18-11-2019 De Fountain-foto | dadarockt

dadarockt

dada & rock

blijf op de hoogte via rss

De Fountain-foto

Geplaatst: 1 oktober 2019 in Uncategorized

Tags:Alfred Stiegli , Fountain, Henri-Pierre Roché, Marcel Duchamp, Marsden Hartley, readymade, Society of Independent Artists, The Blind
Man, urinoir
2
De beroemde en beruchte foto van Marcel Duchamp’s urinoir (Fountain) is niet gemaakt door Alfred Stiegli . En de signatuur ‘R. MUTT 1917’ heeft
nooit op het urinoir gestaan.

(h ps://dadarockt.wordpress.com/2019/10/01/de-fountain-foto/fountain-
goede-foto/)
Alfred Stiegli (American, 1864–1946). Fountain (photograph of assisted readymade by Marcel Duchamp). 1917. Gelatin silver print, 9 1/4 x 7″ (23.5 x
17.8 cm). Collection Jacqueline Matisse Monnier. Source: MoMA, New York. © public domain.

Wat? Ja, je leest het goed. De beroemde fotograaf Alfred Stiegli staat officieel bekend als de maker van deze foto – en opeens klopt dat niet meer?
Misschien een beetje flauw, want Stiegli heeft inderdaad wel de foto gemaakt die als basis diende voor de foto die we nu kennen, maar de bekende
Fountain-foto is niet een afdruk van Stiegli . Wat die wel is: een foto van een bewerkte foto van Stiegli .

Boeit dat? Ja. Allereerst gaat het om een foto die de loop van de moderne kunst drastisch heeft beïnvloed. Bovendien maakte deze foto voor Duchamp
deel uit van een strategisch plan om de kunstwereld een hak te ze en – de foto was pas geslaagd met de zichtbaarheid van een pseudoniem, ‘R. Mu ’.
Over Fountain is al heel veel geschreven, ook over de foto zelf, maar ik kom met nog een paar nieuwe inzichten.

Over de toedracht rond de inzending van dit object voor de tentoonstelling van de Society of Independent Artists in New York in april 1917: zie mijn
stukjes Barones Elsa & Fountain (h ps://dadarockt.wordpress.com/2019/04/12/barones-elsa-fountain/) en Duchamp’s Fountain
(h ps://dadarockt.wordpress.com/2016/04/11/duchamps-fountain/).

Stiegli zelf zal zijn foto van het urinoir niet belangrijk genoeg gevonden hebben, en ook niet passend bij de rest van zijn werk, want hij heeft geen
enkele afdruk ervan bewaard in zijn zorgvuldig gearchiveerde collectie The Key Set (h ps://www.nga.gov/research/online-editions/alfred-stiegli -key-set.html)
(een negatief is er overigens ook niet meer van, maar verreweg de meeste van zijn negatieven zijn na zijn dood verloren gegaan). Hij heeft wel gezegd
dat hij er lol in had om dat urinoir te fotograferen, inclusief de hele se ing van het gekantelde object op een houten sokkel tegen de achtergrond van een
schilderij:

https://dadarockt.wordpress.com/2019/10/01/de-fountain-foto/ 1/9
18-11-2019 De Fountain-foto | dadarockt
[…] But I’ve had some fun in photographing. Perhaps you’ll see it. There was a row at the Independent – a young woman (probably at Duchamp’s instigation) sent a
large porcelain urinal on a pedestal to the Independent. Duchamp, Marin, Covert, Arensberg wanted to show it. The rest of the Commi ee wouldn’t. So there is a row –
a jury after all.
They asked me if I’d photograph it. Its lines are very fine. I have made a photograph – suggesting a Buddha form – & there is a large Hartley as a background. […]
Alfred Stiegli , passage uit zijn brief (h ps://brbl-dl.library.yale.edu/vufind/Record/3545838) van 23 april 1917 aan Georgia O’Keeffe. Deze passage is
geschreven op 19 april.

Overigens is de foto zelf pas veel later bekend geworden, in elk geval na Duchamps dood in 1968. Wat we daarvóór sinds 1917 kenden was alleen een
reproductie van die foto – van onderen ingekort – in het door Duchamp, Beatrice Wood en Henri-Pierre Roché uitgegeven blaadje The Blind Man, nr. 2
(mei 1917).

