GRADE 12

NATIONAL
SENIOR CERTIFICATE

GIREIDI YA 12

TSHIVEN¶A LUAMBO LWA HAYANI (HL)

BAMMBIRI ·A VHURARU (P3)

LUHUHI/¹HAFAMUHWE 2014

MEMORANDAMU

MARAGA: 100

Memorandamu uyu u na masia¾ari a 12.

Vhu½e ha khan»iso ho vhaledzwa Iyani kha sia¾ari ¼i tevhelaho

Tshivenµa Luambo lwa Hayani (HL)/P3 2 DBE/Luhuhi–¹hafamuhwe 2014
NSC – Memorandamu

KHETHEKANYO YA A: RUBRIKI YA U ¹OLA/MAKA MAANEA (50)

KHOUDU Khoudu 7: Khoudu 6: Khoudu 5: Khoudu 4: Khoudu 3: Khoudu 2: Khoudu 1:
Vhuswikeleli ha Vhuswikeleli ha Vhuswikeleli ho Vhuswikeleli vhu Vhuswikeleli ho Vhuswikeleli ha U sa swikelela
n¾hesa n¾ha dziaho fushaho linganelaho fhasi 0–29%
80–100% 70–79% 60–69% 50–59% 40–49% 30–39%
24–30 21–23½ 18–20½ 15–17½ 12–14½ 9–11½ 0–8½

-Zwi re ngomu ndi -Zwi re ngomu ndi -Zwi re ngomu ndi -Zwi re ngomu ndi - Zwi re ngomu -Zwi re ngomu - Zwi re ngomu a
zwa ma¾hakheni, zwa ma¾hakheni zwi pfalaho, zwo µi zwo teaho, nahone zwo µi linganela sa zwi¿we a zwiho zwo ngo lulama na
ZWI RE nahone zwa vhusiki nahone ndi zwa farana. zwo farana lwo zwenezwo, hu na khagala, a zwo ngo luthihi, a zwo ngo
NGOMU NA ha n¾hesa. vhusiki ha n¾ha. -Mihumbulo ndi i linganelaho. mavhaka a xedzaho farana. lunzhedzana.
VHUPULANI -Mihumbulo i a -Mihumbulo ndi ya takadzaho, i a -Mihumbulo i vhu¾umani. -Mihumbulo yo -Mihumbulo yo
(NV) ¾okonya nahone yo n¾ha nahone i a tendisea. takadzaho i re na -Mihumbulo kanzhi sekena, hunzhi i ¾apanyedzwa, yo
(MARAGA: 30) vhibva. takadza. - U pulana na/kana vhusiki vhu ndi yo teaho, fhedzi sokou dovholola. sokou dovhololwa.
-U pulana na/kana -U pulana na/kana mvetomveto zwo fushaho. vhusiki ho -A zwo ngo - U pulana na/kana
mvetomveto zwo mvetomveto zwo bveledza maanea - U pulana na/kana ¾ahedzwa. swikelela u vha kha mvetomveto a zwi
bveledza maanea a bveledza maanea o avhuµi, a mvetomveto zwo - U pulana na/kana Luambo lwa fushi, kana a zwi
si na vhukhakhi na lundwaho tshidele, kumedzeaho. bveledza maanea a mvetomveto zwo Hayani, naho zwo ho.
khathihi, a nahone a fushaho, nahone a bveledza maanea a µi pulanwa/hu na -Maanea aya ha
kumedzeaho. kumedzeaho. kumedzeaho. ndinganelo, o mvetomveto. ½ekedzei/kumedzei.
lunzhedzeaho lwo -Maanea ha ngo
linganelaho nahone bveledzwa nga nµila
a kumedzeaho. i kumedzeaho.
12–15 10½–11½ 9–10 7½–8½ 6–7 4½–5½ 0–4

-U sumbedza - U sumbedza -Hu na vhu¾anzi ha -Hu¿we u vhonala -Vhudzivha ha -Luambo na zwiga -Luambo na zwiga
LUAMBO, vhudzivha ho vhudzivha ho vhudzivha ha ha vhudzivha ha luambo ho sekena. zwa u vhala zwo zwa u vhala zwo
TSHITAILA NA goµombelaho ha dziaho ha ndeme ya luambo. luambo zwi hone. -Luambo a lwo ngo khakhea. khakhea tsho¾he.
U SEDZULUSA ndeme ya luambo. luambo. - Luambo na zwiga -Luambo ndi lwa vhibva, na zwiga -Munanguludzo wa -Munanguludzo wa
(LTS) -Luambo, zwiga zwa -Luambo, zwiga zwa zwa u vhala hunzhi misi, zwiga zwo zwa u vhala hu¿we maipfi wo maipfi a wo ngo tea
(MARAGA: 15) u vhala zwo u vhala zwo a zwi na vhukhakhi. shumiswa lu a zwo ngo shaedzwa. na luthihi.
shumiswa zwone- shumiswa hu si na - Munanguludzo wa fushaho. shumiswa nga nµila - Tshitaela, thounu -Tshitaela, thounu
zwone. vhukhakhi, u kona maipfi wo tea - Munanguludzo wa yone. na redzhisi¾ara a na redzhisi¾ara zwo
-U shumisa luambo u shumisa luambo tshibveledzwa. maipfi u a fusha. -Munanguludzo wa zwo ngo tea. liana tsho¾he.
lwa n¾hesa lwa lwa kuambele/ - Tshitaela, thounu - Tshitaela, thounu luambo ndi wa -Ho µala -Ho µalesa
kuambele/ maambele. na redzhisi¾ara zwo na redzhisi¾ara nga fhasi. vhukhakhi, naho vhukhakhi na
maambele. -Munanguludzo wa tea ¾hoho ya u angaredza zwi µi - Tshitaela, thounu zwo µi vhalululwa nµaµo,nahone a hu
-Munanguludzo u maipfi wo mafhungo. anana na ¾hoµea. na redzhisi¾ara zwi na u sedzuluswa vhonali vhu¾anzi ha

