BREGOVA RAZGRANETOST NA AZIJA
RAZGOVOR
‡ Koga se veli deka ima gole-
ma bregova razgranetost?
‡ So koi okeani i moriwa
grani~i Azija?
PRIRODNO-GEOGRAFSKI KARAKTERISTIKI NA AZIJA
PRA[AWA
‡ Zo{to Azija ima dolga bre-
gova linija?
‡ Nabroj nekoi od poluostro-
vite i od ostrovskite terito-
rii na Azija!
‡ Na karta najdi gi rabnite
moriwa i zalivi od ju`nata
strana na Azija!
‡ Najdi gi na karta moriwata
i zalivite {to se nao|aat na
isto~nata strana na aziskiot
kontinent!
‡ Koi se najkarakteristi~ni-
te pomorski protoci i prem-
ini?
‡ Poslu`i se so karta na Azi-
ja. Koi od okeanite i moriwa-
ta se nepogodni za plovidba?
106
Prostranata teritorija i izlezot na Azija na Indis-
kiot, Tihiot i Arkti~kiot Okean i Sredozemnoto More se
pri~ini za dolgata bregova linija. Bregovata razgranetost
pove}e se gleda preku izdvoenite pogolemi ostrovski i po-
luostrovski teritorii. Vo jugozapadnite delovi se izdvoju-
vaat poluostrovot Mala Azija i Arabiskiot Poluostrov.
Vo Ju`na Azija se izdvojuvaat Indiskiot Poluostrov i In-
dokineskiot so Malajskiot Poluostrov, ostrovite na In-
donezija i Filipini. Vo Isto~na Azija se izdvojuvaat Ko-
rejskiot Poluostrov, Kam~atka i ^ukotskiot Poluostrov.
Ovde pripa|aat Japonskite Ostrovi, ostrovot Sahalin i
Kurilskite Ostrovi. Me|utoa, pogolemiot del od bregovite
vo osnova ne se mnogu razgraneti so prisustvo na pogolem
broj mali zalivi.
Pokraj ovie prostori postojat pogolem broj takanare~eni
sredozemni i rabni moriwa i zalivi. Vo jugozapadnite de-
lovi na Azija kon Evropa i Afrika se nao|a Sredozemnoto
More so dlaboko navlezenoto Crno More. Me|u Azija i Af-
rika se protega Crvenoto More, koe preku Sueckiot Kanal
i protokot Bab el Mandeb gi povrzuva Sredozemnoto More
so Adenskiot Zaliv i Arabiskoto More, odnosno Indiskiot
Azija ‡ grupi ostrovi
Okean. Od nego, preku Omanskiot Zaliv i Ormuskiot Pro-
tok, dlaboko vo kopnoto navleguva Persiskiot Zaliv. Me|u ZAPOMNI
Indija i Indokina se prostira golemiot Bengalski Zaliv ‡ Azija ima dolga bregova
od kade {to ponatamu kako sredozemni moriwa pome|u os- linija.
trovite na Indonezija i Filipini se nao|aat Andamanskoto ‡ Bregovata razgranetost na
More, Ju`nokineskoto More so zalivite Sijamski i Tonkin- Azija e najgolema vo nejzinite
ski, Javanskoto More, Sulaveskoto More, Bandskoto More, jugoisto~ni i isto~ni delovi,
Timorskoto More, Arafurskoto More i drugi. Vo isto~nite kade {to ima pogolem broj
delovi na Azija se nao|aat Isto~nokineskoto More, @olto- ostrovi i poluostrovi.
to More, Japonskoto More, Ohotskoto More i Beringovoto ‡ Najgolemi poluostrovi vo
More. Vo Arkti~kiot Okean se nao|aat ^ukotskoto More, Azija se: Mala Azija, Ara-

PRIRODNO-GEOGRAFSKI KARAKTERISTIKI NA AZIJA

Isto~nosibirskoto More, Laptevskoto i Karskoto More. biskiot Poluostrov, Indiski-
Me|u moriwata vo Jugoisto~na i vo Isto~na Azija se ot Poluostrov, Indokineski-
nao|aat pogolem broj morski protoci i premini, va`ni za ot Poluostrov, Korejskiot
odvivawe na vodniot soobra}aj. Pova`ni pomorski prem- Poluostrov i poluostrovot
ini se Malajskiot Protok me|u Andamanskoto i Javanskoto Kam~atka.
More, Sundskiot Protok me|u Indiskiot Okean i Javan- ‡ Najgolemi ostrovi se ostro-
skoto More, Tajvanskiot Protok me|u Ju`nokineskoto i vite na Indonezija, Filipin-
Isto~nokineskoto More, Korejskiot Premin me|u @oltoto skite i Japonskite Ostrovi.
i Japonskoto More, Tatarskiot Premin me|u Japonskoto i Mnogu va`ni protoci i ka-
Ohotskoto More i Beringoviot Protok me|u Beringovoto i nali se: Sueckiot Kanal,
^ukotskoto More. Bab el Mandeb, Malajskiot
Vakvata bregova razgranetost, so isklu~ok na Arkti~kiot Protok, Tajvanskiot Protok,
Okean, ovozmo`uva celogodi{na plovidba po site moriwa i Korejskiot Premin i Berin-
okeani. Ova osobeno doa|a do izraz i vo funkcija na gusto goviot Protok.
naselenite primorski prostori vo Ju`na, vo Jugoisto~na i
vo Isto~na Azija.

ZADA^A
‡ Nabquduvaj ja kartata na
Azija i objasni koi teritorii
pridonesuvaat za mo{ne gole-
mata bregova razgranetost na
aziskiot kontinent!

Plovni objekti
RE^NIK NA POIMI
ZALIV ‡ del od more ili ezero {to pove}e ili pomalku navleguva vo kopnoto. Nastanuva so
prodirawe na moreto vo poniskite delovi na kopnoto, vo dolnite delovi na re~nite korita
ili nekoga{ni glacijalni korita.
PROTOK ‡ tesen del na morskata povr{ina preku koj se spojuvaat dve moriwa, a se razdvo-
juvaat dve kopna. Na primer: Gibraltarski Protok me|u Pirinejskiot Poluostrov (od Ev-
ropa) i Afrika, potoa Bosfor i Dardaneli me|u Evropa i Azija.
rabno more ‡ more {to se protega na periferijata od nekoja pogolema okeanska ili sre-
dozemnomorska povr{ina, kako, na primer, Ligursko More, Norve{ko More.

107

RAZGOVOR
‡ Koi se najvisokite planini
na Zemjata i kade se nao|aat?
PRIRODNO-GEOGRAFSKI KARAKTERISTIKI NA AZIJA
PRA[AWA
‡ Kakvi reljefni celini pos-
tojat vo Azija?
‡ Nabroj gi najpoznatite
nizini vo Azija!
‡ Nabroj gi golemite planin-
ski masivi vo Azija!
‡ Koj e najvisokiot vrv na
Zemjata i kade se nao|a?
‡ Nabroj gi pogolemite vi-
soramnini vo Azija!
‡ Koi pustini se nao|aat vo
Azija?
‡ [to se nao|a na golemite
viso~ini i kakov tip reljef e
prisuten tamu?
‡ [to e toa ’ognen pojas‘?
‡ Kako se deli Azija spored
prirodnite celini?
Planinskiot sistem Himalai
108
RELJEFNI ODLIKI NA AZIJA
Azija e kontinent so najrazli~ni reljefni celini, ispol-
net so golem broj nizini, planini i visoramnini.
Nizinite zafa}aat edna ~etvrtina od teritorijata na
Azija, a najrasprostraneti se vo perifernite delovi na
kontinentot. Najpoznati nizini vo Azija se Zapadnosibir-
skata i Turanskata Nizina kon granicata so Evropa, Meso-
potamiskata Nizina vo Jugozapadna Azija, potoa nizinite
po dolinite na rekite Ind, Gang, Bramaputra i Mekong vo
Ju`na Azija, Isto~nokineskata Nizina vo Isto~na Azija i
drugi pomali nizini. Nizinite se otvori preku koi do iz-
vesna dlabo~ina se navleguva vo vnatre{nosta na mo{ne ne-
pristapnite planinski sistemi vo Azija.
Planinskiot reljef vo Azija e zastapen na tri ~etvrtini
od teritorijata. Planinskiot sistem zapo~nuva od Egejsko-
to More na zapad, odnosno od Mala Azija, i se protega do
Tihiot Okean na istok. Go so~inuvaat neprekinati planini:
masivite Taurus, Iranskite i Avganistanskite Planini do
Pamir, od kade {to sistemot se razdvojuva kon jugoistok so
planinite Hinduku{, Karakorum i Himalai, odnosno kon
severozapad preku planinite Tijan [an, Altaj, a potoa na
sever se protegaat Jablanovskite, Stanovojskite, Verhojan-
skite, ^erskite, Kolimskite Planini i drugi masivi. Kako
posebni se prostiraat Kavkaz, Elburs, planinite vo jugoza-
padnite delovi na Saudiska Arabija, planinskite masivi vo
isto~nite delovi na Azija, kako {to se Korejskite Planini,
Golem Hingan i planinite na ostrovskite teritorii.
 Planinite vo Azija se odlikuvaat so mo{ne golemi
viso~ini. Na Himalaite se nao|aat najvisokiot vrv vo
ZAPOMNI
svetot, Mont Everest, so 8 850 m n.v, kako i pogolem broj dru- ‡ Najgolemi nizini vo Azija
gi vrvovi so pove}e od 8 000 m. se: Zapadnosibirskata,
Na prostranoto azisko kopno, me|u planinskite masivi Turanskata, Mesopotamskata,
se prostiraat ogromni teritorii pod visoramnini. Poznati Indogan{kata, Isto~no ki-
se Iranskata Visoramnina, visoramninata Tibet, Stano- neskata Nizina i drugi.
vojskata Visoramnina, Srednosibirskata Visoramnina, ‡ Najgolemi planinski masivi
Kaza{kata Visoramnina, visoramninata Dekan i drugi. se: Iranskite Planini, Avga-
Posebna karakteristika na reljefot vo Azija e toa {to nistanskite Planini, Pamir,
golemi teritorii se pod pustini so tipi~en eolski reljef. Hinduku{, Karakorum,

PRIRODNO-GEOGRAFSKI KARAKTERISTIKI NA AZIJA

Takvi se pustinite: Golem Nefud i Rub el Hali na Ara- Himalai, Altaj,
biskiot Poluostrov, potoa Golemata Solena Pustina vo Jablanovskite, Stanovojskite
Iran, pustinata Tar vo Indija, pustinite Mujunkum, Kara- i Verhojanskite Planini,
kum i Kizilkum vo Kazahstan, Uzbekistan i Turkmenistan, Golem Hingan, Zapadnite Gati
pustinata Takla Makan vo Zapadna Kina, pustinata Gobi vo itn.
severnite delovi na Kina i Mongolija i drugi. ‡ Najpoznati pustini vo Azija
Golemite nadmorski viso~ini na planinskite sistemi vo se: Gobi, Takla Makan, Mu-
Azija, koi se prostiraat vo pojasot od 33-50O s.g.{. se pri~ina junkum, Karakum i Kizilkum,
za golema zastapenost na glacijacija na planinite. Ogromni Golem Nefud, Tar i drugi.
teritorii se nao|aat pod sneg i mraz. Skoro od site planini, ‡ Najgolemi visoramnini
no osobeno od Himalaite se spu{taat mnogubrojni gle~eri vo Azija se Iranskata Vi-
od koi se napojuvaat golem broj reki na aziskiot kontinent. soramnina, Tibet, Srednosi-
Azija e kontinentot pokraj koj se prostira t.n. ognen po- birskata Visoramnina, Dekan
jas, koj se odlikuva so mnogu vulkani i zemjotresi, taka {to itn.
e prisuten i zabele`iliv vulkanski reljef.
Vrz osnova na vaka postaveniot reljef, vo Azija se izdvoju-
vaat slednive prirodni celini: Severna Azija ‡ se odlikuva
so golemi nizinski teritorii severno od planinite Pamir,
Altaj i rekata Amur; Isto~na Azija ‡ gi opfa}a isto~nite
ZADA^A
delovi na Kina, Koreja i Japonija; Ju`na (ili monsunska)
Azija ‡ se prostira ju`no od linijata Hinduku{ ‡ Himalai ‡ Na karta na Azija trpelivo
i gi opfa}a teritoriite od Pakistan do Indonezija i Fili- identifikuvaj gi nizinskite
pini; Jugozapadna Azija ‡ od Avganistan do Sinajskiot Po- regii, planinskite masivi,
luostrov; i Centralna Azija ‡ gi opfa}a oblastite na najvi- visoramninite, pustinskite
sokite planini i pustini. teritorii i ostrovite.

