Downa opóźnienie rorNoju

Zespól monOson:iia X niski wzrosL pie.rwomy brak miesiączki. brak drugorzędmvych

Turnera cech płciowych
i Zespól XXY małe jądra, bezpłodność, wysoki wzrost probłemy z uczeniem sit; ·
I
Klinefeltera

I Zespół XXX xxx problem}· z uczeniem s ię~ bez istotnych odchyleń w wyglądzie
fizycznym
I
Zespół XYY XYY w niektórych przypadkach zaburzt!'nia zachowania i problemy
I z ucze.niem s ię
RYCWIA S.2 Fazy mitozy: (A) profaza: (Bl metalaza: (C) cral'azo: (DJ telofazo. !

I
J
176 5. Chromosomy i aberracje chromosomowe 5.2 Analiza chromosomów 177

wych przy jednoczesnym nadmiernym rozroście sut-
ków, a także wysokim wzrostem i bezpłodnością -
mają 47 chromosomów i kariotyp XXY.
Brak jednego lub większej liczby chromosomów
albo obecność dodatkowego <:Cf też dodatkowych
chromosomów nosi 1132.Wę aneuploidii. Listę rabu-
rzeń zwiąranych z tą aberracją występujących u żywo
urodzonych noworodków uzupełniono opisem triso-
mii chromosomów 13 i 18 (tab. 5-1). W obu tych ze-
społach występują ciężkie wady wrodzone, chore dzie-
ci rzadko przeżywają okres noworodkowy.
Badania cytogenetyczne stały się od wczesnych
lat sześćdziesiątych rutynowym elementem opieki
zdrowotnej, w wielu szpitalach powstały laboratoria
cytogenetyczne. Początkowo badań chromosomów
dokonywano na hodowanych fibroblastach skóry.
W 1960 roku opracowano technikę, dzięki której ana-
liza chromosomów stala się szybka i prosta. Stwier-
dzono, że fiiohemag/ulynina - substancja otrzymywa-
na z fasoli - stymuluje podziały obwodowych limfo-
cytów T. Gdy kilka kropel krwi umieści się w jalowej
pożywce zawierającej fitohemaglutyninę, limfocyty T
w okresie około 72 godzin podzielą się kilkakrotnie.
Dodanie substancji takich jak kolchicyna spowoduje
zahamowanie powstawania wrzeciona mitotycznego
i zatrzymanie komórek w metafazie. Kiedy poddane
dzialaniu hipotonicznego roztworu soli komórki na-
pęcznieją, przenosi się je na szkiełko podstawowe,
preparat barwi się i ogląda pod mikroskopem
(ryc. 5-4).
W 1965 roku wykazano, że zespół Wolfa-Hirsch-
homa jest "')'!likiem aberracji chromosomowej. Oka-
zalo się, że aberracja ta polega na delecji materialu
z krótkiego ramienia jednego z większych chromoso-
mów określonego potem jako 4. Innym zespołem
związanym z delecją krótkiego ramienia, ale chromo-
somu 5, jest zespół cri-du-chat -zespól kociego krzy-
ku - nazwany tak przez swojego francuskiego od-
cłvomotydy
RYCINA 5-5
Chromosomy człowieka sklasyfikowano po raz
pierwszy na konferencji w Denver w 1960 roku. Chro-
mosomy metafazowe zbudowane są z dwóch wyod-
rębnionych chromatyd i zawierają materiał genetycz-
ny, który uległ replikacji w interfazie (ryc. 5-5). Chro-
matydy są połączone w centromerze, który oddziela
w większości chromosomów ramiona krótkie i długie.
Ramię krótkie określa się literą p (skrót od petit -
francuscy uczeni należeli do pionierów ludzkiej cyto-
genetyki), a ramię długie q (ponieważ jest następną li-
- romię długie (qJ terą alfabetu).
W pierwszym okresie badań chromosomów trud-
nością okazało się rozróżnienie poszczególnych chro-
mosomów (ryc. 5-6). Chromosomy ponumerowano
od największego do najmniejszego i podzielono na
grupy. Trzy największe określono jako grupę A. W tej
-telomer
v
grupie chromosom pierwszy i trzeci mają centromery
położone w pobliżu środka - nazwano je metacen-
trycmymi. Drugi ma centromer nieco przesunięty
i nosi nazwę submetacentrycznego. Gropa B sklada
Budowo chromosomu .
się z dwóch dużych chromosomów również submeta-
centrycznych. W grupie C znajduje się siedem par
chromosomów i chromosom X - w większości przy-
padków są one submetacentryczne. Trzy pary chro-

I
krywcę. Zespól ten charakteryzuje się licznymi wada- mosomów zgmpy D mają centromery położone blisko
mi wrodzonymi, uszkodzeniem ośrodkowego ukladu swoich końców i noszą nazwę akrocentrycznych.
nerwowego i szczególnym p!aciem dziecka przypomi- Materiał genetyczny z krótJ..ich ramion to w znacznym
barwten;e I obserwacja
pod mikroskopem nającym miauczenie kota. stopniu DNA kodujący rybosomowy RNA W grupie

utrwdanłe komórek w m ieszaninie I K8 i~ XK ~

»» no

.„
metanolu I kwasu octowego. l-3(Ą) 4-5 (8)
p12enieslenle no szkiellco
\\
er.-.& a« Ao HIS 2Hi
6-12 iX(C)
;rn Kłi ·HK IM

podZlały limfocytów
po styrrulae~ fftohemoglutyninq
za1Jzymcl'lle dzlelqcych
komórek w melafazie zo pomocą
się pęcznienie komórek
w hipotonicmym
i\~ Alt l\ł li 1'K
..
•A
inhibitora wrzeciono mitotycznego rozlw0l29 soi 13-15(DJ 16-18(E)
takiego jak kolcocyno

"n „„
llYCINA 5--4 Analro c!Yoniosomów z krwi obwoOOwej. l'ObrCI1Q krew u:rleszczo się w pażywce. Obecna w niej 1ifahemoglu1yrjno
oo
stym.Juje lmlocyty I padziołó'N. Po 72 godznach pobiera się komófld itr~ kolcticynq. lctóra tonuje pa..$1awcnie wr.zeciono
mitoty=lego. Po puer-.;u oo hipotorjcznego roztworu sol komófld pęcznlejq. Utrwda się Je flCl<lępnie w rTieszcrOe melonolJ 19-20(F)
k"
"'" 21-22 iY (GJ l!YCINA 5-6 Prawidłowy kaliotyp
I~ ocioweg>. """ie I rńlocb na szl<ielko. Po wylX:nolieru c!Yomo50m)I ogqdo się pod "*=kopem żeński Sl72olfdwskazujq chromosomy X.
 ·-··---------------...... ---------------------- -----
rI 178 5. Chromosomy I aberracje chromosomowe
E znajdują się trzy paiy chromosomów - jedna meta-
centryczna i dwie submetacentryczne, a w grupie F dwie
paiy malych chromosomów metacentrycznych. Gmpa
G zawiera dwie paiy bardzo małych cluomosomów
akrocentrycznych, także z iybosomowym DNA na
krótkich ramionach. Dodatkowa kopia jednego z nich
jest przyczyną zespołu Downa. Chromosom Y jest ma-
łym chromosomem submetacentiycznym.
5.3 Subtelne aberracje chromosomowe
Po dwóch tygodniach od pobrania kiwi Karen mane
sqjuż wyniki analizy chromosomów. Występuje delecja
materiału z krótkiego ramienia chromosomu 4 (ryc .
5-7). Potwierdz.a to postąwionq na podstawie objawów
kl/niemych diagnozę zespołu Wo/fa-Hirschhorna.
Deborah i Steven rozmawiają na temat tego
rozpoznania z peólGfrq i wezwanym na konsultację
genetykiem. Oowiadujq się, że nie istnieje bezpośrednie
zagrożenie życia Karen, ale jej rozwój będzie macmie
upośledz.ony. Po kliku tygodniach rodzice zdqżyll się już
przyzwyczaić do stanu córeczki i ta wiadomość nie jest
dla nich dużym zaskoczeniem. Po 3 tygodniach pobytu
w szpitalu Karen przybrała na wadz.e i czeka na
zabranie jej do domu.
Wszystkie chorobowe związane z aneu-
zespoły
u żywo urodzonych noworodków
ploidią występujące
opisano do wczesnych lat sześćdziesiątych, razem
li
15
„ 16 17
'19 20 21
li
22
J) X
5.3 Subtelne aberracje chromosomowe 179
z kilkoma innymi związanymi z nabyciem bądź utratą TABELA 5-2 Techniki prążkowego barwienia chromosomów
mniejszych ilości materiału genetycznego chromoso-
mów. W tym okresie jednak precyzja analizy chromo-
somów pozostawiała jeszcze wiele do życzenia. Trud-
ności sprawiała nawet jednoznaczna identyfikacja Q barwienie quinakryną jasne prążki fluorescencyjne
chromosomów. Chromosomy z grupy D są bardzo do G barwienie barwnikiem G iemsy po uprzednim ciemne prążki G o dpowiadające najj aśniej szym
siebie podobne, tak samo zresztą jak wszystkie chro- trawieniu prążkom Q
mosomy z grupy B, Fi G . Utrata bądź nabycie mate- odwrotność wzoru G i Q , przydatny
R różn e techniki
riału genetycznego w obrębie ramienia chromosomu
dla określani a ko ń ców chromosomów
często też bywaly niezauważone.
T różne technik.i u'iJiidoczn.ienie ko ńc ów chromosomów
Rok 1968 przyniósł kolejny przełom w diagnosty-
ce cytogenetycznej - wprowadzono wówczas specy- c ekstrakcje bialka/DNA, barwienie metod ą uwidocznienie reg:ionów centromerów
ficzne techniki barwienia. Metody te ujawnily charak- Giemsy
teiystyczne prążkowanie cluomosomów i pozwoLiły
NOR barwienie srebrem wysrebrzacie organ.izatorów j ąderka w Judzkich
na precyzyjne badanie ich struktury. Pierwszą tego chromosomach akrocentrycznych
typu technikę, polegającą na wykorzystaniu barwnika
fluorescencyjnego quinakryny opracowali Caspersson
i współpracownicy. UznaLi oni, że sekwencja zasad trypsyną i barwienia metódą Giemzy - prążkami G.
teczna okazała się metoda, w której cluomosomy po-
zmienia się na całej dlugości chromosomu i zmien- Opracowano także technikę dającą obraz będący od-
czątkowo traktuje się różnymi czynnikami (np. pod-
ność tę można uwidocznić dzięki zróżnicowanemu
daje proteoLizie tiypsyną), a następnie barwi metodą wrotnością wzoru prążków G i Q i nazwano go wzorem
wiązaniu z czynnikiem alkilującym - ipeiytem quina- prążkowym R (ryc. 5-&). Wzór prążkowy C natomiast
Giemsy. Zasadniczo widoczne są te same prążki, które
kryny, któiy reaguje z parami zasad G-C. Później oka-
uwidaczniała quinakiyna, z lym że najjaśniejsze fluore- otrzymuje się poprzez barwienie skondensowanych re-
zało się, że nawet jego niealkilujący analog-dwuwo-
scencyjne prążki wybarwione przez quinakiynę są gionów centromerowych chromosomów. Inne metody
dorocWorek quinakryny - uwidacznia prążki o róż­
ciemne w metodzie Giemsy (ryc. 5-Bb). Na konferencji barwienia chromosomów dają wzór prążkowy T (wy-
nej jasności dzięki wzmacnianiu fluorescencji przez
w Paryżu w 1971 roku prążki uzyskane przez barwienie barwienie końców chromosomów) oraz pozwalają na
zasady A-Ti osłabianiu jej przez regiony bogate w za-
cluomosomów quinalayną nazwano prążkami Q, uwidocznienie organizatorów jąderka w chromoso-
sady G-C (ry1c. 5-8a).
a ·otrzymane w wyniku trawienia chromosomów mach akrocentrycznych (banvie11ie NOR) .
Barwienie z użyciem quinakryny żas.tąpiły szybko
inne techniki prążkowe (tab. 5-2). Najbardziej uży-
,,..
18
y
RYCINA 5-7 Kariotyp osoby z delec,'Q
króflciego ramienia chromosomu 4. Na 4p
widoczny nieprawidłowy materiał
(chromosom 4 po prawej stronie pary).
(a)
RYCINA 5-ll
p rążkowym Q:
Ca ) Kariotyp z wzorem
--··~ -

5.3 Subtelne aberracje chromoso mowe 181

180 5. Chromosomy I aberracje chromoso mowe

\ .ł
~ .
}l
2
\
.. '.

3 4
.łt.
5

,,
6 7 8
I ł
9
li
10
•"•
11
'.
I 1

12

"i
13 14 15 16 17 18

y H2A-H28-H 3-H4
19 2Q 21 22 X
H2A-H2B-H 3-H4
(b)
oktamer histonów
DNA ma średnicę okole 2 nm. Podstawow qjednosfkq

',\,
I I
\I I
( •I •.
. .i (
I
RYCINA 5·9 Poziomy organizoc)I chromatyny . Podwójna helisa
chromofyny jesf nukleosom. Sklada się on z odcinko DNA o dlugości
z ośmiu cząsteczek- pa dwie każdego z czterech h~tonów (H2A,
146 par zosac ofaczającego oktamerow y rdzeń zlożony
H2B. H3 i H4). Szereg nukleosomó w przypomina sznur korali
wyższego rzędu jesf solenoid (superhef1SO) o średnicy
30 nm.
I I nanizanych na sznurek. Nukleosom ma średnicę Jl nm. Sfrukfurq
metafaz.owy.
4 5 który dodatkowo zwinięty i skondensowany tworzy chromosom

rze komórkow ym w nagiej formie. DNA jest związany wać za pomocą metody barwienia prążków C, która
')'.' I ! (c t• polega na silnej ekstrakcji DNA i bialek chromoso mu
i j •
z bogatymi w,łizynę i argininę bialkami zwanymi histo-
nami. Dwie cząsteczki każdego z czterech histonów - i pozostawi eniu tylko skondenso wanej heterochr oma-
6 ;o 11 12
tyny w okolicach centromer ów, barwionej następnie
H2A, H2B, H3 i H4 oraz fragment o dlugości 146 par izo-
metodą Giemsy. Centrome ry zawierają wyspecjal
zasad DNA tworzą strukturę zwaną nukleosomem
i I ; l •I l; (I (ryc. 5-9). Kolejne nukleosom y są oddzielon e od sie- wane sekwencje DNA zwane alfa satelitarnym DNA.
- · --~--

17 bie odcinkam i o długości 80 par zasad, tworząc struk- Alfa satelitarny DNA składa się z tandemow ych pow-
„,::
·~ 18
13 14 •v tórzeń 171 par zasad alfoidalnego monomer u, które
turę przypominającą koraliki nanizane na sznurek.

.:
- •- - - - -
' i ł•
I
ł
y
W ten sposób mniej więcej wygląda aktywnie trans-
krybowan a chromatyn a, aktualnie nieaktywn e regio-
tworzą segmenty od 200 do 9000 kb i powtarzają się
tysiące razy. Zróżnicowanie sekwencji alfoidalny
powtórzeń jest odpowied zialne za chromosomową
ch

19 20 21 22 X RYCINA 5·3 (b) kariotyp z wzorem ny genomu są jednak jeszcze bardziej upakowan e.
specyficzność a lfa satelitarne go DNA Ma to znacze-
prążkowym G: (c ) kanofyp z wzorem Strukturę wyższego rzędu tworzą nukleosom y zwinię­
prążkowym R.
te w solenoid (superhelisę), który jest utrzymyw any nie w chromoso mowa specyficznej fluorescen cyjnej
(c) przez wiązania z histonami Hl oraz bialkarni niehisto- hybrydyzacji in situ, która zostanie omówiona w dal-
nowymi. szej tego rozdziału.
części

Wprowad zenie technik prążkowych zainicjowa lo
kolejną falę badań nad zespo łami klinicznymi. Po
pierwsze możliwa stala się jednoznac zna identyfika cja
poszczegó lnych chromoso mów. Konsekwencją dele-
cji 4p jest zespół Wolfa-Hi rschhoma , natomiast dele-
cji 5p - zespół kociego krzyku. Po drugie u chorych
z wadami wrodzony mi, ale z prawidlową liczbą chro-
mosomów wykazano utratę bądź też nabycie subtel-
nych ilości materialu genetyczn ego. Wiele z tych nie-
prawidłowości pozostawa lo nie wykrytych w czasie,
gdy nie znano jeszcze technik prążkowych.
Jak powstaje wzór prążkowy? Trzeba zdawać so-
bie sprawę że składające się na chromoso my nie-
zmiernie długie łańcuchy DNA odznaczają się bardzo
złożoną strukturę. Podwójna helisa DNA ma średnice
wynoszącą około 2 nm, ale DNA nie występuje w jąd~
Podczas profazy chromoso my tworzą jeszcze bar-
dziej zwarte struktńry. Stopień kondensac ji jest zrć>­
żnicowany w obrębie chromoso mu. Niektóre regiony,
zwłaszcza te położone w pobliżu centromer ów, pozo-
y.
stają skondenso wane przez cały cykl komórkow
Chromaty na w tych regionach nosi nazwę hetero-
chromatyny, ponieważ barwi się inaczej niż inne re-
giony nawet podczas interfazy. Można ją zidentyfik o-
Ciemne prążki G także odpowiadają regionom ,
które są bardziej skondenso wane na wczesnym etapie
mitozy. Mniej prawdopo dobne jest występowanie
w nich aktywnie transkrybo wanych genów i są one
zwykle bogatsze w zasady A-T. Badania metodą hy-
brydyzacji in situ pozwoliły na wykazanie różnic w za-
wartości DNA między jasnymi i ciemnymi prążkami
G
(ryc. 5-10). Wielokrot nie powtórzo ne proste sekwen-
 - - - - -

182 5. Chromosomy I aberracje chromosomowe 5.4 Aberracje strukturalne chromosomów 183

~IG:bogate I
i C, jest zwykle zlokalizowana w obrębie intronów lub

w G i C. z wieloma genami
między genami. Inną klasę powtórzonych z mniejszą
krotnością sekwencji DNA określono akrortimem
~-

' ...!' i
-i.•
9'
e ł,
-~

Ił
„
i
~
•4
·~~
ulegojqcyml ekspresji. bogate LINE (ang. /ong-interspersed repeteaa sequences, dlu- 3 4 6
~one sekwencje Alu gie sekwencje rozproszone). Najczęściej występującą
sekwencją LINE jest sel'Weacja L1 o długości około
I
6,4 kb. Część sekwencji od końca 3' jest powtórzona 50
do 100 OOO razy. Sekwencje od końca 5' często ulegają ~„ :
~

"' . li\ u 4 .. -'

••
delecji, liczba powtórzeń wynosi więc w tym przypad- 11 12

.
9 10
ku tylko od 4 do 20 OOO. Sekwencje LINE są bogate
w A i T i występują zwykle w regionach z mniejszą
liczbą aktywnych genów. i i .i fa . "_, .i „.
Techniki prążkowe dają obraz odzwierciedlający ' RYONA 5-12 Wzór prqżl<owy R
~prążki G: bogate
14 15 16 17 18
organizację i stopień kondensacji DNA na całej dlu- 13 kortotypu ukazujący
zrównoważoną translokację między
gości chromosomu. Metody te stosowane dzisiaj po-
w A iT, z małą ilością genów
ulegających ekspresji, bogate
~rzone sekwencje Ll
wszechnie w laboratoriach cytogenetycznych na calym
świecie umożliwiają identyfikację subtelnych aberra- •• „„ ,, ::. : ••
22 XX
chromosomem 418 (strzałki).
(Dzięki uprzejmości Laboratorium
Cytogenetycznego. Brighom
cji chromosomowych. Szczegółowe rozpoznanie 19 20 21 and Women·s Hospital w Bostonie).
zmian jest możliwe, gdy bada się chromosomy we
RYCINA 5-10 Jasne prążki w botwieniu Glemsy zawierają wczesnym okresie mitozy - zartim jeszcze osiągną
dużo sekwencp utegojqcych ekspresji I sq bogate w guaninę
i cytozynę. Powtórzone sekwencje Alu sq zbudowane wysoki poziom kondensacji lub kiedy ich kondensacja wystąpienia zespołu Wolfa-Hirschhorna zy lub mitozy, w wyniku czego dwie kopie danego
podobnie i znajdują się blisko lub w obfęble ulegających zostanie zahamowana (np. przez użycie bromku ety- u rodzeństwa Karen. Wkrótce po wykryciu chromosomu trafiają do tej samej komórki (ryc. 5-13).
ekspresil genów. Ciemne prqżki w bcuwienlu Gtemsy zawierają dyny, który interkaluje pomiędzy nici DNA) (ryc. aberracji chromosomowe} u Karen również jej Zapłodnienie takiej komórki płciowej powod_uje po-
mniejszą Dość utega)qcych ekspresji genów oraz więcej 5-11). U niektórych osób wykazano aberracje chro- rodzicom zoproponówano badania cytogenetyczne.
adeniny Itymidyny. Dominującym\ w tych regionach sq wstanie zygoty z trisornią. Zarodki z monasonuą auto-
mosomowe polegające aa utracie bądź nabyciu bar- Wtedy jednak zrezygnowali z ich przeprowadzenia.
somalaą zwykle nie przeżywają. Większość autoso-

I
powtórzone sekwencje L1. bogatsze w te zasady.
(Za: Korenberg J.R„ Rykowski M.C. Human genome
organisation: Alu, Unes, and the moleculor structure
of metophose chromosome bonds. Cel\ 1988~:391-400).
Poddali się im teraz. U Deborah stwierdzono
dzo malej ilości chromatyny. malaych trisomii również jest letalna za wyjątki_em tri-
zrównoważoną translokację między chromosomem
somii 13 18 i 21. Efektem nondysjunkcji podczas nu-
4 i B (ryc. 5-12).
tozy w r~zwijającym się zarodku jest mozaikowość.

l Pojawienie się dodatkowego chromosomu, co Zarodek sklada się wtedy z dwóch linii komórkowych
5.4 Aberracje strukturalne stanowi przyczynę na przykład zespolu Downa, j~st - prawidłowych i z trisomią (komórki z monosomią
cje DNA zlokalizowane głównie w centromerach są chromosomów efektem nondysjunkcji. Zjawisko to polega na rne- zwykle giną, z wyjątkiem monosomii chromosomu X)
dominującym typem powtórzonego DNA. Dodatko- prawidłowym rozdziale chromosomów podczas mejo (ryc. 5-14).
wo występują sekwencje nieco dłuższe i powtórzone Karen skończyła już 2 lata. Ubytek w przegrodzie
\.i tysiące razy. Jedna klasa takich sekwencji sklada się międzykomorowej jej serca uległ samoistnemu

z około 300 par zasad specyficznej sekwencji powtó-
I rzonej do 900 OOO razy. Nosi ona nazwę sekwencji Alu
ponieważ jest cięta przez enzym restrykcyjny- endo-
~ ~--- ~
zamknięciu, co pozwoliło uniknąć inte1Wencji
chirurgicznej. Wielokrotnie przechodziła zapalenia
ucha i była kilka r=r hospitalizowana z powodu
zapalenia płuc. Jej rodzice myślą obecnie o drugim

I'
nukleazę A/ul. Sekwencja ta, stosunkowo bogata w G dziecku. Rozmawia/i z genetykiem o ryzyku

CD CJ) pod7joł ® O
l (( \(
drugi

CDCDCDCD®®OO
/ "' / "' / "' / "'

l
prawidłowo mejozo nondy~unkcja podczas pierwszego
RYCINA 5-11 Chromosom 4 uwidoczniony podziału mejotycznego
l tectvliką prążkową na różnych poziomach
rozdzlek:zoścl. od najniższego (po lewe]) RYCINA 5-13 Nondysjunkcjo podczas pierwszego podziału mejotyc:znego. Dwa chromosomy przechodzą do lej samej
l do najwyższego (po prawei). komót1<i. Zapłodnienie gamety z dwiema kopiami chromosomu prowoctzi do powstania zygoty z trisom\q.

\
 ••• · -· - - - - - „
- -- „ „

---------
----------------
,, --~----- ····--- --· ----··-
;-

5.5 Rozdział mejotyczny zmienion ych chmmos omów 185

184 5. Chromooomy i aberracje chromos omowe
)..-I
!
/
CD inwersja perlcentry czna inwersja paracen1ryczna '~
. [!~J

= -= )
1ransloka cja

CD .. / "noncf'!' iunkqa
robartsonawska

o®
/ "
®®
duplikacja

mozaikowość. Podczas podziału n'iłotycznego

R'l'CINA 5-14 Nonclyojuri<cja podczas mttozy powoduje
e komórki potomne są różne -jedna odznacza się trisoniq.
przecllodz q do tej samej komórló. W rezultacie powslajqc
. ale komór1<i z 1risomiq mogą przeżyć. co prowadZl
monosomią. Komórki z monosomią zwykle gną
- współistnienia lini komórek prowidłowych I trromicznych.
Zmiany struktury chromos omu mogą dotyczyć
jednego chromoso mu, bądź też polegać na wymianie
- netycznego, to taką translokację nazywamy zrówno-
materiału genetycz nego między różnymi chromoso
mami (ryc. 5-15}. Mały fragment chromos omu może
zostać utracony wskutek delecji bądź zduplikow
any.
Efektem pierwszego procesu będzie monosom ia da-
nej grupy genów, a drugiego trisomia określonego ze-
stawu genów. Aberrację polegającą na odwrócen iu
o 180" odcinka chromos omu nazywamy inwersją . Je-
żeli nie dojdzie przy tym do utraty bądź nabycia
frag-
mentu materialu genetycm ego, taka zmiana prawdo-
podobnie nie będzie miała wplywu na fenotyp. Nie-
dwie chromatyd y translokac ja
druga v.nojemna
do mozaikowości
llYCINA 5-16 Translolcacje robemonoWSl<a I zrównoważ
ono.
(Przedruk za zgodą z: CUfTent Protocols In Human Genetics).
delecja delecja
wewnęlrzna terminalna
kle transloka cje są wymianami wzajemnymi. Jeżeli nie
dochodzi przy tym do nabycia lub utraty mateńału ge-
5.5 mejoty czny zmienionych
Rozdział
ważoną, Zrównoważone translokacje, a także
inwer- chromosomów
sje mogą stanowić wariant normy w populacji ogólnej.
Ocenia się, że około 0,2% osób to nosiciele asympto- Z porody genetycz nej udzielone j Deborah
matycznych aberracji struktura lnych chromoso mów. i SfevenoWi wynika. że ryzyko wystqpie nio
u po- nieprawidłowości u ich kolejnego dziecko
wynosi
Zostają one zdiagnoz owane zwykle w przypadk izochrornosom
około 15%. Zbadano także rodziców Deborah
szukiwania przyczyn poronien ia bądź też urodzeni a
i okazało się. że jej motka jest nosicielkq takiej samej
dziecka z wadami rozwojowymi (są to zwykle ko nse- translokacji jak Deborah . Malka Deborah przeżyło
kwencje zapłodnienia powstały ch w mejozie niezrów- trzy poronien ia. ole nie urodziła dziecka
~
noważonych gamet}. obclqton ego wodami wrodzonymi. Deborah jest

kiedy złamanie chromoso mu podczas inwersji powo-
duje rozerwan ie genu, ponieważ jednak między gru-
pami genów występują duże regiony nieczynn e gene-
tycznie, zwykle złamania chromos omu nie prowadzą
do zmian fenotypu. Jak przekona my się dalej, w wyni-
ku złamania może jednak dojść do powstani a niezrów-
noważonych chromoso mów po crossing--0ver w mejo-
zie. Inną aberracją chromosomową jest chromos om
pierścieniowy. Po delecji końców chromos omu nowo-
powstale zakończenia łączą się ze sobą . Delecja chro-
matyny z obu końców chromos omu może mieć konse-
kwencje fenotypo we, a ntitotyczna niestabilność chro-
mosomu pierścieniowego prowadzi do powstani a ko-
mórek z trisomią lub monosomią.
Translokacją nazywamy ")'mianę materiału ge-
netyczne go między chromos omami (ryc. 5-16}. Zwy-
Większość translo kacji stanowią transloka cje
wzajemn e. Już pierwsze badania cytogene tyczne wy-
mów tak
kazały obecność na obu końcach chromoso
zwanych telomeró w. Złamanie chromos omu powo-
duje powstani e niestabiln ych "lepkich końców". Nie
dochodzi do tego, jeżeli międzY dwoma chromoso ma-
mi odbywa się wymiana materiału genetycznego. Ba-
dania ostatnich lat umożliwily poznanie molekula rnej
natury telomeró w. Składają się one z powtórzo nych
bloków krótkich sekwencji nukleotyd ów, u ludzi -
GGGIT A Podczas replikacji D NA koniec 3' jest wy-
zy.
dłużany wskutek aktywności enzymu - telomera
Telomer aza zawiera RNA komplem entarny do po-
wtórzeń telomeró w (tj. CCCAAU }. Na tej matrycy
synteiyzowane są powtórze nia DNA przy udziale za-
ej
leżnej od RNA polimera zy DNA (odwrotn
ł iJ o.
ja<iynaczkq. Molka Deborah miofo dwie siostry,
obie zmarły, ole każda mia ła kilkoro dzieci.
Zadaniem motki Deborah stało się teraz szybkie
~
poinform owanie swoich siostrzeńców
chromosom pierścieniowy i sioshzenlc, że sq oni potencjo lnymt nosicielo m/
1ransfokOC)1 (ryc. 5-18).
RYCINA 5-15 Typy aberracji strukturalnych chromosom ów.
(Przedruk za zgodą z: Currenf Protocols in Human Gene/ics).
Zrównoważone aberracje chromos omowe mogą
prowadzić do powstani a gamet niezrównoważonych
genetycznie wskutek nieprawidłowego rozdziału
transkryptazy) (ryc. 5-17). Koniec 5' telomeru jest ko-
chromoso mów podczas mejozy. Na mejozę składaj ą
piowany na matrycy 3' dzięki aktywności polimerazy
się dwa podzialy komórko we, które prowadzą
do zre-
DNA Przypuszcza się, że utrata aktywności telomera -
dukowan ia o połowę liczby chromos omów w komór-
ey może być odpowiedzialna za nagroma dzenie aber-
kach rozrodczych. HomologiC'me chromos omy two-
racji chromosomowych, które towarzysx.ą starzeniu się
rzą pary podczas pierwsze go podziału mejotycz
nego,
komórek (ograniczenie liczby podziałów danej linii ko-
w trakcie którego dochodzi do znaczneg o zbliżenia
mórkowe j) i procesom nowotworowym.

..,i.„ -.~ .
„
- - -
„. „
-- ----•
. --··---· - ---~---~------------- ---------------------
: ~.<

186 5. Chromosomy I aberracje chromosomowe 5.5 Rozdział mejotyczny zmienionych chromosomów 187

- - · GGGTTAGGGTTA

t'''łi1''

I I
--•CCCMT
"'-... telomeraza
telomeraza

- - · GGGT TAGGGTTAGGGTTAGGGTTA -
--•ccCAAT
polimeraza DNA
P'"Ut!fl'' chromosomy tworzące
pay w mejozie

RYCINY 5-17 Nić 3· jest wydlużana w wyniku

- - - GGGTTAGGGT TAGGGT TAGGGTTA syntezy DNA no matrycy RNA dzię~
aktywności telomerazy. Druga nić jest

- - · CCCAATCCCAATCCCAAT syntetyzowana przy udziale polimerazy DNA.

i wymiany odpowiadających sobie odcinków w proce-
sie rekombinacji genetycznej. W czasie drugiego po-
dzialu mejotycznego obie chromatydy każdego ze zre-
plikowanych chromosomów ulegają rozdzielenilL
Zrównoważona translokacja wymaga udziału
w mejozie zespołu czterech chromosomów - dwóch
zaangażowanych w translokację i dwóch homologicz-
nych (ryc. 5-19). Podczas pierwszej anafazy chromo-
somy te mogą rozdzielić się na kilka sposobów. Jeżeli
dwa prawidlowe homologi powędrują do jednej ko-
mórki, a poz.ostałe dwa z translokacją. do drugiej, to
powstałe gamety b ędą genetycznie zrównoważone -
zarówno prawidłowe, jak i te z aberracjami. Równo-
waga genetyczna będzie natomiast zaburzona, jeśli
komórki rozrodcze otrzymają jeden chromosom pra-
widłowy i jeden z translokacją. Cały zespól chromoso-
mów ulegających translokacji może również ulec roz-
działowi tak, że trzy chromosomy znajdą się w jednej dy5junkcjo przeciwległa dy5j1J1kcja przyległo I dy5junkcja przyległa il
komórce, a tylko jeden - w drugiej. Rzadziej zdarza RYCINA 5-19 Mejotyczny rozdział zrównoważonej franslokoc~. Wzajemną tronslol<ację paedstawlono na środku rysunku.
się, że wszystkie cztery trafiają do tej samej komórki. Podczas mejozy chromosomy homologiczne twarzq pary. Powstaje w ten sposób strukturo w kszlotcle krzyża . Jeśli paeclwlegle
W tych przypadkach dochodzi oczywiście do powa- chromosomy uegajq rozdziałowi da tego samego bieguna komórki. to komórka siostrZana otrz;ma prawidłowe c!Yornosomy
żnych zaburzeń równowagi genetycznej. llb zrównoważoną lranslol<ÓCję . W PfZYPOdku rozdziału homologicznych (dysjunkcja przyległa o tub niehomologicznych
centromerów (dysjunkcja przyległa li) powstaną ganety z chromosomami z translokacj ą ntezrównoważonq.
Translokacje są odpowiedzialne za niewielką
liczbę przypadków zespołu Downa. Szczególnym ro-
dzajem translokacji są tzw. translokacje robensonow-
mów akrocentrycznych w miejscach centromerów i monosomię drugiego. Opisano liczne przypadłd ta-
skie - od nazwiska genetyka Robertsona, który badał
(ryc. 5-20). Nosiciel translokacji robertsonowskiej ma kich c-Lęściowych trisomii i monosomii.
podobne aberracje u myszy. Translokacje te polegają
na pol<!CZeniu się dwóch długich ramion chromoso- 45 chromosomów, ale jego fenotyp nie odbiega od Nierównowaga genetyczna może być również wy-
normy. Jeśli jednak zarówno chromosom z transloka- nikiem mejotycznego rozdziału chromosomów z in-
cją, jak i prawidłowy chromosom 21 znajdą się pod- wersją (ryc. 5-21). Parowanie się chromosomów homo-

('" -'\ czas mejozy w tej samej komórce rozrodczej, to za- logie-mych, z których jeden uległ inwersji., doprowadza
1 - - - - - 1, • ) płodnienie spowoduje powstanie komórki z trisomią do utworzenia pętli. Crossing-over w obrębie pętli pro-

~
\ „........./
Ki) 21. Mechanizm ten odpowiada za około 5% przypad-
ków zespołu Downa. Fenotyp w zespole powstałym
w ten sposób jest nie do rozróżnienia od fenotypu ze-
wadzi do duplikacji i niedoboru materiału genetyczne-
go. Jeżeli odcinek, który uległ inwersji, nie zawiera cea-
tromeru, mówi się o inwersji parac:eotrycznej -

o
społu Downa będącego wynikiem klasycznej trisornii. w jej wyniku powstaje chromosom dioentryczny i acen-
Identyfikacja takiej translokacji jest jednak niezwykle tryczny. Są one zwykle niestabilne podczas mitozy
(,,.•• 1 . __ _ _,- -, istotna, ponieważ osoby będące jej nosicielami są ob- i prowadzą do zmian letalnych. Inwersja, która obej-

\..._~_/ LJ ciążone ryzykiem wystąpieaia trisomii u ich potom-

stwa. Translokacje robertsoaowskie mogą być obecne
Deborah Steven
u wielu członków rodziny i każdemu z nich może uro-
dzić się dziecko z zespołem Downa.
Innymi zrównoważonymi translokacjami rządzą
podobne prawa, niemniej konsekwencje fenotypowe
braku równowagi pozostają trudniejsze do pizewidze-
RYCINA 5· 18 Rodowód Debo<c$1 nia. U potomstwa z niezrównoważoną translokacją
i Stevena. obserwuje się trisomię jednego odcinka chromosomu
muje centromer, nosi nazwę inwersji peńcentrycz­
nej. Prowadzi ona do powstania częściowych trisomii
i monosomii. Niektóre zarodki z takimi mutacjami mo-
gą być zdolne do życia. Także i tutaj zrównoważona
aberracja u nosiciela niesie ze sobą ryzyko. że jego po-
tomstwo będzie obciążone wadami wrodzonymi.
Zwykłe aberracje zrównoważone wykrywa się
dzięki badaniu dziecka z aberracją niezrównoważoną.
Czasami stwierdza się je podczas analizy chromoso-

Kariotyp z lronslokocją robert>OooW>kq między crmmosomem 14 i 21 (shzOlkaJ. Efeł<tem tej mutacjljesl zespół
RYClNA 5-2ll
mów w ramach diagnostyki cytogenetycznej nawra-
cających poronień. Po odkryciu aberracji można prze-
badać krewnych danej osoby, by ustalić, czy oni rów-
nież są nosicielami tego uszkodzenia_ Udziela się im
porady genetycznej i w razie potrzeby proponuje dia-
gnostykę prenatalną.
5.6 Diagnostyka prenatalna aberracji
chromosomowych
Deborah zaszło ponownie w ciążę. W 16 tygodniu
zostaje wykonano amniocentezo. Dwa tygodnie
później rodzice otrzymują wynik badania
cytogenetyczneg o - płód ma prawidłowy męski
koliolyp 46,XY. Pięć miesięcy później Debomh
Downa.
i Steven zostają szczęśliwymi rodZfcomi zdrowego
chłopca.
Aby przeprowadzić szczegółowe badania struk-
tury chromosomów, konieczne jest dysponowanie ko-
mórkami będącymi w trakcie podziałów. Pobranie
komórek płodowych umożliwia biopsja kosmówki
tub amniocenteza. Hodowla komórek otnymanych
z płynu owodniowego trwa kilka dni. Następnie dzie-
lące się komórki poddaje się analizie. Niektóre ko-
móro trofoblastu pobrane podczas biopsji kosmów-
ki dzielą się tak szybko, że można je badać od razu.
Pobierać i hodować można również komórki zew-
nątrzzarodkowej mezodermy.
Kiedy jedno z rodziców jest nosicielem zrówno-
ważonej translokacj~ stosllllkowo łatwo można ocenić
5.6 Diagnostyka prenatalna aberracji chromosomowych
l.lt. 1.4!
1.3
i.2 +
1.1
pętto Inwersyjna
powstnjąco w mejozJe crossing-over
z udziałem chromosomu w obrębie pętti
z Inwersją paracentrycznq inwersyjnej
niezrównoważoną translokację u płodu . Chociaż
translokacje tego typu stanowią ważne wskazanie do
badań prenatalnych, zazwyczaj jednak nie one są
przyczyną takich badań. Najczęściej jest nią obawa
przed trisomią, zwłaszcza trisomią 21.
Częstość występowania triso ii 21 w populacji
ogólnej wynosi około 1 na 700 · , eh urodzeń .
c jest to klasyczna tri-
U ogromnej większości
somia 21, czyli obecność 47 chromosomów bez trans-
lokacji. Taki przypadek zdarza się zwykle nieoczeki-
wanie w rodzinie, w której nigdy wcześniej nie uro-
dziło się dziecko z zespołem Downa_ Ryzyko wy-
stąpienia tego zespołu u kolejnego dziecka wynosi
około 1%. Przyczyna noodysjunkcji pozostaje niezna-
na, udowodniono jednak, że późny wiek matki korelu-
je z występowaniem zespołu Downa u dziecka.
Krzywa częstości urodzeń dzieci z zespołem
Downa jako funkcji wieku matki pozostaje płaska aż
do około 30 roku życia kobiety (ryc. 5-22). Około 35
oku życia matki krzywa ta gwałtownie się wznosi.
U kobiet czterdziestoletnic h częstość występowania
zespolu Downa wynosi już 1 aa 40 żywych urodzeń.
Jak wytłumaczyć tę zależność? Począwszy od okresu
życia płodowego aż do momentu owulacji oocyty po-
zostają w fazie pierwszego podzialu mejotycznego. Je-
żeli w ciągu tego długiego czasu dojdzie do rozejścia
się pary homologicznych chromosomów, to wynikiem
tego zdarzenia będzie nondysjunkcja_ Danych dowo-
dzących wpływu wieku ojca na występowanie zespołu
189
1.2
' .
1.3 +' RYC»IA 5-21 Poracenhyczno lnw0!Sjo
prowadzi do powstania fragmentów
I dicentrycznego i acentrycznego w Wyniku
T 1.4 -T- rekombfiacj występującej podczas mejo<y.
j
~
I
I W lliejscu ~ ctYomosomy
homologiczne formują pęttę. fragmenty
dicentryczny I acentryczny powstają
I po crossing-Over w obręb ie tej pęli.
JeżeU inwerrja jest pericentrycma.
to po rekombinacji każdy chromosom
chromosomy ma pojedynczy c entromer. ole materiał
cicentryczny genetyczny na końcach romon ulega
i acentryczny Wpllkacj bqd! delecji.
Downa jest znacznie mniej. Przyczyną tego może być
fakt, że u mężczyzn mejoza rozpoczyna się po
osiągnięciu dojrzalości płciowej i trwa tylko kilka ty-
godni Jak zaznaczono w rozdziale 2, stale podzialy
mitotyczne spermatogonii mogą się przyczyniać do
zwiększania odsetka mutacji genów, odsetek aondys-
juakcji jest jednak w ich pr.l)'padlru niższy niż w przy-
padku oocytów. ·
Stwierdzenie, że u kobiet około trzvdziestki
i starszych gwałtownie rośnie częstość oood)isjunkcji
spowodowało, że w wielu krajach standardem stało się
proponowanie ciężarnym kobietom po 35 roku życia
badań prenatalnych. Ryzyko wystąpienia powikłań
w wyniku amniocenetezy (najczęściej poronienia) wy-
nosi okolo 1 aa 200 zabiegów. Prawdopodobieństwo
wykrycia aberracji chromosomowej płodu (każdej tri·
somii, nie tytko trisomii 21) także wynosi 1 na 200
u kobiet powyżej 35 roku życia
Ryzyko urodzenia chorego dziecka rośnie wraz
z wiekiem matki, ponieważ jednak zwykle matkami
zostają młodsze kobiety, wi ększość dzieci z zespołem
Downa rodzi się kobietom młodszym. Niezwykle is-
totna stala się więc identyfikacja kobiet z grupy ryzyka
nie tylko na podstawie ich wieku. Niektóre plody z ze-
spolem Downa mają pewne charakterystyczne cechy,
które można wykryć w badaniu ultrasonograficznym,
nie zawsze jednak jest to możliwe.
Badania ostatnich lat wykazały, że istnieje kore-
lacja między występowaniem trisomii u płodu a stęże-
-

;.,....,.......---- -- - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -·-· ·· -
190 5. Chromosomy I aberracje chromosomowe
liczbo przypadków
zespołu Downa
na tysiąc urodzeń
160 -;---~~~--------~~~~~~
140-j-~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~--1-
120 -r-~~~~~~~~~~~~~-----~'-­
lOO t--~~~~~-~~-----~~~-f--
8 0 - j - - -- -- - - - - - --
60-j----~------------.J!'.:_~
40-j-----------------~~--
20t----------~---~-r~----
O-t-t--t-1'"ti'"-t-'t-t-"t-t-~~~-t1""t"M=~::.-..,--,-...,.,.~~~
< 1720 232629 3235
15
wiek matki
niem w surowicy krwi matki a-fetoproteiny - bialka
osocza produkowanego przez płód. Niewielka jego
ilość jest wydzielana z moczem do plynu owodniowego,
a reszta przez łożysko dostaje się do krążenia matczy-
nego. W przypadku wad wrodzonych wiążących się
z uszkodzeniami powłok ciala płodu stężenie a-feto-
proteiny wzrasta gwałtownie zarówno w plyoie owod-
niowym, jak i w surowicy krwi matki (patrz rozdział 6).
Podczas badań przesiewowych mających na celu wy-
krycie takich wad w okresie płodowym zaobserwowa-
no, że niski poziom tego białka w płynie' owodniowym
towarzyszy występowaniu aberratji chromosomowych
u płodu, zwłaszcza trisomii 21. Później okazało się, że
wykonanie dodatkowo jeszcze dwóch testów - ozna-
czanie poziomu niesprzężonego estriolu i Judzkiej go-
nadotropiny kosmówkowej - zwiększa czulość bada-
nia. Występowanie zespołu Downa u płodu jest
zw1ązane z obniżonym poziomem a-fetoproteiny i es-
tńolu oraz podwy7.szonym stężeniem gonadotropiny
kosmówkowej w surowicy krwi matki. Natomiast niski
poziom wszystkich tych trzech substantji wskazuje na
ryzyko trisomii chromosomu 18.
Ocenia się, że zastosowanie potrójnego testu po-
zw~a_ n~ wykrycie 60% płodów z zespołem Do\\na.
IstmeJe Jednak duży odsetek wyników falszywie do-
?atmch: więcej niż 95% nieprawidłowych wartości nie
iest _zw1~~nych z trisomią. Obecnie prowadzi się ba-
darua_ khmci:oe mające na celu ustalenie przydatności
bada~ przesiewowych wykorzystujących markery bio-
cheilllczne oraz ultrasonograficzne w pierwszvm trv-
mestrze ciąży. Uniwersalne badania preaataine ~-
- - - - - -
':,,.{
- - --1--
RYCINA 5-22 Częstość żywych
urodzeń dzieci z zespołe m
Downa jako funkcjo wieku
aa :
mattci. Hook E.B. Rotes
ot chromosome abnormaltties
38 41
at different matemal oges.
44 47 Obstet. Gynecol. 1981;58:
282-285).
wi1U1y być bezpieczne i tanie. W fazie eksperymentów
pozostają badania komórek płodu obecnych w krąże­
niu matczynym. Niektóre komórki plodu (na przyldad
komórki trofoblastu i krwinki czerwone) przechodzą
przez łożysko podobnie jak a-fetoproteina. Gdyby
udalo się opracować metody pozwalające na dokona-
nie pełnej analizy genetycznej tych właśnie komórek,
to marzenie o calkowicie bezpiecznych badania~h
prenatalnych można by uznać za spełnione .
5.7 Mozaikowość chromosomowa
Karen ma jUŻ 5 lat. a jej brat 3. Deborah znowu zaszła
w ciq~ę. T_ym raze;n przeprowadzona zostaje biopsja
kosmo_wk1. Bezposrednia analiza otrzymanego
matenalu wykazuje obecność trzech komórek
z trisomiq 16. Podczas badania komórek kosmówki
wyhodowanych w laboratorium żadnych
nleprawldlawości jednak nie stwierdzono. Deborah
i Steven zostajq poinformowani, że wadliwe komórld
prawdopodobnie nie występują u płodu, a ich
obecność ]est wynikiem mozaikowości ograniczonej
do łożyska. Płód jest nosicielem zrównoważonej
translokacji, jednak jak przekazano rodzicom.
prawdopodobnie nie stanowi to dla niego żadnego
zagrożenia. Pięć miesięcy później Deborah urodziła
zdrowq dziewczynkę - Christinę.
Kiedy .nondysjuoktja zachodzi podczas mitozy,
anie mejozy.jej efektem jest mozaikowość chromoso-
mowa. Około 2% chorych dotkniętych zespołem
Downa charakteryzuje mozaikowość. Część z nich ma
- -
kompletną trisomię 21 w momencie zapłodnienia,
a potem traci dodatkowy chromosom z niektórych
komórek. Inru początkowo posiadają 46 cłuomoso­
mów, a potem wskutek nondysjunkcji pojawia się
u nich lima komórkowa obarczona trisomią. Zespól
Downa będący efektem mozaikowości jest nie do od-
różruenia od najpowszechniejszej postaci tej choroby.
Czasami jednak obecność komórek bez trisomii spra-
wia, że cechy fenotypowe charakterystyczne dla tego
zespołu są słabiej wyrażone. Jeżeli mozaikowość 1riso-
mii 21 stwierdzi się podczas badań prenatalnych lub
też przy urodzeniu, trudno przewidzieć, czyw określo­
nym przypadku wystąpi pełny fenotyp zespołu Dow-
na. Odsetek komórek z trisomią 21 może różnić się
w zależności od rodzaju tkanki. Niski odsetek niepra-
widlowych komórek na przykład w krwi obwodowej
wcale me oznacza, że podobna proportja wystąpi
w tkance mięśnia sercowego czy mózgu.
Mozaikowość może dotyczyć każdej trisomii
i pewnych aberratji strukturalnych chromosomów.
W tym drugim przypadku mozaikowość jest często
wynikiem niestabilności nieprawidłowego chromo-
somu podczas mejozy. Niektóre trisomie nie są letal-
ne jedynie wówczas, gdy występują w postaci mozai-
kowej. Trisomie niemozaikowe większości chromo-
'
kolonie otrzymane komórki w probówce
z pojedynczych komórek rosną w postaci
rosnące na płytce zlewającej sięwarstwy
-
·---- ---- - - - -· - ···- - .
5.7 Mozaikowość chromosomowa 191
somów prowadzą do poronień w pierwszym tryme-
strze ciąży. Przyldadem może być trisomia chromo-
somu 8, która ujawnia się klinicznie tylko wtedy, gdy
ma formę mozaikową - obserwuje się wówczas cha-
rakterystyczny dla tej aberracji zespól objawów. Na-
tomiast w przypadku kompletnej trisornii 8 dochodzi
do poronienia.
Jeżeli mozaikowość zostanie- wykryta podczas ba-
dań prenatalnych, trudno przewidzieć jej konsekwencje
fenotypowe. Nie wiadomo, czy i w jakim stopniu plód
będzie uszkodzony. Nieprawidłowe komórki mogą wca-
le nie pochodzić od zarodka. Materia! pobierany pod-
czas biopsji kosmówki zawiera dwa typy komórek, z któ-
rych żaden nie wchodzi w skład zarodka. W bardzo szyb-
ko dzielących się komórkach trofoblastu szczególnie
latwo może dojść do nondysjunktj~ ale mozaika aberra-
cji chromosomowych często wcale nie występuje u pło­
du. Używane do hodowli komórki kosmówki pochodzą
z mezodermy zewnątrzzarodkowej. Natomiast komórki
z płynu owodniowego pochodzą ze skóry i pęcherza
płodu, jak również z wyściólki owodm - przy czym te
ostatnie także nie są komórkami zarodka.
Stąd wynikają wątpliwości dla poradnictwa gene-
tycznego. Mozaikowość wykazana w bezpośrednim
preparacie z kosmówki powinna zostać potwierdzona
llYCINA 5-23 Pl'y1l owodnioWy można
h odować no płyt1cach Pelriego
llb w probówkach. No płytkach
pojedyncze komórki rasnq w oddZielnycłl
koloniach. Jeśi komórlci hoduje się
no płytkach. no szkiełkach nokrywkowycn,
można je zebrać in sł'h.J i do razu oglądać
pac mkroskopem. Ten sposób umoWw1a
bodonie komórek pojedynczych koionii.
Komćń<I w pmbó""1<ach rasnq w postaci
~ewojqcej się warstwy. Za pomocą metod
enzymatycznych usuwa się je z probówek
i~~ chromosomów.

192 5. Chromosomy I aberracja chromosomowe
~.<*~-WPRAITTCEMEDYciNEJ
1--- ---- ---- ---- ---J ....-chromosomu
Analiza chromos omów
Analiza liczby i struktury chromosomó w to
rutynowe badanie umożliwiające identyfikację
zespołów z aneuploidią lub aberracjami
strukturalnym i.
Wska7.llnia do wykonania analizy chromosom ów
1. Objawy kliniczne wskazujące na zespół
chorobowy związany z aberracjami
chromosomowymi (np. zespól Downa, Turnera)
lub znanymi mikrodelecjami (np. zespół
podniebienno-sercowo-twarzowy).
2. Obecność dwóch lub więcej wad wrodzonych
nie będących typowymi objawami znanej
choroby jedoogenowej.
3. Upośledzenie rozwoju współistniejące z:
1) jedną lub większą liczbą wad wrodzonych,
2) charakterystyczną dysomorfią lub
3) wystąpieniem dwóch Jub więcej poronień
w pierwszym trymestrze ciąży.
4. Wystąpienie dwóch lub więcej poronień
w pierwszym trymestrLe ciąży (badania
obejmujące oboje przyszłych rodziców, mające
na celu wykrycie zrównoważonych aberracji,
takich jak translokacje lub inwersje).
w materiale z hodowli. Jeżeli mozaikowość ograiricza
się do trofobłaśtu, wystąpienie objawów klioiczoych
jest mniej prawdopodo bne. Hodowle komórek uzys-
kanych z płynu owodniowe go prowadzi się w kilku
probówkach lub aa szkiełkach nakrywkowych na płyt­
kach Petriego (ryc. 5-23). Ten drugi sposób umożliwia
analizę kolonii pochodzących z konkretnych komó-
rek. Czasami mozaikowość jest wynikiem nondys-
junkcji w hodowli. Zjawisko to określa się mianem
pseudomozaikowości. Jeżeli nie stwierdza się nie-
prawidłowości chromosomowych ani w hodowlach
w probówkach, ani na płytkach przyjmuje się, że jest
to pseudomozaikowość bez znaczenia klinicznego.
Z drugiej strony jeżeli mozaikowość występuje w ho-
dowli na płytkach, potwierdza to jej istnienie. Bardziej
·"--• .
---- ---- -- ---- ---- ---- ---- ---.
wtómie zmienionego derivative
Mateńał do badań
Podstawowym materiałem do analizy
cytogenetycznej jest krew obwodowa,
a dokładniej - limfocyty stymulowane
fitohemaglutyniną. Jeżeli podejrzewa się
mozaikowość, badaniom poddaje się hodowane
fibroblasty skóry, ponieważ w niektórych
przypadkach nieprawidłowe kariotypy
mozaikowe stwierdza się w komórkach skóry,
ale nie w limfocytach.
Interpretac ja wyników badań
(nazewnictw o cytogenetyczne)
Standardowe badania cytogenetyczne obejmują
liczbę chromosomó w, liczbę i rodzaj
chromosomów pici, obecność dodatkowych lub
brak pewnych chromosomó w oraz aberracje
strukturalne. Prążki numeruje się kolejno
począwszy od centromeru w górę ramienia
krótkiego i w dół ramienia długiego. Aberracje
chromosomowe opisuje się. podając rodzaj
aberracji i wskazując punkt bądź punkty złamań.
Na przykład kobieta z delecją krótkiego
ramienia chromosomu 4 z punktem złamania
w prążku 15 ma kariotyp 46,XX,del(4)(p15).
Nieprawidlo"'Y chromosom powstały wskutek
licznych aberracji w pojedynczym chromosollli e
lub w wyniku przegrupowań obejmujących dwa
(lub więcej) chromosomy nosi nazwę
prawdopodob ny jest wtedy jej wpływ na fenotyp.
W niektórych przypadkach jednak odsetek zmienio-
nych komórek jest niski, a konsekwencje fenotypowe
trudne do przewidzenia. Wiele rodzin, w których ko-
biety poddają się diagnostyce prenatalnej, nie jest
przygotowanych na otrzymanie wyników, których zna-
czenie kliniczne jest niepewne.
5.8 Korelacje genotyp-łenotyp
Deborah i Stevena poproszono o zgodę na kolejna
pobranie kTWi od Karen w celach diagnostyczn ych. Po
hodowtl jej komórl<i poddano anaiłzie ctvomosomow e}.
Następnym przeprowadz. onym badaniem była
fluorescencyjna hybrydyzacjo in situ (ryc. 5-24).
(ang.
chromosome). Nieprawidłowy chromosom, którego
pochodzenie i mechanizm powstania są nieznane,
nazwano chromosomem markerowym.
I. Prawidłowy kariotyp:
Mężczyzna: 46,XY
Kobieta: 46,XX
II. Aneuploidia :
Kobieta z zespołem Downa: 47,XX, +21
Mężczyzna z tńsomią 18: 47,XY, +18
Zespół Turnera: 45,X
Zespól Klinefeltera: 47,XXY
III. Aberracje strukturalne:
Delecja: 45,XX,del(4)(p15)
Inwersja: 46,XY,inv(2)(p12q12) - inwersja
chromosomu 2 z punktami złamań w prążkach
p12 iq12
Chromosom pierścieniowy: 46,XY,r( 13) -
mężczyzna z pierścieniowym chromosome m 13
Translokacja: 46,XX,t(3;9)(p14;q21) -
zrównoważona translokacja między
chromosome m 3 i 9 z punktem złamania
w-prążla1 pl4 na chromosomi e 3 i q21 na
chromosomi e 9. Oprócz dwóch chromosomó w
biorących udział w translokacji występują
również prawidłowe chromosomy 3 i 9.
Wtórnie zmieniony chromosom: 46,XY,der(3 )
Spośród zaburzeń genetycznych aberracje chro-
mosomów należą do najłatwiejszych do rozpoznania.
Ciągle jednak bardzo mało wiemy o ich patofizjologii.
Dlaczego obecność lub brak określonych chromoso-
mów ma taicie znaczenie? Wszystkie geny są nadal
obecne, zmienia się tylko ich ilość.
Zespół Downa jest zdecydowanie najpowszech-
niej występującym zespołem związanym z trisomią. Na
uwagę zasługuje fakt, że chorzy z zespołem Downa są
często bardziej podobni do siebie nawzajem niż do
czlonków swoich rodzin. Na chromosomi e 21 muszą
znajdować się setki - może nawet więcej niż tysiąc -
genów. W jaki sposób geny te wplywają na charaktery-
styczny fenotyp? Przypuszcza się, że rolę odgrywa zwię­
kszenie dawki genu. Wykazano, że u osób z trisomią 21
5.8 Korelacja genotyp-fen otyp 193
(t3;9)(pl 4;q2 l) - zamiast jednej kopii
chromosomu 3 występuje chromosom
zmieniony przez translokację, jaka zaszła
między chromosome m 3 i 9, przy czym
obecne są dwa prawidłowe chromosomy 9.
Jest to wynik takiego rozdziału translokacji
zrównoważonej t(3;9) podczas mejozy, który
doprowadził do powstania
niezrównoważonych gamet (ryc_ 5-19).
Badania specjalne
1. Badania o wysokiej rozdzielczości: analiza
wybranego chromosomu przeprowadz ona
wówczas, gdy chromosom ten pozostaje
rozwinięty, mająca na celu wykrycie subtelnych
aberracji strukturalnych.
2. Wykrywanie mozaikowości: analiza
dodatkowych komórek lub tkanek
w poszukiwaniu nieprawidłowego kariotypu
mozaikowego.
3. Fluorescencyjna hybrydyzacja in situ: metoda
wykorzystywana do identyfikacji aberracji
strukturalnych lub mikrodelecji (patrz
podrozdział 5.8).
4. Oznaczanie wymiany chromatyd siostrzanych:
technika stosowana głównie do
rozpoznawania zespołu Blooma, którego
typowym objawem jest wysoka częslość takich
wymian.
poziom tnmskr)'J'Cii kilku genów jest półtora razy wyż­
szy od normy. Dawka genu musi wi~c podlegać precy-
zyjnej kontroli i zarówno jej zwiększenie, jak i zmniej-
szenie staje się przyczyną nieprawidłowości.
Stwierdzono , że tylko część z zestawu genów na
chromosomie 21 jest odpowiedzia lna za fenotyp cha-
rakterystyczny dla zespołu Downa (ryc. 5-25). U nie-
których chorych wykazano trisomię tylko subrelnego
regionu chromosomu 21 wskutek rozdziału niezrów-
noważonej translokacji. Doprowadziło to do odkrycia
tak zwanego krytycznego regionu chromosomu 21 ,
który wystarcza do wystąpienia typowych_ objawów.
Być może dalsza identyfikacja tych genów pozwoli na
lepsze zrozumienie mechanizmó w leżących u podłoża
zespołu Downa.
194 5. Chromosomy i aberracje chromosomowe
RYCINA S-2A Backmio chromosomu Ap metodą
fluorescencyjnej hybrydyzacji In situ (FISH). Prawidłowy
chrorrosom 4 (ctJżo strzałka) ulega hybrydyzacji z sekwencją
w pobiżu wienchołka krótklego ramienia oraz z sekwencjq
kontrolną w pobliżu cenlromeru. US21<odzona kopia
chrorrosomu 4 hybrydyzuje tylko z sekwencją cenlromerycznq
(mało s1Tzolko) .
Zespoły delecji chromosomowych również wpły­
wają na dawkę genu. Delecja dużych fragmentów lub
całego chromosomu ma Z\•ykle bardzo zie rokowanie.
Z wyjątkiem zespołu Tunera (45,X) nie ma innego ze-
społu związanego z utratą całego chromosomu, któ ry
rokuje przeżycie. Mniejsze delecje dają natomiast
zwykle charakterystyczne objawy zespo łów chorobo-
wych. Niekiedy delecje dotyczą tak subtelnych odcin-
ków chromosomów, że nie można ich dostrzec pod
mikroskopem. Uważa się, że cały fenotyp je5t wyni-
kiem równoczesnej delecji pewnej gmpy genów, z b.'tó-
rych każdy jest odpowiedzialny za oheślony proces
rozwojowy (1)'C. 5-26). Ostateczne fenotypy zależą od
rozmiaru delecji i tego, które konkretnie geny zostaly
utracone.
Duże delecje chromosomowe można stosunlm-
wo łatwo zidentyfikować za pomocą klasycznych me-
tod cytogenetycznych, ale delecje mniejsze niż milion
par zasad nie są już widoczne w mikroskopie optycz-
nym. Już wcześniej sądzono, że to submikroskopowe
delecje są odpowiedzialne za niektóre zespoły wad
wrodzonych. Badania przeprowadzone metodami ge-
netyki mołeku.lamej potwierdziły te przypuszczenia.
RYCINA 5·25 Mapa niektórych cech związanych z zespołem
Do'INl1a. Ciemne pola oznoczojq_ regiony, które - jeżeli dojdzie
do dupikocj jednego leżącego w r>m genu bqdź całego
zestawu genów -SQ oct:>owledzicine zo wytwoaenie się danej
cechy. Szore polo 10 regiony. w których za determinację cechy
odpow<Jda ci.Jpli<ocja dwóch genów lub zestawów genów.
Za pomocą bioiych pól oznaczono regiony z trzernc i więc ej
genami lub zes-rowam genów. (Zmodyfikowane za: Korenberg
J.R„ Chen X.·N„ Schipper R., el al. Down syndrome
pheno1ypes: the conseQ..JeOCes of chromosomci inbalcnce.
Proc_ Nafl Acod. Ser. USA 1?94;91:4997-5001).
region. który chromosom
ulegl dełecj z delecją
zawiera lłczne geny
położone blisko siebie
RYCINY 5·26 Delecja reglanu zawierającego lic2ne
geny połoiooe blisko siebie. Ułrolo tych genów jest
oq,owied21alno za zespół objawów.
5.8 Korelacje genotwr-teno1yp 195
Przykładem może być zespól DiGeorge' a. Zespól ten
charakteryzuje szereg wad wrodzonych, w tym niedo-
rozwój lub brak przytarczyc (co powoduje u noworod-
ka hipokalcemię), grasi~)' (wynikiem czego je5t niedo-
bór odporności), wady serca (zwłaszcza patologie du-
żych naczyń) i dysmorfia twarzy. W rzadkich przypad-
kach u chorych wykazywano widoczne delecje lub
inne aberracje części chromosomu 22, ale u większo­
ści w badaniach przeprowadzonych metodami kla-
sycznej cytogenetyki stwierdzano prawidłowy zestaw
ctuomosomów.
Wiedząc, że z zespołem DiGeorge ' a prawdopo-
dobnie związane jest uszkodzenie chromosomu 22,
podjęto próbę sklonowania DNA tego cluomosomu.
Następnym etapem byto ustalenie, czy dochodzi do
delecji określonego regionu u niektórych chorych.
Wykrycie bardzo małych delecji stało się możliwe
dzięki technice fluorescencyjnej hybrydyzacji in Jitu
(ang.fluore.cence in Jitu hybridization, FISH). W roz-
dziale 2 omawialiśmy ju ż zastośowanie tej metody do
mapowania genów. Początkowo sondy DNA znako-
wano tymidyną z radioaktywnym trytem, a miejsce hy-
brydyzacji uwidaczniano za pomocą autoradiografii.
Badanie takie trwało jednak dość długo, a jego cru-
lość i precyzja były stosunkowo niskie. W latach
RYCINA 5·27 Wykrywanie mikrode!ecji na chromosomie 22
osiemdziesiątych opracowano metodę znakowania metodq FISH. Używa ~ę dwóch zestawów sond molekular·
DNA. związkami fluorescencr.j nymi. Polepszyło to nych: jednego dla regionu sekwencji zespołu DiGecrge-a
i drugiego. który hybfYdYZl..je z sekwencją DNA w pob liżu
znacznie możliwości uwidocznienia miejsc hybrydyza-
kańco chrcmoscmti 22. Na 1ym zdjęd.J prawidlowy
cji. Najlepsze rezultatydajezastosowaniedt ugich zna-
kowanych sond DNA pochodzących z kosmidów lub
chromosom 22 hybrydyzuje z dworna zestc'WOJT'li sond
(strzałko), podczas gdy chromosom 22 z delecjq ulega
sztucznych chromosomów drożdżowych (ang. yeast hybrydyzacp 1ylko z jedcym zes1owem ew śmdku). CDdęl<i
altificial cliromosomeJ, YACs), które ze względu na uprzejmości dr Stany Weremowlcz. 6righam and Women
swoją długość charak'teryzują się wysoką specyficzno- Hospttal w Bostonie).
ścią_
Sekwencje DNA z regionu chromosomu 22 od- syndrom~. VCFS). Jest to zespól dziedziczony jako ce-
powiedzialnego za zespół DiGeorge'a oznakowano cha autosomalna dominuj ąca. Charakteryzuje się wy-
i badano techniką FISH. U trzech czwartych chorych stępowaniem rozszczepu wargi lub podniebienia oraz
stwierdzono w jego obrębie delecje. W większości wadami wrodzonymi serca. U ponad dwóch trzecich
przypadków były one zbyt małe, by udało się je ziden- chorych delecje można wykryć, stosując te same son-
tyfikować klasycznymi metodami cytogenetycznymi. dy, jakich używa się w metodzie FISH do diagnostyki
Metoda FISH natomiast umożliwia ich łatwe wykry- zespołu Di George 'a. Oba te zespoły są rezultatem de-
cie - o delecji świadczy brak sygnalu fluorescencyj- lecji w tym samym regionie. Niewykluczone, że za po-
nego na jednym z homologicznych chromosomów wstanie zespołu DiGeorge·a, którego przebieg jest
(ryc. 5-27). Metoda FISH stała się standardem w diag- cięższy klinicznie, odpowiedzialne są dłuższe delecje,
nostyce zespołu DiGeorgc'a_ powodujące utratę większej liczby genów niż w zespo-
Okazało się, że sondy dla chromosomu Tl znako- le podniebienna-sercowo-twarz owym. Potwierdzenie
wane fluorescencyjnie są przydatne nie tylko w dia- tej hipotezy wymaga identyfikacji genów w danym re-
gnosiyce zespołu DiGeorge' a, ale i zespołu podnie- gionie i porównanie wielkości delecji w obu zespo-
bienne-sercowo-twarzowego (ang. velocardiofacial łach.
 196 5. Chromosomy I aberracje chromosomowe
5.9 Piętno genomowe 197
TABELA 5-3 Zespoły mlrrodelecji
wa się u noworodka zespól letalny, taki jak trisornia 13.
FISH pozwala na skrócenie czasu badań prenatalnych,
dlatego stosowana jest także wtedy, gdy są one są wyko-
nywane w terminie bliskim granicy legalnie dopuszczo-
deł(lp) upośledzenie umysłowe, drgawki, opóźnienie wzrostu, lp36 nego przerwania ciąży. Wynik.i oznaczeń FISH prze-
dysmorfia prowadzonych w interfazie trzeba jednak interpreto-
Zespól Williamsa dysmorfia twany, nadzastawkowe zwężenie aorty, 7qll .23 wać ostrożnie. Inne aberracje chromosomowe niż tri-
zaburzenia rozwoju somie określonych chromosomów, w tym subtelne
i Zespól Langera-Giediona wyrośla kostne, dysmorfia twarzy, opóźnienie rozwoju 8q24.I aberracje strukturalne, nie zostaną wykazane. Niemo-
.; żna również za pomocą tej metody rozróżnić prostej
·.t WAGR guz Wilmsa, brak tęczówki, dysplazja narządów llpl3 trisomii od ttisomi.i powstałej w wyniku translokacj~ co
mOCZO\VO-pkiowych, upośledzenie umy s łowe
I Zespól siatkówczak zlośliwy, siatkówczak złośliwy. upośledzenie umyslowe 13ql4
ma istotne znaczenie w poradnictwie genetyL'Znym.
Dlatego też zawsze wyniki oznaczeń metodą FISH po-
upośledzenie umysłowe
f Zespół Pradera---WiUego obniżenie napięcia mięśniowego, opóźnienie rozwoju, 15ql2
winny być traktowane jak.o badania wstępne , po któ-
rych należy wykonać analizę pełnego kariotypu.
otyłość

Zespól Angelmana drgawki, nieprawidlowe ruchy ciała, upośledzenie 15ql2

wnyslowe
Zespól alla-tala;emia,
5.9 Piętno genomowe
alfa-talasemia, up ośledze nie umysłowe 16pl3.3
upośledzenie umyslowe
Można by sądzić, że ekspresja genów zlokalizowanych
Zespół Rubinsteina-Taybiego małogłowie, dysmorfia twarzy. upośledzenie nmyslowe 16p13.3 w obrębie utraconego wskutek delecji regionu osiąg­
Zespół Smitha-Magenisa upośledzenie umysłowe. dysmorfia twarzy 17pl 1.2 nie połowę prawidłowego poziomu, ale nie zawsze tak
RYCINA 5-28 Wykrywanie c hromosomów ze zrówn oważoną się dzieje. W przypadku niektórych genów ekspresja
Zespół MWera-Dickera cię żkie zaburzenia rozwoju mózgu (gładkomózgowie) , l7p13.3 Jronslokacjq. W tym przypadku użyto sondy DNA borwiqcej alleli matc-.cynych i ojcowskich wcale nie je~t jednako-
dy:;;morfia twarzy Cmoluiącer> chromosom 11 w metafazie i s1wierdzc,.no
1rcrisloi<ację między chromosomem 8 I 11 . Wybarwiony
wa. Przeciwnie, przynajmniej w okresie wczesnego
Zespól 01aroo1a-Marie ·a-Tootha zanik mięśni strzałkowych~ ołJ'W·odowa neuropatia dup (l7pł2) rozwoju ekspresja jednego z tych alleli jest uprzywile-
prawidłowy chromosom 1l jest widoczny po lewej (duża
-dziedziczna neuropatia del(J7p12) strzałka). Małe strzałkiwskozujq odcinki . które uległy jowana. Jeśli podczas delecji utracony zostanie allel
ruchowa i czuciowa typu I tronslokocji (8:11 . 11:8). (Dzięki u przejrnośc; dr Stany aktywny, wówczas gen ~cizie funkcjonalnie nieobec-
Weremowicz. Brigham and Wcmerfs Hospitcl w Bastenie).
Zespól Alagille"a niewykszta łcone welh11ą Lrz\ł.·ąLrobowe przewody żó ł ciowe, 20pl 1.23 ny, pomimo obecności jednej jego kopii .
ołw.'odowe zwężt;!nie t<;:tnicy -płumej, dysmorfia m·arzy Zjawisko to nosi nazwę piętna genomowego -
Zespól DiGcorgea i podnie- wady podaiebienia, wady serca (p::itologie dużych naczyń). (ang. genomie imprinting) (1yc. 5-29). Jego wystę po­
bienno-sercovm·twarzowy nfodorozwój grasicy i µrzytarczye trudności przy ustaleniu jego pochodzenia. Sondy wanie u ssaków odkryto, prowadząc doświadczenia na
używane w metodzie FISH skladają się z mieszaniny myszach. Stwierdzono wówczas, że stworzone ekspe-
Niedobór s ułfatazy steroidowej~ rybia iuska, brak powonienia Xp22.3 spec)'ficznych dla danego chromosomu sekwencji rymentalnie zarodki mające podwójny - tylko matcz-
zespół Kallmana
DNA Pozwalają one oa wybarwianie - „malowanie" ny lub tylko ojcowski - zestaw chromosomów nie. są
całych chromosomów (ryc. 5-28). Dzięki temu możli­ zdolne dożycia (1yc. 5-30). Nie był to efekt homozygo-
wa staje się identyfikacja bardzo krótkich odcinków tyczności, ponieważ myszy te pochodziły ze szczepów
Opisano wiele innych zespołów mikrodelecji z poszczególnymi kombinacjami zaburzeń. Nie jest ja- przeniesionego materialu genetycznego lub małych wsobnych, które są homozygotyczne. Doświadczenia
(tab. 5-3). Większość z nich uważano wcześniej zaspo- sne, cr:; istnieje bezpośredni związek między uszko- chromosomów markerowych. Usprawnia to diagno- te dowiodły, że do prawidłowego rozwoju niezbędne
radyczne jednostki chorobowe o nieustalonej etiolo- dzonym wskutek delecji genem a daną wadą. Dalsze stykę preaallllną i uściśla poradnictwo genetyczne. są chromosomy pochodzące od obojga rodziców.
gii. Odkrycie mikrodelecji stworzyło nowe możliwości badania powinny pozwolić na stworzenie bardziej Metodę FISH wykorzystuje się też w diagnostyce Posługując się zestawem zrównoważonych trans-
diagnostyczne i poznawcze patogenezy zespołów cho- kompletnej mapy regionów z delecją i precyzyjniejsze klinicznej, gdy konieczne jest szybkie rozpoznanie tri- lokacji, stworzono myszy. które odziedziczyły obie ko-
robowych. Analizie molekularnej poddano nawet re- ustalenie zależności między genotypem a fenotypem. somii. Używa się wówczas specyficznych dla danego pic wybranego chromosomu lub pewnego regionu
spoly spowodowane dużymi delecjami, takie jak np. Metoda FISH ma zastosowanie nie tylko w ma- chromosomu sond, które hybrydyzują z jego domena- chromosomu od jednego z rodziców. Stwierdzono, że
zespół Wolfa-Hirschhoma. U osób dotkniętych okre- powaniu genów i wykrywaniu mikrodelecji. Umożli­ mi w komórkach inteńazowych. Zamiast dwóch niektóre regiony chromosomów są naznaczone pięt­
ślonym zespołem występują różne wady wrodzone. wiła ona także identyfikację subtelnych aberracji miejsc hybrydyzacji pary chromosomów homologicz- nem genomowym, a inne nie (1J1c. 5-31) . Dalsze bada-
Podejmowane są wysilki stworzenia map fenotypo- strul\turalnych chromosomów. Czasami translokacji nych w komórkach z trisomią występują trzy. Szybkie nia tego zjawiska prowadzono na myszach transge-
wych, która powiązałyby delecje różnych rozmiarów ulega barclw krótki odcinek chromosomu, co sprawia rozpoznanie trisomii jest konieczne, kiedy podejrze- nicznych. Obce sekwencje DNA można wbudowywać
198 5. Chromosomy i aberrocje chromoso mowe
1
I
5.9 Pięlno genomow e 199

Z perspef?Jywy
I chowałam ją pod płaszczem czynników. W n-0wym mieście nie ma ~$11- Dziecko,

życie z dżieckiem z del~~Jt.:l .cl-tt'c:>mo $omową . w poczekaln i lekarza. znalazłam świetnego położnika . które nosiłairi; również mogło

KATHLEEN CAMHAN . . . .. ' .,;:;.·. . :_. ;\ ' .· •-; :; .'' . Przez więkswść czasu Alissa
płakała, a ja razem z nią.
Po licznych konsultacj ach
usłyszałam, że mogę być
być chore. Czekanie na wyniki
było prawdziwą udręką.
._·: .~·/ .• :/:'' c ·':;>.· ' ·.. '. ;•: ,.
.·-~:·· _.:.:}; całkowicie spokojna. Nie było Nieopisan a radość

N~~ct;;;:;~~°\°tćYw : .!::::~:i~:;~$~··:
')_- ,.;
Zastanawiałam się, czy ma choć
.

najmniejszą szansę na zaznanie żadnych medyczny ch zaStrzeień. -0gamęla nas, )tledy nasza
c; szczęścia w życiu. Z ogromnym Nareszcie Spotkałam lekarza . druga córeCz.łca urodzila

!o~ńa;~~~~.~te~· ·. ~=7~~::;~~· ;.•:. .,·

· .. ="i6'!;\:lllejJiist~i:H.:°!::·.;!'., ;
przerażeniem myślałam
o dniach, które miały nadejść.
z m'oich marzeń. Nie wyszłam,
a wyfrunę tam z jego gabineiu. Był
mądcy iwspć>łczujący. Rozumiał
tłuściutka i zdrowa.
Wspominam~n rÓkjak . . ,
nieprzerwan~ pasmo ·:'·!.: ·.
miej~egQP?J4~ Nle . W wieku 9 miesięcy Alissa
szczęścia. Problemy Alissy, <'.·:·

11ajpie~
moje troski i lęlri. W szóstym
;.""'.·;.~.~.:.~.~eąkcojąco=i'
e
:~k:l}~~.i.e.~mm.· ~·. · :„.·,...,..„.....,..,
zaczęła mieć drgawki. W swoje
pierwsze urodziny ważyła niecałe tygodniu ciąży zaczęlam krwawić. okazały się być jedęyni
.•. . .··po
. .· rilojąkai'tpopr()StU
ę ·chómb z elementów , któijftwo aa
~,,... 4 kilogramy. W drugim roku Pomyślałam, że cafy koszmar
.. .·. pieJ:wsre dziecko p ,. . . , życia płakała już mniej. Nadzieja zaczyna się od pocZątku. Mój moje życie, a nie gdniszdą.
(aJJiieniui lnóWil: ~[)Qbra
robdta'",:P0czckluD~ byłazawSze •··· światwnocy', na sali~tilcy}11eJ'';.< nowofo· walczyla z rozpaczą. Cia,gle lekarz zapropono wal, bym Mogłam teraz.SJJ9kg}iti.e
,pełna łµmii kie<lykol~e~ ;, : , )j)efl)ą.Ułlrany~h w btf · · · .„, szukaliśmy odpowied zi, której zadzwoniła do genetyka, aby się gawędzić z innymi nianiami
zathiv,<a.łii.JllJ~eŚ pyUulie, On . ' farttic!iy, Obojętnie p nikt nie potrafił nam udzielić. uspok-0ić. W ten sposób o naszych dzieciach~ qiociaż
. ~udzi.Mója córeczką Wkrótce woleliśmy usłyszeć dowiedzieliśni'y się o lekarzu, musieliśmy stawić ezb!O .
•ak:\lrat musiał:~'!c ~ię ną
chWilę Widoczilletak,tojuż > ~kqtC,. kijogf~ą..S • słowa: ,;Przy1'ro mi, nie v.iem", któcy widział Alissę na oddziale jeszcze wielu klopotoni , nie

;.&a~~~~~~Z7 '<,~~::=e:~!t=
niż słuchać brutalnych wyjaśnień., intensywn ej opieki noworodk ów · mogłam uwierzyć, źeJ1J.31I1y
jakich nie oszczęmali nam i miał innego patjenta · dobrze rozwijające siC,:'. O: ;,,... ,
· niektóri)' specjaliści z zespołem, który przypomniał · dziecko. Wróciliśmy.do 'i}>C:la.

.· . ..:W 33 tygodniu ciąży

zaczęlamro<izić. Potożono· i;nnie ·
..' ·.. że jest niewidom a. ·
, Od tego momenru każdy
Moim maaeniem było mieć
drugie dziecko. Wyprowadziliśmy
mu o naSzej córce. W następnym
tygodniu wiedzieliśmy już, jaka

I w miej~-OWym <zpiiahi ~ dós!alarit

1'!bpló"'.kę z a!kohólei)l, ]>-0 24
gommachspę\lzonych w ·
dzieli paynoSi.t nowe cierpienia.,
,aż by[iśmy jak odrętwiali z ~ólu.
Cale grupy ekspertów
wraże.nie, że w moim życiu nie
· ma już niiejsca na radość.
się z naszego miasta po.sugesti i
toksykologów, że być może .
jesteśmy w nim narażeni na
jest diagnoza - zespół delecji 4p.
Zdecydowaliśmy się z mężem
oboje poddać badaniom

I..·. sredińowiecżii przęniesiono IIlllie

do Wię1'szego Szpitala w Bostonie,
. P.rZy9ho<lzi!y' oglądać naszą . hkmogla bym :wyjść na ulicę
córkę. Chcieliśmy dowiedzjeć się, z dysmońicznym dzjeckiem ?
działanie jakichś szkodliv.ych genetycznym. Wiedzieliśmy. ie

Zjawisko piętna genomowe go jest również obecne z piętnem genomow ym, z których czę.ść ulega ekspre-
w regiony chromoso mów myszy naznaczon e piętnem somy 7 - razem z mutacją genu muk-0wiscydozy i in-
w zespołach delecji chromoso mów. Zespoły Pradera- sji na ojcowskim, a część na matczynym chromoso mie
genomowy m. Transgen pochomący od jednego z ro- nymi genami na tym chrnmoso mie - tylko od jedne-
-Willego iAngelma na są różnymi jedn-0stkami choro- 15. Obecność mutacji jednego z takich genów, nazwa-
miców będzie ulegał ekspresji, a od drugiego - nie. go z rodziców (ryc. 5-32). Zjawisko to nazwano disu- nego UBE3A, stwierdzo no u pewnych osób chorych
bowymi spowodow anymi delecją tego samego regio-
Piętno genomow e jest ustanawia ne na nowo w każ­ mią jednorodzicielską (ang. uniparenta/ disomy). na zespół Angelman a.
nu chromoso mu 15 (ryc. 5-33). Jeżeli delecji ulega od-
dym pokoleniu komórek rozrodczy ch. Stwiermo no, Uważa się, że jest ona "'ynikiem utrary jednego chro- Nie określono dorychcza s wszystkich konsekwe n·
cinek chrom-0somu ojcowskie go, dziecko ma fenotyp
że piętnowanie genów polega aa metylacji niektórych mosomu u trisomiczn ego zarodka. Trisomia 7 jest le- cji fenotypo'h )'ch zaburzeń związanych z piętnowa­
charaktery styczny dla zespołu Pradera-W illeg-0, jeśli
miejsc CpG w genach. Być może więc metylacja ma talna_ ale jeśli na wczesnym etapie rozwoju dojdzje do niem genomow ym. Uważa się, że przypadki ograni-
mutacja dotyczy chromoso mu matczyneg-0, efektem
utraty jednej z trzech kopii chromoso mu 7 Wlikutek
wplyw na supresję aktywności w regionach naznaczo- jest zespól Angelman a. W niektórych przypadkach czonej mozaikowości łożyskowej mogą być spowodo-
nondysjun kcji, wtedy przywróco na wstanie prawid-
nych piętnem genomowy m. obu tych zespołów nie stwierdza się delecji, zachodzi wane nondysjunkcją chromoso mów u trisomiczn ego
łowa liczba chrom-OS-Omów. Jeżeli jednak obie kopie
Na zjawisko piętna genom-0wego n ludzj zwróco- natomiast zjawisko disomii jednorodz icielskiej dla oj- zarndka i że może Io ujawniać się fenotypow o, jeśli
no uwagę przy okazji badań rzadkich przypadkó w chromoso mu 7 pochodzą od tego samego rodzica, wy· dojdzie do disomii jednornmi cielskiej. Znane są przy-
m cowskiej (dając zespól Angelman a) lub matczynej
stępuje disomia jednorodz icielska i gdy chrom-0so
osób chorych na mukowiscydozę i dodatkow o do- (dając zespół Pradera-W illego) kopii chromoso mu padki, kiedy potomstw o prawidłowego fenotypow o
tkniętych znacznym upośledzeniem wzrostu i rozwo-
zawiera geny z piętnem genomow ym, będzie to miało
15. Prawdopo dobnie występują w tym regionie geey n-0siciela llównoważonej translokac ji ma fenotyp nie-
ju. Wykazano , że chorzy ci odziedziczyli oba chromo- konsekwe ncje fenotypow e.
- ...
200 5. Chromoso my I aberracje chromoso mowe
RYCINA 5-29 Rodzicielskie pięlno genbmo-
we. W przedstawio nym przyklodzle ekspresji
ulega tyl<o odziedziczo no od matki kopia
genu. Wzorzec piętna genomowego ustalony
*
jest od nowo w Inii komórek płciowych
w każdym pokoleniu. dla!ego aktywność
matczyna ko~ -'~o- ojcowsko kopio
danego genu u potomstwo zależy od jego
genu pochodzen ia (matczyne czy ojcowskie).
pozoslqje nieaktywn a o nie od tego. czy dona kopio byjo aoywno
genu ulega eksprSSJI
u rodzica.
prawidłowy, mimo że odziedziczyło tę samą aberra-
'~\ .......
cję.Inni dziedziczą od jednego rodzica zarówno chro-
mosom z translokacją, jak i jeden z prawidłowych
roxwój za rodka.
- - ale brak tkanek
zewnqtrzz aradkowyc h chromoso mów biorących udział w translokacji, czego
rezultatem jest ctisomia jednorodz icielska (patrz ryc.
5-30 i5-34). W jeszcze innych przypadkach można wy-
zygota z dwoma
matczynym i przedjqdrzomi kazać delecję materiału genetyczn ego, który nie uległ
dele~ji u żadnego z rodziców, co wskazuje na niesta-
rozwtj Ikonek bilnooc chromoso mu z aberracją strukturalną. Pozna-
- zewnqtrzz arodkowyc h. nie wszystkich konsekwencji fenotypowych różnych
ole brok zarodka aberracji chromosomoy,ych wymaga jeszcze wielu
dalszych badań.
zygoło z C!wOmo
ojcowskimi przedjqdrz ami
RYCINA 5·30 Slosujqe techniki mlkroctwug tczne przeszcze-
picillo Jqde< komóń<owych. stworzono mysie zygoty Opis przypad ku klinicznego
zawierajqce dwa męskie llJl:l dwa żeńskie przecf)QCllza.
Żadna z nicn nie rozwija się P<awidłowo . Z zygot z dwoma
CzęSćl
matczynyrr i genomorri powstają zarodki bez Ikonek Kim i Lewis byli już u kresu wytrzyma/ości - zupełnie
zewrątrzzaodkawych. podczas gdy z zygot z genomarri
nie radzili sobie ze swoim synkiem. Jeremy skończył
ojcowokini rOZ'M]Ojq się lyl<o te ostatnie. (Za: McG rath J„
8 lat. Nie można go było upilnować. Był
Solte< D. Deveiopme nt of mouse embryogen esis requi'&.i both
w nieustannym ruchu. stale no coś wpadał, często
the motemot and potemal genomes. C el 196d:37:179-183).
-- -
Opis przypadku klinicznego 201
>-<
prowidtow e mysie chromosom y
mysie chromosom y z translokacją
pierwszy podział
mejotyczn y
plemnik komórka jajowa
z chromoso mem bez chromosom u
z translokacją z translokacją
potomstwo z disomlą
ojcowską
chromosom y mysie sq telocentryc zne (Ich centromery
RYCINY 5-31 Mysie chromosom y z piętnem genomowy m. Prawidłowe
między dwiema kopiani homologicz nej pory prowadzi
ntj()Jjq ~ę no końcu chromosom u). Robertsonowslco translokacjo
Podczas mejozy tytko jedna komórka otrzymuje chromosom
do powstania pojedynczego chrOITl()somu metocentrycznego.
l<onslokocjo . to część potomstwo odziedliczy chromoxm
z tronslokocjq. Jeżeli u obojga rodziców mysiej krzyżówki występuje
kopie chromosomów biorących udział w translokacji od tego
z tronslokocjq tyfk.o Od ;ednego z rodziców i będzie m i ała ctwie
W przypadku niektórych chromosom ów pozostaje to bez
somego rO<lzico. Zjawislco to nosl nazwę disomii )ecklolr:x;jzjcJelsklej.
konsekwencje fenotypowe, co dOINOdzi. że riektóre cł'Yomosom
y
wpływu na rozwój myszy. w innych jednak pojnwiajq się
zawierojq geny z Pętr.em genomowym, JX)dczos gdy me nie
moJq takich genów (a przynajmniej nie takich. które Y.l'y'W!eraJq
pcternolly deriVed
M. Diflerentiol activily of motemolly and
wyrotny wpływ na procesy rozwojowe). (Za: Cattonoch B.• Kiń<
chromosom e regicns in mice. Nature 1985:Jl5:496 -498).
mu pomóc. Pediatro Jeremy· ego zawsze ich
robiqc sobie krzywdę. Chodził dO pierwszej klasy
uspokaja/, kiedy skorżyH sJę na zochOwon le chłopca.
I miot duże problemy z naukq. Trudno by/o stwierdZić ,
Gdy Jeremy był mały. rodzice nawet mortwiU się.
czy wynikają one z broku zdolności. czy też
z trudności w skupieniu uwagi. czy jego rozwói nie jest opóźniony, zwłaszcza gdy
Kim I Lewis zrobiNby wszystko. oby pomóc porównywaM go ze starszą siostrą. Był niespokojnym
Jeremy·emu I sobie. Często spierali się o to. dzieckiem. co przypisywano kolkom. Nie potrafił
jak powinno się wychowywać chłopca. co nie somodZielnie usiąść do B miesiąca życia. chodzić
pozostawało bez wpływu no ich małżeństwo. zaczq/ w wieku 17 miesięcy, Jego rOdzicom
Napięcie udzleloło się takie siostrze Jeremy· ego powtarzan o. te osiqga kolejne etapy rozwoju
- IO-letniej KeHy. Na Kim \.VyWierali także presję jej w granicach swojej normy wiekowej. Długo nie mówił.
rodZice. klóay mieszkoli w pobliżu i uważali. że jest Pierwsze słowo wypowied ziol w trzecim roku życia.
zbyt surowa dla Jeremy· ego. Temperam ent nmo a zdania - dopiero w piqtym. Pozostawał
pod opieką logopedy I poczynił znaczne postępy.
-syna Heidl. siostry Kim - był identyczn y. Dlatego
też spotkania rodzinne często obrrtowaly w różne choć czasem nadal trudno go było zrozumieć .
niespodzianki. Pediatro, txxiajqc Jeremy· ego, nie znalazł żadnych
odchyleń od normy. Jednak ze względu no niepokój
W odruchu desperacj i Kim I Lewis zabrali Jeremy· ego
Kim i Lewisa oraz szkolę Jeremy· ego. poslonow it
do pediatry. oby dowiedzieć się co można zrobić. by
 -

202 5. Chromosomy I aberracje chromosomowe

Opis przypadku klinicznego 203

B8
u BC
®"' / I-
prawidłowe chromosomy 15

CC
®®· letalna
trisomla
/ '..' - - - - B
...._

I
.
~=..==~:;~e:~iowego
• opóżnierWe rozwtju
• d1"morf10 lworzy
• hipogonadyzm
•żarłoczność i olytość

®®
RYCINY 5-32 Mukowiscydozo u dziecka jako rezuttol matczynej lzodlsomN. Zaznaczono rodzk:lelskle haplotypy
dla polimor1'icmeQo markera !cifJe powiqrone z genem mukowiscydoZy. Dziecko chore na mukowiscydazę I odznoczajqce się
niskim wzrostem oble kopie markera odziedziczyło po matce nosicielce genu mukowiscydozy. Ojcowski allel B nie występuje
•
- Zespół Angelmono
• obniżenie napięcia mięśniowego
•drgawki
•dziwaczne. nieskoordynowane ruchy
•niepohamowane wybuchy śmiechu
•niedorozwój mowy
RYCINA 5-33 Zespół Pradero-Wlllego )oko
skutek detec~ sekwencji z ojcowskiej kopii
chromosomu 15. Delecja tej scmej sekwenq1
z matczynej kopi tego chromosomu
•~opóźnienia w rozwoju ptowodzl do powstania zespołu Ange1mona.
u dziecko. Jak zaznaczono po prawej stronie. prawdopodobnie w zapłodnione) komćxce jajowej wystąpiła trlsomlo (Za: KnoU J.H.M„ Lolonde M. Cyfogenetlc
chromosomu 7. będąca wynikiem nondysjunl<cjl podczas drugiego podziału mejotycznego u mołld. Trlsomla 7 jest letalna. Jeżeli and moteculor studies In the Proder-Wll
jedook podczas pieJwszego podziału zygoty ctjc:lzie do Innej nondysjunkcf1 powodującej utra1ę ojcowskiego ch"omosomu 7. chromooomy chromosomy
ojcowskie matczyne and Angeimc:a"l syndromes: an overvlew.
powstanie zaroclek z disomią. ktÓ<y jest 2dot1y do życia. W tym przypadku disomio matczyna (IZOdisomo. ponieważ obie kopie Am. J. Med. Genet. 1993:46:2-6).
chromosomu 7 pochodzą od tego scmego homologJ) powaóJje wystqpienle mukowiscydozy u dziecka. Dziecko to jest
zarazem niskiego wzrostu wskutek działania niezidentyfikowanych genów z p ię tnem genOfTIO\NYITI. (Za: Spence J.E ..
Perciocccnte R.G.. Greg G.M. . ef al Unipcrental dlsomy as a mechanism fcr human genetic diseose. Am . J. Hum. Genet.
Osiem tygodni później rodzice Jeremy· ego odebrali
1988;42:217-226). Dzieci z zespołem nadpobudliwości ruchowej
zaskakujący telefon. Dzwonił neurolog informując.
że analiza chromosomów ich syna wykazała
z deficytem uwagi dobrze reagują na terapię Jekami
nieprawidłowości (ryc. 5-36). Ustalono termin stymulującymi, na przykład metylfenidatem (Ritalin).
skierować chłopca do neurologa. Zlecił również usiłował znaleźć miejsce do parkowania. spotkania. Tym razem Jeremy został w domu Niejasuy pozostaje mechanizm pozwalaj ący uzyskać
pTZeprowadzenie badań wzroku i słuchu Jeremy·ego badał najpierw student medycyny, z dziadkiem i babcią, aby rodzice mogli się za pomocą leków stymulujących wyciszenie i skupie-
Jeremy· ego. które wypadły pomyślnie. potem łekaTZ tuż po stażu. a w końcu neurolog. skoncentrować na rozmowie z lekaTZem. nie uwagi nadpobudliwego dziecka, ale często właśnie
Chlopłec szalał w gabinecie lekarskim I byt tak się dzieje. Wbrew niektól)'Ill negatywnym opi-
wykończony. kiedy przyszedł czas omówienia
U Jeremy'ego można stwierdzić zaburzenia za- Badanie neurologiczne miało na celu ustalenie niom leki te nie powodują senności, ale pomagają
wyników badań.
chowania i rozwoju. Występują one stosunkowo czę­ medycznych przyczyn opóźnienia rozwoju Jere- dziecku skupić się i zapanować nad swoim zachowa-
Badanie nie wykazało żadnych odchyleń od n()(111y
sto w populacji ogólnej i stanowią prawdziwe wyzwa- pod względem fizycznym. Nie stwierdzono też my'ego i określenie, czy leczenie fannakologiczne niem. Rozważna farmakoterapia może stać się punk-
nie zarówno pod w.tględem ich diagnostyki, jak i le- żadnych zaburzeń neurologicznych. Postawiono mogłoby mu pomóc. Wyniki badań laboratoryjnych tem zwrotnym w życiu nadpobudliwego dziecka, istot-
czenia. Ponieważ siostra matki Jeremy' ego ma także diagnozę ze5polu nadpobudliwości ruchowej u dziecka z opóźnieniem rozwoju nie wykazują zwykle nie zmniejszając stres, jakiemu podlega zarówno
opófoionego w rozwoju syna (ryc. 5-35) można rozwa- z deficytem uwagi i wpropanowano leczenie nieprawidlowości. Jeżeli brak danych z wywiadu i ba- w domu, jak i w szkole. Leczenie fannakologiczne po-
żyć dziedziczenie recesywne sprzężone z chromoso- metytfeoidatem. Skierowano również chłopca dania przedmiotowego wskazujących na konkretne winno być częścią całego planu terapii obejmującego
mem X. Problemy z nauką są jednak na tyle po- do psychologa. oby ustalić program terapii schonenie, przeprowadza się badanie chromosomów również pomoc psychologa.
umożliwia}qcej zmianę jego zachowania.
wszechne, ze bardziej prawdopodobne wydają się - między innymi pod kątem zespołu kruchego chro- 02llaczenie kariotypu Jeremy' ego wykazało obec-
Neurolog zalecił także wykonanie licmych badań
przyczyny niegenetyczne. mosomu X - i oznacza aminokwasy w surowicy krwi ność 46 chromosnmów, w tym chromosomów płci XY.
krwi I moczu w celu wykluczenia innych przyczyn
opóźnienia rozwoju. Z powodu zamieszania
i w moczu_ Można wykonać również inne testy w kie- Nie znaleziono nieprawidłowości strukturalnych,
Część 11 w gabinecie lekarskim. Kim i Lewis nie zapamiętali, runku chorób metabolicznych, jeżeli dane z wywiadu poza chromosomem X, w którym stwierdzono miejsce
Minęły cale tygodnie, zanim udało się załatwić czego badania te miały dotyczyć. Wracajqc wskazują na przykład na wystąpienie przełomów me- kruche na końcu długiego ramienia. Jest to typowa ce-
wizytę u neurologa. Zarówno Kim, jak i Lewis musie# ze szpitala. zawieźli Jeremy· ego do iabOratorlum. tabolicznych, a w badaniu przedmiotowym stwierdza cha cytogenetyczna zespołu kruchego chromosomu X
wzlqć wolny dzień. Znaczna część badania chłopca Okazało się to trudnym zakończeniem męczącego się takie nieprawidłowości jak zaburzenia ruchowe, (zwanego też zespołem lamliwego chromosomu X).
odbyła się tyf1co w obecności Kim. podczas gdy Lewis dnia. przerost narządów, patologiczny obraz dna oka i inne. Złamanie chromosomu X można zaobserwować po

