‫مطالعه رفتار هیدرومکانیکی یک سد باطله محور ثابت‬

‫‪2‬‬
‫مهدی نائینی‪ ،1‬علی اخترپور‬
‫‪ - 1‬دانشجوی کارشناسی ارشد عمران مکانیک خاک و پی‪ ،‬مشهد‪ ،‬دانشگاه فردوسی مشهد‬
‫‪ -2‬دکترای عمران مکانیک خاک و پی‪ ،‬مشهد‪ ،‬دانشگاه فردوسی مشهد‪ ،‬گروه عمران‬

‫‪mhd.naeini@stu.um.ac.ir‬‬

‫خالصه‬
‫یکی از فعالیتهای بشر از دیرباز استخراج معادن بوده که مشکالت متعددی ازجمله دفع مواد زائد معادن (باطلهها) را در پی داشته است‪.‬‬
‫شناختهشدهترین راهکار حفاظت از محیطزیست در مقابل پخش گسترده این مواد زائد و نیز حفظ منابع ارزشمند آب‪ ،‬ساخت سدهای باطله‬
‫(‪ )Tailings Dams‬است‪ .‬در این بین‪ ،‬ساخت سد باطله به روش محور ثابت به علت مزایای زیادی که در مقایسه با سایر روشهای ساخت دارد‪،‬‬
‫موردتوجه معادن زیادی قرارگرفته است‪ .‬به دلیلی رفتار هیدرومکانیکی پیچیده سدهای باطله در فرآیند ساخت‪ ،‬استفاده از آنالیزهای مرسوم‬
‫پایداری و تراوش برای طراحی آنها ناکارآمد و ناکافی است‪ .‬در این مقاله‪ ،‬از آنالیز کوپل تحکیم برای ارزیابی رفتار هیدرومکانیکی یک سد‬
‫باطله محور ثابت در شرایط ساخت مرحلهای استفاده شده است‪ .‬در این آنالیزها به شبیهسازی ترکیبی از شرایط واقعی سدهای باطله ازجمله تراوش‬
‫غیراشباع مصالح‪ ،‬تحکیم و بارگذاری ناشی از ساخت مرحلهای سد در مجموعه نرمافزاری ‪ GeoStudio‬پرداخته شده است‪ .‬درنهایت تغییرات فشار‬
‫آب منفذی‪ ،‬جابهجاییهای قائم و افقی سد باطله موردمطالعه دقیقتر قرارگرفته است‪.‬‬

