NATIONAL SENIOR CERTIFICATE

GIREDI YA 12

XITSONGA: RIRIMI RA LE KAYA (HL) PAPILA RA 1 (P1) HUKURI 2008 MEMORANDAMU

TIMARAKA: 70

Papila leri ri na 6 wa tipheji.

Vundzeni bya papila leri a byi tirhisiwi handle ka mpfumelelo wa ntsariso

Phendla

Xitsonga: Ririmi ra le Kaya (HL)/P1

2 NSC Memorandamu

DoE/Hukuri 2008

XIYENGE XA A: XIKAMBELANTWISISO XIVUTISO XA 1 TINHLAMULO 1.1 1.2 1.3 Hikwalaho ko nghenelela eka mhaka/migingiriko ya swa tipolitiki. Dyondzo ya swa ikhonomi. 1.3.1 A hi swona. U kulele ematikweni yo hambanahambana./ U kulele eNghilandi./ U kulele eTanzania, eBotswana, eZimbabwe, eLusaka na le Soviet Union. (Mukamberiwa a nga ha tsala tindhawu timbirhi kumbe ku tlula). A hi swona. U dyondzele swa tinyimpi etikweni ra Soviet Union. Hi swona. U n'wi vekile ku va xandla xa yena nkarhi lowu a a ri Presindente wa Afrika-Dzonga. O.R. Tambo na Dadoo va tirhele tiko hi ku tinyiketela/ hiteka swinene/hi matimba ya vona hinkwawo. Ndyangu wa ka Mbeki a wu rhandza ngopfu timhaka ta tipolitiki. Ku mi hlayela swona hi xin'wexin'we hi nga ka hi nga swi heti/swi tele ngopfu. (1) (1)

(3) (3)

1.3.2 1.3.3

(3) (2) (2) (2) (2) (2)

1.4

1.4.1 1.4.2 1.4.3

1.5 1.6 1.7

Vanhu lava a va baleka laha tikweni a va kuma vutumbelo eka matiko lama. Hi rona ri nga tirha swinene ku lwela ntshuxeko wa hina laha tikweni/hi rona ri nga tirha hi matimba ku herisa xihlawuhlawu etikweni ra Afrika-Dzonga. A va xanisiwa hi tindlela to hambanahambana hi maphorisa. A va khomiwa va ya pfaleriwa ejele. A va dlayiwa exihundleni hi maphorisa. (Tinhlamulo timbirhi ntsena). Mudyondzi u boxa leswi a navelaka ku va swona (xik. ku va phorisa). Ku seketela (Hikuva u tinyiketerile eka ntirho wo hunguta vugevenga). Tinhlokomhaka ti ta hambana, xik. Ntsalwavutomi bya Thabo Mvuyelwa Mbeki. NTSENGO WA XIYENGE XA A:

(4) (3) (2) 30

1.8 1.9

Vundzeni bya papila leri a byi tirhisiwi handle ka mpfumelelo wa ntsariso

Phendla

Xitsonga: Ririmi ra le Kaya (HL)/P1

3 NSC Memorandamu

DoE/Hukuri 2008

XIYENGE XA B: NKOMISO/NKATSAKANYO WA NDZIMA XIVUTISO XA 2

NKOKA WA MAHUNGU: NKOMISO/NKATSAKANYO WA NDZIMA WU FANELE KU KATSA TIMHAKA LETI LANDZELAKA: Mfumo wa xidemokirasi wa ringeta ku herisa madzolonga. Vanhu va nga miyeli loko ku humelela madzolonga ya le mindyangwini. Ku hloniphana na ku tshembana swi nga antswisa xiyimo. Tindhawu to pfuneka eka tona ti kona laha tikweni. Ku dlayana a swi sasekangi emindyangwini. Hi nga kuma ku pfuneka eka maxaka. Swiphiqo swi lulamisiwa hi ku burisana. Vaxanisi va fanele ku xupuriwa swinene.