Vhu½e ha khan»iso ho vhaledzwa Iyani kha sia¾ari ¼i tevhela

Tshivenµa Luambo lwa Hayani (HL)/P3 3 DBE/Luhuhi–¹hafamuhwe 2014
NSC – Memorandamu

sa vhambedzwiho/ vanganywa lwa - Kanzhi a hu na dza ¾hoho ya shaedza Zwi¾uku. u vhalulula na u

wa n¾hesa wa vhusiki. vhukhakhi nga mafhungo. ndunzhendunzhe. sedzulusa.
maipfi, zwo vhibva - Tshitaela, thounu murahu ha u - Hu µi vha na -Hu na vhukhakhi
vhukuma. na redzhisi¾ara zwo vhalulula na u vhukhakhi vhu si ho vhalaho naho ho
-Tshitaela, thounu tea ¾hoho ya sedzulusa. gathi nga murahu µi vha na u
na redzhisi¾ara zwo mafhungo. ha u vhalulula na u vhalulula na u
tea tsho¾he ¾hoho -Hunzhi a hu na sedzulusa. sedzulusa.
ya mafhungo. vhukhakhi nga
-A hu na vhukhakhi murahu ha u
na vhuthihi nga sedzuluswa na u
murahu ha u vhalululwa ha
sedzuluswa na u mushumo.
vhalululwa ha
mushumo.
4–5 3½ 3 2½ 2 1½ 0–1

TSHIVHUMBEO -Kubveledzelwe -Mafhungo o -Vhunzhi ha -Dzi¿we dza mbuno -Vhunzhi ha -Zwi re ngomu -O liana na ¾hoho.
(T) kwo bveledzwa nga n»ila zwidodombedzwa na dzimbuno dzi hone. zwi¿we a zwiho - Mi¾ala, dziphara
(MARAGA: 5) faranaho/lunzhe- yo faranaho. Hu na zwo bveledzwa. zwidodombedzwa - Mi¾ala, dziphara khagala, a zwo ngo zwo vhilingana, a
dzeaho kwa ¾hoho. ndunzhendunzhe. - Mi¾ala, dziphara zwo bveledzwa. zwo khakhea fhedzi farana. zwi tevhelelei.
-Vhudodombedzi - Mi¾ala, dziphara zwo fha¾ea - Mi¾ala, dziphara maanea a sala a tsha - Mi¾ala, dziphara -Vhulapfu ho
vhu ¾okonyaho ha zwi a tevhelelea zwavhuµi. zwo µi khakhea µi pfala. zwi kha vhuimo ha lapfesa/pfufhifhalesa
n¾hesa. nahone zwo - Vhulapfu ho tea. hu¿we, fhedzi -Vhulapfu ho fhasi. u fhirisa mpimo.
-Mi¾ala, dziphara vangana. maanea a µi sala a lapfesa/ - Vhulapfu ho
zwo fha¾wa lwa -Vhulapfu ho tea. tshi pfala. pfufhifhalesa. lapfesa/
vhu¾ali. -Vhulapfu ho ¾oµou pfufhifhalesa.
-Vhulapfu/tshivhalo vha ho teaho.
tsha maipfi zwi
elana na ndaela dza
¾hoho.

Vhu½e ha khan»iso ho vhaledzwa Iyani kha sia¾ari ¼i tevhelaho

Tshivenµa Luambo lwa Hayani (HL)/P3 4 DBE/Luhuhi–¹hafamuhwe 2014
NSC – Memorandamu

KHETHEKAYO YA B: RUBRIKI YA U ¹OLA/MAKA ZWIBVELEDZWA ZWILAPFU ZWA VHUDAVHIDZANI (30)

KHOUDU Khoudu 7: Khoudu 6: Khoudu 5: Khoudu 4: Khoudu 3: Khoudu 2: Khoudu 1:
Vhuswikeleli ha Vhuswikeleli ha Vhuswikeleli ho Vhuswikeleli vhu Vhuswikeleli ho Vhuswikeleli ha U sa swikelela
n¾hesa n¾ha dziaho fushaho linganelaho fhasi
80–100% 70–79% 60–69% 50–59% 40–49% 30–39% 0–29%
14½–18 13–14 11–12½ 9–10½ 7½–8½ 5½–7 0–5

