Theoretische en historische grondslagen van de psychologie 2021 – 2022

Samenvatting:
Theoretische en historische grondslagen
van de psychologie
Gemaakt door Aron Branckaert

1
Theoretische en historische grondslagen van de psychologie 2021 – 2022

Inhoud
1. Kenmerken van de moderne wetenschap ............................................................ 3

2. Het tragikomische bestaan ..............................................................................10

3. Hermeneutiek en verstehen .............................................................................11

4. Hersenen en bewustzijn ..................................................................................14

5. Opvattingen over hersenen en bewustzijn .........................................................15

Belangrijke personen ............................................................................................16

2
Theoretische en historische grondslagen van de psychologie 2021 – 2022

1. Kenmerken van de moderne wetenschap

Achtergronden van de psychologie
Psychologie komt als één van de laatste wetenschappen los van de filosofie
• Etymologie: Psyche-logos: studie van de geest
Epistemologie: hoe kennis (over/van de wereld) tot stand komt
Ethiek: Moraalfilosofie: kritische bezinning over hoe we juist handelen als mens
Biologie: inspiratie voor ontstaan van de psychologie
• Denk aan evolutieleer
• Cognitieve neurowetenschappen
Begin 18de eeuw deed de Newtoniaanse stijl om wetenschap te bedrijven zijn intrede
Begin 19de eeuw deed het Positivisme zijn intrede
• Deed enkel aan descriptie en bood geen verklaringen
• Sociologisch: wetenschap moet een maatschappelijk belang hebben
• Sciëntisme: geloven dat wetenschap een antwoord zal bieden op alle problemen
→ beziet wetenschap als een soort van religie
• Predictie en controle: door wetmatigheden vast te leggen kunnen we
voorspellingen maken in de toekomst, die voorspellingen maken controle over de
uitkomsten mogelijk
• Social engineering: wetmatigheden leidt tot sturing van sociale regels
Kritiek op positivisme
• Niet alles is wetmatig
• Variant op het idealisme: houdt geen rekening met andere maatschappelijke
belangen
• Sciëntisme = gevaarlijke veronderstelling, omdat het geen rekening houdt met
ethiek
• Foutief wetenschapsmodel, want positivisme gaat uit van inductie en volgens
Hume vormt dat een inductieprobleem : men kan niet op basis van enkele
observaties veralgemenen naar één algemene wet
• Verabsoluteren van de wetenschappelijke benadering: manier waarop men naar
de wereld kijkt is ook zeer waardenvol en valt niet te reduceren tot de
wetenschappelijke benadering
• Cultuur-historische kritiek: wetenschap is niet de oplossing van alles, maar
kan op zijn beurt ook (ethische en maatschappelijke) problemen (bv. Oorlog)
veroorzaken
• De lebenswelt (zijnsvraag) wordt niet beantwoord

Soorten verklaringen

3
Theoretische en historische grondslagen van de psychologie 2021 – 2022

Deductief nomologische (DN) model (a.k.a. het Hempel-Oppenheim schema)

wou de structuur en filosofie van wetenschap in kaart brengen
• Deductie: van algemeen naar specifiek
• Nomologisch: werken vanuit wetten
• Nomoliogische benadering: wetenschap biedt een beschrijving van de
werkelijkheid
• Sluit aan bij instrumentalisme
• Het explanans concludeert tot het explanandum
o Explanans: verklarende
o Explanandum: verklaarde
o Syllogisme: redenering die stapjes volgt
o Gevaar: Circulaire redeneringen: explanandum zit verwerkt in het
explanans (bv. verklaren a.d.h.v. geoperationaliseerde begrippen)
• Werd gepopulariseerd door de groep: Weiner Kreis
o Dé trouwe leden waren Popper en Wittgenstein
o Wetmatigheden worden gesteld door interferenties
o Logisch positivisme: zoeken naar een inhoudsvrije rationele
methodologie
▪ Logisch: omdat het voldoet aan de wetten van de formele logica;
opstellen van hypotheses
▪ Positivisme: omdat het geïnspireerd is door positivisme;
vervolgens iets empirisch toetsen
▪ Test is niet gelijk aan het achterliggend concept → we moeten
bescheiden zijn als we één onderzoek hebben gevoerd
• Problemen met DN-model
o Psychologie maakt gebruik van probabilistische termen: Hoe vinden we
algemene wetten? Want het inductieprobleem is nog steeds niet opgelost.
Er bestaat nog steeds onzekerheid over onze uitspraken
o Geen verschil tussen algemene wetmatigheden en accidentiele
veralgemeningen. We missen een veroorzaking.
o Feiten zijn theorie geladen
o Verificatieprobleem: door te verifiëren ga je het breken
▪ Oplossing: confirmatie: we moeten de mogelijkheid hebben om
het aan te tonen
▪ Kritiek van Popper op confirmatie: wetenschap is open en
veranderlijk, men moet dus veronderstellen dat een hypothese fout
is: doel v/d wetenschapper = falsificeren