‫کلمات کلیدی‪ :‬سد باطله‪ ،‬ساخت مرحلهای‪ ،‬تحلیل اجزاء محدود‬

‫مقدمه‬ ‫‪.1‬‬

‫یکی از فعالیتهای بشر از دیرباز استخراج معادن بوده که مشکالت متعددی ازجمله دفع مواد زائد معادن (باطلهها) را در پی داشته است‪ .‬باطلهها ترکیب‬
‫سنگ خردشده با سیال مورداستفاده در فرآیند معدنی است که پس از استخراج ماده مدنظر در فرآیند معدنی به وجود آمده [‪ ]1‬و به آن دوغاب‬
‫میگویند‪ .‬در بسیاری از معادن‪ ،‬تقریباً بیش از ‪ 99‬درصد ماده اولیه حفاریشده (سنگ مادر) تبدیل به تفالههای معدنی مختلف شامل باطلهها میشود [‪,2‬‬
‫‪ .]3‬با توجه به اینکه این حجم زیاد باطلهها عموماً حاوی آالیندههای زیستمحیطی فراوانی ازجمله فلزات سنگین و مواد سمی هستند‪ ،‬نیاز به دفع ایمن و‬
‫پایدار آنها بهمنظور جلوگیری از پخش و گسترش کنترل نشده به محیطزیست است‪.‬‬
‫از شناختهشدهترین روشهای دفع باطلهها‪ ،‬انتقال دوغاب باطله به مخزن سدهای باطله است‪ .‬بدنه این سدها معموالً با استفاده از خود باطلههای‬
‫درشتدانه و بهصورت ترفیع شونده در سه روش باالرونده‪ ،‬پایینرونده و محور ثابت ساخته میشوند‪ .‬در این بین روش محورثابت به علت مزایای زیادی‬
‫که در مقایسه با سایر روشهای ساخت دارد‪ ،‬موردتوجه معادن زیادی قرارگرفته است‪ .‬وظ یفه اصلی سدهای باطله ایجاد فضای کافی و ایمن برای ذخیره‬
‫باطلهها در حین استفاده از معدن و پس از پایان عمر آن است [‪]4‬؛ اما بهطور متوسط خرابی ‪ 2‬تا ‪ 5‬سد باطله در سال [‪ ]6 ,5‬نشان میدهد آنالیزهای ساده و‬
‫متعارف پایداری و تراوش نمیتوانند تمامی جوانب رفتاری سدهای باطله را در برگیرد؛ بنابراین انجام تحلیلهای هیدرومکانیکی بهمنظور تعیین رفتار‬
‫واقعی سدهای باطله در شرایط ساخت مرحلهای و اطمینان از پایداری و عملکرد ایمن سد الزامی است [‪.]7‬‬
‫در این مقاله‪ ،‬از آنالیز کوپل تحکیم برای ارزیابی رفتار هیدرومکانیکی یک سد باطله محور ثابت بلندمرتبه که از گزینههای اصلی معدن مس‬
‫سونگون به شمار میرفت‪ ،‬در شرایط ساخت مرحلهای استفاده شده است‪ .‬در این آنالیزها به شبیهسازی ترکیبی از شرایط واقعی سدهای باطله ازجمله‬

‫‪ 1‬دانشجوی کارشناسی ارشد خاک و پی‬

‫‪ 2‬استادیار دانشگاه‬

‫‪‬‬
‫تراوش غیراشباع‪ ،‬تحکیم مصالح و بارگذاری ناشی از ساخت مرحلهای سد در ‪ SIGMA/W‬از مجموعه نرمافزاری ‪ GeoStudio‬پرداختهشده است‪.‬‬
‫در ابتدا کلیاتی در ارتباط با معدن مس سونگون‪ ،‬خصوصیات مصالح و مراحل مدلسازی ارائه شده و سپس اثر سرعت ساخت بر رفتار هیدرومکانیکی‬
‫سد موردمطالعه قرارگرفته است‪.‬‬

‫معرفی سد و معدن مس سونگون‬ ‫‪.2‬‬

‫مجتمع مس سونگون در استان آذربایجان شرقی‪ ،‬در ‪ 131‬کیلومتری شمال تبریز و ‪ 31‬کیلومتری شهرستان ورزقان واقع شده است‪ .‬این معدن از نوع روباز‬
‫بهعنوان دومین معدن مس بزرگ ایران شناخته شده و درمجموع حدود ‪ 381‬میلیون مترمکعب باطله در آن تولید خواهد شد‪ .‬به همین دلیل در این معدن‬
‫مطالعات گستردهای پیرامون احداث سد باطله بهمنظور جمعآوری و ذخیره ایمن باطلههای کارخانههای تغلیظ صورت گرفته است‪ .‬یکی از گزینههای‬
‫موردتوجه ‪ ،‬ساخت سد باطله محور ثابت با استفاده از ماسه سیکلون بوده است‪ .‬در شکل «‪ »1‬اجزای اصلی این طرح شامل سد اولیه (یک سد خاکی‬
‫سنگریزهای با هسته رسی مایل)‪ ،‬خاکریز ماسهای‪ ،‬لجن مخزن و فونداسیون سد در مقطع حداکثر به همراه مقاطع و نقاطی که برای بررسی نتایج‬
‫استفادهشده نمایش داده شده که مقطع آن مشابه برخی از سدهای باطله محور ثابت بلندمرتبه (مانند [‪ )]9 ,8‬است‪ .‬الزم به ذکر است که با در نظرگیری‬
‫ضخامت ثابت (‪ 11‬متر) برای فونداسیون‪ ،‬این طرح ازلحاظ هندسی ایدهآلسازی شده تا بتوان بهطور کلیتر رفتار هیدرومکانیکی سدهای باطله محور‬
‫ثابت بلندمرتبه را موردبررسی قرار داد‪ .‬هرچند عمر معدن در طرح اولیه برابر ‪ 31‬سال در نظر گرفتهشده بود‪ ،‬این امکان وجود داشت که استخراج از‬
‫معدن با سرعت بیشتر و یا کمتر از ‪ 31‬سال صورت گیرد‪ .‬به همین دلیلی در این تحقیق اثر مدتزمان ساخت (‪ 31 ،25‬و ‪ 35‬سال) بر رفتار سد موردبررسی‬
‫قرارگرفته است‪.‬‬

