Tshivenda HL NSC P2 May June 2021 MG

You have Downloaded, yet Another Great
Resource to assist you with your Studies 
Thank You for Supporting SA Exam Papers
Your Leading Past Year Exam Paper Resource Portal
Visit us @ www.saexampapers.co.za
SENIOR CERTIFICATE EXAMINATIONS/
NATIONAL SENIOR CERTIFICATE EXAMINATIONS
TSHIVEN¶A LUAMBO LWA HAYANI (HL)
BAMMBIRI ·A VHUVHILI (P2)
2021
TSUMBAN¶ILA YA U MAKA
MARAGA: 80
Tsumbandila iyi ya u maka i na masia¾ari a 28.
Vhu½e ha khanµiso ho vhaledzwa Iyani kha sia¾ari ¼i tevhelaho

Tshiven»a Luambo lwa Hayani (HL)/P2 2 DBE/2021
SC/NSC – Tsumbanµila ya u maka
TSIVHUDZO KHA VHA¹OLI/VHAMAKI
 Memorandamu uyu i tou vha tsumban»ila fhedzi ya u thusa vha¾oli/vhamaki.

 Memorandamu u tea u thoma wa dzulelwa dzulo nga vho¾he vha kwameaho
khathihi na phanele ya u linga musi u ¾ola/maka hu sa athu u thoma.
 Phindulo dza vhalingiwa dzi tea u eliwa nga u angaredza zwi tshi tevhedza
vhukoni/ndeme yazwo.
MAGA A U ¹OLA/MAKA
1. Arali mulingiwa o fhindula mbudziso dzi fhiraho tshivhalo tsho tiwaho, kha
vha make/¾ole fhedzi phindulo ya u thoma. (Mulingiwa ha tei u fhindula
mbudziso ndapfu na mbudziso pfufhi u bva kha lushaka luthihi lwa
bugu/¼i¿walwa.)
2. Arali mulingiwa o fhindula mbudziso dzo¾he n½a u bva kha

KHETHEKANYO YA A (vhurendi ho randelwaho) kha vha make/¾ole
phindulo mbili fhedzi dza u thoma.
3. Arali mulingiwa o fhindula mbudziso ndapfu mbili kana mbudziso pfufhi

mbili kha KHETHEKANYO dza B na C, kha vha make/¾ole ya u thoma vha
litshe ya vhuvhili. Arali mulingiwa o fhindula mbudziso dzo¾he dza rathi
(nganea na foluku¼oo) na/kana n½a dzo¾he (»irama), kha vha make/¾ole
fhedzi phindulo ya u thoma kha khethekanyo i¿we na i¿we, tenda a vha o
fhindula mbudziso nthihi pfufhi na nthihi ndapfu.
4. Arali mulingiwa a nga fhindula phindulo mbili hune ya u thoma ya vha yo

khakhea ngeno ya vhuvhili i yone, kha vha make ya u thoma vha litshe ya
vhuvhili.
5. Arali phindulo dzi songo nomboriwa nga ngona yone, kha vha make/¾ole
vha tshi tevhedza memorandamu.
6. Arali vhukhakhi ha mupeleṱo vhu tshi nga khakhisa ¾halutshedzo, kha vha
zwi make sa vhukhakhi. Arali zwi sa khakhisi ¾halutshedzo, kha vha make
sa zwone.
7. Mbudziso ndapfu/dza maanea:

Arali maanea/phindulo ndapfu ya nga vha pfufhi kha tshivhalo tsha maipfi
tsho tiwaho, vha songo ½ea nda¾iso, ngauri o no »i dzula o »iha¾ula ene
mu½e. Arali phindulo ya lapfesa u fhirisa mpimo, kha vha sedzuluse/¾ole
nga ho teaho nyimele nahone vha songe mutumba na vha¾oli vhahulwane.
Kha vha shumise rubriki dza u linga dzi re kha Aphendikisi ya A na B u ¾ola
maanea a vhalingiwa.

8. Mbudziso pfufhi:
Arali mulingiwa a songo shumisa zwi»evhe musi o humbelwa uri a khouthe,
vha songo ½ea nda¾iso.
9. Kha mbudziso dzo vuleaho, hu songo avhelwa maraga kha EE/HAI, kana
kha NDI A TENDA/A THI TENDI. Thikhedzo/Khwa¾hisedzo/¾halutshedzo
kha zwi vhe zwone zwi dzhielwaho nzhele kana zwi avhelwaho maraga.
10. Hu songo avhelwa maraga kha NDI NGOHO/A SI ZWONE kana NDI
MBUNO/KUHUMBULELE KWAWE. Thikhedzo/Khwa¾hisedzo/
¾halutshedzo kha zwi vhe zwone zwi dzhielwaho nzhele kana zwi
avhelwaho maraga.
11. Phindulo dza mbudziso pfufhi dzi tea u ¾oliwa/makiwa nga vhusedzi hu tshi
dzhielwa nzhele mbofho dzo tshewaho/dzhiwaho kha dzulo ¼a u linganyisa
memorandamu.

KHETHEKANYO YA A: VHURENDI
VHURENDI HO RANDELWAHO
MBUDZISO YA 1: VHURENDI – MBUDZISO NDAPFU
MBILU I LILELA U GAVHA – WMR Sigwavhulimu
KUAVHELWE KWA MARAGA
Maraga dzi avhelwe nga n»ila yone:

 Maraga dza 6 ndi dza mbuno.
 Maraga dza 4 ndi dza luambo. Dzone dzi avhelwe nga n»ila heyi:
o Maraga 4 arali mbuno dzi 5–6
o Maraga 3 arali mbuno dzi 4
o Maraga 0–1arali mbuno dzi 0–1
- Izwi hu tou vha mutheo wa u ¾ola/maka mbudziso iyi. Zwi tevhelaho kha zwi
shumiswe sa tsumbanµila/maga a u thusedza musi vha tshi ¾ola/maka mbudziso
iyi. Fhedzi-ha,kha vha tendele phindulo dzo fhambanaho, dza vhusiki nahone
dzi ¾anaho kuhumbulele na kusengulusele kwa vhudzivha.
- Vhalingiwa vha nga ½ekedza tsumbo/vhupfiwa/mbuno dzo angalalaho vhukuma
musi vha tshi tikedza makumedzwa/vhuimo/kuvhonele kwavho.
- Kha vha shumise rubriki i re mafhedziseloni musi vha tshi ¾ola/maka mbudziso
iyi
MBILU I LILELA U GAVHA – WMR Sigwavhulimu
Marangaphanμa
Mutevhetsindo ndi nyelelo ya maipfi kha tshirendo musi tshi tshi vhaliwa.
Mutevhetsindo u nga vha u ongolowaho arali tshirendo tshi tshi pfisaho vhu¾ungu,
kana u ¾avhanyaho arali tshi tshi takadzaho.
·imudi/Mudi ndi zwine murendi a pfisa zwone/vhuµipfi musi a tshi renda tshirendo
tshawe. ·imudi/Mudi ndi zwi dzikusaho vhuµipfi/vhupfa ha u takala kana ha u
dinalea/sinyuwa/pfa vhu¾ungu.
Mbuno
 Mutevhetsindo wa itshi tshirendo ndi u ongolowaho ngauri murendi ho ngo

takala, u khou vhaiswa nga matshilele mavhi a vhathu ane ha takadzi Mudzimu.
 Murendi u vhilaedzwa nga u vhona vhathu vha tshi lilela u µiphina nga
madzanga a shango, zwine zwa fhedza zwo ita uri vha hangwe matshilele
mavhuya a takadzaho Muvhumbi wavho.

 Murendi u pfa vhu¾ungu lune a vhuya a ½etshedza na ngeletshedzo kha vhathu

uri ngavhe vha tshi ¾utshela kule na matshilele mavhi, zwine a zwi fanyisa na
miri ya deme i lwaho nga nungo dzo¾he u wana tshedza tsha µuvha, uri na
vhathu kha vha litshe u takadza ½ama vha lilele u tshidza mimuya yavho.
 Murendi u dinwa nga u vhona nµila ine vhathu vha si pfe na u ¾oµa u litsha
matshilele mavhi, zwine vha humbula/zwine vha ita, zwa vho nga vho no tou vha
zwivhotshwa zwa vhuvhi nga miµifho ya shango ine i µo fhedza yo ita uri vha si
vhone muvhuso wa Mudzimu.
Magumo
Murendi o kona u shumisa mutevhetsindo u bvisela khagala ¼imudi ¼a u vhaisala/pfa

vhu¾ungu musi a tshi vhona vhathu vha tshi omelela kha u ita vhuvhi ha u takadza
½ama vha litsha u tshilela Mudzimu u itela uri mimuya yavho i tshidzwe. [10]
MBUDZISO YA 2: VHURENDI – MBUDZISO PFUFHI
RI BVA KULE – NM Musehane
2.1 Ndi a¼egori,√ ngauri tshi khou eletshedza vhathu nμila yone ya kutshilele
na ndango ya tshifhinga.√ (2)
2.2 Murendi u khou amba uri zwi dzhia tshifhinga na u konµelela u wana
nμivho, u sala u tshi i wana wo no vha muthu muhulwane.√√ (2)
2.3 Ndi ¼iedzamuthu/¼ifanyamuthu/ḽimuthufhadzi.√ Murendi u khou amba uri

tshi¿we na tshi¿we tshi langwa nga tshifhinga. √ (2)
2.4 Muhumbulo muhulwane ndi wa uri vhutshiloni vhathu vha tou filimba, vha
tshi ¾angana na zwithu zwinzhi musi vha tshi sala vha tshi bvelela.√√ (2)
2.5 Ee. Ndi ngoho, ngauri vhutshiloni muthu u bvelela nga murahu ha
tshifhinga tshilapfu naho o kon»elwa vhukuma.
KANA
Hai. A thi tendelani nae ngauri vha hone vhathu vhane vha vha na o¾he
madzanga a he¼i shango, fhedzi vha songo vhuya vha tambula kana u
phuphudzika uri vha zwi wane.
[Kana zwi¿wevho zwi pfalaho.]√√ (2)
[10]