4
Theoretische en historische grondslagen van de psychologie 2021 – 2022

o Deductieprobleem: geen onderscheid gemaakt tussen deductie en

verklaren → geen causaliteit
▪ Oplossing: causale modale termen (overeenkomsten met wat het
vaakst voor komt) zijn vereist
Hermeneutisch perspectief (zie Hoofdstuk 3)
• Methodestrijd: sociale vs. natuurwetenschappen
o Psychologen; volgen eerder de logisch positivistische wetenschappelijke
methode en niet de hermeneutische (kijk maar eens naar de literatuur!)
• Psychologie = tussennoot van een nomotetische en ideografische benadering
o Ideografisch: voortgaan op één individu
o Nomotetisch: uitspraken over groepen
o Bv. Psychotherapie; kennis van effectieve therapieën kunnen toepassen
(nomotetisch), maar ook de cliënt proberen te verstaan (ideografisch)
▪ Enkel nomotetisch: patiënt krijgt trucjes door en voelt zich niet
begrepen
▪ Enkel ideografisch: patiënt wordt begrepen, maar niet geholpen
• Materialisme: werkelijkheid herleiden tot materie
o Tegenhanger van het spiritualisme
o Psychische fenomenen materialiseren door ze te operationaliseren
o Opmerking: Materie wordt ook waargenomen door een theorie geladen bril
Functionalistische benadering: zoekt uit hoe iets functioneert in de natuur
• Functionalistisch/teleologisch verklaren: verklaring bieden in functie van iets
anders
o Gevaar: circulaire redeneringen: geen onderscheid tussen oorzaak en
gevolg → geen causale verklaringen
o Gebruikelijk in harde wetenschappen (zoals biologie)
o Bv. Pragmatisme benadering van het zicht
o Gevaar: Bv. evolutietheorie leidt tot adaptionisme: elk kenmerk heeft
een adaptieve waarde
o I.t.t. de evolutietheorie van Darwin: evolutie heeft geen doel/functie,
maar is enkel het gevolg van gen-mutaties die ons soms voordelig
uitkomen
• Eng functionalisme impliceert een zwak materialisme: token materialisme =
materialisme die vervuld kan worden door een machine
o Token = uitwisselbare eenheid → mentale toestanden kunnen
uitgewisseld worden
o Mist biologische plausibiliteit: er moet ook rekening gehouden worden
met de invloeden vanuit de omgeving

5
Theoretische en historische grondslagen van de psychologie 2021 – 2022

• Breed functionalisme: impliceert een sterk materialisme: type materialisme =

materialisme die zich beperkt tot het brein en biologische processen
o Mentale toestanden komen tot stand door de embodiment (zie
Schopenhauer), biologie en de invloeden van de omgeving
• Biedt een multilevel verklaring: Verschillende werkingsniveaus niveaus werken
autonoom van elkaar → geen nut om ons te verliezen in de details
• Mechanicisme: verklaren van functie van een fenomeen door analyse en
decompositie van subsystemen
o Geschikt voor stabiele fenomenen: geen individuele data analyseren,
want daar zit er ruis op
o Biedt een interlevel verklaring: Verschillende werkingsniveaus werken
en zijn verbonden met elkaar
Causale benadering: zoekt uit waarom iets functioneert in de natuur
• Ondersteuning voor de hypothese is niet voldoende, men wil een antwoord
waarom de hypothese ondersteund wordt
• Vooral in evolutieleer
• Regressievergelijking is geen verklaring, want deze kan symmetrisch opgesteld
worden
• Een noodzakelijke voorwaarde (de onafhankelijke variabele) is verschillend van
een voldoende voorwaarde (om te spreken over causaliteit)
• Ladder van oorzaken uit the book of why
o Associatieniveau: zien, observeren en leren uit associatie (AI-niveau)
o Interventieniveau: weten wat de gevolgen zijn als je iet zou doen bv.
Trekken aan de staart van een leeuw (primitieve mens en baby niveau)
o Counterfactual redeneren: het alternatief op een afgelopen situatie
kunnen voorstellen (eigen aan de mens)
o M.a.w. AI heeft nog een lange weg te gaan alvorens ze de mens bereikt
Simpsons paradox: als a beter scoort op x en beter scoort op y dan b, kan b toch over
het algemeen beter scoren dan a.
• Verklaring: dit komt omdat het aantal gevallen verschillen voor b, waardoor de
algemene cijfers een verkeerd beeld geven

6
Theoretische en historische grondslagen van de psychologie 2021 – 2022

• Niet alle antwoorden zijn verwerkt in de data, context en achterliggende info mee
in acht nemen!
• We mogen niet alle data als gelijk beschouwen, maar we moeten ze soms
verdelen in subgroepen (zoals je kan zien in dit voorbeeld verandert in dat geval
de negatieve trend, in twee positieve trends)
Instrumentalisme vs. realisme
Instrumentalist: wetenschappelijke begrippen gebruiken als instrument / middel om
iets te verklaren / beschrijven
• Sluit aan bij de operationalisatie
• Bv. Kwantumfysicus, Niels Bohr, beschouwde zijn theorieën niet als de
werkelijkheid, maar eerder als een beschrijving
• Bv. Mach
Realist: wetenschappelijke begrippen gebruiken om de werkelijkheid van het bestaan
aan te tonen
• Bv. Fysicus, Albert Einstein, beschouwde zijn relativiteitstheorie als de
werkelijkheid → het mysterieuze karakter van de wereld zit goed in elkaar
• Bv. Mendeljev
• Anti-realisme: essentie v/h menselijk bestaan wordt niet gecapteerd in de
wetenschap
Benadering van theorieën
Syntactische benadering
• Volgt correspondentieregels: concepten dienen geoperationaliseerd te worden
alvorens we het kunnen observeren en onderzoeken
• We bouwen verder op axioma’s: op voorhand-aangenomen-niet-
wetenschappelijk-onderbouwde stellingen
• Argument voor axioma’s: Soms is het nodig om iets te veronderstellen alvorens
men verder geraakt in de wetenschap
• Theoriegeladenheid: theorie is zinvol door de data en de data door de theorie
Semantische benadering
• Hedendaagse vorm van wetenschap
• Vereenvoudigd model v/d realiteit
• Geen rekening houden met mogelijks storende variabelen: “We weten dat de
realiteit zo niet is, maar als het zo was dan…”
• Structural equation modeling (SES): structurele verbindingen door pijlen en
regressiecoëfficiënten in een model om achterliggende en latente variabelen te
meten
Eenvoud als kenmerk van de waarheid

7
Theoretische en historische grondslagen van de psychologie 2021 – 2022

• Wetenschap als religie: wetenschappers geloven er in dat de wereld goed en

kenbaar ineen zit
• Zuinigheidsprincipe van Ockham / Ockham’s razor: eenvoud is het kenmerk
v/d wetenschap
• Fysica legt veel nadruk op wetmatigheden
• Relativiteitstheorie van Einstein: licht heeft een constante snelheid afhankelijk
van de waarneming, alle natuurwetten gelden voor alle waarnemers en kan je niet
tegenwerken
• Maar niet alles past binnen die wetmatigheden zoals de kwantumfysica: Vele
verschillende theorieën die elkaar tegen spreken
Religie en wetenschap