-Nµivho yo dziaho -U na nµivho ya -U na nµivho yo -U na nµivho i -U na nµivho yo -U na nµivho ya -A hu na nµivho ya

tsho¾he ya ¾hoµea vhuµisa ya ¾hoµea dziaho ya ¾hoµea fushaho ya ¾hoµea linganelaho ya fhasi ya ¾hoµea dza ¾hoµea dza
dza tshibveledzwa. dza tshibveledzwa. dza tshibveledzwa. dza tshibveledzwa. ¾hoµea dza tshibveledzwa. tshibveledzwa.
-U ¿wala lwo -U ¿wala lwo -U ¿wala – u fara -U ¿wala – o µi tshibveledzwa. -Phindulo yawe kha -Phindulo ya
rombaho/vhibvaho. rombaho/vhibvaho vhu¾ala, nahone u bvanyana fhedzi -Vhu¾ala hawe kha mushumo uyu i mushumo uyu i
-U tshimbila kha -U tshimbila kha tou polika zwi¾uku nga u angaredza u fhindula sumbedza hu na u sumbedza u xedza
ZWI RE vhu¾ala hone-hone, vhu¾ala hone-hone, kha ¾hoho ya ha xedzi zwine mushumo uyu vhu shaedza vhukuma. tshohe vhu¾ala.
NGOMU, hu si na u bva kha hu si na u bva kha mafhungo. ¾hoho ya amba lini. sumba ho sekena. -U ¿wala – u xedza -U ¿wala – u liana
VHUPULANI NA ¾hoho ya ¾hoho ya -Hunzhi zwi re -Zwi re ngomu na -U ¿wala – u a vhu¾ala, na zwi na ¾hoho, zwi
TSHIVHUMBEO mafhungo. mafhungo. ngomu na mihumbulo zwo xedza vhu¾ala, zwi ambiwaho hu¿we a ambwaho hunzhi a
(NVT) -Zwi re ngomu na -Zwi re ngomu na mihumbulo zwo farana nga nµila i ambiwaho zwa ita zwi tsha pfala. zwi tsha pfala. Zwi
(MARAGA: 18) mihumbulo zwo mihumbulo zwo farana, zwa fushaho, zwi¿we zwi tshi liana -Zwi re ngomu na re ngomu na
farana tsho¾he, ¾anµavhudzwa ¾anµavhudzwa, zwa hu¿we. mihumbulo zwo mihumbulo a zwi
nahone zwo zwavhuµisa, nahone zwidodombadzwa -Zwi re ngomu na liana, elani,
¾anµavhudzwa zwidodombedzwa zwidodombedzwa zwi tikedza ¾hoho. mihumbulo zwo zwidodombedzwa zwidodombedzwa
vhukuma, zwo¾he zwi tikedza zwinzhi zwi tikedza -Vhu¾anzi ha u farana lwo zwi¾uku zwi zwi¾uku¾uku zwi
zwidodombedzwa ¾hoho. ¾hoho. pulana na/kana linganelaho, tikedzaho ¾hoho. tikedzaho ¾hoho.
zwo¾he zwi tikedza -U pulana na/kana -U pulana na/kana mvetomveto zwo zwi¿we zwa -A zwo ngo lingana -U pulana na/kana
¾hoho ya mvetomveto zwo mvetomveto zwo bveledza zwidodombedzwa kha Luambo lwa mvetomveto a zwi
mafhungo. bveledza bveledza tshibveledzwa tshi zwi tikedza ¾hoho. Hayani, naho ho µi swikeleli/zwiho/
-Hu na vhu¾anzi tshibveledzwa tsho tshibveledzwa tshi fushaho, tshi -Vhu¾anzi ha u vha na u pulana/ fushi na kathihi.
ha u pulana fha¾waho zwavhuḓi. kumedzeaho, kumedzeaho. pulana na/kana kana mvetomveto. -Tshibveledzwa
na/kana -O shumisa milayo tshavhuµi -U shumisa mvetomveto zwo -Tshibveledzwa a itshi a tshi
mvetomveto, zwa yo teaho ya vhukuma. muhumbulo u bveledza tsho ngo kumedzwa kumedzei.
mbo bveledza tshivhumbeo nga -O shumisa milayo fushaho a tshi tshibveledzwa tsho zwavhuµi. ¾hoµea - A ho ngo
tshibveledzwa tshi nµila yone-yone. yo teaho ya shumisa ¾hoµea linganelaho, tsho dzo teaho dza shumiswa ¾hoµea
si na vhukhakhi na tshivhumbeo. dzo teaho dza faranaho nahone tshivhumbeo a dzo dzo teaho dza
luthihi, tshi tshivhumbeo tsha tshi kumedzeaho. ngo shumiswa – hu tshivhumbeo.
kumedzeaho. tshibveledzwa. -U na muhumbulo na u shaedza
-Tshivhumbeo ndi wo linganelaho wa huhulu ha zwithu
tsho teaho lwa ¾hoµea dza zwa ndeme.
tsho¾he. tshivhumbeo tsha