RAMAREMISA – Z Mutsila
3.1 Tshirendo tsha sialala/Tshikho»o√ tsha vhuhosi Hatshivhasa. √ (2)
3.2 U khwa¾hisedza uri arali khosi ya dzama hu tea u dzhena mukololo o

teaho/Khosi ya dzama hu dzhena i¿we.√√ (2)
3.3 ·iedzamuthu/ḽifanyamuthu/ḽimuthufhadzi,√ u lila ha lufhalafhala ndi n»ila

ya u ramba/vhidza vhathu uri vha kuvhangane.√ (2)
3.4 Nga mvelele ya Tshiven»a vhuhosi vhu naka u vhangiwa, ha sa vhangiwa

vhu a ¾ula.√√ (2)
3.5 Ee. Ndi a tendelana nae ngauri arali mativha a xa, a tea u »adziwa nga
mukololo o teaho zwine zwa thusa uri mivhango i sa tou anda nga u
ralo.√√
[Muhumbulo u hanedzanaho na uyu kha u sedzuluswe/¾oliwe.] (2)
[10]
MULONDO WA LUFU – WMR Sigwavhulimu
4.1 Ndi tshirendo tsha e¼edzhi/oudu,√ ngauri tshi khou elelwa vhashumi vhe
vha lovhela mugodini wa Kitwe musi u tshi dilika/tshi amba nga zwithu zwi (2)
vhavhaho zwa vhathu vho lovhaho nga u tou zhakiwa’√
4.2 Murendi u ¾o»a u sumbedza uri mimuya ya vhathu vho felaho mugodini a
yo ngo awela vhunga vha songo vhulungwa nga maitele one.√√ (2)
4.3 Ndi a¼ushini.√ Ngauri hu khou ambiwa nga maan»a a vhuhulu ha

Mudzimu a langaho u tshila na u fa ha vhathu vhawe.√ (2)
4.4 Murendi u elelwa vhashumi vhe vha fela mugodini wa Kitwe musi u tshi
tiba/dilika/Vhathu vha tea u humbula/elelwa mashaka avho o lovhaho nga
n»ila ya vhu¾ungu vhuhulu.√√ (2)
4.5 Ee. Ndi a tendelana nae:

Lufu a lu khethi; muthu mu¿we na mu¿we u »o lovha hu sa sedzwi maimo,
vhuvha na zwi¿we zwinzhi.√√
[Muhumbulo u hanedzanaho na uyu kha u sedzuluswe/¾oliwe.] (2)
[10]
NA

VHURENDI VHU SONGO RANDELWAHO (HA KHOMBEKHOMBE)
TSHI¶IVHANO – MA ¸emapate
5.1 Ndi ¼iedzamuthu/¼imuthufhadzi/¼ifanyamuthu.√ Ipfi 'tshi»ivhano' afho

tshirendoni ¼i ½ewa vhuimo ha muthu ane a nyadza vho dzhenaho tshikolo
ngeno a tshi ½ea lupfumo vha songo funzeaho.√ (2)
5.2 Ipfi '¼ihokoko' ¼i bvisela khagala uri tshi»ivhano tshi a ita uri muthu o
¾alifhaho tshi mu ¾angule vhu¾ali hawe a vho shanduka tsilu/tshi»ahela/
dodo musi o no wanuluswa vhukwila hawe.√√ (2)
5.3 Muhumbulo muhulwane ndi wa uri vhathu kha ri ¾utshele kule na

tshi»ivhano ngauri arali zwa sa ralo ri »o »iwana ri khakhathini.√√ (2)
5.4 Ndi a¼ithiresheni.√ I shuma u µisa khwa¾hisedzo/nyombedzelo ya u pfiswa

vhu¾ungu vhu sa gumi.√ (2)
5.5 Ee/Ndi a ima nae ngauri:

- Vhunzhi ha vhathu vhane vha »idzhenisa kha mafhungo a tshi»ivhano
vha fhedza vho dzhena khakhathini i vha shonisaho vhukuma.
- Tshi»ivhano tshi a vhaisa lushaka na ikonomi ngauri tshi vhuedza
vhathu vha si na vhukoni ha u bveledza shango, ngeno vha re na
vhukoni vha tshi thudzelwa thungo.
[Maraga mbili kha mbuno mbili dzi pfalaho. Arali mulingiwa a µisa
kuhumbulele ku hanedzaho izwi, vha¾oli kha vha zwi sedzuluse.] √√ (2)
[10]
¹HANGANYELO YA KHETHEKANYO YA A: 30

KHETHEKANYO YA B: NGANEA/FOLUKU·OO
NGANEA
MBUDZISO YA 6: NANDI NDI SHENGA? – MBUDZISO NDAPFU
KHA VHA DZHIELE NZHELE: Vha shumise adendamu iyi khathihi na rubriki i re
mafhedziseloni.
Maraga dza mbuno: 15.

Maraga dza tshivhumbeo na luambo: 10.
Maraga dza tshivhumbeo na luambo dzi avhelwe nga n»ila i tevhelaho:
 Tshivhumbeo: (Mathomo, mutumbu, magumo) – maraga dza 6
 Luambo: maraga 4 dzo avhelwa nga n»ila hei:
o Arali e kha khritheria 4–5 u wana maraga 4
o Arali e kha khritheria 3 u wana maraga 3
 Izwi hu tou vha mutheo wa u ¾ola/maka mbudziso iyi. Zwi tevhelaho kha zwi
iyi. Fhedzi-ha, kha vha tendele phindulo dzo fhambanaho, dza vhusiki nahone
 Vhalingiwa vha nga ½ekedza tsumbo/vhupfiwa/mbuno dzo angalalaho vhukuma
 Kha vha shumise rubriki i re mafhedziseloni musi vha tshi ¾ola/maka mbudziso
iyi.
Marangaphanµa
Khu»ano ndi u sa an»ana ha vhaanewa/vhabvumbedzwa kana zwigwada zwa vhathu

buguni ya nganea. Izwi zwi nga vhangwa nga zwithu zwo fhambanaho hu tshi
katelwa matshilisano, kuhumbulele, vhurereli, po¼itiki na zwi¿we. Hu na tshaka
mbili dza khu»ano - khu»ano ya nga nn»a na ya nga ngomu.
Vhaanewa/vhabvumbedzwa ndi vhathukhumbulelwa vhane mu¿wali a vha shumisa
u bveledza mafhungo a bugu yawe.
Mbuno
Kha nganea iyi ri wana hu na khuµano nnzhi dzo bvelelaho vhukati ha vhaanewa/
vhabvumbedzwa vho fhambanaho. Dzi¿we dzadzo asidzi:
Khuµano vhukati ha Vho-Madilaga na Vho-Luvhani
 Vho-Luvhani vha kuµana na Vho-Madilaga musi vha tshi vha vhudza uri vho
vhifha muvhilini ngeno Vho-Madilaga vho vha vho amba uri a vha tsha ¾oµa
mu¿we ¿wana. Izwi zwo vusa khakhathi khulu lwe na u ambisana ha vha hu si
tsheho vhukati ha avha vhavhili.

 Vho-Madilaga vha sinyutshela Vho-Luvhani musi vha tshi vha vhudza uri
khonani yavho Vho-Tshianeo vha na ¿wana wa vhu¾anu na vhuthihi.
Vho-Madilaga vha dinalea lwe vha vhudza Vho-Luvhani uri vha vho nga sa
vhathu vho tou langanaho.
 Vho-Luvhani vha ku»ana na Vho-Madilaga musi vha tshi vha vhudza uri kha
vha ngalangadze mihwalo ine vha vha nayo kana vha lindele musi ¿wana a tshi
bebwa vha mu ise kha vhana vha si na vhabebi. Izwi zwo dina Vho-Luvhani lwe
vha ita na u bva mu»ini vhusiku vha songo onesa muthu.
 Vho-Luvhani vha sinyutshelwa nga Vho-Madilaga musi vha tshi beba ¿wana e
na ¼ino ¼a n¾ha, vha tshi simesa uri vho amba uri ho vha ho fanela mihwalo yo
ngalangadzwa kale. Vho-Madilaga vha sinyuwa vha vhudza Vho-Luvhani u ri
vha »o vha seisa nga shango.
 Vho-Madilaga vha sema Vho-Luvhani musi vha tshi lingedza u vha ¾alutshedza
zwe muhura wavho Vho-Ana vha vha semisa zwone masiari musi vhana vha tshi
khou lwela mpopi.
Khu»ano vhukati ha Vho-Luvhani na Vho-Ana

 Vho-Ana vha sema Vho-Luvhani musi Muana¼o na Tshifhiwa vha tshi lwela
mpopi vha tshi ri Tshifhiwa u »o luma ¿wana wavho a µo bva tshilonda tshi sa
fholi.
Khu»ano vhukati ha Vho-Ana, mulayo wa shango, Vho-Madilaga na

Vho-Mmboneni
 Vho-Ana vho sema Vho-Mmboneni ngauri vho hana u vha vhudza uri vhaeni
vhe vha vha vho »a mu»ini wa Vho-Madilaga ndi vhonnyi.
 Vho-Ana vha sema Vho-Madilaga vha tshi ri mmbwa dzavho dzo luma dza
vhulaha zwibudzana zwavho.
 Vho-Madilaga vha fhambana na Vho-Ana musi vha tshi vha wanetshedza vha
tshi khou bwela mishonga khoroni ya mu»i wavho.
 Vho-Madilaga vha ku»ana na Vho-Ana »uvha ¼a vhu¾ambo ha Tshifhiwa musi
vha tshi khou humbela pfarelo ya u sa fara vhahura vhavho zwavhu»i maelana
na u bebwa ha Tshifhiwa a na ¼ino ¼a n¾ha.
 Vho-Ana vha fhambana na khoro ya shango nge vha wanala vhe na mulandu we
vha fhedza nga u lifhisiwa.
Vho-Luvhani
Vho-Luvhani vha na khu»ano ya nga ngomu musi vha tshi wana uri vho »ihwala
fhedzi a vha »ivhi uri vha »o »ivhadza hani munna wavho vhunga vha tshi zwi »ivha
uri a vha pfi muthu/a zwi nga ¾anganedzwi.
Magumo
Mu¿wali o kona u shumisa vhaanewa/vhabvumbedzwa u bveledza khu»ano buguni

iyi ngauri ri vhona hu na khu»ano nnzhi dzi bvelelaho vhukati havho. Izwi zwi ita
uri mafhungo a bugu iyi a nyanyule vhavhali. [25]