(h ps://dadarockt.wordpress.com/2019/04/12/barones-elsa-fountain/blind-man-nr-2-p4-a/)

Wat er waarschijnlijk gebeurd is: Stiegli heeft op verzoek van Duchamp en/of medestanders het urinoir – na de weigering ervan voor de Independents-
tentoonstelling – in zijn galerie 291 gefotografeerd en de afdruk(ken), mogelijk via via, aan Duchamp bezorgd, die er verder mee aan de slag gegaan is.
Hoe en wat – daar wordt wild over gespeculeerd, want ik ben lang niet de eerste en zal ook niet de laatste zijn die probeert duidelijk te maken dat die
foto op een of andere manier gemanipuleerd is.

fotomontage

Meerdere onderzoekers zijn ervan overtuigd dat de foto bewerkt is, dat die niet een afdruk van één negatief zou zijn, maar een samenstelling van
fragmenten uit verschillende foto’s, een fotomontage dus. Want kijk maar: het bovenste deel van het urinoir op de foto lijkt recht van voren
gefotografeerd, terwijl het onderste deel (met het inlaatgat) iets naar links gedraaid is. Hé, dat klopt niet, denk je dan. Van deze en andere ogenschijnlijk
niet-kloppende elementen brengt Rhonda Roland Shearer in het online-platform voor Duchamp-studies tout-fait
(h ps://www.toutfait.com/issues/issue_3/Multimedia/Shearer/Shearer07.html) gedetailleerde analyses, waarin ze meerdere fotomanipulaties aannemelijk
probeert te maken. Op een prijzenswaardige manier legt ze aan de hand van fotofragmenten, animaties en fotografische technieken uit hoe de
manipulaties gemaakt konden zijn.

(h ps://dadarockt.wordpress.com/2019/10/01/de-fountain-foto/img_0499/)Maar waarom zo moeilijk doen? Het

bovenste deel is helemaal niet onder een andere hoek gefotografeerd dan het onderste, het hele urinoir is iets naar
links gedraaid. Als je een as trekt vanuit het midden bovenin naar het midden van het gaatjesdriehoekje, dan is er
links van de as veel meer ruimte aan de binnenkant van het urinoir dan rechts, dus door die draaiing zie je iets meer
van de binnenkant links, en iets meer van de buitenkant rechts, bijvoorbeeld rond de muursteun. Ik heb een foto
gemaakt van de Fountain-replica in het Centre Pompidou in Parijs, onder dezelfde hoek (zij het iets meer van boven,
maar dat maakt voor de links-rechtsverhouding niet uit), en dat levert he elfde beeld op. Gezichtsbedrog dus. Ten
overvloede: het replica-urinoir is symmetrisch.

atelierfoto’s

https://dadarockt.wordpress.com/2019/10/01/de-fountain-foto/ 2/9
18-11-2019 De Fountain-foto | dadarockt

(h ps://dadarockt.wordpress.com/2019/10/01/de-fountain-foto/duchamp-at-1917-18-serie-fotos-roche/)

Shearer kijkt kritisch naar meerdere atelierfoto’s waar Duchamps readymades op voorkomen, en telkens meent zij manipulaties te zien, zoals in een foto
met het op de vloer vastgemaakte kapstokje met vier haken (Trap, 1917), en in de foto met – naast het urinoir – de hangende ronde kapstok met de drie
dubbele haken (Hat Rack, 1917) en de hangende sneeuwschep (In Advance of the Broken Arm, 1915).

(h ps://dadarockt.wordpress.com/2019/10/01/de-fountain-foto/duchamp-studio-urinal-c-1917-1-
perspectieflijnen-sneeuwschep/)

Van deze foto beweert Shearer (onder meer) dat die sneeuwschep niet met steel onder het plafond kan
passen, dus dat die óf zonder steel hangt, óf in de foto gemonteerd is. Ik kan Shearer een illusie armer
maken, want de sneeuwschep kan wel degelijk mét steel onder het plafond hangen. Je ziet hem vrij vooraan
op de foto, op ruime afstand van het urinoir dat in de deuropening is opgehangen. Met de perspectieflijnen
die je van de randen van het plafond en van de vloer kunt trekken, kun je de horizon bepalen. Vanaf de
horizon kun je lijnen trekken die urinoir en sneeuwschep verbinden. Deze objecten hebben ongeveer een
gelijke breedte (ca. 35 cm). Qua groo e vallen ze dan ongeveer samen, en met een steel van een meter komt
de hele schep onder het plafond terecht. Zie ook de andere atelierfoto met dezelfde objecten, waar je meer
recht van voren tegen de deuropening aankijkt.