Vhu½e ha khan»iso ho vhaledzwa Iyani kha sia¾ari ¼i tevhelaho

Tshivenµa Luambo lwa Hayani (HL)/P3 5 DBE/Luhuhi–¹hafamuhwe 2014
NSC – Memorandamu

tshibveledzwa
fhedzi hu na u
¾ahedzwa ha
zwithu zwa ndeme.
10–12 8½–9½ 7½–8 6–7 5–5½ 4–4½ 0–3½

- U shumisa -Tshibveledzwa -Mushumo wo -Mushumo wo -Mushumo wo -Mushumo wo -Mushumo wo

zwivhumbeo tsho fha¾wa fha¾ea lwo dziaho, fha¾ea lu fushaho. fha¾wa lwo tou fha¾wa lwa fhasi fha¾wa lwa fhasi
zwone-zwone zwa zwavhuµi u a vhalea. Vhukhakhi vhu re linganelaho. Hu na nahone zwi a nahone zwi a
girama, nga nµila vhukuma, nahone -Nµivho ya maipfi hone a zwi khakhisi vhukhakhi ho konµa u tevhelelea. konµa vhukuma u
yone, nahone zwo nga nµila yone. yo tea ndivho, vha nyelelo ya vhalahonyana. -Nµivho ya maipfi i tevhelelea.
LUAMBO, fha¾wa lwa vhu¾ali -Nµivho ya maipfi ¾anganedzaho mafhungo. -Nµivho ya maipfi i ¾oµa u lulamiswa -Nµivho ya maipfi i
TSHITAELA NA vhukuma. yo tea ndivho, vha mafhungo na -Nµivho ya maipfi i fhasi nahone a ha nahone a i tei ¾oµa ndulamiso zwi
U SEDZULUSA -Nµivho ya maipfi ¾anganedzaho nyimele. a fusha zwi tshi tei tsho¾he ndivho, ndivho, vha hone nahone a i tei
(LTS) yo tea tsho¾he mafhungo na -Tshitaela, thouni kwama ndivho, vha vha ¾anganedzaho ¾anganedzaho ndivho.
ndivho, vha nyimele. na redzhisi¾ara ¾anganedzaho mafhungo na mafhungo na -Tshitaela, ndivho
(MARAGA: 12) ¾anganedzaho -Tshitaela, thouni hunzhi zwo tea. mafhungo na nyimele. nyimele. na vha
mafhungo na na redzhisi¾ara zwo -Hunzhi a hu na nyimele. -Tshitaela, -Tshitaela, thouni ¾anganedzaho
nyimele. tea ¾hoµea dza vhukhakhi nga -Tshitaela, thouni redzhisi¾ara na na redzhisi¾ara a mafhungo a zwi
-Tshitaela, nµivho mushumo. murahu ha u na redzhisi¾ara zwo thouni zwo tea. zwo ngo tea. anani/tshimbilelani
na redzhisi¾ara zwo -Hunzhi a hu na vhalulula na u tea lu fushaho. -Hu na vhukhakhi -Ho µala vhukhakhi na ¾hoho ya
tea tsho¾he-tsho¾he. vhukhakhi nga sedzulusa. -Hu na vhukhakhi ho vhalaho nga naho ho µi vha na mafhungo.
-A hu na vhukhakhi murahu ha u -Vhulapfu ho tea. vhu si vhunzhi nga murahu ha u u vhalulula na u -Ho µalesa
na vhuthihi nga vhalulula na u murahu ha u vhalulula na u sedzulusa. vhukhakhi na
murahu ha u sedzulusa. vhalulula na u sedzulusa. -Zwo lapfesa/ nµaµo nga murahu
vhalulula na u -Vhulapfu ho tea. sedzulusa. -Vhulapfu ho pfufhifhalesa. ha u vhalulula na u
sedzulusa. -Vhulapfu ho ¾oµou lapfesa/ sedzulusa.
-Vhulapfu ho tea. vha vhu teaho. pfufhifhalesa. -Vhulapfu – Zwo
lapfesa/
pfufhifhalesa u
fhirisa mpimo.

Vhu½e ha khan»iso ho vhaledzwa Iyani kha sia¾ari ¼i tevhelaho

Tshivenµa Luambo lwa Hayani (HL)/P3 6 DBE/Luhuhi–¹hafamuhwe 2014
NSC – Memorandamu

KHETHEKANYO YA C: RUBRIKI YA U ¹OLA/MAKA ZWIBVELEDZWA ZWIPFUFHI ZWA VHUDAVHIDZANI (20)

KHOUDU Khoudu 7: Khoudu 6: Khoudu 5: Khoudu 4: Khoudu 3: Khoudu 2: Khoudu 1:
Vhuswikeleli ha Vhuswikeleli ha Vhuswikeleli ho Vhuswikeleli vhu Vhuswikeleli ho Vhuswikeleli ha U sa swikelela
n¾hesa n¾ha dziaho fushaho linganelaho fhasi
80–100% 70–79% 60–69% 50–59% 40–49% 30–39% 0–29%
10–12 8½–9½ 7½–8 6–7 5–5½ 4–4½ 0–3½

