‫معاصرسازی آسبادهای ایران با رویکرد بهینه یابی تولید انرژی‬

‫‪Contemporization of Iranian windmills)Asbad) with energy production optimization approach‬‬

‫نسرین صبور‬ ‫‪‬‬

‫چکیده‬

‫باد‪ ،‬این مفهوم نامیرای پایداری در کنار عناصر دیگر طبیعت‪ ،‬هدایتگر ایرانیان باستان در رسیدن به معماری‬
‫پاسخگو در شرایط سخت محیطی و رفع نیازهای ساکنین منطقه بوده است که آن ها را به ساخت اولین آس باد ها یا‬
‫آسیاهای بادی عمود محور در ناحیه شرق و جنوب شرقی فالت ایران سوق داده است‪ .‬منطقه شمال سیستان و جنوب‬
‫خراسان که شاهد باد های ‪ 120‬روزه در نیمه دوم فصل گرم می باشند‪ ،‬از پیش از اسالم پذیرای این الگوی معماری‬
‫پایدار بوده اند که در گذشته نقش مهمی در معیشت مردم این مناطق ایفا کرده است‪ .‬امروزه این سیستم های بومی با‬
‫همان ساختار و هندسه گذشته برای کارهای عملی کارایی الزم را ندارند‪ ،‬اما بر اساس پژوهش های صورت گرفته در‬
‫راستای بهبود عملکرد این سازه ها‪ ،‬می توان دریافت که امکان ادغام در معماری و شهرسازی را دارا می باشند‪ .‬هدف‬
‫پژوهش حاضر‪ ،‬شناخت و بررسی ساختار کالبدی و فرآیند بهبود عملکرد آسباد ها از طریق مطالعات کتابخانه ای‪ ،‬پژوهش‬
‫های صورت گرفته و آزمون های شبیه سازی در جهت استفاده بهینه از انرژی پایدار باد می باشد‪ .‬که در این راستا‬
‫می توان با الهام از این الگوی کهن‪ ،‬پتانسیل ها و موقعیت های مناسب برای استفاده از آسباد ها را شناسایی کرده و‬
‫طرح جدیدی برای آن پیشنهاد داد‪.‬‬

‫واژه های کلیدی‪ :‬آس باد‪ ،‬آسیاب هاب بادی‪ ،‬انرژی باد‪ ،‬معاصرسازی‪ ،‬تولید انرژی‪ ،‬معماری پایدار‬
 ‫مقدمه‬

‫انرژی به صورت های گوناگون در زندگی های ما مورد استفاده قرار می گیرد که در گذشته سوخت های فسیلی بیشتر‬
‫مورد توجه واقع می شدند اما پس از پیدایش انرژی های نو پی بردن به مزایای آن ها از جمله کاهش اثرات زیست‬
‫محیطی‪ ،‬از این منابع انرژی از قبیل انرژی‪ :‬باد‪ ،‬خورشید‪ ،‬آب‪ ،‬زمین گرمایی و زیست توده استقبال بیشتری شد که در‬
‫معماری ایران ‪ ،‬با رمز و رازهای نهفته ‪.‬مقایسه با سوخت های فسیلی بسیار به صرفه هستند(عساکره ودیگران‪)1395 ،‬‬
‫در آن ‪ ،‬کلید پاسخ به نیازهای مردمانی است که انبوهی از ضعف ها و تهدیدهای اقلیمی و جغرافیایی را به صورت خردمندانه‬
‫و به پشتوانه تجارب صدها و هزاران سال ‪ ،‬به نقاط قوت و ایجاد فرصت های طالیی بدل کرده اند‪ .‬آسباد از جمله مهم‬
‫ترین این فرصت ها و سازه های معماری کویری ایران است‪(.‬ابراهیمی و دیگران‪ )1399،‬از گذشته های دور تا کنون‪،‬‬
‫استفاده از انرژی باد از متداولترین ابزار انرژی در دست های پرتوان کویر نشینان شرق کشور محسوب می گردد‪ ،‬بگونه‬
‫ای که محققان براین باورند که مردمان شرق ایران برای اولین بار از نیروی باد در آسباد ها برای خرد کردن گندم و باال‬
‫بردن آب استفاده کرده اند و این صنعت نیز از ایران به اروپا‪ ،‬چین‪ ،‬هند‪ ،‬و مصر انتقال داده شده است‪(.‬موسوی نژاد و‬
‫تایا‪ )1393 ،‬استفاده از روش های روزآمد و فناوری های پیشرفته معماری در گرو شناخت صحیح از سازوکار اجرایی‬
‫فناوریه ایی است که ریشه در شناخت صحیح از معماری‪ ،‬و بناهای ارزشمند آن دارند‪( .‬جوانرودی‪ ،‬و‬
‫نژادمهدوی‪)1390،‬‬

