एकाइ १

नेपालको राष्ट्रिय शिक्षा प्रणाली..............................................................................................................................................1

१.१ नेपालको संविधानमा शिक्षासम्बन्धी व्यवस्था (मौलिक हक, राज्यका निर्देशक सिद्धान्त)............................................1

नेपालको संविधान..........................................................................................................................................................1

मौलिक हक (जन्मसिद्ध पाउने हक / अधिकार)..............................................................................................................7

राज्यका निर्देशक सिद्धान्त............................................................................................................................................18

१.२ विद्यालय शिक्षाको संरचना र प्रकार.......................................................................................................................21

विद्यालय शिक्षाको सङ्गठन संरचना...........................................................................................................................21

१.३ शिक्षाका राष्ट्रिय उद्देश्य तथा तहगत सक्षमताहरू (आधारभूत तह).........................................................................24

शिक्षाको राष्ट्रिय उद्देश्य................................................................................................................................................25

तहगत सक्षमताहरु (राष्ट्रिय पाठ्यक्रम प्रारूप. २०७६)...................................................................................................26

१.४ शिक्षा ऐन, २०२८ (संशोधनसहित) तथा शिक्षा नियमावली २०५९................................................................................32

शिक्षा ऐन, २०२८...........................................................................................................................................................32

शिक्षा नियमावली, २०५९...............................................................................................................................................46

१.५ शिक्षक सेवा आयोग नियमावली, २०५७.....................................................................................................................68

१.६ अनिवार्य तथा निःशुल्क शिक्षा ऐन, २०७५ तथा नियमावली, २०७७............................................................................96

अनिवार्य तथा निःशुल्क शिक्षा ऐन, २०७५....................................................................................................................96

अनिवार्य तथा निःशुल्क शिक्षा नियमावली, २०७७.......................................................................................................108

१.७ स्थानीय सरकार सञ्चालन ऐन, २०७४ (शिक्षासँग सम्बन्धित मात्र)........................................................................117

१.८ राष्ट्रिय शिक्षा नीति, २०७६ (विद्यालय शिक्षासम्बन्धी)............................................................................................119

राष्ट्रिय शिक्षा नीतिका उद्देश्यहरु................................................................................................................................119

राष्ट्रिय शिक्षा नीतिका रणनीतिहर.............................................................................................................................120

१.९ इन्चोन घोषणा र दिगो विकासका लक्ष्य.................................................................................................................126

इन्चोन घोषणा............................................................................................................................................................127

दिगो विकासका लक्ष्य.................................................................................................................................................129

 खण्ड क : सामान्य शिक्षा
१
एकाइ
नेपालको राष्ट्रिय शिक्षा प्रणाली
नेपालको संविधान
सं१.१
विधानका गण
ु सं/वि
नेपालको विशे षता शिक्षासम्बन्धी व्यवस्था (मौलिक हक, राज्यका निर्देशक सिद्धान्त)
धानमा

 स्पष्टता (Clarity): संविधान, नीति, सिद्धान्त, उद्देश्य, गठन विधि र कार्य विभाजनका आधारमा प्रस्ट वा स्पष्ट
हुनुपर्दछ ।
 निश्चितता (Certainity): संविधानले राज्यका अङ्ग, संवैधानिक अङ्ग तथा निकायहरूको सीमा निश्चित
गर्नुपर्दछ ।
 सरलता (Simplicity): संविधान दे शमा सामान्य नागरिकले समेत बुझ्न सक्ने खालको हुनुपर्दछ ।
 सङ्क्षिप्तता (Preciseness): संविधान सकेसम्म सानो, कम भाग, धारा र अनुसूची भएको हुनुपर्दछ ।
 व्यापकता (Comprehenssiveness): राज्यका सबै आयाम, क्षेत्र र गतव्यलाई समेटेको हुनप
ु र्दछ ।
 लचकता (Flexibility): आवश्यकताअनुसार संशोधन र सुधार गर्न सकिने हुनुपर्दछ ।
 उपयक्
ु तता (Rationality): संविधान समय, परिस्थिति, भग
ू ोल; अवस्थिति र शक्ति सन्तल
ु नको हिसाबले
सान्दर्भिक हुनुपर्दछ ।
 जनपक्षीयता (Public Supremacy): जनचाहना, भावना अनुरूपमा जनताको हकहित र स्वतन्त्रतालाई केन्द्रमा
राखिएको हुनुपर्दछ ।
 विधि प्रधानता (Supremacy of Rule): संविधानले विधिको शासनलाई केन्द्रबिन्दम
ु ा राखेको हुनुपर्दछ ।
 बहुलता (Pluralism): सबै वर्ग क्षेत्र, सम्प्रदाय र विचारलाई समावेश गरे को हुनप
ु र्दछ ।
 विविधता र समावेशिता (Diversity and Inclusion): विविधताको सम्मान र व्यवस्थापन, समावेशी र
सहभागितामल
ू क हुनप
ु र्दछ ।
 अविभेदता (Non Discriminatary): संविधान आग्रहपूर्वाग्रहबाट मुक्त, निष्पक्ष, विभेदरहित, समतामूलक, न्यायिक
र स्वीकार्य हुनुपर्दछ ।

नेपालको सवैधानिक विकासक्रम

 नेपालमा हालसम्म ७ ओटा संविधान जारी भएका छन भने ओटा संविधान कार्यान्वयनमा आएका छन ् ।
 नेपालको पहिलो लिखित संविधान : नेपाल सरकार वैधानिक कानून, २००४
 लागु भएको नेपालको पहिलो संविधान : नेपाल अन्तरिम शासन विधान, २००७

संविधानको नाम घोषणा / जारी संरचना घोषणा गर्ने

मिति
नेपाल सरकार वैधानिक कानुन, २००४ माघ १३ ६ भाग ६८ धारा र १ पद्मसंसेर
२००४
1
 फेहरिस्त

नेपाल अन्तरिम शासन विधान, २००७ चैत्र २९ ७ भाग ७३ धारा १ अनुसूची राजा त्रिभुवन
२००७
नेपाल अधिराज्यको संविधान, २०१५ फागुन १ १० भाग ७७ धारा ३ राजा महे न्द्र
२०४५ अनुसूची

नेपालको संविधान, २०१९ २०१९ पौष १ २० भाग ९७ धारा ६ राजा महे न्द्र
अनुसूची
नेपाल अधिराज्यको संविधान, २०४७ कार्तिक २३ २३ भाग १३३ धारा ३ राजा वीरे न्द्र
२०४७ अनुसूची

नेपालको अन्तरिम संविधान, २०६३ माघ १ २५ भाग १६७ धारा ४ प्रतिनिधिसभा

२०६३ अनुसूची

नेपालको संविधान २०७२ असोज ३ ३५ भाग ३०८ धारा ९ संविधानसभा

अनस
ु च
ू ी

नेपालको संविधानबारे सङ्क्षिप्त जानकारी

 संविधानसभाबाट निर्मित विश्वको : ४४ औं संविधान

 संविधान मस्यौदा समितिका अध्यक्ष : कृष्णप्रसाद सिटौला (७३ सदस्यीय)
 संविधानसभामा राजनीतिक संवाद तथा सहमति समितिका सभापति : डा. बाबुराम भट्टराई
 नेपालको संविधान जारी हुँदा नेपालको संविधानसभाको उपाध्यक्ष : ओनसरी घर्ती मगर
 नेपालको संविधानसभामा महासचिव : मनोहरप्रसाद भट्टराई
 एकीकृत मस्यौदा तयार : वि.सं. २०७२ असार १७, पारित २०७२ असार २२
 जनमतका लागि सार्वजनिक गरिएको नेपालको संविधानमा ३७ भाग, २९७ धारा र ७ अनस
ु ूची समावेश
गरिएको थियो,
 जनताको राय सुझाव सङ्कलन : ९१,९४१ ओटा सुझाव २०७२ श्रावण ४ र ५ ( सार्वजनिक बिदा घोषणा)
 संविधानसभामा प्रस्तत
ु नेपालको संविधानको परिमार्जित मस्यौदामा २७ भाग, ३०२ धारा र ९ अनुसूची
रहे का थिए,
 ६ प्रदे श खाका प्रस्तुत: वि.सं. २०७२ श्रावण २३
 ७ प्रदे श खाका प्रस्तत
ु : वि.सं. २०७२ भाद्र ४
 संविधानको विधेयक तयार: वि.सं. २०७२ भाद्र ६
 दफावार छलफल: वि.सं. २०७२ भाद्र २२-२६
 प्रत्येक धारालाई पारित गर्न सुरु: वि.सं. २०७२ भाद्र २७-२०
2
 संविधान पारित : वि.सं. २०७२ भाद्र ३० (५०७ जना + विपक्षमा २५ जना + ६६ जना अनुपस्थित) ५३२ जना –
मतदानमा सहभागी
 ३१ दलमध्ये १० दलका ५६ र एक स्वतन्त्र गरी ५७ सभासदले बहिष्कार
 ६०१ मध्ये ५९८ मात्र कायम रहे को तर मतदान हुँदा ५९७ मात्र सहभागी हुन पाउने अवस्था (सञ्जय शाह
निलम्बन)
 मल
ू प्रतिमा ५३७ सभासद्हरूले वर्णानक्र
ु मअनस
ु ार हस्ताक्षर गरे का, (वि.स. २०७२ असोज १) (असोज २ र ३
सार्वजनिक बिदा)
 प्रमाणीकरणः वि.सं. २०७२ असोज १ (सभाध्यक्ष - सव
ु ासचन्द्र नेम्वाङ)
 नेपालको संविधान जारी भएको : वि.स. २०७२ असोज ३ (आइतबार)
 संविधान निर्माणका लागि बसेको बैठक संख्या = १२३ (पहिलो संविधानसभा) + १३५ (दोस्रो संविधानसभा)
 संविधान निर्माणका लागि मुलुकले खर्चिएको दिन : ५ वर्ष ६ महिना २६ दिन = २०३१ दिन (पहिलो
संविधानसभामा १४४० दिन (४ वर्ष ) + दोस्रो संविधानसभाको - ५७१ दिन (१ वर्ष ६ महिना २६ दिन))

नेपालको संविधान २०७२ (७ औँ संविधान)

 ३५ भाग ३०८ धारा ९ अनस

ु ूची

पहिलो संशोधन दोस्रो संशोधन

२०७२/११/१६ २०७७/०३/०४
धारा ४२ समावेशी = समानुपातिक समावेशी अनुसूची ३ निशान छाप
८४ लिम्पियाधुरा, कुटी, नाबी, गुन्जी
} निर्वाचन क्षेत्र = भौगोलिक अनुकुलता अनुकूलता
२५६

संविधान जारी हुँदा

राष्ट्रपति → रामवरण यादव सभामुख → सुवासचन्द्र नेम्वाङ प्रधानमन्त्री → सुशील कोइराला

संविधानको पहिलो र दोस्रो संशोधन हुँदा राष्ट्रपति विद्यादे वी भण्डारी

भाग १ प्रारम्भिक (धारा १-९) ९ धारा

 धारा १ - संविधान मूल कानुन

 धारा २ - सर्वाभौम सत्ता र राजकीय सत्ता
 धारा ३ - राष्ट्र
 धारा ४ - नेपाल राज्य
 धारा ५ - राष्ट्रिय हित
 धारा ६ - राष्ट्र भाषा
3
 धारा ७ - सरकारी कामकाजको भाषा
 धारा ८ - राष्ट्रिय झण्डा
 धारा ९ - राष्ट्रिय गान

भाग-१

प्रारम्भिक

1. संविधान मल
ू कानन
ू : (१) यो संविधान नेपालको मल
ू कानन
ु हो । यस संविधानसँग बाझिने कानन
ु बाझिएको
हदसम्म अमान्य हुने छ । (२) यस संविधानको पालना गर्नु प्रत्येक व्यक्तिको कर्तव्य हुने छ ।
2. सार्वभौमसत्ता र राजकीयसत्ता : नेपालको सार्वभौमसत्ता र राजकीयसत्ता नेपाली जनतामा निहित रहे को छ
। यसको प्रयोग यस संविधानमा व्यवस्था भएबमोजिम हुने छ ।
3. राष्ट्र : बहुजातीय, बहुभाषिक, बहुधार्मिक, बहुसांस्कृतिक, विशेषतायुक्त, भौगोलिक विविधतामा रहे का समान
आकाङ्क्षा र नेपालको राष्ट्रिय स्वतन्त्रता, भौगोलिक अखण्डता, राष्ट्रिय हित तथा समद्धि
ृ प्रति आस्थावान रही
एकताको सूत्रमा आबद्ध सबै नेपाली जनता समष्टिमा राष्ट्र हो ।
4. नेपाल राज्य : (१) नेपाल स्वतन्त्र, अविभाज्य, सार्वभौमसत्तासम्पन्न, धर्मनिरपेक्ष, समावेशी, लोकतन्त्रात्मक,
समाजवाद उन्मुख, सङ्घीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रात्मक राज्य हो ।
स्पष्टीकरण : यस धाराको प्रयोजनका लागि "धर्मनिरपेक्ष' भन्नाले सनातनदे खि चलिआएको धर्म संस्कृतिको
संरक्षण लगायत धार्मिक, सांस्कृतिक स्वतन्त्रता सम्झनुपर्छ ।
(२) नेपालको क्षेत्र दे हायबमोजिम हुने छ :-
(क) यो संविधान प्रारम्भ हुँदाका बखतको क्षेत्र, र
(ख) यो संविधान प्रारम्भ भएपछि प्राप्त हुने क्षेत्र ।
5. राष्ट्रिय हित : (१) नेपालको स्वतन्त्रता, सार्वभौमसत्ता, भौगोलिक अखण्डता, राष्ट्रियता, स्वाधीनता, स्वाभिमान,
नेपालीको हकहितको रक्षा, सीमानाको सुरक्षा, आर्थिक समुन्नति र समद्धि
ृ नेपालको राष्ट्रिय हितका आधारभूत
विषय हुने छन ् ।
(२) राष्ट्र हित प्रतिकूलको आचरण र कार्य सङ्घीय कानुनबमोजिम दण्डनीय हुने छ ।
6. राष्ट्रभाषा : नेपालमा बोलिने सबै मातभ
ृ ाषाहरू राष्ट्रभाषा हुन ् ।
7. सरकारी कामकाजको भाषा : (१) दे वनागरी लिपिमा लेखिने नेपाली भाषा नेपालको सरकारी कामकाजको भाषा
हुने छ ।
(२) नेपाली भाषाका अतिरिक्त प्रदे शले आफ्नो प्रदे शभित्र बहुसङ्ख्यक जनताले बोल्ने एक वा एकभन्दा बढी
अन्य राष्ट्रभाषालाई प्रदे श कानुनबमोजिम प्रदे शको सरकारी कामकाजको भाषा निर्धारण गर्न सक्ने छ ।
(३) भाषासम्बन्धी अन्य कुरा भाषा आयोगको सिफारिसमा नेपाल सरकारले निर्णय गरे बमोजिम हुने छ ।
8. राष्ट्रिय झण्डा : (१) सिम्रिक रङको भुइँ र गाढा निलो रङको किनारा भएको दईु त्रिकोण अलिकति जोडिएको,
माथिल्लो भागमा खर्पे
ु चन्द्रको बिचमा सोह्रमा आठ कोण दे खिने सेतो आकार र तल्लो भागमा बाह्र
कोणयुक्त सूर्यको सेतो आकार अङ्कित भएको झण्डा नेपालको राष्ट्रिय झण्डा हो ।
4
 (२) नेपालको राष्ट्रिय झण्डा, राष्ट्रिय झण्डा बनाउने तरिका र तत्सम्बन्धी अन्य विवरण अनुसूची-१ मा
उल्लेख भए बमोजिम हुने छ ।
9. राष्ट्रिय गान इत्यादि : (१) नेपालको राष्ट्रिय गान अनुसूची- २ मा उल्लेख भएबमोजिम हुने छ ।
(२) नेपालको निशान छाप अनुसूची- ३ मा उल्लेख भएबमोजिम हुने छ ।
(३) नेपालको राष्ट्रिय फूल लालीगुराँस, राष्ट्रिय रङ सिम्रिक, राष्ट्रिय जनावर गाई र राष्ट्रिय पन्छी डाँफे हुने छ
।

भाग २ नागरिकताका (१०-१५) = ६ धारा

नागरिकताका प्रकार

नागरिकता प्रकार
(४ प्रकार)
1. वंशजको आधारमा नागरिकता - धारा ११ (उपधारा: २, ३, ४, ५, ७)
2. अङ्गीकृत नागरिकता धारा ११ (उपधाराः ५, ६, ७, ८)
वंशज धारा ११ (उपधारा:
3. सम्मानार्थ नागरिकता अङ्गीक९) ृ त सम्मानार्थ गैरआवासीय
4. गैरआवासीय नागरिकता धारा १४
 एकल सङ्घीय नागरिकताको व्यवस्था - धारा १०, नागरिकताबाट वञ्चित नगरिने- धारा १०
 नेपालको नागरिक ठहर्ने - धारा ११
 वंशीय आधार तथा लैङ्गिक पहिचान सहितको नागरिकता - धारा १२
 नागरिकता प्राप्ति पुनः प्राप्ति र समाप्ति - धारा १३

भाग-२

नागरिकता

10. नागरिकताबाट वञ्चित नगरिने : (१) कुनै पनि नेपाली नागरिकलाई नागरिकता प्राप्त गर्ने हकबाट वञ्चित
गरिने छै न ।
(२) नेपालमा प्रादे शिक पहिचानसहितको एकल सङ्घीय नागरिकताको व्यवस्था गरिएको छ ।
11. नेपालको नागरिक ठहर्ने : (१) यो संविधान प्रारम्भ हुँदाका बखत नेपालको नागरिकता प्राप्त गरे का र यस
भागबमोजिम नागरिकता प्राप्त गर्न योग्य व्यक्तिहरू नेपालको नागरिक हुने छन ् ।
5
 (२) यो संविधान प्रारम्भ हुँदाका बखत नेपालमा स्थायी बसोबास भएको दे हायको व्यक्ति वंशजको आधारमा
नेपालको नागरिक ठहर्ने छ :-
(क) यो संविधान प्रारम्भ हुनुभन्दा अघि वंशजको आधारमा नेपालको नागरिकता प्राप्त गरे को व्यक्ति,
(ख) कुनै व्यक्तिको जन्म हुँदाका बखत निजको बाबु वा आमा नेपालको नागरिक रहे छ भने त्यस्तो व्यक्ति
।
(३) यो संविधान प्रारम्भ हुनभ
ु न्दा अघि जन्मको आधारमा नेपालको नागरिकता प्राप्त गरे को नागरिकको
सन्तानले बाबु र आमा दव
ु ै नेपालको नागरिक रहे छन ् भने निज बालिग भएपछि वंशजको आधारमा नेपालको
नागरिकता प्राप्त गर्ने छ ।
(४) नेपालभित्र फेला परे को पितत्ृ व र मातत्ृ वको ठे गान नभएको प्रत्येक नाबालक निजको बाबु वा आमा फेला
नपरे सम्म वंशजको आधारमा नेपालको नागरिक ठहर्ने छ ।
(५) नेपालको नागरिक आमाबाट नेपालमा जन्म भई नेपालमा नै बसोवास गरे को र बाबुको पहिचान हुन
नसकेको व्यक्तिलाई वंशजको आधारमा नेपालको नागरिकता प्रदान गरिने छ । तर बाबु विदे शी नागरिक
भएको ठहरे मा त्यस्तो व्यक्तिको नागरिकता सङ्घीय कानुनबमोजिम अङ्गीकृत नागरिकतामा परिणत हुने छ
।
(६) नेपाली नागरिकसँग वैवाहिक सम्बन्ध कायम गरे को विदे शी महिलाले चाहे मा सङ्घीय कानन
ु बमोजिम
नेपालको अङ्गीकृत नागरिकता लिन सक्ने छ ।
(७) यस धारामा अन्यत्र जुनसुकै कुरा लेखिएको भए तापनि विदे शी नागरिकसँग विवाह गरे की नेपाली महिला
नागरिकबाट जन्मिएको व्यक्तिको हकमा निज नेपालमा नै स्थायी बसोबास गरे को र निजले विदे शी
मुलक
ु को नागरिकता प्राप्त गरे को रहने छ भने निजले सङ्घीय कानुनबमोजिम नेपालको अङ्गीकृत
नागरिकता प्राप्त गर्न सक्ने छ । तर नागरिकता प्राप्त गर्दाका बखत निजका आमा र बाबु दव
ु ै नेपाली
नागरिक रहे छन ् भने नेपालमा जन्मेको त्यस्तो व्यक्तिले वंशजको आधारमा नेपालको नागरिकता प्राप्त गर्न
सक्ने छ ।
(८) यस धारामा लेखिएदे खि बाहे क नेपाल सरकारले सङ्घीय कानुनबमोजिम नेपालको अङ्गीकृत नागरिकता
प्रदान गर्न । सक्ने छ ।
(९) नेपाल सरकारले सङ्घीय कानुनबमोजिम नेपालको सम्मानार्थ नागरिकता प्रदान गर्न सक्ने छ ।
(१०) नेपालभित्र गाभिने गरी कुनै क्षेत्र प्राप्त भएमा त्यस्तो क्षेत्रभित्र बसोबास भएको व्यक्ति सङ्घीय
कानुनको अधीनमा रही नेपालको नागरिक हुने छ ।
12. वंशीय आधार तथा लैङ्गिक पहिचान सहितको नागरिकता : यो संविधानबमोजिम वंशजको आधारमा
नेपालको नागरिकता प्राप्त गर्ने व्यक्तिले निजको आमा वा बाबक
ु ो नामबाट लैङ्गिक पहिचानसहितको
नेपालको नागरिकताको प्रमाणपत्र पाउन सक्ने छ ।
13. नागरिकताको प्राप्ति, पन
ु ः प्राप्ति र समाप्ति : नागरिकताको प्राप्ति, पन
ु ःप्राप्ति र समाप्तिसम्बन्धी अन्य
व्यवस्था सङ्घीय कानुनबमोजिम हुने छ ।
6
14. गैरआवासीय नेपाली नागरिकता प्रदान गर्न सकिने : विदे शी मल
ु ुकको नागरिकता प्राप्त गरे को दक्षिण
एशियाली क्षेत्रीय सहयोग सङ्गठनको सदस्य राष्ट्र बाहे कका दे शमा बसोबास गरे को साविकमा वंशजको वा
जन्मको आधारमा निज वा निजको बाबु वा आमा, बाजे वा बज्यै नेपालको नागरिक रही पछि विदे शी
मुलक
ु को नागरिकता प्राप्त गरे को व्यक्तिलाई सङ्घीय कानुनबमोजिम आर्थिक, सामाजिक र सांस्कृतिक
अधिकार उपभोग गर्न पाउने गरी नेपालको गैरआवासीय नागरिकता प्रदान गर्न सकिने छ ।
15. नेपालको नागरिकतासम्बन्धी अन्य व्यवस्था : नेपालको प्रत्येक नागरिकको परिचय खल्
ु ने गरी अभिलेख
राख्ने तथा नेपालको नागरिकतासम्बन्धी अन्य व्यवस्था सङ्घीय कानुनबमोजिम हुने छ ।

मौलिक हक (जन्मसिद्ध पाउने हक / अधिकार)

भाग-३

मौलिक हक र कर्तव्य

16. सम्मानपूर्वक बाँच्न पाउने हकः (१) प्रत्येक व्यक्तिलाई सम्मानपूर्वक बाँच्न पाउने हक हुने छ ।
(२) कसैलाई पनि मत्ृ युदण्डको सजाय दिने गरी कानुन बनाइने छै न ।
17. स्वतन्त्रताको हक : (१) कानन
ु बमोजिम बाहे क कुनै पनि व्यक्तिलाई वैयक्तिक स्वतन्त्रताबाट वञ्चित गरिने
छै न ।
(२) प्रत्येक नागरिकलाई दे हायको स्वतन्त्रता हुने छ :-
(क) विचार र अभिव्यक्तिको स्वतन्त्रता,
(ख) विना हातहतियार शान्तिपूर्वक भेला हुने स्वतन्त्रता,
(ग) राजनीतिक दल खोल्ने स्वतन्त्रता,
(घ) सङ्घ र संस्था खोल्ने स्वतन्त्रता,
(ङ) नेपालको कुनै पनि भागमा आवतजावत र बसोबास गर्ने स्वतन्त्रता,
(च) नेपालको कुनै पनि भागमा पेसा, रोजगार गर्ने र उद्योग, व्यापार तथा व्यवसायको स्थापना र सञ्चालन
गर्ने स्वतन्त्रता ।

तर,

(१) खण्ड (क) को कुनै कुराले नेपालको सार्वभौमसत्ता, भौगोलिक अखण्डता, राष्ट्रियता र स्वाधीनतामा वा
सङ्घीय इकाइ वा विभिन्न जात, जाति, धर्म, सम्प्रदायबिचको सु-सम्बन्धमा खलल पर्ने, जातीय भेदभाव वा
छुवाछुतलाई दरु
ु त्साहन गर्ने, श्रमप्रति अवहे लना गर्ने, गाली बेइज्जती, अदालतको अवहे लना हुन,े अपराध गर्न
दरु
ु त्साहन गर्ने वा सार्वजनिक शिष्टाचार वा नैतिकताको प्रतिकूल हुने कार्यमा मनासिव प्रतिबन्ध लगाउने
गरी ऐन बनाउन रोक लगाएको मानिने छै न ।
(२) खण्ड (ख) को कुनै कुराले नेपालको सार्वभौमसत्ता, भौगोलिक अखण्डता, राष्ट्रियता र स्वाधीनता, सङ्घीय
इकाईबिचको सु-सम्बन्ध वा सार्वजनिक शान्ति र व्यवस्थामा खलल पर्ने कार्यमा, मनासिव प्रतिबन्ध लगाउने
गरी ऐन बनाउन रोक लगाएको मानिने छै न ।
7
 (३) खण्ड (ग) को कुनै कुराले नेपालको सार्वभौमसत्ता, भौगोलिक अखण्डता, राष्ट्रियता र स्वाधीनतामा खलल
पर्ने, राष्ट्रको विरुद्ध जासुसी गर्ने, राष्ट्रिय गोपनीयता भङ्ग गर्ने वा नेपालको सुरक्षामा आँच पुयाउने गरी कुनै
विदे शी राज्य, सङ्गठन वा प्रतिनिधिलाई सहयोग गर्ने वा राज्यद्रोह गर्ने वा सङ्घीय इकाइबिचको सु-
सम्बन्धमा खलल पर्ने वा जातीय वा साम्प्रदायिक विद्वेष फैलाउने वा विभिन्न जात, जाति, धर्म र
सम्प्रदायबिचको सु-सम्बन्धमा खलल पर्ने वा केवल जाति, भाषा, धर्म, सम्प्रदाय वा लिङ्गको आधारमा कुनै
राजनीतिक दलको सदस्यता प्राप्त गर्ने वा बन्दे ज लगाउने वा नागरिकहरूबिच विभेद गर्ने गरी राजनीतिक
दल गठन गर्ने, हिंसात्मक कार्य गर्न दरु
ु त्साहन गर्ने वा सार्वजनिक नैतिकताको प्रतिकूल हुने कार्यमा मनासिव
प्रतिबन्ध लगाउने गरी ऐन बनाउन रोक लगाएको मानिने छै न ।
(४) खण्ड (घ) को कुनै कुराले नेपालको सार्वभौमसत्ता, भौगोलिक अखण्डता, राष्ट्रियता र स्वाधीनतामा खलल
पर्ने, राष्ट्रको विरुद्ध जासुसी गर्ने, राष्ट्रिय गोपनीयता भंग गर्ने वा नेपालको सुरक्षामा आँच पऱ्ु याउने गरी कुनै
विदे शी राज्य, सङ्गठन वा प्रतिनिधिलाई सहयोग गर्ने, राज्यद्रोह गर्ने वा सङ्घीय इकाइबिचको सम्बन्धमा
खलल पर्ने वा जातीय वा साम्प्रदायिक विद्वेष फैलाउने वा विभिन्न जात, जाति, धर्म र सम्प्रदायबिचको सु-
सम्बन्धमा खलल पर्ने वा हिंसात्मक कार्य गर्न दरु
ु त्साहन गर्ने वा सार्वजनिक नैतिकताको प्रतिकूल हुने
कार्यमा मनासिव प्रतिबन्ध लगाउने गरी ऐन बनाउन रोक लगाएको मानिने छै न ।
(५) खण्ड (ङ) को कुनै कुराले सर्वसाधारण जनताको हित वा सङ्घीय इकाइबिचको स-ु सम्बन्ध वा विभिन्न
जात, जाति, धर्म वा सम्प्रदायहरूका बिचको सु-सम्बन्धमा खलल पर्ने वा हिंसात्मक कार्य गर्ने वा त्यस्तो कार्य
गर्न दरु
ु त्साहन गर्ने कार्यमा मनासिव प्रतिवन्ध लगाउने गरी ऐन बनाउन रोक लगाएको मानिने छै न । (६)
खण्ड (च) को कुनै कुराले सङ्घीय इकाइबिचको सु-सम्बन्धमा खलल पुऱ्याउने कार्य वा सर्वसाधारण जनताको
सार्वजनिक स्वास्थ्य, शिष्टाचार वा नैतिकताको प्रतिकूल हुने कार्यमा रोक लगाउने वा कुनै खास उद्योग,
व्यापार वा स राज्यले मात्र सञ्चालन गर्न पाउने वा कुनै पेसा, रोजगार, उद्योग, व्यापार वा व्यवसाय गर्नका
लागि कुनै सर्त वा योग्यता तोक्ने गरी ऐन बनाउन रोक लगाएको मानिने छै न ।
18. समानताको हकः (१) सबै नागरिक कानन
ु को दृष्टिमा समान हुने छन ् । कसैलाई पनि कानन
ु को समान
संरक्षणबाट वञ्चित गरिने छै न ।
(२) सामान्य कानन
ु को प्रयोगमा उत्पत्ति, धर्म, वर्ण, जात, जाति, लिङ्ग, शारीरिक अवस्था, अपाङ्गता, स्वास्थ्य
स्थिति वैवाहिक स्थिति, गर्भावस्था, आर्थिक अवस्था, भाषा वा क्षेत्र, वैचारिक आस्था वा यस्तै अन्य कुनै
आधारमा भेदभाव गरिने छै न ।
(३) राज्यले नागरिकहरूका बिच उत्पत्ति, धर्म, वर्ण, जात, जाति, लिङ्ग, आर्थिक अवस्था, भाषा, क्षेत्र, वैचारिक
आस्था वा यस्तै अन्य कुनै आधारमा भेदभाव गरिने छै न ।
तर सामाजिक वा सांस्कृतिक दृष्टिले पिछडिएका महिला, दलित, आदिवासी, आदिवासी जनजाति, मधेसी, थारू,
मस्लि
ु म, उत्पीडित वर्ग, पिछडावर्ग, अल्पसङ्ख्यक, सीमान्तीकृत, किसान, श्रमिक, युवा, बालबालिका, ज्येष्ठ
नागरिक, लैङगिक तथा यौनिक अल्पसङ्ख्यक, अपाङ्गता भएका व्यक्ति, गर्भावस्थाका व्यक्ति, अशक्त वा
असहाय, पिछडिएको क्षेत्र र आर्थिक रूपले विपन्न खस आर्यलगायत नागरिकको संरक्षण, सशक्तीकरण वा
विकासका लागि कानुनबमोजिम विशेष व्यवस्था गर्न रोक लगाएको मानिने छै न ।
8
 स्पष्टीकरणः यस भाग र भाग ४ को प्रयोजनका लागि "आर्थिक रूपले विपन्न" भन्नाले सङ्घीय कानुनमा
तोकिएको आयभन्दा कम आय भएको व्यक्ति सम्झनुपर्छ ।
(४) समान कामका लागि लैंगिक आधारमा पारिश्रमिक तथा सामाजिक सुरक्षामा कुनै भेदभाव गरिने छै न ।
(५) पैतक
ृ सम्पत्तिमा लैङ्गिक भेदभावबिना सबै सन्तानको समान हक हुने छ ।
19. सञ्चारको हकः (१) विद्युतीय प्रकाशन, प्रसारण तथा छापालगायतका जुनसुकै माध्यमबाट कुनै समाचार,
सम्पादकीय, लेख, रचना वा अन्य कुनै पाठ्य, श्रव्य, श्रव्यदृश्य सामग्रीको प्रकाशन तथा प्रसारण गर्न वा सच
ू ना
प्रवाह गर्न वा छाप्न पूर्व प्रतिबन्ध लगाइने छै न ।
तर नेपालको सार्वभौमसत्ता, भौगोलिक अखण्डता, राष्ट्रियता वा सङ्घीय इकाइबिचको स-ु सम्बन्ध वा विभिन्न
जात, जाति, धर्म वा सम्प्रदायबिचको सु-सम्बन्धमा खलल पर्ने, राज्यद्रोह, गाली बेइज्जती वा अदालतको
अवहे लना हुने वा अपराध गर्न दरु
ु त्साहन गर्ने वा सार्वजनिक शिष्टाचार, नैतिकताको प्रतिकूल कार्य गर्ने,
श्रमप्रति अवहे लना गर्ने र जातीय छुवाछुत एवम ् लैङ्गिक भेदभावलाई दरु
ु त्साहन गर्ने कार्यमा मनासिब
प्रतिबन्ध लगाउने गरी ऐन बनाउन रोक लगाएको मानिने छै न ।
(२) कुनै श्रव्य, श्रव्यदृश्य वा विद्यत
ु ीय उपकरणको माध्यम वा छापाखानाबाट कुनै समाचार, लेख, सम्पादकीय,
रचना, सूचना वा अन्य कुनै सामग्री मुद्रण वा प्रकाशन, प्रसारण गरे वा छापेबापत त्यस्तो सामग्री प्रकाशन,
प्रसारण गर्ने वा छाप्ने रे डियो, टे लिभिजन, अनलाइन वा अन्य कुनै किसिमको डिजिटल वा विद्यत
ु ीय
उपकरण, छापा वा अन्य सञ्चार माध्यमलाई बन्द, जफत वा दर्ता खारे ज वा त्यस्तो सामग्री जफत गरिने
छै न ।
तर यस उपधारामा लेखिएको कुनै कुराले रे डियो, टे लिभिजन, अनलाइन वा अन्य कुनै किसिमको डिजिटल वा
विद्युतीय उपकरण, छापाखाना वा अन्य सञ्चार माध्यमको नियमन गर्न ऐन बनाउन बन्दे ज लगाएको
मानिने छै न ।
(३) कानुनबमोजिम बाहे क कुनै छापा, विद्युतीय प्रसारण तथा टे लिफोनलगायतका सञ्चार साधनलाई अवरुद्ध
गरिने छै न ।
20. न्यायसम्बन्धी हक : (१) कुनै पनि व्यक्तिलाई पक्राउ भएको कारणसहितको सूचना नदिई थुनामा राखिने छै न
।
(२) पक्राउमा परे का व्यक्तिलाई पक्राउ परे को समयदे खि नै आफूले रोजेको कानून व्यवसायीसँग सल्लाह लिन
पाउने तथा कानुन व्यवसायीद्वारा पुर्पक्ष गर्ने हक हुने छ । त्यस्तो व्यक्तिले आफ्नो कानुन व्यवसायीसँग
गरे को परामर्श र निजले दिएको सल्लाह गोप्य रहने छ ।
तर शत्रु दे शको नागरिकको हकमा यो उपधारा लागु हुने छै न ।
स्पष्टीकरणः यस उपधाराको प्रयोजनका लागि “कानुन व्यवसायी" भन्नाले कुनै अड्डा अदालतमा कुनै
व्यक्तिको प्रतिनिधित्व गर्न कानुनले अधिकार दिएको व्यक्ति सम्झनुपर्छ ।
(३) पक्राउ गरिएको व्यक्तिलाई पक्राउ भएको समय तथा स्थानबाट बाटोको म्याद बाहे क चौबिस घण्टाभित्र
मुद्दा अधिकारीसमक्ष उपस्थित गराउनुपर्ने छ र त्यस्तो अधिकारीबाट आदे श भएमा बाहे क पक्राउ भएको
व्यक्तिलाई थुनामा राखिने छै न ।
9
 तर निवारक नजरबन्दमा राखिएका व्यक्ति र शत्रु दे शको नागरिकको हकमा यो उपधारा लागु हुने छै न । (४)
तत्काल प्रचलित कानुनले सजाय नहुने कुनै काम गरे बापत कुनै व्यक्ति सजायभागी हुने छै न र कुनै पनि
व्यक्तिलाई कसुर गर्दाको अवस्थामा कानुनमा तोकिएभन्दा बढी सजाय दिइने छै न ।
(५) कुनै अभियोग लागेको व्यक्तिलाई निजले गरे को कसुर प्रमाणित नभएसम्म कसुरदार मानिने छै न ।
(६) कुनै पनि व्यक्ति विरुद्ध अदालतमा एकै कसुरमा एक पटकभन्दा बढी मुद्दा चलाइने र सजाय दिइने छै न
।
(७) कुनै कसुरको अभियोग लागेको व्यक्तिलाई आफ्नो विरुद्ध साक्षी हुन बाध्य पारिने छै न ।
(८) प्रत्येक व्यक्तिलाई निज विरुद्ध गरिएको कारबाहीको जानकारी पाउने हक हुने छ ।
(९.) प्रत्येक व्यक्तिलाई स्वतन्त्र, निष्पक्ष र सक्षम अदालत वा न्यायिक निकायबाट स्वच्छ सुनुवाइको हक हुने
छ ।
(१०) असमर्थ पक्षलाई कानुनबमोजिम निःशुल्क कानुनी सहायता पाउने हक हुने छ ।
21. अपराध पीडितको हक: (१) अपराध पीडितलाई आफू पीडित भएको मुद्दाको अनुसन्धान तथा कारबाहीसम्बन्धी
जानकारी पाउने हक हुनेछ ।
(२) अपराध पीडितलाई कानुनबमोजिम सामाजिक पुनःस्थापना र क्षतिपूर्तिसहितको न्याय पाउने हक हुने छ
।
22. यातना विरुद्धको हकः (१) पक्राउ परे को वा थुनामा रहे को व्यक्तिलाई शारीरिक वा मानसिक यातना दिइने वा
निजसँग निर्मम अमानवीय वा अपमानजनक व्यवहार गरिने छै न ।
(२) उपधारा (१) बमोजिमको कार्य कानुनबमोजिम दण्डनीय हुने छ र त्यस्तो व्यवहारबाट पीडित व्यक्तिलाई
कानुनबमोजिम क्षतिपर्ति
ू पाउने हक हुने छ ।
23. निवारक नजरबन्द विरुद्धको हकः (१) नेपालको सार्वभौमसत्ता, भौगोलिक अखण्डता वा सार्वजनिक शान्ति र
व्यवस्थामा तत्काल खलल पर्ने पर्याप्त आधार नभई कसैलाई पनि निवारक नजरबन्दमा राखिने छै न ।
(२) उपधारा (१) बमोजिम निवारक नजरबन्दमा रहे को व्यक्तिका स्थितिको बारे मा निजको परिवारका सदस्य
वा नजिकको नातेदारलाई कानुनबमोजिम तत्काल जानकारी दिनुपर्ने छ ।
तर शत्रु दे शको नागरिकका हकमा यो उपधारा लागु हुने छै न ।
(३) निवारक नजरबन्दमा राख्ने अधिकारीले कानुन विपरीत वा बदनियतपूर्वक कुनै व्यक्तिलाई नजरबन्दमा
राखेमा त्यस्तो व्यक्तिलाई कानुनबमोजिम क्षतिपूर्ति पाउने हक हुने छ ।
24. छुवाछूत तथा भेदभाव विरुद्धको हकः (१) कुनै पनि व्यक्तिलाई निजको उत्पत्ति, जात, जाति, समुदाय, पेसा,
व्यवसाय वा शारीरिक अवस्थाको आधारमा कुनै पनि निजी तथा सार्वजनिक स्थानमा कुनै प्रकारको छुवाछुत
वा भेदभाव गरिने छै न ।
(२) कुनै वस्तु, सेवा वा सुविधा उत्पादन वा वितरण गर्दा त्यस्तो वस्तु, सेवा वा सुविधा कुनै खास जात वा
जातिको व्यक्तिलाई खरिद वा प्राप्त गर्नबाट रोक लगाइने वा त्यस्तो वस्त,ु सेवा वा सवि
ु धा कुनै खास जात
वा जातिको व्यक्तिलाई मात्र बिक्री वितरण वा प्रदान गरिने छै न ।
10
 (३) उत्पत्ति, जात, जाति वा शारीरिक अवस्थाको आधारमा कुनै व्यक्ति वा समद
ु ायलाई उच्च वा नीच
दर्शाउने, जात, जाति वा छुवाछूतको आधारमा सामाजिक भेदभावलाई न्यायोचित ठान्ने वा छुवाछूत तथा
जातीय उच्चता वा घण
ृ ामा आधारित विचारको प्रचार प्रसार गर्न वा जातीय विभेदलाई कुनै पनि किसिमले
प्रोत्साहन गर्न पाइने छै न ।
(४) जातीय आधारमा छुवाछूत गरी वा नगरी कार्यस्थलमा कुनै प्रकारको भेदभाव गर्न पाइने छै न ।
(५) यस धाराको प्रतिकूल हुने गरी भएका सबै प्रकारका छुवाछुत तथा भेदभावजन्य कार्य गम्भीर सामाजिक
अपराधका रूपमा कानुनबमोजिम दण्डनीय हुने छन ् र त्यस्तो कार्यबाट पीडित व्यक्तिलाई कानुनबमोजिम
क्षतिपर्ति
ू पाउने हक हुने छ।
25. सम्पत्तिको हकः (१) प्रत्येक नागरिकलाई कानुनको अधीनमा रही सम्पत्ति आर्जन गर्ने, भोग गर्ने, बेचबिखन
गर्ने, व्यावसायिक लाभ प्राप्त गर्ने र सम्पत्तिको अन्य कारोबार गर्ने हक हुने छ ।
तर राज्यले व्यक्तिको सम्पत्तिमा कर लगाउन र प्रगतिशील करको मान्यताअनुरूप व्यक्तिको आयमा कर
लगाउन सक्ने छ ।
स्पष्टीकरणः यस धाराको प्रयोजनका लागि "सम्पत्ति" भन्नाले चल अचललगायत सबै प्रकारको सम्पत्ति
सम्झनुपर्छ र सो शब्दले बौद्धिक सम्पत्ति समेतलाई जनाउँ छ ।
(२) सार्वजनिक हितका लागि बाहे क राज्यले कुनै व्यक्तिको सम्पति अधिग्रहण गर्ने, प्राप्त गर्ने वा त्यस्तो
सम्पत्तिउपर अरू कुनै प्रकारले कुनै अधिकारकी सिर्जना गर्ने छै न ।
तर कुनै पनि व्यक्तिले गैरकानुनी रूपले आर्जन गरे को सम्पत्तिको हकमा यो उपधारा लागु हुने छै न ।
(३) उपधारा (२) बमोजिम सार्वजनिक हितका लागि राज्यले कुनै पनि व्यक्तिको सम्पत्ति अधिग्रहण गर्दा
क्षतिपूर्तिको आधार र कार्यप्रणाली ऐनबमोजिम हुने छ ।
(४) उपधारा (२) र (३) को व्यवस्थाले भमि
ू को उत्पादन र उत्पादकत्व वद्धि
ृ गर्न, कृषिको आधुनिकीकरण र
व्यवसायीकरण वातावरण संरक्षण, व्यवस्थित आवास तथा सहरी विकास गर्ने प्रयोजनका लागि राज्यले
कानुनबमोजिम भमि
ू सध
ु ार, व्यवस्थापन र नियमन गर्न बाधा पर्ने छै न ।
(५) उपधारा (३) बमोजिम राज्यले सार्वजनिक हितका लागि कुनै व्यक्तिको सम्पत्ति अधिग्रहण गरे कोमा
त्यस्तो सार्वजनिक हितको सट्टा अर्को कुनै सार्वजनिक हितका लागि त्यस्तो सम्पत्ति प्रयोग गर्न बाधा पर्ने
छै न ।
26. धार्मिक स्वतन्त्रताको हकः (१) धर्ममा आस्था राख्ने प्रत्येक व्यक्तिलाई आफ्नो आस्थाअनुसार धर्मको
अवलम्बन, अभ्यास र संरक्षण गर्ने स्वतन्त्रता हुने छ।
(२) प्रत्येक धार्मिक सम्प्रदायलाई धार्मिक स्थल तथा धार्मिक गुठी सञ्चालन र संरक्षण गर्ने हक हुने छ ।
तर धार्मिक स्थल तथा धार्मिक गठ
ु ीको सन्चालन र संरक्षण गर्न तथा गठ
ु ी सम्पत्ति तथा जग्गाको
व्यवस्थापनका लागि कानुन बनाई नियमित गर्न बाधा पग
ु ेको मानिने छै न ।
(३) यस धाराद्वारा प्रदत्त हकको प्रयोग गर्दा कसैले पनि सार्वजनिक स्वास्थ्य, शिष्टाचार र नैतिकताको
प्रतिकूल हुने या सार्वजनिक शान्ति भङ्ग गर्ने क्रियाकलाप गर्न, गराउन वा कसैको धर्म परिवर्तन गराउने वा
11
 अर्काको धर्ममा खलल पर्ने काम वा व्यवहार गर्न वा गराउन हुँदैन र त्यस्तो कार्य कानुनबमोजिम दण्डनीय
हुने छ।
27. सूचनाको हकः प्रत्येक नागरिकलाई आफ्नो वा सार्वजनिक सरोकारको कुनै पनि विषयको सूचना माग्ने र
पाउने हक हुने छ । तर कानुनबमोजिम गोप्य राख्नुपर्ने सूचनाको जानकारी दिन कसैलाई बाध्य पारिने छै न
।
28. गोपनीयताको हकः कुनै पनि व्यक्तिको जिउ, आवास, सम्पत्ति, लिखत, तथ्याङ्क, पत्राचार र चरित्रसम्बन्धी
विषयको गोपनीयता कानुनबमोजिम बाहे क अनतिक्रम्य हुने छ ।
29. शोषण विरुद्धको हकः (१) प्रत्येक व्यक्तिलाई शोषण विरुद्धको हक हुने छ ।
(२) धर्म, प्रथा, परम्परा, संस्कार, प्रचलन वा अन्य कुनै आधारमा कुनै पनि व्यक्तिलाई कुनै किसिमले शोषण
गर्न पाइने छै न ।
(३) कसैलाई पनि बेचबिखन गर्न, दास वा बाँधा बनाउन पाइने छै न ।
(४) कसैलाई पनि निजको इच्छा विरुद्ध काममा लगाउन पाइने छै न ।
तर सार्वजनिक प्रयोजनका लागि नागरिकलाई राज्यले अनिवार्य सेवामा लगाउन सक्ने गरी कानून बनाउन
रोक लगाएको मानिने छै न ।
(५) उपधारा (३) र (४) विपरीतको कार्य कानूनबमोजिम दण्डनीय हुने छ र पीडितलाई पीडकबाट कानन
ु बमोजिम
क्षतिपूर्ति पाउने हक हुने छ ।
30. स्वच्छ वातावरणको हकः (१) प्रत्येक नागरिकलाई स्वच्छ र स्वस्थ वातावरणमा बाँच्न पाउने हक हुने छ ।
(२) वातावरणीय प्रदष
ू ण वा ह्रासबाट हुने क्षतिबापत पीडितलाई प्रदष
ू कबाट कानुनबमोजिम क्षतिपूर्ति पाउने
हक हुने छ ।
(३) राष्ट्रको विकास सम्बन्धी कार्यमा वातावरण र विकासविच समुचित सन्तुलनका लागि आवश्यक कानुनी
व्यवस्था गर्न यस धाराले बाधा पुन्याएको मानिने छै न ।
31. शिक्षासम्बन्धी हकः (१) प्रत्येक नागरिकलाई आधारभत
ू शिक्षामा पहुँचको हक हुने छ ।
(२) प्रत्येक नागरिकलाई राज्यबाट आधारभूत तहसम्मको शिक्षा अनिवार्य र निःशुल्क तथा माध्यमिक
तहसम्मको शिक्षा निःशल्
ु क पाउने हक हुने छ ।
(३) अपाङ्गता भएका र आर्थिकरूपले विपन्न नागरिकलाई कानुनबमोजिम निःशुल्क उच्च शिक्षा पाउने हक
हुने छ ।
(४) दृष्टिविहीन नागरिकलाई ब्रेललिपि तथा बहिरा र स्वर वा बोलाइसम्बन्धी अपाङगता भएका नागरिकलाई
साङ्केतिक भाषाको माध्यमबाट कानुनबमोजिम निःशुल्क शिक्षा पाउने हक हुने छ ।
(५) नेपालमा बसोबास गर्ने प्रत्येक नेपाली समद
ु ायलाई कानुनबमोजिम आफ्नो मातभ
ृ ाषामा शिक्षा पाउने र
त्यसका लागि विद्यालय तथा शैक्षिक संस्था खोल्ने र सञ्चालन गर्ने हक हुने छ ।
12
 प्रत्येक नागरिक आधारभूत शिक्षाको पहुँच

शिक्षासम्बन्धी हक
प्रत्येक नागरिक आधारभूत तह अनिवार्य र निःशुल्क र माध्यमिक निःशुल्क

प्रत्येक...नागरिक अपाङ्ग र आर्थिक विपन्नलाई निःशुल्क उच्च शिक्षा

प्रत्येक...नागरिक दृष्टिविहीनः ब्रेललिपि बहिराः साङ्केतिक भाषामा निःशुल्क शिक्षा

प्रत्येक नेपाली मातभ

ृ ाषामा, शिक्षा विद्यालय तथा शैक्षिक संस्था खोल्ने हक
समुदायलाई

32. भाषा तथा संस्कृतिको हकः (१) प्रत्येक व्यक्ति र समुदायलाई आफ्नो भाषा प्रयोग गर्ने हक हुने छ
(२) प्रत्येक व्यक्ति र समुदायलाई आफ्नो समुदायको सांस्कृतिक जीवनमा सहभागी हुन पाउने हक हुने छ ।
(३) नेपालमा बसोबास गर्ने प्रत्येक नेपाली समुदायलाई आफ्नो भाषा, लिपि, संस्कृति, सांस्कृतिक सभ्यता र
सम्पदाको संवर्धन र संरक्षण गर्ने हक हुने छ ।
33. रोजगारीको हकः (१) प्रत्येक नागरिकलाई रोजगारीको हक हुने छ। रोजगारीको सर्त, अवस्था र बेरोजगार
सहायता सङ्घीय कानुनबमोजिम हुने छ ।
(२) प्रत्येक नागरिकलाई रोजगारीको छनौट गर्न पाउने हक हुने छ।
34. श्रमको हकः (१) प्रत्येक श्रमिकलाई उचित श्रम अभ्यासको हक हुनेछ ।
स्पष्टीकरणः यस धाराको प्रयोजनका लागि "श्रमिक" भन्नाले पारिश्रमिक लिई रोजगारदाताका लागि शारीरिक
वा बौद्धिक कार्य गर्ने कामदार वा मजदरु सम्झनुपर्छ ।
(२)प्रत्येक श्रमिकलाई उचित पारिश्रमिक, सुविधा तथा योगदानमा आधारित सामाजिक सुरक्षाको हक हुने छ ।
(३) प्रत्येक श्रमिकलाई कानुनबमोजिम ट्रे ड युनियन खोल्ने, त्यसमा सहभागी हुने तथा सामूहिक सौदाबाजी
गर्न पाउने हक हुने छ ।
35. स्वास्थ्यसम्बन्धी हकः (१) प्रत्येक नागरिकलाई राज्यबाट आधारभत
ू स्वास्थ्य सेवा निःशल्
ु क प्राप्त गर्ने हक
हुने छ र कसैलाई पनि आकस्मिक स्वास्थ्य सेवाबाट वञ्चित गरिने छै न ।
(२) प्रत्येक व्यक्तिलाई आफ्नो स्वास्थ्य उपचारको सम्बन्धमा जानकारी पाउने हक हुने छ ।
(३) प्रत्येक नागरिकलाई स्वास्थ्य सेवामा समान पहुँचको हक हुने छ ।
(४) प्रत्येक नागरिकलाई स्वच्छ खानेपानी तथा सरसफाइमा पहुँचको हक हुने छ ।
36. खाद्य सम्बन्धी हकः (१) प्रत्येक नागरिकलाई खाद्य सम्बन्धी हक हुने छ।
(२) प्रत्येक नागरिकलाई खाद्यवस्तुको अभावमा जीवन जोखिममा पर्ने अवस्थाबाट सुरक्षित हुने हक हुने छ।
13

(३) प्रत्येक नागरिकलाई कानन

ु बमोजिम खाद्य सम्प्रभत
ु ाको हक हुने छ ।
37. आवासको हकः (१) प्रत्येक नागरिकलाई उपयुक्त आवासको हक हुने छ ।
(२) कानुनबमोजिम बाहे क कुनै पनि नागरिकलाई निजको स्वामित्वमा रहे को वासस्थानबाट हटाइने वा
अतिक्रमण गरिने छै न ।
38. महिलाको हकः (१) प्रत्येक महिलालाई लैङ्गिक भेदभावविना समान वंशीय हक हुने छ।
(२) प्रत्येक महिलालाई सुरक्षित मातत्ृ व र प्रजनन स्वास्थ्यसम्बन्धी हक हुने छ ।
(३) महिला विरुद्ध धार्मिक, सामाजिक, सांस्कृतिक परम्परा, प्रचलन वा अन्य कुनै आधारमा शारीरिक, मानसिक,
यौनजन्य, मनोवैज्ञानिक वा अन्य कुनै किसिमको हिंसाजन्य कार्य वा शोषण गरिने छै न । त्यस्तो कार्य
कानुनबमोजिम दण्डनीय हुने छ र पीडितलाई कानन
ु बमोजिम क्षतिपर्ति
ू पाउने हक हुने छ ।
(४) राज्यका सबै निकायमा महिलालाई समानुपातिक समावेशी सिद्धान्तको आधारमा सहभागी हुने हक हुने छ
।
(५) महिलालाई शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगारी र सामाजिक सुरक्षामा सकारात्मक विभेदका आधारमा विशेष अवसर
प्राप्त गर्ने हक हुने छ।
(६) सम्पत्ति तथा पारिवारिक मामिलामा दम्पतीको समान हक हुने छ।
39. बालबालिकाको हकः (१) प्रत्येक बालबालिकालाई आफ्नो पहिचानसहित नामकरण र जन्मदर्ताको हक हुने छ
।
(२) प्रत्येक बालबालिकालाई परिवार तथा राज्यबाट शिक्षा, स्वास्थ्य, पालन पोषण, उचित स्याहार, खेलकुद,
मनोरञ्जन तथा सर्वाङ्गीण व्यक्तित्व विकासको हक हुने छ ।
(३) प्रत्येक बालबालिकालाई प्रारम्भिक बाल विकास तथा बाल सहभागिताको हक हुने छ ।
(४) कुनै पनि बालबालिकालाई कलकारखाना, खानी वा यस्तै अन्य जोखिमपूर्ण काममा लगाउन पाइने छै न ।
(५) कुनै पनि बालबालिकालाई बाल विवाह, गैरकानुनी ओसारपसार र अपहरण गर्न वा बन्धक राख्न पाइने
छै न ।
(६) कुनै पनि बालबालिकालाई सेना, प्रहरी वा सशस्त्र समह
ू मा भर्ना वा प्रयोग गर्न वा सांस्कृतिक वा धार्मिक
प्रचलनका नाममा कुनै पनि माध्यम वा प्रकारले दर्व्य
ु वहार, उपेक्षा वा शारीरिक, मानसिक, यौनजन्य वा अन्य
कुनै प्रकारको शोषण गर्न वा अनचि
ु त प्रयोग गर्न पाइने छै न ।
(७) कुनै पनि बालबालिकालाई घर, विद्यालय वा अन्य जुनसुकै स्थान र अवस्थामा शारीरिक, मानसिक वा
अन्य कुनै किसिमको यातना दिन पाइने छै न ।
(८) प्रत्येक बालबालिकालाई बाल अनुकूल न्यायको हक हुने छ ।
(९) असहाय, अनाथ, अपाङ्गता भएका, द्वन्द्वपीडित, विस्थापित एवम ् जोखिममा रहे का बालबालिकालाई
राज्यबाट विशेष संरक्षण र सवि
ु धा पाउने हक हुने छ ।
(१०) उपधारा (४), (५), (६) र (७) विपरीतका कार्य कानुनबमोजिम दण्डनीय हुने छन ् र त्यस्तो कार्यबाट पीडित
बालबालिकालाई पीडकबाट कानन
ु बमोजिम क्षतिपर्ति
ू पाउने हक हुने छ ।
14
40. दलितको हकः (१) राज्यका सबै निकायमा दलितलाई समानुपातिक समावेशी सिद्धान्तको आधारमा सहभागी
हुने हक हुने छ | सार्वजनिक सेवा लगायतका रोजगारीका अन्य क्षेत्रमा दलित समुदायको सशक्तीकरण,
प्रतिनिधित्व र सहभागिताका लागि कानुनबमोजिम विशेष व्यवस्था गरिने छ ।
(२) दलित विद्यार्थीलाई प्राथमिकदे खि उच्च शिक्षासम्म कानुनबमोजिम छात्रवत्ति
ृ सहित निःशल्
ु क शिक्षाको
व्यवस्था गरिनेछ । प्राविधिक र व्यावसायिक उच्च शिक्षामा दलितका लागि कानुनबमोजिम विशेष व्यवस्था
गरिने छ ।
(३) दलित समुदायलाई स्वास्थ्य र सामाजिक सुरक्षा प्रदान गर्न कानुनबमोजिम विशेष व्यवस्था गरिने छ ।
(४) दलित समद
ु ायलाई आफ्नो परम्परागत पेसा, ज्ञान, सिप र प्रविधिको प्रयोग, संरक्षण र विकास गर्ने हक
हुने छ। राज्यले दलित समुदायका परम्परागत पेसासँग सम्बन्धित आधुनिक व्यवसायमा उनीहरूलाई
प्राथमिकता दिई त्यसका लागि आवश्यक पर्ने सिप र स्रोत उपलब्ध गराउने छ ।
(५) राज्यले भूमिहीन दलितलाई कानुनबमोजिम एक पटक जमिन उपलब्ध गराउनुपर्ने छ
(६) राज्यले आवासविहीन दलितलाई कानूनबमोजिम बसोबासको व्यवस्था गर्ने छ ।
(७) दलित समद
ु ायलाई यस धाराद्वारा प्रदत्त सवि
ु धा दलित महिला, परु
ु ष र सबै समद
ु ायमा रहे का दलितले
समानुपातिक रूपमा प्राप्त गर्ने गरी न्यायोचित वितरण गर्नुपर्ने छ ।
41. ज्येष्ठ नागरिकको हकः ज्येष्ठ नागरिकलाई राज्यबाट विशेष संरक्षण तथा सामाजिक सरु क्षाको हक हुने छ।
42. सामाजिक न्यायको हकः (१) सामाजिक रूपले पछाडि परे का महिला, दलित, आदिवासी, आदिवासी जनजाति,
मधेसी, धारू, अल्पसङ्ख्यक, अपाङ्गता भएका व्यक्ति, सीमान्तीकृत, मुस्लिम, पिछडावर्ग, लैङ्गिक तथा यौनिक
अल्पसङ्ख्यक, युवा, किसान, श्रमिक, उत्पीडित वा पिछडिएको क्षेत्रका नागरिक तथा आर्थिकरूपले विपन्न खस
आर्यलाई समावेशी सिद्धान्तका आधारमा राज्यको निकायमा सहभागिताको हक हुने छ ।
(२) आर्थिक रूपले विपन्न तथा लोपोन्मुख समुदायका नागरिकको संरक्षण, उत्थान, सशक्तीकरण र विकासका
लागि शिक्षा, स्वास्थ्य, आवास रोजगारी, खाद्यान्न र सामाजिक सुरक्षामा विशेष अवसर तथा लाभ पाउने हक
हुने छ।
(३) अपाङ्गता भएका नागरिकलाई विविधताको पहिचान सहित मर्यादा र आत्मसम्मानपूर्वक जीवनयापन गर्न
पाउने र सार्वजनिक सेवा तथा सवि
ु धामा समान पहुँचको हक हुने छ ।
(४) प्रत्येक किसानलाई कानुनबमोजिम कृषि कार्यका लागि भमि
ू मा पहुँच, परम्परागत रूपमा प्रयोग र
अवलम्बन गरिएको स्थानीय बिउबिजन र कृषि प्रजातिको छनौट र संरक्षणको हक हुने छ।
(५) नेपालमा अग्रगामी लोकतान्त्रिक परिवर्तनको लागि भएका सबै जनआन्दोलन, सशस्त्र सङ्घर्ष र क्रान्तिका
क्रममा जीवन उत्सर्ग गर्ने सहिदका परिवार बेपत्ता पारिएका व्यक्तिका परिवार, लोकतन्त्रका योद्धा,
द्वन्द्वपीडित र विस्थापित, अपाङ्गता भएका व्यक्ति, घाइते तथा पीडितलाई न्याय एवम ् उचित
सम्मानसहित शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगारी, आवास र सामाजिक सुरक्षामा कानुनबमोजिम प्राथमिकताका साथ
अवसर पाउने हक हुने छ।
15
43. सामाजिक सुरक्षाको हकः आर्थिक रूपले विपन्न, अशक्त र असहाय अवस्थामा रहे का, असहाय एकल महिला,
अपाङ्गता भएका, बालबालिका, आफ्नो हे रचाह आफै गर्न नसक्ने तथा लोपोन्मुख जातिका नागरिकलाई
कानुनबमोजिम सामाजिक सुरक्षाको हक हुने छ ।
44. उपभोक्ताको हकः (१) प्रत्येक उपभोक्तालाई गुणस्तरीय वस्तु तथा सेवा प्राप्त गर्ने हक हुने छ ।
(२) गुणस्तरहीन वस्तु वा सेवाबाट क्षति पग
ु ेको व्यक्तिलाई कानुनबमोजिम क्षतिपर्ति
ू पाउने हक हुने छ ।
45. दे श निकाला विरुद्धको हकः कुनै पनि नागरिकलाई दे श निकाला गरिने छै न ।
46. संवैधानिक उपचारको हकः यस भागद्वारा प्रदत्त हकको प्रचलनका लागि धारा १३३ वा १४४ मा
लेखिएबमोजिम संवैधानिक उपचार पाउने हक हुने छ ।
47. मौलिक हकको कार्यान्वयनः यस भागद्वारा प्रदत्त हकहरूको कार्यान्वयनका लागि आवश्यकता अनुसार
राज्यले यो संविधान प्रारम्भ भएको तीन वर्षभित्र कानुनी व्यवस्था गर्ने छ ।
48. नागरिकका कर्तव्यः प्रत्येक नागरिकका कर्तव्य दे हायबमोजिम हुने छन ् :-
(क) राष्ट्रप्रति निष्ठावान हुँदै नेपालको राष्ट्रियता, सार्वभौमसत्ता र अखण्डताको रक्षा गर्नु,
(ख) संविधान र कानन
ु को पालना गर्नु,
(ग) राज्यले चाहे का बखत अनिवार्य सेवा गर्नु,
(घ) सार्वजनिक सम्पत्तिको सरु क्षा र संरक्षण गर्नु ।
भाग-४
राज्यका निर्देशक सिद्धान्त, नीति तथा दायित्व
49. मार्गनिर्देशनका रूपमा रहनेः (१) यस भागमा उल्लिखित निर्देशक सिद्धान्त, नीति तथा दायित्व राज्य
सञ्चालनको मार्गनिर्देशनका रूपमा रहने छन ् ।
(२) राज्यले यस भागमा उल्लिखित सिद्धान्त, नीति र दायित्वको कार्यान्वयन गर्न आवश्यकताअनुसार स्रोत
साधन परिचालन गर्ने गराउने छ ।
50. निर्देशक सिद्धान्तहरूः (१) नेपालको स्वतन्त्रता, सार्वभौमसत्ता, भौगोलिक अखण्डता र स्वाधीनतालाई सर्वोपरि
राख्दै नागरिकको जिउ, धन, समानता र स्वतन्त्रताको संरक्षण गरी कानुनको शासन, मौलिक हक तथा मानव
अधिकारका मल्
ू य र मान्यता, लैङ्गिक समानता, समानप
ु ातिक समावेशीकरण, सहभागिता र सामाजिक
न्यायको माध्यमबाट राष्ट्रिय जीवनका सबै क्षेत्रमा न्यायपूर्ण व्यवस्था कायम गर्दै लोककल्याणकारी
राज्यव्यवस्थाको स्थापना गर्ने तथा परस्पर सहयोगमा आधारित सङ्घीयताका आधारमा सङ्घीय
इकाइहरूबिचको सम्बन्ध सञ्चालन गर्दै स्थानीय स्वायत्तता र विकेन्द्रीकरणको आधारमा शासन व्यवस्थामा
समानुपातिक सिद्धान्तलाई आत्मसात ् गर्दै लोकतान्त्रिक अधिकारको उपभोग गर्न पाउने अवस्था सुनिश्चित
गर्न सङ्घीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रात्मक व्यवस्था सदृ
ु ढ गर्ने राज्यको राजनीतिक उद्देश्य हुने छ ।
(२) धर्म, संस्कृति, संस्कार, प्रथा, परम्परा, प्रचलन वा अन्य कुनै पनि आधारमा हुने सबै प्रकारका विभेद, शोषण
र अन्यायको अन्त्य गरी सभ्य र समतामल
ू क समाजको निर्माण गर्ने एवम ् राष्ट्रिय गौरव, लोकतन्त्र,
जनपक्षीयता, श्रमको सम्मान, उद्यमशीलता, अनश
ु ासन, मर्यादा र सहिष्णुतामा आधारित सामाजिक सांस्कृतिक
16
 मूल्यहरूको विकास गर्ने तथा सांस्कृतिक विविधताको सम्मान गर्दै सामाजिक सदभाव, ऐक्यबद्धता र
सामञ्जस्य कायम गरी राष्ट्रिय एकता सुदृढ गर्ने राज्यको सामाजिक र सांस्कृतिक उद्देश्य हुने छ ।
(३) सार्वजनिक, निजी र सहकारी क्षेत्रको सहभागिता तथा विकासमार्फ त ् उपलब्ध साधन र स्रोतको अधिकतम
परिचालनद्वारा तीव्र आर्थिक वद्धि
ृ हासिल गर्दै दिगो आर्थिक विकास गर्ने तथा प्राप्त उपलब्धिहरूको
न्यायोचित वितरण गरी आर्थिक असमानताको अन्त्य गर्दै शोषणरहित समाजको निर्माण गर्न राष्ट्रिय
अर्थतन्त्रलाई आत्मनिर्भर, स्वतन्त्र तथा उन्नतिशील बनाउँ दै समाजवाद उन्मख
ु स्वतन्त्र र समद्ध
ृ अर्थतन्त्रको
विकास गर्ने राज्यको आर्थिक उद्देश्य हुने छ ।
(४) नेपालको स्वतन्त्रता, सार्वभौमसत्ता, भौगोलिक अखण्डता, स्वाधीनता र राष्ट्रिय हितको रक्षा गर्दै
सार्वभौमिक समानताका आधारमा अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध कायम गरी विश्व समुदायमा राष्ट्रिय सम्मानको
अभिवद्धि
ृ गर्नेतर्फ राज्यको अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध निर्देशित हुने छ ।

