Professional Documents
Culture Documents
Βιοηθικά 2020-06-02
Βιοηθικά 2020-06-02
Vol 6, No 2 (2020)
Bioethica
i
» Συντακτική Επιτροπή
Τάκης Βιδάλης Χρήστος Σερμιέ
Βασιλική Μολλάκη Βασιλική Αντωνίου
Μαριάννα Δρακοπούλου Σταματία Χαλιμούρδα
Ρωξάνη Φράγκου
» Επιστημονική Επιτροπή
Πηνελόπη Αγαλλοπούλου Σωτήρης Κυρτόπουλος
Ειρήνη Αθανασάκη Νικόλαος Κωστομητσόπουλος
Νικόλαος Ανάγνου Βασιλική Μολλάκη
Γεώργιος Βασίλαρος Γρηγόρης Μολύβας
Φίλιππος Βασιλόγιαννης Νίκος Μοσχονάς
Γιώργος Βασιλόπουλος Ιωάννης Μπολέτης
Τάκης Βιδάλης Φιλήμων Παιονίδης
Στέλιος Βιρβιδάκης Δήμητρα Παπαδοπούλου - Κλαμαρή
Σπύρος Βλαχόπουλος Γεώργιος Πατρινός
Εμμανουήλ Γαλανάκης Βασιλική Πετούση
Στέλλα Γιακουμάκη Ιωάννης Πέτρου
Δρακούλης Γιαννουκάκος Ευσέβιος Πιστολής
Τίνα Γκαράνη - Παπαδάτου Ευάγγελος Πρωτοπαπαδάκης
Μυρτώ Δραγώνα - Μονάχου Ελένη Ρεθυμιωτάκη
Μαρία Καϊάφα - Γκμπάντι Χαράλαμπος Σαββάκης
Εμμανουήλ Καναβάκης Κώστας Σταμάτης
Ιωάννης Καράκωστας Στέλιος Στυλιανίδης
Ανδρέας Καραμπίνης Παύλος Σούρλας
Έλλη Καστανίδου - Συμεωνίδου Σταυρούλα Τσινόρεμα
Ισμήνη Κριάρη - Κατράνη Κωνσταντίνος Τσουκαλάς
Δημήτρης Κλέτσας Αναστάσιος Φιλαλήθης
Φραγκίσκος Κολίσης Κατερίνα Φουντεδάκη
Κωνσταντίνος Κορναράκης Ρωξάνη Φράγκου
Αθηνά Κοτζάμπαση Αριάδνη Λουκία Χάγερ-Θεοδωρίδου
Έφη Κουνουγέρη - Μανωλεδάκη Κωνσταντίνος Χαριτίδης
Μαρία Κούση Αριστείδης Χατζής
Χαράλαμπος Χρυσανθάκης
» Επιμέλεια Έκδοσης
Βασιλική Μολλάκη
2
Το Περιοδικό "ΒΙΟΗΘΙΚΑ"
Το Περιοδικό "ΒΙΟΗΘΙΚΑ" αποτελεί ηλεκτρονική έκδοση της Εθνικής
Επιτροπής Βιοηθικής. Τα θεματικά του ενδιαφέροντα καλύπτουν όλο το φάσμα της
σύγχρονης βιοηθικής. Για το λόγο αυτό, καλούμε όχι μόνο καθιερωμένους αλλά
κυρίως νέους επιστήμονες να στείλουν τις συμβολές τους.
Σκοπός του Περιοδικού είναι η ενημέρωση και η ανταλλαγή απόψεων και
γνώσεων μεταξύ των επιστημόνων όλων των κλάδων με ιδιαίτερο θεωρητικό ή
πρακτικό ενδιαφέρον για θέματα που αφορούν στη Βιοηθική. Για την επίτευξη αυτού
του σκοπού, στο Περιοδικό δημοσιεύονται, στην ελληνική ή στις κύριες ευρωπαϊκές
γλώσσες, εργασίες που αποτελούν Άρθρα Σύνταξης, Πρωτότυπες Εργασίες και
Ανασκοπήσεις.
Οι Πρωτότυπες Εργασίες και οι Ανασκοπήσεις διαβιβάζονται ανώνυμα σε
διεπιστημονική ομάδα τριών κριτών, οι οποίοι τις αξιολογούν. Μόνο όσες εργασίες
λάβουν οριστική έγκριση από τους κριτές δημοσιεύονται στο Περιοδικό.
Επισημαίνεται ότι οι απόψεις στα κείμενα εκφράζουν μόνο τους συγγραφείς.
Αναλυτικές πληροφορίες για το Περιοδικό "ΒΙΟΗΘΙΚΑ" θα βρείτε στην
ιστοσελίδα του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης (ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ Bioethica).
iii
Σεπτέμβριος 2020 Τόμος 6 Τεύχος 2
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Άρθρο Σύνταξης.................................................................................................... 1
Η συνάντηση της Βιοηθικής με τη Θεολογία στον Ελλαδικό χώρο ........................... 2
Βασίλειος Φανάρας
iv
September 2020 Volume 6 Issue 2
CONTENTS
Editorial ................................................................................................................ 1
The meeting of Bioethics with Theology in Greece ................................................... 2
Vasileios Fanaras
Euthanasia in the Netherlands: A legal perspective and the public debate ............ 42
Malgorzata Wistuba
The reconnection with a deceased loved one through virtual reality. Opinions and
concerns against an unprecedented challenge ....................................................... 53
Niki K. Nikolaou
v
Άρθρο Σύνταξης - Editorial
1
Η συνάντηση της Βιοηθικής με τη Θεολογία στον Ελλαδικό χώρο
Βασίλειος Φανάρας1,2
1
Επίκουρος Καθηγητής, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα, Ελλάδα.
2
Εμπειρογνώμονας Ηθικής και Δεοντολογίας, Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Βρυξέλλες, Βέλγιο.
fanarasb@soctheol.uoa.gr
Vasileios Fanaras1,2
1
Assistant Professor, National and Kapodistrian University of Athens, Athens, Greece.
2
Ethics Expert, European Commission, Brussels, Belgium.
2
www.bioethics.gr Φανάρας Β. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Editorial Άρθρο Σύνταξης
3
www.bioethics.gr Φανάρας Β. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Editorial Άρθρο Σύνταξης
4
www.bioethics.gr Φανάρας Β. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Editorial Άρθρο Σύνταξης
5
www.bioethics.gr Φανάρας Β. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Editorial Άρθρο Σύνταξης
6
www.bioethics.gr Φανάρας Β. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
Λίνα Παπαδάκη
lina_papadaki@yahoo.com
Περίληψη
Για τον Σοπενχάουερ, η ζωή είναι ένας διαρκής πόνος, όπου «εν τέλει ο θάνατος πρέπει να
θριαμβεύσει». (The World as Will and Representation I, 311) Παρ’ όλα αυτά, οι θέσεις του για τον
θάνατο εμπεριέχουν μια ισχυρή δόση αισιοδοξίας. Υποστηρίζει ενθουσιωδώς ότι ο θάνατος, όχι μόνο δεν
αποτελεί κάτι το κακό, αλλά είναι αντίθετα ένας φίλος που πρέπει να θεωρείται ευπρόσδεκτος. Είναι
πεπεισμένος, επιπλέον, ότι μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τη γνώση και τη λογική μας, προκειμένου να
πολεμήσουμε τον φόβο του θανάτου. Κατά ενδιαφέροντα τρόπο, όμως, στο σημείο όπου ο αναγνώστης
περιμένει μια φιλοσοφική υποστήριξη της αυτοκτονίας, ο Σοπενχάουερ επιχειρηματολογεί με σθένος
εναντίον της. Η αυτοκτονία, προκειμένου να αποφευχθεί ο πόνος και τα βάσανα, σύμφωνα με εκείνον,
αποτελεί ένα λάθος, μια μάταιη, ανόητη και εγωιστική πράξη. Όχι μόνο δεν προσφέρει μια γνήσια λύση
στο πρόβλημα του πόνου, θεωρεί, αλλά επιπλέον στέκεται εμπόδιο στην πραγματική σωτηρία, την
άρνηση της βούλησης.
Στο κείμενο αυτό, υποστηρίζω ότι η καταδίκη της αυτοκτονίας του Σοπενχάουερ έρχεται σε
σύγκρουση με τις γενικότερες θέσεις του για τον θάνατο και μπορεί να εξασθενίσει την
επιχειρηματολογία του κατά του φόβου του θανάτου. Θεωρώ ότι οι ιδέες του πεσιμιστή φιλοσόφου για
την αυτοκτονία πηγάζουν - κατά ειρωνικό τρόπο- από την υπέρμετρη αισιοδοξία του αναφορικά με τη
δυνατότητα της αληθινής σωτηρίας. Όσον αφορά την απελευθέρωσή μας από τη βούληση, όμως, είναι
προτιμότερο να παραμείνουμε απαισιόδοξοι. Κάτι τέτοιο, όπως εξηγώ, θα μας επιτρέψει να δούμε, όπως
ακριβώς μας παροτρύνει και ο Σοπενχάουερ, με θετικό τρόπο τον θάνατό, βρίσκοντας παρηγοριά στο
γεγονός ότι, άσχετα αν αυτός είναι αποτέλεσμα γηρατειών, ασθένειας, ατυχήματος ή αυτοκτονίας, δεν
έχουμε λόγο να τον φοβόμαστε.
7
www.bioethics.gr Παπαδάκη Λ. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
Lina Papadaki
Αssistant Professor, Department of Philosophy and Social Studies, University of Crete, Greece.
Abstract
Schopenhauer is portrayed as the philosopher of pessimism, and for good reason. For him, life is
suffering where ‘ultimately death must triumph’ (The World as Will and Representation vol. I, 311).
However, his pessimism fades away when he contemplates death. He argues enthusiastically that, far
from being an evil, death is in fact a friend we should welcome. Moreover, he believes it is possible for
human beings to use their knowledge to fight the fear of death. Interestingly, however, at the point where
the reader expects a philosophical defense of suicide, Schopenhauer vehemently argues against it. Suicide
to avoid pain and suffering, according to him, is a mistake, a futile, foolish and egoistic act. Not only does
suicide not offer a genuine solution to suffering, but also it hinders true salvation, the denial of the will.
In this paper, I argue that Schopenhauer’s condemnation of suicide is in fact at odds with his views
on death and can weaken his argumentation about why we must not fear death. It is my belief that
Schopenhauer’s views on suicide stem - quite ironically - from his being, at times, overly optimistic about
the possibility of genuine salvation. When it comes to freeing ourselves from the will, however, we are
better off pessimists. This, I explain, will allow us to at least keep our optimism regarding death and find
solace in the knowledge that - be it by old age, illness, accident, suicide or any other cause - death is not
to be feared.
8
www.bioethics.gr Παπαδάκη Λ. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
Για τον Σοπενχάουερ, η ζωή είναι ένας ατόμου» (WWR I, 283). Αν χρησιμοποιήσουμε
διαρκής πόνος, όπου «εν τέλει ο θάνατος πρέπει τη λογική μας, όμως, κρίνει ότι είναι δυνατό να
να θριαμβεύσει» (WWR I, 311). Παρ’ όλα αυτά, πολεμήσουμε τον φόβο του θανάτου (WWR II,
οι θέσεις του για τον θάνατο εμπεριέχουν μια 466). Ο Σοπενχάουερ, στον τόμο Ι και ΙΙ του
ισχυρή δόση αισιοδοξίας. Υποστηρίζει Κόσμου ως Βούληση και ως Παράσταση, μας
ενθουσιωδώς ότι ο θάνατος, όχι μόνο δεν δίνει μια σειρά επιχειρημάτων κατά του φόβου
αποτελεί κάτι το κακό, αλλά είναι, αντίθετα, του θανάτου.
ένας φίλος που πρέπει να θεωρείται Ένα από τα κεντρικότερα επιχειρήματά
ευπρόσδεκτος. Είναι πεπεισμένος, επιπλέον, ότι του, διάχυτο και στους δυο τόμους του Κόσμου,
μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τη γνώση και είναι ότι, για τη φύση, η ζωή και ο θάνατος του
τη λογική μας, προκειμένου να πολεμήσουμε τον μεμονωμένου ατόμου είναι αδιάφορα. Η φύση
φόβο του θανάτου. Κατά ενδιαφέροντα τρόπο, είναι αθάνατη και ενδιαφέρεται μόνο για το
όμως, στο σημείο όπου ο αναγνώστης περιμένει είδος, όχι για το άτομο. Το άτομο προορίζεται να
μια φιλοσοφική υποστήριξη της αυτοκτονίας, ο καταστραφεί, αφού εκπληρώσει τον σκοπό της
Σοπενχάουερ επιχειρηματολογεί με σθένος διαιώνισης του είδους (WWR I, 276). Για τον
εναντίον της. Η αυτοκτονία, προκειμένου να Σοπενχάουερ, επιπλέον, όταν ένα πλάσμα
αποφευχθεί ο πόνος και τα βάσανα, σύμφωνα με (ανθρώπινο ή όχι) πεθαίνει, δεν μπορεί να
εκείνον, αποτελεί ένα λάθος, μια μάταιη, ανόητη μετατραπεί σε ένα τίποτα. Και ένα νέο πλάσμα
και εγωιστική πράξη. Όχι μόνο δεν προσφέρει που γεννιέται δεν μπορεί να έχει προκύψει από
μια γνήσια λύση στο πρόβλημα του πόνου, το τίποτα.
θεωρεί, αλλά επιπλέον στέκεται εμπόδιο στην … αυτό που εξαφανίζεται και αυτό που εμφανίζεται στη
πραγματική σωτηρία, την άρνηση της βούλησης. θέση του είναι ένα και το ίδιο πράγμα, το οποίο έχει
υποστεί μόνο μια ανεπαίσθητη αλλαγή, μια ανανέωση της
Στο κείμενο αυτό, υποστηρίζω ότι η μορφής της ύπαρξής του, και επομένως ο θάνατος είναι
καταδίκη της αυτοκτονίας του Σοπενχάουερ για το είδος ότι ο ύπνος είναι για το άτομο (WWR II, 476).
έρχεται σε σύγκρουση με τις γενικότερες θέσεις Στον τόμο ΙΙ του Κόσμου, ο Σοπενχάουερ
του για τον θάνατο και μπορεί να εξασθενίσει γράφει ότι ο άνθρωπος αυτός που φοβάται τον
την επιχειρηματολογία του κατά του φόβου του θάνατό του είναι σαν ένα φύλλο το φθινόπωρο,
θανάτου. Θεωρώ ότι οι ιδέες του πεσιμιστή έτοιμο να πέσει από το δέντρο, το οποίο θρηνεί
φιλοσόφου για την αυτοκτονία πηγάζουν - κατά κοιτώντας τα νέα, πράσινα φύλλα:
ειρωνικό τρόπο- από την υπέρμετρη αισιοδοξία «Δεν είμαι εκείνα! Αυτά είναι εντελώς διαφορετικά
του αναφορικά με τη δυνατότητα της αληθινής φύλλα!» Ο, ανόητο φύλλο! Που θες να πας; Και από που
σωτηρίας. Όσον αφορά την απελευθέρωσή μας υποτίθεται ότι έρχονται τα άλλα; Που είναι το τίποτα, η
άβυσσος την οποία φοβάσαι; Γνώρισε την εσωτερική σου
από τη βούληση, όμως, είναι προτιμότερο να φύση, συγκεκριμένα αυτό το οποίο είναι τόσο γεμάτο με
παραμείνουμε απαισιόδοξοι. Κάτι τέτοιο, όπως δίψα για ύπαρξη. Αναγνώρισέ την για ακόμη μια φορά
εξηγώ, θα μας επιτρέψει να αντιμετωπίσουμε, στην εσωτερική, μυστηριώδη, αναδυόμενη δύναμη του
όπως ακριβώς μας παροτρύνει και ο δέντρου. Αυτή η δύναμη είναι πάντα μία και η ίδια σε όλες
Σοπενχάουερ, με θάρρος τον θάνατό, βρίσκοντας της γενιές των φύλλων και παραμένει ανέπαφη από τη
γέννηση και τον θάνατο (WWR II, 477- 8).
παρηγοριά στο γεγονός ότι, άσχετα αν αυτός
Η βούληση, λοιπόν, η αληθινή ουσία των
είναι αποτέλεσμα γηρατειών, ασθένειας,
πραγμάτων, παραμένει εντελώς ανέπαφη από τη
ατυχήματος ή αυτοκτονίας, δεν έχουμε λόγο να
γέννηση και τον θάνατο των μεμονωμένων
τον φοβόμαστε.
ατόμων1 (WWR II, 478- 9). Ο Σοπενχάουερ
Ι. Γιατί δεν πρέπει να φοβόμαστε τον θάνατο;
είναι αισιόδοξος ότι «ένα σίγουρο και βέβαιο (WWR I, 283). Αυτή η απώλεια της συνείδησης,
αίσθημα λέει στον καθένα μας ότι υπάρχει σε παρ’ όλα αυτά, υποστηρίζει ο Σοπενχάουερ,
εκείνον κάτι απόλυτα αθάνατο και άφθαρτο» είναι στην πραγματικότητα οικεία σε εμάς. Δεν
(WWR II, 496). Ο Jacquette εξηγεί ότι, για τον είναι διαφορετική από τη διακοπή της
Σοπενχάουερ: «Το κομμάτι μας αυτό που συνείδησης που βιώνουμε κάθε μέρα μέσω του
επιβιώνει μετά τον θάνατο… είναι… η ύπνου, «του αδερφού του θανάτου» (WWR II,
απρόσωπη Βούληση μέσα μας, το άφθαρτο 468, WWR I, 277). Ο Σοπενχάουερ εξηγεί ότι η
πράγμα καθ’ αυτό…» (Jacquette, The μετάβαση στην απώλεια της συνείδησης, η
Philosophy of Schopenhauer, 123) Και για τον οποία συμβαίνει στον ύπνο και τον θάνατο, δεν
Janaway: «Στην απώτερη πραγματικότητα δεν είναι κάτι το δυσάρεστο (WWR II, 468) Ακόμη
υπάρχουν ξεχωριστά πράγματα κι εγώ δεν είμαι και ένας βίαιος θάνατος, μας λέει ο φιλόσοφος,
παρά μια εφήμερη εκδήλωση του Ενός που δεν δεν πρέπει να μας τρομάζει διότι δεν μπορεί να
μπορεί να καταστραφεί. … σύμφωνα με την είναι επώδυνος. Τα τραύματα γίνονται αντιληπτά
άποψη του Σοπενχάουερ, αν μπορώ να σε μεταγενέστερη χρονική στιγμή και, εφόσον ο
κατανοήσω ότι η ουσία μου είναι ίδια με την θάνατος είναι ακαριαίος, η συνείδηση θα έχει
αιώνια ουσία όλου του κόσμου, τότε δεν είναι εξαφανιστεί πριν από αυτή την ανακάλυψη
ανάγκη να σκεφτώ αυτό που είμαι ως κάτι που (WWR II, 468- 9).
τελειώνει με τον θάνατο του ατόμου». (Janaway, Σε κάθε περίπτωση, ο Σοπενχάουερ
‘Schopenhauer’s Consoling View on Death’, ξεκαθαρίζει ότι αυτό που μας φοβίζει στον
3714, 3715). θάνατο δεν είναι ο πόνος. Συχνά, βλέπουμε τον
Για όσους, λοιπόν, έχουν κατανοήσει τη θάνατο σαν μια διαφυγή από τον πόνο και,
μεταφυσική αλήθεια της αθάνατης φύσης μας ως αντίστροφα, προσκολλόμαστε σε μια ζωή
πράγματος καθ’ αυτό, ο θάνατος δεν μπορεί να γεμάτη από αφόρητο πόνο, μόνο και μόνο για να
θεωρηθεί ως ο απόλυτος αφανισμός. Επομένως, ξεφύγουμε από τον θάνατο, έστω και για λίγο. Ο
υποστηρίζει ο Σοπενχάουερ: θάνατος και ο πόνος, επομένως, είναι δυο
… ο άνθρωπος που έχει κατανοήσει και συγκρατήσει διαφορετικά πράγματα και το γνωρίζουμε καλά
αυτή την οπτική μπορεί σαφώς και δικαίως να παρηγορεί αυτό (WWR I, 283. Ο Σοπενχάουερ, επιπλέον,
τον εαυτό του για τον θάνατό του και για εκείνο των
φίλων του, κοιτώντας πίσω στην αθάνατη ζωή της φύσης,
εξηγεί ότι ούτε ο θάνατος από γηρατειά πρέπει
η οποία ο ίδιος είναι (WWR I, 276). να μας τρομάζει. Περιγράφει τον ηλικιωμένο
Αν και η βούληση παραμένει ανεπηρέαστη άνθρωπο σαν «τώρα μόνο μια σκιά, ένα
από τη γέννηση και τον θάνατο, όμως, η ατομική φάντασμα του προηγούμενου εαυτού του». Δεν
συνείδηση, η οποία είναι αδιάσπαστη από το απομένει τίποτα σε εκείνον για τον θάνατο να
σώμα μας, καταστρέφεται. Και αυτό μας φοβίζει καταστρέψει (WWR II, 469). Μιλώντας για την
«γλυκιά ικανοποίηση στα πρόσωπα των
περισσότερων νεκρών», φτάνει στο συμπέρασμα
ότι: «ολόκληρη η διακοπή της διαδικασίας της
ζωής πρέπει να είναι μια θαυμάσια ανακούφιση
για την κινητήριο δύναμή της. … η στιγμή του
θανάτου μπορεί να είναι παρόμοια με εκείνη της
αφύπνισης από έναν βαρύ εφιάλτη» (WWR II,
469).
είναι φαινόμενα. Αλλά μόνο η βούληση είναι το πράγμα
καθ’ αυτό. Ως τέτοια, δεν είναι σε καμία περίπτωση Όπως στον ύπνο, λοιπόν, παρασυρόμαστε
παράσταση... Είναι εκείνο του οποίου η κάθε παράσταση, στον θάνατο, την ολοκληρωτική απώλεια της
το κάθε αντικείμενο είναι φαινόμενο... Είναι η βαθύτερη ατομικής συνείδησης. Αν και θα ξυπνήσουμε
ουσία, ο πυρήνας, του κάθε συγκεκριμένου πράγματος και, από τον ύπνο, όμως, δεν ισχύει το ίδιο στην
επιπλέον, του όλου. Είναι έκδηλη σε κάθε τυφλή
περίπτωση του θανάτου. «Ο θάνατος είναι ένας
κινητήριο δύναμη της φύσης και, επιπλέον, στην
εσκεμμένη συμπεριφορά του ανθρώπου...» (WWR I, 110) ύπνος στον οποίο το άτομο ξεχνιέται. Όλα τα
Ο κόσμος της εμπειρίας, ο φαινομενικός μας κόσμος, άλλα ξυπνούν πάλι, ή μάλλον έχουν παραμείνει
καθώς και το καθένα από τα ξεχωριστά αντικείμενα μέσα ξύπνια» (WWR I, 278). Το γεγονός ότι δεν
του, αποτελεί παράσταση ή εξαντικειμενίκευση της πρόκειται να ξυπνήσουμε, όμως, δεν είναι κάτι
βούλησης, η οποία αποτελεί μια άλογη και άσκοπη ορμή.
10
www.bioethics.gr Παπαδάκη Λ. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
το οποίο πρέπει να μας απασχολεί. Μόνο το Η πίστη αυτή του Σοπενχάουερ σχετίζεται
παρόν είναι πραγματικό, εξηγεί ο Σοπενχάουερ, με τις απαισιόδοξες θέσεις του για τη ζωή. Για
όχι το μέλλον ή το παρελθόν. εκείνον, η ζωή είναι πόνος. Η βούληση «πάντα
Κανείς άνθρωπος δεν έζησε στο παρελθόν και κανείς ποτέ μοχθεί, διότι ο μόχθος είναι η μοναδική της
δεν θα ζήσει στο μέλλον. Το παρόν μόνο είναι η μορφή φύση, στην οποία κανένας κατακτημένος στόχος
όλης της ζωής … Το παρόν μόνο είναι αυτό που πάντα
υπάρχει και στέκεται σταθερό και ακίνητο (WWR I, 278,
δεν μπορεί να βάλει τέλος» (WWR I, 308). Όταν
279). υπάρχει κάποιο εμπόδιο μεταξύ της βούλησης
Επομένως, κανένα ατέλειωτο παρελθόν ή μέλλον στο και του προσωρινού της στόχου, αυτό
οποίο εμείς δεν θα υπάρχουμε δεν μπορεί να μας τρομάξει, συνεπάγεται πόνο. Όταν η βούληση πετυχαίνει
διότι θεωρούνται αυτά σαν μια κενή οφθαλμαπάτη και το τον στόχο της, αυτό συνεπάγεται ικανοποίηση,
πέπλο της Μάγια (WWR I, 284).
ευτυχία. Για τον Σοπενχάουερ:
Ο Σοπενχάουερ προχωρά σε μια εξήγηση … όλος ο μόχθος πηγάζει από την επιθυμία ή την έλλειψη,
γιατί η μη-ύπαρξη είναι κάτι που εμείς ως από την δυσαρέσκεια με την κατάσταση ή τη θέση του
έλλογα όντα δεν πρέπει να φοβόμαστε. ίδιου του ατόμου και, επομένως, είναι πόνος εφόσον δεν
Υποστηρίζει, ακολουθώντας τον Επίκουρο, ότι ικανοποιείται. Καμιά ικανοποίηση, όμως, δεν είναι
είναι παράλογο να θεωρούμε τη μη-ύπαρξη ως διαρκείας. Αντίθετα, είναι πάντα μόνο η αφετηρία ενός
νέου μόχθου. Βλέπουμε τον μόχθο παντού να
κάτι το κακό «διότι κάθε κακό, όπως και κάθε παρακωλύεται με πολλούς τρόπους, παντού να παλεύει και
καλό, προϋποθέτει ύπαρξη, στην να πολεμά, και, με αυτό τον τρόπο, πάντα ως πόνο.