204 5. Chromosomy i aberracje ch1omosomowe
hodowli komórek na pożywce ubogiej w tymidynę
i kwa5 foliowy, albo z dodatkiem inhibitora syntetazy
tymidylanowej - fluorodeoksyurydyny (FUdR). Ob-
niżenie stężenia nukleotydów pobudza złamania
w miejscach kruchych chromosomu X . Istnieje wiele
zależnych od folianów miejsc łamliwych w genomie,
ale kruchy chromosom X jako jedyny ujawnia się fe-
notypowo. Zwykle nie we wszystkich komórkach cho-
rego występuje kruchy chromosom X - odsetek wa-
ha się od 5 do ponad 50%. Badania cytogenetyczne
zostały obecnie zastąpione bezpośrednim badaniem
DNA, ale do 1991 roku analiza cytogenetyczna była
jedyną metodą rozpoznawania takich nieprawidłowo­
ści chromosomowych .
Część Ili
trisomia Kim I Lewis dowiedzieli się. że ich syn ma zespól
kruchego chromosomu X. Pokazano im kariotyp
Jeremy· ego. Oboje skończy/I studio, ole poruszane
u1Joto zagadnienia były im zupełnie obce. Wiedzieli
chromosomu o istnieniu chromosomów pici. ale nie mieli
I pojęcia o istnieniu kruchego chromosomu X. Zaczęli
powtórna
nondysjunkcjo ł się zastanawiać. czy do uszkodzenia chromosomu
nie doszło na skutek utywanio oorl<otyl<ów
- no studiach okazjonalnie pall/i marihuanę.
Neurolog wytłumaczy/ rodzicom Jeremy· ego.
że zespól kruchego chromosomu X jest schoizenlem
diso mia uwarunkowanym genetycznie. U Jeremy·ego
jednorodzlcielsko występujq różne objawy tego zespołu. Rozpoznanie
to nie zmienia plonu terapii Jeremy' ego, ale mo duże
znaczenie dla jego rodziny. Podczas pierwszej wizyty
u specjol~ly student medycyny sporzqdzi/ rodowód
rodziny Jeremy-ego. Po postawieniu diagnozy
RYCINY 5-34 DiSOmlc jednorodzicieiska d;o chromasorru. któiy ulegl zrównoważonej translokocji. W wyniku
nondysjunkcJI
się jako neurolog zaproponował przebadanie również syna
podczas mejozy trzy chromosomy przechodzą do jednej komó,kl. a tylko jeden - do drugiej. Zja;.isko to określa
ci'romosomów pa zapłodnieniu. Rezuttatem kolejnej nondySjunkcfi siostry Kim.
segregację 3 : 1. Jego efekterr jest lrisomia jednego z
jest disomla jednorodzlcielska, kióra może mieć konsekwencje fenotypowe. jeśli na chromosomie .zrqdują
się geny z piętnem
genomowym. Wiele pytań nasuwa się rodzicom., 11 których
dziecka stwierdzono zespól krucbego chromosomu
X: Co oznacza ta diagnoza dla ich dziecka'! W jaki
sposób można mu pomóc? Jakie jest ryzyko, że ich ko-
lejne dzieci również będą chore? Czy rozpoznanie
tego schorzenia ma znaczenie dla najbliższych, takich
jak Kelly i dla członków dalszej rodziny? Jak należy
miejsce kruche ich o tym poinformować? Jak dochodzi do powstania
tego zespołu i dlaczego? Często zdana się, że rodzice
dziecka z chorobą genetyczną obwiniają siebie o to, co
się stało. Określenie kruchy chromosom X sugeruje
uszkodzenie chromosomu - stąd obawy dotyczące
wcześniejszego llżywania narkotyków. Jeżeli w rodzi-
Tim
kruchy chromos om X nie jest jeszcze inne dziecko z opóźnieniem rozwoju,
powinno ono być niezwlocznie przebadane.
11\'CINA 5-J6 Miejsce l<ruche na korcu chromosomu X.
11!\'CINA 5-.15 Rodowód rodzSly .Jemmy'ego.
Opis przypadku klinicznego 205
Część IV
Heidi zaprowadziło swojego syna na badania.
Również u niego stwierdzono zespół kruchego
chromosomu X. StopnlOwa obie rodziny zebrały dużq
wiedzę no temat tego schorzenia. Jeremy zaczql
brać Ritolin. który pomógł mu w skupieniu uwagi. Lek
ten okazał się również skuteczny w przypadku nma.
Chłopcom zapewniono specjol/stycznq pomoc
w szkole i obydwaj zrobill duże postępy. Rodziny
przystqplly do lokalnej grupy wsparcia dla chorych
z zespołem kruchego chromosomu X i ich rodzin. l<im
i Lew~ zwróci/I się do lekarzy z prośbą a przebadanie
Kelly. Analizo cytogenetyczna nie wykazała żadnych
nieprawidłowości. wtedy jednak wiedzie/I już.
te badania kruchego chromosomu X nie sq tak
w;orygodne dla kobiet nosicielek, }ok dla chorych
mężczyzn. W rodzinie stwierdzano jeszcze jeden
przypadek dziecko z opóźnieniem rozwoju. Było
to córko brata ojca Kim. Została przebadano
I ku zdziwieniu rodziny. u niej również stwlerdwno
zespól kruchego chromosomu X.
Zespół kruchego chromosomu X występuje za-
równo mężczyzn, jak i kobieL Z potomstwa matki no-
sicielki zachoruje około 50% potomków pici męskiej
i 30% pici żeńskiej_ Kelly nie jest opóźniona w rozwo-
ju, ale ryzyko, że jest nosicielką kruchego chromoso-
mu X wynosi 50%. Badania cytogenetyczne kruchego
chromosomu X nie są dla kobiet tak wiarygodne jak
dla mężczyzn. Wynik dod_a tni u kobiety potwierdza
cliagnozę, ale wiele nosicielek kruchego chromosomu
X ma prawidlowe wyniki analiz cytogenetycznych.
Odpowiedzi na pytanie dlaczego tak się dzieje, 11dzie-
limy w dalszej części rozdziału przy omawianiu m11ta-
cji kruchego chromosomu X.
Po zdiagnozowaniu chorego z zespołem kruche-
go chromosomu X zwykłe dochodzi do odkrycia in-
nych chorych osób w rodzinie. W omawianym przy-
padku była to daleka krewna. Sporządzony wcześniej
rodowód można wówczas odpowiednio zmodyfiko-
wać - co przedstawiono na rycin.ie 5-37.
Rcxlowód ten ukazuje rzecz niezwykłą dla cech
sprzężonych z chromosomem x_ u dwóch mężczyzn,
którzy byli nosicielami kruchego chromosomu X, nie
wystąpily żadne objawy kliniczne tego zespołu. Jest
oczywiście możliwe, że dwaj kuzyni mają kruchy chro-
mosom X powstały przypadkowo wskutek niezależnej
podobnej mutacji. Byłby to jednak niezwykły zbieg
okoliczności. W rodziruich, w których występuje ze-
spól kruchego chromosomu X, dość często spotyka się
bezobjawowych męskich jego nosicieli. Zjawisko to
nosi nazwę paradoksu Shennana. Stwierdzono, że po-
 Opis przypadku klinicznego 207
206 5. Chromosomy I aberracje chromosomow e

Hel di
6 il
Kelty Jeremy
•
nm

kruchego chromosomu X, ale prawdopodobieńsiwo,

•
Tim

tomstwo takich nosicieli nigdy nie choruje na zespół

RYCINA 5-37 Zmodyflkowony
rodowód roo~ny Jeremy·ego.

tacji w rodzinie. Na rycinie 5-38 przedstawiono siedem

polimorficznych markerów użytych w badaniu oma-
5cM
CIA
F9
c X55.7

FX

VK21A
2A
4,5
1.1

9,9
2,5 2.5
4.5 4 .5
1.25 1.1

10,9 10,9
2.5 2A
4,5 4,5
1.1 1.1

10.9 9.9
2.5
4.5
1.1

że ich córki, które odriedziczą mutację, przekażą ją
swoim drieciom, jest duże_ Stanowi to kolejny szcze-
gólny aspek"t geaetyki tego zespołu , który objaśnimy
przy omawianiu molekularnych podstaw kruchego
chromosomu x_
Część V
Minęło prawie 10 Jot odkqd rozpoznano
u Jeremy·ego zespól kruchego chromosomu X.
DZięl<i pomocy rodzjców i nauczycie/i skończy/ szkolę
średnia. Został zatrudniony w miejscowej restauracji,
gdzje Źbiera naczynia ze stołów. Tymczasem Kelly
myśli o małżeństwie i zaczęta się obawiać. czy nie
jest nosicielką kruchego chromosomu X. Razem
ze swoim narzeczonym spotka/a się z genetykiem
I wspólnie omówRi aktualne możliwości
diagnostyczne . Dowiedzieli się. że istnieją genetyc zne
markery zlokalizowane w pobliżu miejsca J<ruchego
na chromosomie X. Obecnie można wykonać testy
genetyczne polegające no analizJe DNA I metodą
sprzężeń genetycznych prześledzić występowanie
genu kruchego chromosomu X w rodzinie. W tym
celu konieczne by/o pobranie próbek krwi od Kelly
I członków jej rodZiny. Uzyskane dane przedstawiono
no rycinie 5-38. Umożliwiły one oszacowanie ryzyka
nosicielstwo Kruchego chromosomu X dla Kelly.
Przed zastosowaniem bezpośrednich badań mu-
tacji genu kruchego chromosomu X używano gene-
tycznej analizy sprzężeń w celu prześledzenia tej mu-
wianej rodziny. F9 jest genem kodującym IX czynnik
krzepnięcia. Markery występują w DNA o nieznanej
funkcji, są jednak użyteczne w analizie sprzężeń . Na
schemacie przedstawiono odległość między markera-
mi a locus genu kruchego chromosomu X oznaczone-
go symbolem FX. Każdy marker testowano za po-
mocą analizy polimorfizmu długości fragmentów re-
strykcyjnych metodą Southerna. Liczba pod każdym
symbolem rodowodu odpowiada wielkości prążka
(w kb) każdego markera u danej osoby.
Kjm jest heterozygotą tylko dla jednego markera
R.'llA Pozostale markery nie mają zatem znaczenia
w określeniu nosicielstwa Kelly. Kelly odziedziczyła ten
sam co jej brat allel wielkości 1,1 kb, wskazuje to że
prawdopodobnie jest ona nosicielką kruchego chromo-
somu X Odleglrnić między markerem a genem kruche-
go chromosomu X wynosi 5cM, co odpowiada 5% re-
kombinacji. Ryzyko nosicielstwa kruchego chromoso-
mu X dla Kelly można wyliczyć w następujący sposób:
Ryzyko = (prawdopodobieństwo, że allel o wiel-
kości 1,1 kb jest sprzężony z genem kruchego chromo-
somu X i u KeUy nie występuje rekombinacja) +
(prawdopodobieństwo, że allel wiei.kości l.25 kb jest
sprzężony z genem kruchego chromosomu X u Kim
i u Kelly występuje rekombinacja)-
Prawdopodobieństwo, że allel o wielkości l , 1 kb
jest sprzężony z genem kruchego chromosomu X
u Kjm wynosi 95% (Kim przekazała ten allel choremu
U6.2 7,0 7,0 7,0 7.0 7.0
U62-20E 5,8 9.6 9,6 9,6 5.8
lAl-1 2.9 52 52 52 2.9
Jeremy' emu), a zaraze m szansa, że doszło do rekom-
binacji, której efekt Kim też przekazała Jeremy' emu,
wynosi 5%. Prawdopodobieństwo, że u Kelly nie wy-
stąpiła re kombinacja wynosi także 95 %, dlatego
prawdopodobieństwo pierwszej części równania wy-
nosi: (0,95)(0,95) = 0,90.
Prawdopodobieństwo, że allel wielkości 1,25 kb
jest sprzężony z gene m kruchego chromosomu X
u Kim wynosi 5% (przy zależeniu, że u Jeremy'ego
zaszła rekombinacja) . Prawdopodobieństwo, że
u Kelly także wystąpiła rekombinacja wynosi 5%.
Prawdopodobieństwo dla drugiej części równania wy-
nosi więc: (0,05)(0,05) = 0,0025.
Całkowite prawdopodobieństwo to: 0,90 +
0,0025 '= 0,9025. Kelly jest więc obarczona wysokim
ryzykiem nosicielstwa kruchego chromosomu X. Kel-
ly jest heterozygotą tylko dla markerów po jednej
stronie tego genu, co można wykorzystać w diagnosty-
ce prenatalnej .
Część
VI
Kelly doW/edzialo się, te prawdopodob nie Jest
nosicie/l<q kruchego chromosomu X I Istnieje ryzylco.
10.9
RYCINA5-33 Wyniki anoNzy allel metodą
Polim00i2m.l dtugości fiognentó w restrykcyjnych
7.0 prieprowadzonej u poszczególnych członków rodziny
9.6 plledstawiono pod rodowodowym symbolami
52 łych osób.
że przekaże tę cechę zarówno swojemu synowi. jak
i córce.Minęły już cztery lata od przeprowadzen ia
badań genetycznych. Kelly I jej mqż zapragnęli mieć
dzieci. Chodząc na spotkania grup wsparcia
chorych z kruchym chromosomem X i ich rodzin
dowiedzieli się, że Zidentyfikowan o gen kruchego
chromosomu X. ZwrócHi się więc ponownie
do swojego genetyka z zapytaniem, czy istnieje teraz
pewniejszy test potwierdzający albo wykluczojqcy
nosicielstwo Keffy. Pytali również o możliwości
diagnostyki prenatalnej. Znacznie bardziej niż
amniocenteza czy biopSia kosmówki zainteresowało
ich możliwość diagnostyki pre;mptantacy jnej.
Pobrano krew od Kelly i członków jej rodziny
w celu wykonania bezpośrednich badań mutacji genu
kruchego chromosomu X (ryc. 5-39).
Gen kruchego chromosomu X nazwano F.~/Rl.
Wyizolowano go metodą klonowania pozycyjne go.
Ekspresja tego genu następuje w ośrodkowym ukła­
dzie nerwowym, ale jego rola pozostaje nieznana.
FMRJ ma szczególną strukturę. która jest odpowie-
dzialna za większość mutacji. będących przyczyną ze-
społu kruchego chromosomu X. W regionie nieko-
dującym od końca 5' znajduje się sekwencja CGG po-
~
.
~·-.- ·!!15
_„,__,r
- -
~
- -- -- - -- -
l
I
l
-- - --- --- -----~
-

Opis przyp adku klinicznego

209

osom owe
208 5. Chro moso my I aberr acje chrom fcoRI
fc~I

U nosicieli kruchego chrom osom

no około 50 do 200 powtórzeń sekw
u X stwierdzo-
encji CGG . Stan
a nie powo duje
l I RYCINA 5-41 Mopa regionu
FMRI ul<azujqca region powtó
sekwe ncji CGG oraz miejsc a
genu
rzeń
cięcia

taki nazw ano premutacją. Prem utatj Ecolll i fagi. Zaznac:zano Clfientacyjnq
zialn a za niestabil- 5.2kb sondy DNA
mety latji genu , ale jest odpo wied lokalizację
Niestabilność ta prowadzi
- 5.2 kb ność genu podcz as mejozy.
a kopii do pona d 200, co sprawia, zystując reakcję łańcu­
go rezul tatem ta- się DNA i bada muta cje, wykor
do zwięk szeni liczby
stwa nosic ieli istnie je ryzyko rozwoju ze- metylacji dinukleotydów CpG. Dlate
że u potom
ość h prąż ków - chow ą polim erazy (PCR ).
kiego trawienia będzie obecn
Ryzy ko to jest zależne od liczby dwóc komp leme n-
społu choro bowe go.
kb (nieaktywny X) i 2,8 W reakcji PCR używa się starte rów
- 2.8kb powtórzeń sekw entji CGG i wynosi około 20% odpowiadających długości 5,2 do sekwencji oskrzydlających powt
órzon e se-
80 i 100% dla po- tarny ch
w przyp adku 60 powtó rzeń, 75% dla kb (aktywny X). amplifikacji otrzymuje się produ kt,

I chrom osom u kwen tje CGG . Po

5 6 B 9 U mężczyzny z zespołem kruch ego odległości
ość można określić. Pomi ar
4 nad 89 powtó rzeń.
prążka odpowiada- które go wielk
lll'CIN A 5-39 Wyniki rnallz y kruch
ego chrom osom u X Mężczyźni z premutacją kruch
ego chrom osom u X nie można wykaZać obecności ffilęd zy starte rami umożliwia pośrednio pomi
ar dłu­
konłro lo - mężczyzno zespo łu, ale przek a-
jącego długości 2,8 kb. Z powo
du bard w dużej liczby
I metodą South erno. ŚCleil< a 1 -
X nie mają klinic znych objaw ów
gości órzon ych sekw entji CGG . Często wskutek
J X: !cieżka 2 - Kim: ścieżka U tych mężczyzn pre- obserwowany prąże k ma powt
z zespołem kruch ego ct-lom osom. ją następnym poko lenio m. powtórzeń sekwencji CGG roznriary, że nie
mutacji regio n ten osiąga tak duże

l o 5 -Jer emy; ścieżko zują

3 - ojciec Kim: ścieżka 4 - Hekli: ścieżk
mejozy w mutatję, wy. Ponieważ re-
8- Keiy; ścieżka 9- muta cja nie przechodzi podczas znacznie większy ciężar cząsteczko być ifikow any w reakc ji PCR - nie uzyska
6 - Ttn; ścieżko 7 - Lewis; ścieżko i przejście to abilność podc zas :n:ioże ampl
konlro la - zdrowy mężczyina. lecz ich córki dziedziczą premutację gion sekwencji CGG wykazuje niest mieć pewność, że nie jest to
wyni-
tych kobie t. W ten sposó b ogenny, co obja- się produ ktu. Aby
I może wystąpić u potom stwa mejozy, jego rozmiar jest bardzo heter błędu w reakc ji PCR , używa się również starte -
j wysokich ciężarów kiem
maczyć można parad oks Sherm
ana. wia się obecnością smug w rejonie rów kontrolnych komp leme ntarn ych
do sekwencji Je-
' 5-40) . Dokładna wytłu fikacji genu FMRJ posłużono się zespołem kruch ego chro-
wtórz ona około 5 do_50 razy (ryc. W celu identy cząsteczkowych. U kobiety z żącyc h na zewną trz regio nu CGG .
ch osób, repre zen- prawidlową parę
liczba powtórzeń jest różna u różny metodą Sout hema . Prób
ki są trawi one enzymami mosomu X będzie można stwierdzić
. Jeżeli liczba powtórzeń następnie podd aje się je hybry
dyzacji erciedlającą normalną
tując genetyczny polimorfizm EagI i EcoR l, a prążków (2,8 kb i 5,2 kb) odzwi Część VII
mieści się w zakre sie od 5
do 50, nie obserwuje się ob- kruch ego chrom osom u X (ryc. będzie zawsze nieaktyw- jej męża okazało się.
z sondą DNA regio nu kopię genu (50% kopii genu Ku zaskoczeniu i radości Kelly i
u X. Gen jest jest zależna zaobs erwow ać bę­ lelkq k!uch ego
jawów zespo lu kruch ego chrom osom . EagI to enzym, które go aktywność nych)- Dodatkowo powyżej 5,2 kb że nie jest ona jedna k nasic
lenie a liczba pow- 5-41) znan e sekwencje dużej liczby powtó- ch!om osam u x_ Jerem y skończył
już 22 Jata
przekazywany z poko lenia na poko od proce su metylacji - jeżeli rozpo dzie można smugę będącą efekt em ka razem z rodzi cami.
tórzeń nie ulega zmianie. nie wstaną przecięte. U zdrowych rzeń sek-wencji CGG , których
region jest zawsze mety- (ryc. 542). Nie pracu je. miesz
osom u X są metylowane, to
Osob y chore na zespół kruch ego chrom mężc zyzn Eagl zadzi ala, czego dowo dem będzie wi- lowany i tym samym nie może być
cięty przez Eagl.
rzeń sekwencji CGG , rofor etycz nej prążek odpo wia- i pojawi się wyraź­
maj ą bardz o dużą liczbę powtó y w analiz ie elekt U męski ego nosici ela prem utacj
nag1'>madzenie ta- doczn
zwykle pona d 200. Wydaje się, że y odcin kowi o dlugo ści 2,8 kb. U zdrowych ko-
ny, odrębny prąże k nieco powyż ej 2,8 kb. Nosicielkę
do metylacji genu , dając encje na aktywnym chro- e obecność czter ech
kiej liczby powtórzeń prowadzi przet nie tylko sekw premutacji charakteryzować będzi
Przypuszcza się, że biet EagI
a tym samym do jego inaktywacji. mie X. Wytł umac zenie m-teg o zjawiska jest fakt,
prążków: dwóch reprezentu
jących prawidłowy allel
J prowadzi do ze- moso u X dochodzi w "Y'lik u
to właśnie brak ekspresji genu FMR że do inaktywacji chrom osom (2,8 kb i 5,2 kb), a dwa ulokowane
nieco wyżej - allel
społu kruch ego chrom osom
u X. CGG . Allel ten
z większą liczbą powtórzeń sekwencji
się na aktywnym
jest cięty przez EagI, jeżeli znajd uje
a nie wiąże się
chromosomie X, ponieważ prem utacj
z metylacją.
Bezpośrednie wykrywanie
muta cji genu kruch e-
ć w diagnostyce
go chrom osom u X można wykorzysca
talne j - amni ocent ezie lub biopsji kosmówki.
prena
uje meto da dia-
Ostat nio duże zaint ereso wani e wywoł
preim plant acyjn ej. Kobie tę podd aje się sty-
gnostyki
owulatję i uzyskać
mulacii horm onaln ej, aby pobudzić
rek jajow ych. Kom órki te pobie ra się za
wiele komó
ii i zapła dnia in vitro nasie niem
pomocą lapar oskop
do stadiu m ośmiu
ojca dziecka_ Zaro dki hodu je się
ą pobie ra jeden lub
komó rek, a następnie mikropipet
uszko dzeni a zarod -
pełno muta cja dwa blastomery. Nie powoduje to
rozmrozić i prze-
>200 ka, który można zamrozić, a potem ukończenia szkoły !redri ej.
ten obejm uje f>-&J powtćfZeń.
nieść do macicy. Z otrzymany
ch blasto meró w izoluje llYCINA 5--42 Jerem y w dniu
sekwe ncji CGG na końcu 5'
FMRI : w popU ocl ogóln ej region mutację.
lll'CIN A 5-40 Reg'on powtóizeń CGG tworzy
kler;s lyc2ne dla premu lacji. ponad 200 powtórzeń sekwencji
są chara
Powló rzeno od 50 do 200 ~opii

21 O 5. Chromosomy I aberracje chromosomowe
Nie ma ubezpieczenia zdrowotnego, ale na
szczęście cieszy się dobrym zdrowiem.
Wyniki uzyskane z badań bezpośrednich nie zga-
dzają się z uzyskanym.i z analizy sprzężeń. Być może
jest tak dlatego, że albo u Kim, albo u Jeremy' ego
doszło do crossing-over między wybranym markerem
a genem kruchego chromosomu X Bezpośrednie ba-
danie mutacji jest więc bardziej wiarygodnym ·testem
niż badanie sprzężeń. Ryzyko, że kolejne dziecko Kim
bytoby chore, wynosi więc praktycznie zero.
sprawdzające _,
Pytania
L Podczas pierwszej wizyty lekarskiej 25-letnia cię­
żarna zgłasza, że jej partner ma kuzyna pierwszego
stopnia chorego na zespól Downa. Jego matka
.. urodzila go, mając 34 lata. Twoja pacje ntka i jej
partner nie utrzymują obecnie kontaktu z tą czę­
ścią rodziny i nie wiedzą, czy wykonano badania
cytogenetyczne.
a) Proponujesz pobranie krwi od partnera, aby 5.1 Noworodek z zespołem wad wrodzonych
przeprowadzić analizę chromosomów. Twoi
pacjenci wiedzą, że zespół Downa jest spowo-
dowany obecnością dodatkowego chromoso·
mu 21, oboje więc ~astanawiają się, dlaczego Wolf U., et al. Deletion on short arm of a B chromosome
't
chcesz zbadać krew jednego z nich. Co jest two-
im celem? ·
b) Badanie chromosomów nie ujawniło czegokol- . Caspersson T.;. Farbcr S., Froley G.E.~ er al. Chemical diffe-
wiek, co mogloby wskazywać na ryzyko urodze-
nia dziecka z zespołem Downa. Przypadkowo
odkryłeś jednak zrównoważoną translokację
między chromosomem 3 i 1L Ja.kie ma to zna-
czenie dla przebiegu ciąży? Jakie dalsze bada- Anconarakis S.E. tOyearsof genom.ie~ chromosome :!l, and
nia powinieneś zaproponować?
2. Analiza chromosomów komórek uzyskanych pod- 5.9 Piętno genomowe
czas biopsji kosmówki wykazała mozaikę trisomii Malzac P. Webber H„ Manela A., ei al. Mutation analysis
15. Wyniki wykonanych następnie badań komórek
pochodzących z płynu owodniowego są prawid-
lowe.
a) Jak wytłumaczysz tę rozbieżność?
b) Na świat przychodzi dziecko, u którego rozpo-
znano zespól Pradera-Willego. Czy można to
było przewidzieć na podstawie wyników badań
prenatalnych?
3. Masz pacjentkę cierpiącą na rzadkie schorzenie
dziedziczone autosomalnie dominująro - ner- Caskey C.T.. Pizzuti A., Fu Y.-H„ a1 al. Triplet repeat mula·
wiakowłókniakowatość typu 1 (NFI), u której wie-
- -
lokrotnie wystąpiły poronienia. Analiza chromo-
somów wykazała zrównoważoną translokację mię­
dzy chromosomem 17 i 1. Punkt złamania na chro-
mosomie 17 znajduje się w locus genu NFJ.
a) Jak wyniki te tłumaczą wielokrotne poronie-
nia?
b) Załóżmy, że posiadasz sondy F1SH dla obu koń­
ców genu NFI. Jakich wyników mógłbyś ocze-
kiwać, gdybyś użył ich raze m do wybarwienia
chromosomów tej chorej?
4. Kobiety z zespołem Turnera charakteryzują się
dysgenezją gonad, niskim wzrostem i niekiedy
obecnością innych wad wrodzonych związanych
z kariotypem 45,X. Niektóre z nich są mozaikami
45,X/46,XX. Niekiedy płody z takim samym kario-
typem 45,)(/46XX rodzą się bez fenotypu charak-
terystycznego dla zespołu Turnera. Jak można to
wyttumaczyć?
r--·
- - - - - Literatura uzupełniająca
Hirschom K. Cooper H.L, Firschein, el al. Deletion of słlort
arms of chromosome 4-5 in a child with defects of mi-
dline fusion. Humaogenetik 1965; t :470.
without "cri du chat" syndrome. Lancet 1965:1:769.
5.3 Subtelne aberracje chromosomowe
renliation atong metaphase chromosomes. E"P. Cell.
Res. 1968;49:219-222.
5.8 Korelacje genotyp-fenotyp
Down syndrome. Genomics 1998.:51: 1-16.
UBE3A in Angelman syndrome parients. Am. J . Hum.
Genet 1998;62:1353-1360.
Opis przypadku klinicznego _....J
Caskey C.T. Fragile X syndrome: improving understanding
and diagnosis. JAMA 1994;271:552-553.
tions io human disease. Science 199"..;'.!56:784-789.
- - -
De Boulle K, Verkerk A.J.M.H., Reyniers E., et al. A point
mutalion in the FMR· 1 gene associated with fragite X
mental retardatioo. Nat. Genet. 1993:3:31-35.
de Vries B.B.A, Halley DJJ" Oostca B.A, Nienneijer M.F.
The fragile X syndrome. J. Med. Genet. 1998;25:
579-789.
Fu Y.-H„ Kuhl D.P.A., Pizzuti A., et al. Variation of the
CGG repeat at the fragile X si te resultsin genetic insta-
bility: resolution of the Sherman paradox. Cell 1991;67:
1047-1058.
Hagennan R.J., Jackson C., Amiri K., eJ al. Girls with fragile
X syndrome: physical and neurocognitive status and
outcome. Pediatrics 1992;89:395-400.
Hinds H .L, Ashley C.T., Sutcliffe J.S., el al. Tissue specific
expression ofFMR-1 provides evidence for a funclional
role in fragile X syndrome. Nat. Genet. 1993;3: 36-43.
McConkie-Rosell A, I.achiewicz AM., Spiridigliozzi G.A., et
al. Evidence that methytation of the FMR-1 locus is re·
sponsible for variable phenotypic expr=ion of the fragile
X syndrome. Am. J. Hum. Genel 1993;53: ~-
J
of
-
..·.":,
Literatura uzupełniająca 211
Oudet C„ Mornet E„ Serre J.L, el al. Linkage disequilibrum
between the fragile X mutation and two closely linked
CA repents suggests that fragile X chromosomes are
derived from a small number of fouoder chromosomes.
Am. J. Hum. Genet. 1993;52:297-304.
Reyniers E„ Vits L, De Boulle K., et al. Direct diagnosis bv
DNA analysis of the fragile X syndrome of mental re-
tardation. N. Engl. J. Med. 1992;325:1673-1681.
Rousseau F., Heitz D., Biancalana V ., et al. Direct diagnosis
by DNA analysis of the fragile X syndrome of mental
retardation. N. Engl. J. Med. 1991;325: 1673-1681.
Rousseau F„ Heintz D .• Tarleton J„ et al. A multicentcr stu·
dy on genotype-phenotype correlations in the fragile X
syndrome, using direct diagnosis with probe StBI2.3:
the first 2,253 cases. Am. J. Hum. Genet. 1994;55:
Zl.5-237.
Tarleton J.C., Saul R.A. Molecular genetic advances infra-
gile X syndrome. J. Pediatr. 1993;122:169-185.
Warren S.T., Nelson D.L. Advances in molecular analysis of
fragile X syndrome. JAMA 1994;271:536-542.
 6. Dziedziczenie wieloczynnikowe 213

stadiach rozwoju zarodkowego. Zależnie od lokaliza- powstawanie wad cewy nerwowej, kwestia udziału
czynników genetycznych \\<ymaga jednak dalszych ba-
Dziedziczenie cji i stopnia uszkodzeni a wada ta może być letalna łub
nie uniemożliwiać dotkniętej nią osobie w miarę nor- dań. Być może do odkrycia odpowiedzialnych za tę
malnego życia. Po krótkim wprowadze niu na lemat wadę genów przyczynią się badania na zwierzętach,
wieloczynnikowe . powstawania wad cewy nerwowej w okresie rozwoju omówimy więc jeden z modeli zwierzęcych wad cewy
zarodkowego, zajmiemy się ich heterogenną etiolo- nerwowej. Badania nad wadami cewy nerwowej do-
gią. Pokażemy, jak dane empiryczne mogą stać się tyczą nie tylko metod ich wykrywania i zapobiegan ia,
PRZEGLĄD ZAGADNIEŃ podstawą poradnictw a genetyczne go. Następnie
ale i skuteczneg o leczenia. Opowiemy, jak postępy te-
przedstawimy ogólne zasady dziedziczenia wieloczyn- rapii ułatwiły życie chorym, a zarazem przyczyniły się
6.1 Wady cewy nerwowej Czym sq wady cewy nerwowej I jak powstają do powstania nowych problemów etycznych związa­
w okresie rozwoju zarodkowe go? nikowego. Zatrzymamy się nad badaniami bliźniąt,
które umożliwiają identyfikację cech ze znaczącą nych z przypadkam i letalnych postaci tak.ich wad wro-
6.2 Ryzyko wystąpienia wad cewy nerwowej u kolejnego dziecka tych dzonych, jak bezmózgowie. Wielkim wkładem gene-
komponentą genetyczną. Poznamy progowy model
samych rodZiców Jakich porad genetyczny ch udziela się parze tyki w badania nad cechami wieloczynnikowym.i bę­
z dzieckiem z wadą cewy nerwowej?
dziedziczen ia wieloczynnikowego. Opiszemy metody
diagnostyki prenatalne j wad cewy nerwowej, zarów- dzie wyjaśnienie podstaw powszechnie występujących
6.3 Dziedzic.zenie wieloczynn ikowe Jaki jest udzlal czynników no w przypadku ciąż wysokiego ryzyka, jak i w popu- chorób, na przykład chorób układu krążenia czy nowo-
genetyczny ch w ksztoltowan lu się cech wieloczynn ikowych? tworów. Przeglądu tych zagadnień dokonamy w ostat-
lacji ogólnej .
6.4 Progowy model dziedziczen ia wieloczynn ikowego Jaki jest wpływ Prawdziwym przełomem w ostatnich latach oka- niej części rozdziału.
?
genów I czynników środowiskowych no powstawan ie wod wrodzonych zało się odkrycie roli kwasu foliowego w profilaktyc e
W części Genetyka w praktyce medycznej
6.5 Diagnostyk a prenatalna wad cewy nerwowej Jakie są możliwości
wykrywania wad
wad cewy nerwowej. Przyjmowanie kwasu foliowe.go przedstawimy zasady zastosowania danych empirycz-
cewy nerwowej i identyfikacji ciąż wysokiego ryzyko? w okresie przedkoncepcyjnym zapobiega występowa­ nych w poradnictw ie genetycznym przy schorzeniac h
6.6 Kwas foUowy a wady cewy nerwowej Jaką rolę pe/ni kwas foliowy
w powstawan iu niu wad cewy nerwowej. Dokonamy przeglądu najważ­ wieloczynnikowych. W części Z perspektyw y pozna-
wad cewy nerwowej i jak można tę wiedzę wykorzystać w profilaktyce? niejszych badań, które doprnwadzily do tego odkrycia my doświadczenia rodziców dziecka z rozszczepem
umożliwiają i opowiemy, jak jego zastosowanie poprawiło opiekę kręgosłupa. Rozdział zakończymy opisem przypadku
6.7 Zwierzęce modele wad cewy nerwowej Jak badania na ZWierzętach
prenatalną. Wiemy już, że kwas foliowy jest najważnie­ dziecka z dość powszechną chorobą.. której podstawy
poznanie patogenezy wad cewy nerwowej?
się usprawnić jszym. czynnikiem środowiskowym mającym wpływ na genetyczne stopniowo poznajemy.
6.8 Opieka nod chorymi z waddml cewy nerwowej W jaki sposób udało
opiekę nad chorymi z wadami cewy nerwowej?
Jaki jest udział
6.9 Uwarunkow ania genetyczni e powszechn ie występujących chorób
e tętnicze
czynników genetyczny ch w rozwoju tak częstych chorób jak nadciśnieni
i choroby układu krążenia?
schorzeń
Genetyka w praktyce medycznej ·Empiryczna ocena ryzyka rozwoju
wieloczynnikowych
:J Z perspeldyw y Życie z dziec kiem z rozszczepem kręgosłupa
Często występujące choroby genetyczne ,
Opis przypadku klinicznego
1,........, ~-·--------· --~-...... ..._-~-~ -~----~ ----"ff~:!....__.:
.....

poznane choroby dziedziczne nie należą gólne geny nie działają jednak nieałeżnie od siebie,
N ajlepiej
do najpowszechniejszecbniej występujących
na
uwarunkowanych genetycznie. Cho-
podobnie jak ludzki organizm nie funkcjonuje wizo-
lacji od środowiska zewnętrznego. Dlatego też oczy-
świecie schorzeń
roby jednogenow e można łatwo zdefiniować, a ich ge- wiste jest, że większość ważnych cech determinow ana
netyczne uwarunkowanie jest oczywiste. Były to jest zarówno przez zespoły różnych genów, jak i icb
oddziaływania ze środowiskiem. Dziedzicze nie takich
pierwsze schor.tenia rozpoznane jako dziedziczne
i badane na poziomie biochemicznym, a potem mole- cech nosi nazwę dziedziczenia wieloczynnikowego.
kularnym. Aberracje chromosom ów - stanowiących Podstawowym schorzenie m omawianym w tym
drugi kraniec komórkowej maszynerii genetycznej - rozdziale jest rozszczep kręgosłupa. Jest to defekt sto-
stały się przedmiote m równie szczegółowych badań
sunkowo rzadki, ale dobrze poznany. Polega on na za-
dzięki opracowani u technik cytologicznych. Paszcze-
burzeniu zamykania się cewy nerwowej we wczesnych
· ·-„„.,....___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ _
214 6. Dziedziczenie wieloczynn ikowe
6.1 Wady cewy nerwowej
AJice urodzlla dziecko dwa dni przed planowany m
terminem. Ciąża przebiegała bez powikłań, Jednak
tuż po porodzie położnik zorientował się. że
noworodek znacznie odbiega od normy - stwierdził
u niego wiotkość kończyn dolnych I duży guz
uwypuklający się w okolicy lędźwiowej kręgosłupa
(ryc. ó-1). Lekarz przeprowadzi! wstępną rozmowę
z Alice i jej mężem Jackiem. Rodzice mogU zaledwie
przez chwilę popotrzeć na swoją córeczkę - została
zabrana przez pediatrę na badania. Około pól
godziny później Jack dowiedział się, że ]ego dziecko
ma jedną z form rozszczepu kręgoslupo -
przepukUnę oponowo-rdzeniową.
Ośrodkowy układ nerwowy kształtuje się wcze-
śnie w życiu zarodkowym (ryc. 6-2). Na początku środ­
kowa część tarczy zarodkowej ulega pogrubieni u,
a następnie formuje rynienkę. Począwszy od trzeciego
tygodnia po zapłodn ieniu rynienka ta zamyka się
w cewę, najpierw w okolicy przyszłego połączenia
rdzenia kręgowego i rdzenia przedłużonego, a następ­
nie w kierunku doogonowym i dogtowowym. Chociaż
proces ten porównuje się czę'sto do zapinania zamka
błyskawicznego, z ostatnich doniesień wynika, że zja-
wisko to zachodzi równocześnie na wielu poziomach .
l!YCINA ~ 1 Dziecko z paepukllnq oponowo-rdzeniową odci11<o lędźwiowego
Scotta. Szpik:rl Dziecięcy w lloolonle).
!IW!~-
Otwór odcinka głowowego cewy nerwowej zamyka się
około 25 dni po zapłodnieniu, a ogonowego około
dwóch dni później. Położona najbardziej doogonowo
część cewy nerwowej tworzy się inaczej - w wyniku
powstania kanału w zwartej dotąd tkance wskutek ob-
umierania leżących wewnątrz komórek.
Błędy w zamykaniu się cewy nerwowej prowadzą
do jej najróżniejszych wad. Wynikiem braku zamknię­
cia cewy nerwowej na całej dlugości jest całkowite
rozszczepi enie czaszki i kręgosłupa - rzadko wy-
stępująca wada letalna. Niezamknięcie otworu odcin-
ka głowowego cewy nerwowej prowadzi do powstania
bezmózgow ia. Wada ta jest również letalna z powodu
braku podstawowych struktur przodomóz gowia. De-
fekt w obrębie tyłomózgowia wiąże się z przepukliną
mózgową, co także może wiązać się z poważnymi
ubytkami neurologicznymi.
Najczęstszy rodzaj wad cewy nerwowej obejmuje
odcinek lędźwiowy kręgosłupa. Przemieszc zeniu mo-
gą ulec opony pokrywające rdzeń (przepukli na opo-
nowa) bądź opony razem z częścią rdzenia kręgowego
(przepukli na oponowa-r dzeniowa) . Najłagodniej­
sza postać tej wady to tarń dwudzieln a (zamknięty
rozszczep kręgosłupa). Dochodzi w tym przypadku
tylko do niezrośnięcia łuków trzonów kręgów, bez
zmian w obrębie opon i pozostałych elementów ukla-
kręgosłupa. (Dzięki uprzejmo!ci dr. R. Michoeła
------
------
„
I
struna grzbietowa
RYCINA ó-2 Rozwój C<YW'( ne<wowej, cewo rawc:n;o powsłcje z ryrienki w eklodemie
w cewę (po prawej). Komórkl~e flę w rriejscu pOłqczenia f'iTllen~
du nerwowego. Uważa się, że defekt ten jest raczej
wynikiem zaburzeń procesu powstawan ia kanału niż
niepełnego zamknięcia cewy nerwowej.
· Niekiedy skóra pokrywająca przepuklinę opono-
wą lub oponowo-rdzeniową jest uszkodzona . Stwarza
to wysokie ryzyko infekcji, dlatego konieczna jest an-
tybiotykote rapia i zamknięcie ubytku skórnego zaraz
po urodzeniu. Skutkiem przepukliny oponowo-r dze-
niowej odcinka lędźwiowego kręgosłupa jest poraże­
nie mięśni zaopatrywa nych przez nerwy rdzeniowe
wychodzące poniżej miejsca uszkodzen ia Chore
dziecko może prowadzić w miarę normalne życie, ale
wymaga specjalistycznej opieki. Fizykotera pia umo-
żliwia zachowanie ruchomości stawów, Jeśli miejsce
uszkodzeni a położone jest bardzo nisko, porażenie
obejmuje tylko stawy skokowe. Istnieje wtedy możli­
wość samodzieln ego chodzenia z użyciem sprzętu or-
topedyczne go stabilizującego stopy. Skutkiem uszko-
dzeń na wyższych poziomach są porażenia podudzi
lub całych kończyn dolnych aż do stawów biodrowych,
co wymaga bardziej skomplikow anego zaopatrzen ia
ortopedycz nego.
Oprócz porażenia mięśni konsekwencją wad ce-
wy nerwowej są zaburzenia czynności jelit i pęcherza
moczowego. Uszkodzen ie unerwienia pęcherza mo-
czowego uniemożliwia samodzieln e jego opróżnianie.
W takich sytuacjach konieczne jest cewnikowanie.
Starsze dzieci uczą się cewnikować samodzieln ie.
Konsekwencją braku unerwienia jelita grubego są
przewlekle zaparcia, które leczy się środkami zmięk­
czającymi stolec i uJatwiającymi jego wydalanie.
Alice i Jack daH swojej córce na imię Laura. U Laury
rozpoczęto leczenie antybiotyki em i jeszcze tego
---.-
------
6.1 War:f./ cewy nerwowej 21 !
cewa nerwO\ł./O grzebień nerwawy
(po lewej), która następnie zamyka się
neiwowej i ektodermy migrują i 1wcrzQ grzebień nerwuwy.
samego dnia zaopatrzon o chirurgicznie uszkodzoną
ich
skórę na plecach. Chirurdzy robHi wszystko. co w
mocy, niestety okazało się, że dziewczynk o nie
porusza nogami ponitej kolon, o tyN<o w niewielkim
stopniu w stawach biodrowych . Konieczne okazało
się cewnikowa nie pęcherza moczoweg o. Z powodu
wodogłowia wprowadzo no dren do komory mózgu.
Chociaż uszkodzeni e często związane jest z do
nym odcinkiem rdzenia kręgowego , problemy zwykł
dotyczą również wyższych pięter ukladu nerwoweg<
Rdzeń kręgowy rozwija się wolniej niż pozostałe tkar
ki, czego skutkiem jest względne prLemieszczenie kr\
goslupa względem niego. Tak się jednak nie dziej•
gdy rdzeń pozostaje unieruchom iony w miejsc
uszkodzeni a - prze pukliny oponowo-r dzeniowe .
Powoduje to pociąganie w dól rdzenia kręgoweg
w miarę wzrostu organizmu. Sila tego pociągaoia je;
na tyle duża, że dochodzi do przemieszc zenia pni
mózgu poniżej poziomu otworu owalnego. Zjawisk
to nosi nazwę wady rozwojowe j Arnolda-C hiarieg
(1yc. 6-3). Zniekształceniu ulegają wówc-Las komo1
mózgu, co prowadzi do znacznego wzrostu ciśnie°'
płynu mózgowo-r dzeniowego i wodogłowia, obj;
wiających się śpiączką, wymiotami , a może być aawr
przyczyną zgonu, jeśli na czas nie podejmie się odp<
wiedniego leczenia. Leczenie polega na wprowadzr
niu cewnika do komo:ry mózgu i drenażu płynu mó:
gowo-rdzen iowego do jamy otrzewnej. Dzięki taki•
mu postępowaniu ciśnienie płynu spada i mózg mo:
funkcjonować normalnie.
Lauro pozostało jeszcze w szpitalu przez 2 tygodnie,
ale jej dalsze leczenie przebiega/ o bez powikłań.
Dren odbarczający wodogłowie zmieniono
 6.2 Ryzyko wystąpienia wad cewy
nerwow ej... 217

216 6. Dziedziczenie wielocz ynniko we cewy nerwowej nie, odnoszą się do każdego rodzajn wady.
Istnieje
TABELI\ 6-1 Ryzyko wys1qpienio wod y oa cho-
u kolejne go d2Jecka w zależności od stopnia jednak pewien wyjątek od tej reguły. Dotycz
rych z tarnią dwudzielną. Przypuszcza się, że
z proban dem
w przy-
pokrewieństwa
nia ko-
padku rodziców takiego dziecka ryzyko urodze
nie
lejnego potom ka z poważniejszą postacią wady
to wska-
jest większe niż dla populacji ogólnej. Może
a których leżv
zywać na różną etiologię wad, u podłoż
nieprawidłowe zamykanie się cewy nerwow
3,2 ej i tych
Pierwszego stopnia (rodzic wa-
lub rodzeństwo) spowodowanych upośledzeniem procesu powsta
kanału . Hipote za ta pozost aje niepot wierdz ona ze
0,5 nia
Drugiego stopnia (siostrzeniec, określenia po-
względu na niemożność precyzyjnego
bratane k, ciotka, wuj) proces.
O. li
ziomu, od któreg o rozpoczyna się ten drugi
się
Trzecie go stopnia (kuzyn, Dla potrze b poradnictwa genetycznego używa
cioteczn a babka, ciotecz ny dziadek) danych empirycznych dotyczących wielu innych
wad
może
neural tube wrodzonych (tab. 6-2). Prawie każda z tych wad
Za: Torielło H .V .• Higgiris J.V. Occurcncc of cji chromosomowej
relatives być eleme ntem zespołu aberra
defccts among first·. second·, and lhird-de gree
Am. Med. GeneL
J.
o( probaods; resuJt of a United States study.
1 9łl3;15:60Hi06.

TABELI\ 6·2 Empkyczne dane ryzyka wystqp jenia

dzled<a
> ' wybran ych wad wrodzo nych u kolejne go

go w obrazie wykona nym metodą rezonan

su mognel yczneg o - dwa różne Emp irycz na ocen a ryzy ka
RYCINĄ 6-3 Wada rozwojowo AmoldO -Chiolle
o. Pień mózgu i móżdżek znajdują się poniżej
poziOmU otworu owaloe gO.
przekroje strzałkowe u tego samego choreg se/wrzeń o etiol ogii
wieloczynnikowęj

mielodysplazji, tak naprawdę nawet nie

słyszeli Wykorzystanie danych empirycznych
lilOOO 4,9
;,
na cewnik odprow adzajq cy płyn mózgo
wa-rdZeniowy
było
o rozszczepie kręgosłupa, póki nie urodziła się Lauro. Rozszczep wargi ·w poradnicl\V;e genetyczn)m wynika
1J: z komor y mózgu do jamy olrzew nej. Nie
proble mów z je] karmieniem. Rana po operac ji goiła Teraz dowied zieli się od genety ka, że ryzyko
a wynosi
::!:podni ebienia z obserwacji, że pewne choroby o heterogennej
wystqp lenia tej wady u ich kolejne go dZieck etiologii mają tende ncję do występowania

i:I v..· ro<lzone- rwichn ię ci t 1;'1000 3,5

# się cewni kować jej chorob y jak
3%. Mogłaby to być taka sama postać
się dobrze. Rodzic e nauczy się
pęcherz moczo wy. Lauro zostało
włqczona zenia. stawu biodrowego rodzinnego. Danymi tymi należy posługiwać
u Łaury o/bo znaczn ie poważniejsze uszkod
do progra mu wczesnej interwe ncji z fizykot
erapią.
Zwę żenie odźwi~rn ika l/500 3,2 zgodnie z naslępującymi zasada mi:
w tym beZm6zgowie . ia
1:1000 2-8 • Należy rozważyć możliwość uwarunkowan
I.ii"ł·_:.
Swpa kofuh ).szpotawa
Etiologia wad cewy nerwowej jest hetero genna. wady przez mutacje jedneg o genu lub
cc of cerlain
Niekiedy obseIWUje się je razem z innymi wrodzo
nymi Za: Smith O., Aase J.M. Pol.ygenic inheritan aberracje chromosomowe.
6.2 Ryzyko wystąpienia wad cewy wadami w zespołach chorobowych, których przycz
yną common małformation:>. J. Pei.li.itr. l970:76:
tJ53-659 .

nerw owej u kolej nego dziec ka
tych samy ch rodziców
ha się,
Laura skończy/o już sześć miesięcy. Uśmiec
gawoa y, sięga po przedm ioty. Nie potrafi
jednak
w niewie lkim
siedzieć samod zielnie bez podpa rcia,
tylko stopniu porusza nóżJ<ami. DotychcZos poważnie
nie chorowało. W ramac h progra mu wczesn
ej
chOlyc h
Interw encji jest pod opieką poradn i dla
I Jack
z mleiodysp/azjq w pobliskim szpitalu. AJice
niu Laury,
rozmaw iali z genety kiem zaraz po urodze
le pamiętają
ale z powod u natłoku wydarzeń niewie
z tej rozmowy. Dlateg o teraz wykQfZYSlujq kontro
lne
wizyty dziewczynki w poradn i, aby jak najwię
cej
dowiedzieć się o cflorob ie córl<i. Oboje
sq zdrowi.
w ich rodzina ch nigdy nie było przypa dku
ad trisomia • Oszacowane ryzyk<> jest wartością średnią.
są aberra cje chromosomowe, na przykł badanej
eoo- Może ono być różne w zależności od
chromosomu 18, albo też w chorob ach jednog Ryzyko wystąpienia wady cewy nerwowej u kolej- populacji. Także w przypadku określonej
zespołu
wych. Zwykle jednak nie można rozpoznać nego dziecka jest niezal eżne od typu r::zy
poziomu
rodziny ryzyko la może być zdecydowanie
aberracji chromosomowej leżącego o podstaw
stwier- dziec-
ej czę­ uszkodzenia. Oznacza to, że u pary z jednym niższe lub wywe od średniej .
dzanych zaburzeń. Mimo to, wady cewy neiwow kiem z uszkodzeniem w okolicy lędźwiowej kręgosł
u­
ge-
sto występują rodzinie. Dla potrze b poradnictwa pa istnieje ryzyko wystąp ienia każdeg o typu wady • Ryzyko wystąpienia wady u kolejnego
ie­
netyeznego oszacowano empirycznie ryzyko wystąp u następnego dziecka - przepukliny mózgowej,
bez- dziecka jest tym większe, im bliższy jest
a (tab. i im
nia wady w danej rodzinie u kolejnego dzieck mózgowia i innych. Podobnie jak parze z dziecló
em stopień pokrewieństwa z proban dem
- ie. Mogą
6-1 ). U pary, która ma już dziecko z wadą cewy nerwo dotkniętym bezmózgowiem llrodzi
ć się może kolejne większa jest liczba chorych w rodzin
choroby ści
wej nie związaną z żadnym zespołem, ryzyko z rozszczepem w okolicy lędźwiowej kręgosłupa.
Ja- się również pojawić różnice w zależno
o to jest
u następnego dziecka ocenia się na 3%. Ryzyk kiekolwiek czynniki ryzyk.a, mające wpływ
na wy- od pki (patrz część 6.4).
dalej
zacznie mniejsze w przypadku choroby u osoby stąpienie choroby u kolejnego dzieck
a w danej rodzi-
spokrewnionej.
·'f1C-""-
\
·I
:1
218 6. DziedZiczenle wieloczynnikowe
bądź też stanowić jeden z objawów chorób jednogen o-
wych. Kiedy jednak występuje samodzie lnie, to - po-
dobnie jak wady cewy nerwowej - często powtarza
się w rodzinie. Wtedy również szacuje s~ę empirycz nie
ryzyko jej wystąpienia u kolej~ego dziecka. >yyda~e
się, że czynniki genetycz ne ma1ą _wpływ n_a et~ologię
tego rodzaju zaburzeń, mechamz my dz1edz1czerna
tych chorób, w odróżnieniu _od chor?b jednogen o-
wych, są jednak dużo bardz1e1 skomplik owane. Przy-
czyną powstaw ania wad wrodzony ch 1est 2'.lpewne
swoista kombina cja czynników genetycz nych 1 środo­
wiskowych. Zagadnie nie to omówimy szer.tej w na-
stępnej części tego rozdziału.
6.3 Dziedziczenie wieloczynnikowe
Model, który stworzon o dla opisania sytuacji powta-
rzania się w rodzinac h takich wad wrodzony ch jak
wady cewy nerwowe j, określono mianem dziedzic ze-
nia wieloczy nnikowe go. Najprostszą wersją tego
modelu jest ten, w którym liczne geny mają addytywny
wpływ na określoną cechę. Zjawisko to nosi nazwę
dziedzic- .tenia wielogen owego i nie uwzględnia roli
czynników pozagene tycznych . '·
Jako przykład może posłużyć model. w którym
geny w dwóch oddzielny ch loci determinują osta-
teczną wysokość ciała (ryc. 6-4). W każdym locus znai-
dują się dwa allele - jeden dominujący, który „doda-
je • 2 cm do ostateczn ej wartości wzrostu i jeden rece-
sywny. Załóżmy , że osoba z genotype m aabb ma 150
cm wzrostu, wówczas osoba z wszystkimi dominu-
jącymi allelami będzie mieri;yć 158 cm. Genotyp
AaBb oznacza wzrost 154 cm, podobnie jak genotyp
aaBB. Efekty działania genów sumują się. Jeżeli allele
byłyby równocen ne, model ten prezentowałby rozklad
normalny cechy ilościowej w populacji.
W większości przypadk ów jednak na cechy ilo-
ściowe wpływ mają nie tylko geny, ale i czynniki środo­
wiskowe. Wynika to z interakcj i nie tylko między sa-
mymi genami, ale i między nimi a środowiskiem. Po-
wstaje pytanie: jak można·ustalić udział czynników ge-
netycznych w determin acji danej cechy? Jednym z na1-
lepszych sposobów są badania bliźniąL Bliźnięta
mogą być jedno- łub dwujajowe. Bliźnięta jednojajo -
we powstają wskutek oddzielen ia się blastome rów na
wczesnym etapie rozwoju, bądź rozdziału wewnęu~­
nej masy komórko wej prowadzącego do powstam a
.:;.<!l;~,,..·
-,
częstość
występowania
.o
.o
o
o
alo
o "'"'oo ~
.o
.o :8 aj
o
<( ~ "'<(o
g common malfonnalio ns. J. Pediatr. 1970;76:653-659.
o jest cechami ilościowymi, jak na przykład wzrost czy
<(
- -- - - - - - -- · wzrost
RYCINA 6-4 Hlpote1yczny moce! dziedzicze nia wzrostu
z dWoma locus. Allele dorrirujqc e występują z taką sarną
częstością w populacji - 0,5 dla każdego. Każdy allel
dominujący .dodctje· 2 cm "'2JOSltJ. ZQoclnie z tym modelem
1 no 16 osobników mo genolyp oabb I jest scmym noJnil><Y
wnostem. PodObnie 1 osobni< na 16. z genotypem AABB
jest
no~ . PojedynCZy allel dorrinujqc y lub recesYWOY
występuje u Jeooej czworteJ osobników . Większość.
posiodajQ co dwa dominujQC0 allele, jest średniego wzrosru"
warto zauważyć, że to liczbo dominującyct'> alleli determinu
cechę, arie ol<Teślono kombinacj a (rp. kombinac je AoEb
ie
l AAbb omaczajq ten sam wzrost) .
dwóch zarodków . Zarodki mają identyczn y zestaw ge-
nów. Natomia st bliźnięta różnojajowe rozwijają się
z dwóch lub więcej zapłodnionych komórek jajowych,
i chociaż ich rozwój przebiega równoleg le w tej samej
macicy, ich genetycz ne podobieństwo nie jest większe
niż w przypadk u każdej innej pary rodzeństwa
Porówna nie zgodności wybranej cechy u bliźniąt
jednojajo wych z jej zgodnością u bliźniąt dwujajowych
bądź u innego rodzeństwa stanowi dobry sposób na
określenie stopnia genetycznej determin acji tej cechy.
W przypadk u cechy jednogen owej o pelnej penetrac ji
bliźnięta jednojajo we będą pod jeJ względem calkow1-
cie zgodne. U innej pary rodzeństwa zgodność ta bę­
dzie zależna od tego, czy oboje odziedziczą zmutowa -
ny gen. Zgodność cechy nie uwarunk owanej ~enetycz ­
nie u bliźniąt jednojajo wych i u innego rodzenstw a za-
leżna będzie od ich ekspozycji na czynniki środowi-
lABELA 6-3 Zgodność występowania częstych
wrodzonych u bliźniąt jedno- i dwujajow ych
Rozszczep wargi .·:„ ,
40
i podniebienia
Zwężenie odźwiernika 22
Stopa lrońskO-sz potai.a 32
:·:- ·--
Wrodzone zwichnięci e
stawu biodro\Vego
33
z.a: Smith D.W., Aase J.M. Polygenic inheritanre of certain
skowe, które tę cechę determinują. Zgodność cechy
wieloczynnikowej będzie większa u bliźniąt jednojajo -
wych niż u innego rodzeństwa, ale nie w takim wyrnia-
.rze jak zgodność cechy jednogen owej o pełnej pene-
tracji. Stopień zgodności danej cechy u bliźniąt jedno-
jajowych w porówna niu z jej zgodnością u bliźniąt
dwujajowych bądź innej pary rodzeństwa jest miarą
wpływu czynników genetycz nych na tę cechę. Badania
bliźniąt umożliwiły poznanie uwarunkowań genetycz
nych nie tylko wad wrodzony ch (tabl. 6-3), al~ i takich
powszech nie występujących chorób jak nadciśnienie
tętnicze , astma oskrzelow a czy cukrzyca .
Chociaż bardzo wartościowe, badania bliźniąt
mają jednak pewne ogranicz enia Jednym z nich
jest
v,;zględna rzadkość występowania bliźniąt jednojajo
wych z konkretną cechą stanowiącą przedmio t badania
Problem ten został częściowo rozwiązany przez wpro-
wadzenie rejestrów bliźniąt Poza tym bliźnięta są do
siebie podobne nie tylko pod względem genetycznym -
zazwyczaj podlegają one również ekspozycji na te same
czywtiki środowiskowe, począwszy od wspólnego życia
wewnątrmJacicznego. Badania bliźniąt rozdzielo
nych
po narodzina ch obejmują środowi>kowe czynniki post-
natalne. ale nie prenataln e. Inne podejście polega na
porównywaniu potomkó w bliźniąt jednojajowych. Są
oni w rzeczywistości rodzeństwem przyrodnim, dzielą
połowę swoich genów, ale rodzą się i wychowują w
od-
miennych warunkac h środowiskowych.
lnna metoda badania cech wieloczynnikowych
polega na analizie segregac ji określonych cech w ro-
6.4 Progowy model clzied7Jczenia wielOczy mikoweg o
219
wad
dzinach. Tworzy się modele kompute rowe zakłada­
jące udział jednego lub więcej genów, dziedzicz
enie
dominujące lub recesywn e, różny poziom penetrac
ji
oraz oddziaływań ze środowiskiem. Porównu je się je
następnie z danymi zebranym i z badań poszczeg
ól-
nych rodzin i określa prawdopodobieństwo, z którym
dane te zgadzają się z różnymi modelam i. KJJmpiekso-
wa analiza segregacji cech okazała się skuteczną me-
5
todą bada nia uwarunkowań genetycz nych licznych
powszech nie występuj ących cech fenotypo wych.
4
4
6.4 Progowy model dziedziczenia
wieloc zynnik owego
Wiele cech dziedzicz onych w sposób wieloczynnikowy
ciśnienie krwi. Względnie łatwo można prześledz
ić
addytywny wpływ wielu genów lub czynników środo­
wiskowych na powstaw anie takich cech. Inne cechy,
zwłaszcza zmiany wrodzon e takie jak wady cewy
ner-
wowej, są trudniejs ze do wytłumaczenia w oparciu
o wielogen owy model addytywny. Takie cechy typu
„wszystko albo nic" łatwiej wyjaśnić na podstawi e pro-
gowego modelu dziedzicz enia wieloczy nnikoweg o.
Model ten ża!<lada, że istnieje pewna podatność
- na określone choroby i podatność ta ma rozkład nor-
malny w populacji (1yc. 6-5). Na podatność tę składa
się kombina cja czynnikó w genetyczn ych i środowis
ko­
wych, które prowadzą do ekspresji danej cechy. Po-
szczególn e osoby będą mniej lub bardziej podatne na
wykształcenie danej cechy w zależności od odziedzi-
- czonego zestawu predysponujących genów i ekspozy-
cji na decydujące czynniki środowiskowe. Dana cecha
nie ujawni się do momentu przekroc zenia progu po-
datności. Jeśli jednak próg ten i:bstanie przekrocz
ony,
dojdzie do rozwoju danej cechy. U niektóryc h osób sta-
nie się tak w wyniku odziedzic zenia wielu niekorzyst-
nych genów. a udzial czynników środowiskowych bę­
dzie niewielki . U innych natomias t główne znaczenie
będą miały uwarunko wania środowiskowe. Efekt
po-
zostanie jednak ten sam-uja wnienie się danej cechy.
Próby wyjaśnienia chorób wieloczynnikowych
w oparciu o model progowy pozwoliły na dokonan ie
wielu interesujących obserwac ji. Niektóre schorzen ia
wykazują zależność od płci i występują częściej
u ko-
biet łub u mężczyzn . I tak wady cewy neiwowe j stwier-
dza się częściej u pici żeńskiej. Inaczej jest w przypadk u
220 6. Dziedziczenie wiełoczymkowe
/~próg
I \
,/
podatność
wrodzonego zwężenia odźwierni.ka (przerostu mięś­
niówki między przełykiem a żołądkiem prowadzącego
do zalegania pokarmu i wymiotów), dotykającego czę­
ściej płeć męską. Ryzyko wystąpienia zwężenia odź­
wiernika u kolejnego dziecka jest większe w tych rodzi-
nach, w których probandjest płci żeńskiej. Jest tak dla-
tego, że rzadziej chorująca osoba płci żeńskiej ma za-
pe„ne większą podatność genelyczną na to zaburzenie
/---.'-,
/ \
I \
/ pleć męska
./
,/
podatnoś ć
podatność
RYCINA~ Próg eksprElfjl cechy wieloczyrnikowej może być
rólny w zaleinolci od płci. W tym przyklocizie pfÓQ jest wyŻSZ(
do kobiet. Pac z chorą cóll<q jest obciążona większym
JYZYkiem rozwoju ci''°'oby u swojego <olejneg::i dziecka.
RYCINA 6-5 Progowy model dziedziczenia
chorzy wieloczymikowego. Podatność no rozwój danej
cechy zależy od kcrnblnocj l czynników
genetycznych i środowiskO\.vych I ma rozkład
normalny w popuiocjl. Cecha ulega ekspreaji
wyłącznie u tych osobników. kfóJYCh podatność
przekracza wartość progową.
(ryc. 6-6). Para mająca córkę ze zwężeniem odźwierni­
ka prawdopodobnie przekazuje większą liczbę genów
predysponujących do rozwoju tej choroby, dlatego ry-
zyko wystąpienia tej wady u kolejnego dziecka jest wię­
ksze, niż gdyby para ta miała chorego syna. Ponowne
wystąpienie wady jest bardziej prawdopodobne u syna
niż u córki ze względu na to, że u płci męskiej podat-
ność jest większa, a próg niższy.
Model progowy oparty jest na analizie statystycz-
nej występowania cech w rodzinach. Pojęcie genetycz-
nej podatności może wydawać się niejasne. Co na-
prawdę ono oznacza? Odpowiedź na to pytanie jest
trudna, istnieje bowiem tylko kilka cech wieloczynni-
kowych, w których rozwoju stwierdzono udział czynni-
ków genetyczaych. Uważa się, że za genetyczną skłon­
ność odpowiedzialne są aUełe w jednym lub więcej
loci, które samodzielnie nie powodują występowania
charakte1ystycznego fenotypu. Fenotyp ten ujawnia
się dopiero przy pewnej krylyc:znej kombinacji alleli
w tych loci. W niektórych przypadkach kombinacja ta
wystarcza do ujawnienia fenotypu, w innych jedynie
prowadzi do wrażliwości na nieszkodliwe w innej sytu-
acji czynniki środowiskowe. Zagadnienie to omówimy
szerzej w ostatniej części tego rozdziału, gdzie opisane
zostaną czynniki genetyczne mające wpływ na rozwój
powszechille występujących chorób.
6,5 Diagnostyka prenatalna wad
cewy nerwowej
Alice ponownie zaszła w ciqżę. W 15 tygodniu ciąży
przeprowadzono u niej badania krwi - na
omaczenie poziomu a-fetoproteiny (AFP).
niesprzężonego estriolu / ludzkiej gonadotropiny
kosmówkowe}. Wyniki wykazały. że f)>Zyko rozwoju
wad cewy nerwowej i zespołu· Downa jest niskie.
Dla większej pewności w I7 tygodniu ciąży wykonano
amniocentezę. stwierctz.ono. że zarówno poziom
AFP. jak I kariotyp płodu sq prawidłowe. Badanie
ullrasonograflcme nie ujawniło żadnych wad c ewy
nerwowe} ani Innych wad wroctz.onych (ryc. 6-7 ).
Chociaż geny odpowiedzialne za wady cewy ner-
wowej nie zostały jeszcze zidentyfikowane, diagnosty-
ka prenatalna jest w większości przypadków możliwa.
Badanie ultrasonograficzne stanowi najbardziej bez-
pośrednią metodę oceay płodu . Nowoczesny sprzęt
umożliwia uzyskanie bardzo szczegółowych obrazów
już we wczesnym okresie drugiego trymestru. Takie
wady cewy nerwowej jak bezmózgowie, przepuklina
mózgowa i duże rozszczepy .kręgosłupa w odcinku lę­
dźwiowo-krzyżowym są łatwe do rozpoznania. Mniej-
sze uszkodzenia w odcinku lędźwiowo-krzyżowym
kręgosłupa wykryć jest trudniej; dokładna obserwacja
(zwłaszcza, jeśli w rodzinie jest już chore dziecko) po-
zwala jednak wykazać i takie nieprawidłowości.
Inną metodą diag~ostyczną jest oznaczanie a-fe-
toproteiny (AFP) w surowicy krwi matki i w płynie
owodniowym. Zastosowanie tej metody w wykrywa-
niu trisomii chromosomu 18 i 21 zostało już opisane
w rozdziale 5. Odwrotnie niż w trisornii, w przypad-
kach wad cewy nerwowej poziom AFP jest pod\v)i -
szony. Wynika to zapewae z przechodzenia AFP z su-
rowicy krwi płodu do płynu owodniowego, a następ­
nie, poprzez łożysko, do krążeaia matczynego.
W 601i; przypadków płodów z otwartymi wadami ce-
wy nerwowej, poziom AFP w surowicy matki jest wyż­
szy od nom1y. Odsetek ten wzrasta do 90%, gdy ozna-
czenia dokonuje się w płynie owodniowym. Pomiar
ten nie jest miarodajny w przypadku zamkniętych wad
cewy nerwowej, które też mogą mieć następstwa neu-
rologiczne - poriom AFP nie przekracza wówczas
wartości prawidłowych. Co wię cej, badanie to nie jest
specyficzne dla wad cewy nerwowej - podwyższenie
poziomu AFP może być też spowodowane innymi
czynnikami, na przyklad innymi wadami wrodzonymi
płodu, krwotokiem u płodu, ciążą bliźniaczą, choro-
bami nerek a także złą oceną "'ieku ciążowego. Nie ·
prawidłowy wynik oznaczenia AFP powinien być po·
twierdzony badaniem ultrasonograficznym. Inne ba-
danie diagnostyczne (nie mające jednak zastosowania
w przypadku zamkniętej wady cewy nerwowej) polega
na oznaczeniu w płynie owodniowym acetylocholin-
6.6 Kwas foliowy o wody cewy neiwowej 22 l
esterazy.- Jest to enzym, który w normalnych warun-
kach nie pojawia się w płynie owodniowym. Jego
obecność świadczy o istnieniu otwartej wady cewy
nerwowej.
Diagnostykę prenatalną przeprowadza się ruty-
nowo u kobiet, w których rodzinach były przypadki
wad cewy nerwowej u rodziców łub rodzeóstwa.
W wielu krajacb oznaczanie AFP wykonuje się
u wszystkich ciężamycb jako element coraz powszech-
niejszego potrójnego testu przesiewowego (patrz roz-
dział 5). Początkowo celem takich badań było wykry-
wanie otwartych wad cewy nerwowej i innych wad
wrodzonych. Później okazało się, że oznaczenie to
może być również pomocne w pr.cypadku aberracji
chromosomowych.
Pięć miesięcy później Alice urodzi/a zdrowego
chłopca. Josepha. W tym samym czasie do szpitala
przyjęto Laurę celem leczenia zakażenia, do którego
doszło poprzez cewnik odprowadzajqcy p/yn
mózgowo-rdzeniowy z komory mózgu d o jamy
otrzewnej. Wypisano Jq ze szpitala tydzień po bracie.
6.6 Kwas foliowy a wady
cewy nerwowej
Alice myśli o kolejnym dziecku. Podezas rutynowe}
kontroU ginekologicznej lekarz zalecił jej przyjmow anie
kwasu foliowego w dawce 4 mg dziennie, jako
profilaktykę wad c ewy nerwowej. Podczas ciąży
z Laurq Alice brała zestaw witamin. ale nie pamięta
już. czy zawiera/ on kwas foliowy. Tera z dowiedziała
się od swojego ginekologa. że tego rodzaju
profilaktyka jest skuteczna tylko wtedy. jeśli zostanie
zastosowana jeszcze przed zapłodnieniem . Alice
zaczęła brać witaminy dopiero 6 tygOdni po tym. jak
zorientowała się. te jest w ciqży z Laurq. Świadomość
to sprawia. te czuje się winna choroby córl<i. Tableff<i
z kwasem foliowym zaczyna brać tego samego dnia.
Badania epidemiologiczne ujawnily ciekawą pra-
widłowość w występowaniu wad cewy nerwowej. ]';a
całym świecie wady te występują u ok oło 1 dziecka na
1000 żywych urodzeń, ale obserwuje się znaczne różni­
ce w zależności od populacji Na Wyspach Bryt}jskich
współczynnik teo wynosi 1 na 200, a wśród Sikhów
z Zachodnich Indii 1 na 350. Można zauważyć zmniej-
szanie się częstości występowania wad cewy nerwowej
na większości obszarów. I tak aa przykład w Anglii
r 222 6. Dziedziczenie wieloczynnikowe

i Walii w latach 1972-1981 zanotowano spadek

padków bezmózgowia z 1,47 do 0,39 na 1000
=epó w kręgosłupa z 1,88 do 1,04 na 1000.
przeprowadzone w Nowym Jorku wykazały
nie częstości występowania przepukliny oponow
rriowej z 0,4 do 0,25 na 1000 w okresie od 1968
osób, a roz-

zmniejsze-
w tej

gają
6.6 Kwas foliowy a wady cewy nerwow ej

przy- pożądane są najłatwiejsze do zaakce ptowan

grupie

na masko
kobiet.
Badan ia liowego są w istocie niewielkie.

o-rdze- jącej z niedoboru witaminy

do 1979 opóźni enie
waniu

rozpoz
(Dz iałania

objawó

nania tego
w
B,„
223

ia właśnie
niepożądane kwasu fo-
Najpoważrriejsze pole-
niedokrwistości wynika-
co może spowodować
niedob oru prowadzącego
owanie
mogą być przypa dkowe . do zaburzeń neurologicznych). Zaleca się przyjm
rob.-u. Dane te nie m, ponie-
lls i współp racown icy zaob- kwasu foliowego je=e przed zapłodnienie
W 1980 roku Smithe a zamyka się około 4 tygodrria po
nerwowej waż cewa nerwow
serwowali spadek występowania wad cewy zaplod rrieniu - w czasie, gdy wiele kobiet jeszcze
nie
owały zestaw y witam in
u dzieci kobiet, które przyjm wie, że jest w ciąży. Suplem entacja podjęta
już po stwier-
W latach osiemd zie-
jeszcze przed zaplod nienie m. dzeniu ciąży zwykle więc jest nieskuteczna.
skalę wieloośrod­
siątych podjęto zakroj one na dużą dków
z Wielki ej Bryta- Ocenia się, że więcej niż połowie przypa
kowe badani e, które objęło kobiet y
wady cewy nerwowej na świecie można by zapobiec,
h w wywia-
nii i kilku innych krajów. Kobiet y, u któryc gdyby wszystkie kobiet y przyjmowaly kwas
foliowy.
ętym wadą
dzie stwierd zono ciążę z dzieck iem dotkni Dużym proble mem pozost aje jednak kwestia odpo-
na grupy.
cewy nerwowej, zostały losowo podzie lone ej edukacji a także dostępu do takiej suplem
en-
Metodą podwó jnie ślepej próby
jednej z tych grup po- wiedni
cze tacji. W niektór ych kTajach przetw ory zbożowe są
in,jesz
dawan o kwas fo liowy, innej- zestaw witam wzbog acane w kwas foliowy, co sprawia, że
jego do-
nie do
innej oba prepar aty, a reszcie placeb o. Włącze datkow e podaw anie nie jest korrieczne.
badań ostatni ej grupy było kontro
wersy jne- kobiet y
wiadom o
nie otrzymywaly suplem entacji , o której Alice urodziła drugq córkę, Chelseę, która
być pomoc na
było, że jest nieszkodliwa, a mogła
Tak jak
-podo bnie jak Joseph -jest zdrowa .
w profilaktyce. W sumie do badań włączono
1817 ko- w przypa dku Joseph a wszystkie testy prenat alne
(a)
owania miesiąca
biet. Następnie monito rowan o częstość występ były prawidłowe. Od ponad
dzieci, przed zapłodnieniem i przez colą ciążę Alice
wad cewy nerwowej wśród nowon arodzo nych 4 mg kwasu foliowe go.
a. 12 brała codzie nnie
a wyniki stale kontrolowała specja lna komisj
a ta zleciła zakońc zenie ba-_
kwietrria 1991 roku komisj Jaka jest rola kwasu foliowego? Jest on kofakto
-
występo­
dań. Wyniki wskazywały bowiem, że częstość rem 16 enzym ów, służąc jako donor- akcept or jedne-
jest statyst ycznie istotni e
wania wad cewy nerwowej enzymów jest syntaza
suple- go atomu węgla. Jednym z tych
mniejsza ll dzieci matek, które olrzymywaly metion iny katalizująca przemianę homocysteiny
naniu z dziećmi ,
mentację kwasu foliowego , w porów to jedyny enzym , który do
ryzyko wy- w metioninę (ryc. 6-8). Jest
któryc h matki jej nie dostawaly. Względne swojeg o działarria oprócz folianu wymaga także
wita-
u dzieci matek otrzy-
stąpienia wady cewy nerwowej bór tej witaminy jest również czynni-
w porów naniu miny B„ . Niedo
mujących kwas foliowy wynosiło
0,28
folio-
z grupą kontro lną. Zestawy witami n bez kwasu
metioni no
wego nie miały funkcji ochron nej. ?hyd rofolia n

)
bada-
Podob ne wyniki uzyskano w kilku innych
pobier aly
niach. W Wielkiej Brytanii badan e kobiety
ny ob- Ns. NIO.me tyleno-
4 mg kwasu foliowego na dobę, ale efekt ochron
ch - od
serwow ano już przy znaczn ie niższych dawka tetrahy drofolio n
0,4 mg na dobę . Obecn ie zaleca się, aby wszyst
kie ko- \ r~uktazo metylen o-
zapłod­ ~trohydrofolionu
biety otrtymywaly kwas foliowy jeszcze przed
wywiadem
nierue m i przez całą ciążę. Kobiety z homocy steino
obciążonym dzieck iem z wadą cewy
nerwowej powin- N5'-met ylo-tefro hydcofo lian
ny otrzymywać 4 mg kwasu foliowego na dobę,
pozo- w metioninę
RYCINA 6-8 Przemiana homocy steiny
(b)
stałe 0,4 mg na doQę. Kobiet y, u
których ryzyko jest kotalzowona przez syntezę metioniny. przy udzk:lle witaminy
u trzonów kręgów odcinka lędźwiowego
kręgoslupo (widok od strony już od początku większe, powinn
y stosować wyższe B12 i melylotetrahydrofollonu jako kofaktorów reakcji.
RYCI~ 6-7 (o) Ultrasonogrof1CZny obraz r=zep plaszczyżnle smolko wej. naj- Obnlżooo aktywność enzymu bqdź niedobó r ko faklorów
~ęgl sq rozdziel one z powodu mlelody splazji. Cb) Widok prawidłowego płodu w dawki, dlatego że ich dzialan ie ochron ne zostalo steiny i niedotx>ru metioniny.
pleców plodu). l w Bostonie).
Beth lsroeł Hospito działan ia nie- prowadzi do akumukx::ji homocy
(Dzięki uprze1mosc1 d r Debora h Levina. lepiej udoku mento wane, a ewentu alne

224 6. Dziedziczenie wieloczynnikowe
kiem ryzyka rozwoju wad cewy nerwowej. W prospek-
tywnym badaniu poziomu homocysteiny u ciężarnych
kobiet stwierdzono podwyższone wartości u tych, któ-
re urodziły później dzieci z wadami cewy nerwowej.
Zjawiska tego nie można było wytłumaczyć niedobo-
rem folianu lub witaminy B 12• Wysunięto przypuszcze-
nie, że droga przemian, w której uczestniczy syntaza
metioniny wymaga u tych kobiet większej niż zwykle
ilości witaminy B 12 łub folianu•. Nie wiadomo jednak,
jaka mogłaby być przyczyna tego zwiększonego zapo-
trzebowania. Związek między tym szlakiem przemian
a zjawiskiem zamykani a się cewy nerwowej również
pozostaje nieznany.
6.7 Zwierzęcemodele wad
cewy nerwowej
Chociaż badania nad rolą kwasu foliowego wzboga-
ciłystan wiedzy o wadach cewy nerwowej, nadal nie-
wiele wiadomo o ich patogenezie. Identyfikację odpo-
wiedzialnego genu łub genów utrudnia stosunkowo
mała liczba rodzin z więcej niż jednym chorym. Dlate-
go też badania prowadzo ne są na modelach zwierzę­
cych, głównie myszach.
W odróżnieniu od innych, omawianych wcześniej
schorzeń, w tym przypadku tworzenie sztuczneg o
mo-
delu zwierzęcego nie było konieczne. Mysie hodowle
rutynowo sprawdza się w poszukiwaniu osobników
mających cechy, które moglyby być spowodow ane
przez spontanic zne mutacje i w ciągu "~elu lat zaob-
serwowan o liczne przypadki wad cewy nerwowej.
Przykładem jest tak zwana mysz et (ang. curly-tail,
dost. zakręcony ogon) (ryc. 6-9). Charakterystycznie
zagiętemu ogonowi towarzyszy rozszczep w dolnej
części ciała. Podobnie jak u łudzi uszkodzen ia mngą
być jednak dużo poważniejsze, wlączając brak części
kości czaszki (czyli bezmózgowie). Fenotyp myszy jest
• Genetyczna podatność na rozszczep kręgosłupa jest w istotnym stopniu
MTHFR 677C>Ti1 298A >C, które kodują formy reduktazy metylenotet
do hiperbomocys'leineruii, a w dalszej koose~-wencji do zmian składu
ści i stabilności. Obniżenie aktywności MTHFR prowadzi
aminokwasowego i funkcji białek (Jakubowski H., Translation al incorporati
Cbem. 2000, 275:21813-21816). Wspomnian e zmiany białek mogą prowadzić
cję naczyń krwionośnych. Kwas foliooy podnosi aktywność
zmienionych enzymów, co ma zasadnicze znaczenie dla opisanego
w tekście obniżenia częstości rcrLSZ<Zepów kręgosłupa w potomstwie
i tycznie pobierały doustnie (Pawlak AL i Strauss E., Polimorfizm genu reduktazy
stępowanie chorób związ.anych z hiperhomocysteinemią.
PosL Hig. i Med. Dośw., 2001, 55:233-256; przyp. tłum . ).
I
determino wany przez pojedynczy gen cl dziedziczo ny
zgodnie z prawami Mendla. Większość zwierząt z eks-
presją tej cechy to homozygoty cl/cl, niekiedy jednak
nie-
są to heterozygoty, co dowodzi, że mutacja ta w
których wypadkach jest dominująca.
Penetracja fenotypu et jest różna, w zależności od
szczepu myszy. Wyjściowe myszy et nie pochodzą ze
szczepów wsobnych, cechę tę można jednak wprowa-
dzić do rozmaitych szczepów wsobnych przez krzy-
żowanie. Częstość występowania chorych myszy różni
się nawet trzydziesto krotnie w różnych szczepach
wsobnych . Wynika to z tego, że geny z różnych loci wy-
wierają wpływ na ekspresję fenotypu et.
Patogenez a występowania fenotypu et pozostaje
nieznana. Podawani e kwasu foliowego jest bez zna-
czenia, funkcję ochronną pełni natomiast mioinozy-
tol. Badania eksperym entalne wskazują na brak syn-
chronizacji wzrostu pochodzącego z endoderm y prze-
wodu pokarmow ego zarodka i wywodzącej się z ekto-
dermy cewy nerwowej. Największe znaczenie w po-
znawaniu patogenezy tego defektu miało mapowan ie
genów. Polega ono u myszy na selektywnym krzy-
żowaniu - w tym przypadku myszy et z innymi szcze-
pami mającymi markery genetyczn e o znanej lokaliza-
cji. W ten sposób udało się określić, że gen et znajduje
się na chromoso mie 4.
· Nastę pnym krokiem po znalezieniu locus jest
identyfikacja samego genu. Można tego dokonać me-
todą klonowan ia pozycyjnego. ale technika la jest
bar-
dzo pracochłonna i długotrwała. Inny sposób polega
na badaniu genów kandydujących. Im więcej zna się
zmapowanych genów, tym większa jest szansa, że geny
te będą zlokalizowane w regionie, w którym dana ce-
cha zostało zmapowana. Geny te można wówczas ba-
dać jako geny kandyduj,ice do determina cji danej
ce-
chy. Postępowanie to również bywa żmudne i pra-
cocWonne, ponieważ konieczne może być znalezienie
bardzo drobnych mutacji - nawet zamiany jednego
nukleotyd u w obrębie dużego genu. Chociażdysponu-
uwarunkow ana przez polimorficz ne odmiany genu
rahydro[olianowej (MTHFR) o obniżonej aktywno-
on o[ S-nitrosoho mocysteine into protein. J. Biol.
do zaburzeń rozwojowych, a także upośledzać funk-
kobie~ które w odpowiedni m okresie związek ten profilak-
metylenotetrahydrofolianowej (MTifFR} a wy-
6.8 Opieka nad chorymi z wadami cewy nerwowej 225
RYCINA 6-9 Mysz z rozszczepem kręgosłupa w odcinku lędźwiowo-k
rzyżowym . (Dzięki uprzejmośc i dr. Simono Maminga
I dr. Mertono Bernfieldo. Szpital Dziecięcy w Bostonie).
jemy już metodami umożliwiającymi szybszą identyfi- zostaje nieznany.
Badania nad myszami et, myszami
kację takich mutacji, proces ten zabiera dużo czasu
. splotch i innymi myszami z wadami cewy nerwowej
ia
budzą nadzieję na poprawę skuteczności wykrywan
Prowadząc ten proces, nie ma się również żadnych
ryzyka i leczenia takich wad u łudzi.
gwarancji, że poszukiwany gen nie został już sklono- ciąż wysokiego
wany przez inny zespól badawczy.
Fenotyp et nie jest determino wany przez tylko je-
den gen. Cecha ta nie ulega ekspresji u wszystkich
zwierząt posiadających ten gen. Pewną rolę muszą 6.8 Opieka nad chorymi z wadami
więc odgrywać inne geny, a także czynniki ś rodowi­ cewy nerwowej
skowe. Z pewnością jednak identyfikacja genu deter-
minującego cechę et przyczyniłaby się do lepszego Laura skończyła już 9 lat. Chodzi do trzeciej klasv
w nauce
zrozumien ia zjawisk związanych z wadami cewy ner- szko/y podstawow ej. Wymaga pomocv Jej stan
wowej, u!atwilaby badania nad icb patogenezą i stwo- czytania, ale
poza tym radzi sobie nieźle.
e było
rzyła perspektywy identyfikacji innych genów z nimi
zdrow/o jest ogólnie dobry. Kilkakrotni
hospitofizowana z powodu zakażenia, którego
związanych. Mogą to być homologic zne geny zlokali- źródłem był cewnik lqczqcy komorę mózgu zjamq
miejscu w genomie bądź też
zowane w jakimkolwiek otrzewnej oraz infekcji dJóg moczowyc h. Nauczyła się
geny, których produkty wchodzą w interakcje z pro- samodzielnie cewnikować pęcherz moczowy i robi to
w wózku
duktem genu et. Co więcej, możliwe że gen lub geny kYka razy dziennie. Większość czasu spędza
szyn ; koaystajq c
odpowied zialne za wady cewy nerwowej u myszy są inwalklżkim, ale po założeniu
z pomocy balkonika. może przemieszczać się sama.
homologiczne do podobnie działających genów Judz-
Rodzina pfZYSlosowala dom do jej potrzeb
kich. Udowodn iono, że mysi mutant splotch, którego i możliwości. Laura jest bardzo aktywnym dzieckiem,
elementem fenotypu są wady cewy nerwowej, reaguje mo wielu payjaclól. Chodząc na wizyty lekarskie
na terapię kwasem foliowym. Myszy splotch zostaną do poradni mie/odysplazji i uczestnicząc
w spotkaniac h lokalnej grupy wsparcia, poznała
dokładniej omówione w rozdziale 9. Mechaniz m
ochronnej roli l-wasu foliowego w tym przypadku po- inne dzieci cierpiące
na tę samą chorobę.
~- -
T 226 6. Dziedziczenie wieloczynnikowe
6.9 Uwarunkowania genetyczne powszechnie występujących chorób 227

Badania kliniczne nad wadami cewy nerwowej osób dotkniętych wadami cewy nerwowej z normal-
1i koncentrują się na dwóch zagadnieniach: zapobieganiu nym nurtem życia codziennego. ,
rozwojowi takich wad oraz na ich. leczeniu. Poszukiwa- Na przeciwnym biegunie znajduje się problem bez-
medycznej,
nia metod zapobiegania doprowadziły do opracowania mózgowfa_ Jest to problem nie tylko natury
różnych testów prenatalnych oraz badań przesiewo- ale i etycznej. Bezmózgowie pozostaje wadą letalną
jakiekolwiek postępowa­
wych. umożliwiających wykrywanie ciąż wysokiego ry- i trudno sobie wyobrazić, aby
to zmienić. Przychodzące na świat
zyka. Stwierdzenie roli l'Wasu foliowego pozwolilo na nie medyczne mogło
bezmózgowiem są - poza układem nerwowym
istotne zmniejszenie liczby przypadków wad cewy ner- dzieci z
- rozwinięte całkowicie prawidłowo. Pojawiło się wo-
wowej. Odkrycie to umożliwiło zarazem zwrócenie
bec tego pytanie, r::zy dziecko takie może służyć jako
uwagi społecznej na znaczenie opieki prenatalnej oraz
matki i dziecka w ogóle. dawca narządów? Narządów do przeszczepów ciągle
dobrego stanu zdrowia
ob- jest za mało, ale stosowane w transplantologii kryteńa
Częstość występowania wad cewy nerwowej
śmierci mózgu utrudniają pobranie narządów· Od dziec-
niżyła się jeszcze przed opracowaniem omawianych te·
ka z bezmózgowiem. Mimo braku kory mózgowej,
stów prenatalnych i badań przesiewowych., z pewnością
struktury pnia mózgu są ~kle zachowane, kryteńa
więc upowszechnienie się tych badań spowoduje dalszy
śmierci mózgu pozostają więc niespełnione. Zgonowi
spadek liczby przypadków wad rewy nerwowej. Całko­ takich noworodków towarzyszy bezdech i bradykardia,
wita eliminacja tych chorób jest jednak niemożliwa. co prowadzi do uszkodzenia takich narządów jak serce,
Suplementacja kwasu foliowego nie zapobiegnie nerki r::zy wątroba Intensywne działania podtrzymując&
wszystkim przypadkom choroby, ponieważ za jej roz- życie zachowują funkcję tych narządów, ale podtrzy-
wój odpowiedzialne są także inne czynniki, zarówno mują zarazem funkcję pnia mózgu.
genetyczne, jak i środowiskowe. Niemożliwe jest także Dlatego. jak do tej pory, nie wypracowano stan-
objęcie przesiewowym badaniem poziomu matczynej dardów dotyczących pobierania narządów od dzieci
AFP całej populacji. A gdyby nawet się to udalo, ogra- z bezmózgowiem . W niektórych krajach narządy po-
niczeniem będzie czułość badania wynosząca zaledwie bierane są przed śmiercią, ponieważ uważa się, że RYCINA 6-10 Przemiany lipoprotein (patrz tekst). (HOL= lipoproteiny o dużej gęstoSci; LDL
=lipoproteiny o malej gęstości;
VlDL =lipopro leiny o bafdzo małej gęstości: tDL = lipoproteiny o pośredniej gęstości; Al =apolipoproteina
A I:
60%. Wreszcie wiele kobiet noszących. dziecko z wadą dzieci te są de facto pozbawione mózgu i dlatego kry-
cewy nerwowej nie zdecyduje się na aborcję. Przyszli teria śmierci mózgu nie mają u nich zastosowania. AIV = apoii;:>oprotełno A N : E = apołipo proteino E; C = cpoli,ooprcteioc CJ.
rodzice będą więc chcieli znać możliwości leczenia Przyspieszanie śmierci chorego dziecka pozostaje jed-
i wiedzieć, jakie są prognozy rozwoju ich dziecka. nak w sprzeczności z naczelną zasadą ochrony życia bardziej interesować się chorobami, które atakują nas -dellSifY lipoproteins, HDL) apolipoproteinę C i E
Najbardziej powszechnym typem wady cewy ner- i zdrowia pacjenta i niepoświęcania jej na rzecz innych najczęściej . Genetyka nowotworów zostanie omówiona (apoC i apoE). HDL z kolei przyłączają pochodzącą
wowej jest przepuklina oponowo-rdzen iowa w odcia- · osób. Jest to problem, który na pewno będzie pr~ed­ w osobnym rozdziale, w tym zajmiemy się omówieniem z chylomikronów apoA I. Druga apolipoprotein a od-
ku lędźwiowo-krzyżowym kręgosłupa i na ten temat miotem wielu dyskusji i dalszych badań. roli czynników genetyc-mycb. w chorobach układu krąże­ łączona od chylomikronów - apoA IV pozostaje
nia i w podatności na infekcje. w osoczu . Pozostałości chylomikronów przechodzą do
nasza wiedza jest największa. Jeszcze kilka lat ternu
Pra\vie milion osób umiera co roku w Stanach wątroby w drodze endocytozy zależnej od receptora.
dzieci takie nierzadko pozostawały nieleczone i umie-
Zjednoczonych z powodu powikłań chorób układu Ligandem jest apoE. Podobnie przebiega metabolizm
rały z powodu posocznicy. Obecnie, dzięki postępowi,
krążenia Ponieważ choroby te są bardzo powsuchne. lipoprotein o bardzo malej gęstości (ang. "ery low-
jaki dokonał się w neurochirurgii, rutynowe leczenie 6. 9 Uwarunkow ania genetyczne
czesto choruje wielu czlonków danej rodziny. Rolę -density lipoproteins, VLOL) w lipoproteiny o niskiej
polega na zamknięciu pierwotnego uszkodzenia z za- powszechn ie występujących chorób w rozwoju chorób układu krążenia mogą odgrywać rów- gęstości (ang. low-density lipoproteins , LDL). VLDL
chowaniem taltiego stopnia funkcji neurologicznych.,
nież czynniki środowiskowe, na przykład dieta. Udzial są syntetyzowane w wątrobie i przejmują apoC od
jak tylko jest to możliwe. Polepszyła się także sytuacja Badanie rzadkich. cech a pomijanie powszechnie wy-
czynników genetycznych jest jednak niezaprzeczalny, co HDL. ApoC II jest aktywatorem lipazy lipoproteino-
dzieci z wodogłowiem. Szybkie odbarczenie komór stępujących chorób, które są przyczyną cierpienia wej. Enzym ten jest odpowiedzialn y za odłączenie tri-
wykazano w badaniach aa bliźniętach jednojajowych.
mózgu, nawet w przypadl..-u wodogłowia znacznych. wielu ludzi. to częsty zarzut wysuwany pod adresem glicerydów od VLDL i przekształcenie ich w lipopro-
Podstawową przyczyną zawalu serca jest stward-
rozmiarów, zapobiega upośledzeniu zdolności po- genetyków. Rolę czynników genetycznych lepiej pozna-
nienie tętnic spowodowane odldadanie m się substan- teiny o pośredniej gęstości (ang. intennediate-de nsity
znawczych.. Stosowanie antybiotyków chroni przed in- no w tak rzadkich schorzeniach jak mukowiscydoza <:Xf cji Lipidowych w ścianie naczyń. Badania nad przyczy- lipoproleins, IDL). lDL także przechodzą do wątroby
fekcjami układu moczowego, samodzielna umiejęt­ dystrofia mięśniowa Duchenne'a niż w chorobach ukla- nami tej choroby sk-upily się głównie na roli lipoprote- za pomocą apoE i tam ulegają przemianie do LOL
ność cewnikowania pęcherza zapewnia pacjentowi nie- du sercowo-naczyniowego, cukrzycy i nowotworach.
in- białek, których. zadaniem jest transport lipidów. Najistotniejszą genetyczną przyczyną prowa-
zależność. Właściwe zaopatrzenie ortopedyczne po- Dzieje się tak dlatego, że etiologia tycil schorzeń jest
Lipidy są absorbowane w ścianie jelita i wydzielane do dzącą do przedwczesneg o stwardnienia tętnic jest mu-
zwala na samodzielne poruszanie się. Wreszcie, wzrost niezwykle skomplikowana -dużo bardziej niż rzadkich krwi jako chylomikrony (1Jic. 6-10). Chylomikrony tacja genu kodującego receptor dla LOL LDL są
świadomości społecznej na temat ograniczeń i potrzeb chorób będących. wynikiem mutacji pojedynczego genu.
przejmują od lipoprotein o dużej gęstości (ang. high- głównymi nośnikami cholesterolu z wątroby do in-
zaczynają
ludzi niepełnosprawnych. umożliwia szeroką integrację Ostatnio sytuacja ulega zmianie i genetycy
• - - - - - - - - - •• - - - - - - - - - -
228 6. Dziedziczenie wieloczynnikowe
„ nia związanego z hiperałdosteronizmem leży mutacja,
'\ cholesterol
'\
RYCINA 6-11 Lipoproteiny o malej gęstoóci (lDl.) tronsportujq cholesterol z wqtroby do komórek innych nazqdów.
do komórek w drodZe endocytozy, tqczqc się ze specyficznym receptorem błonowym. Wewnqtrz komórki blotka ulegajq
rozkładowi do aminokwasów. a wolny cholesterol jest uwolniony.
nych komórek i tkanek (ryc. 6-11). Są one wiązane
przez specyficzne receptory błonowe, przedostają się
do wnętrza komórki, gdzie następuje ich rozkład. He-
terozygotycrni nosiciele mutacji genu dla receptora
LDL mają okola dwulaotnie wyższy-poziom choleste-
rolu niż ludzie zdrowi. Złogi lipidowe odkładają się
wzdłuż ścięgien. co prowadzi do rozwoju tzw. kępek
żółtych. Co gorsza jednak, skutkiem przedwczesnego
stwardnienia tętnic jest pełnoobjawowa choroba ser-
ca u osób w wieku między 45 a 55 rokiem życia. Ryzy-
ko choroby naczyń wieńcowych jest u tych osób od
trzech do czterech razy większe niż w ogólnej popula-
cji. Rodzinna hipercholesterole mia jest cechą autoso-
malną doritinującą. Potomek dwóch heterozygot ma·
że być homozygotą, charakteryzując się prawie całko­
witym brakiem aktywności LDL Prowadzi to do cięż­
kiego schorzenia objawiającego się występowaniem
kępek żółtych w dzieciństwie, a choroby wieńcowej
w wieku kilkunastu-dwudz iestu kilku lat.
Częstszą wadą genety\.'Zllą związaną z LDL jest
tzw. aierogenrry fenot}p /ipoproteinoy,y, w którym
stwierdza się dużą ilość małych LDL o wyższej gęstości
zamiast większych, o niższej gęstości cząsteczek. Cha-
rakterystyczny jest również wzrost liczby lipoprotein
bogatych w trigłicerydy, podwyższony poziom apoB
i obniżony poziom HDL Ocenia się , że u osób z tym fe-
notypem ryzyko choroby naczyń wieńcowych jest trzy-
błona komórkowa
orrinokwasy
LOL wrii<ajq
krotnie wyższe. Wykazano, że fenotyp zwiększonej po-
datności na stwardnienie tętnic wiąże się z genami zaj-
mującymi różne loci, w tym z genem na krótkim ramie-
niu chromosomu 19 i z locus znajdującym się niedaleko
zgrupowania genów APOA 1-C III-A N na chromoso-
mie 11. Warianty apolipoproteiny apoE również są
powiązane ze stwardnieniem tętnic. Trzy izoformy: E2,
E3 i E4 odpowiadają aUeliL·znym wariantom genu
APOE. Izoforma E2 gorzej wiąże si\: z receptorem he-
patocytu. Homozygoty E2JE2 mogą mieć zwi ększony
poziom chylomikronów i VLDL, a rym samym cha-
rakteryzować się większym ryzyk.iem rozwoju stward-
nienia tętnic. Niezmiernie interesujące było odkrycie
powiązania allela E4 ze zwiększonym ryzykiem roz-
woju choroby Alzheimera, podczas gdy E2 może
pełnić funkcję ochronną. Ze zwiększonym ryzykiem
rozwoju stwardnienia tętnic koreluje również - jak
się wydaje - wysoki poziom Lp( a). Jest to osoczowa
lipoproteina składająca się z LDL połączonych
z apo(a). Jest de.terminowana przez pojedynczy gen.
Osobnicze ryzyko rozwoju stwardnienia tętnic jest za-
tem zależne od wielu, zajmujących różne loci, genów
kodujących białka biorące udział w metabolizmie lipi-
dów. Pewną rolę odgrywają także czynniki środowi­
skowe, takie jak dieta. Inne czynniki genetyczne mogą
z kolei określać stopień, w jakim dieta ma wpływ na
ryzyko rozwoju tej choroby.
Podobnie skomplikowana jest genetyka nadciś­
nienia tętniczego. U podstaw rzadkiej formy nadciśnie­
która powoduje przewnpowanie genów i prowadzi do
połączenia genu syntetazy aldosteronu z regionem re-
gulatorowym genu llfl-hydroksylazy. Skutkiem tej mu-
tacji jest zwiększona produkcja aldosteronu, której
można przeciwdziałać terapią glukolcortykaidarni, fi-
zjologicznie hamującymi syntezę ll~hydroksylazy. In-
ną rzadką formą nadciśnienia tętniczego jest zespól
Liddle'a, który obejmuje nadciśnienie tętnicze, hipo-
kaliemię i hipoaldosteronizm . Choroba ta jest wyni-
kiem mutacji genu clla jednej z podjednostek nerkowe-
go kanału sodowego. Układ renina- angiotensyna był
wielokrotnie przedmiotem badań związanych z nadciś­
nieniem tętniczym. Stwierdzono, że różne odmiany
genu reniny wiążą się z występowaniem nadciśnienia
tętniczego, co wykazano na modelach zwierzęcych- Nie
udowodniono jeszcze istnienia podobnego zjawiska
u Judzi. Wykazano natomiast, że polimorfizm genu an-
giotensynogenu jest powiązany z nadciśnieniem tętni­
czym u ludzi. Ustalono również, że polimorfizm genu
konwertazy angiotensyny nie wiąże się z rozwojem
nadciśnienia tętniczego, ale z zawałem serca
Identyfikacja genetycznych czynników ryzyka cho-
rób układu krążenia ułatwi wprowadzenie odpowied-
nich działań zapobiegawczych, na przyklad modyfika-
cję diety. Lepsze poznanie patogenezy umożliwi opra-
cowanie nowych leków. Co więcej, może się okazać, że
grupy osób o określonych genotypach reagują szcze-
gólnie dobrze lub szczególnie słabo na leki obniżające
ciśnienie lub poziom cholesterolu. Nauka zajmująca
się wpływem czynników genetycznych na metabolizm
bądź odpowiedź na leki nosi nazwę farmakogenetyki .
Wzajemne iuterakcje między czynnikami gene-
tycznymi i ś rodowiskowymi mają również wpływ na
podatność na zakażenia. Polimorfizm 5 receptora
chemokiny - receptora wirusa nabytego zespołu nie-
doboru odporności typu 1 (HIV-I) występującego na
limfocytach T -związany jest z tempem postępu cho-
roby u osób narażonych na kontakt z wirusem. Homo-
zygotyczność pod względem wariantu innego genu -
czynnika zrębowego (ang. stroma/-derived factor,
SDF-1) także wywiera ochronny wpływ przy zakaże­
niu HIV-1 . W obu przypadkach dochodzi do zmniej-
szenia efektywności wnikania wirusa do wnętrza lim-
focytów T. Polimorfizm genu kodującego białko
związane z makrofagami - Nramp 1 - ma wpływ na
podatność na zakażenie gruźlicą.
Opis przypadku klinicznego 229
Badania nad rolą czynników genetycrnych w cho-
robach wielm:zynnikowych z pewnością przyczynią się
do postępu w zapobieganiu i leczeniu powszechnie
występujących chorób, co pomoże dużym grupom lu-
dzi. Dzięki określeniu genotypu w wybranych loci mo-
żliwa stanie się identyfikacja osób z podwyższonym ry-
zykiem rozwoju poszczególnych chorób.
Istnieje obawa, że wprowadzenie testów gene-
tycznych wykrywających podatność na określone cho-
roby doprowadzi do naruszenia prawa do prywatno-
ści, a nawet do genetycznej dyskryminacji. Z drugiej
jednak strony, każdy człowiek jest nosicielem genów,
które mogą mieć wpływ na rozwój przewlekłych, a na-
wet śmiertelnych chorób. Naszym najważniejszym za-
daniem będzie takie wykorzystanie wiedzy o zróżnico­
waniu ludzkiego genomu, aby służyła ona poprawie
zdrowia publicznego, nie czyniąc zarazem z dosko-
nałego stanu fizycznego idei ważniejszej niż respekto-
wanie praw czlowieka.
Opis przypadku klinicznego
Część I
Elizabeth ma 11 lot i dotychczas było zdrowq
dziewczynką . Około 4 tygodni temu przesz/o
infekcję wiruso wą z gorqczkq, kaszlem i katarem.
Wyzdrowiało, ole pojawił się nowy prob lem. Jest
stale spragniona. dużo pije i oddaje bardzo dużo
moczu, tok że nawet w nocy potrafi zmoczyć łóżko.
Bardzo jq to denerwuje. Mimo że ma apetyt I Je
naprawdę sporo, stale chudnie. Na poczqtku
wszyscy w rodzinie myśleH, że podłożem tego jest
stres. Potem Jednak zaniepokojeni rodzice zabrali jq
do p ediatry. Badając dziewczynkę, lekarz nie
stwierdził żadnych odchyleń od normy, Badanie
paskiem testowym moczu wykazało jednak
obecność glukozy.
Obecność glukozy w moczu z dużym prawdopodo-
bieństwem świadczy o cukrzycy, a podane tu obja.,.y kli-
niczne są zgodne z takim rozpoznaniem. Chorobę po-
woduje niewysta=ająca produkcja insuliny. Insulina
jest hormonem wytwarzanym przez komórki (3 wysp
Langerbansa w trzustce. Wydzielanie insuliny jest regu-
lowane głównie przez poziom glukozy w suro\\~cy krwi.
Insulina wpływa na wychwyt i zużycie glukozy w komór-
kach tkanki mięśniowej, tłuszczowej i wątroby. Jej nie-
dobór powoduje obniżenie transportu głuk<YL)' do ko-
 . ·---- - - -- -- -- --
Opis przypad ku kDnicznego 231