‫شکل ‪ – 1‬هندسه ایدهآلسازی شده سد باطله موردمطالعه در مقطع حداکثر و ابعاد اجزای مختلف آن‬

‫خصوصیات مصالح و مدل رفتاری‬ ‫‪.3‬‬

‫مطالعات جامعی بر روی خصوصیات ژئوتکنیکی باطلههای مس سونگون و فونداسیون سد انجام شده که در جدول «‪ »1‬خالصه نتایج مورداستفاده در‬
‫مدلسازی که عموماً بر اساس آزمایشهای سه محوری برآورد شده‪ ،‬ارائهشده است‪ .‬برای تمامی مصالح از مدل موهر‪-‬کولمب استفاده شده و مدول‬
‫االستیک ماسه خاکریز و فونداسیون سد بهصورت غیرخطی و تابع تنش محصور شونده تعریفشده است‪ .‬الزم به ذکر است که مقدار ضریب‬
‫نفوذپذیری برای مصالح لجن بر مبنای نتایج آزمایش تحکیم و برای سایر مصالح بر طبق آزمایش هد ثابت یا افتان تعیینشده است‪.‬‬

‫جدول ‪ -1‬مشخصات مصالح مورداستفاده در تحلیل هیدرومکانیکی‬

‫‪Material‬‬ ‫‪wet‬‬ ‫‪sat‬‬ ‫‪ν‬‬ ‫‪E‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪kx‬‬

‫)‪(KN/m3‬‬ ‫)‪(KN/m3‬‬ ‫)‪(kPa‬‬ ‫)‪(kPa‬‬ ‫)‪(‬‬ ‫)‪(m/s‬‬

‫‪Sand Tailings‬‬ ‫‪17.3‬‬ ‫‪19.40‬‬ ‫‪0.28‬‬ ‫‪' )0.5‬‬

‫‪1013. ( 3‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪38‬‬ ‫‪6.110-6‬‬
‫‪1.410-6‬‬
‫‪Slimes‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪19.2‬‬ ‫‪0.30‬‬ ‫‪7000‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪35‬‬ ‫‪to‬‬
‫‪8.710-8‬‬
‫‪Rockfill‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪0.23‬‬ ‫‪50000‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪45‬‬ ‫‪1.610-3‬‬
‫‪Compacted‬‬
‫‪18.3‬‬ ‫‪19.7‬‬ ‫‪0.3‬‬ ‫‪20000‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪32‬‬ ‫‪3.410-8‬‬
‫)‪Clay (Core‬‬
‫‪K=120, n=0.45‬‬
‫‪Foundation‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪20.7‬‬ ‫‪0.3‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪1.210-5‬‬
‫‪Ei = 8000‬‬