Zo kunnen ook andere bevindingen van Shearer betwijfeld worden, ondanks haar zeer uitgebreide
analyses. Die vier kapstokhaken liggen niet helemaal parallel aan elkaar op het plankje, dus moet Duchamp
uit meerdere foto’s geknipt en geplakt hebben. Waarom? Om een zekere speelsheid te bereiken of de blik
van de kijker te manipuleren, kun je denken. Maar die haken konden ook wel echt niet helemaal recht op
het plankje gelegen hebben, en voor een deel verbogen zijn – Duchamp was er zo vaak over gestruikeld dat
hij besloot het dan maar aan de vloer vast te spijkeren. Of hij kon de ‘misvormde’ haken zelf op het plankje
bevestigd hebben, niet helemaal recht. Dus zulke details kunnen toch werkelijk deel uitmaken van een in
één keer genomen foto. Duchamp is wel met beeldbewerking in die foto’s bezig geweest (accentuering en
retoucheerwerk), maar pas vanaf midden jaren dertig toen hij enkele van die foto’s opnam in zijn Boîte-en-
valise-koffertje met miniaturen en reproducties van zijn werk. Maar rond 1917-1918? Dat vraag ik me af.

De zogenaamd niet-kloppende details in de Fountain-foto zijn dan te verklaren uit perspectiefwerking, reflecties en mogelijke misvormingen in het
urinoir zelf. Het enige wat volgens mij zonder twijfel juist is, is de constatering dat de signatuur op het urinoir ontbroken moet hebben – dan had je er
namelijk ook iets van moeten zien op het in de deurpost hangende urinoir op de atelierfoto’s, zoals Shearer analyseert (tenminste, in het geval dat die
foto’s ná de weigering op de Independents-tentoonstelling genomen zijn, wat helemaal niet zeker is).

Het is verleidelijk om aan Duchamp dergelijke fotomanipulaties toe te schrijven, om de waarneming van de kijker op de proef te stellen. Duchamp hield
van beeldgrapjes en was ook absoluut bezig met de perceptie van de beschouwer, dus het is niet onmogelijk. Maar het hoeft dus niet. Bovendien staat
als maker van deze foto’s niet Duchamp maar Henri-Pierre Roché bekend, zijn vriend en medeplichtige in de geschiedenis van de mysterieuze Fountain-
inzending en collega-uitgever van The Blind Man.

Tim Nowakowski analyseert de foto ook op meerdere aspecten. Hij volgt Shearer in de vermeende onwaarschijnlijkheid van een in één keer genomen
foto, maar komt met nog veel meer punten om zijn conclusie van een fotomontage te staven. Hij gaat allereerst uit van een samenwerking tussen
Duchamp en Stiegli in het manipuleren van de foto. Maar Stiegli was in 1917 helemaal niet met fotobewerking bezig, hij stond juist een straight
photography voor, een zoveel mogelijk pure fotografie, zonder bewerkingen, mede onder invloed van zijn collega Paul Strand. Aan fotomontage heeft
Stiegli nooit gedaan (die verzekering kreeg ik van een Stiegli -expert van de National Gallery of Art in Washington). Uit de brieven van Stiegli aan
Georgia O’Keeffe en anderen valt ook op te maken dat Stiegli niet in het Duchamp-complot zat. Dan had Duchamp dus een andere fotograaf moeten

https://dadarockt.wordpress.com/2019/10/01/de-fountain-foto/ 3/9
18-11-2019 De Fountain-foto | dadarockt
inschakelen. Wie? Man Ray niet, die ging zich pas een paar jaar later op fotografie toeleggen, ook veel in samenwerking met Duchamp. Stiegli moet de
foto zelfstandig gemaakt hebben, de se ing is door hem bedacht – hij portre eerde in die periode ook vaker mensen met een schilderij op de
achtergrond.

Ik ga door met nog een paar van Nowakowski’s punten. In het algemeen moet de foto op meerdere plaatsen geretoucheerd zijn, stelt hij: lichtreflecties
zijn toegevoegd of verwijderd. Dat is mogelijk, maar niet noodzakelijk het geval. De highlights op de gladde randen van het urinoir zien er natuurlijk
uit: Stiegli gebruikte een sterke lamp, gezien onder andere de slagschaduw op de sokkel. Het lichtpuntje bovenin is moeilijker te verklaren, waar komt
dat vandaan? Hierover verderop meer.

vertekening

Linksonder valt een deel van het schilderij in de schaduw van het urinoir. Het licht dat het tafereel beschijnt komt van rechtsboven. Nowakowski meent
dat het deel van het schilderij rechtsboven daarom lichter had moeten zijn. Dit raakt aan een volgend probleem dat hij aankaart: de figuren van het
schilderij in de rechterbovenhoek van de foto staan naar verhouding iets te dicht bij het urinoir, terwijl de figuren links van het urinoir op de goede plek
staan. Dat is vreemd. Nowakowski ziet hierin een van de argumenten dat meerdere foto’s, vanuit verschillende hoeken genomen, zijn samengevoegd tot
één foto.

