GRİ DÖKME DEMİRLER

GRİ DÖKME DEMİR

Katılaştıktan sonra bileşimindeki karbonun
büyük bir kısmı serbest grafit yaprakları (lamel)
halinde bulunan bir dökme demir çeşididir.
Kırıldığı zaman, yüzeyi gri görünüşlüdür.
Grafitten dolayı rengi gri olan bu dökme
demire, GRİ DOKME DEMİR denir. Dökme
demir çeşitleri içinde en çok kullanılanı olan bu
dökme demir aynı zamanda LAMEL veya KIR
DÖKME DEMİR olarak da tanınır.
Gri dökme demirin kimyasal bileşimi, yapısı ve
özellikleri geniş sınırları içinde değişmektedir.
Gri dökme demire, birçok özelliklerini
değiştirmek ve geliştirmek için nikel, krom,
molibden, alüminyum, bakır vb. alaşım
elemanları katılır.
 KİMYASAL BİLEŞİMİ
Gri dökme demirin bileşiminde,
demirden başka, karbon, silisyum,
manganez, fosfor ve kükürt Element %
bulunur.
Karbon 2.50-4.00
Bileşiminde bulunan bu elementler, Silisyum 1.00-3.00
genel olarak hamdemir (pik) den Manganez 0.20-1.00
gelmektedir. Fosfor 0.02-1.00
Kükürt gri dökme demir içinde Kükürt 0.02- 0.25
bulunması pek arzu edilmeyen
elementtir.
Fosforun ise pek az miktarı
faydalıdır. Gri dökme demirin
kimyasal bileşimi yandaki gibidir.
 Gri Dökme Demir
Gri dökme demir ismini kırık yüzeyin gri
renginden alır. Grafit fleykleri ferrit veya perlitik
matriks ile çevrilidir.
gri
• Çekme yüklerinde kırılgan ve gevrek (grafit
fleyklerinin ucu keskindir. Böylece uçlar
gerilim arttırıcı etkisi gösterir.
• Basma yüklerinde çok dayanıklı
lamel
• Çok iyi titreşim sönümleme
• Aşınmaya dirençli
• Karbon içeriği: 3.0 – 4.0 wt%
• Silisyum içeriği: 1.0 – 3.0 wt %
• Silisyum içeriği ve soğuma hızı mikroyapıyı
etkiler.
• Dökümde çekinti oranı düşüktür.
Gri dökme demir mikroskopla
incelendiğinde, yapısı içinde
dağılmış grafit lamelleri görülür.
Bu grafit lamellerini kalın kesitli
döküm parçaların yapısında gözle
dahi görmek mümkündür. Şekil
de gri dökme demirin grafit
dağılımı ile aynı yapının dağlanmış
ve büyütülmüş şekli
görülmektedir.
 GRİ DÖKME DEMİRİN BİLEŞİMİNDE BULUNAN ELEMENTLER:

Gri dökme demirin bileşiminde karbon,

silisyum, manganez, fosfor ve kükürt
Element %
bulunduğu belirtilmişti. Gri dökme
Karbon 2.50-4.00
demirin bileşiminde bulunan bu
Silisyum 1.00-3.00
elementler, dökme demir çeşitlerinin
Manganez 0.20-1.00
hemen tamamında bulunur. Bu
Fosfor 0.02-1.00
elementler, gri dökme demirin yapısına Kükürt 0.02- 0.25
ve özelliklerine çok etki ederler. Daha
önce de geniş olarak tanıtılmış olan bu
elementler, burada sadece gri dökme
demire olan etkileri bakımından
açıklanmıştır.
 KARBON

Gri dökme demirde serbest grafit veya demir karbür

(sementit Fe3C) olarak bulunur. Bileşiminde ortalama %
3.00 - 3.50 karbon bulunur.
Karbon, gri dökme demirin ergime sıcaklığını düşürür,
akıcılığını artırır. Bundan başka grafit miktarı fazla
olduğundan gri dökme demirin dayanımını azaltır.
Bileşiminde karbon miktarı azaldıkça (örneğin: % 3 den
az) gri dökme demirin çekmesi artar.
Gri dökme demirde karbon bileşik ve serbest halde başlıca
iki faz oluşturur. Kimyasal analizlerde verilen dökme
demirdeki «toplam karbon» % sidir, Karbonun her iki
bulunuş şekli ayrı ayrı tayin edilebildiğinden Toplam karbon
yüzdesi aşağıdaki bağıntı ile tesbit edilebilir.