230 6. Dziedziczenie wiełoc2ynnikowe

Z perspektywy
z prai:ąjelita grubego i pęcherza na5zem u pediatrz e, który· wspiera
~~~=j~:~: ~~tVf~· ·'~'.',''.,''
Życie - {dzi eck iem z rozszczepem kręgosłupa
moczow ego oraz korekcj ami nas na każdym kroku. Jest osobą,
do której możemy się zwrócić, pozwoli nam radż.ić s0bie '·

ortoped ycznym i. Jak się później
dowiedzieliśmy , nie ma dwóch
NANCY GOWE
takich samych dzieci
~=T&;bb~J~~;,;;
kiedy potrzeb ujemy pomocy lub
zwyczajnie brak nam już sil. Patrzy
na Nicole nie tylko pod kątem Nicole dof()śnje i.bę<lzf( · . ··_• '

:o~~i?~:~~~~:;:·}:
w Należv zdawać sobie z rozszczepem kręgosłupa.
n
i.a!;un . za
iat, kiedy nas ją cichYlIJ miejscu , z tylu
spra;.,ę jak skompl ikowan a leczenia jej schorzeń. Pomaga jej
M. cór!f:a przyszla na świat
z rozszcz epem kręgosłupa.
za dyż:u.OOl pielęgniarską,
bez karmien ia. Według pediatry jest opieka nad dzieckie m tak
Lokaliz acja uszkodz enia nie
pozwala ·przewidzieć problem ów, też radzić sobie z emocjam i
i problem ami w szkole.
nas.ze dzieck:o nigdy miało się chorym jak Nicole. Trudno .które staną się udzialem chorego . jaki osiągnięto w 'terapii ···"''..;':--~
. Nicple była n~m drugim skupić się na pojedyn czym Nicole ma teraz-13 lat ; Na szczęście mogłam sobie „,.
1
dzie\:ki em - mieliśmy już nie nauczyć ćhodzić, mówić, a nie wdomu chorych z rozszcz epem ·'. „·:"'
· pozwolić na pozost_

· citerofo lajego syn4 Ciąża
· przebie galabez powikłań. ·
Były to ~y, kiedy'b!1dania
· emocjo nalny i finansowy
ultrason ógrafic: znego
i oznacza nia u-fetop roteiny
rue
jeszcże ~onywanó ' i
rutynow o.
Nicole urodziła się poprzez
cięcie cesaISk ie, co jak
dowiedzieliśmy się później, jest
ko:rzys tniejstjm rozWF.jżiiniem '!.
dla dziecka z otwarl)' m
ro=cze pem kręgosłupa_
Myślę; żeod samego początl--µ
najbard ziej frUStrującą rzeczą
były my\ne infprma cje, jakie
otrzymywaliśmy. Pediatr a
badający zaraz po porodzi e
naszą córeczkę powiedział,
że powinniśmy pozwolić jej
spckojn ie ądej"ść. Poloion o by
samodz ie[nie jeść, mialo być
pSychicŻnie upośledzone.
Stanowiłoby jedynie
Ciężardla naszej rodziny ,
. co nie byloby w porządk u
w stosunk u do naszego syna.
dnia
Do dzisiejs zego
jesteśmy wdzięczni mojemu
położnikowi, który zasugerował,
. iei?Jśi:ńy przehieśli naszą małą
'
do iniejsca , gdzie zajmują _ się . . plec<,1ch zalozon o Nicole
dziećmi z takimi wadami .
wrodzonYmi. Jeszcze .tego
saniegÓ wieczor u Nic.o le
została przewie ziona karetką
do Szpitala Dziecięcego
i przebad ana przez
neuroch irurgów . Ich opinia była
· optymis tyczna. I tak zaczął się
nasz powrót do zdrowfa.
prOblem ie - tyle ich jest
do ogarnięcia. Na poc-zątk-u
koniecz ne było zamknięcia
ubytku skóry na plecach
Nicole, aby zapobie c infekcji.
Ledwie to się udąlo (w jej
przypad ku rana goiła się
3 tygodni e), trzeba było
zmierzyć się. z kolejny m
v.yzwaniem - wodogl owiem.
Zaraz po zagojen iu się rany na
cewnik odprowadzający płyn
móżgowo-rdzeniowy z komory
mózgu do jamy otrzewn ej.
Nicole spędzila w szpitalu
. 2 miesiące po urodzen iu.
W tym czasie neuroch irurdzy
na tyle ustabilizowali jej stan,
że można było zająć się
problem ami związanymi
i przygot owuje się do swojej 18
operacj i. Całe jej życie jest
podporządkowane ciągłym
zabiego m, z czyni rneraz trudno
nam się pogodzić. Nicole musi
mieć incty.,.iduałny program
nauczan ia, żeby dotrzymać kroku ·którego
kolegom z klaSy. Muszę jednak
p0wiedzieć, że nasz system .
edukacj i jest bardzo pomocn y.
Bardzo trudne dla Nicole jest
również przybyw anie z dala od
przyjaciół Drięki pomocy
r~y także nasz Syn całkiem
dob_rze radzi sObie z moją
nieobecnością, kiedy jestem
·z Nicole w szpitalu .
Cala opieka nad Nicole
w;maga pewnej koordyn
)';łożliw e stało się to <lzięk:i
°!i·n~~j~]:~fg;1ijt:
i opiekę nad rodziną. Nie zaws;ie
jest łatwo. Trzeba podejmować . ~i~~ki
drodze, by s.tać,Jlię ,, . . ' '"""''"''
trudne decyzje , na przykład, cZy
szczęśliwą i potrz:eb . .
jechać na wakatje , czy też kupić
dla Nicole jakiś sprzęt. kosżtów
nie pokryje firma ··
t~:~::!~:~~;.;,,:_1/<;;<k"
w każdej terapii. J_e j 1·
ubezpie czeniow a. _lJt1t;zpieczenie
· medycz ne to cia_gly próblel,ll. "iedzą, że wszjst. ·
Czasem wydaje się, że ws.zYśtko mnµą być podejm ·
razem ż nlij . .„ ·. , . , ••
jest już na najlepsz ej drodz~, gdy
Marń na:ąz;e}ę, żó(
mój mąż wraca z pracy i oznajini a.
że jego pracoda wca wlaśrrie
mi się pokazać chociaż ··
w części, na czym polega~Y.cie; .;;
zmienił zasady ubezpie czenia.
Zadne ubezpie czenie nigdy nie
pokryło \li pełni potn:e6 Nicole.
Zawsze potrąc-4 jakąŚ kwotę albo
z dziecki em z rozszczepcl:ri,{-C;;' I
kręgosł_upa_ ,_
P.om:inio tylu,_.. :,_,_: •.
zmartwień ._ pracy , stresów ,<-c_.:; ,,
\l
widok jej uśmiechniętefbuiiJ ),d
nie 1'9faJją kosztów pieluch,
cewnikó w czy terapii. Po pewnym jest dla nas wszystkich '· ·•, !'f
acji.
największą nagrodą. · ·· · >:
czasie zdaliśmy sobie sprawę, że .>)·•.i~;t

samego wieczor a przyjęto na oddział. Pod wpływe

krwi
mórek, podwyższenie poziomu glukozy w surowicy
i zmniejs zenie zużycia glukozy w komórk ach.
Nierzad ko pierwsze objawy cukrzycy poprzed za
infektja wirusowa. Podstawową patologią jest jednak
mszczen ie komóre k Il trzustki, w drodze autoinu mmo-
ą nych i wysokiego poziom u glukozy w krwi oraz jej obec-
logicznej przez limfocyty T. Objawy choroby polegaj
w surowicy
głównie na podwyi szeniu poziom u glukozy
a roba posunie
kiwi i zmniejs zeniu jej zużycia w komórk ach. Glukoz
jest wówczas wydziel ana z moczem , co wskutek efektu
osmoty cznego powodu je wzmożoną produkcję moczu.
To z kolei wywołuje pragnie nie. Przy niedobo rze
insu-
e wy-
liny synteza białek, glikogenu i glukozy w wątrobi
myka się spod kontroli , czego skutkie m jest utrata
maSy ciała, pomimo pobiera nia odpowi edniej, a nawet
ić to może
większej niż wcześniej ilości kalorii. Prowadz
do SytUacji krytyan ej - odwodr nenia i kwasicy spowo-
dowane j przez częściowy rozkład tłuszczów jako źródła
energii. Często jednak na podstaw ie objawów klinicz-
ności w moczu udaje się postawić diagnozę, zanini cho-
się tak daleko.
Część li
Elizabeth została odesłana do szpitala. Poziom
glukozy w jej ktwi był znaczni e p~ony i
wynosił
tego
350 mg/df. Rozpoz nano u niej cu/<IZycę i jeszcze
m Leczeni e cukr~cy polega na podawa niu insuliny
terapii insullnq wartości glukozy w surowic y krwi
wróciły do normy. Po 5 dniach ustqpll również
wielomo cz i wzmożone pragnie nie. Teraz
dziewcz ynka i jej rodzice muszq nauczyć się robienia
podskó rnych zastrzyków z lnsvllny. Zostają
pointorm owanii o konieczności wprowa dzenia
diety
cukrzyc owej, której od tej POf'! Elizabeth musi
stale
czenia zarówn o
przestrzegać. Są to ciężkie doświad
dla dziecka , jak I dla rodzicó w. Podcza s swojego
pobytu w szpitalu dziewcz ynka dowiad uje się
wiele
na temat cukrzycy i jej leczenia od pielęgniarki
diabeto logiczn ej i dietetyk a. Ma też okazję
porozmawiać ze specjali sta o swoich
obawa ch
i wqtpliwościach. · Dawka insuliny jest zależna od wielu czynników:
w celu uzupełnienia brakującego w organiz mie hormo-
nu. Leczeni e to trwa do końca życia. Podcza s pierwsz
e-
go pobytu w szpitalu przywró cona zostaje zrównow
a-
żona gospod arka glukozy w ustroju. Jednocz
eśnie pa-
cjenci lub ich rodzice uczą się podawa nia insuliny
, kon-
trolowa nia poriom u glukozy we krwi i w moczu
oraz
planow ania posiłków. Insulinę podaje się podslcó
roie.
zwykle dwa łub trzy razy dzienni c. Używa się miesza-
nek insulin o krótkim i długim czasie działania. Poda-
wanie drogą doustną jest niemożliwe, ponieważ
hor-
mon ulega rozkładowi w przewod zie pokarm owym.
ilości
 Opis przypad ku klniczne go 233
232 6. Dziedziczenie wieloczy nnikowe

spożytych węglowodanów, aktywności fizycznej, masy
ciała, wieku. Dlatego też konieczn e jest regularn
e kon-
trolowan ie poziomu glukozy we krwi. W przypad ku
wysokich wartości tJzeba również sprawdzić stężenie
ketonów w moczu. Przedaw kowanie insuliny prowa-
dzić może do niebezpi ecznej dla zdrowia i życia
hipo-
glikemii. Znaczni e łatwiej doprowadzić do hiperglik e-
mii, a tym samym bardziej niebezpi ecznych, odległych
w czasie skutków długotrwałego utrzymy wania się pod-
wyż<;zonego poziomu glukozy w surowicy krwi.
Ponńa­
ru glukozy we krwi moi:na w prosty sposób dokonywać
w domu. Innym, niezwykle ważnym element em terapii
cukrzycy, jest dieta. Posiłki i pnekąski muszą być za-
planowa ne w taki sposób, by zrównoważyć glukozę
z posiłków odpowie dnio dobraną dawką insuliny.
Ograniczyć należy spożywanie pokarmó w
bogatych
w cukier i innych, które gwałtownie podnoszą poziom
glukozy w surowicy krwi.
Leczeni e cukrzycy wymaga radykaln ych zmian
ia leków;
całego stylu życia - codzienn ego pobieran
utrzymy wania diety, ~)'stematycznej aktywności fi-
zycznej. Nie jest to łatwe w żadnym wieku, a tym bar-
dziej dla nastolatk ów. Dlatego też tak ważna jest edu-
kacja chorych, aby samodzi elnie radzili sobie z lecze-
niem swojej choroby . Koniecz ne jest też wsparcie psy-
chologic zne i społeczne.
Czę$ćm
Minęły trzy miesiące. Elizabeth przyzwy
czai/a Się już
do pobieran ia Insuliny. czasami . nadzoro wana pizez
któregoś z rodziców , samodzi elllie wykonuj e zastrzyki.
Kilkakrotnie odwiedziła poradnię dla chorych
na cukrzycę. starannie kontrolu je poziom glukozy
we klWi i pilnie notuje wyniki w specjaln ej książeczce.
Brat Elirobeth - sze5cio/etni DcnMd - jest zdrowy.
Rodzice ctJcielby się dowiedzi eć. czy istnieje l)r.'Yko
~u cukJZycy u chlopca i czy należy wykonać
u niego badanie gtdcozy w kr.vf i w moczu.
Zaniepo kopnaje st ZWiaszcza matl«J Elizabeth.
. losowo. Wykazan o, ie pqdamość na cukrzycę insulino-
ponieważ }ef apec także chorował na cuk!zycę
U niego jednak cflarobę wykryta w pięćdziesiqfym roku
życia. Nie leczy się insdnq, pobiera leki doustne.
ul7zymać prowid/o wy poziom glukozy w surowicy
Określenie „cukrzyc a" obejmuj e dwa różne scho-
rzenia. Cukrzyc a insulinozależna (ang. insulin-depen-
cukrzycą
dent diabetes mellitus, IDDM; zwana też
wotną typu I) występuje w dzieciństwie. Powodu
Il wysp ych, czego
zniszczenie komórek
kiem jest utrata możliwoś
trzustkow
ci "'.)'dziela nia
i całkowita zależność od tego honnon u podawan ego fagach
z zewnątrz do końca życia Cukrzyc a insulinrratleżna
występuje z częstością 1 na 400 w populacji. Drugim
schorzen iem jest cukrzyca insulinoniezależna (ang. non-
-insulin-dependent diabetes meOitus, NIDDM ; inaczej
cukrzyca pierwotn a typu Il). Cukrzyc a insulinoniezależ­
na ma charakte r heteroge nny, stwierdz a się ją zwykle
u ludzi dorosłych i w większości przypadk ów współist­
nieje z otyłością. Częstość jej występowania waha się
w różnych populacj ach od 3% w Europie , do nawet
30% w populacj i Indian Pima w Arizonie . Wydziel anie
insuliny jest w przypad ku tej choroby obniżone, ale nie
calkowic ie zahamow ane. Kontrol a glikemii jest możli­
wa dzięki stosowa niu odpowie dniej diety, zmniejsz eniu
masy ciała i uprawian iu ćwiczeń fizycznych. Jeśli to nie
wystarczy, konieczn e staje się włączenie leczenia far-
makolog icznego doustnym i lekami obniżającymi po-
ziom glukozy w surowicy krwi bądź insuliną.
Zarówn o cukrzyca typu I, jak i II jest chorobą
o etiologii wieloczy nnikowe j. Zgodność ich występo­
wania u bliźniąt jednojaj owych wynosi 30-40% dla
typu I i 90% dla typu II. Ryzyko rozwoju cukrzycy in-
sulinozależnej u rodzeństwa chorego dziecka
wynosi
5-10%. Członków rodziny można poddać badaniu
przesiew owemu w kierunku tak zwanych przeciwciał
przeciw komórk om "'.)'sp trzustkow ych. Obecność
tych przeciwciał w surowicy świadczy o toczącym się
procesie zapalnym w trzustce. Ich pojawien ie się mo-
że wyprzedzać kliniczne objawy cukrzycy o
miesiące
lub lata. Nie stwierdz ono grupowa nia się przypad ków
cukrzycy I i Il w tych samych rodzinac h, co dowodzi
, gdy białka klasy li wiążą peptydy egzogen nych białek,
są to schorzen ia odrębne pod względem genetycz
- które są transpor towane na powierzchnię komórki po
że
nym i fizjologicznym.
ryzyko
Głównymi genami odpowie dzialnym i za
geny głów­
wystąpienia cukrzycy insulinozależnej są
' l
i Polimorficzne loci komplek su HlA wykazują wy-
nego układu zgodności tkankow ej kodujące antygeny
zwane u człowieka HlA (ang. human /eukocyte anti-
gen ). Komple ks genów HlA zlokalizo wany na cluo-
mosomi e 6 koduje bialka zaangażowane w regulację
odpowie dzi immuno logiczne j (ryc. 6-12). Należą do
aby
nich błonowe białka HIA I i Il klasy. Białka te składa­
krwi.
ją się z dimerów złożonych z lańcuchów u i Jl.
Cząstecz­
ki klasy I występują na niemal wszystkich komórka ch
i są kodowa ne przez geny w lnci HIA-A, Bi C. Łań­
cuch a w cząsteczkach klasy I jest wysoce polimorf icz-
pier-
Cząsteczki klasy
je ją ny, a w cząsteczkach klasy li - staly.
li są kodowa ne przez trzy zestawy genów w
regionie
skut-
insuliny HIA-D i występują głównie na monocy tach, makro-
i limfocyt ach B.
I nia. Inne allele klasy II DQ -
I
I._
2~ la l~
geny w reglonle:
2a 1~ 2tt cząsteczki klasy I:
1~ 2n 3j} lańcuch a w połączeniu z łańcuchem Il,
ltt 2~ a mikroglo bu•ny kodowan ej
na chromosomie 15
czqsteczlci klasy li: łańcuchy ai~
a
a
\~1\.1in
?~ i~ ?'! ?
~1 l1 WV
ti
~ ~:t o~·
j kodujących anlygeny HLA. Regiony loci HLA·A. -B.
-C
RYCINA 6-12 Kompleks genów głównego układu zgodności ll<ankowe a (l<odowo nego
-B i -C kocl,Jjq cząsteczkl klasy I. sklodojqc e się z łańcucha
I -D na Chromosorrie 6 przedstaw iono na gćlze. HLA-A.
no Chromosomie 15). Region HLA-O obejrruje ttzy loci. DP, DQ
p.,
w regionie HlAl oraz z łańcucha rril<rajoł:JUiny O<odowonegołańcuchów a i~ (obu kodowan ych P<ZBZ geny w tym regionie).
i DR.Białka regionu D sq czqsteczk.aml kla.sy u. składcajqcymi się
z
Funkcją białek HLA jest prezenta cja specyficz
- iDQBl-* 0603 chronią przed rozwojem cukrzycy insuli-
nozależnej. Przypusz cza się, że specyficz
ne allele DQ
nych peptydó w na powierz chni komórek . Białka kla- antygenó w
mają wpływ na możliwość rozpozna wania
sy I wiążą peptydy endogen nych białek komórko wych.
komórek wysp trzustkowych pnez pomocni cze limfocy-
które są transpor towane z wnętrza komórki , podczas
ty T, oo prowadzi do niszczen ia komórek produkujących
znych
insulinę. Wiele innych chorób autoimm unologic
J jest powiązanych z komplek sem HIA i wiąże się ze
ich uprzedn iej degrada cji w lizosoma ch. Białka klasy
a klasy szczególnymi kombina cjami alleli HIA (tab. rH).
reagują z cytotoks ycznymi limfoL-ytami T CD8,
Istotny wpływ na podatność na cuk:r.cycę insulino -
U - z pomocni czymi limfocyt ami T CD4.
zależną ma również sekwenc ja zlokaliz owana
blisko
końca 5' od genu insuliny aa cluomos omie
11. Region
raźną nierównowagę sprzężeń, dlatego pewne
haploty-
ten składa się z krótkich (14-15 nukleoty dów) se-
py ~1ępują razem częściej, niż można to przewidzieć
kwencji DNA wielokro tnie powtórz onych (ang, varia-
klasy Il b/e number tandem repeat, VNTR; dosł. zmienna licz-
zależną jest związana ze szczególnymi allelami
ba powtórzeń tandemo wych). U osób z 26-Q3 powtó-
kodowanymi przez geny z loci klasy n zwane DQ, na
U rasy rzeniam i ryzyko rozwoju cukrzycy insulinozależnej
przykład u TIJS'f białej - allele DQBl-'0 302.
jest większe. Jeśli liczba powtórzeń wynosi 141-209
czarnej allele DQAl-'0 301 iDQBl-* 0201 w fazie przy-
ą do ryzyko jest najillźsze. Nie wiadom o, w jaki sposób po-
ciągania na tym samym chromos omie prowadz
limorfiz m ten wpływa na syntezę i aktywność insuliny.
S-12-kro mego zwiększenia ryzyka rozwoju cukrzycy in-
yków te Badania genetycz ne nad cukrzycą insulinozależ­
sulioozależnej. U osób rasy białej lub Japończ
ną ujawniły zupelnie inny obraz. Jeden z wariantó
w
same allele są często obecne, ale złokaliwwane na pne-
- tej choroby zwany MODY (ang. maturity--0nset dwbe-
ciwleglycb chromos omach, powstając w fazie odpycha
DQBl-* 0602 res of the young - cukrzyca łudzi młodych rozpaczy-
234 6. DziedziCZenie wieloczynnikowe
TABELA 6-4 Choroby związane z HLA
Ze.s:ttywniające zapale nie B27
stawó w kięgoslup a
Młodzieńc ze reumatoidal- B27
ne zapalenie stawów
DRS
\Vrzodziejącc zapa.lenie BS
jelita grubego
Łuszczyca Cw6
Stwardnienie rozsiane DR2
Narkolepsja DR2
"Wzg!~dne ty'}'ko=
(cbmzy z anlygenem l%J)(ooobyzgrupy konlroln<:j bezanl)'$':nu l%D
(d1oizy bez antygenu l%D(OS<Jby z grupy mntrolntj z ancygenem l%D
Za: Carpenter CB. The majo< historompatihilily geno rompłex.
hselbacher K.., Braunwa.ld G., Wilson J.., et al. eds. Hacrison's Principłes
of ln1emal Mcdicinc. 13• ed. New York: M<Graw-Hill, 1994:.Jro-3&';.
nająca się w wieku dojrzałym) jest dziedziczony auto-
somalnie dominująca. Stwierdzono, że w niektórych
rodzinach choroba ta jest powiązana z locus na chro-
mosomie 20q lub 12q. W innych rodzinach wykryto
mutację w genie glukokinazy na chromosomie 7p.
Glukokinaza jest pierwszym enZ)mem w procesie gli-
kolizy i odgrywa kluczową rolę w transporcie glukozy
do komórki. U niektórych lndian Pima stwierdzono
homozygotyczność pod względem mutacji w recepto-
IZe !}-adrenergicznym, która może być pizyczyną
wcześniejszego "'Ystąpienia cukIZycy.
Procesy wydzielania insuliny i odpowiedzi komó-
rek na insulinę są bardzo złożone i zależą od wielu ge-
nów. W różnych populacjach stwierdzano związek po-
datności zachorowania na cukrzycę insulinozależną
z różnymi genami. Byly to geny receptora dla insuliny,
glukokinazy, apolipoproteiny D, dopełniacza C4B i in-
nych białek. W niektórych przypadkach cukrzycy insu-
linozależnej istotne znaczenie mają mutacje genów mi•
tochondrialnych (patrz rozdział 7). Różne geny mogą
odgrywać mniejszą lub większą rolę w zależności od
populacji. Wysunięto przypuszczenie, że geny odpo-
wiedzialne za podatność na zachorowanie na cukrzycę
insulinozależną mogą mieć korzystne znaczenie dla
populacji żyjących w warunkach częstego niedostatku
Ź)WllOŚCL Względna niewrażliwość na insulinę sprawia,
że wzrasta prawdopodobieństwo przetwoIZenia do-
starczonej glukozy raczej w tłuszcz niż w glikogen.
Zgromadzony tluszcz może służyć jako źródło energii,
kiedy zajdzie lala potIZeba. W krajach rozwiniętych,
69,!
gdzie powszechna jest obfitość :ż}Mności, gromadzenie
tłuszczu jest niepotrzebne - prowadzi do otyłości
3.9
i wzrostu poziomu glukozy w surowicy krwi.
3,6
Część IV
3,8 Elizabeth ma teraz 25 lat. Wiele wycierpiała
z powodu swojej choroby, kilkakrotnie mus/a/a być
hospffalizowana z powodu kwasicy ketonowe}.
7,5
Nie by/o jej fatwo utrzymywać prawidłowy poziom
glukozy we krwi. a jej zapotrzebowanie no insulinę
6,0
stopniowo się zmieniało. Kiedy była nastolatką,
130,0 często nie trzyma/a się diety. Elizabeth wyszla za mqż
i teraz oboje z mężem myślą o dzjecku. lnteresU)e Ich.
jakie jest ryzyko wystąpienia cukrzycy u Ich dziecka
I czy istnieją testy genetycme pózwolajqce to
stwferdzjć.
Powikłania dlugotrwałej cukrzycy są bezpośrednio
lub pośrednio związane z metabolizmem glukozy. Epi-
zody hipoglikemii wynikają z podania zbyt dużej dawki
insuliny lub spożycia zbyt malej ilości węglowodanów .
Mogą one prowadzić do utraty przytomnośc~ drgawek,
a nawet nieodwracalnego uszkodzenia mózgu i śmierci.
Zbyt mała dawka insuliny natomiast może prowadzić do
ostrego stanu, jak.im jest kwasica ketonowa Kiedy jako
źródło energii wykorzystywane są kwru.-y tluszczowe, do-
chodzi do wytwarzania ketonów, kwasicy metabolicznej
i odwodnienia z powodu diurezy osmotycznej glukozy.
Rzadkim powiklaniem leczenia cukrzycowej kwasicy
ketonowej jest obrzęk mózgu. Skutkiem przewlekłej
hiperglilcemii jest uszkodzenie clrobnych naczyń nerek
i oczu. Może to doprowadzić do niev.ydolności nerek
i ślepmy. Inne powiklania cukrzycy to uszkodzenie ner-
wów obwodowych i przyspieszone stwardnienie tętnic
będące przyczyną udarów mózgu, choroby naczyń ob-
wodowych i niewydoloości tętnic wieńCO\V}'ch. Ryzyko
rozwoju mikroangiopatii (zmian chorobowych w drob-
nych naczyniach krwionośnych) można obniżyć, pro-
wadząc ścisłą kontrolę poziomu glukozy w surowicy krwi
i utrzymując ten parametr w granicach normy. Opraco-
wywane są metody leczenia, które pozwoliłyby na unik·
nięcie okresów hiperglikemii, będących nieuchronną
przyczyną powikłań.
Poradnictwo genetyczne dla chorych z cukIZycą
insulinozależnąoparte jest na danych empirycznych.
Ryzyko wystąpienia choroby u potomstwa chorych
matek wynosi około 4%, a w przypadku chorych oj-
ców - 5%, czyli jest 10-20 razy większe niż w popula-
cji ogólnej. Chociaż odkrycie związków między HLA
a zwiększonym ryzykiem rozwoju cukrzycy okazało się
pomocne w lepszym zrozumieniu patogenezy choro-
by, nie ma ono jednak większej wartości praktycznej
przy określaniu ryzyka pIZekazania choroby w rodzi-
nie. Obecnie większą wagę przywiązuje się do terato-
gennego wpływu hiperglikemii. U noworodków cho-
rych matek częściej obserwuje się makrosomię (nad~
mierną wielkość · ciała) oraz większe lub mniejsze
wady wrodzone. Należą do nich wady serca, mózgu,
nerek i szkieletu. Mogą one być bezpośrednim skut-
kiem hiperglikemii lub też płodowej hiperinsulinemii,
która jest wynikiem fizjologicznej odpowiedzi trzustki
płodu na matczyną hiperglikemię.
Część V z krwią płodu insuliny, wydzielonej w odpowiedzi na
Elzabeth i jei mqż Już wiedzą, że /)IZ)lko wystąpienia
cukrzycy u Ich dziecka jest niskie i żs żadne genetycme
testy nie sq dostępne. Zdają sobie sprawę, jak ważna
jest kontrola poziomu cukru we kiwi. Wysoki poziom
glukozy u Elizabeth mote być przyczyną wrodzonych
wad ich dziecka. Elizabeth zaszła w ciążę i od początku
jest pcx:J ścisłą kontrolą lekar.;kq.
Aby obniżyć ryzyko wystąpie nia wad wrodzonych
u płodu konieczna jest dokładna kontrola poziomu
cukru we krwi i utrzymywanie go jak najbliżej nom1y
zarówno przed zapłodnieniem , jak i w czasie całej
ciąży. Ryzyko to jest wtedy takie samo, jak u dzieci
matek bez cukrzycy. Osiągnięcie idealnego poziomu
glikemii w czasie ciąży nie jest łatwe. Niektóre kobie-
ty, mimo że nie są chore na cukrzycę, mają hiperglike-
mię w czasie ciąży. Zjawisko to nosi nazwę cukrzycy
ciężarnych. Uważa się, że zdecydowana kontrola po-
ziomu glikemii poprzez terapię insuliną, chociaż nie
daje pełnej gwarancji ochrony płodu, stanowi naj-
lepszą metodę pozwalającą zmniejszyć prawdopodo-
bieństwo wystąpienia zaburzeń u dzieci matek cho-
rych na cukizycę.
Część VI
Okres ciąży nie by/ fatwy dla Elizabeth. Wiele wysiłku
kosztowały ją starania o utaymanle prawidłowego
poziomu cul<rU. Dwa razy musiała udać sie
do szpitala. aby ustalić dawkę insuliny. Dziecko
- dziewczynka o imieniu Etten - urodzj/o się o czasie
z wagq około 45<XJ gram. Z powodu dużych
rozmiarów dzjewczynki, konieczne by/o cięcie
Opis przypadku klinicznego 235
cesarskie. Ellen musiała zostać przez klika dni
w szpitalu z powodu epizodów hipoglikemii
i żółtaczki. Poza tym jej ston by/ dobry. Przez
pietWSZych kilko dni nad jej sercem słyszalny był
szmer. ole badania kardiologiczne nie wykazały
żadnych wrodzonych wad serca. Odchyleń nie
stwierdzono również w badaniu ulfrasonograflcmym
główki i jamy brzusznej. W końcu Ellen została
wypisana ze szpffa/o w stanie ogólnym dobrym.
Makrosomia jest prawdopodobnie związana z cu-
krzycą matki. Insulina kIZyżowo reaguje z insulinopo-
dobnymi czynnikami wzrostu, czego skutkiem jest
nadmiemy wzrost płodu. Zwykle powoduje to tylko
problemy z odebraniem porodu, bez dalszych kompli-
kacji postnatalnych_. ponieważ od momentu porodu
wpływ hiperglikemii ustępuje. Niektóre dzieci matek
z cukrzycą maj ą po porodzie epizody hipoglikemii.
Jest to spowodowane wysokim stężeniem kr<!Żącej
przewlekłą hiperglikemię matczyną. Inne nieprawid-
łowości, które można zaobserwować u takich nowo-
rodków, to policytemia (zwiększona liczba krwinek
czerwonych) i żółtaczka.
Szmer nad sercem może świadczyć o występowa­
niu wrodzonej wady serca. Przyczyną szmeru może
być przetrwały przewód tętniczy - połączenie między
aortą a tętnicą płucną, które zwykle ulega ziunknięciu
przy urodzeniu. Do zamknięcia może też dojść po
paru dniach, co nie pociąga za sobą konsekwe ncji kli-
nicznych. Wady wrodzone u dzieci matek z cukrzycą
można sto.sunkowo łatwo wykryć na podstawie danych
klinicznych oraz wyników badań ultrasonograficz.
nych. Brak objawów klinicznych i prawidtov.y obraz
ultrasonograficzny w zasadzie je wykluczają.
r-----
L __ _ _ _ Pytania sprawdzające __
l
I. Twoin1 zadaniem jest udzielenie porady genetycz-
nej rodzinie z córką, u której stwierdzono zwęże­
nie odźwiernika. Poza tym dziewczynka jest zdro-
wa. Wadę udało się skorygować chirurgicznie.
W rodzinie nie było nigdy wcześniej przypadku ta-
kiego schorzenia
a) Tiumaczysz, że zwężenie odźwiernika ma etio-
logię wieloCZ)nnikową. W trakcie rozmowy za-
uważasz, że rodzice obwiniają siebie nawzaje m
o spowodowanie choroby dziecka. Jak z gene-
tycznego punktu widzenia rozwiązalbyś ten
 236 6. Dziedziczenie wleloczynnil<owe
problem (oczywiście abstrahując od faktu, że
W7.ajemne obwinianie się nie pomoże im w ża­
den sposób) ?
b) Zwężenie odźwiernika występuje częściej u pici
męskiej niż żeńskiej. Tiumaczysz, że ponieważ
choruje dziewczynka, ryzyko wystąpienia wady
u kolejnego dziecka w ich rodzinie jest większe.
Dlaczego?
c) Gdyby tej parze urodziło się kolejne chore
dziecko, byłaby to raczej dziewczynka czy chło­
piec? Dlaczego?
2. W rodzinie przyszło na świat dziecko z rozszcze-
pem kręgosłupa. Jego matka zaczęła brać kwas fo-
liowy 6 tygodni po ostatniej miesiączce, wiedząc
już, że jest w ciąży. Jakiej rady udzieliłbyś matce
odnośnie stosowa nia kwasu foliowego przy na-
:"i- stępnej ciąży?
3. Rozszczep podnieb ienia jest cechą wieloczynniko-
wą. Czy ryzyko wystąpienia u dziecka rozszcze
pu
podnieb ienia jest wyższe, gdy oboje rodzice mają
tę wadę, niż gdy wada ta występuje u tylko jednego
z rodziców?
4. W rzadkich przypadkach bliźnięta jednojajowe nie
są zgodne pod względem trisomii 21. Jak jest
możliwe? •.
to
uzupełniająca J młtochondriolnych
I
Literatura
6.6 K„-as foliowy a 1>-ady cewy nerwowej
Hall J.G., Friedman J.M„ Kenna BA~ et al. Clinical, gene-
tic, and epidemiological factors in neural tube defects.
Am. J. Hum. Genet. 1988;43:827-837.
Mills J.L, McPartlin J.M„ Kirke P.N., et al. Homocvs
teine
metabolifiln in pregnanc ies complica ted by neur;l-tu be
defeclś. Lancet 1995;345:149-151.
MRC Vitamin Study Researcb Group. Preventio n of neural
tubc dcfect.<: results ot the Medical Research Council
Vitamio Study. Lancet 1991; 338:131- 137.
Stein S.C., Feldman J.G., Friedlan der M., Klein RJ.
i.
myelome ningocele a disappea ring disease? Pediatric s
1982;60: 511- 514.
6.7 Zwierzęce modele wad cewy ne"'°'"' j
Aemmg A, Copp AJ. Embryonic folate metabolism and
mo-
use neural IUbe defects. Science 1998;280: 2107-2109.
neu-
Green N.D., Copp AJ. Inositol prevents folate-resistaot
ral lube defects in the mouse. Nal Med. 1997;3:61>-66.
Neumann P.E-, Frankel W.N„ Letts VA, et al Multifact
o-
rial inheritan ce of neurał tubc defects: localization of
the major gene and recogniti on of modifiers in et mu-
tant mice. Nat. Genet. 1994;6: 357--362.
6.8 Opieka nad chorymi z wadami cewy n~j
Dzi edz icze nie
1
I
Committ ee on Bioetbics . lnfants with aneoceph aly as organ
sources: ethical considera tions. Pediatric s 1992;89:
ll16-ll19 .
Peabody J., Emeiy J.R„ Ashwal S. Experien ce with anence-
mit oclw ndr ialn e
phalic infants as prospective organ donors. N. Engl. J.
Med. 1989;321:344-350.
6.9 Uwarunkowania genetyczne powszechnie
PRZEGLĄD
!
tej choroby ?
występuj'!cydt chorób
7.1 MERl!f Co to jest MERRF i jaki jest obraz kliniczny
Bellamy R., Ruwende C., O>rrah T., et al. Variatioo s in
the 7.2 Dziedziczenie cech przekaz ywanych przez moll<ę Czym charakteryzuje
NRAAIP l genc and susceptibility to tuberculo sis in się dziedziczenie cech przekaz ywanych
przez matkę i Jaki ma związek
.
West Africans. N. Engl. J. Med. 1998;338:640-644. z genome m młtochondrtalnym?
the
Caulfield M., Lavender P., Farrał M., et al Linkage of W jaki sposób
7.3 Nlewydołnoić energety czno mllocho ndriów w MEllRF
angiotens inogen gcne to essential hypcrten sion. N. prowadzą
zaburzenia wytwarz ania energii przez mitocho ndria
Engl. J. Med. 1994;330:1629-1633.
do objawów MERRF?
Dean M., Carringto n M., Winkler C., et al. Genetic restric-
tion of łilV-1 infection and progressi on to AIDS by 7.4 Heteroplazmla Dlaczeg o obniżenie aktywności
mitocho ndriów
a deletion allele of the CKR5 slructura l gene. Science w MERRF jest wyraźniejsze w ]ernych . a mniej zaznacz
one w Innych
kftnicznych
1996; 273:1856-1861. tkankac h? Co powodu je różnice w natężeniu objawów
Roller J.J., Bu X., Cantor R.M., et al Multiloc us genetic między chorującymi członkami rodziny?
determin ants of LDL particie size in coronary aneiy 7.5 Inne choroby mitocho ndrialne Jał<le inne choroby
są wywołane mutacja mi w genomie
disease farnilies. Am_ J. Hum. Genet. 1996;58: 585-594.
n młtochoodrialflym?
Winkler C., Modi W., Smith M.W., el al. Genetic restrictio
7.6 Leczenie chorób mltochondńalnych w jaki sposób
wiedza o choroba ch
of AIDS pathogen esis by an SDF-1 chemok:ine gene
variant. Science 1998;279:389-393. mitocho ndrialny ch wpłynęła na Ich leczenie?
7.7 Polimorfizm mitocho ndrialne go DNA Jak badania
polimorfizmu
Opis przypa dku klinicznego J mitocho ndrialne go DNA przyczyniły się da rozwoju
i ewolucji człowieka?
wiedzy w zakresie antropo logi
zne w choroba ch
Bamett AH., Eff C„ Leslie R.D.G., Pvke DA. Diabetes
in Genetyk a w praktyce medycz nej Poradni ctwo genetyc
identical twins. Diabetologia J98i;20:87-93.
Bell G.I., Xiang K.S., Newman M.V., et al Gene for non-in- Z perspek tywy Życie z dzieckie m·chorym na MELAS
sulin dependen t diabetes meUitus (maturity-<>nset dia-
Opis przypad ku kUnlcznego Nagła utrato wzroku
betes of the young subtyp~) is linked to DNA polymor-
pbism on human chromoso me 20q. Proc. Natl Acad.
Sci. USA.1991;88:1484--1488.
e-
Froguel P., Zouali H., Vionnet N., et al. Familia! hyperglyc
mia due to mutation s in glucokinase: definition of ciaż większość białek mitochondrialnych
kodowanych
rzez pewien czas panowało przekon anie, że cala
a subtype of diabetes mellitus. N.
328: 697-702.
Engl. J. Med. 1993;
P konstytucja genetyczna człowieka jest determin
wana przez geny zlokalizowane w 46 poznanych chro-
o- jest przez geny jądrowe , w wyniku mutacji nielicznych
·genów mitochondrialnych może nastąpić zaklócenie
Groop LC., F.rilC&'lon J.G. The etiology and patho-genesi.o of noo- i
funkcji kompleksów enzymatycmycb wytwarzających
-inrulin-dependent diabetes. Ann. Med 199?-.;24: 483-489. I mosomach w jądrze komórkowym. Choroby gene-
energię w komórce . Do cech odróżniających
genom
Mills J.L., Knopp R.H„ Simpson J.L., et al Lack of relation tyczne łączono zatem z defektam i tych genów, takimi
of iocreased malfonna tion rates in infants of diabetic
mothers to glyceJnic control during organoge nesis. N.
! jak mutacje i aberracj e chromos omowe, a jako trzecią mitochondrialny od genomu jądrowego należą dzie-
wieloczyn- dziczenie w formie przekazywania cech przez
matkę,
klasę ")'TÓżniano choroby uwarunk owane
Engl J. Med. 1988;318:671-676. I wykazan o jednak, że przyczyn ą cięż­ a także heterop lazmia, która jest przyczyną zróżni­
nikowo. Ostatnio
Shield J.P.H„ Baum J.D. Advances in childhoo d diabetes. , j przebieg u choroby w rodzinie. Odkrycie cho-
Arch. Dis. Child 1998;78:391-394. kich zaburzeń nie mieszczących się w ustalonych S(;he- cowania
mogą być zmiany infor- rób mitocho ndrialnych otworzyło nowy rozdział w po-
Thorsby E., Renningen K.S. Role of lil.A genes in prcdispo- matach chorób genetycznych
poza jądrem ko- znaniu patogen ezy ludzkich chorób.
sition to develop iosolin-<lependent diabetes mellitus. macji genetycznej zlokalizowanej
Omówienie chorób mitochondrialnych rozpocz-
Ann. Med 1992;24:523--531. mórkowym. W każdej komórce występują setki mito-
Vaxillaire M., Boccio V., PbilippiA ,el al. Agene formatur
i- niemy od historii rozwoju choroby określanej akroni-
chondriów, a każde z nich zawiera kilka kopii kolistej
., l
cierpiącej
ty onset diabetes of the young (MODY) maps to chro- .1 cząsteczki DNA o dhigości 16,5 kilozasad (kb).
Cho- mem MERRF na przykładzie konkretn ej
mosome 12q. Nat. Genet 1995;9:418-423.
••• I
·;;. „.
J

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -;~ -
.
·~·„
238 7. Dziedziczenie mltochondr lolne
na nią osoby. Po scharaktery zowaniu obrazu klinicz-
nego MERRF zwrócimy uwagę na przekazywa nie tej
choroby przez matkę, a talcże na znaczne zróżnicowa­
nie przebiegu tej choroby v;śród dotkniętych nią
członków rodziny. Przyczyną wspomnian ej różnorod­
ności jest zjawisko heteroplazm ii polegające na wystę­
powaniu zróżnicowania między komórkam i organiz-
mu chorego pod względem proporcji mitochond riów
zawierających zmutowany albo prawidłowy mtDNA,
co wpływa na odmienność objawów choroby u róż­
nych osób z tej samej rodziny. Pierwotnie MERRF
scharaktery zowano na poziomie zmian biochemicz -
nych, które wskazywały na niedobór wytwarzani a
energii, co należy do funkcji mitochondr iów. Badania
genetyczne MERRF doprowadziły do opisania muta-
cji punktowyc h w genie tRNA mieszczącym się w ge-
nomie mitochondr ialnym. MERRF jest jedną z kilku
obecnie poznanych chorób uwarunkow anych gene-
tycznymi zmianami w mitochondr iach. Przedstawi a-
f:("
my aktualny stan wiedzy na temat dziedzicznych cho-
rób mitochondr ialnych. Poznanie chorób mitochon-
drialnych umożliwiło opracowan ie skutecznyc h me-
tod ich rozpoznawa nia, natomiast sposoby leczenia
tych zaburzeń pozostają jeszcze na etapie badań
przedklinic znych. W dalszej części tego rozdziału
omówimy możliwości poprawy stanu chorych. Na za-
kończenie przedstawim y zastosowan ia wiedzy doty-
czącej dziedziczen ia mitochondr ialnego, głównie przy
ustalaniu tożsamości osób, tak w badaniach antropo-
logicznych, jak i w medycynie sądowej.
W części Genetyka w praktyce medycznej
omówimy najważniejsze zagadnieni a, jakie należy
uwzględnić, udzielając porady genetyczne j w przypad-
ku zaburzeń przemian energetyczn ych. W części
Z perspektywy rozważymy konsekwen cje rozpozna-
nia choroby mitochondr ialnej clla dotkniętej nią ro-
dziny. Na koniec omówimy przypadek naglej utraty
wzroku u mężczyzny.
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - ----- - -
~,
239
~i
7.1 MERRF
il że wyniki potwlerdzj/ y jego przypuszczenia;
u Michaela rozpoznana zespól MERRF.
.;- J 7.1 MERRF
_· !
~I
Michael ma 12 lat i liczne dolegllwoścl wymagające MERRF jest akronimem zespołu miokłonicznej
:i padaczki z czerwonymi postrzępionymi włóknami (od
pomocy medycznej. Jego rodzice - Solly I Arthur
'! zaczęli się o niego martwić. kiedy miał 5 lat. angielskiej nazwy myoclonic epilepsy with ragged red
Zauważyli wówczas, te ma trudności z bieganiem jibeTS). Padaczka miokłoniczna OZDacz(l napadowe wy-
I
!
i niepewny chód. Stopniowo objawy się nasilały
i Michael przestał nadqtać za swoimi rówieśnikami.
W wieku 8 Jot zaczęły u chlopca występować nagle
stępowanie skurczów grup mięśni powodujących gry-
masy lub nagłe ruchy. Uogólnione mioklonie obejmują
!
mięśnie rozległych obszarów ciała - niektóre napady
skurcze mięśni, a rok później miał pierwszy uogółnlony
atak skurczów. Skurcze pojawiały się coraz częściej przemijają szybko, inne utrqmują się przez dłuższy
okres. Nagle ruchy zwykle przeszkadzają w wykonywa-
- do stanu. w którym miev;al ich kilka (różnego
rodzaju) na dobę. Niekontrolo wane skurcze mlęśn; niu ruchów zamierzony ch i stają się przyczyną urazów.
l I
rąk lub nóg powodowały często utratę równowagi
lub upuszczanie trzymanych przedmiotó w. W innych
przypadkac h przyczyną upadków mogla być utrata
U osób cierpiących na padaczkę miok:loniczną ruchy
mimowolne mogą lączyć się z napadami uogólnionych
drgawek, a następnie z utratą napięcia mięśniowego
I napięcia mięśniowego albo uogólniony napad i świadomości. Leki przeciwpad aczkowe są mało sku-
.: I
i skurczów. Leczenie spowodowało obniżenie liczby
skurczów. ale występowały one nadal, pa kilka
teczne w leczeniu tych zaburzeń.
! Oprócz napadów padaczki miok:lonicznej, u cho-
na dzień. a ponadto, od czasu pojawienia się
i skurczów, Michael zaczął tracić sprawność umysłu. rych z zespołem MERRF obserwuje się uogólnione
! Do czwartej klasy realiZowal program szkoły osłabienie sity mięśniowej. Objaw ten najwcześniej
powszechn ej, patem jednak mógł już korzystać występuje w dużych grupach mięśni: pośladków i ra-
l
I
!
wyłącznie ze specjalneg o programu nauczania.
Zarówno rodzice, jak nauczyciele zauważyli u niego
obniżenie zdolności Intelektualn ych. Pogorszyły się
mion. Pojawiają się ograniczen ia w chodzeniu, pod-
noszeniu cięższych przedmiotó w, wstawaniu z pozycji
leżącej lub stojącej. Następnie zaburzenia obejmują
! również jego wzrok i słuch. Przez te Jata rodzice
inne grupy mięśni, w tym mięśnie twarzy, rąk i dystal-
Michaela starali się wyjaśnić przyczynę choroby, ne _mięśnie nóg. Stosując specjalne metody barwienia
kansultujqc się u licznych spe(;jalistów. Ostatnio
materiału pobranego podczas biopsji mięśni, stwier-
wykonano u chlopca biopsję mięśni (ryc. 7- lJ.
Neurolog. który zlecił to badanie, W)ljaśnil rodzjcom. dza się u chorych z zespołem MERRF występowanie
RYCINA 7-1 Preparat z biopsji
mięśni borwlony metodą trójbcJW!'Q
Gomo!iego Cong. Gomon tr/dlfome
stain. G1SJ. Włólmo położooe
w środku odmacza się obecOO;ciq
no obwodzie ciemno wybarwi'.lnycn
pól oqx,wiadojq cych skupisl<OOl
rrltochondl16 w. Metodą G1S pola
te bawią się no czerwono
(Dzięki uprzejmości dr. DouglaSa
Anthonyego. Szpilol DzieclęcY
w Bostonie).
-,~,-------

7.2 Dziedziczenie cech przekazywanych przez matkę 241

240 7. Dziedziczenie mitochondria lne

czerwonych postrzępionych wlókien. Charakterys-
tyczną zmianą w komórkach mięśniowych jest obec-
ność barwiącego się na czerwono pierścienia na obwo-
dzie komórki (ang.ragged redfibers) (ryc. 7-1). Obrazy
uzyskane za pomocą mikroskopu elektronowe go do-
wodzą, że pierścień ten tworzą liczne mońologicznie
zmienione mitochondri a (ryc. 7-2).
Dalsze zmiany w zespole MERRF to ataksja,
'i spastyczność, demencja, czuciowo-ne rwowa ( odbior-
n cza) utrata słuchu i zanik nerwu wzrokowego . Ataksja
polega na utracie koordynacji, co utrudnia chodzenie
i wykonywanie skoordynowa nych ruchów ramion.
Ataksja może również zakłócić funkcję mięśni aktyw-
nych przy mówieniu, co utrudnia artykulację. Spa-
styczność polega na podwyższonym napięciu mięśni
i jest spowodowan a zakłóceniami przewodzeni a im-
pulsów nerwowych z mózgu do neuronów ruchowych
w rdzeniu kręgowym. Te zmiany, w połączeniu z os-
łabieniem spowodowan ym miopatią, nasilają trudno-
ści w chodzeniu. Postępuje stopniowa utrata zdolnoś­
ci poznawczych oraz słuchu i wzroku. Upośledzenie
zdolności poznawczych spowodowan e jest w peVllnej
mierze przez zabUIZenia percepcji, a także przez
zmiany powstające w wyniku częstych i;iapadów drga-
wek, oraz dodatkowo - działanie licziiych przyjmo-
wanych leków. Poza tym obniżenie sprawności inte-
lektualnej jest, jak się wydaje, wynikiem zmian, jakie
zachodzą w mózgu wraz z postępem choroby.
MERRF jest chorobą trwającą cale życie, przy
czym jej rozwój jest szybki u niektórych osób i znacznie
wolniejszy u innych. Spośród zmian zagrażających ży­
ciu należy wymienić niewydolność oddechową z powo-
du osłabienia mięśni klatki piersiowej, a także niewy-
dolność serca z powodu zmian w mięśniu sercowym.
Zespól MERRF jako jednostkę kliniczną opisa-
no w 1980 roku - choroba ta jest zatem badana od
niedawna. Jej pierwsze objawy kliniczne czccsto przy-
pominają zmiany w wielu innych chorobach neurolo-
gicznych. Najczęściej rozpoznanie stawia się po okre-
sie długich i frustrujących poszukiwań alternatywny ch
przyczyn zaburzeń. Jak się przekonamy , rozpoznanie
MERRF pociąga za sobą daleko idące konsekwencj e
nie tylko dla chorej osoby, ale również dla pozostałych
członków jej rodziny.
7.2 Dziedziczenie cech
przekazywanych przez matkę
Sally I Althur czują się zdruzgotani wiadomością
o chorobie Michaela. ale jednocześnie odczuwają
ulgę, ż e przynajmniej rozpoznano charakter choroby.
Długo rozmawiają z neurologiem. Pytają go. czy
można ulżyć Mlehoelowi w którejkolwiek z jego
dolegliwości. oraz czy można zapobiec d~emu
rozwojowi choro by. Dowiedzieli się, że specyficzne
leczenie nie jest znane. choć stosuje się pewne
metody w ramach badań doświadczalnych.
Neurolog zapytał o występowanie chorób w Ich
rodzinach. Zarówno Solly, jak I Arthur bez wahania
oznajmili. że nie są im znane tadne przypadki
podobnej choroby wśród ich krewnych. Po dalszych
pytaniach lekarza okazuje się jednak, że Sally miewa
bóle głowy o charakterze migrenowym, a jej
sprawnos ć sluchowa jest obniżona. Niedosłuch jest
stosunkowo niewielki I nie wymaga stosowania
apamtu słuchowego. W ostatnich latach miewała
ana również skurcze mięśniowe, które tlumaczyla
sobie napięciem wywołanym przez stres związany
z chorobą syna. Michael ma siostrę Judy, obecnie
16-letnią. U Judy takie wystąpiło nieznaczne
osłabienie sfuchu, a w wieku 10 lat miala jeden
napad drgawek, który więcej się nie powtórzy/. Sally
miała również brata, który zmor/ w wiel<U 3 lat
po rozpoznaniu jakiejś choroby serc a. rodzina jednak
nic . więcej nie wie na ten temat. Drugi brat Sally
cierpi z powodu migreny i utraty słuchu oraz kiepsko
utrzymuje równowagę. Rodzina przypuszczała, że
jego problemy są spowodowan e nadużywaniem
alkoholu. W końcu także matka Sally cierpi na utratę
słuchu i otępienie umysłowe. ale była zdrowa do 60
roku życia. Althur jest zdrowy. Ma jedną zdrową
siostrą. oboje je go rodzice żyją i cieszą się dobrym
zdrowiem (ryc. 7-3).
Po rozpoznaniu zespołu MERRF najczęściej
okazuje się, że szereg osób z rodziny chorego miało
liczne zaburzenia neurologiczne. Obraz kliniczny tej
choroby cechuje się niezwykle szerokim za kresem
zmienności: jedni chorzy mogą mieć wszystkie objawy
- z padaczką rniokloniczną, miopatią, · otępieniem
i innymi objawami - podczas gdy inni mają wyłącznie
łagodne dolegliwości. Często łagodne formy MERRF
nigdy nie zostają rozpoznane, a dolegliwości z nimi
związane tłumaczy się takimi przyczynami jak stres.
Zazwyczaj występowanie choroby w rodzinie zo-
staje zauważone dopiero po jej rozpoznaruu u osoby
dotkniętej cięższą jej postacią-
Przekazywan ie MERRF w rodzinie wskazuje na
duży udział czynnika genetycznego , częstość i reguły
przekazywan ia tej cechy nie odpowiadają jednak
schematom dziedziczenia mendlowsk:iego. Przekazy-
wanie z pokolenia na pokolenie sugeruje dziedzicze-
nie typu dominującego. Chorują zarówno mężczyźni,
jak kobiety, ale męi.czyźni nigdy nie przekazują choro-
by potomstwu. Kobiety natomiast przekazują cechę
wszystkim swoim dzieciom. jej ekspresja i ewentualne
objawy często jedna k znacznie się różnią (ryc. 7-1).
Taki schemat dziedziczenia określany jest jako
dziedziczenie cech przekazywanych przez matkę.
Nie ma on zastosowania do przekazywan ia ge nów
jądrowych, ale nie cala informacja genetyczna mieści
się w jądrze komórkowym . DNA występuje także w in-
nej organelli komórkowej - mitochondriu m. Mito-
chondria są miejscem wytwarzania cząsteczek adeno-
zynotrifosfor anu (ATP) w procesach metabolizmu tle-
nowego. Każde z mitochondrió w zawiera kilka kopii
kolistych cząsteczek dwuniciowego DNA zawiera-
jących po 16 569 par zasad (ryc. 7-5). Mitochondria lny
DNA (mtDNA) koduje 13 peptydów, które jako pod-
jednostki kompleksów białkov.ych są niezbędne dla re-
akcji fosforylacji oksydacyjnej. Ponadto zav.iera on
kompletny zestaw genów 22 cząsteczek transportu-

[h-0 Ch-C)
;:wy
\__ /
Izdrow~-~
L__j
' (

~-'
\

0
utrato słuchu
otęp ien ie umysłowe

,_J
Arthur Sally zaburzenia m igreny
zdrowa
b óle głowy czynnośc i utrato s łuchu
utrata s łuchu serc o bra k równowagi
skurcze mięśni nadużywanie
alkoholu
RYCINA 7-2 Obraz zmienonych
mitochondriów mięśrjowych
w mikroskopie elektronowym
(Dzięki uprzejmości dr. Douglasa
Anthooy'e go. S2pitol Dziecięc y RYCINA 7-3 Rodowód Sdly i Arthura
w Bostonie).

._/
 7.3 Niewydolność energely czna mitocho ndriów w
MERRF 243
242 7. Dziedziczenie mitocho ndrialne

jącego RNA (tRNA) oraz dwóch cząsteczek ryboso-

mowego RNA (rRNA). Wymienione cząsteczki RNA
uczestniczą w zachodzącej w mitocho ndriach
translacji
peptydów kodowanych przez mtDNA.
Proces fosforylacji oksydacyjnej wymaga aktywno-
ści około 60 białek. Większość z nich jest
kodowana

•• •
w jądrze komórkowym i transportowana do mitochon-
driów z cytoplazmy. Kodowane przez genom mito-
chondrialny i wytwarzane w mitochondriach białka sta-
fosforyla- pnedjqdr ze
nowią mniejszą część zestawu katalizującego plemnika
cję oksydacyjną. Pod względem strul"tury genom
mito-
chondrialny przypomina w większym stopniu genom
prokariotyczny niż genom eukariotyczny. Geny mito-
chondrialne nie mają intronów, a transkrypcja nastę·
puje z dwóch promotorów i ma charakte r policistrono-
wy. Sekwencje między genami kodują cząsteczki
RYCINA 7-4 Plzekozywonie cechy p!Zez matkę.
KObleta z mutacją p!ZekazuJe zmianę wszystkim dzieciom.
Mężczyźni z mutacją tRNA, których transkrypty są uwalniane z policistro-
nie przekazują mutacji potomstw u. nowego transkryptu przez wycinanie. Ponadto, cząs­
teczka mitochondrialnego DNA zawiera dwa miejsca mankiet
mitochondrialny
inicjacji syntezy DNA, po jednym na każdej z nici. zostaje slrowlony;
Wyjaśnienie mechanizmu dziedziczenia cech
mi-
w zygocie pczaslajq
tochondrialnych w linii matczynej mieści się wsposobie tylko rrltachon dna
przekazywania z pokolenia na pokolenie zawaneg o pochodzące od
komórki jajowej
w mitochondriach DNA (ryc. 7-6). W czasie zapłodnie­
nia plemnik odrzuca wić, a wraz z nią wszystkie mito-
chondri a Do komórki jajowej wnika tylko jądro płem·
nika *. Dlatego wszystkie mitochondria przekazywane RYONA 7..f. Dzledzicz enie mitochon drialne. P<>rnnik przed
potomsrn.u pochodzą z komórki jajowej. Geny mito- wniknięciem do komórki .IQowej odrzuca witkę z częścią
młfochoodńów . Do komórl<I jajowej razem z Jądrem plerTY>lka
chondrialne pochodzą zatem wyłącznie od matki, co wnikają mitochon dria tworzące mankiet
występujący
tlumaczy ich dziedziczenie w linii matczynej. we wsiewce pomiędzy główką a Witką plemnika.
Mookiet
ten zostaje jednak całkowicie sir~ony z udziałem
pro1easo mów zygoty. Wszystkie rnitochon dlia zygoty
pochodlq z komórki jajowej.

7.3 Niewydolność energetyczna

mitochondriów w MERRF
WKJdomość o rozpoznaniu podoczk i mioldoni
cznej
u Michael a spowodowała szok w rodzinie. Część
krewnych nie chciała uwiefzyć , że choroba ta ma

. ND6. ND5, N04, ND4L, ND3. ND2 i ND r to Składniki
kompleks u 1. COIH, COll
RYCINA 7-5 Mapa genomu mitochon drialnego em korrpleł<su JY .
i COi to składniki kompleks u IV. ATPoza 6 i AT Poza
8 są st<todni<am kompleks u V. Cytochro m b j8$1 Składniki
(H) i lekloej (l), odpowied nio: P" 1P, ro promotor y
<Jo tych nici.
OH i O, to miejsca inlcjacj repli<acJI dla riel cięil<.ej
wnikają mito-
witkę z częścią mitochon driów. Da komórki jajowej
• Plemnik przed wniknięciem do komórki jajowej odrzuca jednak calkowicj e strawiony
tworzące mankiet występują cy pomiędzy główką a witką plemnika . Mankiet ten ZOSlaje
chondria yT.C., Su-
iono proces w oparciu o wyniki pracy: Sutovsky P„ McCaule
z udziałem proteasom ów zygoty. Na rycinie przedstaw prote-
dria in domestic pig (Sus scrofa) is prevcnte d by selcctive
tovsky M. , Day B.N. Early degradati on of paternal mitochon
asornal inhibitors and MG 132. Biol Reprod. 2003 May;68(5
):1793-1800 (przyp. tłum.).
 l "'.,
-----
7.3 Niewydolność energetyc zna mitochond riów w MERRF
245
244 7. Dziedzicze nie młłochondrialne

wydolności mięśnia pod względem

charakter genetyczn y. skoro w rodzinie nikt.
pozo nim. nie miol takich problemó w. Inni zaczęli się
obawiać. że objawy, które wystqpily u Michaela,
mogq w przyszłości wystąpić u nich albo u ich dzieci.
Soily i Arthur znaleźli lekarza. który specja//zu}e się
w chorobac h mitochond rlolnych i wybrali się
do niego wraz z Michaelem , Judy i motkq Sally.
Od Michaela pobrano kolejną próbkę tkanki
mięśniowe}. tym razem w celu przeprowa dzenia
analizy biochemic znej funkcj mitochond riów.
Ujego matki, siostry I babki przeprowa dzono
badania wzroku i słuchu. dokonano pomiaru siły
mięśniowej oraz wykonano elektroen cefalogra m
(rejestrację fol mózgowyc h). Ponadto u członków
rodzjny przeprowadzono badania krwi.
Obecność w mięśniach prążkowanych osób wyka-
zujących objawy MERRF licznych mitochond riów
o nieprawidłowym wyglądzie silnie przemawi a za te-
zą, że właśnie zaburzenia tych organelli komórkowych
leżą u podstaw rozwoju omawianej choroby. Za powyż­
szym wnioskiem przemawi a również przekazywanie
choroby przez matkę. Obserwowane zmiany chorobo-
we można uznać za skutek niewydolności wytwarzania
energii przez mitochondria w licznych tkankach.
Poszczególne tkanki różnią się między sobą pod
względem uzależnienia swoich funkcji od sprawności
reakcji fosforylacji oksydacyjnej. Niektóre, na przy-
kład krwinki czerwone, są beztlenowcami. Inne, jak
neurony i komórki mięśniowe , dla prawidłowego
funkcjonowania i przeżycia są w wysokim stopniu uza-
leżnione od łańcucha oddechow ego i reakcji fosfory-
lacji oksydacyjnej. Można więc oczekiwać, że te ostat-
nie tkanki okażą się najwrażliwsze na niedobory funk-
cji mitochondriów i rzeczywiście tkanld te wykazują
najwięcej zmian chorobowych w przypadku MERRF.
W procesie fosforylacji oksydacyjnej bierze
udział system transportu elektronó w składający się
z 5 kompleksów białek (ryc. 7-7). Elektrony pocho-
dzące z utleniania większości węglowodanów i kwa-
sów tłuszczowych są przenoszo ne przez zredukowany
dinukleotyd nikotynamidoadeninowy (NADH) na
kompleks I. Bursztynian przekazuj e swój elektron na
kompleks Il, natomiast inne kwasy organiczne prze-
kazują elektrony na inne flawoproteiny. Najważniej­ (ryc. 7-8). Miarą
od flawoprote in albo od fosforylacj i oksydacyj nej jest wysokość progu beztle-
szym akceptorem elektronów
Q. Następnie elektro- nowego. Stwierdzo no, że w badanej rodzinie obniże­
kompleksów I i Il jest koenzym
beztlenowego jest proporcjo nalne do natę­
ny zostają przeniesione na grupy hemowe występu­ nie progu
żenia objawów choroby. Bezpośredni pomiar aktyw-
jące w kompleksach III i IV. Każde przeniesie nie
kompleksów mitochondrialnych wykonano na
elektronu między kompleksami I, ID i IV łączy się ności
pochodzącym z biopsji mięśni. Wykazano
z transporte m jonów H + przez błony. Kompleks V wy- materiale
aktywności kompleksów I i IV, co zapewne
twarza z tych nagromadzonych zasobów energii po- niedobory
tencjalnej adenozynotrifosforan (ATP). Geny miesz- wynika
z większego w nich udziału peptydów kodowa-
nych przez mitochondria. Ponadto wyka7.ano , że wy-
czące się w mitochondrialnym DNA kodują siedem
eczkowe białka mitochond rialne są u tych
peptydów należących do kompleksu I, jeden należący sokocząst
e w obniżonych ilościach. Pozostało
do kompleksu ill, trzy należące do kompleksu IV osób wytwarzan
oraz dwa należące do kompleksu V. tylko do wyjaśnienia, w jaki sposób opisane zmiany
mitochondńalnego DNA
Badania wybranej rodziny, której członkowie wynikają z mutacji
Dzięki zsekwencjonowaniu mitochondńalnego
chorowali na MERRF, pozwoliły bezpośrednio wyka-
zać niedobór energii wytWarzanej przez mitocbondńa
DNA od 3 niespokrewnionych chorych z zespołem
Próg niedoboru tlenu
mL02/min

P<Zeslrzeń
między błonowa
milochond~um

••
pq
błona \ l\ I
wewnętrzna, \J ,

oSó
••
mitochondri~~ / I I
1
11 ,
J~ • ' c11
_J . .
+ + + + + NB NB
VER 3+ 2+ 2+ +
4+ + 2+ 3+ 2+ NB NB
mocie ri EEG 5+ 4+ + 4+
milochondr ium 3+ 2+ 2+ 2+ 2+ + + +
miopatia
NADH NAD+ bur.izfynion fumoron głuchola + + +

U produkty utteniania
ADP+PI
ATP
pod oczko
otępienie
2+
+
+

l!YCINA 7·8 Zróp'oicowanie oop,.ów kinicznych wśród członków

H+
pośrecr.ich powstających no kolejnych etopach cyldu
RYCINA 7-7 Fosforylocjo oksydocyjn a. Pirogronian I więłoilOść ZWiQZków lwem Bursz!ynion przekazuje
kompleksu I po jednym eleklronłe za pOŚl'ectnic NADH.
kwasów tr1kcrboksylow;ch dostcrcza)q do
elektrony na czynniki tronsporti.4qce (erg.
""6J ełeklron 20 poSre<tictw em FADH,. a Inne produl<ly utleniania przek~
z tych ;ztaków jest koenzym Q (CoQ). k!ó<y przekozuje Je
eleclTon lrorr;port tactors. ETF). Ostateczny m akcep!orem elektronów
Każdemu przekazowi -ffonu towazy.;zy przeniesienie protonu
na kompłełcs 11. ~ łł pf2ekazu)e ełeklron na kompleloi N.
z macieay mitochondrium przez wewnętrzną błonę mltochondn
um do miejsca. gdzie fJIZY udziale korrpleksu V zocho<lzi
wylcQl'ZyStano do syntezy adenozynol!lfosfo<anu (ATP).
reakcja połączerla prołonu z Henem. a wyzwolona energio zostaje
rodziny do!kniętej MERRF. f'tefw.szq osobę. u kt&ej
rodowodu. Pon~aj rodowodu zestawK>no wynld !estów reakcji
rozpoZTICl'lO chOrobę (pmbanda) umieszczono po lewej stmnte
VER). bocblio ełelctroence taogoficznego (EEG). oceny
wywalonyc h bodźcom wzrokowymi (ang. viSUal evol<ed response.
ej i otępienia umysłowego. (Skalo wyników: NB- nie
stopnia zooworaow mla rri()f)Clli , głuchoty . padaczki rriokloniczn
- stan prO\Nidłowy) Ponad rodowodem przedstawio no próg
badane; + - stan nieprawidłowy; 2+ - poważniejsze zmiany; Poważne anomole
!fenu dla kolejnych członków rodziny. Najwlęl<sle zmiol'\y zaabserwow ono u probanda.
niedobcru
któ<ych mltochof1dria pochodziły od babia). (]D: Wallace D.C„
stwierdzono jednak u wieli Innych człorl<ów rodziny (wszystl<łch.
(MERRfl: genetłc. pothophysłologicol. and błochemical
Zheng Z.. lol! M.T„ et al Familał mifochondr lal ecephołomyopathy
tion ot a mltochondr lol DNA disease. Cel 1988; 55:ć01-ól0).

<ADP - adenozynod~osforan; NAD - dinukleol';d nił<otynarr

idoadeninoWy). i chorocterlza

I
I
.,1
•

246 7. Dziedziczenie mitochondria lne
2 3
.~: i
i stWierdzono u wszystkich wymienionyc h osób.
~i
r..
l
~ przy czym różnice te w pewnym stopniu korelujq
•' RYCINĄ 7-9 Analiza mitochandnaln ego DNA na obecność
mutacji w pozycµ 8344. Ponieważ mutacja ta nie 1wOIZY
Ił
nowego. ooi nie znosi na1uralnle wysrępującego miejsca
restrykcyjnego, dla jej w;l<lYcla wprowoclza ~ę do produktu
reokcj PCR dodatkowy nukleotyd, tworząc w ten sposób
miejsce restrykcyjne dla er.zymu Banll. jeżeli występuje
mutacja 8344 A->G. Fragment DNA wytworzon)< w reckc~ PCR
I nie zawierający mutacji nie pcdlega trawleriu w lym
miejscu. Po trawieniu produktu PCR obserwuje się ftagmenty
o długo5ci 95bp. 7óbp I 41bp. W przypadku mutocjl. lragment
•
o wiel kości 76bp zostanie p rzecięty. tworzqc produkty
o długości 52bp C1 i 24bp<». No ścieżc e 1 przedslawiono
~- rozdziel prawidłowego DNA. na toniast na ścieżkach 2 l 3
- rozdziały DNA pochodzącego od noS:ciełl mutae;
i ujcrwniojqcych tę zm ianę w badane; tkance. (Dzięki
u przejmości dr Johna Sholfnero.Scol tish Rite Chidren's
Medicd Center w Attoncie).
MERRF rozwiązano tajemnicę mutacji warunkującej
tę chorobę. U wszystkich badanych w pozycji 8344 za-
obserwowano zmianę jednego nukleotydu w DNA:
substytucję A na G. Zmiana ta występuje w genie
tRNA lizynowego i zmienia strulcturę cząsteczki
tRNA w miejscu lciytycznym. Mutacja nie występuje
w populacji ogólnej. co świadczy o tym, że. nie ma ona
charakteru polimorfizmu . Zmiana tego tRNA wpływa
zapewne na synteze licznvch białek mitochondria l-
nych, ro tłumaczy rawsta~anie zmian chorobowych
charakterystycznych dla MERRF.
U Mlchoelo rozpoznano w mięśniach niedobory
aktywności kompleksów I-V. Zarówno we krwi,
jak w mięśniach występuje u niego mutacja
w pozycji 8344 (ryc. 7-9).
7.4 Heteropla zmia
Zmiany w zapisie eleldroencetalagraf1CZnym
zaobserwow ano u matki. siostry i babki Michaela,
chociaż napady drgawek, poza Michaelem. miała
tylko jego siostra. Niedobory lub utratę słuchu
Ponadto Michael oraz jego siostro i matka majq
nieprawidłowe wyniki w testach reakcji wywołanych
bodźcami wzrokowymi, chociaż jedynie Michael
skarży się na gorsze widzenie. Mutację
milochondńalnq stwierdzona w komórkach krwi
Michaela, jego siostry, matki i babki. Wszystkie
te osoby znacznie różniq się między sabq pod
względem odsetka zmienianych mitochondrió w,
z natężeniem objawów MERRF.
Objawy MERRF często znacznie różnią się między
chorymi osobami należącymi do tej samej rodziny. Uwa-
gę lekarzy zwykle prqciąga taka rodzina, w k1órej
członek lub członkowie wykazują ostre bądź wyraźne
objawy d10roby. Niejednokrot nie u rodzeństwa probao-
da, jego matki i krewnych ze strony matki występują nie-
znaczne obja"'y choroby, albo nie ma ich wcale, choć
najpewniej osoby te obciążone są tą samą mutacją mito-
chondrialną. Cboroby mitochondria lne cechują się bar-
dzo szerokim zakresem różnic ekspresj~ zarówno mię­
dzy członkami rodziny,jak między rodzinami.
Zmienność ta wywodzi się ze szczególnego sposo-
bu dziedziczenia genów mitochondria lnych (1yc. 7-10).
W każdej komórce występują setki kopii mitochon-
drialnego DNA. w pn:eciwieństwie do genów jądro­
wych obecnych tylko w dwóch kopiach w każdej ko-
mórce_ Podczas podziału komórki każda cząsteczka
mitochondria lnego DNA replikuje się, jednak w od-
ró-.lnieniu od genów jądrowych nowo zsyntety.rowane
cząsteczki mitochondria lnego DNA rozchodzą się do
komórek potomnych w sposób przypadkowy. Mutacje
mitochondria lne powstają losowo w poszclególny ch
cząsteczkach. Przypadkowy rozdział może spowodo-
wać nagromadzen ie się zmutowanych odmian w jakiejś
komórce. Jeśl~ przypadkowo, komórka jajowa ma wy-
soki odsetek zmutowanych mitochondrió w, rozwi-
e RYC1NA 7-10 Mechanizm hetero-
i e>
\ zarćwno prawidłowe (Jasne).
przewaga zmutowanych
mitochondrió w
jające się w wyniku jej zapłodnienia dziecko
również miało ich więcej we wszystkich tkankach. Ta
sama matka może jednak urodzić drugie dziecko, które
rozwinie się z komórki jajowej zawierającej znacznie
mniej zmutowanych mitochoncliiów i, w konsekwencji,
będzie ono miało dużo łagodniejsze objawy choroby
albo nie będzie miało ich wcale.
Zjawisko występowania zmutowanycb i prawid-
łowych mitochondrió w w komórce określa się termi-
nem heteroplazm ii. Ponieważ segregacja mitocboa-
drialnego DNA podczas podzialu komórki ma charak-
ter bierny, poszczególae tkanki tej samej osoby mogą
się różnić pod względem odsetka zmienionych mito-
chondriów. Osoby będące nosicielami mutacji warua-
kującej MERRF i wykazujące obja-,ry miopatii mają
wysoki odsetek zmutowanyc h milochoncliiów w mię­
śniach. Mięśnie te cechują się niedostateczną syntezą
białek mitochondria lnych. W wynil"ll fuzji in vitro ko-
mórek mięśniowych różniących się odsetkiem mutacji
mitocbondria lnych powstaje komórka hybrydowa, któ-
ra wytwarza białka mitochondria lne w ilości odpowia-
dającej proporcji zmutowanych i prawidłowych =iste-
czek mitochondria lnego DNA (ryc. 7-1 I).
Rocizjce Judy obaw/O}q się , że z wiekiem może
rozwinqć się u niej cięższa postać MERRF oraz
że będzie ono przekazywać tę chorobę swoim
dzieciom. Wprawdzie mutacjo występuje u niej
•••• •
7.4 Heteroplcmnia 247
bierna segregacja plazm;. Wśród setek mitochondriów
obecnych w komórce •"Y51ępują
jak zmienione (ciemniejsze)
rrltochondrla. Podczas podziah.J
korn611d rozclZiał mttochondrlów
między komó<kl potomne ma
charakter przypadkowy
(mltochandtia zochowt.ją ~ę biernie).
Skutkiem takiej segregacji może być
znaczne zróżnicowanie komórek
pafomnych pod względem proporcj
zmienionyc h mitochondriów .
Mechanizm ten powoduje znaczne
różnice pad względem proporcj
zmienionych mitochondriów między
różnym fkankcmi jednej osoby.
a także mięclzy osobami z mutacją
przewaga prawidłowych
mitochondriów należqcyml do tej scrnej rodziny.
będzie głównie w komórkach krwi. jak Jednak wiadomo.
nie przesądza to o dalszym przebiegu chorooy.
I chociaż Judy najprawdopo dobniej przekaże tę
mutację swoim dzieciom. nie sposób również
przewidzieć, czy i jak poważne objawy u nich wystqpiq.
Heteroplazm ia w znacznym stopniu wyjaśnia
zmienność kliniczną objawów MERRF. a jednocześnie
stanowi duży problem dla diagnostyki. Proporcje pra-
widłowych i zmienionych mitochondrió w często różnią
się w poszczególnych tkankach, co w jakimś stopniu
wyjaśnia różnice w ekspresji mutacji. Ponadto rozpo-
znanie choroby jest utrudnione w przypadku niskiej
lkzby nnutowanych mitochondrió w w tkankach zwy-
kle wykorzystywanych do celów diagnostycznych (czyli
krwi i mięśniach) badanych osób. Chociaż kobieta bę­
dąca nosicielką mutacji mitochondria lnej w zasadzie
przekazuje zarówno zmutowane, jak prawidłowe mito-
choncliia wszystkim swoim potomkom, w prakty(.-e
trudno to wykazać. Stwierdzono, że jeżeli w limfocy-
tach kobiety zmutowane mitochondria sta nowią
35-40%, kobieta ta najprawdopo dobniej pn:ekaźe mu-
tację wszystkim swoim dzieciom. Z drugiej strony, za-
wartość zmutowanyc h mitochondrió w w mi<;śniacb
musi przekroczyć 92%, aby wyst.ąpily widoczne bioche-
miczne zmiany funkcji mięśni. Oznacza to, że kobieta
bez objawów lub z niewielkimi objawami, może mieć
chore potomstwo, a także, że nie można pn:e"'idzieć
natężenia zmian chorobowych u jej dzieci.
 ••• • •
,

248 7. Dziedziczenie mitochondrialne 7.5 Inne choroby mitochondrialne 249

TABELA 7-1 Główne zespoły ZWiqzane z mutacjami mltachondnalnega DNA

Izolacja komórek sateltarnych ! Zespół Kearnsa-Sayre'a porażenie Ze\\-11ętrznycb mięśni oka, oczopląs, barwnikowe zwyrodnienie • ·
siatkówki, blok serca, ataksja móżdżkowa, podniesiony poziom białka
w płynie mózgowo-rdzeniowym