(h ps://dadarockt.wordpress.com/2019/10/01/de-fountain-foto/nowakowski-vertekening-hartley-in-fountain-1/)

Ik kwam tot een ander inzicht: het schilderij – The Warriors van Marsden Hartley, 1913 – staat schuin naar rechtsachter ten opzichte van de camera.
Daardoor worden de figuren op het schilderij rechts perspectivisch kleiner. Hierbij een a eelding van het schilderij met de contouren van de foto. Dat
verklaart dus die vertekening, maar mogelijk ook de aanname dat het schilderij rechtsboven minder licht vangt dan je zou kunnen verwachten.

(h ps://dadarockt.wordpress.com/2019/10/01/de-fountain-foto/marsden-hartley-the-warriors-contour-foto-fountain/)

Het schilderij zal tegen een muur hangen of staan, op een verhoging (want als het op de vloer zou staan zou het camerastandpunt wel heel erg laag zijn
en de sokkel klein), en de sokkel, waarvan je iets van de linkerzijkant ziet, zou evenwijdig aan het doek kunnen staan; op de sokkel ligt nog een plateau
waarop het urinoir rust.

afstanden

Het urinoir moet vrij dicht op het schilderij staan, gezien de schaduw ervan op het doek linksonder, en bovendien zou de afstand van de camera tot het
object anders behoorlijk groot zijn. Het urinoir neemt op het doek een breedte van ca. 45 cm in. Het doek zelf meet ca. 120 x 120 cm. Het urinoir moet,
exclusief de muursteunen, ca. 29 cm breed geweest zijn (verderop meer hierover). Stel – ik doe maar een gok – dat het urinoir met zijn achterste deel
(met de uitlaat) op 20 cm afstand van het schilderij stond, dan moet de camera op ca. 60 cm afstand van het urinoir hebben gestaan – zie de tekening.
Maar als de lens in zekere mate een telelens was, dan is die afstand groter geweest.

https://dadarockt.wordpress.com/2019/10/01/de-fountain-foto/ 4/9
18-11-2019 De Fountain-foto | dadarockt

(h ps://dadarockt.wordpress.com/2019/10/01/de-fountain-foto/fountain-distances-3/)

(h ps://dadarockt.wordpress.com/2019/10/01/de-fountain-foto/vintage-eastman-view-8x10-camera-1914/)De
camera die Stiegli hoogstwaarschijnlijk voor deze foto gebruikte, is een 8×10 inch Eastman View camera die hij
in 1915 had aangeschaft, met kwalitatief hoogwaardige lenzen. Bij deze camera – met ver uitschui are balg met
lens – gebruikte hij een statief. Vanaf 1910 maakte hij in de regel contactafdrukken in plaats van vergrotingen.
Het formaat van de Fountain-foto komt overeen met dat van een contactafdruk van 8×10 inch. De foto heeft een
tele-effect, dat kun je zien doordat de achterkant van het urinoir dichterbij lijkt dan in werkelijkheid. En een tele-
effect houdt ook een relatief korte scherptediepte in.

scherpte

Daarmee komen we op een volgend niet-kloppend punt in de ogen van Nowakowski: de onscherpe voorkant.
Onnodig onscherp, stelt hij, want met die camera kon je een groot bereik scherpstellen. Dat kan zijn, maar Stiegli maakte juist in die tijd veel foto’s met
een korte scherptediepte, met name portre en van Georgia O’Keeffe, waarbij alleen een gedeelte van het gezicht scherp is, en bijvoorbeeld de handen
voor het lichaam niet. Een bewuste keuze dus.

vorm

Nog iets wat Nowakowski opviel: de rand van het urinoir is rechtsboven smaller dan linksboven. Ook dat zou wijzen (in combinatie met de verkleinde
vormen in het schilderij rechts van het urinoir) op het gebruik van een fragment uit een andere foto. Ik stel voor nu nog een keer naar de foto te kijken.
De buitenste smalle rand van het urinoir (vooral aan de linkerkant) lijkt op het eerste gezicht misschien naar buiten uit te steken – een opstaande rand.
Zo zijn ook de replica’s gemaakt, die in 1964 volgens aanwijzingen van Duchamp – gebaseerd op de foto – onder auspiciën van Arturo Schwarz in
Milaan zijn vervaardigd en door Duchamp geautoriseerd. Maar dat klopt niet: de rand van het urinoir is bol, dus die steekt juist in het midden naar
buiten. Dat komt ook overeen met de lichtval, gezien de lichtstreepjes op de rand. Het mini-urinoir in de Boîte-en-valise heeft trouwens wel weer de juiste
vorm van de rand. Ik moet toegeven: ik zag het zelf eerst ook verkeerd, ondanks de duidelijkheid die de licht- en schaduwpartijen geven. Ik zag ‘het
licht’ pas in een foto van eenzelfde Bedfordshire model urinoir van de firma Trenton Po eries, dat opzienbarend genoeg in 2016 nog steeds in gebruik
bleek te zijn in een gerestaureerd herenhuis in St. Louis in de staat Missouri (The Magic Chef Mansion, sinds 1908). De foto is geplaatst bij een artikel
(h ps://www.stlmag.com/culture/visual-arts/the-magic-chef-mansion-and-marcel-duchamp-part-two) van Glyn Thompson, die zijn leven lijkt te wijden
aan het voortdurend ‘ontmaskeren’ van Duchamp als grootste bedrieger in de kunstwereld van de twintigste eeuw. Hij blijft ook hardnekkig volhouden
dat Elsa von Freytag-Loringhoven de werkelijke inzender van Fountain moet zijn geweest. Maar dit terzijde.