MBUDZISO YA 7: NANDI NDI SHENGA? – MBUDZISO PFUFHI
7.1 Ndi tshipi»a tsha nyito i takuwaho/u bveledza mafhungo, √ ngauri thaidzo i
kwamaho mu¾a wa ha Madilaga i khou ½a½a i tshi ya hune ra wana vengo ¼a
hone ¼i tshi vho tou pfukela na kha mushumi wa afho mu¾ani.√ (2)
7.2 Vho-Ana vha ¾anwa sa:

- muthu a sa ¾honifhi mu¿we muthu
- muthu a si naho matshilisano
- muthu a no funesa mafhungo a mi»ini ya vha¿we.
[Zwivhili fhedzi zwi pfalaho.]√√ (2)
7.3 Ndi khu»ano ya nga nn»a.√ Ngauri Vho-Ana vha pfala vha tshi khou
semana na Vho-Mmboneni vho tou livhana zwifha¾uwo.√ (2)
7.4 U »iwana ha Vho-Ana vha tshi dzula vhuponi ha Tshandebvu, ha mahayani

hune vhathu vho dzulelana na u ¾o»ou »ivha zwa mi»ini ya vha¿we, zwi
vha ¾u¾uwedza u semana na Vho-Mmboneni.√√ (2)
7.5 Vho-Ana ndi muthu a funaho dzikhakhathi na u levha ngeno

Vho-Mmboneni vhe muthu a sa funi zwa luambo na dzikhakhathi.√√ (2)
7.6 Mu¿wali u ¾o»ou kaidza na u eletshedza vhathu uri a si mbonalo ya muthu

ine ya langa u bvelela hawe/Vhathu vha tea u tikedzana arali mu¿we wavho
a »iwana e kha nyimele i kon»aho/Vhuholefhali a si tshivhi, ri tea u
¾anganedza nyimele.
[Maraga 2 kha mbuno i pfalaho.]√√ (2)
7.7 Vhabebi vha Tshifhiwa vho shumisa bufho u ya Germany he a vha a tshi
khou ya u ambara hone, zwi sumbaho uri mafhungo a bugu iyi a khou
bvelela kha tshifhinga tsha musalauno.
KANA
Musalauno ¿wana a fhedza pfunzo u tea u ambara gaweni hu na vhabebi

vhawe tsini, ndi ngazwo vho wela seli Germany.
[Maraga 2 kha muhumbulo u pfalaho.]√√ (2)
7.8 Zwi thusa u ¾o¾omodza ma¾hakheni nga nµila heyi:

- Tshifhiwa u a bvelela (u wana bazari a yo guda ngei Germany he a swika
a phasa masi¾asi.)
- Tshifhiwa u wana mushumo henengei Germany.
- Mu¾a wa vhabebi vhawe u dovha wa vhuyelela.
[Maraga 2 kha mbuno MBILI dzi pfalaho.]√√ (2)

7.9 Muanetsheli u khou kaidza na eletshedza vhathu uri vha songo funesa
mafhungo ngauri vha »o wana e shaka ¼avho zwine zwa »o fhedza zwo vha
shonisa.√√ (2)
7.10 Bugu i tshi fhela:

- ho vha na u vhuedzana/farelana vhukati ha mira»o ya mu¾a wa ha
Madilaga
- Tshifhiwa o fhedza o bvelela siani ¼a pfunzo dzawe.
- ho vha na u shandukisa kuhumbulele kwa vhathu zwi tshi kwama
vhuholefhali kha vhupo ha Tshandebvu.
[Muhumbulo u fhambanaho na uyu u sedzuluswe/¾olwe]
[Mbuno MBILI dzi pfalaho.]√√ (2)
7.11 Ee ku a ¾anganedzea:
- Vha ima na ngoho musi hu tshi sengwa milandu, a vha dzhii sia.
- Vha a tikedza muvhuye wavho musi vhe kha nyimele i kon»aho.
- Vha lwela uri mu¾ani wa khaladzi avho hu dzule hu na mulalo.
- Vho tenda u μa u sala na muμi musi Vho Luvhani vho ya u vhofholowa
[Maraga MBILI kha mbuno mbili dzi pfalaho.] √√ (2)
7.12 - Ndo vha ndi tshi nga vha kaidza.

- Ndo vha ndi tshi nga vha vhiga mapholisani.
- Ndo vha ndi tshi nga vha hwelela mulandu musanda.
- Ndo vha ndi tshi nga humbela vha mashaka a havho uri vha nthuse.
[Maraga THARU kha mbuno THARU dzi pfalaho.]√√√ (3)
[25]

MBUDZISO YA 8: ISHA ·A MI¹ODZI – MBUDZISO NDAPFU
mafhedziseloni.
Maraga dza mbuno: 15.

Maraga dza tshivhumbeo na luambo: 10.
 Tshivhumbeo: (Mathomo, mutumbu, magumo) – maraga dza 6
o Arali e kha khritheria 3 u wana maraga 3
iyi. Fhedzi-ha, kha vha tendele phindulo dzo fhambanaho, dza vhusiki nahone
iyi.
Marangaphan»a

buguni ya nganea. Izwi zwi nga vhangwa nga zwithu zwo fhambanaho hu tshi
mbili dza khu»ano - khu»ano ya nga nn»a na ya nga ngomu.
Vhaanewa/vhabvumbedzwa ndi vhathukhumbulelwa vhane mu¿wali a vha shumisa
u bveledza mafhungo a bugu yawe.
Mbuno
Kha nganea iyi, ri wana hu na khu»ano nnzhi dzo bvelelaho vhukati ha vhaanewa/
vhabvumbedzwa vho fhambanaho. Dzi¿we dzadzo asidzi:
Khu»ano vhukati ha Aifheli na Maria

 Musi Aifheli na Maria vha sa an»ani kha uri ndi nnyi ane a »o vha ½en»ila kha u
ya u tshimbidza mafhungo a munyanya wavho. Maria o vha a tshi khou
hanedzana na muhumbulo uyo wa uri Vho–Loshani vhavhe vhone vhane vha ḓo
tshimbidza mushumo ngeno Aifheli a tshi khou ima nazwo.
 Ho vha na khu»ano vhukati ha Maria na Aifheli musi hu tshi nangiwa »uvha ¼a
mutshato. Maria o ri kha u vhe hone nga murahu ha mi¿wedzi mivhili ngeno
Aifheli a tshi ri u vhe hone nga murahu ha mi¿wedzi mi¾anu. Vho fhedza vho
tendelana kha zwe Maria a amba.

 Aifheli na Maria vha ku»ana musi Maria a tshi ¾o»a vha tshi ya u dzula
¹hohoyan»ou a tshi shavha phungo yawe, Aifheli a hana a ri u ¾o»a u dzula
Folovho»we ngauri u ¾o»a u ¼i bveledzisa.
 Hu vha na khu»ano musi Maria a tshi shumisa muvhala wa ¿wana sa tshiitisi
tsha uri vha pfulutshele ¹hohoyan»ou, ngeno Aifheli a tshi vhona hu si na
thaidzo kha muvhala wa muthu.
 Aifheli na Maria vha a ku»ana musi Aifheli a tshi vhona zwi songo khakhea musi
Rotondwa na Musatondwa vha tshi funana ngeno Maria a tshi sumbedza u sa
an»ana nazwo.
Khu»ano vhukati ha Maria na mme awe Vho-Denga

 Maria u ku»ana na mme awe Vho-Denga musi vha tshi mu vhudzisa nga ha
vhushaka hawe na Vho-Loshani, ene u tou hana a dadadzela kule a ri ene ha
»ivhi tshithu.
Khu»ano vhukati ha Vho-Loshani na Aifheli, lushaka lwa Tshipate na Vho-Loshani,

na Vho-Maduka na Vho-Denga (vhabebi vha Maria)
 Ho vha na khu»ano musi Aifheli a tshi tendelana na muhumbulo wa uri
Rotondwa na Musatondwa vha malane ngeno Vho-Loshani vha sa tendelani
nawo.
 Lushaka lwa Tshipate lu lwa na muhumbulo wa uri Vho-Loshani vha vhe
½en»ila wa munyanya wa Aifheli ngauri a si shaka, fhedzi vho fhedza vho
tendelana kha ¼a uri kha vha bvele phan»a.
 Vho-Maduka khotsi a Maria vha ku»ana na Vho-Denga mme a Maria musi
Vho-Maduka vha tshi lwela uri a vho ngo »ivhadzwa nga ha munyanya na uri a
vho ngo fhiwa tshelede ya mamalo.
Maria
Maria u vha na khu»ano dza nga ngomu:
 Musi a tshi humbula u pometshedza Aifheli mihwalo ine i si vhe yawe; izwi u
vhona zwi tshi mu kon»ela ngauri u vhona Aifheli a tshi mu funesa sa musadzi
wawe.
 U khakhisana ha Rotondwa na Musatondwa zwo ita uri Maria a vhe na khu»ano
ya nga ngomu, lwe Maria a humbula u vhudza Aifheli ngoho, fhedzi a wana uri
zwi khou mu kon»ela, a vho fhedza a humbula u amba ngoho nga u tou ¿wala
lu¿walo.
Magumo
Mu¿wali o kona u shumisa vhaanewa/vhabvumbedzwa u bveledza khu»ano buguni

iyi nge ra vhona ho vha na khu»ano nnzhi dzo bvelelaho vhukati havho. Izwi zwi ita
uri mafhungo a bugu iyi a nyanyule vhavhali. [25]

MBUDZISO YA 9: ISHA ·A MI¹ODZI – MBUDZISO PFUFHI
9.1 Ndi tshipi»a tsha nyito i takuwaho/u bveledza mafhungo, √ ngauri thaidzo i
kwamaho mu¾a wa Tshipate i khou ½a½a i tshi ya hune ra wana maano a
Maria a u ¾o»a u pometshedza Aifheli mihwalo i si yawe, i tshi vha i n»ila
ya u ¾o»a u dzumba nga u vhilulisa munyanya wa mbingano.√ (2)
9.2 - Vho-Denga vha ¾anwa sa muthu a re na vhutsha.