~~~ MERRF padaczka miokłoniczna, miopatia, otępienie umysłowe

kwasica mleczanowa,. napady udaropodobne, miopatia, drgawki , otępie11ie

~~~
umy słowe

Zespół Lebera ślepota, zabunenie przewodzenia w mięśniu serco-.')'m

homoplazmalyczny komórka homo plazmatyczna
mutant heteroplazmatycma komórka Zespól Leigha zaburzenia motoryczne, niev.rydolność mięśni oddechowych, opóźniehie
prawidłowa rozwoju
test translacji
białek Inne (rodzinna cukuyca, dziecii;ce z.różnicowane
mitochondrialnych encefałomiopatie)

ciężki niedobór syntezy białek prawidłowa synteza białek

fuzje mioblastów w celu uzyskrnla hybrydów teryzuje się cukrzycą wieku dojrzałego i głuchotą.
Pierwszą mutację mitochondrialną opisano u chorych
I zbadania syntezy błołel< mitochondrialnych
z zespołem Kearns&-Sayre'a. Na zespół ten skladają U osób chorych na ten zespól stwierdzono delecje lub
się postępujące porażenie mięśni odwodzących oka duplikacje mitochondrialnego DNĄ co sugeruje mi·
(oftalmoplegia) powodujące upośledzenie ruchów ga-
łek ocznych oraz barwnikowe zwyrodnienie siatkówki
(nocna ślepota wraz z występowaniem zlogów barwni- kontrola mitochondrialny DNA z oolecją
syntezy białek mltochonctialnych
obniżenie
proporcjonalnie do wzrostu odsetka zmutowanych mitochondriów

llYCINA 7·I I Mioblasty iZolowane z mięśni chorych z zespołem MERRF. Większość klonów mioblastów była prawie
hamopiazmatyCl1la pod względem zmienionych mtochondrlów. występowały jednak również klony heteroplazmotyczne
oraz hamopla2motyczne z paewogq mitochondriów prawidłowych. Po W\'Znokowaniu kcmó<ek rodoaktywnq meNoninq
ka w siatkówce) w połączeniu z co najmniej jednym
spośród niżej wymienionych objawów: blok serca (za-
burzenie przewodzenia w mięśniu sercowym), ataksja
móżdżkowa oraz podwyższony poziom białka w pły­
(J C)nr)
nie mózgowo-rdzeniowym . Choroba rozpoczyna się
bodano syntez ę biołek mltachondrialnych. Mioblasty homoplazmatyczne pod względem mutac;i mltachondrialnej wytwarzały
przed 20 rokiem życia i postępuje nieuchronnie do
mato białek rnitochandriatnych, podczas gdy te z narmalnyrri mltochcndtlani wyl'Narzoty prawidłowe ilości bia łek
śmierci, która zwykle następuje przed 40 rokiem ży­
mitcchondrlalnych. Po dokoncriiu tuz~ komórek homoplazmatycznych pod względem mutacji z komórkami normalnymi
pomiary wytwarzanych białek mNochondrialnych wykazały. że 15-16% normalnych mltochondńów wyst=oło. aby wytwarzać cia.
prawidłową Ilość b iałek rrltochondrialnych. Dols;ze obniZenk> odsetka prawidłowych mitochondriów powodowało jednak Osoby z zespołem Kearnsa-Sayre'a przeważnie ..
drastyczne zmniejszenie ilości wyl'Narzanych białek rrltochondńalnych. propcxcjonaln"' do lic>by zmienionych mitochondriów mają delecje w mitochondrialnym DNA. rzadziej wy- .

(lmodyfl<owone za: Bou-.t L. Karpati G„ Shoubridge E.A. Distrib<Jtion and ttveshold expresslon ot 1he tRNA"' mutofion In skele1al
muscle of patienls with mycclonic epilepsy and ragged-red łibers (MER!lFl. Am. J. Hum. Genet. 1992: 51:1187-1200).
7.5 Inne choroby mitochondrialne
Chociaż wszystkie funkcje mitochondriów są związa­
ne z wytwa=niem energii. różne poznane mutacje
mitochondrialne powodują odmienne objawy choro-
bowe (tab. 7-1). Llsta obejmuje mutacje punktowe, ta-
kie jak opisane w zespole MERRF, duże delecje
i przegrupowania w mitochondrialnym DNA. Zmiany
punktowe przeważnie są dziedziczone od matki, nato-
miast zmiany drugiego typu występują sporadycznie.
stępują u tych chorych duplikacje (ryc. 7-1 Z). Delecje
są znacznych rozmiarów, rzędu kilku tysięcy par zasad
i obejmują geny tRNA oraz liczne geny mitochon-
drialne. Zespól Keamsa-Sayre'a przeważnie wystę­
puje sporadycznie, a delecje mają charakter hetero-
plazmatyczny. Delecje mitochondrialnego DNA
llYCINA 7·12 Delecje rritochondliaOego DNA w materiale
mogą również prowadzić do postępującej oftalmople-
pochodzącym z biopsji mięśni osób z zespołem
gii, której nie towarzyszą inne zmiany charaktery- Keomsa-Sayre'a . DNA trawiono enzymem Pvull. który przecina
styczne dla zespołu Kearnsa-Sayre'a. Zespól Pearso- genom rrllochordidny w jednym mk>jscu. tworząc proOJl<t
na obejmuje zmiany w szpiku kostnym, wątrobie oraz wiel<ości 1ó.5 kb wytaywany me1odą h'yb!ydyzctj SouthernO
nievrydolność trzustki spowodowane delecjami mito- za pomocą sondy clo mitochondiolnego DNA. U osób z tym
zespołem występt'*1 dwie papcdacje mltochand!iatnego DNA:
chondrialnego DNA Zespól ten ujawnia się w dzie-
czqsteczld prawidłowej wielkości i krótsze. powstałe w wyniku
ciństwie. delecji. (Zmodyftkowane za: Zevtanl M .. Mcraes C.T„ DiMauro
Inny zespół związany z przekazywanymi przez S., et al. DeletkJns of mitochcndlial DNA n Keans-Sayre
matkę delecjami mitochondrialnego DNA cbarak- S'/l"dOffie. N6\.rology 1988: 38: 1339-1346).
:.....-
250 7. Dziedziczenie mitochondrialn e
tochondrialne dziedziczenie mutacji zwiększających
niestabilność mitochondrialn ego DNA. Opisano rów-
nież inne rodziny, w których cukrzyca i głuchota sta-
nowią główne objawy kliniczne, a najczęstsze zmiany
w mitochondrialnym DNA to muta<..je punktowe.
Z punktowymi mutacjami w mitochondrialn ym
DNA związane są cztery ważne zespoły. Jednym
z nich jest wcześniej omawiana choroba - MERRF,
przedstawiona jako skutek mutacji w pozycji 8344
genu tRNA lizynowego. Ponadto w tym samym genie
w pozycji 8356 opisano mutację, która również -
choć rzadziej - występuje w połączeniu z MERRF.
Drugą·wśród mitochondrialn ych chorób związa­
nych z punktowymi mutacjami jest zespół MELAS,
na który składają się encefalopatia, kwasica mlecza-
nowa i napady udaropodobae (ang. mitoclwndrial en-
cephalnpathy wirh laelie acU/osis and strokelih! episo-
des ). Napady udaropodobne powodują nagłe zabu-
rzenia neurologiczne oraz uszkodzenia tkanki mózgo-
wej. U osób chorych na MElAS stwierdza się kwasicę
mleczanową i nieldedy zmiany histologiczne włókien
mięśniowych, określane jako czeiwone postrzępione
włókna. Inne objawy kliniczne to drgawki, otępienie
i nawracające bóle głowy. MELAS oajc-~ęściej wiąże
się z mutacją punktową w mitochondrialn ym genie
tRNA leucynowego w pozycjach 3243 lub 3771. Cho-
roba ta, podobnie jak MERRF, odznacza się hetero-
plazmią oraz znacznym zróżnicowaniem stopnia eks-
presji mutacji.
Trzecią spośród chorób mitochondrialn ych spo-
wodowanych mutacjami punktowymi jest zespół Le-
bera (ang. Leber /Jereditary optic neuropathy, LHOI\),
czyli dziedziczna neuropatia nerwu wzrokowego.
Choroba ta objawia się naglą utratą wzroku w drugiej
lub trzeciej dekadzie życia. U ch.orych stwierdza się
różne mutacje punktowe. Chociaż mutacje powo-
dujące zespól Lebera są przenoszone w linii matczy-
nej, ujawniają się one częściej u mężczyzn. Tendencja
ta wskazuje na możliwość zachodzenia interakcji mię­
dzy mutacjami powodującymi zespól Lebera a pro-
duktami innych genów.
Czwarta choroba uwarunkowana punktowymi
mutacjami w genomie mitochondrialn ym jest określa­
na akronimem NARP - od: neuropatii obwodowej,
ataksji i zwyrodnienia barwnikowego siatkówki (ang.
neurogenic mrJSCle weakness, ataxia and retinitis pig-
menrosa ). Dwie różne mutacje wywołujące NARP do-
tyczą genu mitochondrialn ej A TPazy 6 w pozycji
8993. Mutacje w tym samym miejscu, ale obecne
w większej liczbie cząsteczek mitochondrialn ego
DNA powodują zespól Leigba, rzadko spotykaną en-
cefalopatię wieku dziecięcego. Encefalopatia Leigha
może wystąpić również w wyniku mutacji jądrowego
DNA zmieniających aktywność enzymów wcho-
dzących w skład kompleksów I, II i IV a także kom-
pleksu dehydrogenazy pirogronianowej.
Choroby mitochondrialn e nie zawsze dziedziczo-
ne są w linii matczynej - w niektórych rodzinach
stwierdzono dziedziczenie autosomalne takich zabu-
rzeń. Większość peptydów mitocbondrialn ycb kodo-
wana jest przez geny jądrowe. Do grupy tej należą
również peptydy tworzące aparat replikacyjny mito-
chondriów. Chociaż geny jądrowe odpowiedzialn e za
przekazywane w rodzinie choroby mitochondrialn e
nie zostały dotychczas zidentyfikowane, opisano wiele
rodzin, w których. - jak wykazano - dziedzicwae
zgodnie z prawami Mendla miopatie albo encefalopa-
tie spowodowane są niedoborami funkcji mitochon-
driów. W jednej z takich rodzin przewlekle postę­
pujące porażenie zewnętrznych mięśni oka i inne za-
burzenia neurologiczne dziedziczone są jako cecha
autosomalna dominująca. U dotkniętych nimi człon­
ków rodziny stwierdzono liczne i zróżnicowane dele-
cje mitochondrialn ego DNA, co wskazuje na to, że
muta<..ia genu jądrowego prowadzi do niestabilności
mitochondrialn ego DNA podczas replikacji. W in-
nych rodzinach występują choroby wynikające z zabu-
rzeń funkcji mitochondriów prowadzących do obniże­
nia ilości mitochondrialn ego DNA. llość DNA we
frakcji mitochondriów występująca u chorych osób
oceniana metodą hybrydyzacji Southerna jest w tych
przypadkach obniżona lub niewykrywalna (ryc. 7-13).
Dziedziczenie ma charakter autosomalny recesywny
i-jak się sądzi - defekt genetyczny zakłóca replika-
cję mitochondrialn ego DNA.
Biorąc pod uwagę mnogość cząsteczek otito-
chondriałnego DNA we wszystkich komórkach, mo-
żna zadać sobie pytanie, czy mutacje mitochondrialn e
v.ystępują także u zdrowych osób. Rzeczywiście muta-
cje mitochondrialn e, a w szczególności delecje, zaob-
serwowano w różovch tkankach w ilościach wzrasta-
jących z wiekiem b~danej osoby. Pozwoliło to na sfor-
mułowanie przypuszczenia, że niewydolność proce-
sów wytwaramia energii spowodowana nagromadze-
niem się uszkodzeń mitochondrialn ego DNA może
stanowić przyczynę rozwoju sporadycznie występu­
jących chorób degeneracyjnych, takich jak choroba
Parkinsona. Potwierdzenie tej bipocezy wym.aga jed-
7.6 Leczenie chorób mitochondrialn ych 251
2 3 4
kontrolo
mitochondrialny DNA -
I
rybosomalny DNA
I
h. RodowOdy nie wskazują
RYCINA 7-13 Rodowody trzech rodzin dzieci z letdnymi pcstociorrl chorób milochondriOlnyc
no przekazywanie mutacji przez matki. DNA z różnych tkanek cięta enzymem Pvull (l<lć1Y przecina
mitochondrialny. DNA
w jednym mejSCu). rozdZlelono ełektJoforetycmie I hybrydyzowano metodą Soulhema z dwiema sondami DNA- J.edną
S\NO~lq dla mtochondrialneg o DNA. drugą -dla rybosomowego DNA. SOndo wykrywająca rybosomowy
DNA sluzy jako
kontrolo iloSci DNA nałożonego na żeL Bardzo słaba hybrydyzacja z sondą mitochondrialną
wskazuje r.a niedobór
komórkach. (Zmod\'f!kowane za: Moraes C.T. . S~10nske S. Tritschter H.·J„ ef al. n:tDNA
mrtochondOOJnego DNA w badanych
depletion 'Nłth VOllable tlssue expression: o novel genetic OOnormality in mitochcndrk:d diseoses.
Am . J. Hum. Genet.
1991;48:492-501).
których członkowie cierpią na choroby
nak dalszych badań. Innym problemem, który wyma- mitochondrialn e I starają się założyć grupę
ga wyjaśnienia, jest sposób, w jaki uszkodzenie funkcji wzajemnej pomocy. Majq nadZieję. że dalsze
jednej organelli komórkowej może spowodować tak badania naukowe pozwolą no opracowanie
liczne i różnorodne zaburzenia. skutecznych sposobów leczenia Michaela i innych
osób doll<niętych podobnymi chorobami.
Leczenie chorób mitochondrialn ych ogranicza
się do łagodzenia objawów. Drgawki leczy się lekami
7.6 Leczenie chorób mitochondńalnych przeciwpadaczkowymi, pogorszenie słuchu lagodzi za
pomocą aparatów słuchowych, a oslabienie mięśni -
Pomimo macznego postępu, jaki dokonał się zabiegami fizykoterapii. Medycyna nie ma niestety
w poznaniu podstaw choroby Michaela od chwili prawie nic do zaoferowania, aby zapobiec poscępu­
postawienia u niego rozpoznania, niewiele informacji
jącym zmianom neurologicznym , w tym napadom
można było wykorzystać. by mu pomóc. Chociaż
zaczął przyjmować witaminy (Ei C) oraz koenzym udaropodobny m oraz otępieniu umysłowemu. Wcze-
„
Q 1 napady drgawek występujq u niego równie śniej powszechnie wyrażano nadzieję, że poznanie
często. jak wcześniej. a Jego zdolności poznawcze mechanizmów rozwoju chorób mitochondrialn ych
wcale się nie poprawiły. Opiekujące się nim osoby pozwoli na opracowanie specyficznych metod terapii.
odnoszą wrażenie. że chłopiec ma więcej energH, Dotychczas jednak żaden z nowych leków nic potwier-
ocenę tę jednak trudno zweryfikować. Rodzice
dził swojej skuteczności w badaniach klinicznych.
Michaela skontal<towali się z innymi rodzinami.
 7.7 Leczenie chorób mitocho ndrialny ch 253
252 7. Dziedziczenie mitochondńalne

Z perspektywy
i miln~i ~·1.ie liśmy s2częście „ majty„'
niedoroZ\Viniętych umysłow o. i stanovry.:h, w różny d1 firmach
lojJ lną. kodu~ ~cą ~ię. pomagając;
Życie z dzie ckie m chor ym na MELAS Lubi mu zykę, zwierz~ta, grę
w kręgle w układzie
i w kościołach. Pod względem
medycznym zrobil i~my wszyscJ...u, sobie wzajem.nic i życ-,favą rodz.inę
EVELYN ARMFiELD co było możLiwc - byliśmy oraz prz:jaciól. którzy pomog.li
przystos owanym dla takich <.:z.as. Opieka
nam pneżyć t~n
chorych . a także takie zajęcia jak u najlepszych lekarzy i \\·
Byliśmy nicszćzę SU\\·l nt~gorsze. Ta choroba m.oŻl: najlepsz ych szpitalac h. Co i doi.wiado.eni~ lekarzy,
"1 5 marca 1974 roku (w idy malowanie. Uwidbia pomagać
.samo j.ak
j zdezmiento-.. .·~m i tah: za.koln:zyć jej żvci~- zanim ~o moglibySmy jeszcze zroh~ć? Ju,,:·ho1h·11ych i pidęgniarek
nMn·ovfe) urodzi ła się bez przy gotowani u. pielęgnowaniu
orn1. n ie co m uże być
v„l ed ząc. naprawd~- zf{kÓsztuje. „
Próbowa liśmy wesprzeć V>·-y>i lk.i pomagaly num znosić t~ ciężary .
kumplikaLji nasza picrv.1orodna og.ro<lu. robie ruu d"koracji
przy czyną jej chnroby. l\·m;:zascm jednak brakowa ło badaczy, deklarując udział cakj Nasza najsrnrszri córka
córka. By ła zd rowa i pi<;kna i my świaiecznvch. Przez !5 lat
odµowic Jzi. a nawet dom:-·sJów nauczyła nas kochać ·życie
nie posi.'ida1iś my sie z radości. i\•l E LĄS, choroba kor~ystał~ z ~~·stemu edukacji rodziny w program<.it:h
- "'' każd ej chwili - i de<.:t:ni~tć
Rozwijala si~ z~petnic mito<:hondiialna. tak w kolieu na posta\vio nc pyrania. Ciągk badawczych. Nie szczędziliśmy
publiL'Zllej, w tym przez 10 lat drobne satysfakc je.
norm l inie. 'W' \.vie ku 2 i .l/2 roku brzmiało rnzpuznanie, prn.1.-'tarzano nam, 7.t w ramach szkolnictwa również środków na koszty
a o prognozie niJ...t nie umiał nam prognozowanie \ V l!.tkid1 leczenia , reZ)'!,'l1ując przez K oncentru jemy się na tym. co
powtarzała bajki o Pinokio, specjalnego dostosowującego się on a może jeszcze zrob ić. zamiast
plltem grała w pr.zed;tawieniach nic pcmiedzieć. Poinfonnowł:lno p rzypadb ch jest niemożliwe. du jej aktualnego stanu zdrowia. 8-!0 lat z wakalji, spotka1i
Wyd awało sie nam. że ta towarzys kich i tym podohnych . myśleć 1 czego już nie zrobi
szko!nvc h. uczvfa sie akro batyki. nas, i.c chorob.i ta występuje Każde uszkodz<:nie mózgu
chodzi-la na lekcje t~ńca i jaz.Jv . niezmi.;m ic rzadko i dtJ!ychczos jedenast oletnia p~>dróż z naszc1 powodowało nowe zaburzenia. Silnym przeżyci~m nigdy. Córka bardzo silnie
St3TSZ<! <:Órką trv,.·-a c.ały \-Vi c k. emocjtJnalnym hy!o kilkakrotne V>plyn~la n~ życie naszej rodziny
na !vżwach. Kochala szkole, - opiruno zaledwie kiikan aście a z njmi~ obniZeniC jej zdołnoSci
W tym czasie przekszt aki!a )\.;' i przyjaciói. Teraz bardzo łatwo
czytanie i w ogóle żyóe. Jej pfZ) pad kOw oraz że umyslowych. 1,,·vyprowadZ3ni~ córki ze stanu
ona z Jo brze rozw ij aj~1:e go się bliskiego śmierci klinicznej. nm·vi~zu jemy kontakt z osobami
s.jo~ t ra urodz da s i~ półtora roku przekazywanajl:'st przez ma tk~ . Ja.ko rodzice zdawaliśmy
dzi.ecka w osobe umysłowo upośłedzonymł umysłowo. Kilku
póżniej. a brat pi~ć lat po niej . Nic mieliśmy ż.adnvch materiałów sobie sprawę , że w naszym Dowiedzieli5my się, czym jest
Oni rówiricż urodziłJ s łe. zd ro;.vj. dnt~:czących.te.f ch~rohy. nic ni edorozwi nię tą. Je~t pr1yt..uw mieście brakuje możl iwości_ „odczuwanie" cuffi"So bólu n~1ych kn:~-nych opil!'kuje sit;

du wózka, traci s ł uc h i mew~ . \1soban1i niep~ ln<)Sprawnymi .

W witku 9 lat zacz~la
„1 apominać·' tablicLkt;:"
mno lc niii . T::s1y V.'}"kl~nanc
n~1 nasz;:~ prośb~ \1,~:k az::tł)
u ;'n~!i.:d:r.r;;'.ait" ztfohw;c~ Ui.:z;.:r.t.J
:'-.ie" !i! <.ttcrn;H>ki. \V '.Vit;kU ld bt
~·-2„;,~~;'.ji ~~~~-_n;~!~ ~~~~-~-~1~-~~1~;.1~\ -~ k
-TJ.. utyg.ui..Jnj._,\,„~g u ! t..·'-·;(.~nl:i
znaliśmy też nikogo. lh> byłby
w :-.-ytuacji podubnt:.i du n:„b2t:j.
CzuliSmy si..: bardzu o~amotn!cni.
Navi'd Jzi~fr~i. f,-0 11 J:.:.{a;.'.iJ.
pt)r~1dzj ~
ni..:: nw.;~ !:>i." bJc1
~i;::~~:::~E;:~~~r.1;;;:~~~~,~:i~;,
(l •. •1:u ;JJU ·;~~ti:12:ii..:hn1•_•;.\aL · )
aby dzieci nicpelnosprawne i pjeustann~e manw:i1ny si~ tl los
OJ.żyv-.'i < 1n:.i jest prze? sond·; . naszych pc. i:Lostały i.'h dzieci. Nusza córka wzbog~tci b
upra\via!y sporty i dlatego {.h\.:c.~ga
prz~.-ł~-'hową. _Nletrzym:.:.nic: \V ch\\'ilnch kiyzysów w s1a.11~:.: żydc niejednej osoby, Cit1}{.:b.?
zai ni\..jo;,vW: i śmy ~potkania
~roh:n . drgawki. ·problem y rórki -;..·zuii.śm~ ~,t~ jL'~l Lik 'vątk.g1) zdnw~:ia ! truJnn
v• ,..lidze 1.vr1wań ·· zdrow~a
z my~L~ 2 ta r;:.:L"yc:1. L'. u~rz:•'Ci i zmi::.'!1.2W~ 1..~ kornnk tni~ bezradni. DUZht1·.i.-·i·~!'1! ją zro"L.um\e{. j1:j uś mi ech jest
\V kt)nkure :icjach kn;gti
_iakki1kolwiek m1:iżli\\·1~~i zaroifr;,-y. \-time że J~j mowa .i.:.st
~:,~:~~~~~~·:::)~~-iiJ: ;~~!i~-~,;~~~~~-~~iL"
i has...."b:ill u z użyc iem :;;prz~; u ._-_;g r.:miczflfi~l i pdno. pou.:tórz:::ll.
zapohieg~-ll'ja nicszcz~5ciurn.
t1z.::lc:żnil.::-n ~! ud innych.
<lostO$mvaneg.o cio możlhvoki
u..:zesrnlk{w„ . C()rka prz epcidl..!b \ famy za .sc1b<1 ct:1py :'.;wi~rnie .,'.\'yp~-:iwi aJ ~: ..:k" ..;:;:Jym
·-' ll~ ! : z;.;.„'- ..,ze bi.:,_: ::~ .:
: ! j~dnt 1c1.: c5.n!i::: m potr~~fi nicpo godz~nia ::.ii; : 1o:.;.cr;i. g.r:icwu.
i.iak:m . .ft..' ~1
z~1 nimi. p<:H1icwaz. wcz.:śniej hyb
1
:

..
~+z~ ~.(."'.~u k1:u~J„; \ i; n.ast~ .5t iczną pier„.voro dm:
~xr, ;'.a!Jh: ~..-·. \\/ -..:1a<>:;t.' p:„)1~-~,-1 ~; Di .J...:z„:;u J1 ~ lk11 1::k1 {<.; ·;.. ~;.1.Scii: n.J·. v~ a :..:~1 "·
hardzo ak-ry\'-Tia fl<J zaj~ciach żału. o.~karż:.miil. w;:~tpli•"'oś..:i
!. !J:-.~t-->;.~mi z e .~:.•.:oj:~;1 l•iC11..L·:..- ::i~L i zgody nil to. co n;-:tS ')pol hało ':t"lrcczka.
-.;, :-> zp!Lt.lli :.~~ l 1.tci b ',-•. lfl."k Hl!li~ -.~ (·.::)' i O i::l<Jj; i '11.d;·U sportO\.vvd1. Nawet i i\'.' nić
na•.ve: 7 \'--L~n;.m roJ z;..· ;i;:=,t\>'enL Pn~!->;diSmy przt!'z w 'A-·sz:;s:ko. n_k
B: l l~my .~dnllgot~wi. a kk:jfl\"' przi.:-kaz : d~• mi :n ut:~1.:jt;".) C'zy te.: •.;bcirteiismv. ki~dv s t~J i$mv sie
Nie pami·..:- w ~ m in :~ •:isób .;,;poz.a :-;,:e-C1nik ~1mi os0h Przykuty~h
~;~;~j~;'.i~j':;;·~~;,~:' ;~~i,;~;:~;",;i.v ~:~~:~~;~t~~o:·:.~~~~\~:- ~~:~ ~'~\::;r:g u rud:~I ny. ;J 11 :.1\~ i.:·1 me ..,vie. kw _i{.'.s:

t; m·;:J cor:1z t.: lhm '-" rt)dzt:ńSf\'v_a ·:· C~·-~·· Jqn1i:j"C· jaki~ ~:i m'-\ n~1ib1iż~ zt:l rl!dzi:1 łt.·.
k.i i::hornby ? \\' \ l~_it;C:.• IL' h. ki.::.Jy ni...:
~~)~~~: :~;·i~~~~;~~~l~~·;~tr-;:cb:~M~.-a!~
~pos(ih ;1.:L'le nj.::1
.!~1 k ą p rzy:--zk)SC: iru-J ~~ inn~ rn~~it'. pu.t'.:by\\·J w szpiL1 't u i Hi t: je-.,1
ZaczdtSn-r; LtV..:iŻ:1ć. ż~ u ::·i~.!ln i..:~ :.:hor.<.t. u;;.,:c-:-rni. .:Z'-'
0

p o•j.J~:v,.ca.na !il."?il\'m Jzi.e....:! :'

k •:n~ul!;,e j;_;rf! i h:.H.t1ni„·~fi L kp'.::.i nic \\'i-.: dn~~'. mż !.f~(".,.:,)z,:ć \V za1c;..:i~ci1 dh....1."'-C•b

występuje rozległa utrata funkcj i mirochondrialnych.

Jedna ze strategii leczniczych polega na dostarcza-
niu alternatywnego akcepto m elektron ów, który po-
zwoltlby na ominięcie w Jańcuchu oddecho wym -kom-
stanu klinicznego u osób z zespolem Kearnsa -Sayre'a
pkk_~ów I i Ir. Naturalny akcepto r clekrronów tyeh PrLeciw ut!enia= takie jak L'Was askorbinowy i witami-
leczonyc h koenzymem Our Terapia ta zapewne jedmtk
kompleksów, koenzym Q 10 może być podawany doust- n.a E równiC'.l stosowano jako alternatywne akceptory
nie przyniesie poprawy w większości chorób, w których
nie. We wstępnych doniesieniach opisywano poprawę
 ••
Op~przypodku~lnicmego 255
254 7. Dziedziczenie mitochondria lne

20/15 do 20/200. Wobec perspeklywy utraty wzroku

,· GENErvKAW PRAKlYCE MEDYCZNEJ !---- ----- ----- ----.
Poradnic two genetycz ne
w choroba ch mitocho ndrialny ch
Zaburzenia funkcji mitochondrió w rozpoznaje się
jako przyczynę coraz większej liczby chorób
nerwowo-mięśniowych, a także chorób
obejmujących inne narządy. Stanowią one
specjalny problem dla poradnictwa genetycznego ,
gdyż mutacje powodujące te zaburzenia mogą
występować zarówno w genach mitochondria lnych,
jak jądrowych. Udzielając porad, należy więc
pamiętać o następujących regułach:
• Zaburzenia wytwarzania energii mogą być
spowodowan e mutacjami zarówno genów
mitochondria lnych, jak jądrowych, dlatego
należy rozważyć, czy cecha jest przekazywan a
przez matkę, czy też dziedziczona jako cecha
autosomalna .
w rodzinie przypadków
Należy poszukiwać
•
energii o łagodnym
zaburzeń wytwarzania
przebiegu, w tym przypadków wczesnej
czuciowo-nerwowej utraty słuchu, migrenowych
bólów głowy oraz niewyjaśnionych przypadków
1 momencie pomyślał, że być może spowodowa ne
otępienia lub padaczki.
·l
• Kobieta, u której występuje mutacja
mitochondri alna przekazuje ją wszystkim
dzieciom, nie można jednak przewidzieć
natężenia objawów, jakie wystąpią
u konkretnego dziecka; jedne dzieci mogą
ciężko chorować, podczas gdy inne będą
I okulisty. który przyjql go po kilku dniach. Okulisto
zupełnie zdrowe.
j Po rozpoznaniu neuropatii nerwu WZJokowego
• Przy poszukiwani u mutacji w mitochondria lnym
DNA często niezbędne jest przebadanie wielu
różnych tkanek, ponieważ z powodu
beteroplazm ii w niektórych tkankach
zmutowane mitochondri a mogą być nieobecne.
Opis przypadk u kliniczneg o
Część I obu tarcz nerwów wzrokowych oraz obustronne
Pewnego dnia Joseph po przebudzeniu zauważył,
że kiedy patrzy w lewq stronę. wszystko widzi
zamazane. Nie odczuwał przy tym bólu i pod każdym
innym względem czuł się dobrze. W pierwszym
to jest }okqś infekcjq oka lub ułożeniem twarzy
podczas snu. Zamazane widzenie tJlrzymywało się
jednak w ciqgu dnia I po obiedzie Joseph postanowił
zgłosić się do swojego lekarza. W czasie wieczorne}
wizyty ogólne badanie lekarskie nie wykazało
żadnych zmian. Joseph dostoi skierowanie do
sfw/erdzil nieznaczne obrzmienie lewego nerwu
wzrokowego aroz ograniczenie pola widzenia
lewego oko: w prawym oku nie było todnych zmian.
u Josepha wykonano wiele bodai'i, między innymi
badanie mózgu melodq mognelyczn ego rezonansu
jqdrowego oraz testy immunologiczne.
W oczekiwaniu no wyniki tych badań nie zalecono
mu tadnych leków.
Nagła utrata ostrości wzroku może nastąpić
w czasie mlesiqca Joseph wpada w panikę.
Otrzymuje skierowanie do okullstkl, która wykonuje
badan/o spec}olislyczne. Lekarka stwierdza obrzęk
centralnie położone ubytki pola widzenia. Wyniki
testu reakcji układu nerwowego no bodźce
wzrokowe sq u badanego znacząco obniżone.
łożu
W przypadku obrzęku nerwu wzrokowego o pod-
zapalnym wyniki badania MRI często są pra·
widJowe, podobnie jak wyniki testów immunologic r-
nych. Izolowane zapalenie nerwu wzrokowego na ogół
jednak nie przebiega tak gwałtownie i nie obejmuje
obu oczu. Badanie reakcji wywołanych bodźcami wzro-
kowymi polega na pomiarach aktywności elektrycznej
mózgu w odpowiedzi na takie bodźce wzrokowe jak
błyski światła lub zmiany prezentowan ych wzorów.
Nieprawidłowa reakcja wskazuje na upośledzenie
przewodnictw a nerwowego nerwu wzrokowego lub
dróg wzrokowych w mózgu. Mroczki centralne stano-
wią pola utraty wzroku wynikające z zapalenia nerwu
wzrokowego. Wszystkie te objawy wskazują na zmiany
obejmujące nerw wzrokowy jako przyczynę zaburzeń.

elektronów, przeprowadz one dotychczas badania kli-

niczne nie wykazały jednak ich sl'Uteczności.
Badania polimońizmów mitochondri alnego
DNA wykazaly, że zróżnicowanie populacji afrykań­
skich jest pod tym. względem większe niż populacji
I z różnych przyczyn, takich jak infekcje, zapalenia,
choroby naczyń i inne. Obrzęk nerwu wzrokowego su-
geruje możliwość wystąpienia procesu zapalnego tego
Część Ili
U Josepha postawiono rozpoznanie zespołu Lebero.
czyli dziedzicznej neuropatii nerwu wzrokowego.
Zebrano szczegółowe informacje no temat
zamieszkujących inne części świata. Analizy zróżni­
nerwu. Zapalenie takie może być zmianą izolowaną zachorowań w rodzinie. Joseph byl zdrowy i nie pa/H
lub stanowić jeden z objawów choroby o ogólniejszym papierosów. Kiedy był w 10 klasie. wystqpll u niego
cowania ludzkiego mitochondri alnego DNA do- w czasie okresowego badania lekarskiego napad
charakterze, takiej jak stwardnienie rozsiane. Obrzęk
7.7 Polimorfizm mitochon drialnego DNA wiodły, że jego forma wyjściowa istniała w Afryce przyspieszonej akcji serca. Zabrano go wówczas
nerwu wzrokowego może też oznaczać wzrost ciśnie­
około 150 OOO lat temu, po czym migracje ludności do szpitala, Ole nic u niego nie stwierdzono. Obecnie
nia wewnątrzczaszkowego, co może być spowodowa-
Badania dziedziczenia genów mitochondria lnych oraz gromadzące się mutacje przyczyniły się do wy· studiuje. a nocami pracuje jako kasjer.
ne guzem mózgu. W takich przypadkach nie nale-
przyczynily się nie tylko do poznania podstaw chorób tworzenia no.,.ycb polimorfizm ów. Polimorfizm y
żaloby jednak oczekiwać wystąpienia jednostronn ego
mitochondria lnych, ale stworzyły także ważne narzę­ mtDNA są niezwykle użytecznym narzędziem ba- Wyniki klinicznych wskazują na dziedzicz·
badań
obrzęku. Obraz mózgu uzyskany metodą rezonansu
dzia badań w takich dziedzinach. jak antropologia dawczym pozwalającym na śledzenie dróg migracji ną neuropatię nerwu wzrokowego (I.BON)_ Choroba
magnetyczne go pozwala ocenić zmiany anatomiczne
i medycyna sądowa. Markery genetyczne od dawna grup ludzkich oraz kolonizacji różnych regionów ta objawia sięstosunkowo nagle utratą wzroku, naj-
tego narządu. Testy immunologic zne natomiast po-
stosowano powszechnie w badaniach populacji ludz- faiata. pierw w jednym oku, a potem zmiany szybko obejmują
winny wykryć procesy zapalne.
kich. Specyficzne haplotypy polimorficzn ych marke- Polimorfizm y mitochondria lnego DNA odgry- drugie oko. Ostrość wzroku na początlm obniża się
rów występujące często w pewnych subpopulacja ch są wają również ważną rolę w badaniach genetycznych bardzo szybko, ale z czasem stabilizuje się na niskim
członków Część Ił
bardzo pomocne przy identyfikacji tych
pozwalających na ustalenie tożsamości wybranej oso-
poziomie. Początkowo tarcze nerwów wzrokowych są
Badanie metodq rezonansu magnelyczn ego (MRI)
grup. które w wyniku migracji uległy rozproszeniu . a także testy immunologiczne nie wykazujq żadnych obrzęknięte i obserwuje się przerost małych naczyń
lnego DNA okazaly się szcze- by. Ma to szczególnie duże znaczenie w medycynie
Badania mitochondria zmian. Mniej więcej po miesiqcu od wystqplenia krwionośnych. W dalszym przebiegu tarcze nerwów
sądowej, gdy markery genetyczne wykorzystuje się do
gólnie przydatne do tego typu badań. Mitochondri al- pierwszych objawów zaburzenia ostrości wzroku wzrokowych bledną i, w wyniku zaniku włókien nerwo·
zmiany porównania genotypów osób podejrzanych ze śladami
ny DNA podlega mutacjom i akumuluje po lewej stronie, Józef zaczyna tracić widzenie wych, powstaje obraz tarczy zanikowej. Zespól Lebera
DNAznalezi onyminamie jscu przestępstwa. Markery prawym okiem. No początku. czytając książkę, występuje częściej u mężczyzn niż u kobiet. U męż·
w tempie 5-10-krotnie szybszym w porównaniu do
mogą dowieść niewinności osoby, której zauważa zomglenie widzenia prawym okiem.
DNA jądrowego. Również niewystępowanie rekom- genetyczne czyzn choroba występuje również w młodszym wieku
odpowiada próbkom zebranym z miejsca Po dwóch tygodniach sfw/erdzo, że nie rozpoznaje
binacji w mitochondria lnym DNA stwarza szczególne DNA nie (między drugą a czwartą dekadą życia), podczas gdy
że osoba podejrzana znokóvt drogowych. W czasie czterech lygodnl jego
warunld, w których badanie procesów dziedziczeni a przestępstwa lub potwierdzić, ostrość widzenia prawym okiem obniża się z wartości u kobiet na ogół -.rystępuje po trzeciej dekadzie. życia.
jest stosunkowo uproszcwne. może być sprawcą przestępstwa.
 • .-
Pytania sprawdzające 257

256 7. Dziedziczenie rnltocho ndrtalne

Zmiany chorobowe w zespole Lebera obejmują głów­
nie narząd wzroku. U nielicznych chorych stwierdza się
także zaburzenia przewodzenia bodźców w sercu,
któ-
re zwykle nie stanowią poważnego problemu kliniczne -
go, ale mogą powodować a.xytmię pracy serca
Część IV
Okulista wyjaśnia Josephowi. te zespół Lebera jest
chorobą dzjedzicz nq I pyta o to, jakie choroby
występowały u niego w rodzinie. Joseph
jest
najstarszym z trojga rodzeństwa. Jego brat Tom ma
Matka
16 lat. a siostra Ellen - 14. Oboje są zdrowi.
Josepha była leczona z powodu raka plęrsi, o jego
ojeiec jest zdrowy. Żadne z rodziców nie miało
problem ów ze wzrokiem. Wykona no badanie
okulistyczne u Toma i EHen. Zmiany w ukrwieni u
siatkóWl<i zaobser wowane u Toma wskazują na
wczesny etap zespołu Lebera. u Ellen natomia st
nie stwierdzono iadnych zmian.
Od dawna wiedziano, że zespół Lebera występuje
rodzinnie, niejasny był jednak sposób jego dziedzicze-
nia. Ponad 75% chorych stanowią mężczyźni, którzy
- choć są płodni - nigdy nie przekazują choroby po-
tomstwu. Z potomstwa kobiet, które przekazują cho-
robę, synowie są w najwyższym stopniu narażeni
na
zachorowanie. Dane te wskazują na przekazywanie
omawianej choroby przez matkę, z czego wynika, że
zespół Lebera zapewne jest spowodowany
zaburze-
niem funkcji mitochondriów.
RYCINA 7-14 Test
polimerazy slużqcy dO wykryworuo zomiony nukleotyd
no A w pozycp 11 778 - mutae.i powodującej dziedzicz
pierwszy stopień uniwe15ytecki I rozpoczql studio
W innych rodzinach dotkniętych zespołem Lebera dyplomo we w celu uzyskania tytułu inżyniera. Jego
wykryto inne mutacje. Przeważnie, podobni e jak muta- brat Tom zaobSerwOwał u siebie osłabienie ostrości
cja w pozycji 11 778, występują one jedynie u osób cho- wzroku I przygotowuje się na to, że w przyszłości mote
Martwi się
rych. Trudniejsze do interpre tacji s, mutacje o ce_: stracić wzrok. Ellen jest zdrowa i widzi dobrze.
przede wszystkim fym. że przekaże mutację swoim
chach polimorfizmów, czyli występujące w populag1
dzieciom .
ogóinej. Przyjmuje się, że wpływają one_na przebi~g
kliniczny choroby spowodowane] zasadniczą mutagą,
ale samodzielnie nie powodują neuropa tii.
Patogeneza zespołu Lebera pozostaje niewyja-
śniona mimo stwierdzenia znaczen ia mutacji
mito-
Pytania sprawdzające J
chondrialnych w rozwoju tej choroby. Wysuwano hi- 1. U 23-letniego mężczyz ny bezboleśnie dochodzi do
utraty widzenia w palu centralnym prawego oka.
potezy na temat roli takich czynników toksy'7°y~h,
Po 3 "miesiącach podobna zmiana następuje w oku
jak palenie papierosów czy alkohol lub mechamzmow ma
łewvm. Wcześniej był zdrowy i do tej pory nie
immunologicznych. Prawdop odobnie nerw wzrokowy
ulega uszkodzeniu w wyniku zaburze nia wewnątrzko­ innych dolegliwości. Po utracie wzroku w drugim
mórkowych procesów wytwarzania energii, ciągle jed- oku przeanalizowano informacje na temat zachoro-
wań w jego rodzinie i okazało się, że ślepota
o po-
nak nie wiadomo, dlaczego konsekwencje tego zabu-
dobnym przebiegu wystąpiła również u brata matki.
rzenia obejmują specyficzną tkankę, a także dlaczego
choroba ta rozwija się wiele lat po urodzen iu oraz a) Podejrzewając dziedziczną neuropatię nerwu
wzrokowego typu Lebera. wykonujesz badania,
ujawnia się częściej u mężczyzn.
które potwierdzają występowanie mutacji. Któ-
rzy spośród członków rodziny na przedst~wio­
Część VI
nym rodowodzie obciążeni są ryzykiem posiada-
Badanie krwi potwierd za rozpoznanie kliniczne.
Tom i EHen. podobn ie jók ich matka. również mają nia mutacji?
tę samą mutocję . Bien zostaje poinform
owana. b) Jakiej informacji można udzielić choremu od-
że istnieje wysokie ryzyko przekaza nia ptZez
niq nośnie występującego u niego ryzyka przekaza-
choroby dzieciom. Joseph i Tom zaczyna ją
nia mutacji potomstwu?
przyjmować witaminy C. E oraz koenzym
Q,„
" / -....J
wykmzystuJący lańcuchowq reakcję
uG
ną
Ponieważ zespól Lebera należy do cech przeka-
zywanych przez matkę, wszystkie dzieci chorej kobiety
i

Część V neurcpatię nerwu wzrokowe
Upłynęły trzy miesiące od postawie nia rozpozn ania
u Josepha. Jego widzenie utrzyrnuje się teraz
na niskim poziomie. Zapisał się do zwlqzku
niewido mych i korzysta z pomocy rehabilit anta.
by nauczyć się funkcjon owania przy swoich
obecnyc h ogranicz eniach i móc kontynuować
studio. Skierowano go do genetyk a. specjalisty
od chorób mitocho ndrialny ch. Pobrano od niego
krew w celu przeprow adzenia badań
wykrywa jqcych mutacje związane z dziedziczną
neuropatią nerwu wzrokow ego (ryc. 7-14).
W większości przypadków zespołu Le bera po po-
czątkowej szybkiej utracie wzroku następuje
stabiliza-
cja na niskim poziomie, a w niektórych przypadkach
po dłuższym czasie obserwuje się nawet nieznaczną
poprawę.
Ustalenie, że choroba ta jest przekazywana przez
matlcę potwierdziła przypuszczenie, że zespól
Lebera
jest jedną z chorób mitochondrialnych, a dodatkowym
zespół Lebera CLJ-ION).
go. czyli
NI.
Mutacjo to znosi miejsce res1Tykcyjn e dla e~.zymu Sto
Po amp!if1kacJi IN'{bronego regiOflAJ I trawieniu enzymem
Sfa NI
kontrolny DNA. (bez mutacji) ze.toje przecięty na
fiogmenty (Sc: ieżkc negattve control ). DNA chorych
dwa
z zespołem Lebero Cśeieżkl 1i 2) nie jest przecinany,
ci
co wskazuje na obecność mufcc,1. (Dzfęki uprzejmoś
dr. Oondda Jomsa. Beth lsroel Deacone~. Medico!
Center
w Bostonie).
argumen tem na rzecz tej tezy było wykrycie mutacji
mitochondrialnej wspólnej dla chorych na ten zespól
należących do różnych rodzin. Mutacja ta
występuje
w pozycji 11 778 genomu mitochondrialnego i powo-
duje substytucję aminokwasu w jednej z podjedn ostek
kompleksu I. Mutacji tej nie stwierdza się w populacji
osób zdrowych (nie jest więc polimorfizmem), a jej
z zespoi em
występowanie w rodzinie zawsze wiąże się
Lebera. W wyniku heteroplazmii osoby obciążone tą
wzglę­
mutacją znacznie różnią się między sobą pod
dem objawów choroby.
1-,i I
' ~~:
.-
'-2/
będą również miały mutację warunkującą ten zespól.
i
ri
•
Trudno przewidywać przebieg choroby u określonej
I
osoby, wiek wystąpienia pierwszych objawów choroby
jest jednak w pewnym stopniu uzależniony_ od rodzaiu
'l
L_! L___;
mutacji. Niestety , poza objęciem obserwacią k!l.lllczną 3 4 5
i udzieleniem infomiacji o chorobie, niewiele można
pomóc osobom z rozpoznaną mutacją, pcnieważ nie
znamy sposobów zahamowania procesów utra_ty wzro-
ku. Takie przeciwutleniacze jak witaminy C 1 E oraz
koenzym o,„ są podawan e jako potencja lne alterna-
tywne akceptory elektron ów w łańcuchu oddecho -
wym. Chociaż stosowanie tych leków wydaje się uza- 2. Siostra chłopca z chorobą mitochondrialną nie "_'Y-
sadnione i nie mają one działań ubocznych. brak też kazuje obecności specyficznej mutacji ": komar-
wyraźnych dowodów na ich skuteczność. kach Jawi. Czy jest ona obciążona ryzykiem prze-
kazania mutacji dzieciom ?
3. Na rycinie przedstawiono odcisk Souther na
Epilog
Minęły dwa lata I Joseph stwierdził nieznacz
nq z DNA trawionym enzymem restrykcyjnym po hy-
poprawę widzenia. ale nauczy/ się alfabetu
B<aile'a
brydyzacji z sondą rozpoznającą mitochondnalny
uznawany jest za riewidom ego. Zdobył
i fomlolnie
"?~:rr-·
,·i
f'
258 7. Dziedziczenie m~ochondrtalne
16kb-
?~A. Chory ma ~jawy miopatii, porażenia mię­
sm okoruchowych 1 uszkodzenia słuchu. Jak mo-
żna zinterpretować otrzymane wyniki?
4. Leczysz dziecko, u którego stwierdzono kwasicę
mleczanową, encefalomiopatię i zmienione mito-
chon_dria widoczne~ obrazie biopsji mięśnia. Jego
rodzice są lrnzynanu I stopnia. Cz:y takie bliskie po-
krewieństwo rodziców mogło przyczynić się do
rozwoju choroby u ich dziecka?
Literaturo uzupełniająca __J
7.lMERRF
Fukubara N., Tokiguchi S., Sbirakawa K., Tsubaki T .. Myo-
c1onus ~pilepsy associated with ragged-red fibres (mito-
choadnal abnonnalities): disease eatitv or a svndrome?
Light- and electron-microscopic studies of -two ca~
and review of literature. J. Neurol. Sci. 198CJ-47:
117-133. , wych odkryto na p<><.-zątku XX wiek-u, później stwier-
·- - - -- - - -- - - - - . - - - - - - - - - - - - - - - -- -
'·;~·.: s:ff
7.4 Heteroplazmia
Larsson N.G., Tulinius M.H., Holme E., et al. Segregation
and manifestations of tbe mtDNA tRNA'„ A to G""''
mutation of myoclonus epilepsy and ragged-red fibe1s
(MERRF) syndrome. Am. J. Hum. Genet. 1992;51:
1201-1212.
7.7 Polimorł"izm mitochondńałnego DNA
Wallace D.C. Mitochondria! DNA variation in human ev<>-
lution, degenerative disease and aging. Am. J. Hum.
Genet. 1995; 57:201-223.
Opis przypadku klinicznego J gen podatności r.a siatkówczako złośliwego?
Di Mauro S., Moracs C.T .• Mitochondrial encephalomyo-
pathies. Arch. Neurul. 1993;50:1197-1208.
Johns D.R„ The other human genome: mitochondria( DNA
and disease. Nat. Med. 1996;2:1065--1068.
Johns D .R ., Neufeld MJ. Cytochrome c oxidase mutations
in Lebe1 hereditary optic oeuropathy. BiOĆhem . Bio-
. phys. Res. Commun. 1993 Oce 29;196(2):810-815.
R1ordan-Era P„ Harding AE. Leber's he1editary optic ocu-
ropathy. the clinical relevance of different mitochon-
dria! DNA mutalions. J. Med. Genet. 1995;32: 81~7.
Shoffner J.M„ Wallace D.C.. Mitochondria! genetics: prioci-
ples and practice. Am. J. Hum. Genet. 1992;51:
1179-1186.
WaUacc D .C. Mitochondria! DNA variation in human evo-
lution, degeoerative disease. and aging. Am. J. Hum
Genet 1995:57:201-223.
Wallace D.C.. Singh G ..• Lott M.T„ ei al Mitochond1ial
DNA mutation, associated with Leber's hereditary op-
tic oeUiopathy. Science 1988;242:1427-1430.
Zeviani M„ Ti.ranti V., Piantadosi C. Mitochondria! disor-
ders. Medicine 1998;77:5'}..72.
·- --··- · --------
Genetyka nowotworów
PRZEGLĄO ZAGADNIEŃ
8.1 Siatkówczak złośliwy Co to za choroba i jak można ją leczyć?
8.2 Genetyka siatkówczaka złośliwego Jak dziedziczy się podatność
na siatkówczaka złośliwego? Co oznacza hipoteza dwóch
trafień?
8.3 Gen siatkówczaka złośliwego Jak zlokalizowano na chromosomie 13
8.4 Klonowanie genu siatkówczaka złośliwego Jak sklonowano gen
podatności na siatkówczaka złośliwego?
8.5 Onkogeny Jak, stosując techniki biologii molekulornej w badonlu
nowotworów. odklyto dominujące i recesywne onkogeny?
8.6 Prawidłowa rola protoonkogenów Jak protoonkogeny kontrolują wzrost
i różnicowanie si ę prawidłowych komórek?
8.7 Molekularne podstawy onkogenezy W jaki sposób zmiany genetyczne onkogenów
prowadzą do nadania komórce cech nowotworowych?
8.8 Genetyka a teczenle nowotworów Jak poznanie molekularnej patogenezy
nowotworów przyczynia się do postępu w leczeniu pacjentów z chorobą
nowotworową?
Genetyka w prał<lyce medycznej Badania przesiewowe w kierunku powszechnie
występujących nowotworów złośliwych
Z perspektywy Życie z dzieckiem z siatkówczakiem złośliwym
Opis przypadku klinicznego Niewinnie wyglądający guzek
otychczas omawialiśmy cechy genetyczne właści­
D we komórkom całego ciała - zarówno te dzie -
dziczone od rodziców. jak i y,:ynikające z nowych mu-
dwno, że również CZ)"Dniki środowiskowe wywołujące
nowotwory mają działanie mutagenne. Podjęto bada-
się wysokim ryzykiem
tacji. Zapoznaliśmy się również ze zróżnicowaniem nia rodzin charakteryzujących
rozwoju specyficznych chorób nowotworowych.
genetycznym komórek jednego osobnika spowodo-
się wskazywać. że u podstaw pro·
wanym mozaikowo.ścią w przypadku cech determino- Wszystko zdawało
leżą zmiany genetyczne.
wanych przez genom jądrowy lub heteroplazmią, cesów nowotworowych
w przypadku mutacji mitochondrialnych. W obecnym Ostatnie lata przyniosly potwierdzenie tej hipotezy.
rozdziale zwTóciliśmy uwagę na inny rodzaj zmienno- Wiadomo już, że za wzrost nowotworu odpowiedzial-
ści somatycznej - nabyte zmiany genetyczne pro- na jest zmiana genetyczna w pojedynczej komórce,
wadzące do transformacji nowotworowej. która daje początek całemu klonowi nieprawidłowych
Wiek XX był świadkiem prawdziwej eksplozji komórek. Cechy określane mianem nowotworowych
wiedzy o genetycznych podstawach rozwoju człowie­ stanowią fenotypowy przejaw akumulacji zmian licz-
ka i jego chorób, począwszy od poznania zasad dzie- nych genów. Poznanie tych właśnie genów - zwanych
dziczenia aż po odkrycia molekularnej strnktmy genu. onkogenami - umożliwiło wielki postęp w biologii
Podobny rozkwit nastąpil w biologii nowotworów. nowotworów. To z kolei przyczyniło się do udoskona-
Zmiany chromosomowe w komórkach nowotworo- lenia badań diagnostycznych chorób nowotworowych

260 8. Genetyka nowotworów
i dało nadzieję na znalezienie skuteczniejszych metod
ich leczenia. Pozwoliło taicie na lepsze poznanie me-
chanizmów wzrostu i różnicowania się prawidłowych
komórek..
Udział czynników genetycznych w patogenezie
nowotworu przedstawimy na przykładzie siatkówczaka
złośliwego. Zaczniemy od omówienia konkretnego
przypadku klinicznego i opisu biologii tego nowotwo-
ru. Siatkówczak złośliwy był jednym z pierwszych no-
wotworów, w którego przypadku określono uwarunko-
wania genetyczne. Przekonamy się, jak podatność na tę
chorobę dziedziczy się jako cechę autosomalną domi-
nującą i jak analiza statystyczna pomaga w wyjaśnieniu
przenoszenia tej cechy. Z przykładem tym wiąże się
hipoteza dwóch trafień (ang. two-hi! hypothesis). Gen
odpowiedzialny za predyspozycje do rozwoju siatków-
czaka złośliwego zidentyfikowano metodą klonowania
pozycyjnego. Prześledzimy szlak zdarzeń prowa-
dzących do rozwoju nowotworu i udział w nim oma"~a­
nego genu zgodnie ze wspomnianą hipotezą_
Gen siatkówczaka złośliwego był pierwszym od-
krytym onkogenem z grupy onkogenów recesyw-
nych. Niezależne badania umożliwily odkrycie onko·
genów dominujących. Onkogeny recesywne pro-
wadzą do transformacji nowotworowej komórki w wy-
niku utraty pełnionej przez siebie funkcji. Onkogeny
dominujące natomiast działają wówczas, gdy choć
jedna z dwóch kopii genu w komórce jest zmieniona.
Zobaczymy, jak współdziałanie tych dwóch typów ge-
nów nadaje komórce fenotyp nowotworowy i jaka jest
ich rola w regulacji wzrostu i różnicowania się pra-
widłowych komórek. Niezależnie od poznania pod-
staw biologii nowotworów, wspomniane odkrycia
umożliwiły istotny postęp w diagnostyce i leczeniu
tych chorób. Dokonamy przeglądu aktualnych osiąg­
nięć i przedstawimy perspektywy przyszłych badań.
W części Genetyka w praktyce medycznej omówi-
my zagadnienia związane z badaniami przesiewowymi
w kierunku powszechnie występujących nowotworów.
W części Z", perspektywy poznamy historię dziecka
z siatkówczakiem złośliwym. Rozdział ten zakończy­
my Opisem przypadku klinicznego, który zilustruje
udział genetyki molekularnej w leczeniu choroby no-
wotworowej.
8. 1 Siatkówczak złośliwy
Kiedy Seth skończy/ 2 Joto, rodziee zabrali go
no rutynowq kontrolę do pediatry. Podczas badania
tekarz nie mógł dostrzec czerwonego reftel<su no
dnie prawego oka chłopca. Zaniepokoi/o go to
do tego stopnia, że Po kltku próbach zdecydował
o konieczności konsultacji dziecięcego okutisty.
Rozmowo z rodzicami by/o trudno, panieważ do tej
pary rozwój Setha przebiega/ prawidłowo -
wydawał się on być zdrowym I aktywnym chłopcem.
Rito - matko chłopca, za<JWażyła wprawdzie, że
czasami jego prawe oko .ucieka', ole działo się tok.
kiedy był zmęczony. nie przywiązywała więc do tego
większej wagi. Pediatra wytłumaczył rodzicom, że
ponieważ ma on trudności w ocenie dna oka Setha,
powinni zasięgnąć parady okulisty. Kiedy Rita i Arthur
- ojciec Setha - zapytalf, czego ta porada miałaby
dotyczyć, lekarz odpowiedział wymijajqco. Kiedy
więc 3 dni później uslyszeN od okulisty. że ieh syn ma
prawdopodobnie siatkówczaka złośliwego (ryc. 8- l).
byli zszokowani.
Siatkówczak złośliwy (łac. retinoblastoma) jest
nowotworem złośliwvm siatkówki. Występuje u młod­
szych dzieci zwykle ~wieku 3-4 lat. Pierwszym obja-
wem jest często blady odblask źrenicy. Można to zaob-
serwować w trakcie badania oczu w ramach rutyno-
wvch badań kontrolnych dziecka. Czasami zwracają
n~ to uwagę najbliżsi: kiedy na rodzinnych zdjęciach
8.1 Siatkówczak złośliwy 261
nie widać u dziecka zjawiska „czerwonych oczu "
w jednym lub obu oczach. Innym objawem siatków-
czaka złośliwego jest zez.
Seth został przyjęty do szpitala no jeden dzień,
oby w znieczuleniu ogólnym przejść szczegółowe
badania okulistyczne. Wykryto dwa guzy w Jego
prawym oku I jeden bardzo moly w lewym.
Badanie głowy metodq rezonansu magnetycznego
nie ujawniło rozsiewu nowotworu w oczodole.
Badania rentgenowskie ca/ego ciała również
nie wykazały przeautów. Onkolog przedstawił
rodzicom Setha plan leczenia chłopca
za pomocq rodioteropil. Wkrótce potem Seth
rozpoczql noświeNonio. Był to ciężki okres
w życiu cole] jego rodziny, nie wyłqczojqc 4-tetnlej
siostry Dione.
Dla skutecznego leczenia najwazmeisze jest
wczesne rozpoznanie nowotworu. Komórki siatków-
czaka złośl iwego mogą ulec rozsiewowi do ciała szkli-
stego, a następnie do mózgu i innych części ciała. Nie-
leczony guz jest zawsze śmiertelny, ale wczesne rozpo-
znanie i leczenie może uratować nie tylko życie, ale
nawet wzrok. Stosuje się kilkutygodniową radiotera-
pię, która jest zwykle wystarczająca w przypadku
zmian zlokalizowanych w obrębie gatki ocznej. Gdy
dochodzi do rozsiewu nowotworu. stosuje się ogólno-
ustrojową chemioterapię . Istnieją też inne możliwości
leczenia - dotyczą one bardzo malych zmian zlokali-
RYCINA 8-1 Zdjęcie siatt<ówki
Wecka z siatkówczakiem złośłwym.
Lewa część siatkówki jest z~toi!ęto
przez guz. (Dzięki upiwjmoścl
ct. Roberta Pet"""'10. Szpital
Dziecięcy w Bostcrie).
 82 Genetyk o siatkówc zaka złośliwego 263
262 8. Genelyl< o nowo!w orów

~
m
Około 10% dzieci z siatkówc zakiem złośliwy
zowanyc h wewną1rz oka. Są to: fotokoag ulacja (wypa-
ma krewnyc h z nowotw orem oka (ryc. 8-2) . Dziedzi-
lanie komóre k guza poprzez soczewkę oka), kriotera -
pia (zamrażanie guza) albo implanta cja substanc ji ra-
dioaktyw nych do wnętrza oka. Leczeni e zaawans owa-
czy się on w tych rodzinac h autosom alnie dominująco
z około 90% penetracją.. Pośród chorych bez przypad-
PfLYPOdkl
do lej pory 0.1
..... ~...... "' 'w ....
plL)'podl d guzów
nych nowotwo rów, które spowodowały utratę wzroku, ków choroby w rodzinie u prawie 30% stwierdz a się niezdlogno- ......_ jednostro nnych
mutację w komórka ch linii płciowej, która
prowadz i
polega na usunięciu zajętej gaiki ocznej.
zOW011e ..........
Rokowa nie u dzieci leczonych z powodu siat- do rodzinni e występującego siatkówc zaka zlośliwego. '-.. przypadk i guzów
wielostro nnych
kówczak a zlośliwego znacznie się poprawiło w ostat- U pozostałych występuje sporadyc zny siatkówczak
~
złośliv,.)' bez predyspo zycji genetycz nych. O.Ol i---.--~----~-
nich latach. Długoletnie przeżycia sięgają 90% o 20 30 40 50
Najważniejszymi cechami odróżniającymi postać
10
w przypad ku guzów bez przerzut ów. Często udaje się cho- wiek w miesiącach
zachować wzrok w chorym oku, a powikłan
ia są mini- sporadyczną od dziedzic znej jest wiek, w którym
wieku osobników .
malne. Najgroźniejsza jest możliwość rozwoju drugie- roba się rozpoczy na oraz Liczba guzów. Chorobę dzie- RYCINA 8-J Krzywo niezciagi ozowany ch do l ej
PDIY paypodk ów siatkówcz aka złoślwego jako funkcjo
rósł
dziczną stwierdz a się często w ciągu pierwszy
ch lat ży­ nny guz. WSpótczy nnlk akumulac j przypadk ów obustronn ego slałkówczaka
go, niezależnego guza w innym miejscu tego samego u których rozwi nął ~ę jedno- lub obustro
jednostro nnej wzrosłalo wonej. (Za: Knudson A.G.
Jr. Mutation and
oka, w drugim oku, bądź w innej części ciała. cia, postać sporadyc zna jest rozpozn awana, nawet logarylmic znle. podczas gcty Hczbo przypadk ów choroby
Acad. Sci. USA 1971;68:82~3).
między 7 a 10 rokiem życia. Nie wynika to
z wprowa- concer: slatis1ical sludy of refinoblos tomo. Proc. Nett

dzenia bardziej s=ególo wych badań dzieci z dotk-

ci do
niętych chorobą rodzin, zwłaszcza, że większoś
ć tych przełom w zrozumi eniu dziedzic znej sklonnoś
nych przypad ków obustron nych guzów rosła wykład­
przypad ków jest efektem nowych mutacji. Dziedzicz- rozwoju nowotw orów złośliwych. Po dwudzie stu la-
8.2 Genet yka siatkówczaka złośliwego niczo w czasie, podczas gdy liczba przypad ków ze się
ne siatkówc zaki złośliwe zwykle występują wieloogni- zmianą w jednym oku wzrastała znacznie wolniej
(ryc. tach od sformułowania tej hipotezy możliwa stała
skowo (w kilku miejscac h oka) lub w obu oczach. zapropo nował model (ryc. 8-4), zgod- jej weryfika cja na poziomi e molekul arnym .
Po kilku tygodnia ch Seth zakończy/ radiolrapię. 8-3). Knudson
Chłopiec czul się dobrze. Okulista był zadowo
lony. U około dwóch trzecich dzieci z postacią rodzinną nie z którym do rozwoju siatkówc zaka złośliwego ko- W!eloogniskowość guzów występujących u Setha
bo wydawało się. że guz się zmniejszy/. siatkówc zak złośliwy rozwija się wieloogniskowo. Ist- nieczne są dwie róme mutacje w linii komóre k siat· wskazywała na postać dziedziczną siatkówc zaka
W międZyczasie rodzice chłopca zdążyli już wiele nieje także ryzyko rozwoju w późniejszym czasie in- kówlci. Chorzy z dziedziczną postacią siatkówc zaka złośliwego. a brak przypad ków tej choroby
przeczytać na temat jego choroby , rozmawi
a/I
nych nowotworów, takich jak mięsak kości czy rak dziedziczą jedną z tych mutacji, przez co
mutację tę w rodzinie - na wystąpienie nowej mutacji.
także z okulistą I onkologi em. Jednym jedna Okulista powiedział rodzjcom . że Istnieje ryzyko,
pierni. mają wszystkie komórki ich siatkówk i. Tylko
z przedmi otów dyskusji by/ wywiad rodzinny. ącą do rozwoju siatl<ówczaka
Ritę i Arthura zaskoczył fakt, że siatkówc
zak złośliwy W 1971 roku Alfred Knudson zanalizował przy- mutacja jest wówczas konieczn a do rozwoju nowo- iż mutację prowadz Dione. Ponieważ nie wszyscy
odziedziczy/a również
może występować rodzinnie. Zarówno w
rodzinie padki dzieci z jedno- i obustron nym siatkówc zakiem tworu. Natomia st w przypad ku postaci sporady cznej
nowotwo- nosiciele genu chorują, brak objawów nie wyklucza
Rity, jak i Arthura nie było żadnego przypad ku tego złośliwym. W momenc ie rozpozn ania tego siatkówc zaka zlośliwego warunki em rozwoju guza jest przekazania przez Jednego z rodziców genu więcej
zmarł powodu raka jelita komór-
nowotwo ru. Ojciec Rity z
ru, dzieci, u których guz rozwiną! się ostatecz nie pojawien ie -się dwóch niezależ nych mutacji w
niż jednemu dziecku. Dione została przebad
ana
grubego . a matka Arthura leczona była z powo du w obu oczach, były młodsze od dzieci, u których
guz kach siatkówki. W związku z tym postać sporady czna okulistyczn/e w znieczuleniu ogólnym I nie
raka piersi, ole w żadnej z rodzin nie stwierdz ono dłowości .
później szym żadnych nieprawi
ograniczy! się do jednego oka. Liczba zdiagnoz owa- występuje rzadziej , rozpoczy na się w stwierdzono u niej
guza oka. Rodzicom wyjaśniono jednak, te konieczne jest
wieku, a guzy są jednostr onne.
Hipotezę K.nudsona nazwano hipotezą dwóch
rra- powtarz anie tych badań co pól roku, przynajmniej
stanowiła przez najbllż.sze Jata.
fień (ang. two-hit liypothesis ). Koncepc ja ta

guz

•
I
_L
LJ óó óó C Só pierwsze
.trafienie"
drugie
• t rofier'9"

RYCINA 8-2 ~odowód przeds!aw iojqcy

• obustron ny ~o11<6wcz<:'< złośliwy domin4ące dziedzicz enie siatkówcz aka
zlOSlwego. W r lektórych przypadk ach ~
[I jed"lostroony siatkówczak złośliwy występują Ject10-. w i-mych obustronn ie.
Ojciec najmłodszej chorej dziewczyrl<I )est
dziedzicz ny siałkówczok złośliwy

zdrowy. co wskazuje no brak penetracji. . kiedy w tej sanej lino komórek dojdZie do .dwóch
1ralleń· (mutociD.
RYCINA 8-4 Model dwóch lrafień. Nowotwó r powstaje ie ctwóeh rzadl<K:h
(Przedruk za zgodą z: Vogel F. Geneflcs
powOOJj qcych utrołę obu kopi genu. Do rozwoju
siołlcóWC20ko sporocty =iego koniec2ne jest wystąpien
r się rozwinql.
ot reł'1oblastoma. Hum. Gene!. mutacją. wystaczy fyl<o )ed'1o mutacja, oby nowotwó
mutocp. Natomias t u osoby. która urodziło się z jedną
1979;52: 1-54).
 8.3 Gen siatkó wczak a złośliwego 265
264 8. Genet yka nowot worów
2
~~k~o ró~nież występowanie u tych
Arthur Rita dzieci
zwany es-
deleg1 Jednej kapu genu kodującego enzym
o~ terazą D. Choć rola tego enzymu nie
byta znana, moż­
oforezę
52 32 na .go było ".'tw? o-maczyć. Stosując elektr
polimor-
stwier dzono , ze białko to występuje w dwóch
ficznych forma ch, a więc kodujący je gen
ma dwa alle-
2-1
tylko poło­
le. Dzieci z delecją obejmującą 13q14 mają
Setti wę norma lnej ilości estera zy Di ekspre
sji ulega u nich

~~
zawsze tylko jeden allel.

RYCINA 8-5
22 32
Rodow óa roomy Selha. Liczby poniżej
wskCIZUJQ olłete markera.
symboti
„
2-1 2-1 2-1

8.3 Gen siatkówczaka złośliwego

3

Po·około pól roku od zakończenia radiot

erapil
:J delecja
1Jq13-q14

doszło u Setha do nawro tu choro

by w posta ci
zlośliwy

•
duteg o guza w prawy m oku. Nie stracił
wzroku . ale I
tym razem zastos owano inną metodę leczen
knoteraplę. Guz niszczono specja
lnym
schłodzonym do bardz o niskiej tempe
przepr owadz ono w znieczuleniu ogólny
ia -
instrumentem
ratury . Zobie g
m. Rezultatów
•

•
•
siatków czak

nosiciel genu siatków czaka

bez penetr acji
ó
1- 1 1-1 1-1 2-1 2-1

2) w trzech rodzina ch z dziedzicznym

~atkówczckie m
leczen ia tq metod q nie można ocenić
od razu. esterazy D (allele oznocz ono jako 1 i
RYCINA 8-7 segreg acja olle~ genu 1 13. podcza s gdy allel l występuje razem
z sialków czakiem w rodZinle
1ie
Dione przeszła w tym czasie kolejn e badG1 uje z siatków czakiem w rodzinie some 13
zlośriwym . Allel .2 segreg lastoma assigne d to hlflKln chromo
obecności R.W .• et. Of. Gene IO< heredil ary retinob
okuNstyczne, które znowu nie wykazało l 3 u dziecka z licznymi 2. (Za: Sparkes R.S., M<Jp/lfee AL Lingua
że istnieje RYCINA 8-6 Delecjo w chrofnosomłe by linkage ta este<ose D. Science 1983;21
9:971-9 73).
noWC)tw?'_u. Rodzic ów poinfo rmowa no. wadami WTodzonymi i siatkówczakiem
ztoślrv.tym .
mogq
mozl!WOSC bodoń genet yczny ch. które
Z/czy/ a tę samq mutację kach stano-
wykazać, czy Dione odzjed yło dra-· drugiego. Drugi e trafien ie w tych komór
co J91 c:'>ory brat. Pobra no krew od wszyst
kich Odkrycie polimorfizmu esterazy D otworz Okazało się więc, że to mutac ja genu na chrom o- a obej-
testy. AnaliZie słuszno ści tezy, iż brakujący gen pozycję do wila zatem prawd opodo bnie delecja odcink
członkow rodziny i przep rowad zono gę do spraw dzenia somie 13 jest odpowiedzialna za predys genu odpowie-
właśnie ge- mującego locus genu estera zy D i locus
podda no marke r majqc y pięć alleli.
Wyniki
u dzieci z de.legą w chromosomie 13 jest rozwoju guza w dziedzicznym siatkówczak
u. Mutac ja wego.
ępującego dzialnego za rozwój siatkówczaka złośli
przeds tawion o na rycinie 8-5. n.em _odpow iedzialnym za rodzin nie Y..yst ta odpowiada pierwszemu trafien iu z hipote
zy Knud- biologii
ie to potwie r- Na początku lat osiemdziefilątych techniki
s13.1kowc;;~a zl~!Jiwego. Przypuszezen sona. Chociaż drugie trafienie mogłoby
w zasadz ie ości badaw-
. Pierwszyc~ wskazówek dla poszukiwań
genu siat-
dzity wy~1k1 analizy sprzężeń genetycznych
oceniające nizma mi, przypusz- molekularnej poszerzyly znacznie możliw
być spowo dowan e wieloma mecha osomu 13
kowczaka złosliwego dostarczały badan
ia rzadkich
segregaqę polimorficznych form
esterazy D w rodzi- prawidło­ cze (ryc. 8-8). DNA specyficzny dla chrom
iętym nowcr cza się, że polega ono na utraci e pozostałej sklonowano w hybrydowych komór kach somaty
cznych
przypadków chorych z obustr onnie rozwin nach z dziedziczną postacią siatkówczak
a (ryc. 8-7).
wej kopii tego genu. Ponownie wykorzystan
o esterazę O
czlowieka i myszy, pozbawionych większości
i upośle­ ludzkich
W tych przypa dkach nie występowały delecj
e w chro-
tworem oraz z wieloma wadami wrodzonymi dla potwie rdzeni a tej hipotezy. Estera za
O jest synte- 13. Niektó re
dzeruem ro~aju. U tych dzieci W)Wiad
rodzinny byt
n_iosomie 13, dlateg o takie osoby \rykazywaly
ekspre -
kach siatkó wczak a, przeba dano chromosomów, z wyjątkiem chrom osomu
komór
z tych sklonowanych sekwencji ujawniały
tyzow ana w polimorfizm
Ujemny, „ ~1mo obustr onneg o występowania
guza.
SJę obydwu fonn estera zy D. Stwier
dzono jednak , że ustalić , które allele ulegają u nich
więc choryc h, aby
długości fragm entów restrykC)>jny
ch. Sekwencje w po-
?_b~_o.sc ~n~ch wad wrodzonych wskazywała
na mer allele esterazy D segregują w rodzin ach razem z siat- mi pod
J rzer:zy- kówczakiem złośliwym . W badan iu trzech rodzin war- ekspresji. Wszyscy badan i byli hetero zygota bliżu prążka 13q14 często występ
owaty homozygo-
z~?sc 1struerua zaburzeń chromosomowych. względem polimorfizmu estera
zy D, nie uwzględnio­ jeśli byty heterozygo-
w obrę­ tość maksy malne go LOD była większa od 3. (Wylicze- wczak ach, nawet
w_iscie, badam a Ujawniły występowanie delecji oną delecją tycznie w siatkó
no natom iast w badan iu osób z wrodz samej osoby.
13 (ryc. 8-6). Raz- rue LOD zalezałn od przyjęcia wielu różnych założeń zacho- tyczne w prawidłowych komór kach tej
bi~ dlugie go.ram ien'.3 chrom osomu w chrom osomi e 13. W guzac h powin na zatem blisko
był sto- ~oty';zących ~netracji mutacji decydującej o rozwoju Niekiedy tylko sekwencje polo:i:one bardzo
~~~ deleq1 były rome, podob nie jak różny dzić ekspre sja obu alleli, tak jak
w pozostał}•ch komór - przypadkach
. U wszystkich tych dzieci s1atkow~ ~oszacowano go na poz.iam ie 2,64-3.50). z sześciu gu- prążka 13q14 były zmien ione. W innych
pie? 1natura "."ad wrodz onych
co Stanowiło to istotne potwierdzenie tezy o lokalizacji kach badan ych osób. Jedna k w cz:terech homozygotyczność sekwencji obejm
owala cały chro-
delecj ę prążk ów 13q13 -q14, zy D ulegał
stwJerdzono Jednak nej postaci zów tylko jeden z dwóch alleli genu estera mosom (ryc. 8-9) -sytu acja taka powst aje
prawd opo-
wskazyw.ało na występowanie w tym region ie !!Cnu pre- genu predysponującego do rozwoju rodzin ekspresji, co wskazywało na utratę bądź
zniszczenie
dysponująceg o do rozwo ju siatkó wczak a. „ nowot woru na chrom osomi el3q14 .

r · -- ----
266 8. Genelyk a nowotwo rów
znego markE!ł"O no chromoso mie 13. DNA mołl<I. ojca.
llYCINA 8-8 Uhoto hetemzygo1yczności dla polimortic
Ili. a następnie przeprow adzono hybrydyzację Soulhema
wyizolowa ny z siatkowcz oko córki strawiono Hind
tą. ojciec I cho<o c órko są heterozyg otami. w DNA
z chromoso mu 13q 14. Matko okozalo się być homozygo
z: Dryjo T.P.• Covenee W .. Whtte R.• etat. Homozygo
Jednak obecność 1yll<o Jednego allela. (Zmodyfik owane
13 lfl remoblos toma. N. Engi. J. Med. 1964:310:55<>-553).
nond'f,;jun kcjo nondysju nkcjo rekombin acjo
i duplikacj o miotyczn a
reoronżocje
llYCINA 8-9 Mechon~my powstawa nia .drugiego
lra!ienio" w guzach siatkówcz aka. Dziecko z siatkówcz
)eden zmutowa ny alei (rt>): ole jest heterozygotą. w
doł10j części rysuil<u przedstaw iono r<J;ne geno1ypy .
wego chromoso mu może dojść w wynicu nondysjll 1kcj.
może być uhoto aiela dzikiego typu .. Do ~roty prawidło
z.mulacjq. Między mitolycznym'cłYomosomcmi
może (ale""'~ towrzzyszyć cq,!1kaq a cłYOOlOSOrru
nego oleł<l no obu ctvomoso moch homologi cznych.
do rekombi"l acJ ~JQCej l.JT>eszczenle .zmutowa
Jest zmonq w sekwencji wskutek kopiowan ia zmutowa nej seł<wercJ
usunięty bąclt uszkodzon y w wyniku rniłocJ. (Pl:zectuk zo
zostać z chromoso mu
'nS In retinoblas 1omo. Nott.<e 1963:305:779-784).
et al. Expressioo or recesrve a1e!eo by cłYornosomal mechoni.ll
- „•
-- -- -- -- -- -- -- ---- -- - --
6.4 Klonowanie genu siatkówc zaka złośliwego 26 7
Sklonowaną sekwencję izolowan o z bibliotek
i
dobnie w wyniku utraty całego chromos omu i duplika- (patrz rozdział 4 ). Klony z regionu
chromos omowej
cji pozostałego chromos omu 13.
13ql 4 identyfik owano za pomocą hybrydyzacji in situ
Zjawisk a te stwierdz ano zarówno w przypad ku
, oraz metodą Southem a, wykorzystując hybrydowe li-
guz guzów rodzinny ch, jak i sporadyc znych, co dowodzi człowieka z różnymi przegru-
że w sekwenc je zdarzeń prowadzące do rozwoju
no- nie komórko we myszy i
powania mi w chromos omie 13. Klony te następnie
wotworu zaangażowany jest w każdym przypad ku gen ano metodą Southem a, aby sprawdzić, czy
e to analizow
zajmujący locus na chromos omie 13. Pozostaj
w badanyc h siatkówc zakach uległy one delecji. Nie-
w zgodzie z hipotezą Knudson a. U chorych z rodzin- obecność obu kopii sekwenc ji występujących w klonie
nym siatkówc zakiem allele "'ystępu jące w komórk ach
oznaczo nym H3-8 stwierdz ono w dwóch guzach po-
guza zawsze pochodz ily od chorego rodzica. Potwier- chodzących od dwóch niespokr ewniony ch osób, z któ-
dza to też przekon anie, że w komórka ch guza musi
jeżeli Zinia-
rych jedna miała obustron nie występującego (czyli
dochodzić do utraty allelu prawidłowego, dziedzic znego) sia1kówczaka. Osoba ta była he terozy-
na ta ma oznaczać drugie trafienie . Z prowadz onych
gotyczna pod względem badanej delecji w komórka ch
córki oraz DNA odobny
badań wyłaniał się coraz bardziej prawdop somatyc znych. Druga osoba - jale się okazało - cho-
z sekwercj q DNA
a
scenańusz. Hipotez a dwóch trafień wymagał
jednak
rowała na sporadyczną jednostronną postać
siatków-
guza wykazano
potwierd zenia na poziomi e molekul arnym.
si1y of chromoso me czaka złośliwego. Zmiany wrodzon e w tym przypad ku
nie polegały na delecji, co wskazuj e na fakt, źe homo-
Badania molekula rne wykazaty, że Dione zygotyczna delecja została nabyta przez komórki siat-
odziedziczy/a od matki inny allel genu siatkówc zaka
ojca. Jak dowiedz ie/I się kówki. Przeszuk ano ludzką fagową bibliotekę DNA
niż Seth, ale ten sam od ano meto-
że każdy z nich jest bezobja wowym za pomocą sekwenc ji klonu H3-8 i zastosow
rodzice. f)IZyko, odcinka
nosicielem mutacji odpowie dzialnyc h za tę chorobę
. dę wędrówki wzdłuż chromos omu wobec
wynosi około 5%. Dlatego też tyzyko rozwoju o długości 29 kb. Stwierdz ono, że cały sklonow any
nowotwo ru u Olane mieści się w podobn ych DNA uległ homozyg otycznej delecji w obu guzach.
granicac h. Konieczne sq więc regularn e badania Natomia st inny sklonow any odcinek DNA z regionu
okulistyczne. 13q14 był obecny. Wyciągnięto więe wniosek . że se-
kwencje klonu H3-8 majdują się najpraw dopodob niej
bardzo bliska genu odpowie dzialneg o za rozwój siat-
kówczaka.
8.4 Klonowanie genu siatkó wczak a Badano również występowanie sklonow anych
złośliwego odcinkó w DNA z okolic regionu H3-8 u różnych ga-
tunków. Klon oznaczo ny jalco p 7H30. 7R występował
Chocioi Seth Jest pogodn ym I żywym dzieckie m.
o
zarówno u człowieka, jak i u myszy i hyb1ydyzował
chorobo go nie opuszcza. Po 3 miesiqc ach wiadom z Ri'iA komórek ludzkiej siatkówk i. Stworzo no bi-
kolejną
już. że leczenie nie było skuteczne. Podjęto
razem bliotekę cDNA komórek ludzkiej siatkówki i wyizolo-
próbę leczenia - polegoj qcego tym
na chirurgicznym wszczepieniu radioakt ywnego wano klon cDNA homologiczny z p7H30.7R. Wiel-
kość transkry plu wynosiła 4,7 kb. Obecn0-<ić tego
frag·
kobaltu w masę guza.
mentu stwierdz ono w prawidłowych komórka ch sial-
delecjo mu locjo Poszukiw ania genu siatkówc zaka złośliwego do- kówki, ale nie wykazan o go w żadnej z czterech linii
koowe<sja
genu punktowo
tyczyły głównie prążka q14 chromos omu 13. Badania komórek sia1kówczaka ani w badanej linii komórek
mięsaka kości. Obecność transkry ptu stwierdz
ono
polegały na sklonow aniu DNA tego regionu
i poszu-
kiwaniu sel'Wencji, które ulegają ekspresj i w prawid- również w komórka ch śledziony, wątroby oraz wielu
genów w guzie
łowych komórka ch siatkówk i, a są zmutow
ane u cho- nowotivorów wywodzących się z różnych tkanek.
akiem odziedziczyło Kolejny klon cDNA wykorzy stano do badania
rych z rodzinny m siatkówc zakiem. DNA sklonow ano
których wynilciem
techniką wędrówki wzdłuż chromos omu,
co wyma- siatkówc zaków metodą Southem a. Nieprawidłowe
fragmen ty restrykcyjne stwierdz ono w 30% z 50 bada-
czemu
może dol!ć gato jednak znalezie nia punktu s1artowego. Ustalon o
nych guzów - zarówno siatkówc zakach, jak i mięsa­
Konwer.jo genu go dzięki odkryciu takich genów, które były homozy -
również kach kości. Wiele spośród tych nowotwo rów wykazy-
no !mych chromosc moch. Allel dzikiego fypu maże gotyczne pod względem delecji klonowa nej sekwenc ji
zgodą W.K.. [)ryja T.P„ Philips RA. wało homozygoty=ią delecję części genu identyfiko-
z: Cavenee
z prążka 13ql4.
 •• - - - - - -·-- „

ówcz oko złośliwego 269

8.il Klon owa nie gen u sialk

i występują w cale j po-

268 8. Gen etyk o now otwo rów istyczne kane u chor ych z tymi zesp olam
częste bada nia okul pojawiają się jedn ak
wację tę składają się acie dzie dzic zne
Bad ania prze prow a- pulacji, ich post
. Ta sekw encj a amin okw a- ą ocen ą calej siatk ówk i. i częs to wspó łist nieją z niezależ ny­
duj<icą 816 amin okw asów z dok:ladn w młodszym wiek u
cDN A Wydawało się wy-
ii ze znan ymi białkami. nym , co niesi e ze ane geny nazw a-
wan ego w bada nym klon ie zaka . sów wykazywała brak hom olog dza się u dzie ci w znie czul eniu ogól m.i chor obam i now otwo rowy mi. Pozn
że jest to gen siatk ówc owi poważny dys- mac ji now o-
praw dopo dobn ym, em roli genu Rb w roz- ryzy ko powi klań i stan esor owy mi tran sfor
soce
ogłoszono w tym samy m Osta tecz nym potw ierd zeni sobą pew ne
meto dam i bio- no gen ami supr . Na pozi o-
rycie genu siatk ówc zaka esja feno typu nowotwo- kom fort dla małe go pacj enta . Bad ania nym i onk ogen ami
woju siatk ówc zaka była supr
Odk twor owe j lub rece syw
no o sklo now aniu genu lub mięsaka kości , do ą ciom bez zmu towa - ób recesywny,
tygodniu, w któr ym doni esio rowe go kom órek siatk ówc zaka logii mole kula rnej pozw alaj dzie
mic kom órko wym dział ają one w spos
niow ej Duc henn e'a. Był to tym sam ym 8-10). niedogodności. Co wię­ otwo ru koni eczn a jest
dystrofii mięś
any za pomocą klono- ych .,.pr owa dzon o prawidłowy gen Rb (ryc. nego genu na uniknięcie tych co ozna cza, że do rozwoju now
:i gen zide ntyfi kow któr
znajdował się pod ame okaz aty się także pom ocne go genu . W obrębie rodz in
drug i i trze<
był gen prze wlek lej Umi eszc zony w wek torz e gen Rb cej, bada nia molel..-ul inaktywacja obu kopi i dane
- pierw szym
nych sekw encj i retro wiru - go spor adyc zneg o siat- ak jako geny dominujące, z
tym,
wan ia pozycyjn ego
kontrolą długich pow tórzo w przy padk ach jedn ostr onne funkcjonują one jedn
owe j. krypcję. Wek tor 111ni
esz- a się u chor ych nowe mu- lenia na poko lenie są nie tyle
chor oby ziarn iniak
nauk owc y klon owa li sowych stym uluj ącyc h trans kówczaka. Niek iedy stwi erdz m- że pt'Zekazywane z poko
W dalszych bada niac h inni sem pom ocni czym kazać je swoj emu poto ryzyko ich rozwoju. Ry-
jej nieprawidłową czan o w cząs tkac h wiru sa z wim tacje , a wted y mogą oni prze now otwo ry sam e w sobi e, ile
tę samą sekwencj ę i potw ierdz ili
siatk ówc zaka lub mięsa­ gii mole kula rnej wyko- czen ia jedn ego zmu to-
- albo tran - i zakażano hodowlę kom órek stwu. Bad ania meto dam i biolo zyko to jesl wyn ikiem odzi edzi
ekspresję w kom órka ch siatk ówc zaka
nie wykazywały natu ral- twie gene tycz nym . esor a now otwo m. Wystar-
, nie byto go ka kości. Cboc iaż kom órki te rzystuje się więc w pora dnic wan ego aLielu w focus supr
skry pt miał nieprawi dłow ą wiel kość albo
ona pfZ)Wrócona prze z szym z serii zidentyfi- otwo ru staje się wtedy mut
a-
ano zmia ny nej eksp resji genu Rb, zost ata Gen siatk ówc zaka był pierw zy- czająca do rozw oju now
ch stwi erdz ch z rodzinną pred yspo wej kopi i genu . Ten sam
now o-
wcale. W wielu prqp adka
Kom órki now otwo rowe odzn acza - kowanych genó w związany pozo stale j praw idło
między inny mi hom ozyg
o- wpro wad zony gen. rów. Inne przy klad y poda no
cja
inie się przy współist­
struk tura lne tego genu - czny m zest awe m cech dotyczących cją do rozwoju now otwo twór w popu lacji ogól nej rozw
dziedzicznym siatk ówc za- ją się char akte rysty prze dsta wion ych tam ze- szej, a następnie drug iej
tyczne dele cje. Pacj enci z now otwo rowe mają tendencję w tabeli 8- L Dzie dzic zeni e iu muta cji najp ieiw pierw
i delec,jam) w tkan ce guza morf olog ii (kom órki prawidłowe dominują~'Y. Now otwo
ry, spot y- nien
kiem i z hom ozyg otyc znym do skup iani a się, podc zas gdy kom órki społ ów ma char akte r
cje w zdro wyc h tkan kach . w miękkim
miel i hete rozy goty czne dele przylegają do podłoża)
, zdol nośc i wzro stu e będące wynikiem muta
cji
ch trafień. Ana liza sek- z nimi zespoły chor obow
Jest to zgod ne z hipotezą dwó ne now otwo rowo kom órki cji nowo tworo wej. zwiqz ane
- nazw aneg o Rb (od reti- agar ze (tytk o przekształco ) TABElA 8· 1 Geny supresOfow
e trans forma
wenc,'Yjna pozn aneg o genu mogą rosmić niep rzytw
ierdz one do stałego subs tratu w komó rkach !inii płclo\ 11/ej oraz rodza je nowo twor ów
rtą ramk~ odcz ytu ko-
noblastoma) - wskazała otwa i wzro stu w orga nizm ie bezg
rasi<,'Zej myszy (tak a mysz
Zneg o; kom órki now o-
nie ma układu imm unol ogk'
j myszy mogą się nam na-
twor owe wstrzyknięte takie
oną ekspresją Rb traciły
te .l /'(
żać}. Kom órki z przywróc
otwo rowy fenotyp.
cechy, a tym samy m swój now
l 'HL
p 53
zały u Seth a delecję
Bad ania mole kula rne wyka
soni e 19 gen u siatk ówc zaka BRC 1i
jedn ego nukl eotyc!u wek. ęcia
zlośliwego. Muta cjo
ta prowadzi do p1zesuni HR<_ -L!
e, do syn/e zy okro jone go
ramk i odcz ytu i w rezu ltaci rodzicóv..-. .\F.'
białko. !okle j mui ocji nie stwierdzono ani u
to, że dzie wczy nko nie
ani u s;ost w Seth a. Ozn acza badań okulistyc znyc h
ia
wym aga jui kont ynuo •Y'Dn ro;
sne i,;rykrycie siatk ówcz aka.
rnoj qcyc h na ce!u wcze
ISCi
.
e m ożliwDści genc- \\ ALIR ---· ~v 1 V~' i !1~'.'!- d. hra~~ r..: ~· .-:(• \•„k;
Izolatja gc.nu Rb stwo rzyła nnw
siatkówc?.akiem. W więk ­ ~~·Nf.\ · ;i!c! OW-:- g• ; .
•,:.. ·: ~i.'..\' ukł'.j,J.~ m;_)c z
t:icznej diag nostyki rodzin z '
szości prt.)'padk ów jedn
ak nit: stwi erdz a &. i~ delecji'~"" •.)po:::;icn!;.' n ::['.~ nju
. .-z. „;rn l;~ k. :..:k'i.:k. rak
~ któr e moż~a bvi,:ir'Vk;-
dużych znburLcń struk t urv genu n1:.izir.:i:: -..; ;:,::-r1:3.k
atjc punk towe. -Jcdym)
},-.,;_1;

zać metodą Soutb~n1 a. aie -mut

sekwcncjon<Jwanie k::rt.- ji ;'\f.\112 ~i El ł>. j1.<;t~i _sn1bq~: ·
możl iwoś cią kii \\'ykrycia jest I gi.: :i:•' 1 :.i pr:n" ] DN ..\
dego eksonu po amplifikaGji
lime rary (!'CR ) . Pozw ala to
w ła ńcuchowe j reakcji po-
naje clnoznac:zne. \\yka za-
i;J.fL HJ
hf'.HS!
hPM S2
r Jli~·Jzic~-" ! ;;~~.j·.:lir;i :;.r ~d::cs;:
i :.iJł'-'t !: i·.:~· b;:: .~ p.:i) lr(_: v.-a~n-. ;::i
biolo -
nie obecno~ i każdej muta cji. Ana liza metodami GIIf J' , .t·•:;-;.-,d it1'.'(\
latna w bada1tiach ro- r:J„ ,: Lu!H•)rd: ;~i_.,_b-„: L1.„riy 1..·_i:, : · u~. .·niah
rowe go mole kula rnej jcsl hard zo prq< l.iiami-.':rri<.i <. ktl'.1':>.:;-,:- k puth!
.1\'·u:. . : :i
utr01 0 feno typu now otwo gii z-~ s Fó!
;;.n..:.::;~: ib ~ przys•~dkL g.n Kz.._ij,il-:
dziedziczny s iatkówczak. PTCH
~:rn;: zn.bk "" >'~P :rl'.i:5 t k1.r~<·":lL
Utra ło łeootypu nowołwor(J
l.lłego \...' kc111ókoch dzin, w któ1ych wyst<;pujc 1,·,;..·~~•0-:-( \"r't:•'-:HJ.!I'l.W_,,.dit dnia
a
RYCINA 8-10 iyqk icm odzii:<J~jczenia ge nu siat- t.[[:.,;V { p-tt:.· zDLii.:
,,Yadzenio prawidłowego cwn c
genu
Dzie cko obar
mięsaka kości w vtynik u wp<o>
iruSO'..vBQO . (Za. Huan g
H .~J. S .. być bacz nie obse rwowane pod .k ą1em typu I
Rb za pomocą weki orc retrow kówczaka musi -
jego wc.ze&ne rozpozn.a
YeuJ .-K. eta/. &.lp~essior.
ot !he neop loslic phen otype
. n..>ra·oju nowotworu, ponieważ
by repla cern er1t of łhe RB
gene in huma n canc er cel~ niu popr awia rokovianie. Na ohscr-
uic. w dużym stop
Scien ce 1988: 242:156-1-1566)
 ••
270 8. Genefyko nowotworów
8.5 Onkogeny 271
kopii w tej samej linii komórkowej. Takie sytuacje
siatkówczaka ujawniła dużą liczbę zmian genetycz-
oczywiście się zdarzają, ale są dość rzadkie.
nych. Zmiany w chromosomie 13 rzadko są dostrze-
Pojęci~ genu supresorowego transformacji no-
galne pod mikroskopem, obseIWUje się jednak wiele
wotworowej - chociaż trafne, jest w pewnym stopniu
innych aberracji chromosomowych. Obecność licz-
my~ące. Sugeruje bowiem, że prawidłową funkcją ge-
nych nieprawidłowości chromosomowych - aneu-
nu Jest ochrona komórek przed transformacją nowo-
ploidii, delecji, duplikacji, translokacji - jest typową
tworową . Czy rzeczywiście taka jest rola tych genów?
cechą komórek nowotworowych. Już w 1914 roku
Poz.nanie działania genów supresorowych, a także te-
Theodor Boveri stwierdzi!, że jądra komórek nowo-
go Jak utrata ich funkcji prowadzi do transformacji
tworowych różnią się wyglądem od jąder komórek
nowotworowej, wymaga jeszcze wielu badań zjawisk
prawidłowych i wysunąl przypuszczenie, że zmiany
genetycznych biorących udział w tym procesie.
chromosomowe mogą stanowić główną przyczynę
transformacji nowotworowej. Przez cały XX wiek
trwaly badania mające na celu poznanie podstaw pro-
c~su nowotworowego. Osiągnięcie tego celu wydaje
8.5 Onkogeny się obecnie coraz bliższe .

Seffl ma już prawie 4 lata. Widzi bardzo słabo

na prawe oko i mima wielu prób leczenia guz
w tym oku stale rośnie. Na lewe oko widzi norma/nie
I nie stwlerdl.ono w nim aktywnego procesu
nowotwcxowego. Ze względu na stoły postęp
choroby podjęto trudną decyzję usunięcia chłopcu
prawego oko. Po operacji Seth otrzymał protezę
gaiki ocznej. Usunięty guz przesiano do laboratorium
badawczego. Po hodowli przeprowadl.ono analizę
chromosomową (ryc. 8-11), która wykazała liczne
nieprawidłowości.
Gdyby za rozwój siatkówczaka odpowiedzialna
była wyłącznie utrata genu Rb, poszczególne oowo-
twory nie różniłyby się między sobą . Tymczasem nie-
które siat~ó"".'czaki rosną szybciej i naciekają bardziej
agresywme ruz mne. Analiza chromosomów komórek
RYCINA li- I I l<m::>1yp komó<elc siatt<ówczoka, piqżki G.
Obecne icZne ctierraqe. rriędzy i'n;nl irochromooom
z kró1kiego imWriJ chlcmosomu 6 (J;/rzo/;;d). (Dzięki LIJ!l€jrlośd
c:t Brenc1,1 Gale. Ho!pilal for SK:k Chlc:ten w Tc<onto).
Pierwszy gen odpowiedzialny za rozwój nowo-
tworu - onkogen - odkryto na podstawie badań
przeprowadzonych jeszcze przed odkryciem DNA.
W 1909 roku, w nowojorskim Instytucie Badań Nau-
kowych Rockeffellera pracował Peyton Rous. Prowa-
dził doświadczenia na kurczętach, które miały aa ao-
g~ch guzy. Guzami tymi były mięsaki tkanki miękkiej.
Kiedy Rous wstrzykiwał rozdrobnioną tkankę guza
zdrowym kurc-zętom, u nich również rozwijały się mię­
saki, Okazało się, że czyWlikiem aktywnym jest w tym
przypadku wirus - jak się potem okazalo retrowirus
- nazwany wil'llsem mięsaka Rousa. Wiele lat później
wykazano, że z czterech genów tego wirusa jeden -
zwany src - odpowiedzialny jest za transformację no-
wotworową. Utrata bądź mutacja tego genu pozba-
wiała wirusa właściwości onkogennych.
Do lat osiemdziesiątych XX \\~eku poznano oko-
ło 20 różnych retrowirusów, każdy z innym onkoge-
nem, odpowiedzialnycl:J za transformację nowotwo-
rową. Onkogeny oznaczano trzyliterowymi skrótami,
pochodzącymi zwykle od nazw nowotworów, które
wywoływały (na przykład erb-B od erytroblastozy).
Przełomem Stalo się odkrycie homologii onkogenów
wirusowych z prawidłowymi genami eukariotycznymi.
Na przyklad wirusowy gen src (v-src) jest homologiem
eukariotycznego genu src (c-src, ang. cellular src). Te
prawidlowe geny komórkowe noszą nazwę protoon-
kogenów. Uważa się, że nadmierna ekspresja proto-
onkogenu spowodowana działaniem wirusowych me-
chanizmów regulacyjnych jest odpowiedzialna za
ttansformację nowotworową.
Po załażeniu zwierzęcia retrowirusem zawiera-
jącym onkogen następuje zwykle 2-3 tygodniowy ok-
res latencji poprzedzający wzrost guza. W niektórych
ptak z nowotworem
llYCJNA 8-12 Genom retrowirusa bkltaczld ptasiej pozbawiony onkogenu zostaje wstawiony do genomu ptasiego
w sąsiedztwi e genu c-myc. Aktywacja trcnskryJX:ji tego genu prowadzi do transformacji nowotworowej. (Zmodyf1kowone z:
Hayward w .s„ Neel B.G„ Astm S.M. Acttvation of o cellular one gene by promofer lnsertion In ALV-induced lymphold leukosls.
Natuce 1981;290: 475-480).
przypadkach okres ten wydłuża się do wielu miesięcy.
Po zakażeniu komórki kopia cDNA genomu wiruso-
wego ulega integracji z genomem komórki gospoda-
rza. Retrowirusy z dluższym okresem latencji nie za-
wierają onkogenów. Badania DNA guzów zaka-
żonych zwierząt wykazują, że genom takiego wirusa
przypadkowo ulega integracji w sąsiedztwie komórko-
wego protoonkogenu (1yc. 8-12). W ten sposób retro-
wirusowy promotor aktywuje protoonkogen i za-
początkowuje proces nowotworowy. Może również
wystąpić inna sytuacja (choć dzieje się to rzadko):
wskutek rekombinacji komórkowy protoonkogen
wbudowuje się w genom wirusa W taki oto sposób re-
trowiruSY .przechwytują" onkogeny z eukarlotyczne-
go genomu.
Nie wszystkie onkogeny poznano dzięki bada-
niom nad retrowirusami. Onkogeny wywierają efekt
dominujący - wskutek nadmiernej ekspresji jednej
kopii komórka nabywa pewnych właściwości nowo-
tworowych. W jednym z doświadczeń fragmenty DNA
wyizolowanego z komórek nowotworowych wprowa-
dzano do komórek prawidłowych (ryc. 8-13). Proces
ten - zwany transfekcją - odbywa się w obecności
fosforanu wapnia DNA wbudowuje się do genomu
komórek. a następnie ulega ekspresji. Posługując się
linią mysich fibroblastów wykazano, że transfekcja
DNA z komórek nowotworowych spÓwodowaJa po-
wstanie klonów fibroblastów z pewnymi cechami ko-
mórek nowotworowych. Taką cechą była na przykład
zdolność do wzrostu na pólplynnym agarze. Kiedy
DNA pochodził z ludzkich komórek nowotworowych,
możliwa byla jego identyfikacja w komórkach mysich
dzięki obecności powtórzonych sekwencji występu­
jących wyłącznie w genomie ludzkim. Wykazano, że
geny transformacji nowotworowej odpowiadały w nie-
których przypadkach onkogenom zaangażowanym
w onkogenezę retrowirusową. Co więcej, stwierdzo-
no, że specyficzne onkogeny występują w określonych
typach nowotworów.
Onkogeny są więc prawidłowymi genami komór-
kowymi, które przy zmianie formy ekspresji prowadzą
do nabywania przez \comórkę właściwości nowotwo-
rowych. Onkogeny mogą być aktj.wowane różnymi
sposobami. Niektóre zostaJy już przedstawione- jak
integracja z genomem człowieka genomu wirusa tub
wbudowanie się genomu retrowirusa w sąsiedztwie
protoonkogeoów. Większość mechanizmów nie jest
jednak wcale zależna od wirusów. Najbardziej bezpo-
 •••••• •
- - - - -- - -
--- --- --- --- --- --- ---- - - --- - ·- ·· ·-

8.6 Prawidl owa rola proloon kogenó w 273

272 8. Gene1y ka nowotw orów
RYCINA 8-15 W wyniku translokacji między
dzialnych hodawła komórek chromos omem 81 14 dochodz i do zestawienia
RYCINA 8-13 Identyfik acja genów oq:Jowie lify guz pro1oonkogenu c-myc i genu łańcucha

„.&..
za tr<TISformację oowotw aowq w drodze tronsfekc
ji mysich nowotworowych
rowych ciężkiego lmmunog lobuiny. Zmiano regulacji
fibroblastów. DNA lzolowao o z lin; komórek oowofwo
lub z 11ych guzów. Następnie wy~olowany DNA
dodow<:
o
sio
ę stale
~ ekspresji genu c-myc prowadi i do powstan ia
fenotypu nowotwo rowego. (Zmodyfi kowane
do mysich fibrobłastów (lklia Nłi 3T3).
w hocowli. nie wykształcajqc jednak feoofypu
które mnożyły
~ z: Taub R.• Morton C .. Lenoir G.• et of.
Tran.llocatlon offhe c -myc gene info the
nowotwo rowego. Część !ragmen fów ludzkiego
Jest wychwyt ywana puaz my>e nbrobłas!y I - w rzodl<.ich
DNA
Izolacjo DNA 1 mmunog lobuUn heavy choin locus in human
i do 1ronsf01m ocji nowotwo rowej. Burkltt lymphom o and murine piasmoc ytomo
przypadkach - prowadi
Komórki. które uległy fronstoonacJI mają zmenion
być
q
~ gencięil<iego
łańcucha­
cells. Proc. Na11 Acad. Scl USA
1982:79:7837-7841).
morfologię. rosną w skl.penla ch I mogą
hodowa ne ~
podlożol.
na półplynnym ogar.ze (nie wymagają stałego Immuno globulin y
Kil<okro!nle pow!orzo no cały proces. używając
DNA
~
z komólek . k!óre uległy transformacji. co pozwollto
na Odróżnienie genów Odpowie dzialnych za !ronstor mację transfek cja mysich 1
Analiza komórek NIH 3T3 lranslok ocja (8: 14)
nowotworową od pozostałej części genomu. chromosom 8 chromos om 14
h wykazała
ludzkiego DNA w komórka ch r<>wotworowyc
homologię ze znanymi onkogen om wirusowy
mi.
wyc hwylywooy
-
~
---.
Transtorming DNA PfOWOdzl ć na
(Zmodyl\ kowanez : Kron11r1s T.G.• Cooper G.M. , cięż­ Dominujące protooa kogeny można podzieli
widiow a rearanżacja chromo somów zestawi gen
Sci. USA do transform acji 1. • "
oc1M1y of human tumor DNAs. Proc. Notl Acoc.
nowotworowej • -,........, ;
myc, cztery klasy; wszystkie z nich kodują białka zaanga-
1961:781:1181-1184: ShihC.. Podhy LC .. Murray M.. Weinber g kiego łańcucha immuno glogulin y z onkoge nem acji komóre k
RA Tronsforrring genes of caclnom as and neurobia
stomos niektórych skut- żowane w procesy różnicowania i prolifer
J · dochod zi do zmiany ekspres ji onkoge nu, czego
lntrocuc ed info mouse fibroblasts. Nature 196
I ;290:26 1-264: komórek
kiem jest transfor macja nowotw orowa.
(ryc. 8-16). Pierwsza klasa protoon kogenó w koduje
es In sofid ko-
Pulclani S.. Sontos E.. Lauve1 A V .• ef. al. Oncogen
czynniki wzrostu . Prototy pem tej klasy jest protoon
hlfllan łumo!s. Nature 1982:300:539-542: Porada
L.F.. Too'n kilcakrotne W większości przypad ków aktywac ja protoon ko- a
gen c-sis kodujący łańcuch ~ płytkowego czynnik
C .J.• Shih C .• Welnber g RA HllYlQn EJ bladder
carcinom a
genu nie jest związana z widoczn ymi zmiana mi struk-
.·.·· a~-
~·
ognisk wzrostu . Tego rodzaju czynniki wzrostu stymulują
ros gene.
na-
oncogene is homologue of Harvey :sorcomo virus
komórek .
_ -..... . powtórz
procesu
enie
tury chromo somu. Genem odpowi edzialny m za trans- k. Nadmie rna
Nature 1982;297:474-478). wano w drodze mnażanie się określonego typu komóre
które uległy . formację nowotworową, który wyizolo
ekspres ja lub ekspres ja nieprawidłowego białka
· : pro-
pę­
transform acji - transfek cji DNA pochodzącym z komóre k raka
n wadzi do nasilone j proliferacji. Komórk i nowotw orowe
cherza jest onkoge n ras, znany również jako onkoge odpowi ada-
pę­ syntetyzujące te czynniki, a jednocześnie
Hybrydy zacja DNA nerwiaka zarodko wego retrowir usowy. Gen ras jest zmutow any w rakach
z genem N-myc ś~ednią metodą aktywac ji protoon kogenu jest
ampli- zi jące na nie, podlegają autokry nnej kontroli wzrostu.
cherza - substytu cja jednego nukleot ydu prowad
f1kaga genu, w którym blok DNA zawierający proto- poja- Aby czynniki wzrostu mogły działać, muszą związać
do podstaw ienia innego aminokwasu.. Mutacja
onkoge n i sąsiednie geny, dziesiątki, a nawet z receptor ami błonowymi. Recepto ry błonowę to

,
setki się
wia się w określonych miejsca ch genu, powodując
po-
któ-
razy ulega replikac ji w komórc e (ryc. 8-14). Spowod
o- druga klasa produkt ów protoon kogenów . Mutacja ,
wstawa nie zmienio nego białka, co prowad zi do trans-