https://dadarockt.wordpress.com/2019/10/01/de-fountain-foto/ 5/9
18-11-2019 De Fountain-foto | dadarockt

(h ps://dadarockt.wordpress.com/2019/10/01/de-fountain-foto/fountain-st-louis-urinal/)

misvormingen

Is die rand aan de rechterbovenkant van het urinoir werkelijk smaller dan aan de linkerkant, of hebben we te maken met een mogelijke perspectivische
vertekening? Hij zal echt smaller zijn. Dit kan betekenen dat Duchamp een enigszins misvormd, afgekeurd exemplaar heeft kunnen bemachtigen. De
productie van urinoirs was semi-handwerk, en mislukte exemplaren kwamen veel voor; die werden afgedankt. Ook zou het kunnen dat het inlaatgat
niet precies in het midden zit (Rhonda Shearer maakt in haar tout-fait (h ps://www.toutfait.com/issues/issue_3/Multimedia/Shearer/Shearer07.html)
studie dezelfde bevinding).

Ik kwam nog een artikeltje (h ps://www.pmmag.com/articles/101751-the-urinal-that-precipitated-modern-art) van Glyn Thompson tegen waarin hij
onder meer stelt dat het in de deurpost hangende urinoir op een foto van Duchamps atelier een mislukt exemplaar moet zijn geweest, omdat de rand
tussen de ventilatie- en de spoelgaatjes niet goed zou zijn, althans door de ogen van een deskundige loodgieter. Een afgekeurd exemplaar zou kunnen
verklaren waarom Duchamp of een handlanger het urinoir zo had kunnen meekrijgen, terwijl normaal gesproken in die tijd (in verband met de
hygiënische omstandigheden in bepaalde wijken van New York) uitsluitend erkende loodgieters daarvoor in aanmerking kwamen. En die namen niet
alleen een urinoir mee, maar ook het benodigde toebehoren (pijpen, montagemateriaal).

kleiner

Er is nog meer aan de hand met de vorm van het urinoir. Het moet veel kleiner zijn geweest dan steeds wordt aangenomen. Het type waar het om gaat,
het ‘Flatback Bedfordshire model’ van Trenton Po eries in New Jersey, was er in die tijd in drie formaten: (1) 18 inch (breedte incl. steunen) x 21 inch
(hoogte) (46 x 53 cm), diepte 14 ½ inch (37 cm); (2) 16 ¼ x 19 inch (41 x 48 cm), diepte 12 ½ inch (32 cm); (3) 14 ¾ x 18 inch (37,5 x 46 cm), diepte 11 ½ inch
(29 cm).

(h ps://dadarockt.wordpress.com/2019/10/01/de-fountain-foto/trenton-bedfordshire-cat/)

Exclusief de muursteunen zal de breedte bij het grootste model ca. 36 cm bedragen; bij het kleinste ca. 29 cm. Nu kun je aan de hand van de atelierfoto’s
de hoogte van de deurposten berekenen, doordat op enkele van de foto’s het onderste paneel van Duchamps Grote Glas te zien is. De deurposten moeten
ca. 220 cm hoog zijn – een gangbare hoogte. De breedte van de bovendorpel is ongeveer twee meter. Dan kun je vervolgens berekenen hoe groot het
urinoir geweest moet zijn, en dat blijkt overeen te komen met het kleinste model. De replica’s (bv. van Centre Pompidou of Tate Gallery) zijn veel te
groot, zelfs groter dan het grootste Bedfordshire model: 48 x 61 cm. Ik ga er hierbij van uit dat het urinoir echt in Duchamps atelier hing en niet in de
foto’s gemonteerd is, omdat de positie ervan (en van de andere objecten) in beide atelierfoto’s overeenkomt. Bij deze berekeningen ben ik er ook van
uitgegaan dat het urinoir op de atelierfoto’s he elfde is als dat op de Stiegli -foto, wat niet zeker is: het kan natuurlijk zijn dat het oorspronkelijke
exemplaar verdwenen is nadat Stiegli het gefotografeerd had, waarna Duchamp een nieuw urinoir (mogelijk ook van een model) in huis gehaald kon
hebben.