(7)

(Nkombo ntsena) RIRIMI VULEHI LEBYI LAVEKAKA (2) (1)

(Mudyondzi loyi a nga ta tlurisa kumbe a nga ta kayiverisa nhlayo leyi pimiweke u ta hunguteriwa maraka yin'we). NTSENGO WA XIYENGE XA B: 10

Vundzeni bya papila leri a byi tirhisiwi handle ka mpfumelelo wa ntsariso

Phendla

Xitsonga: Ririmi ra le Kaya (HL)/P1

4 NSC Memorandamu

DoE/Hukuri 2008

MAAVELO YA TIMARAKA SWILAVEKO NA TINHLAMUSELO Nkomiso/nkatsakanyo wu pfumala swihoxo; wa kongoma; wu kombisa leswaku mukamberiwa u twisisile na ku landzelela swilaveko hinkwaswo hi ndlela ya xiyimo xa le henhla, timhaka hinkwato ta nkoka ti tsariwile; wu na nandzelelano. Swilaveko swo tala leswi nga laha henhla swi landzeleriwile; nkomiso/nkatsakanyo a hi wa risuna ku fana na lowu nga laha henhla. Wa hlayeka kambe ku katsiwile na timhaka tin'wana leti nga riki ta nkoka; timhaka to talanyana ta nkoka na tona ti tsariwile. Nkomiso/nkatsakanyo wu na timhaka ta nkoka leti nga riki ehansi ka 50%; a wu nge fikeleli ku katsiwa eka xiyenge xa nkatsakanyo wo saseka swinene; ku na mahungu lama nga lavekiki lama onhaka vunene bya nkomiso/nkatsakanyo Ku na timhaka to karhi ta nkoka; ku na timhaka to tala leti nga lavekiki; a wu andlariwangi kahle ngopfu; mavekelo ya timhaka ya hoxekile; wu le xikarhi. Nkomiso/nkatsakanyo wu hava nkhulukelano wa timhaka; wu longoloxela marito handle ka nandzelelano; timhaka to tala ta nkoka ku hava; ku na vumbhoni byo komba leswaku mukamberiwa wa tikeriwa eka ku ringeta ku nkomiso/nkatsakanyo. Ku na vumbhoni byo komba leswaku ko va na ku twisisa kutsongo ka vutshila bya matsalelo ya nkomiso/nkatsakanyo; ku na swihoxo swa mahlamuselelo; timhaka to tala hi leti nga lavekiki; ku na timhakanyana ta nkoka leti nga riki hansi ka yin'we. Ku na vumbhoni byo kombisa leswaku mukamberiwa u ringetile ku endla nkomiso/nkatsakanyo; a swi tikombi a ri na ku twisisa ka leswi lavekaka eka nkomiso/nkatsakanyo, hileswaku wa phewa. Ku na vumbhoni byo komba leswaku mukamberiwa a nga twisisi swilaveko swa nkomiso/nkatsakanyo naswona nkomiso/nkatsakanyo wa kona wa huhula; wa xitshuriwa xo kopiwa kunene. TINHLAMUSELO TA VUSWIKOTI Xa risuna no hlawuleka. TIMARAKA 9-10 TIPHESENTE 90-100

Xa nkoka. Xo saseka swinene. Xo saseka.

8 7 6

80 70 60

Xa le xikarhi.

50

Xo ka xi nga nyawuli.

40

Xo phyama.

30

Xo phewa.

20

Xo huhula.