• Postmoderne definitie: aandacht voor samenhang

• Kennis van de wereld doet scheiding verdwijnen
o Leven-dood: exposed by chemici: bestaan uit dezelfde materie
o Hemel-aarde: exposed by sterrenkundigen: zijn allebei natuurfenomenen
o Mens-dier: exposed by evolutietheoretici; komen allebei van hetzelfde
organisme
• Wetenschappers hebben een religieuze houding: schenken aandacht aan hetgeen
wat ze onderzoeken → aandacht is bijna hetzelfde als liefde → liefde is een vorm
van religiositeit
• Religiositeit bestaat volgens Einstein uit drie fases
• Holisme: Wetenschap en religie zijn één
• Tegenargument holisme
o Wetenschap draait om feiten
o Religie draait om betekenisgeving

Veranderingen in de wetenschap
Naturalistische benadering: beschrijft hoe de wetenschap verloopt
• Weltanschauung: de manier waarop de mens naar de wetenschap kijkt (Kuhn
en Feyerabend)
o Historisch antropologische kijk: wetenschap is veel verandert doorheen
de geschiedenis

8
Theoretische en historische grondslagen van de psychologie 2021 – 2022

▪ Mens = rationeel wezen

▪ Mens wordt ook beïnvloed door een normen en waarden kader van
de maatschappij
o Wittgenstein beschouwde wetenschap als een sociaal geconstitueerde
levensvorm, waarmee hij wil zegen dat dit door mensen werd opgericht
o Kuhn geloofde dat de wetenschap telkens een cyclus van fasen kende
o Kritiek op Kuhn: revoluties zijn eerder uitzonderlijk dan de regel
• Evolutionaire epistemologische benadering: genuanceerd relativisme:
natuurlijke selectie van ideeën en theorieën
• Themata: Rivaliserende thema’s: door allemaal in vanuit een verschillende
wetenschappelijke lens te kijken duiken er veel tegenstrijdigheden op
Normatieve benadering: beschrijving hoe de wetenschap moet verlopen, stelt een
norm
• Popper bedacht het falsificationisme als een oplossing op het
inductieprobleem van Hume
Problemen met falsificatie
• In wetenschap volstaat één weerlegging niet
o Ontsnappingsclausule of immuniseringspraktijk: bewering om niet
zomaar elke weerlegging te geloven → problematisch indien het vaak
gebeurd
o Corroboratie: maat van weerstand tegen weerleggingen op een theorie;
bied weerstand tegen falsificatie → meerdere anomalieën zijn nodig
• Rivalisering: de minst slechte theorie wordt behouden en beschouwd als “de
waarheid”
• Inductieve kennis is steeds vereist → wetenschap is altijd een stuk inductie en
deductie
Reductie en vervangen (van psychologie)?
• Psychologie valt niet te reduceren tot biologie
• Men kan vanuit neuronale activiteiten alleen, gedrag vanop een hoger niveau
verklaren
• Men heeft mentale processen / gedragsstudies nodig om betekenis te geven aan
neurofysiologische beelden
Universele wetenschap: wetenschap als visie op de wereld
• Streeft naar universele kennis
• I.t.t. particuliere kennis: kennis over het individu
Wetenschap als visie zonder standpunt
• Primaire kwaliteit (Galileo Galilei): puur objectief; we kunnen het rechtstreeks
waarnemen

9
Theoretische en historische grondslagen van de psychologie 2021 – 2022

• Geen secundaire kwaliteit (Thomas Nagel): subjectief; individuele verschillen in

waarnemingen
• Descartes beweerde dat de wetenschap de wereld moest zien te beschrijven
zonder de ziel: objectiveren en kwantificeren
Realisme vs. Antirealisme = pseudoprobleem: mensen kunnen niet voorbij bedrieglijke
figuren kijken, dus perceptie is fout!
• De betrouwbaarheid van eigen zintuigen m.a.w. empirische
waarnemingen kunnen fout zijn → alle wetenschap is
onbetrouwbaar
• Tegenargument: mensen met slechte waarnemingen zouden
evolutionair uitsterven
• Tegen-tegenargument van Kuhn: Hoe zit het met dubbelzinnige
en onmogelijke figuren?
• Tegen-tegen-tegenargument: Mens is in staat om beide figuren te
zien, dus we kunnen iets beschouwen vanuit verschillende invalshoeken

2. Het tragikomische bestaan

De ware moraal = versmelting met de kosmische eenheid

Nietzsche is zéér pessimistisch over het zelfbewustzijn
In het westen heerst er hyperindividualisme: ego staat centraal
De vergankelijkheid v/h bestaan: volgens Keynes denken we allemaal dat we
belangrijk zijn, maar op lange termijn zijn we allemaal dood. We zijn maar een lichtflits
in het menselijk bestaan
Jonas is optimistisch t.o.v. het bewustzijn: bewustzijn stelt ons in staat om positieve
emoties te ervaren
Volgens Kant veroorzaakt het bewustzijn vele onbeantwoorde vragen
Pascal was een voorloper v/h existentialisme en zag de strijd in tussen de verlichting
en wat het hart wou = raison du raison vs. raison du coeur
Wetenschappelijk denken