भाग ३ मौलिक हक र कर्तव्य (धारा १६ – ४६ + ४७ + ४८) = ३३ धारा

Formula (सस्वस सन्या अयानि छुसधा सू गौशोस्व शिभारो श्रस्वा खाआम वा दज्ये सासा उदे स) - ३१ ओटा

धारा मौलिक हक धारा मौलिक हक

१६ सम्मानपूर्वक बाँच्न पाउने हक, १७ स्वतन्त्रताको हक,
१८ समानताको हक, १९ सञ्चारको हक,
२० न्यायसम्बन्धी हक, २१ अपराध पीडितको हक,
२२ यातना विरुद्धको हक, २३ निवारक नजरबन्द विरुद्धको हक,
२४ छुवाछुत तथा भेदभाव विरुद्धको हक, २५ सम्पत्तिको हक,
२६ धार्मिक स्वतन्त्रताको हक, २७ सूचनाको हक,
२८ गोपनीयताको हक, २९ शोषण विरुद्धको हक,
३० स्वच्छ वातावरणको हक, ३१ शिक्षासम्बन्धी हक,
३२ भाषा तथा संस्कृतिको हक, ३३ रोजगारीको हक,
३४ श्रमको हक, ३५ स्वास्थ्यसम्बन्धी हक,
३६ खाद्यसम्बन्धी हक, ३७ आवासको हक,
३८ महिलाको हक, ३९ बालबालिकाको हक,
४० दलितको हक, ४१ ज्येष्ठ नागरिकको हक
४२ सामाजिक न्यायको हक, ४३ सामाजिक सुरक्षाको हक,
४४ उपभोक्ताको हक, ४५ दे श निकाला विरुद्धको हक,
४६ सवैधानिक उपचारको हक,

मौलिक हकसम्बन्धी थप जानकारी

 सम्पत्ति तथा पारिवारिक मामिलामा दम्पतीको समान हक (महिलाको हक)

17
 लैङ्गिक भेदभावबिना समान वंशीय हक - महिलाको हक - धारा ३८
 पैतक
ृ सम्पत्तिमा लैङ्गिक भेदभावबिना समान हक समानताको हक (धारा १८ (५))
 कसैलाई मत्ृ युदण्डको सजाय दिने कानुन नबनाइने (धारा १६(२))
 सामाजिक पुनः स्थापना र क्षतिपर्ति
ू सहितको न्याय पाउने हक हुने छ । धारा २१ (२) - अपराध पीडितको हक
 प्रत्येक नागरिकलाई स्वच्छ खानेपानी तथा सरसफाइमा पहुँचको हक हुने छ । धारा ३५ (४) -
स्वास्थ्यसम्बन्धी हक
 सङ्कटकालमा पूर्णरूपमा निलम्बन हुने हकहरू Formula (आउ सनि सग
ु ो रोश्र)

धारा २३ - निवारक नजरबन्द विरुद्धको हक धारा २५ सम्पत्तिको हक

धारा २७ सूचनाको हक धारा २८ - गोपनीयताको हक
धारा ३३ रोज़गारीको हक धारा ३४ श्रमको हक
धारा ३७ - आवासको हक धारा ४४ - उपभोक्ताको हक

 नेपालको संविधानमा थपिएका मौलिक हकहरू

नेपालको अन्तरिम संविधान २०६३ भन्दा नेपालको संविधान (२०७२) मा सङ्ख्यात्मक रूपमा १० ओटा मौलिक
हकहरू बढी पाइन्छ तर गुणात्मक रूपमा ७ ओटा हक थपिएका छन ् । जुन यसप्रकार छन ् :

 अपराध पीडितको हक (धारा २१)  स्वच्छ वातावरणको हक (धारा ३०)

 खाद्यसम्बन्धी हक (धारा ३६)  आवासको हक (धारा ३७)
 दलितको हक (धारा ४०)  ज्येष्ठ नागरिकको हक (धारा ४१)
 उपभोक्ताको हक (धारा ४४)
 धारा ४८: नागरिकका कर्तव्य: प्रत्येक नागरिकका कर्तव्य दे हायबमोजिम हुने छन ् :
क) राष्ट्रप्रति निष्ठावान ् हुँदै नेपालको राष्ट्रियता, सार्वभौसत्ता र अखण्डताको रक्षा गर्नु,
ख) संविधान र कानुनको पालना गर्नु
ग) राज्यले चाहे का बखत अनिवार्य सेवा गर्नु
घ) सार्वजनिक सम्पत्ति सुरक्षा र संरक्षण गर्नु ।

राज्यका निर्देशक सिद्धान्त

भाग ४ राज्यका निर्देशक सिद्धान्त, नीति र दायित्व (४९-५५) ७ धारा

 धारा ५० - राज्यका निर्देशक सिद्धान्तहरू - ४ ओटा

18
 राज्यका निर्देशित सिद्धान्तहरु
(४ ओटा)

राजनीतिक आर्थिक सांस्कृतिक र अन्तर्राष्ट्रिय

सामाजिक सम्बन्ध
 धारा ५१ - राज्यका नीतिहरू- १३ ओटा
राज्यका १३ नीति (धारा ५१ क-ड) Formula: (रारा साअ कृषि विप्रानाथ सान्या पअ)

1. राष्ट्रिय एकता र राष्ट्रिय सुरक्षासम्बन्धी नीति

2. राजनीतिक तथा शासन व्यवस्थासम्बन्धी नीति
3. सामाजिक र सांस्कृतिक रूपान्तरणसम्बन्धी नीति
4. अर्थ, उद्योग र वाणिज्यसम्बन्धी नीति
5. कृषि तथा भमि
ू सुधारसम्बन्धी नीति
6. विकाससम्बन्धी नीति
7. प्राकृतिक साधन स्रोतको संरक्षण, संवर्द्धन र उपयोगसम्बन्धी नीति
8. नागरिकका आधारभूत आवश्यकतासम्बन्धी नीति
(1) शिक्षालाई वैज्ञानिक, प्राविधिक, व्यावसायिक, सिपमल
ू क, रोजगारमल
ू क एवम ् जनमख
ु ी बनाउदै सक्षम,
प्रतिस्पर्धी, नैतिक एवम ् राष्ट्रिय हितप्रति समर्पित जनशक्ति तयार गर्ने,
(2) शिक्षा क्षेत्रमा राज्यको लगानी अभिवद्धि
ृ गर्दै शिक्षामा भएको निजी क्षेत्रको लगानीलाई नियमन र
व्यवस्थापन गरी सेवामूलक बनाउने,
(3) उच्च शिक्षालाई सहज, गुणस्तरीय र पहुँच योग्य बनाई क्रमशः निःशुल्क बनाउँ दै लैजाने,

9. श्रम र रोजगारसम्बन्धी नीति

10. सामाजिक न्याय र समावेशीकरणसम्बन्धी नीति
11. न्याय र दण्डसम्बन्धी नीति
12. पर्यटनसम्बन्धी नीति
13. अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धसम्बन्धी नीति

 धारा ५२ - राज्यका दायित्व

 धारा ५५ - राज्यका नीति निर्देशक सिद्धान्त विरुद्ध अदालतमा प्रश्न उठाउन नसकिने
नेपालको संविधान २०७२ मा शिक्षासम्बन्धी अधिकार क्षेत्र
19
 संरचना अधिकार क्षेत्र
 संघको अधिकार (अनुसूची ५)  केन्द्रीय विश्वविद्यालय, केन्द्रीयस्तरका प्रज्ञा
सूत्रः केन्द्रीयविप्र मानि प्रतिष्ठान, विश्वविद्यालय मापदण्ड र नियम, केन्द्रीय
पुस्तकालय
 प्रदे शको अधिकार (अनुसूची ६)  प्रदे श विश्वविद्यालय, उच्च शिक्षा, पुस्तकालय र
सूत्रः पुसमाविउ सङ्ग्रहालय
 संघ र प्रदे शको साझा अधिकार  वैज्ञानिक अनुसन्धान, विज्ञान प्रविधि र मानव
(अनुसूची ७) संसाधन विकास
सूत्रः माविवै
 स्थानीय तह (अनुसूची ८)  आधारभूत र माध्यमिक शिक्षा
सूत्रः आमा
 संघ, प्रदे श र स्थानीय तह (अनस
ु च
ू ी ९)  शिक्षा खेलकुद र पत्रपत्रिका
सत्र
ू ः पखेशि

सङ्कटकालको अवधिमा पनि निलम्बन नहुने मौलिक हकहरू

धारा मौलिक हक धारा मौलिक हक

१६ सम्मानपर्व
ू क बाँच्न पाउने हक, १७ स्वतन्त्रताको हक,
१८ समानताको हक, १९ सञ्चारको हक,
२० न्यायसम्बन्धी हक, २१ अपराध पीडितको हक,
२२ यातना विरुद्धको हक, २३ निवारक नजरबन्द विरुद्धको हक,
२४ छुवाछुत तथा भेदभाव विरुद्धको हक,
२६ धार्मिक स्वतन्त्रताको हक,
२९ शोषण विरुद्धको हक,
३० स्वच्छ वातावरणको हक, ३१ शिक्षासम्बन्धी हक,
३२ भाषा तथा संस्कृतिको हक,
३५ स्वास्थ्यसम्बन्धी हक,
३६ खाद्यसम्बन्धी हक,
३८ महिलाको हक, ३९ बालबालिकाको हक,
४० दलितको हक, ४१ ज्येष्ठ नागरिकको हक,
४२ सामाजिक न्यायको हक, ४३ सामाजिक सरु क्षाको हक,
४५ दे श निकाला विरुद्धको हक,
४६ संवैधानिक उपचारको हक,

सङ्कटकालको बेलामा निलम्बन हुने मौलिक हकहरू

20
धारा मौलिक हक
२३ निवारक नजरबन्द विरुद्धको हक,
२७ सूचनाको हक,
३३ रोजगारीको हक,
३७ आवासको हक,
१.२ विद्यालय शिक्षाको संरचना र प्रकार
विद्यालय शिक्षाको सङ्गठन संरचना
1. शिक्षाको इस्तिहार १९९६ अनुसारः
 संरचना: ३+४+३ = १०
 प्राथमिक तह कक्षा १-३
 निम्नमाध्यमिक तह कक्षा ४-७
 माध्यमिक तह कक्षा १०
2. नेपाल राष्ट्रिय शिक्षा योजना आयोग २०११
मन्दा पहिले
 संरचना: ३+२+३+२ = १०
 कक्षा १-३ प्रारम्भिक पाठशाला
 कक्षा ४ र ५ प्राथमिक पाठशाला
 कक्षा ६-८ माध्यमिक पाठशाला
 कक्षा ९-१० विद्यालय
3. नेपाल राष्ट्रिय शिक्षा योजना आयोग २०११
अनुसार
 संरचना: ५+५ = १०
 प्राथमिक शिक्षाः कक्षा १-५ सम्म
 माध्यमिक शिक्षा: कक्षा ६-१० सम्म
 उच्च शिक्षाः कक्षा ११ - १७ सम्म
4. सर्वागीण राष्ट्रिय शिक्षा समिति २०१८ को
सिफारिसअनुसार
 संरचना: ५+६ = ११ (कार्यान्वयनमा आएको)
 कक्षा १-५ सम्म पाठशाला
 कक्षा ६-११ सम्म विद्यालय
 कक्षा १२-१५ सम्म कलेज (उच्च तह)
धारा मौलिक हक
२५ सम्पत्तिको हक,
२८ गोपनीयताको हक,
३४ श्रमको हक,
४४ उपभोक्ताको हक,
5. सर्वाङ्गीण राष्ट्रिय शिक्षा २०१८ समितिको
सिफारिस पछि २०२८ भन्दा अघि कार्यान्वयनमा
रहे को
 संरचना: ५+३+२ = १०
 कक्षा १-५ सम्म प्राथमिक
 कक्षा ६-८ सम्म मिडिल
 ९-१० हाइस्कुल
 सिफारिस ५+६ भए पनि २०२५ सम्म यो
संरचना कार्यान्वयनमा रहे को
6. राष्ट्रिय शिक्षा पद्धतिको योजना २०२८ अनस
ु ार
 संरचना: ३+४+३ = १०
 कक्षा १-३ सम्म प्राथमिक तह
 कक्षा ४-७ सम्म निम्नमाध्यमिक तह
 कक्षा ८-१० सम्म माध्यमिक तह
उच्च शिक्षामा
 कक्षा ११-१२ प्रमाणपत्र तह २ वर्ष
 कक्षा १३-१४ स्नातक तह २ वर्ष
 कक्षा १५-१६ स्नातकोत्तर तह २ वर्ष
 विद्यावारिधि तह आवश्यकता अनस
ु ार
7. पाठ्यक्रम कार्यान्वयन योजना २०३८ अनस
ु ार
 संरचना: ५+२+३ = १०
 कक्षा १-५ प्राथमिक तह
 कक्षा ६-७ निम्नमाध्यमिक तह
 कक्षा ८-१० माध्यमिक तह
21
8. राष्ट्रिय शिक्षा आयोग २०४९ को 9. विद्यालय क्षेत्र सुधार कार्यक्रम (SSRP) र राष्ट्रिय
सिफारिसअनुसार पाठ्यक्रम प्रारूप २०६३ अनुसार
 संरचना: ५+३+२+२ = १२  संरचना: ८+४ = १२
 कक्षा १-५ प्राथमिक तह  कक्षा १-८ सम्म आधारभूत तह
 कक्षा ६-८ निम्नमाध्यमिक तह  कक्षा ९-१२ सम्म माध्यमिक तह
 कक्षा ९-१० माध्यमिक तह 10. विद्यालय क्षेत्र सध
ु ार कार्यक्रम (SSRP) अनस
ु ार
 कक्षा ११-१२ उच्चमाध्यमिक तह  संरचना: ८+४ = १२
 कक्षा १३-१५ स्नातक (उच्च शिक्षा) ३ वर्ष  कक्षा १-८ सम्म आधारभत
ू तह
 कक्षा १६-१७ स्नातकोत्तर तह (उच्च शिक्षा)  कक्षा ९-१२ सम्म माध्यमिक तह
२ वर्ष

11. राष्ट्रिय पाठ्यक्रम प्रारूप २०७६ अघि र हालसम्म पनि कार्यान्वय भइरहे को नेपालको विद्यालय शिक्षाको
संरचना :
 संरचना: ८+४ = १२

क्र.सं. तह / विद्यालय शिक्षा उमेर समूह

१. पूर्व प्राथमिक तह प्रारम्भिक पूर्व प्राथमिक तह : ४ वर्ष उमेर
बालशिक्षा परू ा गरे का बालबालिकालाई एक
वर्षको पर्व
ू प्राथमिक शिक्षा
दिइने जसलाई प्रारम्भिक बाल
शिक्षा भनिन्छ ।
२. प्राथमिक तह / विद्यालय प्राथमिक शिक्षा कक्षा १-५ सम्म दिइने शिक्षा :
५-९ वर्ष
३. २ (आधारभूत तह) आधारभूत शिक्षा प्राम्भिक बाल शिक्षादे खि कक्षा
८ सम्म दिइने शिक्षा (४-१२
वर्ष)
४. माध्यमिक तह माध्यमिक शिक्षा कक्षा ९ दे खि १२ सम्म दिइने
शिक्षा (१३-१६) वर्ष

12. राष्ट्रिय पाठ्यक्रम प्रारूप २०६३ (संशोधन २०७१) ले विद्यालय शिक्षाको संरचनाका सम्बन्धमा निम्न कुरा
उल्लेख गरे को :
 नेपालको विद्यालय शिक्षा आधारभूत र माध्यमिक गरी दईु तहको हुने छ ।
 विद्यालय शिक्षाको अवधि बाह्रवर्षको हुने छ ।
 आधारभूत तहको शिक्षा प्राप्त गर्ने हक प्रत्येक नागरिकलाई हुने छ ।
22
  यस संरचनाअनुसार आधारभूत तह कक्षा एकदे खि कक्षा आठसम्म र माध्यमिक तह कक्षा नौदे खि कक्षा
बाहसम्मको हुने छ ।
 आधारभूत शिक्षापूर्व एक वर्षको पूर्व प्राथमिक शिक्षाको व्यवस्था रहने छ ।
13. राष्ट्रिय पाठ्यक्रम प्रारूप २०७६ का अनस
ु ार:
 नेपालको विद्यालय शिक्षा आधारभूत र माध्यमिक गरी दईु तहको रहे को छ ।
 एक वर्ष अवधिको प्रारम्भिक बालविकास तथा शिक्षापछि कक्षा १ दे खि कक्षा ८ सम्म गरी जम्मा आठ
वर्षको आधारभूत शिक्षा कायम गरिएको छ भने कक्षा कक्षा ९ दे खि १२ सम्मको चार वर्ष अवधिको
शिक्षालाई माध्यमिक शिक्षा कायम गरिएको छ ।
 माध्यमिक शिक्षा साधारण परम्परागत र प्राविधिक तथा व्यावसायिक गरी तीन प्रकारको हुने छ ।
 माध्यमिक शिक्षाको प्राविधिक तथा व्यावसायिक धारतर्फ थप एक वर्ष अवधिको व्यावहारिक अभ्यास
समेटिने छ ।
 बालमनोविज्ञान, सिकारुको उमेर तथा सिकाइ क्षमतास्तरका आधारमा विद्यालय शिक्षाको तहगत र
कक्षागत खाका दे हायबमोजिम हुने छ :

विद्यालयको तह कक्षा उमेर समूह सिकाइ क्षमतास्तर

प्रारम्भिक बाल विकास र प्रारम्भिक बाल विकास र ४ वर्ष

शिक्षा शिक्षा

आधारभूत कक्षा १- ३ ५ दे खि ७ वर्षसम्म तह १

कक्षा ४-५ ८ दे खि ९ वर्षसम्म तह २

कक्षा ६-८ १० दे खि १२ वर्षसम्म तह ३

माध्यमिक कक्षा ९-१० १३ दे खि १४ वर्षसम्म तह ४

कक्षा ११-१२ १५ दे खि १६ वर्षसम्म तह ५

विद्यालय शिक्षाको सङ्गठन संरचना

क्र.सं. सिफारिस / लागु संरचना कैफियत

१. शिक्षाको इस्तिहार ३+४+३
२. राष्ट्रिय शिक्षा पद्धतिको योजना २०२८-२०३२ ३+४+३
३. नेपाल राष्ट्रिय शिक्षा योजना आयोग, २०११ ३+२+३+२
पहिले
४. नेपाल राष्ट्रिय शिक्षा योजना आयोग, २०११ को ५+५
23
 सिफारिस
५. सर्वाङ्गीण राष्ट्रिय शिक्षा समिति २०१८ को ५+६
सिफारिस
६. राष्ट्रिय शिक्षा पद्धतिको योजना, २०२८-२०३२ ५+३+२
लागु हुनु पहिले
७. पाठ्यक्रम कार्यान्वयन योजना, २०३८ ५+२+३
८. राष्ट्रिय शिक्षा आयोग, २०४९ को सिफारिस ५+३+२+२
९. राष्ट्रिय पाठ्यक्रम प्रारूप, २०६३ ८+४
१०. विद्यालय क्षेत्र सध
ु ार योजना (२०६६- २०७२) ८+४
११. शिक्षा ऐनको आठौं संशोधन (२०७३।०३।१५) प्रारम्भिक बाल
विकासदे खि कक्षा ८
सम्म आधारभूत शिक्षा र
कक्षा ९ दे खि १२ सम्म
माध्यमिक शिक्षा
१२. राष्ट्रिय पाठ्यक्रम प्रारूप २०७६ (२०७६।०५।२०) कक्षा १ दे खि ८ सम्म
आधारभूत र ९ दे खि १२
माध्यमिक

प्रारम्भिक बालविकास तथा शिक्षा पूर्व प्राथमिक

१.३ शिक्षाका राष्ट्रिय उद्देश्य तथा तहगत सक्षमताहरू (आधारभूत तह)
बाल विकास शिक्षाका सक्षमताहरू (५ ओटा) (राष्ट्रिय पाठ्यक्रम प्रारूप, २०६३)

1. बाल बालिकाको सर्वाङ्गीण विकास 4. विद्यालयप्रतिको सकारात्मक धारणा

2. व्यक्तिगत सरसफाइ, 5. आधारभत
ू शिक्षाको तयारी
3. सामाजिक बानी व्यवहार

पर्व
ू प्राथमिक शिक्षाका उद्देश्य (४ ओटा) (प्राथमिक शिक्षा पाठ्यक्रम, २०६२ २०६५ अनस
ु ार)

1. शारीरिक, मानसिक, संवेगात्मक, भाषिक र सामाजिक भावनाको विकासमा अवसर प्रदान गर्ने ।
2. सरसफाइ र सुरक्षासम्बन्धी बानी बसाल्न प्रेरित गर्ने ।
3. सामान्य शिष्टाचार गर्न अभिप्रेरित गर्ने ।
4. प्राथमिक शिक्षाका लागि पूर्वतयारी गराउन

प्राथमिक शिक्षाका उद्देश्य (६ ओटा) (प्रावि पाठ्यक्रम २०६२, २०६५)

1. राष्ट्र, राष्ट्रिय एकता र लोकतान्त्रिक संस्कारको भावना पैदा गराई नैतिकता, अनश
ु ासन र स्वावलम्बन जस्ता
सामाजिक एवम ् चारित्रिक गण
ु को विकास गर्ने ।
24
2. आधारभूत भाषिक तथा गणितीय सिप विकास गर्ने ।
3. विज्ञान, सूचना प्रविधि, वातावरण र स्वास्थ्यसम्बन्धी आधारभूत ज्ञान तथा जीवनोपयोगी सिपको विकास गर्ने
।
4. कला, सौन्दर्यप्रति अभिरुचि जगाई सिर्जनशील सिपको विकास गर्ने ।
5. विभिन्न जातजाति, धर्म, भाषा, संस्कृति र क्षेत्रप्रति समभाव जगाई समावेशी समाजको निर्माणमा सहयोग
पय
ु ाउने ।
6. मानव अधिकार तथा सामाजिक मूल्य मान्यताप्रति सचेत भई जिम्मेवारपूर्ण आचरणको विकास गर्ने।

आधारभत
ू शिक्षाका सक्षमताहरू (८ ओटा) आधारभत
ू शिक्षा पाठ्यक्रम २०६९ कक्षा ६(८)

1. भाषिक, तार्कि क तथा व्यावहारिक गणितीय सिप विकास र प्रयोग,

2. सूचना र विचारहरूको आदानप्रदान, विश्लेषण तथा सूचना प्रविधिको प्रयोग,
3. जनसङ्ख्या, वातावरण र दिगो विकासको व्यवस्थापनमा सहयोग,
4. वैज्ञानिक अवधारणा, तथ्य, सिप, सिद्धान्त, नियम र खोज तथा अनुसन्धानको उपयोग एवम ् प्रकृति र
जीवविचको अन्तरसम्बन्ध बोध,
5. स्वस्थ, नैतिक र असल सामाजिक व्यवहारको विकास,
6. स्थानीय र आधनि
ु क पेसा, व्यवसाय र प्रविधिप्रति सम्मान तथा सामान्य व्यावसायिक सिपको प्रयोग,
7. कला र संस्कृतिको संरक्षण र सम्वर्धन,
8. व्यावहारिक जीवनमा आइपर्ने समस्याको पहिचान, विश्लेषण तथा समाधान ।

शिक्षाको राष्ट्रिय उद्देश्य

विद्यालय शिक्षाको राष्ट्रिय पाठ्यक्रम प्रारूप २०७६ (स्वीकृत मिति: २०७६/०५/२०)

राष्ट्रिय उद्देश्य र तहगत सक्षमता सङ्ख्या

विद्यालय शिक्षाका राष्ट्रिय उद्देश्य १२ ओटा
बालविकासका सक्षमता ६ ओटा
आधारभूत शिक्षाका सक्षमता १२ ओटा
आधारभत
ू शिक्षा कक्षा १ दे खि ३ सम्म ७ ओटा
आधारभत
ू शिक्षा कक्षा ४ दे खि ५ सम्म ८ ओटा
आधारभूत शिक्षा कक्षा ६ दे खि ८ सम्म १३ ओटा
माध्यमिक शिक्षा कक्षा ९ दे खि १२ सम्म १५ ओटा
माध्यमिक शिक्षा कक्षा ९ दे खि १० सम्म ११ ओटा
माध्यमिक शिक्षा कक्षा ११ दे खि १२ सम्म १० ओटा

विद्यालय शिक्षाका राष्ट्रिय उद्देश्यहरू :

25
1. प्रत्येक व्यक्तिमा अन्तर्निहित प्रतिभा प्रस्फुटन गरी व्यक्तित्त्व विकास गर्ने,
2. राष्ट्र र राष्ट्रियताप्रति निष्ठावान, सङ्घीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रका मूल्य मान्यताप्रति प्रतिबद्ध स्वाभिमानी,
सामाजिक तथा सांस्कृतिक विविधतालाई सम्मान गर्ने, चरित्रवान, नैतिकवान ् एवम ् जिम्मेवार नागरिक तयार
गर्ने,
3. श्रमप्रति सम्मान एवम ् सकारात्मक सोच भएका, रोजगार तथा स्वरोजगार उन्मुख, उत्पादनमुखी, उद्यमशील र
सिपयक्
ु त नागरिक तयार गर्ने,
4. व्यक्तिको सामाजिकीकरणमा सहयोग गर्दै सामाजिक सद्भाव तथा सहिष्णुता र राष्ट्रिय एकता सुदृढ गर्न
सहयोग पय
ु ाउने
5. प्राकृतिक तथा राष्ट्रिय सम्पदा र पर्यावरणको संरक्षण, संवर्धन र सदप
ु योग गर्दै दिगो विकासमा योगदान गर्ने
सचेत नागरिक तयार गर्ने,
6. प्रत्येक व्यक्तिमा शान्ति, मानव अधिकार, समानता, समावेशिता र सामाजिक न्यायका मान्यताअनुरूपको
आचरण विकास गरी समतामूलक, समावेशी, न्यायपूर्ण र समाजवाद उन्मुख राष्ट्र निर्माणमा मद्दत गर्ने,
7. राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा प्रतिस्पर्धी, आधनि
ु क सच
ू ना तथा सञ्चार प्रविधि प्रयोग गर्न सक्ने विश्व
परिवेश सुहाउँ दो दक्ष जनशक्ति तयार गर्ने,
8. वैज्ञानिक अवधारणा, तथ्य, सिप, सिद्धान्त तथा प्रविधिको प्रयोग गर्न सक्ने वैज्ञानिक सझ
ु बझ
ु भएका तथा
अनुसन्धानमुखी जनशक्ति तयार गर्ने,
9. रचनात्मक तथा समालोचनात्मक चिन्तन गर्ने, जीवनोपयोगी सिप भएका सहिष्णु र भाषिक सक्षमतामा
निपुण नागरिक तयार गर्ने,
10. नेपाली मौलिक कला, संस्कृति, सौन्दर्य, आदर्श तथा वैशिष्ट्यहरूको संरक्षण, संवर्धन र विस्तारतर्फ अभिप्रेरित
भएका नेपालको इतिहास, भूगोलको ज्ञान भएका, नेपाली पहिचान र जीवनशैलीप्रति गौरव गर्ने नागरिक तयार
गर्ने,
11. जलवायु परिवर्तन तथा प्राकृतिक एवम ् मानव सिर्जित प्रकोपप्रति सचेत रही सम्भावित जोखिम न्यन
ू ीकरण
तथा विपत ् व्यवस्थापन गर्न सक्षम नागरिक तयार गर्ने,
12. सामाजिक न्यायमा आधारित समद्ध
ृ राष्ट्र निर्माणका निम्ति आवश्यक मानव संसाधनको विकास गर्ने ।

तहगत सक्षमताहरु (राष्ट्रिय पाठ्यक्रम प्रारूप. २०७६)

सक्षमता भन्नाले ज्ञान, सिप, प्रवत्ति
ृ , मूल्य र तत्परताको समन्वयलाई बझि
ु न्छ । यसलाई गरे र सिक्ने र सिकेका
कुरालाई व्यवहारमा उतार्ने भनी व्याख्या गर्न सकिन्छ । विद्यालय शिक्षाका सक्षमता निम्नलिखित हुने छन ् :

प्रारम्भिक बालविकास र शिक्षा

चार वर्षको उमेर परू ा भएका बालबालिकालाई एक वर्षको प्रारम्भिक बालविकासको अवसर प्रदान गरिने छ । चार
वर्ष उमेरभन्दा मुनिका बालबालिकालाई शिशु विकास केन्द्रबाट शारीरिक, मानसिक वा बौद्धिक, संवेगात्मक र
सामाजिक विकास तथा स्याहारका क्रियाकलाप सञ्चालन गर्न सकिने छ । प्रारम्भिक बालविकास र शिक्षाको
26

मुख्य उद्देश्य विविध किसिमका मनोरञ्जनात्मक सिकाइ सहजीकरण क्रियाकलापका माध्यमद्वारा

बालबालिकाहरूको सर्वाङ्गीण विकासमा सहयोग पुयाउनु र कक्षा १ मा प्रवेशका लागि तयार पार्नु हुने छ।
प्रारम्भिक बालविकास र शिक्षाको पाठ्यक्रम बालबालिकाको उमेरगत विकासात्मक पक्षलाई ध्यान दिई एकीकृत
सिद्धान्तअनुसार विकास विकास गरिने छ । यस तहमा बालबालिकाहरूले आफ्नो मातभ
ृ ाषामा सिक्ने अवसर
प्राप्त गर्ने छन ् । प्रारम्भिक बालविकास र शिक्षाका सक्षमताहरू निम्नानुसार हुने छन ्:

1. सर्वाङ्गीण विकासका क्रियाकलापमा संलग्नता, 4. सरसफाइ र सामाजिक बानी व्यवहारको

2. पोषणयक्
ु त खाना र स्वस्थकर बानी विकास, अवलम्बन,
3. वैयक्तिक सुरक्षाका उपायहरू अवलम्बन, 5. सिर्जनात्मक सोचको विकास,
6. भाषिक तथा सञ्चार सिपको विकास।

आधारभूत शिक्षा (कक्षा १-८) का सक्षमताहरू

आधारभूत शिक्षाले विद्यार्थीकेन्द्रित शिक्षाका माध्यमद्वारा बालबालिकामा अन्तर्निहित प्रतिभाको विकास गर्नुपर्छ
। यसको मूल उद्देश्य राष्ट्र प्रेम र लोकतन्त्रमा विश्वास गरी राष्ट्रियताको संरक्षण र संवर्धन गर्ने, अधिकार र
कर्तव्यको पालनासहित स्वतन्त्रताको सम्मान गर्ने, सामाजिक र प्राकृतिक वातावरणप्रति सचेत भई मानवीय
मल्
ू य र मान्यताअनक
ु ू ल व्यवहार गर्ने कर्तव्यनिष्ठ नागरिक उत्पादन गर्नु हो । यस तहको शिक्षा ग्रहण
गरिसकेका बालबालिकाहरू आफ्ना विचार आदानप्रदान एवम ् दै निक जीवनमा आइपर्ने व्यावहारिक समस्या
समाधान गर्न सक्षम, स्वावलम्बी, परिश्रमी, वैज्ञानिक सझ
ु बझ
ु भएका, स्वास्थ्यप्रति सचेत र नैतिकवान ् हुने छन ् ।
आधारभूत शिक्षाका सक्षमता दे हायबमोजिम हुने छन ् ।

1. दे शप्रेम र राष्ट्रिय एकताको भावनाबाट ओतप्रोत एवम ् लोकतान्त्रिक मूल्य, मान्यता र संस्कारको विकास
व्यवहारमा प्रदर्शन,
2. भाषिक तथा सञ्चार सिपको विकास र व्यावहारिक, सिर्जनात्मक एवम ् सान्दर्भिक प्रयोग,
3. सूचना र विचारहरूको आदानप्रदान, विश्लेषण तथा सूचना प्रविधिको समुचित प्रयोग,
4. तार्कि क तथा व्यावहारिक गणितीय ज्ञान, सिप एवम ् अभिवत्ति
ृ विकास र प्रयोग,
5. वैज्ञानिक अवधारणा, तथ्य, सिद्धान्त र नियमप्रतिको जिज्ञासा एवम ् बोध र व्यावहारिक जीवनमा प्रयोग,
6. मानव मूल्य र मान्यता एवम ् सामाजिक गुणको विकास तथा नागरिक कर्तव्यप्रति सजग,
7. जनसङ्ख्या, वातावरण संरक्षण र दिगो विकासविचको अन्तरसम्बन्धको बोध र व्यवस्थापनमा सहयोग,
8. शारीरिक तन्दरु
ु स्ती, स्वस्थकर जीवनशैली र जीवनोपयोगी सिप (Life skills) को विकास,
9. स्थानीय, आधुनिक पेसा, व्यवसाय र प्रविधि एवम ् श्रमप्रति सम्मान तथा व्यवहारकुशल सिप (Soft skills) को
प्रयोग,
10. नेपाली कला, साहित्य र संस्कृतिको संरक्षण तथा संवर्धन एवम ् सिजनशीलताको विकास र प्रयोग,
11. राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय परिवेशसँग परिचित भई विविधता, विश्वबन्धत्ु व र सहअस्तित्त्व बोध तथा
स्वीकार,
12. दै निक जीवनमा आइपर्ने व्यावहारिक समस्याहरूको पहिचान, विश्लेषण तथा समाधान |
27
(क)आधारभूत शिक्षा (कक्षा १-३) का सक्षमताहरू
आधारभूत शिक्षा (कक्षा १-३) को उद्देश्य बालबालिकालाई औपचारिक शिक्षासँग परिचित गराउने र आधारभूत
साक्षरता, गणितीय ज्ञान र सिप तथा जीवनोपयोगी सिपहरूका साथै व्यक्तिगत स्वास्थ्य तथा
सरसफाइसम्बन्धी बानीको विकास गर्ने अवसर प्रदान गर्ने हुने छ । उनीहरू आफू रहे को प्राकृतिक तथा
सामाजिक वातावरणसँग परिचित र सचेत हुने छन ् । यस तहको पाठ्यक्रम बालबालिकाको उमेरगत क्षमता
एवम ् रुचिलाई ध्यान दिई एकीकृत सिद्धान्तअनस
ु ार विकास गरिने छ । आधारभत
ू शिक्षा (कक्षा १-३) का
सक्षमता दे हायबमोजिम हुने छन ् :

1. आधारभत
ू भाषिक तथा सञ्चार सिपको विकास र प्रयोग,
2. आधारभूत गणितीय अवधारणा र सिपको विकास र प्रयोग,
3. अनुशासन, सदाचार र स्वावलम्बन जस्ता सामाजिक एवम ् चारित्रिक गुणको विकास,
4. विज्ञान, वातावरण, सूचना प्रविधिसम्बन्धी आधारभूत ज्ञानको विकास,
5. शारीरिक तन्दरु
ु स्ती, स्वस्थकर बानी र जीवनोपयोगी सिप (Life skills) को विकास,
6. कला तथा सौन्दर्यप्रति अभिरुचि र सिर्जनात्मकताको विकास,
7. आफ्नो परिवेशसँग परिचित भई विभिन्न जातजाति, धर्म, भाषा, संस्कृति, क्षेत्रप्रति सम्मान र समभावको
विकास।
(ख)आधारभूत शिक्षा (कक्षा ४-५) का सक्षमताहरू
आधारभत
ू शिक्षा (कक्षा ४- ५.) का सक्षमताहरू निम्नानस
ु ार हुने छन ् :
1. दे शप्रेमको भावना एवम ् लोकतान्त्रिक मूल्य मान्यता र संस्कारको विकास,
2. आधारभत
ू भाषिक तथा सञ्चार सिपको विकास र व्यावहारिक प्रयोग,
3. आधारभूत गणितीय अवधारणा र सिपको विकास र प्रयोग,
4. नैतिकता, अनश
ु ासन, सदाचार र स्वावलम्बन जस्ता सामाजिक मूल्य मान्यता एवम ् चारित्रिक गुणको
विकास,
5. विज्ञान, वातावरण, सूचना प्रविधिसम्बन्धी आधारभूत ज्ञान र सिपको विकास,
6. शारीरिक तन्दरु
ु स्ती, स्वस्थकर बानी, सरसफाइ र जीवनोपयोगी सिप (Life skills) तथा व्यवहारकुशल सिप
(Soft Skills) को विकास,
7. कला तथा सौन्दयप्रति अभिरुचि, सिर्जनात्मक र समालोचनात्मक सिपको विकास,
8. आफ्नो परिवेशसँग परिचित भई विभिन्न जातजाति, धर्म, भाषा, संस्कृति, क्षेत्रप्रति सम्मान र समभावको
विकास।
(ग) आधारभूत शिक्षा (कक्षा ६-८) सक्षमताहरू
आधारभत
ू शिक्षा (कक्षा ६-८ ) का सक्षमता दे हायबमोजिम हुने छन ् :
1. दे शप्रेम एवम ् राष्ट्रिय एकताको भावनाको विकास,
2. लोकतान्त्रिक मूल्य मान्यता र संस्कारको विकास र विविधताप्रति सम्मान,
28

3. भाषिक तथा सञ्चार सिपको विकास र व्यावहारिक, सिर्जनात्मक एवम ् सान्दर्भिक प्रयोग,
 4. सूचना र विचारहरूको आदानप्रदान, विश्लेषण तथा सूचना प्रविधिको समुचित प्रयोग,
5. तार्कि क तथा व्यावहारिक गणितीय ज्ञान, सिप र अभिवत्ति
ृ को विकास र प्रयोग,
6. वैज्ञानिक अवधारणा, तथ्य, सिद्धान्त र नियमप्रतिको जिज्ञासा एवम ् बोध र व्यावहारिक जीवनमा प्रयोग,
7. नैतिकता, अनश
ु ासन, सदाचार, स्वावलम्बन जस्ता सामाजिक र मानवमल्
ू य मान्यता एवम ् चारित्रिक र
नागरिक गुणको विकास,
8. जनसङ्ख्या, वातावरण संरक्षण र दिगो विकासविचको अन्तरसम्बन्धको बोध एवम ् व्यवस्थापनमा
सहयोग,
9. शारीरिक तन्दरु
ु स्ती, स्वस्थकर जीवनशैली र जीवनोपयोगी सिप (Life skills) विकास,
10. स्थानीय र आधुनिक पेसा, व्यवसाय र प्रविधि र श्रमप्रति सम्मान तथा व्यवहारकुशल सिप (Soft skills)
को प्रयोग,
11. नेपाली कला, साहित्य र संस्कृतिको संरक्षण तथा संवर्धन एवम ् सिर्जनशीलताको प्रयोग,
12. राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय सामाजिक तथा भौगोलिक परिवेशसँग परिचत भई विविधता, सद्भाव र
सहअस्तित्त्व बोध तथा स्वीकार
13. दै निक जीवनमा आइपर्ने व्यावहारिक समस्याहरूको पहिचान, विश्लेषण तथा समाधान ।
माध्यमिक शिक्षा (कक्षा ९-१२) का सक्षमता
सिकाइ र वास्तविकताबिच सम्बन्ध स्थापित गर्ने, सिद्धान्त र व्यवहारको समन्वय गर्ने, स्वपरावर्तित हुँदै ज्ञान,
सिप र क्षमतालाई अद्यावधिक गर्ने, नवीनतम ् जानको खोजी र प्रयोग गर्ने, अधिकार, स्वतन्त्रता र समानताको
प्रवर्धन गर्ने, स्वस्थ जीवनको अभ्यास गर्ने, तार्कि क विश्लेषण गरी निर्णय गर्ने, वैज्ञानिक विश्लेषणका आधारमा
व्यक्ति, समाज र राष्ट्रको दिगो विकासमा सरिक हुने, नैतिक आचरण प्रदर्शन गर्ने, विविधतालाई सम्मान गर्ने,
पर्यावरणीय सन्तल
ु नप्रति संवद
े नशील हुने, द्वन्द्व व्यवस्थापन गर्दै दिगो शान्तिका लागि प्रतिबद्ध रहने, आधुनिक
ज्ञान, सिप र सूचना तथा सञ्चार प्रविधिको प्रयोग गर्ने, स्वावलम्बी र व्यवसायमुखी सिपको अभ्यास गर्ने, राष्ट्र
राष्ट्रियता र राष्ट्रिय आदर्शको सम्मान गर्ने, समाज स्वीकार्य आचरण र कार्य संस्कृतिको अवलम्बन गर्ने, सहिष्णु
भाव राख्ने, सिर्जनशील, उद्यमशील एवम ् सकारात्मक सोच भएको, उच्च आदर्शमा आधारित व्यवहार गर्ने,
समसामयिक चन
ु ौतीहरूको सफल व्यवस्थापन गर्नेलगायतका विशेषताले यक्
ु त स्वावलम्बी, दे शभक्त,
परिवर्तनमुखी, चिन्तनशील एवम समावेशी समाज निर्माणमा योगदान गर्न सक्ने सक्षम नागरिक तयार गर्नेतर्फ
माध्यमिक शिक्षा केन्द्रित रहे को छ । यसका लागि माध्यमिक तहका विद्यार्थीमा निम्नानुसारका सक्षमता
विकासको अपेक्षा गरिएको छ :
1. मानवीय मूल्य, मान्यता र लोकतान्त्रिक संस्कार अवलम्बन गर्दै राष्ट्र र राष्ट्रियताको प्रवर्धनका लागि सचेत
नागरिकको जिम्मेवारी वहन,
2. राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय परिवेशसँग परिचित भई विविधता, सद्भाव र सहअस्तित्त्वलाई आत्मसात ् गर्दै
सभ्य, सस
ु ंस्कृत र समतामल
ू क समाज निर्माणका लागि भमि
ू का निर्वाह,
3. दै निक क्रियाकलापका साथै प्राज्ञिक क्षेत्रमा आत्मविश्वासका साथ उपयुक्त, सिर्जनात्मक र सान्दर्भिक रूपमा
भाषिक सिपको प्रयोग,
29
4. प्रभावकारी सिकाइ, रचनात्मक र विश्लेषणात्मक सोच तथा सामाजिक सम्पर्क र सञ्चारबाट विचारहरूको
आदानप्रदान,
5. व्यक्तिगत विकास र आवश्यकताको परिपूर्तिका लागि सिकाइप्रति सकारात्मक सोचको विकास तथा
स्वअध्ययन एवम ् ज्ञान र सिपको खोजी गर्ने बानीको विकास,
6. गणितीय समस्या समाधानमा गणितीय अवधारणा, सिद्धान्त तथा तार्कि क सिपको प्रयोग,
7. व्यावहारिक गणितीय ज्ञान र सिपको बोध र प्रयोग,
8. वैज्ञानिक ज्ञान, तथ्य, सिद्धान्त र प्रविधिको समुचित प्रयोग,
9. जीवनजगत ् र व्यवहारसँगको तादात्म्य बोध गरी जीवनोपयोगी सिप (Life skills) को प्रयोग गर्दै समाजसापेक्ष
व्यवहार प्रदर्शन,
10. स्वास्थ्यप्रतिको सचेततासहित वातावरण संरक्षण र संवर्धन तथा जनसङ्ख्या व्यवस्थापनमा सक्रिय
सहभागिता,
11. प्राकृतिक तथा सामाजिक घटनाको विश्लेषण, तिनको कारण र असर बोध तथा सकारात्मक व्यवहार प्रदर्शन,
12. वैज्ञानिक खोज तथा अनस
ु न्धान गर्न आवश्यक प्रक्रियागत सिपहरू हासिल गरी आधनि
ु क प्रविधिहरूको
दै निक जीवनमा प्रयोग,
13. श्रमप्रति सम्मान गर्दै कामको संसारमा आत्मविश्वाससाथ तयारी,
14. प्राविधिक ज्ञान, सिप, प्रवत्ति
ृ तथा पेसागत र व्यवस्थापकीय क्षमताको विकास र प्रयोग,
15. उच्च तहमा अध्ययनको आधार विकास।
(क) माध्यमिक शिक्षा (कक्षा ९-१०) का सक्षमताहरू
माध्यमिक शिक्षा (कक्षा ९-१०) का सक्षमताहरू निम्नानुसार हुने छन ् :
1. मानवीय मूल्य, मान्यता र लोकतान्त्रिक संस्कार अवलम्बन गर्दै राष्ट्र र राष्ट्रियताको प्रवर्धनका लागि
सचेत नागरिकको जिम्मेवारी वहन,
2. राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय परिवेशसँग परिचित भई विविधता, सद्भाव र सहअस्तित्वलाई आत्मसात ् गर्दै
सभ्य, सुसंस्कृत र समतामूलक समाज निर्माणका लागि भमि
ू का निर्वाह,
3. दै निक क्रियाकलापमा आत्मविश्वासका साथ उपयक्
ु त र सान्दर्भिक रूपमा भाषिक सिपको प्रयोग,
4. प्रभावकारी सिकाइ, रचनात्मक र विश्लेषणात्मक सोच तथा सामाजिक सम्पर्क र सञ्चारबाट विचारहरूको
आदानप्रदान,
5. गणितीय समस्या समाधानमा गणितीय अवधारणा, सिद्धान्त तथा तार्कि क सिपको प्रयोग,
6. जीवनजगत ् र व्यवहारसँगको तादात्म्य बोध गरी जीवनोपयोगी सिप (Life skills) को प्रयोग गर्दै
समाजसापेक्ष व्यवहार,
7. स्वास्थ्यप्रतिको सचेततासहित वातावरण संरक्षण र संवर्धन तथा जनसङ्ख्या व्यवस्थापनमा सक्रिय
सहभागिता,
8. प्राकृतिक तथा सामाजिक घटनाको विश्लेषण, तिनको असर बोध तथा सकारात्मक व्यवहार प्रदर्शन,
30
 9. वैज्ञानिक खोज तथा अनुसन्धान गर्न आवश्यक प्रक्रियागत सिपहरू हासिल गरी आधुनिक प्रविधिहरूको
दै निक जीवनमा प्रयोग,
10.श्रमप्रति सम्मान गर्दै कामको संसारको तयारी,
11.प्राविधिक ज्ञान, सिप, प्रवत्ति
ृ तथा पेसागत र व्यवस्थापकीय क्षमताको विकास र प्रयोग ।
(ख) माध्यमिक शिक्षा (कक्षा ११-१२) का सक्षमताहरू
माध्यमिक शिक्षा (कक्षा ११-१२ ) का सक्षमताहरू निम्नानस
ु ार हुने छन ् :
1. मानवीय मूल्य, मान्यता र लोकतान्त्रिक संस्कार अवलम्बन गर्दै राष्ट्र र राष्ट्रियताको प्रवर्धनका लागि
सचेत नागरिकको जिम्मेवारी वहन,
2. राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय परिवेशसँग परिचित भई विविधता, सद्भाव र सहअस्तित्त्वलाई आत्मसात ् गर्दै
सभ्य सुसंस्कृत र समतामूलक समाज निर्माणका लागि भमि
ू का निर्वाह,
3. दै निक क्रियाकलापका साथै प्राज्ञिक क्षेत्रमा आत्मविश्वासका साथ उपयुक्त, सिर्जनात्मक र सान्दर्भिक
रूपमा भाषिक एवम ् सञ्चार सिपको प्रयोग,
4. व्यक्तिगत विकास र आवश्यकताको परिपर्ति
ू का लागि सिकाइप्रति सकारात्मक सोचको विकास तथा
स्वअध्ययन एवम ् ज्ञान र सिपको खोजी गर्ने बानीको विकास,
5. जीवन, जीविका र वत्ति
ृ एवम ् सामाजिक सांस्कृतिक व्यवहारसँग तादात्म्य बोध गरी जीवनोपयोगी सिप
(Life skills) को विकास,
6. स्वस्थ्य जीवनशैलीको अवलम्बन एवम ् वातावरण संरक्षण र दिगो विकासका लागि भूमिका निर्वाह,
7. प्राकृतिक तथा सामाजिक घटनाको विश्लेषण, तिनको कारण र असर बोध तथा सकारात्मक व्यवहार
प्रदर्शन,
8. श्रमप्रति सम्मान गर्दै कामको संसारमा आत्मविश्वासको साथ प्रवेश,
9. प्राविधिक ज्ञान, सिप, प्रवत्ति
ृ तथा पेसागत र व्यवस्थापकीय क्षमताको विकास र प्रयोग,
10. उच्च तहमा अध्ययनका लागि विषयगत विधागत आधार विकास।
राष्ट्रिय उद्देश्य कसको कति ?
दस्तानेज राष्ट्रिय उद्देश्य
राष्ट्रिय शिक्षा पद्धतिको योजना, २०२५-२०३२ ४
राष्ट्रिय शिक्षा आयोग, २०४९ को प्रतिवेदन ७
उच्चस्तरीय राष्ट्रिय शिक्षा आयोग, २०५५ को प्रतिवेदन १०
राष्ट्रिय पाठ्यक्रम प्रारूप, २०६३ ११
राष्ट्रिय पाठ्यक्रम प्रारूप, २०६३ (परिमार्जन १२
२०७१/०३/३०)
राष्ट्रिय पाठ्यक्रम प्रारूप, २०७६ १२ (विद्यालय शिक्षाको राष्ट्रिय उद्देश्य)
१.४ शिक्षा ऐन, २०२८ (संशोधनसहित) तथा शिक्षा नियमावली २०५९

शिक्षा ऐन, २०२८

31
  २१ दफा
 जारी मितिः २०२८/०५/२४
 लागु भएको मितिः २०२८/०७/१५
 रा.शि.प.यो २०२८ लागु भएका जिल्लाहरू:
 :२ + १३ + १६ + २० + २४
 पहिलो वर्ष चितवन र कास्की
1. सक्षिप्त नाम, विस्तार र प्रारम्भः
 नाम “शिक्षा ऐन, २०२८" “शिक्षा ऐन, २०७५"
 नेपालभर लागु हुने
 तोकेको क्षेत्रमा तोकेको मितिदे खि प्रारम्भ हुने
 कक्षागत विद्यार्थीको उमेरः आवश्यक कक्षा
+ ४ - कक्षा ५ मा ५ + ४ = ९ वर्ष
2. परिभाषाः
 "पूर्व प्राथमिक विद्यालय चार वर्ष उमेर परू ा
गरे का बालबालिकालाई एक वर्षको पूर्व
प्राथमिक शिक्षा दिने विद्यालय
 "प्राथमिक शिक्षा" - १ दे खि ५ सम्मको शिक्षा
 आधारभूत शिक्षा - प्रारम्भिक बाल शिक्षादे खि
कक्षा ८ सम्मको शिक्षा

32
 संशोधन

 पहिलो संशोधन २०३३: २०३३/०७/०४

 दोस्रो संशोधन २०३३: २०३६/०७/०५

 तेस्रो संशोधन २०३३: २०३७/०५/२६

 चौथो संशोधन २०३३: २०४१/०७/२७

 पाँचौँ संशोधन २०३३: २०४९/०७/१३

 छै ठौं संशोधन २०३३: २०५५/१०/०१

 सातौं संशोधन २०३३: २०७३/१०/२५

 शिक्षा तथा खेलकुदसम्बन्धी २०६६/१०/०७

 गणतन्त्र सुदृढीकरण/कानन
ू संशोधन २०६६/०३/१५

 आठौं संशोधन २०७३: २०७३/०३/०६

 नावौँ संशोधन २०७४: २०७४/०७/०६

 माध्यमिक शिक्षा - ९ दे खि १२ सम्मको शिक्षा

33
  दृष्टिविहीन, बहिरा, सुस्तश्रवण र बौद्धिक वा शारीरिक रूपले अपाङ्ग बालबालिकालाई
- विशेष प्रकारले दिइने शिक्षा - विशेष शिक्षा
- नियमित शैक्षिक पद्धतिमा दिइने शिक्षा - समावेशी शिक्षा
- आर्थिक, सामाजिक, भौगोलिक रूपमा पछाडि पारिएकाहरूलाई दिइने विभेदरहित शिक्षा - समावेशी शिक्षा
 "सामुदायिक विद्यालय" - नेपाल सरकारबाट नियमितरूपमा अनुदान पाउने गरी अनुमति वा स्वीकृति प्राप्त
विद्यालय
 "संस्थागत विद्यालय" - नेपाल सरकारबाट नियमितरूपमा अनद
ु ान नपाउने गरी अनम
ु ति वा स्वीकृति प्राप्त
विद्यालय
 "अनम
ु ति" - नेपाल सरकारले प्रदान गरे को अस्थायी स्वीकृति
 "स्वीकृति" - तोकिएबमोजिमको सर्त परू ा गरे को विद्यालयलाई नेपाल सरकारले दिएको स्थायी स्वीकृति
 अभिभावक - विद्यार्थीको बब
ु ा, आमा, बाजे बज्यै वा अभिभावकत्व प्रदान गर्ने व्यक्ति
 "शैक्षिक गठ
ु ी" - कुनै व्यक्तिले नाफा नलिने उद्देश्यले स्थापना गरे को सार्वजनिक वा निजी गठ
ु ी
 कर्मचारी - सामद
ु ायिक विद्यालयका शिक्षकबाहे कका कर्मचारी
3. विद्यालय खोल्न अनम
ु ति लिनप
ु र्ने
 नेपाली नागरिकले शैक्षिक गठ
ु ी खोल्न चाहे मा निवेदन दिनप
ु र्ने
- आधारभत
ू तह - गाउँ शिक्षा समितिमा
- माध्यमिक - जिल्ला शिक्षा समितिबाट तोकिएको अधिकारीसमक्ष
 आफ्नै स्रोतबाट पूर्व प्राथमिक विद्यालय खोल्न - सम्बन्धित गा.पा./न.पा.
 सञ्चालित गठ
ु ीमा आवश्यक सदस्य सङ्ख्या
- सार्वजनिक - ५ जना
- निजी कम्तीमा - ३ जना
 सार्वजनिक गुठीको उत्तराधिकारी तोक्दा - मन्त्रालयको स्वीकृति चाहिने ।

विभिन्न समितिको जानकारीमूलक तालिका

स. समिति दफा सङ्ख्या महिला पदे न मनो. अध्यक्ष सचिव बैठक पदावधि
१ राष्ट्रिय ४ क १३ ३ ६ ५ नेपाल सरकारले मन्त्रालयले ४ वर्ष
शिक्षा बोर्ड नियुक्त गरे को ताकेको कर्मचारी
व्यक्ति
२ राष्ट्रिय ७ क २३ ५ ११ ११ शिक्षा मन्त्री वा मन्त्रालयको ३ वर्ष
शिक्षा राज्य मन्त्री योजना
परिषद महाशाखाको
सहसचिव
३ शिक्षक सेवा ११ ख ३ १ नेपाल सरकारले आयोगको वरिष्ठ ५ वर्ष
आयोग नियुक्त गरे को कर्मचारी
व्यक्ति
४ जिल्ला ११ ९ १ ४ ५ जिल्ला शि. वि. स. इ. प्रमुख महिनामा २ वर्ष
शिक्षा समन्वय १ पटक
34
 समिति समितिको
सभापति
५ गाउँ वा ११ ट ११ ४ २ ७ गा. पा. अध्यक्ष गाउपालिका-स्रोत ३ २ वर्ष
नगर शिक्षा वा न. प. प्रमुख व्यक्ति, महिनामा
समिति नगरपालिका- १ पटक
विद्यालय
निरिक्षक
६ विद्यालय १२ ९ ३ १ २ वि. व्या. स. प्रधानाध्यापक २ ३ वर्ष
व्यवस्थापन प्र. सदस्यले आफू महिनामा
समिति अ. मध्येबाट १ पटक
(सामुदायिक) छानेको सदस्य
७ विद्यालय १२ ७ १ २ ४ संस्थापक, प्रधानाध्यापक २ ३ वर्ष
व्यवस्थापन (४) लगानीकर्तामध्ये महिनामा
समिति शि. वि. स. १ पटक
(संस्थागत) प्रमुखबाट
मनोनित
८ प्राविधिक २३ शिक्षा मन्त्री वा परिषदका ४ वर्ष
शिक्षा तथा राज्य मन्त्री कर्मचारीमध्येनेपाल
व्यावसायिक सरकारले तोकेको
तालिम सभा व्यक्ति
९ प्राविधिक ९ २ शिक्षा मन्त्री वा परिषदका ४ वर्ष
शिक्षा तथा राज्य मन्त्री कर्मचारीमध्येनेपाल
व्यावसायिक सरकारले तोकेको
तालिम व्यक्ति
परिसद
१० शिक्षा १२ ग ९ २ सचिव, शिक्षा मन्त्रालयको
विकास कोष मन्त्रालय आधारभूत शिक्षा
शाखाको प्रमुख
दफा ४. विद्यालयको सन्चालनः

 ४(क) राष्ट्रिय परीक्षा बोर्डको गठन

- माध्यमिक शिक्षा परीक्षा सञ्चालन गर्न
- सदस्य सङ्ख्या – १३
- मनोनीत सदस्य सङ्ख्या – ५
- महिला सदस्य – ३
- पदावधि – ४
- अध्यक्ष स्नातकोत्तर हासिल गरे को र १२ वर्ष शिक्षा / परीक्षा क्षेत्रमा काम गरे को - नेपाल सरकारले
नियक्
ु त गरे को व्यक्ति
35
 - सदस्य - सचिव - नेपाल शिक्षा सेवामा प्रथम श्रेणीको अधिकृत / बोर्डको वरिष्ठ कर्मचारी मन्त्रालयले
तोकेको
- अध्यक्षको नियुक्ति गर्न लोक सेवा आयोगको अध्यक्षको अध्यक्षतामा १ महिलासहित मन्त्रालयले मनोनीत
गरे को २ जना शिक्षाविद् सहितको समिति गठन गरिने
- बोर्डको सदस्य बन्न शिक्षा क्षेत्रमा १० वर्ष काम गरे को हुनुपर्ने
- प्रतिवेदन - मन्त्रालयमा बुझाउने,
- सदस्यता - मन्त्रालयले हटाउन सक्ने
- लेखापरीक्षण - महालेखा परीक्षकबाट,
- अध्यक्ष - नेपाल सरकारले हटाउन सक्ने
 ४(ट) परीक्षा सन्चालन र व्यवस्थापन
- आधारभूत जिल्लास्तरमा स्थानीय तहबाट
- माध्यमिक कक्षा १० को अन्त्यमा - प्रदे शस्तरमा बोर्डले
- माध्यमिक राष्ट्रिय स्तरमा बोर्डले
 बोर्डले नेपाल सरकारसमक्ष सम्पर्क गर्दा मन्त्रालयमार्फ त गर्ने

दफा ६. माध्यमिक शिक्षाको प्रकार-३ प्रकार

 साधारण
 संस्कृत (परम्परागत - प्रारूप २०७६)
 प्राविधिक तथा व्यावसायिक

दफा ७. शिक्षाको माध्यमः शिक्षाको माध्यम नेपाली वा अङ्ग्रेजी भाषा

 प्राथमिक शिक्षा मातभ

ृ ाषामा दिन सकिने
 विदे शी नागरिकले नेपालीको सट्टा अन्य भाषा विषय अध्ययन गर्न सक्ने
 भाषा विषय अध्ययन गराउँ दा सोही भाषामा गराउनुपर्ने
 अङ्ग्रेजी अध्यापन गराउँ दा अङ्ग्रेजीमा नै गराउनुपर्ने
 ७(क) राष्ट्रिय शिक्षा परिषद्
- शिक्षासम्बन्धी नीति निर्धारण गर्न र सरकारलाई सुझाव दिन
- सदस्य सङ्ख्या – २३
- मनोनीत सदस्य सङ्ख्या – ११
- पदे न सदस्य – १२
- पदावधि - ३ वर्ष
- अध्यक्ष - शिक्षामन्त्री/राज्यमन्त्री
- पदावधि - ३ वर्ष
- सदस्य-सचिव - मन्त्रालयको योजना महाशाखाले सहसचिव
- सचिवालय – मन्त्रालयमा
- सदस्यलाई मन्त्रालयले हटाउन सक्ने
36
  ७(ख) शैक्षिक
बोर्ड सिफारिस समिति
गुणस्तर परीक्षण
केन्द्र
- विद्यालयको
सदस्य सदस्य (महिला) शैक्षिक गुणस्तर
अध्यक्ष
(लोकसेवा आयोग) परीक्षण गर्न
- लोकसेवा
आयोगको
मन्त्रालयबाट मनोनीत
अध्यक्षको
 अध्यक्षतामा
जि.स.स. सभापति राष्ट्रिय योजना आयोगको शिक्षा हे र्ने सदस्य र मन्त्रालयको सचिवको समितिले शिक्षा सेवाको
– अध्यक्ष
 प्र.जि.अ. प्रथम श्रेणीमा काम गरे को व्यक्तिलाई केन्द्रको प्रमुख परीक्षकको रूपमा नियुक्त गर्ने ।
 वि.व्य.स. अध्यक्ष
दफा ८. पाठ्यक्रम र पाठ्यपुस्तक
 सामुदायिक - १ (इकाइ प्रमुखले मनोनीत)