πραγματικότητα και συνείδηση ακόμη» (WWR Επομένως, το ότι δεν υπάρχει τελικός προορισμός του
II, 467). Έτσι, κρίνει ότι ο Επίκουρος είχε δίκιο μόχθου σημαίνει ότι δεν υπάρχει μέτρο ή τέλος στον πόνο
ότι ο θάνατος δεν πρέπει να μας απασχολεί διότι, (WWR I, 309).
όταν εμείς υπάρχουμε, εκείνος δεν υπάρχει και, Όχι μόνο δεν υπάρχει διαρκής
όταν ο θάνατος υπάρχει, εμείς δεν υπάρχουμε ικανοποίηση στη ζωή, αλλά επιπλέον, για τον
(WWR II, 468). Σοπενχάουερ, η κάθε ικανοποίηση ή ευτυχία:
… είναι, στην πραγματικότητα και ουσιαστικά, πάντα
Σε κάθε περίπτωση, αν μας τρομάζει ο αρνητική μόνο και ποτέ θετική. … Διότι η επιθυμία,
θάνατος εξαιτίας της μη-ύπαρξής μας, τότε δηλαδή, η ανάγκη, είναι η προγενέστερη συνθήκη κάθε
πρέπει να αντιμετωπίζουμε με τρόμο και τον ευτυχίας. Αλλά, με την ικανοποίηση, η επιθυμία και
χρόνο πριν από τη γέννησή μας, υποστηρίζει ο επομένως η ευτυχία σταματούν. Κι έτσι η ικανοποίηση ή η
Σοπενχάουερ. ευχαρίστηση δεν μπορούν να είναι ποτέ κάτι περισσότερο
Διότι είναι αναμφίβολα σαφές ότι η μη-ύπαρξη μετά τον από μία διάσωση από τον πόνο, από μια ανάγκη. … Αυτό
θάνατο δεν μπορεί να είναι διαφορετική από τη μη-ύπαρξη που μας δίνεται άμεσα είναι πάντα μόνο η ανάγκη, δηλαδή
πριν από τη γέννηση και δεν είναι επομένως καθόλου ο πόνος (WW. R I, 319).
χειρότερη από ότι είναι εκείνη. Μια ολόκληρη αιωνιότητα Ακόμη και αν ο μόχθος σταματήσει για
πέρασε όταν εμείς δεν υπήρχαμε ακόμη, αλλά αυτό δεν μας ένα διάστημα, μετά την εκπλήρωση κάποιας
ενοχλεί καθόλου. Από την άλλη, το βρίσκουμε δύσκολο, επιθυμίας, ένα «τρομακτικό κενό και μια ανία
ακόμη και ανυπόφορο, ότι μετά από ένα στιγμιαίο έρχονται να τον αντικαταστήσουν. … η
ιντερμέτζο μιας εφήμερης ύπαρξης, μια δεύτερη
αιωνιότητα θα πρέπει να ακολουθήσει στην οποία εμείς
οντότητα και η ύπαρξη η ίδια γίνονται ένα
δεν θα υπάρχουμε πια. … Διότι η αιωνιότητα a parte post αβάσταχτο βάρος» (WWR I, 312). Σε έναν
χωρίς εμένα, δεν μπορεί να είναι πιο τρομακτική από την κόσμο, ο οποίος, χρησιμοποιώντας την γλώσσα
αιωνιότητα a parte ante χωρίς εμένα, εφόσον τα δυο αυτά του ίδιου του Σοπενχάουερ, ταλαντεύεται μεταξύ
δεν διαφέρουν σε τίποτα εκτός από τη μεσολάβηση μιας πόνου και ανίας, όπως ένα εκκρεμές, η ύπαρξή
ζωής-ονείρου (WWR II, 466- 7).
μας δεν είναι τίποτα παραπάνω από ένας
Τώρα, αυτή η «δίψα για ζωή», τονίζει ο
«διαρκής θάνατος» (WWR I, 312, 311).
Σοπενχάουερ, δεν μπορεί να οφείλεται στο Κάθε ανάσα που παίρνουμε διώχνει τον θάνατο, ο οποίος
γεγονός ότι δοκιμάσαμε τη ζωή και τη βρήκαμε συνεχώς μας απειλεί. … Τέλος, ο θάνατος πρέπει να
ευχάριστη. Αντίθετα, όσοι δοκίμασαν τη ζωή θριαμβεύσει, διότι από τη γέννηση έχει ήδη αποτελέσει τη
είναι πιθανότερο να αναπολούν «τον χαμένο μοίρα μας και παίζει με τη λεία του μόνο για λίγο πριν να
παράδεισο της μη-ύπαρξης» (WWR II, 466- 7). την καταβροχθίσει. Παρ’ όλα αυτά, συνεχίζουμε τη ζωή
μας με μεγάλο ενδιαφέρον και πολύ φροντίδα για όσο
«Αν χτυπούσαμε πάνω στους τάφους και είναι δυνατό, όπως φουσκώνουμε μια σαπουνόφουσκα
ρωτούσαμε τους νεκρούς αν θα ήθελαν να όσο μακριά και μεγάλη γίνεται, αν και με την απόλυτη
ξυπνήσουν ξανά, θα κουνούσαν αρνητικά τα βεβαιότητα ότι θα σκάσει (WWR I, 311).
κεφάλια τους» (WWR II, 465-6).
11
www.bioethics.gr Παπαδάκη Λ. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
Η ζωή της μεγάλης πλειοψηφίας είναι μόνο ένας διαρκής … Ο θάνατος είναι η στιγμή εκείνη της απελευθέρωσης
μόχθος για την ίδια την ύπαρξη, με τη βεβαιότητα ότι από μια μονόπλευρη ατομικότητα, η οποία δεν αποτελεί
τελικά αυτή θα χαθεί. Αυτό που τους επιτρέπει να τον εσωτερικό πυρήνα του αληθινού μας όντος… (WWR
υπομένουν αυτή την κοπιαστική μάχη δεν είναι τόσο η II, 508).
αγάπη για τη ζωή όσο ο φόβος του θανάτου, ο οποίος παρ’ Ο θάνατος του ατόμου, επομένως, είναι η
όλα αυτά υπάρχει στο παρασκήνιο ως αναπόφευκτος και ευκαιρία του να ξεπεράσει τον εγωισμό, να
που μπορεί να έρθει στη σκηνή ανά πάσα στιγμή (WWR I,
312- 3).
ελευθερώσει τον εαυτό του από το βάρος της
Δεδομένων των απόψεών του αυτών για τη ατομικότητας.
ζωή, δεν μας ξαφνιάζει η θέση του Σοπενχάουερ Ο Σοπενχάουερ παραδέχεται ότι:
… ο θάνατος δεν μπορεί, στην πραγματικότητα, να είναι
ότι: κάτι το κακό, όσο και αν τον φοβούνται, αλλά συχνά
… ο πόνος και τα βάσανα της ζωής μπορούν εύκολα να φαίνεται ακόμη και σαν ένα καλό πράγμα, σαν κάτι
μεγαλώσουν τόσο που ακόμη και ο θάνατος, στη μάχη του επιθυμητό, σαν ένας φίλος. Όλοι όσοι έχουν έρθει
οποίου συνίσταται ολόκληρη η ζωή, γίνεται επιθυμητός αντιμέτωποι με ανυπέρβλητα εμπόδια στην ύπαρξή τους ή
και ο άνθρωπος οικειοθελώς σπεύδει προς αυτόν (WWR I, στις προσπάθειές τους, οι οποίοι υποφέρουν από ανίατες
313). ασθένειες ή από αβάσταχτο πένθος, έχουν την επάνοδο
… οι δυστυχίες της ζωής μπορούν πολύ εύκολα να στη μήτρα της φύσης ως την τελευταία διέξοδο που είναι
μεγαλώσουν σε τέτοιο βαθμό - κι αυτό είναι κάτι που ανοιχτή σε εκείνους. … Παρ’ όλα αυτά, ακόμη και εδώ
συμβαίνει κάθε μέρα - που στον θάνατο, ο οποίος σε άλλες εισέρχονται μέσα της μόνο μετά από φυσική ή ηθική μάχη,
περιπτώσεις μας τρομάζει περισσότερο από όλα, τόσο δύσκολα κάποιος αγωνίζεται ενάντια στην επιστροφή
καταφεύγουμε με προθυμία (WWR I, 325). του στο μέρος από το οποίο ήρθε τόσο άνετα και πρόθυμα
Ο θάνατος, λοιπόν, δεν είναι κάτι που σε μια ύπαρξη, η οποία έχει τόσες πολλές στενοχώριες και
πρέπει να φοβόμαστε. Μπορεί, επιπλέον, να τόσες λίγες χαρές να προσφέρει (WWR II, 469- 70).
ειδωθεί και ως κάτι το θετικό, ως μια ευκαιρία Οι θέσεις του Σοπενχάουερ για τον θάνατο
να νικήσουμε τον εγωισμό μας. Ο Σοπενχάουερ χαρακτηρίζονται από μια αισιοδοξία, η οποία
εξηγεί ότι στον κόσμο μας κυριαρχεί ο λείπει εντελώς από τις απόψεις του για τη ζωή.
εγωισμός. Οι περισσότεροι άνθρωποι θεωρούν Αυτή η επιστροφή στη μήτρα της φύσης, ο
την ύπαρξή τους και την ευτυχία τους πιο θάνατος, φέρνει το τέλος σε μια ζωή πόνου και
σημαντική από εκείνη των άλλων. «Τα πάντα για ταλαιπωρίας, ελευθερώνοντας το άτομο από την
εμένα και τίποτα για τους άλλους» είναι το σολιψιστική του ύπαρξη και επιτρέποντάς του να
μοτίβο του εγωιστή. (On the Basis of Morality, επιστρέψει στον πυρήνα της αληθινής του
132): «… είναι [ο εγωιστής] έτοιμος να ύπαρξης. Εμείς, ως ανθρώπινα όντα, είμαστε
καταστρέψει τον κόσμο, προκειμένου να ικανοί να χρησιμοποιήσουμε τη λογική μας,
διατηρήσει την ίδια του την ύπαρξη, αυτή τη προκειμένου να ξεπεράσουμε τον φόβο του
σταγόνα στον ωκεανό, λίγο περισσότερο» θανάτου και μπορούμε να καταλάβουμε ότι ο
(WWR I, 322). Ακόμη χειρότερα, οι άνθρωποι θάνατος είναι κάτι το οποίο πρέπει να θεωρείται
είναι συχνά κακόβουλοι και αντλούν ευτυχία ευπρόσδεκτο.
από τον πόνο και τη δυστυχία των άλλων (WWR Δεν θα έπρεπε, όμως, αυτή η
I, 333). Η συμπάθεια, αντίθετα, «το μεγάλο συνειδητοποίηση να μας κάνει πιο πρόθυμους να
μυστήριο της ηθικής», είναι σπάνια (On the επισπεύσουμε τον θάνατό μας; Για όσους έχουν
Basis of Morality, 144). Για τον Σοπενχάουερ δεχτεί τις θέσεις του Σοπενχάουερ για την
επομένως: αθλιότητα της ζωής, καθώς και τα επιχειρήματά
… η ατομικότητα των περισσότερων ανθρώπων είναι του κατά του φόβου του θανάτου, μπορεί να
τόσο διεφθαρμένη που δεν χάνουν στην πραγματικότητα αποφευχθεί η αυτοκτονία; Θα περίμενε κανείς ο
τίποτα με εκείνον [τον θάνατο] και αυτό που μέσα τους
μπορεί να έχει κάποια αξία είναι το καθολικό ανθρώπινο
Σοπενχάουερ να είναι ένας μεγάλος
στοιχείο. Αλλά σε αυτό μπορούμε να υποσχεθούμε υποστηρικτής της. Όπως αναφέρει και ο
αθανασία (WWR II, 491). Jacquette: «Θα φαινόταν, τότε, ότι ο
Ο θάνατος τον μαθαίνει κάτι καλύτερο, εφόσον Σοπενχάουερ τοποθετεί τον εαυτό του σε μια
καταστρέφει το άτομό, έτσι ώστε η αληθινή φύση του ενθουσιώδη φιλοσοφική υπεράσπιση της
ανθρώπου, δηλαδή η βούλησή του, να ζει από ΄δω και στο
εξής μόνο σε άλλα άτομα. … ο θάνατος είναι μια μεγάλη
αυτοκτονίας» (Jacquette, ‘Schopenhauer on
ευκαιρία να μην είμαι πια Εγώ. Για εκείνον, βέβαια, που Death’, 302). Με παρόμοιο τρόπο, γράφει ο
μπορεί να την αρπάξει (WWR II, 507). Copleston: «Μπορεί να θεωρηθεί ότι, δεδομένης
της άθλιας εικόνας της ανθρώπινης ζωής, ο
12
www.bioethics.gr Παπαδάκη Λ. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
Σοπενχάουερ θα σύστηνε την αυτοκτονία. Αλλά, ησυχαστής όλων και κάθε βούλησης. Η βούληση τώρα
αν και αρνήθηκε να αναγνωρίσει κάποιο έγκυρο στρέφεται μακριά από τη ζωή. … Ο άνθρωπος επιτυγχάνει
μια κατάσταση οικειοθελούς αυταπάρνησης, παραίτησης,
ηθικό επιχείρημα για να καταδικάσει την αληθινής αυτοκυριαρχίας και απόλυτης έλλειψης
αυτοκτονία, θεωρούσε παρ’ όλα αυτά ότι δεν βούλησης (WWR I, 379).
αποτελεί πραγματική λύση στην τραγωδία της Με αυτό τον τρόπο, συμβαίνει η μετάβαση
ζωής» (Copleston, Arthur Schopenhauer: από την αρετή στον ασκητισμό, «αυτό το
Philosopher of Pessimism, 91). εσκεμμένο σπάσιμο της βούλησης» (WWR I,
Ο Σοπενχάουερ είναι σαφής ότι η 392).
αυτοκτονία δεν είναι σε καμιά περίπτωση … δεν είναι πια αρκετό για εκείνον να αγαπά τους άλλους
ανήθικη, καθώς «είναι προφανές ότι δεν υπάρχει σαν τον εαυτό του, και να κάνει για εκείνους τόσα όσο για
τίποτα στον κόσμο, στο οποίο ο κάθε άνθρωπος τον εαυτό του, αλλά γεννιέται σε αυτόν μια έντονη
να έχει πιο αδιάσειστο τίτλο, από την ίδια του τη αποστροφή για την εσωτερική φύση, της οποίας εκδήλωση
είναι το δικό του φαινόμενο, τη βούληση για ζωή… …
ζωή και το πρόσωπο» (‘On Suicide’, 25). σταματά να βούλεται οτιδήποτε, προφυλάσσεται από την
Επιπλέον, φαίνεται να κατανοεί πλήρως το προσκόλληση της βούλησής του σε οτιδήποτε, προσπαθεί
γεγονός ότι ή αυτοκτονία μπορεί να μετατραπεί να εγκαθιδρύσει σταθερά μέσα του τη μεγαλύτερη
σε κάτι το εύκολο για τον άνθρωπο. Στο δοκίμιό αδιαφορία απέναντι σε όλα τα πράγματα (WWR I, 380).
του ‘Περί αυτοκτονίας’, εξηγεί ότι ο ψυχικός Ο ασκητής ζει μια ζωή ηθελημένης
πόνος γίνεται πολλές φορές τόσο αβάσταχτος φτώχειας, προκειμένου να σκοτώσει τη
που, ακόμη και ο σωματικός πόνος που συχνά βούληση. Δεν κάνει τα πράγματα που τον
συνοδεύει την αυτοκτονία, χάνει τη ευχαριστούν, αλλά, αντίθετα, επιλέγει τον πόνο
σημαντικότητά του (‘On suicide’, 30). Έρχεται και τα βάσανα προκειμένου να καταστρέψει
σαν έκπληξη, λοιπόν, η θέση του Σοπενχάουερ μέσα του τη βούληση για ζωή. Προσφεύγει σε
ότι η αυτοκτονία είναι ένα λάθος, μια μάταιη, ακραίες νηστείες, ακόμη και στον
ανόητη και εγωιστική πράξη. Πριν να αυτοβασανισμό, εξηγεί ο Σοπενχάουερ:
εξετάσουμε τα επιχειρήματα του φιλοσόφου … προκειμένου, από τη συνεχή στέρηση και ταλαιπωρία,
να μπορέσει να σπάσει. όλο και περισσότερο, και να
κατά της αυτοκτονίας, όμως, είναι απαραίτητο σκοτώσει τη βούληση που αναγνωρίζει και μισεί ως την
να κοιτάξουμε τη δική του λύση στο πρόβλημα πηγή του πόνου της δικής του ύπαρξης και εκείνης του
της ζωής και του πόνου, την πραγματική κόσμου (WWR I, 382).
σωτηρία, την άρνηση της βούλησης. Ζει μια ζωή συνεχώς παλεύοντας να
κυριεύσει τη βούληση, να την κρατήσει
II. Οι δύο δρόμοι για την άρνηση της υποταγμένη (WWR I, 391) Ο άνθρωπος αυτός
βούλησης φτάνει τελικά σε μια κατάσταση «… ακλόνητης
ειρήνης, βαθιάς, ήρεμης και εσωτερικής
γαλήνης…» (WWR I, 390).
Ο Σοπενχάουερ εξηγεί ότι οι περισσότεροι Τίποτα δεν μπορεί πλέον να τον κλονίσει. Τίποτα δεν
άνθρωποι είναι εγωιστές. Κάνουν έναν αυστηρό μπορεί πλέον να τον κινητοποιήσει. … Κοιτά τώρα πίσω
διαχωρισμό μεταξύ του εαυτού τους και των ήρεμα και με ένα χαμόγελο την φαντασμαγορία του
άλλων. Παρ’ όλα αυτά, αν και σπάνια, κόσμου αυτού, η οποία μπορούσε κάποτε να
συναντάμε έναν άνθρωπο διαφορετικό, για τον κινητοποιήσει και να βασανίσει ακόμη και τον δικό του
νου, αλλά τώρα στέκεται μπροστά του τόσο αδιάφορα όσο
οποίο αυτή η διάκριση δεν είναι σημαντική. οι παίκτες σκακιού στο τέλος της παρτίδας, ή σαν ένα
... ο πόνος που βλέπει στους άλλους τον αγγίζει σχεδόν
φανταχτερό κουστούμι που κάποιος βγάζει το πρωί, η
τόσο όσο ο δικός του.... ο χαρακτήρας αυτός, ο οποίος έχει
μορφή και η φιγούρα του οποίου μας χλεύαζε και μας
φτάσει την υψηλότερη καλοσύνη και τέλεια μεγαλοψυχία,
ξεσήκωνε το βράδυ του καρναβαλιού. Η ζωή και οι
θα θυσιάσει την ευημερία του και τη ζωή του εντελώς για
μορφές της απλώς επιπλέουν μπροστά του σαν φευγαλέο
την ευημερία πολλών άλλων (WWR I, 372, 375).
φαινόμενο, σαν ένα ελαφρύ πρωινό όνειρο κάποιου
... Κανένας πόνος δεν είναι πια άγνωστος ή ξένος για
μισοξύπνιου, μέσα από το οποίο η πραγματικότητα φέγγει
εκείνον.... Τώρα, πώς εκείνος να μπορέσει, με τέτοια
και δεν μπορεί πια να εξαπατήσει (WWR I, 390- 1).
γνώση του κόσμου, να επιβεβαιώσει αυτή τη ζωή, μέσω
των διαρκών πράξεων της βούλησης, και ακριβώς με αυτό Όταν τελικά πεθάνει - και ο θάνατος του
τον τρόπο να δέσει τον εαυτό του όλο και πιο γερά σε σώματός του «δεν μπορεί να έχει πλέον τίποτα
αυτόν, να πιέσει τον εαυτό του σε αυτόν όλο και πιο το πικρό, αλλά είναι ευπρόσδεκτος» (WWR I,
κοντά; … η γνώση του όλου, της εσωτερικής φύσης του 391) - δεν φτάνει μόνο το φαινόμενο σε ένα
πράγματος καθ’ αυτό, το οποίο έχει περιγραφεί, γίνεται ο
13
www.bioethics.gr Παπαδάκη Λ. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
αποφυγή από το άτομο των απολαύσεων της καταστροφής του δικού του φαινομένου. Ο
ζωής, όχι των πόνων της, όπως συμβαίνει στην πόνος και τα βάσανα, όμως, θα μπορούσαν να
αυτοκτονία (WWR I, 398). Η αυτοκτονία είναι, τον οδηγήσουν σε μια κατάσταση άρνησης της
επιπλέον, ανόητη διότι το άτομο που αυτοκτονεί βούλησης. Ο Σοπενχάουερ γράφει:
«… φαντάζεται ότι μαζί με το φαινόμενο Αλλά, καθώς ήταν μόνο ο πόνος που απέφυγε, ο οποίος
καταστρέφει την ίδια την εσωτερική του φύση» …θα μπορούσε να οδηγήσει στην άρνηση του εαυτού της
[της βούλησης] και στη σωτηρία, έτσι, από αυτή την
(WWR I, 400). Κάτι τέτοιο, όμως, δεν είναι άποψη, η αυτοκτονία είναι σαν ένας άρρωστος άνθρωπος,
τίποτα παραπάνω από ένας απλός ευσεβής ο οποίος, μετά την έναρξη μιας επώδυνης εγχείρησης που
πόθος. Όπως είδαμε νωρίτερα, ο θάνατος του θα μπορούσε να τον γιατρέψει εντελώς, δεν αφήνει να
ατόμου δεν μπορεί σε καμιά περίπτωση να ολοκληρωθεί αυτή, αλλά προτιμά να διατηρήσει την
επηρεάσει τη βούληση ή το πράγμα καθ’ αυτό αρρώστια του. Ο πόνος τον προσεγγίζει και, με αυτό τον
τρόπο, του προσφέρει την δυνατότητα άρνησης της
(WWR II, 473, 474, 478, 479). βούλησης. Αλλά τον απορρίπτει καταστρέφοντας το
Έτσι οδηγούμαστε στο δεύτερο επιχείρημα φαινόμενο της βούλησης, το σώμα, έτσι ώστε η βούληση
κατά της αυτοκτονίας. Ο άνθρωπος που αφαιρεί να παραμείνει άθικτη (WWR I, 399).
τη ζωή του, προκειμένου να απαλλαχθεί από τον Ο πόνος από τον οποίο ο αυτοκτόνος
πόνο, ταιριάζει στην περιγραφή του γλιτώνει, επομένως, είναι, σύμφωνα με τον
Σοπενχάουερ του εγωιστή. Ο εν λόγω άνθρωπος Σοπενχάουερ, ο δρόμος για την αληθινή
θέλει να αποφύγει τον δικό του πόνο και τα σωτηρία, την άρνηση της βούλησης. Μέσω του
βάσανα, δεν «μπορεί πλέον να υπομείνει τη πόνου, το άτομο μπορεί να γνωρίσει την
σκληρή τύχη που βρήκε μόνο εκείνον» (WWR I, εσωτερική του φύση και, τέλος, να οδηγηθεί
281). Θεωρεί ότι ο πόνος του είναι διαφορετικός στην καταστροφή της βούλησης,
από τον πόνο των άλλων. Σε αντίθεση με τον ελευθερώνοντας τον εαυτό του από τον πόνο και
αλτρουιστή, ο οποίος θεωρεί τον πόνο όλων των τα βάσανα.2 Ο άνθρωπος που έχει κατά νου να
ζωντανών πλασμάτων δικό του, ο άνθρωπος που αυτοκτονήσει, σύμφωνα με τον Σοπενχάουερ,
αυτοκτονεί είναι τόσο τυφλωμένος από τον δικό πρέπει να σκεφτεί ως εξής:
του πόνο που δεν είναι σε θέση να αναγνωρίσει «Δεν θέλω να αποφύγω τον πόνο, διότι μπορεί να με
τον πόνο των άλλων. Καταστρέφει το φαινόμενό βοηθήσει να δώσω ένα τέλος στη βούληση για ζωή, της
οποίας το φαινόμενο είναι τόσο γεμάτο από δυστυχία,
του, σε μια προσπάθεια να ξεφύγει από τη δική δυναμώνοντας τη γνώση της αληθινής φύσης του κόσμου
του δυστυχισμένη ύπαρξη. Και όμως, «… ο που τώρα ήδη ξεκινά για μένα, γιατί αυτή η γνώση μπορεί
ήλιος… καίει χωρίς διάλειμμα, ένα αιώνιο
μεσημέρι» (WWR I, 281). Αυτό που αφήνει
πίσω του ο αυτόχειρας είναι ένας κόσμος που
καίγεται, γεμάτος από πλάσματα που
υποφέρουν, γιατί η βούληση, η οποία είναι η
πηγή όλου του πόνου, παραμένει εντελώς
ανέπαφη από την καταστροφή του φαινομένου.