‫‪‬‬
 ‫مراحل مدلسازی و تحلیل‬ ‫‪.4‬‬

‫تحلیل عددی به کمک نرمافزار ژئوتکنیکی ‪ SIGMA/W‬از مجموعه نرمافزاری ‪ GeoStudio 2012‬انجامشده که قادر به تحلیل توأم جریان آب و‬
‫تغییر شکل با استفاده از مدلهای رفتاری خطی و غیرخطی برای خاك و سنگ است‪ .‬در ابتدا‪ ،‬با استفاده از آنالیز درجا‪ ،‬تنشهای اولیه فونداسیون در‬
‫حالتی که سطح آب بر سطح زمین قرار دارد‪ ،‬تعیینشده است‪ .‬سپس با استفاده از آنالیز کوپل‪ ،‬سد اولیه در ‪ 7‬الیه و هر الیه به ضخامت ‪ 11‬متر در مدت‬
‫‪ 2‬سال تحلیل شده است‪ .‬بهمحض پایان ساخت سد اولیه‪ ،‬تخلیه باطلهها به مخزن سد و دپو سازی ماسه در خاکریز پاییندست آغاز شده است‪ .‬برای‬
‫مدلسازی مصالح خاکریز و مخزن به ترتیب از ‪ 33‬و ‪ 32‬الیه به ارتفاع ‪ 5‬متر استفاده شده و زمان کل آنالیز برای هر مدل به ترتیب برابر ‪ 31 ،25‬و ‪ 35‬در‬
‫نظر گرفته شده است‪ .‬در هر مرحله ساخت‪ ،‬یک آنالیز کامالً کوپل برای تعیین رفتار هیدرومکانیکی مصالح انجام شده است‪.‬‬
‫شرایط مرزی بهگونهای است که در هر تحلیل مرزهای چپ و راست مدل امکان تغییر شکل در جهت قائم را داشته باشند و تنها شرایط مرزی‬
‫‪ x-displacement=0‬برای آنها تعریف شده است‪ .‬همچنین در هر آنالیز‪ ،‬تمامی مرزهای مدل نفوذناپذیر در نظر گرفته شده و تنها امکان زهکشی‬
‫برای مصالح مخزن بر سطح آنها وجود دارد‪ .‬برای تمامی نواحی مدل غیر از هسته سد اولیه‪ ،‬از الگو مش بندی نامنظم چهاروجهی با ‪ 9‬نقطه گوس و‬
‫مثلثی با ‪ 3‬نقطه گوس استفادهشده است؛ اما برای مصالح هسته با استفاده از نتایج چندین آنالیز ساخت مرحلهای تصمیم گرفته شد از مدل چهاروجهی‬
‫مستطیلی استفاده شود تا افزایش فشار آب منفذی در هسته سد بهخوبی مدل شود‪ .‬بر مبنای نتایج مطالعه اثر ابعاد مش بر نتایج‪ ،‬ابعاد المانها برای نواحی‬
‫خاکریزها‪ ،‬مخزن و فونداسیون برابر ‪ 5‬متر و برای الیههای سد اولیه به علت رسیدن به همگرایی بهتر برابر ‪ 11‬متر در نظر گرفته شد‪.‬‬

‫بحث و بررسی‬ ‫‪.5‬‬

‫در این بخش‪ ،‬رفتار هیدرومکانیکی مدل ارائهشده در شکل «‪ »1‬در سه مدتزمان ساخت ‪ 31 ،25‬و ‪ 35‬سال از سه منظر فشار آب منفذی‪ ،‬تغییر شکلهای‬
‫قائم و افقی موردبررسی قرارگرفته است‪ .‬نتایج حاصل می توانند در مطالعه رفتار سدهای باطله محور ثابت بلندمرتبه در شرایط ساخت مورداستفاده قرار‬
‫گیرند‪.‬‬

‫فشار آب منفذی‬ ‫‪1 .5‬‬

‫شکلهای «‪ »4-2‬به ترتیب کانتورهای فشار آب منفذی در شرایط پایان ساخت سد برای سه مدل ‪ 31 ،25‬و ‪ 35‬سال را نمایش میدهد‪ .‬مشاهده میشود‬
‫که بیشترین فشار آب منفذی (تا ‪ 811‬کیلو پاسکال) در مدل ‪ 25‬سال ساخت ایجادشده و با کاهش سرعت ساخت مقدار فشار آب منفذی تولیدشده در‬
‫مخزن سد کاهش یافته و در مدل ‪ 31‬و ‪ 35‬سال به ترتیب به حداکثر مقدار ‪ 751‬و ‪ 651‬کیلو پاسکال میرسد‪ .‬بدیهی است پس از پایان ساخت سد‪،‬‬
‫مدتزمان بیشتری برای زایل شدن فشار آب منفذی در مدلی که سریعتر ساختهشده‪ ،‬نیاز است‪.‬‬