RE^NIK NA POIMI

VULKANSKA AKTIVNOST ‡ proces na postojani ili povremeni vulkanski erupcii so

pomal ili pogolem intenzitet.
MLADA VENE^NA PLANINA ‡ planinski sistem koj datira od mladite geolo{ki pe-
riodi, kako, na primer, mezozoikot ili kenozoikot.
PUSTINA ‡ prostor so mnogu mali koli~estva vrne`i (pod 200 mm godi{no) i so mnogu
siroma{en rastitelen svet. Vrne`i mo`e da nema i po nekolku godini.
SEIZMI^KA AKTIVNOST ‡ za~estena pojava na zemjotresi na odredeni teritorii.
STARA PLANINA ‡ planinski masiv ~ij nastanok datira od postarite geolo{ki perio-
di, kako, na primer, od paleozoikot.
109

RAZGOVOR
‡ Spored goleminata i relje-
fot na Azija, kakvi klimatski
uslovi mo`e da postojat?
PRIRODNO-GEOGRAFSKI KARAKTERISTIKI NA AZIJA
PRA[AWA
‡ Navedi gi klimatskite po-
jasi {to se javuvaat vo Azija!
‡ Kakvi klimatski tipovi
se sre}avaat vo centralnite
delovi na Azija?
‡ Koi periodi~ni vetrovi se
poznati vo Ju`na i vo Isto~na
Azija?
‡ Opi{i gi odlikite na zim-
skite i na letnite monsunski
vetrovi!
‡ Kade duvaat tajfunite?
‡ [to e cunami?
‡ Kade vladee pustinska
klima?
Klima
KARTA NA VRNEZI
110
KLIMA I VEGETACIJA
Klimatski uslovi
Klimata vo Azija e mo{ne raznovidna. Na nea najmnogu
vlijaat protegaweto na planinite, koe e vo pravec zapad
‡ istok i jugozapad ‡ severoistok, i monsunskite vetrovi.
So klimatskite uslovi vo Azija se opfateni site klimats-
ki pojasi. Se razlikuvaat dva rabni pojasa, i toa: izrazito
tropsko‡monsunski pojas na jug i polaren i suppolaren po-
jas na sever. Me|u ovie dva pojasa se nao|a umereniot pojas
vo koj vrz klimata vlijae prostranata kopnena teritorija,
oddale~enosta od moriwata i reljefot so negovite izrazito
visoki planini. Tie se faktori poradi koi vo Centralna
Azija vladee izrazito kontinentalna klima, so prisustvo na
tipi~na visokoplaninska (alpska) klima.
Vo zima, vo severnite i vo centralni delovi na Azija
nastanuva golemo razladuvawe (najniskite temperaturi se
do -68 OS) i formirawe visok vozdu{en pritisok, a vo leto
vozdu{nite masi se zagrevaat i pritisokot se namaluva.
Nad Indiskiot i Tihiot Okean se slu~uva sprotivnoto: po-
radi razlikite {to nastanuvaat vo vozdu{nite masi, doa|a
do golemi dvi`ewa na vozduhot i se pojavuvaat periodi~ni
zimski i letni monsunski vetrovi. Tie se glaven faktor
za formirawe na klimatskite uslovi vo Azija, odnosno za ZAPOMNI
vladeeweto na takanare~enata monsunska klima. ‡ Klimata vo Azija e mo{ne
Letnite monsuni duvaat od Indiskiot, (i od) Tihiot raznovidna.
Okean kon kopnoto. Tie se topli i vla`ni i nosat golemi ‡ Vo Azija se sre}avaat site
koli~estva vrne`i do Himalaite. Zimskite monsuni duvaat klimatski pojasi i toa: ekva-
od kopnoto kon Indiskiot Okean na jug i kon Tihiot Okean torski, tropski, suptropski,
na istok. Se odlikuvaat kako ladni suvi i i {to predizviku- umeren, suppolaren i polaren.
vaat izrazito su{ni periodi. ‡ Poradi goleminata na
Sli~na sostojba e prisutna i vo Isto~na Azija kade {to prostorot i reljefot, vo
vo letniot period od Tihiot Okean kon kopnoto duvaat Azija se sre}avaat pove}e

PRIRODNO-GEOGRAFSKI KARAKTERISTIKI NA AZIJA

topli i vla`ni vetrovi poznati kako tajfuni. Tie nosat klimatski tipovi, kako {to
golemi koli~estva vrne`i (no, ne{to pomalku vo odnos na se: tropsko-monsunska klima,
monsunite) i obratno ‡ vo zima duvaat od visokoplaninsko- umereno kontinentalna klima,
to kopno preku isto~nite nizini kon moreto, nosat laden i planinska klima, pustinska
suv vozduh koj pridonesuva za formirawe ladno i suvo vreme klima, suppolarna i polarna
prosledeno so su{en period. Tajfunite ~esto pridonesuvaat klima.
za zgolemuvawe na dejstvata na morskite branovi; branovite ‡ Golemo vlijanie vrz klimata
cunami se predizvikani od podvodni zemjotresi ili vulkan- vo Azija imaat periodi~nite
ski erupcii. vetrovi monsuni vo Ju`na
Na teritoriite vo Sibir skoro postojano vladeat niski Azija i tajfunite vo Isto~na
temperaturi. Isklu~ok e kratkoto leto, koga dlaboko Azija.
zamrznatoto zemji{te povr{inski se odmrznuva. Vo
Centralna Azija ima relativno mali godi{ni koli~estva
vrne`i (od 200 do maksimum 500 mm), {to e pri~ina za ZADA^A
pojava na prostrani pustinski teritorii vo koi e prisutna ‡ Nabquduvaj}i gi kartata na
pustinska klima. Vo u{te poizrazena forma, pustinskata Azija i opisite vo knigata,
klima e odlika i za teritoriite vo Jugozapadna Azija. opredeli gi teritoriite pod
Poradi nadmorskata viso~ina, visokoplaninskite teri- tropska monsunska klima,
torii vo Centralna Azija skoro postojano se odlikuvaat so tipi~na planinska klima,
niski temperaturi, a prostorot e pod ve~en sneg i mraz. Tamu pustinska i polarna klima.
vladee izrazito visokoplaninska i planinska klima.

RE^NIK NA POIMI
ARKTI^KA KLIMA ‡ klimatski tip koj prevladuva na Arktikot, odnosno vo severnata
polarna oblast. Se odlikuva so zimski temperaturi do -40°S i so kratki leta koga tempera-
turite se dvi`at od 0 do 10°S.
MONSUN ‡ periodi~en veter koj polovina godina duva od moreto kon kopnoto (leten mon-
sun), a drugata polovina duva od kopnoto kon moreto (zimski monsun). Tie se karakteristi~ni
vetrovi za Ju`na (monsunska) Azija.
MONSUNSKA KLIMA ‡ klima so eden su{en i eden vla`en period vo godinata i
karakteristi~ni vetrovi ‡ monsuni. Monsunskata klima vladee vo Ju`na i vo Jugoisto~na
Azija. Se odlikuva so mnogu topli i vrne`livi leta i suvi i topli zimi. Vrne`ite se vo
leto, voobi~aeno nad 2 000 i 3 000 mm, a vo zimskiot period nema vrne`i.
PUSTINSKA KLIMA ‡ klimatski tip so mnogu mali godi{ni koli~estva vrne`i (pod
200 mm), a ~esto se slu~uva da ne zavrne i po nekolku godini. Temperaturite na vozduhot vo
leto se mnogu visoki, imaat i golemo dnevno-no}no kolebawe.
STEPSKA KLIMA ‡ poseben klimatski tip, karakteristi~en za stepskite predeli. Se
karakterizira so nedovolni koli~estva vrne`i, okolu 300‡400 mm godi{no, i so relativno
povisoki temperaturi vo letniot period od godinata.
111
 KLIMA I VEGETACIJA

RAZGOVOR
‡ Vrz {to vlijae klimata?
‡ Kakvi klimatsko-vegetacis- Klimatsko-vegetaciski oblasti
ki tipovi postojat?
Razli~nite reljefni i klimatski odliki na teritorijata
na Azija, golemoto pojasno prostirawe, izlezot na pove}e
PRIRODNO-GEOGRAFSKI KARAKTERISTIKI NA AZIJA

okeani i moriwa, golemata oddale~enost na vnatre{nosta

na kontinentot od moriwata i drugi faktori uslovile raz-
voj na pove}e klimatsko-vegetaciski oblasti.
Globalno se izdvojuvaat teritoriite pod tropski
do`dovni {umi, savani, pustinska i polupustinska vege-
tacija, trevna vegetacija, listopadni {umi, mediteranska
vegetacija, zimzeleni {umi, planinska vegetacija i tundra.
Tropski do`dovni {umi se zastapeni vo oblastite na
Ju`na i na Jugoisto~na Azija i vo poju`nite delovi na
Isto~na Azija. Se karakteriziraat so gusta {irokolisna
drvenesta i trevna vegetacija koja e rasporedena vo pove}
e rastitelni katovi. Takvite {umi se poznati kako xungla.
Xungli se prisutni i vo nekoi primorski delovi na Indija.
Savanite kako teritorii so gusta trevna vegetacija se

Xungla

PRA[AWA
‡ Koi faktori vlijaat vrz
formiraweto na klimatsko
-vegetaciskite oblasti?
‡ Kakvi klimatsko-vegetacis-
ki tipovi se izdvojuvaat vo
Azija?
‡ Kade se sre}avaat tropski
{umi/xungli?
‡ Kade ima savani vo Azija?
‡ Kade e zastapena planinska
vegetacija?
‡ Za koi teritorii vo Azija
se karakteristi~ni pustinska-
ta i polupustinskata veget-
acija?
‡ Koi teritorii vo Azija se
pod stepi?
‡ Kade se najzastapeni listo-
padnite {umi?
‡ Kade se prostiraat arealite
na zimzeleni {umi vo Azija,
poznati pod imeto tajga? Azija ‡ klimatsko-vegetaciski oblasti
112
karakteristi~ni za Indiskiot Potkontinent i za central-
nite teritorii na Indokineskiot Poluostrov. ZAPOMNI
Planinska vegetacija e zastapena vo centralnite pla- ‡ Vo Azija se izdvojuvaat
ninski teritorii i visoramnini na Azija. Se karakterizira pove}e klimatsko-vegetaciski
glavno so visokoplaninska trevna vegetacija. tipovi i oblasti: tropski
Pustinska i polupustinska vegetacija e zastapena vo {umi, savani, planinska
pogolem del od Centralna i Jugozapadna Azija kade {to se vegetacija, pustinska i polu-
prostiraat pove}e kameniti i peso~ni pustini. pustinska vegetacija, stepska
Stepska trevna vegetacija e zastapena na teritorijata na trevna vegetacija, listopadni
Mala Azija i Mesopotamija, kako i vo centralnite delovi {umi, zimzeleni {umi (tajgi)
na Azija vo pojasot me|u pustinskite i polupustinskite i tundra.

PRIRODNO-GEOGRAFSKI KARAKTERISTIKI NA AZIJA

oblasti od jug i zimzelenite {umi (tajgi) od sever i listo-
padnite {umi od istok.
Listopadna drvenesta vegetacija e karakteristi~na
za Isto~na Azija, poto~no za Isto~na Kina, za Koreja, za
Japonija i za pomali delovi od Rusija. Mediteranska veg-
etacija e prisutna vo primorskite oblasti na Mala Azija,
kako poluostrov vo Sredozemnoto More.
Zimzeleni {umi se karakteristi~ni za Severna Azija,
poto~no za Sibir. Opfa}aat najprostrana teritorija vo
Azija. Pretstavuvaat gusti zimzeleni {umi poznati pod
imeto tajga.
Tundra e klimatsko-vegetaciska oblast karakteristi~na
za najsevernite primorski teritorii na Azija, koja se pro-
stira me|u pojasot na tajgata i Arkti~kiot Okean. Vo tun-
drata prete`no egzistiraat li{ai, movovi i retki trevni Stepa
rastitelni vidovi.