Εκτός του ότι είναι μια εγωιστική πράξη -
κι εδώ περνάμε στο τρίτο βασικό επιχείρημα του 2
Έχει ενδιαφέρον να επισημάνουμε εδώ ότι και για τον
Σοπενχάουερ - η αυτοκτονία δεν είναι μια Καντ ο πόνος και η δυστυχία δεν μπορούν να
γνήσια απελευθέρωση από τον πόνο, ακόμη και δικαιολογήσουν την αυτοκτονία. «Η δυστυχία δεν δίνει
στον άνθρωπο κανένα δικαίωμα να αφαιρέσει τη ζωή
για το άτομο που προχωρά σε αυτή. Είναι, στην
του». (Kant, Lectures on Ethics, 27: 373) Σύμφωνα με τον
πραγματικότητα, ένα λάθος, καθώς εμποδίζει Καντ, όμως, η αυτοκτονία θεωρείται ανήθικη διότι το
την πραγματική σωτηρία. Όπως το θέτει ο άτομο χρησιμοποιεί την ανθρώπινη ιδιότητά του, την
Σοπενχάουερ: «… η αυτοκτονία εμποδίζει την έλλογη φύση του, ως απλό μέσο για να απαλλαγεί από τις
επίτευξη του υψηλότερου ηθικού στόχου, καθώς συμφορές της ζωής. (Kant, Metaphysics of Morals, 6: 422
-3; Kant, Groundwork of the Metaphysics of Morals, 4:
αντικαθιστά μια αληθινή απελευθέρωση από
429) Αντίθετα, για τον Σοπενχάουερ, η αυτοκτονία δεν
αυτό τον κόσμο της δυστυχίας με μια που είναι κρίνεται ανήθικη, καθώς το άτομο έχει δικαίωμα στη
μόνο φαινομενική» (‘On Suicide’, 29). Ο διαχείριση της ζωής του. Παρ’ όλα αυτά, η αυτοκτονία δεν
άνθρωπος που προχωρά στην αυτοκτονία θέλει αποτελεί σε καμία περίπτωση λύση στο πρόβλημα του
να βάλει τέλος στον πόνο του μέσω της πόνου και της δυστυχίας και γι’ αυτό τον λόγο
καταδικάζεται ως μια μάταιη και ανόητη πράξη.
15
www.bioethics.gr Παπαδάκη Λ. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
να γίνει ο τελικός ησυχαστής της βούλησης και να με οδηγήσει στην άρνηση της βούλησης. Εμποδίζει
απελευθερώσει για πάντα» (WWR I, 400). έτσι, με μη αναστρέψιμό τρόπο, τον δρόμο για
Υπάρχει ένα είδος αυτοκτονίας, παρ’ όλα την αληθινή σωτηρία.
αυτά, το οποίο ο Σοπενχάουερ θεωρεί Αν αυτό αληθεύει, όμως, και αν ο πόνος
διαφορετικό από τα υπόλοιπα, «ο εκούσιος, έχει αυτή τη λυτρωτική δύναμη, τότε έπεται ότι
επιλεγμένος θάνατος από πείνα στο ανώτατο και ο θάνατος από άλλα αίτια είναι κάτι που
επίπεδο του ασκητισμού» (WWR I, 400- 1). Ο οφείλουμε να φοβόμαστε. Διότι ο θάνατος του
λόγος για τον οποίο ο Σοπενχάουερ επιδοκιμάζει ατόμου, όπως και αν προκύψει αυτός, δίνει ένα
αυτό τον τρόπο αυτοκτονίας είναι ότι «αυτός ο τέλος στο φαινόμενο κι έτσι στερεί από το άτομο
εντελώς παραιτημένος ασκητής σταματά να ζει, την ευκαιρία να οδηγηθεί στην άρνηση της
μόνο και μόνο διότι έχει σταματήσει εντελώς να βούλησης. Ο ατομικός μας θάνατος, λοιπόν,
βούλεται» (WWR I, 401). Σε αντίθεση με την αποτελεί εμπόδιο στην απελευθέρωσή μας από
αυτοκτονία για την αποφυγή του πόνου, η τη βούληση, τη γνήσια σωτηρία από τον πόνο
αυτοκτονία του ασκητή από πείνα δεν και τα βάσανα. Ο θάνατος, επομένως, είναι κάτι
επιβεβαιώνει σε καμιά περίπτωση τη βούληση που δικαίως μας τρομάζει και έχουμε λόγο να
για ζωή. Αντίθετα, αυτός ο αργός και επώδυνος προσκολλόμαστε στη ζωή. Δεν μπορούμε να
αφανισμός του φαινομένου του αποτελεί έναν χρησιμοποιήσουμε τη λογική μας για να
θρίαμβο ενάντια στη βούληση. Ο ασκητής κρατά πολεμήσουμε τον φόβο του θανάτου, όπως μας
τη βούλησή του υποταγμένη, πηγαίνοντας παροτρύνει ο Σοπενχάουερ, εφόσον ο θάνατος
κόντρα στη βασική του ανάγκη για τροφή, ως τη είναι κάτι το οποίο έχουμε λόγο να φοβόμαστε.
στιγμή του θανάτου του. Έχει ήδη νικήσει τη Τα επιχειρήματα, όμως, του Σοπενχάουερ
βούληση, έχει σταματήσει να επιθυμεί οτιδήποτε κατά της αυτοκτονίας μπορούν να
- είτε αυτό είναι η ζωή είτε ο θάνατος- και τώρα αναθεωρηθούν. Με αυτό τον τρόπο, η
περιμένει καρτερικά το τελευταίο ίχνος της επιχειρηματολογία του κατά του φόβου του
ύπαρξής του, το φαινόμενό του, να αφανιστεί θανάτου παραμένει ισχυρή. Πρώτα από όλα, οι
(WWR I, 401- 2). θέσεις του Σοπενχάουερ κατά της αυτοκτονίας
φαίνεται να έρχονται σε σύγκρουση με τις ιδέες
IV. Θάνατος και αυτοκτονία: μια αναθεώρηση του για τον χαρακτήρα του ατόμου. Ο
χαρακτήρας του ατόμου δεν μπορεί να αλλάξει,
Για όσους έχουν πειστεί από τις θέσεις του αυτό «είναι βέβαια πολύ πιο αδύνατο από το να
Σοπενχάουερ ενάντια στην αυτοκτονία ως ένα αλλάξει κανείς τον μόλυβδο σε χρυσό» (On the
λάθος, μια πράξη που φράζει οριστικά τον δρόμο Basis of Morality, 193). Σύμφωνα με τον
για την πραγματική σωτηρία, τα επιχειρήματα Σοπενχάουερ, «… ο άνθρωπος έχει τον
του φιλοσόφου κατά του φόβου του θανάτου χαρακτήρα του, από όπου τα κίνητρα φέρνουν
φαίνεται να χάνουν την ισχύ τους. Ένας από τις εκάστοτε πράξεις του με αναγκαιότητα»
τους λόγους για τους οποίους δεν πρέπει να (WWR I, 287).
φοβόμαστε τον θάνατο, σύμφωνα με εκείνον, ... η συμπεριφορά του είναι, κατά κάποιον τρόπο,
καθορισμένη και κανονισμένη από τη γέννηση ακόμη και
είναι ότι ο θάνατος του ατόμου είναι στην παραμένει ουσιαστικά η ίδια μέχρι το τέλος. … Αυτό που
πραγματικότητα κάτι το αδιάφορο, εφόσον δεν ο άνθρωπος πραγματικά και γενικά βούλεται, η τάση της
επηρεάζει τη αθάνατη φύση ή το πράγμα καθ’ εσωτερικής του φύσης και ο στόχος που επιδιώκει
αυτό, τη βούληση. Με τον θάνατό μας σύμφωνα με αυτήν - αυτά δεν μπορούν ποτέ να αλλάξουν
επιστρέφουμε στη μήτρα της μητέρας-φύσης, με την εξωτερική επιρροή, με την καθοδήγησή του,
διαφορετικά θα έπρεπε να μπορούμε να τον φτιάξουμε εκ
ταυτιζόμαστε με το πράγμα καθ’ αυτό και, με νέου (WWR I, 293, 294- 5).
αυτή την έννοια, παραμένουμε άφθαρτοι (WWR Επομένως, ο άνθρωπος με αυτόν τον
I, 275- 6, WWR II, 473-4). Όταν μιλά για τον συγκεκριμένο χαρακτήρα που βρίσκεται σε
θάνατο από αυτοκτονία, όμως, ο Σοπενχάουερ αυτές τις συγκεκριμένες συνθήκες δεν μπορεί να
σε καμία περίπτωση δεν θεωρεί ότι πρόκειται για πράξει διαφορετικά από ότι πράττει. Δεν μπορεί
ένα αδιάφορο γεγονός. Αντίθετα, ο άνθρωπος να αλλάξει τον χαρακτήρα του και αυτό που
που αυτοκτονεί επιδιώκει να σταματήσει τον βούλεται, το οποίο παραμένει αναγκαστικά
πόνο του, ο οποίος θα μπορούσε να τον αμετάβλητο (WWR I, 294- 5).
16
www.bioethics.gr Παπαδάκη Λ. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
Δυστυχώς, για ορισμένους η αληθινή πόνο, χωρίς ελπίδα, αφήνοντας τον θάνατο να
σωτηρία, η άρνηση της βούλησης, δεν αποτελεί παίζει με τη λεία του πριν να την καταβροχθίσει;
επιλογή. Έχοντας τυφλωθεί από τον πόνο, ο (WWR I, 311). Αν ένας τέτοιος άνθρωπος έχει
οποίος τους καθιστά ανίκανους να τον επίγνωση ότι με την αυτοκτονία καταστρέφει
χρησιμοποιήσουν για να ελευθερωθούν μέσω μόνο το φαινόμενό του και όχι το πράγμα καθ’
της άρνησης της βούλησης, το μόνο που αυτό, τότε η πράξη του αυτή δεν μπορεί να
μπορούν να κάνουν είναι να καταστρέψουν τον χαρακτηριστεί ως ανόητη. Ούτε είναι η
εαυτό τους. Ο Σοπενχάουερ, όπως είδαμε, αυτοκτονία μάταιη. Σίγουρα, ο αυτόχειρας δεν
περιγράφει τον αυτοκτόνο σαν έναν άρρωστο πολεμά τη βούληση, αλλά τουλάχιστο σταματά
άνθρωπο, ο οποίος σταματά την εγχείρηση που τον πόνο του μέσω της ατομικής του
θα τον γιάτρευε εντελώς (WWR I, 399). Αλλά ο καταστροφής.
άνθρωπος που δεν μπορεί να υπομείνει τον πόνο Επιπλέον, υποστηρίζω ότι η αυτοκτονία,
που είναι απαραίτητος για να νικήσει τη για έναν τέτοιο άνθρωπο, μπορεί να νοηθεί ως
βούληση μοιάζει σαν έναν άρρωστο άνθρωπο μια πράξη αξιέπαινη. Γνωρίζοντας την αδυναμία
που, γνωρίζοντας ότι δεν θα μπορέσει ποτέ να του να υποτάξει τη βούληση, έχει τουλάχιστο το
γιατρευτεί, επιθυμεί τουλάχιστο να γλιτώσει από θάρρος να βάλει ένα τέλος στη δυστυχισμένη
τον πόνο του. Για τον άνθρωπο αυτό, η του ύπαρξη. Ο άνθρωπος αυτός έχει κατανοήσει
αυτοκτονία δεν μπορεί να θεωρηθεί λάθος, διότι τη φιλοσοφική αλήθεια ότι ο θάνατος δεν είναι
η αληθινή σωτηρία δεν αποτελεί επιλογή.3 Όσοι, κάτι τρομακτικό. Σε αντίθεση με τους
τώρα, είναι σε θέση να αρνηθούν τη βούληση περισσότερους ανθρώπους που τον φοβούνται,
και να σώσουν πραγματικά τον εαυτό τους, εκείνος γνωρίζει καλά ότι «ο θάνατος δεν μπορεί
έχουν διαφορετικούς, δυνατότερους χαρακτήρες, στην πραγματικότητα να είναι κάτι το κακό »,
τους οποίους ο πόνος και τα βάσανα δεν αλλά τον βλέπει σαν ένα φίλο και ανυπομονεί να
μπορούν εύκολα να λυγίσουν. Η αυτοκτονία θα επιστρέψει στη μήτρα της φύσης4 (WWR II,
ήταν, χωρίς αμφιβολία, λάθος για εκείνους. Δεν 469, 470). Ο Σοπενχάουερ παραδέχεται ότι όταν
είναι πιθανό, όμως, να προχωρήσουν σε αυτό το ο άνθρωπος:
λάθος διότι μπορούν, από τη φύση τους, να … αντιμετωπίζει τον θάνατο με θάρρος και ηρεμία, αυτό
αντέξουν τον έντονο πόνο. τιμάται ως σπουδαίο και ευγενές. Επομένως, εκθειάζουμε
τότε τον θρίαμβο της γνώσης έναντι της τυφλής βούλησης
Με παρόμοιο τρόπο, μπορούμε να για ζωή… Με τον ίδιο τρόπο, απεχθανόμαστε εκείνον
υποστηρίξουμε ότι η αυτοκτονία δεν είναι στον οποίο η γνώση έχει νικηθεί στη μάχη αυτή, ο οποίος
απαραίτητα ανόητη ή μάταιη. Για εκείνους που επομένως προσκολλάται άνευ όρων στη ζωή, παλεύει
είναι ανήμποροι για την πραγματική σωτηρία - μέχρι τέλους ενάντια στον θάνατο που καταφτάνει και τον
και στην πραγματικότητα οι περισσότεροι δέχεται με απελπισία (WWR II, 466).
άνθρωποι συγκαταλέγονται στην κατηγορία Τέλος, μπορεί να υποστηριχτεί ότι η
αυτή - γιατί να μην καταστρέψουν τουλάχιστο το αυτοκτονία δίνει στον άνθρωπο που έχει
φαινόμενό τους; Γιατί να συνεχίζουν μια ζωή με
4
Ο Jacquette προχωρά ακόμα παραπέρα, υποστηρίζοντας
ότι μπορεί να υπάρχει και μια ηθική υποχρέωση για
3
Αναφερόμενος στην αυτοκτονία του πατέρα του αυτοκτονία. Εξηγεί: «Η ηθική υποχρέωση της ατομικής
Σοπενχάουερ, ο Cartwright γράφει ότι: «Ο ηθικός λόγος βούλησης που έχει φτάσει στην κατανόηση του κόσμου ως
κατά της αυτοκτονίας δεν θα κινητοποιούσε κάποιον που βούληση και ως παράσταση φαίνεται πως θα ήταν να
ήταν “παρασυρμένος στην αυτοκτονία από μια εντελώς εξαλείψει την ατομική βούληση με οποιοδήποτε τρόπο
νοσηρή, βαθιά κατάθλιψη”. Καθώς αυτό είναι ζήτημα έχει στη διάθεσή της, προκειμένου με την καταστροφή της
βούλησης και όχι λογικής, οι άνθρωποι αυτοί δεν θα συνείδησης να επιστρέψει από την κατάσταση της
μπορούσαν να είχαν κάνει διαφορετικά, από τη στιγμή που φαινομενικής δυστυχίας στη Βούληση ως
ξεπέρασαν τον φόβο του θανάτου». (Cartwright, πραγματικότητα». (Jacquette, ‘Schopenhauer on the Ethics
Schopenhauer: A Biography, 94). of Suicide’, 2000, 54).
17
www.bioethics.gr Παπαδάκη Λ. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
κυριευτεί από τον πόνο του μια ευκαιρία να φιλοσοφικό πεσιμισμό και από εκεί να
ξεφύγει από τον εγωκεντρισμό του. Ο άνθρωπος προχωρήσει στην ανώτερη κατάσταση της
αυτός, τυφλωμένος από τον πόνο, είναι άρνησης της βούλησης. Αναγνωρίζοντας, όμως,
εγκλωβισμένος στην ατομική του ύπαρξη. Αλλά την σπανιότητα της αληθινής σωτηρίας
ο θάνατος μπορεί να τον γλιτώσει από την μπορούμε να αντλήσουμε παρηγοριά για τον
κατάσταση αυτή. Όπως εξηγεί ο Σοπενχάουερ, ο θάνατο - ακόμη και για εκείνον που προκύπτει
θάνατος αφανίζει το άτομο, επιτρέποντας στην από αυτοκτονία. Έστω κι αν δεχτούμε ότι ο
αληθινή του φύση να ζήσει μόνο σε άλλα άτομα. θάνατος του ατόμου δεν οδηγεί σε μια γνήσια,
Είναι, επομένως, μια σπουδαία ευκαιρία να μεταφυσική απελευθέρωση από τον πόνο και τα
απελευθερωθεί από την ατομικότητά του (WWR βάσανα, δεν παύει, παρ’ όλα αυτά, να αποτελεί
II, 507). Δεν υπάρχει λόγος ο θάνατος από λύτρωση από την πονεμένη ύπαρξή του.
αυτοκτονία να ειδωθεί διαφορετικά. Στην
πραγματικότητα, ο άνθρωπος αυτός που Επίλογος
βασανίζεται από τον πόνο, χωρίς ελπίδα να
αρνηθεί τη βούληση, μοιάζει να βρίσκεται σε Υποστήριξα ότι η αυτοκτονία για την
απελπιστική ανάγκη για μια τέτοια διαφυγή. αποφυγή του πόνου δεν είναι απαραίτητο να
Υπάρχει, βέβαια, μια διαφορά μεταξύ του νοηθεί σαν λάθος, σαν μια εγωιστική, μάταιη ή
θανάτου από αυτοκτονία και εκείνου από άλλα ανόητη πράξη. Αντίθετα, έχουμε λόγο να την
αίτια. Ο Σοπενχάουερ θα ισχυριζόταν ο δούμε, σε κάποιες περιπτώσεις, σαν μια
αυτοκτόνος πράττει παράλογα. Κάτι τέτοιο δεν λυτρωτική πράξη, η οποία απεγκλωβίζει τον
ισχύει για τον άνθρωπο που πεθαίνει επειδή η άνθρωπο από τον εγωκεντρισμό του και
εγχείρησή του απέτυχε. Διότι ο τελευταίος αποκαλύπτει τον θρίαμβο της γνώσης έναντι του
προσπαθεί όσο μπορεί να διατηρηθεί στη ζωή με τυφλού φόβου του θανάτου. Γιατί, όμως, ο
την ελπίδα ότι θα καταφέρει να φτάσει στην
Σοπενχάουερ δεν αναγνώρισε την παραφωνία
άρνηση της βούλησης, την αληθινή σωτηρία. Ο αυτή μεταξύ των θέσεών του για τον θάνατο και
άτυχος αυτός άνθρωπος, θα μπορούσε να πει ο της καταδίκης του της αυτοκτονίας; Ο Jacquette
Σοπενχάουερ, έζησε μια καλύτερη ζωή από τον αναρωτιέται επίσης: «... ο Σοπενχάουερ, έχοντας
αυτοκτόνο, ο οποίος ηθελημένα απέφυγε τον προσφέρει σε εμάς μια ισχυρή παρότρυνση για
πόνο του, κι έτσι κάθε πιθανότητα για σωτηρία. την αυτοκαταστροφή, απλά προσπαθεί αδέξια
Ο Joung, επιπλέον, υποστηρίζει ότι η τώρα, μέσα στο απαισιόδοξο και αναμφίβολα
αυτοκτονία είναι μια παράλογη πράξη, νιχιλιστικό φιλοσοφικό του σύστημα, να
εξηγώντας ότι ο άνθρωπος που αυτοκτονεί ικανοποιήσει τη σιχασιά της παραδοσιακής
αποτυγχάνει, όσο ζει, να εσωτερικεύσει την ηθικής αναφορικά με το πρόβλημα της
καθολικότητα του πόνου, «… να δει κανείς το αυτοκτονίας;» (Jacquette, ‘Schopenhauer on
πρόβλημα του πόνου, όχι σαν κάτι προσωπικό, Death’, 303).
αλλά σαν κάτι κοσμικό. Και στο πρόβλημα του
Κατά τη γνώμη μου, ο λόγος για τον οποίο
κοσμικού πόνου, η αυτοκτονία, η καταστροφή ο Σοπενχάουερ καταδικάζει την αυτοκτονία
του ατόμου, είναι μια υπερβολικά άσχετη… μη- είναι, στην πραγματικότητα, η αισιοδοξία και η
λύση, ανάλογη με την προσπάθεια να ελπίδα του ότι ο άνθρωπος μπορεί να νικήσει τη
γιατρέψουμε έναν καρκίνο που έχει προχωρήσει βούληση. Είναι βαθιά απαισιόδοξος αναφορικά
σε όλο το σώμα αφαιρώντας μόνο ένα με τη ζωή όπου η βούληση κυριαρχεί
μικροσκοπικό μέρος του επηρεασμένου ιστού. Η σκορπίζοντας πόνο και βάσανα κι όμως
αυτοκτονία, λοιπόν, δεν μπορεί με ορθολογικό υπέρμετρα αισιόδοξος αναφορικά με την
τρόπο να τελεστεί από μια στάση δυνατότητα του ανθρώπου για σωτηρία. Μέσω
εσωτερικευμένου φιλοσοφικού πεσιμισμού» της απελπισίας και του πόνου, ο άνθρωπος
(Young, Willing and Unwilling, 129). μπορεί να εξαγνιστεί και να καθαγιαστεί (WWR
Εξαιτίας του παραλόγου της πράξης της I, 392). Σύμφωνα με τον Σοπενχάουερ: «Κάποιες
αυτοκτονίας, λοιπόν, η ζωή του αυτόχειρα φορές βλέπουμε ακόμη και εκείνους που είναι
φαίνεται να υστερεί. Είναι σίγουρα θλιβερό ότι πολύ μοχθηροί να εξαγνίζονται σε αυτό τον
αυτός ο άνθρωπος απέτυχε να ενστερνιστεί τον βαθμό από το βαθύτερο πένθος και τη θλίψη.
18
www.bioethics.gr Παπαδάκη Λ. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
Έχουν γίνει διαφορετικοί και έχουν μεταστραφεί Schopenhauer Α., The World as Will and
εντελώς» (WWR I, 392- 3). Ο άνθρωπος που Representation, volume II, trans. E.F.J. Payne,
σκέφτεται την αυτοκτονία προκειμένου να Falcon’s Wing Press, Indian Hills, Colorado:
ξεφύγει από τον πόνο του, επομένως, πρέπει να 1958 (WWR II).
αντισταθεί στην ορμή του να καταστρέψει τον Schopenhauer Α., On the Basis of Morality,
εαυτό του, ελπίζοντας σε αυτή η λύτρωση που trans. E.F.J. Payne, Hackett Publishing
περιγράφει ο Σοπενχάουερ. Αυτό το βαθύ Company, Indianapolis, Cambridge: 1995.
πένθος και η θλίψη που τον βρήκε είναι στην Schopenhauer, Arthur, ‘On Suicide’, Suffering,
πραγματικότητα η μεγάλη ευκαιρία του να Suicide and Immortality, trans. T. Bailey
εισέλθει σε μια κατάσταση ελευθερίας. Saunders Payne, Dover Publications, Inc.
Αλλά η ζωή - η ζωή του καθένα από εμάς, Mineola, New York: 1974, pp. 25- 31.
όπως τονίζει επανειλημμένως ο Σοπενχάουερ -
είναι γεμάτη πόνο και βάσανα. Επομένως, αν ο Schopenhauer A., Prize Essay on the Freedom of
άνθρωπος που σκέφτεται την αυτοκτονία οφείλει the Will, ed. Günter Zöller, trans. E.F.J. Payne,
να διατηρήσει τη ζωή του, ελπίζοντας στην Cambridge: Cambridge University Press, 1999.
αληθινή σωτηρία, ο καθένας θα έπρεπε να
προσκολλάται στη ζωή του με την ίδια ελπίδα. Δευτερεύουσα βιβλιογραφία
Διότι η πίστη στην εξαγνιστική αυτή δύναμη του
Cartwright D., Schopenhauer: A Biography.
πόνου κάνει τον θάνατο να φαντάζει σαν μια
Cambridge: Cambridge University Press, 2010.
μεγάλη συμφορά, τουλάχιστο μέχρις ότου το
άτομο να φτάσει στην άρνηση της βούλησης. Ως Copleston F., Arthur Schopenhauer: Philosopher
τότε, τα επιχειρήματα του Σοπενχάουερ κατά of Pessimism, London: Barnes and Noble, 1975.
του φόβου του θανάτου παραμένουν ανίσχυρα. Jacquette D., ‘Schopenhauer on Death’, in The
Και όταν (ή, πιο σωστά, αν) ο άνθρωπος φτάσει Cambridge Companion to Schopenhauer, ed.
σε αυτή την υψηλή κατάσταση ελευθερίας, δεν Christopher Janaway, Cambridge: Cambridge
χρειάζεται πλέον κανένα επιχείρημα γιατί δεν University Press, 1999, pp. 293- 317.
πρέπει να φοβάται τον θάνατο. Jacquette D., ‘Schopenhauer on the ethics of
Αυτή η απόλυτη απελευθέρωση και ο suicide’, Continental Philosophy Review 33,
εξαγνισμός, η άρνηση της βούλησης, όμως, είναι 2000, pp. 43- 58.
στην πραγματικότητα σπάνια. Από την άλλη, Janaway C., ‘Schopenhauer’s Consoling View
είναι γεγονός, όπως υποστηρίζει με σθένος και ο on Death’. Journal of Logics and their
ίδιος ο Σοπενχάουερ, ότι ο θάνατος ελευθερώνει Applications (Special Issue dedicated to the
το άτομο από τη ζωή και τον πόνο κι αποτελεί, memory of Dale Jacquette) 4: 11, 2017, pp.