10
Theoretische en historische grondslagen van de psychologie 2021 – 2022

• Oorsprong van het wetenschappelijk denken ligt in de verlichting

• Neutraal: waardenvrij / cultuuronafhankelijk
• Kante geloofde in het universele gelijkheidsideaal
o Individualisme: het individu kan zelf denken
o Emancipatie: iedereen is in staat om op een rationele manier te denken
• Vormen van rationaliteit
o Cognitieve rationaliteit: weten om te weten
o Instrumentele rationaliteit: weten om toe te passen
Relatie subject-object
Wetenschap: kennisdomein Lebenswelt: zingeving
Subject en object is overbrugd Afstand tussen subject en object is
onoverbrugbaar
Direct waarneembaar Transcendent
Afstandelijk Nabijheid, betrokkenheid
Empirische kwaliteiten Hermeneutische kwaliteiten
Kennisvragen Bestaansvragen
Wetenschappelijk aspect Moreel, ethisch, filosofisch,
maatschappelijk aspect
Kritische ingesteldheid Diep vertrouwen
Volgens Scruton is wetenschap té reductionistisch, want ze wil alles capteren in feiten,
maar realiteit is meer dan dat
Volgens Proust bestaat er zoiets als een explenatory gap: geestelijke rand tussen
object en subject
Volgens Musil kan je met wetenschappelijke observaties niet in jezelf komen
Volgens Schopenhauer is de verankering van ons bewustzijn aan deze wereld
(Embodiment) ons onvermijdelijk lot
Heidegger is een optimistische existentialist: het bewustzijn brengt ook positieve
emoties met zich mee
Volgens Kierkegaard kunnen we ons nooit niet ontkoppelen van onszelf
Volgens Sloterdijk volgen wij het paradigma van de pijn
Humor
• Bomans staat er positief tegenover
• Nietzsche staat er negatief tegenover

3. Hermeneutiek en verstehen
Hermeneutiek: interpretatie van (wetenschappelijke) teksten en literatuur
• Belang aan historiciteit: geschiedenis in acht nemen
o Volgens Heidegger kleurt het punt van de geschiedenis de wetenschap

11
Theoretische en historische grondslagen van de psychologie 2021 – 2022

o Volgens Gadamer: verandert de geschiedenis voortdurend door de

standpunten die we aannemen
• Volgens Gadamer moeten we weerstand bieden tegen de naïeve verleiding
van het objectivisme, want volledig bewustzijn is nooit mogelijk, dus
neutraliteit ook niet → er zullen altijd vooroordelen bij onze observaties gepaard
zijn
• Volgens Gadamer bereiken we realisme door in dialoog te gaan en telkens en
ander perspectief aan te nemen
Hermeneutisch begrijpen: Verstehen
• Humanistische benadering
• Volgens Geertz is een thick description nodig → contextualiseren om de
volledige beschrijving te begrijpen
• Wordt gebruikt voor kwalitatief onderzoek
• Staat recht tegenover het verklaren (natuurwetenschappelijk kenmerk) → ziet dit
als een aparte kwaliteit
Taylor toonde het belang aan van taal om wetenschap te begrijpen
Volgens Wittgenstein is taal er om betekenis te geven aan de data. Daarnaast kan data
fout geïnterpreteerd worden en is daarbij de taal die we gebruiken ook fout
Volgens Schleiermacher is Hermeneutiek nodig om de wereld volledig te begrijpen

Hermeneutische cirkel

• Ontologische interpretatie van Heidegger en Gadamer: zegt iets over de

structuur van de werkelijkheid
• Methodologische interpretatie van Schleiermacher: zegt iets over hoe men
de werkelijkheid moet opvatten
• Holistische Interpretatie van Taylor: cirkel is een wisselwerking tussen de
delen (objecten) en het geheel
Humane vs. sociale wetenschappen
Volgens Dilthey, Taylor hebben beide methoden hun zin (tweekamp): Hermeneutiek
moet zich vooral op de humane/sociale wetenschappen focussen

12
Theoretische en historische grondslagen van de psychologie 2021 – 2022

• Dreyfus: context opnemen voor humane wetenschap is nodig, maar

decontextualisering maakt exacte/harde wetenschappen succesvol
• Bij psychologie: cognitieve gedragstherapie
Volgens Rorty en Gadamer moet Hermeneutiek op alle levensdomeinen toegepast
worden (Universele hermeneutiek)
• Volgens Hessen zijn feiten in de wetenschap altijd theorie afhankelijk
• Bij psychologie: psychodynamische therapie
von Herder beweerde dat niet iedereen in staat was om rationeel te denken → iedereen
bezit een eigenheid en geest
Von Humbolt beweerde dat instituties (zoals universiteiten) vrij moesten zijn van
wetten om vrij te kunnen denken
Sociaal constructionisme: filosofische stroming die stelt dat alle kennis sociaal
geconstructioneerd is en daardoor onderhandelbaar wordt
• Sociaal constructivisme: de onderwijsvariant van het sociaal constructionisme
• Proposities
o We kleven zelf sociale termen op bepaalde objecten
o Er zijn geen waardevrije beschrijvingen (alles draagt een bepaalde waarde
vanuit onze samenleving)
o Termen van wetenschappen zijn ook niet reëel, maar zijn een
gemeenschappelijke acceptatie van een benoeming
• Volgens Wittgenstein spelen we een talenspel
• Realiteit komt tot stand door een actieve constructie i.p.v. een passieve
representatie van de werkelijkheid
• Een volledige realiteit is niet mogelijk, want er moet altijd een sociaal dialoog
plaatsvinden en die verloopt nooit 100% correct
• Doel van de wetenschap: betekenis geven aan de werkelijkheid
• Anti-correspondentie en anti-coherentietheorie
Opvattingen over de waarheid
• Correspondentietheorie: realisme: beweringen zijn waar wanneer deze de
realiteit beschrijven
o Aanhangers zijn ontologische realisten: er bestaat een onafhankelijke
werkelijkheid buiten de geest
• Coherentietheorie: idealisme en relativisme: geen interne tegenstrijdigheden
binnen in realiteit
o Idealisme: geen objectieve werkelijkheid buiten de geest → alles is geest
o Relativisme: werkelijkheid is afhankelijk van de mens met specifieke
eigenschappen

