I

TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

YALI
YOMO
MADAYAKWANZA 2
UUNDAJIWAMSAMI
ATI 2
NJI
AZAUUNDAJIWAMSAMI
ATI 2
MADAYAPI
LI 2
KUKUANAKUENEAKWAKI
SWAHI
LIENZIYAWAI
NGEREZANABAADAYAUHURU 2
KI
SWAHI
LIENZIZAWAI
NGEREZA 2
KI
SWAHI
LIBAADAYAUHURU 2
MADAYATATU 2
UHAKI
KIWAKAZIZAFASI
HIANDI
SHI 2
UHAKI
KIWAUSHAI
RI 2
UHAKI
KIWATAMTHI
LIYAORODHA 2
UHAKI
KIWARI
WAYAYAJOKALAMDI
MU 2
MASHAI
RIYACHEKACHEKA 2
MADAYANNE 2
UTUNGAJIWAKAZIZAFASI
HI 2
UTUNGAJIWAMASHAI
RIYAKI
MAPOKEO 2
UTUNGAJIWATENZI 2
UTUNGAJIWANGONJERA 2
UTUNGAJIWAMAJI
GAMBO 2
MADAYATANO 2
UANDI
SHI 2
UANDI
SHIWARI
SALA 2
HOTUBA 2
KUMBUKUMBUZAMKUTANO 2
MADAYASI
TA 2
UFAHAMU 2
MI
TIHANIYAMAJARI
BIO 2
MAJI
BUYAMAJARI
BIO 2

El
i
muni
ufunguowamai
sha 1 Ki
swahi
l
iki
dat
ochanneI
ter
ambogo
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

MADAYAKWANZA

UUNDAJIWAMSAMI ATI
UUNDAJIWA MSAMI ATIniuj enziauuzalishajiauut engenezajiwamaneno
mapy a.Uundaj iwamanenomapy ahusaidi
akuongezamsami atikat
ikalughay a
Kiswahi l
ii l
i kuki dhi haj a y a mawasi li
ano. Uundaj i wa maneno mapy a
husababi shwanamabadi l
ikoy akiuchumi,ki
siasa,kiut
amaduninamaendel eoy a
ki
say ansi y anay otokea kat i
ka j amii
. Hakuna l ugha y eyote ile duni ani
i
nay oji
toshelezaki msami ati
,hivyokilalughahuhi t
ajimanenomapy ai likukidhi
mahi t
ajiy a mawasi l
iano.Mahi t
ajiya maneno mapy a huongezeka kadi r
i
mabadi li
ko y anav y
ojit
okeza kat i
ka j
amii.Kwa mf ano tunayo maneno mapy a
kamauf isadi,uwekezaj i
,uj asi
riamali
,ukeketajinamengi nemengikut okanana
mabadi li
koy akijami i
.Mchakat oauut ar
ati
buwakuongezamanenomapy akatika
l
ughandi ohui t
waUUNDAJIWAMANENO.

MAMBOYANAYOSABABI
SHAKUHI
TAJI
KAKWAMANENOMAPYA

 Mabadil
ikoyakiuchumi.Manenokamav i
lechenj
i,
kodi,hi
sa,f
edha,pesa,
shil
ingi
,
sent
i,benkina ushuruy ameingi
a kwenye ki
swahi
libaada ya maendeleo ya
ki
uchumi yakut
umi af
edhabadalayakubadi
li
shanabidhaa.

 Mabadili
ko ya kisay
ansina kit
eknoloji
a.Maneno kama v
il
e gar
i,kompyuta,
vi
kokotozi
,gesi,petr
oli
,bomu,bunduki,nyukl
i
a,si
nema,r
edi
o,umeme,satel
aiti
,
t
ovutinadij
it
i.

 Mabadi l
i
koy aki si
asa.Manenokamakamav il
er aisi
,mtemi,mfalme,sult
ani,
ukoloni
,jamhuri,li
wali,aki
da,jumbe,bunge,diwani,demokrasi
anawal al
ahoini
manenoy anayotokananamabadi li
koy amf umowasi asanaut awal
akat i
ka
nyakatitof
auti
.Pi akatikakipi
ndichasiasayaujamaanaKuj it
egemeakuli
ibuka
manenokamakupe, kabwela,magendonabwany enye.

 Maendeleoyakiut
amaduni.Manenokamakamav i
l
egauni
,shat
i,sur
ual
i,v
iat
u,
uma,vit
unguu,
dansi,
chipsi
,supu,
bendinibaadhiy
amanenoambay oyamei
ngia
kat
ikaki
swahil
ikuf
uatananamaendeleoyakiut
amaduni
.

 Shughul
izaki
j
ami
i,mabadi
li
koyatabi
ayanchinamat
ukiokamav i
ta,
magonj
wa,
mafuri
konanj
aay
anasababi
shakuzukakwamaji
namfanoel
ini
nyonasunami
.

NJI
AZAUUNDAJIWAMSAMI
ATI

1.UTOHOAJI .Niki t
endochalughamojakuchukuamanenokut okal ughany ingine.
Hiinikwasababuki lal
ughainatabi
ay akuchukuamanenot okal ughany inginei l
i
kukidhimahitajiyamsamiati.Manenokut okalughany i
nginey anapotohol ewa
hubadili
shwaki matamshii
liyaf
uatekanuniz alughahusika.Kwamant ikihi y
o
maneno hay o baaday akutoholewahay anabudikusanifishwanaBar azal a
Kiswahilil
aTai fa(BAKI
TA)ndipoy aruhusi
wekut umikarasmi .Manenomengi
El
i
muni ufunguowamaisha 2 Ki
swahil
iki
datochanneI ter
ambogo
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

huwez akuundwakwakut umiambinuhi iil

ikukidhimahitajiy
amat umizikat
ika
l
ughambal i
mbali
,hiinikwasababumbi nuhi inirahi
sikutumiwakat i
kauundaj i
wamsami atikwanimzungumzaj iyeyoteanawez akut umiambi nuhi ihatabi l
a
kuhudhuriakoziyoyoteyaisi
muaukuf undi
shwa.Mf anoduka( kihindi
),Rehema
(Ki
arabu),Kiti
vo( Kipar
e),Ikul
u( Kigogo/Kisukuma) ,Bunge ( Kigogo),Achal i
(Ki
hindi)
,

 (
Nekt
aFm 4,
2016)a)El
ezamaanay
aut
ohoaj
i

b)Manenoyafuat
ayoyametohol
ewakut
okalughagani?(i
)Picha(i
i)Duka(
ii
i)
Shul
e(i
v)Rehema( v
)Shat
i(vi
)Tr
ekt
a(vi
i
)Ikul
u(vi
i
i)Bunge(i
x)Achal
i

2.KUBADILIMPANGI LIOWAHERUFI/
FONIMU.Nenohuj engwakwamf uat
anowa
vi
tamkwa/saut
ifulani
.Mpangi
l
iohuohuundanenol enyemaanafulani
.Kati
ka
mbinuhiiyakuundamaneno mapy a,herufi
/f
oni
muhupanguli
wai l
ineno au
manenomapy ay aundweambayonitofautinayal
ey aawal
i.Taz
amami fano
i
fuatay
o

 Si
ki
ali
nawezakubadi
l
ikanakuwaaki
si
,ki
asi
,ki
sia

 Li
mal
i
nawezakubadi
l
ikanakuwamal
i
,iml
a,l
ami
,mi
l
a,

 Takat
akal
i
nawezakubadi
l
ikanakuwakat
akat
a.

3.UAMBISHAJIWA MANENO.Uambi shaj

iniupachikajivi
ambajengo/
mofimu
mwanzoniaumwi shonimwamz i
ziwaneno.Marany ingimanenohayahubadi
l
i
kabi
sakat
egoria,uambishaj
ihufanyi
kakwenyemziziwanenoaukweny eshi
nala
nenohusi
ka.Tazamami f
anoif
uatayo

 I
mba-
imbi
a,i
mbi
ana,
wanai
mbi
ka,
wat
aimbi
sha,
imbi
shwa

 Cheka-Kucheka,
kicheko,
chekewa,
chekeka,
chekwa.

4.KUFANANI SHASAUTI /
TABI A/SURAAUUMBO.Kat
ikanji
ahi
imanenoy anaweza
kuundwakwanj iamojawapo katiyahi
zo.I
nawezakuwakufanani
shasaut i
,
kufanani
shat abia,kuf
ananishasuraauumbo.Maelezoyaf
uat
ayoy anasai
dia
kutofaut
ishanji
ahizozil
izoaini
shwa.

 KUFANANISHASAUTI .Nij
insi
/namnaambavyosautiyakitu,ki
umbeaumny ama
hut
oasautiyake.Vi
tumbalimbalivy
akut
engenezwaauwany amawatoaposaut
i
watuhuzi
kar
irisaut
ihizonakuv i
pamaji
nayasaut ihizovit
uhivy
onahatimaye
kuwamanenomapy a.Angali
akwamakinimif
anoifuatayo

 Pi
ki
piki
-ki
faachausaf
ir
icheny
emagur udumumawil
iki
tumi
achomotonaj
i
nahi
l
i
l
imet
okananaml i
owakepik…pik…pi
knawengi
nehusematukt
uku.

 Ny
au-
niki
umbeaf
ugway
emweny
ekuchami
thi
l
iyachuiausi
mbaal
i
yepewaj
i
na
El
i
muni
ufunguowamai
sha 3 Ki
swahi
l
iki
dat
ochanneI
ter
ambogo
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

ny
aukwasababuy
aml
i
owake.

 Bat
a-huy
unindegeafugway
e(wakatimwinginehafugwi)ambayeamepewaj
i
na
kut
okananaanav
yot
oakishi
ndoaki
ji
sai
dia,kulanakunywamaji.

 Kengel
e-ki
faachachumakitoachoml
i
of ul
aniki
kigongwakwaajil
iyakuashi
ri
a
j
ambo,tukioauwakatinahati
mayeki
faahi
kihutoasautii
nay
ofanananaji
nala
ki
faahi
ki.

 Kuku-
mli
owakeni
ku…ku…ku…ku

 Mat
aput
apu-
mwi
gowasaut
iyapombey
aki
eny
eji
inapomi
minwa

 Mal
apa-
mwi
gowasaut
iyandal
a/kandambi
l
iwakat
iwakut
embea

 Mt
utu-
mwi
gowasaut
iyaml
i
owabunduki

 Cher
ehani
ambal
onal
opi
aml
i
owakeni
cher
r…cher
r…cher
r…cher
r

 KUFANANI
SHATABI
A.Baadhi
yal
eksi
akat
ikal
ughahuaki
sit
abi
azaki
rej
elewa

 Ki
faurongo.Li
meundwakut okananamanenomawi l
i‘kufa’na‘
urongo’
.Huyuni
mduduapat i
kanay
ekweny ekokwalaembeambayeakiguswahuji
kunjanakukaa
ki
my akamaamekuf a.Hi
vyonenokif
aur
ongohuaki
sitabiayamduduhuyo.

 Kinukamit
o.Li
meundwanamanenomawi
li‘
nuka’
na‘
mit
o’kur
ejel
eamt
umweny
e
tabi
ay akuoanakuachamar
akwamar
a(asi
yenamsimamo).

 Beber
u.Tabi
ay a mbuzikuwa na uonevu,hi
vyo neno beber
uli
naf
anani
sha
bi
nadamuwenyetabi
ayauonev
ukamay amnyamabeberu.

 Popo.Li
met
okananatabi
ayamnyamapopokut
okuwanasi
famaal
umuy
aanini
mnyamanawakati
huohuoni
ndege.

 KUFANANI
SHAUMBO.

 Kifar
u.Huyunimny amawapor i
nimwenyepembembi li(
kubwanandogo)juuya
kichwachake,pembehi ihuit
wakipusa.Umbonat abi
ay amny amahuy uya
kukimbi
abilatahadhari
,kupit
akilamahalinavurugukumesababishagal
ilavi
ta
l
eny eki
faachakut ol
eami l
ipukokwaj uukamaki pusachamny amahuyuhuku
l
ikiwanauwezowakupi tapopotekuit
waki f
aru.

 Ny
oka.Hui
buat
aswi
ray
aki
tuki
l
ichony
ooka.

 Pembekal
i
.Hur
ejel
eaumbol
eny
epembekal
ii
li
yonadi
gri
ipunguf
uya90.

 Mkonowat
embo.Hi
ini
ainay
andi
zii
nay
ofanananamkongawat
embo

 Ungo.Ki
faachakut
akamat
angaz
oyasat
elai
ti
,ki
faahi
kiki
naf
anananaungowa

El
i
muni
ufunguowamai
sha 4 Ki
swahi
l
iki
dat
ochanneI
ter
ambogo
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

kupepet
eanaf
aka.

 Ki
doletumbo ( appendi
x).Huaki
siumbo la sehemu ya mwiliinay
orej
elewa
ambayo nikif
uko kama kidol
e ambacho ki
po sehemu ya chiniya ut
umbo
mkubwa,yaanikinaf
anananaki
doleki
dogochamwi shochamkono.

5.KUANGALI
AHALINAKAZIYAKI
TU

a)KUANGALI
AHALI

 Mchemsho-
kit
uki
l
ichokat
ikahal
iyakuchemka

 Mgando-
kit
uki
l
ichokat
ikahal
iyamgando

 Mbony
eo-
kit
uki
l
ichokat
ikahal
iyakubony
ea.

b)KUANGALI
AKAZIYAKI
TU

 Ki
funi
ko-
huf
any
akaz
iyakuf
uni
kaki
tu

 Ki
pimapembe-
huf
any
akazi
yakupi
mapembe

 Ki
pimaj
oto-
huf
any
akazi
yakupi
maj
oto

 (JimboFm 4,2022).Zi
ponji
ambali
mbal
izauundajiwamanenokati
kalughay
a
Kiswahi
l
i,toamifanomi nne(4)y
amanenoy al
iy
oundwakwakut umianjiay
a
kuangal
iakazi
yakitu.

6.KUFUPISHAMANENO.Hi ininji
ayakuundamanenokwav i
fupi
shovyamaneno
maref
u.Ufupi
shaj
iunawezakuhusi
shasi
labi
pekeeauher
ufi
pekee.Mf
ano

 Chamachawal
i
muTanz
ani
a-C.
W.T

 Chamachamapi
nduzi
-CCM

 Bar
azal
aKi
swahi
l
ilat
aif
a-BAKI
TA

 Usani
fuwaKi
swahi
l
inaushai
riTanzani
a-UKUTA

 Bar
azal
aSanaal
atai
fa-BASATA

 Taasi
siy
akuzui
anakupambananar
ushwa-
TAKUKURU

 Ukosef
uwaki
ngamwi
l
ini
-UKI
MWI

 Kani
sal
aki
i
nji
l
ilaki
l
uther
iTanzani
a-KKKT

7.TAFSIRI
.Hiinimbi
nuy akuundamanenoambapomaneno/vi
fungukati
kal
ugha
chanzihuf
asir
iwakat
ikalughal
engwa.Mbi
nuhiihuzi
ngat
iakigezochamaana

El
i
muni
ufunguowamai
sha 5 Ki
swahi
l
iki
dat
ochanneI
ter
ambogo
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

zaidikul
ikomuundowamanenoy al
i
yochukuli
wat okalughachanzinakuf
asi
ri
wa
huafikiutamaduniwalughalengwa.Hal ihiihusai
diakati
kakuundamaneno
yenyemaanai l
iyowazi
nainay
okubalikakati
kalughalengwa.

KI
INGEREZA KI
SWAHI
LI

Fr
eemar
ket Sokohur
ia

Rul
i
ngpar
t Chamat
awal
a

Br
anch Tawi

 Pamojanauborawambi nuhi
i
,badokunaudhai fukwasababumarany
ingihuwa
vi
gumukutafsi
ribaadhiyamanenot okalughachanzikwakufuat
akigezocha
maana.Kunauwezekanowakupat atafsi
riambazohazinamaanawalamantiki
kat
ikal
ughal
engwakamai nav
yoji
baini
shakatikamif
anohiimi
nne.

 Thi
ngsf
all
apar
t–v
ituv
il
iv
yoangukanakut
apakaa.

 Ki
tchenpar
t–sher
ehey
aji
koni

 Sugardady–Babasukar
i

 Fat
heri
nlaw–Babakat
ikasher
ia

8.UHURUTISHAJI.Nimbinuyakuwekapamojavi
ji
sehemuv
yamanenoil
ikuunda
nenojipy
a.Ikumbukwekuwav i
j
isehemuvi
nav
yowekwapamoj
asilazi
mav iwe
vyanzovyamaneno.Kwamfano

 Chakul
achaj
i
oni
-CHAJI
O

 Chakul
achamchana-CHAMCHA

 Mamamdogo-MAMDO

 Bungel
amuungano-BUMUU

 Wat
uwav
ij
ij
i
ni-WAVI
JI

 Hat
izakukat
aza-HATAZA

9.URUDUFI SHAJI/URADIDI
. Hiininjiay a uundaj
iwa maneno mapy a kwa
kuli
rudiar
udianenol i
l
elil
e.Kwaupandemwi ngi
nenenoURADIDInikanuniau
utar
atibukatikalughawakuundaneno/
manenomapy akwanamnayakur udi
a
sehemuy anenoaunenozima.Kwamanti
kihi
youradidi
upowaai
nambiliyaani

a.URADI
DIKAMILI.Niai
nayaur
adidiambayokway
onenozi
mahur
udi
wai
l
ikuunda
nenomoj
a.Tazamami f
anohi
ihapachini

El
i
muni
ufunguowamai
sha 6 Ki
swahi
l
iki
dat
ochanneI
ter
ambogo
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

 Amsha+amsha=Amshaamsha

 Funga+f
unga=Fungaf
unga.

 Mot
o+mot
o=Mot
omot
o.

 Hi
vyo+hi
vyo=Hi
vyohi
vyo

b.URADIDINUSU.Niainayauradi
diambayokway osehemuy anenohur
udi
wai l
i
kuundanenoji
pya/manenomapy akat
ikalugha.Hivyomanenohayohurudi
wa
kwamadhumuni y
akutil
i
amsisit
izoauhal
iful
ani.Kwamf ano

 Ki
+zungu+zungu=Ki
zunguzungu

 Ki
+wi
l
i+wi
l
i=Ki
wil
i
wil
i

 Ki
+ny
ume+ny
ume=Ki
nyumeny
ume

 Ki
+mbel
e+mbel
e=Ki
mbel
embel
e

 Toa mfano wa maneno matano (

5)y
ali
yopat
ikana kwa nj
i
aya kur
uduf
isha
(kur
udi
a)(Nekt
aFm 4,2003)

10.
UNASI BU.Hi
ininji
ay akubunimanenomapy aki
nasi
bu.Kamai
li
vyokwasautiza
lughakuwanaunasi bu,baadhiy
amanenohuundwaki nasi
bumfanokucha,maji
na paka.Maneno hay a hay
ana uhusi
ano wa moj
a kwa moj
a na vi
tu hal
isi
vil
ivy
opewamaj i
nahay o.

11.
KUHAMISHAMAANAYANENO.Kwakut umi
anjiahiimanenoyaKiswahi
l
imaana
zakehal
isihubadi
li
shwanakupewamaanat ofautikwakusudilakuony
esha
dhanaf
ulani
.Chunguzakwamaki
nimi
fanoi
fuatayo:

NENO MAANAHALI
SI MAANAMPYA

NYOKA Mnyamamweny esumu Mt

uhat
ari
sana
naanay
etembea

SUNGURA Mny
ama Mt
umj
anj
anaml
aghai

CHAI Ai
nay
aki
nywaj
i r
ushwa

CHANGUDOA Ai
nay
asamaki Mwanamkemhuni

JEMBE Ki
faachakul
i
mia Mtu maar
ufu au mt
u
muhi
mu

Sehemu ya mwi
l
i wa Mtumweny
eaki
l
isana
KI
CHWA mwanadamu aumt
eja
El
i
muni
ufunguowamai
sha 7 Ki
swahi
l
iki
dat
ochanneI
ter
ambogo
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

Mdudu mdodgo Mtu anayepata mapat

o
anayeuma na bi
l
akut umiajashol
ake
KUPE
kung’ang’
ani
a ngoziza
wanyama i li kuf
yonza
damu

12.
NJIAYAMIAMBATANO.Uambat ani
shaj
inikanuniaut
arat
ibuihusuyouundaj
iwa
manenomapy akat
ikalughakwanamnay akuungani
shamanenomawi l
itof
aut
i
nakuundanenomoja.Uungani
shaji
huowamanenohuhusi shakategor
iamojaya
nenoaukategor
iat
ofauti
.

 Nomi
no+nomi
no

 Nj
i
wa+por
i=Nj
i
wapor
i

 Mwana+anga=Mwanaanga

 Bwana+Shamba=Bwanashamba

 Af
isa+Mi
sit
u=Af
isami
si
tu

 Nomi
no+ki
vumi
shi

 Pembe+kal
i=Pembekal
i

 Mwana+har
amu=Mwanahar
amu

 Mbuzi
+ji
ke=mbuz
ij
ike

 Ki
tenzi
+nomi
no

 Pi
ma+maj
i=Pi
mamaj
i

 Chemsha+bongo=Chemshabongo

 Zi
ma+mot
o=Zi
mamot
o

 Komba+mwi
ko=kombamwi
ko

 Nomi
no+ki
tenzi

 Ny
ama+choma=Ny
amachom

UMUHI
MUWAKUONGEZAMSAMI
ATI

(
i)I
likuki
dhihaj
ay amawasil
ianobainay awanajamii
.Kutokananamwi ngil
ianowa
t
amadunizajami imbal
imbalimanenomapy ay ameundwamf anodi
vai-ki
faransa,
El
imuniufunguowamaisha 8 Kiswahil
iki
datochanneI
terambogo
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

kanzu-
kiar
abunamezakut
okaki
reno.
(
ii
)Il
ikupanuamat umi
ziyalughakwani
ayakuendel
ezal
ughazet
uweny
ewei
l
i
zi
tumikebadal
ay al
ughazakigeni
.
(
ii
i)l
ikukuzamsami
ati
wal
ughahusi
ka.
MASWALIYAMJADALA
1.Andi
kanenomojakwakil
anj
i
ali
nal
oundwakut
okanananji
azi
fuat
azonauundaj
i
wamanenokat
ikalughay
aKi
swahi
l
i(JI
MBOFM 4,2021)
.
(
i)Uhul
uti
shaj
i (
ii
i)Uny
ambul
i
shaj
i
(
ii
)Kuangal
i
akaz
iyaki
tu (
iv)Kut
oakut
okal
ughazaki
bant
u

2.El
ezanji
azi
l
izot
umi
kakuundami
sami
ati
ifuat
ayokat
ikal
ughay
aKi
swahi
l
i(Nect
a
2008)
.
a.Si
gar
a c.Ki
pimapembe e.Mt
utu
b.Mwanaj
eshi d.Pembet
atu
3.LughayaKiswahi
liimepat
amisami
atimbal
imbalinahi
vyokusababi
shal
ughahi
i
kukua.Mi
samiati
ifuat
ayoyaKi
swahi
lii
mepati
kanakwanji
agani?
(
i)Mkonowat
embo (
ii
i)Ny
amaf
u (
v)Pol
epol
e
(
ii
)Vi
gel
egel
e (
iv)Mwananchi
4.(
JimboFm 4,2016)Elezanaut oemif
anomi wil
ikwaki
l
anj
i
ayauundaj
iwa
manenoy
aKiswahi
li
il
iy
oorodheshwahapachi
ni.
(
i)Kubadi
l
impangi
l
iowasi
l
abi (
iv)Ur
uduf
ishaj
i
(
ii
)Kuambat
ani
shamaneno (
v)Kuf
anani
shasaut
i
(
ii
i)Kubadi
l
ikundi
lanenoausi
fa
5.(Ji
mboFm 3,2015)Taj
anj
i
atano(
5)zauundaj
iwamsami
atinamf
anommoj
a
kwaki
lanj
i
a.

6.( Ji
mboFm 4,2017)Taj
anj
i
azi l
i
zot
umi
kakuundami
sami
atii
fuat
ayokat
ikal
ugha
yaKiswahi
l
i
(a)Shule (c)MEMKWA (
e)Chamcha

(
b)Mwanaj
eshi (
d)Mt
utu

7.(Nekt
aFm 4,2016).Andikamanenomatano(5)ambayoyameundwakut
okana
nakufanani
shasaut
i.Kwakil
anenot
ungasent
ensimoja.

8.NektaFm 4,2011)“Ki
l
al ughainatabi
ay akuchukuamaneno kut
okal
ugha
nyi
ngi
neil
ikuki
dhimahi
taj
iyakeki
msamiati
.”Faf
anuakaul
ihi
iuki
tumi
amaneno
El
i
muni
ufunguowamai
sha 9 Ki
swahi
l
iki
dat
ochanneI
ter
ambogo
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

kumi
(10)y
aKi
swahi
l
i.

MADAYAPI
LI

KUKUANAKUENEAKWAKI
SWAHI
LIENZIYAWAI
NGEREZANABAADAYAUHURU

KI
SWAHI
LIENZIZAWAI
NGEREZA

 KISWAHI LI ENZI ZA WAI NGEREZA. Wai ngereza wal ipochukua koloni la

Tangany ika kutoka kwa Waj erumani wal i
kuta Ki swahi l
i kimeimari
ka na
ki
nat umikakat i
kamaeneomengiy anchi.Japohawakut umi aKiswahil
ikwalengo
l
akuki kuzal aki
niwal i
ji
kutawanaki kuzanakuki enezabi l
ay awao weny ewe
kuji
jua.Wal i
tumiaKi swahil
ikamany enzoy akusaidiashughul izaozakiut
awal a.
Wai ngerezawal i
shikahatamunchi niTanz ani
akwawakat ihuoTangany i
kana
Zanzibarkuanzi a1919-1961.Ut awalawaoul i
ambat ananauj iowawami sionari
chiniy a mashi r
ika mbalimbalimat hal
aniChur ch Mi ssionary Soci
ety(CMS)
kutokaUi ngerezahivyowalikuzaKiswahilikupi
ti
ahar akatizaozakuenezaukr ist
o
kwakuongezamanenokamami sa,ekari
stinaubatizo.

SABABUZI
LIZOPELEKEAKUKUANAKUENEAKWA KI
SWAHI
LIENZIZA
WAINGEREZA

1)Shughul izakiuchumi .Kwaupandewaki l

imo,wal it
umi avibaruawalioj
uli
kana
kwaj inal amanambanawal itokamaeneot ofautit
ofautinaKi swahil
indicho
kil
i
chot umikakamal ughay amawasi li
ano.Mazaombal i
mbaliyabiasharakama
karanga,t umbaku na mkonge y al
izal
ishwa katika maeneo y a Nachi
ngwea,
Shinyanga,Tabor anaTanga.Kupi t
iashughulizaki l
imokamat umbakumaneno
mapy akamav iey
l adi
,belo,beli
ngi,bani,mtamay ali
zukanakusai diakueneza
l
ugha y a Kiswahili
.Pi a waloweziwa ki i
ngereza wal i
endesha shughuliz a
uchimbaj iwamadi nikati
kamaeneoy aMpanda, Mwadui ,
Geita,Musomaambapo
shughul ihizo zi
li
endeshwakwaKi swahili
.Maneno mapy akamav ie mi
l godi
,
machi mbo na maj ina mbalimbaliy av it
o mat halanialmasi ,bati
,dhahabu
yal
itumi kasanakatikamawasi l
iano.

2)Shughul
izaki si
asa.I
likuhaki
kishakuwawanat awalabil
aupi nzaniwali
unda
vyombo vya dol
a ambavyojukumu lakeli
li
kuwa kusi
mami a utekel
ezwaj
iwa
sheri
anaser azawatawalahao.Msami at
impy aulozukanimahakama,j
i eshi
,
ofi
sa,j
imbo,boma,bar
azanachifu.

3)Shughul
izaki
biashar
a.Wai
nger
ezawal
i
kuwawaki
l
etabi
dhaambal
i
mbal
iza
10
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

vi
wandanikutokakwao.Maj i
nahayay abi
dhaakamav iekapt
l ura,gl
asi
,vi
j
iko,
beseni
,surual
i,sket
i,bl
auzi
,soksi
,tainatochinibaadhiy
ami sami
atimi
pya
i
li
yopat
ikana.

4)Shughul
izakidini.Madhehebumbal i
mbalikamav i
leWakat ol
iki
,Waprot
estant
i,
Waangli
kana,Wamor ovian na Waluther
i.Katika kueneza diniwami si
onari
wali
wekav i
tuovyaovy akidi
nimaeneoy aKipal
apala,Tabora,Zanzi
bar
,Mwanza,
Sumbawanga,Ki goma,MoshinaMasasi .Kwahi y o maneno kamav er
i
l oho
mtakati
fu,ubati
zo,ki paimara,mkatukumeni,kat eki
simu,sala n.kyali
zuka
kut
okananadi ni
.

5)Shughul
iza kiut
awala.Utawala wa wai
ngereza uli
chukua hatua kusanifi
sha
Kiswahi
likwakuchagualahaj
ay aki
unguj
a.Lakinipiawal i
undakamatiy alugha
yaKiswahil
iyaAf
rikamashari
kipamojanakuanzishakitengochauchapishajiwa
vi
tabuvyaAfri
kaMashari
ki(EastAf
ri
canLit
erat
ureBur eau-EALB)
.

6)Shugul
izaujenziwarelinabarabara.Shughul
ihizizi
l
ifany
ikamaeneombali
mbali
kamaTabor a,Mwanza,Kal i
ua,Mpanda,Ki l
osa,Mi kumi,ManyoninaSingi
da.
Manenokama r el
i
,stesheni
,tiket
iyali
pati
kanakamamsami atimpyaul
iosai
dia
kukuanakueneakwal ughayaKi swahil
i.

7)Muundo wa jeshila ki
kol
oni( KAR).Jeshil a KAR l
il
iundwa na wat
u kutoka
makabil
amabl i
mbal i
,nalughai l
iyokuwai ki
tumikajeshininiKi
swahil
i,askari
hawawal i
sai
diakuenezalughay aKi swahil
indaninanj eyanchikwaniki l
a
wali
pokwendawalikuwawakizungumzaki swahil
i
.

8)Mfumowael i
mu.Kupi
ti
amf
umowael
i
mu,Wai
nger
ezawal
i
imar
ishaKi
swahi
l
i
nchi
niTanzani
akwa:

 KukifanyaKiswahil
ikuwanil ughay akufundishi
amasomoy otekwangaziy a
shuley amsingiyaanikuanzi
adar asalakwanzahadil annenamanenomapy a
kamar ul
a,peninabegiyali
pati
kana,napiakili
tumikakamasomokwangaziy a
shulez asekondar
i.Jambohilil
il
isai
diasanalughay aKi
swahi
likukuanakuenea
haraka.

 Kuchapisha vi
tabu.Wainger
eza wali
andika na kuchapi
sha v
itabu ambav
yo
vi
li
tumikakati
kaufundi
shaj
ishul
enikwalughayaKiswahil
i.

 Wainger
eza wal i
andi
ka kamusiy a Ki swahil
isani fuil
ikukuza na kueneza
matumiziyaKi swahi
lisanifu.Kamusihi zonipamoj anaA standardEngli
sh-
Swahil
iDicti
onary
,Ast andar
dSwahi li
-EnglishDi
ctionar
y,naKamusiyaKiswahil
i
-
Ki
swahili
,kamusihizi
zili
changiakukuzaKi swahi
likimsamiat
i.

 Kuki
sani
fi
shaKi
swahil
inakuki
pahadhiyakuwalughasani
fukati
kaukandawot
e
wa Afri
ka mashar
ikikwanikuanzia hapo nchizotez i
li
zokuwa chi
niya
mwinger
ezakat
ikaAfr
ikamashar
iki
zil
i
tumial
ughayaainamoja.
11
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

 Kuanzi
shav
yuov
yaual
i
muambav
yov
il
it
oamaf
unzoy
akekwal
ughay
aKi
swahi
l
i.

 (NektaFm 4,
2014).Kwakutumiahojatano,
faf
anuaj
insiut
awal
awaWai
nger
eza
uli
vyoi
mari
shaKiswahil
inchi
niTanzani
akwakupit
iamfumowaelimu

9)Harakatizakudaiuhuru.ChamachaTANUki l
i
anzi
shaharakatizakudaiuhur
u,
har
akat ihi
zozili
endeshwakwal ughay aKiswahil
i
.Aidhany i
mbonamashai r
i
mbalimbaliyal
i
yoghaniwakwaKi swahil
iyali
wahamasi
shawat ukuwanaUmoj a
namshi kamano.Kati
kahar akat
ihizo,kaul
imbiukamauhurunaUmoj anauhur u
nakaz izi
li
tumi
kakat i
kakuletahamasa.Kwahi y
okupi
tiaharakat
ihi
zoKiswahil
i
ki
li
wezakueneakwaki wangokikubwa.

Vy
10) ombov yahabari.Vyombov yahabarivi
l
ivyokuwepokwawakat ihuonir
edio,
magazetinamaj ari
dambal imbali
.Kwaupandewar edi
okulikuweponar edi
o
Tanganyi
kai li
yoanzakur ushamat angazoyakekwakut umialughay aKi
swahil
i.
Namagazet iyali
yokuway aki
chapishwawakatihuonipamoj anaMambol eo,
Sautiya Pwani ,Kiongozina Habar iza Leo.Magazet ihayay ot
eyali
kuwa
yaki
chapishwakwal ughay aKi swahil
inahi v
yo Kiswahi
likil
iongezamaneno
kamar edionamagazet i
.

CHANGAMOTOZI
LIZOATHI
RIKUKUANAKUENEAKWAKI
SWAHI
LIENZIZA
WAINGEREZA

(
i)Kuti
li
wamkazomat umiziyaKiingerezabadal
ay aKiswahil
ikat
ikabaadhiy
a
shughul
izakiutawala,mathal
aniuandishiwar i
pot
imbal i
mbalizakiut
awal
a
kati
kangazi
zajuuuli
fanywakwal ughayaKii
nger
ezanasiKiswahi
li
.

(
ii
)Maafisawangazizajuuwali
wasili
anokwaKiingerezanasikwaKi swahi
l
i.Ai
dha
ki
ingerezaki
li
kuwalughayakuf undi
shi
akuanzi adar asalatanohadilanane
kati
kashulezamsingiwakat
iKiswahil
iki
li
tumikakuf undi
shi
adarasalakwanza
hadilanne.

(
ii
i)Tafsi
riy
av it
abuv yadinikufany
wakwal ughazajamii.Vi
l
evi
l
ev it
abuvy
adi ni
kamaBibli
a,v i
tabuv
yalit
uruj
ianav y
anyimbovi
l
itaf
sir
iwakwalughazaj
amiina
hiv
yokuzoroteshamaendeleoyaKiswahi
l
i.

(
iv)Ki
swahil
ikuhusi
shwanav i
barakawakikoloni
.Baadhiy
awananchiwali
ki
husisha
Ki
swahil
ina v i
baraka wa kikol
onihivy
o hawakupendel
ea kuki
tumia kwani
wal
iki
onakamalughay awanyonge.

KI
SWAHI
LIBAADAYAUHURU

Baadayauhur
uwaTangany
ika,tuki
omuhi mulakwanzalil
i
kuwahotubay
a
Mwali
muJuli
usKambar
ageNyerereali
yoi
toakwaKiswahi
l
ikwenyeBungel
a
12
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

Kwanza la Jamhur iy a Tangany i

ka tarehe 10/12/1962.Hiii l
i
kuwa mar ay a
kwanzakwaKi swahil
ikutumi kakati
kachombochaj uukabisachaTai fa.Kuanzi
a
wakatihuo,Wat anganyi
kawal i
patahamasampy ay amat umiziy aKiswahil
i.
Ki
swahilikil
ianzakut umi
kakamal ughay amawasi li
anokat i
kawi zaranai dar
a
mbali
mbal izaser i
kal
i.Kwamf anoKi swahil
ikil
i
tumikakatikauandishiwabar ua,
matangazonakat i
kamael ekezobainay amaaf i
sanat aasi
sizake.

SABABUZAKUKUANAKUENEAKWAKI
SWAHI
LIBAADAYAUHURU

1)VYOMBO VYAHABARI .Vy ombov yahabar iv il

ivyoanzi shwabaaday auhur uni
redionamagazet i
.Redi oy aTai fapamoj anamagazet iy aUhur unaMz alendo
vyombohi viv i
litumi aKi swahi likuf ikishahabar ikwawananchinakuki wezesha
Kiswahi likukuakwahar aka.MweziFebr uar i1963Ki swahi l
iki l
itangazwakuwa
l
ughay at aif
anal ughar asmij ambol ili
lopel ekeakuanzi awakat ihuowat umi shi
wot ewaser i
kali kutumi aKi swahi likazi ni.
2)ELIMU.Ki swahi lil i
cha y a kut umi ka kat ika shughul imbal imbal iza ki serikali
,
kil
ipendekezwakut umi kakat i
kashul ez amsi nginakuf undi shwakat ikael imuy a
sekondar ikamasomonakat ikav y uov ikuuwanat oashahadambal imbal iza
l
ughay aKi swahi li.Piakat ikaEl i
muy awat uwazi maambaohawakuj uakusoma
nakuandi ka, l
engol ael i
muhi ilili
kuwakut oauj uziwakusomanakuandi ka.Wat u
hawawal i
jif
unzamasomombal imbal ikwal ughay aKi swahi linakuwaf any awat u
wengikuj ua kusoma,kuandi ka na kuzungumza l ugha y a Ki swahi lif asaha.
Kampenihi ii l
i
kuwakwanchinzi maambapowal i
ji
funzael imuy aaf ya,si asa,
Kiswahi li
,ki l
imonauf undikwal ughay aKi swahi l
inakuwaf any awat uwengi
kuzungumzaKi swahi lisani fu.
3)UTAWALA.Unaendeshwakwakut umi al ughay aKi swahi l
i.Hot ubazav iongozi
zinatolewa kwa l ugha hi i.Mi kut ano y a ki si asa pamoj a na of i
siza ser i
kali
zinatumi aKi swahi l
i katikashughul itakr ibani zot e.
4)SABABU ZA KI SI ASA.Kuanz ishwakwauj amaanakut angazwakwaAzi mi ol a
Arushakul i
saidiakukuakwaKi swahi li.Mf ano v ij
ij
iv yauj amaakut okanana
mkusany ikowawananchikut okamaeneot of aut inahat imay emanenokamav i
le
kupe,uny onyaji,kuj i
tegemea,uj amaa,azi mi o,bwany eny e,kabai la,bepar in. k
yali
pat i
kana.
5)SHUGHULIZABI ASHARA.Kut okananashughul izabi ashar al ughay aKi swahi l
i
i
mewezakueneakat i
kasehemuny inginamsami atimpy aumewezakuz alishwa.
Maneno kama v i
le bei , punguzo, soko, ushur u n. k y anat umi ka kama
maneno/ msami ati mpy aul i
opat ikana.
6)DINI.Di nizot embi liyaaniUi slamunaUkr i
st o, zinahubi riwakwakut umi al ughay a
Kiswahi li
.Machapi shomengiy adi nizot embi l
iy apokat ikal ughay aKi swahi l
ina
yanaendel eakuchapi shwakwal ughay aKi swahi l
i.Mat halaniv it
abuv yany i
mbo
zaki kri
sto, bibl
ianav itabuv yamaf undi shov imeandi kwakwal ughay aKi swahi l
i.
7)SHUGHULIZASANAA.Shughul izasanakamav i
lemuzi ki
,ut ambaj iwahadi thi
,
utumi ziwany i
mbo,mi chezo y akui gizan. k.Shughul ihi zihut umi al ughay a
Kiswahi linawat uhuwezakupat amsami atinakuongeaKi swahi l
ifasaha.
8)WADAU BI NAFSI .Hawa niwaandi shiwa v i
tabu mbal imbal ipamoj a na kazi
13
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

nyinginezaki sanaaambazozi nahusi

ananal ughay aKiswahil
i
.Mf anoEdwin
Semzaba,Medi calAid Foundati
on,Steve Reynolds,Theobald Mv ungina
wengi neowengi .
9)KUANZI SHWA KWA ASASIMBALI MBALI.Asasihizo zil
i
shughuli
ki
al ugha y
a
Kiswahi l
inakuhakikishakwambaKi swahil
iki
nakuanakueneakat ikamaeneo
mbal i
mbal iyanchinahat anjeyanchi.Asasihizonikamav i
leTUKI ,UKUTA,
BAKI TA, TAKI LUKI
, CHAKA, TET, TATAKI , UWAVI TA, BAKIZA, CHAKI ZA,
CHALUFAKI TA.

 (NektaFm 4,2012)Kwakut umi

ami f
ano,oneshaji
nsishughulizadini
,utawala,
biashar
anaeli
muzi nav
yokuzanakuenezalughayaKiswahi
linchi
niTanzania.

ASASIMBALI
MBALIZI
LIZOANZI
SHWABAADAYAUHURUKUKUZAKI
SWAHI
LI
TANZANI
A
1.Chuo cha Uchunguziwa Ki swahilikil
i
choundwa mwaka 1964 kut okana na
i
li
y okuwaKamat iy aLughay aKiswahil
iy aAfri
kaMashar i
ki
.Chuohi kikili
kuwa
chiniyaChuoKi kuuKi shirikichaDaresSal aam.Mwaka1970asasihi yoilii
twa
Taasisiy aUchunguziwaKi swahil
i(TUKI)
.Chombohi kiki
l
ianzi
shwamwaka1964
ki
ki waki metokananai lekamat iyalughay aAf r
ikamashar i
kiil
ipohami shiwa
chuoki kuuchaDaressal aam mwaka1963.Chombohi kikil
i
kuwachi niyaDkt .
JanKnapper tali
yechaguliwakuwamchunguzi mkuuwakamat iyalughay aAf ri
ka
mashar ikitangumwaka1961.TUKIi li
imari
shwakwasher iayabungey amwaka
1964nal engokuul aTUKIl i
li
kuwanikui chunguzanakui endelezalughay a
Kiswahilikatikafanizotekwakuzi ngati
ami pangoy amudamr efukati
kaukanda
huu wa Af r
ika mashar i
ki.Mwaka 1970,Pr ofesa George Mhina al i
yekuwa
mkur ugenziwa kwanza mzawa wa TUKIal i
y at
aja madhumuniy ataasi siya
uchunguzi waKi swahilikuwani :-
MAJUKUMUYATUKI
(
a)Kuchunguzanakuendel ezaKi swahi l
ikat i
kavipengelev yakev yotekwakuzi ngatia
mahitajiyami pangoy amaendel eoy amudamf upinamudamr efuy aTanzania,
Afri
kaMashar i
kinakwi ngineko.
(
b)Kushiri
kiananai daray aKi swahilinai darayaLughazaki geninaI si
muchuoni
hapokat ikakuchapi shajar i
dal aKi swahilinamachapi shomengi nekamav i
le
kamusi .Mif
anoy akamusi z i
l
izochapi shwanaTUKIni Kamusi y aKiswahil
i Sanif
u,
mnamomwaka1981TUKIi li
chapishakamusiy aKi swahili
-Ki
swahi linamwaka
2004TUKIi l
itoat ol
eol api lilakamusiy aKi swahi l
i-
Kiswahi l
i.PiaKamusiy a
Kiswahili
-Ki
inger ezanaEngl i
sh-Swahi liDi
cti
onary .
(
c)Kukusany at aar i
fakuhusuKi swahili,seranamat umiziy akekut okaduni anina
kusambazat arifahi z
o.
(
d)Kufanyat af
itizaKi swahi li
kat i
kany anj azoteambazoni fasihinasar ufi
.
(
e)Kuandaami kut anonawar shambal i
mbal izakitaalumakuhusuKi swahil
i.
(
f)Kutoaushaur ikwawaandi shiwav itabumbal imbal ikuhusut arati
bunami singiya
uandishibora.

14
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

(
g)Huj
ishughul
isha na utoaj
iwa msaada wa hal ina mal
ikwa wat
aal
amu
wanaoji
shughul
ishanashughul
izakuchunguz
aKi
swahi
l
i.

 Mnamomwaka2009,Idaray
aKiswahil
inaTUKIzi
l
iungananakuundaasasimoj
a
i
nayoi
twaTaasi
siy
aTaalumazaKiswahi
li(
TATAKI
).

2.TAASI SIYA TAALUMA ZA KI SWAHI LI( TATAKI ).Kamat iy al ugha y a Af ri

ka
mashar i
kimnamomwaka1954i libadi li
shwaj inanakuj ulikanakamakamat iya
Kiswahi liy aAf ri
kamashar i
ki.Ili
pof ikia1964, kamat iikaingizwakat i
kachuoki kuu
kishirikichaDaressal aam ( chi niy achuoki kuuchaAf ri
kamashar ikiMaker er
e)
i
kawai naj uli
kanakamachuochauchunguziwal ughay aKi swahi l
i.Ai dhamnamo
mwaka1970, kili
poanzi shwachuoki kuuchaDaressal aam kwasher i
ay abunge,
chuohi kiki l
ikuwanimoj awapoy aasasizaut afitizachuohi chonai kajuli
kana
kamaTaasi siy auchunguz iwaKi swahi li
.Mnamomwaka2009,Taasi sihiyo
i
kabadi lij inat enanakuj ulikanakwaj inal aTaasi siy aTaal umazaki swahili
(TATAKI ),ikiwai mej i
ongezeadhi many i
ngi ney akuf undi shat aalumambal i
mbal i
zaKi swahi li
.Dhimahi zoni pamoj anahi zizifuatazo:
(i
)Kuf any aut afit
i,kuiendelezanakui kuzal ughay aKi swahi likat i
kany anjazakezot e
kwal engol akut oamchangokat i
kami pangoy amaendel eo,y asasanay amuda
mr efukat ikaj amhur iyamuunganowaTanz ania, Af ri
kamashar iki
,chuoki kuucha
Daressal aam nakwi ngi neko.
(i
i
)Kuendel ezauchapi shajiwaj aridal aKi swahi li
,likiwanamakal ay aki taalumana
yakawai da, namachapi shomengi ney oy otey azi adakadi r i
y atakav yohi tajika.
(i
i
i)Kut afsiri maandi shiyafaay okat ikaKi swahi li
.
(i
v)Kuandaa mi radiy a ut afit
iy a muda mf upikat ika v iwango v yot e,kuanzi a
makongamanoy aki t
aal umahadiwar shakwaaj iliyakut ayarishav itabuv ya
Kiswahi liv yashul ezamsi ngi.
(v
)Kuf any aut afit
iwaf asihisi mul izinaf asi hiandishi ,sanaazamaony esho,mi lana
dest urinaut amaduni waMt anzani anaj ami izaAf rikamashar iki.
(v
i)Kushi rikiananaasasiny ingi nekat ikakuendel ezal ughay aKi swahi l
inakut oa
hudumazaushaur ikati
kany anj ambal i
mbal izal ughay aKi swahi l
inaf asihi .
(v
ii
) Kuendel ezaKi swahi l
i kwakut umi at eknol ojiampy a.
(v
ii
i) Kuf undishiamasomoy ashahadazaawal i nazauzami li.

MAFANI
KIOYATATAKI
1)TATAKIi mef ani
kiwa kutoa majari
da mbal i
mbalimf ano mul i
ka na jari
da la
Kiswahil
i.
2)Kutoakamusimbal i
mbal imfanoKamusiy aKi swahiliSanif u(1981),Kamusiy a
Isi
munaLugha( 1996),Kamusi y
aKi swahi
li–Kii
ngereza( 2001)n. k
3)Kuchapishav it
abumbal i
mbalivyaf asi
hinasar uf
iy aKi swahilimfano fasihi
simuli
ziyaMt anzani
a( 1977),
Pete(1978),
Mashai r
i y
aSal um Abdul l
ah(1975).
4)TATAKIi mefanyauchunguzi watanzumbalimbalizafasihi yaani f
asihi
andishina
fasi
hisimuli
zi.
5)TATAKIi metafsi
rivi
tabuv yamasomo mbal imbalikwaKi swahilitokakii
ngereza.
15
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

Mfanowamet afsi
rivit
abuv y
ahistor
iaambavy
ov i
nai
twahist
ori
akuuy aAf r
ika
j
uzuuy a1-
8kwakushi ri
ki
ananaUNESCO.
6)TATAKIkwakushiriki
ananaSI DAnaUNESCOwameendeshasemi nambali
mbal i
zakimatai
fa,nakutokananaseminahizowametoavi
tabumbali
mbalikamav il
e
makalazaseminay akimatai
fayawaandi
shi
waKiswahil
i.

MATATI
ZOYATATAKI
1)Uhabawaf edhaz akuendesheashughulizaozautafi
tiwaKiswahi
li
,kuendesha
warshanamakongamanopamoj anauchapi
shaji
.
2)Uhabawawat aalamu,wat aal
amuwengihuki mbil
ianj
ey anchikwenyemasl ahi
mazuri.
3)Uhaba wa v if
aa v ya kufanyia kazi na uhaba huu kwa kiasi kikubwa
unasababi
shwanaukosef uwaf edha.

3.USANIFU WA KI SWAHILI NA USHAIRI TANZANI A (UKUTA)

. Chama hiki
ki
li
anzi
shwanaMshairiMathiasMnyampala(
Mar ehemu)hapomwaka1965kwa
l
engolakukuzaUshai
rinaKiswahi
l
ikwaujumla.

MAJUKUMUYAUKUTA

1)Kuandikavit
abumbal i
mbalimfanongonjerazaukut a,mashai
riyaAzi
miola
Arusha.
2)Kuandaasemi nanamakongamanoy aKi swahi
likwakushir
iki
ananavyombo
vi
ngine.
3)Kutungakazizakifasi
hizi
nazol
engakukuzakiswahil
i
.
4)Kuamshaj uhudizawal ewanaotakakutungav i
tabuvyael
imumbalimbal
ikwa
l
ughay aki
swahi l
i
.
5)Kukuzaushairi
naKi swahi
likwauj
umla.

4.BARAZALAKI SWAHI LILATAI FA( BAKITA)naBARAZALAKI SWAHI LIZANZI BAR

(BAKI ZA).BAKI TAili
anzishwamwaka1967kwaupandewaTanzani aBar awakat i
BAKI ZAi l
ianzi
shwamwaka2003kwaupandewaZanzi bar.I
likuwezakut ekeleza
maj ukumu y a kukuza na kuenez a Kiswahil
iki
kamili
fu na kwa uf ani
sizai di
,
BAKI TAi nazoj umlay aidaratanoambazoki lai
daraimepewamaj ukumuy ake.
I
dar ahi zoniI daray alughanaf asihi
,Idarayauhari
rinauchapishaj i
,Idaray a
tafsir
inaukal imani,Idarayaisti
lahinakamusinaI darayauhusiano.Mabar aza
hay amawi l
iyaaniBAKI TAnaBAKI ZAy al
ipewemajukumuy akukuzanakuenez a
Kiswahi l
i.

MAJUKUMU/
KAZIZABAKI
TANABAKI
ZA
1)Kusi
mami
amat
umi
ziy
aKi
swahi
l
ifasahanasani
fu
16
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

2)Kufanyatafi
timbal i
mbal i zaKi swahi l
i
3)Kupit
ianakusani fumaandi shi yaKi swahili
4)Kurati
bukazizaukuzaj iwal ughay aKiswahi linchininazi l
ezinaz ofanyikanjeya
nchi.
5)Kushir
iki
ana na v yama na v yuo kat i
ka j amhur iy a muungano wa Tanz ani
a
vi
navyohusikanaukuzaj i wal ughay aKiswahi linakuungani shaj uhudi nakazizao.
6)Kuhimizamat umi ziyaKi swahi likati
kashughul irasmimf anoredi oni.
7)Kuchapishajaridaaut oleol inal ohusulughanaf asihi
yaKi swahili.
8)Kutoaushauri kwawaandi shi nawachapi shajiwat umieKi swahilifasaha.
9)Kushir
iki
ananawi zaray aEl i
munamaf unzoy aufundikut hibiti
shav itabuv y
a
Kiswahil
ivi
takav yotumikashul eni navyuoni kablahav i
jachapishwa.

5.TAASI SIYAKI SWAHI LINALUGHAZAKI GENIZANZI BAR( TAKILUKI).Taasisihi

i
i
lianzishwakwamuj ibuwasher i
aNa. 04y amwaka1979nakupewahadhiy a
kuwashi rika.Nichamakili
choanzishwanaser i
kaliyaZanzibar,chombohi kikipo
chiniy awi zar
ay aEl i
munaMaf unzoy aAmal iZanzibar.Lengol akuanzi sha
taasisihiinikukuzanakuendel ezaKiswahilindaninanj eyaZanzi bar.Mnamo
mwaka2012Taasi sihi
iil
i
badil
ij
inanakuwaSkul iyaKiswahil
inaLughazaKi geni
(SKILUKI).Majukumuy akemakuunikuf undi
shaKiswahilikwaweny ejinawageni
nakuf anyat af
it
imbalimbali
zaKi swahi
li.

MAJUKUMUYATAKI
LUKI

1)Kuendeshanakur ati
bumaf unzoy alughay aKi swahi
liVisiwaniZanzi
barpamoja
nakufanyatafit
ikati
kany anjazasaruf inafasi
hi.
2)Kuandaaisti
lahizat aalumambal imbal imfanokut af
sirinaukalimanikwalugha
mbalimbal
i.
3)Kutoaushaur ikwawat aalamuambaoniwat unziwav i
tabuiliwaandi
kekazi
zenyeuborazaidi.
4)Kufanyautaf
itiwalahaja,fasihi
simulizinafasihiandi
shi y
aKi swahi
li
.
5)Kusimamianakuf uatil
iamat umizisahihiyalughay aKiswahili
.

6.CHAMACHAKI SWAHI LIAFRI KA(CHAKA) .Chamahi kiki

liundwamwaka1978
i
kiwanimat okeoy awar shay aKiswahil
iili
y ofanyi
kachuoki kuuchaDares
sal
aam ambayoi l
ishi
ri
kishaj umlay anchinne, yaaniZambia, Kenya,Msumbi jina
Tanzani
aambay o nimweny ej
i.Kwamar ay akwanzaCHAKA ki l
iundwakwa
madhumunimakuumawi l
iambay onikukuzanakuenez aKi swahilikoteAf ri
ka
pamojanakuletaumoj akat i
kamat ai
fayaki afri
kakwakut umial ughaz aasil
i.
Mpakakufi
ki
amwaka1983wanachamawal iongezekakut okaRwanda,Comor o,
UgandanaKongo.Hal ihiiil
isababishaCHAKAkuwanamaj ukumumengi zai
di.