έτσι, μια ανεκτίμητη παρηγοριά στη 3705- 3718.
βασανισμένη μας ύπαρξη. Γιατί, λοιπόν, να
προσκολλόμαστε άνευ όρων σε μια ζωή γεμάτη Kant I., Lectures on Ethics, translated by P.
πόνο και βάσανα με την αμυδρή ελπίδα ότι Heath, edited by P. Heath and J. B. Schneewind,
κάποτε ίσως νικήσουμε τη βούληση; Γιατί να Cambridge: Cambridge University Press, 1997.
μην αποδεχτούμε ταπεινά την μοίρα μας, με Kant I., Groundwork of the Metaphysics of
ακλόνητη την πίστη ότι ο θάνατος, όπως κι αν Morals, edited by Mary Gregor, Cambridge:
έρθει, δεν μπορεί να είναι κάτι το κακό; Cambridge University Press, 1997.
Kant, I., Metaphysics of Morals, edited and
translated by Mary Gregor, Cambridge:
Βιβλιογραφία Cambridge University Press, 1996.
Simmel G., Schopenhauer and Nietzsche, trans.
Έργα του Σοπενχάουερ Helmut Loiskandl, Deena Weinstein, and
Schopenhauer Α., The World as Will and Michael Weinstein, Amherst: University of
Representation, volume I, trans. E.F.J. Payne, Massachusetts Press, 1986.
Dover Publications, Inc., New York: 1969
(WWR I).
19
www.bioethics.gr Παπαδάκη Λ. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
Λέανδρος Λεφάκης
leandros@lefakislaw.gr
Περίληψη
Η ραγδαία εξάπλωση του ιού SARS-CoV-2 και η επαγόμενη νόσος Covid-19 αποτελούν τη νέα
πανδημία την οποία καλείται να αντιμετωπίσει η ανθρωπότητα. Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ιού σε
συνδυασμό με την απουσία αποτελεσματικής αντιικής φαρμακευτικής αγωγής και εμβολίου, καθιστούν
τη νόσο σημαίνουσα απειλή για την παγκόσμια υγεία. Στην παρούσα εργασία γίνεται αναφορά στο
ζήτημα της καινοτομίας εν μέσω πανδημίας στο πεδίο των διαγνωστικών και θεραπευτικών μέσων και δη
των εμβολίων για τον ιό SARS-CoV-2 και πως αυτά θα μπορούσαν να καταστούν δημόσια αγαθά τα
οποία θα παρέχονται χωρίς να αναμένεται κέρδος, θεωρούμενα παγκόσμια δημόσια αγαθά. Το ζήτημα
είναι τόσο καίριο για τη δημόσια υγεία, ώστε η Πολιτεία και η διεθνής κοινότητα καλούνται να
εισφέρουν στην έρευνα και στην ανάπτυξη, υπό την έννοια της συμμετοχής στον επιχειρηματικό κίνδυνο
της βιομηχανίας (με δημόσια χρηματοδότηση), αλλά και να παρέμβουν με γνώμονα την προστασία του
παγκόσμιου αγαθού της δημόσιας υγείας, ενδεχομένως εξετάζοντας λύσεις χορήγησης υποχρεωτικών
αδειών για τα δικαιώματα ευρεσιτεχνίας που θα προκύψουν από την έρευνα για τα εμβόλια.
Λέξεις κλειδιά: ιός SARS-CoV-2, νόσος Covid-19, εμβόλια, δίπλωμα ευρεσιτεχνίας, παγκόσμιο
δημόσιο αγαθό, καινοτομία, κοινοπραξίες διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας.
20
www.bioethics.gr Λεφάκης Λ. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
Dr Leandros Lefakis
Abstract
The rapid spread of the SARS-CoV-2 virus is the new pandemic that humanity is called upon to
deal with. The special characteristics of the virus in combination with the absence of effective antiviral
medication and vaccine, make the disease a significant threat to global health. This paper addresses the
issue of innovation in the midst of a pandemic in the field of diagnostic and therapeutic procedures,
namely vaccines for the SARS-CoV-2 virus and how these could become public goods that will be
provided without expected profit, considered global public goods. The issue is so crucial for public health
that the State and the international community are called upon to contribute to research and development,
in terms of participating in the business risk of the industry (with public funding), but also to intervene to
protection of the global good of public health, possibly considering compulsory patent licensing solutions
that will result from vaccine research.
Keywords: SARS-CoV-2, Covid-19, patents, vaccines, global public good, innovation, patent pools.
21
www.bioethics.gr Λεφάκης Λ. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
23
www.bioethics.gr Λεφάκης Λ. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
Συμφωνία αυτή πρέπει να ερμηνεύεται: … (β) δύσκολο ένα κράτος να διαχωρίσει την πολιτική
προκειμένου να εμποδίζει ένα Μέλος να του και να αποφύγει τη συνεργασία, διότι θα
λαμβάνει κάθε ενέργεια την οποία κρίνει καταστεί παρίας της διεθνούς κοινότητας. Σε
αναγκαία για την προστασία των ουσιωδών κάθε περίπτωση, η πανδημία υπογραμμίζει την
συμφερόντων ασφάλειας …. (iii) τα οποία επιτακτική ανάγκη να αναγνωριστεί η επιθυμητή
λαμβάνονται σε καιρό πολέμου ή άλλης αλληλεξάρτηση για την εξεύρεση λύσεων
επείγουσας ανάγκης στις διεθνείς σχέσεις…».5 μεταξύ των υιοθετούμενων πολιτικών, τόσο σε
Επομένως, η εφαρμογή της διάταξης επιτρέπει εθνικό όσο και σε διεθνές επίπεδο.
στα κράτη να λάβουν κάθε μέτρο που τυχόν Ο ιός δεν κάνει διακρίσεις. Δείχνει, με
απαιτηθεί προκειμένου να προασπίσουν το πρωτοφανή και επείγοντα τρόπο ότι ένας
δημόσιο δικαίωμα στη υγεία. αδύναμος κρίκος της αλυσίδας μπορεί να θέσει
σε κίνδυνο ολόκληρο το παγκόσμιο οικοδόμημα.
3. Γιατί παγκόσμια δημόσια αγαθά; Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο μια βασική
διάσταση αυτού που ονομάζουμε παγκόσμιο
Είναι κατανοητό ότι οι πανδημίες δεν είναι δημόσιο αγαθό σχετίζεται με την ανάπτυξη
νέες στην ανθρώπινη ιστορία, αλλά η εθνικών (αλλά και διεθνών) συστημάτων τα
διασυνδεσιμότητα του πλανήτη τον 21ο αιώνα οποία θα στηρίζονται στη παγκόσμια
έχει καταστήσει την κινητικότητά τους συνεργασία για την αντιμετώπιση ανάλογων
εξαιρετικά καταστροφική. Ο ιός SARS-CoV-2 απειλών.
μάς υπενθύμισε, τρεις δεκαετίες μετά τον ιό Η ευκαιρία που έχει τώρα η διεθνής
HIV, ότι όχι μόνον η αντιμετώπιση αλλά και η κοινότητα είναι να αντιμετωπίσει ορισμένες από
πρόληψη ασθενειών πρέπει να αποτελέσει τις συστημικές αδυναμίες των διεθνών θεσμών,
παγκόσμιο δημόσιο αγαθό και τούτο να υποστηρίξει τις πλέον ευάλωτες χώρες και
αναδεικνύεται διά του τρόπου με τον οποίο τα κοινότητες και να ενισχύσει τα εθνικά και διεθνή
κράτη θα αναλάβουν κατά προτεραιότητα τις συστήματα διακυβέρνησης, προκειμένου σε
ευθύνες τους σε εθνικό και διεθνές επίπεδο. αντίστοιχες περιπτώσεις στο μέλλον να
Όμως, η αναγνώριση παγκόσμιων δημόσιων διασφαλιστεί η ανθεκτικότητα του συστήματος
αγαθών απαιτεί διεθνή συνεργασία, πέραν της υγείας.
διαμεσολάβησης των διεθνών οργανισμών.
Είναι αλήθεια, ότι, μέχρι στιγμής, 4. Εμβόλια και δικαιώματα διανοητικής
υπάρχουν σοβαρές αδυναμίες κατά τη διεθνή ιδιοκτησίας
συμμετοχή για την καταπολέμηση του ιού και οι
δεσμοί της διεθνούς κοινότητας αποδεικνύονται Σύμφωνα με τη STAT, οι προσπάθειες των
αδύναμοι. Από την άλλη, είναι εξαιρετικά επιστημόνων να δημιουργήσουν εμβόλιο για τη
νόσο Covid-19 φαίνεται να μην ακολουθούν την
παραδοσιακή διαδικασία, παραλείποντας το
στάδιο των πειραματικών εφαρμογών του σε
ζώα. Όπως επισημαίνει ο Mάρκ Φέινμπεργκ
(Διεθνής Πρωτοβουλία για το Εμβόλιο του ιού
HIV): «το συνηθισμένο χρονοδιάγραμμα ενός
εμβολίου κυμαίνεται από 15 έως 20 χρόνια». Ο
5
Βλ. Abbott F, The TRIPs Agreement Article 73 Security ίδιος υποστηρίζει ότι όταν δημοσιεύονται
Exceptions and the COVID-19 Pandemic, Research Paper προβλέψεις που αναφέρουν ότι κάτι τέτοιο
116, South Centre, 2020, 7. Πρβλ. και WHO Director- μπορεί να πραγματοποιηθεί μέσα σε έναν με
General's statement on IHR Emergency Committee on ενάμιση μόλις χρόνο, αναφερόμενος εμβόλιο της
Novel Coronavirus (2019-nCoV), 30 Jan. 2020.
νόσου Covid-19 «… δεν υπάρχει περίπτωση να
https://www.who.int/. Πρβλ. και Branswell H, As
coronavirus pandemic worsens, health officials fear επιτευχθεί ο συγκεκριμένος στόχος χωρίς την
nationalization of drugs and supplies, Stat Health, 15 υιοθέτηση μια καινοφανούς προσέγγισης».
March 2020, https://www.statnews.com/2020/03/15/as- Βεβαίως, η ως άνω άποψη διαμορφώνεται
coronavirus-pandemic-worsens-health-officials-fear- ως απόρροια των αναγκών της εποχής, δεν
nationalization-of-drugs-and-supplies.
24
www.bioethics.gr Λεφάκης Λ. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
7
Bλ. Gao Q et alia, Development of an inactivated vaccine
6
Όπως φαίνεται στον επίσημο ιστότοπο για τις κλινικές candidate for SARS-CoV-2, vol. 369, Issue 6499, 2020,
μελέτες (https://www.clinicaltrials.gov/). 77-81.
25
www.bioethics.gr Λεφάκης Λ. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
καινοτομίας (εφευρετικό ύψος και υπέρβαση της ριτοναβίρης με ιντερφερόνη βήτα. Ειδικά η
στάθμης της τεχνικής) μπορεί να επιφέρει ρεμδεσιβίρη, η οποία χρησιμοποιήθηκε ευρέως
μεγάλα οφέλη από τις συνεργασίες μεταξύ κατά του ιού Έμπολα, έχει αποτελέσει ως προϊόν
διαφορετικών νομικών ή φυσικών προσώπων. αντικείμενο πολλών διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας.8
Υπό αυτήν την έννοια, αυτοί που προάγουν την
καινοτομία μπορούν κάλλιστα να δράσουν 5. Ειδικά οι ευρεσιτεχνίες
συλλογικά παρά μεμονωμένα και, για τον λόγο
αυτό, η δραστηριότητά τους θα πρέπει να Ενώ αναμένουμε την εξεύρεση ενός
προστατευθεί. Βέβαια, δεν είναι πάντοτε ευχερές εμβολίου κατά του ιού SARS-CoV-2, τα κράτη
να εξισορροπηθούν οι αντίρροπες τάσεις. Η καλούνται να σκεφτούν μια κατάλληλη
κρίση με τον ιό HIV της δεκαετίας του 1980 και στρατηγική εξόδου από τη ζώσα κρίση. Το
του 1990 απέδειξε πώς μπορούν να τελικό στάδιο της στρατηγικής αυτής θα
χρησιμοποιηθούν τα διπλώματα με σκοπό την επιστεγαστεί με την εισαγωγή ενός
εξισορρόπηση των δικαιωμάτων ευρεσιτεχνίας αποτελεσματικού εμβολίου. Εν τω μεταξύ,
και τη δημιουργία φαρμάκων οικονομικά πιο Πολιτεία και ιδιώτες, καθώς και ερευνητικά
προσιτών. Αυτό που μας διδάσκει το παράδειγμα ιδρύματα συνεχίζουν να πραγματοποιούν
των προηγούμενων δεκαετιών είναι ότι η μεγάλες επενδύσεις στην ανάπτυξη
προστασία της διανοητικής ιδιοκτησίας και ιδίως διαγνωστικών, θεραπευτικών εξετάσεων και
η παρεχόμενη διά των διπλωμάτων ιδίως εμβολίων. Μέχρι σήμερα έχουν κατατεθεί
ευρεσιτεχνίας πρέπει να αντιμετωπίζεται με πολλές αιτήσεις για τη χορήγηση διπλωμάτων
ιδιαίτερη προσοχή, όπως και η προθυμία να ευρεσιτεχνίας (μεθόδων) που αφορούν σε
τίθενται περιστασιακά εκτός εξέτασης εμβόλια κατά της νόσου Covid-19 στις ΗΠΑ,
οικονομικά ζητήματα υπέρ άλλων ηθικών ή στη Γαλλία, στο Ηνωμένο Βασίλειο, στη
σχετικών ανησυχιών, ειδικά όταν πρόκειται να Γερμανία, στην Ισπανία, στην Κίνα και στην
αντιμετωπισθούν πρωτοφανείς παγκόσμιες Καναδά.9 Το ζήτημα είναι πραγματικό. Η
καταστάσεις έκτακτης ανάγκης για την υγεία. BioFire Diagnostics, μια εταιρεία ιατρικών
Ενώ οι διατάξεις για τα δικαιώματα διανοητικής συσκευών που εδρεύει στις Ηνωμένες Πολιτείες,
ιδιοκτησίας είναι ζωτικής σημασίας, καθώς κατέθεσε πρόσφατα αγωγή κατά της Labrador
ενθαρρύνουν την ανάπτυξη φαρμάκων και Diagnostics για παραβίαση διπλώματος
θεραπειών, πολλές φορές απαιτούν περαιτέρω ευρεσιτεχνίας (patent infringement). Η
προσαρμογή ή αναθεώρηση για να φαρμακευτική εταιρεία Gilead πραγματοποίησε
εξυπηρετήσουν το δημόσιο συμφέρον. Η λύση σημαντικά ερευνητικά βήματα, δηλώνοντας ότι
έγκειται στην αμοιβαία εμπιστοσύνη και την ήταν έτοιμη να ασκήσει (υπάρχοντα) δικαιώματα
παραγωγή ειδικής νομοθεσίας, δεσμευτικής σε ευρεσιτεχνίας της σχετικά με το υποψήφιο
επίπεδο εθνικού και διεθνούς δικαίου. φάρμακο Cοvid-19 Remdesivir. Στο άλλο άκρο,
Στην πράξη, σήμερα έμφαση δίδεται σε ορισμένοι κάτοχοι διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας
τέσσερεις θεραπείες, οι οποίες θεωρούνται ως οι έχουν ήδη παραιτηθεί από δικαιώματα
πλέον υποσχόμενες. Αυτές είναι η χρήση
ρεμδεσιβίρης (αντιική χημική ένωση), ο
συνδυασμός χλωροκίνης και υδροχλωροκίνης
(είχε χρησιμοποιηθεί στο παρελθόν για τη
θεραπεία της ελονοσίας), ο συνδυασμός
λοπιναβίρης και ριτοναβίρης (φάρμακα κατά του
ιού HIV) και ο συνδυασμός λοπιναβίρης,
8
Bλ. Pilkington S, Remdesivir and the role of patents in
tackling Covid-19, 17 July 2020.
https://news.bloomberglaw.com/pharma-and-life-
sciences/insight-remdesivir-and-the-role-of-patents-in-
tackling-covid-19.
9
Βλ.
https://www.timanalytics.eu/TimTechPublic/main.jsp?anal
yzer=heatcountry&dataset=98764.
26
www.bioethics.gr Λεφάκης Λ. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
11
Βλ. Lester S, We Need a Coronavirus Vaccine - Patents
Might Slow the Process, 2020.
https://www.cato.org/publications/commentary/we-need-
coronavirus-vaccine-patents-might-slow-process.
12
Hovenkamp E, Hovenkamp HJ, Patent Pools and
Related Technology Sharing, σε Blair RD, Sokol DD
10
Μια οικογένεια διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας είναι ένα (eds.) Cambridge Handbook of Antitrust, Intellectual
σύνολο ευρεσιτεχνιακών εφαρμογών που καλύπτουν το Property and High Tech, Cambridge University Press,
ίδιο ή παρόμοιο τεχνικό πεδίο. 2017, 358-376.
27
www.bioethics.gr Λεφάκης Λ. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
29
www.bioethics.gr Λεφάκης Λ. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
Νικόλαος Κολίσης
MPhil, Μεταπτυχιακός Φοιτητής Φιλοσοφίας του Δικαίου, Πανεπιστήμιο Αθηνών, Ελλάδα.
nkolisis@yahoo.gr
Περίληψη
Οι νέες τεχνολογίες γενετικής παρέμβασης στο ανθρώπινο γονιδίωμα μέσω της χρήσης του
συστήματος των Clustered Regularly Interspaced Short Palindromic Repeats και των σχετιζόμενων
νουκλεασών (CRISPR) έχουν γίνει αντικείμενο προβληματισμού μεταξύ βιο-επιστημόνων, φιλοσόφων
και νομικών. Το παρόν κείμενο, αφού λάβει υπ’ όψιν την υπάρχουσα συζήτηση σχετικά με τα βιοηθικά
ζητήματα που αναδεικνύονται από τις εφαρμογές του CRISPR στον άνθρωπο, διατυπώνει ένα
προβληματισμό σχετικά με το πώς θεραπείες που βασίζονται σε αυτό το καινοτόμο εργαλείο
επεξεργασίας γονιδίων θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν από ένα δημόσιο σύστημα υγείας. Για το σκοπό
αυτό προτείνει μια μέθοδο ακριβοδίκαιης και βιώσιμης ένταξης αυτών των νέων θεραπειών στο σύστημα
παροχών ενός δημόσιου συστήματος υγείας.
30
www.bioethics.gr Κολίσης Ν. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
Nikolaos Kolisis
Abstract
The invention of CRISPR technology and its current and potential applications have been a subject
of controversy among scientists, philosophers and legal theorists. After taking under consideration the
current discussion concerning the use of CRISPR for editing human genome the article treats the question
of a wider offer of CRISPR-based therapies from a Public Healthcare system and proposes method for a
fair and financially sustainable way for adopting the new possibilities this new tool has to offer.
31
www.bioethics.gr Κολίσης Ν. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
5
The Nuffield Council on Bioethics. Genome editing and
human reproduction: social and ethical issues. 2018
https://www.nuffieldbioethics.org/publications/genome-
editing-and-human-reproduction (Accessed 19 Jul 2018).
6
Atlan, H, La fin du tout génétique: Vers de nouveaux
8
paradigmes en biologie. Editions QuæVersailles, France, Parens, E. “Should We Hold the (Germ) Line?” J Law
1999. Med Ethics 23 (2), 1995: 173-76.
7
Για παρόμοιο προβληματισμό σχετικά με τις τεχνολογίες Kass, L. R. “Making Babies-the New Biology and the Old
προγεννητικού ελέγχου: Gyngell C, DouglasT.Selecting Morality.”Public Interest 26, 1972: 18-56.
9
against disability: the liberal egenic challenge and the Ενδεικτικός είναι ο κανονισμός της Διεθνούς
argument from cognitive diversity. J Appl Philos, 2016. Ολυμπιακής Επιτροπής σχετικά με τέτοιου είδους
33
www.bioethics.gr Κολίσης Ν. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
Έχει υποστηριχτεί ότι τυχόν παρέμβαση σε γεγονός και μόνο ότι μια απόφαση ωφέλειας ή
γενετικά κύτταρα - δηλαδή κύτταρα που θα βλάβης αφορά σε διαφορετικά πρόσωπα, δεν
κληρονομήσουν την αλλαγή και σε επόμενες αλλάζει το ηθικό βάρος της ίδιας της πράξης.
γενιές- είναι ηθικά προβληματική και εγείρει Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με το πρόβλημα
ζητήματα ασφάλειας, αυτονομίας και κοινωνικής της «ελλείπουσας ταυτότητας» δεν γίνεται να
δικαιοσύνης.10 Μια γενετική αλλαγή, εφόσον προκληθεί βλάβη σε πρόσωπα που δεν έχουν
αφορά στις επόμενες γενιές, αφορά και σε όλη γεννηθεί - καθώς δεν γνωρίζουμε τα συμφέροντά
την ανθρωπότητα μέσω των μελλοντικών τους - ενώ ταυτόχρονα μια δική μας πράξη την
προσώπων, των οποίων η συναίνεση δεν μπορεί παρούσα στιγμή θα μπορούσε να οδηγήσει στην
να εξασφαλιστεί. Ζητήματα αυτονομίας και γέννηση ενός διαφορετικού προσώπου συνεπώς
συναίνεσης τίθενται ακριβώς λόγω της απουσίας ουσιαστικά δεν υφίσταται βλάβη για κάποιο
δυνατότητας έκφρασης γνώμης και δεν μπορούν πρόσωπο, δεδομένου ότι αν είχαμε πράξει
να συναχθούν παραλληλισμοί με παραδείγματα διαφορετικά δεν θα βρισκόταν εν ζωή. Για
άλλων επιλογών που κάνουν οι γονείς για τα παράδειγμα, το γεγονός ότι τα άτομα τα οποία
παιδιά τους, όπως η επιλογή σχολείου ή τρόπου θα βλάπτονταν από μια πιθανή απόφαση
ανατροφής, καθώς σε αυτές τις περιπτώσεις, επιβάρυνσης του περιβάλλοντος θα ήταν
ακόμη και αν η γνώμη του παιδιού μπορεί να διαφορετικά από τα μελλοντικά άτομα που θα
μην λαμβάνεται υπ΄όψιν, η διαδικασία ωφελούνταν από μια άλλη πολιτική, δεν αλλάζει
εκπαίδευσης και ανατροφής απαιτεί ένα χρονικό το γεγονός ότι η πολιτική απόφαση της ωφέλειας
διάστημα κατά τη διάρκεια του οποίου το παιδί κάποιου στο μέλλον πρέπει να είναι προτιμητέα
δέχεται επιδράσεις (και) με τους δικούς του έναντι της βλάβης, οποιονδήποτε και αν αφορά.
όρους. Μια γενετική παρέμβαση, με τον Σε πρώτη φάση αυτό φαίνεται να
στιγμιαίο και ανεπανόρθωτο χαρακτήρα της θα συνηγορεί υπέρ της επέμβασης σε γενετικά
μπορούσε να θεωρηθεί έως και βίαιη, ειδικά κύτταρα για τη δημιουργία «ανοσίας» έναντι
όταν δεν αφορά σε πρόληψη ασθένειας. Το κάποιας ασθένειας στις μελλοντικές γενιές και
ζήτημα των μελλοντικών γενεών αποτελεί πάγιο θα συνιστούσε επιχείρημα συναίνεσης τόσο
φιλοσοφικό ερώτημα που χρήζει ιδιαίτερης μελλοντικών όσο και υπαρχόντων γενεών, αφού
προσοχής γιατί μας καθιστά υπεύθυνους για θα οφελούνταν όλοι. Θεωρούμε όμως, ότι
αποφάσεις που λαμβάνουμε εδώ και τώρα για δεδομένης της άγνοιάς μας για τους
ανθρώπους που μπορεί να μην βρίσκονται εν μηχανισμούς του ανθρώπινου οργανισμού αλλά
ζωή. Σύμφωνα με κάποιους στοχαστές,11 το και των μελλοντικών συνθηκών που θα κληθεί
το είδος να αντιμετωπίσει, η κάθε γενιά δεν
μπορεί να υποστηρίξει την ορθότητα της άποψης
«με βάση τις πληροφορίες που είχαμε τότε,
κάναμε ό,τι θεωρούσαμε σωστό». Μια
συλλογική ωφέλεια της ανθρωπότητας μέσω της
επίτευξης ανοσίας σε συγκεκριμένες ασθένειες
πρέπει κατά τη γνώμη μας, πρώτον να
θεραπείες. Για πιο αναλυτικά Ünal, Mehmet &Unal, προσφέρεται σε όλους (αλλιώς συνιστά μια
Durisehvar. (2004). Gene Doping in Sports. Sports γενετική βελτίωση των απογόνων μερικών μόνο
medicine, 34 2004: 357-62.
προνομιούχων), δεύτερον να είναι σίγουρο ότι
Επίσης σε Buchanan, A. “Human Nature and
Enhancement.” Bioethics 23 (3) 2009: 141-50.
10
Lanphier E, Urnov F, Haecker SE, et al. Don’t edit the
human germ line. Nature 2015;519:410-1.
Nestor, M. W., and R. L. Wilson. “Can the Use of CRISPR
in Humans Result in Decreased Social Justice for Future
Stakeholders?” Ethics Biol Eng Med 9, 2018.