‫فرآیند پژوهش‬

‫پرسشهای پژوهش‬

‫آسیاهای بادی سنتی در سیستان یا آسبادها از نظر گونه شناسی به چند دسته تقسیم می شوند و تنوع و‬ ‫‪‬‬
‫گستردگی آنها در فالت ایران چگونه است؟‬
‫آسیاهای بادی سنتی ایران از لحاظ کارآیی و شیوه ی عملکرد چگونه بوده اند و عملکرد آنها چگونه بر ساختار‬ ‫‪‬‬
‫معماری آنها موثر بوده است؟‬
‫آیا آسیاب های بادی پتانسیل ادغام در ساختمان را دارند؟‬ ‫‪‬‬
‫با الهام از آسباد های ایران چگونه می توان به طراحی پایدار معاصر دست یافت؟‬ ‫‪‬‬

‫روش پژوهش‬

‫این پژوهش با استفاده از روش تحقیق «تاریخی‪-‬تفسیری» و تکنیک «تحلیلی ‪-‬توصیفی » و بر اساس شناخت‬
‫معماری گذشته و تحلیل آن انجام گرفته است‪.‬‬
‫در تحقیق پیش رو با هدف پاسخگویی به سؤاالت مطرح شده‪ ،‬از مدل های مفهومی و عملیاتی مندرج در شکل ‪ 1‬و‬
‫‪ 2‬استفاده شده است‪.‬‬