13
Theoretische en historische grondslagen van de psychologie 2021 – 2022

• Consensustheorie: relativisme en sociaal constructivisme:

overeenstemming tussen mensen creëren de werkelijkheid
• Pragmatisch: wat in de praktijk werkt is de realiteit
Retoriek: Volgens Billig staat wetenschappelijk debat in relatie met de argumentatie
context
• Tegen categorisatie
Discursieve psychologie: dagelijkse conversaties en teksten analyseren
• Psychologische fenomenen: emoties zijn niet slechts neuronale activiteiten,
door erover te praten met anderen kunnen we het begrijpen
• Discours-analyse: onderzoeken hoe mensen discours houden
Kritische psychologie: Niet empirische vorm van psychologie waarbij kritiek geuit
wordt op de maatschappij
• Geïnspireerd door het sociaal constructivisme
• Mengeling van discursieve en Marxistische psychologie
• Emancipatie staat centraal: sterven naar gelijke rechten en zelfstandigheid
• Bepaalde begrippen verschillen naargelang vanuit welke positie je het bekijkt

4. Hersenen en bewustzijn
Volgens Van der Heijden is het bewustzijn een Goddelijke eigenschap, maar dit zorgt er
dan ook voor dat de mensen (vooral wetenschappers) God willen worden
Fases
Fase 1: Witte bloedcellen: doen gewoon hun job
Fase 2: Termieten
• Samenleving waarbij iedere termiet een specifieke job/functie heeft
• Volkomen ondergeschikt aan het geheel van de samenleving
Fase 3:
• Bryne over apen
o Sletten weten hun Zilverrug te ontlopen
• Calvin over apen
o Bavianen kunnen straf ontkomen door afleiding/misleiding
o Apen kunnen hun bevindingen verbergen voor henzelf houden → lijkt op
een menselijk bewustzijn
• Cioran over apen
o Apen zijn niet zo verschillend van de mens; kunnen verbanden leggen,
begrijpen, leren en zelfs alternatieve scenario’s bedenken
Ontstaan van zelfbewustzijn bij de mens

14
Theoretische en historische grondslagen van de psychologie 2021 – 2022

• Egypte: Goed vs. kwaad

• Oude Grieken: mensen dragen nog niet volledige verantwoordelijkheden, maar
worden eerder gezien als schaakstukken in het spelletje van de Goden
• Grieken: door Plato en Socrates ontstaat het Socratisch denken: alles in
vraag stellen om daaruit discussie te voeren
• Middeleeuwen: ontstaan van biografie (individualiteit), spiegels (zelfreflectie),
romans (romantische liefde)
• Door literatuur: wordt geest beschouwd als een individualistisch concept
• Spanningen tussen persoonlijke en gemeenschappelijke belangen in wetsysteem
• Taosime: “go with the flow”
Volgens Sloterdijk start de mens van een a-dualistisch perspectief en gaan we zo over
naar het eeuwige bewustzijn
Volgens Rushkoff vormen mensen een meta-organisatie om in een groepstrance
terecht te komen waarbij we het zelfbewustzijn verdwijnt
Volgens Nietzsche zijn we eigenlijk allemaal fundamenteel gelijk en daardoor ook
verbonden
• Paradox: door de sluier van Maja ervaren we een eenzaamheidsgevoel

5. Opvattingen over hersenen en bewustzijn

De opkomst van computers en artificiële intelligentie bood een nieuw perspectief op het
bewustzijn
• Volgens Dennet en Calvin is het menselijk bewustzijn een onbedoeld evolutionair
bijverschijnsel
• Volgens die sjarels werkt de Turing-machine (een universele machine) net
zoals een mens
• Het participerend bewustzijn is volgens Calvin een bestrijding tegen het
ziekteverschijnsel dat men het bewustzijn noemt
Faust-Frankenstein syndroom: het gevaar om je moraliteit en menselijkheid te
verliezen (geen rekening houden met de ethiek) door een wetenschappelijke, alwetende
utopie willen te bereiken

15
Theoretische en historische grondslagen van de psychologie 2021 – 2022

Searle beschouwt het bewustzijn als een mysterie en is voorstander van het modern
dualisme
• Visuele agnosie / blind zicht niet bewust dat men iets ziet (blinde vlek), maar
als iemand er achter vraagt zijn ze meestal wel correct → wijst op de meer
gelaagdheid van de menselijke hersenen
• Innerlijke toestanden zijn een privéaangelegenheid
• Kritiek van Dennet: is een soort van Obscurantisme: het doelbewuste streven om
andere mensen in onwetendheid te houden en zelfstandig denken te verhinderen
• Tegenargument van Searle: pijn is geen obscurantisme
Volgens taalpsycholoog Pinker is de hoeveelheid aan impliciete kennis die een mens
bezit oneinidig
Volgens fysicus Penrose vestigt het bewustzijn zich binnen de cellen d.m.v. heel kleine
rotaties v/d microtubuli (zie Orch OR theory)
Volgens logicus Copeland is AI niet in staat om de evolutionair ontwikkelde organismen
te overstijgen
Volgens Draaisma maken enkel top-down processen zelfsturing bij de mens mogelijk

Belangrijke personen
Plato

427 v.Chr – 347 v.Chr

• Grieks Filosoof
• Leerling van Socrates
Over H1
• Legde verwondering aan de basis van de filosofie (later de wetenschap)
Over H3
• Platonisme: onveranderlijke objecten bezitten een eeuwige schoonheid
(esthetiek)

Blaise Pascal

16
Theoretische en historische grondslagen van de psychologie 2021 – 2022

1623 – 1662
• Wiskundige: ontwikkelt eerste mechanische rekenmachine: “Mensen werken zoals
een rekenmachine”
• Theoloog: vormde Godsbewijzen
o Had soms mystieke ervaringen, maar trok deze in twijfel → kritieke
gelovige
H2
• Strijd tussen wanhoop en hoogmoed: mens is één en al tegenstrijdigheden → is
niet te vatten onder wetmatigheden
• Angstige existentialist: vrees voor het oneindige in het universum
o Daarom hebben we een existentiële nood: drang om te leven op deze
wereld
• Raison du Raison vs. Raison du Coeur: Het hart heeft zijn redenen die het
verstand niet begrijpt
o Raison du Raison: rationale, afstandelijke en wetenschappelijke houding
o Raison du Coeur: irrationele, nabije en particuliere praktijkgerichte houding
• Tegen excessief rationalisme: de veronderstelling van Descartes dat de mens
vooral rationeel is

