Źródła prawa

fakty społeczne tworzące prawo (fakty wytwory faktów prawotwórczych

prawotwórcze)

⇓ ⇓
stanowienie akty normatywne
umowa normy prawne
tworzenie się prawa zwyczajowego przepisy prawne

Stanowienie prawa
Stanowienie norm prawnych (np. stanowienie ustawy przez parlament) jest czynnością
konwencjonalną kompetentnego organu państwa, poprzez którą organ ów ,,żąda’’, aby normy
generalne i abstrakcyjne o ukształtowanej przez niego treści były realizowane. Stanowienie
jest więc aktem kreującym normy prawne i zarazem takim, dla którego ważności nie jest
wymagana zgoda adresatów stanowionych norm.
Szczególnym przypadkiem stanowienia jest współstanowienie prawa, polegające na tym, że
owej czynności prawotwórczej dokonują co najmniej dwa podmioty (np. stanowienie
rozporządzenia przez dwóch ministrów).
Oczywiście podmiot stanowiący normy może aktem stanowienia sam zobowiązać się do
określonego postępowania (np. parlament uchwalający dla siebie regulamin).

Umowy
Umowa jest czynnością prawotwórczą co najmniej dwustronną, poprzez którą strony
uczestniczące w umowie ustalają wiążące je normy generalne i abstrakcyjne. Umowa,
podobnie jak stanowienie, jest aktem kreującym normy prawne. Współcześnie występuje ona
bardzo często jako akt tworzący prawo międzynarodowe. Nabiera także coraz większej
doniosłości jako forma tworzenia prawa wewnętrznego, zwłaszcza w dziedzinie prawa pracy,
gdzie umowy są zawierane między organami państwa a odpowiednimi reprezentacjami
pracowników.

Tworzenie się prawa zwyczajowego

Tworzenie się prawa zwyczajowego jest faktem prawotwórczym bardzo złożonym. Polega on
na tym, iż w danej społeczności kształtuje się powszechna praktyka określonego
postępowania w określonych okolicznościach a zarazem kształtuje się w tej społeczności
przekonanie, iż postępowanie to jest zgodne z jakimiś normami, które nazywa się normami
zwyczajowymi. Normy zwyczajowe kształtują się więc spontanicznie. Jeżeli przy tym w
doktrynie prawniczej ukształtuje się powszechne przekonanie, że dana norma zwyczajowa
wyznacza zachowania, które powinny być realizowane jako prawnie obowiązkowe a
przekroczenie tej normy powinno być sankcjonowane przez organy państwa, i nadto jeżeli
jakiś organ państwa (sąd, parlament, organ administracyjny) podejmie decyzję na podstawie
normy ukształtowanej zwyczajowo, to norma ta staje się normą prawa zwyczajowego.
Czynność podjęcia przez jakiś organ państwa decyzji na podstawie normy zwyczajowej jest
aktem uznania owej normy. Uznanie normy zwyczajowej nie jest czynnością kreującą, tj.
kształtującą treść owej normy, ale jedynie czynnością, poprzez którą norma ta zostaje
włączona do systemu obowiązujących norm prawnych. Czynność ta ma zatem charakter
precedensu potwierdzającego rozpowszechnione przekonanie, iż dana norma powinna być
realizowana jako norma prawna.

Precedens prawotwórczy
Precedens prawotwórczy polega na tym, że jakiś organ, w szczególności sąd, podejmuje
decyzję w określonej sprawie, choć w obowiązujących normach brak podstaw do jej wydania
lub podstawy te nie są niedostatecznie określone. Decyzja ta podejmowana jest w konkretnej,
indywidualnej sprawie, a więc w procesie stosowania prawa, ale ogran ją podejmujący,
biorąc wprawdzie pod uwagę swoiste, niepowtarzalne cechy rozważanej sprawy, formułuje
zarazem normę generalną, którą jakoby kieruje się wydając ową decyzję, oraz którą
czyni ,,podstawą’’ swego rozstrzygnięcia (ratio decidendi). Owa norma generalna, ze
względu na regułę systemu, głoszącą, że decyzja, w szczególności sądowa, która zapadła w
jakiejś sprawie ma charakter wiążący dla wszystkich sądów o takiej samej lub niższej pozycji
prawnej, powinna być odtąd podstawą rozstrzygania wszystkich spraw podobnych.