 विद्यालयले नेप(जि.शि.स.
संस्थागत - १ ाल सरकारबाट स्वीकृत पाठ्यक्रम र पाठ्यपुस्तक लागू गर्नुपर्ने
ले मनोनीत)
 शिक्षाविद्
दफा ९. राष्ट्रिय –परीक्षा बोर्ड
 १ दलित - १ महिलासहित - ३ जना (जि.शि.स. ले मनोनीत)
 शिक्षक महासङ्घ प्रतिनिधि – १
 शिक्षा विकास तथा समन्वय इकाइ प्रमुख - सदस्य सचिव

37
 दफा ११: जिल्ला शिक्षा समिति

 जिल्ला भित्रका विद्यालयको रे खदे ख र व्यवस्थापन

 सदस्य सङ्ख्या – ९
 पदे न सदस्य - ४
 मनोनीत सदस्य सङ्ख्या – ५
 महिला - १
 पदावधि - २ वर्ष
 अध्यक्ष - जि.स.स. को सभापति
 सदस्य-सचिव- जिल्ला शिक्षा विकास इकाइ प्रमख
ु
 नेपाल सरकारले विघटन गर्न सक्ने

११(क) जिल्ला शिक्षा परिषद्

 जिल्लास्तरमा शैक्षिक विकासका लागि नीति तर्जुमा गर्न

११(ख) शिक्षक सेवा आयोग

 सामुदायिक विद्यालयमा शिक्षक नियुक्ति तथा बढुवाका लागि सिफारिस गर्न

अध्यक्षः नेपाल सरकारबाट नियुक्त स्नातकोत्तर उत्तीर्ण

(१२ वर्ष कार्यरत शिक्षा र परिक्षा)
उपाध्यक्षः मन्त्रालय सचिव

मन्त्रालय सहसचिव
प्र.अ. मध्यबाट बोर्डद्वारा मनोनीत
१३ सदस्यीय
राष्ट्रिय परीक्षा बोर्ड हि ला)
(१ म
(४ वर्षे कार्यकाल) ना
२ ज

महानिदे शक शिक्षक / प्राध्यापकमध्येबाट

शिक्षा विभाग सदस्य योद्वारा मनोनीत
३ जन
ा (२
महिल
कार्यकारी निर्देशक ा)
पाठ्यक्रम विकास केन्द्र सदस्य सचिव त्रि.वि. परीक्षा नियन्त्रक

सदस्य सचिव राजपत्राङ्कित प्रथम श्रेणी/

सदस्य सचिव,
सदस्य सचिव, बोर्डको वरिष्ठ कर्मचारी
प्रा.व्य. तालिम परिषद्
राजपत्राङ्कित प्रथम श्रेणी/
38

बोर्ड वरिष्ठ कर्मचारी

  आयोगमा सदस्य सङ्ख्या – ३
- अध्यक्ष - सदस्य - महिला सदस्य
 सदस्यहरूको नियुक्तिका लागि सिफारिस गर्न गठन हुने समिति
- लोक सेवा आयोगको अध्यक्ष – अध्यक्ष
- त्रि.वि. उपकुलपति - सदस्य
- शिक्षा मन्त्रालयको सचिव – सदस्य
 पदावधि ५ वर्ष/पुनः नियुक्त हुन सक्ने
 वरिष्ठ कर्मचारी - सदस्य -सचिव भई काम गर्ने
 आ.व. सकिएको ३ महिनाभित्र नेपाल सरकारलाई प्रतिवेदन पेस गर्ने

११ (ग) सदस्यका लागि आवश्यक योग्यता

 नेपाली नागरिक
 स्नातकोत्तर उपाधि प्राप्त गरे को
 २ वर्ष अघिदे खि राजनीतिक दलको सदस्य नरहे को

शिक्षक सेवा आयोग गठन प्रक्रिया

सिफारिस समिति

अध्यक्ष सदस्य सदस्य

(लोकसेवा आयोग) (सचिव शिक्षा मन्त्रालय) (त्रि.वि. उपकुलपति)
39
 नेपाली नागरिक

अध्यक्ष
विशिष्ट श्रेणीमा स्नातकोत्तर पास
कार्यरत

अध्यक्ष र सदस्यको योग्यता

राजनीतिक दलको सदस्य नरहे को

सदस्य
(२ वर्ष अघि दे खि)
नेपाल सरकारको १५ वर्ष शिक्षा, प्रशासन र
कानन
ु सेवामा कार्यरत
४० वर्ष उमेर पूरा
 ४० वर्ष परू ा भएको - ६५ वर्ष परू ा नभएको
 अध्यक्षका लागि विशिष्ट श्रेणीको अनभ
ु व प्राप्त गरे को
 सदस्यका लागि कानुन, शिक्षा वा प्रशासनको क्षेत्रमा कम्तीमा १५ वर्ष काम गरे को

११ (ङ) सचिवालयसम्बन्धी व्यवस्था

 सचिवालयको प्रमुखको रूपमा राजपत्राङ्कित प्रथम श्रेणीको अधिकृत रहने

 सचिवालय काठमाडौंमा रहने
 कर्मचारीको व्यवस्था शिक्षा मन्त्रालयले गर्ने

११ (च) सिफारिस गर्दा अपनाउनुपर्ने प्रक्रिया

 विज्ञापन गर्न आवश्यक विवरण शिक्षा तथा मानव स्रोत विकास केन्द्रबाट लिने
 विज्ञापन खोल्ने र दरखास्त सङ्कलन गर्ने
 २०६१ श्रावण २१ दे खि २०७२ असोज २ गतेसम्मको रिक्त दरबन्दीको ७५ प्रतिशत अस्थायी शिक्षकको
आन्तरिक परीक्षाद्वारा पदपर्ति
ू गरिने
 बाँकी रहे को २५ प्रतिशत खुला विज्ञापनद्वारा पदपर्ति
ू गरिने
 रिक्त पदमा प्रत्येक वर्ष विज्ञापन गर्ने र ६ महिनाभित्र नियुक्ति/बढुवाका लागि सिफारिस गर्ने
 आन्तरिक परीक्षामा सहभागी हुन उमेर हद नलाग्ने
 लिखित परीक्षा उत्तीर्णाङ्क  सामान्य - ५०  विषयगत – ४०
40
  आन्तरिक विज्ञापनबाट स्थायी भएका शिक्षकको निवत्ति
ृ भरण अवधि नपुग्ने भएमा ७ वर्षसम्म
अस्थायी
- ५-१० वर्षको सेवा - प्रतिवर्ष आधा महिनाको रकम
- १०-१५ वर्षको सेवा - प्रतिवर्ष १ महिनाको रकम
- १५-२० वर्षको सेवा - प्रतिवर्ष डेढ महिनाको रकम
 यो दफा प्रारम्भ भएपछिको पहिलो विज्ञापनमा राहत शिक्षकलाई उमेरको हद नलाग्ने

११(छ) विद्यालय व्यवस्थापन समितिको काम, कर्तव्य र अधिकार

११(ञ) आयोगले आर्थिक वर्ष समाप्त भएको ३ महिनाभित्र नेपाल सरकारसमक्ष प्रतिवेदन पेस गर्नुपर्ने
११(ट) गाउँ /नगर शिक्षा समिति
 गा.पा. अध्यक्ष – अध्यक्ष
 सदस्य सङ्ख्या – ११
 गापा सदस्यहरू - १ महिलासहित २ जना (गा.पा. ले मनोनीत)
 पदे न सदस्य – ४
 वि.व्य.स. अध्यक्ष - १ (जि.शि.स. ले मनोनीत)
 महिला - ४ जना
 प्र.अ. - १ महिलासहित २ जना - (गा.शि.स. ले मनोनीत)
 मनोनीत सदस्य सङ्ख्या – ७
 शिक्षाप्रेमी - २ महिला १ दलित (गा.शि.स. ले मनोनीत)
 पदावधि - २ वर्ष
 अपाङ्गता भएका - १ (गा.शि.स. ले मनोनीत)
 अध्यक्ष - गा.पा. अध्यक्ष
 स्रोत व्यक्ति/वि.नि. - सदस्य-सचिव
निजी शिक्षक व्यवस्थापन

शिक्षक अभिभावक संघ गठन

प्राप्त स्रोत साधन परिचालन

सम्पत्तिको लागत राख्ने र सरु क्षा

तथ्याङ्क अद्यावधिक

विद्यालय व्यवस्थापन समितिको काम, कर्तव्य र अधिकार वार्षिक बजेट स्वीकृत र गा.शि.सं. र जिल्ला शिक्षा कार्यालय जानकारी

विद्यालयको शैक्षिक वातावरण निर्माण

खटि आएको शिक्षक हाजिरी गराउने

लेखा परीक्षण गराउने

लेखा परीक्षकको प्रतिवेदन पेस

41

निर्देशन/ आदे श पालन

  सदस्य-सचिव - गाउँ शिक्षा, स्रोत
व्यक्ति - नगर शिक्षा, वि.नि
 प्राध्यापकहरू र शिक्षक महासङ्घको अध्यक्षलाई पर्यवेक्षकको रूपमा आमन्त्रण गर्न सकिने
११(ड) अध्यापन अनुमतिपत्र लिनुपर्ने
 अध्यापन अनुमतिपत्र नलिई शिक्षक पदको उम्मेदवार हुन पाइने छै न ।

दफा १२: विद्यालय व्यवस्थापन समिति  अभिभावक - २ महिलासहित ४ जना

 सामुदायिक विद्यालय  वडाअध्यक्ष / (वडा समितिले मनोनीत गरे को व्यक्ति)
 सामद
ु ायिक विद्यालयको  शिक्षाप्रेमी -१ महिलासहित २ जना (१० वर्षदे खि/१० लाखभन्दा
सञ्चालन, बढी सहयोग गरे को)
रे खदे ख र व्यवस्थापन  शिक्षक प्रतिनिधि – १
 सदस्य सङ्ख्या – ९  प्र.अ. - सदस्य-सचिव
 पदे न सदस्य – १  प्राविधिक तथा व्यावसायिक शिक्षा भएको मा.वि. मा थप २
 मनोनीत सदस्य सङ्ख्या – २ जना उद्योग वाणिज्य महासङ्घको प्रतिनिधिहरू रहने
 पदावधि - ३ वर्ष  अध्यक्ष अनप
ु स्थित भए ज्येष्ठ सदस्यले बैठकको अध्यक्षता
 अध्यक्ष सदस्यहरूमध्येबाट गर्ने
छानिएको
व्यक्ति
 सदस्य - सचिव – प्रधानाध्यापक
 वि.नि./स्रोत व्यक्तिलाई बैठकमा पर्यवेक्षकको रूपमा आमन्त्रण गर्न सकिने
 विशेष शिक्षा सञ्चालन गर्ने विद्यालय ५० प्रतिशत सदस्यहे रु अपाङ्गता भएको व्यक्तिको
अभिभावक – सदस्य
 प्राविधिक र व्यावसायिक विषय अध्ययन गराउने अध्यमिक विद्यालय थप २ जना उद्योग वाणिज्य
महासङ्घका प्रतिनिधि
 जिल्ला शिक्षा समितिले विघटन गर्न सक्ने
दफा १२ विद्यालय व्यवस्थापन समिति
(३ वर्षे अवधि)
९ सदस्यी समिति
42
 ४ जना अभिभावकबाट छनौट (२ महिला अनिवार्य)

१ जना वडाअध्यक्ष / वडा सदस्य

अध्यक्ष
२ जना वि.व्य.स.बाट मनोनीत (१ महिला अनिवार्य)

१ जना शिक्षकबाट छनौट (शिक्षक प्रतिनिधी)

१ जना प्रधानाध्यापक
महिला सङ्ख्या  ३
जना (अनिवार्य)

मनोनीत  २ जना

छनौट  ५ जना (अभिभावकबाट ४/ शिक्षकबाट १)

पदे न  २ जना (वडाअध्यक्ष / प्र.अ.)

विशेष शिक्षामा ५०% अपाङ्ग विद्यार्थीको अभिभावक १ जना अपाङ्ग अभिभावक अनिवार्य
प्राविधिक र व्यावसायिक धार चलेका विद्यालयमा जिल्लास्थित उद्योग वाणिज्य सङ्घबाट दईु
प्रतिनिधि थप गरी ११ सदस्यीय

 संस्थागत विद्यालय
 सदस्य सङ्ख्या – ७  सदस्य-सचिव – प्रधानाध्यापक
 मनोनीत सदस्य सङ्ख्या – ४  अध्यक्ष - सदस्यहरूमध्येबाट जि.शि.अ. ले
 पदावधि - ३ वर्ष मनोनीत गरे

 अर्को वि.व्य.स. गठन नभएसम्म जि. शि.स. ले एक अस्थायी वि.व्य.स. गठन गर्न सक्ने
 १२(ख) शिक्षा विकास कोष (केन्द्रमा रहने)
 नेपाल सरकारबाट प्राप्त अनुदान  चन्दाबाट प्राप्त रकम
 संस्थागत विद्यालयबाट प्राप्त रकम  अन्य स्रोतबाट प्राप्त रकम
 १२(ग) शिक्षा विकास कोष सञ्चालक समिति
 सदस्य सङ्ख्या – ९  सदस्य -सचिव -मन्त्रालयको आधारभूत
 अध्यक्ष - शिक्षा मन्त्रालयको सचिव शिक्षा शाखाको प्रमुख
43

 मनोनीत सदस्य सङ्ख्या – २

दफा १३: जिल्ला शिक्षा कोष
 नेपाल सरकारबाट प्राप्त अनुदान सरकारी अनद
ु ान
अन्य स्रोतबाट
 चन्दाबाट प्राप्त रकम
 जिल्ला समन्वय समितिबाट प्राप्त अनुदान
 अन्य स्रोतबाट प्राप्त रकम । जिल्ला शिक्षा

 शिक्षा करबाट उठे को रकम विद्यालय कोष कोषबाट प्राप्त

चन्दा र दान
अनुदान
 १३(क) विद्यालय कोष
 नेपाल सरकारबाट प्राप्त अनद
ु ान
 शुल्कबाट आउने रकम
शुल्कबाट आउने रकम गा.पा./न.पा. बाट
 जिल्ला शिक्षा कोषबाट प्राप्त अनुदान (मासिक शुल्क र पाठ्यपुस्तक बेचेर शुल्क प्राप्त अनुदान
 चन्दा वा दान दातव्यबाट प्राप्त रकम जुटाउन पाईदै न)
 गा.पा./न.पा. बाट प्राप्त अनुदान
 अन्य स्रोतबाट प्राप्त रकम ।
दफा १५: नेपाल सरकारले विद्यालय सार्न, गाभ्न, नाम परिवर्तन गर्न वा बन्द गर्न सक्ने
दफा १६: विद्यालयको सम्पत्ति
 सामुदायिक विद्यालयको हकभोगमा रहे को सम्पत्ति सार्वजनिक सम्पत्ति मानिने
 शैक्षिक गुठीको सम्पत्ति सोही विद्यालयको नाममा रहने
 कम्पनीअन्तर्गत सञ्चालित विद्यालयको सम्पत्ति सोही कम्पनीको नाममा रहने
 १६ (घ) शुल्कसम्बन्धी व्यवस्था
 नेपाल सरकारले निःशुल्क शिक्षा घोषणा गरे को विद्यालयमा कुनै शुल्क लिन पाइने छै न ।
 कुनै कक्षामा भर्ना गर्दा एक पटक भर्ना शल्
ु क लिइसकेपछि पुनः सोही विद्यालयको अर्को कक्षामा भर्ना
गर्नका लागि कुनै किसिमको शल्
ु क लिन पाउने छै न।
 भौतिक संरचना निर्माण गर्नका लागि विद्यार्थीसँग कुनै किसिमको शुल्क लिन पाउने छै न।
 ऐन विपरीत शल्
ु क लिने विद्यालयलाई तोकिएको अधिकारीले पच्चिस हजार रूपैयाँसम्म जरिबाना गर्न
सक्ने छ।
 १६(ङ) शिक्षक महासङ्घ, शिक्षक तथा कर्मचारीको पदीय आचरण तथा अन्य व्यवस्था
 सामुदायिक विद्यालयका शिक्षकहरूको पेसागत हकहितको सम्बन्धमा कार्य गर्ने एक शिक्षक महासङ्घ
रहने
 शिक्षकलाई पदबाट हटाइने,
 पदीय दायित्व पूरा नगरे मा
 बिनासच
ू ना लगातार पन्ध्र दिनभन्दा बढी समय विद्यालयमा अनप
ु स्थित रहे मा
 विद्यालयमा मादक पदार्थ सेवन गरी आएको कुरा प्रमाणित भएमा
 नैतिक पतन दे खिने कुनै फौजदारी अभियोगमा अदालतबाट सजाय पाएमा
44
  कार्यालय समयमा अन्यत्र काम गरे मा
 राजनीतिक दलको कार्यकारिणी समितिको सदस्य भएमा
 स्थायी आवासीय अनुमति लिन नहुने
 १६(६) विभागीय सजाय भई नोकरीबाट हटाइएको वा दरखास्त भएको शिक्षक अदालतको आदे श वा
फैसलाबमोजिम मात्र नोकरीमा पुनः बहाली हुन सक्ने छ ।
 १६) शिक्षकको सरुवा
 सरुवा हुन चाहने शिक्षकले सम्बन्धित जिल्ला शिक्षा कार्यालयमा निवेदन दिनुपर्ने
 निवेदन प्राप्त भएमा जिल्ला शिक्षा इकाइ प्रमख
ु ले दरबन्दी रिक्त र विषय मिल्ने दे खिएमा त्यस्तो
शिक्षकलाई सरुवा गर्न सक्ने
 त्यसरी सरुवा गर्दा निवेदक कार्यरत स्थानको जिल्ला शिक्षा इकाइ प्रमुखको सहमति चाहिने।
 सरुवा गर्दा
 शिक्षा विकास तथा समन्वय इकाइ प्रमुखले आफ्नो जिल्लाभित्र - शिक्षा विकास निर्देशनालयको
निर्देशकको पर्व
ू स्वीकृति र सम्बन्धित विद्यालयको सिफारिस
 शिक्षा विकास निर्देशनालयको निर्देशकले आफ्नो प्रदे शभित्र - शिक्षा तथा मानव स्रोत विकास केन्द्रको पूर्व
स्वीकृति र सम्बन्धित विद्यालयको सिफारिस
 शिक्षा तथा मानव स्रोत विकास केन्द्रले नेपाल राज्यभित्र - शिक्षा, विज्ञान तथा प्रविधि मन्त्रालयको पर्व
ू
स्वीकृति र सम्बन्धित विद्यालयको सिफारिस
 १६(ञ) संस्थागत विद्यालयले कुल विद्यार्थी सङ्ख्याको कम्तीमा दश प्रतिशतमा नघट्ने गरी तोकिएबमोजिम
विपन्न, अपाङ्ग, महिला, दलित वा जनजाति विद्यार्थीलाई निःशुल्क छात्रवत्ति
ृ उपलब्ध गराउनुपर्ने छ ।
 दण्ड सजाय
 विद्यालयको सम्पत्ति हिनामिना वा नोक्सान गरे मा मुद्दा हे र्ने अधिकारीले बिगो असुल गरी
बिगोबमोजिम जरिवाना गर्न सक्ने छ ।
 एक लाख रूपैयाँसम्म जरिवाना वा छ महिनासम्म कैद वा दव
ु ै सजाय हुन सक्ने
 प्रश्नपत्रको गोपनीयता भङ्ग गरे मा
 उत्तरपस्ति
ु का परीक्षण गर्दा गैरजिम्मेवारपूर्ण कार्य गरे मा
 परीक्षा केन्द्रमा सम्बन्धित पदाधिकारीको स्वीकृतिबेगर प्रवेश गरी अमर्यादित कार्य गरे मा
 परीक्षाफल प्रकाशनमा अनियमितता गरे मा
 अरूको तर्फ बाट परीक्षा दिएमा
 परीक्षाको मर्यादा भङ्ग हुने अन्य कुनै कार्य गरे मा
 विद्यार्थी भर्ना गर्दा दान, उपहार लिएमा
 अनम
ु तिबिना शैक्षिक कार्यक्रम सञ्चालन गरे मा
 शिक्षकको विरुद्धमा मुद्दा दायर भएको मितिदे खि मद्द
ु ाको टुङ्गो नलागेसम्म निलम्बन हुने
 अन्य सजाय व्यवस्था
45
  शिक्षक वा कर्मचारी- विभागीय सजाय
 विद्यार्थी- विद्यालय, छात्रावास / परीक्षाबाट निष्कासन
 कसुरको मात्रा हे री १००० दे खि २५००० सम्म जरिबाना
 विद्यालयलाई सरकारी सहायता घटाउने, रोक्ने वा बन्द गर्ने
 विद्यालयलाई प्रदान गरिएको अनुमति वा स्वीकृति रद्द गर्ने
 मद्द
ु ा हे र्ने अधिकारी - शिक्षा विकास तथा समन्वय इकाइ प्रमख
ु ले कारवाही र किनारा गर्ने
 जिल्ला अदालतमा पुनरावेदन लाग्ने - ३५ दिनभित्र
दफा १९: नियम बनाउने अधिकार
 विद्यालयको झण्डा, चिह्न र प्रार्थना  जिल्ला शिक्षा कोष
 विद्यार्थीलाई लाग्ने शुल्क र सो असुल गर्ने  विद्यालयको किताब, वही र अन्य कागजात
तरिका तयार गर्ने र राख्ने तरिका
 विद्यालयलाई दिइने अनुदान  विद्यार्थी सल्लाह तथा निर्देशन सेवा
 विद्यालयको परीक्षा  विद्यालयको पाठ्यक्रम, पाठ्यपस्
ु तक तथा
 माध्यमिक शिक्षा उत्तीर्ण परीक्षाको सन्दर्भ सामग्री
समकक्षता निर्धारणसम्बन्धी  अन्य आवश्यक कुराहरू
 प्रधानाध्यापकको अधिकार र कर्तव्य  संस्थागत विद्यालयसम्बन्धी
 विद्यालयका शिक्षकहरूको सेवा सर्तसम्बन्धी  कोचिङ क्लास, भाषा शिक्षण कक्षा र निजी
 विद्यालयका शिक्षकहरूको अध्यापन क्षेत्रमा सञ्चालित शिक्षक प्रशिक्षण
अनुमतिपत्र कक्षासम्बन्धी
 विद्यालयको अतिरिक्त कार्यकलाप र  शिक्षक तथा विद्यार्थीहरूको आचारसंहिता
कार्यक्रमको निर्धारण  विद्यालयको पुस्तकालय र वाचनालय
 अनम
ु तिपत्र, परिचयपत्र र चिह्न  सह-शिक्षा
 विद्यालयका शिक्षक तथा कर्मचारीको  शिक्षण तथा विद्यालय व्यवस्थापन तालिम
शपथग्रहणसम्बन्धी  राष्ट्रिय शिक्षक सेवा आयोगसम्बन्धी
 विशेष शिक्षा  विद्यालय शिक्षक किताबखानासम्बन्धी
 विद्यालयमा विद्यार्थी भर्ना गर्ने र तरिका र  विद्यालयको सम्पत्ति सुरक्षा
विद्यार्थीहरूको सङ्ख्या  विद्यालयको छात्रावास चलाउने
 अनौपचारिक शिक्षा  विद्यालयको आय - व्ययको जाँच
 दरू शिक्षा  आवासीय विद्यालय सञ्चालन गर्ने
 शिक्षकहरूको सेवा गठन
 १९(क) निर्देशिका बनाउन सक्ने
दफा ३९: उच्चमाध्यमिक तहमा कार्यरत शिक्षकसम्बन्धी व्यवस्था
46
  ६ महिनाभित्र अस्थायी अध्यापन अनुमतिपत्र  ५ वर्षभित्रमा स्थायी अध्यापन अनुमतिपत्र
दिने लिनुपर्ने
 सातौं संशोधनको मुख्य मुख्य व्यवस्था
 घुम्ती विद्यालय सञ्चालन  विद्यालय वर्गीकरण (सामुदायिक र
 गाउँ शिक्षा समिति व्यवस्था संस्थागत)
 अध्यापन अनम
ु तिपत्र  शिक्षक यनि
ु यन
 शिक्षक सरुवा ऐनमा व्यवस्थित
 आठौं संशोधनको मख्
ु य व्यवस्था
 शिक्षाको संरचना ९ + ४  निर्देशिका बनाई लागु गर्न सक्ने
 राष्ट्रिय परीक्षा बोर्डको गठन  शिक्षक काउन्सिल व्यवस्था (अध्यापन
 राष्ट्रिय शिक्षा परिषद् गठन अनुमतिपत्रबारे आयोगलाई सुझाव दिन)
 जिल्ला शिक्षा परिषद् व्यवस्था  संस्थागत विद्यालय शैक्षिक गुठीको रूपमा
 शिक्षक सेवा आयोगलाई कर्मचारीको नियक्ति
ु मात्र खोल्न सकिने
र बढुवा गर्ने अधिकार  माध्यमिक शिक्षा ३ प्रकारका (साधारण,
 नगर शिक्षा समितिको व्यवस्था संस्कृति र प्राविधिक)
 विद्यालय व्यवस्थापन सट्टा शिक्षक  शैक्षिक गुणस्तर परीक्षण केन्द्रको व्यवस्था
महासङ्घको व्यवस्था

माध्यमिक शिक्षा

प्राविधिक
साधारण संस्कृत
तथा माध्यमिक

२०२८ जिम्मेवारी पूरा नगरे मा शिक्षक सेवा आयोगका लागि पदाधिकारी सिफारिस समिति

अध्यक्ष सदस्य
सदस्य
लोक सेवा त्रि.वि.
शिक्षा मन्त्रालयको सचिव
आयोग उपकुलपति
समिति विघटन गर्ने अधिकार
विद्यालय व्यवस्थापन समिति जिल्ला शिक्षा समिति
(जिल्ला शिक्षा समन्वय समति)
जिल्ला शिक्षा समिति (जिल्ला नेपाल सरकार
47

शिक्षा विकास तथा समन्वय

समिति)
 शिक्षक सेवा आयोग नियमावली २०५७ निर्णयः नेपाल सरकारबाट ५ वर्षे कार्यकाल

शिक्षा नियमावली, २०५९

शिक्षा नियमावली, २०५९ मा उल्लिखित परिच्छे द

परिच्छे द विवरण

१ प्रारम्भिक
२ विद्यालय खोल्ने अनुमति वा स्वीकृतिसम्बन्धी व्यवस्था
३ महानिर्देशक, निर्देशक, जिल्ला शिक्षा अधिकारी तथा निरीक्षकको काम, कर्तव्य र अधिकार
४ जिल्ला शिक्षा समितिको काम, कर्तव्य र अधिकार तथा बैठकसम्बन्धी कार्यविधि
५ गाउँ शिक्षा समितिको काम, कर्तव्य र अधिकार तथा बैठकसम्बन्धी कार्यविधि
५क समद
ु ायद्वारा सञ्चालित विद्यालय व्यवस्थापनसम्बन्धी व्यवस्था
६ व्यवस्थापन समितिको सदस्यको छनौट, काम, कर्तव्य र अधिकार तथा बैठकसम्बन्धी कार्यविधि
७ पाठ्यक्रम तथा पाठ्यपस्
ु तकसम्बन्धी व्यवस्था
८ परीक्षाको परिचालन र नियन्त्रणसम्बन्धी व्यवस्था
९ अनौपचारिक शिक्षासम्बन्धी व्यवस्था
१० दरू शिक्षासम्बन्धी व्यवस्था
११ विशेष शिक्षासम्बन्धी व्यवस्था
१२ शिशु विकास केन्द्रसम्बन्धी व्यवस्था
१३ तालिम तथा प्रशिक्षणसम्बन्धी व्यवस्था
१४ अतिरिक्त क्रियाकलाप
१५ विद्यार्थी सङ्ख्या, भर्ना र कक्षा चढाउने व्यवस्था
१६ विद्यालय शिक्षा सेवाको गठन, तह र श्रेणी विभाजन
१७ प्रधानाध्यापक र शिक्षकको नियुक्ति तथा काम, कर्तव्य र अधिकार
१८ तलब, भत्ता तथा अन्य सवि
ु धा
48
 १९ विदा तथा काजसम्बन्धी व्यवस्था
२० निवत्ति
ृ भरण, उपदान, उपचार खर्च तथा अन्य व्यवस्था
२१ अवकाशसम्बन्धी व्यवस्था
२२ शिक्षक तथा विद्यार्थीको आचारसंहिता
२३ सजायसम्बन्धी व्यवस्था
२३क सामुदायिक विद्यालयको कर्मचारीसम्बन्धी व्यवस्था
२४ विद्यालयको वर्गीकरण
२५ शुल्कसम्बन्धी व्यवस्था
२६ छात्रवत्ति
ृ तथा निःशुल्क शिक्षासम्बन्धी व्यवस्था
२७ विद्यालयको चिह्न, नामकरण तथा अन्य व्यवस्था
२८ विद्यालयको सम्पत्ति संरक्षणसम्बन्धी व्यवस्था
२९ विद्यालयलाई दिइने अनुदान तथा अन्य व्यवस्था
३० विद्यालयको बजेट, आय व्ययको लेखा तथा अन्य व्यवस्था
३१ जिल्ला शिक्षा कोषको सञ्चालन र अन्य व्यवस्था
३२ ग्रामीण शिक्षा विकास कोषसम्बन्धी व्यवस्था

शिक्षा नियमावली, २०५९ मा उल्लिखित अनुसूची

अनुसूची विवरण नियम (उपनियम)

१ विद्यालय खोल्ने अनुमतिका लागि दिइने ३ (१)
निवेदन
२ शिशु विकास केन्द्र / पूर्व प्राथमिक विद्यालय ३ (२) र ६७ (१)
/ कक्षा सञ्चालनका लागि दिइने निवेदन
३ विद्यालय खोल्नका लागि चाहिने पूर्वाधारहरू ४
४ विद्यालय सञ्चालन गर्न दिइने अनुमति ५ (१) र (३)
५ शिशु विकास केन्द्र/ पूर्व प्राथमिक ५ (४) र ६७ (२)
विद्यालय/कक्षा सञ्चालन गर्न दिइने अनुमति
६ विद्यालयको स्वीकृतिका लागि दिइने निवेदन ७ (१)
७ विद्यालयको स्वीकृति सम्बन्धमा ७ (३) र (४)
८ पूर्व प्राथमिक विद्यालयको स्वीकृतिका लागि ७ (५)
दिइने निवेदन
९ पूर्व प्राथमिक विद्यालयको स्वीकृति ७ (६)
१० विद्यालय स्वीकृतिसम्बन्धी निवेदन ८(१)
११ विद्यालय स्वीकृति सम्बन्धमा ८ (२)
११क सामद
ु ायिक विद्यालयको व्यवस्थापन जिम्मा २२क (१)
49
 लिनका लागि दिइने निवेदन
११ख मन
ु ाफा नलिने गरी विद्यालय सञ्चालन गर्न ८ क (२)
परू ा गर्नुपर्ने पर्वा
ू धार
११ग कम्पनी अर्न्तगत सञ्चालित विद्यालयलाई ८ ख (१)
शैक्षिक गठ
ु ीअर्न्तगत सञ्चालन गर्न दिइने
निवेदन
११घ कम्पनी अर्न्तगत सञ्चालित विद्यालयलाई ८ ख (५)
शैक्षिक गुठीअर्न्तगत सञ्चालन गर्न दिइने
स्वीकृति
१२ विद्यालयमा रहने शिक्षक दरबन्दी ९२
१३ प्रधानाध्यापक छनौटका आधारहरू ९३ (५)
१४ निरोगिताको प्रमाणपत्र ९५ (२) र ९७ (३)
१५ शपथ ग्रहण ९५ (४)
१६ शिक्षकको वैयक्तिक तथा नोकरी विवरण ९५ (५)
फाराम
१७ सरुवा हुन दिइने निवेदन ९९ (१)
१८ निवत्ति
ृ भरण अधिकारपत्रको माग फाराम ११७ (१) वा (३)
१९ निवत्ति
ृ भरण अधिकारपत्र (सम्बन्धित ११७ (७)
शिक्षकको नाममा)
२० पारिवारिक निवत्ति
ृ भरण अधिकारपत्र ११७ (७)
(इच्छाएको व्यक्तिको नाममा)
२१ विद्यालय वर्गीकरणका आधारहरू १४५ (१)
२२ शुल्क निर्धारणका आधारहरू १४७ (२)
२३ विद्यालयको आयव्यय राख्ने फारामहरू १७० (१)

महत्त्वपूर्ण समितिसम्बन्धी जानकारी

सि.नं. परिषद् वा समिति सदस्य मनोनीत अध्यक्ष सदस्य-सचिव पदावधि

सङ्ख्या
१ राष्ट्रिय पाठ्यक्रम १७ ३ शिक्षा मन्त्री कार्यकारी ४ वर्ष
विकास तथा वा राज्य निर्देशक
मूल्याङ्कन परिषद् मन्त्री पी.वि. के
२ मान्यता तथा ५ उत्त्व तथा कार्यकारी
समकक्षता निधारण शैक्षिक निर्देशक
समिति व्यवस्थापन पा.वि.के
50
 महाशाखा
३ माध्यमिक शिक्षा ९ २ सचिव शिक्षा परीक्षा ३ वर्ष
उत्तीर्ण परीक्षा मन्त्रालय नियन्त्रक
समिति
४ माध्यमिक शिक्षा ३ प्रमुख जिल्ला जिल्ला शिक्षा
उत्तीर्ण परीक्षा अधिकारी अधिकारी
समन्वय समिति
५ राष्ट्रिय अनौपचारिक १८ २ शिक्षा मन्त्री निर्देशक ३ वर्ष
शिक्षा परिषद् वा राज्य अनौपचारिक
मन्त्री शिक्षा केन्द्र
६ जिल्ला अनौपचारिक ११ ४ जिल्ला अनौपचारिक ३ वर्ष
शिक्षा शिक्षा समिति समन्वय शिक्षा शाखा
समिति प्रमख
ु
सभापति जि.शि.का.
७ दरू शिक्षा समिति ९ १ मन्त्रालयको निर्देशक दरू ३ वर्ष
सचिव शिक्षा
महाशाखा
८ विशेष शिक्षा परिषद १२ ३ शिक्षा मन्त्री महानिदे शक ३ वर्ष
वा राज्य मंत्री शिक्षा विभाग
९ शैक्षिक जनशक्ति १६ ५ शिक्षा मन्त्री कार्यकारी ३ वर्ष
विकास परिषद् वा राज्य मंत्री निर्देशक
शै.ज.वि.के
१ नोकरी अवधि ३ जि.सि.अ जि.सि.अ १
निर्धारण समिति
२ वत्ति
ृ सिफारिस ६ प्रमख
ु जिल्ला २
समिति अधिकारी
३ विद्यालय वर्गीकरण ५ ३ जि.सि.अ विद्यालय ३
तथा शुल्क निधारण निरीक्षक
समिति सामद
ु ायिक
४ शुल्क व्यवस्थापन १५ ४ महानिदे शक महानिर्देशकले २ वर्ष
तथा अनुगमन तोकेको
केन्द्रीय समिति विभागको
उपनिदे शक
५ विद्यालय सम्पति ५ २ प्रमुख जिल्ला जि.सि.अ २ वर्ष
संरक्षण समिति अधिकारी
51
६ सामाजिक परीक्षण ७ ४ शिक्षक प्र.अ. ले
समिति अभिभावक तोकेको
सङ्घ अध्यक्ष शिक्षक
७ प्रमाणपत्र छानबिन ३ प्र. जि. अ. जि.सि.अ ७
समिति
८ निम्नमाध्यमिक ५ जि.सि.अ जि.शि.का.को ३ वर्ष
शिक्षा उत्तीर्ण परीक्षा परीक्षा शाखा
समिति हे र्ने अधिकृत
९ स्रोत केन्द्रस्तरीय ५ ३ स्रोत केन्द्र स्रोत व्यक्ति २ वर्ष
सिकाइ उपलब्धि रहे को
परीक्षा समिति विद्यालय

शिक्षा नियमावली, २०५९ को उद्देश्य

शिक्षा नियमावली नेपालको विद्यालय शिक्षासँग सम्बन्धित एक महत्त्वपूर्ण कानुनी दस्ताबेज हो । यद्यपि यस
नियमावलीमा दरू शिक्षा, विशेष शिक्षा र अनौपचारिक शिक्षासँग सम्बन्धित व्यवस्थाहरू पनि उल्लेख भएका छन ्
। यो नियमावली शिक्षा ऐन, २०२८ को दफा १९ ले दिएको अधिकार प्रयोग गरी बनेको हो । शिक्षा ऐनको उक्त
दफाको प्रयोग गरी करिब ३२ ओटा विषयमा नियम बनाउने अधिकार नेपाल सरकारलाई छ । शिक्षा नियमावली,
२०५९ त्यसकै उत्पादन हो । जसमा शिक्षा ऐन, २०२८ मा उल्लिखित विषयहरू कुनै न कुनै रूपमा समेटिएका
छन ् । शिक्षा नियमावलीमा नसमेटिएका वा प्रस्ट नभएका विषयहरूमा कामकाज गर्न निर्देशिका बनाउने
अधिकार नियमावलीको नियम १९२ ले शिक्षा मन्त्रालयलाई दिएको छ । यी यावत ् प्रावधानहरूबाट नेपालको
शिक्षा विकासका लागि शिक्षा नियमावली, २०५९ का उद्देश्यहरू थुप्रै रहे का छन ् ।

तीमध्ये केही प्रमुख उद्देश्यहरू निम्नअनुसार उल्लेख गरिएका छन ् :

1. शिक्षा ऐन, २०२८ को कार्यान्वयनमा पूर्ण सहयोग गर्नु,

2. शैक्षिक कार्यक्रमहरू सञ्चालनका लागि जिम्मेवारी प्रदान गर्न विभिन्न समिति एवम ् समितिमा रहने
पदाधिकारीको व्यवस्था गर्नु,
3. शिक्षा ऐनमा तोकिएबमोजिम हुने भनी उल्लेख गरिएका विषयको कार्यान्वयन के कसरी गर्ने भन्ने व्यवस्था
किटान गर्नु,
4. दै निक कार्य सञ्चालनमा एकरूपता कायम गर्नका लागि आवश्यक निवेदन, फारामहरूको ढाँचा तोक्नु,
5. विभिन्न निकाय तथा पदाधिकारीहरूको कार्य जिम्मेवारी तोकी अधिकारको निक्षेपण गर्नु,
6. पारदर्शिता, जवाफदे हिता, उत्तरदायित्व जस्ता कुराहरूको माध्यमबाट शैक्षिक सुशासन कायम गर्न सघाउनु,
7. नियमावलीमा नसमेटिका समसामयिक परिवर्तनका विषयमा निर्देशिका बनाई कार्य सञ्चालन गर्न दिनु, आदि
।
52
शिक्षा नियमावली (पहिलो संशोधन), २०६० मा उल्लिखित व्यवस्था

 शैक्षिक जनशक्ति विकास परिषद्लाई पुनः परिभाषित गरिएको,

 विद्यालय खोल्न शैक्षिक सत्र सरु
ु हुनुभन्दा २ महिना अगावै निवेदन दिनुपर्ने,
 विद्यालय खोल्ने अनुमति लिँ दा विद्यालय सञ्चालनको सुरक्षण बापतको धरौटी रकम जिल्ला शिक्षा
कार्यालयले तोकिदिएको बैकमा विद्यालयको नाममा मुद्दती खाता खोली जम्मा गर्नुपर्ने, मुद्दतीको बयाज
विद्यालयले प्रयोग गर्न पाउने, खाता सञ्चालन जिशिअले तोकेको कर्मचारी र विव्यसले तोकेको व्यक्तिको
संयुक्त दस्तखतबाट हुने,
 जिशिअलाई सामद
ु ायिक विद्यालयको स्थायी शिक्षकको राजीनामा स्वीकृत गर्ने काम थपिएको,
 विव्यसका सदस्यको राजीनामा अध्यक्षले र अध्यक्षको राजीनामा विव्यसले स्वीकृत गर्ने,
 विव्यसको अध्यक्ष र सदस्य हुनका लागि नयाँ संशोधित व्यवस्था उल्लेख गरिएको,
 शिक्षक अभिभावक सङ्घमा बढीमा एघार जना पदाधिकारी रहन पाउने,
 राष्ट्रिय पाठ्यक्रम विकास तथा मूल्याङ्कन परिषद्को नाम र उक्त परिषद्‌को काम थप पाठ्यसामग्री तथा
पाठ्यपस्
ु तककी सच
ु ी स्वीकृत गर्ने गरी संशोधन तथा स्वीकृत पाठ्यसामग्री तथा पाठ्यपस्
ु तकको मल्
ू याङ्कन
गरी संशोधनका लागि सरकारसमक्ष सिफारिस गर्ने काम थपिएको,
 शैक्षिक जनशक्ति विकास केन्द्र, शैक्षिक जनशक्ति विकास परिषद् र शैक्षिक जनशक्ति विकास केन्द्रका
कार्यकारी निर्देशकको काम, कर्तव्य र अधिकारमा संशोधन,
 विद्यालयले शुक्रबार विद्यार्थीलाई अतिरिक्त क्रियाकलापमा सहभागी गराउनुपर्ने र जिशिअले जिल्लास्तरीय
प्रतियोगिता सञ्चालन गर्नुपर्ने व्यवस्था थपिएको,
 कक्षा छ मा भर्ना हुन कक्षा ५ उत्तीर्ण भएको प्रमाण चाहिने व्यवस्था,
 शिक्षकहरूलाई दिइने निवत्ति
ृ भरण, पारिवारिक निवत्ति
ृ भरण, शैक्षिक भत्ता, सन्ततिवत्ति
ृ , उपदान, बिमा वा
औषधी उपचार सम्बन्धमा दे खिएका समस्या समाधानार्थं शिक्षा मन्त्रालयको सहसचिवको अध्यक्षतामा रहने
गरी एक परामर्श समितिको व्यवस्था थपिएको,
 शिक्षक खटाएको तालिममा सहभागी हुन नगएमा र प्रधानाध्यापकले त्यस्तो तालिममा नपठाएमा शिक्षक र
प्रधानाध्यापक दव
ु ैको ५ वर्ष तलब वद्धि
ृ र २ वर्ष बढुवा रोक्न सकिने,
 सामुदायिक विद्यालयले विव्यस र जिशिकाको सिफारिसमा तथा संस्थागतले गुठियार वा सञ्चालक, विव्यस
र जिशिकाको सिफारिसमा सिमाना जोडिएको जग्गा मन्त्रालयको स्वीकृतिमा सट्टापट्टा गर्न सक्ने,
 एसएलसीमा पचास बढी विद्यार्थी सहभागी गराई घटीमा ८५ प्रतिशत उत्तीर्ण गराउने सामुदायिक विद्यालय
र विद्यालयका उत्कृष्ट शिक्षकलाई पुरस्कृत गर्न सकिने,
 कैफियत रहे का प्रमाणपत्र छानबिन गरी कारबाहीका लागि मन्त्रालयमा पठाउनप
ु र्ने, आदि ।

शिक्षा नियमावली (दोस्रो संशोधन), २०६० मा उल्लिखित व्यवस्था

 साविकको निजी शैक्षिक गठ

ु ीसम्बन्धी रहे को प्रतिबन्धात्मक वाक्यांशमा जेसक
ु ै उल्लेख भए पनि
53

विद्यालयलाई जग्गा, भवन, दिएको अवस्थामा निजी गुठीको रूपमा विद्यालय सञ्चालन गर्न सकिने,
 शिक्षकले पाउने निवत्ति
ृ भरणको रकम समान पदको बहालबाला शिक्षकको तलबको सुरु स्केलभन्दा बढी
नहुने व्यवस्था थपिएको,
 निवत्ति
ृ भरण पाएको शिक्षकले पुन: शिक्षक पदमा नियक्ति
ु भएमा पहिलेको सेवा अवधि गणना गर्न सकिने,
 शिक्षकको नोकरी अवधि गणनासम्बन्धी कार्यविधि र नोकरी अवधि सिफारिस समितिको व्यवस्था थप
गरिएको,
 निवत्ति
ृ भरण पाएको शिक्षकले पन
ु : शिक्षक पदमा नियक्ति
ु भएमा शिक्षकमा कार्यरत रहे को अवधिभर
निवत्ति
ृ भरण नपाउने व्यवस्था
 विद्यालयको कामको सिलसिलामा मत्ृ यु भएको शिक्षकको परिवार र निजको सन्ततिले पाउने वत्ति
ृ
सम्बन्धमा प्रमुख जिल्ला अधिकारीको अध्यक्षतामा रहे को वत्ति
ृ सिफारिस समितिमा जिल्ला शिक्षक
युनियनको प्रतिनिधि सदस्य रहने व्यवस्था थप भएको,
 नेपाल सरकारले नेपाल राजपत्रमा सूचना प्रकाशन गरी तोकिदिएको मितिपछि नयाँ नियुक्त हुने शिक्षकले
साविकको व्यवस्थाअनुसार उपदान वा निवत्ति
ृ भरण नपाउने र यसका लागि छुट्ट निवत्ति
ृ भरण कोष रहने
व्यवस्था,
 तीन शैक्षिक सत्रसम्म लगातार पचास प्रतिशतभन्दा कम विद्यार्थी उत्तीर्ण गराउने शिक्षकमा कार्यक्षमताको
अभाव मानिने, आदि ।

शिक्षा नियमावली (तेस्रो संशोधन), २०६२ मा उल्लिखित व्यवस्था

 समुदायमा सञ्चालित विद्यालय, सामुदायिक शिक्षक, शिक्षक छनौट समितिको परिभाषा थप गरिएको,
 विद्यालय खोल्न तीन महिना अगावै जिशिअ समक्ष निवेदन दिनुपर्ने,
 विद्यालय खोल्ने अनुमति लिंदा राख्नुपर्ने धरौटी रकममा संशोधन,
 विद्यालय गाभ्नका लागि लिइने आधारहरू थपिएको,
 निर्देशक, जिशिअ र निरीक्षकको काम, कर्तव्य र अधिकारमा अनौपचारिक, विशेष शिक्षा, शिक्षाका लागि खाद्य
कार्यक्रमको निरीक्षण अनग
ु मन र प्रतिवेदनसम्बन्धी जिम्मेवारी थपिएको,
 जिशिअको काममा फाजिलमा रहे का सामुदायिक शिक्षकको मिलान र योजनामुताबिक सामुदायिक विद्यालय
सञ्चालन भए नभएको अनग
ु मन निरीक्षण गरी निर्देशनालय र विभागमा प्रतिवेदन पठाउने काम थप भएको,
 समुदायद्वारा सञ्चालित विद्यालय व्यवस्थापनसम्बन्धी व्यवस्था गर्न परिच्छे द ५ क थप गरी विभिन्न
नियमहरूको व्यवस्था थप गरिएको,
 संस्थागत विद्यालयले पनि शिक्षक दरबन्दी स्वीकृत गर्ने, अस्थायी र स्थायी नियुक्ति गर्ने प्रक्रिया छ
महिनाभित्र सुरु गर्नुपर्ने,
 समद
ु ायद्वारा सञ्चालित विद्यालयको विव्यसले सम्झौताबमोजिम काम नगरे मा विघठन गर्न सकिने,
 राष्ट्रिय पाठ्यक्रम विकास तथा मूल्याङ्कन परिषद्मा शैक्षिक जनशक्ति विकास केन्द्रको कार्यकारी निर्देशक
पनि सदस्यको रूपमा रहने व्यवस्था थपिएको,
54
 राष्ट्रिय पाठ्यक्रम विकास तथा मूल्याङ्कन परिषद्को साविकको काममा विद्यालयमा थप विषय अध्यापन
गर्न स्वीकृति र बहु पाठ्यपुस्तक नीति तर्जुमाका लागि नेपाल सरकारसमक्ष सिफारिस गर्ने एवम ् आफ्नो
काम पाठ्यक्रम विकास केन्द्रलाई प्रत्यायोजन गर्न सक्ने व्यवस्था थपिएको,
 अशक्तका लागि परीक्षामा विशेष व्यवस्था गर्ने नियममा संशोधन,
 अनौपचारिक शिक्षाका लागि वैकल्पिक शैक्षिक कार्यक्रम सञ्चालन गर्न सकिने,
 विद्यालय शिक्षा सम्बन्धमा दरू शिक्षा प्रदान गर्न सकिने,
 दरू शिक्षा समितिमा दरू शिक्षा महाशाखाको निर्देशक सदस्य-सचिव र समितिको सचिवालय शैक्षिक
जनशक्ति विकास केन्द्रमा रहने,
 दरू शिक्षा सञ्चालन गर्न शैक्षिक जनशक्ति विकास केन्द्रमार्फ त दरू शिक्षा समितिसमक्ष निवेदन दिनुपर्ने,
 विद्यालयले दरू शिक्षा सञ्चालन गर्न दरू शिक्षा समितिबाट अनुमति लिनुपर्ने,
 शिशु विकास केन्द्र सञ्चालन गर्न अनुसुची २ को ढाँचामा निवेदन दिनुपर्ने,
 विशेष शिक्षाको कक्षामा रहने विद्यार्थी सङ्ख्या मन्त्रालयले तोकेअनुसार हुने,
 प्राथमिक विद्यालयमा रहने महिला शिक्षिकाको पदसम्बन्धी व्यवस्थामा संशोधन, विशेष शिक्षा सञ्चालन गर्ने
विद्यालयमा रहने शिक्षक सङ्ख्या मन्त्रालयले तोके अनुसार हुने,
 विद्यार्थी संख्या कम रहे का विद्यालयका शिक्षकलाई विभागले जिशिसको पल
ु मा ल्याई सङ्ख्या बढी भएका
विद्यालयमा काजमा खटाउन सक्ने,
 समुदायद्वारा सञ्चालित विद्यालयका शिक्षक तथा प्रधानाध्यापकलाई विव्यमले सजाय गर्न सक्ने, सजायको
जानकारी जिशिअ र शिक्षक किताबखानालाई दिनुपर्ने, तोकिएको भन्दा कम उत्तीर्ण प्रतिशत भाएका
विद्यालयका प्रधानाध्यापकलाई जिशिअले कारवाही गर्न सक्ने,
 जिल्ला शिक्षा अधिकारीको संयोजकत्वमा सामुदायिक र संस्थागत विद्यालयको वर्गीकरण तथा शुल्क
अनुगमन समितिको व्यवस्था थप गरिएको र विद्यालयले लिन पाउने शुल्क तथा धरौटीसम्बन्धी व्यवस्था
संशोधन गरिएको,
 महानिर्देशकको संयोजकत्वमा शुल्क व्यवस्थापन तथा अनुगमन केन्द्रीय समितिको व्यवस्था थप भएको,
आदि ।

शिक्षा नियमावली (चौथो संशोधन), २०६६ मा उल्लिखित व्यवस्था

 प्राथमिक र निम्नमाध्यमिक विद्यालयको शैक्षिक सत्रको तिस दिन पूर्व जिशिअ आफैँ ले अनम
ु ति दिनुपर्ने, यी
दईु तहको स्वीकृति पनि जिशिअले नै दिनुपर्ने,
 विद्यालयको कक्षा थप र तह विभाजनसम्बन्धी साविकको व्यवस्थामा संशोधन भएको, जसअनुसार प्राथमिक
र निम्नमाध्यमिक तहलाई आधारभत
ू तह मानिने व्यवस्था,
 विद्यालयमा पहिलो पटक भर्ना हुन आउने विद्यार्थीबाट भर्ना हुने कक्षाको एक महिनाको शुल्क भन्दा बढी
नहुने गरी भर्ना शल्
ु क लिन पाउने आदि ।
55

शिक्षा नियमावली (पाँचौ संशोधन), २०६७ मा उल्लिखित व्यवस्था

 यस संशोधनले नियमावलीको नियम १३ विद्यालयको कक्षा थपसम्बन्धी व्यवस्थामा साविकमा उल्लिखित २
ओटा उपनियम पछि उपनियम (३), (४), (५) र (६) थप गरी उपनियम (३) प्रारम्भ हुन अघि सञ्चालन भएका
संस्थागत विद्यालय वा कल्याणकारी उद्देश्यले न्यून शुल्कमा गुणस्तरीय शिक्षा प्रदान गर्ने गरी सञ्चालन
भएका विद्यालयले एक पटक कक्षा एकदे खि कक्षा पाँचसम्म वा कक्षा छदे खि कक्षा आठसम्म कक्षा थप गर्न
जिशिअसमक्ष निवेदन दिने जिशिअले जिशिसको सिफारिससहित निर्देशकसमक्ष पठाउने र निर्देशकले
जाँचबझ
ु गरी शैक्षिक सत्र सरु
ु हुनभ
ु न्दा पहिले नै कक्षा थप गर्न अनम
ु ति दिन सक्ने व्यवस्था थप गरे को ।

शिक्षा नियमावली (छै टौं संशोधन), २०६७ मा उल्लिखित व्यवस्था

 साविकको समद
ु ायद्वारा विद्यालय सञ्चालनका लागि संस्थालाई समेत दिन सकिने व्यवस्थामा संशोधन
गरी विव्यस र स्थानीय निकायले मात्र लिन सक्ने बनाइएको,
 विद्यालय खोल्ने अनुमति विद्यालय नक्साङ्कन र निर्धारित सङ्ख्याको अधीनमा रहे र मात्र दिनुपर्ने,
 मुनाफा नलिने गरी विद्यालय सञ्चालन गर्ने र कम्पनीअन्तर्गत सञ्चालित विद्यालयलाई शैक्षिक
गुठीअन्तर्गत सञ्चालन गर्ने सम्बन्धी व्यवस्था थप गरिएको,
 क वर्गको भौगोलिक क्षेत्रमा विद्यालय सञ्चालन गर्न राख्नप
ु र्ने धरौटी रकममा आधा घटाइएको,
 महानिर्देशकको काम, कर्तव्य र अधिकारमा उच्चमाध्यमिक विद्यालयलाई नेपाल सरकारबाट उपलब्ध
गराइएको रकमको व्यवस्थापन गर्ने र विद्यालयमा अध्यापन गर्न चाहने विदे शी स्वयंसेवकको कार्यक्षेत्र
तोक्ने तथा
 निजको कार्यको सुपरिवेक्षण तथा अनुगमन गर्ने गराउने व्यवस्था थपिएको,
 जिशिअको काम, कर्तव्य र अधिकारमा विद्यालय व्यवस्थापन समिति र शिक्षक - अभिभावक सङ्घ गठन
गर्ने वा गराउने जिम्मेवारी थपिएको,
 शिक्षकको हाजिरीसम्बन्धी निरीक्षकको काम संशोधन भएको,
 गाउँ शिक्षा समितिको कार्यालय र गाशिसको बैठकमा गाविस क्षेत्रभित्रका विद्यालयका प्रधानाध्यापकहरूलाई
आमन्त्रण गर्न सकिने व्यवस्था थपिएको,
 विव्यस गठनका लागि बोलाइने अभिभावक भेलाको अवधि र अभिभावकको परिभाषा स्पष्ट गरिएको,
 व्यवस्थापन समितिको सदस्य हुन सामद
ु ायिक विद्यालयलाई पचास हजार रूपैयाँभन्दा बढी रकम, घर वा
जग्गा उपलब्ध गराउनुपर्ने व्यवस्था थपिएको,
 विद्यालयको लेखापरीक्षणका लागि विद्यालयले सिफारिस गरे का तीन जनामध्येबाट जिशिअले तोक्ने
व्यवस्था,
 उच्चमाध्यमिक विद्यालय व्यवस्थापन समितिसम्बन्धी व्यवस्था थपिएको,
 प्रचलित कानन
ु बमोजिम कालो सच
ू ीमा परे को व्यक्ति विव्यसको अध्यक्ष र सदस्य हुन नपाउने,
 राष्ट्रिय पाठ्यक्रम विकास तथा मूल्याङ्कन परिषद्को काममा पाठ्यक्रम विकास तथा गुणस्तरसम्बन्धी
आवश्यक काम गर्ने व्यवस्था थपिएको,
 प्राथमिक शिक्षा सिकाइ उपलब्धि परीक्षणसम्बन्धी व्यवस्थामा संशोधन
56
 निम्नमाध्यमिक शिक्षा उत्तीर्ण परीक्षाको परिचालन र नियन्त्रण गर्नका लागि गठित हुने समितिमा संशोधन
गर्दै निम्नमाध्यमिक शिक्षा उत्तीर्ण परीक्षाको प्रमाणपत्र दिँ दा विषयगत उत्तीर्ण प्रद्धति (सब्जेक्ट वाइज पास
सिस्टम) अवलम्बन गरी जति ओटा विषयमा विद्यार्थी उत्तीर्ण भएको हुन्छ त्यति ओटा विषयको मात्र
प्रमाणपत्र दिने,
 कक्षा दशमा कम्तीमा पचहत्तर प्रतिशत हाजिरी भई नियमितरूपमा अध्ययन गरे को विद्यार्थी माध्यमिक
शिक्षा उत्तीर्ण परीक्षामा सहभागी हुन पाउने तर दरू शिक्षाका विद्यार्थीको हकमा दरू शिक्षासम्बन्धी
निर्देशिका बमोजिम हुने,
 जिल्ला अनौपचारिक शिक्षा समितिमा प्रमख
ु जिल्ला अधिकारी सदस्य रहने साविकको व्यवस्थामा वा निजले
तोकेको अधिकृत सदस्य रहन सक्ने गरी संशोधन साथै उक्त समितिमा दलित तथा अपाङ्गहरूमध्येबाट
कम्तीमा एक जना महिलासहित जिल्ला अनौपचारिक शिक्षा समितिले मनोनीत गरे का दईु जना सदस्य हुने
र सदस्य-सचिव जिल्ला शिक्षा कार्यालयको अनौपचारिक शिक्षा कार्यक्रम हे र्ने अधिकृत रहने व्यवस्था,
 दरू शिक्षा समितिको काममा दरू शिक्षाको परीक्षासम्बन्धी आवश्यक व्यवस्था मिलाउने र दरू शिक्षासम्बन्धी
अन्य काम गर्ने काम थपिएको,
 कक्षा नौमा भर्ना हुनका लागि निम्नमाध्यमिक तहको अन्तिम परीक्षामा उत्तीर्ण गरे को प्रमाणपत्र चाहिने,
 जिल्ला शिक्षा कार्यालयले निजी रूपमा अध्ययन गरे को व्यक्तिलाई विद्यालयले सिफारिस गरे को निजको
क्षमता र स्तरको आधारमा विद्यालयबाट लिइने कक्षा आठसम्मको वार्षिक परीक्षामा सामेल हुनका लागि
आवश्यक व्यवस्था गर्न सक्ने,
 भौतिक पूर्वाधार पूरा गरे का विद्यालयले तोकिएको पाठ्यभारमा नघट्ने गरी विद्यार्थी सङ्ख्याको आधारमा
एकै दिनमा एकभन्दा बढी समय (सिफ्ट्) मा कक्षा सञ्चालन गर्न सक्ने,
 प्रधानाध्यापकसम्बन्धी साविकको व्यवस्थामा संशोधन, प्रधानाध्यापकले पाउने मासिक भत्ताको दरमा
बढोत्तरी,
 सामद
ु ायिक विद्यालयमा प्रधानाध्यापक वा करारमा शिक्षक नियक्ति
ु का लागि सिफारिस गर्न, समद
ु ायद्वारा
सञ्चालित विद्यालयमा सामुदायिक शिक्षक, अन्य शिक्षक तथा प्रधानाध्यापकको नियुक्ति र त्यसरी
नियक्ति
ु भएका शिक्षकको बढुवाका लागि सिफारिस गर्न वा संस्थागत विद्यालयमा स्थायी शिक्षक
नियुक्तिका लागि सिफारिस गर्न प्रत्येक विद्यालयमा विव्यस अध्यक्षको अध्यक्षतामा पाँच सदस्यीय शिक्षक
छनौट समितिको व्यवस्था,
 करारमा शिक्षक नियुक्तिसम्बन्धी व्यवस्थामा संशोधन,
 सेवारत अस्थायी शिक्षकसम्बन्धी व्यवस्था थप गरिएको,
 सरु
ु सेवा अवधि एक वर्ष नपग
ु ेको र अनिवार्य अवकाश हुन एक वर्ष वा सोभन्दा कम अवधि बाँकी रहे को
शिक्षकलाई एक जिल्लाबाट अर्को जिल्लामा सरुवा नगरिने,
 शिक्षकले आफ्नी धर्म, संस्कृति, परम्पराअनस
ु ार मनाउने चाडपर्वका लागि आफूले खाइपाइ आएको एक
महिनाको तलब बराबरको रकम प्रत्येक वर्ष चाडपर्व खर्चको रूपमा पाउन,
57
 संस्थागत विद्यालयका शिक्षक तथा कर्मचारीको नियुक्ति, पारिश्रमिक तथा सेवा सर्तसम्बन्धी व्यवस्था
थपिएको,
 सेवा अवधिमा दईु पटक सम्म १५/१५ दिनको प्रसति
ू स्याहार बिदा र ५ वर्षको बेतलबी बिदाको सुविधा थप
गरिएको,
 बिमा सुविधा र स्वेच्छिक अवकाशसम्बन्धी व्यवस्थामा संशोधन,
 विद्यार्थीलाई शारीरिक वा मानसिक यातना दिन नहुने,
 कार्यक्षमताको अभाव भएमा शिक्षकलाई ५ वर्ष तलब वद्धि
ृ र २ वर्ष बढुवा रोक्का गर्न सकिने,
 शिक्षकले आफूले अध्यापन गराएको विषयमा तीन शैक्षिक सत्रसम्म लगातार दे हायका आधारमा पचास
प्रतिशतभन्दा कम विद्यार्थी उत्तीर्ण भएमा त्यस्तो शिक्षकमा कार्यक्षमताको अभाव भएको मानिने,
 विद्यालयको विद्यार्थीहरूको उत्तीर्ण प्रतिशत तोकिएभन्दा कम भएमा जिल्ला शिक्षा अधिकारीले त्यस्तो
विद्यालयको प्रधानाध्यापकलाई तोकिएको कारबाही गर्न सक्ने,
 सामुदायिक विद्यालयको कर्मचारीसम्बन्धी व्यवस्था गर्न परिच्छे द २३ क अन्तर्गत आवश्यक नियमहरू
थपिएका,
 विद्यालय वर्गीकरणको निमित्त विद्यालयले आवश्यक विवरण खुलाई शैक्षिक सत्र सुरु हुनुभन्दा दईु महिना
अगावै जिल्ला शिक्षा अधिकारीसमक्ष निवेदन दिनप
ु र्ने,
 विद्यालय वर्गीकरणका लागि सिफारिस समितिको व्यवस्था,
 विद्यालयले विद्यार्थीसँग लिने शुल्क सामुदायिक विद्यालय, कम्पनी तथा शैक्षिक गुठीअन्तर्गत सञ्चालित
विद्यालयका लागि छुट्टाछुट्टै हुने, विद्यालयहरूले निर्धारण गर्न पाउने शुल्कको अधिकतम सीमा तोकी
शैक्षिक सत्र सुरु हुनुभन्दा तीन महिना अगावै सूचना प्रकाशन गर्नुपर्ने,
 संस्थागत विद्यालयले १० प्रतिशत विद्यार्थीलाई छात्रवत्ति
ृ दिनुपर्ने,
 विद्यालयको नामकरण व्यक्तिको नामबाट गर्न माध्यमिक वा उच्चमाध्यमिक विद्यालयका लागि पैंतिस
लाख, निम्नमाध्यमिक विद्यालयका लागि बिस लाख र प्राथमिक विद्यालयका लागि दश लाख रूपैयाँ वा
सो बराबरको घर वा जग्गा सहयोग गर्नुपर्ने,
 शैक्षिक गठ
ु ीअन्तर्गत गरिएको लगानी हस्तान्तरण गर्नेसम्बन्धी व्यवस्था,
 ऐन, शिक्षा नियमावली तथा प्रचलित कानुनबमोजिम अन्यत्र उजुरी वा पुनरावेदन गर्न पाउने व्यवस्था
भएकोमा बाहे क कुनै शिक्षकलाई आफ्नो सेवा, सर्त र सुविधासम्बन्धी विषयमा मर्का परे को छ भन्ने लागेमा
वा सो सम्बन्धमा सम्बन्धित निकायलाई जानकारी गराउँ दा पनि कारबाही नभएमा निजले आफूलाई परे को
पीरमर्का तथा गुनासो जिल्ला शिक्षा अधिकारीसमक्ष राख्न सक्ने,
 कोचिङ कक्षा सञ्चालनसम्बन्धी व्यवस्था,
 अन्य विभिन्न नियम, अनुसूचीमा भएका व्यवस्थाहरूमा संशोधन तथा व्यवस्थाहरू थपिएका ।