01

0 10

10

Vundzeni bya papila leri a byi tirhisiwi handle ka mpfumelelo wa ntsariso

Phendla

Xitsonga: Ririmi ra le Kaya (HL)/P1

5 NSC Memorandamu

DoE/Hukuri 2008

XIYENGE XA C: NTIVORIRIMI NA MATIRHISELO YA RIRIMI XIVUTISO XA 3 3.1 3.1.1 3.1.2 3.1.3 3.1.4 3.1.5 (a) Vanhu vo karhi vambirhi lava va tivekaka/ Vanhu vo karhi vambirhi lava voniwaka hi nkarhi wolowo/ Vanhu vo karhi vambirhi/ Vanhu vo karhi. Vanhu vambirhi lava nga tivekiki/Vanhu vambirhi van'wana na van'wana. A n'wi kavanyeta/nghenelela. Ku teka/hlomisa nsati/ku cata/ku amukela nhlomi. Hi laha. Mpimavayeni/madyambu/nimadyambu/namadyambu. (2) (2) (1) (1)

(2) (2)

(b) 3.1.6

Munhu wa le kaya hambi a lo saseka ngopfu, a wu nga tekani na yena. (Nhlamuselo yin'wana na yin'wana leyi kombaka ku twisisa.) Leswaku tinxangwana ti kota ku khoma nkarhi lowu vekiweke wa awara ya khume nimixo, ti pfukile ti tilulamisa hi nkarhi wa mahlambandlopfu. Leswaku ti kota ku khoma nkarhi lowu vekiweke wa awara ya khume nimixo, tinxangwana ti pfukile ti tilulamisa hi nkarhi wa mahlambandlopfu. (Nhlamulo yin'we ntsena.) Va ka Maringa va ri: ''Ntombi ya hina yi dyondzile swinene''/ Va ka Maringa va ri ntombi ya vona yi dyondzile swinene. Ntshungu lowu ngi wu tate holo a wu ri karhi wu nyanyuriwa hi ntlawa wa vuyimbeleri wa Tinyungubyiseni Gospel Choir hi timbila ta wona. Ku yima hi ku hatlisa/ Ku tlakuka hi ku hatlisa/ Ku suka a yima hi ku hatlisa. Xuma lexi va xi koxaka a hi ku koxa ko va ku ala. KUMBE Xuma lexi va xi koxaka, a hi ku koxa i ku ala. . Muf. A va fambangi hi nawu wa kereke.

(2)

3.1.7

(1) (2)

3.1.8 3.1.9

(1) (1) (1) (1) (1)

3.1.10 3.1.11 3.1.12 3.1.13

Vundzeni bya papila leri a byi tirhisiwi handle ka mpfumelelo wa ntsariso

Phendla

Xitsonga: Ririmi ra le Kaya (HL)/P1

6 NSC Memorandamu

DoE/Hukuri 2008

3.2

3.2.1

Hikuva i nkhuvo wa ximun'wana, kasi Ndzati i n'hweti ya ximun'wana/ Nkarhi lowu mirhi yi hlukaka yi humesaka swiluva kumbe yi vekaka swiluva. Nkoka wa wona a wu ringani. Sayizi leyikulu ya fonto yi kombisa leswaku rito ri ni nkoka ku hundza laman'wana. (Mhakankulu i 'ximun'wana', ku landzela 'eMagoebaskloof', ku hetelela 'tiphine hi'. Hi swona hikuva malembe hinkwawo nkhuvo lowu wu ngo tlangeriwa eMagoebaskloof ntsena. Tindhawu tin'wana a ti nyikiwi nkarhi wo rhurhela nkhuvo lowu. ''Ku nghena ko va ntsena R20.00 hi munhu''. KUMBE ''Khume ra vanhu lava nga ta hatlisa ku nghena va nga va na nkateko wo tiwinela R250.00". KUMBE "U nga kayeli!"

(2)

3.2.2

(2)

3.2.3

(3)

3.2.4

(1) (1) (1) NTSENGO WA XIYENGE XA C: NTSENGO WA TIMARAKA: 30 70

3.2.5 3.2.6

Swi koka rinoko ra muhlayi/ Swi tiyisisa/vonisa/kombisa mhaka leyi navetisiwaka. Wa le xikarhi.

Vundzeni bya papila leri a byi tirhisiwi handle ka mpfumelelo wa ntsariso