Wyróżnia się dwa typy prawodawstwa:

- prawodawstwo paternalistyczne - wyróżnia się następującymi cechami:
1) prawo jest wykorzystywane jako instrument używania władzy i służy
jednostkom lub wpływowym grupom do realizacji przede wszystkim
założonych przez nie partykularnych celów;
2) prawodawstwo to respektuje określone wartości, a zwłaszcza chroni i poręcza
wolność i prawa jednostki w takim jedynie zakresie, w jakim nie jest to
niezgodne z celami władzy politycznej;
3) faktyczna inicjatywa prawodawcza koncentruje się w ośrodku podejmowania
decyzji politycznych, a procedury prawodawcze nie zapewniają wpływu
obywateli i ich organizacji na treść tworzonych norm prawnych;
4) brak przejrzystych reguł wyznaczających kompetencje prawodawcze oraz
procedurę tworzenia prawa, co sprzyja rozstrzygnięciom arbitralnym;
5) brak instytucjonalnych form kontroli procesu prawodawczego i rezultatów
tego procesu.
np. państwa totalitarne (nie ma TK)
Może mieć wiele odmian od prawoznawstwa despotycznego, w którym prawodawca tworzy
normy w sposób całkowicie i jawnie arbitralny a posłuch dla nich wymusza siłą, po
prawodawstwo ,,łagodne’’, w którym twórca prawa zabiega o pozyskanie aprobaty dla
tworzonych norm, bywa skłonny do ustępstw i korygowania swoich rozstrzygnięć, ale sam
arbitralnie kształtuje reguły tworzenia prawa i sam wyznacza granice ustępstw i
kompromisów.
Są pewne warunki niezbędne dla skuteczności prawodawstwa paternalistycznego. Do
najważniejszych spośród nich należą jedność centrum podejmowanego decyzje polityczne,
ustabilizowana sytuacja ekonomiczna i społeczna w państwie oraz bierność społeczeństwa.
 - prawodawstwo demokratyczne - wyróżnia się następującymi cechami:
1) prawo przestaje być wyłącznie środkiem realizowania celów politycznych i
zachowuje swoje autonomiczne wartości;
2) władza prawodawcza podlega daleko idącym ograniczeniom, granice jej
swobody wyznaczają w szczególności prawa i wolności jednostki, których
naruszyć nie może;
3) następuje decentralizacja inicjatywy prawodawczej, dopuszcza się
negocjacyjne formy tworzenia prawa, a procedury stanowienia prawa
gwarantują wpływ społeczeństwa na treść stanowionych norm;
4) zakładana koncepcja źródeł prawa oraz reguły tworzenia prawa są klarowne i
jawne;
5) proces tworzenia prawa oraz rezultaty działań prawotwórczych poddane są
instytucjonalnej kontroli.
Także prawodawstwo demokratyczne może mieć wiele odmian, w szczególności
charakteryzować się większym czy mniejszym stopniem ,,uspołeczenienia’’, a więc
dopuszczenia negocjacyjnych form tworzenia prawa i udziału w procesie stanowienia
prawa obywateli i ich reprezentacji.
Ukształtowaniu się prawodawstwa demokratycznego sprzyjają w szczególności
następujące warunki: wolne i niezależne środki komunikacji społecznej (telewizja,
radio, prasa, Internet) pluralizm polityczny, niezależne organizacje społeczne oraz
aktywność społeczeństwa.
Normatywna koncepcja źródeł prawa (Z. Ziembiński)
zespół reguł nakazujący uznawać jakieś fakty za fakty prawotwórcze oraz reguł dot. wiązania
z tymi faktami obowiązywania określonych norm prawnych.
Na normatywną koncepcję źródeł prawa składają się dwojakiego rodzaju reguły:
reguły walidacyjne - nakazuje uznawać jakieś fakty za fakty prawotwórcze danego systemu;
reguły egzegezy - reguły interpretowania tekstów prawniczych, reguły inferencyjne,
dotyczące wnioskowania z obowiązywania jakichś jednych norm o obowiązywaniu innych
norm prawnych oraz reguły kolizyjne, określające sposoby eliminowania niezgodności norm
systemu.

Rozwinięta normatywna koncepcja źródeł prawa danego systemu zawiera następujące

elementy, które wyznaczają:
1) polityczne uzasadnienie podstaw systemu prawnego,
2) kompetencje określonych podmiotów do tworzenia pisanych źródeł prawa,
3) prawotwórczą rolę zwyczaju i precedensów,
4) dopuszczalne w danym systemie reguły interpretacyjne
5) dopuszczalne w danym systemie reguły inferencyjne,
6) przyjęte w systemie zasady rozstrzygania kolizji między normami systemu.

W pełni rozwinięta normatywna koncepcja źródeł prawa jakiegoś systemu powinna pozwalać
na rozstrzygania, jakie normy należą a jakie nie należą do danego systemu prawnego, inaczej
mówiąc: jakie normy są normami obowiązującymi, a jakie nie obowiązują w danym systemie
prawnym.
System prawa
odpowiednio uporządkowany zbiór norm prawnych, aktów normatywnych, przepisów
prawnych.
Cechy systemu prawa:
a) spójność - w systemie nie występują niezgodności
b) zupełność - w systemie nie ma luk prawnych
c) hierarchiczność - możemy zbudować system prawa według pewnej hierarchii.