‫شکل ‪ – 2‬کانتورهای فشار آب منفذی تولیدشده در مخزن سد‪ ،‬در مرحله پایان ساخت به مدت ‪ 22‬سال‬

‫شکل ‪ – 3‬کانتورهای فشار آب منفذی تولیدشده در مخزن سد‪ ،‬در مرحله پایان ساخت به مدت ‪ 33‬سال‬

‫‪‬‬
 ‫شکل ‪ – 4‬کانتورهای فشار آب منفذی تولیدشده در مخزن سد‪ ،‬در مرحله پایان ساخت به مدت ‪ 32‬سال‬

‫برای مقایسه بهتر سه مدل آنالیز شده‪ ،‬فشار آب منفذی در مقطع ‪ A-B‬در شرایط پایان ساخت به همراه فشار هیدرو استاتیک آب در شکل «‪» 5‬‬
‫رسم شده که نشان میدهد‪ ،‬فشار آب منفذی تولیدشده در مدل ‪ 25‬سال‪ ،‬از ارتفاع ‪ 111‬متر تا سطح مخزن بیش از فشار هیدرو استاتیک بوده و در ارتفاع‬
‫کمتر از ‪ 111‬متر‪ ،‬از دو مدل دیگر به فشار هیدرو استاتیک نزدیکتر است‪ .‬این موضوع میتواند بر نوع رفتار مصالح از منظر زهکشی شده یا نشده و‬
‫پارامترهای مقاومتی تأثیر گذاشته و پایداری کلی سد خصوصاً در هنگام زلزله را به مخاطره بی اندازد‪ .‬چراکه تکیهگاه چپ بدنه سد توسط باطلههای‬
‫مخزن شکل میگیرد‪ .‬همچنین در شکل «‪ »6‬تغییرات فشار آب منفذی و تنش مؤثر محصور شونده نقطه ‪ E‬در مقابل زمان نمایش داده شده است‪ .‬در مدل‬
‫‪ 25‬سال‪ ،‬فشار آب منفذی از تنش محصور شونده مؤثر بیشتر بوده و با گذشت زمان فاصله بین فشارها افزایش مییابد و رفتار این نقطه شبه ‪-‬زهکشینشده‬
‫خواهد بود؛ اما در هر مدل ‪ 35‬سال با گذشت زمان بهتدریج مقدار تنش محصور شونده از فشار آب منفذی بیشتر شده و رفتار بهصورت شبه ‪-‬‬
‫زهکشیشده میشود‪ .‬در مدل ‪ 31‬سال نیز روند مشابه مدل ‪ 35‬سال اما با سرعت کمتر در افزایش تنش محصور شونده مشاهده میشود‪ .‬همچنین در‬
‫یکزمان مشخص‪ ،‬فشار آب منفذی نقطه ‪ E‬در مدل ‪ 25‬سال بسیار بیشتر از دو مدل دیگر ‪ 31‬و ‪ 35‬است‪.‬‬