MAJUKUMUYACHAKA
1)Kutengenezavi
faavyakufundi
shi
amf anokamusinavi
tabuv
ingi
nevyataal
uma,
kandazasautin.k
2)Kuendesha semina na warsha za Ki
swahi
likwa wadau mbal
imbal
imf ano
17
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

waandishi
,wakal
imani,
watangazaj
i n.
k
3)Kutaf
utamisaadayahiarii
l
ikukuzaKiswahil
i
.
4)Kutumiamtindouli
opendekezwanashi r
ikal
akimatai
fal
ausani
fi
shaj
iwai
sti
l
ahi
uwewaki wangochakimataif
a.
5)Kuanzi
shav yamavyaKiswahil
ikat
ikanchiwanachama.

 (
NektaFm 4,2015)ChamachaKi swahil
ichaAfri
ka(CHAKA)nimiongonimwa
t
aasi
sizi
li
zoji
tahi
dikati
ka kukuza na kueneza Ki
swahi
liBaraniAf
ri
ka.Eleza
maj
ukumumat anoyachamahi ki
katikakufani
ki
shaazmahiyo.

MATATI
ZOYACHAKA

1)Kaziy auchambuz inausanifi

shajiwaisti
lahihaij
apigahatuakubwakut okanana
kutokuwepomsukumowaki siasa,yaaniviongoziwenginewamef iki
ahat uaya
kupigav it
ashughulihi
zo,badalayakutoaushaur inakuhi
mi za.
2)Manenomengiy aki genihutafut
iwat af
sirikwaKi swahilibilaut
af i
timkubwa.
Mat okeoy akekunamanenoy anayoundwaambay ohay avutiikwamsomaj iwa
kawai da.
3)Tanzani aninchi
pekeei l
iy
oachiwakazi yausanif
ishaji
wai sti
lahihi
zo.

7.TAASISIYAELI
MU( TET).TaasisiyaElimuil
ianzi
shwamwaka1966kwal engo
kuulakukuzamit
aalanakutayari
shami ht
asariyamasomoy ashulezamsingi
,
sekondar
inavyuovyael
imu.Taasi siy
aelimuhutayar
ishanakuongozasemina
mbalimbal
ikwaajil
iyawalimui l
ikuwawezeshakufundishavyemalughay a
Kiswahi
li
.

MAJUKUMU/
MAFANI
KIOYATAASI
SIYAELI
MU

1)Kuandaav it
abuv y
akuf undishiaKiswahi
lisekondarikamav i
leKiswahil
ikidat
o
cha1- 4(1996).
2)Kuandaa muht asariwa masomo mbal imbalihapa nchinili
kiwemo somo la
Kiswahilikati
kangaz imbalimbalizaeli
munchi ni
.
3)Imetoav i
tabuv yami ongozokuhusuuf undishaj
iwasomol aKiswahil
i.
4)Taasisihiiimej i
shughuli
shasananakut oamwongozompy akuhusuutahiniwa
somol aKiswahi l
ikati
kakidat ochannenachasi tawakishi
ri
kiananaBarazala
miti
hani l
aTai fa.

8.TAASISIYAELI MUYAWATUWAZI MA( TEWW) .Taasi

sihi
iil
ianzamwaka1963
kamachombochakut oamasomoy ajionikwawananchi.Pamojanamasomo
mengine,t aasi
sihi
iya el
i
mu y a watu wazi
ma imeji
shughuli
sha sana kat
ika
kuf
undishawat uwazimastadizakusomanakuandi kaKiswahil
ikwambi nuza
kuf
utaujinga.

MAFANI
KIOYATAASI
SIYAELI
MUYAWATUWAZI
MA

1)Kut
oamasomoyaji
onikwawatuwazimakatikastadizakusomanakuandi
ka
Ki
swahi
l
ikamambi
nuyakuf
utauj
ingahapanchini
.
18
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

2)Kutoamasomokwanj iay aPostakwaki dat ocha1-6kati

kasomol aKiswahi
l
i.
3)Kuanz ishamakt abamakao makuu y at aasisiambay o huwasai
diawanafunzi
kupat avitabunamajari
dambal i
mbaliyaKi swahil
i
.
4)Kuanz isha idaraya Ki swahil
iy a kuwael ekeza wataal
amu wa ki genihuko
Mor ogor o,il
iwaweze kuf anya kazizao bi l
a matati
zo hapa nchini
.Masomo
yafundishway ohapaniKi swahil
i
,mazingiray aTanzani
a,utamaduniwaTanzania,
histori
anambi nuzakutekelezamiradiyamaendel eo.
5)Kuanz isha idaraya maf unzo ya El
imu y a Watu Wazi ma (EWW)ambapo
wanaf unzikutokaTanz aniananj eyanchihusomeadi pl
omay aeli
muy awatu
wazi ma.

 (
NektaFm 4,2016)Taasi
siyaEli
mu( TET)naTaasisiy
aEl i
muy aWatuWazima
(
TEWW)nimi ongonimwaasasizil
izoanzamar
at ubaadayauhuru.Faf
anuakazi
t
atukwaki
lamojakatikakukuanakueneakwaKiswahil
inchi
niTanzani
a.

9.UMOJA WA WAANDI SHIWA VI TABU TANZANI A ( UWAVI TA) .Umoj a huu

uli
anzishwamwaka1974naul i
kuwanamadhumuni mbal i
mbal i
y aki
wemo:
1)Kuwahi mizawat ukuandikamadambal i
mbalikwaKi swahili.
2)Kuwasai di
a waandi shichipukizi,iki
wa nipamoj a na kuwaf undisha ji
nsiya
kuandikamasual ambal i
mbal iyahusuyolughanaf asihi.
3)Kuji
shughul i
shanakuki kuzanakuki t
angaz aKiswahi l
ikati
kav yombov yahabar
i
kamav i
leredionamagazet i.
4)Kuteteamasl ahiyawaandishi waTanz anianakuwaungani shapamoj a.
5)Kubuni nakuendeshami radi y
auandi shi
,uchapajinauchapi shaj
i.
6)Kueli
mi shawananchij uuy aumuhi muwakusoma,uandi shiwav i
tabunasanaa
zi
nazoambat ananazokwanj i
ay aredionamagazet i
.
7)Kutendeshawar shanasemi nambal imbalimfanot arehe26hadi 29Oktoba1987
seminai l
ifanyi
kaDaessal aam,namat okeoyasemi nahiyonikuchapi shwakwa
ki
tabuchaf asi
hi,uandi
shinauchapi shaji(
1993).

10.
CHAMACHAKI SWAHILIAFRI
KAMASHARI KI(CHAKAMA).ChamachaKi swahi
l
i
chaAfri
kamashar i
ki(
CHAKAMA)ki l
iundwamwaka2003nawal imuwaKi swahi
l
i
wav yuov i
kuuv yaAfri
kamasharikikwamadhumuniy akurat
ibu,kukuzana
kuenezaufundishaj
inakufany
autafi
tiwalugha,f
asi
hinautamaduniwaKiswahi
l
i
kati
kavyuov i
kuuv yaAfr
ikamashar
iki.

MALENGOYACHAKAMA
1)Kuji
tahidikul
etaushiri
kianobai nayav yuov ikuuvyanchizaj umuiayaAf ri
ka
mashar iki
kat
ikanyanjazaut afi
tiwalugha,f
asihinautamaduniwaKi swahil
i.
2)Kutafuta uwezekano wa kuf anya mabadili
shano y a wali
mu na wanaf unzi
miongonimwai darazaKi swahi l
izav yuohi vyokwamadhumuniy akujit
ahidi
kuoanishamihtasar
i(sil
abasi)zamasomoy aKi swahi
l
i kat
ikavyuohivyo.
3)Kukuza mawasi li
ano y a kitaal
uma na ki taalamu kwa kuandi ka mikutano,
makongamanonakut umi atovutiyaCHAKAMA.
4)Kuhimizawahadhi r
iwav yuov i
kuukatikajumui ayaAf r
ikamashar i
kikufanya

19
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

utaf
it
ina kuandi
ka makal
a mbali
mbal
iambay oyatasaidi
a kat
ika uf
undi
shaj
i
kwenyevyuovi
kuu.
5)Kuwaungani
shawali
munawat af
it
iwaKiswahi
l
ikat
ikav y
uov i
kuukweny ej
umuia
yaAfri
kamashari
ki
.

 Aidhakunav yamav i
ngisanaambav yovimechangi
akukuzanakuenezaKi swahi
ndanina nj eya nchi.Miongonimwa v yama hivyo niChama cha Ki swahili
Zanzibar (CHAKI
ZA) ,Chama cha Lugha na Fasi hiy a Ki
swahi
liTanzani a
(CHALUFAKI TA)
.Kwa pamoj av y
ama hi v
iv i
na maj ukumu mengi,mi ongoni
mway onikuandaanakur atibumakongamanonamashi ndanombal i
mbaliy a
Kiswahil
i(kwamf anouandishiwainsha)
,kuhamasishawat aal
amukufanyat afi
ti
kuhusu lugha,fasihina ut amaduniwa Ki swahilipamoj a na kuchapisha
machapishoy aKi
swahili
.

 (Nekt
aFm 4,2009)Baaday aKiswahil
ikut
eul
iwakuwal ughayataif
avyombo
mbali
mbaliv
il
iundwakwalengolakukuzanakuenezaKi
swahil
i.Faf
anuakuhusu
uundwaj
iwaasasitano(
5)zil
i
zoanzi
shwakwami naj
il
ihi
yo.

MAFANI
KIONACHANGAMOTOZINAZOVI
KABI
LIVYOMBOVYAUKUZAJI
KISWAHILI

 MAFANI KIO
1)Machapishoy al ughay aKi swahi l
inimengisananchi ninanj ey anchijambo
ambalolimesababishakuongezekakwai dadi yawatumiaj
i waKiswahi l
i
.
2)MatumiziyaKi swahil
ikatikasehemur asmi hasakati
kaofisizaserikal
inaofi
siza
watubinafsii
nadhihir
ishamaf aniki
oy aj i
tihadazav yombohi vi
.
3)Kuf
undishwakwal ughay aKi swahilikamat aalumakwangaziy ashahaday a
awali
,uzamilinauzami vuni ji
ti
hadazaTATAKI .
4)Matumiziy aKi swahil
ikat i
kav yombo mbal i
mbalivyaki mataif
a,mat umiziya
l
ughakat i
kavikaov yaumoj awaAf ri
kanapi aufundi
shwajiwal ughay aKi
swahil
i
kat
ikavyuombal i
mbal idunianiniishar at oshay akuoneshamaf anikioyaj
it
ihada
zavyombov yaukuz ajinauenezaj i
waKi swahi l
i.

 CHANGAMOTO
1)Upungufuwawat aal
am.
2)Upungufuwaf edhazakuendesheashughulizaukuzajiwaKiswahi
li
.
3)Ukosefuwav yombov yahabaribi
nafsiambavyovingewezakutangazashughuli
zao.
4)Vyombohi vibaadhihavi
naofi
sizakudumunahi vyokuhamahamaj amboambal o
l
inaat
hiri
utendaj i
kaziwavyombohi vy
o.
5)Ukosefuwav y
ombov yausaf
ir
i,vi
tendeakaziv
yakisasakamav il
ekompy ut
ana
mashinezakur udufupamojananjiazakisasazamawasi l
i
anomat halanianwani
zabaruapepe, tovut
in.
k.

MASAWALIYAMJADALA
20
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

1)Kwakut umi ahoj atano( 5),f af anuaj i

nsiutawal awaWai ngerezaulivyoimar i
sha
Kiswahi l
inchi ni Tanzani akupi ti
amf umowael i
mu( Nekt a2014) .
2)ChamachaKi swahi l
ichaAf ri
ka( CHAKA)nimi ongonimwat aasisizil
izoji
tahidi
katikakukuzanakuenezaKi swahi liBar aniAf r
ika.El ezamaj ukumumat anoy a
chamahi ki kat ikakuf anikishaazmahi yo(Nekt a2015) .
3)Fafanuakwaki f
upit aasisit ano( 5)z inazotumiwakukuzanakuenez aKi swahi l
i
Tanzani a( Nekt a2005) .
4)Baaday aKi swahi l
ikut euliwakuwal ughay at ai
fa,vy ombombal imbaliv i
li
undwa
kwal engol akukuzanakuenezaKi swahili
.Faf anuakuhusuuundwaj iwaasasi
tano( 5)zili
zoanzi shwakwami najilihiyo(Nekt a2009) .
5)Lichay alughay aKi swahi liKupat amsukumomkubwakat i
kapwaniy aAf ri
ka
mashar i
ki,badokunachangamot okat i
kaukuzaj iwal ughahii
.Jadi l
imat ati
zoy a
ukuzaj iwaKi swahi liTanzani abaaday auhur u(MockF42015) .
6)Tajanauel ezewakat iwaut awal awamwi ngerezav yombov i
l
ivyosaidiasana
kukuzanakuenezaKi swahi l
i nchi niTanzani a( MockF42013) .
7)Kwakut umi ami fanodhahi ri,el ezamchangowaser ikaliyaawamuy annekat i
ka
kukuzanakuenezal ughay aKi swahi linchiniTanz ani
a.Toahoj atano( 5)(Ohongs
F42013) .
8)Elezamchangowat aasi simbal i
mbal ikati
kakuki kuz anakuki endelezaKi swahi l
i
kablay auhur unabaaday auhur uwanchizaAf ri
kamashar ikikwamuht asari
(MockF42011) .
9)Elezahoj at ano( 5)zi l
izosai diakat i
kakukuzamsami at iwalughay aKiswahi l
ienzi
yaut awalawamwi nger eza( MockFm 4, 2016)

MADAYATATU

UHAKI
KIWAKAZIZAFASI
HIANDI
SHI
Kaziy oyotey afasihihuwanadhi mambal i
mbal i.Mi ongonimwadhi mahi zoni
kueleza uhal i
si wa mai sha na kui funza j amii maadi li
. Hi v
yo kazi hi yo
huchambul i
wanakuf af
anuliwai likuoneshaubor anaudhai f
uwake.Uhaki kiwa
kazizaf asi
hihuhusi shakuchambua,kuf asil
i,kufaf anua,kut athi
mi ninakut oa
maonikuhusukazif ulaniyaf asihi
.Ukakikihuuhauf any i
kikiholelabalihuzingat i
a
vi
pengelev yaf anina maudhui .Faniniuf undiwa ki sanaa unaot umiwa na
mwandi shikuy awasi l
ishamaudhuiy akekwahadhi ra.Fanihuj umui shamuundo
wakazi yaf asihi
,mtindo, mandhar i
,wahusikanamat umi ziyalugha.
Kwa upande mwi ngi ne maudhuinimambo mbal imbal iambay o mwandi shi
anakusudi ay aifi
ki
e hadhi ray ake.Maudhuihuj umui sha dhami ra,uj umbe,
migogoro,f alsafa,msi mamo,mt i
zamo na i tikadi.Uhaki kiwa kaziza f asihi
andishihujumui shaf aninamaudhui ,vi
pengel ehi v
iv i
wilihuwahav itenganishwi
kwav il
ewengi nehul inganishanapandembi lizasar af uambazohazi wezikamwe
kutenganishwa kwani hut egemeana kwa ki la ki tu. Laki ni pia wengi ne
huli
nganishanagar inai nj
iniy ake,kutokuwepokwaki moj awapokat iy ahivibasi

21
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

ki
nginehakif
anyikazikabi
sa.Kwamanti
kihi
yofaninamaudhuinimuhi
musana
kwanitunapohaki
kikazizafasi
hiandi
shil
azi
mai husi
shevi
pengel
eviwi
liy
aani
FANInaMAUDHUI .

Mwandi shinisehemuy aj ami i.Kwakuwamwandi shinisehemuy ajami iniwazi

kuwaanay oy aandi kakat i
kakaziy akey anaihusuj amiihiyo.Lengol akekuuni
kuit
akaj ami iy akei badili
kenakuenendakat ikamaadi l
iy anayofaa.Kwakuwa
mwandi shiaumsani inidi raauki oochaj ami ihusika,basinimuhi mumhaki ki
kuanzakuj i
ul i
zamaswal imbal imbaliyanayohusiananamwandi shikabl ahatay a
kuanzakuhaki ki.Kwamf ano
 Kuzali
wakwamwandi shi
.Huj umuishamwakanamahal iali
koz al
iwa, ikiwezekana
piamhaki kiaj i
ulizemahal ialikokul
iamwandi shi.Hiiit
amsai di
amhaki kikujuana
kuhusishaanay oy aonakat ikakazi nauhal i
sia.
 Kipengeleki ngineki nahusi ananael imuaut aalumay amwandi shi.Ki wangona
ainayael i
muaut aalumay amwandi shihutoamchangokat ikakusawi rimaudhui
yenyemwel ekeof ulani.
 Mwaka ambao kazihi yoi li
chapishwa.Ki pengele hikihumsai dia mhaki ki
kuhusishamaudhuianay oy aonanauhal i
siawami ktadhambal i
mbal iyamai sha
wakatikazi i
nay ohusi kaili
pochapi shwakwamar ayakwanza.

UHAKI
KIWAUSHAI
RI

 UHAKI KIWA USHAI RI.Ushai r

inisanaay alughay amkat oinay osawirijambo
fulanikwakuzi ngatiampangi li
omaal umuwamaneno, matumiziyapi chanakwa
ushai riwa ki mapokeo ur ariwa v i
na na mi zani.Ushai r
iwa f asihiandi shi
hujitokezakat ikav i
per avitatuambav yoningonjera,mashairi
,natenzi .Vi
perahi vi
hut ofautianakimuundokamahi vi.
(
i)Mosi ,Ngonj eraz i
natofaut iana na tenzina mashai r
ikwa muundo wake wa
maj ibizano.Kat i
kangonj era,mmoj aanat amba;z amuy akeikii
shaanampi sha
mwi ngine.Kilazamuy akut ambahuwaki l
i
shwanaubet iangalaummoj a.
(
ii
)Pi li
,kwaupandewashai ri,muundowakehuj ipambanuakut okananai dadiy a
mi shor oro.Shairihuwezakuwanamshor orommoj a,mishororomi wili
,mitatu,au
zaidi.Vi l
evil
e,shairihuwezakuwanamuundoweny evipandev i
wil
i auzaidi.
(
ii
i)Utenziweny ewehuj ipambanuakwamuundo wabet izakeambaz o huwana
mi starimi nney enyemi z
aninaneki lammoj a.Pia,ki
tuohuwanaki nachamwi sho
kinachof ananakat i
kaut enzi mzima.
(
iv)Kwauj umlauhaki kiwakazizaushai r
ihuhusishav i
pengelev yafaninamaudhui .
Fanihuj umui sha muundo,mt i
ndo,mat umiziy al ugha,wahusi ka,pamoj a na
mandhar i.

1)MUUNDO.Muundonimj engo,msukonampangi
l
iowavipengel
evinavy
ojenga
kaz
iyafasi
hi.Mhaki
kianapochambuamuundowakaziy
aushairi
,huchunguza
mamboyafuatay
o

 I
dadiy
abet
i.mhaki
kihuchunguzai
dadiy
abet
i.Ubet
inif
ungul
ami
shor
oro

22
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

l
inaloj
it
egemea.I dadiy abet ikat
ikashairihutegemeamat akway amwandishi.
Shairil
inaweza kuwa na ubet immoj a au zai
di.Bet iza mashai rimengiya
kimapokeohuwanami shororomi nne,i
ngawakunamashai r
iambay obet
izake
zinamishororomi tano.Kwaupandemwi ngine,ngonjera,aghalabuhuwanabet i
chachez enyemi shororo minnekwaki laubetimmoj a.Pi aubet immojawa
ngonjerahubebawazokuumoj aambal ohuwez akuwaswal iauj i
bu.Ut
enzikwa
upandewakehuwanabet iny i
ngizaidikwanihuwez ahat akufiki
amiamoj a,
tofaut
inashairi
nangonj er
aambaz ohuwanabet ichache.

 Mishororo.Mi shororo nimi st

arikat i
ka ubet
iwa kaziy a ushair
i.Mhaki ki
huchunguzai likuonakaziy aushai r
iimejengwanami shororomi ngapikwaki l
a
ubeti
.Mshor orohuwez akuwanaki pandekimojaauzai dikut
egemeananaai na
ya ki
per a.Kiper a cha mashair
ina cha ngonjera huwa na v i
pande v i
wilina
kuendelea.Kwaupandemwi ngine,utenzihuwanaki pandekimoj atu.Idadiya
mishororokat i
kaubet ii
nawezakuanzi amshororommoj ahadikumikul i
nganana
ai
nay aki per
a.

 I
dadiyav i
pandekat i
kakil
amshororowakaziyaushair
i.Kipandenisehemuya
mshoror
o.Mi shororoyamashair
imengihuwanavipandev iwi
lii
j
apokuwayapo
yeny
ev i
pandev it
atu.Ki
pandechakwanzahui
twaUKWAPI ,chapil
ihui
twaUTAO,
nachatatuhuitwaMWANDAMI ZI
.

 Vina.Vinanisi
labizakatinaz amwi shozasaut izinazofanana.Kinachakati
huit
waukwapinaki nachamwi shohuitwautao.Betizakaziy aushairihuj
engwa
kwaki nakimoj
aauzai dikutegemeananaai nayakaziy aushairi
.Mashai r
ina
ngonjerahuwanavinavi
wili
auzaidi,
laki
nit
enzihuwanaki nakimojatu.

 Mizani.I
dadiyasil
abikat
ikaki
lamshor
orohuitwamizani.Mishor
oroyamashai r
i
mengiy akimapokeoimejengwanamizanikuminasita,yaanimizaninanekwa
kil
akipande.Kwaupandemwi ngi
ne,
mishoror
oy at
enzihujengwanami zaninane
tu.

 Kit
uoaukibwagi
zo.Ki
tuoauki
bwagizonimshororowamwishokati
kaki
laubeti
washai
riambaohuwakamaki i
ti
ki
o.Kituo,ki
napor
udi
war
udiwakati
kabetizot
e
hui
twaKI
TUOBAHARI ,naki
si
por
udiwarudi
wahuitwaKI
TUOKIMALIZI
O.

 Utoshel
ev u.Utoshel
evunihalii
nayohusiananakupat ikanakwamaanakat i
ka
ki
pashiochakaziy aushair
i.Mar
any ingihalihi
ihudhi
hiri
kakat
ikakazinz
imaya
ushair
i,kati
kaubetinawakati
mwinginekatikamshororo.

 Muwala.Muwal
animtir
ir
ikonampangi
li
omzuriwavi
pengel
evy
ot evyashai
ri
.
Mti
ri
ri
kohuohul
etauwi
anobainay
avi
pengel
evy
afani
namaudhuikati
kashai
ri
.

2)MTINDO. Mt i
ndo niupekee wa mwandishiunaodhihi
ri
ka kat
ika kaziyake.
Upekee ndio hut
ofaut
isha kaziy
a mwandishimmoj a na kaziza waandishi
wengine.Mt i
ndo huhakiki
wa kwa kuangali
a kama shai r
il i
mezingati
a au
hal
ij
azingat
iakanunizautunziwamashai
ri
.Mi ongonimwakanuniz autunziwa
23
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

mashai
riyakimapokeonikuwapokwaur ariwav i
na,urar
iwami zani,ut
oshelev
u,
naki
tuo.Kwahiyo,shai
ril
inawezakuwal akimapokeokamal i
mezi ngat
iakanuni
hi
zoaulakisasakamahali
kuzingat
iakanunihizoauli
tazi
ngat
iabaadhi yakanuni
.

3)MATUMI ZIYA LUGHA.mwandi shianapaswa kut umial ugha ya picha na

tamathalizasemii l
ikumv uti
amsomaj iwakaziy aushai r
i.Tamathalimojawapo
nitashi
biha,yaanikul
inganishakit
ukimojanakinginekwasur a,si
faautabia.Pi
a
mwandi shianawezakut umi atasf
idakwalengolakuf i
chajamboaukupunguz a
ukaliwamaneno.Manenokama“ kwendauani”y akiwanamaanay akwenda
chooniyanawezakut umikakwal engolakupunguzaukal iwamaneno.

4)WAHUSI KA.Uhaki
kiwakaz iyaushair
ihuzingat
iawahusi
kaambaohubebasifa
na tabi
a zi
li
zomo kati
ka j
ami i
.Mara nyi
ngi wahusika huwa v
iumbeambao
hupewamat endonalughai
l
i kuwasi
l
ishaujumbeunaotol
ewakati
kajami
ihi
yo.

5)MANDHARI .Vil
evil
euhaki
kiwaushai r
ihuzingat
iamandhariambamov i
sana
matuki
oy akif
asihihuf
anyi
ka.Ki
pengelechamandhar ihaki
j
itokezikwauwazi
sanakat
ikaushai
rikamaki
navyoj
i
tokezakat
ikatanzuzi
ngi
nezaf asihi
andi
shi
.

 Mbalinafani
,mhakikianapaswakuhakikimaudhui
,yaanimamboy ot
eambayo
mwandishianal
engakuy af
ikishakwahadhir
a.Anapohaki
kimaudhuihanabudi
kuzi
ngat
iadhamira,
ujumbe, migogor
o,f
alsaf
a,mtazamonamsimamo.

1)DHAMIRA.Nij ambokuul
i
nal
ozungumzi
wakat
ikakaziy
afasi
hi.Mf
anoul
evi
,
mapenzi
,rushwa.

2)UJUMBE.Uhaki
kiwakazizafasihihuzi
ngat
iamafunzoyanayotokananawazo
kuul
inal
ozungumzi
wa.Maf
unzohay ohuit
waujumbe.Kwamf anor ushwaniadui
wahaki,
eli
muni muhi
mukati
kajamii,
asi
yesi
kial
amkuuhuv unj
ikaguu.

3)MIGOGORO.Mwandishipi
ahuzi
ngat
iamigogoro,yaanit
ofautizaki
mawazoau
ki
maishazi
nazoj
i
tokezabai
nayawahusi
ka.Hivyo,mhakikihuchambuasababu,
mdhihi
ri
ko,
namasuluhi
shoyami
gogoroi
l
iyoj
it
okeza.

4)FALSAFA. Hali kadhali

ka, mhaki ki huchambua namna mwandishi
anavy
odhihi
ri
shataf
akur
iy akekuhusumai sha.Taf
akur
ihi
yoy
aki
nakuhusu
vi
pengel
ev y
amaishahuj
uli
kanakamafalsaf
a.

5)MSI
MAMO.Pi a mhaki
kihuchambua msi
mamo wa mwandishi,yaaniji
nsi
mwandi
shi
anavy
otet
eanakusi
mamiabi
lakut
eter
ekamamboanayowasi
li
sha.

6)MTAZAMO.Aidha,mhaki
kihuchambua mt
azamo wa mwandi
shi
,yaanij
i
nsi
anav
yoy
aonamambonakuy awasi
l
isha.

24
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

UHAKI
KIWATAMTHI
LIYAORODHA

Mwandi
shi
:STEVEREYNOLDS

Wachapi
shaj
i
:MACMI
LIAN

Mwaka:
2006

Ut
angul
i
zi.

Tamt hi
li
yayaOr odhanitamthi
li
yainayohususualazi
mal augonjwawaUKI MWI
namadhar ayakekat ikajamii
. Mwandi shianawekawazikuhusugonj wahi l
i.
MhusikamkuuFur ahaanaathi
ri
kanagonj wahil
inakufari
kidunia.Kimaudhui
tamt
hili
yahiii
mesawi rimaishayasasay ajamiiyaWatanzani
akwaniugonj wa
huu bado nitishio. Kwa upande wa f ani,mwandishiamewaumba v yema
wahusikawake,muundowakeniunaomv uti
amsomajikujuanini
nikingeendel
ea
mbeleni,
ameteualughanzuriyakisanaa.

 MAUDHUI
 Dhami rakuu.Mapambanodhi diy augonjwawauki mwi.Msani ianaelezeaj anga
l
aUKI MWIhasakwav i
j
anawaki j
i
ji
niambapowat uwengiwanadhaninimahal i
salamakwav i
rusivy
aUKIMWIkwakumt umi amhusikamkuuFur ahaambay eni
bintimbichinamwanaf unzianay epatav i
rusihi
vyonakuf arikikwaugonj wahuo.
Msani ianaorodheshamamboy anayosababishaFurahakuf akwaUKI MWIkuwa
nipamoj anakondomu, uaminifu,eli
mu, uelewa,uwazi
,uadilifu,
uwaj i
bikaji
, ukweli
,
upendonamsamaha.
 Msani ianasemaukosef uwamamboy otehay ondioulioniuanal akiniuf uati
li
aji
wamamboy otehayounawezakuwaokoani nyinyote.Kwaki f
upior odhay a
mambohay onichanzochakueneakwaUKI MWInaniki ngaaunj i
azakuj iki
nga
dhidiyaugonjwahuo.

 DHAMI
RANDOGONDOGO

 Atharizamakundirika.Vij
anawar ikamoj a(mar
afi
ki)hushawi
shianakuf anya
mambo pamoj a.Katikahalikamahi yo kunauwezekano wakaf
undishanana
kushawishi
anakufanyamambomabay a.Mwandi shianamtumiamhusikaMar y
anayemshawishiFur
ahanakumpel ekabaakwabwanaEcko.Hukoanamui ngiza
kati
kaulevinakumshawishikufany
angononawat uwazi ma.Tati
zol amakundi
ri
kalipokwenyejamiiyet
u.Vij
anawengihutumbukiakati
kamambomabay akwa
kufuatamkumbowamar afi
ki
.

 Upendo.Dhami rahiiyaupendoimeibuli
wahasahasanamhusi kaFurahakupiti
a
bar
uay akeal i
yoandikail
ikuokoajamiinzi
mai siangamiekutokananaugonj wa
waukimwi paleanaposemakuwaupendoni si
lahay akupambananauny any
apaa
naUKIMWIkwauj umla.Manenoyafuatayoy anadhihir
ishaupendoaliokuwanao
Fur
ahakwaj amiiyakekamai navy
ojidhi
hir
isha( uk45)“ Chukuenior
odhay angu

25
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

namuinakil
i.I
pelekenikwenyev i
ji
j
ivi
ngine,mij
imi ngi
nenamajij
imenginekati
ka
hi
inchiyetunzuri
.Wanusur uniwatuwetuiliwawezekuyafai
dimaishakikami
l
ifu.
Wanusuruniwatotowet ui
liwasiweyat
ima.Mui nusuruAf
ri
ka…Afr
ikayetunzur
i!
”

Laki
nipi
amamaFur ahaanaupendowakuj al
inakumthaminibi
ntiy
akekwa
kumpahudumazoteanazostahil
imgonjwawaUKI MWImpakaanamfiamikononi
mwake.Upendonisil
ahasanakat i
kavit
ahiidhi
diyauki
mwi.Uwepowaupendo
ndaniyajamiiutasaidi
a kulea wagonjwa wa UKIMWIna wat otoy at
ima
wali
opot
ezawazaziwaokwaUKI MWI .

 Mmomony okowamaadi l
i
.Maadilinij
umlayat ar
ati
bujami
iil
i
zojiwekeail
iwatu
wakewawenamwenendomwema.Mwandi shianai
kosoaj
ami ikwakuionesha
j
insi
il
iv
yokengeukakut
okakat
ikamaadil
ii
li
yoji
wekea.

 Kit
endochaFur ahanaMar ykutorokanyumbanikwaousi kuwamananena
kwendakweny ebaakuny wapombenakuf anyaumalay
aniki tendochaki huni
ki
nachoidhar
ir
ishafamili
a.
 Kit
endochapadr iJameskumt ongozaFurahakweny echumbachaki tubi
ona
baadaekuzininaekatikany umbay amapadri,hukuaki
waki ongoziwadi nina
msimami amaadi l
iuk8,9na10ki naony
eshammomony okowamaadi liwahal i
yajuu.
 Kit
endochaKi t
undakutumi amadaway akul
evya(pombe,banginaunga).

 Mapenzi
nandoa.

 Mapenzi yakwel i
.Mapenz i
yakwel iyamejidhihi
rishakupit
iamhusi kaFur ahakwa
j
ami iy
ake.Upendohuoumedhi hir
ikapalealipoamuakui andi
kiajami iyakebar ua
yenyeor odhay amamboy amsi ngiambay oy angeisai
diajamiikuj i
epushana
maambuki ziy aUKIMWI . MamaFur ahaanaoneshakuwanaupendowadhat i
kwabi nt
iy ake.Alimuangal
iakwaukar i
bunakumt unzahatapal ealipogundua
kuwaal i
kuwaameat hi
ri
kanaVVU.Al impat umai nimpakasi kuy akeyamwi sho.
HivyoFurahapamoj anamamay akewalioneshaupendowakwel ikwaj amii yao.
 Mapenziy auongo.BwanaEckoanai salit
indoay akekwakuzi ninabint imdogo
Furahauk7naBwanaJumanay eanaisali
tindoay akekwakuzi ninaMar y.Laki ni
piaFurahahanamapenziy akwel ikwamchumbawakeSal i
m ambay ewal ikuwa
wameahi diana kuoana l
aki
niSal im anapokuwa masomoniFur aha anamsal i
ti
mpenziwakehuy okwakuzi ninaKi t
unda,BwanaEckonaPadr iJames.Laki ni
Sali
m anapor udi kut
oka masomoni , Fur aha anampokea na kumwambi a
“ni
mekusubi rikwamudamr efu”uk16na17.Hi iyotenidali
liy ausalitikwani
Furahahanamapenzi yadhati.

 Umasikini
. Kilabinadamuhuwanamat araj
i
oy akupatakit
uf ul
ani
. Furaha
al
ij
ii
ngizakati
kavit
endov yangononaBwanaEckokwakut amanipesazake.Pia,
Fur
ahaal i
ji
kutayumokweny emt egowaKi t
undakwakutamanivit
uali
vyonavyo;
kamast er
ionav i
nginevy
o,hiiyot
enisababuy aumasi
kiniul
i
okuwaunamkabi l
i.
26
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

Mwandi shianai kemeat abiahi inakubai ni shakuwanimoj ay achanzo cha

maambuki ziy aVVUkwav ij
ana.
 Ulevi. Ul eviwowot e husababi sha mt u asi fany e maamuzisahi hina pi a
husababi sha wat u wengikupat a magonj wa mbal imbal iy a zi naa i kiwemo
ugonj wawauki mwi .Mf anoFur ahaanazi ninaBwanaEckobaaday akul eweshwa
pombe( uk8¬),wot ewal i
kuwawamel ewachakar i.Wahusi kawengi neniBwana
JumanaMar ykuwawal i
kuwawal ev inamat okeoy akekuanguki akat ikauzi nzina
uasher atiunaowal et eamaj utomakubwa.
 Uny anyapaa.Kuny any apaanikumuepukamt unakumuonaki ny aa. Wanaki j
i
ji
wanogopa kukut ana na mt u al i
y eambuki zwa mar adhiy a UKI MWIkwa kuwa
wanaami niwat aambuki zwa. Sal im anapomt embel eaFur ahaanaogopakukaa
nayekar ibuaukumshi kamkonokwakuwaanahof iakuwaat aambuki zwaVVU.
Hivyomwandi shiameonat atizohi lilauny any apaakat ikajami iyetunakul i
weka
bayana.
 Imani Potofu.Hi zi ni i
mani zisizozaukwel i.Jami imar anyinginehuj ij
engeai mani
j
uuy aj ambof ulanibi lakuwanauhaki kaauut hibiti
shoj uuy ake. Mhusi ka
mwanaki j
ij
iwakwanzaanasemakuwaFur ahaal ipataugonj wawauki mwikwa
kurogwahuku BwanaJumanay eaki ami nikuwauki fanyamapenzinamsi chana
biki
ranidaway aUKI MWI . Hi ii naoneshakuwawat uwengihawanael imuy a
kutoshaj uuy augonj wawaUKI MWInahi vy oj ami ihainabudi kupewael i
muhi yo.
 Uwazinaukwel i.Msani ianabai nikuwaukwel inauwaziunat uwezeshakuwa
i
mar anahur ukwamat atizot ofaut iikiwemougonj wawaUKI MWI .Mf anoFur aha
anakuwa muwazikwa mpenziwakeSal i
m na kumwambi a kwamba y eyeni
muat hir
ikawaUKI MWIuk29,anasema“ NinaUKI MWISal im” .Mbal ihahi l
o
anaamuakui andi kiaj ami iy akekuhusumamboy aliyosababi shaapat eugonj wa
waUKI MWIi lijami iyakei bakisal ama.Anasema“ …Kondomu,uami ni
fu,el i
mu,
uelewa,uwazi ,uadi l
if
u,uwaj ibikaj i
,ukwel i,upendonamsamaha…ukosef uwa
mambo y ote hay a ndi o ulioni ua.Uf uatiliajiwa mambo y ot e hay a unaweza
kuwaokoa ni ny iny ote…wanusur uniwat u wet u…wanusur uniwat ot o wet uili
wasi wey ati
ma.Mui nusur uAf rika…y etunzur u! ”
 Mal ezi.Sual alamal ezi namat unzoy af ami liahasawat otohuhi tajiushi r
ikianowa
wazaz iwot ewawi liy aanibabanamama.HapababaFur ahanamamaFur aha
wanashi ri
kianakuml eanakumkany amwanaoFur aha.Napal ewanapogundua
kuwamwenendo waFur ahaumebadi li
ka,mamaanaj ari
bukumwambi ababa
kuwaat aongeanay ei liabadi likenamat okeoy akebabaanasema“ Niaf adhali
ufany ehi vyo:v i
ngi nev yo, hapaki ji
jinihakunamt uat akay etakakumwoa!I l
at ukwa
waleambaoniwashambawakul ebaa!

Hatahiv
yomwandi shianasemasualalamal ezisil
ababanamamat ubal
inila
j
amiinzima.Anasi
kiti
shwanaki t
endochabaadhiy awat
ubadal ay akushi
riki
kuwasai
dia wazazi kat i
ka mal ezi
, wao ndi o waharibif
u wakubwa
wanaowadangany
awat otowakikenakuf any
angonokamai li
vyotokeakwaPadr i
James,Bw.Ecko naBw.Juma.Hawasiwat uwakuigwakwaniwanaki uka
27
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

maadi
likati
kaj
amii
,hi
vyoj
ami
ihai
nabudikut
upi
l
iambal
iwat
ukamahawakwa
kuwahurudi
shany
umamaendel
eo.

 MI
GOGORO.

 Mgogor okatiy aFur ahanaPadr iJameskuhusukusomaor odhaal i

yoandika
Furaha.Padr ij ames anampi nga mama Fur aha kusoma or odha hi yo.Mama
furahaanamuony apadr iJameskuwahanachakuf i
chahi vyoali
isomahi yobarua
kwanguv u.
 Mgogor o kat
iy aFur ahanadadamdogo.Kat i
kahar akatiz akut orokausi ku
kwendabaa, dadamdogohapendezwinat abiahi yonakumt i
shiakumsemeakwa
mamay ao.Sul uhishol amgogor ohuuniFur ahakumt ishi
akumchi njamdogo
wakei kiwaat atimizaaz may akey akumsemeakwamamakamaasemav yo(uk
6).“ Kama uki mwel eza mt uy eyote,ni t
akuchi nj
a,naapa!Ki la wakat imi mi
nawaangal ia,
sasahi vinawewawezakuni f
anyiaki t
u-f
ungamdomowakonal ala!”
 Mgogor okatiy amamaFur ahanaSal im kuhusuor odha.Sal i
m hakubal ianina
uamuziwa mamaFur ahanakul azimikakupor aor odhanakui chanav i
pande.
Suluhisho nimama Fur aha kumkumbusha Fadhi laz a Furaha kwa Sal im na
kuamuakuokot av i
pandev il
enakuv i
ungani shanakusomaor odha(uk43- 44) .
 Mgogor okatiy aSal im naFur ahakuhusuor odha.Sal i
m anal azi
mi shaapewe
orodhahi yoai somekwanzal aki
niFur ahaanakat aanakumuel ezakuwai t
abidi
asubiri.Wanar ushi ana maneno y eny ev isa hadimama Fur aha anai ngia na
kuamur uSal i
m at okenj enaaendezake( uk29- 30).
 Mgogor o wa naf si.Mgogor o huu unadhi hi
rishwa na wahusi ka wot e ambao
wal i
zi
nina Fur aha.Hi iinatokea baada y a kupat at aari
fa kwamba Fur aha
ameandi kaor odhaambay ohuendai naoneshawat uwal iomuambuki zaugonj wa
waUKI MWI .Wahusi kahaoni Salim,BwanaEcko, BwanaJumanaPadr iJames.

 UJUMBE

1)Tamaambel emaut inyuma.HapaFur ahaanat amanipesanamal izashugadadi

hati
may eanaambuki zwaukimwi nakupot ezamai sha.
2)Umasi kiniunawezakusababi shamt ukut umianjiazisizofaai l
ikupatafedhaza
kuj
ikimukamai li
vyotokeakwaFur ahanaMar y
.
3)Makundir ika nichanzo ki mojawapo ki nachopelekea wat u kuji
i
ngiza kati
ka
umal aya na kusababi sha kuenea kwa UKI MWIkwa v ij
ana.Mf ano Furaha
anashawi shiwanaMar y.
4)Asiyesikialamkuuhuv unj
ikaguu.Fur ahahakusi ki
amaony oy awazaz iwake
hati
may eanapatamaambuki ziyav ir
usi vyaukimwi naanapot ezamai sha.
5)Kondomu, uaminif
u, uadi
li
fu,ukwel i
,upendonauwaj i
bikajindiyomambomuhi mu
yamsi ngi y
akuzingat i
ail
ikuiokoaj ami i
kat i
kajangahililaUKI MWI .
6)Eli
munisi l
ahamuhi mukat i
kamapambanodhi diyauki mwi .Eli
muhumkomboa
mtukat ikagizanakumpel ekakat ikanur u.
28
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

 FALSAFA. Mwandi shianaami nikuwa bi nadamu niki umbe dhai fu sana

ki
sichowez a kupi ngana na v ishawishi.Anamt umi a mhusika furaha na Padr i
Jamesambao wanashi ndwa kupambana na t amaa z a miil
iy ao na kuji
kuta
wakiingia katika v i
tendo v ya ngono.Mat okeo y ake nikuongezeka kwa
maambuki ziyaUKI MWI .Piamwandi shianaami nikuwawat uwaki pat
aelimuj uu
ya ugonj wa wa UKI MWIt unaweza kupunguza maambuki zimapy a.Anat oa
mapendekezo y at
akay oiokoa jamiiy ake kwa kut umia or
odha y a mambo y a
msingi yakuzingat i
wa.
 MTAZAMOWAMWANDI SHI.Mwandi shianamt azamowaki yaki
nifu.Anaiangali
a
j
ami iyakekat i
kamt azamodhahi riweny euthi bi
tisho.Anabai ni
shachangamot o
zi
nazoi kumba j amiiy ake na kuonesha sul uhisho la mat ati
zo hayo. Mf ano
anaoneshat at
izol ajami ikukosaelimuy augonj wawaUKI MWInakut oanamna
yakul i
epukaj angahi lo. Mwandi shianamt azamaPadr iJameskwaj i
cho la
ki
binadamu.Anamuona kama bi nadamu mwi ngi
ne na kwamba anaweza
kuathir
iwanat amaaz akibinadamu.

 FANI

 MUUNDO.Mwandi shiamet umi

amuundochangamanokwanikat i
kasehemuy a1
na2anat uoneshamazi shi
niambapoyanafany
ikamazi shiyaFuraha.Sehemuy a
3-20anaanzakutuelezeajuuyamaishayaFurahampakaki fochakeambaohuu
nimsagoaumuundosahi li
.Hal
afusehemuy a17-19nai shir
ini20anatuonesha
j
uuy amzozowaor odhanahatmay amazishiyaFuraha.

Mwandishiamewekakaziy akekati
kaonyeshomoj a.Nakat i
kaony eshohi
lo
ameweka sehemu ndogondogo i
shir
inizi
nazoj
engana kukamil
isha t
amthi
li
ya
nzi
ma.

 Sehemuy akwanza.I naanz akwakuoneshav i

fanivinnev imeganda.Kifanicha
kwanza,wahusi ka wameganda kat i
ka mi kao inayotambulisha wasi f
u wa
wahusi ka.Kifanichapilikinaoneshawagonj wawaki wakat i
kamat eso.Kif
anicha
tat
uki naoneshawagonj wawaki wakatikamaumi vumakal i
sana.
 Sehemuy api li
.Hapai naelezwaj uuy asi kuy amsi bawaFur aha.Mamay ake
Furaha anael eza watu kuwa Fur aha aliacha orodha ambay o ali
taka i
somwe
hadhar anikatikamazishiy ake.Sual ahilili
nazuamgogor onahof ukuukwawat u.
Padr i
Jamesanawekaj uhudi kuz ui
abar uaisisomwe.
 Sehemuy atat u.Sehemuhi it unaoneshwaj uuy amai shay aFurahany umbani
kwao,baba na mama y ake na wadogo zake. Baba y ake anaonekana
kutofurahishwanamwenendowaFur ahakwanianamkany akwamanenomakal i
yal aana.Kamav i
lehat opat amt uwakumuoa.AnamuasaFur ahakuonesha
mfanomzur i
kwawadogozake.
 Sehemuy anne.HapaFur ahakwamar ay akwanzaanat orokany umbanikwao
usi
kuwamananepamoj anaMar ykwendabaa.Mdogowakeanabai nikit
endo
29
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

hichonakut ishiakushi taki kwawazaz il

akiniFur ahaanamt i
shiakumchi nja.
 Sehemuy at ano.WanaonekanaMar ynaFur ahawakobaawaki ny wapombena
kuchezanawanaume.HapaFur ahaanaj i
funzamambomapy amabay akamav il
e
ulevikupit
iar afikiy akeMar y.Piaanaanzamahusi anoy amapenzinawanaume
mf anoBw.Ecko.
 Sehemuy asi ta.HapaFur ahaanamwendeaPadr iJameskwaaj i
l
iy amaungamo
kwanial i
kuny wapombenakul alanawanaume,l akiniPadr iJamesanamwambi a
Furahaaendekeshoy akekat ikachumbachakechakuj isomeany umay akanisa
na t aa zit
akuwa zi mezi mwa kuf i
cha ut ambul i
sho.Na hapa ndi po Fur aha
anapozininaPadr ikwani Padr iJamesal i
shikwanat amaa.
 Sehemuy asaba.BabanaMamaFur ahawanamkany aFur ahakuhusut abiay ake
yaumal ayanaul ev i
.Fur ahaanaombamsamaha.
 Sehemuy anane.Fur ahaanakut ananaKi tundaaendaposokoni ,kat umwana
mamay ake.Laki nianamkut aKi tundaaki sikili
zamzi kiFur ahaanashawi shika,
Kitundaanamshawi shizai dinahat aavutebangii lahakubal i
.Piawanazungumzi a
j
uuy ajij
ilaDaresSal aam.Habar ihizozi nampagawi shaFur ahanakut amani
sanaaende.
 Sehemuy at i
sa.Sal im anar uditokamasomoniDaresSal aam.Anaonanana
mpenzi wakewazamani Furaha.Wanasal i
mi anakwahamunaf ur ahat ele.
 Sehemuy akumi .Salim naFur ahawanakut ananakuel ezanahabar izaki tambo
kwani walit
enganakwamudamr ef u,wanapangami pangoj uuy amahusi anoy ao.
 Sehemuy akuminamoj a.Wanaki jij
iwanaz ungumzi aj uuy at abiay aumal ayay a
Furaha, pia wanaz ungumzi a j uu y a mahusi ano y a Fur aha na Sal i
m.
Hawapendezwi nat abi ay aFur ahanakuamuakumt aarifumamay ake.
 Sehemuy akuminambi li
.MamaFur ahaanachukuaj ukumul akumhoj imwanae
j
uuy atabiay ake.Fur ahahakubal ianinal olot e.Haliy aFur ahai naanzakudhoof u
namamay akeanai ngi wanahof u.
 Sehemuy akuminat atu.Fur ahay uposebul eniaki sali
.Babay akeanamuony a
zaidinakumshaur iaol ewenaSal i
m kwani ni kij
anamzur i anayefaa.
 Sehemuy akuminanne.Hapahal iyaFur ahainazidikutetereka,anachukul i
wa
vi
pimov yadamunakugundul i
kakuwaanav ir
usivyaUKI MWI .Halihi
iinamshi t
ua
sanamamay ake.Anamuhoj ikamaal i
wahikut embeanamwanaumey eyote,
anamuel ezanjiazaupat aj
iwaUKI MWInaFur ahaanaanzakul i
akwakut ambua
kosalake.
 Sehemuy akuminat ano.Wanaki j
ij
iwanapat ahabar ijuuyakuumwakwaFur aha
nawanazi eneza.Juma,Ki t
unda,Padr iJames,Sal im,Bw.Eckowanapat apia
habarihi zi.Wanai ngiwa na hof u kubwa endapo wat akuwa wameambuki zwa
UKIMWIaumaj inay aoy amokweny eor odha?
 Sehemuy akuminasi ta.Salim anaamuakumt embel eaFurahany umbani.Aki wa
kati
ka hal imbay a sana y a ugonjwa Fur aha anamuweka waziSal i
m j uu ya
kuathi
ri
kakwakekwaUKI MWI .Salim anaingiwanahof uanamuombaFur aha
baruay eny eor odhakwashaukul akinihampat ii
.Hal ihiii
namuudhiSal i
m.Na
hapandi poFur ahaanapokat aroho!
 Sehemuy akuminasaba.Hapat unaelezwaj uuyajuhudi zaBw.EckonaJumaza
30
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

kutakakui babar uay eny eor odhakat i

kachumbaki li
chol azwamai tiy aFur aha.
Laki nihawaf ani kiwi.Fami liay aFur ahawanaami nikuwakunami zimukat ika
chumbachamai tikut okananakel elezaJuma, Bw.EckonaKi tunda.
 Sehemuy akuminanane.Padr iJamesanaombakusomewabar uahi yokabl ay a
mazi shil akinimamaf urahaanakat aa.Anaamuakui tafutamweny ewesebul eni
bilamaf anikio.
 Sehemuy akuminat isa.Asubuhisi kuy amazi shi.Bw.Ecko,JumanaSal im
wanaonekana waki tafut a sul uhu y a namna y a kuzui a or odha i sisomwe i l
a
hawaf ani ki
wi .
 Sehemuy ai shi ri
ni.Nisi kuy amaz i
shiambapoMamaFur ahaanai somabar uay a
orodha.Padr iJamesanaj i
t ahi dikumpi ngamamaFur ahaasi i
someor odhal aki ni
haf ani kiwi .Sal im anapor a bar ua na kuchana baadhiy a sehemu l aki nihi yo
haihar ibuki tukwanianaungav ipandenakusomambel ey awanaki ji
jiwot e.Ndani
ya or odha hakuna j ina l a mt uy ey otel ili
l
ot ajwa bal imambo y atakay osai dia
kuuepukaUKI MWI .
 MTI NDO.Mt indoal iotumi amwandi shiniwaday alojiaaumaj ibizano.Mwandi shi
ameundav isanamasi mul i
ziy akekupi tiamaj ibi
zanoy awahusi ka.Pi akwaki asi
kidogoamet umi amt indowamonol ojia,mf anouk.27padr iJamesanasema:
“Bwananat azami wakui endeshasal ahi yo!Niki t
uambachohaki kubaliki!Shet ani
yukazi nikj iji
nihapa!Fur ahaanav unambeguy aki foal i
yoipanda!Oh!Nj iay a
mt umi shiwabwananingumu.I mej aamaj ar ibu!Mt ul azimaawenanguv una
kuilet akaziy abwanakwawat uhawawakawai da.Ni mepewakazii l
iyor ahi si
l
aki niningumusana!nikaziy aupweke! !
!Mwi linimdhoof u!OhBwanaut ulinde. ”
 Hapa padr iJames al iongea mweny ewe aki fi
kirikuwaz a na kuj ut i
a kazi
anay of any a.Pi a uk huohuo wa ( 27)t unaona maneno y a Sal im anaongea
mweny ewe,pi auk. 10,23, 37na40.Pi amwandi shiamet umi amt indowabar ua
katika kaziy ake l engo l ikiwa nikuweka mkazo kat ika mambo muhi mu y a
kuzi ngat iai likuepuka UKI MWI .Bar ua y eny ewe i l
isema hi v i
,uk. 44“ Kwa ki jij
i
changuki pendwa,nawashukur ukwakuf i
kakwenunakuy asikil
izamanenoy angu
yamwi sho.Msi ogopekwaninadhanimanenohay ay anawezakuwasai dia.Kat ika
hiimi eziy amwi shoni mel alaki tandanini ki fa,ni kizidikuugua.Ni l
ipat amuda
mwi ngiwakuf ikir
i,kubadi likakukuakamamt u;hat ani napokuwanakuf a.Kat ika
ukur asaunaof uatakunaor odhay av it
uambav yov il
isaidiakuy afupishamai sha
yangu, or odhaambay oi naony eshakwenuny oteukwel ijuuy aki fochangu.Mama,
tafadhal iwasomeewat uwot eor odhahi i.
 Kondomu,
 Uami ni fu,
 Elimu,
 Wel ewa,
 Uwazi ,
 Uadi lifu,
 Uwaj ibikaj i
,
 Ukwel i,
 Upendonamsamaha.
31
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

Ukosefuwamamboy otehay andi

oul i
oniua.Uf uati
li
ajiwamamboy otehaya
unawezakuwaokoani ny
iny ot
e.Chukueniorodhay angunamui nakili
.Ipel
ekeni
kwenyev i
j
ij
iv i
ngine,mij
imi ngi
nenamaj i
j
imengi nekat i
kanchiy et
uhi inzuri
.
Wanusuruniwat u wetui l
iwaweze kuy afai
dimai sha kikamil
if
u. Wanusuruni
watotowetui l
iwasiwey ati
ma.Mui nusur
uAf ri
ka….Af r
ikay et
unzur i.Kwaki j
ij
i
changukii
shimaishamar efunakiwenaf uraha!Msi hukumumapemamno.Kwa
Mama,baba,dada zangu,nawapenda.Jar ibunikuwa weny ef uraha wakati
mnawezakuf anyahivy
o.WenuawapendaeFur aha.”(Uk45).