• .•
kb wane jest to prawdo podobn ie przypad kowym i błęda­ formacj i nowotw orowej komórk i.
ra uaktyMiia recepto r nawet pod nieobecność ligandu
2.3 - mi replikac ji DNA Kiedy już do tego dojdzie , komór- lub sprawia, że ligand tąay się z nim nieprawidłowo,
się Lata badań nad rolą wirusów i zmiana mi chro- owa wymk-
'· ki takie zyskują przewagę nad innymi, gdyż dzielą mosom ów w procesi e nowotw orowym doprowadziły
może spowodować, że proliferacja komórk
a em
2.0- szybciej. Komórk i .nowotw orowe, w których dokonał do odkryci a komórk owych protoon .kogenó w i różno­
nie się spod kontroli czynników wzrostu.. Produkl
się amplifik acja genów, zawierają ciałka chroma
tyno- pra- protoon kogenu c-eń>-B jest recepto r czynnika w-aostu
rodnych mechan izmów ich aktywacji . Poznan ie
naskórk a Wirusowy v-erl>-B jest okrojoną formą
zace tego
ł we określane mianem double minute gromad widłowej funkcji tych genów w komórk ach
umożliwi
• enie czyn-
zamplif ikowany DNA orowej. białka o nieprawidłowej aktywności. Przyłącz
2 4 5 6
a­ określenie ich roli w transfor macji nowotw akty-
Inną drogą aktywacji protooa kogenu są rearanż nika wzrostu prowadzi do dimeryzacji recepto ra i
wacji domen kinazy tyrozynowej, co powodu je z
1. linia komórko wa IMR-32 z ampllfik acjq
kolei
cje chrnmo somów. Po raz pierwsz y zjawisko to opisa-
2. kontrola któ- fosforylację reszt tyrozynowych receptor a,
podobn ie jak
3.-5. nerwiak zarodko wy z ampiftka cjq
no w przypad ku chłoniaka Burkitt a (ryc. 8-15), w
m ak-
rego komórk ach często dochod zi do translok acji
mię­ innych białek błon<J\\oycb. Fosforylacja jest sygnałe
6 . nerwiak zarocko wy bez ampifi«:Jcji 8.6 Prawidłowa rola proto onkog enów t}Wacji wzajemnych oddziaływań bialek. Niektór e z
tych
dzy chromo somem 8 i 14. Punkt złamania na chromo
-
wq Ilość
RYCINA 8-14 Airl>łfł<acja genu N-myc. Jernoko somie 14 odpowi ada locus genu dla łańcucha cieżkie­ białek wykazują również aktywność kinazy
tyrozynowej
DNA z komórek 1rawionych enzymam; res!rykcy
jnymi Odkryc ie onkoge nów i genów supreso rowych nowo-
go immuno globulin y, a na chromo somie 8 - ·locus e i przenoszą sygnał aktywacji do docelowych białek
tworu ujawniło wiele zjawisk decydujących o wzrości
a z sondq DNA
poddoro elek1rofore21e i hybrydyz acji Soulhe<n
dla genu N-myc. Arnplifi<a cjo genu N-myc w
komórka ch Inii protoo.n kogenu c-myc. Gen łańcucha ciężkiego
im-
me- w drodze fosforylacji. Przykładem takiego białka doce-
komóre k nowotworowych_ Badani a prowad zone
munogl obuliny zwykle ulega rearanżacji podczas
IMR-32 (ścieżko 1) i komórl<a ch ~a zarodkow ego doj- ie lowego jest produkt genu src.
h piążl<ów. todami biologii moleku larnej pozwolą na poznan
(ŚCle:żld 3-5) jest wklocma w postaci wyraźnyc rzewani a limfocy tów (patrz „ Opis przypad ku klinicz- Trzecia klasa białek błonowych ma zdolność fos-
roli tych genów. Jest to trudne zadanie , ale postęp
bez na
W przypadk u konlroll (ścieżka 2) I komórek neNiol<o
nego" na końcu rozdziału) i, w rzadkic h przypad
kach, forylacji reszt se.rynowych i treonioo wych. W jej skład
~~~~= ~ego genu (ścieżko 6) piqżki hybrydyz ocyjne sq tym polu jest znaczący.
proces ten przebie ga nieprawidłowo. Jeżeli niepra-
 8.6 Prawidłowo rolo proloookogenó w 275
274 8. Genetyko nowotworów

onkogenów w przekształconych przez wirusa komór-
+czynnik wzrootu
kach, powoduje wiązanie białka Rb przez produkty
wymienionych genów i hamowanie w ten sposób jego
aktywności. Efekt jest taki sam, jak przy homozygo-
tycznej mutacji genu Rb. Ekspresja dużego anygenu T
wirusa SV4 w siatkówce myszy transgenicznych pro-
wadzi do rozwoju siatkówczaka złośliwego.
Powoli poznajemy również mechanizmy działa­
nia onkogenów recesywnych. Produkt genu NFl, któ-
P04 T
ry jest zmutowany u chorych z nerwiakowłókniakowa­
tością typu 1 (patrz rozdział 2) jest białkiem akty-
wującym GTP-azę (GAP). Białko to reguluje aktyw-
ność genu ras za pośredn.ictwem GTP-azy. Uważa się,
że utrata produktu genu NFl prowadzi do niepoha-
mowanej aktywności genu ras. Utratę genup53 obser-
wuje się w wielu różnych rodzajach nowotworów. Gen
ten jest także związany z dziedzicznym zespołem
Ll-Fraumeni, w którym obserwuje się wysoką czę­
stość występowania mięsaków, guzów mózgu i biała­
czek. Gen p53 uczestniczy w procesie zaprogramowa-
nej śmierci komórek - apoptozie. Skutkiem utraty
genu może być niewrażliwość komórek na sygnały
uruchamiające ten proces, a tym samym dłuższe prze-
życie komórek i ich oporność na chemioterapię. Do-
chodzić może również do zaburzeń procesów naprawy
DNA Utrata aktywności genu p53 powoduje, że po-
wstałe mutacje nie zostają skorygowane, co zwiększa
RYCINA 8-16 Kaskada zdarzeń zainicjowanych przez produkty onkogenów prowadząca do stymulacji
podziału komórki.
prawdopodobieństwo przeżycia komórek z uszkodze-
ialazę tyrozynową .
Czynnik wzros!u wiąże się ze specyficznym receptOfem blooowym. który łwOfZY dme<y I aktywuje niami materiału genetycznego przyczyniającymi się
błonowyc h w miejscach reszt lyrozynowych (I).
Konsekwencją tego procesu jest autofosfOf)'lacja receptora i innych białek
Produkt onkogenu ros jest aktywowany po związaniu z 1rlfostorcnern guanozyny {GTP). co z kolei prowadzi do akty.Nacji do transformacji nowotworowej. Produkt genu APC
produktu onkogenu raf. Blolka aktywujące GTP-ozę (GAP) przekształcają oktyM1y kompłeł<s
ras-GTP w nieaktywny ras-GDP. zaangażowany w rozwój rodzinnej polipowatości jeli-
ograniczając w ten sposób czas aktywności genu r0$. Produkt genu rolzapoczqlkowu
je całą serię losforylacP z udZiołem
ta grubego reguluje przenoszenie z błony komórko-
i jun. Ich wiązanie do promotora
innych białek . które dostają się do jqdla komórkowego I aktywują czynniki transkrypcyjne -fos
genu myc aktywuje transkrypcj ę. ProdtJct genu myc w dalszej kolejności aktywuje Inne geny zaangażowane w stymulację
podziału komór1<i. (GOP= dltosforan guanozyny). (Przedruk za zgodą z: Krootir~
T. Oncogenes. N. Eng. J. Med. t9Q5:333::Jm-306).
wej do jądra sygnału, który prowadzi do ekspresji
genu c-myc. O genach supresorowych transformacji
nowotworowej mówi się, że pełnią funkcję strażników
(ang.gatekeep ers)-do nich bowiem należy kontrolo-
wanie takich niezwykłe ważnych wydarzeń w życiu ko-
mórki, jak rozpoczęcie podziałów, podjęcie różnicowa­
nia czy wejście w apoptozę.
Innego rodzaju defekt genetyczny leży u podłoża
zespołu dziedzicznego raka jelita grubego bez polipo-
watości (ang. hereditary rwnpolyposis colon cancer,
HNPCC). Znakjern szczególnym tych guzów jest zja-
wisko „mikrosatetitarnej niestabilności" . Polega ono
na tym, że proste powtórzone sekwencje DNA wyka-
zują bardzo zróżnicowane rozmiary wskutek niepra-
widłowej replikacji. Zmiany te przypisuje się utracie
aktywności któregokolwiek z sześciu genów odpowie-
dzialnych za naprawę źle sparowanych zasad w DNA:
MSH2, MLHl, PMSJ, PMS2i GTBP (zwanego także
MSH6). Pełnią one funkcję genów supresorowych no-
wotworu. Chorzy na ten rodzaj raka jelita grubego są
heterozygotyczni pod względem mutacji w jakimkol-
wiek z tych genów, natomiast komórki guza są homo-
zygotyczne dla mutacji w jednym z tych genów. Utrata
aktywności tych genów powoduje zwiększenie często­
ści mutacji. Dochodzi wówczas do kumulacji mutacji
w innych onkogenach - zarówno dominujących, jak
i recesywnych, co prowadzi do rozwoju nowotworu.
Podobny mechanizm leży u podłoża zwiększonego ry-
zyka transformacji nowotworowej związanego zzabu-
rzeniruni naprawy DNA (tab. 8-2). Dziedziczą się one
recesywn.ie, a zwiększone ryzyko zapoczątkowania
procesu nowotworowego jest skutkiem przyspieszo-

Choroby spowadlawme zobcrzeniomi procesów noprowy DNA prowadzące do ZWiększonego

wchodzi produkt protoon.kogenu mf. Inna grupa skła­
da się z białek, które wiążą trifosforan guanozyny
(GTP)- ich prototypem jest ras. Ras jest aktywowa-
ny przez sygnał z receptora błonowego, a następn.ie
sam przenosi sygnał w drodze modyfikacji innych bia-
łek. Mutacja przekl.-ztałcająca ras w onkogen prowa-
dzi do nadmiernej ekspresji aktywnej formy białka lub
braku wrażliwości na białka regulujące aktywność ge-
nu ras.
Ostatnią klasę onkogenów tworzą geny kontro-
lujące proces transkrypcji w jądrze komórkowym.
W sklad tej grupy wchodzą geny myc,jun i fos. Bezpo-
średnia ich aktywacja prowadzi do nieprawidłowej
ryzyka
TABELA 8-2
rozwoju nowotworu
proliferacji lub różnicowania komórek pod nieobec-
ność odpowiednich sygnalów przenoszonych poprzez
błonę komórkową i cytoplazmę. W ten sposób akty-
Ataksja.1eleangiek:tazja aiaksja; teleangiektazje, nowotwory
wacji ulega produkt genu Rb. Białko Rb ulega fosfory-
uldadu chlonnego
lacji podczas przechodzenia komórki z fazy G 1 do S
i bierze udział w tym procesie. U trata aktywności Zespól Blooma'· niski wzroSt. nadwrażliwość skÓT}'
białka Rb pozbawia komórkę tego punktu kontroli.
na·światło słoneczne_. ró:Zne nowotworv,
zwiększona laµlliwość chromosomów .
Białko Rb wiąże się z trzema białkami, początkowo zi-
dentyfikowanymi jako produkty onkogenów trzech Zespól FaiK:omeg"o wady wrodwne; anemfa apłastyczna
wirusów DNA o właściwo&:iach onkogennych. Onko- Sl<Óra petgaminowata na~rażliv..·~ skórv na światło słoneczne,
genami tymi są: ElA (onkogen adenowirusowy), du.."y barwnikowa raki skóry . -
antygen Twirusa SV4 i El wirusa brodawczaka. Przy- (.wodmna pigmen11>Swn)
puszcza się, że nadmierna ekspresja wymien.ionych
 8.7 Molekularne podstawy onkogenezy 277
276 8. Genetyka nowotworó w
chorzy z rodzinną
nego gromadzen ia się mutacji, z których jedne akty- rek siatkówki, które w normalnych warunkach wystę­ pollpowatośclq

wują dominujące onkogeny, a inne inaktywują geny
supresorow e nowotworu . Geny zaangażowane w roz-
wój raka jelita grubego bez polipowatości i w zaburze-
nia naprawy DNA nazwane zostały genami opiekuń­
czymi (ang. camaker genes).
Trzecią klasę genów predysponujących do rozwo-
ju nowotworu stanowią geny PTEN i SMAD4. Mają
one istotne znaczenie w przebiegu młodzieńczej poli-
powatości jelita grubego. W chorobie tej istnieje ryzy-
ko transformac ji nowotworowej łagodnych uprzednio
polipów. Heterozygo tyczna mutacja prowadzi do nie-
prawidłowej proliferacji komórek podścieliska z oto-
czenia komórek nabłonka jelitowego. Uważa się, że
powstałe w ten sposób nieprawidłowe mikrośrodowi­
sko i stałe nieprawidłowe namnażanie się komórek,
prowadzą ostatecznie do transformac ji nowotworo -
wej. Opisane geny noszą angielską nazwę landscapers
(dosl. geny kształtujące otoczenie).
Wszystkie produkty onkogenów - zarówno tych
dominujących, jak i genów supresorow ych transfor-
macji nowotworo wej takich jak Rb (zwanych też onko-
genami rece.rywnymi) - są częścią sieci oddziału­
jących wzajemnie na siebie białek kontrolujących
wzrost komórki. Reprezentują one kolejne etapy pro-
cesu zachodzącego między błoną komórkową a jąd­
rem. Jakikol\Yiek błąd w tym łańcuchu zdarzeń unie-
możliwia prawidłową odpowiedź komórki na sygnały
nakazujące zatrzymani e procesu podziału i różnico­
pują tylko we wczesnym okresie życia. Dlatego jest to
nowotwór wieku dziecięcego. W późniejszym okresie
życia nosiciele mutacji genu Rb stają w obliczu zwięk­
szonego ryzyka rozwoju innych nowotworó w -
zwłaszcza mięsaka kości i raka piersi. Mechanizm
leżący u podłoża tego procesu jest identyczny jak
w przypadku siatkówcza ka - homozygot yczna zmia-
na materiału genetyczne go prowadząca do utraty
funkcji genu Rb w komórkach nowotworowych -ale
okres latencji jest wówczas znacznie dłuższy.
Rb jest tylko jednym z kilku genów, l."tóry w przy-
padku inaktywacji obu kopii prowadzi do transformacji
nowotworowej. Inne geny supresorow e zestawiono w
tabeli 8-1. Każdy z nich jest odpowiedzi alny za określo­
ny zespól chorobowy, w którym występuje zwiększone
ryzyko rozwoju specyficznych nowotworów. Nowotwo-
ry te rozwijają się u chorych już w okresie wczesnego
dzieciństwa , a ryzyko rozwoju mnogich zmian nowo·
tworowych utrzymuje się przez całe życie. Wspomnia-
ne zespoły chorobowe występują rzadko, ale te same
geny są odpowiedzi alne za nowotwory występujące po-
wszechnie w populacji ogólnej. I tak na przykład, muta-
cję genu Rb można zaobserwować w rakach piersi u ko-
biet, które nie są nosicielkami mutacji genu Rb w ko-
mórkach linii płciowej . Mutacje genu p53 są spotykane
w wielu nowotwora ch, szczególnie mięsakach, a nie tyl-
ko u chorych z rzadkim zespołem Ll- Fraumeni. Ko-
mórki nowotworowe są wtedy homozygotycznie zmu-
jelita 9'\Jbego
~- ~-
i rozrost
~- ).-~ - nabłonka
komórko utrata
prawidłowo jednej
kop U
genuAPC
w komórki raka jel~a z przerzutami. Zderzeniem
RYCINA 8-17 Qqg Zdolzeń prowodzqcy do przemlaiy prawidłowych komórek
inic.iJiqcym jest- j:lk się wydqe- utrota genu APC na chromosomie 5.
Oiorzy z rod!hną porpowatoóc iqjeito gnbego dzłedziczq
piefwszq mutację (ułratę ject\ej lunkcjonalnej kopił genu APC) i do rozwo/J
nowo1woru wystorrzy Im wystqpierje drugiej mutocj.
W imych pizypodkoch do razwo!u choroby kOOecine jest wystcpen;e
dwóch niezależnych rootacji w tej scrnej łini komólkowej.
Innych zrrb1 genety=iych . w t;m utiuty sekwencji
Mutacje te prowadlq do ro2JOSfU nabłonka. Dochodzi do kurrulocj
prowadzą do pows1or.ia nieprawidłowych
w chromooomie l 7p i 16Q. lmicr>y mogq zachodzić w dowolnej kołefiośd. ale w sunie
Vogelstein B. A geneflc model for cok:lrectal 11.moligenesis.
komórek zdolnych ostatecznie do 1worzen.G prze!ZUlów. (Zo: Fearon E.R„
Cell J9\(l;61:759-767).
różnych etapach ich rozwoju - począwszy od łagod­
geny supresorow e l!legają mutacji lub są tracone. Ak-
tywacji ulegają dominujące onkogeny. Może docho- nego gruczolaka, a skończywszy na przermtach nowo-
dzić do utworzenia się nowych genów wskutek trans- tworowych. Mutację genu ras znaleźli w większych
lokacji i powstania z dwócb jednego genu. Białka ko- gruczolakac h i rakach, ale nic wykryli jej w mniejszych
dowane przez talt powstałe geny mogą nadawać gruczolakac h. W przypadku zarówno badanych gru-
komórce nowe, nieprawidłowe cechy. Niektóre ze czolaków, jak i raków powszechne byty delecje genu
zmian są tak szkodliwe, że prowadzą do śmierci ko- APC. Utrata sekwencji na chromosom ie 18 związana
mórki. Jeśli jednak dany typ komórek zaczyna dzielić była. z zaawansow anymi gruczolakam i i rakami, pod-

wania i może przyczynić się do wejścia komórki w cykl
niekontrolo wanej proliferacji.
8.7 Molekularne podstaw y onkogen ezy wą przebiega w wielu etapach, w których zaangażowa­
Seth skończy! już 15 lat. Jego rozwój dotychczas
pozwalał mu zachować sprawność. Na lewe oko
widzi dobrze. Ostatnio jednak poczuł ból w lewej
nodze. W pobliżu kolona pojawił się obrzęk. Zdjęcie
rentgenows kie wykazało nieprawidłową masę
w kości. Setha przyjęto do kliniki onkologicznej.
On Ijego rodzice usłysze". że jest to
prawdopod obnie mięsak kości. Wyniki biopsii
potwierdziły to rozpoznanie. Chlopcu amputowa no
lewą nogę i rozpoczęto cykl chemiotera pii.
U chorych z mutacją genu Rb pokonanie siatków- nej. Kiedy w komórkach dochodzi
czaka wcale nie musi oznaczać koóca wałki. Siatków- teriału genetyczne go, podziały komórkow
guzem zbudowany m z prymitywny ch komó-
czak jest
towane, tak jak u chorych z zespołami dziedzicznymi.
Kiedy jednak w komórkach linii płciowej obecne są ko-
pie genu typu dzikiego, oznacza to, że obie mutacje
musiały zostać nabyte przez komórki guza podczas
transformac ji nowotworo wej.
Przemiana komórki prawidłowej w nowotworo -
ne są zarówno dominujące onkogeny, jak i geny su-
presorowe transforma cji nowotworo wej. W rodzin-
nych zespołach nowotworó w, a być może również
w nowotwora ch sporadyczn ych, zdarzeniem inicju-
jącym jest - jak się wydaje - utrata genu supresoro-
wego. Jest to zmiana, która uruchamia calą kaskadę
zdarzeń prowadzących do nagromadz enia uszkodzeń
materiału genetyczne go, czego efektem jest zyskanie
przez komórkę wielu nieprawidłowycb właściwości.
Proces ten można porównać do toczącej się kuli śnież­
do uszkodzeli ma-
e stają się
coraz szybsze i ulegają dalszym zaburzenio m. Inne
się szybciej niż inne bądź wymyka się spod kontroli
czynników wzrostu, zyskuje przewagę nad innymi ko-
mórkami i staje się dominującym typem komórek no-
wotworu. W ten sposób wzrost guza staje się proce-
sem, którym rządzą prawa doboru naturalnego .
W momencie rozpoznani a nowotworu jego komórki
są już wytworem ewolucji setek pokoleń zmutowa-
nycb komórek podlegających selekcji.
Wielostopniowy proces onkogenez y został do-
brze poznany na przykładzie ludzkicb nowotworó w je-
lita grubego i odbytnicy (ryc. 8-17). Mutacje genu ras
znaleziono w 40-50% raków jelita grubego i odbytni-
cy. Stwierdzon o również., że gen .supresorowy trans-
formacji nowotworowej APC zlokalizowa ny na chro-
mosomie 5 związany jest z zespołem rodzinnej polipo-
watości jelita grubego. W rakach jelita grubego i od-
bytnicy zaobserwow ano często utratę alleli na chro-
mosomie 17 i 18. Vogelstein i współpracownicy prze-
badali przypadki raków jelita grubego i odbytnicy na
czas gdy brak sekwencji na chromosom ie 17 dotyczył
tylko raków. W niektórych pr.eypadkach próbki tkanki
nowotworowej pobrane od tego samego pacjenta róż­
niły się pod względem brakująq'ch alleli, co wskazy-
wało na niezależną ewolucję różnych linii komórko-
wych w obrębie nowotworu .
Okazało się ostatecznie , że gen zlokalizowany na
krótkim ramieniu chromosom u 17 jest genem p53
(tak właśnie gen ten zostal odkryty), natomiast gen na
chromosom ie l8nazwano DCC. Przeprowad zone ba-
dania nie tylko przyczyniły się do poznania biologii
nowotworów, ale i dostarczyły informacji umożliwia­
jących dokładniejszą prognozę u chorych na raka jeli-
ta grubego i odbytnicy. Analiza sekwencjj chromoso-
mu 18q metodą polimorfizm u mikrosateli tów wyka-
zała, że utrata DCC wiąże się z gorszym rokowaniem .
Pacjenci z II stopniem zaawansow ania raka (zajęcie
ściany jelita bez wciągnięcia w proces nowotworo wy
węzłów chłonnych) z reguły mają lepszą prognozę
 •••
- - - - -- - - -- - - - - - -- ---- ·· - ·

8.8 Genefyka a leczenie nowotworó w 279

278 8. Genefyka nowotworó w

(przeżycie 5-letnie u 70% chorych) niż chorzy z III

stopniem zaawansow ania raka oznaczającym zajęcie
węzłów chłonnych (przeżycie 5-letnie u 40-50% cho-
cież nie mogą wyrazić na to swojej zgody - trwający
przez cale życie program wczesnego wykrywania nowo-
tworów, jeśli nie daje to żadnych szans na wyleczenie?
,,
I) \ Jr Jt lt
4
)I
5
rych). Bardziej agresywną chemioterapię stosuje się Czy osoba z mutacją genup53 nie będzie miat a proble- 2

więc u chorych z III stopniem zaawansow ania raka. mów z zatrudnieni em lub uzyskaniem .ubezpieczen ia?
Tyma.asem Jen i współpracownicy oraz Słubata
i współpracownicy wykazali, że pacjenci z II stopniem
zaawansow ania, .k tórych komórki raka utraciły sek-
wencje na chromosom ie 18q mają takie samo rokowa-
nie, jak chorzy z III stopniem zaawansow ania. Tacy
Jakie są psychologic zne konsekwenc je wiedzy o tym, że
jest się nosicielem mutacji albo że nim się nie jest, pod-
czas gdy najbliżsi krewni nie uniknęli złego losu?
Zagadnieni a te są ciągle przedmiote m dyskusji
w przypadku takich rzadkich zespołów, jak zespól
.,.
6
-.!
~·
IJ
Q
~
li 10
„f ...'
1l
:. 1
12

chorzy powinni być zatem leczeni podobnie jak pa- Ll-Fraume ni. Kwestie te nie ograniczają się jednak
cjenci z III stopniem zaawansow ania, mimo że węzły
cblonne nie są u nieb zajęte.
Wiedza o zmianach genetyczny ch, jakie zacho-
wyłącznie do takW)jątkowo ciężko doświadczonych ro-
dzin. Odkrycie genów raka piersi i jajnika, BRCAI
i BRCA2, sprawilo, że podobne wątpliwości dotyczą
znacznie szerszej grupy osób. Co przyniesie kobiecie •• ••
13 14
~l
15
i
16
• "
„„„
17
. .u 18
dzą w procesie rozwoju nowotworó w zmieniła podejś­
cie do ich diagnostyki i leczenia. Analiza cytogene- informacja, że może zachorować na raka piersi na wie-
tyczna już od dawna stosowana jest w diagnostyce le lat przed ujawnieniem się choroby? Niektóre kobiety
decydują się na obustronną mastektomię, inne nie chcą

'
białaczek. Chromosom Filadelfia był pierwszym od-
krytym zaburzenie m chromosom oWyrn specyficzny m
dla nowotworu - przewlekłej białaczki szpikowej
wiedzieć, co je czeka. GenBRCA l jest odpowiedzi alny
tylko za część rodzinnych raków piersi i jest tylko jed-
• li
)Q
„20
.~
•21 • ~·
22 -- X •
y

(ryc. 8-18). Początkowo uważano, że powstaje on
w wyniku delecji części chromosom u 22. Ostatecznie
okazało się, że jest efektem translokacj i między chro-
mosomem 9 i 22 powodującej fuzję protoonkog enu
abl z genem ber. Oznaczanie chromosom u Filadelfia
jest pomocne w diagnostyce białaczki, a takie w moni-
torowaniu odpowiedzi na leczenie. Wykrycie obecno-
ści tego chromosom u w komórkach szpiku kostnego
chorego poddanego terapii jest często pierwszą oz-
naką nawrotu choroby. Czule metody oparte na PCR
pozwalają obecnie aa wczesne wykrycie nawrotu, za-
nim jeszcze nowotwór ujawni się klinicznie.
nym z całej grupy genów mających wpływ aa ryzyko (a)
rozwoju nowotworu . Nie wiadomo, jaki procent przy-
padków raków piersi w populacji zależy od czynników
dziedzicznych. Kolejne lata zmienią w znaczący sposób
nasze koncepcje dotyczące ryzyka rozwoju raka i zasad
profilaktyki. Tym bardziej niezbędne stan.ie się wtedy
rozwiązanie problemów natury etycznej.
Choroba nowotworo wa jest niewątpliwie cho-
robą genetyczni e uwarunkowaną, czasami dziedzicz-
ną, ale zawsze związaną z somatyczni e nabytymi usz-
kodzeniam i materiatu genetyczne go. Jednym z naj-
większych osiągnięć biologii XX wieku stało si ę od-

Testy genetyczne nie tylko umożliwiają diagnosty-
kę i monitorowa nie przebiegu choroby nowotworo wej,
ale przede wszystkim pozwalają na identyfikację osób
z wysokim ryzykiem jej rozwoju. Ma to szczególne zna-
czenie dla czlonków rodzin osób chorych z zespołami
zestawionymi w tabeli 8-1. Odziedzicz enie mutacji
genu p53 wiąże się z ryzykiem rozwoju mięsaka, guza
mózgu lub białaczki- nowotworó w specyficznych dla
zespołu Ll-Fraume ni (ryc. 8-19). Jeżeli wiadomo, że
taka mutacja występuje w danej rodzinie, można za-
. proponować jej czloakom hadania diagnostycz ne. Pro-
blem jest jednak dużo bardziej ztożoay. Teoretyczn ie
wiadomo, że wczesne rozpoznani e umożliwia slrutecz-
niejsre leczenie. Niestety w przypadku niektórych no-
wotworów z zespołu Ll-Fraume ni takie leczenie po
prostu nie istnieje. Jak postępować z małymi dziećmi?
Czy mamy prawo rozpoczynać u dzieci - które prze-
krycie specyficzny ch genów odpowiedzi alnych za
transformację i progresję nowotworową. Zrewolucjo -
nizowało to diagnostykę chorób nowotworo wych, jak-
kolwiek ich leczenie nadal ogranicza się do interwen-
cji chirurgiczn ej lub niewybiórc zego eliminowan ia
wszelkich dzielących się komórek za pomocą toksycz-
nych leków lub promieniow ania. Czy wiedza o gene-
tycznych podstawach nowotworó w pozwoli nam nie
tylko rozpoznawać chorobę, ale i ją leczyć?
8.8 Genetyk a a leczenie nowotworów
Wiek XX przyniósł poważny postęp w poznaniu pod-
staw chorób nowotworo wych i w ich leczeniu. Dotych-
=is jednak osiągnięć w obu tych dziedzinach nie
RYCINA 8-18 (a) Kariotyp z chromosome m Fiodelfla
powstałym wslo.rtel< fralSlokacji między chromosome m 9 i 22
(strzoHdJ. (bJ Analiza chromosomu FiladełflO me1odQ
ftuOfescencyjnej hybrydyzacji in situ. Prawidłowy chmmosom
22 (no górze) jest mnaKowany sardą dlo genu w locus ber.
o prowdłowy chromosom Q (na dole. po prawej) - sondą
d la geru a!JI. Widoczny po lewej chromosom Filadelfio
hybrydyzuje z dwiema sondami. (Dzięki uprzejm05ci dr Stany
WeremowicZ. El!igham Cl1d Women·s Hospital w Bo5tcnle) .
(b)
udało się połączyć.Sukcesy terapeutycz ne osiągnięto Postępowanie metodą prób i bt~dów uprawomac-
niają rezultaty leczenia ostrej biataczki limfoblasl?'cz.-
dzięki sprawdzani u metodą prób i błędów nowych le-
oej (ang. acute lymphocytic leukemia , All..) u dz1ec1.
ków, zabiegów chirurgiczn ych i radioterapi i. Era le-
W łatach pięćdziesiątych wszystkie dzieci chore na ten
czenia nowotworó w na podstawie wiedzy o ich pato-
nowotwór umierały. W ciągu ostatnich czterdziestu lal
genezie dopiero się rozpoczyna .

280 8. Genefyko nowclworów
rok
rok b<odawlci Valero
pęcherza moczowego
rak mięsak
jojrika
mięsak guz
kości mózgu
postępy terapeutyczne stopniowo poprawiały rokowa~
nie. Rozpoczęto stosowanie kombinacji chemiotera-
peutyków, które działały synergistycznie. Po odkryciu,
że do nawrotu dochodzi często w ośrodkowym ukla-
dzie nerwowym, włączono jego naświetlania. Obecnie
dzieci z niektórymi formami ostrej' białaczki limfobla-
stycznej mają duże szanse długotrwałego przeżycia.
Żyją dzięki tysiącom dzieci, które zmarły, kiedy opra-
cowywano i testowano nowe metody leczenia.
Każdy sukces ma jednak swoją cenę . Stosowane
leki są bardzo toksyczne, ich przyjmowanie wiąże się
więc z wieloma działaniami niepożądanymi. Niekiedy
stosowana w ramach terapii supresja szpiku kostnego
prowadzi do zgonu z powodu posocznicy. Radiotera-
pia rozwijającego się układu nerwowego może w dal-
szym okresie powodować trudności w nauce. Leczenie
na pewno nie jest gorsze od samej choroby, ale także
zbiera ofiary. Takich sukcesów jak w leczeniu ostrej
białaczki limfoblastycznej nie odnotowano w żadnych
innych typach nowotworów - rakach płuca, czernia-
kach, guzach mózgu. W większości tych przypadków
miarą postępu są nie dodatkowe Iata, ale miesiące
przeżycia chorych.
Być może do postępu w terapii innych nowotwo-
rów także przyczynią się próby leczenia metodą prób
i błędów. Jest jednak nadzieja, że to poznanie mecha-
nizmów genetycznych nowotworów otworzy nowe
drogi. Pierwszy krok został już zrobiony - badania
genetyczne umożliwiają bardziej precyzyjną diagno-
zę. Jak już wspomniano, leczenie raka jelita grubego
,;!o: , ------- ------- ---- -----
-·,·,f'
GENETYKA W PRAKTYCE MEDYCZNEJ !--------- --------,
Badania przesiewowe w kierunku
powszechnie występajqcych
nowotworów złośliwych
Geny supresorowe transformacji nowotworowej
rak odpowiedzialne są nie tylko za tak stosunkowo
piersi
rzadko występujące choroby jak siatkówczak
złośliwy, ale i za znaczny odsetek częstych
llVCINA 8-19 Rodowód rodzny z zespołem nowotworów złośliwych. Mutacje genuACP
U-Fro..meni. (]_a: Mallón o.. Li EP.• Strcog LC..
lub zaburzenia mechanizmów naprawy genów
et et Germ ine p53 rrutations in famfoal
syrd'ome of breost concer. sarcomos. odpowiadają za 5% przypadków raka jelita grubego
and olher neoplasrns. Science 1990:250: i odbytnicy. Pewną szczególną mutację genuACP
1233-1Zl8). stwierdza się u 6% osób z populacji Zydów
aszkenazyjskich. Mutacja ta polega na zamianie
sekwencji AAATAAAA na sekwencję ośmiu
zależeć może w części od wykrycia delecji w chromo- tymidyn i prowadzi do wzrostu tempa mutacji
somie 18q. Obecność delecji wskazuje na większe za- tego regionu. Mutacje genu BRCAJ lub BRCA2
awansowanie raka, niż wynika to z jego nacieku. In- odpowiadają za mniej niż 10% wszystkich
„ym przykładem jest wczesna diagnoza nawrotu prze- przypadków raka piersi, ale dwie mutacje genu
wlekłej białaczki szpikowej na podstawie obecności BRCAJ (185de!AG i 53ą2insC) i jedna BRCA2
chromosomu Filadelfia. Markerami genetycznymi występują łącznie u 2% Zydów aszkenazyjskich.
można się posłużyć w celu rozróżnienia nowotworów Wszystkie wymienione geny cechują się dużą
zbliżonych histopatologicznie, ale_różnie odpowiada- różnorodnością mutacji, zarówno w obrębie
jących na poszczególne rodzaje terapii. Prqkladem populacji Żydów aszkenazyjskich, jak i w każdej
może być mięsak Ewinga i nerwiak zarodkowy. Oba są innej. Utrudnia to skuteczne wykrywanie
histopatologicznie podobnymi, zbudowanymi z ma- wszystkich możliwych mutacji za pomocą analizy
łych komórek nowotworami tkanki miękkiej, metody DNA Wiedza na temat tych genów, a nawet pewna
leczenia są jednak w obu przypadkach odmienne. Ro- obawa przed n imi, już się jednak upowszechnia.
zróżnienie obu nowotworów na podstawie ich cech hi- Coraz więcej osób zastanawia się nad poddanie m
stopatologicznych jest trudne, wiadomo natomiast. że się badaniom genetycznym. Tym bardziej lekarze
powinni zwracać uwagę na wskazówki wynikające
w przypadku mięsaka Ewinga występuje typowo
z WJ"iadu rodzinnego, dowodzące zwiększonego
translokacja 11;12, a nerwiaka zarodkowego - dele-
ryzyka rozwoju nowotworu.
cja w chromosomie lp.
Do c:zynników ryzyka należą:
Nie można jeszcze mówić o znaczącym postępie
w terapii nowotworów. Konwencjonalne metody le- • Obecność trzech lub więcej chorych wśród
czenia polegają na niszczeniu wszystkich dzielących krewnych pierwszego lub drugiego stopnia z tej
się komórek. E fekty uboczne terapii są skutkiem li- samej strony rodziny
kwidacji komórek nienowotworowych, a niepowodze-
nie leczenia wynika z pozostawienia niezniszczonych • Wystąpienie choroby u jednego z krewnych
w młodym wie ku - poniżej 45 roku życia
komórek nowotworu. Komó rki nowotworowe, które
przeżyły, mogą rozwinąć oporność na stosowane leki
i przez to stać się bardziej złośliwe. Stąd poszukiwania
czynników selektywnych, działających tylko na ko- · -
mórki nowotworowe. Bada się możliwość zahamowa- • Metody1es.1przydatnedlawczesnegorozpomawawaznnaawystępu1ącyc u
nia zaopatrzenia guza w krew, v.-ykorzystania marke- red. oauk. ).
------- -
8.8 Gene1yka o leczenie nowotworów 281
• Występowanie w danej rodzinie mutacji
predysponujących do rozwoju choroby
• Obecność krewnego z wieloma pierwotnymi
nowotworami
Możliwość identyfikacji osób z grupy ryzyka
powinna skłonić do rozważenia plusów
i minusów testów genetycznych. Należy
uwzględnić następujące zagadnie nia:
• Dla większości nosicieli mutacji nie można
z całą pewnością określić ryzyka rozwoju
nowotworu. Większość dostępnych danych
pochodzi od rodzin, u których penetracja była
na tyle wysoka, że ich członkowie znaleźli się
pod opieką lekarską. Określ enie rzeczywistego
stopnia penetracji wymaga dodatkowych
danych. Ta niepewność prowadzić może do
przeceniania ryzyka w niektórych
przypadkach.
• Nie udało się z całą pewnością potwierdzić
przydatności takich metod jak kolonoskopia
CXf mammografia w profilaktyce raka jelita
grubego i raka piersi'.
• Nawet tak radykalna metoda, jaką jest
mastektomia. nie daje gwarancji
bezpieczeństwa. Geny supresorowe
oddziaływać mogą również na tkanki innych
narządów, na przykład jajników.
• Wyniki testów genetycznych mogą mieć
ne.gatywoy wpl}w na psychikę osób badanych.
Mogą także doprowadzić do spotkania się
z odmową zatrudnienia czy ubezpieczerua.
• Nie powinno się poddawać dzieci badaniom
przesiewowym na obecność chorób . .
rozwijających się w późniejszym wieku, dopoki
nie będzie to uzasadnione możliwością ich
skutecznego leczenia.
nnvk u zachoroWania (preyp.
- ·b osób owysokim .,-,
- •
-·~1~
~ l
' - - - - - - - - - - - - - - -- - --- - -
282 8. Genetyka nowotworów
8.8 Genetyka a leczenie nowotworów 283

Z perspektywy
Życie z dzieckiem z siatkówczakiem złośliwym
PETER HOMANS
.wieku 9 µmojego.
WstWierdzonQ miesięcy
synka obustronnego
siatkówczaka..,..,- zlośl:iwy guz
siatkó\\'J<i Tf? był ogromny szok
Oi.łe życie _,_.;.'mcij~ i mojej żony
uległo 'diameiralńej zniiaoie_
Następiie 3 I pól roku'
spędziliśmy;jeidźączn3szyńi '
synkiem co 5 tygodni do Sipltala. zawodziły u naszego syna Było
Cafyezas z nadzieją, że p'odjęta
właśnie terapia będzie sku.teewa ' -·Spada cafy czas na tv samą
i ostatećzna. Każde leczenie ·-
wymagało zniecililenia
ogólnego, aby możliwe było
badanie.oka za pomocą
spegalńej aparatury; : -
w odpo'..iednim oświecleniu
i poWiękśzeniU- Do 4 roku źycia·
nasz syn było niemal 50 razy
rów blonowych specyficznych dla komórek nowotwo-
gdyby nie chcieli pomagać innymi
i nieść im ulgi w cierpieniu. Zbyt
Zastanawia się, kto przyjdzie
następny, czuje się traktowany
u których doszło_ do rozwoju
nowotworu w kolanie, bądź
dużo czasu jednak 'ń)'Illagają bezowbowo, słyszy tylko innyni miejscu ciała i tyn)
· znieczulany ogólnie, nie licząc
3Q kolejnych dni w znieczuleniu
jest nerw wzrokowy prowadzący-.
sprawy administracyjne, związane
z ubezpieczeniem i tym podobne.
polecenia - podnieś to, załóż
tamto, zabIB!aj i tak dalej.
podobnyini
Słuchając tego, mieliśmy
do mózgu. Baliśmy się tego A pacjentów j_e,st wielu i ich "~Cześć! Co slychać? Trudno wrażenie, że rokowanie dla
ogólnym podczas radioterapii cierpień je= więcej. Każdemu się w t}mwszystkim połapać, Alexa jest bardzo dobre
podczas każdej comiesięcznej
za.ca+ po zdiagnozowaniu trzeba poświęsiĘ określony czas,
kontroli nerwu wzrokowego na co?" -wypowieclzerue tych słów i uczepiliśmy się tej myśli .
choroby_ zrozumieć, jak ttudilaje~t
sali operacyjnej. Wiedzieliśmy, nie trwałoby dłużefriiż 30 sekund, Szybko je~ak okazało się.
' Pr~blem polegal na tyn), sytuacja nie tytko dla niego, ale a dla cierpiącego malego że c:Yiowane liczby nie mają
że dopóki rak nie opuści gaili ·
ie wszystkie meto!ly leczenia, oczatj dopóty będz.ie on i jego rodziców, że to pni stają dziecka taki wstęp, p<>ŚWięcenie · · dla nas żadnego znaczenia.
o których wiadomo było, że są . żył -,-o zAlexa,
oczami lub bez .cezu_ w obliczu najbardziej . _ _ mu .odrobiny cr.asu; cµ:ó;icz~łoby i.eśli pra.,,,\fopodobieństy;o
bardzo skuteczne {do 95%),
Jeśli dojdzie do rozsiewu, po przerażającegO.wydat;zenia -· nierirruej niż' cale laci(!aliizego a
wynosi l~o- 100'. ty wlaśn,ie
prostu umrze! Zadziwiające że w swoim życiu: Wiek .razy leczenia; . _ . . .._. je$teś ty1n jedynym, to tyłlfo
tó jak r2ucanie monetą, która zdarzało się, że anestezjolodfy, Tym, eo najbardiiej nas to się liczji! „. ·· · ._ ._ ·
t9, co dla większości ludzi może
stronę .:...c.300 razy pod rząd_
Tyle o prawdopodobieństwie!
Pocieszaliśmy się, że jeśli .
brzmieć jak horror, dla ofiary
choroby jest pocieszeniem.
W takiej sytuacji jak nasza
.laboranci czy ktokolwiek inny
WchÓdził do pokoju Alexa
i jedyne, c.o miał mu do
powiedzenia tci: ,,Dzień dobry,
· przeraziło, były calk~cie mylne
prognoży lekarzy, którzy opierali
je na statystyce. JakjllŹ ..
Lekarze musziiznać
statystykę, a)e riluSzą by~ [eż
świa,domi, źe pnxenty nieWiele
II
prawdopodobnie_ najtrudniejszą wspornµiatem, na wczesnym znaezą dla pacjentów, :którży
już nasz synek miał zachorować
ria raka_,to ia choroba jest
i najważniejszą rolą rodziców jest
ochrona dziecka i pośredniczenie
jestem taki-io'.a'. taki; czy mógłbyś
Zdjąć koszulkę dó bi\dania?" Pia
etapie choroby byliśińy ·
bOmbardowaru takinii danylfli
.,,,we rijeTak
mieścić.
muszą sii<_w n!ćhłni
. , _._ -1
lifZile hiespe . one
jeszcze „najlepszą " z możliwych .·w kontaktach ze służbą zdrowia. dW\J- Czy trzylatka już jak wysokie prawdopO<lobieństwo . obietnice sprlłWily, że nie '
-ni1!'ma przerzutów, a jedyną skutecŻhości krioterapii; Iiciba
drogą dla komórek rakowych
----~--~-~~~~---~~~~
Na pewno lekarze i pielęgniarki
nie wybraliby swojego zawodu,
wystarczająco pizerażającym jest
fakt przeby"?ania na sali chorych. pacjentów danego lekarZa,
j)otrafiliśnjy już uwierzyć
żadnym zapewnieniom lekarzy. I
staniu antysensownych oligonukleotydów, które wpły­ ~~·~~·•!§1•~ ' ~11~~ ~ ~~·~~~=·~0••t~A~~~~~1

~~~~~ ~ ~~~~~ ~ ~~~~~~ ~ ~~~~~ ~ ;Ll~~~j ~ ~~~~~ ~ ~~

rowych oraz zmiany aktywności genów uczestni-
wają na funkcję onkogenów, wiążąc się z transkrybo-
czących w procesie onkogenezy.
wanym RNA (1yc. 8-21 )- Także i w tym przypadku wy-
Ostatnie badania wykorzystują wiedzę o genety- niki badań i11 vitro są obiecujące.
ce molekularnej nowotworów. Ten sam skomplikowa-
Oprócz szukania nowych Icków, podejmowane są
ny system regulujący wzrost komórek, uwrażliwiający
też próby manipulacji genetycznej komórek nowo- grupa famezylowa
je na zmiany genetyczne prowadzące do rozwoju no-
tworowych. Wzmacnia się odpowiedź immunologicz-
wotworu, pozwala również na wykorzystanie wielu
ną poprzez wprowadzenie do komórek nowotworo-
sposobów interwencji terapeutycznej. Opracowuje się
wych genu, który zwiększa ich antygenowość, bądź też
leki oddzia!ujące na onkogeny bądź na białka komór- transferaza fornezylowa
w inny sposób czyni je bardziej „atrakcyjnymi~ dla ko-
kowe, które z kolei oddziałują na onkogeny. Na przy-
mórek uczestniczących w zwalczaniu procesów zapal-
kład onkogen ras wiąże się z błoną komórkową w wy-
aycb. W jednym z badaó do komórek czerniaka wpro- o o
niku reakcji enzymatycznej zwanejfamezylacjq. Opra-
wadzono za pomocą liposomów antygen zgodności Il li
cowuje się inhibitory famezyłazy, które wpfywają na O-P-0 - P-O
tkankowej B27. Komórki czerniaka pobrano od cho-
aktywność genu ras {ryc. 8-20). Badania in vitro i na I I
rych (łil.A)-B27 ujemnych_W ten sposób na komór- o o
myszach wskazują, że inhibitory te mogą opóźniać in
kach czerniaka JX>jawił się nowy, obcy antygen. Zmie- l!YC1NA 8-20 Grupa fornezytowa zostaje pizytączona wiqzcriiem kowolencyjnyrn do C-końco białka ras w procesie dna.
vitro wzrost komórek, które ulegfy transformacji no-
nione komórki wstrzyknięto z powrotem pacjentom. potronslacyjnej modyfikacji - proces ten jest katalizo wany pizez transfemzę fanezylową. Grupa famezylowa iest ~~ _
wotworowej pod wpfywem genu ras. Inna metoda ha- wy blotko ras mogło payiqc2yć się do błony komór1mwej- S'w'Ojego miejsca ctz1atania. Inhibitory transferazy tam~r·o;;:,"'
Nie zaobserwowano szkodliwych skutków tej iniekcji,
mowania aktywności onkogenów polega na wykorzy- wpływają no tę reakcję. hamując wzrost komórek nowotworowych, w klór;ch aktywowany JeSI gen ras. ~i~~l lBJ-
a w obrębie czerniaka doszło do odpowiedzi imrnuno- z: Glbb5 J.B-. KoN N.E. i'anesyllransfemse inhibitor:;: ras reseach yiełds a potenl1ol cancer lherapeutlc. Cel 1 • ·

284 8. Gene fyka nowo tworó w
antyse nsown e ołigonukleotycty wychw
'-I~
~'\:'
anlysensowny oligonukleotyd
mRNA ros
l~gicxnej. Nie byla ona wystarczająca
biegu choro by, ale wyniki próby
zwłaszcza, że meto da ta nie powo
jawów ubocznych.
Do selektywnego niszczenia komó
je się równi eż wykor zysta ć wekto ry wiru-
rowych próbu
sowe. W jedym ze sposo bów stosuj
formę adeno wirus a Dziki typ adeno
zuje białko o ciężarze 55 k.D, które makty
i umożłiw!a replikację wirusa. Zmod
tycxnie wirusy pozbawione możliwości
bialka namnażają się tylko w komó rkach
genu p53. Takim i komó rkami są komó
we, które utraciły aktywność genu p53.
lega n~ wykorzystaniu retrow irusa
genu kinazy tymidynowej wirusa oprys
rek nowotworowych, nadając im tym
wość na gancyklowir. Zmutowaną formą
zjadli wości,
ry~czlti (o .m~js zej
kag1) zakaz a się i niszczy komó rki
Trudn o na razie przew idzie ć, jak techn iki biologii
wpłyn ą lecze nie nowo
molek ulame i na
stęp jest jedna k ?grom ny. Wszy stko
wobe c tak szybkiego rozwo ju wiedz
nezy no':"otworów, lecze nie metod
przes tame odgrywać glówną rolę
nowych sposo bów terapi i choró b nowo
Opis przy pad ku klinicznego
Część I
zauważy/ guzek
PewrJe90.dnia pod prysznicem rom i nie spraw ia/
w pachw1rne. Guzek był niebo lesny
Opis puyp odku klinicznego 285
i
ytywa ne przez komóńcę RYCINA 8-21 Dodan e do pożywk
hodow1aneJ ołgoooldeotydy homologk::zne
doflog nenlu mRNA rassq wychw
ytywane
ras
przez komóOO. Tam wiqżq się z mRNA
i d'wuoick>we. Struktury te
I tworzą krótkie odcink
bnie wskutek
zabu12oJq translację, prawd opodo
wrażllwo!cl na dzlałarie RNA-zy
. Wykaz mo.
tej proce dcry wobec komór ek
że zastosowanie
y )est gen
nowot worow ych, w któryc h aktywn
wzrostu .
ras, powod uje zaham awonl e ich
ny c„
(Zmodyfikowane z: Schwa b G„ Chavo
ides
Duroux I„ ef at Anlise roe oligonucleoł
adsO<bed Io ~ry!ote
nanop artfcie s specit icaly nhlbit ITT.Jtoted
zaburzenie and
Ho-ta. medio ted cell pmlife rotloo
- transla cji Natt Acad .
fllnon genct ty in nude mi::e. Proc.
SCi. USA 1994:91:10460-10464).
wrażenia zapal nego. Tom zanie
pokoi / się
do zmian y prze- nio nie chorował.
są zachęcające - wcześniej go nie widział. Ostat
Próbował o tym nie myśleć. wierzy
ł, że samo
duje znaczących ob- ej guzek jeszcze nyml pi<ez
przejcJzje. Ale blisko fycizjeń późni aka grudk owego z wysep kami
komór ek nowot wom·•·'YCh otoczc
swoje j żonie. Jean. Prepa rat histop atolog iczny chłoni
nie mlknq l. Tom powiedział o tym RYCINA 8-22
Kadlna . Betti tsrael Hosplt al w Boston ie).
na wizytę u lekarza. uprzejmośc i dr. Marsh alla
rek nowo two- Zanie pokoj ona tana umówiła go podśclełisl<o. (Dzięki
bo wiedziała, że sam tego nie zrObi.
e się zmutowaną rodzi nnego
odpo wiada tylko za część przyp adków
Przyczyn guza w pachw inie może być gdy ten skierował go do chirur ga
wirus a El B synte- wiele. Naj-
toteż zdziwił się. odpow iedzia l-
chłonny. Przep ukli- raka piersi . Nie pozna no jeszc-'e genów
wuje gen p53 częściej jest to powiększony węzeł celem wyko nania biopsji. tworu .
e podda je się od- nych za pozostałe przyp adki tego nowo
yfikp wane gene- na pachw mowa jest boles na i zwykl
chłonnego może y wska-
syntezy tego prow adzen iu. Powiększenie węzła U Toma nie występowały żadne objaw
bakte ryjne lub wiru- nukle - Część Ili
bez czynnego być spow odow ane przez infekc je zujące na zakażenie. Wprawdz:ie przebył mono zapla nowa no na przyszły lydzjeń.
rom I Jego
tworo we. Epste ina-B arr), ale Biopsję
rki nowo tworo - sowe, pasożyty albo choro by nowo ozę zakaźną (wywołuje ją wirus żona bardZ o się dener wujq.
Sama biops ja llwa krótko
Inny sposó b po- powiększenie węzłów typow
e dla tej choro by nie giem (ryc. 8-22).
Ijest prokly cznie bezbo lesny m zabie
bą kocie go pazllCa mo- jest przekonany,
do przen iesien ia Część li utrzy muje się tak długo. Choro Tom zdqżył już coś poczytać i teraz
na na}mniejSZ'(
Tom już dawn o nie był u lekarza. przez to zwierzę.
Ma 32 lata, pania t e ma raka. Nie czuje się źle. ale
zaczy
zczki do komó- żna się zakaz ić wsku tek zadra
jest prawn ikiem , pracu je w dużej
firmie. Nigdy nie kszenia węz­ nawe t objaw - ból głowy, żolqdl
<a - interpretować
samv m wrażli­ Doch odzi wówczas do boles nego powię
mia/ pmbl emów ze zdrow iem. tytko
raz. Jeszcze
jako część swojej choro by. W procy
nie podzielił się
~ op- rejon ie zadra pania . Guze k
na studia ch, zachorował na monon
ukleozę zakaźną. łów chłonnych, zwykle w
i pojed ynczy . Dla- z nikim swoim probl emem . ale koled
zy zauważyli,
ej do repli- spytał. w pachw inie Toma jest niebo lesny
ale zdoln Nie bierze żadnych leków. lekar z że jest nieco roztar gnion
y.
y jak gorączka. diagnozą pozo·
nowo tworo we. czy występujq u niego takie objaw tego też najba rdziej prawdopodobną
e poty. ale rom jest w wieku, kiedy
dreszcze. utrata masy ciała. nocn staje choro ba nowo tworo wa. Tom Anali za histop atolog iczna mater ialu
biopsj-jnego
nicze go takieg o nie doświadczy/.
lekar za nowo twora mi są
tworó w. Po- najpo wszec hniej występującymi chlo11iakn grudkowego , składa­
Interesowało również., czy rom
ma jakieś zwierzę przyniosla rozpo znani e
wskaz uje na to, że zość czasu włóczy chłoniaki złośliwe. ie z małych, szcze linow atych
komó rek.
w domu . rom ma kota, któiy więks rdza się bez- jącego się
główn
y na temat patog e-
się po okoOcy. Zdarzy/o mu
się nieraz podrapać W przyp adkac h chłoniaków nie stwie również nazwę słabo zróżnicowa
nego cltlonia-
ą prób i blędów eż wywi ad nnej do zacho rowan ia. Nosi on
roma lub Jean. Lekarz zebro / równi go. Jest to chłoniak o niskim stopn iu
pośre dniej predy spozy cji rodzi
żadnyeh matki ka limfoc ytarne
Dlate go też wydaje się, że związek
w oprac owyw aniu rodzinny. 29-tetni brat Toma nie ma raka piersi
żyjq, ale u matki adkow y. W nie" złośliwości i wolne
j progresji. Choro ba przeb iega Jata-
tworo wych . probl emów ze zdrow iem. Rodz ice i babki Toma z jego chorobą jest przyp często jedyn ym objaw em jest
poje-
piersi. Jego babk a mi, a pieiw szym i
w 55 roku życia stwie rdwno raka który ch rodzi nach udok umen towan
o autos omalo ie
y węzeł chlon ny.
bę. Bada nie powię kszon
ze strony matki zmarła na tę choro predy spozy cji do rozwo ju dyncz
y, niebo lesny
ch nieprawidłowości dominujące dzied ziczen ie
Limfocyty składają się z dwóc h typów
komó rek
ogóln e Toma nie ujawniło tadny - nazw any
z wyjątkiem 2 centy metro wego ,
niebo tesne go guzka raka piersi. Sklon owan o jeden z genów i typu T. Limfo cyty B powst ają głównie
ia kilku ie 17 i wyka- - typu B
w lewej pach winie oraz powiększen BRCA 1 - zlokalizowany na chrom osom lne za syntezę im-
ch i pach winow ych ło się, że jest w szpik u kostn ym i są odpow iedzia
wyczu walny ch. drobn ych SZ)'jny
guzka nie mo żadnego
zano jego związek z rakiem piersi. Okaza globu lin. Powstające w grasicy limfo cyty
T biorą
węzłów chłonnych. Wokół
to gen supre sorow y trnns fonna tji nowo
tworo wej, ale muno
lekarz go uspokoi,
zaczelWien/enia. Tom myślał. że
.„

286 8. Genetyka nowotworów
udział w procesach komórkowej odpowiedzi immuno-
logicznej. Oba typy komórek posiadają receptory roz-
poznające specyficzne antygeny. Tymi receptorami są
w przypadku limfocytów B cząsteczki immunoglobuli-
ny M , a w przypadku limfocytów T - receptor anty-
genowy limfocytów T - TCR (ang. T-cell receptor).
Każdy niskozróżnicowany limfocyt B lub T posiada
receptor z określoną swoistością, która nie ulega
zmianie u komórek potomnych. Swoistość odpowie-
dzi immunologicznej polega na selektywnej prolifera-
cji komórek przyłączających się do antygenu. Po jed-
norazowym kontakcie z danym antygenem, powstały
klon komórek jest zdolny do szybkiej odpowiedzi
w przypadku powtórnej ekspozycji na ten antygen.
Podstawą swoistości receptora jest struktura jego
cząsteclki i jej specyficzna forma przestrzenna.
Cząsteczka przeciwciała składa się z dwóch par
łańcuchów-lekkich i ciężkich (ryc. 8-23). Występują
dwa rodzaje łańcuchów lekkich - kappa i lambda,
z których tylko jeden obecny jest w danej cząsteczce
przeciwciała. Rodzajów ła1icuchów ciężkich jest wię­
cej - mi, delta, gamma, epsilon i alfa, tworzących
łańcuchy ciężkie odpowiednio w lgM, IgD, JgG, IgE
i IgA. Każdy łańcuch posiada region zmienny - od-
powiedzialny za specyficzność antygenową - i region
stały - charakterystyczny dla danego typu łańcucha
dężkiego lub lekkiego. Specyficzność wiązania anty-
genu jest uwarunkowana sekwencją aminokwasów
w regionie zmiennym. Na region ten składają się trzy
regiony o wysokiej zmienności, połączone:; odcinkami
o większej stabilności sekwencji aminokwasów.
Wiązanie przeciwciała z antygenem polega na nieko-
walenC)jnych oddzialywaoiach między aminokwasa-
mi w regionach zmiennych łańcuchów lekkich i cięż­
kich a epitopami antygenu.
Zarówno łańcuchy lekkie, jak i ciężkie powstają
v.· procesie somatycznej rekombinacji DNA Genv
łańcucba kappa zlokalizowane są na chromosomie i bulin poszczególnych klas.
lambda na 22. Geny łańcuchów ciężkich występują oa
chromosomie 14. Geny łańcuchów lekkich skladają
się ze zgrupowań setek różnych zmiennych segmen-
tów V (ang. variable), czterech segmentów łączących J
(ang. joining) i jednego segmentu C (ang. constant)
stałego dla łańcucha kappa i lambda. Geny łańcuchów
ciężkich składają się z setek segmentów V, czterech
segmentów J, kilkunastu lub więcej segmentów zróż­
nicowanych D (ang. diversity) i segmentów C odpo-
wiednich dla łańcuchów mi, delta, gamma, epsilon lub
alfa. Gen kodujący przeciwciała tworzy się wcześnie
w rozwoju limfocytów w drodze intrachromosomowej
rekombinacji DNA. Segmenty V-J-C kodują łańcuch
lekki, a V-J-DC łańcuch ciężki. Kiedy dojdzie do re-
aranżacji jednego allela lub jednego łańcucha lekkie-
go, pozostały allel lub łańcuch nie ulega ekspresji, dla-
tego każda komórka wytwarza tylko jeden rodzaj
łańcucha ciężkiego i lekkiego.
Zróżnicowanie przeciwciał wynika częściowo
z wielkiej liczby możliwych sekwencji łańcucha, która
zależy od przypadkowego połączenia segmentów V, J
i C dla łańcucha lekkiego oraz V, J, Di C dla łańcucha
ciężkiego, a taicie z występowania łańcuchów lekkich
kappa lub lambda. Specyficzne sekwencje flankujące
segmenty stanowią gwarancję, że segment V ulegnie
rekombinacji z J, a J z D i tak dalej . Może się jednak
zdarzyć, że w miejscu przyłączenia dojdzie do utraty
bądź nabycia kilku nukleotydów. Jest to kolejnym
źródłem zróżnicowania przeciwciał. Co więcej, może
również dojść do mutacji w sekwencjach regionu V
podczas dojrzewania limfocytów B.
Podczas ontogenezy limfocytów B przeciwciała
wytwarzane są i wydzielane w określonej kolejności.
Dojrzale limfocyty B produkują głównie IgM i czasa-
mi IgD. Przyłączenie antygenu przez cząsteczkę im-
munoglobuliny obecną na powierzchni limfocytu sta-
nowi sygnat, który - przenoszony poprzez błonę k<>-
mórkową ~, prowadzi do proliferacji komórek i po-
wstania klonu komórek antygenowo swoistych. Nie-
l'tóre z tych komórek produkują lgM wydzielaną na
zewnątrz. Inne komórki w wyniku przełączenia klas
produkują IgA, IgG lub IgE. Przełączanie klas immu-
noglobulin obejmuje wycinanie odpowiednich stałych
regionów, w wyniku czego dochodzi do powstania no-
wego genu dla łańcucha ciężkiego. Segmenty V-D-J
odpowiedzialne za swoistość pozostają te same, zmie-
niają się segmenty kodujące regiony stałe immunogl<>-
Przypuszcza się, że translokacja 14;18, charakte-
rystyczna dla cWoniaków grudkowych, powstaje
wskutek nieprawidłowej rekombinacji w czasie onto-
genezy limfocytów B. W wyniku tej translokacji do-
chodzi do zestawienia obok siebie genu lań cucha cięż­
kiego immunoglobuliny z genem bcl-2 na chromoso-
mie 18. Gen bcl-2 uczestniczy w procesie apoptozy.
Translokacja prowadzi do wzrostu ekspresji bcl-2,
a tym samym do upośledzenia przebiegu apoptozy
limfocytów, czego konsekwencją jest ich długotrwałe
przeżycie i ciągle podzialy.
Opis przypadku klHcznega 287
regiony
zmienne
I \
Y,ańcuch
lekki: K, i..
czqsteczka lmmoooglobullny
IIłańcuch ciężki: µ. ó, -y. <, et
V J
~ składanie
~~I~ łańcuch lekki
V J VJ
V D
łańcuch ciężki
składanie RNA
-1~
RYCINA 8-23 lmmcnoglobullna zbudowana jest z pory la~cuchów lekkich (kappa lub lambda) I pay łańcuchów ciężkich
(mi. gamma. detto. epsilon lub alfa), Zarówno łańcuchy lekkie, jak I ciężk<> zawierają regiany ,zmienne wią!ące anlygen
odznaczqące się swoislośclQ antygenową. w obręb<> regionów łańcucha lekkiego wysłępuJQ liczne geny V (każdy Z"Nlqzany
z seł<Wencją wiodącą). czteiy segmenły J; jeden siaty segnenł C. Pownawon<! lońcuch<J lekkiego rozpoczyna Się od Ir
przemieszczenia segnenlu V w sqsiedzlwo jednego z segmenlów J. DNA ulega lranskl)'Pci1, o po2<>S1ote segmenty J 11n on
między J ; c są wyci'looe z łlNA Powstanie lronsl<rypłu łońcucha cięż!<iego wymaga reko~ początkowo Dz J . polem V
z segmenlem [).J. w wyniku sklodanlo RNA powsłoje cząsteczko lgM (pozostałe segmenty J I nlron między J I C zostqq
usunięte).
złośliwości w momencie rozpoznania choroby nowo-
CZęść IV
Wszystkie badania histopatologiczne ukończono twór jest już rozsiany. Guzy rosną bardzo wolno, są
w ciągu niecałego tygodnia. Na kolejnej wizycie niebolesne i mogą rozprzestrzenić się po calym orga-
Tom dowiedział się od lekO!ZO, że tzeczywiście ma nizmie, nie dając żadnych objawów. Między diagnozą
nowotwór złośliwy zwany chłoniakiem grudkowym.
a pojawieniem sic; klinicznych objawów choroby może
Pobrano mu klew celem oznaczenia mortoJogii,
aktywności enzymów wqlrobowych, wskaźników minąć kilka lat. W celu wykrycia powiększonych w~­
czynności nerek. poziomu kwasu moczowego, lów chlonnych i sprawdzenia, czy doszło do zajęcia
wapnia oraz ptzeprowodzenio elektroforezy białek mózgu, wykonuje się zdjęcia rentgenowskie, tomogra-
surowicy krWi. Wykonano zdjęcie rentgenowskie kJotl<I
piersiowej, tomografię komputerową ]omy brzusznej fię komputerową i rezonans magnetyczny (NMR).
; miednicy mniejszej oraz rezonans magnetyczny Badania biochemiczne czynności nerek i wątroby .p o-
głowy. Na końcu czekało Toma najboleśniejsze zwalają na ustalenie, czy narządy te nie zostały obięte
badanie - biopsjo szplku kostnego. procesem nowotworowym. Biopsja szpiku kostnego
Stosunkowo często u chorych z chłoniakiem umożliwia identyfikację obecnych w oim komórek
grudkowym charakteryzującym się niskim stopniem nowotworowych.
 ••
289
I 288 8. Genetyka nowotwor ów
Opis przypadku kliniczneg o

I Jl Il
była hospitaliza cja - liczba jego bialycn krwinek
bardzo spodia. zagorqczkował i pojawiło się
Część VII
Tom chodził na badania kontrolne do swojego
Il 2
li
4
li niebezpieczeństwo zakażenia. Po paru miesiącac
leczenie wreszcie dobiegło końca. Wykonano
h onkologa co kilka miesięcy i czul się dobae p!Zez
prawie dwa lata. Niestety w pewnym momencie
tomografia komputero wa wykazała obecność
tomografię komputerową. która nie wykazała
powiększonych węzjów chłonnych Wykonano
nigdzie powiększonych węzłów chłonnych.

ił
6
li
••• li l i li
9 10 11 •• 12
Aktywność enzymów wątrobowych powróciła
do normy. Przeprowa dzono kolejnq biopsję szpiku
kostnego I w badaniu histopatol ogicznym nie
ponownie biopsję szpiku kostnego i wykryto
wkomórl<a ch translokację 14:18. Oznaczało to nawrót
choroby. Przedstawiono Tomowi różne możliwości
terapH, w tym tak el<Sperymentaine metody jak utycie

•• ••
ł
•• ••
16
., ••
17
ł

18 RYCINA 8-2A Kark>typ chłoniaka 2 wieloma

stwierdzon o obecności komórek nowotwor owych,
a w bada niach cytogenet ycznych - tronslokac }i
14: 18 (ryc. 8-25). Tom wrócił do pracy i oboje z żoną
próbują żyć jak dawnej.
przeciwciał przeciwko antygenow i specyficzn

bcl-2. Po wie/u rozmowac h i dłuższym zastanowi

emu
dla chłoniaka lub antysenso wnego RNA dla sekwencji
eniu
13 14 15 Tom zdecydował się na transplantację szpiku kostnego,
aberracjam i chr00'l050ł'l'l0Wymi. w tym apii.
poprzedzoną seriq bardzo agresywne j chemioter

•• •• •• „• ., c . •
także z translokocjq chromosomów 14 i 18
(strzalfd ). (Dzięki uprzejmości dr. Leonarda
Atklnsa. Brigham and Women's
Translokacja 14;18 jest charakterystyczna dla
chłoniaków grudkowych i jej wykrycie potwierdz a dia-
gnozę. Translokację tę można wykrywać w nieulega-
Usfa/ono, że txat Toma może być dawcq szpiku. Tom
został poddany agresywne j chemioter apii i radioterap
co miało na celu zniszczenie jego własnych komórek
ii.

19 20 21 22 X y Hospital/Ch iia'en's Hosp~al/Dana Faber

Część V toksycznych leków o wykazanej doświadczalnie sku-
Wyniki badań Toma dowiodły zajęcia śledziony,
wątroby I szpiku kostnego. Badania cytogenet yczne
pozwoliły na wykrycie translokac ji 14: 18 w komórkac
h ny tyll<O wtedy, kiedy oba geny zostaną zestawione
szpiku kostnego (ryc. 8-24). Badanie głowy metodq
wykazało zmian
rezonansu magnetyc znego nie
nowotwor owych w ośrodkowym układzie. nerwowym.
Od lekarza Tom dowiedział się. że jego choroba ma
charakter rozsiany. W tej chwili niemo żadnych
objawów i tak mot e pozostać jeszcze przez kilka lat.
Istnieje duża szansa. że chemioter apio doprowad zi
do remisji choroby, ale nieslety prawdopodobień­
stwo jej nawrotu jest wysokie. Oczekiwa ny czas
przeżycia wynosi od 7 do 10 lat. ale może być
dlutszy lub krótszy. Tomzgodz j/ się na wszy,;tko,
jeśli tytko da mu to szansę na przedłużenie życia.
Rozpoczął agresywn q chemioterapię z użyciem
cyklofosfa midu. winkrystyny, prednizon u
I prokarbaz yny (zestaw zwany C -MOPP).
Chociaż przebieg chloniaków grudkowych jest po-
wolny, choroba postępuje, prowadząc do wystąpienia
objawów klinicznych i wreszcie zgonu. Większość pro-
gramów leczenia obejmuje chemioterapię, ponieważ
zwykle choroba ma charakter rozsiany. Nielciedy opóź­
nia się moment rozpoczęcia chemioter apii do czasu
wystąpienia objawów. Postępowanie takie uzasadnia
się faktem, że rokowanie przy włączeniu leczenia w
momencie diagnozy nie jest znacząco lepsze w porów-
naniu z leczeniem rozpoczętym w okresie pierwszych
objawów. Obecnie przeważa jednak tendencja do sto-
sowania bardziej agresywnej chemioter apii, w celu uzy-
skania wyższych wskaźników przeżycia_ Używa się cyto-
Concer lnstttute/Massachusetts General
91.7-13 ,7
Hospital Cytogenelic s LabarotoryJ.
teczności. W większości wypadków udaje się uzyskać
remisję, ale nawroty choroby są częste.
Część VI
Chemiote rapia okazała się dla Toma ciężkim
doświadczeniem. W pewnym momencie konieczna
l!YCINA &-25 Wy'<rywa>e flonOOkoej 14;16matod q
laicuchowe j reakcj poll'nerozy <PCR> 20 pomocą staterow
komplemen tcrnych ();)regionu łańcucha clęildego
iTlmU'lOgiobuł'!y i genu bel-2 Scieild 1-8: DNA 2prótiek11<m ki
chaego. W DNA w ścieżce 5 występlje n'Yiejsly odchel<
zł001croego garo bcJ.2w wyrOOi I (14; 18). DNA wyizołow<n
l ku przes=p ów allogenicznych - z reakcją prze-
z chłoriako centrocytow ega Od 21>łetniego
?IJdkowego
mężczyzny. Scieil<a 9 stanowi kontrolę <.4elMą (woda.
bez DNAJ.
ŚCie!kl 10 i 11 to konl!ole dodatnie cla więł<s2ego adenka
2łomanego genu bCl-2. a śdeił<l 12 i 13 stmawiq kontroo
dodo!rie cla mniejsiego Odcinka złomcr.ego genu fJd.2.
wobębie genu bcl-2zncj0Jjq się dwa rriejsco, gct,;e mogą
ptjawlć się punkty Ztomario, dqqc prOOJcty PCR o różnych
razrrOoch. (Dzlęid ~i dr .Jonny Longhl I dr. Jet1ieyo
Sl<lcra, llrig1am Cl1d women·s Haopital w Bostonie).
jących podziałowi komórkac h za pomocą technik bio-
logii molekularnej. Ponieważ miejsce translokacji jest
stałe, skonsttuow ano startery, które rozpoznają sek-
wencje flankujące gen łańcucha ciężkiego immunoglo-
buliny i sekwencje flankujące gen bcl-2 (ryc. 8-26). Kie-
dy użyje się ich w reakcji PCR, produkt będzie widocz-
obok siebie wskutek translokacji. W prawidłowych ko-
mórkach geny te są zlokalizowane na różnych chromo-
somach, dlatego nie pojawia się produkt PCR. PCR
jest bardzo czulą metodą pozwalającą na wykrycie ko-
mó rek z translokacją.. dlatego stosuje się ją w monito-
rowaniu odpowiedzi na leczenie.
gen łoi>cucil a ciężkiego
bc~2
immuncglo buliny gen
brak produktu
translokacj a
pmdukl PCR
RYCINA 1-26 Wykl'fwanie ftl4; lBl metodą łańcuchowej
reakcp polmerazy. Jeden z pory storterów jeO'I homologicm y
do sekweltj ftmkującej gen łańcucha ciężl<lego
lmmu'loglob ullny, a drugi -do sekwencj flankującej gen
bcl-2. Plodlkt PCR będZie obecny tylko wtedy, kiedy dojdzie
do !ranolc*.ocji zestawiającej obie sekwencje.
S2plku kostnego, a potem przeszczepiono mu szpik
brata. Użyto hematopo etycznych czynników wzrostu
w celu pfZYSpieszen/a przyjęcia się przeszcze pionego
szpiku. Tom musiał brać cy1dosporynę - lek
immunosupresyjny, który miał zapobiec chorobie
przeszczep przeciw gospcx:Jarzowl.
Po kilkutygod niowym pobycie w jałowym środowisku
oddziału szpitalneg o Tom został zwolniony do domu.
jak poprzedni o bez jaklchko/w tek oznak aktywneg o
procesu nowotwor owego.
Kiedy dochodzi do nawrotu choroby nowotwor o-
wej, komeczne staje się wprowadz enie innych· metod
leczenia. Stosuje się różne zestawy chemioter apeu-
tyków i - coraz częściej - transplantację szpiku
kostnego. Transplantację poprzedza bardzo agresyw-
na chemio- i radioterap ia, mająca na celu nie tylko
zniszczenie komórek nowotworowych, ale i własnych
komórek szpiku kostnego. W trakcie takiego leczenia
chory musi przebywać w jalowym środowisku. Szpile
pochodzić może od dawcy zgodnego w układzie HLA
z biorcą (przeszcze p allogeniczny) lub od samego cho-
rego (zamrożony, bez komórek nowotworowych,
przeszczep autogenic zny).
Główne powikłania potranspla ntacyjnc związane
są z wysoką toksycznością stosowanych chemioter
a-
peutyków , zakażeniami, krwa\\~eniami, a w przypad-
szczep przeciwko gospodarz owi (ang. graft versus host
disease, GVHD). Okres podatności na zakażen ia i po-
bytu w jałowym środowisku udało się skrócić, dzięki
zastosowa niu czynników wzrostu stymulujących szyb-
kie podjęcie funkcji przez przeszcze piony szpik. Cho-
roba przeszczep przeciw gospopdar zowi jest wywo-
łana komórkową odpowiedzią immunologiczną daw-

290 8. Genetyko nowofwor ów
cy skierowaną pizeciwko biorcy. Konieczne jest lecze-
nie immunosu presyjne, najczęściej stosowany m pre-
paratem jest cyklosporyna. Leczenie kontynuuj e się
przez kilka miesięcy do roku po transplant acji, kiedy
ryzyko rozwoju tej reakcji mija.
Podejmow ane są nowe, eksperym entalne próby
leczenia chłoniaków grudkowych. Ponieważ nowo-
twór ten pochodzi z Limfocytów B, pacjenci są immu-
nizowani specyficrn ymi dla limfocytów B antygenam i,
w nadziei na wywołanie odpowied zi immunolo gicznej
na komórki nowotwor owe. Inną metodą jest wykorzy-
stanie mechanizm u, który leży u podłoża rozwoju
chłoniaka-aktywacji genu bc/-2. Używa się antysen-
·-,.
sownego RNA, który wiążąc mRNA bcl-2, hamuje
u-
1 ekspresję tego genu. Ponieważ nadmiern a ekspresja
~ bcl-2 w tkance nowotwor owej -jak się wydaje - ha-
muje proces apoptozy, jej ograniczen ie mogłoby przy-
I wrócić ten proces do prawidłowego poziomu, po-
wstrzymując wzrost nowotwor u. Badania kliniczne
J tych i innych nowych metod terapii z pewnością istot-
nie zmienią sposób leczenia chorych z chłoniakami
grudkowy mi.
'·
:1···
Część VIII
Minęło już pięć lat. odkąd Tomowi przeszczepiono
] szpik kostny. On sam czuje się dobrze i nie musi już
przyjmować cyklosporyny. Pracuje na cafy etat
adwokat w tej samej firmie i razem z żoną właśnie
adoptowa li dziewczyn kę.
jako
Transplan tacja szpiku kostnego umożliwia wielu
chorym z cbloniakie m długotrwałą remisję, a nawet
wyleczenie. Metodę tę coraz częściej włącza się jako
część terapii u młodych chorych z chłoniakiem, którzy
poza tym są w dobrym stanie ogólnym.
Pytania sprawd z.ajqc:- =J
1. Zespól Blooma jest schorzenie m dziedziczo nym
autosoma lnie recei.)'Wnie, które charaktery zuje się
wysoką częstością llSZkodzeń chromoso mów z po-
wodu defektu genu związanego z replil:acją DNA.
U chorych z tym zespołem często stwierdza się wy·
stępowanie nowotwor ów złośliwych. Jak myfilisz,
dlaczego tak się dzieje?
2. U chorego z nerwiakowłókniakowatością typu 2
(NF2) usunięto chirurgicz nie przedsion kowego
nerwiaka osłonkowego. Wyizolowany z guza DNA
pocięto enzymem restrykcyj nym i poddano hybry-
--- --- --- --- --- --- --- -- „·- ·-- -·- · · "
Friend S.H., Bcmards R„ Rogelgi S., et al. A human DNA
"'""' guz
8.5 Onkogeny
Varmus H.E. The molecular genetics of cellular oncogencs.
8.7 Molekular ne podstawy onkogenez y
Aaltonen LA„ SalOlłaara R., Kri sto P., et al. lncidence of be·
Burke W„ Daly M„ Garber J., et al. Recommen dations for
dyzacji z sondą clla polimorfic znego DNA związa­
ną ściśle z locus NF2. Powyżej pokazano wynik
analizy Southerna razem z wynikiem analizy DNA
komórek krwi tego samego pacjenta.
a) Jaka jest - twoim zdaniem - patogenez a
przedsionk owego nerwiaka
w tym schorzeniu ?
oslonkowe go
b) Gdyby ojciec chorego również chorował na
NF2, czy to ojcowski czy matczyny allel w-
stałby utracony przez komórki nowotwor u?
3. Utratę jednego lub obu kopii genu warunkującego
rozwój siatkówcz aka złośliwego stwierdza się
w wielu innych nowotwor ach złośliwych u osób,
w których rodzinacb nigdy nie było przypadku siat-
kówczaka . Jak można to wytłumaczyć?
4. Szpiczak mnogi je~1 nowotworem złośliwym, który
powstaje z komórek wytwarzających przeciwciała.
Zwykle w danym przypadku szpiczaka wytwarzany
jest jeden typ przeciwciała, a nie mi=nina przeciw-
ciał o różnej specyficzności. Dlaczego tak się dzieje?
Literatura uzupełniająca
_I
8.3 Gen siatkówcza ka złośliwego
Godbout R„ Dryja T.P„ Squire J„ el al. Somatic inactivation
of genes on chcomosome 13 is a common eveot in reti-
noblastoma . Natu.re 1983;304:451-453.
Sparkes R.S., Sparkes M.C„ Wilson M.G„ et al. Regional as-
signment of genes for human esterase D and retinobla-
s10lna to chromosom e band 13q14. Science 198(},208:
1042-1044.
8.4 Klonowan ie genu siatkówcza ka złośliwego
Dryja T.P„ Rapaport J.M., Joyce J .M, Peterson R.A. Mole-
cular detection of deletions iuvolving bandą 14 of chro-
mosome 13 in relinoblasto mas. Proc. Natl Acad. Sci.
USA 1986;83:7391-7394.
segment that predisposes to retinoblasto ma and osteo-
sarcoma. Nature 1986;323:64~.
Anou. Rev. Genet. 1984;18:55~612.
reditary oonp0lypos is colorectal cancer and the feasibi-
lity of molecular screening for the disease. N. Eng]. J.
Med. 1998;338:1481-1487.
follow-up care of individuals with an inherited predi-
sposition to cancer. II. BRCAl and BRCA2. Cancer
Genetics Studies Consortium . Jama 1997;277:
997-1003.
Burke W., Petersen G„ Lynch P., et al. Recommen dations
for follow-up care of individuals with an inherited pre-
disposition to cancer. I. Hereditary nonpolypos is colon
cancer. Cancer Genetics Studies Consortium. Jama
1m;m: 915-919.
Coucb F J., DeShano M.L., Blackwood M.A., et al. BRCAl
mutations in women attending clinics that evaluate the
risk of breast cancer. N. Eng]. J. Med. 1997;336:
1409-1415.
Geller G., Botkin J .R„ Green MJ„ et al. Genetic testing for
susceptibility to adult-0nset cancer. Jama 1997;277:
1467-1474.
Jen J., Kim H„ Piantadosi S., et al. Allelic loss of cbromoso-
me 18ą and prognosis in colorecral cancer. N. Engl. J.
Med. 1994;331:21~221.
Shibata D„ Reale M.A., Lavin P., et al. The DCC protein and
prognosis in colorectal cancer. N. Engl. J. Med. 1996;
335:1727- 1732.
Strue.,,.ing J.P„ Hartge P „ Wacholder S., et al. The risk of
canccr associated with specific mutations of BRCAl
and BRCA2 an10ng Ashkenazi Jews. N. Engl. J. Med.
1997; 336:1401-1408.
Yogelstein B„ Fearon E.R., Hamilton S.R., et aL Genetic al-
terations during colorectal- tumor developme nt. N.
· EngL J. Med.1988; 319:525-53 2.
Literatura uzupełniojqco 291
8.8 Genetyka a leczenie nowotworó w
Heise C, Sampson-Jo bannes A., Williams A, et al
ONYX-015, an ElB gene-atten uated adenovirus , cau-
ses tumor-spec ific cytolysis and antitwnora l cfficacy
thai can be augmented by standard chemother apeutic
agents. Nat. Med. 1997;3: 639-645.
Klatzmann D „ Cherin P„ Bcnsimon G., et al. A pbase I/li
dose-escala tion study of berpes simplex virus type 1
thymidine kinase .suicide" gene therapy for metastatic
melanoma. Study group on geoe therapy of metastatic
melanoma. Hum. Gene. Ther. 1998;9:2585-2594.
Nabel G.J., Gordon D„Bishop D.K„etal. Immune response
in human melanoma after transfer of an allogeneic
class I major histocompa tibility complex gene with
DNA-lipos ome complexes. Proc. NaU Acad. Sci. USA
1996;93: 1538~15393.
Toda M„ Rabkin S.D„ Martuza R.L. Treatment o! human
breast caocer in a brain metastatic model by G207, a re-
plication-c ompetent multimutat ed herpes simplex vi·
rus 1. Hum. Gene. Ther. 1998;10:2177-2185.
Opis przypadku klinicznego _J
Connors J.M „ Klasa R. Treatment of follicular lympboma.
C.m. Opin. Oncol. 1998;10:392-395.
Verdonck L.F., van Putten W.W., Hagenbeek A, et al.
Compariso n of CHOP chemotber apy with autologous
booe marrow transplanta tion for slowly responding pa-
tients with aggressive non-Hodgk in's lymphoma. N.
Engl. J. Med.1995; 332:1045-1 051.
Weiss L.M .• Wamke RA„ Sklar J., Cleary M.L. Molecular
analysis of the t(l4;l8) chromosom al translocatio n in
malignant Iymphomas . N. Engl. J. Med. 1987;317:
1185-1189.
YunisJJ„ Frizzera G., Oken M.M„ el al. Multipl< recurrent
genomie defects in follicular lymphoma. N. Engl. J.
Med. 1987;316:7 9-M.
Yunis JJ., Oken M .M., Kaplan M.E., et al. Distinctive chro-
mosomal abnormalit ies in histologie subtypes of non-
· Hodgkio's lymphoma. N. Engl. J. Med. 1982;307:
1231-1236.
- ••
9.1 ZespółWaardenburga 293

Genet yka rozwq ju 9. 1 Zespół Waardenbu rga

Karen przyprowadziła swoją milą 3,~etnią córeczkę
PRZEGLĄD ZAGADNIEŃ Jean do miejscowego szpitala na badania
w ramach programu dla dzieci niedosłyszących.
9.1 Zespół Waardenburgo Jakie są podstawy genelyczne dziedzicznego l(Jedy okazało się. że dziewczynka ma problemy
niedosłuchu? Jakie objawy występują w zespole Waardenburga ? ze słuchem. nie było Io zaskoczeniem dla jej matki.
Zarówno ona, jak i ojciec Jean - Eric. majq
9.2 Mapowanie genu determinującego zespół Waardenburga
upośledzony słuch. Karen potrafi mówić i pos/ugiWać
Jak zlokalizowano gen odpowiedzialn y zo zespół Woordenburgo ? się językiem migowym. To właśnie język migowy był
9 .3 ldenłyftkacjo genów kCWldydujących W jaki sposób bodoni o genu pierwszym, jakiego nauczyła się Jean I obecnie radzi
kandydującego umożliwiły Identyfikację genu odpowiedZioln ego sobie bardzo dobrze. Badania są konieczne, aby
za występowanie zespołu Woordenburgo ? dziewczynka mogła uczestniczyć w najlepszym
dla niej programie nauczania. który wykorzystałby jej
9A Gen warunkujący zespół Waordenburgo Jakie zmiany w genie PaxJ doskonale motliwości inteleldualne. Już wcześniej
powodują powstanie zespołu Woordenburgo ? prowadzono rozmowy z nauczycielami na temot
9.5 lnduldOIY różnicowania W jaki sposób geny. regulowane na odpowiedniej klasy i zajęć dla Jean. Karen I Eric sq
różnych
etapach rozwoju. biorą udziel w kontroli morfogenezy? rozwledZeni. Jean mieszka z motką I dwojgiem
rodzeństwa -Aaronem i Ellen. 6-Jetni Aaron, mający
9.6 Dysmortologio człowieka Jak odkryto genelyczne podstawy zespotów tych samych rodziców co Jean. s/yszy prawidłowo.
wad wrodzonych u ludzi? Roczna Ellen jest przyrodnią siostrą Jeon - ma
Genelyka w prokłyce medycznej Dysmorfologia kliniczno Innego ojca. Ona takie nie ma problemów
ze słuchem. W rodzinie po stronie Karen nie było
Z perspeklywy Życie z zespołem Woordenburga
Opis przypadku k~nicznego Dziecko z wadami wrodzonymi i nieprawidłowo
rozwiniętymi narządami płciowymi
lj
'
przypadków niedosłuchu. Nie motna uzyskać
informacji na temat rodziny Erica, ale według Karen,
zarówno jego matko, jak i brat sq niedosłyszący.
Eric ma Jeszcze Jedną siostrę, która słyszy normalnie.
'~~~~--~~~~~~~~~·~~~~- ~~~~~~~~~~~ ~~) podobnie jak trójka jej dzieci. Jean została zbadana
przez pediatrę, kl6<y stwierdził u niej objawy zespołu
RYCJNA 9-1 Dziecko z zespołem Waardenburga .
Waordenburga (ryc. 9-l J.
dentyfikacja genu odpowiedzialn ego za daną cho-
I robę jest dopiero wstępem do zrozumienia jej pato-
genezy. Badania nad ludzkim genomem stworzyły
przypadków chorych z widocznymi aberracjami chro-
mosomowymi. Chociaż identyfikacji tego genu można Przyczyny wrodzonego niedosłuchu mogą być róż­
ne, zarówno natury genetycznej, jak i środowiskowej wodzeniowego , który jest efektem uszkodzenia struk-
było dokonać metodą klonowania pozycyjnego, znacz-
okazję poznaoia podstaw prawidłowego rozwoju i fi- me szybsza okazala się technika poszukiwania genu (ryc. 9-2). Około 30% przypadków niedosłuchu ma tur ucha śrcxlkowego, na przyklad błony bębenkowej
zjologii. Rozwój zarodkowy polega na systematycznej kandydującego, polegająca na analizie genów leżących podłoże genetyczne. Jedna trzecia spośród nieb jest lub kosteczek słuchowych. Zespól Waardenburga jest
realizacji programu genetycznego. Aktywowane zo- w lub iuż obok locus mutacji u osób chor:ych. Gen kan- związana z zespolami chorobowymi, w których gluchcr przyczyną 2-3% przypadków wrodzonej głucho'?'.
stają geny kontrolujące procesy podziału i różnicowa­ dydujący clla zespołu Waardenburga oznaczono po raz
ta jest tylko jednym z elementów całego szeregu zabu- Niedoslucb występuje w tym zespole od urodzerua
nia się komórek. Poznanie owego programu stało się pierwszy w trakcie badań nad myszami stanowiącymi rzeń. W pozostałych dwóch trzecich przypadków gene- i nie pogłębia się w miarę upływu czasu. Słuch uszko-
jednym z glówoycb zadań genetyki XX wieku. naturalny model tego schorzema. Lista genów zaanga- !vcznie uwarunkowanego niedosłuchu nie ma żadnych dzony jest w różnym stopniu, nawet w obrębie tej sa-
Zespoły zabura:ń rozwoju stanowią dobry obiekt żowanych w procesy rozwoju szybko się rozszerza, a me-
i~nycb objawów niż głuchota i nie można ustalić szcle- mej rodziny - od całkowitej głuchoty do nieznaczne-
badań mechanizmów rządzących prawidlowymi proce- toda badania genu kandydującego jest niezwykle wydaj-
gólnego mechanizmu warunkującego zaburzenia słu­ go niedosłuchu, który można skorygować aparatami
sami rozwojowymi. Występowanie takich chorób sklcr chu. Dziedziczą się one w sposób autosomaloy rece- słuchowymi
nym sposobem identyfikacji genów odpowiedzialnych
nilo naukowców do podjęcia badań nad genetyką roz- sywny (prawie dwie trzecie takich przypadków}, autcr Innym objawem zespolu Waardenburg a są ano-
za choroby. Badania te umożliwiają poznanie przyczyn
woju. W tym rozdziale opowiemy, jak odkryto genetycz- somalny dominujący (blisko jedna trzecia) i w małym malie barwnikowe. Najwyraźniej widoczną ich po-
zaburzeń rozwoju, których patogeneza długi czas pozo-
ne podstawy jednego z takich schorzeń - zespolu cxlsetku - w sprzężeniu z chromosomem X. stacią jest odbarwienie włosów - biały kosmyk nad
stawała oiev.yjaśniona W cz~ Genetyka w praktyce
Waardcoburga . z.espół ten - dziedziczony autosomal- Zespól Waardenburga dziedziczony jest autoso- czołem . Dodatkowo można zaobserwować odbar-
medycznej przedstawimy główne zagadnienia dysmor- malnie dominująco. Jest to schorzenie, w którym mo-
oie dominująca - charakteryzuje się występowaniem wienia skóry - plamy bielacze rozmieszczone na
fologii klinicznej. W części Z perspektywy dowiemy się, żna zaobserwować efekty plejotropowe. Najbardziej
niedosłuchu, plam odbarwionej skóry i dysmorfij twa- całym ciele. Tęczówki często różnią się kolorem -
jak wygląda życie osoby z zespołem W aardenbucgil. charakterystycz nym objawem tego zespolu jest nie-
rzy. Dowiemy się, jak. zidentyfikowano locus genu odpo- jedna jest brązowa lub zielona, a druga niebieska.
Rcrzdzial zakończymy historią dziecka z licznymi wada- dosłuch. Ma on charakter odbiorczy, co oznacza, że
wiedzialnego za wystąpienie tego zespołu za pomocą Niebieska barwa oczu spowodowana jest brakiem
mi wrodzonymi, obrazującą wpływ, jaki mają nowe cxl- uszkodzenie występuje na poziomie ślimaka lub ner- barwnika tęczówki, stanowi to więc kolejny przy-
analizy sprzężeń uzupclnionej przez badania rzadkich krycia genetyki na poradnictwo genetyczne. wu słuchowego, w odróżnieniu od niedosluchu prze- kład hipopigmentac ji.

-294 9. Genetyka rozwoju
Trzecim charakterystycznym objawem omawia-
nego zespołu jest boczne przemie-s :czenie wewnętrz­
nych kącików oczu, co sprawia, że OCCf wydają się być
szeroko rozstawione. Nie ma to wpływu na wzrok
i zwykle nie powoduje problemów natury kosmetycz-
nej. Wykrywane jest podczas pomiarów poszczegól-
nych części twarzy.
Wyróżnia się trzy typy kliniczne zespołu Waar-
denburga (rab. 9-1 ). W typie I występują wszystkie wy-
mienione objawy. Typ n charakteryzuje się nie-
dosluchem odbiorczym i anomaliami barwnikowymi ,
ale bez przemieszczenia wewnętrznych kącików oczu.
W typie Ul oprócz objawów typu I występują znie-
TABELA 9-1 Typy zespołu Waardenburga
niedosłuch, anomalie ba.rv..·nikowe, boczne:
prtemies.zczenie wev.--nętr~nych kącików oczu
U niodosluch, anomalie bruwnikowe
Ill anomalie b3.f\1io·nikowe. boczne
n-iedosłucb 1
przemieszczenie wewn ę trznych kącików OL--Zu .•
z.niekształcenia kończyn
IV - ruedoslm:h, aoomalie harwnikowe, choroba
Hirschprunga
o nieznanej przyczynie „
30% ·
RYCINA 9-2 Pliyczyny niedosłuchu
kształcenia kończyn. Wyodrębniono również typ N
- jest to zespól Waardenburga typu I ze współist­
niejącą chorobą Hirschprunga. Ekspresja zespołu
Waardenburga jest zxóżnicowana w obrębie rodziny,
chociaż podstawowe objawy typów I, Il i Ili pozostają
stale. Formy zespołu Waardenburga są wiec spowo-
dowane różnymi mutacjami, prawdopodobnie w róż­
nych loci.
9.2 Mapowanie genu determinującego
zespół Waardenburga
Karen dowiedziało się od pediatry. że u Jean
zdiagnozowano zespół Waardenburga. Wie już
także. te diagnoza ta nie będzie miało wielkiego
wpływu no opiekę nad dziewczynką. Kiedy jednak
Jean będzie stOISZa. musi dowiedzieć się. że l)IZ)fko,
iż przekate tę cecllę swoim dzieciom, wynOSi 50%.
Teraz zalecano, aby dziewczynko uczęszczała
do specjalnego przedszkola dla dzieci
niedosłyszących. co umożliwi/oby jej rozwój
i prawidłowe funkcjonowanie jako osoby głuchej.
W takim przedszkolu dzieci pos/ugujq się
językiem migowym. Karen była zadowolona.
te uwzględniono potrzeby )ej dziecka. Po kNku
miesiącach z audiologiem opiekującym się grupą
Jean skontaktował się genetyk. który prowadził
9.2 Mopowanie genu determinującego zespól Waardenburgo 295
Ertc Karen
u dzieci.
Aaron
badania nad zespołem Waardenburga. Audiolog.
• Jean
za zgodą Karen, umożliwił mu kontakt zje} rOdzinq.
Pobrano próbki krwi od Karen, Jean. Erica. jego
Ellen RYCINA 9-J Rodowód todziny Jeon.
marni bielaczymi skóry. Chociaż dziecko to wykazy-
wało wiele objawów zespołu Waardenburga, żadny
z jego krewnych nie był chory. Ponieważ jest to nie-
rodziców i siostry, u której również zdiagnozowano
zespół Waardenburga (ryc. 9-3).
Poszukiwania genów odpowiedzialnych za różne
typy zespołu _ Waardeburga były bardzo intensywne,
stwarzały bowiem możliwość odkrycia głównej przy-
czyny genetycznie uwarunkowanego niedosłuchu. Po-
czątkowo koncentrowano się na badaniach sprzężeń
genetycznych, a następnie na klonowaniu 'pozycyjnym.
Kiedy w latach siedemdziesiątych podjęto
pierwsze badania sprzężeń genetycznych, jedynymi
wówczas dostępnymi markerami były polimorfizmy
białek - w tym antygeny grupowe lawL Pewne dane
wskazywały aa sprzężenie z genami uk.ladu ABO na
chromosomie 9, dokładniejsza analiza danych uzyska-
nych od czterech rodzin wykazała jednak, że najwyż­
sza wartość współczynnika LODwynosi tylko l,6przy
20% rekombinacjL Do 1990 roku - posługując się
polimorfizmem zarówno białe.le, jak i DNA - wyklu-
czono sprzężenie z locus dla genu warunkującego ze- inwersja
spól Waardenburga dla 23% Judzkiego genomu.
Oznaczało to konieczność przeszukania pozostałych
J 1--~
trzech czwartych genomu czlowieka_ RYCINA 9-<ł Schemat inwersji chromosomu 2 u dzieCka
Rok 1979 rok przyniósł wskazówkę, która znacząco i objoworri zespołu Waarderl>Ugo. (Zmodyfikowane z:
wwęzila poszukiwania_ Opisano japoń.9<.ie dziecko lshi<iiyomO s„ Tonol<i H.• ShibuyO V.. et al. Waonderburg
syndrome type l il a chid \lłłth de novo lnversion
z niedosłuchem, bocznym przemieszczeniem wewnętrz­
(2X235q3y.3). Am. J. Med. Genet. 1979:33:505-507).
nych kącików oczu, różnobarwnością tęczówki i pia-
----- --- ----------• „

.....
, .,.~. ·

1 296 9. Genetyka rozwoju 9.3 Identyfikacja genów kandydujących '297

ciała. Przykładem może być mutant antennapedia,

[ zwykle dla tego zespołu, wykonano analizę chromoso- Chromosom I dującego łożyskową fosfatazę alkaliczną-I (ALP-1)
wykazały maksymalną wartość LOD równą 4,767 który ma na głowie odnóża zamiast czułków. Skut-
mów. Stwierdzono inwersję w obrębie chromosomu 2

I !
regionów 2q35-q37 (ryc. 9-4). żadne z rodziców nie
było nosicielem inwersji, musiała więc ona powstać de
novo u dziecka. Stalo się to przesłanką do sforrnuło­
wania hipotezy, że gen lub geny odpowiedzialne za ze-
spół Waardenburga znajdują się właśnie w tym regio-
nie chromosomu 2. Podobnie jak w przypadku siat-
kówczaka złośliwego, rzadka aberracja chromosomo-
wa stała się pomocna w poszukiwaniu locus genu od-
powiedzialnego za daną chorobę .
Istniała również inna wskazówka kierująca uwa-
gę badaczy na chromosom 2q. Od dłuższego czasu ge-
:! netycy badali mysey w celu znalezienia zmutowanych
fenotypów. Jeden 1,e szczepów, zwany splotch, wyda-
:I
wał się być odpowiednikiem zespołu Waardenburga.
Heterozygoty splotch mają plamy białej sierści, ale ich
słuch nie jest upośledzony. Natomiast u homozygot
stwierdza się uszkodzenia narządu Cortiego. Wystę­
pują u nieb także wady cewy nerwowej. Dzięki licz-
nym krzyżówkom zmapowano locus splotch na chro-
mosomie 1.
W trakcie mapowania genów człowieka i myszy
okazalo się, że pewne grupy genów są u obu gatunków
ściśle ze sobą sprzężone. Wynika z tego, że zacho-
dzące w toku ewolucji przetasowania genów nie objęły
całego genomu: całe bloki materiału genetycznego
pozostają niezmienione nawet wówczas, gdy zaszły
liczne rearanżacje chromosomów (ryc. 9-5). Stwier-
dzenie homologii umożliwiło identyf'Ikację regionów
ludzkich chromosomów odpowiadających regionom
chromosomów mysich. Regionowi mapowania się
człowiek
szczep splofch
RYCINA 9-5 Sdlemat mysiego ch'omosorriu I wskazujący
obszary homologiczne z ludzkim chromosomem 2q i lq.
Locus mysiego mutanta splotch znajduje się w regionie
nomołogicznym z lidzkim cnromooomem 2ą35-q37.
sp/otch na mysim chromosomie 1 odpowiada u czło~
wieka region 2q.
Dzięki tej wskazówce poszukiwania genu zespołu
Waardenburga ograniczyły się do regionu 2q35-q37.
Badania pięciu rodzin metodą analizy polimorfizmu
długości fragmentów restrykcyjnych (RFLP) genu ko-
przy a = 0,023. Stanowiło to niezbity dowód, że gen
odpowiedzialny za zespół Waardenburga znajduje się
właśnie w tym regionie (tab. 9-2).
9.3 ldentyfikacja genów
kandydujących
Po ustaleniu sprzężeń genowych i aberracji chromo-
somowych u osób chorych na zespól Waardenburga,
możliwe stało się klonowanie pozycyjne genu warun-
kującego rozwój choroby. Jak się przekonaliśmy na
przykładzie mukowiscydozy, jest to przedsięwzięcie
niezwykle żmudne i czasochłonne. W tym przypadku
jednak, dzięki nowym odkryciom, poszukiwany gen
zidentyfikowano w ciągu dwóch łat od odkrycia sprzę­
żeń. Najistotniejszej wskazówki dostarczyły tym ra-
zem nie badama na myszach, ale na organizmie znacz-
nie odleglejszym od nas pod względem ewolucyjnym
- muszce owocowej Drosophi/a.
Badania mutacji u muszki owocowej prowadzono
dużo wcześniej niż u mys'Z:j. Mapowanie genomuDro-
sophi/a rozpoczęto już w latach dwudziestych XX wie-
ku, głównie za sprawą Thomasa Hunta Morgana i je-
go współpracowników. Ich badania stworzyły funda-
ment naszej dzisiejszej wiedzy o organizacji genomu
u eukańontów.
Przez Jafa badano osobliwe mutanty Drosophi/a.
Gatunek ten ma typową dla owadów budowę - jego
ciało składa się z trzech segmentów - głowy, tulowia
i odwłoka. Rzadko spotykane mutanty zwane mutan-
tami bomeotycznymi charakteryzują się szczególny-
mi i często dziwacznymi zaburzeniami segmentacji
kiem innej mutacji jest na przykład zamiana pozba-
wionego odnóży segmentu odwłoka w segment tuło­
wia, który je posiada.
Sklonowano wiele genów odpowiedzialnych za te
efekty fenotypowe. Wykazano, że posiadają one ho-
mologiczny region, który nazwano bomeboxem, czyli
Hox. Region ten składa się z około 180 nukleotydów
i koduje białka złożone z 60 aminokwasów, które mają
właściwości wiązania się z DNA. Wśród genów bio-
rących udział w regulacji rozwoju są i takie, których
regfon zwany sparowanym boxem, czyli Pax, koduje
wspólną domenę złożoną ze 128 aminokwasów.
U Drosophila występuje pięć genów Pax, z których
większość jest odpowiedzialna za segmentację ciała
owada.
Drosophila ma również kilka zespołów genów
Hox z homologicznymi sekwencjami. Jeden z takich
zespołów nosi nazwę kompleksu bomeotyC2nego
(ang. homeotic comp/ex, HOM-C) i składa się z ośmiu
genów. U zarodka muszki owocowej geny te ulegają
ekspresji według wzorca przednio-tylnego w takiej sa-
mej kolejności, w jakiej są położone na chromosomie
(ryc. 9-6). Gen zlokalizowany na końcu 3' kompleksu
ulega ekspresji w regionie głowy. Zaburzenia jego
funkcji prowadzą do przerwania rozwoju struktur gło­
wy. Geny położone w kierunku koi1ca 5' ulegają stop-
niowo ekspresji w kolejnych segmentach ciała. Często
jedaak rejony ekspresji nakładają się na siebie. To zja-
wisko tłumaczy transformację jednego segmentu ciała
w drugi u mutantów bomeotycznych: kiedy jeden z ge-
nów Hox nie ulega ekspresji w danym segmencie,
utrzymująca się ekspresja drugiego prowadzi do
transformacji segmentu. Także geny Pax ulegają eks-

Rodzina 0.05 0.20 0,30

2,26 2J)6 1,36 l,42 0,93 0,42

2 O.% 0,88 0,80 0,62 0.44 0.23
:r, 3 1,15 l.!lO 0.84 0,53 0,24 0,()5
4 1.45 l.28 1,10 0,73 0,36 0,09
- 1,26 -0.55 -033 -0.14 -0,05 -0,0l RYCINA 9-6 Domeny ekspresji genów kompleksu
HOM-C u rruszki owocowej Drosophlła z mopq
suma 4,56 4,68 4,27 3,16 1,91 o.n regionu na dole ryciny. (Przedruk za zgodą z: McGinnis
3· W „ Krumlauf R. Homebox gen es and O>dol patteńng.
Dane z: Foy C., Newton V.,. WeUesley D .• Harris R.. Read A.P. Assignment of the locus for Waanlenbu·rg syndmme type I to bumilD Ceł 1992:68:283-302).
chromosome 1q37 and possible bomology to the •Jllotcb mousc. Am. J. Hum. Gcnel 1990;46:1017- lltZl.
-r 9.4 Gen warunkujący zespół Waardenburga 299
298 9_ Genetyka rozwoju

s·• ••• ••• ••

lob pb Dfd Dfd Ser Antp Ubx Abd-A Abd-B 3·
2 3 4 5 6 czych nukleotydów, insercji i delecji. Niekiedy jednak
niektóre mutacje mogą zostać przeoczone. Zmiana
konformacji może nie być wystarczająca dla odróżnie­
nia nici zmutowanej od nici typu dzikiego. Dlatego ba-
daniom poddaje się krótkie produkty PCR, w których
niewielka mutacja może mieć dużo większy wpływ na
llVCINA 9-7 Geny komplekSu f10M-C u Drosophilo

s·• ••• ••• ••

zmianę konformacji.
cna górze) i geny homologiczne zespołu genów Hox2
3· Analiza SSCP dla eksonu 2 ludzkiego genu Pax3
Bl 82 83 B4 B5 B6 67 88 89 u mysry <na dole).
w rodzinie z zespołem Waardenburga wykazała wy-
stępowanie nieprawidłowego prążka , segregującego

mi szkieletu. Mutacja ta polega na zmianie jednego z chorobą. Ekson ten został zsekwencjonowany. Zna -
presji w określonych segmentach u zarodka muszki llVCINA 9-8 Autoradiogram anallzy poHmorfizmu
nukleotydu w genie Pax]. Druga to sploteh (ang. pla- leziona mutacja polegała na zmianie jednego nukleo-
owocowej. Zarówno bialka Hox, jak i Pax wiążą się konformacj jednoniclowych fragmentów DNA wykazujący
ma) dotycząca genu Pax3. Mutacja splotch powstała mutację genu Pax3 w e ksonie 5_ ścieżki l-3- konlTole.
tydu (Gna A), powodującej zmianę proliny na leucy-
z DNA, aktywując w ten sposób transkrypcję innych
ścieżka 4 - Karen. ścieżka 5- Eric. śc i eżko 6- Jean. (Dzięki nę w cząsteczce białka. Zmiana ta dotyczy miejsca
genów. Prawdopodobn ie działają one jak swojego ro- naturalnie kilka razy i scharakte ryzowano różne allele
tego genu. Trzecia mutacja nosi nazwę smal/eye (ang. l.P2eimości df_Cinto Bolclwtno. Ilostan Universily Center polożonego blisko jednej z domen wiążących DNA
dzaju przełączniki uruchamiające specyficzne tkanko- tor Human Genetics),
small - mały, eye - oko) i obejmuje gen Pax6. Od- białka Pax. Miejsce to jest wysoce konserwatywne
wo programy rozwoju.
krycie genu związanego ze splolch - mysiego odpo- u innych gatunków, z czego wynika, że zmiana ta może
Odkrycie genów Hox i Pax zapoczątkowało po-
wiednika zespołu Waardenburga - istotnie ułatwiło być patoge nna.
szukiwanie analogicznych genów u wyższych organiz-
poszukiwania genu determinującego zespól Waar- Inną metodą uźyw'd1lą do identyfikacji mutacji
mów eukariotycznyc h, w tym u czlowieka. I rzeczywiś­
denburga u człowieka. genu Pax3 jest analiza heterodupleksó w. Po amplifi-
cie, wykorzystując sondy DNA dla homeodoinen Hox
kacji materiału genetycznego metodą PCR, fragmen-
i Pax, udało się zidentyfikować regiony homologiczne _
OJ więcej, geny Hox u ssaków, podobnie jak ich odpo- ty DNA odpowiadające eksonom są rozdzielane na
wiedniki u Drosophila, są rozmieszczone w ukladzie pojedyncze nici, a następnie poddawane ponownemu
tandemowym i ulegają ekspresj~ w kierunku od przo- 9.4 Gen warunkujący zespół splataniu. U osobników heterozygotycznych może dojść
du do tylu, zgodnie z ich polożeniem na chromosomie do powstania czterech rodzajów dwuniciowych cząs­
Woordenburgo teczek. Hybrydyzować ze sobą mogą dwie nici dzikie-
(ryc. 9-7). W ludzkim genomie znajduje się dz:iewięć
genów Pax, z których siedem zawiera również sekwen- Dolsze badania sprzężeń po~Nierdziły przypuszczenie, go typu lub dwie nici zmutowane. Inną możliwości q
cje Hox box. że locus genu odpowiedzialn ego za zespól jest hybrydyzacja zmutowanej nici sensmmej z dziką
Nie są znane naturalne mutanty genów Hox, ale Waardenburga mopuje Się na chromosomie 2q37_ nicią antysensowną tub odwrotnie. Dwa ostatnie przy-
że gen nazwanyPax3 mapuje Się . padki noszą nazwę beterodupłeksów i zawierają od-
prowadzono badania nad funkcją tych genów poprzez Ostatnio odktyto,
włośn;e w tym region;e I że jest on zmutowany u myszy cinki niesparowane w miejscu m utacji. Obecność ta-
ukierunkowane ich wyłączanie . Wektor zawierający spłotch . Genetycy zojmujqcy Się rodzinq Jean
zmutowany gen Hox wprowadzano do mysich pierwot- postanowili zbadać IUdzkl homolog genu Pox3, zwany kich odcinków powoduje zmianę konfo1macji hete-
nych komórek zarodkowych. W wyniku rekombinacii HuP2, aby sprawdzić, czy osoby chore na zespól rodupleksu i zwalnia jego migrację w żelu agarozo-
zmutowany segment zmieniał formę dziką genu na Waardenburga majq w tym genie mutacje. wym. Eksony zawierające heterodupłeksy następnie
zmutowaną. Pierwotne komórki zarodkowe wstrzvki- w badaniach posłużono się anaiizq polimorfizmu sekwencjonuje się w celu zidentyfikowan ia mutacji.
fragmentów DNA
wano następnie do mysich blastocyst, które z kolei ·im- konformacji jednonlciowyc h Analiza heterodupleks ów pozwoliła na wykrycie kilku
OfTzymane wynil<I przedstawiono na rycinie 9-8- różnych mutacji genu Pax.3 w rodzinach z zespołem
plantowano do macicy odpowiednio przygotowanych
samic myszy. Rozwój tych chimer prowadzi! do po- Waardenburga .
wstania w pełni heterozygotycz nych zwierząt. U myszy Za pomocą fluorescencyjnej hybrydyzacji in situ Odkryto trzy klasy mutacji. Delecje, przesunięcie
genu Pax3 ma puje się
z mutacjami genu Hox występowało zwykle wiele wad wykazano, że ludzki homolog ramki odczytu i mutacje stop prowadzą do braku eks-
Rodziny z ze-
wrodzonych w tym obszarze ciała, gdzie zmutowany na chromosomie 2q35-q37 (ryc. 9-9). presji jednego atle ta. Substytucje aminokwasów w po-
kątem mutacji
gen ulegał ekspresji. Wyniki te dowiodły, że funkcja społem Waardenburga badano pod bliżu końca 5' genu lub substytucje w homeodomenie
reakcji PCR były
genów Hox u ssaków polega-podob nie jak u muszki genu Pax-3. Startery używane w mają wpływ na wiązanie się kodowanego białka
owocowej - na regulacji przebiegu morfogenezy komplementar ne do regionów flankujących
eksony.
z DNA. Dotychczas określenie korelacji między geno-
w poszczególnych przednio-tylnyc h regionach zarodka. Produkty PCR analizowano techniką polimońtzmu RYCINA 9-9 Ludzki gen Pax3 na c!Yomosome 2q typem a fenotypem było dosyć trudne. Pienvsze batla-
-
Inaczej niż w przypadku mutacji genu Hox, ist- konformacji jednoniciowych fragmentów DNA uwidoczriony za pomocą nuorescencyjnej hybrydyZacjl nia wykonywano głównie u chorych z typem l zespołu
nieją naturalne mutanty genu Pax - IIZy z nich z:iden- SSCP (patrz rozdział 2, „Opis przypadku kliniczne- in sltU. (1mody11<owane za zgodą z: Wu B. -L„ Mil.nsl<y A„ Waardenburga , ale obecność mutacji wykazano rów-
umożliwia
tyfikowano u myszy. Jedna nosi n~ undulated go" ). SSCP jest metodą bardzo czułą, która Wyand1 H„ et at. In sttu hybrldll:ation appied to W001denburg
nież u niektórych rodzin z typem Ili tego zespołu. Od-
pojedyn- synaome_ Cytogenet Cell Genet. 1993:63:29-32).
(ang. falisty)-jej efektem jest fenotyp z deformacja- wykrywauie wielu rodzajów mutacji: zmiany
-~

I
300 9. Genetyka rozwoju
9.5 lndU<tOfY różnicowania 30]
! ~o. ż~ za zespół Waardenburga typu II odpowie- ekson5 biegun onimałny

-,.
ekson5

~
dzialny Jest odrębny gen związany z matooczem.

1
z mutacją prawidłowy

."".'szystkie mutacje genu Pax3 mają wpływ na

nić sensowna oo •
~meJ~e?Je lub zniesienie funkcji jednego allela.
A C GT A C G T Oo
o o o o (o,,,! -
~
A A T
C
~/
Alg G
Nu:·LIJJ.1e~ony all~! jest obecny u heterozygot. Przy- A A T ol:Joo o
PUSZC-:alme wwymlru utraty funkcji jednego allela do- A A T
chodzi do_ zmniejszenia dawld genu i nie jest już ona Ser G C biegun wegetatywny
C C G Vg l koncenlruje się bieglXl wegetatywny
~starcza1ąca dla zapewnienia prawidłowego rozwa- crr crr GJA
równomiernie rozmieszczony
na biegunie wegetatywnym daje początek endodermie
mRNA białka Vg l
l~· W P~~dku ~yszy splotch homozygoty są znacz- Arg/Trrn G c
m~ bardzie1 uposledzone niż heterozygoty, co po- A A T RYCINA 9-11 Oś gzbetowo-brzuszna oocytów płazów. mRNA bialka Vgl początkowo równomiernie rozmleszczcny
~1erdza, ze obe~~ funkcjonalnego genu Pax3 jest
ruezbędna dla wiasawego przebiegu rozwoju.
. . Zarówno w przypadku zespołu Waanlenburga.
Jak 1~ sfJ!otch występują nieprawidłowości w rozwoju
A
Trh
C
A
Trh
C
A
C
C
A
C
C
T
G
G
T
G
G
J :
w oocycie, koncentruje się następnie w biegunie wegetatywnym. który daje początek endodermie.

grzeb1erua_ nerwowego. Jest to parzysta struktura wy-
w~ąca się z ektodermy, formująca się na krawędzi
faldow cewy nerwowej we wczesnym etapie rozwoju
zarodkowego. Komórki grzebieni nerwowych migrują
w kierunku bocznym i dają początek, między innymi
melan~tom,_komórkom Schwanna, nerwom wspól:
czu~nym 1czuc10wym, komórkom uwalniającym kalcy-
!onmę w tarczycy, komórkom rdzenia nadnerczy, ko-
SCiom twarzy 1. przysercowemu odcinkowi aorty.
U myszy ekspres1a genu Pax3 zachodzi w górnej części
cevry nerwowej i w grzebieniach nerwowych. U homo-
zygotycznych myszy splotch obie te struktury są nie-
praWidłowe. Natonńast u heterozygot zaburzenia do-
tyczą tylko grzebieni nerwowych. Najprawdopodob -
meJ "'! obu tycb strukturach istnieją różne progi eks-
llYCINA 9-10 Analiza sekwenc' eksonu 5 wykazała u Jeon
mutację ~ "'?"3.
Zsekwencjonowano nić c:rrtvsensowną.
(D21ęld UPIZ"Jmości dr. Cinto Bok:lwino, Boston Universiły
Centre for Humcri Genetlcs).
z Po:1<!bnq szybkościq jak Jeden z pozostałych
prq~ow. To tłumaczy, dlaczego pojowiojq się hzy,
a nie cztery prqżk/. Układ prążków u matki Jeon
(ści~o 4) fest prawidłowy, inaczej niż u jej ojca,
u ktorego wykazano polimorfizm, oJe także obecność
nowego prążka będącego wynikiem mutacji. Tokże
w tym PfZYpadku mutacjo spowodowała pojawienie
się Jednego, o nie dwóch nowych prążków. Uczba
prqzków u Jean jest identyczna jak u Erica. . U Drosophila dwa bialka
Sekwencjonowan ie (ryc. 9-10) wykazało mutacje
w nici antysensownej. Mutację tę stanowi subsfyfucja
ektodermalnym - skórze i układowi nerwowemu, wien gradient aktywności substancji sygnałowej i ko-
podczas gdy biegun brzuszny (wegetatywny) jest od- mórki leżące najbliżej źródła fonnują piąty palec,
powiedzialny za wytworzenie tkanek pochodzenia en- podczas gdy te położone dalej tworzą palce od czwar-
dodermalnego. Badania :zarodków żaby ujawniły tego do pierwszego (l}'C. 9-12). Po przeszczepieniu
w obu biegunach obecność specyficznych białek sy- ZPA do przedniego końca rozwijającej się koń~-zyny
dwa piąte
gnalizacyjnych, które decydują o ustaleniu stron dojdzie do duplikacji lustrzanej i powstaną
grzbietowej i brzusznej (ryc. 9-11). RNA kodujący palce po obu stronach kończyny.
Vgl, homologiczny do czynników wzrostu należących Zidentyfikowano gen kodujący bialko sygnaliza-
ono nazwę Sonie hedgehog i jest wy-
do rodziny transformującego czynnika wzrostu beta cyjne ZPA. Nosi
(TGF-~), jest początkowo równomiernie rozmiesz-
dzielane przez komórki regionu ZPA. W rozwijającej
się kończynie ekspresji ulega cały zestaw genów Hox.
czony w oocycie. Potem jednak jest transportowany
Podobnie jak w przypadlm genów aktywnych w ukła­
do bieguna wegetatywnego, gdzie dochodzi do synte-
dzie nerwowym geny Hox są zgrupowane w genomie
zy białka.
i ulegają ekspresji w kierunku od przodu do tylu, co
- Bicoid i Nanos we
wczesnym okresie zarodkowym koncentrują się na
przednim i tylnym końcu zarodka. RNA kodujący te

pres11 zmutowanego fenotypu.
o~ również kilka mutacji ludzkiego genu
Hox. ~poi_ ręka-stopa-narządy płciowe jest schorze-
ruem dz1e_dzi~:zonym autosomalnie dominująca. Cha-
rakteryzuje się zaburzeniami rozwoju kości rąk i stóp
oraz zrueksztalcenianń układu moczowo-płciowego.
A w miejsce G (należy zwrócić uwagę
na występowanie w tej pozycji w sekwencji
zmutowanej A i G zamiast tylko G). Kodon dla
argininy ulega w ten sposób zmianie w kodon
ferminacyjny.
\-=::
białka jest syntetyzowany przez komórki odżywcze na
przednim końcu zarodka. a następnie transportowany
do wnętrza zarodka. RNA bialka Bicoid pozostaje
w przedniej części zarodka, podczas gdy RNA białka
Nanos jest transportowany w kie.runku ogonowym
wskutek działania sygnałów w regionie 3' nieulega- część proicsymclna '
czę1ć dysfolno

U rodzm z tym zespołem zidentyfikowano mutację 9.5 Induktory różnicowania j ącym translacji. Inne bialka pozostają skoncentrowa- FGF

genu Hox13, zaburzającą jego ekspresję. Gen Hox
msx-1 okazał się odpowiedzialny za dziedziczona au-
tosomaJ_nie do?Jinująco agenezję zębów, a msx-2 ..:._za
pod?bme dziedziczone przedwczesne zarośnięcie
szwow czaszkowych.
ne w części przedniej lub tylnej albo grzbietowej lub Sorie hedghog 2czy'>owv
Geny Hox i Pax regulują ekspresję innych genów brzusznej zarodka Wydaje się, że tworzą one gradien- grzebień
eldoderrrdnY
w określonych regionach i tkankach. Skoro jednak ty odpowiedzialne za ekspresję genów tkankowo spe-
g~ny te "włączają" program różnicowama się komór- cyficznych.