Tundra Pustina

RE^NIK NA POIMI ZADA^A

‡ Na karta na Azija obidi se
XUNGLA ‡ gusta tropska {uma na Indiskiot Poluostrov, razli~no da gi oboi{ oblas-
vo Indokina i na Malajskiot Arhipelag. Vo xunglite ra- tite so razli~ni klimatsko
stat drva visoki 20-30 m. Prevladuvaat tikovo, sandalovo, -vegetaciski tipovi! Poslu`i
lebno drvo, razni vidovi palmi i druga bujna vegetacija, se so opisi od tekstot i so
rasporedena po katovi. drugi karti.
113

RAZGOVOR
‡ Znae{ li nekoja reka vo
Azija?
‡ Za {to se koristat rekite?
PRA[AWA
PRIRODNO-GEOGRAFSKI KARAKTERISTIKI NA AZIJA
‡ Kako te~at rekite kon okol-
nite moriwa vo Azija?
‡ [to se toa zatvoreni
neiste~ni podra~ja?
‡ Koi reki se najpoznati
od slivot na zatvorenoto
podra~je?
‡ Koi reki se vlevaat vo
Arkti~kiot Okean?
‡ Koi reki se vlevaat vo
Tihiot Okean?
‡ Koi reki se vlevaat vo In-
diskiot Okean?
‡ Kakvi se rekite vo Jugoza-
padna Azija?
‡ Za {to se koristat rekite
vo centralnoaziskite pustin-
ski i polupustinski predeli?
‡ Nabroj gi drugite nameni na
rekite vo Azija!
114
HIDROGRAFIJATA VO AZIJA
Rekite I nivnoTO zna^ewe
Hidrografskata mre`a na Azija ja so~inuvaat golem broj
reki. Tie te~at zra~esto kon site okolni moriwa. Me|utoa,
za Azija e karakteristi~no toa {to skoro edna tretina od
teritorijata na kontinentot (od Kaspiskoto Ezero do Cen-
tralna Kina) e zatvoreno, neiste~no podra~je, kade {to vo-
data se vleva vo ezera ili se gubi niz pustinskite oblasti.
Ovoj vnatre{en sliv, iako golem po povr{ina, ima samo
nekolku pova`ni reki, i toa: Amu Darja i Sir-Darja koi
se vlevaat vo Aralskoto Ezero i rekata Tarim koja se gubi
vo pustinata Takla Makan. Pogolem del od podra~jeto (so
isklu~ok na slivot na rekata Volga vo evropskiot del koja
se vleva vo Kaspiskoto Ezero) e siroma{no so voda, so mali
koli~estva vrne`i, poradi {to se prisutni pove}e pustini.
Rekite koi spa|aat na okeanskite slivovi imaat svoi
karakteristiki povrzani so reljefnite i so klimatskite
odliki.
Rekite koi se vlevaat vo Arkti~kiot Okean te~at niz
prostrani nizini, bavni se i polnovodni, vo letniot period
se plovni, a preku zimata zamrznuvaat vo posevernite oblas-
ti. Najgolemi i najpoznati reki se: Ob so pritokata Irti{,
Enisej so pritokata Dolna Tunguska, Lena, Indigirka i
Kolima. Se odlikuvaat so golemi slivni teritorii. Slivot
na Severniot Leden Okean prostorno e najgolem vo Azija.
Rekite koi spa|aat vo slivot na Tihiiot Okean, isto taka,
Gan{kata Nizina
se bogati so voda, plovni na golemi sprotivodni rastoja-
nija, ne zamrznuvaat, no doa|aj}i od poizraziti planinski ZAPOMNI
podra~ja i poradi monsunskite do`dovi vo dolnite tekovi ‡ Rekite vo Azija glavno izvi-
~esto se izlevaat i go poplavuvaat zemji{teto. Najpoznati raat od planinskite predeli
se rekite: Amur, Huang He, ^ang Xijang / Jangce Kjang, Sink- vo centralniot del na Azija.
jang i drugi. ‡ Rekite vo Azija te~at
Rekite od Ju`na Azija glavno se vlevaat vo Indiskiot zra~esto kon okolnite mori-
Okean i vo sredozemnite moriwa vo Indonezija. Poznati wa i okeani.
se rekite: Mekong, Salvin, Iravadi, Bramaputra, Gang, Ind ‡ Vo Azija ima golema terito-
i drugi. Spu{taj}i se od zagle~erenite Himalai i poradi rija koja pretstavuva poseben
golemite monsunski do`dovi se mo{ne polnovodni, osobeno zatvoren sliv. Tamu glaven so-

PRIRODNO-GEOGRAFSKI KARAKTERISTIKI NA AZIJA

vo letniot period od godinata. Sprotivno na niv, rekite bira~ na vodite e Kaspiskoto
vo Jugozapadna Azija se mali i so nezna~itelni koli~etva Ezero.
voda. Najva`ni se Tigar i Eufrat koi pred utokata vo Per- ‡ Najpoznati reki od slivot
siskiot Zaliv ja formiraat rekata [at el Arab. Tie te~at na Arkti~kiot Okean se: Ob
niz Mesopotamskata Nizina i se najpristapni dolini vo so Irti{, Enisej, Lena, Indi-
sredi{nite delovi na Jugozapadna Azija. girka i Kolima.
Pomal del od re~niot sistem na Azija se vleva vo Sredo- ‡ Najpoznati reki od
zemnoto More. Glavno stanuva zbor za rekite na poluostro- tihookeanskiot sliv se Amur,
vot Mala Azija. Huang He i ^ang Xijang.
Rekite vo Azija se mo{ne zna~ajni kako osnovni izvori ‡ Najpoznati reki vo Ju`na i
na voda za opstanok vo pustinskite i vo polupustinskite vo Jugoisto~na Azija se Ind,
oblasti, za plovidba vo zemjite so sè u{te nedovolno razvien Gang, Bramaputra, Mekong,
soobra}aj, za navodnuvawe na zemjodelskite povr{ini od koi Iravadi i drugi, a vo Jugoza-
treba da se prehrani mnogubrojnoto naselenie vo Isto~na padna Azija se Tigar i
i vo Ju`na Azija, kako i za proizvodstvo na elektri~na en- Eufrat.
ergija.
Prostranite slivni teritorii so koi raspolagaat od-
delni reki ovozmo`uvaat golema polnovodnost so ~esti vi-
soki vodostoi, taka {to vo nivnite dolni tekovi tie ~esto
se izlevaat. Poradi topeweto na santi mraz vo letniot peri-
od, kaj rekite od slivot na Arkti~kiot Okean, se formiraat
takanare~eni mrazni brani i vo golemite ramnici nastanu-
va poplavuvawe na zemji{teto na golemi povr{ini.

RE^NIK NA POIMI
VADA ‡ suva re~na dolina vo pustinskite oblasti niz
koja samo povremeno, po silni do`dovi, protekuva voda.
Vodnite tekovi se voobi~aeno so karakter na poroi. Hidroelektri~na
NAVODNUVAWE ‡ proces na donesuvawe voda i pole- centrala
vawe na zemji{teto za odr`uvawe i odgleduvawe razni
rastitelni kulturi. ZADA^A
HIDROENERGIJA ‡ energija {to se dobiva so iskoris- ‡ Spored slivovite, na karta
tuvawe na silata na vodata. Najva`no e iskoristuvaweto na Azija, identifikuvaj gi
na rekite, pri {to se va`ni padot, protekot i re`imot rekite za da vidi{ od kade
na rekite. Osven rekite, za hidroelektri~na energija se izviraat, kako te~at i kade se
koristat i morskite prilivi i odlivi. vlevaat.
115

RAZGOVOR
‡ Dali si slu{nal/a za
Kaspiskoto Ezero?
‡ [to e toa? More ili ezero?
PRIRODNO-GEOGRAFSKI KARAKTERISTIKI NA AZIJA
PRA[AWA
‡ Kakva e zastapenosta na
ezerata vo Azija?
‡ Koi se najgolemi ezera vo
Azija?
‡ Spored vkusot, kakva e vo-
data vo Kaspiskoto Ezero, vo
Aralskoto Ezero i vo Mrt-
voto More?
‡ [to znae{ za Kaspiskoto
Ezero i so {to se odlikuva
toa?
‡ Koi reki se vlevaat vo
Kaspiskoto Ezero?
‡ Opi{i go Bajkalskoto
Ezero!
‡ [to e karakteristi~no za
Aralskoto Ezero?
‡ {to e Mrtvoto More more
‡ ezero ili more? Raska`i
ne{to za Mrtvoto More!
Satelitska snimka na Mrtvoto More
116
HIDROGRAFIJATA VO AZIJA
Ezera so svetsko zna^ewe
Na golemata teritorija na Azija se nao|aat pogolem broj
ezera, razli~ni spored dimenziite i spored nastanokot.
Najzastapeni se vo centralnite delovi na kontinentot i
se glavni baseni {to gi sobiraat vodite od vnatre{niot
(neiste~en) sliv vo Azija. Golem del od ezerata se soleni,
taka {to nekoi od niv poradi goleminata i solenata voda se
poistovetuvaat so moriwa. Takvi se, na primer, Kaspisko-
to Ezero (koe poradi goleminata ~esto se narekuva more) i
Mrtvoto More. Najpoznati ezera vo Azija se: Kaspiskoto
Ezero, Aralskoto Ezero, Bajkalskoto Ezero, Balha{koto
Ezero, ezerata Tuz, Van, Urmija, Derja~, Nemek i golem broj
glacijalni ezera na Himalaite i na visoramninata Tibet.
Kaspiskoto Ezero e najgolemoto ezero vo svetot. Le`i na
28 m pod morskoto nivo i kako takvo pretstavuva depresija.
Se nao|a na granicata me|u Azija i Evropa. Na bregovite
na Kaspiskoto Ezero izleguvaat teritoriite na: Rusija, Ka-
zahstan, Turkmenistan, Iran i Azerbejxan. Spa|a vo grupata
tektonski ezera. Se protega vo pravec sever-jug, vo dol`ina
od okolu 1 200 km, so {iro~ina od 300 km i ima dlabo~ina od
995 m. Zafa}a okolu 370 000 km2 povr{ina. Vo nego se vlevaat
rekite Volga, Ural, Kuma, Terek i drugi. Ima golemo stopan-
sko i soobra}ajno zna~ewe. Po nego se sproveduva transport
na nafta, na drvo, na pamuk i drugo. Glavni pristani{ta se
Baku, Astrahaw, Enzeli, Ra{t i drugi. Preku Astrahaw i
Volga so kanalite plovno se povrzuva so Sredozemnoto i so
Balti~koto More. ZAPOMNI
Bajkalskoto Ezero e najdlabokoto ezero vo svetot (1 ‡ Azija ima golem broj ezera.
620 m) i pretstavuva kriptodepresija. Se nao|a vo Rusija, Golem del od niv se nao|aat vo
vo ju`nite delovi na Sibir. Ima izdol`ena forma so 626 zatvoreniot vnatre{en sliv i
km dol`ina i 79 km najgolema {iro~ina. Ima povr{ina od se zaostanati od nekoga{noto
okolu 31 500 km2. Le`i vo tektonski rov. Zaobikoleno e so more Tetis. Pretstavuvaat
planini visoki do 2 000 m. Ima pove}e od 300 pritoki, a od depresii i imaat solena voda.
nego istekuva samo Angara. Pretstavuva golem rezervoar na ‡ Najpoznati ezera vo Azija se
~ista, slatka voda. Poseduva specifi~en `iv svet so okolu Kaspiskoto Ezero, Aralskoto
1 800 rastitelni i `ivotinski vidovi, od koi tri ~etvrtini Ezero, Bajkalskoto Ezero i

PRIRODNO-GEOGRAFSKI KARAKTERISTIKI NA AZIJA

se endemi~ni (`iveat samo vo ova ezero). ezeroto Mrtvo More.
Aralskoto Ezero se nao|a vo Kazahstan i Uzbekistan,
vo Turanskata Nizina. Le`i na 53 m nadmorska viso~ina.
Ima povr{ina od 66 500 km2, a dlabo~ina od 68 m. Vo nego se
vlevaat rekite Amu Darja i Sir-Darja. Spa|a vo tektonski
ezera. Vo leto temperaturite na vodata dostignuvaat do 30OS,
a vo zima se javuvaat santi mraz. Aralskoto Ezero se koristi
za plovidba i za ribolov; glavni pristani{ta se Munjak i
Aralsk. Negovata povr{ina postojano se namaluva poradi
nedovolen priliv na voda, poradi isparuvawe i koristewe
za navodnuvawe.
Mrtvoto More e reliktno ezero, a se nao|a na granicata
me|u Izrael i Jordan. Voda dobiva od rekata Jordan, a ja gubi
so isparuvawe. Nivoto mu e 392 m pod nivoto na Sredozem-
noto More i pretstavuva depresija. Solenosta mu e 260 prom-
ili i poradi toa vo nego ne postoi `iv svet. Dolgo e 76 km,
a {iroko 15 km. Ima povr{ina od 984 km2. Poseduva va`ni
surovini za hemiskata industrija.
Bajkalskoto Ezero

