Professional Documents
Culture Documents
Qajeelfama Haammachiisummaa
Qaama MidhamtootaaCOWASH
Muddee 2010
Finfinnee
0
Baafata
GABAAJEE .................................................................................................................... 0
GALATA ........................................................................................................................ 1
KUTAA A: HAAMMACHIISUMMAA QAAMA MIDHAMTOOTAA PIROJEKTII COWASH MARSAA
IIIffaa .......................................................................................................................... 2
1. SEENSA ................................................................................................................. 2
2. QAAMA MIDHAMUMMAA HUBACHU ............................................................................ 4
2.1 HIIKA QAAMA MIIDHAMUMMAA............................................................................................. 4
2.2. QAAMA MIIDHAMTOOTA HAMMACHIISUU IRRATTIHUDHAALEE QUNNAMAN . 6
2.2.1 HUDHAALEE ILAALCHAA FI WALIIN JIREENYAA ..................................................... 6
2.2.2 HUDHAALEE NAANNOO FI TEEKNIKAA ....................................................................... 7
2.2.3 HUDHAALEE DHAABBILEE ................................................................................................ 7
2.2.4 WALITTI DHUFEENYA MIIDHAMAA FI HUDHAALEE GIDDUU JIRAN ................ 8
2.3 AKKATAA HUBANNOO QAAMA MIIDHAMUMMAA ................................................................. 9
3. QAAMA MIIDHAMUMMAA WALTAJJII ADUNYAA FI ITIYOOPHIYAA KEESSATTI ................11
3.1 GALMOOTA MISOOMA ITTIFUFIINSAA ..............................................................................11
3.2 WALII GALTEE MIRGOOTA NAMOOTA QAAMA MIIDHAMAA QABAN......................11
3.3 KAROORA HOJII BIYYOOLESSA ITIYOOPHIYAA NAMOOTA MIIDHAMA QAAMA
QABAN(2012 -2021) ............................................................................................................................12
3.4 IMAAMMATA kan BIROO KANA WAJJIN QUUNNAMTII QABAN ................................13
3.5 ITIYOOPHIYAA KEESSATTI QOODA FUDHATTOOTA IJOO SOCHII NAMOOTA
MIIDHAMA QAAMAA QABANII ..........................................................................................................15
4. BARBAACHISUMMAA TAJAAILA WASH FI FAAYIDAA FAASILITOONI QAAMA
HUNDAAFKENNAN ........................................................................................................17
5. HAMMACHIISUMMAA NAMOOTA MIIDHAMA QAAMAa QABAN COWASH KEESSATTI .........19
5.1 QAAMa MIIDHAMummaa IDILEESSUU ..............................................................................19
5.2 QAJEELTOOWWAN HAMMACHIISUMMAA COWASH KEESSATTI .............................20
5.3 QAAMaA MIIDHAMA ADDA BAASUU FI sadarkaa isaa SAFARUU ............................20
5.4 NAMOOTA MIIDHAMA QAAMA QABAN WAJJIN WL-QUUNNAMUU (AFAANII FI
AMALA) ......................................................................................................................................................22
5.5 KAROORA FI BAAJATA NAMOOTA MIIDHAMA QAAMAA QABAN haammatu
NAANOOLEE FI AANAALEE irratti qophessuu..............................................................................25
5.6 HORDOFFII FI GABAASA DHIMMA HAAMMACHISUMMAA QAAMA
MIDHAMTOOTAA ....................................................................................................................................26
6. GAHEE FI ITTI GAAFATAMUMMAA QOODA FUDHATOOTA HAMMACHIISUMMAA QAAMA
MIIDHAMTOOTAA COWASH KEESSATTI ..........................................................................26
1
6.1 SADARKAA FEDERAALAA ........................................................................................................26
6.2 SADARKAA NAANNOO..............................................................................................................28
6.3 SADARKAA Godninaa ...............................................................................................................29
6.4 SADARKAA AANAA ....................................................................................................................30
6.5 SADARKAA HAWAASAA ...........................................................................................................31
7. LEENJIIWWAN COWASH ..........................................................................................34
7.1 LEENJII HIRMAACHISUMMA QAAMA MIDHAMTOOTA ..................................................34
7.2 BARBAACHISSUMMAA LEENJIIWWAN COWASH HUNDAAF WALIIN GAHU.........37
8. MIDHAAMTOOTA QAAMAA MARSAA PIROJEKTII HAWAASAAN HOGGANAMU (CMP PROJECT
CYCLE) KESSATTI HAMMACHU ......................................................................................38
8.1 MIDHAMTOOTA QAAMAARRATTI KOREE WASH AKKASUMAS OGEESOTA
GODINAA FI AANAALEEF LEENJII HUBANNO KENNU ..............................................................38
8.2 LEENJII HAMMACHISUMMAA MIDHAMTOOTA QAAMAA OGEESSOTA GODINAA
FI AANNA WASH TIIF KENNAMU .....................................................................................................38
8.3 HOJII BEEKSIISA (PROMOTION) IRRATTI NAMOOTA MIDHAMTOOTA QAAMAA
HAMMACHU ..............................................................................................................................................39
8.4 NAMOOTA MIDHAMTOOTA QAAMAA HUNDEEFFFAMA FI FILANNOO KOREE
WASHCO KEESSATTII NIRMAACHISU ...........................................................................................39
8.5 LEENJII KOREE WASHCO FI ARTIZHAANII (OGEESSOTA HOJII HARKAA) .........40
8.6 ODEEFFANNOO IYYANNOO PIROJEKTII MIDHAMTOOTA QAAMAA DABALUU ....40
8.7 MIDHAMTOOTA QAAMAA PIROJEEKTII KEESSATTI HAMMATAMU ISAANI
QULQULLEESSUU ...................................................................................................................................40
8.8 PIROJEKTII RAGGAASISUU FI WALIIGALTEE DEGGARSA MAALLAQAA GOCHUU
41
8.9 IJAARSA HAMMATU, TO’ANNOO FI GUMAACHA HAAWAASAA .................................41
8.10 SIRNA EEBBA PIROJEKTII HUNDA HAMMATE.............................................................41
8.11 GAGGEESSUUMMAA IJAARSA BOODAA FI HORDOFFII MIDHAMTOOTA
QAAMAA DABALU...................................................................................................................................42
9. MIDHAMTOOTA QAAMAA ADEEMSA QULQULLINA DHUNFAA FI NAANNOO MARAA
HAWAASAAN HOGGANAMU (CLTSH) KEESSATTI HIRMAACHISU .........................................42
9.1 QOOPHII FI SOCHII DURAA ..................................................................................................43
9.2 HAWAASA KAKAASU FI QOPHAA’INA KAROORA GOCHAA ........................................43
9.3 MIRKANEEFFANNAA FI PIROTOKOLII BEEKAMTII BOBBAATII BAKKEERRA
BILISA TA’UUF ........................................................................................................................................44
10. MISOOMA INTARPIRAAYZII MAAYKIROO FI XIXIQQAA (IMX) KEESSATTI MIDHAMTOOTA
QAAMAA HAMMACHU ....................................................................................................44
MIILTOO 1 : UNKAA RAGAAN NAMOOTA MIDHAMTOOTA QAAMAA ITTIIN FUNAANAMU .........45
KUTAA B: FURMAATAWWAN TEKNIKAA WASH HUNDA DABALATAA ....................................47
1. TAJAAJILOOTA HUNDA DHAQQABUU ........................................................................48
2
2. QULQULLINA MAATII, DHUNFAA FI DHIYEESSII BIISHAANII ........................................54
3. EEGUMSA QULQULLIN (SAANITESHINII) DHAABBILEE FI DHIHEESSII BISHAANII ..........60
3.1. KEELLAAWWANI FI BUUFATAALEE FAYYAA .................................................................60
3.2. MANNEEN BARNOOTAA .......................................................................................................62
3.3. DHAABBILEE GARA GARAA KANBIRAA FI IDDOOWWAN HAWAASNI ITTI
BAAY’INAAN ARGAMU ..........................................................................................................................64
4. TAJAAJILOTA BISHAN HAWAASAA ............................................................................65
KUTAA C :LEENJII QAJEELFAMA IDILEFFAMU (HAMACHISUMMAA) QAAMA MIDHAAMTOOTAA 68
1. QAJEELFAMA RAAWWII LEENJII LEENJISTOOTAA OGEESSOTA NAANNOO
MIDHAAMTOONNI QAAMMAA ITTIN HAMMATAMU .............................................................68
2. QAJEELFAMA RAAWWII LEENJII LEENJISTOOTAA OGEESSOTA NAANNOO
MIDHAAMTOONNI QAAMMAA ITTIN HAMMATAMU (KUTAA 2FFAA) ......................................69
3. MISEENSOOTA GAREELE WASH AANAALEE FI GODINAA HUNDAA FI AKKASUMAS
EEKISPARTOOTAWASH AANAA FI GODINALEE TARREEFAMOTA LEENJII: .............................71
4. LEENJII LEENJISTOOTAA OGEESSOTA GODINAAFI AANAA ITTI FAYYADAMA QAJEELFAMA
MIDHAAMTOONNI QAAMMAA ITTIN HAMMATAMAN IRRATTI ............................................72
5. HAALA WASH SADARKAA AANAATTI MIDHAAMTOTA QAAMMAA ITTIN HAMMATAMURRATTI
HUBANNOO CIMSUU .....................................................................................................73
6. LEENJII QOODA FUDHATOOTA SADARKAA GANDAA WASH MIDHAAMTOTA QAAMMAA
HAMMACHUU/DABALUU IRRATTI ....................................................................................74
3
GABAAJEE
0
WASH-Bishaan, Saaniteeshinii fi Haayijiinii
WASHCO- Koree Bishaan, Qulqullina dhunfaa fi naannoo
WEDC Giddugala Bishaan, Injineeriingii fi misoomaa
WIF –QabataHojjirra Oolmaa WASH
GALATA
Brujin, Regeer, Cornielje, Wolting, van Veen and Maharaj (2012) Count Me In.
Apractical guide for organisations in North and South. Light for the World.
Coe and Wapling (2010) Traveling Together. How to include disabled people on
themain road to development. World Vision UK.
1
KUTAA A: HAAMMACHIISUMMAA QAAMA MIDHAMTOOTAA PIROJEKTII
COWASH MARSAA IIIFFAA
1. SEENSA
Pirojektiin COWASH marsaa III faan Hagayyabara 2016 jalqabame. Pirojektiin kun waggaa
sadiif hojii irra kan turu yommuu ta’uu, aanaalee 76 naannolee shan (Amaaraa, Tigiraay,
SNNP, Oromiyaa fi Beenishaangul Gumuuz) argaman keessatti hojii irra oola.Kaayyoon
pirojeektii kanaa galma gahinsa karoora Guddinaa fi Tiranisfoormeshinii (KGT II) uwwisa
waliin gahinsa hojii dhiheessa bishaanii, qulqullinaa dhunfaa fi eegumsa qulqullina naannoo
baadiyyaa Itiyoophiyaa keessatti kallattii pirojektii bulchiinsa hirmaannaa uummataa
hordofuudhaan hanga bara 2019 tti hojjetamu keessatti gumaachuu dha.
Pirojektiin COWASH marsaa III ffaa itti fufiinsa marsaa I ffaa fi II ffaa (2011-2016) ti.
Marsaan IIIffaan kun kan adda isa goodhu keessaa tokkoqabiyyee haaraa kan akka dhimma
qaama miidhamtoota hammachiisuu dabalataan qaba. COWASH dammaqina, hubannoo fi
dandeettii qooda fudhattootaa dhimma qaama miidhamtoota hojii waliin gahinsa dhiheessa
bishaanii, qulqullinaa dhunfaa fi eegumsa qulqullina naannoo keessatti gahee qaban hundaa
cimsuuf kaayyefate dha. Hojiin waliin gahinsa bishanii fi haalli qulqullinaa mijeessuuf
hojjetamu hundi nama hundaa fi qaama miidhamtoota hundaaf yaada keessa
galchuudhaanqaqabamaa fi hammataa akka ta’uuf gochuu barbaachisa.
Bu’aan duraa (output) 4.3 bu’aan boodaa (outcome) 4 keessaa argamuu fi pirojektiin
qaama miidhamtootaaf xiyyeeffannaa kennee hammatu kaayyoo ijoo pirojektichaa tokko
dha.
Bu’aa boodaa (outcome) 4: Bara 2019 tti Naannoolee shanan hojiiwwan pirojektii waliin
gahinsa dhiheessa bishaanii, qulqullina dhunfaa fi eegumsa qulqullina naannoo waliin walitti
2
dhufeenya qaban hojjetaman keessatti dubartoota gahoomsuu, gaggeessummaa fi namoota
qaama miidhamtoota hammachiisuun galma gaha.
Bu’aa duraa (output) 4.3: Idileessuu saalaa fi qaama miidhamtootaa Pirojektii waliin
gahinsa dhiheessa bishaanii, qulqullina dhunfaafi eegumsa qulqullina naannoo keessatti
dandeettii karoorsuu fi raawwachuu qooda fudhattootaa cimsuu.