Na autoradiogramie uzyskanym w wyniku analizy
SSCP ~ Zaobse<Wować dwa prawidłowe prqtki
odpowlacJaią;;e ~ontro/i. Na ścieżce 2 znajdują się
~~'dolny są prawidłowe, środkowy
l7zy prążki.
reprezentuje POiimorfizm. Polimotfizm prOWQdzi
do powstania stn.ńdury drugorzędowej jednej nici
DNA. co pozwala_ na Odróżnienie tego prążka
od prążków prawidłowych. Druga nić migruje jednak
ki., co spra~, że e~presji ulega dany gen Hox, a nie
mny? Badania embnologiczne pozwoliły na wykrycie
si:x:~cznych sygnałów, które kontrolują różnicowa­
m_e się zarodka, zarówno w kierunku przednio-tylnym
(IJ. od gło':"Y ~o ogona), jak i grzbietowo-brzusznym.
Okazało SJę, ze określone. części ciała zarodka indu-
kU]ą rozwój części pozostalych.
. U żaby z rodzajuXenopus na przykład grzbietowy
(antmalny) biegun jaja daje początek strukturom
1--
Rozwój kończyny jest odzwierciedleniem proce-
sów rozwoju całego zarodka. Oś przednio-tylna deter-
minuje formowanie się palców od pierwszego do
piątego. Oś proksymalno-<lystalna - formowanie się
części kończyny od ramienia (uda) do palców. Oś llYCINA 9-12 Schemat zawiązł<o kończyny. zaznaczono
kló-y determir<.'6 oś , .
przednio-tylna podlega kontroli przez komórki tylnej szczytowy ggebień eklodemlolny.
proksymailo<l'(>tan q I strefę <*!ywności Po~' ktorO
mezenchymy wydzielające substancję sygnałową. Ko- detemiruja ~ przednio-tylną. (Plzedrul< za zgodq z: Tobl1 C.
mórki te noszą nazwę strefy aktywności polaryzującej Tha lnitiotion of !tle limo bud: growth faclors. Hex genes.
(ang. wne of polarizing acrivity, ZPA). Ustala się pe- and retnolds. Cell 1995:B0:67l-674).
 9.6 Dysmortołogia człowieka 303
302 9. Genetyka rozwoju

RYCINA 9-13 Schemol asocjacji: przetoki

.GENETYKA W PRAKTYCE MEDYCZNEJ tchawicZo-przełykowej. niedreżnego oct;iytu.
anomall kręgów I wady kości promieniowej.
Wymienior.e wady rozwojowe częściej występują
(Robina) zbyt duży język w malej jamie ustnej razem. niż mogłoby to wynikać z przypadku.
Dysmorjologia kliniczna (Przedruk za zgodą z: Quan L.. Smith D.W.
prowadzi do rozszczepu podniebienia. W tym
The ossoclo1ion - vertebrał defects. anol
przypadku rozszczep podniebienia nie jest
Dysmorfolodzy kliniczni analizują otresio. t-e fls1ulo with esophogeal otresia.
pierwotną wadą rozwojową, ale wtórną radiol and rend dyspłasio: o speclrum
współwystępowanie różnych zaburzeń rozwoju, niedrożny odbył - - - - - - - - - - - wodo/ kości
konsekwencją niedorozwoju żuchwy. promieniowej ot assoclo1ed delects. J. Pedlcrtr. 1973: 82: 104).
aby określić ich etiologię. Anomalie rozwojowe Trzecim modelem wad rozwojowych jest
podzielono na trzy główne klasy: wady rozwojowe, asocjacja. Zaobserwowano, że niektóre grupy
deformacje oraz zaburzenia będące wynikiem wad wrodzonych występują razem częściej, CT!jn. Prawdopodobnie wysoki poziom w:asu retino-
odpowiada ich pozycji na chromosomie. Ich ekspresja
zniszczenia prawidłowej tkanki. Wada niż wynikałoby to z przypadku. Nie tworzą one może być indukowana poprzez Sonie hedgehog. Pr.cy-
wego u zarodka wynikający z przyJmowama tego leku
rozwojowa jest rezultatem nieprawidłowego zespołów - ich przyczyny pozostaj4 nieznane, puszcza się, że zróżnicowana ekspresja _gen_u Hox, za: przez ciężarną kobietę zakłóca pro~esy sygnalizacy]ne
rozwoju tkanki. Dochodzi do tego wskutek a wiele asocjacji charakteryzuje się etiologiczną warunkujące prawidłowy przebieg morfogenezy.
leżna od gradientu Sonie hedgehog, działającego byc
zaburzeń różnych mechanizmów rozwojowych. heterogennością. W rzeCT!jwistości większość może poprzez inne substaocje pośredni~ące, jest
Kwas retinowy stosowany miejscowo na zmiany skór-
Deformacją określa się zniekształcenie prawidłowo z nich występuje sporadycznie. Przykładem jest ne nie jest absorbowany w większych ilościach i nie
ostatecznie odpowiedzialna za deterrrunagę formo·
ukształtowanej tkanki wsl"lltek nacisku z zewnątrz. asocjacja VACfERL Nazwa pochodzi od przejawia własności teratogennych.
wania się palców.
Za przykład może posłużyć asymetńa czaszki płodu początkowych liter angielskich nazw wchodzących O proksymalno-dystalnej osi kończyny_ decyd~je
powstała przy ucisku włókniakomięśniaka­ w jej skład zaburzeń : wady kręgów (venebral Jean skończyła jut 7 lat i rozpoczęła naukę w szkole.
szczytowy grzebień ektoderm a lny, który także wydzie- Chodzi do szkoły publicznej i jest w klasie z dziećmi
niezlośl iwego, zwykle bardzo twardego guza aooma/ies), atrezja odbytu (ana/ atresia), wady la białka pełniące funkcję induktorów embn~nalnych. sfyszqcymi normalnie i z głuchymi. W lekcjach
macicy. Zaburzenie będące wynikiem zniszczenia serca (cardiac (ll'l()ma/ies), przetoka W tvlnej części grzebienia zachodzi sekrega b1alka zawsze uczestniczy tłumacz języka migowego. Jean
prawidłowej tkanlti może być na przykład tchawiczo-przełykowa (lracheo-esophageal fisnda ), nie ma żadnych problemów z naukq. Karen urodziło
z rodziny czynnika wzrostu fibroblastów- FGF4, na-
spowodowane pęknięciem owodni, uwięźnięciem wady nerek (rena/ a11omalies) i wady kończyn tomiast FGF2 i FGF8 są wydzielane w obrębie całego jeszcze jedno dziecko. które słyszy prawidłowo. Eric
końc:zyny i jej częściową amputacją. Takie (limb anomalies) (ryc. 9-13). Kombinacje tych wad - ojciec Jean, otenil się ponownie I także ma drugie
grLebienia. Inny zespół genów Hox ulega ekspresji dziecko. Dziecko to jest niedoslyszqce i stwierdzono
zaburzenia są zwykle asymetryczne, podczas gdy
występują u różnych dzieci, co dowodzi, że w gradiencie proksymalno-dystalnym i może odpo-
wady rozwojowe są w większości przypadków (ale u niego zespól Waordenburga.
współistnienie wymienionych wad rozwojowych wiadać na te sygnały.
nie zawsze) symetryczne. nie może być przypadkowe. Podłoże asocjacji
Il
łl
Obserwuje się różne kombinacje wad pozostaje nieznane. Przypuszcza się. że może to
rozwojowych. Niektóre rworzą zespoły, talie jak
być skutek zaburzeń procesów uwarunkowanych
Kwas retinowy - analog witaminy A. jest ko·
lejną substancją zaangażowaną w regulację r~wo!u
końCT!jny. Występuje w przednio-tylnym grad1enc1e 9.6 Oysmorfologia człowieka
zespół Downa lub Waardenburga. Występµją wspólnymi zjawiskami molekularnymi lub zarówno wzdłuż osi zarodka, jak i z bol-u przed fonno-
w uich liczne wady wrodzone spowodowane morfologicznymi, bądź też procesów zachodzących waniem się kończyny. Rola kwasu retinowego polega Około 3% wszystkich ciąż kończy się urodzeniem
określoną przyc:zyną. W przypadku zespołu na tym samym etapie rozwoju. - jak się wydaje - na ustaleniu miejsca przyszłej dziecka z wadą wrodzoną . W większości przypadków
I Downa przyczyną jest dodatkowa kopia Dysmorfologia praktyczna to po części nauka, strefy aktywności polaryzującej w częściach_ boczay~h są to izolowane defekty, takie jak rozszczep ~argi _lub
l chromosomu 21, a w zespole Waardenburga - a po <-Łęści sztuka. Lekarz specjalizujący się w tej zarodka, w których dochodzi do formowania się kon- wady cewy nerwowej. Poza tym u dziecka me stwier-
! mutacje genu PtLd lub genu warunkującego dziedzinie poszukuje zarówno subtelnych, jak czyn. Kwas retinowy "'ni.ka do komórek i wiąż~ się dza się innych uszkodzeń, ale obecność tych wad roz-
I małoocze. Zespoły mogą być również wynikiem i znacznych nieprawidłowości, próbując rozpoznać z receptorem jądrowym, który z kolei przyłącza się do wojowych może mieć dla niego poważne konsekwen-
l ekspozycji na czynni.ki teratogenne, na przykład
w nich określoną kombinację wad wrodzouych. regionu promotorowego określonych genów. Geny cje zdrowotne. Większość wad występuje spor~dycz­
l kwas retinowy. Niezależnie od przyczyny- Prawidłowo postawiona diagnoza pozwala na Hox zlokalizowane w pobliżu końca 3' swego zespołu nie i uważa się, że ich etiologia jest wieloczynnikowa.
! genetycznej, C7!J też ekspozycji na teratogeny -
udzielenie odpowiedzi na pytania dotyczące "I bardziej wrażliwe na indukcyjne działanie l-wasu Pozostałe są skutkiem chorób jednogenowych łub
I efektem są powtarzające się zaburzenia v.ielu
przyszłości dziecka i jego rodziny. Jakie będą jego retinowego niż geny na końcu 5', co częściowo tłuma­ aberracji chromosomowych. Oprócz izolowanych de-
dalsze losy? Czy mogą u niego występować jeszcze czy gn1ilientową ekspresję genów w kierunku od przo- fektów. u noworodków stwierd7.a się również zespoły
systemów rozwojowych.
ii.; l
licznvch wad wrodzonych. Pionierem badań na tym
Drugi model wad rozwojowych nosi nazwę inne wady, liórych nie stwierdzono przy du do tyłu. ·
sekwencji. Sekwencje są w zasadzie wynikiem rutynowym badaniu? Właściwe rozpoznanie Kwas retinowy stosuje się w leczeniu chorób skó- polu- był David Smith. Przedmiotowi swoich badań
pojedynczego, pierwotoego zdarzema - na pozwala na udzielenie odpowiedniej porady ry - na przykład trądzika. Jest przepisywany między nadal nazwę. dysmorfologii. ,
: przykład niedorozwoju żuchwy w sekwencji genetycznej. W niektórych przypadkach ryzyko innymi w fonnie tabletek. Wykazano, ze preparat ten Przez długi czas molekularne podstawy zaburze~
Pierre-' a (Robina). Pozostałe anomalie składające wystąpienia anomalii u kolejnego dziecka jest jest wysoce teratogenny. Przyjmowanie kwasu retino- rozwoju pozostawały nieznane. Ograniczało to możh­
się na określoną sekwencję są wtórne względem bardzo wysokie, w innych - co może być wego podczas ciąży może spowodować u płodu wady wości ich diagnostyki. Identyfikacja genów zaanga-
pierwotnej wady rozwojowej. W sel-wencji Pierre'a zaskoczeniem dla rodziny - praktycznie zerowe. żowanych zarówno w prawidłowy, jak i zaburzony roz-
serca i ukladu nerwowego oraz znieksztakenia koń-
rI 304
•,
•
9. Genetyka rozwoju
Sonie
~ ~
hedgehog
aktywnyllg and
~ Sornc hedgehog
~
I
f FGFR1
, -Weissa
wój metodami klonowania pozycyjnego i badania ge-
nu kandydującego zmieniła tę sytuację. Na prawid-
łowy rozwój składają się procesy namnażania się ko-
mórek, ich migracji i różnicowania, realizowa ne
w ściśle określonym porządku czasowym i przestrzen -
nym. Glówne procesy rozwojowe sa inicjowan e przez
substancje sygnalizacyjne. Ich zv.iązanie się z recepto-
rem prowadzi do transdukcji sygnału do jądra komór-
kowego, gdzie indukuje on transkrypcję określonych
genów. Zetknęliśmy się już z takimi induktora mi -
na przykład czynnikami translaypcyjnymi kodowany-
mi przez geny Hox i Pax. Co więcej, wiele genów
biorących udział w procesie nowotwor owym - onko-
genów- odgrywa istotną rolę w prawidłowym rozwo-
ju. Identyfikacja genów zaangażowanych w procesy
rozwojowe nieoczekiwanie dowiodła, że między nie-
którymi pozornie odmienny mi schorzeni ami zacho-
dzą pewne związki, co postawiło pod znakiem zapyta-
nia dotychczasowy system klasyfikacji chorób.
Wspominaliśmy już o Sonie hedgehog - białku
sygnalizacyjnym uczestniczącym w rozwoju kończyny.
Szlak działania tego białka przedstaw iono na rycinie
9-14. Mutacje genu sonie hedgelwg pojawiają się
w niektórych rodzinnych, bądź też sporadycz nych
przypadka ch ciężkiej wady rozwojowej ośrodkowego
układu nerwoweg o, polegającej na całkowicie lub czę­
ściowo niedokona nym podziale przodomó zgowia.
Mutacje genu patched kodującego receptory błonowe
białka Sonie hedgehog są odpowied zialne za zespól
znamienia komórek podstawnych. Jest to dziedziczo-
ny autosoma lnie dominująco zespół chorobow y, cha-
rakteryzujący się wy.."tępowaniem dużej glowy, ano-
malii szkieletu oraz predyspozycji do rozwoju nowo-
tworów - Jagodnych znamion naskórkowych, raków
llVCINA 9-14 Szlak sygnałowy białko Sonie hedgehog.
Białko Sonie hedgehog ulega przekształceniu w aktywny
igood w reakcji, w której uczestniczy chołesterol. Ligand
wiąże się z 1eceptorem błonowym zwanym Palched.
W normonych wonxikoch białko Potched jest inhiM01em
aktywności genów ulegojqcyc h mutacj smooltlened
. domeny kinaz'{
Po ZW\qzaniu z Sonie hedgehog Pafched t1acł te właściwa5ci.
co pozwala na transdukcję sygnału do )qdra komó!l<.owego.
Tom dochodzi do u1uchomlenia transkrypcji genów
w procesy róiiilcowonia słę komórek.
zaangażowanych
podstawno komórkow ych i rdzeniakó w zarodkowych.
Zaburzen ia rozwojowe są spowodow ane obniżeniem
dawki genu kodującego białko Patched (niewydol-
ność haploidaln a), natomiast w przypadku nowotwo-
rów dochodzi do utraty heterozygotycznooci pod
względem tego genu - co stanowi klasyczny przykład
mechaniz mu supresji nowotworowej. W niektórych
sporadycznych przypadka ch raka podstawno komór-
kowego obserwuje się mutacje genu smoothened.
Wreszcie, dziedziczony autosoma lnie recesywnie ze-
spól Smitha, Lemliego i Opitza jest wynikiem bloku
w metaboliz mie cholestero lu. Cechami tego zespołu
są: dysgenezja móżdżku, czasami niedokona ny po-
dział przodomó zgowia, opóźnienie wzrostu, niedoro-
zwój narządów plciowych, zniekształcenia kończyn.
Anomalie móżdżku w tym zespole i u płodów nara-
żonych na działanie leków hamujących syntezę chole-
sterolu, mogą być wynikiem nieprawidłowego przeno-
szenia sygnału przez białko Sonie hedgehog .
Innego przykładu podobieństwa między proce-
sem nowotworowym a zaburzeni ami rozwoju dostar-
cza działanie genu RET. Jego produktem jest błono­
wy receptor komórkowy o aktywności kinazy tyrozy-
nowej (RTK). Wynikiem mutacji tego genu może być
dziedzic-zony dominująca zespól gruczolakowatości
wewnątrzwydzielniczej typu Il (na którą sklada się rak
rdzeliiasty tarczycy, guz cbromochłonny nadnerczy
i gruczolak przytarczyc), jak i dziedziczonej autoso-
malnie dominująca wrodzone j okrężnicy olbrzymiej
(choroby Hirschpru nga ). Rozwój nowotworów jest
zależny od mutacji w odcinku kodującym zewnątrzko­
mórkową domenę tego receptora (rozpoznającą
i wiążącą substancję sygnałową)- mutacja ta ma cha-
rakter nabycia funkcji. podczas gdy efektem mutacji
odcinld kodujqce
domeny immuno-
globulinop odobne
~
achondrop lazjo
FGFR3
hipochona oplozja
Opis przypadku klinicznego
llVCINA 9-15 SChernal genu recept010 dla czynnlko
wzmstu fibmbloslów. Rodzinę tę twoizq cztery geny
305
<FGFRl-4). Każdy z kodowanyc h przez te geny
receptoców ma komponent zewnąłtzkomć:if\cowy
z domenom\ immunoglo bulinopodo bnyml I komponent
'-/ wewnqlrzkomÓll<owy z domenami kir'OZY ty1ozyny.
odcinki kodujące Na górze przedStowiooo miejsca mutacji w genie FGFR3
stwierdzane w achondroploz!i i zbliżonym schorzeniu,
tyrozyny jakim jest hipochondmpłozJa. Na dole- mutacje
odpowiedzi alne za różne zespoły związane
zespól zespoły: z przedwczesnym zrostooiem się S1>NÓW czaszki. Zeopół
zespół
Aperto Cruzona, Pfeiffero może być wynikiem mutacji zarówno w genie
P!ettfero
Pfe\ Hero. FGFR 1. )ok i FGm2. Mutacje w tym samym regionie
Jocksono- genu FGFR2 mogq powodować zespól Aperto.
Crouzona. Pfettfera lub Jacksona-Weissa.
FGFR2
białka zwanego koneksy"'ł 26. Koneksyn a 26 formuje
prowadzących do utraty funkcji jest niewydolność ha-
poląezenia szczelinow e między komórkam i. Ulega
ploidalna i choroba Hirschpru nga.
ekspresji zwłaszcza w uchu wewnętrznym. Deleqa
Większość zespołów zaburzeń rozwoju jest cha-
jednego nukleotyd u G z odcinka sześciu G w sekwen-
rakteryzow ana przez rozpoznan ie określonej kombi-
cji kodującej występuje z częstością do 3% w popula-
nacji wad wrodzonych. Poznanie molekular nych pod-
cji na całym świecie. Inna mutacja - delecja j~nego
staw tych zespołów bywa czasami zaskaln1jące. Ziden-
nukleotyd u -szczegó lnie często występuje u Zydów
tyfikowano na przykład wiele zespołów przedwcze -
aszkenazyjskich. Większość mutacji genu kodujące­
snego zarośnięcia szwów czaszkowych, istotnie róż­ go podjednostko; koneksyny 26 dziedziczy się autoso-
niących się między sobą pod względem specyficzn ego malnie recesywni e, chociaż obserwow ano rodziny
wzoru połączenia szwów czaszki i anomalii szkieletu. z dziedzicze niem dominującym. Szacuje się, że do
Wykazano , że wiele z tych zespołów jest wynikiem
50% przypadkówVYTOdzonego niedosłuchu jest wyni-
mutacji jednego z kilku genów kodujących białko z ro- kiem mutacji genu kodującego podjedno s tkę konek-
dziny receptorów czynnika wzrostu fibroblastó w (ryc.
syny 26.
9-15). Stwierdzo no, że w niektórych przypadka ch ten
różnych
sarn zespół jest wynikiem mutacji dwóch ge-
nów, a w innych ta sama mutacja powoduje powstanie
różnych zespołów w różnych rodzinach . Mutacja genu Opis przypad ku klinicznego
kodującego receptor FGFR3 może również powodo-
wać achondroplazję, chorobę niemającą nic wspólne- Część I
go z omawianymi (ryc. 2-8). Interesującym aspektem Ciqżo p12ebiegało bez powikłań aż do porodu.
achondrop lazji jest występowanie tej samej mutacji Lekarz proponował Jane i Albertowi badania
u prawie wszystkich chorych - zmiany jednego nu- u/frasonog raficme, ale oni nie zdecydow e
ali się
. Tłumaczyli. że niezależni
kleotydu powodującej zamianę glicyny na argininę na ich wykonanie nie zdecydow aliby się
od wyniku badania
w kodonie 153. no przerwani e ciqży. Poród rozpoczql się samoistnie.
Rozdział ten rozpoczęliśmy omówieni em gene- mogła przejść pFZeZ
ale główka dziecka nie
tycznych uwarunkowań niedosłuchu. Stwierdziliśmy, miednicę maff<I i konieezne stało się wykonani e . .
że 60% przypadkó w dziedzicm ej gluchoty u dzieci nie cięcia cesarskieg o. W tym momenci e wiodomO JUZ
jest związane z zespołami chorobow ymi. Do niedaw- było. że pojawiły się komplikac je. No świat przyszła
dziewczynka. Miała dużq główkę, krótkq szyję I klatkĘ
na geny odpowied zialne za niedosłuch pozostawały
pie!Siowq, wyl<JZywione w kob/qk nóżki. Choc•az tut
nieznane, postęp na tym polu jest jednak ogromny. po porodzie oddychała jeszcze samodZlelrne.
Produktem jednego z takich genów jest podjednos tka
-
306 9.Genetyko rozwoju
Z perspekf-ywy
Życie z zespołem Waardenburga
KRISTIN POURRO
es~e~ pii!f\'.szym z Uwojg~'
J dztec1 z ze~pole m
\Vaardcnburg.41w naszej rodzinie.
Mój brat przvszedl na ~wiat dwa
l«ta pG nrnic . Kicdv mi ał
~ł mksi~cy okazaiÓ s ię , że j~st
glurhy od urodze nia. Szybko
wykazano, że g łuch ot11 bvta
u niegt) v..ynikit·m zespołu
Waardenburga_ który
s<wierdzono ;ówniei u mnie.
Pediatr;,i podejrzt'wal_. że mogę
mieć k!ooo tv ze słuchem Z<traz
po urod;en(u. ze wzt!kd u na
pewne charakt ~rvst;.~~r. e cechv
rnujtgo t'<)'g.l<.1du.' . - stak· się nam przyp<.i.l!)'\.·v:·tl i.
Jestem l).SOb;:i s fvsz0:tL"<:ł, wiec
życie z zespo l~ru \v~ar<le1;hur~'<,l
nlt'__byJo dla mn i~ takJe tn1 d nc'.·
OtZ)\ 1•..-iS.cie m usi ałarn n~iu~zvć ".>!~
_i r;z_vk::1 m igow~g(1 j~-t ki:-i d:~:ceko.
:~k: ni~ p~imir,; ł ~tm ju:.:~ i.~j n:iuk i.
Byla to »~-·!edz;..i. 7. któr<J
dora~t :d<nn . \\/iJo-i:.:zmm i u rnnic
i::hrnv ~uni tegu 2:.:-s p~ : ~-u ~-a hi ~tł•i
pl<.1m.a n~1 ku ~rL·c. ·"'IL'0::' 1 1::ik..._ ~
f,}zst:n.·..-ionl" ~)C/V ! t_.;:-;_ ±_,.: -.:\' \\k-kc
2.4 iat _j~~~km jui. .:; fw.::. f\tojc \\ :o~w
f3~[ę~·~::1:~;g::s"
od razu stało się jasne. że ma zaburzenia
oddychania. Została zoinfubowana i przeniesiona na
oddział intensywnej terapii. Jane i Albert praWie nie
mieli czasu. by się Jej przyjrzeć. w ciqgu kflku godzin
zorganr;,owano transport dziecko do położonej
w poblizu kliniki. Jean I Albelt czuli się przerażeni
i zagubieni.
Opis przypadku kWnlcznego 307
. „ .. ······· ·-· · ·· · . „ . ·-·.„ - . „ _ _ _ . . .. „ .„ •.. .. „ •.. · -----· - · ~ .. . „ . . . „„ .•.••.
sw·oj.;:gu synJ i zc·społtt
\~'arrrdt:aburgu. któ ry wystę pował
w jakikol\1,:·iek sposób .,innych·'
j c~tbrak akceplJ . .: ji. \Vyni.ka o n
j emocjo nalnie. i to w~'rzysko
ma Jużn szczcSci3 -- gł uchota
w lhlSzt::j rodzinie _Nikt im j ed nak cz;;sto z ogrumnt:.i ign•.Jrantji. .nigdy nie prz~sLkadz~1ła mu
nie mówił o tym. ja k sobie 2 tym Przl.!z całe dzjecłii.~t'-;\!O i okres w robieniu ..:-zy myśleni u tt gl).
codzier.nym. Tu. że must.<.1ł :..im brn1tić co chce .
dowiedzieć. że j e.st inn v. zwłaszcza .radzić w życiu doj r2cw.:tnia
z nieb nic \v·'l'· kaz.al zrozumienia
w wieku dojrlewa ni4~. ~1 oje mój brat jt::~l g.łuchy, poniew:.G~ ma brata i ~ it· b i e przt:d
sw(1j~ g1) Nit::Ua-..„·no odkryto gtn
d lil uczu ć m.oich rodziców. Byli
Zespołu w~a rde nhur ~<l. Może
probkmy maja j<'Linal. p~e<le młodvm i J udź mJ i na ok ~ zespół \\·\rnrdc nbu rga. nie 1nnymi l udźmi. ktt")ri:y
szystkim znaczenit: kosmctyc:zne
'"-
1
dowi~dzie J-i sit', że id~ dziecko miału ·.p,· grum:lt rzeczy i.ad11egn \Yyśmie\va łi ~lę z nas \ub nas to mj eć du 2.e znaczenie dia
- · nie ogranic-zaj4 mnie \\" 7.ad~n zna.cze ni:! - nazwa choroby nic akceptowali. mnie w prt.y~ztości. !swieje
nigdv nie h~ <!Lie takie jak inne
inny sposób. Późn ie j zdali.' mv dzieci. Wszvsc·v łekane. nicz~go nie zmit:niafa. Rodzice Odkryłam l~: ź. że \.I,' i el B v.-o,
Zll dCZ~~c<:: pr<.1wdopoJohie1ls1
że -moje d ziet.~ko bę dzi~ giuchc.
sobi~ spra't\·· ę. Zt.: i m-ój ojciec ~a z którym i sfi; Źet krn; li. . musieli podejmować decp.jc. ~ekorzy nigdy 11ie sły~!o
zes p<Jł Waardenbu rga. Jego koncentrov.. a li s ię na rym. k1 óre mi,1ły m kć wp!Jw na ca k o zc--,, p oł c Waar ucnburga. Kiedy J eśli na1,vet d i ~gnostyka
vbjawy nie są jednak tak czego mój b rat nig((-..· J1ie hfdzie życ ie mojego bn.:tt3. Znali d ~mt wh.;c dowiad1wali sit; o naszym prenatalna b~dzie m0Zli·.v8..
charakterystyczne, bv ktokolwiek med)\.-Lne i srntysryczne. all! schurzeniu, chi:idi ogJ ądat: nasze nie sądzę . abym z niej
mógl robić. zamłast Z\\TÓrić
mógł to s.~hÓrzcnic iXldejrzew;,tć_ uwagę na rteczy. które fytbe
polrLebowali r:lJv du żo odbanvione wli)S)" i skórę , nasze skorzystafa. Dla nmie
l\1a t\Zt'ro ko rozstawione oczv. ważniejszej - jak wychować· oczy. Chęć zdobycia v.-i~dzy jest urodze nie gł uchego dziel'~~;.!
w stanie osi n e. nać. !\4 oj rodz ice
przy1 <.7.yrn jedno jest na pó ł - - dzit.·.d ;.u w s!yszą cyrn caJko\vicie zrozu m ia ła i ważn~ nie bę<lzic ży cio\.\')111
do \vied2idi ~'ię. 'źe ich svn ni12Jv gł uch~
(w i~cic. jest. b,, kkLirz.:: bvli świ :nJomi. ż~ dramat..: m . I to jest -.vł ~-1~. r.j e
h rązov•e, na pót niebieskie. nie h~dz ie ta ki jak m y ..:_ nie- .
~ dru~ic: całe niebieskie. bę dzie nie.dv s łv.sz:JL ani mówH
Od .-.am ~go pGt: z ~~cku ludz it: -t~~k.i z~spól istni..::Jc. ak wszystku pozyty,vny aspe kt moi\.:h
tu spr(i wiało, ż.L· czuliSm_v sJ~ doś„vł adczen z zespokm
Za.równo mój brat, ja k i ja m:1my jak my i n'igdy ;,;e pójd>.ie do
z~vr~cano u wag~ na b!al_\o l:zuscm nic- jak p :.1~:jenci. ;J\e jak V..' aardc nburg J . '.\1u szę ji:dna k
cicm_n onieble~kie oczy. Ojciec s2kołv razem ze zdro \n -mi
za cz.c:~ ł si wiet~ w \vii:kli 30 lat. T\it' dzitć~ni . ~ptC.jidiści n!~­ ko~ myk THlljq!o h r:H~. k tó1~; miJ.! e~zoty·~?nc okd.z:. . m_yśk ć rnkl:: o moirn prl._Y~l.tym
wiem, czy je~:{ to kwestio z!:spo)u rozum icli. jakie, zrH.1.,.: zt!n!t ma o n u(i urodzenia. N ~~\ · ~·1 Jzł.ś partnt: r.lt. H~J~ n1 u~l:.tła mu
buJ.:irny Judzk~~ cłd;..:i\i,.· o~l~ pL:~ es41..t że lu i...t:i(~ gtu.;;i "-•; m·nkj pc1w1tdt..ic-<:. n<..1 •.:o j..::sll:.·in ·.; !;ur:::
\VaarJc- n hurg:t. ('ZY po prostu _jego g!uchow dLl caki rcidzirr~·
p rz :.:-~wl.""Lt:S!k" ~i 1.vi cnit.'. O.:.~zywi~ci~ /.!1.t! i jej . i •:·z:~ -~ l· I pyi~:_iq !l ;h . d!:iCZ~! ~U im·~·i i ~-:~nt n .i niż ..:~ y ...;z:f'~'.y. i jaki(: iy1y k.<.1_ic-"t z tym
j;.:s:=~·Srn_:. ~i\..,-i . Z.1U.-".!''-- ~ajac<'. . .h' Zt..: i k„ni; ! i śn:~ :'i~·:-'. JuJ:;::: i_ :: :pxc; r..vi<~z:.H1 (: . '\·bm m;; Jt:l~ ;i.;. ~~
Z_1:Cii" mt_~j ;,;-g:o br CH~I .t~ S ( t! ui.i.:• U\Y~!:nmko\v:1ni :.:i i:c-rH: ~·•!.:7IłC
ffuCt:ii..:j..,ze od ffHJj~:::;D. Opróc1 ! fizjoJtigiL·Llk' OJ;iZ p1.·1fra!1ii rubia h-:· gJtY..\ nii; ! tk~nc dnn)~E. .'. ,„~, K-~:t.! :i k~mt·m r:lt~ 1..iy . .?.n~':i1. mój f!J /_\ 'iZ f~; nt,:;j Z;J.~:l\..··;:T ! Ujć
t-.·{uj:..i n1~t! k<i ~iami ;;."U d1j .J zi~. jdz b ó r:zy ._, g llh.'h~·i..'h fflU'-'-·ih __gJ u ~i mcdi,.vu:i(· i.in;JL('"ni:! .~ i :.:
1~-~c~l~;~r~:~~:;.·:~~.~~1~"~'=:~~~ ;~l.i!v ~):-~~:~',~;~ : ~~~;~~~:~~-~~~~~~Jn~it
1
j("Jm1 k, "ih ii:ta nic p1_.Z\.\{ilita i ~łupi· . Po\vi c~L::tnil: t1J rn -..1ina Jz ic c_L~ ? ~..:-sp\ 1k rn
t qsn;,yl\ mtd ..:~tiłcm i. ~zcro-k,) · ;,\nJj-.: :;-iw d:: i ~ i.:k:! hav. iC 1..i~·
0
pr?:?- fl }\..,.!la<.:: dt } pu...:są·.!lv~, \Vaan.k ·nhnrga ..k ~r f\ ) Ut.1
f-Łl opuszczeniu g<.iflln>;:"tl\
roz~1,:iw!t1rK rx·;~,. K.!::d;.- z m\.Ji1"?1 brJ.i~m . f' (• riie ·1-.-·,!ż tt:d ra.s()\'.: di. r-..-!ój b r:!\ uc?.~ .ą;;z: t ,J o mnie Ji:l:~.m t;h.:1;~ż:1..·r; ięm.
kki.ir~k_i :.=!!O H· SZV~lf....!C'
l.nn~.-- ~~~,_ł"i,· i .J oc;:nJ...: 1 ,::.k u ły ;n:dnicj jak kaf:.d_ -. inny - ałc b:.;d:.; nw~.J~tb :-i U \.„ f(· tt.·nrn
~~~~'~:~~,~~';; ~,-~l~c.~.~~C'""o• ,.. ~::::;~:~:~.~~es~~~!::;·L:'jego . :.:.:. :ta. ui.:zy :Si ć. rnt:ll!iH\.'". t..-ic cznłu~ p \l!.k~t„ ni:: j dk ;,\· ii;i,::.LV-5 ~;
pr~.-pu_~.z:z~tła. ż.c jej d zi..: 1,,.~J.,.o
mnlt z~H"aLit·. s.i~ ~h:dh·:tr1. >·1y)y . tyl ko. żi.:· n it:: .'I l;·~·· · \ Vidti !uci zi iudzi do1knl~tych
:-;pc1.j.aH.stói.v - - od ncurolo:rc-1\\ ty!ko db mi;j.~j nxil"i-nv. \ ·! oi
. .y~ p . .\kzt~j t: m.u z r( ~„.:.0J1.1 dzit:dz !L"t1!yff1l z.::~pl1iaini
i k~1 nł ioługów P'--' p~~~·(hi~ tr0„v n„".iZi\.·c- d o\vł:.:dZidi _;;i~ b<1rdz11 le• ;u._itrud ni..:_i'l'-! .r;~:c....:Z-~! d!;J bdzi
niq1 ,:1" m).'Spr ~i\\' ny.: l1 ł•.ih ~iu d h1 ty. J._·d na k nh·_,_j brai ~fa_;p Jbov.~.-mi.
i gerii:lykÓ\\ . i~i~, l ~t:- .. Ż:E.k n ·.;.-!tk na temat .~u;..~_~oty·
Badanie ultrasonograficzne jest metodą coraz
powszechniej s t osowaną w opiece prenatalnej. Umoż­ we t, jeśli nie oni pod uwagę pnetwania ciąży
biorą nymi, w tym zniekształceniami szkieletu i zaburzenia-
liwia rozpoznanie wad mzwojo~ch płodu i pozw-ala w przypadku plodu. Sala porodowa sta·
uszkodzeń mi oddychania. Wymagają one opieki przekraczając-ej
określić wiek ciążo~, Wielu przyszłych rodziców nowczo nie jest oajkpszyrn miejscem, by po m z pierw- możliwości miejskiego szpitala, stąd konieczne stało
uważa, że informacje o zdrowiu dziecka uzyskane szy usłyszeć, że z dzieckiem jest coś nie tak. Opisane się przekazanie dziecka na oddział intensywnej terapii
w wysokospecjalistycmym ośrodku.
jeszcze przed jego urodzeniem są bardzo istotne, na- dziecko przyszło na świat z lic'znymi wadami wroclzo-
·~~1rif!tr ·
·i
308 9. Genetyka rozwoju
RYCINA 9-1 6 No zdjęch.J widoczne dołki w okoicy
przedpiszczełowej kończyn dolnych dziecko (najlepiej
widoczne po stronie prawej) i przerośnięt·e wargi sromowe
większe. (Dzięki upizejmo!ci dr Kothl'{n North, Szpttol Dziecięcy
w BostOOleJ.
Część li
Zaraz pa przybyciu do kliniki dziecko zostało zboelane
przez genetyka. Boc!Onie Io ujawniło liczne
niepri;iwielłowości: krótką szyję i klatkę piersiowq.
obwód głowy wynoszqcy 41,5 cm (wartość
przekrac~ajqco znacznie 95 centyl), plaski profil.
niski grzbiet nosa i obustronne faldy nokqfne.
Uszy dziewczynki były nisko osadzone i obrócone ku
tvlC:wi· podniebienie raz.szczepione, żuchwa mała.
Konczyny dolne były znacznie skrócone z dołkami
w _okollcy przecJpiszczelawej (ryc. 9-16). Kończyny
game wyda#Oły się być wykształcone prawidłowo.
Badanie narządów płciowych wykazało ·
P'?Wlększone I pigmentowane wargi sromowe
~e oraz przerośniętą łechtaczkę (ryc. 9- 16),
U)Sc•e pochwy było obecne.
WJ'.Diki _badania przedmiotowe go wskazują na
dysplaz.ię szkieletu - wrodzone zaburzenie formowa-
309
Opis paypodku klinicznego
przez orlopedę. Afberl ptzekazal personelowi w okolicy przedpiszczelowej. Do diagnozy tej pasują
opieku]qcemu się dzieckiem, że zdecydowaN się też pozostale objawy obecne u Lisy: dysmorfia twarzy,
z Jane dać dziewczynce na Imię Lisa. rozszczep podniebienia, duży rozmiar główki, hipo·
plastyczna czaszka, 11 żeber, a także niewydolność
Zdjęcia rentgenowskie wykazaly niedorozwój oddechowa.
czaszki, zakrzywienie kości udowych i piszczelowych,
przemieszczenie stawów biodrowych i anomalie krę­ Część IV
gów szyjnych oraz obecność 11 par żeber. Badanie ul- Usa ukończy/a już prawie pierwszq dobę swojego
życia. Jej ojciec dowiedział się od genetyka. że
trasonograficzn e główki i nerek nie odbiegało od nor- dziewczynka ma dysplazję kampamellczn q. Jest to
my. W badaniu ultrasonografic znym miednicy mniej- schorzenie najczęściej śmiertelne już w pierwszych
szej uwidoczniono macicę. Wydaje się, że to krótka dniach życia z powodu niewydolności oddechowej.
klatka piersiowa jest, przynajmniej częściowo, odpo· Zdarza się jednak. że dzieci przeżywają dłuższy okres.
wiedzialna za zaburzenia oddychania.. Niewykluczone choć niektóte wymagojq podtrzymania funkcji ·
jednak, że u dziewczynki występuje również rozmię· oddychania. Dla tych, które przeżywajq, prognozy
dotyczące Intelektu są różne - w niektórych
kanie chrząstek tchawicy. przypadkach odnotowuje się zaburzenia funkcji
Można wyróżnić liczne wrodzone zespoly z dys- poznawczych. W historii rodziny Alberla I Jane
plazją szkieletu. Klasyfikuje się je na podstawie obja- nie było wcześniej żadnych chorych z dysplazją
wów klinicznych i wyników badań radiologicznych. kampame/lczn q. Jest to Ich pierwsze dziecko.
Jednym z najbardziej powszechnych i najłatwiejszych Podczas poprzedniej ciąży Jane poroniła
w 8 tygodniu. Jane i Albert nie sq ze sobą
do rozpoznania jest achondroplazja . Dzieci z achon-
spokrewnieni. Genetyk powiedział im, że jest to
RYCINA 9-17 Zqęcie rentgenowskie Uwicłacznłojqce droplazją mają duże główki, ale krótkie kończyny. zwykle schorzenie występujące sporadycznie.
dysp02ję kości udowych. piszczelowych I strzałkowych. Schorzeniu temu nie towarzyszą zwykle inne wady wro- donoszono jednak o tzadkich przypadkach
dzone ani zaburzenia oddychania. Dysplazja śmiertel­ ponownego wystąpienia choroby w danej rodzinie.
na okazała się być formą alleliczną achondroplazji. co przemawia/ob y za dziecJzjczenlem w drodze
Oba schorzenia są wynikiem mutacji genu FGFRJ,jed- autosomalnej recesywnej.
~ia się kości. Dziecko ma dużą główkę, ale krótką s-zy-
Ję, klatkę piersiową i kończyny dolne. Chociaż czaszka nego z rodziny genów receptora dla czynnika wzrostu
fibroblastów. Noworodki z dysplazją śmiertelną mają Głównym problemem medycmym dzieci z dys-
jest duża, kości twarzy są małe, czego efektem jest nis-
bardzo krótkie, łukowato wygięte kończyny dolne, du- plazją kamporneliczną jest niewydolność oddechowa.
ki grzbiet nosa i plaski profil. Prawdopodobn ie to
żą głowę z wodogłowiem i matą klatkę piersiową. Niektóre dzieci rodzą się martwe, niezdolne. do podję­
właśnie duże rozmiary główki sprawiły, że dziecko nie
W przeciwieństwie do achondroplazji , schorzenie to ci-a jakiegokolwiek wysiłku oddechowego. Na zabu-
mogło urodzić się silami natury i konieczne stało sie
jest letalne w okresie noworodkowym. rzenia oddychania mają wpływ różne czynniki- mata
wykonanie cięcia cesarskiego. Nisko osadzone i obr&
tchawica i krtań, krótka klatka piersiowa, mała żu­
co~e ku tyłowi uszy, faldy nakątne (dodatkowe fałdy Chondrodysplazja punktowa obejmuje kilka scho-
rzeń charakteryzujących się obecnością licznych,
chwa i blokowanie dróg oddechowych przez język.
skome w wewnętrznych kącikach oczu). rozszczep
drobnych, okrągłych zwapnień w okolicy nasad kości Przy urodzeniu dzieci te wymagają intensywnego
podniebienia i mała Żuchwa to cechy, które występują
wspomagania oddychania. U tych, które przeżyją, czę­
w~elu zespołach licznych wad wrodzonych. Narządy dlugich. Pozostałe wrodzone dysplazje szkieletowe
sto niezbędne są ciągła wentylacja i tracheotomia.
pfctowe wskazują na fenotyp żeński. Uderzające są mają swoje charakterystycz ne cechy radiologiczne.
Trudno ocenić, jak w przyszłości funkcjonował
zniekszt'.'1cenia kończyn dolnych - z wygiętymi pisz- W dysplazji wykrzywiającej przynasady kości długie są
będzie ośrodkowy uldad nerwowy - głównie z powo-
czelanu 1 datkami w skórze. szerokie, a w okresie noworodkowym występuje ob-
rzek małżowin usznych. U chorych z dysplazją meta- du zaburzeń oddychania, jakie wystąpiły przy urodze-
niu. Tvlko nieliczne dzieci przeżywają. U dzieci z dys-
Część llł tr~pową trzony kręgów są znacznie spłaszczone a koń­
Genetyk za/ecH wykonanie szeregu badań plazją' kampomelicmą obserwuje się niekiedy wady
czyny znieksztalcone. Dysplazja Koeista charakteryzu-
dodatf<owych. W ich skład mają wchodzić zdjęcia ośrodkowego układu nerwowgo - na przykład brak
je się spłaszczoną twarzą. krótkowzrocznością, płaski­
rentgenowskie całego szkieletu (ryc . 9-17 ).
mi trzonami kręgów i uwypuklonymi przynasadami ko- opuszek węchowych, poszerzenie komór i zaburze~a
u/lrasonografla główki i brzucha Dl'az analiza migracji neuronów. Niewiele jednak dotychczas "'a-
chromosomów. IMeczorem tego samego dnia Albert ści długich.
na temat funkcji intelektualnych dzieci podda-
spotkał się z neonatologiem. Usłyszał, że jego dziecko Objawy występujące u omawianego dziecka nie domo
nych intensywnej wentylacji od momentu urodzenia..
jest w poważnym stanie, ale ostatecznej diagnozy sldadają się na żaden z tych zespołów, ale pasują do
Jeszcze nie postawiono. Dziel.vczynka będzie mia/a U chorych dzieci występują nie tylko wady rozwo-
opisu rzadkiego schorzenia zwanego dysplazjq kam-
zape~nionq wszelką pomoc i opiekę, w miarę jak jowe szkieletu i ukladu nerwO"'·ego. Obecne są rownież
pome/ic:JUI. Znamienne dla tej dysplazji są właśnie
uzysi<IWOTle będq nowe infonnacje o stanie jej wady nerek, wady wrodzone serca oraz wady zołądka
łukowato wygięte kości piszczelowe i dołki skórne
Zdrowia. Zostanie również obejrzana i zbadano
ł

1
-;~ ~,· ····1~ --·-·-

Opis paypodku klinicznego 311

j 310 9. Genetyko rozwoju

niezróżnicowana gonada
cl i jelit. Niektóre dzieci z fenotypem żeńskim o karioty- różnicowania się narządów płciowych. Tutaj także

i pie 46,)CY charnkteI)"ZUją się częściowym lub całkowi­
-i tym brakiem jąder i różnym stopniem nieprawidłowo­
.1 ści budowy zewnętrznych narządów płciowych.
Większość przypadków dysplazji kampomełicznej
występuje sporadycznie, bez wcześniejszych przypad-
ków choroby w rodzinie. W niektórych rodzinach
-=-~(~'r·-=~~
znaleziono klucz do odkrycia genu odpowiedzialnego
za dysplazję kampomeliczną.
Powstawanie weWnętrznych i zewnętrznych na-
rządów płciowych rozpoczyna się od rozwoju gonady
nieróżnicowanej w jajniki bądź jądra (ryc.. 9-18). Aż do
8 tygodnia ciąży gonada z komórkami linii płciowej komórki Leydlgo komórkl Serłollego

stwierdzano jednak przypadki ponownego wystąpienia
schorzenia u rodzeństwa, co przemawia za możliwością
dziedziczenia autosornalnego recesywnego. Donoszo-
no o spokrewnionych rodzinach, ale współczynnik se-
gregacji był niższy niż oczekiwane 25%. Podstawy ge-
netyczne dysplazji kampomelicznej IIHJgly zostać W)jaś­
nione dopiero po identyfikacji odpowiedzialnego za tę
chorobę genu.
~
pozostaje niezróżnicowana i może przekształcić się
zarówno w jajnik, jak i jądro. Po tym okresie, wobec-
ności chromosomu Y powstają jądra. Przy braku chro-
mosomu Y formują się jajniki. Na chromosomie Y zi-
dentyfikowana specyficzny gen nazwany SRY. Koduje
on - jak się wydaje - czynnik transkrypcyjny, które- jajnik
go związanie się z innymi genami uruchamia kaskadę
zdarzeń prowadzących do wykształcenia się jąder. oodrogen substancja
Jeżeli dojdzie do powstania jąder, to obecne hamująca

Część V w nich komórki Sertoliego wytwarzają hormon pepty- rózwói

przewodów
Jane ptzySZ/a z Albertem następnego dnia I oboje . dowy, który hamuje rozwój przewodów Mii.Uera. Te-
MOlero
rozmawlail zarówno z genetykiem, Jak i z personelem stosteron, również wytwarzany przez jądra, powoduje wirylzocjo zewnęlr.znych
oddziołv noworodkowego. Zadecydowali przelcształcenie przewodów Wolffa w najądrza, nasie- nmzqdów płciowych

o kontynuacji agresywnego leczenia Usy.
Dziewczynka nadal zafetno była od respiratora.
Próbo rozfntubowanla Jej nie powiodła się. Jeszcze
tego samego dnia znane były wyniki analizy
chromosomów, które przyniosły z sobą kolejnq zlq
wiadomość - Usa ma kariotyp 46.XV. Genetyk
wytłumaczy/ rodzicom. że donoszono już wcześniej
o takim .odWrócenlu" pici u chorych z dysplazjq
kampomelicznq. Jeśli Usa przeżyje, będzie wymagała
operacji usunięcia tkanki gonad. która mogłaby
przekształcić się w guz nowotworowy. Genetyk
zauważył również, że - jak podaje piśmiennictwo
- ostatnie tygodnie przyniosły odkrycie genu
odpowfe<izjoJnego za dysplazję kampomelicznq.
Badania wykazały, że u chorych występujq mutacje
zasadniczo w jednym allelu, co wskazywałoby
na fakt, że cecha jest dominujqca i większość
chorych reprezentuje nowe mutacje. Pobrana
od Usy krew została przesiana do laboratOfium
uczestniczqcego w badaniach nad genem dysplazji
kampomelicznej.
Dzieci płci żeńskiej z dysplazją kampomeliczną
mają zwykle prawidłowe zewnętrzne narządy płciowe.
U dzieci płci męskiej zewnętrzne narządy płciowe
mogą mieć wygląd od prawidlowych męskich po typo-
wo żeńskie . Wewnętrzne narządy płciowe u dzieci
z dysplazją kampomeliczną i kariotypem XY mogą
być zarówno męskie, jak i żeńskie. Co więcej, gonady
mogą mieć zarówno postać jąder, jak i gonad niezróż­
nicowanych. Aby zrozumieć podłoże tych zaburzeń,
konieczne jest pr.iypomnienie procesu prawidłowego
niowody i pęcherzyki nasienne. W wyniku stymulacji
testosteronem powstają zewnętrzne narządy płciowe
- penis i moszna.
Wynikiem nieobecności genu SRYjest rozwój jaj-
ników. Przewody Miillera tworzą jajowody, macicę
i część pochwy. Przewody Wolffa degenerują wsln1tek
braku stymulacji androgenowej i zewnętrzne narządy
płciowe pozostają w formie żeńskiej.
Opierając się na tych podstawowych procesach,
można wytluma<."Z}'Ć zaburzenia różnicowania się na-
rządów płciowych. Obecność genu SRY jest odpowie-
dzialna za powstanie jąder. W niektórych przypad-
kach gen ten może ulec delecji bądź występować
w formie zmutowanej aa, oprócz tego prawidłowym,
chromosomie Y -w wyniku czego powstanie osobnik
pici żeńskiej z kariotypem XY. Niekiedy, wskutek
translokacji, gen SRY może być obecny na innym
chromosomie niż chromosom Y - mamy wtedy do
czynienia z osobnikiem męskim o kariotypie XX.
Aberracje chromosomu Y mogą prowadzić do mozai-
kowości !inu komórek XY i linii komórek 45,X. Jeżeli
dojdzie wtedy do obustronnego wykształcenia jąder,
fenotyp będzie prawidłowy męski, jeśli w gonadach
dominować będą komórki z Jinjj 45,X spowoduje to
wystąpienie zespołu Turnera. Są też pnypacłki, kiedy
po jednej stronie formuje się jądro (tam gdzie obecny
jest chromosom Y), a po drugiej - pasmo tkanki go-
nadalnej (komórki 45,X). Czynnik hamujący rozwój
przewodów Mii.Uera działa lokalnie, dlatego jajowód
J
. e
ioWód
:rz . . z przewodu Wolffa
pęcherzyki
nasienne
i iiacica rozwija się wyłącznie po tej stronie, gdzie wy-
stępują komórki z linii 45,X.
Rozwój prawidłowych zewnętrznych narządów
plciowych zależy od stymulacji androgenowej . Przy
braku jąder lub w przypadku ich nieprawidlowego
funkcjonowania. zewnętrzne narządy płciowe będą
żeńskie. Odwrotnie, kiedy dojdzie da ekspozycji pło­
du z kariotypem 46,XX i jajnikami na androgeny, po-
wstaną zewnętrzne narządy płciowe męskie, ale bez
gonad w mosznie. Taka sytuacja występuje u kobiet
z wrodzonym przerostem nadnerczy: Niedobór enzy-
mu niezbędnego do syntezy hormonu nadnerczy po-
woduje u nich nadmierną syntezę androgenu, wsku-
tek przeniesienia prekursorów poprzedzających blok
enzymatyczny na szlak biosyntezy androgenu. Testo-
steron wiąże sic z receptorem cytoplazmatycznym ko-
dowanym prze~ gen zlokalizowany na chromosomie
X. Niedobór tego receptora prowadzi do niewrażliwo­
ści na androgeny, czemu towarzyszy obecność pra-
widłowych jąder i brak struktur wywodzących się
z przewodów Miillera, choć zewnętrzne narządy
płciowe są żeóskie.
mocico.joJowód
RYCINA 9-18 Różnicowanie się
ncnzqdów ptciowych.
. Gen dysplazji kampomelicznej ziden~owan?,
stosując techniki klonowania po~cyJnego 1 bada~a
genu kandydującego, wykorzystując wiedzę o odwro-
ceniu płci. Prawdopodobną lokalizację tego genu
określono, badając chorych z dysplazją kampomclicz-
ną u których stwierdzono translokacje regionów
17~24.l-q25.l. W grudniu 1994rokudwiegrupybada-
czy doniosły o wyizolowaniu genu, nazwaneg? SOX9,
z regionu translokacji i wykazały wystę~wame m~ta­
cji u tych chorych z dysplazją kampomehczną, u ktory-
ch nie stwierdzono aberracji chromosomowych.
SOX9 jest genem posiadającym region homolo-
giczny z genem SRY. Region ten stanowi łańcuch nu-
kleotydów kodujących 80 aminokwasów zwanych h~gh­
-mobility group domain. Uważa się, że domena ~a "~e
się z DNA i stymuluje transkrypcję. Geny zawieraiące
odcinek kodujący tę domenę nazwano genaT1U SOX (od
SRY box). SOX9 zmapowano na mysim chromosomte
11 w regionie, l1:óry jest homologiczny z regione.m. ludz-
kiego chromosomu 17q24, co sprawiło, że wła5?,1" ten
gen uznano za odpowiedzialny za rozwój ~ karn-
pomelicznej. Obie grupy badaczy mezalezme sldono-

312 9. Gene!yKa rozwoju
wały punkty złamania spowodowane translokatją u cho-
rych z dysplazją kampomeliczną i wykazały, że gen
SOX9 mapuje się w tym regionie. U pozostałych cho-
rych stwierdzono mutatje unieczynniające gen SOX9.
Uważa się, że SOX9 bierze udział w rozwoju go-
nad, prawdopodobnie jako część kaskady aktywowa-
nych genów. Nie wiadomo, dlaczego u niektórych oso-
bników z kańotypem XY i mutatjam i dochodzi do
i zmiany płci, a u innych n.ie. Być może jest to kwestia
różnic funkcjonalnych poszczególnych części białka.
l U osobników z odwróceniem płci stwierdza się raczej
dysplastyczne gonady niż prawidłowe jądra. Gonady
te nie wytwarzają substantji hamującej rozwój prze-
wodów MUl!era, dochodzi więc do wyksztalcenia ja-
~;:
jowodów i macicy. Androgeny nie są jednak produko-
'(. fi;; wane w dostatecznej ilości, wirylizatja zewnętrznych
'!,: . narządów płciowych nie jest więc pełna. Dysplastyc
z-
:1 ne gonady usuwa się chirurgicznie przed okresem doj-
~j rLewania, ponieważ mogą stać się podłożem dla roz-
woju nowotworu złośliwego - gonadoblastomy.
·11
Gen SOX9 jest również aktywny w rozwijających
a się kościach, stąd charakterystycznyb fenotyp dyspla-
zji kampomelicznej. Chorzy są b~erozygotyczni pod
·.•
'I
~2 względem mutatji genu SOX9, co wskazuje, że dzie-
~'-; dziczenie tego schorzenia ma charakter dominujący,
a nie recesywny. W jednym przypadku stwierdzono
'!:
-~~ jednak. że matka chorego dziecka była mozaiką pod
t
' względem mutacji genu SOX9. Zjawisko to prawdo-
.~
podobnie tłumaczy powtórne y,ystąpienie tej choroby
~ l. U osobników z zespołem feminizujących jąder -
,1 w danej rodzin.ie. Nie ma żadnych dowodów, iż dzie-
dziczenie dysplazji kampomelicznej mogłoby odby-
.~
J wać się w drodze autosomal nej recegywnej.
j siadają kariotyp XY.
'. j Część VI
0. Przez ostatnich kilka lygOdni Jane i Albert więcej się
.:!
," dowiedzie li o genetyce niż przez wszystl<ie lata nauki
w szkole. Niezmiernie trudno było im podjąć decyzję
dotyczącą opieki medyczne ) na Lisą. nie chcą
·q~.,
~1
bowiem by cierpiała. je$ll jej rokowanie aecz)'Wiście
jest zie. Ponieważ bocianie głowy wykonane metodą
rezonansu magnetyc znego nie wykazało USZkodzeń
ośrodkowego układu nerwoweg o. a piśmiennictwo
~ wskazuje, te funkcje poznawcz e mogą rozwfnqć się
:1 w róinym stopniu. oboje zdecydow a" się
na kontynuację aktywneg o podtrzymy wonfa życia
I .:
f
1
I
dziecka. Podnioslo ich na duchu spoll<anie z inną
rodziną z :J-ietnlq dziewczynką z dysplazją
kampome licznq. która jest sz1ucmie wentylow ana
w domu i radzi sobie bardzo dobrze. Po ich decyzji
o kontynuow aniu wentylacji . u LJsy wykonano
~
~
tracheotomię. Po miesiącu Jane I Albert zabrali
córkę do domu.
Omówiony przypadek dobrze ilustruje trudności
wiążące się z poradnictwem genetycznym. Po pierw-
sze problemy medyczne są zwykle bardzo złożone
i niezrozumiale dla laików. Rodzice najczęściej nigdy
nie słyszeli o zespole chorobowym, który wystąpił
u ich dziecka. Nie znają zasad dziedziczenia men-
dłowskiego i nie mają pojęcia o genetyce molekular-
nej. Przyjście na świat chorego dziecka jest dla rodzi-
ców głębokim wstrząsem psychicznym. Tymczasem
muszą od razu podejmować decyzje, które są dla ich
dziecka kwestią życia i śmierci. Wszystko to dodatko-
wo komplikuje poradnictwo genetyczne. Porady ge-
netyczne często także ulegają zmianie w n:Uarę postę­
pu wiedzy na dany temat.
Zazwyczaj bardzo pomocny okazuje się kontakt
z innymi rodzinami z dziećmi z podobnym zespołem
genetycznym. Chociaż kombinat ja objawów chorobo-
y,ych i ich nasilenie jest u każdego inne, takie spotka-
nie umożliwia chociaż wyobrażenie sobie, jak może
wyglądać życie chorego dziecka. Trudno określić, ja-
kie są dalekosiężne prognozy dla dziecka z dysplazją
kampomełiczną. Główną przyc'ZJDą takiego stanu rze-
czy jest małe doświadczenie na tym polu.
I and genetic study of campomeli c dysplasia. J. Med.
[ Pytania sprawdzające __J
schorzeniem sprzężonym z chromoso mem X -
występuje mutatja receptora dla androgenu . co
sprawia, że są oni niewrażliwi na ten hormon. Po-
a) Czy przypuszczasz, że występują u nich jądra?
b) Czy przypuszczasz, że występuje u nieb macica?
c) Czy ich zewnętrzne narządy płciowe będą miały
charakter męski?
2. Efektem ekspozytji na pewne teratogeny we wcze-
snych tygodniach ciąży jest raczej poronieni e n.iż
wady wrodzone, podczas gdy późniejsza ekspozy-
tja prowadzi do y,ytworzenia specyficznej kombi-
nacji wad wrodzonych. Jak myślisz, dlaczego tak
się dzieje?
3. Urodziło się dziecko z wadą mózgu polegająL-ą na
niepełnym rozdziale półkul mózgoy,ych prowa-
dzącą do powstania pojedynczej pozbawionej seg-
mentacji kory i głębokiego upośledzenia umysło-
--- --- --- --- --- --- - -·-·· · -·· · -
wego. Analiza chromosomów dziecka nie wyka-
zała żadnych nieprawidłowości, w tej rodzinie nig-
dy n.ie było podobneg o przypadku chorego dziec-
ka. W ósmym miesiącu ciąży matka zmuszona była
brać antybiotyk z powodu infekcji dróg moczo-
wych. Czy możesz zapewnić ją, że to nie jej postę­
powanie doprowadzilo do choroby dziecka?
4. U noworodka stwierdzono wrodzoną wadę serca
i przetokę tchawiczo-przelykową. Czy obecność
tych dwóch różnych wad wskazuje na podłoże ge-
netyczne?
[ Literatura uzupełniająca~
9.1 Zespół Waanlebu cga
Read AP, Newton V.E. Waardenbu rg syndrome. J. Med.
Genet. 1997;34:656-665.
9.4 Gen warunkujący zespół Waanlenb urga
Mortlock D.P„ Innis J.W. Mutations in HoxA13 in hand-fo-
ot-genital syndrome. Nat. Genet. 1997;15:179-180.
Tassabehji M„ Newton V.E., Liu X.-Z., erat. The mutational
spectrum in Waardenbu rg syndrome. Hum. Malec.
Genet. 1995;4:2131-2137.
Vastardis H„ Karimbux N„ Gutbua S.W„ et al. A human
MSXl bomeodomain missense mutation causcs sclec-
tive tooth agenesis. Nat Genet.1996 ;13:417-42 1.
9.6 Dysmońol ogia człowieka
Cooper M.K., Porter J.A„ Young K.E., Beachy P •.\. Terato·
gen-mediated inhibition of target tissue response to
Shh signaling. Science 1998;5:1603-1607.
Eng C. The RET proto-onco gene in multiple cndocrine neo·
plasia type 2 and Hirllchsprung's disease. N. E ngl. J.
Med. 1996;26:943-951 .
Jabs E.W. Toward understand ing the pathogenes is of cra-
oiosynostosis through clinica1 and molecular correla·
tes. Din. Genet. 1998;53: 79-S6.
--
Uteratura uzupełniająca 313
Kelley P.M„ Harris DJ., Corner B.C., et al. Novel mutations
in the conncxin 26 gene (GJB2) thai cause autosomal
recessive (DFNBl) hearing loss. Am. J . Hum. Genet.
1998; 62:792- 799.
MoreU R.J„ Kim H.J„ HoodLJ„e tal. Mutations in thecon-
nexin 26 gene {GJB2) amongAsh kenazi Jews with non-
syndromic recessive deafness. N. Engl. J. Med.
1998;339:1500-1505.
Waterham H.R., Wijburg F.A., Hennekam R.C., et al.
Smith-Lem li-Opitzsyn drome is causcd by mutations in
tbe 7-dehydroc holesrerol reductasc gcne. Am. J. Hum.
Genet. 1998:63:329-338.
Wicking C„ Bale A.E. Molecular basis of the nevoid basal
cell can:inoma syndrome. Curr. Opin. Pediatr. 1997;9:
630-635.
Opis przypad ku klinicznego _ \
Cameron F J, Sinclair AH. Mutations in SRY and SOX9: te-
stis-determ ining genes. Hum. Mutat. 1997;9:388-'395.
Foster J. W„ Dominguez -Steglich M., Gwoli S„ et al. Cam-
pomelic dysplasia and autosomal sex reversal caused by
mutations in an SRY-relate d gene. Narute 1994;372:
525-530.
Houston C.S„ Opitz J .M., Spranger J .W, et al. The carnpo-
melic syndrome. Am. J . Med. Genet. 1983;15:3-28.
Kwok C., Weller P.A., Guioli S„ et al. Mutations in SOX9,
the gene responsibłe for campomelic dyspłasia and au-
tosomal sex reversal. Am. J. Hum. Genet. 1995;57:
102S-i036.
Mansour S„ Hall C.M„ Pembrey M.E„ Young l.D. A clirńcal
Genet. 1995;32:41 5-420.
Meyer J„ Su<lbeck P„ Held M .• et al. Mutational analysis of
the SOX9 gene in campomeli c dysplasia and autosomal
sex reversal: lack of genotype/p henotype correlation s.
Hum. Mol. Geuet. 1997;6:91-9 8.
WagnerT„ Wirth J„ Meyer J ., et al. Autooomal sex reversal
and campomeli c dysplasia are caused by mutations in
and around the SRY-relate d gene SOX9. Cell 1994;79:
1111-1120.
 l O. Genetyka populacyjna 315

cechy genetycznej nie może hyć oznaczona bezpo· powinni zamykać oczy na fakt występowania w ich
Genetyka populacyjna średnio, ale może być obliczona na podstawie pro- •-polecznościach szczególnie częstych chorób gene-

10
stego równania, które stanowi fundament genetyki tycznych? Badania przesiewowe skierowane na roz-
populacyjnej. poznawanie często występujących chorób genetycz-
Opieka medyczna skierowaoa jest na poprawę nych są prowadzone od dziesiątków lat. Niektóre
PRZEGLĄD
svtuacjijednostki, nie populacji. Firmowane przez pań­ z nich odniosły dllŻy sukces, inne - niewielki. Prze-
10.1 Talaserrio Czym jest talasemio i dlaczego uważa się j ą za model stwo programy poprawy genotypów skompromito- analizujemy, jak realizowaoe są te programy i oceni-
zmian genetycznych występującyc h szczególnle często w niektórych waly się w przeszłości i dziś nigdzie nie cieszą się po- my ich wpływ na częstość genów i występowanie cho-
populacjach? pularnością. CZ'j musi to jednak oznaczać, że ludzie roby w populacji.
10.2 Częstość łalosemll w populacji Jak można obliczyć częstość
występowania nosiclell genu na podstawie częstości choroby.
posługując się równaniem Hardy'ega-Welnberga?

10.3 Badania przesiewowe w kierunku talaseml W jaki sposób

zorganlZowano badania paesiewowe w kielU"\ku talasemii na Sardynii
I czym one różnią się od badań przesiewowych w Innych pop<Jacjach
w kierunku innych mutacj?
10.• Mutacje w genach kodujqcych łańcuchy hemoglObiny
Jak różnorodne są mutacje wywołujące talasemię - na całym świecie
oraz w obrębie konkretnych populacji?
10.5 PołlmOffizm genetyczny Co sprawia, że częstość pewnych genów Jest wyjątkowo
wysoka w niektórych populacjach?
10.6 Nowe sposoby leczenia talasemii W jakim stopniu badania przesiew owe populacji
wpływają na zmianę częstości genu? Czy postęp w leczeniu może zmienić
zapotrzebowanie na badania przesiewowe? · .'

Genetyka w prokłyce medycznłj Badania przesiewowe nosiclełstwa zmutowanych

genów
Z perspektywy Życie z dzieckiem chorym na Il-talasemię
Opis przypadku klinicznego Historia rodzinna l
'-·~~~~~~~~-~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~-"".!

całej
tej książce rozważaliśmy
dotychczas
W roby genetyczne glównie z perspektywy jednost-
rodziny. Niektóre z nich - na przykład
dystro-
ki oraz
fia mięśniowa Duchenoe'a albo zespół Downa - na-
leżą do chorób rzadkich i mogą wystąpić u członków
każdej populacji. Inne, taicie jak: choroba Taya-
-Sachsa, mukowiscydoza czy niedokrwistość sie rpo-
watokrwinkowa przeciętnie występują stosunkowo
rzadko, w niektórych populacjach jednak znacznie
częściej niż w innych. Choroby występujące bardzo
często mogą w znacznym stopniu odpowiadać za
śmiertelność w pewnych populacjach. Są to zwykle
choroby uwarunkowaoe wieloczynnikowa, takie jak
nadciśnienie czy cukrzyca.
W tym rozdziale choroby genetyczne zostaną
przedstawione w inny sposób - z perspektywy popu-
cho- lacji. Chociaż geny ulegają ekspresji u konkretnych
osób i przekazywane są w rodzinach, reguły decy-
dujące o częstości ich występowania działają na pozio-
mie populacji. Poznanie tych regul ma duże znaczenie
dla genetyki medycznej. Po pierwsze, staramy się zro-
zumieć, dlaczego niektóre populacje są szczególnie
dotknięte pewnymi chorobami gene tycznymi, a jed-
nocześnie niemal zupełnie wolne od innych chorób.
Dlaczego niedokrwistość sierpowatokrwinkowa wy-
stępuje często wśród osób rasy czarnej pochodzenia
afrykańskiego, natomiast choroba Taya- Sachsa -
najczęściej wśród Żydów aszkenazyjskich? Prawa ge-
netyki populacyjnej pozwalają również na ocenę czę­
stości występowaoia określonych ge nów, co jest nie-
zmiernie ważne w poradnictwie genetycznym. Czę­
stość występowaoia w populacji nosicieli recesywnej
«c,,_-~~~~~~~~~----
-------- ....., -------------------------------
~„~':r~ ~„-

10. lTalose mia 317

316 10. Genety ka populac yjna
niedobó r syntezy łańc u chÓVł ~
Hemog lobina - nośnik tlenu w krwinka ch czerwo- ---~-- usunięcie zaburzeń
przetacz anie krwi -----~--!--- spowod owanyc h niedokrwistością
nych - sklada się z dwóch par łańcuchów polipep
ty-
10.1 Talasemia
dowych (tworzących globinę), a każdy z tych coterech
pełniącego
'
przewlekła niedokrwistość
1975 rok
GinO ma 12 lat I żyje w Cagflori no Sardynii
. W wieku
łańcuchów wiąże jedną cząstecz kę hemu
funkcję grupy prostety cznej (patrz rozdział
I). Głów­ upośledzenie hemat opoez y/ ""' bladość
był złamania kości zahamo wany wzrost
6 miesięcy stwierdzono u niego niedożywienie. na fonna hemogl obiny występująca w wieku dojrza- nadmia r żelaza w tkankac h
deforma cje kości !warzy obniżona aktywność
przy tym drotfiwy I apatyczny. Ponadt o by/
blocfy tetrame rem,
łym, określana jako hemogl obina A, jest
cukrzyc a
y p. powiększenie wątroby I śledziony niewydolność serca
i miał wzdęty brzuszek. Bodonie krwi potwier dzllo składają się dwa łańcuchy a i dwa łańcuch
przypuszczenie jekorzo, że GinO ma talasemi
Od 18 m/eslqc a życia GinO co 4 tygodni e
ę. na
We
który
wcześni ejszych okresac h życia zamiast łańcuchów
usun ięcie
I SledzJony
marskość wątroby

P wytwar zane są inne łańcuchy wiążące się z łańcu­

otrzymywał transfuzję krwi. To leczenie
jego aktywno ść I przyspie szyło wzrost.
zwiększyło
Kiedy miał chem a (l)'C. IQ.1) . Łańcuchy epsilon (<) są wytwarz
a-
y
I
na Infekcje bakteryj ne prawidłowy
i
w zrost i rozwój
6 fot, usunięto mu śledzionę I od tej pory katda
jego ne we wczesnym okresie zarodko wym, a łańcuch .. i wrażliwość

gamma (y) - w życiu płodowym. Łańcuchy E

infekcja wymagała leczenia antybio tykami. W
ostatnic h kilku fot największymi problem ami
zdrowo tnymi Gino stały się cukrzyca I niewydolność
serca. W czasie ostatnic h dwóch lat z powod u
chorób często leczono go w szpitalu. Jego rodzina
Zdaje sobie sprawę ze zlej prognoz y dotyczq cej
się
przeżycia Gino. Jego intelige ncja mieści
w normie. ale z powodu chorob y fest opóźniony
w nouce. On sam również zdaje sobie sprawę
z powag i choroby . Ostatnio w ramach program
ekspefy mentoln ego leczenia rozpoczęto stosowa
u Gino nowego leku. który )est podaw any
w zastrzykach. W tej chwlH leczenie trwa jeszcze
zbyt krótko, oby ocenić. czy wpłynę/ o ono
dolegliw ości i czy przed/U ty mu życie.
Talasem ia (zwana też niedolawistośclą
nomorską) jest formą przew lekłej niedolaw
istości spo-
wodowa nej dziedzic znie uwarun kowany m upośk­
dzenicm syntezy jednego z łańcuchów hemogl obiny.
6 12 18 24 30 36 polÓd 6 12 18 24 30 36 42 48
po \Jadzeni u
okres płodowy
wiek w tygodni ach
a.,c., hemoglo bino zarodko wa
"2Y2 hemoglo bina płodowa
a.,11, hemoglo bino A
a,&, hemoglo bina A,
ciqgu i y
RYCINA lCf-2 Patofizjologio tołosemi .
w połączeniu z łańcuchami a tworzą w okresie zarod-
kowym i płodowym odpowi ednio zarodkową i płodo­
tych
wą hemoglobinę. Synteza łańcucha p rozpocz
yna się
m, po urodzen iu łańcuchy stety, ma ono również niepo7.ądane konsekw encje.
w życiu płodowy ale dopiero krwistość. Prowadzi to również do zahamo wania żóltaczki.
tl zaczynają pizeważać w krwinkach. Dodatk owo, po- Rośnie ryzyko infekcji , szczegó lnie wirusem
wzrostu , apatii i drażliwości.
za łańcuchami p, drugi łańcuch o podobn ych wlaści­ Jeszcze ważniejszy problem stanowi jednak prze-
Wytwar zanie krwinek czerwon ych jest regulow a- . Czas prze-
wościach i określany literą (o) jest wytwaiz
any po uro- wlekły nadmia r żelaza w ustroju chorego
ne w organiz mie zapotrz ebowan iem na tlen . U dzieci jest ograni-
u
dzeniu. W połączeniu z łańcuchami a łańcuchy li
two- tka- życia przetoc zonych lowinek czerwon ych
z talasemią występuje chronic zne niedotle nienie
nie
rzą hemoglobinę A 2 • ych. czony, a kiedy się rozpadają, uwolnio ne z hemu żelazo
nek, co pobudz a wytwar zanie krwinek czerwon ia
Osoby z ~talasemią cechuje zaburze nie syntezy - musi być usunięte. Natural ne mechan izmy usuwan
Dochod zi do pizeros tu szpik.u kostneg o, a to powodu żone, żelazo
ów p, natomia st chorych z a-talasemią
- za- żelaza z organiz mu zostają szybko przecią
na jego lańcuch je osłabienie kości długich oraz rozrost kości czaszki,
łańcuchów a. W przypad ku P-talase- hemato - zaczyna gromadzić się w tkankac h, gdzie jest toksycz-
burzeni e syntezy chociaż u osób zdrowych w kościach czaszki wąt­
mii choroba zaczyna się objawam i przewle klej niedo- ne; powikłaniami tego stanu rzeczy są marskość
poeza nie zachodz i. W konsekw encji występują
rów-
e ta-
krwistości (l)'C. 10-2). W pierwsz ych mi~iąca
ch życia znie znie- roby, cukrzyca oraz niewydolność serca. Leczeni
śródzie m­ nież złamania . kości i charakt erystyc
występo wać, ponieważ obecna jest i lasemii pizetoc zeniam i krwi jest więc równie groźne,
objawy mogą nie ksztalco ne rysy twarzy. Proces hemato poezy zachodz
hemogl obina płodowa (a 2yz.). Jednak w wyniku obniże­ wówczas również w wątrobie. co prowad zi do hepato-
jak sama choroba .
W połowie lat siedemdziesiątych opracow ano
nia syntezy hemogl obiny płodowej rozwija się niedo- megalii. Wytwar zane w dużej liczbie krwinki czeiwo-
ż metodę usuwan ia z ustroju nadmia ru
żelaza za po-
ne nie wypełniają jednak swojego zadania , poniewa dzono lek
mocą czynnik ów chelatujących i wprowa
nie zawierają łańcuchów~· Łańcuchy a wiążą się z
.-2..... nie-
żelazo. two-
ów a deferoksaminę. Defero ksamin a wiąże
licznymi łańcuchami li lub y, większość łańcuch , co umo·
jące rząc z nim związek rozpusz czalny w wodzie
jednak strąca się w komórc e. Komórk i zawiera wchlan ia się
na żliwia jego wydalen ie z moczem . Lek nie
wtręty są usuwan e z krążenia w śledzionie. Śledzio
a przez ten z przewo du pokarm owego, i musi być podawa ny
powiększa się zarówn o z powodu podjęci wa-
niepraw i- w formie wlewów podskó rnych. Wlewy przepro
IZYCINA 10-1 Synteza lańcuchów hemoglo biny narząd hemato poezy, jak i wychwy tywania czas
w życiu płodowym I dorosłym . Syntezo łat\cucha " powiększona dza się w nocy za pomocą podłączonej na ten
dłowych krwinek czerwon ych. Z nacznie
si.ę we wczesnym okresie życia encją tego pompy infuzyjn ej_
śledziona wymaga usunięcia, ale konsekw
zoczyno
płodoweg<J i jest konlynucwono przez cole życie. Poddając się regularn ym przetoc zeniom
krwi i in-
epsilon (c) są wytworzo ne pnez klółłd zabiegu jest wzrost wrażliwości na infekcje .
fuzjom deferok saminy, osoba z talasemią może
Łańcucfly pro-
okres we wczesnym okre:Se zarodkowym I twoo_q Nie leczona ~-talasemia jest chorobą śmiertelną
wadzić aktywn e życie. Koszty terapii są j ednak
ganma bardzo
hemoglobinę zarod<ową (<> , • ,). Łańcuch ko-
z takich powodó w, jak niedokrwistość, znisztze nie
wysokie - wynoszą dziesiątki tysięcy dolarów rocz-
(y) jest syntelyZowany w życkJ płodowym I !WO<Zy , w pierwsz ym
ści lub pęknięcie śledziony. W lecoeniu
złat\cuchamł a hemoglobflę płodową
(a , y,}.
Transfu zja nie. Jest to znaczne obciążenie dla rodziny i budżetu
talicuch y ~ zoczynaj q być syntetyz owaie w życiu izędzie , stosuje się pizetoc zenia krwi.
społecznego. Ponadt o talasem ia występuje
szczegól-
płodewym. ale stqq się loonq dominującą krwinek czerwonych koryguj e niedokrwistość; pize-
nie coęsto w takich regiona ch, w których systemy opie-
Po urodzeniu . Są one częścią składową rost szpiku kostneg o cofa się, zanika hemato poeza
herroglo blny typu dorosłego - A ( tt, p,). ki zdrowo tnej zwykle nie są w stanie podołać podob-
pozaszp ikowa. Leczeni e przywra ca chorem u energię,
U dorosłych w małych ilościach występuje też nym obciążeniom .
pobudz a wzrost i v.yraźnie popraw ia jakość życia.
Nie-
herroglo blna A, o Składzie" ,6 , .
- 318 10. Genetyko populocv;xi
10.2 Częstość talasemii w populacji
1978 rol<
No poczqfku roku Gino zmarł z powodu zastoinowej
niewydolności serca. Choclat jego rodzina
od dawna by/a świadoma zagrożeń wynikajqcych
z choroby, byli wstrzqśnięci jego odejściem.
Wśród krewnych wydarzenie .to obudziło obawy,
że ich dzjeci równiet mogq mieć talasemię.
W szczególności dotyczyło to kuzynki Giro - Rosy,
która niedawno wyszła za mqt i wraz z mężem -
Antonio planujq powiększenie rodziny. Rosa poprosiła
swojego lekarza o ocenę ryzyka nosicielstwa genu
talasemii u niej oraz u jej męża.
Rozprzestrzeni enie talasemii w skali świata nie
jest równomierne. Najczęściej występuje w regionie
śródziemnomorskim, północnej i środkowej Afryce,
na Bliskim Wschodzie, w Indii i w południowo-wschod­
niej Azji. Na Sardynii, gdzie w połowie lat siedemdzie-
siątych choroba występowała z częstością 1 na 213
osób, prak1ycznie każdy znal kogoś - wśród przyja-
ciół albo członków rodziny - kto był chory. Talase-
mia i jej powikłania zużywaly dużą część funduszy
przeznaczonych na tej wyspie ni ochronę zdrowia
i stanowiły najczystszą przyczyn\' leczenia szpitalnego.
Talasemia jest dziedziczona jako cecha autoso-
malna recesywna, dlatego, aby dziecko zachorowało.
oboje rodzice muszą być nosicielami genu warunku:
jącego tę chorobę . W populacji takiej jak Sardynia,
gdzie choroba jest częsta, prawdopodobieństwo, że
wybrana osoba jest nosicielem mutacji odpowiedzial-
nej za talasemię jest wysokie. Czy prawdopodobień­
stwo to można zmierzyć? Jednym ze sposobów jest ba-
danie przesiewowe w kierunku nosicielstwa. W odróż­
nieniu od badań dotyczących licznych chorób dziedzi-
czonych w sposób autosomalny recesywny. badanie
w kierunku nosicielstwa talasemii można wykonać
w stosunkowo prosty sposób . Nosiciele j3-talasemii
mają łagodną rtiedolcrwistość, która nie daje objawów
klinicznych, ale może być .,..ykry1 a w badaniu krwi.
Nosiciele ponadto wykazują podwyższenie poziomu
hemoglobiny A,. Chociaż taicie badania staly się pod-
stawową formą badań przesiewowych prowadzonych
dla celów klinicznych, co zostanie opisane nieco póź­
niej, dla oszacowania częstości nosicieli nie są one ko-
nieczne. Częstość tę można obliczyć na podstawie
prawa genetyki populacyjnej.
Już w rozdziale 3 omówione zostalo równanie wy-
korzystywane do obli<.7.ania częstości alleli - równa-
10.3 Badania przesiewowe w kierunku talasemii 319
Na Sardynii w 1975 roku 1 z 213 osób była chora
10.3 Badania przesiewow e
nie Hardy'ego--We inberga. Krótko je przypomnijmy: na talasemię. Odpowiada 10 częstości q2 = 0,0047.
rozpatrujemy locus genu mającego dwa allele, A i a, = =
Stądq 0,0685 ip 1- q 0,9315. Częstość nosicie:
= w kierunku talasemii
przy czym A jest dominujący względem a. Częstość al- li wynosi 2pq = 2(0,0685)(0,9315) = 0,01276, czyli
lela A oznaczamy jalcop, a częstość allela a -jakoq. 12,76%. Z tego wynika, że w latach siedemdziesiątych 1978 rok
Rosa i Antonio zosfaH z01ejeslrowani do programu
Jeśli wszystkie allele są albo A, albo a, wtedy p + q = skojarzenie nosicieli genu talasemii nie bylo na Sardy- przesiewowego w kierunku talasemii, zainicjowanego
=1. Jak wykazano w przypadku dużej populacji i loso- nii zdarzeniem rzadkim. na terenie po/udf'lawej Sardynii (ryc. 10-3). Oboje
wego kojarzenia, częstość genotypów AA jest p', czę­ spotkali się z osobq zajmujqcq się poradnictwem
stość Aa - 2pq i częstość aa - q'. W rozdziale 3 genefycmym. wypełnili kwestionariusz o stanie
przedsta.,.1ono ogólne wyprowadzenie równania Har- zdrowia I chorobaeh występujących w rodzinie,
a także otrzymali informacje o talasemii i o teście
dy'ego-Weinbe rga. Na następnej stronie podane jest
przeslewow'fm. Ponieważ w rodzinie Rosy występowały
formalne wyprowadzenie tego równania. .
przypadki talasemtl. test wykonano najpi:rw u niej
Równanie Hardy'ego-We inberga przewiduje, że Wyprowadzenie równania i stwierdzono nosieielstwo genu talruemt1. W następne;
częstości genów nie zmieniają się z pokolenia na po- Hardy'ego-W einberga kolejności wykonano test u Antonia. Wyniki obu festów
kolenie, o ile nie występują mutacje zamieniające A Rozważmy populację o częstościach genotypów przedstawiono na !'(Cinie 10-4.
w a lub odwrotnie ani w żadne inne allele, a tak.że nie =
odpowiednio : AA x, Aa }~ aa =
(co ozna- =z
ma migracji do ani z populacji, kojarzenie jest losowe cza. :że częstości tych genot1pów odpowiad ają W 1977 roku w południowej Sardynii uruchomio-
no pilotażowy program wykrywania nosicieli genu ta-
i nie występuje przewaga selekcyjna. Wynik ten wyda- wanościomx.y i z. prl)' czymx + y +z = l).
je się oczywisty: przy założeniach idealnej populacji
allele A i a nie mają wyjścia, nie mogą ani opuścić po- W danvm mom~ncic czys tość A = p ~ x + l f2y
pulacji, ani do niej wniknąć w wyniku migracji r:q też i czest~ś~ a = q = 2 + 1/2y. -rvtożtrny wykazać, że
wyginąć z powodu niepłodności, zmienić się w drodze
mutacji ani zanikoąć przypadkowo, ich częstość więc
po jednym puk.ole niu przy losmvy1Tl ~ojarzc niu
częst ość AA = p''. Aa = 2pq i aa = q .
TALASSEMIA
musi być stała.
Rozwaźmy najpie nv wszystkie możłiwt skojarze-
anemia mediterranea
Równanie Hardy'ego-We ioberga jest szczegól-
<::~c1::..'"'ł
nie przydatne przy obliczaniu częstości występowania nia: i\w,il.<-
-·"l"'.:;~ c~ · ~!:n'"
nosicieli genów autosomalnych recesywnych. Bezpo- Pariner,cy Cz~stość Po-tomstwo (l!'.,...e;1:i;.;m;i.1<.:
średnie oznaczanie częstości nosicieli jest trudne lub wyt}..._L.ni~ .·-L-1 ~ tu rtt;r. j(]~!
AA xAA x·
niemożliwe , ponieważ u nosicieli cecba zwykle się ni~ \';_~~ A. L': 3il ~-..;r.a !'fil~ rr.3~~ '°
.'l~:< Aa er~ ;·· en~t1a.s.""n"°'>.l
ujav.11ia. Z drngiej strony, częstość choroby można AA. :/( da ·~'-r;i'-!.:.--z.r,i\'." Aa ~j:~~~~-J~~:VI ;
oznaczyć stosunkowo łatwo, ponieważ chorzy przeważ­ • .~....
1 -L 11_:; .-la, :~r;J.~1
/ la x A.:.: -~:.1 ~~ ~ porU.l.01'- Siif)I ,
nie szukają pom0t.-y lekarskiej. W rozdziale 3 omówi- 1
'~.-ł a. ; :at:
l~
t~~ii
pi i?vr.t'.: 'Qf'>e
liśmy wykorzystanie równania Hardy'cgo- Weinberga ·;.~d~ ctn! c tW
ur. ··~·:n?hc~ es.orne
dt!1 ~'-'e e><.'Co
aa :-:. aa
do obliczania częstości występowania nosicieli allela ril.'.;~-erP.il l'-'ł'..1 dubt_>i<i.
~r 1 r:łc..ore'ocior. irivt;l!!J::S.-a:
waruol.-ującego mukowiscydozę. Posługiwanie się rów-
Sko\arzenia ~akie jak _.4A x _Ąa mog_q 1i.;;st ępov.-a~ :_:';tN_:,: ;.;)e.lk !:i.ilrc~
naniem Hardy'ego--We inberga do oceny częstości wy- ~1c.mo~-i.c.a
-~„- cłwól:"h odmianach: ~lbo osobnik pki m~skkJ (~~1e R.eopi..:.k
stępowania nosicieli genu może wydawać się wątpliwe ?C' te •rhCTOCiternłe
może byC _-iA a pannerka .-ł a. albo 0\.hv·rurnic : ~ :.U~ns
w przypadku populacji. które nie odpowiadają założe­
~~l~t
st ąd c:Lcstość s"ojarzen ia jest 21}-\ a nk.xy.
niom dotyczącym braku mutacji, przewagi selekcyjnej
itp. Dla wi~kszości dużych populacji obliczenia przy- Teraz obiiczmy c„:ęsto.5C- trz.:ch gi:notypow 'N ko-
nosz:ą jednak właściwe wyniki, przynajmniej w roz- lejnym pokok1llu:
sądnym przybliżeniu. Najpoważniejszym odstępst­
AA =.i ~ !/:: (~x:•i'\ + ;_~ <y") :::
wem o<l zalożeń jest fakt, że osoby homozygotyczne
mają bardzo nikle szanse doczekania się potomstwa
= i:r-,- '·:yl' =p'
1.'! { 2,y) + : r: + !/: l/) + '-'.- C~y:: ::::
lub są całkowicie 1akich szans pozbawione. Ma to jed- Aa =
~ 2(x+ !.::~· ) (.: + ':'~y) = 2pq
nak niewielki wplyw na częstość genu w większości
= !~ty~ ) + !.·: (2_r.:) -'- : '--= RYCINA 11>-3 Plakol zochęcajqcy do wz„ci<J udział\1
rzadko występujących chorób, ponieważ w tych przy- Oil
= (:: + ·.-:v)2 = q' w prograrrie boda1 przesiewowych w ktenJ"\kU tolci;erni
padkach znaczna część heterozygot pochodzi ze na Sardynii. (Dzięki wrzejmoSci dr. Anlonio Coo).
związków heterozygot, a nie związków między rzadko
występującymi homozygot.ami re~sywoymi.

320 10. Genetyl<a populacyjna
średnio objętość %1-t>A, Elektrolorezo
komórek(fl)
Roso 65 6.7
Antonio 68 7.1
Norma 80-110 1.5-3.5
; lasemii. Nosicieli genu można wykryć za pomocą pro-
f, stych i tanich badań krwi na podstawie obniżonej ob-
jętości krwinek C2erwonych względnie wysokiego stę­
1 menty, które sprawiły, ż.e opinie na temat badań pne-
żenia hemoglobiny A, w porównaniu do HbA (co jest
i spowodowan e zahamowani em wytwarzania a~„ przy
i prawidłowym wytwananiu ajJ,). Program edukacji
społecznej polegał na organizowan iu imprez miej-
I krwistości sierpowatokr winkowej jest bardzo istotne
skich, rozpowszech nianiu plakatów i broszur oraz pu-
blikowaniu ogłoszeń w radio, telewizji i prasie co-
dziennej. Parom planującym posiadanie potomstwa
l proponowan o wykonanie testów, przy czym najpierw
I b~dano jedną osobę, a drugą dopiero wówczas, gdy
pierwsza okazała się być nosicielem genu. Kiedy
stwierdzono, że oboje partnerzy są nosicielami, ofero-
Il
j
wano im diagnostykę prenatalną.
1979 rok
„
Okc:za10 się. że zarówno Rosa. jak; Antonio sq
nos1clelom1 genu talasemii. Zostali poinformowa ni. że
ryzyko urodzenia Się dziecko chorego no fJ-tolosemię
wyr:osi w ich przypadku.25%. Rosa fest w 18 tygodniu
clqzy. Pod kontrolq ulfrosonogrofil pobrano krew
płodową i inkubowano Jq ze znakowaną trytem
leucyną. Nowo wytworzone lońcuclly hemoglobiny
badano w celu oznaczenia proporcji łańcuchów a
I /J. Stwierdzono nieprawidłowe proporcje.
co wskazuje no to. że płód )est Chory no talasemię.
Po długich rozważaniach Rosa i Antonio z bólem
decydują się no przerwanie ciqi_y.
W latach siedemdziesiątych jedynym sposobem
ro~ani_a ~talasemii pned urodzeniem było po-
brame krwi płodowej z łożyska i ocena wytwarzania
łańcuchów Il hemoglobiny. Postawienie rozpoznania
utrudniał fakt, że w okresie wC2esnej ciąży łańcuchy f3
syntetyzowan e są w malych ilościach, a główną formę
hemoglobiny stanowi forma płodowa (a2y,). Wytwa-
nanie łańcuchów ~ oznaczano, inkubując krew pło­
dową w obecności trytowanej leucyny. Łańcuchy f3 i y
rozdzielano ełektroforetycznie i mienono ich radio-
aktywność.
_ _ _ _ _ _ _
A-F-A 2 RYCINA 111-4 Wyniki badań przesiewow;ch
w kier\Jnku talasemll wykooonych dla Ro.1y
A-F-A2 i Antonia. CA = hemoglobino A:
F = hemoglobina płodowa:
A-A2 A, = hemcglobina AiJ
PodC2as pierwszych 3 lat badań pnesiewowy ch
zbadano 4057 osób. Badania były dobrowolne i ob-
jęty w tym regionie niemal 213 populacji w wieku re-
produkcyjny m. Wykryto 622 nosicieli talasemii (przy
częstośc! nosicieli wszystkich hemoglobino patii wy-
noszącej 13,6% ). Ponadto 2402 nosicieli wykryto
w rodzinach osób chorych na jł-talasemię. Zidentyfi-
kowano 694 pary obciążone ryzykiem urodzenia się
dziecka chorego na talasemię i 177 ciąż poddano ba-
d'.1-°iom prenatalnym . Odsetek osób akceptujących
diagnostykę prenatalną wzrósl wyraźnie w C2asie
w~rażania programu z poziomu 73% osób akcep-
tuJących w roku 1977 do blisko 93% w roku 1980.
Spośród 177 badanych ciąż w przypadku 5 wystąpiło
poronienie z powodu krwotoku płodowego albo
pnedwC2esn ego porodu. Chorobę stwierdzono u 42
płodów i w 39 przypadkach pnerwano ciążę_ Czę­
stość ~ta_lasemii w regionie Sardynii objętym pro-
gramem zmalała z 1na213 osób w roku 1976 do 1 na
290 w roku 1978.
W przybliżeniu w tym samym czasie badania
pnesiewowe populacji w kierunku (3-talasemii prowa-
dzono również, z podobnym sukcesem, na Cypne. In-
teresujące jest porównanie wyników tych programów
z wynikaąri dwóch innych badań pnesiewowy ch po-
pulacji w kierunku chorób genety=ych uwarunko-
wanych recesywnie, które podjęto w Stanach Zjedno-
czonych w latach siedemdziesiątych - jeden z nich
d?tyczyl niedokrwistości sierpowatokrwinkowcj, a dru-
gi - choroby Taya-Sachsa .
Program badań pnesiewowy ch populacji w kie-
runku nosicielstwa niedokrwistości sierpowatokr win-
kowej rozpoczęto w Stanach Zjednoczony ch w latach
siedemdziesiątych. Test zastosowany na początku ba- -
dań nie rozróżniał nosicieli mutacji warunkującej nie-
dokrwistość sierpowatokrwinkową od chorych i, nie-
stety, ~eż w materiałach informacyjnych rozpo-
wszechruanych na tym etapie popełniano ten sam
b!ąd. W związku z tym osoby, u których wykryto nosi-
cielstwo, spotykały się z dyskryminacją (np. odmową
_ _ __
_ _ _ _ _ _ _
10.4 Mutacje w genach kodujących łańcuchy hemoglobiny
zatrudnienia łub ubezpieczeni a zdrowotnego bądź na
życie albo z podwyższeniem składek ubezpieczeni a).
Ponadto, w początkowym okresie realizacji programu
nie dysponowano jeszC2e metodami diagnostyki pre-
natalnej niedokrwistości sierpowatokr winkowej.
W tych warunkach osoby, u których stwierdzono ryzy-
ko urodzenia się chorego dziecka, miały bardzo ogra-
niC2one możliwości przeciwdziałania zagrożeniu .
Omawiany program badań pnesiewowy ch był źle zor-
ganizowany, wzbudzał zawyżone oczekiwania oraz
pogłębiał podziały rasowe.
W ciągu kilku lat pojawiły się jednak nowe ele-
siewowych w kierunku nosicielstwa niedokrwistości
sierpowatokrwinkowej · znaC2ąco się zmieniły. Po
pierwsze wykazano, że wczesne rozpoznanie niedo-
ze względu na wysokie ryzyko zagrażających życiu no-
worodków infekcji. Obecnie prowadzi się ogólnie do-
stępny program badań pnesiewowy ch noworodków
w kierunku niedokrwistości sierpowatokr winkowej,
którymi objęte są wszystkie noworodki, a nie tylko
dzieci Amerykanów pochodzenia afrykańskiego.
Chociaż częstość nosicielstwa niedokrwistości sierpo-
watokrwinko wej jest najwyższa wśród osób rasy czar-
nej (w przybliżeniu 10%), to aż 70% osób chorych na
ten rodzaj niedokrwistości nie należy do rasy czarnej.
Dalszym osiągnięciem jest opracowanie metod dia-
gnostyki prenatalnej polegających na analizie DNA
Stwana to możliwości diagnostyki prenatalnej dla par
z "')'SOkim ryzykiem urodzenia si ę chorego dziecka_
Ostatnie pilotażowe badania pnesiewowe w kierunku
hemogłobinopatii w Nowym Jorku spotkały się z po-
wszechną akceptacją, ponieważ badania te były szero-
ko dostępne i poląe20ne z programami edukacyjnymi
oraz poradnictwe m genetycznym.
Badania przesiewowe w kierunku nosicielstwa
choroby Taya---Sachsa rozpoczęto w wielu krajach na
całym świecie na początku lat siedemdziesiątych_ Blis-
ko 1 na 30 Żydów pochodzenia wschodnioeu ropej-
skiego (aszkenazyjskich) jest nosicielem genu warun-
kującego znaną ze śmiertelnego przebiegu u homozy-
got, dziecięcą formę choroby Taya-Sachsa . Badania
pnesiewowe obejmujące wymienioną populację :zo-
stały powiązane z intensywnym programem edukacyj-
nym, surową kontrolą jakości badań laboratoryjny ch
oraz powszechną dostępnością porad genetyC2nych.
Podstawą prenatalnej diagnostyki choroby Taya-
-Sachsa może być bardzo skuteczny tekst biochemicz-
_ _ „ __ _ _ _ _ _ • _ _ •
321
ny, i - od niedawna - badanie zmia!1 w DNA
W przypadku ultraortodok syjnych grup Zydów, nie-
dopuszczających możliwości aborcji, badania pnesie-
wowe miały charakter poufny; ich celem było zapobie-
ganie zawieraniu małżeństw między nosicielami genu
warunkującego tę chorobę. Od roku 1971 do 1992
pnebadano ponad milion osób i wykryto ponad
36 OOO nosicieli. Badania prenatalne zostały wykona-
ne w ponad 2400 pnypadkach ciąż zagrożonych cho-
robą. W chwili rozpoczęcia programu pnesiewowe go
w skali globu rozpoznawan o roczni~ około 60 nowych
pnypadków choroby w populacji Zydów aszkenazyj-
skich. Obecnie liczba ta zmniejszyła się do kilku (3-5)
na rok, co nie odbiega od C2ęstości występowania
omawianej choroby poza tą grupą_etni=ią. Ostatnio
badania pnesiewowe populacji Zydów aszkenazyj-
skich rozszerzono na geny odpowiedzia lne za rozwój
mukowiscydozy, choroby Canavana, a także chorób
Gauchera i Niemanna-P icka.
Opisane doświadczenia, w poląC2eniu z doświad­
czeniem wynikającym z badań pnesiewowy ch nowo-
rodków w kierunku chorób metaboliczny ch omówio-
nych w rozdziale 1, wskazują na czynniki, l.1óre wa-
runkują powodzenie populacyjnyc h badań pnesiewo-
wych. Po pierwsze, podstawą takich badań musi być
niezawodny, precyzyjny, niezbyt drogi i powszechnie
dostępny test. Po drugie, organizacja takich badań
musi uwzględniać zwyczaje panujące w badanej popu-
lacji. Po tnecie, należy zapewnić osobom obciążonym
ryzykiem możliwość wyboru rozwiązań, które będą
akceptowane pnez daną populację . Ostatecznym ce-
lem badania pnesiewowe go ma być poprawa zdrowia
poszC2ególnych osób, a nie poprawa puli genowej po-
pulacji_ Wnioski płynące z tych doświadC2eń prawdo-
podobnie zyskają jeszC2e na znaczeniu, kiedy pozna-
mv uwarunkowa nia genetyczne często występu­
ją~cb chorób i rozważane będą programy badań
pnesiewowy ch obejmujących bardzo szerokie hęgi
spoleC2eństwa .
10.4 Mutacje w genach kodujących
łańcuchy hemoglobiny
Rok 1983
Rosa zaszła drugi r02 w ciqżę w 1980 roku.
Stwierdzono. że płód nie jest doflcnięty chorobą .
Urodził się zdrowy eh/opiec Paolo. Trzecia clqżo.
 10.4 Mutacje w genach kodujących łańcuchy hemoglobiny 323

I
j
J
322 10. Genetyka populacyjna

' para ze względu na przynależność do danej grupy N

Badania przesiewo we
nosicielstwa zmutowan ych genów
Większość par dowiaduje się, że oboje partnerzy
sąnosicielami choroby autosomalnej recesywnej,
dopiero po urodzeniu chorego dziecka. Badania
przesiewowe wykrywające nosicieli zmutowanych
genów umożliwiają wcześniejszą identyfikację par,
które są obciążone takim ryzykiem. Informatja ta
może być wykorzystana podczas planowania ciąży.
Para, w której oboje partneny są nosicielami, ma
do wyboru następujące rozwiązania:
• Rezygnacja z posiadania dzieci
• Sztuczna inseminacja nasieniem dawcy
lub wykorzystanie komóre.k jajowych dawczyni
• Diagnostyka prenatalna i przerwanie ciąży
po stwierdzeniu, że płód jest obciążony chorobą
etnicznej. Testy mogą polegać na wykrywaniu
produktu genu, jak w przypadku analizy
enzymatycrnej, lub na wykrywaniu patogennych
mutacji Badania produktu genu zazwyczaj cechują
się wysoką czułością, ale niekiedy dają wyniki
fałszywie dodatnie bądź wymagają dootępu do tkanek,
w których określony gen ulega ekspresji. Testy
polegające na badaniu DNA są wysoce specyficzne,
wiążą się jednak z ryzykiem, że niektóre patogenne
mutacje nie zostaną wykryte. Przykłady chorób
pocllegających badaniom przesiewowym
wybywającym nosicieli podano w tabeli Testy na
nosicielstwo proponuje się niekiedy populacji ogólnej
w przypadkach, gdy nie ma związku między
występowaniem danej choroby a przynależnością
do jakiejś grupy etnicznej. Szczególną ostrożność
należy zachować, udzielając porady genetycznej
o o o
~39 o o o o
się region zawierający mutację
RYCINA 10·5 Badanie mutocj beta19 testem kroplaWym (ang. dot-biot). Metodq PCR powiela
beta". a następnie uzyskaną sekwencję hybfydyruje się z jednym z dwóch ollgonuklealydów :
typu dzikiego (no górze) lub
zmutowanym (oo dole). Sekwercja pochodząca od oooby będqcej homozygotą pod względem allela typu dzikiego
ych rodziców hybrydyrocja
hybryclyDJje t,1ko z oligonukleotydem typu dzikiego (N po lewej). U obojga heterozygotycm
nastąpiło tyko
wystąpiło w pfZYPOCłlru obu sel<Wercji. U płOCIU I homozygoty pod względem mutacji betci" hybrydyzacja
w przypadku oligonuldeolydu zmutowanego. (Dzięki uprzejmości dr. B. Hondeina).
w roku 1982, również zakończy/asie narodzinami
Gen kodujący łańcuchy J3 hemoglobiny jest jed-
zdrowego dziecka - dziewczynki, której dano nym z pierwszych genów człowieka, który udało się
na imię Maria. Obecnie Rosp Jest po raz kolejny sklonować. Blisko 95% mRNA w retikulocytach sta·
w ciąży. Tym razem badanie rozwijającego się nowi informację o syntezie hemoglobiny, izolacja
płodu przeprowadzon o, wykonujqc amniocentezę mRNA łańcuchów hemoglobiny była więc stosunko-
f test DNA (ryc. 10-5). wo łatwa. Uzyskany mRNA wykorzystano do wytwo·

• Diagnostyka prenatalna i planowanie opieki

nad chorym dzieckiem
Rodzaj badań przesiewowych dostosowuje się
do typu chorób, którymi zagrożona jest określona
osobom, które nie pochodzą z populacji o wysokim
ryzyku. Z jednej strony osoby te mogą nie wiedzieć
0 istnieniu przodka, który pochodził
z grupy
obciążonej takim ryzykiem, z drugiej zaś ich ryzyko
nosicielstwa oraz wrażliwość na testy genetyczne
mogą być bardzo trudne do oszacowania.
I Od roku 1987 - pomimo dość kłopotliwych me·
tod diagnostyki prenatalnej stosowanych w początko­
rzenia cDNA łańcuchów hemoglobiny, który podda·
no znakowaniu radioaktywnem u. Umożliwiło to iden·
tyfikację klonów cDNA łańcuchów hemoglobiny w bi-
bliotece cDNA retikulocytów oraz w bibliorece geno-
wym okresie tego typu badań - częstość występowa­
mowej. Geny kodujące łańcuchy a i J3 hemoglobiny
! nia fi-talasemii na Sardynii obniżyła się do około
mają podobną strukturę, co wskazuje, że pochodzą

· ~,~~ I1
1 : 1100. Ponieważ łańcuchy fi są wytwarzane jedynie

~··~-.-m.„IBl~~~„.~··lllBE~~,.~„lim~
one od wspólnej sekwencji wyjściowej. Każdy z genów
w lawinkach czerwonych, przeprowadzen ie diagno-
składa się z trzech eksonów i dwóch intronów. Dwa
styki prenatalnej w drodze amniocentezy nie było maż·
geny kodujące łańcuch a występują w tandemowym
Żydzi choroba Taya-Sachsa enzymatyczny/DNA l/30 liwe. Aby ułatwić metody badań prenatalnych nale·
powtórzeniu na chromosomie 16 (ryc. 10-6). Zlokali·
DŃA l/29 żalo opracować test polegający na analizie DNA.
aszkenazyjscy mukowiscydoza

choroba Gauchera DNA 1/15 l

I
choroba Canavana DNA 1/40
3'
Kanadyjczycy choroba Taya-Sachsa DNA lt70
pochodzenia
zgrupowanie genów koct.Jjqc)lch łańcuch a hemoglobiny na ctvomooomie 16
francu~~ego
hematologiczny zależna od populacji
Azjaci talasemia
hematologiczny zależna od populacji
Mieszkańcy talasemia
basenu Mona
Śródziemnego
hematologiczny 1/10
Afryka.nie oiedokrwistość ~ genów kodujących łańcuch ~hemoglobiny na chromosomie 11
sierpowatokrwinkowa
161 l l. Występują dwa
RYCINA lo-6 Mapy zgrupowań genów koc!Ujqcych lańcuchy a I p hemoglobiny na chromosomach
1/25 koduJqce łańcuchy l· które
geny kodJJqce łońcuch a. oznaczone jako a, i a,. Na chromosomie 11 znajd.Jjq się dwa geny
Rasa biała mukowiscydoza DNA
joko G;i A1.
różnią się jednym aminokwasem (w seł<Wertj występuje glic-;na alba olonioa). oznaczone
 10.4 MutocJe w genach kodujących łańcuchy hemoglobiny 325
324 10. Genetyka populacyjna
w kolejne] c/qży. Okazało się, te płód jest nos1c1:91em
cDNA łańcucha fl. W kodonie 39 odbyto mutację, mutacji betci"'. Para postanowiła kontynuowa c
zowane są w bezpośrednim sąsiedztwie genu podob- chodzących od mieszkańców Sardynii chorych na która zmienia kodon CAG kodujący glutaminę na ko- ciążę i urodziła się zdrowa dziewczynka Gabnena.
nego do genu kodującego łańcuch a - genu ko- ~talasemię. Z retikulocytów osób chorych wyizolo-
don stop UAG.
dującego łańcuch zeta (Q oraz dwóch pseudogenów: wano mRNA, a następnie - przy udziale bezkomór- Mutacja w kodonie 39 warunkuje. pos~a~ talase- Badania mutacji w genie kodującym łańcuch Jl
ono
va i 11'~· Wymienione pseudogeny mają sekwencję ho- kowego systemu translacyjnego - przeprowadz 0
mii, którą określa się jako beta , pomewaz Jej skut- hemoglobiny prowadzone na ealym świecie przyniosły
translację i uzyskano białko (ryc. 10-7). System ten za-
mologiczną do genu kodującego łańcuch a, ale pozba-
do kiem jest całkowity brak syntezy łańcucha Jl hemoglo- podobne wyniki. W każdej popu,iacj.i cho'?ba warun-
wione są pewnych cech ważnych dla ekspresji i dlatego wiera rybosomy, tRNA oraz enzymy konieczne biny. U osoby, która jest .homo~gotą pod ~ględem kowana jest przez stosunkowo ruewiełką liczbę mut~­
do
nie ulegają transkrypcji. Geny podobne do genu ko- syntezy białka na podstawie mRNA Po dodaniu tej mutacji, wytwarzany jest łancuch Il złozony z 39 cji, ale zestaw tych mutacji znacznie. się różni w zalez-
dującego łańcuch Jl zlokalizowane są w zgrupowaniu tego systemu RNA pochodzącego od osób zdrowych aminokwasów (łańcuch Jl o pełnej długości składa się ności od badanego regionu. Mutage mogą oddzialy-
, nato-
genów na chromosomie 11. Są one uporządkowane następowała synteza łańcucha Jl hemoglobiny z 146 aminokwasów), który ulega degradacji w ko- wać na każdy z etapów procesu ekspresji genu od in.i-
chorycl:1 na
od końca 5' do 3' w kolejności, w której ulegają ekspre- miast po dodaniu RNA od osób z Sardynii mórce. Mutacja ta występuje u ponad 95% mieszkań­ cjacji transkrypcji w prom?to~e, poprzez sldadame
talasemię synteza taka nie zachodziła. Wskazywalo RNA po dodanie sekwengt poli-A (ryc. 10-8): O<lkry-
sji w czasie rozwoju.
Przy- ców Sardynii chorych na Jl-talasemię. Inna, rzadko
Scharakteryzowanie mutacji w genach kodu- to, że mutacja zaburza proces syntezy bialka. spotykana mutacja zostala zidentyfikowana u o~oło to mutacje sensu, mutacje nonsens oraz del:ge genu.
jących łańcuchy hemoglobiny dowiodło, w jak różny puszczając, że przyezyną jest występowanie mutacji, Mutacje odpowiedzialne za a-talasenuę wykazu-
kodon stop, do 2% nosicieli. Jestto mutacja przesumęcta ramki od-
sposób zmiany genetyczne mogą modyfikować funk- która zmienia kodon aminokwasu na czytu występująca w kodonie 6, która również p~o­ ją podobne zróżnicowanie. U osób chorych na a-tala-
systemu translacyjnego dodano tRNA o właściwoś­ semię stosunkowo często występują delecje genu (ryc.
cję produktu genu, a także umożliwilo opracowanie
kodon duje skrócenie bialka. U ~emaci:oego ods~tka ~esz­
metod diagnostyki molekularnej. Mutacja w genie ko- ciach supresorowych. Gdy taki tRNA napotyka kańców Sardynii występuie postac talasemn okreslana J0-9). Oba geny kodujące łańcuch a hemoglobmY.
stop UAG, wstawia aminokwas serynę. Wykorzysta- zlokalizowane na chromosomie 16 ulegają ekspresji
dującym tańcuch Jl hemoglobiny, która na Sardynii
łańcucha Jl he-
jako beta+, która charakte~je sir; ~arzaniem
jest najbardziej rozpowszechniona, została zidentyfi- nie tego tRNA pozwoliJo na syntezę małych ilości łańcucha fl. Stwierdzono, ze za powst~­ i każdv z nich może ulec delecji. U trata obu kopii genu
mRNA pochodzący od
kowana w roku 1981 . Analiza metodą Southema z za- moglobiny kodowanego przez .i nie tego fenotypu odpowiedzi~ne są d~e muta~e prow;;dzi do powstania allela „--", _któl'?' wy~tępuje
mieszkańców Sardynii chorych na Jl-talasemię . Na- prawie wyłącznie na obsz~e połudmowej ~'· Dele­
stosowaniem cDNA łańcucha Jl hemoglobiny nie wy- występujące u różnych osób. Obie m~taqe za~urzają
kazała większości mutacji genu w próbach DNA po- stępnie sklonowano i zsekwencjonowano zmutowany cja pojedynczego genu .tancuc~a et - allel ;-i:-: wy-
proces składania mRNA, przy czym 1edna z ruch wy-
stępuje w nukleotydzie 110 in_tronu 1, a druga - .w nu- stępuje w Azji, Afryce i w regiorue Moiza S~1em­

..._..
~retikulocyty
kleotydzie 745 intronu 2. Op1.S8I1e cztery mutacje sta-
nowią ponad 98% mutacji warunkujących talasemię
w populacji Sardynii.
nego. Homozygoty pod względem alkla - -;•czy~ oso-
by z genotypem - -/- - , nie wytwarzają lancucho~ et,
co prowadzi do stanu letalnego, zwanego obrzękiem
J ~olocjo mRNA płodu (lac. lrydrops feta/is). U mi.e~anych heterozygot
Stwierdzono. że Rosa I Anto~io sq nosicielami mutacji 0 genotypie - -/-«
występuie .c1ęzka forma a-talase-
beta"•. Test wykiywajqcy tę mutację zastosowano do mii, określana jako hemoglobmopatra H (hemoglobt-
oadania komórek płynu owodnioweg o pobranych
p

i
łańcuchy

~no~ ~
zwiazanym cDNA IRNA
łańC\Jchaf>
hemoglobiny oczyszczanie mRNA łańcucha p 1supresorowy
wiqze mRNA l ""' /tolasemła typu
brok p<odukt\J
łańcucha p, który
ncstępoie jes1 ~ wysfępUJącego
wypłukiwany ~ ----- no Sardyno 3'
z kotITTiny ~ s·
mRNA łańcucha p bezlcomótł<owy typ dzikl ~
system łańcuchy p
translacyjny
p02d<omórkow ego systerru trcnsłacyJlego.
RYCINA IB-7 AncilZO rrutatjw gerie kodującym łańcuch p hem:lgłobiny za pomocą
slanowiqcych gn.pę kontrolrq wytzotowano
Z re1łrulocy16w pocOOdzQcych od os6b chorych na tola5emię cxaz ooób zctowych
RNA łońcucha p ~
mRNA. klÓly następnie rołoionO na koUT\nę ze zwiqzc:rtym cDNA łaicucha p l'lefrogłobi'ly.
il vi1ro do RNA p<zy!Q::z<*! się
z relikOOcytów wiąże się do kol.rmy. a następrle jestw,płuk!wCll)'. W reakcji puebiegojqeej
Po doclc:rtJ RNA od osób zdrowych następ.Jje synle>a -""""""' ( 1) ~ocjo promotom prowadzi
rybosomy I białko koriec>ne do przeptowadzef1 io p<OCeou IR'.Wlocji. •~ ·Y·
RYCINA IO-& Miejsca występowania mutacji w genie kodujqc;m łańcuchy ~ h~
typu wyst<lPJiqcego na Sordyn!, syntezo nie rochcx:t11.
. kwOsóW
łańcucha f>, notc:rniast po clodarO;J RNA od osób COO!ych no tc:»osemię
w fym osfatni'n uktodzie ""'"1< się 2Jlienio po podaniu 2mUlowaiego 1flNA ZWOMgJ lfłNA stpll!S0<0\41ff71. w obecnośd leg:> tRNA oo obniżenia poziomU )TcnslaypCp. (2) Mutacje punktowe w obrębie ':"sonów powadL!Q substytucJ= O (4 l Mutocie
W9<~ to. ia rrutocjo l.Jb przeiwanie procesu rronskrypcj. (3 ) Mutacje w intronach wpływOJQ
na dol<lodność procesu ski · '
w rT"3jscu kcx:loro stop UAG wstowiooo jest SBl'/T'O. co pazwcia na wytwoaerie f\M1kcjooclneQ::l błalka
aa: T1eca1i'l R.F„ l.iebhat>er SA . Cheng J.C„ ..,, seloNenej poll-A prowodzą do obniżenia stabilności mRNA.
praWdopodob rie powodLje powstanie kodonu stop w ob<ębie sekwercj kocijqcej.
ef.ot.. Belo zero ~ n Sordhla Is ca.ised by o nonsense m.Jfaflon. J. C..
trwest. 1981;68:1012-1016).

l!
 ---- ---- ----- - ------·· -- ··- --·--- ·-· . . ..

10.5 Polimorfizm genetyczny 327

326 lO. Genetyko popliocyjno

genotyp fenotyp

••
••
_._.
typ dziki prawidłowy

„„ - -/- - ob rzęk płodu

_.. --/-a hemoglobinopatia H

••„ „„
------ --/aa

- a/-a
łag od na a-1aklsemio

•• aa/- a bezobjawowy nosiciel

RYCINA 10-9 Delecje ge r<J kodJjqcego łańcuch a hemoglobiny. Prawidłowo występują cz1eiy geny kod<łqce łańcuch
na ka!aynl cłYomosorrie . Delecja wszysfl<ich czterech doprowadza do śmierci płodu z fenolypem uogólnionego obrzęku.
tuech genów jest payczynq clęl!<Jej formy a-tcioseml. ol<reślmej jako hemoglobi1opatlo H. Dełecja dwóch [}ef'ÓN
la'\cuch a powoduje rtllWĆj logocheJ fomiy choroby. Delecjo jednego genu koóJiącego łańcuch a rie ob,iawlo się
a. po dwa
De~jo
kod4ących
klriciróe.
RYCINA 10-10 Talasemio I malario występują w tych samych regioroch !wiato (oznaczonycłl szarym kolorem).

. dzi się pewna liczba homozygot aa, ich niezdolność do

na H jest tetramerem łańcuchów Jl, który wytrąca się
w krwinkach <-zerwanych). Osoby o genotypie - - /aa
oraz --0/-o. mają fenotyp nosicielstwa genu powodu-
jącego a-talasemię , który charakteryzuje się występa·
waniem lagodnej niedokrwistości. Osoby o genotypie
--O/aa to bezobjawowi nosiciele.
Zarówno w przypadku a-, jak i Il-talasemii liczba
mutacji występujących w obrębie określonej populacji
jest raczej ograniczona, przy czym zestaw mutacji róż­
ni się istotnie w poszczególnych populacjach. Siły,'•·
które utrzymują ten rozklad mutacji, obrazują dwie
ważne reguły genetyki populacyjnej, które zostaną
przedstawione w następnym podrozdziale.
puszczenie, że malaria wywiera nacisk selekcyjny po-
wodujący utrzymywanie się genów talasemii w popu-
lacji. Malańę wywołuje pasożyt rozwijający się
w krwinkach czerwonych ; co najmniej jedna z form tej
choroby, wywoływana przez Plasmodium falcipantm,
nie leczona prowadzi do śmierci. W jaki sposób zara-
żenie pasożytem wpływa na rozkład cech gene tycz-
nych na świecie?
Aby odpowiedzieć na to pytanie, rozpatmny prostą
sytuację, gdzie mamy do czynienia z jednym locus zaj-
mowanym przez parę alleliA (dominujący) łub a (re-
cesywny). Załóżmy, że oba allele występują z często­
ścią 0,5. Gdyby populacja zachowywała się zgodnie
z zalożeniami prawa Hardy'ego--Weinb erga, wówczas
częstości alleli pozostawałyby niezmienione w czasie.
rać przed osiągnięcie m wieku reprodukcyjnego albo
być bezpłodne. istotne jest, że nie przekazuj ą swoich
genów potomstwu, czyli geny te nie wchodzą do puli
~enowej następnego pokolenia. Gene tycy określają te
ienotypy jako letalne*, pomimo że - jak się dzieje
w tej drugiej sytuacji- giną tylko komórki płciowe.
Można oczekiwać. że wyżej opisana zmiana stop-
niowo doprowadzi do zaniku alleli a i związanego
z mm wzrostu odsetka ałleli A. W pieiwszym pokole-
niu po wrowadzeniu sekkcji 25% osób. a~ zost~je
wyłączonych z puli genowe]. Grup.a osob~~ow, ktore
przeżyły, sklada się teraz w 25%~~ o_sobnikow ~ 1 w
50% z osobników Aa , przy czymdw1c trzecie puli ge-
nowej stanowi terazA i jedną trzecią- a. Oznac:za to
obniżenie udziału alleli a z 0,5 do 0.33. W koleinycb
pokoleniach w związkach między hete rozygotami ro-
posiadania potomstwa prowadzi jed_nak do dalszego
obniżenia udziału allela a w puli genow.Jednocześ me
obniża się odsetek heterozygot. W kolejnych pok?l~­
niach coraz mniejsza liczba homozygot aa iest elirni·
nowana z reprodukcji (ryc. 10-11). Dlatego tempo ob-
niżania się odsetka allela a w populacji z upływem cza-
su staje się coraz wolniejsze. Wykres zmian częstości
allela a z czasem asymptotycznie zbliża się do zera
(ryc. J0-12). W nieskończenie d~ej pop"!acii _ czę~
stość a przybliży się do zera, ale rngdy rue os1ągrue t~J
wartości. W rzeczywistej populacji jednak moze się
tak zdarzyć, że żadna spośród bardzo nielicznych he-
terozygot Aa nie będzie miała potomstwa, u którego
wystąpiłby allel a. W tej sytuacji częstość alle!a a ?~­
dzie wynosiła Oi o allelu a będzie mozna pow1edziec,

10.5 Polimorfizm genetyczny
W 1949 roku genetykJ.B.S. Haldane zauważył, że roz-
przestrzenienie się talasemii na świecie zbiega się
z występowaniem malarii (ryc. 10-10), i wysunął przy-
W przybliżeniu 25% osób miałoby genotyp AA, 50%
-Aai25%-aa .
Teraz wprowadźmy zmianę. Pizypuśćmy, że osoby
aa utraciłyby zdobtość posiadania potomstwa. Nie jest
istotne, dlaczego tak się dzieje - osoby aa mogą
• Określenie genotypu chorych umierających przed osiągnięciem dojrzałości _płciowej jako letalnego daje fałszywy obraz f~­
notypu i może być źródtem nieporozumień w _poradnictwie gc.netycznym, takic.h Jak ~1sant; "'. podrozdziale_103 przJ1o;;::
wieniu badań przesiewowych w kierunku nOS1ciełstwa mutag1 warun.ku1ące1 ruedokrwistość sierpowatokrwinkową, a g
określenia tego raczej nic należy używać (przyp. tlum.).
umie-
 10,5 Polimorfizm genefy czny 329
328 10, Genet yka populo c'iina

mutacji mają charak ter losowy. Sytuac ja

ta zdecy dowan ie róż­
owania
TABELA 10· 1 Ocena częstości występ
Łatwo można znaleźć przykłady cech genety
nych z mu-
ni się od rozprz estrze nienia choró b związa
p q cz- 1ych genety cznie
ji: w grunci e w wybran ych chorob ach uworunkowC1 hemog lobiny ,
nych, które podlegają proces om selekc tacjam i genów kodujących Jańcuchy
ograni czo-
rzeczy większość choró b genety cznych
omaw ianych które charakteryzują się występowaniem
Cho-
w te~ książc: jest w jakimś stopni u elimin onych region ów geogra ficzny ch,
owana przez nym do określ
nie obniże­ Achon droplaz ja l x lcr' h mutac ji
dobor w zwtązku z powod owany mi przez roby cechujące się wysoką częstością nowyc
lub śmiercią
niem płodności, słabą kondycją fizyczną Siatkówczak zlośliwy 6x Hr' są ponad to zwykle genety cznie
hetero genne . O roz-
ego, Dlateg o uje wiele róż­
0,66 0,33 przed o;>!1łgnięci~m wieku reprod ukcyjn woju chorob y u różnych choryc h decyd
dowod zi dzia- 1 x Io-' dku dystrofii
obecn osc szkodhwych cech w popula cji Neurnf ibroma toza nych mutacji. Tak jest zarów no w przypa
ają eli-
łania jakichś mechanizmów, które przeciwdział
puiage nowo owej Duche nne'a, jak i neurof ibrom atozy, ale
5 mięśni
~~~-'v'~~~~~
__J
minac ji tych cech. Hemof ilia A " Sx 1()" "'
dku mutac ji genów kodują cych Jańcuchy
nie w przypa
Rozważmy przykład dystrofii mięśniowej popula cjach
Du-
5,;1o-" hemog lobiny , Chociaż w poszczególnych
chenn e'a, chorob y recesywnej sprzężonej
z chrom oso- Z<:spól Marfan a łańcuchów hemog lo-
3 0,75 025 występują różne mntac je genów
potom stwa cowanie
mem X, która uniemożliwia posiad anie Uwaga; Częstości podano jako łkzb~ mutacji
na gametę na po- biny, to w obrębie określonej popula cji zróżni
niu czę­ dobry m przy-
RYaNA 10-11 Obniżerie częstości genu
w wan.nk ach chorym płci męskiej. W konkr etnym pokole kolenie mutac ji jest bardzo ograni czone, czego
ść hetero -
stość choryc h płci męskiej wynosi q, a często
berg R Sponla-
elimila cji recesywnych hcmoz ygofycz
nych osobników, trodlo: Prredrul: za zgodą Vogel F,, Ralben kladem jest mutac ja beta39 na Sardynii.
zbliżoną do
zygotycznych kobiet 2pq, co jest wartością
P<Zel<az ują geny do pull 1975; 5:22.>-318. genów ko-
Wylącznle osobni< I AA i Aa swoje neous mutatio n in man. Adv. Hum. Genet. Światowe rozprz estrze nienie mutac ji
a obniża ~ę
ge"°"" 'I następnych pokoleń, Częstaść allela ooobnl ków oo 2q, ponieważ częstość genu chorob y jest
niska i w tych
dujących łańcuchy hemog lobiny
jest rezult atem dzia-
er;o
z każdym pokole niem w wyniku wylqcz
warun kach wartość p jest zbliżona do I tujących częstość tych
(patrz s, 332).
z reprodukcji, łania dwóch czynni ków kształ
z popula - jest mecha nizme m polimor-
O~sete~ zmuto wanyc h alleli elimin owany ch w każdy m z pokol eń, Można genów . Pierws zy zwany
2q) = 113, nacją zmuto wanyc h alleli
g1 w każdym pokole niu równa się qf(q + równo wagi fizmu zrównoważonego, a drugi efekte m
założycie­
utrwalił więc stop- to wyrazić równa niemµ = q/3, W stanie
ż~ został wyelim inowa ny, a o alleJu A, że Częstość zmuto waneg o genu obniżyłaby się Może my zmierz yć q, czyli la. W przeszł ości zapew ne większość, a być może