Satelitska snimka na
Aralskoto Ezero
ZADA^A
‡ Na karta na Azija obidi se
da gi pronajde{ pova`nite
ezera i da identifikuva{ koi
Satelitska snimka na Kaspiskoto Ezero reki se vlevaat ili isteku-
vaat od niv!
117

RAZGOVOR
‡ [to se toa prirodni bogat-
stva?
‡ Zo{to se va`ni prirodnite
bogatstva?
PRIRODNO-GEOGRAFSKI KARAKTERISTIKI NA AZIJA
PRA[AWA
‡ Kakvi se prirodnite bogat-
stva vo Azija?
‡ So koi prirodni bogatstva
raspolaga Azija?
‡ Na koi teritorii vo Azija e
zastapena naftata?
‡ Kade ima najgolemi rezervi
na zemjen gas?
‡ Kade go ima jaglenot?
‡ Kade se zastapeni `elezoto,
kalajot i volframot?
‡ Zo{to {umite se golemo
prirodno bogatstvo?
‡ Zo{to obrabotlivite
povr{ini pretstavuvaat
prirodno bogatstvo?
Prirodni bogatstva na Azija
118
PRIRODNI BOGATSTVA NA AZISKIOT
KONTINENT
PRIRODNI BOGATSTVA
NA AZISKIOT KONTINENT
Prirodnite bogatstva na teritorijata na Azija se golemi
i raznovidni. Me|utoa, poradi golemite prostorni razliki
i uslovi (nepristapni planinski teritorii, prostrani pus-
tini, ladni klimatski priliki) sè u{te se nedovolno ispi-
tani.
Najva`ni se nao|ali{tata na nafta, jaglen, zemjen gas i
`elezna ruda; ima golemi {umi, hidroenergetski potenci-
jal, zemjodelski povr{ini itn.
Naftata, kako te~no mineralno gorivo e me|u najva`nite
prirodni bogatstva na teritorijata na Azija. Najgolemite
nafteni poliwa se nao|aat vo Jugozapadna Azija, poto~no vo
Saudiska Arabija, Mesopotamskata Nizina, okolu Kavkaz,
Kaspiskoto Ezero, Turanskata Nizina i ogromnata Zapad-
nosibirska Nizina, Mjanmar i Indonezija.
Zemjeniot gas kako va`no prirodno bogatstvo, naj-
mnogu e zastapen vo severnite delovi na Sibir i Zapadnosi-
birskata Nizina.
Jaglenot kako cvrsto mineralno gorivo najmnogu e zasta-
pen vo centralnite delovi na Sibir, vo isto~nite delovi na
Kina i vo Indija.
 Od metalnite surovini se zastapeni: `elezo vo Rusija
i vo Kina, kalaj vo Malezija i vo Indonezija, volfram vo
ZAPOMNI
Kina i vo Mjanmar itn. ‡ Azija e bogata so raznovidni
[umite vo Azija pokrivaat okolu 30% od teritorijata i prirodni bogatstva, kako {to
pretstavuvaat golemo prirodno bogatstvo, no se te{ko pri- se: nafta, zemjen gas, jaglen,
stapni za eksploatacija. Dali nekoj znae da objasni zo{to? `elezo, kalaj, volfram, {umi,
Posebno prirodno bogatstvo se obrabotlivite zemjodel- obrabotlivi povr{ini,
ski povr{ini koi zafa}aat okolu 20% od povr{inata na hidroenergetski potencijal,
kontinentot. Tie se osnova na koja se odgleduvaat p~enica, golemi ribolovni podra~ja.
oriz, ~aj, kau~uk, za~ini, konop i drugi zemjodelski kulturi.
Azija e najgolem proizvoditel na ovie kulturi vo svetot.

PRIRODNO-GEOGRAFSKI KARAKTERISTIKI NA AZIJA

Posebno prirodno bogatstvo e i hidroenergetskiot
potencijal so koj raspolagaat re~nite tekovi koi se
spu{taat zra~esto od visokite planini. Toj e mo{ne zna~aen
bidej}i stanuva zbor za golemi, dolgi polnovodni reki na
koi se izgradeni i se gradat golem broj hidrocentrali. Na
rekite se izgradeni pogolem broj ve{ta~ki akumulacii
so pove}ekratna namena, oosven za, pokraj proizvodstvo
na elektri~na energija se koristat i za navodnuvawe na
zemjodelskite povr{ini. Na toj na~in se obezbeduva hrana Nafteno pole
za mnogubrojnoto naselenie na teritorijata na Ju`na, na
Jugoisto~na i na Isto~na Azija.
Prirodnite bogatstva na Azija se nadopolnuvaat so isko-
ristuvaweto na moriwata i na okeanite za obemen soobra}aj
i za transport na stoki i kako bogati ribolovni podra~ja.

RE^NIK NA POIMI Iskop za jaglen

ZEMJEN GAS ‡ gasovito gorivo koe se nao|a vo
vnatre{nosta na Zemjata. Se koristi kako efikasno go-
rivo za razni potrebi na ~ovekot.
MORE ‡ pomal ili pogolem krajbre`en del na okeanite.
Moriwata od okeanite naj~esto se odvoeni so poluostro-
vi, ostrovi, podvodni vozvi{enija, a se spojuvaat preku
po{iroki ili potesni protoci.
NASELENOST ‡ relativno pomal ili pogolem broj
`iteli na konkreten prostor. Naselenosta naj~esto se
izrazuva preku gustinata na naselenost.
NAFTA ‡ te~no mineralno gorivo. Se nao|a vo sediment-
ni karpi. Golemo zna~ewe ima po pronao|aweto na mo-
torot so vnatre{no sogoruvawe. Se koristi za proizvod- Naftena platforma
stvo na benzin, gazija, motorni masla, parfemi i drugo.
OKEAN ‡ najgolema vodna povr{ina na Zemjata. Posto- ZADA^A
jat ~etiri okeani: Tihi, Atlantski, Indiski i Arkti~ki ‡ Spored tekstot od
Okean. u~ebnikot, obidi se da gi
RELIKT ‡ ostatok od ne{to (rastenija, `ivotni i drugo) pronajde{ lokaciite na
od prastari vremiwa, a sè u{te se nao|a vo mal broj na razmestenost na prirodnite
nekoi ograni~eni prostori. bogatstva vo Azija za da
sozdade{ svoja slika za ovie
bogatstva!
119

SOCIO-GEOGRAFSKI KARAKTERISTIKI I REGIONALNA PODELBA NA AZIJA
RAZGOVOR
‡ Kolkav e brojot na naseleni-
eto vo Azija?
‡ Za koi religii si slu{nal/a,
osven za hristijanstvoto i za
islamot?
ZADA^A
‡ Na karta na Azija pronajdi
gi nizinite i vo kontekst so
klimatskite uslovi utvrdi
vo koi delovi naselenieto e
najzastapeno i najgusto!
122
NASELENIEto NA azija
Verska I jazi^na pripadnost
Azija e najnaseleniot kontinent na Zemjata. Na nego
`ivee pove}e od polovina od svetskoto naselenie, me|utoa
poradi prirodnite uslovi (klima, nadmorski viso~ini,
plodnost na zemji{teto i sl.) naselenieto e mo{ne neram-
nomerno rasporedeno. Ogromni prostranstva na tundrite i
tajgite na sever, pustinite vo Centralna i vo Jugozapadna
Azija i visokite planini i visoramnini se skoro nenasele-
ni. Sprotivno na toa, vo nizinskite predeli i vo pore~nite
delovi na Kina, Indija, Indokineskiot Poluostrov i os-
trovite na Japonija, Filipini i Indonezija `ivee okolu
90% od naselenieto na Azija. Vo ovie regioni se izgradeni
golem broj milionski gradovi. Najpoznati se: Bejxing (Pe-
king), [anghaj, Tjanxin, Vuhan, ^engdu i drugi vo Kina; To-
kio, Jokohama, Osaka, Kobe i drugi vo Japonija; Seul vo Ju`na
Koreja; Bangkok vo Tajland; Xakarta vo Indonezija;Manila
PRA[AWA
na Filipini; Daka vo Banglade{; Wu Delhi, Mumbaj, Kol- ‡ Kolkav procent od svetsko-
kata i drugi vo Indija; Kara~i, Lahore i drugi vo Pakistan to naselenie `ivee vo Azija?
itn. ‡ Kako e rasporedeno nasele-

SOCIO-GEOGRAFSKI KARAKTERISTIKI I REGIONALNA PODELBA NA AZIJA

nieto vo Azija?
Religija ‡ Kade prete`no `ivee
Naselenieto na Azija spa|a vo indoevropskata grupa nar- naselenieto vo Azija i vo kol-
odi, karakteristi~na za Severna, za Jugozapadna i za Ju`na kav procent?
Azija i na malajskata grupa narodi ‡ pripadnici na `oltata ‡ Nabroj nekoi od milion-
rasa, karakteristi~ni za Isto~na i za Jugoisto~na Azija. skite gradovi vo Azija!
Mnogubrojnoto azisko naselenie, iako `ivee na gole- ‡ Na koi grupi narodi mu
mi rastojanija, spored verskata pripadnost e rasporedeno pripa|a naselenieto vo Azija?
vo nekolku religiozni grupi. Severnite delovi na Azija, ‡ Koi religii prevladuvaat
vklu~uvaj}i gi teritoriite na Rusija i Kazahstan, ispovedaat vo Azija?
hristijanska religija so pravoslavna veroispoved. Vo Jugo- ‡ Za koj del od Azija e
zapadna Azija, vklu~uvaj}i gi i dr`avite od Centralna Azi- karakteristi~en hinduizmot?
ja zaedno so Avganistan i Pakistan, naselenieto e so islam- ‡ Kade se ispoveda
ska veroispovest. Ovaa religija ja ispoveda i naselenieto konfu~ijanizmot, a kade
vo Banglade{, vo Indonezija i delumno vo Malezija. budizmot?
Vo Ju`na Azija, poto~no na Indiskiot Potkontinent e ‡ Kade se rasprostraneti is-
zastapen hinduizmot, koj go ispovedaat okolu 280 narodi. lamot i hristijanstvoto?
Vo pove}eto zemji od Jugoisto~na Azija, vo Kina i vo Ko- ‡ Koi jazici se najzastapeni
reja prevladuvaat konfu~ijanizmot i budizmot, dodeka vo spored brojot na govoriteli?
Japonija 70% od naselenieto istovremeno pripa|a na {in-
toizmot i na budizmot.

Jazici
Ogromniot broj lu|e vo Azija se pretstavnici na golem ZAPOMNI
broj narodi. Tipi~ni primeri se: Indija so okolu 280 narodi, ‡ Vo Azija `ivee pove}e od
Kina so nad 50, Rusija so okolu 30 itn. Golem del od narodite polovina od svetskoto nasele-
na Azija imaat svoi posebni jazici; me|utoa, spored brojot na nie.
naselenieto {to gi zboruva, najzastapeni: se kineskiot jazik ‡ Naselenieto vo Azija
(go zboruvaat i pi{uvaat okolu 1,3 milijardi lu|e), hindi vo e mo{ne neramnomerno
Indija, japonskiot, bengalskiot, arapskiot, malajskiot (In- rasporedeno, okolu 90%
donezija), vietnamskiot, turskiot. Golema grupacija opfa} `ivee vo nizinite na Ju`na,
a naselenieto vo Ju`na Azija, poto~no na Indiskiot Pot- Jugoisto~na i Isto~na Azija.
kontinent, kade {to se zboruva na hindi jazikot. Od drugite Vo Azija se oformeni golem
jazici vo Azija pogolemi grupacii na naselenie zboruvaat: broj milionski gradovi. Na-
japonski vo Japonija, korejski vo Severna i vo Ju`na Koreja jpoznati se Tokio, [anghaj,
i turski vo Turcija. Bejxing (Peking), Wu Delhi
itn.
‡ Spored verskata pripadnost,
najgolem del od naselenieto
pripa|a na konfucijanizmot
(Kina), hinduizmot (Indija),
budizmot (Jugoisto~na Azija)
i islamot (Jugozapadna Azija
i Indonezija).
‡ Najzastapeni jazici se:
kineskiot, hindi, bengal-
Verski hramovi skiot, malajskiot, japonskiot,
arapskiot,korejskiot, tur- 123
skiot.
 NASELENIETO NA AZIJA
SOCIO-GEOGRAFSKI KARAKTERISTIKI I REGIONALNA PODELBA NA AZIJA

RAZGOVOR
‡ [to podrazbira{ pod kul- KULTURA I OBI^AI
tura i obi~ai?
Golemata teritorijalna raznovidnost na Azija i
mnogubrojnoto naselenie razmesteno niz razni prirodno
karakteristi~ni teritorii uslovile da se razvijat golem
broj kulturi i obi~ai.
Od drevnite periodi se poznati pove}e kulturi i civi-
lizacii. Takvi se: asirskata, mesopotamskata, persiskata,
indiskata, kineskata, japonskata, mongolskata i drugi.
Denes kulturite na narodite vo Azija se razli~ni. Golem
del od niv se potpiraat na tradiciite od minatoto, na
na~inot na `iveewe i na religioznite zakonitosti.