Xiyyeeffannaan barruu-gorsa kanaa hojii dhiheessa bishaani, qulqullina dhunfaa fi eegumsa
qulqullina naannoo (WASH) akka waliigalaa keessatti namoota qaama midhamtoota
hammachiisuu fi akka addaatti ammo hojiiwwan COWASH marsaa III ffaa kana keessatti
hammachiisuu ta’ee, garuu hudhaawwan adda bahanii fi furmaanni kennaman sagantaalee
walfakkaataa fiixeetti dagataman biroofis hojii irra ooluu ni danda’a. Hojiiwwan dhiheessa
dhiyeessa bishaanii, qulqullina dhunfaa fi eegumsa qulqullina naannoo caalaatti
dhaqqabamaa taasisuun nama naannoo san jiraatan hundaa, daa’imman, dubartoota ulfaa,
namoota dhukubsatoo ykn jaarsolii warra fagoo deemuu hin dandeenyef faayidaa guddaa
qaba. Bishaan dhugaatii qulqulluu fi tajaajila qulqullinaa dhaqabamaa argachuu akkasumas
hirmaannaa fi qooda fudhatummaa jiraattota naannoo hundaa mirkanaa’e qabaachuun
jireenya ofitti amanamummaa fi kabajaa jiraachuu dha. Mirga argannaa bishaanii fi tajaajila
qulqullina nama hundaaf guutame (galma guddina misoomaa itti fufiinsaa 6 dhaqabuu)
fiduuf warra fiixeetti dagatamanii fi fayyadamoo hin taane irratti xiyyeeffannaa gadi
fagootiin hojjechuu gaafataAkka ragaan dhimma qaama midhamtoota akka addunyaati jiru
agarsiisuutti, baay’ina uummata Itiyoophiyaa keessaa tilmaamni %17 ta’an qaama
miidhamtoota dha.
Barruun gorsi pirojektii COWASH kuni qoodha fudhattoota sadarkaa hundaa jiraniif kan
barreeffame dha. Hubannoo dhimma qaama miidhamtoota irratti jiru cimsuu fi odeeffannoo
qabatamaa haala itti mirgii fi fedhiin namoota qaama miidhamtoota ta’an hojii pirojektii
COWASH keessatti hojii irra oolu fi itti deebi’u dha. Barruun kun kutaa sadiitti kan
qoodamee dhiyaate yommuu ta’u, akka waliigalaatti bakka tokkotti ykn kutaa tokko tokkoon
isaa of danda’ee hojii irra ooluu ni danda’a.
Kutaa tokkoffaan barruu gorsa kanaa haala walii gala qaama miidhamtootaa akkasumas
hojii COWASH marsaa III ffaa keessatti qooda fudhattoonni sadarkaa federaalaa, naannoo,
godina, aanaa fi gandaatti raawwatan keessatti akkamitti qaama miidhamtoota
hammachiisuu akka danda’amu ibsa.
Kutaa lammaffaan barruu gorsa kanaa hojii furmaata teeknikaa hammachiisuu WASH
keessatti sadarkaa abbaa warraa, hawwasa naannoo fi sekteraatti hojjetamu ibsa.
Kutaa sadaffaan maanuwaalii leenjii leenjistootaa akkasumas leenjii sadarkaa hawaasa
naannootti kennamu qaamota hojii COWASH keessatti qaama miidhamtoota hammachiisuuf
qooda fudhatan ykn gahee qaban(actors) ibsa.
3
2. QAAMA MIDHAMUMMAA HUBACHU
Impairment / Miidhama jechuun rakkoo tajaajila kennuu diduu naafaykn qaamaa sababa
haala dhukkuba cimaan (fkf kan akka dhibee sukkaaraa), hanqina nyaataa, dhukkuba (fkf
pooliyoo ykn laamshessaa, ykn busaa), ykn miidhama (fkf balaa mana keessaa, balaa
konkolaataa, walitti bu’insa jeequmsaa, sigigaachoo lafa albuudaa) qaqqabu dha. Takka
takka miidhamni sababa hin beekamneen kan qaqqabu dha. Haalli rakkoo fayyummaa gara
qaama miidhamummaatti namageessan keessaayeroo baay’ee sababoota dhiibbaa qilleensa
naannoo kan akka hanqina qulqullina bishaanii fi qulqullina eegumsa naannoo, nyaata
madaalawaa dhabuu, hiyyummaa, haala hojii, qilleensaa faalamaa, ykn dhabamu
dhaqabamummaa fayyaa ta’uu ni mala. miidhamni dhalootaan ykn booda jireenya keessatti
kan uumamuu danda’u dha.
Haala tajaajila kennuu diduu naafaykn qaamaa namaa irratti hundaa’udhaan miidhamni
gosa babal’aa afur itti hiramuu danda’a.
4
gahumsa waliin jireenyaa; ykn hojii dhuunfaa isaanii fi gahee hojii isaanii irratti
dhiibbaa geesisa.
Akka walii galtee mirgaa namoota qaama miidhamtootaa UN tti hiika armaan gadii ni
qabaata:
5
qaama cimaa qaban irra caalaa miidhamoodha. Haata’u malee, deeggarsi maatii fi
hawaasaa, barnootaa, galii fi qabeenyaa godhamuuf hanqina hirmaannaa fi sochii isaan
godhani irratti isaan quunnamu jalaa isaan baraaruu ni danda’a.
Namoota qaama miidhamtoota ta’an fi warren fiixeetti dhiibamanii hafan hojii WASH
keessatti akka isaan hin hirmaannee fi hin hammatamne kan isaan taasisu sababoota
hedduutu jira. Rakkoo baay’een isaa kan uumamu hudhaalee karaa alaa kan akka
hudhaalee waliin jireenyaa, naannoo jireenyaa fi hudhaa dhaabbilee /institutional keessa
jiranii dha. Hojiilee karoorsuu, hojii irra oolchuu fi hoogganuu hojiiwwan dhiheessa bishaani,
qulqullina dhunfaa fi eegumsa qulqullina naannoo (WASH) keessatti hojjetamu hunduma
hammachiisuun akka tajaajilu gochuun hojjechuu fi milkeessuuf hudhaaleen hunda
hammachiisuu beekamuu fi hubatamuu qabu.
Hudhaaleen ilaalchaa, jibbiinsa sababa malee fi nama qooduu rakkoo guddaa namoota
qaama miidhamtoota ta’an irra gahu dha. Itoophiyaa keessatti qaama miidhamummaan
akka qaaniitti, sodaafi ykn akka safuu cabsuutti waan ilaalamuuf salphaatti gara qophaatti
baasuu ykn dhoksuutti geessa. Qaama miidhamummaan akka salphitaatis ni ilaalama.
Qaaddii gahu qaama miidhamtoota irraa hambisuuf maatiin mana keessa dhoksuun ni jira.
Namoonni qaama midhamaa ta’an bishaanii fi biyyoo maatiin ykn hawwasni naannoo itti
fayyadaman faaluu danda’u jechuutiin akka issan itti hin fayyadamne yeroon dhorkatamanis
ni jira. Hudhaan ilaalchaa fi waliin jireenyaa akkasii kan jiru hawaasa naannoo keessatti
qofaa otuu hin taane ilaalcha dhaabbilee WASH keessatti qooda fudhatan sadarkaa hundaa
irra jiran keessattis mul’atu dha.
“maatiin kiyya obbolaakoo shamarranii fi dhiiraa mana barumsaa galchanii anaan garuu
waan nattiqaana’aniif mana keessatti na hambisan. Isaanis “Isheen obboleettii kiyya”
jechuu hin barbaadan, abbaan kiyyaas shamarrre qaama miidhamtuun qaba jechuu hin
brabaadu. Yeroo ijoolleen bakkee taphatan ani isaan wajjin hin taphadhu. Anis ofin dhoksa.”
(yaada dubartiin tokko haala jireenya isheen maatii fi hawaasa naannoo ishee jiru keessatti
jiraattu itti ibsite dha. Buttaajiraa, SNNPR.)
Hudhaalee waliin jireenya keessatti uumamu yeroo walgahii hawaasni dhimma WASH irratti
mari’atanii fi murtii dabarsan namoonni qaama miidhamaa ta’an keessatti hirmaachuu
dadhaban, sababa iddoon /bakki walgahichaa dhaqabamaa ta’uu hafeef, dhabiinsa
meeshaalee ittiin ykn dhabiinsa deeggarsa namaa bakka walgahii geessuu, dhabiinsa
6
hubannoo sababa maaliif namoonni qaama miidhamaa ta’an walgahii kan irratti hirmaachuu
akka qabanii, dhabiinsa qaabeenyaa /maallaqaa walgahii kana irratti hirmaachuuf isaan
mudatuu, fi /ykn dhabiinsa dhaqabamummaa geejibaa fi odeeffannoo irraa kan ka’e dha.
Hudhaleen uumamaa kanneen akka lafa bu’aa bayii, daandii walcaalaa fi irranolee dhoqqee
ta’ee fi /ykn lafa mucucaatu dha. Bakka hedduutti immoo lafa gutummaa guututti daandii
hin qabne dha. Bakka baay’eetti lafa fagoo walgahii fi madda bishaanii akkasumas faasilitii
qulqullinaa hin qabne dha.
“Ani mana barumsaa dhaquuf gara Buttaajiraa dhaqe. Mana kireeffatame keessan
ture. Mana fincaanii nama hedduutu itti fayyadama, haalli ijaarsa mana fincaanichaa
anaaf mijataa hin turre. Ani teessoo barcuma-golollee (wheelchair) qabun
fayyadama, garuu sababa hulaan seensa mana fincaanichaa sadarkaa qabuuf,
teessoo gommaakoo irraa bu’ee lafa mana ficaanichaa qulqullina hin qabne irra
foqoqeen seena. Bakki boola fincaanichaa olka’aa waan ta’eef, itti fayyadamuuf
caalaa na rakkisa.” (Aleka, umurii 18)
Yeroo namni miidhama qabu hudhaaleen isa quunnamu, akka inni hin hirmaanne isa
taasisa. Kanaafuu kan qaama miidhamttota irratti haala hin dandeesifne uume hawaasadha
jechuu dha. Hudhaaleen hawaasa keessatti yeroo dhabamsiifamu, namoonni qaama
miidhamaa ta’an warra fayyaa waajin wal-qixa hirmaachuu danda’u. Kana jechuun
namoonni miidhama walfakkaatu qaban haala hudhaalee isaan quunnamu irratti hunda’uun
haala jireenyaa adda ta’e qabaachuu, eessa akka jiraatan, dhaqabamummaa tajaajilaa
akkamii akka qabanii fi haala akkamiin hawaasni akka isaan hubatuu fi ofitti isaan qabuun
adda ta’uu danda’uu jechuudha
MIIDHAMA
QAAMA
/RAKKOO + = HUDHAALEE =
MIIDHAMUMMAA /
TAJAAJILAA
DHABIINSA
HIRMAANNAA
MIIDHAMA / HAWAASA
RAKKOO += DANDEESISAA = HIRMAACHISAA
TAJAAJILAA /HUDHAALEE
FURAMAN
Masfin mucaa umurii waggaa 10 yommuu ta’uu, sababa dhukkuba ijaan miidhama
(impairment) kan isa quunnamee fi booda ijji isaa arguu dadhabe (difficulties in
function). Manni barumsaa isaa qabeenya deeggarsa mucaa qaroo miidhame kanaaf
godhu waan hin qabneef fudhachuu dide (Hudhaa ilaalchaa miiltoo mana barumsaa).
Manni barumsaa kan biroon naannoo hawaawsa sanaa hin jiru, kanaafuu Masfin gara
8
mana barumsaa dhaquu hin dandeenye (qaama miidhamummaa /haala
dadhabsiisaa).
Daani’eel miidhama sammuun dhalate (miidhama), miidhamni kun dandeettii
hubachuu, barachuu fi waa yaadachuu isaa miidhe (rakkoo tajaajilaa). Madaalliin
qaama isaas waan miidhameef danda’ee hin deemu ture (rakkoo tajaajilaa). Maatiin
isaa mana barumsaa hin galchine (qaama miidhamummaa /haala dadhabsiisaa),
manni barumsaa isaa barsiisuu danda’us jira jedhanii hin yaanne, gara fuula duraatis
abdii hin qabu jechuun sodaatan (hudhaa ilaalcha maatii).