 Mat umizi yanaf si.Mwandi shi amet umi anafsimbal imbal inahiini mif
ano:
 Nafsiy akwanzaumoj anawi ngi:Uk. 28Sal i
m:“ nili
dhanisi takuonat ena!Uk. 42
“ohhuwezikuami nijinsitulivyojaribu” .
 Nafsiy a pi li: Salim usi furahikupi ta kiasiSali
m:huf aikuhukumu unal ala
kama…. .MamaFur aha:usi wehi vyoweweumt otomzur i.
 Nafsiy at atu:MamaFur aha:kabl aFur ahahaj afaal i
takani ahidikumf anyiakitu
ful
anihapakweny emazi shii ngawaj eal i
kuwanamaumi vunamat esoal i
andi ka
baruahi ihapanakuni pa.
 Mat umiziy al ugha.Lughaal iyotumi amwandi shinilughaf asahanai nay oeleweka
kwawasomaj iwake.
 Mat umizi yat amat hal izasemi
 Sit
iari
.
 Uk.2“ War i
di changa”“ Uakav u”–Mamaanamf ananishaFur ahanawar idiauua.
 Uk.4“ NyieMbuml olaaniwa”–BabaFur ahaanawai tawadogozakeFur aha.
 Tashibiha.
 Uk.18“ yey enikamaPundawaki ji
ji
” .Mwanaki jij
iwa1anamf ananishaFur ahana
Pundakut okananat abi ayakey akuwanawanumewengi .
 Uk.13.“ kisurani kamaj ij
il
aNewYor k…”
 Uk.43“ …vipandev i
naangukakamat heluji
”.
 Mikonoi met anul iwakamambawazat ai uk27
 Mubaal agha.
 “Ki
sur anikamaJi j
il aNew Yor ky aAf r
ikaMashar iki!Nakwambi a,mwanangu,
kulekunamaj engomakubwaki asikwambaunawezakuuonaMl i
maKi li
manjar o
kwaj uuuk13.
 Nusuy akiji
jikizimawanaf ahamuFur ahaanaAI DSuk20.
 Tafsida.
 Ndiyo,y eyenikamapundawaki j
iji
…mpekar otinaki lamt uanawez akumpanda!
uk18
 Mishikaki yangumi dogouk7aki maani shasehemuzasi r
i
 Subiri
!Si mama!Kengel ezangu…z imeshi kakweny ekiunzi chadi r
isha.Ni mesema
Simama…kabl ahuj ani fanyakuwamsej a.Uk31
 MBINUNYINGINEZAKI SANAA
 Mdokezo: Uk.
8 “ ndiy
o padri….
. ni ….
.”
Uk.9 “
Furaha….
.fur
….t
uta….
.”
Uk.
20
“
ame…..t
useme…..
”Uk.36“ni
samehepadr
imi
…”Uk.
44“
uepukaji
….”
32
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

 Nidaa: Uk. 20“ Ooho! ”Uk.

34“ Oh! ”Uk.41“ Eee”
 Takriri
:Uk. 38 “ Hapana hapana hapana ni t
auona!”“ mpumbav u mpumbav u
mimi ”Uk.38“ hilinijambozi tosana…sanasana…. .
sanahasa…uk9
 Tasht i
ti:Uk. 20mwandi shianasema
 MamaFur aha: wewenamar afikizakowaki ume!Enh!
Furaha:mar afikiganiwaki ume?Fur ahaanaul i
zaswal iambal o majibuy ake
anay oi l
at uanat akakuupi ndishaukwel i.
 Lakini piaUk. 38baba: msalabawako, padri.ukoshi ngonimwako!
Padr iJames:kwel i
?Padr iJamesal ij
uawazikuwamsal abaul i
kuwashi ngoni
l
akinikut okananakut akakuuf i
chaukwel ial i
pokutwakat ikapili
kazakut afuta
baruanakusi ngiziaamedondoshamsal aba.Al i
ji
fanyakuul i
zakamav il
ehajui.
 Onomat opeaaut anakalisauti:Uk.33- 34“My aau!” 
Uk.
35“ Oooooooowww! ”
 Mat umi ziy at aswira.Mwandi shiamet umi al ugha ya pi cha.Mf ano mzur ini
mat umi ziy aneno“ mbu”babaanaposema“ karibunitakuf anjaahaliny i
embu
wadogomwai nyony adamuy angu” .Nenombul i
namaani shaut egemezikwanj i
a
yakuny ony adamu.
 MATUMI ZIYASEMI
 Misemo.
 “Furahaanav unambeguy akifoal iy
oipanda”uk27.Huuni msemounaomaani sha
kupat aki tukut okananamat endoul iy
otenda.Nimsemout okanaonamaneno
utavunaul ichopanda.
 Shugadadi !Uk6.Niwanaumeweny eumr imkubwawanaopendakut embeana
wasi chanawadogowaumr iwabi ntizao.
 Mshamba.Ni mtuambay ehaj ui mambomengi yamjini
aumamboy akileo

 WAHUSI KA
 FURAHA
 Nibintimdogowami akakat
iya13-
19
 NiMal aya
 Anaat hi
ri
kakwaugonjwawaUKIMWI
 Ali
kuwanabi di
inamwenyekuj
it
uma
 Anat amaa
 Niml evi
 Nimkwel inamuwazi
 Nijasiri
 BABA
 Nibabay akeFur
aha
 Nimkal i
 Anaupendo

 MAMAFURAHA
 NimamayakeFur
aha
 Nimkwel
inamuwazi

33
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

 Anaupendo
 Nijasiri
 Nimchapakazi
 Nimpol e
 Anamsi mamo
 Anafaakui gwanaj ami
 MARY
 Nibintimdogo
 NiMal ay a
 Sirafi
ki mwema
 Anachangi akuhar i
bumai shay aFuraha
 Niml evi
 Anapendaanasa
 Anat amaa
 BW.ECKO
 Nimwanaumemt umzi ma
 NiMal ay a
 Simuami ni
f ukatikandoay ake
 Nimdangany if
ukwamabi ntiwadogo
 Niml evi
 Nimf any abi ashara
 Nimuat hiri
kawaUKI MWI
 JUMA
 Nimwanaumemt umzi ma
 NiMal ay a
 Nilaghai kwamabi ntiwadogo
 Niml evi
 Anapendasanaanasa
 Anat amaa
 NirafikiwaBw.Ecko
 PADRIJAMES
 Nimt umi shi waMungukat i
kakanisakatol
i
ki
 Simuadi l
ifuhat akidogo
 Anaogopaukwel inauwaz i
 Nidhai fukwawanawake
 Hafai kuigwanaj amii
 KITUNDA
 Nikij
anawamt aani
 Anapendaanasa
 Anat amaa
 Niml aghai kwawasi chana
 Nimuhuni
 Niml evi namv utabangi
 Analughay aki huni
34
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

 SALI
M
 Niki
j
anawaki ume
 Nimsomi
 NimchumbawaFur aha
 Simkwel
inamuwazi
 Simuadi
li
fu
 WANAKIJIJI1,
2na3

 Ni
wanaki
j
ij
ikat
ikaki
j
ij
ichaFur
aha
 Hawanael
i
muj
uuy
aUKI
MWI
 Ni
wambea
 Wanai mani potofu
 DADAMDOGO
 Ni mdogowakeFur aha
 Anat abianjema
 Ni mkwel il
akini muoga
 Hapendezwi nat abiay adaday akeFur aha
 MANDHARI .Mandhar ial
iy otumiamwandi shiniy av i
ji
jivyaAf r
ikaMashar i
kikwa
ujuml awake.Mwandi shiamet umiamandhar ihi
imakusudikwanii meendanana
yale anayoy azungumza kat i
ka kitabu.Sual al a uji
nga na upot ofu wa dhana
kuhusuUKI MWIl ipozai div ij
i
ji
ni.Wanaki j
ijihawaelewij uuy aUKI MWI .Mambo
anay oyai
buamwandi shiy anaendananaj ami iyawat uwav i
ji
ji
,hi v
yomandhar ini
sadifu.
 Jinal akit
abu.Ji nal aki tabuOr odhanij i
naambal olinasadifuy al
i
yomondaniy a
kitabu.Ndaniy aki tabumhusi kamkuuFur ahakabl ay akifoaliachabaruay eny
e
orodhay amambomuhi muy akuzingatiai l
ikuiokoaj amiinz imakutokanana
habar iyakuambuki zwaugonj wawaUKI MWI .Orodhai nayowachangany awatu
kij
iji
nikwaniwal i
dhaninior odhay amaj i
nay awat uambaowal i
tembea( wal
ifany
a
mapenzi naFur aha).

Nikichekeshochenyemaf unzo,mamboy anayoorodheshwandi y

omsi ngiwa
dhamirambalimbal
izinazoj
engadhami r
akuuy aUKI MWI .Orodhay enyeweni
kondomu,uamini
fu,el
i
mu,wel ewa,uwazi
,uadi
li
fu,uwaji
bikaj
i
,ukweli,upendona
msamaha.

Kwahiyoji
nalakit
abul
inasadi
fuyal
i
yomokatikakit
abukwanindaniy
akitabu
kuna“
Orodha”i
nay
owezakuokoajami
ikat
ikaj
angalaugonj
wawaUKI MWI.

 KUFAULUNAKUTOFAULUKWAMWANDI SHIKIFANINAKIMAUDHUI
 Kuf
auluki
maudhui
.Mwandi shiSt
eveReynoldsamefaul
ukwakiwangoki
kubwa
kuj
adi
livy
ema tat
izo l
a ukimwikwa kutumia mazi
ngi
raya ki
j
ij
ini
.Ameel
eza

35
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

wasiwasiwakej uuy auel ewawawat uwaki j

ij
inikuhusuugonj wawauki mwi .
Lakini pia amewez a kuonesha mambo y a msi ngi y a kuz i
ngati
a kat ika
Mapambanodhi di yaUKI MWIkwakut umiambi nuy abar uaambay oinaor odhay a
mambomuhi muy akujikinganamaambuki ziyav i
rusivyauki mwi .
 Kufaulukifani.Mwandi shiamef ani
kiwakut umialughai nay oelewekakwaur ahi si
i
li
yoshehenit amat hal
izaseminambi nuny i
ngi
nezaki sanaa.Laki nipiaamef aulu
kutotumialughay amat usinabadalay akeamet umiat afsidakupunguzaukal iwa
maneno.Amef anikiwapi akutumiawahusi kawar ikazot eilikuwasili
shamawazo
yawat umbal imbal ikuhusuuki mwi.
 Kutofaulu ki maudhui . Mwandi shi ameshi ndwa kuel eza nj ia mbal imbal i
zi
nazoeneza UKI MWI .Toka mwanzo hadimwi sho wa ki tabu mwandi shi
ameonesha nj i
a moj at u ambay o nikufanya mapenziy asiyo salama.Laki ni
ki
uhal i
siaukimwi hauenezwi kwanj i
amoj atukamaal ivyosemamwandi shi.

UHAKI
KIWARI
WAYAYAJOKALAMDI
MU

Mwandi
shi
:ABDALA.
J.SAFARI

Mchapi
shaj
i
:HUDAPUBLI
SHERS

Mwaka:
2007

UTANGULI
ZI

Joka la mdi mu niri

way aili
yojengwa kwa v isa t
ofautit
ofautivinavyojengana
kukami l
ishamasi mul
i
z i
.Nir i
way ainayosawiriaukuaki simamboy al
i
y opit
ay a
nyakatizany umaambapokul i
kuwanashi dakamav ilezamaf ut
ay apetroli
,spea
zamashi ne,Nguo,vyakulan.
k.Pamoj anahay ozipopi adhami r
aaumawazo
ambay oy anasawir
imaishayaMt anzaniawal eokamav il
emasual ayarushwana
uhujumuuchumi .Hal
ihi ii
nasababishadhikikwawat uwengi ,wakatihuohuo
wenginewachachewanat umianafasizaokuchumamal ikadriwanavyowez akwa
nji
azisizohalali
ambazoni ki
nyumenat ar
atibuzanchi .

Kwaupandewaf aninir
iwayaambayomwandi shiamewaumbav y
emawahusika
wakekwakuwav i
kauhal
isi
av y
ema,amepangav isavy
akenaamejit
ahi
dikut
umia
l
ughayenyemv utonav i
onjovyakisanaahukuakiwaburudi
shawasomajikwa
mti
ndowakipekee.

 MAUDHUI

 DHAMI
RA

1)Halingumuy amai sha:Sualalaugumuwamai shali

mejadi
li
wakati
kari
way ahi
i
kwaki asichake.Mwandi shiameoneshajinsiwananchiwanav
yopatashi
day a
vyakul
a,mav azink.Yotehay ayakisababi
shwanamf umukowabeizabi dhaa
36
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

kutokananauhabawabi dhaa.Mf ano.Uk.1“j

i
jil
aMi ndulelil
ikabil
iwanauhaba
mkubwamnowapet r
oli
,dizel
inamaf ut
ay ataa.Ny umbany i
ngizisi
zonaumeme
zi
libakiki
zausi ku,maanami shumaai l
ikuwaghal inaadi mukupat i
kana.Usafi
ri
uli
simamai sipokuwakwawal ewachachewal i
ojuambi nuzakupat apetrol
ina
dizeli
”.Mwandi shiameoneshaj ambohi l
iambalol inaakisimai shay ahaliya
ki
uchumimi akay a80,ambay okwaupandemwi ngineinaangazi amai shaya
mt anzani
a wa l eo ambapo bi dhaa niny i
ngimasokonil akinitatizo l
i
kiwa ni
mf umukowabei naupati
kanajimgumuwaf edha.

2)Sualal aut abaka:Ut abakaul i

ojadi
li
wanikat iyawal i
onacho nawasi onacho
(mat aj
irinamaskini).Hilil
imeoneshwapal eambapowananchiwanai shimaisha
yadhi kinamakaziy ao nidunimf ano (uk.29)mwandi shianaeleza,“nyumba
yenyewey aTi no il
i
kuwabondenij uut uki dogo yamt aro mkubwaul i
okuwa
ukipiti
shamaj imachaf u.
”Hi ii
natuoneshawazihal imbayay amakaziy aTi nona
wakaziwengi ne,wakat ihawamaski niwaki tesekanakuhangai kahatakat i
ka
sualal ahudumazaki j
amiikamamat ibabuy aghar amakubwa,mat aji
riwao
walinufaikakwakuwanaf edhany i
ngi,mal izakuj i
l
iki
mbikizianazamagendo.
Mfanouk.103–104mwandi shianaelezakuhusumakaziauny umbay aBr own
“i
li
simamanakuzi bezany umbazot ej ir
aninahapokwahai bayake,nabwawa
l
akel akuogel ea”
.

3) Uj
ambazi nauj angil
i
.Mwandi shiameoneshawazi kuwaujambaz initati
zokubwa
nalinarudi
shany umamaendel eonakuwaf anyawatuwapot ezemai sha.Mf ano
mwandi shiamemuoneshaOmarMahaf udh,mfanyabi
asharaaliyepambanakwa
mudamr efulichay av i
kwazokadhaakukuzabi asharayakealiv
yokuf abaaday a
dukal akekuv amiwanamaj ambazi.Piamwandi shiameoneshaj insiuj
angil
i
uli
vyokuwat atizosugunaunav yot
ishi
akumal i
zawany amaambaoniki v
uti
ocha
watali
inapi anichanzochamapat okwat aif
anaj amii
.Mf anoBr ownKwacha
ali
kuwaameaj iriwatuaki wapati
asi l
ahail
iwawi ndewanyamaki haramuki sha
yeyekusafir
ishanj evipusa.

4)Ufisadi
: Sualal a ufisadil i
meoneshwa na mwandi shikwaniamej adi
likuhusu
vi
ongoziambaowanahuj umumal izaummakwamasl ahiy aobi nafsi
,v i
ongozi
mf anowaf anyakaziwaser ikalikamav i
leBrownKwachaamechor wakuwani
mt umiajimbay awamal izaumma,anasaf i
risafarizanj ekwapesany i
ngiza
serikal
inakwamat umi zibinaf si
.Lichayahi
vyoanaf anyabi asharay amagendo
napesazaki geni katikaof i
si yake.Ali
mudukujengany umbazaki f
ahar i
kwapesa
zaser i
kali.Mfanouk. 102“ Ghar amay any
umbai li
yokuwai ki
jengwanaWaf aransa
i
li
kuwashi li
ngimi li
onimi ambi l
inanusunai l
eny i
ngi nemi l
ionimi at at
u”.Hi zini
pesany ingiambazozot eal i
zichukuaserikal
i
ni.Kat ikauhuj umuuchumi ,Abdala
J.Safariamet uoneshaj i
nsiBr ownKwachaal i
vyoshirikikuchomaj engol aof i
si

37
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

yakei
l
iapot ezeushahidimuhi
muul i
ohit
aji
wanabunge.Hi linitat
izokubwakwa
j
amiiyetuyaleo.Viongoziwet
uwanat umiapesavibayazaser i
kal
ikwamanuf aa
yaobi
nafsihiv
yokusababishaumaskiniusioi
shakwaWat anzaniawahaliyachi
ni.
Mwandishiamelioneshahil
iil
iwanaohusikawabadil
ikenakuchukuahat uakwa
manufaayakizazichasasanakij
acho.

5)Biasharaharamunauhar i
bif
uwamal izat aifa:Sual
ahi l
ilimejadi
liwakat i
ka
ri
way ahii.Mhusi
kaBr ownambay enimf anyakaziwaser i
kalianaji
husishana
biasharazamagendomf anouuzajinauwi ndaj
i wawanyamanakuchukuapembe,
ngozinameno.Mf ano(uk122-123)muwi ndaj
ikinarawaBr ownanasema“ sawa
zi
kopembei shi
ri
nizaf arunasitinizandov u,unawezakuzi chukuazot emaana
vi
tuhi v
inihatar
i.
”Wany amamuhi mukat i
kahi f
adhizatai
fawanazi dikupungua
na kutoweka kabisa kutokana na bi ashara hii
.Mwandi shiamel iangaziaili
maml aka husi
ka na jamiiziweze kuweka mi kakatina sheria madhubut iza
kuangami zat
ati
zohili
kwani husababishanchi kuendel
eakuwamaski ni.

6)Rushwanakut owaji
bika:Mamboy ahongo, r
ushwanakut owaj
ibikakwav i
ongozi
ambaowamepewamaml akanawananchii l
iwaf anyekazikwamasl ahiy ataif
a
yamejadili
wa.Mf anomhusi kaBrownsimf any akaziborakwanihakut imizawaj i
bu
wakebal ialif
anyakazikwaupendel eomkubwabi l
akuj al
ihaki.Ali
pokear ushwa
nakut oapia.Mf ano(uk100)anasema“ ……laki niBrownKwachaal ikuwamt uwa
nyendoakaj uakarataganiachezenai piaibaki she.Alisemakwaki bur
i,sualasi
kupataki wanjail
amahal ipanapofaakupor omoshwakasr ilafahari”
.Hi v
indi v
yo
halii
li
v y
o,weny euwezowakut oar ushwandi owal i
opat i
wahudumahar aka.Pia
anatuonesha j i
nsiBr own Kwacha al iv
y ofany a kazikwa upendel eo uk. 97
mwandi shianasema“ katibuwaBr ownKwachaal imtazamamkuuwakewakazi ,
akastaajabi
a namna al ivyoweza kukai di kuwahudumi a wengi ne na v i
l
e
ali
vyolai
nikambel eyawasi chanakamaj anil ambogaaubuf alondaniy amaj i
.”
Sualahi l
init i
shi
okwawananchikwanihupot ezahaki . Mwandi shianakemea
sualahilivikal
inav i
ongoziwanashaur iwakuenendakwamuj i
buwamaadi l
iya
kazizao.

Vil
evil
eMwandi shiameoneshakuwar ushwanikichocheochaugumuwamai sha
na imeenea katika kar
ibu ki
la sekta,watu wanal azimika kuhonga il
ikupata
hudumaambazonihakiy ao.Mf ano;mwandi shiameoneshaj insimkeweTi no
ali
vyopat
a shida kusafi
rikwenda mj inimpaka wal i
potoa hongo ( uk71).Pia
tumeoneshwaj i
nsiAmanial iv
yompaDakt aMi kwalar ushway av yakul
a,vi
nywaj
i
nafedhail
iaidhinisheChecheakat i
biweUinger
ezanahat imayekibaliki
kat
olewa.

7)Mapenzi:
 
Mapenzial
iy
oy aj
adi
l
imwandishikat
ikar
iway
ahi iniy
asurambil
itof
auti
yaanimapenziy
akwelinamapenziy
auongo.Mwandi shiameyaoneshamapenzi
hayokamaifuat
avy
o

38
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

 Mapenziy adhat i
.Hilili
meoneshwanamhusi kaAmanikwar afi
ki
yeTi no,kwani
ali
bebasualal aTinokuugul iwanamwanaekamal ake,al
imsaidiakati
kashidana
raha,hakumuachapekey akemf anouk.145.Mwandi shianasemaTi noakawaza,
duniahi iyaleonaniat aji
toakwahal inamal ikumsaidiakapukukamay ey e.
NitamlipaniniAmani?”Hi ii
naoneshaf adhilaali
zokuwanazoAmani .Piamapenzi
yadhat iy
ameoneshwanaTi no kwamwanaeChechenaf amil
iayake.Ti no
ali
ipendasanaf amili
ay akehat akuhangaikakwahal inamal ikumtibumwanae
Chechekwaki lagharamakwanial i
dir
ikikuibafedhabenkiiliamudukumpel eka
mwanaenj ekwaaj i
l
iy amat ibabu.Mwandi shianatuf
undishakuwanamapenz iya
dhatikwanini i
sharayamaf aniki
onaamani .

 Kwaupandewapi l
iamejadil
ijuuy amapenziyasiy
oy adhat iauy auongo.
MhusikaBrownamechor wakutokuwanamapenziy adhatinakukosauaminif
u
kwamkewenawat otokwaninimuhunisana.Ali
kuwanamahusi anoyamapenzi
nawanawakewengi nahakujal
ifamili
ayakekabi
sa.Hakuoneshahatachembey a
upendokwaf ami
li
ay ake.Mfanouk. 109“Mabi
ntizakewali
tamanisanakusafi
ri
nababayao.Laki
nili
chayasafarizakenyi
ngimno,hawakupatafursahi
yo”
.

Kwaujumlamapenziyasiy
oyadhatinaukosef
uwauami ni
fukat
ikandoanijanga
kat
ikajamiizasasakwaniwazazihuj
isahaunakukiukamaadi
l
iy andoajambo
ambalonihat ar
imnokwanihusababi shamigogor
onaugomv ikat
ikafamili
a
(mafar
akano)nahatakuambuki
zanamagonjwahatari
.

8)Ushir
iki
na.Mwandishiameoneshakuwabado wanajamiiwengi
newanaami ni
kat
ikanguvuzagizakat
ikakuf
anyamamboy aohukuwakiwanauwezonanguv u
zakawai dazakufanyamambohay o.Mfanotumeoneshwaji
nsiviongozina
wachezajiwati
muy aSegaWar r
ior
swali
vyokwendakwaSangomailiawasaidi
e
washindemechiyaodhi
diyaCit
yDevil
s.

9)Naf
asi
yamwanamkekat
ikaj
ami
i

 Mleziwaf amil
ia.Mf
anomz ur
iniWema(
mkewaTi no)ali
kuwamamamzaziwa
watotowat at
uambaoniCheche,TabunaSubi
ra.Al
iwazaanakuwal
eawot
e( uk
69).Vil
evi
lemkewaBr ownKwachaali
kuwamamamzaziwawat ot
owatatu
ambaoal i
waleawakati
wot e(uk103)
.

 Mv umili
vu sana.Hi
l
ili
nat
hibit
ishwa na mke wa Kwacha kwanipamoj a na
kutengwanamumewenabaaday eanamfumamumewenaJosephi nebado
anaonekanakuendel
eakumv umili
a.Msaniianasema“Brown Kwachaaliwahi
kupiganakumgombeaJosephine.Sihiv
yotu,mkewakeKwachaal iwafumania

39
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

ny
umbanikwakewamej
i
bwagaki
tandanikal
amui
ki
andi
ka”(
uk96)
.

 Kamamt ujasi
rinamweny
emsi mamo. Pamelaanaoneshwakuwanimwanamke
j
asir
ikwanial i
wezakumkataaBr ownkimapenzipamojanav i
shawishivyakil
a
ai
na.Mf anouk.99mwandishianasema“l
aki
niPamelakamamwanar iadhast
adi,
al
iv
irukav i
unzivyot
evyaKwacha……mwanzoal imchukial
aki
nitarati
buali
anza
kumheshimu” .

 Amechorwakamakiumbeduni.
 Br
ownhakumshi
ri
ki
shamkewekatikamaamuzi
yoyot
ey al
e wal
a hakut
aka ushaur
iwowote kut
oka kwake al
i
mdharau na
kumpuuzatu.

 Chombochast ar
ehe/Mal
ay a.Wanawakewengiwamet umikakamachombocha
kuwastareheshawanaume,kwamf anowal ewanaumemabahar i
awal i
vyotumi a
wanawakekamachombo chast arehe.LakinipiaBrownKwachaal i
wat umi a
JosephinenaLeil
akuji
bur
udi shakwauasher atikamamwandi shi
anavyobainisha.
“Maana kadirial
ivy
otembea na mwanamke mmoj a mzurindivy
o ashkiy ake
al
ichochewanaaki t
amanitenanat ena.Al
ishafumani
wanamkewe, nyumbanina
hata ofi
sini
.Sio hi
yotu,al ikwi
shav unj
a ahadikadhaa za wachumba.Tay ar
i
al
ifumaniwanawanaumeaki tembeanawakezao. ”

 MIGOGORO.Mi gogoronikutoel
ewanabainayawat uwawi l
iauzaidi
.Mwandishi
wetuAbdall
ahSafaripamojanakujengavisavyakevyakusisi
muapiahakuacha
kui
buami gogor
oilikukamil
ishamasimuli
ziyavisavyake.I
fuatay
onibaadhiya
migogor
oambay omwandi shiamei
ibuakati
kakaziyake:

 Mgogorobai nayaJosephinenamkewaBr own.

 Sababuyamgogorohuuni
Josephine kuj
i
husisha na uhusi
ano wa ki
mapenzina Br own Kwacha na
kufumaniwa na mke wa Brown.Walipi
gana na kuumiz
ana l
aki
niJosephi
ne
hakuachamahusianohayo.

 Mgogor
okatiyawaf
anyakaziwawil
iwasukumamakwama. 
Sababuyamgogor
o
huuwal
igombani
amatengayakubebanamwishowekui
shi
akupi
gana.

 Mgogorobai
nayaJinjaMal
onnav
ibaka.
 Ji
njaMal
onali
wapi
gavibakabaadaya
kut
akakumkwapul
iamwanamkemmoj ahereni
,mkuf
unahatakutakakumbaka
ki
chochor
oni(
Uk51-52).

 Mgogoro katiya Kat

ibu Mkuu wa Wizar
aya mi
la na ut
amadunina ki
j
ana
mmoja.
 Walipi
ganakugombani amwanamkeambay
eal i
kuwanamahusianona
wanawaumewot ewawi l
i(Uk.
102)
.

 Mgogorowanafsi
.Ti
noalisumbul
i
wanamgogor owanaf sikutokananahal iya
ugonj
wa wa mwanae Cheche.Hakujua apat
e wapipesa za kumt i
bia kwani
hakuwanapesanaali
taki
wakupelekwanj ekwaaji
l
iyamat ibabu.Laki
nibaada
yakushaur
iwanaAmaniakai bepesaal if
anyahi
vyonakuf ani
kiwanandi po
40
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

al
i
pat
aamani
baaday
akumudughar
amazamat
ibabuy
amwanae.

 Mgogor omwi
ngi
newanaf siunaonekanakupit
iakwamkewakwachakwani
anakondakwamawazoy anayotokananakutopataf
ursay
akuwanamumewe
j
apoalipat
aki
l
aal
ichohi
taj
i.

 FALSAFA.  
Mwandi shianaaminikuwachanzochamat ati
zokatikaj
amiiniupotofu
wamaadi li,kut
owajibika,
mifumomibovuy auchumi,rushwa,ufi
sadinabiashara
haramunamengi nemengi .Anaaminikuwaendapoj amiiit
abadil
ikabasihay o
mat ati
zo hayatakuwepo.Anatoasuluhuy amat at
izo hayo kamav il
ekupi nga
utabaka,r
ushwa, matumizimabayayamaml akanakuwanausi mamizimzuriwa
mali zaumma.

 MTAZAMO.Mt azamowamwandi shiniwakiyaki

nifu.Ameoneshamat ati
zondani
yajami ina kuonesha suluhisho l a matat
izo hayo.Anaonesha mat ati
zo ya
uhujumuuchumi ,ufi
sadi
,kutowajibikakwav i
ongoz i
,ukosef
uwahudumazaj amii
,
matabakanahal ingumuy amai sha.Anaonakuwasababuy amat at
izohayasiya
ki
dhanifutuaunimi pangoy aMungut u!Il
aanaoneshasababuzamat at
izohayo
nikama v il
e kukit
hirikwa rushwa,mi fumo mi bayay a ki
uchumina anat oa
sul
uhishokwakuwapi gav i
tav iongoziwasiowaj i
bikanakut engenezautabaka
kati
kajamii
.

 MSI MAMO.  
Mwandi shi A. Saf ar
i ana msi mamo wa ki mapinduzi, hi
l
i
l
inaji
dhi
hiri
sha waz ikutokana na mambo anay oyael
eza ambayoy anal
enga
kuibadi
l
ijami i
.Anal
etamapinduzikwavi
ongoziwasiowaj
ibi
ka,mi
fumomi bovuya
uchumii nayoendel
eakusababishaumaskininakuwakwezawachache.Anat oa
suluhuyamat at
izombalimbal
i.Anakemeamal ezimabayakamay aBr ownpia
anasanast arehenamenginemengi ambayohurudi
shanyumamaendeleo.

 UJUMBE

o Ufi
sadiwavi
ongozinikikwazochamaendeleokati
kaj
amii
.Jami
ihai
nabudi
kupi
gavi
tauf
isadi
il
irasi
l
imal
izaozi
wanuf
aishewanaj
ami
iwote.

o Mapenziy
adhat
ibainay
amkenamumenimuhi
mukat
ikakudumi
shandoana
f
amili
akwauj
umla.

o Rushwaniaduiwahakinahi
vyojami
ihai
nabudikuf
uti
l
iambaliwanaokul
ana
kupokearushwakamaaki
naBrownKwachanaDoktaMikwal
ail
ikujengaj
ami
i
mpy aendel
evu.

o Viongozinawat
umi
shiwaummawanapaswakuwaj
i
bikakul
i
ngananamaj
ukumu
yao.

o Seri
kal
inamaml akahusikavinapaswakusi
mamiav y
emasher
ianat
arat
ibui
l
i
kuwawaji
bishawanaoendaki
nyumekamav il
ewahuj
umuuchumi
.

41
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

o Jami
ii napaswa kutambua naf
asiya mwanamake na kumshiri
ki
sha na si
o
kumdunishabaliapewenaf
asiyakuamuanakushi
ri
kikat
ikashughul
imbali
mbali
zaki
maendel eo.

 FANI
.

 MUUNDO.Ri wayay aJokal aMdi mui metumiamuundochangamaniy aanikwa

ki
asif ul
aniamet umiarejeaaur uki
a,piaamet umiamuundosahi l
iaumsago.
Mfanoamet umiamuundowa r ejea kat
ikasur ay aMinduleambapoanaanza
kutuel
ezajuuy ahabarizaAmanider evawat axinaadhaanazopat akutokanana
ukosefuwamaf utanajinsianavy oi
endeshabi ashar
ayakehi yo.Laki
nindaniya
sura hiyo hiy
o anaturudisha ny uma na kuanza kut uelezea namna Amani
al
ivyopatakaziyauderevaTaxinakut uel
ezajuuy ammilikiwaTaxihiyoambay e
niShir
azBhanj.

Piakat i
kasuray aBoko anat
uelezaj uuy aSafar
iy aTino kwendakumuona
mwanaemgonj wauk.73il
ahatueleziinav
yoendel
ealaki
nianarukiaki
sakingi
ne
chaBr ownKwachanasur ayaKwal ehalaf
ubaadayeanaturudishanyumana
kuendeleakut
uelezeajuuy
ahabarizakuugul i
wakwaChechenaTi noanapofi
ka
kumuonakat i
kasurayaDaktaMakwal a.

Laki
nipiaametumiamuundo wamoj akwamoj akat
ikasur
azi
ngi
nekwani
ameyapangamatuki
oyakekat
ikausahi
l
ibi
lakur
uka.

Mwandi
shiamegawany
avisanamatuki
okat i
kasur
akumiambapoki
l
asur
a
amei
paji
nakwakutumi
amaji
nay
awahusika.

 Sur
ay akwanza,MI
NDULE:Hapamwandi shianatuelezakuhusuhabarizaAmani
der
evaTaxi,masai
buanay opatakati
kakaziy akekut okananauhabawamaf uta
kat
ikavi
tuovyamafuta.Lakinipi
augumuwamai shaunawaf any
av i
janawakike
kuj
i
tumbukizakwenyebi asharay aukahabanakuf unguamadangul oil
i
mradi
wapatef
edhazakuji
ki
mukat ikamaishayao(uk4- 26).

 Sur
ay apil
i,TI
NO:Hapatunaelezwakuhusumai shayaTi
nonakazianay ofanya
yakuvut
akwama.Tunaambiwakuhusuhal ingumuyamaishayaTinonawakazi
wengi
newaSega,hapat unaelezwapiakuhusumasualay auongozij
insiuli
vyo
mbovunaugawany wajimbov uwav yanzo vyauchuminabi dhaakamav i
le
mafut
a,chakul
anafedhazakigeni(
uk27- 41).

 Surayatatu,JI
NJAMALONI :Kati
kasurahiit
unael
ezwakuhusumai shayaJinj
a
Maloni,hapa anaibua dhamira kama vi
l
e za uvamizi,uhal
i
fu na mauaj
i
,pia
anaendel
akutuelezakuhusuhalingumuy amaisha(42-54)
.

 Sur
ayanne,SEGA:Mai
shayawakaziwaSegay
anaelezewahapaji
nsiy
ali
vyoya
dhi
ki
,pi
atunael
ezwakuhusuTi
nonamkewemai shayaoyal
ivyonafamil
i
ay ao,
42
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

anai
buadhami
ray
amapenzi
yadhat
inaupendokwaf
ami
l
ia(
55-
77)
.

 Sur
ayat ano,BOKO:Hapatunael
ezwakuhusuadhayausafir
ikwawat
u,shi
daya
mafut
a,ubovuwami undombinukamavi
lebarabar
a,v
inasemwahapa(
uk78-
89)
.

 Surayasi
ta,BROWNKWACHA:Surahiii
naelezahabarizaBr
ownmai shay akena
tabi
azake,anai
buadhamir
akamav i
leuhujumuuchumi ,bi
ashar
azamagendo,
sual
alakutowaji
bikakwawat
umishi
,sualalakukosekanakwauami ni
fukat i
ka
ndoanamapenziyapesaambaposi
fazotehizi
ali
zi
bebaKwacha( uk90-107).

 Sur
ay asaba,KWALE:Hapayanael
ezwamambokuhusuhifadhiyaKwale,safar
i
yaBrownnaLeil
akwendakutembeakwal
e.Hapayanat
ajwamamboy audhali
mu
wakuhari
bumalizaumma( mali
asil
izat
aif
a)mfanopembez andovu,vi
pusana
mapenziyasi
yoyakwel
i(uk108-
124).

 Sura ya nane,DAKTA MI KWALA: Dakt a Mi

kwala ndiye mhusi
ka mkuu
anayeel
ezwahapa,tunal
ezwaj
uuy augumuwaupat ikanaj
iwahudumazaaf ya
kwaniChecheanashi
ndwakuti
biwa kut
okananaukosefuwafedhazakigeni(
uk
125-
136).

 Surayati
sa,CHECHE:Tunael
ezwajuuy ajuhudizaAmaninaTi
noil
ikumsai
dia
Checheawezekwendakut
ibi
waUingereza.Wanafani
ki
wakupor
abenkimi
li
oni
20
nakupat
apesazakumtibuCheche(uk137-151).

 Sur
ay a kumi,MOTO:Hapa hatima y avisa v
idogo vi
dogo i
meel
ezwa kwa
kut
olewa hati
ma y a mai
sha ya Cheche na Br
own Kwacha.Cheche ali
pata
mati
babu na kupona na Br
own anafaniki
wa kuir
ubuniseri
kal
ikwa kupanga
mahesabuy auongo(uk152-
160)
.

 MTINDO.Mwandishiametumi
a mi
ti
ndo y
a ai
na t
ofaut
it
ofaut
iil
ikuweza
kui
pambakazi
yakeiv
uti
e.

 Mat umiziy
anafsiy atatuUmoja.
 I
metawala:Mfanouk.
5“Amanial
i
angali
a…….
”
Uk.25“ Amanial
ij
izui
a”.Nafsiy
at at
uwi ;mf
ngi anouk.63“wotewalit
okanje
kuelekeakl
abuni
”.
Piauk.53“wal
ewanaumewal i
mv ami
a”

 Matumiziya naf
siy a pil
i
: 
Mfano uk.
106 “
mmechoka kuangal
iav i
deo?”“ aa
tumeshazi
onamar anyingi
.Tunaombaainany i
ngi
ne.”Mazungumzobainay a
mkewaBr ownnawanae.Pi amazungumzobainay aBrownnaLei a.Uk.
l 113.
“Habar
izaasubuhi”“
Nzurisij
uiwewe”alij
i
bu“Ul
iot
anjozinjema?”
"Wapi?
""Kwa
nini
?"

 Matumiziy
anaf
siy
akwanza:
 
Mfanouk.39“
mimini
memal
i
za”“
….kui
bani
mei
ba
sana….
”

 Mat
umi
ziy
any
imbo.Uk.
70-
71.wi
mbowaChaupel
e: 

“
Chaupel
empenzi
,hay
ausemay
o

43
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

Kamanimar
adhiy
apel
ekekwadakt
ari
Wanambi
ani
l
iacher
umba,
nami
misi
kuzoea
Si
tawezakul
i
achar
umba,
kwasababuy
ako
Kamawani
penda,
nendakwababa,
Ut
oemapesa,
ndi
pour
udiuni
one.
”
a uk.
 Pi 58 “
Sega!Sega!Sega!
,usi
ogope”wi
mbo wal
i
oui
mba washabi
kiwa
mi
chezo.

 Masimul
iziyahadit
hindaniyahadithi
: 
Hapamwandishiamemt umiamhusika
kusi
muli
akisakingi
nekidogondaniy akisaki
kuu.Mfanouk.39mhusikaTino
anamsi
muliamtejawakemaishayakeyamwanzokablahajaanzakaziy
akuvuta
kwama.

 MATUMI ZIYA LUGHA.Mwandi shiA.Saf ariamet umi al ugha f asaha na

i
nayoelewekakwawasomaj iwake.Lughahi ii meshehenit amathal
izasemina
mbinu ny i
ngi
ne za ki
sanaa.Kuna mat umiziy al ugha ny i
ngine kama v i
le
ki
inger Uk.
eza. 55“ci
tydevil
s”uk.155“Imi ssmyf amily”,uk.24“Heymany ouwi l
l
payext r
amoney”,uk.
99consi gnment”.Piakunamat umi ziyalughay akiarabu,
mfano uk.45“Sal
aam aleikum may i
tun”uk. 42“ I
nnaI l
lahiRaaj i
unna!”,uk.13,
.
Vil
evil
ekunamatumiziyalughay amtaaniuk.39“ msela”,“ndito”
,“kashkash”.

 MATUMI
ZIYATAMATHALIZASEMI
.

 Tashibi
ha:Uk.117“ngoziy
akeny eusikamaudongowamf i
nyanzi
”Uk.122“mweusi
kamasi zilachungu” Uk.
9“ Zepher6i l
eili
ungurumakamasi mbadume” Uk.
10
“mteuzimi t
hiliya Mbega”Uk.35 “……miguu yake i
kakazana mit
hiliya upi
nde
uli
otakakufyatul
iwa”uk26”madukamakubway ali
chi
puami t
hil
iyauyoga”.

 Si
ti
arUk.
i
: 91“BrownKwachaali
kuwakiny
onga”
Uk.
15“ Sar
ahangewet umboga
kwel
isi
kuhizi
”Uk.
40“
Hukutwakaavi
nyamavyamwi
tu”
Uk.72“Sotenikobe”

 Tashihisi
:Uk.109“……gar
ili
lezuril
ili
ondokakwamadaha” 
Uk.143“Kut
anyeusiza
nyumbazai diy akumizi
li
simamat we!kuombol
eza”
 Uk.
91“Puazakezikalaki
wa
narihaashr afuyamanukat o”;
Uk.12“Utumbouli
mlaumu”;Uk.27“Mvuaikapi
ga
kwaki bur
inakuv i
adhi
buvibativi
bovu”.

 Taf
sida:

 Shoka.Inamaani
sha uume.(Baada y
a shuka il
e kuondol
ewa,dakt
ariyul
e
al
ii
namiashokayaBrownKwachaambay oil
ikuwaimechomekewakipi
raki
ref
u
kut
okandaniyaki
bofuhadit
unduyahaj
andogo”uk153

 Kal
amui
ki
andi
ka-
kuf
any
amapenzi
(Br
ownKwachaal
i
wahikupi
ganakumgombea
44
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

Josephine.Sihivy
ot u,mke wake Kwacha al
iwaf
umani
a ny
umbanikwake
wamejibwagaki
tandanikal
amui
ki
andi
ka”uk96).

 I
sij
ekuwani
mekukat
izahaj
a!Uk49

 Mbi
nuny
ingi
nezaki
sanaa.

 Takrir
iUk.
: 151“
mwi zi
!Mwizi
!Jambazi!Jambazi!
”Uk.60“ Funga!Shi
nda!Funga!
Shinda!”
Uk.33“
kari
bubaba,kari
bukaka,kari
bumkwe”  Uk.72“uhuruupi?Uhuru
gani?Uhuruwanininanani
?”uk60”
Shetani
!Oyee!Shet
ani!Oyee!Shetani
!Chi
nja!

Uk.
 Mdokezo: 149“
laki
ni…….
.”

 Onomat opeaautanakal
isaut:Uk.1“
i Saamezanii
li
endel
eakugongat
arat
ibuta!
ta!t
a!”;Uk.
10“I
katokasautikal
itupu“t
anyenye”;
Uk.67“
Upepowastovauli
oli
a
shshsh”;

 Tasht
it
i:Uk.113.Leil
aanamuul
izaBrownmaswaliambayoanay
ajuamaj
ibuyake.
Br “
own:uli
otanjozinj
ema? 
Leia:
l Wapi?”
 Lei
l
a:Kwani
ni?
 Br
own:Mwenyweunaj
ua”

 Nidaa:Uk.
39“Aaa!Limbukeniwaj ij
ianatakakuni
ti
akashkash”:Uk30“ nguo
zanguMunguwee!” 
Uk.42“InnaLil
l
ahwaI nnaIl
ayhiRaaj
i
unna!”
 Uk.
92“Ah!Leil
a
kwachaali
msal
imiakwafuraha” 
Uk.105“Lahaul
a”

 Chuku/
mubal
agha.

 Br
ownKwachaal
i
bwagamboni
zakechi
niuk123.

 Jogoowal
i
wikanakupasuaangal
aal
faj
i
rinakupokezanamt
aakwamt
aauk28.

 Mat
umi
ziy
aSemi
.

 Methal
i:Uk.78 “
Asi
lol
ij
ua mtu niusiku wa kii
za”Uk.83 “
Ukiona mwenzako
anyol
ewa zako t
ia maji
”Uk.98 “
Mt aka wari
dishar
tiavumil
ie mii
ba”Uk.99
“Bi
ashar
ahaigombi”
Uk.43“Aj
i
zinuksanihuzaamwanakisir
ani
”

 Misemo:Uk.10 “
Asiy
ena bahatihabahati
shi
”Uk.
47.“Asi
yezika hazi
kwi
”Uk.
64
“MmetupaJongoonamt i
we”Uk.
111“ Aj
alihai
nakinga”
Uk.
115“ Mweny emacho
haambiwit
azama”Uk.
120“Mat
endohushindamaneno”Uk66“ Cheupedawa”

 Nahau:Uk.
11“Siounani
l
ali
aki
l
amar
a”–kuni umuUk.
dhul 107“
Ali
kondaakaj
i
pa
moyo”–kuj
if
ari
j
imoy o

 MATUMIZIYATASWI RA.Taswi
ramwonekanoi
met
umi
ka,ambay
oinat
ujengea
pi
chakut
okananav
itutunav
yovi
fahamu.

 Mfano uk.
76“
Ali
semakij
anammoj awaki umekav aasket
i,bl
auzinasidi
ri
a
i
li
yopachi
kwaj
uuyake.Kichwanial
i
fungaki
lemba.
”Hiii
natupapichahal
i
siya
45
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

huyo kaka kwanit unaposoma nikama kwel

itunamuona kutokana na j
insi
mwandishiali
vyoelezea.Piauk.135“
mwambieyulej
amaapaleat ayar
ishekuku
mzuriwakukaanga….nakachumbar iyeny
epi
li
pil
i
”hiii
namfanyamsomaj iahisi
l
adhay akukunahi yo pil
i
pil
ikwamaneno ambayo mwandishiamey aj
engea
taswi
ranahiinitaswirahisi
.

 Jokalamdimunitaswir
ay any
okambayaambay eamefanani
shwanaviongozi
wabayaambaokwanamnamoj aamanyingi
newanarudi
shagurudumuzimala
maendeleokat
ikatai
fal
olot
eli
lel
i
nal
otet
eami si
ngiy
autunahakizawananchi
wake.

 MANDHARI .Mandhar ial i

yoit
umi a mwandishiniy a mji
ni,anataj
a baadhiya
maeneoy anj ekidogoy ajij
ilaDaresSal aam kamav il
eBoko,Sega,Mi ndul
e
ambapomat ukioyal
ikotendekamat hal
anibararani,
ny umbani,of
isi
ni,
magengeni,
hot
eli
ni,benki,kwenyev il
abuv yapombezaki enyej
i,uwanjawampi ranauwanja
wandege.Mandhar ihiinisadif
ukway aleambay omwandi shiameyaelezakwani
masualay ar ushwa,upot evuwahaki ,halingumuy auchuminamai shakwa
uj
umla,nimat ati
zohalisiyanchi zot
ezinazoendeleaikiwemoTanzania.

 WAHUSI
KA

 TI
NO

 Nimhusi
kamkuuambayenimlezimz
uriwawat
otonaal
i
kuwanamapenziy
a
kwel
ikwamkewakeanay
eit
waMwema.

 Al
ikuwa na msimamo usiot
eter
eka na hakut
ishwa na ki
tu.Msi
mamo wake
ul
ikuwawakujihami,
jamboambalopamojanaaf yanaust
adiwakewakupi
gana,
l
il
i
msaidi
asi haba.

 Ali
kuwamui
slamuambay
eal
i
dhami
nisanakuf
ungasababuhi
yondi
yonguzo
pekeey
adi
nil
ake.

 Al
i
kuwamchez
aji
wampi
rawat
imuy
aSegaWar
ri
ors.

 Mkar
imukwani
ali
mkar
ibi
shaJi
njaMal
oni
nakumpangi
shakat
ikaki
bandachake.

 Anarohoy
ahurumanaanaoneshar
ohohi
ipal
eanapoamuakumuokoaAj
uza
wakat
iwamaf
uri
ko(
uk30)
.

 Anal
azi
mikakui
bakat
ikabenki
il
iapat
epesay
akumt
ibi
shamwanaeCheche.

 Amani

 Huy
uvi
l
evi
l
eni
mhusi
kamkuu,
nider
evawat
aksi
nani
kij
anamchapakazi

46
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

 Al
ikuwar
afikimkubwawaTi nonaali
msaidi
akati
kamatat
izombal
i
mbali
,kama
vi
l
ekumsaidiakui
bapesabenkikwaaj
il
iyakumt
ibumtot
owakeCheche

 Anahurumasanandi y
omaanaalimsai
dianakumshawi
shiTi
nokwendakui
ba
pesabenki
il
iChecheapat
emat
ibabu.

 Mbal
inahayoAmanianamuungani
shaTi
nokwaDokt
aMi
kwal
akwakumpa
r
ushwai
l
iaandi
ker
ufaay
aCheche.

 Br
ownKwacha

 Huyunay
enimhusikamkuuambayealikuwamkurugenziwai
dar
ayaf
edhaza
ki
geni
aki
ongozawafany
akazi
wasi
opunguahamsi
ni.

 Nimhuninamalay
akwanialibadi
li
shawanawakekamanguo.Kut
okananahil
o
al
iwahikupi
gana na wanaume wakigombania wanawake.Vi
lev
il
e ali
wahi
kufumani
wanamkewakeakifanyamapenzi
nawanawakewanjeyandoa.

 Ali
kuwa mhuj
umu uchumikwanial
ishi
ri
ki
ana na maj
angi
likuf
any
a uwindaj
i
haramu,
zai
diyahay
oaliuz
apembezandovunafar
unchizanj
ekwamagendo.

 Ali
kuwampokear ushwamkubwakwanii liupat
ehudumaili
bidiutoer
ushwakwa
mf anoShiraziBhanjanatoarushwakwaKwachanaanahudumi wakwahar aka
hukuakiwaachawengi nenj eyaofi
si.Lakinipi
amhusikahuyulichayakupokea
rushwaal i
kuwamt oar ushwa;kwanialit
oar ushwawakat
iwakununuav i
wanja
vyakujengeany umbayake.

 Cheche

 Ni
mtot
owaki
umewaTi
no.

 Al
ikuwamwi ngiwaadabunaheshima.Kwasi
l
ka,ali
kuwarahimunamcheshi
,
al
i
ulizamaswalimengi
kwany
akatinamudamwingi
ali
ket
iki
my akusi
ki
li
za.

 Shul
enial
i
kuwast adiwamichezo kul
i
ngananaaf yanzur
i,al
i
kimbi
avy
ema,
kur
ukanakuchezampir
aki
asi
chakumst aaj
abi
shaki
l
amtu.

 Kati
ka mit
afar
uku y
a wazaziwake,Cheche al
i
simama kama ki
elel
ezo bor
a,
akavut
iamachonakupendwanawotewali
okuwanarohoy
akiut
u.

 Ji
njaMal
oni

 Kat
ika ki
pindicha uj
ana wake al
i
fany
a st
arehe za ki
l
a ai
na,akabadi
l
isha
wanawakekamamashat i
.

 Zamazaujanawakeal
i
kuwabondi
anabaaday
eakawabahar
iawamel
izanchi
mbal
imbal
i
.
47
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

 Nimtual
iyef
ujamal
izakez
aki
inuamgongokwakuny
wapombezaki
fahar
ihadi
zi
li
pokwi
shabil
akuj
ali
mkenamtotowake.

 Al
ikuwanahurumandi
omaanaal
i
msai
diay
ulemwanamkewakat
ianabakwana
vi
baka(uk52)
.

 Shi
razi
Bhanj

 Nimzeewaki
hindiambay
enimf
any
abi
ashar
anaal
i
kuwanat
aksikumizaai
na
mbal
imbal
i
.

 Al
i
anzakupat
aut
aji
riwakeaki
wader
evawat
aksi
.

 Al
i
kuwamt oar
ushwanar
afi
kiy
akeBr
ownKwachawal
i
fany
apamoj
abi
ashar
aza
magendo.

 Dakt
ari
Mikwal
a

 Ni
dakt
ari
bingwawami
fupa.

 Anaf
any
akazi
kat
ikahospi
tal
iyami
ndul
e.

 Anafany
a kazikwa rushwa pale anaposhi
niki
zwa kuandi
ka r
ufaa y
a Cheche
baadayakupewarushwanaTi no.

 Lei
l
a,Josephi
nenaPamel
a

 Ni
wanawakewasi
onawanaume.

 Ni
kiel
elezochawanawakemal
aya.

 Wanai
huj
umundoay
aBr
ownKwachakwakut
embeanay
e.

 Ni
kiel
elezochawanawakewasi
owaami
nif
unamsi
mamokat
ikamaamuzi
.

 JI
NALAKI
TABU

Ji
nal akitabul i
mewekwakat i
kal ughayapi cha,JOKA LA MDIMU ninyoka
anayei
shikat i
kami t
iy aki j
ani
.Ny okahuy uhupendeleakui
shikat
ikamitiya
minyaanami di
mui nayofanananar angiyake.Nyokahuyuawapokwenyemi ti
hi
yosir ahisikumtambuakut okananar angiy akekuf
ananasananamitihiy
o.
Hivy
oni nyokahatarisanakwamai shayabinadamu.

Mwandi shianat
umiataswir
ay aJokal aMdimukuf anani
shanavi
ongoziambao
niwananchiwenzetu,wanaf
anananasi si
,ninduguzetuwadamu.Lakininihat
ari
mnokwani hut
ugeukanakuwamaf isadi,
walarushwa,hawat
imi
zimajukumuy ao,
niwalaghaink.Badalayakusaidi
awananchiwaohuj al
imasl
ahiy
aokwanzana
48
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

hi
vyokusababishami fumoyakiuchumikuendel
eakuwami gumukwawananchi
na kupelekea kuongezeka kwa ki
asikikubwa cha wat
u wali
o maski
niau
hohehahe.

Kwaujumlajinalaki
tabuli
nasadifuyoteyali
yomondaniy akitabu,kwanikit
abu
ki
zi
maki nazungumzi
amaf isadinawalanguzi,wahujumuuchumi ,watoarushwa
nawapokear ushwanawanaof any
amagendo.Hawandi o majokaweny ewe
wanaoi
shinasinakufanananasilaki
nimaishay aonihat
arisanakamai l
iv
yokwa
j
okalamdimu.

 KUFAULUKWAMWANDI
SHIKI
FANINAKI
MAUDHUI

 Kufaul
ukimaudhui.Mwandishiamefaul
ukuelezamatati
zoy anay
oikabi
l
ij ami
i
pasipokuf
ichakwambamai shayawat uwatabakalachininimagumuwakat i
vi
ongozinawafanyabi
ashar
awanafurahiamaisha.Mat
ati
zohay onipamojana
uhujumuuchumi,
urasi
munauf i
sadi
naj i
nsi
yanavyor
udi
shanyumamaendel eo.

 Kufaul
ukifani
.Mwandi shiamej
i
tahi
dikut
umi al
ughaambayoamewapawahusika
kul
ingana na uhusika wao.Ametumiat amat
haliza semiambazo zi
nabeba
dhamirayamwandi shi
.