Materijalnata kultura i dostignuvawata vo zemjite

124
na Azija najsoodvetno se gleda preku civilizaciskite ot-
kritija (pronao|aweto na hartijata, pe~atarskata tehnika,
PRA[AWA
sozdavaweto na barutot, svilata i porcelanot i dr.). Vo ‡ Zo{to Azija ima golem broj
Kina, a potoa vo Indija, se udreni temelite na matema- razli~ni kulturi i obi~ai?
tikata i na mehanikata, mereweto na povr{inata i vremeto, ‡ Koi kulturi i civili-

SOCIO-GEOGRAFSKI KARAKTERISTIKI I REGIONALNA PODELBA NA AZIJA

prou~uvaweto na prirodata na `ivotot na rastenijata i na zacii vo Azija se poznati od
`ivotnite, dostignuvawata vo arhitekturata itn. Op{to drevnite vremiwa?
se poznati svetskite kulturno-istoriski gradbi, kako, ‡ Koi se najpoznati civiliza-
Kineskiot yid vo Kina, mavzolejot Tax Mahal vo Indija, ciski otkritija vo Kina?
hinduisti~kiot hram Angkor Vat vo Kamboxa i dr. Me|utoa, ‡ So {to se istaknuvaat
poznati se i sovremeni arhitektonski gradbi skoro vo site indiskata kultura i civili-
gradovi na Azija, osobeno vo Japonija, Hong Kong, Singapur, zacija?
Malezija itn. ‡ Koi arhitektonski gradbi
Duhovnata kultura se sogleduva vo mnogubrojnite se civilizaciski dostignu-
dostignuvawa vo naukata, vo kulturata i vo obi~aite. Tradi- vawa vo Azija?
cionalnite oblici na kulturno izrazuvawe se gledaat preku ‡ Kakvi obi~ai se sre}avaat
verskite obi~ai, kako, na primer, celosno pokrivawe na kaj nekoi od narodite vo
liceto kaj `enite vo muslimanskiot svet, nejadewe svinsko Azija?
meso, masovnite poseti i molitvi vo svetite mesta, osobeno ‡ So koi umetni~ki i sports-
ceremoniite vo svetite gradovi. Takvi se: Erusalim ‡ i za ki vrednosti se odlikuvaat
muslimanite i za hristijanite, svetite mesta Meka i Medi- zemjite od Azija, osobeno od
na vo Saudiska Arabija i dr. [ahovskata igra e pronajdena Isto~na Azija?
vo Indija. ‡ Kakov e kastinskiot na~in
Narodite na Azija se odlikuvaat so karakteristi~ni na `iveewe?
umetni~ki vrednosti, kako {to se tancuvaweto (osobe-
no interesno vo Tajland), muzikata i dr. Od Isto~na i od ZAPOMNI
Jugoisto~na Azija poteknuvaat karakteristi~nite bore~ki ‡ Poradi golemiot broj
sportovi, samurajski obi~ai, sumo-borbi itn. razli~ni narodi koi `iveat
Vo centralnite delovi na Azija, vo stepskite predeli vo razli~ni uslovi, Azija se
e karakteristi~en nomadskiot i polunomadski `ivot, so odlikuva so golem broj kul-
mnogubrojni elementi svojstveni samo za ova naselenie. turi i obi~ai.
Vo Indija e poznat kastinskiot na~in na `iveewe, ‡ Od drevnite vremiwa vo
kade {to naselenieto e podeleno vo razli~ni kasti {to Azija bile razvieni asir-
voobi~aeno ne se me{aat edni so drugi. skata, mesopotamskata, per-
siskata, indiskata, kineskata
i mongolskata kultura i
civilizacija.
‡ Vo Azija, poto~no vo Kina,
se pronajdeni hartijata,
pe~atarskata tehnika, baru-
tot, svilata, porcelanot i sl.,
a vo Indija dostignuvawata
vo matematikata i vo mehan-
ikata.
‡ Vo Azija ima golem broj
poznati arhitektonski gradbi,
kako {to e, na primer, Ki-
neskiot yid.
‡ Vo Azija se razvieni poseb-
ni kulturno-umetni~ki i
sportski vrednosti, svojstve-
ni za soodveten narod. [ahot
poteknuva od Indija.
125
 REGIONALen Pregled NA AZIJA
SOCIO-GEOGRAFSKI KARAKTERISTIKI I REGIONALNA PODELBA NA AZIJA

RAZGOVOR
‡ Bidej}i Azija e mnogu gole- REGIONALNA PODELBA
ma, kako mo`e da se podeli na
regioni i dr`avi? Goleminata na teritorijata, prirodno-geografskite
‡ Mo`e{ li da izvr{i{ prostorni celini (nizini, planini, slivni teritorii), so-
takva podelba? ciogeografskite i ekonomsko-geografskite odliki se glav-
ni faktori za regionalnata podelba na Azija. Spored toa,
kako posebni regionalni celini se izdvojuvaat:
‡ Severna Azija
‡ Isto~na Azija
PRA[AWA
‡ Jugoisto~na Azija
‡ Koi se glavnite faktori
‡ Ju`na Azija
za regionalnata podelba na
‡ Sredna Azija
Azija?
‡ Jugozapadna Azija
‡ Na kolku regioni naj~esto
se deli Azija?
Severna Azija
‡ Koi dr`avi pripa|aat vo
Severna Azija glavno gi opfa}a teritoriite {to spa|aat
Severna Azija?
vo slivot na Arkti~kiot Okean, od planinata Ural do Tihiot
‡ Koi dr`avi pripa|aat vo
Okean. Ovaa teritorija vo celost se nao|a vo Rusija.
Isto~na Azija?
‡ Koi dr`avi pripa|aat vo
Isto~na Azija
Jugoisto~na Azija?
Vo Isto~na Azija, glavno, se vbrojuvaat teritoriite {to
‡ Koi dr`avi pripa|aat vo
spa|aat vo tihookeanskoto slivno podra~je, odnosno pros-
Ju`na Azija?
torot koj e ograni~en so visokite planini Himalai, Pamir,
‡ Koi dr`avi pripa|aat vo
Altaj, Jablanovskite Planini i rekata Amur. Vo Isto~na
Sredna Azija?
Azija se nao|aat teritoriite na NR Kina (Hong Kong,
‡ Koi dr`avi pripa|aat vo
Makao), Mongolija, Narodna Demokratska Republika Koreja
Jugozapadna Azija?
(Severna), Republika Koreja (Ju`na), Japonija i Tajvan.

Povr{ina Naselenie
Zname Dr`ava Glaven grad
km2 (OON, 2009)
Bejxing
Kina 9 806 400 1 331 115 200
(Peking)
Tajvan Tajpej 35 870 23 027 672

Mongolija Ulan Bator 1 564 200 2 671 000

NDR Koreja Pjongjang 122 760 23 906 000

R. Koreja Seul 99 270 48 333 000

Japonija Tokio 377 800 127 580 000

Zabele{ka: podatocite vo tabelata se informativni, u~enikot ne mora da gi u~i naizust.

126
 Jugoisto~na Azija
Jugoisto~na Azija ja so~inuvaat teritoriite na Indoki-
neskiot Poluostrov i golem broj ostrovi, od koi najgolemi
se: Kalimantan/Borneo, Java, Sumatra, Sulavesi, Mindanao i
drugi. Ovde se nao|aat dr`avite: Mjanmar, Tajland, Demokrats-

SOCIO-GEOGRAFSKI KARAKTERISTIKI I REGIONALNA PODELBA NA AZIJA

ka Narodna Republika Laos, Kamboxa, Socijalisti~ka Re-
publika Vietnam, Federacija Malezija, Singapur, Brunej,
Indonezija, Demokratska Republika Timor i Filipini.

Povr{ina Naselenie
Zname Dr`ava Glaven grad
km2 (OON, 2009)
Mjanmar Jangon 676 600 50 020 000

Tajland Bangkok 513 100 63 389 730

Laos Vientijan 236 800 6 320 000

Kamboxa Pnom Pen 181 040 13 388 910

Vietnam Hanoj 332 400 88 069 000

Malezija Kuala Lumpur 329 760 28 200 000

Singapur Singapur 185 4 839 400

Bandar Seri
Brunej 5 765 400 000
Begavan
Indonezija Xakarta 1 904 500 230 330 000

Isto~en Timor Dili 14 600 1 134 000

Filipini Manila 300 400 92 226 600

Zabele{ka: podatocite vo tabelata se informativni, u~enikot ne mora da gi u~i naizust.

Ju`na Azija
Ju`na Azija gi opfa}a teritoriite na Indiskiot Polu-
ostrov, koj na sever e ograni~en so planinskiot venec Hi- ZAPOMNI
malai, na zapad so Avganistanskite Planini, a na istok so ‡ Obidi se da gi nau~i{
planinata ^in. Vo Ju`na Azija se nao|aat dr`avite Islam- dr`avite spored nivnata
ska Republika Pakistan, Indija, Nepal, Butan, Narodna Re- geografska lokacija, a
publika Banglade{, Demokratska Socijalisti~ka Republika glavnite gradovi zaradi zgole-
[ri Lanka i Maldivi. muvawe na tvoeto obrazovanie
i kultura.

127
 REGIONALNA PODELBA NA AZIJA
SOCIO-GEOGRAFSKI KARAKTERISTIKI I REGIONALNA PODELBA NA AZIJA

Povr{ina Naselenie
Zname Dr`ava Glaven grad
km2 (OON, 2009)
Pakistan Islamabad 796 100 166 649 000

Indija Wu Delhi 3 287 600 1 165 040 000

Nepal Katmandu 147 200 29 331 000

Butan Timfu 46 700 697 000

Banglade{ Daka 147 600 162 221 000

[ri Lanka Kolombo 65 610 20 238 000

Maldivi Male 298 309 000

Zabele{ka: podatocite vo tabelata se informativni, u~enikot ne mora da gi u~i naizust.

Sredna Azija

Sredna Azija glavno se poistovetuva so teritorijata na neiste~noto podra~je na Kaspiskoto,

na Aralskoto i na drugite ezera so pustinskite teritorii i Tibetskata Visoramnina. Me|utoa,
poradi dr`avnite granici vo Sredna Azija se vbrojuvaat dr`avite: Republika Kazahstan, Re-
publika Turkmenistan, Republika Uzbekistan, Republika Kirgistan, Republika Taxikistan i
Avganistan.
Povr{ina Naselenie
Zname Dr`ava Glaven grad
km2 (OON, 2009)
Kazahstan Astana 2 717 300 15 571 506

Turkmenistan A{gabat 488 100 5 110 000

Uzbekistan Ta{kent 447 400 27 488 000

Kirgistan Bi{kek 198 500 5 482 000

Taxikistan Du{anbe 143 100 6 952 000

Avganistan Kabul 662 200 28 150 000

Zabele{ka: podatocite vo tabelata se informativni, u~enikot ne mora da gi u~i naizust.