शिक्षा नियमावली (सातौं संशोधन), २०६९ मा उल्लिखित व्यवस्था

 विद्यालयले अतिरिक्त क्रियाकलाप सञ्चालन गर्न आवश्यकतानुसार समिति गठन गर्न सक्ने,
58
 केही नियमहरूमा भई प्रचलित कानुनअनुसार बाझिएका व्यवस्थाहरू खारे ज गरिएको ।

शिक्षा नियमावली (आठौं संशोधन), २०७१ मा उल्लिखित व्यवस्था

 माध्यमिक शिक्षा उत्तीर्ण परीक्षा समितिले परीक्षाको परीक्षाफल प्रकाशित भएको छ महिनापछि
उत्तरपस्ति
ु का धुल्याउन सक्ने व्यवस्था गरिएको ।

शिक्षा नियमावली, २०५९

 शिक्षा नियमावली, २०५९ नेपाल राजपत्रमा प्रकाशित, २०५९/०२/१६,

 नवौं संशोधनः २०७७/११/०३,
 शिक्षा ऐन, २०२८ को दफा १९ ले दिएको अधिकार, प्रयोग गरी नेपाल सरकारले बनाएको,
 शिक्षा नियमावली, २०५९ मा कुल १९५ नियम, ३३ परिच्छे द र २३ अनस
ु ूची रहे का,
 शिक्षक छनौटसम्बन्धी व्यवस्थाः नियम ९६ क,
 शैक्षिक सत्रः विद्यालयमा अध्यापन गराइने वार्षिक अवधि,
 दरू शिक्षाः पत्राचार, श्रव्य दृश्य, श्रव्यदृश्य वा अन्य सञ्चार माध्यमबाट कुनै विषयमा दिइने शिक्षा,
 शिशु विकास केन्द्रः ४ वर्ष उमेर परू ा नभएका बालबालिकाको शारीरिक, मानसिक वा बौद्धिक शिक्षा दिनका
लागिः अनुमति वा स्वीकृति गापा वा नपाले दिने
 शिक्षा नियमावली, २०५९ को नियम ९३ मा प्रधानाध्यापकको नियक्ति
ु सम्बन्धी व्यवस्था,
 विद्यालय खोल्ने अनुमतिका लागि शैक्षिक सत्र सुरु हुनभन्दा कम्तीमा ३ महिना अगावै इकाइमा निवेदन
दिनुपर्ने,
 प्राथमिक र निम्नमाध्यमिक विद्यालय खोल्न शैक्षिक सत्र सरु
ु हुनुभन्दा ३० दिन अगावे शिक्षा विकास तथा
समन्वय एकाइले अनुमति दिने,
 माध्यमिक विद्यालय खोल्न शैक्षिक सत्र सरु
ु हुनुभन्दा ३० दिन अगावे निर्देशकले अनुमति दिने,
 विद्यालय खोल्ने अनुमतिका लागि दिइने निवेदनको ढाँचा: अनुसूची १ मा,
 शिशु विकास केन्द्र र पर्व
ू प्राथमिक विद्यालय सञ्चालनका लागि दिइने निवेदनको ढाँचा: अनस
ु च
ू ी २ मा
रहे को,
 विद्यालय खोल्नका लागि चाहिने पर्वा
ू धारहरू: अनस
ु च
ू ी ३ मा गरिएको,
 विद्यालय खोल्ने अनुमतिको ढाँचा अनुसूची ४ मा व्यवस्था गरिएको,
 विद्यालयले पालन गर्नुपर्ने सर्तहरूः नियम ६
 विद्यालयले पालन गर्नुपर्ने सर्तहरू: १६ ओटा
 विद्यालयले नेपाल सरकारबाट स्वीकृत पाठ्यक्रम र पाठ्यपुस्तक लागु गर्नुपर्ने,
 पा.वि.के. को स्वीकृति बिना तथा पाठ्यपस्
ु तक तथा पाठ्यसामग्री प्रयोग गर्न नहुने,
 आवासीय विद्यालयले सुरुमा कम्तीमा १० प्रतिशत विद्यार्थीलाई आवसीय सुविधा दिनुपर्ने,
59
 प्राथमिक र निम्नमाध्यमिक विद्यालयले स्वीकृति अनुसूची ७ को ढाँचामा इकाइले दिने तथा माध्यमिक
विद्यालयको स्वीकृति अनस
ु ूची ७ को ढाँचामा निर्देशकले दिने,
 कक्षा थप गर्नका लागि शैक्षिक सत्र सरु
ु हुनुभन्दा कम्तीमा २ महिना अगावै निवेदन दिनुपनेः नियम १३ मा

जिल्ला शिक्षा समिति

 जिल्ला शिक्षा समितिको अध्यक्षः जिल्ला समन्वय समितिको प्रमुख

 सदस्य-सचिवः शिक्षा विकास तथा समन्वय इकाइ प्रमख
ु
 सदस्यः ९, पदे नः ४ मनोनीत ५ जना र मनोनीत सदस्य पदावधिः २ वर्ष
 जिल्ला शिक्षा समितिको बैठक: महिनामा १ पटक
 बैठक अध्यक्षको निर्देशनमा वा एक तिहाइ सदस्यले सचिवले बोलाउने
 बैठकका विषय सामान्यतयाः ३ दिन पहिले नै जानकारी गराउनुपर्ने,
 गुणस्तर सङ्ख्याः कुल सदस्यको ५० प्रतिशत
 मत बराबर भएमा अध्यक्षता गर्ने व्यक्तिले निर्णायक मत दिन सक्ने,
 जिल्ला शिक्षा समितिलाई विघटन गर्ने: नेपाल सरकार

शिक्षा नियमावली, २०५९

 विद्यालयले नेपाल सरकारले स्वीकृत गरे को पाठ्यक्रम तथा पाठ्यपस्

ु तक लागु गरे वा नगरे को निरीक्षण गर्ने
कार्य: निर्देशक र इकाई प्रमुख
 मान्यता तथा समकक्षता निर्धारण समितिः ५ जना नियम ३८
 माध्यमिक शिक्षा उत्तीर्ण परीक्षामा शारीरिक रूपमा अपाङ्गता भएका विद्यार्थीहरूलाई परीक्षामा अधिकतम १
घण्टा समय थप गराउन सकिने
 साङ्केतिक भाषामा परीक्षा दिने प्रयोजनका लागि केन्द्रध्यक्षले बढीमा १ घण्टा ३० मिनेट समय उपलब्ध
गराउन सक्ने
 शिक्षा उत्तीर्ण परीक्षामा सहभागी हुन पाउने।

गाउँ शिक्षा समिति

 गाउँ शिक्षा समितिको अध्यक्ष: गापाको अध्यक्ष वा नपाको प्रमख

ु
 सदस्य-सचिव : गापामा स्रोत व्यक्ति र नपामा विद्यालय निरीक्षक
 सदस्य : ११ जना, मनोनीत सदस्यको पदावधि: २ वर्षको हुन,े
 गाउँ शिक्षा समितिको कार्य : १५ ओटा
 गाउँ शिक्षा समितिको उद्देश्य: विद्यालयको व्यवस्थापन, रे खदे ख, समन्वय
 विद्यालयमा स्वच्छ शैक्षिक वातवारण तयार गर्ने कार्य गाउँ शिक्षा समिति
 बैठकः ३ महिनाको १ पटक बस्ने,
60
 बैठक अध्यक्षको निर्देशनमा वा एक तिहाइ सदस्यले लिखित अनुरोध गरे मा सदस्य-सचिवले बोलाउने
 बैठकका विषय समन्वयमाः ३ दिन पहिले नै जानकारी गराउनुपर्ने
 गणपूरक सङ्ख्याः कुल सदस्यको ५० प्रतिशत
 मत बराबर भएमा अध्यक्षता गर्ने व्यक्तिले निर्णायक मत दिन सक्ने,

राष्ट्रिय पाठ्यक्रम विकास तथा मूल्याङ्कन परिषद्

 उद्देश्यः पाठ्यक्रम निर्माण तथा मल्

ू याङकन गर्ने सम्बन्धमा नीति निर्माण गर्ने,
 सदस्यः १७ जना मनोनीत, ३ जना, मनोनीत, सहस्याको पदावधिः ४ वर्ष
 अध्यक्षः शिक्षा मन्त्री वा राज्यमन्त्री
 सदस्य सचिवः कार्यकारी निर्देशक, पाठ्यक्रम विकास केन्द्र,
 सम्बन्धित विषयका बढीमा ३ जनालाई पर्यवेक्षकका रूपमा आमन्त्रण गर्न सक्ने
 राष्ट्रिय पाठ्यक्रम विकास तथा मूल्याङ्कन परिषद्को सचिवालय: पाविकेले गर्ने
 राष्ट्रिय पाठ्यक्रम विकास तथा मूल्याङकन परिषद् कार्यहरूः १४ ओटा
 पाठ्यक्रम तथा पाठ्यपस्
ु तक स्वीकृति गर्न नेपाल, सरकारसमक्ष पेस गर्नेः रा.पा.वि.म.ू प
 थप पाठ्यसामग्री तथा पाठयपुस्तकको सूची स्वीकृत गर्नेः रा.वा.वि.मू.प
 विद्यालयमा अध्यापन गराउने पाठ्यपस्
ु तकको एक प्रति तयार गर्ने पा.वि. के

काम, कर्तव्य र अधिकार: कसको कति ?

क्र.सं. प्रदाधिकारी परिच्छे द नियम काम, कर्तव्य र

अधिकार
१. महानिर्देशक ३ १४ १३
२. निर्देशक ३ १५ १७
३. शिक्षा विकास ३ १६ ३३
समन्वय इकाइ
४. निरीक्षक ३ १७ १८
५. जिल्ला शिक्षा ४ १८ १३
समिति
६. गाउँ शिक्षा समिति ५ २१ १५
७. विद्यालय ६ २५ २०
व्यवस्थापन समिति
८. शिक्षक अभिभावक ६ ३० ३
सङ्घ
९. प्रधानाध्यापक १७ ९४ ३१
विद्यालय खोल्ने अनुमति लिँ दा धरौटी राख्नुपर्ने: नियम १०
61
 संस्थागत विद्यालय सामद
ु ायिक विद्यालय
माध्यमिक तह दईु लाख रूपैयाँ एक लाख रूपैयाँ
निम्नमाध्यमिक तह एक लाख पचास हजार रूपैया ...
प्राथमिक तह पचास हजार रूपैयाँ ...
 मुनाफा नलिने गरी विद्यालय सञ्चालन गर्ने प्रयोगका लागि धरौटी राख्नु नपर्ने
 'क' वर्गको भौगोलिक क्षेत्रमा विद्यालय खोल्दा उक्त रकमको आधा रकम धरौटी लाग्ने
 उक्त घरौटी शिविसइले विद्यालयको नाममा मुद्दति खातामा जम्मा गरिदिने
 उक्त मद्द
ु ति खाताको सञ्चालन विव्यसले तोकेको व्यक्ति र शिविसइको प्रमख
ु ले तोकेको कर्मचारीको संयक्
ु त
दस्तखतबाट हुने ।

शिक्षा नियमावली, २०५९

 सामुदायिक विद्यालयको स्थायी, शिक्षकको राजीनामा स्वीकृत गर्नेः शिक्षा विकास तथा समन्वय इकाइ
प्रमुख
 विद्यालयले स्वीकृत पाठ्यक्रम तथा पाठ्यपुस्तक लागु गरे वा नगरे को सम्बन्धमा निरीक्षण गर्ने गराउनेः
इकाइ प्रमुख
 विद्यालय निरीक्षकले प्रत्येक महिनामा कम्तीमा एक पटक विद्यालयको निरीक्षण तथा सप
ु रिवेक्षण गर्नुपर्ने
 शिक्षकलाई तालिमका लागि छनोट गर्नेः वि.व्य.स.
 शिक्षकलाई तालिमका लागि सिफारिस गर्ने: विद्यालय निरीक्षक

विद्यालय व्यवस्थापन समिति

 विद्यालय व्यवस्थापन समितिको बैठकः २ महिनाको १ पटक

 विव्यस गठन गर्ने प्रयोजनका लागि शैक्षिक सत्र सरु
ु भएको ३० दिनभित्र ७ दिनको सूचना दिई
अभिभावकको भेला गराउनुपर्ने,
 विद्यालय व्यवस्थापन समिति गठनको उद्देश्य विद्यालयको सञ्चालन रे खदे ख र व्यवस्थापन
 सदस्यः ९ जना अध्यक्ष तथा मनोनीत सदस्यको पदावधिः ३ वर्ष
 विव्यसलाई विघटन गर्नेः जिल्ला शिक्षा समिति
 विव्यसका सदस्यको राजीनामा अध्यक्षले र अध्यक्षको राजीनामा समितिले स्वीकृत गर्ने,
 अध्यक्षको पद रिक्त भएका उमेरका हिसाबले ज्येष्ठ सदस्यले राजीनामा स्वीकृत गर्ने,
 विव्यसले शिक्षकलाई तालिमका लागि छनोट गर्ने र तालिम लिई फर्के को शिक्षकले ३ वर्ष विद्यालयमा सेवा
लिनुपर्ने विषयमा कबुलियतनामा गराउने ।

शिक्षकले पाउने बिदा तथा काज सम्बन्धी व्यवस्थाः परिच्छे द १९

क्र.सं. पाउने अवधि कैफियत

१. भैपरी आउने बिदा वर्षभरिमा ६ दिन आधा दिन पनि लिन सकिने
62
२. पर्व विदा वर्षभरिमा ६ दिन आधा दिन पनि लिन सकिने
३. बिरामी बिदा वर्षभरिमा १२ दिन सञ्चित हुने,
४. सुत्केरी बिदा सुत्केरीको अघिपछि गरी पुरुष शिक्षकले नापउने, तलबी बिदा
६० दिन
५. प्रसति
ू स्वाहार बिदा २ पटकका लागि महिला शिक्षकले नपाउने, तलबी बिदा
६. किरिया बिदा १५ दिन महिला शिक्षकको पतिले किरिया बस्दा
महिला शिक्षकले पनि बिदा पाउने
७. असाधारण बिदा एक पटकमा एक वर्ष ५ वर्ष सेवा अवधि परू ा भएपछि मात्र पाउने
नचढाई बढीमा ३ वर्ष
८. अध्ययन बिदा एकै पटक वा पटक-पटक ५ वर्ष सेवा अवधि परू ा भएपछि मात्र पाउने
गरी बढीमा ३ वर्ष
९. बेतलबी बिदा चढीमा ५ वर्ष बेतलबी बिदा सेवा अवधिमा गणना नहुने

बिदासम्बन्धी थप जानकारी

 असाधारण विदामा बसेको शिक्षकले तलब नपाउने

 भैपरी आउने बिदा, पर्व बिदा, बिरामी बिदा, किरिया बिदा, प्रसति
ू बिदा र अध्ययन बिदामा बस्ने शिक्षकले
पूरा लतब पाउने,
 प्रधानाध्यापकको बिदा व्यवस्थापन समितिको अध्यक्षले र शिक्षकको विदा प्रअले दिने,
 एक पटकमा ३ दिन नबढाई भैपरी आउने बिदा प्रअ दिन सक्ने,
 असाधारण विदा, बेतलबी बिदा र अध्ययन बिदा विव्यसको सिफरिसमा इकाइ प्रमुखले मात्र दिन सक्ने,
 बिदा अधिकार होइन, यो सहुलियत मात्र हो,
 शिक्षक तथा प्रअ विद्यालयका लागि बढीमा एक हप्तासम्म काजमा जान सक्ने,

शिक्षा नियमावली, २०५९ मा उपदानसम्बन्धी व्यवस्था

 ५ वर्ष वा सोभन्दा बढी नोकरी गरे को तर निवत्ति

ृ भरण पाउने अवस्था नपुगेको अवस्थामा स्थायी शिक्षकले
अवकाश पाएमा वा राजीनामा स्वीकृत भएमा निज शिक्षकले उपदान पाउने,
 ५ वर्षदे खि १० वर्षसम्म नोकरी गरे को शिक्षकले आफूले काम गरे को प्रत्येक वर्षको निमित आखिरी आधा
महिनाको तलब पाउने,
 १० वर्षदे खि १५ वर्षसम्म नोकरी गरे को शिक्षकले आफूले काम गरे को प्रत्येक वर्षको निमित आखिरी एक
महिनाको तलब पाउने,
 १५ वर्षदे खि २० वर्षभन्दा कम नोकरी गरे को शिक्षकले आफूले काम गरे को प्रत्येक वर्षको निमित्त आखिरी
डेढ महिनाको तलब पाउने ।
63

शिक्षा नियमावली, २०५९ मा उपचार खर्चसम्बन्धी व्यवस्था

 स्थायी शिक्षकले सेवा अवधिभरमा निजले खाइपाइ आएको तलबको हिसाबले हुने गरी उपचार खर्च दिइने ।
 माध्यमिक तहको शिक्षकले: १२ महिना बराबरले तलब पाउने
 निम्नमाध्यमिक तहको शिक्षकले: १८ महिना बराबरको तलब पाउने
 प्राथमिक तहको शिक्षकले: २१ महिना बराबरको तलब पाउने
 बिस वर्षभन्दा कम सेवा अवधि पग
ु ेको शिक्षकलाई औषधी उपचारका लागि निकासा दिँ दा बिस वर्षको
अवधिलाई सेवाको परू ा अवधि मानी सोही अनप
ु ातमा उपचार खर्च दिइने ।
 शैक्षिक भत्ता तथा सन्तति वत्ति
ृ सम्बन्धी व्यवस्थाः नियम १२४
 माध्यमिक तहमा अध्ययन गर्ने शिक्षकको प्रत्येक सन्ततिलाई ९०० रूपैयाँ
 निम्नमाध्यमिक र प्राथमिक तहमा अध्ययन गर्ने शिक्षकको प्रत्येक सन्ततिलाई ७०० रूपैयाँ

शिक्षा नियमावली, २०५९

 नोकरी अवधि निर्धारण सिफारिस समितिः ३ सदस्यीय हुने

1. शिक्षा विकास तथा समन्वय इकाइ प्रमुखः अध्यक्ष
2. जिल्ला प्रशासन कार्यालयको अधिकृत प्रतिनिधिः सदस्य
3. सम्बन्धित विद्यालयको प्रधानाध्यापकः सदस्य

राष्ट्रिय किताबखाना (शिक्षक): नियम १२६: कार्य १० ओटा

 शिक्षकहरूको नोकरी अभिलेख अद्यावधिक राख्ने,

 शिक्षकको वार्षिक तलबी विवरण पारित गर्ने गराउने,
 निवत्ति
ृ भरण कोषको सञ्चालन गर्ने,
 शिक्षकको सेवा अवधि गणनासम्बन्धी काम गर्ने,
 निवत्ति
ृ भरण, उपदान, बीमा, औषधी उपचार लगायतका अन्य रकमको निकासा दिने,
 उमेरको कारणबाट अनिवार्य अवकाश पाउने शिक्षकलाई अवकाश पाउने मितिसमेत खुलाई ६ महिना अगावै
जानकारी गराउने,
 शिक्षकको अनिवार्य अवकाशः ६० वर्ष

शिक्षा नियमावली, २०५९

क्र.सं. भौगोलिक क्षेत्र विद्यार्थी सङ्ख्या

१. उपत्यका र तराई ५० जना
२. पहाड ४५ जना
३. हिमाली क्षेत्र ४० जना
 संस्थागत विद्यालयको प्रत्येक कक्षामा न्यूनतम २२, अधिकतम ४४ र औसत ३३ जना विद्यार्थी हुनुपर्ने ।
 जुन सालको चौध वर्ष उमेर पूरा नभएका विद्यार्थीलाई माध्यमिक शिक्षा उत्तीर्ण परीक्षामा समावेश नगरिने
। (यो निर्णय हालै हटाइएको)
64
 असाधारण प्रतिभा भएका विद्यार्थीलाई प्रअले कक्षा शिक्षण गर्ने शिक्षकहरूको सिफारिसमा बढीमा १ कक्षा
चढाउन सक्ने, तर कक्षा ६ र ९ मा कक्षा चढाउन सकिने छै न ।

अतिरिक्त क्रियाकलापः परिच्छे द १४

 विद्यालयले १० प्रकारका अतिरिक्त कार्यकलाप

सञ्चालन गर्नुपर्ने
 वाद्यवादन प्रतियोगिता
 नटक प्रतियोगिता
 हाजिरीजवाफ प्रतियोगिता
 खेलकुद प्रतियोगिता
 फूलबारी प्रतियोगिता
 चित्रकला र हस्तकला प्रतियोगिता
 नत्ृ य प्रतियोगिता

 वक्तत्ृ व प्रतियोगिता
 हिज्जे प्रतियोगिता
 साहित्यिक गतिविधि
 अन्य प्रतियोगिता

शिक्षा नियमावली, २०५९

 प्राथमिक विद्यालयमा ३ जनासम्म शिक्षक दरबन्दी भए कम्तीमा १ जना महिला हुनुपर्ने ।

 प्राथमिक विद्यालयमा ७ जनासम्म शिक्षक दरबन्दी भए कम्तीमा २ जना महिला हुनुपर्ने ।
 प्राथमिक विद्यालयमा ७ जना भन्दा बढी शिक्षक दरबन्दी भए कम्तीमा ३ जना महिला हुनुपर्ने ।
 विद्यालयको प्राज्ञिक तथा प्रशासकीय प्रमुखका रूपमा प्रधानाध्यापक रहने ।
 प्रधानाध्यापक नियुक्तिका लागि कम्तीमा ६० अङ्क ल्याउनुपर्ने ।
 प्रधानाध्यापको पदावधि ५ वर्षको हुने, निज पुन, सो पदमा नियुक्त हुन सक्ने ।
 प्रधानाध्यापकको भत्ताः मावि ५००, निमावि: ३०० र प्राविधः २०० रूपैयाँ
 निमित्त प्रअ: कार्यरत शिक्षकहरूमध्येको वरिष्ठतम शिक्षक हुने

अनौपचारिक शिक्षाः परिच्छे द ९

 अनौपचारिक शिक्षाका प्रकारः ४

1. आधारभूत प्रौढ शिक्षाः १५ दे खि ४५ वर्षसम्मका निरक्षर व्यक्तिलाई दिइने,
2. साक्षरोत्तर शिक्षाः आधारभूत प्रौढ शिक्षा प्राप्त गरे का व्यक्तिलाई दिइने, ३ दे खि ६ महिनासम्मको
अवधि हुने,
65
 3. निरन्तर शिक्षा: साक्षरोत्तर शिक्षा प्राप्त गरे का व्यक्तिलाई दिइने, अवधि मन्त्रालयले तोकेबमोजिम हुने,
4. वैकल्पिक शैक्षिक कार्यक्रमः विद्यालयमा अध्ययन नगरे का वा अध्ययन गरी बिचैमा छाडेका
बालबालिकाका लागि विद्यालयको पाठ्यक्रममा आधारित भई दिइने,
 वैकल्पिक शैक्षिक कार्यक्रम सञ्चालन गर्ने अनुमति वि.स.इ.ले दिने
 अनौपचारिक शिक्षाको पाठ्यक्रम तथा पाठयपुस्तकको रा.पा.वि.मू. परिषद्ले स्वीकृत गर्ने

अनौपचारिक शिक्षा परिषद्

 अनाचारिक शिक्षा परिषद्को उद्देश्यः अनौपचारिक शिक्षाको नीति निर्माण समन्वय रे खदे ख तथा व्यवस्थापन
गर्ने,
 अध्यक्षः शिक्षामन्त्री वा राज्यमन्त्री
 सदस्य-सचिवः निर्देशक, अनौपचारिक शिक्षा केन्द्र
 सदस्यः १८ जना मनोनीतः २ जना
 मनोनीत सदस्याको पदावधिः ३ वर्ष
 जिल्ला अनैपचारिक शिक्षा परिषद्को अध्यक्षः जिल्ला विकास समितिको सभापति
 सदस्य-सचिवः इकाइको अनौपचारिक शिक्षा कार्यक्रम अधिकृत
 सदस्यः ११ जना, मनोनीत ४, मनोनीत सदस्यको पदावधिः ३ वर्ष

जिल्ला शिक्षा समिति

 जिल्ला शिक्षा समितिको अध्यक्षः जिल्ला समन्वय समितिको प्रमुख

 सदस्य-सचिवः शिक्षा विकास तथा समन्वय इकाइ प्रमुख
 सदस्यः ९, पदे नः ४ मनोनीत, ५ जना र मनोनीत सदस्य पदावधिः २ वर्ष
 जिल्ला शिक्षा समितिको बैठकः महिनामा १ पटक
 बैठक अध्यक्षको निर्देशनमा वा एक तिहाइ लिखित अनुरोध गरे मा सदस्य-सचिवले बोलाउने
 बैठकका विषय सामान्यतः ३ दिन पहिले नै जानकारी गराउनप
ु र्ने,
 गणपूरक सङ्ख्याः कुल सदस्यको ५० प्रतिशत
 मत बराबर भएमा अध्यक्षता गर्ने व्यक्तिले निर्णायक मत दिन सक्ने,
 जिल्ला शिक्षा समितिलाई विघटन गर्नेः नेपाल सरकार

गाउँ शिक्षा समिति

 गाउँ शिक्षा समितिको अध्यक्षः गापाको अध्यक्ष वा नपाको प्रमुख

 सदस्य-सचिव : गापामा स्रोत व्यक्ति र नपामा विद्यालय निरीक्षक
 सदस्यः ११ जना, मनोनीत सदस्याको पदावधिः २ वर्षको हुने,
 गाउँ , शिक्षा समितिका कार्य: १५ ओटा
66
 गाउँ शिक्षा समितिको उद्देश्यः विद्यालयको व्यवस्थापन, रे खदे ख र समन्वय
 विद्यालयमा स्वच्छ शैक्षिक वातावरण तयार गर्ने कार्य, गाउँ शिक्षा समिति
 बैठकः ३ महिनाको १ पटक बस्ने,
 बैठकः अध्यक्षको निर्देशनमा वा एक तिहाइ सदस्यले लिखित अनुरोध गरे मा सदस्य-सचिवले बोलाउने
 बैठकका विषय सामान्यतयाः ३ दिन पहिले नै जानकारी गराउनुपर्ने,
 गण
ु स्तर सङ्ख्याः कुल सदस्यको ५० प्रतिशत
 मत बराबर भएमा अध्यक्षता गर्ने व्यक्तिले निर्णायक मत दिन सक्ने

जिल्ला शिक्षकको पदसङ्ख्या र श्रेणी विभाजनः नियम ८९

जम्मा पद सङ्ख्या तत
ृ ीय श्रेणी द्वितीय श्रेणी प्रथम श्रेणी
५ ४ १ ०
१० ८ २ ०
१५ १२ ३ ०
२० १६ ४ ०
२५ २० ५ ०
३० २४ ६ ०
३५ २८ ७ ०
४० ३२ ८ ०
४५ ३६ ९ ०
५० ४० ९ १
दरू शिक्षासम्बन्धी व्यवस्था, परिच्छे द १०

 दरू शिक्षा प्रदान गर्ने विषयः ३

1. शिक्षक शिक्षा र शिक्षक तालिम
2. खुला शिक्षासम्बन्धी अन्य कार्यक्रमका सम्बन्धमा
3. विद्यालय शिक्षा, सम्बन्धमा
 दरू शिक्षा समिति: ९ जना
 अध्यक्षः मन्त्रालयको सचिव
 सदस्य-सचिवः निर्देशक दरू शिक्षा महाशाखा

राष्ट्रिय पाठ्यक्रम विकास तथा मूल्याङ्कन परिषद्

 उद्देश्यः पाठ्यक्रम निर्माण तथा मूल्याङ्कन गर्ने सम्बन्धमा नीति निर्माण गर्ने,
 सदस्यः १७ जना मनोनीत ३ जना, मनोनीत सदस्यको पदावधिः ४ वर्ष
 अध्यक्षः शिक्षामन्त्री वा राज्यमन्त्री
67
 सदस्य सचिवः कार्यकारी निर्देशक, पाठ्यक्रम विकास केन्द्र
 सम्बन्धित विषयमा बढीमा ३ जनालाई पर्यवेक्षकका रूपमा आमन्त्रण गर्न सक्ने
 राष्ट्रिय पाठ्यक्रम विकास तथा मूल्याङ्कन परिषद्को सचिवालयः पाविकेले गर्ने
 राष्ट्रिय पाठ्यक्रम विकास तथा मूल्याङ्कन परिषद्को कार्यहरू: १४ ओटा
 पाठ्यक्रम तथा पाठ्यपुस्तक स्वीकृति गर्न नेपाल सरकारसमक्ष पेस गर्ने रा.पा.वि.मू.प
 थप पाठ्यसामग्री तथा पाठ्यपस्
ु तकको सच
ू ी स्वीकृत गर्ने, रा. पा.वि.स .म.ू प.
 विद्यालयमा अध्यापन गराउने पाठ्यपुस्तकको एकप्रति तयार गर्नेः पा.वि. के

राष्ट्रिय किताबखाना (शिक्षक) नियम १२६: कार्य १० ओटा

 शिक्षकहरूको नोकरी अभिलेख अद्यावधिक राख्ने,

 शिक्षकको वार्षिक तलबी विवरण पारित गर्ने गराउने,
 निवत्ति
ृ भरण कोषको सञ्चालन गर्ने,
 शिक्षकको सेवा अवधि गणनासम्बन्धी काम गर्ने,
 निवत्ति
ृ भरण, उत्पादन, बीमा, औषधी उपचार लगायतका अन्य रकमको निकासा दिने,
 उमेरको कारणबाट अनिवार्य अवकाश पाउने शिक्षकलाई अवकाश पाउने मितिसमेत खुलाई ६ महिना अगावै
जानकारी गराउने,
 शिक्षकको अनिवार्य अवकाशः ६० वर्ष।

बिदासम्बन्धी थप जानकारी

 असाधारण बिदामा बसेको शिक्षकले तलब नपाउने,

 भैपरी आउने बिदा, पूर्व बिदा, बिरामी बिदा, किरिया बिदा, प्रसति
ू बिदा र अध्ययन विदामा बस्ने शिक्षकले
पूरा तलब पाउने,
 प्रधानाध्यापकको बिदा व्यवस्थापन समितिको अध्यक्षले र शिक्षकको बिदा प्रअले दिने,
 एक पटकमा ३ दिन नबढाई र भैपरी आउने बिदा प्रस आफैले लिन सक्ने,
 असाधारण बिदा, बेतलबी बिदा र अध्ययन बिदा विव्यसको सिफारिसमा इकाइ प्रमुखले मात्र दिन सक्ने,
 बिदा अधिकार होइन, यो सहुलियत मात्र हो ।
 शिक्षक तथा प्रअ विद्यालयको कामकाजको लागि बढीमा एक हप्तासम्म काजमा जान सक्ने

शिक्षा नियमावली, २०५९

 शिक्षा नियमावली, २०५९ नेपाल राजपत्रमा प्रकाशित: २०५९/०२/१६

 नवौँ संशोधनः २०७७/११/०३
 शिक्षा एने २०२८ को दफा १९ ले दिएको अधिकार प्रयोग गरी नेपाल सरकारले बनाएको,
 शिक्षा नियमावली, २०५९ मा कुल १९५ नियम, ३३ परिच्छे द र २३ अनस
ु ूची रहे का,
68
 शिक्षक छनौटसम्बन्धी व्यवस्थाः नियम ९६ क
 शैक्षिक सत्रः विद्यालयमा अध्ययन अध्यापन गराइने वार्षिक अवधि,
 दरू शिक्षा: पत्राचार, श्रव्य दृश्य, श्रव्यदृश्य वा अन्य सञ्चार माध्यबाट कुनै विषयमा दिइने शिक्षा,
 शिशु विकास केन्द्रः ४ वर्ष उमेर पूरा नभएका बालबालिकाको शारीरिक, मानसिक वा बौद्धिक शिक्षा दिनका
लागिः अनुमति वा स्वीकृति गापा वा नेपाल सरकारले
 शिक्षा नियमावली, २०५९ को नियम ९३ मा प्रधानाध्यापको नियक्ति
ु सम्बन्धी व्यवस्था
 विद्यालय खोल्ने अनुमतिका लागि शैक्षिक सत्र सुरु हुनभन्दा कम्तीमा ३ महिना अगावै इकाइमा निवेदन
दिनप
ु र्ने,
 प्राथमिक र निम्न, माध्यमिक विद्यालय खोल्न शैक्षिक सत्र सुरु हुनुभन्दा ३० दिन अगावै शिक्षा विकास
तथा समन्वय एकाइले अनुमति दिने,
 माध्यमिक विद्यालय खोल्न शैक्षिक सत्र सरु
ु हुनुभन्दा ३० दिन अगावै निर्देशकले अनुमति दिने,
 विद्यालय खोल्ने अनमि
ु तका लागि दिइने निवेदनको ढाँचा: अनुसूची १ मा
 शिशु विकास केन्द्र र पर्व
ू प्राथमिक विद्यालय सञ्चालन लागि दिइने निवेदनको ढाँचा: अनस
ु च
ू ी २ मा रहे को
 विद्यालय खोल्नेका लागि चाहिने पूर्वाधारहरू: अनुसूची ३ मा गरिएको
 विद्यालय खोल्ने अनम
ु तिको अनस
ु च
ू ी ४ मा व्यवस्था गरिएको
 विद्यालयले पालन गर्नुपर्ने सर्तहरू: नियम ६
 विद्यालयले पालन गर्नुपर्ने सर्तहरू: १३ ओटा
 विद्यालयले नेपाल सरकारबाट स्वीकृत पाठ्यक्रम र पाठ्यपुस्तक लागू गर्नुपर्ने,
 पा.वि. के. को स्वीकृतिबिना थप पाठ्यपुस्तक तथा पाठ्यसामग्री प्रयोग गर्न नहुने,
 आवासीय विद्यालयले सुरुमा कम्तीमा १० प्रतिशत विद्याधीलाई आवासीय सुविधा दिनुपर्ने,
 प्राथमिक र निम्नमाध्यमिक विद्यालयको स्वीकृति अनस
ु ूची ७ को ढाचाँमा इकाइले दिने माध्यमिक
विद्यालयको स्वीकृति अनसच
ू ी ७ को ढाचाँमा निर्देशकले दिने
 कक्षा थप गर्नका लागि शैक्षिक सत्र सरु
ु हुनुभन्दा कम्तीमा २ महिना अगावै निवेदन दिनुपर्ने: नियम १३ मा
 विद्यालयले नेपाल सरकारले स्वीकृत गरे को पाठ्यक्रम तथा पाठ्यपस्
ु तक लागु गरे वा नगरे का निरीक्षण गर्ने
कार्यः निर्देशक र इकाई प्रमुख
 मान्यता तथा समकक्षता निर्धारण समितिः ५ जनाः नियम ३८
 माध्यमिक शिक्षा उत्तीर्ण परीक्षामा शारीरिक रूपमा अपाङ्गता भएका विद्यार्थीलाई परीक्षामा अधिकतम १
घण्टा समय थप गराउन सकिने,
 साङ्केतिक भाषामा परीक्षा दिने, प्रयोजनका लागि केन्द्राध्यक्षले बढीमा १ घण्टा ३० मिनेट समय उपलब्ध
गराउने सक्ने
 कक्षा १२ मा कम्तीमा ७५ प्रतिशत हाजिरी भएको विद्यार्थी मात्र माध्यमिक शिक्षा उत्तीर्ण परीक्षामा
सहभागी हुन पाउने,
69
 शिक्षा नियमावली, २०५९ अनुसार परीक्षण पुरूष शिक्षकका लागि १ वर्ष र महिला शिक्षकका लागि ६ महिना
हुने,
 करार शिक्षक छनौट समितिः ५ जना, मनोनीत सदस्यको पदावधिः २ वर्ष
 एक शैक्षिक सत्रका लागि करारमा शिक्षक नियुक्त गर्ने
 शिक्षकको सरुवासम्बन्धी व्यवस्थाः नियम १९
 शिक्षकले पदमा बहाल गरे को मितिदे खि तलब भत्ता पाउने
 शिक्षकले एक शैक्षिक सत्र पूरा गरे पछि एक तलब वद्धि
ृ (ग्रेड) पाउने,
 शिक्षकले प्रत्येक महिना भक्
ु तान गरे पछि तलब भत्ता पाउने,
 स्थायी शिक्षकको मासिक तलबबाट १० प्रतिशत रकम कट्टा गरी र नेपाल सरकारले कट्टा गरिएको रकमको
सत प्रतिशत थप गरी सञ्चय कोषमा जम्मा हुन,े
 एक आर्थिक वर्षमा एक पटक एक महिना बराबरको रकम चाडपर्व खर्च पाउने
 शैक्षिक सत्रः वैशाख १ गतेदेखि चैत्र मसान्तसम्म
 विकट हिमाली क्षेत्रमा मन्त्रालयले शैक्षिक सत्र परिवर्तन गर्न सक्ने,
 विकट हिमाली क्षेत्रमा: ७ जिल्ला (कालिकोट जुम्ला, डोल्पा, मुगु, हुम्ला, मनाङ, मुस्ताङ)
 शैक्षिक सत्र सरु
ु भएको सामान्यतया १ महिनाभित्र विद्यार्थी भर्ना गर्नुपर्ने,
 एक शैक्षिक सत्रमा काम गर्ने दिन: २२० दिन
 सामुदायिक विद्यालयको शिक्षकले हप्तामा कम्तीमा: २४ पिरियड पढाउनुपर्ने,
 विव्यसले एक शैक्षिक सत्रमा ५ दिन स्थानीय बिदा गर्न सक्ने,
 शिक्षकको श्रेणी विभाजनः ३ (प्रथम, द्वितीय र तत
ृ ी श्रेणी)
 शिशु विकास केन्द्रको पाठ्यक्रम पापिकेले स्वीकृत गर्ने ।

नेपाल राजपत्रमा प्रकाशित मिति

१.५ शिक्षक सेवा आयोग नियमावली, २०५७
२०५७/०७/२४

संशोधन गर्ने नियमहरू

1. शिक्षक सेवा आयोग (पहिलो संशोधन) नियमावली, २०५९ २०५९/०२/१३

2. शिक्षक सेवा आयोग (दोस्रो संशोधन) नियमावली, २०५९ २०६०/०२/०९
3. शिक्षक सेवा आयोग (तेस्रो संशोधन) नियमावली, २०६० २०६०/१२/१६
4. शिक्षक सेवा आयोग (चौथो संशोधन) नियमावली, २०६६ २०६६/०७/२३
5. शिक्षक सेवा आयोग (पाँचौ संशोधन) नियमावली, २०६७ २०६७/१०/०९
6. शिक्षक सेवा आयोग (छै ठौं संशोधन) नियमावली, २०६८ २०६८/०३/०६
7. शिक्षक सेवा आयोग (सातौं संशोधन) नियमावली, २०६९ २०६९/०९/०२
8. शिक्षक सेवा आयोग (आठौं संशोधन) नियमावली, २०७० २०७०/०३/०३
70

9. शिक्षक सेवा आयोग (नवौं संशोधन) नियमावली, २०७१ २०७१/१०/२६

10.शिक्षक सेवा आयोग (दसौं संशोधन) नियमावली, २०७६ २०७६/०६/१३
11.शिक्षक सेवा आयोग (एघारौं संशोधन) नियमावली, २०७८ २०७८/०९/१९

शिक्षा ऐन, २०२८ को दफा १९ ले दिएको अधिकार प्रयोग गरी नेपाल सरकारले दे हायका नियमहरू बनाएको छ :

परिच्छे द-१

प्रारम्भिक

1. सङ्क्षिप्त नाम र प्रारम्भः (१) यी नियमहरूको नाम "शिक्षक सेवा नियमावली, २०५७" रहे को छ ।
(२) यो नियमावली तुरुन्त लागु हुने छ ।
2. परिभाषाः विषय वा प्रसङ्गले अर्को अर्थ नलागेमा यस नियमावलीमा,
(क)"ऐन" भन्नाले शिक्षा ऐन, २०२८ सम्झनुपर्छ ।
(ख)"मन्त्रालय भन्नाले शिक्षा, विज्ञान तथा प्रविधि मन्त्रालय सम्झनुपर्छ ।

परिच्छे द २

आयोगको बैठक तथा काम, कर्तव्य र अधिकारसम्बन्धी व्यवस्था

3. आयोगको बैठकसम्बन्धी कार्यविधिः

(1) आयोगको बैठक आवश्यकताअनुसार बस्ने छ ।
(2) आयोगको बैठक अध्यक्षले तोकेको स्थान, मिति र समयमा बस्ने छ।
(3) आयोगको बैठकको अध्यक्षता अध्यक्षले गर्ने छ र निजको अनुपस्थितिमा बैठकमा उपस्थित सदस्यहरूले
आफूहरूमध्येबाट छानेको सदस्यले बैठकको अध्यक्षता गर्ने छ ।
(4) आयोगको कुल सदस्य सङ्ख्याको पचास प्रतिशतभन्दा बढी सदस्यहरू उपस्थित भएमा आयोगको
बैठकका लागि गणपूरक सङ्ख्या पुगेको मानिने छ ।
(5) आयोगको बैठकमा बहुमतको राय मान्य हुने छ र मत बराबर भएमा बैठकमा अध्यक्षता गर्ने व्यक्तिले
निर्णायक मत दिन सक्ने छ ।
(6) आयोगको बैठकको निर्णय आयोगको बैठकको अध्यक्षता गर्ने व्यक्तिद्वारा प्रमाणित गरी राखिने छ।
(7) आयोगको बैठकसम्बन्धी अन्य कार्यविधि आयोग आफैँ ले निर्धारण गरे बमोजिम हुने छ ।
4. आयोगको काम, कर्तव्य र अधिकारः आयोगको काम, कर्तव्य र अधिकार दे हायबमोजिम हुने छ :
(क)शिक्षकको स्थायी नियक्ति
ु तथा बढुवाका लागि सिफारिस गर्ने,

(क१) विद्यालयमा अध्यापन गर्न चाहने व्यक्तिलाई अध्यापन अनुमतिपत्र दिने,

(क२) अध्यापन अनुमतिपत्रका लागि लिइने परीक्षाको पाठ्यक्रम निधारण गर्ने तथा परीक्षासम्बन्धी कार्य
गेने,


दसौँ सशोधनद्वारा संशोधित ।
71


पहिलो संशोधनद्वारा थप ।
 (ख)शिक्षकको सेवा, सर्त र सुविधासम्बन्धी विषयमा मन्त्रालयलाई सुझाव दिने,
(ग) शिक्षकको नियुक्ति तथा बढुवाका लागि लिइने परीक्षाको पाठ्यक्रम निर्धारण गर्ने तथा परीक्षासम्बन्धी
अन्य कार्य गर्ने,


(ग१) उजुरी परे को अवस्थामा बाहे क नतिजा प्रकाशन भएको एक वर्षपछि परीक्षासम्बन्धी कागजात
धुल्याउने,

(घ) ऐन वा यस नियमावलीबमोजिम आयोगले गर्नुपर्ने काम कारबाहीको विषयमा आवश्यकताअनस

ु ार
निरीक्षण तथा जाँचबुझ गर्ने ।
5. आयोगलाई उपलब्ध गराउनप
ु र्नेः आयोग गठन हुनअ
ु घि शिक्षकको नियक्ति
ु तथा बढुवाको सम्बन्धमा भए
गरे का सम्पूर्ण कागजातहरू सम्बन्धित निकायले आयोगलाई उपलब्ध गराउनुपर्ने छ ।
6. बाँकी कारबाही पूरा गर्नुपर्नेः आयोग गठन हुनभन्दा अघि शिक्षकको नियुक्ति तथा बढुवाको सम्बन्धमा बाँकी
रहे का काम कारबाही आयोगले ऐन तथा शिक्षा नियमावली, २०५९ को अधीनमा रही पूरा गर्नुपर्ने छ ।

परिच्छे द-३


अध्यापन अनम
ु तिपत्र तथा शिक्षक नियक्ति
ु को सिफारिससम्बन्धी व्यवस्था


६क. अध्यापन अनुमतिपत्रसम्बन्धी व्यवस्थाः

(1) आयोगले अध्यापन अनम

ु तिपत्र दिने प्रयोजनका लागि 
..... लिखित परीक्षा सञ्चालन गर्नुपर्ने छ ।
त्यस्तो परीक्षा प्राथमिक, निम्नमाध्यमिक र माध्यमिक तहका शिक्षकका लागि छुट्टै सञ्चालन गर्नुपर्ने छ
।
(2) उपनियम (१) बमोजिम आयोगले लिखित परीक्षाका लागि दरखास्त बुझाउनु पर्ने समयावधि, दरखास्त
दस्तुर, दरखास्त बुझाउने स्थान, परीक्षा सञ्चालन हुने मिति, समय र केन्द्रसमेत उल्लेख गरी
सार्वजनिक रूपका सूचना प्रकाशन गर्नुपर्ने छ ।
(3) उपनियम (२) बमोजिमको परीक्षामा सम्मिलित हुन चाहने व्यक्तिले सो सूचनामा तोकिएको स्थानमा
दरखास्त बझ
ु ाउनप
ु र्ने छ ।
(4) उपनियम (३) बमोजिम परे को दरखास्त छानबिन गर्दा रीत पुगेको दे खिएमा आयोगले दरखास्तवालालाई
परीक्षामा सम्मिलित हुनका लागि प्रवेशपत्र दिनप
ु र्ने छ ।
(5) उपनियम (१) बमोजिम सञ्चालन हुने लिखित परीक्षाको पूर्णाङ्क एक सय र उत्तीर्णाङ्क 
पचास हुने छ
।


नवौँ संशोधनद्वारा थप ।

पहिलो संशोधनद्वारा संशोधित ।

पहिलो संशोधनद्वारा थप ।

दोस्रो संशोधनद्वारा झिकिएको ।
72


नवौँ संशोधनद्वारा संशोधित ।
 (6) उपनियम (१) बमोजिम सञ्चालित परीक्षामा सफल हुने व्यक्तिलाई आयोगले अनुसूची- २ बमोजिमको
ढाँचामा स्थायी अध्यापन अनुमतिपत्र दिने छ ।
(7) उपनियम (१) बमोजिमको परीक्षासम्बन्धी अन्य व्यवस्था आयोगले तोकेबमोजिम हुने छ ।
(8) आयोगले जिल्ला शिक्षा कार्यालयबाट विवरण माग गरी विद्यालयमा कार्यरत शिक्षकलाई अनुसूची- २
बमोजिमको ढाँचामा अस्थायी अध्यापन अनम
ु तिपत्र दिनुपर्ने छ ।


६ख. बहालवाला शिवाकलाई दिइने अध्यापन अनम
ु तिपत्रसम्बन्धी व्यवस्थाः

(1) नियम ६क. मा जुनसुकै कुरा लेखिएको भए तापनि 

आयोगले दे हायका शिक्षकमध्ये माध्यमिक
विद्यालय तथा निम्नमाध्यमिक विद्यालयको प्रधानाध्यापकका लागि जिल्ला शिक्षा अधिकारी र
प्राथमिक विद्यालयको प्रधानाध्यापक तथा अन्य सबै किसिमका लागि जिल्ला शिक्षा अधिकारी वा
निजले तोकेको अधिकृतबाट कक्षा अवलोकन वा यस्तै अन्य प्रयोगात्मक परीक्षा लिन लगाई त्यस्तो
शिक्षकलाई अनुसूची-२ बमोजिमको ढाँचामा स्थायी अध्यापन अनुमतिपत्र दिनेछ:

(क) यो खण्ड प्रारम्भ हुँदाका बखत बहाल रहे का स्थायी शिक्षकमध्ये कुनै कारणले स्थायी अध्यापन
अनम
ु तिपत्र लिन नसकेका शिक्षक,
(ख) यो नियम प्रारम्भ हुनुअघि स्थायी शिक्षक पदका लागि भएको परीक्षामा सफल भई यो नियम
प्रारम्भ भएपछि नियक्
ु त हुने शिक्षक ।

........

(ग) पुनः बहाली भएको स्थायी शिक्षक,

(घ) खण्ड (क) प्रारम्भ हुँदाका बखत स्थायी शिक्षक भई कुनै कारणले अध्यापन अनम
ु तिपत्र लिन
नसकेका शिक्षक ।
(2) ........
(3) ........


६ग. अध्यापन अनम
ु तिपत्रसम्बन्धी विशेष व्यवस्थाः यस नियमावलीमा अन्यत्र जन
ु सक
ु ै कुरा लेखिएको भए
तापनि आयोगले शिक्षक नियुक्तिका लागि न्यूनतम योग्यता पुगेका तर नियम ९ बमोजिमको तालिम
नलिएका व्यक्तिलाई शिक्षक पदमा अस्थायी नियक्ति
ु गर्ने प्रयोजनका लागि 
अन्तर्वार्ता लिई सो
अन्तर्वार्तामा सफल भएमा अनुसूची- २ बमोजिमको ढाँचामा अस्थायी अध्यापन अनम
ु तिपत्र दिन सक्ने छ ।


पहिलो संशोधनद्वारा थप ।

दोस्रो संशोधनद्वारा संशोधित ।

नवौ संशोधनद्वारा संशोधित ।

दोस्रो संशोधनद्वारा झिकिएको ।

पाँचौं संशोधनद्वारा थप ।

पहिलो संशोधनद्वारा थप ।
73


दोस्रो संशोधनद्वारा संशोधित ।
 
तर त्यस्तो अध्यापन अनुमतिपत्र आयोगबाट स्थायी अध्यापन अनम
ु तिपत्रका लागि पहिलो पटक लिइएको
परीक्षाको परीक्षाफल प्रकाशित भएपछि रद्द हुने छ ।

६घ. अध्यापन अनुमतिपत्र लिनका लागि उम्मेद्वार हुन नसक्नेः
(1) दे हायको व्यक्ति अध्यापन अनुमतिपत्रका लागि लिइने परीक्षामा उम्मेदवार हुन सक्ने छै न:-
(क)गैरनेपाली नागरिक,
(ख)१५ वर्ष उमेर नपग
ु ेको,
(ग) मगज बिग्रेको,
(घ) नैतिक पतन दे खिने फौजदारी अभियोगमा अदालतबाट कसरु दार ठहरिएको,
(ङ) भविष्यमा सरकारी नोकरी वा शिक्षक सेवाका लागि अयोग्य ठहरिने गरी सेवाबाट बर्खास्त
गरिएको,
(च) नियम ९ बमोजिमको शौक्षिक योग्यता नभएको,
(छ)नियम ९ बमोजिमको तालिम नलिएको ।

(2) उपनियम (१) को खण्ड (क) र (छ) मा जन

ु सक
ु ै कुरा लेखिएको भए तापनि दे हायको व्यक्ति यो
उपनियम प्रारम्भ भएपछि अध्यापन अनुमतिपत्रका लागि लिइने पहिलो परीक्षामा उम्मेदवार हुन
सक्ने छ:-

(क) सम्वत ् २०५७ साल कार्तिक चौबिस गतेभन्दा अघि शिक्षक पदमा नियुक्ति पाई यो खण्ड
प्रारम्भ हुनुअघि कम्तीमा चौध वर्ष अध्यापन गरे का गैरनेपाली नागरिक,
(ख) सम्वत ् २०५२ सालमा प्रकाशित विज्ञापनबमोजिम स्थायी रूपमा शिक्षकको पदपर्ति
ू हुँदा अस्थायी
शिक्षकबाट हट्न गएको व्यक्ति,
(ग) यो नियम प्रारम्भ हुँदाका बखत अस्थायी शिक्षकको है सियतले कम्तीमा १ वर्षदे खि काम
गरिरहे को व्यक्ति ।

(२क) उपनियम (१) को खण्ड (च) मा जन
ु सक
ु ै कुरा लेखिएको भए तापनि सम्बन्धित विषयमा
स्नातकोत्तर तह उत्तीर्ण गरे को व्यक्ति माध्यमिक विद्यालयको शिक्षकको अध्यापन अनुमतिपत्रका
लागि लिइने परीक्षाको उम्मेदवार हुन सक्ने छ ।
तर त्यस्तो व्यक्तिले सेवा सरु
ु गरे को दईु वर्षभित्र तालिम नलिएमा निजले प्राप्त गरे को अध्यापन
अनुमतिपत्र स्वतः हुने छ ।

(३) उपनियम (१) को खण्ड (छ) मा जन
ु सक
ु ै कुरा लेखिएको भए तापनि सम्वत ् २०६३ साल मङ्सिर ५
गतेभन्दा अधि शिक्षक पदमा नियुक्ति भई यो उपनियम प्रारम्भ हुँदाका बखतसम्म निरन्तर रूपमा काम


तेस्रो संशोधनद्वारा संशोधित ।

नवौँ संशोधनद्वारा संशोधित ।
74


पाँचौँ सशोधनद्वारा यप ।
 गरिरहे को शिक्षक यो उपनियम प्रारम्भ भएपछि अध्यापन अनुमतिपत्रका लागि लिइने पहिलो उम्मेद्वार
हुन सक्ने छ ।
तर त्यस्तो शिक्षकले सम्वत ् २०७५ साल कार्तिक २२ गतेभित्र तालिम नलिएमा निजले प्राप्त गरे को
अध्यापन अनुमतिपत्र स्वतः रद्द हुने छ ।

६ङ. अध्यापन अनुमतिपत्र लिएको मानिनेः माथिल्लो तहको अध्यापन अनम
ु तिपत्र लिएको व्यक्तिले
तल्लो तहको शिक्षक पदमा उम्मेदवार हुन यस नियमावलीबमोजिम अध्यापन अनम
ु तिपत्र लिएको
मानिने छ ।

तर त्यस्तो व्यक्तिले प्राथमिक वा निम्नमाध्यमिक तहको शिक्षकका लागि शिक्षा विषयमा कम्तीमा
दश महिने तालिम लिएको हुनुपर्ने छ ।

६च. दर्ग
ु म क्षेत्रका विद्यालयमा पठन गर्न अस्थायी अध्यापन अनुमतिपत्र दिन सक्ने:
(1) ऐनको दफा ११ ङ. को उपदफा (६क) बमोजिम विज्ञान, गणित वा अङ्ग्रेजी विषयमा अध्यापन
अनुमतिपत्र लिएको व्यक्ति उपलब्ध नभई दर्ग
ु म क्षेत्रका विद्यालयमा त्यस्तो विषय पठनपाठन हुन
नसक्ने भएमा आयोगले नियम ९ बमोजिमको तालिम नलिएका भए तापनि न्यन
ू तम शौक्षिक
योग्यता पुगेका व्यक्तिहरूमध्येबाट अस्थायी अध्यापन अनुमतिपत्रका लागि दरखास्त आह्वान गर्न
सक्ने छ ।
(2) उपनियम (१) बमोजिम दरखास्त दिने व्यक्तिहरूको आयोगले अन्तर्वार्ता लिई अन्तर्वार्तामा उत्तीर्ण
हुने व्यक्तिलाई दर्ग
ु म क्षेत्रका विद्यालयमा मात्र अध्यापन गर्न पाउने गरी अस्थायी अनुमतिपत्र दिन
सक्ने छ ।
स्पष्टीकरणः यस नियमको प्रयोजनका लागि "दर्ग
ु म क्षेत्र" भन्नाले मन्त्रालयले दर्ग
ु म क्षेत्र भनी
तोकेको कुनै जिल्ला, गाउँ विकास समिति वा विद्यालय रहे को क्षेत्रलाई जनाउने छ ।
7. पदपूर्तिको माध्यमः प्राथमिक, निम्नमाध्यमिक र माध्यमिक विद्यालयको तत
ृ ीय श्रेणीको रिक्त पद खुला
प्रतियोगितात्मक परीक्षाको माध्यमबाट र द्वितीय र प्रथम श्रेणीको रिक्त पद बढुवाको माध्यमबाट पर्ति
ू
गरिने छ ।


८. विवरण उपलब्ध गराउनप
ु र्नेः

(1) स्थानीय तहले आफ्नो क्षेत्रभित्रका सामुदायिक विद्यालयको रिक्त शिक्षक दरबन्दीको विवरण प्रत्येक
वर्षको जेठ मसान्तसम्ममा सम्बन्धित जिल्लास्थित शिक्षा विकास तथा समन्वय इकाइमा पठाउनुपर्ने
छ ।


चौथो संशोधनद्वारा थप ।

दोस्रो संशोधनद्वारा थप ।

एघारौँ संशोधनद्वारा प्रतिबन्धात्मक वाक्यांश थप |

पाँचौ संशोधनद्वारा धप ।

नवौँ संशोधनद्वारा संशोधित ।
75


एघारौँ संशोधनद्वारा संशोधित ।
(2) उपनियम (१) बमोजिम विवरण पठाउँ दा विद्यालय, दरबन्दी रिक्त रहे को तह र विषयगत रूपमा रिक्त
भएका स्वीकृत शिक्षक दरबन्दी र सोही वर्षको चैत मसान्तसम्म उमेरका आधारमा अनिवार्य अवकाश
भई रिक्त हुन आउने शिक्षक दरबन्दीको विवरणसमेत समावेश गरी पठाउनुपर्ने छ ।
(3) उपनियम (१) बमोजिम विवरण प्राप्त भएपछि शिक्षा विकास तथा समन्वय इकाइले कुल रिक्त
दरबन्दी र रिक्त रहे को विद्यालय, तह र विषयगत विवरण खुलाई प्रत्येक वर्षको साउन मसान्तभित्र
शिक्षा तथा मानव स्रोत विकास केन्द्रमा पठाउनप
ु र्ने छ ।
(4) उपनियम (३) बमोजिम विवरण प्राप्त भएपछि शिक्षा तथा मानव स्रोत विकासले कुल रिक्त दरबन्दी
रिक्त रहे को विद्यालय, तह र विषयगत विवरण खल
ु ाई पदपर्ति
ू का लागि प्रत्येक वर्षको असोज
मसान्तभित्र आयोगमा लेखी पठाउनुपर्ने छ ।

आयोगले सामुदायिक विद्यालयमा कार्यरत शिक्षकको लागि रिक्त विवरण उपलब्ध हुने प्रक्रिया


विद्यालयले स्थानीय तहलाई  समय तोकेको छै न

76
 
स्थानीय तहले जिल्ला विकास तथा समन्वय इकाइमा  ज्येष्ठ मसान्तसम्म


जिल्ला विकास तथा समन्वय इकाइले मानव स्रोत विकास केन्द्रमा  साउन मसान्तभित्र


मानव स्रोत विकास केन्द्रले शिक्षक सेवा आयोगमा  असोज मसान्तभित्र

चैत मसान्तभित्र अवकास हुने शिक्षकको

रिक्त विवरणमा समावेश हुनुपर्ने


९. योग्यता तथा तालिमसम्बन्धी व्यवस्थाः

(1) अध्यापन अनुमतिपत्र वा शिक्षक पदका लागि लिइने परीक्षामा उम्मेदवार हुन दे हायबमोजिमको शैक्षिक
योग्यता प्राप्त गरे को हुनप
ु र्ने छ:-
विवरण उपलब्ध गराउनुपर्नेः(क) प्राथमिक विद्यालयको शिक्षकका लागि माध्यमिक शिक्षा उत्तीर्ण परीक्षा
वा सोसरहको परीक्षा उत्तीर्ण गरी शिक्षा विषयमा कम्तीमा दश महिने तालिम लिएको,
(ख) निम्नमाध्यमिक विद्यालयको शिक्षकका लागि सम्बन्धित विषयमा प्रवीणता प्रमाण पत्र वा
सोसरहको परीक्षा उत्तीर्ण गरी शिक्षा विषयमा कम्तीमा दश महिने तालिम लिएको,
(ग) माध्यमिक विद्यालयको शिक्षकका लागि सम्बन्धित विषयमा स्नातक तह वा सोसरहको परीक्षा
उत्तीर्ण गरी शिक्षा विषयमा कम्तीमा दश महिने तालिम लिएको,


(२) उपनियम (१) मा जन
ु सक
ु ै कुरा लेखिएको भए तापनि सो उपनियमबमोजिम तालिम लिएका महिला

वा अपाङ्गता भएका व्यक्ति यो उपनियम प्रारम्भ भएपछि अध्यापन अनुमतिपत्रका लागि हुने पहिलो
परीक्षामा उम्मेदवार हुन सक्ने छन ् ।

(३) उपनियम (१) मा जुनसक

ु ै कुरा लेखिएको भए तापनि कुनै व्यक्तिले शिक्षा शास्त्रतर्फ सोही
उपनियममा उल्लिखित योग्यता प्राप्त गरे को भए यस नियमको प्रयोजनका लागि तालिम लिएको
मानिने छ ।

(४) तल्लो तहको विद्यालयको शिक्षकले माथिल्लो तहको तालिम लिएको भए यस नियमको प्रयोजनका
लागि तालिम लिएको मानिने छ ।


पहिलो संशोधनद्वारा संशोधित ।

तेस्रो संशोधनद्वारा संशोधित ।
77


नवौँ संशोधनद्वारा संशोधित ।
 
(५) उपनियम (१) को खण्ड (क) मा जुनसक
ु ै कुरा लेखिएको भए तापनि यो नियम प्रारम्भ हुन अघि
स्वीकृत स्थायी शिक्षक दरबन्दीमा अस्थायी नियक्ति
ु भई सेवामा रहे का शिक्षकहरूको हकमा 
सम्वत ्
२०६८ साल श्रावण १ गतेदेखि प्राथमिक तहको शिक्षकका लागि प्रवीणता प्रमाणपत्र तह वा सोसरहको
परीक्षा उत्तीर्ण नगरे को व्यक्ति उम्मेदवार हुन सक्ने छै न ।


(६) उपनियम (१) को खण्ड (ख) मा जुनसक
ु ै कुरा लेखिएको भए तापनि कुनै व्यक्तिले दईु सय
पर्णा
ू ङ्कको शिक्षासम्बन्धी विषय प्रवीणता प्रमाणपत्र तह वा सोसरहको परीक्षा उत्तीर्ण गरे को भए तालिम
आवश्यक पर्ने छै न ।


(७) उपनियम (१) को खण्ड (ग) मा जन
ु सक
ु ै कुरा लेखिएको भए तापनि विज्ञान, गणित, अङ्ग्रेजी,
लेखा, कम्प्युटर, सिभिल इन्जिनियरिङ, इलेक्ट्रिकल इन्जिनियरिङ, पशुपालन वा बाली विज्ञान विषयमा
स्नातक गरे का व्यक्तिले सो खण्डबमोजिमको तालिम नलिए पनि माध्यमिक तहको अध्यापन
अनुमतिपत्र वा शिक्षक पदका लागि परीक्षामा उम्मेदवार हुन सक्ने छ ।