‫‪Point E‬‬ ‫‪Section A-B‬‬

‫‪700‬‬ ‫‪200‬‬

‫‪180‬‬
‫‪600‬‬
‫‪160‬‬

‫‪500‬‬ ‫‪140‬‬

‫‪120‬‬
‫)‪Pressure (kPa‬‬

‫‪400‬‬
‫)‪Height (m‬‬

‫‪25 Years PWP‬‬

‫‪25 years‬‬
‫‪30 Years PWP‬‬ ‫‪100‬‬

‫‪300‬‬ ‫‪35 Years PWP‬‬ ‫‪30 years‬‬

‫‪80‬‬
‫‪25 Years Eff. Con.‬‬ ‫‪35 years‬‬
‫‪Pressure‬‬
‫‪200‬‬ ‫‪30 Years Eff. Con.‬‬ ‫‪60‬‬
‫‪Pressure‬‬ ‫‪hydrostatic‬‬
‫‪35 Years Eff. Con.‬‬ ‫‪pressure‬‬
‫‪40‬‬
‫‪Pressure‬‬
‫‪100‬‬
‫‪20‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪400‬‬ ‫‪2400‬‬ ‫‪4400‬‬ ‫‪6400‬‬ ‫‪8400‬‬ ‫‪10400‬‬ ‫‪12400‬‬ ‫‪14400‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪200‬‬ ‫‪400‬‬ ‫‪600‬‬ ‫‪800‬‬ ‫‪1000‬‬ ‫‪1200‬‬ ‫‪1400‬‬ ‫‪1600‬‬ ‫‪1800‬‬
‫)‪Times (Days‬‬ ‫)‪Pore Water Pressure (kPa‬‬

‫شکل ‪ – 6‬تغییرات فشار آب منفذی و تنش مؤثر در نقطه ‪ E‬بازمان‬ ‫شکل ‪ – 2‬فشار آب منفذی مقطع ‪ A-B‬در شرایط پایان ساخت‬

‫تغییر شکلهای افقی و قائم‬ ‫‪1 .5‬‬

‫برخی از محققین ازجمله [‪ ،]11‬تغییر شکلهای افقی در شرایط ساخت را بهعنوان عامل مهم تعیینکننده پایداری سد‪ ،‬خصوصاً در شرایط بهرهبرداری‬
‫دانستهاند‪ .‬شکلهای «‪ »9-7‬به ترتیب کانتورهای تغییر شکل افقی مدل ‪ 31 ،25‬و ‪ 35‬سال را نشان میدهد‪ .‬مشاهده میشود که بیشترین تغییر شکلهای‬
‫افقی بدنه سد‪ ،‬در مدلی ایجاد میشود (‪ 25‬سال) که بیشترین فشار آب منفذی در مراحل ساخت در مخزن آن به وجود آمده است (رجوع شود به بخش‬
‫‪ .)1 .5‬علت این موضوع در بیشتر بودن نیروی تراوش و گرادیان هیدرولیکی جهت افقی وارده از مخزن سد به بدنه است که هرچه سرعت ساخت‬
‫کاهش یابد‪ ،‬این نیرو کاهشیافته و درنتیجه تغییر شکلهای حداکثر افقی بدنه سد کاهش مییابد‪ .‬این نتیجه بهطور مشابه توسط [‪ ]7‬برای سدهای باطله‬
‫باالرونده گرفتهشده است‪ .‬بدیهی است که استفاده از روشهای تحلیل یکبعدی تحکیم نمیتوانند منجر به چنین نتایجی شوند‪ .‬نکته حائز اهمیت دیگر‪،‬‬
‫موقعیت جابهجاییهای افقی حداکثر است که در محدوده تقریبی ‪ (0.47-0.52)H‬از سطح فونداسیون قرار دارد‪ .‬الزم به ذکر است که برای بررسی‬
‫اثر ابعاد مدل بر نتایج تغییر شکل افقی‪ ،‬مدل پایه (‪ 31‬سال) با طول مخزن دو برابر نیز آنالیز شده است که در نقطه ماکزیمم حداکثر ‪ 11‬درصد و در سایر‬
‫نقاط زیر ‪ 5‬درصد میزان جابهجاییهای کاهش مییابد‪ .‬به همین دلیل مدل با ابعاد فعلی مناسب در نظر گرفته شد‪.‬‬

‫‪‬‬
 ‫شکل ‪ – 7‬کانتورهای تغییر شکل افقی در اثر ساخت مرحلهای‪ ،‬در مرحله پایان ساخت ‪ 22‬سال‬