Jugozapadna Azija

Jugozapadna Azija se narekuva teritorijata od Azija {to izleguva na Sredozemnoto, na

Crvenoto i na Arabiskoto More. Na ovaa teritorija se nao|aat dr`avite: Turcija, Gruzija,
Ermenija, Azerbejxan, Kipar, Liban, Sirija, Izrael, Jordan, Irak, Iran, Saudiska Arabija,
Kuvajt, Bahrein, Katar, Obedinetite Arapski Emirati (OAE), Oman i Jemen.

128
 Naselenie
Zname Dr`ava Glaven grad Povr{ina km2
(OON, 2009)
Turcija Ankara 780 600 71 517 100

Gruzija Tbilisi 69 700 4 382 100

SOCIO-GEOGRAFSKI KARAKTERISTIKI I REGIONALNA PODELBA NA AZIJA

Ermenija Erevan 29 800 3 230 100

Azerbejxan Baku 86 600 8 629 900

Kipar Nikozija 9 251 801 600

Liban Bejrut 10 452 4 224 000

Sirija Damask 185 180 21 906 000

Izrael Erusalim 21 000 7 411 500

Jordan Aman 89 340 6 316 000

Irak Bagdad 438 300 30 747 000

Iran Teheran 1 648 000 70 517 100

Saudiska Arabija Rijad 2 149 700 25 721 000

Kuvajt Kuvajt 17 820 2 985 000

Bahrein Manama 7 109 791 000

Katar Doha 11 430 1 409 000

OAE Abu Dabi 82 900 4 579 000

Oman Maskat 212 460 2 845 000

Jemen Sana 536 870 23 580 000

Zabele{ka: podatocite vo tabelata se informativni, u~enikot ne mora da gi u~i naizust.

ZADA^A
‡ Vrz osnova na tabelite so dr`avi vo lekcijata, presmetaj so kolkava povr{ina raspo-
laga sekoja regionalna celina i so kolku naselenie, a potoa vkupniot broj na naselenieto
podeli go so vkupnata povr{ina na regionot i spored dobienite gustini na naselenost
utvrdi kakva e razmestenosta na naselenieto! Podatoci za Rusija ima vo delot za Evropa.

RE^NIK NA POIMI
EMIRAT ‡ monarhija na ~ie ~elo se nao|a emir, koj ima celosna vlast i upravuva so dr`avata.
POTKONTINENT ‡ pogolema teritorija na periferijata na nekoj kontinent, kako, na prim-
er, Indiskiot Poluostrov koj ~esto se imenuva kako Indiski Potkontinent.
SULTANAT ‡ monarhija na ~ie ~elo se nao|a sultan, koj ima celosna vlast i upravuva so
dr`avata.
FEDERACIJA ‡ oblik na ureduvawe na dr`ava sostavena od pove}e teritorijalni edinici.
Tie mo`at da bidat so status na dr`avi, republiki, pokraini, oblasti, kantoni i sli~no. Fede-
ralnite edinici imaat posebni prava so posebno vnatre{no dr`avno ureduvawe. Federacijata
mo`e da obedinuva istoriski, geografski, administrativni ili narodnosni celini.

129
 Климатско-вегетациски типови во Африка
климатски тип простирање карактеристики вегетација
-вечно лето, врнежи во
попладневните часови,
ЏУНГЛИ
Екваторски -до 10 ° СГШ и ЈГШ температури од 25° до 28° C,
(прашуми)
12 000 mm врнежи околу
Гвинејски Залив
-два периоди кои траат до 6 САВАНИ
Тропски -С и Ј од екваторскиот
месеци (сушен и влажен период) (високи треви до 2 метри)

-жешки и суви лета, благи МАКИИ

Суптропски -на северните и јужните брегови
врнежливи зими (до 500 mm (закржлавени грмушести
(Средоземноморски) на Африка
врнежи годишно) растенија)

-со недоволни количества на

-преодна помеѓу пустините и СТЕПИ
Степски врнежи (од 300 до 400 mm
другите области (ниски треви)
годишно)

-големи колебања на КАКТУСИ, ОАЗИ (мали

-околу северниот и јужниот
температурите (дење до 50°, ноќе места на сред пустини каде
Пустински повратник каде атмосферскиот
до 0°), многу мали количества на има жив свет поради
притисок е голем
врнежи (до 200mm) подземните води и извори)
-на крајните северни и јужни
Умерено- -четири годишни времиња (700- Листопадни и мешовити
делови од континентот на места
континентален 800 мм врнежи) шуми
повисоки од 1000 m н.в.
кратки и свежи лета, долги
Планински -на високите места иглолисни шуми и пасишта
снежни зими (1 000 мм врнежи)
 Брегова разгранетост на Америка
Брег острови полуострови мориња океани заливи протоци и канали
Северен -Гренланд
-Елзмир -Бауфортово - -Северен
-Бафинова Земја - / Бафиново Леден
-Хадсонов -Хадсонов Премин
Викторија
Источен

-Лабрадор
Северна Америка

-Лабрадорско
-Њуфаундленд -Нова
-Сарагасово
-Атлански -Ст.Лоренс /
Шкотска

-Големи Антили
(Куба, Бахамски, -Јукатански Канал
Јужен

-Флорида
Хаити, Јамајка, -Карипско -Атлански -Мексикански -Флоридски Премин
-Јукатан
Порторико) -Панамски Канал
-Мали Антили
Западен

-Ванкувер
-Калфорнија -Берингово -Калифорниски
-Алеутски -Тихи -Берингов Проток
-Алјаски -Чукотско -Алјаски
-Хавајски

острови полуострови мориња океани заливи протоци и канали

Јужна Америка

-Галапагос, -Ла Плата

-Тихи -Магеланов Премин
-Огнена Земја / -Карипско
-Атлански
-Панамски
- Дрејков премин
-Фоклендски -Венецуелски
 КЛИМАТСКО-ВЕГЕТАЦИСКИ ОБАСТИ ВО ЈУЖНА АМЕРИКА
клима простирање карактеристики
-10° СГШ и ЈГШ
ЕКВАТОРСКА
(Амазонска Низина)
-на северните брегови во Ј.Америка, на
ТРОПСКА Гвајанските Планини, на пониските
делови од Бразилската Висорамнина
- Паранска Низина и повисоките
делови на Бразилската Висорамнина,
СУПТРОПСКА
на Андите (на различна надморска
височина во зависност од ГШ)
-на преодните делови помеѓу
пустините и другите области и на
СТЕПСКА
места подалеку од водените површини
каде не продира влага
-на западните брегови на Ј.Америка
ПУСТИНСКА
(пустината Атакама)
УМЕРЕНО- - од околу 40° до 50° ЈГШ
КОНТИНЕНТАЛНА
(Обл.Патагонија)
растенија
-вечно лето, врнежи во
попладневните часови, СЕЛВАСИ-џунгли, прашуми
температура околу 25°
-САВАНИ (високи треви) кои
на север од Амазонија се
-сушен и влажен период
викаат ЉАНОСИ, а на југ
КАМПОСИ
-благи врнежливи зими, топли и -МАКИИ (закржлавени
сушни лета грмушести растенија) и
ПАМПАСИ (СТЕПИ-тревни
-мали количества на врнежи
вегетации)
-големи температурни колебања
-кактуси, ОАЗИ (места на
(во текот на ноќта 0°C, во текот
сред пустини каде има извори
на денот 50°C).
од подземни води)
-мали количества на врнежи.
-4 годишни времиња, умерено
топли лета и умерено студени -мешовити шуми
зими.

-на најјужните делови од Ј.Америка -долги снежни зими 8-10 месеци,

СУБПОЛАРНА ТУНДРА-мовови и лишаи
(о.Огнена Земја) кратки свежи лета 2-4 месеци.

-на Андите (на различна надморска

-кратки и свежи лета, долги и -вертикален распоред на
ПЛАНИНСКА височина во зависност од географската
снежни зими вегетацијата
ширина)
 КЛИМАТСКО-ВЕГЕТАЦИСКИ ОБАСТИ ВО СЕВЕРНА АМЕРИКА
клима простирање карактеристики растенија
-на островите во Северен Леден
ПОЛАРНА -вечна зима. /
Океан.
-долги снежни зими 8-10
-над 65° СГШ, на северните брегови
СУБПОЛАРНА месеци, кратки свежи лета 2-4 ТУНДРА-мовови и лишаи
од С.Америка
месеци.
-4 годишни времиња, снежни и студени зими, ТАЈГА-непрекинат појас на иглолисни
ВЛАЖНА КОНТИНЕНТАЛНА -од 55° до 65° СГШ
влажни и свежи лета. шуми
-4 годишни времиња, умерено
топли лета и умерено студени
зими.
УМЕРЕНО-
-од 45° до 55° СГШ -во внатрешноста на Мешовити шуми
КОНТИНЕНТАЛНА
континентот е посува, а на
крајните западни и источни
делови повлажна.
-на јужните делови на Централната
-благи врнежливи зими, топли МАКИИ-закржлавени
СУПТРОПСКА Низина и бреговите на Мексикански
и сушни лета. грмушести растенија
Залив.
-околу северниот повратник
-големи температурни
(Мексиканска Висорамнина)
колебања (во текот на ноќта
ПУСТИНСКА -околу Големиот Басен, поради Кактуси и оази
0°C, во текот на денот 50°C).
простирањето на високи планини кои
-мали количества на врнежи.
ги спречуваат влажните влијанија.
СТЕПСКА -среден тек на реката Мисисипи -мали количества на врнежи ПРЕРИИ-ниски треви
-на островите во Централна Америка и
ТРОПСКА -сушен и влажен период Тропски шуми
на копното до 20°СГШ
-на планините во јужните делови од
С.Америка 3 000-4000m н.в. -кратки и свежи лета, долги и -вертикален распоред на
ПЛАНИНСКА
-на планините во северните делови од снежни зими вегетацијата
С.Америка на околу 500-1000m н.в.
 Релјефни карактеристики на Америка
грамадни планини и
верижни планини низини пустини друго
висорамнини

Кордилјери:
-Алјаски Пл. (со -Мохаве во која -„Јелоустон“
највисокиот врв во -Канадски се наоѓа Национален Парк,
Северна Америка

-Апалачки Пл.
С.Америка Мек Кинли Штит Долината на
6194 m н.в.) Смртта -Мамутска
-вис. Големиот Басен
-Приморски Пл. -Приатланска (најголема Пештера,
-Карпести Пл. (Алберт Низина депресија,
-Mексиканска Вис.
3399m н.в.), -85m н.в. и -Големиот Кањон
-Каскадски Пл. -Централна најсушна на р.Колорадо,
-Лабрадорска Вис.
-Сиера Невада Низина област во
-Западна Сиера Мадре С.Америка) -Хавајски Вулкани
-Источна Сиера Мадре
Јужна Америка

-Анди (со највисокиот -Гвајански Пл.