(८) उपनियम (७) बमोजिम उम्मेद्वार भएको व्यक्ति शिक्षक पदमा नियक्ति
ु भएमा निजले त्यसरी
नियक्ति
ु भएको पाँच वर्षभित्र शिक्षा विषयमा कम्तीमा दश महिना वा सोसरहको तालिम लिइसक्नप
ु र्ने छ
।


(९) उपनियम (5) बमोजिम उम्मेदवार भएको व्यक्ति शिक्षक पदमा नियक्ति
ु भएमा निजले त्यस्तो
तालिम नलिएसम्म बढुवाका लागि उम्मेदवार हुनसक्ने छै न ।

१०. उम्मेद्वारका लागि अयोग्यताः दे हायका व्यक्तिहरू शिक्षक पदमा उम्मेदवार हुनका लागि योग्य हुन सक्ने
छै नन ्ः

(क)गैरनेपाली नागरिक,
(ख)१८ वर्ष उमेर नपुगेको,
(ग) ४० वर्ष उमेर पूरा भएको,
(घ) मगज बिग्रेको,
(ङ) नैतिक पतन दे खिने फौजदारी अभियोगमा अदालतबाट कसुरदार ठहरिएको,
(च) भविष्यमा सरकारी नोकरी वा शिक्षक सेवाका लागि अयोग्य ठहरिने गरी सेवाबाट बर्खास्त गरिएको,

(च१) अध्यापन अनुमतिपत्र नलिएको,
(छ)नियम ९ बमोजिमको तालिम नलिएको,


पाँचौँ संशोधनद्वारा थप ।

छै ठौँ संशोधनद्वारा संशोधित ।

नवौँ संशोधनद्वारा थप ।

नवौँ संशोधनद्वारा थप ।
78


पहिलो संशोधनद्वारा थप ।
 तर दे हायका अवस्थामा शिक्षक पदमा उम्मेदवार हुन खण्ड (ग) वा (छ) ले बाधा पुयाएको मानिने छै नः

(१) यो उपखण्ड प्रारम्भ हुँदाका बखत कम्तीमा एक वर्षसम्म अस्थायी शिक्षकको रूपमा काम गरिरहे को
व्यक्ति वा सम्वत ् २०५२ पदपूर्ति हुँदा अस्थायी शिक्षकबाट हट्न गएको व्यक्ति यो उपखण्ड प्रारम्भ भएपछि
हुने पहिलो विज्ञापनअन्तर्गतको परीक्षामा उम्मेदवार हुन,
(२) स्थायी नियुक्ति भई बहालवाला शिक्षकको रूपमा काम गरिरहे को शिक्षकलाई उम्मेदवार हुन,
(३) ........
११. पाठ्यक्रम, परीक्षण प्रणाली तथा मूल्याङ्कन प्रक्रियाः
(1) आयोगबाट लिइने परीक्षाको पाठ्यक्रम, परीक्षण प्रणाली तथा मल्
ू याङ्कन प्रक्रिया आयोगले तोकेबमोजिम
हुने छ ।
(2) उपनियम (१) को प्रयोजनका लागि आयोगले विशेषज्ञ सहितको समिति गठन गर्न सक्ने छ ।
(3) आयोगले निर्धारित पाठ्यक्रममा कुनै संशोधन गरे मा परीक्षाको मितिभन्दा तीन महिना अगावै सूचना
प्रकाशन गर्नुपर्ने छ ।


११क. शिक्षक सेवालाई समावेशी बनाउनप
ु र्नेः (१) शिक्षक सेवालाई समावेशी बनाउन सामद
ु ायिक विद्यालयमा
नेपाल सरकारबाट स्वीकृत दरबन्दीमा खुल्ला प्रतियोगिताद्वारा पर्ति
ू हुने शिक्षक पदमध्ये पैँतालिस प्रतिशत पद
छुट्याई सो प्रतिशतलाई शत प्रतिशत मानी दे हायका उम्मेदवारहरूबिचमा मात्र छुट्टाछुट्टै प्रतिस्पर्धा गराई पदपर्ति
ू
गरिने छ:-

(क)महिला -तेत्तिस प्रतिशत

(ख)आदिवासी/जनजाति -सत्ताइस प्रतिशत
(ग) तराई-मधेसमा बसोबास गर्ने मधेसी, आदिवासी/जनजाति, दलित, पिछडावर्ग
वा अल्पसङ्ख्यक मुसलमान समुदाय -बाइस प्रतिशत
(घ) दलित -नौ प्रतिशत
(ङ) अपाङ्ग -पाँच प्रतिशत
(च) पिछडिएको क्षेत्र -चार प्रतिशत

स्पष्टीकरणः यस नियमको प्रयोजनका लागि,-

(1) "आदिवासी/जनजाति, मधेसी, दलित, पिछडावर्ग वा अल्पसङ्ख्यक मस

ु लमान" भन्नाले आर्थिक र
सामाजिक रूपमा पछाडि परे का आदिवासी/जनजाति, मधेसी, दलित, पिछडावर्ग वा अल्पसङ्ख्यक
'मुसलमान सम्झनुपर्छ ।
(2) "पिछडिएको क्षेत्र" भन्नाले अछाम, कालिकोट, जाजरकोट, जुम्ला, डोल्पा, बझाङ्ग, बाजुरा, मुगु र हुम्ला
जिल्ला सम्झनप
ु र्छ ।

तेस्रो संशोधनद्वारा थप ।

पहिलो संशोधनद्वारा झिकिएको ।
79


पाँचौ संशोधनद्वारा थप ।
(२) उपनियम (१) को खण्ड (क) बमोजिम महिलाका लागि छुट्याइएको तेत्तिस प्रतिशत स्थानमध्ये तीन
प्रतिशत स्थान दलित समुदायका महिला र दईु प्रतिशत स्थान मस्लि
ु म समुदायका महिलाका लागि छुट्याउनुपर्ने
छ ।
(३) उपनियम (१) को खण्ड (ख), (ग) वा (घ) बमोजिम उम्मेद्वार हुने व्यक्तिले कुनै एक पदका लागि भएको
विज्ञापनमा कुनै एक खण्डको समुदायको उम्मेद्वारको रूपमा मात्र प्रतिस्पर्धा गर्न सक्ने छ ।
तर महिलाको हकमा यो व्यवस्था लागु हुने छै न ।

(४) उपनियम (१) बमोजिम प्रतिशत निर्धारण गर्दा एक प्रतिशतभन्दा कम घताङ्क (फ्र्याक्सन) आएमा त्यस्तो
घताङ्क जन
ु समह
ू को हकमा घताङ्क आएको हो सोभन्दा लगत्तै पछिको समह
ू मा सर्दै जाने छ ।

(५) उवनियम (१) बमोजिम छुट्याइएको पदमा जुन वर्षका लागि विज्ञापन भएको हो सो वर्ष विज्ञापनमा उपयुक्त
उम्मेद्वार उपलब्ध त्यस्तो पद अर्को वर्ष हुने विज्ञापनमा समावेश गर्नुपर्ने छ ।

(६) उपनियम (५) बमोजिम विज्ञापन गर्दा पनि उपयुक्त उम्मेदवार उपलब्ध हुन नसकेमा त्यस्तो पद सोही वर्ष
खुल्ला प्रतियोगिताद्वारा पर्ति
ू हुने पदमा समावेश गर्नुपर्ने छ ।

(७) उपनियम (१) बमोजिम निर्धारण गरिएको प्रतिशतद्वारा पदपर्ति

ू गर्ने व्यवस्था प्रत्येक दश वर्ष पन
ु रावलोकन
गर्नुपर्ने छ ।

(८) उपनियम (१) को प्रयोजनका लागि आर्थिक तथा सामाजिक रूपमा पछाडि परे का आदिवासी/जनजाति, मधेसी,
दलित, पिछडावर्ग वा अल्पसङ्ख्यक मस
ु लमान समुदायको विवरण नेपाल सरकारले नेपाल राजपत्रमा सूचना
प्रकाशन गरी तोकेबमोजिम हुने छ ।

(९) उपनियम (१) बमोजिमको प्रतिशत बमोजिम पद सङ्ख्या निर्धारण गर्दा कुनै विवाद आएमा आयोगले गरे को
निर्णय अन्तिम हुने छ ।


११.ख. पदसङ्ख्या निर्धारण गर्नेः (१) नियम ८ बमोजिम 
शिक्षा तथा मानव स्रोत विकास केन्द्रबाट रिक्त
दरबन्दीको विवरण प्राप्त भएपछि आयोगले रिक्त पदमध्ये खुल्ला प्रतियोगिता, कार्यक्षमताको मल्
ू याङ्कन,
आन्तरिक प्रतियोगितात्मक परीक्षाद्वारा पर्ति
ू हुने प्रतिशतको आधारमा पदसङ्ख्याको निर्धारण गर्ने छ ।

(२) उपनियम (१) बमोजिम खुल्ला प्रतियोगिताद्वारा पूर्ति हुने पदसङ्ख्या निर्धारण गर्दा नियम ११क. बमोजिम
पर्ति
ू हुने पदसङ्ख्या समेत निर्धारण गर्नुपर्ने छ ।


पाँचौं संशोधनद्वारा थप ।
80


नवौँ संशोधनद्वारा संशोधित ।
१२. प्रतियोगिताका लागि विज्ञापन गर्नुपर्नेः (१) आयोगले रिक्त शिक्षक पदपूर्ति गर्न आवश्यक विवरण खुलाई
राष्ट्रियस्तरको पत्रपत्रिकाको माध्यमबाट विज्ञापन गराउनुपर्ने छ । यसरी विज्ञापन गर्दा 
प्राथमिक तहको हकमा
जिल्लागत र निम्नमाध्यमिक तथा माध्यमिक तहको हकमा 
प्रदे शस्तरमा विज्ञापन गर्नुपर्ने छ ।


(१क) आयोगले शिक्षक नियक्ति
ु लाई व्यवस्थित गर्न विभिन्न चरणमा विज्ञापन गर्न सक्ने छ ।


(१ख) उपनियम (१क) बमोजिम विज्ञापन गर्दा आयोगले पहिलो चरणमा नेपाल सरकारबाट स्वीकृत दरबन्दीमा
सम्वत ् २०६३ वैशाख ११ गतेदेखि रिक्त रहे को शिक्षक पदको विज्ञापन गर्न सक्ने छ ।

(२) उपनियम (१) बमोजिम विज्ञापन गर्दा ऐनको दफा ११च. को उपदफा (१) को खण्ड (ग) मा उल्लिखित परीक्षाको
तरिकाहरूमध्ये कुन-कुन तरिकाद्वारा प्रतियोगिता हुने हो सो समेत खल
ु ाउनप
ु र्ने छ ।

(३) उपनियम (१) बमोजिम विज्ञापन गर्दा दरखास्त पेस गर्नुपर्ने म्याद सामान्यतया तिस दिनमा नघटाई तोक्नु
पर्नेछ ।


(४) उपनियम (१) बमोजिम विज्ञापन गर्दा आयोगले विद्युतीय माध्यमको समेत प्रयोग गर्न सक्ने छ ।

१३. दरखास्त बुझाउनु पर्नेः प्रतियोगितामा भाग लिन चाहने उम्मेद्वारले आयोगबाट निर्धारित दरखास्त फाराम
भरी आयोगले तोके बमोजिमको परीक्षा दस्तरु दाखिला गरे को निस्सासहित विज्ञापनमा तोकिएको स्थान र
अवधिभित्र दरखास्त फाराम बुझाउनुपर्ने छ ।


१३. क. समावेशी पदमा दरखास्त बझ
ु ाउने आधारः नियम ११क. बमोजिम छुट्याइएका पदमा दरखास्त दिँ दा
दे हायका आधारमा दिनुपर्ने छ :

(क) आदिवासी/जनजातिको सम्बन्धमा नेपाल आदिवासी/जनजाति उत्थान राष्ट्रिय प्रतिष्ठान ऐन, २०५८
मा सूचीकृत भएको जातिको हकमा सोही सूचीको आधारमा र सो ऐनमा सूचीकृत भएको जातिभित्र
एकभन्दा बढी थर भएमा सम्बन्धित स्थानीय निकायको प्रमुखको सिफारिसमा प्रमुख जिल्ला
अधिकारीबाट त्यसरी सूचीकृत भएको जातिभित्रको थर हो भनी प्रमाणित भएको आधारमा,

(ख) तराई-मधेसमा बसोबास गर्ने मधेसी, आदिवासी/जनजाति, दलित, पिछडावर्ग वा अल्पसङ्ख्यक

मस
ु लमान समद
ु ायका सम्बन्धमा नेपाल सरकारले नेपाल राजपत्रमा सच
ू ना प्रकाशन गरी तोकेबमोजिमको
संस्थाबाट तराई- मधेसमा बसोबास गर्ने मधेसी, आदिवासी/जनजाति, दलित, पिछडावर्ग वा अल्पसङ्ख्यक
मस
ु लमान समद
ु ाय भनी प्रमाणित भएको र त्यसरी नतोकिएसम्म सम्बन्धित स्थानीय निकायको
प्रमुखको सिफारिसमा प्रमुख जिल्ला अधिकारीबाट तराई-मधेसमा बसोबास गर्ने मधेसी,


नवौँ संशोधनद्वारा संशोधित ।

दसौं संशोधनद्वारा संशोधित ।

सातौँ संशोधनद्वारा थप ।

एघारौं संशोधनद्वारा थप ।
81


पाँचौँ संशोधनद्वारा थप ।
 आदिवासी/जनजाति, दलित, पिछडावर्ग वा अल्पसङ्ख्यक मुसलमान समुदाय भनी प्रमाणित भएको
आधारमा,


(घ) अपाङ्गता भएको व्यक्तिको हकमा स्थानीय तहबाट प्राप्त अपाङ्गताको परिचयपत्रको आधारमा,

(ङ) पिछडिएको क्षेत्रको सम्बन्धमा विज्ञापन भएको जिल्लामा स्थायी बसोबास उल्लेख गरी सम्बन्धित
जिल्लाबाट प्राप्त गरे को नागरिकताको प्रमाणपत्र तथा सम्बन्धित गाउँ विकास समिति वा
नगरपालिकाबाट दरखास्त दिँ दाका बखतसम्म सोही स्थानमा स्थायी बसोबास भएको भनी प्रमाणित
भएको आधारमा ।

१४. दरखास्तको छानबिन प्रवेश पत्र आदि सम्बन्धी व्यवस्थाः (१) नियम १३ बमोजिम पर्न आएका दरखास्त
छानबिन गर्दा रीत पग
ु ेको दे खिएमा आयोगले सम्बन्धित उम्मेद्वारलाई प्रवेशपत्र दिनुपर्ने छ ।

(२) आयोगले सामान्यतया कुनै पनि दरखास्त सर्त राखी स्वीकृत गर्ने छै न ।

(३) यस नियमावलीबमोजिम विज्ञापन र परीक्षा रद गरिएमा वा उम्मेदवारको दरखास्त अस्वोकृत भएमा

उम्मेदवारले बझ
ु ाएको परीक्षा दस्तुर फिर्ता हुने छ ।

तर नियम २६ बमोजिम दरखास्त रद्द भएमा परीक्षा दस्तरु फिर्ता हुने छै न ।

१५. स्वीकृत नामावलीको सूची टाँस गर्नुपर्नेः आयोगले दरखास्त दिने अन्तिम म्याद समाप्त भएपछि दरखास्त
स्वीकृत भएका सबै उम्मेदवारको नामावलीको सच
ू ी तयार गरी सच
ू ना पाटीमा टाँस गर्नुपर्ने छ ।

१६. परीक्षा हुने मिति, समय र केन्द्रः यस नियमावलीबमोजिम लिने परीक्षा आयोगले तोकेको मिति, समय र
केन्द्रमा सञ्चालन हुने छ ।

१७. परीक्षाको स्तरः यस नियमावलीबमोजिम लिइने परीक्षाको स्तर आयोगले तोकेबमोजिम हुने छ ।


१८. परीक्षाको पूर्णाङ्क र उत्तीर्णाङ्कः (१) आयोगबाट लिइने खुल्ला प्रतियोगितात्मक परीक्षाको पूर्णाङ्क


दे हायबमोजिम हुने छ:-

(क) लिखित परीक्षाः

(1) सामान्य परीक्षा -१०० अङ्क,
(2) विषयगत परीक्षा - १०० अङ्क,
(ख) प्रयोगात्मक परीक्षा -२५ अङ्क,
(ग) अन्तर्वार्ता - २५ अङ्क ।


दसौं संशोधनद्वारा संशोधित ।

दसौं संशोधनद्वारा संशोधित ।
82


एधारौँ संशोधनद्वारा थप ।
(२) उपनियम (१) को खण्ड (क) बमोजिमको सामान्य परीक्षाको उत्तीर्णाक पचास अङ्क, विषयगत परीक्षाको
उत्तीर्णाङ्क चालिस अङ्क र खण्ड (ख) बमोजिमको परीक्षाको उत्तीर्णाङ्क दश अङ्क हुने छ ।

(३) उपनियम (१) को खण्ड (क) को उपखण्ड (१) बमोजिमको सामान्य परीक्षामा उत्तीर्ण हुने उम्मेदवार मात्र सोही
खण्डको उपखण्ड (२) बमोजिमको विषयगत परीक्षामा सहभागी हुन पाउने छ ।

83
(४) आयोगले उपनियम (१) को खण्ड (क) बमोजिमको लिखित परीक्षाको नतिजा प्रकाशन गर्दा सामान्य परीक्षामा
प्राप्त अङ्कको पचास प्रतिशत र विषयगत परीक्षामा प्राप्त अङ्क जोडी हुने कुल प्राप्ताङ्कको आधारमा गर्ने छ।

(५) उपनियम (१) को खण्ड (क) को उपखण्ड (१) बमोजिमको सामान्य परीक्षाको किसिम वस्तुगत हुने छ ।

१९. प्रयोगात्मक परीक्षाः (१) विषयको प्रकृति हे री आवश्यक ठानेमा आयोगले प्रयोगात्मक परीक्षा लिने छ ।
(२) प्रयोगात्मक परीक्षा लिँ दा आयोगले सम्बन्धित उम्मेद्वारलाई त्यस्तो परीक्षाका लागि साधन उपलब्ध भएको
अन्य कुनै कार्यालय वा संस्थामा पठाउन सक्ने छ । त्यसरी प्रयोगात्मक परीक्षा लिँ दा आयोगले सम्बन्धित
विषयको विशेषज्ञको समेत सहयोग लिन सक्ने छ ।

२०. सफल उम्मेद्वारको सच

ू ी प्रकाशन गरिनेः (१) लिखित र प्रयोगात्मक परीक्षा लिइएकोमा सो परीक्षा समेतबाट
उत्तीर्ण भई सबैभन्दा बढी अङ्क प्राप्त गर्ने उम्मेदवारहरूमध्येबाट दे हायको अनुपातमा उत्तीर्ण उम्मेदवारहरू थप
गरी अन्तर्वार्ताका लागि उम्मेद्वारको नाम वर्णानुक्रम अनुसार प्रकाशन गरिने छ :

रिक्त पद सङ्ख्या थप हुने सङ्ख्या

१ दे खि ५ २
६ दे खि १० ३
११ दे खि १५ ४
१६ दे खि २० ५
२१ दे खि २५ ६
२६ दे खि ३० ७
३१ दे खि ३५ ८
३६ दे खि ४० ९
४१ र सोभन्दा २० प्रतिशत
माथि
तर अन्तिम क्रमसङ्ख्यामा एक जनाभन्दा बढी उम्मेदवारले बराबर अङ्क प्राप्त गरे मा त्यस्तो सबै उम्मेदवारको
नाम प्रकाशन गरिने छ ।

(२) नियम १८ बमोजिम उत्तीर्णाङ्क प्राप्त गर्ने उम्मेद्वार आवश्यक सङ्ख्यामा नभएमा जति जनाले उत्तीर्णाङ्क
प्राप्त गरे का छन ् त्यति उम्मेदवारको नाम प्रकाशन गरिने छ ।

(३) आयोगले लिखित परीक्षाको नतिजा प्रकाशन गर्दा समान स्तरका विभिन्न पदका लागि एउटै समयमा भएको
भिन्ना भिन्नै शिक्षक पदको नतिजा प्रकाशित नामावलीमा परे का मध्ये जति जना उम्मेद्वारको नाम अर्को
पदको नतिजा प्रकाशनमा परे को छ त्यत्तिकै सङ्ख्यामा थप उम्मेद्वारको नाम समावेश गरी नतिजा प्रकाशन
गर्नुपर्ने छ ।
84
(४) आयोगले लिखित परीक्षाको नतिजा प्रकाशन गर्दा कुनै उम्मेदवार समान श्रेणीको वा सोभन्दा माथिल्लो श्रेणी
वा पदमा पहिले नै सिफारिस भइसकेको भए लिखित परीक्षाको नतिजाबाट त्यस्तो उम्मेद्वारको नाम हटाउनुपर्ने
छ ।

(५) उपनियम (१) बमोजिम नाम प्रकाशन गर्दा अन्तर्वार्ता हुने मिति, समय र स्थान समेत खुलाउनुपर्ने छ ।

२१. अन्तर्वार्तासम्बन्धी व्यवस्थाः (१) नियम २० बमोजिम प्रकाशित सूचनामा उल्लिखित उम्मेद्वारको अन्तर्वाता
लिनका लागि आयोगले सम्बन्धित क्षेत्रका विशेषज्ञसहित रहे को कम्तीमा तीन सदस्यीय अन्तर्वार्ता समिति गठन
गर्ने छ ।
(२) अन्तर्वार्ता समितिको बैठकसम्बन्धी कार्यविधि आयोगले तोकेबमोजिम हुने छ ।

२२. अन्तर्वार्ताको अङ्कः अन्तर्वातिका लागि छुट्याइएको पच्चिस अङ्क दे हायबमोजिम दिइने छ :

(क) अनुभव बापत सोही तहको अस्थायी वा राहत अनुदान कोटाअन्तर्गतको शिक्षकको रूपमा काम गरे बापत

प्रत्येक वर्षको शन्
ू य दशमलव पाँच अङ्कका दरले बढीमा पाँच अङ्क,
तर आन्तरिक प्रतियोगितात्मक परीक्षाद्वारा हुने बढुवामा अस्थायी वा राहत अनुदान कोटाअन्तर्गतको शिक्षकको
रूपमा काम गरे बापतको अङ्क दिइने छै न ।

स्पष्टीकरणः यस नियमको प्रयोजनका लागि "राहत अनुदान कोटाअन्तर्गतको शिक्षक” भन्नाले नेपाल सरकारले
विद्यालयलाई उपलब्ध गराएको राहत अनद
ु ान कोटाअन्तर्गत नियक्
ु त भएको शिक्षक सम्झनप
ु र्छ ।


(ख) शैक्षिक योग्यताबापत सेवा प्रवेशका लागि तोकिएको शैक्षिक योग्यताको प्रथम श्रेणी भए तीन र द्वितीय
श्रेणी भए दईु अङ्क र सेवा प्रवेशका लागि तोकिएको शैक्षिक योग्यताभन्दा एक तह माथिल्लो शैक्षिक
योग्यताको प्रथम श्रेणी भए दईु र द्वितीय श्रेणी भए एक अङ्क,

(ग) अन्तर्वार्ताबापत बढीमा पन्ध्र अङ्क,

तर अन्तर्वार्ताको अङ्क दिँ दा कुनै उम्मेद्वारलाई ७० प्रतिशतभन्दा बढी र ३५ प्रतिशतभन्दा कम दिनुपर्ने भएमा
त्यस्तो नम्बर दिनुपर्ने स्पष्ट कारण खुलाउनुपर्ने छ ।

२३. छुट अन्तर्वार्ता लिन सक्नेः अन्तवार्ताको निमित्त छानिएको उम्मेद्वारले दे हायका कारण दे खाई अन्तर्वार्ता
सम्पन्न भएको मितिले दश दिनभित्र अन्तर्वार्ताका लागि उपस्थित हुन नसकेको प्रमाणसहित निवेदन दिएमा र
जाँचबझ
ु गर्दा मनासिब दे खिएमा आयोगले अन्तगर्वार्ता भएको मितिले पन्ध्र दिनभित्र त्यस्तो छुट उम्मेद्वारको
अन्तर्वार्ता लिन सक्ने छ :

(क) भवितव्य परे मा,


नवौं संशोधनद्वारा संशोधित ।

दसौँ संशोधनद्वारा संशोधित ।
85


दसौँ संशोधनद्वारा संशोधित ।
(ख) सरकारी कामको कारणबाट उपस्थित हुन नसकेमा,
(ग) किरिया बस्नु परे मा,
(घ) सुत्केरी भएमा,
(ङ) अशक्त बिरामी भएको कुरा चिकित्सकबाट प्रमाणित भएमा ।

स्पष्टीकरणः भवितव्य भन्नाले बाढी, पहिरो गई बाटो बन्द हुनु आदि कारणलाई जनाउने छ ।

२४. योग्यताक्रम प्रकाशित गर्नेः (१) आयोगले लिखित र प्रयोगात्मक परीक्षा लिएको भए सो परीक्षामा सफल
भएका उम्मेदवारले अन्तर्वार्तामा प्राप्त गरे को अङ्क जोडी सबै परीक्षाबाट सफल भएका उम्मे दवारको नाम
नियक्ति
ु का लागि सिफारिस सहित योग्यताक्रम प्रकाशित गर्नुपर्ने छ । त्यसरी सिफारिस गर्दा उपलब्ध भएसम्म
रिक्त पद सङ्ख्याको दश प्रतिशतले हुने सङ्ख्या उम्मेद्वारको नाम 
वैकल्पिक सूचीमा राख्नुपर्ने छ ।

(२) एकभन्दा बढी तहमा सफल हुने उम्मेद्वारलाई माथिल्लो तहका लागि मात्र सिफारिस गरिने छ।


(३) आयोगले आफूले सञ्चालन गरे को परीक्षामा स्थायी नियक्ति
ु का लागि सिफारिस नभएका
उम्मेदवारहरूमध्येबाट करारमा शिक्षक नियुक्ति गर्ने प्रयोजनका लागि सिफारिस गरिएको पद सङ्ख्याको
आधारमा प्राथमिक तहमा शत प्रतिशत र निम्नमाध्यमिक तथा माध्यमिक तहमा विज्ञापन भएको पदको दोब्बर
सङ्ख्यामा छुट्टै योग्यताक्रमअनुसारको सूची प्रकाशन गर्ने छ ।

(४) उपनियम (३) बमोजिमको सच
ू ी प्रकाशन गर्दा खल
ु ा प्रतियोगितातर्फ का वैकल्पिक उम्मेदवारलाई पहिलो
प्राथमिकतामा राखिने छ ।


(५) उपनियम (३) मा जुनसक
ु ै कुरा लेखिएको भए तापनि सोही तहमा पुनः विज्ञापन भई उम्मेद्वार सिफारिस
भएमा 
उपनियम (३) बमोजिमको योग्यताक्रम अनुसारको सूची स्वतः रद्द हुने छ ।


(६) उपनियम (३) बमोजिमको छुट्टै योग्यताक्रमअनुसारको सूचीको आधारमा कुनै विद्यालयमा करारमा शिक्षक
नियुक्ति भएको व्यक्ति सोही योग्यताक्रमअनुसारको सूचीको आधारमा अर्को विद्यालयमा पुनः करारमा नियक्ति
ु
हुन सक्ने छै न ।

२५. वैकल्पिक उम्मेद्वारलाई नियक्

ु त गर्न सक्नेः (१) जिल्ला शिक्षा अधिकारीले दे हायका अवस्थामा वैकल्पिक
सूचीमा रहे का उम्मेद्वारलाई योग्यता क्रमअनुसार नियुक्ति गर्न सक्ने छः


पाँचौँ संशोधनद्वारा संशोधित ।

नवौँ संशोधनद्वारा संशोधित ।

दसौँ संशोधनद्वारा संशोधित ।

पाँचौँ संशोधनद्वारा थप ।

एघारौँ संशोधनद्वारा संशोधित ।
86


एघारौँ संशोधनद्वारा थप ।

(क) सिफारिस गरिएको उम्मेदवारले सम्बन्धित जिल्ला शिक्षा कार्यालयबाट नियुक्तिका लागि सार्वजनिक
सूचना प्रकाशित गरे को मितिले तिस दिनभित्र नियक्ति
ु नलिएमा,

(ख) सिफारिस गरिएको उम्मेद्वारको मत्ृ यु भई निजले राजीनामा दिई वा माथिल्लो तहको पदमा नियुक्ति
लिएको कारण परीक्षणकालभित्रै पद रिक्त हुन आएमा,

(ग) नियक्ति
ु पत्र दिएको मितिले तिस दिनभित्र पदस्थापन गरिएको विद्यालयमा हाजिर नभएमा ।

(२) उपनियम (१) बमोजिम वैकल्पिक उम्मेदवारलाई नियक्

ु त गरे कोमा जिल्ला शिक्षा अधिकारीले त्यसको
जानकारी तुरुन्त आयोगलाई दिनुपर्ने छ ।

(३) उपनियम (१) मा जन

ु सक
ु ै कुरा लेखिएको भए तापनि आयोगले सिफारिस गरे को एक वर्ष नाघेपछि कुनै पनि
वैकल्पिक उम्मेदवारलाई नियुक्ति गरिने छै न ।

२६. दरखास्त रद्द वा सिफारिस बदर हुन सक्नेः (१) कुनै उम्मेद्वारले झुठा विवरण दिएको प्रमाणित भएमा वा
परीक्षाको मर्यादा भङ्ग गरे मा वा त्यस्तो कार्य गर्ने उद्योग गरे मा आयोगले त्यस्तो उम्मेद्वारको दरखास्त रद्द
गर्न सक्ने छ ।
(२) आयोगबाट नियक्ति
ु का लागि सिफारिस भएको कुनै उम्मेद्वारले नियक्ति
ु लिन नपाउँ दै निजी सिफारिस हुन
नसक्ने कुनै प्रमाणिक कारण उपलब्ध भएमा आयोगले त्यस्तो उम्मेद्वारको सिफारिस बदर गर्न सक्ने छ ।
(३) कुनै उम्मेद्वारले झठ
ु ो विवरण दिएको कुरा त्यस्तो उम्मेद्वार सिफारिस गरिएको पदमा नियक्ति
ु भइसकेपछि
थाहा हुन आएमा आयोगले निज उपर विभागीय कारबाहीका लागि सम्बन्धित अधिकारीसमक्ष लेखी पठाउनुपर्ने
छ ।

परिच्छे द – ४

बढुवासम्बन्धी व्यवस्था

२७. बढुवाको निमित्त सम्भाव्य उम्मेद्वार बन्न सक्नेः बढुवाका लागि उम्मेदवार हुन सम्बन्धित श्रेणीको तहमा
पाँच शैक्षिक सत्रको नोकरी अवधि पूरा गरे को स्थायी शिक्षक हुनुपर्ने छ ।

तर दे हायको अवस्थामा दे हायको अवधिभर कुनै पनि शिक्षक बढुवाका लागि उम्मेदवार हुन पाउने छै न :

(क) निलम्बन भएकोमा निलम्बन भएको अवधिभर,

(ख) बढुवा रोक्का गरिएकोमा रोक्का भएको अवधिभर,
(ग) तल्लो पदमा घटुवा गरे कोमा घटुवा भएको मितिले दईु वर्षसम्म,
(घ) तलव वद्धि
ृ (ग्रेड) रोक्का भएकोमा रोक्का मितिले एक वर्षसम्म ।

शिक्षक सेवा : कार्य क्षमताको आधारमा हुने बढुवाका आधारहरु

स्थायी प्रति वर्ष २.५ का दरले

87


पाँचौ संशोधनद्वारा संशोधित ।
नोकरीको ज्येष्ठता वापत – ३५ अंक
स्थायी प्रति वर्ष १.२५ का दरले
 महिला, दलित र अपांग भए १ वर्ष अनुभव थप

न्युनतम योग्यताको श्रेणी : प्रथम १५, द्वितीय १३, तत

ृ ीय
शैक्षिक योग्यता वापत – २० अंक
११ अंकको दरले

माथिल्लो योग्यताको श्रेणी : प्रथम ५, द्वितीय ४, तत

ृ ीय ३
अंकको दरले

दश महिने वा भन्दा बढि अवधि : प्रथम ७, द्वितीय ६,

तालिम वापत – 10 अंक तत
ृ ीय ५ अंकको दरले

एक महिने पेशागत विकास तालिम : प्रथम ३, द्वितीय १,

तत
ृ ीय १ अंकको दरले

सिकाइ उपलब्धी : वार्षिक बढीमा ३ अंकका दर १५ अंक

शिक्षण सम्बन्धी अनुसन्धान : वार्षिक १ क दरले ५ अंक कार्यसम्पादन मूल्यांकन वापत – ३५

विशेष जिम्मेवारी : वार्षिक १ अंकका दरले ५ अंक

कार्यसम्पादन मूल्यांकन : ५ वर्षको औषत १० अंक

२८. बढुवाका लागि पद निर्धारण र बढुवाको आधारः (१) प्राथमिक, निम्नमाध्यमिक र माध्यमिक तहको प्रथम र
द्वितीय श्रेणीका रिक्त पदहरूमध्ये २५ प्रतिशत आन्तरिक प्रतियोगितात्मक परीक्षा र ७५ प्रतिशत कार्यसम्पादन
मूल्याङ्कन आधारमा बढुवाद्वारा पर्ति
ू गरिने छ ।


(२) आयोगले शिक्षकलाई बढुवाका लागि सिफारिस गर्दा निजको कार्यक्षमताको आधारमा गर्ने छ र शिक्षक
कार्यक्षमताको मूल्याङ्कन गर्दा दे हायबमोजिम बढीमा १०० अङ्क दिइने छ :

(क) नोकरीको ज्येष्ठताबापत ३५

(ख) शैक्षिक योग्यताबापत २०
88


पाँचौँ संशोधनद्वारा संशोधित ।
(ग) तालिमबापत १०
(घ) कार्यसम्पादनलाई दे हायबमोजिम विभाजन गरिने छ :
(1) अध्यापन गरे को सम्बन्धित विषयमा विद्यार्थीले प्राप्त गरे को उपलब्धि बापत
(2) शिक्षण कार्यसँग सम्बन्धित विषयमा अनुसन्धान गरे बापत
(3) विशेष जिम्मेवारीबापत
(4) कार्यसम्पादनको आधारमा सप
ु रिवेक्षक र पन
ु रावलोकन समितिले गरे को मल्
ू याङ्कनबापत

(३) आयोगले उपनियम (२) बमोजिम मूल्याङ्कन गरी सबैभन्दा बढी अङ्क प्राप्त गर्ने शिक्षकलाई सबैभन्दा पहिले
बढुवाका लागि सिफारिस गर्नुपर्ने छ । समान अङ्क प्राप्त गर्ने शिक्षकको हकमा नोकरीको ज्येष्ठताको आधारमा
बढुवाका लागि सिफारिस गरिने छ ।


२९. नोकरीको ज्येष्ठताः (१) ज्येष्ठताबापत अङ्क प्रदान गर्दा सम्बन्धित तहमा स्थायी नियुक्ति भई अध्यापन
गरे को भए प्रत्येक वर्षको २.५ अङ्कका दरले र अस्थायी नियुक्ति भई अध्यापन गरे को भए प्रत्येक वर्षको १.२५
अङ्कका दरले बढीमा ३६ अङ्क प्रदान गरिने छ ।

तर

(1) महिला, दलित र अपाङ्ग भए एक वर्ष अनुभव थप गरी ३५ अङ्कमा नबढ्ने गरी सोही अनुपातमा अङ्क
प्रदान गरिने छ ।
(2) एक शैक्षिक सत्रभन्दा कम अवधिको चानचुन महिना वा दिनका लागि समानुपातिक हिसाबले अङ्क दिइने
छ ।
(3) गयल भएको वा असाधारण बिदा वा बेतलबी बिदामा बसेको अवधिको अङ्क दिइने छै न ।

(२) कार्यसम्पादन मूल्याङ्कनको आधारमा बढुवा गर्ने प्रयोजनका लागि स्थायी सेवा बिचमा टुटे को भए सो अवधि
कट्टा गरी बाँकी गरे को अवधि समेत गणना गरिने छ ।

तर तलब नपाउने गरी विद्यालयमा अनुपस्थित रहे को अवधिलाई काम गरे को अवधि मानिने छै न ।


३०. शैक्षिक योग्यताः (१) शिक्षकलाई शैक्षिक योग्यताबापत अङ्क प्रदान गर्दा सेवा प्रवेशका लागि तोकिएको
न्यूनतम शैक्षिक योग्यताबापत प्रथम श्रेणीका लागि १५ अङ्क, द्वितीय श्रेणीको १३ अङ्क र तत
ृ ीय श्रेणीका
लागि ११ अङ्क दिइने छ ।

(२) न्यूनतम शैक्षिक योग्यताभन्दा माथिको शैक्षिक उपाधि हासिल गरे को भए एक शैक्षिक उपाधिसम्मको लागि
प्रथम श्रेणीका लागि ५ अङ्क, द्वितीय श्रेणीका लागि ४ अङ्क र तत
ृ ीय श्रेणीका लागि ३ अङ्क दिइने छ ।
(३) कुनै शिक्षकले न्यूनतम शैक्षिक योग्यताभन्दा माथिल्लो एकभन्दा बढी उपाधि हासिल गरे को भएमा शिक्षकले
राजेको कुनै एक उपाधिको मात्र अङ्क दिइने छ ।
(४) श्रेणी नखल
ु ेको शैक्षिक योग्यताबापत द्वितीय श्रेणीको अङ्क दिइने छ ।
89

३१. तालिमः (१) सम्बन्धित तह वा सोभन्दा माथिल्लो स्तरको शिक्षा शिक्षणसँग सम्बन्धित दश महिना वा
सोभन्दा बढी अवधिको मान्यता प्राप्त तालिम प्राप्त गरे को वा प्राथमिक शिक्षकको हकमा ४०० पूर्णाङ्कको शिक्षा
विषय लिई प्रवेशिका परीक्षा उत्तीर्ण गरे कोमा तालिमबापत 
प्रथम, द्वितीय र तत
ृ ीय श्रेणीका लागि क्रमशः
अङ्क ७, ६ र ५ अङ्क दिइने छ ।
(२) श्रेणी नखुलेको तालिम प्राप्त द्वितीय श्रेणीको अङ्क दिइने छ ।
(३) शिक्षा विषय लिई प्रवीणता प्रमाणपत्र तह वा सोसरह, स्नातक तह वा स्नातकोत्तर तह उत्तीर्ण गरे को
सम्बन्धित तहको शिक्षालाई तालिमबापत ७ अङ्क ननाघ्ने गरी न्यूनतम योग्यता र तालिमबापतको दव
ु ै अङ्क
दिइने छ ।

(४) सम्बन्धित तह वा श्रेणीका लागि तोकिएको पेसागत विकाससम्बन्धी कम्तीमा एक महिने सेवाकालीन
तालिम प्राप्त शिक्षकलाई श्रेणीका आधारमा प्रथम, द्वितीय र तत
ृ ीय श्रेणीबापत क्रमशः ३, २, र १ अङ्क दिइने छ
।

(५) उपनियम (४) बमोजिमको सेवाकालीन तालिमका लागि शिक्षकलाई मनोनयन गर्दा वरिष्ठताको आधारमा
गरिने छ ।


३२. कार्यसम्पादनः शिक्षकको कार्यसम्पादन मूल्याङ्कन गर्न अनुसूची-१ बमोजिमको कार्यसम्पादन मूल्याङ्कन
फाराम प्रयोग गरिने छ ।


३२. क. अध्यापन गरे को सम्बन्धित विषयमा विद्यार्थीले प्राप्त गरे को उपलब्धिः (१) अध्यापन गरे को सम्बन्धित
विषयमा विद्यार्थीले प्राप्त गरे को उपलब्धि बापत १५ अङ्कमा नबढ्ने गरी प्रतिवर्ष बढीमा तीन अङ्कका दरले
दे हायका आधारमा पछिल्लो पाँच वर्षको अङ्क गणना गरिने छ :

अध् यापन गरे को वि षयको कक्ष ागतऔसत उत्त र्ण

ी प् रति शत
×३
सम्बन्धि तवि षयको भौगोलि क इकाइको औसत उत्त र्ण ी प् रति शत

स्पष्टीकरणः यस नियमको प्रयोजनका लागि,-

(1) "अध्यापन गरे को विषय" भन्नाले साप्ताहिक रूपमा सबैभन्दा बढी साप्ताहिक घण्टी ( क्रेडिट आवर)
पढाएको विषयलाई सम्झनप
ु र्छ र सो शब्दले कुनै शिक्षकको त्यसरी पढाएको विषय एकभन्दा बढी भए
सम्बन्धित शिक्षकले रोजेको विषयलाई जनाउँ छ ।
(2) “भौगोलिक इकाई" भन्नाले 
स्थानीय तह सम्झनुपर्छ ।


पाँचौँ संशोधनद्वारा संशोधित ।

नवौँ संशोधनद्वारा संशोधित ।

नवौँ संशोधनद्वारा थप ।

पाँचौँ संशोधनद्वारा थप ।
90


एघारौँ संशोधनद्वारा संशोधित ।
 (२) उपनियम (१) बमोजिम हिसाब गर्दा कुनै भौगोलिक इकाइको औसत उत्तीर्ण प्रतिशत ४० भन्दा कम
भएमा ४० अङ्क मानिने छ ।

(३) उपनियम (१) बमोजिम हिसाब गर्दा विद्यार्थीले कक्षा ३ वा ५ को उपलब्धि परीक्षा कक्षा ८ को

आधारभूत शिक्षा उत्तीर्ण परीक्षा, माध्यमिक शिक्षा परीक्षा वा माध्यमिक शिक्षा उत्तीर्ण परीक्षामा प्राप्त
गरे को औसत अङ्कलाई आधार मान्नुपर्ने छ ।


(४) कुनै शिक्षकले कक्षा ३, ५, ८, १० वा १२ मा अध्यापन नगरी अन्य कक्षामा अध्यापन गरे को भए पनि
कक्षा ३, ५, ८वा माध्यमिक शिक्षा परीक्षा वा माध्यमिक शिक्षा उत्तीर्ण परीक्षालाई आधार मानी अङ्क गणना
गर्नुपर्ने छ ।

(५) अपाङ्गलाई मात्र अध्यापन गर्ने शिक्षकको हकमा विद्यार्थीले प्राप्त गरे को औसत अङ्कलाई ५० ले भाग
गरी ३ ले गुणन गरे र वार्षिक अङ्क निकाल्नुपर्ने छ ।

तर त्यस्तो अङ्क ३ भन्दा बढी हुने छै न ।

(६) स्रोत व्यक्तिको रूपमा काम गर्ने गरी खटिएको शिक्षकको हकमा आफ्नो क्षेत्रभित्रका विद्यालयले कक्षा ३,
५, ८ 
माध्यमिक शिक्षा परीक्षा वा माध्यमिक शिक्षा उत्तीर्ण परीक्षा मा प्राप्त गरे को समग्र औसत अङ्कलाई
५० ले भाग गरी ३ ले गुणन गरे र वार्षिक अङ्क निकाल्नुपर्ने छ ।

(७) कुनै शिक्षकको शैक्षिक सत्रको बीचमा सरुवा भई विद्यालयमा कार्यरत अवधि छ महिनाभन्दा कम भएमा
निजले ५ महिना भन्दा बढी अवधि काम गरे को विद्यालयको नतिजालाई आधार मानी अङ्क प्रदान गरिने
छ।


३२. ख. शिक्षण कार्यसँग सम्बन्धित विषयमा अनुसन्धानः (१) शिक्षकलाई निजले अध्यापन गरे को विषयमा
शिक्षण सुधारका लागि अनुसन्धान गरी प्रतिवेदन तयार गरे बापत प्रत्येक वर्ष १ अङ्कका दरले बढीमा ५ अङ्क
दिइने छ।


(२) उपनियम (१) बमोजिमको प्रतिवेदन शिक्षकको हकमा प्रधानाध्यापक र प्रधानाध्यापकको हकमा
सम्बन्धित स्थानीय तहको शिक्षा हे र्ने प्रमख
ु ले प्रमाणित गर्नुपर्ने छ ।


३२.ग. विशेष जिम्मेवारीः (१) विद्यालयको प्रधानाध्यापक, सहायक प्रधानाध्यापक, अतिरिक्त क्रियाकलाप संयोजक
जस्तो विशेष जिम्मेवारी लिएका शिक्षकलाई प्रत्येक वर्ष १ का दरले बढीमा ५ अङ्क दिइने छ ।

(२) विशेष जिम्मेवारीबापतको अङ्क दिँ दा पूरै वर्ष काम नगरे को शिक्षकको हकमा काम गरे को अवधिको
समानुपातिक हिसाबले अङ्क दिइने छ ।


एघारौँ संशोधनद्वारा संशोधित ।

पाँचौ संशोधनद्वारा थप ।
91


दसौँ संशोधनद्वारा संशोधित ।

३२. घ. कार्यसम्पादनको आधारमा सुपरिवेक्षक र पुनरावलोकन समितिले गरे को मूल्याङ्कनः (१) शिक्षकको
कार्यसम्पादन मूल्याङ्कनबापत दे हायको अङ्क दिइने छ :
(क) सुपरिवेक्षकले दिन सक्ने अधिकतम छ अङ्क,
(ख) पुनरावलोकन समितिले दिन सक्ने अधिकतम चार अङ्क,

(२) शिक्षकको कार्यसम्पादन मूल्याङ्कन दे हायका अधिकारीबाट हुने छ :
(क) सप
ु रिवेक्षक -सम्बन्धित विद्यालयको प्रधानाध्यापक
(ख) पुनरावलोकन समितिः
(1) सम्बन्धित स्थानीय तहको शिक्षा हे र्ने प्रमख
ु -सदस्य
(2) सम्बन्धित जिल्लाको शिक्षा विकास तथा समन्वय इकाइ प्रमुख -सदस्य
(3) सम्बन्धित विद्यालयको प्रधानाध्यापक -सदस्य

(३) उपनियम (२) मा जुनसक
ु ै कुरा लेखिएको भए तापनि प्रधानाध्यापक, प्रधानाध्यापकसँग समान श्रेणीको
शिक्षक र प्रधानाध्यापक भन्दा माथिल्लो श्रेणीको शिक्षकको कार्यसम्पादन मूल्याङ्कन दे हायका अधिकारीबाट
हुने छ :
(क) सुपरिवेक्षक - सम्बन्धित स्थानीय तहको शिक्षा हे र्ने प्रमुख
(ख) पन
ु रावलोकन समितिः
(1) सम्बन्धित स्थानीय तहको शिक्षा हे र्ने प्रमुख -सदस्य
(2) सम्बन्धित जिल्लाको शिक्षा विकास तथा समन्वय इकाइ प्रमुख -सदस्य

(३क) उपनियम (२) र (३) बमोजिमको पुनरावलोकन समितिको अध्यक्षता समितिका सदस्यहरूमध्ये
वरिष्ठतम अधिकृतले गर्ने छ ।
(४) कुनै कारणले विद्यालय व्यवस्थापन समितिको अध्यक्षको पद रिक्त भएमा अध्यक्षको काम गर्ने
व्यक्तिले सोही व्यहोरा जनाई पुनरावलोकन समितिको सदस्य भई काम गर्नुपर्ने छ ।
(५) कार्यसम्पादन मल्
ू याङ्कन प्रयोजनको निमित्त अङ्क गणना गर्दा यो उपनियम प्रारम्भ भएपछि हुने
पहिलो विज्ञापनमा पछिल्लो एक वर्षको कार्यसम्पादन मूल्याङ्कन फारामको अङ्क हिंसाब गरिने छ र
त्यसपछि दोस्रो वर्षमा विज्ञापनमा दईु वर्षको तेस्रो र चौथो वर्षमा क्रमशः तीन र चार वर्षको औसत अङ्क
गणना गरिने छ ।
(६) कार्यसम्पादन मूल्याङ्कन फारामको खण्ड (घ) गोप्य रूपमा भर्नुपर्ने छ ।
(७) सम्बन्धित शिक्षकले शौक्षिक सत्र सरु
ु भएको मितिले तिस दिनभित्र कार्यसम्पादन मूल्याङ्कन फाराममा
आफूले भर्नु पर्ने विवरण भरी सम्बन्धित विद्यालयमा दर्ता गरी प्रधानाध्यापकलाई बुझाउनुपर्ने छ ।


दसौँ संशोधनद्वारा संशोधित ।

दसौँ संशोधनद्वारा संशोधित ।
92


दसौँ संशोधनद्वारा थप ।
 (८) उपनियम (७) बमोजिम प्राप्त कार्यसम्पादन मूल्याङ्कन फारम प्राप्त भएमा प्रधानाध्यापक आफैँ
सुपरिवेक्षक भए पन्ध दिनभित्र मूल्याङ्कनका लागि जिल्ला शिक्षा कार्यालयमा पठाउनुपर्ने छ ।
प्रधानाध्यापक आफू सुपरिवेक्षक नभएमा त्यस्तो फाराम सात दिनभित्र सुपरिवेक्षकसमक्ष पठाउनुपर्ने छ ।
(९) पुनरावलोकन समितिले आफूसमक्ष प्राप्त कार्यसम्पादन मूल्याङ्कन फाराम शैक्षिक सत्र सरु
ु भएको
मितिले नब्बे दिनभित्र मूल्याङ्कन गरिसक्नुपर्ने छ ।

(९क) यो नियम प्रारम्भ हुँदाका बखत कुनै शिक्षकको कार्यसम्पादन मल्
ू याङ्कन हुन बाँकी रहे को भए
आयोगको पूर्व स्वीकृति लिई यो उपनियम प्रारम्भ भएको मितिले छ महिनाभित्रमा यो नियम प्रारम्भ
हुनअ
ु घि कायम रहे को कार्यसम्पादन मल्
ू याङ्कनबापत पाउने अङ्कको आधारमा मल्
ू याङ्कन गरिसक्नप
ु र्ने छ
।
(१०) निर्धारित अवधिभित्र कार्यसम्पादन मूल्याङ्कन फाराम भरी पेस नगर्ने शिक्षक, समयमा मल्
ू याङ्कन
नगर्ने सुपरिवेक्षक तथा पुनरावलोकन समितिका पदाधिकारीहरू उपर अख्तियारवालाले विभागीय कारबाही
गर्नुपर्ने छ ।

तर काबु बाहिरको परिस्थिति परी निर्धारित अवधिभित्र कार्यसम्पादन मल्
ू याङ्कन फाराम पेस गर्न वा
मूल्याङ्कन गर्न नसकिएको कारण खोली सम्बन्धित प्रदे शमा रहे को शिक्षा विकास निर्देशनालयको
निर्देशकलाई जानकारी गराएमा र त्यस्तो निर्देशकले शौक्षिक सत्र सरु
ु भएको छ महिनाभित्र यस नियमको
अधीनमा रही त्यस्तो कार्यसम्पादन मूल्याङ्कन फाराम पेस गर्न लगाउन वा कार्यसम्पादन मूल्याङ्कन गर्न
वा गराउन सक्ने छ ।
(११) एक शैक्षिक सत्रभन्दा लामो अवधि बिदा वा काजमा बस्ने शिक्षकको कार्यसम्पादन मूल्याङ्कन निज
विद्यालयमा कार्यरत रहँदाको पछिल्लो शौक्षिक सत्रमा पाएको अङ्क बराबर हुने गरी गणना गरिने छ ।
(१२) पुनरावलोकन समितिबाट कार्यसम्पादन मूल्याङ्कन भइसकेपछि सम्बन्धित शिक्षकले निजले प्राप्त
गरे को कार्यसम्पादन मूल्याङ्कनबापतको अङ्क हे र्न निवेदन दिएमा जिल्ला शिक्षा अधिकारीले निजलाई
त्यस्तो अङ्कबारे जानकारी दिनप
ु र्ने छ ।
तर पुनरावलोकन समितिले दिएको अङ्क जानकारी दिइने छै न ।

(१३) कुनै शिक्षकलाई सप
ु रिवेक्षकले गरे को मल्
ू याङ्कनमा चित्त नबझ
ु ेमा उपनियम (१२) बमोजिम जानकारी
पाएको मितिले सात दिनभित्र चित्त नबुझ्नुको ठोस आधार र कारणसहित त्यस्तो शिक्षकले सम्बन्धित
प्रदे शमा रहे का शिक्षा विकास निर्देशनालयको निर्देशक समक्ष उजुरी दिन सक्ने छ ।

(१४) उपनियम (१३) बमोजिम उजुरी प्राप्त भएमा त्यस्तो उजुरी प्राप्त भएको मितिले एक महिनाभित्र
सम्बन्धित प्रदे शमा रहे को शिक्षा विकास निर्देशनालयको निर्देशकले त्यस्तो उजुरीमा आवश्यक छानबिन गर्ने
छ र उजरु ी छानविन गर्दा उजरु ी मानसिब दे खिएमा सम्बन्धित सप
ु रिवेक्षक र पन
ु रावलोकन समितिका
सदस्यसँग समेत परामर्श गरी त्यस्तो कार्यसम्पादन मूल्याङ्कन फाराममा प्राप्त अङ्क संशोधन गर्न सक्ने
छ ।


दसौँ संशोधनद्वारा थप ।
93


दसौँ संशोधनद्वारा थप ।
 (१५) उपनियम (१४) बमोजिम संशोधन गरे को निर्णयको प्रतिलिपि सोही कार्यसम्पादन मल्
ू याङ्कन फारामसँग
नत्थी गरी राखुपर्ने छ ।

३३. बदव
ु ा नामावलीलो प्रकाशनः आयोगले बढुवाका लागि सिफारिस भएका शिक्षकहरूका नामावली सार्वजनिक
रूपमा प्रकाशन गर्नुपर्ने छ । सो नामावलीमा सबैभन्दा न्यूनतम अङ्क प्राप्त गर्ने शिक्षकले प्राप्त गरे को अङ्क
समेत उल्लेख गर्नुपर्ने छ । त्यसरी बढुवा सिफारिसको नामावली प्रकाशन भएपछि सम्बन्धित कुनै उम्मेदवारले
आफूले प्राप्त गरे को अङ्क हे र्ने इच्छा गरे मा कार्यसम्पादन मल्
ू याङ्कन बाहे क अन्य आधारहरू बापत निजले
प्राप्त गरे को अङ्क निजलाई हे र्न दिनुपर्ने छ ।
३४. बढुवा सिफारिस उपरको उजरु ी र पन
ु रावलोकन: (१) नियम ३३ बमोजिम सिफारिस भएको बढुवा नामावलीको
सूचीमा नाम समावेश नहुने शिक्षकले सो बढुवा निर्णय उपर उजुरी दिन चाहे मा बढुवा नामावली प्रकाशन भएको
मितिले ३५ दिनभित्र आयोगसमक्ष स्पष्ट आधार र प्रमाणहरू उल्लेख गरी उजुरी दिन सक्ने छ ।
(२) उपनियम (१) बमोजिम पर्न आएको उजुरीउपर आयोगले उजुरी गर्ने म्याद समाप्त भएको मितिले
सामान्यतया नन्वे दिनभित्र पुनरावलोकन गरी निर्णय दिनुपर्ने छ ।
(३) उपनियम (२) बमोजिम पन
ु रावलोकन गर्दा पहिले प्रकाशित बढुवा सिफारिसको नामावलीमा संशोधन
गर्नुपर्ने दे खिएमा सोको निर्णय गरी आयोगले संशोधित बढुवा सिफारिसको नामावली प्रकाशित गर्नुपर्ने छ ।

(४) उपनियम (१) बमोजिम पर्न आएको उजरु ी झट्ट
ु ा ठहरिएमा उजरु ी पछि हुने बढुवामा त्यस्तो उजरु ीकर्ताको
पहिलो पटकको उजुरी भए २ अङ्क र दोस्रो पटकको उजुरी भए ३ अङ्क घटाइने छ ।

(५) उपनियम (४) बमोजिम भएको कारबाहीको सूचना सम्बन्धित शिक्षक तथा सम्बन्धित शिक्षक कार्यरत
रहे को जिल्ला शिक्षा कार्यालयलाई दिनुपर्ने छ ।

३५. बढुवा मिति र बढुवा नियुक्तिः (१) नियम ३३ बमोजिम बढ़वा नामावली प्रकाशित भएपछि बढुवाको उजुरीको
प्रयोजनका लागि सो नामावली प्रकाशित भएको मितिबाट पैंतिस दिनसम्म बढुवा सिफारिस पाउने उम्मेद्वारलाई
बढ़वा नियुक्ति नदिई प्रतिक्षा सूचीमा राखिने छ। सो बढुवा सिफारिसउपर उजुरी नपरे मा सो नामावली प्रकाशित
भएको मितिले छत्तिसौँ दिनको मितिबाट बढुवा हुने श्रेणीको ज्येष्ठता कायम हुने गरी नियक्ति
ु दिनप
ु र्ने छ ।
(२) बढुवा सिफारिस उपर उजुरी परे मा दे हायबमोजिम ज्येष्ठता मिति कायम गरी नियुक्ति दिनुपर्ने छ :
(क) नियम ३४ को उपनियम (३) बमोजिम बढुवा सिफारिसको नामावलीमा संशोधन गर्ने निर्णय भएमा सो
बमोजिम संशोधित नामावली प्रकाशन भएको मितिदे खि,
(ख) उजुरी खारे ज भएमा वा आयोगको पहिलेको सिफारिस नै कायम भएमा पहिलो पटकको बढुवा सिफारिस
प्रकाशित भएको मितिले छत्तिसौँ दिनदे खि ।

३६. आन्तरिक प्रतियोगितात्मक परीक्षाद्वारा बढुवाका लागि विज्ञापनः नियम २८ बमोजिम छुट्याइएको प्रतिशत
अनरू
ु प आन्तरिक प्रतियोगितात्मक परीक्षाद्वारा हुने बढुवाद्वारा पर्ति
ू गर्नुपर्ने पदका लागि आयोगले सम्बन्धित
उम्मेदवारले थाहा पाउने गरी विज्ञापन प्रकाशित गर्नुपर्ने छ । सो विज्ञापनमा बढुवा हुने पदको सङ्ख्या, आवश्यक
94


पाँचौ संशोधनद्वारा थप ।
शैक्षिक योग्यता एवम ् सेवा अवधि दरखास्त बुझाउने ठाउँ तथा अन्तिम मिति, जाँच हुने ठाउँ र आवश्यक अन्य
विवरणसमेत उल्लेख गर्नुपर्ने छ ।
३७. आन्तरिक प्रतियोगितात्मक परीक्षामा बढुवाको आधारः आन्तरिक प्रतियोगितात्मक परीक्षाको आधार
दे हायबमोजिम हुने छ:
(क) लिखित परीक्षा (ख) अन्तर्वार्ता

३८. परीक्षाको पाठ्यक्रम तथा बढुवा सिफारिस सम्बन्धी अन्य व्यवस्थाः (१) आन्तरिक प्रतियोगितात्मक
परीक्षाको पाठ्यक्रम आयोगले निर्धारण गरे बमोजिम हुने छ।
(२) आन्तरिक प्रतियोगितात्मक परीक्षाको पर्णा
ू ङ्क दे हायबमोजिम हुनेछ:
(क) लिखित परीक्षा -१०० अङ्क
(ख) अन्तर्वार्ता -१५ अङ्क
(ग) अनुभव वापत प्रत्येक वर्षको एक अङ्कका दरले बढीमा -१० अङ्क
(३) उपनियम (२) को खण्ड (क) बमोजिम लिइने लिखित परीक्षाको उत्तीर्णाङ्क चालिस अङ्क हुने छ ।
(४) उपनियम (२) बमोजिम प्राप्त कुल अङ्कका आधारमा योग्यताक्रम निर्धारण गर्नुपर्ने छ ।
३९. बढुवासम्बन्धी विशेष व्यवस्थाः (१) यस नियमावलीमा अन्यत्र जुनसुकै कुरा लेखिएको भए तापनि कुनै पनि
तहको श्रेणीमा शिक्षक पदमा स्थायी नियक्ति
ु भई सोही तहको सोही श्रेणीबाट निवत्ति
ृ भरण पाउने गरी अनिवार्य
अवकाश पाउने शिक्षकलाई एक महिना अगावै सोही तहको माथिल्लो श्रेणीमा बढुवा गर्नका लागि आयोगले
सिफारिस गर्ने छ ।

(२) उपनियम (१) बमोजिम अवकाश पाउने शिक्षकले आफले अवकाश पाउने मितिभन्दा छ महिना अगावै
आवश्यक कागजात संलग्न गरी सम्बन्धित जिल्ला शिक्षा कार्यालयमा निवेदन दिनुपर्ने छ ।

(२क) उपनियम (२) बमोजिम प्राप्त भएको निवेदन सहितको कागजात छानबिन गर्दा निवेदन दिने शिक्षकलाई
बढुवा गर्न मिल्ने दे खिएमा जिल्ला शिक्षा अधिकारीले त्यस्तो शिक्षक अवकाश हुनुभन्दा नब्बे दिन अगावै
आयोगमा सो निवेदन पठाउनप
ु र्ने छ ।

(२ख) उपनियम (२क) बमोजिमको प्राप्त भएको निवेदन सहितको काजात छानबिन गर्दा निवेदन दिने
शिक्षकलाई बढुवा गर्न उपयक्
ु त दे खिएमा आयोगले त्यस्तो शिक्षकलाई उपनियम (१) बमोजिम बढुवा गर्न
सम्बन्धित जिल्ला शिक्षा कार्यालयमा सिफारिस गर्नुपर्ने छ ।

(२ग) उपनियम (२ख) बमोजिम आयोगबाट सिफारिस भई आएमा जिल्ला शिक्षा अधिकारीले निवेदन दिने
शिक्षकलाई अवकाश हुनुभन्दा एक महिनाअघि सोही तहको एक तह माथिको श्रेणीमा बढुवा गर्नुपर्ने छ ।
(३) उपनियम (१) बमोजिम बढुवा गर्दा स्वतः विशेष पद सिर्जना भएको मानिने छ र त्यस्तो शिक्षकले सेवाबाट
अवकाश पाएपछि सो बहुवा भएको पद स्वतः खारे ज भई साविक पद कायम रहने छ ।