Modeela waliin jireenyaa fi mirga dhala namaa/Social and human rights model:
Fudhatamaa fi hammatamuu argachuu namoota qaama midhamaa qaban irratti
hudhaalee jiran hambisuu irratti xiyyeeffata. Modeelli kun miidhama akka qaama
addadummaa namummaa keessa jiruutti hubata. Barbaachisummaa eeggannoo
fayyaa godhamu hin dagatu, garuu xiyyeeffannaan isaa inni guddaan hudhaalee
/rakkoo hawaasa keessatti uumame hambisuu irratti dha. Kan iddootti deebi’uu qabu
nama dhuunfaa sana miti, garuu yaada hawaasaa keessa jiru gara caalaa
hammachiisaa fi hirmaachisaa ta’etti jijjiruu dha. Akkaataa modeela kanatti
namoonni qaama miidhamaa qaban akka lamiilee hundaatti mirga walqixaan
hirmaachuu fi hammatamuu akkasumas hojiilee misoomaa irraa fayyadamaa ta’uu,
dhaqabamummaa dhiyeessa bishanii fi qulqullinaa dabalatee, manneen barnootaa,
9
tajaajila fayyaa fi kkf jechuu dha. Namoonni qaama miidhamaa qaban hawaasa
keessatti akka miseensa tokkootti hirmaannaa walqixaa fi guutuu gumaachuudhaan
maatii fi hawaasa naannoo isaanii keessatti gahee barbaachisaa bahuu akka dana’an
hubatamuu fi fudhatama argachuu qabu.
Haata’u malee ilaalcha uummata Itiyoophiyaa biratti akka modeela arjoomaa fi modeela
yaaluu ta’eetti hidda gadi fageeffatee jira. Akka haala yeroo ammaatti hirmaannaa
guutuu fi hammatummaan namoota qaama miidhamaa qaban akka haala keessoo
hudhaalee waliin jireenyaa, aadaa fi amantii ibsamu. Akka yaada hundaa fi hubannoo
dogongoraa sababa qaama miidhamummaa itti dhufuu fi dandeettii namoota qaama
miidhamaa qabaniitti irratti hubannoon ilaalcha uummataa irra caalaan faallaa dha.
Qooduun, miidhuun, fiixeetti adda baasuu fi irraa qollifannaan kanumma barame dha.
Amantiin Itiyoophiyaa keessa jiran baay’een isaanii kallattii deeggarsaa fi arjoomaa
jajjabeessu. Kun immoo gumaacha fi gahee hirmaannaa qaama miidhamtootaa
fudhachuun akka qaama miseensa guutuu hawaasa naannoo godhanii fudhachuu irra
gochaa kadhaa babal’isuu fi arjoomaa ti.
10
3. QAAMA MIIDHAMUMMAA WALTAJJII ADUNYAA FI ITIYOOPHIYAA
KEESSATTI
Bara 2006tti walgahiin walii galaa mootummoota gamtoomanii (UN) walii galtee mirgoota
namoota miidhama qaamaa qabanii fudhatee, haaluma kanaanmootummaan Itiyoophiyaas
11
walii galtee mirgoota namoota miidhama qaamaa qaban bara 2010 fudhattee
mirkaneessiteetti. Walii galtee mirgoota namoota miidhama qaamaa qaban kun walii galtee
mirgoota dhala namaa addunyaa mirgaa fi eenyummaa namoota miidhama qaamaa qaban
eeguuf ta’e jedhamee yaadame dha. Qaamonni waliigaltee kana fudhatan irraa wanti
barbaachisu namoota miidhama qaamaa qaban kanaaf mirgoota dhala namaa hunda
jajjabeessuu, eeguu fi mirkaneessuu akkasumas seera jalatti mirga walqixummaa guutuu
argachuu isaanii mirkaneessuu dha.
Walii galtee kana keessa qajeeltoowwan itti bitamnu saddetu jira: walabummaa dhuunfaa,
al-qoodummaa, hirmaannaa gahumsaa fi guutuu fi hawaasa keessatti hammatamuu, kabaja
garaagarummaa, carraa walqixa, dhaqabamummaa, walqixummaa dhiiraa fi dubartii
gidduu, kabaja hirmaachisuu dandeettii ijoollee miidhama qaama qabanii ti.
Imaammata mootummaa biroo fi manneen hojii WASH Itiyoophiyaa keessatti hojjetan hundi
namoota miidhama qaamaa qaban yaada keessa galchuu fi barbaachisummaa haqummaa
hundaaf (Equity for all) jedhu beeksisuu qabu.
13
Akeekni hojii irra oolmaa WASH kan xiyyeeffatu fedhiin nomoota miidhama qaamaa qaban
“Sagantaa hojii irra oolmaa biyyoolessaa WASH sadarkaa hundaa keessatti” furmaata
argachuu qaba. qabatamnihojii irra oolmaa WASH akka ibsutti itti gaafatamummaa guddaan
WASHCOs “Tooftaa itti namoonni miidhama qaamaa qabanii fi hawaasa keessaa gareen
fiixeetti gataman fedhiin isaani itti guutamu” uumuu dha. Akeekni hojii irra oolmaa WASH
dhimma “hammatamummaa saalaa fi waliin jireenyaa (qaama miidhamtoota, warra
fayyadamaa hin taanee fi dhukkubsataa, kkf) sagantaa leenjii WASH hundaa keessatti
barnootaa, imaammataa fi karooraa WASH” barbaadu dha.
Fedhiin addaa fi barnoota hammachiisaan sagantaa kana keessatti dursi kan kennameef
dhimma idileessuu ti. Manneen barnootaa keessatti dhiyeessa faasilitii WASH bu’uuraa
xiyyeeffannaan hojjetamee waggaa isa duraa Sagantaa Misooma Seektara Barnootaa V
keessatti mirkaneeffachuu fi isa booda hojii irra oolchuu dha.
Labsiin ijaarsaa Itiyoophiyaa (keewwata 36) bifa addaan kan inni ibsu dhiyeessii dizaayinii fi
ijaarsa namoota miidhama qaamaa fiizikaalaa qabaniif akka armaan gadiiti:
“Ijaarsi uummataa kam iyyuu haala mijataa namoonni miidhama qaama qaban itti
fayyadamuu danda’an, warra teessoo barcuma-golollee (weelchair) fayyadamuu dirqaman fi
warra deemuu danda’an garuu sadarkaa mana olbahuu rakkatan dabalatee (36.1)
Bakka faasilitiin mana fincaanii barbaachisu ijaarsa kamuu keessatti, baay’inni gahaa
faasilitii akkasii namoota miidhama qabaniif mijataa fi dhiyeessiin isaa isaaniif mijachuuqaba
(36.2).”
Haaluma wal-fakkaatuun qajeelfamni ijaarsaas kan ibsu: “ijaarsonni dhiyeessa sadarkaa irra
ol bahanii fi bu’an mijataa, bakka dhaabbii konkolaataa, mana fincaanii fi bakka qaama itti
dhiqatan namoota miidhama qaama qabaniif mijataa kan ta’e qabaachuu qaba (28.3).”
“ijaarsi uummataa kam iyyuu ykn gar tokkoon isaa sochii namoota miidhama qaama qaban
dhorkuu ykn dhowwuu hin qabu (34.1).”
14
3.5 ITIYOOPHIYAA KEESSATTI QOODA FUDHATTOOTA IJOO SOCHII
NAMOOTA MIIDHAMA QAAMAA QABANII
Itiyoophiyaa keessa dhaabileen dhimma namoota miidhama qaamaa qaban irratti hoojjatan
hedduun jiru. Dhaabbilee miseensa namoota miidhama qaama qabanii,, dhaabbilen
namoota miidhama qaama qabaniif hoojjatan, fi dhaabbileen deebisanii dhaabuu fi tajaajila
biro namoota miidhama qaamaa qabaniif keennan ni jiru. Tokko tokkoon gosa dhaabbilee
amalaa fi gahee adda addaa ni qabaatu. Dhaabbilee ijoo namoota miidhama qaamaa qaban
irratti hoojjatan Itiyoophiyaa keessa jiranii muraasi isaanii:
Issan kun garee namoota miidhama qaamaa qaban garuu hanga ammaatti akka
warra Dhaabbata Namoota Qaama Miidhamaa Qabaniitti, ykn akka gamtaatti
seeraankan hin galmoofne, garuu daldala xixiqqaa ykn hojiiwwan galii maddisiisanii
uummatanii kan jiraatani dha.
15
Namoota miidhama qaamaa qaban warreen biroo wajjiin walquunnamsiisuu fi
hojiiwwan madda galii maddisiisuudhaan naannoo isaanii keessatti gahee olaanaa
taphatani dha.
Uummataa fi namoota miidhama qaamaa qaban gidduuttii fi sagantaa misooma
hawaasa keessatti wal-quunamsiistu gaarii waan qabaniif yeroo xiinxalli gaggeeffamu
warra ilaalamuu qabani dha.
Dhuma irratti dhaabbileen idiladdunyaa hedduu warren sagantaa issanii keessatti namoota
miidhama qaama qabanii idileessan, dhaabbilee kallattii-hedduminaa qaban dabalatee (fkf
Baankii Addunyaa, UNICEF, UNDP, EU kkf) fi sagantaalee isaaniin deeggaramu, fi sagantaa
kallattii lamanii (bilateral programmes) mootummoota arjooman baay’eedhaan
deeggaraman (fkf DFID, USAID, GIZ, Irish Aid kkf) dabalata.
16
4. BARBAACHISUMMAA TAJAAILA WASH FI FAAYIDAA F AASILITOONI
QAAMA HUNDAAFKENNAN
Bara 2006tti “Water Aid Ethiopia” qo’annoo dhiyeessa bishaanii fi qulqullinaa namoota
miidhama qaama qabanii irratti magaala Buttaajiraa fi aanaa Mesqaan zoonii Guraagee,
naannoo SNNPR keessatti gaggeessee ture. Kaayyoon qo’annoo kanaa hanqinoota adda
baasuu, hanqina kana fala itti dandamachuu fi hanqinaalee kana gara fuula duraaf furmaata
kennuu fi dhiyeessa bishaanii fi qulqullinaa namoota miidhama qaamaa qabanii barbaaduuf
ture. Kanneen armaan gadii argannoo bu’aa qo’annoo sanaa isaan muraasa keessaa:
17
Namoota miidhama qaama qaban hojiiwwan COWASH keessatti hirmaachisuu fi fayyadama
taasisuuf hammachiisuun warren armaan gaditti eeraman nu dandeessisa:
Hirmaannaan namoota miidhama qaama qaban WASH karoorsuu, hojii irra oolchuu fi
hooggansi isaa ilaalchaa fi amala hawaasa namoota miidhama qaama qaban irratti jijjiirama
bu’aa qabeessaa ni fida. Kana irraa ka’uun xiisammuun arjooma ni hir’isa. Irra caalaa
immoo namoota miidhama qaama qaban misooma hawaasa naannoo keessatti
potenshaalaa fi gaheen taphatu hubatamuu jalqaba. Adeemsi aangessuu ilaalcha namoota
miidhama qaama qaban mataan isaanii potenshaala ofitti amanamummaa akka gonfatan
taasisa.
18
Kallattiin hammachiisummaa adeemsa yeroo dheeraa keessa irra caalaa gahusa baasii ni
dabala. Hammachiisummaan duruma jalqaba pirojektii irraatti yoo karoorfame, baasii
dabalataa ni xiqqeessa ykn ni hambisa. Hammachiisummaan dura illee yoo keessatti otuu
hin karoorfamiin hafe, fi faasilitiwwan jiran irra caalaa hammachiisaa gochuuf madaksuu yoo
barbaachise, waan kun teeknika cimaa ykn adeemsa gatii guddaa baasisu hin barbaachisu.
Baasiin diinagdummaa namoota miidhama qaamaa qaban hammachiisuu dhabuu kan baasii
hammachiisummaaf bahu caalaa madaalii kaasa. Fooyyessuun dhiyeessii fi
hammachiisummaa hiyyummaa gar-malee maqsuu fi misooma diinagdee keessatti
gumaacha bu’aa qabeessa taasisa. Fakeenyaaf Itiyoophiyaa keessa mana barumsaa
keessatti baasiin dhiyeessa faasilitii mana fincaanii gatii dimshaashaa ijaarsa mana fincaanii
irratti % 2.5 qofa dabalata. Faasilitii WASH ijaarsa booda dhiyeessuun yeroo duraa wal-
wajjin hojjechiisuu caala irra gatii nama baasisa.
Pirojektiin WASH namoota miidhama qaamaa qaban qofaa irratti xiyyeeffate namoota
hundaa miidhama qaama qaban bira gahuuf gahaa miti, sababni isaas namoota miidhama
qaama qaban keessa daa’imman, dargaggoonni fi gaheessonni namoota miidhama qaamaa
qaban hawaasa hundaa keessatti ni argamu. Dhimmi idileessuu namoota miidhama qaamaa
qaban sagantaalee dizaayinii addaan namoota miidhama qaamaa qabaniif kan akka WASH
keessatti hin qophoofne dhimmi isaa kan deebii argatu akka dhimma seektara hundaatti dha
(cross-cutting and multi secteral issue). Qajeeltoowwan kanaan hawaasa keessatti
hirmaannaa guutuu warra kaan wajjin bu’uura walqixxee ta’een hundaaf mirkaneessuu dha.