 Kutofaulu kimaudhui . Mwandi

shi ameshi ndwa kuonesha masul uhisho y a
mat ati
zohusi ka.Hatapaleanapotoamasul uhi
shoy amat at
izoy anakuwaniy a
kihali
fuzaidi
.Kwamf anomahesabuy anapokuwamabay a,
GrayKwachaanat atua
kwakuf ungawahasi buwakewat engenezemahesabunabungel inakubal i.Lakini
piaTinoanapokosapesaz akumuuguzamwanaeanaendakupor af edhabenki na
hakamat wi. Ni dhahiri kuwa mwandi shi anaonekana kwa ki asi kikubwa
kuhalali
shamat umi
ziy anguvuzakihalif
ukat i
kakutatuamat ati
zokat i
kaj ami i
.
Lingekuwaj ambol abusarakamawahusi kahawawangewaj i
bishwai likuondoa
tati
zohilikati
kajamii
.

MASHAI
RIYACHEKACHEKA

Mwandi
shi
:THEOBALDMVUNGI

Wachapi
shaj
i
:EDP

Ut
angul
i
zi

Theobal
dMvunginimwandi
shiwadi
wanit
atumaar
ufuzaushai
rikat
ikafasihiya
ki
swahil
i
.Di
waniyakwanzainai
twaRAHAKARAHA(1978)
,diwaniyapil
iinait
wa
CHUNGUTAMU( 1980)nadi
waniyatat
uni
hiiaMASHAI
y RIYACHEKACHEKA.
Theobal
d Mv ungial
i
somat aal
umay aushai r
ikatikachuo kikuu chaDares
sal
aam,kwasasamwandi shinimkuzami taal
akatikaf
asihiyaeli
muTanzania.
Baadhiya dhamiraz i
l
izomshughulisha kati
ka kazizake zot
e nipamoja na
kupi
ngadhulumanakut eteahakizawany onge,umuhimuwakazinakuwaj ibi
ka,

49
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

maadi
limemanamaony o,mapenzi,sual
alademokr
asi
ay akwel
i,tati
zola
r
ushwa,sual
aladi
ni,
sual
alauongozi
namgawanyowawatukat
ikamatabaka.

Kwa kuwa maz i

ngir
a y a Tanzania ndiy
o y ali
yomkuza na kumlea
msanii
/mwandishinidhahi
rikuwayotetuy
apatayokati
kakazizakey anat
okana
nahalihali
siyamai shayawat anzani
a.HivyodhamirazakazizaTheobal d
Mvungizi
nazungumziajami
i y
etukat
ikahar
akatimbal
imbal
izamai sha.

Katikamashair
i,mwandi shiameoneshakebehikwakuy ait
achekachekay aani
mamboy akubezanakudhar au.Kat
ikakazihiimwandi shiameimlikajamiikwa
undaninakugunduakuwa kunauozondaniy ake.Hivyoali
onanibor aauoneshe
huo uozo kwa j amiiilijamiihiyoi pate kutambua na kutumia mbi nu za
kurekebi
shajamiihusika.TheobaldMv ungiamegunduauozohuokat i
kany anj
a
zauongozi,
mapenzi ,
haki,unyonyaj
i,
mat abaka,dini
,uchuminasiasa.

 DHAMI
RA

1)Uongozi
mbay
a.

Kati
ka shairila“CHUNGUZENIWALO MBELE”( uk16)msaniianaiasa j
amii
i
wachunguzenakuwabai niviongoziwaki i
mla aumadiktet
awanaoj
ineemesha
rasi
l
imalizanchikwamanuf aay aobinafsikwakuji
j
engeamajumbayaki f
ahar
i,
magariy at hamani
,ghalina kujist
arehesha kwa mambo mbali
mbal ikama
i
navyoj
ielezakati
kaubet
iwanne.

Tazamay
aomaj
umba,
weny
ewewai
tav
il
a,
Hav
ihesabi
kiv
yumba,
hesabui
sioj
uml
a,
Chi
nipi
awamechi
mba,
kwanguv
uyazet
uhel
a,
Bwawal
akuogel
ea,
leny
enakshizaki
sasa.
Piakatikashai
ril
a“LAZIMAMNI AMINI”(uk6)ubetiwatat
u,msani
ianael
ezaj
insi
viongozihasawal i
o madarakaniwanav y
owarubuniwananchiil
iwawachague
tenanakuendeleakubakiamadarakanikwakutumiaki
shawishi
chapesa.

Namanot
ini
tawapa,
mwendemchezekamal
i
,
Wat
atuwakaj
i
tupa,
uwanj
awakaabi
ri
,
Not
imoj
aakawapa,
“Ny
iny
ihapamkar
ir
i,
”
“
Nyi
nyimt
ait
iki
a,ndi
onikwel
indi
otu”
.

50
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

Laki
nipiashai r
il MUWAPINAWAULI
a“ ZA”(uk15)msani ianaoneshav i
ongozi
ambao hawaj al
ishida na matati
zo ya wananchina maov uy anayowakabil
i
wananchinabadalayakewanateteatabi
ayawizi
,ulanguzi
,bi
asharanamagendo.
Hayatunayapatakat
ikaUbet
iwasi t
awashairihi
li
.

Mkowapiwat
etezi
,ul
anguzi‘
meachi
a,
Kwami
akanami
ezi
,naonamwawat
etea,
Magendosasanikazi
,zawat
ukuj
i
fany
ia,
Muwapinawaul
i
za,
ji
tengenihot
uba.

2)Ut
ekel
ezaj
iwahaki
kwav
itendo.

Kati
kashair
ila“GUNIALAMI KUTANO”(uk25-26)mshairianawat
akav i
ongozi
wali
opomadarakanikut
atuakerozawananchinakuti
mizaahadiwali
zoahi
dikwa
wananchikwavitendobadal
ay akufanyasemina,mikut
anonamakongamano
yasi
yoyati
jakwawananchi.Hayatunay
apatakat
ikaubeti
wat atuwashair
ihi
li
.

Guni
alami
kut
ano,
pipal
amaandamano,
Hot
ubakwamashi
ndano,
kazikubwanimaneno,
Mi
chezonami
chuano,
hay
ayamshi
kamano,
Mat
okeonimat
eso,
nakut
ojal
ishi
da.
Vi
levi
leshai
ril
a“TAIFAWAMELI ZIKA”(
Uk2)ubet iwakwanz amsaniianawataka
vi
ongozikutekel
eza ahadizao kwa v
itendo na wapunguzehotuba zisi
zo za
msingikwamanufaay awananchi
.

Ny
iny
iwaj
umbechamani
,mwendaomkut
anoni
,
Machachezi
ngat
ieni
,hot
ubazi
punguzeni
,
Tamaaj
i
zui
eni
,msi
wekwemi
fukoni
,
Zungumzenikwadhat
i,msi
l
ambi
shwev
iat
u.
3)Uny
ony
aji
.

 Kati
kashairil
a“ MASHAIRIYA NGULU”( uk27)msani ianaoneshaunyonyaj
i
unaofanywanavi
ongozikwakuwanyonyawafanyakazinawananchiwakawaida
kwakuwapangiamishaharaki
duchuhukukodinaushur umbalimbaliv
iki
panda
ki
lasikukamaasemavyomwandishikat
ikaubet
iwa4.

4.Di
wanii
nasai
l
i,f
alsaf
ayakukwama,
Uongoziusoj
ali
,taabuzawakul
i
ma,
Wal
ewasi
onahal
i
,wanaor
udi
shwany
uma,

51
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

Wapor
wamazaoy
ao,
kwahoj
azaul
aghai
.

Kati
kashai r
ila“MTOTOASORI ZIKI”(uk26)msani ianaoneshakuwaniv igumu
kupat a maendel eo kama v i
ongoziwat apendelea kut umi a madaraka kwa
manuf aay aobinafsinakupor amal izetuambazozi ngetuleteamaendeleokat ika
nchiy etu.Msani ikati
kaubet iwat atuameoneshaj insiv i
ongoziwanav y
opor a
mali kwamanuf aay aoweny ewe.
Taifawamel izi
ka,mal izet
uwamepor a,
Tenahawawasi fi
ka,tunawapigiakur a,
Kwahot ubawasi f
ika,vi
tabusur akwasur a,
Uchafuul i
vyoj
aa, dawamaj iyatufani.
Msani iamet umiashai rila“ KUNA NI NIHUKO NDANI ? ”(uk4)kuoneshaj i
nsi
vi
ongoziwasi vyowajalina kuwat hami niwakul i
ma j apo y ajul
i
kana fika bi l
a
wakul i
ma hakuna mai sha.Laki niv i
ongoz ihasa wal iopo madar akaniwakat i
mwi nginehupangabei zamazaoy awakul i
manakuwapangi amaeneoy akwenda
kuuzamazaoy ao.Jambohi lihudumishauchumiwawakul i
manakuchochea
umaski ninamai shamagumu.Ubet iwat at
uunat hi
biti
shahay a.

Niv
isammev
ipanga,
mli
maj
ikumny
ima,
Langoni‘
mewekaki
nga,
nambwaanangur
uma,
Mmet
ufany
awaj
i
nga,
tusombel
ewal
any
uma,
Jej
embel
i
kiv
unj
i
ka,
humomt
api
kani
ni?
Pi
akati
kashairil
a“MASHAIRIYANGULU”( Uk27)li
naoneshaj
insiwakul
i
ma
wanavy
ony ony
wanakusababishamaishayaokuwaduni kwakuwakipat
o
waki
patachohaki
toshi
kumudumai shayao.Ubet
iwanneunajiel
ezakwakina.

Di
wanii
nasal
i
ti,
fal
saf
ayakukwama,
Uongoziusoj
ali
,taabuzawakul
i
ma,
Wal
ewasi
onahal
i
,wanaor
udi
shwany
uma,
Wapor
wamazaoy
ao,
kwahoj
azaul
aghai
.
4)Ukol
oni
mambol
eo.

Kat
ikashai
rila“ UTUMWA HURU”( uk22)Msaniianaoneshanamnawazungu
wanavy
ozit
awal anchimaski
nikiuchumihasakwanj i
ay amikopo,uwekezaj
ina
bi
ashar
a.Vilev
ilewamefiki
ahatahat uayakuwabaguawaaf ri
kakwar angiyao
j
apowagenihawawapokat ikabaralaAfr
ikahususaniAfr
ikakusi
nikamaubeti
wapil
iunavyoj
iel
eza.

Kabur
usimt
uhat
a,kwakesi
sisawapunda,
Nchi
nikuj
engakut
a,mweusiasi
j
epanda,
Fai
daakai
pat
a,ul
eukut
awai
nda,
52
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

Mweusiat
engwakwake,
kabur
uapat
eraha.
Piashai
ril
a“KUTA”(Uk13-14)ubetiwakwanzal
inaoneshaukol
oni
mambol eona
kwambawakol oniwal
ij
engakut akati
kaAfr
ikanakuendelezaunyony
ajiambao
unarudi
shanyumamaendeleoy aAfr
ika.

Wakaf
ikawaungwana,
kut
akuj
atuj
engea,
Ji
kut
alakonakona,
naj
uuchupakut
ia,
Li
kaj
engwal
i
kaf
ana,
kashawakasher
ekea,
Wamekami
l
ishadhana,
yaser
akui
tangua!
5)Mapenzi

 Kati
ka shai
rila“ NJIWA KIUMBE MTI NI”( uk 12)nishai
ril
a kipi
cha,nj
iwa
i
naashir
ia msichana mzuri. Hapa linaonesha ji
nsimsaniianavyompenda
msichanalaki
nimsi chanahuyo anaonekanakut oj
alij
ambo l
i
nalompawakati
mgumunakushi ndwakulakwamat esoy amoy o.Msani
iameyat
hibi
ti
shahaya
kupi
ti
aubetiwapi l
iwashair
ihi
li
.

Mat
awini
ki
yakwea,
nji
waar
uki
akul
e,
Sikwambaani
ki
mbi
a,nimbi
nuzaket
eul
e,
Tabukuni
ongezea,
hat
achakul
ani
sil
e,
Nj
i
wakushukahashuki
,namt
inihaondoki
.

 Kati
kashair
il PENZILI
a“ SI
LOHESHI MA”(
uk14)msani
ianawaonyawasichana
wanaowapendawanaumekwaki gezochapesanapindipesazinapoi
shana
penzil
inai
shakwawali
okatikandoanahatawal
i
onjey andoa.Ubetiwa pil
i
unaj
iel
eza.

2.Ukwel
ihuudhai
ri
,kwawanj
enawandoa,

Hi
l
ini
met
afakar
i,ki
chwanini
mechungua,
Uki
wahunasukar
i,mapenziy
ataungua,
Msemowany
amal
i
mi,
umezi
kwahadhar
ani
.

 Laki
nipiaubetiwasi t
akatikashai
rihilila“PENZILI
SILO HESHI
MA”msani
i
anasi
sit
izakwambamapenziy akwelilazimay aweyandiokutokamoy
onina
walasikwakigezochapesawalaj
ambol olot
e.

Mpendwaasemandi
o,kwadhat
iauhapana,
Kwel
ii
namv
uto,
siwongowakuv
utana,

53
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

Nikaul
iyaki
tuo,
kaul
iyakupat
ana,
Mar
udihay
anawapa,
wapendawapendanao.

 Kat
ikashai
r a“
il MOYO”(uk13)ubet
iwapili
,msani
ianaoneshamapenziy
akweli
kwakumwelezaampenday
ekutul
iakat
ikapenzi
nakuepukananat
amaazadunia.

Uonapoy
asof
aa,
yaachehay
omat
ata,
Hat
akamay
anang’
aa,
mbal
inahay
owepi
ta,
Huondi
oushuj
aa,
nakwahay
ohut
ajut
a,
Moy
ousogezedundo,
tar
ati
bundi
omwendo.

 Piamsani
ikati
kashairihi
l a“
il MOYO”ameendeleakumwel ezampenziwake
kuwanamsimamokwawat uweny emvut
ov inginevy
oat akuj
ajutabaaday
e
kwaniwat
amhari
biapenzil
akekamaasemavy
okat ikaubet
iwanne( 4)washai
ri
hil
i
.

Naj
uakunami
vut
o,mi
vut
oyeny
emi
wako,
I
let
ayof
urukut
o,nakukupaki
geuko,
Pi
ahul
etamaj
uto,
utapat
amasumbuko,
Tamageuzasal
a,usahauy
asof
aa.

 Katika shai
r a“
il KI
MOYO” (uk 12)Msaniianaonesha kwamba i
l
iumpat e
umpenday enil
azi
mauwenaki patoki
zur
i;ki
nyumenahapohataunayempenda
atakukimbianakumkosakabi
sakamaanav yooneshakat
ikaubet
iwat at
uwa
shairi
hili
.

Ti
bai
mekuwat
abu,
kimoy
out
aumi
a,
Tabi
buamej
aagubu,
fedhaamezi
pani
a,
Kwauf
aki
rinat
ubu,
chanzot
ibakuki
mbi
a,
Ki
moy
oumar
adhi
ni,
naukwanguf
iki
rani
.

 Msaniikat
ikashai
rihil
ila“ KI
MOYO”anaendel
eakuoneshakuwakamamat e
yangekuwadawaangejitahi
dimpenziwakehuyoai
shinayekar
ibunaasi
ende
mbalikamainav
yoj
iel
ezakatikaubet
iwanne(
4)washai
rihi
li
.

Yangekuwadawamat
e,ni
ngekupony
aki
moy
o,
Si
ngekwendahukokot
e,kwawagangaweny
echoy
o,
54
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

Wani
fany
aoni
si
te,
kuy
amudumai
shay
o,
Ki
moy
ounani
toka,
wani
achi
auchungu.
6)Rushwanaul
anguzi
.

Kati
kashair
ila“ MWINYIUMEWASHA MOTO”msani ianaoneshakuwawat u
wenyedhamanaser i
kali
ninakat
ikamashir
ikayaummandi ov i
narawar ushwa
naulanguzi
.Nahi y
of edhayarushwanaul anguzindiowaitumiayokununuli
a
magariyaki
fahar
inakujengamajumbayenyethamanikubwai ki
wanipamoj ana
kuendeshamaishay aanasa.Hapamsaniianamshaur iRaisiMwinyikutumia
fagi
olachumakuwaondoawat uhawakupi
ti
aubet iwatat
u(3)washai r
ihi
li

I
laMwi
nyizi
ngat
ia,
machachey
ahi
zibet
i,
Wal
eunokusudi
a,kuwat
oakweny
evi
ti
,
Kwakwel
iwanachuki
a,sasawanaj
i
zat
it
i,
Mi
oyoy
aoy
akut
u,kupor
animazoea.
Laki
nipiamsani
ianakemeat abi
ay abaadhi
yawatukuhari
bukatikav
ituovyao
v
yakazinaki
shakuhami shwakati
kamaeneomengi ne.Ameyasemahay akat
ika
ubeti
wat ano(5)washai
rihi
lil
a

“
Mwi
nyi
umewashamot
o”(
uk1)

Wal
ajihupendwasana,
nat
uhumazi
ki
zi
di,
Ahami
shi
wakwaj
ana,
naakal
ekwaj
uhudi
,
Wal
ajiwanaj
uana,
hawadaway
aor
adi
,
Mwi
nyiundazakombi
nu,
iwedaway
akudumu.
7)Uhusi
anowaki
mat
aif
a.

 Kati
ka shai
rila“INDIRA” (
uk 17)msani ianatoa maj onzi,masononeko na
maombolezokutokananakifochaIndir
aGandhialiyekuwaki ongoziwaser
aza
ki
jamaahukoI ndi
a.Mwandi shihasi
tikuoneshauhusi anoul i
okuwepokatiya
Tanzani
anakiongozihuy
o.Msaniianamli
li
akupit
iaubetiwat atuwashair
ihi
l
i.

Wengit
umesononeka,
Okt
abakut
utoka,
Umeondokahar
aka,
Kwakwel
iul
i
tukuka.

 Piamwandi
shiT.
Mv ungianamwelezeashuj
aaIndi
raGandhikwakuoneshaj
i
nsi
al
ivy
okuwaaki
waj
ibi
kakat i
kakupi
ganiahaki
,demokr
asi
apamojanavyamakama
asemavy
omwandishikati
kaubeti
wasi t
a.

55
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

Hakiul
i
pigani
a,
Pi
ademokr
asi
a,
Vy
amaul
i
zingat
ia,
Ndi
omsi
ngii
mar
a.
8)Di
ni

Kati
kashai
r a“
il CHANZOCHAHUOUOZO”( uk24)msaniianakemeabaadhiya
vi
ongoziwadi
nikusisi
ti
zanakuhubi
rij
uuy autoaj
isadakakwawingitubadal
aya
kui
asajamiii
achanenamaov unakuzingati
amaadi l
imemay anayof
aa.Msani
i
ameoneshahi
lihasakati
kakani
saKatol
ikinaLuterikamaasemavyokati
kaubet
i
wapili
washairi
hil
i.

Ni
mechunguzakani
sa,
lut
erinakat
oli
ki
,
Vi
ongozinawaasa,
rohohamzi
pihaki
,
Zi
l
eibadazami
sa,
wat
uwanaj
azwachuki
,
Padi
rianal
ojambo,
il
akudaimi
chango.
Msaniianai
lanitabi
ahiimbayayabaadhiy
avi
ongoziwadi
nikusi
sit
izautoaj
iwa
sadakanamal ibadal
ay akuwaf
undi
shawaumi
nimwenendomwemakat ikajami
i
.
Ubetiwasit
aanasema.

Ni
nal
aanimkazo,
mkazohuuwamal
i
,
Mkazounamzozo,
uni
kumbushawombal
i
,
Chanzochahuomuozo,
kusahaumaadi
l
i,
Padi
ripunguzahamu,
yashi
l
ingikuzi
penda.
Vil
evi
lekati
kashai r
il a“UTALI WA KAMA PUMBA”( uk20)Msani ianawaonya
vi
ongozimakasukuambaoniwasal i
tiwawananchiwakumbukewal i
kot
okana
waache kuwanyonya wenz ao kwanihat a mweny eziMungu at awapa adhabu
kul
ingananamat endoy aonawal aut
aji
riwaohaut awaf uatawat
akapokufa.Ubet
i
wapilinawasit
aunaj iel
ezabay ana.
2.Kisemwachohaki jal
i,duniaumet awala,
Maar ufukwaukal i
,twakujinabarakala,
Hujalizawat uhali
,mradiupat ekula,
Hutakimwi ngineaj
e,umwi nyikwakonisana.
6.Jehanamupakungoj
a,adhabuut
aipat
a,
56
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

Vi
barakawakowaja,uki
sanawakuf
uta,
I
lamalimlof
uja,
hukohaitawaf
wata,
Nendenimkaungue,t
wawaagakwav i
boko.
9)Ukwel
i

Kati
ka shairila“ KAZIYETU HARAKATI ”(uk 21)msani iTheobal d Mv ungi
ameonesha wazibi l
a woga dhami r
ay a ukwelipal e anapomsifu Penni na
Muhandokwakaziy akenzuriyali
naubani
.Hi vyomsani ianai
takaj amiikuwa
wakweliy aanikuwa na msi mamo wa kuondoa madhi l
a kati
ka jami ikama
anavyooneshakwambaMuhandokasemakwel ikuhusiananawal aj
imaj ahi
libil
a
kuwapakamaf utakwamgongowachupa.Hi vindivyoinavyost
ahil
ikwamsani i
al
iyemakini,ameyasemahay akati
kaubet
iwatatu.

Muhandokasemakwel
i
,il
ekwel
ii
lokal
i
,
Amewekadawakal
i
,ki
dondaki
pat
ehal
i
,
Kwawal
ajimaj
ahi
l
i,daway
aoniukal
i
,
Kwaki
zi
wiael
ewe,
niv
itendoumwony
eshe.
 UJUMBE

a)Mapenzi
nihi
ari
yamoy
owal
asi
mal
inapesa.

b)Uongozi
mbay
ani
kikwazochamaendel
eo.

c)Ki
l
imoni
uhai
hiv
yoki
thami
niwe.

d)Rushwanauf
isadi
hur
udi
shany
umamaendel
eo.

e)Demokr
asi
ayav
yamav
ingi
hudumi
shauhur
unahaki
zabi
nadamu.

f
) Wogani
adui
kat
ikahar
akat
izaukomboz
i.

 MTAZAMO.Niwa ki yaki
nif
u kwanimsaniianaonesha matati
zo mbal
i
mbali
yanay
oikabi
lij
amiiy
akekamav i
leuongozimbaya,rushwa,ufuj
ajiwamaliza
umma, kut
owathami
niwakuli
manausali
ti
.

 MSIMAMO.Niwaki mapi
nduzikwanianait
akaj amiii
ji
komboekwakuchukua
hat
uail
iiondokanenamadhilahayoyanayoikabil
ijami
ihi
yoambayoniuongozi
mbaya,
wizi,usal
i
ti,
rushwanakutowat
hamini wakuli
ma.

 FALSAFA.Msaniianaami
nikwambauongozimbay
anaufuj
ajiwamalizaumma
ndi
ochanzochauchumiwanchikuporomokanakusababi
shamaishadunikwa
wananchihasakat
ikabar
alaAfr
ika.

 FANIYAMASHAI
RIYACHEKACHEKA

 MUUNDO.Msani
iamet
umi
amuundowat
arbi
akwaki
asiki
kubwakat
ikamashai
ri
57
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

yakemengi.Mashai
riy
akeyanamishor
oromi
nneisi
pokuwakunatenziambazo
zimej
it
okezakat
ikamashai
riy
a“I
ndi
ra”,
“Ut
uumekuwakima”
,“Dhahabuyafahar
i”
na“Seng’
eng’
e”.

 MTINDO.Mshai r
iametumiamt
indowakimapokeowenyekufuat
aur ar
iwav i
na
namizanii
sipokuwakati
kamashai
rimanneambayoyametumiatenziuk17,18
na19.

 MANDHARI .Mandhar iyakazihiiniyaTanzaniakwakuwabaadhiy amashai ri

kama“ Muwapinawaul i
za”
,“Raiasimal iki
tu”,“
Taifawamel izi
ka”na“Kaziy et
u
har
akati”yanathi
bit
ishakuwamat uki
oy ametuki
akat i
kanchiy aTanzani
a.Licha
yamat ukiokutuki
aTanz ani
a,lakininchihi
iinawakil
ishanchizotezipat
ikanazo
kat
ikabar alaAfri
kahasakablay amf umowav yamav inginamaov uyal
i
y okuwa
wakif
any wanav i
ongoziwakiafri
kawal i
opomadar akani.

 MATUMIZIYALUGHA.Msani
iametumial
ughanyepesinayakuelewekav
yema
kwahadhi
ra.Amet
umi
api
atamadhali
zasemii
li
kujengakaz
iyake.

 Tamat
hal
izasemi

 Tashi
biha.Hiinit
amathal
iyakuungani
shav
itukwakut
umi
avi
ungani
shikama,
mithi
l
iya,sawana,n.
k.kwamfano

 Moy
oki
bur
ihat
ari
mfanowekamar
adi
kat
ikashai
ril
a“moy
o”

 Ut
alwakamapumbakat
i ikashai
ril
a“Ut
ali
wakamapumba”

 Ml
evi
akakol kamat
ea, umbakuy
atozokat
ikashai
ril
a“Lazi
mamni
ami
ni”

 Kadhal
i
kay
apomengi
,yaf
any okamahi
way vyoshai
ril
a“Chat
ummezamat
onge”

 Fahar
iyawat
ukuka, usawanakamasi
wat kat
ikashai
ril
a“Rai
asimal
iki
tu”

 Usi
wekamakungur
ukat
ikashai
ril
atuambaeukasukuuk3

 Mapenziy
asi wekamamashat
nadi idukani
shai
ril
apenzi
li
sil
oheshi
mauk14

 Tashi
hisi
.Nitamathal
iivi
pavyouwezov i
tuvi
siv
yobi
nadamukutendamatendoya
bi
nadamu.mf ano,kati
kashairil
a “
NJI
WAKI UMBEMTI NI
”nji
waanapewauwezo
wakuimbany i
mbozi nazochomamoy oninapiakut
oatabasamulinal
omuacha
hoimshair
i.Mwandishianayasemahayakati
kaubet
iwakwanza(1)washairi
hil
i
;

Mmej
‘ ari
bukuj
ongea,
ndegeawemkononi
,
Yey
ejuuhur
uki
a,namuombasamahani
,
Ny
imboanani
i
mbi
a,ny
imbozachomamoy
oni
,
Basimi
etaabani
,nj
i
waaki
tabasamu.

58
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

Lakini pi
a tashi
hisi ny
ingine inaj
itokeza kati
ka shair
il a “MOYO”,moy o
unasemekanakuwauna ki buriunashauriwalaki
niunakai
di(ubetiwakwanza).
Katikaubetiwatatumoy ounaambi wauj i
funzebusar
ai l
iuwendi yot
aay ake.
Katikaubetiwanne,moy ounaaswausi wejeuri
.Hapamoy ounapewasif
ay a
kutendakamabinadamu.Angal i
aubet iwakwanzawashai rihi
l
i.

Moy
oni
meushaur
i,l
aki
niumekai
di,
Moy
oki
bur
ihat
ari
,mf
anowekamar
adi
,
Moy
o‘mef
umbat
ashar
i,unay
akwepamar
udi
,
Moy
oumwi
l
inimwangu,
ji
rudit
uwepamoj
a.
Vy
ama vingi vi
ngesema na kutwaa madar
aka kat
ika shai
ril
a “
TAI
FA
WAMELI
ZIKA”uk2ubetiwanane(
8)washai
rihi
l
i

Waogopav
ingiv
yama,
nihof
uyakuumbuka,
Maov
uwanay
afuma,
kwadhar
aunadhi
ki
ka,
Vy
amav
ingiv
ingesema,
nakut
wamadar
aka,
Pasi
pouhur
uhuo,
utuupomashakani
.

 Si
ti
ari
.Nitamathalii
nayounganishavit
upasipokut
umiaviungani
shiil
atuki
tenzi
ki
shi
riki
shiki
nawezakut umika.Mfanokati
kashair
il “
a MOYO”uk13Mwandi shi
ametumiasit
iar
iyamaishanisaf ar
ikati
kaubet
iwanne(4)washairihi
li
;

Moy
ousi
wej
eur
i,maki
nikakwaheki
ma,
Yaduni
ataf
akar
i,y
aendembel
enany
uma,
Namai
shanisaf
ari
,yeny
euzi
ma,
Basimoy
oangal
i
a,saf
arii
wesal
ama.
Laki
nipi
amwandishiametumi
asit
iar
iyasi
sinimiambagogokat
ikashai
ril
a
“RAI
ASIMALIKI
TU”ubeti
wanne(4)uk5ambapoanasema

Rai
asimal
iki
tu,
wauzwakwabeindogo,
Mat
awinichi
niy
etu,
sisinimi
ambagogo,
Hat
amunimal
iyet
u,namat
awi
niv
isogo,
Twaendeshakwaj
eur
i,hat
utakiwakor
ofi
.
Pi
asit
iar
inyi
ngi
nei
li
yot
umikanikwet
uul
i
kuwamamakat
ikashai
ril
a“I
NDI
RA”
uk17ubet
iwanne(
4)washai
rihi
l
i.

Twakuwagakwal
azi
ma,
Kwet
uul
i
kuwamama,

59
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

Nasasaumet
uhama,
Mt
eteziwawany
onge.

 Takr
iri
.Takri
rinikurudiarudi
akwasi l
abi(vi
na)nenoaumst ari
.Ai nayatakr
ir
i
i
nayopati
kanakwawi ngikati
kadiwanihiiyamashair
iyaChekachekanit akr
ir
i
vi
nanat akri
rineno.Mf anokatikashai
ril
a“ MOYO”hapojuuubet iwakwanza
neno moyol i
mejir
udiarudiakuoneshaumuhimuwaj ambo husika.Laki
nipia
ametumianeno ngulul imerudi
warudi
wakwal engol
akusisit
izaj ambokama
asemavyokatikaubet
i wakwanza.

Ngul
ukul
eki
j
ij
ini
,chanzochahuy
omal
enga,
Ngul
ukat
ikadi
wani
,ki
j
ij
iki
sochor
inga,
Ngul
u‘t
ari
ngi
ani
ni?Nimengiy
amei
zi
nga,
Ngul
uimedhal
i
li
ka,
uchunguwaut
ungaj
i
.

Pi
akati
kashai
ril
a“NIWAPIUSHAURI ”nenoakasemal
i
mej
i
rudi
ail
ikusi
sit
iza
umuhi
muwajambohusi
kakat
ikaubet
iwanane.

Akasemaakasema,
mat
uki
ohaami
ni,
Aki
l
iaki
pima,
yal
eonay
azamani
,
Tar
ati
buakasema,
akawausi
ngi
zi
ni,
Usi
ngi
ziwav
urugu,
vur
umaiy
amaono.

 Methal
i.Kat
ikadi
wanihi
iyamashai
riy
aChekachekamsani
iamet
umi
amet
hal
i
zi
fuat
azo

 Tar
ati
bundi
omwendokat
ikashai
ril
a“Moy
o”

 Chuku.Guni
alamikut
anonapipal
amaandamanokat ikashai
ril
a“Guni
ala
mikut
ano”navi
l
evi
l
emachozi
yet
ubahar
ikat
ikashai
ril
a“I
ndi
ra”

 Mi
semo

 Akishaozasamakibusar
anikumt
upakat
ikashai
ril
a“Chat
ummezamat
onge”
ubetiwa4

 Fedhaf
edhehakat
ikashai
ril
a“Chanzochahuouozo”

 Nahau.Wabungewaot
emenonat
uambaeukasuku

 Ujenziwa t
aswir
a.Theobald Mvungiamej
i
tahidikut
umiat
aswi
ra mbal
i
mbal
i
kati
kakazi
yake,
mi ongoni
mwat aswir
ahi
zonipamojana

 Mat
onge-
madar
aka/
cheo

60
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

 Nj
i
wa-
mpenzi

 Ji
ko-
madar
aka

 Kungur
u-mwoga

 Chur
a-mt
uasi
yenamsi
mamo

 Fi
mbo-
utumwa/
kut
umi
wa

 Ji
nal
aki
tabu.

Jinal akit
abuMashai r
iyaChekachekay anawiananay aleyali
yomondaniy a
kitabuhiki
.Mwandi shikwakut umiambinuyakisaniiamewezakuel ezamambo
ambay osir ahi
sikuelezwakwal ughayakawaida.NenoChekachekahuonesha
furahaaur ahawakat iyanayoongel
ewandaniy akitabuhikihayafur
ahishiwal
a
hay al
eti
rahakwawasomaj ii
l
ay anal
etakar
aha,huzuni,majonzi
,hasaranachuki
.

Mambo hay o nimkusany i

ko wa maov uy anayof
anywa na v i
ongoziwali
opo
madarakaniambayonikinyumechay al
ewanay oahi
di.Baadhiyamambohay oni
uongozimbayanar ushwa,usali
ti
,matumizimabay ay amalizaumma.Maov u
hayay anat
endwanav i
ongoziwetunaniki nyumenamaadi l
inat arat
ibuza
uongozi.Mambohay ay anamfanyaTheobaldMv ungikutumialughay akebehi
kwakuy ai
taMashai
riyaChekachekalaki
nianatoaujumbemzi t
okupiti
amashairi
hayo.

 KUFAULUNAKUTOFAULUKWAMWANDI
SHI

 Kufaul
ukimaudhui
.MwandishiTheobal
dMv ungiamef
ani
kiwaki
maudhuikuel
eza
uozounaopat
ikananchi
ninanamnay akuondoauozohuokuwanidemokrasi
aya
kweli
.

 Kufaul
ukifani.Mwandishiamefaniki
wakutumi
alughayakishair
iinayoel
eweka
kwa hadhir
ay ake.Lugha hi
yoi mefani
ki
wa kui
bua maudhuiyali
yokusudi
wa.
Vi
levil
e, mtindo wake wa ki mapokeo umempati
a umaar ufu hasa kwa
wanamapokeo.

 Kutof
aulukif
ani
.Mwandi shihajaf
aul
uhasakat i
kahatuayakeyakut
umiaushairi
waainamoj atuy aaniwakimapokeo.Hiiinaoneshakwambamsaniihabadil
iki
kwaniali
taki
waatumieainazotezaushair
isiotukukuzaushai
riwaKi
swahi
libali
piakuoneshausomiwakekat ikakupokeamabadi l
i
koyenyemanufaakwajami i
yake.

61
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

MADAYANNE

UTUNGAJIWAKAZIZAFASI
HI

UTUNGAJIniki t
endochamt unzikuwezakuibuamawazonakuy apangakat i
ka
mtir
ir
iko weny e manti
ki.Utungajiunawez a kufanyi
ka kwa kuandika au kwa
kuzungumza.Ut ungaj
iwakazi zafasi
hihuzi
ngatiav i
pengel
evyafaninamaudhui .
Faniniufundianaoutumiamt unzikuwasil
i
shamaudhuikwahadhi ra.Maudhuini
mamboy anay oelezwakati
kakaziyafasihi
.
MAMBOMUHI
MUYAKUZI
NGATI
AKATI
KAUTUNGAJI
a)Mtunzianapaswakul
i
elewav
izur
ijamboanal
oli
tungi
ail
iawezekui
umbakazi
yakekwaustadi
.

b) Anapaswa kuwa mbuni

fu kat
ika kusawi
rimaudhuii
l
iyaweze kuaki
sij
ami
i
anayoiandi
ki
a.

c)Mt
unzi
hanabudi
kuwasi
l
ishamawaz
okwauf
undi
utakaol
etamv
utokwahadhi
ra.

d)Azi
ngat
iempangi
l
iomzur
iwamawazokut
okamwanzohadi
mwi
showaut
ungo.

e)Awenamsami
ati
wakut
oshai
l
ikuwezakuf
iki
shauj
umbeul
i
okusudi
wakwaj
ami
i
.

f
) Azi
ngati
emat umi
zimazuriy
aal
amazauaki
fi
shaj
iil
imaanaanay
oil
engakat
ika
kaz
iyakeiel
ewekevi
zur
i.

g)Anapaswakut
umi
alughakul
i
ngananaai
nay
aut
ungo.

 USHAIRIniut
anzuwaf asi
hisi
muliziunaoj
umuishatungozi
nazotumiamapi
goya
ki
muzikikwa utarat
ibu maal
umu.Mi f
ano ya ushai
rikat
ika f
asihisi
mul
izini
ngonj
era,mashai
ripamoja natenzi,namtunziwamashairianai
twaMALENGA.
Kwakawaidakunaainakuumbi l
izamashairiambazoni
(
i)MASHAI RIYAKI MAPOKEO.Huwanadhanay aukale.Huelezaushairikuwani
sanaay avi
na,mizania,
urarinavi
tuoambay ohutumialughayamkat o(muht asari
wa kimaudhui)
,pi cha na ishar
a ambay o shai
rishartili
imbike.Hulazimisha
kui
mbikakwav i
lehuwanami zaniambay o nisawananot akat i
kany imbo.
Kuimbikahukokwamashai r
iniathariyakutokautamaduniwaKi ar
abuwakat i
wakif
undishadiniyaKii
slamuwal i
sisi
ti
zasanany i
mbozaki shair
ikamaKaswi da.
Hadi1980wal izuamgogor omkubwanawal ewaki massiv
ina.Wanamapokeo
62
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

wal
iaminikuwailishai
ril
i
weshai
ril
azimali
wenav i
gezovyot
evyav i
na,mizani
,
bet
inakui mbi
kanakwambahuondi outiwamgongowashai r
ilakimapokeo.
Mif
anoy awat unziwamashair
iy akimapokeoniShaabanRobert
,HajiGora,
Mathi
asMny ampalan.k.

(
ii
)MASHAI RIYAKI SASA.Hay ahuitwamashair
iyakimapinduziyaanimassi vi
na.
Nenomassninenol akigiri
kili
ki
wanamaanay akutokuwana,massi vi
nani
mashair
iy asi
yokuwanav ina.Mashai
rihay
ahuwanal ughay amkat oy enye
muhtasariwakimaudhui,pichanaishar
a.Mashair
ihayahay anaidadisahihiya
vi
na,mi zanina hayaimbikibalihusomwa tu.Baadhiy a wanamassivina ni
E.
Kezil
ahabi,K.
Kahigi
,Pf.Mulokozi
,MohamedSeifKhat
ibunawengi neo.

UTUNGAJIWAMASHAI
RIYAKI
MAPOKEO

 UTUNGAJIWA MASHAI RIYA KI MAPOKEO.Mt unz iwashai r

ihawezikuanz a
kutungakabl ayakupat awazol akut ungi
a.Vil
ev il
e,anapaswakuwanamsami ati
wakut osha.Ai dha,anapaswakut euambi nuzaki sanaaat akazozit
umiakat i
ka
shairilake il
iliwe na mv uto.Mt unziwa mashai r iy a kimapokeo anapaswa
kuzingati
ampangi l
i
omaal umuwamaneno,ur ar iwav i
nanami zani
,mishororo,
pamoj anaki t
uo.Pi aanapaswakuzi ngati
amuwal a, utoshel evu,beti
,matumiziya
l
ughay apicha,pamoj anat amat halizasemi .Shai rihal i
paswikuwanamaneno
mengiy a kurudiarudiai likuepuka kupot eza mv ut o wake.Kadhal i
ka,mt unzi
anapaswakui juahadhi raanay oit
ungi apamoj anamukt adhaunaohusi ka.Vil
evil
e,
mtunzihut aki
wakuz ingatiamat umi zisahihiyaher uf ikubwanandogopamoj ana
al
ama za uaki fishaji
. Al ama za uaki fi
shaji husai dia kuwasi li
sha maana
i
li
yokusudi wa.Alamahi zonikamav i
lemkat o,kiuli
zo, mshangao, nanukta.Mbali
nakuf anyakaziy akuj engamaana,al amahi zipi ahuf anyakaziy akujenga
muundo wa kazihusi ka y a ushai r
i.Kwa mf ano,al ama y a mkato hutumika
kutenganishav i
pandev yami shororoy amashai ri
.Nukt ahut umikakuhiti
misha
ubeti.

KANUNIZAUTUNZIWAMASHAI
RIYAKI
MAPOKEO

(
i)KI
CHWACHASHAI RI.Shair
ilazi
maliwenakichwa.Ki
chwachashai r
ihutokana
na j
ambo l
i
naloj
adil
i
wa kat i
ka shai
ri
.Kichwa hi
cho huandi
kwa kwa kutumia
manenomachache,
yasiyozi
dimatanonahupigi
wamstari.

(
ii
)BETI.Vif
unguvyamaelezokat i
kashair
ihui
twabeti.Shai
rihal
inabudikuwana
bet
iambazo zimepangwa v izurikwa namna ambay ov i
pande vyake v
yot
e
vi
nadhihi
ri
kabay
ana.Idadiyabetihut
egemeautashiwamt unzi
.Hatahivy
oshai
ri
zur
inili
leambal
oidadiyabeti
zakehaizi
dikumi
.

(
ii
i)MUUNDO.Muundowashai
rininamnashai
ril
i
li
vyogawany
ikakat
ikabet
izeny
e
63
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

i
dadimaalumuy amist
ari
.Kwamant i
kihi
ishai
ril
enyebet
imojahuitwatamoli
tha,
l
enyebetimbilihui
twatathni
a,leny
ebetitat
uhui t
wat at
hli
tha,l
enyebetinne
hui
twat
arbia,
lenyebet
itanohuit
watakhi
misanalenyebeti
sit
ahuitwamsisi
ti
z o.

(
iv)MIZANI
.Nijumlay asil
abiz
inazoundamistar
iyabetizamashai
ri
.Nusumst ari
huwanasil
abinane(8)namstarimzimahuwanasil
abikuminasi
ta(16)
.Angali
a
mfanouf
uatao

MKULI
MA
Sil
eot
okazamani
,mkul
i
mamt
uduni
,
Anat
aabumai
shani
,tenahapewit
hamani
,
Yaf
aat
utazameni
,ki
shat
uyachunguzeni
,
Sil
eot
okazamani
,mkul
i
mamt
uduni
.
Mbinuzakupataulingani
fuwami zanikat
ikamistar
iyamashai
rinipamojana
kut
umia maneno ya mkat o.Kwa mf ano “
Alosema”badal
ay a“Ali
yesema”
,
“Ki
chol
etwa”badal
ay a“Ki
li
chol
etwa”
(
v)VI
NA.Nisi l
abizi
nazofananasautikati
kashai
ri
.Kati
kamashai
riy
akimapokeo,
vi
nahutokeakati
katinamwi shonimwaki lamstar
iwaubetiwashai
ri
.Kati
ka
mfanowaubetihapojuu,vi
navyakatinavyamwishoni“
ni”
.

Baadhiyambi
nuzakupat
av i
nanipamojanakut
umiamanenombadal akwa
mfano:“Hi
may
a”badal
aya“Nchi
”,“
Peni
”badal
aya“Kal
amu”
,“Soka”badal
aya
“Mpir
a”.

(
vi)KITUO/ KI
BWAGI ZO.Nimst ar
iwamwi shokatikakilaubet iwashai r
i.Aukwa
manenomengi neki t
uoaukibwagi zonimshororowamwi shokatikakil
aubetiwa
shairiambao huwa kama ki iti
kio.Kituo ki
naporudiwar
udi wa kati
ka bet
izote
huit
waki tuobahar inakisi
porudiwarudiwahuit
waki tuokimalizi
o.Ki
tuokwaj i
na
l
inginehui t
waki bwagi
zo.Hivyobasikaziy akit
uokat i
kashai rinikuonyesha
msisiti
zojuuy ajamboambal olinajadi
li
wa.Kwamf anokatikaubetiwahapoj uu,
ki
tuoni“ Sileotokazamani,mkulimamt uduni
.”
Kwakawai dakunaai nakuumbili
zavituokamai fuatavyo

a)KI
TUOBAHARI .
Hikihuwanikituoambachokil
aubetiwashair
imstar
iwakewa
mwishohuwaunafanana.Hi
vyohui
twabahar
ikwavil
ehurudi
warudi
wakil
aubet
i.

b)KI
TUOKI
MALIZIO.Hi
kihuwanikituoambachoki
l
aubet
iwashai
rimst
ariwake
wamwi
shounakuwatof
auti
,yaani
haufanani
.

 (NektaFm 4,2015)Kwakutumiami fano,f

afanuakanunimuhi
munne(
4)za
utunziwamashai
riy
akimapokeo.
64
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

MAMBOMENGI
NEAMBAYOSHAI
RILI
NAPASWAKUWANAYO

(
i)UTOSHELEZI .Utoshel
ezi nihal
iinay ohusiananakupat i
kanakwamaanakat ika
kipashiochakaziyaushai r
i.Marany i
ngihalihii
hudhi hi
rikakati
kakazinzimay a
ushairi,
kati
kaubetinawakat imwi nginekat i
kamshor oro.Wenginehusemakuwa
utoshelezininamnakil
aubet iwashai ri
unav yot
oauj umbeunaoel ewekabi l
a
kutegemeaubet imwingine.Kwamf anoubet iufuat
aoweny ekichwachashai r
i
“TUZI NGATIAHAYA”japoni mmoj auj umbewakeunael ewekapasipohat a
kuhitaji
maelezozaidiy
auf afanuzi kwani unazungumzi akuhusuumuhi muwa
kukuzauchumi wanchikwambawananchi wotehatunabudi kuongezajuhudi
katikakupambananaumaski nibil
akukat atamaa.

TUZI
NGATI
EHAYA
Wazal
endohi
mahi
ma,
uchumikuuf
ufua,
Tenat
usi
mamewi
ma,
hat
uakuzi
chukua,
Jambol
i
li
lol
azi
ma,
mbi
nubor
akut
umi
a,
Tuy
azi
ngat
iehay
a,wal
atusi
rudiny
uma.
(
ii
)URARIWAMI STARI.Ninamnaki l
amst ar
ikatikaubetiunavy
otokeakati
kanaf
asi
yakesahihikul
ingananamael ezoyali
yomokat ikamstar
ihuo.Kwamf anokwa
kuchunguzaubetiwashair
itunawezakubainikwambamst ar
iuli
otaki
wakuwawa
kwanzaumekuwawapi l
iauwat at
u,naul i
ot akiwakuwawapi liumekuwawa
kwanzaauwat atu.Mfano:

Nj
i
waameshani
toka,
nipat
ewapimwi
ngi
ne,
Nj
i
wani
l
ipompat
a,moy
oul
i
fur
ahi
ka,
Kadumimi
akasi
ta,
bil
akul
etamashaka,
Kwanit
abusi
kupat
a,mazoeaal
i
weka.
Ukichunguzaubetihuounawezakubai ninamnami star
iyakeil
i
vyokosaurar i
.
Mistarihiyo hai
kupangi
li
wa kwa usahi
hina kat
ika hal
ikama hiyo unaweza
kushindwakupat alengokamil
ilaubetihuo.Kwahiyokatikampangi
liosahihi
i
li
takiwakukaahivi:
Nj
i
wani
l
ipompat
a,moy
oul
i
fur
ahi
ka,
Kwanit
abusi
kupat
a,mazoeaal
i
weka,
Kadumumi
akasi
ta,
bil
akul
etamashaka,
Nj
i
waameshani
toka,
nipat
ewapimwi
ngi
ne.

(
ii
i)TASWIRAAUPI CHA.I
lishai
ril
iwezekuwanamvut
onimuhi mukutumialugha
yeny
epicha.Hi
inimbi
nuy akuundapi
chayaj
amboli
nal
oongelewakat
ikashai
ri
.
65
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

Utumiziwapichaauj azandakati
kashairihusai
diasanakuchocheahi
siaza
msomaj iwashai
ri
.Kwamf anokati
kaubetihuo,mshair
iametumianenonji
wa
kwamaanay amwanamke.Hat ahivy
o siyolazi
masanaki lashair
ikut
umia
taswi
ra.Yapomashai
riambayohayanataswir
a.

(
iv)MUWALA.Shair
ipi
alinataki
wakuwanamuwal a.Muwal animti
ri
ri
kowamaelezo
yashai
riambayoyanatolewakwakuzi
ngati
aut angul
izi
,kii
ninamwisho.Nasi
ki
ini
,ut
angul
i
zinamwi shoaumwisho,
utangul
izinakii
ni.

(
v)LUGHAYAKI SHAIRI.Mshair
ihutakiwakut umi
alughay aki
shai
ri
.Lughanz ur
iya
shai
riniil
eambay oinamatumiziy ami semonasemit of
aut
ikamav il
enahau,
l
akabu,met hali
,maf umbo,tamat hal
iza semi ,picha,maneno ya mkato na
uchezeshaj
iwa maneno.Ubet iuf uatao unaonesha namna uchezeshaj
iwa
manenounav yotumikakat
ikaut
unzi wamashai r
i.

Oaut
ukuzecheo,
naj
i
nal
i
pat
ekuwa,
Oaupat
emkeo,
aambi
we‘
meol
ewa,
Oakamawaoao,
moy
ousi
l
iengowa,
Oauj
uekukuwa,
mpendanenamkeo.

 (Necta Fm 4,2010)
.Tunga shai
ril
a ki
mapokeo l
eny
e bet
inne (
4)kuhusu
unyanyasaj
iwaki
ji
nsi
a.

UNYANYASAJIWAKI
JINSI
A

1)Kunaz
oji
nsi
ambi
l
i,y
aki
kenay
aki
ume,

Zot
ehi
zini
naki
l
i,zast
ahi
l
ifal
me,

Changamot
oyaaki
l
i,hi
ij
insi
yaki
ume,

Kuny
any
asamwanamke,
wot
etusemey
atosha.

2)Yushambani
anal
i
ma,
mumepombeaj
i
nywea,

Yey
ebabay
eyemama,
umr
izi
dimwendea,

Kut
way
ukashi
kat
ama,
kipi
goki
shapokea,

Kuny
any
asamwanamke,
wot
etusemey
atosha.

66
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

3)Mumeweanapokuf
a,mal
ianadhur
umi
wa,

Hachukui
hat
asof
a,mwanamkeaonewa,

Mwi
shoapat
aki
faf
a,nakukondakamamuwa,

Kuny
any
asamwanamke,
wot
etusemey
atosha.

4)Kal
amunashushachi
ni,
wanaumeel
eweni
,

Dhambi
mwaj
azapomoni
,mwanamkeheshi
muni
,

Haki
sawazi
pambeni
,zi
eneeduni
ani
,

Kuny
any
asamwanamke,
wot
etusemey
atosha.

 (NectaFM 4,
2017)Tungashai
ril
aki
mapokeol
eny
ebet
innekuhusu“
Raf
ikiy
ako
anayehami
ashulenyi
ngine.
”

UTUNGAJIWATENZI

 UTUNGAJIWATENZI .Tenzinit
ungondefuzaki shai
riambazozi
nasi
muliakisa
auhist
ori
aful
ani
.Maranyi
ngimaudhuiyatenziniyakuadi
li
shaambayohutolewa
kwakutumiamtindowausimuli
zi.Tenz
az ausi muli
zimaranyi
nginisahihina
hazi
fumbi.

KANUNIZAUTUNGAJIWATENZI

Kanunizautungajiwat enzihazit
ofauti
aninakanunizaut ungaj
iwamashai riy
a
ki
mapokeo.Tenzikamai l
ivy
okwamashai riyaki mapokeo,hutakiwakuwana
ki
chwa,beti
,muundonami zanikatikamistariyake.Vil
evi
letenzishart
iziwena
vi
na,ki
tuo,utoshelez
i,muwal a,ur
ariwami stariyabeti
,lughay akishai
ripamoj
a
namatumiziyat aswi
ra.Tazamami f
anoifuatayo.
Mf
ano1.
1.Pal
i
zukakusany
iko,

Kubwal
amaj
umui
ko,
Wakuuwal
okuwako,

67
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

I
kawakuhut
ubi
a.

2.Pakaj
umui
kaumma,

Aki
nababanamama,
Wengi
newaki
simama,
Nawengi
newaki
kaa.

Katikautenzihapoj uu,ki l
aubet iunasilabizamwi shozi nazofananaauv i
nav y
a
mwi shov inavyofanana. Kat ikami star
imi tat
uy akwanzako( ubeti1)nama
(ubetiwa2) .Si l
abizamwi sho zaki l
amst arikat i
kaubet iwaut enzilazima
zif
anane.Mst ariwamwi showaki laubet ihuitwakit uo.Silabizamwi shozaki t
uo
au kinachaki tuo lazimaki fananekat ikaut enzimzi mat okeamwanzo hadi
mwi sho.Ikiwanihi vyo,si l
abihiyoi nay
or udiwarudiwamwi shonimwaki lakit
uo
huit
wabahar i
.Kwamant i
kihiyokinachaki tuokatikaut enzihapoj uunia,hi vy
o
hatakamaut enziungekuwanabet ikumiki nachaki t
uoki ngebakiakileki
l
ey aani
akwaki l
aubet i unaotungwa.

 (Nekt
aFm 4,2008)
.“
Tenzi
zinakanuni
maal
umu”
.Tungaut
enzi
weny
ebet
itat
u(3)
unaohusuugonj
wawaUKIMWI .

 (MockFm 4,2016)Tungaut
enziweny
ebet
inne(
4)kuhusu“
Athar
izauf
ugaj
i
hol
ela”

TOFAUTIKATIYATENZINAMASHAI
RI

(
i)Muundo.Tenzihut
umi
amuundowat
arbiat
ukati
kabet
izakeambapomashairi
yanauhur
uwakut umi
amuundomwi
nginetof
aut
ikamavil
etat
hli
tha,t
akhmi
sa
n.k
(
ii
)Uref
u.Tenzikwakawai
dahuwanindefukwav il
ehut okeaziki
wakat
ikamti
ndo
wausimuli
zinahivy
okuwanabetinyi
ngisanailikukamil
ishausi
mul
iziwaki
sa
ambapomashair
ikwakawai
dahut
umiabetichache.
(
ii
i)Vi
na.Tenzizinav
inav
yamwi shot
u,hazi
nav
inav
yakat
iambapomashai
riy
ana
vi
navyakatinavy
amwi sho.
(
iv)Uref
u wamistar
i.Tenzimist
ariy akenimi f
upi;hai
gawany
ikikat
ikanusu y
a
kwanzanayapil
i,mashai
rimistariyakenimiref
unahugawanyikamarambili
,
nusuyakwanzananusuy apili(huit
wav i
pandeambapokipandechakwanza
68
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

hui
twaukwapi
naki
pandechapi
l
ihui
twaut
ao)
.
(
v)I
dadiyami zani
.Tenzikati
kamist
ariyakehuwanami zaninane(
8)t
uwakat
i
mashai
rihuwanami zani
kuminasi
ta(16)kat
ikami
star
iyake.
(
vi)Ki
tuo.Kit
uochautenzihubadi
l
ikabadi
l
ikakutokaubet
immojahadimwingi
ne.
Ki
tuochashair
iki
nawezakubadil
ikaaukisi
badi
li
kekut
egemeananaut
ashiwa
mtunzi
.