एघारौँ संशोधनद्वारा संशोधित ।

पहिलो संशोधनद्वारा संशोधित ।

पहिलो संशोधनद्वारा थप ।
95


पहिलो संशोधनद्वारा थप ।

(४) यस नियमबमोजिम बढुवा हुन कुनै शिक्षकले निवेदन नदिएको भए तापनि त्यस्तो शिक्षकसँग सम्बन्धित
कागजातको आधारमा आयोगले बढुवाका लागि सिफारिस गरे को शिक्षकलाई शिक्षक किताबखानाले एक श्रेणी
माथिको तलब रकमबाट हिसाब गरी निवत्ति
ृ भरण निर्धारण गर्नुपर्ने छ ।
३९.क. कार्यसम्पादन तथा अनुभवको मूल्याङ्कनद्वारा गरिने बहुवासम्बन्धी विशेष व्यवस्थाः (१) यस
नियमावलीमा अन्यत्र जुनसुकै कुरा लेखिएको भए तापनि दे हायको श्रेणीका पदमा कम्तीमा दे हायबमोजिमको
सेवा अवधि परू ा गरे का शिक्षकले सेवा प्रवेश गर्दा निर्धारित आवश्यक न्यन
ू तम शैक्षिक योग्यताभन्दा माथिल्लो
शैक्षिक योग्यता सेवा प्रवेश हुनुभन्दा अघि वा पछि प्राप्त गरे को भए त्यस्तो शिक्षकलाई एक श्रेणी माथिको
पदमा बढुवा गरिने छ :
(क) प्राथमिक तत
ृ ीय श्रेणी - १० वर्ष
(ख) प्राथमिक द्वितीय वा निम्नमाध्यमिक तत
ृ ीय श्रेणी - १२ वर्ष
(ग) निम्नमाध्यमिक द्वितीय वा माध्यमिक तत
ृ ीय श्रेणी - १५ वर्ष
(घ) माध्यमिक द्वितीय श्रेणी - १८ वर्ष
(२) उपनियम (१) मा जन
ु सक
ु ै कुरा लेखिएको भए तापनि प्राथमिक, निम्नमाध्यमिक र माध्यमिक तहका द्वितीय
र तत
ृ ीय श्रेणीका शिक्षकले एउटै श्रेणीको स्थायी पदमा क्रमशः १३, १५ र १८ वर्ष वा सोभन्दा बढी सेवा अवधि
परू ा गरी सेवा प्रवेशका बखत निर्धारित विषयमा न्यन
ू तम शैक्षिक योग्यता प्राप्त गरे को भए त्यस्तो शिक्षकलाई
एक श्रेणी माथिको पदमा बढुवा गरिने छ ।
(३) उपनियम (१) र (२) मा जुनसक
ु ै कुरा लेखिएको भए तापनि प्राथमिक, निम्नमाध्यमिक र माध्यमिक तहको
प्रथम श्रेणीको शिक्षक र दे हायको अवस्थामा कुनै पनि शिक्षक बढुवा हुन सक्ने छै न:
(क) नियम २७ को प्रतिबन्धात्मक वाक्यांशको अवस्थामा,

(ख) शिक्षकले नियम २८ को उपनियम (२) को खण्ड (घ) को उपखण्ड (४) बमोजिमको मुल्याङ्कन वा शैक्षिक सत्र
२०६५ वा २०६६ को कार्यसम्पादन मूल्याङ्कनमध्ये कुनै एकमा कम्तीमा पचहत्तर प्रतिशत अङ्क प्राप्त नगरे को
अवस्थामा ।
(४) उपनियम (१) वा (२) बमोजिम बढुवा गरिएको शिक्षकको अभिलेख आयोगले अद्यावधिक गरी सोको जानकारी
शिक्षक किताबखानालाई समेत दिनप
ु र्ने छ ।
(५) यस नियमबमोजिम बढुवा भएको शिक्षक जुनसक
ु ै कारणले सेवाबाट अवकाश भएमा वा निज माथिल्लो पदमा
बढुवा भएमा निजको पद सम्बन्धित तहको तत
ृ ीय श्रेणीमा कायम हुने छ ।
(६) यस नियमबमोजिमको बढुवा एक पटकका लागि मात्र गरिने छ र आयोगले बढुवासम्बन्धी कार्य सम्वत ्
२०६८ साल चैत्र मसान्तभित्र सम्पन्न गर्नुपर्ने छ ।
(७) कार्यसम्पादन तथा अनभ
ु वको मल्
ू याङ्कनद्वारा गरिने बढुवाको दरखास्त आह्वान गर्ने, नतिजा प्रकाशन गर्ने
प्रक्रिया र अवधि, बढुवा उपरको उजुरीको कार्यविधिसम्बन्धी अन्य व्यवस्था आयोगले निर्धारण गरे बमोजिम हुने
छ ।


पाचौँ संशोधनद्वारा थप ।
96


एघारौँ संशोधनद्वारा संशोधित ।
 परिच्छे द – ५
आर्थिक कार्यविधिसम्बन्धी
४०. खाता सञ्चालनसम्बन्धी व्यवस्थाः सचिवालयको खाताको सञ्चालन आयोगको नियन्त्रण र रे खदे खमा रही
आयोगको प्रशासकीय प्रमुख र लेखासम्बन्धी कार्य गर्न तोकिएको मुख्य कर्मचारीको संयुक्त दस्तखतबाट हुने छ
।
४१. नगदी जिन्सीसम्बन्धी श्रेस्ताको जिम्मेवारीः सचिवालयको नगदी, जिन्सी, राजस्व, धरौटीसम्बन्धी श्रेस्ता
अद्यावधिक राख्ने वा राख्न लगाउने दायित्व आयोगको प्रशासकीय प्रमुखको हुने छ ।
४२. आर्थिक ऐन नियमको प्रक्रिया परू ा गर्नुपर्नेः आयोगको नाममा विनियोजित रक्कम खर्च गर्दा आयोगले नेपाल
सरकारको प्रचलित आर्थिक ऐन नियमको प्रक्रिया पालना गर्नुपर्ने छ ।
परिच्छे द – ६
विविध

४३. अमर्यादित कार्य गरे माः आयोगले परीक्षामा कुनै उम्मेदवारले अमर्यादित कार्य गरे मा वा त्यस्तो कार्य गर्ने
उद्योग गरे मा निजलाई सो परीक्षाबाट निष्कासन गर्न सक्ने छ र त्यस्तो उम्मेद्वारलाई बढीमा दईु वर्षसम्म
आयोगबाट सञ्चालन हुने परीक्षामा सहभागी हुन नपाउने गरी रोक लगाउन सक्ने छ ।
४४. गोप्य रहनेः आयोगले लिने परीक्षासँग सम्बन्धित सबै प्रकारका अभिलेखाहरू गोप्य रहने छन ् ।
४५. परीक्षा र विज्ञापन रद्द गर्न सक्नेः (१) परीक्षा सञ्चालन हुँदाका बखत परीक्षा केन्द्रमा कुनै प्रकारको गडबडी
भएमा, कुनै बाधा अवरोध भएमा वा परीक्षा सञ्चालन हुन नसकेमा आयोगले सो दिनको परीक्षा कारण जनाई
रद्द गर्न सक्ने छ ।
(२) कुनै पनि परीक्षामा अनियमितता भएमा आयोगले त्यसको कारण जनाई सोसँग सम्बन्धित विज्ञापन रद्द गर्न
सक्ने छ ।

४६. निरीक्षण गर्न सक्नेः (१) आयोगले तोकेबमोजिम जिममेवारी पूरा गरे नगरे को सम्बन्धमा आयोगले
सम्बन्धित निकायको आवश्यकताअनस
ु ार निरीक्षण गर्न गराउन सक्ने छ ।
(२) उपनियम (१) बमोजिम निरीक्षण गर्दा आयोगले सुम्पेको जिम्मेवारी अनुरूप काम कारवाही भएको नदे खिएमा
सम्बन्धित कर्मचारीलाई विभागीय कारबाहीका लागि मन्त्रालयमा सिफारिस गर्न सक्ने छ ।
४६.क. आयोगलाई सहयोग गर्नुपर्नेः (१) आयोगले परीक्षा सञ्चालन गर्न आवश्यक पर्ने कर्मचारी, भवन वा
कक्षाकोठा उपलब्ध गराउन सरकारी निकाय, सामुदायिक वा संस्थागत विद्यालय वा अन्य सङ्गठित संस्थासँग
अनुरोध गर्न सक्ने छ ।
(२) उपनियम (१) बमोजिम अनुरोध भई आएमा सम्बन्धित सरकारी निकाय, सामुदायिक वा संस्थागत विद्यालय
वा अन्य सङ्गठित संस्थाले त्यस्तो सहयोग उपलब्ध गराउनप
ु र्ने छ ।
४७. विशेषज्ञको सेवा लिन सक्नेः आयोगले आफ्नो कार्यसँग सम्बन्धित विषयमा स्वीकृत बजेटका अधीनमा रही
मन्त्रालयको स्वीकृति लिई विशेषज्ञको सेवा लिन सक्ने छ ।


एघारौँ संशोधनद्वारा संशोधित ।
97


एघारौँ संशोधनद्वारा संशोधित ।
४८. आयोगबाट पारिश्रमिक पाउन सक्नेः आयोगको काम गर्न आयोगद्वारा नियुक्त व्यक्ति वा गठित समितिका
सदस्यले अर्थ मन्त्रालयबाट स्वीकृत भएबमोजिम पारिश्रमिक पाउन सक्ने छन ् ।
४९. बिदा सम्बन्धी व्यवस्थाः (१) अध्यक्ष र सदस्यले नेपाल सरकारले राजपत्राङ्कित विशिष्ट श्रेणीका कर्मचारीले
पाए सरहको बिदाको सुविधा पाउने छन ् ।
(२) अध्यक्षले आफ्नो बिदा र काज आफैँ स्वीकृत गर्न सक्ने छ र सदस्यले बिदा र काज लिँ दा अध्यक्षको
स्वीकृति लिनप
ु र्ने छ ।
५०. विवरण उपलब्ध गराउनुपर्नेः ऐन र सय नियमावलीबमोजिम आयोगले माग गरे का अभिलेख वा विवरणहरू
सम्बन्धित निकायले आयोगलाई उपलब्ध गराउनप
ु र्ने छ ।
५१. कार्यसम्पादन मूल्याङ्कन फाराम उपलब्ध गराउनुपर्नेः कार्यसम्पादन मूल्याङ्कनको आधारमा हुने बढुवाका
लागि सम्भाव्य उम्मेद्वारहरूको व्यक्तिगत विवरण र कार्यसम्पादन मल्
ू याङ्कन फाराम सम्बन्धित निकायले
आयोगलाई उपलब्ध गराउनुपर्ने छ ।

98
५२. यसै नियमावली बमोजिम हुनेः यो नियमावलीमा लेखिए जति कुरामा यसै नियमावलीबमोजिम र अन्यमा
शिक्षा नियमावली, २०५९ बमोजिम हुने छ ।
५३. कार्यविधि निर्धारण गर्नेः यस नियमावलीमा व्यवस्था भएदे खि बाहे क आयोगबाट गरिनुपर्ने काम कारबाही
व्यवस्थित गर्न आयागले ऐन र यस नियमावली प्रतिकूल नहुने गरी कार्यविधि निर्धारण गर्न सक्ने छ ।
५४. निर्देशिका जारी गर्न सक्नेः आयोगले आफ्नो काम कारबाही सुचारु रूपले सञ्चालन गर्नका लागि ऐन र यस
नियमावलीको अधीनमा रही आवश्यक निर्देशिका जारी गर्न सक्ने छ ।

५४.क. अनुसूचीमा संशोधनः मन्त्रालयले नेपाल राजपत्रमा सूचना प्रकाशन गरी अनुसूचीमा आवश्यकताअनुसार
हे रफेर तथा संशोधन गर्न सक्ने छ ।
५५. खारे जी: शिक्षा नियमावली, २०४९ को नियम २२, २३, २४, २५, २५क., २६, २७, ४४, ४९, ५०, ५१, ५२, ५२क., ५२ख.,
५२ग. र ९४ तथा अनुसूची ५ खारे जी गरिएका छन ् ।
शिक्षा ऐन, नियमावली र आयोग संशोधन तालिका

मिति शिक्षा ऐन, २०२८ शिक्षा नियमावली २०५९ शिक्षक सेवा आयोग
संशोधन २०२८/०५/२४ २०५९/०२/१६ २०५७/०७/२४
पहिलो संशोधन २०३३/०७/०४ २०६०/०३/२४ २०५९/०२/१३
दोस्रो संशोधन २०३६/०८/०५ २०६०/१२/१६ २०६०/०२/०९
तेस्रो संशोधन २०३७/०५/२६ २०६२/०२/२५ २०६०/१२/१६
चौथो संशोधन २०४५/०७/१० २०६६/०५/१७ २०६६/०७/२३
पाँचौँ संशोधन २०४९/०९/१३ २०६७/०८/२० २०६७/१०/०९


दसौँ संशोधनद्वारा थप ।

द्रष्टव्यः
(1) शिक्षक सेवा आयोग (पहिलो संशोधन) नियमावली, २०५९ द्वारा रूपान्तर भएका शब्दहरूः
“राष्ट्रिय शिक्षक सेवा आयोग" को सट्टा “शिक्षक सेवा आयोग" ।
(2) शिक्षक सेवा आयोग (दोस्रो संशोधन) नियमावली, २०५९ द्वारा रूपान्तर भएका शब्दहरूः
“शिक्षा नियमावली, २०४९” को सट्टा “शिक्षा नियमावली, २०५९" ।
(3) केही नेपाल कानुन संशोधन गर्ने ऐन, २०६३ द्वारा रूपान्तर गरिएका शब्दहरू:
“श्री ५ को सरकार" को सट्टा “नेपाल सरकार" ।
(4) शिक्षक सेवा आयोग (दसौं संशोधन) नियमावली, २०७६ द्वारा रूपान्तर गरिएका शब्दहरूः
(क) “जिल्ला शिक्षा कार्यालय" को सट्टा “शिक्षा विकास तथा समन्वय इकाई" ।
(ख) “जिल्ला शिक्षा अधिकारी" को सट्टा “शिक्षा विकास तथा समन्वय इकाई प्रमुख" ।
(ग) “शिक्षा विभाग" को सट्टा “शिक्षा तथा मानव स्रोत विकास केन्द्र" ।
(घ) “अपाङ्ग" को सट्टा “अपाङ्गता भएको व्यक्ति” ।
(ङ) “स्थानीय निकाय" को सट्टा “स्थानीय तह" ।
99

(च) "गाउँ विकास समिति" को सट्टा “गाउँ पालिका" ।

 छै ठौँ संशोधन २०५५/१०/०१ २०६७/१०/०९ २०६८/०३/०६
सातौँ संशोधन २०५८/१०/२५ २०६९/०९/२३ २०६९/०९/०२
आठौँ संशोधन २०६३/०३/१५ २०७१/०१/२९ २०७०/०३/०३
नवौँ संशोधन २०७४/०७/०६ २०७७/११/०३ २०७१/१०/२६
दसौँ संशोधन - - २०७६/०६/१३
एघारौँ संशोधन - - २०७८/०९/१९

अनिवार्य तथा निःश

१.६ अनिवार्य तथाुल्क शिक्षा
निःश ु कऐन,
ल् २०७५
शिक्षा ऐन, २०७५ तथा नियमावली, २०७७
प्रमाणीकरण मिति
२०७५/६/२
सम्वत ् २०७५ सालको ऐन नम्बर १६
अनिवार्य तथा निःशुल्क शिक्षाको सम्बन्धमा व्यवस्था गर्न बनेको ऐन
प्रस्तावनाः शिक्षा प्राप्त गर्ने प्रत्येक व्यक्तिको आधारभत
ू मानव अधिकार एवम संविधान प्रदत्त मौलिक हकलाई
व्यवहारमा कार्यान्वयन गरी शिक्षालाई लोकतान्त्रिक मूल्य र मान्यतामा आधारित समाजवाद उन्मुख राष्ट्र
निर्माणमा केन्द्रित गर्दै शिक्षामा सबैको सहज एवम ् समतामल
ू क पहुँच र निरन्तरता सुनिश्चित गर्न तथा
शिक्षालाई सर्वव्यापी, जीवनोपयोगी, प्रतिस्पर्धा एवम ् गुणस्तरयुक्त बनाउनका लागि अनिवार्य तथा निःशुल्क शिक्षा
सम्बन्धमा कानुनी व्यवस्था गर्न वाञ्छनीय भएकाले, सङ्घीय संसदले यो ऐन बनाएको छ ।
परिच्छे द-१
प्रारम्भिक
1. सङ्क्षिप्त नाम र प्रारम्भः (१) यस ऐनको नाम “अनिवार्य तथा निःशल्
ु क शिक्षासम्बन्धी ऐन, २०७५” रहे को छ
।
(२) यो ऐन तरु
ु न्त प्रारम्भ हुने छ ।
2. परिभाषाः विषय वा प्रसङ्गले अर्को अर्थ नलागेमा यस ऐनमा,
(क) “अनिवार्य शिक्षा" भन्नाले नेपाल सरकारद्वारा तोकिएको उमेर समह
ू का बालबालिकाहरूलाई विद्यालय वा
अन्य वैकल्पिक शैक्षिक संस्थामा भर्ना भई नियमित अध्ययन गर्ने र आधारभूत तहको अध्ययन पूरा
गर्ने बाध्यकारी व्यवस्थालाई सम्झनुपर्छ ।
(ख)"अभिभावक" भन्नाले बालबालिकाको बाब,ु आमा वा विद्यालयमा अभिभावकको रूपमा नाम दर्ता भएको
व्यक्ति सम्झनुपर्छ र सो शब्दले निजको संरक्षक वा माथवरलाई समेत जनाउँ छ ।
(ग) "आर्थिक रूपले विपन्न" भन्नाले तोकिएको सीमाभन्दा कम वार्षिक आय भएको अवस्था सम्झनप
ु र्छ ।
(घ) "आधारभूत शिक्षा" भन्नाले कक्षा एकदे खि कक्षा आठसम्मको विद्यालय शिक्षा सम्झनुपर्छ ।
100
(ङ) "तोकिएको" वा "तोकिएबमोजिम" भन्नाले यस ऐनअन्तर्गत बनेको नियममा तोकिएको वा तोकिएबमोजिम
सम्झनुपर्छ ।
(च) "निजी लगानीका विद्यालय" भन्नाले निजी लगानीमा स्थापना वा सञ्चालन भएको विद्यालय
सम्झनुपर्छ र सो शब्दले यो ऐन प्रारम्भ हुँदाका बखत कायम रहे को संस्थागत विद्यालयलाई समेत
जनाउँ छ ।
(छ) "निःशल्
ु क शिक्षा" भन्नाले विद्यालय वा शैक्षिक संस्थाले विद्यार्थी वा अभिभावकबाट कुनै पनि शीर्षकमा
कुनै पनि शुल्क असुल नगरी दिइने शिक्षालाई सम्झनुपर्छ ।
(ज) "प्रधानाध्यापक” भन्नाले विद्यालयको नेतत्ृ व बहन गरी व्यवस्थापकीय तथा प्रशासनिक जिम्मेवारी
निर्वाह गर्ने विद्यालयको प्रमुख कार्यकारी पदाधिकारीलाई सम्झनुपर्छ र सो शब्दले विद्यालय वा शिक्षण
संस्थाको व्यवस्थापनको प्रमुख जिम्मेवारी भएको प्रधानाचार्य वा कार्यकारी अधिकार प्रयोग गर्ने अन्य
व्यक्तिलाई समेत जनाउँ छ ।
(झ)"प्रारम्भिक बालविकास तथा शिक्षा" भन्नाले चार वर्ष उमेर पूरा भएका बालबालिकालाई कक्षा एकमा प्रवेश
गर्नुभन्दा अगाडि दिइने एक वर्ष अवधिको बालबालिकाको सर्वागीण विकासमा केन्द्रित बाल विकास तथा
शिक्षा सम्फनुपर्छ ।
(ञ) "माध्यमिक शिक्षा" भन्नाले कक्षा नौदे खि कक्षा बाह्रसम्म वा सोसरहको शिक्षा सम्झनप
ु र्छ ।
(ट) "मातभ
ृ ाषी शिक्षा" भन्नाले नेपालमा बोलिने नेपाली समुदायको कुनै मातभ
ृ ाषाका माध्यमबाट दिइने शिक्षा
सम्झनुपर्छ र सो शब्दले मातभ
ृ ाषामा आधारित बहुभाषिक शिक्षालाई समेत जनाउँ छ ।
(ठ) "विद्यालय" भन्नाले प्रचलित कानुनबमोजिम स्थापना भई सञ्चालन भएको सार्वजनिक वा निजी
लगानीका विद्यालय सम्झनुपर्छ र सो शब्दले यो ऐन प्रारम्भ हुँदाका बखत प्रचलित कानुनबमोजिम
कायम रहे का सामुदायिक वा संस्थागत विद्यालयलाई समेत जनाउँ छ ।
(ड) "विद्यार्थी" भन्नाले विद्यालयमा भर्ना भई अध्ययन गरिरहे का व्यक्तिलाई सम्झनुपर्छ र सो शब्दले
अनौपचारिक, खल
ु ा, वैकल्पिकलगायतका कार्यक्रममा शिक्षा हासिल गरिरहे का व्यक्तिलाई समेत जनाउँ छ ।
(ढ) "विशेष शिक्षा" भन्नाले दृष्टिविहीन, बहिरा, अटिजम, बौद्धिक अपाङ्गता, सुस्त श्रवण, वा अति अशक्त
शारीरिक अपाङ्गता भएका वा यस्तै प्रकृतिका अवस्थाका बालबालिकालाई छुट्टै समह
ू मा राखी विशेष
प्रकार र निश्चित माध्यमबाट दिइने शिक्षा सम्झनुपर्छ ।
(ण)"शिक्षक" भन्नाले विद्यालयको अध्यापक सम्झनुपर्छ र सो शब्दले प्रधानाध्यापकलाई समेत जनाउँ छ ।
(त) “शिक्षण संस्था" भन्नाले विद्यालय वा उच्च शिक्षा प्रदायक संस्थालाई सम्झनुपर्छ र सो शब्दले
अनौपचारिक, वैकल्पिक वा खुला शिक्षा प्रदान गर्ने संस्थालाई समेत जनाउँ छ ।
(थ) "सार्वजनिक विद्यालय" भन्नाले नेपाल सरकार, प्रदे श सरकार वा स्थानीय तहको लगानी वा अनद
ु ानमा
सञ्चालित विद्यालय सम्झनुपर्छ र सो शब्दले प्रचलित कानुनबमोजिम सामुदायिक विद्यालयको रूपमा
सञ्चालित विद्यालय समेत जनाउँ छ ।
(द) "सार्वजनिक शैक्षिक गुठी विद्यालय" भन्नाले मुनाफा कमाउने उद्देश्यले सार्वजनिक शैक्षिक गुठी अन्तर्गत
101

स्थापना वा सञ्चालन भएका कल्याणकारी विद्यालयलाई सम्झनुपर्छ ।

 परिच्छे द – २
शिक्षामा नागरिकको पहुँच र राज्यको दायित्व
3. शिक्षा प्राप्त गर्ने अधिकारः (१) प्रत्येक नागरिकलाई गुणस्तरीय शिक्षामा समतामल
ू क पहुँचको अधिकार हुने
छ। शिक्षा प्राप्त गर्न कसैलाई कुनै पनि आधारमा भेदभाव गरिने छै न ।
(२) नेपालमा बसोबास गर्ने प्रत्येक नेपाली समुदायलाई मातभ
ृ ाषामा शिक्षा प्राप्त गर्ने अधिकार हुने छ ।
(३) उपदफा (१) को प्रयोजनका लागि प्रत्येक नागरिकलाई यो ऐन वा प्रचलित कानुनबमोजिम साक्षर हुने,
प्रारम्भिक बाल विकास तथा शिक्षा, आधारभूत शिक्षा, माध्यमिक शिक्षा तथा उच्च शिक्षा प्राप्त गर्ने अधिकार
हुने छ ।
(४) शिक्षा प्राप्त गर्ने प्रत्येक नागरिकलाई यो ऐन वा प्रचलित कानुनबमोजिम विद्यालय वा शिक्षण संस्थामा
प्रवेश पाउने, अध्ययन गर्ने, अनुसन्धान गर्ने, परीक्षामा सहभागी हुने वा शैक्षिक प्रमाणपत्र प्राप्त गर्ने अधिकार
हुने छ ।
(५) प्रत्येक निरक्षर नागरिकलाई तोकिएबमोजिम साक्षर हुने अधिकार हुने छ ।
(६) प्रत्येक नागरिकलाई प्रचलित कानन
ु बमोजिमको सर्त तथा मापदण्ड परू ा गरी आफ्नो योग्यता, क्षमता तथा
रुचिअनुसार उच्च शिक्षा प्राप्त गर्ने अधिकार हुने छ ।
(७) अपाङ्गता भएका नागरिकहरूलाई विशेष शिक्षाको माध्यमबाट समेत शिक्षा प्राप्त गर्ने अधिकार हुने छ ।
(८) आर्थिक रूपमा विपन्न, अपाङ्गता भएका र दलित नागरिकलाई निःशुल्क उच्च शिक्षा प्राप्त गर्ने अधिकार
हुने छ ।
(९) जनआन्दोलन, सशस्त्र सङ्घर्ष, क्रान्तिका क्रममा जीवन उत्सर्ग गर्ने सहिद, बेपत्ता पारिएका व्यक्ति,
द्वन्द्व पीडित, घाइते तथा अपाङ्गता भएका व्यक्तिका छोरा छोरीहरूलाई तोकिएबमोजिम विशेष अवसर
पाउने अधिकार हुने छ ।
(१०) प्रत्येक बालबालिकालाई प्रचलित कानुनमा व्यवस्था भएबमोजिमको योग्यताप्राप्त शिक्षकबाट गुणस्तरीय
शिक्षा प्राप्त गर्ने अधिकार हुने छ ।
4. शिक्षा प्रदान गर्ने राज्यको दायित्व हुनेः (१) प्रत्येक नागरिकलाई आधारभूत तहसम्मको शिक्षा प्रदान गर्ने
दायित्व र तत्सम्बन्धी आवश्यक व्यवस्था मिलाउने जिम्मेवारी नेपाल सरकार, प्रदे श सरकार र स्थानीय
तहको हुने छ ।
(२) प्रत्येक नागरिकलाई माध्यमिक तहसम्मको शिक्षा प्रदान गर्ने दायित्व राज्यको हुने छ ।
(३) उपदफा (१) र (२) को प्रयोजनका लागि नेपाल सरकारले आवश्यक समन्वय र नेतत्ृ व गर्ने छ ।
5. नागरिकको कर्तव्यः (१) आधारभूत तहको शिक्षा हासिल गर्नु प्रत्येक नागरिकको कर्तव्य हुने छ ।
(२) आधारभत
ू शिक्षा प्राप्त गर्ने उमेर समह
ू का आफ्ना बालबालिकाहरूलाई नियमितरूपमा विद्यालय पठाउनु
प्रत्येक नागरिकको कर्तव्य हुने छ ।
परिच्छे द – ३
102
 अनिवार्य तथा निःशुल्क शिक्षा
6. अनिवार्य शिक्षा प्रदान गर्नुपर्नेः (१) यो ऐन प्रारम्भ भएपछि प्रत्येक स्थानीय तहमार्फ त राज्यले चार वर्ष पूरा
भई तेह्र वर्ष उमेर पूरा नभएको प्रत्येक बालबालिकालाई आधारभूत तहसम्म अनिवार्य शिक्षा प्रदान गर्ने
व्यवस्था गर्नुपर्ने छ ।
(२) उपदफा (१) मा उल्लिखित शिक्षाका अतिरिक्त चार वर्षको उमेर पूरा भएपछि कम्तीमा एक वर्षको
प्रारम्भिक बाल विकास तथा शिक्षा प्रदान गर्नुपर्ने छ ।
(३) स्थानीय तहले प्राकृतिक विपद्, दर्घ
ु टना, आकस्मिक घटना लगायतका अन्य कारणबाट प्रभावित
बालबालिकालाई सरु क्षित रूपमा आधारभत
ू तहसम्मको शिक्षा प्रदान गर्ने व्यवस्था गर्नुपर्ने छ ।
7. बालबालिका भर्ना गराउनुपर्नेः (१) यो ऐन प्रारम्भ भएपछि आधारभूत तहमा प्रत्येक बालबालिकालाई निजको
उमेरअनुसारको कक्षामा निजलाई पायक पर्ने विद्यालयमा सम्बन्धित अभिभावकले भर्ना गराउनुपर्ने छ ।
स्पष्टीकरणः यस परिच्छे दको प्रयोजनका लागि "पायक पर्ने विद्यालय" भन्नाले सम्बन्धित बालबालिकाले
अभिभावक रहे को बासस्थानबाट समान्यतया दईु किलोमिटरसम्मको दरु ीमा रहे को विद्यालय सम्झनुपर्छ ।
(२) उपदफा (१) मा जन
ु सक
ु ै कुरा लेखिएको भए तापनि सम्बन्धित जिल्लाको भौगोलिक स्थिति, जनघनत्व,
विद्यालय जाने उमेरका बालबालिकाको सङ्ख्या समेतलाई ध्यान दिई सामान्यतया दईु किलोमिटरभित्रको
दरु ीमा विद्यालय खोल्न बाधा परे को मानिने छै न ।
(३) उपदफा (१) बमोजिम विद्यालयमा भर्ना भएको बालबालिकाले आधारभूत तहसम्मको शिक्षा पूरा नगरी
निजलाई पठनपाठनबाट वञ्चित गर्ने उद्देश्यले अभिभावकले विद्यालयबाट छुटाउनु वा विद्यालय जानबाट
रोक लगाउनु हुँदैन ।
(४) आर्थिक, भौगोलिक वा शारीरिक, मानसिक अवस्था वा अन्य कुनै प्रतिकुलताका कारणले बालबालिकाहरू
विद्यालय जान नसक्ने भएमा तोकिएबमोजिम आवासीय विद्यालयमा अध्ययन गर्ने व्यवस्था गर्न सकिने
छ ।
(५) विद्यालय जाने उमेरका बालबालिकालाई विद्यालयमा भर्ना नगराउने वा भना भएपछि पनि आधारभत
ू
तहसम्मको शिक्षा पूरा नगरी बालबालिकालाई विद्यालयबाट छुटाउने अभिभावकलाई स्थानीय तहबाट प्रदान
गरिने सवि
ु धा प्राप्त गर्न वञ्चित गर्न सकिने छ ।
(६) उपदफा (५) बमोजिम सुविधाबाट बञ्चित गर्नुअघि सम्बन्धित अभिभावकसँग आवश्यक परामर्श गरी
बालबालिकालाई विद्यालय पठाउन उत्प्रेरित गर्न व्यवस्था गरिने छ ।
8. पायक पर्ने विद्यालयबाट शिक्षा प्राप्त गर्नेः (१) प्रत्येक बालबालिकालाई निजको अभिभावकको बासस्थानबाट
पायक पर्ने विद्यालयबाट आधारभूत तह वा माध्यमिक तहसम्मको शिक्षा प्राप्त गर्ने अधिकार हुने छ ।
(२) आधारभत
ू तहको शिक्षा प्राप्त गर्ने उमेरको कुनै बालबालिकाको हकमा उपदफा (१) बमोजिमको विद्यालय
उपलब्ध हुन नसकेमा सम्बन्धित स्थानीय तहले यो ऐन प्रारम्भ भएको तीन वर्षभित्र त्यस्तो ठाउँ मा
विद्यालय स्थापना गर्ने वा त्यस्तो बालबालिकाका लागि आधारभत
ू तहसम्मको शिक्षा प्राप्त गर्न सक्ने
वैकल्पिक व्यवस्था गर्नुपर्ने छ ।
103
 (३) यस दफामा लेखिएका कुनै पनि कुराले सम्बन्धित अभिभावकले आफूले चाहे को अन्य विद्यालयमा
आफ्ना बालबालिका भर्ना गराउन वा सम्बन्धित बालबालिकाले रोजेको अन्य विद्यालयमा भर्ना भई शिक्षा
प्राप्त गर्न रोक लगाउने छै न ।
9. भर्ना गर्न इन्कार गर्न नहुनेः (१) कुनै अभिभावकले आफ्नो बालबालिकालाई आधारभूत तहसम्मको शिक्षा
प्राप्त गर्न निजलाई पायक पर्ने विद्यालयमा वा अन्य कुनै विद्यालयमा भर्ना गर्न अनुरोध गरे मा दे हायको
अवस्थामा बाहे क त्यस्तो विद्यालयको प्रधानाध्यापकले भर्ना गर्न इन्कार गर्नु हुँदैन :
(क) कुनै कक्षाका लागि अध्यापन गराउने विद्यार्थी जति सङ्ख्या निर्धारण गरिएको हो त्यति नै सङ्ख्यामा
बालबालिका भर्ना भइसकेको भएमा,
(ख) जुन कक्षामा निज भर्ना हुन चाहे को हो निजले त्यस्तो कक्षाको न्यूनतम स्तर पूरा नगरे मा,
(ग) विद्यालयको भौतिक अवस्थाको कारणले थप बालबालिका भर्ना गर्न नसकिने भएमा ।
(२) उपदफा (१) को खण्ड (क), (ख) र (ग) मा जुनसुकै कुरा लेखिएको भए पनि अपाङ्गता भएका वा आर्थिक
रूपले विपन्न बालबालिकालाई निजहरूकै पायक पर्ने विद्यालयले भर्ना गर्नुपर्ने छ ।
(३) उपदफा (१) बमोजिम बालबालिका भर्ना गर्न इन्कार गर्नु परे मा सम्बन्धित प्रधानाध्यापकले त्यस्तो
विद्यालयको नजिकमा रहे को अन्य उपयुक्त विद्यालय भए सम्बन्धित बालबालिकालाई त्यस्तो विद्यालयमा
भर्ना गर्न सिफारिस गर्नुपर्ने छ ।
(४) उपदफा (३) बमोजिम कुनै बालबालिका भर्ना गर्न नसकेमा त्यसको कारण लिखित रूपमा अभिभावकलाई
दिई सम्बन्धित वडा कार्यालयमा जानकारी गराउनुपर्ने छ र त्यस्तो कार्यालयले सम्बन्धित वडाभित्र वा
अन्यत्र रहे का विद्यालयमा त्यस्तो बालबालिकाको भर्नाको सहजीकरण गर्नुपर्ने छ ।
(५) उपदफा (१) को खण्ड (ख) को अवस्थामा भर्ना गर्न नसकिने भएमा निजले आधारभूत तहको जुन कक्षाको
स्तर पूरा गर्न सक्दछ निजको अभिभावकले चाहे मा सोही कक्षामा सोही विद्यालयमा निजलाई भर्ना
गराउनुपर्ने छ ।
(६) यस दफामा लेखिएको अवस्थामा बाहे क बालबालिकालाई भर्ना गर्न इन्कार गर्ने काम दण्डनीय हुने छ ।
10. विद्यालयबाट निष्कासन गर्न नहुनेः (१) कुनै विद्यालयमा भर्ना भई आधारभूत तहको शिक्षा लिइरहे को कुनै
पनि बालबालिकालाई विद्यालयबाट निष्कासन गर्न सकिने छै न ।
(२) विद्यालय भर्ना भएको बालबालिकाले कुनै अनश
ु ासनहीन काम गरे को वा खराब आचरण भएको कारणले
निजलाई आधारभूत शिक्षा प्राप्त गर्न वा परीक्षा दिन रोक लगाउन वा वञ्चित गर्न सकिने छै न । त्यस्ता
बालबालिकालाई विद्यालयले परामर्श सेवाको सवि
ु धा उपलब्ध गराउनुपर्ने छ ।
(३) आधारभूत तहको शिक्षा प्राप्त गरिरहे को कुनै बालबालिकाको अनुशासन, आचरण, पठनपाठन लगायतका
विषयमा कुनै सध
ु ार गर्नुपर्ने भएमा सम्बन्धित विद्यालयका प्रधानाध्यापकले सम्बन्धित अभिभावकसँग
छलफल वा परामर्श गरी त्यस्तो बालबालिकाले आधारभूत तहसम्मको शिक्षा प्राप्त गर्ने वातावरण सिर्जना
गर्न मनोसामाजिक परामर्श वा अन्य आवश्यक उपाय अवलम्बन गर्नुपर्ने छ ।
11. पुनः भर्ना गर्नुपर्नेः (१) पाँच वर्ष पूरा भई बाह्र वर्ष उमेर पूरा नगरे को कुनै बालबालिका कुनै कारणले
104

विद्यालयमा भर्ना हुन नसकी आधारभूत तहसम्मको अध्ययन पूरा नगरे को वा आधारभूत तहको शिक्षा पूरा
 नगरी विद्यालय छोडेको भएमा निजको उमेर वा स्तर अनुरूप विद्यालयले दफा ९ को अधीनमा रही
निजलाई पुनः भर्ना गर्नुपर्ने छ ।
(२) उपदफा (१) बमोजिम भर्ना भएको बालबालिकालाई निज भर्ना भएको कक्षाका अन्य बालबालिकाको समान
स्तरमा पुयाउन आवश्यक भएमा सम्बन्धित विद्यालयले वैकल्पिक उपायको व्यवस्था गर्नुपर्ने छ ।
12. स्थानान्तरण गर्नुपर्नेः (१) कुनै बालबालिका भर्ना भएको कुनै विद्यालयमा आधारभूत तहसम्मको अध्यापन
गराउन स्वीकृत प्राप्त नभएको वा त्यस्तो विद्यालय अर्को विद्यालयमा गाभिएको वा कुनै कारणले
विद्यालय बन्द गर्नुपरे को अवस्थामा सम्बन्धित स्थानीय तहले त्यस्तो विद्यालयबाट आधारभूत तहको
शिक्षा परू ा नगरे का बालबालिकालाई पायक पर्ने अर्को विद्यालयमा स्थानान्तरण गर्ने व्यवस्था गर्नुपर्ने छ ।
(२) उपदफा (१) बमोजिम स्थानान्तरण हुने बालबालिकालाई त्यस्तो विद्यालयमा पुनः भर्ना गराउनुपर्ने छै न ।
(३) यस दफामा अन्यत्र जुनसुकै कुरा लेखिएको भए तापनि उपदफा (१) बमोजिमको विद्यार्थी वा निजको
अभिभावकले रोजेको अन्य कुनै विद्यालयमा भर्ना हुन यस दफाले बाधा पुयाउने छै न ।
13. स्थानान्तरण प्रमाणपत्र दिनुपर्नेः (१) आधारभूत तहसम्मको शिक्षा पूरा नगरे को कुनै बालबालिका वा निजको
अभिभावकले कुनै कारण दे खाई निजले अध्ययन गरिरहे को विद्यालय छोडी त्यस्तो शिक्षा प्राप्त गर्न अर्को
कुनै विद्यालयमा भर्ना हुन स्थानान्तरण प्रमाणपत्र माग गरे मा निजले पूरा गरे को अध्ययनको विवरण
खल
ु ाई सम्बन्धित प्रधानाध्यापकले निजलाई अविलम्ब स्थानान्तरण प्रमाणपत्र दिनप
ु र्ने छ ।
(२) उपदफा (१) बमोजिम प्रमाणपत्र पेस गरे पछि दफा ९ को अधीनमा रही बालबालिकाले भर्ना हुन चाहे को
विद्यालयले निजलाई अविलम्ब भर्ना गर्नुपर्ने छ ।
14. वैकल्पिक शिक्षाको व्यवस्था गर्न सकिनेः (१) पायक पर्ने विद्यालय उपलब्ध नभएको वा अन्य कुनै कारणले
विद्यालयमा भर्ना भई पूरा समय अध्ययन गरी आधारभूत तहको शिक्षा प्राप्त गर्न नसक्ने बालबालिकालाई
त्यस्तो तहसम्मको वैकल्पिक शिक्षा प्राप्त गर्ने अधिकार हुने छ ।
(२) आधारभूत तहसम्मको वैकल्पिक शिक्षासम्बन्धी अन्य व्यवस्था तोकिएबमोजिम हुने छ ।
15. अनौपचारिक तथा खल
ु ा शिक्षा प्रदान गर्नेः (१) विद्यालयमा भर्ना भई नियमितरूपमा अध्ययन गर्न नसक्ने
बालबालिकालाई माध्यमिक तहको शिक्षा अनौपचारिक वा खुला विद्यालयबाट प्रदान गर्न सकिने छ ।
(२) नेपाल सरकारले स्थानीय तहमार्फ त माध्यमिक शिक्षा प्रदान गर्नका लागि आवश्यकताको आधारमा
अनौपचारिक र खुला विद्यालय स्थापना एवम ् सञ्चालन गर्ने व्यवस्था गर्ने छ ।
(३) अनौपचारिक तथा खुला विद्यालयसम्बन्धी अन्य व्यवस्था तोकिएबमोजिम हुने छ ।
16. परम्परागत शिक्षा प्रदान गर्न सकिनेः (१) परम्परादे खि चलिआएका शिक्षासम्बन्धी मूल्य, मान्यता, संस्कृति,
रीतिरिवाज र अभ्यासको संरक्षण र जगेर्ना गर्न र त्यसलाई समय सापेक्ष परिमार्जन गरी निरन्तरता दिन
गरु
ु कुल, गम्
ु बा वा मदरसा जस्ता संस्था सञ्चालन गरी बालबालिकालाई शिक्षा प्रदान गर्न सकिने छ ।
(२) उपदफा (१) बमोजिम शिक्षा प्रदान गर्नका लागि सञ्चालन गरिने गुरुकुल, गुम्बा वा मदरसा सम्बन्धित
स्थानीय तहमा दर्ता गर्नुपर्ने छ ।
(३) उपदफा (२) बमोजिम दर्ता भई सञ्चालन हुने गुरुकुल, गुम्बा वा मदरसाले बालबालिकालाई शिक्षा प्रदान
105

गर्दा स्थानीय तहले कानुनबमोजिम निर्धारण गरे को र तोकिएबमोजिमको अन्य सर्त तथा मापदण्ड पालना
 गर्नुपर्ने छ ।
(४) उपदफा (२) बमोजिम दर्ता गरी सञ्चालनमा रहे का गुरुकुल, गुम्बा र मदरसा जस्ता शैक्षिक संस्थाले प्रदान
गर्ने शिक्षाका अतिरिक्त नेपाल सरकारले निर्धारण गरे को पाठ्यक्रमबमोजिमको शिक्षा प्रदान गर्नुपर्ने छ ।
(५) परम्परागत शिक्षा प्रदान गर्ने सम्बन्धी अन्य व्यवस्था तोकिएबमोजिम हुने छ ।
17. प्राविधिक शिक्षासम्बन्धी व्यवस्थाः (१) आधारभूत तह पूरा गरे को प्रत्येक नागरिकलाई प्रचलित
कानुनबमोजिम माध्यमिक शिक्षा वा सोसरहको प्राविधिक शिक्षा प्राप्त गर्ने अधिकार हुने छ ।
(२) यस दफामा लेखिएदे खि बाहे क आधारभूत तहपछि प्रदान गरिने प्राविधिक शिक्षासम्बन्धी व्यवस्था
प्रचलित कमोजिम हुने छ ।
18. अभिभावकको पहिचान नभएका बालबालिकाको शिक्षाः (१) कुनै स्थानीय तहको भौगोलिक क्षेत्रभित्र
अभिभावक पहिचान नभएका वा पत्ता नलागेका बालबालिका भएमा त्यस्ता बालबालिकाको आधारभूत
तहसम्मको शिक्षा उपलब्ध गराउने, पठनपाठन तथा त्यससँग सम्बन्धित अन्य कुराको व्यवस्था गर्ने
जिम्मेवारी सम्बन्धित स्थानीय तहको हुने छ ।
(२) उपदफा (१) बमोजिमको शिक्षा प्रदान गर्ने व्यवस्था गर्न स्थानीय तहको सम्बन्धित वडा समिति
जिम्मेवार हुने छ ।
(३) उपदफा (१) मा जन
ु सक
ु ै कुरा लेखिएको भए तापनि सम्बन्धित बालबालिकाको अभिभावकको पहिचान
भएमा वा पत्ता लागेमा अभिभावकले नै त्यसको जिम्मेवारी लिनुपर्ने छ ।
(४) अभिभावक पहिचान नभएका बालबालिकाको पठनपाठनसम्बन्धी अन्य व्यवस्था तोकिएबमोजिम हुने छ ।
19. योग्य नहुनेः (१) प्रचलित कानुनमा जुनसुकै कुरा लेखिएको भए तापनि सम्पूर्ण नागरिकले आधारभूत शिक्षा
अनिवार्य रूपमा प्राप्त गर्ने वातावरण सिर्जना गर्ने प्रयोजनका लागि सम्वत ् २०६५ साल वैशाख १ गतेपछि
आधारभूत शिक्षा प्राप्त नगरे को व्यक्ति दे हायको कुनै अवसर प्राप्त गर्न योग्य मानिने छै न :
(क) नेपाल सरकार, प्रदे श सरकार वा स्थानीय तहको कुनै पनि सरकारी सेवामा वा नेपाल सरकार, प्रदे श
सरकार वा स्थानीय तहको पर्ण
ू वा आंशिक स्वामित्व, अनद
ु ान वा नियन्त्रणमा रहे को कुनै संस्थाको
सेवामा प्रवेश गर्न वा कुनै अपनि सरकारी, गैरसरकारी वा निजी क्षेत्रमा स्थापित कुनै पनि संस्थामा कुनै
पनि पदमा निर्वाचित, नियक्ति
ु वा मनोनयन हुन वा कुनै रोजगारी प्राप्त गर्न,
(ख) कुनै पनि कम्पनी, फर्म, सहकारी संस्था वा गैरसरकारी संस्थाको संस्थापन गर्न वा त्यस्तो कम्पनी फर्म
वा संस्थाको संस्थापक सेयरधनी, सञ्चालक वा सदस्य वा कुनै पदाधिकारी हुन,
(२) उपदफा (१) मा जुनसक
ु ै कुरा लेखिएको भए तापनि उपदफा (१) को व्यवस्था प्रारम्भ हुनुअघि नै बाह्र वर्ष
उमेर पूरा भइसकेको वा कुनै पदमा बहाल भइसकेको, निर्वाचित, मनोनयन वा नियुक्त भई सकेको वा कार्यरत
रहे को वा प्राप्त गरिसकेको वा भोगिसकेको सवि
ु धाको हकमा सो उपदफामा लेखिएको कुनै कुराले असर
पुण्याउने छै न ।
(३) उपदफा (१) मा जन
ु सक
ु ै कुरा लेखिएको भए तापनि कमजोर स्वास्थ्य वा बहुअपाङ्गता वा यस्तै अन्य
कुनै जटिल कारणले शिक्षा लिन नसकेका व्यक्तिको हकमा यो उपदफा लागु हुने छै न ।
106
20. माध्यमिक तहसम्मको शिक्षा निःशुल्क हुनःे (१) प्रत्येक नागरिकलाई राज्यबाट माध्यमिक तहसम्मको शिक्षा
निःशुल्क प्राप्त गर्ने अधिकार हुने छ ।
(२) निःशुल्क शिक्षा प्राप्त गर्दा प्रत्येक नागरिकले यो ऐन तथा अन्य प्रचलित कानुनबमोजिमका सर्त पालना
गर्नुपर्ने छ ।
(३) निःशुल्क शिक्षासम्बन्धी अन्य व्यवस्था तोकिएबमोजिम हुने छ ।
21. पाठ्यपस्
ु तक उपलब्ध गराउनप
ु र्नेः (१) नेपाल सरकारले आधारभत
ू तह वा माध्यमिक तहसम्मको शिक्षा प्राप्त
गर्ने प्रत्येक सार्वजनिक विद्यालयका बालबालिकालाई पाठ्यपुस्तकबापतको रकम तोकिएबमोजिम स्थानीय
तहलाई उपलब्ध गराउने छ ।
(२) उपदफा (१) बमोजिमको रकम प्राप्त भएपछि सम्बन्धित स्थानीय तहले पाठ्यपुस्तक खरिद वापतको
रकम शैक्षिक सत्र प्रारम्भ हुनुभन्दा कम्तीमा तीन महिनाअघि नै सम्बन्धित विद्यालयलाई उपलब्ध
गराउनुपर्ने छ।
(३) उपदफा (२) बमोजिम रकम प्राप्त गरे पछि विद्यालयले पाठ्यपुस्तक खरिद गरी विद्यार्थी भर्नाको समयमा
विद्यार्थीलाई उपलब्ध गराउने छ ।
22. शैक्षिक सामग्री प्रदान गर्नेः (१) स्थानीय तहले आधारभूत तहसम्मको शिक्षा प्राप्त गर्न सार्वजनिक
विद्यालयमा भर्ना भएका आर्थिक रूपमा विपन्न बालबालिकालाई आवश्यक पर्ने कापी, कलम लगायतका
शैक्षिक सामग्री प्रदान गर्न सक्ने छ ।
(२) स्थानीय तहले आधारभूत तहसम्मका शिक्षा प्रदान गर्ने सार्वजनिक विद्यालयका लागि तोकिएबमोजिम
आवश्यक प्रयोगशाला, अतिरिक्त क्रियाकलाप सामग्री, खेल सामग्री, खेलकुदको पूर्वाधार, कम्प्युटर तथा सूचना
प्रविधिको पहुँचको व्यवस्था गर्नुपर्ने छ ।
(३) शैक्षिक सामग्री प्रदान गर्ने सम्बन्धी अन्य व्यवस्था तोकिएबमोजिम हुने छ ।
23. छात्रवत्ति
ृ प्रदान गर्न सक्नेः (१) मानव विकास सूचकाङ्कको दृष्टिकोणले तोकिएको सूचकाङ्कभन्दा पछाडि
परे का क्षेत्रका तोकिएका समद
ु ाय वा आर्थिक रूपले विपन्न वा अपाङ्गता भएका नागरिकको परिवारका
बालबालिकालाई सम्बन्धित स्थानीय तहले आधारभूत तहसम्मको शिक्षा प्राप्त गर्न तोकिएबमोजिम मासिक
छात्रवत्ति
ृ प्रदान गर्न सक्ने छ ।
(२) उपदफा (१) बमोजिम प्राप्त छात्रवत्ति
ृ शैक्षिक सामग्री वा विद्यार्थीको सिकाइमा मद्दत पुग्ने अन्य कुनै
सामग्री व्यवस्थाका निम्ति खर्च गर्नुपर्ने छ ।
24. स्वास्थ्य उपचारको प्रबन्ध गर्नेः (१) स्थानीय तहले सार्वजनिक विद्यालयमा अध्ययनरत विद्यार्थीलाई
प्रचलित कानुनबमोजिम सञ्चालित स्वास्थ्य संस्थासँग सहकार्य गरी स्वास्थ्य परामर्श तथा उपचारसम्बन्धी
आवश्यक प्रबन्ध मिलाउन सक्ने छ ।
(२) निजी लगानी तथा सार्वजनिक शैक्षिक गुठीका वद्यालयमा तोकिएबमोजिमको निःशुल्क स्वास्थ्य
उपचारको व्यवस्था गर्ने दायित्व सम्बन्धित विद्यालयको हुने छ।
25. दिवा खाजासम्बन्धी व्यवस्थाः मानव विकास सूचकाङ्कको दृष्टिकोणले तोकिएको सूचकाङ्कभन्दा तल परे का
107

क्षेत्रका तोकिएका समुदाय वा आर्थिक रूपले विपन्न वा अपाङ्गता भएका नागरिकको परिवारका
 बालबालिकाहरूलाई पठनपाठनमा निरन्तरता दिनका लागि नेपाल सरकारले स्थानीय तहमार्फ त
तोकिएबमोजिम दिवा खाजा वा दिवा खाजा खर्च उपलब्ध गराउन सक्ने छ ।
26. शिक्षणको माध्यम भाषा: (१) विद्यालयले प्रदान गर्ने शिक्षणको माध्यम नेपाली भाषा, अङ्ग्रेजी भाषा वा दव
ु ै
भाषा वा सम्बन्धित नेपाली समुदायको मातभ
ृ ाषा हुन सक्ने छ ।
(२) उपदफा (१) मा जुनसक
ु ै कुरा लेखिएको भए तापनि कुनै विदे शीले नेपालमा अध्ययन गर्दा अनिवार्य नेपाली
विषय अध्ययन गर्नुपर्ने अवस्थामा निजले चाहे मा त्यसको सट्टा अन्य कुनै भाषागत विषय अध्ययन गर्न
सक्ने छ ।
27. निजी लगानीका विद्यालय सेवामल
ू क हुनेः (१) निजी लगानीका विद्यालयले प्रारम्भिक बाल विकास तथा
शिक्षा र आधारभूत शिक्षा सेवामल
ू क तथा लोकल्याणकारी हुने गरी सञ्चालन गर्नुपर्ने छ ।
(२) निजी लगानीका विद्यालयलाई सेवामूलक र लोककल्याणकारी बनाउनेसम्बन्धी विस्तत
ृ व्यवस्था नेपाल
सरकारले निर्धारण गरे बमोजिम हुने छ।
(३) प्रचलित कानुनमा जुनसुकै कुरा लेखिएको भए तापनि यो ऐन प्रारम्भ भएपछि प्रत्येक निजी लगानीका
विद्यालय र सार्वजनिक शैक्षिक गठ
ु ीअन्तर्गत सञ्चालन गरे का सो विद्यालयको विद्यार्थी सङ्ख्याको
आधारमा विद्यालयले प्रारम्भिक बाल विकास तथा शिक्षादे खि बाह्र कक्षासम्मका कुल विद्यार्थी सङ्ख्याको
दे हायबमोजिम विद्यार्थीहरूलाई निःशल्
ु क शिक्षा प्रदान गर्न स्थान आरक्षण गर्नुपर्ने छ ।
(क) पाँच सय जनासम्म विद्यार्थी भएका विद्यालयले कम्तीमा दश प्रतिशत ।
(ख) पाँच सयदे खि आठ सय जनासम्म विद्यार्थी भएका विद्यालयले कम्तीमा बाह्र प्रतिशत ।
(ग) आठ सयभन्दा बढी विद्यार्थी सङ्ख्या भएका विद्यालयले कम्तीमा पन्ध्र प्रतिशत ।
(४) उपदफा (२) मा जुनसक
ु ै कुरा लेखिएको भए तापनि यो दफा प्रारम्भ हुँदाका बखत कुनै विद्यालयले
उपलब्ध गराउँ दै आएको छात्रवत्ति
ृ घटाउन पाइने छै न ।
(५) उपदफा (२) बमोजिम आरक्षण गरिएको स्थानमा छनौट कार्यविधि अवलम्बन गरी तोकिएका समह
ू बिचको
प्रतिस्पर्धाको आधारमा योग्य र सक्षम बालबालिकालाई भर्ना गर्नुपर्ने छ ।
(६) उपदफा (१) मा आरक्षित स्थानका निम्ति छनौट भई भर्ना भएका विद्यार्थीहरूलाई निजी लगानीका
विद्यालयले उपलब्ध गराउने सवि
ु धा तोकिएबमोजिम हुने छ।
(७) उपदफा (१) बमोजिम आरक्षण गरिएको स्थानमा उपदफा (२) बमोजिम छनौट भई निःशुल्क अध्ययन गर्ने
विद्यार्थीहरूले जुन कक्षामा निःशुल्क शिक्षा लिएको हो, सोभन्दा माथिल्लो कक्षा, तह वा प्रचलित
कानुनबमोजिम प्राप्त हुने निःशुल्क अध्ययन वा छात्रवत्ति
ृ प्राप्त गर्ने प्रयोजनका लागि आवेदन गर्न पाउने
छ ।
परिच्छे द-४
मातभ
ृ ाषामा दिइने शिक्षा तथा विद्यालय सञ्चालन
28. मातभ
ृ ाषी शिक्षासम्बन्धी व्यवस्थाः (१) नेपालमा बसोबास गर्ने प्रत्येक नेपाली समद
ु ायका नागरिकलाई आफ्नो
मातभ
ृ ाषामा आधारभूत तह वा माध्यमिक तहसम्मको शिक्षा प्राप्त गर्ने अधिकार हुने छ ।
108

तर त्यस्तो शिक्षा प्रचलित कानुनबमोजिम निर्धारण भएको पाठ्यक्रमबमोजिम हुनुपर्ने छ ।

 (२) उपदफा (१) बमोजिमको शिक्षा प्रदान गर्न त्यस्तो समुदायले माध्यमिक तहसम्मको शिक्षा भए छुट्टै
विद्यालय वा शिक्षण संस्था स्थापना तथा सञ्चालन गर्न सक्ने छ ।
(३) नेपाल सरकारले मातभ
ृ ाषी शिक्षा प्रदान गर्नका लागि विद्यालय वा शिक्षण संस्था स्थापना र सञ्चालन
गर्ने व्यवस्था मिलाउन सक्ने छ ।
(४) उपदफा (२) मा जुनसक
ु ै कुरा लेखिएको भए तापनि नेपाल सरकार, प्रदे श सरकार वा स्थानीय तहले
सञ्चालन गरे का वा अनद
ु ान दिएका शिक्षण संस्था वा सार्वजनिक विद्यालयमा नेपाली नागरिकलाई कुनै
खास विषयमा निजको माग बमोजिमको मातभ
ृ ाषी शिक्षा प्रदान गर्न सकिने छ ।
29. विद्यालय वा शिक्षण संस्था सञ्चालन गर्नुपर्नेः (१) दफा २८ को उपदफा (२) बमोजिमको विद्यालय वा
शिक्षण संस्था जुन समुदायबाट स्थापना गरिएको हो सोही समुदायबाट सञ्चालन र व्यवस्थापन गर्नुपर्ने छ ।
(२) उपदफा (१) मा जुनसक
ु ै कुरा लेखिएको भए तापनि नेपाल सरकार, प्रदे श सरकार वा स्थानीय तहले त्यस्तो
शिक्षण संस्था वा मातभ
ृ ाषी शिक्षा दिने विद्यालय सञ्चालन गर्न त्यस्तो समुदायको अनुरोध बमोजिम
सञ्चालन र व्यवस्थापनमा सघाउ पुरयाउन निश्चित रकम प्रत्येक वर्ष अनुदानको रूपमा प्रदान गर्न सक्ने
छ ।
(३) मातभ
ृ ाषी शिक्षा प्रदान गर्ने सम्बन्धमा प्रदे श सरकार वा स्थानीय तहले स्थानीय विशेषता र
आवश्यकताअनस
ु ार थप प्रबन्ध गर्न सक्ने छ ।
परिच्छे द-५
शिक्षाका लागि बजेट विनियोजन तथा अनुदान
30. बजेट विनियोजन तथा अनुदानः (१) नेपाल सरकारले प्रत्येक वर्ष आफ्नो बजेट मार्फ त प्रत्येक स्थानीय
तहलाई विद्यालय तथा विद्यार्थी सङ्ख्या र विद्यार्थीले प्राप्त गरे को नतिजाका आधारमा आधारभूत तथा
माध्यमिक शिक्षाको प्रयोजनका लागि अनुदान रकम विनियोजन गर्नुपर्ने छ ।
(२) प्रदे श सरकारले प्रत्येक वर्ष आफ्नो बजेट मार्फ त प्रत्येक स्थानीय तहलाई माध्यमिक तहसम्को शिक्षाका
लागि प्रदे श कानन
ु बमोजिम निश्चित रकम अनद
ु ानको रूपमा विनियोजन गर्नुपर्ने छ ।
(३) नेपाल सरकार तथा प्रदे श सरकार आफैले सञ्चालन गरे का वा अनुदान प्रदान गरे का शिक्षण संस्थालाई
नेपाल सरकार वा प्रदे श सरकारले सङ्घीय कानन
ु वा प्रदे श कानन
ु बमोजिम आवश्यक अनद
ु ान रकम
विनियोजन गर्नुपर्ने छ ।
(४) स्थानीय तहले आफ्नो वार्षिक बजेटमा आधारभूत तह तथा माध्यमिक तहका शिक्षा प्रदान गर्ने
प्रयोजनका लागि आवश्यक बजेट विनियोजन गर्नुपर्ने छ ।
(५) उपदफा (४) बमोजिम बजेट विनियोजन गर्दा आधारभूत तह वा माध्यमिक तहको शिक्षा प्रदान गर्ने
सार्वजनिक विद्यालय तथा स्थानीय तहले सञ्चालन गरे का प्रत्येक विद्यालयलाई बजेट प्राप्त हुने गरी
गर्नुपर्ने छ ।
31. अन्य व्यक्ति वा संस्थाले सहायता दिन सक्नेः (१) यस परिच्छे दमा अन्यत्र जन
ु सक
ु ै कुरा लेखिएको भए
तापनि नेपाल सरकार, प्रदे श सरकार तथा स्थानीय तहका अतिरिक्त अन्य कुनै व्यक्ति, सङ्घ, संस्थाले पनि
109

आधारभूत तह वा माध्यमिक तहको शिक्षा प्रदान गर्ने सार्वजनिक विद्यालय, सार्वजनिक शैक्षिक गुठी वा
 मुनाफा नलिने गरी स्थापना र सञ्चालन भएका विद्यालयलाई कुनै किसिमको आर्थिक सहायता, सहयोग वा
अनुदान रकम उपलब्ध गराउन सक्ने छ ।
(२) उपदफा (१) बमोजिम सहायता, सहयोग वा रकम उपलब्ध गराउँ दा स्थानीय तहमार्फ त वा स्थानीय तहको
स्वीकृति प्राप्त गरी गर्नुपर्ने छ ।
(३) उपदफा (२) बमोजिम सहायता, सहयोग वा रकम उपलब्ध गराउने कार्यविधि र ढाँचा स्थानीय तहले
बनाएको कानन
ु बमोजिम हुने छ ।
तर गैरआवासीय नेपालीबाहे क विदे शी व्यक्ति, संस्था वा सरकारबाट कुनै सहायता, सहयोग वा रकम प्राप्त
गर्नु अघि नेपाल सरकार, अर्थ मन्त्रालयको पर्व
ू सहमति लिनप
ु र्ने छ ।
परिच्छे द – ६
कसुर तथा जरिबाना
32. कसुर तथा जरिबानाः (१) कसैले दे हायको कार्य गरे मा यस ऐन बमोजिम कसुर गरे को मानिने छ :
(क) दफा ९ को उपदफा (१) बमोजिम बालबालिकालाई भर्ना गर्न इन्कार गरे मा वा उपदफा (४) बमोजिम
लिखित जानकारी नदिएमा,
(ख) दफा १० को उपदफा (१) बमोजिम निष्कासन गरे मा वा उपदफा (२) बमोजिमको आधारभूत शिक्षा प्राप्त
गर्न वा परीक्षा दिन रोक लगाउने वा वञ्चित गरे मा,
(ग) दफा ११ बमोजिम पुनः भर्ना गर्न इन्कार गरे मा वा दफा १३ बमोजिम स्थानान्तरण प्रमाणपत्र दिन
इन्कार गरे मा,
(घ) दफा १६ बमोजिम विपरीतका कुनै कार्य गरे मा,
(ङ) दफा २७ विपरीतको कुनै कार्य गरे मा ।
(२) कसैले उपदफा (१) बमोजिम कसुर गरे मा सम्बन्धित बालबालिकाको अभिभावकले त्यस्तो कसुर गरे को
पन्ध्र दिनभित्र सम्बन्धित स्थानीय तहको न्यायिक समितिमा निवेदन दिन सक्ने छ ।
स्पष्टीकरणः यस दफाको प्रयोजनका लागि "न्यायिक समिति" भन्नाले नेपालको संविधानको धारणा २१७
बमोजिमको न्यायिक समिति सम्झनुपर्छ ।
(३) उपदफा (१) बमोजिमको कसरु गरे मा न्यायिक समितिले सम्बन्धित प्रधानाध्यापकलाई दे हायबमोजिम
जरिबाना गर्न सक्ने छ :
(क) खण्ड (क) र (ग) बमोजिमको कसुर गर्नेलाई पाँच हजार रूपैयाँसम्म,
(ख) खण्ड (ख) र (घ) बमोजिमको कसुर गर्नेलाई तीन हजार रूपैयासम्म,
(ग) खण्ड (ङ) बमोजिमको कसुर गर्नेलाई बिगोबमोजिमको रकम वा पच्चिस हजार रूपैयाँमध्ये जुन बढी हुन्छ
सो रकम ।
(४) दफा २७ को प्रतिकूल हुने गरी कुनै रकम असुलउपर गरे को रहे छ भने त्यस्तो रकम समेत सम्बन्धित
व्यक्तिलाई फिर्ता गराउनप
ु र्ने छ ।
(५) उपदफा (३) वा (४) बमोजिम न्यायिक समितिले गरे को निर्णय उपर सम्बन्धित जिल्ला अदालतमा
110