-Nµivho yo dziaho -Nµivho ya vhuµisa -Nµivho yo dziaho -Nµivho i fushaho -Nµivho yo -Nµivho ya fhasi ya -A hu na nµivho ya
tsho¾he ya ¾hoµea ya ¾hoµea dza ya ¾hoµea dza ya ¾hoµea dza linganelaho ya ¾hoµea dza ¾hoµea dza
dza tshibveledzwa. tshibveledzwa. tshibveledzwa. tshibveledzwa. ¾hoµea dza tshibvumbedzwa. tshibveledzwa.
-U ¾ana vhudzivha -U ¾ana vhudzivha -U ¾ana vhudzivha -U ¾ana zwi¿we zwa tshibveledzwa. Phindulo kha -U shaedza nµivho
ho angalalaho ho angalalaho ha zwaho kha nyimele vhudzivha kha Phindulo i shaedza mushumo uyu i kha nyimele dzo
ZWI RE vhukuma ha vhutsila ha u ¿wala. dzo ¾anµavhuwaho nyimele dzo vhu¾ala. sumbedza vhu¾ala ¾anµavhuwaho
NGOMU, vhutsila ha u ¿wala. -Vhu½wali ho dza u ¿wala ¾anµavhuwaho dza - U sumbedeza vhusekene. dza vhu¿wali.
VHUPULANI NA -Vhu¿wali ho rombaho/dziaho – mishumo/ u ¿wala mishumo/ nµivho ¾hukhu kha -U sumbedza -U ¿wala – mugudi
TSHIVHUMBEO rombaho/dziaho – mugudi u fara zwibveledzwa. zwibveledzwa. nyimele dzo nµivho i shaedzaho u liana na ¾hoho,
(NVT) mugudi u fara vhu¾ala hone, ha -U ¿wala – mugudi -U ¿wala – mugudi ¾anµavhuwaho dza kha nyimele dzo ¾halutshedzo
(MARAGA: 12) vhu¾ala hone-hone, liani na ¾hoho ya u fara vhu¾ala hone, u a xedza vhu¾ala vhu¿wali. ¾anµavhuwaho dza hunzhi i a xela.
ha liani na ¾hoho. mafhungo. hu na u liana/xelana fhedzi zwa si -U ¿wala – mugudi vhu¿wali. -Zwi re ngomu na
-Zwi re ngomu na -Zwi re ngomu na zwi¾uku na ¾hoho. khakhise u liana na ¾hoho, -U ¿wala – mugudi mihumbulo zwa
mihumbulo yawe mihumbulo yawe -Hunzhi zwi re ¾halutshedzo nga u ¾halutshedzo ya u liana na ¾hoho, tshibveledzwa a zwi
zwo farana tsho¾he, zwo farana, zwa ngomu na angaredza. polika hu¿we. hu¿we ¾halutshedzo yelani,
zwo ¾anµavhudzwa ¾andavhudzwa mihumbulo zwo -Zwi re ngomu kha -Zwi re ngomu na ya polika. zwidodombedzwa
lwa n¾hesa, nahone zwavhuµisa, nahone farana, zwa tshibveledzwa na mihumbulo zwo -Zwi re ngomu na zwi¾uku¾uku zwi
zwidodombedzwa zwidodombedzwa ¾anµavhudzwa, na mihumbulo zwo farana lwo mihumbulo zwa tikedzaho ¾hoho.
zwo¾he zwi tikedza zwo¾he zwi tikedza zwidodombedzwa farana lu fushaho, linganelaho, zwinwe tshibveledzwa a zwo -U pulana/
¾hoho. ¾hoho. zwinzhi zwi tikedza zwi¿we zwa zwa ngo tou farana, mvetomveto a zwi
-Vhu¾anzi ha u -Vhu¾anzi ha u ¾hoho. zwidodombedzwa zwidodombedzwa zwidodombedzwa fushi.
pulana na/kana pulana na/kana -Hu na vhu¾anzi ha zwi tikedza ¾hoho. zwi tikedza ¾hoho. zwi¾uku zwi Tshibveledzwa a
mvetomveto zwo mvetomveto zwo u pulana na u -Vhu¾anzi ha u -Vhu¾anzi ha u tikedzaho ¾hoho. tshi kumedzei/fushi.
bveledza bveledza sedzulusa zwo pulana na sedzulusa pulana na u -A zwi tei Luambo -Ho ngo shumisa
tshibveledzwa tshi si tshibveledzwa tsho bveledzaho zwo bveledza sedzulusa zwo lwa Hayani, naho milayo yo teaho ya
na vhukhakhi na fha¾waho zwavhuµi, tshibveledzwa tshi tshibveledzwa tshi bveledza ho pulaniwa na/ tshivhumbeo.
luthihi, nahone tshi tshi kumedzeaho. kumedzeaho, fushaho, tshi tshibveledzwa tsho kana mvetomveto.
kumedzeaho. -O shumisa milayo tshavhuµi vhukuma. kumedzeaho. linganelaho, tshi Tshibveledzwa a
-O bveledza/¾ana ya tshivhumbeo yo -O shumisa milayo -O shumisa kumedzeaho. tsho ngo kumedzwa
tshivhumbeo tsha teaho nga nµila yo teaho ya muhumbulo u - U na muhumbulo zwavhuµi.
ma¾hakheni yavhuḓi vhukuma. tshivhumbeo. fushaho wa ¾hoḓea wo linganelaho wa - Ho ngo shumisa