19
5.2 QAJEELTOOWWAN HAMMACHIISUMMAA COWASH KEESSATTI
Kanneen armaan gadii hojii COWASH abboomudhaan qooda fudhattoonni fedhii addaa
namoota miidhama qaamaa qaban fi hojiiwwan COWASH keessatti hammachiisuuf ni
gargaaru.
Bara 2011 keessatti, dhaabbanni fayyaa addunyaa, baankii addunyaa wajjin ta’uudhaan,
gabaasa isa duraa namoota miidhama qaamaa qaban irratti barreesse. Qo’annoo bakkee
biyyoota baay’ee irratti Itiyoophiyaa keessatti dabalatee gaggeeffameen, akka tilmaama
gabaasa kanaatti uummata addunyaa keessaa tamsa’inni isaa %15 ol namoota miidhama
qaama qabanii dha. Kan Itiyoophiyaa tilmaamni tamsa’ina namoota miidhama qaama
qabanii %17.6 agarsiisa ture.
20
tilmaamni kun kan baay’ee gadi bu’aa ta’e dha. Argannoon qo’annoo sakata’insa ka’umsa
COWASH 2017 akka agarsiisuutti, tamsa’inni namoota miidhama qaamaa qaban miseensa
maatii gidduutti garaagarummaa %6.2 (aanaalee pirojektii Tigiraay keessatti) fi %2.4
(aanaalee pirojektii SNNPR), gidduu galeessaan aanaalee COWASH naannoolee shanii
keessatti %4 dha.
Qaama miidhamummaan wayiita safaramu xiyyeeffannoon kan ta’uu qabu hir’ina tajaailaa
irratti (yoo namichi deemuu hin danda’u ta’e) ta’uu kan qabu yommuu ta’uu, kallatiidhaan
namicha midhama qaamaa qabaachuu fi dhisuu gaafachuun yeroo baay’e ani qaama
midhaamaa dha jedhee deebisu waan hin barbanneefgabaasa gadi bu’aa fi tamsa’ina
miidhama qaamaa gadi xiqqeessa. Odeeffannoo sadarkaa miidhama qaamaa adda baasuuf,
gaaffiwwan kallattiidhaan nama dhuunfaatiif, ykn yoo barbaachise karaa miseensa maatii
dhiyaachuu qaba. Haa ta’u malee, gaaffiiwwan tajaajila kennuu diduu qaama ykn namoota
miidhama qaama qaban karaa abbaa warraa gaafachuun odeeffannoo adda baasuu argannu
ni xiqqeessa, namootni hir’ina tajaajila qaamaa qaban dagatamuu (beekaa ykn otuu hin
beekiin) ni danda’u.
Kallattiin namoota miidhama qaama qaban COWASH adda baasuuf itti fayyadame kallattii fi
meeshaalee mootummoota gamtoomaniin (UN) garee istaatiksii waashingiteniin qophaa’e
dha. Kan isaan qopheessan meeshaa salphaa fi sadarkaa idiladdunyaatti hojii sakata’insaaf
mijataa odeeffannoo bu’uuraa namni rakkoo hir’ina tajaajila qaamaa qabaachuu fi hin
qabnee isaa, of danda’ee hawaasa keessatii akka hin hirmaanne kan isa godhu yoo jiraate
itti kennu dha. Odeeffannoon gaafannoo kana irraa argamu sadarkaa hirmaannaa WASH
keessatti jiru walbira qabanii ilaaluuf (fkf leenjiwwan, hirmaannaa sadarkaa hawaasaa kkf)
namoota miidhama qaamaa qabanii fi warra miidhama qaama hin qabne gidduutti akka
namootni miidhama qaamaa qaban hammataman ilaaluuf dha.
21
Gaafannoowwan kun odeeffannoo ka’umsaa COWASH fudhachuuf itt fayyadamnee jirra, fi
gabaasa odeeffannoo hojii pirojektii namoota miidhama qaamaa qaban adda baasnee
dhiyeessinuuf fayyadamuu qabna. Foormiin gaafannoo tamsa’ina namoota miidhama
qaamaa qaban garee istaatiksii Waashingiten leenjii keessatti ittin adda baasan baruu gorsa
kana irratti hidhameera (duuka deemtuu 1).
Nama dhukuba sammuun ykn miidham Sammuu hir’uu, samuun booddeetti hafaa,
qaama qabu samuu mudaa qabu,
Fayyadamaa teessoo abbaa gommaa Teessoo abbaa gommaatti kan itti cufamee
/marsame
Nama gurr itti jabaate /miidhama dhageettii Duudaa /kan hin dhageenye
Nama qalbiin dide /miidhama qalbeeffachuu Kan sammuun dide, nama gototamaa
Nama guddina qaaman miidhame Nama hanqina qaamaa qabu /qaama hir’eessa
22
Akka Itiyoophiyaa keessatti haala qabatamaa jiruun kanneen armaan gadii jechoota sirrii
afaan naannoolee COWASH keessatti sadarkaa hundaatti dhimma namoota miidhama
qaama qaban keessatti itti fayyadamuu dandeenyu:
Akkaataa fi haala ati nama miidhama qaamaa qabutti itti dhiyaattuu haala nama miidhama
qaama hin qabne wajjin tokko ta’uu qaba. Hundumaafuu, kanneen armaan gaditti ibsaman
kun yeroo namoota miidhama qaama qaban wajjin walquunnamtu yaada keessa galuu
qabu.
Osoo hin deeggariin dura gaafadhu. Namootni miidhama qaamaa qaban yeroo
hundaa gargaarsa barbaadu jettee hin yaadiin. Yoo inni/ isheen akka nama
gargaarsa barbaadaniitti dhiyaatan, akka deeggarsa kee fedhan gaafadhuu,
akkasumas haala akkamiin akka ati isaan deeggaruu qabdu isaan irraa kallattii
fudhadhu.
Yoo nama qaroo dhabeessa quunnamta ta’e, ofiikee fi namoota si-wajjin jiran
ibsiif, akkasumas yeroo garee keessatti yaada wal-jijjiirtu ta’e namicha yaadadhuuti
maqaan adda baasi. Namoota miidhama qaamaa harkaa qabanii fi harka isaanii
fayyadamuuf rakkatan ykn namoota harka nam-tolchee fayyadaman harkakeen
qabattee dubbisuu hin sodaatiin.
Yeroo nama qaroo dhabeessa/ttif kallattii kennitu sirriitti adda baasi. “fuula
duraa kee”, “Duuba kee”, “gara bitaa kee/mirgakee” jedhi. Akka kanaa garuu hin
jedhiin-“Achi sana”, ‘as-kana”, ykn harkaan ykn mallattoo fuulaan gara dhaquu qabu
hin himiini.
Waan hojjettu yoo hin mirkaneeffanne ta’e /walaalte maaloo namicha gaafadhu.
24
5.5 KAROORA FI BAAJATA NAMOOTA MIIDHAMA QAAMAA QABAN
HAAMMATU NAANOOLEE FI AANAALEE IRRATTI QOPHESSUU
Baasiiwwan Leenjii:
o Galma leenjii filachuu: walgahii fi leenjiwwan COWASH (keessumaa iyyuu
warri leenji’an namoota miidhama qaama qaban yoo ta’e ykn sadarkaa
hawaasatti kan qopha’u yoo ta’e) bakka galma dhaqabamaa ta’etti qopha’u
qaba (Boqonnaa 7 ffaa leenjii irra ilaalaa). Kun gatii kiraa galma leenjichaa
dabaluus (ykn dabaluu dhiisuus) waan danda’uuf yaada keessa galuu qaba.
Ibsi gadi fageenyaa siistema raawwii hordofuu kan inni raawwatu hojiiwwan COWASH
hundaa kaayyoolee, bu’aawwan, hojiiwwan, agarsiistota fi maniiwwan dha. Agarsiiftota
hordoffii raawwii karooraa odeeffannoo waliigalaa namoota miidhama qaama qabanii,
odeeffannoon kun funaanamuu, hordofamuu fi gabaafamuu qaba. Ibsi gabaasaas haalli
hammachisummaa dhimmiqaama midhamtootaa maal irra akka jiru ibsu qaba.
Yeroo daawwannaa dirree, dhimmi namoota miidhama qaama qaban yeroo hundaa ka’uu,
mari’atamuu fi ibsamuu qaba. Yoo danda’ame, yaadaa isaanii, fedhii fi hudhaalee isaan
quunname argachuuf mariin namoota miidhama qaama qaban mariisisuu qabna. Seenaan
gaariin muuxanoo ta’uu danda’aan dokumantiin isaa qopha’uu qaba. Odeeffannoon
ka’umsaa namoota miidhama qaamaa qaban irratti jalqaba marsaa IIIffaa fi haala
walfakkaatuun odeeffannoo dhumaa wagga 3 ykn 4 haala walii gala hojii hammachiisummaa
xiinxaluuf funaanamuu qaba. Leenjii fi maanuwaalii kana qabsiisuun booda, qo’annoon
gamaaggama hojii irra oolmaa COWASH garee gargaarsaa teeknikaa federaalaa fi qooda
fudhattoota hundaan ni gaggeeffama.
Boqonnaan kun gahee fi itti gaafatamummaa qooda fudhattoota adda addaa sadarkaa
federaalaa, naannoo, zoonii, aanaa fi hawaasaatti jiru ibsa.
26
o Fookal persenii qaama miidhamttoota naanootiif deeggarsa teeknikaa ni
kenna;
o Dhaabbattota namoota miidhama qaamaa qaban filataman naannootiif
dandeettii ijaara.Leenjiiwwan sadarkaa naannoo, godinaa fi aanaatti
gaagefaman irrattis akka leenjiisaatti akka itti fayyadaman haala mijeessa.
akkasumas namoota filachuun leenjistoota miidhama qaama qaban akka
leenjisaatti naannoof, zooniif, aanaaf;
o Ministeera hojjataa fi hawaasummaa (MoLSA) wajjin qindoominaa fi walta’uun
fi miiltoolee misoomaa biroo karaa waajjira Qindeessa WASH federaalaa
(NWCO) waliin hojjechuu;
o Barruu gorsa dhimmoota karoorsuu, baajata ramadu, hordofuu fi gabaasuu
garee Deggarsa Naannotiif (RSUs) ni kenna.
o Karoora qopheessa, bajataa fi gabaasa hammachiisummaa qaama
miidhamttoota COWASH ni qopheessa;
o Dhimmoota hammachiisummaa qaama miidhamttoota irratti ka’umsa
bu’uuraa fi dhumaa xiinxala gaggeessa;
o Muuxannoowwan COWASH keessatti argamaman dhaabbilee qaama
midhamtootaa (DPOs) fi sekteroota ministeeraaf ni qooda;
o Dokumantoota COWASH hammachiisummaa qaama miidhamttoota
haaromsuun chaanalota adda addaa irratti ni qooda;
o Qiphoo (link)hundessu fi yeroo yeroon foyyesuun dhaabbilee qaama
midhamtoota Finland fi Walitti dhufeenya Qaama midhamtoota Finlandwaliin
Muxannoo jiru wal jijjiru.
Ministeera Sektarootaa (Bishaan, Fayyaa, Barnoota)
o Teeknika ogummaa COWASH misooma hammachiisummaa qaama
miidhamttoota wayita gaafatamu ni kenna;
28
o Dhaabbilee namoota miidhaa qaama qabanii kan naannoo fi COWASH
gidduutti wal-quunamsiisuu keessatti gareedeeggarsaa naannoo COWASH
odeefannoo fi gorsa ni kenna.
29
6.4 SADARKAA AANAA
30
o Odeeffannoo potenshaala namoota miidhama qaama qaban Intarpiraatizi
mayikiroo fi xixiqqaan ijaaraman keessatti miseensa ta’u danda’an adda
baasuun kennuu;
o Odeeffannoo waa’e dhaabbata qaama miidhamtoota naannoo aanaalee jiran
kennuu;
o Odeeffannoo waa’e namoota miidhama qaama qaban bakkeewwan COWASH
keessatti hojjetuu kennuu.
31
Miseensota hawaasaa koree gamtaa maatii (PTA) koree bulchiisa
fayyaa qaama miidhamummaa akka hubatan cimsuu;
Faasiliitiin hojii irra oolmaaa WASH qaama miidhamaa hammachiisuu
isaa odeeffannoo maatii fi manneen barnoota keessaatti hubannoo
miseensa hawaasaa cimsuu;
Faasiliitii WASH mirkaneessuu keessatti miseensota /barattoota
miidhama qaama qabaniif dursa kennamuu akka qabu iyyattoota
hubachiisuu;
Namoota miidhama qaama qaban /miseensa maatii isaanii keessatti
hammatamuu fi koree bishaan, qulqullina naannoo fi dhunfaa
(WASHCO) keessatti filatamuuf dursi akka kennamuuf iyyattoota
hubachiisu;
Namootni miidhama qaama qaban filannoo eegumsaa fi of-eeggannoo
godhamu keessatti filatamuu akka danda’an hubachiisuu;
Maatii namoota miidhama qaama qaban ykn jaarsolii faasiliitiin WASH
dhaqabamaa fi faayidaa kennuu akka danda’u odeeffannoo furmaata
teeknikaa kennuu;
o Garee marii aanaa namoota miidhama qaamaa qaban gandicha keessaatiif
odeeffannoo kennuu;
o Fedhii fi dantaa namoota miidhama qaamaa qabanii hammatamuu isaa
teeknika faasiliitii WASH irratti yeroo mari’atan mirkaneessuu;
o Hawaasa keessatti namootni miidhama qaamaa qaban gumaachaa fi
hirmaannaa isaan gochuu danda’an gorsuu fi hordofuu;
o Namootni miidhama qaamaa qaban hirmaannaa leenjii fi walgahii keessatti
godhan hordofuu fi mijeessuu.