UTUNGAJIWANGONJERA

 UTUNZIWANGONJERA.Ngonj eraniut anzuwaushai r iunaotumiamalumbano

namahoj ianokatiy awat uwawi l
iauzai diambaohuwanamuundowamashai ri
yakimapokeo.NenoNGONJERAninenol eny easiliy aKi gogoambal omaana
yakeni‘ twendepamoj a’.Ist
il
ahihi ihut umi kakur ejeleahal iyawat ukwenda
sambambakat ikamazungumzoy ao.Kat ikaai nahiiy aushai rimhusikammoj a
huwa anaj ua mambo zai diy a kile kinachozungumzi wa kul i
ko mhusi ka au
wahusikawengi ne.Katikamajibi
zanohay o,mhusi kammoj ahuelezaj
ambof ulani
kwaubet immoj a,mhusi kawapi linayehuj aribukupingaaukuungamkonohoj a
za mhusi ka al i
yetanguli
a. Mwi shonimwa ngonj era wahusi ka hao huwa
wanaondoat of
autiz aonakuwanamsi mamommoj a.Hal ihiyohutokeapal e
mhusika mmoj a anapokubalikul egeza msi mamo wake na kukubal i
ana na
mtazamo wa mwenzake.Maj i
bizano hay o hulenga kut oa ji
bu au suluhisho
kuhusut ati
zoauj ambol i
nal
ojadili
wakat i
kangonj er ahi zo.Ngonjer
ahut umia
l
ughar ahisinai nayoelewekakwawat uwot e.Lughahi ihuwaniy amkat ona
yenye maneno t eule.Kwa kawai da,jibu au sul uhisho l a mada inayojadil
iwa
hupati
kanamwi shonimwangonj era.
 Kwauj umla,ngonjer
aniainayaushair
iwamaj ibi
zanoambaohuwanapande
mbiliyaaniupandewaanay ehi
taj
ikuf
ahamishwanaupandewamf ahamishaj
i.
Kutokananasi fahiyo,ndi
yomaanaki perachangonjer
akinapat
ikanakat i
ka
ut
anzuwaushai rinautanzuwamai gi
zonaai nahiiyamashair
iilibuni
wana
mshai r
imaarufuTanzani
aMat hi
asMny ampal
a.Lengohasalamajibizanohayo
nikutakakui
eli
mishajamiij
uuyamadahusika.

KANUNIZAUTUNZIWANGONJERA

Kwauj uml a,kanunizaut ungaj

iwangonj erahazitof
aut
ianisananakanuniza
utungajiwamashai r
iyakimapokeo.Ngonj er
ashartiiwenakichwachangonjer
a,
beti
,vina,mizani,muwala,utoshelezi
,ki
tuonaurariwami st
ariyabet
i.Ngonj
era
pi
ahut akiwakutumialughay akisanaakamaili
vyokwamashai ri
.

NGUO
BABA: Sogeahapamwanangu,
nikwambi
etudhahi
ri
,
Nguoz
akozaki
zungu,
zamuudhi
naKahar
i,
69
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

Zat
ial
adhauchungu,
mwi
l
iwakohusi
ti
ri
,
Nguoz
amapaj
awazi
,zawapaf
aidagani
.

MWANA: Babawaj
uwani
jot
o,ki
pindi
chaj
uakal
i
,
Ni
naupat
amsot
o,ni
ki
vaabul
i
bul
i
,
Bor
ani
vaeki
put
o,ki
mini
nasur
uwal
i
,
Nguondef
usi
zi
wezi
,nakuwakamamzee.

BABA: Wal
ahaunal
aher
i,unaj
i
jaz
amadhambi
,
Waz
ikosanamahar
i,zawal
ewakuj
achumbi
,
Chakul
aki
l
oki
zur
i,si
kil
echeny
emav
umbi
,
Nguoz
amapaj
awazi
,zawapaf
aidagani
.

MWANA: Babami
mini
mrembo,
nat
enani
nav
uti
a,
Ni
nauzur
iwaumbo,
nahat
awasur
api
a,
Wal
ewat
akaochumbo,
wat
akuj
ani
chumbi
a,
Nguondef
usi
zi
wezi
,nakuwakamamzee.

BABA: Kumbukami
mibabako,
utakuj
ani
kumbuka,
Duni
asasai
l
iko,
il
elemengi
mashaka,
Leoni
kokeshosi
ko,
duni
ani
taondoka,
Nguoz
amapaj
awazi
,zawapaf
aidagani
.

MWANA: Nguondef
uni
ushamba,
wat
ambamezeeka,
Wanav
aawal
oshamba,
mji
nizi
met
utoka,
Ni
tapat
ajemchumba,
bil
awowokuoneka,
Nguondef
usi
zi
wezi
,nakuwakamamzee.

BABA: Kuol
ewasi
ngongi
ngo,
wal
awowomwanangu,
Manahuoni
mpango,
ulopangwanay
eMungu,
Nguohi
zoni
mtungo,
zil
otungwanawazungu,
Nguozamapaj
awazi
,zawapaf
aidagani
.

70
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

MWANA: Babani
mekuel
ewa,
yakoni
tazi
ngat
ia,
Ni
sij
epat
angekewa,
kwat
amaazaduni
a,
Ni
kamuudhuMol
ewa,
vimi
nikuj
i
val
i
a,
Nguof
upi
tenabasi
,nar
udi
vaasi
tar
a.
TOFAUTIKATIYANGONJERANAMASHAI
RI

(
i)Wahusi
ka.Ngonj
erahutumiawahusikawanaoji
bizana.Wahusi
kahaowanaweza
kuwawawil
iauzaidi
,ambaposhair
ihutumiamhusi kammojatuanay
ezungumza
auanay
etoamawaz oyakepasi
pokujibi
zananamt u.

(
ii
)Uwasi
li
shaji
.Ngonjer
a huwasil
i
shwa kwa nj
i
aya uzungumzaj
iwa kuj
i
bizana,
mashai
rihuwasi
l
ishwakwanjiayaui
mbaji
.

(
ii
i)Kit
uo.Ngonjer
ahuwanav it
uot of
aut
ikwavi
lekil
amzungumzaj
ihuwanakituo
chake,l
aki
nishai
rihuwanaki t
uokimoj
atunahat akamaki
tabadi
li
kabadi
l
ika
huwahakil
engikuonyeshamt azamowaukinzaniwamadainayoj
adi
li
wakama
i
li
vyokwavituovy
angonj er
a.

(
iv)Matumiziy
al ugha.Ngonj
erahut
umi
asanal
ughar
ahi
sil
aki
nimashai
rihut
umi
a
sanal
ughay akuzama.

UTUNGAJIWAMAJI
GAMBO

 UTUNGAJIWAMAJI GAMBO.Maj i
gambonisanaay aunenajiyenyeut
endajina
i
nayotumiwanawasani ikuj
i
gambaamakuj i
nadinakutangazasif
azao.Tofaut
i
i
li
yopokat iyamashairinamaj i
gambonikuwa,maj igamboy apokwaaj i
liya
kuj
igamba tu kuhusu umahir
iau ushujaa wa mtu wakatimashair
ihuweza
kuzungumziamambombal i
mbaliyahusuyojamii
.Vi
levi
lemajigambosilazi
ma
yawenav i
nanami zani
.

 (NektaFm 4,2012)
.Umeteuli
wakuwammoj akat
iyawaandaajiwashi
ndanola
sanaazamaonesho lit
akalofany
ikawakatiwakusherehekeasikuyawali
mu
dunianimwaka2013.Andikamajigamboyenyebetinneyamhusikaambayeni
mwal i
mu.

HAKUNAKAMAMI
MI

1.Mi
mini
mwal
i
mubor
a,duni
ayot
eyaj
ua,

71
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

Nani
shi
kapobakor
a,wanaf
unzi
hut
ambaa,

Naf
undi
shal
ughabor
a,Ki
swahi
l
imanuf
aa,

Jamani
nasemahi
vi
,mi
mini
nat
ishasana.

2.Mi
ndokubwal
avi
baka,
nil
i
bakapopobawa,

Mchawi
weut
achoka,
mit
abi
bubi
l
adawa,

Nguoi
sonav
iraka,
ninat
ingakamakawa,

Mwal
i
mumwal
i
mukwel
i
,uki
nigusat
anat
a.

3.Ni
l
imf
undi
shaMudi
,l
eohi
ini
prof
esa,

Pi
amwi
ngi
neDaudi
,mpakaakawanapesa,

Kaz
iyangumar
idadi
,naoabi
l
ayaposa,

Jamani
nasemahi
vi
,mi
mini
nat
ishasana.

4.Kal
amunawekachi
ni,
tabasamul
iusoni
,

Ni
menenay
amoy
oni
,yal
otokaaki
l
ini
,

Kat
usi
kai
shi
moni
,mwal
i
mukazi
kazi
ni,

Mwal
i
mumwal
i
mukwel
i
,uki
nigusat
anat
a.

MADAYATANO

UANDI
SHI

UANDI
SHIWARI
SALA
RISALA nitaar
if
aambay ohuandal i
wanakusomwanamt ummoj ambel ey a
mgenirasmikwani abay akundiful
anilawatukwal engolakuel
ez amahitajiyao
mbalimbal
i.Kundihi lol a watul i
naweza kuwa niwanaf unzi,wafany akazi
,
Wanachama,maf undi
.Ri sal
a huwasili
shwa kwa kusomwa.Pamoj a na kuwa
ri
salahumlengamgenir asmi,hui
lengapiahadhirainayohusi
kailikupat
auj umbe
huo.Mar a nyi
ngi,r i
sala husomwa kat ika shughulimbalimbaliza ki jamii
.
Unapoandikari
sal
a,nimuhi mukuzi ngati
amat umiziyalughafasahanal engol a

72
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

ri
sal
ahiyo.Halikadhal
ika,unapaswakupangi
li
ahojakat i
kamt ir
iri
kounaofaana
wenyemant iki
.Piamatumizimazur iy
anyakatimf
anowakat iuli
opo,ul
iopi
tana
uj
aopamoj anamat umiziborayaalamambalimbal
izauandi shikamav i
lemkato,
nukt
a mkat o,alama ya kuuli
za,nukta,al
ama y a kushangaa.Ri sal
a ninji
a
mojawapoy amawasili
anoinayotumiwanawanajamiikati
kamat ukiomaalumu.

SEHEMUKUUNNEZARI SALA
i. KICHWACHARI SALA.Hut aj
akwauf upil
engoaukusudi l
ari
salahiyo
i
i. UTANGULI ZI
. Sehemuhi ihuhusishwaut ambulishonahumt ajamgenir asmi
,
vi
ongozinawat uwenginewaliohudhur i
a.
i
i
i. KII
NI.Sehemuhi ihuel
ezamaudhuiy arisal
ahiyoambay omarany i
ngihuhusi
sha
mafaniki
onachangamot o.
i
v. MWI SHO WA RI SALA.Sehemu hi ihueleza r ai
,maonina mapendekezo
mbalimbaliya waandaajikwa uf upi.Pia kat
ika ki
pengel
e hiki
,shukranikwa
waali
kwahutolewa.
Mf ano1
RISALAYAMKUUWASHULEYAKAFULEKWAWAZI RIWAELIMU
Mheshimiwa mgenirasmi,waheshi
miwa wazazi
,wal i
mu na wanafunzi
.Kwa
niabayashulehiininayofurahakubwakukukari
bishahapakat i
kashul eya
sekondar
iKaful
ei l
iuweze kuona na kusi
kia mambo yanayotendeka hapa,
hususaniy
ashughul
izauzali
shaji
mali
.

Mheshimi wa mgenirasmi,shuely etui na wanafunzi300 wal i

mu 10 na
wafanyakaziwengi
ne6.Shulehi
iinamikondoy aSayansinaBiashar
a.Pamoj
ana
shughulizaki
taal
uma,shughul
izauzal
ishaj
i mali
piazinat
il
iwamkazo.

Mheshimiwamgenir asmi,shul
ei nami radimbal i
mbal iambay onipamojana
mradiwakufugang’
ombewamazi wa, shambal ami gombanakahawanamboga
zamajani.Kati
kakipi
ndichami akami t atuili
yopi
tat umewezakuf ugangombe
wenyethamaniy ashili
ngimili
oni20.Mazi way al
ipouzwazi l
ipat
ikanashi
li
ngi
mili
onimbilikwa muda wa mi ezimi nne y a mwanzo.Shamba l a migomba,
kahawanambogaz amaj anizil
ii
ngi
z af ai
day ashi li
ngilakinne.Faidayote
i
li
yopati
kanakati
kamiradimbali
mbalini shili
ngimili
oni mbil
inalaki
nne.
Mheshimi
wamgenir asmi,pamoj anamaf ani
kio hayot unamat at
izo kadhaa
yanay
ohusushughulizauz al
ishaj
imali.Kwanzakunat ati
zolapembejeo;bado
t
unatumia maj
embe y a mi kono kati
ka ulimaj
i.Hi ihusababisha wanaf unzi
watumiemudamwi ngikat
ikashughulizauzali
shaj
imal ikuli
kokati
kashughul iza
masomo.

Mheshi miwamgenirasmi,t
atizol
apil
initati
zol amaji.Kut
okananatat
izohil
i
l
inasababishashul
eishi
ndwekupanuashambal akelambogazamajani
,nahiv
yo
kuikoseshashul
ehelanyi
ngisanaambazozingetokananakuuzambogahi
zo.
Mheshi
miwamgenir asmi,t
ati
zolatatunikukosekanakwagarilakubebea
mazaohadikwawanunuzi
.Kwasasatunal
azi
mikakukodimagar
iyawat
ubinafsi
nai
natughar
imuf
edhanyingi
.
73
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

Mheshi
miwa mgenir asmi,tunat
egemea kununua garikubwa kwa aj i
liya
kusombea mazao yetu.Fedha zili
zopo hazi
toshikuendeshea shughulihizi
pamojanakununuliagari.Tunaombawi zarayakoi t
usai
dieil
it uwezekupata
mkoponahat i
mayet ununuelori
.Piamkopohuounawezakut usai
diakununua
zanazakil
imozi l
i
zobor akamaTr ektanaplaui l
ikuwezeshaupat i
kanaj
iwa
mazaoyal
iyoboranakwawi ngizai
di.
Mheshimiwa mgenir asmi
,tunat
umai nikwamba ut
apel
eka maombiy et
u
kunakohusikail
ikerozetuzi
wezekushughul
i
kiwakwaki
nanamapanayakekwa
manufaay akizazichasasanaki
j
acho.Asant
eni.
Mf
ano2

RI
SALAYAWANANCHIWAKI
JIJICHAMKOKOTENIKWAMBUNGE
NduguMgeniRasmi ,mheshi
miwaDiwani,nduguwajumbewaBodiy aShuleya
Sekondari Mkokot
eni
, ndugu wafanyabiashar
a waali
kwa, ndugu wazazi,
waandishiwahabar
inawananchiwoteml i
ohudhuri
akat
ikamkutanohuu,I
ti
faki
i
mezingatiwa.

Ndugumgenir asmi,kwani abayawananchiwaKi j

ij
ichaMkokoteni,tunayo
furahakuj
umui
kanawekat ikamkutanohuuunaot ar
aji
wakulet
at i
j
akwaj amiiya
Mkokotenina t
aifa kwa ujumla.Tuna i
manikwamba unael ewa f
ika j
it
ihada
zinazof
anywanawananchiwaMkokot eni,hususanikati
kauj
enziwaShul ey a
Sekondari
Mkokoteni
.

Ndugumgenir asmi
,ShuleyaSekondariMkokot
eniinajuml ayawanafunzimia
nnenaarobai
ni,wal
i
mukuminat atu,nawali
nziwawil
i.Shuleyetuniy
akutwana
i
nawanafunziwakidatochakwanzahadichanne.Shul einavyumbav i
nanevya
madarasavyenyemikondomiwil
ikwaki l
adarasa.Pia,inachumbaki mojacha
wali
munaof i
siyamkuuwashule.

Ndugu mgenir asmi,miongonimwa maf aniki

ot uli
yonayo hapa shul
enini
ongezekol awanaf
unzikutokananashuleyetukuf anyavizur
ikit
aaluma.Pia,
tumefaniki
wakupat
aufaul
uwawast ani
kati
kamasomoy ot
ekwangazi yawil
aya,
mkoa, natai
fakwat
akri
banimiakamiwi
limful
uli
zo.

Pia shul
ey etuimefani
kiwa kuanzi
sha shamba l
a mahindi
.Shamba hi l
ili
na
changiakwakiasiki
kubwamaendel eoyashulekwasababuhutupat
iachakukul
a
kwawanaf unziwakidat
ochannewanaobakishul ewakij
i
someakatikamakundi
yao.Jambohi l
ihuongezauf
aulunakuifanyashul
eyetuij
uli
kanendaninanjeya
mkoa.

Sihivyot
u bal
ishuleyetuimefaniki
wa kununua j
ener
etai nayosai
dia kut
oa
mit
ihaniy
a mara kwa mara kwa aji
l
iya kuwajengea wanafunziuwezo wa
74
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

kuj
iaminizai
dikat
ikamiti
hani.Pi
aumemehuounawasai
diawanaf
unziwanaoishi
kar
ibunashul ekurudikuj
isomeawakat
iwausi
kuhivyokuendel
eakuji
i
marisha
zai
di.
Ndugumgenir asmi,l
i
chayamafanikiohay o,kunachangamot
okadhaaambazo
zi
mekuwazi ki
ikabi
l
ishul
eyet
u.Miongonimwachangamot ohi
zoniupungufuwa
vyumbav yamadarasanamadawati
, hal
iinayosababi
shawanafunzikusomakwa
kurundi
kana.

Ndugu mgeni r asmi , changamoto nyingi

ne ni ukosefu wa maktaba
unaosababi
sha wanafunzikushindwa kuj
if
unza kupi
ti
avi
tabu mbal
i
mbal
ina
kupatamaari
fazai
dikuhusuwanachojif
unza.

Vi
lev
il
e,shuleyetuhai
nachumbachamaabar
a.Hivy
o,wanafunziwamchepuo
wasayansiwanapat
atabukwendakuf
any
amaj
ari
bioyaki
sayansikat
ikashul
eya
j
ir
ani.

Ndugu mgenir asmi,kutokana na changamoto hi

zo,tunaomba utusai
die
ut
ujengeemaabar ail
iwanafunziwetunaowaanzekuj
if
unzamasomoy asayansi
kwav it
endo.Tunaami niwakij
if
unzamasomohay okwav i
tendokiwangocha
ufaul
ukitaongezekanakuifanyashuleyet
uiendel
eekushi
kanafasiyakwanza
ki
mkoa.Asant enisanakwakunisiki
l
iza!

HOTUBA

 UANDISHIWAHOTUBA.Hot ubanimael ezoambay ohutolewanamt ummoj a

kwa hadhi ra kwa l engo maal umu.Kwa mf ano,hot uba inaweza kutolewa i l
i
kuwashawi shinakuwahi mizawat ukuf any akazikwabi dii,kutoataarif
af ulani
kwawat ukuhusi ananaj ambof ulani
, kutoapol e,kuf anyakampeni ,nakuelimisha
kuhususual af ulani .Kwakawai da,hot ubahuandi kwakwaaj il
iyakusomwa
mbeley ahadhi ra, hotubahi zihuandi kwai likumt ay ari
shamsomaj ivi
li
vyokuhusu
l
ughaat akay otumi a,masual aat akayoz ungumzi anamt ir
ir
ikowamawazo.Hat a
kamahot ubanzi mahai t
aandi kwa,kunahaj ay aat akayeit
oakut ayari
shav i
dokezi
vya kumwel ekeza .Hot uba i naweza kut ol
ewa na wal i
mu kwa wanaf unzi,
wanasiasakwar aia,amawahubi r
ikwawaumi niwao.Ai nazahot ubahuwez a
kutof
autishwakwakuzi ngatial engol ahot ubanamukt adhazi namowasi li
shwa.
Kwamant i
kihi yoai nazahot ubanikamav il
ehot ubaz aki si
asaa,hot ubaza
mahubiri,hot uba z a mihadhar a,hot uba za t afitina r i
potimbal imbaliza
wataal
amu.

MAMBOYAMSI NGIKATIKAUANDISHIWAHOTUBA
 Lughai
nay
otumi
kani
lazi
mai wefasahanai
nayoel
eweka.

75
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

 Hot ubainapaswakuwakat i
kakaul ihal
i
si,nanjeoy akeiweyawakatiul
iopo.
 Hot ubalazi
mai akisihal
i
, mawazo, naf i
ki
razili
zotuli
anakupangil
iwakimantikii
l
i
kujengamaanai l
i
yokusudiwa.
Hot ubalazi
mai el
ezeukwel iwajambol inalowasil
i
shwa.
 Sual alamuundowahot ubalinapaswakuz i
ngati
wa.Ki pengel
echochotekatiya
hiv
i kiki
kosekanakat i
kahotuba,kinawezakuhar i
buhot ubanzima.

UTARATI BUWAKUTOAHOTUBA
a)Kwanzat afutamadai t
akayotolewahot uba.Hakiki
shakuwaunai el
ewabar abara
naunawezakui zungumzia.
b)Haki ki
shakuwamadaunay oizungumzi ainahusuwalengwa.Kwamf ano,huweza
kuwat oleawat otohotubakuhusuUpangaj iwaUzazi.
c)Taf itimadahi yoi l
iupatekuiel
ewazai di.
d)Ni muhimukuzi ngati
aukwel iunapot
oahoj azako.
e)I ki
wamadanipana,i bane.Kwamf ano,i kiwamadani“ UpangajiwaUzazi ”ni
muhi mu kubana mada hi ii l
iuzungumz ie,kwa mfano,“ Upangajiwa Uzazi
wilayani”.Hi v
iut awezakuizungumz i
aki kami l
if
unakwaUst adi.
f) Hot ubahuandi kwakat ikanafsiyakwanza.Al amayamt ajohutumiwamwanzoni
namwi shonii ki wahotubahi yoniyamwi nginenaunaisomakwani abay amt u
huy o.Kumbukahot ubasiripotinahat akamaunai t
oakwani abayamt u,utasoma
kamani yako.
g)I pangehot ubakat i
kasehemut at
uy aanimwanzoauUt angul
izi
,kii
nichahot uba
namwi showahot uba.

SEHEMUKUUZAHOTUBA

1)KICHWACHAHOTUBA.Ki chwachahotubahuandi
kwakwaufupikwalengol
a
kuoneshaal
i
yei
andi
kahot
ubahi
yo,wal
engwawahotubahi
yo.Kwamfano

 Hot
ubay
aWazi
riwaAf
yakuhusumadhar
ayauki
mwi
kwawananchi
.

 Hot
ubay
aMwal
i
muMkuukwaWaz
azi
.

 Hot
ubay
amkuuwashul
ekusher
ekeamat
okeomazur
iyaki
dat
ochanne2022

2)MWANZO WA HOTUBA.Mwanzo wa hot uba hujumui

sha sal amu yaj umla
ambay ohuwanal engolakuchangamshanakuamshaar iyawasi kil
i
zaj
ikusiki
l
iza
ki
takachozungumzwa.Kwa mf ano,kama nihot uba ya ki
siasa,huanza na
Wananchioy ee!Vij
anasafi
ii
!Wanawakehaihoi !Salamuhizihuwaki chombezo
nahutofauti
anakutegemeananahadhirai
li
yohudhuriakwenyetukiohusika.

3)UTANGULIZI.Kat
ikaut
angul
i
zi,wat
umbal i
mbal
ihut
ajwa.Watuhaohuwezakuwa
waheshimi
wanawat umuhimukulingananavyeonany adhi
fazao.Watuhao
hutaj
wakuanziawalewany adhi
faz ajuunakumal
izi
anawat uwasiokuwana
nyadhi
fayaanimabibinamabwana.Kumbukakwambahauhi taj
ikuwasal
i
mia,

76
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

kuwat
ambuakwamaj inapekeekunatosha.Jit
ambuli
shekwahadhirayakohasa
i
kiwaunazungumzanahadhir
aisi
yokujuaauwageni.Vil
evi
l
e,shukur
anihut
olewa
kwahadhir
anawakatimwingi
nehudokezakiinichahot
ubahiyo.

4)KII
NICHA HOTUBA.Hi indiy
osehemumuhi mukwaut oaj
iwahot ubakwani
i
mebebahoj anamawaz omazimay ahotuba.Haki
ki
shakil
ahoj aimeandikwa
kati
kaay ayakeyenyesentensikuu.Hakiki
shasehemuhiivi
l
evil
einati
ri
ri
kakwa
hoja kuanzia mwanzo hadimwi sho.Kumbuka mawaz oy aweza kui
ngil
iana,
kukamili
shana na kuchangi
ana.Kila hoj
ai i
bue Msi
mamo wako kat i
ka hoja.
Kumbukakuwauj umbewakowot eunapaswakuwakat i
kausemihal i
siwalasi
wat aar
ifa.

5)HITIMI SHOLAHOTUBA.Hapahuwanimuht asar

iway ali
yoel
ezwakwaaj il
iya
kusisit
iza,shukraninamaagano kwawasi kil
izaj
i
.Piamt oahotubaanaweza
kuwat akiabarakawasiki
li
zaj
iwakebaaday akuwashukur u.Nikat
ikasehemuhi i
ambapohadhi rahuwezakupewachangamot okuhusuSualakuulahot uba.Kwa
mf ano,iki
waunat oahotubakuhusuupangajiwauz azi
,unawezakuuli
zahadhi ra,
“Je,tukizi
dikuongezekatut
apat
awapi kazi
,makazi navi
faamuhimuv yamai sha?”
piakumbukakuwashukur uwatukwakuhudhur i
a.Msimamowahot ubausisi
tizwe
hapa.

Mf
ano1

HOTUBAYAMWENYEKI
TIWAMTAAKWAWAKAZIWAKI
MACHONDO

77
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

Wananchi
oyee!Wamachondooy
ee!
Ninai
manikuwaki lammoj awenuyukosawakiafyanakat
ikamaendel
eoyake
bi
nafsiausio!Nduguzanguwananchi,
Napendakuwapapol
esanakwamajanga
yamaf ur
ikoyanay
otokea!Ni
naimaninyot
emmeshapoa.
Kamamnav yojuaeneoletulaKwamachombol i
nakumbwasananamaf uri
ko
ambay oyanahasarakubwasanakat i
kamaendeleoyetuhasakati
kasekt aya
kil
imo na ujenziwa shul
e na barabara.Hiv
yo basimimimweny ekitiwenu
ninapendakuwapaushauriwabur et u!Kwambanibor atuhamieeneol i
ngi
ne
l
isil
onamaf uri
kowalamajangay
oy ote.Naeneohi
losil
ingi
nebali
niKit
ivo.

Nduguzanguwananchi
,eneohil
ili
navi
tuvi
ngiv
izur
ikamavil
eardhii
l
iyosheheni
r
utubanamaj iy
akutoshakul
ingananaeneohil
ilaKwamachombo.Bilashaka
mtapapendakwaniudongowakehauhitaj
imboleakabi
sa,uli
mapout egemee
mazaoy akumwaga.

PianduguzanguKi t
ivopanazi
wakubwal il
il
oshehenisamakiwaainanyingi
ambao kamani nav
yojuamnapendasanauv uvi
!Hivyo basit
uhami
ehuko i l
i
tuendel
ezekaziyauvuvikwal
engolakuongezakipatochetukamai
liv
yokuwa
awali.

MtaawetuwaKwamachombohaunasokol akuuzabi
dhaazet
ukamav i
lemazao
nasamakilaki
niKit
ivo!Asi
kudanganyemt
u!Kunasokokubwasanaambalobil
a
shakali
tasadi
fukui
shipalekwaniwauzaj
iniwachachenawanunuziniwengi!
Hiyoni
rahanasiKarahanduguz angu!
Mweziuli
opit
ani l
ishuhudi
amweny eweshulekuminambi linabarabaranzur
i
sana.Hi
iniwaz ikwambaKi ti
vohakunaker
oy ausafi
rinanirahi
sikuwapel
eka
watotowet
ushul ekwasababubar abar
anyingizi
napi
takar
ibunashule.Vij
ana
mtahama!Aula!Shulenizenu!
Bil
akusahaujangakuu!Ki ti
vohainamaf ur
iko,l
ichayakut okuwanamaf uri
koni
dhahi
rikuwaeneohilihali
nahatadal i
l
i y
amaf uri
kokulingananaut abi
riwahal
iya
hewaul i
otol
ewajana.Eneohi lilinahewanzur i,mvuazakut osha,upepowa
mwananaut okaoziwaninimzur isana!Kwel induguwananchini ngependasana
kusi
ki
akuwamkot ayarikuhami
aKi t
ivomaanaki laki
tukinapati
kanahuko.
Hiv
yonduguwananchiwamt aawaKwamachombosi nabudikusemaasant
e
kwakuni
siki
l
izanani
naami
nimnamomwez iuj
aotut
aitwawananchiwamtaawa
Ki
ti
vo!Ki
ti
vooyee!Ki
ti
vooy
ee!Hay
a!Munguawabari
kinyot
e.

 (Nekta Fm 4,2014)Wewe nimweny eki

tiwa mtaa ambao umekumbwa na
maf uri
ko l
akiniwananchiwako wanakat
aa kuhami
a makazimapy a.Andaa
hotubautakay oi
toakwawananchiwamt aawakoi l
ikuwashawishikuondoka
kati
kasehemuhi yo.Ji
nal
amt aaniKwamachombonaeneol amakazimapy a
l
inaitwaKit
ivo.

78
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

Mf
ano2
HOTUBAYAMKUUWAMKOAKWAWANANCHIWAUTANI
KUMBUKA
Mheshimi
waMweny ekit
iwaKij
i
ji
,nduguwaandishiwahabar
i,nduguwananchi
waUt ani
kumbuka,Mabibinamabwana,nawasali
mukwaj i
nal aJamhuriya
muunganowaTanzania!

Nduguwananchi
,ninatumi afur
sahi ikuwashukurukwakuj it
okezakwawi ngi
kuhudhur
iamkut
anohuumuhi mu.Ni nat
ambuakuwamnamaj ukumumengiya
kufany
a,l
aki
nimmey asi
tishanakujakunisiki
l
iza.Asant
enisanakwaninit
atumi
a
mudamf upi
il
imkaendeleenamaj ukumuy akujenganakui
nuauchumi wet
u!

Nduguwananchi ,ni
nat
ambuakuwaasi l
imiakubway awananchiwaKiji
jicha
Utani
kumbukaniwakul i
manawachacheniwaf ugaji
.Pia,ni
natambuakuwa
nyiny
inindugukwanimnashi
ri
ki
anakati
kashughulimbal
imbal
izakij
amii
.Aidha,
ninat
ambuakwambamnashi ri
kikat
ikashughul
izamaendeleobil
akujal
iit
ikadi
zenu.Hongereni
sana!

Nduguwananchi ,pamoj
anaumoj awenu,ninasi
ki
tikakusemakwambakuna
wachachewanaohar i
butaswirayakiji
jichet
u.Wat uhawahawatut
aki
imema.
Wanatakakuvurugaamaniy aki j
i
jichetu.Wanadhami r
ay akur
udi
shany
uma
maendeleoy
etu.Kamwe,tusikubal
i!

Nduguwananchi,nimepat at aarif
akuwakunabaadhiy awafugaj
iwanavamia
mashambay awakul imanakui ngiz
ami f
ugoy ao.Jambolakusi
kit
ishazai
di,
wanawapiga wakuli
ma hao na kuwaj eruhina wakatimwi
ngi
nekuwapotezea
maisha.Jambohilihali
kubalikihatakidogokwanihatunamamlakayakuondoa
uhaiwabinadamuwenzet u!Sot etumeumbwanamungunahat unabudikumtii
nakumuombaki l
asikuiliazidisheamani kati
kamkoawetu.

Nduguwananchij
ambolamwi shoil
asikwaumuhimuni
kwambakunabaadhi y
a
wakuli
ma wanaovamia maeneo y
a wafugaj
i
.Huo nao niuchokoziul
ioki
thi
ri
unaosababi
shauvunj
i
fuwaamani .Sual
ahilonal
ohali
kubal
ikinahali
vumili
ki
hataki
dogo.

Nduguwananchi
,ni
mekaanauongoziwamkoanat umekubali
anakwambamsi tu
waKwi meny
aweny ejuml
ay aekari100ut atumiwanawaf ugaj
itakr
ibani140
wanaokaaki
tongoj
ichaMany ovu,eneol abondenil enyejumlayaekar i820
l
it
atumiwanawakulimawanaotokavitongoj
iv y
aMy eyushoAnaMy eyushoB.
79
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

hiv
yo kuanzial eo hi
isi takikuona wal a kusi
kiat ena migogor
oi nayohusu
wakuli
ma na waf ugajivinginevyo sher
iait
achuka mkondo wake.Hi inikwa
sababutunategemeanakwaki laki
tu,wakul
imawanat egemeany amakutokakwa
wafugaj
ivivyohivyowafugaj iwanategemeachakulakut okakwawakulima.Kwa
maana nyingine bi
la wakulima hakuna maisha ya waf ugaj
ina bil
a wafugaj
i
hakunamaishay awakulima.Asant enikwakunisi
ki
li
zanaMunguawabar iki
!

KUMBUKUMBUZAMKUTANO
 KUMBUKUMBU ZA MKUTANO.Kumbukumbu za mkut ano nimuht asariwa
mambo muhi mu y al
iy
ojadil
iwa na kukubal iwa katika mkut ano.Nimuhi mu
kuandikakumbukumbuzamkut anoi likusaidianakur ahisishautekelezaj
iwa
mambo y ali
yoaml i
wa.Pi a kumbukumbu za mkut ano hut umika kwa aj i
liya
mar ej
eokwav i
zaziv y
abaaday e.Kumbukumbuz ami kutanohuandi kwakwa
kufupisha mambo muhi mu t uy anayojadi
li
wa.Pi a uandishiwa kumbukumbu
l
azimauf uatempangi l
ionamf uatanowamadondooy aajenday amkut anoi l
i
mambo y al
iyoj
adil
iwa yabainike katika uandishi
.Vi l
evil
e kumbukumbu za
mkut anohuandi kwakwamanenonasent ensizenyemaanakami l
iil
ikuepusha
utata.Kadhali
kahut umianjeoy awakat iuli
opit
anakaul iyaut endwailikuonesha
kwambay ali
yoandikwani makubal i
anoy amkut anonasi maamuzi y
amt ummoj a.
Katikauandishiwakumbukumbuz amkut ano,mwandi shianapaswaawenast adi
za kusi ki
li
za na kuandika i l
iaweze kuf upisha mambo y anayoj
adili
wa na
kukubaliwawakat iwamkut ano.

MAMBOYAKUZI NGATIAKATI KAKUANDI KAKUMBUKUMBUZAMKUTANO

1)Kichwachakumbukumbu. Ki chwachakumbukumbu huandi kwakwaher ufi
kubwa,wi
nouliokoza,nakwauf upiki
kij
umuishawalengwawamkut ano,l
engo,
mahalimkutano uli
pofany
ika,t ar
ehe ambayo mkutano ul
i
fany
ika na muda
ambapouli
anza.

2)Mahudhur io.Kumbukumbuhuwanamahudhur ioambay ohubaini

shaorodhaya
watu wal iohudhuri
a na wasiohudhuria mkutano.Or odha ya wasi
ohudhuri
a
mkutanohuwez akuoneshawaliotoataari
fanaambaohawakut oataar
if
a.Vil
evi
le,
huweza kuonesha wal i
ohudhuri
a kwa kual i
kwa.Wasi ohudhur
ia wanaweza
kubai
nishwa endapo mkut ano unahusisha wat u wachache.Kwa mkut ano
unaohusishawat uwengi
,niv i
gumukuor odheshawal eambaohawakuhudhur i
a
mkutano; hivyo,
idadiy
awaliohudhuri
at undi
yohuorodheshwa.

3)Aj
enda.Kumbukumbu za mkut ano huwa na aj enda ambay o hujumuisha
madondooyali
yojadi
l
iwakat
ikamkutano.Madondooy aaj endahuandikwakwa
uf
upinahuorodheshwakwanambai l
ihurahi
sishaurej
eleajiwakumbukumbu.
Dondoolakufunguamkutanohuelezamudaambaomkut anouli
funguli
wana
al
iy
efunguamkutanohuo.

Pi
adondoolakupi
ti
akumbukumbuzamkutanoul
i
opi
tahuj
umui
shwakamal
ipo.
Kwakawai
daupiti
ajihuf
any
ikakamamkut
anohuonimwendel
ezowamkut
ano
80
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

uli
opita.Waj umbewamkut anohupaswakuy apit
iayali
yojadil
iwakati
kamkut ano
uli
opitai likuyathi
bit
isha kuwa nikumbukumbu sahi hi
.Dondoo l a kupi ti
a
kumbukumbuzamkut anoul i
opit
ahal i
takuwapoendapomkut anohuounaf anyika
kwamar ayakwanza.Mapi tioyakumbukumbuz amkut anoul i
opit
ahufuati
wana
dondool ayatokanayonakumbukumbuzamkut anoul i
opitakwal engolakuj ua
utekelezajiwa maamuzina maazi mioy a mkut ano.Baada y a dondoo l a
yatokanay o na kumbukumbu za mkut ano ul i
opita, hufuata madondoo
yanayohusumamboy aliy
ojadili
wakat i
kamkut anounaohusi ka.Uamuziuli
ofi
kiwa
kutokananamadondoohay ohutambul i
shwakwamanenokamav il
eil
iamuliwa,
i
li
azimi wa,ili
hoji
wa,il
iagizwa,ili
elezwanakadhal i
ka.Manenohay ohuandikwa
kwaher ufi
kubwanawi nouliokozaili
yawezekuonekanakwaur ahi
si.

4)Kufunguamkut ano.Dondoohil
ihuelezamudaambaomkut anoul
ifungwana
al
iyefungamkutanohuo.Mkut
anoukishafungul
iwamwandishiaukat
ibuaandi
ke
saayaKuf unguaki
kaonamuhtasar
iway ali
yozungumzwa.
5)Kufungamkut ano.Baaday
amajadil
i
anoy aaj
enda,Mweny
eki
tiaf
ungemkut ano.
Mwandi shi wa kumbukumbu azingati
e muda au wakati mkutano/kikao
ki
li
pofungwa.I kumbukwe kuwa mwishonimwa kumbukumbu z a mkutano,
huandikwa ji
nal akati
bunamweny eki
ti
,sai
nizaopamoj
anat ar
eheilikuzipa
kumbukumbuur asmi
.

Baaday amkutanomwandi shiapiti

etenakumbukumbuhi zonaaziandikevi
zuri
nakuzihif
adhikwaaj i
l
iy amarejeoy amkutanoujao.Kumbukumbuhi zoziti
we
sai
ninamweny eki
tinaMwandi shi(kat
ibu)ki
shawakatiwamkutanomwi ngi
ne
zi
sambazwenakusomwanawaj umbewamkut ano.Baadayezi
thibi
ti
shwena
wajumbenamweny eki
tiat
iesai
ni y
akuoneshakuthibi
ti
shwahuko.

Ufuat
ao nimf
ano wa kumbukumbu za mkut
ano unaof
any
wa kwa mar
aya
kwanza.

KUMBUKUMBUZAMKUTANOWAWANAFUNZIWAKI DATOCHANNEKUHUSU
MAHAFALIULI
OFANYIKA TAREHE20.
8.2023KATI
KA UKUMBIWA MAKTABA
KUANZI
ASAA4.00-
6.30MCHANA
MAHUDHURI
O
A.Waliohudhuria
1)AlexMpomabhi v
ya Mwenyeki
ti
2)Yawat uChakubimbi Kati
bu
3)GayaneMl engwa Mj
umbe
4)JumaMshi ha Mjumbe
5)VyankandondelaAyubu Mjumbe
6)GwimoMt engemwa Mjumbe
7)PeterKagoma Mj
umbe
8)MahangaEl ias Mj
umbe
B.Wasi
ohudhur
ia
1)Nguv
umaliChaupel
e Mj
umbe
81
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

2)At
afut
ayeHachoki Mj
umbe

AJENDA
1.Kuf unguamkut ano.
2.Uchaguzi wakamat iyamaandali
ziyamahafali
.
3.Mengi neyo.
4.Kuf ungamkut ano.
a.Kuf unguamkut ano
Kir
anj a wa dar asa ambaye al
ichagul
i
wa kuwa mweny ekit
iwa mkut ano huo
al
ifungua mkut ano huo mnamo saa 4. 00 asubuhi
,kwa kuwael
eza waj umbe
madhumuni yamkut anohuo.
b.Uchaguzi wakamat i
Wanaf unziwaf uatao wali
chaguli
wa iliwafanye mipango ya kuandaa na
kusimami asher ehey amahaf
aliyaokat
ikakamatimbali
mbali
.Wanafunzihaoni:
(i
)Kamat iyausaf i
Gay aneMl enga
(i
i
)Kamat iyaul i
nzi
JumaMshi ha
(i
i
i)Kamat iyamapambo
PeterKagoma
(i
v)Kamat iyachakul anav i
nywaj
i
MahangaEl ias

c.Mengi neyo
Wajumbewal i
sisit
izakwambakamat iif
anyemi pangokwakuzi ngati
akwamba
muda ul i
obakinimf upi
.Wal ipendekeza kwamba kuf anyike mkutano wa
kuwapat iawajumbet aari
fakuhusumgawany owamaj ukumu.
d.Kufungamkut ano
Mweny ekit
ialifunga mkut ano kwa kuwaomba waj umbe wengi ne wawe na
ushir
ikianonawenzaokat ikakuf anikishamahafalihayo.Mkutanouli
fungwasaa
6.30mchana.
Mweny ekit
i……………………………. .
...
kat i
bu………………………………………. .
Tarehe…………………………………. …t arehe………………………. .……………….

 Kama mkut ano unaf any wa kwa mar ay a pi

liau zaidimwandi shihana budi
kuzingati
avipengelev ya:
e.Kusomanakut hibit
ishakumbukumbu
Baada y a kufungua mkut ano kumbukumbu za mkut ano ul iopit
a zinapaswa
kusomwa na kut hi
bitishwa kwamba niza kwel ikisha mweny ekitina kati
bu
wanapaswakut i
asai ni.
f. Yatokanayonakumbukumbu
Baaday akusomanakut hibit
ishakumbukumbuwaj umbehuj adilikuhusumambo
yal
iyoamuliwakut ekelez wa.Mael ezokuhusuutekelezajihutolewanamaamuzi
mengi nehufanywa.Mwandi shiaukatibuanapoandikakumbukumbu,hanabudi
kuzingati
akipengelehi kipia.Maj adi
li
anokuhusuy atokanayoy aki
shafanywana
maoni namapendekezoy akatolewamweny eki
tihufi
kiahatuay a:

82
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

g.Kufungamkut ano.
Kamat uli
vyoonakati
kamkutanowamar ay akwanza,nabaadayamkutano
kumbukumbuhusomwat enanakuandi
kwav
izur
i.Baaday
ehuhi
fadhi
wakwaaji
l
i
yamar ejeoyabaadaye.

Ufuataoni mf anowakumbukumbuzamkut anounaohudhur i

wakwamar ayapil
i
.
Kumbukumbuzamkut anowakamat iyamaandali
ziyahar usiy
aDr
.NgabiKajaja
uli
ofany ika t ar ehe 24. 5.
2018 huko Msi mbaziny umbanikwa bwana har usi
kuanziasaa10. 20hadisaa12. 30ji
oni.
1.Mahudhur i
o
a)Waliohudhur ia
i. D.Mganga- Mweny ekiti,
i
i. M.Msaf iri-
kat ibu,
i
i
i. L.Mpangama- Mj umbe,
i
v. C.Way away a-Mj umbe,
v. S.Shubi -Mj umbe,
v
i. Haul e-Mj umbe.
b)Wasiohudhur ia
i. R.Mbel wa- Mwekahazi na(safari
ni)
,
i
i. J.Kyar uzi -
Mj umbe( udhuru),
i
i
i. K.Chiduo- Mj umbe( hakunat aarif
a),
i
v. H.Jumanne- Mj umbe( hakunat aari
fa)
.
2.Ajenda
i. Kufunguamkut ano.
i
i. Kusomanakut hibitishakumbukumbu.
i
i
i. Yatokanay onakumbukumbu.
i
v. Mengi ney o.
v. Kufungamkut ano.
1)Kufunguamkut ano
Mweny eki t
ial ifunguamkut anomnamosaa10. 20jionikwakuwakari
bishat
ena
wajumbewakamat inakuwat akawawewasi ki
vukusikil
i
zanakupit
ishamambo
waliyoyaj adilikat ikaki kaokili
chopita.
2)Kusomanakut hi
bit
ishakumbukumbu
Kumbukumbuzamkut anouli
opi
tazi
li
somwanakupi
ti
shwakwambanisahi
hi
baadayakuzi
fanyi
amasahi hi
shomachache.
3)Yatokanayonakumbukumbu
i. Ndoa:Waj umbe wal i
kubal
iana kuwa tar
ehe ya kufunga ndoa iwe t arehe
24.6.2018.
i
i. Ukumbi :Wajumbewal i
amuakuwaukumbiwaumoj awav i
janautumikekwa
sherehebaaday akufungandoakanisani
.
i
i
i. Sare: Pi
awajumbewal i
amuakuwaushonaj iwasareuhi
mi zwe.
i
v. Michango:Kwakuwamwekahazi nahakuhudhur
iawajumbehawakuf ahamishwa
niki asiganichafedhaki l
i
chokwishakusanywa.Waj umbewal i
amuakuf i
kiri
a
mbi nuzakupatami changozaidinakwanjiayakuji
tol
ea,NduguM. Msafi
rinaL.
83
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

Mpagamawal ichangashs.500,
000ki l
ammoj a.
4)Mengi neyo
Wajumbewal ikubali
anawafuataokuwemokweny ekamatiy
amaandali
zi
:
i
. NduguP.Kahembe
i
i.NduguH. Mkisi
i
ii
.NduguP. Amani
5)Kufungamkut ano
Mweny ekit
i alif
unga mkut ano kwa kuwakumbusha waj umbe kuwahi
miz
a
wanakamat iwenginekuhudhuri
avikao.Mkutanouli
fungwasaa12.
30ji
oni
.
Mweny ekit
i………………………………………. .katibu…………….………………….
Tar
ehe………………………………………………t arehe……………………………….

DHIMAYAKUMBUKUMBU
a)Humsaidianakurahisishautekel
ezaj
i wamamboy ali
yoamuliwa.
b)Hutumikakwaaj i
li
yamar ej
eokwav izazivyabaadaye.
c)Il
ikuwezakujuawahusi kanamamboy al
iy
ojadil
iwanamchangowaki l
amhusi ka.
 (Necta,2011).Andikakumbukumbuzaki kaochawanaf unzikuhususherehey a
kumuagamkuuwenuwashul eali
yepatawadhi f
awakuwaAf isaEl
imuwaMkoa.
 (Nect
a,2010)Elezat ofaut
iil
iy
opokat iyahotubanar i
sal
a.Andikahotubakuhusu
“MajiniUhai
.”

MADAYASI
TA

UFAHAMU

Maanay auf ahamu.UFAHAMU niuel ewawaj ambo auhabar ikutokanana

kusiki
liza,kuonaaukusoma.Uel ewahuohumsai diamt ukul i
elezeajambohi l
o
kwamanenoy akebilakupot ezamaanay ake.Uel ezajihuounawezakuf anywa
kwanj iay amazungumzoaumaandi shi .Vigezov inavyotumiwakut ambuai ki
wa
mtuameel ewaalichokisiki
a,al i
chokiona,aual ichokisomaniuwezowakewa
kukiel
ezeakwamanenoy akemweny ewebi lakupot ezamaana,uwezowakuj i
bu
maswal i
,auwakuki fupisha.Nii lehaliy akuj uanakuel ewajambonakuweza
kul
ifafanuaaukut oat aarif
azai dizi
nazohusi ananahabar iaujambohi lo.Mt u
anawezaakaona,akasoma,akasi ki
aj ambonakuel ewaauasi elewe.Uf ahamu
hutokananakusoma, kusikil
izanakutaf akarijamboal i
l
oli
onaaukugusa.

DHI
MAZAUFAHAMU
(
i)Uf
ahamuhuel
i
misha,
yaani
humf
any
amsomaj
iaumsi
ki
li
zaj
iat
afakar
ikwaki
na.
(
ii
)Uf
ahamuhumsai
diamsomaj
ikuwanaut
aji
riwamsami
ati
wal
ughahusi
ka.
(
ii
i)Uf
ahamuhusai
diakuokoamudakwakut
oat
aar
if
ambal
i
mbal
ikwamuht
asar
i.

84
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

(
iv)Uf
ahamuhuongezauj
uzi
,maar
if
anabur
udani
kwamsomaj
i
.
(
v)Ufahamuhusaidiakupunguzaghar
amakwasababuhuchambuamawazomakuu
kutokakweny
et aari
fandefu.
(
vi)Uf
ahamuhukuz
aUst
adi
kat
ikakusoma,
kusi
ki
li
zanakut
afakar
i.

AI
NAZAUFAHAMU
1.Ufahamu wa kusi kiliza.Uf ahamu wa kusi kil
iza niuwezo wa kul iel
ewa na
kuli
elezea kwa usahi hi j ambo unal oli
siki
li
za.Au kwa maneno mengi ne ni
ufahamuambaomhusi kaanapat at aari
fakwakut umi amasi kio.Taar i
fahi yo
i
naweza kuwa y a kusi mul i
wa au kusomewa.Kat i
ka uf ahamu wa kusi kil
iza,
msikili
zajihanabudikuwakat i
kahal iyaut ul
i
vu.Yaanimawaz oy oteyanatakiwa
yawekat i
kajamboanal osiki
li
zailiasipit
wenanenol ol
ot e.Msikil
izaj
ianapaswa
kufahamu ut arati
bu wa mat amshina kuel ewa l af
udhiy alugha anay ot umia
mzungumzaj ii
l
iasi shindwekuel ewaki l
ekinachosimul i
waauki nachosomwa,pi a
anatakiwa kuwa maki nikusikil
iza kama kuna semizi li
zotumi ka il
iaweze
kuzihusishanamat inihusi ka.Uf ahamuwakusi kil
i
zanimuhi musanakwani
unamwezeshamsi kilizajikupatat aari
fa,maarifa,nauj uziutakaomsai di
akat ika
shughuliza ki la siku.Kwa uj uml ai likupata habar ii l
iy
osomwa,msi kili
zaji
anatakiwakuzingatiamamboy afuatayoy amsingi:

a)Kuwamaki
nikwaki
l
eki
nachosi
mul
i
waauki
nachosomwa.

b)Kuhusi
shamambomuhi
munahabar
iisi
mul
i
way
o.

c)Kuj
uamat
amshi
yamzungumz
aji
.

d)Kubai
nimawazomakuu.

2.Uf
ahamuwakusoma.Huuniul
eunaopat
ikanakwanj
i
ayakusoma.Msomaj
i
huzi
ngat
iamaanazamaneno,sent
ensinahabar
iyot
e.Msomaj
ipi
ahuwez
a
kut
ambuampangi
l
iowaher
ufi
,manenonat
araki
munakuzi
tof
aut
isha.Vi
l
evi
l
e
msomaj
ihuhi
taj
ikubai
nishamawazomakuu,maanay
amaneno,mi
semona
kuj
i
bumaswal
iyat
okanay
onahabar
ial
i
yosoma.

AI
NAZAUFAHAMUWAKUSOMA

 KUSOMAKWASAUTI .Ninamnay ausomajiambapomsomaj ihutamkamaneno

yal
iy
omokatikahabarianayoi
somakwakut oasauti.Hapamsomaj ianapaswa
kuzi
ngat
iamatamshinaut amkajisahihiwamaneno kwakuf uatakanuniza
usomaji
bor
a.Piahaki
kishasautii
nasiki
kavizur
i,l
afudhisahi
hi y
aki swahi
l
isanif
u
pamojanaalamazauandi shi
.Ai
dha,unaposomakwasaut i
,unapaswakut amka
85
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

manenokwausahi
hi.

 KUSOMAKIMYA.Kusomakimy aninamnay ausomaj

iambapomsomajihusoma
andi
kopasi
pokutoasauti
.Msomaj ianapaswakuzingat
iaal
amazauandi shi
.
Usomaj
ihuuunamtakamsomaj iawemaki ninaunachoki
somanausihamishe
mawazokut
okakati
kahabari
unayoisoma.

3.UFAHAMUWAKUONA.Ni ai
nay
auf ahamuambay ohujengwakwakutazamavit
u,
kuvichunguzaaukushuhudiamat ukio ki
shakut af
akarikwalengo lakupat
a
ujumbe.Kwa mant i
kihiyotunaji
kutatunaelewa kwa kuona vitu/mambo
mbal i
mbali,kuy
ataf
akali
mambohay onakuyat
oleaufafanuzi
.