‫شکل ‪ – 8‬کانتورهای تغییر شکل افقی در اثر ساخت مرحلهای‪ ،‬در مرحله پایان ساخت ‪ 33‬سال‬

‫شکل ‪ – 9‬کانتورهای تغییر شکل افقی در اثر ساخت مرحلهای‪ ،‬در مرحله پایان ساخت ‪ 32‬سال‬

‫برای ارزیابی بهتر عملکرد مدلها در شرایط پایان ساخت‪ ،‬تغییر مکانهای افقی و قائم نقاط ‪ F‬و ‪ G‬واقع بر دو طرف تاج سد به ترتیب در‬
‫شکلهای «‪ »11‬و «‪ »11‬نشان داده شده است‪ .‬هرچند تفاوت بسیار ناچیزی در مقدار نشست بین مدلها وجود دارد‪ ،‬بهطورکلی با کاهش سرعت ساخت به‬
‫علت آنکه مصالح مدتزمان بیشتری رویهم قرار دارند‪ ،‬نشست تاج سد بیشتر میشود‪ .‬همچنین با توجه به میزان نشست محاسبهشده برای تاج سد و‬
‫خصوصاً نقطه ‪ ،F‬در نظرگیری سطح آزاد ‪ 5‬متر برای هر سه مدل کافی به نظر میرسد‪ .‬نکته حائز اهمیت دیگر‪ ،‬تغییر شکل و حرکت تاج به سمت مخزن‬
‫سد است‪ .‬با توجه به اینکه مصالح فوقانی مخزن در شرایط کامالً اشباع قرار داشته و مقاومت بسیار کمی در مقابل تغییر شکل دارند‪ ،‬مصالح بدنه به سمت‬
‫آنها حرکت میکنند‪ .‬اگرچه این جابهجایی در هر سه مدل زیاد نیست‪ ،‬میتواند اوالً باعث ایجاد تركهایی در تاج سد شده و دوماً تغییر شکلهای‬
‫نامتقارن برای تاج سد را در برداشته باشد‪ .‬احتمال رخداد این دو پدیده در مدل ‪ 25‬سال که تغییر شکل افقی دو نقطه ‪ F‬و ‪ G‬در خالف جهت یکدیگر‬
‫رخداده بیشتر از دو مدل دیگر است‪.‬‬
‫)‪Vertical Displacement of Crest (m‬‬ ‫)‪Horizental Displasement of Crest (m‬‬
‫‪-1.2‬‬ ‫‪-0.25‬‬

‫‪-0.2‬‬
‫‪-1.15‬‬

‫‪-0.15‬‬
‫‪-1.1‬‬
‫‪25 Years‬‬ ‫‪25 Years‬‬
‫‪-0.1‬‬
‫‪30 Years‬‬ ‫‪30 Years‬‬
‫‪-1.05‬‬
‫‪35 Years‬‬ ‫‪35 Years‬‬
‫‪-0.05‬‬

‫‪-1‬‬
‫‪0‬‬

‫‪-0.95‬‬ ‫‪0.05‬‬
‫‪F‬‬ ‫‪G‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪G‬‬

‫شکل ‪ – 11‬تغییر شکل قائم نقاط ‪ F‬و ‪ G‬واقع بر تاج سد‬ ‫شکل ‪ – 13‬تغییر شکل افقی نقاط ‪ F‬و ‪ G‬واقع بر تاج سد‬