Bulchiinsa Mana Barumsaa fi barsiisota barnoota fedhii addaa (yoo jira ta’e)
o Miiltoon mana barumsaa, barattoonni fi miseensi hawaasaa qaama
miidhamummaa akka hubatan cimsuu;
o Garee marii aanaatiif waa’ee ijoollee miidhama qaamaa qaban mana
barumsaa fi sulula naannoo mana barumsaa sana jiru irratti odeeffannoo
kennuu;
o Ijoollee miidhama qaamaa qaban leenjiiwwan kilabii mana barumsaan
kennamu keessatti akka hirmaatan hordofuu fi haala mijeessuu;
o Faasiliitiin WASH manneen barumsaa keessatti ijaaraman dizaayinii
hammachiisummaa eeganii hojjetamuu isaanii mirkaneessuu;
o Faasilitiiwwan mana barumsaa keessa jiran qulqullinni isaanii eegamuu fi
nama hundaaf tajaajila kan kennan ta’uu isaa mirkaneessuu;
o Faasiliitiin mana barumsaa keessa jiran dubartoota miidhama qaama qabaniif
kutaa qulqullinaa rakkoo ji’aa itti dhufu itti furachuu danda’an jiraachuu isaa
mirkaneessuu.
Dhaabbilee Amantii
o Miseensota hawaasaa qaama miidhamummaa akka waan rakkoof
uumamaniitti, ba’aa ta’uuttii fi qaanitti ilaaluu irra haala qajeeloon ilaalan
hubachiisuu;
o Faayidaalee qulqullinaa fi eegumsa qulqullina naannoo irratti miseensa isaaniif
dadamaqsuu;
o Mana fincaanii bakka sagadaatti tajaajila hawaasaaf dhaqabamaa akka ta’uuf
hojjechuu/ ijaaruu.
Dhaabbilee bu’uura hawaasaa naannoo biroo (iddirii, waldaalee
dargaggootaa fi dubartootaa kkf)
33
o Qaama miidhamummaan hawaasa fi maatii issanii keessatti karaa qajeeloo
akka hubatamu jajjabeessuu;
o Tajaajila dhiyeessii WASH akka fooyya’uu hawaasa keessatti miseensa isaanii
sosochoosuu.
7. LEENJIIWWAN COWASH
Leenjiin sadarkaa godinaa fi aanaa kutaalee lama qaba. Inni jalqabaa guyyaa takko kan
fudhatu tahee gareewwan godinaa fi aanaa WASH akksumamas hubannoo ogeessota
WASH godinaa fi aanaa cimsuuf kennama. Inni lammaffaa immoo leenjii gadi fageenyaa
dabalataa guyyoota lamaaf ogeessota godinaa fi aanaa WASH’f kennamudha. Leenjii
jalqabaa hubannoo cimsuu sadarkaa aanaatti kennamu irratti hirmaattota murtaa’an qafa
waan taheef, sagantaan hubannoo cimsuu hojjettota godinaa fi aanaa WASH kanneen
leenjii hin arganneef kennuun ogeessoonnii sadarkaa aanaa jiran qaama midhamtoota
irratti odeeffannoo dabalataa akka argatan godhama.
Namoota midhamtootaa qaamaa tahan leenjii kennuu keessatti akka hirmaatan gochuun
faayidaa waan qabuuf, gareen teeknikaa Federaalaa COWASH Naannoolee tokko tokkoon
keessaa midhamtootaa qaamaa leenjiisuu danda’an filachuun erga leenjii leenjistootaa
akka argatan godhame booda naannoo irraa dufan keessatti fi sadarkaa aanaatti leenjii
akka kennan godhama. Walitti dhufeenya fi qindoomina hojii cimsuuf, naannoolee
34
keessatti Biiroon Dhimma Hawaasummaa leenjiiwwan kennaman irratti akka qooda
fudhatan affeerramuu qaba. Godinaalee fi aanaalee keessatti immoo, hubannoo dhimmota
hawaasummaa hojiin hammatamu(dabalamu) midhamtoota qaamaa COWASH qophiilee
hubannoo cimsuu irratti akka fooyya’u taha.
35
Gabatee 1: Leenjiiwwan Dabalu(Hammatu)Midhamtoota Qaamaa COWASH marsaa III
36
Qajeelfama Raawwii Deggarsa a2 midhamtootaa Deggarsa Bishaanii
Midhaamtoonni Naannoolee 5 hammachuu/dabalu Naannoolee naannoo
Qaammaa Ittin (miseensota Gahee fi
Hammatamu garee hunda) faafatamummaa Ogeessota
Ogeessota Godinaafi qooda fudhattoota DPO naannoo
Aanaa Naannoolee Hirmaannaa leenji’an
tokko midhamtoota
tokkoorraa qaamaa hojii
bakka hundaa keessatti
bu’aa/buutuu Furmaatawwan
midhamtoota hammachuu/dabalu
qaamaa DPO u qaamaa
tokko maadhamtootaa
WASH keessatti
Ogeessa EoF
tokko
5. WASH Sadarkaa Guyyaa Yaada rime Ofiisera sochii Waajjira
Aanaatti 1 Midhama qaamaa hawasaa Bishaanii
Midhaamtota Fireemwarkii Waajjira aanaa
Qaammaa Ittin Imaammata Bishaanii
Hammatamurratti COWASH
Hubannoo Cimsuu Hammachuu/Dabal
uu midhamtoota
qaamaa
Gahee fi
faafatamummaa
qooda fudhattootaa
Furmaatawwan
hammachuu/dabalu
u qaamaa
maadhamtootaa
WASH keessatti
6. Leenjii qooda Miseensota Guyyoot Hubannoo Ofiisera sochii Waajjira
fudhatoota garee WASH a2 dhimmota rime hawasaa Bishaanii
Sadarkaa gandaa Gandaa Midhamtota Waajjira aanaa
WASH qaamaa Bishaanii
Midhaamtota Gahee fi
Qaammaa faafatamummaa
Hammachuu/Dabal qooda fudhattootaa
uu irratti Furmaatawwan
hammachuu/dabalu
u qaamaa
maadhamtootaa
WASH keessatti
37
Keessattuu yeroo mariiwwanii fi leenjiiwwan sadarkaa gandaa fi hawaasaatti gaggeeffamu,
dhimmota gufuuwwan kominikeeshinii (qunnamtii) midhamtoota qaamaa tahuu danda’an irratti
xiyyeeffannoon addaa kennuun barbaachisaadha. Kominikeeshiniiniin namoota midhaamtoota
qaamaa dhagahuu, dubbachuu, dubbisuu, barreessuu fi/ykn hubachuun walqabatee godhamu
haala namoota biroorraa adda taheen raawwatamu qaba. Dabalataanis, haala walqixa taheen
odeeffannoo argachuu isaani mirkanaa’uu qaba. Fakkeenyaaf, pirezenteshiniin argamu ykn
viidiiyoon leenjii irratti kan dhiyaatuu yoo tahe, ergaa leenjichaa akka argachuu danda’u
qabiyyeen isaa sagaleedhaan haala guutuu taheen namoota qaroo dhabeeyyii ykn rakkina qaroo
qabaniif dhiyaachu qaba. Galma leenjii keessatti teessoon namoonni arguu fi dhagahuu irratti
rakkina qaban sarara fula dura irra yoo tahee filatamaa dha. Namoota dhagahuu ykn dafanii
hubachuu irratti rakkina qabaniif miseensonni maatiisaanii akka hiikaniif gochuu ni danda’aama.
Afaan teknikaatti fayyadamu fi jechoota dheeraa leenjiirratti dhiiheessuu dhisuun namoota
hubanoorratti rakkina qabaniif ni gargaara.
Sadarkaalee hojimaata adeemsa pirojektii hawasaan hogganamu (CM) tokko tokkoon keessatti,
dhimmonni midhamtoota qaamaa yaada keessa galuu fi hammatamu qaba.
Namoota midhamtoota qaamaa tahan irratti leenjiin koreewwan fi ogeessota godinaa fi aanna
WASH hubannoo cimsuuf kennamu odeeffannoo waa’ee midhamtoota qaamaa, COWASH keessatti
dabalamuu midhamtoota qaamaa, gahee fi itti gaafatamummaa qooda fudhattoota fi
furmaatawwan dabalamaa WASH kan of keessaa qabuu dha. Hojiiwwan WASHn raawwataman
keessatti yeroo baayyee namoonnii midhamtoota qaamaa tahan hin hirmaatan. Kunis
hoggantoonni waa’ee feedhiiwwanii fi mirgota namoonni midhamtoota qaama ta’aan qaban
hubanoo dhabuurraa kan ka’eedha. Kanaafuu, dhimma kanarrattii qooda fudhattoonnii hundii
leenjii hubannoo uumuu fudhachuu fi ilaalcha gaarii midhamtoota qaamaa hirmaachiisuu/dabaluu
irratti akkasumas waa’ee karooraa fi hojiiwwan COWASH hubachuu qabu.
Leenjii daran teekniikaala tahe (Leenjii Lenjiistootaa (ToT) Naannoo irratti hundaa’uun fi leenjii
hubannoo cimsuu irraa kan itti fufe kutaa 8.1 ibsame) dabaluu midhamtoota qaamaa ogeessota
godinaa fi aanna WASH tiif ni kennama. Kunis leenjii hubannoo cimsuu irraa duraan kennameerra
kan itti fufe dha.
Kaayyoon leenjichaa maalumma (yaada rime) namoota midhamtoota qaamaa tahan irrattii,
akkamitti hojiilee COWASH hunda keessatti hirmaannaa namoota midhamtoota qaamaa akka
mirkaneessu danda’aan, akkamitti gufuuwwan namoota midhamtoota qaamaa dhaqqabummaa
38
tajaajiloota COWASH irratti qunnaman hiikaman, fi dhaqqabummaan tajaajiilotaa hundaaf
dhaqqabamaa taha jedhan irratti ogeessonni hubannoo fi beekumsa gadi fageenyaa akka qaban
taasiisuu dha. Fakkeenyaaf akkamitti barataan miidhamaa qaamaa tahe tokko mana qulqullinaa
mana barnootaa keessatti rakkina malee fayyadamuusaa mirkaneessina? Kana malees, leenjichii
Tarsiimoo Dabaluu Midhamtoota Qaamaa COWASH fi gahee fi itti gaafatamummaa qooda
fudhattoota adda addaa irratti ibsa bal’aa kenna.
Leenjiiwwan Dabaluu Midhamtoota Qaamaa bakka bu’oota dhaabbilee qaama midhamtoota (DPO)
naannoo (kanneen COWASH federaalaan filatamanii leenji’an) akka leenjisuurratti akka hirmaatan
godhama. Dhimmota dhaqqabummaa tajaajila mana qulqullinatiin walqabatee muxannoowwan
namoota midhamtoota qaamaa ta’aan qaban akka dhiyeessan (hunda caalaa rakkinichaa waan
beekaniif) gochuun irraa barachuun faayidaa qaba.
Hojiin beeksiisu (promotion) mana qulqullinaa haaraa WASH ykn kanaan dura ijaaramee
haaroomsamuuf yeroo hojjetamu hawaasa tajaajilamaaf waa’e carraa fi itti gaafatamuummaa
hojimaata pirojektii hawasaan hogganamuun (CMP) walqabate beeksisuun barbaachisaadha.
Hojiileen beeksiisuu (promotion) garee ogeesota teknikaa WASH aanaa fi garee WASH gandaan
gaggeeffamu odeeffannoo namoota midhamtoota qaamaa; adeemsa hojii, iyyannoo fi murtii
keennuu pirojektii hawasaan hogganamu (CMP) keessatti barbaachisummaa hirmannaa namoota
midhamtoota qaamaa, waa’ee faayidaa namoota midhamtoota qaamaa dabaluu fi waa’ee
dhaqqabummaa mana qulqullinaa dhiyeessuu qaba.