- Ndi muthu a sa hangweli ngauri vha pfala vha tshe vho fara munna
wavho nga mbilu.
- Ndi muthu ane a ¾honifha munna wawe naho a si tsha dzula nae.
[ZWIVHILI fhedzi zwi pfalaho.]√√ (2)
9.3 Ndi khu»ano ya nga nn»a.√ Ngauri ri pfa Vho-Denga vha tshi khou
semana, vha tshi sumbedza uri a vha nga fhi munna wavho thundu ya
mamalo a ¿wana wavho. √ (2)
9.4 Vho-Denga u »iwana havho vhe vhuponi ha Folovho»we ha mahayani hune

¿wana a tshi malwa khotsi ndi ene ambadzifhele, vha pfala vha tshi semana
lwa u tou gwalaba vha tshi hana uri munna wavho mamalo a ¿wana wavho
a vha nga a wani nge vha si mu aluse.√√ (2)
9.5 Vho-Denga ndi muthu a re na dzema ¼a u semana, ngeno Maria a sa pfani

na zwa dzikhakhathi na luambo hu tshi katelwa na zwa dzitsemano.√√ (2)
9.6 Mu¿wali u ¾o»a u vhudza vhavhali uri vhathu vha ¾utshele zwiphiri nahone
vha fhulufhedzee mbinganoni ngauri zwa sa ralo zwi vha na masiandaitwa a
si avhu»i.√√ (2)
9.7 Aifheli na Maria vho shumisa goloi/mo»oro musi vha tshi ya Musina zwi
sumbaho uri mafhungo a iyi bugu a khou bvelela kha tshifhinga tsha
musalauno.
KANA
Ndi maitele a musalauno hune vhathu vha vho ¾olwa nga madokotela, hu si
tsha vha na zwi¼a zwa u ya ha vhomaine u ¾olwa/vhonisa.
[Maraga 2 kha muhumbulo u pfalaho.]√√ (2)

9.8 U funana ha Rotondwa na Musatondwa zwi thusedza u bveledza

ma¾hakheni nga nµila heyi:
- Tshiphiri tshi fhedza tsho bvela khagala.
- Zwi shonisa Vho-Loshani na Maria.
- Zwi µisa u vhofholowa kha Aifheli a ¾anganedza mufumakadzi wawe.
- Zwi vhanga uri Vho Loshani vha pfulutshele Shakadza.
- Na zwi¿we zwi pfalaho.
[Maraga MBILI kha mbuno MBILI dzi pfalaho.]√√ (2)
9.9 Mu¿wali u shumisa Aifheli u ¾o»a u ¾u¾uwedza uri u hangwelana ndi

maitele ane a tshimbilelana na mulalo mu¾ani. √√ (2)
9.10 - Zwo fhedza zwo ita uri Vho-Loshani vha vho vha tshidakwa.
- Zwo ita uri Vho-Loshani vha pfuluwe kha shango ¼a Folovho»we.
- Zwo ita uri vhukonani havho na Aifheli vhu fhele.
- Musatondwa o fhedza a tshi ¾angana ¾hoho.
[Maraga MBILI kha mbuno MBILI dzi pfalaho.]√√ (2)
9.11 Hai, a ku ¾anganedzei ngauri:

- Ha fhulufhedzei kha mufunwa wawe.
- U takalela u amba mazwifhi.
- Ha ¾honifhi mi¾a ya vha¿we.
[Maraga MBILI kha mbuno MBILI dzi pfalaho.] √√ (2)
9.12 - Ndo vha ndi tshi »o amba nae ra fhambana nga mulalo.
- Ndo vha ndi tshi »o khwa¾hisa vhushaka ha u vha dzikhaladzi.
- Ndo vha ndi tshi »o ¾o»a thuso ya nyeletshedzo kha vhashumelavhapo.
- Ndo vha ndi tshi »o ya u isa pfunzo dzanga phan»a kha i¿we
yunivesithi.
- Ndo vha ndi tshi »o humbela thuso kha vhafunzi.
[Maraga THARU kha mbuno THARU dzi pfalaho.] √√√ (3)
[25]

FOLUKU·OO
KHUVHANGANYO YA FOLUKU·OO – RV Tshikovhi
MBUDZISO YA 10: KHUVHANGANYO YA FOLUKU·OO (MBUDZISO
NDAPFU)
mafhedziseloni.
Maraga dza mbuno: 15
Maraga dza tshivhumbeo na luambo: 10
 Tshivhumbeo: (Mathomo, mutumbu, magumo) maraga dza 6
o Arali e kha khoudu 4–5 u wana maraga 4
o Arali e kha khoudu 3 u wana maraga 3
iyi.
 Vhalingiwa vhalavhelelwa u nanga zwibveledzwa zwo teaho u bva buguni yavho
u itela u khwa¾hisedza ¼ikumedzwa ¼ine ¼a khou sengulusiwa.
iyi.
Marangaphan»a
buguni ya foluku¼oo. Izwi zwi nga vhangwa nga zwithu zwo fhambanaho hu tshi
mbili dza khu»ano: khu»ano ya nga nn»a na ya nga ngomu. Vhaanewa/
vhabvumbedzwa ndi zwipuka/vhathukhumbulelwa vhane mu¿wali a vha shumisa u
bveledza mafhungo a lungano lwawe.
Mbuno
[Afha vhalingi vho ½ea tsumbo dzavho, vhalingiwa vha nga µi shumisa tsumbo dzo
fhambanaho na idzi, tenda dza vha dzi tshi khwa¾hisedza ¼ikumedzwa.]
o Nga lungano lwa 'Ku»ele kwa lufu,' mu¿wali u ¾ana khuµano i re hone vhukati
»ongololo na luaviavi musi zwo fariswa milaedza yo fhambanaho i yaho
vhathuni. ¶ongololo ¼o fariswa mulaedza wa uri vhathu vha songo fa tsho¾he
ngeno Luaviavi lwone lwo fariswa mulaedza wa uri vhathu vha tshi fa vha si tsha
vuwa.
o Vhathu na vhone vha na khuµano ya nga ngomu ya nyofho ya lufu; vha fhedza
vho vhamba maano a u ruma luaviavi na µongololo ha vhadzimu uri zwi vha
thuse.

o Ri vhona khuµano ya nga ngomu ine vhathu vha vha nayo nga ¿wambo wa
kutshilele kwa µongololo. Izwi ri zwi vhona nge µongololo ¼a ¾anwa ¼i tshi funesa
mbula lune zwa vho ¼i lindedza kha u swikisa mulaedza vhathuni nga tshifhinga
tsho teaho. Izwi zwi ita uri vhathu vha sedze µongololo nga i¾o ¼a u koµa thanga
ngauri ¼a lenga u swikisa mulaedza wavhuµi khavho.
o Ri dovha hafhu ra vhona khuµano ya nga ngomu ine vhathu vha vha nayo
ngauri vha µivha uri µongololo ¼i na luvhilo luhulu nga maan»a lune ¼o vha ¼i
tshi nga swikisa mulaedza nga u ¾avhanya vhathuni, fhedzi ¼a vho lenga u
swikisa mulaedza nga u ¼a ¼o katana mbulani lwa tshifhinga tshilapfu. Mafhungo
aya a ri ¾anela vhathu vhane a vha na tshipikwa na mbonelaphan»a lune vha vho
ungeledzea nga zwi¿we zwi si na ndeme, zwa vho vha lengisa na u vha lindedza
kha u bvelela havho na u µisela vha¿we vhathu thaidzo ine ya µisa u lwedzana
ha mihumbulo vha tshi ¾oµa thandululo.
o Ri dovha hafhu ra vhona khuµano ya nga ngomu ine vhathu vha vha nayo nga
n¾hani ha mulaedza wo swikiswaho nga luaviavi wa uri vhathu vha fe tsho¾he.
Khaedu ya lufu ya dzhena mu¾ani u wana vhathu vha tshi hanganea vha si tsha
µivha uri vha iteni, ho anda u lwedzana ha mihumbulo. Luaviavi naho lu tshi
tshimbila nga u ongolowa lwo kona u swikisa mulaedza nga tshifhinga, ndi zwine
na ½amusi vhathu vha tshi fa vha si tsha vuwa. Lu ¾aniwa sa muanewa ane ha
xedzi ndivho na tshipikwa naho hune a ya hone hu tshi kon»a u swikea nga
tshifhinga. ¸amusi lufu lwa wa mu¾ani mashaka na dzikhonani vha dzhena kha
thaidzo khulu ya u ¾utshelwa nga mufunwa wavho.
 Nga tshikho»o tsha sialala tsha Thovhele Muthuhatho¿wi Rammbu»a, murendi

u ¾ana khu»ano i re hone kha lungano lwa Thovhele Muthuhatho¿wi
Rammbu»a, ane nga tshifhinga tsha dzinndwa musi a tshi shavha maswina a
gidima u fana na muvhu»a.
o Ri vhona khuµano ya nga nnµa Thovhele Muthuhatho¿wi ya musi arali a
tsho¾elwa nga maswina u tsa luwani nga makumbe o ½embelelaho.
o Ri dovha hafhu ra vhona khuµano ya nga nnµa kha lungano lwa Thovhele
Muthuhatho¿wi Rammbuµa hune nga zwifhinga zwa dzinndwa a
bveledzwa a tshi shavhela bakoni ¼i re Tshavha»in»a.
o Ri dovha hafhu ra vhona khuµano ya nga nnµa kha Thovhele
Muthuhatho¿wi Rammbuµa nga zwifhinga zwa dzinndwa hune a shumisa
zwi¾irathedzhi zwo fhambanaho zwa u lwa na thaidzo/khaedu dzine a
¾angana nadzo vhutshiloni.
o Ri dovha hafhu ra vhona khuµano ya nga nnµa kha Thovhele
Muthuhatho¿wi Rammbuµa ine ya sumbedza uri Thovhele uyu ha levhelwi
ngauri ndi khosi ya vhuhali, vhe a vha a tshi kuµana navho vho vha vha
tshi kundwa.
Magumo
Mu¿wali o kona u shumisa vhaanewa/vhabvumbedzwa u bveledza khu»ano kha
lungano na tshikhoµo zwo ½ewaho nge ra vhona ho vha na khu»ano nnzhi dzo
bvelelaho vhukati ha vhaanewa/vhabvumbedzwa. Izwi zwi ita uri mafhungo a
lungano na tshikhoµo a nyanyule vhavhali. [25]