l
wartość q równa się więc 3µ ,
niowo do O, gdyby nie istniały mecha nizmy
przeciw- łańcuchy hemo-
się w popula cji,
częstość występowania chorob y.
Wyno si ona w przy- wszystkie mutac je genów kodujących
Scena riusz ten można złagodzić przyjm
ując, że działające tej tenden cji. Mecha nizme m,
o którym mo-
Oznac za to, y uniemo żliwia ły przeka zywan ie tych cech po-
333). globin
potomstwo, bliżeniu l na 3000 osób czyli (0,000
homoz ygoty aa mogą wydawać na świat
z pewnym
wa, są nowe mutac je, W każdym pokol eniu locus, czyliµ, wyno- tomstw u. W czasach, gdy nie było antybi
otyków, prze-
bieństwem że częstość mutac ji w omaw ianym
ale czynią to znaczn ie mniej skutec znie
od osobn ików znanym i określonym jako µ prawdopodo Duża różnor od­ toczeń krwi oraz defero ksami ny bardzo niewie le osób
pie aa są si 1,1 x 10-4 na gametę na pokole nie.
ł z ?enotypa~i_AA i Aa. Osobn iki o genoty może nastąpić mutac ja genu dystro finy aa
dowol nym
ność mutac ji genu dystrofrny wykry
wanych u choryc h spośród choryc h na niedokrwisto
ść sierpo watolm vin-
! cechują się chrom osomi e X. W pewnym mome ncie
osiągnięty zo- osiąga ło wiek reprod ukcyjn y,
wow~ e!Jmrnowane przez dobór , czyli w różnych rodzin ach jest dodatk owym
potwie rdze- kową C'Cf talase mię
ść obniża, popula cji czę­
obruzonym sukce sem rozrodczym, Szybko stanie punkt , w którym obserw owana w ji rzadki e mutac je genów kodujących łań­
(jedna trze- W tej sytuac
a będzi~ iową Du- niem przypu szczen ia, że znacząca liczba
nia się_ w takich v.:arunkach częstości allela stość genu warunkującego dystrofię mięśn u nowych cuchy hemog lobiny powin ny zostać
wyelim inowa ne
wagi mię­ cia) przypa dków chorob y powst ala w wynik
wolmeisza, memm ej z czasem częstość chenn e'a odpowiadać będzie stanow i równo
ta nieuch ron- z popula cji w wyniku działania dobor u
natura lnego.
dzy szybkością, z jaką powstają nowe mutac
je, a elimi- mutac ji, powo-
nie się zmniejszy, można zaobs erwować Zaraz em jednak tę samą populację atak-uje
i Podob ne mecha nizmy ograni cza możliwości
je dujący malarię pasożyt, który
.~ w przypadk-u innych chorób , w któryc h nowe mutac
na malarię, Okaza ło się, że no-
zmuto wanyc h alleli rozrod u osób choryc h

! pozostają w równo wadze z utratą

wnych
Z\Jpeln ej eliminacji homoz ygot recesy
Zmian o częslości genów w warunk ach
lo-
przykł ad w neurof ibrom atozie , siciele mutac ji genów kodujących łańcuchy hemog
w wyniku dobor u, Na nie pasożytem
są stosun kowo odpor ni na zaraże
ą
---------~ ścią biny
0,6r-------- świata z często I na
chorob ie występującej w skali łowych odmia n genów
l skutki em malańi. Homo zygoty prawid
0,5 4000 osób, około połowa przyp adków jest cych łańcuchy hemog lobiny są
w najwyższym
kodują

Ii waneg o genu to 1 na
nowych mutac ji. Częstość zmuto stopni u wrażliwe na malarię, natom iast
homoz ygoty
l na l 6 OOO. W ta-
OA ' \ , 8000, a częstość nowych mutac ji - patolo giczny ch odmia n tych genów umierają z powo-
związa nych
"
beli 10-1 podan o częstości mutac ji genów du niedokrwistości. Dlateg o hetero zygoty
stają się
0,3
z wybra nymi chorob ami u człowieka ymi osiągnąć największy sukces
roz-
ł
02 ą czę­ osoba mi mogąc
Choro by genety czne cechujące się wysok rodczy . W każdy m pokole niu część potom stwa umier
a
żnie są rozprz estrze -
'! 0,1 stością nowyc h mutac ji przewa , a część z powod u niedokrwistoścL Pod-
się pod na malańę
nione na całym świecie i raczej nie różnią
';!0~1~2~3~4'-'s-'6-!1'-'a-'9--'10'--'11'-12'-'13..__.14..__.1s'--'16'--'11-'1s'-'19L-Ll20
region ie

l
0
zależności od z:a- czas gwałtownego wybuc hu malarii w jakimś
względem częstości występowania w liczba ofiar śmiert elnych może być bardzo wysoka
pokole nie typu cho1:°b
sy, grupy etnicz nej czy region u. Do tego może zaledw ie kilka osób będąc
ych
Ducbe nne'a, Jak i przy życiu zostać
o (qJ od licmy pokoleń w WCILnkoch rupełnej
ellrri1a cJ homoz ygot recesywnych
należą zarów no dystro fia mięśniowa
llYCINA 10-12 ZOO,lność częstości_ anelo
kodujących
zwrócić uwagę szybłcie abriżc ne się wartości q w olaesie leniem fal.u, nosici elami określ onych mutac ji genów
PIZY rołożeniu WVJS?<'Wl'Ch częstości P male""' rówr>eż i neurof ibrom atoza, co jest odzwi ercied
1 no
= o= 0,5, Warto
morę zmniejszarlo się licmy osobni ków aa' lobiny . W rozwijającej się z tej nielicz-
cji bvlo Wżo OSObh ków aa W "'
że nowe mutac je decydujące o
rozwo ju tych choró b łańcuchy hemog
fi PoCZQ11<owym, w lctó<ym w popula
lempo spadku wcrtok l q,
";
"
l
 10.5 Polimor fizm genety czny 331

330 10. Genety ka popt.Aacyjna

malaria
r.
talasemia

(
! ·.·,·.···.> ;_>\
!·.·".··. \
...

oo
AA

RYCINA. 10-13 Koncepc jo pdlmorflzm

poclegq q selekq1. J)jelWsze w wyniku ma!an.
I stanowią rezeiwua r allel o.
Aa
u~onego . zarówno homozy goly 1ypudZi
lciego.JakhomoZygolyczne mutanly
a drugie - rledoklwlstości. Osoby o genolyp ie Aa
mają nqwięcej pc1omslwo
•••••
w bar- kojaizenla mała prawdo podobn e
ć dy'ego- Weinbe rga zaklada losowe kojarze nie
nej grupy założycieli nowej popula cji może mistnie je RYCINA 10-14 Koncep cjo dryfu genely= 10QO.
W dtlżej pcpuloc p. w warunka ch losoweg o
st zmiany częstości genów mogą występo
wać
dzo dużej populacji. Nawet jeśli jakiś allel występu i
jest wystąpienie większych wahań częotaśc
ji natomia
stan równowagi między utratą prawidłowych
alleli genów. W mote; populac
gdy przypad kowo skojalzq się wyłqcznie osobniki
homo- AA
genów w popula cji z niską częstością, heterozygoty lub bęclZie na przyklad wtedy.
wskute k malarii a utratą zmutow anych alleli warun- z pckolen la no pokolen ie - tak
zygoty pod względem tego allela będą w takich
hemogl obiny z powod u niedokrwistości (ryc.
10-13).
allel zą
cji tak kach mialy okazję skojarz enia się, dzięld czemu lacjach , w których chorob y te występują z najwyżs
Mutacj e tych genów przetrwają w tej popula
ba jest rzadka na całym świecie z wyjątkiem regionu
nia.
i selekcyjne ten dostani e się do puli genowej następnego pokole Sa-
częstością. Mutacj a Af'508 stanow i tylko 70%
mutacj i
długo, jak długo utrzymają się czynnik aż je
Inaczej jest, jeśli popula cja jest nieliczna, poniew guenay-Lac St. John w stanie Quebec , gdzie występu warunkujących mukowiscydozę w Europi e,
a wśród
przeciwdziałające ich elimina cji. ć
wówczas do skojarzeń może w ogóle nie dojść i częstoś z częstością 1na184 6 noworo dków, co odpow iada
czę­
nosicieli mutacj i chorob y Taya-S achsa należąc
ych do
W rozdzia le 1 zdefini owano polimo rfizm jako ku, a nie
popula cji Żydów aszkenazyjskich występują
alleli w jed- aUeli może się obniżyć w wyniku przypad stości nosicieli genu 0,045 (albo blisko 1 na
22). Bada- co naj-
v.ystępowanie dwóch lub większej liczby o to nazyv.amv
nie DNA wykazało, że jedna mutacj a w obrębie
intro-
działania doboru (1yc. 10-14). Zjawisk mniej 3 różne mutacj e. Uważa się również, że
Przypa dek al- przewa-
ny~ locus z częstością co najmni ej 1%. , wystę­
leli genów kodujących łańcuchy hemog lobiny stanow
i dryfem genety cznym . nu 12obejmująca miejsce składania transkr yptu ga heteroz ygot może w części wyjaśnić niezwy
kle roz-
Środko wej Po- .ych
przestr zenieni e na świecie mutacj i genów kodują<
czy Azji ej
przykład polimo rfizmu zrównoważone
go, w którym Populacje Sardyni i, Afryld puje u 90% nosicieli oraz - w formie homozygotyczn
należą do malych,
- u 81 % osób chorych. W innych częściach świata
łudniowo-Wschodniej oczywiście nie
mu-
eli.minacja.zrnuto~anego allela w wyniku
doboru jest łańcuchy hemogl obiny.
ć sytu-
o (pra- jednak również w tych regionach mogły wystąpi tację tę znaleziono tylko u 2ll% nosicieli tyrozyn
emii_
Rolę czynnika selekcyjnego decydującego
o utrzy-
zrnwno wazona eliminagą allela typu dzikieg
Przypuszcza się, że omawianą mutację wprowadził
ami do
działanie innego acje „wąskiego gardla", być może wywołane endemi mywaniu się w popula cji wysokiej częstości
mutacj i
widłowego) spowodowaną przez ji w wieku roz- jeden ała być
czynnika selekcyjnego. Omawi ane zjawisko polimo
r- malańi. Jeśli prteważająca częf,ć populac
przeżyli
regionu Saguenay-Lac St. John kilkaset lat temu odpowi edzialn ych za mukowiscydozę odgryw
ji
fizmu zrównoważonego - określane również
jako rodczym zginie, a wśród nielicznych, którzy z założycieli, a względna izolacja miejscowej populac może inna chorob a - cholera . Choler a powod
owana
i owego al-
doprowadziła po latach do wysokiej częstośc
obi-
w świe­ znajdzie się osoba z mutacją genu łańcucha hemogl jest przez ba.kteńę Vibrio cholerae, która atakuje
jeli-
przewa ga hetero zygot - jest dobrze znane ­
ny, to w pokoleniach następujących po okresie „wąskie lela w wyniku efektu założyciela ta, wywołując ciężką biegunkę prowadz.1cą do
utraty
cie roślin i zwierząt. Zależności między malarią
a alle-
ą najle- go gardła" mutacja ta może wystąpić re znacznie zwięk­ Efekt założyciela może również tłumaczyć inne
płynów i elektro litów, co może stać
się przyczyną
l~i genów łańcuchów hemogl obiny stanowi sekwencja zda- z-
a szoną częstością (ryc. 10.15). Opisan a przypa dki częstego występowania chorób genetyc śmierci. Toksyn a cholery podnos i poziom
cyklicznego
pieJ udol"llmentowany przypa dek takiego zjawisk iela
zyć rzeń ilustruje koncepcję efel.1ll zalożyc nvcb w konkre tnych popula cjach - takich jak
muko-
yno-3'5 '-mono fosfora nu (cAMP ) w komór-
u łudzi,_ chociaż niewątpliwie można by przytoc iela jest h łub
adenoz
przykłady. Uderzającym przykładem efektu założyc wiscydoza w popuła<.jach pólnoc noeuro pejslcic kach, pobudzając tym sam)m wydzielanie chlorkó
w
Jeszcze mne ze- h
~ga heterozygot może wyjaśnić częste
wy- tyrozynernia typu I wśród Kanadyjczyków pochod chorob a Taya-S achsa wśród wschod nioeuro pejskic przez kanał chlorkowy zależny od cAMP -czyli
przez-
e- efekt
stępowame mutacji genów łańcuchów hemoglobiny na nia francuskiego. Za większość przypa dków tyrozyn Żydów - w tych ostatni ch przypa dkach jednak błonowy regulat or transpo rtu jonów (ang. cyst:ic
jihro-
a acji. Za-
ch pa- mii w tej popula cji odpow iedzial na jest jedna mutacj założyciela nie tłumaczy wszystkich obserw transmembrone conductance reglllator, CFTR)
,
obszarach endemi cznie objętych malańą (zwany me- sis
ujące-
, dlaczego genu fumary loaceto acetazy . Wymieniony defekt równo mukowiscydoza, jak chorob a Taya-S achsa,
wy-
właśnie ten, który jest produk tem genu warunk
~. małary~ym), nie tłumaczy jednak y
e tych ge- taboliz mu tyrozyny prowad zi do uszkod zenia wątrob kazują heterogenność genetyczną nawet w tych popu-
w.roznyc~ regiona ch .spotyka się różne mutacj Chora-
przez toksyczne metabo lity tego aminok wasu.
now. WYJaśnieruem Jest efekt zaJożycieJa. Prawo
Har-
 ·- -~~>;\~'~:·
1·
10.6 Nowe sposoby leczenia talasemn 333
332 10. Genetyka poplJacyjna

gen ~ ~u-C1
• e• • warunkuJqcy typ dziki heterozygota homozygotyczny rrutant

.fJll: I
podanie toksyny chOlef'/

I
mukowiscydozę

I ctrogq pokarmową I pofl'jar

gromadzenia się płynu
w jelitach

J,5
nowo populacjo
charakteryzujqco się wysol<q propOJC:ja
zatrzymywanego
płynu

0,5

OL---L----
. · em warurl<ujqcym mukowiscydozę podaoo oczyszczoną
RYCINĄ 10-16 Myszom dzikim i transgen1~~~ujwy~~~';~~~~ozę chroni przed działaniem toksyny, obriżajqc jej zdolność
toksynę cholef'/. stwierdzono, że mutacJO P . q tynu) CRepmdukowone za zgodą: Gabriel S.E„ et.al. Cystic

••
wywoływania biegunki (mierzoną jako propo<CJO zatrzymy'."'onego P · ode! Science 1994: 266: 107-HJł).
f\brosis heterozygota reslstance to cholera to:ian in the cystic fibrosis mouse m ·

RYClHĄ 10-15 Efekt zolofyclela. Częstość allela o jest niska w populacji wyjściowej. Kiedy jednak dużą populację opuszcza
roota gn.po. a wraz z riq osobnik Aa I IJUPa ta zakłada nowq populacj ę. to częstość allela a jest w niej znacznie wyższ.a niż
w populacji wyjściowej . Jest to wynikiem wyiszej czę>laści tego allela wśród założycieli.
go mukowis<..)'dozę. Czy jest możliwe, aby mutacje
genu CFTR, zmniejszając poziom utraty chlorków
i płynów, chroniły przed toksyną cholery? Hipotezę tę
sprawdzono na myszach z wyłączonym genem CFTR
(ang. CF knockout mice), stanowiących mysi model
mukowiscydozy. Oczyszczoną toksynę cholery poda-
no drogą pokarmową myszom z prawidłowym genem
CFTR, myszom z wyłączonym tym genem oraz hete-
rozygo tom. Zwierzęta homozygotyczne względem
dzikiego typu genu CFTRwykazywały najsilniejszą re-
akcję - poziom utraty płynów był u ruch najwyższy ,
myszy z wyłączonym genem CFTR byly najbardziej
odporne na tę toksynę, a u heterozygot obserwowano
wrażliwość aa roziomie wartości pośrednich, co po-
twierdza przypuszczenie o przewadze selekcyjnej no-
sicieli mutacji genu CFTR (ryc. 10-16).
Niewykluczone, że w przeszłości oddziaływały na
ludzi różne czynniki selekcyjne dotyczące licznych
cech genetycznych, chociaż większości tych czynników
nie potrafimy dzisiaj wskazać. Cechy, które obecnie
uważa się za niekorzystne, mogly dawać heterozygo-
tom przewagę selekcyjną w jakimś okresie rozwoju
populacji. Jeżeli w różnych populacjach działały nie-
zależnie te same czynniki selekcyjne, mogło to dopro-
wa,dzić do nagromadzenia różnych mutacji w tym sa-
mym locus. Wyjaśnia to zarówno heterogenność ge-
netyczną obejmującą różne populacje, jak e.fekt zało­
życiela w danej populacji. Wymienione zjawiska -
przewaga heterozygot, efekt założyciela i heterogen-
ność genetyczna nie występują odrębnie, ale od-
działują wLajemnie na siebie, istotme zmieniając czę­
stości alleli w populacjach.
chelatującego nie jest jednak pazbawione wad. ~~w~t
obecnie mimo badania lawiodawców na obecnosc wi-
10.6 Nowe sposoby leczenia
talasemii
J994rok
Mana, mfodsza siostra Rosy, jest już mężatką. .
Razem ze swoim mężem - Alberto - poddaU się
badaniu przesiewowemu w kierunku nosicielstw?
talasemii. Oczekując na wynil<l. spytali pracownika
poradni genetycznej o nowe sposoby leczenia
tej choroby.
Wprowadzenie terapii wykorzystując~j zwi~
chelatujące znacznie poprawiło stan kl":11czny osob
chorych na Il-talasemię. Odlegle sk~tki te] choroby są
spowodowane głównie nadmiarem zelaza, ale wczes~~
zastosowanie lecrenia deferoksaminą 1 regul:irne JeJ
przyjmowanie wyraźnie zapobiega a.kumulag1 ~elaza
i konsekwencjom tego procesu. W Jednym z naJn?w-
szvch badań, w którym za punkt odniesienia przy]ę~~
rozwijającą się u choxych aa taiasc:mię mewydolnosc
serca wykazano, że u 91 % paqentow leczonych ~efe­
roksaminą po 15 łatach nie wystąp~ zadne obJ~"Y
choroby serca. Przeżywalność w grupie bad~el miał~
związek z poziomem fe~Y w osoczu, ktoxy ~ kolei
jest odzwierciedleniem stopma ~agr~madzema z~laza.
Leczenie polegające na transfuzjach 1 podaruu ZWJązku
rusa ~!ującego zapalenie wątro~, istnieje pewne
ryzyko wystąpienia tej choroby. Tal<Że koszty tego typu
leczenia są bardzo wysokie. Roczne. wydal~! - oszaco-
wane w roku 1991- sięgały 30 OOO dolarow. Ponadto,
konieczne jest, aby leczenie obejmujące całonocne po-
dawanie deferoksaminy i częste, przeprowadzane co
3 tygodnie transfuzje kontynuować w ~iągu c~ego z.;-
cia. Dotychczasowe próby opracowama _bezp1ec:zne„o
i skutecznego środka chelatującego,. ktory moma , by
podawać drogą doustną, nie przymosły rezultat~w.
Dlatego też badacze nadal__ poszukuią alteroatywn~ ch
sposOOów leczenia talasernu.
Zastąpienie komórek hematopoe1!cznych no-
wvmi komórkami. które nie mają mutag1 w gem~ ko-
d~jącym łańcuch ~ hemogłob~y mogło~y defirutyw-
nie rozwiązać problem leczerua talasemu. Potengal-
nym sposobem realizacji tego podejścia jest przesz.cze-
pienie szpiku. W jednym z badań przeszczepio no
szpik uzyskany od dawców, k~órzy. pod względem a:i-
tygenów zgodności tlrnnkowe1 byh 1de~tyczru z bmrca-
mi przeszczepu chorymi na ~Lalaseauę. Osoby chore
miały wyraźne oznaki nadmiaru żelaza. O~es bez ob-
jawów talasemii wynoszący 3 lata lub dłuższy ~ska­
no dla 80% osób w tej grupie. W innym badaniu ideo-