Vhu½e ha khan»iso ho vhaledzwa Iyani kha sia¾ari ¼i tevhelaho

Tshivenµa Luambo lwa Hayani (HL)/P3 7 DBE/Luhuhi–¹hafamuhwe 2014
NSC – Memorandamu

vhukuma. dza tshivhumbeo. ¾hoµea dza milayo yo teaho ya

tshivhumbeo – hu tshivhumbeo.
na huṅwe u shaedza.
6½–8 6 5½ 4–4½ 3½ 2½–3 0–2

-U shumisa -Tshibveledzwa tsho -Tshibveledzwa tsho -Tshibveledzwa tsho -Tshibveledzwa tsho -Tshibveledzwa tsho -Tshibveledzwa tsho
zwivhumbeo zwone- fha¾wa zwavhuµi fha¾wa zwavhuḓi, fha¾wa lu fushaho. fha¾wa lwo fha¾wa nga nµila i fha¾wa nga nµila ya
LUAMBO, zwone zwa luambo vhukuma nahone nahone tshi a Vhukhakhi vhu re linganelaho. Hu na shaedzaho/ya fhasi, fhasi/i shaedzaho
TSHITAILA NA U kha u ¿wala nga nµila yone- vhalea. hone a vhu khakhisi vhukhakhi ho nahone i a konḓa u vhukuma, nahone
SEDZULUSA tshibveledzwa, yone. -Nµivho ya maipfi nyelelo ya vhalaho. tevhelelea. zwi tou konḓa
(LTS) nahone zwo fha¾wa -Nµivho ya maipfi yo tea ndivho, vha mafhungo. -Nµivho ya maipfi -Nµivho ya maipfi i tsho¾he u
(MARAGA: 8) nga vhutsila yo tea vhukuma ¾anganedzaho -Nµivho ya maipfi yo shaedza nahone ¾oµa hu¿we u tevhelelea.
vhuhulwane ndivho, vha mafhungo na yo tea ndivho, vha a i tei tshoṱhe lulamiswa, nahone a -Nµivho ya maipfi i
vhukuma. ¾anganedzaho nyimele. ¾anganedzaho ndivho, vha i tei ndivho, vha ¾oµa u lulamiswa
-Nµivho ya maipfi mafhungo na -Tshitaila, thouni mafhungo na ¾anganedzaho ¾anganedzaho ho angalalaho
yo tea tsho¾he nyimele. na redzhisi¾ara nyimele. mafhungo na mafhungo na vhukuma nahone a
ndivho, vha -Tshitaela, thouni hunzhi zwo tea. -Tshitaela, thouni nyimele. nyimele. zwo ngo tea ndivho
¾anganedzaho na redzhisi¾ara zwo -Tshibveledzwa a na redzhisi¾ara zwi a -Tshitaela, thouni -Tshitaela, thouni na khathihi.
mafhungo na tea ndeme na tshi na vhukhakhi µi fusha. na redzhisi¾ara zwo na redzhisi¾ara a -Tshitaela, thouni
nyimele. ¾hoµea dza vhunzhi nga -Tshibveledzwa tshi tsela fhasi. zwo ngo tea. na redzhisi¾ara a zwi
-Tshitaila,thouni na mushumo. murahu ha u µi vha na vhukhakhi -Tshibveledzwa tsho -Tshibveledzwa tsho tshimbilelani na
redzhisi¾ara zwo tea -Tshibveledzwa vhalulula na u vhu si vhunzhi nga faredza vhukhakhi µala vhukhakhi, ¾hoho.
tsho¾he. hunzhi a hu na sedzulusa. murahu ha u pulana ho vhalaho nga naho ho µi vha na u -Tshibveledzwa
-Tshibveledzwa a vhukhakhi nga -Vhulapfu ho tea. na u sedzulusa. murahu ha u pulana pulana/sedzulusa. tsho µala vhukhakhi
tshi na vhukhakhi murahu ha u pulana -Vhulapfu ho ¾oµou na u sedzulusa. -Vhulapfu – zwo vhunzhisa, na
nga murahu ha u na u sedzulusa. vha ho teaho. -Vhulapfu – zwo lapfesa/ nµaµo i re khagala
pulana na u -Vhulapfu ho tea. lapfesa/ pfufhifhalesa. nga murahu ha u
sedzulusa. pfufhifhalesa. pulana na u
-Vhulapfu ho tea. sedzulusa.
-Vhulapfu – zwo
lapfesa/
pfufhifhalesa.