(h ps://dadarockt.wordpress.com/2019/10/01/de-fountain-foto/duchamp-studio-urinal-c-1917-1-goede-foto-lichter-meer-details/)

Overigens komen de berekende afmetingen ook overeen met de groo e van het zi ende spook, al zou ik niet precies weten hoe de vaagheid van die
figuur ontstaan is. Erin gemonteerd vanuit een ander negatief? Onwaarschijnlijk, want je ziet de achtergrond door het bovenlijf heen. Een
dubbelopname, per ongeluk of expres? Zou kunnen, omdat er meer vage lijnen en figuren in de foto te zien zijn. Of was het bovenlijf en rechterbeen van
Roché – want hij is het – in beweging? Maakte hij een zelfportret met een lange sluitertijd? Waar was Duchamp dan? Dat Roché echt op die kist zit, lijkt
waarschijnlijk, zijn linkervoet rust overtuigend op de vloer. En omdat we Roché zien, niet Duchamp, kun je ook twijfelen aan het auteurschap van deze
https://dadarockt.wordpress.com/2019/10/01/de-fountain-foto/ 6/9
18-11-2019 De Fountain-foto | dadarockt
atelierfoto’s die toegeschreven worden aan Roché – misschien zijn sommige door hem en andere door
Duchamp genomen – wie weet?

Nowakowski beschouwt Duchamp als een totale regisseur die ver gaat in formele controle (de
‘samengestelde’ foto), maar ook in het leggen van allerlei inhoudelijke betekenissen in deze foto. Om
één voorbeeld te geven: de figuren in Hartley’s schilderij zouden met schaamhaar geassocieerd worden
rond het urinoir als vulva, met het glimlichtje bovenin als clitoris – overigens wel een interessante
gedachte gezien Duchamps bijzondere interesse voor seks en erotiek. Zo komt Nowakowski met de
meest wilde en interessante maar onwaarschijnlijke speculaties – alsof Duchamp niets anders deed dan
overal verborgen boodschappen in stoppen, in deze Fountain-foto zelfs heel veel tegelijk.

Dat de foto een montage zou zijn, valt nagenoeg uit te sluiten. Nergens is een onderbreking van de
vormen te zien, niet in het urinoir en niet in de achtergrond.

de signatuur

Als ‘R. MUTT 1917’ daadwerkelijk op het urinoir geschilderd was, dan had je lichtreflecties op die
le ers moeten zien, zeker bovenaan bij de rand van het urinoir. Ook hadden die le ers en cijfers er
vager uit moeten zien, gezien het onscherpe gebied rond de le ers. Maar wat ook niet klopt: de le ers
volgen niet de richels in de zijkant van het urinoir. Er lijkt wel een poging gedaan om de pootjes van de
M een lichte knik te geven om het volgen van de de richel te suggereren, maar als je die vergelijkt met
de signatuur op de replica’s, dan is dat een wereld van verschil.

Is die signatuur dan op een afdruk van de foto van Stiegli gezet? Ja, dat kan haast niet anders. Van de
Fountain-foto zijn twee afdrukken bewaard gebleven: de bekende, ‘hele’ foto, die zich in de collectie van
Jacqueline Matisse bevindt (dochter van Henri Matisse’s zoon Pierre en Alexina (‘Teeny’) Sa ler, die
later Duchamps vrouw werd); en een afdruk van de bovenste helft van de foto, die zich in de collectie
van het Philadelphia Museum of Art (collectie Arensberg) bevindt. De Philadelphia foto laat – behalve
het ontbreken van het onderste deel – geen verschillen zien met die van Jacqueline Matisse, afgezien
van een mogelijk verschil in tint. Dit museum is ook in het bezit van een proefdruk van de Fountain-foto voor The Blind Man, dus de ‘ingekorte’ versie.
Deze afdrukken waren alle drie in het bezit van Duchamp. Ik heb uitgebreid gecorrespondeerd met experts in verschillende musea en instellingen, over
de foto, over Stiegli en over de urinoirs uit die tijd. Het Philadelphia Museum of Art bevestigde me dat de foto in hun collectie (de ‘halve’ foto) zelf niet
bewerkt is, niet geretoucheerd, maar dat er een vermoeden bestaat van bewerking via een tussenfoto. Van Jacqueline (‘Jackie’) Matisse (88) kreeg ik geen
reactie, maar na lang aandringen wel van een conservator van het Centre Pompidou in Parijs. Zij verzekerde mij dat de signatuur niet op de foto (de
bekende ‘hele’ foto dus) is aangebracht.