11
Parfit, D. “Future People, the Non‐Identity Problem, and
Person‐Affecting Principles”. Philosophy & Public
Affairs, 45: 118-157, 2017. D’Amato, A., Do we owe a Duty to Future Generations to
Επίσης Σούρλας Π. Ρυθμίζοντας τα του βίου. Ο νομοθέτης Preserve the Global Environment? American Journal of
και η Βιοηθική, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2020. International Law, 84(1), 1990.
34
www.bioethics.gr Κολίσης Ν. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
δεν πρόκειται για μια μη αναστρέψιμη βρίσκονται ακόμη, μακράν της παρούσης
παρέμβαση που ενδεχομένως στο μέλλον να πραγματικότητας.14
αποδεικνυόταν προβληματική.
Όσον αφορά στην κοινωνική δικαιοσύνη, 2.3 Δυσκολία καθορισμού των επιτρεπτών
τίθεται ζήτημα πρόσβασης σε αυτές τις επεμβάσεων και ‘γκρίζες ζώνες’
μεθόδους, ώστε να μην κρίνει ο πλούτος τις
βιολογικές ταυτότητες του μέλλοντος, Η εν εξελίξει έρευνα αλλά και η
δημιουργώντας βιολογικές, κοινωνικές νομοθεσία, όπως και οι κανόνες δεοντολογίας
ιεραρχίες, παράδειγμα η πιθανότητα δημιουργίας που την αφορούν, στρέφονται σε παρεμβάσεις
μιας κλειστής υπερ-κάστας με βελτιωμένα, που σκοπό έχουν τη δημιουργία νέων μορφών
βιολογικά χαρακτηριστικά.12 θεραπείας για γενετικά και όχι μόνο, νοσήματα.
Με την ανάδειξη αυτού του νέου Σύμφωνα με τη σύμβαση του Οβιέδο,
εργαλείου, ένα μέρος της επιστημονικής επιτρέπονται παρεμβάσεις στο γενετικό υλικό
κοινότητας αλλά και των φιλοσόφων που για θεραπευτικούς λόγους, στο βαθμό που δεν
ασχολούνται με τα ζητήματα αυτά, καθώς και αποσκοπούν στη μεταβίβαση των αλλαγών στους
μεγάλη μερίδα ΜΜΕ, εξέφρασαν απογόνους, επιτρέπονται δηλαδή, γενετικές
προβληματισμό λόγω των πιθανών προοπτικών παρεμβάσεις ερευνητικού σκοπού σε έμβρυα
χρήσης της μεθόδου CRISPR για τη δημιουργία που δεν θα εμφυτευθούν καθώς και παρεμβάσεις
designer babies με γενετική βελτίωση της σε σωματικά κύτταρα για λόγους θεραπείας.15
ευφυΐας ή/και της εξωτερικής εμφάνισης, από Δεδομένου του γράμματος του νόμου
ανθρώπους που έχουν τη δυνατότητα να μπορεί να ειπωθεί ότι το δίπολο γενετική
πληρώσουν γι αυτό.13 Πέραν του γενετικού πρόληψη (γονιδιακή παρέμβαση προκειμένου να
ντετερμινισμού που χαρακτηρίζει τέτοιες μην εμφανιστεί ασθένεια) και γενετική
απόψεις -την αντίληψη δηλαδή ότι η ευφυΐα βελτίωση, (γονιδιακή παρέμβαση που υπερβαίνει
είναι αποδεδειγμένα ζήτημα γονιδίων κατ’ τα όρια της υγείας) δεν αποτελεί ξεκάθαρο πεδίο
αποκλειστικότητα ή ότι τα γονίδια είναι τα μόνα προς διερεύνηση. Παρά την προσπάθεια του
υπεύθυνα για τη διαμόρφωση του ανθρώπου - η νομοθέτη να περιγράψει κατά το δυνατόν πιο
επιστήμη έχει αποδείξει ότι τέτοιου είδους συγκεκριμένα, την περιοχή στην οποία
χαρακτηριστικά εξαρτώνται από πολλά γονίδια επιτρέπεται η γενετική παρέμβαση, φαίνεται ότι
αλλά και από τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ τους. τα όρια μεταξύ θεραπείας και βελτίωσης είναι
Σύμφωνα με τη βιολογική γνώση, η δυνατότητα δυσδιάκριτα. Για παράδειγμα, αποτελεί πρόληψη
γενετικής βελτίωσης της ευφυΐας ή πολύπλοκων ή βελτίωση η γενετική παρέμβαση για την
στοιχείων εξωτερικής εμφάνισης όπως το ύψος, επίτευξη ανοσίας έναντι καρδιοπάθειας όταν
αυτή έχει μικρή πιθανότητα να εμφανιστεί;
Δυσδιάκριτα όρια ανευρίσκονται και στην
περιοχή των γενετικών παρεμβάσεων που
σχετίζονται με θεραπείες που - ενώ δεν
αποσκοπούν στη μεταφορά χαρακτηριστικών
12
Baylis, F., Altered Inheritance: CRISPR and the Ethics
of Human Genome Editing. Harvard University Press,
2019.
13 14
Για εκτενή ανάλυση όλων των δημοσιευμένων Cwik B. Moving Beyond 'Therapy' and 'Enhancement' in
αντιδράσεων σχετικά με τις νέες αυτές τεχνολογικές the Ethics of Gene Editing. Camb Q Health Ethics.
δυνατότητες και των επιχειρημάτων τους: Van Dijke I, 2019;28(4):695-707.
15
Bosch L, Bredenoord A, et al. “The ethics of clinical Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τη Βιοϊατρική (Σύμβαση
applications of germline genome modification: a Οβιέδο) (σχετικά με παρεμβάσεις σε έμβρυα και γενικά
systematic review of reasons”. Hum Reprod, 2018; στο ανθρώπινο γονιδίωμα, ιδίως άρθρα 5, 6, 10, 18, 21,
33:1777-1796. 22).
35
www.bioethics.gr Κολίσης Ν. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
στην επόμενη γενιά - δεν μπορούν παρά να ανισότητας που πρέπει να εξαλειφθεί. Με άλλα
λαμβάνουν χώρα σε γενετικά κύτταρα. Για λόγια, ο στόχος της συνολικής βελτίωσης της
παράδειγμα, γενετικές παρεμβάσεις σε μη υγείας είναι ακριβώς η πρόσβαση των μη
διαφοροποιημένα κύτταρα (ενδεικτικά προνομιούχων σε αναβαθμισμένες υπηρεσίες.
βλαστοκύτταρα) εμβρύου δεν αποσκοπούν στην Για να επιτευχθεί αυτό, δεν χρειάζεται να
μεταφορά χαρακτηριστικών στους απογόνους απαγορευτούν τυχόν, γενετικές παρεμβάσεις
του αλλά στη θεραπεία του - όμως λόγω της επειδή συνιστούν ιατρική βελτίωσης της
πιθανής παρέμβασης και σε γαμέτες τα νέα άρχουσας τάξης αλλά να διερευνηθεί το πώς η
χαρακτηριστικά θα μεταφερθούν. Ως εκ τούτου, επιλογή κάποιων προνομιούχων να θωρακιστούν
πρέπει να ληφθεί μέριμνα για την αποσαφήνιση έναντι ασθενειών μικρής πιθανότητας
των σχετικών δράσεων. εμφάνισης, μπορεί να καταστήσει ευχερέστερη
τη χρήση των νέων τεχνολογιών από
3. Σύστημα παροχής των νέων υπηρεσιών μεγαλύτερες ομάδες πληθυσμού που τις έχουν
υγείας ανάγκη.
Σε μια απόπειρα να συμβάλλουμε στη
Όπως προαναφέρθηκε, το αγαθό της διαμόρφωση ενός τέτοιου διανεμητικού
υγείας αποτελεί κατά κοινή ομολογία, ικανή συστήματος με όρους ελευθερίας και ισότητας
συνθήκη για να επιτραπεί μια γενετική προτείνουμε τα εξής βήματα. Πρώτον, είναι
παρέμβαση και κάθε δραστηριότητα προς το σημαντικό να καθοριστούν, από το σύνολο των
σκοπό αυτό, γίνεται ευρέως αποδεκτή. Ένας θεραπειών που περιλαμβάνουν τη μέθοδο
προβληματισμός όμως, που εκφράζεται σχετικά CRISPR, ποιες θα συμπεριληφθούν στο δημόσιο
με τις γενετικές παρεμβάσεις και δή αυτές που σύστημα υγείας. Πρέπει συνεπώς να
βρίσκονται στα όρια της βελτίωσης, είναι το καθοριστούν κριτήρια προτεραιότητας μεταξύ
κατά πόσον το κόστος τους θα τις καθιστά των θεραπειών που θα παρέχονται δωρεάν και
προσιτές μόνο σε μια μικρή ομάδα αυτών που θα κοστολογούνται. Στη συνέχεια θα
προνομιούχων, η οποία θα μπορεί να πρέπει να δομηθεί ένα σύστημα κλιμακωτής
προλαμβάνει συγκεκριμένες νόσους για την ίδια φορολόγησης-κοστολόγησης των παρεχόμενων
και τους απογόνους της, δημιουργώντας έτσι μια θεραπειών ανάλογα με τον πάσχοντα.
βιολογικοποιημένη μορφή ανισότητας. Βασίζουμε τις προτάσεις αυτές στο
Η υγεία όμως, καθώς αποτελεί σκεπτικό της παροχής θεραπείας σε όσους τη
πανανθρώπινη αξία, είναι αγαθό μη χρειάζονται ανεξαιρέτως - ενισχύοντας
ανταγωνιστικό. Το γεγονός ότι κάποιος είναι πιο παράλληλα τη μερίδα αυτή του πληθυσμού που
υγιής από έναν άλλο δεν συνιστά αδικία από τον δεν θα μπορούσε υπό άλλες συνθήκες να έχει
α στον β, ούτε λόγο για μεταξύ τους πρόσβαση σε αυτές τις υπηρεσίες υγείας και
ανταγωνισμό.16 Στόχος παραμένει η επίτευξη ικανοποιώντας την αρχή της κοινωνικής
υψηλού επιπέδου υγείας και για τους δύο, στα δικαιοσύνης. Σε κάθε περίπτωση εξετάζουμε την
πλαίσια ευνομούμενων και δημοκρατικών κοστολόγηση με βάση την πιθανότητα νόσησης
κοινωνιών. Το γεγονός άρα, ότι κάποιοι θεωρώντας ότι ειδικά για γενετικές ασθένειες
προνομιούχοι έχουν πρόσβαση σε καλύτερες δεν τίθεται ζήτημα επιλογών - ακόμα και αν ο
υπηρεσίες υγείας αποτελεί κοινωνικό ζήτημα ασθενής ακολουθεί τρόπο ζωής που επιβαρύνει
καταμερισμού πόρων και όχι φυσικής μια γενετική του προδιάθεση - και ότι η παροχή
υπηρεσιών υγείας σε μια εύτακτη κοινωνία δεν
πρέπει να γίνεται επί τη βάση της ευθύνης όπως
υποστηρίζεται από μερίδα στοχαστών. Όσον
αφορά το αγαθό της υγείας θεωρούμε ότι δεν
πρέπει να τίθεται ζήτημα «ανάληψης του
κόστους των επιλογών», αποτελεί πρώτιστο
αγαθό και θεμελιώδη συνθήκη σύστασης της
16
T. M. Scanlon, Why Does Inequality Matter?, Oxford εύτακτης κοινωνίας. Συνεπώς προτείνουμε το
University Press, 2018 (ειδικά το δεύτερο κεφάλαιο) κόστος να μην είναι αναλογικό της ευθύνης
σσ11-25.
36
www.bioethics.gr Κολίσης Ν. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
αλλά της αναγκαιότητας, μιας γενετικής και αν το νόσημα του πρώτου είναι σπανιότερο ή
παρέμβασης. οικονομικά πιο επιβαρυντικό ή η εναλλακτική
του θεραπεία είναι πιο φθηνή από του δευτέρου.
3.1 Κριτήρια καθορισμού των Το πρώτο κριτήριο, ακριβώς λόγω
προσφερόμενων θεραπειών απουσίας εναλλακτικής, καθίσταται
αδιαμφισβήτητο. Το αγαθό της υγείας οφείλει να
Καθώς η ερευνητική πρόοδος σχετικά με παρέχεται αδιακρίτως και ο δημόσιος φορέας
το CRISPR παρουσιάζει μεγάλη ανάπτυξη, είναι εκεί για να το διασφαλίσει.
διαρκώς βρίσκονται νέοι τρόποι εφαρμογής του Σχετικά με το δεύτερο κριτήριο, η
για την θεραπεία όλο και περισσοτέρων, ανακάλυψη του CRISPR έφερε στο προσκήνιο
γενετικών ή μη, ασθενειών.17 νέες μορφές θεραπείας, φθηνότερες και
Δεδομένου και του κόστους των θεραπειών και ακριβέστερες από τις προηγούμενες καθώς και
παρά την μεταβλητότητα της τιμής ανάλογα με τη δυνατότητα μόνιμης διόρθωσης με εφάπαξ
την τεχνολογική πρόοδο ο δημόσιος φορέας αντιμετώπιση άρα είναι προτιμητέα έναντι μίας
διαχείρισης οφείλει να θεσπίσει κριτήρια με μακράς, ψυχοφθόρας και συχνά επίπονης
βάση τα οποία θα επιλέγονται οι ασθένειες των θεραπείας με χρήση άλλων μεθόδων.
οποίων η θεραπεία θα χρηματοδοτείται. Στην τρίτη περίπτωση επιλέγεται η χρήση
Πιο συγκεκριμένα, θεωρούμε ότι πρέπει να της νέας μεθόδου όταν είναι πολύ συχνή η
επιλέγονται τα νοσήματα που: εμφάνιση της νόσου και άρα εν συνόλω
-Δεν έχουν άλλο τρόπο αντιμετώπισης, επιβαρυντική για το σύστημα. Ακόμη κι αν το
προκειμένου να χορηγείται θεραπεία σε κόστος πολλών θεραπειών ήταν υψηλότερο από
ανθρώπους που πάσχουν από σπάνια ή ανίατα, μια και μόνη θεραπεία, το γεγονός της ίασης
μέχρι στιγμής, νοσήματα. πολλών ατόμων αφενός παρέχει το αγαθό της
-Το κόστος της εναλλακτικής θεραπείας είναι υγείας σε περισσοτέρους ανθρώπους - κάτι
υπερβολικά υψηλό είτε ως προς το χρόνο ευεργετικό για την κοινωνία καθώς αυξάνει τα
(εκτείνεται σε βάθος χρόνου) είτε ως προς την επίπεδα υγείας του συνολικού πληθυσμού - και
ψυχική και σωματική επιβάρυνση του αφετέρου πολλαπλασιάζει τη ζήτηση και άρα
ασθενούς και της οικογένειάς του είτε ως προς μειώνει την τιμή. Τέλος, υπάρχει μέριμνα για
το αμιγώς οικονομικό μέγεθος. την θεραπεία σπάνιων νοσημάτων αφού αυτά
- η συχνότητα τους είναι στατιστικώς εντάσσονται στις δυο πρώτες περιπτώσεις (είτε
σημαντική στο σύνολο του πληθυσμού άρα το επειδή δεν έχουν άλλου είδους θεραπεία είτε
κόστος είναι συνολικά υψηλό για το δημόσιο γιατί αυτή είναι πιο ακριβή ή επιβαρυντική).
σύστημα υγείας. Κρίνουμε σημαντικό να τονίσουμε πως για
Όσον αφορά στις προληπτικές την έναρξη της διάθεσης των θεραπειών
παρεμβάσεις που καθίστανται δυνατές μέσω γενετικής παρέμβασης απαιτείται η πλήρωση
CRISPR, πέραν των ανωτέρω κριτήριων, τόσο επιστημονικών όσο και ηθικών κριτηρίων.
συγκαταλέγεται και η πιθανότητα νόσησης. Για Χρειάζεται αφενός η επιστημονική πιστοποίηση
παράδειγμα, ένας ασθενής με 70% πιθανότητα από έναν διεθνώς αναγνωρισμένο φορέα των
να νοσήσει θα έχει προτεραιότητα έναντι ενός προς ένταξη στο σύστημα γενετικών
άλλου, λιγότερο πιθανού να ασθενήσει ακόμη επεμβάσεων, ο οποίος θα κρίνει το ποσοστό
επιτυχίας αλλά και την συμφωνία όλων των
σταδίων της θεραπείας με κανόνες δεοντολογίας
που θα εγγυάται των αποκλεισμό ανάπτυξης
δυνατότητας πιθανής εφαρμογής τέτοιου είδους
επεμβάσεων σε γενετικά κύτταρα. Η πολιτεία
από την πλευρά της οφείλει να διασφαλίσει την
πλήρη και έγκαιρη ενημέρωση του
17
Σχετικά με τις τελευταίες ερευνητικές προσπάθειες αλλά ενδιαφερόμενου σχετικά με την επικινδυνότητα
και το κόστος τους: Wilson RC, Carroll D,. The Daunting της επέμβασης ή τις πιθανές παρενέργειες που
Economics of Therapeutic Genome Editing, The CRISPR αυτή μπορεί να έχει. Ταυτόχρονα, λόγω του
Journal. 2019 Oct;2(5):280-284.
37
www.bioethics.gr Κολίσης Ν. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
39
www.bioethics.gr Κολίσης Ν. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
όλους και άρα έναν περισσότερο υγιή πληθυσμό National Academies of Sciences, Engineering.
επάνω στη Γη. Στις μέρες που ζούμε, μια τέτοια 2019. Second International Summit on Human
προοπτική δίνει δύναμη κι ελπίδα. Genome Editing: Continuing the Global
Discussion: Proceedings of a Workshop In Brief:
Βιβλιογραφία National Academies Press Washington, DC,
2017.
Atlan, H. La fin du tout génétique: Vers de Nestor M.W., Wilson R.L. Can the Use of
nouveaux paradigmes en biologie: Editions Quæ, CRISPR in Humans Result in Decreased Social
Versailles, France, 1999. Justice for Future Stakeholders?” Ethics BiolEng
Baylis F. Altered Inheritance: CRISPR and the Med 2018, 9: 5-16.
Ethics of Human Genome Editing, Harvard Parens E. Should We Hold the (Germ) Line? J
University Press 2019.
Law Med Ethics, 1995, 23: 173-76.
Buchanan, A. Human Nature and Enhancement. Parfit, D. Future People, the Non‐Identity
2009 Bioethics 23: 141-50. Problem, and Person‐Affecting Principles.
Cwik B. Moving Beyond 'Therapy' and Philosophy & Public Affairs, 2017, 45: 118-157.
'Enhancement' in the Ethics of Gene Editing. Scanlon, Τ.Μ. WhyDoes Inequality Matter?
Camb Q Health Ethics, 2019 28: 695-707. Oxford University Press, 2018.
D’Amato, A. Do we owe a Duty to Future The Nuffield Council on Bioethics. Genome
Generations to Preserve the Global editing and human reproduction: social and
Environment? American Journal of International ethical issues. 2018.
Law, 84(1) 1990, 190-198. https://www.nuffieldbioethics.org/publications/g
Davies K. Walk the Line: Debating a Germline enome-editing-and-human-reproduction.
Editing Moratorium. The CRISPR Journal, 2 Ünal M., Unal D. Gene Doping in Sports. Sports
2019: 74-76. medicine Auckland, N.Z., 2004 34: 357-62.
Gyngell, C. and Douglas, T. Selecting Against Van Dijke I., Bosch L., Bredenoord A., et al.
Disability: The Liberal Eugenic Challenge and The ethics of clinical applications of germline
the Argument from Cognitive Diversity. J Appl genome modification: a systematic review of
Philos, 2018, 35: 319-340. reasons. Hum Reprod, 2018, 33: 1777-1796.
Kass L.R. Making Babies-the New Biology and
Wilson RC, Carroll D. The Daunting Economics
the Old Morality. Public Interest, 1972 26: 18-56 of Therapeutic Genome Editing. The CRISPR
Lanphier E., Urnov F., Haecker S.E., et al. Don’t Journal, 2019, 2:280-284.
edit the human germ line. Nature, 2015, Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τη Βιοϊατρική
519:410-411. (Σύμβαση Οβιέδο) (σχετικά με παρεμβάσεις σε
Liang P., Xu Y., Zhang X., et al. CRISPR/Cas9- έμβρυα και γενικά στο ανθρώπινο γονιδίωμα,
mediated gene editing in human tripronuclear ιδίως άρθρα 5, 6, 10, 18, 21, 22).
zygotes. Protein Cell, 2015,6: 363-372.
National Academies of Sciences, Engineering,
Medicine. Human Genome Editing: Science,
Ethics, and Governance. Washington, DC:
National Academies Press.
40
www.bioethics.gr Κολίσης Ν. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
Malgorzata Wistuba
Φοιτήτρια, Bachelor of Laws LLB., Πανεπιστήμιο Λέιντεν, Λέιντεν, Ολλανδία.
gosiawistuba@gmail.com
Περίληψη
Η ευθανασία και η υποβοηθούμενη αυτοκτονία καθίστανται νόμιμες μόνο σε τέσσερις χώρες στην
Ευρώπη, αυτές είναι οι εξής: η Ολλανδία, το Βέλγιο, το Λουξεμβούργο και η Ελβετία. Η ευθανασία και η
υποβοηθούμενη αυτοκτονία δεν είναι μόνο ένα νομικό ζήτημα, για το πώς θα μπορούσε να είναι η
νομοθεσία από τεχνικής άποψης, αλλά είναι επίσης, ένα αμφιλεγόμενο θέμα, για το οποίο πολλές χώρες
δεν είναι έτοιμες να συζητήσουν. Εκτός από τη νομική πλευρά, υπάρχουν κι άλλες πτυχές που
σχετίζονται με αυτό το ζήτημα. Το ερώτημα που πάντα εγείρεται, είναι εάν η κοινότητα αισθάνεται την
αναγκαιότητα ύπαρξης μιας τέτοιου είδους νομοθεσίας.
Ο σκοπός αυτού του άρθρου είναι να εξοικειώσει τον αναγνώστη, με τη νομοθεσία περί ευθανασίας
στην Ολλανδία και με τη δημόσια συζήτηση που την περιβάλλει. Το άρθρο επιχειρεί να δώσει μια γενική
εικόνα και μια επεξήγηση της ισχύουσας νομοθεσίας.
41
www.bioethics.gr Wistuba M. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
Malgorzata Wistuba
Student, Bachelor of Laws LLB., Leiden University, The Netherlands.
Abstract
Euthanasia and assisted suicide is made legal only in four countries in Europe, the countries being:
The Netherlands, Belgium, Luxembourg and Switzerland. Euthanasia and assisted suicide is not only a
legal question, how would the legislation look like technically speaking, but it is also a controversial topic
which many countries are not ready to discuss. In addition to the legal aspects, other aspects are also
associated with this issue. The question that always arises is whether the community feels the necessity
for this kind of legislation. The aim of this article is to familiarise the reader with the euthanasia
legislation in The Netherlands and the public debate surrounding it. The article will give an overview and
explanation of the current legislation.
Firstly, the creation of the current legislation will be discussed, followed by an explanation of the
current legislation on the basis of two cases that will be discussed in greater detail. In addition, attention
will also be paid to other ending of life possibilities and concluded with the public debate on the
legislation.
Keywords: euthanasia, The Netherlands, legislation, assisted suicide, advanced directives, complete life.
42
www.bioethics.gr Wistuba M. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
was performed together with a report stating that base to the municipal commissions charged with
the euthanasia was performed taking into evaluating the executions of euthanasia.
consideration the requirements of article 2 of the The decision was made to include a special
law Review Of Life Termination And Life ground for criminal exclusion in the Dutch
Termination,3 which has a list of requirement the Criminal Code and to put the requirements to a
doctor has to follow to be able to perform diligently performed euthanasia in a separate
euthanasia. law, so the Criminal Code will remain what it
The report was later handed over to the was meant to be, namely prohibitions and
public prosecutor who reviewed the report and exclusions.
decided if the deceased could be buried or In the euthanasia legislation, the due care
cremated and if the performing doctor was guilty requirements for the professional are laid down.
under the criminal charge. These requirements can generally be deduced
A report dating from 1996 changed this from the established case law on termination of
practise of performing the euthanasia first and life on request and assisted suicide, on which the
looking if the requirements were met afterward. prosecution policy has hitherto been based. Four
The report also made the process of deciding if of the criteria in article 9 of the Regulation on
the euthanasia was legal a more medical- Regional Euthanasia Review Committees,4 have
professional decision instead of a decision made been the basis for the assessment of reported
by the public prosecutor. The task of evaluating cases of termination of life on request and
the euthanasia was put on a municipal assisted suicide by the regional euthanasia
commission and no longer on the public review committees since 1 November 1998 and
prosecutor. are now used in the new legislation. In addition,
The commission made a report where they this legislation provides a legal basis for these
judged if the doctor acted according to the committees. Thus, this law contains provisions
requirements as written down in the law. The regarding the establishment and composition of
report was handed to the public prosecutor and the committees, their duties and powers and their
he decided if it was necessary to convict the working methods. The provisions in the current
doctor of a criminal offence. This new rule legislation largely correspond, in this regard, to
entered into force in 1998, which was the what has been laid down in the Regulation on
beginning of the formation of the euthanasia law Regional Review Committees on Euthanasia.
as established later.