पुनरावेदन गर्न सकिने छ ।

 परिच्छे द-७
विविध व्यवस्था
33. अपाङ्गता तथा दलित नागरिकको विशेष अधिकारः (१) दृष्टिविहीन नागरिकलाई ब्रेललिपि र बहिरा र स्वर
वा बोलाइसम्बन्धी अपाङ्गता भएका नागरिकलाई साङ्केतिक भाषाका माध्यमबाट तोकिएबमोजिम निःशुल्क
शिक्षा पाउने अधिकार हुने छ ।
(२) अपाङ्गता भएका तथा विपन्न दलित नागरिकलाई शिक्षा प्राप्त गर्ने सम्बन्धमा यस ऐनमा लेखिएका
अधिकारका अतिरिक्त प्रचलित कानुनबमोजिम थप विशेष अधिकार प्राप्त हुने छ ।
(३) विद्यालयबाहिर रहे का दलित, अपाङ्गता भएका र आर्थिक रूपले विपन्न बालबालिकाहरूलाई विद्यालय
भर्ना गराउन र सिकाइमा निरन्तरता दिन विशेष व्यवस्था गरिने छ ।
34. सवि
ु धा सम्पन्न नमुना, विशिष्टीकृत तथा घुम्ती विद्यालय सञ्चालन गर्न सक्नेः (१) नेपाल सरकार, प्रदे श
सरकार वा स्थानीय तहले सुविधा सम्पन्न नमुना विद्यालय वा विशिष्टीकृत विद्यालय वा घुम्ती विद्यालय
वा यस्तै अन्य विशेष प्रकारको विद्यालय स्थापना र सञ्चालन गर्न सक्ने छ ।
(२) उपदफा (१) बमोजिम खोलिएका वा सञ्चालन गरिएका विद्यालय जन
ु तहमा खोलिएको हो सोही तहको
सरकारको अनम
ु तिमा स्थापना गर्नुपर्ने छ ।
(३) उपदफा (१) बमोजिम खोलिएका वा सञ्चालन गरिएका विद्यालयले प्रचलित कानन
ु ले तोकेको मापदण्ड
पूरा गर्नुपर्ने छ ।
35. अनुगमन व्यवस्था र अनुगमन सूचकाङ्कः (१) यो ऐनको कार्यान्वयनका निम्ति अनुगमन गर्न
तोकिएबमोजिमको संयन्त्र निर्माण गरिने छ ।
(२) नेपाल सरकारले शिक्षासम्बन्धी विषय हे र्ने मन्त्रालयले यस ऐनबमोजिम व्यवस्था भएको शिक्षाको
अधिकारको कार्यान्वयनका लागि अनग
ु मन सूचकाङ्क तयार गर्ने छ ।
(३) उपदफा (१) बमोजिमको अनुगमन सूचकाङ्क सर्वसाधारणको जानकारीका लागि सार्वजनिक गर्नुपर्ने छ ।
(४) अनग
ु मन सच
ू काङ्क बमोजिम कार्यान्वयन भए नभएको सम्बन्धमा उपदफा (१) बमोजिमको संयन्त्रले
मापन गर्ने छ ।
(५) अनग
ु मन संयन्त्र र सच
ू काङ्कसम्बन्धी अन्य व्यवस्था तोकिएबमोजिम हुने छ ।
36. प्रतिवेदन पेस गर्नेः (१) प्रत्येक गाउँ कार्यपालिका वा नगर कार्यपालिकाले प्रत्येक वर्ष गाउँ सभा वा नगर
सभामा दे हायको विवरण सहितको प्रतिवेदन पेस गर्नुपर्ने छः
(क) सम्बन्धित स्थानीय तहमा सञ्चालनमा रहे का सार्वजनिक तथा निजी विद्यालय र त्यस्ता विद्यालयमा
अध्ययन गर्ने बालबालिकाको सङ्ख्या,
(ख) आधारभत
ू तहसम्म विद्यालयमा भर्ना भएका बालबालिकाको सङ्ख्या,
(ग) विद्यालयमा भर्ना भई आधारभूत तहको शिक्षा पूरा गरे का बालबालिकाको सङ्ख्या,
(घ) विद्यालयमा भर्ना भई त्यस वर्ष आधारभत
ू तहको शिक्षा परू ा नगरी विद्यालय छाडेका विद्यार्थी
सङ्ख्या,
111

(ङ) अन्य आवश्यक कुरा ।

 (२) उपदफा (१) बमोजिमको प्रतिवेदन जानकारीका लागि वार्षिक रूपमा नेपाल सरकारको शिक्षासम्बन्धी विषय
हे र्ने मन्त्रालय र प्रदे श सरकारको शिक्षासम्बन्धी विषय हे र्ने मन्त्रालयमा पठाउनुपर्ने छ ।
37. विवरण उपलब्ध गराउनुपर्नेः (१) यस ऐनको प्रयोजनका लागि प्रत्येक स्थानीय तहले आफ्नो क्षेत्रभित्र भएका
मातभ
ृ ाषी, दलित, अपाङ्गता भएका र आर्थिक रूपले विपन्न व्यक्तिको विवरण अद्यावधिक गरी राख्नुपर्ने छ
।
(२) उपदफा (१) बमोजिमको विवरण नेपाल सरकारको शिक्षासम्बन्धी विषय हे र्ने मन्त्रालय, प्रदे श सरकारको
शिक्षासम्बन्धी विषय हे र्ने मन्त्रालय र सम्बन्धित विद्यालयलाई उपलब्ध गराउनुपर्ने छ ।
38. साझेदारी वा सहकार्य गर्न सकिनेः (१) विद्यालय व्यवस्थापनमा सध
ु ार, गण
ु स्तरयक्
ु त शिक्षाको विकास तथा
विद्यार्थीहरूको सिकाइ अभिवद्धि
ृ सम्बन्धी कार्य गर्नका लागि विद्यालय तथा प्रचलित कानुनबमोजिम
सञ्चालनमा रहे का गैरसरकारी संस्था र स्थानीय तहबीच समेत पारस्परिक साझेदारी वा सहकार्य गर्न सक्ने
गरी आवश्यक प्रबन्ध गर्न सकिने छ ।
(२) उपदफा (१) बमोजिमको साझेदारी तथा सहकार्य सम्बन्धी व्यवस्थाको कार्यान्वयन प्रचलित कानुनबमोजिम
हुने छ ।
39. यसै ऐन बमोजिम हुनेः यो ऐन प्रारम्भ भएका बखत सञ्चालनमा रहे का विद्यालय वा शिक्षण संस्था यसै
ऐनबमोजिम स्थापना र सन्चालन भएको मानिने छ ।
40. नियम बनाउने अधिकारः नेपाल सरकारले यो ऐनको कार्यान्वयन गर्न आवश्यक नियम बनाउन सक्ने छ ।
41. मापदण्ड बनाउने अधिकारः (१) नेपाल सरकारको शिक्षासम्बन्धी विषय हे र्ने मन्त्रालयले यो ऐन तथा यस
ऐनअन्तर्गत बनेको 'नियमको अधीनमा रही आवश्यक मापदण्ड बनाउन सक्ने छ ।
(२) उपदफा (१) बमोजिम बनाएको मापदण्ड सार्वजनिक गर्नुपर्ने छ ।

अनिवार्य तथा निःशुल्क शिक्षा नियमावली, २०७७

नेपाल राजपत्र प्रकाशित मिति
२०७७/०६/१९
अनिवार्य तथा निःशुल्क शिक्षासम्बन्धी ऐन, २०७५ को दफा ४० ले दिएको अधिकार प्रयोग गरी नेपाल सरकारले
दे हायका नियमहरू बनाएको छ ।
परिच्छे द-१
प्रारम्भिक
1. सङ्क्षिप्त नाम र प्रारम्भः (१) यी नियमहरूको नाम 'अनिवार्य तथा निःशुल्क शिक्षासम्बन्धी नियमावली,
२०७७' रहे को छ।
(२) यो नियमावली तुरुन्त प्रारम्भ हुने छ ।
2. परिभाषाः विषय वा प्रसङ्गले अर्को अर्थ नलागेमा यस नियमावलीमा,
(क) 'अनग
ु मन समिति' भन्नाले नियम १६ बमोजिमको अनग
ु मन समिति सम्झनप
ु र्छ ।
112

(ख) 'ऐन' भन्नाले अनिवार्य तथा निःशुल्क शिक्षासम्बन्धी ऐन, २०७५ सम्झनुपर्छ ।
 (ग) 'मन्त्रालय' भन्नाले नेपाल सरकारको शिक्षा, विज्ञान तथा प्रविधि मन्त्रालय सम्झनुपर्छ ।
(घ) "विद्यालय उमेर समह
ू का बालबालिका' भन्नाले चार वर्ष उमेर पूरा गरी अठार वर्ष उमेर ननाघेका
बालबालिका सम्झनुपर्छ ।
(ङ) 'स्थानीय तह' भन्नाले गाउपालिका वा नगरपालिका सम्झनुपर्छ ।
परिच्छे द – २
अनिवार्य तथा निःशल्
ु क शिक्षा
3. साक्षरता कार्यक्रम सञ्चालन गर्नेः (१) स्थानीय तहले निरन्तर नागरिकलाई साक्षर बनाउने प्रयोजनका लागि
आवश्यकता अनस
ु ार दे हायबमोजिमको माध्यमबाट साक्षरता कार्यक्रम सञ्चालन गर्ने छ:-
(क) सामुदायिक सिकाइ केन्द्र,
(ख) आधारभूत प्रौढ शिक्षा,
(ग) परम्परागत तथा अनौपचारिक शिक्षाका अन्य माध्यम ।
(२) उपनियम (१) बमोजिम सञ्चालन गरिने साक्षरता कार्यक्रम सामान्यतः तीन महिनाको हुने छ र त्यस्तो
कार्यक्रममा सम्बन्धित स्थानीय तहभित्र बसोबास गर्ने निरक्षर नागरिक एक पटक सहभागी हुन पाउने छ ।
(३) उपनियम (२) मा जुनसक
ु ै कुरा लेखिएको भए तापनि सो उपनियममा उल्लिखित अवधिभित्र सामान्य
लेखपढ गर्ने सक्ने गरी साक्षर हुन नसकेका नागरिकलाई पन
ु एक पटकका लागि सोही अवधिको साक्षरता
कार्यक्रममा सहभागी गराउन सकिने छ ।
(४) यस नियमबमोजिमको साक्षरता कार्यक्रममा सहभागी भई लेखपढ गर्न सक्ने भएको नागरिकलाई स्थानीय
तहले साक्षरताको प्रमाणपत्र दिने छ।
4. आवास सवि
ु धासहित अध्ययनको व्यवस्था मिलाउनुपर्नेः (१) स्थानीय तहले दे हायबमोजिमका बालबालिकाका
लागि दोहोरो नपर्ने गरी आवश्यकता र उपलब्धता अनुसार त्यस्ता बालबालिकालाई पायक पर्ने स्थानमा
आवासीय सुविधासहित आधारभूत वा माध्यमिक तहसम्मको अध्ययनको व्यवस्था मिलाउने वा सोको
निमित विद्यालय सञ्चालन गर्ने छ :
(क) ऐनको दफा ७ को उपदका (४) बमोजिमका आर्थिक, भौगोलिक शारीरिक वा मानसिक अवस्था वा अन्य
कुनै प्रतिकूलताका कारण विद्यालय जान नसकेका बालबालिका,
(ख) ऐनको दफा १८ को उपदका (१) बमोजिमका अभिभावकको पहिचान नभएका वा पत्ता नलागेका
बालबालिका ।
(२) उपनियम (१) बमोजिमको आवासीय सवि
ु धासहितको विद्यालय सञ्चालन गर्नका लागि स्थानीय तहले
बालबालिका वा मानवीय सेवाको क्षेत्रमा कार्यरत सङ्घसंस्थासँग सहकार्य गर्न सक्ने छ ।
5. माध्यमिक तहसम्मको शिक्षामा शल्
ु क लिन नहुने : सार्वजनिक विद्यालयले माध्यमिक तहसम्मको शिक्षामा
दे हायका कुनै पनि शीर्षकमा शुल्क लिन हुँदैन :
(क) विद्यार्थी भर्ना शल्
ु क, (ग) परीक्षा शल्
ु क
(ख) मासिक पढाइ शुल्क (घ) पाठ्यपुस्तक बापतको रकम ।
113

परिच्छे द – ३
 छात्रवत्ति
ृ , विशेष व्यवस्था तथा अवसर
6. अपाङगता भएका, आर्थिक रूपले विपन्न वा दलित समुदायका बालबालिकाका लागि विशेष व्यवस्थाः (१)
ऐनको दफा ३३ को उपदका (१) बमोजिमका अपाङ्गता भएका बालबालिकालाई उपलब्धताको आधारमा
स्थानीय तहले निःशुल्क रूपमा दे हायबमोजिमका विशेष व्यवस्था उपलब्ध गराउनुपर्ने छ :-
(क) दृष्टिविहीन विद्यार्थीका लागि ब्रेललिपिमा तयार पारिएका पाठ्यपुस्तक तथा बहिरा र स्वर वा
बोलाइसम्बन्धी अपाङ्गता भएका बालबालिकाका लागि साङ्केतिक भाषामा तयार पारिएका पाठ्यसामग्री
तथा सिकाइ सामग्री,
(ख) दृष्टिविहीन, बहिरा र स्वर वा बोलाइसम्बन्धी अपाङ्गता भएका बालबालिकालाई अपाङ्गताको
प्रकृतिअनुसार स्रोत कक्षा,
(ग) दृष्टिविहीन, बहिरा र स्वर वा बोलाइ वा बौद्धिक तथा विकासात्मक अपाङ्गता भएका बालबालिकाको
सिकाइका लागि विशेष तालिम प्राप्त स्रोत शिक्षक,
(घ) अपाङ्गताको प्रकृतिअनुसार अति अशक्तहरूका लागि आफै वा संस्थागत सहकार्यमा तालिम प्राप्त
व्यक्तिबाट घरदै लोमा घम्
ु ती शैक्षिक सेवा वा आवासीय सवि
ु धासहितको विद्यालय शिक्षा,
(ङ) अपाङ्गता भएका बालबालिकालाई छात्रवत्ति
ृ , दिवा खाजा, विद्यालय पोसाक लगायत अन्य आधारभूत
सवि
ु धा ।
(२) स्थानीय तहले आर्थिक रूपले विपन्न वा मानव विकासको सूचकाङ्कको निजहरूलाई छात्रवत्ति
ृ , दिवा
खाजा, शैक्षिक सामग्री, विद्यालय अध्ययनलाई निरन्तरता दिन आवश्यकता र उपलब्धताको आधारमा
आवासीय सुविधासहितको विद्यालयमा अध्ययन गर्ने समेतको विशेष व्यवस्था मिलाउन सक्ने छ ।
सङ्क्षिप्त नाम र प्रारम्भः यस नियमको प्रयोजनका लागि,-
(1) 'आर्थिक रूपले विपन्न' भन्नाले जीवनयापन गर्ने कुनै आधार, आयस्रोत वा सम्पत्ति नभएको वा नेपाल
सरकारले नेपाल राजपत्रमा सूचना प्रकाशन गरी तोकेको भन्दा कम आय भएका व्यक्ति सम्झनुपर्छ ।
(2) 'मानव विकासको सच
ू काङ्कको दृष्टिकोणले पछाडि परे का' भन्नाले नेपाल सरकारले मानव विकासको
सूचकाङ्कको दृष्टिकोणले पछाडि परे का भनी तोकेको क्षेत्रमा बसोबास गर्ने तोकेको समुदाय सम्झनुपर्छ ।
7. शिक्षा प्राप्तिका लागि विशेष अवसर प्रदान गरिनेः (१) स्थानीय तहले सार्वजनिक विद्यालयमा अध्ययनरत
जनआन्दोलन, सशस्त्र सङ्घर्ष क्रममा जीवन उत्सर्ग गर्ने सहिद, बेपत्ता पारिएका व्यक्ति, द्वन्द्व पीडित,
घाइते तथा अपाङ्गता भएका व्यक्तिका छोराछोरीलाई आधारभूत आवश्यकता र उपलब्धताको आधारमा
विशेष अवसर प्रदान गर्ने छ ।
(२) जनआन्दोलन, सशस्त्र सङ्घर्ष, क्रान्तिका क्रममा अभिभावक गुमाएका उपनियम (१) बमोजिमका व्यक्तिका
छोराछोरीलाई आवासीय सवि
ु धासहितको शिक्षा उपलब्ध गराउन सकिने छ ।
8. निजी विद्यालयले उपलब्ध गराउने सवि
ु धाः ऐनको दफा २७ बमोजिम निजी लगानीका विद्यालयले उपलब्ध
गराउने सवि
ु धा तथा छात्रवत्ति
ृ प्रदान गर्ने आधार ऐन तथा यस नियमावलीको अधीनमा रही सम्बन्धित
स्थानीय तहले निर्धारण गरे बमोजिम हुने छ ।
114
9. मापदण्डको पालना गर्नुपर्नेः स्थानीय तह वा विद्यालयले छात्रवत्ति
ृ , विशेष व्यवस्था वा अवसर उपलब्ध
गराउँ दा मन्त्रालयले ऐन तथा यस नियमावलीबमोजिम प्रदान गरिने छात्रवत्ति
ृ , विशेष व्यवस्था वा अवसरको
सम्बन्धमा बनाएको मापदण्डको पालना गर्नुपर्ने छ ।
10. विवरण तयार गर्नुपर्नेः (१) स्थानीय तहले आफ्नो क्षेत्रभित्रको दे हायको विवरण तयार गरी सोको अभिलेख
राख्नुपर्ने छ :-
(क) निरक्षर नागरिक,
(ख) अपाङ्गताको प्रकृतिअनुसार अपाङ्गता भएका बालबालिका,
(ग) आर्थिक, भौगोलिक, शारीरिक वा मानसिक अवस्था वा अन्य कुनै प्रतिकूलताका कारण विद्यालय जान
नसकेका बालबालिका,
(घ) आधारभूत तथा माध्यमिक तहमा अध्ययनरत दलित बालबालिका,
(ङ) अभिभावक पहिचान नभएका वा पत्ता नलागेका बालबालिका,
(च) सहिद, बेपत्ता पारिएका व्यक्ति, द्वन्द्वपीडित, घाइते तथा अपाङ्गता भएका व्यक्तिका छोराछोरी,
(छ) विद्यालयका अध्ययन गर्ने अवसर नपाएका वा अध्ययन गर्ने क्रममा बिचैमा पढाइ छाडेका विद्यालय
उमेर समूहका बालबालिका ।
(२) उपनियम (१) बमोजिम राखिएको विवरणलाई स्थानीय तहले प्रत्येक वर्षको शैक्षिक सत्र समाप्त भएको
मितिले एक महिनाभित्र अद्यावधिक गर्नुपर्ने छ ।
(३) उपनियम (१) बमोजिमको विवरणको आधारमा सार्वजनिक विद्यालयमा आधारभूत तह र माध्यमिक
तहमा अध्ययन गर्ने विद्यार्थीलाई यस नियमावलीबमोजिमको छात्रवत्ति
ृ , विशेष व्यवस्था तथा अवसर प्रदान
गर्नुपर्ने छ ।
(४) उपनियम (३) बमोजिम प्रदान गरिने सुविधाको वास्तविक रकम स्थानीय तहले सम्बन्धित विद्यालयलाई
उपलब्ध गराउनुपर्ने छ ।
(५) उपनियम (१) बमोजिमको विवरण र उपनियम (४) वमोजिम विद्यालयलाई उपलब्ध गराएको वास्तविक
रकमको विवरण सम्बन्धित स्थानीय तहले मन्त्रालय र प्रदे श सरकारको शिक्षासम्बन्धी विषय हे र्ने
मन्त्रालयमा पठाउनप
ु र्ने छ ।
11. छात्रवत्ति
ृ व्यवस्थापन समितिः (१) ऐन र यस नियमावलीबमोजिम प्रदान गरिने छात्रवत्ति
ृ विशेष व्यवस्था
तथा अवसर प्राप्त गर्ने बालबालिकाको पहिचान, छनौट तथा वितरणको उचित व्यवस्थापन र सोको अनुगमन
गर्न प्रत्येक स्थानीय तहमा दे हायबमोजिमको एक छात्रवत्ति
ृ व्यवस्थापन समिति रहने छ :-
(क) स्थानीय तहको अध्यक्ष वा प्रमुख - अध्यक्ष
(ख) स्थानीय तहका वडा अध्यक्ष वा सदस्यमध्येबाट स्थानीय तहको कार्यपालिकाले मनोनयन गरे का कम्तीमा
एक जना महिलासहित दईु जना - सदस्य
(ग) दलित वा अपाङ्गता वा मानवीय सेवाको क्षेत्रमा काम गर्ने सङ्घसंस्थामध्येबाट स्थानीय तहको
कार्यपालिकाले मनोनयन गरे को एक जना - सदस्य
115

(घ) स्थानीय तहको प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत - सदस्य – सचिव

 (२) उपनियम (१) को खण्ड (ख) र (ग) बमोजिम मनोनीत सदस्यको पदावधि दईु वर्षको हुने छ ।
(३) उपनियम (२ मा जुनसुकै कुरा लेखिएको भए तापनि मनोनीत सदस्यले आफ्नो पदीय जिम्मेवारी पूरा
नगरे मा निजलाई जुनसक
ु ै बखत पदबाट हटाउन सकिने छ ।
तर त्यसरी पदबाट हटाउनु अघि निजलाई सफाइको मनासिब मौका दिनुपर्ने छ ।
(४) छात्रवत्ति
ृ व्यवस्थापन समितिको बैठक प्रत्येक वर्ष कम्तीमा दईु पटक बस्ने छ ।
(५) छात्रवत्ति
ृ व्यवस्थापन समितिको बैठकसम्बन्धी अन्य कार्यविधि सो समिति आफैँ ले निर्धारण गरे बमोजिम
हुने छ ।
(६) छात्रवत्ति
ृ व्यवस्थापन समितिले आफ्नो काममा सहयोग पय
ु ाउन आवश्यकताअनस
ु ार कार्यदल गठन गर्न
सक्ने र त्यस्तो कार्यदलको काम, कर्तव्य र अधिकार सो कार्यदल गठन हुँदाका बखत छात्रवत्ति
ृ व्यवस्थापन
समितिले तोकेबमोजिम हुने छ ।
12. छात्रवत्ति
ृ व्यवस्थापन समितिको काम, कर्तव्य र अधिकारः (१) नियम ११ बमोजिमको छात्रवत्ति
ृ व्यवस्थापन
समितिको काम, कर्तव्य र अधिकार दे हायबमोजिम हुने छ :
(क) छात्रवत्ति
ृ , विशेष व्यवस्था तथा अवसर प्राप्त गर्ने विद्यार्थीको पहिचान तथा छनौट गर्ने,
(ख) छात्रवत्ति
ृ , विशेष व्यवस्था तथा अवसरको न्यायोचित वितरण गर्ने,
(ग) नियम ९ बमोजिम जारी भएको मापदण्ड पालना भए नभएको अनग
ु मन गर्ने,
(घ) शैक्षिक गुणस्तर सम्बन्धमा अनुगमन गर्ने वा गराउने,
(ङ) छात्रवत्ति
ृ , विशेष व्यवस्था तथा अवसर लक्ष्यित बालबालिकाले प्राप्त गरे वा नगरे को अनुगमन गर्ने वा
गराउने,
(च) छात्रवत्ति
ृ , विशेष व्यवस्था तथा अवसरको प्रभावकारिताको अध्ययन गर्ने वा गराउने ।
(२) छात्रवत्ति
ृ व्यवस्थापनसम्बन्धी प्रक्रिया छात्रवत्ति
ृ व्यवस्थापन समिति आफैँ ले निर्धारण गरे बमोजिम हुने
छ ।
परिच्छे द – ४
वैकल्पिक शिक्षा र अनौपचारिक तथा खुला शिक्षा
13. वैकल्पिक शिक्षाः (१) स्थानीय तहले कुनै कारणले विद्यालयमा अध्ययन गर्ने अवसर नपाएका वा अध्ययन
गर्ने क्रममा बीचैमा पढाइ छोडेका विद्यालय उमेर समूहका बालबालिकालाई राष्ट्रिय पाठ्यक्रम प्रारूपको
आधारमा तयार पारिएको वैकल्पिक शिक्षाको पाठ्यक्रमको आधारमा आधारभूत तहको वैकल्पिक शिक्षाका
कार्यक्रम सञ्चालन गर्ने छ ।
(२) उपनियम (१) को प्रयोजनका लागि आधारभूत तहको वैकल्पिक शिक्षालाई दे हायबमोजिम तीन तहमा
स्तरीकरण गरी विद्यालयमा भर्ना भई छाडेको बालबालिकाको हकमा निजले बिचैमा छोडेको कक्षा र निजको
उमेर अवस्था समेतलाई विचार गरी त्यस्तो वैकल्पिक शिक्षाको मिल्दो तहमा सहभागी गराइने छ :-
(क) तह एकः कक्षा एकदे खि कक्षा तीनसम्म,
(ख) तह दईु कक्षा चारदे खि कक्षा पाँचसम्म,
116

(ग) तह तीनः कक्षा ५ दे खि कक्षा आठसम्म ।

 (३) उपनियम (२) मा जुनसक
ु ै कुरा लेखिएको भए तापनि विद्यालयमा भर्ना नै नभएका बालबालिकाको हकमा
निजले आधारभूत तहको वैकल्पिक शिक्षा पूरा गर्नुपर्ने छ ।
(४) उपनियम (२) वा (३) बमोजिम वैकल्पिक शिक्षाको कार्यक्रम पूरा गरे का बालबालिकालाई त्यस्तो कार्यक्रम
पूरा गरे को तहको आधारमा सोभन्दा माथिल्लो नियमित कक्षामा सम्बन्धित विद्यालयले भर्ना गर्नुपर्ने छ ।
(५) उपनियम (४) मा जुनसक
ु ै कुरा लेखिएको भए तापनि आधारभूत तहको शिक्षा पूरा गरे को प्रमाणपत्र प्राप्त
गर्न स्थानीय तहबाट सञ्चालित आधारभत
ू तहको परीक्षामा समावेश भई तोकेको सिकाइ उपलब्धि हासिल
गरे को हुनुपर्ने छ ।
(६) यो नियमावली प्रारम्भ हुँदाका बखत अनौपचारिक प्राथमिक शिक्षा (स्कुल आउटरिच प्रोग्राम), सामद
ु ायिक
अध्ययन केन्द्रमार्फ त सञ्चालित कार्यक्रम र कक्षा छदे खि आठसम्मको खल
ु ा शिक्षा कार्यक्रम यस
नियमबमोजिम सञ्चालन भएको मानिने छ ।
14. अनौपचारिक तथा खल
ु ा शिक्षाः (१) माध्यमिक शिक्षाको अवसरबाट वञ्चित व्यक्तिलाई लक्ष्यित गरी कक्षा
नौदे खि बाह्रसम्म वा सोसरहको माध्यमिक शिक्षा अनौपचारिक वा खुला विद्यालयबाट दिइने छ ।
(२) उपनियम (१) बमोजिमको अनौपचारिक तथा खल
ु ा विद्यालय शिक्षाका कार्यक्रमहरू दे हायबमोजिम
सञ्चालन हुने छन ् :
(क) कक्षा आठ सरहको शिक्षा परू ा गरी दईु वर्षको अवधि व्यतीत गरे का व्यक्तिलाई लक्ष्यित गरी कक्षा दश
सरहको एक वर्ष कार्यक्रम,
(ख) कक्षा दश सरहको शिक्षा पूरा गरी दईु वर्षको अवधि व्यतीत गरे का व्यक्तिलाई लक्ष्यित गरी कक्षा बाह्र
सरहको एक वर्षे कार्यक्रम |
(३) यो नियम प्रारम्भ हुँदाका बखत सञ्चालित अनौपचारिक तथा खुला विद्यालयका कक्षाहरू यस
नियमावलीबमोजिम सञ्चालन भएको मानिने छ ।
15. परम्परागत शिक्षाः (१) ऐनको दफा १६ को उपदफा (१) बमोजिमको परम्परागत शिक्षा सञ्चालन गर्ने संस्थाले
राष्ट्रिय पाठ्यक्रम प्रारूपको आधारमा तयार पारिएका पाठ्यक्रम, पाठ्यपस्
ु तक र सन्दर्भ सामग्रीको प्रयोग
गर्नुपर्ने छ ।
(२) उपनियम (१) बमोजिम परम्परागत शिक्षा सञ्चालन गर्ने संस्थाले मन्त्रालयले स्वीकृत गरे को
मापदण्डबमोजिम शिक्षण सिकाइमा सहजीकरणको व्यवस्था गर्नुपर्ने छ ।
(३) यस नियमबमोजिमको परम्परागत सिकाइलाई प्रभावकारी बनाउन सम्बन्धित स्थानीय तहले त्यस्तो
संस्थालाई आवश्यकत निर्देशन दिन सक्ने छ र त्यस्तो निर्देशनको पालना गर्नु सम्बन्धित संस्थाको कर्तव्य
हुने छ।
परिच्छे द-५
अनुगमन समिति
16. अनग
ु मन समितिः (१) अनिवार्य तथा निःशल्
ु क शिक्षामा सबै नागरिक तथा बालबालिकाको पहुँच सनि
ु श्चित
गर्ने सम्बन्धमा सञ्चालित कार्यक्रम र ऐनको प्रभावकारी कार्यान्वयन भए नभएको विषयमा अनुगमन गर्न
117

दे हायबमोजिमको एक अनुगमन समिति रहने छ :

 (क) सचिव, मन्त्रालय -अध्यक्ष
(ख) सहसचिव, अर्थ मन्त्रालय -सदस्य
(ग) सहसचिव, राष्ट्रिय योजना आयोग -सदस्य
(घ) सहसचिव, महिला, बालबालिका तथा ज्येष्ठ नागरिक मन्त्रालय -सदस्य
(ङ) सहसचिव, सङ्घीय मामिला तथा सामान्य प्रशासन मन्त्रालय -सदस्य
(च) प्रदे श सरकारको शिक्षासम्बन्धी विषय हे र्ने मन्त्रालयका सचिव-सदस्य -सदस्य
(छ) शिक्षाविदहरूमध्येबाट मन्त्रालयले मनोनयन गरे का एक जना महिलासहित दईु जना -सदस्य
(ज) सहसचिव, विद्यालय शिक्षा महाशाखा, मन्त्रालय -सदस्य-सचिव
(२) उपनियम (१) को खण्ड (छ) बमोजिमका सदस्यको पदावधि दईु वर्षको हुने छ ।
(३) उपनियम (२) जुनसक
ु ै कुरा लेखिएको भए तापनि कुनै मनोनीत सदस्यले आफ्नो पदीय जिम्मेवारी पूरा
नगरे मा निजलाई जुनसक
ु ै बखत पदबाट हटाउन सकिने छ ।
तर त्यसरी पदबाट हटाउनु अघि निजलाई सफाइको मनासिब मौका दिनुपर्ने छ ।

17. अनग
ु मन समितिको काम, कर्तव्य र अधिकारः (१) अनग
ु मन समितिको काम, कर्तव्य र अधिकार
दे हायबमोजिम हुने छ :-
(क) अनिवार्य तथा निःशल्
ु क शिक्षाको समग्र नीति तथा कार्यक्रमको अनग
ु मन गर्ने गराउने,
(ख) अनिवार्य तथा निःशुल्क शिक्षासम्बन्धी कार्यक्रम कार्यान्वयनको प्रभावकारिताको अनग
ु मन गर्ने वा
गराउने,
(ग) अनिवार्य तथा निःशुल्क शिक्षा तथा सोसँग सम्बन्धित कार्यक्रममा लक्ष्यित समुदायको पहुँच पुग्न सके
वा नसकेको अनुगमन गर्ने,
(घ) अनिवार्य तथा निःशुल्क शिक्षालाई प्रभावकारी बनाउन नेपाल सरकारलाई आवश्यक सुझाव दिने ।
(२) अनुगमन समितिले अनुगमन सूचकाङ्क तयार गरी मन्त्रालयबाट स्वीकृत गराई त्यस्तो सूचकाङ्क
बमोजिम गर्नुपर्ने छ ।
18. अनुगमन समितिको बैठकः (१) अनुगमन समितिको बैठक वर्षको कम्तीमा एक पटक बस्ने छ।
(२) अनग
ु मन समितिको बैठक अनग
ु मन समितिको अध्यक्षले तोकेको मिति, समय र स्थानमा बस्ने छ ।
(३) अनुगमन समितिको बैठकमा आवश्यकताअनुसार विशेषज्ञलाई आमन्त्रण गर्न सकिने छ तर बैठकमा
आमन्त्रीत विशेषज्ञलाई मत दिने अधिकार हुने छै न ।
(४) अनुगमन समितिको बैठकसम्बन्धी अन्य कार्यविधि सो समिति आफैँ ले निर्धारण गरे बमोजिम हुने छ ।

परिच्छे द – ६
विविध
19. पाठ्यपुस्तक उपलब्ध गराउनुपर्नेः (१) प्रत्येक स्थानीय तहले आफ्नो क्षेत्रभित्रका सार्वजनिक विद्यालयमा
आधारभत
ू तह र माध्यमिक अध्ययनरत विद्यार्थीको विवरण यकिन गरी सो विवरण मन्त्रालयमा उपलब्ध
118
 गराउनुपर्ने छ ।
(२) उपनियम (१) बमोजिम प्राप्त विवरणको आधारमा मन्त्रालयले सार्वजनिक विद्यालयका आधारभूत तह र
माध्यमिक तहका विद्यार्थीका लागि कक्षागत पाठ्यपुस्तकको सेटको वास्तविक मूल्य बराबरको रकम
स्थानीय तहलाई उपलब्ध गराउनुपर्ने छ ।
(३) उपनियम (१) बमोजिम कक्षागत पाठ्यपुस्तकको सेटको वास्तविक मूल्य बराबरको रकम स्थानीय तहले
सम्बन्धित विद्यालयलाई उपलब्ध गराउने छ।
20. शैक्षिक सामग्री प्रदान गर्नेः (१) स्थानीय तहले आधारभूत तहसम्मको शिक्षा प्रदान गर्ने सार्वजनिक
विद्यालयहरूलाई पाठ्यक्रममा आधारित शिक्षण सिकाइ क्रियाकलाप परू ा गर्नका लागि सम्पर्ण
ू बालबालिकाको
प्रयोगमा पहुँच हुने गरी आवश्यक प्रयोगशाला, अतिरिक्त क्रियाकलाप सामग्री, खेल सामग्री, पूर्वाधार तथा
कम्पयुटर र सूचना प्रविधिको उचित व्यवस्थापन गर्नुपर्ने छ ।
(२) स्थानीय तहले पाठ्यक्रम निर्दिष्ट गरे का शैक्षिक सामग्री व्यवस्थापनका लागि प्रत्येक विद्यार्थी लागतका
आधारमा त्यस्तो विद्यालयलाई एकमुष्ट अनुदान रकम उपलब्ध गराउने छ ।
21. स्वास्थ्य उपचारको व्यवस्था गर्नुपर्नेः (१) ऐनको दफा २४ को उपदफा (२) बमोजिम निजी लगानी तथा
सार्वजनिक शैक्षिक गुठीको रूपमा सञ्चालित विद्यालयले निःशुल्क स्वास्थ्य उपचारका लागि
दे हायबमोजिमको व्यवस्था मिलाउनप
ु र्ने छ :-
(क) प्राथमिक उपचारका सामग्रीसहितको प्राथमिक उपचार कक्षाको व्यवस्था गर्ने,
(ख)प्रचलित कानुनबमोजिम सञ्चालित स्वास्थ्य संस्थामा आवश्यकताको आधारमा विद्यार्थीको स्वास्थ्य
परीक्षण गराउने,
(ग) विद्यार्थीलाई आवश्यक मनोसामाजिक परामर्श सेवाको व्यवस्था गर्ने ।
22. दिवा खाजा खर्चबापतको रकम उपलब्ध गराउने: ऐनको दफा २५ बमोजिम सार्वजनिक विद्यालयमा
अध्ययनरत बालबालिकालाई मन्त्रालयबाट निर्धारण भएबमोजिमको दै निक दिवा खाजा वा दै निक दिवा
खाजाबापतको रकम स्थानीय तहमार्फ त उपलब्ध गराइने छ ।
23. सवि
ु धा दोहोरो हुने गरी लिन नपाइने: ऐन वा यस नियमावलीबमोजिमको छात्रवत्ति
ृ , विशेष व्यवस्था वा
अवसरबापत एउटै शीर्षकमा दोहोरो पर्ने गरी कुनै रकम, सामग्री वा अवसर लिन पाइने छै न ।

शिक्षक सेवाआयोगको काम, कर्तव्य, अधिकारहरू

सामुदायिक विद्यालयमा नेपाल सरकारबाट स्वीकृत दरबन्दीअनुसार रिक्क्त शिक्षक तथा कर्मचारी पदाको
नियुक्ती तथा यस्तो पदमा नियुक्त शिक्षकको बढुवा तथा सिफारिस गर्न अध्यापन अनुमतिपत्र वितरण गर्न
जस्ता काम शिक्षक सेवा आयोगले गर्दछ । शिक्षा ऐन २०२८ र नियमावली २०५७ अनुसार शिक्षक सेवा आयोगले
सम्पादन गर्ने कार्यहरू निम्न प्रकार छन ् :
119
 शिक्षक सेवा आयोग नियमावली, २०५७ अनसार शिक्षक सेवा आयोगको काम, कर्तव्य र अधिकारहरू
ु
१.७ स्थानीय सरकार सञ्चालन ऐन, २०७४ (शिक्षासँ ग सम्बन्धित मात्र)

पाठ्यक्रम निर्माण

अध्यापन अनुमति पत्र परीक्षा सञ्चालन

अध्यापन अनुमति पत्र

उजुरी परे को सन्दर्भबाहे क शिक्षक सेवा सुविधा सम्बन्धमा

एक वर्षपछि मन्त्रालयलाई सुझाव
उत्तर पुस्तिका धुलाई (नष्ठ)
शिक्षक सेवा आयोग ३ सदस्यीय
ऐन वा नियमावलीबमोजिम
नियम ४ मा काम, कर्तव्य र अधिकार उल्लेख छ ।
आयोगले गर्नुपर्ने काम कारबाही
सम्बन्धी जाँचबझ
ु

शिक्षक सेवा आयोगको खल्

ु ला शिक्षक आन्तरिक बढुवा
प्रतिस्पर्धामार्फ त शिक्षक सिफारिस

पाठ्यक्रम निर्माण परीक्षा सञ्चालन छनौट र सिफारिस पाठ्यक्रम निर्माण परीक्षा सञ्चालन बढुवाका लागि सिफरिस

 शिक्षकको स्थायी नियुक्ति र बढुवाका लागि सिफारिस गर्छ ।

 विद्यालयमा अध्यापन गर्न चाहनेहरूका लागि अध्ययन अनुमतिपत्र वितरण गर्छ ।
 अध्ययापन अनुमतिपत्रका लागि लिइने परीक्षाको पाठ्यक्रम निर्धारण गर्न र परीक्षासम्बन्धी कार्य गर्छ ।
 शिक्षकको नियक्
ु त तथा बदव
ु ाका लागि पाठ्यक्रम निर्धारण गर्न, परिमार्जन गर्न र परीक्षा सञ्चालन गर्ने काम
गर्छ ।
 शिक्षकको सेवा सर्त र सवि
ु धासम्बन्धी विषयमा मन्त्रालयलाई सझ
ु ाव दिने काम गर्छ ।
 उजुरी परे को अवस्थामा बाहे क नतिजा प्रकाशन भएको एक वर्षभित्र परीक्षासम्बन्धी कागजात धुल्याउने,
 प्रचालित एन एवम ् नियमावलीबमोजिम आयोगले गर्नुपर्ने काम कारबाहीको विषयमा आवश्यकताअनुसार
जाँचबुझ वा निरिक्षण गर्ने ।
यसरी शिक्षक सेवा आयोगले शिक्षा एन २०२८ र नियमावली २०५० अनुसार तोकिएको काम, कर्तव्य र
अधिकारहरू गर्दछ ।
120

स्थानीय सरकार सञ्चालन ऐन, २०७४

 प्रमाणीकरण र प्रकाशन मिति २०७४।६।२९
 केही नेपाल ऐन संशोधन गर्ने ऐन, २०७५।११।१९
 नेपालको संविधानको धारा २९६ को उपधारा (१) बमोजिमको व्यवस्थापिका - संसद्ले यो ऐन बनाएको छ ।
 सम्वत ् २०७४ सालको ऐन नं. २६
 जम्मा १५ परिच्छे द, १२१ दफा र २ अनुसूची
 परिच्छे द-३ गाउँ पालिका तथा नगरपालिकाको काम, कर्तव्य र अधिकार
 दफा ११. गाउँ पालिका तथा नगरपालिकाको अधिकारः
 दफा ११ (२. ज.) आधारभत
ू र माध्यमिक शिक्षा
परिच्छे द ३ दफा ११ गाउँ पालिका तथा नगरपालिकाको अधिकारः
२. ज. आधारभूत र माध्यमिक शिक्षा (२३ बुदाँमा अधिकार)
(1) प्रारम्भिक बाल विकास तथा शिक्षा, आधारभूत शिक्षा, अभिभावक शिक्षा, अनौपचारिक शिक्षा, खुला तथा
वैकल्पिक निरन्तर सिकाइ, सामुदायिक सिकाइ र विशेष शिक्षासम्बन्धी नीति, कानुन, मापदण्ड, योजना तर्जुमा,
कार्यान्वयन, अनग
ु मन मल्
ू याङ्कन र नियमन,
(2) सामुदायिक, संस्थागत, गुठी र सहकारी विद्यालय स्थापना, अनुमति, सञ्चालन, व्यवस्थापन तथा नियमन,
(3) प्राविधिक शिक्षा तथा व्यावसायिक तालिमको योजना तर्जुमा, सञ्चालन, अनम
ु ति, अनग
ु मन, मल्
ू याङ्कन र
नियमन,
(4) मातभ
ृ ाषामा शिक्षा दिने विद्यालयको अनुमति, अनुगमन तथा नियमन,
(5) गाभिएका वा बन्द गरिएका विद्यालयहरूको सम्पत्ति व्यवस्थापन,
(6) गाउँ तथा नगर शिक्षा समिति गठन तथा व्यवस्थापन,
(7) विद्यालय व्यवस्थापन समिति गठन तथा व्यवस्थापन,
(8) विद्यालयको नामकरण,
(9) सामद
ु ायिक विद्यालयको जग्गाको स्वामित्व, सम्पत्तिको अभिलेख, संरक्षण र व्यवस्थापन,
(10) विद्यालयको गुणस्तर अभिवद्धि
ृ तथा पाठ्यसामग्रीको वितरण,
(11) सामद
ु ायिक विद्यालयको शिक्षक तथा कर्मचारीको दरबन्दी मिलान,
(12) विद्यालयको नक्साङ्कन, अनुमति, स्वीकृति, समायोजन तथा नियमन,
(13) सामुदायिक विद्यालयको शैक्षिक पूर्वाधार निर्माण, मर्मत सम्भार, सञ्चालन र व्यवस्थापन,
(14) आधारभूत तहको परीक्षा सञ्चालन, अनुगमन तथा व्यवस्थापन,
(15) विद्यार्थी सिकाइ उपलब्धिको परीक्षण र व्यवस्थापन,
(16) निःशल्
ु क शिक्षा, विद्यार्थी प्रोत्साहन तथा छात्रवत्ति
ृ को व्यवस्थापन,
(17) ट्युसन, कोचिङजस्ता विद्यालयबाहिर हुने अध्यापन सेवाको अनुमति तथा नियमन,
(18) स्थानीयस्तरको शैक्षिक ज्ञान, सिप र प्रविधिको संरक्षण, प्रवर्द्धन र स्तरीकरण,
(19) स्थानीय पुस्तकालय र वाचनालयको सञ्चालन तथा व्यवस्थापन,
121

(20) माध्यमिक तहसम्मको शैक्षिक कार्यक्रमको समन्वय र नियमन,

(21) सामद
ु ायिक विद्यालयलाई दिने अनद ान तथा सोको बजेट व्यवस्थापन, विद्यालयको आय व्ययको
१.८ राष्ट्रिय शिक्षा नीति, २०७६ (विद्यालय ु शिक्षासम्बन्धी)
लेखा अनुशासन कायम अनुगमन र नियमन,
(22) शिक्षण सिकाइ, शिक्षक र कर्मचारीको तालिम तथा क्षमता विकास,
(23) अतिरिक्त शैक्षिक क्रियाकलापको सञ्चालन ।
दफा १२. वडा समितिको काम, कर्तव्य र अधिकारः
ग. विकास कार्य
(1) बाल उद्यानको व्यवस्था गर्ने,
(2) अनौपचारिक शिक्षा कार्यक्रम, शिशु स्याहार तथा प्रारम्भिक बालविकास केन्द्र सञ्चालन र व्यवस्थापन
गर्ने,
(3) पुस्तकालय, वाचनालय, सामुदायिक सिकाइ केन्द्र, बाल क्लब तथा बालसञ्जालको सञ्चालन र व्यवस्थापन
गर्ने,
(20) अन्तर विद्यालय तथा क्लबमार्फ त खेलकुद कार्यक्रमको सञ्चालन गर्ने गराउने,
(29) वडालाई बालमैत्री बनाउने
ङ. सिफारिस तथा प्रमाणित गर्ने
(27) आधारभत
ू विद्यालय खोल्न सिफारिस गर्ने,
(२९) विद्यालयको कक्षा थप गर्न सिफारिस गर्ने,
(३३) विद्यालय ठाउँ सारी गर्न सिफारिस गर्ने,
दफा २६. साझेदारी वा संयुक्त व्यवस्थापनमा कार्य गर्न सक्नेः गाउँ पालिका तथा नगरपालिकाले आफ्नो कार्य
सञ्चालन गर्दा लागत न्यूनीकरण, स्रोत साधनको अधिकतम उपयोग वा प्रभावकारी सेवाप्रवाहका लागि
दे हायको विषयमा अन्य गाउँ पालिका वा नगरपालिकासँग साझेदारी, सम्झौता वा संयुक्त व्यवस्थापन गर्न
सक्ने छ:-
(झ) आधारभत
ू तथा माध्यमिक तहको प्राविधिक शिक्षाको सञ्चालन, प्रबर्द्धन र विकास,
नगरपालिकाको वर्गीकरणः
नगरपालिका उपमहानगरपालिका महानगरपालिका
 खेलमैदान  उच्चस्तरीय शिक्षा तथा प्राविधिक शिक्षाको  स्नातकोत्तर तहसम्मको अध्ययन
भएको । सुविधा भएको । संस्था भएको,
 सङ्ग्रहालय भएको,
 प्राविधिक शिक्षालय भएको,
 बाल उद्यान भएको ।
 मिति २०७६/०७/१८ निर्णयबाट तर्जुमा गरिएको ।
 दरू दृष्टि - १, लक्ष्य - १ र क्षेत्रहरू १४ ओटा रहे का ।
 १३ ओटा उद्देश्य, ३३ ओटा रणनीति र ५५ ओटा नीतिको व्यवस्था ।
 दरू दृष्टिः “शिक्षित, सभ्य, स्वस्थ र सक्षम जनशक्ति, सामाजिक न्याय, रूपान्तरण र समद्धि
ृ "
122
 लक्ष्यः सबै तहको शिक्षालाई प्रतिस्पर्धी, प्रविधिमैत्री, रोजगारमूलक र उत्पादनमुखी बनाई दे शको
आवश्यकताअनुरूपको मानव संसाधन विकास गर्ने ।
 रणनीतिः सबै तहको शिक्षामा विज्ञान, प्रविधि, इन्जिनियरिङ र गणित शिक्षालाई पाठ्यक्रमको अभिन्न अङ्ग
बनाइने ।
 नीति कार्यान्वयनको जिम्मेवारी
1. सङ्घीय सरकार (११ ओटा)
2. प्रदे श सरकार (१५ ओटा)
3. स्थानीय सरकार (२७ ओटा)
 राष्ट्रिय शिक्षा नीति २०७६ को कार्यान्वयनको समग्र स्थितिको वार्षिक तथा आवधिक मूल्याङ्कन:
शिक्षा, विज्ञान तथा प्रविधि मन्त्रालयले गर्ने ।
 पन्ध्रौं योजनाको अन्त्यमा मध्यावधि मूल्याङ्कन र दश वर्षपछि पूर्णावधि मूल्याङ्कन गरिने छ।
 नीतिको राष्ट्रिय विकासमा परे को प्रभाव मूल्याङ्कनको समन्वय राष्ट्रिय योजना आयोगले गर्ने छ ।
 सङ्घीय संरचनाअनस
ु ार नीति तय गरी सबै तहका कार्य र जिम्मेवारी निर्दिष्ट गर्ने प्रयत्न गरिएको ।
 राज्यले विश्वव्यापी रूपमा गरे का घोषणा र प्रतिबद्धता पूरा गर्ने गरी नीति तय गरिएको ।
 शिक्षा नीतिले राज्यले लिएको राष्ट्रिय विकासका प्राथमिकतालाई सम्बोधन गर्ने प्रयास गरे को ।
 राष्ट्रिय शिक्षा नीति, २०७६ ले खारे ज गरे का नीतिहरूः
1. शैक्षिक जनशक्ति विकास केन्द्र तालिम नीति, २०६२
2. अनौपचारिक शिक्षा नीति, २०६३
3. प्राविधिक तथा व्यावसायिक शिक्षा एवम ् तालिम नीति, २०६९
4. उच्च शिक्षा नीति, २०७२
5. अपाङ्गता भएका बालबालिकाका लागि समावेशी शिक्षा नीति, २०७३
राष्ट्रिय शिक्षा नीतिका उद्देश्यहरु
1. बालबालिकाको सर्वाङ्गीण विकासमा केन्द्रित प्रारम्भिक बालविकास तथा शिक्षालाई गण
ु स्तरीय र प्रभावकारी
बनाउनु ।
2. आधारभूत शिक्षामा सबैको सहज एवम ् समतामूलक पहुँच र निरन्तरता सनि
ु श्चित गर्दै सर्वव्यापी,
जीवनोपयोगी, प्रतिस्पर्धी एवम ् गुणस्तरयुक्त अनिवार्य तथा निःशुल्क शिक्षाको प्रत्याभति
ू गर्नु ।
3. गुणस्तरीय माध्यमिक शिक्षामा सबैको निःशुल्क पहुँच सुनिश्चित गर्दै सिर्जनशीलता, रचनात्मकता,
अध्ययनशीलता, सकारात्मक चिन्तन र सदाचार जस्ता गुणसहितको प्रतिस्पर्धी, सिपयुक्त एवम ् उत्पादनशील
जनशक्ति तयार गर्नु ।
4. प्राविधिक तथा व्यावसायिक शिक्षा र तालिमका अवसरहरूलाई व्यापक विस्तार गरी सबै इच्छुक
नागरिकहरूका लागि समावेशी एवम ् समतामूलक पहुँच स्थापित गर्दै दे श विकासका लागि योग्य, सक्षम,
सिपयक्
ु त र उद्यमशील जनशक्ति तयार पार्नु ।
123
5. ज्ञानमा आधारित समाज र अर्थतन्त्र निर्माणका लागि उच्च शिक्षाको पहुँच र गुणस्तर अभिवद्धि
ृ गरी
विभिन्न क्षेत्रहरूमा सक्षम नेतत्ृ व प्रदान गर्न सक्ने योग्य, दक्ष, वैज्ञानिक, नवप्रवर्तनात्मक, अन्तराष्ट्रिय स्तरमा
प्रतिस्पर्धी र अनुसन्धानमुखी मानव संशाधन विकास गर्नु ।
6. नेपाललाई पूर्ण साक्षर मल
ु ुक तुल्याई अनौपचारिक, वैकल्पिक, परम्परागत र खल
ु ा शिक्षाका माध्यमबाट
आजीवन सिकाइ संस्कृतिको विकास गर्नु ।
7. सबै प्रकारका अपाङ्गता भएका व्यक्तिका लागि गण
ु स्तरीय शिक्षाको पहुँच सनि
ु श्चित गरी जीवनपर्यन्त
शिक्षाका माध्यमबाट मर्यादित जीवनयापन गर्न सक्षम र प्रतिस्पर्धी नागरिक तयार पार्नु ।
8. शिक्षा प्रणालीका विभिन्न अवयवहरूमा रहे र सेवा प्रवाह गर्ने जनशक्तिलाई उत्कृष्ट नतिजा प्रदर्शन गर्न
उनीहरूको पेसागत योग्यता, सक्षमता, इमान्दारिता, प्रतिबद्धता र जवाफदे हिता सुनिश्चित गर्दै शैक्षिक सश
ु ासन
कायम गर्नु ।
9. सार्वजनिक तथा निजी शैक्षिक क्षेत्रका विद्यमान असल अभ्यास (Best Practices) लाई सम्मिलन (Fusion) गर्दै
निजी लगानीका शिक्षण संस्थाहरूको प्रभावकारी परिचालन, नियमन एवम ् सार्वजनिक शिक्षा प्रणालीको
रूपान्तरणको प्रक्रियामा सवलीकरण गर्नु ।
10. राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय अनुभव तथा अभ्यास समेतका आधारमा शैक्षिक गुणस्तर मानक तथा मापदण्ड
तयार गरी सबै तह र प्रकारका शिक्षाको गण
ु स्तर अभिवद्धि
ृ गर्नु ।
11. औपचारिक (Formal), अनौपचारिक (Non-formal) र अरीतिक (Informal) शिक्षाबीच अन्तरसम्बन्ध स्थापित
गरी योग्यताको समकक्षता (Equivalency), गतिशिलता (Mobility) र पारगम्यता (Permeability) सुनिश्चित गर्दै
राष्ट्रिय योग्यता प्रारूपमा आधारित शिक्षा प्रणालीको विकास गर्नु ।
12. शिक्षा प्राप्तिको संवैधानिक र कानुनी दायित्व पूरा गर्न राष्ट्रिय प्राथमिकताका आधारमा पर्याप्तता
(Sufficiency), समन्यायिकता (Equitability) र प्रतिफलमुखी (Best Value for Money) हुने गरी शैक्षिक लगानी
सुनिश्चित गर्नु ।
13. व्यक्तिमा वैज्ञानिक चिन्तन र व्यवहार विकास गर्न विज्ञान तथा प्रविधिलाई शिक्षा प्रणालीमा एकीकरण गर्दै
परम्परागत एवम ् आधुनिक प्रविधिलाई राष्ट्रिय विकासका लागि उपयोग गर्न सक्ने क्षमता विकास गर्नु ।
राष्ट्रिय शिक्षा नीतिका रणनीतिहर
 पूर्वाधार सहितको कम्तीमा १ वर्षको बालमैत्री प्रारम्भिक बालविकासको अवसर विस्तार
 अनिवार्य तथा निःशुल्क आधारभूत शिक्षाको प्रत्याभति
ू गर्न उत्प्रेरणामूलक उपायहरू अवलम्बन गर्ने ।
 माध्यमिक तहसम्मको शिक्षामा सबैको पहुँच सुनिश्चितता गर्न औपचारिक, अनौपचारिक, वैकल्पिक र खुला
शिक्षा प्रणालीको अवलम्बन गर्ने ।
 प्राविधिक तथा व्यावसायिक शिक्षा र तालिममा पिछडिएका वर्ग, क्षेत्र र समुदायलाई समेट्न विशेष सहुलियत
दिने नीति अख्तियार गर्ने ।
 खुला एवम ् दरू शिक्षा मार्फ त उच्च शिक्षामा पहुँच अभिवद्धि
ृ गर्ने ।
 उच्च शिक्षा प्रदायक संस्थाहरूको स्थापना, सञ्चालन, नियमन र व्यवस्थापनलाई प्रभावकारी बनाउन
124

विद्यमान कानुनी तथा संस्थागत संयन्त्रको पुनः संरचना गर्ने ।

 उच्च शिक्षा प्रदायक संस्थाहरूको गुणस्तर अभिवद्धि
ृ गरी राष्ट्रिय आवश्यकता एवम ् अन्तर्राष्ट्रिय मान्यता र
प्रचलनअनुरूप हुने गरी सान्दर्भिक बनाउने ।
 हाल सञ्चालनमा रहे का विश्वविद्यालयहरूमध्ये इच्छुक विश्वविद्यालयलाई प्रदे शसँग समन्वय गरी प्रादे शिक
विश्वविद्यालयका रूपमा सञ्चालन गर्न अभिप्रेरित गर्ने ।
 साक्षरता, अनौपचारिक शिक्षा र आजीवन सिकाइलाई पेसा एवम ् व्यवसाय, सामाजिक जीवन र सहभागितासँग
आवद्ध गर्ने ।
 भौतिक पूर्वाधार, पाठ्यक्रम तथा पाठ्यसामग्री, शिक्षण सिकाइ प्रक्रिया र मूल्याङ्कन प्रणालीलाई समावेशी
एवम ् अपाङ्गमैत्री बनाउने ।
 अपाङ्गता भएका बालबालिकाहरूको आवश्यकता र समावेशीकरणको सिद्धान्तका आधारमा विशेष शिक्षा र
समावेशी शिक्षाका माध्यमबाट उपयुक्त शैक्षिक अवसरहरू उपलब्ध गराउने ।
 विद्यालय शिक्षा, प्राविधिक तथा व्यावसायिक शिक्षा र उच्च शिक्षामा अध्यापन वा प्रशिक्षण गर्ने
जनशक्तिको सक्षमता परीक्षण र तालिमलाई अनिवार्य गर्ने ।
 विद्यालयमा विषयगत शिक्षकको सनि
ु श्चितता गर्नुका साथै शिक्षकको तयारी, प्राप्ति, विकास र उपयोग
प्रणालीमा सुधार गरी विद्यालय शिक्षाको गुणस्तर अभिवद्धि
ृ गर्ने ।
 विश्वविद्यालयबाट उत्कृष्ट नतिजा प्राप्त गरे का मेधावी विद्यार्थीहरूलाई शिक्षण पेसामा आकर्षित गर्ने ।
 सङ्घ, प्रदे श र स्थानीय स्तरमा अनलाइनमा आधारित एकीकृत शैक्षिक सूचना व्यवस्थापन प्रणाली
(Integrated Educational Management Information System IEMIS) को सुदृढीकरण गर्ने ।
 सबै तह र प्रकारको शैक्षिक गुणस्तर अभिवद्धि
ृ का लागि शिक्षण संस्थाहरूको प्रभावकारी अनुगमन, निरीक्षण
तथा मल्
ू याङ्कनको व्यवस्था गर्ने ।
 राष्ट्रिय योग्यता प्रारूपका आधारमा क्रेडिट ब्याङ्किङ र क्रेडिट ट्रान्सफरको प्रणाली लागु गर्ने ।
 विद्यालय तथा उच्च शिक्षामा तीनै तहका सरकारको लगानी वद्धि
ृ गर्ने ।
 सबै तहको शिक्षामा विज्ञान, प्रविधि, इन्जिनियरिङ र गणित शिक्षा (STEM-Education) लाई पाठ्यक्रमको
अभिन्न अङ्ग बनाइने ।

शिक्षा नीति २०७६ मा उल्लेख भएका केही उल्लेख्य नीति तथा कार्यनीतिहरू :

नीति तथा कार्यनीतिमा प्रारम्भिक बाल विकास शिक्षा, अनिवार्य तथा निःशुल्क आधारभूत शिक्षा, बहुभाषिक
मातभ
ृ ाषिक शिक्षा, माध्यमिक शिक्षा, उच्च शिक्षा, प्राविधिक तथा व्यावसायिक शिक्षा र तालिम, जीवनोपयोगी
शिक्षा, विश्वविद्यालयस्तरको शिक्षाको शिक्षण सिकाइका विधि, प्रविधि, प्रक्रिया र पाठ्यक्रम, चिकित्सा शिक्षा,
धार्मिक विद्यालय, अनौपचारिक, जीवनपर्यन्त, परम्परागत र खल
ु ा शिक्षा, समावेशी र विशेष शिक्षा, शैक्षिक
सश
ु ासन र जनशक्ति व्यवस्थापन, निजी साझेदारी र सामद
ु ायिक एवम ् सार्वजनिक शिक्षा प्रणालीको सवलीकरण,
राष्ट्रिय योग्यता प्रारूपमा आधारित शिक्षा प्रणाली, शिक्षामा गुणस्तर, शिक्षामा लगानी, विज्ञान तथा प्रविधि जस्ता
शीर्षकमा उल्लेख गरिएका छन ् केही उल्लिखित कार्यनीति निम्नानस
ु ार रहे का छन ्ः
125

 स्थानीय तहको अनम

ु ति वा स्वीकृतिमा बालविकास कार्यक्रम सञ्चालन गर्ने ।
 बालविकास कक्षा र बालविकास केन्द्रका शिक्षकहरूको न्यूनतम योग्यता निर्धारण गरी न्यूनतम एस.एल.सी
(कक्षा दश) निर्धारण गरिने
 सबैका लागि अनिवार्य तथा निःशुल्क आधारभूत शिक्षाको सनि
ु श्चितता गर्न पहुँच र सहभागिता, संस्थागत
क्षमता र गुणस्तर अभिवद्धि
ृ सम्बन्धी कार्यक्रम सञ्चालन गर्ने ।
 आधारभूत विद्यालयहरूलाई सेवाक्षेत्र (School Zone) को अवधारणा अनुरूप व्यवस्थित गर्ने ।
 आर्थिक रूपले विपन्न दलित, विपन्न जनजाति, विपन्न सीमान्तीकृत, विपन्न द्वन्द्व पीडित तथा कठिन
परिस्थितिमा रहे का अभिभावकका छोराछोरीलाई उनीहरूको अवसर लागत (Opportunity Cost) लाई समेत
दृष्टिगत गरी छात्रवत्ति
ृ दिने व्यवस्था मिलाइने छ ।
 नेपालको भाषिक विविधता, बालबालिकाको रुचि र आवश्यकताअनुसार मातभ
ृ ाषाको अतिरिक्त मातभ
ृ ाषामा
आधारित बहुभाषिक शिक्षा, नेपाली र अङ्ग्रेजी भाषालाई शिक्षणको माध्यम भाषाको रूपमा व्यवस्थापन गर्ने ।
 सबैका लागि निःशुल्क माध्यमिक शिक्षामा पहुँच सुनिश्चित ।
 प्रत्येक प्रदे शमा कम्तीमा एउटा प्राविधिक तथा व्यावसायिक शिक्षा र सिप विकासका विषयगत
प्रयोगशालासहितका अनस
ु न्धानशालाहरू स्थापना गरिने छ ।
 सबै स्थानीय तहमा प्राविधिक तथा व्यावसायिक शिक्षा र सिप प्रदायक संस्थाहरूको स्थापना गरिने छ। यस
कार्यमा मन
ु ाफा नलिने निजी र सहकारी क्षेत्रलाई समेत सहभागी गराइने छ ।
 उच्च शिक्षाको नीति निर्देश गर्ने, विश्वविद्यालयहरूलाई निर्देशन दिने, विश्वविद्यालय अनुदान आयोगलाई
मार्गदर्शन गर्ने लगायतका कार्य गर्नका निम्ति प्रधानमन्त्रीको अध्यक्षतामा विश्वविद्यालय तथा उच्च शिक्षा
परिषद् गठन गरिने छ ।
 उच्च शिक्षाको पहुँच विस्तारका लागि खुला विश्वविद्यालयको कार्यक्रममा विस्तार एवम ् विविधीकरण गरिने
छ ।
 प्रदे श स्तरमा विश्वविद्यालय स्थापना गर्दा हालका विश्वविद्यालयबाट सम्बन्धन लिएका वा आङ्गिक
शैक्षिक संस्थाहरूको नक्साङ्कन तथा अध्ययनका आधारमा गाभेर विश्वविद्यालय वा विश्वविद्यालय
कलेजका रूपमा स्तरोन्नति गर्ने नीति लिइने छ । त्यसरी प्रदे श स्तरमा हस्तान्तरण गर्दा नेपाल सरकारले
दिँ दै आइरहे को अनद
ु ान कटौती नहुने र जनशक्तिको सेवा, सर्व सवि
ु धामा प्रतिकूल असर नपर्ने व्यवस्था
मिलाइने छ ।
 चिकित्सा शिक्षामा सक्षमतामा आधारित (Competency Based) पाठ्यक्रम लागु गर्ने ।
 राष्ट्रिय आवश्यकताका आधारमा प्राविधिक विषयमा स्नातक र साधारण विषयहरूमा स्नातकोत्तर तहमा एक
वर्षसम्म अवधिको राष्ट्रिय विकास सेवा गर्नुपर्ने व्यवस्था गरिने र सेवा प्रदान गरे का आधारमा आन्तरिक
तथा बाह्य सप
ु रिवेक्षकबाट अन्तिम मल्
ू याङ्कन गर्ने व्यवस्था मिलाइने छ ।
 अपाङ्ग बालबालिकाका लागि विशेष विद्यालय र अपाङ्गको प्रकृतिअनुसार साधनस्रोत उपलब्ध गराई सबै
बालबालिकाको सिकाइ सनि
ु श्चित गर्ने
 अपाङ्गता भएका बालबालिका तथा व्यक्तिहरूको शिक्षा पाउने अधिकारलाई सुनिश्चित गर्न आवश्यक
126