Isaac Newton

1643 – 1727
• Fysicus
H1
• Veroorzaakte de Newtoniaanse wetenschapsstijl
o Wetmatigheden in de natuur beschrijven

17
Theoretische en historische grondslagen van de psychologie 2021 – 2022

o Hield geen rekening met mogelijke verklaringen → deze leiden al snel tot
theologische verklaringen
o Stelde geen hypotheses op
o Tegen hetgeen wat achter de fysica ligt (a.k.a. het metafysische)
• Anti-teleologische verklaringen, pure empirist (avant la lettre)

Immanuel Kant

1724 – 1804
• Duits
• Filosoof
H1
• Rationalist tot in de kist
• Bewustzijn veroorzaakt vele onbeantwoorde vragen
• Mensen moeten handelen vanuit de rede = mens is een rationeel wezen
• Universeel gelijkheidsideaal: iedereen is in staat om rationeel te denken

Johan Gottfried von Herder

1744 – 1803
• Duits
• Filosoof
H3
• Tegen universele gelijkheidheidsideaal (van Kant)
• Volksgeist: iedereen heeft een fundamentele eigenheid (geest)
• Stond aan het begin van de sturm und drang beweging; waar het individu
centraal staat

Friedrich Schleiermacher

18
Theoretische en historische grondslagen van de psychologie 2021 – 2022

1768 – 1834
• Duits
• Filosoof
Over H3
• Door verstehenen kunnen we mensen van binnenuit begrijpen
• Holistische visie: we maken allemaal deel uit van dezelfde werkelijkheid
• Gelooft in het Platonisme: schoonheid die in alles verwerkt zit (esthetisch)
• Gelooft in de universele hermeneutiek: hermeneutische methode is op alle
vlakken van de wereld toe te passen
• Bekijkt de hermeneutiek wel als een methodologische aanpak

Wilhelm Von Humbolt

1767 – 1835
• Duits filosoof
H3
• Universiteit is een plek waar men vrij moet kunnen denken, los van de
maatschappelijke belangen, dit kan aan de Von Humbolt universiteit

August Comte

19
Theoretische en historische grondslagen van de psychologie 2021 – 2022

1798 – 1857
• Socioloog
H1
• Vader van het Positivisme: Empirisme op maatschappelijk niveau

Arthur Schopenhauer

1788 – 1860
• Pessimist
• Inspiratie voor Freud, termen die hij rechtstreeks heeft overgenomen zijn
o Vis a trogo: dingen die ons voortduwen
o Vis a fronto: dingen die ons aantrekken
H2
• Embodiment: we kunnen ons menselijk lichaam niet achterlaten, we zijn
verankerd op de wereld
H4
• De sluier van Maya doet ons denken dat we allemaal in individuele hokjes leven

Friedrich Nietzsche

20
Theoretische en historische grondslagen van de psychologie 2021 – 2022

1844 – 1900
• Filosoof
H2
• Pessimist t.o.v. bewustzijn
• Door bewustzijn zijn mensen niet in lijn met het heelal
• Altruïsme is een uitbreiding van het égo, want je ziet je nog altijd als iets apart
• Op zoek naar de ware moraal, de kosmische eenheid
• Vond het ego een zinloos concept → kosmische mystiek: het ego overstijgen en
één worden met de kosmos
• Humor = Lachen om minachting te creëren en afstand te nemen van hetgeen
waarmee je lacht
H3
• We maken deel uit van dezelfde kosmische werkelijkheid
H4
• Dionystische gebeurtenissen leiden tot de scheur van de sluier van Maja: op
moment van verbintenis voelen we een éénheid met de kosmos
o Dionystische: ondoordacht en onbeheerst (i.t.t. Appolonische:
doordacht en beheerste)
o De sluier van Maja (het bewustzijn) is een illusie waarbij mensen denken
dat we allemaal aparte individuen zijn zorgt er voor dat we de éénheid
onder elkaar niet kunnen terugvinden

Wilhelm Dilthey

21
Theoretische en historische grondslagen van de psychologie 2021 – 2022

1833 – 1911
• Duits historicus, psycholoog, socioloog en filosoof
• Vertegenwoordiger van de hermeneutiek: studie van cultuur
Over H3
• Deed het belang inzien van de hermeneutiek in wetenschap
• We kunnen verstehen; maar beperkt zich tot de humane wetenschappen, reikt
niet uit tot het alle wetenschapsdomeinen

Robert Musil

1880 – 1942
• Schrijver
Over H4

Ludwig Wittgenstein

1889 – 1951
• Taalfilosoof en logicus
• Trouw lid van de Weirner Kreis
Over H1
• Wetenschap is een sociaal geconstitueerde levensvorm

22
Theoretische en historische grondslagen van de psychologie 2021 – 2022

Over H2
• Hechte veel belang aan het begrip Lebenswelt: vragen met betrekking op het
leven, betekenis, zingeving
Over H3
• Talenspel: we zeggen iets dat betekenis draagt voor de gemeenschap
• Bruta data (pure data) = onvoldoende om mensen te begrijpen → theoretische
begrippen zijn ook nodig m.a.w. we geven betekenis aan data d.m.v. een theorie
• Door foute interpretaties van de data kunnen we tot foute veralgemeningen en
conclusies komen
Alan Turing