334 10. Genetyko populacyjna
Z perspektywy
Życie z dzieckiem chorym na ~-talasemię
Lill11. I RUC! VISCOMI
V iedy po raz pi<"rwszy
1"-..sputkakm moia żonc Lilit.~
miałem 19 L11. a 01;~ - - 17. J uż
\V lrakcie nasze.i )~le tn i ej
znajomo.ś~i . oboji:.~zdawahSmv
~obi e spra\Yę. Żl! jcstt'śmy ·
n osicielami talasl! mii. Co wi>r'ceł
- - kiedy bylis my nastolatkami ·
nasze nos idełsl\\'O zosr:.d o
st-..vierdzone przt'.z tego s<1mcgo
hema tologa. Pam i ~tam. jak
kka rz len powiedzial m
i.
iż
ta l""emia i<Sl chorob,1. kt órn
w regionle "tv1orz<J. .Sródzjcmncgo
wyste puie bardzo czcsio. ...
Po'Nit:d~ial równil.."'Ż, ie jeśli
chciałbym sie o2eni0 z n~oba, ... rozmi1wiał z hema1nk'g~1...·m.
która jest nosiódem 1ah1se~ i i.
pr:J\VdopoJol:ic·.:lSi\VO. Z.t...~ n;;L'.Z C
dzi~ c i p rzl' żyj •·! · Nynosi loby 51y ·;.
1
Ki .::dv nl tcvdo\v a li;nn . :.ie
wzi~!Ć ~ l uł;. pnsi~rnr.dl1~m~
Pc radzi..: „~i·.: nu ~z egn kk-1~r1
~-t)d? inni: gl.l. P1) (h..·;as v.i~tv~
r:-~~~:~·~;~~~i~~~~;\:~t.;~~~nii.
Lek.c.rz ilii: wk·l l" wicdzia! \) kj
.cho rnb!..: , s.pri.iwdzil 'J...'1..:c skiwo
wiascn;w \\· ~łown i. ku n~~ d)' l.7. llym
~'czny okres bezobjawowy uzyskano w przypadku
85% choryc.h , .u których zabieg wykonano jeszcze
przed pojawtemem się skutków nadmiaru żelaza w or-
gan~mie . Wyniki były zach ęcające , ale również ten
sposob leczenia ma swoją cenę, zarówno pod wzglę­
d~m .medycznym,.iak. finansowym. Zabieg przeszcze-
p1.a ma szpiku wtąze się z poważnym ryzykiem. u rue-
,„elkiego <><!setka biorców pojawiają się komplikacje
lub następuje odrzuce nie przeszczepu, zdarzają się
J odci;:. taf nam jego znaczcnje
N icco im~ usoof..; o i ł mó. .vi ~.1c . ż~
pra\\'dopodobie1ist\VO uJud~t:nia
~!~ chorego dzie cka jest bardzo
nik le, \-Vi~c zupch1ie nie
fX'\Yinni śmv sie martwić .
Gdy m~oja ±ona z't~fa
pierwszy raz w ciąZ~. powiadomifa
swojęgo położn ika. że ol~je
jesteśmy nosit:lel.:m1i talasemii.
Lr.karz o bi\..·cal, Żi.: po rozmawia
z henrntolog)em i podczas
n ~tst~p1 1cgo .;J.X.'tk<.!nłi..1 przek:.iżl!
1Kun w.szystkii.; in f0n.na<:jc .
Rzcczyv. i$cic . w trok.:i~ knkjncj
wiz'1y lekarz oświaJczyl. że
i prLe.kona l nas. że nie mn po\i.·odu
do zm~inwj cnia.
Kir.::d~„ w nLH'-.' ll J ą:,J rnku
urL Jzii :-i;.:· Ild ~L ~·.-n .i\.i i1.: ha.:.' L
1 di.i wkJw„-iJ żyt n3 mak;tk.ich
'-'· ybrnf1:, PrzL'z l: ; s p:.::<..iiatr.1 by;
r~tT»V~Zy m l ·:k: :r z 1~ !i L J..t l: r:
v:yrii7il Lani('.pdkujt.·nic: nu wie<
o n<Jszvm Dl}~ i:,:\d:;.t.\·~ <: .
Przypadkowo \\"i l.:'i..! Zb l O i! nit:i:o
~::~:l~t!~·~~,~~,~~~;~~~~~!~~~\\·~·:l ~i~
d:uroh:; . .Pt.'.di;.Hra po~ 1 .: m1rń! i l
też przypadki śmiertelne (7 na 89 w przy1oczonym ba-
daniu). Koszt zabit:gu przeprowadzon e•o w Stanach
Zjednoczonych, oszacowany w roku
nad 175 OOO dolarów.jest więc niższy od kosztów te ra-
pii obejmującej transfuzje i podawanie zw iązków che-
la!UJ<!C)'Cb w ciągu całego życia_ Nadal jednak cena
jest bardzo wysoka
luny spcsób dzialania dlugoterm[nowego mógł ­
by op1erac się na zastąpieniu uszkodzonego genu
n::.: pocz~!le k przcprm-""a dziC
baJania noziomu h.:moi.;loblnv
'Ne kn.vi dziet:ka_ które 1;1inh L;vc
pov,:rarr.anc: v. od~m;pic dwi;ch ·
tygod ni _ Kokj rłt.'. \\·-yniki h:stów
wy kaza ły~ Le ptvio;n
hemoglobiny sit; o bni hd .
Kied\' nasz S\' li skoflczvł
6 mlt:si4t.}i, peJia.tra -
za proponował '.\: i zytę
u hcm;.nołoga. Spetjalist a szvbko
ustałil. że Lhłopiec choruje ~u
lalasemi~. Prohkmv 1'·1 i~hada
rozpoczi;łv :;ie •.:v 7 ~liesiacu żvcia
wraz z pi;n„-~~ą tran~fuzJą. ·
Zabiegi pm\.1arzano co d\1.'a
mlesiące. Tak czę-st\." transfuzji:':'
sp rawiły „ że rx:-r:sond mcd'.i·czw.
rni at coraz wi~ct.: i tru dnoś~i ze .
n1;.-;.kz:icniem ;,-..c~Po.,.~.-i C" dni~h
rączL.t.:!J dz i ~ck,i. Z ('Z ~i.~~m
kon\c;..:z.nc by.11J
pr1.i.::·prn'.\Jdzcni~1 G>Zyknv. ncgu
Z:Jbłt:su !Jr{~ Cii;=~·ia
l C(;\\ nikiJ•;.<:11ria \•.i ..:b1i: j żvh·.
\V t~fm ukrc-~ic najw'.t;"k~z) n~
n.t~z:m zmanwi·.: nit"m
·..1:yn l kaj ~~ cym z nk częs ~~· :.· h
199l.
wynosi po-
... ___
...-----·
c ran ~fuzji byto ryzyko z.akażen i a
na~zego svna wiru~i:m Hl'V.
T-ran~tuzjc pomogły
l\'lid1aduwi prowadzić prawi~
nc1rm~ln e żyi.·le . Ni12r,kty. to
skuteczne k'z~nic? nioski zt:. sobą
ef. .~kty ub\);.:zm:.. \V nu z kaid~
trJnsfuzją ~t ichad 01.rzymyw ał
duże iiośi.::i żelaza. co v..·i~za1n ~i~·
z JYZ'fkiem jego na<lmicrncgo
nagro1mHJzeui.i ~ię w organizmie,
a \V konsek\Vtncji --- uszk,idzcnia
ważnych n~rµdów. Aby ti:mu
zapubicc. Michael każdej nocy
byl podlqczany na 12 godzin do
pompki infuzyjnej . ktlira
v.s.tn~ykiw~la Dcsfcral
(d~fcroksaminę 1 chclator
ż~ l aza). Chłopice zac.:z<1t ui.y„„:ać
.
pllmpki w wieku ·2 lat.
Pozostawi:ln ie igły w ciek tak
małego dzietb:~t na i.:ah~ n-oc nie
byto łat'Nf'. Decyzja ta hyla JL.i
n<1~. tn1dna ni~ t y l ł\o dl.a te;o.
712 byt! ~ m}· jc~u tod~j c ~mi .
;\.~i!~li~ my .;.,j~ ;::< sp l~d z lc1.•,;,_1;,.'. .
1
~:-= J zi1:ck.„) h~: d2 . k :- i ~ b u u il..i'-' ~1~·
r:r1.'-'.<.+.vko z.~1b!t ~ 1 )m Pi ?l·d
~~kończ~ni\: m 11) ;-nku życia
~ ii.eh : :~! ::.~tf!l ttdz kin k 1.~ ż:-~' ~1 1
pornrki. m~ m o tv •..:z.iis..:rn
1..ld m ~1 1,\i. ił pndd:.:ni3 ..:;ię t:,· m
Cf1d:tlt'nnym p:;·u ktyk~~m .
w komórkach szpiku osób chorych i ponownym po-
daniu im tych komó rek. Dzięki temu można by unik-
nąć ryzyka odrz ucenia przeszczepu lub wystąpie nia
choroby przeszczep przeciwko gospodarzowi. Do-
tychczas udało się za pomocą wektorów retrowiruso-
wych wprowadzić cDNA łańcucha fi hemoglobiny do
macierzystych komó rek krwiotwórczych. Barierą,
której je dnak nie pokonano, było uzyskanie odpo-
wiednio wysokiego poziomu syntezy łańcucha fi. Te-
10.6 Nowe sposoby leczenia talasemii 335
··-····-. -····--·
Z wickiem ni~ u~1ypl h..,,ość
·-· -- ·~·~~ · „ ·· ~·- ·-· -·~-~··~·-,..·-~~ --~~~ ----·-·- ~· ·~-~..- · ·-- „
że ubezpieczen ie ~ftchada
....~ ....-.-i
j
dzieck::-i mogła s lać się-
probkmem.
wkróKe ~ lr3ci ważność.
Jest n;,im na prawd<; cię;,ko_
.
I
T r.:msfuzje knvi l..3'.\'Sze ~<.µ-4 t)·lTI \\·iycej dla n as :inaczy pnrm.i..::. '
si~
L ryzyk.l\!m. Otaav.·'ii:tliSmy się jak~~ uzysktiiSmy w fu nd:Jcji db t
AIDS i inn:-.-·ch dtL\ rób chorych HJ ta..la~cmię (Cooley ·s ł
przenoszonych prz1..:z kr-:v•.·. .Anelnia Funndation : ani;ml~1 '
U i\fo. ·hada
. st\vk rd zuno wirwH.lwe Co!kya to inna rn.tz'"''a tub sem ii). 'I
zapaie.n ic v;ątroby typu C. Bardzo :.:.a;:mg.ażov.-ali śmy się j
Zach~..:-i! i~ my naszego Sj-na. w· dziatalność tej organłza cji . I
aby o s\vojtj 1..'.horobie l'ocieszcnitm jest również
j
'<.1.-~parcie :ze strony wielu ~1
porozma\vial z ko legaml . J ako
rodz ice zaczęł.iśmy się bardzo członków rodziny i p rzyjaciół. 1
udzielać Sipokcznie Nauczyliśmy się rndzii.: sobie ze ·1'.
1 ucze~tnic.l\· l i śmv swoimi k.topo t;1mj . N<.1szym
zn1artwlenlrm pozostało jednak ~
w upo...vszc:hnia;1lu wiedzy
0 ch\..lro bie . Spot\\ato na~ jednak
w·idt nnczarowań . Niektóre
ryzyko związane z. transfuzjami 1
on ;..z fakt. że W1ichad, kiedy
t)Sohy nic pnzwalai~ swo.im rn;.i:}gnie pdnoktnoś~. moi.e nie \;
dzit."-cium bawić .;,lę z Michadcm. zg<)t..izi;.S się na kontynuację
~Jvl. nk rozum ialv na czvm Jeczc-nia. J ednocześn ie
Pc;kga t:Jlasemi<:J i obawiały slt; poktldamy Vt„idkie nadzieje
zak:Jżt: nii.ł q chorob~ . C z\!:,tu leż w tvch in~tytuci ~ch . które \
prlt:i::,va rn• i.::hłup.:- :1 ..win1se k'·. nit:~trudz~:~i..: P!-ov„<i<lz:.,1bad:uiia !
p;)n;;:d~n n , ,t~ Z'~· \.' bci~~ żenit: nad no1. .tvm! :=.aosnbam\ .k rzenia.
1
fin~~n...,U'-'>·t: jt :"'t :btH)fiiJmk.:n~ : ta kim i j;k prz't:~zcz'.!pi:J.nie
r;_:;;..·l.!1.>.: k„:...zt ~· ~:ir ~...: kj m..: J yc i.: nL·j g.cnctyez11~(' Lmicni1)nt-g<..'
rYiorh:.H: '. a. fi n ~H h;,) \\ t.l / '; C z na:,z.eg1) .s.zpiku ! shJSO\V3ni t m.:.l~ ianu .
uh;:zpi-=.„:1.~ ni ,:. \'.'} nuszq p(1Hi.l d Jc::-:!c-śrny prz~~.-~e ź św ł ~Hi kam i
70 OUO dobn)~.. lvl aksym;.ti 11c ugn.1mn~g'-' p l'.jl.;pu, jah.i
pu k.ryc ie Kth ztO\"' k czcnb drrkl-;iw.ł s i~ w \v yjaśnil!n iu
pt1llłnZ;,,: kj •.:ho n,by w ciagu
\\: ..:·i~~gu i.::.!k\;-1) '.~„ ci 3 ·\vy nfJ.:, ł
l rni h0n duL..tró v.·. en Ol ll~1..:z~t. \)Statn~ch k.~li.;.u Lu.
rapia genowa w przypadku talasemii nie jest więc jesz-
cze dostępna.
Kolej na szansa na opracowanie skutecznej meto-
dy leczenia związana jest z występowanie01 rodziny
ge nów charak teryzujących się dużym podo bieństwe m
do ge nów kodujących łańcuchy fi hemoglobiny. Osoby
chore na fi-talasemię nie maj ą objawów aie dok!V<is to-
ści w okresie płodowym, ponieważ wytwarzają hemo-
globinę ptodową, w której zamiast łańcuchów f\ wysl<;-
..
~~~r--
·- --- · ·-······--·· "'~1i

~,
j-'
Opis przyp adku klinicznego 337

10. Gene tyko popul ocy)1 0

I spada do bardz o !owi, to można oczekiwać., że często
ść ta nie będzie się
pują łańcuchy y. Synte za łańcuchówy zmieniać w czasie . Można jedna
k również założyć, że
iś­
n!skiego pozio mu wkró tce po narod zinac h. Oczyw wi typu dzikie go,
sposó b docho - nie ma już selekcji przec iwko aUelo
cie geny te są nadal obecn e, ale w jakiś co oznac za, że bardz o niewielu miesz
kańców Sardy nii
i! dzi do ich trwałe j inakty wacji . Cey możli wa jest po-
jami w genie ko- umier a obecn ie z powo du malar ii. Oczyw
iste jest rów-
nown a ich aktywacja u osób z mutac nież, że często ść talase mii uległa obniżeniu w wynik u
d~jącym łańcuchy Il? Hemo globi
na płodowa, mimo popul acji i dia-
niż hemo globi na prow adzen ia ..badań przesiewowych
Większego powin owac twa do tlenu gnostyki prena talnej . Możn a oblicz yć, ile czasu "'J'llla-
dosto sowan ia do
osób dorosłych, a także lepsz ego galob y obniżenie o połowę częstości
tego genu, jeśli
- czyli przy ni-
t~s~rtu "'.' ś_ra<!owisku życia płodu wszystkie ciąże, w który ch płód jest chory , zostałyby
rczająco dobrz e
skim Jego c1srne rnu - mogłaby wysta przer wane (patrz ramk a)-
ząc skat.ki f}-tala-
n
I
~tjonowaću osób dorosłych, łagod
semu .
Odkry to, że laką stymulację wytw
arzan ia łańcu ­
Z obliczeń wynika, że obniżenie często
z blisko 6% do 3%, co odpow iada obniż
ści genu
eniu częstości
do 6%, zajęłoby 14,V,
występowania nosici eli z 12% Aa
ać za pomocą leku
chów Yhemo globi ny można ueysk pokoleń popul acji objętej
badan iem przes iewow ym MO!gi e
imi powikłaniami
azacytydyny. V dwóc h osób z ciężk (około 300 lat). Częstości genów
zmieniają się bardz o
ni od rozpoczęcia
sa.
ase~ii już ciągu kilku tygod ga zupełnej elimi - RYCINA t0-17 Rodow ód rodziny Magie i Charle
ll-tal w powoli, nawe t jeśli dany gen podle
gnować z trans-
podawarna tego leku można było zrezy nacji z danej puli genow ej. Próby zmian
y częstości ge-
stoso wanie leku prowa dzi rów- powo dzeni a,
nów w popul acji' nie mają więc szansy pradz iadków,
krwi. Niest ety,
fuzji
enia liczby Jimfo- Z uwagi na fakt, ze mają oni wspólnych
nie~ do neuro penii (znac znego obniż a ponad to mogą wzbudzać wątpliwośc
i natur y etycz-
istnie je pewn e prawd opodo bieńs two, że oboje są he-
tnoch łonny ch w jedno stce krwi obwo do- łatwiejszym do
cytow oboJę nej. Celem badań przesiewowych terozygotycznymi nosic ielam i niekt
órych rzadk ich re-
kliniczną. Pona d-
wej), co ogran icza jego przydatność osiągnięcia i obron y jest popra
wa zdrow ia ludzi, a nie
nych alleli. U potom stwa homo zygotycznego
i kance rogen - cesyw
to, azacy tydy? a ".'oże mieć właściwośc polep szeni e puli genow ej popul acji. pod wzglę dem takieg o rzadk iego allela ujawniłaby się
ości stymulacji
ne. Innym '.™ązkiem o podob nej zdoln choro ba genet yczna . W tym przyp
adku założono, że
i słabszych dzia-
wyt_warzarua hemo globm y płodowej Stwie rdzon o, że Maria jest nosic
lelkq talasemii. go gen u był pradz iadek .
w tłuszczowych kaduf qcym nosicielem zmuto wane
larua ch ubocz nych jest jeden z kwasó a Alber to nie ma muta cji w genie Można obliczyć, jakie jest prawd
opodobieństwo,
, że przes tawie nie dowie dział a się.
- kwas masłowy. Zaob serwo wano łańcuch~ hem0 globln y. Para
ko będzie homozygotą pod wzglę
dem które -
chów Il jest opóź­ urodz enia się że dziec
~tezylańcuchówyna syntezę łańcu że nie jest obcią żona ryzyki em
goś z alleli odzie dzicz onych od
obojg a rodzic ów. Ta-
chorują na cu- chore go dziecka.
ruone u nowo rodkó w, który ch matki kie dziec ko będzie miało dwa okreś
lane jako identycz-
krzyc ę. W osocz u tych kobie t stwie
rdza się wysoki po- tylko homozy-
W jedny m z badań ne z poc/1odzenia, czyli będzi e ono nie
ziom kwasu y-arnino-n-mas!owego. gotą, ale oba allele będą doklad
.Irie takie same, ponie -
tość sierpo wato-
trzem osob~m chory m na niedokrwis waż pochodzą od wspó lnego
przod ka. Rozważmy hi-
krwmkową 1 trzem chory m na Il-tal
asemię podaw ano Opis przypadku klinicznego na rycinie 10-18.
za hemo globi ny potety czny rodow ód przed stawi ony
drogą dożylną fenylomaślan. Synte Zalóż my, że dziec ko V-1 odzie dzicz y allel rece-
działania ubocz ne Część I
p!odoweJ wzrosła z 6% do 45%, a ślub. Sq kuzyn ami
sywny od swojej matki IV-1. Chce
my się dowiedzieć,
w innvm badan iu Marg ie i Charles zamie rzajq wziqć
były minim alne. Wyniki uzysk ane drugi ego stopn ia (dziad ek ze strony
ojca Marg ie
prawdopodobieństwo, że odzle
dziczy ono ten
zachę cając e. :r..;psze efekty jakie jest
okazały ~~ę jedna k mniej i dziad ek ze strony matki Charl esa
to bracia ). Ich
od S\\'Ojego ojca IV-2. Osob a IV-1 mogłaby
hemo globi ny płodowej uzy- z plano wane go sam allel
styrnulag1 wytw arzan ia rodzif'ly są bardz o nieza dowo lone odziedziczyć allel a od któregoś
ze swoich rodziców.
. urodz eniem się
skano ,
_ stosuj ąc hydro .ksym ocznik zwiqZ ku, głównie z obaw y przed bieńs two, że dziedz iczy go od osoby lll-2
Marg ie i Charl es. Prawd opodo
Rodzą się jedna k pytan ia: w jaki
sposó b wysoka dZieci z wada mi gene tycmy mi. by odziedziczyć
mi genam i wpłynie aby dowiedzieć się więcej o isfnie
jqcym tyZyku . wynosi ,V,. Podo bnie osoba IIl-2 mogła
przeżywalność osób ze zmuto wany ć się do gene tyka pracu jqceg o allel od jedne go z rodzic ów. Prawdopodobieństwo,
Czy jeśli osoby posta nowi/ I zgłOSi ten
na pulę genową przyszłych pokoleń? w porad ni. że pocho dzi on od U-2 wynos
i również ,V,. Jeśli JI-2 jest
i, to gen warun -
chore na !}-talasemię będą mialy dziec nosicielem genu, znacz y to, że otrzymał go od jedne go
pował w popul atji
knjący tę ~-orobę nie będzie wystę Pows zechn ie uwaźa się, że związ ki międz y bliski-
z rodziców. Prawd opodo bieńs two, że jego brat II-3 jesl
sytua cji, w które j opodobieństwo.
coraz częscieJ, co dopro wadz i do mi krewnymi są obcią żone zwięk szony m ryzykiem
również nosic ielem , wyno si y,_ Prawd
ała staleg o Je-
znacz na część popul acji będzie wymag urodz enia się dziec ka z zabut zenia
mi genet yczny mi.
że ll-3 przekazał gen osobi e III-3 wyno si
7; a prawdo-
ię z perspektywy
czem a? Moze my spojrzeć na tę kwest Poglądy te mają swoje uzasa
dnien ie genet yczne , co podobieństwo, że zosta nie przek azany dalej osobk
częstość nosi-
r?w_nania Hardy 'ego-W einbe rga. Jeśli zostało zilust rowan e na przyk
ładzie rodow odu Mar-
IV-2. również wynosi y,. Na konie c
prawd opodo bieó·
asemię na Sardynii wy-
ctel~ allela waru~jącego !}-tal gie i Charl esa przed stawi onego
na rycinie 10-17.
iwko temu alle-
nosi około 13% 1 me ma se.lekcji przec

338 10. Genelyka populacyjna
J]
Ili
IV
V krewniaczymi mają pewne podstawy. Jakie stanowi-
oo
RYCINA 10-18 Hlpotelyczny rodowód lustrujący allele. które
sq idenlycuie w wynil<u pochodzenia od wspólnego przodka.
stwo, że IV-2 przekaże gen osobie "'-1 także wynosi
Rozważając całą drogę od JV-1, poprzez pradziadków
i dalej do V-1, zaldadając losową segregację allel~
otrzymamy całkowite prawdopodobieństwo wszystkich
zdarzeń y, X y, X y, X y, X y, X y, = 1/64.
Inaczej mówiąc, ryzyko, że dziecko pary, która jest
kuzynostwem drugiego stopnia, ma w jakimś locus dwa
identyczne aUele pochodzące od wspólnego p!7.0dka,
wynosi l do 64, co oznacza, że pod względem swoich
loci dziecko to będzie identyczne z przodkiem w 1/64.
W przypadku większości genów taka homo-qgotycz-
ność nie ma negatywTiych skutów. Istnieje jednak moż­
liwość, że jeden z pradziadków jest nosicielem allela,
który w stanie homozygotycznym mógłby spowodować
wystąpienie choroby genetycznej_ Taki allel może być
w sposób niezauważony przekazywany z pokolenia na
pokolenie w stanie heterozygotyCZil)'IlL Jeśli jednak
dojdzie do związku między osobami spokrewnionymi,
może urodzić się dziecko, które będzie homozygotą.
Jak wysokie jest prawdopodobieństwo, że dziec-
ko będzie homozygotą pod względem szkodliwego al-
lela? Wszystko zależy od tego, ile takich aUeli mieli
pradziadek lub prababka. Oszacowano, że każda oso-
ba ma kilka alleli, które w stanie homozygotycznym
powodują powstanie fenotypu letalnego. Zazwyczaj
allele te są różne u różnych osób, fenotypy letalne po-
.„· ---------~
· ,\~·
-------~-
yi
jawiają się więc rzadko. Aby u potomstwa ujawnił się
fenotyp letalny, rodzice musieliby być nosicielami tego
samego letalnego allela. Związek krewniaczy zwiększa
ryzyko, że letalny allel przenosrony przez obu partne-
rów będzie identyczny. Ryzyko to możemy oszacować,
co przedstawimy na poniższym przykladzie.
PI2)puśćmy, że każda osoba przenosi jeden rece-
S'fWllY allel letalny. Prawdopodobieństwo, że pradziadek
przekaże ten allel swoim prawnuczkom i prawnukom.
a następnie każdy z nich przekaże go swojemu dziecku,
wynosi 1 do 256. To samo można powiedzieć o prabab-
ce, całkowite ryzyko wynosi więc 11256 + 1/256, czyli
1/128, co stanowi nieco mniej niż 1% . Ryzyko to zwięk­
SCf się jednak, gdy założymy, że liczba alleli letalnych
przypadająca na osobę w danej populacji jest wyższa.
Oczywiste jest więc, że obawy przed związkami
sko w tej kwestii zajmuje poradnictwo genetyczne?
Część li
Genelyk z poradni zap'{fał. czy Margie i Charles
nie cierpią z powodu jakiejś choroby genetycznej.
Ich przodkowie to Kanadyjczyc y pochodzenia
francuskiego . Margie ma kuzynkę (jest to córka
Y,. siostry jej ojca) chorą na hemochromatozę. Pozo
lym, w rodzinie nie by/o innych przypadków chorób
genelycmych ani wrodzonych zaburzeń rozwoju.
Zanim osoba udzielająca porady genetycznej bę­
dzie niepokoić partnerów informacjami o teoretycz-
nym ryzyku związanym z ich pokrev.ieństwem. musi
w"'Ziąć pod uwagę bardziej prawdopodobne czynni.ki
ryzyka. Po pierwsze konieczne jest sprawdzenie, czy
w rodzinie nie występowaly już wcześniej jakieś zabu-
rzenia genetyczne. W przypadku Margie i Charlesa
jest to hemochromatoza, na którą choruje kuzynka
Margie. Rodowód należy przeanalizować ponownie,
z uwzględnieniem nowych informacji, co wstało
przedstawione na rycinie 10-19_ Hemochromatoza
jest zaburzeniem, które charakteryzuje się nadmier-
n}ID wchłanianiem żelaza w jelicie. Prowadzi to do
magazynowania się żelaza w tkankach, a w konse-
kwencji do marskości wątroby, cukrzycy i niewydolno-
ści serca, objawów podobnych·do nadmiaru żelaza wy-
nikającego z leczenia talasemii. Hemochromatoza
jest chorobą dziedziczną w sposób autosomalny rece-
sywny. której częstość występowania w populacji rasy
białej jest nieoczekiwanie wysoka i w przybliżeniu wy-
nosi 1/400. Oznacza to, że częstość nosicielstwa wyno-
si około 1/10. Wczesne wykrycie choroby umożliwia
hem0Chr0małoza Morgie Chartes
l!l'CINA 11>-19 ilo2sZerZOnY rodOW6d roc!Zi'ly Margie i Charlesa.
zastosowanie skutecznego leczenia, które polega na zyko, że Charles jest nos1c1e~em Jednego z ~eli, ktore
upustach krwi żylnej w regularny".11 o~tęp~ch cz~u. powodują chorobę u kuzynki Margte, wyno~ zatem;!{,.
Ciekawe jest, że objawy występują pozn~eJ u kobiet
niż u mężczyzn. Przyczyną tego zjawiska i est fakt, ze jest nosicielem, musimy rozwazyc cztery sim:ia ] ·
kobiety w związku z menstruacjami w ~aturałny sp'?"" 1. Chru:les móglby otrzymać allel ,typu dzikiego od
sób tracą co miesiąc pewną ilość luwi. Obs~~a~ę
powyższą przywoływano również jako W)']asme nte
tak wysokiej częstości nosicielstwa. H~terozygo~cz­
ne kobiety w Sytuacjach względuego me~oboru z~la­
za w diecie mogły sprawniej zachowywac odpowied-
nie jego zapasy. . .
Jakie jest ryzyko, że dziecko Marg1e_ 1 Charlesa
b<;dzie chore na hemochromatozę? Z anal,izy rOO.owo-
du wynika, że siostra ojca Margie musi byc nos1c1elem
genu warunkującego tę chorobę, a zatem ryz_yko nos•:
cielstwa tego genu w przypadku ojca _Marg1e _wy~os1 2- Charles mógłby odziedziczyć mutaq_ę warunk~:
50%- Dlatego prawdopodobieństwo, ze Ma~g1e_ r?w-
nież jest nosicielem, \\1'flOSi25%. W rzeczywistosc1 ry-
zyko to jest nieco wyższe, poruewaz ~s~ępuJe 10_%
prawdopodobieństwo, że matka Marg1e iest nos1c1e-
lem genu warunkującego hemoch~o~atozę . Ryzyko,
że Margie jest nosicielem oblicza się Jako sumę trzech
prawdopodobieństw:
Ojciec jest nosicielem, matka nie jest nosicielką, Mar-
gie jest nosicielką:
(0,5)(0,9)(0,5) = 0,225 . .
Matka jest nosicielką. ojciec nie jest nosicielem, Mar-
gie jest nosicielką: -
(OJ)(0,5)(0,5) = 0,025 . . . .
Oboje rodzice są nosicielami i Margie 1est nos•c•elką.
(0,5)(0,1)(0,5) ~ 0,025 .
Swna \\1'flOSi 0)75, czyli 27,5%.
Opis przypod<u klinicznego 339
Obliczenie tego ryzyka w przypadku Ch?rlesa jest
bardziej skomplikowane. Musimy rozwazyc pra"'.do-
podobieństwo, że odziedziczył on allele warunkuiące
hemochromatCY.1:ę występujące u choryc~ krewnyc~
oraz, dodatkowo, prawdopodobieństwo, ze odz_1edz1-
czył inny allel powodujący tę c~orobę. Pr~wdopod_o­
bieństwo, że odziedziczył on talri sam allel iaJ: Margie,
jest równe ryzyku nosicielstwa, czyli 1/16. Obhczono t~
w następujący sposób: rodzice ojca Margie muszą byc
nosicielami genu warunkującego hei:nocfaomatozę,
możliwe jest jednak, że tylko 1eden z ruch 1est nos~c~e­
lem. Prawdopodobieństwo, że n~c!elem Jest 0Jet~c
Margie \\1'flOSi y,. Jeśli jest o~ nos1etel~ ryzyko, ze
jego brat jest nosicielem, rówruez wynosi y,. Prawdopo-
dobieństwo, że gen został przekazany matce Cbarle~
jest równe y,, a prawdopodob~eiJStw_o, że ona z_ kole•
przekazała go Cbarlesow.i, _to ro~ez y„ Calko'."'1te !Y-
Aby ustalić, jak_ wysokie j~s~ ryzyko, ze ~~~rles
obojga rodziców. Prawdopodob1enstwo, ze 0~1e­
dziczyt on allel typu dzikiego od swoiego o!~· JCSt
równe częstości genu P· Prawdopodobi~nstwo
odziedziczenia allela typu dzikiego od matk• wyn~­
si (lS/l 6 )p, czyli wynik iloczynu prawdopodob1en-
stwa nie odziedziczenia allela występuiące?0, w ro-
dzinie (l-l / l 6 =lS / 16) i_prawdo~ob1enstwa,
że matka ma allel typu dzikiego, ktore ~nosi p.
Całkowite prawdopodo~ie-ństwo wyst~p1erua ta-
kiej sytuacji jest zatem rowne (15/16)p · .
jacą hemochromatozę, która występuje u ~uzynki
Margie od swojej matki i allel typu dz!bego od
swojeg~ ojca. Prawdopodobi_eństwo pierwszego
zdarzenia wynosi Vl6, a drug•~g~ P· w_tym ?rzy-
padk:u całkowite prawdopodobtenstwo iest rowne
(1/16)p. .
3. Charles mógłby odziedziczyć a~lel ~a':°nku1ący
hemochromatozę od swojej matki, ktmy !e~t rozny
od allela występującego u kuzynki_Mru:gie 1 odzi~­
dziczyć allel typu dzikiego od swoiego ~Jca. Praw~
dopodobieństwo pierwszego , zdarz~ma. wynos~
(lS/16)q, czyli prawdopodob1enstwo, ze ~e ~~
dziczy! allela występującego u ~uzynki J\~ar„t~
. ( 15116) pomnożone przez ryzyko, ze allel odZJcdz1-
czony od matki jest allelem waru~uiącym clmro-
bę (q). Prawdopodobieństwo drugiego zdartema

------------~~-
~1'~1~'
340 l O. Genetyka populacyjna
wynosi p , co zostało poprzednio wyjaśnione. Cał­
kowite prawdopodobieństwo wystąpienia tej sytu-
acji jest więc równe (15/16)pq.
4. Charles móglby odziedziczyć allel typu dzikiego od
swojej matki i allel warunkujący hemochromatozę
od swojego ojca Prawdopodobieństwo pierwszego
zdarzenia wynosi (15/16)p, a drugiego q, calkowite
prawdopodobieństwo wystąpienia tej sytuacji jest
więc równe (15/16)pq.
Calkowite ryzyko, że Charles jest nosicielem mu-
tacji warunkujących hemochromatozę jest równe su-
mie prawdopodobieństw wystąpierua sytuacji 2 do 4
podzielonej przez sumę prawdopodobieństw obliczo-
nych dla każdej z czterech sytuacji:
(1/16)p +(15/ 16)pq+(l5/ 16)pq
2
(15/ 16)p +(1/16)p +(15/ 16)pq+(15/1 6)pq
Skracając przezp/16 i podstawiając (1-q) zap,
równanie upraszcza się do:
1+30q
16+15q
Jeśli q = 0.05, otrzymujemy ryzyko równe 0,15. A
zatem całkowite ryzyko urodzenia się chorego dziec-
ka obliczone dla Margie i Charlesa wynosi
=
(0,275)(0,1s)114 o,oi. · rych, które nie są homozygotam i pod względem muta-
Drugą sprawą jest zbadanie pochodzenia etnicz-
nego pary i ustalenie, czy nie wynika z niego zwiększo­
ne ryzyko występowania jakiegoś specyficzneg o zabu-
rzenia. W przypadku pary, której przodkami są Kana-
dyjczycy pochodzenia francuskiego , jedną z chorób,
którą należy wziąć pod uwagę, jest choroba Taya-
-Sachsa. Częstość nosicielstwa tej choroby u Kanadyj-
czyków pochodzenia francuskiego wynosi około 1 do
70, czyli dwa razy ~ej niż częstość nosicielstwa tej
choroby w populacji Zydów aszkenazyjskich, ale jed-
nocz_eśn!e dwukrotnie więcej niż w populacji ogólnej.
Udzielając porady genetycznej Margie i Charlesowi,
nie tylko ze względu na ich spokrewnien ie, należałoby
przekazać informacje na temat tej choroby. Wziąwszy
pod uwagę, że są oni Kanacfyjczykami pochodzenia
francuskiego , należałoby im zaproponować badanie
n~ nos_icielstwo choroby Taya-Sachsa , nawet gdyby
me byh ze sobą spokrewnien i.
Część IU
Uzyskano dane dotyczące choroby kuzynki Margie.
Kuzynko jest homozygotq pod względem mutacji
C282Y. Margle I Charles zostaJI poddani testom
wyklywajqcy m tę mutację, jak również innq mutację
-~----
I Opis przypadku klinicznego
- 1-1630 w genie HFE. która występuje stosunkowo
często. Stwierdzono. że Margie Jest heterozygotq
pod względem mutacji C282Y. a Charles nie jest
nosicielem żadnej z badanych mutacji.
Przeprowadz ono również testy w kierunku choroby
Taya-Sachso i stwierdzono, że nie sq oni nosicie/ami
warunkujqce go jq genu. Margle I Charles uzyskali
informację, że f}'Zyl<o urodzenia się dziecka chorego
na hemochromatozę lub chorobę Taya-Sachsa Jest
w ich przypadku bardzo niskie. Przekazano Im także.
że dla spokTewnion ej pary ryzyko urodzenia się
dziecka z wadq wradzonq lub zaburzeniem
genetycznym określone no podstawie danych
empirycznyc h jest tytko o I do 2% wyższe od ryzyka
dla popu/ac]/ ogólnej, wynoszącego 3%.
Dzięki przeprowadz onym badaniom udalo się
w pewnym stopniu zmniejszyć obawy rodziny,
a Margle i Charles mogli się pobrać.
Gen warunkujący hemochromatozę, który naz-
wano HFE, zostal zlokalizowan y na chromosomi e 6
w regionie, w którym występują również geny kodu-
jące antygeny zgodności tkankowej (HLA). Około
85% mutacji w tym genie to zmiana w kodonie 282,
zapisywana skrótem C282Y, która powoduje wstawie-
nie tyrozyny w miejscu cysteiny. Większość osób cho-
cji C282Y, to mieszane heterozygoty pod względem
dwóch mutacji: C282Y i H63D. Ta ostatnia powoduje
wstawienie kwasu asparaginow ego w miejscu histydy-
ny. Fenotyp homozygot pod wględem mutacji H63D
jest tmdniejszy do przewidzerua i może nie odbiegać
od normy.
Stwierdzono zatem, że Charles i Margie nie są
obciążeni ryzykiem urodzenia się dziecka dotkniętego
chorobą występującą w ich rodzime, ani też chorobą
występującą z wysoką częstością w populacji, z której
pochodzą. W sytuacji, kiedy nie można ocenić ryzyka
wystąpienia znanej choroby genetycznej, podstawą do
udzielenia porady genetycznej spokrewnion ym pa-
rom są dane empiryczne. Dane te uzyskuje się dziel<i
określeniu w populacji liczby dzieci z wadamiwrcxho-
nymi oraz chorobami genetycznym i dziedziczony mi
zgodrul'. z prawami Mendla. W zasadzie wyniki tych
badań wskazują na bardzo nieznaczny wzrost ryzyka
wystąpierua chorób genetycznych u potomstwa spo-
krewnionych par. Oszacowano , że w przypadku blisko
3% wszystkich ciąż rodzą się dzieci z jakąś wadą wro-
dzoną. Ryzyko dla pary, która jest kuzynostwem
pierwszego stopnia zwiększa się o około 3%, co daje
całkowite ryzyko równe około 6%. Dane empiryczne
----~ - -- --·-· ----··-- ···-· -
wskazują, że ryzyko dla rodziców, którzy są kuzynami
dmgiego stopnia jest wyższe niż ryzyko podstawowe
o 1-2%. Ryzyko to jest niższe, niż można by oczeki-
wać. Oczywiście, dotyczy to jedynie wad wrodzonych,
które są łatwe do zauważenia we wczesnym okresie
·życia i nie obejmuje wad powodujących poronienia.
Część IV
Margle jest pierwszy raz w ciąży. Spytała o testy
prenatoine. Zaproponow ano jej test polrójny-
badanie przesiewowe stosowane standardowo
u kobiet ciężarnych. Test polega na oznaczeniu we krwi
stężeń a-fetoproteiny . wo/nego estriolu i gonadotropin y
kosmówl(owej. Uwzgfędniojqc wyniki testów oraz wiek
Margie (26 lat) oszacowana, że iyzyi<o urodzenia się
dziecka z roburzeniami ctvomasowy mi wynosi 1 do
890. Bodonie uJtrosonogrQficzne wykazolo prawid/OW'f
rOZNÓj płodu.
Nawet jeśli ciąża Margie jest obciążona nieco wyż­
szym niż na ogół ryzykiem wystąpienia wad genetycz-
nych, ryzyko to nie dotyczy określonej choroby. Dlate-
go nie można zastosować specyficznych metod dia-
gnostyki prenatalnej. Aby wykryć znaczne nieprawid-
łowości anatomiczne , można wykonać badanie ultra-
sonograficzn e. Jego czułość jest jednak ograniczona.
Poza tym, opieka prenatalna w takim przypadku nie
odbiega od opiek.i oferowanej standardowo .
Powszechnie proponuje się wykonanie zestawu
testów krwi, określanego testem porrójnym, jako sta-
łego elementu opieki prenatalnej (palIZ rozdział 5).
Wyniki uzyskane w przypadku ciąży Margiewskazują
na ryzyko wystąpienia zespołu Downa wynoszące
l do 890. Wartość ta jest poniżej wartości progowej
wynoszącej od 1 do 270, uznawanej zazwyczaj za
górną granicę, powyżej której zaleca się wykonanie
amniocentez y.
Część V
Pierwsze dziecko Morgie, dziewczynka o imieniu
Therasa. ma obecnie 3 Joto i jest zdrowa. Test
potrójny, który wykonO/lo w czasie drugiej ciqży
Margle, ponownie wykazał, że istnieje niewielkie
ryzyko wystąpienia zespołu Downa. Badanie
uffrasongrofr cuie ujawniło prawidłowy rozwój płodu.
Margle w wyznaczonym terminie urodziło ważqcego
2980 gramów chlopca. ()zjecko mlalo ro=czep_
wargi i podniebienia . Innych wad wrodzonych roe
stwierdzono. Chłopcu dano na imię Louis.
Rozszczep wargi jest wadą wrodzoną, wynikającą
z niezrośnięcia się we wczesnym okresie rozwoju
341
płaszczyzn tkankowych tworzących philtrum - skórę
powyżej wargi. RoI.Szczep wargi może występować
jako wada izolowana, w połączeniu z rozszczepem
podniebienia lub jako element złożonych wad rozwo-
jowych. Pod względem klinicznym rozszczep wargi jest
w głównej mierze problemem kosmetyczny m. Dziec-
ku zwvkle trudno szczelnie ułożyć usta wokół brodaw-
ki, dl~tego często w przypadku takich niemowląt sto-
suje się specjalne smoczki ułatwiające ssanie. Izolo-
wany rozszczep wargi korygowany jest zazwyczaj ope-
racyjnie w pierwszych tygodniach życia. Wada nie po-
woduje innych problemów zdrowotnych .
Pod względem genetycznym, roI.Szczep wargi wy-
stępujący jako wada izolowana lub w połączeniu z roz-
szczepem podniebienia , przy braku innych wrodzo-
nych wad rozwojowych, jest typową cechą wieloczyn-
nikową, w której etiologii udzial mają zarówno czyn-
niki genetyczne, jak iniegenetyczne.Jak dowiedzieliś­
my się z omówienia dziedziczenia wieloczynnik owe-
go, wskazuje to, że oboje rodzice przyczyniają się do
powstania genetycznej „podatności~ na tę cechę.
W tym przypadku rodzice są spokrewnien i, można
więc oczekiwać, że mają oni wspólne predyspozyc je
genetyczne, tak jak mogą być nosicielami jednako-
wych alleli recesywnych. Dlatego można się spodzie-
wać, że w przypadku potomstwa spokrewnion ych ro-
dziców ryzyko wystąpienia cech wieloczynnikoW,Ych
bedzie nieco wyższe niż w populacji ogólnej, tak jak
~dwyższone jest ryzyko pojawienia się cech recesyw-
nych. Tmdno jednak określić poziom tego ryzyka.
Prawdopodo bnie zawiera się ono w ryzyku wad wru-
dzonych oszacowanym dla rodziny na podstawie da-
nych empirycznyc h. Oczywiście, nie jest możliwe wy-
kazanie, że ro=czep wargi występujący u Louisa rze-
czywiście wynika z pokrewieństwa jego rodziców. Ro-
dzinie należy wyjaśnić, że jest to stosunkowo częsta
wada wrodzona, która występuje również u potom-
stwa par niespokrewn ionych.
Część VI
Theresa ma obecnie 22 lato, a Louis 19. Rozszczep
wa1gi u Louisa został skorygowany operacyjnie
w pierwszym roku życia. Jego rozwój fizyczny
i psychiczny jest prawidłowy. Theresa wiośnie
zamierza wziąć ślub. Jej partner nie jest z niq
spokrewniony . Jego przodkowie sq Wiochami. Paro
spytolo, czy fakt, że rodzice Theresy sq kuzynami
drugiego stopnia nie będzie zwiększ.o/ ryzyko
wystqpienia chorób genetycznyc h u dzieci Theresy
i Jei partnera.

I
342 10. Genetyk a populacy jna
Ryzyka wynikające ze spokrewn ienia rodziców
dotyczy potomstw a spokrewn ionej pary i jest spowo-
[ pochodze nie of!ykońskie
dowane możliwością przekaza nia identyczn ych zmu-
towanych genów od obojga rodziców. Kiedy jednak
dziecko spokrewn ionej pary poszukuj e porady gene-
tycznej, fakt, że jego rodzice są kuzynami, nie ma zna-
czenia. Istotne jest tylko, czy partner tej osoby jest
z nią spokrewn iony. Jeśli nie, ryzyko przekaza nia cho-
roby genetycz nej potomstw u w przypadk u tej pary jest
nie większe niż w przypadk u każdej innej pary w po-
pulacji ogólnej .
l syn thesis in Cooley's anemia. Ann. NY Acad. Sci. 1998;
I Perrine S.P„ Gitider G.D„ Faller D.V„ et al. A short-term
Pytania sprawdzające ]
1. Mutacje w genie łańcuchów hemoglob iny są zazwy-
craj najbardzi ej rozpowszechnione w tych częściach
świata, w których występuje wysoka zachorow
al-
ność na malarię, określone mutacje charakteryzują
się jednak specyficznością regionalną. Wyjaśnij
to
zjawisko na gruncie ge netyki populacyjnej.
2. Ataksja-t eleangiek tazja jest chorobą autosom a lną r
recesywną, która charakteiy~uje się postępuj
ataksją (bezładnymi ruchami), teleangie ktazjami
ącą
1
10.3 Badania przesiewowe w kierunku talasemii
(rozszerz eniami naczyń krwionośnych skó ry), nie-
Cao A „ Furbella M„ Galanello R„ et al. Preventio n of ho-
doborem odporności oraz predyspozycją do roz-
woju chloniak ów. Częstość tej choroby w populacji
wynosi około 1 na 40 OOO osób.
a) Przypusz cza się, że nosiciele zmutowa nego al- Ka back M., Lim-Stcele J „ Dabhotka r D „ e1 al. T ay-Sachs di-
lela o dpowiedz ialnego za tę chorobę charakte-
ryzują się również zwię.kszonym ryzykiem roz-
Loader S., Sulcra CJ., Walden M „ et al. PrenataJ screening
woju nowotwo rów złośliwych. Jaka jest czę ­
stość występowania nosicieli genu warunku
- Am. J. Hum. Genet.199 1;48:447-4 51.
jącego ataksję-te leangiektazję?
b) Jeśli hipoteza ta bylaby prawdziv;a i 80% nosi-
cieli genu warunkującego ataksję-teleangiekta­
zję umierałoby z powodu nowotwo rów pomię­
dzy 50 a 70 rokiem życia, w jaki sposób ten ro-
dzaj selekcji wpłynąłby na częstość genu warun-
kującego tę cborobę?
3. Pewne zaburzen ie autosoma loe recesywn e wystę­
puje z częstością 1/10 OOO w populacji osób o po-
chodzeni u afrykańskim. Jakie w przybliżeniu było­
by ryzyko, że dziecko pary kuzynów pierwsze go
stopnia miałoby allele identyczne z pochodze nia
warunkujące to zaburzen ie, przy założeniu, że tyl-
ko jeden ze wspólnyc h dziadków tych dzieci był po-
chodzeni a afrykańskiego?
- - - - - - - - - -... ..
1 ! ! " " " " ' - - - - - - - -- -··-- ---· ··
''$1 ;·
j~-
Literatua uzupelnlajqca 343
Lucarelli G., Galimbert i M „ Polchi P„ et al Bone marrow Sher G.D„ Ginder G .D„ Little J, et al. Extended therapy
transplant ation in adult thalassem ia. Blood 1992;80: with intravenous arginine butyrate in patients witb be-
pocl1odzenie nieafryka ńskie
ta-hemogl obinopath ies. N. Engl. J. Med. 1995;332:
1603-1607.
Lucarelli G Galimberti M„ Polcbi P„ et al. Marrow traosplan- Hi06-1610.
tation in patieotswith thalassemia respomive to iron che-
lation theraPY· N. Engl. J. Med. 1993;329:84G-S44. .
J
Olie\'eri N.F„ Nathan D.G„ MacMilla n J.H., et al. SurvIVal
in medically treated patients with homozygo us ll-thala- Opis przypad ku klinicm ego
ssemia. N. Engl. J. Med.1994 ;331:574-5 78.
Olieveri N.F„ Rees D.C„ Ginder G .D„ et al. E limination of Burke W „ Thomson E., Kl10ury MJ„ et al Hereditary be-
mochromatosis. Gene discovery and its implications for
transfusion.s througb induction of fetal hemoglob m
populatioo -based screening. JAMA 1998;280:1 TJ,...178.
850:100-1 09. Feder J.N„ Gnirke A, Thomas W„et al. A novel MHC class
I -like geoe is mutated in patients with hereditary ha-
4. Kobieta urodziładziecko z dystrofią mięśniową
Duchenn e'a. Nie ma innych dzieci ani braci. W jej
trial of butyrate to stimulate fetal-globi n-geoe expres-
sion in the beta-glo bin disorders. N. Engl. J, Med. 1993;
emochrom atosis. Nat. Genet. 1996;13:39 9-408.
Young l.D. Introducti on to risk calculatio n in genetic coun-
rodzinie nie było wcześniej przypadk ów tej choro- 328:81-1!6. seling. Oxford: Oxford Univers.ity Press, 1991.
by. Czy bardziej prawdop odobne jest, że kobieta ta
jest nosicielką genu warunkującego dystrofię mię­
śniową Duchenn e'a, czy że u jej syna pojawiła
się
nowa mutacja?
--
Literatura uzupełniająca _I
mozygous P-thalassc mia by carrier screening and pre-
natal diagnosis in Sardinia. Am. J. Hum. Genet 1981;
33:592..{)()5.
sease-carrier screening., prenataJ diagnosis. and the mo-
lecular era. JA.'4A 1993;270:2307- 23 15.
for hemoglob inopathies: li. Evaluatio n of counseling.
Rowley P.T„ LoaderS„ Sutera CJ., el al. Prenatal screening
for hemoglobino pathies: I. A prospective regional bial.
Am. J. Hum. Ge net. 1991;48:43 9-446.
Rowley P.T„ Loadet S, Sutera CJ„e1 al. Prcnatal screening
for hemoglob inopathies: m. Applicabil ity ofrhe health
belief model. Am. J, Hum. Genet. 1991;48:45 2-459.
10.5 Polimorfizm genetyczny
Grompe M., St-Louis M.., Demers S.I„ et al. A single muta-
tion of the fumacylacetoacetate hydrolase gene in
Frencb Canadians with hereditary tyrosinem ia type I.
N. Engl. J. Med. 1994;331:353-357.
10.6 Nowe sposoby lea:enia talasemii
Lowrey Cli., Nienhuis A W. Brief report: trea tment with
azacitidine of patieots with end-stage beta-thala ssemia.
I
N. Engl. J. Med. 1993; 329:845-S 48. I
I 1
I

Odpowiedzi na pytania
Rozdział l
1. Ryzyko = (2/3)(1/50)(1/4) = 1/300
2'. (a) cDNA hybrydyzuje z ekso"xiami, które po trawie-
mu e_nzymanu restrykcyjnymi, z powodu obecności in-
tronow,_ występują W różnych fragmentach DNA
<?) Mozhwe ~ą rózne ~jaśnienia. Jeden z fragmen-
tow rest!Ykcy]n~ch moze zawierać insercję albo zmia-
na . moze . rmec charakter polimórfizmu powięk­
szai~:eg~ Jeden z fragmentów restrykcyjnych cDNA.
Mozhwa !est ta](że delecja, która usuwa jedno z miejsc
restry~C)')nych 1 tworzy drugie. (c) Możliwe, że jest to
mutaga patogenna, ale niekoniecznie. Ważne byłoby
zbadanie osób zdrowych, aby wykazać, że zmiana nie
m~ charakte ru polimo rfizmu, a w tej rodzinie segre-
guje razem z genem warunkującym chorobę.
3· {l) homozygota typu dzikiego; (2) homozygota
zimi_towana; (3) heterozygota; (4) niepowodzenie re-
~gi PC~ lub nowa mutacja czy delecja sprawiająca,
ze oba ohgonukleotydy nie hybrydyzują.
4. Wysoce prawdopodobna jest zmiana ramki odczytu
prowadząca do powstania kodonu stop i skrócenia
produktu b1alkowego.
Rozdział 2
1. Mutacja zmieniająca sens kodonu spowoduje wy-
tworze~e 50% _fibi:Yliny o nieprawidłowej strukturze,
a m silme zakloc1 mte rakcje między cząstecrkam.i fi-
b~ny. Przesumęcie ramki odczytu występujące na
odcinku genu bliżej końca 5' spowoduje brak ekspresji
zm_utow~ego allela. Całkowita ilość fibryliny może
~c obmzona, obecne białlto będzie mialo jednak pra-
widłową strukturę.
2· Sklo?~ana sekwencja może zawierać wiele róż­
nych DlleJSC res.trykcyjnych. W różnych miejscach ge-
nomu ?1ogą tez występować liczne homologiczne se-
kwenge. W przeciwieństwie do przypadku z sonda
cDNA, przedstawiony wynik nie może być wytłuma'.
c::ony obecnością intronów w genomowym DNA, po-
?'e~az sonda genomowa obejmuje zarówno eksony
Jak mtrony. ' lub wybiórcza inaktywacja chromosomu X.
3. Choroba dziecka !est ~ajprawdopodobniej spowo-
dowana ~o~ą ~utaCJ'l- Niewykluczone jednak, że jed-
no z rooz:;cow 1est mozaiką i ma komórki linii płciowej
z ~uta:,ią. Smstra probanda prawdopodobnie nie
od7:1e_dziczyl~.mutacji . Ryzyko przekazania przez nią
takteJ mutagt po!?mstv:"' nie odbiega od średniego
ryzyka w popu.l?g1, pomeważ musialaby w tym przy-
pa~ wystąp1c nowa mutacja, co jest zdarteniem
rzadkim.
4 · Poważne ZIDiany fenotypowe dziedziczone w sposób
dommuiący często umemożliwiają posiadanie potom-
stwa. J?latego, w większości przypadków, powstają one
w wyniku nowych mutacji. Natomiast wady 0 charakte-
rze recesywny~ przekazywane są przez rodziców·,
b~dącyc~ bezobjawowymi nosicielami mutacji, nawet
więc nosim;lstwo poważnej choroby nie zmienia praw-
dopodob1enstwa, ze urodzi im się chore dziecko.
Rozdział 3
1. T o m odziedziczył od swojego ojca allel B pod
sprzężony
g?Y to alle!A jest z genem dziedzi~znej=
b1elowatosc1 ne:ek: Wykluczając rekombinację, T om
prawdopodobme me odziedziczył choroby.
2. _Między genem markerowym, a genem determi-
~uią<:~m chorobę doszło do rekombinacji, co wykazu-
je rue1dentyczność tych genów.
3. (a) Płód jest prawdopodobnie nosicielem mutacji
(b) Heterogenność_ genetycznamogłaby spowodo'wać
bł~d w rozpoznanm w przypadku, jeśli ge n warun-
kujący chorobę w danej rodzinie nie jest sprzężony
z badanym markerem.
~- (a) Mutacja?'acharakterdelecji, co wynika z faktu,
ze ma~a I-2 me przekazuje swojego allela o długości
5 kb corce II-1 . Prawdopodobnie I-2 jest hemizygotą
Odpowiedzi no pytania 345
powstać zarówno w kosmówce, jak w tkankach two-
i posiada tylko jeden allel o długości 5 kb, a nie ma rzących zarodek. Mogło być też tak, że trisornia wy-
żadnego allela na homologicznym chromosomie.
(b) II-2 jest heterozygotą, od matki odziedziczył jej
stąpila u zarodka na początku, po czym w niektórych
tka.n.kach doszlo do utraty dodatkowej kopii chromo-
normalny allel o długości 5kb. somu 15. (b) Rozpoznanie zespołu Pradera-Willego
wskazuje na tę drugą ewentualność: zarodek miał na
początku trisomię chromosomu 15. Trisomia taka jest
Rozdział 4
1. (a) Autosomalne dominujące: brak penetracji lub letalna, ale w wyniku utraty kopii chromosomu 15 po-
nowa mutacja. (b) Autosomalne recesywne: oboje chodzącej od ojca nastąpiło przywrócenie disomiczno-
z rodziców są nosicielami. (c) Sprzężone z chromoso- ści -w tym przypadku jednak w formie disomiijedno-
mem X: matka jest nosicielką. rodzicielskiej z objawami zespołu Pradera-Willego.
2. U córki mogły wystąpić: zespól Turnera (pojedyn- 3. (a) Zrównoważona translokacja doprowadziła do
czy chromosom X), inna aberracja chromosomu X po\vstania gamet z niezrównoważonym kariorypem.
(b) Gen NFJ z wysokim prawdopodobieństwem zo-
3. Osoba zasięgająca porady prawdopodobnie nie jest stał przedzielony w wyniku translokacji. Jeden koniec
nosicielką. Jej matka otrzymała allelB od swojej matki, genu pozostał na chromosomie 17, a drugi znajduje
nosicielki genu, ale osobie konsultowanej przekazała się teraz na chromosomie l. Sondy FISH pochodzące
allel A . Konsultowana mogłaby być nosicielką tylko z dwóch końców genu powinny to potwierdzić.
gdyby u jej przodków niedawno wystąpila rekombina- 4. Zmiany fenotypowe są prawdopodobnie proporcjooal-
cja. Trzeba zauważyć, że wuj osoby konsultowanej ma ne do odsetka komórek z kariotypem 45,X w tkankach
dystrofię, a jednocześnie allel A. To wskazuje na wrażliwych. Rozpoznawanie zespołu Turnera u nowo-
wystąpienie rekombinacji przy przekazywaniu cechy rodków obarczone jest pewnym błędem. Zespół Turnera
od jego matki - albo między jego matką a nim, albo rozpoznaje się bowiem zwykle u tych noworodków, któ-
między jego matką a jego siostrą. Rekombinacja ta nie rych objawy są na tyle poważne, by zwrócić uwagę leka-
wpływa jednak na rozpoznanie postawione dla osoby rzy. Wiele dzieci z rozpoznanym w okresie prenatalnym
zasięgającej porady. zespoletn Turnera nie przejawia jednomacznycb ZIOian
4. Na podstawie nieobecności jednego prążka w roz- fenotypowych, przynajmniej nie we wczesnym dziedziń­
dziale po „wielokrotnej" PCR można zakładać wy- stwie. U niektórych z tych osób wystąpią z wiekiem obja-
stąpienie delecji pojedynczego eksonu. Inną przyczy- wy zespołu Turnera. ale nie u wszystkich.
ną obserwowanych zmian może być mutacja punkto-
wa w miejscu wiązania starterów PCR. Ta ostatnia
możliwość może zostać odrzucona dzięki potwierdze· Rozdział 6
niu delecji za pomocą hybrydyzacji metodą Souther- 1. (a) O podatności genetycznej na cechę uwarunko-
na. Delecji obejmującej kilka eksonów nie można je-O- waną wieloczynnikowa decyduje,
nak potwierdzić w opisany
Rozdział 5
sposób.
jak się sądzi, kombi-
nacja cech genetycznych obu stron rodziny. Brak
przesłanek, aby uważać, że udział któregoś z rodziców
byt istotnie w większy. (b) Próg ekspresji tej cechy
u kobiet jest wyższy niż u mężczyzn, dlatego wystąpie­
1. (a) P=kiwane są dowody mutacji typu translokacji nie choroby u kobiety oznacza większą na nią podat-
między chromosomem 21 a innymi, takimi jak 13, 14, 15 ność, czyli większe ryzyko jej powtórzenia się w rodzi-
lub 22. Translokacje taltie grożą wystąpieniem zespołu nie. (c) Chore dzieci z większym prawdopodobień­
Downa u potomstwa- (b) Opisane zrównoważone trans- stwem będą pici męskiej również w rodzinach, w któ-
lokacje mogą spowodować wystąpienie różnych rue- rych chorobę zaobserwowano u kobiety. Ryzyko po-
zrównoważonych translokacji u potommwa. Należy za- wtórzenia się choroby wyznacza w tym wypadku próg
lecić badania prenatalne wykorzystujące komórki uzy- wrażliwości - niższy dla płci męskiej.
skane w wyniku amniocentezy lub biopsji kosmówki. 2. Kwas foliowy powinien być prz)jmowany przed po-
2 . (a) U zarodka wystąpiła nondysjunkcja- Kariotyp częciem, aby chronić przed wadami cewy nerwowej.~
mógł być na początku prawidłO"-')', a linia komórek tri- mykanie cewy nerWQWej kończy się w 4 tygodniu ciąży.
somicznych z dodatl<.owym chromosomem 15 mogla
 346 Genetyka człowieka
3· ~yzyko. byłoby wyższe, gdyby oboje rodzice choro-
wali, po~ieważ ~ówczas podatność każdego z nich
przy~ru~aby się do wzrostu podatności dziecka na
wystąp1eme teJ wady.
4· "'..takich przypadkac h nondysjunkcja musiała wy-
stąp1c po rozdzieleni u się zarodków.
Rozdział 7 wia,_ze .me w_ytwarza się macica. (c) Działanie andro-
1. Osoby oznaczon~ symbolami I-2, JI-2, -3, -4, _5 oraz
III-1: -2: -3 są obc1ązone ryzykiem, ponieważ mamy do
~erua z c.h~robą mitochondrialną. (b) Mężczvzna
me ies~ obciąwny ryzykiem przekazani a zmut~wa­
oych mitochondr iów swoim dzieciom.
2. Kob~eta m~ -~rze~osić zmutowane mitochondr ia
w_ ko~orkach !mu plcmwej. Jej matka prawdopod ob-
m~ miała mutację i przekazała część zmutowan h
mitochondr iów córce. yc
3. Chory. ma zespół Kearnsa-Sa yre'a i wykazuje he~e­
roplazmię pod względem delecji mitochondr ialnego
DNA.
4· _M~iwe, ż~ dziecko ma chorobę mitochondrialną
dziedziczoną 1ako cecha autosomaln a recesywna.
Rozdział8
~-.Defekt ge_netyczny objawia się zwiększoną często­
SCJą abe~ag1 chromosom owych i mutacji. Niektóre
z powstaJ_ących zmian powodują utratę recesywnych
onkogenow. łub aktywację dominujących onkogenów ,
co prowadzi do rozwoju nowotworów.
2· (a) W guzie wystąpiła utrata heterozygotyczności
co ws~je, że gen NF2 działa jako supresor trans~
formac,i1 nowotworowej. (b) Oczekuje się, że w guzie
nastąpi utrata allela pochodzącego od matki (pra-
widłowego) .
~~n siatkówcza ka pełni funkcję supresora wielu ro-
. ł~ nowotworów. Utrata tego genu może przvczy-
ruac SI~ do. PI?gresji określonych typów nowotw~rów
ch~iaz me. iest to zapewne zdarzenie decydując~
oWich rOZWOJU - jak jest w przypadku . tk '
dku
s1a owczaka.
przypa tych nowotworó w utrata funkcji genu
!?b ma ch_arakter cechy nabytej w odniesieniu do obu
iego ałlelL
4. ~da komórka B wytwarza jeden typ przeciwciała
Guz Jest klonem komórek pochodzących od jednej
komó.rki wyjściowej, dlatego wytwarza tylko jeden typ
przeCIWctala.
Rozdzlat9
1_. (~)Obecność chromosom u y wskazuje, że utworzą
się Ją~ra. (b) W obecności jąder wytwarza się hormon
h~~ią~ wytwarzanie przewodów Miillera, co spra-
g~now jest mezbędne dla rozwoju zewnętrznych męs­
~~h narządów płciowych. W przypadku niewrażliwo­
sci na androgeny wirylizacja nie następuje .
2· Pi~rwsze tygodnie rozwoju zarodkowe go są okre-
sem mtensywny~h podział~w komórek i organogene -
zy. W tym okresie ekspozyC)a na teratogeny jest powo-
dem :z:na:zących zaburzeń, często prowadzących do
poromema.
3· Mózg ~ztał~je ~ię w ~ierwszych tygodniach ciąży.
E~ga na jakiekolwie k szkodliwe czynniki w 8
m1es1ącu ciązy następuje za późno, aby spowodować
taką wadę.
4. Wrodzona wada serca oraz przetoka tchawiczo-
-p~eły~owa współwystępują stosunkowo często.
Ettolo~1a tego ~społu '°?o~e jednak różnić się u po-
szczeg~ln~ch osob. Asogaga tych objawów wcale nie
~kazuie Jednoznacz nie na decydujący wpływ czynni-
kow genetycznych.
Rozdzioł
10
1· _Częste występow~nie mutacji genów kodujących
łancuc~y hemoglobm y w regionach występowania
malaT11 st~ow1 przykład polimorfIZIDu zrównoważo­
nego. Regionalne różnice w typach mutacji należy
prawdopod obnie wiązać się z efektem założyciela.
2 (a) ~~śli częs~ość ch.oroby jest rzędu 1 na 40 ooo, to
częstosc genu rowna się 1 na 200, a częstość nosicieli 1
na 100. (b) Nie będzie miała wpływu, ponieważ selek-
qa następuje po okresie reprodukcy jnym.
3· P.rawdo~ieństwo, że pradziadek był nosicielem
mozna obliczyć w następujący sposób: q' = 1/lO 000.
stądq .= 1/100 i 2q = _1'.50. Prawdopodobieństwo prze'.
kazama prawnukow i ie~nego z alleli równa się 1/64.
Stąd ryzyko przekazanr a prawnukow i zmutowane 0
allela wynosi (1/50)( 1/64) = 1/3200.
g trinukleotydowych
4. Ma~ chłopców ze spo_radyczną formą dystrofii Du-
chenne a w 2/3 przypadkow są nosicielkami mutacji.
Słowniczek
aberTacje chromoso mowe- zmiany liczby lub struk-
tury chromosom ów powodujące zwykle choroby
genetyczne
adenina - jedna z czterech zasad występujących
wDNA; oznaczana literą A; tworzy parę z tyminą
łub uracylem
akceptor spłicingu - sekwencja na końcu 3' intronu
akrocentrya.DY - określenie chromosom u o centro-
merze znajdującym się blisko końca chromoso-
mu
alfa-fetopr oteina (AFP) -
białko wytwarzan e
w okresie płodowym; wysoki poziom AFP wska-
zuje na wystąpienie takiej wady rozwojowej jak
otwarta wada cewy nerwowej; niski poziom AFP
może sygnalizować zespół Downa
allel - jedna z dwu lub więcej form genu
allel recesywny- allel, który wpływa na fenotyp tylko
wtedy, gdy występuje w ukladzie homozygotycz-
nym
Alu sekwencja ~jedna z klas sekwencji DNA o śred-
niej długości regio nu powtórzeń. występująca
. zwykle w kodujących częściach genomu
aminokwas y - związki chemiczne stanoY<iące jed-
nostki cząsteczek białka, sk ładające się z dwóch
grup funkcyjnych - aminowej i karboksyl owej-
oraz grupy bocznej. specyficznej dla każdego z 20
różnych aminokwasów tworzących białka
amniocente za - pobranie płynu owodniowe go w ce-
lu przeprowad zenia badań prenatalnyc h
aneuploidia - występowanie w komórce zestawu
chromosom ów, który nie odpowiada całkowitej
wielokromości zestawu haploidalne go, spowodo-
wane brakiem względnie nadmiarem pojedyn-
czych chromosom ów
antycyparja - zjawisko nasilania się ciężkości obja-
wów choroby uwanmkow anej genetyczni e w ko-
lejnych pokoleniac h; jest objawem typowym
w chorobach o podłożu ekspansji powtórzeń
anl}'kndon - sekwencja tRNA, która rozpoznaje ko-
don w mRNA; warunkuje dobieranie właściwego
aminokwas u dla włączenia go w należnym miej-
scu syntetyzowanego peptydu
antysensow ny oligonukle otyd - odcinek DNA o se-
kwencji komplemen tarnej wobec fragmentu
mRNA. używany w celu zahamowan ia ekspresji
danego genu
apoptoza - programow ana śmierć komórki
asocjacja - łączne występowanie cech uwarunkow a-
nych genetycznie w grupie osób z częstością wyż­
szą od oczekiwanej, gdyby cechy te występowały
niezależnie
autokrynna kontrola WD'OStu - wytwarzani e przez
komórkę czynnika wzrostu, na który sama jest
wrażliwa
autoradiog rafm - technika vrykrywania związków
znakowanych radioaktywnie za pomocą kliszy
rentgenowskiej
autosom-c hromosom nie będący chromosom em pici
bakteriof ag- wims inlekujący komórki bakteryjne
białko niehistonow e - białko związane z DNA nie
zaliczające się do zasadowych białek histonowych
biblioteka cDNA - zbiór sklonowany ch sekwencji
cDNA zawierający sekwencje, które ulegają tran-
skrypcji w określonym typie komórek lub wybra-
nej tkance
biblioteka genomowa - zbiór losowo sklonowanych
fragmentów DNA genomowe go
biopaja kosmówk i- pobranie kosmków lożyska pło­
du w celu przeprowad zenia badań prenatalnyc h
blastomery - totipotencj alne komórki zarodkowe
powstające wwynilm kilku pierwszych podziałów
zapłodnionej komórki jajowej
bliźnięta mwjajowe (diz}-gotyczoe) - bliźnięta nie
identyczne, które powstały z oddzielnyc h zygot
bliźnięta jedDo.iajowe (mooozygOtyczne) - bliżnięta
genetycznie identyczne , które powstały z jednej
zygoty
bromek etydyny-fluoryzujący barwnik, który inter-
kałuje z cząsteczkami DNA; używany do barwie-
nia DNA
 -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- ----
348 Genetyk a człowielco
cDNA - dwuniciowa kopia DNA wytwol7.0na na ma-
trycy mRNA za pomocą enzymu odwrotnej trans-
kryptazy
centrom er- rejon chromos omu, do którego podczas
podziału komórki przyczepiają się włókna wrze-
ciona kańokinetycznego; jest miejscem, w któ-
rym kończy się rozdział zrepłikowanych cruoma-
tyd
centrum inaktyw arji chromo somu X (ang. X-inac-
tivation center, Xie)- region cruomos omu X za-
wierający sekwencje inicjujące inaktywację cruo-
mosornu X
centym organ- jednostk a odległości genetycznej od-
powiadająca prawdopodobieństwu rekombi nacji
wynoszącemu 1%
chimera - osobnik zbudowany z dwóch lub więcej
genetycz nie różniących się linii komórkowych,
które powstały w wyniku oddzieln ych procesów
zaplodn ienia
choroby spichna nia lizosomalnego - choroby spo-
wodowa ne brakiem aktywności specyficznych en-
zymów lizosomowych; prowadz i do nagroma dze-
nia substrat u w lizosomach
chroma lyda - jedno z dwóch ramidn zrepliko wane-
go chromos omu
chroma tyna- komplek s DNA z bialkam i wchodzący
w skład cruomos omu
chromo som - struk-tura w komórce , w której zawarte
są geny, sklada się z gęsto upakowa nej cząstecz
ki
DNA i białek
chromo som X- jeden z cruomos omów płci
chromo som Y - jeden z chromos omów pici
chromo somy homolog iczne - para chromos omów,
w której każrly pochodz i od innego rodzica
chromo somy płci - chromos omv X i Y uczest-
niczące w determin acji płci
- e za-
ciałko Barra - skonden sowana forma inaktywowa-
nego chromos omu X w jądne interfaza lnym
CpG dinukle otydy- para przylegających nukleoty-
dów w kolejności 5'-C-G-- 3'; nukleoty d C w tvm
położeniu może ulegać metylacji - starcza do ujawnie nia się danej cechy, a locus
CpG wyspy - regiony, w których występuje duża licz-
ba dinukleo tydów CpG, często zlokalizowane
w pobliżu końca 5' genu
crossing -over - wymiana odcinków chromos omów
homolog icznych podczas mejozy, której skut-
kiem jest rekombi nacja genetycz na
cytogenetyczny- odnoszący się do chromos omów
cytozyn a - jedna z czterech zasad występujących
w DNA; oznacza na literą C; tworzy pary z gu-
ruriną
delecja - typ mutacji polegający na utracie jednego
lub większej liczby nukleoty dów z cząsteczki
DNA lub utracie odcinka chromos omu
denatur arja (w odniesie niu do DNA) - rozdziel enie
podwójnej helisy DNA na pojedyn cze nici
diagnos lycme badania molekul arne - ustalenie
specyficznych sekwencji kwasów nukleinowych
w celach rozpozn ania zmian genetycznych
diagnos tyka preimp lantacy jna- badania genetycz-
ne wczesnych zarodkó w poprzedzające ich im-
plantację w macicy
diagnos lyka prenata lna - rozpozn awanie choroby
u zarodka lub płodu
dideoks y sekwencjonOW'.mie - metoda sekwencjo-
nowania DNA z zastosow aniem 2'-deoksyzybo-
nukleoty dów
diploida lny - posiadający dwie kopie wszystkich
chromos omów (z wyjątkiem chromos omów de-
terminujących pleć)
disomia jednoro dziciels ka - dziedziczenie obydwu
kopii jakiegoś cruomos omu od jednego z rodzi-
ców
disomiczny - posiadający dwie kopie określonego -
chromos omu·
DNA - akronim kwasu deoksyrybonukleinowego,
iu
związln1 chemicz nego o.podsta wowym znaczen
dla dziedzic zenia
domena parzysta (ang.paired box) - domena skła­
dająca się z 128 aminol.."Wasów wiążąca się
z DNA. v.ystępująca w białkach kodowanych
przez geny regulujące procesy rozwoju: oznacza -
na skrótem Pax
dominujący- aUel, który ujawnia się w fenotypi
równo w przypad ku genotyp u homozygotyczne-
go, jak i heterozy gotyczne go
dominujący autosom alny- typ dziedziczenia, w
któ-
rym obecność jednego zmutow anego allela wy-
tego genu mieści się na chromos omie niebe-
· hemizygołyzm - obecność w danym locus tylko J ~d­
dącym chromos omem pici
donor splicing u - sekwenc ja na końcu 5' intronu
dryf genety cmy- przypad kowe zmiany częstości al-
lela zachodzące w małych populacj ach
duplika cja - rodzaj mutacji polegającej na powtó-
rzeniu jednego lub większej liczby nukleotydów
--·
faza odpycha nia -
w DNA, względnie powtórz eniu odcinka chro-
mosomu
al-
dysmońologia - nauka o zabunen iach struktur
faza przyciągania-występowanie określonych alleli
nych występujących w trakcie rozwoju człowieka
dziedzicr.enie matczyne - pnekazy waaie cechy
fenotyp - ujawniające się cechy organizm u wyni-
prLeZ matkę wszystkim potomko m, charakte -
rystyczne dla cech uwarunk owanych przez geny
mitocho ndrialne
dziedzia :enie wielocz ynnikow e- determin acja cech
przez kombinację licznych czynników genetycz-
nych i niegenetycznych
typ dziedziczenia,
dziedzic zenie wielogenowe -
w którym cechy determin owane są przez dwa lub
większą liczbę różnych genów
efekt założyciela (ang. fowuler effect) - wysoka czę­
stość występowania określonego allela w danej
populacj i spowodo wana jego obecnością u jedne-
go z pierwszych członków populac ji oraz gene-
tyczną izolacją populac ji (wysoką częstością
małżeństw krewniac zych)
ekson - odcinek genu kodujący sekwencję amino-
kwasów; eksony są w genomie jądrowym oddzie-
lone intronam i; wycinanie intronów następuje
w procesie składania pierwotn ego transkry ptu
ekspans ja powtórz.eń lrinnkle otydowy ch - typ mu-
tacji, w którym segment genu zawierający liczne
kopie tńnllkleotydów ulega wydłużeniu
ekspresywność - zakres zmienności fenotypowej
określonej cechy genetycz nej w populacj i
elektrof oreza - metoda rozdziału substanc ji che-
mkznyc h oparta na różnicach szybkości ich mi-
gracji w polu elektrycznym
elektroforeza w pulsującym polu elektxyc mym (ang.
pu/sed field electrophoresis) - metoda rozdziału
fragmentów DNA o dużych rozmiara ch
elektroforeza w 7.elu poliakry loomido wym - meto-
da rozdzialu kwasów nukleino wych lub białek
w polu elektrycznym cechująca się dużą rozdziel ·
cz ością
enzym - białko katalizujące określoną reakcję che-
miczną
EST setwencje (ang. expressed seąuence tag, EST) -
fragment sekwencji sklonow anego cDNA używa­
ny w mapowa niu genów jako sekwencyjny macz-
nik ekspresji
fug lambda -wirus infekujący bakteńe wykorLYSty-
wany jako wektor do klonowa nia
Słowniczek 349
występowanie określonych alleli
genów na odrębnych chromos o-
sprzężonych
mach homolog icznych
sprzężonych genów na tym samym chromos omie
kające z określonego genotyp u
fibrobla st - typ komórk i przeważający w tkance
łącznej
F1SH (ang. fluorescence in situ h_ybridization) - akro-
nim metody hybrydyzacji in situ z wykorzysta-
niem znacznik a fluoryzującego
fitohem aaglutyn ina - substanc ja (uzyskiwana z zia-
ren fasoli), która in vitro pobudza komórki T do
podzialóv.~ stosowa na w hodowli komórek w
ce-
lach analizy chromos omów
gen marker owy- sekwenc ja DNA o charakte rze po-
limorficznym wykorzystywana w mapowa niu
sprzężeń
gen supreso rowy transfor macji nowotworowej -
pallz onkogen recesywny
genetyk a populacyjna~ nauka zajmująca się bada-
niem czynników wptywających na częstość wystę­
powania cech genetycznych w populac ji
genom - zbiór genów danego organizm u
geny bomeoly czne - geny kontrolujące rozwój, wy-
kryte pierwoto ie u mutantó w muszki owocowej
wykazujących zaburze nia segment acji ciała
geny konstytutywne (ang. lwusekeeping genes) -:--
geny ulegające ekspresj i w licznych typach koma-
rek i determinujące funkcj e związane z ich pod-
stawowymi rodzajam i aktywności
geny sprzężone z płcią - geny występujące na chro-
mosoma ch X lub Y
jedna z czterech zasad występujących
guanina -
w DNA; oznacza na jako G; tworzy parę z cyto-
zyną
haploida lny - posiadający tylko jeden zestaw chro-
mosomó w
baplołyp - zestaw alleli występujących na określo­
nym chromos omie w grupie sprzężonych loci.
nej kopii genu zamiast ~óch; dotyczy geno-;.
których kopia oa homolog icznym chromos omie
uległa delecji, a u mężczyzn - genów zlokalizo-
wanych na chromos ontie X
~ - --- .--··-·-·- ·- ·---··-- -------------- -------------- -.1.„1.•yx•.r - - - --
350 Genetyka człowieka
heterochromatyna- chromatyna, która pozostaje w
stanie silnej kondensacji w stadium interfazy i za-
wiera głównie DNA nieczynny genetycznie
heterochromatyna centromerowa - skondensowa-
na chromatyna w okolicy centromeru zawiera-
jąca powtarzające się sekwencje DNA
bełerodupłeks - cząsteczka dwuniciowa utworzona
z dwóch podobnych, ale nie identycznych nici
DNA lub RNA
helerogenność genetyczna-występowanie w danym
locus licznych alleli przy braku zróżnicowania fe-
notypowego
beteroplazmia - występowanie w komórce dwóch
lub większej liczby populacji cząsteczek mito-
chondrialnego DNA różniących się pod wzglę­
dem genetycznym
heterozygota mieszana - heterozygota, u której
w określonym locus występują dwa różne zmuto-
wane allele
heterozygotyczny - mający dwa różne allele w da-
nym locus
bipermutaCY,jność- cecha genetyczna przejawiająca
się zwiększoną częstością mutacji podczas repli-
kacji DNA; cechuje niektóre k~mórki nowotwo-
rowe
hipoteza dwóch trafień - sformułowana przez
A Knudsona hipoteza postulująca, że transfor-
macja nowotworowa następuje w procesie dwu-
stopniowym
histony - bialka zasadowe tworzące kompleks
z DNA w obrębie chromosomów
HLA (ang. human lymphocyte amigen) - akronim re-
gionu chromosomu 6 człowieka kodującego anty-
geny zgodności tkankowej
homeobox - sekwencja DNA kodująca Jańcuch 60
aminokwasów, wspólna w genach homeotycz-
nych
homozygotycmy- mający parę identycznych alleli w
danym locus
Har - skrót od homeobox
bybcydyiacja - tworzenie podwójnej helisy między
komplementarnymi niciarni DNA lub RNA po-
chodzącymi z różnych źródeł
hybrydyzacja in Mlu - technika identyfikacji regio-
nów chromosomowych zawierających sekwencje
komplementarne do sklonowanego segmentu
DNA
hybcydy.t;arja in situ ze znaanikiem Duoeyzującym
- metoda uwidocznienia w mikroskopie fluore-
scencyjnym chromosomowej lokalizacji sklono-
wanego fragmentu cDNA oznakowanego fluore -
scencyjnie
hybrydyzacja komórek somatycznych-fuzja komó-
rek somatycznych pod wpływem wirusa Sendai
lub glikolu polietylenowego
intron - niekodujący segment DNA występujący po-
między eksonami, wycinany z RNA w procesie
składania transkryptu
inwersja - mutacja polegająca na odwróceniu ońen­
tacji nici w obrębie danego odcinka DNA
inwersja paracentcyczna - inwersja regionu chro'
mosomu nie obejmująca centromeru
inwersja pericenlryczna -inwersja regionu chromo-
somu obejmująca centromer
kandydujący gen - gen, który na podstawie danych
uzyskanych podczas mapowania lub dowodów fi-
zjologicznych uważany jest za aktywny w deterrni-
nacji określonej cechy lub choroby genetycznej
karboksylowy koniec (koniec C) - koniec bialka, na
którym występuje ostatni aminokwas (w kolejno-
ści syntezy)
kaskadowe testowanie - schemat poszukiwania no-
sicieli genu poprzez testowanie osób z rodziny
chorego
kb - skrót oznaczający tysiąc za5ad (kilobase)
klon - grupa komórek wywodząca się z jednej ko-
mórki macierzystej; w inżynierii genetycznej
w odniesieniu do zrekombinowanego DNA (np.
fragmentu powielanego w wektorze) oznacza
oczyszczoną replikę DNA
klonowanie pozyCY,jne - sposób klonowania genów
opierający się na znajomości ich lokalizacji w ge-
nomie
kodon - trójka nułtleotydów kodująca jeden amino-
kwas
kodon stop- kodon oznaczający za kończenie proce-
su translacji
kofaktor- niebialkowy składnik enzymu decydujący
o jego aktywności katalitycznej
kolchicyna - związek, który zaburza powstawanie
wrzeciona kariokinetycznego; używany w celu
zwiększenia liczby komórek w stadium metafazy,
co ułatwia analizę chromosomów
komórka transfilnnowana - komórka zdolna do
nieograniczonej liczby cyklów podziałowych
komórki B - limfocyty wytwarzające przeciwciala
------ -.
komórki oogonialne _ niedojrzale komórki jajowe
na etapie poprzedzającym mejozę . .
komórki T - limfocyty uczestniczące w odpowiedzi
immunologicznej __
komplementarność- zgodn~ść- s~kweng1 dwó_ch m-
ci DNA lub RNA umożbw1aiąca two~eru~ po-
dwójnej helisy poprzez powstawanie _v.1ązan wo-
dorowych między parami zasad: A 1 T (lub U)
orazGiC
kontig (ang. cantig) _ zestaw ~ajem?ie .zacho-
dzących na siebie klonów, kto re obe1mu1ą duzy
region DNA
_ .
kosmill-wektor do klonowania składa1ący się z pla-
zmidu oraz sekwencji umożliwiających upakowa-
nie w główce faga lambda sklonowanego DNA;
używany do klonowania długich segmentow
DNA
_
kiyptyczny donor lub akceptor-:- s_ekwencja w mtro-
nie. która może służyć jako m1eisce donorov.:~ lu? metac:entryczny- określe~e c?romosomu o centro-
~ akceptorowe splicingu "". przypadku i:nutag1 eli-
minujących miejsca pełniące tę funkgę
krytyczny region _ część chromoso~u , w obrębie
której z wysokim prawdopodob1en~twem mogą
występować geny warunkuJące okreslony fenotyp
(termin roboczy z prac nad Projektem Poznama
Genomu Człowieka)
UNE sekwencje- rodzaj sekwencji powtarzaj ących
się w jądrowym DNA, częściej występll)ą w regio-
nach niekodujących
liposom _ sztucznie wyiv:orzony pęcherzyk z po-
dwójnej błony lipidowe) wy_korzys1Y".'? 0 Ydo prze-
noszenia przez błonę komorkową roznych związ-
ków, w tym_ sklonowanych genów _
lizogenia _ trwale włączenie genomu baktenofaga metylacja - dołączenie grupy metylowej
do genomu bakterii __
locus-miejsce specyficznej sekwengi DNA na chro-
mosomie
WD współczynnik _ log~ stosu~ nuędzy
prawdopodobieństwem okreslone1 doswm~c~al­
nie wartości rekombinacji a prawdopodobiens~­
wem losowej segregacji cech; często omaczany h-
terą z
łańcuch ciężki _ jeden z dwóch typów łańcuchów
w cząste= immunoglobuliny _ ,
łańcuch lekki - jeden z dwóch typów łancuchow
w cząsteczce immunoglobuliny
Słowniczek 351
maksymalne oszacowane pro~obie~s~ re-
kombinacji a-wartość frakcji rekom~mag! ( 0),
_ przy której współczynnik LOD uzyskuje na1wyz-
szą wartość _ .
_ malowanie chromosomów - sposób wyb?fW!ania
chromosomów za pomocą fluorescency1me zna-
kowanych sekwencji DNA specyficznych dla da-
nego chromosomu
mapa restrykcy,jna szerokiego zakresu - m~pa
miejsc cięcia przez endonukleazy restrykcyjne
obejmująca duży fragment DNA
marker anonhnowy-segmeot k!ono~anego D'.'~ o
nieznanej funkcji używany jako lllejsce odmesie-
nia w procesie mapowania DNA
Mb _ skrót oznaczający milion zasad (~e~ab~) _
mejo'za _ podział redukcyjny _komóre_k linu płciowe] ,
prowadzący dowytworzema haplmdalnych game_t
mendlowska cecha _ cecha dziedziczona zgodnie
z prawami ·Mendla
metrze znajdującym się w srodk~ chromosomu
metafaza _ etap podziału komórki: okres poprze-
.
dzający rozdział chromatyd, w ktoiym chrom~
my ułożone są w plaszczyźnie rówrukowe1 komar-
ki
metoda nortbem (ang. llOrthem b/ottingJ-metoda
identyfikacji RNA; polega na rozdziale <:lektro-
foretvcznym RNA, wykonaniu 1ego odcisk~ na
błonie nvlonowej, a następnie hybrydyzaqi ze
znakowa~ym kwasem nukleinowym
metoda Soutbema (ang. Southun blorting)-:-- meto-
da identyfikacji fragmentów _D NA rozdzielonych
elektroforetycznie, przeniesionych na błonę ny-
lonową, a następnie hyb'?'dyzowanych ze znako-
waną sondą kwasu nuklemowcgo
?o cytozyn
(przeważnie w miejscach dinukleoty?~w CpG)
mitochondrialny DNA - koli.sty dwurnc_io~ DNA
wystepujacy w mitochondńach 1 zaw1er~iący m-
_ form'ację . genetyczną dla syntezy 1_3 mit~hon­
drialnych białek oraz dla 1ransportu1ących i rybo-
somowych cząsteczek RNA _
"tochondrium _ struktura komórkowa zaangazo-
IDI wana w procesy oddychania komórkowego
mitoza_ proces podziału komó~k1 _ _ _
modeł progowy _ teońa dziedziczeru~ w1~locz;roru-
kowego głosząca, że objaw występuje, kiedy su~
czynników obciążających przekroczy wartosc
progową

352 Genelyko czlowleko
monosomia - obecność u danej osoby jednej za-
miast dwóch kopii chromosomów z określonej
pary
nm.a_ikowość - występowanie dwóch lub większej
liczby genetycznie odrębnych linii komórkowych
wywodzących się z jednej wspólnej komórki ma-
cierzystej
mozaikowość komón!k linii płciowej - występowa­
nie dwóch lub większej liczby linii komórek roz-
rodczych, wywodzących się z jednej zygoty, ale
różniących się obecnością jednego lub większej
liczby zmutowanych alleli
mRNA - dojrzały transkrypt genu przygotowanv do
translacji (wytworzenia biatka) - oligonukleołyd - fragment DNA lub RNA składa­
mutacja - zmiana sekwencji DNA w określonym lo-
cus
mutatja insercyjna - mutacja polegająca na wsta-
wieniu jednego lub większej liczby nukleotydów
do sekwencji DNA
mutacja nonsens (ang. nonsense mutation)- muta-
cja zamieniająca kodon dla aminokwasu na ko-
don stop
mutacja punktowa - zmiana pojlodynczego nukleo-
tydu DNA
mutacja sensu (ang. missense mutation) - zmiana
nukleotydu w sekwencji kodującej białko, która
prowadzi do podstawienia innego aminokwasu
mutacje składania transkryptu - mutacje zmie-
niające sposób składania RNA, zwykle zmiany
obejmują miejsce donorowe lub miejsce akcepto-
paradoks Shermana - zjawisko polegające na prze-
rowe splicingu
nieró~owaga spnężeń - nieprzypadkowy związek
między allelami w sprzężonych loci
nondysjunkcja - brak właściwej segregacji chromo-
somów, co prowadzi do przekazania dwóch kopii Pax-patrz domena parzysta
chrm_nosomu (lub dwóch chromatyd) tej samej PCR (ang. połymerase cha
komorce potomnej
NOR barwienie- metoda wybatwiania w chromoso-
mach akrocentrycznych regionów jąderkotwór­
penetracja - ekspresja cecby genetycznej u osoby
. <7Ych (ang. nuc/eolus-organizer regions)
nosu:rel -:- osoba, która ma jeden zmutowany gen
penetracja uwanmkowana wiekiem - zwiększające
(ternun przeważnie używany wobec osób, które
nie ujawniają cechy genetycznej, czyli hetero-
zyg~t pod względem genu recesywnego)
nowotwór-klon komórek niewrażliwych na czvnniki piętno geoo- - odmienna ekspresja genów po-
regulujące podziały komórkowe
-
nukleosom - struktura przypominająca koralik
składająca się z okolo 140 par zasad DNA or~
powiązanych z nim histonów; stanowi jednostkę
budowy chromatyny
nukleotydy - monomeryczne jednostki, z których
zbudowane są DNA i RNA; składają się z zasady
purynowej lub pirymidynowej, pentozy i reszty
kwasu fosforowego
odcisk zoo - odcisk Southema zawierający DNA po-
chodzący od różnych gatunków, sporządzany
w celu wykrywania sekwencji konserwowanych
w toku ewolucji
odwrotna transkryptaza - enzym występują<)' w re-
trowirusach, który przepisuje RNA na DNA
jący się z kilku do kilkunastu nukleotydów
onkogen - gen nadający komórce cechy charaktery-
styczne dla komórki nowotworowej, przeważnie
powstaje w wyniku aktywacji protoonkogenu
onkogen recesywny - gen, który w wyniku mutacji
nadaje komórce pewne właściwości komórki no-
wotworowej, pod warunkiem występowania tej
mutacji w układzie homozygotycznym; gen su-
presorowy transformacji nowotworowej
otwarta ramka odczytu (ang. open reading frame) -
region sekwencji cDNA rozpoczynający się kodo-
nem AUG inicjującym syntezę białka, obej-
· mujący odcinek kodujący białko i kończący się
kodonem stop
kazywaniu premutacji w zespole kruchego chro-
mosomu X przez mężczyzn nie wykazujących ob-
jawów klinicznych za pośrednictwem nie choru-
jących córek ich potomstwu, u którego występuje
choroba
(ang.paired box)
in reaction ) -patrz reakcja
łańcuchowa polimerazy
o zmutowanym genotypie
się z wiekiem prawdopodobieństwo wystąpienia
dolegliwości lub zmian spowodowanvch choroba
uwarunkowaną genetycznie - ·
chodzących od matki i od ojca
pirymidyny - zasady azotowe, do których należą tv-
mina, cytozyna i uracyl '
Słowniczek 353
powtórzenia dlnnkleotydawe-odcinek DNA zawie-
plazmid-kolisty dwuniciowy DNA zdolny do_auto- rający wielokrotne powtórzenia dwóch nukleoty-
nomicznej replikacji w komórkach bakteryJnych; dów (często C-A); liczba powtórzeń może być
używany jako wektor do klonowania cechą polimorficzną
plejotropizm - różne przejawy fenotypowe jednego prawo Hardy'eg~Weinberga - matematyczna za-
leżność między częstością alleli a częstością od-
genu
płyn owodnioWY - płyn, w którym zanurzony je~t po„~adających im genotypów w populacji
płód w jamie owodniowej, składa się glówrue prą7Jd C- wzór wybarwienia chromosomów, w któ-
z moczu płodu; zawiera zluszczone komórki skó- rym ciemne prążki występują w okolicy centro-
ry i pęcherza moczowego płodu oraz owodni . merów
polimorfizm- występowanie w danym locus co naj- prążki G - wzory jasnych i ciemnych prążków po-
mniej dwóch alleli, z których każdy występuje wstające w wyniku barwienia chromosomów
barwnikiem Giemzy, charakterystyczne dla po-
z częstością wyi.szą niż 1%
polimorfizm długości fragmentów restrykcyjn_y ch szczególnych chromosomów
(ang. restriction frogmenl Iength połymorphism, prążki Q - wzory prążków otrzymane metodą bar-
RFLP) - genetyczny polimorfizm wykryWanY wienia chromosomów z użyciem barwnika fluo-
przez specyficzne endonukleazy restrykcyjne rescencyjnego - quinakryny
polimorfizm konformacji fragmentów jednonicio- prążki R- wzór wybarwienia chromosomów odwró-
wych (ang. single-stranded conformational poly- cony w stosunku do prążków G
morphism, SSCP) - metoda identyfikacji se- prążki T -wzór wybarwienia końców chromosomów
kwencji DNA zawierających mutację oparta na (telomerów)
zmianach ruchliwości elektroforetycznej jedno- premutacja - zmiana sekwencji predyspo~ująca do
niciowych fragmentów DNA w żelu poliakrylo- mutacji; zwykle jest to umiarkowane zwtększeme
amidowym; zmiany ruchliwości są spowodowane liczby powtórzeń trinukleotydowych, które pro-
wadzi do dalszej ekspansji powtórzeń, tak jak
zmianą konformacji wynikającą ze zmiany se-
w zespole kruchego chromosomu X
kwencji proband- osoba w rodzinie. która jako pierwsza wy-
polimorfizm pojedynczego nukleotydu (ang. single
kazała objawy choroby genetycznej będące wska·
nucleolide polymorphism, SNP} - zmiana poie-
dynczego nukleotydu o charakterze polimorficz- zaniem do badania genetycznego
profaza- stadium mitozy, w którym blona komó~ko­
nym wa zanika i chromosomy ulegają kondensacp
polimorfizm z;równowaźony - wyst<;powanie w po- prokariotyczne organizmy
- mikroorganizmy nie
pulacji pewnej formy genu ze stosunkowo wys~ką
posiadające jądra komórkowego
częstością spowodowane przewagą selekt)']ną protoonkogen- gen występujący w komórce, który w
heterozygot nad homozygotami zarówno typu wyniku specyficznych zmian może przekształcić
dzikiego, jak i pod względem zmienionej formy
się w onkogen
genu przenuty - rozprze_s~nianie się ~omórek now_~
poliJnorłizmY mikrosatelitm:ne - odmiany sekwen- tworowych z rruejsca ich powstanta do lOnych tka-
cji DNA polegające na zmiennej liczbie powtó-
nek i narządów
rzeń prostych sekwencji (zwane też powtórzenia- pnesunięcie ramki odczytU (ang.fr~vnesh_ift} - m_u-
mi tandemowymi) tacja, która zmienia sekwenqę ami_nokwaso'~
pominięcie eksonu (ang. exon skipping) - mutacja syntetyzowanego białka w wyniku zrniany ramkt
zmieniająca sposób składania transkryptu i po- odczytu kodującego to bialko DNA
wodująca wycięcie jednego z eksonów pnewaga heterozygot- dobór faworyzująL)' osobni-
poradnictwo genetycmc - przekazywani~ przez ki heterozygotyczne w stosunku do homozygot.
osoby wyspecjalizowane choremu lub iego ro- prowadzący do powstania polimorfizmu zróy,110-
dzinie informacji o chorobie, jej przebiegu. ob- ważonego
jawach i dziedziczeniu w połączeniu z przedsta- ~ Millera - struktura płodowa, z której po-
wieniem możliwości diagnostycznych 1 sposo- wstają macica i jajowody
bów leczenia
I ••• ••• ••• 1
354 Genetyka człowieka
przewód Wolffa - struktura plodowa, z której po-
wstają nadjądna,
nasieniowody i pęcherzyki na-
sienne
pseudoautosomalny - gen występujący zarówno segmenty J (ang. joining) - część sekwencji kodu-
w chromosomach X, jak i Y, co powoduje, że segre-
guje w sposób typowy dla genów autosomalnych
pseudogen - sekwencja DNA wykazująca znaczną
homologię z genem, ale nie kodująca białka
pseudomozaika- linia komórkowa z aberracją chro-
mosomową powstającą in vitro (podczas prowa-
dzenia hodowli) w hodowli komórek pobranych
w ramach badań prenatalnych
puryny- zasady azotowe, do których należą adenina ·
i guanina
ramię p- krótkie ramię chromosomu
ramię q - długie ramię chromosomu
ramka odczytu (ang. readingframe)-zestaw kodo-
nów w sekwencji genu kodującej bialko
reakcja łańcuchowa polimerazy (PCR) - metoda
amplifikowania odcinka DNA w wyniku wielo-
krotnego powtarzania cykli replikacji, z zastoso-
waniem starterów otaczających amplifikowaną SOX (ang. SRY box) - akronim domeny SRY
sekwencję
regiony jąderkotwórcre (ang. nucleolus-organizer re-
gions) -miejsca na akrocentrycznych chromoso- spri.ężenie genetyczne - bliskość loci na jednym
mach zawierające rybosomowy DNA
rekombinacja-wytworzenie nowego zestawu sprzę­ SRY __:. gen na chromosomie Y niezbędny dla pra-
żonych alleli na danym chromosomie w wyniku
wy5tąpienia crossing-over w mejozie
rekombinacji frakcja (e) - prawdopodobieństwo
rekombinacji między dwoma loci
miaturacja - ponowne łączenie się w podwójną he-
lisę rozdzielonych nici kwasu nukleinowego
restrykcyjne endonukleazy- enzymy, które przeci-
nają dwuriiciowe DNA w miejscach ściśle okre-
ślonych sekwencją zasad
RFLP - patrz polimorfizm długości fragmentów re-
strykcyjnych
RNA- akronim kwasu rybonukleinowego
rodowód rodziny- schemat przedstawiający związkj
rodzinne za pomocą standardowych symboli
równowaga spnężeń - przypadkowy związek mię­ substytotja aminokwasu - zmiana jednego amino-
dzy allelami sprzężonych loci
rybosom- struktura komórkowa prowadząca proces
translacji z mRNA do białka
segment D (ang. divemty) - część łańcucha ciężkie­
go immunoglobulin
segment zmienny {V) - segment w DNA kodujący
miejsce rozpoznawania antygenu występujące w łań­
cuchach ciężkim i lekkim w immunoglobulinie
jącej łańcuch ciężki immunoglobulin
segregarja losowa - niezależna segregacja niesprzę­
żonych genów do gamet
siateczka endoplazmatyczna - struktura komórko-
wa stanowiąca miejsce syntezy białek
skakanie po chromosomie (ang. chromosome jzun-
ping) - metoda klonowania DNA, w której do
sklonowania określonej sekwencji DNA wyko-
rzystuje się inną, odleglą sekwencję położoną na
tym samym chromosomie
składanie alternatywne (ang. altemative splicing) -
różne sposoby składania eksonów z pierwotnego
transkryptu pozwalające na wytwarzanie z jedne-
go złożonego genu kill..'ll pokrewnych białek róż­
niących się składem aminokwasym
sonda - sklonowana sekwencja DNA używana do
identyfikacji homologicznych do niej sekwencji w
drodze hybrydyzacji kwasów nukleinowych
splicing - skladanie transkryptu poprzez wycinanie
intronów i łączenie eksonów
chromosomie
"~dłowego rozwoju jąder
SSCP - patrz polimońjzm konformacji fragmentów
jednoniciowych
starter- oligonukleolyd używany jako miejsce inicja-
cji syntezy DNA
STS sekwencje (ang. seque11ce tagged sile)- unika-
towe sekwencje genomowe zdefiniowane przez
zestaw starterów PCR służących do ich amplifi-
kacji; stanowią markery w procesie tworzenia
mapy genetycznej
submetacentryczny - określenie chromosomu
o centromerze znajdującym się między środkiem
chromosomu a jednym z jego końców; taki chro-
móoom ma ramiona krótkie i d:lugie
kwasu na inny w określonym miejscu w peptydzie
spowodowana mutacją kodującego ten peptyd
genu
suktts roD"Ddczy - względna zdolność osobników
o określonych genotypach do wydania potom-
stwa
sztuczny chromosom droidżowy (ang. yeast artificial
chromosome, YAC) - wektor do klonowarua
umożliwiający replikację wstawionego DNA
w komórkach drożdży; pozwala na klonowanie
bardro dużych segmentów DNA
telomer - specyficzna struktura DNA występująca
na końcach chromosomów
teratogen - substancja zaklócająca prawidłowy roz-
wój zarodka
lest potrójny - pomiary poziomów ex-fetoproteiny,
ludzkiej gonadotropiny kosmówkowej i wolnego
estriolu w badaniach przesiewowych dla wykrycia
w okresie prenatalnym przypadków zespołu
Downa i wad cewy nerwowej
testowanie par - jednoczesne badanie pary partne-
rów w badaniach nastawionych na wykrywanie
nosicieli genów umożliwiające wykluczenie wska-
zań do diagnostyki prenatalnej, jeśli tylko jedna
osoba z pary posiada zmieniony gen
theta (e) - symbol oznaczający frakcję podlegającą
rekombinacji
transfekcja -wprowadzanie segmentu obcego DNA
w wektorze do komórki
transgen - sklonowany gen wstawiony do obcego ge-
nomu
tramgeniczna mysz- mysz, która w komórkach linii
płciowej ma wstawiony obcy gen
translacja-wytwarzanie białka na matrycy mRNA
translokacja - wymiana segmentów między chro-
mosomami
translokacja robertsonowska - translokacja pole-
gająca na połączeniu się długich ramion pary
chromosomów akrocentrycznych
translokacja wz.ajemna -wymiana segmentów mię­
dzy dwoma lub większą liczba chromosomów
lnmSlokacja zrównoważona-wymiana fragmentów
miedzv chromosomami zachodząca w taki spo-
sób, ż~ nie prowadzi do utraty ani nabycia mate-
riału genetycznego
tcanswersja - typ mutacji polegających na zamia-
nach puryny na pirymidynę (np. T na G itd.) lub
pirymidyny na purynę . nymi metodami służące identyfikaci1 chromoso-
tranzycja - typ mutacji polegających na zamianach
pirymidyny na pirymidynę (np. Gna A lub A na
G) łub puryny na purynę (np. T na Club Cna T)
trisomia - obecność trzech kopii chromosomu za-
miast dwóch
Słowniczek 355
tRNA - cząsteczka RNA przenosząca specyficzny
aminokwas i rozpoznająca odpowiadający mu
kodon, która wbudowuje dany aminokwas do
tworzonego peptydu
tRNA SUJIRSOrowy - zmieniona cząsteczka tRNA,
która włącza aminokwas w miejscu kodonu stop
tymina - jedna z czterech zasad występują~ch
w DNA; oznaczana jako T; tworzy parę z ademną
typ dziki-allel w danym locus o najczęstszym wystę­
powaniu w populacji
ultrasonografia - metoda stosowana w diagnostyce
prenatalnej wykorzystująca fale dźwiękowe wy-
sokiej częstotliwości do uwidocznienia rozwija-
jącego się ptodu
ur.icyl - zasada, która w RNA jest wbudowywana
w miejsce tyminy w DNA; oznaczana jako U;
tworzy parę z adeniną;
wada rozwojowa - zmiana struktur zarodka lub pło­
du spowodowana przez czynniki zewnętrzne
w.ula rozwojowa ciężka - zmiana struktur zarodka
lub płodu spowodowana zniszczeniem tkanki
wada wrodzona - nieprawidłowość budowy ciała wy-
stępująca od urodzenia
wektor - sekwencja DNA, która przenosi wstawiony
do mej segment DNA do komórki
wektor fagowy typu Pl - wektor do klonowania
utworzonv z bakteriofaga Pl, zdolny do włącza­
nia dlugi~h wstawek obcego DNA
wędrowanie wzdłuż chromosomu (ang. chromo~01ne
walking) - klonowanie zachodzących na siebie
fragmentów cDNA w celu izolacji dużych regio-
nów, rozpoczynając od pojedynczego klonu
„wielokrotna" PCR-jednoczesna amplifikacja l!cz-
nych sekwencji DNA za pomocą zestawu wielu
starterów
wneciono mitotyczne- struktura w dzielącej się ko-
mórce, która pociąga chromatydy w kierunku
przeciwległych biegunów podczas tworzema ko-
mórek potomnych
wzory prążkowe chromosomów- cha~ak~erysty~e
obrazy chromosomów po wyban>,e_i_uu okreslo-
mów
Xist - gen na chromosomie X uważany za miejsce
inicjacji inaktywacji chromosomu X
-------------------.....
356 Genetyka człowieka
~------------·- ~- ·~·-.------ ----

zapłodnienie - połączenie
plemnika z komórką ja- sprzężony z płcią zespół niedorozwoju umysło­
jową zapoczątkowujące rozwój zarodka
zespół Downa - zespól wad rozwojowych spowodo-
wego o różnym stopniu nasileoia
zmiana konserwatywna - zamiana aminokwasu na
Indeks
wany obecnością dodatkowej kopii chromoso- aminokwas o podobnych właściwościach che-
mu 21 micznych, która wywiera niewielki wpływ lub nie
zespół lauchego chromosomu X - choroba dzie- ma żadnego wpływu na strukturę i funkcję białka
dziczna związana ze zwiększaniem się liczby po- zygota - diploidalna komórka powstająca w wyniku
wtórzeń tripletowych w locus FMRl; powoduje połączenia haploidalnych gamet
• omaaa stronę, "" klórej jest
lub tabela
""'""k analiza sprzężeń 85, n•, 93, 94, 96,
97, 106·' 117, 124, 127, 144, 157,
barwienie immunolluoresceocyjne 160
- metodą Giemsy 179'
stroll)' ze slownicdul pogrubioao 159, 264, 292 -NOR179',352
p.-patn androgen(y) 311, 312 barwnikowe zwyrodnienie siatkówki
p.L-patnld anemia sierpowata (p.I. 147'
niedokrwistość benzoesan sodu li
sierpowatokrwinkowa) 15, 40-41 beta-bloker(y) 77
aberracja(e) chromosomowa(e) 133, aneuploidia 175', 176, 178, 193, 270, beta-galaktozydaza 21'
142, 147, 171, 172, 173, 175', 347 bezkomórkowy system translacyjny 60*
178-181, 185, 192, 216, 270, 347 angiotensynogen 229 bezmózgowie 214, 217, 221, 224, 226
antycypacja 123, 127, 347 białaczka limfoblastyczna ostra (ang.
- -, diagnostyka prenatalna 188-190
acetylocholinesteraza 221 antygeny grupowe krwi 295 acute lymplwcytic lecJremU. , ALL)
achondroplazja 53•, 54, 305', 309, - zgodności tkankowej (HiA) 103, 279, 280
232, 233•, 234' - szpikowa przewlekła 277
329'
apolipoproteina A (apoA) 221•, 228 białko(•) 15, 17, 25, 26
adenina 15, 16', 347
- B (apoB) 228 -Bicoid301
adenowirus(y) (p.t. wektor
-C (apoC) 227', 228 - błonowe 273
adenowirusowy) 116*, 284
adenozylolcobalamina 14• -E (apoE) 227„ 228 -CFrR 1os•
apoptoza 275, 347 - fuzyjne 21'
adenozyno-3'5'-monofosforan
arachnodaktylia 76• -GAP 274•, 275
p.cAMP
ARS p. sekwencja autooomicmej -Hox298
adenozynotrifosforan p. A TI' - mitochondrialne 237, 246, 248•
replikacji
a-fetoproteina (AFP) 190, 220, 221,
asocjacja 302. 303•, 347 - Nanus301
226, 230. 347
-VACIBRL302 -Nramp 1229
AFP p. n-fetoproteina - Patched 304'
ataksja 240
albinizm 1,2, 10, 11', 26, 27, 28, 30•, - Pa~ 298, 299
- Friedreicha 128
32, 35, 38-39, 84, 158 - Smoothened 304•
atenolol 77
- oczno-skórny (ang. oculocuJaneous - Sonie hedgebog 301 '. 303. 304 •
aterogenny fenotyp lipoproteinowy
albinism, OCA)3'-5', 6, 8, Il, 14. - strukturalne 47
228
31 ATP (adenozynotrifosforan) 241, -, synteza 31
- ---korelacje genol)'J>-fenotyp 32-33 - Vgl 301'
244', 245
- - typu !A 32' autoradiografia 61, 63•, 347 - włókniste 55
--typu IB 32•, 33 -ZPA30l
- - typu Il 32• badanie(a) elektroencefalograficzne biblioteka genomowa 59, 103, 105,
aldosteron 229 (EEG) 164, 245' 116, 347
alkaptonuria 10, n• - prenatalne (p.t. diagnostyka - -w fagach lambda 26, 27'
allel(e) 6, g9•, 90'. 347 prenatalna) 26, 33, 88, 94, 97, biopsja kosmówki 338, 34, 35, 97, 99,
-dominujący(e) 6„ 7', 51'.52' 99•' 108, 110, 126, 143, 190, 191, 154, 188, 190, 191. 209, 347
- recesywny(e) 6', 7*, 51',337,347 320 -zarodków 124*
- typu dzikiego 6, 11 - przesiewowe 34, 4D, 41•, 42, lll ', biotynidaza 40
Alu p. sekwencje Alu 112, 171, 190, 226, 232, 281, 315, bisfosfoniany 75
aminokwasy 14, 15, 26', 228, 347 318, 321, 322, 337 bliźnięta dwujajowe 219', 347
aminopteryna 62' - ultrasonograficzne 221, 235, 306, - jednojajowe 218, 219•, 232, 347
amniorenteza33•, 97'.108, 126, 146, 309, 341 błędy metabolizmu wrodzone 1-45
188. 200, 221. 341. 347 bakteriofag(i) 19, 347 - - -, diagnosty.k a 33-36
amoniak 12' - lambda p. fag lambda - - -, leczenie 36--45
 358 Genetyko człowieka Indeks 359

· bromek etyclyny 182, 347 - - lyp dziecięcy 35 farmakogenety ka 229

bromocyjan 57, 67
bursztynian 244 •
bursztynylo-C oA 14'
cAMP (adenozvno-3'5 '-
-monofosfo;an ) 331
cebulki włosowe 3, 4•
cecha(y) autosomalna(e ) 6
-- dominująca(e) 47, 138, 260
- - recesywoa(e) 2, 5, 8, 55, 85, 318
-dominująca(e) 6, 135, 136*, 260
- recesywna(e) 6, 132, 136'
- - sprzężona( e) z chromosomem X
133.• 134, 136, 137', 138
- sprzężone z płcią 6
- wieloczynnilmwa(e) 219, 220', 341
centromer(y) 119', 177', 181, 182,
188',348
centymorgan (cM) 94, 103, 348
cewa nerwowa 212, 213, 214, 300
- -, rozwój 215'
chemioterapia 288
chlorek sodu (NaCI) 86, 87 108
chloniak(i) Burkitta 272 '
- grudkowy(e) 285', 287, 288, 290
- złośliwe 285
cholera 331
cholesterol 227, 228', 304 •
chondrodyspla zja punktowa 309
,„ choroba(y) Alzheimera 228
choroba(y) autoimmunolo giczne 233
' - wtórnie zmieniony {ang. derivatii.:e
- autosomalna dominująca 52, 73, 9 5
- - recesywna 49, 93', 99•
- Canavana 322'
- Gauchera 37, 38. 40, 322*
- Hirschprunga 294, 304, 305
- Huntingtona 97, 98*, 128
- Machade>-Josepha 128
- mitochondriaJ ne-'1:37, 238. 244, 246
248-251', 256 . •
- - , leczenie 251-254
- - , poradnictwo genel}'<:zne 254
- nowotworowa ( e) 259, 278
- Parkinsona 250
- przeszciep przeciwko gospodarzowi
{ang. graft """""'host disease.
GVHD)289
- spichrzania lizosomalneoo 13 37
348 " , '
- sprzężone z chromosomem X 138
- syropu klonowego 40
-Taya--Sachsa 13', 14, 34', 36', 314
320, 321, 322', 331 ' (NADH) 244•
- tkanki lącznej 73
- - -, leczenie 74-1!2
- ukladu krążenia '!:1.7, 229
-wtrętów komórkowych {ang. I-cell
diserue) 14
chromatyda{y) In', 184', 186, 193, 348
chromatyna. poziomy organizacji 181'
ch.romosom(y) 172, 182•, 348
-. aberracje strukturalne 182-185
193, 196 ' - letalny 338
- acentryczny(e) 187, 188•
- akrocentryczn y(e) 1n, 178, 179'
' częstość rekombinacji (q) (p.1. frakcja
186--187
-, analiza 17J-176'-l78 , 191, 192-193
-, budowa 177'
- dicentryczny(e ) 187, 189•
- Filadelfia 278, 279', 280
- homologiczne 89' 185 187' 189*
348 , ' ' •
- markerowy 193
- metacentryczn y(c) 177, 178, 201 •
-metafazowy( e) In, 181', 638
-pierścieniowy 172, 184, 185', 193
- płci 175, 348
-, rozdział w cytometrze
przepływowym 144'
• - submetacentl) 'czny(e) 177 178
-, techniki barwienia prążko~ego
179*
- telocentryczny (e) 201 •
chromosome) 193
- X 51, 71, 136, 143', 144', 145•,
148', 175, 177, 348
- -, inaktywacja 138-139' -143, 160
168, 169 ' fosfataza alkaliczna 49
--kruchy 204', ~06. 207, 208', 209.
210 . hipolcsaotynowa (HPRT) 62'
- -. schemat 142"
- y 136, 175. 178, 310, 348
chylomikron(y ) 227', 228
ciałko( a) Barra 139, J48
- chromatynowe 272
ciemiączko SO
cM p. centymorgan
crossing-<>vcr89",.96, 99, 184, 189',
210,348
cukrzyca 229, 230, 232, 234, 235 314
316 ' '
- ciężarnych Z35
- insulinoniezależna {ang. Mn-msufin-
-depentient tliabele.ł mellitus
NlDDM)232 ' -Pl 20", ll9
- insulinozależna (ang. insulin-
-dependent diabete.s mellitus
IDOM) 232, 233 ' 201',204', 348
- pierwotna typu J p. cukrzyca
insulinozależna
- - - II P· cukrzyca insulinoniezależna
cykl moczoiko..y 10
- -, etapy 12'
cyklosporyna 290
cytometr przepływowy 144 •
cytozyna 15, 16", 348
c-Ląsteczki hybrydowe 24
rekombinacji) 91, 92*
czynnik{i) chelatujące 317*
- teratogenne p. teratogeny
- lraoskrypcyjny (e) 274', 310
--Sp/
~ transportujące (ang. electron
transport facwrs, ETF) 244 •
wzrostu 273, 274 •
- DOP.'\-<:hinon 3, 4"
- - fibroblastów (FGF) 301 ', 303
- - - , schemat genu receptora 305'
- zrębowy (ang. stromal-derived factor,
SDF-1) 229
dawka genu(ów) 138, 142, 193, 194
deferoksamioa 317, 333, 335
dehydrogenaz a glukozo-6-fosf oranu
polimorfizm 139-140* ' duży antygen Twirnsa SV4 274, 275
dcletja(e) 32, 41, 66, 67, 69, 72, 109,
147', 148*, 149, 153°, 154', 155,
15<>, 158, 159, 11z, 173, 116, 11s·,
184, 193, 194', 195, 198, 203',
248, 249, 264•, 265. 266•. 268, 270,
277*, 280, 299, 310, 348
- terminalna 185"
- weYrnętrzna 185•
AF508 p. mutacja .1F508
diagnostyka preimplant3'.') jna l 2l
125', 209, 348 ' - szkieletowe 309
- - , schemat 124•
- prenatalna (p.t. badania prenatalne)
33, 34, 84, 85, 98. 124, 126, 146,
154, 209, 320, 321, 322, 323, 348
- - aberracji chromosomow vch
188-190 • - trzustki 86, 113
dializy 10
dihydrobioptel )'Da 43•
dihydroksyfen yloalanina (DOPA) 3
4' . fag{i) 21"
dinukleotyd nikotynamidoa deninowv
- - -, cykl życiowy 20*
dinukleotydy CpG 141, 348
disomia jednorodziciel ska (ang.
uniparentaJ di.samy) 198, 199, 200,
DNA 15, 16', 17, 24", 180, 181',182
- alfa satelitarny 181
·~ cDNA 21 ', 22, 24, 25, 38, 59, 60',
63, 66, 67', 80, 105, 107, 108, 115,
116', 117'. 149, 150', 155. 156,
267, 271, 3'1:3, 335, 348
- mtDNA 238, 241, 243, 245, 246',
247, 248, 249, 250, 251°. 351
--,, polimorlizm 254-258
-, replikacja 15 .
-, synteza 27, zs•
-, zaburzenia naprawy 275"
DNaza 113
dominujący efekt negatywny p. efekt
dominujący negatywny
donor layptyczoy 34
DOPA p. dihydroksyfenyloalanina
dopamina 42
doradca genetyczny (ang. genetic
cowuelor) 74
dot-biot p. test kroplowy
Drosophila 297*, 301
dryf genetyczny 331 ', 348
duplikacja 60, 185', 194*, 249, 266',
270,348
dwuwodoroch lorek quinakryny 178
dysjunkcja przeciwległa 187*
- prtyległa 1187'
--Ill87'
dysroorfologia 302. 303--312, 349
dysplazja(e) kampomeliczn a 309, 310.
311, 312
- Kneista 72, 309
- metatropowa 309
-Schmida 73
- śmiertelna 309
dystrofia Beckera p. dystrofia
mięśniowa Beckera
- mięśniowa Beckera (BMD) 133,
134, 149, 150, 152', 153, 159".
161>-161
- - - , diagnostyka molekularna
154-155•-158
- - Ducbenne'a (OMO) 71. 133, 134,
135', 136', 138, 142, 143, 144,
146' , !47', 148, 149, 150, 151'.
152•, 153, 159', 160-161, 162, 226,
314, 328, 329
- - - , diagnostyka molelrulama
154-155•-158 faroezylacja 282
-- kończyoowo-obręczowa (LGMD) faza odpychania (ang. repulsion) 89'.
155* 349
- - wrodzona (CMD) 155* - przyciągania (ang. coup/illg) 89',
93', 95•. 96*. 99, 100, 101, 126,
- miotoniczna 121, 122, 126, 127',
128', 129' 349
- -wrodzona 124, 125, 126 fenotyp 6', 7, li, 32, 33, 47, 51 ', 59,
dystrofina 133, 149-150', 151 *, 152*, 114, 184, 349
- ct224, 225
153*, 154, 155*, 156', 157, 160,
161
-, miejsca inicjacji transluypcji 161" -McLeod 147"
dziedziczenie autosomalne fenyloalanina 10, 11 ', 36, 41, 42*, 44
dominujące 50-52°-55, 75 - , szlak metaboliczny 43*
- - recesywne 5-8, 310 fenyloketonuria (ang.plrenyloketonuria ,
-, chemiczne podstawy 15-17 PKU) 10, ll", 36, 40,41*,42
-mitochoudria lne '1:37-243*-258 - matczyna 44, 45
- sprzężone z chromosomem X fenylomaślan 336
132-170, 202 fenvlooctan sodu 11
-wieloczynnik owe 212- 236, 341, 349 [enylopi.rogronian 10
- - , model progowy 219-220• ferrytyna 333
-wielogenowe 218, 349 fibroblasty 66, 79*, 271, 272*
fibryle 57
fibrylina 79'. 80, 81, 82
Eagl p. enzym Eagl
EEG p. badanie - 180
elektroencefal ograficme - 280
FISH p. hybrydyzacja in situ
efekt dominujący negatywny 59'
- zalożyciela (ang.fowidereffect) 31, fluorescencyjna
33, 85, 86, 102, 329, 330, 332". 349 fitohemagluty nina 176', 192, 349
flawoproteiny 245
ekson(y) 24', 26, Jl•, 32. 110', 152,
153'. 155, 156*, 157', 325 „ 349 fluorescencja 144 ', 150
ekspresywność 52, 53, 349 fluorescencyjna hybrydyzacja in situ
elektroforeza w pulsującym polu . p. hybrydyzacja iJr situ
fluorescencyjna
elektrycznym 104. 105", 349
fluorochrom 144•
elektroporacja 115•
fluorodeoksyuryclyna (FUdR) 205
encefalopatia 250
endocvto1.a 227* > 228"'
endou°u.kleazy restrykcyjne p. ellZ)>my fosforybozylot ransferaza
restrykcyjne
fosforylacja oksydacyjna 243, 244',
enzym(y) I, 2, 10'. li, 13, 37, 47, 349
-Eagl 208, 209" 245
fotokoagulacja 262
- lizosomalne 14
frakcja rekombinacji 91, 92, 94", 354
- resbykcyjny(e ) 17, 18*, 19'. 20, 26,
fumaryloaceto acetaza 330
106', 107', 145
--EcoRJ 18*
--Haelll 18' galaktozemia 40
gangliozyd GM 2 13•
esteraza D 264, 265 • gen(y) 17, 47
-APC 275. 277", 281
estriol 190, 221
- autosomaloe 6
-bcl-2 286, 288"' 289'. 290
- lambda 19, 20. 349 - BRCAI 278, 281. 285
- BRCA2 278, 281
-c-<tro-8273
•• •
I
I
•••••• • ·• I•
Indeks 361
360 Genetyka człowieka

kwasica ketonowa 234

- CFTR 106', 108, 109, 112, 114 115• - smoolhened 304 -in silu fluorescencyjna (FISH) 173, -Ow 252, 253
116•, 111•, 125•, 332
hemoglobina 15, 16, 17', 60, 323•
kolagen(y) (p.t. geny kolagenu) 48, 55, - metyłomalonowa 14
' ' -SOX311 324', 329, 330, 333, 334, 335 • 181, 192, 193, 194', 195', 1%, 197,
- c-myc 271, 272, 273 •, 275 59, 60•, 67, 69, 70, 71, 72, 75 - mleczanowa 250
-SOX9 311, 312 - A316* 279',349 kwasy tJuszczowe 227*
- COLIAl 61, 66, 67, 68• 69 74 93 - sprzężone - metodą Sou thema p. odcisk - fibrylarne 60
97 , ' ' ' 89 -Az 316', 318, 320 - krótkołańcuchowe 60
- - z. płcią 6, 349 -H325 Southema LI p. sekwencje Ll
-COLJA261,63,6 5',66 67 fi) 70 - src k()IDórkowy (c-src) 270 - międzygatunkowa 105 - niefibrylarne 60
93,97 ' ' ' ' - , mutacje 321, 322-326 lambda gtll 21 •
- sn; wirusowy (v-sn;) 270 bydroksylaza fenyloalaninowa IO, 11 ', -, struktura 56*
- COL3Al71 - płodowa 316•, 335, 336 - typu 156, 57' , 59, 60, 68, 69 lepkie końce 17
-SRY310, 311' 13, 42, 43", 44 leukocyty 63.
-COL5Al 71 -zarodkowa 316* - - Il 57•. 60, 71, 72
- supresorowy(e) transfonnacji - łizynowa 57. 71 limfocyty B 285, 286, 290
-COL5A211 hemoglobinopatia H 325, 326' -- lll 57'' 60, 66, 69, 71
nowotworowej (p.t. onkogeny - prolinowa 57 - T 176, 230, 285, 286
-Cl 224, 225 recesywne) 269*, 270, 273, 275 hepatomegalia 317 --V 57', 60, 71
bydroksymocznik 336 - - cytotoksycz.ne 233
- DCC277 276, 281, 349 ' heterochromatyna 181, 350 --Vl57',73
heterodupłeks(y) 125*, 299, 350
- - pomocnicze 233
-DMD 142, 143, 156 -trypE 149, 150' immunoglobulina(y ) (p.L - - VII 57*, 60, 73
LINE p. sekwencje LINE
--, klonowanie 147-149 - tyrozynazy 24• beterogennośc genetyczna 32, 34 48 przeciwciała) 286, 287' --XS?', 73
97, 98, 331, 350 lipaz.a lipoproteinowa 227'
- -, mapowanie 143-144•-146• - -, klonowanie W-21 *-26 ' , --Xl57',60, 71
-lgA286 lipidy227
- -, schemat duplikacji 157' --, mutacje 26-28'-29, 33 - - albinizmu 29-32 -. typy 57•
-Ig0286 lipoproteiny o bardzo malej gęstości
- -, wybywanie nosicielstwa delecji -UBEJA 199 beteroplaz.mia 237, 238, -, wytwarzanie 56'
-IgE286 (VLDL)227'
158-160 - v-etł>-B 273 246--247'-248, 254, 256, 350 kolcbicyna 63'. 176*, 350
-IgG286 komórki ES p. komórki zarodkowe - - dużej gęstości (HOL) 227*, 228
-FGFRJ 305• -XISl 141, 142', 355 heterozygota(y) 6', 7*, 12', 63, 64', - 1gM 286, w· - - malej gęstoóci (LDL) 227*, 22s•
-FGFR2305' genetyk.medyczny (ang. medica/ 50, 51 ' , 74, 81 *, 87, 90', 93', 95', indnktory różnicowania 300-303 pierwotne
-- pośredniej gęstości (IDL) 2rl'
-FGFR3 305*, 309 geneticist) 74 97, 99', 124, 125*, 136', 140', 143, iosercja(e) 32, 109•, 114, 2W - hematopoetycz.ne 333
- hybrydowe 61, 62*, 144 • - , przemiany 227*
-FMRl 128,207,208*,209' genetyka jako zawód 74 159, 206, 207, 265, 266' 2% 300 - ukierunkowana 114 liposom(y) 116, 117*,351
-fos274* - nowotworów 259-291 327, 329, 340 • • • insulina 229, 230, 231, 232, 233, 234, - jajowe, dojrzewanie 54'
lizogenia 20', 351
- glułocerebrozydazy 39• - populacyjna 314-343, 349 - mieszane 29, 3()*' 33, 350 - neiwowe 13, 14
235 lizosomy 13, 14, 38
-HFE340 - rozwoju 292-313 - nowotworowe 259, 268, 271, 272',
hiperald06tcronizm 229 interfaz.a 174, 181 L-metyłomalonyło-OlA 14'
-Hox 297, 298, 300, 303, 304 273, 280, 282, 284•, 285'
- w Internecie 158 ltipercbołesterolemia rodz.inna 228 intron(y) 24•, 26, 31, 35', 63, 109', LOD współczynnik p. wspólczynnik
- HPRT168', 169 genom człowieka 17, 84-131 - Sertołiego 310, 311'
hiperfenyłoalaowemia 41 325*,350 LOD
-HuP2298 - sierpowate 15, 16, 17'
- -, ~;~anie i sekwencjonowanie
1 hiperglikemia 232, 234, 235 inwersja(e) 172, 184, 192, 193, 295", ludzka gonadotropina kosmówkowa
- immunoglobin 60 -zarodkowe pierwotne (ang.
hiperhomocysteioem ia 224 296,350 190, 221
-jun 274* - mil-Ochondrialny 237, 238, 242', 243 - paracentrycz.na 185*, 187, 189'. 350
embrionie stem ce/Is, ES) 114, 115'
hipochondroplaz.ja 305' kompleks ho1ne-0tyczny (ang.
- kolagenu 59-61, 66 genotyp{y) 6•, 51',63 -pericentrycz.na 185', 187, 188', 350
hipofosfatazja 49 lwmwtic comp/ex, HOM-C) 297*, łańcuch oddechowy 252
- - a wrodzona łamliwość kości 62-{j(j - letalne 327 iperyt qwnakryny 178 łańcuchowa reakcja polimerazy p.
--, ewolucja 61' hipoglikemia 232, 234 235 298'
glikogen 230 izocbromosom tss• 1 110• reakcja łańcuchowa Polimerazy
- konstytu!}Wne (ang. lwusekeeping hipopigmentacja 293 ' koncepcja .jeden gen- jeden enzym"
glikol polietylenowy 61, 62' izodisomia 202'
genes) 107, 140, 349
- landscapers 276
-Leu2 ll9'
glikoproteiny 14
gluk~rebrozydaz.a 37, 38, 40
glukokinaz.a 234
r">
hipotez.a dwóch trafień (ang. IWt>-hit
260. 263*, 267. 268. jony chlorkowe, transport 107', 114
s. 10·
koneksyna 26 305
konwertaza angiotemyny 229
lysinki 19

cnakrofagi 37, 38, 40

makrosomia 235
- markerowy 99 glukokortykoidy 229 - Knudslona 265, 267 kanał(y) cblorkowy(e) 114, 1l7',331 kończyna, schemat zawiązka 301'
malaria 326, 327, 329, 330', 337
- mitocbondrialne 243, 246 - kompensacji dawki genu 138 l:.orelacja(e) gcootyp-fenol)'p 84, 103,
glukoz.a 229, 230, 231, 232, 234, 235 karbamoilofosforan 10, 12' mapa genetyczna 118, 120•
- mvc274• główny układ zgodności tkankowej - ramki odczytu 153 ', 156 kardiomiopatia 161 152, 192-197
- restrykcyjna szerokiego zakresu !05,
-ŃFJ 53, 54, 275 23~233• histony 181 •, 350 kariotyp 178*. 1so•
- -w albinizmie ocz.no-skórnym 32-33
- - we wrodzonej lamliwości kości 69 106'.351
- N-myc 272' grużlicam homeoboks 297, 350 -żeński 171• marker(y) D7S8 104, 106*
- opiekuńcze (ang. caretalrer genes) kortykosteroidy 161
grzebienie oetwowe 215" 300 bomocysteina 223•, 224 kinaz.a DM 127, 128
kosmid(y) 20', 103, 104'. 127, 195,
-flankujące 96*, 97. 99, 127, 144', 146
276 GTP.(trifosforan guano,;ny) 274• homocystynuria 40 - kreatynowa 134, 138, 142, 143, 159, - genetyczne 254
-oporności na antybiotyki 18' guamna 15, 16•, 349 homozygota(y)6', 7', 12*,31,50,51' 351
162 - MET 104, 106•
-p53 275, 276, 277, 278, 284 krioterapia 262, 264
63, 64', 74, 81*, 87, 88, 90', 95, , - tyrozynowa 273, 274 •. 304 - oskrzydlające p. markery flankujące
- patched 304 haplotyp 101 *, 102', 103, 349 krwinki czerwone 15, 317
l24', 125', 135-136*, 139, 159, klonowanie 2, 16, 17-20 -polimorficzne 117, 146'
- Pax 297, 298, 300, 304 heksozoaminidaz.a A 13• 266'. 296, 300, 321, 323', 327 329 -pozycyjne 85, 88, 105, 133, 148, 150. kwas askorbinowy 66, 253
-Pax3 298, 299', 300', 302 - fenylopirog,oOCllNY ll *, 42 -RFLP93
- -, mutacje 34-35 330', 337, 338, 340 , , 1ffl. 224, 260, 268, 292, 297, 350
-foliowy 213, 221, 223-224, 225, 226 - selekcyjny 119•
-pseudoautosomaln e 140 hematopoeza 317 - recesywne, eliminacja 328' kod genetyczny 15 - sprzężony(e) 103, 104•
- mf P- onkogen ruf hemizygoty 137*, 142 hybrydyzacja 22•, 23', 26, 28, 29•, l:.odon(y) 15, 26', 356 - glutamin-OWY 16, 17'
-wysoce polimorfi=le 97
- TtJJ; rJJ, 275, r17', 282, 283·. 284' hemizygotycz.oość 136 62*, 63,64', 66, 68, 107', łlO*, - stop 26•, 32', 41, 3541 - masłowy 336 mejoz.a 89*, 183*, 185, 187", 189' ,
- Rb 268*, 269', rJO, 274 275 276 hemochromatoza 338, 339, 340 128, 145', 272', 350 koenzym(y) 14 - metylomałonowy 14
-RET304 ' ' - retinowy 302, 303 201". 351
hemofilia A 329• - in situ 61, 93, 350 -O (CoO) 244'. 245
···· ···· ···· ···· ·•• 1
ł
·~
362 Genelyko cztowieko
-, anafaza I 186
melanina 3, 11, 15', 165, 166'
-, etapy biosyntezy 4 •
melanocyty 3, 5', 22, 165
melanosomy 3
MELAS p. :zespół MELAS
MERRF p. zespól MERRF
metionina 223*
metoda FISH p. hybrydyzacja in situ
fluorescencyjna
- PCR p. reakcja łańcuchowa
polimerazy
metylacja 141',208, 351
metvłfenidat 203
mieJsca restrykcyjne 18
mielodysplazja 216, m•
mięsak Ewinga 280
- kości 276
mikroangiopatia 234
mikrodelecje 192, 195', 196'
mikrosatelitarna niestabilność
p. niestabilność mikr05atelitarna
mineralizacja kości 49
mioblast(y) 143, 160, 161, 248'
mioinozytol 224
miopatia 240, 241, 245', 247, 250
- Bethlema 73
miotonia 121
mitochondria 237, 238, 239', 240',
241, 243', 247', 248', 256, 351
-, niewydolność eoergetyczoa 243-246
mitoza 181, 182, 183, 184 ', 351
-, anafaza 174•
- , metafaza 174', 176', 351
-, profaza 174 •, 181, 353
-. telofaza 174'
mocznik 12•
mononukleoza zakaźna 285
monosomia(e) 172, 175', 184, 187,
352
- autosomalna 183
mozaikowość 172, 183, 184'. 190-192,
193, 199, 352
- linii plciowej 54, 55
-somatyczna 48, 54, 55'. 7Cl-71, 72
i . mukowiscvdoza 37, 85, 86-101 ', 102',
103, lÓ7, 108', 117, 122, 123, 198,
202·, 226, 314, 322', 331
-, częstość nosicielstwa 87
- , diagnostyka 94-99' -101
-, - preimplantacyjna 121
-, genetyka 86-88
-, lecz.enie 113-1!7
-, mapowanie genu warunkującego
88-94'
-, model mysi us•
-, ryzyko nosicielstwa 113
-, - wystąpienia 110, 111'
-, sk.Jonowanie genu warunkującego
103-108
-, testy diagnostyczne 86
muszka owocowa p. Drosophila
mutacja(e) 15, 17, 29', 329•, 352
- dominująca 70
- genów strukturalnych 47-83
- konserwatywne 28
- missensowna p. mutacja sensu
- patogenne 34
-punktowe 29, 31*, 66, 67, 69, 250,
266*, 268, 325', 352
-sensu 28, 31, 41, 352
- zmiany ram ki odczytu 32'
-&'508108', 109•, 110', UP, 114,
125', 331
mutanty homeotyczne 297
mutaza metylomalonylo-CoA 14 •
mysz(y) albinotyczne 23', 27
- chimerowe 115•
- et (ang. cur(y-tail) 224
-splotch 225, 296*, 298,300
-transgcniczna(e) 69, 68*, 197, 333'.
355
N-acetylogalaktozoamina n•
nadciśnienie 229, 314
napady padaczkowe 163
- udaropodobne 250
narządy plciowe, różnicowanie 311 •
nerwiak zarodkowy 280
aerwiakowlókniakowatość typu I
p. neurofibromatoza !)'Pu l (NFI)
neurofibromamza 329*
- !)'Pu 1 (NFI) 52, 53', 54
neuropeoia 336
neuroprzekaźniki 42, 43
Neurospora 8
niedokrwistość sierpowatokrwinkowa
(p.t. anemia sierpowata) 314, 320,
321, 322', 329, 330'
- śródziemnomorna p. talasemia
niedo..łuch 293, 305
nierównowaga sp12ężeń p. sprzężenia,
nierównowaga
niestabilność mikrosatelitarna 275
niewydolność baploidałna 304. 305
„
nondysjunkcja 183', 184', 189, 190.
191, 199, 202·, 204 266', 352
NOR barwienie p. barwienie NOR
noradrenalina 42-43
nosiciet(e)7, ll, 35, 99, 102, 110,
124', 184, 209, 314, 318, 320, 326',
331, 337, 339, 340, 352
- heterozygotyczni 6
- mukowiscydozy 88
nowotwory 259-291, 304, 352
- złośliwe 263, 281
nukleosom 181 ' , 352
objaw Gowera 134
obrzęk płodu (tac. hydrups feta/is) 325,
326'
oczopląs 3
odcis.k(i) northern 23
- Soutbema (p.t. hybrydyzacja) 23, 26,
64', 107', 128', 146', 148, 159
-zoo 105, 107', 148,352
odwrotna genetyka 85, 89
- transkryptaza 20, 21•,37', 38,
184-185, 352
ojcost\\u, wykluczenie 'J7
oksydaza homogentyzynianowa 11 •
- Iizynowa 57, 71
oligonukleotydy specyficzne wobec
allela 28, 29'
onkogen(y) 259, 270-273, 282, 352
-dominujące 260, 276, 277
-ro/274*
- recesywne (p.t. geny supresorowe
transformacj i nowotworowej) 260.
269, 275, 276, 352
-wirusowe 272 •
onkogeneza 276-278, 282
oocyty 189
- płazów 301'
opóźnienie umysłowe 10, 36
organizatory jąderka (NOR) 179'
ornityna 12•
osteoporoza 74
ostra białaczka limfoblastyczna
P- białaczka limfoblastyczna ostra
ośrodek inaktywacji chromosomu X
(ang. X-inacdvarion center, Xie)
141, 142•
ośrodkowy układ nerwowy P- układ
nerwowy ośrodkowy
padaczka p. napady padaczkowe
- miokloniczna 239, 241, 243, 245'
pamidronian 75
paradoks Shermana 208, 352
paraoksonaza 94
PCR p. reakcja łańcuchowa
polimerazy
- wielokrotna" 156*, 157*, 159
~netracja 51, 52', 53, 54, 218, 264,
352
peptydaza prokolagenowa 71
pęcherze sk6me n prokolagen(y) 56*, 57, 58', 59, 60',
pęcherwwe oddzielanie naskórka
(epidennolysis bullosa) 72
pętla inwersyjna 189' . protcoglikany 37
piętno genomowe (ang. gerwrmc
imprinting) in, 197-200'-201'-
202•. 204" 352
plamka ślepa 14
- wiśniowa 14
-żóha3
plazmid(y) 18, 19', 20', 353
-pBR32218'
pląsawica p. choroba Huntingtona
plejotropizm 14, 353
plemniki, dojr:r.ewanie 54 •
ptyn owodniowy 33•, 34, 191 ' , 353
podłoże HAT 62'
polimeraza DNA 185, 186'
polimorfizm(y) 29, 31 •, 34, 229,
326-332, 353
_ dlugości fragmentów restrykcyjnych
(RFLP) 62, 63, 64', 65', 66, 89,
133, 143, 144, 205, 206', 296,353
- konformacji jednoniciowycb .
fragmentów DNA (SSCP) 81 •, 82,
298. 299, 300, 353
- pojedynczego nu.kleotydu (ang.
single nucleotUk polymorphism,
SNP) 120, 353
- punktowe p. polimorfizmy
pojeclyncz.ego nukleotydu
- zrównoważony 329, 330•, 353
pominięcie eksonu (ang. aon
skipping) 35, 154' , 353
pasocznica 226
powtórzenia sekwencji era 127',
128-129'-130
prawa Mendla 63, 118 . ..
prawdopodobieństwo rekombmaq1
maksymalne oszacowane 93, 94 •,
351
-względne p . stosunek
prawdopodobieństw
prawo Hanly'ego-Weinbe'll'.' (p.t.
równanie Hardy'ego-Wemberga)
87, 88, 326, 353
c
prążki (p.t. wror prążkowy C) 179''
181',353
Indeks 363
_ 0 (p.t. wzor prążkowy G) 179•, 181 , reduktaza dihydropterydyoowa
1s2•, 210•, 353 (DHPR)43*
_ metylenotetrahydrofolianowa
-Q (p.t. wzór prążkowy Q) 179', 353
(MTIIFR) 224
premutacja 208', 209, 353 .
rekombinacja 96', 99, 102, 104, 146,
Projekt Poznania Genomu Człowieka
186, 189'' 205, 206, 354
85, 117-118·-121
- miotycma 266'
rekombinacji frakcja p. frakcja
61,66, 71
rekombinacji
proteazy 57
renina 229
retikulocyty 323, 324 •
protoonkogen(y) 270, 271, 273, 353
retrowirus(y) (p.t. wektor
-, rota prawidłowa 273-276 retrowirusowy) 20, 38, 39•, 270,
przeciwciała 286
271', 284
przeciwutleniacze 253, 257 - cykl życiowy 37'
przepuklina mózgowa 214, 217, 221 r~nans magnetyczny (NMR) 216',
- oponowa 214, 215 255,21'>7
- oponowo-rdzeniowa 214, 215, 226
Ritalin p. metytfenidat
p12esunięcie ramki odczytu 299, 325, RNA 15, 17, 20, 21'.22', 354
353 _mRNA (informacyjny RNA) 16•,
pr:r.eszczcp allogeniczny 289
60*
- autogeniczny 289
- -, dojrzewanie 24 •
przewaga heterozygot p. polimorfizm
- rRNA (rybosomowy) 177
zrównoważony _ tRNA supresorowy 324 •, 355
przewlekla choroba ziarniakowa 147'
rodow'ód9'
przewody Miillera 310, 311 *, 312, 353 rodzinna polip<lWalość jelita grubego
-Wolffa 310, 311'.354
277'
przezbłonowy regulator transportu rozszczep(y) kręgosłupa 212, 213, 214,
jonów (p.L białko CFTR) 107*, 221, 224, 225'' 23Cl-231
109',331 rozwój zarodkowy 292
pseudohipertrofia 134 · równanie Hardy'ego-Weinberga (p.t.
pseudomozaikowość 192 prawo Hardy'ego-Weinberga) 318,
336
__ dla cech recesywnych sprzężonych
quinakryna 178, 179•
z chromosomem X 332
rak jelita grubego bez polipow~tości _-,wyprowadzenie 319 _ .
równowaga sprzężeń p. sprzęzerua,
(ang. hereditary nonpolyposis colon
cancer, HNPCC) 275 równowaga
rumień toksyczny 165
- piersi 276, 278, 285
rynienka nerwowa 215 *
- skóry3, 14, 15'
ramka odczytu (ang. reading frame)
26,354 sarkoglil<any 155'
rdzeniowa-opuszkowy zanik mięśni sarkolemma 155•
128 segregacja 6, 7'
rdzeń kręgowy 215 -3: 12()4'
reakcja łańcuchowa polimerazy - losowa 90•, 91 ', 93, 354
(PCR) 27, 35, 70, 81 ', 82, 108, 109, sekwencja(e) Alu 182', 347
110', 111 • • 118', 119, 124', 128, - autonomicznej replikacji (ang.
ausooomousiy replicaling seque11ce,
129' . 155, 159, 160'' 20'J, 246'.
ARS) 119'
256', 268, 288', 289', 323', 354
- cos l()ł* ..
- - - , schemat 28*
_CTG P· powtórzenia sekwenq1 CTG
receptor(y) IJ-adrenergiczny 234
-EST (an11-expressed sequence tag)
- błonowe 273, 274 •
- czynnika wzrostu fibroblastów 305 119, 120•
364 Gene!yka człowieka
-Ll 182*
- LINE 181, 351
- Pierre'a (Robina) 302
- STS (ang. sequence ragged sile) 119,
120*, 354
-wielokrotnie powt6rwne (ang.
variab/e number randem repeat,
VNTR)233
sekwcncjooowanie metodą dideoksy
25',27,28*
siarczan dodecylu sodu (SDS) 58, 79*
siatkówczak: złośliwy (łac.
retinoblastoma) 260,
261*-264*-265*- 269*-270, 275,
282- 283, 329'
- -, genetyka 262*-263*
- - , klonowanie genu 267-270
skakanie po chromosomie (ang.
chromosome jumping) 105, 106* ,
354
składanie (ang.sp/icing) 24', 35*,
153*, 325'
- alternatywne 153, 154*, 354
solenoid 181 *
sonda 23, 24 ', 354
, . tępe końce 17
spekuyna 149, 152*
spermatogonia 54, 189
sprzężcnia(e) 65, 90'. 91, 92, 93*,
94*, ·95•, 96, 97, 98, 99*, 101, 107
- , nierównowaga 85, 101-103, 352
-, równowaga 101 •, 102, 354
SSCP p. polimorfizm konformacji
jcdnoniciowych fragmentów DNA
starter(y) (ang. primers) 27, 28*, 354
stosunek prawdopodobieństw (ang.
odds ratio) 90, 91',92
s1refa aktywności polaryzującej (ang.
wne ofpolarizing activity, ZPA)
301 -
STS p.sekwentje STS
sukces rozrodczy 328, 354
syntaza metioniny 223 ', 224
syntetaza aldosteronu 229
- k:arbamoilofooforanowa (ang.
carbamyl ph0$fJhate synthett=,
CPS) 10, 12•, 13
sztuczne chromosomy bakteryjne
(ang. bacterial ani.ficial
chromosome, BAC) 20*,ll9, 120*
- - drożdżowe (ang. yeast mtijiciaJ
c~. YAC) 20', 119*,
120', 195, 355
a-talasemia 316, 325, 326'
li-talasemia 316, 317, 318, 320, 323,
325, 326, 333, 334-335, 336
talasemia 316-321, 3228, 3'1:1, 337
-, badania przesiewowe
319-320'-321, 333-337
-, częstość w populacji 318-319
-, patofizjologia 317*
-, zmiana częstości występowania 336
tarń dwudzielna 214, 217
tecbnik:a(i) prążkowa(e)
178-179*-180, 182*
telomer(y) 119*, 177*, 184, 185, 355
telomeraza 184, 186*
terapia genowa 84, 85, 113, 116
teratogen(y) 173, 302, 355
tetralogia Fallora 44
test bakteryjny 41
test kroplowy (ang. dot-biot) 323*
- potrójny 221, 341, 355
- przesiewowy l(l')
testosteron 310, 311
testowanie par 112, 355
- stopniowe 112
telrahydrobiopteryna 43'
telrahydrofolian 223*
tkanka łączna 55, 57
toksyna cholery 331, 332
tomografia komputerowa 164'
lransfekcja 271, 272* , 355
transferaza famezylowa 283*
- hipoksantynowo-fosforybozylowa
169
transformacja nowotworowa 260, 270,
n1•, m', m. 215, 276
transfuzja(e) 333, 334, 335
lransgeniczna mysz p. mysz
transgeniczna
transkrypcja 22
- odwrotna 25
tr.mslokacja(e) 15, 16', 31, 142, 145,
146, 172, 183', 184, 186, 192, 193,
196, 270, 272, 273•' 277, 280, 288*,
289, 310, 312, 355
-niezrównoważona 187*, 193
-robertsonowska(ie) 185', f86, 188',
201*, 355
-wzajemne 184, 185',355
-zrówooważona(e) 142, 143*, 184,
185', 186, 187*' 188, 190, 193,
197*, 199, 204•, 355
rransplantacja narządów 37
-szpiku kostnego 289, 290
transport eleklrooów 244
trifosforan guanozyny p GTP
trisomia(e) 172, 175*, 176, 183', 184',
187, 189, 191, 193, 197, 202', 216,
221, 355
-7198
-13197
-21187, 189, 190, 191, 221
trypsyna 179
tryptofan 149, 150*
tymina 15, 16', 355
tyrozyna 3, 4*, 10, 11*, 42, 43', 330
tyrozynaza 3, 4*, 6, 11*, 14, 22, 25, 32
-, mapa mutacji 31 *
-, plejotropowe efekty niedoboru 15 •
- , sekwencja 26"'
tyrozynemia 330, 331
układ neiwowy ośrodkowy 214
Vrbrio choluae 331
wada(y) cewy nerwowej 213, 214-218,
219, 220, 225-226
- - - a kwas foliowy 221, 223-224
- - -, diagnostyka prenatalna 220-221
---,modele zwierzęce 224-225
- - , ryzyko wystąpienia
216-217*- 218
- rozwojowa 302, 355
- -Amolda-Chiariego 215, 216'
-wrodzooa(e) 40, 173, 175, 180, 190,
192, 195, 219*. 235, 264.' 302, 308,
355
walina 16, 17 '
wąskie gardło 330, 332*
wektor(.v) 17, 20*, 355
- adenowirusowy (p.t. adenowirus)
116*
- fagowy (p.L fag) 106*
- koomidowy (p.t. kosmid) 104 •
- retrowirusowy(e) (p.1. retrowirus)
38, 268*
-wirusowe 284
- YAC p. sztlJCZile chromosomy
drożdżowe
wędrowanie wzdłuż chromosomu
(ang.gme waJlcing) 103, 104*, 105.
149, 267, 355
wiązania clwusiarezkowe 57
- poprzeczne 57
-wodorowe 15, 16*, 57, 74
wirowanie w gradiencie sacharozy 6()•
wirus(y) białaczki mysiej Mołoneya
68
- krowianki 115
- mięsaka Rousa 270
- nabytego zespołu niedoboru
odporności typu 1 (HlV-1) m
- opryszczki 284
- pomocniczy 39
- Sendai 61, 62'
witamina B 12 223, 224
-C75,257
-E253,257
włókna kolagenowe 59
- mięśniowe 143, 160, 161
wodoglowie 215, 226, 230
wrodzona łamliwość kości
(osreogenesis imperfecta, Ol) 48,
49*-50, 51, 53, 54, 55, 58*, 59, 62,
63, 65*. 66, 73, 74, 75, 84, 93, 97
-- -, klasyfikacja 50'
--- , model mysi 67-<i8'-{;9
- - -, podstawy biochemiczne 55-59
- - -, -genetyczne 66-67'
--- typu 167, 69
- - --II 66, 67, 69, 70*, 72
----III 67, 72
- ---IV 66, 67, 69
wrodzone błędy metabolizmu p, błędy
metabolizmu wrodzone
wrzeciono mitotyczne 176'
wspólczynnik LOD (ang. LOD score)
92', 93', 94*, 146, 264, 351
- penetracji 53
wyspy GC 107
wywiad rodzinny 8
wzór prążkowy C (p.t. prążki C) 179
Indeks 365
- - G (p.L prążki G) 180* -Liddle'a 229
-- Q (p.L prążki O) 180* - Li-Fraumeni '1:15 , '1:16, 280'
- - R 179, 180', 183' - łamliwego chromosomu X p. zespól
--T179 kruchego chromosomu X
-Marfana75, 76', 77, 78, 79',80',
Xenopus 300 82,329*
- MELAS 249', 250, 252-253
zapłodnienie in vilro 121, 124' - MERRF 237, 238, 239-240, 24l,
zawał serca Zl1, 229 243-245'-246, 248', 249*, 250
zespól Alporta 73 -Pataua 175'
-Angelmana 196*, 199, 203* - Pearsona 249
-Aperla 305* - Pfeiffera 305*
- Blocba-Sulzbergera (łac:, - podniebienno-sercowo-twarzowy
incontinentia pilifTIEnlt) 165, 166', (ang. velocardiofacial syndrome,
167*, 168, 169 VCFS) 192, 195, 196*
-Blooma 193, 275' - Pradera-Willego 196', 199, 203'
-cri-du-duzi p. zespól kociego krzyku - Smitha, Lemliego i Opitza 304
- DiGeorge'a 195', 196* -Sticklera 71, 72
-Downa 138, 175'. 183, 186, 187, - Turnera 175', 192, 194, 310
188*, 192, 193, 194*, 302, 314, 341, - Waardenburga 292,
356 293*- 295*-296*-297, 298-300,
- - a wiek matki 190* 302, 303, 306--307
- Edwardsa 175' - - . typy kliniczne 294•
- Ehrlersa-Danłooa 71, 75, 76 -wad wrodzonych 173
- gruczolakowatości - Wolfa-Hirschhorna 172, 173, 174",
wewnątrzwydzielnlczej typu II 304 176, 178, 180, 183, 196
- Kearnsa-Sayre'a 249', 253 -XXX 175'
- Klinefeltera 175' -XXY 175'
- kociego bzyku 176, 180 złogi lipidowe 228
- kruchego chromosomu X 128, 203, zwężenie odźwiernika 217•, 219•,
205, 206, 208, 209, 356 220
-Lebera (LHON) 249', 250, 255, związki chelatujące 333, 334
256*, 257
- Leigha 249', 250 żelazo 317, 333, 334, 335, 338