3.1 Content of the law
3. Euthanasia and assisted suicide
Euthanasia and assisted suicide is officially
The law was the final piece in the policy forbidden under article 293 and 294 of the Dutch
and debates that lasted for over thirty years in the Criminal Code. The professional that performs
Dutch government. It abolishes the penalisation the act can be, however, expelled from criminal
of the end of life decision on request performed charges if he does it according to the
by a professional if he carries out the act diligent requirements codified in article 2 of the Law
and in accordance with the requirements that are Review of Life Termination and Life
established by law. Furthermore, it gives a legal Termination.
4
Regional Euthanasia Review Committees Regulation.
3
Law Review Of Life Termination And Life Termination. https://zoek.officielebekendmakingen.nl/stcrt-1998-101-
https://wetten.overheid.nl/BWBR0012410/2014-02-15. p10-SC14079.html.
44
www.bioethics.gr Wistuba M. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
Furthermore, the professional is obligated this request. The requirements referred to in the
to notify the authorities of his decision to first paragraph apply also in these cases.
perform the euthanasia or to help with assisted Paragraph 3 contains an extra requirement
suicide, otherwise he loses the right to appeal for for a patient between the age of sixteen and
the exclusion of the criminal charges afterwards. eighteen. If the minor patient is between sixteen
The suffering of the patient has to have a and eighteen years of age and can be considered
medical basis, for the patient to be eligible to capable of reasonably appraising his interests in
continue with this process. A professional is not this matter, the professional may respond to a
allowed to perform the euthanasia or the assisted patient's request for termination of life or
suicide on the grounds of no more willingness to assisted suicide after the parent or the parents
live on the side of the patient. The idea of a exercising custody or his guardian are involved
medical basis is put under pressure in recent in the decision-making process.
times, as some politicians try to expand the Paragraph 4 is reserved for the patients
grounds for euthanasia. The essence of justified between twelve and sixteen years of age. If the
termination of life upon request or assisted minor patient is between the ages of twelve and
suicide is the patient's expressed request to that sixteen and can be considered capable of
end. This request is preferably recorded in reasonably appreciating his interests in this
writing, although this is not in itself required for matter, the professional can comply with the
the justification of its granting, as long as the patient's request, if a parent or the parents
patient is able to express his will. exercising custody or the guardian, agree with
The requirements to perform the euthanasia the termination of life or assisted suicide. This in
are as follows, codified in article 2 par. 1: addition to paragraph 2.
- The doctor has to be convinced that the The system the euthanasia law follows,
request for euthanasia was a voluntary and partly in line with the Council's advice, is that of
well-considered choice of the patient. the Medical Treatment Contracts Act: sixteen
- He has to believe that there is hopeless and and seventeen year olds can in principle decide
unbearable suffering. independently and for twelve to sixteen year
- He consulted the patient on his situation and olds, the main rule is the consent of the parental
his prospects. parent or guardian is required. If one or both
- He has to come to the conclusion, together parents, or guardian, refuse, the minor's request
with the patient, that there is no other may nevertheless be met if the professional is
alternative. convinced that complying with the request could
- At least one other independent doctor has avoid some serious disadvantage to the patient.
seen the patient and gave their opinion about Euthanasia for patients under the age of twelve is
the patient in a written form. only possible in very exceptional cases.
- The euthanasia is performed diligent. A request that is the result of a spur of the
While paragraph 1 of article 2 lays down moment, a sudden, violent mood, should not be
the requirements that need to be honoured by the accepted. The durability of the request is
professional before performing the euthanasia, evidenced by its repetition, even after the
the other paragraphs of the same article discuss professional has spoken to the patient about his
the situation where the patient is under the age of request and his state of health. A request is made
eighteen. voluntarily, if it is made without pressure or
Paragraph 2 speaks of patients between the influence of others on the patient. Voluntary also
age of sixteen and eighteen. If the patient of means that the patient must have been able to
sixteen years of age is no longer able to express determine his will completely freely. The basic
his will but has been deemed capable of a principle is that the patient must request
reasonable appreciation of his or her interests in euthanasia himself. It is his own voluntary
the state prior to becoming incapable, and has decision. After the professional has ascertained
provided a written declaration of termination of that the death wish is voluntary, explicit and
life, the professional is allowed to comply with sustainable, it can be concluded that the
45
www.bioethics.gr Wistuba M. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
application of euthanasia is a decision that the period may be extended once for a maximum of
patient and the professional have taken together. six weeks. Their judgment of the report will be
It is also important for the consideration of notified to the professional in writing. If the
the request that the patient had full insight into committee is of the opinion that the professional
his illness, the diagnoses made, the prognoses has acted with due care and according to the
and the options for treatment. The professional requirements, then the matter is settled.
ensures that the patient is fully informed about If, in the Committee's opinion, the
these matters. The professional should also professional has not acted in accordance with the
discuss with the patient what alternatives are still due care requirements, the Committee will send
available to lighten the patient's suffering. This its opinion to the Board of Procurators General
two elements are essential to the decision- of the Public Prosecutor's Office as well as to the
making process regarding the application of Medical Inspector for Health Care. After
termination of life on request or assisted suicide. examining the documents, they will each decide,
On the one hand, this due care requirement based on their own task and responsibility,
expresses that this decision-making process is a whether and, if so, what action should be taken
matter for the professional and the patient upon the professional’s actions. The message
together. The consultation between professional from the regional review committee to the public
and patient is of great importance, especially prosecution service and regional inspector that
when it comes to weighing up whether the the professional did not act in accordance with
conditions under which euthanasia is possible, in the due care requirements, implies that the
particular the question whether there is no other special ground for exclusion under Article 293,
way out for the patient. second paragraph Dutch Criminal Code does not
The professional is still free to choose if he apply, or does not automatically apply. This
is willing to perform the euthanasia. Not means that there may have been a criminal
everybody is willing to do so, since the offense and that the Public Prosecution Service
professional needs to decide on his own if the must further assess the actions.
necessary requirements are met, if afterwards the This legislation aims to provide
commission would decide they are not met, the professionals, and patients as well, with a high
professional then faces a possibility of a criminal degree of legal certainty. The consequence of the
charge. For this reason many professional are inclusion of a special ground for criminal
hesitant to perform euthanasia. exclusion in the Dutch Criminal Code is that if
If the professional executes the euthanasia, the review committee decides that the
he does not draw up a death certificate, in professional has acted carefully, that is to say in
accordance with the provisions of the Burial and accordance with the due care requirements, he is
Cremation law, but reports an unnatural death to no longer punishable. The case is settled with
the municipal coroner and hands him a reasoned such an opinion of the committee. This also
report regarding his application of termination of means that the vast majority of reports of
life on request or assisted suicide. The municipal termination of life on request and assisted
coroner, in turn, informs the registry office and suicide are no longer sent to the Board of
the public prosecutor to obtain a declaration of Procurators General of the Public Prosecutor's
no objection to burial or burning. The municipal Office for evaluation. The fact that professionals,
coroner performs the external autopsy and if they report termination of life on request and
verifies how and by what means life ended. He assisted suicide, are no longer automatically
then sends the professional's report to one of the exposed to a final judicial review, will increase
regional review committees. Based on the confidence in the reporting procedure and
professional’s report, the committee assesses willingness to report.
whether the professional has acted in accordance On the ground of the Burial and Cremation
with the established due care requirements. law, the municipal coroner informs the public
The committee will form an opinion within prosecutor of the death as a result of termination
six weeks of receipt of the report. The six-week of life on request and assisted suicide, in order to
46
www.bioethics.gr Wistuba M. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
obtain leave for burial. If at that time there are no of information on how you want the individual to
indications that serious irregularities have act on your behalf. The directive can be made as
occurred, the public prosecutor will issue this detailed as it is necessary for the person
leave. The municipal coroner also takes care of formulating the instructions.
the notification, including the sending of the
necessary documents, to the regional review 4.1 Medical directive
committee. If there are indications that prompt
the immediate initiation of a criminal One of the things that can be included in
investigation, for example information from the the advanced directive is the refusal of treatment
municipal coroner or a report from third parties, in general or the refusal of any further treatment.
the public prosecutor can proceed to do this on Once this directive is signed, the medical
the basis of his right to do so. professional is not allowed to treat the patient
anymore unless there are good reasons for
3.2 Assisted suicide disregarding the wishes of the patient.
The rules on the advanced directives on
A medical professional is required to act as treatment are laid down in book 7 of the Dutch
a good counsellor, this being codified in the Civil Code.5 Individuals that pass the age of
Dutch doctor's oath and in the Medical sixteen are allowed to sings this advanced
Treatment Contracts Act. Meaning the directive, article 7:447 Dutch Civil Code. For
professional is obligated to treat a patient if he or individuals from the age of twelve the approval
she is ill. of their parents is required to sign the advanced
However, the professional may decide to directive, article 7:450 par. 2 Dutch Civil Code.
discontinue treatment. This decision is made if The patient is the one that decides on his or
he or she is convinced there is little that can be her treatment, article 7:450 par. 1 Dutch Civil
achieved with a treatment, as well as the Code. This directive enables the patient, even
treatment has many disadvantages for the though the patient is not capable of expressing
patient: "medically pointless action". If possible, his or her will any longer in person, to express
the patient's opinion is requested, but the his or her will through this directive. The
professional ultimately decides. Perhaps the medical professional has to respect the wishes of
patient finds it important to live as long as the patient.
possible. However, the doctor may decide not to
treat this patient or to discontinue treatment. 5. Case law
The rules regarding euthanasia are applied
similarly to assisted suicide. The professional Not many cases have made it to court, for
has a freedom of choosing whether to continue many reasons. Since the law is relatively new,
with treatment or to terminate it. His decision not many invoked the law. The public prosecutor
must be based on the same requirements that are is hesitant to bring cases before the court as it
used by doctors for euthanasia and are stated in can be frightening for the professional to
article 2 of the Law Review of Life Termination performing euthanasia, when too many
and Life Termination. professional are charged with a criminal offense.
Many professional are choosing not to euthanise
4. Advanced directives patients as they are afraid of the consequences it
can bring for them. If the professional does not to trust his own verdict in agreeing to the
follow all the requirements, he cannot appeal for euthanasia. The request put forward by the
the special ground of exclusion from criminal patient must be consulted with the professional,
charges, meaning he could risk imprisonment in so a judgment can be made if the request is a
doing so. voluntary and well-considered choice. The wish
Although not many cases have been before to live has to be verified as long as it is possible
court, since the introduction of the law, only one for the patient to express it, even if the patient is
case has been registered in The Netherlands and incapacitated.
one in Belgium, they are good examples. The The public prosecutor argued the death
law on euthanasia is, according to some, not wish of the patient as not existing at the time of
entirely clear and needs some explaining from her death. The professional has failed to verify
the court on how to apply the specific rules the death wish of the patient, therefore she could
codified in the law. Two cases will be explained not have made the conclusion that the wish was
further in detail and will be used to illustrate the voluntary and well-considered at the time of
rules and their application better. death. The court, however, ruled the patient not
in a state where she could express her wish,
5.1 Case: 74 year old demented woman therefore the professional was not obliged to
inquire after the current wish to live of the
Important is to note that the accused was patient.
cleared of punishment before the start of the A report, dating 2013, from the municipal
process. The public prosecutor used this case to commission dealt with the question, how the
clarify some aspects of the law that were not declaration as signed by the patient in this case,
entirely clear. For this reason, this case attracted can be explained. A written declaration can
a lot of attention in public. replace an oral request, based on article 2 par 2
The case concerned an elderly woman of the Euthanasia law. This provides that in the
suffering from dementia. Before she had gotten event that a patient is no longer able to express
into a state where she was not capable of his will, but prior to becoming in that state was
expressing her own will and deciding on her deemed capable of a reasonable appreciation of
own, she signed an euthanasia declaration his interests in this regard, and a written
enclosed with a declaration that she was declaration was made including a request for
suffering from dementia. In the declaration she termination of life, the professional can respect
expressed that she does not want to be in a the request. With patients that are suffering from
nursery home and that she wants to say goodbye dementia this kind of declaration is therefore
to her close circle when she still can recognise essential.
them. From the moment she is not capable The written declaration can be seen as the
anymore to live on her own in her own house, current will and request of the patient at the
she does not want to live at all. She signed this moment of death even though she cannot express
declaration for an indefinite time. it any longer. Even if the behaviour of the patient
In 2016 she ends up in a nursery house, at the moment is contrary to what was stated in
where she is examined and observed by different the declaration, the declaration is seen as the true
professionals. They declare the woman is no wish of the patient. The professional can
longer aware of her surroundings and does not therefore continue with the wish in the
understand where she is. Nevertheless, the declaration and perform the euthanasia, unless
euthanasia was performed. The public prosecutor the professional finds legitimate reasons not to
charged the performing professional with the comply with the wish of the patient. The
claim that she failed to verify the request for willingness to die has to be confirmed by the
euthanasia, all the other requirements of article 2 patient, if possible.
where met. The suffering of the patient is difficult to
When the patient is not capable of measure when the patient has dementia, the
understanding the situation, the professional has professional has to rely on his own experience to
48
www.bioethics.gr Wistuba M. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
determine this. In the case of the demented against each other, always with the test of
woman, the professional reached the conclusion proportionality and subsidiarity.
that the suffering of the patient was unbearable In this case Heringa decided the help his
and hopeless. stepmom needed was of such nature, there was
The court gave a broader explanation of the no other choice for him other than to assist her in
law in this case. They showed that it is possible the process of ending her own life.
to perform euthanasia on an individual not The court, however, concluded that the
capable of expressing their own will at the requirements in article 2 of the Law Review of
moment of death. The declaration signed before Life Termination and Life Termination strictly
the moment of losing capacity to do so can be applies to professionals and are not applicable to
seen as the will of the individual in question at a common individuals. They can, however, be
later moment. Moreover, it is not necessary for included in the light of the assessment of article
the professional to do an extensive research into 40 Dutch criminal code.
the wishes of the patient at the moment of death.
6. Public debate
5.2 Case Heringa
Although the law entered into force in 2002
An elderly woman’s request for euthanasia and before some forms of euthanasia were
was denied so she decided to end her life on her allowed, it is still a debate in the Dutch society
own, assisted in this process by her stepson, Ms and politics. The opinions are divided on the
Heringa. They thoroughly planned the whole current legislation while some think there is too
process. All the necessary information was much freedom others thinks there is still too little
collected, with help from a specially established on deciding on how to end our own lives.
clinic for this purpose. Later all the medicines The debate in the parliament has been put
were collected and a precise plan was made as to on hold for the last 2 years and they are not keen
how much of each medicine would need to be on opening a new debate. Some of the parties in
taken to be a lethal dosage. The process was the parliament are very sensitive on this matter.
carried out on a day previously agreed upon. The Others want more clarity on the law as it is,
death was fast and pain free. which led to the prosecution of the professional
The son was later charged with the killing that performed euthanasia on an elderly woman
of his stepmom under article 293 Dutch Criminal that was suffering from dementia, which was
Code. He appealed for the exclusion ground of discussed in paragraph 5.1.
compulsion of an irresistible force in the sense of Euthanasia is one of the subjects where the
emergency, which makes an illegal action legal, public debate revolves around but other ideas
article 40 Dutch criminal Code.6 This rules is not and developments on life ending also require
explicitly regulated by law, it results in article some attention, as they are part of the debate,
40. In this exclusion ground there is a conflict of they will be discuss further in the coming
duties, on one hand there is the duty to follow paragraphs.
the law but on the other there is the duty to assist
an individual in need of help even if this means 6.1 Complete life
breaking the law. The duties need to be balanced
Currently, in the Netherlands a new topic
of discussion concerning the notion of a
complete live, came to be. One of the political
parties is a strong advocate for the notion. They
are trying to pass a new legislation through the
parliament to implement this notion in the
existing legislation. The parliament is hesitant to
6
Dutch Criminal Code, pag. 40 start a new debate about euthanasia and the new
https://www.legislationline.org/download/id/6415/file/Net idea of a complete live, since it is a very
herlands_CC_am2012_en.pdf.
49
www.bioethics.gr Wistuba M. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
sensitive topic with many dividing views. After parliament has yet to react to the result coming
accepting the euthanasia law it became quiet from this investigation.
around this topic. For this purpose the parliament The investigation was aimed at providing
assigned a commission, established in 2014, to reliable knowledge about:
investigate how this new idea will be received by - The number of people, from fifty-five years
the Dutch community. old and above, who no longer experience a
This commission produced a report, which life perspective and as a result have a
was published in 2016. The report explained continuous, active or inactive death wish,
more into depth what the notion of complete life which falls outside the euthanasia law,
exactly covers. Complete live is a very broad because their suffering has no or insufficient
definition that can be used in many different medical basis.
situations. This definition is depending on each - The existential, social and medical factors
individual and is a personal one but is mostly and circumstances that play a role.
used for older people that do not have a positive - Similarities and differences between people
life prospect any longer. Euthanasia falls under who do and who do not have a death wish.
the definition of a complete live and is already The main conclusion is that an estimated
accepted by law. However, other forms of life 0.18% of all people over fifty-five have a desire
ending also fall under this definition which are to end their life, without being seriously ill. That
not legally accepted and often do not have a amounts to just over 10,000 people overall. More
medical ground for the suffering of the patient. than a third of this group would like to receive
Under the European legal point of view, assisted suicide. Two thirds prefer to end life
states are not obliged to facilitate the citizens their life on their own.
with a choice of their own life ending. Art 2 of
the European convention on Human Rights7 6.2 Pill of Drion
states the right to life but does not imply the right
to death. The states have their own margin of This pill is a mean of ending your own life
appreciation on the rights and duties derived when you have decided that your life has been
from the article. long enough and you would like to end it in a
The commission is of the opinion that it is painless way. This pill is forbidden at the
not desirable to extend the current law on the moment but research has been made as to the
topic of the end of life decisions. The people are opinion of the people, if this kind of pill would
not in favour of legalizing the complete life be desirable. 6 out of 10 people participating in
notion. The legislation as it is now offers some the research said it would be desirable. Questions
room for assisted suicide, an accumulation of age are raised if this is compatible with article 2 of
related complaints can be a medical ground for the European Convention on Human Rights.
euthanasia. The parliament has commissioned an Others question if the government is not
investigation into the size and circumstances of violating article 3 of the convention by forcing
the group of individuals from whom current people to end their lives in a more painful way
legislation does not seem to offer room for help by not providing the Pill. The European Court of
with an end of life chosen by themselves. This Human Rights made it clear that the right to life
investigation was concluded in January 2020, the in article 2 does not imply the right to death and
article 3 does not give the state the obligation to
provide the people with a painless way to end
their lives.
7
EU Convention on Human Rights, article 2
https://www.echr.coe.int/Documents/Convention_ENG.pd
f.
50
www.bioethics.gr Wistuba M. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
51
www.bioethics.gr Wistuba M. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
Νίκη Κ. Νικολάου
Υποψήφια Διδάκτορας, Τμήμα Κοινωνικής Θεολογίας και Θρησκειολογίας, Εθνικό και Καποδιστριακό
Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα, Ελλάδα.
nickynicolaou@hotmail.com
Περίληψη
Λέξεις κλειδιά: εικονική πραγματικότητα, ανθρώπινο πρόσωπο, θάνατος, πένθος, ηθική, βιοηθική.
52
www.bioethics.gr Νικολάου Ν. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
Niki K. Nikolaou
PhD Candidate, Department of Social Theology and Study of Religion, National and Kapodistrian
University of Athens, Athens, Greece.
Abstract
A team of documentary producers and computer programmers, while they were in a laboratory
creating a virtual reality environment, could never have imagined how much impact their project would
have not only to the family involved but also to a large percentage of humanity and other scientific fields.
In particular, they created a virtual park and a virtual girl, who in real life had died, and, through the
special equipment, they placed the living mother in this environment. The mother ‘‘met’’ her daughter,
‘‘touched’’ her, ‘‘talked’’ to her, they celebrated her daughter’s birthday together’’ and, at the end, they
‘‘said goodbye’’ to each other.
This endeavor was the result of a combination of techniques and elements of various sciences. Of
course it is admirable, but at the same time it raises doubts, intense concerns and many questions such as:
‘‘What are the limits of the technological applications?’’; ‘‘What aspects and at what extent of the human
existence can they involved?’’; ‘‘How is the human existence affected?”; Can an application play with
human emotions and, specifically, with the pain and misery of a human, in this case of a mother mourning
her child?’’ The issue is difficult and even more difficult the moral and bioethical dilemmas that arise.
All the above-mentioned will be presented and studied in this present article. In particular, initially
reference will be made to the definition of virtual reality, to the means which lead to the achievement of a
completely operational system, as well as to the areas of application of its systems. Therefore, the way of
creation and the context of the documentary will be presented, to be followed by a very short reference to
the thoughts that the mother of the girl had expressed. Afterwards various opinions will be presented,
questions and dilemmas arising by the documentary will be mentioned and commented and alongside
some questions will be asked for reflection. The conclusions will complete this present article.
53
www.bioethics.gr Νικολάου Ν. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
1
Liberatore S. Curtis S. Korean TV show uses virtual
reality to ‘reunite’ sorrow stricken mother with her seven-
year-old daughter who died in 2016. 10.2.2020. Διαθέσιμο
2
στο https://www.dailymail.co.uk/sciencetech/article- VPL Research Jaron Lanier. Διαθέσιμο στο
7988645/TV-uses-virtual-reality-reunite-mother-7-year- https://www.vrs.org.uk/virtual-reality-
old-daughter-died-2016.html. profiles/vplresearch.html.
54
www.bioethics.gr Νικολάου Ν. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
3
Heilbrun A. An interview with Jaron Lanier. Whole Earth
Review. Fall 1989, 108-119 (110).
4
Bishop G et al. Research Directions in Virtual
Environments, Report of an NSF Invitational Workshop.
University of North Carolina at Chapel Hill, 23-24.3.1992:
1-35 (2).
5
Δημητρόπουλος Κ.Σ. Εικονική πραγματικότητα και
μοντέλα παραμόρφωσης στην ιατρική εκπαίδευση μέσω
διαδικτύου. Θεσσαλονίκη, 2006: 15.
6 7
Λέπουρας Γ, Αντωνίου Κ, Πλατής Ν, Χαρίτος Δ. Idem, σ. 4-5.
8
Ανάπτυξη συστημάτων εικονικής πραγματικότητας. Ibidem.
9
Αθήνα, ΣΕΑΒ, 2015: 10. Ibidem.
55
www.bioethics.gr Νικολάου Ν. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
μπορούν να δουν και να χειριστούν οι γιατροί ετών. Με τη χρήση της τεχνητής νοημοσύνης
και οι ασθενείς.10 και των αισθητήρων κίνησης, κατέγραψε τις
κινήσεις, τις εκφράσεις του προσώπου και τη
3. Το ντοκιμαντέρ φωνή της. Με τη μέθοδο της motion-capture
τεχνολογίας κατέγραψε τις κινήσεις ενός
To περιστατικό εικονικής παιδιού-ηθοποιού, τις οποίες στη συνέχεια
πραγματικότητας, παρουσιάστηκε σε ένα χρησιμοποίησε για να εισάγει ρεαλισμό στην
ντοκιμαντέρ με τίτλο «Συναντώντας σε».11 ψηφιακή Nayeon.13
Προβλήθηκε από το τηλεοπτικό δίκτυο Munhwa Περαιτέρω, οι απαντήσεις που δίνονταν
Broadcasting Corporation (MBC) στη Νότια από το κοριτσάκι καθ’ όλη τη διάρκεια του
Κορέα και μέρος του είχε κοινοποιηθεί σε ντοκιμαντέρ, καταγράφηκαν μετά από πολύωρες
γνωστό ιστοχώρο ψηφιακών βίντεο στις αρχές συνεντεύξεις με τα μέλη της οικογένειάς της.14
Φεβρουαρίου του τρέχοντος έτους. Εντός μίας Στο ντοκιμαντέρ, επομένως, ακολουθείτο ένα
εβδομάδας προβολής, το είχαν παρακολουθήσει προσχεδιασμένο σενάριο. Το αποτέλεσμα ήταν η
δεκατρία εκατομμύρια άνθρωποι και μέχρι και δημιουργία ενός τρισδιάστατου πιστού
σήμερα, ο αριθμός ξεπέρασε τα είκοσι ένα αντιγράφου της Nayeon, το οποίο όχι μόνο της
εκατομμύρια. Αφορμή για τη δημιουργία του, έμοιαζε καταπληκτικά, αλλά μπορούσε να
όπως προαναφέρθηκε, ήταν η τραγική ιστορία κινηθεί και να μιλήσει σε πραγματικό χρόνο
μίας οικογένειας, η οποία το 2016 απώλεσε το ανάλογα με τις κινήσεις και τα λόγια της
κοριτσάκι της στην ηλικία των επτά ετών. Το μητέρας.