MBUDZISO YA 11: KHUVHANGANYO YA FOLUKU·OO – MBUDZISO

PFUFHI
MBUDZISO YA 11 – MBUDZISO PFUFHI
PHINDULO DZA TSHIPI¶A TSHA C: LUNGANO
11.1 Ndi lungano lwa manditi. Ngauri lu sumbedza hu tshi vha na u shanduka
ha vhatukana vha tshi vha dzindau.
KANA
Ndi folukutheili ngauri vhaanewa vha hone ndi vhathu na phukha.

[Maraga 1 kha lushaka, na 1 kha thikhedzo.] (2)
11.2 Maipfi aya a ¾ana tshipi»a tsha u bveledza mafhungo/nyito i takuwaho/

mutumbu,√ ngauri ndi hone hune muanetsheli a vhudza vhathetshelesi uri
mafhungo a khou tshimbila nga n»ila-»e afha kha mutumbu wa lungano.√ (2)
11.3 Mafhungoni aya mu¿wali/muanetsheli u ¾ana muvhu»a sa phukha ya

vhu¾ali na u funesa u amba ngoho/u thusa.√√ (2)
11.4 Mu»i u re vhukati ha »aka u thusedza u anetshela zwa phan»a musi

vhatukana vha tshi shanduka vha vha ndau vha vho ¾o»a u ¼a vha¼a
vhasidzana.√√ (2)
11.5 Muanetsheli u tama ri tshi guda uri vhasidzana vha songo tenda u fhurwa
nga vhatukana vhane vha si vha »ivhe ngauri zwi nga vha dzhenisa
khomboni.√√ (2)
11.6 11.6.1 Vhasidzana vho imela vhathu vha sa lengi u fhurea. √ (1)
11.6.2 Vhatukana vho imela vhathu vha zwimangadzo na vhufhura. √ (1)
11.6.3 Muvhu»a wo imela muthu wa vhu¾ali na u funa u thusa. √ (1)
11.7  Ndo vha tshi »o vhiga mulandu mapholisani.√

 Ndo vha ndi tshi »o ¾o»a thuso kha vhashumelavhapo.√
 Ndo vha ndi tshi »o humbela lushaka uri vha bve fulo ¼a u ¾o»a
vhananga.√
[ZWIVHILI fhedzi na zwi¿we zwi pfalaho.] (2)
NA

PHINDULO DZA TSHIBVELEDZWA TSHA F: VHURENDI HA SIALALA

(TSHIKHO¶O)
11.8 Ipfi 'thole' ¼i amba kholomo ya tsadzi.√ Afho he ¼a shumiswa ¼i sumbedza

ndeme ya uri vha ha Tshikovhi vha nga ½ea muthu kholomo/musidzana u
fhirisa u mu ½ea zwi¼iwa.√ (2)
11.9 ·a kovhela u la¾e mba»o, vhusiku ndi dada ¼i a ¼a.√ Murero uyu u amba uri
muthu ha ngo tea u tshimbila vhusiku ngauri zwithu zwi iteaho nga
tshifhinga itsho zwi a ofhisa/zwi khombo.√ (2)
11.10 Vese ya 2 i ¾ana vhathu vha ha Tshikovhi vhe vhathu vha tse»a/vhane vha
dzima zwi¼iwa.√√ (2)
11.11 Muhumbulo muhulwane ndi wa uri vha ha Tshikovhi ndi vhathu vha
ofhisaho.√ Ngauri ndaka yavho a i fariwi nga vhatsinda.√ (2)
11.12 Ee.
Ndi a tendelana nae, ngauri vha ha Tshikovhi ndi mahosi/vharangaphan»a
vha lushaka vha re na maanµa a u tsireledza vhalanda.
KANA
Hai.
A thi tendelani nae, ngauri a hu na na muthihi wa ha Tshikovhi ane ra
khou mu pfa a tshi khou ranga phan»a shango/a tshi khou vhusa shango.
[Maraga MBILI kha muhumbulo u pfalaho.]√√ (2)
[25]
¹HANGANYELO YA KHETHEKANYO YA B: 25

KHETHEKANYO YA C: ¶IRAMA
U LEMA HU FHIRA U LOTSHELWA – IP Demana
MBUDZISO YA 12: U LEMA HU FHIRA U LOTSHELWA – MBUDZISO

NDAPFU
mafhedziseloni.

iyi.
iyi.
Marangaphan»a
Mulaedza ndi zwine mu¿wali a tama u tsivhudza/funza vhavhali kana vha¾alaleli nga
mafhungo a µirama yawe. Vhatambi/Vhabvumbedzwa ndi vhathukhumbulelwa
vhane mu¿wali a vha shumisa u bveledza mafhungo a µirama yawe zwavhuµi. Kha
µirama iyi mu¿wali u khou kaidza vhomme uri vha songo lema vhana vhavho ngauri
matshelo zwi µo vha µisela khombo/phanzi mu¾ani.
Mbuno
Buguni ino ya »irama mu¿wali o shumisa vhatambi vho fhambanaho u bvisela

khagala milaedza yo yaho nga u fhambana. Mi¿we yayo ndi i tevhelaho:
 Mulaedza mu¿we ndi wa uri vhomme vha songo ima na ¿wana musi khotsi vha
tshi mu kaidza kha zwithu zwo bvaho. Vho-Mari¾a vha imelela Mashudu musi a
tshi khou kaidzwa nga Vho-¸efefe nga u vhuya hayani ¼o no kovhela. Izwi zwi
sinyusa khotsi awe Vho-¸efefe lwe vha ita na u mu rwa, fhedzi naho zwo ralo
Vho-Mari¾a vha ¾u¾uwedza Mashudu uri a bvele phanµa na u vhuya vhusiku.

 Mu¿we mulaedza ndi wa uri vhomme kha vha gudise vhana vhavho vha
vhasidzana mishumo ya hayani. Khwa¾hisani u dzulela u eletshedza mme awe
Vho-Mari¾a uri kha vha litshe u shumela Mashudu o dzula a tshi khou pennda
½ala. Mafhungo aya a mu lu¾anya na khaladzi awe Mashudu nga ¿wambo wa
vhubva ha u itelwa mishumo ya hayani nga mme ene o dzula. U itelwa tie, u
bikelwa vhuswa, u kuvhelwa nga mme awe, zwenezwo zwi dzulela u sinyusa
Khwa¾hisani zwa ita na uri hu dzule hu na nndwa vhukati ha avha vhavhili.
 Mu¿wali u tsivhudza vhomme uri vha songo tendela vhana vha vhasidzana vha
tshi funana na vha¾hannga vhanzhivhanzhi ngauri zwi ¾u¾uwedza vhutshilo ho
khakheaho kha ¿wana. Mashudu u funana na Lufuno, musi a tshi vho pfala uri
u funana na Suzan Vho-Mari¾a vha mu ¾u¾uwedza uri kha fune mu¿we. Lufuno
a sumbedza u mangadzwa ngauri mme a Mashudu vha vho µivha nga ha u
funana havho zwe a vha a tshi sumbedza u sa zwi takalela. Mashudu u funana
hawe na Tshibio zwi mu fhambanya na Lufuno.
 Mu¿we mulaedza ndi wa uri vhomme vha songo imelela vhana musi vha songo
ita mushumo wa tshikolo ngauri zwi ¾u¾uwedza vhubva kha ¿wana. U sa ¿wala
tshu¿wahaya ha Mashudu zwo mu fhambanya na u mu rwisa nga Vho-
Ludwevha, mudededzi wawe. Mafhungo a u kaidza na u rwa Mashudu nge a si
¿wale tshu¿wahaya o lu¾anya Vho-Mari¾a na ¾hohoyatshikolo Vho-La¾ani na
mudededzi Vho-Ludwevha lwe vha tou ita na u semana. Vho-¸efefe vha lu¾ana
na u rwa Mashudu nge vha pfa nga ¾hohoyatshikolo tshine a dzhena khatsho uri
ha khou ¿wala mishumo ya tshikolo.
 Mu¿we mulaedza ndi wa uri u funana na vhatukana vhanzhi nga tshifhinga
tshithihi zwi a vhanga dzinndwa. Mashudu u funa Lufuno na Tshibio nga
tshifhinga tshithihi, zwi lwisa avha vha¾hannga vhavhili ha vho fhedza ho
kundwa Lufuno.
 Mulaedza mu¿we ndi wa uri u dzhenisa mutukana muµini ndi zwithu zwo
khakheaho nga maaanµa. U anµana na u µisa Tsa¿wani mu»ini wa Vho-¸efefe
zwo vhanga phambano dzi sa takuwi. Khwa¾hisani u fhedza a tshi rwa Mashudu
na mme awe, Vho-¸efefe na vhone vha fhedza nga u rwa Vho-Mari¾a vha tshi ri
ndi vhone vhane vha khou ¾u¾uwedza ¿wana uri a pfane na vha¾hannga vhanzhi-
vhanzhi. Izwi zwo dovha hafhu zwa ita uri Vho-¸efefe vha si tsha amba na u ¼a
zwi¼iwa zwo bikwaho nga Vho-Mari¾a.
 Ri dovha hafhu ra guda uri ¿wana arali wa mu lema u a u shandukela lune a vho
fhedza o sema na iwe mulemi. Mashudu u semana na mme awe musi vha tshi
vho sumbedza u sa pfesesa uri a ye tshikhuwani zwo vhangwa nga mu¼oro we
vha vha nawo.
 Mu¿wali u dovha a eletshedza vhaswa vha vhasidzana uri vha songo funana na
vhannami»i ngauri zwi vhanga dzipfudzungule. Mashudu u funana na Tsa¿wani
we a vha e na mufumakadzi zwe zwa vhanga dzinndwa vhukati ha He¼eni na
Mashudu.
 Mu¿wali u dovha hafhu a ri funza uri ri songo shushedza vhathu nga zwihali
ngauri zwi nga vhanga khombo. He¼eni u fhambana na Mashudu nge a zwi wana
uri u khou mu dzhiela munna. He¼eni a shushedza Mashudu nga lufhanga lwe a
vho fhedza o dzhena badani nga u gidima a vho thulwa nga moµoro a lovha.