Regulacja źródeł prawa w Konstytucji

Art. 87.

1. Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są:

Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia.
2. Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są na
obszarze działania organów, które je ustanowiły, akty prawa miejscowego.

Art. 93.

1. Uchwały Rady Ministrów oraz zarządzenia Prezesa Rady Ministrów i ministrów mają
charakter wewnętrzny i obowiązują tylko jednostki organizacyjnie podległe organowi
wydającemu te akty.
2. Zarządzenia są wydawane tylko na podstawie ustawy. Nie mogą one stanowić
podstawy decyzji wobec obywateli, osób prawnych oraz innych podmiotów.
3. Uchwały i zarządzenia podlegają kontroli co do ich zgodności z powszechnie
obowiązującym prawem.

Początkowo chciano uregulować wszystkie kwestie dot. źródeł prawa w jednym rozdziale
konstytucji, aby podkreślić wagę tej problematyki.
art. 87 stosuje wyliczenia i dzieli prawo na wewnętrznie obowiązujące lub powszechnie
obowiązujące
aspekt podmiotowy i przedmiotowy

źródła prawa powszechnie obowiązującego źródła prawa wewnętrznie obowiązującego

(akty prawa wewnętrznego)

Czy to podział źródeł prawa w Konstytucji? Nie, gdyż podział zakłada rozłączność. Garlicki i
TK, uważają, że to podział. Art. 112.
Regulamin Sejmu i Senatu
Otwarty czy zamknięty system prawa w Konstytucji?
 Zamknięty system źródeł prawa powszechnie obowiązującego
W Konstytucji wyczerpująco wskazano rodzaje aktów powszechnie obowiązujących (aspekt
przedmiotowy) oraz podmiotów upoważnionych do ich wydania (aspekt podmiotowy).
Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe, rozporządzenia, akty prawa
miejscowego, rozporządzenia z mocą ustawy.
Prawo Unii Europejskiej
Układy zbiorowe pracy - art. 59 ust. 2 Konstytucji

Otwarty system źródeł aktów prawa wewnętrznego

W Konstytucji tylko przykładowo wymieniono rodzaje aktów prawa wewnętrznego oraz
podmiotów upoważnionych do ich wydawania.
Uchwały Rady Ministrów oraz zarządzenia Prezesa Rady Ministrów - art. 93 ust. 1
Konstytucja
akt normatywny o szczególnej formie, treści i mocy prawnej.
Z uwagi na zamknięty system źródeł prawa powszechnie obowiązującego nie mogą być
stanowione ustawy konstytucyjne uzupełniające Konstytucję i obowiązujące obok niej.
Ustawa o zmianie Konstytucji - jej zakres jest ograniczony tylko do zmian w Konstytucji.
Art. 87 nie jest podstawą do tworzenia hierarchii prawa, ale można się nią sugerować
Szczególna forma, szczególna treść, szczególna moc prawna;
Najwyższa moc prawna → po wejściu Polski do UE przestało to być takie oczywiste; TK - są
3 sposoby rozwiązania tego problemu: zmiana Konstytucji, wystąpienie z UE, zmiana prawa
UE; są 2 stanowiska; obecnie z uwagi na brak wyraźnego rozstrzygnięcia w prawie UE nie
jest łatwy do rozwiązania, konstytucja też nie reguluje tego klarownie
Ustawa

● akt parlamentu - w tej procedurze zawsze bierze udział Prezydent, może wziąć udział
TK, może też grupa 100 tys. obywateli lub Radę Ministrów; ale parlamentu bo to oni
decydują, jak będzie wyglądało. Jest to związane z zasadą państwa demokratycznego
- parlament to organ kolegialny wybrany w wyborach powszechnych
● akt normatywny - nigdy nie budziło wątpliwości czy jest prawem
● o szczególnym miejscu w systemie źródeł prawa - mówi się, że jeśli chodzi o prawo
stanowione w Polsce przez organy władzy publicznej jest zaraz po Konstytucji
najważniejsza (z umowami międzynarodowymi i prawem UE też)
● o nieograniczonym zakresie regulacji, przy czym niektóre materie - można w niej
uregulować nieograniczony zakres
● uchwalany w szczególnej procedurze wyznaczonej w znacznej mierze w Konstytucji
Bezwzględna zasada wyłączności ustawy

● ograniczenia praw i wolności - art. 31 ust. 3 Konstytucji - nie ma kary bez ustawy
● określenie czynów zabronionych pod groźbą kary - art. 42 ust. 1 Konstytucji
● nakładanie podatków, innych danin publicznych, określanie podmiotów, przedmiotów
opodatkowania i stawek podatkowych, a także zasad przyznawania ulg i umorzeń
oraz kategorii podmiotów zwolnionych od podatków następuje w drodze ustawy - art.
217 Konstytucji