‫‪‬‬
 ‫نتیجهگیری‬ .6

:‫بهطور خالصه میتوان نتایج زیر را در ارتباط با آنالیزهای صورت گرفته ارائه کرد‬
‫ افزایش سرعت ساخت موجب افزایش فشار آب منفذی تولیدشده در مخزن سد میشود و زمان بیشتری برای زایل شدن این فشار پس از پایان ساخت‬.1
.‫نیاز خواهد بود‬
- ‫ بنابراین رفتار مصالح مخزن بهصورت شبه‬.‫ ساخت سریع سد میتواند موجب ایجاد فشار آب منفذی بیش از فشار هیدرو استاتیک در مخزن شود‬.2
.‫زهکشینشده است و امکان به خطر افتادن پایداری بدنه سد خصوصاً در اثر بارهای لرزهای وجود دارد‬
‫ چراکه با افزایش سرعت ساخت نیروی تراوش و گرادیان هیدرولیکی‬.‫ بیشترین میزان تغییر شکلهای افقی در مدل با کمترین زمان ساخت رخ میدهد‬.3
.‫افقی مخزن بهطرف بدنه سد بیشتر میشود‬
.‫( از سطح فونداسیون قرار دارد‬0.47-0.52)H ‫ محدوده جابهجایی حداکثر افقی بدنه سد برای هر سه مدل تقریباً یکسان و در بازه‬.4
.‫ مصالح تغییر مکانهای قائم بیشتری را تجربه میکنند‬،‫ اختالف نشست تاج سد در هر سه مدل تقریباً ناچیز است اما بهطورکلی با افزایش زمان ساخت‬.5
‫ سال تغییر شکل افقی دو نقطه کناری تاج سد در خالف جهت یکدیگر بوده و این موضوع احتمال ایجاد ترك و نشستهای نامتقارن را‬25 ‫ در مدل‬.6
.‫در مقایسه با دو مدل دیگر افزایش میدهد‬

‫قدردانی‬ .7

‫نگارندگان این اثر بر خود می دانند از شرکت ملی صنایع مس ایران و شرکت مهندسین مشاور طوس آب برای کمکهای بیشائبهشان در کلیه مراحل‬
.‫این مطالعه تشکر و قدردانی داشته باشند‬

‫مراجع‬ .8

]1[ D. Kossoff, W. Dubbin, M. Alfredsson, S. Edwards, M. Macklin, and K.A. Hudson-Edwards, Mine tailings
dams: Characteristics, failure, environmental impacts, and remediation, Applied Geochemistry 51 (2014), pp.
229-245.
]2[ B. Lottermoser, Mine wastes :characterization, treatment and environmental impacts, Springer Science &
Business Media, (2010).
]3[ G. Villavicencio, R. Espinace, J. Palma, A. Fourie, and P. Valenzuela, Failures of sand tailings dams in a
highly seismic country, Canadian geotechnical journal 51 (2013), pp. 449-464.
]4[ T. Hamade, and H. Mitri, Reliability-based approach to the geotechnical design of tailings dams, International
Journal of Mining, Reclamation and Environment 27 (2013), pp. 377-392.
]5[ M.P. Davies, Tailings impoundment failures: are geotechnical engineers listening, Geotechnical News,
September 2002 (2002), pp. 31-36.
]6[ L.N. Bowker, and D.M. Chambers, The risk, public liability, and economics of tailings storage facility failures,
Research Paper. Stonington, ME. Disponível em: https://www.earthworksaction.org/files/pubs-
others/BowkerChambers-RiskPublicLiability_EconomicsOfTailingsStorageFacility%20Failures-23Jul15.pdf,
(2015).
]7[ B. Saad, and H. Mitri, Hydromechanical analysis of upstream tailings disposal facilities, Journal of
geotechnical and geoenvironmental engineering 137 (2010), pp. 27-42.
]8[ Obermeyer, J. and T. Alexieva., Design, construction and operation of a large centerline tailing storage
facility with high rate of rise., in Proc., Tailings and Mine Waste’11: 15th Int. Conf. on Tailings and Mine
Waste. 2011. Norman B. Keevil Institute of Mining Engineering Vancouver, BC, Canada.
]9[ P. Corser, J. Rogers, J. Misiewicz, D. Ross-Watt, and J. Gutierrez, Design, construction and operation of a
centerline rockfill tailing dam with low permeability core zone, (2011).
]11[ A.D.M. Penman, On the embankment dam, Géotechnique 36 (1986) ,pp. 303-348.