-Амазонија
врв Аконкагва 6962 m -Бразилска Вис. Атакама
-Гран Чако
н.в.) -вис.Патагонија
 КЛИМАТСКО-ВЕГЕТАЦИСКИ ТИПОВИ
КЛИМАТСКИ ТИП ПРОСТИРАЊЕ КАРАКТЕРИСТИКИ ЖИВ СВЕТ
-на островите во Северен Леден -поларна мечка, поларна лисица, китови,
ПОЛАРНА -вечна зима
Океан моржови, растенија нема
-ТУНДРА (мовови и лишаи), поларна врба,
-јужно од поларната, на северните -долги и снежни зими (8-10 месеци) поларна бреза и др. За време на кратките
СУППОЛАРНА
брегови на Азија до околу 70° СГШ и кратки и свежи лета (2-4 месеци) лета снегот се топи и настануваат
мочуришта, доааѓаат птици и ирваси од југ.
-четири годишни времиња, големи -ТАЈГА (непрекинат појас на иглолисни
ВЛАЖНА -јужно од субполарната до 55° СГШ количества на врнежи (влажни и шуми, кој се простира од планината Урал до
КОНТИНЕНТАЛНА
свежи лета и снежни зими) источните брегови на Азија).
СУВА -јужно од влажната континентална -четири годишни времиња, помали
КОНТИНЕНТАЛНА (на местата каде влажните влијанија количества на врнежи (сушни и -СТЕПИ (ниски треви), листопадни дрвја.
(степско-
континентална) се послаби) топли лета, суви и сурови зими)
-околу северниот повратник (каде -големи колебања на температурите
ОАЗИ (мали места на сред пустини каде има
атмосферскиот притисок е голем), на (дење до 50°, ноќе до 0°), многу
ПУСТИНСКА жив свет поради подземните води и извори),
север од Хималаите (каде не продира мали количества на врнежи (до
кактуси и ретки треви.
влага) 200mm)
-МАКИИ (закржлавени, грмушести,
-сушни и топли лета, благи и
СУПТРОПСКА -на бреговите на Средоземно Море и иглолисни растенија отпорни на суши),
врнежливи зими, снег не врне, ако
(средоземноморска) неговите рабни мориња маслинки, агруми (лимони, портокали и
заврне веднаш се топи,
мандарини), смокви и др.
-два периоди кои траат до 6 месеци:
сушен-студен (ветровите монсуни
ТРОПСКА -Ј, ЈИ и И делови на Азија, кои се под
дуваат од копното кон морето) и САВАНИ (високи треви до 2 метри)
(монсунска) влијание на Тихи и Индиски Океан
влажен-топол (монсуните дуваат
морето кон копното)
-вечно лето, врнежи во
-на островите во ЈИ Азија попладневните часови (на некои ЏУНГЛИ (многу густи и тешко проодни
ЕКВАТОРСКА
до 10° СГШ и ЈГШ места и до 12 000 mm годишно), шуми на катови)
температури од 25° до 28° C.
-во јужните делови над 4000 m н.в., -кратки и свежи лета, -мешовити и иглолисни шуми и пасишта
ПЛАНИНСКА
во северите делови над 1000 m н.в. долги снежни зими -камењари

RAZGOVOR
‡ Koj e najgolem kontinent vo
svetot?
‡ Koj e najblizok kontinent
do Evropa i Afrika?
‡ Kako se narekuvaat trite
PRIRODNO-GEOGRAFSKI KARAKTERISTIKI NA AZIJA
kontinenti zaedno?
Kineskiot yid
104
GEOGRAFSKA POLO@BA,
GRANICI I GOLEMINA
Azija e najgolem kontinent vo svetot, so skoro edna
tretina od povr{inata na Zemjinoto kopno (44 587 555 km2).
Pretstavuva kompaktna kopnena masa koja, so isklu~ok na
nekoi ostrovi, se prostira na severnata hemisfera. Se
protega na okolu 8 600 km vo pravec istok-zapad, od Mala
Azija do utokata na rekata Amur, a vo pravec sever-jug se
protega na okolu 8 400 km od 'rtot ^eljuskin do 'rtot Pijai
na Malajskiot Poluostrov. Granicata so Evropa e po lini-
jata: planina Ural ‡ reka Ural ‡ Kaspisko Ezero ‡ dolina
Mani~ ‡ Crno More ‡ Bosfor ‡ Mramorno More ‡ Darda-
neli ‡ Egejsko More, vklu~uvaj}i go i Kipar. Od Afrika
ja odvojuvaat Sueckiot Kanal, Crvenoto More i protokot
Bab el Mandeb. Zaokru`ena e so: Indiskiot Okean od jug,
Tihiot Okean od istok i Severniot Leden Okean od sever,
vo koi se nao|aat pove}e krajbre`ni moriwa. Azija ima
golem broj ostrovi okolu kontinentot i onie koi {to pro-
tegaat vo Indonezija do Timorskoto More i Molu~kite
Ostrovi. PRA[AWA
Azija, Evropa i Afrika se spoeni kontinenti vo koi ‡ Kolkava povr{ina zafa}a
egzistirale razni civilizacii i kulturi, a poznati pod Azija?
zaedni~koto ime star svet. Dene{nite granici pome|u niv ‡ Opi{i ja granicata na
se pove}e dogovorni. Taka se postaveni bidej}i na niv se aziskiot kontinent!
javuvaat preodni pojasi pome|u zemji{teto, klimata, ras- ‡ Kade se spojuvaat Afrika,
titelniot i `ivotinskiot svet i naselenieto. Kako poseb- Azija i Evropa?
ni se izdvojuvaat Vratata na narodite (prostorot me|u ‡ Pod koe zaedni~ko ime se
planinata Ural i Kaspiskoto Ezero) me|u Azija i Evropa poznati Azija, Afrika i Ev-
i Sinajskiot Poluostrov pome|u Azija i Afrika. ropa?
Od Severna Amerika ja deli Beringoviot Protok ‡ Na koe mesto se

PRIRODNO-GEOGRAFSKI KARAKTERISTIKI NA AZIJA

so {iro~ina od 85 km, koj poradi arkti~kata klima ne e pribli`uvaat Azija i Severna
mnogu korisen za komunikacija me|u dvata kontinenta. Amerika?
Preku ostrovite vo Indonezija, Azija se pribli`uva do ‡ Kako komunicira Azija so
Avstralija. Atlantskiot Okean?
Vakvata geografska polo`ba na Azija, so neposreden ‡ So koi teritorii se
izlez na tri okeani i posrednata komunikacija preku Cr- pribli`uva kon Avstralija?
venoto More, Sueckiot Kanal i Sredozemnoto More so At-
lantskiot Okean, nedvosmisleno zboruva za mo{ne dobra
centralna geografska polo`ba na kontinentot. Me|utoa, ZADA^A
zaradi prirodni prepreki, kulturni i istoriski pri~ini,
‡ Dobro razgledaj ja kartata
Azija ima izvr{eno pogolemo vlijanie po Evropa, dodeka
na Azija i zabele`i na koja
drugite kontinenti imaat vlijanie vo nekoi nejzini peri-
hemisfera se prostira Azi-
ferni delovi. Vo ponovo vreme Azija vr{i vlijanie vrz
ja, koi se nejzinite krajni
Avstralija preku naseluvawe.
kopneni delovi i so koi okeani
i moriwa e zaobikolena!

ZAPOMNI
‡ Azija e najgolem kontinent
vo svetot so okolu 44,5 milio-
ni km2.
‡ So ogromen del se prostira
na severnata hemisfera, no gi
opfa}a site klimatski pojasi
na Zemjata.
‡ Azija se grani~i so
Arkti~kiot Okean na sever,
so Tihiot Okean na istok, so
Indiskiot Okean na jug, so Cr-
venoto More, Sueckiot Kanal,
Sredozemnoto More, Crnoto
More, Kaspiskoto Ezero, reka-
ta i planinata Ural na zapad.
‡ Azija, Evropa i Afrika se
spoeni i se narekuvaat Star
Svet.
‡ Azija se pribli`uva kon
Severna Amerika na 85 km kaj
Beringoviot Protok Beringoviot Protok.
105

RAZGOVOR
‡ Kade se nao|a Indija?
‡ Dali raspolaga so prirodni
bogatstva?
PRA[AWA
‡ Kade se nao|a, kolkava
povr{ina i kolku naselenie
ima Indija?
‡ Kakvi prirodni bogatstva
poseduva Indija?
‡ Zo{to se smeta za prirodno
REGIONALEN PREGLED NA AZIJA
bogatstvo dol`inata na
morskata bregova linija vo
Indija?
‡ Za {to se koristat pros-
tranite nizini vo Indija?
‡ Kakvo e zna~eweto na re-
kite vo Indija?
‡ Kakov e rastitelniot svet
vo Indija?
‡ So koi vidovi rudi e bogata
Indija?
‡ So koi energetski surovini
raspolaga Indija i kade se
tie razmesteni?
Rekite vo Indija
144
JUGOISTO^NA I JU@NA AZIJA
Prirodnite bogatstva na Indija
Indija e dr`ava vo Ju`na Azija koja zafa}a 3 287 600 km2.
Vo nea `iveat 1,1 milijarda lu|e, taka {to so gustina na
naselenost od okolu 345`/km2 e edna od najgusto naselenite
zemji vo svetot. Vaka brojnoto naselenie vo Indija se pot-
pira vrz razni prirodni bogatstva, kako {to se: morskite
i okeanskite bregovi, prostranite nizini, golemite reki,
raznovidniot rastitelen i `ivotinski svet, raznovidnite
rudni bogatstva, bogatite energetski izvori, ribolovnite
podra~ja, gustite {umi itn.
Morskata i okeanskata bregova linija na Indija se pro-
tega na okolu 5 700 km, taka {to ovozmo`uva golem del od
naselenieto da bide razmesteno pokraj morskite bregovi, da
gi koristi morskite bogatstva, da u~estvuva vo pomorskata
trgovija i sl.
Posebno prirodno bogatstvo na Indija se prostranite
nizini vo koi se nao|aat okolu 50% plodno i obrabotli-
vo zemji{te vo Indija. Osobeno e va`na Hindustanskata
Nizina (me|u Himalaite i visoramninata Dekan), koja e
prostrana ramnica isprese~ena so reki i plovni kanali, do-
bro proodna, mo{ne plodna i stopanski najrazviena oblast
na Indija. Sli~na e i Bengalskata Nizina koja gi zafa}a
teritoriite okolu deltata na rekite Gang i Bramaputra.
Ovie nizini se glavni zemjodelski oblasti i glaven izvor
na hrana za mnogubrojnoto indisko naselenie. Se odgledu-
vaat kulturi {to uspevaat vo umerenite, tropskite i sup-
tropskite pojasi. Najmnogu se proizveduvaat oriz, p~enica,
p~enka, kompir, zelen~uk, maslodajna repka, konop, pamuk,
len i dr.
 Rekite vo Indija se pove}ekratno prirodno bogatstvo,
koi osven vo zemjodelstvoto se koristat kako prirodni plo- ZAPOMNI
vni pati{ta, nadopolneti so kanalska plovna mre`a, i se ‡ Indija ima raznovidni
osnovna zamena za nedovolno izgradenata patna infrastruk- prirodni bogatstva, kako
tura vo Indija. Rekite, osobeno onie {to izviraat na Hi- {to se: nafta, jaglen, `elezo,
malaite, raspolagaat so bogat hidroenergetski potenci- boksit, mangan, bakar, hrom,
jal, poradi {to se iskoristeni za izgradba na pogolem broj olovo, cink, volfram itn.
ve{ta~ki akumulacii i hidrocentrali. ‡ Posebno prirodno bogatstvo
Rastitelniot i `ivotinskiot svet vo Indija e mo{ne na Indija se dolgite bregovi
raznoviden. Po dolinite na rekite na visoramninata Dekan, linii.
vo dolniot tek na Gang i Bramaputra i vo zapadnite delovi ‡ Va`ni za opstanokot na
na planinite Gati se razvieni gusti xungli so raznovidni naselenieto vo Indija se
trevni i drvenesti rastenija. Na visoramninata Dekan se nizinite so obrabotlivite
prisutni prostrani trevni savani so retki niski palmi i povr{ini i proizvodstvoto
bagremi. Na Himalaite do 1 000 m n.v. se razvieni listopadni na oriz kako izvor na hrana za
{umi {to vo povisokite delovi se smenuvaat so zimzeleni opstanok na naselenieto.
{umi. Vo ramkite na bogatiot rastitelen svet se sre}avaat ‡ Rekite vo Indija se va`ni

REGIONALN PREGLED NA AZIJA

osobeno baranite tikovo, sandalovo i mahagonovo drvo, koi za plovidba, za navodnuvawe i
se mo{ne ceneti vo drvnata industrija. kako energetski potencijal.
Teritorijata na Indija, sostavena od stari gramadni pla- ‡ Bogatiot rastitelen svet,
nini i kotlini i mladi vene~ni planini, raspolaga so golemi osobeno sandalovoto, tiko-
rudni bogatstva, kako {to se: `elezo, mangan, hrom, volfram, voto i mahagonovoto drvo se
olovo, bakar, zlato, srebro i boksit. Najgolemi nao|ali{ta va`ni za drvnata industrija.
se nao|aat vo Bihar, vo Orisa i vo Penxab. Od neme- ‡ Vo Indija e va`en i ribolo-
talnite surovini se proizveduvaat sol, barit, feldspat, az- vot.
best, grafiti i dr.
Indija raspolaga i so bogati energetski surovini: jaglen,
nafta i hidroenergetski potencijal. Najgolemi nao|ali{ta
na jaglen ima vo Zapaden Bengal, vo Bihar i vo Orisa. Naf-
tata vo golemi koli~estva ja ima vo Asam, vo Penxab, vo Gux-
arat i vo isto~nite delovi na Indija okolu ^enaj. Indija
raspolaga i so bogati nuklearni goriva, kako, na primer,
rudi na torium, uran i drugi.
Prirodnite bogatstva na Indija gi nadopolnuvaat i ri-
bolovnite podra~ja pokraj nejzinite bregovi.