Dhimmi dabalataan hawaasni beekuu qaban ulaagaalee taa’an hundaan kan haala wal fakkaatun
guutan ta’uus, iyyannoowwan dhaqqabummaa mana qulqullinaa hundaaf hawaasotaa namoota
midhamtoota qaamaa tahan qabaniin dhiyaatu hawaasota kanneen hin qabneen dhiyaatu caalaa
dursi kennameefi ilaalama. Ilaalcha doggongoraa hawaasonnii baayyeen midhamtoota qaamaa
qabanirraa kan ka’e, maatiin tokko tokko odeeffannoo miseensota midhamtoota qaamaa isaanii
kennuuf maatii irratti rakkinni akka hin dhufne jechuun sodaa qaban akka iddoo hin kennineef
jajjabeefamu qaban. Kanumaan walqabatee tarsiimoon hordofamaa jiru maatii tokko qofaa ykn
midhamaa qaamaa nama tokko qofa haala addaatti fudhatee akka ilaalamu kan godhuu osoo hin
tahini, kenninsa dhiyeessii tajaajilaa mana qulqullinaa keessatti fayyadamummaa namoota
midhamtoota qaamaa akka dabalamuu gochuun yaada gaariitti tahee hawaasaan akka fudhatamu
jajjabeessuun barbaachisaadha.
Hawaasni filannoo koree WASHCO yommuu gaggeessu, miseensi WASHCO tokkoo yoo xiqqaatee
nama midhamtoota qaamaa ykn miseensa maatii nama midhamtoota qaamaa qabu (abbaa,
muca/ilma/intala) akka ta’uu ni gorfama. Dabalataanis miseensonni hawaasaa hundi, namoota
39
midhamtoota qaamaa dabalatee, marii hawaassarratti hirmaachuu fi fedhii fi sodaa isaanii bilisaan
ibsuuf carraa qixee tahee kennamuu fi qaba.
Deeskiin Xinxala Pirojeektii odeeffannoo miidhamtoota qaamaa ilaallatu hawaasarraa waliitti qabe
sirrumaasaa qulqulleessuu qaba. Kunis namoota miidhamtoota qaamaa tahanii fi maatiisaanii
akkasumas WASHCO keessaa (miseensi miidhamaa qaamaa ykn maatiisaa keessaa miidhamaan
qaamaa yoo jiraate) pirojektii keessatti dabalamuu isaa mirkaneessuun barbaachisaadha. Ragaan
miidhamtoota qaamaa ilaalchisee hawaasarraa argame ragaa miidhamtoota qaamaa
miidhamtoota qaamaa kanneeni bulchiinsa Gandaa, waajjira Hojjetotaa fi hawaasummaa Aanaa
ykn Dhaabbata qaama midhamtootaa (DPO) (yoo jiraate) walbira qabuun sirruummaa isaa
qulqulleessuun barbaachiisaa dha.
Xinxalli garee teknikaa WASH’n dirree bahuun odeeffannoon miidhamtoota qaamaa hawaasarraa
waliitti qabame sirrii tahuu isaa mirkanaa’uu qaba. Dabalataanis, fedhiiwwanii fi gaaffiin
miidhamtoota qaamaa hawaasa keessa jiran deebii gahaa argachuu isaani mirkaneessuun
barbaachiisadha. Kan jechuun namoonni iddoo tajaajila/dhiyeessii bishaanii dhaqqabu hin
dandeenye jiran ykn taa’umsa lafaarraa kan ka’e daandiin gara iddoo dhiyeessii bishaanii geessuu
hin hojjetamne yoo tahe, filannoon bishaan itti argachuu danda’an dhiyaachuu qaba.
Filannoowwan keessaa inni tokko paampii mootoraatti fayyadamu ykn sarara ujuumoo bishaanii
diriirsuun madda bishaaniirra gara manaa/maatii akka gahu gochuu yaadni jedhu yoo barbaachise
dizaayinii pirojektii keessatti dabalamuu ni danda’a. Furmaatawwan tekinoolojii jajjabeefamu
qaban keessaa bishaan roobaa kuusuu, bolla bishaanii qotuu, bashaan argame maloota adda
40
addaatiin qulqulleessuu kan akka calaluu, fi keemikaaliin/qorichaan wal’aanuu fkk tahu illee
pirojeekti kanaan baajataan deggaramu hin danda’u.
Furmaannii tekniikaa kamiyyuu (hawaasa gara bishaanii ykn bishaan gara hawaasaa) tajaajila
bishaanii hundaaf dhaqqabamaa gochuu fi hawaasan fudhatame yoo tahe galma gahiinsa
Kaayyoon Misooma itti fufinsaa 6 (SDG 6) f qaama dizaayinii iddoo(tuqaa) bishaanii adda bahee fi
baajata isaa fudhatamuu qaba. (Kaayyoo bishaan dhugaatii hunda galeessa, dhaqqabumaa haqa
qabeessa fi gatii madaalawaa qabu HUNDAAF milkeessuu/galmaan gahu)
Waliigaltee deggarsa maallaqaa gochuuf galamu kutannoo hawaasni qulqullina (sanitation) maatii
hundaaf dhaqqabamaa gochuu dabalata. Manneen qulqullina hundi namoota hundaaf
dhaqqabama tahuu fi furmaatawwan dhaqqabamaan walqabatan jajjabeffamuu qabaachuun isaa
jala muramee beekamuu qaba.
Hojjetoonni ijaarsaa daandii miilaa gara mana qulqullinaa geessuu foyyeessuun akka ijaaran fi
hawaasni ykn dhaabbilee tajaajiloota akka daandii bira gahuumaa salphaa godhu (akkuma kutaa
B keesatti dhiyaate) waliigaluun hojjechuun kan jajjabefamuudha.
Ogeessonni WASH aanaa gama isaaniin adeemsaa fi qulqullina ijaarsaa to’annoo gaggeessuu
qabu. Ijaarsi manneen qulqullinaa dhaqqabummaa hunda qabaachuu isaanii mirkaneessuu qaban.
Sirna eebbaa irratti, gabaasni WASHCO raawwii pirojektii faayinaansii fi fizikaalaa guutuu tahe
miseensota hawaasaaf ni dhiyaata. Miseensonni midhamtoota qaamaa sirna kana irratti
affeerramanii argamuu fi jajjabeefamuu qabu. Dabalataanis gabaasichi hawaasnii fi WASHCOn
manoota midhamtoota qaamaa tahan akkamitti akka hirmaachisanii fi raawwii hojii keessatti
gumaacha godhan ibsamu qaba. Gama isaanitiin manoonni midhamtoota qaamaa tahan
dhaqqabuummaa tajaajiloota ilalchisee wanna hojjatame ifatti ibsuu qaban.
41
8.11 GAGGEESSUUMMAA IJAARSA BOODAA FI HORDOFFII MIDHAMTOOTA
QAAMAA DABALU
Taarifii (kaffalti tajaajilaa) murteessuu irratti namoonni midhamtoota qaamaa tahan akka
qajeeltootti keessaa hafuu hin qaban. Taariifiin kan murtaa’uu qabeenyaa fi humna kaffaltii maatii
irratti hundaa’uun waan taheef, kanneen hiyyummaa sadarkaa guddaa keessa jiraniif taarifii gadii
aanaa ykn bilisaan tajaajila akka argatan hawaasni murteessuu ni danda’a.
Ragaan bishaanii fi dhaabbilee tajaajilota saniiteshinii aanaa hundaa yeroommaan isaa eegame
odeeffannoo dhaqqabumaan hundaaf dabalate gutamuu qaba. Gaggeessuummaa ijaarsa boodaa
ogeesota WASH aanaatiin hordoffii fi WASHCOn immoo dhaqqabummaa tajaajilootaa xinxaluun
foyya’insa ykn sirreeffama barbaachisu akka barbaachisumma isaatti yaada dhiyeessuu irraa
eegama. Ragaaleen raawwii gaggaarii hojiilee WASH dabalataa qindaa’ee qabamuu fi qooda
fudhattoota dhimmi ilaaluuf tamsasuun kanneen biros jajjefamuu fi irraa barachuu qabu
42
9.1 QOOPHII FI SOCHII DURAA
Gulantaa kakaasu hawaasaa keessatti, marii qophaa’uurratti haala mijeessaan mariichaa ummata
gandaa sochosuuf/kakaasuuf haala haayijinii fi saaniteshinii hawaasa isaanii akka xinxalan fi
dadhabina isaanii kanaan walqabate dhoksuuf waakkachuu ykn amaaloota fakkaaatan dhiisuuf
akka murteessan gochuu qabu. Dhimmonni namoota midhamtoota qaamaa tahan mariiwwan
irratti isaanuma midhamtoota qaamaa hirmaachisuun gaggeeffamu qaban. Mariiwwan
kanneenirratti midhamtoonnii qaamaa dammaqinaan hirmaachuusaanii mirkaneessuun qirqama
tahuu qaba. Yeroo mariin gaggeeffamu, namoota dhagahuu ykn arguu hin dandeenye ykn rakkina
qabaniif miseensonni maatiisaanii mallattootti fayyadamuu fi maateriiyaalonni argaman afaaniin
akka hiikan gochuuf qophiin godhamuu qaba. Kana malees, namoota midhamtoota qaamaa tahan
koree hawaasaa gurmaa’e keessatti dabalamuun sosochiiwwan hawaasaa, taateewwan gara garaa
fi gaggeessuummaa hunda kessaatti akka hirmaatan godhamu qaba.
Iddoon namoota fedhiiwwan addaa qaban adda baasun Kaartaawwan qulqullinaa (sanitation map)
hirmaachisaa hawaasaa irratti mallattoo kaa’uun ni danda’ama. Gulantaa kakaasu hawaasaa
keessatti dhaabbileen gabaa qulqullinaa (sanitation marketing) (aanaa keessa yoo jiraatan)
omishaalee qulqullinaa fooyya’aa qaban hawaasaaf akka dhiyaatan gochuun omishaalee
43
kanneeniitti achumatti filannoodhaan akka fudhatan gochuu dha. Dhaabbileen kanneen fi
hojjettonni ekstenshinii fayyaa akkamitti mana qulqullinaa maatii hundaaf dhaqqabamaa akka
tahuu beekumsa gahaa qabaachuu qabu. Maatiiwwan kaka’uumsaa fi fedhii ofiisaaniitiin
meeshaalee deggarsaa midhamtoonni qaamaa ittin gargaaraman akka hojjetan jajjebeeffamu
qaban. Manni qulqullinaa maatii miseensota isaa hundaaf keessattu midhamtoota qaamaaf daran
tajaajilamuuf salphaa taasisuuf, itti fayyadamuuf caalmatti mija’aafi tolaa taasisuuf odeeffannoon
gahaa tahe waa’ee baasii gadii aanaa fi filannoowwan tekinolojii salphaa dhiyaachuu qaba (Kutaa
B ilaali). Ragaa fi odeeffannoo muxannoowwan jijjiiramaa namoota midhaamtoota qaamaa
argame adda baasuun qindeessuun hawaasa wajjin qooddachuun ykn tamsaasuun faayidaalee
dhaqqabuummaa tajaajiloota manneen qulqullinaa akka tooftaa tokkootti fudhatamuu qaba.
Sadarkaa bobbaati bakkee irraa bilisa (ODF) barbadamurra gahuuf akkataa Pirotokolii
Mirkaneeffannaa fi Beekamtii bobbaati bakkee irraa bilisa (ODF) (MoH 2012) irratti
hundaa’uudhaan gamaagamni gaggeeffamu qaba. Adeemsi mirkaneeffannaa meeshaa ijoo waan
taheef bobbaati bakkee irraa bilisa (ODF) hawaasaa mirkanneessuun dura sadarkaa maatiitiis
tahee sadarkaa dhaabbiilee ummataa fi dhuunfaatti dhaqqabuummaan mana qulqullinaa
midhamtoonnii qaamaa hawaasa keessa jiran mirkanessuun barbaachisaadha.
Gareen Mirkaneeffannaa Pirotokolii keessa jiran bakka butoota midhamtoota qaamaa hin
dabalatu. Kanaafuu aanaalee COWASH keessatti Gareen Mirkaneeffannaa miseensota hawaasaa
midhamtoota qaamaa qooda fudhachuu qabu. Manneen qulqullinaa dhaabbileef, Kan akka
tajaajilota saaniteshinii fi haayijinii manneen barnootaa, baratoonni midhamtoota qaamaa tahan
dubartoota dabalatee akka hirmaatan godhamu qaba.
44
suphuu tajaajiloota bishaanii of keessatti qabateera. Karoora waggaa sadii keessatti, IMX 26
pirojeektoota naanoolee shananii aanaalee 19 keesatti argaman yaaliif filatamanii fi dubartootan
hogganaman haara gurmeessuu/kanneen ijaaraman cimsuuf karoorfameera jira. (Ibsa dabalataa
Qajeelfama Raawwii IMX Dubartootan Hogganaman marsaa III ilaali)
Meeshaan ragaan namoota midhamtoota qaamaa irraa waliitti qabamu kun leenjiiwwan sadarkaa
naannoo, godinaa, aanaa fi gandaatti kennaman irratti hojiirra ni oola.