1912 – 1954
• Brits
• Wiskundige, informaticus, logicus
• Computerpionier; stond aan de basis v/d AI ontwikkeling
• Breekt d.m.v. de Turing-machine (= Universele machine: een machine die op
een mens lijkt) de enigma code → leidt tot overwinning van WO II
H5
• Turing-test: test waarbij mensen het onderscheid moeten maken tussen
antwoorden van echte mensen en de Turing machine
• Universele machine: machine die in staat is om instructies uit te voeren (net
zoals een mens)
o Algoritmen: berekeningen: kan een bepaald stappenplan doorlopen om
tot een oplossing te komen
o Subroutines: deelprogramma die herwerkt wordt in andere programma’s
o Compilers: programmeertaal om een begrip te gebruiken
o Symboolmanipulatie: de vertaling van de programmeertaal naar een
binaire sequentie
o Productieregels (conditie-actie-paren): als… dan…: hoe er wordt
gereageerd
o Zelf aanpassing via recursie: feedbackloop

23
Theoretische en historische grondslagen van de psychologie 2021 – 2022

o Declaratief (wat er geweten is) vs. procedurele kennis (hoe we te werk

gaan)

Albert Einstein

1879 - 1955
• Fysicus
Over H1
• Realist: geloofde dat zijn theorieën de realiteit voorstelden → de wereld zit goed
in elkaar
• 3 fases van religiositeit
o Angst (voor God)
o Moraal van liefde
o Kosmische religiositeit: verbondenheid
• Bedacht de relativiteitstheorie: Wetenschappelijke fenomenen (bv.
Lichtsnelheid) volgen constante wetten die onafhankelijk zijn van de positie
waarnemer

Niels Bohr

1885 – 1962
• Kwantumfysicus
Over H1
• Instrumentalist: geloofde in een kwantumbeschrijving, maar niet in een
kwantum wereld

Martin Heidegger

24
Theoretische en historische grondslagen van de psychologie 2021 – 2022

1889 – 1967
• Duits
• Filosoof
Over H2
• Optimistische existentialist: we weten pas wat geluk is als we verdriet hebben
gekend
Over H3
• Radicaal (anti-wetenschappelijk) standpunt over hermeneutiek
• Zag de hermeneutiek als het verstaan en begrijpen van de realiteit
• Ook empirisch onderzoek moet contextualiseren

Godfried Bomans

1913 – 1971
• Nederlands
• Schrijver
Over H2
• Optimistisch over humor: coping mechanisme om met de de tragedie van de
wereld om te gaan

Karl Popper

1902 – 1994

25
Theoretische en historische grondslagen van de psychologie 2021 – 2022

• Oostenrijks-brits
• Wetenschapsfilosoof
• Trouw lid van de Weirner Kreis
Over H1
• Falsificationisme
• Demarcatieprincipe: echte wetenschap moet is gericht op falsificeren (bv.
Fysica) , valse wetenschap op confirmeren (bv. Psychoanalyse)

Emil Cioran

1911 – 1995
• Roemeens Frans
• Filosoof
H4
• Pessimist tot in de kist
• Bewustzijn van apen komt in de buurt van mensen; ze kunnen allebei alternatieve
scenario’s bedenken
• Bewustzijn kunnen afleggen is een verlossing
• Alles is mogelijk als deel van het geheel

Thomas Kuhn

1922 – 1996
• Amerikaans
• Wetenschapsfilosoof
H1
• Relativist tot in de kist
• Volgde de naturalistische benadering

26
Theoretische en historische grondslagen van de psychologie 2021 – 2022

• Cylcus van fasen: wetenschap moet telkens herontdekt worden

o Fase 1: Paradigma: verder bouwen op paradigmata
o Fase 2: Anomalieën leiden tot een wetenschappelijke revolutie

Hans-Georg Gadamer

1900 – 2002
• Duits
• Filosoof
H3
• Sluit zich aan bij Heidegger
• Verzet zich tegen de methodologische aanpak van Dilthey en Schleiermacher,
want het beperkt zich tot humane wetenschappen
o Hermeneutiek moet op alle domeinen van de wetenschap en zelf
daarbuiten toegepast worden
o Alles is te interpreteren door de mens
• Dynamische interactie: ook de observatoren maken deel uit van het kunstwerk,
ieder kunstwerk wordt door iedere individu anders geïnterpreteerd en krijgt
daarbij dus een andere waarde, betekenis
o Ook toeschouwers van kunst participeren aan het kunstwerk
o Interpretatie is afhankelijk van toestand, persoon, ect.
• Dialectisch dialoog: we leren de wereld en daarbij de werkelijkheid kennen door
in dialoog te gaan (en daarbij leren we een nieuwe wereld kennen)
• Verstehen is niet verplaatsen van perspectief, maar begrijpen via taal
o We moeten ons niet verplaatsen, want we maken deel uit van een groter
geheel
o Empathie = onvoldoende, want dit beperkt zich tot kennissen + leidt niet
tot acties

Richard Rorty

27
Theoretische en historische grondslagen van de psychologie 2021 – 2022

1931 – 2007
• Amerikaans
• Filosoof
H3
• Radicale hermeneut: een mens is niet moeilijker te begrijpen dan dingen → dus
zelfde aanpak

Joseph Weizenbaum

1923 – 2008
• Computerwetenschapper
H5
• Ontwikkelde een robot, genaamd Elisa
o Maakte gebruik van non-directieve / cliënt centred therapy
o Mensen vertrouwde Elisa de diepste geheimen toe
o Weizenbraun kreeg afschuw voor wat hij gemaakt had; een robot die een
mens verving → klassiek geval van het Faust-Frankenstein syndroom

Charles Taylor

1931 – heden

28
Theoretische en historische grondslagen van de psychologie 2021 – 2022

• Canadees filosoof
H3
• Alles is te begrijpen via een multi-interpretabele tekst
• Empirische wetenschap wordt gevoerd door teksten en maken daarbij gebruik van
taal taal (ook hermeneutisch) → zonder tekst zijn er geen begrippen → geen
wetenschap
• Objecten in de menswetenschappen (teksten, gedragingen) = betekenisvol
• Iets heeft enkel betekenis in een veld in relatie tot betekenis van andere
domeinen (culturen)