(h ps://dadarockt.wordpress.com/2019/10/01/de-fountain-foto/fountain-pma/)

(h ps://dadarockt.wordpress.com/2019/10/01/de-fountain-foto/fountain-pma-proefdruk-bm2/)

rel

Al met al heeft Duchamp waarschijnlijk doelbewust op een rel aangestuurd. De afwijzing van het urinoir als kunstwerk móest plaatsvinden, dus de
stemming onder de aanwezige leden van het comité móest een negatief resultaat hebben. Want wat als niet een krappe meerderheid tegen, maar vóór
gestemd had? Dus wat als het urinoir wel tentoongesteld zou zijn geweest? Geen rel, hooguit kritiek, verontwaardiging en cynisme in de pers, zoals met
https://dadarockt.wordpress.com/2019/10/01/de-fountain-foto/ 7/9
18-11-2019 De Fountain-foto | dadarockt
zijn schilderij Nude Descending a Staircase, nr.2 (1912) was gebeurd op de New Yorkse Armory Show in 1913. Dan hadden we niet de Fountain-foto in het
tweede nummer van The Blind Man gehad (als dat al verschenen zou zijn), niet ‘The Richard Mu Case’, en niet – volgens een peiling van de BBC in 2004
– het meest invloedrijke kunstwerk van de twintigste eeuw. De rel kwam er, de foto ook, en die moest zeggingskracht hebben. Die zou die minder
hebben zonder de handtekening.

Dat de uitkomst van de stemming te voorspellen was, is niet zo moeilijk. Het comité wilde niet tijdens de tentoonstelling de hoon van een urinoir als
kunstwerk over zich heen krijgen, en de voorstemmers waren vertrouwelingen van Duchamp. Hij moet de publicatie van The Blind Man nr.2 zorgvuldig
vlak na het einde van de tentoonstelling (6 mei) gepland hebben, zoals Thierry de Duve in een goed artikel
(h ps://tidsskrift.dk/nja/article/download/114857/163356/) aanstipt. Voor de zekerheid werd het blaadje ook in een luxe-editie gedrukt, om de
overleving van het blad met alle aandacht voor het geweigerde Fountain veilig te stellen.

reflectie

Nog één keer terug naar de foto. In het gebied linksonder is wel iets vreemds aan de hand: het zwart van de schaduwpartij naast de sokkel is niet
helemaal zwart, er lijkt een lichtreflectie in te zi en. Ik heb een professioneel fotograaf gevraagd naar de foto te kijken. Hij suggereerde dat dat gebied
een reflectie van het ietwat bobbelige zilvergelatine fotopapier kan weergeven. En dat moet het zijn. Een reflectie van het licht van de omgeving op de
foto. Een foto, dus, van de foto van Stiegli waarop ‘R. MUTT 1917’ geschilderd is. Het lichtpuntje bovenin het urinoir zou overigens een reflectie van de
cameralens kunnen zijn.

Daarmee zou ook de kwestie van de van onderen bijgesneden foto in The Blind Man verklaard kunnen worden. Je zou kunnen denken dat lay-out-
overwegingen daarvoor de reden waren. Maar Duchamp kon het onderste stuk ook weggesneden hebben om die verdachte reflectie buiten beeld te
laten. Zijn missie moest slagen, en dat is gelukt.

De foto die we kennen is van Marcel Duchamp. En we zullen nooit weten hoe het origineel van Alfred Stiegli er precies heeft uitgezien.

Dank:

Edland Man (h p://www.edlandman.com/index.html), fotograaf – veel dank voor de analytische blik

Pieter de Nijs, Bert Jansen – Duchamp-specialisten
Universiteit van Amsterdam: Clara von Waldthausen
Philadelphia Museum of Art, Philadelphia: Samuel Ewing
National Gallery of Art, Washington DC: Sarah Greenough
Georgia O’Keeffe Museum, Santa Fe, New Mexico: Tori Duggan
Museum of Modern Art, New York: Elisabeth Thomas
Centre Pompidou, Parijs: Aurélie Verdier, Damarice Amao, Florian Ebner
Henk Houben, voormalig medewerker Koninklijke Sphinx, Maastricht
Po eries of Trenton Society, Trenton, New Jersey: Patricia Madrigal
Tim Nowakowski

Gebruikte literatuur en websites, o.a.:

H.-P. Roché, B. Wood, M. Duchamp, The Blind Man, nr.2 (h p://sdrc.lib.uiowa.edu/dada/blindman/2/index.htm), New York, mei 1917
National Gallery of Art online Editions: Alfred Stiegli Key Set (h ps://www.nga.gov/research/online-editions/alfred-stiegli -key-set.html)
Alfred Siegli /Georgia O’Keeffe Archive (h ps://archives.yale.edu/repositories/11/resources/1839)
Sophie Howarth, ‘Marcel Duchamp, Fountain’ (h p://www.tate.org.uk/art/artworks/duchamp-fountain-t07573/text-summary), april 2000, Tate (herzien
2015, Jennifer Mundy)
William A. Camfield, ‘Marcel Duchamp’s Fountain, Its History and Aesthetics in the Context of 1917’ (h p://www.golob-gm.si/5-marcel-duchamp-as-
rectified-readymade/f-marcel-duchamp-fountain.htm) (3 delen) (oorspr. in Dada/Surrealism 16 (1987), p.79-86)
Calvin Tomkins, Duchamp, A Biography. New York, 1996, 2014
Rhonda Roland Shearer e.a., ‘Why the Hatrack is and/or is not Readymade: with Interactive Software, Animation, and Videos for Readers to Explore’,
tout-fait collections (h ps://www.toutfait.com/issues/issue_3/Multimedia/Shearer/Shearer04.html), The Marcel Duchamp Studies Online Journal, 2005
Tim Nowakowski, ‘Marcel Duchamp/Alfred Stiegli (Mu and Jeff) Photograph an Impossible Urinal, Fountain (in a slapstick kind of way),’ Academia
(h ps://www.academia.edu/32707586/Marcel_Duchamp_Alfred_Stiegli _Mu _and_Jeff_Fake_a_Photograph_of_an_Impossible_Urinal_Fountain_in_a_slapstick_kind
Tim Nowakowski (h ps://tnowakowskiptg.com/art-history-writing), drie artikelen over Fountain
Glyn Thompson, ‘Sloppy Virtuosity at the Temple of Purity: No. 23 in an Occasional Series; Francis M. Naumann’s recurrent haunting ghosts’, Academia
(h ps://www.academia.edu/35948845/Sloppy_Virtuosity_at_the_Temple_of_Purity_No_23_Francis_Naumanns_Recurrent_Haunting_Ghosts,) (2018)
Glyn Thompson, ‘The Urinal that Precipitated Modern Art, How a Misa ributed Sanitary Fixture Kick-started an Artistic Movement’, PM Magazine
(h ps://www.pmmag.com/articles/101751-the-urinal-that-precipitated-modern-art), dec. 2018
Glyn Thompson, ‘The Richard Mu Affair Meets the Louisiana Purchase Exposition’, St. Louis Magazine (h ps://www.stlmag.com/culture/visual-
arts/the-richard-mu -affair-meets-the-louisiana-purchase-exposition/), feb. 2016
Glyn Thompson, ‘The Magic Chef Mansion Urinal and Marcel Duchamp, Part Two’, St. Louis Magazine (h ps://www.stlmag.com/culture/visual-arts/the-
magic-chef-mansion-and-marcel-duchamp-part-two/), sept. 2016
Jan Bäcklund, ‘Readymade and Fake. The Richard Mu Case Reitinerated’ Academia
(h ps://www.academia.edu/38766043/Readymade_and_Fake._The_Richard_Mu _Case_Reitinerated?email_work_card=view-paper) (2018)
Thierry de Duve, ‘The Story of Fountain: Hard Facts and Soft Speculation’, The Nordic Journal of Aesthetics
(h ps://tidsskrift.dk/nja/article/download/114857/163356/), No. 57-58, (2019), pp.10-47
Rachel Danzing, ‘Alfred Stiegli : Photographic Processes and Related Conservation Issue’, Topics in Photographic Preservation
(h p://resources.conservation-us.org/pmgtopics/1991-volume-four/04_05_Danzing.pdf), Volume 4, p.57-79, 1991
Elena Filipovic, ‘A Museum That is Not’, e-flux (h ps://www.e-flux.com/journal/04/68554/a-museum-that-is-not/), Journal #4, mrt. 2009

https://dadarockt.wordpress.com/2019/10/01/de-fountain-foto/ 8/9
18-11-2019 De Fountain-foto | dadarockt
Advertenties Advertenties

DEZE ADVERTENTIE RAPPORTEREN DEZE ADVERTENTIE RAPPORTEREN

reacties
Duchamp’s Fountain | dadarockt schreef:
4 oktober 2019 om 22:08
[…] De Fountain-foto […]

Beantwoorden
The Fountain Photo | dadarockt schreef:
14 november 2019 om 18:01
[…] De Fountain-foto […]

Beantwoorden

Maak een gratis website of blog op WordPress.com.

https://dadarockt.wordpress.com/2019/10/01/de-fountain-foto/ 9/9