पाठ्यक्रम, पाठ्यपुस्तक तथा श्रव्यदृश्य र सहयोग सामग्रीमा विविधीकरण गरिने छ ।

 सुस्तश्रवण भएका बालबालिकालाई साङ्केतिक भाषा तथा दृष्टिविहीन र न्यूनदृष्टि भएका बालबालिकालाई
ब्रेललिपिमा मात्र सीमित नगराई अन्य उपकरणको प्रयोगबाट सिक्न सक्ने सम्भाव्य विकल्पको खोजी गरी
उपयुक्त अवसर प्रदान गरिने छ । अपाङ्गताको प्रकृतिअनुसार लचिलो पाठ्यक्रम तथा पाठ्यपुस्तक,
वैकल्पिक सिकाइ सामग्री तथा शिक्षण विधिमा जोड दिनुको साथै विद्यार्थी मूल्याङ्कन प्रणालीलाई
अपाङ्गता भएका बालबालिका अनुकूल बनाइने छ ।
 अनस
ु न्धानलाई उच्च शिक्षाको अभिन्न अङ्गका रूपमा विकास गर्दै नवप्रवर्तनलाई प्रोत्साहन गर्ने ।
 हिन्द,ु बौद्धलगायतका पौरस्त्य दर्शन, सभ्यता, संस्कृतिलगायतको केन्द्रबिन्द ु बनाई पूर्वीय दर्शन, पूर्वीय चिन्तन,
मौलिक दर्शन एवम ् परम्परा, आयर्वे
ु द, योग, प्राकृतिक चिकित्सा, मानविकी, समाजशास्त्र, मानवशास्त्र, जैविक
विविधता, पर्यटन, जडीबुटी लगायत सम्पदामा आधारित अध्ययन तथा अनुसन्धानको व्यवस्था मिलाउने ।
 निरन्तर रूपमा शिक्षकको पेसागत सक्षमता अभिवद्धि
ृ गर्नका लागि विद्यमान शिक्षक तालिम केन्द्रहरूलाई
शिक्षण एकेडेमीको रूपमा विकास गरिने छ।
 प्रधानाध्यापकलाई जिम्मेवार एवम ् अधिकारसम्पन्न बनाउने गरी कानुनी प्रबन्ध गरिने छ ।
 प्रधानाध्यापकलाई विद्यालय सञ्चालनको पर्ण
ू जिम्मेवारी दिई नतिजाका आधारमा मल्
ू याङ्कन गर्ने र
कार्यसम्पादनका आधारमा तोकिएबमोजिमको सेवा सुविधाको व्यवस्थापन गरिने छ।
 सम्बन्धित तहमा पाँच वर्षको शिक्षण अनभ
ु व प्राप्त, योग्य, सक्षम र क्षमतावान ् शिक्षकलाई नेतत्ृ व परीक्षणका
आधारमा प्रधानाध्यापक बनाइने छ ।
 सबै तह र प्रकारका शिक्षण संस्थामा काम गर्ने शिक्षक, प्रधानाध्यापक, प्राध्यापक तथा कर्मचारी र
पदाधिकारीको पेसागत आचारसंहिता (Professional Code of Conduct ) तयार गरी लागु गरिने ।
 विद्यालय र विश्वविद्यालयका शिक्षक तथा कर्मचारीको पेसागत हकहित संरक्षणका लागि एकल पेसागत
सङ्गठन मात्र रहने व्यवस्था गरिने छ ।
 कार्यसम्पादन मूल्याङ्कन प्रक्रियालाई पारदर्शी तथा नतिजामा आधारित बनाउन कार्यसम्पादन सम्झौता
गरिने ।
 विद्यालय शान्ति क्षेत्र (School as Zone of Peace) को अवधारणालाई कार्यान्वयन गर्दै शिक्षालयहरूलाई
दण्डरहित (Non-Violence) शिक्षण सिकाइ गर्ने थलोको रूपमा विकास गरिने छ ।
 दर्ग
ु म क्षेत्रका विद्यालयमा काम गर्ने शिक्षक तथा कर्मचारीलाई थप सवि
ु धा दिन सकिने ।
 विश्वविद्यालय उत्तीर्ण मेधावी विद्यार्थीहरूलाई शिक्षण पेसामा आकर्षित गर्न कानुनी व्यवस्था गरिने छ ।
 राष्ट्रिय योग्यता प्रारूप निर्माण गरी औपचारिक र अनौपचारिक तथा साधारण र प्राविधिक एवम ्
व्यावसायिक शिक्षाको योग्यताबिच समकक्षता (Equivalence) र पारगम्यता (Permeability) को प्रणाली
स्थापित गर्न कानन
ु ी तथा संस्थागत व्यवस्था गर्ने ।
 एक विश्वविद्यालयबाट अर्को विश्वविद्यालयमा र एक विषयबाट अर्को विषयमा जाँदा क्रेडिट ट्रान्सफर हुने
व्यवस्था ।
 अध्ययनका लागि आवश्यक सर्तहरू पूरा गरी प्रवेश गर्न पाउने गरी साधारण र प्राविधिक तथा व्यावसायिक
127

धारका शिक्षामा समतलीय (Horizontal) तथा लम्बीय (Vertical) रूपमा दोहोरो प्रवेशको व्यवस्था गरिने छ ।
 क्रेडिट व्याकिङ र क्रेडिट ट्रान्सफर (Credit Banking and Credit Transfer) पद्धति लागु गरिने छ ।
 राष्ट्रिय योग्यता प्रणालीका आधारमा विद्यालय, विश्वविद्यालय तथा शिक्षण संस्थाहरूको पाठ्यक्रममा
परिमार्जन गरिने छ ।
 बहुपाठ्यपुस्तक नीतिका आधारमा नेपाल सरकार, प्रदे श सरकार र निजी क्षेत्रले राष्ट्रिय मापदण्डको अधीनमा
रही पाठ्यपुस्तक विकास गरी बहुपाठ्यपुस्तक उपलब्ध गराइने छ ।

कक्षा एकदे खि तीनसम्म एकीकृत पाठ्यक्रममा ।

 आधारभूत तह (कक्षा ८) को अन्त्यमा स्थानीय तह, माध्यमिक तहअन्तर्गत कक्षा दश प्रदे श तहमा र कक्षा
बाह्रको परीक्षा सङ्घीय तहबाट सञ्चालन, व्यवस्थापन र प्रमाणीकरण गर्ने व्यवस्था मिलाइने छ ।
 हाल कार्यान्वयनमा रहे को शिक्षक सक्षमताको प्रारूपको पुनरावलोकन गरी प्रभावकारी कार्यान्वयनमा ल्याइने
छ ।
 विद्यालय तहमा शिक्षकको निरन्तर पेसागत विकास गर्न प्रधानाध्यापकलाई जिम्मेवार बनाउनुका साथै
शिक्षकको निरन्तर पेसागत विकास कार्यलाई विद्यार्थी सिकाइ उपलब्धिसँग आबद्ध गरिने छ ।
 शिक्षक तालिम तथा क्षमता विकासका कार्यक्रमहरू मार्फ त विज्ञान, प्रविधि, इन्जिनियरिङ र गणित (Science,
Technology, Engineering and Mathematics-STEM) सँग सम्बन्धित विषयवस्तुहरू शिक्षण गर्न शिक्षकको
पेसागत दक्षता अभिवद्धि
ृ गरिने छ ।
 स्थानीय तहको सिफारिसमा प्रदे श सरकारले शिक्षण एकेडेमी वा शिक्षण कलेजसित सम्झौता गरी शिक्षकको
क्षमता विकास तालिम सञ्चालन गर्ने ।
 शिक्षकलाई प्रत्येक दईु वर्षमा सघन पुनर्ताजगी तालिमको अनिवार्य व्यवस्था गरिने छ।
 स्थानीय तहले विद्यालयलाई केन्द्रबिन्द ु बनाएर शिक्षकको निरन्तर पेसागत विकास कार्यक्रमहरू सञ्चालन ।
 सूचना तथा सञ्चार प्रविधिको विकासमा आमनेसामने (Face To Face), विद्यालयमा आधारित (School-based),
मिश्रित (Blended), अनलाइन (Online) तथा भर्चुअल (Virtual) पद्धतिबाट तालिम सञ्चानल गरिने छ ।
 विद्यालय भित्र वा छिमेकमा रहे का विद्यालयका शिक्षकहरूबिच पेसागत साझेदारी, अनभ
ु व आदानप्रदान तथा
कक्षा अवलोकन गरी एक अर्काबाट सिक्ने व्यवस्था मिलाइने छ ।
 विद्यालय भवनलगायत सम्पर्ण
ू भौतिक पर्वा
ू धार विपद् जोखिममक्
ु त बनाउनक
ु ा साथै सबै विद्यालयलाई
सुरक्षित एवम ् हरित विद्यालयको रूपमा विकास गर्ने ।
 "एक विद्यार्थी, एक विरुवा" र "एक विद्यालय, एक बगैंचा" कार्यक्रम सञ्चालन गरी हरित विद्यालय निर्माण
कार्यलाई तीव्रता दिइने छ ।
 विद्यालय अनुगमन, निरीक्षण तथा सुपरिवेक्षण प्रक्रियालाई विकेन्द्रित गरी विद्यालय र स्थानीय तहबाट
प्राविधिक सहायता प्रदान गर्ने पद्धतिको विकास गर्ने ।
 सुपरिवेक्षकको न्यूनतम योग्यता स्नातकोत्तर कायम गरी शिक्षा प्रशासन तथा सुपरिवेक्षणसम्बन्धी तालिम
अनिवार्य लिनप
ु र्ने व्यवस्था गरिने छ ।
128
 प्रदे श तहमा समेत विद्यालय तथा प्राविधिक शिक्षालय निरीक्षणका लागि प्रादे शिक शिक्षा निरीक्षक व्यवस्था
गरी निरीक्षणको व्यवस्था मिलाइने छ ।
 सुपरिवेक्षणलाई विद्यालयमा आधारित बनाउन विद्यालयका प्रधानाध्यापक, अनुभवी शिक्षक वा मेन्टर र
समकक्षी शिक्षकबाट सुपेरिवेक्षण गर्ने परिपाटी सुरु गरिने छ ।
 सङ्घीय, प्रादे शिक तथा स्थानीय तहमा शिक्षा क्षेत्रको नतिजामल
ू क अनुगमन तथा मूल्याङ्कनका लागि
आवश्यक पर्ने संस्थागत संयन्त्र, प्रक्रिया, मापदण्ड र सच
ू क निर्धारण गरी तीन तहका सरकार र अन्तर्गतका
निकायहरूको जिम्मेवारी एवम ् जवाफदे हिता किटान गरिने छ ।
 गण
ु स्तर प्रत्यायन र प्रमाणीकरण निकायमार्फ त उच्च शिक्षा संस्थाहरूको गण
ु स्तर मापनका मापदण्डका
आधारमा गुणस्तको प्रमाणपत्र लिनुपर्ने व्यवस्था गरी सोको आधारमा थप अनुदान तथा अन्य सुविधा प्रदान
गर्ने ।
 गुणस्तर सुनिश्चितताका लागि एक राष्ट्रिय गुणस्तर प्रारूप तयार गरी सोका आधारमा उच्चशिक्षा
आयोगअन्तर्गत रहने स्वतन्त्र गुणस्तर निर्धारण संयन्त्रबाट गुणस्तर मापनको व्यवस्था गरिने छ ।
तोकिएको समयावधिभित्र मापदण्डअनस
ु ार गण
ु स्तर सनि
ु श्चित गर्न नसकेका उच्च शिक्षा प्रदायक शिक्षण
संस्था सञ्चालनमा रोक लगाइने छ ।
 प्रत्येक पाँच वर्षमा उच्च शिक्षा प्रदायक सबै शिक्षण संस्था तथा निकायहरूको गण
ु स्तर परीक्षण गर्ने
व्यवस्था गरिने छ ।
 शैक्षिक लगानी वितरण र विनियोजनका लागि आवश्यक मापदण्ड र आधार तय गरिने छ ।
 अन्तर्राष्ट्रिय प्रतिबद्धता बमोजिम तीन ओटै तह (सङ्घ, प्रदे श र स्थानीय) का सरकारबाट शिक्षामा लगानी
क्रमशः वद्धि
ृ गर्दै लगिने छ ।
 विद्यालय कोष स्थापना गर्न सकिने छ ।
 शिक्षामा निजी क्षेत्रको लगानीको सुरक्षा, संरक्षण र सम्बर्द्धन गर्दै यसलाई सेवामूलक बनाउने र निजीरूपमा
लगानी गर्ने व्यक्ति, कम्पनी, कर्पोरे ट हाउस, बैङ्क तथा वित्तीय संस्थाहरू लगायतका संस्थाहरूले कर्पोरे ट
सार्वजनिक उत्तरदायीत्व (Corporate Social Responsibility) बहन गर्नुपर्ने व्यवस्था गरिने छ ।
 राष्ट्रिय प्राविधिक तथा व्यावसायिक शिक्षा र सिप विकास कोष स्थापना गरी कार्यान्वयनमा ल्याउने ।
 विदे शी विश्वविद्यालय वा बोर्डहरूबाट सम्बन्धन लिई नेपालमा शैक्षिक कार्यक्रम स्वदे शी वा विदे शी वा दव
ु ैको
लागत साझेदारीमा लगानी गर्न पाउने व्यवस्था गरिने छ ।
 विदे शी लगानी भएका शिक्षण संस्थामा अधिकतम उनान्चास प्रतिशत मात्र विदे शी लगानी हुन सक्ने
व्यवस्था गरिने छ ।
 विज्ञान तथा प्रविधिको अध्ययनको अवसर विस्तार गर्न सोसम्बन्धी शिक्षण संस्थाहरूको विस्तार एवम ्
सबलीकरण गर्दै
 विज्ञान तथा प्रविधि क्षेत्रमा सक्षम र प्रतिस्पर्धी जनशक्ति उत्पादन गर्ने र आम जनसमद
ु ायमा विज्ञान
सम्मत व्यवहार विकास गर्ने ।
129
 विज्ञान र प्रविधिसम्बन्धी प्रतिभा पहिचान गरी (Talent Hunt) विशिष्टीकृत क्षेत्रमा प्रतिभाहरूको विकास र
उपयोग गरिनुका साथै योगदानका आधारमा वैज्ञानिक प्रतिभाहरूलाई कदर एवम पुरस्कृत गर्ने व्यवस्था
गरिने छ ।
 प्राविधिक तथा व्यावसायिक शिक्षामा विज्ञान तथा प्रविधिमैत्री शिक्षाका माध्यमद्वारा पारमाणविक, अन्तरिक्ष,
जैविक लगायतका प्रविधिको विकास, विस्तार र उपयोगमा विविधीकरण तथा क्षमताको अभिवद्धि
ृ गरिने छ ।
 उपयक्
ु त नीति, लगानी, जनशक्ति विकास, पाठ्यक्रम समायोजन र शिक्षण पद्धतिको आधनि
ु कीकरण गरी
विज्ञान, प्रविधि, इन्जिनियरिङ तथा गणित शिक्षा (STEM Education) लाई समग्र शिक्षा प्रणालीको अभिन्न
अङ्गको रूपमा विकास तथा विस्तार गर्ने ।
 विद्यालय शिक्षाका विभिन्न विषयहरूमा (भाषा, साहित्य, कला, संस्कृति, इतिहास, भूगोल आदि) समेत STEM को
अवधारणा एकीकृत गरिने छ ।
 स्नातक र स्नातकोत्तर तहमा राज्यका लागि आवश्यक क्षेत्र पहिचान गरी STEM मा आधारित पाठ्यक्रम
निर्माण गरिने छ ।
 STEM सम्बन्धी शिक्षाको प्रवर्द्धन गर्नका लागि सङ्घीय र प्रादे शिक स्तरमा विज्ञान प्रविधि केन्द्र, सङ्ग्रहालय,
अनुसन्धान तथा आविष्कार केन्द्र र प्लानिटोरियमको निर्माण गरिने छ ।

सबैका लागि शिक्षाको पष्ृ ठभमि

ू ः

सम्मेलनहरू पहिलो दोस्रो तेस्रो

स्थान जोमटिन, थाइल्याण्ड डकार, सेनेगल इन्चोन, दक्षिण कोरिया
मिति सन ् १९९०, मार्च ५-९ २००० अप्रिल २६-२८ सन ् २०१५ मे १९-२२
लक्ष्य कहिले सन ् २००० सम्मका सन ् २०१५ सन ् २०३०
सम्मका लागि लागि
नेपालले तय कार्ययोजना निर्माण  सबैका लागि शिक्षा राष्ट्रिय कार्ययोजना विद्यालय क्षेत्र विकास
गरे को कार्यक्रम (सन ् २००० सम्मका (सन ् २००१-२००१५) योजना (सन ् २०१६-
लागि)  आधारभूत तथा प्राथमिक शिक्षा २०२३)
कार्यक्रम दोस्रो (BPEP II) (सन ् १९९४ -
२००४ मध्ये २००१-२००४ सम्म)
 सबैका लागि शिक्षा कार्यक्रम (सन ्
२००४- २००९)
 विद्यालय क्षेत्र सुधार योजना (सन ्
१.९ इन्चोन घोषणा र दिगो विकासका लक्ष्य२००९- २०१५)
इन्चोन घोषणा
 दक्षिण कोरियाको इन्चोन सहरमा, १९-२२ मे सन ् २०१५ मा विश्व शिक्षा मञ्च (World Education Forum-
WEF) ले सन ् २०३० सम्मका लागि तयार गरे को दिगो विकासका लागि शिक्षासम्बन्धी दस्ताबेज घोषणा
130

गरे को थियो । उक्त घोषणालाई नैं इन्चोन घोषणा भनिन्छ ।

 सहभागी प्रतिनिधि : १६००
 शिक्षा २०३० : सबैका लागि समावेशी समतामूलक गुणस्तरीय जीवनपर्यन्त शिक्षा (५ मुख्य विषय)
 दरू दृष्टि ७ ओटा र प्रस्तावना ४ ओटा
 इन्चोन सम्मेलनले १५ वर्षको योजना तय गरे को थियो ।
 सन ् २०३० सम्म परिपूर्ति गर्न ७ ओटा लक्ष्य तय गरे को ।
1) सबै छात्राहरूलाई सान्दर्भिक र प्रभावकारी सिकाइ उपलब्धिसहित पर्ण
ू निःशल्
ु क, समतामल
ू क र
गुणस्तरीय प्राथमिक र माध्यमिक शिक्षाको सुनिश्चितता ।
2) प्राथमिक शिक्षाको तयारीका लागि सबै छात्रा र छात्रलाई गण
ु स्तरीय, प्रारम्भिक बाल विकास, हे रचाह र
पूर्व प्राथमिक शिक्षाको पहुँचको सुनिश्चितता ।
3) सबै महिला र पुरुषका लागि क्षमताअनुसार गुणस्तरीय प्राविधिक, व्यावसायिक र विश्वविद्यालय
सहितको उच्च शिक्षाका लागि समान पहुँचको सुनिश्चितता ।
4) रोजगारी, पेसा तथा उद्यमशीलताका लागि प्राविधिक र व्यावसायिक सिपसहित उपयुक्त सिप भएका, युवा
तथा प्रौढहरूको निश्चित प्रतिशतमा वद्धि
ृ ।
5) शिक्षामा लैगिक असमानता निराकरण तथा अति पछाडि परे का तथा अपाङ्गता भएका, बालबालिका र
व्यक्तिहरूका लागि सबै तहको शिक्षा र व्यावसायिक तालिमको समान पहुँचको सनि
ु श्चितता ।
6) सबै युवा तथा निश्चित उमेर समूहका महिला तथा पुरुष प्रौढका लागि सामान्य गणितीय ज्ञानसहितको
साक्षरता शिक्षाको सुनिश्चितता ।
7) सबै सिकारुमा शिक्षाका माध्यमबाट दिगो जीवनस्तरसहित दिगो विकास प्रवर्द्धन गर्ने ज्ञान सिप, मानव
अधिकार लैङ्गिक समानता, अहिंसा र शान्ति प्रवर्द्धन, विश्व नागरिक, बुहविविधताप्रति सम्मानसहित दिगो
विकासका लागि योगदान गर्ने संस्कृतिको सुनिश्चितता ।
 लक्ष्य ७+३, सूचक ४३ ओटा, इन्चोन घोषणाका ५ मुख्य विषयहरूः
 सन ् २०१५ को सेप्टे म्बर २५ मा भएको दिगो विकास सम्बन्धी संयक्
ु त राष्ट्रसङ्घीय सम्मेलनले सन ् २०१५
पछिका लागि ५७ ओटा लक्ष्यहरू घोषणा गरे कोमा लक्ष्य नं. ४ शिक्षासँग सम्बन्धित ( गुणस्तरीय शिक्षा
समावेशी तथा समतामल
ू क गण
ु स्तरयक्
ु त शिक्षाको सनि
ु श्चित गर्ने एवम ् सबैमा आजीवन सिक्ने भावनाको
अभिवद्धि
ृ गर्ने ) रही आयोजना गरिएको ।
 कुल २० बँद
ु ा रहे कोमा तीन भागमा विभाजन ।
 बँद
ु ा नं. १ दे खि ४ सम्म प्रस्तावना, बँद
ु ा नं. ५-११ सम्म (७ बँद
ु ा) सन ् २०३० का लागि शिक्षाको नयाँ दरू दृष्टि र
बँद
ु ा नं. १२-२० सम्म (९ बँद
ु ा) हाम्रो साझा एजेन्डाको कार्यान्वयन ।
 पहुंच, समता, समावेशीकरण, गण
ु स्तर र सिकाइ उपलब्धि, जीवनपर्यन्त सिकाइ उपागम
 दिगो विकासको लक्ष्य हासिल गर्ने मुख्य संवाहक शिक्षा
 १२ वर्षको निःशल्
ु क, सार्वजनिक लगानी, समतामल
ू क गण
ु स्तरयुक्त प्राथमिक तथा माध्यमिक शिक्षा
 कम्तीमा ९ वर्षको अनिवार्य सान्दर्भिक सिकाइ उपलब्धिसहितको शिक्षा व्यवस्था
131

 १ वर्ष निःशल्
ु क र अनिवार्य पूर्व प्राथमिक शिक्षा
 अति विपन्न र अपाङ्गको शैक्षिक व्यवस्था सुनिश्चित
 शिक्षामा र शिक्षामार्फ त समावेशीकरण र समता
 विद्यालयमा लैगिकतामा आधारित विभेद र हिंसाको अन्त्यका लागि सहयोग
 गुणस्तरीय शिक्षा र सिकाइ उपलब्धि सुधार । जसका लागि आवश्यक संयन्त्र, स्रोत, प्रभावकारी शासन
प्रणाली सुनिश्चित
 सन ् २०१५ पछिको दिगो विकास एजेण्डा प्राप्तिका लागि मानव अधिकार शिक्षा र तालिमको महत्त्वमा जोड
 सबैका लागि सबै क्षेत्र र तहको शिक्षाका लागि गुणस्तरीय आजीवन सिकाइ अवसरहरूको प्रवर्द्धन गर्न
प्रतिवद्ध ।
 गुणस्तरीय प्राविधिक तथा व्यावसायिक शिक्षा र तालिम तथा उच्च शिक्षा र अनुसन्धानमा पहुँच वद्धि
ृ र
समानताका क्षेत्र समेट्ने, सिप पहिचान, प्रमाणिकरण र स्तरीकरण
 आन्तरिक रूपमा विस्थापित र शरणार्थीहरूको आवश्यकता पूरा गराउन सुरक्षित, सहयोगात्मक र हिंसारहित
सिकाइ वातावरण
 कार्यान्वयनको आधारभत
ू जिम्मेवारी सरकारको बलियो विश्वव्यापी र क्षेत्रीय सहयोग, सहकार्य, समन्वय र
अनुगमन
 GDP को ४-६% वा वार्षिक बजेटको १५-२०% शिक्षामा विनियोजन
 विकसित दे शले GNP को ०.७% बजेट ODA (आधिकारिक विकास सहयोग) मार्फ त विकासोन्मुख दे शलाई
सहयोग

इन्चोन घोषणाका मुख्य ५ विषयहरू

1) शिक्षाको अधिकार 3) समावेशी शिक्षा 5) निरन्तर शिक्षा

2) समतामूलक शिक्षा 4) गुणस्तरीय शिक्षा

शिक्षा कार्यसूची २०३० लाई पथप्रदर्शन तथा समन्वय गर्न UNESCO लाई संयुक्त राष्ट्रसङ्घको विशेष एजेन्टको
रूपमा थप जिम्मा दिइएको छ। यसका लागि UNESCO ले निम्नलिखित कार्य गर्ने छ :

 राजनीतिक प्रतिबद्धता कायम राख्ने,

 नीतिगत वार्ताको सहजीकरण गर्ने ।
 ज्ञानको आदान-प्रदान तथा स्तर निर्धारण गर्ने ।
 विश्वव्यापी क्षेत्रीय, राष्ट्रिय सरोकारवाला भेला गराई कार्यसूची कार्यान्वयनमा निर्देशन दिने ।
 शैक्षिक लक्ष्य प्राप्तिको प्रगति मूल्याङ्कन गर्ने ।
 समग्र SDG समन्वयको संयन्त्रभित्र केन्द्रबिन्दक
ु ो रूपमा कार्य गर्ने ।

दिगो विकासका लक्ष्य

दिगो विकास लक्ष्यमा शिक्षा : शिक्षाको लागि राष्ट्रिय अभियान नेपाल (एनसिइ-नेपाल)
132
 सन ् २००० मा विश्वभरिका १८९ राष्ट्र लगायत अन्तर्राष्ट्रिय सङ्गठनहरूका नेता तथा प्रतिनिधिहरूको
उपस्थितिमा ८ ओटा मुख्य लक्ष्य निर्धारण गरी सन ् २०१५ सम्ममा सहस्राब्दी विकास लक्ष्य (Millennium
Development Goals) हासिल गर्ने घोषणा गरिएको थियो ।
 उक्त विकास लक्ष्यहरूले मानव अधिकार र हरे क व्यक्तिको स्वाभिमान, स्वतन्त्रता, समानताका साथै भोक,
गरिबी र हिंसाबाट मुक्त जीवनका लागि वकालत गर्दै अधिकार प्राप्तिका लागि पहल गरे को थियो ।
 सोहीअनरू
ु प सन ् २०१० मा संयक्
ु त राष्ट्रसङ्घको साधारण सभाको उच्चस्तरीय प्लेनरी बैठक (plenary
meeting) मा सहस्राब्दी विकास लक्ष्यको प्रगतिको समीक्षा गर्दै २०१५ पछिका विकासका एजेन्डा अघि बढाउने
बारे छलफल गरियो ।
 त्यस छलफलले विकासको नयाँ अवधारणा ल्याउने जमर्को गरे पछि जुन २०१२ मा रियो २० सम्मेलन
(Rio+20) को आयोजना गरियो ।
 जसमा सहस्राब्दी विकास लक्ष्यले उत्पन्न गरे को गतिशीलतालाई निरन्तरता दिने र २०१५ पश्चातक
्‌ ो
विकासको रूपरे खामा तादात्म्य हुने किसिमको दिगो विकासका लक्ष्यहरू (Sustainable Development Goals)
निर्धारण गर्ने प्रक्रियाको सरु
ु वात भयो ।
 व्यक्ति केन्द्रित नयाँ किसिमको विकासका एजेन्डा तयार पार्ने उद्देश्यले विश्वभरि अनलाइन र अफलाइन
परामर्श सरु
ु भयो ।
 विश्वभरिका नागरिक सञ्जाल, वैज्ञानिक, विज्ञ, अन्य तथा निजी सङ्घसंस्थाहरूले सक्रिय रूपमा यस प्रक्रियामा
सहभागी बने ।
 राष्ट्रिय स्तरका परामर्शहरूका साथसाथै ११ ओटा विषयगत छलफलहरू (Thematic Discussions) सम्पन्न
गरे पछि संयुक्त राष्ट्रसङ्घ विकास समूहले "मेरो विश्व" नामक सर्वेक्षण (My World Survey) पनि गयो । सो
सर्वेक्षणले सबै राष्ट्र र समूहका विचार सङ्कलन गरी आवश्यकता पहिचान गर्यो ।
 त्यसका साथै विभिन्न विषयगत समह
ू हरू गठन गरी परस्पर सरकारी छलफल पनि सम्पन्न गर्यो ।
 यी सबै छलफल तथा परामर्शका आधारमा विकासको एक खाका तयार पारियो ।
 सोहीअनुरूप सन ् २०१३, जनवरीमा संयुक्त राष्ट्रसङ्घले ७० ओटा राष्ट्रहरूबाट ३० सदस्यीय खुला कार्य समह
ू
(Open Working Group ) गठन गर्यो ।
 त्यसका साथै दिगो विकासका लागि उच्चस्तरीय राजनीतिक मञ्च (High Level Political Forum on
Sustainable Development) गठन गरे र सहस्राब्दी विकास लक्ष्यको समीक्षा र उक्त समयमा हासिल गर्न
नसकेका प्रमुख उद्देश्यहरूमाथि छलफल गरी दिगो विकासका लागि एजेन्डा २०३० ( Agenda 2030 for
Sustainable development) को प्रस्ताव गरियो ।
 खल
ु ा कार्य समह
ू (OWG) ले विभिन्न अनस
ु न्धान र छलफलका आधारमा जल
ु ाई २०१४ मा दिगो विकासका
१७ ओटा (लक्ष्य र १६९ ओटा उपलक्ष्यहरू सहितको प्रस्तावना पत्र संयुक्त राष्ट्रसङ्घको साधारण सभामा पेस
गर्यो ।
 विकासका योजना र लक्ष्यहरू तीव्र रूपले अघि बढिरहे कै क्रममा शिक्षा क्षेत्रमा पनि केही कडा अभ्यास गर्न
133

जरुरी भएको थियो ।

 सन ् १९९० मा शिक्षा क्षेत्रमा आमल
ू परिवर्तन गर्न थाइल्यान्डको जोम्टिनमा भएको "सबैका लागि शिक्षा"
सम्बन्धी नीति र त्यसैको पूरकका रूपमा सन ् २००० मा सेनेगलको डकारमा आयोजना भएको डकार
सम्मेलन (Dakar Conference) ले शिक्षा क्षेत्रको परिवर्तनका लागि सबैका लागि शिक्षा अभियान तय गर्यो र
त्यसको निमित्त ६ ओटा लक्ष्यहरू तय गर्यो ।
 तर सबैका लागि शिक्षा अभियानले सोचेअनुरूपको सफलता हासिल गर्न सकेन ।
 सबैका लागि शिक्षा अभियानको समीक्षा प्रतिवेदनले शिक्षामा प्राथमिक तहमा लाखौँ बालबालिकाको
विद्यालयमा भर्ना, विद्यालय छाडेर जाने घट्दो दर (Dropout rate) आदि क्षेत्रमा उल्लेखनीय सफलता हासिल
गरे तापनि ५.९ करोड बालबालिका अझै शिक्षाको पहुँचबाट टाढा र ६.२ करोड बालिकाहरू प्रारम्भिक
शिक्षाबाटै टाढा छन ् भन्ने तथ्य दे खायो ।
 यी सबैले "सबैका लागि शिक्षा अभियान" एक अधुरो एजेन्डाको रूपमा रहे को पष्टि
ु गर्यो ।
 त्यसैले विगतका चुनौती र हासिल गर्न बाँकी उद्देश्यलाई समेट्ने उद्देश्यले मे २०१५ मा कोरियाको इन्चोन
सहरमा सन २०१५ पछिको शिक्षा (Education 2030) को घोषणा गरियो । सो घोषणाले शिक्षा क्षेत्रमा राज्यले
न्यन
ू तम कुल बजेटको १५-२०% र कुल ग्राहस्थ उत्पादनको ४-६% लगानी सनि
ु श्चित गर्नुपर्ने लगायतका
महत्त्वपूर्ण विषयमा जोड दिँ दै शिक्षालाई दिगो विकासको अभिन्न र महत्त्वपूर्ण अङ्गका रूपमा प्रतिस्थापन
गर्यो । सोही घोषणाले "शिक्षा अनक
ु म्पा बजार छै न अधिकार हो" भन्ने मान्यतालाई जोड शिक्षामा मानव
अधिकारमुखी अवधारणाको समेत विकास गर्यो, साथै सबैका लागि शिक्षा अभियान पूर्ण रूपमा उपलब्धिमल
ू क
हुन नसक्नुमा पर्याप्त बजेट तथा साधन स्रोतको चुनौती रहे को कुरालाई आत्मसात ् गर्दै सन २०१५ पछिको
शिक्षाको लक्ष्यहरू हासिल गर्न पर्याप्त बजेटको सुनिश्चितताको उद्देश्यसहित जुलाई २०१५ मा विकासका लागि
लगानीको आवश्यकताका विषयमा छलफल गर्न अडिस अब्बाबा (Addis Abbaba) सम्मेलन सम्पन्न भयो ।
 यसरी विभिन्न चरणमा सम्पन्न भएका बह
ृ त ् छलफलहरूबाट प्राप्त सझ
ु ाव र पष्ृ ठपोषणको आधारमा संयुक्त
राष्ट्रसङ्घको साधारण सभाले २०१५ को सेप्टे म्बर महिनामा सन ् २०१६ दे खि २०३० सम्ममा दिगो विकासका
१७ ओटा लक्ष्य र १६९ ओटा उपलक्ष्यहरू पारित गर्यो । यी लक्ष्यहरूले विशेष गरे र हरे क व्यक्तिको
स्वाभिमान, स्वतन्त्रता, समानताका साथै भोक, गरिबीको अन्त्य गर्दै स्वस्थ जीवनयापनका लागि पहल गर्ने र
अति विपन्न र सङ्कटाभिमख
ु हरूको आवश्यकता र सहस्राब्दी विकास लक्ष्यले परू ा गर्न नसकिएका र
नसमेटिएका विकासका पक्षहरूलाई पनि पूरा गर्ने र समेट्ने दे खिन्छ साथै युनेस्कोको साधारण सभाले सन ्
२०१५ नोभेम्बरमा, २०१५ पछिको शिक्षाको कार्यका लागि रूपरे खा (Education 2030 Framework for Action) तय
गरी पारित गयो ।
 तसर्थ दिगो विकास लक्ष्यका विभिन्न लक्ष्य तथा उपलक्ष्यहरू तय गर्ने क्रममा राष्ट्रिय तथा
अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा विभिन्न सरोकारवालाहरूले छलफलहरू सञ्चालन गरे का थिए । दिगो विकास लक्ष्यका
विभिन्न लक्ष्यहरू प्राप्तिका महत्त्वपूर्ण क्षेत्र शिक्षासँग सम्बन्धित विभिन्न लक्ष्य, उपलक्ष्यहरू र सूचकहरू
तय गर्ने क्रममा शिक्षाका लागि राष्ट्रिय अभियान नेपाल (एनसिई नेपाल) ले राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा
दिगो विकास लक्ष्य निर्माण र कार्यान्वयनमा महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरे को छ । दक्षिण कोरियाको
134

विश्वव्यापी शिक्षा सम्मेलन होस ् वा थाइल्यान्डको एसिया प्यासिफिक सम्मेलन वा थाइल्यान्डको बैङ्ककको
 शिक्षामा निजीकरणसम्बन्धी कार्यशालाहरूमा एनसिइ नेपालले नागरिक समाजको अवधारणा सहित सक्रिय
सहभागिता जनाएको छ । नेपाल सरकार लगायत सबै निकायहरूले तय गरे का अवधारणा, मार्गदर्शन, नीति,
योजना तथा कार्यक्रमलाई मूर्त रूप दिन व्यापक रूपमा प्रचारप्रसार गर्दै जनचेतना जगाउने र सबैको सक्रिय
सहभागिता गराउने कार्यको थालनी आम जनस्तरसम्म पुर्याई सन ् २०३० सम्ममा दिगो विकास लक्ष्यले
निर्धारण गरे को उपलब्धिहरू प्राप्त गर्न र गुणस्तरीय शिक्षा सुनिश्चित गर्न गाउँ , नगर, जिल्ला, क्षेत्र तथा
राष्ट्रिय स्तरसम्म संवाद, अन्तरसंवाद, सभा, सम्मेलन र कार्यशाला जस्ता कार्यक्रमहरूको आयोजना गरी सन ्
२०१५ पछिको शिक्षाका सवालहरू नागरिक समाजको रूपमा तय गरी राष्ट्रिय स्तरमा नेपाल सरकार र
विभिन्न मञ्चहरूमा प्रस्तत
ु गरे को छ ।

दिगो विकासका लक्ष्यहरू

उद्देश्य १: सबै किसिमका गरिबीको सर्वत्र अन्त्य गर्ने ।
उद्देश्य २: भोकको अन्त्य, खाद्य सुरक्षा एवम ् सुधारसहितको पोषण हासिल र दिगो कृषि प्रवर्द्धन गर्ने ।
उद्देश्य ३: सबै उमेरका सबै जनाको स्वस्थ जीवन सुनिश्चित र उनीहरूको हित प्रवर्द्धन गर्ने ।
उद्देश्य ४: सबैका लागि समावेशी तथा स्तरीय शिक्षा सुनिश्चित र आजीवन सिकाइ प्रवर्द्धन गर्ने ।
४. १) सन ् २०३० सम्म सबै बालबालिकाहरूले निःशल्
ु क, समानतामा आधारित एवम ् स्तरीय प्राथमिक तथा
माध्यमिक शिक्षा हासिल गरुन ्, जसले सान्दर्भिक तथा लक्ष्य ४ अनुरूप प्रभावकारी सिकाइ परिणाम प्राप्त होस ्
भन्ने सनि
ु श्चित गर्ने ।
यसका लागि सूचकहरू:
1. प्राथमिक र निम्नमाध्यमिक तहको अन्त्यसम्म क) पठन क्षमता र ख) गणित जस्ता विषयमा न्यूनतम
निपुणता हासिल गर्ने युवा तथा बालबालिकाको प्रतिशत
2. प्राथमिक वा निम्नमाध्यमिक तहको अन्त्यसम्ममा राष्ट्रिय रूपमा प्रतिबिम्बन हुने सिकाइ मापनमा सहभागी
हुने विद्यार्थी प्रतिशत
3. प्राथमिक र निम्नमाध्यमिक तहका अन्तिम कक्षाको खुद भर्ना दर
4. प्राथमिक, निम्नमाध्यमिक र उच्चमाध्यमिक तह उत्तीर्ण गर्ने दर
5. प्राथमिक, निम्नमाध्यमिक र उच्चमाध्यमिक तहमा अध्ययन गर्ने उमेर समूहका विद्यालयबाहिर रहने
विद्यार्थी दर
6. प्राथमिक, निम्नमाध्यमिक तहका कक्षाहरूमा अध्ययनरत औसत उमेर पार गरिसकेका विद्यार्थी प्रतिशत
7. कानुनी रूपमा निःशुल्क र अनिवार्य शिक्षा सुनिश्चितता गरिएको प्राथमिक र माध्यमिक शिक्षाका वर्ष तथा
कक्षा ।
४. २) सन ् २०३० सम्म सबै बालिका एवम ् बालकहरूको स्तरीय प्रारम्भिक बाल्यावस्था विकास, स्याहार र
पर्व
ू प्राथमिक शिक्षामा पहुँच सनि
ु श्चित गर्ने, जसले गर्दा उनीहरू प्राथमिक शिक्षाका लागि तयार हुन सकुन ् भन्ने
सुनिश्चितता गर्ने ।
यसका लागि सच
ू कहरूः
135
8. विद्यालय प्रवेश गर्ने उमेरका स्वास्थ्य, सिकाइ क्षमता र मनोसामाजिक पक्षको विकास ठिक रहे का
विद्यार्थीको प्रतिशत ।
9. घरमा सकारात्मक र उत्साहजनक सिकाइ वातावरण प्राप्त गरे का ५ वर्ष मुनिका बालाबालिकाहरूको प्रतिशत
10. पूर्व बाल्यावस्थामा उपयुक्त हे रचाह र शिक्षामा सहभागी भई प्राथमिक शिक्षा प्रवेश गर्ने बालबालिकाको
प्रतिशत ।
11. पर्व
ू प्राथमिक तहको खद
ु भर्ना दर
12. कानुनी रूपमा कति वर्षको निःशुल्क र अनिवार्य पूर्वप्राथमिक शिक्षा सुनिश्चित गरिएको ।
४. ३) सन ् २०३० सम्म सबै परु
ु ष र महिलाले सर्वसल
ु भ मल्
ू यमा विश्वविद्यालय लगायत गण
ु स्तरीय प्राविधिक,
व्यावसायिक र विद्यालय पछिको शिक्षामा समान पहुँको सुनिश्चितता गर्ने ।
यसका लागि सूचकहरू:
13. उच्च मा वि तहमा रहे को खुद भर्ना दर
14. प्राविधिक तथा व्यावसायिक शिक्षा कार्यक्रममा सहभागी दर (१५-२४ वर्ष उमेर समूह)
15. पछिल्लो १२ महिनामा (औपचारिक एवम ् अनौपचारिक कार्यक्रम) शैक्षिक तथा व्यावसायिक तालिममा
सहभागी भएका युवा तथा प्रौढहरूको उमेर समूहका आधारमा प्रतिशत
४.४) सन ् २०३० सम्म प्राविधिक र व्यावसायिक लगायत अन्य दक्ष एवम ् सान्दर्भिक सिप भएका यव
ु ा र प्रौढको
सङ्ख्यामा वद्धि
ृ गरी रोजगारी, सम्मानित जागिरका अवसर तथा उद्यमशीलताको सुनिश्चितता गर्ने ।
यसका लागि सूचकहरूः
16. अ) सूचना (प्रविधि साक्षरता वा सिपमा न्यूनतम सक्षमता हासिल गरे का युवा, प्रौढहरूको प्रतिशत (विभिन्न
सर्भेबाट विश्वव्यापी तथ्याङ्क सङ्कलनमा जोड़)
आ) सिपका प्रकारको आधारमा सूचना सञ्चार प्रविधि सिपयुक्त व्यक्तिहरूको प्रतिशत
17. उमेर समूह, आर्थिक क्रियाकलापको स्तर, शैक्षिक तह र कार्यक्रमअनुसार युवा प्रौढहरूको शैक्षिक तह पूरा
(उत्तीर्ण) गर्ने दर ।
४. ५) सन ् २०३० सम्ममा शिक्षामा लैङ्गिक विभेदको अन्त्य तथा अपाङ्गता, आदिवासी जनजातिहरू लगायत
जोखिममा रहे का बालबालिकाहरूका लागि सबै तहको शिक्षा र व्यावसायिक तालिममा समान पहुँचको
सुनिश्चितता गर्ने ।
यसका लागि सूचकहरूः
18. प्राथमिक तहमा मातभ
ृ ाषामा सिकाइ क्रियाकलाप प्राप्त गर्ने विद्यार्थीहरूको प्रतिशत
19. सीमान्तीकृत समुदायको शिक्षाका लागि गरिने कार्यक्रम तथा पुनर्वितरण गरिने शैक्षिक स्रोतहरूको स्तर
20. शैक्षिक तहअनस
ु ार प्रति विद्यार्थी खर्च र सोको स्रोत
21. शिक्षामा दिइने कुल सहायतामध्ये न्यून आय भएका मुलक
ु का लागि छुट्याइने प्रतिशत
४.६) सन ् २०३० सम्म, सन ् २०३० सम्ममा सबै यव
ु ा तथा उल्लेख्य अनप
ु ातमा वयस्कहरू, महिला तथा परु
ु ष दव
ु ल
ै े
अक्षर र सङ्ख्या चिन्न सक्ने अवस्था सुनिश्चितता गर्ने ।
136

यसका लागि सूचकहरूः

22. उमेर समूहका आधारमा न्यूनतम तहको कार्यमूलक साक्षरता र गणितीय सिप प्राप्त गर्ने जनसङ्ख्या
23. युवा, प्रौढ साक्षरता दर
४.७) सन ् २०३० सम्म अन्य कुराका अतिरिक्त, शिक्षामार्फ त दिगो विकास र दिगो जीवनशैली, मानव अधिकार,
लैङ्गिक समानता, शान्ति र अहिंसाको संस्कृतिको प्रवर्धन, विश्व नागरिकता र सांस्कृतिक विविधता एवम ्
संस्कृतिले दिगो विकासमा पुऱ्याउन सक्ने योगदानको उच्च प्रशंसासमेत सबै सिकारुहरूले दिगो विकास प्रवर्द्धनका
लागि आवश्यक ज्ञान र दक्षता हासिल गर्ने सनि
ु श्चित गर्ने ।
यसका लागि सूचकहरूः
24. यव
ु ा तथा प्रौढहरूको साक्षरता कार्यक्रमहरूमा सहभागिता
25. विश्वव्यापी नागरिकता र दिगो विकास शिक्षालाई मूलप्रवाहीकरण गर्न अ) राष्ट्रिय शिक्षा नीतिहरू आ)
पाठ्यक्रम इ) शिक्षक तालिम ई) विद्यार्थी परीक्षणमा गरिने विस्तार
26. विश्वव्यापी नागरिकता र दिगो विकासपनाका मुद्दाहरू आवश्यक रूपमा बुझ्नसक्ने विद्यार्थीहरू (उमेर समूह
र शैक्षिक तहअनुसार) को प्रतिशत
27. वातावरणीय शिक्षा तथा भवि
ू ज्ञान शिक्षामा दक्षता प्रदर्शन गर्ने १५ वर्ष पग
ु ेका विद्यार्थीहरूको प्रतिशत
28. एच.आइ.भि. र यौनशिक्षाबारे जीवन उपयोगी शिक्षा प्रदान गर्ने विद्यालयहरूको प्रतिशत
29. मानवअधिकार शिक्षाको विश्वव्यापी ढाँचा कार्यान्वयनको राष्ट्रिय स्तर (संयक्
ु त राष्ट्रसङ्घको साधारण सभाको
घोषणा ५९/११३ अनस
ु ार )
४. क) शैक्षिक संरचनाहरूको निर्माण र स्तरोन्नति गर्ने र सबैलाई सुरक्षित, अहिंसावादी, समावेशी एवम ्
सिक्ने/सिकाउने प्रभावपूर्ण वातावरण उपलब्ध गराउने बालबालिका, अपाङ्गता र लैङ्गिक संवेदनशील शैक्षिक
संरचना तथा सवि
ु धाहरूको निर्माण तथा स्तरोन्नति गर्दै सबैका लागि सुरक्षित, हिंसारहित, समावेशी र प्रभावकारी
सिकाइ वातावरण उपलब्ध गराउने ।
यसका लागि सूचकहरूः
30. अ) स्वस्थ पिउने पानी, आ) आधारभत
ू सरसफाइ सवि
ु धाहरू र इ) हात धन
ु े सवि
ु धा भएका विद्यालयहरूको
प्रतिशत
31. अ) विद्यत
ु , आ) शैक्षिक प्रयोजनका लागि इन्टरनेट, र इ) शैक्षिक प्रयोजनका लागि कम्प्यट
ु र सवि
ु धा उपलब्ध
विद्यालय प्रतिशत
32. अपाङ्गतामैत्री भौतिक संरचना र सिकाइ सामग्रीहरू उपलब्ध विद्यालय प्रतिशत
33. विभिन्न प्रकृतिका दर्व्य
ु वहार, 'अनुशासनका नाममा दिइने दण्ड सजाय (Corporal Punishment)', हिंसा, लैङ्गिक
विभेद र यौन दव्र्ु व्यवहार भोगेका विद्यार्थी प्रतिशत
34. विद्यार्थी, शिक्षण संस्था र सम्बन्धित व्यक्तिहरूमाथि भएका आक्रमणहरूको सङ्ख्या
४. ख) सन ् २०२० सम्म विकासोन्मुख दे शहरू: खासगरी अति कम विकसित दे शहरू, साना प्रायद्विपीय
विकासोन्मख
ु राज्यहरू र अफ्रिकी दे शहरूका लागि विकसित र अन्य विकासोन्मख
ु दे शहरूमा व्यावसायिक
तालिम तथा सूचना र सञ्चार प्रविधि प्राविधिक, इन्जिनियरिङ एवम ् वैज्ञानिक कार्यक्रमहरूका लागि विश्वव्यापी
137

रूपमा उपलब्ध छात्रवत्ति

ृ हरूलाई उल्लेख्य रूपमा विस्तार गर्ने ।
यसका लागि सूचकहरूः
35. सहयोग प्राप्त दे शले उच्च शिक्षामा प्रदान गर्ने छात्रवत्ति
ृ सङ्ख्या
36. छात्रवत्ति
ृ का लागि विधागत तथा अध्ययनको प्रकृतिअनुसार प्राप्त संस्थागत विकास सहयोग (ODA) को मात्रा
४. ग) सन ् २०३० सम्म, गुणस्तरीय शिक्षकको उपलब्धतामा उल्लेखनीय मात्रामा वद्धि
ृ गर्ने, गरिब र पिछडिएका
मुलक
ु का लागि शिक्षक तालिममा अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग उपलब्ध गराउँ दै शिक्षक योग्यताको अधिकतम अभिवद्धि
ृ
गर्ने ।
यसका लागि सूचकहरूः
37. राष्ट्रिय मापदण्ड अनस
ु ारको शैक्षिक योग्यता र संस्थाको प्रकृतिअनरू
ु प गण
ु स्तरीय शिक्षक प्रतिशत ।
38. तहअनुरूप गुणस्तरीय शिक्षक र विद्यार्थी अनुपात
39. प्रत्येक मल
ु ुकअनुरूप पर्व
ू सेवाकालीन वा सेवाकालीन शिक्षक तालिमको न्यूनतम प्याकेज प्राप्त शिक्षक
प्रतिशत अ) पूर्वप्राथमिक आ) प्राथमिक इ) निम्नमाध्यमिक र ई) उच्चमाध्यमिक तह
40. तह अनुरूप तालिम प्राप्त शिक्षक र विद्यार्थी अनुपात
41. शैक्षिक योग्यताअनस
ु ार अन्य पेसाकर्मीसँग शिक्षक तलबमानको तल
ु ना
42. तहअनुसार शिक्षक घट्दो दर
43. पछिल्लो १२ महिनामा सेवाकालीन तालिम प्राप्त गर्ने शिक्षक प्रतिशत
उद्देश्य ५: लैगिक समानता हासिल गर्ने तथा सबै महिला र बालिकाहरूलाई सशक्तीकरण गर्ने ।
उद्देश्य ६: पानी र सरसफाइमा सबैको पहुँच सुनिश्चित गर्ने ।
उद्देश्य ७: पहुँचयोग्य, विश्वसनीय, दिगो एवम ् आधुनिक ऊर्जामा सबैको पहुँच सुनिश्चित गर्ने ।
उद्देश्य ८: सबैका लागि समावेशी र दिगो आर्थिक वद्धि
ृ , पूर्ण रोजगारी र सम्मानजनक काम प्रवर्द्धन गर्ने ।
उद्देश्य ९: प्रतिरोधी संरचना निर्माण गर्ने, दिगो औद्योगिकीकरण प्रवर्द्धन गर्ने र नयाँ विचारहरूलाई सबलीकरण
गर्दै लाने ।
उद्देश्य १०: दे शभित्र र दे शहरूबिचको असमानता कम गर्ने ।
उद्देश्य ११: सहरहरू र मानव बस्तीलाई समावेशी, सुरक्षित, प्रतिरोधी एवम ् दिगो बनाउने ।
उद्देश्य १२: दिगो उपभोग एवम ् उत्पादन ढाँचालाई सनि
ु श्चित गर्ने ।
उद्देश्य १३: जलवायु परिवर्तन र यसका प्रभावविरुद्ध सङ्घर्ष गर्न अत्यावश्यक कार्ययोजना सञ्चालन गर्ने ।
उद्देश्य १४: महासागर, समुद्र र सामुद्रिक साधनस्रोतहरूको संरक्षण एवम ् दिगो प्रयोग गर्ने ।
उद्देश्य १५: वनजङ्गलको दिगो व्यवस्थापन, मरुभूमीकरणविरुद्ध सङ्घर्ष, भूमि क्षयीकरण रोक्ने र त्यसलाई
उल्ट्याउने । जैविक विविधता हासलाई रोक्ने ।
उद्देश्य १६: दिगो विकासका लागि न्यायपर्ण
ू , शान्तिपर्ण
ू र समावेशी समाजहरू प्रवर्द्धन गर्ने, सबैको न्यायमा पहुँच
गराउने र सबै तहमा प्रभावकारी, उत्तरदायी र समावेशी संस्थाहरूको निर्माण गर्ने ।
उद्देश्य १७: दिगो विकासका लागि विश्वव्यापी साझोदारी र यसको कार्यान्वयनलाई पन
ु ःसशक्त बनाउने ।
निष्कर्ष
138
शिक्षा मानिसको नैसर्गिक अधिकार हो र यसले विकासका सम्पूर्ण लक्ष्य प्राप्तिका लागि उल्लेखनीय भमि
ू का
खेल्दछ । त्यसैले दिगों विकासका सम्पूर्ण लक्ष्यहरूमा शिक्षालाई अन्तरसम्बन्धित क्षेत्रका रूपमा प्रतिस्थापन गर्न
जरुरी दे खिन्छ । दिगो विकासका लागि विश्वव्यापी साझेदारी, जुन सबै दे शहरूमा, विशेषतः विकासोन्मुख
दे शहरूमा दिगो विकासका लक्ष्यहरू हासिल गर्न सहयोग पुयाउनका लागि ज्ञान, विज्ञता, प्रविधि र आर्थिक
साधनस्रोतहरूको परिचालन र आदानप्रदान गर्ने बहुसरोकारवाला बिचको साझेदारीलाई सुदृढ गर्ने लक्ष्यले पनि
शिक्षा क्षेत्रमा क्रमशः सध
ु ार ल्याउन सकिने सम्भावना दे खिन्छ । यसका साथसाथै अति कम विकसित दे शहरू
तथा भप
ू रिवेष्ठित विकासोन्मुख दे शहरूमा प्राविधिक एवम ् प्रविधिजन्य सहयोगमार्फ त विकासोन्मुख दे शहरूमा
दिगो एवम ् प्रतिरोधी संरचनाहरूको विकासका निम्ति सहजीकरण गर्ने लक्ष्यले पनि नेपाल जस्तो प्राकृतिक
सम्भावना बोकेको दे शमा विकासको पाटो अघि बढ्ने सम्भावना दे खिन्छ ।

शिक्षाको कुरा गरिरहँदा महिला र बालिकाहरू विरुद्ध सार्वजनिक र निजी क्षेत्रमा हुने बेचबिखन तथा यौनिक र
अन्य किसिमका शोषणसमेत सबै किसिमका हिंसा उन्मूलन गर्ने तथा बालविवाह, कम उमेरमा र जबरजस्ती
विवाह जस्ता हानिकारक प्रथाहरू उन्मूलन गर्ने लक्ष्यहरूले पनि बालिकाहरूको शिक्षासम्बन्धी मौलिक हकको
प्रत्याभत
ू गर्ने दे खिन्छ । दिगो विकासका लक्ष्यहरूको समीक्षाले समग्र रूपमा शिक्षा क्षेत्रमा उल्लेखनीय सध
ु ार
ल्याउने आशा दे खिन्छ । तर नेपाल सरकारको कार्यदक्षता, बजेट प्रणाली, सश
ु ासनका मामलाहरू हे र्दा यी लक्ष्यहरू
निकै महत्त्वकाङ्क्षी दे खिन्छन ् । त्यसैले विगतका तिता अनभ
ु वहरूका आधारमा दिगो विकासका यी लक्ष्यहरू
हासिल गर्न सरकार र सम्पूर्ण सरोकारवाला निकायहरूले अनुगमन र जवाफदे हिता सनि
ु श्चित गर्दै नागरिक
सञ्जाल लगायत शिक्षाका सम्पूर्ण सरोकारवालाहरूसँग समन्वय र सहकार्य गरी अघि बढनुपर्ने आवश्यकता
दे खिन्छ ।

दिगो विकासका लागि

1) गरिबीको अन्त्य 8) मर्यादित काम आर्थिक वद्धि

ृ 14) जलमुनिको जीवन
2) भोकमरीको अन्त्य 9) उद्योग, नवीन खोज र 15) जलमाथिको जीवन
3) आरोग्यता तथा कल्याण पर्वा
ू धार 16) शान्ति, न्याय र सशक्त
4) गुणस्तरीय शिक्षा 10) न्यून असमानता संस्थाहरू
5) लैङ्गिक समानता 11) दिगो सहर र समद
ु ायहरू 17) यी लक्ष्यका लागि साझेदारी
6) सफा पानी तथा सरसफाइ 12) उपभोग तथा उत्पादन
7) खर्चले धान्न सक्ने ऊर्जा 13) जलवायुसम्बन्धी कारबाही

सबैका लागि समावेशी तथा समतामूलक गुणस्तरीय शिक्षा सनि

ु श्चित गर्ने र जीवनपर्यन्त सिकाइका अवसरहरू
प्रवर्द्धन गर्ने ।
 सन ् २०३० सम्ममा सान्दर्भिक र प्रभावकारी सिकाइका उपलब्धिहरू हासिल हुने गरी सबै बालबालिकाले
निःशुल्क समतामलक र गुणस्तरीय प्राथमिक तथा माध्यमिक शिक्षा पूरा गरे को सुनिश्चित गर्ने ।
139
 सन २०३० सम्ममा प्राथमिक शिक्षा हासिल गर्न तत्पर होउन ् भन्नका लागि गुणस्तरीय बाल विकास स्याहार
र पूर्व प्राथमिक शिक्षामा सबै बालबालिकाको पहुँच सुनिश्चित गर्ने ।
 सन ३० सम्ममा सुलभ र गुणस्तरीय प्राविधिक, व्यावसायिक तथा विश्वविद्यालयलगायत उच्च शिक्षामा सबै
महिला र पुरुषको समान पहुँच सुनिश्चित गर्ने ।
 सन ् २०३० सम्ममा रोजगारी, मर्यादित काम तथा उद्यमशीलताका लागि प्राविधिक तथा व्यावसायिक
सिपलगायतका सान्दर्भिक सिपहरू हासिल गरे का यव
ु ा तथा प्रौढहरूको सङ्ख्यामा उल्लेख्य वद्धि
ृ गर्ने ।
 आदिवासी जनजाति र सङ्कटापन्न बालबालिकालगायत सङ्कटापन्न अवस्थामा रहे का सबैका लागि सबै
तहको शिक्षा र व्यावसायिक तालिमको सनि
ु श्चित गर्ने ।
 सन ् २०३० सम्ममा सबै युवा र उल्लेख्य अनुपातमा महिला र पुरुष प्रौढहरूले साक्षरता र गणितीय सिप
हासिल गरे को सुनिश्चित गर्ने ।
 सन ् २०३० सम्ममा सबै सिकारुले दिगो विकासका लागि शिक्षा र दिगो जीवनशैली मानवअधिकार, लैङ्गिक
समानता शान्ति र अहिंसाको संस्कृतिको प्रवर्द्धन, विश्व नागरिक र सांस्कृतिक विविधता तथा दिगो विकासमा
संस्कृतिको योगदानको प्रशांसा इत्यादिमार्फ त दिगो विकासको प्रवर्द्धनका लागि आवश्यक ज्ञान सनि
ु श्चित गर्ने
।

उपयक्
ु त लक्ष्यलाई स्मरणका लागि सङ्क्षेपीकरण :

1) सर्वव्यापी प्राथमिक र माध्यमिक शिक्षा 4) मर्यादित कामका लागि सान्दर्भिक सिपहरू

2) प्रारम्भिक बाल विकास र सर्वव्यापी पूर्व 5) लैङ्गिक समानता र समावेशिता
प्राथमिक शिक्षा 6) सर्वव्यापी युवा साक्षरता
3) प्राविधिक तथा व्यावसायिक र उच्च शिक्षामा 7) दिगो विकासका लागि शिक्षा र विश्वव्यापी
समान पहुँच नागरिकता ।

सबैका लागि प्राथमिक शिक्षाका लक्ष्य तथा प्रगति सन ् २०१५ सम्ममा सबै बालबालिकाले समान रूपले प्राथमिक
शिक्षा पाएको सनि
ु श्चित गर्ने
क्र.सं. सूचकहरू सन ् १९९० को स्थिति सन ् २०१५ को लक्ष्य सन ् २०१५ को प्रगति
१ प्राथमिक शिक्षामा खुद ६४ १०० ९६.६
भर्नादर
२ कक्षा १ मा भर्ना भई ३८ १०० ८७.५
कक्षा ५ सम्म पग्ु ने
विद्यार्थी
३ १५-२४ वर्ष उमेर ४९.६ १०० ८८.६
समह
ू का महिला तथा
पुरुषको साक्षरता दर
140
लैङ्गिक समानता तथा महिलाको सशक्तीकरणको लक्ष्य तथा प्रगतिः भरसक सन ् २०१५ भित्रमा प्राथमिक तथा
माध्यमिक शिक्षाबाट र सन ् २०१५ भित्रमा शिक्षाका सबै तहबाट लैङ्गिक विभेद अन्त्य गर्ने
क्र.स. सूचकहरू सन ् १९९० को स्थिति सन ् २०१५ को लक्ष्य सन ् २०१५ को प्रगति
१ प्राथमिक शिक्षामा छात्र ०.५६ १.० १.०२
छात्राको अनप
ु ात
२ माध्यमिक शिक्षामा छात्र ०.४३ १.० ०.९९
छात्राको अनुपात
३ उच्च शिक्षामा महिला ०.३२ १.० ०.७१
तथा पुरुषको अनुपात
४ १५-२४ वर्ष उमेर समूहको ०.४५ १.० ०.८५
साक्षरताको लैङ्गिक
अनुपात सूचक
५ गैर कृषि क्षेत्रमा १८.९ ४४.८
ज्यालादारी महिलाहरूको
अंश
६ राष्ट्रिय संसदमा महिला ३.४ ३२.८
सहभागिताको अनुपात

कार्यक्रमको नाम अवधि लक्ष्य उद्देश्य अनुमानित सूचक रणनीति अवयव

खर्चको सङ्ख्या
विवरण
डकार कार्यढाँचा ६
सबैका लागि २००१-२०१५ ७ २९५.३ अर्ब १८ ३
शिक्षा राष्ट्रिय
कार्ययोजना
सबैका लागि २००४-२००९ ३ ८१४.५ मि. $ ६
शिक्षा कार्यक्रम
विद्यालय क्षेत्र २००९-२०१५ ३ ४०४० मि. $ १५ ९
सुधार योजना (७ वर्षे) २६२६
मि. $ (५ वर्षे)
विद्यालय क्षेत्र २०१६-२०२३ ५ १०.५८ ३० १० ९
विकास योजना- (प्रयोजन) विलियन $
दरू दृष्टि -१
अभियान -१
लक्ष्य-१
141