‫شکل ‪ -1‬مدل مفهومی روش تحقیق‬

‫شکل ‪ -2‬مدل عملیاتی روش تحقیق‬

 ‫چهارچوب نظری‬

‫)‪ )Pashaei,2016‬در ابتدا به بررسی موقعیت ‪ ،‬اقلیم و وجه تسمیه مناطق )نشتیفان ‪ -‬خواف (می پردازد‪ .‬و با استناد به‬
‫تاریخ ‪ ،‬سیستان را محل اصلی آسیاب های بادی و ایرانیان را اولین مخترعان این الگو معرفی می کند و در ادامه ساختارو‬
‫اجزا‪ ،‬عملکرد و رابطه میان بادهای ‪ 120‬روزه این منطقه و دالیل ظهور این آسیاب ها را به روشنی بیان می کند‪ ،‬تا میزان‬
‫و نحوه تاثیر آن ها را بر زندگی و اقتصاد ساکنین روستا متذکر شود‪ )Gerald Müller,2016) .‬در پژوهش خود اجزا و‬
‫ساختارهندسی آسبادها را به روشنی بیان می کند و رابطه میان هندسه اجزا و عملکرد آن ها را متذکر می شود که با‬
‫تغییرات در هندسه و جزئیات اجزا و طی فرایندها و آزمون های کیفی و با در نظر گرفتن سرعت متغیر باد‪ ،‬امکان ادغام‬
‫آسبادها در ساختمان وجود خواهد داشت‪ )Sogol Hashemi, 2016) .‬به شناخت منطقه نشتیفان و معماری آسبادهای‬
‫موجود در این منطقه می پردازد‪.‬و رابطه میان منظر فرهنگی و معماری بومی و اقتصاد منطقه را بیان می کند تا از این‬
‫رابط ه برای احیای منظر فرهنگی آسیابهای بادی نشتیفان و حفظ ارزشهای ناشی از آنها استفاده کند‪Bazazzade, .‬‬
‫)‪ )nadonly 2021‬در این پژوهش اهمیت میراث صنعتی به عنوان شاخه ای از میراث فرهنگی را متذکر می شوند و‬
‫مفهوم انعطاف پذیری به عنوان روش و ایده استفاده مجدد تطبیقی از میراث صنعتی و نقش آن را به عنوان متغیر قابل‬
‫اندازه گیری بیان می کند‪ (Ar.Dehghani, M.Soltani ,2015).‬به بررسی پارامترهای موثر بر بهبود عملکرد بادگیرها‬
‫به عنوان الگوهای بومی‪ ،‬در زمینه تامین آسایش حرارتی ساختمان ها می پردازد و بر اساس رابطه میان سرعت و جهت‬
‫باد و موقعیت قرارگیری و تعداد برج های اضافه بادگیر طراحی جدیدی را برای بهبود کارکرد آن در نظر می گیرد‪ .‬که می‬
‫تواند عالوه بر حداکثر میزان تهویه طبیعی‪ ،‬حداکثر نور طبیعی را به عنوان نورگیر سقفی به وسیله استفاده از شیشه در‬
‫آن وارد ساختمان کند‪ (Kheirkhah, Nasrollahi ,2020).‬در مطالعه مورد نظر به بررسی نقش بادگیرها به عنوان الگوی‬
‫معماری پایدار در تهویه طبیعی ساختمان ها و همچنین امکان استفاده از بادگیرهای مدرن با فناوری های جدید می‬
‫پردازند‪.‬و تاثیر قابل توج ه پارامترهایی مانند تعداد بازشوها ‪ ،‬سرعت ‪ ،‬زاویه های باد و پارامترهای پیکربندی بر عملکرد‬
‫آن ها را مشخص می کنند‪ .‬که این الگوها را در حوزه شهری نیز پاسخ به چالش های اقلیمی در نظر می گیرند‪( .‬غالم‬
‫حسین غالمی‪ ،‬مجتبی کاویان ‪)1394‬در پژوهش مورد نظر ساختار کالبدی و جهت گیری آسبادها را مورد بررسی قرار‬
‫داده اند‪ .‬و ساختار جبهه رو به باد‪ ،‬تعداد پره ها و جابه جایی فضای پرخانه وآس خانه را بر میزان افزایش و تمرکز قدرت‬
‫باد و بهره وری حداکثر از انرژی پایدار موثر می دانند‪( .‬محممدامین شاهی ‪)1399‬در این مقاله با بررسی کلی ساختار‬
‫معماری آسباد شماره یک قلعه مچی سیستان عقیده دارد با شناخت عناصر معماری یک بنا در تمامی نقاط سیاره زمین‬
‫میتوان تمام کلیت معماری آن بنا را به نحو احسن درمان کرد و حدس و گمان نمیتواند در امور مرمت کمک شایانی بکند‪.‬‬
‫(سیدامیرحسین داوودی ‪)1398‬در راستای توجه به الگوهای استفاده از انرژی باد‪ ،‬به معماری پایدار آسبادها پرداخته‬
‫است‪ .‬و رابطه میان فناوری موجود در آن ها و خالقیت بومی را تبیین می کند‪.‬و شناخت چنین الگوهایی را بـه عنوان‬
‫راهنما در ساختن محیطی مناسب زیست و هماهنگ با نظم موجود‪،‬قلمداد می کند‪ .‬و به اهمیت رابطه میان حفظ این الگوها‬
‫و جذب گردشگر می پردازد‪.‬‬
‫(حامدابراهیمی‪ ،‬هدی مرتضوی ‪ ) 1399‬فاکتورهای موثر بر عملکرد آسبادها و سیر تحول و تکامل آن ها را مورد بررسی‬
‫قرار داده و رابطه اش را با گونه بندی آن ها مشخص می کند‪ .‬و تفاوت میان عملکرد بهینه آسبادهای خراسان و سیستان‬
‫را از نظر ساختار مقایسه کرده و براساس داده های اقلیمی وشبیه سازی های نرم افزاری نتیجه را به دست می آورد‪.‬‬