Magumo
Mu¿wali wa »irama iyi o kona u shumisa vhatambi u pfukisela milaedza kha

vhavhali. Afha hu vha na zwinzhi zwine vhavhali/vha¾aleli vha guda nga mafhungo a
µirama yawe. Nangoho u lema hu fhira u lotshelwa ngauri mu¾ani wa ha ¸efefe ho
vhangea phanzi dzi si na vhukono nga ¿wambo wa Vho-Mari¾a vhe vha lema
Mashudu. [25]
MBUDZISO YA 13: U LEMA HU FHIRA U LOTSHELWA – MBUDZISO

PFUFHI
13.1 Tshi vhangaho khu»ano vhukati ha Vho-¸efefe na Mashudu ndi musi vho
wana uri ha iti mushumo wa tshikolo.√√ (2)
13.2 Khwa¾hisani u olwa sa ¿wana ane a ¾honifha vhathu vhahulwane, √a dovha

a vha na mikhwa yavhuµi/o olwa sa muthu a re na vhuµifhinduleli zwi tshi
µa kha mishumo ya tshikolo/U na mikhwa, u tumba fhasi a losha/
vhuḓifhinduleli, ri pfa a tshi fhindula Vho-Laṱani uri u khou lwa nazwo zwa
u vhala. √ (2)
13.3 Mafhungo aya a khwa¾hisedza zwe zwa fhedza zwo itea kha Mashudu musi
a tshi fhedza a songo tsha bvelela vhutshiloni nge a litsha tshikolo a vho
fhedza o shavhela tshikhuwani na Tsanwani, a vho lovhela henengei nge a
thulwa nga goloi.√√ (2)
13.4 ·ishandi ¼a ¼itambwa/aironi ya »irama ¼i vha hone musi ri½e sa vhavhali ri

tshi zwi µivha zwauri Lufuno u khou yo ¾aliwa nga Mashudu ngeno ene a sa
zwi »ivhi./Ri½e ro vha ri tshi zwi »ivha uri He¼eni u khou tou shushedza
Mashudu nga lufhanga ngeno ene a sa zwi »ivhi/ Riṋe sa vhavhali ri a zwi
ḓivha uri Mashudu u khou zwifhela khotsi awe uri o vha o ruṅwa
vhengeleni nga Vho-Mariṱa ngeno a tshi khou bva kha muṱhannga wawe
Tsaṅwani
[Na dzi¿we tsumbo dzi pfalaho.]√√ (2)
13.5 Vhupo ha tshikhuwani hu na ¾hu¾huwedzo ya vhugevhenga. He¼eni u

shushedza Mashudu nga lufhanga a shavhela badani a vho thulwa nga goloi
a lovha.√√ (2)
13.6 Muhumbulo muhulwane wa µirama iyi ndi wa uri u lema vhana a si

zwavhu»i ngauri zwi na masiandaitwa a si avhu»i. Zwe Vho-Mari¾a vha ita
zwa u lema havho Mashudu zwo fhedza zwo ita uri Mashudu a xelelwe nga
vhumatshelo hawe, ene na mme awe vha fhedze vho lozwa vhutshilo havho.
[Maraga 1 kha muhumbulo, na 2 kha thikhedzo.]√√√ (3)

13.7 - Vho¾he vha shuma kha muhasho wa zwa pfunzo/Ndi vhadededzi.

- Vho¾he vho funzea.
- Vha takalela vhana vha no ita zwa tshikolo/vhana vha re na
vhuµifhinduleli kha zwa pfunzo.
- Vhoṱhe a vha ṱoḓi ṅwana wa ndeṅwa
[ZWIVHILI fhedzi.] √√ (2)
13.8 Ndivho ndi ya uri mudededzi u a ¾o»a vhana vhane vha ita mishumo ya
tshikolo, vha sa iti u a vha kaidza. Izwi zwi vhonala nga musi
Vho-Ludwevha vha tshi kaidza Mashudu musi a songo ita mushumo wa
tshikolo.
[Maraga 1 kha ndivho, na 2 dza thikhedzo.] √√√ (3)
13.9 Mu¿wali u shumisa ndango ya tshiteidzhi nga n»ila heyi a tshi itela u
sumbedza u tshuwa/akhamala nga u vhona Vho-¸efefe vha tshi khou rwa
Mashudu lune zwa tshuwisa na Vho-La¾ani.√√ (2)
13.10 Ee
 Ndi zwa ndeme uri mubebi a »ivhe kushumele/mvelelo dza ¿wana
wawe dza tshikoloni.
 Ndi zwa ndeme uri ¾hohoyatshikolo i ¾oµe u µivha arali hayani ha
mugudi hu na thaidzo.
 Sa ¾hohoyatshikolo, vha tea u ita ndilomuthathe na mubebi wa ¿wana
kha pfunzo dzawe.
KANA
Hai.
 Ngauri mubebi u tea u sedza mushumo wa ¿wana wawe uri u khou
shuma hani tshikoloni.
 Ndi vhuµifhinduleli ha mubebi u vhudzisa tshikoloni nga kushumele
kwa ¿wana wawe.
 Mugudi u tea u µilanga na u µivha zwe a yela zwone tshikoloni.
[ZWIRARU fhedzi zwi pfalaho.] √√√ (3)
13.11 Ndi nga sasaladza zwi tevhelaho kha vhutshilo ha Vho-Mari¾a:

 U tendela ¿wana a tshi vhuya vhusiku.
 U tendela ¿wana a tshi funa vhatukana vhanzhi.
 U sa mu gudisa mishumo ya hayani na ya tshikolo.
 U dzhenisa vhatukana mu»ini wa munna wavho.
 U ¾u¾uwedza ¿wana u ¾aha a litsha zwa tshikolo.
[ZWIVHILI fhedzi zwi pfalaho] √√ (2)
[25]

TSHILWAVHUSIKU – TT Mudau
MBUDZISO YA 14: TSHILWAVHUSIKU – MBUDZISO PFUFHI
mafhedziseloni.

iyi.
iyi.
Marangaphan»a
Mulaedza ndi zwine mu¿wali a tama u tsivhudza/funza vhavhali kana vha¾alaleli nga
mafhungo a µirama yawe. Vhatambi/Vhabvumbedzwa ndi vhathukhumbulelwa
vhane mu¿wali a vha shumisa u bveledza mafhungo a µirama yawe zwavhuµi.
Vhathu arali vha swielelwa nga vha½e vha shango, vha tea u vha ¾honifha na u ima
kha mulanga we vha tendelana khawo ngauri zwa sa ralo matshelo zwi »o vha na
masiandaitwa a si avhu»i.
Mbuno
Buguni ino ya »irama mu¿wali u shumisa vhatambi vho fhambanaho u bvisela
khagala milaedza yo yaho nga u fhambana. Mi¿we ya hone ndi i tevhelaho:
 Mulaedza ndi wa uri ri songo swielela vhathu vhane ri si vha »ivhe ngauri zwi
nga fhedza zwo ri dzhenisa khakhathini. Thovhele Tshilwavhusiku u swielela
mavhuru vha vho fhedza vha tshi vho hana u ¾uwa.
 Mu¿we mulaedza ndi wa uri vhathu arali vho u swielela u tea u vha ¾honifha u
¾honifhe na milayo yavho ngauri arali zwa sa ralo zwi nga »isa khu»ano.
Maforo¾ereke a vha tsha ¾honifha mulanga na milayo ya vha½e vha shango lune
vha vho dzhara¾ela shango nga swili, zwa vho vusa pfudzungule dzi sa takuwi.