Sadewe oriz
RE^NIK NA POIMI
DIJAMANT ‡ mineral, skapocen kamen od ~ist
kristalen jaglerod. Vo minimalni koli~estva mo`e da
sodr`i `elezo, mangan ili drugi elementi koi mu davaat ZADA^A
crvenikava, zelenikava, sina ili `olta boja. ‡ Na karta na Indija lociraj
RUDA ‡ karpa koja sodr`i metalni ili nemetalni sos- gi regionite na nao|ali{tata
tojki {to se koristat so prerabotuvawe. na prirodni bogatstva.

145
 JUGOISTO^NA I JU@NA AZIJA

RAZGOVOR
‡ Osven vo Isto~na Azija, kade Naselenieto vo Indija,
u{te ima gusta naselenost vo bogatstvo I problemi
Azija?
Indija e mozaik od pove}e od 280 razni narodi so razli~en
istoriski i kulturen razvoj, veroispoved i jazik. Pri~ina
za toa e patot na razmena na narodite od zapad i od istok,
koj pominuva preku Hindustanskata i Bengalskata Nizina.
Ovde se sudiraat mnogubrojni civilizacii, u~ewa i veruva-
wa. Niz istorijata na Indija se poznati periodite na Stara
Indija, muslimanskiot period, britanskiot period i peri-
odot na nezavisna Indija po 1947 godina.
REGIONALEN PREGLED NA AZIJA

Etni~kiot sostav go pretstavuvaat narodi od indoar-

iskata grupa, koja e najzastapena so nad 73% i pove}e od 30
narodi, potoa dravidskata grupa, kinesko-tibetskata grupa
itn.
Denes, od 1,1 milijarda `iteli na Indija: okolu 80% se
indusi, 12% se muslimani, 3,5% se hristijani, drugite se
siki, budisti.
Oficijalen jazik e hindi, no sekoja od dr`avite ima
svoj oficijalen jazik, kako, na primer: asamski, bengalski,

Indiec

PRA[AWA
‡ Kolku narodi ima vo In-
dija?
‡ Na koja grupa narodi
pripa|a naselenieto na In-
dija?
‡ Koi religii se zastapeni vo
Indija?
‡ Kakvi se odnosite me|u
raznovidnoto i mnogubrojno-
to naselenie vo Indija?
‡ Koj e najgolem problem za
mnogubrojnoto naselenie vo
Indija?
‡ [to se slu~uva so selskoto
naselenie?
‡ Kakva e higienata vo gra-
dovite?
‡ Kako se odviva transportot
na naselenieto vo Indija?
146
ka{mirski, penxapski, tamilski itn.
Vakvoto {arenilo od narodi, religii i jazici vo Indija e
ZAPOMNI
vistinsko bogatstvo, bidej}i i pokraj mnogubrojnite razli- ‡ Indija e mnogu gusto nasel-
ki `ivotot na naselenieto se odlikuva so golema me|usebna ena teritorija.
tolerantnost. ‡ Vo Indija `iveat okolu 280
Sepak, naselenieto vo Indija se sudira so golem broj razni narodi.
problemi. Poseben problem e golemata prenaselenost, ‡ Narodite na Indija
osobeno vo odredeni oblasti od dr`avata, kako {to se pripa|aat na indoariskata
Hindustanskata i Bengalskata Nizina i primorskite grupa so okolu 70%, na dravid-
teritorii. So godi{en priroden prirast od 19 promili skata grupa i na kinesko-ti-
brojot na naselenieto vo Indija godi{no se zgolemuva betskata grupa.
za okolu 17 milioni `iteli. Vo takov slu~aj seriozno se ‡ Spored religiskata pripad-
postavuva problemot na obezbeduvawe dovolni koli~estva nost, so okolu 80% vo Indija
hrana. Pove}e od 300 milioni lu|e se pod granicata na najzastapen e hinduizmot. ‡
siroma{tijata. Okolu 70% od naselenieto `ivee vo selska Oficijalen jazik e hindi,
sredina. Vo nedostig na uslovi za `ivot golem del od selskoto iako site indiski dr`avi im-
naselenie migrira kon gradovite, so nade` deka }e obezbedi aat posebni jazici.

REGIONALN PREGLED NA AZIJA

rabota i uslovi za `iveewe. Taka, se smeta deka vo Indija ‡ Glaven problem na Indija
denes postojat okolu 30 milionski gradovi. Nivniot broj e obezbeduvaweto hrana za
te{ko se utvrduva bidej}i golem del od naselenieto `ivee mnogubrojnoto naselenie.
vo siroma{ni kvartovi ili se besku}nici. ‡ Vo potraga po rabota se
Golemata prenaselenost vo gradovite predizvikuva slu~uva migracija na nasele-
ogromna zagadenost so kupi{ta cvrst otpad, dodeka vo cen- nieto kon gradovite poradi
tralnite gradski podra~ja poradi zastareniot vozen park i {to se sozdava golem problem
industrijata ima golema zagadenost na vozduhot. vo gradskite aglomeracii.
Transportot na naselenieto poradi nedovolno izgradena-
ta patna infrastruktura e orientiran kon `elezni~ki pre-
voz, koj se odlikuva so zastareni prugi i vozovi koi dnevno
prenesuvaat po okolu 15 milioni lu|e vo prenatrupani vo-
zovi so patnici.
RE^NIK NA POIMI
JAGLEN ‡ prirodno cvrsto gorivo koe e va`en izvor
na energija i surovini. Nastanuva so jaglenisuvawe na
rastenijata vo dolg vremenski (geolo{ki) period. Se
nao|a vo sedimentni sloevi i mo`e da ima debelina i po
nekolku metri.
NOMADSKO STO^ARSTVO ‡ odgleduvawe dobitok vo
uslovi koga sto~arite baraj}i novi pasi{ta, zaedno so
dobitokot (ovci, kowi, goveda), se preseluvaat od edno na
drugo mesto. Najzastapeno e vo stepskite i pustinskite i
vo oblastite na tundrite.
PRENASELENOST ‡ pojava na relativno pogolema
koncentracija na naselenie, koe vo odredeni oblasti i
dr`avi pri odredeni lo{i op{testveno-ekonomski i so-
cijalni odnosi se sudira so problemot na osnovna egzis- Indijka
tencija.
RASA ‡ grupacija lu|e koi se odlikuvaat so zaedni~ki ZADA^A
antropolo{ki osobini. Vo osnova, postoi klasifikaci- ‡ Na Internet pronajdi i
ja spored bojata na ko`ata, no i spored bojata i izgledot drugi podatoci za Indija so
na kosata, vlaknatosta na teloto, viso~inata. cel da gi zbogati{ tvoeto
znaewe i kultura.

147
Кина
1. ГЕОГРАФСКА ПОЛОЖБА И ГОЛЕМИНА
Народна Република Кина се наоѓа во регионот Источна Азија. Излегува на Тихиот Океан (Жолто, Источно-кинеско и Јужно-
кинеско Море) на исток, а граничи со вкупно 14 држави, и тоа: Северна Кореја, Русија, Монголија, Казахстан, Киргистан,
Таџикистан, Авганистан, Пакистан, Индија, Непал, Бутан, Мјанмар, Лаос и Виетнам. Во овие граници зафаќа површина од
околу 9 600 000 км², со што се наоѓа на 3-то место во светот (после Русија и Канада).
2. БРЕГОВА РАЗГРАНЕТОСТ И РЕЛЈЕФ
Брегот на Кина е долг и разгранет. Од заливите поголеми се Тонкинскиот и заливот Бо Хај, а од островите најголем е Хајнан.
Со оглед на големината, Кина се одликува со разновиден релјеф. Таа е претежно планинска и висорамнинска земја, која кон
исток постепено преминува во низина. Од планините најголеми се Хималаите (врв Монт Еверест 8 850 м н.в.), Кунлун, Тјаншан,
Голем Хинган и др, а од висорамнините се издвојува Тибет. Во средишните делови карактеристични се пустините: Такла Макан,
Ала Шан и Гоби. Најзначајните низински подрачја се претставени со долините на реките Хоангхо и Јангцекјанг, а помеѓу нив е
Источнокинеската Низина.
3. КЛИМА
Поради големата површина Кина се одликува со разновидна клима. Во пустините е пустинска, во просторот околу нив е степска.
Во северните и северо-источните делови климата е континентална, јужно од неа е умерено-континентална, а уште појужно кон
брегот е суптропска, која во најјужните делови преминува во тропска. На голем дел од површината на Кина е застапена
планинската клима.
4. ХИДРОГРАФИЈА
Водите од реките во Кина припаѓаат во сливот на Тихиот Океан, во кој најголеми се реките: Јангцекјанг, Хоангхо и Синкјанг,
како и реката Сунгари, која е притока на реката Амур. Освен овој слив, во Кина има и голем број на реки кои припаѓаат на
внатрешниот слив, од кои најголема е реката Тарим, во пустината Такла Макан. Во Кина исто така има и голем број на езера, пред
се глацијални, кои не се со значителна површина.
5. НАСЕЛЕНИЕ
Во Кина уште од 1980-тата година живеат над 1 милијарда жители. Денес тука живеат над 1,4 милијарди жители, или околу 1/3
од вкупното Азиско население, со што е најнаселената држава во светот. Просечната густина на населеност изнесува 151 ж/км²,
според што се одликува со исклучително нерамномерна распределба на населението, од една страна во источниот дел и на
самиот брег се едни од најгусто населените простори, додека на планините и во пустинските простори во Кина се едни од најретко
населените простори во светот. До 2013 година во Кина беше на сила популационата политика на едно дете по семејство, кога се
промени, со што на семејствата им е дозволено да имаат по 2 деца. Во Кина се застапени 56 различни етнички групи, од кои
најзастапени се Кинезите од групата Хан, со околу 91 % од вкупното население. Во Кина голем е уделот на население кое е
нерелигиозно, тоа заедно со припадниците на таоизмот и конфучијанизмот сочинуваат 75 % од населението, 15 % се будисти, 4
% муслимани, 3 % христијани и др.
6. НАСЕЛБИ
Главен град на Кина е Пекинг. Но тој не е и најголем. Град со најголем број на жители е Шангај (27 милиони жители), потоа
следуваат Пекинг (21 милион), Чонгџинг (16 милиони), Тианџин (14 милиони), Гуангџоу (13 милиони), Шенжен, Вухан, Донгуан,
Хонг Конг, Ченгду, Нанјинг итн. Денес вкупниот број на милионски градови во Кина изнесува околу 200, а во иднина секако тој
број ќе биде уште поголем. Поради интензивната урбанизација, соодносот на градско/селско население постојано се менува. И тоа
од 20 % во 1980 година, градското население се зголемило на 60 % во 2019 година. Интересен е податокот дека околу 300
милиони работници-мигранти, претежно од руралните средини, работат во милионските градови во Кина. Во Кина, на Тибет, се
наоѓа втората највисока населба во Светот, тоа е Туива, на над 5 000 м н.в. Карактеристичен е и градот Ласа, кој е административен
центар на автономниот регион Тибет, а исто така се смета и за свето место меѓу будистите. Во Ласа живеат околу 300 000 жители, а
се наоѓа на 3 600 м н.в.
7. СТОПАНСТВО
Кина располага со обемни природни ресурси како што се: јаглен, железо, олово, хидроехергетски потенцијал, обработливи
површини и др. Земјоделството во Кина има долга традиција и долго време претставуваше основно занимање на населението. Тука
најмногу се одгледува: ориз, пченица, пченка, чај, памук и тутун. Исто така и сточарството е мошне застапено. Според
параметрите на земјоделските карактеристики, Кина останува при врвот со најразвиените земји, но денес, посебно од почетокот на
XXI –от век таа е препознатлива и брзиот економски развој, обемно индустриско производство и значителен пораст на стандардот на
кинеското население. Па така во 1980 година на пример, Кина учествуваше со скромни 2 % во вредноста на вкупното светско
производство, во 2000 со 7,5 %, додека денес тоа учество изнесува околу 20 %. Друг показател во тој правец е и уделот на
кинеското население кое се наоѓа под меѓународниот праг на сиромаштија, кој изнесува 2 долари потрошувачка на ден, според кој во
1980 година 88 % од населението се наоѓало под тој праг, а денес тој удел е само 2 %. Според тоа покрај во примарните дејности,
Кина е лидер и во индустриското производство, градежништвото, трговијата, сообраќајот, примената на модерни
технологии итн. Во Кина и туризмот секоја година бележи пораст.