Hirmaattoonni gaaffilee dhiyaatan hundaaf deebiin isaanii MITI yoo ta’e, MITI jechuun akka
waraqaarratti barreesan godhi.
45
Deebiin isaanii gaaffii tokkoof illee yoo EEYYEE ta’e, deebii EEYYEE jedhu akka waraqaarratti
barreessan godhi. Deebii EEYYEE jedhanii kan deebiisan rakkoolee baayyee yoo qabaatanii fi
yeroo dheeraaf kan irra ture yoo tahee qofaadha.
5) Waraqaa irratti kan barreeffamu jechoota lamna 1) DHIIRA ykn DUBARTII 2) EEYYEE or
MITI qofaadha.
6) Waraqaawwan deebii waliiti qabuun EEYYEE fi MITI kan jedhan korniyaan adda baasuun
lakkaa’un haala gabaasa qindeessuuf tolutti kaa’i.
7) Erga ragaa walitti qabdee booda, kaayyoon waraqaa deebii isaanii baay’ina hirmaattota
leenjii midhamota qaamaa murasaa qaban adda baasuu fi deeggarsa barbaadan yeroo
leenjiin gaggeeffamu akka argatan beekuuf akka ta’ee ibsiif. Hirmaatan deebii EEYYEE
kenne, nama midhama qaamaa qabu jedhamu fudhatama.
COWASH hojiilee isaa hunda keessatti namoota midhamtoota qaamaa tahan haammachuuf
kaayyeffatee socho’aa jira. Kanaafuu leenjiiwwan dabalatee, hojiilee raawwataman hunda
keessatti lakkofsa isaanii hordoffii gochuun barbaada. Midhamtoota qaamaa ta’anis ta’uu
baatanis namoonni irra caalan kallattiin yoo gaafataman MITI jedhanii waan debisaniif jechii
midhamtoota qaamaa jedhu guca irratti hin dabalamne taanan, bu’aa gabaasaa ykn xinxalichaa
gadii aanaa godha.
Rakkinaalee fayyummaa guddaa yaadachuu dadhabuu irraa kan kahe hojii guyya guyyaa
irratti dhiibbaa guddaa fiduu isaa?
Fkn: yaadachuu dadhabuu irraa kan kahe hojii guyya guyyaa raawwachuu
dadhabuu, iddoo beekan deemuu dadhabuu ykn maqaa nama beekanii yaadachuu
dadhabuu irratti dhiibbaa guddaa
Rakkinaalee fayyummaa guddaa hubachuu fi dubbachuu (afaaniin dubbachuu fi afaan
mallattoo) namoota biro wajjin?
Fkn:waan namoonni biro dubbatan hubachuu dadhabuu ykn
waan atti dubbattu namooni biroo hubachuu dadhabuu
46
Meeshaalee gargaarsaa midhamtoota qaamaan gargaarama jirtaa?
Fkn: kiraanchii, barcuma-golollee (wheelchair), qaama nam-tolchee(artefishaalii),
gargaarsa nama biraatiin socho’u/hojjechuu
Namoonni midhaamtoota qaamaa tahaan mana qulqullinaa/mana fincaanii, tajaajila wal qixa tahe
kennu malee, kanneen namoota birootiif ijaaramanirraa kan caalu ykn adda tahe hin eegan.
Haata’u malee, tajaajila wal qixaa argachuu jechuun namni tokko tokkoon haala walfakkaatuun
haa keessuumaa’aan jechuu miti, namoonni muraasni wantoota addaa ykn dabalataa barbaadu
danda’an jechuudha. Tajaajiloonni bishaanii fi saaniteeshinii wayita dizaayiniin qophaa’uu
fedhiiwwan gara garaa keessuummeesuuf filannoowwan tajaajilota gara garaa dhiyeessuu akka
danda’aanitti tahuu qaba. Fedhiiwwan namoonni midhaamtoota qaamaa tahaan irra caalaan isaa
tajaajilota salphaa fi mana qulqullinaatii guutamu kan danda’aniidha. Midhaamtoota qaamaa
tajaajila qulqullinaa keesatti hammachuu irratti garaa garummaa fiduuf kennitoonni tajaajilaa fi
maatiiwwan odeeffannoo, yaadaa fi hubannoo barbaadu. Rakkoolee tajaajilota qulqullinaa
midhaamtoota qaamaa adda addaa furmaata kennuuf ogeessa addaa ykn enjinerii tahuun hin
barbaachisu. Kaayyoo isaas hanga danda’ameetti ‘tajaajila of-danda’ee’ dhiyeessuu jechuun
tajaajiloota namni tokko gargaarsa xiqqoon ykn of-danda’ee’ malee of-danda’ee tajaajilamuu
jechuudha.
Fakkiiwwanii fi barreeffamoonni qajeeffama kana keessa jiran yo maddi isaanii ibsame malee
maxxansa/kitaaba ‘Compendium of Accessible WASH Technologies. WEDC, WaterAid and Share,
by Jones and Wilbur (2014)’ jedhamu irraa kan fudhatamanii fi haala keenya wajjiin akka wal
siman tahanii kan qophaa’aanii dha.
47
1. TAJAAJILOOTA HUNDA DHAQQABUU
Fageenya: dhiyeessiin tajaaajilootaa hundii hanga danda’ame iddo dhiyoo taheetti ijaaramu
qaban, kessattuu tajaajiloonnii qulqullinaa (sanitation) maatii. (Fakkii 1 armaan ol jiru
ilaali).
Fakkiin 2 karaa (daandii) mijaa’aa gara mana qulqulliinaa geessuu qarqarrii daandii
dhagaan sararame dubartoota qaroo dhabeeyyii tahaan tajaajilamuuf yeroo deeman
kan gargaaruu kan agarsiisu dha.
48
Fayyadamaa barcumagolollee Fayyadamaa barcuma-golollee
(wheelchair) gargaarsa gargaarsa malee socho’u
wajjin
49
Karaa/Daandii Geessuu: Daandiin mijahaa jedhamu bal’ina cm 120-180 (yoo xiqqaate cm
90) kan qabu dha. Manni qulqullina maatii lafti keessaa konkiriitiin ijaarame ykn meeshaa
cimina qabuun ijaarame hundaafu faayiidaa qaba. Sadarkaan miilaan ol baasuu gara balbalaa
gamoo/manaa (darajaan) hojjetamuus kan hin mucuceessinne tahee keessattu namoota qaroo
dhabeeyyii, barcuma-golollee ykn kiraanchiin kan socho’aniif murteessaadha. Afaataan
lafaasaa, keessatti yeroo roobaa, kan dhoqqaa’ee fi mucuceessuu hin qabu. Carrachaan kan
hojjetame filatamaadha. Gufuuwwan hundi qulqulla’uu qabu. Booyiin lolaa, bollii fi lafti gadi
qotame duchamuu ykn uwwifamu qabu. Qarqarri daandiiwwanii lameen dhagaan kaa’aamee
halluu adii dibamuu akkasumas namoota qaroo dhabeeyyiif finyoo akka agarsiistutti fayyadu
danda’u hidhuun gaarii taha. Dhagaawwanii fi finyoowwan namoota kanneenii gara barbaadan
geessiisuuf gargaaarsa guddaa qabu. Qaroo dhabeeyyii keessa kanneen ifa aduu arguu
danda’aan halluun adiin daandii adda baasuuf isaan gargaara.
50
Fakkii 4: Nama gara mana qulqullinaa maatii deemuuf finyoo akka agarsiistutti
fayyadamu
Daandii akkasi hojjeechuun gatii gadii aanaa kan gaafatuu fi meeshaalee naannootti
argamaniirraa hojjetamuu ni danda’a. Daandiicha duwwaa gochuu fi dhagaawwan qarqara
daandii kaa’uuf suphaa xiqqoo kan barbaaduu ta’aa.
51
Sadarkaan milaan ol baastuu (Steps): Ol baastuu balbalrraa ijaaruun barbaachisaa yoo
tahee, lafa ol ka’aa fi iddoo dhiphootti, ol baastuuwwan balbalrraa gaggaboo fi afata bal’aa
qabu godhamuu qaba, ol baastuuwwan hundi illee dheerinaa fi gadi fegeenya walfakkaatu
qabanis. Konkiritiin simiintoo sarara dalga qaxaamooraa yeroo jidhaa mucuca xiqqeessuu
gochuu ni danda’ama. Qarqarri Ol baastuuwwanii halluu adii dibuun akka salphaatti ilaalamu
ykn adda bahuu danda’u qaroo dhabeeyyii keessa kanneen ifa aduu arguu danda’an ni
gargaara.
Dalga(gadi fegeenya)
Dheerina dhumaa
52
Fakkii 7: Daandii ol baastuu barcuma gololle mukaarraa hojjatame
53
2. QULQULLINA MAATII, DHUNFAA FI DHIYEESSII BIISHAANII
Fakkiiwwan 9-10: Gara bitaatiin kan jiru fakkeenya balbala bal’aa karaa alaatti banamu
agarsiisa. Gara mirgaattii immoo, fakkeenya balbala huccuu/uffata agarsiisa.
Seensaa fi balbalawwan: Balballii mana qulqullinaa hundaaf banamuu kan danda’u fi namni
keessa jiru nama alatti argamuun ilaalamu kan hin dandeenye ta’uu qaba .
Balballii fi iddoon ittiin seenan bal’aa (yoo xiqqaate bal’ina balbalaa sm 90) fi dirirrii lafaa
(keessaa fi allii walqixa diriiraa ykn garaa garuumma baayyee xiqqaa). Balballiichi gutummatti
karaa alaatti kan banamuu fi bantuun alla fi keessaa qaboo xiqqaa baratameerra haarkaan
qabamaa guddaa tahee hojjetamuu qaba. Kunis namoota wiilcheerii fi kiraanchiin
gargaaraman ykn namoota dadhaboo tahaaniif salphaatti banuu fi cufuu dandeessisa. Balballii
akkasii maateriyaalii naannoorra argaman, hucuuwwan, muka ykn sibiilarraa hojjetamuu
danda’an.
54
Fakkiiwwan 11-13: Fakkeenyota qabduwwan balbalaa fi maloota cufinsaa
DIRIIRA LAFAA: diriirri lafaa keessoo manaa qulqulluu fi wal qixaa’aa tahee (kan hin
mucuccesine) fi karaa salphaatiin kan qulqullaa’uu danda’u, keessattuu midhamtoota qaamaa
foqoqaa deemaan fi meeshaa deeggarsaa ittiin socho’an hin qabneef tahee hojjetamu qaba.
HANGA KUTAA: yoo barbaachise barucmni-goloolle cm 120 - cm 150 guutuu gingoo mana
qulqullinaa keessa naanna’uu danda’u isaa, keessoon ykn fulleen mana qulqullinaa bal’ina
gahaa qabaachuu gochuun barbaachisaa dha. Maatii keessaa namoonni barcuma goloolle
(welchair) gargaaramu yoo jiraachuu baate, keessoon mana fincaanii fuula duratti akka
fayyaduuf hanga kan bal’achuu akka qabu beekuuf akka itti aanuutti adda baasuu ni
danda’ama. Mana fincaanii keessattii qulqullaa’uu seenan yeroo quphanaa’aan (qaawwa bollaa
gubbaa qulqullaa’uuf yommuu gadii tahaan) iddoo sochiif isaan gahu gaafachuun odeeffannoo
fudhachuun iddoo sana irrattii mallattoof dhagaa ykn muka kaa’uun adda baasuun ni
danda’ama. Namoonni kiraanchiin deggaramuun socho’an ykn gargaarsa namaatiin socho’aniif
mana finacaanii keessatti iddoon dabalataa barbaachiisu mala.
55
Fakkiiwwan 14-17: Fakkeenyota qaboowwan harkaa meeshaalee gara garaarraa hojatamanii
fi iddoowwan mana qulqullinaa adda addaatti keessatti ijaaraman. Gara bitaatti, fakkeenyota
dhagaa suphee gidgiddaaraa gadi bahaanii bakka bakkatti ijaaraman namoonni qaroo
dhabeeyyii ykn midhaamaa qaamaa socho’uuf gargaarsa barbaadan karaa agarsiisuuf
gargaaran.