Daniel Dennett

1942 – heden
• Amerikaans
• Filosoof
H5
• Enorm artificiële en mechanische visie op het menselijk bewustzijn
• Het bewustzijn is een epifenomeen = onbedoeld neven/bijverschijnsel zonder
een evolutionaire functie
• Bewustzijn is een bottom-up proces
• Computervisie
o Bewustzijn = software
o Hersenen = hardware
• Token materialist: Mechanisme is irrelevant, zolang de software maar werkt
(dus in feite kunnen robots ook een bewust worden)
• Demystificatie van het bewustzijn zorgt voor een groter ontzag van de natuur

William Calvin

29
Theoretische en historische grondslagen van de psychologie 2021 – 2022

1939 – heden
• Neurofysioloog
• Evolutieman
H4
• Bestudeerde het sociaal gedrag van apen
H5
• Token materialist
• Belangrijkste kenmerk van bewustzijn: andere dan de vanzelfsprekende scenario’s
bedenken → morele oordelen vellen
• Voor wetenschap: verbondenheid met de kosmos / het heelal
• Na wetenschap: beschouwer van de kosmos / het heelal
• Dreigement: gevaar om op te gaan in de wereld
• Ziektebestrijding: participerend bewustzijn: versmelting (identificatie) met de
omgeving = psychische heelheid

John Searle

1932 – heden
• Amerikaans
• Filosoof
H5
• Tegen de mechanische visie van Dennet en Calvin
• Bewustzijn = mysterie
• Gelooft in een zielsaspect: Voorstander van modern dualisme: Er vinden zowel
(materialistische) bottom-up (neurologische impulsen) als (geestelijke) top-
down (hogere cognitie, die richting geven aan impulsen) processen plaats

30
Theoretische en historische grondslagen van de psychologie 2021 – 2022

• Belangrijkste aspect aan bewustzijn is de subjectiviteit en niet de objectiviteit

(anders gebruik je gewoon niet-subjectieve computers)
• Ontwikkelt Chinees kamer experiment: toont aan dat robots niet in staat zijn
om iets te begrijpen
• Systeemdynamiek: Alle menselijke factoren spelen een rol bij het bewustzijn.
We moeten kijken op een hogere orde d.w.z. rekening houden met het
samenspel van verschillende menselijke factoren
Roger Penrose

1931 – heden
• Brits
• Wiskundige, fysicus
H5
• Bekijkt het vanuit een evolutionair biologisch perspectief = type materialist
• Gelooft niet in de materialistische visie van Dennet en Calvin
• Eerder pragmatisch ingesteld zoals Searle
• Natuurwetten moet de kloof tussen microprocessen (kwantumfysica) en
macroprocessen (klassiek-mechanische processen) dichten
• Bewustzijn is net zoals de kwantumfysica: niet-enkel-algoritmisch: niet alles valt
te bewijzen binnen het systeem
• Georkestreerd objectief realisme theorie (Orch OR theory): bewustzijn
manifesteert zich binnen de cellen (neuronen) i.p.v. de connecties tussen de
cellen
o Orkestreren: de verschillende neurologische processen en activiteiten die
het bewustzijn doen ontstaan
o Objectieve reductie: herleiden naar het kleinste geheel
o Controversieel, want niet-empirisch-getimmerd
o Bewustzijn is het gevolg van fysische wetten die we nog niet helemaal
begrijpen
o Fysica vindt ondersteuning voor superposities: de toekomst is onbepaald
(niet-deterministisch)

31
Theoretische en historische grondslagen van de psychologie 2021 – 2022

o Het universum is vrij, wij zijn deel van het universum, dus wij zijn ook vrij
o Bewustzijn is géén gevolg van het menselijke brein, maar het heeft vanaf
het ontstaan het universum al bestaan, dus het heeft de mogelijkheid om
ergens anders te bestaan

Michael Billig

1947 – heden
• Brits sociaal psycholoog
H3
• Retoriek: de inhoud van het argument, wordt niet weergegeven via wetenschap,
maar wordt bereikt via discours
o Focus naar wie het argument is gericht en niet de inhoud van het
argument
• Tegen categorisatie: hokjes-denken
o Mensen denken inderdaad in hokjes
o Maar we zijn er ons bewust van
o Daardoor kunnen we beter objectiveren

Peter Sloterdijk

1947 – heden
• Duits filosoof
H2
• Paradigma van de pijn: alles wat we doen in de wereld (de acties die we
uitvoeren en de ontdekkingen die we doen) is om de pijn (die het bewustzijn ons
brengt) te minimaliseren
H4

32
Theoretische en historische grondslagen van de psychologie 2021 – 2022

• Ontogenese herhaalt fylogenese: Evolutie van het a-dualisme naar het

zelfbewuste leven (geen terugkeer)

Jack Copeland

1950 - heden
• Logicus
H5
• Mensen zijn continu cognitief aan het werk (zelf tijdens slaap), robots niet
• Simpele biologische wegens zijn vele malen gesofisticeerder dan de meest
gesofisticeerde robot

Douwe Draaisma

1953 – heden
• Nederlands
• Filosoof, psycholoog
H5
• Enkel top-down processen maken zelfsturing bij de mens mogelijk

Steven Pinker

33
Theoretische en historische grondslagen van de psychologie 2021 – 2022

1954 – heden
• Taalpsycholoog
• Geïnspireerd door Chomsky
H5
• Taal is regelgeleid
• Taal start vanuit een universeel onderliggend taalbegrip
• Pidgintalen / Creools: kunnen communiceren door terug te keren naar een
gemeenschappelijk fundament
• Mensen bezitten oneindige impliciete kennis, robots niet

Douglas Rushkoff

1961 – heden
• Amerikaanse schrijver
H4
• Feestjes dienen voor groepstrance: meta-organisatie, één met de omgeving
• Mens kiest er bewust voor om zich te verbinden

34