UPI
MAJIWAUFAHAMU

Il
ikujuakwambaki l
i
chosomwakimeeleweka,msomaj
ihupewamaswal i
.Akij
ibu
kwausahihii
naonyeshaameel
ewanaaki j
i
buv i
bay
ahuonyeshahaj
aelewa.Kat
ika
kuji
bumaswaliyat
okanayonaufahamuhunabudikuf
uatahatuazi
fuat
azo:
(
i)Somamakal
ainay
ohusi
ka.
(
ii
)Uki
shasoma,
somamaswal
iul
i
youl
i
zwai
l
ikuj
uani
niki
nat
aki
wa.
(
ii
i)Baadayakuj
uaniniki
nat
aki
warudi
akusomamakal
ayot
e.Saf
ari
hii
utasomakwa
makinihuku ukij
i
tahi
dikupat
a maelezo muhi
mu ya maji
bu ya maswal
i
yal
iy
ouli
zwa.
(
iv)Kati
kahat
uahiimsomajianawezakutumi
akal
amuy
ari
sasikuwekaal
amakat
ika
sehemuil
eanayodhani
niji
busahihi
.
(
v)Baadayakusomamakalahiyonakuwekaal
amamaj i
buy
ake,sasamsomaj
i
anawezakuj
i
bumaswal
iyanay
ohusi
ka,
asi
ki
ukemaagi
zo.
MI
FANOYAMASWALIYAUFAHAMU
1)Somahabar
iif
uat
ayoki
shaj
i
bumaswal
iyanay
ofuat
a

“
Naombami ayakul
a,shi
kamoo!Mzazil eonimelal
anikihesabumapaa.Naomba
msaada!Nisai
dieeeee……”.Hay o ndi
yo maneno y anayotawal
a kundiambalo
l
inaendel
eakuwakubwalakizazichaleo.Kundihil
olimesahauli
kakanakwamba
j
ami ihai
oni
…… Nilughainayosi
kikakatikamij
imi kubwakwami dogo,uki
taka
86
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

kuj
uaninaniwanaot
oaki
l
iohichokil
akuki
chabasisi
kumoj
aubahat
ikekukut
ana
namtot
ommoj awapokat
ikakundihi
lo.

Halihiyosiyokwambawanai t
akai wasibul
ahasha!Imewapatakutokanana
mlolongowamamboy anayochangiahalihi
yo,mengi
nenit
ayati
achumv ikwa
kuwaki l
amt uanay af
ahamu.Mambo hay o niumasi
ki
nikati
kaf ami
li
a,uzazi
usi
otaraj
iwa,ukosef
uwael i
mu,kuv unj
ikakwandoanakubwazaidinigonjwal
a
uki
mwi l
i
li
lot
apakaakil
akonay anchi .

Kil
iochakundihil
okingesi
ki
li
zwa,kungekuwanaahuenilaki
niwapi?Kundihi
l
o
l
inaambuli
akubakwanakulawit
iwa.Ti
banael i
mukwaoinakuwanjozi
.Kundihi
l
o
l
inapokosamatumaini
,madaway akul
evya,pombenawi
zindil
okimbil
iol
ao.
Kilamwananchi ,wewenami mitunapowaonawahusikahao,tunamt upi
af ul
ani
mpi r
ahuokwambay eyendiyemweny euwezowakuondoat at
izohi l
o,hiini
kasumbahai wezikumali
zat
ati
zohilo.Hi
linij
ukumulet
usot
ekuondoat at
izohilo.
MASWALI
(
a)Andikakichwachahabarihi
ikwamanenomat ano.
(
b)Tajajambokubwamoj aambaloli
naonekanakuchangi
akwakiasikikubwat at
izo
analozungumziamwandishi
.
(
c)Ni maeneogani ambamokundihil
olawatuhuonekana?
(
d)Elezamaanay amanenoy al
i
yopigi
wami star
i
MAJIBU
a)Kichwachahabar ihii
ni “
ONGEZEKOLAWATOTOWAMI TAANI”
b)Jambol inalochangiatati
zoanaloz ungumziamwandishi
nigonj
walaukimwi.
c)Maneneoambamokundi hil
ihuonekanani kat
ikamij
imi
kubwakwami dogo.
d)Maanay amanenoy ali
yopigiwami star
ikamay al
iv
yot
umikakwenyehabar
i.
 I
wasi bu-i
wapat e.
 Chumv i-manenoy auongo.
 Ahueni-afadhari/
kupatanaf uu.
 Njozindot
- o/ki
tuambachohaki t
araji
wikutokea.
 Mpi r
a-l
awama.
2)Somakif
unguchahabar
iki
fuat
achoki
shaj
i
bumaswal
iyanay
ofuat
a(Nekt
aFm 4,
2013)
.
Baba al i
kuwa na waji
bu maalum wa kuhaki kisha usal
ama wa f amiliay ake.
Il
imbidiawenany umbawat akamoishimkenawat oto.Nyumbazi l
i
jengwakwa
mi t
indot of
aut
ikati
kasehemumbal imbalihapanchi ni
.Wany aky usawalikuwana
ujenziwaoambaonit ofaut
inaulewaWahay a.Wot ewakijengakwauf undiwa
kuv ut
ia sana.Serikal
iy et
ui mehifadhikwa nj iay a makumbusho ny umba
zil
izojengwanawakaziwasehemumbal imbalihapanchiniwaki t
umiami ti
ndo
yaoy aasi l
i
.Nyumbahi zizi
pokati
kaki j
ij
ichamakumbushoki l
ichoponjeki dogo
yaj i
ji
laDaresSalaam.

Babaaki
shi
ri
ki
ananamamawal
i
kuwanawaj
i
buwakuhaki
ki
shakuwaj
ami
iyao
87
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

i
li
patachakul
achakutosha.Mapemawat
otonaowal
i
shi
ri
kikat
ikashughul
iza
kut
afut
anakuandaachakul
a.

Jami iny i
nginehapanchi nizi
li
kuwazi ki
shughul i
kanauf ugajitu.Mai shanaut aj
ir
i
waj ami ihiziulitegemeawany ama.Tanguut otowao,maf unzomakuuy ali
husu
ufugaji.Kwamf ano,mt ot owaki masaial i
ji
funzakuchunganakul i
ndawany ama
waket anguut otoni.Il
imbi diaweaskar ihodar i,awezekupambananamaadui
waliotakakut ekawany amawao.Al it
akiwaawezekupi gananawany amawakal i
pori
niweny ekui shambul i
ami fugo.Kumuuasi mbai l
ikuwanii sharakubway a
uhodar iwaki janawaki masai .Maf unzoy akumwandaaki janahuy o,tanguutoto
wakekwakaziz it
akazomkabi l
ikat ikamai sha,y ali
chukuasehemukubway a
malezi.
Kij
anawaKi hay aal i
kabi l
iwanamazi ngirat ofautisananay alemwenzi ewa
kimasai .Wahay aniwakul i
ma, ufugajiuli
chukuasehemundogot ukat i
kashughuli
zao za ki uchumi .Wahay a huli
ma mazao y a kudumu kama v il
e mi gomba,
mashambay ao y ali
hit
aj iuli
nzinaut unzajimzur i.Hiv yo seri
kal iimaray enye
kuhakikishaamanikat ikanchii liraiawawezekuendel eanakazizaki li
mokwa
amani ,il
ihi
taji
ka.Pi aWahay awal ihi
tajinyumbazakudumu;Maanahal i y
amai sha
yaohai kuruhusuuhamaj iwamar akwamar akamav i
leWamasai .Kwahi yo
maf unzokami liyali
hit
ajikaili
kuwaandaawat otokwamai shay anamnahi y
o.
Maishakatikasehemumbali
mbalikat
ikanchiyal
i
lazi
muziweponji
amaalum za
kuwalea,kuwafundi
shanakuwaandaakway al
eyatakay
owakabi
l
ikati
kasikuza
usoni
.

MASWALI
(a)Elezaf aidambi lizinazowez akupat ikanakwakuhi f
adhimi ti
ndoy any umbaza
asilikatikaKi j
ij
ichamakumbusho.
(b)Unaf ikir
i nisababugani ili
ifanyaj ami iy aKimasai kuhamahama?
(c)Kwamuj ibuwahabar iul i
yoisomav ijanawal i
kuwanaj ukumuganikat ikajamii
zao?
(d)Andi kaki chwachahabar iki si
chozi dimanenomat anoki nachof aakwahabar i
uli
y oisoma.
(e)Andi kamet haliyaKiswahi lii
nay oendananaay ay amwi shoy ahabar iul
iyoisoma.
MAJI BU
(a)(i
)Tai fanaj ami ikuji
pati
af edhazaki geni nakipatokut okananakut embel ewana
wat alii
.
(i
i)Kut unzahi stori
ay ajami iyawat uf ulanimfanohi storiayajamiiy aWahay a.
(b)Sababui liyowaf anyaWamasai kuhamahamani shughul izaozauf ugaj i
ambazo
zi
liwal azimukut afutamal ishoy ami fugoy awany amawao.
(c)Vijanawal i
kuwanaj ukumul akul indawanaj amiinamal izajamiiyao.
(d)Kichwachahabar ihii
ni “TAMADUNIZAWANAJAMI IWATANZANI A”
(e)Met hal ii
nay oendananaay ay amwi shoni Samaki mkunj eangalimbi chiaumt oto
uml eav yondi vyoakuav yo.
3)Somaki funguchahabar ikifuatachoki shajibumaswal iyanay of
uata( Nekt aFM 4,
2015) .
Ust
aar
abunij
amboj
emaambal
ohupendwanaki
l
ajami
iyeny
eut
ashihapa
88
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

duniani
.Kil
aj amiiyenyeustaarabumamboy akehuendeshwakwakuzi ngat i
a
kanuninataratibuzi
nazoel
eweka.Maamuzinamaf aniki
ombal imbalimi ongoni
mwawanaj ami ihut
olewabil
ahamakiwal akukurupuka.Kanuninat arati
buhi zo
huiongozaj
ami ikufi
kiaupeowakeki maendel
eokuanz iangazizachi nikabisa
ambay onif
ami li
ampakangaziy ajuukabi
saambay onitai
fa.Tarat
ibunakanuni
hizohuwekwakat i
kachomboki mojamaalumukinachoit
wakatiba.
Kati
banij uml
ay asheria,kanuninatar
ati
buful
anizi
li
zokubal
i
wakuwekwana
j
amiiaut ai
faf
ulanikamadi rayamaishayaki
lasi
kuyajamiiautai
fahi
l
o.Tai
fa
bi
lakati
banisawanabehewal agar
imoshibi
l
ainj
ini
.Hivy
okatibai
naumuhi
mu
wakipekeekat
ikatai
falolot
elil
e.
Kati
kanchizeny eutamaduniwaki demokr asia,kat
ibahuundwakut okanana
maoniy a wananchiwake kwa ut ar at
ibu maalumu uliowekwa na serikali
.
Aghalabu,maoninamawazoy ali
yotolewanawananchihuwanichi mbukol a
kat
ibahi y
o.Wananchihuj ionanisehemuy aut awal
a.Kwaupandewapi l
iwa
sar
afu,nchizeny eutarat
ibuwaki i
ml a,kati
bahut ay
ari
shwanawat awalakwa
maslahiy ao bi
nafsi
.Kati
bahut umiwakamaser akwamasl ahiyawat awala.
Maoni namawazoy awananchihayazingatiwikati
kakuundakatiba.
Umuhi muwakat i
bahuonekananakuj i
dhihi
ri
shawazi wazikati
kamaishay akil
a
sikuy anchiy
oy ot
eile.Kwanza,katibahuelekezawajibuwai l
amwanaj amiikwa
taif
al akenawaj i
buwav iongoziwaliomadar akanikwawananchiaur ai
a.Pil
i,
katibahuoneshanakuai nishahakiambazoki l
ar ai
aanastahil
ikupatanapi a
tarati
buzakufuatakatikakudaiaukupewahakihi z
o.Mbalinahayo,kati
bahutoa
utarati
buwajinsiyakuwapat aviongoziwetukatikangazimabali
mbalizakisi
asa
naki jamii
.Piauhur u wamt u bi
nafsihuli
ndwanakat iba.Hivyo,kati
kanchi
ambay oi
nakatibainayokidhimataraj
ioyawananchiwot emambohuwamazur i
nakamwechombohaki wezi kwendamr ama.
Aidha,wananchihawanabudikuel
ewamaanay akat
ibailiwawezekutoamaoni
namapendekezoy akuundakati
bampyaaukuimarishaili
yopo.Nimuhalikwa
mt uasiy
ejuamaanay akatibakut
oamaonikuhusukatiba.Wananchihupaswa
kueli
mishwakupitasemina,
warshanamakongamanombal imbal
iil
ikuj
uakati
ba
zaonakut oamaonikuhusuuundaj
iwakat
ibampya.
Hatahivy
o,wananchiwengihasavi
janahawaj
itumikatikakuzij
uakat
ibazanchi
zaoaukutoamaoni y
auundajiwakati
bampya.Atharizakenikutoj
uahakizaoz
a
msinginakubur
utwakamamkokot eninawatawalakat i
kamambombal i
mbali
.
Vil
evi
lehulal
ami
ki
amamboambay ohawakuchangiamawaz o.
Hivyobasi
,nivi
zurikwawananchikut ambua,kuthamininakuheshi muuwepowa
kati
bakamakiongoz ikizur ikati
kakuoneshanj i
amuaf akay akujil
eteamaendel
eo
ki
siasa,
kij
amii
,kiuchumi naki ut
amaduni kwanchi husika.
MASWALI
(
a)Toamaanay amanenoy otey ali
yokolezwawinokamay ali
vyotumikakati
kahabari
uli
yosoma.
(
b)Kwamuj i
buwahabar iuli
y osoma, taj
amambomaz urimawi l
iyatokanayona
uwepowakat i
bakat i
kanchi .
(
c)Kwaninimwandishianasemakat ibahutumiwakamaser akwamasl ahi
ya
89
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

watawala?
(
d)Je,nihofuganial
i
yonayomwandishi
dhidiyavi
janakuhusukati
ba?
(
e)Andikakichwachahabari
uli
yosomakisi
chozi
dimanenomat ano(5)
.

MAJI
BU
(
a)Maanay
amanenoy
ali
yokol
ezwawi
no

 Ut
ashini
nihal
iyakuj
it
ambuaaukut
ambuaj
amboaumambombal
i
mbal
i
mabay
akwamazur i
.

 Hamaki
nihal
iyakukasi
ri
ka.

 Ki
i
mlani
mfumowauongozi
wamabav
u.

 Mr
amani
kut
okuwanamwel
ekeosahi
hi,
kuy
umbay
umba.

 Muhal
ini
kut
owezekana

(
b)Mambomawi
l
imazur
iyat
okanay
onauwepowakat
ibani

(
i)Kat
ibahuel
ezawaji
buwaki
lamwanajamiikwat
aif
alakenawaj
i
buwav
iongozi
wal
iomadarakani
kwawananchi
auraia.

(
ii
)Kati
bahuoneshanakuai
nishahaki
ambazokil
ar aiaanast
ahi
l
ikupat
anapi
a
tar
ati
buzakufuat
akati
kakudaiaukupewahakihizo.

(
c)Kwasababukat
ibazi
sizoshi
ri
ki
shamaoniyawananchihuwanikati
baza
vi
ongozi
wangazizajuunazipokwaaj
il
iyamaslahiyavi
ongozit
u.

(
d)Kutosomakati
banakuel
ewahakizao,
hiv
yokubur
utwanawatawal
akama
mikokoteni
nakusababi
shat
aif
akuwanawatuwasioj
uahaki
zaozamsingi
.

(
e)Ki
chwachahabar
ini
UMUHI
MUWAKATI
BA/
KATI
BAYANCHI
.

MI
TIHANIYAMAJARI
BIO

JARI
BIOLAKWANZA(
1)
KI
SWAHI
LIKI
DATOCHANNE
MUDA:
SAA3
MAELEKEZO
(
1)Kar
atasi
hii
inasehemuA,
BnaCzeny
ejuml
ayamaswal
ikumi
namawi
l
i(12)

90
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

(
2)Ji
bumaswal
iyot
ekut
okasehemuAnaBnamaswal
imat
atukut
okasehemuC

(
3)SehemuAinaal
amakuminatano(15)
,sehemuBi
naal
amaar
obai
ni(
40)na
sehemuCi
naal
amaar
obai
ninatano(
45).

(
4)Zi
ngat
iamael
ekez
oyaki
l
asehemunay
aki
l
aswal
i
.

(
5)Si
muzamkoninav
ituv
yot
evi
si
vyor
uhusi
wahazi
ruhusi
wikat
ikachumbacha
mti
hani
.

(
6)Andi
kanambay
akoy
amt
ihani
kat
ikaki
l
akar
atasi
yakuj
i
bia.

SEHEMUA(
Alama15)
Ji
bumaswal
iyot
ekat
ikasehemuhi
i
1.Chaguaheruf
iyaji
busahihikati
kavipengel
e(i
)hadi(
x)kashaandi
kaher
ufiy
a
j
ibusahi
hikat
ikaki
j
itabuchakochakuji
bia.

(
i)Kat
ikasent
ensi
zif
uat
azoi
pii
nadokezahal
iyaut
imi
l
ifu?

A.Wat
ahi
niwawanakul
a D.Watoto wachoy
o wanal
alami
ka
hov
y o
B.Vi
j
anawat
afani
ki
wa
E.Mwal
i
mual
i
tuf
undi
sha
C.Shul
eimef
ungwat
ena

(
ii
)‘usi
achembachaokwamsal
aupi
tao’
’maanay
amet
hal
ihi
ini

A.Mweny
ekut
afut
akwabi
dii
hupat
a

B.Tendawemanendazakousi
ngoj
eshukr
ani

C.Usi
dhar
auki
l
eki
l
ichokusi
ti
rikwasababuumepat
aki
pya

D.Ut
ahangai
kahukunakul
ehat
imay
eut
arej
eamat
uo

E.Ubay
ahul
i
pwakwaubay
a

(
ii
i)Neon‘
si
simi
zi
’l
ipokat
ikangel
ii
pi?

A.KI
-VI D.U-
YA

B.A-
WA E.PA-
MU-
KU

C.I
-ZI

(
iv)Kat
egor
iay
anenomoj
akwendakat
egor
iay
aai
nay
anenol
i
ngui
neni
kit
endocha

A.Kuambat
ani
shamaneno B.Uambi
shaj
iwamaneno
91
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

C.Kuongezamsami
ati
kat
ikal
ugha E.Yot
esawa

D.Uundaj
iwamaneno

(
v)Ni
tamat
hal
ii
piy
asemi
inay
oli
ngani
shav
itupasi
pokut
umi
avi
ungani
shi

A.Tashi
biha D.Si
ti
ari

B.Tashi
hisi E.Taashi
ra

C.Tashi
ti
t

(
vi)Li
pikat
iyay
afuat
ayoni
mamboy
amsi
ngi
kat
ikauandi
shi
wamat
angaz
o?

A.Kut
umi
api
chanal
ughay
aki
sanaa

B.Kut
ozi
ngat
iakanuni
zal
ugha

C.Kut
umi
amanenomengi
il
ikuwav
uti
awasomaj
i

D.Kuoneshauz
uri
naubay
awabi
dhaa

E.Kut
umi
alughay
aucheshi
,taswi
ranaut
ani
.

(
vii
) Set
iifuatay
oinaoneshav
igezosahi
hiv
yauf
afanuziwauhaki
kiwakaziz
a
f
asi
hisimul
izi.

A.Soga,
met
hal
inaf
ani D.Umbo la ndani
, ny
imbo na
mashai
ri
B.Vi
sasi
l
i,t
ari
hinav
igano
E.Maudhui
, v
itendawi
l
i na
C.Fani
namaudhui maj
igambo
(
vii
i
) …………………ni
nguv
uyazi
adai
nay
otumi
kakut
amkasi
l
abi

A.Mkazo D.Mat
amshi

B.Ki
i
mbo E.Ki
dat
u

C.Sar
ufi

(
ix)
‘Ni
tamkut
ani
ki
endakwakeasubuhi
’
.Je,kat
ikal
ughaf
asahakaul
ihi
iinakosa
gani?

A.Ki
fasi
hisi
mul
i
zi D.Ki
umbo

B.Ki
muundo E.I
mekosaunasi
buwal
ugha

C.Ki
maana

(
x)Ashaali
sema“Hatahaowanaogaragar
ahupat
af ai
dai
l
imr
adit
uwawemaki
ni
kat
ikaugar
agar
aji
wao”.Jehi
ini
lughayamahal
igani
?
A.Sokoni 92 B.Jeshi
ni
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

C.Sokoni E.Mt
aani

D.Mnadani

2.Oanishanji
azi
lizot
umi
kakuundami
simukat
ikaORODHAAilii
wianenami fano
yanjiahi
zokat
ikaORODHABkwakuandi
kaheruf
iyaj
i
busahi
hikat
ikakar
atasiya
kuj
ibia

ORODHAA ORODHAB
(
i) Nj
i
ayakuf
upi
shamaneno A.Mal
apa

(
ii
) Kut
ohoakut
okal
ughazaki
geni B.Ful
ani
amemf
iasana

(
) Kut
umi
asi
ti
ari C.Amev
aachupa

(
) Kut
umi
atanakal
isaut
i D.Fag

(
v) Kubadi
l
imaanay
amsi
ngi
waneno E.Di
sco

SEHEMUB(
Alama40)
Ji
bumaswal
iyot
ekat
ikasehemuhi
i
3.Taj
aai
nazav
iwaki
l
ishi
vil
i
vyokol
ezwawi
nokat
ikasent
ensi
zif
uat
azo

a.Vy
awazeehav
inaut
amu c.Wangapi
wameondoka

b.Vy
eupev
imepot
ea d.Kwanguhai
ngi
iml
evi

4.(
a)El
ezamaanay
aut
atakat
ikaneno

(
b)Toamaanat
atuzanenonungu
5.A)
Taj
ahat
uat
anoz
akuf
uat
awakat
iwakuchanganuasent
ensi

B)Tumiamkabal
awaki mapokeokuchanganuasent
ensii
fuat
ayokwanj
i
aya
matawi
“Mi
mindimimchungaj
imwema”
6.“Wahusi
ka na hasa mhusika mkuu kati
ka r
iwaya ndi
ye anayei
fi
ki
shi
aj amii
uj
umbeul i
okusudi
wa’’
.Thibi
ti
shaukweliwakaulihi
ikwakuelezakwaufupihoj
a
mbil
ikwakilari
wayakati
yambi l
iul
i
zosomadarasani.

7.Taj
adhi
mazamof
imuzi
l
izokol
ezwawi
nokat
ikat
ungozi
fuat
azo

a.Akasemaasant
e b.Tumekaona

93
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

c.Kameni
piga d.Al
i
shakal
i
a

8.Taj
anael
ezakwauf
upi
nadhar
ianne(
4)zi
nazoel
ezaasi
l
iyaKi
swahi
l
i

SEHEMUC(
Alama45)
Ji
bumaswal
imat
atukut
okasehemuhi
i
9.Tungav
iganokwakut
umi
amet
hal
ii
semay
o"Umdhani
ayesi
yekumbendi
ye!
"

10.
“Mandharii kit
euli
wa vizuri humsaidi
a mwandi shi kati
ka kuf
iki
sha yale
ali
yokusudi
akwaj ami
iyake’’
.Thibi
ti
shahojahiyokwakut oamif
anomi t
atu(3)
tokakati
kakilakit
abukat
i y
ariwayambi l
izi
l
izoor
odheshwa.

11.
Kwa kut umi
at amthi
li
ya mbi
l
imi ongonimwa z i
li
zoorodheshwa el
eza j
i
nsi
waandishiwal
iv
yooneshaat
hal
izautamaduniwaki
genikati
kamaadil
iyajami
iya
kiaf
ri
ka.

12.
“Mshai
rinikamataaimuli
kayogizanii
likuf
ichuakil
i
choji
fi
cha”
.Thibi
ti
shaukwel
i
wakaulihi
ikwakutumiahoj
atatukutokakil
adi wani
kati
yambiliul
i
zosoma.

JARI
BIOLAPI
LI(
2)
KI
SWAHI
LIKI
DATOCHANNE
MUDA:
SAA3
SEHEMUA(
Alama15)
Ji
bumaswal
iyot
ekat
ikasehemuhi
i
1)Chaguaheruf
iyaji
busahi
hikati
kakipengel
e(i
)hadi
(x)ki
shaandi
kaher
ufi
yaj
i
bu
hi
lokat
ikakij
i
tabuchakochakuji
bia

(
i)“
Ng’ombezanguwanat
oamazi
wamengi
”.Kosal
i
li
loj
i
tokezakat
ikat
ungohi
ini
l
i
pikati
yahaya?

A.Uny
ambuaj
iwamaneno D.Udondoshaj
iwaher
ufi

B.Uongezaj
iwaki
ambi
shi E.Upat
ani
showaki
sar
ufi

C.Uny
ambul
i
shaj
iwamaneno

(
ii
)Mpangi
l
iosahi
hiwav
ipashi
ovi
nav
youndal
ughani
upi
?

A.Mof
imu,
kishazi
,Ki
rai
,nenonasent
ensi
94
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

B.Mof
imu,
neno,
Kir
ai,
sent
ensi
naki
shazi

C.Neno,
mof
imu,
Kir
ai,
kishazi
nasent
ensi

D.Neno,
mof
imu,
kishazi
,Ki
rai
nasent
ensi

E.Mof
imu,
neno,
Kir
ai,
kishazi
nasent
ensi

(
ii
i)Ni
jambogani
li
nal
odhi
hir
ishaupekeewakazi
ful
ani
yaki
fasi
hi?

A.Muundowakazi
husi
ka D.Ji
nal
amt
unzi
wakazi
husi
ka

B.Wahusi
kawakazi
husi
ka E.Mt
indowakazi
husi
ka

C.Ji
nal
akazi
husi
ka

(
iv)…………ni
kazi
yamof
imu(
mi-
)kat
ikanomi
no‘
mij
i
’

A.Kuoneshanj
eo D.Kuoneshanaf
si

B.Kuoneshawi
ngi E.Kuoneshaukanushi

C.Kuoneshaur
ejeshi

(
v)Mabadi
li
koyaki
say
ansi
naki
teknol
oji
ayamesababi
shwakuundwakwanenogani
kat
iyahaya?

A.Ubepar
i D.Luni
nga

B.Ugat
uzi E.Ngangar
i

C.Uf
isadi

(
vi)I
pikat
iyahi
zisi
yodhi
may
auambi
shaj
iwamaneno?

A.Kul
etaupat
ani
showaki
sar
ufi C.Kuoneshanj
eo

B.Kuoneshaumoj
anawi
ngikat
ika D.Kubadi
l
ikat
egor
iay
aneno
ngel
i
E.Kuoneshaur
ejeshi

(
vii
) -
---
--
--
--
--
--ninenol
i
li
lohamakat
egor
iabaaday
auny
ambul
i
shaj
iwaki
tenzi
‘
penda’

A.Pendeza C.Pendaneni

B.Pendo D.Pendezesha

95
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

E.Pendezwa

(
vii
i
) Chai
moj
awapi
?Hi
ini
rej
est
ainay
otumi
kakat
ikamukt
adhagani
?

A.Hot
eli
ni D.Dar
asani

B.Dukani E.Bandar
ini

C.Hospi
tal
i
ni

(
ix)
---
--
--
--
--
-ni
manenoy
asi
yor
asmi
ambay
ohuzukakat
ikaki
pindi
ful
ani
nakupot
ea.

A.Lahaj
a D.Rej
est
a

B.I
sti
l
ahi E.Mof
u

C.Mi
simu

(
x)Zi
fuat
azoni
tar
ati
buzauandi
shi
ambazohazi
ambat
ani
nal
ughay
aki
maandi
shi

A.Mat
umi
ziy
alaf
udhi D.Mat
umi
ziy
aay
a

B.Mat
umi
ziy
avi
tuo E.Mat
umi
ziy
amkat
o

C.Mat
umi
ziy
aher
ufi
kubwa

2)Chunguzakwamaki
niORODHA A ki
shaelezamaanay
avi
funguv
yamaneno
kat
ikaORODHABkwakuandi
kaher
ufi
yaji
busahi
hi.

ORODHAA ORODHAB

(
i) Ki
i
mbo (
A)Ni
vikundi
vyamaj
i
nay
aKi
swahi
l
i

(
ii
) Ngel
i (
B)Ut
arat
ibuwamof
imukat
ikal
ugha

(
ii
i) A-
WA (
C)Ni utar
ati
bu maal
umu wa upandaj i na
ushukaj
iwamawimbiyasautiunaoj
i
tokeza
(
iv) TungoKi
rai kati
kautamkaj
iwal
ughaf
ulani
(
v) Sent
ensi (
D)Kamusi
yal
ughambi
l
i
sahi
hi
(
E)Ngelihi
iinahusi
shamaji
nayav i
umbehai
kamav i
lewany ama,wat
u,wadudu,ndege
n.k

(
F)Ni
ngel
iyamaj
i
nay
avi
tuv
isi
vyohai

(
G)Niki
pashi
o cha ki
muundo cheny
e neno

96
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

moj
a au zaidi l
aki
ni ambacho haki
na
muundowaki
i
makiari
fu

(
H)Ni
tungoy
eny
eki
tenzi

(
I)Nisentensiambay
o huundwa na ki
shaz
i
hur
ukimoja

(
J)Nisent
ensii
nay
ojengwanasent
ensimbi
l
i
auzai
di

SEHEMUB(
Alama40)
Ji
bumaswal
iyoekat
ikasehemuhi
i
3)Ut
umiziwalughakat
ikamawasi
l
ianohuzi
ngat
iamambomakuumanne.Taj
a
mambohayo

4)Wazungumzajiwal ughayaKiswahiliwanat
okakatikaasil
itofauti
tof
autizalugha
mamanamaeneot ofaut
it
ofofautiy
akiji
ograf
iaambay oy anaathi
rimazungumzo
namatamshiy aoy aKiswahil
i.Chunguzamat amshiyafuatayokishatajaasil
iya
mzungumzaj
i.Mf anowent otouchir
etematata-WAMAKONDE

(
i)Amemupi
gamut
otoy
awat
ujuuamemui
biamaf
arangamakumi
mawi
l
i

(
ii
)Weweunakamuagamang’
ombet
umoj
akwamoj
a

(
ii
i)Mbona unakuwa kingangani
zi
,ni
l
ishakwambi
a si
kupendil
aki
niwewe bado
unani
ngangani
atu!

(
iv)Uki
kaanchal
e,uki
chi
mamanchal
e

5)Kwakut
umi
ami
fano,
taj
amat
umi
zimanney
amof
imuku

6)Taj
anj
i
azi
l
izot
umi
kakuundamanenoy
afuat
ayo

a.Mt
utu c.Chamcha

b.Ki
far
u d.Uki
mwi

7)Tumi
avi
ambi
shi
vyao-
rej
eshi
kuungani
shat
ungozi
fuat
azo

a.Mwanaf
unzi
ali
chel
ewa.Mwanaf
unzi
amepewaadhabu.

b.Ki
tabuki
nav
uti
a.Ki
tabuki
menunul
i
wal
eo.

97
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

c.Godor
oli
l
ikoj
olewa.Godor
oli
meani
kwa.

d.Ukut
aumef
any
auf
a.Ukut
aumeangushwa.

8)Andi
kai
nshay aki
aday enyemanenoy asi
yozi
di300nayasi
yopungua250kuhusu
mambomuhi muyaliy
of anywanahay at
iJohnPombeJosephMaguf ul
iRaisiwa
awamuyatanowaj amhur i
y amuunganowaTanz ani
aenzi
zauhaiwake.

SEHEMUC(
Alama45)
Ji
bumaswal
imat
atu(
3)t
ukat
ikasehemuhi
i
9)Andaakadiyamwal i
kokwar afi
kizakoil
iwashi
ri
kikati
kamahaf al
iyakumal
iza
ki
dato cha nne y atakayofanyi
ka shul
enikwako Bi t
ale sekondarisiku ya
Jumamositarehe21/11/ 2023,ki
shakufuati
wanatafri
j
af upii
takayoandal
i
wana
wazaziwakokatikaukumbiwaki ji
jimnanosaa10jioni.Ji
nal akoli
weManeno
Matamu.

10)
Jadil
iuhal
isi
awadhamir
azinazopat
ikanakat
ikadi
wanimbi
l
iul
i
zosomakwa
kutoahoj
atatukwaki
l
adi
wani
.

11)
Eleza ji
nsiut
euziwamandar
iuli
vyoi
buadhanayamapenzimachungukwa
wahusikakwakut
oahoj
atat
ukwaki
laki
tabukat
iyat
amt
hil
i
yambil
iul
izosoma.

12)
“Waandishiwar i
way azaWatotowaMamant il
i
enaJokal aMdimuwameonesha
kuwa rushwa nimi ongonimwa matatiz
oy anayozi
kabil
ijami
inyingi
”.Kwa
kutumiami f
ano,elezamambomat atuyali
yopendekezwanawaandishikwakil
a
riway
ay enyelengolakuzui
arushwakat
ikajamii
.

JARI
BIOLATATU(
3)
KI
SWAHI
LIKI
DATOCHANNE
MUDA:
SAA3
SEHEMUA(
Alama15)
Ji
bumaswal
iyot
ekat
ikasehemuhi
i
1.Chaguaher
ufi
yaj
i
busahi
hikat
ikav
ipengel
e(i
)hadi
(x)ki
shaandi
kaher
ufi
yaj
i
bu
hi
lo

(
i)Neno‘
mat
aput
apu’
li
meundwakwakut
umi
anj
i
agani
?

A.Ur
adi
di D.Kubadi
l
imaana y
a msi
ngiy
a
neno
B.Tanakal
isaut
i
E.Mpangi
l
iowaf
oni
mu
C.Si
ti
ari

98
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

(
ii
)Mtot
oyumoshi
moni
,kat
ikasent
ensi
hii
mtenday
upokat
ikakundi
gani
langel
iya
nomi
no?

A.KU D.U-
YA

B.PA-
MU-
KU E.U-
I

C.A-
WA

(
ii
i)‘
I
namani
kwambi
e’
.Ji
busahi
hil
aki
tendawi
l
ihi
kini

A.Si
afu D.Mwi
ba

B.Chawa E.Got
i

C.Ki
vul
i

(
iv)KamatiyalughayaAf r
ikamashari
kiil
iyoundwanaWai nger
ezamwaka1930
i
li
teual
ahaj
aipikat
iyazi
fuat
azokuwalahajayausani
fi
shaj
i?

A.Lahaj
ayaKi
unguj
a D.Lahaj
ayaKi
mtang’
ata

B.Lahaj
ayaKi
pemba E.Lahaj
ayaKi
mvi
ta

C.Lahaj
ayaKi
makunduchi

(
v)Kat
ika uandishiwa barua rasmi,ki
pengele ki
nachosi
mama kama j
i
na l
a
kut
ambulishabaruahi
yokat
ikakuji
buaumfulul
izowamaj i
bizanoni

A.Anuani
yamwandi
shi D.Tar
ehe

B.Ji
nanacheochamwandi
shi E.Ki
chwachabar
ua

C.Kumbukumbunamba

(
vi)--
--
--
--
---
--
--
--
--
--ninadhari
ai nay
otumiakigezochamsami at
iwaKiswahi
likuonesha
uhusianouli
opokat iy
aKi swahil
inaKiarabukuel
ezeaasil
iyaKi
swahil
i
.

A.Ki
swahi
l
ini
kri
oli D.Ki
swahi
l
ini
kibant
u

B.Ki
swahi
l
ini
pij
i
ni E.Ki
swahi
l
ini
kikongo

C.Ki
swahi
l
ini
lughay
avi
zal
i
a

(
vii
) ‘
Ednaameolewa’Ednaameolewa?naEdnaameol
ewa!kat
ikaut
oaj
iwa
saut
i,ki
pini
sahi
hiukizi
ngat
iahi
zot
ungotat
uhapoj
uu?

A.Mkazo B.Laf
udhi

99
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

C.Mat
amshi E.Ki
i
mbo

D.Al
amazauandi
shi

(
vii
i
) O-
rej
eshi
yanomi
noMWANAMKEni

A.LO-
YO D.O-
ZO

B.CHO-
VYO E.YE-
O

C.O-
YO

(
ix)
---
--
--
--
--
--
--
--
--
--
--
--
-ninamnakil
aubet
iwashai
riunav
yot
oauj
umbeunaoel
eweka
bil
akutegemeaubetimwingi
ne.

A.Muundo D.Muwal
a

B.Kunga E.Vi
nanami
zani

C.Ut
oshel
ezi

(
x)--
--
--
--
--
-nimanenonamaanazakeaut
aar
if
azakezot
eanazohi
taj
imt
umi
ajiwa
kamusi

A.Kat
egor
ia D.Ki
tomeo

B.Ki
dahi
zo E.Kamusi

C.Muwal
a

2.Oani
shaki
funguAnaBi
l
ikupat
amaanakami
l
i

ORODHAA ORODHAB

(
i) I
nksar
i (
a)I
ntanet
i

100
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

(
ii
) Mazda (
b)Kut
anuanenokat
ikakamusi

(
ii
i) Tabdi
l
a (
c)Kur
efushaneno

(
iv) Taur
ia (
d)Kuongezaki
tenzi

(
v) Ut
ohozi (
e)Kuf
upi
shaneno

(
f)Kubadi
l
imwendowamaneno

(
g)Mi
i
kokat
ikakamusi

(
h)Kubadi
l
imwel
ekeowanomi
no

(
i)Kubadi
l
imwendel
ezowaneno

SEHEMUB(
Alama40)
Ji
bumaswal
iyot
ekat
ikasehemuhi
i
3.UkiwakamamtaalamuwalughayaKiswahil
i
,elezamambomanney
anay
owez
a
kusababi
shamabadi
li
kokwamzungumzaji
wal ughayaKi
swahi
l
i.

4.Zi
ponji
ambal
i
mbalizauundajiwamanenokati
kalughayaKiswahi
li
.Toamifano
minne(
4)y
amanenoyali
youndwakwakutumianji
ayakuangali
akaziyaki
tu.

5.Kwakut
umi
amf
anommoj
afaf
anuamaanay
aki
l
aai
nay
atungozi
fuat
azo

a.Ki
rai c.Ki
shazi
tegemezi

b.Ki
shazi
hur
u d.Sent
ensi

6.Mwaka1974,juhudizawadau/
watubinaf
sizi
l
ionekanakat
ikakukuzanakueneza
l
ughay aKi
swahil
ikwakuundaasasii
i
twayoUWAVI TA.Faf
anuadhimanne( 4)za
kuanzi
shwaasasihi
i.

7.Kwakutumiatamthi
li
yay aNgoswePenziKitov
uchaUzembe,el
ezachangamot
o
nnezi
nazowezakuji
tokezakat
ikashughul
iyasensay
awatunamakazi.

8.Somashai
ril
i
fuat
aloki
shaj
i
bumaswal
iyanay
ofuat
a.

Ni
l
ikwendaki
simani
,makusudi
nizunguke,
Ni
kaokot
anj
i
ani
,j
ohar
iyanur
umwake,
Ni
nammoj
amwandani
,nampay
eyeaweke,

101
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

Kumbeal
i
itamani
,kui
fany
akuway
ake.

Hi
l
oni
l
ipobai
ni,
achal
awamai
ruke,
Kal
i
tiamdomoni
,yakuwani
namakeke,
Kwakui
takaki
huni
,kut
wakut
usi
nikwake,
Si
risi
mpi
ful
ani
,i
kawasi
l
ahay
ake.

Si
rii
wekebwet
ani
,ki
shaf
ungai
si
toke,
Si
riwekauf
ichoni
,i
li
ndei
siondoke,
Si
ripakeni
moy
oni
,i
wekei
si
ti
ri
ke,
Hai
i
ngi
mashakani
,asosemasi
riy
ake.

MASWALI
(
i)Mt
unzi
washai
rihi
l
ianazungumzi
ani
ni?

(
ii
)Taj
adhami
ramoj
ainay
opat
ikanaubet
iwat
atu.

(
ii
i)Taj
amet
hal
imoj
ainay
obebauj
umbewashai
rihi
l
i.

(
iv)Bai
nishaki
tuoal
i
chot
umi
amshai
rikat
ikashai
rihi
l
i

SEHEMUC(
Alama45)
Ji
bumaswal
imat
atu(
3)t
ukat
ikasehemuhi
i
9.Somasi
mui
fuat
ayokwamaki
niki
shaj
i
buswal
il
inal
ofuat
a:

AMANIJALI
A SLP 28 KI
BITIMAMA MGONJWA AMELAZWA HOSPI
TALIYA
MCHUKWIJUMA
Swali
:Kutokananasi muhiyohapoj uu,ji
fanyeunasomashul eyasekondar
i
ZimbwiniS.
L.P28Kibitinaumelet
ewasi muhi yo.Andi
kabaruakwamkuuwa
shul
e kupit
ia mwal
imu wa darasa uombe r uhusa ya si
ku t
atuya kwenda
kumwonahuy omgonjwa.Ji
nali
weAmani Jaka.
10.
Waandishiwa r i
waya wanajaribu kuonesha matat
izo y
anayopel
ekea f
amil
i
a
kusambarat
ika na kupoteza uelekeo.Jadi
limatati
zo matat
u( 3)kut
oka ki
l
a
riway
akatiy
ambi liul
izosoma.

11.
Tumiadiwanimbil
iul
i
zosomakuthibi
ti
shajuhudizawashai
rikat
ikauj
enziwa
jamiimpyaisi
yo namaovuyanayokwamishamaendeleo (
hoj
at at
ukwaki l
a
diwani
).

12.
Tumi
atamt
hil
i
ya mbi
l
iul
i
zosoma kuf
afanua j
i
nsikaziza f
asi
hiandi
shi
102
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

zi
nav
yor
andananaj
ami
iyasasa(
hoj
atat
ukwaki
l
atamt
hil
i
ya)
.

JARI
BIOLANNE(
4)

KI
SWAHI
LIKI
DATOCHANNE

MUDA:
SAA3
SEHEMUA(
Alama15)
Ji
bumaswal
iyot
ekat
ikasehemuhi
i
1)Chaguaheruf
iyaji
busahi
hikati
kavi
pengel
e(i
)hadi
(x)ki
shaandi
kaher
ufi
yaj
i
bu
hi
lokat
ikakij
i
tabuchakochakuj
ibi
a.

(
i)Nenol
i
pikat
iyamanenohay
ali
nawezakudokezahi
siazamt
endaaumt
endwa

A.Ki
ungani
shi D.Ki
elezi

B.Ki
vumi
shi E.Ki
waki
l
ishi

C.Ki
hisi
shi

(
ii
)Ni
jambogani
li
nal
odhi
hir
ishaumbol
anj
elakazi
yaf
asi
hi?

A.Muundo D.Mt
indo

B.Ji
nal
aki
tabu E.Maudhui

C.Fani

(
ii
i)Kat
egor
iay
aki
sar
ufi
inay
owaki
l
ishawakat
ikat
ikaki
tenzi
ni

A.Leksi
mu D.Mt
endewa/
mtendwa

B.Ki
ambi
shi
awal
i E.Nj
eo

C.Shi
na

(
iv)Zi
fuat
azoni
dhi
mazapi
chanami
chor
okat
ikakamusi
isi
pokuwa

A.Huv
utaumaki
nikwamt
umi
aji
kamusi
.

B.Huwawezeshawat
umi
aji
kamusi
kuundadhanay
ajambo.

103
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

C.Maumbohunat
akat
ikakumbukumbuzawat
umi
aji
.

D.Huchaf
uakamusi
nakui
fany
aichuki
zekwawat
umi
aji
.

E.Huwawezeshawat
umi
aji
wakamusi
kuonamf
anano.

(
v)I
pini
maanay
anahau‘
mbi
uyamgambo’
kat
iyamaanahi
zihapachi
ni

A.Ti
aai
bu D.Ml
uzi
wamgambo

B.Tangazomaal
umu E.Sar
ezamgambo

C.Fany
atasht
it
i

(
vi)Upi
nimzi
ziwanenoanakul
a?

A.Kul D.kul
a

B.l
a E.a

C.l

(
vii
) Si
fai
pihai
tof
aut
ishi
fasi
hisi
mul
i
zinaandi
shi

A.ukubwa D.ukuaj
i

B.uwasi
l
ishaj
i E.ukongwe

C.uhi
fadhi

(
vii
i
) -
--
--
--
--
--
--
--
--
--
--
-- ni hadi
thi zi
nazozungumzi
a mat
uki
o y
a
ki
hist
ori
a.

A.Ngano D.Soga

B.Tar
ihi E.Vi
sakal
e

C.Vi
sasi
l
i

(
ix)
Kif
unguchamanenoambachohuj
i
bumaswal
iyazi
adakuhusut
endokat
ika
sentensi
hui
twa

A.Ki
i
gizi D.Ki
rai
kiel
ezi

B.Ki
rai
nomi
no E.Ki
kundi
kiv
umi
shi

C.Tungo

(
x)I
limzungumz
ajiwa l
ugha aweze kuwasi
l
iana kwa usahi
hianahi
taj
imambo
manneambay
oni

A.Mahusi
anoy
awahusi
ka,
muundo,
mahal
i
,lengo
104
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

B.Lengo,
mada,
mandhar
i,umbo

C.Mahal
i
,mada,
wahusi
ka,
muda

D.Mada,
mandhar
i,l
engo,
uhusi
anowawahusi
ka

E.Maudhui
,l
engo,
mada,
maana

2)Oanishadhanazi
l
izokatikaORODHAAkwakuchaguaher uf
iyadhanahusi
ka
kat
ikaORODHABki shaandi
kaher
ufi
husi
kakat
ikakar
atasi
yakuj
i
bia

ORODHAA ORODHAB

(
I) Hatua y a kwanza y a (
a)Sent
ensi
nyof
u
uchanganuzi
wasent
ensi
(
b)Ni
kipat
ani
shochaki
ari
fu
(
II
) Kanda
(
c)Shul
e
(
II
I) Shami
ri
sho
(
d)Kuai
nisha maneno y
a
(
IV) Mof
imuni
kiambi
shi sent
ensi

(
V) Wi
ngi
washul
e (
e)Mashul
e

(
f)Nenot
ata

(
g)I
takal
iwa na maneno y
a
v
itenz
i

(
h)Kuai
nishaai
nay
asent
ensi

(
i)Usemi
huuni
sahi
hi

SEHEMUB(
Alama40)
Ji
bumaswal
iyot
ekat
ikasehemuhi
i
3)Bai
nishaai
nazamanenoy
ali
yopi
giwami
star
ikat
ikasent
ensi
zif
uat
azo

a.Kuchezakwaosi
kupendi
tena d.Pakanapany
ani
maadui

b.Hi
viat
aandi
kabar
uamapema? e.Lo!Hawawot
eni
wal
i
muwangu

c.Ni
l
ipol
i
pual
i
kal
i
pukal
i
pu!

4)Uambatani
shaj
iwamanenohuwezakufany
ikakwamanenoyakategor
iamoj
aau
tof
aut
i.Uki
tumi
akit
enzinanominoundamanenomanney apat
ikanay
okwanji
a
hiy
o.
105
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

5)Kwakut umianomi
nozif
uat
azotungasent
ensizenyeupatani
showaki
sar
ufina
uonesheviambi
shi
vyao-
rej
eshi
kwakupigi
amstarichi
niy
ake.

(
i)Kal
amu (
ii
i)Suf
uri
a

(
ii
)Ukut
a (
iv)Far
u

6)Wataal
amumbal i
mbal iwali
ibukananadhari
ambal i
mbalizinazoel
ezeaasil
iya
l
ugha ya Ki
swahil
i.Mi ongonimwa nadhariaili
yopat
a mashi ko ninadhari
a
i
nayosema‘Ki
swahilinikibantu’
.Thi
bit
ishaubant
uwal ughay aKiswahi
l
ikwa
kut
oahojasi
tazakihist
ori
a.

7)Kwakut umiami f
anokut
okakati
kariwayayaTakadiniil
i
yoandikwanaBenJ.
Hanson,elezakwakif
upimadhar
amanne( 4)yanayowezakutokeakat
ikaj
ami
i
i
wapoitaendekezamil
apotof
uyakuwabaguawalemavuwangozi.

8)Somahabar
iif
uat
ayoki
shaj
i
bumaswal
iyanay
ofuat
a.

Jamaammoj aambay enimkur ugenziwakampunimoj akubway amawasi l

i
ano
al
ikari
bishwa kut
oa hotuba kati
ka tamasha babu kubwa l
av ij
ana li
l
il
okuwa
l
imeandal i
wakuhusukuj
iepushanav it
endov y
enyekuwezakusababishamaradhi
yakisasa.Hot
ubay akei
l
ikuwakamai f
uatav
yo;

Hal
iningumuvij
anakwasababuki
lammojaanat
akakuonj
auzur
iwamaishay
a
ki
sasa.Laki
nimtandaowamaradhihay
animkubwasana,nawashaur
imuwe
makini
.

Jit
ahidisanakukaabi l
akupigasimu,nasikupigapigakwanihiigharamay akeni
kubwa.Kamashi day akupigai t
akuwakubwabasihaki kishasi muy ako iko
kweny ekipochinahiv
ivipochivi
napati
kanakwawinginagharamay akesi kubwa.
Hiii t
asaidia uwezekano wa kupunguza madhar ayanayoweza kupat i
kana
kutokananami onzii
li
yokokatikasimuhizizaki
sasa.

Nimwi kokabisakupigati
gokwat igokwanihiii
nahatarikubwamno, watuwengi
si
muzenuzi nafanyakazivizuritunamnahamuangal aumbipu,l
akinihi
inayoni
hatar
i,kwanimwenzakoaki ony eshaut ashiwakupokeanir ahi
sisanakwako
kuamuakupi gasimu.Msi fi
ki
r i
emki kaabi l
akupigakwamudamr efuetisimu
zenuzitamal
izachaji
,hiisikwel ihaki
kishatukwambasi mucardikokatikahal
i
nzuri
sanahiindioinakumbukumbuzot enandioinaongozamawasili
anoy ot
e.

Si
muni si
mutunamadhumuniyakeyanaf
anana,usidangany
ikenasimukuwaet i
i
nakameraaudoubl
escr
eenhizonimbwembwet ukwanisimunyinginif
ekisi
ku
hi
zizi
nauzwazi
mevi
shwacov
ermpy a.Usi
danganyike!

106
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

Uki
onamaishabi
lakupigasi
muhay awezekanitafut
asehemuinayoami
nikana
uweunapi
gahapo tu nawalasipengine.Hi iinawezakusai
diakwanisimu
uki
i
tumi
apekeyakoi
nadumuz ai
dikul
ikoi
leinayot
umiwanawengi.

MASWALI
(
a)Toamaanay
amanenoy
ali
yokol
ezwawi
nokul
i
ngananahabar
iul
i
yosoma.

(
b)Ni
ugonj
waupi
unaozungumzi
wanamkur
ugenzi
?

(
c)Kat
ikaay
ayamwi
shomkur
ugenzi
anashaur
ini
nikwav
ij
ana?

(
d)Andi
kauj
umbeunaof
aakut
okananahabar
ihi
yo.

SEHEMUC(
Alama45)
Ji
bumaswal
imat
atukat
ikasehemuhi
i
9)“Fasi
hisimul
izinihainahal
i
sizai
dikul
i
kof
asi
hiandi
shi
”.Jadi
l
ikaul
ihi
ikwa
kutumiahoj
asita(6)t
u.

10)
“Waandishiwengihuandikakazizaokwal
engolakut
oaujumbekati
kajami
i
”.
Thi
bit
ishadaihil
ikwakutoahojatat
ukwaki
l
adiwani
kat
iyambil
iul
i
zosoma.

11)
“Fasi
hinij
ungukuul
isi
lokosaukoko”.Thi
bit
ishadaihil
ikwakut
oahoj
atat
ukwa
kil
akit
abuchari
wayakatiyambil
iuli
zosomadar asani
.

12)
Nikwa namna ganiwaandi shiwa tamthil
i
ya wamet
umi
a mandharikuibua
dhamira kat
ika kazizao?Tumia hoj
at at
u kwa ki
l
atamt
hil
i
ya kat
iy a mbil
i
uli
zosoma.

JARI
BIOLATANO(
5)
KI
SWAHI
LIKI
DATOCHANNE
MUDA:
SAA3
SEHEMUA(
Alama15)
Ji
bumaswal
iyot
ekat
ikasehemuhi
i
1)Chaguaher
ufiyajibusahi
hikati
kavi
pengel
e(i
)hadi(
x),ki
shaandi
kaher
ufiy
a
j
ibuhil
okat
ikaki
j
itabuchakochakuj
i
bia.

(
i)Ni
nenol
i
pil
i
nal
otoat
aar
if
akuhusunomi
no?

107
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

A.Ki
tenzi D.Ki
waki
l
ishi

B.Ki
elezi E.Ki
ungani
shi

C.Ki
vumi
shi

(
ii
)Kat
ikal
ughay
aKi
swahi
l
ikunaai
nangapi
yav
itenzi
?

A.Mbi
l
i D.Tat
u

B.Tano E.Nne

C.Si
ta

(
ii
i)Manenoy
api
kat
iyay
afuat
ayoy
amet
okananal
ughazaki
bant
u?

A.Ki
ti
ndami
mbanabender
a D.Godor
onashar
ubat
i

B.Hel
anamt
utu E.Bungenashul
e

C.Ki
ti
vonangel
i

(
iv)Nimamboganimuhimuyakuzi
ngat
iakat
ikakut
euamanenonami
undoy
atungo
wakat
iwamazungumzo?

A.Mada,
mukt
adhanamazungumzoy
aanakwaana

B.Mada,
mazungumzonauhusi
anowawazungumzaj
i

C.Mada,
mzungumz
aji
namukt
adhawamazungumzo

D.Mada,
mzungumz
aji
nauhusi
anowawazungumzaj
i

E.Mada,
mukt
adhanauhusi
anowawazungumzaj
i

(
v)Bai
nishakaul
ii
nay
ooneshadhi
mamuhi
muzav
itendawi
l
ikat
ikaj
ami
i
:

A.Kuhi
mizaumoj
anaushi
ri
ki
ano D.Kuchocheauwongowamambo

B.Kupangawat
ukat
ikamar
ikay
ao E.Kukosoawadadi
siwamambo

C.Kuchocheaudadi
siwamambo

(
vi)Njiamojawapo y
akuzui
aut
atakat
ikal
ughay
amazungumzo nii
pikat
iya
zi
fuat
azo?

A.Kuepukamakosay
aki
sar
ufina C.Kut
umia ki waki
l
ishi ki
ambat
a
ki
mantiki kat
ikaneno

B.Kut
umi
anenol
eny
emaanazai
di D.Kuweka msi
si
ti
zo au uf
afanuzi
yamoj
a zai
di

108
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

E.Kut
umi
amof
imusahi
hizawakat
i

(
vii
) “Waandishiwafasi
hihuzungumziawat uweny emi
enendoi
siy
okubal
i
ka
kat
ikajamiii
likukemeamienendohiy
o”.Kati
katamthil
i
yaul
i
zosoma,
niwahusi
ka
wepikatiyawaf uat
aowanamienendoisi
yokubal
ika?