KEESSOO MANA QULQULLINAA: Qaboo harkaa cimaa tahe bukkee/cinaa qaawwa mana
fincaanii ykn gidgiddaa irratti lafaa dheerinni isaa cm 70 – cm 90 ol ka’ee hojjetamu
(sibiila,muka ykn shambaqqoorraa) namoota gargaaruuf ykn akka madaala isaani eegan
gochuun haala salphaan gara qaawwa bollaa akka gahan gargaara. Finyoon bantii maniichaa
gubbaa irraa gadi rarra’u ykn finyoo balballaa irraa kaasee hidhameen gargaaramu ni
danda’ama. Qaboon harkaa mukaa fi sibiilarraa hojjetaman gatii guddaa kan hin gafannee fi
meeshaalee irraa hojjetaman naannoo sanatti kan argaman waan taheef hojjeechuu fi
kununsuuf salpha taha. Dheerinni fi iddoon irratti hojjetamuuf adda bahe fedhiiwwan
tajaajimtootaa irratti hunda’uusaa mirkaneessuun barbaachisaa dha. Haa tahu malee,
qaboowwan harkaa konkiritii lafaa afameen hojjetame fi dhagaa konkiritiin wal qabatan
ijaaramuu hin qabu. Afataan lafa mana qulqullinaa konkiritiin kan ijaarame yoo tahe, qaboo
haarkaa sibiilaa yeroo manichii ijaaramuu walumaan ijaaramu ykn ijaarsan booda sibiilarratti
hidhamuu danda’a. Qaboon harkaa sibilarraa hojjetamuu tajaajila yeroo dheeraa kennuu fi
iddoo tajaajilootaa duran ijaaramantti hojjetamu danda’a. Qaboon harka haala kanaan
hojjatamu gatiin isaa guddaa yommu ta’uu, gidgiddaan isaa cimaa fi dihoo ta’uu qaba.
Namoota qaroo dhabeeyyii ykn midhaa qaroon walqabate qabaniif, wantoota tuquun adda
basuuf mallatton gargaaru mana qulqullinaa keessa deemuuf gargaaran (finyoon bantii
maniichaa gubbaa irraa gadi rarra’u ykn wantoota gidgiddaarratti akka mallattoo iddoo
qaawwa mana fincaanii agarsiisuu) hojjechuun gargaarsa guddaa kennafi. Kana malees, ijaarsi
haaraan yeroo ijaaramu, dhakaa suphee(bricks) gidgiddaa irratti konkiriitiin akka agarsiisuutti
ijaaruun ni danda’ama. Ijaarsa haaraa irratti dabaluun garuu rakkisaa taha. Gidgiddaan
ulfaatina nama tajaajilamu baachu qaba. Kana sirreessuuf baasiin barbaachisu gadii aanaa
dha.
56
Fakkiiwwan 18-21: Fakkeenyota teessoo mana fincaanii dhaabbataa fi teessoowwan
qaawwaa mana fincaanii gubbaarra ka’aman.
57
Fakkii 22: Teessoo mana fincaanii tessoo pilaastikii gidduun isaa giingoon murame
dhaabbataa fi teessoowwan qaawwaa mana fincaanii gubbaarra ka’aman.
Qaawwaa mana fincaanii ykn qabduu bishaanii gubbaa kaa’amu ni danda’ama. 15
DHIQANNAA HARKAA: tajaajilli dhiqannaa harkaa ykn bishaan ujuummoo (bonbaa) itti
kennamu lafarraa ol ka’umsa cm 50 – cm 90 tti irratti (fedhii fayyadamtoota maatii giddu
galeessa godhachuun) saamuunnaa wajjin mooraa keessatti ykn mana qulqullinaa cinaatti
qophaa’uu qaba. Jeeriikaanii ykn qaboo pilaastikii irraa gatii salphaan qaphaa’u namoota
human dadhaboo tahaaniif ykn harka tokkoon qofa gargaaramaniif faayidaa qaba.
58
Fakkii 23: Fakkeenya naannoo qaama dhiqannaa
Shaawarii/ naannoo qaama dhiqannaa: namoonni wayita qaama dhiqatan alaa gara
keessatti waan tokkoollee mul’achuu hin qabu. Iddoon qulqullinaa hundaaf tajaajila
kennuuf banaa tahuu qaba. Namoonni yeroo dheeraaf dhaabbatanii (ijaajjanii) dhiqachuu
hin dandeenyeef (kanneen madaalii isaanii eeganii dhaabbachuu hin dandeenye, socho’uuf
rakkina qaban ykn ulfa yeroon dahuumsaa gaheef) meeshaa irra tahaanii dhiqatan
meeshaale naannoo (muka, dhakaa) irraa hojjechuun ni danda’ama. Qabduun bishaanii
iddoo mijaawaa tahe gubbaa irratti kaa’amu danda’a. Gatiin isaa gadii aanaa tahuus bishaan
itti guutuuf gargaarsa nama biraa barbaada.
Fakkii 24: Bishaan dhugaatii maatii qabduu bishaanii keessaa dhangala’ee faayidaaf oolu.
Bishaan Dhugaatii Maatii: qabduu bishaanii ykn baaldii qadaaddii cimaa qabuu fi
ujummoo bishaaniin dhiyootti akka tajaajilu godhamu namoonni humnaan dadhaboo tahan,
madaala isaanii eeganii kan hin dhabbanne, harka tokkootti qofa kan fayyadaman bishaan
barbaadan haala salphaa fi gargaarsa malee akka argachuu danda’aan taasisuun
barbaachisaadha.
59
3. EEGUMSA QULQULLIN (SAANITESHINII) DHAABBILEE FI DHIHEESSII
BISHAANII
60
16
http://www.cmpethiopia.org/page/660
61
Fakkiin 27 armaan olii kun ol baastuu barcuma golollee mana qulqullinaa agarsiisa. Qaboo
harkaa bitaaf mirgaan jiran kan ijaaraman sibiilaarraa tahee dibaa sibilli akka hintortorre
ittisu qaba. Bal’inni ol baastuu cm 130 fi ol ka’iinsi %6 dabalaa deemu qaba.
Kutaalee manneen qulqullinaa dhiiraa fi dubartootaa keessaa inni tokko (ijaarsa ol baastuu
kan agarsiisu fi balballi isaa bal’aa kan taheedha) teessoon ol ka’aa qaboo sibiilaa harkaa
(fakkii 28 gubbaa jiru) faayidaarra ooluuf ijaaramuu qaba. Iddoon tajaajila bishaanii,
meeshaa hucuun keessatti miccamu fi kutaaleen dhiqannaa qaamaa, kanneen barcuma-
golollee fayyadaman dabalatee, hundaaf dhaqqabamaan mirkanaa’uu qaba. Ol baastuu
barcuma-golollee, balbalaa bal’aa fi iddoon bishaan dhangalaasu ol ka’insa gara garaatti
qophaa’uu qaba.
62
Kutaan ijoollee midhamtoota qaamaaf ijaaramuu ijoollee kanneen biroorraa bal’inaan
caaluu (meetirii 1.5 x 2) fi balbala bal’aa (cm 90) tahuu qaban. Akkaataa
maanuwaaliichaatti olbaastuun barcuma-golollee dhundhula (slope) 12 keessaa 1 tahuu
qaba. Teessoo konkiritii dhagaa fi qaboo harkaa sibiilaa abba ujuummoo jiraachuu qaba.
63
Tajaajiloota Dhiqannaa Harkaa: dhangalaastuu bishaan ujuummoo ijoollee umurii fi gara
garaaf ol ka’insa adda addaratti (sm 50 and 70) hojjetamuu qaba – fakkeenyaaf
dhangalaastuu bishaanii ol ka’insa gabaabaa irra hojjatame ijoollee midhamtoota qaamaa
barcuma-gololleen gargaaraman salphaatti dhaqqabu.
Dhaabbilee gara garaa kan biraa fi iddoowwan hawaasni itti baay’inaan argamu (
wirtuuwwan leenjii qonnqn bultootaa, manneen sirreessaa, iddoowwan amantaa, bufataalee
geejjibaa) tajaajiloota qulqullinaa WASH dhaan deggaramu hundaaf dhaqqabamaa tahuu
qaba. Qajeelfaminni raawwii sanada kana keessatti kanaan dura gubaatti ibsame
hordofamuu qaba. Tajaajilonni dhaqqabumaa fi hundaa banaa tahuu qaban.
64
4. TAJAAJILOTA BISHAN HAWAASAA
65
Ijaarsi iddoo tajaajila bishaanii dhaqqabamaa, cimaa, bal’ina gahaa fi karaan
barcumni gololee deemsiisuf mijaahaa tahuu qaba. Karaan itti seenan bal’inaa fi
kan hin mucuceessine tahuu qaba. Dallaan iddoo tajaajila yoo ijaaramee, tajaajila
dhorkuu keessattuu daandii barcuma-gololee cufuu hin qabu.
Fakkii 34: Fakkeenya bishaan bollaa abbaa paampii harkaa fi bakka qabduun
bishaani irra taa’u qubu fi kaasuuf mijaa’aa tahe.Iddoo qabduun bidshaanii irra
taa’u/qubatu (tilmaamaan cm 70) bakka tajaajila bishaaniitti jeerikaanii ol kaasanii
baachuuf mijaa’aa tahee ijaaramu qaba. Kunis namoota humna laafaa qaban, kanneen
madaalii qabduu bishaanii eeguu ykn qabuuf rakkataniif gargaara. Gatii ijaarsa isaas gadii
aanaa dha.
66
Fakkiiwwan 35-36: Fakkeenyota namoonni barcuma-gololee (Weelchair) fi kiraanchii
gargaaraman bishaan waraabanii deeman
Namoonnii iddoo bishaan dhangala’uu dhaqqabuu hin dandeenye fi karaan gara iddoo
bishaanii geessuu ta’uumsa lafaarraa kan ka’e kan hin hojjetamne yoo tahee, filannoon
bishaani waraabanii gara manaatti fiduu ilaalamuu qaba. Filannoowwan teknikaa bishaani
waraabanii gara manaatti fiduu jiran ujuumoo bishaanii gara mana jireenyaatti dirirsuu,
bishaan bantii mannarraa kuusuu, bolla bishaaniitti fayyadamu, fi sirna bishaan itti
qulqullaa’u fkn calaluu, keemikaaloota qulqulleessan itti naquu kkf dha.
67
KUTAA C :LEENJII QAJEELFAMA IDILEFFAMU (HAMACHISUMMAA)
QAAMA MIDHAAMTOOTAA
Kutaan kun tarreeffama tokko tokkoon leenjii COWASH midhaamtoonni qaamaa ittin
hammatamuf karoorfameagarsiisa.
Tarreefamota leenjii:
SAGANTAA LEENJII
68
hojjetan
Jildii 5ffaa Mirgoota fi imaammta qaamaa maadhamtootta
Itophiyaa keessatti Qooda fudhattoota ijoo qaamaa
maadhamtoota
Guyyaa 2ffaa Jildii 6ffaa Qaamaa maadhamtootta WASH keessatti hammachuu/dabaluu
maaliif barbaachse?
Jildii 7ffaa Gaggesummaa Pirojektii qaama midhamtoota COWASH keessatti
haala itti hammatamu
Qaama midhamummaa akkaataa ittiin safaran
Karoorsu, Baajateessuu, hordoffii fi gabaasa
Jildii 8ffaa Furmaatawwan hammachuu/dabaluu qaamaa maadhamtootaa
WASH keessatti
Jildii 9ffaa Odiitii Dhaqqabummaa
Jildii 10ffaa Xinxala guufuuwwan WASH fi furmaatan isaanii
Guyyaa 3ffaa Jildii 11ffaa Gahee fi itti gaafatamummaa qooda fudhattootaa
Jildii 12ffaa Marsaalee Pirojektii hawasaan hogganamu (CMP)keessatti
Qaamaa maadhamtoota hammachuu
Jildii 13ffaa Adeemsa CLTSH keessatti Qaamaa maadhamtoota hammachuu
Guyyaa 4ffaa Jildii 14ffaa Leenjiiwwan COWASH
Leenjii karoorsuu
Karoora kallttii agarsiistuu waliigalaa qopheessuu
Tarreefamota leenjii:
69
a COWASH karoorsu
Biiroo Leenjii gadii
Intarpiraayisii buusuu
Maayikiroo
xixiqqaa
(IMX)
Ejansii
Leenjii
Teeknikaa fi
Ogummaa
SAGANTAA LEENJII
70
3. MISEENSOOTA GAREELE WASH AANAALEE FI GODINAA HUNDAA FI
AKKASUMAS EEKISPARTOOTAWASH AANAA FI GODINALEE
TARREEFAMOTA LEENJII:
Barnoota
dhimmi
Hojjataa fi
Hawaasumma
a
maallaqaa fi
Walta’iinsa
Dinagdee
Ejansii
Intarpiraayizii
Maayikiroo fi
xixiqqaa
Ejansii
Teeknikaa,
Vokeeshinii fi
leenii irra
ta’uu
Dhaabbilee
Qaama
Midhamtoota
irraa (Godina
keessa yoo
jiraate)
(DPOs)(Godin
a keessa yoo
jiraate)
71
SAGANTAA LEENJII
Tarreefamota leenjii:
Offissara
moobilaayzee
shinii
hawasaa
biroo bishaani
72
SAGANTAA LEENJII
Tarreefamota leenjii:
73
Maayikiroo
fi xixiqqaa
Bakka
bu’oota
Dhaabbile
e Qaama
midhamto
ota
sadarkaa
aanaa
(yoo
Jiraatan)
SAGANTAA LEENJII
Tarreefamota leenjii:
74
SAGANTAA LEENJII
75