Vhu½e ha khan»iso ho vhaledzwa Iyani kha sia¾ari ¼i tevhelaho

Tshivenµa Luambo lwa Hayani (HL)/P3 8 DBE/Luhuhi–¹hafamuhwe 2014
NSC – Memorandamu

ADENDAMU/MEMORANDAMU

KHETHEKANYO YA A: MAANEA

KHETHEKANYO YA A: MAANEA

1.1 'Makhulu ro takala navho - mi¿waha ya 100!' Nganetshelo

Mbuletshedzo
U vhuisa muhumbulo
1.2 Lufherani lwa u lindela dokotela. Mbuletshedzo
Nganetshelo
U vhuisa muhumbulo
1.3 Mufumakadzi tshawe ndi u bika. Kha ¼e½e¼i ¼a U ¾a¾a khani
demokirasi? (Ni nga ima na, kana na hanedza Nganetshelo
muhumbulo uyu). Tsenguluso
1.4 Zwi lugiswa nga zwi¾ereke, zwa tshinyiwa nga Diskhesivi
zwi¾ereke. U vhuisa muhumbulo
Nganetshelo
1.5 Pfunzo ndi dzilafho, vhana kha vha karuswe. Tsenguluso
Nganetshelo
Diskhesivi
1.6 ºwalani maanea ane a fhela nga u ri: '... ndo Nganetshelo
tou nṱhu, nde fuke.' Mbuletshedzo
U vhuisa mihumbulo
1.7.1 Tshifanyiso Mulingiwa a nga amba nga: Nganetshelo
• Ndau na ngwe½a zwine a Mbuletshedzo
khou zwi vhona zwi tshi U vhuisa muhumbulo
khou lwa maµini. Diskhesivi
• Mboho mbili a dzi dzuli
dangani ¼ithihi.
1.7.2 Tshifanyiso Mulingiwa a nga amba nga: Nganetshelo
• Mulisa wa kholomo Mbuletshedzo
• Vhufuwi Diskhesivi
• Mvelele ya mulovha. U vhuisa muhumbulo

KHA LUSHAKA LUºWE NA LUºWE LWA MAANEA LWE MUGUDI A LU

NANGA KHA HU DZHIELWE NZHELE ZWI TEVHELAHO:

NGANETSHELO

• Mafhungo a tea u vha a kha tshifhinga tsho fhelaho.

• Mvulatswinga i fanela u kokodza dzangalelo ¼a muvhali.
• Mafhungo a tea u vha na mudzedze wo khwa¾haho.
• Zwi re ngomu zwi tea u takadza/kunga muvhali.
• Phara ya magumo i tea u vhewa nga nµila i songo µoweleaho lune ya takadza.

Vhu½e ha khan»iso ho vhaledzwa Iyani kha sia¾ari ¼i tevhelaho

Tshivenµa Luambo lwa Hayani (HL)/P3 9 DBE/Luhuhi–¹hafamuhwe 2014
NSC – Memorandamu

MBULETSHEDZO
• Mu¿wali u tea u sika tshifanyiso nga maipfi.
• Maipfi na kuambele zwi nangiwa nga nzhele u itela u swikelela ndivho yo
lavhelelwaho.
• Figara dza muambo dzi nga shumiswa nga nµila ya mvelo.

U ¹A¹A KHANI
• Mu¿wali u thoma maanea nga u bvisela khagala kuvhonele kwa ¾hoho ene mu½e
e na thikhedzo khulwane.
• Mu¿wali u tea u µiimelela na u tikedza muhumbulo wawe o khwa¾ha.
• Hu shumiswa luambo lu re na u nyanyula, honeha lu si lwa vhuhali.
• Magumo kha vhe a tendiseaho a sumbedze kuvhonele kwa mu¿wali.

MAANEA A DISIKHESIVI/ U ¹ATA HO LINGANYISWAHO

• Mu¿wali u fanela u pfesesa na u kona u sumbedza masia o¾he a fhungo ¼o
kumedzwaho nga nµila ya u sa dzhia sia, nahone e na nµivho ya mafhungo.
• U ¿wala hu fanela u vha havhuµi, ho humbuliwaho zwavhuµi nahone hu sa
dzhii sia, hu fanela u vha na mafhungo o fholaho, u humbulwa na u tikedzwa
zwavhuµi.
• Thounu i tea u vha i songo nyanyuwaho nahone i tshi tendisea hu si na u
µihudza.
• Mu¿wali a nga ½ea tsumbo ya kuvhonele kwawe magumoni a maanea awe,
fhedzi hezwi zwi fanela u itwa kha magumo fhedzi.

MAANEA A U VHUISA MUHUMBULO

• Maanea a khumbulo a dzhia sia.
• Vhuµipfi na u nyanyuwa zwi tamba tshipiµa tshihulwane.
• Tshipiµa tshi vhonalaho tsha maanea tshi nga vha tsha u ¾alusa. ¹haluso idzi dzi
fanela u vha khagala nahone dza livhiswa kha u sikulula mihumbulo kana
vhuµipfi ha mu¿wali kha muvhali.
• Mihumbulo/ngelekanyo/vhuµipfi zwine zwa bviswa zwi tea u dzumbulula u
fulufhedezea na u dzhenelela ha ene mu½e.