A.Jot
i,NgoswenaMamaFur
aha C.Mazoea,
MamaFur
ahanaJot
i

B.Padr
eJames,NgoswenaBaba D.Ngoswe,
BabaAnnanaSuzi
Anna
E.Ngoswe, Jot
inaPadri
James
(
vii
i
) Kat
iyasababuz
ifuat
azoni
ipi
sisahi
hikuhusumatumiz
iyakamusi
?

A.Kuj
i
funzal
ughay
aki
geni D.Kuj
uamaanazamaneno

B.Kusani
fi
shamanenomapy
a E.Kuj
uat
ahaj
i
azamaneno

C.Kubai
nikat
egor
iay
aneno

(
ix)
Nimet
hal
ii
pii
nay
oki
nzananamet
hal
i‘
umoj
ani
nguv
u,ut
enganoni
udhai
fu?
’

A.Manahodha wengi
, chombo C.Habanahaba,
huj
azaki
baba.
huendamrama.
D.Ki
dol
eki
moj
a,haki
vunj
ichawa.
B.Pali
po na wengi
, hapahar
ibi
ki
neno. E.Fi
mboy
amny
onge,
niUmoj
a.

(
x)Bai
nishasentensiambat
anoy
eny
emuundowasent
ensichangamanombi
l
ikat
i
yasentensi
zifuat
azo:

A.Gar
ili
l
il
omt
ekat
umel
i
onanader
evaal
i
yet
ekwaameonekana

B.Mt
otoal
i
yeumi
ajanaamel
azwanamt
otomwi
ngi
nehaj
i
tambui

C.Mpehaki
yakey
otei
l
inaeakupehaki
yakoy
ote

D.Uchunguzi
uli
ofany
ikaj
uzi
umezaamat
unda

E.Babaanat
akakuj
engany
umbal
aki
nimamahat
aki
kabi
sa

2)Oanishamaanay avi
per
avyaFasi
hiSi
muli
zikat
ikaSafuAnadhanazaFasi hi
Simuli
zizi
l
izokati
kaSafuB;ki
shaandi
kaheruf
iy aji
busahi
hikat
ikaki
j
itabu
chakochakuj
ibi
a

SAFUA SAFUB

109
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

(
I) Sher
eheaushughulizi
nazof
any
wana (
a)Ut
ani
j
amii kat
ika ki
pindi maal
umu cha
mwaka (
b)Mat
ambi
ko

(
II
) Masi
muli
ziya mambo y
a kishujaa (
c)Mi
vi
ga
ambayo mt
u amewahi kuy
af anya (
d)Har
usi
mai
shani
mwake
(
e)Ngoma
(
II
I) Maigi
zomaf
upiy
ali
yoj
aaucheshina
mzaha (
f)Maj
i
gambo

(
IV) Sadaka i
tol
eway
o kwa mi
ungu au (
g)Vi
chekesho
mahoka

(
V) Masihara wanay
ofanyi
ana wanaj
ami
i
wakatiwashidanaraha.

SEHEMUB(
Alama40)
Ji
bumaswal
iyot
ekat
ikasehemuhi
i
3)Ai
nishamanenoy
ali
yokol
ezwawi
nokat
ikat
ungozi
fuat
azo:

(
a)Wangapi
wal
i
ondokamapemal
eo?

(
b)Wachezaj
iwangapi
wat
ashi
ri
kikweny
emechi
yakwanz
a?

(
c)Wananguwapendwani
wael
ezemar
angapi
mpat
ekuni
elewa?

(
d)Wawaki
l
ishi
wot
ewal
i
ungamkonohoj
ayambungewaKusi
niUnguj
a.

4)Elezakwaufupimazi
ngi
ramanneambay
oki el
ezihuwezakuj
i
pambanua,ki
sha
tungasent
ensimoj
akwakil
aai
nayamazi
ngi
ra.

5)El
ezamaanambi
l
ikwaki
l
atungozi
fuat
azo:

(
a)Mamaanaot
a (
c)Vi
j
akazi
wanal
i
mabar
abar
a

(
b)Taf
adhal
ini
pesahani
yakul
i
a (
d)Amekany
agamt
oto

6)Kwakut umi
ami fanokutokakatikar
iway
ayaTAKADI NIil
iy
oandi
kwanaBenJ.
Hanson( MBS),elezakwakifupimadharamanney anay
owezakutokeakat
ika
j
amiiiwapoit
aendekezamilapotofuy
akuwabaguawalemavuwangozi
.

7)Somashai
ril
i
fuat
aloki
shaj
i
bumaswal
iyanay
ofuat
akat
ikaki
j
itabuchakuj
i
bia

Chawahuy
uni
kiny
ozi
,mt
iawembeki
chwani
,
Ndi
yehuhar
ibungozi
,anapokat
afashi
ni,

110
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

Chawani
huy
omkaz
i,ul
i
yenay
eji
rani
,
Usi
mdhani
yembuzi
,huy
oyukomaj
ani
ni,
Wal
ausi
dhani
funz
i,umuonay
eshambani
,
Hawahawanauj
uzi
,wakukuny
oamt
ani
,
Panapoumauf
izi
,sumuhut
okaki
nywani
,
Wapi
hut
okeanzi
,kamasi
pakochooni
,
Chawaal
i
yeki
chwani
,ni
huy
oki
nyozi
wako.

Chawaunapomuona,
upesi
muwekedol
e,
Usi
mwachekunona,
mpakaazuekel
ele,
Ji
tahi
dikumbana,
akat
okomeembel
e,
Uki
mwachakut
una,
atakut
iaupel
e,
Usi
j
ekul
adona,
nakut
afut
amchel
e,
Chawausi
mpej
i
na,
abaki
akut
awal
e,
Uki
anzakuj
i
kuna,
mtaf
utekweny
eny
wel
e,
Nanguoni
huj
i
bana,
mkamekamany
eny
ele
Chawaal
i
yeki
chwani
,ni
huy
oki
nyozi
wako.

MASWALI

(
a)Kwakut
umi
amf
ano,f
afanuamt
indoul
i
otumi
kakat
ikashai
rihi
l
ikwakut
oahoj
a
mbi
li
.

(
b)Mwandishianamaani
shani
nianaposema,‘
Chawaunapomuona,upesimuweke
dol
e?’

(
c)El
ezakwauf
upi
kuhusumt
azamowamt
unzi
washai
rihi
l
i.

(
d)(
i)Andi
kamet
hal
imoj
ainay
osadi
fushai
rihi
l
i

(i
i)Kwakutumiamanenoy
akoel
ezaj
i
nsishai
rihi
l
ili
nav
yoendananamai
sha
hali
siy
ajamii
zet
u.

8)(
a)El
ezakwaki
fupi
tof
aut
iyamsi
ngi kat
iyabar
uay
amwal
i
konat
angazo.
111
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

(
b)Andika t
angazo l
a kumtaf
uta ndugu y
ako wa ki
ume anay
eit
wa Masana
Madal
eambay eamepotea.
SEHEMUC(
Alama45)
Ji
bumaswal
imat
atukat
ikasehemuhi
i
9)Kwakutumi
aainannezavy ombov y
ahabarivil
i
vy oponchi
nihivisasa,onesha
mchangowaki
l
akimojakat
ikakukuzanakuenezalughayaKiswahil
i.

10)
Kaul
izawashai
rininy
enzomuhi
mukat i
kauj
enziwajami
ibor
a.Thi
bit
ishausemi
huukwakut
umiahojatat
ukwaki
laki
tabukut
okakati
kadi
wanimbil
iul
izosoma.

11)
“Jamiiy a kitanzani
a inakabil
i
wa na mat ati
zo mbali
mbaliya ki
jamii
yanayokwamishamaendeleo”.Thibi
ti
shakaul
ihiikwakut
oahojatat
ukwakil
a
riway
akatiyari
way ambil
iul
izosoma.

12)
“Waandi
shi wa kazi ya fasi
hi hulenga kul
eta mabadil
i
ko kati
ka yal
e
wanayoy
aandi
ka”.Kwakutumiatamthi
liyambil
iul
izosoma,t
eteakaul
ihi
ikwa
kut
umiahoj
atatukut
okakati
kaki
laki
tabu.

JARI
BIOLASI
TA(
6)
KI
SWAHI
LIKI
DATOCHANNE
MUDA:
SAA3
SEHEMUA(
Alama15)
Ji
bumaswal
iyot
ekat
ikasehemuhi
i
(
1)Chaguaher
ufiyajibusahi
hikati
kavi
pengel
e(i
)hadi(
x),ki
shaandi
kaher
ufiy
a
j
ibuhil
okat
ikaki
j
itabuchakochakuj
i
bia.

(
i)Baaday akumalizadar asal
asabanakuf ani
kiwakufaul
ukuji
ungakidatocha
kwanza,mamaal inunuazawadiyakamusiy
enyelughayaKi
swahil
i
,Ki
ngerezana
Ki
faransa.Jehi
ini ai
naganiyakamusi?

A.Kamusi
thani
ya D.Kamusi
tat
hil
i
tha

B.Kamusi
mahul
uti E.Kamusi
tat
hidi
fu

C.Kamusi
wahi
diy
a

(
ii
)Tul
ipowaonatuli
fur
ahisana.Kiambi
shiki
l
ichopi
giwamst
arikweny
enenohi
l
o
ki
mef any
akazikamakir
ejeshi
cha

A.Mahal
i C.Wakat
i

B.Mt
endwa D.Mt
enda

112
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

E.Mt
endewa

(
ii
i)‘
Wot e wal
i
fundi
shwa namna y
a kut
umi
a gur
unet
i’
.Je r
ejest
a hi
iinapat
ikana
kat
ikamuktadhagani
?

A.Mahakamani C.Hospi
tal
i
ni E.Bungeni

B.Shul
eni D.Jeshi
ni

(
iv)Usani
fi
shaj
iwal
ahaj
ayaki
unguj
aul
i
fany
wanawageni
ambaoni

A.Waar
abu C.Waj
erumani E.Waf
aransa

B.Wai
nger
eza D.War
eno

(
v)‘
Yul
edadaamenona’
.Nenoamenonakat
ikasent
ensi
hii
nikosal
a

A.Upat
ani
showaki
sar
ufi D.Ki
muundo

B.Ki
msami
ati E.Mat
amshi

C.Ki
mant
iki

(
vi)El
i
muausay
ansi
yal
ughaki
taal
amuhui
twaj
e?

A.Sar
ufi C.Si
mo E.Fani

B.I
simu D.Fasi
hi

(
vii
) Nomi
noi
pikat
iyanomi
noz
ifuat
azoi
naanguki
akat
ikangel
iyaur
ejeshiYO
-
ZO?

A.Ki
ti C.Nj
i
a E.Mt
oto

B.Mbwa D.Embe

(
vii
i
) Pandembi
l
izi
naz
ohusi
kakat
ikal
ughay
amaandi
shi
nizi
pi?

A.Mwandi
shi
namsi
ki
li
zaj
i D.Msi
ki
li
zaj
inamsomaj
i

B.Mwandi
shi
namzungumzaj
i E.Msomaj
inamsi
mul
i
aji

C.Msomaj
inamwandi
shi

(
ix)
Kipi
niki
pengel
eki
nachohusumj
engekowakazi
zaf
asi
hi?

A.Mt
indo B.Muundo C.Mandhar
i

113
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

D.Wahusi
ka E.Lugha

(
x)Mt i
ndokati
kaushair
iambaposil
abiyamwi showamshor or
ohurudi
warudi
wa,
yaanikamamst ariwakwanzahuishi
ananeno‘ Mari
dadi
’
,basimstar
iwapi l
i
utaanzanasi
labi
zamwishoyaani
‘Di’
,mti
ndohuuhui
twa

A.Mt
indomsi
sit
izo D.Mt
indowaki
bwagi
zo

B.Mt
indowaki
dat
o E.Mt
indowamapi
ngi
l
i

C.Mt
indowapi
ndu

(
2)Oani
shamaanaz adhanazauundajiwamanenokati
kaOrodhaA nadhana
husi
kakati
kaOr
odhaB,kishaandi
kaher
ufiy
aji
busahi
hikat
ikaki
j
itabuchako
chakuj
i
bia.

ORODHAA ORODHAB

(
I) Kuchukuamanenokat
ikal
ughany
ingi
nei
l
i (
a)Uny
umbul
i
shaj
i
kukuzalugha.
(
b)Uambat
ani
shaj
i
(
II
) Kuchukuamofi
muausehemuy
anenoi
l
i
kuundanenoj
i
pya. (
c)Ur
adi
di

(
II
I) Kuzal
i
shakaul
imbal
i
mbal
i
. (
d)Uf
upi
shaj
i

(
IV) Kuungani
sha maneno zai
diy
a moj
ail
i (
e)Ukuzaj
i
kupat
anenoji
pya.
(
f)Ut
ohoaj
i
(
V) Kuj
i
rudi
akwanenoi
l
ikupat
anenoj
i
pya.
(
g)Ubuni
fu

SEHEMUC(
Alama40)
Ji
bumaswal
iyot
ekat
ikasehemuhi
i
(
3)Tungasent
ensimoj
akwaki
l
ahal
iyaki
tenz
iil
i
yobai
nishwakat
ikav
ipengel
e(i
)–
(i
v)

(
i)Hal
iyamael
ezo (
ii
i)Hal
iyamshangao

(
ii
)Hal
iyakuul
i
za (
iv)Hal
iyaombi

114
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

(
4)Ai
nishamanenoy
ali
yokol
ezwawi
nokat
ikasent
ensi
zif
uat
azo

(
a)Embel
i
li
tumbuki
achubwi
! (
d)Kwa msaada wa Mungu
tut
ashi
nda.
(
b)Jumahanakal
amuy
amkaa

(
c)Kui
mbakunaf
urahi
shasana

(
5)Taj
anael
ezamambomanne(
4)muhi
mukat
ikauandi
shi
wabar
uakwamhar
ir
i.

(
6)Kwakut umiami f
anokutokakati
kadiwaniyamalengawapyanaWasakat onge,
eleza kwa kif
upiji
nsimalenga hao wali
vyomchora mwanake kat
ika nafasi
tofaut
it
ofaut
i.Hoj
ambili
kwakiladiwani
.

(
7)‘
Kij
anaal
i
yelet
wajanaj
i
onianamapepomat
atu’
.Changanuasent
ensihi
ikwanj
i
a
y
ajedwal
ihukuuki
tumi
amkabal
awakimuundo.

(
8)Kwakutumiahoj
anne(4)namif
ano,el
ezaj
i
nsimat
umi
ziy
api
chanami
chor
o
yanav
yomsai
diamtumi
aji
wakamusi
.

SEHEMUC(
Alama45)
Ji
bumaswal
imat
atukat
ikasehemuhi
i
(
9)El
ezaubant
uwaKi
swahi
l
ikwakut
umi
ahoj
atanozaki
i
simuhukuuki
toami
fano
hai
.

(
10) “Washai
riwa di waniwamej i
tahi
dikutumia
taswi
rambal
imbal
izi
nazofi
ki
shaujumbekwaj amii
”.Thi
bit
ishaukweliwakaul
ihi
i
kwahojat
atukwakil
adiwanikat
iyambil
iul
izosoma.

(
11) “Mf
umo wa mai
sha ndi
o unaoweza kutokea
kwaker
ombalimbal
ikat
ikajami
i”
.Jadi
li
ukwel
iwakaul
ihi
ikwakutoahoj
at atu(3)
kwaki
lari
way
akatiyambili
uli
zosoma.

(
12) Kwakut
umiahojatat
u( 3)kwakil
atamt
hil
i
ya
kat
iyambil
iuli
zosoma,j
adi
l
ikuf
aulukwawaandi
shikat
ikaki
pengel
echaut
umizi
watamat
halizasemi.

JARI
BIOLASABA(
7)
KI
SWAHI
LIKI
DATOCHANNE
MUDA:
SAA3
SEHEMUA(
Alama15)
Ji
bumaswal
iyot
ekat
ikasehemuhi
i

115
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

1)Chaguaher
ufiyajibusahi
hikati
kavi
pengel
e(i
)hadi(
x),ki
shaandi
kaher
ufiy
a
j
ibuhil
okat
ikaki
j
itabuchakochakuj
i
bia.

(
i)Ni
set
iipi
inaoneshav
iwaki
l
ishi
vyapekee?

A.Yul
e,wal
enapal
e

B.Wazur
i,ki
zur
i,ml
emav
unamat
ano

C.Weny
ewe,
wat
ano,
ambay
enawao

D.Weny
ewe,
yey
ote,
mwi
ngi
nenav
yot
e

E.Yey
ote,
weny
ewe,
waonay
eye

(
ii
)Ipi
kat
iyasi
fazi
fuat
azosi
sif
ayaf
asi
hisi
mul
i
zi?

A.Kuwanahal
iyaut
endaj
i

B.Kuonanakwaf
anani
nahadhi
raanakwaana

C.Kut
opokeamabadi
l
ikoy
apapokwapapo

D.Kuwakongwezai
di

E.Kut
olewakwanj
i
ayamdomo

(
ii
i)Kil
alughaduni
anii
nakuwakwakuj i
ongezeamsamiat
iwakeiki
wemoKiswahi
l
i.
Kunanji
ambalimbal
izinazot
umikakati
kakuundamsami at
iwaKiswahi
li
.Je,
manenokamarehema,papai
,dukanakoroshoy
amepati
kanakwanj
i
agani?

A.Kukopamaneno umbo E.Kuambi

sha
maneno
B.Kut
ohoamaneno D.Kudondosha
maneno
C.Kufanani
sha
(i
v)Mambo muhimu y
anay
opat
ikana kat
ika maana y
alugha nihay
ayaf
uat
ayo
i
si
pokuwa

A.Ni
saut
izanasi
bu D.Lughai
namhusubi
nadamu

B.Ni
mfumo E.Lugha ni chombo cha
mawasil
i
ano
C.Lughahuf
urahi
shanakuf
undi
sha

(
v)Nenopongezi
li
naj
uml
ayakonsonant
ingani
?

116
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

A.Moj
a C.Tat
u E.Tano

B.Mbi
l
i D.Nne

(
vi)Nikipashi
okidogokabisachalughacheny
emaana,maanahi
yoi
nawezakuwa
y
akisarufi
aukikamusi
/kil
eksi
ka

A.I
simu C.Mzi
zi E.Ki
i
mbo

B.Shi
na D.Mof
imu

(
vii
) Nenoshangazi
ni

A.Mof
imuhur
u,shi
nachangamanonamzi
zihur
u

B.Mof
imut
egemezi
,shi
nasahi
l
inaf
oni
mu

C.Mof
imuhur
u,shi
nasahi
l
inamzi
zit
ungo

D.Mof
imuhur
u,shi
nasahi
l
inamzi
zihur
u

E.Mof
imuhur
u,shi
nanamzi
ziambat
ano

(
vii
i
) Taal
umainayochambuanakuchunguz
aji
nsimanenoy
ali
vyoj
engwakat
ika
t
ungohuit
wa--
--
--
--

A.Sar
ufi
mat
amshi D.Sar
ufi
maana

B.Sar
ufi
maumbo E.Upat
ani
showaki
sar
ufi

C.Sar
ufi
miundo

(
ix)
‘Ki
far
uki
por
ini
kwaaj
i
liy
avi
ta’
.Nenoki
kat
ikasent
ensi
hii
niai
nagani
yaneno?

A.Ki
ungani
shi C.Ki
husi
shi E.Ki
elezi

B.Ki
tenzi D.Ki
vumi
shi

(
x)Kazi
yey
otey
afasi
hisi
mul
i
zii
l
iikami
l
ikei
nat
aki
wai
zi
ngat
iev
ipengel
egani
?

A.Tuki
o,f
anani
,ut
endaj
inamahal
i D.Fanani
,hadhi
ra,mandhar
i,t
uki
o
nawakati
B.Fanani
,hadhi
ra,f
ani
,maudhuina
tuki
o E.Fanani
,hadhi
ra,maudhui
,wakat
i,
unga
C.Maudhui
, t
uki
o, mal
eba na
mandhar
i

117
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

2)Chunguzakwamaki
niki
funguchamakosayaki
sarufikat
ikaOr
odhaAnami fano
yamakosahayokat
ikaorodhaBki
shaandi
kaherufiyaji
busahi
hikat
ikaki
j
itabu
chakuji
bia.

ORODHAA ORODHAB
(
I) Makosay
amsami
ati (
a)Vi
tabuv
ipomashul
eni

(
II
) Makosay
aki
muundo (
b)Mazi
ngar
ayamehar
ibi
ka

(
II
I) Makosa y
a kuacha (
c)Mweusi paka amemkamat
a
maneno pany
a

(
IV) Makosay
amat
amshi (
d)Mi
minaendakur
ara

(
V) Makosa ya kuongez
a (
e)Damasi
ameondokakazi
ni
vi
tamkwa
(
f)Usi
mwage kuku peny
e mchel
e
mwingi

(
g)Mf
upahaunaul
i
mi

(
h)Jumaanakul
augal
i

SEHEMUB(
Alama40)
Ji
bumaswal
iyot
ekat
ikasehemuhi
i
3)Bai
nishakaul
iyav
itenz
iinay
oji
tokez
akat
ikasent
ensi
zif
uat
azo

a.Wageni
wot
ewameondokai
l
abadowawi
l
itu.

b.Kwani
nimnapi
gianasi
muusi
ku?

c.Labdat
umi
akal
amuhi
i
.

d.Huy
uanasemwasana.

4)Kwakut umi
ami f
anombal
imbal
itungat
ungokuoneshamaumbombal
i
mbal
iya
ki
tenzi
kishi
ri
ki
shi
.Andi
kamaumbomanne(4)t
ofauti
tof
aut
i.

5)Andika sent
ensizeny
e mi
undo i
fuat
ayo bi
l
a kuongeza ki
ambi
shiambacho
hukuul
izwa.

a.Vi
shazi
hur
uvi
wil
i
.

b.Ki
shazi
hur
uki
moj
anaki
shaz
itegemezi
kimoj
a.

118
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

c.Ki
shazi
tegemezi
kimoj
anaki
shazi
hur
uki
moj
a.

d.Vi
shazi
tegemezi
viwi
l
inav
ishazi
hur
uvi
wil
i
.

6)Tungasent
ensi
zeny
eo-
rej
eshi
yaumoj
anawi
ngi
kwakut
umi
angel
izi
fuat
azo

a.Ngel
iyat
atu c.Ngel
iyasaba

b.Ngel
iyat
ano d.Ngel
iyapi
l
i

7)Taj
anael
ezaat
har
iyawaar
abukat
ikal
ughay
aKi
swahi
l
ikwakut
oahoj
anne(
4).

8)Taj
anael
ezakwami
fanosababunnezi
nazosababi
shaut
atakat
ikamawasi
l
iano

SEHEMUC(
Alama45)
Ji
bumaswal
imat
atu(
3)kat
ikasehemuhi
i
9)(a)Taj
amambomat
ano(
5)muhi
muy
akuzi
ngat
iakat
ikauandi
shiwabar
uaza
simu

(b)HurumaJumannewaS.L.P350Mwanzaumechaguli
wakuji
unganachuocha
uali
muKor ogwenaunat
akiwakur i
pot
ikablayat
arehe25-
03-2023.Taari
fahi
i
i
natokakwaMaj ut
oAmaniwaKor ogwe.Andi
kasi
muy amaandishikut
okanana
taar
ifahi
i,
manenokumiy
atumike.
10)
Mshai
rinimwali
muwav i
ongoziwanchi
."Jadi
likaul
ihi
ikwakut
oahoj
atat
u
kut
okakati
kaki
l
adiwani
katiyadi
wani
mbiliul
i
zosoma.

11)
“Fasihiy a Ki
swahi
liimemweka mwanamke kati
ka hadhit of
aut
it of
aut
i”
.
Thibiti
shausemihuukwakut
umiahoj
atat
ukwakilari
wayakutokakat
ikari
waya
mbi l
iuli
zosoma.

12)
“Waandishi wa t amthil
iya wameshi
ndwa kuf
iki
sha uj
umbe kwa jamii
il
iy
okusudiwa”.Kanushakaulihi
ikwakutumi
ahoj
atatukwaki
l
aki
tabukutoka
kati
katamthil
i
y ambil
iul
izosoma.

JARI
BIOLANANE(
8)
KI
SWAHI
LIKI
DATOCHANNE
MUDA:
SAA3
SEHEMUA(
Alama15)
Ji
bumaswal
iyot
ekat
ikasehemuhi
i
1.Chaguaher
ufiy
aji
busahi
hikat
ikav i
pengel
e(i
)hadi(
x),ki
shaandi
kaher
ufiy
a
119
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

j
i
buhi
l
okat
ikaki
j
itabuchakochakuj
i
bia.

(
i)Mtuakishi
basanaanakuwakamamlev
ilaki
niakiwananjaamwi
l
iwot
ehul
egea.
Methal
iipi
kat
iyahizi
ingef
aakut
umi
wakuony eshahal
ihi
yo?

A.Baaday
aki
samkasa

B.Al
i
yeshi
bahamj
uimweny
enj
aa

C.Shi
beni
mwanamal
evy
ananj
aani
mwanamal
egeza

D.Hakunamsi
bausi
okuwanamwenz
ie

E.Nj
aani
bor
akul
i
koshi
be

(
ii
)Lughahuundwanav
ituv
ikuuv
innemabav
yoni

A.Saut
i, sil
abi
, maneno na C.Saut
i,si
l
abi
,manenonasent
ensi
vi
tamkwa
D.Saut
i,si
l
abi
,manenonaSanaa
B.Saut
i,si
l
abi
,manenonal
ugha
E.Fasi
hi,
Sanaa,si
l
abinamaneno
(
ii
i)Ngel
iambay
oimej
i
tokezakat
ikav
igezov
yotev
yauainishaj
iwangel
izanomino
ni

A.PA-
MU-
KU C.A-
WAnaKI
-VI E.Ngel
i za
ki
mofol
oji
a.
B.KI
-VI D.LI
-YAnaM-
MI

(
iv)‘
Jumaanaendeshabai
skel
ipolepol
e’
.Ki
ari
fuchasent
ensihi
iki
mej
engwana
mfuat
anoupi
wav i
ambaj
engo?

A.Ki
i
ma,
chagi
zonashami
ri
sho

B.Ki
tenzi
kikuu,
shami
ri
shonachagi
zo

C.Ki
ari
fu,
kii
manachagi
zo

D.Shami
ri
sho,
chagi
zonaki
tenzi
kikuu.

E.Ki
tenzi
kikuu,
shami
ri
shonaki
kundi
nomi
no

(
v)Ushangaaj
iwa jambo f
ulaniambao mar
a ny
ingihuambat
ana na al
ama y
a
mshangaohui
twa?

120
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

A.Ni
daa D.Tashi
ti
ti

B.Tani
aba E.Tashi
hisi

C.Si
ti
ari

(
vi)Wahusika bapa kat
ika kaz
iza f
asi
hihut
ambul
i
ka kwa si
fa zi
pikat
iya si
fa
zi
fuat
azo?

A.Ni
wahusi
kawasi
oji
tegemeaki
mawazo

B.Ni
wahusi
kaweny
ekubadi
l
ikaki
tabi
akut
okananahul
kazaozaki
binadamu

C.Ni
wahusi
kaweny
ekubadi
l
ikaki
tabi
akut
okananamav
azi
yao

D.Ni
wahusi
kaweny
etabi
amoj
atukut
okamwanzaohadi
mwi
sho

E.Ni
wahusi
kawasi
onamsi
mamo.

(
vii
) Kikundinomi
noki
nachoel
ezaaukuj
i
buswal
ilamt
endaamet
endani
ni
hui
twa?

A.Ki
i
ma C.Shami
ri
sho E.Pr
edi
ket
a.

B.Chagi
zo D.Ki
ari
fu

(
vii
i
) Mat
umiziyanyi
mbonamuzi kikati
kariway
ayaWat
otowaMamant
il
ie
y
anat
okananaathar
iyaki
pengel
eganichafani
?

A.Matumi
zi y
a B.Mt
indo D.Wahusi
ka
l
ugha
C.Muundo E.Mandhar
i

(
ix)
Kat
ikaneno‘
Anal
i
ma’
mof
imu–l
i
m-i
nasi
mamakamamzi
ziwanenokwasababu:

A.I
mej
i
tokezakat
ikanenoanal
i
ma

B.I
mebebasehemukubway
anenozi
ma

C.Hai
badi
l
iki
hat
aiki
ambi
kwanamnagani

D.A-
na-
nani
viambi
shi
awal
inaani
kiambi
shi
tamat
i

E.Nenoanal
i
mani
shi
nawakat
ihuohuoni
mzi
zi
.

(
x)Mi
mini
napendakusoma.Nenomi
mini
kiwaki
l
ishi
kwasababu:

A.Li
mejit
okeza mwanzoni mwa B.Li
naoneshanaf
siy
akwanza
sent
ensi
C.Li
mef
uat
iwanaki
tenz
iki
sai
dizi

121
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

D.Li
met
okeabadal
ayanomi
no E.Li
met
okeakabl
ayaki
tenzi
kikuu.

2.Oani
shamael
ezoy
aki
funguAnamanenokat
ikaki
funguB

KI
FUNGUA KI
FUNGUB

(
I) Lughainayozungumzwanawatu (
a)Pi
j
ini
wenyeasil
iyalughambi
li
tof
aut
i.
(
b)Kr
iol
i
(
II
) Lughay
aki
bant
u
(
c)Ki
swahi
l
i
(
II
I) Muungani
ko wa l ugha za
makabi
lat
ofaut
izeny
ekufanana (
d)Ki
arabu

(
IV) Lugha il
iy
ounganika kat
i y
a (
e)Ki
bant
u
Kiar
abunaKiswahi
l
i (
f)Chot
ara
(
V) Lugha i
nay
otokana na ukomav
u (
g)Lahaj
a
waPij
ini

3.Tungamf
anowasent
ensi
moj
akwaki
l
aai
nazasent
ensi
zif
uat
azo

a.Sent
ensi
sahi
l
i c.Sent
ensi
shur
uti
a

b.Sent
ensi
ambat
ano d.Sent
ensi
changamano

4.Watumi
ajiwalughaKiswahi
lihuf
any
amakosamengibil
ay akudhami
ri
a.Taj
a
ai
nambil
i(2)zamakosahayokwakutoamf
anowasent
ensimbi
likwaki
l
akosa.

5.Moj
ayafai
dayami si
munikuhi
fadhihi
stori
ay ajamii
.Toamf
anommoj
awa
mi
si
muzagaoi
l
iyov
umaTanzani
akatikav
ipindiv
ifuat
avy
o:

a.Muda mf
upibaada y
a kupat
a c.Nj
aay
amwaka1974/
1975
uhur
u
d.Mi
akay
avi
tav
yakager
a
b.Mi
akay
aazi
miol
aAr
usha

6.Bai
nishangel
izanomi
nokat
ikasent
ensi
zif
uat
azo

(
a)Mahal
ipal
epanamaj
imengi (
c)Kuchezakul
ekunal
etaaf
ya.

(
b)Mgonj
way
utaabani
. (
d)Li
l
il
oangukal
i
meoza.

7.Taj
anael
ezamadhar
amanney
akuhi
fadhi
fasi
hisi
mul
i
zikat
ikasi
kano.
122
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

8.“
Kamusinimuhi
musanakati
kamai
shay
amwanadamu”
.Taj
anael
ezakwauf
upi
mat
umizimanne(4)y
akamusi

SEHEMUB(
Alama45)
Ji
bumaswal
imat
atukat
ikasehemuhi
i
.
9.Ji
fanyeweweniGudhahMuki
shanay
eishimt
aawaTandamt
i-
GerezaniKar
iakoo
naunatakakuuzagariy
akoai
nayaTOYOTACARINA.Andi
katangazokweny e
gazet
ilamwananchi
.

10.
“Msani
iniki
ndalaj
amiihusikahivy
oanay oy
aandi
kahuihusuj
amiihiyo”
.Jadi
l
i
kaul
ihi
ikwakut
umiahoj
atatukutokakat
ikaki
ladi
wanikatiy
ambil
iul
izosoma.

11.
“El
imuniufunguowamaisha”
.Fafanuakaul
ihiikwakutoahoj
atat
ukwaki
l
a
kit
abukat
iyavit
abuv
iwi
l
ivyari
wayauli
vyoomadarasani
.

12.
“Wahusikakati
kakazizaf
asi
hinimfanowakui
gwakwajamiinamat endoyao”.
Thibi
ti
sha kaul
ihiikwa kut
umia hoj
atat
u kwa ki
l
a mhusika kut
oka kati
ka
tamthi
li
yambiliul
i
zosoma.

JARI
BIOLATI
SA(
9)
KI
SWAHI
LIKI
DATOCHANNE
MUDA:
SAA3
SEHEMUA(
Alama15)
Ji
bumaswal
iyot
ekat
ikasehemuhi
i
(
1)Chaguaher
ufiyajibusahi
hikati
kavi
pengel
e(i
)hadi(
x),ki
shaandi
kaher
ufiy
a
j
ibuhil
okat
ikaki
j
itabuchakochakuj
i
bia.

(
i)“
Siogopi
,si
ti
shi
kiwal
ahuni
wezi
”.Hi
ini
ainagani
yasent
ensi
?

A.Changamano C.Ambat
ano E.Shur
uti
a

B.Sahi
l
i D.Amr
ishi

(
ii
)Kami
l
ishamet
hal
ihi
i“Aj
abuy
akondoo”

A.Ni
uzur
iwambuzi D.Kuchekaki
oo

B.Kuwanamki
amnene E.Haoni
umbi
l
e

C.Kuchekanundu

123
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

(
ii
i)I
pini
fasi
l
isahi
hikuhusu“
vina”mi
ongoni
mwaf
asi
l
izi
fuat
azo?

A.Mst
ari
wamwi
showashai
riunaobadi
l
ikaubet
immoj
ahadi
mwi
ngi
ne

B.Mst
ariwamwi
showaubet
iwaushai
riweny
ekuj
i
rudi
akut
okaubet
immoj
ahadi
mwi
ngine.

C.I
dadi
yasi
l
abi
zinazopat
ikanakat
ikamst
ari
waubet
iwaushai
ri
.

D.Si
l
abi
zakat
inamwi
shozamst
ari
waubet
iwashai
rizeny
eml
i
ounaof
anana

E.Ki
funguchamanenoki
nachobebawazokuumoj
awapomoj
awapol
aushai
ri
.

(
iv)“
MamaZi
taanakuj
a”.Tungohi
ini
tat
aambay
out
atawakeumesababi
shwana

A.Msami
ati
“mama”kuwanamaanaZai
diy
amoj
a

B.Mat
umi
ziy
asi
yokuwabay
anay
avi
ungani
shi
nav
ihusi
shi

C.Mat
umi
ziy
alughay
aki
fasi
hi

D.Kut
okuzi
ngat
iat
arat
ibuzauandi
shi

E.Kosal
aupat
ani
showaki
sar
ufi

(
v)Yaf
uat
ayoni
madai
yaki
i
simukwambaKi
swahi
l
ini
kibant
uisi
pokuwa;

A.Mi
shi
l
izoy
avi
tenz
i D.Upat
ani
showaki
sar
ufi

B.Msami
ati E.Ut
enzi
waFumoLy
ongo

C.Muundowasent
ensi

(
vi)Lahaj
ayaki
mtang’
atahuongel
ewasehemugani
yaPwani
yaAf
ri
kaMashar
iki
?

A.Kaskazi
nimwapwani
yaTanga D.Pwani
yaSomal
i
a

B.Ki
si
wachaUnguj
a E.Kaskazi
nimwaLamu

C.Ki
si
wachaMaf
ia

(
vii
) I
pikat
iyasent
ensizi
fuat
azoi
naki
ambi
shichamt
endwanaf
siy
api
l
i
umoj
a?

A.Waowal
i
tui
biamadaf
tar
i D.Ni
meki
onaki
l
ichopot
ea

B.Babaanamuoneahur
uma E.Weweumeonat
okambal
i

C.Ni
takununul
i
anguompy
a

(
vii
i
) Leta wal
ikuku,wapichai
,uki
zi
ngua ni
takuhar
ibi
a demu wako mkal
i
ki
nyama.Hi
zinir
ejest
azaai
nagani
?

A.Shul
eni
nakani
sani 124 B.Jeshi
ninamsi
ki
ti
ni
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

C.Hot
eli
ninamt
aani E.Sokoni
nabar
abar
ani

D.Hospi
tal
i
ninasokoni

(
ix)
Saut
izinazot
amkwakwakuzuiamkondowahewakut
okamapaf
unikwendanj
e
kupi
ti
achembay apuanaki
nywahui
twaj
e?

A.I
rabu C.Foni
mu E.Konsonant
i

B.Si
l
abi D.Ki
tamkwa

(
x)Kamusi
wahi
diy
ani
--
--
--
--
--
--
--
--

A.Kamusi
inay
otumi
alughambi
l
i Ki
i
nger
eza

B.Kamusii
nay
otoamaanazai
diy
a D.I
nal
andana sana na kamusi
moja mahur
uti

C.Kamusi y
a Ki
swahi
l
i na E.Kamusi
inay
otumi
alughamoj
a

(
2)ChunguzakwamakiniORODHAAnaB,ki
shachaguaher
ufiy
aji
busahi
hikat
ika
ORODHAAkwakut umiaORODHAB.

ORODHAA ORODHAB

(
I) Mael
ezoambayoyanat
olewana (
A)Aj
enda
mtu mbele za wat u kwa
madhumuni
yakut
akakuhimi
za (
B)Kumbukumba z a
mkut
ano
(
II
) Muhtasar
iwa mambo muhimu
yal
i
yojadi
l
iwanakukubal
i
wa (
C)Hot
uba

(
II
I) Nitaar
if
amaal umuinay
osomwa (
D)Ri
sal
a
mbeleyakiongozikwaniabay
a
(
E)Tangazo
kundif
ulani
(
F)Tel
egr
am
(
IV) Hut
umialughaangav
unasahi
hi
i
nayoel
eweka (
G)Kadi
yamwal
i
ko

(
V) Hutumi
a mael
ezo machache
sana

SEHEMUB(
Alama40)
Ji
bumaswal
iyot
ekat
ikasehemuhi
i

125
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

(
3)Oneshamzi
ziasi
l
iawamanenoy
afuat
ayo

(
a)Al
i
kuj
a (
c)Tut
ast
arehe

(
b)Onesha (
d)Ua

(
4)Oneshakwakupi
giamstar
imofi
mu–u-kuwezakuwanadhi
mazi
fuat
azokwa
kut
ungasent
ensi
mojakwakil
adhi
ma.

(
a)Kuundamzi
ziwaneno (
c)Kuoneshaupat
ani
showaki
sar
ufi

(
b)Kuony
eshamt
endwawaj
ambo (
d)Kushi
ri
ki
sha(
kit
enzi
kishi
ri
ki
shi
)

(
5)Tungat
ungoi
nay
oendananaai
nay
aupat
ani
shoul
i
opewa;

a.Nomi
nonaki
vumi
shi d.Nomino na umbo l
a o-
rej
eshi
kat
ikaki
tenzi
b.Ki
waki
l
ishi
namzi
ziwaamba

c.Nomi
nonaki
tenzi

(
6)“Si
fayal
ughanikuwanauwezowakupokeamsami at
ikutokalughazakigeni
”.
Kwa kut
umia mif
ano,el
eza sababu nne (
4)zil
i
zokifany
a Kiswahi
likuwa na
manenomengiyaKiar
abukul
i
kokut okal
ughany
inginezakigeni
.

(
7)El
ezakwami
fanomaanay
adhanazi
fuat
azo

a.Yambwa c.Unomi
nishaj
i

b.Ki
j
ali
zo d.Upat
ani
showaki
sar
ufi

(
8)Katikaki
l
asent
ensiul
i
yopewa,or
odheshav
ishazihur
ukat
ikaSaf
uAnav
ishazi
tegememezi
kat
ikaSaf
uB.

a.Ngomahai
l
iiv
izur
ikwakuwai
mepasuka

b.Wat
otowal
i
oandi
ki
shwawat
akuj
akesho

c.Ki
ongozi
atakay
efungamkut
anoamepel
ekewat
aar
if
a

d.Ki
tabuul
i
chopewaki
nakur
asany
ingi

SEHEMUC(
Alama45)
Ji
bumaswal
imat
atukat
ikasehemuhi
i
(
9)El
ezamaananamat
umi
ziy
amet
hal
izi
fuat
azo

a.Ki
vul
ichaf
imbohaki
mfi
chimt
u b.Mchi
mba ki
sima hui
ngi
a
j
ua mwenyewe

126
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

c.Ukiona zi
nduna ambar
i i
ko d.Waar
abu wapemba wanaj
uana
nyuma kwavi
lemba

(
10) “
Washairihutumia mashair
iyao kuel
i
mimi
sha j
ami
ikuhusu
mamboy anayoi
kaabi
li
”.Thibit
ishaukweliwakaulihiikwakut
umiahoj
atatu
kut
okakat
ikakil
adiwanikati
yambi l
iul
izosoma.

(
11) “
Mwanamkenimt u mwenyehur
umanaf adhi
la”
.Thibi
ti
sha
hojahi
yokwakutoahojatatukwaki
lakit
abukut
okakat
ikavit
abuviwil
ivya
ri
wayakat
iyav
il
iv
yoor
odheshwa.

(
12) “
W aandishiwakaziy
afasihihul
engakulet
amabadil
ikokati
ka
yal
ewanay
oyaandika”
.Kwakut umi
atamthi
l
iyambi l
iul
isoma,tet
eakaulihi
ikwa
kut
umi
ahojakati
kakil
akit
abu.

JARI
BIOLAKUMI(
10)
KI
SWAHI
LIKI
DATOCHANNE
MUDA:
SAA3
SEHEMUA(
Alama15)
Ji
bumaswal
iyot
ekat
ikasehemuhi
i
(
1)Chaguaher
ufiyajibusahi
hikati
kavi
pengel
e(i
)hadi(
x),ki
shaandi
kaher
ufiy
a
j
ibuhil
okat
ikaki
j
itabuchakochakuj
i
bia.

(
i)Mpangi
l
iosahi
hiwangel
izaki
si
ntaksi
ani
upi
?

A.YU/
A-WA,
U-I
,LI
-YA,
KI-
VI,
I-ZI
,U-
ZI,
U-YA,
KU,
PA-
MU-
KU

B.U-
ZI,
I-ZI
,LI
-YA,
U-I
,KU,
YU/
A-WA,
U-YA,
KI-
VI,
PA-
MU-
KU

C.YU/
A-WA,
I-ZI
,LI
-YA,
U-YA,
KI-
VI,
U-ZI
,U-
I,KU,
PA-
MU-
KU

D.YU/
A-WA,
I-ZI
,LI
-YA,
U-I
,KI
-VI
,U-
ZI,
U-YA,
PA-
MU-
KU,
KU

E.YU/
A-WA,
I-ZI
,LI
-YA,
U-I
,KI
-VI
,U-
ZI,
U-YA,
KU,
PA-
MU-
KU

127
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

(
ii
)Nilughayamsetouamudai
nay
ozukapi
ndimakundimawi
l
iyeny
elughambi
l
i
tof
autiy
akut
anapo

A.Lughay
avi
zal
i
a C.Ki
bant
u E.Ki
unguj
a

B.Pi
j
ini D.Ki
swahi
l
i

(
ii
i)Ni
sent
ensi
ipi
siy
osent
ensi
hur
ukat
iyahi
zizi
fuat
azo?

A.Jumaanachezampi
ra

B.Anai
mbav
izur
i

C.Mt
otoal
i
yepot
eaj
anaamepat
ikana

D.Ashani
mtot
omzur
i

E.Yul
eal
i
kuwaanat
akakuchez
ampi
ra

(
iv)Akaj
a.Nenol
i
li
lokol
ezwawi
nol
i
naoneshawakat
igani
?

A.Ul
i
opi
ta D.Uj
ao

B.Ul
i
opo E.Ul
i
oponaunaoendel
ea

C.Mt
imi
l
ifu

(
v)Ki
tenzi
“komboa”kat
ikakaul
iyakut
endekaki
takuwa

A.Kombokeka C.Kombol
ewa E.Kombokwa

B.Kombol
eka D.Komboka

(
vi)Amel
alakar
ibunabar
abar
a.Nenol
i
li
lopi
giwamst
ari
niai
nagani
yaneno?

A.Ki
ungani
shi C.Ki
vumi
shi E.Ki
elezi

B.Ki
husi
shi D.Ki
tenzi

(
vii
) -
--
--
--
--
--
--
--ninenof
upil
inal
owaki
li
shamanenof
ulanimar
efu,mat
hal
ani
nenoUKI
MWIni ukosef
uwaki
ngamwili
ni.

A.Fi
nyanzo C.Uambat
ani
shaj
i E.Uduni
shaj
i

B.Uf
iny
anzi D.Ur
efushaj
i

(
vii
i
) --
--
--
--
---
--
--
--
--nimaghaniy
a kuwasi
fu wat
u weny
e si
fa maal
umu za
ki
shuj
aakatikajamii
.

128
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

A.Pembezi C.Mal
eba E.Mapi
ngi
ti

B.Yel
i D.Ur
eba

(
ix)
Neno“
Ahueni
”li
nav
okal
izi
fuat
azo

A.A,
u,e,
i C.U,
e,n E.A,
h,u,
e,n,
i

B.A,
h,u D.E,
n,i

(
x)-
--
--
--
--
--
--
--
--
--
--
--ni
misemoy
api
chaambay
ohul
etamaanai
l
iyoj
i
ficha.

A.Nahau C.Met
hal
i E.Tungot
ata

B.Mi
simu D.Ki
tendawi
l
i

(
2)Oani
shadhanay
av i
peravyahadi
thikat
ikaORODHAAnaai
nay
avi
per
ahi
vyo
ORODHABkwakuandikaher
ufi
yaji
busahihi

ORODHAA ORODHAB

I
. Hadit
hizinazosi
muli
a mat
uki
o ya a.Soga
ki
hist
ori
aambay ohuwayakwel
iau
kubuni b.Vi
gano

I
I. Hadit
hi za ki
mapokeo c.Vi
sasi
l
i
zi
nazosi
mul
iwa kuwaasa wat u d.Tar
ihi
kuhusumai
shanamaadi
l
i
e.Ngano
I
II
. Hadi
thifupizeny
eut aninaucheshi
zeny
elengolakuchekesha f
. Tambi
ko

I
V. Hadit
hi ambazo husi mul
i
wa g.Tenzi
kuhusi
ana na vi
sa v y
a asi
livya
h.Met
hal
i
wanyamaaukit
ufulani

V. Hadi
thifupizinazoel
ezamakosay
a
watu f ulani kwa kusudi l a
kuwaadi
l
isha

SEHEMUB(
Alama40)
Ji
bumaswal
iyot
ekat
ikasehemuhi
i
(
3)HamisinaAzi
zanimarafi
kiwamudamr ef
ulaki
niuraf
ikiwaouli
tengani
shwana
masomokwanimmoj aali
chagul
iwakusomashahaday aual
imukat i
kachuo
ki
kuuchaDododma,namwi ngineakapel
ekwaDar -
essalaam.Si
kumoj awakati
wampi r
awami guukat
iyaSimbanaYangaHami sial
i
muonar afi
kiyakeki
penzi
129
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

Aziza,wotewalifur
ahinakuanzamazungumzo.Uki
wakamamt aalamuwal ugha
yaKi swahil
itaj
akwami fanomambomakuumanney at
akayowatawaHami sina
Azizakatikamaongeziy aohukuukikumbukakuwawawilihaonimar af
ikiwa
kudumu.

(
4)Dhanayavit
enzinit
elezikwanihuwezakuj i
pambanuakati
kahalit
ofaut
it
ofaut
i.
Ukiwakamamwanazuonit araj
aliunayet
egemeakubobeakati
kaisi
muy alugha,
taj
anafaf
anuakwami fanotabi
anne( 4)zavi
tenzi
vyaKiswahi
l
i.

(
5)Sentensi
zalughayaKiswahil
izimegawanyikakat
ikaainatof
auti
tofaut
i.Moj
akati
yaainahizonishurut
ia.Sentensishurut
iainami undoyakipekee.Hukuukit
oa
mifanokwakil
amuundobai ni
shami undomi nney
asent ensi
shuruti
a.

(
6)Kwakut
umi
ami
fanot
ajamat
umi
zimanne(
4)y
amof
imukwa.

(
7)Fasihiy
aki af
ri
kaimekuwai ki
mtizamamwanaume nakuonyeshamchangohasi
al
ionaokwaj amii
.Ukiwakamaj aginawar
iwaya,
ungananawaandishiwawi
l
iwa
ri
way auli
zosomakuony eshanafasiyamwanaumekati
kajamiizetukwakutoa
hojambilikwakil
ari
waya.

(
8)Somashai
rili
fuat
aloki
shaj
i
bumaswal
iyanay
ofuat
ahukuuki
zi
ngat
iamwongozo
wamaswalihayo.

1.Wanangumwani
shangaza,
hiv
yoni
nav
yowaona,

Nashi
ndwamat
ekumeza,
mav
azi
mnav
yoshona,
Ni
kiooy
aangaza,
nguoz
andani
twaona,
Hi
ini
tabi
agani
,mav
azi
mnay
ovaa.

2.Bi
nti
yangunakuel
eza,
wengi
juawanakuona,

Uachekuj
i
tembeza,
nusuuchi
kil
akona,
Ai
buwat
akubeza,
wat
afut
ani
wemwana?
Hi
ini
tabi
agani
,mwanakwendat
uput
upu.

3.Many
ony
oyanat
okeza,
makal
iyasuguana,

Wadhani
unapendeza,
nguozi
nav
yokubana,
Waumewashachokoza,
naungal
ishul
emwana,
130
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

Hi
ini
tabi
agani
,ni
nihasaunauza?
MASWALI
(
a)Bai
nishaukwapi
naut
aokat
ikamshor
orowapi
l
iwaubet
iwat
atu.

(
b)Taj
aai
nambil
izaurar
izi
nazoj
i
tokezakat
ikaubet
iwakwanzanaki
shat
oamf
ano
mmojakwaki
l
aaina.

(
c)Taj
amt
indonamuundoul
i
otumi
kakat
ikashai
rihi
l
o.

(
d)Taj
aki
tuo/
kibwagi
zochaut
ungohuukat
ikaubet
iwapi
l
i.

SEHEMUC(
Alama45)
Ji
bumaswal
iyot
ekat
ikasehemuhi
i
(
9)Mzeemmoj aaliy
ejul
ikanakwaj i
nalaFasi hial
ibahat
ikakupatawatotowawi li
ambaoniFasi hisimul izinaFasi hiandishi
.MzeeFasi hianawajukuuwanne
kutokakwamwanaeSi muliziambaoniHadi thi
,Semi,Ushai
rinaMaigizo.Kati
ka
maishay akeyotemz eeFasi hiamekuwaaki bebwanawanaj amiikwakut umia
mbeleko mbalimbalihal iinayoendel
ea kusaidi
a watoto wake,wajukuu zake
pamojanav it
ukuuv yakekukuanakueneasehemumbal imbali
.Faf
anuav i
tukuu
si
ta(6)vy
amzeeFasi hi kutokakwawaj ukuuHadithinaSemi.

(
10) Faninamaudhuinisawanapandembi lizasarafukwanihutegemeana
kwakil
akitu.Elezaj
i
nsiuteuziwamandhariul
i
vy owasai
diawaandi
shiwawiliwa
tamt
hil
i
y a ul
izosoma kuf
ikisha uj
umbe wao kwa jamii.Hojatatu kwa kil
a
tamt
hil
i
y a.

(
11) Nyi
mbonikipengel
emuhi mukatikakudhi
hir
ishaupekeewamsani iwa
kaz
if ul
aniya Fasi
hiandishi
.Onesha namna waandi shiwawil
iwa riway a
wal
ivy
otumianyi
mbokamaki pengel
emoj awapochamt i
ndoil
ikuwezakuf
ikisha
maudhuiyaokwajami
i.Tumiahoj
atatukutokakwaki
lakit
abu.

(
12) Hukuukiji
kit
akat i
kadiwanimbi
l
iul
i
zosomathi
bit
ishajuhudizawashair
i
wawil
ikati
kami kakatiyaujenziwaj
ami
impyaisi
yonamaov uyanayokwamisha
maendeleokat
ikajami i
.

MAJI
BUYAMAJARI
BIO

JARI
BIOLAKWANZA
1)(
i)C (
ii
) C (
ii
i)B (
iv)B (
v)D (
vi)A (
vii
)C (
vii
i
)A (
ix) B
(
x)D

2)(
i)E (
ii
)D (
ii
i)C (
iv) A (
v)B

131
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

3)Kut
ajaai
nazav
iwaki
l
ishi
vil
i
vyokol
ezwawi
no

(
a)Vy
awazee–ki
waki
l
ishi
chaAungani
fu

(
b)Vy
eupe–ki
waki
l
ishi
chasi
fa

(
c)Wangapi
–ki
waki
l
ishi
kiul
i
zi

(
d)Kwangu–ki
waki
l
ishi
kimi
l
iki
shi

4)(a)Utat
akat i
kanenonihal
iyanenokuwanamaanazai
diy
amoj
a,mf
anoua,
endesha,kaa.

(
b)Maanat
atu(
3)zanenonunguni
kamaz
ifuat
azo

 Nunguniai
nay
amny
amaanay
efanananangur
uwekwasal
amweny
emi
i
ba
mwili
mzi
ma

 Nunguni
ainay
asamaki
tenamwekundu

 Nunguni
kukumweny
emany
oyay
ali
yosi
mama

5)A)Hat
uat
anozakuchanganuasent
ensi

A.Kut
ajaai
nay
asent
ensi
.Mf
anosahi
l
i,ambat
anon.
k

B.Kut
ajasehemukuuzasent
ensi
yaani
kii
ma(
K)naki
ari
fu(
A)

C.Kut
ajav
ipashi
ovi
nav
yoj
engaki
i
manaki
ari
fu.

D.Kubaini
shaainazamanenoyanayoij
enga sent
ensihi
yo,kwamf anonomi
no(N),
kiwaki
li
shi(
W) ,ki
vumi
shi(
V),ki
elezi(
E),ki
ungani
shi(
U),kihusi
shi(
H)nakit
enzi
(T).