κοριτσάκι, η Nayeon, διαγνώστηκε με Το περιστατικό πραγματοποιείται σε ένα
αιμοφαγοκυτταρική λεμφοϊστοκυττάρωση, μία εικονικό πάρκο, το οποίο αποτελεί αντιγραφή
απειλητική για τη ζωή ασθένεια υπερδραστικών ενός πάρκου της πραγματικής ζωής που είχαν
ανοσοκυττάρων, και πέθανε ένα μήνα μετά, επισκεφθεί μητέρα και κόρη λίγο πριν το θάνατο
κατά την πρώτη ημέρα της χημειοθεραπείας.12 της τελευταίας. Η Jang Ji-sung, η μητέρα,
H ομάδα, δημιούργησε το ντοκιμαντέρ σε φοράει τον εξοπλισμό της εικονικής
διάστημα οκτώ μηνών και έχει διάρκεια σχεδόν πραγματικότητας και τοποθετείται σε μία
εξήντα λεπτά. Χρησιμοποίησε την τεχνική της αίθουσα με πράσινο σκηνικό. Αναμένει να
φωτογραμμετρίας, βίντεο και φωτογραφίες από συναντήσει το κοριτσάκι της. Τα συναισθήματα,
διαφορετικές οπτικές γωνίες του κοριτσιού η αγωνία και η ένταση που διαφαίνεται στο
ενόσω ήταν εν ζωή, έτσι ώστε να την πρόσωπο και τις κινήσεις της μητέρας, δίνουν
προσομοιώσει όταν ήταν στην ηλικία των επτά την εντύπωση ότι πρόκειται να την συναντήσει
στην πραγματικότητα. Ξαφνικά, η θέση του
πράσινου φόντου αντικαθιστάται από το
ψηφιακό περιβάλλον και η μητέρα αρχίζει να
αναζητά την κόρη της, η οποία εμφανίζεται να
τρέχει και να σταματά μπροστά της. Ευθύς την
10
Erickson M. Virtual reality system helps surgeons,
reassures patients. Stanford, 11.7.2017. Διαθέσιμο στο
https://med.stanford.edu/news/all-news/2017/07/virtual-
reality-system-helps-surgeons-reassures-patients.html.
11
Ντοκιμαντέρ “Meeting you.” Διαθέσιμο
στοhttps://www.youtube.com/watch?v=uflTK8c4w0c&t=1
13
2shttp://content.mbc.co.kr/program/documentary/3479845 Chang-won L. Sorrow-stricken mother reunites with deceased
_64342.html# και με υπότιτλους στην αγγλική γλώσσα daughter in virtual world. 7.2.2020. Διαθέσιμο στο
στο https://www.ajudaily.com/view/20200207175148638.
14
https://www.youtube.com/watch?v=uflTK8c4w0c&t=12s. Kim V. Virtual Reality, Real Grief. A South Korean
12
Eun-byel I. Mom meets late child through VR. 9.2.2020. documentary reunited a grieving mother with her dead
Διαθέσιμο στο daughter-in VR. Διαθέσιμο στο
http://www.koreaherald.com/view.php?ud=202002090002 https://slate.com/technology/2020/05/meeting-you-virtual-
2. realitydocumentary-mbc.html.
56
www.bioethics.gr Νικολάου Ν. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
ρωτά «Που ήσουν μαμά; Με σκεφτόσουν;» Η πραγματικός παράδεισος.15 Μετά την προβολή
μητέρα, ξεσπά με λυγμούς σε κλάματα και, ενώ του ντοκιμαντέρ, η Jang έφτιαξε ένα ιστολόγιο
προσπαθεί με τα ειδικά γάντια που φοράει να στο οποίο μοιράστηκε τα εξής: «συνάντησα την
αγγίξει το κοριτσάκι της στα μαλλιά, της Nayeon για πολύ σύντομο χρονικό διάστημα, η
απαντά: «Αυτό κάνω πάντα». Ακολούθως, το οποία με κάλεσε με ένα χαμόγελο. Ήταν μία
κοριτσάκι της λέει ότι της λείπει πολύ, με τη πολύ χαρούμενη στιγμή και νομίζω ότι είχα το
μητέρα να αποκρίνεται: «Κι εμένα, μου λείπεις όνειρο που ήθελα πάντα.»16 Τρία χρόνια μετά,
τόσο.» Κατά την υπόλοιπη διάρκεια του αισθάνεται ότι θα έπρεπε να την αγαπά
ντοκιμαντέρ, εκτυλίσσονται διάφορες σκηνές περισσότερο από ότι να την πεθυμά, έτσι ώστε
μέσα στο πάρκο. Γιορτάζουν τα γενέθλια της να είναι γεμάτη αυτοπεποίθηση όταν θα την
Nayeon σβήνοντας κεράκια σε μία τούρτα, συναντήσει ξανά.17 Επιπρόσθετα, έγραψε ότι
τρώνε την αγαπημένη σούπα της Nayeon και η αποφάσισε να συμμετάσχει στο ντοκιμαντέρ με
μητέρα την παρακολουθεί να τρέχει και να σκοπό να παρηγορήσει και να βοηθήσει τους
παίζει. Σε κάποιο στιγμιότυπο, το κοριτσάκι ανθρώπους, οι οποίοι έχασαν ένα παιδί, όπως και
τρέχει προς τη μητέρα του, της δίνει ένα η ίδια, ή ένα αδελφό ή ένα γονέα.18 Ευχή της
λουλούδι και της λέει: «Μαμά, όπως βλέπεις δεν ήταν οι άνθρωποι να θυμούνται την Nayeon
είμαι άρρωστη πλέον.» Καθώς το βίντεο μετά την παρακολούθηση του ντοκιμαντέρ.19
συνεχίζεται, η Jang γίνεται ακόμη πιο Αργότερα, διέγραψε το ιστολόγιο.
συναισθηματική. Μαζί της και τα υπόλοιπα μέλη
της οικογένειας που παρακολουθούν τα 5. Μία προσωπική θέαση και προσέγγιση
γεγονότα από το ακροατήριο. του ντοκιμαντέρ
Ειδικότερα δε στο σημείο που η Nayeon
της διαβάζει ένα γράμμα που έγραψε στο οποίο Η αποκαρδιωτική συνάντηση της μητέρας
αναφερόταν ότι θα είναι για πάντα μαζί, όταν με την ψηφιακή απεικόνιση της κόρης της και η
συναντηθούν ξανά θα παίζουν πιο πολύ και ότι μετέπειτα προβολή της συνάντησής τους στον
θα την θυμάται πάντα. Προς το τέλος, το κορίτσι παγκόσμιο ιστό, έγινε η αφορμή για να
ξαπλώνει σε ένα κρεβάτι για να κοιμηθεί και η πλημμυρίσει το διαδίκτυο με εκ διαμέτρου
μητέρα της την αποχαιρετά. Αμέσως μετά, το αντίθετες απόψεις. Υπήρξαν αντιδράσεις αφενός
κοριτσάκι μεταμορφώνεται σε μία πεταλούδα θετικές, αφετέρου, και στην πλειοψηφία τους, με
και πετά μακριά. Πληροφοριακά και σε αρνητικό περιεχόμενο. Όλες σχετίζονται με την
συνάρτηση με το ως άνω ντοκιμαντέρ, ανθρώπινη υπόσταση, την ηθική, τη βιοηθική,
δημοσιεύθηκαν κάποια συμπληρωματικά βίντεο, την αντιμετώπιση του θανάτου και του πένθους,
τα οποία παρουσιάζουν στιγμιότυπα από την τη χρήση και τα όρια της τεχνολογίας, την
κατασκευή του εικονικού περιβάλλοντος, τα εμπορευματοποίηση του ανθρώπινου πόνου και
γυρίσματα του ντοκιμαντέρ, φωτογραφίες και την οικονομική εκμετάλλευση του ανθρώπου.
βίντεο της πραγματικής Nayeon. Κατωτέρω, θα παρουσιαστούν ορισμένες
απόψεις και ερωτήματα που προκύπτουν ως
4. Οι σκέψεις και τα συναισθήματα της
μητέρας
15
Chang-won L. Sorrow-stricken mother reunites with deceased
daughter in virtual world. 7.2.2020. Διαθέσιμο στο
https://www.ajudaily.com/view/20200207175148638.
16
Ibidem.
17
Ibidem.
18
Ibidem.
19
Ibidem.
57
www.bioethics.gr Νικολάου Ν. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
58
www.bioethics.gr Νικολάου Ν. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
στην περίπτωση της Nayeon ή κάποιου άλλου Προκύπτει δε το φλέγον θέμα της
προσώπου είτε βρίσκεται στην ηλικία των επτά προβολής και της εκμετάλλευσης του
ετών είτε σε μεγαλύτερη; Τα δικαιώματα ανθρώπινου πόνου για χάρη των «κλικ.» Όσο
σχετικά με την ελευθερία των επιλογών της πιο πολλά είναι τα «κλικ», δηλαδή η
Nayeon, ίσως, καταπατούνται. παρακολούθηση του ντοκιμαντέρ από τους
χρήστες του διαδικτύου, τόσο περισσότερο
5.5. Θεατές τα αδέλφια της Nayeon κέρδος έχει η εταιρεία που κατέχει τα
δικαιώματά του. Σε αυτό τον κατευνασμό βίντεο
Ανάμεσα στους θεατές του εγχειρήματος, και εικόνων που προβάλλονται στο διαδίκτυο, ο
βρίσκονταν τα τρία ανήλικα αδέλφια της. Μόνο ανθρώπινος πόνος «πουλάει» περισσότερο από
ερωτήματα προκύπτουν από αυτό το γεγονός. την ανθρώπινη ευτυχία. Σε τελευταία ανάλυση,
Υπάρχει πιθανότητα δημιουργίας παιδικών ίσως, πρόκειται για την εκμετάλλευση του πόνου
ψυχικών τραυμάτων; Οι γονείς τους μίας μητέρας που έχασε το παιδί της,
συμβουλεύτηκαν κάποιον ψυχολόγο για τις προκειμένου να δημιουργηθεί ένα τηλεοπτικό
επιπτώσεις που υπάρχει πιθανότητα να σόου που αποφέρει οικονομικά κέρδη και
προκύψουν από την παρακολούθηση του αποσκοπεί στη δημιουργία περισσότερων
ντοκιμαντέρ από τα παιδιά; Πώς μπορούν τα ντοκιμαντέρ με αυτή τη θεματική.
παιδιά να διαχειριστούν μία τέτοια κατάσταση
στην τρυφερή ηλικία που βρίσκονται; Τί 5.7. Η χρήση της τεχνολογίας
επιπτώσεις έχει στην καθημερινότητά τους το
γεγονός ότι «είδαν» την αδελφή τους, αλλά δεν Σε συνάφεια με τα ανωτέρω, επανέρχεται
μπόρεσαν να την προσεγγίσουν, να την στο προσκήνιο μία σειρά ηθικών ζητημάτων, τα
αγγίξουν, να παίξουν μαζί της; Πώς ένοιωσαν οποία σχετίζονται με την τεχνολογία και τη
που είδαν την μητέρα τους στην κατάσταση που χρήση της στη ζωή του ανθρώπου. Ο άνθρωπος
βρισκόταν; Πώς θα το διαχειριστούν αυτό στο τυφλωμένος από τα θαυμαστά επιτεύγματά της,
μέλλον; Αυτά αποτελούν, ερωτήματα τα οποία αγνοεί τι κρύβεται πίσω από αυτά με
μόνο τα παιδιά μπορούν να απαντήσουν και οι αποτέλεσμα να καθίσταται υπόδουλός της. Είναι
απαντήσεις τους θα φανερωθούν συν τω χρόνω. άγνωστο εάν οι δημιουργοί του ντοκιμαντέρ,
έχουν αναλογιστεί τις επιπτώσεις που επιφέρει
5.6. Παγκόσμια προβολή του ντοκιμαντέρ αυτού του είδους τεχνολογίας στον άνθρωπο και
στην κοινωνία γενικότερα. Το κυρίως ερώτημα
Ανησυχητικά ζητήματα προκύπτουν από που τίθεται είναι εάν θα μπορούσε εκ των
το γεγονός της προβολής του ντοκιμαντέρ σε πραγμάτων η τεχνολογία να συνδράμει στην
διαδικτυακό ιστοχώρο με αποδέκτη ολόκληρη αντιμετώπιση του πένθους, της θλίψης, και στην
την υφήλιο. Στη σύγχρονη διαδικτυακή εποχή, παρηγόρηση του πενθούντα. Χωρίς αμφιβολία, η
οποιοσδήποτε και οποτεδήποτε μπορεί να αντιμετώπιση του θανάτου ενός αγαπημένου
πατήσει τα πλήκτρα ενός ηλεκτρονικού προσώπου, είναι πάρα πολύ δύσκολη υπόθεση
υπολογιστή και στην οθόνη του να εκτυλιχθεί η και ο κάθε άνθρωπος προσεγγίζει το θλιβερό
ιστορία. Οι θεατές παρακολουθούν παθητικά και γεγονός και βιώνει το πένθος με διαφορετικό
αμέτοχα τα γεγονότα. Εγείρεται το θέμα της τρόπο.
παραβίασης ευαίσθητων προσωπικών Στην περίπτωση της εικονικής απεικόνισης
δεδομένων. Μήπως προηγήθηκε κατάλληλη της Nayeon, επιχειρείται μία προσπάθεια
ενημέρωση της οικογένειας για την έκθεση του διατήρησής της στη ζωή και παγίδευσής της
γεγονότος και των προσώπων της οικογένειας στην ηλικία που αποβίωσε. Ελλοχεύει, επιπλέον,
στον υπόλοιπο κόσμο; Ενημερώθηκαν για τις ο κίνδυνος προσκόλλησης της μητέρας στην
διαστάσεις και τις επιπτώσεις που θα λάμβανε η εικονική Nayeon. Η τεχνολογία της παρέχει τη
προβολή του, στη ζωή τους; Η έκθεση τόσο δυνατότητα να επισκέπτεται και να αλληλεπιδρά
προσωπικών ζητημάτων, έχει ως λογικές με την κόρη της, όποτε το επιθυμεί. Είναι προς
συνέπειες την εύκολη κριτική, αλλά και την όφελος του ανθρώπου να νοιώθει ότι
εκμετάλλευσή τους από αγνώστους. επικοινωνεί με κάποιον που έχει πεθάνει, ενώ
59
www.bioethics.gr Νικολάου Ν. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
εκείνος είναι ψεύτικος; Πως θα ήταν η ζωή σε κυριαρχεί η ακινησία και η σιωπή27, ενώ
ένα ψεύτικο κόσμο μαζί ένα αγαπημένο αντίθετα ένα βίντεο, δίνει ζωή στον νεκρό28,
πρόσωπο που έφυγε από τη ζωή; Τίθεται και το εφόσον σε αυτό κυριαρχούν πέντε τάξεις
εξής ερώτημα: μέχρι ποιο σημείο θα διατηρηθεί αντίληψης - οπτικές και ακουστικές.29
ζωντανή αυτή η ψεύτικη σχέση; Τέλος, θα Προκύπτει το εξής ερώτημα: θα μπορούσε
ακολουθήσει και η δημιουργία άλλων τέτοιων να θεωρηθεί ότι η δημιουργία ενός ψηφιακού
ντοκιμαντέρ με την εμπλοκή περισσότερων ανθρώπου στο πρότυπο ενός αποβιώσαντος
ανθρώπων; ανθρώπου, αποτελεί μία προέκταση της
φωτογραφίας και του βίντεο και κατ’ επέκταση
5.8. Η δημιουργία εικονικών προσώπων εις τρόπο διατήρησης της εικόνας του αγαπημένου
αντικατάσταση των φωτογραφιών και των αποβιώσαντος προσώπου στη μνήμη των
βίντεο προσώπων που αποβίωσαν οικείων του; Σαφώς υπάρχουν διαφορές μεταξύ
τους. Αρχικά στις αντιδράσεις που
Όταν πρωτοεμφανίστηκε η φωτογραφία, παρατηρήθηκαν όταν πρωτοεμφανίστηκε το
γύρω στο 182620 και όταν παρουσιάστηκε στον κάθε ένα. Με ενθουσιασμό αγκάλιασαν τη
κόσμο το 1839,21 προκάλεσε θετικές αντιδράσεις φωτογραφία, με σκεπτικισμό το σύστημα της
και το κοινό την υποδέχθηκε με ενθουσιασμό.22 εικονικής πραγματικότητας. Επιπλέον, στις
Όταν το 1841 δημιουργήθηκε ένα δημόσιο φωτογραφίες και τα βίντεο, αναπαρίσταται το
στούντιο για φωτογράφιση πορτρέτων, πραγματικό πρόσωπο, ενώ σε ένα σύστημα
δημιουργήθηκε τόσος ενθουσιασμός από τον εικονικής πραγματικότητας ένα αντίγραφο του
κόσμο, ο οποίος συσσωρευόταν για να προσώπου. Όσο πιστό αντίγραφο του ανθρώπου
φωτογραφηθεί.23 Εννοείται ότι φωτογραφίες και και εάν είναι το εικονικό πρόσωπο, ποτέ δεν θα
τα βίντεο, αποτελούν τα καλύτερα μέσα για να μπορέσει να αναπαραστήσει πλήρως έναν
θυμάται κανείς τους ανθρώπους που αποβίωσαν. άνθρωπο, τόσο σωματικά, αλλά κυρίως ψυχικά.
Διατηρούν αναμνήσεις, προκαλούν γέλιο και
δάκρυα και επαναφέρουν στη μνήμη πρόσωπα 5.9. Μία Ορθόδοξη θεολογική προσέγγιση
και στιγμές που ο εγκέφαλος ξέχασε.
Ενδιαφέρουσα υπήρξε η θεώρηση της Με γνώμονα τη χριστιανική ηθική,
φωτογραφίας από τον Dubois. Αποκάλεσε τη υπάρχει η δυνατότητα για μία βαθύτερη
φωτογραφία ως θανατογραφία,24 γιατί θεώρησε προσέγγιση των ζητημάτων που εγείρονται από
ότι συνδέεται με το θάνατο, εφόσον αποτελεί το ντοκιμαντέρ. Πρωταρχικά, στη γλώσσα της
ένα τρόπο διατήρησης των προσώπων που Ορθόδοξης Θεολογίας, ο κόσμος δημιουργήθηκε
αποβίωσαν στη μνήμη των αγαπημένων τους.25 «εξ ουκ όντων» δηλαδή εκ του μηδενός, από τον
Στη σχέση φωτογραφίας και βίντεο, «ἀπ’ ἀρχής ών», τον Τριαδικό Θεό. Γίνεται μία
παρατηρείται ότι μία φωτογραφία διατηρεί τη πρώτη διάκριση μεταξύ Δημιουργού και
μνήμη του νεκρού ως νεκρού26 εφόσον σε αυτή δημιουργίας, άκτιστου και κτιστού αντίστοιχα.
Οι Πατέρες της Εκκλησίας, επισημαίνουν μία
ακόμη σημαντική διάκριση, το γεγονός ότι
ολόκληρη η κτίση οφείλει την ύπαρξή της στον
Δημιουργό της και εάν δεν είχε σχέση με Αυτόν,
τότε θα έτεινε προς την ανυπαρξία. Περαιτέρω,
20
Gernsheim, H. A concise history of photography. New
York: Dover Publications Inc. 19653: 9.
21
Idem, σ. 13.
22
Idem, σ. 11.
23
Idem, σ. 33.
24
Metz, C. Photography and Fetish. October, Vol. 34
27
Autumn 1985, 81-90 (83). Ibem. σ. 83.
25 28
Idem, σ. 84. Ibem, σ. 84.
26 29
Ibidem. Ibem, σ. 83.
60
www.bioethics.gr Νικολάου Ν. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
η κτίση τελεί κάτω από μια διαρκή απειλή αγαπιέται.32 Ζωή έξω από αυτή την κοινωνία
επιστροφής στο μηδέν, την οποία όλα τα αγάπης μεταξύ Δημιουργού, αλλά και πλησίον,
δημιουργήματα την βιώνουν ως φθορά και δεν υφίσταται. Στην περίπτωση του ντοκιμαντέρ,
θάνατο. Όλα τα προαναφερόμενα βρίσκονται σε μία ομάδα ανθρώπων κατασκεύασε το εικονικό
αντιδιαστολή με τα συστήματα της εικονικής ομοίωμα ενός άλλου ανθρώπου. Έναν άνθρωπο
πραγματικότητας. χωρίς ψυχή και σώμα, με ό,τι αυτό συνεπάγεται
Σε αυτά, παρατηρείται η κατασκευή ενός αναφορικά με την ανθρώπινη ύπαρξη. Έναν
κόσμου από τον ίδιο τον άνθρωπο. Ενός κόσμου ψεύτικο άνθρωπο που δεν έχει σχέση με τον ίδιο
στον οποίο μπορεί να αποτυπωθεί οτιδήποτε, τον άνθρωπο, τον Θεό, δεν έχει αυτεξούσιο, δεν
είτε αυτό είναι ένα πραγματικό περιβάλλον ή έχει συνείδηση, δεν υπόκειται στη φθαρτότητα,
ένας εξωπραγματικός κόσμος, είτε είναι δεν θα πεθάνει. Συνεπακόλουθα, αντιτίθεται και
οποιοδήποτε πραγματικό ή φανταστικό ον και δεν σχετίζεται με την Ορθόδοξη θεολογική
αντικείμενο. Αρνείται, συνεπώς, τον κόσμο όπως θεώρηση του ανθρώπου.
τον έχει δημιουργήσει ο Θεός και μεταφέρει τον Σημαίνοντα ρόλο στην Ορθόδοξη θεολογία
άνθρωπο σε έναν τεχνητό κόσμο ο οποίος ούτε κατέχει η αξιοπρέπεια του ανθρώπινου
σχετίζεται με τον Θεό, ούτε υπόκειται στους προσώπου, η οποία σε αυτήν αποκτά άλλη
νόμους της φθαρτότητας και του θανάτου. προοπτική. Ο άνθρωπος ως εικόνα του Θεού έχει
Περαιτέρω, με τα «ενδύματα» της εικονικής έμφυτη την αξιοπρέπεια και καθώς πορεύεται
πραγματικότητας, ο άνθρωπος έχει τη προς το καθ’ ομοίωσιν μπορεί να την καλλιεργεί
δυνατότητα διαφυγής από τον κόσμο όπως τον και να την αναπτύσσει. Η αξιοπρέπεια ως αξία
δημιούργησε ο Θεός και εισόδου στον ψεύτικο συνδέεται, ακόμη, με τις ηθικές και τις ανήθικες
κόσμο. πράξεις του ανθρώπου. Ο σεβασμός προς τον
Όπως η κτίση, έτσι και ο άνθρωπος είναι συνάνθρωπο, αποτελεί το κυριότερο
δημιούργημα του Θεού και οφείλει την ύπαρξή χαρακτηριστικό του αξιοπρεπούς ανθρώπου, ενώ
του σε Αυτόν. Δημιουργήθηκε κατ’ εικόνα και η αξιοπρέπεια του ανθρώπου διασώζεται μόνο
καθ’ ομοίωσιν30 του Θεού λαμβάνοντας σώμα στην ικανότητα και την αντοχή του να υπομένει
και ψυχή. Το μεν σώμα υπόκειται στη τον πόνο και τα παθήματα.33 Επιπρόσθετα, ο
φθαρτότητα και στο θάνατο, ενώ η δε ψυχή είναι σεβασμός προς την προσωπικότητά του κάθε
αθάνατη και αιώνια. Ανάμεσα σε άλλα, ο ανθρώπου είναι το πλέον σημαντικό ιδεώδες της
άνθρωπος κατέχει το αυτεξούσιο, έχει εποχής.34 Στο ντοκιμαντέρ, απουσιάζει ο
συνείδηση, έχει ως σκοπό της ζωής του τη σεβασμός προς την Nayeon, το πρόσωπό της, το
θέωση και πορεύεται προς τα έσχατα. Ενέχει,
επίσης, τη δική του ηθική ήτοι το σύνολο
βασικών προτύπων και τρόπων συμπεριφοράς
και δράσης και ένα σύστημα ηθικών αξιών.31 Το
σπουδαιότερο όλων, είναι η περί προσώπου
προσέγγιση του ανθρώπου. Ο άνθρωπος είναι
πρόσωπο και, ως πρόσωπο, είναι μοναδικός,
ανεπανάληπτος και ελεύθερος, αγαπά και 32
Ζηζιούλας ΙΔ. Από το προσωπείον εις το πρόσωπο. Η
συμβολή της πατερικής θεολογίας εις την έννοιαν του
προσώπου στο Χαριστήρια εις τιμήν του Μητροπολίτου
Γέροντος Χαλκηδόνος Μελίτωνος. Θεσσαλονίκη,
Πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, 1977: 287-323
(308).
33
Μαντζαρίδης Γ.Ι. Οδοιπορικό θεολογικής
ανθρωπολογίας. Ιερά Μέγιστη Μονή Βατοπεδίου, 2005:
14.
34
Ζηζιούλας ΙΔ. Από το προσωπείον εις το πρόσωπο. Η
30
Η Παλαιά Διαθήκη. Αθήνα: Ελληνική Βιβλική Εταιρία, συμβολή της πατερικής θεολογίας εις την έννοιαν του
2003: Γένεσις 1,26. προσώπου στο Χαριστήρια εις τιμήν του Μητροπολίτου
31
Φανάρας Β. Ηθικά διλήμματα της τεχνητής Γέροντος Χαλκηδόνος Μελίτωνος. Θεσσαλονίκη,
νοημοσύνης: ηθικό μηχάνημα ή ηθική χρήση. Πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, 1977: 287-323
Εκκλησιαστικός Κύρηκας, 2020, 220-234 (223). (287).
61
www.bioethics.gr Νικολάου Ν. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
θάνατο και τη μνήμη της. Δημιουργήθηκε μία Με την ανάσταση, σχετίζεται η αιωνιότητα και η
νέα Nayeon, τρόπο τινά εις αντικατάσταση της αθανασία. Η αιωνιότητα που παρέχει η εικονική
πραγματικής. πραγματικότητα, αποκτά μία διαφορετική έννοια
Επιπρόσθετα, ο άνθρωπος τοποθετήθηκε και εδώ βρίσκεται μία ειδοποιός διαφορά με την
από τον Θεό στον κόσμο ως ιερέας της κτίσεως, Ορθόδοξη διδασκαλία. Αιώνιο θα παραμείνει
με σκοπό να την κυριαρχεί και να την στα εικονικά συστήματα το εικονικό κορίτσι,
χρησιμοποιεί προς όφελός του δίχως να την όπως ήταν τρία χρόνια πριν από το θάνατό του.