 Mulaedza ndi wa uri zwo khakhea u kandekanya pfanelo dza vha¿we vhathu
ngauri na vhone vha na ndugelo dza u tshila. Maforo¾ereke vha rwa ¿wana wa
Vho-Lumbule nga tshimebi nge a sera »ara¾a. Luka na Piet vha rwa
Mphelekedzeni nge a sera »irata a fhedza o lovha nga mafuvhalo. Vha vhulaha
na mmbwa dzawe.
 Mu¿we mulaedza ndi wa uri ni songo fara vha¿we vhathu sa dziphuli na u
kandekanya pfanelo dzavho ngauri mulayo a u tendi, Maforo¾ereke vha shumisa
vha¾hannga na vhasidzana sa dziphuli musi vha tshi vha kela ma»i vha sa vha
holeli.
 Mulaedza ndi wa uri vhabebi kha vha vhe tsumbo yavhu»i kha vhana vhavho
nga u tshila vhutshilo vhu ¾anganedzeaho tshitshavhani ngauri vhana vha fhedza
vha tshi tevhedza zwiito zwavho. Kolie u vhidza Mphelekedzeni 'kafir' a tshi
edzisela zwine Luka na Piet vha vhidzisa zwone vhathu vharema vha tshi ri a si
vhathu ndi dziphukha.
 Mu¿we mulaedza ndi wa uri muthu ha ngo tea u dzhia zwithu zwa vha¿we nga
u tou dzhavhula ngauri zwi nga sinyusa vha½e vhazwo zwa vho »o vhanga
dzinndwa. Maforo¾ereke vha dzhia shango ¼a Tshilwavhusiku nga khani hu si na
thendelo zwa vho vhanga dzinndwa na mabulayo.
Magumo
Mu¿wali wa »irama iyi o kona u shumisa vhatambi u pfukisela milaedza kha

vhavhali. Afha hu vha na zwinzhi zwine vhavhali/vha¾aleli vha guda nga mafhungo a
µirama yawe. U »ihahedza ha maforo¾ereke na u ¾o»a u dzhavhula shango ¼a
Swongozwi zwi fhedza zwi tshi vhanga mabulayo nga Thovhele Tshilwavhusiku na
mmbi yawe. [25]
MBUDZISO YA 15: TSHILWAVHUSIKU – MBUDZISO PFUFHI
15.1 Tshi vhangaho khu»ano vhukati ha Piet na Mphelekedzeni ndi nge

Mphelekedzeni a sera »ira¾a a tshi khou tevhela mmbwa dzawe na
kuvhu»a, a vho pomokwa uri u khou tswa khuhu.√√ (2)
15.2 Kolie u olwa sa ¿wana a re na vengo/luvhengelambiluni kha vhathu

vharema, √ ngauri u vhidza Mphelekedzeni uri Kaffir. √ (2)
15.3 Maforo¾ereke vho fhedza vha tshi vho µihahedza kha shango ¼i si ¼avho lwe
zwa vho fhedza zwo vusa dzinndwa dze dza μisa na mabulayo.√√ (2)
15.4 ·ishandi ¼a ¼itambwa/aironi ya »irama ¼o vha hone musi ri½e sa vhavhali ri

tshi µivha zwauri Tshilwavhusiku na mmbi yawe vha khou ya u tsho¾ela
maforo¾ereke, ngeno vhone maforo¾ereke vha sa »ivhi tshithu.√√ (2)
15.5 Vhupo ha Swongozwi hu vha na ¾hu¾huwedzo ya uri maforo¾ereke vha

hane u fhira nga u vhona u nona ha shango i¼o, lune zwa sinyusa
Tshilwavhusiku a vha vhulaha vhusiku vho e»ela.√√ (2)

15.6 Muhumbulo muhulwane wa »irama iyi ndi wa uri arali muthu a swielelwa
lwa tshifhinganyana nga vha½e vha shango, tshifhinga tsha uri a ¾uwe tshi
tshi swika avho hana u fhira, zwi fhedza zwi tshi sinyusa vha½e vha shango
ha vho fhedza hu na dzinndwa/Ri songo tenda u dzhavhulelwa zwi re
zwashu. Zwe Tshilwavhusiku a ita zwa u swielela maforo¾ereke vhe vha
fhedza vha tshi vho hana u ¾uwa zwo fhedza zwo vhanga dzinndwa na
mabulayo.
KANA
Muthu ha tondwi, wa mu tonda u mphe ¿wana ndi ¼e. Maforo¾erekere vho

swielelwa vha vho fhedza vha tshi vho ¾oµa u dzhia shango ¼a Thovhele
Tshilwavhusiku.
[Maraga 1 ya muhumbulo, na 2 dza thikhedzo.]√√√ (3)
15.7 - Vho¾he vha na mbilu dza tshi¾uhu.

- Vha vhenga vhathu vharema.
- Vho¾he a vha fhulufhedzei.
[ZWIVHILI fhedzi zwi pfalaho] √√ (2)
15.8 Ndivho ndi ya u ¾o»a u ¾ana vengo na n»ila ine maforo¾ereke vha vhenga
na u tambudza ngayo vharema.√ Izwi zwi vhonala nga musi Kolie a tshi ri
Mphelekedzeni ndi 'kafir' na n»ila ine Piet na Luka vha rwa ngayo uyu
mutukana nga tshiruvhu na mboma hu si na u vhavhalela.√√ (3)
15.9 Mu¿wali u i shumisa a tshi khou itela u sumbedza uri Kolie o tshuwa a
dovha a netiswa na nga u gidima. √√ (2)
15.10 Ee.
 Ndi zwa ndeme uri sa mufumakadzi wawe u tea u mu eletshedza uri
muthu ha ngo tea u tambudza vhathu.
 Muthu u tea u tshilisana na vha¿we vhathu.
 A si zwavhu»i u tambudza vhathu vhe vha u thusa nga vhudzulo.
[ZWIRARU fhedzi zwi pfalaho.] √√√ (3)
15.11 Ndi nga sasaladza zwi tevhelaho kha kutshilele kwa maforo¾ereke:
 U swielela maforo¾ereke vha vha vha si tsha tenda u fhira.
 U tambudza vharema nga u vha rwa lwa tshi¾uhu.
 U »iengedzela shango nga swili.
 U pandamedza vha½e vha shango.
[ZWIVHILI fhedzi zwi pfalaho.] √√ (2)
[25]
¹HANGANYELO YA KHETHEKANYO YA C: 25
MARAGAGU¹E: 80

KHETHEKANYO YA A: RUBRIKI YA U ¹OLA MAANEA A ·ITHERETSHA – MBUDZISO NDAPFU: VHURENDI [MARAGA: 10]
Khritheria Vhukoni ha n¾hesa Tshikili Tshone Vhukoni ha vhukati/ho Vhukoni ha fhasi U sa kona
linganelaho/vhu fushaho
ZWI RE NGOMU 5–6 4 3 2 0–1
- Tsenguluso yo nwelelaho - U sumbedza u pfesesa na - Tsenguluso i fushaho/ - Tsenguluso ya ¾hoho i sa - A hu na u pfeseswa ha
Tsenguluso ya ¾hoho Tshidziki ya ¾hoho u sengulusa ¾hoho nga nµila linganelaho ya ¾hoho fushi ¾hoho
tsha mafhungo/u - Mbuno dzo angalalaho yone - Hu na dzi¿we mbuno - Hu na tshaedzo - A hu na thikhedzo u bva
khwa¾hisedza nga vhu¾anzi na dzi gobolaho; hu na - Phindulo ndi yo dzavhuµi dzi tikedzaho khulwane ya mbuno dzi kha tshirendo
kupfesesele kwa tshibveledzwa khwa¾hisedzo yo dziaho u faredzaho ¾hoho tikedzaho ¾hoho - Mugudi ha na nµivho ya
bva kha tshirendo zwidodombedzwa zwi - Naho dzi¿we dza mbuno - Kupfesesele kwa fhasi lushaka lwa ¼i¿walwa
- U pfesesa ha n¾hesa ha khagala dzo tikedzwa, hu µi vha na kwa lushaka lwa ¼i¿walwa (vhurendi) na tshirendo
lushaka lwa ¼i¿walwa - Mbuno dzi pfadzaho dzo vhu¾anzi vhu sa tendiseiho (vhurendi) na tshirendo
ZRN=6 (vhurendi) na tshirendo ½ekedzwa, naho dzi¿we - U pfesesa ha mutheo ha
dzadzo dzi songo tou lushaka lwa ¼i¿walwa
tikedzwa u swika henefho (vhurendi) na tshirendo
- U pfesesa ha lushaka lwa
¼i¿walwa (vhurendi) na
MARAGA DZA 6 tshirendo
TSHIVHUMBEO NA 4 3 2 1 0–1
LUAMBO - Tshivhumbeo tsho - Tshivhumbeo tshi re - Hu µi vha na vhu¿we - Tshivhumbeo tsho - Tshivhumbeo tsho
lunzhedzanaho tsho¾he khagala na mbuno dzi vhukhakhi ha tshivhumbeo pulaniwa lwo khakheaho khakhea tsho¾he
Tshivhumbeo, thevhekano i - Mbuno dzo lundwa tevhelelanaho lu pfadzaho - Maanea/Phindulo i - Mbuno a dzo ngo - Vhukhakhi vhunzhisa ha
pfadzaho na ku½ekedzelwe tshidele nahone dza - Thevhekano ya mbuno i a shaedza thevhekano yo dzudzanywa lu pfadzaho luambo na tshitaila
kwa mafhungo bveledzwa zwi khagala pfadza fha¾eaho ya kupfesesele na - Vhukhakhi ha luambo
Luambo, thouni na tshitaila tsho¾he - Luambo, thouni na ndunzhendunzhe vhu khagala
zwo shumiswaho kha - Luambo, tshitaela, na tshitaela vhunzhi zwo - Luambo lwo faredza - Thouni na tshitaila a zwo
maanea/phindulo ndapfu thouni zwo vhibva, zwi a lulama vhukhakhi vhu si gathi, ngo tea
¾okonya, nahone zwo thouni na tshitaela hunzhi
lulama zwo tea
TL=4 - A hu na vhukhakhi vhu
vhonalaho ha girama,
mupele¾o na zwiga zwa u
MARAGA 4 vhala
THANYELANI: Arali mulingiwa a sa dzhiela zwi re ngomu lwa tsho¾he a ¿wala maanea, kha vha mu avhele maraga dza 0 kha zwi re
ngomu, tshivhumbeo na luambo.