MAANEA A TSEDZULUSO
• Hu na ¾hoµea ya u pfesesa ¾hoho zwavhuµi.
• ¹hoµisiso yavhuµi ndi ya ndeme sa izwi mafhungo a tshi tea u tikedzwa nga
mbuno.
• Ngauri muvhali a nga vha a si na u pfesesa ho khetheaho ha ¾hoho, mu¿wali u
fanela u bvisela khagala maipfi ane a nga vha a songo µowelea.
• Mihumbulo i fanela u dzudzanywa nga nµila ine ya pfala nahone ya bvisa
muvhali kha zwi sa µihwi ya mu isa kha zwi µivheaho.
• Maanea a tsenguluso a anzela u ¿walwa kha tshifhinga tsha zwino.

¹HANGANYELO YA KHETHEKANYO YA A: 50

Vhu½e ha khan»iso ho vhaledzwa Iyani kha sia¾ari ¼i tevhelaho

Tshivenµa Luambo lwa Hayani (HL)/P3 10 DBE/Luhuhi–¹hafamuhwe 2014
NSC – Memorandamu

KHETHEKANYO YA B: ZWIBVELEDZWA ZWILAPFU ZWA VHUDAVHIDZANI

MBUDZISO 2

2.1 VHURIFHI HA TSHIOFISI

Tshivhumbeo:
• ¶iresi mbili (Hu songo ṅwalwa zwiga zwa u vhala)
o Ya mu¿wali ine ya µo vhinwa nga datumu.
o Ya mu¿walelwa ine ya rangelwa nga mu¾anganedzi.
• Theshano- hu songo ¿walwa tshiga tsha u vhala.
• ¹hoho ya mafhungo
• Marangaphanµa
• Mutumbu
• Nyonesano
• Magumo – hu songo vha na zwiga zwa u vhala.
• Kushumisele kwa luambo (Thounu na redzhisi¾ara).

2.2 MUFHINDULANO

Tshivhumbeo
• ¹hoho
• Mvulatswinga:- fhethu.
- tshifhinga.
- madzina a vhathu vha re kha nyambedzano.
- vhaambi vha tea u reshana.
• Mutumbu: madzina a vhathu a tea u vha kha tshanµa tsha monde.
- vhaambi vha amba nga u sielisana.
- muṅwe na muṅwe u imelela sia ḽawe nga mbuno dzo dziaho.
- maipfi a re zwitangini a songo andesa.
• Phendelo: i tea u ri sia muyani.
• Thounu na redzhisi¾ara zwi ananaho na nyimele.

2.3 ATHIKI·I YA GURANN¶A

Tshivhumbeo:
• ¹hoho
• Madzina a mu¿wali
• Marangaphanµa
• Mutumbu
• Magumo
Athiki¼i i fanela u fhindula mbudziso dzi tevhelaho: nnyi?, mini?, ngafhi?,
ngani? na hani?

Vhu½e ha khan»iso ho vhaledzwa Iyani kha sia¾ari ¼i tevhelaho

Tshivenµa Luambo lwa Hayani (HL)/P3 11 DBE/Luhuhi–¹hafamuhwe 2014
NSC – Memorandamu

2.4 MUVHIGO

Tshivhumbeo:
• ¹hoho
• Marangaphanµa
• Matshimbidzele
• Mawanwa
• Phendelo
• Themendelo
• Tsaino ya muvhigi
• Tshiimo tsha muvhigi
• ¶uvha /Datumu

¹HANGANYELO YA KHETHEKANYO YA B: 30

Vhu½e ha khan»iso ho vhaledzwa Iyani kha sia¾ari ¼i tevhelaho

Tshivenµa Luambo lwa Hayani (HL)/P3 12 DBE/Luhuhi–¹hafamuhwe 2014
NSC – Memorandamu

KHETHEKANYO YA C: ZWIBVELEDZWA ZWIPFUFHI ZWA VHUDAVHIDZANI/

ZWA TSUMBEDZI/ZWA MAFHUNGO.

MBUDZISO 3

3.1 GARA¹A YA THAMBO

• ¹hoho
• Madzina a muṅwali na mu¿walelwa
• Mulaedza
• Fhethu
• ¶uvha
• Tshifhinga

3.2 GARA¹A YA POSWO

• Dzina ¼a mu¿walelwa
• ¶iresi na datumu
• Mulaedza
• Dzina ¼a mu¿wali

3.3 MASIA

Maga a tevhelwaho:

• Dzina ¼a holo.
• Fhethu he a kanda hone.
• Ri shumisa masia:
o Tshipembe, Devhula,Vhubvaµuvha naVhukovhela.
o Tshanµa tshau¼a kana tshamonde.
• Zwiga zwa mupo.
• Zwiimiswa kana zwifha¾o zwa mihasho yo fhambanaho.

¹HANGANYELO YA KHETHEKANYO YA C: 20
MARAGAGU¹E: 100

Vhu½e ha khan»iso ho vhaledzwa