καταστρέφει. Η δημιουργία ενός εικονικού Στην Ορθόδοξη θεολογία, άφθαρτη, αιώνια και
περιβάλλοντος, όπως προαναφέρθηκε, δεν έχει αθάνατη είναι μόνο η ψυχή του ανθρώπου.
καμία σχέση με τον πραγματικό κόσμο. Ολοκληρώνοντας, στη χριστιανική ηθική
Επομένως, δεν μπορούν να εφαρμοστούν οι ως δεν υπάρχει ένα σύστημα ηθικών κανόνων. Με
άνω αρχές της Ορθόδοξης θεολογίας. Ο το πέρασμα του χρόνου, όμως, το περιεχόμενό
άνθρωπος δεν μπορεί να έχει μία πραγματική της κατέληξε να ορίζεται από το περιεχόμενο
σχέση με το ιδεατό περιβάλλον. τεσσάρων σχέσεων: του ανθρώπου προς τον Θεό
Μία αξιοσημείωτη οπτική θεώρηση από (θεολογική ηθική), του ανθρώπου προς τον
την πλευρά της Ορθόδοξης Θεολογίας, αφορά εαυτό του (ανθρωπολογική ηθική), του
στην αντιμετώπιση του θανάτου, του πένθους ανθρώπου προς το συνάνθρωπο (κοινωνική
και, συνακόλουθα, του ανθρώπινου πόνου. ηθική) και του ανθρώπου προς το φυσικό κόσμο
Βασισμένη στη μακραίωνη και ψυχωφελή (οικολογική ηθική).35 Στο υπό εξέταση θέμα της
διδασκαλία της, έχει τα κατάλληλα μέσα για να εικονικής πραγματικότητας, παρατηρείται ότι
ανακουφίσει τον άνθρωπο που έρχεται απουσιάζει οποιαδήποτε ουσιαστική σχέση του
αντιμέτωπος με ένα περιστατικό θανάτου. Στη εικονικού προσώπου με τον Θεό, τον εαυτό του,
σφαίρα της Ορθόδοξης θεολογίας, ο θάνατος τον άνθρωπο και τον κόσμο.
είναι ο βιολογικός χωρισμός της ψυχής από το
σώμα και η μετέπειτα μετάβαση από τον υλικό 6. Συμπεράσματα
κόσμο στην αιώνια ζωή. Η είσοδος σε ένα
εικονικό κόσμο και η συνάντηση με ένα εικονικό Τα συστήματα της εικονικής
αντίγραφο του αγαπημένου προσώπου που πραγματικότητας αποτελούν μία συνεχώς
απεβίωσε, δεν είναι λύση για την αντιμετώπιση αναπτυσσόμενη και καινοτόμο τεχνολογία, η
του θανάτου και των παρεπόμενων επιπτώσεών οποία σταδιακά γίνεται μέρος της ανθρώπινης
του. Τίθεται το θέμα της άρνησης της ζωής, γοητεύει και παράλληλα προκαλεί
φθαρτότητας και της θνητότητας της ανθρώπινης ατέρμονες συζητήσεις. Το δε ντοκιμαντέρ,
ύπαρξης και, ταυτόχρονα, της ανεπιτυχούς αποτελεί την πρώτη απόπειρα της τεχνολογίας
αντιμετώπισης και διαχείρισης του θανάτου. της εικονικής πραγματικότητας να «αναστήσει»
Όλα αυτά είναι βιώματα με καθαρά προσωπικό έναν άνθρωπο που έφυγε από τη ζωή. Αν και
χαρακτήρα. Ο χριστιανός οφείλει να κατασκεύασε ένα ψεύτικο περιβάλλον και ένα
αντιμετωπίζει το θάνατο, το πένθος και τον πόνο εικονικό κορίτσι, εντούτοις προκάλεσε
με δύναμη, με σκοπό την πνευματική προκοπή ερεθίσματα τα οποία δημιούργησαν πραγματικά
και, παράλληλα, προσδοκώντας την ανάσταση. συναισθήματα, όπως είναι η αγωνία, η χαρά, η
Η διδασκαλία για την ανάσταση του ευτυχία και η θλίψη. Μαζί με αυτά προκάλεσε
ανθρώπου κατά την ημέρα της Κρίσεως, είναι πληθώρα ερωτημάτων, ανησυχιών, ηθικών και
ύψιστης σημασίας και ο ακρογωνιαίος λίθος της βιοηθικών διλημμάτων.
Ορθοδοξίας. Κατά την ανάσταση, θα
αναστηθούν τα νεκρά σώματα, θα ενωθούν με
τις ψυχές τους και θα γίνουν άφθαρτα. Υπάρχει,
επομένως, ανάσταση και αφθαρτοποίηση των
πάντων. Στο ντοκιμαντέρ, παρατηρήθηκε η κατά
κάποιο τρόπο ανάσταση ενός αποβιώσαντος
κοριτσιού, η οποία είναι εικονική και όχι απτή
35
πραγματικότητα όπως πιστεύουν οι Χριστιανοί. Νικολαΐδης, Α.Β. Προβληματισμοί Χριστιανικού
Ήθους. Αθήνα: Γρηγόρης, 2002: 35.
62
www.bioethics.gr Νικολάου Ν. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
64
www.bioethics.gr Νικολάου Ν. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
Μαρία Σαλαμούρα
Μεταπτυχιακή Φοιτήτρια Βιοηθικής των Θρησκειών, Τμήμα Κοινωνικής Θεολογίας και Θρησκειολογίας,
Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα, Ελλάδα.
Maria.salamoura@gmail.com
Περίληψη
Ο ιός SARS-CoV-2 προκάλεσε μια παγκόσμια πανδημία άνευ προηγουμένου σε μέγεθος, ταχύτητα
εξάπλωσης, σοβαρότητα και θνησιμότητα. Η ανθρωπότητα αντιμετωπίζει μια νέα πρόκληση. Η μαζική
εισροή ασθενών στα νοσοκομεία με σοβαρή ή και απειλητική για τη ζωή τους ασθένεια οδήγησε στη
μείωση του διαθέσιμου ιατροφαρμακευτικού εξοπλισμού. Η λήψη μέτρων από την πλευρά της πολιτείας
δεν αρκεί για τον περιορισμό των κρουσμάτων του κορωνοϊού, η ατομική ευθύνη παίζει σημαντικό ρόλο
στη διαχείριση και την αντιμετώπιση της πανδημίας. Επιπλέον, το ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό
συχνά οδηγήθηκε στη λήψη δύσκολων αποφάσεων, όπως για παράδειγμα ποιοι ασθενείς θα πρέπει να
παραπέμπονται στις ΜΕΘ σε περίοδο κρίσης ή πόσοι ασθενείς χρήζουν αναπνευστική υποστήριξη.
Τέτοιες καταστάσεις εγείρουν σημαντικά βιοηθικά ζητήματα τα οποία θα μελετήσουμε παρακάτω.
65
www.bioethics.gr Σαλαμούρα Μ. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
Maria Salamoura
Postgraduate Student in Bioethics and Religions, Department of Social Theology and Study of Religion,
National and Kapodistrian University of Athens, Athens, Greece.
Abstract
The SARS-CoV-2 virus has caused an unprecedented global pandemic in size, spread rate, severity
and mortality. Humanity is facing a new challenge. The mass arrival of patients to hospitals with serious
or even life-threatening illness has led to a reduction in the available medical equipment. Measures taken
by the state are not enough to reduce the incidences of coronavirus. Additionally, the individual
responsibility plays an important role in managing and dealing with the pandemic. The medical staff was
often led to difficult decisions, such as which patients should be admitted to the ICU in a crisis period or
how many patients need respiratory assistance. Such situations raise important bioethical issues, which
we will study in more detail in this article.
66
www.bioethics.gr Σαλαμούρα Μ. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
1
Βλ. https://www.euro.who.int/en/health-topics/health-
emergencies/coronavirus-covid-
19/news/news/2020/3/who-announces-covid-19-outbreak-
a-pandemic.
2
Βλ. https://eody.gov.gr/neos-koronaios-covid-19/.
3
Βλ.
6
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7107534/ Βλ.
4
Βλ. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32234468/. http://www.bioethics.gr/images/pdf/GNOMES/Recommen
5
Ibidem. dation_coronavirus_FINAL_GR.pdf.
67
www.bioethics.gr Σαλαμούρα Μ. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
μέτρησε πάνω από 16.000 νεκρούς, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο, αυτή η
περισσότερους από κάθε άλλη περιφέρεια της πανδημία οδήγησε σε σημαντική έλλειψη
Ευρώπης. Σε ορισμένες περιοχές της Ιταλίας διαθέσιμων κρεβατιών στις Μονάδες Εντατικής
παρατηρήθηκε αύξηση των περιστατικών οξείας Θεραπείας. Αντίστοιχες καταστάσεις
αναπνευστικής ανεπάρκειας λόγω κορωνοϊού αντιμετώπισαν η Κίνα, και πιο πρόσφατα, η
όπου ήταν αναγκαία η εισαγωγή στις ΜΕΘ. Η Γαλλία. Το άνοιγμα σταδιακών υγειονομικών
μεγάλη ζήτηση των εισαγωγών στις ΜΕΘ μονάδων με σκοπό την ανάρρωση των ασθενών
δημιούργησε μια ανισορροπία μεταξύ των μετά από την εξαγωγή τους από τις ΜΕΘ και τον
πραγματικών κλινικών περιστατικών και της μη επεμβατικό εξαερισμό εμφανίζεται ως
διαθεσιμότητας του ιατροφαρμακευτικού πολύτιμη επιλογή.
7
εξοπλισμού. Το Ιταλικό Κολλέγιο Αναισθησίας,
Η προσπάθεια για την καταπολέμηση των Αναλγησίας, Αναζωογόνησης και Εντατικής
κρουσμάτων στην Ιταλία οδήγησε σε μια σειρά Θεραπείας (SIAARTI) εξέδωσε συστάσεις υπό
λήψης μέτρων όπως, στον περιορισμό της την καθοδήγηση του Marco Vergano,
πρόσβασης στο νοσοκομείο σε ασθενείς με αναισθησιολόγου και προέδρου του τμήματος
σοβαρά κλινικά προβλήματα ή σε ασθενείς που δεοντολογίας του SIAARTI. Η επιτροπή
χρειάζονται τακτική νοσοκομειακή θεραπεία, προέτρεψε την «κλινική λογική» ενόψει της
όπως για παράδειγμα οι νεφροπαθείς, στην έλλειψης πόρων. Αν και οι κατευθυντήριες
περιορισμένη επίσκεψη στους ασθενείς ή και την οδηγίες δεν έδειξαν ότι η ηλικία πρέπει να είναι
απαγόρευση των επισκέψεων στα νοσοκομεία. ο μόνος παράγοντας που καθορίζει την
Όπως επίσης και τη δημιουργία εξωτερικών κατανομή των πόρων, η επιτροπή αναγνώρισε
χώρων στα νοσοκομεία, στελεχωμένα με ότι μπορεί να χρειαστεί τελικά να καθοριστεί
ειδικευμένο προσωπικό για την φροντίδα όσων ένα όριο ηλικίας για την εισαγωγή ασθενών στη
διακρίνονται από τα συμπτώματα της νόσου και ΜΕΘ.10
την παροχή συμβουλών σχετικά με την νέα Η κατανομή του περιορισμένου
πανδημία.8 ιατροφαρμακευτικού εξοπλισμού που απαιτείται
Η παγκόσμια ανταπόκριση είναι για τη θεραπεία στις ΜΕΘ πρέπει να στοχεύει
εξαιρετικά απαραίτητη για την προετοιμασία στους ασθενείς που έχουν αυξημένα ποσοστά
των συστημάτων υγείας στην αντιμετώπιση ίασης. Επομένως εστιάζει στο αυξημένο
αυτής της πρωτοφανούς πρόκλησης. Γιατροί και προσδόκιμο ζωής. Η ανάγκη για εισαγωγή στις
νοσηλευτές εργάζονται μέρα και νύχτα, από ΜΕΘ οφείλει να περικλείει και άλλα στοιχεία
αυτούς αρκετοί έχουν μολυνθεί και ορισμένοι όπως ο τύπος και η σοβαρότητα της νόσου, η
έχουν πεθάνει. Η Λομβαρδία ανταποκρίνεται παρουσία υποκείμενων νοσημάτων, η μη
στην έλλειψη κλινών για ασθενείς με COVID-19 αναστρέψιμη βλάβη άλλων οργάνων. Βάση των
διακομίζοντας όσους χρειάζονται εντατική παραπάνω δεν αρκεί να ακολουθήσει κανείς τον
φροντίδα, αλλά δεν έχουν μολυνθεί από τον ιό κανόνα εισαγωγής στις ΜΕΘ όπου βασίζεται
σε νοσοκομεία εκτός της περιοχής για τον στην προτεραιότητα των ασθενών, «first come,
περιορισμό της εξάπλωσής του.9Παρά τις first served». Το ιατρικό προσωπικό βάση της
εντυπωσιακές προσπάθειες επέκτασης της κουλτούρας και της εκπαίδευσης του δεν μπορεί
χωρητικότητας κρεβατιών σε εθνικό, να εξοικειωθεί με τα παραπάνω κριτήρια που
7 10
Βλ. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32200489/. Βλ.
8
Ibidem. http://www.siaarti.it/SiteAssets/News/COVID19%20-
9
Βλ. %20documenti%20SIAARTI/SIAARTI%20-%20Covid-
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7102589/. 19%20-%20Clinical%20Ethics%20Reccomendations.pdf.
68
www.bioethics.gr Σαλαμούρα Μ. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
ισχύουν σε ακραίες περιπτώσεις και σε αύξηση των κλινών στις ΜΕΘ δεν εγγυάται την
περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης. Η πρόσβαση καλή ποιότητα περίθαλψης των ασθενών.
στον ιατροφαρμακευτικό εξοπλισμό παρέχεται Επιπλέον, μπορεί να επιβαρύνει το ιατρικό
σε όλους τους πολίτες εκτός αν υπάρχει προσωπικό με αποτέλεσμα την έλλειψη
περιορισμένη διαθεσιμότητα. Τα κριτήρια φροντίδας για όλους. Επίσης, αυξάνεται και το
εφαρμόζονται εφόσον εξεταστούν όλοι οι ποσοστό ρίσκου, υπάρχει δηλαδή μεγάλη
ασθενείς και αφού γίνει ο υπολογισμός στην πιθανότητα να προσβληθούν από τον ιό και οι
αύξηση της διαθεσιμότητας του υπόλοιποι ασθενείς των ΜΕΘ. Το αυξημένο
ιατροφαρμακευτικού εξοπλισμού και ειδικότερα προσδόκιμο ζωής και η αυξημένη πιθανότητα
των κλινών στις ΜΕΘ και αφού αξιολογηθούν επιβίωσης μπορεί να οδηγήσουν σε
όλες οι πιθανότητες να μεταφερθούν οι ασθενείς εξοικονόμηση πόρων με σκοπό να
σε άλλες μονάδες υγείας.11 μεγιστοποιηθούν τα οφέλη για το μεγαλύτερο
Είναι σημαντικό να υπάρχει διαρκής ποσοστό των ανθρώπων. Οι ασθενείς των ΜΕΘ
ενημέρωση στις οικογένειες των ασθενών στις θα πρέπει να αξιολογούνται βάση της ηλικίας,
ΜΕΘ και ειδικότερα σε μια τέτοια ασυνήθιστη των πιθανών υποκείμενων νοσημάτων και της
κατάσταση, όπως αυτή της πανδημίας. Ο σκοπός παθολογικής τους κατάστασης. Οι ηλικιωμένοι
αυτών των κατευθυντήριων οδηγιών είναι να ασθενείς χαρακτηρίζονται από υψηλό βαθμό
απαλλάξει το ιατρικό προσωπικό από την κατανάλωσης πόρων λόγω των πιθανών
ευθύνη της δύσκολης απόφασης που ενδέχεται υποκείμενων νοσημάτων σε σύγκριση με τους
να λάβει σε μεμονωμένες περιπτώσεις και να νέους. Οι κατευθυντήριες οδηγίες θα πρέπει να
καταστήσει ένα πλαίσιο κατανομής αξιολογούνται και ειδικά για ασθενείς με χρόνιες
ιατροφαρμακευτικού εξοπλισμού σε περιπτώσεις παθήσεις. Ωστόσο, οι οδηγίες αυτές θα πρέπει να
εξαιρετικής έλλειψης. Με τα έως τώρα δεδομένα γίνονται γνωστές σε ασθενείς, στους συγγενείς
ένα σημαντικό μέρος των ασθενών που και στο νοσηλευτικό προσωπικό.12
διεγνώσθη με λοίμωξη από τον COVID-19 Αντίστοιχα στο Παρίσι οι προτάσεις για
χρήζει αναπνευστικής υποστήριξης και αυτή η την καθοδήγηση του ιατρικού και νοσηλευτικού
οξεία φάση μπορεί να διαρκέσει από μερικές προσωπικού, για τη διαδικασία λήψης
ημέρες έως και εβδομάδες. Επιπλέον, η αποφάσεων όσων αφορά την εισαγωγή στις
αυξημένη φροντίδα από ένα κατάλληλα ΜΕΘ, εξελίσσονται καθώς ανακαλύπτονται
εξειδικευμένο προσωπικό και με τις κατάλληλες περισσότερα δεδομένα για τη φύση του ιού
συνθήκες (ιατροφαρμακευτικό εξοπλισμό) είναι COVID-19. Θεμελιώδεις ηθικές αρχές όπως η
απαραίτητο για την θεραπεία και την αρχή της δικαιοσύνης και της ισότητας, της μη
καταπολέμηση του ιού COVID-19. προκλήσεως βλάβης και πόνου, του σεβασμού
Τα κριτήρια για την εισαγωγή στις ΜΕΘ της αυτονομίας, της αξιοπρέπειας των ασθενών
κάτω από τις εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες ανεξάρτητα από το βαθμό ευπάθειας τους,13
μπορεί να προσαρμοστούν βάση της όπως επίσης και η προστασία των ευαίσθητων
διαθεσιμότητας του ιατροφαρμακευτικού προσωπικών δεδομένων αποτελούν στοιχειώδης
εξοπλισμού, τη δυνατότητα διανοσοκομειακής οδηγίες για τη διαχείριση των ασθενών με τη
μεταφοράς και με βάση το μέγιστο αριθμό νόσο COVID-19 αλλά και των ασθενών που
ασθενών που μπορεί να εξυπηρετηθεί στις ΜΕΘ.
Αυτά τα κριτήρια ισχύουν για κάθε ασθενή που
έχει την ανάγκη εισαγωγής στη ΜΕΘ
ανεξάρτητα αν νοσεί από τον COVID-19. Μια
12
Ibidem.
13
Beauchamp and Childress, Principles of Biomedical
11
Ibidem. Ethics, Fourth Edition, Oxford 1994.
69
www.bioethics.gr Σαλαμούρα Μ. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
εξοπλισμού. Ένα τέτοιο σενάριο περικλείει μια να τη βελτιώνει, να την καθιστά ικανή να
σειρά από ηθικά ζητήματα με τα οποία έρχεται βιώνεται.18Αναφαίρετο δικαίωμα αποτελεί η
αντιμέτωπο το ιατρικό και νοσηλευτικό προστασία της ζωής και της αξιοπρέπειας του
προσωπικό. ανθρώπου, ανεξαρτήτως φύλου, εθνικότητας,
Σ’ αυτές τις ακραίες περιπτώσεις στα κοινωνικής και οικονομικής κατάστασης,
νοσοκομεία της χώρας, σημαντικοί πόροι όπως μόρφωσης, θρησκευτικών και πολιτικών
αναπνευστήρες, προστατευτικός εξοπλισμός, πεποιθήσεων. Η ζωή του ανθρώπου αποτελεί το
ακόμη και ιατρικό προσωπικό γίνονται λιγοστοί. θεμελιώδες αγαθό αφού αποτελεί την
Tο πιο ασυνήθιστο και δυσάρεστο από όλα είναι προϋπόθεση όλων των άλλων αγαθών. Η
το γεγονός ότι παρόλο που πολλοί ασθενείς προστασία της ζωής έχει και κοινωνική
χρειάζονται ένα κρεβάτι στις Μονάδες διάσταση, όταν δεν αποτελεί σκοπό απειλείται η
Εντατικής Θεραπείας, δεν έχουν όλοι πρόσβαση κοινωνική συνοχή. Τέλος, σε νομικό επίπεδο η
σ’ αυτό. Όταν ελευθερώνεται ένα κρεβάτι στη αφαίρεση της ζωής ή υποβοήθηση σε
ΜΕΘ, οι γιατροί θα πρέπει να αποφασίσουν σε αυτοκτονία θεωρείται ποινικό αδίκημα.19
ποιον ασθενή θα δοθεί, αναγκάζονται δηλαδή να Για την καταπολέμηση του ιού δεν
επιλέξουν ποιος θα έχει προτεραιότητα στη απαιτείται μόνο η υψηλής ποιότητας φροντίδα
θεραπεία.16Πώς μπορεί κανείς να αποδώσει στις ΜΕΘ, που επικεντρώνεται στην παροχή
μεγαλύτερη αξία σε μια ζωή από μια άλλη; επαρκούς αναπνευστικής υποστήριξης σε
Έχουν οι γιατροί το δικαίωμα να προβαίνουν σε ασθενείς με κρίσιμη κατάσταση, στην παροχή
τέτοιες αποφάσεις, ποιός θα ζήσει και ποιός όχι; περισσοτέρων κλινών αλλά κυρίως η παροχή
Τα ερωτήματα αυτά είναι θεμελιώδη από ηθικής και ψυχολογικής φροντίδας στους
πλευράς βιοηθικής, θα μπορέσουν να ασθενείς και στις οικογένειές τους, αλλά και στο
απαντηθούν με άξονα την αξία που αποδίδουμε νοσηλευτικό προσωπικό, για να μπορέσει να
στην ανθρώπινη ζωή. Η απόφαση για παροχή ανταπεξέλθει καλύτερα στις ανάγκες που
φροντίδας σε ορισμένους ασθενείς και όχι σε προέκυψαν κατά τη διάρκεια αυτής της
όλους, δεν είναι αυτή που επιθυμεί να λάβει ένας ανθρωπιστικής κρίσης. Η εφαρμογή των
γιατρός. πολιτικών που περιορίζουν την είσοδο των
Ποια είναι τα κριτήρια εισαγωγής στις επισκεπτών στο νοσοκομείο θα πρέπει να
ΜΕΘ; Με ποιες αρχές θα πρέπει να σταθμιστεί με προσπάθειες υποστήριξης της
εφαρμόζονται; Πως ο γιατρός θα επιλέξει ή και επικοινωνίας μεταξύ ασθενούς και οικογένειας.
θα αντιμετωπίσει αυτές τις καταστάσεις; Ο Αυτό μπορεί να περιλαμβάνει προσπάθειες για
γιατρός έρχεται να αναλάβει το ρόλο του κριτή συνομιλίες μέσω τηλεφώνου και βίντεο κατά τη
της ζωής και όχι το ρόλο του θεραπευτή.17 Η διάρκεια της θεραπείας. Επιπλέον, η διοίκηση
ζωή αποτελεί το ύψιστο αγαθό της ζωής, για του νοσοκομείου θα πρέπει να παρέχει όλες τις
τους περισσότερους αποτελεί μια απολύτως πιθανές νέες τεχνολογικές επιλογές για
επιθυμητή κατάσταση, ως εκ τούτου κάθε επικοινωνία των ασθενών με τις οικογένειές
άνθρωπος οφείλει να σέβεται και να μεριμνά ως τους.20
προς αυτό. Η ανθρώπινη ηθική είναι βασισμένη
στο αξίωμα της ζωής, έργο της είναι να ορίζει τη
ζωή του ανθρώπου στα πλαίσια της κοινωνίας,
18
Κανελλοπούλου - Μπότη Μ., Παναγοπούλου -
Κουτνατζή Φ.,(επιμ.), Βιοηθικοί προβληματισμοί II, Το
πρόσωπο, Εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 2016, σ.116.
19
Βάντσου Μιλτιάδη, Το επιστημονικά εφικτό και το ηθικά
16
Βλ. ορθό, Προσεγγίσεις Ορθόδοξης Βιοηθικής, Εκδ.Ostracon
https://www.theatlantic.com/ideas/archive/2020/03/who- Publishing, Θεσσαλονίκη 2016, σ.σ.148-155.
20
gets-hospital-bed/607807/. Βλ.
17
Ibidem. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7186945/.
71
www.bioethics.gr Σαλαμούρα Μ. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
21 22
Βλ. https://www.syntagmawatch.gr/trending- Παμπούκη Χ., Η μεγάλη αποδιοργάνωση, Η κρίση του
issues/koronoios-kai-vioithiki-tria-krisima-zitimata/. κορωνοϊού - Διαπιστώσεις και ματιές στο μέλλον.
72
www.bioethics.gr Σαλαμούρα Μ. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
Original Article Πρωτότυπη Εργασία
73
www.bioethics.gr Σαλαμούρα Μ. / Βιοηθικά 6(2) Σεπτέμβριος 2020
74
ΕΘΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΒΙΟΗΘΙΚΗΣ
E-mail: secretariat@bioethics.gr
url: www.bioethics.gr