% Toplam karbon= % Grafit halindeki karbon + % Birleşik halindeki karbon

Grafitleşme tamam ise toplam C % si ile Grafit halindeki C % si eşit

olacaktır. Eğer hiç grafitleşme olmamışsa Grafit halindeki C % si sıfır
olacaktır. Gri dökme demirde % 0.5- %0.8 birleşik karbon varsa
mikroyapı büyük ölçüde perlitik olacaktır. Çünkü % 2 civarında Si
içeren gri dökme demirde, perlit, % 0.6 karbon içeren ötektoid
ostenitten oluşmaktadır. Dolayısıyla yukarıda verilen bağıntı gri
dökme demirde Grafitleşme derecesi için kimyasal bir kriter
olmaktadır. Gri dökme demirin katılaşmasında yeterli grafitleşmenin
olabilmesi için belli bir minimum «toplam karbon» % si gereklidir. Bu
değer alaşımdaki silisyum yüzdesine bağlı olarak yaklaşık % 2.20
civarındadır.
 SİLİSYUM
Gri dökme demirde ortalama % 1-3 silisyum bulunur.
Karbonun serbest halde kalmasına ve grafit halinde
ayrılmasına yardım eder. Dökme demirde silisyum
miktarı arttıkça ötektik ve ötektoid bileşimlerindeki
karbon miktarı azalır. Fakat ötektik ve ötektoid
sıcaklıkları yükselir. Silisyum, gri dökme demirin akıcılığını
artırır ve yumuşak olmasına sebep olur.
 MANGANEZ
Karbonun grafit halinde ayrışmasını önler. Bileşimde
ortalama % 0.20 -1.00 bulunur. % 2 den fazla olursa
grafitleşmeyi geciktirir. Dökme demirin sert olmasına
sebep olur. Manganez, bileşimdeki kükürtün kötü etkisini
önler ve Mangansülfür (MnS) halinde birleşir.
Mangansülfürün özgül ağırlığı az olduğundan cürufa
karışır.
 FOSFOR
Fosfor, demir içinde erir ve demirle, demir fosfür (FeP)
halinde birleşir. Karbonun, grafit halinde ayrılmasına
yardım eder. Dökme demirin akıcılığını artırır ve
katılaşma zamanını uzatır. Demir fosfür, demir karbür
ve demir karışık kristalleri, düşük sıcaklıkta ergiyen üçlü
bir ötektik teşkil eder.
Gri dökme demir bileşiminde % 0.02 -1.00 arasında
bulunur. Yüksek fosforlu dökme demirler çok kırılgan ve
zayıf olurlar. Bunun için % 0.50 normal bir fosfor
miktarıdır. Yalnız ince kesitli ve motifli parçaların
dökümünde fazla miktarda fosfor kullanılır. Fosfor
miktarı arttıkça gri dökme demirin sertliği de artar.
 KÜKÜRT
Gri dökme demir bileşiminde ortalama % 0.05 - 0.25
arasında kükürt bulunur. Yapıya etkisi çok fazladır.
Bileşimde % 0.15 ,den fazla olması, dökme demirin sert
olmasına sebep olur ve işleme özelliğini azaltır.
Manganez ile birleşir ve Mangansülfür olarak cürufa
karışır. Böylece yapıya olan kötü etkisi azalmış olur.
Kükürt, karbonun grafit halinde ayrılmasını güçleştirir.
Gri Dökme Demir ~ [2.4% (iyi dökülebilirlik için), 3.8 (iyi mekanik özellik için)]

< 1.25%  grafitleşmeyi engeller

< 0.1%  grafitleşmeyi geciktirir;  Grafit fleyklerinin boyutunu arttırır

 Fe-C-Si + (Mn, P,
 Si ~ (1.2 - 3.5)  C mikroyapıda Grafit fleykleri şeklinde (Ferritik matrix)

 Katılaşma sırasında hacim artışı daha iyi dökülebilirlik

L    ( Fe3C )    Fe3C  ( Fe3C ) Si  Ceutectoid

Ledeburite Pearlite

 Si ötektik sıcaklığını yükseltir

 Si grafitleşmeyi destekler  ~ etkisi  soğuma hızını düşürür
 Si Bir sıcaklık aralığı boyunca katılaşma ile grafit fleyklerinin çekirdeklenme ve
büyümesine müsaade eder.
 /sıvı ve Grafit/sıvı arasındaki arayüzey enerjisindeki değişimi Silisyum sağlar
 Si ‘a’ ekseni boyunca grafitin büyümesine yardımcı olur
 Gri Dökme Demirlerde Grafit Şekli ve Dağılımı
Tüm dökme demirlerde mekanik, fiziksel ve çeşitli
özelliklerin geniş şekilde grafitin şekil, dağılım ve
boyutlarınca etkilendiği bilinmektedir. Sıvı metale
yapılan tüm katkılar ve müdahaleler, grafitin katılaşma
şeklini kontrol altına alabilmek içindir.

Gerek VDG (Alman), gerekse ASTM kuruluşları grafit

şekli, ölçüleri ve dağılımı ile ilgili olarak karşılaştırma
resim ve tabloları hazırlanmışlardır.
Metalografik yapı için alınan numunelerin, parça
üzerindeki yeri, parça et kalınlığı, yüzeye uzaklığı göz
önüne alınmalı ve numune değerlendirilirken bunlar
kayıt altına alınmalıdır.
Numune kesitleri yeterince büyük olmalı ve
mikroskopta bu kesitlerden en az 5 alan tarandıktan
sonra, bu alanların ortalama değeri ile karşılaştırma
yapılmalıdır.
Numuneler parlatıldıktan sonra dağlanılmamalıdır.
Eğer, numune yüksek silisli veya benzeri şekilde
alaşımlı bir dökme demir ise Nital ile hafif şekilde
dağlama, grafit yapısının incelenmesini
kolaylaştıracaktır.
Grafit şekil, dağılım ve boyutları mikroskop ile
incelenmesi 100:1 büyüItme ile yapılmalıdır.

Grafit incelemesinde, ilk önce grafit şekli, daha

sonra dağılımı tespit edilmeli ve grafit boyutu
bulunmalıdır.Grafit büyüklüğü karşılaştırma
haricinde ölçülmesi kalibre edilmiş mikroskop
oküleri ile yapılmalıdır.
Dökme Demirlerde Grafit Şekilleri
Yukarıdaki mikroyapılarda 100:1 büyültmede ve
ideal şartlarda oluşmuş grafitlerin şekil, dağılım
ve boyutları verilmektedir.
Bu yapılarda, katılaşma sırasında görülen yan
bozucu etkiler göz önüne alınmamıştır.
 Grafit Boyutları
Aşağıdaki resimlerde DDL'de grafit boyutlarının
sınıflandırılması verilmektedir.

I nolu grafit boyutu 100:1 büyültmede 100 mm

den büyük grafitleri vermekte,8 nolu sonuncu
sınıf ise gene ayrı büyültmede 1.5 mm'den küçük
grafitleri göstermektedir. Her sınıf bir evvelki
sınıfın yarısı uzunluğundaki grafit boyutunu
temsil etmektedir.
SINIFLANDIRMA 100:1 GRAFİTLERİN
SIRASI BÜYÜLTMEDE GRAFİT GERÇEK
BOYUTLARI, mm ÖLÇULERİ, mm
1 > 100 >1
2 50 – 100 0.5 – 1
3 25 – 50 0.25 – 0.5
4 12 – 25 0.12 – 0.25
5 6 – 12 0.06 – 0.12
6 3–6 0.03 – 0.06
7 1,5 – 3 0.015 – 0.03
8 < 1,5 < 0.015
 Grafit Şekli ve Dağılımları
Bu grafit şekillerinin yüzde dağılımlarını tespit
etmek için, mikroskopta belirli bir alan içinde
her tipten görülen adetlerin sayılmaları ve
oranlanmaları gerekmektedir.
 A Tipi Grafit Yapısı

Oluşum nedenleri
Düşük miktarlarda alt soğuma olması
Yüksek miktarlarda çekirdeklenme sağlanabildiği
taktirde, düşük miktarlarda bir alt soğuma
oluşacaktır. Bu durumda grafit hücrelerinin
büyüme hızları düşük olur. Yani A-tipi grafitler
oluşur.

Katılaşma süresinin uzun tutulması. Katılaşmanın

çok uzun bir soğuma aralığında olması ve hatta
teşvik edilmesi gerekir. Bu sayede grafit boyları
ve kalınlıkları arttırılabilir.

A-tipi grafitleşme,yalnız ötektik katılaşma

aralığında gerçekleşebilir
Belirgin Özellikler:

Mikroyapıda belirgin özellikler;

Grafitler kalın ve uzun,levha yada yaprak şeklindeki grafitlerdir.

Dağılım; A-tipi grafitler yapıya homojen olarak dağılmışlardır.

Grafit grupları 1-4 arasında değişir. Bu boylar parça boyutlarına
ve soğuma sürelerine bağlıdır.

Elektrik ve ısı iletim özellikleri çok iyidir.(küresel ve vermiküler

grafitli dökme demirlerle kıyaslandıklarında)

Çekme ve basma özellikleri çeşitli müdahalerle yükseltilebilir.

(ilave alaşım elementi, ısıl işlem)

Lamel boyutları büyüdükçe malzeme yumuşaklık kazanır.

İşlenebilme özellikleri çok iyidir.(hatta grafitin kendi kendini

yağlama özelliği büyük bir avantaj sağlar.)
 B Tipi Grafit yapısı

Oluşum nedenleri:

Hızlı soğuma en belirgin faktörüdür. Bu sayede,grafitin

gelişigüzel yapı içersine dağılımı engellenir.

Verimsiz aşılama. Bu yüzden yeterli çekirdeklenme

sağlanamaz.

Döküm parça faktörü. Özellikle kalın parçaların ince

kesitlerinde,(10 mm’nin altı). B-tipi grafitlere sıkça
rastlanır. Bu olay soğumanın da bir fonksiyonudur. Grafit
yapraklarının büyümesi için gerekli süre bulunamaz ve B-
tipi teşvik edilir.

Alaşım elementlerinin özellikle toprak alkali metaller (Ce

gibi) veya yapı bileşenlerinden fosfor (P) gibi, B-tipi teşvik
eder.
Belirgin Özellikler:

B-tipi, grafit yumakları (rozetleri) şeklinde birikim gösteren bir grafit

şeklidir.

Yüzeyden yapı içersine doğru,normalde A-tipi hedeflenmişse, yukarıdaki

sebeplere bağlı olarak ve dağınık olarak B-tipi grafitlere rastlanır.

Bilinçli olarak üretimleri söz konusu değildir. Şartlara bağlı olarak oluşur
ve genellikle yapı içiyle sınırlıdırlar.

Grafit grupları 8’i geçmez.

A-tipi grafit yapısına ve miktarına bağlı olarak mekanik özellikleri

gösterirler.
Yapıya düşük mukavemet ve aşınma direnci verirler.
Homojen bir dağılımları olmadığı için,mekanik özellikleri yer yer bozarlar.
Özellikle iyi aşılanmaları gerekir.
 C Tipi Grafit yapısı
Oluşum nedenleri :

Ötektik üstü katılaşan malzemelerdir. Birincil ve ikincil grafit

yapraklarına rastlanır.

Alt soğuma faktörü (undercooling) C-tipi grafit

oluşumunda bu faktör şunlardan etkilenir.
Oluşan çekirdek sayısı ( çok olmalı)
Kristalleşme hızı ( düşük olmalı)
Büyüme hızı ( yüksek olmalı)
Malzemenin soğuma hızı ( yüksek olmalı)

Katılaşma süresi ; alt soğuma katılaşma başlarken geçen çok

kısa bir zaman aralığında gerçekleşmektedir.
Bazı alaşım elementlerinin ilavelerinde (Cr,Mn, gibi) C-tipi
grafitler teşvik edilir.
Belirgin özellikler:

Tipik görünümleri kiş adı verilen kalın grafit

Kiş Grafit
yaprakları şeklindedir.
Kiş-grafitler yardımı ile ısı geçirgenliği artar. Bu
olay malzemenin ısıl-şoklara dayanımını
kuvvetlendirir.
Sistemin elastik modülü azalır.
Çok iri kiş grafitler çekme ve darbe dayanımını
düşürür.
İşlenmiş yüzeylerde görünüm bozukluklarına
rastlanır.
Grafit grupları 4-7 arasında değişir.

Tercih edildiği dökümler:

Pik ingotlar ( çelik kütük kalıpları) ile Bazı kokil
kalıpları.
 D Tipi Grafit yapısı
Oluşum nedenleri :

Yüksek alt soğuma olduğunda grafit hücrelerinin hızlı büyümesi

ve dolayısı ile ince çok parçalı yapraksı D-tipi grafit yapısı
kaçınılmaz olur
Yapı genellikle ferritik olur.
Yeterli çekirdeklenmenin sağlanamaması durumunda olur

Düşük S miktarları ( %0.05’in altı )

eğer D-tipi grafiti istiyorsak anılan oranın altına inilir. D-tipi
istenmiyorsa, o zaman kükürt ilave edilir ( Fe-S kilavesi ile )

Döküm parçasının ince kesitlerinde D-tipi oluşur. Bu soğumanın

bir fonksiyonudur ve engellenemez.

Bazı alaşım elementlerinin ( Ti, Al gibi - özellikle karbür ve perlit

yapıcılar) ilaveleri D tipi oluşumuna sebep olur

D-tipi grafit oluşumu ötektik-altı katılaşma ile sağlanır.

Belirgin özellikler.
Küçük ve düzenli olarak dizilmiş
yapraksı grafitlerden oluşurlar

Malzemenin ince kesitlerinde ve

kısmende yapıda , ‘çil’ denen demir-
karbürlere rastlanılır.

Grafit grupları; 5-6 arasında değişir.

Tercih edildiği dökümler.
İşlenebilirlikleri parça et kalınlığına Cam kalıpları
bağlıdır. Kokil dökümler

A-tiplerine oranla elastik modülleri

daha iyidir
 E Tipi Grafit yapısı
Oluşum nedenleri :
E-tipi grafitler dendritler arası bir yapı gösterirler

Düşük S miktarları oluşumda söz konusudur.

Döküm sıcaklıklarının çok yüksek olması (1500 °C ve üzeri )

çok yüksek sıcaklıkta oluşan çekirdeklerin kritik çapı geçemeyip
tekrar sıvı-faz içerisine dönmeye zorlanır ve erir. Buna ; ‘çekirdek
ölmesi’ denir.

Hızlı soğuma faktörü parçanın et kalınlığı az olan kısımlarında

etkilidir.

E-tipi grafit oluşumu ötektik-altı katılaşmada meydana gelir

Düşük CE değerleri de E - tipini teşvik eder.

Alaşım elementlerinin bazı ilaveleri ( Y, Cr,Ni, gibi) Bazı E tipi grafit

yapısı tesadüfen veya kısmen gözlenebilir.
Belirgin özellikler :
Ana dokunun genellikle perlitik olması
söz konusudur. Bu durum A tipi grafitli
kadar aşınma dayanımı göstermesine yol
açar.

Grafit grupları 7-8 arasında değişir.

Sertlik çekme ve basma mukavemetleri

nispeten yüksektir.

İşlenebilirlikleri, parça et kalınlığına

doğrudan bağlıdır.
 RAPORLAMA:
Mikroskopta incelenen görüntü, Yukarıda verilen yapılar ile
karşılaştırılarak, numunedeki grafit şekil, boyut ve dağılımı tespit edilir.

Lamel grafitli dökme demirler için numunedeki grafit dağılımı A.B.C,D,E

harfleri, boyutu 1-8 arasında bir rakam ile ve şekli I olarak verilir.

ÖRNEK: %100 oranında A tipi grafit ve 4 boyutunda olan bir DDL;

" 100 % I A4 "

olarak raporlanır. Eğer yapıda % 70 oranında I A tipi ve 4 boyutunda

grafit. % 30 oranında D tipi ve 6 boyutunda grafit var ise. %70 I A4 +
%30 D6 şeklinde raporlanır.

Eğer, grafit boyutları resimlerde verilen sınıflandırmanın arasında ise

veya farklı yüzdelerde farklı boyutlar var ise bu her iki boyut belirtilerek
gösterilir. ( % 100 A 4/5 gibi)