E.Kui
andi
kaupy
asent
ensi

B)Kuchanganuasent
ensi
kwanj
i
ayamat
awi
S.sahi
l
i

K A

W P SH
W t N
V
Mi
mi ndi
mi mchungaj
i
132
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

mwema
6)Namna wahusi
ka wakuu kat
ika r
iway
a wanav
yof
iki
sha uj
umbe kwa j
ami
i
i
li
yokusudi
wa

TAKADI
NI(
Mhusi
kaTAKADI
NI)

 Wal
emav
uwanahaki
yakui
shi
kamawat
uwengi
ne

 Ubaguzi
war
angi
hauf
aikat
ikaj
ami
i

WATOTOWAMAMANTI
LIE(
Mhusi
kaMAMANTI
LIE)

 Ser
ikal
ii
wapemi
taj
iMamant
il
iei
l
iwaj
i
kwamueki
uchumi

 Aki
naMamant
il
ieni
wat
uweny
emchangoMkubwasanakat
ikaj
ami
i

JOKALAMDI
MU(
Mhusi
kaBROWNKWACHA)

 Rushwani
adui
wahaki

 Usal
i
tikat
ikandoani
hat
ari
sana

7)Kut
ajadhi
mazamof
imukat
ikat
ungo

(
a)Kuoneshanj
eoi
l
iyopi
ta (
c)Kuoneshaur
ejeshi
mtendwa

(
b)Kuoneshamzi
zi (
d)Ki
ambi
shi
tamat
imaana

8)Mwanaf
unzi
ataj
enaael
ezenadhar
iannezi
nazoel
ezaasi
l
iyaKi
swahi
l
i

(
i)Ki
swahi
l
ini
Kiar
abu (
ii
i)Ki
swahi
l
ini
pij
i
niaukr
iol
i

(
ii
)Ki
swahi
l
ini
lughay
avi
zal
i
a (
iv)Ki
swahi
l
iasi
l
iyakeKongo

9)Kuandi
kaki
ganokwakut
umi
amet
hal
iumdhani
ayendi
yekumbesi
ye!

UMDHANI
AYESI
YEKUMBENDI
YE
MzeeMaj utopamojanamkeweSi kuj
uawal i
kuwawamebar iki
wakupat amali
nyi
nginauwezowaoki uchumiuli
kuwaj uu.Wazeehawawalikuwanamt ot
owao
mmoj aali
yei
twaTabu,waliml
eamt ot
owaomai shayaki
taj
irihadiTabuakawa
haj
uishidakwanichochoteal
ichotakaaliki
pat
a.Piawazaziwakewal imzoesha
mtotowaokwakumpahel azakuchezeaov y
o.

Kamawaswahi
l
iwasemav
yo“
hakunamar
efuy
asi
yokuwanancha”hat
imay
e
133
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

mzeeMaj utoali
farikidunia,mkeweSikuj
uaaliendeleakumzoeshaki
janawake
vi
bayakwanimal ial i
zoachamumewebadozi l
ikuwepo.“Bandubanduhumal iza
gogo”hati
mayemal izil
ezili
kwi
shakwaniBiSikujuahakuwaanaendel
ezami radi
al
iyoi
achamumewe.“ Hayawihayawiy
akawa”.Hat i
mayemai shay
aBiSikujuana
mwanay eTabu y akabadili
kayakaway ashidanazi l
ef edhaTabu al
izokuwa
aki
pewazikafi
ki
aki komo.

Kamawaswahi l
iwasemav yo“mazoeanikilema”Tabual
iyezoeakuchezeafedha
akaanzakupat
ashida,kwanzaali
anzakuombaombakwawat unabaadayawat u
kumshituki
awakawahawampi tenafedha.NdipoTabual
ipoanzakuwanamkono
mrefu.Wahengawal i
sema“ mtuhany i
mwimanenobal itongel augal
i”
.Wat u
wemawakampel ekeaBiMajutotaar
if
azat abiayaTabumwanay e.Yey
eakajajuu
oho!Mwanangusi mwizimnamuoneawi vutu.

“Li
semwal oli
pokamahal i
pol aj
a”.Hat i
mayey ali
yokuway aki
semwanawat ujuu
yaTabuy ali
kuj
akwanisi kumoj aali
endakui badukanikwamzeemmoj anahuyo
mzeealikuwaamekaachonj oakimv i
zia.Hiv
yobaaday aTabukukwapuafedhatu
nakuanzakukimbianazokel elezamwi zi
…!Mwi zi
…!Zili
siki
ka.Bi
Sikuj
uanayebil
a
kuj
uaninanimwi z
ialikwendambi okushuhudi a,kutahamakinimwanay eTabu
amedakwakuwandi yemwi zi
!Bi si
kujuaali
mt azamamwanay ekwahuzuniwakati
aki
chukuli
wa kupelekwa jela na hatimaye akajisemea mweny ewe ama kweli
“umdhaniayesiy
ekumbendi ye!”

10)
(a)WATOTOWAMAMANTI
LIE

 Mandhar
iyamanzesei
naf
iki
shadhami
ray
aumasi
ki
ni

 Mandhar
iyadampoi
naf
iki
shadhami
ray
aukosef
uwaaj
i
ra

 Mandhar
iyashul
eni
inaf
iki
shadhami
ray
aumuhi
muwael
i
mu

(
b)JOKALAMDI
MU

 Mandhar
iyahi
fadhi
yat
aif
ainaf
iki
shadhami
ray
auj
angi
ri

 Mandhar
iyabenki
inaf
iki
shadhami
ray
auj
ambazi

 Mandhar
iyaki
j
iweni
inaf
iki
shadhami
ray
ahal
ingumuy
amai
sha

11)
(a)ORODHA

 Kumbi
zast
arehepamoj
anabaa

 Ut
umi
aji
wamadaway
akul
evy
a

 Uv
aaj
iwat
amaduni
zaki
geni
134
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

(
b)KI
LIOCHETU

 Pi
chanasi
nemazangono

 Mapenzi
kat
ikaumr
imdogo

 Mat
umi
ziy
akondomu

12)
(a)MALENGAWAPYA

 Wanakemeamaadi
l
iyasi
yof
aakat
ikaj
ami
i

 Wanaf
ichuamat
abakakat
ikaj
ami
i

 Wanaf
ichuamapenzi
yausal
i
ti

(
b)WASAKATONGE

 Wanaf
ichuav
iongozi
madi
ktet
akat
ikaj
ami
i

 Wanakemeamat
atbakay
ali
yopokat
ikaj
ami
i

 Wanat
eteawal
alahoi
weny
emai
shaduni

MWONGOZOWAUSAHI
HISHAJI
JARI
BIOLAPI
LI
1)(
i)E (
ii
)E (
ii
i)E (
iv)B (
v)D (
vi)B(
vii
)B (
vii
i
)A (
ix)C (
x)A

2)(
i)C (
ii
)A (
ii
i)E (
iv)G (
v)I

3)Mamboy
akuzi
ngat
iakat
ikaut
umi
ziwal
ugha

 Uhusi
anobai
nay
awazungumz
aji

 Madai
nay
ozungumzwa

 Mazi
ngi
ra

 Lengol
amazungumz
o

4)Kut
ajaasi
l
iyamzungumzaj
i

A.Wakongo C.Wahay
a

B.Wasukuma D.Wamakonde

5)Mat
umi
zimanney
amof
imuku

135
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

(
i)Kuoneshaunomi
nishaj
imf
anokucheza,
kui
mba,
kui
banakul
i
ma

(
ii
)Kuoneshanj
eoy
awakat
iul
i
opi
tamf
anohakuchezampi
ra

(
ii
i)Kuoneshaki
tenzi
kishi
ri
ki
shi
mfanohukukukuz
uri

(
iv)Kuoneshaur
ejeshi
mtendwamf
anoal
i
yekupi
ga.

6)Kut
ajanj
i
azi
l
izot
umi
kakuundamanenoy
ali
yot
olewa

(
a)Mwi
gosaut
i (
c)Uhul
uti
shaj
i

(
b)Kuf
anani
shaumbol
aki
tu (
d)Kuf
upi
sha

7)Kuungani
shasent
ensi
kwakut
umi
a0-
rej
eshi

(
a)Mwanaf
unzi
ali
yechel
ewaamepewaadhabu

(
b)Ki
tabuki
nachov
uti
aki
menunul
i
wal
eo.

(
c)Godor
oli
l
il
okoj
olewal
i
meani
kwa.

(
d)Ukut
aul
i
ofany
auf
aumeangushwa

8)Mwanaf
unzi
azi
ngat
iemamboy
afuat
ayokat
ikakuandi
kai
nsha

 Ki
chwachai
nshaMAMBOYALI
YOFANYWANARAI
SIJOHNPOMBEMAGUFULI

 Ut
angul
i
zi.

 Kii
niyaanikujengamiundombi
nu,kuf
ufuav
iwanda,eli
mubur
ekwawanaf
unzi
,
kuondoawat umishihewa,kut
oaajir
akwawat anzani
anakusi
mami
shakazi
wenyevyetif
eki.

 Hi
ti
misho.Hi
ti
mishol
i
endanenay
ali
yoj
adi
l
iwakweny
eki
i
ni.

9)Kuandi
kakadi
yamwal
i
ko

KADIYAMWALI
KO
MimiManeno Mat
amu ni nay
ofur
aha kubwa kukubal
i
ka/kuwaal
i
ka
AnnanaJumakwenyeshereheyamahaf
aliyakumali
zakidat
ochanne
136
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

i
takayof
anyikatar
ehe21/ 11/
2023Bit
alesekondarikuanzi
asaa4: 00
asubuhihadisaa7:30mchana.Nabaaday ekufuati
wanat af
ri
jaf
upi
i
takayof
anyikakat
ikaukumbiwaki
ji
j
imnamosaa10: 00jioni
.

Kuf
ikakwakondi
okuf
ani
ki
shasher
ehey
angu,

Maj
i
bukwawasi
ofi
kat
u

BwanaManeno,

S.
l.
p200,

Ki
goma.

Si
munamba0763333111/
0634984745

10)
(a)MALENGAWAPYA(
i)Uongozi
mbay
a(i
i
)Rushwa(
Mat
abaka)

(
b)WASAKATONGE(
i)Ukol
onimambol
eo)(
ii
)Uongoz
imbay
a(i
i
i)Maadi
l
ina
maony
o
11)
Jinsi
uteuzi
wamandhar
iul
i
vyoi
buadhanay
amapenzi
machungu

 KI
LIOCHETU

 Mandhar
iyany
umbani
,mapenz
imachungukat
iyaSuz
inamamay
ake

 Mandhar
iyashul
eni
,mapenzimachungukwaSuzinaJot
ikwaniwal
i
ambuki
zana
uki
mwi

 Mandhar
iyanj
iani
,mapenzimachungukat
iyaJot
inaChausi
kukwasababuJot
i
al
i
kuwahatul
i
inamwanamkemmoj a.

 NGOSWEPENZIKI
TOVUCHAUZEMBE

 Mandhar
iyany umbani,mapenzimachungukat
iyaNgoswenaMazoeakwa
sababuMazoeaal
ikuwanamchumbawaket ay
ari
.

 Mandhariyamtoni
,mapenzimachungukat
iyaNgoswenaMazoeakwasababu
wal
ionekananamamay akeMazoea.

137
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

 Mandhar
iy aji
koni.Mapenzimachungu katiya Ngoswe na Maz
oea kwani
Ngoswe al
it
aka Mazoea ampelekee chakul
a,ki
tendo cha mama Mazoea
kumpel
ekeachakul
aki
li
mshtushasanaNgoswe.

12)
Mamboy
ali
yopendekezwanawaandi
shi
war
iway
ail
ikuzui
arushwa.

 WATOTOWAMAMANTI
LIE

 Jeshi
lapol
i
sii
nabi
dil
i
wenauami
nif
unakupi
ngar
ushwa.

 Ser
ikal
ii
nat
aki
wakut
oael
i
mukwawananchi
juuy
asual
alar
ushwa.

 Sher
iakal
izi
chukul
i
wej
uuy
awat
akaoj
i
husi
shanar
ushwa.

 JOKALAMDI
MU

 Vi
ongozi
wanat
aki
wakuwawaami
nif
unamst
ari
wambel
ekupi
ngar
ushwa

 Sher
iakal
inazeny
ekut
endewakazi
ziwekwei
l
ikuzui
arushwa.

 El
i
mui
tol
ewekwav
iongozi
pamoj
anar
aia.

MWONGOZOWAUSAHI
HISHAJI
JARI
BIOLATATU
1)(
i)B (
ii
)C (
ii
i) D(
iv)A (
v)C (
vi)D (
vii
)E(
vii
i
)E(
ix)C (
x)D

2)(
i)E (
ii
)C (
ii
i)I(
iv)G (
v)A

3)Mambo manney
anay
osababi
sha mabadi
l
iko kwa mzungumzaj
iwa l
ugha y
a
Ki
swahi
l
i

(
a)Madai
nay
ozungumzwa (
c)Lengol
amazungumzo

(
b)Mazi
ngi
ra (
d)Uhusi
anobai
nay
awahusi
ka

4)Manenomanney
ali
youndwakwakuangal
i
akazi
yaki
tu

(
a)Ki
pimapembe (
c)Mf
uni
ko

(
b)Kat
aupepo (
d)Ki
zi
bo

138
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

5)Kuel
ezamaanay
atungozi
fuat
azokwakut
oamf
anommoj
a

(
a)Ki
rai
.Nit ungoambay
ohai
gawany
ikisehemuy
aki
i
manaki
ari
fu.Mf
anoki
j
ana
mtanashati

(
b)Ki
shazihuru.Niai
nay
aki
shazicheny
eki
tenziambachoki
nat
oat
aar
if
akami
l
i
mfanoanakula.

(
c)Sent
ensi
.Nitungoinay
otoat
aar
if
akami
l
iambay
oimeundwakwaki
i
manaki
ari
fu
mfanobabaanali
ma.

6)Dhimannezakuanzi
shwakwaasasiy
aUWAVI
TA (
Umoj
awawaandi
shiwa
vi
tabuTanzani
a)

 Kut
eteamasl
ahi
yawaandi
shi
wav
itabuTanzani
a

 Kubuni
nakuendeshami
radi
yauandi
shi
nauchapi
shaj
iwav
itabu

 Kuwaungani
shapamoj
awaandi
shi
wav
itabuv
yaKi
swahi
l
i

 Kukit
angazaKi
swahi
l
ikat
ikav
yombov
yahabar
ikamav
il
emagaz
eti
,runi
ngana
redi
o.

7)Changamot
onnezi
naz
owez
akuj
i
tokezakat
ikashughul
iyasensay
awat
una
makazi

(
i)I
mani
zaki
shi
ri
ki
na

(
ii
)Ukosef
uwael
i
mukuhususensa

(
ii
i)Ul
evi
kwamakar
ani
nav
iongozi
waki
j
ij
i

(
iv)Mapenzi
yanay
owezakupel
ekeauzembekat
ikakazi

8)Maj
i
buy
aMaswal
iyanay
otokananashai
ri

(
i)Mt
unzi
washai
rihi
l
ianazungumzi
akut
unzasi
ri
.

(
ii
)Dhami
ramoj
ainay
opat
ikanakat
ikaubet
iwat
atuni
umuhi
muwakut
unzasi
ri
.

(
ii
i)Methal
ii nay
obeba uj
umbe wa shai
rihi
l
iniki
kul
acho kinguonimwako au
umdhaniayendi
yesi
y e

(
iv)Ki
tuoal
i
chot
umi
amshai
rikat
ikashai
rini
kit
uoki
mal
i
zio.

139
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

9) SHULEYASEKONDARIZI
MBWI
NI,

S.
L.P28,
KI
BITI
.
22.
2.2023
MKUUWASHULE,
SHULEYASEKONDARIZI
MBWI
NI,
S.
L.P28,
KI
BITI
.
K.
K
MWALI
MUWADARASA,
SHULEYASEKONDARIZI
MBWI
NI,
S.
L.P28,
KI
BITI
.
Ndugu,
YAH:
RUHUSAYASI
KUTATU.
Husi
kanaki
chwachahabarihapojuu.MiminiAmaniJakani
nasomaki
dat
ocha
nnekat
ikashuleyasekondar
iZimbwi ni
.Nikokat
ikamkondoB namwal i
mu
wanguwadarasaanai
twaDi
cksoni
Ny akal
e.

Ninaombar uhusayasikutatuilini
kamuonemamay angumzaziambay eni
mgonjwa sana.Amelazwa kat
ika hospi
tal
iya wil
aya Kibi
tit
angu Jumamosi
i
li
yopita.Ni
met umi
waujumbewasi muy amaandishikutokakwakakay angu
ukiel
ezakuwamamaanahitaj
ikutuonawatotowakewote.

140
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

Ni
tashukur
uendapoombi
langul
i
takubal
i
wa
Wakomt
ii
fu
A.Jaka
AMANIJAKA
Mwanaf
unzi
waki
dat
ochanne

10)
(a)WATOTO WA MAMANTI LIE(
i)Ukosef
u wael
i
mu kwawat
oto (
ii
)Ul
evi
uli
oki
thi
ri(
ii
i)Wi
zinauj
ambazi
(
b)TAKADI
NI.(
i)I
mani
pot
ofu(
ii
)Ubaguzi
wawal
emav
u(i
i
i)Ndoazami
tar
a

11)
Maov
uyanay
okwami
shany
umamaendel
eo
 WASAKATONGE.(i
)kupiga v
ita ukolonimamboleo “
KLABU”(i
i)Kupi
ga vi
ta
mat
abaka“MVUJAJASHO”(ii
i
)Kupi gavit
aunaf
iki
nausali
ti“
WASODHAMBI”

 MALENGAWAPYA.(i
)Kupi
gav i
tauny
onyaj
i“SAMAKIMTUNGONI
”(i
i
)Kupi
gav
ita
uongozi
mbay
a“PUUZO”(i
i
i)Kupi
gavit
amatabaka“
PUNDA”

12)
(a)NGOSWEPENZIKITOVUCHAUZEMBE(
i)Hasar
azaul
evi(
ii
)Umuhi
muwa
eli
mu(ii
i)I
mani
zauchawinaushi
ri
ki
na

(b)KI
LIOCHETU.(
i)Umasi
ki
ni(
ii
)Ukosef
uwael
i
muy
aji
nsi
a(i
i
i)Usal
i
tikat
ika
ndoa
(c)ORODHA.(
i)Umasi
ki
ni(
ii
)Mmomony
okowamaadi
l
i(i
i
i)Kukosekanakwa
uadi
li
fu

MWONGOZOWAUSAHI
HISHAJI
JARI
BIOLANNE
1)(
i)C (
ii
)C (
ii
i)E (
iv)D (
v)B (
vi)C (
vii
)A (
vii
i
)B (
ix)D (
x)D

2)(
i)H (
ii
)F (
ii
i)B (
iv)I (
v)C

3)Kubai
nishaai
nazamanenoy
ali
yopi
giwami
star
ikat
ikasent
ensi

141
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

(
a)Kucheza(
Nomi
no)
,si
kupendi
(ki
tenzi
)

(
b)Hi
vi(
kiwaki
l
ishi
),mapema(
kiel
ezi
)

(
c)Li
kal
i
puka(
kit
enzi
),l
i
pu(
kiel
ezi
)

(
d)na(
kiungani
shi
)

(
e)Lo!(
kihi
sishi
),

4)Maneno manne yal

iyoundwa kwa kutumi
a ki
tenzina nomi
no nipi
mamaj
i
,
zi
mamoto,chemshabongo,kombamwiko.

5)Kutungasent
ensiz
eny
eupat
ani
showaki
sar
ufinakuoneshav
iambi
shiv
yao-
rej
eshi.

(
i)Kal
amai
l
iyopot
eai
mepat
ikana-kal
amuzi
l
izopot
eazi
mepat
ikana

(
ii
)Ukut
aul
i
ojengwaumeanguka-kut
azi
l
izoj
engwazi
meanguka

(
ii
i)Suf
uri
ail
i
yoi
biwai
mepat
ikana–suf
uri
azi
l
izoi
biwazi
mepat
ikana

(
iv)Far
uanay
eti
shaameuawa–f
aruwanaot
ishawameuawa

6)Hoj
asita(6)zakihi
stor
iazinazothi
bit
ishakuwaKiswahil
iniki
bantunipamojana
hi
stor
iayaKil
wanaPat e,ushahi
diwaMar coPol
o,ushahi
diwaAl iI
dri
s,ushahi
di
waushair
iwakale,ushahidiwaIbnBat ut
anaushahidiwaAliMasudi.

7)Madharamanneyanay
owezakut okeani(i
)Fami
l
iakusambar
ati
ka(
ii
)Kuzi
disha
i
dadiyav i
fokwenyejamii(
ii
i)Kupunguzanguv
ukazikati
kajami
i(iv
)Huleta
mif
arakanonami
gogorokati
kajamii.

8)Maj
i
buy
amaswal
iyanay
otokananauf
ahamu

(
a)Maanay
amanenoy
ali
yokol
ezwawi
no

 Kipochi–kondomu,utashi–hamuyakuf
anyangono,kupi
gati
gokwati
go–
kufanyamapenzibil
aki
nga,mki
kaabi
l
akupigakwamudamr ef
u–mkikaabi
l
a
kufanyamapenzikwamudamrefu.

(
b)Ugonj
waunaozungumz
iwanamkur
ugenzi
niugonj
wawaUKI
MWI

(
c)Mkurugenzianashauriv
ij
awakionahawawezikukaamudamref
ubi l
akufany
a
mapenzibasiwatafut
ewapenz
iwanaoamini
kanawafany
emapenzihapo.

(
d)Uj
umbeunaof
aani
uki
mwi
unauaauuki
mwi
niugnj
wahat
ari
sana.

9) Fasi
hisi
mul
i
zini
hai
nahal
i
sizai
dikul
i
kof
asi
hiandi
shi
kwasababuzi
fuat
azo

 Ni
mal
iyaj
ami
inzi
ma

142
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

 Huwakut
ani
shaanakwaanaf
anani
nahadhi
ra

 Hupokeamabadi
l
ikoy
apapokwapapo

 Huambat
ananaut
endaj
ikamav
il
ekupi
gamakof
i,kui
mban.
k

 Huendananawakat
inamaz
ingi
ra

 I
nahaliy
aut
egemezi
,hut
egemeaSanaazamaoneshokamav
il
eghi
buy
aani
muzi
ki
.

10)
Ujumbekut
okakat
ikadi
wani
mbi
l
i

 MALENGAWAPYA

 Ukombozi
wawanawakeni
muhi
mukat
ikaj
ami
i

 Ki
l
imoni
uti
wamgongowauchumi
wet
u

 Mat
umi
zimabay
ayaf
edhahay
afai
kat
ikaj
ami
i

 WASAKATONGE

 Udi
ktet
ani
kikwazochamaendel
eo

 Maadi
l
imemanamaony
oni
msi
ngi
wamai
shabor
akat
ikaj
ami
i

 Mapenzi
yadhat
ikat
ikaj
ami
ini
muhi
musana

11)
Namnaf
asi
hii
l
ivy
ojungukuul
i
sil
okosaukoko(
dhami
ra)kat
ikar
iway
ambi
l
i

 WATOTOWAMAMANTI
LIEUl
evi
,ukosef
uwael
i
mu,
umasi
ki
ni

 TAKADI
NIMapenzi
,i
mani
pot
ofu,
ujasi
ri

12)
Namnamandhar
iil
i
vyoi
buadhami
rakat
ikakazi
mbi
l
izat
amt
hil
i
ya

 KILI
O CHETU.Mandhar
iyanyumbani(sual
alamalezi
),mandhar
iyashul
eni
(mapenzi
kat
ikaumr
imdogo)
,mandhar
iyamtaani
(mmomonyokowamaadil
i)

 NGOSWEPENZIKI
TOVUCHAUZEMBE.Mandhar iyanyumbani(
sual
alamal
ezi
),
mandhar
iyamt
oni
(mapenzi
),mandhar
iyaki
l
abuni
(ul
evi)
.

MWONGOZOWAUSAHI
HISHAJI
JARI
BIOLATANO
1.(
i)C (
ii
)D (
ii
i)C (
iv) E(
v)C (
vi)D (
vii
)E (
vii
i
)B (
ix)A (
x)A

143
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

2.(
i)C (
ii
)F (
ii
i)G (
iv)B (
v)A

3.(
i)wangapikiwaki
l
ishi
,(i
i
)wangapiki
vumi
shi
,(i
i
i)mar
a ngapiki
elezi (
iv)
wal
i
ungakitenzi

4.Ai
nazav
iel
ezi

(
i)Kiel
ezicha namna.Hi
kihuel
ezea j
i
nsiambav
yot
endo l
i
mef
any
ika mf
ano
anatembeat
arat
ibu

(
ii
)Ki
elezichawakati
.Hi
kihuel
ezeat
endol
i
mef
any
ikamdagani
.Mf
anoMgabe
al
i
ondokaalf
aji
ri
.

(
ii
i)Ki
elezicha mahal
i
.Hikinikiel
ezikinachotoa t
aar
if
a kuhusu mahal
ijambo
l
imefanyi
ka.Mf
anomtot
oamelalaki
tandani.

(
iv)Ki
elezichaidadi
.Hi
kihuel
ezaj
ambol
i
mef
any
ikamar
angapi
.Mf
anoamepi
gwa
marany i
ngi

5.(
a)Mamaanaot
anj
ozi
aki
waamel
ala,
Mamaamekaakar
ibunamot
o.

(
b)Sahani
il
iy
okoupandewakul
i
a,Sahani
kwaaj
i
liy
akul
achakul
a.
(
c)Sawasawa,
Nji
aambay
owat
uhupi
ta.
(
d)Mt
otoamekany
asehemu/
mahal
i
,Mt
uamemkany
agamt
oto.
6. Madhar
ay anayowezakut okeakwaj amiiiwapo it
aendekezami lapotovuya
kuwabagua walemav u wa ngozikat ika r
iwayay a TAKADINIni( i)Famili
a
kusambarati
ka(i
i)Kuzidi
shai dadiy
avif
okweny ejamii(
ii
i)Kupunguzanguvukazi
yajamii
(iv
)Huletamifarakanonami gogorokati
kajamii

7.(
a)Mt
indoul
i
otumi
kani
mti
ndowaki
mapokeo;
hiy
oni
kwasababyy
a

(
i)Uwepowaki
tuobahar
iambachoki
naf
ananakwabet
izot
e

(
ii
)Urar
iwavi
nanami zanikat
ikashai
riy
aanikil
abetil
i
nami
shor
oroy
eny
emi
zani
16navi
navyakat
inav y
amwi shovi
navyof
anana.

(
b)Mwandishianamani
shapal
eunapomwonaaukugunduamt
umuov ukwake
mchukul
iehatuahar
akanawalausi
vumi
li
euovuwakeambaounawezakul
eta
madharamakubwa.
(c)Mtazamowamt unz
iwashai r
ihi
l
inikwambamtuwakari
bundi
yemweny e
uwezowakukul eteamadharamakubwakwakuway ey
endi
yeyupoji
ranina
wewenahi vyounapogunduakuwamt uwakowakar
ibusimwemakwakobasi
unapaswakuchukuahatuaupesi
.
(
d)(
i)Ki
kul
achoki
nguoni
mwako
(
ii
)Shai
rihi
l
ili
naendananaj
amiiyet
ukwakiasiki
kubwakwasababukat
ikaj
ami
i
y
etuwatuwakar i
bundiowanaosababi
shaathar
inamadharamakubwakwetu
144
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

kwakuwawanatufahamuhiv
yowengiwaohuchukuanaf
asihi
yokut
ukandami
za
kwakut
utendeaubayakamail
iv
yokat
ikaj
ami
izetu.
8.(
a)Bar uayamwali
konibaruaaumaandi shiy
enyelengol
akuombauj i
owamt u
f
ulanikwenyesher
eheaushughuliyoyot
emaal umulaki
nitangazonimaandi
shi
yal
iyoandi
kwa kwa madhumuniy a kutoa taar
if
a maalumu kwa umma au
walengwamfanonafasi
zakazi
,kupoteakwamt u.

(
b)kuandi
kat
angazol
akupot
eakwamt
oto

TANGAZO!TANGAZO!TANGAZO!

KUPOEAKWAMTOTO

KI
JANAWAKI UMEAITWAYEMASANAMAGALEMWENYEUMRIWAMI AKA
12AMEPOTEAMAENEOYATENGERUARUSHASIKUYATAREHE12/1/
2023
AKIWAAMEVAASHATIYABULUUNASURUALINYEUSI
.KI
JANAHUYOANA
AFYAYAAKILIKWANIWAKATIMWINGI
NEHUOKOTAMAKOPO
BARABARANI.

KWAYEYOTEATAKAYEMUONAKI
JANAHUYOATOETAARIFAKITUOCHA
KARI
BUCHAPOLISIAUAPI
GESI
MUNAMBA0763929452AU0782394666.

ZAWADINONOI
TATOLEWAKWAYEYOTEATAKAYEWEZESHAKUPATI
KANA
KWAMASANA.

9.Mchangowavy
ombov yahabarikati
kakukuzanakuenezalughay
aKi
swahi
l
i,
vy
ombohivy
onimagaz
eti
,runi
nga,r
edionamajar
idambal
imbali
.

10.
(a)MALENGA WAPYA.Kukemeauongozimbaya“PUUZO”
,Kupi
ngamat
abaka
“PUNDA”
,Kukemeamatumi
zimabay
ay apesa“
ISRAFU”

(
b)WASAKATONGE.Kupi
ngaukeket
aji“
TOHARA”
,Kukemeaukosef
uwauadi
l
ifu
“
WASODHAMBI”,
Kupi
ngasual
alauchuwamadaraka“TONGELAUGALI
”.
11.
(a)WATOTOWAMAMANTI LI
E.Mat
ati
zoyanayokwami
shamaendel
eonipamoj
a
naulev
i,umasi
ki
ni,
ukosef
uwaelimu,r
ushwa,wizi
nauj
ambazi
.

(
b)JOKALAMDI
MU.Rushwa,
ukosef
uwauadi
l
ifuwav
iongoz
i,bi
ashar
ahar
amu

12.
(a)KI
LIOCHETU.Mabadil
i
koyanay
olengwanamwandishi
wakitabuni
pamoj
a
nakuachamil
apotof
u,kuwanamsimamo, kut
olewael
i
muy aj
i
nsiakwawat
oto.
145
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

(
b)ORODHA.Kuacha v
itendo v
ya uasher
ati
,kuwa na maadi
l
imazur
i,kuwa
mwami
nif
u.

MWONGOZOWAUSAHI
HISHAJI
JARI
BIOLASI
TA
1)(
i)B (
ii
)D (
ii
i)D (
iv)B (
v)B (
vi)B (
vii
)C (
vii
i
)C (
ix)B (
x)C

2)(
i)F (
ii
)D (
ii
i)A (
iv)B (
v)C

3)(i
)Babaanal
imashambani(ii
)Babaanal
i
mashambani
?(i
i
i)Loo!Babaanal
i
ma
shambani
!(i
v)Babanaombaul
imeshambani
.

4)(
a)Chubwiniki
elezi(
ii
)hananikit
enz
iki
shi
ri
ki
shi(
ii
i)kui
mbaniki
tenz
inomi
no
(
iv)KwamsaadawaMunguni ki
hisi
shi
.

5)Mambomannemuhi
mukat
ikauandi
shi
wabar
uakwamhar
ir
ini

 Ki
chwachabar
ua.Huandi
kwamwanz
oni
juunakwaher
ufi
kubwaauwi
nomzi
to

 Mwanzowabar
uaambay
ohut
ajandugumhar
ir
i

 Bar
uay
eny
eweambay
oni
sehemuy
eny
euf
afanuzi
wahoj
azeny
eukwel
i

 Mwi
showabar
uaambay
ohuwanaombi
lamwandi
shi

 Ji
nal
amwandi
shi
naanuani
yakenat
arehe.Huandi
kwachi
niupandewakushot
o.

6)Naf
asi
yamwanamkekat
ikaj
ami
ikwakut
umi
adi
wani
mbi
l
i

 MALENGA WAPYA.(i
)Mwanamkeamechorwa kama mt
u anay
ekandamizwa
“
KIFUNGO” (i
i
)Mwanamkeamechor
wakamamt ual
i
yewekwautawani“HINA
I
NAPAPATUKA” ( i
i
i) Mwanamke amechor
wa kama mt u anayeml
iwaza
mwanaume“UA”

 WASAKATONGE.(i
)Mwanamkeamechorwakamamsagaj
i“JI
WESIMCHI”(i
i)
Mwanamkeamechorwakamamtuali
yeathi
ri
kanamil
apotof
u“TOHARA”(
ii
i)
Mwanamkeamechorwakamamt
uasi
yenamaadil
i“WEWEJI
KOLASHAMBA”

7)Kuchanganuasent
ensi
kwamkabal
awaki
muundo

S.
changamani
KN
KT
N βV t
KN
146
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

N V t N
V
Ki
j
ana al i
yelet
waj
anaj
i
oni ana
mapepo matatu

8)Namnamat
umi
ziy
api
chanami
chor
oyanav
yomsai
diamt
umi
aji
wakamusi

(
i)Kusai
diamaanaambazohaz
iel
eweki
kwaur
ahi
si

(
ii
)Huv
utaumaki
nikwamt
umi
aji
wakamusi
nakumf
any
aazi
ngat
ieanachot
azama

(
ii
i)Huwasai
diawat
umi
ajikamusikut
ofaut
ishav
ituv
inav
yokar
ibi
anaki
maanaau
ki
maumbile.

(
iv)Huwawezeshawat
umi
aji
kamusi
kuonamf
ananobai
nay
avi
tu.

(
v)Huwawezeshawat
umi
aji
kamusi
kuundadhanay
ajambohasakamani
geni
.

9)Ushahi
diwakii
simukuthibi
ti
shakuwaKiswahi
li
ni ki
bant
uni
pamojanamsami
ati
,
tungozaKiswahil
i,upat
anishowakisaruf
i,mnyambuli
kowavi
tenzi
,ki
ambi
shi
tamati
maanakatikakit
enzi
.

10)
(a)MALENGAWAPYA

 Ua-Mapenzi
yadhat
ihul
etaf
araj
akat
ikaj
ami
i

 Hi
nai
napapat
uka.Ukombozi
waaki
namamani
muhi
musana

 Punda.Mat
abakahay
afai
kat
ikaj
ami
i

(
b)WASAKATONGE

 Vi
nyonga.Usal
i
tihauf
aikat
ikaj
ami
i

 Tongel
augal
i
.Uchuwamadar
akahukwami
shamaendel
eo

 Wasakat
onge.Wal
alahoi
wasai
diwekat
ikaj
ami
i

11)
Ker
ombal
i
mbal
izi
nazopat
ikanakat
ikav
itabuv
iwi
l
ivy
ari
way
a

 TAKADINI.(
i) Ker
oya kuny
anyapaa watot
o wenye ul
emav
u( ii
) Ker
oya
kuchagul
i
wamchumba(i
i
i)Malezi
yawatotokuachi
wamwanamkepekee

 WATOTOWAMAMANTI
LIE.(
i)Ker
oyaumasi
ki
ni(
ii
)Ker
oyar
ushwa(
ii
i)Ker
oya
ul
evi

147
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

12)
Utumi
ziwat
amat
hal
izasemi
kat
ikat
amt
hil
i
yambi
l
i

 NGOSWE PENZIKI TOVU CHA UZEMBE.(

i)Tashi
biha,t
azama sar
awi
l
iyake
miguunikama kengel
eya bomani(ii
)ni
daa,jama!Jama! ( i
ii
)mdokezo,
si
j
ui…siwezi
…

 KILIO CHETU.(i
)mdokez o,Jot
i….(ii
)takri
ri
,vif
ovi
kawazoa,v
ikawazoa (
ii
i)
tashi
biha,
wakapukut
ikakamamaj ani
yakiangazi
.

MWONGOZOWAUSAHI
HISHAJI
JARI
BIOLASABA
1.(
i)D (
ii
)C (
ii
i)B(
iv)C (
v)D (
vi)D (
vii
)D (
vii
i
)C (
ix)B (
x)D

2.(
i)B (
ii
)C (
ii
i) E(
iv)D (
v)A

3.(i
)kauliy
akut
enda (
ii
)Kaul
iyakut
endeana (
ii
i)Kaul
iyakut
endea (
iv)Kaul
iya
kutendwa

4.Maumbot
ofaut
it
ofaut
iyaki
tenzi
kishi
ri
ki
shi

(i
)Titonimwal
i
mu(
ii
)Ti
toal
i
kuwany
umbani(
ii
i)Ti
toanaf
edhany
ingi(
iv)Ti
to
ndiy
emchungaj
i
5.(
a)Ameonekanaanat
embea(b)Anakul
aalichopi
ka (
ii
i)Al
i
yepoteaameonekana
(
iv)Ki
j
anaal
iyepi
gwari
sasi
il
iy
omvunjamiguuameonekanaanatembea.

6.(
a)Ngel
iyat
atuLI
/YA.Chungwal
i
li
lochumwa–machungway
ali
yochumwa

(
b)Ngel
iyat
anoI
/ZI
.Ndi
mui
l
iyochumwa–ndi
muzi
l
izochumwa
(
c)Ngel
iyasabaU/
YA.Ugonj
waul
i
oingi
a–magonj
way
ali
yoi
ngi
a
(
d)Ngel
iyapi
l
iU/
I.Mj
iul
i
ojengwaunapendeza–mi
j
iil
i
yoj
engwai
napendeza
7.Athar
iyaWaar abukat
ikalughayaKiswahi
l
i(i)Msamiati(i
i)Matamshi (
ii
i)
Kiswahi
l
ikuhusishwanadi niy
akii
sl
amu ( iv
)Kiswahil
ihaki
kuwekwakati
ka
kumbukumbuzamaandi shi

8.Sababunnezi
nazosababi
shaut
atakat
ikamawasi
l
iano

 Kut
umi
anenol
eny
emaanazai
diy
amoj
amf
anobabaanaendesha.

 Kut
ozi
ngat
iatar
ati
buzauandishi
.Mf
anotul
imkut
aJumanar
afi
kiy
ake,
Mashaka
aut
uli
mkutaJumanaraf
ikiy
akeMashaka.

 Kut
umi
amanenobi
l
akuz
ingat
iamaz
ingi
ra.Mf
anoAnnaamet
umwanaAl
i

148
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

 Kut
umi
amanenoy
api
cha.Mf
anoni
nauany
umbani
kwangu.

9.(
a)Mambomat
ano(
5)muhi
muy
akuzi
ngat
iakat
ikauandi
shi
wabar
uazasi
mu

(
i)maj
i
namawi
l
iyamwandi
ki
waaumpel
ekewat
aar
if
a
(
ii
)Anuani
yamwandi
ki
wa
(
ii
i)Taar
if
aauuj
umbe
(
iv)Maj
i
namawi
l
iyamwandi
shi
(
v)Mat
umi
ziy
aher
ufi
kubwa
(b)HURUMAJUMANNESLP350MWANZARI
POTICHUONIKOROGWEMAJUTO
AMANI

10.
(a)MALENGAWAPYA.( i
)Wanawael
ekezaviongoz
ikuwaj
i
bika“
HALIHALI
SI”
,(i
i
)
Wanawatakavi
ongoziwasi
puzi
emambo“ PUUZO”(ii
i
)Wanawat
akavi
ongozi
kuachananamatabaka“
SAMAKIMTUNGONI ”

(b)WASAKATONGE.(i
)Anawashaur
iviongozi
kut
owany i
mawananchi
hakizao
“MARUFUKU”(i
i
)Anawatakavi
ongoziwasiwemadikt
eta“MADI
KTETA”(i
i
i)
anawat
akavi
ongozi
kuachamatabaka“ MVUJAJASHO” .
11.
(a)TAKADI
NI(
i)Ni
mlezi
waf
ami
l
ia(
ii
)Ni
mtuj
asi
risana(
ii
i)Ni
mtual
i
yena
msimamo

(
b)WATOTOWAMAMANTI LI
E.(i
)Ni
mchapakazi
(ii
)Ni
mlezi
waf
ami
l
ia(
ii
i)Ni
mtumweny
eupendowadhat
i.
12.
(a)NGOSWEPENZIKI TOVUCHAUZEMBE( i)Ul
evi
niki
kwazochamaendel
eo(i
i)
Sivi
zur
ikuchangany
amapenzinakazi(
ii
i)Ndoazamit
arahazi
fai
kat
ikaj
amii

(
b)KILI
OCHETU( i
)El
imuyaji
nsi
animuhi
musana(
ii
)Usal
i
tikat
ikandoani
hat
ari
(
ii
i)I
manipot
ofuhazi
fai
kat
ikaj
amii
.

MWONGOZOWAUSAHI
HISHAJI
JARI
BIOLANANE
1.(
i)C (
ii
)C (
ii
i)B(
iv)B (
v)A (
vi)D (
vii
)C (
vii
i
)B (
ix)C (
x)D

2.(
i)A (
ii
)C (
ii
i)G (
iv)F(
v)B

3.(
a)Sent
ensi
sahi
l
i.Mt
otomv
ivusi
mpendi
kabi
sa

149
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

(
b)Sent
ensi
ambat
ano.Babaanal
i
manamamaanapi
ka
(
c)Sent
ensi
shur
uti
a.Aki
j
aut
ajut
a
(
d)Sent
ensi
changamano.Ki
j
anaal
i
yekul
eteamaj
iyakuny
wani
mwanangu

4.(
a)Makosay
aki
sar
ufi
.Si
kuhi
ziumenonasana,
amekwendagakwao

(
b)Makosay
aki
mant
iki
.Mf
upahaunaul
i
mi,usi
mwagekukupeny
emchel
e
mwi
ngi
.

5.(
a)Uhur
unakazi(
b)Kabwel
a(c)Fungaf
unga(
d)Ndul
i

6.(
a)PA-
MU-
KU (
b)A-
WA (
ii
i)KU (
iv)LI
-YA

7.Madhar
amanney
akuhi
fadhi
fasi
hisi
mul
i
zikat
ikasi
kano(
smar
tphone)

 Ni
mal
iyamt
umweny
esi
kano

 Hai
badi
l
iki
kul
i
ngananawakat
inamazi
ngi
ra

 Ni
ghar
amasanakununuasi
kano

 I
nahi
taj
iuj
uzi
wakut
umi
asi
kanohi
vyosi
kil
amt
uanawezakut
umi
a.

8.Umuhi
muwakut
umi
akamusi

(
a)Kuj
uaai
nazamaneno

(
b)Kuj
uaasi
l
iyaneno

(
c)Kuj
uamaanazamaneno

(
d)Kuj
uat
ahi
j
iasahi
hiy
amaneno

9.Mwanafunziaandi
ke t
angazo kwa kuz
ingat
iat
arat
ibu zot
e za uandi
shiwa
t
angazo.

10.
(a)MALENGAWAPYA(
i)uongozi
mbay
a(i
i
)Umuhi
muwakut
umi
apesav
izur
i(i
i
i)
Kuwanamaadi
li
mema

(
b)WASAKATONGE(
i)Rushwa(
ii
)Uongozi
mbay
a(i
i
i)Mmomony
okowamaadi
l
i

11.
(a)WATOTOWAMAMANTI
LIE

 El
i
muhuzui
akui
bukakwauhal
i
fukat
ikaj
ami
i

150
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

 El
i
muhuondoaumasi
ki
nikat
ikaj
ami
i

 I
likuj
engaj
ami
ii
li
yobor
a

 (
b)TAKADI
NI

 El
i
muni
muhi
mukat
ikakut
okomezami
l
apot
ofu

 El
i
mui
nahi
taj
i
kai
l
ikuj
i
kimuki
mai
sha

 El
i
muni
muhi
mukat
ikakupambananandoazami
tar
a.

12.
(a)KILIO CHETU (
babaAnna)i)Nimtumweny eel
i
muy
aji
nsi
a(i
i
)Nimt
oa
ushauri(i
ii
)Anamalezi
mazuri
kwabint
iyakeAnna

(
b)NGOSWEPENZIKITOVUCHAUZEMBE(
MamaMazoea)i
)Nimkal
i
mu(
ii
)Ni
mchapakazi
(ii
i
)Ni
mamamaki
ni

MWONGOZOWAUSAHI
HISHAJI
JARI
BIOLATI
SA
(
1)(
i)C (
ii
)D (
ii
i)D (
iv)D (
v)E(
vi)A (
vii
)E(
vii
i
)C (
ix)E (
x)E

(
2)(
i)C (
ii
)B (
ii
i)D (
iv)E(
v)F

(
3)Kut
ajamzi
ziasi
l
iawamaneno(
a)J(
b)On(
c)St
arehe(
d)U

(
4)(
i)Kungut
angozakozot
e(i
i
)Ki
j
anaal
i
yeupi
gampi
ra(
ii
i)Ugal
iul
eumei
va(
iv)
Weweumv iv
u

(
5)(
a)Mt
otomol
e(b)Wal
eambao(
c)Jumaanaandi
ka(
d)Ki
tabuki
l
ichopot
ea.

(
6)Sababunne(4)zi
l
izoki
fanyaKiswahi
l
ikuwanamanenomengiy
aKi
arabukul
i
ko
kut
okalughazi
ngi
nezaki bant
u.

 Ut
awal
awawaar
abu

 Bi
ashar
ahasay
awat
umwanapembez
andov
u

 Di
niy
aki
i
slamu

 Ndoabai
nay
awaar
abunawanawakewapwani
yaAf
ri
kamashar
iki

(
7)(
a)Yambwaninenoli
nal
orej
eleaki
tuki
l
ichoat
hir
iwanaki
tenzichaki
i
mamf
ano
mwal
imual
isomaki
tabuj
ana

(
b)Ki
j
ali
zo nineno ambal
o hukami
l
isha ki
ari
fu wakat
iambapo kuna ki
tenzi
151
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

ki
si
chochauar
if
ishaj
imf
anoPet
erni
mtot
o
(c)Unominishaj
inihal
iyakuundanominokut okakwakat egorianyingineza
maneno.Nomi nozaKiswahi
l
izi
nawezakuundwakut okananav i
tenzi
,vivumishi
nahatakutokaainamojay
anominohadi
nyingi
nemf anopika–mpi shi
.
(d)Upatani
showakisar
ufiniut
arat
ibuwakupatani
shav
iambi
shiv
yamanenoi
l
i
kuletamshikamanowamanenokat i
katungo.Mfanomtotomdogoanal
ia–
wat ot
owadogowanali
a.

(
8)Kuor
odheshav
ishazi
hur
ukat
ikasaf
uAnav
ishazi
tegemezi
kat
ikasaf
uB.

SAFUA(
Vishazi
hur
u) SAFUB(
vishazi
tegemezi
)
(
a)Ngomahai
l
iiv
izur
i Kwakuwai
mepasuka

(
b)Wat
akuj
akesho Wat
otowal
i
oandi
ki
shwa
Ki
ongozi
atakay
efungamkut
ano
(
c)Amepel
ekewat
aar
if
a
Ki
tabuul
i
chopewa
(
d)Ki
nakur
asany
ingi

(
9)Kuel
ezamaanay
amet
hal
izi
l
izot
olewanamat
umi
ziy
ake

(
a)Maana;kupat
aki
ngikwamaramojaniborakul
i
koki
dogoki
dogo.Matumi
ziy
ake
ni
kwambawat uwanataki
wakuj
i
tahi
dikupat
akwawi
ngimaramoja.

(
b)Maana;aanzi
shay
eubay
ahumrudi
amweny ewe.Mat
umiziy
akenikuwaony
a
wanaoanzi
shamambomaov
ukuwahuenday
akawar
udi
a.

(
c)Maana;matendomawi l
iauz aidiyat
okeayokwapamoj
aamawakat
immoj
a.
Matumizi
yakenikuwashaur
ikuchukuatahadhar
i.

(
d)Maana;wenye mi
enendo au mil
a zi
li
zo sawa huf
anana.Mat
umi
ziy
ake ni
kuwael
ekez
awatukuwamakininawatuwenyemisi
mamosawa.

(
10) (
a)MALENGAWAPYA

 “
ISRAFU”
-li
nasi
sit
izamat
umi
zimazur
iyapesa

 “
PUUZO”–Kuhi
mizav
iongozi
kuwaj
i
bika

 “
PUNDA”–l
i
nakemeamat
abaka

 (
b)WASAKATONGE

 “
ASALILI
POTOJA”–l
i
nakemeamat
abaka
152
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

 “
HATUNAKAULI
”–l
i
nal
ani
ukol
oni
mambol
eo

 “
JIWESIMCHI
”–l
i
nakemeat
abi
ayausagaj
i

(
11) (
a)TAKADI
NI(
i)Mchapakazi
(ii
)ni
mtuj
asi
ri(
ii
i)ni
mtuasi
yenamaamuzi

(
b)WATOTOWAMAMANTI
LIE(
i)ml
eziwaf
ami
l
ia(
ii
)nimchapakazi(
ii
i)nimt
u
mweny
eupendo
(
12) (
a)KILI
O CHETU (
i)el
i
muyaji
nsi
ayapaswakut
olewakwawat
oto(
ii
)
kuachamil
apotof
u(i
ii
)kuwanamsi
mamo

(b)ORODHA(
i)kuachananav
itendov
yauasher
ati
(ii
)kuwanamaadi
l
imazur
i(i
i
i)
kuwamwaminif
u

MWONGOZOWAUSAHI
HISHAJI
JARI
BIOLAKUMI
1.(
i)A(
ii
)B (
ii
i)C (
iv)A (
v)D (
vi)B (
vii
)A (
vii
i
)A (
ix)A (
x)D

2.(
i)D (
ii
) E(
ii
i)A (
iv)C (
v)B

3.(i
)Mazi
ngi
ra(i
i)Uhusi
anobai
nay
awahusi
ka (
ii
i)Maday
amazungumzo (
iv)
Lengol
amazungumzo

4.(
i)Kut
ambul
i
shat
endol
i
tendekal
o.Mf
anocheza,
imba

(
ii
)Kut
ambul
i
shanj
eo.Mf
anoanakul
a,nj
eoy
awakat
iul
i
opo.
(
ii
i)Kudokezanaf
si.Mf
anot
unal
i
ma,
naf
siy
akwanzawi
ngi
.
(
iv)Kut
ambul
i
shahal
iyat
endo.Mf
anoamel
i
ma,
hal
iti
mil
i
fu.

5.Muundowasent
ensi
shur
uti
aHuy
uhapendi
ugomv
i

 Muundowaki
.Mf
anoaki
j
atut
aondoka

 Muundowange.Mt
otoangewahi
mapemaangepona

 Muundowangel
i
.Ki
j
anaangel
i
msi
ki
li
zamwal
i
mukwamaki
niangel
i
faul
umt
ihani
wake.

 Muundowangal
i
.Babaangal
i
juamapemaasi
ngal
i
fany
amambohay
a.

6.Mat
umi
zimanne(
4)y
amof
imukwa

153
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

 Hut
umi
kakuoneshamahal
imf
anoamekwendakwamj
omba

 Hut
umi
kakuoneshasababumf
anoamef
ukuzwakwauzembewake

 Hut
umi
kakuoneshauwi
anomf
anowamef
unganamabaomawi
l
ikwamawi
l
i

 Hut
umi
kakuoneshaki
tumi
ziausababumf
anonaandi
kakwakal
amu

7.Naf
asi
yamwanaumekat
ikaj
ami
i(hoj
ambi
l
iki
l
ari
way
a)

 WATOTOWAMAMANTI LIE(i
)nimlevi(
ii
)nimt
uanay
eji
shughul
i
shanawi
zi(
ii
i)
ni
mtuanay
ewaf
ukuzashul
ewanafunzi

 TAKADINI(
i)nimt
uasi
yenamal eziborakwamtot
o(i
i
)nimt
uanay
eshi
ki
li
andoa
zamit
ara(i
ii
)nimt
uanayeshi
ki
li
ami lapotof
u.

8.(
a)Ukwapi
ni“
wadhani
unapendeza,
naut
aoni
“nguozi
nav
yokubana.

(b)ur
ariwav i
nanaur ar
iwami zani.Urar
iwavinamfano“za”kamakinachakat
i
na“na”kamaki nachamwi sho,urariwamizanini8kati
kakipandechakwanza
ambachoniukwapinami zani8kwaki pandechapil
iambachoniutao.Vy
otekwa
pamojahufanyamizani16
(
c)Mt i
ndouliot
umikahapaniwakimapokeoambaohufuat
aurar
iwav
inana
mizani
,muundouli
otumi
kanit
arbi
ayaani
mist
ari
minneki
l
aubeti
.
(
d) ki
tuo/
kibwagi
zokat
ikaubet
iwapi
l
ini“
Hiinit
abi
agani
,mwanakwenda
t
uput
upu”

9.Mwanaf unziachor
emchorowafasihisi
muli
ziki
shaafafanuevit
ukuuv y
asemi
ambav y
onimi semo,met
hal
i,
nahau.Laki
nipi
avit
ukuuv
y ahadit
hinisoga,ngano,
tar
ihi
.

10.
(a)KI
LIOCHETU.(i
)Mandhariyanyumbaniasi
yef
unzwanamamay ehufunzwa
na ul
imwengu ( i
i) Mandhariy
a nji
animsimamo nisi l
aha tosha kati
ka
mapambanodhidiy
aukimwi(ii
i
)Mandhar
iyakij
i
wenimakundir
ikanichanzocha
mmomony okowamaadil
i

(b)ORODHA( i
)Mandhariyabaaulev
inichanzochamaambuki
ziyauki
mwi( i
i)
Mandhariyakani
saniuadi
l
ifunisi
l
ahat oshadhi
diyamapambanoyavi
rusiv
ya
ukimwi(i
ii
)Mandhariy
anyumbaniuchunguwamwanaaujuayemzazi
.
11.
(a)WATOTOWAMAMANTI LI
E(i
)ametumianyimbokuoneshaadhar
izaulevi(
ii
)
ametumia ny
imbo kuonesha umasi
kinikat
ika j
amii (i
i)ametumia nyi
mbo
kuoneshamapenzi
yauongo.
154
 I
TERAMBOGOSEMI
NARI MWLTI
THOALEX
0752504081

(b)TAKADI
NI.(i
)ametumia nyimbo kuonesha at
har
iza ndoa za mit
ara(i
i
)
ametumi
anyimbokuoneshamilanadesturizi
li
zopi
twanawakati(i
i
i)ametumi
a
nyi
mbokuoneshauny
anyapaa.

12.
(a)WASAKATONGE.(
i)Kupi
gav
itamatabaka(
ii
)Kupi
gav
itauongozimbay
a(i
i
i0
Kupigav
itammomonyokowamaadi
li

(
b)MALENGAWAPYA.( i
)Kupigavi
taumasi
ki
ni(
ii
)Kupi
gav
itammomony
okowa
maadi
l
i(i
i
i)Kupi
gav
itauongozimbaya.

155