‫فرهنگ واژه آس باد‬

‫آس باد‪ :‬واژه ی آس باد از «آس» یا همان آسیا و «باد» تشکیل شده است‪« .‬آس » دو سنگ گرد وپخ بر هم نهاده و‬
‫زیرین را در میان میلی آهنین و جز آن از سوراخ میان زبرین در گذشته و سنگ زبرین بقوت دست آدمی یا ستور یا باد‬
‫یا آب و بخار و برق گردد و حبوب و جز آن را خرد یا آرد سازد» (دهخدا‪ .،‬ذیل کلمه آس)همچنین درباره ترکیب این کلمه‬
‫با آب یا باد میگوید‪ :‬آنچه را به دست گردد‪« ،‬دست آس» و «آسدست» و آنچه را که با آب گردد‪ « ،‬را با آب گردد‪» ،‬آب‬
‫آس » یا «آسیاب» یا آسیا و عرب «ناعور» و «طاحونه» و آنچه را به باد گردد «آسیاچرخ» و «بادآس» و عربی رحی و‬
‫نامند‪ « ،‬رحی الریح » نامند‪ ،‬و آس گاهی بستور گردنده‪(.‬فرهنگ لغات معین و دهخدا)‬

‫انرژی پایدار باد‬

‫از آن جایی که مصرف سوخت های فسیلی در ‪ 200‬سال گذشته بسیار افزایش یافته است با توجه به بودن محدود‬
‫منابع این نوع سوخت ها‪ ،‬توجه به جایگزینی آن ها امروزه امری اجتناب ناپذیر است‪ .‬بنابراین بشر متوجه اهمیت توسعه‬
‫منابع پاک و تجدیدپذیر انرژی شده است‪ .‬انرژی باد به عنوان یکی از پاک ترین انرژی های در دسترس از گذشته های‬
‫دور مورد توجه بوده است ‪ .‬با آغاز قرن بیستم اندیشه استفادهانرژی باد و تبدیل آن به انرژی الکتریکی مورد توجه جدی‬
‫قرار گرفت و کشورهایی نظیر آلمان‪ ،‬انگلستان‪ ،‬فرانسه‪ ،‬روسیه و امریکا تالش زیادی جهت توسعه توربین های بادی‬
‫به عمل آوردند ‪ .‬در بین بادهای محلی ایران‪ ،‬بادهای ‪ 120‬روزه سیستان در بخش شرقی سرزمین ایران برای مدتی‬
‫سال حاکمیت می یابند ‪ .‬محدوده وزش این بادها را خراسان جنوبی تا سیستان و زمان را فصل تابستان بیان کرده کرده‬
‫اند‪ .‬این باد های معروف ب باد های لوار‪ ،‬حاصل اختالف فشار بین ناحیه شمال ایران و منطقه موسمی در شبه قاره هند‬
‫است‪ .‬و از طریق افغانستان و خصوصا در بیابان تار این کشور قدرت یافته و با عبور از نواحی کم ارتفاع چون دشت‬
‫ناامید وارد ایران می شود‪ .‬جهت وزش آن ها درجنوب و زابل شمال شرق – جنوب غرب ذکر گردیده است‪( .‬مهدوی نژاد‬
‫و دیگران‪ )1390،‬باد های ‪ 120‬روزه سیستان در نیمه دوم فصل گرم که در زبان اهالی منطقه به »بادکوه « یا »سیاه‬
‫باد « معروف است‪ ،‬بدلیل چرخش آسباد و حرکت دادن سنگ آسیاب برای معیشت ساکنین اهمیت داشته و عالوه بر مهار‬
‫جریان و انرژی باد‪ ،‬برای آسیاب کردن گندم در مواقع برداشت محصول و کشیدن آب از چاه و پمپاژ کردن آن به مزارع‬
‫و همچنین جدا کردن کاه از دانه گندم مورد استفاده قرار می گرفت‪ .‬این سـازه ها‪ ،‬به دلیل هماهنگی با اقلیم و محیط‬
‫زیست و برآوردن نیاز اساسـی سـاکنان منطقـه به آرد‪ ،‬نشان دهنده اولین قدم های ایرانیان در تکامـل تجارب معماری‬
‫پایدار می باشند که از درون محدودیت هـای اقلیمی به دنبال فرصـت اسـتثنایی در تـأمین و بهره مندی هر چه بیشتراز‬
‫انرژی بوده اند‪.‬‬