KHETHEKANYO YA B NA C: RUBRIKI YA U ¹OLA/MAKA MAANEA A ·ITHERETSHA – PHINDULO NDAPFU: NGANEA/FOLUKU·OO NA ¶IRAMA

[MARAGA: 25]
Khritheria Vhukoni ha n¾hesa Tshikili tshone Vhukoni ha vhukati/ho Vhukoni ha fhasi U sa kona
linganelaho/vhu fushaho
ZWI RE NGOMU 12–15 9–11 6–8 4–5 0–3
- Phindulo ya - U sumbedza u pfesesa na - U pfesesa ¾hoho lwo - U pfesesa ¾hoho lwa u - U pfesesa hu¾uku¾uku ha
Tsenguluso ya ¾hoho Tshidziki ma¾hakhe¾hakheni/n¾hesa: u sengulusa ¾hoho nga linganelaho/hu songo tou phuphuledza; a hu ¾hoho
tsha mafhungo/u khwa¾hisedza 14–15 nµila yone goµombelaho; a si zwo¾he tou vha na zwi¿we - Ndingedzo yo
nga vhu¾anzi na kupfesesele kwa Phindulo ya - Phindulo ndi yo zwi¾alusi zwo zwi¾alusi zwo rembeµaho/i songo
tshibveledzwa ma¾hakheni/n¾ha: 12–13 faredzaho dodombedzwaho senguluswaho nga khwa¾haho ya u fhindula
- Tsenguluso yo nwelelaho zwidodombedzwa zwi - Hu na dzi¿we mbuno dzi vhuµalo mbudziso
MARAGA 15 ya ¾hoho khagala tikedzaho ¾hoho - Mbuno ¾hukhu dzi - Makumedzwa ha tendisei
- Mbuno dzo angalalaho - Mbuno dzi¿we dzi - Ma¿we makumedzwa o tikedza ¾hoho na kathihi
dzi gobolaho; hu na pfadzaho dzo ½ekedzwa, tikedzwa, fhedzi vhu¾anzi - Makumedzwa a - Mugudi ha na nµivho ya
khwa¾hisedzo yo dziaho u naho dzi¿we dzadzo dzi a vhu tendisei tshifhinga tshimbilelanaho ndi lushaka lwa ¼i¿walwa kana
ZRN= 15 bva kha tshibveledzwa songo tou tikedzwa u tsho¾he ma¾uku¾uku tshibveledzwa
- U pfesesa ha n¾hesa ha swika henefho - U pfesesa ¼i¿walo na - U pfesesa hu¾uku ha
lushaka lwa ¼i¿walwa na - Hu na vhu¾anzi ha u tshibveledzwa hu songo ¼i¿walwa na -
tshibveledzwa pfesesa lushaka lwa fhelelaho tshibveledzwa
¼i¿walwa na tshibveledzwa
TSHIVHUMBEO NA LUAMBO 8–10 6–7 4–5 2–3 0–1
- Tshivhumbeo tsho - Tshivhumbeo tshi re - Hu na vhu¿we vhu¾anzi - Tshivhumbeo tsho - U shaea ha tshivhumbeo
Tshivhumbeo, thevhekano i lunzhedzana tsho¾he khagala na makumedzwa a ha tshivhumbeo pulaniwa nga nµila yo tsho pulaniwaho zwi
pfadzaho na ku½ekedzelwe kwa - Marangaphanµa na tevhelelanaho lu pfadzaho - U pfadza na khakheaho khakhisa thevhekano ya
mafhungo magumo ndi zwa n¾hesa - Marangaphanµa na ndunzhendunzhe zwi µi - Makumedzwa ho ngo ¼ikumedzwa
Luambo, thouni na tshitaila zwo - Makumedzwa o magumo na dzi¿we phara vha hone, fhedzi zwo vhekanywa nga nµila i - Vhukhakhi ha luambo na
shumiswaho kha maanea/phindulo vhekanywa zwavhuµi zwo dzudzanywa nga nµila faredza vhukhakhi pfadzaho tshitaila zwi itisa uri
ndapfu nahone a bveledzwa zwi yo faranaho - Hu na vhukhakhi vhu - Vhukhakhi ha luambo phindulo iyi i kundelwe u
khagala - U tevhekana hu vhonalaho ha luambo; vhu khagala swikelela
MARAGA 10 - Luambo, tshitaela, na pfadzaho ha makumedzwa thouni na tshitaila hunzhi - Thouni na tshitaela a - Thouni na tshitaela a
thouni zwo vhibva, zwi a - Luambo, thouni na zwo tea zwo ngo tea zwo ngo tea
TL=10 ¾okonya, nahone zwo tshitaela hunzhi zwo - Phara hunzhi dzo lulama - Phara dzo khakhea - Phara dzo khakhea
lulama lulama
MARAGANYANGAREDZI 20–25 15–19 10–14 5–9 0–4
Vhu½e ha khanµiso ho vhaledzwa

Tshivenda HL NSC P2 May June 2021 MG

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tshivenda HL NSC P2 May June 2021 MG

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You have Downloaded, yet Another Great

Resource to assist you with your Studies 

Thank You for Supporting SA Exam Papers

Your Leading Past Year Exam Paper Resource Portal

TSHIVEN¶A LUAMBO LWA HAYANI (HL)

BAMMBIRI ·A VHUVHILI (P2)

Tsumbandila iyi ya u maka i na masia¾ari a 28.

Vhu½e ha khanµiso ho vhaledzwa Iyani kha sia¾ari ¼i tevhelaho

TSIVHUDZO KHA VHA¹OLI/VHAMAKI

 Memorandamu uyu i tou vha tsumban»ila fhedzi ya u thusa vha¾oli/vhamaki.

2. Arali mulingiwa o fhindula mbudziso dzo¾he n½a u bva kha

3. Arali mulingiwa o fhindula mbudziso ndapfu mbili kana mbudziso pfufhi

4. Arali mulingiwa a nga fhindula phindulo mbili hune ya u thoma ya vha yo

7. Mbudziso ndapfu/dza maanea:

Vhu½e ha khanµiso ho vhaledzwa Iyani kha sia¾ari ¼i tevhelaho

Vhu½e ha khanµiso ho vhaledzwa Iyani kha sia¾ari ¼i tevhelaho

MBUDZISO YA 1: VHURENDI – MBUDZISO NDAPFU

MBILU I LILELA U GAVHA – WMR Sigwavhulimu

KUAVHELWE KWA MARAGA

Maraga dzi avhelwe nga n»ila yone:

MBILU I LILELA U GAVHA – WMR Sigwavhulimu

 Mutevhetsindo wa itshi tshirendo ndi u ongolowaho ngauri murendi ho ngo

Vhu½e ha khanµiso ho vhaledzwa Iyani kha sia¾ari ¼i tevhelaho

 Murendi u pfa vhu¾ungu lune a vhuya a ½etshedza na ngeletshedzo kha vhathu

Murendi o kona u shumisa mutevhetsindo u bvisela khagala ¼imudi ¼a u vhaisala/pfa

MBUDZISO YA 2: VHURENDI – MBUDZISO PFUFHI

RI BVA KULE – NM Musehane

2.3 Ndi ¼iedzamuthu/¼ifanyamuthu/ḽimuthufhadzi.√ Murendi u khou amba uri

Vhu½e ha khanµiso ho vhaledzwa Iyani kha sia¾ari ¼i tevhelaho

MBUDZISO YA 3: VHURENDI – MBUDZISO PFUFHI

3.1 Tshirendo tsha sialala/Tshikho»o√ tsha vhuhosi Hatshivhasa. √ (2)

3.2 U khwa¾hisedza uri arali khosi ya dzama hu tea u dzhena mukololo o

3.3 ·iedzamuthu/ḽifanyamuthu/ḽimuthufhadzi,√ u lila ha lufhalafhala ndi n»ila

3.4 Nga mvelele ya Tshiven»a vhuhosi vhu naka u vhangiwa, ha sa vhangiwa

MBUDZISO YA 4: VHURENDI – MBUDZISO PFUFHI

MULONDO WA LUFU – WMR Sigwavhulimu

4.3 Ndi a¼ushini.√ Ngauri hu khou ambiwa nga maan»a a vhuhulu ha

4.5 Ee. Ndi a tendelana nae:

Vhu½e ha khanµiso ho vhaledzwa Iyani kha sia¾ari ¼i tevhelaho

VHURENDI VHU SONGO RANDELWAHO (HA KHOMBEKHOMBE)

MBUDZISO YA 5: VHURENDI – MBUDZISO PFUFHI

5.1 Ndi ¼iedzamuthu/¼imuthufhadzi/¼ifanyamuthu.√ Ipfi 'tshi»ivhano' afho

5.3 Muhumbulo muhulwane ndi wa uri vhathu kha ri ¾utshele kule na

5.4 Ndi a¼ithiresheni.√ I shuma u µisa khwa¾hisedzo/nyombedzelo ya u pfiswa

5.5 Ee/Ndi a ima nae ngauri:

Vhu½e ha khanµiso ho vhaledzwa Iyani kha sia¾ari ¼i tevhelaho

MBUDZISO YA 6: NANDI NDI SHENGA? – MBUDZISO NDAPFU

Maraga dza mbuno: 15.

Khu»ano ndi u sa an»ana ha vhaanewa/vhabvumbedzwa kana zwigwada zwa vhathu

Vhu½e ha khanµiso ho vhaledzwa Iyani kha sia¾ari ¼i tevhelaho

Khu»ano vhukati ha Vho-Luvhani na Vho-Ana

Khu»ano vhukati ha Vho-Ana, mulayo wa shango, Vho-Madilaga na

Mu¿wali o kona u shumisa vhaanewa/vhabvumbedzwa u bveledza khu»ano buguni

Vhu½e ha khanµiso ho vhaledzwa Iyani kha sia¾ari ¼i tevhelaho

MBUDZISO YA 7: NANDI NDI SHENGA? – MBUDZISO PFUFHI

7.2 Vho-Ana vha ¾anwa sa:

7.4 U »iwana ha Vho-Ana vha tshi dzula vhuponi ha Tshandebvu, ha mahayani

7.5 Vho-Ana ndi muthu a funaho dzikhakhathi na u levha ngeno

7.6 Mu¿wali u ¾o»ou kaidza na u eletshedza vhathu uri a si mbonalo ya muthu

Musalauno ¿wana a fhedza pfunzo u tea u ambara gaweni hu na vhabebi

7.8 Zwi thusa u ¾o¾omodza ma¾hakheni nga nµila heyi:

Vhu½e ha khanµiso ho vhaledzwa Iyani kha sia¾ari ¼i tevhelaho

7.10 Bugu i tshi fhela: