180

Chöông 4

CAÙC QUAN HEÄ ÖÙNG SUAÁT−BIEÁN DAÏNG

ÑOÁI VÔÙI VAÄT LIEÄU CHAÛY DEÛO LYÙ TÖÔÛNG

4.1 GIÔÙI THIEÄU

Ñoái vôùi nhieàu öùng duïng thöïc teá, moät vaät lieäu coù theå ñöôïc lyù töôûng hoùa vaø ñöôïc
giaû ñònh coù hieäu öùng bieán cöùng coù theå boû qua, nghóa laø, bieåu ñoà öùng suaát−bieán
daïng ñôn truïc cuûa noù vöôït qua ñieåm chaûy coù theå ñöôïc xaáp xæ bôûi ñöôøng thaúng
naèm ngang, vôùi möùc öùng suaát haèng σ0 (hình 4.1a). Do ñoù, bieán daïng deûo ñöôïc
giaû ñònh laø xaûy ra döôùi öùng suaát chaûy haèng. ÖÙng xöû naøy ñöôïc goïi laø öùng xöû chaûy
deûo hoaøn haûo hay öùng xöû chaûy deûo lyù töôûng.
Söï lyù töôûng hoùa chaûy deûo moät caùch hoaøn haûo coù theå daãn ñeán söï ñôn giaûn hoùa
maïnh meõ trong vieäc phaân tích baøi toaùn keát caáu phöùc taïp. Cuï theå, ñoái vôùi vaät lieäu
chaûy deûo lyù töôûng, nhöõng ñònh lyù giôùi haïn treân vaø döôùi ñaày hieäu löïc cuûa pheùp
phaân tích giôùi haïn coù theå ñöôïc thieát laäp, töø ñoù caùc phöông phaùp ñôn giaûn, tröïc
tieáp, vaø hieän thöïc ñoái vôùi vieäc öôùc löôïng khaû naêng mang taûi cuûa caùc caáu truùc
theo phöông caùch tröïc tieáp coù theå ñöôïc khai trieån. Caùc lyù thuyeát giôùi haïn naøy vaø
nhöõng öùng duïng cuûa chuùng cho caùc baøi toaùn kyõ thuaät keát caáu seõ ñöôïc baøn ñeán
trong caùc taøi lieäu rieâng. Chöông naøy chæ ñeà caäp ñeán caùc quan heä öùng suaát−bieán
daïng cuûa vaät lieäu chaûy deûo lyù töôûng.
Quan heä öùng suaát−bieán daïng trong tröôøng hôïp ñôn truïc nhö ñöôïc bieåu dieãn
trong hình 4.1a thì khaù ñôn giaûn. Tuy nhieân, öùng xöû toång quaùt cuûa vaät lieäu döôùi
moät traïng thaùi öùng suaát phöùc taïp thì khoâng deã hieåu, bôûi vì noù bao goàm saùu thaønh
phaàn öùng suaát vaø saùu thaønh phaàn bieán daïng. Do ñoù, vaán ñeà naûy sinh ra laø laøm
theá naøo töø caùc moái quan heä öùng suaát−bieán daïng ñôn giaûn ñöôïc khaûo saùt töø thí
nghieäm öùng suaát ñôn truïc coù theå ñöôïc toång quaùt hoùa ñeå döï ñoaùn öùng xöû cuûa vaät
lieäu döôùi traïng thaùi öùng suaát toå hôïp baát kyø.
Chöông naøy ñöôïc chia thaønh ba phaàn. Phaàn ñaàu, töø muïc 4.2 ñeán 4.6, ñöôïc daønh
heát cho lyù thuyeát bieán daïng deûo kinh ñieån. Caùc khaùi nieäm cô baûn cuûa quy luaät
 181

chaûy vaø tính loài, tính phaùp tuyeán, vaø tính ñôn nhaát ñoái vôùi caùc vaät lieäu ñaøn−deûo
lyù töôûng ñöôïc baøn luaän moät caùch chi tieát. Phaàn hai, muïc 4.7, cung caáp moät thí duï
ñôn giaûn vaø giôùi thieäu moät soá ñaëc tính cuûa öùng xöû ñaøn−deûo keát caáu. Phaàn cuoái,
töø muïc 4.8 ñeán 4.11, ñeà caäp ñeán caùc quan heä cô sôû ñoái vôùi caùc vaät lieäu ñaøn−deûo
lyù töôûng. Caùc daïng rieâng bieät cuûa caùc quan heä öùng suaát−bieán daïng gia soá ñoái
vôùi caùc moâ hình vaät lieäu khaùc nhau cuõng ñöôïc giôùi thieäu trong phaàn naøy.

4.1.1 Giôùi haïn ñaøn hoài vaø haøm chaûy

Söï toång quaùt hoùa cuûa giôùi haïn ñaøn hoài ñaõ ñöôïc baøn luaän tröôùc ñaây trong chöông
hai, nôi maø giôùi haïn ñaøn hoài cuûa vaät lieäu döôùi taát caû caùc toå hôïp coù theå cuûa öùng
suaát ñaõ ñöôïc ñònh nghóa nhö laø moät haøm chaûy theo öùng suaát σij döôùi daïng:

f(σij) = F(σij) − k = 0 (4.1)

YÙ nghóa cuûa haøm chaûy naøy coù theå ñöôïc hieåu toát nhaát theo caùch hình hoïc nhö laø
moät sieâu maët trong khoâng gian öùng suaát. Ñoái vôùi vaät lieäu chaûy deûo lyù töôûng, haøm
chaûy ñöôïc giaû thieát giöõ khoâng ñoåi. Do ñoù, thoâng soá k trong phöông trình (4.1) laø
haèng soá, vaø sieâu maët chaûy ñöôïc giöõ coá ñònh trong khoâng gian öùng suaát (hình 4.1b).

dσij, ñaët taûi

σ

Ñaët taûi
σij
σ0 dσij, caát taûi
σij
Caát taûi
Ñaøn hoài
ε F(σij) < k
Beà maët chaûy
F(σij) = k

a) b)

Hình 4.1 Moät vaät lieäu ñaøn−deûo lyù töôûng

a) Quan heä öùng suaát−bieán daïng ñôn truïc
b) Söï bieåu dieãn hình hoïc cuûa maët chaûyvaø tieâu chuaån ñaët taûi vaø caát taûi

4.1.2 Tieâu chuaån ñaët taûi vaø caát taûi

Bieán daïng deûo xaûy ra vôùi ñieàu kieän laø ñieåm öùng suaát ôû treân beà maët chaûy. Ñeå
duy trì chaûy deûo, traïng thaùi öùng suaát phaûi giöõ nguyeân treân beà maët chaûy. Ñieàu
kieän naøy ñöôïc goïi laø “ñaët taûi”. Traùi laïi, traïng thaùi öùng suaát phaûi giaûm döôùi beà
182

maët chaûy; trong tröôøng hôïp naøy, khoâng coù bieán daïng deûo xaûy ra nöõa vaø taát caû
caùc bieán daïng gia taêng laø ñaøn hoài. Ñieàu kieän naøy ñöôïc goïi laø “caát taûi”.
Khaùi nieäm veà ñaët taûi vaø caát taûi ñoái vôùi traïng thaùi öùng suaát phöùc taïp ñöôïc hieåu roõ
nhaát khi f ñöôïc xem nhö laø moät beà maët vaø σij vaø dσij nhö laø vector öùng suaát vaø
vectô gia soá öùng suaát trong khoâng gian öùng suaát (hình 4.1b). Thí duï, khaûo saùt
moät phaân toá vaät lieäu trong traïng thaùi chaûy deûo, ñöôïc ñaët tröng bôûi vectô σij. Neáu
ta theâm vaøo traïng thaùi öùng suaát hieän haønh σij moät gia soá öùng suaát voâ cuøng beù
dσij (ñaët taûi boå sung). ÖÙng suaát boå sung naøy seõ gaây ra bieán daïng deûo nöõa hay
khoâng? Ñoái vôùi vaät lieäu chaûy deûo lyù töôûng, ñieåm öùng suaát khoâng theå di chuyeån
ra beân ngoaøi maët chaûy. Chaûy deûo coù theå xaûy ra chæ khi ñieåm öùng suaát ôû treân beà
maët chaûy, vaø, do ñoù, vieäc ñaët taûi boå sung dσij phaûi di chuyeån doïc theo phöông
tieáp tuyeán cuûa beà maët chaûy. Vì theá, ñieàu kieän cho söï tieáp tuïc chaûy deûo, hay tieâu
chuaån ñaët taûi, laø:
∂f
f(σij, k) = 0 vaø df = dσ ij = 0 (4.2)
∂σ ij

vaø tieâu chuaån cho söï caát taûi laø:

∂f
f(σij, k) = 0 vaø df = dσ ij < 0 (4.3)
∂σ ij

Nhö vaäy, haøm chaûy f(σij) cuõng phuïc vuï nhö laø tieâu chuaån ñaët taûi ñeå bieán daïng
deûo tieáp tuïc, hay nhö laø tieâu chuaån caát taûi ñeå bieán daïng ñaøn hoài. Haøm hoaëc beà
maët chaûy f(σij) cuõng ñöôïc goïi laø haøm hoaëc maët ñaët taûi.

4.1.3 Tenxô gia soá bieán daïng ñaøn hoài vaø tenxô gia soá bieán daïng deûo
Do ñoä lôùn cuûa bieán daïng deûo εijp khoâng bò giôùi haïn trong quaù trình chaûy deûo, do
ñoù, ta phaûi suy nghó veà maët caùc suaát bieán daïng ε& ij hay caùc thay ñoåi bieán daïng voâ
cuøng beù, hoaëc caùc gia soá bieán daïng, dεij. Tenxô gia soá bieán daïng toång ñöôïc giaû
thieát laø toång cuûa tenxô gia soá bieán daïng ñaøn hoài vaø tenxô gia soá bieán daïng deûo:
e p
dε ij = dε ij + dε ij (4.4)

Vì ñònh luaät Hooke hay moâ hình ñaøn hoài phi tuyeán baát kyø khaùc (xem chöông 3)
coù theå ñöôïc giaû ñònh ñeå cung caáp moái quan heä caàn thieát caùc thay ñoåi öùng suaát
gia soá vaø bieán daïng ñaøn, quan heä öùng suaát−bieán daïng ñoái vôùi vaät lieäu chaûy deûo
quy veà moät quan heä bao goàm traïng thaùi hieän haønh vaø caùc thay ñoåi gia soá cuûa
öùng suaát vaø bieán daïng deûo. Moái quan heä môùi naøy ñoái vôùi vaät lieäu chaûy deûo lyù
töôûng seõ thu ñöôïc moät caùch chi tieát trong chöông naøy.
 183

4.2 THEÁ NAÊNG CHAÛY DEÛO VAØ ÑÒNH LUAÄT CHAÛY

Ñònh luaät chaûy laø söï giaû ñònh ñoäng hoïc caàn thieát ñöôïc quy ñònh cho bieán daïng
deûo hay chaûy deûo. Noù ñöa ra tyû soá hay caùc ñoä lôùn töông ñoái cuûa caùc thaønh phaàn
cuûa tenxô gia soá bieán daïng deûo dεijp . Do gia soá dεijp coù theå ñöôïc bieåu dieãn theo
caùch hình hoïc bôûi moät vectô vôùi chín thaønh phaàn trong khoâng gian bieán daïng,
nhö ñöôïc bieåu dieãn trong hình 4.2, do ñoù, ñònh luaät chaûy cuõng ñònh nghóa höôùng
cuûa vectô gia soá bieán daïng deûo dε pij trong khoâng gian bieán daïng.

Chuùng ta ñaõ thaáy trong chöông 3 raèng, bieán daïng ñaøn hoài coù theå thu ñöôïc moät
caùch tröïc tieáp baèng caùch laáy vi phaân haøm theá naêng ñaøn hoài hay haøm maät ñoä
naêng löôïng buø ñoái vôùi caùc öùng suaát σij [xem phöông trình (3.118)]. Naêm 1928,
von Mises ñaõ ñeà nghò khaùi nieäm töông töï cuûa haøm theá naêng deûo, noù laø haøm voâ
höôùng cuûa caùc öùng suaát, g(σij). Theá thì caùc phöông trình chaûy deûo coù theå ñöôïc
vieát döôùi daïng:
∂g
dε pij = dλ (4.5)
∂σ ij

ôû ñaây dλ laø heä soá voâ höôùng döông cuûa tính tyû leä, noù khaùc khoâng chæ khi chaûy
deûo xaûy ra. Phöông trình g(σij) = constant ñònh nghóa moät beà maët (sieâu beà maët)
cuûa theá naêng deûo trong khoâng gian öùng suaát chín chieàu. Caùc cosine chæ phöông
cuûa vectô phaùp vôùi beà maët naøy ôû ñieåm σij treân beà maët thì tyû leä vôùi ñoä doác
∂g/∂σij. Quan heä (4.5) haøm yù raèng vectô chaûy deûo dεijp , neáu ñöôïc veõ nhö moät
vectô töï do trong khoâng gian öùng suaát, ñöôïc höôùng theo phaùp tuyeán cuûa beà maët
theá naêng deûo (hình 4.2).

Taàm quan troïng ñaëc bieät laø tröôøng hôïp ñôn giaûn nhaát khi haøm chaûy vaø haøm theá
naêng deûo truøng nhau, f = g. Do ñoù:
∂f
dε pij = dλ (4.6)
∂σ ij

vaø chaûy deûo tieán trieån theo phöông phaùp tuyeán cuûa beà maët chaûy ∂f/∂σij (hình
4.2). Phöông trình (4.6) ñöôïc goïi laø ñònh luaät chaûy keát hôïp bôûi vì chaûy deûo ñöôïc
keát noái hay lieân keát vôùi tieâu chuaån chaûy, trong khi quan heä (4.5) vôùi f ≠ g ñöôïc
goïi laø ñònh luaät chaûy khoâng keát hôïp.
von Mises ñaõ duøng ñònh luaät chaûy keát hôïp cho söï khai trieån caùc quan heä öùng
suaát−bieán daïng ñoái vôùi caùc kim loaïi. Nhö sau naøy seõ ñöôïc chæ roõ raèng (1) ñònh
luaät chaûy keát hôïp (4.6) phuø hôïp vôùi caùc vaät lieäu chaûy deûo khoâng thuaän nghòch
nôi maø coâng ñöôïc tieâu toán trong bieán daïng deûo khoâng theå ñöôïc phuïc hoài; (2)
184

ñònh luaät öùng suaát−bieán daïng cuûa vaät lieäu ñöôïc döïa treân ñònh luaät chaûy keát hôïp
seõ ñöa ñeán lôøi giaûi duy nhaát cho baøi toaùn trò bieân; vaø (3) ñònh luaät chaûy keát hôïp
laøm cho noù coù theå vaø thuaän tieän ñeå trình baøy roõ raøng nhöõng söï toång quaùt hoùa
khaùc nhau cuûa caùc phöông trình chaûy deûo baèng caùch khaûo saùt caùc beà maët chaûy
vaø ñaët taûi coù daïng phöùc taïp hôn.

∂f
dεijp = λ
∂σij
Phaúng
a Trôn
dεpij
b
Theá naêng deûo
dεpij c σijb σija g(σij) = f(σij) = const

σijc
σij, εijp
d Goùc

dεpij

Hình 4.2 Söï minh hoïa hình hoïc cuûa ñònh luaät chaûy keát hôïp

4.3 ÑÒNH LUAÄT CHAÛY KEÁT HÔÏP VÔÙI HAØM CHAÛY VON MISES
Baây giôø ta laáy haøm chaûy von Mises
f(σij) = J2 − k2 = 0 (4.7)
nhö laø theá naêng deûo. Theá thì ñònh luaät chaûy coù daïng ñôn giaûn:
∂f
dε pij = dλ = dλs ij (4.8)
∂σ ij

ôû ñaây sij laø tenxô leäch öùng suaát vaø dλ laø heä soá tyû leä vôùi giaù trò:

= 0 ôû nôi coù J 2 < k 2 hay J 2 = k 2 , nhöng dJ 2 < 0

dλ 
> 0 ôû nôi coù J 2 = k 2 vaø dJ 2 = 0

Phöông trình (4.8) cuõng coù theå ñöôïc bieåu dieãn theo nhöõng thaønh phaàn cuûa caùc
gia soá bieán daïng vaø caùc öùng suaát nhö:
 185

τoct, dγ poct σ1, dε1p

dεijp dεijp = λ sij

°
σij sij
f(σij) = k

O O
σoct, dεpoct

σ2, dεp2 σ3, dεp3

a) b)

Hình 4.3 Ñònh luaät chaûy ñöôïc keát hôïp vôùi haøm chaûy von Mises
a) Maët phaúng thuûy tónh
b) Maët phaúng leäch

dε px dε py dε pz dγ pyz dγ pzx dγ pxy

= = = = = = dλ (4.9)
sx sy sz 2τ yz 2τ zx 2τ xy

Caùc quan heä (4.9) ñöôïc bieát nhö laø caùc phöông trình Prandtl−Reuss. Chính
Prandtl, vaøo naêm 1924, ñaõ môû roäng caùc phöông trình Levy−von Mises [xem
phöông trình (4.15)] vaø laø ngöôøi ñaàu tieân ñaõ ñeà nghò quan heä öùng suaát−bieán
daïng trong tröôøng hôïp bieán daïng phaúng ñoái vôùi vaät lieäu ñaøn−deûo lyù töôûng.
Reuss, vaøo naêm 1930, ñaõ môû roäng caùc phöông trình cuûa Prandtl cho tröôøng hôïp
ba chieàu vaø ñöa ra daïng toång quaùt cuûa phöông trình (4.9).

Moái quan heä giöõa gia soá bieán daïng deûo dεijp vaø haøm chaûy von Mises f = J2 nhö
ñöôïc cho bôûi caùc phöông trình (4.8) hay (4.9), hoaëc ñònh luaät chaûy ñöôïc keát hôïp
vôùi ñieàu kieän chaûy von Mises coù theå ñöôïc bieåu thò baèng ñoà hoïa trong khoâng gian
öùng suaát chính ba chieàu. Tuy nhieân, hình ba chieàu khoù veõ vaø thay cho vieäc naøy
toát nhaát bieåu thò hình baèng maët caét treân maët phaúng thuûy tónh vaø baèng maët caét
treân maët phaúng leäch cuûa beà maët ba chieàu nhö trong hình 4.3. Phaùp tuyeán cuûa beà
maët chaûy nhö ñöôïc nhìn doïc theo truïc thuûy tónh laø moät ñöôøng höôùng kính (hình
4.3b) song song vôùi maët phaúng π. Do ñoù, höôùng cuûa noù song song vôùi höôùng cuûa
hình chieáu cuûa vectô öùng suaát thích hôïp σij treân maët phaúng π, dó nhieân, hình
chieáu naøy laø vectô thaønh phaàn öùng suaát leäch sij cuûa vectô öùng suaát σij.
186

Phöông trình (4.8) hay (4.9) phaùt bieåu raèng moät gia soá nhoû cuûa bieán daïng deûo
dε pij chæ phuï thuoäc vaøo traïng thaùi hieän haønh cuûa öùng suaát leäch sij, chöù khoâng phuï
thuoäc vaøo gia soá öùng suaát dσij ñöôïc yeâu caàu ñeå duy trì chaûy deûo. Ngoaøi ra, caùc
truïc chính cuûa öùng suaát σij hay sij vaø gia soá bieán daïng deûo dε pij truøng nhau. Chuù
yù raèng, caùc phöông trình naøy chæ trình baøy veà tyû soá hoaëc caùc ñoä lôùn töông ñoái
cuûa caùc thaønh phaàn trong tenxô gia soá bieán daïng deûo; chuùng khoâng cung caáp
thoâng tin tröïc tieáp veà ñoä lôùn tuyeät ñoái cuûa noù.
Theo phöông trình (4.8), khoâng coù bieán theå tích deûo; nghóa laø,
p
dε ii = dλs ii = 0 (4.10)

Ñieàu naøy cuõng coù theå ñöôïc thaáy trong hình 4.3a nôi maø vectô gia soá bieán daïng
deûo dε pij vuoâng goùc vôùi truïc thuûy tónh, vaø do ñoù, thaønh phaàn bieán daïng thuûy tónh,
dε poct baèng zero.

Gia soá bieán daïng toång dεij laø toång cuûa caùc gia soá bieán daïng ñaøn hoài vaø deûo (hình
4.4). Neáu ñònh luaät Hooke [caùc phöông trình (3.84) hay (3.96)] ñöôïc öùng duïng
cho thaønh phaàn bieán daïng ñaøn hoài dε eij vaø ñònh luaät chaûy [phöông trình (4.8)]
cho thaønh phaàn bieán daïng deûo dε pij , ta coù:
1+ν ν dσ kk ds ij
dε ij = dσ ij − dσ kk δ ij + dλs ij = δ ij + + dλs ij (4.11)
E E 9K 2G

Phöông trình (4.11) cuõng coù theå ñöôïc taùch thaønh caùc bieåu thöùc gia soá bieán daïng
theå tích vaø leäch hay tröôït döôùi caùc daïng:
1
dε ii = dσ
3K kk
1
de ij = ds + dλs ij (4.12)
2G ij

Trong caùc öùng duïng thöïc teá, ta khai trieån phöông trình (4.11) moät caùch roõ raøng
theo caùc thaønh phaàn öùng suaát vaø bieán daïng, baèng ba phöông trình ñoái vôùi caùc
gia soá bieán daïng phaùp döôùi daïng:

dε x =
1
[dσ x − ν(dσ y + dσz )] + 2 dλ σ x − 1 (σ y + σ z ),... (4.13)
E 3 2

vaø ba phöông trình ñoái vôùi caùc gia soá bieán daïng tröôït döôùi daïng:
1
dγ yz = dτ + 2dλτ yz ,... (4.14)
G yz

Trong nhöõng baøi toaùn chaûy deûo lôùn, bieán daïng ñaøn hoài coù theå ñöôïc boû qua.
Trong tröôøng hôïp nhö theá, vaät lieäu coù theå ñöôïc lyù töôûng hoùa nhö vaät lieäu
 187

cöùng−deûo lyù töôûng, vaø gia soá bieán daïng toång dεij baèng vôùi gia soá bieán daïng deûo
dε pij . Caùc quan heä öùng suaát−bieán daïng ñoái vôùi vaät lieäu nhö theá coù theå ñöôïc vieát
nhö:
dεij = dλsij
dε x dε y dε z dγ yz dγ zx dγ xy
hay: = = = = = = dλ (4.15)
sx sy sz 2τ yz 2τ xy 2τ xy

trong ñoù caùc chæ soá treân, p, cuûa caùc phöông trình (4.8) vaø (4.9) ñaõ ñöôïc boû ñi.
Caùc phöông trình (4.15) ñöôïc bieát nhö laø caùc phöông trình Levy−von Mises.
Trong söï tieán trieån lòch söû cuûa chuùng, chính St. Venant, vaøo naêm 1870, laø ngöôøi
ñaàu tieân ñaõ ñeà nghò raèng caùc truïc chính cuûa gia soá bieán daïng truøng vôùi caùc truïc
chính öùng suaát. Caùc quan heä öùng suaát−bieán daïng toång quaùt naøy ñaõ thu ñöôïc sau
naøy bôûi Levy vaøo naêm 1871 vaø moät caùch ñoäc laäp bôûi von Mises vaøo naêm 1913.
Khai trieån quan heä Levy−von Mises theo caùc thaønh phaàn öùng suaát seõ daãn ñeán ba
phöông trình ñoái vôùi caùc gia soá bieán daïng deûo phaùp döôùi daïng:

dε x =
2  1
(
dλ  σ x − σ y + σ z
3  2
),... (4.16)

vaø ba phöông trình ñoái vôùi caùc gia soá bieán daïng deûo tröôït döôùi daïng:
dγyz = 2τyzdλ,... (4.17)

4.4 ÑÒNH LUAÄT CHAÛY KEÁT HÔÏP VÔÙI HAØM CHAÛY TRESCA
Baây giôø laáy haøm chaûy Tresca nhö laø theá naêng chaûy deûo, trong khoâng gian öùng
suaát chính noù laø hình laêng truï luïc giaùc thaúng goàm coù saùu maët phaúng. Maët caét
leäch cuûa hình laêng truï ñöôïc bieåu dieãn trong hình 4.4a. Giaû söû raèng thöù töï ñoä lôùn
cuûa caùc öùng suaát chính laø σ1 > σ2 > σ3; theá thì ta coù theå vieát haøm chaûy töông öùng
hay haøm theá naêng chaûy döôùi daïng:
f = F(σij) − 2k = σ1 − σ3 − 2k = 0 (4.18)
Theo ñònh luaät chaûy keát hôïp, caùc gia soá bieán daïng deûo chính, dε1p , dεp2 , dεp3 ,
thoûa caùc quan heä sau:
∂f
dε 1p = dλ = dλ
∂σ1
∂f
dε p2 = dλ =0
∂σ1
∂f
dε p3 = dλ == −dλ
∂σ 3
188

b) Ñænh A nhö laø giôùi haïn cuûa beà maët trôn

hay, trong daïng coâ ñoïng hôn,

(dε p p p
1 , dε 2 , dε 3 ) = dλ(1,0,−1), dλ ≥ 0 (4.19)

Nhöõng keát quaû töông töï coù theå thu ñöôïc ñoái vôùi naêm toå hôïp coù theå cuûa caùc thöù
töï giaù trò ñaïi soá cuûa caùc öùng suaát chính σ1, σ2, vaø σ3.
Do ñoù, caùc gia soá bieán daïng deûo coù theå ñöôïc minh hoïa baèng hình hoïc trong
khoâng gian gia soá öùng suaát chính/bieán daïng chính toå hôïp nhö ñöôïc bieåu dieãn
trong hình 4.4a. Coù theå thaáy raèng, baát kyø ñieåm naøo treân maët phaúng AB, nôi coù
σ1 > σ2 > σ3, caùc höôùng cuûa caùc gia soá bieán daïng deûo thì song song vôùi nhau vaø
vuoâng goùc vôùi maët phaúng AB cuûa luïc giaùc Tresca. Caùc moái quan heä töông töï coù
theå ñöôïc trình baøy ñoái vôùi nhöõng maët phaúng khaùc cuûa luïc giaùc.
Trong tröôøng hôïp ñaëc bieät nôi maø, thí duï, σ1 > σ2 = σ3, tình huoáng seõ raéc roái hôn,
bôûi vì öùng suaát tieáp cöïc ñaïi baèng vôùi giaù trò chaûy k khoâng chæ treân nhöõng maët
phaúng tröôït 450 song song truïc chính thöù hai x2 maø coøn treân nhöõng maët phaúng
tröôït 450 song song truïc chính thöù ba x3. Do ñoù, ta coù quyeàn giaû ñònh raèng söï
tröôït coù theå xaûy ra doïc moät hay hai maët phaúng tröôït cöïc ñaïi coù theå:
(i) σmax = σ1, σmin = σ3
(dε1p , dεp2 , dε p3 ) = dλ(1,0,−1) , ñoái vôùi dλ ≥ 0
(ii) σmax = σ1, σmin = σ2
(dε1p , dεp2 , dε p3 ) = dµ(1,−1,0) , ñoái vôùi dµ ≥ 0
 189

Trong tröôøng hôïp naøy, ta seõ giaû ñònh raèng vectô gia soá bieán daïng deûo sinh ra laø
toå hôïp tuyeán tính cuûa hai gia soá ñöôïc cho ôû treân, nghóa laø,
(dε1p , dεp2 , dεp3 ) = dλ(1,0,−1) + dµ(1,−1,0), ñoái vôùi dλ ≥ 0, dµ ≥ 0 (4.20)

Tình huoáng naøy töông ñöông vôùi tröôøng hôïp ñaëc bieät nôi maø traïng thaùi öùng suaát
hieän haønh σij naèm treân ñænh cuûa luïc giaùc. Nhö vaäy, vectô gia soá bieán daïng deûo
phaûi naèm giöõa hai phöông phaùp tuyeán vôùi hai caïnh keà nhau cuûa luïc giaùc (hình
4.4a). Ñænh naøy hoaëc ñieåm suy bieán oå beà maët theá naêng cuõng coù theå ñöôïc xem
nhö laø moät tröôøng hôïp giôùi haïn cuûa beà maët trôn ôû ñieåm goùc naøy (hình 4.4b).
Toång quaùt, ôû ñieåm suy bieán nôi giao nhau cuûa moät vaøi beà maët chaûy trôn, caùc gia
soá bieán daïng coù theå ñöôïc bieåu dieãn moät caùch toång quaùt nhö laø moät toå hôïp tuyeán
tính cuûa nhöõng gia soá ñöôïc cho bôûi caùc phaùp tuyeán cuûa caùc beà maët töông öùng
giao nhau ôû ñieåm, nghóa laø,
n
∂f
p
dε ij = ∑ dλ k ∂σk (4.21)
k =1 ij

Nhö vaäy, ôû ñænh, phöông cuûa vectô gia soá bieán daïng khoâng theå ñöôïc xaùc ñònh
moät caùch duy nhaát. Hôn nöõa, neáu beà maët chaûy chöùa moät phaàn phaúng (hình 4.2
hay 4.4a), cuõng khoâng toàn taïi moái quan heä duy nhaát giöõa gia soá öùng suaát vaø bieán
daïng. Toång quaùt, söï töông öùng giöõa vectô gia soá bieán daïng deûo dεijp vaø vectô
öùng suaát σij khoâng luoân laø moái quan heä moät−moät. Tuy nhieân, ta coù theå thaáy
trong thí duï döôùi ñaây coâng deûo gia soá dWp ñaõ ñöôïc thöïc hieän hay suaát tieâu toán
naêng löôïng luoân ñöôïc xaùc ñònh moät caùch duy nhaát bôûi ñoä lôùn cuûa suaát bieán daïng
deûo nhö ñöôïc cho bôûi:
p p p
dWp = σ1dε1 + σ 2dε 2 + σ 3dε 3 = 2k max dε
p
(4.22)

ôû ñaây maxdεp kyù hieäu giaù trò tuyeät ñoái cöïc ñaïi cuûa thaønh phaàn chính cuûa
vectô gia soá bieán daïng deûo.

Thí duï 4.1 Baèng caùch duøng ñònh luaät chaûy ñöôïc keát hôïp vôùi ñieàu kieän chaûy
Tresca,
a) Haõy chöùng toû raèng gia soá coâng deûo ñöôïc cho bôûi bieåu thöùc (4.22);
b) Giaû söû raèng phaân toá vaät lieäu chaûy deûo ôû traïng thaùi öùng suaát phaúng, σ1 =
σ 0 / 3 , σ2 = − σ 0 / 3 , ôû ñaây σ0 laø öùng suaát chaûy trong keùo ñôn truïc, vaø
dε1 = c , vôùi c laø haèng soá, haõy tìm caùc gia soá bieán daïng deûo vaø gia soá coâng deûo.
p

Giaûi
190

a) Ñoái vôùi moät ñieåm öùng suaát treân caïnh AB vôùi phöông trình σ1 − σ3 = 2k, caùc
thaønh phaàn cuûa vectô gia soá bieán daïng deûo laø dε p2 = 0 vaø dε p3 = −dε1p . Do ñoù,
gia soá coâng deûo ñöôïc cho bôûi:
p p p
dWp = σ1dε1 + σ 2dε 2 + σ 3dε 3 = (σ1 − σ 3 )dε1 = 2kdε
p p
(4.23)

do σ1 = σ3 + 2k treân AB. Chuù yù raèng maxdεp = dε1p trong tröôøng hôïp naøy, keát
quaû laø 2k dε1p coù theå ñöôïc vieát döôùi daïng cuûa phöông trình (4.22).

Neáu ñieåm öùng suaát truøng vôùi ñænh A, theá thì, σ1 = σ3 + 2k vaø σ2 = σ3, do ñoù ta
coù:

dWp = (σ 3 + 2k )dε1 + σ 3dε 2 + σ 3dε 3 (4.24)

p p p

Baèng caùch duøng ñieàu kieän khoâng neùn,

dε1p + dε p2 + dε p3 = 0

Phöông trình (4.24) taïo ra:

dWp = 2kdε1
p
(4.25)

Do dε1p laø thaønh phaàn chính coù giaù trò lôùn nhaát trong tröôøng hôïp naøy, phöông
trình (4.25) cuõng coù theå ñöôïc vieát döôùi daïng cuûa phöông trình (4.22). Trong caùch
thöùc töông töï, ta coù theå thaáy raèng phöông trình (4.22) giöõ cho moãi ñieåm öùng suaát
ôû treân luïc giaùc.

b) Theo ñieàu kieän chaûy Tresca, ta coù:

σ max − σ min 1  σ0 σ0 
τ max = =  + =k
2 2 3 3

Do ñoù, k = σ 0 / 3 . Ñònh luaät chaûy ñöôïc keát hôïp vôùi ñieàu kieän chaûy naøy ñònh
nghóa caùc gia soá cuûa caùc thaønh phaàn bieán daïng deûo trong caùc höôùng σ1 vaø σ2 nhö:

(dε1p , dε p2 ) = dλ (1,−1) = (c,−c)

Nhö theá, c laø thaønh phaàn bieán daïng deûo lôùn nhaát vaø gia soá coâng deûo thu ñöôïc nhö:
2σ 0 c
dWp = 2k max dε p = 2kc =
3
 191

4.5 ÑÒNH LUAÄT CHAÛY KEÁT HÔÏP VÔÙI HAØM CHAÛY MOHR−COULOMB
Trong nhöõng öùng duïng cuûa phaân tích giôùi haïn, moät soá vaät lieäu nhö beâ toâng hay
ñaát ñöôïc lyù töôûng hoùa nhö laø nhöõng vaät lieäu ñaøn−deûo lyù töôûng tuaân theo tieâu
chuaån chaûy Mohr−Coulomb.. Beà maët chaûy Mohr−Coulomb laø hình choùp luïc giaùc
khoâng ñeàu. Caùc maët caét leäch cuûa noù laø nhöõng luïc giaùc khoâng ñeàu nhö ñöôïc bieåu
dieãn trong hình 4.5. Haøm chaûy coù daïng nhö sau [xem phöông trình (2.174)]:
1 + sin φ 1 − sin φ
σ1 − σ3 =1 (4.26)
2c cos φ 2c cos φ

ôû ñaây φ laø goùc ma saùt noäi vaø c laø löïc coá keát. Phöông trình (4.26) cuõng coù theå
ñöôïc vieát trong daïng neùn nhö [xem phöông trình (2.179)]
mσ1 − σ3 = f’c, ñoái vôùi σ1 ≥ σ2 ≥ σ3 (4.27)
ôû ñaây f’c laø ñoä beàn neùn ñôn truïc vaø m laø heä soá ñoä beàn giöõa f’c vaø f’t, f’t laø ñoä beàn
keùo ñôn truïc (xem muïc 2.3.3). Ñeå thu ñöôïc bieåu thöùc cho gia soá bieán daïng deûo
(dε1p , dε p2 , dε p3 ) , ba tröôøng hôïp sau ñaây phaûi ñöôïc khaûo saùt moät caùch taùch bieät.

Tröôøng hôïp 1.. Ñieåm öùng suaát chaûy naèm treân maët phaúng beà maët cuûa hình choùp,
thí duï, treân maët AB (hình 4.5), ôû ñaây σ1 > σ2 > σ3 vaø phöông trình (4.27) coù hieäu
löïc. Theo ñònh luaät chaûy keát hôïp, ta coù caùc gia soá bieán daïng deûo nhö sau:

dε1p = mdλ, dε1p = 0, dε p3 = −dλ , ñoái vôùi dλ ≥ 0 (4.28)

hay, döôùi daïng neùn,

(dε1p , dε p2 , ε p3 ) = dλ (m,0,−1) , ñoái vôùi dλ ≥ 0 (4.29)

Nhöõng keát quaû töông töï coù theå thu ñöôïc ñoái vôùi naêm thöù töï ñaïi soá khaùc coù theå
cuûa caùc öùng suaát chính σ1, σ2, vaø σ3. Nhöõng keát quaû naøy ñöôïc toùm taét vaø ñöôïc
bieåu thò baèng ñoà hoïa trong hình 4.5.
192

Chuù yù raèng, gia soá bieán daïng theå tích deûo laø:

dε pv = dε1p + dε p2 + dε p3 = dλ (m − 1) (4.30)

Do m = f’c/f’t ≥ 1, noù daãn ñeán moâ hình vaät lieäu Mohr−Coulomb vôùi tieâu chuaån
chaûy keát hôïp luoân döï ñoaùn söï giaõn nôû theå tích tröø trong tröôøng hôïp ñaëc bieät m =
1, noù ruùt veà tröôøng hôïp cuûa moâ hình vaät lieäu Tresca.
Töø phöông trình (4.30), ta coù theå taùch toång cuûa caùc gia soá bieán daïng deûo chính
thaønh hai phaàn: thaønh phaàn neùn
p
∑ dε c = dλ (4.31)

vaø thaønh phaàn keùo

∑ dε pt = mdλ (4.32)

Moät söï taùch rôøi nhö theá cuõng coù theå ñöôïc thöïc hieän ñoái vôùi naêm maët phaúng khaùc
cuûa hình choùp. Do ñoù ta coù:

∑ dε pt
=m (4.33)
∑ dε pc

vaø p p
dε v = ∑ dε t − ∑ dε c
p
(4.34)

Baây giôø, ta khaûo saùt theâm gia soá coâng deûo dWp. Theo ñònh nghóa, ta coù:
p p p
dWp = σ1dε1 + σ 2dε 2 + σ 3dε 3 = (σ1m − σ 3 )dλ (4.35)

Baèng caùch duøng caùc phöông trình (4.27) vaø (4.31), phöông trình (4.35) trôû thaønh:

dWp = f 'c ∑ dε c
p
(4.36)

f 'c
hoaëc dWp = ∑ dε pt (4.37)
m
Tröôøng hôïp 2. Ñieåm öùng suaát chaûy naèm treân caùc meùp cuûa hình choùp, thí duï, doïc
theo meùp A (hình 4.5), ôû ñaây σ1 > σ2 = σ3 vaø hai beà maët
mσ1 − σ3 = f’c
vaø mσ1 − σ2 = f’c
giao nhau. Trong tröôøng hôïp naøy, phöông trình (4.21) coù theå ñöôïc aùp duïng. Do
ñoù, caùc gia soá bieán daïng deûo töông öùng ñöôïc bieåu dieãn nhö:
 193

(dε1p , dεp2 , dεp3 ) = dλ1 (m,0,−1) + dλ 2 (m,−1,0) (4.38)

= [(dλ1 + dλ 2 ) m,−dλ 2 ,−dλ1 ]

Vectô bieán daïng naøy naèm giöõa caùc phöông phaùp tuyeán vôùi hai beà maët keà nhau.
Caùc quan heä töông töï coù theå thu ñöôïc ñoái vôùi naêm caïnh khaùc.
Söï thay ñoåi theå tích deûo thu ñöôïc töø phöông trình (4.38) nhö:

dε pv = m (dλ1 + dλ 2 ) − (dλ1 + dλ 2 )

noù laø toång cuûa hai phaàn: phaàn neùn

p
∑ dε c = dλ1 + dλ 2

vaø phaàn keùo

p
∑ dε t = m (dλ1 + dλ 2 )

vaø chuùng ta coù theå thaáy raèng:

p p
dε v = ∑ dε t − ∑ dε c
p
(4.39)

Ta coù theå thaáy raèng dεpv > 0 ñoái vôùi m > 1, vaø raèng caùc phöông trình (4.33) vaø
(4.34) vaãn coøn giaù trò. Baèng pheùp vi phaân töông töï nhö phöông trình (4.35), ta coù
theå thu ñöôïc bieåu thöùc gia soá coâng deûo dWp trong daïng nhö sau:
dWp = (σ1m − σ 3 )dλ 1 + (σ1m − σ 2 )dλ 2
, , p
(4.40)
= f c (dλ 1 + dλ 2 ) = f c ∑ dε c

Tröôøng hôïp 3. Ñieåm öùng suaát chaûy truøng vôùi ñænh cuûa hình choùp, nôi saùu beà maët
giao nhau. Theo thuû tuïc töông töï, moät bieåu thöùc töông töï vôùi phöông trình (4.38)
ñoái vôùi bieán daïng deûo dεip coù theå thu ñöôïc. Chuùng ta cuõng coù theå chæ ra raèng
caùc phöông trình (4.34) vaø (4.36) vaãn coøn giaù trò.

4.6 TÍNH TRÖÏC GIAO, TÍNH LOÀI VAØ TÍNH ÑÔN TRÒ ÑOÁI VÔÙI
VAÄT RAÉN ÑAØN−DEÛO LYÙ TÖÔÛNG
Ñònh luaät chaûy keát hôïp hay ñònh luaät tröïc giao ñaõ ñöôïc thaûo luaän tröôùc ñaây ñaõ
ñöôïc thieát laäp moät caùch vöõng chaéc trong lyù thuyeát toaùn cuûa bieán daïng deûo kim
loaïi. Seõ ñöôïc chöùng toû trong phaàn sau ñaây raèng do ñieàu kieän khoâng hoài phuïc
cuûa bieán daïng deûo nguï yù raèng coâng ñöôïc tieâu toán vaøo bieán daïng deûo trong
moät chu kyø laø döông, coâng deûo döông daãn ñeán tính loài cuûa beà maët chaûy vaø
194

tính tröïc giao cuûa chaûy deûo, vaø raèng ñieàu kieän tröïc giao, hay ñònh luaät chaûy
keát hôïp, ñaûm baûo tính duy nhaát cuûa lôøi giaûi cuûa baøi toaùn trò bieân ñaøn−deûo.
Tính tröïc giao cuûa chaûy deûo vaø tính loài cuûa beà maët chaûy laø baûn chaát raát toång
quaùt ñoái vôùi caùc vaät lieäu ñaøn−deûo lyù töôûng cuõng nhö nhöõng vaät lieäu bieán
cöùng.

4.6.1 Tính loài cuûa beà maët chaûy vaø tính tröïc giao cuûa chaûy deûo
Bôûi vì ñaëc tính khoâng hoài phuïc cuûa bieán daïng deûo, coâng ñöôïc tieâu toán vaøo
bieán daïng deûo khoâng theå ñöôïc phuïc hoài. Ñieàu naøy nghóa laø coâng cuûa caùc öùng
suaát trong söï thay ñoåi cuûa bieán daïng deûo laø döông moãi khi söï thay ñoåi bieán
daïng deûo xaûy ra. Trong chöông naøy, ta seõ nghieân cöùu caùc haïn cheá naøo maø
ñieàu kieän khoâng hoài phuïc naøy ñaët choàng leân moái quan heä öùng suaát−bieán daïng
deûo.
dεijp
D
E f(σij) = 0
σij ∗
C ° σij
A
B

a) O σij, dεijp

dεijp hay ε& ijp

dεijp

σij − σ∗ij ° dεijp B

A
°
σij − σ∗ij

Khoâng ñöôïc pheùp

b) c)

Hình 4.6 Tính loài cuûa beà maët chaûy vaø tính tröïc giao cuûa chaûy deûo

Haõy khaûo saùt theå tích vaät lieäu ñôn vò, trong ñoù coù moät traïng thaùi öùng suaát ñoàng
nhaát σ∗ij ôû treân hay ôû trong beà maët chaûy (hình 4.6a). Giaû söû moät taùc nhaân beân
 195

ngoaøi laøm taêng caùc öùng suaát doïc theo loä trình ABC naèm beân trong beà maët cho
ñeán khi σij naèm treân beà maët chaûy ñöôïc ñaït ñeán. Cho ñeán baây giôø chæ coù coâng
ñaøn hoài ñaõ xaûy ra. Baây giôø giaû söû raèng taùc nhaân beân ngoaøi giöõ cho traïng thaùi
öùng suaát σij naèm treân beà maët chaûy trong thôøi gian ngaén. Chaûy deûo phaûi xaûy ra,
vaø chæ coù coâng chaûy deûo xaûy ra suoát quaù trình chaûy deûo. Tieáp theo taùc nhaân beân
ngoaøi laøm giaûm σij vaø trôû laïi traïng thaùi öùng suaát σ∗ij doïc theo ñöôøng ñaøn hoài DE.
Do taát caû caùc thay ñoåi ñaøn hoài thuaàn tuùy laø hoài phuïc hoaøn toaøn vaø ñoäc laäp vôùi loä
trình töø σ∗ij ñeán σij vaø trôû veà σ∗ij , taát caû naêng löôïng ñaøn ñöôïc hoài phuïc. Coâng
chaûy deûo ñöôïc thöïc hieän bôûi taùc nhaân beân ngoaøi treân chu kyø ñaët vaø caát taûi laø
tích voâ höôùng cuûa vectô öùng suaát σij − σ∗ij vaø vectô gia soá bieán daïng deûo dεijp . Söï
yeâu caàu coâng naøy laø döông ñoái vôùi bieán daïng deûo daãn ñeán:
* p
(σ ij − σ ij )dε ij ≥ 0 (4.41)

YÙ nghóa hình hoïc cuûa bieåu thöùc (4.41): Neáu caùc toïa ñoä bieán daïng deûo ñöôïc ñaët
choàng leân caùc toïa ñoä öùng suaát, nhö hình 4.6, tích voâ höôùng döông ñoøi hoûi moät
goùc nhoïn giöõa vectô öùng suaát σij − σ∗ij vaø vectô gia soá bieán daïng deûo dεpij . Do taát
caû caùc vectô öùng suaát khaû dó, σij − σ∗ij , phaûi thoûa phöông trình (4.41), ñieàu naøy
chaéc chaén daãn ñeán caùc heä quaû sau ñaây:
1- Tính loài: Beà maët chaûy phaûi loài. Neáu khoâng loài nhö ñöôïc bieåu thò trong hình
4.6b, caùc phöông coù theå cuûa dσij bao truøm hôn 1800 ñoái vôùi moät vaøi maët phaúng
ñi qua dεpij . Do ñoù, goùc giöõa σij − σ∗ij vaø dεpij coù theå lôùn hôn 900. Tuy nhieân,
phöông trình (4.41) yeâu caàu goùc giöõa chuùng nhoû hôn 900. Vì theá beà maët phaûi loài.
2- Tính tröïc giao: Vectô gia soá bieán daïng deûo dεpij phaûi vuoâng goùc vôùi beà maët
chaûy ôû moät ñieåm trôn vaø naèm giöõa caùc phaùp tuyeán keà nhau ôû moät goùc. Nhö
ñöôïc bieåu thò trong hình 4.6c, neáu beà maët loài vaø phaúng ôû ñieåm A, dεpij phaûi
vuoâng goùc vôùi beà maët ñeå maø noù laøm vôùi taát caû caùc vectô öùng suaát khaû dó σij −
σ∗ij moät goùc vuoâng hay nhoû hôn, vaø ñieàu kieän (4.41) ñöôïc thoûa. Neáu beà maët coù
moät goùc taïi ñieåm B, coù vaøi söï töï do veà phöông cuûa dεpij nhöng vectô naøy phaûi
naèm giöõa caùc phaùp tuyeán ôû ñieåm keà vôùi goùc ñeå cho phöông trình (4.41) ñöôïc
thoûa.
Ñaëc tröng khoâng hoài phuïc cuûa bieán daïng deûo ñoøi hoûi gia soá coâng deûo döông:
∂f
dWp = σ ijdε pij = dλσ ij ≥0 (4.42)
∂σ ij

Vì tích voâ höôùng cuûa vectô baùn kính σij treân beà maët chaûy vaø phaùp tuyeán ngoaøi
196

cuûa beà maët chaûy ∂f/∂σij khoâng aâm (hình 4.2), chuùng phaûi hôïp thaønh moät goùc
nhoïn ñoái vôùi beà maët loài. Nhaân töû dλ trong phöông trình (4.6) ñöôïc xem laø coù
lieân heä vôùi ñoä lôùn cuûa gia soá coâng deûo dWp, vaø heä soá dλ naøy phaûi luoân döông
khi chaûy deûo xaûy ra ñeå ñaûm baûo baûn chaát khoâng hoài phuïc cuûa bieán daïng deûo.
Chuù yù raèng, haøm chaûy laø f = F − k; do ñoù, ∂f/∂σij = ∂F/∂σij, vaø phöông trình
(4.42) coù theå ñöôïc ruùt goïn veà:
∂F
dWp = dλσ ij = dλnF (4.43)
∂σ ij

khi F laø haøm ñaúng caáp caáp n theo caùc öùng suaát, nhö ñoái vôùi haàu heát caùc lyù
thuyeát trong bieán daïng deûo kim loaïi.

4.6.2 Tính ñôn trò cuûa lôøi giaûi vaø ñieàu kieän tröïc giao cuûa chaûy deûo
Tính ñôn trò cuûa lôøi giaûi cuûa baøi toaùn trò bieân ñoái vôùi vaät lieäu ñaøn hoài ñaõ ñöôïc thaûo
luaän trong muïc 3.6.4. Trong muïc naøy, chuùng ta seõ xem xeùt raèng yeâu caàu tính ñôn
trò cuõng ñöôïc thoûa ñoái vôùi vaät lieäu ñaøn−deûo lyù töôûng neáu ñieàu kieän tröïc giao ñöôïc
ñaët choàng leân quan heä öùng suaát−bieán daïng.
Chuùng ta haõy giaû ñònh raèng baøi toaùn trò bieân chöùa hai lôøi giaûi: dσ (ija ) , dε (ija ) vaø
dσ ij , dε ij , caû hai töông öùng vôùi dTi treân AT, dui treân Au, vaø dFi trong V. Tieáp
( b) ( b)

theo phöông trình coâng aûo ñöôïc aùp duïng, giaû söû ui lieân tuïc ôû khaép nôi trong V,
* * * *
∫A T dTi du idA + ∫A U dTi du idA + ∫ dFi du idV = ∫V dσ ijdε ijdV (4.44)
V

ôû ñaây caùc ñaïi löôïng ñöôïc ñaùnh daáu ngoâi sao ñöôïc quan heä thoâng qua söï caân baèng vaø
caùc ñaïi löôïng khoâng ñaùnh daáu ngoâi sao laø töông thích. Khoâng caàn coù quan heä giöõa
hai taäp hôïp gia soá. Do ñoù, hieäu giöõa hai traïng thaùi giaû ñònh a vaø b coù theå ñöôïc thay
vaøo phöông trình (4.44) maëc duø dσ (ijb ) − dσ (ija ) khoâng caàn vaø thöôøng khoâng gaây ra
dε ij − dε ij . Söï thay theá ñöa ñeán:
( b) (a )

( b)
∫v (dσ ij
(a ) ( b) (a )
− dσ ij )(dε ij − dε ij )dv = 0 (4.45)

bôûi vì dTi( a ) = dTi( b) treân AT, du (i a ) = du (i b ) treânAu, vaø dFi( a ) = dFi( b) trong V.

Baèng caùch duøng söï bieåu dieãn hình hoïc cuûa muïc tröôùc, ta dieãn ñaït hieäu cuûa hai gia
soá öùng suaát ôû moät ñieåm ñaõ cho cuûa vaät theå trong phöông trình (4.45) bôûi
∆dσ ij = dσ (ijb) − dσ (ija ) , hieäu cuûa caùc gia soá bieán daïng ñaøn bôûi ∆dε ij , vaø hieäu cuûa
e

caùc gia soá bieán daïng deûo bôûi ∆dε pij . Baây giôø haøm bò tích phaân cuûa tích voâ höôùng
trong phöông trình (4.45) phaûi trieät tieâu, nghóa laø
 197

e
dl = ∆dσ ij∆dε ij = ∆dσ ij (∆dε ij + ∆dε ij ) = 0
p
(4.46)

AÙp duïng quan heä öùng suaát−bieán daïng vaøo phöông trình (4.46), dI coù theå ñöôïc
bieåu dieãn trong daïng baäc hai. Neáu ta coù theå chöùng toû raèng dI xaùc ñònh döông,
phöông trình (4.46) seõ daãn ñeán ∆dεij = 0 vaø ∆dσij = 0, tính ñôn trò ñöôïc thoûa. Noùi
caùch khaùc, baát cöù quan heä öùng suaát−bieán daïng gia soá noù ñaûm baûo raèng haøm bò
tích phaân dI xaùc ñònh döông seõ thoûa ñieàu kieän ñôn trò.
Baây giôø ∆dε eij ñöôïc quan heä vôùi ∆dσij bôûi ñònh luaät Hooke toång quaùt, vaø tích voâ
höôùng ∆dσij ∆dε eij xaùc ñònh döông. Ñoái vôùi tích voâ höôùng ∆dσij ∆dε eij , ba tröôøng
hôïp phaûi ñöôïc khaûo saùt moät caùch rieâng reû:
Tröôøng hôïp 1: Caû hai lôøi giaûi caáu thaønh quaù trình ñaët taûi ôû ñieåm ñang ñöôïc xem
xeùt. Trong tröôøng hôïp naøy, ∆dσij phaûi naèm treân maët phaúng tieáp tuyeán vôùi beà
maët chaûy deûo lyù töôûng (hình 4.1b). Deã thaáy raèng neáu vectô gia soá bieán daïng deûo
dε ij vuoâng goùc vôùi beà maët chaûy, thì tích voâ huôùng ∆dσij ∆dε ij seõ khoâng aâm ñoái
p p

vôùi taát caû caùc vectô ∆dσij chuùng tieáp tuyeán vôùi beà maët naøy.
Tröôøng hôïp 2: Caû hai lôøi giaûi caáu thaønh quaù trình caát taûi. Trong tröôøng hôïp naøy,
∆dε ij = 0, keát quaû laø dI xaùc ñònh döông do ∆dσij ∆dε ij xaùc ñònh döông.
p e

Tröôøng hôïp 3: Moät lôøi giaûi caáu thaønh quaù trình ñaët taûi, lôøi giaûi khaùc caáu thaønh
quaù trình caát taûi. Neáu ta laáy dσij(b) nhö laø ñaët taûi vôùi dεijp( b) vaø dσ(ija) nhö laø caát taûi
vôùi dεijp( a) = 0 , tích voâ höôùng ∆dσij ∆dεijp coù daïng:

(dσ(ijb) − dσ(ija ) )dεpij( b) = dσ(ijb)dεpij( b) − dσ(ija )dεpij( b) (4.47)

Do dσ (ijb ) caáu thaønh quaù trình ñaët taûi neân vectô gia soá öùng suaát dσ (ijb ) phaûi naèm
treân maët phaúng tieáp tuyeán. Neáu vectô gia soá bieán daïng deûo dεijp( b) theo höôùng phaùp
tuyeán ngoaøi cuûa beà maët chaûy (hình 4.2), tích voâ höôùng dσ (ijb ) dε pij( b ) , soá haïng ñaàu
tieân treân veá phaûi cuûa phöông trình (4.47), baèng khoâng bôûi vì dσ (ijb ) tröïc giao vôùi
p ( b)
dε ij . Vectô gia soá öùng suaát khaùc dσ (ija ) phaûi höôùng vaøo beân trong cuûa beà maët
chaûy bôûi vì noù taïo thaønh quaù trình caát taûi (hình 4.1b). Neáu vectô gia soá bieán daïng
deûo dε pij( b ) vuoâng goùc vôùi beà maët chaûy loài f, vectô gia soá öùng suaát dσ (ija ) seõ luoân
taïo thaønh goùc tuø vôùi dε pij( b ) . Do ñoù, soá haïng thöù hai treân veá phaûi cuûa phöông trình
(4.47) seõ moät ñaïi löôïng khoâng aâm. Trong tröôøng hôïp ñang khaûo saùt, thöù töï maø hai
lôøi giaûi ñöôïc thöïc hieän khoâng aûnh höôûng ñeán daáu cuûa tích voâ höôùng ∆dσij ∆dεpij
bôûi vì caû hai ∆dσij vaø ∆dε p thay ñoåi daáu khi thöù töï naøy bò ñaûo ngöôïc. Do ñoù, ta coù
ij
198

theå keát luaän raèng ñònh luaät chaûy keát hôïp thoûa ñieàu kieän ñôn trò.
Neân chuù yù ôû ñaây raèng maëc duø soá haïng deûo trong phöông trình (4.46), ∆dσij ∆dε pij ,
coù theå baèng khoâng, soá haïng ñaøn hoài, ∆dσij ∆dε eij , luoân xaùc ñònh döông tröø khi
∆dσij = 0. Tính ñôn trò, trong yù nghóa naøy, ñöôïc thieát laäp ñoái vôùi tröôøng hôïp
ñaøn−deûo nhöng khoâng ñöôïc thieát laäp ñoái vôùi tröôøng hôïp cöùng−deûo nôi maø soá
haïng ñaøn baèng khoâng ôû moïi thôøi ñieåm.
Baây giôø, chuùng ta coù theå phaùt bieåu raèng quan heä ñôn giaûn g = f coù moät yù nghóa
ñaëc bieät trong lyù thuyeát toaùn hoïc cuûa chaûy deûo. Hai heä quaû tröïc tieáp cuûa ñieàu
naøy baây giôø ñaõ roõ raøng. (1) Vectô gia soá bieán daïng deûo dε pij phaûi vuoâng goùc vôùi
beà maët chaûy hoaëc beà maët ñaët taûi f(σij) = 0. Ñieàu naøy baây giôø ñöôïc bieát nhö laø
ñieàu kieän tröïc giao. (2) Loaïi caùc quan heä öùng suaát−bieán daïng naøy daãn ñeán tính
ñôn nhaát cuûa lôøi giaûi cuûa baøi toaùn trò bieân. Nhö seõ ñöôïc thaáy trong nhöõng taøi lieäu
lieân quan, quan heä tröïc giao (4.6) cuõng daãn ñeán moät caùch khaù tröïc tieáp söï thieát
laäp caùc ñònh lyù maïnh meõ veà phaân tích giôùi haïn cuûa chaûy deûo lyù töôûng.
Loaïi ñieàu kieän tröïc giao naøy laø moät baûn chaát raát toång quaùt. Trong chöông 5, taøi
lieäu seõ chöùng toû raèng quan heä naøy cuõng thích hôïp ñoái vôùi nhöõng vaät lieäu coù bieán
cöùng. Ñieàu kieän tröïc giao ñöôïc aùp ñaët leân ñònh luaät öùng suaát−bieán daïng deûo coù
nhöõng haøm yù maïnh meõ ñoái vôùi tính ñôn nhaát cuûa lôøi giaûi cho nhöõng vaät theå bieán
cöùng vaø chaûy deûo lyù töôûng. Noù cuõng daãn ñeán caùc söï hình thaønh cuûa caùc nguyeân
lyù bieán phaân vaø cöïc tieåu tuyeät ñoái.

4.7 BAØI TOAÙN ÑAØN−DEÛO ÑÔN GIAÛN: SÖÏ GIAÕN NÔÛ CUÛA HÌNH TRUÏ
THAØNH DAØY
Trong muïc naøy, ta seõ ñeà caäp moät caùch khaù töôøng taän öùng xöû cuûa moät keát caáu
ñôn giaûn ñöôïc laøm baèng vaät lieäu ñaøn−deûo. Söï thaûo luaän naøy seõ giuùp chuùng ta
hieåu moät soá ñaëc tính cô baûn vaø nhöõng khaùi nieäm höõu ích cuûa bieán daïng ñaøn deûo
cuûa keát caáu. Thí duï ñöôïc löïa choïn ñeå phaân tích laø moät oáng thaønh daøy, vôùi hai
ñaàu ñöôïc ñoùng kín, döôùi taùc ñoäng cuûa aùp suaát beân trong. OÁng coù baùn kính trong
a vaø baùn kính ngoaøi b (hình 4.7). Ta seõ giaû ñònh raèng oáng ñuû daøi ñeå caùc aûnh
höôûng cuûa ñaàu muùt khoâng ñöôïc caûm thaáy laø vuøng caàn ñöôïc nghieân cöùu.
Ñoái vôùi baøi toaùn naøy, toát nhaát laøm vieäc trong toïa ñoä truï (r, θ, z); r laø khoaûng
caùch baùn kính ñöôïc ño vuoâng goùc töø truïc cuûa oáng, θ laø toïa ñoä chu vi goùc ñöôïc ño
töø moác (chuaån) tuøy yù, vaø z laø khoaûng caùch truïc ñöôïc ño töø moät maët phaúng moác
tuøy yù song song vôùi truïc.
 199

σr + dσr

dr
σθ σθ
σr

p
a
b

Hình 4.7 Maët caét ngang cuûa oáng thaønh daøy chòu aùp suaát trong

4.7.1 Caùc phöông trình cô baûn

Chæ coù moät phöông trình caân baèng coù giaù trò laø pöông trình caân baèng theo höôùng kính
dσ r σ e − σ r
− =0 (4.48)
dr r

Caùc phöông trình töông thích bieåu dieãn caùc moái quan heä hình hoïc giöõa bieán
daïng vaø chuyeån vò. Chuyeån vò vaãn ñöôïc giaû söû nhoû, vaø neáu u laø chuyeån vò höôùng
kính cuûa ñieåm coù baùn kính ban ñaàu laø r,
du
εr = (4.49)
dr

vaø, baèng caùch giaû ñònh bieán daïng ñoái xöùng,

u
εr = (4.50)
r
Theo phöông doïc truïc, luùc naøy ta chæ coù theå phaùt bieåu ñieàu kieän “oáng daøi” ñoái
vôùi söï giaõn daøi cuûa oáng khoâng uoán:
εz = constant = C (4.51)
Caùc quan heä naøy ñôn thuaàn laø hình hoïc, vaø do ñoù chuùng coù aûnh höôûng baát chaáp
bieán daïng laø deûo hay ñaøn hoài.
Vaät lieäu cuûa oáng ñöôïc giaû söû laø ñaøn−deûo lyù töôûng. Trong mieàn ñaøn hoài, öùng xöû
cuûa vaät lieäu ñöôïc moâ taû theo hai haèng soá ñaøn hoài, moâñun Young’s E vaø heä soá
Poisson ν. Bôûi vì r, θ, vaø z laø, do ñoái xöùng, nhöõng höôùng chính, ta coù theå vieát
caùc quan heä cô baûn ñaøn hoài:
200

Eεr = σr − ν(σθ + σz)

Eεθ = σθ − ν(σr + σz) (4.52)
Eεz = σz − ν(σr + σθ)
Ñieàu kieän chaûy laø cuûa Tresca, vaø ñònh luaät chaûy ñöôïc keát hôïp vôùi noù baèng caùch
thöùc cuûa ñieàu kieän tröïc giao.
Caùc ñieàu kieän bieân ñaëc bieät ñôn giaûn:
σr = 0 taïi r = b (4.53)
σr = −p taïi r = a (4.54)
ôû ñaây p laø aùp löïc beân trong. Cuoái cuøng, theo phöông doïc truïc, söï caân baèng toaøn
theå yeâu caàu:
b
2
ρπa = ∫ 2πσ z rdr (4.55)
a

4.7.2 Lôøi giaûi ñaøn hoài

Phaân tích ñaøn hoài cho baøi toaùn naøy thì khoâng phöùc taïp. Tröôùc tieân söû duïng
phöông trình (4.51) ñeå khöû σz khoûi phöông trình (4.52). Roài tieáp tuïc khöû u khoûi
caùc phöông trình (4.49) vaø (4.50) ñeå ñöa ñeán quan heä töông thích:
d
εr = ( rε e ) (4.56)
dr

Thay εr vaø εθ theo σθ, σr, vaø C [phöông trình (4.51)], baèng caùch duøng caùc quan heä
vöøa thu ñöôïc. Ñieàu naøy daãn ñeán phöông trình vi phaân tuyeán tính baäc nhaát theo σθ,
σr, (dσr/dr) vaø (dσθ/dr), nhöng thöïc teá khoâng chöùa C. Khöû σθ vaø dσθ/dr baèng caùch
duøng phöông trình naøy vaø phöông trình (4.48) ñeå daãn ñeán phöông trình vi phaân
baäc hai theo σr. Giaûi phöông trình naøy vôùi caùc ñieàu kieän (4.53) vaø (4.54) ñeå coù:
b2
− +1 2 2 2
2 pa (r − b )
σ r = p r2 = 2 2 2
(4.57)
b r (b − a )
2
−1
a
Thay theá vaøo phöông trình (4.48) ñöa ñeán:
b2
+1 2 2 2
2 pa (r + b )
σr = p r 2 = 2 2 (4.58)
b r (b − a 2 )
2
− 1
a
 201

Ñeå xaùc ñònh öùng suaát σz, ta duøng caùc keát quaû naøy thay vaøo phöông trình thöù ba
cuûa caùc phöông trình (4.52) vaø chuù yù phöông trình (4.51). Vieäc naøy seõ taïo ra
pa 2
σ z = ν(σ r + σ e ) + EC = 2ν + EC (4.59)
(b 2 − a 2 )

Thay theá σz vaøo phöông trình (4.55) ta coù:

1 − 2ν
ε z = C = pa 2
E(b 2 − a 2 )

Neáu ta giaû söû bieán daïng phaúng, nghóa laø, εz = 0, theá thì
ν = 0,5 vaø σz = 0,5(σr + σθ) (4.60)
Phöông trình (4.60) nguï yù raèng, ñoái vôùi baøi toaùn naøy, ñeå thoûa caû hai ñieàu kieän εz
= 0 vaø phöông trình (4.55), ν phaûi laáy giaù trò ñaëc bieät laø 0,5.
Chuyeån vò höôùng kính, u, thu ñöôïc töø nhöõng phöông trình (4.50) vaø quan heä thöù
hai cuûa (4.52):

(1 + ν)a 2 ρ  (1 − 2ν)r b 2 
u = rε e =  + 2 (4.61)
E(b 2 − a 2 )  (1 + ν) r 

Dó nhieân, söï phaân boá öùng suaát ñaøn hoài naøy chæ aùp duïng neáu p ñuû nhoû ñeå ñieåm
öùng suaát (σr, σθ, σz) ôû taát caû caùc baùn kính ôû beân trong thaønh oáng naèm trong quyõ
ñaïo chaûy.
Chuù yù raèng, töø phöông trình (4.60), σz luoân laáy giaù trò laø öùng suaát chính thöù hai,
nghóa laø,
σθ > σz > σr
Do ñoù, ñieàu kieän chaûy cuûa Tresca laø
σθ − σr = σ0 (4.62)
ôû ñaây σ0 laø öùng suaát chaûy trong keùo ñôn truïc. Thay theá caùc phöông trình (4.57)
vaø (4.58) vaøo phöông trình (4.62) daãn ñeán
b2 / r 2
σ e − σ r = 2p = σ0 (4.63)
( b 2 / a2 ) − 1

Töø phöông trình (4.63), ta thaáy neáu aùp suaát ñöôïc gia taêng moät caùch ñeàu ñaën,
öùng suaát chaûy tröôùc tieân seõ ñaït ñeán ôû beà maët trong, r = a. Do ñoù, duøng phöông
trình (4.63) vôùi r = a, ta tìm thaáy raèng aùp suaát ñeå ñieåm chaûy ñaàu tieân xaûy ra
ñöôïc cho bôûi
202

σ0  2 
p = pc = 1 − a  (4.64)
2  b 2 


Chuù yù raèng, aùp suaát ñoái vôùi chaûy deûo ñaàu tieân taïi r = a laø moät haøm cuûa tyû soá b/a
vaø khoâng haøm cuûa kích thöôùc tuyeät ñoái cuûa oáng.

4.7.3 Söï giaõn nôû ñaøn−deûo

Neáu aùp suaát ñöôïc gia taêng treân giaù trò cho chaûy deûo ñaàu tieân, vuøng chaûy deûo môû
roäng seõ traûi ra phía ngoaøi töø beà maët beân trong.
Ñeå phaân tích traïng thaùi moät phaàn ñaøn, moät phaàn deûo naøy, giaû söû raèng ôû moät soá
traïng thaùi trong söï giaõn nôû cuûa oáng, bieân ñaøn−deûo coù baùn kính c. vôùi a ≤ c ≤ b,
nhö ñöôïc bieåu dieãn trong hình 4.8. Taïi r = c, ñeå σr = −q; nghóa laø, xem aùp suaát
höôùng kính q taïi baùn kính naøy. Vuøng ñaøn hoài phía ngoaøi khoâng theå phaân bieät
giöõa aùp suaát q ñöôïc gaây ra bôûi vuøng chaûy deûo hoaëc q ñöôïc cung caáp bôûi chaát
loûng. Do ñoù, ta coù theå thaáy raèng do maët ngoaøi khoâng chòu taûi, caùc phöông trình
maø ta ñaõ thu ñöôïc aùp duïng trong mieàn ñaøn hoài vôùi kyù hieäu a ñöôïc thay theá bôûi c.
Cuï theå, vì öùng suaát phaûi ôû taïi ñieåm chaûy taïi r = c, phöông trình (4.64) cho
σ0  2 
q= 1 − c  (4.65)
2  b 2 


a
c
°
b
Vuøng deûo
°

Vuøng ñaøn hoài

Hình 4.8 Vuøng deûo ñöôïc chöùa beân trong vuøng ñaøn hoài

Baây giôø baèng caùch quay laïi vuøng deûo, ta tìm thaáy raèng chìa khoùa cho traïng thaùi
laø ñieàu kieän chaûy (4.62). Thay theá (4.62) vaøo phöông trình caân baèng (4.48), ta coù
theå tích phaân tröïc tieáp ñeå thu ñöôïc
σr = σ0lnr + constant (4.66)
 203

Hình 4.9 Caùc phaân boá lieân tuïc cuûa caùc öùng suaát phaùp theo phöông chu vi vaø
höôùng kính trong baøi toaùn giaõn nôû ñaøn−deûo cuûa oáng: b/a = 2

Haèng soá ñöôïc xaùc ñònh töø ñieàu kieän bieân σr = −q taïi r = c. Sau cuøng, ta coù
r
σ r = −q + σ 0 ln
c
204

Thay theá (4.65) ñoái vôùi q vaø söû duïng ñieàu kieän chaûy (4.62) seõ mang laïi caùc öùng
suaát trong vuøng deûo nhö
 r 1  c 2 
σ r = σ 0 ln − 1 − 2 
 c 2  b 
(4.67)
 r 1  c 2 
σ e = σ 0 ln + 1 + 2 
 c 2  b 

Baây giôø ta coù theå duøng ñieàu kieän bieân σr = −p taïi r = a ñeå thu ñöôïc
c σ  c2  c
p = q + σ 0 ln = 0  1 − 2  + σ 0 ln (4.68)
a 2  b  a

Do ñoù, ñoái vôùi giaù trò baát kyø cuûa c giöõa a vaø b, aùp suaát töông öùng coù theå
ñöôïc tính toaùn vaø caùc öùng suaát σθ vaø σr trong oáng cuõng coù theå ñöôïc xaùc ñònh
vôùi moïi giaù trò cuûa c. Hình 4.9 chæ ra nhöõng keát quaû cho oáng vôùi b/a = 2 ñoái
vôùi caùc giaù trò khaùc nhau cuûa c/a. Chuù yù raèng trong vuøng deûo caùc öùng suaát xaùc
ñònh tónh, vaø, khi ñaõ cho aùp suaát ôû moät bieân thì aùp suaát ôû moät bieân khaùc ñöôïc
xaùc ñònh. Do ñoù, caùc phöông trình trong vuøng deûo, ngoaøi tính ñôn giaûn hôn
nhöõng phöông trình trong vuøng ñaøn hoài, laø loaïi khaùc. Thöïc teá phöông trình caân
baèng vaø ñieàu kieän deûo coù theå ñöôïc giaûi moät caùch tröïc tieáp maø khoâng coù söï tham
khaûo ñeán bieán daïng−nghóa laø, traïng thaùi laø xaùc ñònh tónh−laø keát quaû cuûa vieäc
khoâng baét caëp öùng suaát vaø bieán daïng, noù sinh ra töø daïng khoâng bieán cöùng ñaëc
bieät cuûa vaät lieäu chaûy deûo lyù töôûng.

4.7.4 Bieán daïng ñaøn deûo

Caàn chuù yù raèng, söï giaõn nôû höôùng kính cuûa vuøng deûo ñöôïc ñieàu khieån bôûi bieán
daïng ñaøn hoài cuûa vuøng ñaøn bao quanh hoaøn toaøn vuøng deûo. Vuøng ñaøn hoài coù theå
ñöôïc xem nhö chòu ñöïng moät aùp suaát q gioáng nhö phaàn deûo beân trong cuûa oáng
ñöôïc laøm ñaày chaát loûng. Ñieàu naøy daãn ñeán moâ hình bieán daïng beân trong oáng
trong ñieàu kieän ñaøn−deûo laø moâ hình raát ñôn giaûn−khoâng coù söï giaõn daøi doïc truïc,
vaø do vaät lieäu khoâng neùn trong caû hai mieàn ñaøn hoài vaø chaûy deûo, bieán daïng coù
theå ñöôïc bieåu dieãn moät caùch deã daøng theo moät thoâng soá ñôn giaûn. Moät kyù hieäu
tieän lôïi cuûa bieán daïng laø söï môû roäng höôùng kính cuûa oáng, ub, taïi r = b.
2
ub 3 σ0  c 
=   (4.69)
b 4 E  b

Söû duïng keát quaû naøy vaøo phöông trình (4.68) vaø saép xeáp laïi, ta tìm ñöôïc
2p 4 E ub  4 E ub  b
=1− + ln  + 2 ln
 (4.70)
σ0 3 σ0 b  3 σ0 b  a
 205

Moái quan heä giöõa aùp suaát vaø söï môû roäng höôùng kính naøy aùp duïng vôùi soá lieäu ñaõ
cho a ≤ c ≤ b, töø ñoù, duøng phöông trình (4.69), ta thu ñöôïc
a2 4 E ub
≤ ≤1 (4.71)
b 2 3 σ0 b

Khi öùng xöû laø ñaøn hoài hoaøn toaøn, phöông trình töông öùng laø

2p  b 2  4 E u b 
=
 a2
− 1 
 3 σ b 
 (4.72)
σ0   0 

Khi bieân ñaøn−deûo ñaït ñeán beà maët ngoaøi, c = b, vaø phöông trình (4.68) trôû thaønh
2p c b
= 2 ln (4.73)
σ0 a

AÙp suaát “chaûy deûo hoaøn toaøn” pc = σ0ln(b/a) ñöôïc duy trì neáu oáng giaõn nôû theâm.
Theo giaû thieát ñaøn−deûo lyù töôûng, coù khaû naêng caùc bieán daïng lôùn voâ haïn xaûy ra
maø khoâng caàn voøng troøn ñaøn hoài bao quanh.
Nhöõng keát quaû naøy ñöôïc veõ ñoái vôùi b/a = 2 nhö ñöôøng cong ORST trong hình
4.10.
Sau cuøng, coù ba giai ñoaïn öùng xöû ñoái vôùi oáng khoâng öùng suaát ban ñaàu vôùi caùc
ñaàu ñöôïc bòt kín, ñöôïc laøm baèng vaät lieäu ñaøn−deûo lyù töôûng vaø chòu moät aùp suaát
beân trong gia taêng ñeàu ñaën:
1- Giai ñoaïn ñaøn hoài, trong ñoù taát caû vaät lieäu bieán daïng trong mieàn ñaøn hoài.

2p
σ0
1,5 T

S
°

1,0

R°

0,5

U 0,5 1,0 4 E ub
3 σ0 b
206

Hình 4.10 Ñöôøng cong giaõn nôû−aùp suaát ñaøn−deûo bieåu thò öùng xöû caát taûi

2- Giai ñoaïn ñaøn−deûo trong ñoù vuøng deûo phía trong ñöôïc chöùa trong mieàn ñaøn
hoài. Vuøng deûo môû roäng khi aùp suaát gia taêng, nhöng caùc söï thay ñoåi daïng−noù
ñöôïc ñieàu khieån bôûi vuøng ñaøn hoài−coù cuøng kieåu nhö trong giai ñoaïn ñaøn hoài.
3- Giai ñoaïn chaûy deûo hoaøn toaøn trong ñoù, vuøng ñaøn hoài phía ngoaøi ñaõ bieán maát,
oáng khoâng bò raøng buoäc ñeå giaõn nôû baèng bieán daïng deûo vaø ñaït ñeán nhöõng thay
ñoåi hình daùng lôùn hôn mieàn ñaøn hoài nhieàu. Ngoaïi tröø caùc aûnh höôûng baäc hai, söï
giaõn nôû deûo xaûy ra ôû aùp suaát haèng ñöôïc goïi laø aùp suaát suy suïp deûo. ÔÛ aùp suaát
naøy, ta döï ñoaùn, oáng seõ phoàng ra ñaùng keå, vaø coù theå vôõ ra.

4.7.5 Caát taûi

Khi gia taûi

Sau khi caát taûi

Hình 4.11 Söï phaân boá cuûa öùng suaát phaùp theo phöông chu vi,
höôùng kính, vaø doïc truïc ôû moät giai ñoïan cuï theå trong giaûn nôû
ñaøn−deûo cuûa oáng vaø sau khi boû aùp suaát
 207

Baây giôø giaû söû aùp suaát, ñaõ ñöôïc taêng leân ñeán mieàn ñaøn−deûo, ñöôïc giaûm moät
caùch ñeàu ñaën cho ñeán khi aùp suaát baèng laïi zero. Ñieàu gì xaûy ra cho caùc öùng
suaát trong oáng?
Vì söï roõ raøng, ta khaûo saùt moät tröôøng hôïp cuï theå, b = 2a, vôùi aùp suaát (ñöôïc taùc
ñoäng vaøo oáng khoâng coù öùng suaát ban ñaàu) ñaõ taêng ñeán giaù trò töông öùng vôùi c =
1,5a, nghóa laø, theo phöông trình (4.68), p = σ0[7/32 + ln(1,5)] = 0,624σ0. Caùc
phaân boá cuûa caùc öùng suaát chính döôùi nhöõng ñieàu kieän naøy ñöôïc bieåu thò trong
hình 4.11 (caùc ñöôøng cong ñaày ñuû). Khi aùp suaát baét ñaàu giaûm, döôøng nhö laø vaät
lieäu, noù ñaõ ôû öùng suaát chaûy, seõ coù “möùc” öùng suaát cuûa noù bò giaûm, vaø do ñoù seõ
laïi trôû vaøo mieàn ñaøn hoài ngay laäp töùc. Bôûi vì baây giôø ta coù bieán daïng deûo vónh
cöûu trong vuøng chaûy deûo ñaõ coù tröôùc ñaây, ta phaûi löu yù caùc quan heä ñaøn hoài
(4.52) khi xem xeùt nhöõng thay ñoåi cuûa öùng suaát vaø bieán daïng. Khi taát caû vaät
lieäu ñang öùng xöû ñaøn hoài, ta coù theå söû duïng nhöõng keát quaû töø (4.57) ñeán (4.59)
ñeå tính toaùn nhöõng thay ñoåi veà σr, σθ, vaø σz ñoái vôùi caùc gia soá aùp löïc aâm. Thí duï,
ñoái vôùi söï caát boû aùp suaát hoaøn toaøn, ta phaûi tröø khoûi phaân boá öùng suaát ñaøn−deûo
trong hình 4.11 moät phaân boá öùng suaát seõ xaûy ra ôû cuøng aùp suaát neáu vaät lieäu vaãn
ñaøn hoài. Ñieàu naøy ñöôïc bieåu thò trong hình 4.11 (nhöõng ñöôøng cong bò gaõy). Dó
nhieân, baây giôø ta phaûi kieåm tra raèng nôi naøo vaät lieäu chòu taùc ñoäng öùng suaát maø
khoâng chaûy deûo. Ñieàu naøy ñöôïc tieán haønh moät caùch deã daøng trong tröôøng hôïp
hieän taïi vì−σz laø öùng suaát chính thöù hai−ta phaûi kieåm chöùng raèng σθ − σr < σ0
ôû moïi nôi; trong hình 4.11 ñieàu naøy thì roõ raøng.

σz

A
A’ B’ C’ B
° °° ° °
O C

σr σθ

Hình 4.12 Caùc ñöôøng cong öùng suaát ñoái vôùi oáng chaûy deûo cuïc boä
khi ñaët aùp suaát vaø sau khi caát boû aùp suaát
208

Hình 4.12 bieåu thò vieäc cung caáp döõ lieäu veõ caùc ñöôøng cong öùng suaát trong
maët phaúng π. Do σz = (σr + σθ)/2 ôû moïi nôi (ñieàu naøy chöùa ñöïng giaû thieát raèng
ñaây laø tröôøng hôïp trong vuøng deûo cuûa quaù trình ñaët taûi ñaàu tieân), taát caû caùc
ñieåm naèm treân ñöôøng thaúng ñi qua goác vuoâng goùc vôùi hình chieáu cuûa truïc σz.
Caùc ñieåm A, B, vaø C töông öùng vôùi caùc baùn kính a, b, vaø c, khi p = 0,624σ0, vaø
A’, B’, vaø C’ töông öùng vôùi cuøng caùc baùn kính khi aùp suaát ñaõ ñöôïc caát boû. Roõ
raøng laø ñieàu kieän chaûy khoâng bò vi phaïm trong traïng thaùi caát taûi. Baèng caùch
ñaët taûi ñeå ñöa oáng vaøo mieàn chaûy deûo cuïc boä vaø roài caát taûi, ta taïo ra söï phaân
boá öùng suaát dö.

Baây giôø neáu ta gia taêng laïi aùp suaát, caùc ñieåm öùng suaát trong hình 4.12 seõ veõ laïi
caùc loä trình cuõ cuûa chuùng giöõa A’, B’, C’ vaø A, B, C; chaûy deûo seõ baét ñaàu laïi ôû p
= 0,624σ0, vaø ôû caùc aùp suaát cao hôn öùng xöû seõ chính xaùc nhö theå laø aùp suaát ñaõ
ñöôïc gia taêng vöôït qua ñieåm naøy ôû laàn ñaët taûi ñaàu tieân. ÖÙng xöû aùp suaát−chuyeån
vò höôùng kính döôùi chöông trình ñaët taûi naøy ñöôïc bieåu thò bôûi ñöôøng cong ORSU
trong hình 4.10; noù raát gioáng vôùi öùng xöû taûi−giaõn daøi trong thí nghieäm keùo cuûa
vaät lieäu bieán cöùng.

4.7.6 Söï thích nghi

Moät khía caïnh quan troïng khaùc cuûa hieän töôïng ñieàu chænh söï phaân boá öùng suaát
laïi trong caùc keát caáu baèng chaûy deûo ñöôïc giôùi haïn cuûa vaät lieäu deûo ñöôïc thaáy
trong nhöõng caáu truùc mang caùc taûi taùc ñoäng laëp laïi vaø laàn löôït. Moät moâ hình phaù
huûy khaû dó döôùi nhöõng tình huoáng naøy laø hoûng do moûi chu kyø thaáp cuûa phaàn keát
caáu qua bieán daïng deûo chu kyø. Ñieàu gì coù khuynh höôùng xaûy ra trong nhieàu caáu
truùc trong khi moät soá taùc ñoäng ñaàu tieân cuûa taûi, keát caáu “laøm heát söùc cuûa noù”,
baèng caùch thöùc chaûy deûo ñöôïc giôùi haïn, ñeå thieát laäp caùc phaân boá öùng suaát dö
nhaèm cöïc tieåu hoùa caùc bieán daïng moûi deûo trong nhöõng chu kyø tieáp sau.

Ñeå cung caáp moät minh hoïa ñôn giaûn veà ñieàu naøy, haõy khaûo saùt aùp suaát p =
0,624σ0 taùc ñoäng laëp laïi leân oáng (b/a = 2). Giaû söû ban ñaàu oáng khoâng coù öùng
suaát, chaûy deûo seõ ñaït ñöôïc ôû p = 0,375σ0 [xem phöông trình (4.64)]: do ñoù coù
theå nghó raèng−ít nhaát, theo nhöõng ngöôøi khoâng quen thuoäc vôùi phaân tích chaûy
deûo−ñaây seõ laø giôùi haïn aùp suaát ñeå traùnh chaûy deûo laëp laïi trong quaù trình ñaët taûi
aùp suaát laëp laïi. Tuy nhieân, vieäc phaân tích maø ta ñaõ tieán haønh chæ ra raèng taùc
ñoäng ñôn giaûn cuûa p = 0,624σ0 gaây ra maãu öùng suaát dö noù cho pheùp keát caáu ñaùp
öùng laïi taùc ñoäng aùp suaát laëp laïi leân ñeán möùc naøy bôûi taùc ñoäng ñaøn hoài thuaàn.
Chuùng ta noùi raèng keát caáu seõ thích nghi öùng xöû ñaøn hoài ñoái vôùi vieäc gaây aùp löïc
laëp laïi giöõa p = 0 vaø p = 0,624σ0; ta ruùt ra moät söï gioáng nhau vôùi öùng xöû cuûa
mieáng ñeäm ñöôïc laøm ñaày baèng loâng noù “thích nghi” khi ñöôïc ngoài leân laïi.
 209

Hình 4.12 gôïi yù raèng oáng ñang khaûo saùt cuûa chuùng ta seõ thích nghi ñoái vôùi ngay
caû caùc aùp suaát cao hôn: thöïc teá, coù theå deã daøng thaáy ñöôïc söï thích nghi seõ xaûy
ra ñoái vôùi taát caû caùc aùp suaát leân ñeán aùp suaát phaù huûy deûo. Tuy nhieân keát quaû
naøy laø, veà moät yù nghóa naøo ñoù, keát quaû ñaëc bieät ñoái vôùi nhöõng giaù trò ñuû nhoû
cuûa b/a. Ñoái vôùi caùc giaù trò cuûa tyû soá naøy lôùn hôn khoaûng 2,2, söï thích nghi thì
chæ coù theå ñoái vôùi nhöõng aùp suaát thaáp hôn aùp suaát phaù huûy deûo (baøi taäp 4.6).
Caàn nhaän ra raèng thí duï thích nghi coù tröôùc laø voâ cuøng ñôn giaûn: moät keát caáu ñôn
giaûn chòu chæ moät loaïi ñaët taûi vôùi daáu khoâng heà thay ñoåi. Roõ raøng, moät söï baøn luaän
ñaày ñuû veà vieäc thích nghi neân chöùa caùc heä ñaët taûi ñoäc laäp phöùc taïp vôùi khaû naêng
thay ñoåi daáu. Tuy nhieân ñieàu naøy vöôït quaù phaïm vi cuûa taøi lieäu naøy.
Moät öùng duïng thöïc teá cuûa söï thích nghi trong caùc oáng daøy laø quaù trình
“autofrettage−söï ñoùng ñai töï ñoäng”, noù ñaõ ñöôïc duøng trong nhieàu naêm trong vieäc
cheá taïo caùc noøng suùng. Ta mong muoán noøng trong cuûa noøng suùng neân duy trì ñoä
chính xaùc kích thöôùc cuûa noù treân vieäc gaây aùp löïc laëp laïi do chaùy. Baèng caùch baét
noøng suùng chòu moät aùp suaát quaù möùc tröôùc khi vieäc vieäc gia coâng beà maët cuoái
cuøng ñöôïc thöïc hieän, heä öùng suaát dö ñöôïc thieát laäp trong noøng ñaûm baûo raèng noøng
trong khoâng bao giôø ñi vaøo mieàn chaûy deûo sau ñoù, döôùi caùc ñieàu kieän bình thöôøng.

4.8 CAÙC QUAN HEÄ ÖÙNG SUAÁT−BIEÁN DAÏNG GIA SOÁ

Trong phaân tích ñaøn deûo baèng pheùp tính gaàn ñuùng soá, kyõ thuaät thöôøng duøng nhaát
laø phöông phaùp gia soá duøng ñoä cöùng tieáp tuyeán. Caùc phöông trình cô baûn ñöôïc
cho trong caùc muïc 4.2 ñeán 4.5 khoâng theå ñöôïc aùp duïng moät caùch tröïc tieáp. Moät
moái quan heä gia soá giöõa öùng suaát vaø bieán daïng ñöôïc caàn ñeán trong vieäc hình
thaønh ma traän ñoä cöùng tieáp tuyeán. Nhöõng loaïi quan heä cô baûn naøy ñöôïc trình
baøy trong muïc naøy.
Nhö ñaõ ñöôïc baøn luaän tröôùc ñaây, öùng xöû chaûy deûo lyù töôûng ña truïc ñoøi hoûi raèng
vectô gia soá öùng suaát tieáp tuyeán vôùi beà maët chaûy vaø gia soá bieán daïng deûo vuoâng
goùc vôùi beà maët ñaët taûi. Theo khaùi nieäm chaûy deûo lyù töôûng, ñoä lôùn cuûa gia soá bieán
daïng deûo khoâng theå ñöôïc xaùc ñònh moät caùch ñôn nhaát bôûi caùc öùng suaát hieän haønh
ñaõ ñöôïc cho σij vaø gia soá öùng suaát dσij. Tuy nhieân, ñoái vôùi caùc öùng suaát hieän haønh
ñaõ ñöôïc cho σij vaø gia soá bieán daïng deûo ñaõ ñöôïc cho dεpij thoûa ñònh luaät chaûy, gia
soá öùng suaát dσij coù theå ñöôïc xaùc ñònh bôûi ñieàu kieän nhaát quaùn noù ñaûm baûo raèng
traïng thaùi öùng suaát vaãn duy trì treân beà maët chaûy.

4.8.1 Daïng toång quaùt cuûa quan heä cô baûn

Theo muïc 4.1, gia soá bieán daïng toång ñöôïc giaû söû laø toång cuûa gia soá bieán daïng
ñaøn hoài vaø gia soá bieán daïng deûo [phöông trình (4.4)]:
210

e
dε ij = dε ij + dε ij
p
(4.74)

Gia soá bieán daïng ñaøn hoài coù theå thu ñöôïc töø ñònh luaät Hooke [xem caùc phöông
trình (3.89) vaø (3.96)]:
e
dε ij = D ijkl dσ kl (4.75a)

dI1 ds ij
hay e
dε ij δ ij + (4.75b)
9K 2G
vaø gia soá bieán daïng deûo ñöôïc thu töø ñònh luaät chaûy, phöông trình (4.6). Theá roài
caùc quan heä bieán daïng−öùng suaát ñaày ñuû ñoái vôùi vaät lieäu ñaøn−deûo lyù töôûng ñöôïc
bieåu dieãn nhö
∂f
dε ij = Dijkldσ kl + dλ (4.76a)
∂σ ij

dI1 ds ij ∂f
hoaëc dε ij = δ ij + + dλ (4.76b)
9K 2G ∂σ ij

ôû ñaây dλ laø heä soá (thöøa soá) chöa xaùc ñònh vôùi giaù trò
= 0 khi f < 0 hay f = 0 nhöng df < 0
dλ (4.77)
> 0 khi f = 0 vaø df = 0
Ta seõ xaùc ñònh daïng cuûa heä soá dλ döôùi ñaây. Vieäc naøy coù theå ñöôïc thöïc hieän
baèng caùch keát hôïp caùc quan heä öùng suaát−bieán daïng (4.76) vôùi ñieàu kieän nhaát
quaùn
∂f
dλ = dσ = 0 (4.78)
∂σ ij ij

noù ñaûm baûo raèng traïng thaùi öùng suaát (σij + dσij) toàn taïi sau khi söï thay ñoåi gia soá
dσij ñaõ xaûy ra vaãn thoûa tieâu chuaån chaûy f
f(σij + dσij) = f(σij) + df = f(σij) (4.79)
Giaûi phöông trình (4.76) ñoái vôùi dσij, hoaëc duøng tröïc tieáp ñònh luaät Hooke
[phöông trình (3.72)], ñònh luaät chaûy [phöông trình (4.6)], vaø phöông trình (4.74),
ta coù theå xaùc ñònh tenxô gia soá öùng suaát
∂f
p
dσ ij = C ijkl (dε kl − dε kl ) = C ijkl dε kl − dλC ijkl (4.80)
∂σ kl

Thay theá phöông trình (4.80) vaøo phöông trình (4.78) vaø giaûi ñoái vôùi dλ
 211

∂f
C ijkl dε kl
∂σ ij
dλ = (4.81)
∂f ∂f
C rstu
∂σ rs ∂ε tu

Taát caû caùc chæ soá trong phöông trình (4.81) laø caùc chæ soá caâm, bieåu thò tính chaát
voâ höôùng cuûa dλ. Do ñoù, neáu f ñöôïc ñònh nghóa cho vaät lieäu quan taâm cuï theå
vaø caùc gia soá bieán daïng dεij ñaõ ñöôïc quy ñònh, heä soá dλ ñöôïc xaùc ñònh moät
caùch ñôn nhaát.
Phöông trình (4.81) baây giôø ñöôïc thay vaøo phöông trình (4.80); theá thì quan heä
gia soá öùng suaát−bieán daïng coù theå ñöôïc bieåu dieãn moät caùch roõ raøng döôùi daïng
sau
 ∂f ∂f 
C ijmn C
 ∂σ mn ∂σ pq pqkl 
dσ ij = C ijkl −  dε kl (4.82a)
 ∂f ∂f 
C rstu
 ∂σ rs ∂ε tu 
 

trong ñoù moät soá chæ soá caâm ñaõ ñöôïc bieán ñoåi moät caùch thích hôïp. Tenxô heä soá
trong daáu ngoaëc bieåu dieãn tenxô caùc moâñun tieáp tuyeán ñaøn−deûo ñoái vôùi vaät lieäu
ñaøn−deûo lyù töôûng:
∂f ∂f
C ijmn C
∂σ mn ∂σ pq pqkl
ep
C ijkl = C ijkl − (4.82b)
∂f ∂f
C
∂σ rs rstu ∂ε tu

Phöông trình (4.82) laø söï hình thaønh quan heä cô sôû toång quaùt nhaát ñoái vôùi vaät
lieäu ñaøn−deûo lyù töôûng. Ta thaáy caùc gia soá öùng suaát coù theå ñöôïc xaùc ñònh moät
caùch ñôn nhaát bôûi haøm chaûy f(σij) vaø caùc gia soá bieán daïng dεij. Noùi caùch khaùc,
neáu traïng thaùi öùng suaát hieän haønh σij ñöôïc bieát vaø caùc gia soá bieán daïng dεij ñaõ
quy ñònh, caùc gia soá öùng suaát dσij töông öùng coù theå ñöôïc xaùc ñònh töø phöông
trình (4.82). Toång quaùt, neáu traïng thaùi öùng suaát hieän haønh ñöôïc bieát vaø caùc gia
soá öùng suaát ñaõ quy ñònh, caùc gia soá bieán daïng töông öùng khoâng theå ñöôïc xaùc
ñònh moät caùch ñôn trò bôûi vì caùc gia soá bieán daïng deûo khoâng theå ñöôïc xaùc ñònh
chæ döïa vaøo heä soá voâ ñònh dλ [xem phöông trình (4.76)].

4.8.2 Quan heä cô baûn döôùi daïng caùc moâñun ñaøn hoài E vaø ν hoaëc G vaø K
Baây giôø ta caàn bieåu dieãn tenxô ñaøn hoài, Cijkl, trong phöông trình cô baûn moät
caùch roõ raøng theo caùc moâñun ñaøn hoài E vaø ν hoaëc G vaø K. Ta thay phöông trình
(3.88) ñoái vôùi Cijkl vaøo phöông trình (4.81) ñeå thu ñöôïc bieåu thöùc ñoái vôùi heä soá
212

dλ :
∂f ν ∂f
dε ij + dε kk δ ij
∂σ ij 1 − 2ν ∂σ ij
dλ = 2
(4.83a)
∂f ∂f ν  ∂f 
+  
∂σ rs ∂σ rs 1 − 2ν  ∂σ δ rs 
 rs 

Chuù yù raèng ν = 0,5(3K − 2G)/(3K + G). Do ñoù, bieåu thöùc treân coù theå ñöôïc vieát
laïi nhö
∂f 3K − 2G ∂f
dε ij + dε kk δ ij
∂σ ij 6G ∂σ ij
dλ = 2
(4.83b)
∂f ∂f 3K − 2G  ∂f 
+  
∂σ rs ∂σ rs 6G  ∂σ δ rs 
 rs 
Ngoaøi ra, ta coù theå thay phöông trình (3.88) ñoái vôùi Cijkl vaøo phöông trình (4.80)
ñeå thu ñöôïc bieåu thöùc ñoái vôùi dσij theo E vaø ν nhö
E νE
dσ ij = dε ij + dε kk δ ij −
1+ν (1 + ν)(1 − 2ν)
 E 
(4.84a)
∂f νE ∂f
− dλ  + δ mn δ ij 
 1 + ν ∂σ ij (1 + ν)(1 − 2ν) ∂σ mn 
hoaëc theo G vaø K nhö
 2  ∂f ∂f 
dσ ij = 2Gde ij + Kdε kk δ ij − dλ  K − G  δ mn δ ij + 2G  (4.84b)
 3  ∂σ mn ∂σ ij 

Ñoái vôùi moät soá vaät lieäu, haøm chaûy ñöôïc bieåu dieãn toång quaùt theo caùc baát bieán
öùng suaát I1 vaø J2 döôùi daïng
( )
f (σ ij ) = F I1 J 2 − k = 0 (4.85)

Noù daãn ñeán

∂f ∂f ∂I1 ∂f ∂ J 2
= + (4.86)
∂σ ij ∂I1 ∂σ ij ∂ J 2 ∂σ ij

∂f ∂f 1 ∂f
hay = δ ij + s ij (4.87)
∂σ ij ∂I1 2 J2 ∂ J2

Vôùi bieåu thöùc naøy,phöông trình (4.84b) trôû thaønh

 ∂f G ∂f 
dσ ij = 2Gde ij + Kdε kk δ ij − dλ 3K δ ij + s ij  (4.88)
 ∂I1 J2 ∂ J2 
 
 213

ôû ñaây dλ coù daïng

∂f G ∂f
3Kdε kk + s mn de mn
∂I1 J2 ∂ J2
dλ = 2
(4.89)
2
 ∂f   ∂f 
9K   + G 
 ∂I1  ∂ J 
 2 

Trong hai muïc tieáp theo, ta seõ baøn luaän caùch thöùc duøng nhöõng phöông trình ñoái
vôùi nhöõng haøm chaûy ñaëc tröng.

4.9 MOÂ HÌNH VAÄT LIEÄU PRANDTL−REUSS (LYÙ THUYEÁT J2)

Haàu heát nhöõng ñieåm ñaëc tröng caàn thieát cuûa lyù thuyeát deûo gia soá coù theå ñöôïc
minh hoïa bôûi daïng cô baûn nhaát, F = F(J2). Daïng ñôn giaûn nhaát cuûa F(J2) laø J 2 ,
baây giôø ñöôïc bieát nhö laø tieâu chuaån chaûy von Mises. Caùc quan heä öùng suaát−bieán
daïng ñaøn−deûo lyù töôûng ñaõ nhaän ñöôïc treân cô sôû cuûa tieâu chuaån chaûy von Mises
f = J2 − k = 0 (4.90)

vaø ñònh luaät chaûy keát hôïp cuûa noù baây giôø ñöôïc bieát nhö laø moâ hình vaät lieäu
Prandtl−Reuss. Moâ hình naøy haàu nhö laø moâ hình ñöôïc söû duïng roäng raõi nhaát vaø
coù leõ moâ hình vaät lieäu ñaøn−deûo lyù töôûng ñôn nhaát.
Ñeå tìm ra caùc quan heä öùng suaát−bieán daïng hoaøn chænh cuûa vaät lieäu
Prandtl−Reuss, ta thay phöông trình (4.90) ñoái vôùi haøm chaûy f vaøo phöông trình
(4.89) ñeå nhaän ñöôïc dλ vaø roài thay dλ vaøo caùc phöông trình (4.76b) vaø (4.88) ñeå
thu ñöôïc
dsij dI1 s de
dε ij = + δ ij + mn 2mn s ij (4.91)
2G 9K 2k
Gs mn de mn
dσ ij = 2Gde ij + Kdε kk δ ij − 2
s ij (4.92)
k

Khi nhöõng ñieàu kieän ñeå chaûy deûo xaûy ra ñöôïc thoûa,
∂f
J2 = k2 vaø df = dσ = sijdsij = 0 (4.93)
∂σ ij ij

Ñaïi löôïng smndemn trong soá haïng thöù ba cuûa caùc phöông trình (4.91) vaø (4.92)
ñöôïc nhaän ra nhö laø suaát cuûa coâng do leäch (thay ñoåi hình daùng). Khai trieån ñaïi
löôïng naøy theo caùc gia soá bieán daïng deûo vaø ñaøn hoài, ta nhaän ñöôïc
( e
s mn de mn = s mn de mn + de mn
p
) (4.94)
214

Khi ta chuù yù ñeán

ds mn
e
de mn = (4.95)
2G

vaø söû duïng söï kieän

dJ2 = smndsmn = 0 (4.96)
Phöông trình (4.94) ruùt goïn thaønh
s mn de mn = s mn de pmn (4.97)

noù chæ ra raèng suaát cuûa coâng leäch trong mieàn chaûy deûo thì chæ do bieán daïng deûo.
Hôn nöõa, töø nhöõng phöông trình (4.91) vaø (4.92) ta coù:
dI1
dε kk = = dε ekk (4.98)
3K

noù nguï yù raèng

dε pkk = dε kk − d ekk = 0 (4.99)

Söï thay ñoåi theå tích thuaàn laø ñaøn hoài vaø khoâng coù söï thay ñoåi theå tích deûo xaûy ra
ñoái vôùi moâ hình vaät lieäu Prandtl−Reuss. Suaát bieán daïng deûo chæ coù moät thaønh
phaàn leäch, noù ñöôïc ñònh nghóa bôûi ñònh luaät chaûy [xem phöông trình (4.8)]:
∂f ∂J
dε pij = dλ = dλ 2 = dλs ij (4.100)
∂σ ij ∂σ ij

Suaát cuûa coâng deûo coù theå nhaän ñöôïc moät caùch ñôn giaûn:
dWp = σ ijdε pij = dλσ ijs ij = 2dλJ 2 = 2dλk 2 (4.101)

Töø keát quaû naøy, ta xaùc ñònh heä soá dλ

dWp s mn de pmn s mn de mn
dλ = 2
= 2
= (4.102)
2k 2k 2k 2

Khi dλ = 0, caùc phöông trình (4.91) vaø (4.92) bieán ñoåi thaønh ñònh luaät Hooke
döôùi daïng vi phaân. Do ñaïi löôïng dλ tyû leä vôùi gia soá smndemn, roõ raøng laø caùc gia
soá bieán daïng dεij trong phöông trình (4.91) khoâng ñöôïc xaùc ñònh moät caùch ñôn trò
ñoái vôùi traïng thaùi öùng suaát σij ñaõ cho; nhöng neáu caùc gia soá bieán daïng dεij vaø
traïng thaùi öùng suaát hieän haønh σij ñöôïc cung caáp, caùc gia soá öùng suaát töông öùng
ñöôïc xaùc ñònh moät caùch duy nhaát bôûi phöông trình (4.92).
Sau cuøng, caùc ñaëc tröng cuûa vaät lieäu Prandtl−Reuss coù theå ñöôïc toùm taét nhö sau:
 215

1- Caùc gia soá bieán daïng deûo phuï thuoäc vaøo caùc giaù trò hieän thôøi cuûa traïng thaùi
öùng suaát leäch, maø khoâng phuï thuoäc vaøo gia soá öùng suaát trong quaù trình ñaït
ñeán traïng thaùi naøy.
2- Caùc truïc chính cuûa tenxô öùng suaát vaø tenxô gia soá bieán daïng deûo truøng nhau.
3- Söï thay ñoåi theå tích deûo trieät tieâu trong suoát quaù trình chaûy deûo.
4- Caùc tyû soá cuûa caùc gia soá bieán daïng deûo theo nhöõng höôùng khaùc nhau coù giaù
trò xaùc ñònh, nhöng caùc ñoä lôùn thöïc cuûa chuùng phuï thuoäc nhaân töû baát ñònh dλ,
(dλ lieân heä vôùi coâng bieán daïng deûo dWp).

Thí duï 4.2 Haõy khaûo saùt öùng xöû cuûa vaät lieäu Prandtl−Reuss döôùi nhöõng ñieàu
kieän cuûa bieán daïng ñôn truïc.
Giaûi:
Döôùi nhöõng ñieàu kieän cuûa bieán daïng ñôn truïc, caùc gia soá bieán daïng vaø caùc öùng
suaát ñöôïc cho nhö
dεij = [dε1, 0, 0]; deij = (1/3)dε1[2, −1, −1]
σij = [σ1, σ2, σ3]; sij = [s1, s2, s2] (4.103)
vaø tieâu chuaån chaûy von Mises coù daïng ñôn giaûn
1
J2 = σ1 − σ 2 = k (4.104)
3

Trong mieàn ñaøn hoài, caùc quan heä öùng suaát−bieán daïng gia soá ñöôïc cho bôûi
 4  3K + 4G
dσ1 =  K + G dε 1 = Bdε 1 = dI1 (4.105a)
 3  9K

2G
vaø dσ1 − dσ 2 = 2Gdε1 = dI1 (4.105b)
3K
Baèng caùch thay tieâu chuaån chaûy (4.104) vaøo caùc phöông trình (4.105), giaù trò
öùng suaát doïc σ1 luùc chaûy deûo nhaän ñöôïc:
3 (3K + 4G) 3B
σ1 = k= k (4.106)
6G 2G
ôû ñaây B = K + (4/3)G ñöôïc bieát döôùi teân laø moâñun raøng buoäc. Do ñoù, khi σ1 ñaït
ñeán giaù trò ñöôïc cho trong phöông trình (4.106), vaät lieäu seõ chaûy deûo, vaø vieäc gia
taêng öùng suaát doïc theâm gaây ra caû bieán daïng deûo vaø ñaøn hoài khi traïng thaùi öùng
suaát di chuyeån doïc beà maët chaûy deûo lyù töôûng. Trong mieàn chaûy deûo, caùc quan
heä öùng suaát−bieán daïng (4.92) ñoái vôùi caùc thaønh phaàn öùng suaát tröôït coù daïng
216

G(s1 de1 + 2s 2 de 2 )
ds1 = 2Gde1 − s1 (4.107)
k2
Khi ta söû duïng thöïc teá dsii = deii = 0 vaø de1 = 2dε1/3, phöông trình (4.107) trôû thaønh
4G Gs 2
ds1 = dε 1 − 21 dε 1 = 0 (4.108)
3 k

do k2 = J2 = (3/4)s12 trong mieàn chaûy deûo. Phöông trình (4.108) nguï yù raèng ds2 =
0 bôûi vì dsii = 0.
Vì theá, trong thí nghieäm bieán daïng ñôn truïc, caùc thay ñoåi öùng suaát vöôït quaù
chaûy deûo ban ñaàu laø loaïi thuaàn aùp löïc thuûy tónh:
dσ1 = ds1 + (3/4)dI1 = (1/3)dI1 (4.109a)
dσ2 = ds2 + (3/4)dI1 = (1/3)dI1 (4.109b)
Vaät lieäu öùng xöû nhö theå noù laø chaát loûng khi maø noù ñaõ ñaït ñeán söùc beàn tröôït giôùi
haïn cuûa noù, vaø caùc thay ñoåi theå tích töông öùng thuaàn laø ñaøn hoài
(1/3)dI1 = Kdε1 (4.110)
 217

Hình 4.13 ÖÙng xöû cuûa cuûa vaät lieäu Prandtl−Reuss döôùi nhöõng ñieàu kieän
cuûa bieán daïng ñôn truïc
a) Quan heä öùng suaát−bieán daïng doïc
b) Quan heä hieäu öùng suaát−hieäu bieán daïng chính
c) Quan heä aùp löïc−bieán daïng theå tích
d) Quan heä hieäu öùng suaát chính−aùp löïc (loä trình öùng suaát)
Thay phöông trình (4.110) vaøo phöông trình (4.109a) seõ daãn ñeán quan heä öùng
suaát−bieán daïng doïc trong mieàn chaûy deûo
dσ1 = Kdε1 (4.111)
Hình 4.13 moâ taû döôùi daïng ñoà thò öùng xöû cuûa vaät lieäu Prandtl−Reuss trong thí
nghieäm bieán daïng ñôn truïc. Ñoä doác cuûa ñöôøng cong σ1 theo ε1 (hình 4.13a) gaõy,
hoaëc meàm, khi chaûy deûo xaûy ra vaø trôû neân töông ñöông vôùi moâñun khoái. Do ñoù,
nhöõng ñoä doác ñaët taûi cuûa ñöôøng cong (σ1 − σ2) theo (ε1 − ε2) vaø ñöôøng cong (σ1 −
σ2) theo I1/3 trôû thaønh zero (hình 4.13b vaø d). Do dεpkk = 0, ñoä doác cuûa ñöôøng
cong I1/3 theo εkk vaãn duy trì haèng soá (hình 4.13c). Moãi laàn caát taûi vaät lieäu, vaät
lieäu theo caùc quan heä ñaøn hoài tuyeán tính (4.105) cho ñeán khi noù laïi ñaït ñeán beà
maët chaûy treân caïnh ñoái dieän cuûa beà maët chaûy, töông öùng vôùi
1
(σ1 − σ 2 ) = −k (4.112)
3

vaø roài vaät lieäu laïi chaûy deûo, töông öùng vôùi caùc phöông trình (4.92). ÖÙng xöû caát
taûi naøy cuõng ñöôïc bieåu dieãn trong hình 4.13.

Thí duï 4.3 Haõy khaûo saùt öùng xöû cuûa vaät lieäu Prandtl−Reuss döôùi ñieàu kieän öùng
suaát phaúng ñöôïc ñònh nghóa bôûi σij = [σ1, 0, σ3].
Giaûi
Ñoái vôùi traïng thaùi öùng suaát naøy, vaät lieäu seõ chaûy deûo khi

J2 =
3
(
1 2
)
σ1 + σ 23 − σ1σ 3 = k 2 (4.113)

Phöông trình (4.113) dieãn taû moät ellipse trong khoâng gian öùng suaát (σ1, σ3) (hình
4.14). Baây giôø chuùng ta khaûo saùt thí nghieäm keùo−keùo song truïc vôùi öùng suaát
phöông ngang σ3 ñöôïc giöõ khoâng ñoåi ôû giaù trò k trong khi öùng suaát phöông ñöùng
ñöôïc gia taêng töø ñieåm A ñeán ñieåm B. Tröôùc khi ñaït ñeán ñieåm chaûy B, öùng xöû
cuûa vaät lieäu laø ñaøn hoài tuyeán tính vôùi
9KG
dσ1 = dε1 = Edε1
3K + G
218

3K − 2G
dε 3 = dε 1 = −νdε1 (4.114)
6K + 2G
dε 2 = dε 3

ÔÛ ñieåm B, vaät lieäu chaûy deûo, vaø bieán daïng deûo khoâng giôùi haïn xaûy ra ôû σ1 =
2k, σ3 = k; caùc thaønh phaàn töông öùng cuûa gia soá bieán daïng deûo laø
∂J 2 dλ
dε p3 = dλ = (2σ 3 − σ1 ) = 0
∂σ 3 3 (4.115)
dε p2 = −dε1p = −kdλ do tính khoâng neùn

Chuù yù raèng, ta khoâng theå thu ñöôïc dεp2 baèng caùch laáy vi phaân ñieàu kieän chaûy
(4.113) bôûi vì noù laø daïng ñöôïc cho chæ trong khoâng gian öùng suaát (σ1, σ3). Tuy
nhieân, ta coù theå laáy vi phaân J2 trong daïng goác (1/6)[(σ1 − σ2)2 + (σ2 − σ3)2 + (σ3 −
σ1)2] ñeå nhaän ñöôïc dεp2 = −dλ(σ1 + σ3)/3 = −kdλ. Neáu chuùng ta laëp laïi thí
nghieäm töông töï vaø thay ñoåi höôùng cuûa σ1 (thí nghieäm keùo−neùn song truïc), ta
tìm ra raèng vaät lieäu chaûy deûo khi σ1 = −k vaø σ3 = k (ñieåm C trong hình 4.14). ÔÛ
ñieåm C, chaûy deûo khoâng giôùi haïn coù giaù trò

dε p2 = 0, dε1p = −dε p3 = − kdλ (4.116)

Neáu caùc toïa ñoä gia soá bieán daïng deûo ñöôïc ñaët choàng leân caùc toïa ñoä öùng suaát,
nhö ñöôïc bieåu dieãn trong hình 4.14, khaùi nieäm tính phaùp tuyeán hoaëc ñònh luaät
chaûy keát hôïp coù theå ñöôïc chöùng minh moät caùch roõ raøng töø thí duï ñôn giaûn naøy.
Trong thí duï keùo−keùo song truïc, dεp3 = 0, vaø vectô gia soá bieán daïng deûo dεp1 thì
vuoâng goùc vôùi beà maët chaûy ôû ñieåm B. Maët khaùc, trong thí duï keùo−neùn song truïc,
dεp1 = dεp3, chæ ra raèng vectô gia soá bieán daïng deûo thì vuoâng goùc vôùi beà maët
chaûy ôû ñieåm C.
 219

Hình 4.14 Ñöôøng cong chaûy deûo von Mises ñoái vôùi
ñieàu kieän öùng suaát phaúng ñaëc bieät; AB vaø AC laø caùc
loä trình öùng suaát; dεp laø vectô gia soá bieán daïng deûo

4.10 MOÂ HÌNH VAÄT LIEÄU DRUCKER−PRAGER

Tieâu chuaån chaûy Drucker−Prager f coù daïng (xem muïc 2.3.4)

f = J 2 + αI1 − k = 0 (4.117)

ôû ñaây α vaø k laø hai haèng soá döông cuûa vaät lieäu. Nhö ñaõ ñöôïc moâ taû trong chöông
2, beà maët chaûy, f = 0, trong khoâng gian öùng suaát chính laø maët noùn tieát dieän troøn
vôùi truïc cuûa noù nghieâng ñeàu so vôùi caùc truïc toïa ñoä vaø ñænh cuûa noù trong phaàn taùm
keùo.

Theo caùc phöông trình (4.76) vaø (4.89), quan heä öùng suaát−bieán daïng töông öùng
vôùi haøm chaûy (4.117) laø

ds ij dI1  s ij 
dε ij + δ ij + dλ 

+ αδ ij 

(4.118)
2G 9K  2 J2 

(G / J 2 )s mnde mn + 3Kαdε kk
ôû ñaây dλ = (4.119)
G + 9K α 2

Moät ñaëc ñieåm raát quan troïng cuûa phöông trình (4.118) laø suaát giaõn nôû khoái deûo
ñöôïc cho bôûi soá haïng thöù ba ôû veá phaûi cuûa phöông trình naøy laø
220

p
dα kk = 3αdλ (4.120)

Phöông trình (4.120) chæ ra raèng bieán daïng deûo phaûi ñöôïc keøm theo söï gia taêng
theå tích neáu α ≠ 0. Ñaëc tính naøy ñöôïc xem nhö laø söï giaõn nôû; noù laø heä quaû cuûa söï
phuï thuoäc cuûa haøm chaûy deûo vaøo aùp löïc thuûy tónh. Ñoái vôùi söï môû roäng beà maët
chaûy baát kyø veà höôùng truïc thuûy tónh aâm, söï giaõn nôû theå tích deûo xaûy ra luùc chaûy
deûo vôùi ñònh luaät chaûy keát hôïp.Ñieàu naøy coù leõ thaáy deã hôn töø caùc luaän cöù hình
hoïc.

Caùc kinh tuyeán cuûa beà maët chaûy laø nhöõng ñöôøng cong giao nhau giöõa beà maët
chaûy vaø maët phaúng (maët phaúng kinh tuyeán) chöùa truïc thuûy tónh; nghóa laø, θ =
const trong haøm chaûy toång quaùt. Hình 4.15 chæ ra moät kinh tuyeán ñieån hình cuûa
söï môû roäng beà maët chaûy Drucker−Prager theo höôùng truïc thuûy tónh aâm. Ñieàu
kieän phaùp tuyeán hoaëc ñònh luaät chaûy keát hôïp ñoøi hoûi raèng vectô gia soá bieán
daïng deûo dεpij vuoâng goùc vôùi beà maët chaûy ôû ñieåm chaûy thöïc P. Do ñoù, noù cuõng
vuoâng goùc vôùi kinh tuyeán ñi qua P. Vectô dεpij baây giôø ñöôïc phaân tích thaønh caùc
thaønh phaàn ñöùng vaø ngang dεijpa vaø dεijpb laàn löôït song song vôùi caùc truïc ρ vaø ξ.
Thaønh phaàn ngang dεijpb bieåu dieãn söï thay ñoåi theå tích deûo, noù luoân luoân döông
khi beà maët chaûy môû roäng theo höôùng truïc thuûy tónh aâm (hình 4.15). Ñieàu naøy
haøm yù raèng chaûy deûo phaûi luoân ñöôïc ñi keøm söï gia taêng theå tích.
ρ= 2J2
dεijpb = Giaõn nôû theå tích

dεpij
dεijpa

°
P

ξ = 1 I1
3

Hình 4.15 Söï giaõn nôû theå tích deûo ñöôïc lieân keát vôùi beà
maët chaûy Drucker−Prager

Söï gia taêng bieán daïng theå tích toång dεkk = dεkk
e p
+ dεkk coù theå ñöôïc xaùc ñònh töø
phöông trình (4.118) vaø dλ töø (4.119). Töø phöông trình (4.118), ta coù
dI1 (G / J 2 )[σ mn dε mn − I1 (dε kk / 3) ] + 3Kαdε kk
dε kk = + 3α (4.121)
3K G + 9 Kα 2
 221

Giaûi phöông trình treân ñeå tìm dεkk vaø duøng phöông trình (4.117), ta thu ñöôïc
J 2 dI1 3α
dε kk = (G + 9Kα 2 ) + σ dε (4.122)
3KGk k mn mn

Thay haøm chaûy (4.117) vaøo caùc phöông trình (4.88) vaø (4.89), ta nhaän ñöôïc moái
quan heä sau ñaây cho tenxô gia soá öùng suaát ñoái vôùi vaät lieäu Drucker−Prager
 G 
dσ ij = 2Gdeij + Kdε kk δ ij − dλ 
 J
s ij + 3Kαδ ij 

(4.123)
 2 

ôû ñaây dλ ñöôïc cho bôûi phöông trình (4.119). Phöông trình (4.123) coù theå ñöôïc
vieát laïi döôùi daïng thích hôïp hôn
ep
dσ ij = C ijmn dε mn (4.124)

nhaèm söû duïng tröïc tieáp trong vieäc thieát laäp phaàn töû höõu haïn, ôû ñaây
 2 
Cep
ijmn = 2Gδ im δ in +  K − G  δ ijδ mn −
 3 
(4.125)
(G / J 2 )s ij + 3Kαδ ij  G 
−  s mn + 3Kαδ mn 
G + 9K α 2  
 J2 

Tenxô Cijmn
ep
laø daïng rieâng cuûa tenxô caùc moâñun tieáp tuyeán ñaøn−deûp ñoái vôùi moâ
hình vaät lieäu Drucker−Prager. Daïng toång quaùt cuûa Cijmn
ep
ñöôïc cho bôûi phöông
trình (4.82b).

Thí duï 4.4 Haõy vieát moät caùch roõ raøng ma traän cô baûn bieán daïng phaúng ñoái vôùi
vaät lieäu Drucker−Prager.
Giaûi
Ñoái vôùi tröôøng hôïp bieán daïng phaúng (γyz = γxz = εz = 0), ta coù theå vieát quan heä
öùng suaát−bieán daïng döôùi daïng ma traän
dσ x 
  dε x 

dτ 
[ ]
dσ y  = C ep 
dε y 

(4.126)
 xy   
dσ z  dε xy 

ôû ñaây truïc z vuoâng goùc vôùi maët phaúng vaø dγxy ñöôïc goïi laø gia soá bieán daïng tröôït
kyõ thuaät
dγxy = 2dεxy (4.127)
222

vaø [Cep] = [C] + [Cp]

 4 2 
K + G K− G 0
3 3
 
K 2 4
− G K+ G 0
trong ñoù [C] =  3 3  (4.128)
 
 0 0 G 
 2 2 
K − G K− G 0
 3 3 

 H 12 H1H 2 H1 H 3 
 
H H H2H3 
[C ]
p
=
−1  2 1
2 
H 22
 (4.129)
G + 9Kα H 3 H 1 H 3H 2 H 23 
 
H H H4H2 H 4 H 3 
 4 1
G G
vaø H1 = 3Kα + s x , H 2 = 3Kα + sy
J2 J2

G G
H3 = τ xy , H 4 = 3Kα + sz
J2 J2

Thí duï 4.5 Haõy khaûo saùt öùng xöû cuûa vaät lieäu Drucker−Prager döôùi thí nghieäm
bieán daïng ñôn truïc:
dεij = [dε1, 0, 0]
deij = (1/3)dε1[2, −1, −1] (4.130)
σij = [σ1, σ2, σ3]
Giaûi
ÖÙng xöû ñaøn hoài cuûa vaät lieäu ñöôïc chi phoái bôûi caùc phöông trình (4.105), chuùng
coù theå ñöôïc vieát laïi nhö
3K + 4G
σ1 = I1 (4.131a)
9K
2G
vaø σ1 − σ 2 = I1 (4.131b)
3K

Baèng caùch duøng phöông trình (4.131a), phöông trình (4.131b) coù theå ñöôïc vieát
laïi nhö
6G
σ1 − σ 2 = σ1 (4.131c)
3K + 4G
 223

Ñieàu kieän chaûy Drucker−Prager trong tröôøng hôïp bieán daïng ñôn truïc trôû thaønh
1
αI1 + J 2 = α(σ 1 + 2σ 2 ) + σ1 − σ 2 = k (4.132)
3

Thay phöông trình (4.131a) ñoái vôùi I1 vaø phöông trình (4.131c) ñoái vôùi J2 hay
σ1 − σ2 vaøo phöông trình (4.132) daãn ñeán

3 (3K + 4G)k 3 Bk
σ1 = = (4.133)
6G ± 9 3 Kα 2G ± 3 3 Kα

trong ñoù daáu phía treân töông öùng vôùi tröôøng hôïp σ1 > 0 vaø daáu phía döôùi töông
öùng vôùi tröôøng hôïp σ1 < 0. Khi α baèng zero, phöông trình (4.133) quy veà phöông
trình (4.106), töông öùng vôùi vaät lieäu Drucker−Prager. AÛnh höôûng cuûa α trong
tröôøng hôïp naøy laø laøm giaûm giaù trò cuûa öùng suaát phaùp theo phöông ñöùng σ1 luùc
chaûy deûo ñoái vôùi thí nghieäm keùo ñôn truïc (daáu döông) vaø laøm taêng giaù trò cuûa
öùng suaát phaùp theo phöông ñöùng σ1 luùc chaûy deûo ñoái vôùi thí nghieäm neùn ñôn
truïc (daáu aâm). Söï gia taêng theâm öùng suaát phaùp theo phöông ñöùng σ1 daãn ñeán
traïng thaùi öùng suaát trong vaät lieäu di chuyeån doïc theo beà maët chaûy khi chòu caû
bieán daïng ñaøn vaø deûo. Quan heä gia soá giöõa öùng suaát ñöùng vaø bieán daïng ñöùng
nhaän ñöôïc ñoái vôùi phöông trình (4.123) trong mieàn ñaøn deûo.

 4 
dσ1 =  K + G dε1 −
(
3Kα ± 2G / 3 )
2
dε1 (4.134)
 3  9Kα 2 + G
trong ñoù daáu phía treân duøng cho tröôøng hôïp dσ1 > 0 trong khi daáu phía döôùi
duøng cho tröôøng hôïp dσ1 < 0. Tröôøng hôïp α baèng zero, phöông trình (4.134) quy
veà phöông trình (4.111) ñoái vôùi vaät lieäu Drucker−Prager.
Töø phöông trình (4.134), ñoä doác cuûa ñöôøng cong σ1 theo ε1 trong quaù trình chaûy
deûo coù theå nhaän ñöôïc nhö
dσ 1
=K
(
1±2 3α )2

(4.135)
dε 1 1 + 9α 2 K / G
trong ñoù, daáu phía treân duøng cho tröôøng hôïp dσ1 < 0 trong khi daáu phía döôùi
duøng cho tröôøng hôïp dσ1 > 0.
Quan heä öùng suaát−bieán daïng trong thí nghieäm neùn−bieán daïng ñôn truïc ñöôïc
bieåu thò trong hình 4.16 ñoái vôùi caû hai moâ hình Prandtl−Reuss vaø
Drucker−Prager. Ñoái vôùi moâ hình Prandtl−Reuss (hình 4.16a), ñöôøng cong laø
ñaøn hoài cho ñeán khi ñieàu kieän chaûy ñaït ñöôïc ôû öùng suaát tæ leä vôùi k [phöông trình
(4.106)]. Trong mieàn chaûy deûo, ñoä doác laø moâñun khoái K. Quaù trình caát taûi laø
ñaøn hoài cho ñeán khi caïnh ñoái dieän cuûa beà maët chaûy ñöôïc ñaït ñeán vaø roài chaûy
224

deûo laïi xaûy ra vôùi ñoä doác K. Luùc hoaøn thaønh chu kyø öùng suaát neùn, moät bieán
daïng (neùn) thöôøng tröïc (dö) vaãn duy trì.
Tröôøng hôïp moâ hình Drucker−Prager ñöôïc ñaët taûi khoâng vöôït quaù xa mieàn ñaøn
hoài thì töông töï (hình 4.16b). Ñeå hieåu ñieàu naøy, ta khaûo saùt ñoä doác cuûa ñöôøng
cong σ1−ε1 trong mieàn chaûy deûo. Do theo thöù töï ñoái vôùi loä trình bieán daïng−öùng
suaát ñôn truïc ñeå ñaït ñeán beà maët chaûy trong thí nghieäm neùn, ñieàu kieän sau ñaây
phaûi giöõ vöõng:
2G
> 3α (4.136)
3K

do ñoù, töø phöông trình (4.135) ñoä doác cuûa ñöôøng cong σ1−ε1 trong quaù trình chaûy
deûo seõ lôùn hôn K trong quaù trình ñaët taûi neùn (daáu phía treân, ñoái vôùi dσ1 < 0) vaø
nhoû hôn K trong quaù trình caát taûi hoaëc ñaët taûi keùo ngöôïc laïi (daáu phía döôùi, ñoái
vôùi dσ1 > 0). Bieán daïng thöôøng tröïc (dö) ôû cuoái chu kyø ñaët−caát taûi vaãn laø neùn
neáu vaät lieäu ñöôïc ñaët taûi vöôït khoâng quaù xa öùng suaát chaûy ban ñaàu vaø roài caát
taûi, nhö ñöôïc bieåu thò trong hình 4.16b. Tuy nhieân, khi vaät lieäu naøy ñöôïc ñaët taûi
vöôït xa mieàn ñaøn hoài (hình 4.16c), söï thieát laäp thöôøng tröïc trôû thaønh keùo. Ñieàu
naøy coù theå ñöôïc xem laø tröôøng hôïp moät chieàu cuûa hieän töôïng phình ra ba chieàu.
Ñeå khaûo saùt gia soá bieán daïng theå tích trong quaù trình ñaët taûi neùn, ta ñaët i = j
trong phöông trình (4.123) vaø chuù yù raèng ñoái vôùi tröôøng hôïp σ1 < 0
σ1
σ1
Chaûy deûo
Chaûy deûo
Ñaøn
Ñaøn Ñaøn hoài
hoài Ñaøn
ÖÙng suaát hoài
ÖÙng suaát hoài
chaûy Chaûy deûo
chaûy
ε1
ε1
Thieát laäp
Thieát laäp
a) b)

σ1

Chaûy deûo
Ñaøn hoài
A1
A1 > A2

ÖÙng suaát Chaûy deûo

chaûy
ε1
c) A2
Thieát laäp = keùo
 225

Hình 4.16 Bieán daïng ñôn truïc ñoái vôùi caùc moâ hình
Prandtl−Reuss vaø Drucker−Prager
a) Prandtl−Reuss, ñaøn deûo, k lôùn;
b) Drucker−Prager, öùng suaát nhoû
c) Drucker−Prager, öùng suaát lôùn

dλ =
(2G / 3 − 3Kα ) dε , 1
2
G + 9Kα

ta coù theå thu ñöôïc moái quan heä gia soá giöõa aùp löïc thuûy tónh vaø bieán daïng theå tích
neùn ñoái vôùi caùc thí nghieäm bieán daïng ñôn truïc nhö

dI1 =
{[ ]
9Kα (2 3 ) / 3 G − 3Kα }dε kk + 3Kdε kk (4.137)
2
G + 9Kα

Khi α ñöôïc thieát laäp baèng zero, phöông trình (4.137) quy veà bieåu thöùc töông öùng
ñoái vôùi vaät lieäu ñaøn hoài. Gia soá bieán daïng theå tích dεkk coù theå tìm ñöôïc töø
phöông trình (4.137); theá thì gia soá bieán daïng theå tích deûo seõ thu ñöôïc baèng caùch
1
tröø phaàn ñaøn hoài, dε ekk = dI1 / K , khoûi dεkk:
3

α(2 3 G − 9Kα)
dε pkk = dI1 (4.138)
3KG(1 + 2 3 α)

Chuù yù phöông trình (4.136), ta thaáy raèng gia soá bieán daïng theå tích deûo döông
(giaõn nôû) nhö ñöôïc mong ñôïi.

4.11 VAÄT LIEÄU ÑAÚNG HÖÔÙNG TOÅNG QUAÙT

Caùc beà maët chaûy ñöôïc xem xeùt trong nhöõng muïc tröôùc ñaây ñöôïc ñònh nghóa chæ
theo caùc baát bieán I1 vaø J2, vaø ñoäc laäp vôùi baát bieán J3, hay töông öùng goùc θ. Tuy
nhieân, ñoái vôùi vaät lieäu ñaúng höôùng toång quaùt, beà maët chaûy laø moät haøm cuûa I1,
J2, vaø J3, ñöôïc bieåu dieãn bôûi
f(I1, J2, J3) = 0 (4.139)
Ñoä doác (gradient) trong tröôøng hôïp naøy coù theå ñöôïc vieát nhö
∂f ∂f ∂I1 ∂f ∂J 2 ∂f ∂J 3
= + + (4.140a)
∂σ ij ∂I1 ∂σ ij ∂J 2 ∂σ ij ∂J 3 ∂σ ij

∂f
hoaëc = B 0 δ ij + B1s ij + B 2 t ij (4.140b)
∂σ ij

ôû ñaây B0, B1, vaø B2 töông öùng kyù hieäu caùc ñaïo haøm rieâng ∂f/∂I1, ∂f/∂J2 ∂f/∂J3, vaø
226

δij laø kyù hieäu Kronecker, sij laø tenxô öùng suaát leäch, vaø tij laø ñoä leäch cuûa bình
phöông cuûa leäch öùng suaát sij:
∂J 3 2
t ij = = s ik s kj − J 2 δ ij (4.141)
∂σ ij 3

Thöïc teá, caùc tieâu chuaån chaûy deûo cuûa Tresca vaø Mohr−Coulomb ñöôïc duøng
thoâng duïng nhaát thuoäc loaïi naøy. Nhö moät minh hoïa, ta xem laïi phöông trình
(2.180), noù laø moät bieåu thöùc daïng khaùc cuû tieâu chuaån Mohr−Coulomb:
1  π J2  π
f (σ ij ) = I1 sin φ + J 2 sin θ +  + cos θ +  − c cos φ = 0 (4.142)
3  3 3  3

vaø chuù yù raèng

3 3 J3
cos 3θ = (4.143)
2 J 23/ 2

Do ñoù, ta coù
∂θ 3 3 J3 cot 3θ
= =
∂J 2 4 sin 3θ J 25 / 2 2J 2
(4.144)
∂θ 3 1 cot 3θ
=− =−
∂J 3 2 sin 3θ J 23 / 2 3J 3

Laáy ñaïo haøm rieâng cuûa phöông trình (4.142) theo I1, J2, vaø J3, ta thu ñöôïc
∂f sin φ
B0 = =
∂I1 3
∂f sin(θ + π 3)   π 
B1 = = 1 + cot θ +  cot 3θ
∂J 2 2 J2   3 
(4.145)
sin φ   π 
+ cot θ +  − cot 3θ 
3   3 
∂f sin(θ + π 3) sin φ − 3 cos(θ + π 3)
B2 = =
∂J 3 2J 2 sin 3θ

Baûng 4.1 Caùc haèng soá Bi ñöôïc xaùc ñònh bôûi caùc beà maët chaûy khaùc nhau

Haøm chaûy B0 B1 B2

von Mises 0 1 0
(2.143)   π    π 
 sin  θ + 3     − 3 cos  θ + 3  
Tresca 0     1+ cot  θ + π  cot 3θ   
  
 J2   3    J2 sin3θ 
(2.138) 







 227

Mohr- sin φ 3   π    π  π

 sin θ + 3     sin θ + 3  sin φ − 3 cos  θ + 3  
Coulomb      1+ cot  θ + π  cot 3θ     
  
 2 J2     3    2J2 sin3θ 
(2.180)    
   
Drucker- α   π  
Prager + sin φ cot  θ +  − cot 3θ 3 
  3  
(2.185) 0
(
1 2 J2 )

Töø phöông trình (4.140), ta coù theå thaáy raèng chæ nhöõng haèng soá Bi caàn ñöôïc
ñònh nghóa bôûi beà maët chaûy. Noùi caùch khaùc, chæ ba ñaïi löôïng naøy phaûi ñöôïc
bieán ñoåi giöõa beà maët chaûy naøy ñeán beà maët chaûy khaùc. Nhöõng haèng soá Bi ñöôïc
cho trong baûng 4.1 ñoái vôùi boán haøm chaûy ñöôïc khaûo saùt trong muïc naøy. Nhöõng
haøm chaûy khaùc coù theå ñöôïc bieåu dieãn moät caùch deã daøng trong cuøng daïng.
Trong caùc öùng duïng phaàn töû höõu haïn, quan heä cô baûn cuûa vaät lieäu ñöôïc phaûn
aùnh bôûi ma traän ñoä cöùng vaät lieäu Cijkepl , noù ñöôïc duøng trong vieäc hình thaønh ñoä
cöùng tieáp tuyeán. Ma traän ñoä cöùng naøy lieân heä gia soá bieán daïng vôùi gia soá öùng
suaát ñöôïc cho bôûi phöông trình (4.82a):
dσ ij = C ep
ijkl dε kl (4.146)

Ñeå thu ñöôïc daïng toång quaùt cuûa tenxô Cijkepl , ta vieát laïi phöông trình (4.82b)
nhö
C ep p
ijkl = C ijkl + C ijkl (4.147)

trong ñoù Cijkl laø tenxô ñaøn hoài ñöôïc cho bôûi phöông trình (3.88) nhö
E  2ν 
C ijkl =  δ ij δ kl + δ ik δ il + δ il δ jk  (4.148)
2(1 + ν)  (1 − 2ν) 

trong khi Cpijkl laø tenxô deûo ñöôïc bieåu dieãn nhö

H ih H kl
C pijkl = (4.149)
h
∂f ∂f
ôû ñaây h= C rstu (4.150)
∂σ rs ∂σ tu

∂f
vaø H ij = C ijmn (4.151)
∂σ mn

Thay caùc phöông trình (4.148) ñoái vôùi Cijkl vaø (4.140) ñoái vôùi ∂f/∂σij vaøo caùc
phöông trình (4.150) vaø (4.151), sau pheùp ñaïo haøm daøi doøng nhöng khoâng phöùc
228

taïp (xem baøi taäp 4.13), ta ñaït ñeán caùc bieåu thöùc sau ñaây cho h vaø Hij theo caùc
haèng soá ñaøn hoài G vaø ν vaø caùc heä soá B0, B1, vaø B2:
 1+ν 2 
h = 2G 3B 20 + 2B12 J 2 + B 22 J 22 + 6B1 B 2 J 3  (4.152)
 1 − 2ν 3 

 1+ν 
H ij = 2G B 0 δ ij + B1s ij + B 2 t ij  (4.153)
 1 − 2ν 

Neáu tenxô gia soá öùng suaát dσij vaø tenxô gia soá bieán daïng dεij ñöôïc bieåu dieãn roõ
raøng theo daïng vectô nhö
{dσij} = { dσx, dσy, dσz, dτyz, dτzx, dτxy}
{dεij} = { dεx, dεy, dεz, dγyz, dγzx, dγxy} (4.154)
ôû ñaây dγxy = 2 dεxy, … laø caùc bieán daïng tröôït kyõ thuaät, vectô töông öùng ñoái vôùi
tenxô Hij coù daïng
[Hij] = { Hx, Hy, Hz, Hyz, Hzx, Hxy} (4.155)
 1+ν  2 
ôû ñaây H x = 2G B 0 + B1s x + B 2  s 2x + s 2xy + s 2xz − J 2 ,...
 1 − 2ν  3 

vaø Hyz = 2G[B1syz + B2(sxysxz + sysyz + syzsz)], …

Do ñoù, tenxô Cijkepl coù theå ñöôïc bieåu dieãn trong daïng ma traän nhö

[Cep] = [C] + [Cp] (4.156)

ôû ñaây
 4 2 2 
(K + G) (K − G) (K − G) 0 00
3 3 3
 2 4 2 
(K − G) (K + G) (K − G) 0 0 0
 3 3 3 
 2 2 4 
[C] = (K − G) (K − G) (K + G) 0 0 0 (4.157)
3 3 3
 
 0 0 0 G 0 0
 
 0 0 0 0 G 0
 
 0 0 0 0 0 G 

vaø
 229

 H 2x H x H y H xHz H x H yz H x H 2x H x H xy 
 
 H 2y H y Hz H y H yz H y H zx H y H xy 
 
 H 2z H z H yz H z H zx H z H xy 
1
p
[C ] = −  (4.158)
h H 2yz H yz H zx H yx H xy 

 
sym H 2zx H 2 x H xy 
 
 H 2xy 

4.12 BAØI TAÄP

4.1 Moät bình aùp löïc thaønh moûng troøn daøi chòu aùp löïc beân trong p vaø bò chaûy
deûo. Tìm heä soá cuûa caùc gia soá bieán daïng deûo theo ba höôùng chính theo
phöông trình Prandtl−Reuss.

4.2 Moät oáng thaønh moûng chòu keùo doïc truïc haèng vaø xoaén thay ñoåi. ÖÙng suaát
phaùp höôùng truïc laø σz = 0,5σ0. Theo tieâu chuaån von Mises, haõy tìm ñoä lôùn
cuûa öùng suaát tieáp τ ñeå oáng baét ñaàu chaûy deûo. Haõy xaùc ñònh heä soá cuûa caùc
gia soá bieán daïng deûo dεijp khi oáng ñöôïc chaûy deûo.

4.3 Moät phaân toá vaät lieäu chòu ba quaù trình ñaët taûi tyû leä. Caùc heä soá cuûa caùc öùng
suaát chính ñoái vôùi ba tröôøng hôïp gia taûi ñöôïc cho nhö (1) (2σ, σ, 0); (2) (σ,
σ, 0); (3) (0, −σ, −σ). Theo
a) Tieâu chuaån von Mises: J2 = k2;
b) Tieâu chuaån Tresca: τmax = (σmax − σmin)/2 = k;
c) Tieâu chuaån Drucker−Prager: αI1 + J2 = k ;
d) Tieâu chuaån Mohr−Coulomb: (mσmax − σmin)/2 = k,
Haõy tìm ñoä lôùn cuûa σ ñoái vôùi moãi tröôøng hôïp ñaët taûi ñeå vaät lieäu baét ñaàu
chaûy deûo. Haõy tìm vectô gia soá bieán daïng deûo chính (dε1p , dε p2 , dε p3 ) trong
quaù trình chaûy deûo döïa treân ñònh luaät chaûy keát hôïp.

4.4 Haõy chöùng toû raèng gia soá bieán daïng deûo ôû ñænh hình choùp luïc giaùc
Mohr−Coulomb coù theå ñöôïc bieåu dieãn nhö
dε 1p = (dλ 1 + dλ 2 )m − (dλ 4 + dλ 5 )
dε p2 = (dλ 5 + dλ 6 )m − (dλ 2 + dλ 3 )
dε p3 = (dλ 3 + dλ 4 )m − (dλ 1 + dλ 6 )

Haõy chöùng toû raèng caùc phöông trình (4.34) vaø (4.36) vaãn ñuùng trong
tröôøng hôïp naøy (hình 4.5).
230

4.5 Beà maët chaûy ñöôïc Mohr−Coulomb hieäu chænh laø beà maët Mohr−Coulomb
mσmax − σmin = f’c ñöôïc keát hôïp vôùi maët phaúng giôùi haïn keùo σmax = f’t.
Beà maët chaûy naøy goàm chín maët phaúng, chín caïnh, vaø baûy ñænh. Haõy phaân
tích gia soá bieán daïng deûo ôû caùc maët phaúng giôùi haïn vaø caùc caïnh vaø caùc
ñænh coù lieân quan. Haõy chöùng toû raèng
a) Caùc gia soá bieán daïng deûo thoûa
∑ dε pt
>m
∑ dε pc

b) Gia soá coâng deûo coù theå ñöôïc bieåu dieãn bôûi
, ,
(
dWp = f c ∑ dε pc + f t ∑ dε pt − m ∑ dε pc )
4.6 Moät oáng daøy ñaàu tieân ñöôïc ñaët taûi ñeán mieàn ñaøn−deûo vôùi aùp suaát beân
trong p, pe ≤ p ≤ pc, vaø roài ñöôïc caát taûi hoaøn toaøn.
a) Haõy tìm caùc öùng suaát dö.
b) Haõy xaùc ñònh aùp suaát cao nhaát ñeå vaät lieäu cuûa oáng seõ khoâng chaûy deûo
laïi khi caát taûi.
c) Haõy chöùng toû raèng neáu tyû soá cuûa baùn kính ngoaøi vaø baùn kính trong cuûa
oáng, b/a, nhoû hôn 2,2; vaät lieäu seõ laéng xuoáng öùng xöû ñaøn hoài ñoái vôùi vieäc
taïo aùp löïc giöõa p = 0 vaø p = pc.
4.7 Moät oáng daøy laøm baèng vaät lieäu chaûy deûo lyù töôûng chòu ñöïng aùp suaát beân
trong chaûy deûo hoaøn toaøn ñöôïc cho bôûi phöông trình (4.73). Haõy khaûo saùt
beà maët chaûy Tresca cuûa caùc ñieåm öùng suaát ñoái vôùi nhöõng baùn kính khaùc
nhau, aùp duïng tính phaùp tuyeán ñeå thu ñöôïc thoâng tin veà bieán daïng deûo
döông, vaø kieåm chöùng raèng bieán daïng deûo nhö theá töông thích vôùi moâ
hình phaù huûy cuûa oáng.

4.8 Moät oáng composite bao goàm n oáng ñöôïc laøm cuøng vaät lieäu loàng leân nhau.
Baùn kính trong vaø ngoaøi cuûa n oáng töông öùng laø (ri, r1), (r1, r2), …, (rn−1,
re). OÁng composite chòu aùp suaát beân trong p. Vaät lieäu tuaân theo tieâu chuaån
chaûy Tresca. Giaû söû raèng chaûy deûo xaûy ra moät caùch ñoàng thôøi ôû nhöõng
maët trong cuûa moãi oáng. Haõy chöùng toû raèng:

a) AÙp suaát beân trong ñoái vôùi chaûy deûo ñaàu tieân ñöôïc cho bôûi
σ   r 
2
r 
2
r 
2
  + L +  n −1 
p= 0 n −   +  1 
i   r  
2   r1   r2    e  
 
 231

trong ñoù σ0 laø öùng suaát chaûy trong keùo ñôn truïc.
b) Neáu tyû soá cuûa caùc baùn kính ngoaøi vaø trong cuûa moãi oáng laø
1/ n
rk r 
=  e  k = 1, 2, …, n; r0 = ri, rn = re
rk − 1  ri 

aùp löïc p laáy giaù trò cöïc ñaïi ñoái vôùi chaûy deûo ñaàu tieân, vaø
nσ 0  r 
2/n
(p e )max = 1 −  i
r



2   e  
 
c) AÙp suaát chaûy deûo hoaøn toaøn p ñöôïc cho bôûi
pc = σ0ln(re/ri)

4.9 Cho hình caàu roãng coù baùn kính trong a vaø baùn kính ngoaøi b. Haõy phaân tích
öùng xöû cuûa hình caàu döôùi aùp suaát beân trong.
a) Haõy tìm caùc öùng suaát vaø chuyeån vò ñaøn hoài. Haõy xaùc ñònh aùp suaát cöïc
ñaïi pe ñeå lôøi giaûi ñaøn hoài naøy ñuùng.
b) Haõy tìm lôøi giaûi ñaøn−deûo vaø aùp suaát cöïc ñaïi pe ñeå lôøi giaûi naøy ñuùng.
c) Neáu vaät lieäu ñöôïc giaû thieát khoâng neùn trong caû mieàn ñaøn hoài vaø chaûy
deûo, nhöõng tröôøng hôïp ñôn giaûn hoùa naøo seõ xaûy ra?
d) Haõy tìm caùc öùng suaát dö sau quaù trình caát taûi hoaøn toaøn vaø xaùc ñònh aùp
suaát cao nhaát ñeå söï laéng xuoáng xaûy ra.
e) Haõy tìm caùc öùng suaát vaø caùc suaát bieán daïng ñoái vôùi chaûy deûo khoâng
kieàm cheá.

4.10 Trong thí nghieäm keùo/xoaén keát hôïp oáng thaønh moûng tieát dieän troøn, goïi σ
vaø ε töông öùng laø öùng suaát phaùp vaø bieán daïng daøi theo phöông doïc truïc, τ
vaø γ töông öùng laø öùng suaát tieáp vaø bieán daïng tröôït. Giaû söû raèng oáng ñöôïc
laøm baèng vaät lieäu Prandtl−Reuss vôùi ν = 0,5. Haõy tính caùc öùng suaát σ vaø τ
töông öùng vôùi traïng thaùi bieán daïng (ε, γ) = (σY/E, σY/ 3 G) ñoái vôùi ba loä
trình ñaët taûi sau ñaây (hình P4.10):
a) Bieán daïng daøi doïc truïc ε ñaàu tieân ñöôïc taêng leân giaù trò chaûy deûo ε =
σY/E, roài ñöôïc giöõ khoâng ñoåi, trong khi bieán daïng tröôït ñöôïc taêng leân ñeán
giaù trò cuoái cuøng cuûa noù γ = σY/ 3 G.
b) Nghòch ñaûo loä trình ñaët taûi treân: bieán daïng tröôït ñaàu tieân ñöôïc taêng leân
ñeán giaù trò cuoái cuøng cuûa noù γ = σY/ 3 G, roài ñöôïc giöõ haèng soá, trong khi
bieán daïng daøi doïc truïc ε ñöôïc taêng leân giaù trò cuoái cuøng cuûa noù σY/E.
c) Caû hai bieán daïng ε vaø γ ñöôïc gia taêng moät caùch tyû leä vôùi tyû soá ε/γ = 3
232

G/E = 1/ 3 , cho ñeán khi giaù trò cuoái cuøng cuûa chuùng ñaït ñeán.
Gôïi yù: Chuù yù raèng σmndemn = σmndεmn, do ñoù dλ coù theå thu ñöôïc theo k, σ,
dε, τ vaø dγ. Do ñieàu kieän khoâng neùn, caùc phöông trình (4.91) hoaëc (4.92)
seõ daãn ñeán moät nhoùm caùc phöông trình vi phaân lieân heä vôùi σ(ε, γ) vaø τ(ε,
γ). Haõy cho dε = 0 hay dγ = 0; caùc phöông trình vi phaân coù theå ñöôïc tích
phaân ñoái vôùi caùc tröôøng hôïp (a) vaø (b).

4.11 Haõy khaûo saùt öùng xöû cuûa vaät lieäu Prandtl−Reuss vaø Drucker− Prager döôùi
ñieàu kieän öùng suaát phaúng ñöôïc ñònh nghóa bôûi σij = [σ1, 0, σ3]. So saùnh caùc
keát quaû.

4.12 Haõy chöùng minh caùc phöông trình (4.145).

4.13 Haõy chöùng minh caùc phöông trình (4.152) vaø (4.153).

Hình P4.10

4.14 Moät oáng beâ toâng thaønh daøy daøi khoâng ñaùy (σ2 = 0) chòu aùp suaát beân
trong p. Caùc baùn kính beân trong vaø ngoaøi töông öùng laø a vaø b. Giaû söû vaät
lieäu beâ toâng tuaân theo tieâu chuaån Rankine vôùi ñoä beàn keùo ñôn truïc f’t.
a) Haõy xaùc ñònh aùp suaát beân trong giôùi haïn ñaøn hoài.
b) Haõy xaùc ñònh moái quan heä giöõa bieân ñaøn−deûo r = c vaø aùp suaát beân
trong p ñoái vôùi p > pc.
c) Haõy xaùc ñònh aùp suaát beân trong giôùi haïn deûo.
d) Ñoái vôùi tröôøng hôïp b/a = 2, haõy veõ caùc ñöôøng cong σr vaø σθ theo r ñoái
vôùi bieân ñaøn−deûo töông öùng ôû c = a, c = (a + b)/2, vaø c = b.

4.15 Moät loã hình truï ñöùng daøi vôùi baùn kính trong a trong nöûa khoâng gian cuûa ñaù
chòu aùp suaát beân trong p nhö ñöôïc bieåu dieãn trong hình P4.15. Giaû söû raèng
 233

vaät lieäu ñaù tuaân theo tieâu chuaån Rankine, vôùi ñoä beàn keùo ñôn truïc f’t. Haõy
xaùc ñònh moái quan heä giöõa baùn kímh cuûa vuøng deûo vôùi aùp suaát beân trong.

4.16 Giaûi laïi baøi taäp 4.15 baèng caùch duøng tieâu chuaån chaûy Tresca. Chöùng toû raèng
moái quan heä giöõa baùn kímh cuûa vuøng deûo vôùi aùp suaát beân trong coù theå thu
ñöôïc baèng caùch cho b → ∞ trong phöông trình (4.68).

Hình
P4.15
4.17 Giaû söû raèng vaät lieäu beâ toâng tuaân theo tieâu chuaån Mohr−Coulomb, giaûi laïi
baøi taäp 4.14. Caùc ñoä beàn keùo vaø neùn ñôn truïc cuûa vaät lieäu töông öùng laø f’t
vaø f’c. Haõy veõ caùc ñöôøng cong σr vaø σθ theo r baèng caùch duøng f’c/f’t = 10.

4.18 Giaûi laïi baøi taäp 4.15 baèng caùch duøng tieâu chuaån Mohr−Coulomb. Giaû söû
caùc ñoä beàn keùo vaø neùn ñôn truïc cuûa ñaù töông öùng laø f’t vaø f’c.

4.19 Chuù yù raèng tieâu chuaån Tresca vaø Rankine laø nhöõng tröôøng hôïp ñaëc bieät cuûa
tieâu chuaån Mohr−Coulomb, haõy chöùng toû raèng:
a) Caùc lôøi giaûi ñaøn−deûo cuûa oáng truï thaønh daøy ñöôïc moâ taû trong muïc 4.7 vaø
baøi taäp 4.14 laø nhöõng tröôøng hôïp ñaëc bieät cuûa lôøi giaûi baøi taäp 4.17.

4.20 Haõy tìm bieåu thöùc heä soá voâ höôùng dλ ñoái vôùi vaät lieäu ñaøn−deûo lyù töôûng
toång quaùt baèng caùch duøng ñònh luaät chaûy keát hôïp
∂f
dε pij = dλ
∂σ ij
234

ÔÛ ñaây f = f(σij) laø haøm chaûy. Giaû söû raèng öùng xöû ñaøn hoài cuûa vaät lieäu laø
tuyeán tính vaø ñaúng höôùng, haõy bieåu dieãn heä soá voâ höôùng dλ theo hai haèng
soá ñaøn hoài K vaø G.

4.21 Haõy vieát chöông trình ñeå tính ma traän cöùng vaät lieäu [Cep] cuûa phöông trình
(4.156) ñoái vôùi boán haøm chaûy ñöôïc cho trong baûng 4.1.
 235

Chöông 5

CAÙC QUAN HEÄ ÖÙNG SUAÁT−BIEÁN DAÏNG

ÑOÁI VÔÙI CAÙC VAÄT LIEÄU BIEÁN CÖÙNG

5.1 GIÔÙI THIEÄU

Vaät lieäu kyõ thuaät thöôøng bieåu loä öùng xöû bieán cöùng. Vieäc gia taêng öùng suaát vöôït
qua beà maët chaûy ban ñaàu vaø vaøo mieàn bieán cöùng (gia taûi) gaây ra caû bieán daïng
deûo vaø ñaøn hoài. ÔÛ moãi traïng thaùi bieán daïng deûo, moät beà maët chaûy môùi, ñöôïc goïi
laø beà maët ñaët taûi tieáp theo, ñöôïc hình thaønh. Neáu baây giôø traïng thaùi öùng suaát
ñöôïc thay ñoåi sao cho ñieåm öùng suaát ñaïi dieän cho noù trong khoâng gian öùng suaát
di chuyeån vaøo beân trong beà maët chaûy môùi (caát taûi), öùng xöû cuûa vaät lieäu seõ trôû laïi
ñaøn hoài, vaø bieán daïng deûo seõ khoâng xaûy ra. ÖÙng xöû öùng suaát−bieán daïng ñöôïc
lieân heä vôùi vieäc ñaët taûi hay caát taûi töø beà maët chaûy môùi thì phuï thuoäc loä trình ñaët
taûi hay phuï thuoäc lòch söû ñaët taûi.
Trong vieäc thieát laäp caùc phöông trình cô sôû cho nhöõng vaät lieäu bieán cöùng, hai
phöông caùch tieáp caän cô baûn ñaõ ñöôïc söû duïng. Phöông caùch ñaàu tieân laø lyù thuyeát
bieán daïng trong daïng quan heä öùng suaát−bieán daïng toång. Lyù thuyeát naøy giaû söû
raèng traïng thaùi öùng suaát xaùc ñònh duy nhaát traïng thaùi bieán daïng vôùi ñieàu kieän laø
bieán daïng deûo tieáp tuïc. Ñieàu naøy thì ñoàng nhaát vôùi quan heä öùng suaát−bieán daïng
ñaøn hoài phi tuyeán cuûa chöông 3 quaù trình caát taûi khoâng xaûy ra. Do ñoù, daïng toång
quaùt nhaát cuûa lyù thuyeát naøy trong quaù trình ñaët taûi coù theå ñöôïc vieát nhö
ε pij = ε ij − ε eij (σ ij ) (5.1)

ôû ñaây ε pij vaø εeij laàn löôït laø nhöõng thaønh phaàn deûo vaø ñaøn hoài cuûa bieán daïng toång
εij. Phöông trình (5.1) bieåu thò öùng xöû ñoäc laäp−loä trình−ñaët taûi. Noù khoâng theå moâ
taû thoûa ñaùng caùc hieän töôïng ñöôïc keát hôïp vôùi vieäc ñaët taûi vaø caát taûi gaàn beà maët
chaûy doïc theo loä trình ñaët taûi trung hoøa. Tuy nhieân, nhöõng lyù thuyeát nhö theá ñaõ
ñöôïc söû duïng moät caùch roäng raõi trong thöïc teá cho vieäc giaûi caùc baøi toaùn
ñaøn−deûo bôûi vì söï ñôn giaûn töông ñoái cuûa noù. Tuy vaäy, quan heä öùng suaát−bieán
daïng ñöôïc döïa treân lyù thuyeát bieán daïng chæ ñuùng trong tröôøng hôïp ñaët taûi tyû leä.
236

Loaïi lyù thuyeát thöù hai laø lyù thuyeát gia soá hay lyù thuyeát chaûy. Lyù thuyeát naøy lieân
heä gia soá cuûa caùc thaønh phaàn bieán daïng deûo dε pij vôùi traïng thaùi öùng suaát, σij, vaø
gia soá öùng suaát, dσij. Moät soá lôùn caùc phöông phaùp kyõ thuaät ñöôïc duøng trong baøn
luaän veà chaûy deûo lyù töôûng tröôùc ñaây ñöôïc aùp duïng ôû ñaây vôùi moät ít thay ñoåi ñoái
vôùi chaûy deûo bieán cöùng. Söï khaùc nhau cô baûn laø beà maët chaûy baây giôø khoâng coá
ñònh trong khoâng gian, maø ñieåm öùng suaát σij ñöôïc pheùp di chuyeån ra ngoaøi beà
maët chaûy ban ñaàu. Ñaùp öùng cuûa vaät lieäu sau chaûy deûo ban ñaàu ñöôïc moâ taû baèng
caùch chæ roõ moät beà maët chaûy môùi ñöôïc goïi laø beà maët chaûy deûo tieáp theo, vaø quy
luaät chæ roõ ñaùp öùng haäu chaûy deûo naøy ñöôïc goïi laø quy luaät bieán cöùng.
Nhöõng giaû thieát cô baûn ñöôïc söû duïng trong vieäc xaây döïng lyù thuyeát gia soá veà chaûy
deûo bieán cöùng bao goàm:
a) Söï toàn taïi cuûa moät beà maët chaûy ban ñaàu xaùc ñònh giôùi haïn ñaøn hoài cuûa vaät
lieäu trong traïng thaùi öùng suaát ña truïc. Khaùi nieäm beà maët chaûy ñaõ ñöôïc thaûo
luaän trong chöông 2.
b) Quy luaät bieán cöùng moâ taû söï tieán trieån cuûa nhöõng beà maët chaûy tieáp theo. Vaøi
quy luaät bieán cöùng ñaõ ñöôïc ñeà nghò tröôùc ñaây vaø seõ ñöôïc baøn luaän trong
chöông naøy.
c) Quy luaät chaûy deûo ñöôïc lieân heä vôùi haøm theá naêng deûo vaø ñònh nghóa höôùng cuûa
vectô bieán daïng deûo gia soá trong khoâng gian bieán daïng. Khaùi nieäm veà quy
luaät chaûy deûo ñaõ ñöôïc thaûo luaän khaù tæ mæ trong chöông 4 ñoái vôùi caùc vaät lieäu
chaûy deûo lyù töôûng. Ñoái vôùi nhöõng vaät lieäu bieán cöùng, quy luaät chaûy keát hôïp
moâ taû keát quaû cuûa ñònh ñeà oån ñònh cuûa Drucker. Ñieàu naøy seõ ñöôïc nghieân cöùu
trong phaàn sau cuûa chöông naøy.
Chöông naøy ñeà caäp ñeán vieäc xaây döïng caùc quan heä cô baûn cuûa nhöõng vaät
lieäu bieán cöùng. Ñaàu tieân lyù thuyeát bieán daïng ñöôïc giôùi thieäu trong muïc
5.2. Sau ñoù, nhöõng khaùi nieäm cô sôû cuûa lyù thuyeát gia soá ñöôïc baøn luaän. Lyù
thuyeát gia soá laø cô sôû ñeå giaûi thích veà ñaët taûi, caát taûi, vaø ñaët taûi laïi vaø
thích hôïp ñoái vôùi vieäc moâ taû öùng xöû phuï thuoäc−lòch söû−öùng suaát cuûa vaät
raén chaûy deûo bieán cöùng. Ñaây laø chuû ñeà chính cuûa chöông naøy.

5.2 LYÙ THUYEÁT BIEÁN DAÏNG DEÛO

5.2.1 Lyù thuyeát bieán daïng ñoái vôùi vaät lieäu J2
Lyù thuyeát bieán daïng ñôn giaûn vaø phoå bieán nhaát laø lyù thuyeát bieán daïng J2. Lyù
thuyeát ñöôïc döïa treân boán giaû thieát sau ñaây: (i) vaät lieäu ban ñaâu ñaúng höôùng; (ii)
bieán daïng deûo chæ bao goàm söï thay ñoåi hình daùng maø khoâng coù söï thay ñoåi theå
tích, vaø bieán daïng ñaøn hoài ñöôïc lieân heä vôùi öùng suaát bôûi ñònh luaät Hooke; (iii)
caùc truïc chính cuûa bieán daïng deûo vaø öùng suaát truøng nhau; (iv) caùc giaù trò chính
 237

cuûa bieán daïng deûo coù cuøng tyû soá vôùi nhau nhö caùc giaù trò chính cuûa öùng suaát
leäch.
Trong vieäc xaây döïng quan heä öùng suaát−bieán daïng, bieán daïng toång εij ñöôïc phaân
taùch thaønh nhöõng thaønh phaàn ñaøn hoài εeij vaø deûo εpij bôûi söï choàng chaäp ñôn giaûn:

ε ij = ε eij + ε pij (5.2)

Theo giaû thieát (ii), bieán daïng ñaøn hoài εeij ñöôïc lieân heä vôùi öùng suaát σij bôûi ñònh
luaät Hooke [xem phöông trình (3.96) cuûa chöông 3]:
s ij σ kk
ε eij = + δ ij (5.3)
2G 9K
vaø bieán daïng deûo εpij chæ chöùa thaønh phaàn bieán daïng leäch epij . Caùc giaû thieát (iii) vaø
(iv) lieân heä bieán daïng deûo naøy εpij vôùi öùng suaát leäch sij nhö

ε pij = epij = φs ij (5.4)

trong ñoù φ laø soá voâ höôùng, noù coù theå ñöôïc xem nhö haøm cuûa baát bieán J2:
φ = φ(J2) (5.5)
Haøm voâ höôùng φ(J2) laø moät ñaëc tröng vaät lieäu ñöôïc xaùc ñònh baèng thí nghieäm.
Ñeå ñònh löôïng haøm φ(J2) vôùi ñöôøng cong öùng suaát−bieán daïng trong thí nghieäm
ñôn truïc, ta ñeà nghò moät bieán öùng suaát ñöôïc goïi laø öùng suaát töông ñöông σe,
ñöôïc ñònh nghóa nhö
3
σe = 3J 2 = s ijsij (5.6)
2

vaø bieán bieán daïng ñöôïc goïi laø bieán daïng deûo töông ñöông εp, ñöôïc ñònh
nghóa nhö
3 p p
εp = ε ε (5.7)
2 ij ij

Ta coù theå thaáy raèng trong thí nghieäm keùo ñôn truïc vôùi σ1 > 0, σ2 = σ3 = 0, öùng
suaát töông ñöông σe trôû thaønh öùng suaát σ1. Maët khaùc, do tính khoâng neùn cuûa bieán
daïng deûo, trong tröôøng hôïp keùo ñôn truïc, ta coù
1 p
ε p2 = ε p3 = − ε (5.8)
2 1
Thay phöông trình (5.8) vaøo phöông trình (5.7), ta nhaän ra raèng bieán daïng töông
ñöông εp trôû thaønh bieán daïng ñôn truïc ε1p .
238

Baây giôø ta coù theå ñònh nghóa moät ñöôøng cong öùng suaát töông ñöông−bieán daïng
töông ñöông ñôn giaûn, hình daïng cuûa noù ñöôïc chi phoái bôûi thí nghieäm keùo ñôn
truïc, coù daïng sau ñaây
σe = σe(εp) (5.9)
Nhaân phöông trình (5.4) vôùi chính noù taïo ra

ε pij ε pij = φ s ijs ij

Baèng caùch duøng nhöõng ñònh nghóa veà öùng suaát töông ñöông σe vaø bieán daïng
töông ñöông εp daãn ñeán bieåu thöùc cho thoâng soá φ:
3 εp
φ= (5.10)
2 σe

hay
3 εp
φ= (5.11)
2 J2

Do bieán daïng töông ñöông εp ñöôïc lieân heä vôùi öùng suaát töông ñöông σe hoaëc baát
bieán öùng suaát J2 thoâng qua quan heä öùng suaát−bieán daïng ñôn truïc (5.9), φ coù theå
thu ñöôïc nhö laø haøm cuûa J2.
Baèng caùch duøng phöông trình (5.10) ñoái vôùi φ, phöông trình cô baûn (5.4) baây
giôø ñöôïc vieát laïi moät caùch roõ raøng theo caùc thaønh phaàn öùng suaát vaø bieán daïng
nhö

εp  1 
ε px = σ x − (σ y + σ z )
σ e  2 
εp  1 
ε py =  σ y − (σ z + σ x )
σe  2 
εp  1 
ε pz =  σ z − (σ x + σ y )
σe  2 
(5.12)
3ε p
γ pxz = τ xz
σe
3ε p
γ pyz = τ yz
σe
3ε p
γ pxy = τ xy
σe
 239

Caùc moái quan heä öùng suaát−bieán daïng cuûa lyù thuyeát bieán daïng cho vaät lieäu J2
ñaàu tieân ñöôïc trình baøy bôûi Hencky vaøo naêm 1924 ñeå moâ taû öùng xöû chaûy deûo lyù
töôûng, vaø sau ñoù, vaøo naêm 1931, bôûi Nadai ñeå moâ taû öùng xöû chaûy deûo cuûa vaät
lieäu bieán cöùng.
Nhöõng phöông trình (5.4) vaø (5.12) bieåu dieãn öùng xöû öùng suaát−bieán daïng cuûa
vaät lieäu bieán cöùng vôùi söï chuyeån tieáp lieân tuïc töø traïng thaùi ñaøn hoài sang traïng
thaùi deûo, mieãn laø ñieàu kieän ñaët taûi
dJ2 > 0 (5.13)
ñöôïc thoûa maõn. Maët khaùc, ñònh luaät Hooke phaûi ñöôïc söû duïng vaø bieán daïng deûo
vaãn khoâng ñoåi. Vì ñieàu naøy, quan heä öùng suaát−bieán daïng toång cuûa lyù thuyeát bieán
daïng thì chæ ñuùng ñoái vôùi loä trình ñaët taûi tyû leä hoaëc gaàn nhö tyû leä. Trong tröôøng
hôïp naøy, caùc thaønh phaàn öùng suaát gia taêng trong ñieàu kieän tyû soá cuûa chuùng laø
haèng, vì theá caùc bieán daïng coù theå ñöôïc bieåu dieãn theo traïng thaùi öùng suaát cuoái
cuøng doïc theo loä trình ñaët taûi tyû leä.
Tính ñuùng ñaén cuûa lyù thuyeát bieán daïng ñoái vôùi caùc loä trình ñaët taûi khaùc vôùi loä
trình ñaët taûi tyû leä ñaõ ñöôïc nghieân cöùu bôûi Budiansky (1959). Baèng caùch thöøa
nhaän ñònh ñeà Drucker ñeå thieát laäp moät tieâu chuaån ñoái vôùi söï ñuùng ñaén vaät lyù,
Budiansky ñaõ chæ ra raèng caùc lyù thuyeát bieán daïng thích hôïp vôùi ñònh ñeà naøy ñoái
vôùi mieàn cuûa caùc loä trình ñaët taûi ôû vuøng laân caän vôùi ñaët taûi tyû leä.

Thí duï 5.1 Moät phaân toá vaät lieäu J2 chòu loä trình ñaët taûi tyû leä vôùi heä soá öùng suaát
σ/τ = 2 nhö ñöôïc bieåu thò trong hình 5.1. Quan heä öùng suaát−bieán daïng trong keùo
ñôn truïc cuûa vaät lieäu ñöôïc cho bôûi
240

Bieán daïng deûo

Loä trình ñaët taûi

Beà maët chaûy deûo

ban ñaàu

Hình 5.1 Moät minh hoïa cuûa lyù thuyeát J2 (thí duï 5.1)

σ
 E (σ ≤ σ Y )
ε= (5.14)
 σ + σ − σY (σ > σ Y )
 E m

vôùi moâñun cuûa Young E = 207.109N/m2, öùng suaát chaûy ban ñaàu σY = 207.106N/m2,
haèng soá m = 25.109N/m2, vaø heä soá Poisson ν = 0,3. Haõy tìm nhöõng thaønh phaàn
cuûa bieán daïng phaùp vaø tröôït töông öùng vôùi hai traïng thaùi öùng suaát vôùi: (i) σ
= 180.106N/m2, τ = 90.106N/m2 vaø (ii) σ = 200.106N/m2, τ = 100.106N/m2.
Giaûi
Ñieàu kieän chaûy ñoái vôùi vaät lieäu J2 chòu caùc öùng suaát σ vaø τ ñöôïc bieåu dieãn nhö
σ 2 + 3τ 2 = σ 2Y (5.15)

Thay σ = 180.106N/m2 vaø τ = 90.106N/m2 vaøo phöông trình (5.15) daãn ñeán
σ 2 + 3τ 2 = (180.10 6 ) 2 + 3(90.10 6 ) 2 = (238,1.10 6 ) 2 > σ 2Y

Do ñoù, phaân toá ñaõ bieán daïng deûo döôùi traïng thaùi öùng suaát (i) vaø (ii), vaø bieán
daïng cuûa phaân toá goàm coù nhöõng phaàn ñaøn hoài vaø deûo. Bieán daïng ñaøn hoài ñöôïc
xaùc ñònh bôûi ñònh luaät Hooke [xem caùc phöông trình (3.101) vaø (3.102)]. ÔÛ traïng
thaùi öùng suaát (i):
 241

(ε ex )1 σ
= =
180
E 207 × 10 3
= 8,69 × 10 −4

( )e
1
e
( )
ε y = εz 1 = − σ = −
E
ν 0,3 × 180
3
= −2,609 × 10
−4

207 × 10
( )e
γ xy = −
1
2(1 + ν ) τ
E
= −
2(1 + 0,3)(90)
3
= 1,130 × 10
−3

207 × 10
(γ eyz )1 = (γ exz )1 = 0

ÔÛ traïng thaùi öùng suaát (ii):

(ε ex )2 =
σ
=
200
E 207 × 10 3
= 9,662 × 10 −4

(ε ey )2 ( ) e ν
= εz 2 = − σ = −
0,3 × 200
= −2,899 × 10
−4
E 207 × 10 3

(γ exy )2 = 2(1 E+ ν)τ = 2(1 + 0,3)(100

3
)
= 1,256 × 10
−3

207 × 10
(γ yz )2 = (γ xz )2 = 0
e e

Caùc bieán daïng deûo ñöôïc tính toaùn töø phöông trình (5.12), vôùi öùng suaát σe ñöôïc
thu töø phöông trình (5.6):
2 2
σe = 3J 2 = σ + 3τ

Ñoái vôùi traïng thaùi öùng suaát (i),

(σ e )1 = (180.10 6 ) 2 + 3(90.10 6 ) 2 = 238,1.10 6 N/m

2

Ñoái vôùi traïng thaùi öùng suaát (ii),

(σ e )2 = (200.10 6 ) 2 + 3(100.10 6 ) 2 = 264,6.10 6 N/m

2

Theo quan heä öùng suaát−bieán daïng ñaõ cho (5.14), bieán daïng töông ñöông εp coù
theå ñöôïc bieåu dieãn theo öùng suaát töông ñöông σe nhö
σe − σ Y
εp =
m
vaø tyû soá εp/σe trong phöông trình (5.12) ñöôïc tính toaùn ñoái vôùi hai traïng thaùi öùng
suaát nhö
 εp  (σ ) − σ Y 238,1.10 6 − 207.10 6 1
  = e 1 = = 5,225 × 10 − 12
σ
 e

1 m(σ e )1 9 6
(25.10 )(238,1.10 ) N/ m 2
242

 εp  (σ ) − σ Y 264,6.10 6 − 207.10 6 1
vaø   = e 2 = = 8,707 × 10 − 12
σ
 e

2 m(σ e )2 9 6
(25.10 )(264,6.10 ) N/ m 2

Baây giôø caùc bieán daïng deûo coù theå thu ñöôïc töø phöông trình (5.12) nhö

(ε ) p
x 1
 εp
= 

 σ = (5,225 × 10 − 12 )(180.10 6 ) = 9,405 × 10 − 4

 σe 1

(ε ) = (ε )
p
y 1
p
z 1
 εp
= 
  σ
  −  = (5,225 × 10 − 12 )(−90.10 6 ) = −4,702 × 10 − 4
  2
 σe 1

(γ ) = 3 σε  τ = 3(5,225 × 10

p
xy 1
p − 12
)(90.10 6 ) = 1,411 × 10 − 3
  e 1

(γ ) = (γ ) = 0
p
yz 1
p
xz 1

Töông töï, ñoái vôùi traïng thaùi öùng suaát (ii), ta coù
(ε p
) = (8,707 × 10 )(200.10 ) = 1,741 × 10
x 2
−12 6 −3

(ε p
) = (ε ) = −8,707 × 10
y 2
p
z 2
−4

(γ p
) = 3(8,707 × 10 )(100.10 ) = 2,612 × 10
xy 2
−12 6 −3

(γ p
) = (γ ) = 0
yz 2
p
xz 2

Cuoái cuøng, bieán daïng toång εij ñöôïc cho nhö laø toång cuûa bieán daïng ñaøn εeij vaø
bieán daïng deûo εpij :

 e
( ) ( ) 12 [(γ ) + (γ ) ]
p
 εx 1 + εx 1
e
xy 1
p
xy 1 0


1 
[ε ij ]1
2
[( ) ( ) ] (ε ) + (ε )
=  γ exy 1 + γ pxy 1
e
y 1
p
y 1 0 



0 0 (ε ) ( )
e
z 1 + ε pz 1 


1,810 1,271 0 
 
= 1,271 − 0,731 0  × 10 − 3
 
 0 0 − 0,731

vaø töông töï

 243

2,707 1,934 0 
 
[ε ij ] 2
= 1,934 − 1,160 0  × 10 − 3
 
 0 0 − 1,160

Hình 5.1 bieåu thò loä trình ñaët taûi vaø höôùng cuûa vectô bieán daïng deûo. Coù theå ñöôïc
thaáy raèng vectô bieán daïng deûo vuoâng goùc vôùi beà maët chaûy ôû caùc ñieåm öùng suaát.
Ñieàu naøy ñaõ ñöôïc chöùng toû bôûi phöông trình (5.4).

5.2.2 Söï toång quaùt hoùa cuûa lyù thuyeát J2

Quan heä öùng suaát−bieán daïng cuûa nhöõng phöông trình (5.4) vaø (5.5) töông ñoái
ñôn giaûn trong keát caáu. Noù chæ chöùa baát bieán J2. Caùc moái quan heä phöùc taïp hôn
ñaõ ñöôïc ñeà nghò trong quaù khöù. Thí duï, Prager ñaõ thieát laäp moái quan heä sau ñaây
giöõa bieán daïng deûo vaø öùng suaát cuûa caùc kim loaïi döôùi ñieàu kieän ñaët taûi tyû leä:
ε pij = f (J 2 , J 3 )s ij + g (J 2 , J 3 )t ij (5.16)

noù cuõng bao goàm baát bieán thöù ba cuûa tenxô öùng suaát leäch, J3, vaø caùc ñaïo haøm
cuûa noù, tij:
∂J 3 2
t ij = = s ik s kj − J 2 δ ij (5.17)
∂σ ij 3

Ñoái vôùi nhöõng quan heä cô baûn (5.16), caùc giaû thieát (ii) vaø (iv) ñaõ ñöôïc loaïi tröø
nhöng giaû thieát (i), lieân quan ñeán tính ñaúng höôùng ban ñaàu, vaø giaû thieát (ii)
lieân quan ñeán tính khoâng neùn chaûy deûo, vaãn ñöôïc duy trì. Caùc haøm voâ höôùng
f(J2, J3) vaø g(J2, J3) laø nhöõng ñaëc tính vaät lieäu ñöôïc xaùc ñònh baèng caùc thí
nghieäm. So saùnh vôùi phöông trình (5.4), phöông trình (5.16) cung caáp tính linh
hoaït hôn trong vieäc laøm thoûa maõn caùc soá lieäu thí nghieäm.
Hôn nöõa, neáu giaû thieát veà tính khoâng neùn chaûy deûo ñöôïc loaïi boû, moät daïng quan
heä öùng suaát−bieán daïng toång quaùt hôn coù theå öùng duïng cho caùc vaät lieäu phi kim
loaïi coù theå ñöôïc bieåu dieãn nhö
ε pij = P(I1 , J 2 , J 3 )δ ij + Q(I1 , J 2 , J 3 )s ij + R(I1 , J 2 , J 3 )t ij (5.18)

trong ñoù δij laø kyù hieäu Kronecker. Ñoái vôùi moät soá vaät lieäu ma saùt phi kim loaïi
nhö ñaát, beâ toâng, vaø caùc loaïi ñaù, söï thay ñoåi theå tích deûo thöôøng coù theå ñaùnh giaù
ñöôïc, vaø do ñoù aûnh höôûng cuûa baát bieán thöù nhaát I1 phaûi ñöôïc ñöa vaøo tính toaùn.
Do nhöõng phöông trình cô baûn (5.18) chöùa ba baát bieán öùng suaát nhö laø caùc bieán
trong ba haøm voâ höôùng P, Q, vaø R, noù cho thaáy raèng chuùng thích hôïp ñoái vôùi
vieäc moâ taû caùc vaät lieäu nhö theá döôùi quaù trình ñaët taûi tyû leä.
244

Trong nhöõng muïc tieáp theo, chuùng ta seõ thaûo luaän nhöõng khaùi nieäm cô baûn cuûa
lyù thuyeát deûo gia soá ñoái vôùi caùc vaät raén chaûy deûo bieán cöùng. Ñaây laø noäi dung
chính cuûa chöông naøy.

5.3 MAËT ÑAËT TAÛI VAØ CAÙC QUY LUAÄT BIEÁN CÖÙNG
5.3.1 Maët ñaët taûi vaø tieâu chuaån ñaët taûi
Maët ñaët taûi laø maët chaûy tieáp theo ñoái vôùi vaät lieäu bieán daïng ñaøn deûo, noù ñònh
nghóa bieân cuûa mieàn ñaøn hoài hieän thôøi (hoaëc ñang xeùt). Neáu ñieåm öùng suaát naèm
beân trong mieàn naøy, khoâng coù bieán deûo xaûy ra theâm nöõa. Maët khaùc, neáu traïng
thaùi öùng suaát ôû treân bieân cuûa mieàn ñaøn hoài vaø coù khuynh höôùng di chuyeån ra
ngoaøi beà maët chaûy hieän thôøi, bieán daïng deûo seõ tieáp tuïc xaûy ra, ñöôïc keøm bôûi söï
thay ñoåi hình daïng cuûa maët ñaët taûi hieän thôøi. Noùi caùch khaùc, beà maët ñaët taûi hieän
thôøi hay beà maët chaûy tieáp theo seõ thay ñoåi hình daùng hieän thôøi cuûa noù khi bieán
daïng deûo xaûy ra. Do ñoù, beà maët ñaët taûi coù theå ñöôïc bieåu dieãn nhö laø haøm cuûa
traïng thaùi öùng suaát hieän thôøi (hoaëc bieán daïng) vaø moät soá bieán aån nhö
( )
f σ ij , ε pij , k = 0 (5.19)

trong ñoù caùc bieán aån ñöôïc bieåu dieãn theo bieán daïng deûo ε pij vaø thoâng soá bieán
cöùng k.
Vieäc xaùc ñònh baûn chaát caùc maët ñaët taûi tieáp theo laø moät trong nhöõng vaán ñeà
chính cuûa lyù thuyeát deûo bieán cöùng. Ñaùp öùng cuûa vaät lieäu sau chaûy deûo ban ñaàu
khaùc nhieàu trong caùc lyù thuyeát deûo khaùc nhau. Ñaùp öùng haäu−chaûy deûo naøy,
ñöôïc goïi laø quy luaät bieán cöùng, ñöôïc moâ taû baèng caùch ñòng roõ quy luaät ñoái vôùi söï
tieán trieån cuûa nhöõng maët chaûy hoaëc maët ñaët taûi tieáp theo. Moät vaøi quy luaät bieán
cöùng ñaõ ñöôïc ñeà nghò trong quaù khöù ñeå tính toaùn chaûy deûo. Do söï thay ñoåi hình
daïng cuûa beà maët ñaët taûi ñöôïc lieän heä chaët cheõ vôùi “ñaët taûi deûo”, tröôùc tieân ta seõ
baøn luaän tieâu chuaån ñaët taûi ñoái vôùi vaät lieäu bieán cöùng. Sau ñoù seõ nghieân cöùu ñeán
caùc quy luaät bieán cöùng.
Ñoái vôùi öùng xöû ñôn truïc, caùc khaùi nieäm “ñaët taûi” vaø “caát taûi” laø roõ raøng
(H.5.2a). Maët ñaët taûi töï thaân laø phaàn caàn thieát ñeå ñònh nghóa ñaët taûi vaø caát taûi.
Ta seõ ñònh nghóa roõ hôn ôû ñaây raèng ñaët taûi hay chaûy deûo xaûy ra chæ khi ñieåm
öùng suaát ôû treân maët ñaët taûi vaø vieäc ñaët taûi theâm hay vectô gia soá öùng suaát dσij
ñöôïc höôùng ra phía ngoaøi mieàn ñaøn hoài hieän thôøi. Ñeå bieåu dieãn phaùt bieåu treân
r
moät caùch chính xaùc hôn, ta ñònh nghóa moät vectô ñôn vò n f vuoâng goùc vôùi maët
ñaët taûi trong khoâng gian öùng suaát (H.5.2b), noù coù caùc thaønh phaàn nhö
 245

∂f
∂σ ij
n fij = 1/ 2
(5.20)
 ∂f ∂f 
 
 ∂σ ∂σ 
 kl kl 

Neáu goùc giöõa vectô dσij vaø n fij laø nhoïn (H.5.2b), bieán daïng deûo taêng theâm seõ
xaûy ra. Do ñoù, tieâu chuaån ñoái vôùi ñaët taûi laø

neáu f = 0 vaø n fijdσ ij > 0 , thì dε pij ≠ 0 (5.21)

Traùi laïi, neáu hai vectô dσij vaø n fij hôïp thaønh moät goùc tuø, quaù trình caát taûi seõ xaûy
ra. Do ñoù, tieâu chuaån ñoái vôùi caát taûi laø
neáu f = 0 vaø n fijdσ ij < 0 , thì dε pij = 0 (5.22)

Trong tröôøng hôïp ñaët taûi trung hoøa, vectô taûi gia taêng dσij vuoâng goùc vôùi vectô
phaùp tuyeán n fij , vaø bieán daïng deûo seõ khoâng xaûy ra theâm. Ñieàu kieän naøy ñöôïc
xem laø “ñaët taûi trung hoøa”. Tieâu chuaån ñoái vôùi “ñaët taûi trung hoøa” laø
neáu f = 0 vaø n fijdσ ij = 0 , thì dε pij = 0 (5.23)

Xem xeùt laïi tieâu chuaån ñaët taûi ñoái vôùi vaät lieäu ñaøn−deûo lyù töôûng ñaõ ñöôïc baøn
luaän trong chöông 4 [xem caùc phöông trình (4.2) vaø (4.5)]; trong tröôøng hôïp ñoù,
maët chaûy ban ñaàu trôû thaønh maët giôùi haïn vôùi bieán daïng deûo xaûy ra chæ khi f = 0
vaø dσij tieáp tuyeán vôùi maët chaûy. Do ñoù, ñoái vôùi vaät lieäu chaûy deûo lyù töôûng,
khoâng coù tröôøng hôïp ñaët taûi trung hoøa nhö ñöôïc thoûa maõn bôûi phöông trình
(5.23).

5.3.2 Caùc quy luaät bieán cöùng

246

Khi maët chaûy ban ñaàu ñöôïc bieát, quy luaät bieán cöùng ñònh nghóa söï thay ñoåi cuûa
noù trong suoát quaù trình chaûy deûo. Moät soá caùc quy luaät bieán cöùng ñaõ ñöôïc ñeà
nghò. Caùc quy luaät ñaõ ñöôïc duøng roäng raõi nhaát laø bieán cöùng ñaúng höôùng, bieán
cöùng ñoäng hoïc, vaø bieán cöùng toå hôïp caû hai, nghóa laø, bieán cöùng ñaúng höôùng–
ñoäng hoïc. Trong chöông naøy, ta thaûo luaän khaù chi tieát ba quy luaät ñôn giaûn naøy.
Vì muïc ñích roõ raøng, daïng toång quaùt cuûa haøm ñaët taûi cuûa phöông trình (5.19) coù
theå ñöôïc vieát nhö
( ) ( ) ( )
f σ ij , ε pij , k = F σ ij , ε pij − k 2 ε p = 0 (5.24)

trong ñoù thoâng soá bieán cöùng k2 ñaïi dieän cho kích thöôùc cuûa beà maët chaûy, trong
( )
khi haøm F σ ij , ε pij xaùc ñònh hình daùng cuûa beà maët chaûy. ÔÛ ñaây, thoâng soá k2 ñöôïc
bieåu dieãn nhö laø haøm cuûa εp, ñöôïc goïi laø bieán daïng töông ñöông, noù laø haøm gia
taêng tích phaân cuûa caùc gia soá bieán daïng deûo nhöng khoâng laø chính bieán daïng
deûo (xem muïc 5.5). Giaù trò cuûa εp phuï thuoäc lòch söû ñaët taûi hoaëc loä trình bieán
daïng deûo.
Do söï bieán cöùng cuûa vaät lieäu coù khuynh höôùng giôùi thieäu caùc tính baát ñaúng
höôùng trong vaät lieäu ñaúng höôùng ban ñaàu, thaät khoâng ñuû ñeå moâ taû beà maët
chaûy baát ñaúng höôùng trong khoâng gian cuûa caùc öùng suaát chính. Khoâng gian
naøy ñaõ ñöôïc duøng ñoái vôùi vaät lieäu ñaúng höôùng. Do ñoù, trong phaàn naøy, beà maët
chaûy seõ ñöôïc moâ taû trong khoâng gian öùng suaát chín chieàu cuûa σij. Tuy nhieân,
caùc bieåu ñoà seõ ñöôïc veõ trong khoâng gian hai chieàu, nhöng caùc yù töôûng hình
hoïc cô baûn ñöôïc môû roäng trong khoâng gian nhieàu chieàu hôn.

5.3.3 Bieán cöùng ñaúng höôùng

Ñoái vôùi vaät lieäu chaûy deûo lyù töôûng, phöông trình beà maët chaûy coá ñònh coù daïng
F(σij) = k2, ôû ñaây k laø haèng soá. Quy luaät bieán cöùng ñôn giaûn nhaát ñöôïc döïa treân
giaû thieát raèng maët chaûy ban ñaàu môû roäng ñeàu khoâng coù söï xoay vaø tònh tieán khi
chaûy deûo xaûy ra, nhö ñöôïc bieåu dieãn döôùi daïng bieåu ñoà trong hình 5.3. Kích
thöôùc cuûa maët chaûy baây giôø ñöôïc chi phoái bôûi giaù trò k2, noù phuï thuoäc vaøo lòch söû
bieán daïng deûo. Phöông trình ñoái vôùi maët chaûy tieáp theo hoaëc maët ñaët taûi coù theå
ñöôïc vieát döôùi daïng toång quaùt
F(σ ij ) = k (ε p ) (5.25)
2

Thí duï, neáu haøm chaûy ban ñaàu von Mises, F = J2, ñöôïc söû duïng, phöông trình
(5.25) trôû thaønh

s ij s ij = k 2 (ε p )
1
J2 = (5.26)
2
 247

Khi öùng suaát töông ñöông σ e = 3J 2 ñöôïc ñöa vaøo phöông trình (5.26) nhö laø
thoâng soá bieán cöùng, moâ hình bieán cöùng ñaúng höôùng von Mises seõ coù daïng

f (σ ij , k ) = s s − σ 2e (ε p ) = 0
3
(5.27)
2 ij ij
ÔÛ ñaây thoâng soá bieán cöùng σe (εp) ñöôïc lieân heä vôùi bieán daïng töông ñöông εp
nhôø vaøo ñöôøng cong öùng suaát−bieán daïng ñôn truïc thí nghieäm. Bieán daïng töông
ñöông εp seõ ñöôïc xaùc ñònh sau naøy nhö laø haøm voâ höôùng cuûa coâng ñöôïc thöïc
hieän bôûi bieán daïng deûo hoaëc nhö laø bieán daïng deûo tích luõy (xem muïc 5.5).

5.3.3.1 Thí duï minh hoïa

Khaûo saùt moät phaân toá vaät lieäu chòu traïng thaùi öùng suaát phaúng ñaëc bieät nhö hình
5.4, haøm chaûy ban ñaàu von Mises ñöôïc cho bôûi
f = σ 2 + 3τ 2 − σ 20 = 0 (5.28)

hay F = σ 2 + 3τ 2 = σ 20 (5.29)

trong ñoù σ0 laø öùng suaát chaûy ban ñaàu döôùi taùc ñoäng keùo ñôn truïc. Sau chaûy deûo
ñaàu tieân, neáu vaät lieäu chòu loä trình ñaët taûi toång quaùt, theo quy luaät bieán cöùng ñaúng
höôùng, nhöõng beà maët ñaët taûi tieáp theo ñöôïc bieåu dieãn toång quaùt nhö
σ 2 + 3τ 2 = σ 2e (5.30)
σ2
Maët chaûy tieáp theo,
Maët chaûy ban ñaàu, F = k2 F = k12 > k2
B
°
°A

O σ1
°

C
D° °

Hình 5.3 Maët chaûy tieáp theo ñoái vôùi vaät lieäu bieán cöùng ñaúng höôùng

trong ñoù thoâng soá bieán cöùng σ 2e , ñaëc tröng cho kích thöôùc cuûa maët ñaët taûi, laø
giaù trò lôùn nhaát cuûa (σ2 + τ2) ñaït ñöôïc trong lòch söû öùng suaát. Do lòch söû löu laïi
248

cuûa vaät lieäu ñöôïc mieâu taû bôûi thoâng soá bieán cöùng, vaät lieäu ñöôïc ñaëc tröng bôûi
phöông trình (5.30) coù theå ñöôïc xem nhö laø vaät lieäu bieán cöùng.

5.3.3.2 Hieäu öùng Bauschinger

Moâ hình bieán cöùng ñaúng höôùng ñôn giaûn trong söû duïng, nhöng noù aùp duïng chuû
yeáu cho vieäc ñaët taûi ñôn ñieäu khoâng coù nhöõng ñaûo ngöôïc öùng suaát. Vì maët ñaët
taûi giaõn nôû ñeàu ñaën (hoaëc ñaúng höôùng) vaø vaãn töï ñoàng daïng vôùi vieäc gia taêng
bieán daïng deûo (H.5.3), noù khoâng theå keå ñeán hieäu öùng Bauschinger cuûa haàu heát
caùc vaät lieäu.
τ
Loä trình ñaët taûi baát kyø Maët chaûy tieáp theo,
σ2 + 3τ2 = σe2 > σ02
τ
σ

O σ0 σe σ

Beà maët chaûy ban ñaàu

σ2 + 3τ2 = σ02
Hình 5.4 Thoâng soá bieán cöùng ñoái vôùi phaân toá chòu öùng suaát phaùp vaø tieáp

Thuaät ngöõ hieäu öùng Bauschinger ñöôïc xem laø tröôøng hôïp cuï theå cuûa baát ñaúng
höôùng ñöôïc gaây ra bôûi bieán daïng deûo; cuï theå laø, bieán daïng deûo ban ñaàu theo
moät daáu seõ laøm giaûm söùc beàn cuûa vaät lieäu ñoái vôùi bieán daïng deûo theo daáu
ngöôïc laïi keá tieáp. ÖÙng xöû ñöôïc döï ñoaùn bôûi quy luaät bieán cöùng ñaúng höôùng,
treân thöïc teá, traùi ngöôïc vôùi söï khaûo saùt naøy. Quy luaät nguï yù raèng do bieán
cöùng, vaät lieäu seõ bieåu loä söï gia taêng öùng suaát chaûy neùn baèng vôùi söï gia taêng
öùng suaát chaûy keùo. Ñieàu naøy ñöôïc minh hoïa trong hình 5.3, ôû ñoù caùc giôùi haïn
chaûy trong höôùng ñaët taûi ñaàu tieân (OAB) vaø höôùng ñaët taûi nghòch ñaûo (OCD)
coù ñoä lôùn baèng nhau. Do bieán daïng deûo laø quaù trình baát ñaúng höôùng, khoâng
theå mong chôø lyù thuyeát bieán cöùng ñaúng höôùng seõ daãn ñeán moät keát quaû thöïc teá
khi nhöõng loä trình ñaët taûi phöùc taïp vôùi söï ñaûo ngöôïc öùng suaát ñöôïc khaûo saùt.

5.3.4 Bieán cöùng ñoäng hoïc

Quy luaät bieán cöùng ñoäng hoïc giaû söû raèng trong thôøi gian bieán daïng deûo, maët ñaët
taûi tònh tieán nhö laø vaät theå cöùng trong khoâng gian öùng suaát, duy trì kích thöôùc,
hình daùng, vaø höôùng cuûa maët chaûy ban ñaàu. Quy luaät bieán cöùng naøy, do Prager
(1955, 1956), cung caáp moät phöông caùch ñôn giaûn ñeå keå ñeán hieäu öùng
Bauschinger.
 249

Quy luaät naøy ñöôïc minh hoïa baèng ñoà thò trong hình 5.5. Khi ñieåm öùng suaát di
chuyeån doïc theo loä trình ñaët taûi cuûa noù töø ñieåm A ñeán ñieåm B, maët chaûy tònh
tieán (khoâng quay) nhö moät vaät theå cöùng. Do ñoù, maët chaûy keá tieáp seõ di chuyeån
leân vò trí ñöôïc chæ roõ trong hình 5.5 khi ñieåm öùng suaát ñaõ ñaït ñeán vò trí B. Vò trí
môùi cuûa maët chaûy bieåu thò haøm chaûy hieän haønh, taâm cuûa noù ñöôïc chæ roõ bôûi
αij. Chuù yù, neáu öùng suaát ñöôïc caát taûi töø ñieåm B doïc theo loä trình ñaët taûi ban
ñaàu, nghóa laø, neáu baây giôø B theo veát cuûa loä trình BAO, vaät lieäu öùng xöû ñaøn
hoài töø ñieåm B ñeán ñieåm C nhöng roài baét ñaàu chaûy deûo laïi tröôùc khi caùc öùng
suaát ñöôïc laøm maát ñi hoaøn toaøn. Thöïc ra, beà maët chaûy keá tieáp coù theå hoaëc
khoâng theå bao quanh ñieåm goác trong khoâng gian öùng suaát. Nhö laø keát quaû cuûa
vieäc giaû söû moät chuyeån ñoäng tònh tieán vaät theå cöùng cuûa maët ñaët taûi, quy luaät
bieán cöùng ñoäng hoïc döï ñoaùn moät hieäu öùng Bauschinger lyù töôûng ñoái vôùi vieäc
nghòch ñaûo hoaøn toaøn cuûa caùc ñieàu kieän ñaët taûi.
Ñoái vôùi bieán cöùng ñoäng hoïc, phöông trình cuûa maët ñaët taûi coù daïng toång quaùt
( ) ( )
f σ ij , ε pij = F σ ij − α ij − k 2 = 0 (5.31)

ÔÛ ñaây k laø haèng soá vaø αij laø nhöõng toïa ñoä cuûa taâm maët ñaët taûi (hoaëc vectô OO1
trong hình 5.5), noù thay ñoåi vôùi bieán daïng deûo. Ñeå minh hoïa, chuùng ta haõy khaûo
saùt thí duï ñôn giaûn sau ñaây.

Thí duï 5.2 Moät phaân toá vaät lieäu ñaõ ñöôïc chaûy deûo chòu öùng suaát phaùp σ vaø öùng
suaát tieáp τ nhö ñöôïc bieåu thò trong hình 5.6. Haõy xaùc ñònh söï thay ñoåi toïa ñoä cuûa
taâm maët ñaët taûi dαij do gia taûi dσij = (dσ, dτ) noù thoûa tieâu chuaån ñaët taûi. Giaû söû
dαij song song vôùi phaùp vectô cuûa beà maët ñaët taûi ôû ñieåm chaûy A hieän haønh trong
khoâng gian con öùng suaát (σ, τ). Giaû söû vaät lieäu thoûa tieâu chuaån von Mises.
250

Giaûi

Ñöôïc döïa treân tieâu chuaån von Mises, haøm chaûy ban ñaàu ñöôïc cho bôûi phöông
trình (5.28). Do bieán cöùng ñoäng hoïc, haøm chaûy keá tieáp ñöôïc bieåu dieãn nhö
~) 2 + 3(τ − ~
f = (σ − σ τ ) 2 − σ 20 = 0 (5.32)

trong ñoù (~
σ, ~
τ ) laø caùc toïa ñoä cuûa taâm maët ñaët taûi hieän thôøi vaø thoâng soá bieán
cöùng σ 0 duy trì haèng soá.
2

Baây giôø, moät löôïng gia taêng öùng suaát (dσ, dτ) ñöôïc ñaët choàng leân traïng thaùi öùng
suaát A(σ, τ) naèm treân beà maët ñaët taûi f = 0 vaø thoûa ñieàu kieän ñaët taûi:
∂f ∂f
dσ + dτ > 0
∂σ ∂τ

Do ñoù, bieán daïng deûo xaûy ra, vaø theo quy luaät bieán cöùng ñoäng hoïc, maët ñaët taûi
tònh tieán trong khoâng gian öùng suaát. Ñeå xaùc ñònh gia soá tònh tieán cuûa taâm, dαij,
do caùc gia taêng öùng suaát (dσ, dτ), chuùng ta giaû söû raèng vectô dαij coù höôùng song
r
song vôùi phaùp vectô n ôû ñieåm öùng suaát chaûy hieän thôøi A trong khoâng gian öùng
suaát (σ, τ). Do ñoù, dαij chæ coù hai thaønh phaàn khaùc khoâng, nghóa laø,
{ dα ij } = {dσ~, d~τ} (5.33)

noù thoûa
~ = c ∂f = 2c(σ − σ
dσ ~)
∂σ
∂f
d~
τ=c = 6c(τ − ~
τ) (5.34)
∂τ
 251

ôû ñaây c laø haèng soá. Do ñieåm öùng suaát A’ vaãn ôû treân maët chaûy môùi trong thôøi
gian gia taûi, söï bieán thieân cuûa haøm f, df phaûi baèng zero:
df = 2(σ − ~
σ)(dσ − d~
σ) + 6(τ − ~
τ )(dτ − d~
τ) = 0 (5.35)

Giaûi caùc phöông trình (5.34) vaø (5.35) ñeå tìm d~

σ vaø d~
τ , ta thu ñöôïc gia soá tònh
~ ~
tieán cuûa taâm (dσ, d τ ) nhö

d~ σ)[(σ − ~
σ = (σ − ~ σ)dσ + 3(τ − ~ [
τ )dτ] σ 20 + 6(τ − ~
τ) 2 ]
d~ τ )[(σ − σ
τ = (τ − ~ τ )dτ]
~)dσ + 3(τ − ~ [σ 2
0 + 6(τ − ~
τ)2 ] (5.36)
,,
Pheùp tònh tieán (d~
σ, d~
τ ) ñöôïc bieåu thò bôûi ñöôøng O1O 2 trong khi ñöôøng cong
chaûy ñöôïc caäp nhaät ñöôïc bieåu thò bôûi ñöôøng chaám−gaïch trong hình 5.6. Ñoái vôùi
loä trình ñaët taûi ñaõ cho, phöông trình (5.36) coù theå ñöôïc tích phaân vaø vò trí hieän
haønh cuûa taâm coù theå ñöôïc xaùc ñònh.
5.3.4.1 Quy luaät bieán cöùng Prager
Nhö ñaõ ñöôïc thaáy vaán ñeà then choát cuûa maët chaûy keá tieáp theo quy luaät bieán
cöùng ñoäng hoïc laø xaùc ñònh caùc toïa ñoä cuûa taâm, αij. Caùch ñôn giaûn nhaát ñeå xaùc
ñònh thoâng soá bieán cöùng αij laø giaû söû moät söï phuï thuoäc tuyeán tính cuûa dαij vaøo
dε pij . Ñieàu naøy ñöôïc bieát nhö laø quy luaät bieán cöùng Prager, noù coù daïng ñôn
giaûn
p p
dα ij = cdε ij hoaëc α ij = cε ij (5.37)

ôû ñaây c laø haèng soá bieán cöùng, ñaëc tröng cho vaät lieäu bieán daïng. Phöông trình
(5.37) coù theå ñöôïc xem nhö ñònh nghóa cuûa bieán cöùng tuyeán tính.
Neáu chuùng ta söû duïng ñònh luaät chaûy keát hôïp, quy luaät bieán cöùng Prager töông
ñöông vôùi giaû thieát raèng vectô dαij di chuyeån theo höôùng song song vôùi phaùp
r
vectô n ôû traïng thaùi öùng suaát hieän haønh treân beà maët chaûy trong khoâng gian öùng
suaát.
Moät vaøi maâu thuaãn coù theå naûy sinh khi quy luaät bieán cöùng Prager ñöôïc duøng
trong khoâng gian öùng suaát. Thí duï, neáu moät soá thaønh phaàn öùng suaát trieät tieâu
,, ,
trong phöông trình (5.31), nhö σ ij = 0 vaø σ ij = 0 , phöông trình (5.31) coù theå
ñöôïc vieát
F( σ ij − α ij − α ij ) − k2
, , ,,
= 0 (5.38)
,,
Do d α ij = cdε pij khoâng nhaát thieát baèng khoâng, phöông trình (5.38) khoâng nhaát
thieát bieåu dieãn moät maët maø noù ñôn thuaàn tònh tieán trong khoâng gian öùng suaát; noù
252

,,
cuõng coù theå bieán daïng, do nhöõng giaù trò thay ñoåi cuûa α ij . Ñieàu naøy toát nhaát coù
theå ñöôïc thaáy töø thí duï 5.3 döôùi ñaây.
Neân chuù yù raèng trong thí duï 5.2, chuùng ta ñaõ giaû söû vectô dαij di chuyeån theo
höôùng song song vôùi phaùp tuyeán cuûa maët chaûy ôû ñieåm öùng suaát A trong khoâng
gian öùng suaát (σx, τxy), nghóa laø,
∂f ∂f
dα xx = c , dα xy = c , nhöõng thaønh phaàn khaùc = 0 (5.39)
∂σ x ∂τ xy

noù theo höôùng cuûa hình chieáu vectô ∂f/∂σij leân maët phaúng σx−τxy. Döïa treân giaû
thieát naøy, haøm chaûy keá tieáp vaãn giöõ cuøng daïng nhö phöông trình (5.32) trong
quaù trình bieán cöùng. Tuy nhieân, ñaây khoâng laø tröôøng hôïp neáu quy luaät Prager
ñöôïc söû duïng ñeå xaùc ñònh nhöõng thoâng soá αij.

Thí duï 5.3 Duøng quy luaät Prager, haõy giaûi baøi toaùn töông töï thí duï 5.2.
Giaûi
Quy luaät Prager ñöôïc bieåu dieãn nhö
∂f
dα ij = c dε pij = c (5.40)
∂σ ij

trong ñoù ñònh luaät chaûy keát hôïp ñaõ ñöôïc duøng. Daïng toång quaùt cuûa maët chaûy
tieáp theo cuûa vaät lieäu J2 ñöôïc cho bôûi
3
f = (s ij − α ij )(s ij − α ij ) − σ 20 = 0 (5.41)
2

Thay phöông trình (5.41) ñeán (5.40) daãn ñeán

∂f
dα ij = c = 3c(s ij − α ij ) (5.42)
∂σ ij

Baây giôø phaân toá vaät lieäu chæ chòu taùc ñoäng cuûa öùng suaát phaùp σ vaø öùng suaát tieáp
τ, nghóa laø,
σxx = σ, τxy = τ, nhöõng thaønh phaàn khaùc cuûa σij = 0
2~
vaø α xx = σ, α xy = ~
τ , nhöõng thaønh phaàn khaùc cuûa αij = 0 (5.43)
3

Do ñoù, phöông trình (5.41) coù daïng cuûa phöông trình (5.32):
~) 2 + 3(τ − ~
f = (σ − σ τ ) − σ 20 = 0 (5.44)

vaø töø phöông trình (5.42), nhöõng thay ñoåi cuûa toïa ñoä taâm dα ij thu ñöôïc nhö
 253

~)
dα xx = 2c(σ − σ
~)
dα yy = dα zz = −c(σ − σ
(5.45)
dα = dα = 3c(τ − ~
xy yx τ)
dα xz = dα zx = dα yz = dα zy = 0

Ñaõ ñöôïc thaáy raèng dαyy vaø dαzz khoâng nhaát thieát baèng khoâng. Bieåu thò giaù trò
ñöôïc caäp nhaät cuûa thoâng soá bieán cöùng nhö
~ = α + dα
α ij ij ij

Theá thì beà maët chaûy keá tieáp ñöôïc bieåu dieãn bôûi

(
f = σ−α xx ) (
~2 + 3 τ − α
~
xy ) + (− α~ )
2
yy
2
+ (− α
~ )2 − σ 2 = 0
zz 0 (5.46)

So saùnh phöông trình (5.46) vôùi phöông trình (5.44) chæ ra raèng quy luaät bieán
cöùng Prager daãn ñeán moät beà maët chaûy keá tieáp khoâng chæ tònh tieán maø coøn thay
ñoåi hình daùng cuûa cuûa noù trong quaù trình chaûy deûo ñöôïc taïo ra bôûi gia taêng taûi.
Phöông trình (5.46) khoâng thaät söï dieãn taû moät quy luaät bieán cöùng ñoäng hoïc nhö
ñaõ ñöôïc moâ taû tröôùc ñaây.
5.3.4.2 Quy luaät bieán cöùng Ziegler
Ñeå nhaän ñöôïc quy luaät bieán cöùng ñoäng hoïc ñuùng caû trong khoâng gian öùng suaát,
Ziegler (1959) ñaõ hieäu chænh quy luaät bieán cöùng cuûa Prager vaø giaû söû raèng suaát
(vaän toác) cuûa tònh tieán xaûy ra theo höôùng cuûa vectô öùng suaát bieán ñoåi
~ = σ − α trong daïng
σ ij ij ij

dα ij = dµ(σ ij − α ij ) (5.47)

ôû ñaây dµ laø heä soá tæ leä döông noù phuï thuoäc vaøo lòch söû bieán daïng. Ñeå ñôn giaûn,
heä soá naøy coù theå ñöôïc giaû söû coù daïng ñôn giaûn
dµ = adεp (5.48)
trong ñoù a laø haèng soá döông, ñaëc tröng cho vaät lieäu.

Thí duï 5.4 Duøng quy luaät bieán cöùng Ziegler, haõy giaûi baøi toaùn töông töï nhö
trong thí duï 5.2.
Giaûi
Trong tröôøng hôïp naøy, quy luaät Ziegler cuûa phöông trình (5.47) ñöôïc bieåu dieãn
nhö
d~
σ = dα xx = dµ(σ − ~
σ)
254

d~
τ = dα xy = dα yx = dµ(τ − ~
τ) (5.49)

nhöõng thaønh phaàn khaùc cuûa dα ij = 0

Theo caùc thuû tuïc töông töï nhö trong thí duï 5.2, vaø giaûi nhöõng phöông trình (5.49)
vaø (5.35) ñoái vôùi d~
σ vaø d~τ , ta thu ñöôïc

~ = 1 (σ − σ
dσ ~)[(σ − σ τ )dτ]
~)dσ + 3(τ − ~
σ 20
(5.50)
1
d~ τ )[(σ − ~
τ = 2 (τ − ~ τ )dτ]
σ)dσ + 3(τ − ~
σ0
~, d~ ,
Söï gia taêng tònh tieán (dσ τ ) cuûa taâm ñöôïc bieåu thò bôûi O1O 2 trong hình 5.6, noù
~, τ − ~
höôùng doïc theo vectô öùng suaát bieán ñoåi O1A (σ − σ τ ) , vaø beà maët chaûy caäp
nhaät ñöôïc bieåu thò bôûi ñöôøng ñöùt trong hình.

5.3.5 Bieán cöùng hoãn hôïp

Söï keát hôïp bieán cöùng ñoäng hoïc vôùi bieán cöùng ñaúng höôùng seõ daãn ñeán quy luaät
bieán cöùng hoãn hôïp toång quaùt hôn (Hodge, 1957):

( ) ( ) ( )
F σ ij , ε pij , k = F σ ij − α ij − k 2 ε p = 0 (5.51)

Trong tröôøng hôïp naøy, maët ñaët taûi traûi qua chuyeån ñoäng tònh tieán ñöôïc ñònh nghóa bôûi αij
vaø söï giaõn nôû ñeàu ñöôïc ño bôûi k2; nhöng noù vaãn duy trì hình daùng goác ban ñaàu cuûa noù.
Vôùi quy luaät bieán cöùng hoãn hôïp, nhöõng möùc ñoä khaùc nhau cuûa hieäu öùng Bauschinger coù
theå ñöôïc moâ phoûng, baèng caùch ñieàu chænh hai thoâng soá bieán cöùng, αij vaø k2.
Ñeå minh hoïa ñieàu naøy, haõy khaûo saùt vaät lieäu J2 tuaân theo quy luaät bieán cöùng hoãn hôïp.
Daïng toång quaùt cuûa beà maët ñaët taûi keá tieáp laø
 255

f =
1
2
( )( )
s ij − α ij s ij − α ij − k 2 ε p = 0 ( ) (5.52)

Neáu quy luaät bieán cöùng Prager ñöôïc aùp duïng, phöông trình (5.52) coù theå ñöôïc vieát nhö

f =
1
2
( )( ) ( )
s ij − cε pij s ij − cε pij − k 2 ε p = 0 (5.53)

ôû ñaây c laø haèng soá. Trong khoâng gian öùng suaát, maët di chuyeån xung quanh nhöng khoâng
giaõn nôû ra ngoaøi, nhö trong hình 5.3, hoaëc tònh tieán nhö trong hình 5.5. Caùc maët chaûy
tieáp theo khoâng hình thaønh hoï moät thoâng soá maø caét vôùi nhöõng caùi tröôùc, nhö ñöôïc bieåu
thò maët caét bôûi ñöôøng cong ñöùt trong hình 5.7. Chính nhöõng maët naøy trong khoâng gian
öùng suaát seõ xaùc ñònh bieán daïng deûo coù xaûy ra theâm nöõa hay khoâng khi ñaët taûi keá tieáp.

5.4 QUY LUAÄT CHAÛY DEÛO VAØ ÑÒNH ÑEÀ OÅN ÑÒNH CUÛA DRUCKER
5.4.1 Caùc quy luaät chaûy
Trong chöøng möïc giôùi haïn, beà maët ñaët taûi ñaõ ñöôïc khaûo saùt rieâng reõ, vaø hình daùng
cuûa nhöõng beà maët ñaët taûi keá tieáp trong chöông trình ñaët taûi ñaõ cho coù theå ñöôïc xaùc
ñònh baèng söï choïn löïa quy luaät bieán cöùng cuï theå. Söï lieân quan caàn thieát giöõa haøm ñaët
taûi f vaø quan heä öùng suaát−bieán daïng ñoái vôùi vaät lieäu bieán cöùng seõ ñöôïc thieát laäp trong
muïc naøy baèng phöông thöùc cuûa quy luaät chaûy.

Khi beà maët chaûy hieän haønh f ñöôïc ñaït tôùi, vaät lieäu ôû trong traïng thaùi chaûy deûo
vôùi vieäc ñaët taûi theâm nöõa. Baèng vieäc giôùi thieäu khaùi nieäm haøm theá naêng deûo
g (σ ij , ε ij , k ) töông töï vôùi nhöõng baøi toaùn doøng löu chaát lyù töôûng, ta ñònh nghóa
p

quy luaät chaûy

∂g
dε pij = dλ (5.54)
∂σ ij

ôû ñaây dλ > 0 laø moät haøm voâ höôùng, noù seõ thay ñoåi trong suoát lòch söû quaù trình
bieán daïng. Ñoä doác (gradient) cuûa maët theá naêng deûo ∂g/∂σij xaùc ñònh höôùng
cuûa vectô gia soá bieán daïng deûo dε pij , trong khi chieàu daøi hay ñoä lôùn cuûa vectô
ñöôïc xaùc ñònh bôûi thoâng soá ñaët taûi dλ. ÔÛ ñaây, nhö trong chöông 4 ñoái vôùi vaät
lieäu chaûy deûo lyù töôûng, quy luaät chaûy ñöôïc ñaët teân laø quy luaät chaûy keát hôïp
neáu maët theá naêng chaûy deûo coù cuøng daïng nhö maët chaûy hay ñaët taûi hieän thôøi

( ) (
g σ ij , ε pij , k = f σ ij , ε pij , k )
vaø phöông trình (5.54) coù daïng
∂f
dε pij = dλ (5.55)
∂σ ij
256

nghóa laø, chaûy deûo phaùt trieån doïc theo phaùp tuyeán cuûa maët ñaët taûi. Quan heä
(5.55) ñöôïc goïi laø quy luaät chaûy keát hôïp bôûi vì chaûy deûo ñöôïc keát hôïp vôùi maët
ñaët taûi hieän haønh. Toång quaùt, do coù raát ít chöùng cöù thí nghieäm veà nhöõng haøm theá
naêng chaûy deûo ñoái vôùi caùc vaät lieäu kyõ thuaät, quy luaät chaûy keát hôïp ñöôïc aùp
duïng chuû yeáu cho nhöõng vaät lieäu naøy vì caùc lyù do thöïc teá. Ngoaøi tính ñôn giaûn
cuûa noù, ñieàu kieän phaùp tuyeán cuûa phöông trình (5.55) ñaûm baûo lôøi giaûi duy nhaát
ñoái vôùi baøi toaùn trò bieân ñaõ cho baèng caùch duøng nhöõng quan heä öùng suaát−bieán
daïng baát kyø ñöôïc thieát laäp treân cô sôû naøy. Coù leõ söï tieán trieån cô baûn nhaát ñoái vôùi
chuû ñeà cuûa muïc naøy laø ñònh ñeà oån ñònh cô sôû hay ñònh ñeà oån ñònh cuûa Drucker
(1951) cho vieäc xaùc ñònh söï oån ñònh, nhöõng vaät lieäu bieán cöùng daãn ñeán, trong soá
nhöõng heä quaû khaùc, ñieàu kieän phaùp tuyeán. Hình daùng cuûa nhöõng maët ñaët taûi vaø
daïng cuûa caùc quan heä öùng suaát−bieán daïng ñöôïc lieân keát taát caû vôùi nhau cho vieäc
xaùc ñònh cô baûn hoaëc ñònh ñeà cuûa vaät lieäu bieán cöùng, nhö ñöôïc baøn luaän döôùi
ñaây.

5.4.2 Ñònh ñeà oån ñònh cuûa Drucker

Ñònh ñeà oån ñònh cuûa Drucker ñaõ ñöôïc thaûo luaän tröôùc ñaây trong chöông 3 nhaèm
xaùc ñònh vaät lieäu oån ñònh toång quaùt, noù ñöôïc bieåu dieãn döôùi daïng moät taùc duïng
beân ngoaøi theâm vaøo taûi ñang taùc ñoäng treân vaät theå (H.3.13). Vaät lieäu bieán cöùng
deûo laø tröôøng hôïp ñaëc bieät cuûa nhöõng vaät lieäu khoâng ñaøn hoài oån ñònh toång quaùt.
Noù cuõng thoûa ñònh ñeà oån ñònh nhö ñöôïc cho bôûi caùc phöông trình (3.160) vaø
(3.161) trong chöông 3. Trong phaàn döôùi ñaây, ta thaáy raèng söï ñònh nghóa vaät lieäu
bieán cöùng nhö ñöôïc trình baøy roõ raøng bôûi Drucker thì haïn cheá hôn ñònh luaät
nhieät ñoäng löïc hoïc yeâu caàu.
Neáu moät taùc nhaân beân ngoaøi taùc ñoäng chaäm theâm nhöõng löïc leân vaät theå bieán
cöùng ñaõ ñöôïc ñaët taûi roài vaø sau ñoù caát boû caùc taûi taùc ñoäng theâm, thì
1. Coâng döông ñöôïc thöïc hieän bôûi taùc ñoäng beân ngoaøi trong quaù trình taùc ñoäng
cuûa caùc taûi theâm vaøo.
2. Coâng toång coäng (thöïc) ñöôïc bieåu dieãn bôûi taùc ñoäng beân ngoaøi treân moät chu
kyø ñaët vaø caát taûi theâm laø döông neáu bieán daïng deûo ñaõ xaûy ra trong chu kyø.
Coâng ñöôïc thöïc hieän bôûi taäp hôïp nhöõng löïc taùc ñoäng theâm T& i , F& i treân nhöõng
thay ñoåi cuûa chuyeån vò u& i (H.3.13) ñöôïc bieåu dieãn nhö

dW = ∫ T& u& dA + ∫ F& u& dV

A
i i
V
i i

Do ñoù, hai yeâu caàu oån ñònh ñöôïc phaùt bieåu nhö
 257

∫ T& u& dA + ∫ F& u& dV > 0

A
i i
V
i i (5.56)

vaø ∫ T& u& dA + ∫ F& u& dV > 0

A
i i
V
i i (5.57)

trong ñoù ∫ bieåu thò tích phaân treân moät chu kyø ñaët vaø caát boû cuûa taäp hôïp caùc löïc
boå sung, vaø bieán daïng deûo ñöôïc giaû söû xaûy ra trong chu kyø naøy.
Baèng caùch aùp duïng nguyeân lyù coâng aûo, ñònh ñeà oån ñònh coù theå ñöôïc bieåu dieãn
döôùi daïng caùc öùng suaát vaø caùc bieán daïng nhö sau.
σ& ijε& ij > 0 hoaëc dσ ijdε pij > 0 oån ñònh khoaûng nhoû (5.58)

∫ σ& ijε& ij > 0 hoaëc ∫ dσ ijdε ij > 0 oån ñònh trong chu kyø nhoû 5.59)
p

Caùc baát ñaúng thöùc naøy ñöôïc minh hoïa baèng hình hoïc trong hình 5.8. Chuùng ta ñaõ
giaû söû raèng bieán daïng deûo dε pij ≠ 0 trong phöông trình (5.59). Toång quaùt, ta coù
theå vieát

∫ σ& ij ε
& ij ≥0 hoaëc ∫ dσ
p
ij dε ij ≥0 (5.60)

Daáu baèng xaûy ra neáu khoâng coù chaûy deûo trong chu kyø.
258

Haõy khaûo saùt phaân toá vaät lieäu chòu moät traïng thaùi öùng suaát ñoàng nhaát σ *ij noù
hoaëc ôû treân hoaëc ôû trong beà maët chaûy (H.5.9). Giaû söû moät taùc nhaân beân ngoaøi
taùc ñoäng theâm caùc öùng suaát doïc theo loä trình ABC vôùi AB naèm beân trong beà
maët chaûy vaø ñieåm B naèm ngay treân beà maët chaûy. Caùc öùng suaát tieáp tuïc di
chuyeån ra phía ngoaøi vaø laøm cho beà maët chaûy nôû ra theo phöông phaùp tuyeán cho
ñeán khi ñaït ñeán ñieåm C. Sau ñoù taùc nhaân beân ngoaøi bò caát boû vaø trôû laïi thaùi öùng
suaát ban ñaàu σ *ij doïc theo loä trình ñaøn hoài CDA. Trong khi caùc bieán daïng ñaøn
hoài ñöôïc hoài phuïc hoaøn toaøn vaø ñoäc laäp vôùi loä trình töø σ *ij ñeán σ ij vaø trôû laïi σ *ij ,
taát caû naêng löôïng ñaøn hoài ñöôïc hoài phuïc. Coâng chaûy deûo ñöôïc thöïc hieän bôûi taùc
nhaân beân ngoaøi treân chu kyø ñaët vaø caát boû taûi laø tích voâ höôùng cuûa vectô öùng suaát
σ ij − σ *ij vaø vectô gia soá bieán daïng deûo dε pij . Yeâu caàu oån ñònh cuûa phöông trình
( )
(5.60) naøy daãn ñeán σ ij − σ *ij dε pij ≥ 0 (5.61)

Neáu nhöõng toïa ñoä bieán daïng deûo ñöôïc ñaët choàng leân caùc toïa ñoä öùng suaát, nhö
trong hình 5.9, phöông trình (5.61) coù theå ñöôïc hieåu veà maët hình hoïc nhö laø tích
voâ höôùng cuûa vectô gia soá öùng suaát ( σ ij − σ *ij ) vôùi vectô gia soá bieán daïng deûo
dε pij . Tích voâ höôùng döông yeâu caàu goùc giöõa hai vectô naøy phaûi nhoïn. Do ñoù,
ñònh ñeà oån ñònh daãn ñeán nhöõng heä quaû sau ñoái vôùi nhöõng vaät lieäu bieán cöùng
(Drucker, 1960):

Tính loài: maët chaûy ban ñaàu vaø taát caû caùc maët chaûy tieáp sau phaûi loài.

Tính phaùp tuyeán: vectô gia soá bieán daïng deûo dε pij phaûi vuoâng goùc maët chaûy hay
( )
maët ñaët taûi f σ ij , ε pij , k = 0 taïi ñieåm trôn:

∂f
dε pij = dλ (5.62)
∂σ ij

vaø naèm giöõa hai phaùp tuyeán keà nhau taïi goùc.

Nhöõng ñieàu kieän loài vaø phaùp tuyeán ñoái vôùi nhöõng vaät lieäu ñaøn−deûo lyù töôûng ñaõ
ñöôïc thaûo luaän trong chöông 4. Caùch thöùc laäp luaän cuõng ñöôïc tìm thaáy ôû ñaây ñoái
vôùi nhöõng vaät lieäu bieán cöùng.

Tính tuyeán tính: gia soá bieán daïng deûo phaûi tuyeán tính vôùi gia soá öùng suaát.
Phöông trình (5.62) chæ ra raèng tyû soá cuûa nhöõng thaønh phaàn gia soá bieán daïng
deûo, dε pij , thì ñoäc laäp vôùi caùc tyû soá cuûa nhöõng thaønh phaàn gia soá öùng suaát, dσ ij ,
taïi ñieåm trôn baát kyø treân maët chaûy. Tuy nhieân, ñoä lôùn cuûa dε pij , ñöôïc ñaëc tröng
 259

bôûi voâ höôùng dλ, chæ phuï thuoäc vaøo hình chieáu cuûa gia soá öùng suaát, dσ ij , vaøo
höôùng cuûa phaùp tuyeán ∂f/∂ σ ij . Nghóa laø,

∂f
dλ = G∂f = G dσ mn (5.63)
∂σ mn

∂f ∂f ∂f
vaø dε pij = G∂f =G dσ mn (5.64)
∂σ ij ∂σ ij ∂σ mn

ôû ñaây G laø haøm voâ höôùng noù coù theå phuï thuoäc vaøo öùng suaát, bieán daïng, vaø lòch
söû quaù trình ñaët taûi. Nhöng G ñoäc laäp vôùi dσ ij . Chuù yù raèng trong phöông trình
(5.63), gia soá ∂f ñöôïc ñaùnh giaù chæ ñoái vôùi caùc gia soá cuûa caùc thaønh phaàn öùng
suaát, nghóa laø, vôùi nhöõng bieán khaùc ñöôïc giöõ khoâng thay ñoåi [xem phöông trình
(5.19)].
Tính lieân tuïc: ñieàu kieän tính lieân tuïc ñoøi hoûi raèng khi dσ ij tieáp tuyeán vôùi maët
chaûy (ñaët taûi trung hoøa), gia soá bieán daïng deûo khoâng ñöôïc gaây ra. Ñieàu kieän naøy
ñöôïc thoûa bôûi nhöõng phöông trình (5.63) vaø (5.64) do khi dσ ij tieáp tuyeán vôùi
maët chaûy, ta coù ∂f = (∂f/∂σmn)dσmn = 0.
Tính ñôn nhaát: tính ñôn trò cuûa baøi toaùn trò bieân ñoái vôùi vaät lieäu bieán cöùng coù theå
ñöôïc chöùng minh moät caùch tröïc tieáp töø ñònh ñeà oån ñònh (Drucker, 1956). Giaû söû
vaät theå ñang chòu taùc ñoäng cuûa löïc keùo beà maët Ti, caùc löïc theå tích Fi, caùc chuyeån
vò ui, caùc öùng suaát σij, vaø caùc bieán daïng εij (H.3.7a). Neáu caùc thay ñoåi nhoû cuûa caùc
löïc taùc ñoäng vaø cuûa caùc chuyeån vò, dTi treân AT, dFi trong V, dui treân Au, baây giôø
ñöôïc ñaët choàng leân vaät theå, tính ñôn nhaát ñoøi hoûi raèng nhöõng thay ñoåi cuûa öùng
suaát vaø bieán daïng, dσ ij vaø dε ij , ñöôïc xaùc ñònh moät caùch duy nhaát bôûi nhöõng thay
ñoåi cuûa nhöõng löïc vaø chuyeån vò taùc ñoäng.
Ñieàu naøy coù theå ñöôïc chöùng minh theo caùch thöùc thoâng thöôøng. Hai lôøi giaûi
ñöôïc giaû söû: dσ aij , dε aij vaø dσ ijb , dε ijb , töông öùng vôùi cuøng nhöõng gia soá taûi vaø
chuyeån vò taùc ñoäng dTi treân AT, dui treân Au, vaø dFi trong V. Baèng caùch duøng
phöông trình coâng aûo, ta coù [phöông trình (3.171)]

∫ (dσ )( ) (5.65)
a
ij − dσ ijb dε aij − dε ijb dV = 0
V
260

Hình 5.10 Chöùng minh tính ñôn trò

a) Caû a vaø b laø ñaøn hoài
b) b laø ñaøn hoài, a laø ñaøn−deûo
c) Caû a vaø b laø ñaøn−deûo
Neáu tích phaân trong phöông trình (5.65) coù theå ñöôïc chöùng toû laø xaùc ñònh döông,
tính ñôn trò seõ ñöôïc chöùng minh. Nhö böôùc ñaàu tieân, caùc suaát bieán daïng ñöôïc
phaân tích thaønh phaàn ñaøn hoài vaø deûo, dε ij = dε eij + dε pij , vaø haøm trong daáu tích
phaân ñöôïc vieát
(dσ a
ij )(
− dσ ijb dε ea ) (
eb a b
)( pa pb
ij − dε ij + dσ ij − dσ ij dε ij − dε ij ) (5.66)

Soá haïng ñaàu tieân luoân xaùc ñònh döông ñoái vôùi caû ñaøn hoài tuyeán tính vaø phi tuyeán
(xem muïc 3.6, chöông 3). Do ñoù, neáu soá haïng thöù hai cuõng coù theå ñöôïc chöùng toû
laø döông hoaëc baèng khoâng, thì tính xaùc ñònh döông cuûa tích phaân seõ ñöôïc chöùng
minh.
Ñeå xaùc ñònh soá haïng thöù hai cuûa phöông trình (5.66), haõy khaûo saùt ba khaû naêng.
ij vaø dε ij trieät
Neáu caû a vaø b laø nhöõng thay ñoåi ñaøn hoài (H.5.10a), caû hai dε pa pb

tieâu, do ñoù soá haïng thöù hai baèng khoâng. Neáu b laø ñaøn hoài, nghóa laø, dε pb
ij = 0, vaø

a laø ñaøn−deûo (hình 5.10b), thì soá haïng thöù hai laø döông bôûi vì caû hai dσ aijdε pa
ij vaø

ij ñeàu döông. Khi caû a vaø b ñeàu laø nhöõng thay ñoåi ñaøn−deûo (H.5.10c),
− dσ ijbdε pa
ñaàu tieân chuùng ta chuù yù raèng töø phöông trình (5.64), quan heä öùng suaát−bieán
daïng deûo gia soá laø tuyeán tính vaø do ñoù coù theå ñöôïc vieát döôùi daïng toång quaùt:
dε pij = H ijkl dσ kl (5.67)

trong ñoù caùc heä soá H ijkl laø nhöõnh haøm cuûa öùng suaát vaø cuõng coù theå phuï thuoäc
vaøo bieán daïng vaø lòch söû ñaët taûi, nhöng khoâng phuï thuoäc vaøo gia soá öùng suaát,
dσij. Baây giôø caû hai dε pa
ij dσ ij vaø dε ij dσ ij thoûa phöông trình (5.67). Hieäu öùng
a pb b

suaát dσ aijdσ ijb coù theå ñöôïc xem nhö laø ñöôïc taùc ñoäng bôûi taùc nhaân beân ngoaøi noù
taïo ra hieäu bieán daïng deûo töông öùng dε pa
ij − dε ij . Ñònh ñeà oån ñònh cuûa phöông
pb

trình (5.59) cho

 261

(dσ a
ij )(
− dσ bij dε pa pb
ij − dε ij >0 ) (5.68)

Do ñoù, phöông trình (5.66) xaùc ñònh döông, töùc laø,

(dσ a
ij )( )
− dσ bij dε aij − dε ijb > 0 (5.69)

vaø do ñoù, ñieàu kieän ñôn trò ñöôïc thieát laäp.

5.4.3 Quy luaät chaûy khoâng keát hôïp

Nhö ñaõ thaáy, quy luaät chaûy keát hôïp (tính phaùp tuyeán) vaø tính loài, tính lieân tuïc,
vaø nhöõng ñieàu kieän ñôn trò laø taát caû nhöõng heä quaû cuûa ñònh ñeà oån ñònh cuûa
Drucker. Ñaây laø söï hôïp nhaát cô baûn cuûa lyù thuyeát deûo.
Tuy nhieân, caàn chuù yù raèng ñònh ñeà oån ñònh laø tieâu chuaån ñuû maø khoâng laø tieâu
chuaån caàn. Noùi caùch khaùc, ñònh ñeà naøy khoâng theå laø yeâu caàu caàn thieát trong
söï phaùt bieåu toång quaùt veà quy luaät chaûy baát kyø cho vaät lieäu ñaøn−deûo (Mroz,
1963). Nhö ñaõ ñöôïc thaáy ñoái vôùi vaät lieäu ñaøn−deûo bieán cöùng, tính ñôn nhaát
cho pheùp quy luaät chaûy khoâng keát hôïp toàn taïi maø khoâng caàn phaûi thoûa ñònh ñeà
oån ñònh cuûa Drucker. Hôn nöõa, do khi tính ñôn nhaát cuûa ñöôøng cong öùng suaát
vaø bieán daïng ñoái vôùi lòch söû ñaët taûi ñaõ cho toàn taïi, vaät lieäu coù theå ñöôïc xem
nhö laø oån ñònh cuïc boä, do ñoù ñieàu kieän cuûa tính ñôn nhaát khaù hôn ñònh ñeà oån
ñònh coù theå ñöôïc xem nhö laø tieâu chuaån cô baûn trong vieäc thieát laäp caùc moái
quan heä öùng suaát−bieán daïng ñaøn−deûo. Döïa treân tính ñôn nhaát, caùc ñieàu kieän
chaéc chaén ñöôïc ñaët choàng leân haøm theá naêng deûo ñaõ ñöôïc nhaän bôûi Mroz
(1963).
Quy luaät chaûy khoâng keát hôïp coù theå ñöôïc bieåu dieãn nhö
∂g ∂g ∂g ∂f
dε pij = dλ = G∂f =G dσ mn (5.70)
∂σ ij ∂σ ij ∂σ ij ∂σ mn

trong ñoù phöông trình (5.63) ñaõ ñöôïc söû duïng, vaø gia soá bieán daïng deûo tuyeán
tính vôùi gia soá öùng suaát. Ñieàu kieän cuûa tính lieân tuïc cuõng ñöôïc thoûa.
Ñoái vôùi moät soá vaät lieäu ñòa kyõ thuaät, nhö ñaù, ñaát, vaø beâ toâng, quy luaät chaûy keát
hôïp coù xu höôùng ñaùnh giaù quaù cao söï giaõn nôû theå tích deûo. Do ñoù, quy luaät chaûy
khoâng keát hôïp ñöôïc thöøa nhaän trong vieäc thieát laäp nhöõng quan heä cô baûn.
Khi haøm theá naêng chaûy deûo g (hoaëc f ñoái vôùi quy luaät chaûy keát hôïp) coù daïng
ñaúng höôùng toång quaùt nhaát g(I1, J2, J3), phöông trình (5.70) [hoaëc phöông trình
(5.64) duøng f nhö laø haøm theá naêng thay cho g] daãn ñeán
262

 ∂g ∂I1 ∂g ∂J 2 ∂g ∂J 3 
dε pij = G + +
 ∂I1 ∂σ ij ∂J 2 ∂σ ij ∂J 3 ∂σ ij
∂f

(5.71)
 

phöông trình treân coù theå ñöôïc vieát trong daïng toång quaùt nhö
[ ]
dε pij = P(I1 , J 2 , J 3 )δ ij + Q(I1 , J 2 , J 3 )s ij + R(I1 , J 2 , J 3 )t ij ∂f (5.72)

ôû ñaây tij, ñöôïc ñònh nghóa trong phöông trình (5.17), laø ñoä leäch cuûa bình phöông
öùng suaát leäch sij. Söï ñoàng daïng roõ raøng coù theå ñöôïc thaáy giöõa lyù thuyeát bieán
daïng [phöông trình (5.18)] vaø lyù thuyeát gia soá [phöông trình (5.72)], nhöng söï
khaùc nhau laø voâ cuøng quan troïng. Baây giôø, khi ∂f = 0, nghóa laø khi söï thay ñoåi
öùng suaát ôû treân beà maët ñaët taûi hieän haønh hoaëc ñaët taûi trung hoøa, khoâng coù söï
thay ñoåi cuûa baát kyø thaønh phaàn bieán daïng deûo naøo (ñieàu kieän lieân tuïc).
Trong nghóa thaät, moät lyù thuyeát nhö theá laø ñaúng höôùng bôûi vì caùc öùng suaát chính
coù theå coù söï ñònh höôùng tuøy yù ñoái vôùi caùc truïc ñöôïc coá ñònh trong vaät lieäu. Tuy
nhieân, noù laø baát ñaúng höôùng trong tröôøng hôïp caùc phöông chính cuûa caùc gia soá
bieán daïng deûo seõ khoâng truøng vôùi caùc phöông chính cuûa caùc gia soá öùng suaát. Söï
baát ñaúng höôùng ñöôïc giôùi thieäu bôûi traïng thaùi öùng suaát, nhöng noù khoâng laø baûn
chaát. Söï di chuyeån öùng suaát laøm cho vaät lieäu ñaúng höôùng trong nghóa thoâng
thöôøng. Töông töï, chuyeån ñoäng quay cuûa traïng thaùi öùng suaát ñoái vôùi vaät lieäu
laøm quay tính baát ñaúng höôùng. Ñieàu naøy coù theå ñöôïc thaáy roõ neáu nhöõng thaønh
phaàn cuûa quan heä öùng suaát−bieán daïng (5.72) ñöôïc vieát ra; vôùi caùc gia soá öùng
suaát xuaát hieän moät caùch roõ raøng, chuùng troâng gioáng nhö daïng ñònh luaät Hooke
toång quaùt hoùa gia soá baát ñaúng höôùng
dε x = G 1dσ x + G 2 dσ y + G 3dσ z + G 4 dτ xy + G 5 dτ yz + G 6 dτ zx (5.73)

ôû ñaây caùc thoâng soá Gi laø nhöõng haøm cuûa traïng thaùi öùng suaát vaø bao goàm caû öùng
xöû ñaøn hoài vaø deûo. Moät gia soá öùng suaát tieáp coù theå taïo ra söï giaõn daøi hay co
ngaén, vaø töông töï, moä gia soá öùng suaát phaùp coù theå gaây ra bieán daïng tröôït. Tuy
nhieân, nhö ñaõ phaùt bieåu tröôùc ñoù, söï baát ñaúng höôùng ñöôïc gaây ra bôûi traïng thaùi
öùng suaát ñang toàn taïi vaø khoâng laø baûn chaát.

5.5 ÖÙNG SUAÁT TÖÔNG ÑÖÔNG VAØ BIEÁN DAÏNG TÖÔNG ÑÖÔNG
Ñeå lyù thuyeát chaûy deûo bieán cöùng coù ích thöïc teá, ta phaûi lieân heä caùc thoâng soá
bieán cöùng trong haøm ñaët taûi vôùi ñöôøng cong öùng suaát−bieán daïng ñôn truïc. Ñeå
keát thuùc ñieàu naøy, ta ñang tìm kieám moät bieán öùng suaát, ñöôïc goïi laø öùng suaát
töông ñöông, nghóa laø haøm vaø moät bieán bieán daïng, ñöôïc goïi laø bieán daïng töông
ñöông, nghóa laø haøm cuûa caùc bieán daïng deûo, ñeå cho chuùng coù theå ñöôïc veõ vôùi
nhau vaø ñöôïc duøng ñeå töông quan caùc keát quaû thí nghieäm thu ñöôïc bôûi caùc
 263

chöông trình ñaët taûi khaùc nhau. Ñöôøng cong öùng suaát töông ñöông−bieán daïng
töông ñöông toát nhaát neân ñöôïc ruùt goïn veà ñöôøng cong öùng suaát−bieán daïng ñoái
vôùi thí nghieäm öùng suaát ñôn truïc.

5.5.1 ÖÙng suaát töông ñöông

Do haøm ñaët taûi, ñöôïc ñònh nghóa bôûi f (σ ij , ε pij , k ) = 0 , xaùc ñònh chaûy deûo theâm
coù xaûy ra hay khoâng vaø cuõng laø haøm gia taêng tuyeät ñoái, noù coù theå ñöôïc duøng
nhö laø bieán öùng suaát coù yù nghóa thöïc söï ñeå ñònh nghóa öùng suaát töông ñöông.
Haõy khaûo saùt tröôøng hôïp cuûa bieán cöùng ñaúng höôùng trong ñoù haøm ñaët taûi coù
daïng cuûa phöông trình (5.25) hay
f (σ ij , k) = F(σ ij ) − k 2 (ε p ) = 0

Haøm F(σij) ñöôïc duøng ñeå ñònh nghóa öùng suaát töông ñöông. Do öùng suaát töông
ñöông neân ñöôïc quy veà öùng suaát chính σ1 trong thí nghieäm keùo ñôn truïc, noù chæ
ra raèng haøm ñaët taûi F(σij) phaûi baèng haèng soá C nhaân vôùi luõy thöøa baäc n cuûa öùng
suaát töông ñöông σe
F(σ ij ) = Cσ ne (5.74)

Thí duï, neáu ta giaû ñònh vaät lieäu von Mises, F(σij) = J2, thì
J 2 = Cσ ne (5.75)

hay J2 =
1
6
[ ]
(σ1 − σ 2 ) 2 + (σ 2 − σ 3 ) 2 + (σ 3 − σ1 ) 2 = Cσ ne (5.76)

vaø ñoái vôùi thí nghieäm keùo ñôn truïc, σe = σ1 vaø σ2 = σ3 = 0. Do ñoù

n = 2, C = 1/3, σe = 3J 2 (5.77)

Töông töï, ñoái vôùi vaät lieäu Drucker−Prager, F(σ ij ) = αI1 + J 2

αI1 + J 2 = Cσ ne (5.78)

vaø ñoái vôùi thí nghieäm keùo ñôn truïc, ta coù

1
ασ e + σ e = Cσ ne
3

1 3αI1 + 3J 2
Do ñoù, n = 1, C=α+ , σe = (5.79)
3 1 + 3α
264

Ñoái vôùi caùc tröôøng hôïp cuûa bieán cöùng ñoäng hoïc hay bieán cöùng hoãn hôïp, haøm ñaët
taûi ñöôïc vieát trong daïng toång quaùt nhö phöông trình (5.51)
( ) ( ) ( )
f σ ij , ε pij , k = F σ ij − α ij − k 2 ε p = 0 (5.80)

Ta kyù hieäu σij = σ ij − α ij (5.81)

nhö tenxô öùng suaát ruùt goïn, ñöôïc ño töø goác ôû taâm cuûa maët chaûy ñöôïc tònh tieán.
Theá thì, öùng suaát töông ñöông ruùt goïn σe ñöôïc ñònh nghóa bôûi quan heä töông töï
vôùi phöông trình (5.74) nhö sau
( )
F σ ij = Cσ en (5.82)

Caùc phöông trình (5.77) vaø (5.79) vaãn coøn giaù trình ñoái vôùi nhöõng ñònh nghóa
öùng suaát töông ñöông ruùt goïn cuûa caùc vaät lieäu von Mises vaø Drucker−Prager.
Chuù yù raèng öùng suaát töông ñöông ruùt goïn ñöôïc lieân keát vôùi söï giaõn nôû beà maët
ñaët taûi.
5.5.2 Bieán daïng töông ñöông
Ñònh nghóa bieán daïng töông ñöông, εp, khoâng hoaøn toaøn ñôn giaûn. Noùi chung coù hai
phöông phaùp ñöôïc duøng. Moät phöông phaùp ñònh nghóa gia soá bieán daïng deûo töông ñöông
baèng tröïc giaùc nhö laø söï toå hôïp ñôn giaûn cuûa caùc gia soá bieán daïng deûo noù luoân döông vaø
gia taêng. Söï toå hôïp ñôn giaûn nhaát cuûa loaïi naøy vôùi “kích thöôùc” chính xaùc laø

dε p = C dε pijdε pij (5.83)

Thí duï, neáu ta giaû söû moät loaïi vaät lieäu ñoäc laäp aùp löïc noù thoûa ñieàu kieän khoâng neùn deûo
dε1p + dε p2 + dε p3 = 0 (5.84)

theá roài ñeå laøm cho ñònh nghóa (5.83) phuø hôïp vôùi thí nghieäm keùo ñôn truïc, ta phaûi coù

( ) ( )
 2 1 2 1 
2
3
dε 1p = dε p2 = C  dε 1p + dε 1p +  dε 1p   = C dε 1p (5.85)
 2 2   2

noù daãn ñeán

2 2 p p
C= , dε p = dε dε (5.86)
3 3 ij ij
Phöông phaùp thöù hai ñònh nghóa gia soá bieán daïng deûo töông ñöông döôùi daïng coâng chaûy
deûo treân ñôn vò theå tích
dWp = σedεp (5.87)
Theo ñònh nghóa, gia soá coâng deûo laø
 265

p ∂f ∂F
dWp = σ ijdε ij = dλσ ij = dλσ ij (5.88)
∂σ ij ∂σ ij

trong ñoù gia soá bieán daïng deûo dε pij ñaõ ñöôïc lieân heä vôùi caùc öùng suaát theo quy luaät chaûy
cuûa phöông trình (5.62). Neáu haøm F ñaúng caáp baäc n cuûa caùc öùng suaát, nhö ñoái vôùi nhieàu
tröôøng hôïp trong caùc lyù thuyeát chaûy deûo kim loaïi, phöông trình (5.88) coù theå ñöôïc ruùt
goïn hôn veà daïng
dWp = dλnF (5.89)
Haøm voâ höôùng dλ coù theå nhaän ñöôïc baèng caùch bình phöông moãi soá haïng trong phöông
trình (5.62) vaø theâm vaøo
∂F ∂F
dε pijdε pij = (dλ) 2 (5.90)
∂σ ij ∂σ ij

Laáy caên baäc hai cuûa hai veá vaø thay dλ vaøo phöông trình (5.89) cho thaáy dWp
phaûi laø haøm cuûa F vaø dε pij dε pij

dε pijdε pij nF
dWp = = σ e dε p (5.91)
∂f / ∂σ mn ∂f / ∂σ mn

ôû ñaây ta ñaõ duøng phöông trình (5.87) ñeå xaùc ñònh bieán daïng deûo töông ñöông
εp.
Thí duï, neáu haøm Drucker−Prager F = αI1 + J 2 ñöôïc duøng, phöông trình coâng
chaûy deûo trôû thaønh

(
dε pijdε pij (1) αI1 + J 2 ) (
3 αI1 + J 2 ) dε
dWp = = p (5.92)
12 1 + 3α
3α +
2

ôû ñaây (∂F/∂σij)(∂F/∂σij) = 3α2 + 1/2, n = 1, vaø σe cuûa phöông trình (5.79) ñaõ ñöôïc
duøng. Töø phöông trình (5.92), ta coù theå ruùt ra ñöôïc quan heä
α +1/ 3
dε p = dε pijdε pij (5.93)
2 1
3α +
2

Nhö ñoái vôùi vaät lieäu von Mises, α = 0, phöông trình (5.93) quy veà phöông trình
(5.86), ôû ñaây bieán daïng deûo töông ñöông εp ñöôïc ñònh nghóa baèng phöông phaùp
khaùc coù tính tröïc giaùc hôn. Toång quaùt, hai ñònh nghóa bieán daïng deûo töông
ñöông εp−döôùi daïng coâng chaûy deûo [phöông trình (5.87)] hay bieán daïng deûo tích
luõy [phöông trình (5.83)]−seõ gaây ra caùc haøm voâ höôùng khaùc nhau phuï thuoäc vaøo
266

haøm ñaët taûi. Chuùng chæ gioáng nhau khi F = J2. Tuy nhieân, bieán daïng deûo töông
ñöông εp, nhö ñöôïc ñònh nghóa bôûi phöông trình (5.86) ñoái vôùi vaät lieäu F = J2,
ñöôïc tìm thaáy laø thích hôïp cho haàu heát vaät lieäu F(J2,J3) ñoäc laäp vôùi aùp löïc.

5.5.3 Quan heä öùng suaát töông ñöông−bieán daïng töông ñöông
Quan heä öùng suaát töông ñöông−bieán daïng töông ñöông, ñaëc tröng caùc quaù trình
bieán cöùng cuûa vaät lieäu, baây giôø ñöôïc kieåm tra vôùi thí nghieäm öùng suaát ñôn truïc,
noù coù daïng toång quaùt
σe = σe(εp) (5.94)
Pheùp vi phaân ñöa ñeán quan heä gia soá
dσe = Hp(σe)dεp (5.95)
ôû ñaây Hp(σe) laø moâñun deûo ñöôïc lieân heä vôùi suaát giaõn nôû cuûa beà maët chaûy hay
beà maët ñaët taûi
Hp(σe) = dσe/dεp (5.96)
ôû ñaây Hp laø ñoä doác cuûa ñöôøng cong öùng suaát−bieán daïng deûo ñôn truïc ôû giaù trò σe
hieän haønh.
Lòch söû bieán daïng ñoái vôùi vaät lieäu nhö ñöôïc thu nhaän bôûi chieàu daøi cuûa loä trình
bieán daïng deûo töông ñöông
dσ e
εp = ∫ dε p = ∫Hp (σ e )
(5.97)

phaûi laø haøm cuûa chæ öùng suaát töông ñöông. Seõ coù moät haøm ngöôïc duy nhaát ñoái
vôùi vaät lieäu bieán cöùng, ñeå σe hay F laø haøm cuûa εp = ∫dεp.

5.5.3.1 Bieán cöùng hoãn hôïp

Söï toå hôïp cuûa bieán cöùng ñaúng höôùng vaø ñoäng hoïc cho pheùp beà maët chaûy giaûn nôû
vaø tònh tieán ñoàng thôøi trong khoâng gian öùng suaát. Haøm chaûy deûo vaø ñaët taûi coù
daïng phöông trình (5.80). Ta ñaõ ñònh nghóa öùng suaát töông ñöông ruùt goïn bôûi
phöông trình (5.82). Do bieán daïng εp trong phöông trình (5.80) chi phoái söï giaõn
nôû ñaúng höôùng cuûa beà maët chaûy, neân ta coù theå khaûo saùt bieán daïng deûo töông
ñöông ruùt goïn vaø ñöôïc kyù hieäu bôûi εp . Maët ñaët taûi cuûa phöông trình (5.80) ñöôïc
vieát laïi nhö
( )
f = F σij − k 2 εp = 0( ) (5.98)

laø ñoä ño söï giaõn nôû cuûa maët chaûy töø goác ôû taâm maët naøy. Suaát giaõn nôû cuûa maët
chaûy ñöôïc chi phoái bôûi quan heä öùng suaát−bieán daïng töông ñöông ruùt goïn
 267

( )
σe = σe ε p (5.99)

ñöôïc xaùc ñònh bôûi quan heä öùng suaát−bieán daïng ñôn truïc thí nghieäm.
Gia soá bieán daïng deûo toång baây giôø ñöôïc taùch thaønh hai thaønh phaàn coäng tuyeán
p i
dε ij = dε ij + dε ij
k
(5.100)

ôû ñaây dε iij lieân quan ñeán söï giaõn nôû cuûa maët chaûy vaø dε kij lieân quan ñeán söï
tònh tieán cuûa maët chaûy. Hai thaønh phaàn bieán daïng naøy coù theå ñöôïc vieát nhö
i
dε ij = Mdε ij
p
(5.101)
k
dε ij = (1 − M)dε ij
p
(5.102)

vôùi M laø thoâng soá bieán cöùng hoãn hôïp vaø coù mieàn xaùc ñònh 0 < M ≤ 1.
Phaàn gia soá bieán daïng deûo dε iij lieân quan ñeán söï giaõn nôû cuûa maët chaûy baây giôø
ñöôïc duøng ñeå ñònh nghóa bieán daïng töông ñöông ruùt goïn dεp nhö

dε p = C dε iij dε iij (5.103)

Töø phöông trình (5.101) ta thaáy bieán daïng deûo töông ñöông ruùt goïn εp ñöôïc lieân
keát vôùi bieán cöùng ñaúng höôùng baây giôø ñöôïc lieân heä vôùi bieán daïng deûo töông
ñöông εp bôûi quan heä ñôn giaûn

ε p = M ∫ C dε pij dε pij = Mε p (5.104)

Pheùp vi phaân phöông trình (5.99) ñem laïi suaát giaõn nôû cuûa beà maët chaûy
dσ e = H p d ε p = MH p dε p (5.105)

ôû ñaây Hp laø moâñun deûo ñöôïc lieân heä vôùi söï giaõn nôû cuûa maët chaûy.

Suaát tònh tieán cuûa beà maët chaûy, dαij, nhö ñöôïc cho bôûi phöông trình (5.37) hay
caùc phöông trình (5.47) vaø (5.48), ñöôïc lieân heä vôùi phaàn gia soá bieán daïng deûo
dε kij = (1 − M)dε pij noù ñöôïc lieân keát vôùi söï tònh tieán. Do ñoù, trong tröôøng hôïp bieán
cöùng hoãn hôïp, dε kij vaø dε pk = (1 − M)ε p phaûi thay theá dε pij trong phöông trình
(5.37) vaø dεp trong phöông trình (5.48) trong vieäc tính toaùn suaát tònh tieán dαij
dα ij = cdε ij = c (1 − M)dε ij ñoái vôùi quy luaät cuûa Prager (5.106)
k p

hay
dα ij = a (1 − M)dε p (σ ij − α ij ) ñoái vôùi quy luaät cuûa Ziegler (5.107)
268

5.6 CAÙC THÍ DUÏ MINH HOÏA

Chuùng ta ñaõ thaûo luaän caùc quy luaät bieán cöùng vaø chaûy deûo. Döïa treân caùc giaû
ñònh quan troïng naøy, caùc quan heä öùng suaát−bieán daïng toång quaùt baây giôø coù theå
ñöôïc thieát laäp ñoái ôùi vaät lieäu bieán cöùng. Caùc khaùi nieäm veà öùng suaát vaø bieán
daïng töông ñöông cho pheùp ta ñònh côõ quan heä öùng suaát−bieán daïng ña truïc theo
caùc soá lieäu cuûa thí nghieäm öùng suaát ñôn truïc. Moät soá thí nghieäm minh hoïa ñöôïc
giôùi thieäu trong phaàn sau ñaây.

Thí duï 5.5

(a) Cho quan heä öùng suaát−bieán daïng deûo ñôn truïc σe = σ(εp), haõy tìm haøm bieán
cöùng G trong vieäc hình thaønh öùng suaát−bieán daïng toång quaùt cuûa phöông trình
(5.64) ñoái vôùi vaät lieäu von Mises bieán cöùng ñaúng höôùng vôùi beà maët ñaët taûi coù
daïng
f = J 2 − k 2 (ε p ) = 0 (5.108)

(b) Neáu quan heä öùng suaát−bieán daïng ñôn truïc ñöôïc cho bôûi quan heä
Ramberg−Osgood
2n + 1
σ σ 
ε1 = ε1e + ε1p = 1 + a 1  (5.109)
E  b 
trong ñoù E laø moâñun ñaøn hoài ban ñaàu vaø a, b, vaø n laø caùc haèng soá, haõy tìm quan
heä öùng suaát−bieán daïng deûo gia soá.
Giaûi
(a) Ñoái vôùi moâ hình von Mises bieán cöùng ñaúng höôùng ñöôïc duøng ñôn giaûn vaø
thoâng thöôøng nhaát (5.108), ∂f/∂σij = ∂J2/∂σij = sij, ∂f = dJ2, phöông trình (5.64) coù
daïng
p
dε ij = Gs ijdJ 2 (5.110)

Bình phöông moãi soá haïng trong phöông trình (5.110) vaø coäng laïi, ta coù
2
dε pij dε pij = G 2 J 2 (dJ 2 ) 2

Laáy caên baäc hai caû hai veá vaø chuù yù ñeán caùc ñònh nghóa cuûa öùng suaát töông
2 p p
ñöông σ e = 3J 2 vaø bieán daïng töông ñöông dε e = dε dε , ta coù
3 ij ij
2 4
dε p = Gσ e dJ 2 = Gσ 2edσ e (5.111)
3 9
 269

trong ñoù quan heä dJ2 = (2/3)σedσe ñaõ ñöôïc duøng. Ñoái vôùi quan heä σe−εp ñaõ
cho, moâñun deûo Hp = dσe/dεp ñöôïc bieát, vaø haøm bieán cöùng G baây giôø ñöôïc tìm
thaáy laø
9 1 3
G= = (5.112)
4 H p σ 2e 4H p J 2

(b) Baây giôø quan heä öùng suaát−bieán daïng ñôn truïc ñöôïc cho bôûi phöông trình
(5.109), trong ñoù

2n + 1
σ 
Do ñoù, ε p = a 1 
 b 
2n
dσ e dσ dσ1 1  b  b 
Hp = = = =    (5.113)
dε p dε p p
dε 1 2n + 1  a  σ e 


Thay caùc phöông trình (5.113) vaø (5.112) vaøo phöông trình (5.110) seõ ñöa ñeán quan heä
bieán daïng deûo−öùng suaát
n
3(2n + 1)  a  3J 2   dJ  2
dε pij =   2  s ij  2  ñoái vôùi J2 = k vaø dJ2 > 0
4  b  b  J
 2 

trong ñoù dJ2 tuyeán tính theo gia soá öùng suaát. Phöông trình cô baûn naøy coù theå ñöôïc vieát
theo daïng thaønh phaàn nhö phöông trình (5.73).

Thí duï 5.6 Moät oáng troøn thaønh moûng khoâng coù öùng suaát vaø bieán daïng ban ñaàu chòu lòch
söû ñaët taûi toå hôïp keùo ñôn truïc vaø moâmen xoaén noù taïo ra caùc loä trình ñöôøng thaúng lieân
tuïc trong khoâng gian (σ, τ) nhö ñöôïc bieåu thò trong hình 5.11a. Giaû söû raèng vaät lieäu laø
ñaøn−deûo, vaø ñaùp öùng ñaøn hoài laø tuyeán tính vôùi moâñun ñaøn hoài E = 210.106N/m2 vaø ν =
0,3, trong khi ñaùp öùng deûo laø loaïi bieán cöùng öùng suaát ñaúng höôùng von Mises. Ñöôøng
cong öùng suaát−bieán daïng trong keùo ñôn ñöôïc cho bôûi
270

3
σ 1  σ 
ε = εe + εp = +   (5.114)
2,1 × 1011 3 × 10 6  7.10 6 

ôû ñaây σ coù ñôn vò N/m2. Chuù yù raèng bieán daïng deûo ñöôïc giôùi thieäu bôûi soá haïng thöù hai
xaûy ra luùc baét ñaàu ñaët taûi.
(a) Haõy vieát quan heä öùng suaát−bieán daïng döôùi daïng thaønh phaàn roõ raøng theo σ, τ, dσ, vaø
dτ.
(b) Haõy tìm caùc thaønh phaàn bieán daïng ñaøn hoài vaø deûo ôû cuoái cuûa moãi loä trình ñaët taûi.
Giaûi
(a) Ñoái vôùi moâ hình von Mises bieán cöùng ñaúng höôùng, töø thí duï 5.5, ta coù
dε pij = G(J 2 )s ijdJ 2 (5.115)

Ñoái vôùi bieán daïng ñaøn hoài, döïa treân ñònh luaät Hooke, ta coù
1+ν 1 − 2ν
dε eij = dsij + dσ kk δ ij (5.116)
E 3E
Coäng bieán daïng ñaøn vaø deûo daãn ñeán
1+ν 1 − 2ν
dε ij = dsij + dσ kk δ ij + Gs ijdJ2 (5.117)
E 3E
Do trong khoâng gian σ−τ, σx = σ, τxy = τ, caùc thaønh phaàn khaùc baèng khoâng; ta
coù
1 2
J2 = σ + τ2
3
2
dJ 2 = σdσ + 2τdτ
3
vaø dσkk = dσ
Phöông trình (5.117) coù theå ñöôïc bieåu dieãn theo daïng thaønh phaàn nhö
dσ 2 2 
dε x = dε = + Gσ σdσ + 2τdτ 
E 3 3 
dσ 1 2 
dε y = dε z = − ν − Gσ σdσ + 2τdτ  (5.118)
E 3 3 
2(1 + ν) 2 
dγ xy = dγ = dτ + 2Gσ σdσ + 2τdτ 
E 3 
dγ xz = dγ yz = 0
 271

Töø caùc soá lieäu keùo ñôn ñaõ cho, haøm bieán cöùng G (J 2 ) trong phöông trình (5.115)
coù theå ñöôïc tính toaùn baèng caùch duøng caùc phöông trình (5.112) vaø (5.113) vôùi a
= 10−6/3, b = 7, vaø n = 1 nhö
9 1 9 1
G= =
2
4 Hpσe 2
4 σ e dσ e / dε p( )
(5.119)
9 σ 2e
= 2 3 6
= 6,56 × 10 − 9
4 σ e (7 )(10 )

Thay phöông trình (5.119) vaøo (5.118) taïo ra caùc coâng thöùc cho söï tính toaùn taát
caû caùc gia soá bieán daïng trong caùc tröôøng hôïp ñaët taûi deûo:
1
dε x = dε =  + 2,29 × 10 −9 σ 2 dσ + (8,75 × 10 −9 στ)dτ
E 
 ν −9 2  −9
dε y = dε z = − + 1,46 × 10 σ  − (4,38 × 10 στ)dτ
E  (5.120)
−9
dγ xy = dγ = (8,75 × 10 στ)dσ
[
+ 1,24 × 10
−5
+ 26,25 × 10
−9 2
τ ] dτ
(b) Caùc thaønh phaàn bieán daïng ñaøn hoài vaø deûo ôû cuoái moãi loä trình ñaët taûi (hình
5.11b) ñöôïc tìm thaáy nhö sau.
(i) Ñoái vôùi loä trình OA, ñaët taûi deûo xaûy ra. Do σ = 0, dσ = 0, ta thu ñöôïc caùc
thaønh phaàn bieán daïng töø phöông trình (5.120) nhö
εxA = εyA = εzA = 0
vaø
τA
2(1 + ν) (2)(1,3)(70)
γ eA =
E ∫ dτ =
0
2,1 × 10 5
= 8,67 × 10 − 4

τA
1
γ pA = 26,25 × 10 − 9 ∫ τ dτ = (26,25 × 10
−9
2
) (70) 3 = 3 × 10 − 3
0
 3

ÔÛ cuoái cuûa loä trình OA, caùc tenxô bieán daïng ñaøn vaø deûo baây giôø thu ñöôïc nhö
 3 
 1 0,867 / 2 0 1 2
0
  3 
ε eA = 0,867 / 2 0 0 × 10 − 3 ; ε pA = 0 0 × 10 − 3
  2 
 0 0 0 0 0 0
 

vaø beà maët chaûy keà tieáp ñöôïc cho nhö

272

σ2
J2 = + τ 2 = (70.10 6 ) 2 (5.121)
3
noù ñöôïc bieåu thò trong hình 5.11b.
(ii) Loä trình AB cuõng laø loä trænh ñaët taûi deûo (xem hình 5.11b). Do doïc loä trình
AB, τ = 70N/m2, dτ = 0, caùc thaønh phaàn bieán daïng ñaøn deûo ôû cuoái cuûa loä trình
naøy thu ñöôïc töø phöông trình (5.120) nhö sau:
B 210
dσ 210
ε exB = ε exA + ∫
A
dε ex = 0 + ∫
0
E
=
2,1 × 105
= 10 − 3

B 210
dσ
ε eyB = ε eyA + ∫
A
dε ey =0−ν ∫
0
E
= −0,3 × 10 − 3

ε ezB = ε eyB = −0,3 × 10 −3

γ eB = γ eA = 8,67 × 10 −4

B 210

∫ ∫ (2,92 × 10
−9
ε pxB = ε pxA + dε px = 0 + )σ 2 dσ = 9,01 × 10 − 3
A 0

1 p
ε pyB = − ε = −4,5 × 10− 3
2 xB

ε pzB = ε pyB = −4,5 × 10 −3

B 210

∫ dγ ∫ (8,75 × 10
−3 −9
γ pB = γ pA + p
= 3 × 10 + )(70)σdσ = 16,5 × 10 − 3
A 0

noù coù theå ñöôïc bieåu dieãn theo daïng ma traän nhö

 1 0,867 / 2 0 
 
ε eB = 0,867 / 2 − 0,3 0  × 10 − 3
 
 0 0 − 0,3

 9,01 16,5 / 2 0 
 
ε pB = 16,5 / 2 − 4,5 0  × 10 − 3
 
 0 0 − 4,5

Trong suoát quaù trình ñaët taûi, beà maët chaûy giaõn nôû vaø ôû ñieåm B, ta coù
 273

σ2 (210.10 6 ) 2
J2 = + τ2 = + (70.10 6 ) 2 (5.122)
3 3

ñaây laø beà maët chaûy hieän haønh nhö ñöôïc bieåu thò trong hình 5.11b.

(iii) Ta coù theå thaáy töø hình 5.11b raèng doïc theo loä trình BC, quaù trình caát taûi ñaøn
hoài xaûy ra vaø caùc thay ñoåi bieán daïng trong loä trình BC laø thuaàn ñaøn hoài vaø coù
theå thu ñöôïc bôûi ñònh luaät Hooke. Do doïc loä trình BC, σ = 210.106N/m2, dσ = 0,
ta coù
e e e
dε x = dε y = dε z = 0

C −70
2(1 + ν ) −3
vaø ∫ dγ
e
= ∫ dτ = −1,73 × 10
B 70 E

ÔÛ cuoái cuûa loä trình naøy, caùc tenxô bieán daïng ñöôïc cho bôûi
 1 − 0,867 / 2 0 
 
ε Ce = − 0,867 / 2 − 0,3 0  × 10 − 3
 
 0 0 − 0,3

 9,01 16,5 / 2 0 
 
ε Cp = ε pB = 16,5 / 2 − 4,5 0  × 10 − 3
 
 0 0 − 4,5

(iv) Loä trình CO cuõng laø loä trình caát taûi ñaøn hoài. Caùc thay ñoåi cuûa caùc bieán daïng ñaøn hoài
ñöôïc tìm thaáy bôûi ñònh luaät Hooke nhö
O 0
dσ
∫
C
dε ex = ∫
210
E
= −10 − 3

O 0
dσ
∫
C
dε ey = −ν ∫
210
E
= 0,3 × 10 − 3

O 0
2(1 + ν)
∫
C
dγ e = ∫
− 70
E
dτ = 0,867 × 10 − 3

∫ dε = 0,3 × 10 − 3
e
z
C
274

Nhö coù theå ñöôïc thaáy, caùc thay ñoåi bieán daïng ñaøn hoài trong suoát loä trình ñaët taûi CO dòch
chuyeån ñuùng bieán daïng ñaøn hoài ε Ce ôû ñieåm C, vaø caùc bieán daïng ñaøn hoài toång ñoái vôùi
chu kyø hoaøn chænh O−A−B−O baèng khoâng, trong khi caùc bieán daïng deûo laø khoâng hoài
phuïc. Caùc bieán daïng deûo naøy ñöôïc gaây ra ôû cuoái cuûa loä trình ñaët taûi AB vaø duy trì khoâng
ñoåi. ÔÛ cuoái cuûa chöông trình ñaët taûi naøy, ta coù
e
εO =0
 9,01 16,5 / 2 0 
 
p
εO = ε pC = ε pB = 16,5 / 2 − 4,5 0  × 10 − 3
 
 0 0 − 4,5

Ngoaøi ra, ta coù beà maët ñaët taûi keá tieáp nhö ñöôïc cho bôûi phöông trình (5.122), noù laø hoà sô
ghi cheùp ñoái vôùi lòch söû taûi hoaøn chænh cuûa vaät lieäu.

5.7 DAÏNG VI PHAÂN CUÛA QUAN HEÄ ÖÙNG SUAÁT−BIEÁN DAÏNG

Trong nhöõng muïc tröôùc, ta ñaõ baøn luaän caùc giaû ñònh cô baûn vaø caùc phöông trình
ñöôïc duøng trong vieäc phaùt trieån lyù thuyeát gia soá cuûa chaûy deûo bieán cöùng. Döïa
treân caùc phöông trình cô baûn naøy, phöông trình chuû yeáu toång quaùt ñoái vôùi vaät
lieäu bieán cöùng ñaøn−deûo seõ thu ñöôïc trong muïc naøy döôùi daïng
dσ ij = C ep
ijkl dε kl (5.123)

ôû ñaây C ep
ijkl laø tenxô ñoä cöùng ñaøn−deûo cuûa moâñun tieáp tuyeán, noù laø haøm cuûa traïng

thaùi öùng suaát vaø lòch söû ñaët taûi. Ñoái vôùi traïng thaùi öùng suaát vaø lòch söû ñaët taûi ñaõ
cho, phöông trình (5.123) ñöa ñeán gia soá öùng suaát dσij ñoái vôùi gia soá bieán daïng
ñaõ cho dεij noù thieát laäp quaù trình ñaët taûi deûo. Phöông trình naøy ñöôïc caàn ñeán
trong phaân tích soá baøi toaùn chaûy deûo, nhö phaân tích phaàn töû höõu haïn.

5.7.1 Quan heä cô baûn ñoái vôùi vaät lieäu bieán cöùng toång quaùt
Bieåu thöùc toång quaùt cuûa beà maët chaûy hay maët ñaët taûi ñoái vôùi vaät lieäu bieán cöùng
nhö ñaõ ñöôïc ñeà caäp trong muïc 5.3 coù daïng
( )
f σ ij , ε pij , k = 0 (5.124)

vôùi k = k(εp) laø thoâng soá bieán cöùng ñaúng höôùng. Gia soá bieán daïng dεij ñöôïc phaân
tích thaønh hai phaàn,
dε ij = dε eij + dε pij (5.125)
 275

trong ñoù gia soá bieán daïng ñaøn hoài, dε eij , ñöôïc lieân heä vôùi gia soá öùng suaát, dσij,
bôûi ñònh luaät Hooke toång quaùt hoùa nhö
dσ ij = C ijkl dε kl
e
(5.126)

ôû ñaây Cijkl laø tenxô cuûa moâñun ñaøn hoài, nhö ñaõ ñöôïc ñeà caäp trong chöông 3; gia
soá bieán daïng deûo, dε pij , coù theå ñöôïc bieåu dieãn moät caùch toång quaùt bôûi quy luaät
chaûy khoâng keát hôïp döôùi daïng
∂g
dε pij = dλ (5.127)
∂σ ij

( ) ( )
vôùi g = g σ ij , ε pij , k , nhö ñoái vôùi f σ ij , ε pij , k , laø haøm theá naêng deûo ñaõ bieát nhö ñaõ
ñöôïc ñeà caäp trong muïc 5.4, vaø dλ laø haøm voâ höôùng ñöôïc xaùc ñònh döôùi ñaây bôûi
ñieàu kieän kieân ñònh df = 0. Thay gia soá bieán daïng ñaøn hoài, dε eij , töø phöông trình
(5.125) vaø gia soá bieán daïng deûo, dε pij , töø phöông trình (5.127) vaøo ñònh luaät
Hooke, phöông trình (5.126), ta coù
 ∂g 
dσ ij = C ijkl  dε kl − dλ  (5.128)
 ∂σ kl 

Töø phöông trình treân, ta nhaän thaáy raèng neáu ta bieát haøm voâ höôùng dλ, quan heä
cô baûn ñöôïc xaùc ñònh hoaøn toaøn. Ñeå thu ñöôïc dλ, haõy khaûo saùt quaù trình ñaët taûi
deûo. ÔÛ traïng thaùi hieän haønh, ta bieát traïng thaùi öùng suaát hieän haønh σij vaø traïng
thaùi bieán daïng deûo hieän haønh εpij vaø k(εp), vaø chuùng phaûi thoûa haøm chaûy hieän
thôøi, phöông trình (5.124),
( p
)
f σ ij , ε ij , k = 0

Sau gia soá nhoû cuûa bieán daïng toång, dεij, noù taïo thaønh vieäc ñaët taûi deûo, traïng thaùi
hieän haønh ñöôïc thay ñoåi thaønh traïng thaùi keá tieáp môùi, σij + dσij, ε pij + dε pij , k + dk,
vaø traïng thaùi môùi phaûi thoûa haøm chaûy keá tieáp, phöông trình (5.124), trong daïng
toaùn hoïc
( p p
) ( p
)
f σ ij + dσ ij , ε ij + dε ij , k + dk = f σ ij , ε ij , k + df = 0

hoaëc
∂f ∂f ∂f
df = dσ ij + p dε pij + dk = 0 (5.129)
∂σ ij ∂ε ij ∂k
276

Ñaây ñöôïc bieát nhö laø ñieàu kieän nhaát quaùn ñoái vôùi vaät lieäu bieán cöùng toång quaùt
vaø aùp ñaët söï haïn cheá leân caùc gia soá giöõa dσ ij , dε pij , vaø dk. Ñieàu kieän naøy ñeå ñaûm
baûo raèng trong quaù trình ñaët taûi deûo, caùc traïng thaùi öùng suaát vaø bieán daïng keá
tieáp vaãn duy trì treân maët chaûy keà tieáp. Haøm voâ höôùng dλ trong phöông trình
(5.128) coù theå ñöôïc xaùc ñònh moät caùch tröïc tieáp töø ñieàu kieän naøy. Vieäc naøy ñöôïc
moâ taû sau ñaây.
Ñaàu tieân, haõy khaûo saùt gia soá cuûa thoâng soá bieán cöùng ñaúng höôùng, dk, trong
phöông trình (5.129). Thoâng soá bieán cöùng ñaúng höôùng k laø moät haøm cuûa bieán
daïng deûo töông ñöông εp, noù coù theå ñöôïc bieåu dieãn trong daïng ñôn giaûn cuûa
phöông trình (5.83).

dε p = C dε pijdε pij

Baèng caùch duøng phöông trình (5.83) ñoái vôùi dεp vaø quy luaät chaûy, phöông trình
(5.127), ta thu ñöôïc
dk dk ∂g ∂g
dk = dε p = C dλ (5.130)
dε p dε p ∂σ ij ∂σ ij

Thay theá caùc phöông trình (5.127) ñoái vôùi dε pij , (5.128) ñoái vôùi dσij, vaø (5.130)
ñoái vôùi dk vaøo ñieàu kieän kieân ñònh (5.129), ta coù
∂f
df = C ijkl dε kl − hdλ = 0 (5.131)
∂σ ij

ôû ñaây
∂f ∂g ∂f ∂g ∂f dk ∂g ∂g
h= C ijkl − p − C (5.132)
∂σ ij ∂σ kl ∂ε ij ∂σ ij ∂k dε p ∂σ ij ∂σ ij

Töø phöông trình (5.131), haøm voâ höôùng dλ coù theå ñöôïc giaûi nhö
1 ∂f 1
dλ = C ijkl dε kl − H kl dε kl (5.133)
h ∂σ ij h

ôû ñaây tenxô baäc hai Hkl ñöôïc ñònh nghóa lieân keát vôùi haøm chaûy, f, döôùi daïng
∂f
H kl = C ijkl (5.134)
∂σ ij

Töông töï, ta seõ ñònh nghóa tenxô baäc hai H*kl ñöôïc lieân keát vôùi haøm theá naêng, g,
nhö
 277

∂g
H *kl = C ijkl (5.135)
∂σ ij

Tenxô baäc hai naøy seõ ñöôïc söû duïng sau naøy khi ñeà caäp ñeán söï phaùt trieån cuûa
tenxô ñoä cöùng tieáp tuyeán ñaøn−deûo Cep
ijkl döôùi ñaây.

Trong phöông trình (5.133), ta ñaõ bieåu dieãn haøm voâ höôùng dλ döôùi daïng gia soá
bieán daïng ñaõ cho dεij. Trong phaàn sau ñaây, ta seõ thaáy raèng haøm voâ höôùng dλ
cuõng coù theå ñöôïc bieåu dieãn döôùi daïng gia soá öùng suaát dσij. Ñeå keát thuùc vieäc naøy,
ta vieát quy luaät chaûy khoâng keát hôïp (5.70) trong daïng
∂g ∂g ∂f 1 ∂g ∂f
dε pij = dλ =G dσ kl = dσ kl (5.136)
∂σ ij ∂σ ij ∂σ kl κ ∂σ ij ∂σ kl

trong ñoù κ ñöôïc bieát nhö laø moâñun bieán cöùng vaø ñöôïc lieân heä vôùi haøm bieán cöùng
G vaø haøm voâ höôùng dλ bôûi

1
κ= (5.137)
G
1 1 ∂f
dλ = ∂f = dσ kl (5.138)
κ κ ∂σ kl

Do (∂f/∂σij)dσij = ∂f, dεpij = (∂f/κ)(∂g/∂σij), dk = (dk/dεp)dεp, vaø

dε p = Cdλ (∂g / ∂σ ij ) /(∂g / ∂σ ij )

= (C∂f / κ) (∂g / ∂σ ij ) /(∂g / ∂σ ij )

Ñieàu kieän kieân ñònh (5.129) coù theå ñöôïc vieát nhö
∂f ∂f ∂g ∂f dk C∂f ∂g ∂g
df = ∂f + p κ ∂σ
+ =0 (5.139)
∂ε ij ij ∂k dε p κ ∂σ ij ∂σ ij

Töø ñieàu naøy, haøm voâ höôùng κ coù theå ñöôïc giaûi nhö
∂f ∂g ∂f dk ∂g ∂g
κ=− − C =0 (5.140)
∂ε pij ∂σ ij ∂k dε p ∂σ ij ∂σ ij

Nhö coù theå ñöôïc thaáy, moâñun bieán cöùng κ ñöôïc xaùc ñònh töø quy luaät bieán cöùng
ñaúng höôùng. Ñoái vôùi tröôøng hôïp ñaëc bieät cuûa vaät lieäu ñaøn−deûo lyù töôûng, beà maët
chaûy khoâng thay ñoåi suoát quaù trình ñaët taûi, nghóa laø, ∂f/ ∂ε pij = 0 vaø dk/dεp = 0; do
ñoù, ta coù κ = 0. Baèng caùch duøng phöông trình (5.140), ta cuõng coù theå bieåu dieãn
haøm voâ höôùng h trong phöông trình (5.132) theo moâñun bieán cöùng bôûi
278

∂f ∂g ∂g
h=κ+ C ijkl = κ + H kl (5.141)
∂σ ij ∂σ kl ∂σ kl

Moãi laàn haøm voâ höôùng dλ ñöôïc xaùc ñònh, gia soá bieán daïng deûo, dε pij , ñöôïc xaùc
ñònh töø quy luaät chaûy (5.127)
∂g 1 ∂f ∂g 1 ∂g
dε pij = dλ = C mnst dε st = dε st (5.142)
∂σ ij h ∂σ mn ∂σ ij h ∂σ ij

vaø gia soá öùng suaát töông öùng, dσij, coù theå ñöôïc xaùc ñònh töø phöông trình (5.128)
baèng caùch duøng phöông trình (5.142)
 1 ∂f ∂g 
dσ ij = C ijkl  dε kl − C mnst dε st 
 h ∂σ mn ∂σ kl 
 1 ∂f ∂g 
= C ijkl  δ sk δ tl − C mnst dε st 
 h ∂σ mn ∂σ kl  (5.143)
 1 ∂f ∂g 
=  C ijst − C mnst C ijkl dε st
 h ∂σ mn ∂σ kl 
= C ep
ijst dε st

hoaëc ep
dσ ij = C ijkl dε kl (5.144)

Do ñoù, tenxô ñoä cöùng tieáp tuyeán ñaøn−deûo coù theå ñöôïc vieát döôùi daïng
ep
C ijkl = C ijkl + C ijkl
p
(5.145)

1 ∂f ∂g 1
vôùi p
C ijkl = − C C
*
= − H kl H ij (5.146)
h ∂σ mn mnkl ijst ∂σ st h

ôû ñaây C pijkl ñöôïc goïi laø tenxô ñoä cöùng tieáp tuyeán deûo vaø moâ taû söï suy giaûm ñoä
cöùng cuûa vaät lieäu do chaûy deûo. Roõ raøng töø (5.146) tenxô Cpijkl khoâng ñoái xöùng,
vaø do ñoù laøm cho Cep
ijkl cuõng khoâng ñoái xöùng neáu quy luaät chaûy khoâng keát hôïp

ñöôïc duøng, nghóa laø,

Neáu g ≠ f, thì C ep ep
ijkl ≠ C klij (5.147)

Hôn nöõa, trong tröôøng hôïp naøy, ñoä cöùng tieáp tuyeán ñaøn−deûo Cep
ijkl khoâng theå

xaùc ñònh döông. Traùi laïi, neáu quy luaät chaûy deûo keát hôïp ñöôïc chaáp nhaän, vieäc
xaùc ñònh döông cuûa tenxô Cep ijkl coù theå ñöôïc baûo ñaûm.

Quan heä öùng suaát−bieán daïng ñaøn−deûo gia soá (5.144) chæ thích hôïp ñoái vôùi
tröôøng hôïp ñaët taûi deûo. Do ñoù, tröôùc khi duøng quan heä naøy ñeå tính toaùn gia soá
 279

öùng suaát töông öùng, dσij, ñoái vôùi gia soá bieán daïng ñaõ cho, dεij, tröôùc tieân ta phaûi
kieåm tra xem vaät lieäu coù ôû trong traïng thaùi ñaët taûi deûo töông öùng vôùi gia soá bieán
daïng ñaõ cho dεij khoâng. Neáu khoâng, moái quan heä öùng suaát bieán daïng ñaøn hoài
dσij = Cijkldεkl (5.148)
neân ñöôïc duøng thay theá cho quan heä öùng suaát−bieán daïng ñaøn−deûo. Ñeå keát thuùc
vieäc naøy, moät tieâu chuaån ñaët taûi thích hôïp ñöôïc can ñeán. Trong muïc 5.3, ta ñaõ
bieåu dieãn tieâu chuaån ñaët taûi döôùi daïng gia soá öùng suaát. Tuy nhieân, ôû nay ta can
bieåu dieãn tieâu chuan ñaët taûi döôùi daïng gia soá bieán daïng ñaõ cho, bôûi vì gia soá öùng
suaát chöa ñöôïc bieát vaø chöa ñöôïc xaùc ñònh töø gia soá bieán daïng. Ñieàu naøy haàu
nhö chaéc chaén trong haàu heát caùc phöông phaùp tính soá cuûa bieán daïng deûo keát
caáu, thí duï, phöông phaùp phaàn töû höõu haïn noåi tieáng.
Baây giôø haõy döïa vaøo ñieàu kieän kieân ñònh (5.131). Ta coù theå thaáy raèng haøm voâ
höôùng h nhö ñöôïc ñònh nghóa trong phöông trình (5.132) luoân döông ñoái vôùi
vaät lieäu bieán cöùng cuõng nhö ñoái vôùi vaät lieäu bieán meàm. Chöùng côù cuûa lôøi phaùt
bieåu naøy laø ngoaøi phaïm vi cuûa taøi lieäu naøy. Duøng söï thaät naøy, ta seõ thu ñöôïc
tieâu chuaån ñaët taûi theo caùc gia soá bieán daïng dεij nhö döôùi nay.
Ñoái vôùi ñaët taûi deûo, dλ laø heä soá khoâng aâm vaø hdλ luoân döông. Do ñoù, töø ñieàu
kieän kieân ñònh (5.131), ta coù theå suy ra
∂f
C ijkl dε kl > 0 (5.149)
∂σ ij

Ñoái vôùi ñaët taûi trung hoøa, ta coù dε pij = 0, hay dλ = 0, vaø ñieàu kieän kieân ñònh
(5.131) daãn ñeán
∂f
C ijkl dε kl = 0 (5.150)
∂σ ij

Ñoái vôùi vieäc caát taûi töø traïng thaùi ñaøn−deûo, traïng thaùi öùng suaát treân beà maët chaûy
ñöôïc di chuyeån vaøo phía trong, keát quaû laø df < 0. Hôn nöõa, ñoái vôùi tröôøng hôïp naøy,
ta coù dλ = 0. Baèng caùch duøng ñieàu kieän df < 0 vaø dλ = 0 trong ñaúng thöùc (5.131),
ta coù
∂f
C ijkl dε kl < 0 (5.151)
∂σ ij

Noùi toùm laïi, tieâu chuaån ñaët taûi ñoái vôùi gia soá bieán daïng ñaõ cho dεij coù theå ñöôïc
bieåu dieãn nhö sau
280

> 0, ñaët taûi

∂f 
C ijkl dε kl = 0, ñaët taûi trung hoøa (5.152)
∂σ ij < 0, caát taûi


Cuoái cuøng, quan heä öùng suaát−bieán daïng hoaøn chænh ñoái vôùi vaät lieäu bieán cöùng
ñaøn−deûo coù theå ñöôïc bieåu dieãn trong daïng toång quaùt nhö sau.
Ñoái vôùi f(σij, εpij, k) = 0, vaø (∂f/∂σij)Cijkldεkl > 0, ta coù
dσ ij = C ep
ijkl dε kl (5.153)

ôû ñaây C ep
ijkl ñöôïc cho trong caùc ñaúng thöùc (5.145) vaø (5.146).

Ñoái vôùi f(σij, εpij , k) < 0, hoaëc f(σij, εpij , k) = 0 vaø (∂f/∂σij)Cijkldεkl ≤ 0, ta coù

dσ ij = C ijkl dε kl (5.154)

ôû nay tenxô ñoä cöùng tieáp tuyeán ñaøn hoài Cijkl ñöôïc cho trong chöông 3.

5.7.2 Quan heä cô baûn ñoái vôùi vaät lieäu bieán cöùng hoãn hôïp
Bieåu thöùc toång quaùt cuûa beà maët chaûy ñoái vôùi vaät lieäu bieán cöùng hoãn hôïp coù daïng
( ) ( )
f σij , k = f σ ij − α ij , k = 0 (5.155)

ÔÛ ñaây, beà maët chaûy ñöôïc bieåu dieãn theo αij thay vì roõ raøng theo εpij . Ta seõ nhaän
ñöôïc caùc moái quan heä öùng suaát−bieán daïng gia soá cho vaät lieäu bieán cöùng hoãn
hôïp moät caùch tröïc tieáp töø nhöõng phöông trình chaûy deûo cô sôû. Trong vieäc thieát
laäp naøy, ta seõ giaû ñònh raèng caùc gia soá bieán daïng deûo dε pij coù theå ñöôïc taùch ra
thaønh hai phaàn, phaàn bieán cöùng ñaúng höôùng dε iij vaø phaàn bieán cöùng ñoäng hoïc
dε kij :

dε pij = dε iij + dε kij (5.156)

trong ñoù ta laáy

dε iij = M dε pij , dε kij = (1 − M) dε pij (5.157)

ôû ñaây 0 ≤ M ≤ 1 dieãn taû möùc ñoä hoãn hôïp giöõa bieán cöùng ñaúng höôùng vaø bieán
cöùng ñoäng hoïc. Trong tröôøng hôïp naøy, ñieàu kieän kieân ñònh trôû thaønh
∂f ∂f ∂f
df = dσ ij + dα ij + dk = 0 (5.158)
∂σ ij ∂α ij ∂k

Neáu quy luaät bieán cöùng cuûa Prager, phöông trình (5.106), ñöôïc duøng, ta coù
 281

∂g
dα ij = cdε kij = c(1 − M)dε pij = c(1 − M) dλ (5.159)
∂σ ij

hoaëc neáu quy luaät chaûy cuûa Ziegler, phöông trình (5.107), ñöôïc duøng, ta coù
dα ij = a (1 − M)(σ ij − α ij )dε p
∂g ∂g (5.160)
= a (1 − M)(σ ij − α ij )C dλ
∂σ kl ∂σ kl

hay vieát caùc quy luaät naøy döôùi daïng toång quaùt,
dα = Aijdλ (5.161)
ôû ñaây ñoái vôùi quy luaät bieán cöùng cuûa Prager
∂g
A ij = c(1 − M) (5.162)
∂σ ij

vaø ñoái vôùi quy luaät bieán cöùng cuûa Ziegler

∂g ∂g
A ij = a (1 − M)(σ ij − α ij )C (5.163)
∂σ kl ∂σ kl

vaø söï ñònh nghóa bieán daïng deûo töông ñöông

∂g ∂g
dε p = C dε pijdε pij = C dλ (5.164)
∂σ ij ∂σ ij

ñaõ ñöôïc duøng trong pheùp ñaïo haøm, vaø caùc thoâng soá a vaø c ñaõ ñöôïc ñeà caäp ñeán
trong muïc 5.5. Thoâng soá bieán cöùng ñaúng höôùng k laø haøm cuûa bieán daïng deûo
töông ñöông ruùt goïn, εp , ñöôïc ñònh nghóa nhö

εp = C ∫ dε iijdε iij = MC ∫ ∫
dε pijdε pij = M dε p = Mε p (5.165)

∂g ∂g
dε p = Mdε p = MC dλ (5.166)
∂σ ij ∂σ ij

Do ñoù, ta coù quan heä

dk dk ∂g ∂g
dk = dεp = Mdε p MC dλ (5.167)
dεp dε p ∂σ kl ∂σ kl

Chuù yù raèng
∂f ∂f ∂σ kl ∂f ∂f
= = δ ik δ jl = (5.168)
∂σ ij ∂σ kl ∂σ ij ∂σ kl ∂σ ij
282

∂f ∂f ∂σ kl ∂f ∂f ∂f
= = (−δ ik δ jl ) = − =− (5.169)
∂α ij ∂σ kl ∂α ij ∂σ kl ∂σ ij ∂σ ij

ñieàu kieän nhaát quaùn (5.131) coù theå ñöôïc vieát nhö
∂f
df = C ijkl dε kl − hdλ = 0 (5.170)
∂σ ij

ôû ñaây
∂g ∂f ∂f dk ∂g ∂g
h = H kl + A kl − MC (5.171)
∂σ kl ∂σ kl ∂k dε p ∂σ kl ∂σ kl

Trong ñoù tenxô Hkl ñöôïc ñònh nghóa trong phöông trình (5.134). Baây giôø haøm voâ
höôùng dλ ñoái vôùi vaät lieäu bieán cöùng hoãn hôïp ñöôïc giaûi töø phöông trình (5.170)
nhö
1 ∂f 1
dλ = C ijkl dε kl = H kl dε kl (5.172)
h ∂σ ij h

vaø tenxô ñoä cöùng tieáp tuyeán ñaøn−deûo thu ñöôïc ñoái vôùi vaät lieäu bieán cöùng hoãn
hôïp nhö
1
C ep p
ijkl = C ijkl + C ijkl = C ijkl − H kl H *ij (5.173)
h

Tieâu chuaån ñaët taûi toång quaùt, phöông trình (5.152) dó nhieân thích hôïp ñoái vôùi vaät
lieäu bieán cöùng hoãn hôïp ñaëc bieät. Noùi toùm laïi, moái quan heä öùng suaát−bieán daïng
hoaøn chænh ñoái vôùi vaät lieäu bieán cöùng hoãn hôïp coù theå ñöôïc bieåu dieãn nhö döôùi
ñaây.
Ñoái vôùi f(σij − αij, k) = 0, vaø (∂f/∂σij)Cijkldεkl > 0, ta coù
dσ ij = C ep
ijkl dε kl (5.174)

ôû ñaây ñoä cöùng tieáp tuyeán ñaøn−deûo C ep

ijkl ñöôïc cho trong phöông trình (5.173).

Ñoái vôùi f(σij − αij, k) < 0, hay f(σij − αij, k) = 0, (∂f/∂σij)Cijkldεkl ≤ 0, ta coù
dσ ij = C ijkl dε kl (5.175)

Vôùi ñoä cöùng tieáp tuyeán ñaøn hoài Cijkl ñöôïc cho trong chöông 3.

5.7.3 Caùc thí duï minh hoïa

Caùc quan heä öùng suaát−bieán daïng gia soá ñoái vôùi vaät lieäu bieán cöùng toång quaùt vaø
ñoái vôùi vaät lieäu bieán cöùng hoãn hôïp ñaëc bieät ñaõ ñöôïc thieát laäp trong nhöõng muïc
tröôùc. Trong muïc naøy ta seõ nhaän ñöôïc hai moâ hình vaät lieäu ñöôïc söû duïng thoâng
 283

thöôøng nhaát, ñöôïc goïi laø, vaät lieäu von Mises vaø Drucker−Prager, nhö laø caùc thí
duï minh hoïa.

Thí duï 5.7 Haõy xaùc ñònh caùc phöông trình öùng suaát−bieán daïng ñoái vôùi vaät lieäu
von Mises vôùi quy luaät bieán cöùng hoãn hôïp keát hôïp.
Giaûi
Haøm ñaët taûi cuûa vaät lieäu von Mises töông öùng vôùi quy luaät bieán cöùng hoãn hôïp coù
theå ñöôïc bieåu dieãn nhö
3
f (σ ij − α ij , k) = sijsij − σe2 (εp ) = 0 (5.176)
2
ÔÛ ñaây, sij bieåu thò tenxô leäch öùng suaát ruùt goïn
1
sij = σij − σkk δ ij (5.177)
3
vaø σij = σ ij − α ij laø tenxô öùng suaát ruùt goïn; öùng suaát töông ñöông ruùt goïn, σe ,
noù thay theá thoâng soá bieán cöùng thöôøng duøng k, ñöôïc ñònh nghóa bôûi phöông trình
(5.103) vôùi haèng soá C = 2 / 3 .
Baèng caùch duøng quy luaät chaûy keát hôïp, g = f, caùc ñaïo haøm rieâng cuûa g vaø f ñöôïc
tìm thaáy nhö
∂g ∂f
= = 3sij (5.178)
∂σ ij ∂σ ij

Ñoái vôùi vaät lieäu ñaúng höôùng ñaøn hoài tuyeán tính, ta coù theå bieåu dieãn ñònh luaät
Hooke theo hai haèng soá ñaøn hoài G vaø ν:
 ν 
C ijkl = 2G δ ik δ jl + δ ijδ kl  (5.179)
 1 − 2ν 

ôû ñaây G laø moâñun tröôït vaø ν laø heä soá Poisson. Baây giôø caùc tenxô Hkl vaø H *kl
nhö ñöôïc ñònh nghóa trong caùc phöông trình (5.134) vaø (5.135) thu ñöôïc nhö
∂f
H kl = H*kl = C ijkl = 6G skl (5.180)
∂σ ij

Ñaàu tieân haõy khaûo saùt quy luaät bieán cöùng cuûa Prager. Baèng caùch duøng phöông
trình (5.162) cho tenxô Aij, phöông trình (5.178) cho ∂f/∂σij vaø ∂g/∂σij, vaø phöông
trình (5.180) cho Hkl vaø H *kl , haøm voâ höôùng h nhö ñöôïc ñònh nghóa trong
phöông trình (5.171) coù theå ñöôïc vieát nhö
284

d σe
h = 18G skl skl + 9c(1 − M) skl skl + 2σe M 6skl skl (5.181)
d εe

ôû ñaây ta ñaõ thay theá k bôûi σe trong phöông trình (5.171) vaø ñaõ duøng haøm chaûy
cuûa phöông trình (5.176). Baèng caùch duøng pheùp ñònh nghóa ñoä doác hay ñoä cöùng
cuûa quan heä öùng suaát−bieán daïng töông ñöông ruùt goïn, H = d σe / d εp , haøm voâ
höôùng h coù theå ñöôïc ruùt goïn veà daïng ñôn giaûn

[
h = 12G + 6c(1 − M) + 4 MH p σe2 ] (5.182)

Trong phöông trình naøy, thoâng soá c ñöôïc lieân heä vôùi thaønh phaàn bieán cöùng ñoäng
hoïc vaø thoâng soá Hp ñöôïc lieân heä vôùi thaønh phaàn bieán cöùng ñaúng höôùng cuûa moâ
hình bieán cöùng hoãn hôïp. Hai thoâng soá naøy seõ ñöôïc xaùc ñònh töø ñöôøng cong öùng
suaát−bieán daïng ñôn truïc. Ñoái vôùi traïng thaùi öùng suaát ñôn truïc, tenxô öùng suaát ruùt
goïn σij coù theå ñöôïc bieåu dieãn nhö

σ11 = σ11 − α 11
1
σ 22 = σ 33 = 0 − α 22 = α (5.183)
2 11
σ ij = 0 ñoái vôùi i ≠ j

ôû ñaây α22 = α33 = −α11/2 sinh ra tröïc tieáp töø quy luaät bieán cöùng cuûa Prager,
phöông trình (5.106), vaø ñieàu kieän khoâng neùn khi chaûy deûo cuûa vaät lieäu J2. Do
ñoù, öùng suaát töông ñöông ruùt goïn σe trong tröôøng hôïp keùo ñôn truïc thu ñöôïc
nhö

σ e2 = 3J 2 =
1
2
[
( σ11 − σ 22 ) 2 + ( σ 22 − σ 33 ) 2 + ( σ 33 − σ11 ) 2 ]
(5.184)
3
= (σ 11 − α 11 ) 2
2
Töø phöông trình (5.184) vaø duøng phöông trình (5.06) ñoái vôùi dα11, ta coù
3
dσe = dσ11 − p
c(1 − M)dε11 ñoái vôùi quy luaät cuûa Prager, (5.185)
2
Baèng caùch duøng phöông trình (5.105) cho dσe vaø chuù yù raèng dσ11 vaø dε11
p
thì
baèng vôùi dσe vaø dεp, trong tröôøng hôïp keùo ñôn truïc, ta thu ñöôïc
dσ e 3 3
=  M H p − c  + c  = H p (5.186)
dε p   2  2 
 285

ÔÛ ñaây, ñònh nghóa moâñun deûo Hp, phöông trình (5.96), ñaõ ñöôïc duøng. Do M laø
haèng soá vaät lieäu tuøy yù vaø phöông trình (5.162) phaûi phuø hôïp cho moïi giaù trò cuûa
M, nghóa laø
2
c = H , Hp = Hp (5.187)
3 p

Cuoái cuøng, thay phöông trình (5.187) vaøo (5.182) seõ ñöa ñeán haøm voâ höôùng h
trong daïng ñôn giaûn
h = 4(3G + H p )σe2 (5.188)

Do ñoù, tenxô ñoä cöùng ñaøn−deûo cho vaät lieäu von Mises vôùi quy luaät bieán cöùng
hoãn hôïp keát hôïp nhaän ñöôïc nhö
36G 2
ep
C ijkl = C ijkl − s ij s ij (5.189)
h

Ta neân chuù yù raèng σe vaø sij laø caùc giaù trò öùng suaát ruùt goïn, töùc laø, chuùng ñöôïc
lieân quan ñeán khoâng gian öùng suaát vôùi ñieåm goác ôû taâm cuûa beà maët chaûy ñöôïc
tònh tieán ñoäng hoïc hieän haønh.
Ñoái vôùi quy luaät bieán cöùng cuûa Ziegler vaø baèng caùch duøng phöông trình
(5.163) thay cho phöông trình (5.162) cho Aij, ta thu ñöôïc haøm voâ höôùng h
nhö
[
h = 12G + 4 a (1 − M) σ e + 4 MH p σ e2 ] (5.190)

Ñeå xaùc ñònh caùc thoâng soá bieán cöùng a vaø Hp , ta söû duïng phöông trình (5.107)
thay cho phöông trình (5.106) ñoái vôùi dα11 trong phöông trình (5.184) vaø thu
ñöôïc baûn sao cuûa phöông trình (5.185)
dσ e = dσ11 − a (1 − M)dε p σ11 (5.191)

Töông töï caùch thu phöông trình (5.186), ta nhaän ñöôïc

dσ e
dε p
[ ( )
= M H p − a σ e + aσ e = H p ] (5.192)

Baèng caùch duøng cuøng luaän cöù nhö ñoái vôùi phöông trình (5.187), ta coù theå keát
luaän töø phöông trình (5.192) raèng
Hp
a = , Hp = Hp (5.193)
σe

Cuoái cuøng, quy luaät bieán cöùng cuûa Ziegler daãn ñeán bieåu thöùc töông töï cho h ,
phöông trình (5.188), nhö quy luaät bieán cöùng cuûa Prager ñoái vôùi vaät lieäu J2.
286

Caùc phöông trình (5.188) vaø (5.189) xaùc ñònh tenxô ñoä cöùng tieáp tuyeán ñaøn−deûo
ijkl ñoái vôùi vaät lieäu von Mises bieán cöùng hoãn hôïp, noù goàm bieán cöùng ñaúng
Cep
höôùng, bieán cöùng ñoäng hoïc, vaø chaûy deûo lyù töôûng (khoâng coù bieán cöùng) nhö caùc
tröôøng hôïp ñaëc bieät. Ñieàu naøy ñöôïc minh hoïa döôùi ñaây.
(i) Tröôøng hôïp bieán cöùng ñaúng höôùng. Ñoái vôùi tröôøng hôïp naøy, ta coù M = 1,
αij = 0, vaø sij = sij. Haøm ñaët taûi f, haøm voâ höôùng h, vaø tenxô ñoä cöùng tieáp tuyeán
ñaøn−deûo Cep
ijkl laø

3
f (σ ij , k ) = s s − σ 2e (ε p ) = 0 (5.194)
2 ij ij

h = h = 4 (3G + H p ) σ e
2
(5.195)
2
36G
C ep
ijkl = C ijkl − s ij s kl (5.196)
h
Moät caùch khaùc, baèng caùch duøng phöông trình (5.141), ta coù
∂g
h = κ + H kl (5.197)
∂σ kl

So saùnh phöông trình (5.195) vôùi phöông trình (5.197), ta coù

1
G = (5.198)
4H p σ 2e

Phöông trình naøy töông töï vôùi phöông trình (5.112) ñöôïc cho tröôùc ñaây trong thí
duï 5.5, nhöng khaùc bôûi heä soá 9. Ñieàu naøy laø bôûi vì haøm ñaët taûi ñöôïc duøng trong
phöông trình (5.194) khaùc vôùi haøm ñaët taûi ñöôïc duøng trong phöông trình (5.108)
bôûi heä soá 3.
(ii) Tröôøng hôïp bieán cöùng ñoäng hoïc. Ñoái vôùi tröôøng hôïp naøy, ta coù M = 0 vaø
σe2 = constant = σ 20 . Haøm ñaët taûi trôû thaønh
3
f (σ ij − α ij ) = s s − σ 20 = 0 (5.199)
2 ij ij

Tenxô ñoä cöùng tieáp tuyeán ñaøn−deûo Cep

ijkl vaø bieåu thöùc ñoái vôùi haøm voâ höôùng h

töông öùng laáy cuøng daïng nhö caùc phöông trình (5.189) vaø (5.188), vôùi σe2 = σ0.

Baây giôø ta haõy xaùc ñònh söï dòch chuyeån cuûa taâm, dαij. Theo quy luaät bieán cöùng
cuûa Ziegler, phöông trình (5.107), ta coù
H p dε p H p dε p
dα ij = adε p σ ij = σ ij = σ ij (5.200)
σe σ0
 287

trong ñoù phöông trình (5.193) ñaõ ñöôïc duøng. Chuù yù raèng trong phöông trình
(5.200), Hpdεp = dσe = ((3 / 2σe )sijdsij , nghóa laø gia soá öùng suaát töông ñöông ñöôïc
ñònh giaù chæ ñoái vôùi caùc gia soá caùc thaønh phaàn öùng suaát, nghóa laø, vôùi haèng soá
αij.
Ñoái vôùi tröôøng hôïp ñaëc bieät trong thí duï 5.4, σx = σ, τxy = τ, caùc thaønh phaàn öùng
suaát khaùc baèng zero, Hpdsp = (1 / σ0 )(σdσ + 3τdτ) , phöông trình (5.200) daãn ñeán
phöông trình (5.50).
(iii) Tröôøng hôïp chaûy deûo lyù töôûng. Ñoái vôùi tröôøng hôïp naøy, ta coù M = 1, αij =
0, σe = σ0 = constant, vaø Hp = 0. Ñoä cöùng tieáp tuyeán ñaøn−deûo laáy cuøng daïng
nhö phöông trình (5.196), nhöng haøm voâ höôùng h trong phöông trình (5.195) trôû
thaønh
h = 12Gσ 20 = 36GJ 2 (5.201)

Do ñoù,
G
Cep
ijkl = C ijkl − s ijs kl (5.202)
J2

noù daãn ñeán phöông trình (5.92), quan heä cô sôû ñoái vôùi vaät lieäu von Mises chaûy
deûo lyù töôûng.

Thí duï 5.8 Haõy xaùc ñònh caùc phöông trình öùng suaát−bieán daïng ñoái vôùi vaät lieäu
Drucker−Prager bieán cöùng ñaúng höôùng vôùi quy luaät chaûy khoâng keát hôïp.
Giaûi
Daïng toång quaùt cuûa haøm ñaët taûi cuûa vaät lieäu Drucker−Prager bieán cöùng ñaúng
höôùng coù theå ñöôïc bieåu dieãn nhö
f (σ ij , ε p ) = α(ε p )I1 + J 2 + k (ε p ) = 0 (5.203)

Trong muïc 4.10, phöông trình öùng suaát−bieán daïng ñoái vôùi vaät lieäu chaûy deûo lyù
töôûng ñaõ ñöôïc giôùi thieäu vôùi α = const vaø k = const. ÔÛ ñaây, vì söï ñôn giaûn, ta seõ
giaû söû raèng ñoä doác cuûa beà maët ñaët taûi trong khoâng gian I1 − J12 / 2 laø haèng, α(εp)
= α1, ñeå maø öùng xöû bieán cöùng cuûa vaät lieäu coù theå ñöôïc xaùc ñònh moät caùch duy
nhaát bôûi quan heä öùng suaát−bieán daïng ñôn truïc thoâng qua thoâng soá bieán cöùng
k(εp)

f (σ ij , ε p ) = α1I1 + J 2 + k (ε p ) = 0 (5.204)

Nhö ñaõ ñöôïc baøn luaän tröôùc ñaây trong muïc 4.19, bieán daïng deûo cuûa vaät lieäu
Drucker−Prager luoân ñöôïc ñi keøm bôûi söï giaõn nôû theå tích neáu ñònh luaät chaûy keát
288

hôïp ñöôïc choïn. Trong tröôøng hôïp naøy, suaát giaõn nôû ñöôïc chi phoái bôûi thoâng soá
α, phöông trình (4.120). ÔÛ ñaây, ta seõ duøng haøm theá naêng deûo töông töï nhö haøm
ñaët taûi, phöông trình (5.204)

g (σ ij ) = α 2I1 + J 2 (5.205)

ôû ñaây 0 ≤ α2 ≤ α1 laø haèng soá. Caùc beà maët ñaët taûi keá tieáp vaø beà maët theá naêng
ñöôïc veõ trong hình 5.12. Caùc ñaïo haøm rieâng cuûa f vaø g thu ñöôïc nhö

Beà maët theá naêng deûo

Beà maët ñaët taûi hieän haønh

Caùc beà maët ñaët taûi keá tieáp

Hình 5.12 Caùc maët ñaët taûi vaø theá naêng deûo ñoái vôùi vaät lieäu
Drucker−Prager vôùi quy luaät chaûy khoâng keát hôïp

∂f 1
= α1δ ij + s ij (5.206)
∂σ ij 2 J2

∂g 1
= α 2δ ij + s ij (5.207)
∂σ ij 2 J2

Baèng caùch duøng tenxô ñoä cöùng ñaøn hoài trong daïng
 2 
(
C ijkl =  K − G δ ijδ kl + G δ ijδ jl + δ il δ jk
3
) (5.208)
 

ta thu ñöôïc
∂f 1
H kl = C ijkl = 3Kα1δ kl + s kl (5.209)
∂σ ij J2
 289

∂g 1
H*kl = C ijkl = 3Kα 2δ kl + skl (5.210)
∂σ ij J2

Do haøm ñaët taûi khoâng ñöôïc bieåu dieãn roõ raøng nhö laø haøm cuûa εpij , ta coù
∂f / ∂ε pij = 0 . Ñeå xaùc ñònh haøm voâ höôùng h ñöôïc ñònh nghóa trong phöông trình
(5.132), ta cuõng caàn thu ñöôïc dk/dεp vaø thoâng soá C. ÖÙng suaát töông ñöông σe
ñoái vôùi vaät lieäu Drucker−Prager ñaõ thu ñöôïc trong muïc 5.5, phöông trình
(5.79)

σe =
(
3 α1I1 + J 2 ) (5.211)
1 + 3α1

Baèng caùch duøng caùc phöông trình (5.204) vaø (5.211), ta coù theå bieåu dieãn k theo
σe
1+ 3α 1
k = σe
3

töø keát quaû naøy ta thu ñöôïc

dk 1 + 3α 1 dσ e 1 + 3α 1
= = Hp (5.212)
dε p 3 dε p 3

ôû ñaây Hp ñöôïc xaùc ñònh töø ñöôøng cong öùng suaát− bieán daïng keùo ñôn truïc, dσ
= H p d ε.
Bieán daïng töông ñöông, εp, ñaõ thu ñöôïc ñoái vôùi tröôøng hôïp quy luaät chaûy keát
hôïp trong muïc 5.5. ÔÛ ñaây, ta seõ thöïc hieän thuû tuïc töông töï vaø thu ñöôïc bieåu thöùc
cuûa dεp cho quy luaät chaûy khoâng keát hôïp.
∂g
σ kl
dWp σ kl dε pkl ∂σ kl
dε p = = = dλ
σe σe σe
∂g (5.213)
σ kl dε pijdε pij
∂σ kl
= = C dε pijdε pij
σe ∂g ∂g
∂σ st ∂σ st

Trong ñoù ta ñaõ duøng phöông trình (5.83) nhö ñònh nghóa cuûa dεp. Töø phöông trình
treân, ta coù
290

∂g
σ kl
∂σ kl
C = (5.214)
∂g ∂g
σ
∂σ st ∂σ st e

Thay caùc phöông trình töø (5.206) ñeán (5.214) vaøo (5.132), ta coù theå bieåu dieãn
haøm voâ höôùng h nhö

h = G + 9Kα 1 α 2 +
α 2 I1 +
3k
J2
(1 + 3α 1 )2 H p (5.215)

Cuoái cuøng, ta thu ñöôïc tenxô ñoä cöùng tieáp tuyeán ñaøn−deûo nhö
1 *
C ep
ijkl = C ijkl − H H
h ij kl
(5.216)
1 G  G 
= C ijkl −  3Kα 1 δ kl + s kl  3Kα 2 δ ij + s ij 

h J2   J2 
 

Nhö ñaõ ñöôïc chuù yù tröôùc ñaây trong muïc 5.7.2, ñoái vôùi vaät lieäu quy luaät chaûy deûo
khoâng keát hôïp, ñoä cöùng Cepijkl nhö ñöôïc cho bôûi phöông trình (5.216), laø khoâng

ñoái xöùng. Tuy nhieân, ñoái vôùi giaù trò cuûa thoâng soá α2 trong mieàn 0 ≤ α2 ≤ α1,
ijkl vaãn xaùc ñònh döông. Söï thay ñoåi theå tích deûo hay söï giaõn nôû theå tích coù giaù
C ep
trò
p
dε kk = 3α 2 dλ (5.217)

Baèng caùch hieäu chænh giaù trò cuûa α2, suaát giaõn nôû theå tích cuûa vaät lieäu coù theå
ñöôïc ñieàu khieån töø 0 (khoâng neùn) leân ñeán 3α1dλ.
Ta haõy khaûo saùt ba tröôøng hôïp ñaëc bieät sau ñaây:
Tröôøng hôïp (i): Tröôøng hôïp quy luaät chaûy keát hôïp. Ñoái vôùi tröôøng hôïp naøy, α2 =
α1 = α, ta coù
2
 1 
2
h = G + 9 Kα +  α +  Hp (5.218)
 3

1  G  G 
C ep
ijkl = C ijkl − 
3Kαδ kl + s kl  3Kαδ ij +
 
s ij 

(5.219)
h J2  J2 

Hôn nöõa, neáu öùng xöû chaûy deûo ñöôïc xem laø lyù töôûng, caùc phöông trình (5.218)
vaø (5.219) daãn ñeán phöông trình (4.126) ñoái vôùi vaät lieäu Drucker−Prager lyù
töôûng.
 291

Tröôøng hôïp (ii): Beà maët Drucker−Prager ñöôïc duøng nhö beà maët theá naêng chaûy deûo
ñoái vôùi vaät lieäu von Mises. Ñoái vôùi tröôøng hôïp naøy, α1 = 0, α2 > 0, ta coù
α 2 I1 + J2
h = G+ Hp (5.220)
3k

1  G  G
C ep
ijkl = C ijkl − 
3Kα 2 δ ij + s ij 
 J kl
s (5.221)
h J2  2

vaø vaät lieäu von Mises khoâng coøn khoâng bò neùn deûo nöõa, vaø suaát giaõn nôû ñöôïc
cho bôûi phöông trình (5.217).
Tröôøng hôïp (iii): Beà maët von Mises ñöôïc duøng nhö beà maët theá naêng chaûy deûo ñoái
vôùi vaät lieäu Drucker−Prager. Ñoái vôùi tröôøng hôïp naøy, α1 > 0, α2 = 0, ta coù

h =G+
J2
3k
(1 + 3α1 )H
2
p (5.222)

1 G  G 
Cep
ijkl = C ijkl − s ij  3Kα1δ kl + skl  (5.223)
h J 2  J2 


vaø vaät lieäu trôû neân khoâng theå neùn deûo, dε pkk = 0 .

5.8 BAØI TAÄP

5.1 Trong lyù thuyeát bieán daïng, ta giaû ñònh quan heä öùng suaát−bieán daïng toång
coù daïng
(
ε ij aI1 δ ij + b + cJ 2 s ij
2
)
a) Haõy xaùc ñònh caùc haèng soá vaät lieäu a, b, vaø c neáu caùc ñöôøng cong ñaùp öùng
cuûa vaät lieäu ñöôïc xaáp xæ nhö döôùi ñaây.
(i) Trong thí nghieäm tröôït thuaàn tuùy (tröôït ñôn giaûn: τxy = τyx = τ, caùc thaønh
phaàn öùng suaát khaùc σij = 0, vaø γxy = γ):
5
τ  τ 
γ= + 27  , τ coù ñôn vò laø N/m2
2,8.1010 9 
 0,7.10 

(ii) Trong thí nghieäm öùng suaát thuûy tónh (σx = σy = σz = p, caùc thaønh phaàn öùng
suaát khaùc σij = 0):
3 p  2
ευ =   , p coù ñôn vò laø N/m
2  7 × 1010 
292

b) Moät phaân toá cuûa vaät lieäu ôû treân chòu lòch söû ñaët taûi ñeå taïo ra traïng thaùi
öùng suaát sau ñaây:
140 0 56 
  2
σ ij = 10 6. 0 70 − 42 , N/m
 
 56 − 42 0 

Haõy döï ñoaùn caùc thaønh phaàn töông öùng cuûa bieán daïng εij.

5.2 Moät phaân toá vaät lieäu bieán cöùng ñoäng hoïc von Mises chòu taùc ñoäng taûi song
truïc. Baây giôø moät gia soá öùng suaát (dσ1, dσ2) ñöôïc ñaët choàng leân traïng thaùi
öùng suaát (σ1, σ2) noù naèm treân beà maët chaûy. Gia soá öùng suaát thoûa ñieàu kieän
ñaët taûi. Haõy xaùc ñònh söï thay ñoåi toïa ñoä cuûa taâm beà maët ñaët taûi, dαij, ñöôïc
döïa treân quy luaät bieán cöùng cuûa Ziegler.

5.3 Ñoái vôùi caùc traïng thaùi öùng suaát song truïc (σ1, σ2) vôùi σ3 = 0, haõy vieát
phöông trình bieán daïng deûo gia soá döôùi caùc daïng thaønh phaàn ñoái vôùi vaät
lieäu Tresca trong nhöõng cheá ñoä khaùc nhau, giaû ñònh theo quy luaät chaûy keát
hôïp.
5.4 Moät ñöôøng cong öùng suaát−bieán daïng cuûa kim loaïi döôùi thí nghieäm keùo
ñôn truïc ñöôïc giaû söû ñöôïc cho bôûi
2n
e p σ  σ  
ε = ε +ε = 1 +   
E   σ0  

trong ñoù E = 2(1+ν)G laø moâñun ñaøn hoài, σ0 laø öùng suaát chaûy keùo ban ñaàu,
vaø n laø thoâng soá vaät lieäu ñaõ cho. Giaû söû raèng kim loaïi laø khoâng neùn. Ñöôïc
döïa treân lyù thuyeát bieán cöùng ñaúng höôùng cuûa von Mises, haõy chöùng minh
quan heä öùng suaát−bieán daïng
n −1
2n + 1  J 2   dJ 
2Gdε ij = ds ij +  2 s ij  22 
2 k  k 

ôû ñaây k laø öùng suaát chaûy ban ñaàu trong tröôït thuaàn tuùy.

5.5 Moät oáng troøn thaønh moûng chòu taûi toå hôïp keùo ñôn truïc vaø moment xoaén.
Moät traïng thaùi öùng suaát vôùi σ = σ0 vaø τ = σ0/ 3 ñöôïc ñaït ñeán trong vaùch
cuûa oáng. Quan heä öùng suaát−bieán daïng cuûa vaät lieäu trong keùo ñôn giaûn
ñöôïc cho bôûi
 293

σ (σ < σ 0 )
E
ε = σ σ − σ0
 0 + (σ ≥ σ 0 )
 E Ep

ñaây laø quan heä öùng suaát−bieán daïng ñaøn−deûo bieán cöùng tuyeán tính vôùi
moâñun ñaøn hoài E vaø moâñun deûo Ep, vaø σ0 laø öùng suaát chaûy ban ñaàu. Giaû
söû vaät lieäu laø loaïi von Mises bieán cöùng ñaúng höôùng. Haõy tìm traïng thaùi
bieán daïng (ε, γ) töông öùng vôùi traïng thaùi öùng suaát ñaõ cho (σ0, σ0/ 3 ) ñoái
vôùi caùc loä trình ñaët taûi döôùi ñaây (H.5.5):
(i) ÖÙng suaát phaùp σ ñaàu tieân taêng leân σ0 vaø roài duy trì haèng soá. ÖÙng suaát tieáp
τ taêng leân σ0/ 3 (loä trình OCB).

(ii) ÖÙng suaát tieáp τ ñaàu tieân taêng leân σ0/ 3 vaø roài duy trì haèng soá. ÖÙng suaát
phaùp σ taêng leân σ0 (loä trình OAB).
(iii) Caùc öùng suaát σ vaø τ gia taêng vôùi tyû soá haèng σ/τ = 3 cho tôùi khi σ = σ0 (loä
trình OB).
Haõy duøng lyù thuyeát bieán daïng ñeå tìm (ε, γ) vaø so saùnh noù vôùi caùc keát quaû
thu ñöôïc trong (i), (ii), vaø (iii).

5.6 Haõy tieáp tuïc baøi toaùn cuûa thí duï 5.6:
a) Neáu loä trình ñaët taûi ñöôïc truy baét theo traät töï ngöôïc: (−iv), (−iii), (−ii),
(−i), nghóa laø, O−C−B−A−O, haõy tìm caùc thaønh phaàn bieán daïng deûo ôû
cuoái cuûa moãi loä trình ñaët taûi, vaø so saùnh caùc bieán daïng dö trong chu kyø
ñaët taûi naøy vôùi caùc bieán daïng töông öùng ñöôïc cho bôûi thí duï 5.6.

Hình 5.5

b) Haõy veõ caùc ñöôøng cong lieân tuïc luùc baét ñaàu, giöõa, vaø cuoái cuûa loä trình ñaët
taûi (−iv), vaø chæ roõ tính phaùp tuyeán cuûa dε pij ñoái vôùi caùc ñöôøng cong chaûy
naøy döïa treân caùc tính toaùn soá cuûa baïn ôû cuoái cuûa loä trình (−iv).
294

5.7 ÖÙng xöû cuûa moät kim loaïi ñöôïc giaû ñònh laø bò chi phoái bôûi lyù thuyeát chaûy
deûo ñöôïc döïa treân quy luaät bieán cöùng öùng suaát ñaúng höôùng cuûa loaïi J2
(von Mises); nghóa laø, khi chaûy deûo xaûy ra ta coù
p
dε ij = G ( J 2 )s ijdJ 2

ÖÙng xöû ñaøn hoài tuyeán tính ñaúng höôùng ñöôïc giaû söû cho vieäc caát taûi. Moät
phaân toá cuûa vaät lieäu naøy chòu caùc lòch söû ñaët taûi toå hôïp chuùng gaây ra caùc
loä trình öùng suaát ñöôøng thaúng döôùi ñaây trong khoâng gian öùng suaát (σ, τ);
caùc ñôn vò laø N/m2 (keùo, tröôït), nhö ñöôïc bieåu thò trong hình P5.7:
(i) Töø (0, 0) ñeán (70.106, 70.106)
(ii) Töø (70.106, 70.106) ñeán (70.106, 0)
(iii) Töø (70.106, 0) ñeán (210.106, 0)
(iv) Töø (210.106, 70.106) ñeán (0, 0)
a) Haõy xaùc ñònh haøm G (J 2 ) . Ñöôøng cong öùng suaát−bieán daïng cuûa kim loaïi
treân loä trình ñaët taûi keùo ñaàu tieân ñöôïc xaáp xæ nhö sau (σ coù ñôn vò
N/m2):
5
e p σ  σ 
ε=ε +ε =  
7 × 1010  0,7.10 9 
 

Heä soá Poisson ñöôïc giaû söû laø ν = 0,3.

Hình 5.7

b) Haõy vieát quan heä öùng suaát−bieán daïng deûo roõ raøng trong daïng thaønh phaàn
theo σ, τ, dσ, vaø dτ.
 295

c) Haõy xaùc ñònh caùc giaù trò cuûa caùc bieán daïng ñaøn hoài vaø deûo toång ôû cuoái
cuûa moãi loä trình öùng suaát.
d) Haõy veõ phaùc caùc ñöôøng cong chaûy keá tieáp luùc baét ñaàu vaø keát thuùc cuûa moãi
loä trình öùng suaát. Haõy lieät keâ caùc phaàn cuûa caùc loä trình öùng suaát ñaõ cho
maø chuùng caáu thaønh vieäc ñaët taûi deûo vaø vieäc caát taûi.

5.8 Quan heä öùng suaát−bieán daïng cuûa moät vaät lieäu J2 trong thí nghieäm tröôït thuaàn
tuùy ñöôïc xaáp xæ bôûi
τ (τ < τ y )
G
γ = 
τ − τy
τ + (τ ≥ τ y )
G m

ôû ñaây τy laø öùng suaát chaûy ban ñaàu trong tröôït. Baèng caùch duøng lyù thuyeát
bieán daïng, haõy vieát caùc moái quan heä öùng suaát−bieán daïng cuûa vaät lieäu:
(i) Trong traïng thaùi keùo ñôn giaûn, σx = σ, εx = ε, caùc thaønh phaàn öùng suaát
khaùc baèng zero.
(ii) Trong traïng thaùi keùo−neùn song truïc baèng nhau, σx = σ, σy = −σ, εx = ε, εy
= −ε, caùc thaønh phaàn öùng suaát khaùc baèng zero.

5.9 Moái quan heä öùng suaát−bieán daïng cuûa moät vaät lieäu trong keùo ñôn giaûn
ñöôïc cho bôûi
m
e p σ  σ  
ε = ε +ε = 1 +   
E   σ0  

ôû ñaây σ0 laø öùng suaát chaûy ban ñaàu trong keùo, vaø m laø haèng soá ñaõ cho.
Baèng caùch duøng lyù thuyeát gia soá J2, haõy xaùc ñònh bieåu thöùc cho dτ/dγ
trong traïng thaùi öùng suaát tröôït thaàn tuùy.

5.10 Moät oáng theùp daøi thaønh moûng ñöôøng kính D vaø chieàu daøy thaønh t chòu aùp
suaát beân trong p1 vaø aùp suaát beân ngoaøi p2 nhö ñöôïc bieåu thò trong hình
P5.10. Caùc ñaàu cuoái cuûa oáng ñöôïc ñoùng kính. AÙp suaát beân ngoaøi ñöôïc giaû
söû laø khoâng aûnh höôûng ñeán thaønh phaàn öùng suaát doïc truïc cuûa oáng. Giaû
ñònh raèng vaät lieäu tuaân theo lyù thuyeát bieán cöùng ñaúng höôùng J2, vaø duøng
moái quan heä öùng suaát töông ñöông−bieán daïng töông ñöông döôùi daïng
ε p = aσ 3e
296

ôû ñaây a laø haèng soá, haõy xaùc ñònh caùc bieán daïng deû
de o ( ε pa , ε pc ) ôû cuoái cuûa ba
loä trình ñaët taûi sau ñaây baèng caùch duøng lyù thuyeát gia soá:
(i) (p1, p2) = (0, 0) → (P1, RP1)
(ii) (p1, p2) = (0, 0) → (0, RP1) → (P1, RP1)
(iii) (p1, p2) = (0, 0) → (P1, 0) → (P1, RP1)
ôû ñaây εpa vaø εpc töông öùng laø caùc bieán daïng deûo doïc truïc vaø tieáp tuyeán, vaø
P1 vaø R laø nhöõng haèng soá, R = 3/2. Haõy veõ phaùc caùc beà maët chaûy vaø caùc
loä trình ñaët taûi trong khoâng gian (σa, σc), vaø giaûi thích keát quaû thu ñöôïc
trong ba tröôøng hôïp ñaët taûi.

5.11 Haõy xaùc ñònh caùc bieán daïng deûo ( ε pa , ε pc ) cuûa oáng thaønh moûng ñöôïc moâ taû
trong baøi taäp 5.10 ñoái vôùi loä trình ñaët taûi tyû leä baèng caùch duøng lyù thuyeát
bieán daïng cho vaät lieäu J2.
 297

Chöông 6

CHAÛY DEÛO CUÛA KIM LOAÏI

6.1 GIÔÙI THIEÄU

Caùc quan heä öùng suaát−bieán daïng döôùi traïng thaùi öùng suaát toå hôïp ñaõ ñöôïc ñeà caäp
trong chöông 4 vaø 5 laø ñieån hình cho caùc kim loaïi ña tinh theå. Ta bieát raèng, theùp
ít carbon (theùp meàm) bieåu thò chaûy deûo döôùi öùng suaát haèng (hình 1.1a). ÖÙng xöû
naøy coù theå ñöôïc moâ hình bôûi lyù thuyeát chaûy deûo lyù töôûng. Caùc kim loaïi thoâng
duïng hôn nhö nhoâm vaø ñoàng, noùi chung, thuoäc loaïi caùc vaät lieäu bieán cöùng (hình
1.1b). Chuùng coù theå ñöôïc moâ hình toát nhaát bôûi lyù thuyeát deûo bieán cöùng.
Moät trong nhöõng ñaëc ñieåm ñaùng chuù yù cuûa kim loaïi laø caùc aûnh höôûng cuûa öùng
suaát thuûy tónh leân chaûy deûo vaø söï bieán daïng deûo keá tieáp khoâng theå ñaùnh giaù
ñöôïc. Nhöõng söï kieän naøy nguï yù raèng, chæ coù öùng suaát tieáp ñoùng vai troø then choát
cho chaûy deûo vaø söï thay ñoåi theå tích deûo ñöôïc boû qua ngay caû ñoái vôùi nhöõng
bieán daïng deûo lôùn. Ñieàu kieän öùng suaát tieáp cöïc ñaïi cuûa Tresca vaø ñieàu kieän öùng
suaát tieáp baùt dieän cuûa von Mises cho chaûy deûo cho thaáy phuø hôïp toát vôùi caùc döõ
lieäu thí nghieäm, vaø quy luaät chaûy deûo ñöôïc keát hôïp vôùi moät trong hai haøm chaûy
naøy döï ñoaùn bieán daïng tröôït deûo khoâng coù söï thay ñoåi theå tích deûo. Do ñoù, moâ
hình Tresca hoaëc von Mises coù hoaëc khoâng coù söï bieán cöùng noùi chung ñöôïc thöøa
nhaän trong vieäc thieát laäp caùc ñònh luaät cô baûn cuûa chaûy deûo kim loaïi.
Do baûn chaát phi tuyeán cuûa caùc quan heä cô baûn chaûy deûo, caùc lôøi giaûi giaûi tích cuûa
caùc baøi toaùn trò bieân raát khoù thu ñöôïc. Cho ñeán baây giôø, chæ coù raát ít lôøi giaûi chính
xaùc cuûa caùc baøi toaùn trò bieân ñaøn−deûo. Trieån voïng töông lai cho caùc lôøi giaûi chính
xaùc laø khoâng töôi saùng ñoái vôùi tröôøng hôïp cuûa caùc quaù trình ba chieàu nôi maø bieán
daïng dö laø quan troïng hay tính phöùc taïp hình hoïc laø ñaëc tính tieâu bieåu cuûa baøi
toaùn. Nhôø coù söï phaùt trieån nhanh choùng cuûa maùy tính toác ñoä cao vaø caùc kyõ thuaät
tính soá hieän ñaïi, vieäc phaân tích phi tuyeán gia soá cuûa caùc baøi toaùn keát caáu baát kyø
baây giôø ñeàu coù theå thöïc hieän baèng phöông phaùp phaàn töû höõu haïn maïnh meõ. Noù
cung caáp lyù thuyeát deûo coå ñieån vôùi nhöõng khaùi nieäm môùi hôn vaø nhöõng öùng duïng
roäng raõi hôn.
298

Chöông naøy, quan taâm ñeán nhöõng öùng duïng cuûa caùc quan heä cô baûn cuûa kim
loaïi ñeán caùc tính toaùn keát caáu baèng phöông phaùp phaàn töû höõu haïn phi tuyeán.
Vieäc hình thaønh quan heä cô baûn ñaøn−deûo ñöôïc toùm taét trong muïc 6.2, trong ñoù
ma traän ñoä cöùng ñaøn−deûo [Cep] ñöôïc döïa treân lyù thuyeát J2 ñöôïc cho trong caùc
daïng 3−D cuõng nhö 2−D ñoái vôùi vieäc laäp trình maùy tính. Caùc vieäc hình thaønh
cuûa phöông phaùp phaàn töû höõu haïn cho baøi toaùn keát caáu ñaøn−deûo ñöôïc toång keát
trong muïc 6.3. Trong muïc 6.4 vaø 6.5, caùc giaûi thuaät giaûi baøi toaùn phaàn töû höõu
haïn vaät lieäu phi tuyeán toång quaùt ñöôïc ñeà caäp chi tieát. Caùc muïc 6.6 vaø 6.7 xöû lyù
moät soá phaùt trieån hôn nöõa veà lyù thuyeát deûo kim loaïi. Lyù thuyeát beà maët bieân ñaõ
ñöôïc phaùt trieån gaàn ñaây cho moâ hình öùng xöû cuûa caùc kim loaïi döôùi cheá ñoä ñaët
taûi chu kyø ñöôïc giôùi thieäu trong muïc 6.6. Vieäc baøn luaän vaén taét veà caùc quan heä
öùng suaát−bieán daïng cho caùc vaät lieäu tröïc höôùng ñöôïc trình baøy trong muïc 6.7.

6.2 SÖÏ HÌNH THAØNH MA TRAÄN ÑAØN−DEÛO

Phöông phaùp phaàn töû höõu haïn gia soá khi ñöôïc aùp duïng thaønh coâng cho chaûy deûo
kim loaïi nhôø söï thieát laäp ma traän ñoä cöùng tieáp tuyeán ñaøn−deûo [Cep]. Nhöõng vieäc
hình thaønh coâng thöùc cuûa ma traän [Cep] ñaõ ñöôïc ñeà caäp trong nhöõng chöông
tröôùc baây giôø ñöôïc toùm taét trong caùc phaàn sau ñaây.
(i) Ma traän [Cep] cuûa vaät lieäu toång quaùt vôùi quy luaät bieán cöùng hoãn hôïp ñöôïc
cung caáp bôûi nhöõng phöông trình (5.173) vaø (5.171). Ma traän ñaøn−deûo [Cep]
ñöôïc bieåu dieãn theâm bôûi caùc phöông trình (5.187), (5.188), vaø (5.189). Nhö coù
theå ñöôïc thaáy, caùc phaàn töû cuûa ma traän ñöôïc bieåu dieãn theo caùc ñaïo haøm rieâng
cuûa haøm chaûy vaø haøm theá naêng chaûy.
(ii) Ñoái vôùi vaät lieäu ñaúng höôùng, caùc ñaïo haøm rieâng ∂f/∂σij (hoaëc ∂g/∂σij) coù
theå ñöôïc vieát theo caùc ñaïo haøm rieâng lieân quan vôùi caùc baát bieán öùng suaát
∂f/∂I1, ∂f/∂J2, vaø ∂f/∂J3 nhö ñöôïc cho bôûi phöông trình (4.140) (xem muïc
4.11). Caùc phöông trình (4.156), (4.157), vaø (4.158) laø nhöõng bieåu thöùc toång
quaùt cuûa ma traän ñoä cöùng tieáp tuyeán [Cep] ñoái vôùi vaät lieäu ñaøn−deûo lyù töôûng
(khoâng coù bieán cöùng).
(iii) Ñoái vôùi vaät lieäu J2 ñöôïc duøng phoå bieán trong chaûy deûo kim loaïi, ma traän
[Cep] ñaõ thu ñöôïc trong thí duï 5.7. Daïng cuï theå trong caùc tröôøng hôïp 3−D vaø
2−D seõ ñöôïc cho ôû ñaây.

6.2.1 Ma traän ñoä cöùng ñaøn−deûo 3−D

Ta vieát laïi moái quan heä gia soá cuûa caùc ñaúng thöùc (5.143) vaø (5.145)
ep p
dσ ij = C ijkl dε kl = (C ijkl + C ijkl )dε kl (6.1)
 299

trong ñoù gia soá tenxô öùng suaát vaø bieán daïng dσij, dεij ñöôïc bieåu dieãn toång quaùt
trong nhöõng daïng vectô:
T
{dσ} = {dσ x dσ y dσ z dτ yz dτzx dτ xy } (6.2)
T
{dε} = {dε x dε y dε z dγ yz dγ zx dγ xy } (6.3)

Vaø tenxô cuûa moâñun ñaøn hoài Cijkl ñöôïc bieåu dieãn trong daïng ma traän
 4 2 2 
(K + G) (K − G) (K − G) 0 0 0
3 3 3
 2 4 2 
 (K − G) (K + G) (K − G) 0 0 0
 3 3 3 
 2 2 4 
[C] =  (K − G) (K − G) (K + G) 0 0 0 (6.4)
3 3 3
 
 0 0 0 G 0 0
 
 0 0 0 0 G 0
 
 0 0 0 0 0 G 

trong ñoù G vaø K töông öùng laø caùc moâñun tröôït vaø khoái. Tenxô ñoä cöùng deûo
Cpijkl ñoái vôùi vaät lieäu J2 ñöôïc cho bôûi phöông trình (5.189) nhö
2
36G
Cpijkl = − sij sij (6.5)
h
trong ñoù haøm voâ höôùng h ñöôïc bieåu dieãn bôûi ñaúng thöùc (5.188) laø
−2
h = 4 (3G + Hp )σ e (6.6)

vaø sij laø tenxô leäch öùng suaát ruùt goïn cuõng ñöôïc bieåu dieãn trong daïng vectô
nhö
T
{ S } = { sx sy sz syz szx sxy } (6.7)

Do ñoù, tenxô ñoä cöùng deûo coù theå ñöôïc bieåu dieãn nhö ma traän 6×6:

 sx2 ñoái xöùng 

 
s s sy2 
 y x 
s s sz s y sz2 
z x
[C p ] =   (6.8)
s s syz sy syz sz 2
syz 
 yz x 
 2 
 szx sx szx sy szx sz szx syz szx 
 2 
 sxy s x sxy s y sxy sz sxy syz sxy szx sxy 

trong ñoù 1/H = 36G2/h.

300

6.2.2 Tröôøng hôïp bieán daïng phaúng

Döôùi ñieàu kieän bieán daïng phaúng, dεz = dγxz = dγyz = 0. Caùc phöông trình (6.4) vaø
(6.8) coù theå ñöôïc ruùt goïn, vaø ma traän ñoä cöùng ñaøn−deûo [Cep] ñöôïc bieåu dieãn
trong daïng
 4 s x2 
 K+ G− ñoái xöùng 
 3 H 
 2 s y sx 4 s y2 
[C ep ] = K − G − K+ G−  (6.9)
 3 H 3 H
2 
 s xy s x s xy s y s xy 
 − − G−
 H H H 

6.2.3 Tröôøng hôïp ñoái xöùng truïc

Caùc thaønh phaàn öùng suaát khaùc khoâng trong tröôøng hôïp ñoái xöùng truïc laø σr, σz,
σθ, vaø τrz, vaø caùc bieán daïng töông öùng laø εr, εz, εθ, vaø γrz. Caùc phöông trình
(6.4) vaø (6.8) coù theå ñöôïc thu goïn, vaø ma traän ñoä cöùng ñaøn−deûo [Cep] ñöôïc cho
bôûi
 4 sr2 
 K+ G− 
 3 H 
 2 sz sr 4 s2 
K − 3 G − H K+
3
G− z
H 
[C ep ] =   (6.10)
 K − 2 G − sθ s r 2 sθ sz 4 s2 
K− G− K+ G− θ
 3 H 3 H 3 H 
 srz sr srz sz srz sθ s 2 
 − − − G − rz 
 H H H H

6.2.4 Tröôøng hôïp öùng suaát phaúng

Trong tröôøng hôïp naøy, dσz = dτyz = dτxz = 0, nhöng thaønh phaàn bieán daïng dεz
khoâng bò trieät tieâu, chæ nhöõng thaønh phaàn bieán daïng tröôït dγyz vaø dγzx laø trieät
tieâu. dεz phaûi ñöôïc giaûi töø ñieàu kieän dσz = 0 vaø thay theá dεz thu ñöôïc vaøo phöông
trình thöù nhaát vaø thöù hai cuûa (6.1). Tieáp theo ma traän ñoä cöùng ñaøn−deûo coù theå
nhaän ñöôïc. Tuy nhieân, bieåu thöùc cuûa [Cep] thu ñöôïc baèng caùch naøy toán nhieàu
coâng söùc. Moät daïng khaùc ñöôïc ñeà nghò bôûi Yamada (1969) thì töông ñoái ñôn
giaûn. Noù coù daïng
 301

 E s12 
 2
− ñoái xöùng 
 1−ν s 
 ν E s s E s22 
[C ep ] =  2
− 1 2 −  (6.11)
1 − ν s 1 − ν2 s 
 s1 s6 s s E s2 
 − − 2 6 − 6 
 s s 2(1 + ν) s 
E E E
vôùi s1 = ( sx + ν sy ), s2 = (ν sx + sy ), s6 = sxy (6.12)
1 − ν2 1 − ν2 1+ν

4
vaø s= σ H + s1 sx + s2 sx + 2s6 sxy (6.13)
9 e p

Phöông trình (6.11) nhaän ñöôïc moät caùch tröïc tieáp töø daïng thaønh phaàn cuûa quy
luaät chaûy. Ma traän ñoä cöùng tieáp tuyeán ñaøn−deûo [Cep] ñoái vôùi vaät lieäu tröïc höôùng
trong tröôøng hôïp öùng suaát phaúng laáy daïng töông töï. Ñieàu naøy seõ ñöôïc cung caáp
sau trong muïc 6.7.

6.3 PHÖÔNG PHAÙP PHAÀN TÖÛ HÖÕU HAÏN

Trong muïc naøy vaø caùc muïc sau, taøi lieäu naøy ñaùp öùng cho ngöôøi ñoïc ñaõ coù moät ít
hieåu bieát veà tính toaùn phaàn töû höõu haïn tuyeán tính. Phöông trình chi phoái toång
quaùt cuûa phöông phaùp phaàn töû höõu haïn cho baøi toaùn tónh coù theå thu ñöôïc töø
nguyeân lyù coâng aûo, phöông trình (3.157),

∫ σ ijδεijdV = ∫ Tiδu idA + ∫ q iδu idV (6.14)

V A V

ôû ñaây δui vaø δεij töông öùng laø caùc gia soá chuyeån vò aûo vaø gia soá bieán daïng aûo, vaø
chuùng taïo thaønh taäp hôïp töông thích cuûa bieán daïng; Ti vaø qi töông öùng laø aùp löïc
beà maët vaø löïc theå tích; vaø σij vôùi Ti vaø qi taïo thaønh taäp hôïp caân baèng. Trong
daïng ma traän, phöông trình (6.14) trôû thaønh:

∫ {δε}
T
{σ}dV = ∫ {δu}
T
{T}dA + ∫ {δu }T {q }dV (6.15)
V A V

ôû ñaây caùc vectô chuyeån vò {u}, bieán daïng {ε}, vaø öùng suaát {σ} ñöôïc ñònh nghóa nhö:

{u }T = {u1 u 2 u 3 }, {δu }T = {δu1 δu 2 δu 3 } (6.16)

T
{ε} = {ε x ε y ε z γ yz γ zx γ xy } (6.17a)

T
{dε} = {dε x dε y dε z dγ yz dγ zx dγ xy } (6.17b)
302

T
{σ} = {σ x σ y σ z τ yz τzx τ xy } (6.18)

Ñoái vôùi phaân tích tuyeán tính hình hoïc, hoaëc tính toaùn bieán daïng nhoû, ta coù
{ε} = [B]{U }, {δε} = [B]{δU } (6.19)

ôû ñaây {U} laø vectô chuyeån vò cuûa caùc ñieåm nuùt chuùng ñöôïc lieân heä vôùi vectô
chuyeån vò phaân boá trong phaàn töû {u} bôûi
{u } = [ N]{U } (6.20)

trong ñoù [N] laø ma traän cuûa haøm noäi suy chuyeån vò, hay haøm daïng, vaø ma traän
chuyeån vò−bieán daïng [B] laø ma traän ñöôïc ñònh nghóa nhö
[B] = [ L][ N] (6.21)
vaø [L] laø ma traän toaùn töû ñaïo haøm ñöôïc ñònh nghóa nhö sau:
∂ 0 0
 ∂x 
 ∂ 
0 0
 ∂y 
0 0 ∂
 ∂z 
[ L] = 
∂ ∂
(6.22)
0 
 ∂z ∂y 
∂ ∂
 ∂z 0 ∂x 
∂ ∂ 
 0
∂y ∂x 

do ñoù {ε} = [L]{u } (6.23)

Thay theá caùc phöông trình (6.19) vaø (6.20) vaøo phöông trình (6.15), ta thu ñöôïc
phöông trình chuû ñaïo cho phaân tích bieán daïng nhoû:

∫ [ B]
T
{σ}dV = ∫ [ N]
T
{ T}dA + ∫ [ N]T {q }dV (6.24a)
V A V

hay ∫ [B]
T
{σ}dV = { R } (6.24b)
V

ôû ñaây {R} laø ngoaïi löïc caân baèng taùc ñoäng leân caùc ñieåm nuùt,
{R} = ∫ [ N]
T
{T}dA + ∫ [ N ]T {q }dV (6.25)
A V

Hôn nöõa, neáu quan heä öùng suaát−bieán daïng ñaøn hoài tuyeán tính ñöôïc giaû ñònh, ta thu
ñöôïc phöông trình chuû ñaïo cho phaân tích tuyeán tính,
 303

[ K ]{U} = {R } (6.26a)
ôû ñaây [K] laø ma traän ñoä cöùng cuûa keát caáu,
[K ] = ∫ [ B]
T
[C][ B]dV (6.26b)
V

trong ñoù [C] laø ma traän cô baûn ñaøn hoài.

Trong tính toaùn ñaøn−deûo, do moái quan heä phi tuyeán giöõa öùng suaát {σ} vaø bieán
daïng {ε}, phöông trình chuû ñaïo (6.24) laø phöông trình phi tuyeán cuûa bieán daïng,
vaø do ñoù, laø haøm phi tuyeán cuûa chuyeån vò nuùt, {U}. Caùc phöông phaùp laëp
thöôøng ñöôïc söû duïng ñeå giaûi phöông trình (6.24) cho {U} töông öùng vôùi taäp hôïp
ngoaïi löïc ñaõ cho. Tuy nhieân, do quan heä cô baûn ñaøn−deûo phuï thuoäc vaøo lòch söû
bieán daïng, vieäc phaân tích gia soá theo söï bieán thieân thaät cuûa ngoaïi löïc neân ñöôïc
duøng ñeå theo saùt söï bieán thieân cuûa chuyeån vò, bieán daïng, vaø öùng suaát cuøng vôùi
ngoaïi löïc.
Trong phaân tích gia soá, taûi toång {R} taùc ñoäng leân caáu truùc ñöôïc theâm vaøo töøng
böôùc bôûi caùc gia soá. ÔÛ böôùc thöù (m+1), taûi coù theå ñöôïc bieåu dieãn:
m +1 m +1
m
{R} = {R} + { ∆R } (6.27)

ôû ñaây chöõ vieát leân treân beân traùi m ñaõ ñöôïc duøng ñeå chæ böôùc gia taûi thöù m. Giaû
söû raèng caùc lôøi giaûi ôû böôùc thöù m, m{U}, m{σ}, m{ε}, ñaõ ñöôïc bieát, vaø ôû böôùc taûi
thöù (m+1), ta coù, töông öùng vôùi gia soá taûi {∆R},
m +1
{U } = m { U } + { ∆U } (6.28)
m +1 m
{σ} = {σ} + { ∆σ} (6.29)

ÔÛ ñaây, chöõ vieát leân treân beân traùi ñoái vôùi caùc gia soá ñaõ ñöôïc boû qua. Phöông trình
(6.24) trôû thaønh:
m +1 m +1
{F} = {R} (6.30a)

ôû ñaây m+1{F} laø löïc caân baèng cuûa öùng suaát taùc ñoäng leân caùc ñieåm nuùt,
m +1
{F} = ∫ [B]
T m +1
{σ}dV (6.30b)
V

hay ∫ [ B]
T
{∆σ}dV = m +1 { R } − ∫ [B]T m
{σ}dV (6.30c)
V V

Phöông trình (6.30a), treân thöïc teá, moâ taû söï caân baèng cuûa ngoaïi löïc, m+1{R}, vôùi
noäi löïc, m+1{F}. Do ñoù hai loaïi giaûi thuaät phaûi caàn ñeán trong vieäc giaûi phöông
trình (6.30) ñoái vôùi gia soá chuyeån vò {∆U} vaø gia soá öùng suaát {∆σ}. Moät laø giaûi
thuaät ñöôïc duøng ñeå giaûi caùc phöông trình ñoàng thôøi phi tuyeán. Ñieàu naøy seõ ñöôïc
304

baøn luaän trong muïc tieáp theo. Hai laø giaûi thuaät ñöôïc duøng ñeå xaùc ñònh gia soá
öùng suaát, {∆σ}, töông öùng vôùi gia soá bieán daïng, {∆ε}, ñoái vôùi traïng thaùi öùng
suaát ñaõ cho vaø lòch söû bieán daïng. Vieäc naøy seõ ñöôïc baøn luaän sau trong muïc 6.5.

6.4 CAÙC GIAÛI THUAÄT SOÁ ÑEÅ GIAÛI CAÙC PHÖÔNG TRÌNH PHI TUYEÁN
Nhieàu giaûi thuaät toàn taïi ñeå giaûi caùc phöông trình ñoàng thôøi phi tuyeán (6.30a).
Trong muïc naøy, seõ giôùi thieäu ba phöông phaùp Newton ñöôïc söû duïng roäng raõi
trong tính toaùn phaàn töû höõu haïn.
Khaûo saùt öùng suaát {σ} laø haøm phi tuyeán cuûa chuyeån vò, {U}, phöông trình
(6.30a) coù theå ñöôïc vieát laïi nhö sau:
Ψ ( m +1 { U }) = m +1 {F ( m +1 {U })} − m +1 {R } (6.31)
Phöông trình (6.31) laø phöông trình ma traän phi tuyeán theo chuyeån vò m+1{U}.
Nhö ñaõ ñöôïc chuù yù tröôùc ñaây trong muïc 6.3, phöông trình naøy giôùi thieäu söï caân
baèng cuûa ngoaïi löïc, m+1{R}, vôùi noäi löïc, m+1{F}. Do ñoù, phöông phaùp laëp ñöôïc
duøng ñeå giaûi phöông trình (6.31) ñöôïc goïi laø phöông phaùp laëp caân baèng.

6.4.1 Phöông phaùp Newton−Raphson

Ta ñaõ thu ñöôïc lôøi giaûi xaáp xæ cuûa böôùc laëp thöù (i − 1), m+1{U}(i−1), cho chuyeån vò
m+1
{U}. Khai trieån chuoãi Taylor cho Ψ(m+1{U}) ôû m+1{U}(i−1) vaø boû qua caùc soá
haïng baäc cao, ta thu ñöôïc
m +1 ( i −1) ∂Ψ m +1 m +1 ( i −1)
Ψ( {U} )+ ( {U} − {U } )=0
∂U m +1
{U}
( i −1)

∂F m +1 ( i −1) m +1
hay { ∆U }
( i)
+ {F } − {R} = 0 (6.32)
∂U m +1
{U}
( i −1)

m +1 m +1 ( i −1)
vôùi { ∆U }
( i)
= {U} + {U} (6.33)
m +1 ( i −1) m +1 m +1 ( i −1)
{F} = {F ( {U } )} (6.34)

Ta nhaän ra raèng
m +1 ( i −1) ∂F
[K ] = = ∫ [B]
T ep
[C ] m +1 ( i −1) [B]dV (6.35)
∂U m +1
{U} ( i −1)
V
{U}

ôû ñaây [Cep ] m+1 laø ma traän ñoä cöùng ñaøn−deûo töông öùng vôùi chuyeån vò m+1{U}(i-
{U }(i−1)
1)
, vaø m+1[K](i-1) laø ma traän ñoä cöùng tieáp tuyeán cuûa keát caáu, ta thu ñöôïc sô ñoà laëp
cuûa giaûi thuaät Newton−Raphson nhö
 305

m +1 ( i −1 ) m +1 m +1 ( i −1 )
[K ] { ∆U }
( i)
= {R} − { F} (6.36a)
m +1
{U }( i ) = m +1 {U }( i −1) + { ∆U }( i ) (6.36b)
m +1 m +1
{U} (0) = m
{U}, [K ] (0)
m m +1
(6.36c)
= [K ], {F} (0) = m {F}, (i = 1,2,...)

Böôùc laëp naøy tieáp tuïc cho ñeán khi tieâu chuaån hoäi tuï thích hôïp ñöôïc thoûa. Tieâu
chuaån hoäi tuï naøy seõ ñöôïc ñeà caäp ñeán sau trong muïc 6.4.4. Quy trình böôùc laëp
naøy cho heä phi tuyeán moät baäc töï do ñöôïc bieåu thò baèng ñoà thò trong hình 6.1.

Hình 6.1 Phöông phaùp Newton−Raphson

Phöông phaùp Newton−Raphson coù toác ñoä hoäi tuï cao, vaø noù hoäi tuï baäc hai. Tuy
nhieân, töø phöông trình (6.36) ta neân chuù yù raèng ma traän ñoä cöùng tieáp tuyeán,
m+1
[K](i-1), ñöôïc ñaùnh giaù vaø tìm thöøa soá ôû moãi böôùc laëp, vaø pheùp toaùn nhö theá coù
theå quaù ñaét khi heä thoáng lôùn ñöôïc khaûo saùt. Hôn nöõa, ñoái vôùi chaûy deûo lyù töôûng
hay vaät lieäu bieán meàm, ma traän ñoä cöùng tieáp tuyeán coù theå trôû neân suy bieán.
306

Ñieàu naøy coù theå gaây khoù khaên trong quy trình tính laëp. Do ñoù, vieäc hieäu chænh
giaûi thuaät Newton−Raphson laø caàn thieát, vaø seõ ñöôïc moâ taû trong nhöõng muïc tieáp
theo.

6.4.2 Phöông phaùp Newton−Raphson hieäu chænh

Moät trong nhöõng hieäu chænh cuûa phöông phaùp Newton−Raphson laø thay theá ma
traän ñoä cöùng tieáp tuyeán m+1[K](i-1) trong phöông trình (6.36a) bôûi n[K], laø ma traän
ñoä cöùng tieáp tuyeán ñöôïc ñònh ôû böôùc taûi thöù n, n < m+1. Neáu n[K] chæ ñöôïc ñònh
giaù luùc baét ñaàu böôùc taûi ñaàu tieân, nghóa laø, ma traän ñoä cöùng ñaøn hoài ban ñaàu
n
[K] = [K]0 nhö ñöôïc ñònh nghóa trong phöông trình (6.26b) ñöôïc duøng cho toaøn
boä caùc böôùc taûi, ta thu ñöôïc phöông phaùp öùng suaát ban ñaàu. Thoâng thöôøng, ma
traän ñoä cöùng ñöôïc ñònh luùc baét ñaàu cuûa moãi böôùc taûi, hay ñoái vôùi böôùc taûi thöù
(m+1), ma traän ñoä cöùng
m +1
n
[K ] = [K ]
( 0) m
= [K ] (6.37)
ñöôïc duøng. Sô ñoà laëp cho giaûi thuaät Newton−Raphson hieäu chænh ñöôïc bieåu dieãn nhö
m +1 m +1 ( i −1)
n
[K ]{ ∆U }
( i)
= {R} − { F} (6.38a)
m +1 m +1 ( i −1)
{U}
( i)
= {U } + { ∆U }
( i)
(6.38b)
m +1
{U} (0) = m
{U}, m +1
{F} (0) = m
{F} (6.38c)
(vôùi i = 1, 2...)
Pheùp laëp cuõng ñöôïc tieáp tuïc cho ñeán khi tieâu chuaån hoäi tuï thích hôïp ñöôïc thoûa.
Quy trình laëp ñöôïc hieäu chænh naøy ñoái vôùi heä phi tuyeán moät baäc töï do ñöôïc bieåu
thò baèng ñoà thò trong hình 6.2.
 307

Hình 6.2 Phöông phaùp Newton−Raphson hieäu chænh

Giaûi thuaät Newton−Raphson hieäu chænh ñoøi hoûi vieäc ñaùnh giaù ma traän ñoä cöùng
vaø caùc böôùc tìm thöøa soá ít hôn. Keát quaû laø söï tính toaùn cho moät chu kyø laëp ít hôn
nhieàu so vôùi giaûi thuaät Newton−Raphson. Tuy nhieân, phöông phaùp
Newton−Raphson hieäu chænh hoäi tuï uï tuyeán tính vaø, noùi chung, chaäm hôn so vôùi
phöông phaùp Newton−Raphson,, nghóa laø, ñoái vôùi baøi toaùn ñaõ cho, caàn nhieàu
pheùp laëp hôn ñeå ñaït ñeán söï hoäi tuï khi phöông phaùp Newton−Raphson hieäu chænh
ñöôïc duøng. Trong moät vaøi tình huoáng, ng, nhö trong tính toaùn vaät lieäu bieán meàm, noù
trôû neân quaù chaäm. Toác ñoä hoäi tuï cuûa giaûi thuaät Newton−Raphson hieäu chænh phuï
thuoäc vaøo soá laàn ma traän ñoä cöùng ñöôïc caäp nhaät. Ma traän ñoä cöùng ñöôïc caäp nhaät
caøng thöôøng xuyeân, caùc böôùc laëp caàn ñeå ñaït ñeán söï hoäi tuï caøng ít. Tuy nhieân,
vaán ñeà ma traän ñoä cöùng suy bieán vaãn toàn taïi.
Vaán ñeà khaùc lieân quan ñeán phöông phaùp Newton−Raphson hieäu chænh laø neáu söï
thay ñoåi ngoaïi löïc gaây neân vieäc caát taûi, nghóa laø, traïng thaùi öùng suaát laø caát taûi töø
traïng thaùi bieán daïng deûo veà bieán daïng ñaøn hoài, phöông phaùp naøy coù theå khoâng
daãn ñeán pheùp laëp hoäi tuï tröø khi ma traän ñoä cöùng cuûa keát caáu ñöôïc caäp nhaät cho
tình huoáng naøy.y. Ñieàu naøy laøm taêng söï phöùc taïp trong vieäc laäp chöông trình tính
soá theo phöông phaùp naøy.

6.4.3 Phöông phaùp töïa Newton

308

Moät söï thoûa hieäp giöõa giaûi thuaät Newton−Raphson vaø giaûi thuaät
Newton−Raphson hieäu chænh laø giaûi thuaät töïa Newton. Phöông phaùp
Newton−Raphson yeâu caàu söï ñaùnh giaù vaø söï tìm thöøa soá ma traän ñoä cöùng cuûa
keát caáu ôû moãi böôùc laëp, vaø ñieàu naøy yeâu caàu löôïng lôùn thôøi gian tính toaùn. Maët
khaùc, phöông phaùp Newton−Raphson hieäu chænh duy trì ma traän ñoä cöùng haèng
trong vaøi böôùc laëp vaø, keát quaû laø, coù toác ñoä hoäi tuï chaäm. Khoâng gioáng nhö hai
phöông phaùp naøy, phöông phaùp töïa Newton duøng ma traän caáp thaáp hôn ñeå caäp
nhaät ma traän ñoä cöùng nghòch ñaûo, m+1[K−1](i−1), vaø quy trình naøy ñöa ñeán moät söï
xaáp xæ caùt tuyeán cho ma traän m+1[K−1](i). Phöông phaùp naøy thuoäc loaïi caùc phöông
phaùp ñöôïc bieát laø caùc phöông phaùp caäp nhaät ma traän. Phöông phaùp caáp 2
Broyden−Fletcher−Goldfarb−Shanno (BFGS) thöôøng ñöôïc duøng vôùi giaûi thuaät
töïa Newton (Bathe, 1982) seõ ñöôïc giôùi thieäu ôû ñaây.
Ta ñònh nghóa gia soá chuyeån vò {δ} nhö
{δ}(i) = m+1{U}(i) − m+1{U}(i−1) (6.39)
vaø vectô löïc maát caân baèng {R} vaø gia soá cuûa noù {γ} nhö
{R}(i) = m+1{R} − m+1{F}(i) (6.40)
{γ}(i) = {R}(i−1) − {R}(i) (6.41)
ma traän caäp nhaät m+1[K](i) thoûa phöông trình töïa Newton
m+1
[K](i){δ}(i) = {γ}(i) (6.42)
Ñoái vôùi ma traän ñoä cöùng xaùc ñònh döông ñoái xöùng, caùc coâng thöùc truy toaùn cuûa
söï nghòch ñaûo ma traän laø
m+1
[K−1](i) = [A](i−1)T m+1[K−1](i−1)[A](i−1) (6.43)
trong ñoù [A] laø ma traän hieäu chænh ñöôïc ñònh nghóa nhö
[A](i−1) = [I] + {V}(i−1) {W}(i−1)T (6.44)
ôû ñaây [I] laø ma traän ñôn vò coù cuøng kích thöôùc nhö [K]; {V}(i−1) vaø {W}(i−1) laø
nhöõng vectô coù theå bieåu dieãn theo caùc vectô {δ}, {R}, vaø {γ}.
Quy trình laëp ñoái vôùi böôùc laëp I (i = 1, 2, …) ñöôïc chia thaønh hai böôùc:

Böôùc 1: Ñaùnh giaù gia soá chuyeån vò {∆U}

m +1 −1 ( i −1) ( i −1)
{ ∆U } = [K ] {R }
(6.45a)
( i −1) T (1) T n −1 (1) ( i −1) ( i −1)
= [A] K [A] [K ][ A ] K [A] {R }
 309

Hình 6.3 Phöông phaùp töïa Newton

vaø {δ}( i ) = { ∆U } (6.45b)

m +1 m +1 ( i − 1)
{U }
(i)
= {U} + { ∆U } (6.45c)

Vieäc tính toaùn thaät söï trong böôùc naøy caàn ñeán tích voâ höôùng vectô, pheùp giaûi heä
ña xaùc ñònh n[K].
phöông trình tuyeán tính vôùi ma traän heä soá ñaõ

Böôùc 2: Tính toaùn caùc vectô hieäu chænh {V}(i) vaø {W}(i) chuùng seõ ñöôïc duøng
trong böôùc laëp keá tieáp

( i) ( i ) m +1 ( i −1) ( i) ( i)
{V } = −c [K ] {δ} − {γ }
(6.46a)
( i) ( i) ( i −1)
= {R } − (1 − c ){ R }

( i) ( i)
{δ} {δ}
{ W }( i ) = = (6.46b)
{δ}( i ) T { γ }( i ) G (0) − G (1)

vôùi c(i) laø soá ñieàu kieän cho ma traän hieäu chænh [A],
310

( i) T (i) 1/2
 {δ} { γ }  G (0) − G (1)
c
( i)
=  ( i ) T m +1 ( i −1)

( i) 
= (6.47)
 {δ} [K ] {γ}  G (0)

Ñeå traùnh vieäc caäp nhaät soá nguy hieåm, vieäc caäp nhaät seõ ñöôïc thöïc hieän chæ khi c(i)
nhoû hôn ñoä chính xaùc ñaõ caøi ñaët tröôùc, chaúng haïn, 105. G(x) bieåu thò tích voâ
höôùng cuûa caùc vectô ñöôïc ñònh nghóa nhö
m +1 ( i −1)
G ( x) = G ( { F} + x{ ∆U })
(6.48)
= { ∆U } T [ m +1
{ R } − m +1 {F( m +1 { U}( i −1) + x{ ∆U })} ]
Chuù yù raèng trong böôùc thöù hai, vieäc tính toaùn löïc caân baèng ñoái vôùi traïng thaùi
öùng suaát töông öùng vôùi chuyeån vò m+1{U}(i) ñöôïc yeâu caàu. Böôùc laëp naøy tieáp tuïc
cho ñeán khi tieâu chuaån hoäi tuï thích hôïp ñaït ñöôïc. Thuû tuïc laëp cho heä phi tuyeán
moät baäc töï do ñöôïc bieåu dieãn baèng ñoà thò trong hình 6.3.

Söï tính toaùn ñöôïc yeâu caàu trong giaûi thuaät töïa Newton ñoái vôùi moät böôùc laëp thì
nhieàu hôn so vôùi giaûi thuaät Newton−Raphson hieäu chænh, nhöng ít hôn so vôùi
giaûi thuaät Newton−Raphson. Tuy nhieân, phöông phaùp naøy coù ñaëc tính hoäi tuï toát
hôn phöông phaùp Newton−Raphson hieäu chænh, vaø toác ñoä hoäi tuï cuûa noù naèm
giöõa toác ñoä tuyeán tính vaø baäc hai. Hôn nöõa, ma traän ñoä cöùng trong phöông
phaùp naøy ít quan troïng hôn trong hai phöông phaùp khaùc, khi söû duïng pheùp tính
gaàn ñuùng caäp nhaät ma traän. Thöïc teá, ma traän ñoä cöùng ñaøn hoài ban ñaàu cuûa keát
caáu coù theå ñöôïc duøng cho taát caû caùc böôùc gia soá maø khoâng laøm maát ñi tính
hieäu quaû. Do ñoù, phöông phaùp naøy thích hôïp cho tính toaùn vaät raén ñaøn−deûo coù
tính bieán cöùng, bieán meàm hay chaûy deûo lyù töôûng. Khoâng coù nhöõng khoù khaên
xuaát hieän trong tröôøng hôïp caát taûi. Vì theá, phöông phaùp naøy ñöa ñeán söï an
toaøn vaø quy trình hieäu quaû trong vieäc giaûi heä caùc phöông trình phi tuyeán (6.30)
ñoái vôùi vaät lieäu ñaøn−deûo toång quaùt. Ñaây laø giaûi thuaät toát nhaát maø ta coù ñöôïc
hieän nay.

6.4.4 Tieâu chuaån hoäi tuï

Moät tieâu chuaån hoäi tuï ñöôïc ñònh nghóa thích hôïp ñeå keát thuùc pheùp laëp caân baèng
laø phaàn caàn thieát cuûa chieán löôïc giaûi phaùp gia soá hieäu quaû. ÔÛ cuoái cuûa moãi böôùc
laëp, lôøi giaûi thu ñöôïc phaûi ñöôïc kieåm tra vôùi dung sai ñaõ ñöôïc choïn ñeå xaùc ñònh
söï hoäi tuï ñaõ xaûy ra chöa.
Ñoái vôùi phaân tích phaàn töû höõu haïn laáy chuyeån vò laøm goác, chuyeån vò ñöôïc tính neân xaáp
xæ vôùi chuyeån vò thaät. Do chuyeån vò thaät chöa ñöôïc bieát tröôùc, moät pheùp xaáp xæ cuûa tieâu
chuaån naøy coù theå ñöôïc bieåu dieãn nhö
 311

( i) m +1 ( i) m
{ ∆U } ≤ εD {U } − {U } (6.49)
2 2

vôùi {∆U}(i) laø gia soá chuyeån vò thu ñöôïc trong böôùc laëp thöù i, 2
ñöôïc duøng ñeå chæ tieâu
chuaån Euclid cuûa vectô, vaø εD laø sai soá ñaõ ñöôïc quy ñònh tröôùc ñoái vôùi chuyeån vò {U}. Do ñoù,
tieâu chuaån naøy ñöôïc goïi laø tieâu chuaån chuyeån vò.
Ñoái vôùi pheùp laëp caân baèng, ta tìm lôøi giaûi {U} ôû ñoù ñieàu kieän caân baèng seõ ñöôïc thoûa. Ñeå keát
thuùc vieäc naøy, tieâu chuaån hoäi tuï thöù hai ñoøi hoûi raèng löïc maát caân baèng, hay hieäu giöõa noäi löïc
vaø ngoaïi löïc, m+1{R} − m+1{F}, trieät tieâu. Tuy nhieân, trong moät quy trình soá, khoâng theå vaø
khoâng caàn ñeå ñaït ñeán traïng thaùi löïc maát caân baèng zero. Do ñoù, taøi lieäu giôùi thieäu pheùp xaáp xæ
daïng
m +1 m +1 ( i) m +1 m
{R } − {F } ≤ εF {R } − {F} (6.50)
2 2

vôùi εF laø sai soá ñaõ ñöôïc ñònh tröôùc cho löïc maát caân baèng. Tieâu chuaån naøy ñöôïc goïi laø
tieâu chuaån löïc.
Tieâu chuaån thöù ba laø ñöa ra moät phöông caùch gaén keát caû chuyeån vò vaø löïc taïo thaønh caùc
giaù trò caân baèng cuûa chuùng. Tieâu chuaån naøy ñöôïc goïi laø tieâu chuaån noäi naêng vaø coù theå
ñöôïc bieåu dieãn nhö
( i ) T m +1 m +1 ( i) (1 ) T m + 1 m
{ ∆U } ( {R} − {F} ) ≤ ε E { ∆U } ( {R } − {F}) (6.51)

ôû ñaây veá traùi cuûa baát ñaúng thöùc bieåu thò coâng ñöôïc thöïc hieän bôûi löïc maát caân baèng treân
gia soá chuyeån vò, vaø veá phaûi laø giaù trò ban ñaàu cuûa coâng naøy; εE laø sai soá ñaõ ñöôïc ñònh
tröôùc cho noäi naêng.
312

a) Hình truï thaønh daøy vaø maïng löôùi phaàn töû höõu haïn

Newton−Raphson
Newton−Raphson hieäu chænh
Töïa Newton
Böôùc laëp

b) Tieâu chuaån chuyeån vò

Newton−Raphson
Newton−Raphson hieäu chænh
Töïa Newton

Böôùc laëp

c) Tieâu chuaån löïc

Newton−Raphson
Newton−Raphson hieäu chænh
Töïa Newton

Böôùc laëp

d) Tieâu chuaån noäi naêng

Hình 6.4 Hình truï thaønh daøy chòu aùp suaát beân trong
 313

Tieâu chuaån baát kyø trong ba tieâu chuaån naøy hay caùc toå hôïp cuûa chuùng coù theå
ñöôïc duøng ñeå keát thuùc moät böôùc laëp, nhöng dung sai phaûi ñöôïc choïn caån thaän.
Moät dung sai quaù roäng seõ daãn ñeán keát quaû khoâng chính xaùc, trong khi moät dung
sai quaù nhoû coù theå daãn ñeán söï tính toaùn laõng phí ñeå thu ñöôïc ñoä chính xaùc
khoâng caàn thieát.
Ñeå so saùnh tính hieäu quaû cuûa ba giaûi thuaät laëp caân baèng naøy, moät thí duï ñöôïc
giôùi thieäu trong hình 6.4 baèng caùch duøng ba tieâu chuaån hoäi tuï. Moät baøi toaùn
ñaøn−deûo lyù töôûng ñieån hình, moät hình truï thaønh daøy chòu aùp suaát beân trong nhö
ñöôïc bieåu thò trong hình 6.4a, ñaõ ñöôïc tính toaùn baèng caùch duøng ba giaûi thuaät
laëp naøy. Trong moät böôùc taûi, böôùc 2, aùp suaát noäi ñöôïc gia taêng töø 0,5ps ñeán
0,99ps, vôùi ps laø aùp suaát giôùi haïn deûo cuûa hình truï. Trong hình 6.4b, tieâu chuaån
cuûa gia soá chuyeån vò tích luõy trong böôùc taûi naøy, 2 {U }( i ) − 1{U } , ñöôïc veõ theo
2

böôùc laëp. Trong caùc hình 6.4c vaø 6.4d, tieâu chuaån cuûa löïc maát caân baèng, veá traùi
cuûa phöông trình (6.50), vaø noäi naêng, veá traùi cuûa phöông trình (6.51), töông öùng
ñöôïc veõ theo böôùc laëp. Taát caû caùc ñöôøng cong ñöôïc bình thöôøng hoùa ñoái vôùi giaù
trò cöïc ñaïi töông öùng cuûa chuùng.
Ñoái vôùi baøi toaùn naøy, ta coù theå thaáy raèng söï hoäi tuï nhanh nhaát laø theo phöông
phaùp Newton−Raphson. Phöông phaùp töïa Newton laëp nhieàu hôn hai laàn so vôùi
phöông phaùp Newton−Raphson. Tuy nhieân, thôøi gian CPU (thôøi gian tính treân maùy
tính) ñöôïc duøng cho hai phöông phaùp naøy gaàn nhö gioáng nhau. Phöông phaùp chaäm
nhaát laø phöông phaùp Newton−Raphson hieäu chænh, noù laëp 57 laàn ñeå ñaït ñeán söï
hoäi tuï vôùi thôøi gian CPU nhieàu hôn gaàn hai laàn hai phöông phaùp khaùc. Chuù yù
raèng ñaây laø baøi toaùn raát nhoû, vaø ñoái vôùi heä thoáng lôùn, caùc tyû soá veà thôøi gian
CPU caàn ñeán cho ba giaûi thuaät coù theå khaùc nhau ñaùng keå.

6.5 PHÖÔNG PHAÙP GIAÛI SOÁ CAÙC QUAN HEÄ CÔ BAÛN GIA SOÁ
ÑAØN−DEÛO
Nhö ñaõ ñöôïc bieåu thò trong muïc 6.4, ñoái vôùi moãi böôùc laëp, öùng suaát m+1{σ}(i)
töông öùng vôùi chuyeån vò m+1{U}(i) neân ñöôïc tính toaùn baèng caùch duøng quan heä cô
baûn ñaøn−deûo, vaø sau ñoù noäi löïc töông öùng cuûa öùng suaát, m+1{F}(i), ñöôïc tính toaùn
baèng caùch duøng phöông trình (6.30b). Tieáp theo, vieäc tích phaân phöông trình
(6.30b) treân moãi phaàn töû cuûa keát caáu, baèng caùch duøng kyõ thuaät tích phaân Gauss.
Do ñoù, öùng suaát seõ ñöôïc tính toaùn ôû taát caû nhöõng ñieåm Gauss cuûa keát caáu trong
moãi böôùc laëp.

Quan heä cô baûn gia soá ñoái vôùi vaät lieäu ñaøn−deûo toång quaùt ñaõ ñöôïc giôùi thieäu
trong chöông 5. Moái quan heä naøy lieân heä gia soá öùng suaát vi phaân vôùi gia soá
bieán daïng vi phaân töông öùng vôùi traïng thaùi öùng suaát vaø lòch söû bieán daïng deûo
314

ñaõ cho. Tuy nhieân, trong vieäc tính toaùn phaàn töû höõu haïn, do gia soá taûi höõu haïn
thay cho gia soá taûi vi phaân ñöôïc aùp duïng trong moät böôùc taûi, caùc gia soá öùng
suaát vaø bieán daïng coù lieân quan coù kích thöôùc höõu haïn. Do ñoù, quan heä cô baûn
gia soá ñaõ ñöôïc giôùi thieäu trong chöông 5 phaûi ñöôïc tích phaân soá. Caùc giaûi
thuaät ñeå thöïc thi tích phaân soá naøy ñoùng vai troø quan troïng vaø, cuøng vôùi caùc
giaûi thuaät ñeå giaûi heä phöông trình phi tuyeán, caáu thaønh phaàn trung taâm cuûa
phaân tích phaàn töû höõu haïn ñaøn−deûo. Moät giaûi thuaät khoâng thích hôïp coù theå
khoâng chæ daãn ñeán lôøi giaûi öùng suaát khoâng chính xaùc, maø coøn coù theå laøm chaäm
treã söï hoäi tuï cuûa böôùc laëp.

Do tính toaùn öùng suaát thöôøng tieâu toán phaàn ñaùng keå cuûa toång thôøi gian tính,
neân söï hieäu quaû cuûa giaûi thuaät naøy laø caàn thieát.
Trong muïc naøy, ñaàu tieân ta seõ vieát laïi quan heä cô baûn gia soá cho vaät lieäu
ñaøn−deûo toång quaùt döôùi daïng ma traän vaø roài ñeà caäp moät caùch chi tieát ñeán caùc
giaûi thuaät caàn ñeán. Cuoái cuøng, seõ giôùi thieäu moät quy trình hoaøn chænh ñeå tính
öùng suaát. Quy trình ñöôïc giôùi thieäu ôû ñaây hoaøn toaøn coù tính toång quaùt. Noù khoâng
caàn ñöôïc lieân heä vôùi moät phöông phaùp giaûi heä phöông trình phi tuyeán cuï theå maø
cuõng khoâng caàn lieân heä vôùi loaïi moâ hình vaät lieäu cuï theå. Thöïc ra, quy trình phuø
hôïp cho chaûy deûo lyù töôûng, chaûy deûo bieán cöùng, hay vaät lieäu bieán meàm. Tuy
nhieân, ñeå ñôn giaûn vaø roõ raøng, caùc beà maët chaûy vaø theá naêng trôn vaø öùng xöû bieán
cöùng ñaúng höôùng ñöôïc giaû ñònh ôû ñaây. Khoâng khoù ñeå môû roäng quy trình naøy
nhaèm bao goàm caû nhöõng tröôøng hôïp khoâng coù caùc giôùi haïn treân.

6.5.1 Söï moâ taû toång quaùt

Trong daïng ma traän, gia soá öùng suaát, {dσ}, coù theå ñöôïc bieåu dieãn theo gia soá
bieán daïng ñaøn hoài, {dεe}, hoaëc gia soá bieán daïng toång, {dε}, nhö
{dσ} = [C]{dεe} = [C]( {dε} − {dεp}) (6.52a)
{dσ} = [Cep]{dε} (6.52b)
Gia soá bieán daïng deûo, {dεp}, ñöôïc bieåu dieãn, baèng caùch duøng quy luaät khoâng
keát hôïp, nhö
∂g 
{dε p } = dλ   (6.53)
∂ { σ}

vôùi {∂g/∂{σ}} laø vectô ñoä doác haøm theá naêng chaûy, g(σij, k). Haøm voâ höôùng dλ,
phöông trình (5.133), ñöôïc bieåu dieãn nhö
L
dλ = (6.54)
h
 315

ôû ñaây L laø haøm tieâu chuaån ñaët taûi ñaõ ñöôïc ñònh nghóa trong ñaúng thöùc (5.125),
T
∂f 
L =   [C]{dε} (6.55)
∂{σ}

vôùi ñaây {∂f/∂{σ}} laø vectô ñoä doác haøm theá naêng chaûy, f(σij, k). ÔÛ ñaây haøm chaûy
khoâng ñöôïc bieåu dieãn roõ raøng nhö laø haøm cuûa εpij. Haøm voâ höôùng döông h ñöôïc
ñònh nghóa trong phöông trình (5.132) trôû thaønh
T
h = 
∂f   ∂y  − n ∂f (6.56)
 [C ] 
 ∂ {σ } ∂ { σ} ∂k

T
∂g   ∂g 
C 
dk
vaø n =    (6.57)
dε ∂ {σ}  ∂ {σ}

Cuoái cuøng, ma traän ñoä cöùng ñaøn−deûo [Cep], caùc phöông trình (5.145) vaø (5.146),
ñöôïc bieåu dieãn nhö
T
∂g   ∂f 
[C]
1
ep
[ C ] = [C ] −   [C ] (6.58)
h ∂ { σ} ∂ { σ}

Ta coù theå thaáy ma traän [Cep] khoâng ñoái xöùng khi quy luaät chaûy khoâng keát hôïp
ñöôïc söû duïng.
Vieäc tính toaùn öùng suaát seõ ñöôïc thöïc hieän ñoái vôùi taát caû caùc ñieåm maãu Gauss.
Trong phaàn döôùi ñaây, chæ trình baøy söï tính toaùn cho moät ñieåm Gauss. Trong
moät böôùc taûi cuï theå, goïi laø böôùc taûi thöù (m+1), ta ñaõ bieát ñöôïc öùng suaát vaø
bieán daïng, m{σ}, m{ε}, vaø caùc thoâng soá bieán cöùng, goïi laø, mεp, mk, ôû cuoái cuûa
böôùc taûi thöù m trong ñoù pheùp laëp caân baèng ñaõ hoäi tuï. Ñoái vôùi böôùc laëp cuï theå,
goïi laø, i, cuûa böôùc taûi thöù (m+1), pheùp xaáp xæ thöù I cuûa chuyeån vò, m+1{U}(i), ñaõ
nhaän ñöôïc. Theá roái, baèng caùch duøng phöông trình (6.19), bieán daïng vaø gia soá
bieán daïng töông öùng ôû moät ñieåm Gauss laø
m +1
{ε } ( i ) = [ B ] m + 1 { U } ( i ) (6.59a)
m +1
{ ∆ε } = {ε }
( i)
−
m
{ε } (6.59b)

Ta ñònh nghóa gia soá öùng suaát thöû {∆σe}, giaû ñònh öùng xöû ñaøn hoài,

{∆σ e } = [C]{ ∆ε} (6.60)

Giaû söû raèng ôû cuoái cuûa böôùc taûi thöù m, traïng thaùi öùng suaát ôû moät ñieåm Gauss laø
traïng thaùi ñaøn hoài thoûa f(m{σ}, mk) < 0 vaø böôùc vaøo traïng thaùi ñaøn−deûo trong
böôùc taûi thöù m+1, f(m{σ} + {∆σe}, mk) > 0. Do ñoù, toàn taïi moät heä soá voâ höôùng r
ñeå maø f(m{σ} + r{∆σe}, mk) = 0. Theá thì bieán daïng ñöôïc chia thaønh hai phaàn,
316

r{∆ε} vaø (1 − r){∆ε}. Phaàn ñaàu töông öùng vôùi nghieäm ñaøn hoài thuaàn tuùy, trong
khi phaàn thöù hai töông öùng vôùi nghieäm ñaøn−deûo. Do ñoù, gia soá öùng suaát coù theå
ñöôïc tích phaân nhö
m +1
{ε} ( i)
{ ∆σ} = ∫ [C]({dε} − {dε p })
m
{ ε } + r { ∆ε }
m m
{ ε } + r { ∆ε } { ε } + { ∆ε }
= ∫ [C]{dε} + ∫
p
[C]({dε} − {dε }) (6.61a)
m m
{ε} { ε } + r { ∆ε }
m
{ ε } + { ∆ε }
e p
= r{ ∆σ } + ∫ [C]({dε} − {dε })
m
{ ε } + r { ∆ε }

m
{ ε } + { ∆ε }
hoaëc { ∆σ} = r{ ∆σ } +
e
∫ [C
ep
]{dε } (6.61b)
m
{ ε } + r { ∆ε }

Sau cuøng, ta thu ñöôïc öùng suaát töông öùng vôùi m+1{U}(i) nhö
m +1
{σ} ( i ) = m {σ} + { ∆σ} (6.62)
Trong caùc muïc tieáp theo, vieäc xaùc ñònh heä soá voâ höôùng r vaø kyõ thuaät tính tích
phaân seõ ñöôïc moâ taû chi tieát.

6.5.2 Vieäc xaùc ñònh traïng thaùi taûi

Böôùc ñaàu tieân trong vieäc tính toaùn öùng suaát laø xaùc ñònh traïng thaùi taûi ôû moät
ñieåm Gauss, nghóa laø, ñieåm ñoù ôû trong traïng thaùi ñaët taûi deûo, traïng thaùi ñaët taûi
ñaøn hoài, hay traïng thaùi caát taûi, töông öùng vôùi gia soá bieán daïng, {∆ε}. Chæ ñoái vôùi
tröôøng hôïp taïo thaønh ñaët taûi deûo thì quan heä cô baûn ñaøn−deûo seõ ñöôïc duøng ñeå
xaùc ñònh gia soá öùng suaát töông öùng. Ñeå keát thuùc vieäc naøy, seõ giôùi thieäu quy trình
naøy cho hai tröôøng hôïp taùch bieät nhau. Moät tröôøng hôïp laø ñieåm Gauss ôû trong
traïng thaùi ñaøn hoài ôû cuoái böôùc taûi thöù m, vaø tröôøng hôïp coøn laïi laø ñieåm Gauss ôû
trong traïng thaùi ñaøn−deûo ôû cuoái böôùc taûi thöù m.
Neáu ñieåm Gauss ôû trong traïng thaùi ñaøn hoài ôû cuoái böôùc taûi thöù m, f(m{σ},mk)
< 0, gia soá öùng suaát thöû {∆σe} ñöôïc ñònh nghóa trong phöông trình (6.60) coù
theå ñöôïc duøng ñeå kieåm tra raèng traïng thaùi ñaøn−deûo seõ ñöôïc taïo ra trong
böôùc taûi thöù (m+1) hay khoâng. Neáu f(m{σ}+{∆σe},mk) ≤ 0, ñieåm Gauss naøy
seõ vaãn duy trì traïng thaùi ñaøn hoài trong böôùc taûi thöù (m+1), vaø moái quan heä
öùng suaát−bieán daïng ñaøn hoài daãn ñeán
{ ∆σ } = { ∆σ e } (6.63)
 317

Neáu f(m{σ} + {∆σe}, mk) > 0, ñieåm Gauss seõ böôùc vaøo traïng thaùi ñaøn−deûo trong
böôùc taûi naøy. Keát quaû laø, toàn taïi moät tyû soá voâ höôùng r sao cho
m
f ( {σ} + r{∆σ },
e m
k) = 0 (6.64)

{∆σe}

(r−1){∆σe}

r{∆σe}

m
{σ} + {∆σe}

m
{σ}

f(m{σ}, mk) = 0

Hình 6.5 Söï minh hoïa cuûa vieäc ñi vaøo traïng thaùi ñaøn−deûo töø traïng thaùi ñaøn hoài
ôû moät ñieåm Gauss

Ñieàu naøy ñöôïc theå hieän trong hình 6.5. Phöông trình (6.64) thöôøng phi tuyeán
theo thöøa soá r. Ta coù theå giaûi phöông trình (6.64) baèng phöông phaùp giaûi tích
hoaëc phöông phaùp soá ñeå xaùc ñònh r. Neáu haøm chaûy ñöôïc bieåu dieãn theo daïng
ñôn giaûn cuûa caùc baát bieán öùng suaát, thöøa soá r coù theå ñöôïc giaûi theo phöông phaùp
giaûi tích. Thí duï, haøm chaûy cuûa vaät lieäu bieán cöùng von Mises coù theå bieåu dieãn
nhö

1 T
f ({σ}, k ) = {s} {s} − k 2 (ε p ) = 0 (6.65)
2
ôû ñaây {s} laø vectô cuûa öùng suaát leäch ñöôïc ñònh nghóa nhö
{s}
T
= {s x , s y , s z , s yz , s zx , s xy } (6.66a)

Ta cuõng ñònh nghóa gia soá cuûa {s}, {∆s}, nhö

{ ∆s}
T
= {∆s x , ∆s y , ∆s z , ∆s yz , ∆s zx , ∆s xy } (6.66b)

Trong tröôøng hôïp naøy, phöông trình (6.64) trôû thaønh

318

1 m
f ( m {σ} + r{ ∆σ e }, m k ) = ( {s} + r{ ∆s}) T ( m {s} + r{ ∆s}) − m k 2
2 (6.67)
= 0

1 2 1
hay r {∆s} T {∆s} + r m {s} T { ∆s} + m
{s} T m
{s} − m
k2 = 0 (6.68)
2 2
Theá thì thöøa soá tyû leä r coù theå ñöôïc giaûi nhö
m T m T 2 T m 2 m T m
{s} {∆s} + ( {s} { ∆s}) + { ∆s} {∆s}(2 k − {s} {s})
r = T
(6.69)
{ ∆s} {∆s}

Maët khaùc, phöông trình (6.64) coù theå daãn ñeán daïng phi tuyeán cao cuûa r ñoái vôùi
moät soá haøm chaûy, vaø keá saùch phaûi ñöôïc thöïc hieän laø phöông phaùp soá. Phöông
phaùp ñôn giaûn nhaát laø khai trieån phöông trình (6.64) theo chuoãi Taylor, boû qua
caùc soá haïng baäc cao, vaø nhaän ñöôïc
T
∂f 
k ) +  (6.70)
m e m m m e
f ( {σ} + r{∆σ }, k ) = f ( {σ},  r { ∆σ } = 0
∂ {σ} m { σ }

noù daãn ñeán pheùp xaáp xæ cho r nhö (Nayak vaø Zienkiewicz, 1972)
m m
− f ( {σ}, k)
r = T
(6.71)
 ∂f  { ∆σ e }
 
 ∂ {σ } m { σ }

Ta cuõng coù theå giöõ laïi taát caû caùc soá haïng baäc hai trong khai trieån chuoãi Taylor
vaø thu ñöôïc phöông trình baäc hai theo r:
T
∂f 
f ( m {σ} + r{ ∆σ e }, m k ) = f ( m {σ}, m k ) +   r { ∆σ e }
∂ {σ} m
{σ}
(6.72)
 ∂ 2f 
+ r 2 { ∆σ e } T  2
{ ∆σ e } = 0
∂ {σ}  m
{σ}

Phöông trình treân coù theå ñöôïc giaûi ñeå thu nhaän söï xaáp xæ r toát hôn.
Ñoái vôùi tröôøng hôïp ñieåm Gauss ôû trong traïng thaùi ñaøn−deûo ôû cuoái böôùc taûi thöù
m, f(m{σ}, mk) = 0, ta coù theå duøng haøm tieâu chuaån ñaët taûi ñaõ ñöôïc ñònh nghóa
trong ñaúng thöùc (6.55) ñeå xaùc ñònh traïng thaùi ñaët taûi. Giaû ñònh böôùc taûi nhoû,
phöông trình (6.55) trôû thaønh
T
∂f 
L =   [C]{∆ε} (6.73)
 ∂ {σ }
 319

Nhö ñaõ ñeà caäp tröôùc ñaây cho tieâu chuaån ñaët taûi, neáu L ≤ 0, nghóa laø, ñieåm Gauss
ôû trong traïng thaùi caát taûi hoaëc traïng thaùi ñaët taûi trung hoøa, quan heä cô baûn ñaøn
hoài neân ñöôïc duøng, hay
{ ∆σ } = { ∆σ e } (6.74)
Neáu L > 0, nghóa laø, ñieåm Gauss ôû trong traïng thaùi ñaët taûi deûo, thöïc hieän tích
phaân phöông trình (6.61) baèng phöông phaùp soá vôùi r = 0 ñeå thu {∆σ}. Vieäc naøy
ñöôïc moâ taû chi tieát trong muïc döôùi ñaây.

6.5.3 Caùc kyõ thuaät tích phaân

Caùc kyõ thuaät ñöôïc duøng ñeå thöïc hieän tích phaân trong phöông trình (6.61a) hay
phöông trình (6.61b) coù theå ñöôïc phaân thaønh hai loaïi: caùc giaûi thuaät ñöôïc döïa
treân kyõ thuaät hieän vaø caùc giaûi thuaät ñöôïc döïa treân kyõ thuaät aån. Ñoái vôùi caû hai
loaïi, gia soá bieán daïng caáu thaønh nghieäm ñaøn−deûo ñöôïc chia theâm thaønh moät soá
ñuû, goïi laø m, caùc gia soá con bieán daïng, {∆ε%} ,

{dε} = { ∆~
ε } = (1 − r ){∆ε} / m (6.75)
ñeå ñaït ñöôïc ñoä chính xaùc caàn thieát cuûa quaù trình tích phaân. Neáu kyõ thuaät hieän
ñöôïc duøng, nhö laø phöông phaùp tieáp tôùi cuûa Euler, öùng suaát ñöôïc tính tieán tôùi
ñoái vôùi moãi gia soá con bieán daïng. Neáu kyõ thuaät aån ñöôïc duøng, nhö phöông phaùp
luøi cuûa Euler, öùng suaát ôû cuoái cuûa moãi gia soá con ñöôïc tính laëp. Do ñoù, trong
tröôøng hôïp naøy, coù hai chu kyø laëp ñeå giaûi heä caùc phöông trình phi tuyeán (6.30):
moät laø chu kyø laëp caân baèng ñaõ ñöôïc ñeà caäp trong muïc 6.4, vaø chu kyø coøn laïi laø
chu kyø laëp trong quaù trình tích phaân (6.62) ñeå ñaùnh giaù öùng suaát chính xaùc.
Trong muïc naøy, ta seõ chæ baøn luaän chi tieát phöông phaùp hieän. Phöông trình
(6.62) coù theå ñöôïc vieát laïi döôùi daïng caùc phöông trình vi phaân nhö
{dσ} = [C]({dε } − {dε p }) (6.76)
∂g  L  ∂g 
vaø {dε p } = dλ   =   (6.77a)
 ∂ {σ } h  ∂ {σ }
T
∂f 
vôùi L =  ~
 [C]{∆ ε } (6.77b)
∂ {σ}

Hoaëc {dε p } = [P ]{dε} (6.77c)

T
1  ∂g   ∂f 
vôùi p
[ P ] = P ({ε}, {ε }, ε p ) =    [C ] (6.77d)
h ∂ {σ} ∂ { σ}

vôùi caùc ñieàu kieän ban ñaàu

320

{ε} =
m
{ ε } + r { ∆ε } (6.78a)

{ σ } = m { σ } + r { ∆σ e } (6.78b)
p
{ε } =
m p
{ε }, ε p =
m
εp (6.78c)

ôû ñaây caùc phöông trình (6.54) vaø (6.55) ñaõ ñöôïc duøng ñeán, vaø r laø thöøa soá tyû leä
ñaõ ñöôïc giôùi thieäu trong muïc tröôùc.
Ñoái vôùi moãi gia soá con bieán daïng, {∆ε%} , kyõ thuaät hieän bao goàm nhöõng böôùc sau
ñaây:
Böôùc 1: Xaùc ñònh gia soá con bieán daïng deûo, {∆ε% p} , baèng caùch duøng phöông
trình (6.77) vôùi giaûi thuaät hôïp lyù, vaø gia soá con bieán daïng deûo töông ñöông,
∆ε% p .

Böôùc 2: Tính toaùn gia soá con öùng suaát, {∆σ% } , baèng caùch duøng phöông trình (6.76):
~} = [C]({ ∆~
{ ∆σ ε } − { ∆~
ε p })

Böôùc 3: Caäp nhaät öùng suaát, bieán daïng, vaø caùc thoâng soá bieán cöùng:
{ σ } ← { σ } + { ∆~σ}
~
{ ε } ← {ε } + { ∆ ε }
{ε p } ← {ε p } + { ∆~ εp}
ε p ← ε p + ∆~ ε p , k ← k (ε p )

Trong quy trình naøy, ñoä chính xaùc cuûa öùng suaát thu ñöôïc phuï thuoäc chuû yeáu
vaøo ñoä chính xaùc cuûa gia soá con bieán daïng deûo ñöôïc tính toaùn. Baèng caùch
bieåu thò
[ Pi ] = P ({ε} + ri {∆~
ε }, {ε } + ri { ∆~
ε } i − 1 , ε p + ri {∆~ (6.79)
p p
εp } i − 1 )

vôùi ma traän [P] ñaõ ñöôïc ñònh nghóa trong phöông trình (6.77c), ba giaûi thuaät ñeå
tính {∆ε% p} ñöôïc bieåu dieãn nhö sau:

Phöông phaùp tieáp tôùi Euler:

{ ∆~
ε } = [ P1 ]{ ∆~
ε } (6.80a)
p

r1 = 0
Phöông phaùp Runge−Kutta baäc hai:
{ ∆~
ε } = w 1 { ∆~
ε1 } + w 2 {∆~ (6.81a)
p p p
ε2 }
 321

{ ∆~
ε i } = [Pi ]{ ∆~ (6.81b)
p
ε}

r1 = 0, r2 = 1, w1 = w2 = ½
Phöông phaùp Runge−Kutta baäc boán:
{ ∆~
ε p } = w 1 {∆~
ε1p } + w 2 {∆~
ε2p } + w 3 { ∆~
ε3p } + w 4 {∆~
ε4p } (6.82a)

{ ∆~
ε i } = [Pi ]{ ∆~ (6.82b)
p
ε}

r1 = 0, r2 = r3 = ½, r4 = 1, w1 = w4 = 1/6, w2 = w3 = 1/3 (6.82c)

Trong kyõ thuaät laäp trình, khoâng caàn taïo thaønh ma traän [P]; thay vaøo ñoù, phöông
trình (6.77a) coù theå ñöôïc duøng moät caùch tröïc tieáp ñeå tính { ∆~ε p } .
Neân chuù yù raèng ñoái vôùi ba giaûi thuaät ñöôïc moâ taû ôû treân, ñoä chính xaùc vaø coâng
söùc tính toaùn ñöôïc caàn cho moãi gia soá con gia taêng theo thöù töï maø chuùng ñöôïc
giôùi thieäu. Ñoái vôùi moät baøi toaùn ñaõ cho, ñeå thu ñöôïc cuøng ñoä chính xaùc, vieäc söû
duïng phöông phaùp vôùi ñoä chính xaùc cao seõ ñoøi hoûi soá gia soá con ít hôn. Söï choïn
löïa giaûi thuaät cuï theå vaø soá caùc gia soá con, m, phuï thuoäc vaøo loaïi baøi toaùn. Cuõng
caàn chuù yù raèng, thöïc teá, trong quy trình tính toaùn gia soá con öùng suaát, phöông
trình (6.61a) ñaõ ñöôïc duøng thay theá cho phöông trình (6.61b). Phöông trình
(6.61b) ñaõ ñöôïc öùng duïng roäng raõi bôûi nhieàu taùc giaû. Lyù do cho söï thay ñoåi naøy
laø baèng caùch duøng phöông trình (6.61a), ta coù theå deã daøng taïo thaønh nhieàu giaûi
thuaät khaùc nhau, vaø ñoái vôùi vaät lieäu bieán cöùng, söï tính toaùn bieán daïng deûo laø
böôùc caàn thieát. Ma traän ñoä cöùng ñaøn−deûo, [Cep], khoâng ñöôïc bao goàm trong quy
trình tính toaùn öùng suaát naøy, vaø [Cep] ñöôïc ñaùnh giaù chæ khi ma traän ñoä cöùng cuûa
keát caáu ñöôïc caàn ñeán.

6.5.4 Söï cöôõng böùc caùc gia soá thoûa ñieàu kieän töông thích
Nhö ñaõ ñöôïc ñeà caäp ñeán trong chöông 4 vaø 5, ñieàu kieän töông thích df = 0 phaûi
ñöôïc ñaùp öùng trong quaù trình ñaët taûi deûo. Tuy nhieân, do nhieàu pheùp xaáp xæ ñaõ
ñöôïc thöïc hieän trong vieäc thöïc thi soá cuûa quan heä cô baûn gia soá, ñieàu kieän töông
thích thöôøng voâ hieäu. Vieäc theâm gia soá con bieán daïng ôû traïng thaùi keá tieáp ñöa
ñeán
f({σ}, εp) ≠ 0
hoaëc, noùi caùch khaùc, öùng suaát seõ khoâng ôû treân maët chaûy keá tieáp. Nhö theá söï leäch
cuûa öùng suaát khoûi maët chaûy keá tieáp laø tích luõy ñöôïc vaø coù theå daãn ñeán loãi raát lôùn
trong vieäc giaûi phöông trình phi tuyeán (6.30). Moät söï hieäu chænh vectô öùng suaát
phaûi ñöôïc tieán haønh ñeå thoûa ñieàu kieän töông thích. Moät söï hieäu chænh nhö theá
thöôøng ñaït ñöôïc baèng caùch theâm vaøo vectô öùng suaát moät vectô hieäu chænh theo
höôùng vuoâng goùc vôùi maët chaûy,
322

∂f 
{δσ} = a   (6.83)
 ∂ {σ}
vôùi a laø moät soá höôùng nhoû vaø ñöôïc xaùc ñònh sao cho ñieàu kieän chaûy ñöôïc thoûa ôû
vò trí keá tieáp,
∂f 
f ({σ} + {δσ}, ε p ) = f  {σ} + a  
, ε p  = 0 (6.84)
  ∂ { σ} 
Phöông trình (6.84) laø moät phöông trình phi tuyeán ñoái vôùi voâ höôùng a. ÔÛ ñaây,
nhö ñoái vôùi thöøa soá voâ höôùng r, a coù theå ñöôïc giaûi töø phöông trình (6.84) baèng
phöông phaùp giaûi tích hay soá. Neáu söï khai trieån chuoãi Taylor ñöôïc duøng cho
phöông trình (6.84), vaø taát caû caùc soá haïng baäc cao ñöôïc boû qua, ta coù theå thu
ñöôïc voâ höôùng a:
− f ({σ}, ε p )
a = T
(6.85)
 ∂f   ∂f 
   
 ∂ {σ }  ∂ {σ}
vaø vectô hieäu chænh thu ñöôïc
− f ({σ}, ε p )  ∂f 
{δσ} =   (6.86)
 ∂f   ∂f  ∂ {σ}
T
   
 ∂ {σ}   ∂ {σ}
Cuoái cuøng, vectô öùng suaát ñöôïc hieäu chænh nhaän ñöôïc
∂f 
{σ} ← {σ} + a  
 ∂ {σ}

6.5.5 Quy trình toång quaùt tính toaùn öùng suaát

Toùm laïi, quy trình tính toaùn öùng suaát cuï theå seõ ñöôïc toùm taét ôû ñaây. Trong quy trình
naøy, kyù hieäu IPEL ñöôïc duøng ñeå bieåu thò traïng thaùi ôû moät ñieåm Gauss ñang khaûo
saùt. IPEL = 0 bieåu thò ñieåm Gauss ôû trong traïng thaùi ñaøn hoài, vaø IPEL = 1 bieåu thò
ñieåm Gauss ôû trong traïng thaùi ñaøn−deûo.
Böôùc 1: Tính toaùn gia soá bieán daïng {∆ε} vaø gia soá öùng suaát thöû {∆σe} baèng
caùch giaû ñònh öùng xöû ñaøn hoài.
m +1 ( i) m
{ ∆ε } = {ε } − {ε}
{∆σ} = [C]{∆ε}
Böôùc 2: Xaùc ñònh traïng thaùi taûi.
Neáu IPEL = 1, ñieåm Gauss ôû trong traïng thaùi ñaøn−deûo tröôùc ñoù. Haõy tính toaùn
haøm tieâu chuaån ñaët taûi L, phöông trình (6.73).
Neáu L > 0, r ← 0, ñaët taûi deûo.
 323

Neáu L ≤ 0, r ← 1, caát taûi hoaëc ñaët taûi trung hoøa.

Neáu IPEL = 0, ñieåm Gauss ôû trong traïng thaùi ñaøn hoài tröôùc ñoù. Haõy tính haøm
chaûy f:
m e
f ← f ( {σ} + { ∆σ }, ε p )

Neáu f < 0, r ← 1, ñieåm Gauss vaãn ôû trong traïng thaùi ñaøn hoài. Ñi ñeán böôùc 5.
Neáu f > 0, IPEL = 1, ñieåm Gauss ñi vaøo traïng thaùi ñaøn−deûo.
Xaùc ñònh r sao cho f(m{σ} + r{∆σe}, εp) = 0
m
{ σ} ← {σ} + r{ ∆σ}

(1 − r)
Böôùc 3: Tính toaùn gia soá con bieán daïng {∆~ε } = {∆ε}
m
Böôùc 4: Tích phaân soá, laëp töø 1 ñeán m.
∆~
Xaùc ñònh gia soá con bieán daïng deûo {∆ ε p } vaø ∆ε% p

{ ∆σ~} = [C]({ ∆~ ε } − { ∆~
p
ε })
~}, ε ← ε + ∆~
{ σ } ← { σ } + { ∆σ εp
p p

Kieåm tra ñieàu kieän chaûy keá tieáp.

Neáu |f({σ}, εp)| > εf, vôùi εf laø sai soá ñaõ ñònh tröôùc cho haøm chaûy, haõy xaùc ñònh
vectô öùng suaát hieäu chænh {δσ} vaø {σ} ← {σ} + {δσ}.
m +1
Böôùc 5: {σ} ( i ) ← {σ}

Neáu caàn thieát, tính toaùn ma traän ñaøn−deûo, [Cep].

324

Hình 6.6 Caát taûi vaø ñaët taûi laïi töø traïng thaùi chaûy deûo: (a) ñöôøng cong öùng
suaát−bieán daïng lyù töôûng hoùa; (b) voøng laëp treã trong chu kyø ñaët taûi

6.6 LYÙ THUYEÁT MAËT BIEÂN

Caùc moâ hình coå ñieån cuûa chaûy deûo bieán cöùng ñaúng höôùng hoaëc ñoäng hoïc laø ñôn
giaûn vaø khaù toát ñoái vôùi caùc lòch söû ñaët taûi ñôn giaûn. Ñoái vôùi nhöõng lòch söû ñaët taûi
phöùc taïp, nhö caùc quaù trình ñaët taûi chu kyø trong mieàn chaûy deûo, caùc moâ hình naøy
khoâng coù ñuû khaû naêng ñeå moâ taû öùng xöû treã ñöôïc bieåu thò trong hình 6.6b. Moät
ñaëc tính hieån nhieân cuûa öùng xöû chu kyø laø khoâng coù söï truøng khôùp cuûa öùng suaát
chaûy keá tieáp (A) vaø öùng suaát ñaët taûi keá tieáp (A’). Tuy nhieân, ñöôøng cong öùng
suaát−bieán daïng ñöôïc lyù töôûng hoùa cuûa hình 6.6a nguï yù raèng chu kyø ñaët taûi coù
theå thuaän nghòch hoaøn toaøn, vaø do ñoù khoâng coù bieán daïng deûo ñöôïc ghi nhaän
neáu khoâng coù chaûy deûo nghòch ñaûo ñaõ xaûy ra. Caùc bieán daïng deûo theâm chæ coù
theå xaûy ra vôù
ôùi vieäc gia taûi laïi laøm cho traïng thaùi öùng suaát vöôït qua ñieåm A, vaø
öùng xöû keá tieáp gioáng vôùi öùng xöû thu ñöôïc neáu caát taûi ñaõ khoâng bao giôø xaûy ra.
Söï khoâng ñaày ñuû cuûa caùc moâ hình coå ñieån ñaõ daãn ñeán vieäc phaùt trieån caùc moâ
hình chaûy deûo khaùc.

Lyù thuyeát maët bieân ñöôïc ñeà nghò bôûi Dafalias vaø Popov (1975) vaø Krieg (1975)
laø moät noå löïc ñeå toång quaùt hoùa lyù thuyeát chaûy quy öôùc ñeå giaûi thích öùng xöû chu
kyø cuûa caùc vaät lieäu.

6.6.1 Söï khaûo saùt toång quaùt

Tröôùc khi ñi ñeán thaûo luaän lyù thuyeát maët bieân, ta haõy xem laïi caùc quan heä cô baûn
cuûa caùc phöông trình (5.125), (5.136), vaø (5.140) nhaän ñöôïc töø chöông 5 döïa
treân lyù thuyeát chaûy deûo:
 325

 1 ∂g ∂f 
dε ij = dε eij + dε pij =  D ijkl +

dσ (6.87)
 κ ∂σ ij ∂σ kl  kl

 C ijtu (∂g / ∂σ tu ) (∂f / ∂σ pq ) C pqkl 

vaø dσ ij =  C ijkl − dε l (6.88)
 κ + (∂f / ∂σ mn ) C mnrs (∂g / ∂σ rs )  k

Caùc bieåu thöùc tenxô naøy baây giôø coù theå ñöôïc vieát laïi döôùi daïng ma traän:
1
{dε} = {dε} e + {dε} p =  [D] + {n g }{n f } T {dσ} (6.89)
 κ 
T
 [C]{n g }{n f } [C] 
vaø {dσ} =  [C] −  {dε} (6.90)
 κ + { n }
T
[ C ]{ n } 
 f g 

trong ñoù [C] laø tenxô cuûa caùc moâñun ñaøn hoài, vaø [D] laø ma traän nghòch ñaûo cuûa
ma traän [C], nghóa laø, tenxô ñoä meàm ñaøn hoài, {ng} vaø {nf} töông öùng laø caùc phaùp
tuyeán ñôn vò cuûa maët theá naêng deûo g vaø maët ñaët taûi f,
{∂g / ∂σ}
{n g } = (6.91)
({∂g / ∂σ}T {∂g / ∂σ} )1/ 2
{∂f / ∂σ}
{n f } = (6.92)
({∂f / ∂σ} T {∂f / ∂σ} )1 / 2
vaø κ coù theå ñöôïc xem nhö laø moâñun deûo vaø ñöôïc lieân heä vôùi moâñun bieán cöùng
κ bôûi
κ
κ = (6.93)
({∂g / ∂σ} T
{∂g / ∂σ} ) ({ ∂f / ∂σ }
1/ 2 T
{ ∂f / ∂σ } )
1/ 2

trong khi moâñun bieán cöùng κ ñöôïc lieân heä vôùi caùc thoâng soá bieán cöùng vaø moâñun
deûo Hp trong thí nghieäm ñôn truïc, noù laø ñoä doác cuûa ñöôøng cong öùng suaát−bieán
daïng deûo ñôn truïc.
Töø caùc phöông trình (6.89) ñeán (6.93) cho thaáy ñònh nghóa cuûa quan heä cô baûn laø
hoaøn chænh neáu, ñoái vôùi traïng thaùi öùng suaát baát kyø, ta coù theå ñònh roõ:
1. Caùc thoâng soá lòch söû, nghóa laø caùc thoâng soá bieán cöùng,
2. Höôùng {nf} cuûa ñaët taûi,
3. Höôùng {ng} cuûa chaûy deûo,
4. Tenxô cuûa moâñun ñaøn hoài [C], vaø
5. Moâñun deûo κ .
326

Coù nhieàu caùch ñeå thöïc hieän nhöõng tröôøng hôïp nhö theá. Chuùng bao goàm chaûy
deûo coå ñieån, chaûy deûo maët bieân, vaø nhieàu bieán chöa ñöôïc thöû nghieäm.
YÙ töôûng cô baûn cuûa moâ hình maët bieân do Dafalias vaø Popov ñeà xuaát (1975) coù
theå ñöôïc phaùc thaûo nhö sau:
1. Khaùi nieäm maët bieân ñöôïc giôùi thieäu bôûi vieäc giaû ñònh söï toàn taïi cuûa maët nhö
theá noù ñi keøm theo caùc maët chaûy vaø maët ñaët taûi keá tieáp trong khoâng gian öùng
suaát. Söï ñònh nghóa cuûa maët bieân ñoàng nhaát vôùi ñònh nghóa maët chaûy trong lyù
thuyeát deûo coå ñieån. Noùi chung, caû maët bieân vaø maët chaûy coù theå bieán daïng vaø
dòch chuyeån trong khoâng gian öùng suaát neáu ñaët taûi deûo xaûy ra.
2. Moät quy luaät ñöôïc thieát laäp cho vieäc lieân keát ñieåm öùng suaát {σ}, noù ôû beân
trong maët bieân vaø treân maët chaûy hoaëc maët ñaët taûi keá tieáp, vôùi moät ñieåm {σ} treân
maët bieân. Sau ñoù, khoaûng caùch giöõa hai ñieåm naøy, δ, ñöôïc ñònh nghóa.
3. Moâ hình giaû ñònh raèng söï bieán thieân cuûa moâñun deûo, Ep, (nghóa laø, Hp theo
thuaät ngöõ cuûa taøi lieäu naøy) coù theå ñöôïc phaân thaønh ba mieàn. Mieàn ñaàu tieân ñöôïc
lieân keát vôùi söï keát thuùc cuûa öùng xöû ñaøn hoài, nôi maø Ep = ∞; mieàn thöù hai xaûy ra
vöôït qua chaûy deûo ban ñaàu, nôi maø Ep laø haøm giaûm ñôn ñieäu theo khoaûng caùch,
δ, cho ñeán khi ñaït ñeán mieàn thöù ba, nôi maø Ep laø haèng soá E0.
6.6.2 Ñaët taûi keùo ñôn truïc
Hình 6.7a bieåu thò moät phaùc ñoà cuûa ñaùp öùng öùng suaát−bieán daïng ñôn truïc. Vaät
lieäu bieåu thò ñaùp öùng ñaøn hoài tuyeán tính cho ñeán ñieåm A. Beân trong mieàn ñaøn
hoài naøy, moâñun deûo laø voâ haïn. Sau khi vöôït qua ñieåm A, caùc bieán daïng deûo xaûy
ra vaø Ep baét ñaàu coù nhöõng giaù trò höõu haïn, noù thay ñoåi daàn vaø tieán ñeán giaù trò
cuoái cuøng ñöôïc lieân keát vôùi nhöõng ñöôøng giôùi haïn XX’ vaø YY’. Trong hình 6.7a,
OA dieãn taû phaàn ñaøn hoài, vaø ABD laø phaàn ñaøn−deûo. Caát taûi ñaøn hoài ñöôïc giaû
ñònh xaûy ra ôû ñieåm D doïc DD’ vaø vieäc ñaët laïi taûi deûo xaûy ra doïc D’D’’F. Mieàn
FF’ dieãn taû söï caát taûi ñaøn hoài môùi, noù ñöôïc tieáp noái bôûi vieäc ñaët taûi deûo laïi doïc
F’F’’X. Sau ñieåm B, ñöôøng cong ñöôïc tieáp noái trong luùc ñaët taûi deûo laïi töông töï
nhö laàn ñaët taûi deûo ñaàu tieân ñoái vôùi bieán cöùng ñoäng hoïc thuaàn. Noùi chung, caùc
giôùi haïn coù theå thay ñoåi vôùi lòch söû ñaët taûi.
Trong mieàn ñaøn hoài nhö FF’, moâñun deûo Ep laø voâ haïn. Giaù trò cuûa Ep thay ñoåi
trong quaù trình öùng xöû deûo trong nhöõng mieàn nhö F’F’’. Doïc FF’, Ep laø voâ haïn,
nhöng ngay sau F’, noù coù giaù trò höõu haïn vaø giaù trò naøy thay ñoåi khi quaù trình ñi
ñeán F’’. Mieàn F’’X moâ taû öùng xöû deûo trong thôøi gian ñoù Ep ñöôïc cho raèng vaãn
giöõ giaù trò haèng. Do ñoù, ñaùp öùng öùng suaát−bieán daïng ñöôïc giôùi haïn bôûi hai
ñöôøng thaúng XX’ vaø YY’. Trong caùc tröôøng hôïp ña truïc, caùc hình chieáu cuûa
 327

nhöõng ñieåm treân caùc bieân ñöôïc toång quaùt hoùa thaønh maët bieân, do ñoù noù coù teân
laø moâ hình maët bieân.
Moâ hình coù theå ñöôïc giaûi thích baèng ñöôøng cong öùng suaát−bieán daïng deûo ñoái
vôùi tröôøng hôïp ñôn truïc (hình 6.7b). Haõy khaûo saùt hai ñieåm A vaø A’ treân ñöôøng
cong öùng suaát−bieán daïng deûo. Caát taûi seõ xaûy ra töø ñieåm A, doïc AA . Söï môû
roäng cuûa AA ñeán XX’ vaø YY’ daãn ñeán B, B . Caùc ñieåm K vaø R töông öùng laø
caùc trung ñieåm cuûa AA vaø B, B . Thuaät ngöõ töông öùng aùp duïng cho traïng thaùi
A’.
Döôùi moät gia soá öùng suaát dσ, traïng thaùi öùng suaát seõ di chuyeån töø A ñeán A’. Theá
thì mieàn ñaøn hoài AA di chuyeån ñeán A A vaø B, B di chuyeån ñeán B B . Baây
, , , ,

giôø ta ñònh nghóa dα laø hình chieáu cuûa KK’ leân truïc öùng suaát. KK’ laø söï di
chuyeån gia soá cuûa taâm K cuûa ñoaïn ñöôøng trong hoaëc mieàn ñaøn hoài AA , vaø dβ
laø laø hình chieáu cuûa RR’, noù laø söï di chuyeån gia soá cuûa taâm R cuûa ñoaïn ñöôøng
ngoaøi B, B . Ta kyù hieäu S vaø dS töông öùng laø chieàu daøi vaø gia soá chieàu daøi cuûa
ñoaïn ñöôøng trong vaø E p0 laø moâñun deûo ñöôïc keát hôïp vôùi ñöôøng (beà maët) bieân.
Roài thì töø caùc khaûo saùt hình hoïc (hình 6.7b), caùc bieåu thöùc sau ñaây coù theå ñöôïc
vieát:
dσ = E p dε p (6.94)
dS
dα = dσ − (6.95)
2
328

F’’

D’’

Hình 6.7 Bieåu ñoà cuûa moâ hình maët (ñöôøng) trong khoâng gian (a) σ−ε
vaø (b) σ−εp (Dafalias vaø Popov, 1975)
 329

dβ = E p0 dε p (6.96)

 Ep 
(6.97)
,
δ − δ = dδ =  P0 − 1 dσ
E 
 

ôû ñaây δ laø khoaûng caùch cuûa A töø B treân XX’ vaø δ’ laø khoaûng caùch cuûa A’ töø
B’ treân XX’. Caùc ñaúng thöùc treân aùp duïng khi hai bieân ñöôïc giaû ñònh laø caùc
ñöôøng thaúng.
Moâñun deûo Ep ñöôïc thöøa nhaän laø ñöôïc cho bôûi quan heä cuûa daïng
Ep = EÂp(δ, Wp) (6.98)

vôùi E p0 = EÂp(0, Wp). Haøm EÂp laø: (i) haøm taêng cuûa δ, (ii) haøm giaûm cuûa Wp neáu
vaät lieäu bò laøm meàm, vaø (iii) haøm taêng cuûa Wp neáu vaät lieäu bò laøm cöùng. Wp laø
coâng deûo trong suoát nöûa chu kyø coù tröôùc traïng thaùi bieán daïng deûo hieän haønh. S
thöôøng ñöôïc giaû ñònh laø haøm cuûa coâng chaûy deûo Wp; do ñoù, dδ coù theå ñöôïc xaùc
ñònh.
Baây giôø, quy trình gia soá cho tröôøng hôïp ñôn truïc ñöôïc xaùc ñònh hoaøn toaøn
töø heä caùc phöông trình treân. Thöïc ra, dσ, Wp, vaø δ ñaõ ñöôïc cho, dεp, dα, vaø
dβ thu ñöôïc töø nhöõng bieåu thöùc (6.94), (6.95), vaø (6.96) baèng caùch duøng giaù
trò cuûa Ep töø ñaúng thöùc (6.98), vaø giaù trò cuûa dS töø moät quan heä ñoái vôùi S.
Ñoái vôùi gia soá keá tieáp, δ’ thu ñöôïc töø ñaúng thöùc (6.97) vaø giaù trò môùi cuûa Ep
thu ñöôïc töø ñaúng thöùc (6.98). Sau ñoù quy trình ñöôïc laëp laïi.
Caùc hình chieáu cuûa hai ñoaïn thaúng AA vaø B B leân truïc σ di chuyeån trong quaù
trình ñaët taûi deûo. Ñoaïn phía trong di chuyeån do gia soá öùng suaát dσ. Ñoaïn phía
ngoaøi di chuyeån theo cuøng caùch thöùc nhöng ôû toác ñoä chaäm hôn. Do ñoù, roát cuoäc
ñoaïn phía trong coù theå tieán ñeán ñoaïn phía ngoaøi, vaø sau ñoù caû hai cuøng di
chuyeån. Trong quaù trình di chuyeån, Ep thay ñoåi vôùi δ vaø tieáp caän E p0 khi δ = 0.
Coù khaû naêng Ep trôû thaønh E p0 ñoái vôùi δ ≠ 0. Theá roài caû hai ñoaïn di chuyeån cuøng
toác ñoä maø khoâng coù söï tieáp xuùc.

6.6.3 Ñaët taûi ña truïc

Söï moâ taû ñaõ ñeà caäp ôû treân cho tröôøng hôïp ñaët taûi ñôn truïc coù theå deã daøng ñöôïc
toång quaùt hoùa thaønh tröôøng hôïp ñaët taûi ña truïc. Trong tröôøng hôïp ña truïc, mieàn
ñaøn hoài ñöôïc dieãn taû bôûi caùc ñoaïn thaúng phía trong trôû thaønh moät mieàn ñöôïc
giôùi haïn bôûi maët chaûy hoaëc maët ñaët taûi keá tieáp, ñeå ñôn giaûn, ñöôïc bieåu thò nhö
laø moät ñöôøng troøn taâm k (hình 6.8). Ñieàu naøy töông öùng vôùi ñoaïn thaúng phía
trong treân truïc σ cuûa tröôøng hôïp ñôn truïc. Ñoaïn thaúng phía ngoaøi ñöôïc bieåu thò
330

bôûi moät maët khaùc trong khoâng gian öùng suaát, laïi ñöôïc bieåu thò nhö moät ñöôøng
troøn taâm r, di keøm vôùi maët chaûy. Maët thöù hai naøy trong khoâng gian öùng suaát seõ
ñöôïc goïi laø maët bieân, töø thöïc teá ta thaáy raèng maët chaûy bò raøng buoäc ñeå luoân di
chuyeån beân trong maët naøy, noù cuõng di chuyeån trong khoâng gian öùng suaát.
Neáu traïng thaùi öùng suaát {σ}, ñöôïc giôùi thieäu bôûi ñieåm a, naèm treân maët ñaët taûi vaø
tieáp tuïc di chuyeån ra phía ngoaøi, ñaët taûi deûo xaûy ra. Baèng caùch thöøa nhaän quy
luaät chaûy keát hôïp, töùc laø, {ng} = {nf}, theo ñaúng thöùc (6.89), ta coù
1 1
{de} p = {n f }{n f } T {dσ} = dσ{n f } (6.99)
κ κ

trong ñoù dσ = {nf}T{dσ}, laø soá voâ höôùng bieåu thò hình chieáu cuûa gia soá öùng suaát
{dσ} leân phaùp tuyeán ñôn vò {nf}, vaø κ laø moâñun deûo, ñöôïc cho bôûi quan heä
töông töï vôùi ñaúng thöùc (6.98):
∧
κ = κ(δ, Wp ) (6.100)

ÔÛ ñaây haøm κ coù cuøng nhöõng ñaëc tính nhö haøm EÂp ñoái vôùi tröôøng hôïp ñôn truïc.
)

Coâng chaûy deûo baây giôø ñöôïc ñònh nghóa nhö

p
Wp = ∫ σ ijdε ij
ÔÛ ñaây tích phaân ñöôïc thöïc hieän trong khoâng gian bieán daïng doïc theo loä trình ñaët
taûi trong quaù trình bieán daïng deûo tröôùc khi bieán daïng ñaøn hoài coù tröôùc traïng thaùi
deûo hieän thôøi.

Hình 6.8 Sô ñoà bieåu dieãn cho

a) Maët ñaët taûi vaø maët bieân vaø
 331

b) Söï minh hoïa chuyeån ñoäng cuûa chuùng

Baây giôø, moät vaán ñeà xuaát hieän trong tröôøng hôïp ña truïc laø laøm theá naøo xaùc ñònh
khoaûng caùch δ. Trong tröôøng hôïp ñôn truïc, ta coù δ = AB, vôùi A laø traïng thaùi öùng
suaát vaø B laø moät ñieåm treân ñöôøng XX’. Vì vaäy, trong hình 6.8a, ñieåm a ñöôïc laáy
treân beà maët chaûy, vaø ñieåm b treân beà maët bieân. Theo caùch naøy, khoaûng caùch δ =
ab. Veà phaàn xaùc ñònh b, nhieàu giaû thieát coù theå chaáp nhaän ñöôïc. Thí duï, neáu maët
chaûy vaø maët bieân ñoàng daïng, b coù theå laø ñieåm ñoàng vò vôùi a veà söï ñoàng daïng;
hoaëc b coù theå thu ñöôïc nhö laø giao ñieåm cuûa phaùp tuyeán beà maët ñaët taûi taïi a vôùi
maët bieân; hay ñôn giaûn b coù theå laø giao ñieåm cuûa ka vôùi beà maët bieân nhö ñöôïc
bieåu thò trong hình 6.8a. Khoaûng caùch δ coù theå ñöôïc cho bôûi heä meùt Euclid thoâng
thöôøng, töùc laø, neáu { σ } laø traïng thaùi öùng suaát taïi b, thì

δ = [({ σ } − {σ}) T ({ σ } − {σ})]1 / 2 (6.101)

Maët ñaët taûi coù theå dòch chuyeån vaø bieán daïng trong khoâng gian öùng suaát theo quy
luaät bieán cöùng thích hôïp tuøy yù. Ñoàng thôøi, maët bieân coù theå dòch chuyeån trong
khoâng gian öùng suaát. Maët bieân cuõng coù theå bieán daïng; thí duï söï giaõn nôû cuûa maët
bieân seõ töông öùng vôùi söï gia taêng khoaûng caùch giöõa hai ñöôøng bieân trong tröôøng
hôïp moät chieàu.
Quy luaät cho söï dòch chuyeån cuûa maët bieân thu ñöôïc töø söï di chuyeån dβ cuûa taâm
maët naøy. Trong tröôøng hôïp moät chieàu, ñaúng thöùc (6.96) ñoái vôùi dβ coù theå ñöôïc
vieát laïi döôùi daïng sau:

dβ = E p0 dε p = E p dε p − (E p − E p0 )dε p = dσ − (E p − E p0 )dε p (6.102)

Trong ñaúng thöùc naøy, gia soá öùng suaát dσ laø gia soá chuyeån vò trong khoâng gian öùng
suaát cuûa ñieåm treân beà maët ñaët taûi noù dieãn taû traïng thaùi öùng suaát hieän haønh. Neân
chuù yù raèng ñaïi löôïng naøy coù yù nghóa khaùc vôùi dσ trong ñaúng thöùc (6.99), nôi maø
noù aùp duïng cho tröôøng hôïp ña truïc. Hình 6.8b minh hoïa ñaïi löôïng töông öùng vôùi
dσ cuûa ñaúng thöùc (6.102) trong khoâng gian öùng suaát nhieàu chieàu. Ñieåm a cuûa beà
maët ñaët taûi dieãn taû traïng thaùi öùng suaát hieän haønh. Neáu gia soá öùng suaát ñöôïc kyù
hieäu bôûi {dσ}, thì vectô aa1 seõ dieãn taû noù; vectô aa 2 bieåu dieãn hình chieáu cuûa
{dσ} leân phaùp tuyeán ñôn vò {n}; vaø vectô aa 3 bieåu thò gia soá chuyeån vò cuûa a noù
theo höôùng cuûa vectô ñôn vò {ν}. Chuù yù raèng traïng thaùi öùng suaát môùi ñöôïc moâ taû
bôûi a1, trong khi ñieåm a cuûa beà maët ñaët taûi di chuyeån ñeán a3. Vectô aa 3 töông öùng
vôùi ñaïi löôïng dσ cuûa ñaúng thöùc (6.102) trong tröôøng hôïp ñôn truïc. Beân trong pheùp
xaáp xæ baäc hai, coù theå xaùc nhaän raèng aa2 = {n}T{dσ} laø hình chieáu leân {n} cuûa caû
hai vectô aa1 vaø aa 3 . Do ñoù, neáu ω laø goùc toång quaùt hoùa giöõa {n} vaø {ν}, vaø do
{n}T{ν} = nijνij = cosω,
332

dσ
aa 3 = {ν } (6.103)
cos ω

Ñeå khaùi quaùt hoùa phaàn (E p − E p0 ) dε p trong ñaúng thöùc (6.102), yù töôûng ñöôïc ñeà
nghò bôûi Mroz (1967) ñöôïc söû duïng ôû ñaây. Kyù hieäu c trong hình 6.8a bieåu thò
ñieåm treân beà maët bieân nôi maø phaùp tuyeán ngoaøi cuøng höôùng vôùi phaùp tuyeán cuûa
beà maët ñaët taûi taïi a. Theá roài, kyù hieäu {µ} laø vectô ñôn vò doïc theo ac , gia soá
tònh tieán cuûa beà maët bieân doïc theo {µ} seõ thoûa yeâu caàu raèng ñieåm tieáp xuùc ôû
cuøng luùc vôùi traïng thaùi öùng suaát. Baèng caùch duøng caùc ñaúng thöùc (6.99), (6.103),
vaø giaû ñònh ôû treân, ta nhaän ñöôïc
dσ p T p
{dβ} = {ν } − ( κ − κ 0 ) {dε } {dε }{µ}
cos ω
(6.104)
 1  κ  
= dσ  {ν } −  1 − 0 {µ}
 cos ω  κ  
Phöông trình naøy töông öùng vôùi phöông trình (6.96). Caùc quan heä töông öùng vôùi
caùc ñaúng thöùc (6.95) vaø (6.97) cuûa tröôøng hôïp ñôn truïc ñoøi hoûi söï hình thaønh
coâng thöùc cuï theå cuûa beà maët ñaët taûi vaø beà maët bieân. Haõy quan saùt xem beà maët
ñaët taûi coù di chuyeån nhö vaät theå cöùng khoâng, soá haïng dσ{ν}/cosω cuõng laø gia soá
chuyeån vò {dα} cuûa taâm beà maët ñaët taûi. Trong tröôøng hôïp nhö theá, khi hai beà
maët ñeán tieáp xuùc, ñieåm chung coù δ = 0 vaø κ = κ0 , vaø ñaúng thöùc (6.104) laøm
cho {dβ } = {dα}, nghóa laø, caùc beà maët di chuyeån laïi vôùi nhau vôùi cuøng toác ñoä.
Nhö trong tröôøng hôïp ñôn truïc, cuõng coù theå κ laáy giaù trò κ0 tröôùc khi beà maët ñaët
taûi ñeán ñöôïc beà maët bieân, vaø sau ñoù hai beà maët di chuyeån cuøng toác ñoä vaø cuøng
höôùng maø khoâng coù tieáp xuùc.
Coù theå thaáy raèng caùc moâ hình bieán cöùng ñoäng hoïc cuûa Prager vaø Ziegler laø
nhöõng tröôøng hôïp ñaëc bieät cuûa moâ hình beà maët bieân. Söï hình thaønh toång quaùt
cuûa chaûy deûo maët bieân vôùi hình thöùc bieán noäi ñöôïc trong nhöõng baøi baùo cuûa
Dafalias vaø Popov (1976, 1977).

6.6.4 Caùc moâ hình maët bieân khaùc

Theo yù töôûng cô baûn cuûa lyù thuyeát beà maët bieân, nhieàu moâ hình cô baûn khaùc
nhau coù theå ñöôïc phaùt trieån cho caùc kim loaïi cuõng nhö nhöõng vaät lieäu ñòa chaát
khaùc. Do vieäc ñònh nghóa caùc hình daùng vaø nhöõng thay ñoåi cuûa beà maët bieân vaø
beà maët ñaët taûi coù theå khaùc nhau giöõa caùc vaät lieäu, vieäc ñònh nghóa ñieåm öùng suaát
{ σ } treân beà maët bieân töông öùng vôùi ñieåm öùng suaát {σ} treân beà maët ñaët taûi cuõng
theá, vaø caùc quy luaät ñeå nhaän ñöôïc caùc giaù trò cuûa {ng}, {nf}, κ , vaø δ coù theå phöùc
taïp khaùc nhau.
 333

Nhö ñaõ ñöôïc toùm taét bôûi Zienkiewicz (1982), vaøi moâ hình ñieån hình cuûa loaïi ñòa
cô hoïc naøy goàm moâ hình bieán cöùng baát ñaúng höôùng hai maët, moâ hình beà maët
bieân vôùi söï suy bieán, moâ hình beà maët voâ haïn, vaø moâ hình beà maët voâ haïn hieäu
chænh (xem Mroz, Norris, vaø Zienkiewicz, 1978, 1979). Moät moâ hình maët bieân
ñaëc bieät cho ñaát ñaõ ñöôïc phaùt trieån bôûi Dafalias vaø Herrmann (1982).
6.7 SÖÏ MÔÛ ROÄNG TRÖÔØNG HÔÏP BAÁT ÑAÚNG HÖÔÙNG
Moät soá vaät lieäu, nhö kim loaïi taám vaø caùc daïng ñöôïc cheá taïo, bieåu thò nhöõng
ñaëc tính ñònh höôùng noåi baät. Trong nghieân cöùu chaûy deûo cuûa nhöõng vaät lieäu
nhö theá, can thieát phaûi khaûo saùt aûnh höôûng cuûa söï baát ñaúng höôùng. Moät trong
nhöõng nghieân cöùu ñaàu tieân veà chaûy deûo cuûa vaät lieäu baát ñaúng höôùng ñöôïc cho
bôûi Hill (1950). Hill ñaõ ñeà nghò moät tieâu chuaån chaûy vôùi bieåu thöùc baäc hai cuûa
caùc thaønh phaàn öùng suaát noù quy veà tieâu chuan von Mises khi baäc cuûa baát ñaúng
höôùng baèng khoâng [xem ñaúng thöùc 2.198), muïc 2.4]. Caùc quan heä öùng
suaát−bieán daïng töông töï cho caùc vaät lieäu baát ñaúng höôùng vôùi söï bieán cöùng ñaõ
ñöôïc ñeà nghò bôûi Jackson, Smith, vaø Lankford (1948), Dorn (1949), vaø Hu
(1956). Moät lyù thuyeát toång quaùt hôn noù keát hôïp lyù thuyeát ñaúng höôùng vaø lyù
thuyeát bieán cöùng ñoäng hoïc ñaõ ñöôïc ñeà nghò bôûi Baltov vaø Sawczuk (1965).
Döïa treân caùc söï tieán trieån coå ñieån, Yamada (1968, 1969) ñaõ thieát laäp laïi caùc
quan heä cô baûn cho vaät lieäu tröïc höôùng vôùi söï bieán cöùng thích hôïp cho nhöõng
öùng duïng vaøo phaân tích phaàn töû höõu haïn.

6.7.1 Tieâu chuaån chaûy

Theo lyù thuyeát cuûa Hill, ta ñònh nghóa haøm chaûy hay haøm ñaët taûi, f, trong daïng
töông töï vôùi haøm cuûa ñaúng thöùc (2.198):

f =
1
2(F + G + H)
[
F (σ y − σ z ) 2 + G (σ z − σ x ) 2 + H (σ x − σ y ) 2 ]
(6.105)
2 2 2
+ 2Lτ yz + 2Mτ zx + 2Nτ xy = k

trong ñoù F, G, H, L, M, vaø N laø nhöõng thoâng soá vaät lieäu. Neân chuù yù raèng caùc
truïc toïa ñoä x, y, vaø z trong ñaúng thöùc (6.105) ñöôïc laáy laø caùc truïc chính cuûa tính
khoâng ñaúng höôùng vaät lieäu. Thoâng soá bieán cöùng k, bieåu dieãn kích thöôùc cuûa beà
maët chaûy, ñöôïc bieåu dieãn theo öùng suaát töông ñöông σe , noù seõ ñöôïc xaùc ñònh
sau. Ñaúng thöùc (6.105) coù theå ñöôïc bieåu dieãn moät caùch khaùc bôûi haøm aån Q sau
ñaây:
Q=f−k=0 (6.106)

6.7.2 Quy luaät chaûy vaø caùc gia soá bieán daïng deûo
334

Ta seõ duøng quy luaät chaûy keát hôïp ñeå xaùc ñònh caùc gia soá bieán daïng deûo, ôû ñaây
haøm theá naêng g ñöôïc giaû söû laø töông töï nhö haøm chaûy hay haøm ñaët taûi f ñöôïc
cho trong phöông trình (6.105):
G=f (6.107)
Theá thì, caùc gia soá bieán daïng deûo ñöôïc cho bôûi
∂g ∂f
dε pij = dλ = dλ (6.108)
∂σ ij ∂σ ij

Trong daïng ma traän,

{dε p } = dλ {∂∂σf } (6.109)

ôû ñaây {dε }
p T p p p p p p
= {dε x dε y dε z dγ yz dγ zx dγ xy } (6.110)

{∂∂σf } T  ∂f ∂f ∂f
= 
∂f ∂f ∂f 

∂σ x ∂σ y ∂σ z ∂τ yz ∂τ zx ∂τ xy 
(6.111)

vaø dλ laø soá voâ höôùng döông cuûa tính tyû leä. Chuù yù raèng caùc thaønh phaàn tröôït ñöôïc
ñònh nghóa ôû ñaây laø caùc gia soá bieán daïng deûo kyõ thuaät, nghóa laø,
p p
dγ yz = 2dε yz ,... (6.112)

Baèng caùch duøng haøm chaûy f trong phöông trình (6.105), ta coù theå thu ñöôïc caùc
bieåu thöùc cuûa caùc gia soá bieán daïng deûo nhö sau:
p ∂f dλ ,
dε x = dλ = [H(σ x − σ y ) + G (σ x + σ z )] = σ x dλ
∂σ x (F + G + H)
p ∂f dλ ,
dε y = dλ = [F(σ y − σ z ) + H(σ y + σ x )] = σ y dλ
∂σ y (F + G + H)
∂f dλ
dε pz = dλ = [H(σ z − σ x ) + G (σ z + σ x )] = σ ,z dλ
∂σ z (F + G + H)
(6.113)
p ∂f dλ ,
dγ yz = dλ = [2Lτ yz ] = 2τ yzdλ
∂τ yz (F + G + H)
p ∂f dλ ,
dγ zx = dλ = [2Mτ zx ] = 2τ zx dλ
∂τ zx (F + G + H)
p ∂f dλ ,
dγ xy = dλ = [2Nτ xy ] = 2τ xy dλ
∂τ xy (F + G + H)

trong ñoù
 335

, ∂f [H(σ x − σ y ) + G (σ x − σ z )]
σx = =
∂σ x (F + G + H )
∂f [F (σ y − σ z ) + H(σ y − σ x )]
,
σy = = (6.114a)
∂σ y (F + G + H)
, ∂f [ G (σ z − σ x ) + F (σ z − σ x )]
σz = =
∂σ z ( F + G + H)

, 1 ∂f Lτ yz
τ yz = =
2 ∂τ yz (F + G + H)
1 ∂f Mτ zx
,
τ zx = = (6.114b)
2 ∂τ zx (F + G + H)
, 1 ∂f Nτ xy
τ xy = =
2 ∂τ xy (F + G + H )

Ñaúng thöùc (6.113) ñöôïc bieåu dieãn trong daïng ma traän nhö sau:
{dε p } = {σ , }dλ (6.115)

vôùi {σ , } = {∂∂σf } (6.116)

, , , ,
{σ } = {σ x σ y σ z 2τ yz 2τ zx 2τ xy }
, , ,
(6.117)

Caùc öùng suaát σ’x, …, τ’yz, … coù theå ñöôïc ruùt goïn veà caùc öùng suaát leäch töông öùng
ñoái vôùi vaät lieäu ñaúng höôùng khi F = G = H = 3L = 3M = 3N
Caùc thoâng soá vaät lieäu F, G, H, L, M, vaø N, coù theå laø caùc haøm cuûa caùc traïng thaùi
öùng suaát vaø bieán daïng deûo. Ñeå ñôn giaûn, chuùng cuõng coù theå ñöôïc giaû ñònh laø caùc
haèng soá suoát quaù trình chaûy deûo.

6.7.3 Caùc quan heä öùng suaát−bieán daïng

Trong lyù thuyeát deûo, ta giaû söû raèng gia soá bieán daïng toång caùc thaønh phaàn deûo vaø
caùc thaønh phaàn ñaøn hoài:
{dε } = {dε p } + {dε e } (6.118)
ôû ñaây {dε}
T
= {dε x dε y dε z dγ yz dγ zx dγ xy } (6.119)

{dε }
e T e e e
= {dε x dε y dε z dγ yz dγ zx dγ xy }
e e e
(6.120)

Caùc gia soá bieán daïng ñaøn hoài {dεe} coù theå ñöôïc lieân heä vôùi caùc gia soá öùng suaát
thoâng qua moái quan heä öùng suaát−bieán daïng ñaøn hoài baát ñaúng höôùng:
{dε e } = [D e ]{dσ} (6.121)
336

ôû ñaây {dσ}
T
= {dσ x dσ y dσ z dτ yz dτ zx dτ xy } (6.122)

d 11 d 12 d 13 0 0 0 
d d 22 d 23 0 0 0 
 12 
d d 23 d 33 0 0 0 
e
[ D ] =  13  (6.123)
 0 0 0 d 44 0 0 
 0 0 0 0 d 55 0 
 
 0 0 0 0 0 d 66 

Caàn chuù yù raèng, tính baát ñaúng höôùng ñaøn hoài vôùi caùc truïc chính töông töï nhö
tính baát ñaúng höôùng deûo, ñaõ ñöôïc hôïp nhaát trong ma traän [De]. Baûn chaát ñoái
xöùng cuûa ma traän [De] nguï yù söï toàn taïi cuûa haøm naêng löôïng bieán daïng ñaøn hoài.
Nghòch ñaûo cuûa ñaúng thöùc (6.121) ñöôïc bieåu dieãn bôûi
{dσ} = [C e ]{dε e } (6.124)
vôùi
c11 c 12 c13 0 0 0 
c c 22 c 23 0 0 0 
 12
c13 c 23 c 33 0 0 0 
[C e ] = [D e ] − 1 =  (6.125)
 0 0 0 c 44 0 0 
 0 0 0 0 c 55 0 
 
 0 0 0 0 0 c 66 

Thay theá caùc ñaúng thöùc (6.115) vaø (6.121) vaøo ñaúng thöùc (6.118), ta nhaän ñöôïc
bieåu thöùc cho caùc gia soá bieán daïng toång:
{dε} = {dε p } + {dε e } = {σ , }dλ + [D e ]{dσ} (6.126)

6.7.4 ÖÙng suaát töông ñöông vaø bieán daïng töông ñöông
Töông töï nhö lyù thuyeát von Mises cho tröôøng hôïp ñaúng höôùng, ta ñònh nghóa öùng
suaát töông ñöông σe nhö sau:
2 2 2 2 2 2
3 F(σ y − σ z ) + G (σ z − σ x ) + H(σ x − σ y ) + 2Lτ yz + 2Mτ zx + 2Nτ xy
σ e2 =
2 F+G+H
(6.127)
Theo ñònh nghóa, gia soá coâng chaûy deûo dWp ñöôïc bieåu dieãn bôûi
p
dWp = σ x dε x + L + τ yz dγ yz + L
p
(6.128)

Baèng caùch duøng ñaúng thöùc (6.113) ñeå thay caùc gia soá bieán daïng deûo trong ñaúng
thöùc (6.128), ta nhaän ñöôïc
 337

2 2
dWp = σ dλ (6.129)
3 e
Moät caùch khaùc ñeå thu ñöôïc ñaúng thöùc (6.129) laø aùp duïng ñònh lyù Euler leân caùc
haøm ñoàng nhaát. So saùnh ñaúng thöùc (6.105) vaø (6.127), ta coù
1 2
f = σ
3 e
Theá thì ta thu ñöôïc
p ∂f 2 2
dWp = σ ijdε ij = σ ij dλ = 2fdλ = σ e dλ
∂σ ij 3

do haøm chaûy f ñöôïc cho trong ñaúng thöùc (6.105) laø ña thöùc baäc hai ñoàng nhaát
theo caùc thaønh phaàn öùng suaát.
Ta ñònh nghóa gia soá bieán daïng deûo töông ñöông dεp nhö
dWp = σ e dε p (6.130)

Töø ñaúng thöùc (6.129), gia soá bieán daïng deûo töông ñöông coù theå ñöôïc bieåu
dieãn bôûi
2
dε p = σ dλ (6.131)
3 e
Ñeå bieåu dieãn gia soá bieán daïng deûo töông ñöông theo caùc gia soá bieán daïng deûo,
dε x ,..., dγ yz ,..., caùc böôùc sau ñaây cuûa phöông trình (6.113) seõ ñöôïc thöïc hieän:
p p

dλ
Gdε pγ − Hdε pz = (FG + GH + HF )(σ y − σ z ) (6.132)
F+G+H

Gdε py − Hdε pz F + G + H
Theá roài (σ y − σ z ) =
FG + GH + HF dλ
p p
Hdε z − Fdε x F + G + H
Töông töï, (σ z − σ x ) =
FG + GH + HF dλ

Fdε px − Gdε py F + G + H
(σ x − σ y ) = (6.133)
FG + GH + HF dλ

dγ pyz F + G + H
vaø cuõng coù τ yz =
2L dλ
p
dγ zx F + G + H
τ zx =
2M dλ
p
dγ xy F + G + H
τ xy =
2N dλ
338

Thay theá caùc ñaúng thöùc (6.133) vaøo ñaúng thöùc (6.127), ta nhaän ñöôïc bieåu thöùc
cho σ e2 theo caùc gia soá bieán daïng deûo nhö sau:

3F + G + H
σ e2 =
2 (dλ ) 2
 F(Gdε pγ − Hdε pz ) 2 + G (Hdε px − Fdε px ) 2 + H(Fdε px − Gdε py ) 2
× 2
(6.134)
 (FG + GH + HF)
p 2 p 2 1/ 2
(dγ yz ) p 2
(dγ zx ) (dγ xy ) 
+ + + 
2L 2M 2N 


Thay theá ñaúng thöùc (6.134) vaøo (6.131), thì ta thu ñöôïc bieåu thöùc cho gia soá bieán
daïng deûo töông ñöông dεp theo caùc gia soá bieán daïng deûo:
2
dε p = ( F + G + H)
3
 F(Gdε py − Hdε pz ) 2 + G (Hdε pz − Fdε px ) 2 + H(Fdε px − Gdε py ) 2
× 2
(6.135)
 (FG + GH + HF)
p 2 p 2 1/ 2
(dγ yz ) p 2
(dγ zx ) (dγ xy ) 
+ + + 
2L 2M 2N 


Chuù yù raèng thoâng soá bieán cöùng k ñöôïc lieân heä vôùi öùng suaát töông ñöông σe
trong ñaúng thöùc (6.127) bôûi
1 2
k = σ (6.136)
3 e

vaø raèng caùc ñònh nghóa cuûa σe vaø dεp trong caùc ñaúng thöùc (6.127) vaø (6.135) coù
theå ñöôïc quy veà caùc ñaúng thöùc cuûa lyù thuyeát von Mises neáu tính baát ñaúng höôùng
hieän dieän quaù yeáu.

6.7.5 Ñieàu kieän töông thích

Töø ñaúng thöùc (6.136), ta coù theå vieát laïi ñaúng thöùc (6.106) nhö sau:
1 2
Q = f − σ = 0 (6.137)
3 e
Ñieàu kieän töông thích, ñoøi hoûi traïng thaùi öùng suaát duy trì treân maët chaûy hay maët
ñaët taûi trong suoát quaù trình chaûy deûo, ñöôïc bieåu dieãn bôûi
dQ = 0 (6.138)
 339

Töø ñaúng thöùc (6.137),

2
dQ = df − σ dσ = 0 (6.139)
3 e e

Neáu ta giaû söû moái quan heä moät−moät giöõa öùng suaát töông ñöông ( σe ) vaø bieán daïng
deûo töông ñöông ( ∫ dε p ), ñaúng thöùc (6.139) coù theå ñöôïc vieát laïi nhö

2 dσe 2
dQ = df − σe dε p = df − σ e dε p H p = 0 (6.140)
3 dε p 3

ôû ñaây H p = dσ e / dε p töông öùng vôùi ñoä doác cuûa ñöôøng cong öùng suaát töông
ñöông ( σe ) theo bieán daïng deûo töông ñöông (∫ dε ) .
p

Duøng laïi ñaúng thöùc (6.131), ñieàu kieän töông thích coù theå ñöôïc bieåu dieãn bôûi
4 2
df − σ H dλ = 0 (6.141)
9 e p
trong ñoù
∂f
df = dσ ij
∂σ ij

, , , , , ,
= σ x dσ x + σ y dσ y + σ z dσ z + 2τ yz dτ yz + 2τ zx dτ zx + 2τ xy dτ xy (6.142)

vôùi σ’x, …, τ’yz, … ñöôïc ñònh nghóa trong ñaúng thöùc (6.114).
Do ñoù, ñieàu kieän töông thích cuûa ñaúng thöùc (6.141) ñöôïc bieåu dieãn döôùi daïng
ma traän nhö
4 2
{σ , } T {dσ} − σ H dλ = 0 (6.143)
9 e p
ôû ñaây {σ’} vaø {dσ} töông öùng ñöôïc ñònh nghóa trong caùc ñaúng thöùc (6.117)
vaø (6.122).

6.7.6 Ma traän öùng suaát−bieán daïng ñaøn−deûo

Cho ñeán baây giôø, caùc gia soá bieán daïng deûo ñöôïc bieåu dieãn theo traïng thaùi öùng
suaát hieän σij bao goàm caû voâ höôùng döông dλ. Ñeå thu ñöôïc caùc moái quan heä öùng
suaát−bieán daïng ñaøn−deûo gia soá, ta phaûi xaùc ñònh bieåu thöùc cho dλ. Bieåu thöùc
hieän cuûa dλ coù theå thu ñöôïc thoâng qua caùc ñieàu kieän töông thích töø (6.141) ñeán
(6.143) baèng caùch thay theá cho {dσ}.
Caùc bieåu thöùc cho caùc gia soá öùng suaát thu ñöôïc baèng caùch nghòch ñaûo bieåu thöùc
(6.126),
340

{dσ} = [C e ]({dε } − {dε p }) = [C e ]({dε} − {σ , }dλ ) (6.144)

{dσ} = [C e ]{dε } − {S}dλ (6.145)

ôû ñaây {S} = [C e ]{σ , } (6.146)

{S} = {s1s 2 s 3 s 4 s 5 s 6 } T (6.147)

trong ñoù
, , , ,
s1 = c11 σ x + c 12 σ y + c13 σ z , s 4 = 2c 44 τ yz

s 2 = c 12 σ ,x + c 22 σ ,y + c 23 σ ,z , s 5 = 2c 55 τ,zx
(6.148)
s 3 = c 13 σ ,x + c 23 σ ,y + c 33 σ ,z , s 6 = 2c 66 τ ,xy

Thay theá caùc gia soá öùng suaát (6.145) vaøo ñieàu kieän kieân ñònh (6.143), ta nhaän
ñöôïc
4 2
{σ , } T [C e ]{dε} − {σ , } T {S}dλ − σ H dλ = 0 (6.149)
9 e p

Tính ñoái xöùng cuûa [Ce] vaø vieäc duøng ñaúng thöùc (6.146) ñöa ñeán
4 2
{S} T {dε} − {σ , } T {S}dλ − σ H dλ = 0 (6.150)
9 e p

Giaûi xaùc ñònh dλ, ta nhaän ñöôïc

{S} T {dε }
dλ = (6.151)
s
s1dε x + s 2 dε y + s 3dε z + s 4 dγ yz + s 5 dγ zx + s 6 dγ xy
dλ = (6.152)
s

ôû ñaây
4 2
s = σ H + {σ , }{S} (6.153)
9 e p
4 2
s = σ H + s1 σ ,x + s 2 σ ,y + s 3 σ ,z + 2s 4 τ ,yz + 2s 5 τ ,zx + 2s 6 τ ,xy (6.154)
9 e p

Cuoái cuøng, thay dλ töø bieåu thöùc (6.151) vaøo bieåu thöùc (6.145) daãn ñeán

{dσ} = [C ep ]{dε} (6.155)

1
ôû ñaây [C ep ] = [C e ] − {S}{S} T (6.156)
s
 341

hoaëc
 s12 
 c 11 − ñoái xöùng 
 s 
 s1 s 2 s 22 
c 12 − s c 22 −
s
c 23 
 
 c − s1 s 3 s 2s 3 s 23 
c 23 − c 33 −
[C ]
ep  13
= s
s1 s 4 s 2s 4
s
s 3s 4
s
s 24


 − − − c 44 − 
 s s s s 
 s1 s 5 s2s5 s 3s 5 s4s5 s 25 
 − − − − c 55 − 
 s s s s s 
 s1 s 6 s 2s 6 s 3s 6 s4 s6 s5s 6 s 26 
 − s − − − − c 66 −
s 
 s s s s

6.7.7 Ma traän ñaøn−deûo ñoái vôùi tröôøng hôïp öùng suaát phaúng
Trong tröôøng hôïp ñieàu kieän öùng suaát phaúng, σz = τzx = τyz = 0; theá thì dσz = dτzx
= dτyz = 0, nhöng thaønh phaàn bieán daïng dεz khaùc khoâng. Söû duïng laïi ñaúng thöùc
(6.144),
{dσ} = [C e ] ({dε} − {σ'}dλ ) (6.158)
Khai trieån ñaúng thöùc (6.158),
( ,
) ( ,
) (
dσ x = c11 dε x − σ x dλ + c12 dε y − σ y dλ + c13 dε z − σ z dλ
,
)
dσ y = c12 (dε x − σ ,x dλ ) + c 22 (dε y − σ ,y dλ ) + c 23 (dε z − σ ,z dλ )

dσ z = c 13 (dε x − σ x dλ ) + c 23 (dε y − σ y dλ ) + c 33 (dε z − σ z dλ )

, , ,

(6.159)
dτ yz = c 44 (dγ yz − 2τ yz dλ )
,

dτ zx = c 55 (dγ zx − 2τ ,zx dλ )

dτ xy = c 66 (dγ xy − 2τ xy dλ )
,

Do dσz = 0,

(dε z − σ,zdλ ) = − cc13 (dε x − σ ,x dλ ) − cc 23 (dε y − σ,y dλ ) (6.160)

33 33

Thay bieåu thöùc (6.160) vaøo caùc bieåu thöùc tính dσx vaø dσy trong ñaúng thöùc
(6.159), ta nhaän ñöôïc
 c c 
( , 
) c c 
(
,
dσ x =  c 11 − 13 13  dε x − σ x dλ +  c 12 − 13 23  dε y − σ y dλ )
 c 33   c 33  (6.161a)
= c11dε x + c12 dε y − s1dλ
342

 c c  ,
( c c 
) ,
dσ y =  c12 − 23 13  dε x − σ x dλ +  c 22 − 23 23  dε y − σ y dλ
c 33  c 33 
( ) (6.161b)
 
= c12 dε x + c 22 dε y − s2 dλ

Ngoaøi ra, dτyz = dτzx = 0, vaø

( ,
)
dτ xy = c 66 dγ xy − 2τ xy dλ = c 66 dγ xy − s6 dλ (6.161c)

vôùi
c 13 c 13 c 13 c 23
c11 = c 11 − ; c12 = c 12 − ;
c 33 c 33
(6.162)
c 23 c 23
c 22 = c 22 − ; c 66 = c 66
c 33
, , ,
s1 = c11 σ x + c12 σ y ; s2 = c12 σ x + c 22 σ y ; s6 = 2 c 66 τ xy
, ,
(6.163)

Töø caùc bieåu thöùc treân, ta coù theå bieåu thò raèng

{dσ} = [C e ]{dε e } = [C e ]({dε} − {dε p })

= [C ]({dε} − {σ '}dλ ) = [C ]{dε} − {S}dλ
e e (6.164)

ôû ñaây

{dσ}T = {dσ x dσ y dτ xy } (6.165)

 c11 c12 0 
 
[C ]
e
=  c12 c 22 0  (6.166)
 
 0 0 c 66 

{dε}T = {dε x dε y dγ xy } (6.167)

{dε }
e T
{ e
= dε x dε y dγ xy
e e
} (6.168)

{dε }
p T
{ p
= dε x dε y dγ xy
p p
} (6.169)

vaø {σ '}T = {σ ,x σ ,y 2τ ,xy } (6.170)

vaø {S}T = {s1 s2 s6 } (6.171)

trong ñoù

{S} = [C e ] {σ '} (6.172)

 343

Trong nhöõng kyù hieäu treân, caùc vectô vaø caùc ma traän ñöôïc vieát vôùi caùc gaïch treân
ñeå phaân bieät traïng thaùi öùng suaát phaúng vôùi tröôøng hôïp 3−D.
Ñieàu kieän töông thích cho tröôøng hôïp öùng suaát phaúng ñöôïc bieåu dieãn bôûi

{σ '}T {dσ} − 4 σ e2 H p dλ = 0 (6.173)

9

Thay ñaúng thöùc (6.164) vaøo soá haïng ñaàu tieân, ta thu ñöôïc

[ ]
{σ '}T {dσ} = {σ '}T C {dε} − {σ '}T {S}dλ
e

(6.174)
= {S} {dε} − {σ '}T {S}dλ
T

Theá thì ñieàu kieän töông thích daãn tôùi

{S}T {dε} − {σ'}T {S}dλ − 49 σe2 H p dλ = 0 (6.175)

Giaûi dλ, ta thu ñöôïc

dλ =
{S}T {dε} = s1dε x + s2 dε y + s6 dγ xy
(6.176)
s s
ôû ñaây
s =
4 2
σ H + {σ '}T S
9 e p
{}
(6.177)
4 2 , , ,
= σ e H p + s1 σ x + s2 σ y + 2 s6 τ xy
9
Thay dλ töø ñaúng thöùc (6.176) vaøo (6.164), ta thu ñöôïc

{dσ} = [C e ]{dε} − 1s {S}{S}T {dε}

(6.178)
[ ] 1
=  C − S S

e

s
{ }{ }T {dε} = [C ep ]{dε}
ôû ñaây C [ ] laø ma traän ñaøn−deûo ñoái vôùi ñieàu kieän öùng suaát phaúng:
ep

 s1−2 
 c11 − ñoái xöùng 
 s 
[C ]  
2
ep s s s2
=  c12 − 1 2 c 22 −  (6.179)
 s s 
 s s s2 s 6 s 2
 − 1 6 − c 66 − 6 
 s s s 

Maët khaùc, gia soá bieán daïng theo phöông z, dεz, coù theå tính ñöôïc nhö sau:
344

p e
dε z = dε z + dε z

ôû ñaây
p ,
dε z = σ z d λ = − σ x + σ y( , ,
) s1dε x + s2dsε y + s3dε z
e
dε z = d 13dσ x + d 23dσ y
= d 13 (c11dε x + c12 dε y ) + d 23 (c12 dε x + c 22dε y )

ôû ñaây d13 vaø d23 laø nhöõng thaønh phaàn cuûa ma traän [De] ñöôïc cho trong ñaúng thöùc
(6.123).
Neáu ta giaû ñònh raèng vaät lieäu laø ñaøn hoài ñaúng höôùng, thì
E νE
c11 = 2
; c12 = 2
;
1−ν 1−ν
(6.180)
E E
c 22 = ; c 66 =
1−ν
2 2(1 + ν )

Trong tröôøng hôïp naøy, ñaúng thöùc (6.179) coù theå ñöôïc bieåu dieãn nhö
 E s12 
 2
− ñoái xöùng 
1−ν s 
[C ]
e  νE
= 
1 − ν
2
−
s1 s2
s
E
1−ν
2
−
s22
s



(6.181)
 s1 s6 s 2 s6 E s 2
 − − − 6
 s s 2(1 + ν ) s 

ôû ñaây
4 2
s = σ e H p + s1 σ ,x + s2 σ ,y + 2 s6 τ ,xy (6.182)
9

s1 =
E
2
(
σ ,x + νσ ,y ; s2 =
E
)2
(
νσ ,x + σ ,y ; s6 =
E
+ ν
)
τ ,xy (6.183)
1−ν 1−ν 1

Caùc öùng suaát σ’x, σ’y, vaø τ’xy ñöôïc ñònh nghóa bôûi ñaúng thöùc (6.114).

6.7.8 Thí duï keùo höôùng kính taám troøn (Yamada, 1969)
Ñoái vôùi caùc baøi toaùn phaúng, caùc thoâng soá vaät lieäu trong phöông trình (6.105) laø
F, G, H, vaø N. Caùc thoâng soá naøy coù theå ñöôïc xaùc ñònh bôûi caùc thí nghieäm keùo
cuûa caùc maãu daïng taám nhö sau.
 345

Giaû söû raèng x vaø y laø nhöõng truïc chính cuûa tính tröïc höôùng vaät lieäu vaø maãu taám
keùo bò caét vôùi goùc α so vôùi truïc x. Neáu maãu chòu öùng suaát keùo σ (hình 6.9), caùc
thaønh phaàn öùng suaát phaùp theo phöông x vaø y laø
2 2
σ x = σ cos α, σ y = σ sin α, τ xy = σ sin α cos α

Baèng caùch duøng ñaúng thöùc (6.113), vaø quan taâm σz = τyz = τzx = 0, ta coù theå tính
caùc gia soá bieán daïng deûo nhö sau:
p , (G + H )σ x − Hσ y
dε x = σ x dλ = dλ
F+G+H
=
dλσ
F+G+H
[
(G + H ) cos 2 α − H sin 2 α ]
p , (F + H )σ y − Hσ x
dε y = σ y dλ = dλ
F+G+H
=
dλσ
F+G+H
[
(F + H ) sin 2 α − H cos 2 α ]
p , − Gσ x − Fσ y
dε z = σ z dλ = dλ
F+G+H
=
dλσ
F+G+H
[
2 2
− F sin α − G cos α ]

Hình 6.9 Keùo ñôn truïc taám tröïc höôùng

346

p , 2Nτ xy
dγ xy = 2τ xy dλ = dλ
(F + G + H )
dλσ
= [2N sin α cos α ]
F+G+H

Gia soá bieán daïng deûo theo höôùng cuûa t coù theå thu ñöôïc baèng söï bieán ñoåi cuûa caùc
thaønh phaàn bieán daïng deûo:

dε pt = dε px sin 2 α + dε py cos 2 α − dγ pxy sin α cos α

=
dλσ
F+G+H
[
− H − (2N − F − G − 4 H) sin 2 α cos 2 α ]
Tyû soá giöõa gia soá bieán daïng deûo theo phöông ngang vôùi phöông chieàu daøy ñöôïc
cho bôûi
p
dε t H + (2N − F − G − 4 H) sin 2 α cos 2 α
r = p
= 2 2
(6.184)
dε z F sin α + G cos α

Tyû soá naøy thöôøng ñöôïc xem nhö laø giaù trò r cuûa Lankford. Ñaët α = 00, 900, vaø
450, vaø bieåu thò caùc giaù trò r töông öùng bôûi rx, ry, vaø r45, ta thu ñöôïc

G 1 F 1 N  1 1 1
= ; = ; =  r45 +  +  (6.185)
H rx H ry H  2  rx ry 


71 nuùt
103 phaàn töû
 347

Hình 6.10 Keùo höôùng kính cuûa taám hình khuyeân vaø maïng löôùi phaàn töû

Caùc quan heä höõu ích boå trôï laø

1 1 1 F + G + 2N 
: : = (G + H) : (F + H) :   (6.186)
X 2 Y 2 T2  4 

ôû ñaây X, Y, vaø T laø caùc öùng suaát chaûy keùo theo caùc phöông 00, 900, vaø 450.
Baøi toaùn keùo höôùng kính ñöôïc bieåu thò trong hình 6.10. Caùc ñaëc tröng vaät lieäu
thích ñaùng ñöôïc chaáp nhaän trong tính toaùn laø:
Moâñun ñaøn hoài: E = 21000kg/mm2, heä soá Poisson: ν = 0,3, caùc giaù trò cuûa
Lankford: rx = 2,5, ry = 2, vaø r45 = 1.
ÖÙng suaát chaûy theo phöông 900: Y = 25kg/mm2, vaø X:Y:T = 1,035:1:1,291 töø
ñaúng thöùc (6.186).
Suaát bieán cöùng: Hp = d σ /dεp = 0,001E.
Chuù yù raèng taát caû caùc ñaëc tröng ñaøn hoài ñöôïc giaû ñònh laø ñaúng höôùng.
Caùc mieàn chaûy deûo ôû caùc traïng thaùi cuï theå cuûa quaù trình keùo ñöôïc minh hoïa
trong hình 6.11; traïng thaùi 1 töông öùng chaûy deûo ñaàu tieân vaø traïng thaùi 37 laø
tröôùc khi traïng thaùi chaûy deûo hoaøn toaøn. Coù theå ñöôïc thaáy töø hình 6.11 raèng caùc
mieàn chaûy deûo phaùt trieån haàu nhö nhanh choùng theo höôùng x, vaø caùc phaàn töû
doïc theo phöông 450 laø phaàn chaûy deûo sau cuøng. Hình khuyeân phía ngoaøi cuûa
taám chòu keùo veà cô baûn ôû trong traïng thaùi öùng suaát neùn theo phöông chu vi, noù
chieám öu theá so vôùi öùng suaát keùo höôùng kính. Do ñoù, caùc keát quaû cuûa hình 6.11
laø phuø hôïp vôùi thöù töï giaû ñònh veà ñoä lôùn cuûa caùc öùng suaát chaûy Y < X < T theo
ba phöông. Ngoaøi ra, caùc chuyeån vò höôùng kính ñaõ ñöôïc döï ñoaùn, tuaân theo thöù
töï cuûa caùc öùng suaát chaûy vaø caùc giaù trò r cuûa Lankford, caùc hình tai ôû caùc vò trí 00
vaø 900.
348

Traïng thaùi chaûy

Traïng thaùi 10
deûo ñaàu tieân

Tröôùc traïng thaùi chaûy

Traïng thaùi 24 deûo hoaøn toaøn

Traïng thaùi 37

Hình 6.11 Söï môû roäng cuûa mieàn deûo ôû caùc traïng thaùi khaùc
nhau cuûa quaù trình keùo höôùng kính
 349

Chöông 7

CHAÛY DEÛO CUÛA BEÂ TOÂNG

7.1 GIÔÙI THIEÄU

7.1.1 Thoâng tin cô baûn

Trong nhieàu naêm ñaõ qua, caùc phöông phaùp phaân tích vaø thieát keá ñoái vôùi caùc keát
caáu beâ toâng chuû yeáu ñaõ ñöôïc döïa treân phaân tích ñaøn hoài ñöôïc keát hôïp vôùi caùc
quy trình coå ñieån rieâng leû cuõng nhö döïa vaøo caùc coâng thöùc kinh nghieäm ñaõ ñöôïc
xaây döïng treân khoái löôïng lôùn caùc soá lieäu thí nghieäm. Caùc caùch tieáp caän nhö theá
vaãn caàn thieát vaø laø nhöõng phöông phaùp coù hieäu quaû cho vieäc thieát keá thoâng
thöôøng. Tuy nhieân, söï phaùt trieån nhanh choùng cuûa caùc kyõ thuaät tính soá hieän ñaïi
vaø caùc maùy tính soá toác ñoä cao ñaõ cung caáp cho caùc kyõ sö keát caáu moät coâng cuï
maïnh meõ ñeå phaân tích phi tuyeán hoaøn toaøn caùc keát caáu beâ toâng. Baèng caùch duøng
phöông phaùp phaàn töû höõu haïn vaø tieán haønh phaân tích phi tuyeán gia soá, caùc ñaëc
tröng bieán daïng vaø phaù huûy cuûa caùc keát caáu beâ toâng coù theå ñöôïc ñaùnh giaù ôû möùc
ñoä chính xaùc hôïp lyù. Thí duï, moät vaøi öùng xöû phöùc taïp cuûa beâ toâng coát theùp, nhö
caùc ñaëc tröng öùng suaát−bieán daïng phi tuyeán ña truïc, nöùt, vieäc caøi keát taäp, tröôït
lieân keát, vaø caùc aûnh höôûng khaùc ñöôïc boû qua hay ñöôïc xem xeùt moät caùch raát
xaáp xæ tröôùc ñaây baây giôø coù theå ñöôïc moâ hình vaø ñöôïc nghieân cöùu moät caùch hôïp
lyù hôn. Hôn nöõa, khi kieán thöùc ñònh löôïng veà öùng xöû taûi−bieán daïng cuûa beâ toâng
phaùt trieån vaø khi khaû naêng tính toaùn môû roäng, phaïm vi cuûa phaân tích phi tuyeán
coù theå ñöôïc môû roäng ñeå keå ñeán caùc keát caáu beâ toâng chòu taûi ba chieàu, nhö loø
phaûn öùng haït nhaân, thuyeàn noåi, saøn ngoaøi khôi, ñaäp hình cung... ñoái vôùi chuùng
loaïi phaân tích naøy laø giaù trò rieâng bieät vì nhöõng nghieân cöùu thí nghieäm quy moâ
lôùn cuûa caùc keát caáu ñaëc bieät naøy thöôøng raát ñaét.
Noã löïc ñaàu tieân ñeå aùp duïng phöông phaùp phaàn töû höõu haïn vaøo keát caáu beâ toâng
coát theùp ñaõ ñöôïc thöïc hieän bôûi Ngo vaø Scordelis vaøo naêm 1967 vaø sau ñoù, phaùt
trieån nhanh. Ñieàu ñaõ ñöôïc nhaän ra laø söï khoâng hoaøn thieän cuûa caùc moâ hình vaät
lieäu ñoái vôùi beâ toâng coát theùp laø nhaân toá chính giôùi haïn söï môû roäng hôn nöõa khaû
naêng phaân tích caùc keát caáu beâ toâng. Do ñoù, haàu heát nhöõng noã löïc ñaõ ñöôïc tieán
350

haønh trong quaù khöù ñaõ ñöôïc höôùng vaøo caùc vaät lieäu beâ toâng cuõng nhö vieäc moâ
hình söï töông taùc giöõa coát theùp vaø beâ toâng. Cho ñeán ngaøy nay, nhieàu caùch tieáp
caän moâ hình ñaõ ñöôïc ñeà nghò, bao goàm ñaøn hoài phi tuyeán, chaûy deûo, lyù thuyeát
endochronic, vaø lyù thuyeát phaù huûy. Chöông naøy chæ quan taâm ñeán moâ hình chaûy
deûo cuûa vaät lieäu beâ toâng.

7.1.2 Nhöõng neùt ñaëc tröng cuûa öùng xöû beâ toâng
Beâ toâng laø vaät lieäu composite. Noù bao goàm coát lieäu thoâ vaø moät neàn vöõa lieân tuïc,
noù töï chöùa moät hoãn hôïp hoà xi maêng vaø nhöõng haït coát lieäu nhoû hôn. ÖÙng xöû vaät
lyù cuûa noù raát phöùc taïp, ñöôïc xaùc ñònh bôûi caáu truùc cuûa vaät lieäu composite, nhö tyû
leä cuûa nöôùc vôùi xi maêng, tyû leä cuûa xi maêng vôùi coát lieäu, hình daùng vaø kích thöôùc
cuûa coát lieäu, vaø loaïi xi maêng ñöôïc duøng. Baøn luaän cuûa taøi lieäu ñöôïc giôùi haïn
vaøo öùng xöû öùng suaát−bieán daïng cuûa beâ toâng thoâng thöôøng trung bình. Caáu truùc
cuûa vaät lieäu ñöôïc boû qua vaø caùc quy luaät öùng xöû vaät lieäu ñöôïc xaây döïng treân cô
sôû cuûa moâi tröôøng lieân tuïc ñoàng nhaát. Ngoaøi ra, vaät lieäu ñöôïc giaû ñònh thoâng
thöôøng laø ñaúng höôùng ban ñaàu.
Beâ toâng laø loaïi vaät lieäu gioøn. ÖÙng xöû öùng suaát−bieán daïng cuûa noù bò aûnh höôûng
bôûi söï phaùt trieån cuûa caùc veát nöùt vi moâ vaø vó moâ beân trong vaät lieäu. Ñaëc bieät, beâ
toâng chöùa löôïng lôùn caùc veát nöùt vi moâ, nhaát laø nôi tieáp xuùc giöõa caùc coát lieäu thoâ
vaø vöõa, ngay tröôùc khi chòu taùc ñoäng cuûa ngoaïi löïc. Caùc veát nöùt vi moâ ban ñaàu
naøy ñöôïc gaây ra bôûi söï chia taùch, söï co ngoùt, hoaëc söï giaõn nôû nhieät trong hoà xi
maêng. Döôùi taùc ñoäng cuûa taûi, hieän töôïng nöùt vi moâ nhieàu hôn coù theå xaûy ra ôû nôi
tieáp giaùp coát lieäu−hoà xi maêng, noù laø choã noái yeáu nhaát trong heä thoáng composite.
Söï tieán trieån cuûa caùc veát nöùt naøy, chuùng khoâng theå thaáy ñöôïc luùc ban ñaàu, ñeán
trôû thaønh caùc veát nöùt thaáy ñöôïc xaûy ra vôùi söï taùc ñoäng cuûa ngoaïi löïc vaø goùp
phaàn thu ñöôïc öùng xöû öùng suaát−bieán daïng phi tuyeán.
7.1.2.1 ÖÙng xöû öùng suaát−bieán daïng phi tuyeán
Ñöôøng cong öùng suaát−bieán daïng ñieån hình trong thí nghieäm neùn ñôn truïc ñöôïc
bieåu thò trong hình 7.1. Coù ba traïng thaùi bieán daïng ñöôïc khaûo saùt trong thí
nghieäm ñôn giaûn naøy (Kotsovos vaø Newman, 1977). Traïng thaùi ñaàu tieân töông
öùng vôùi öùng suaát trong mieàn ñeán 30% cuûa öùng suaát neùn cöïc ñaïi f’c. ÔÛ traïng thaùi
naøy, caùc veát nöùt toàn taïi trong beâ toâng tröôùc khi chòu taûi vaãn gaàn nhö khoâng ñoåi.
Do ñoù, öùng xöû öùng suaát−bieán daïng laø ñaøn hoài tuyeán tính. Vì theá, 0,3f’c thöôøng
ñöôïc xem nhö laø giôùi haïn ñaøn hoài. Vöôït qua giôùi haïn naøy, ñöôøng cong öùng
suaát−bieán daïng baét ñaàu leäch höôùng khoûi ñöôøng thaúng. ÖÙng suaát giöõa 30% vaø
khoaûng 75% cuûa f’c ñaëc tröng cho traïng thaùi thöù hai, trong ñoù caùc veát nöùt lieân
keát baét ñaàu gia taêng chieàu daøi, chieàu roäng, vaø soá löôïng, vaø moät vaøi veát nöùt sau
naøy ôû gaàn caùc beà maët coát lieäu baét ñaàu lieân keát taïo thaønh caùc veát nöùt vöõa. Vôùi söï
 351

nöùt ñaùng keå ñöôïc phaùt trieån, tính phi tuyeán cuûa vaät lieäu trôû neân roõ raøng hôn. Tuy
nhieân, söï lan truyeàn nöùt ôû giai ñoaïn naøy vaãn oån ñònh cho ñeán khi öùng suaát ñaït
tôùi möùc khoaûng 75% cuûa f’c. Do ñoù, 0,75f’c noùi chung ñöôïc cho laø söï baét ñaàu
maïnh meõ cuûa söï lan truyeàn nöùt baát oån ñònh. Vieäc gia taêng taûi theâm roát cuoäc gaây
ra nöùt baát oån ñònh, vaø trong traïng thaùi thöù ba, söï phaù huûy luõy tieán cuûa beâ toâng
chuû yeáu ñöôïc gaây ra bôûi caùc veát nöùt xuyeân qua vöõa. Caùc veát nöùt naøy noái caùc veát
nöùt lieân keát ôû beà maët cuûa caùc coát lieäu vaø taïo thaønh caùc vuøng nöùt hay söï phaù huûy
noäi. Sau ñoù kieåu bieán daïng thay ñoåi trôn mòn coù theå thay ñoåi, vaø caùc bieán daïng
theâm coù theå bò cuïc boä hoùa. Cuoái cuøng, caùc veát nöùt chính hình thaønh song song
vôùi höôùng taûi taùc ñoäng, gaây ra söï phaù huûy maãu.

Bieán daïng ngang Bieán daïng doïc truïc

Hình 7.1 Ñöôøng cong öùng suaát−bieán daïng neùn ñôn truïc
(Kupfer vaø caùc coäng söï, 1969)

Chieàu daøi ño: 40mm

352

Hình 7.2 Ñöôøng cong öùng suaát−ñoä giaõn daøi keùo ñôn truïc (Peterson, 1981)
Maëc duø söï baøn luaän treân ñaây chæ ñeà caäp ñeán tröôøng hôïp neùn ñôn truïc, ba traïng
thaùi bieán daïng cuõng coù theå ñöôïc nhaän ra moät caùch ñònh tính trong nhöõng tröôøng
hôïp taûi khaùc, nghóa laø, traïng thaùi ñaøn hoài tuyeán tính, traïng thaùi khoâng ñaøn hoài,
vaø traïng thaùi cuïc boä hoùa, vaø chuùng phaûi ñöôïc khaûo saùt trong moâ hình öùng xöû beâ
toâng.

7.1.2.2 Caùc ñaùp öùng khaùc nhau trong keùo vaø neùn
Hình 7.2 bieåu thò ñöôøng cong öùng suaát−ñoä giaõn daøi keùo ñôn truïc. Noùi chung
giôùi haïn ñaøn hoài ñöôïc quan saùt khoaûng 60 ñeán 80% cuûa ñoä beàn keùo tôùi haïn. ÔÛ
treân möùc naøy, caùc veát nöùt vi moâ lieân keát baét ñaàu taêng tröôûng. Do traïng thaùi
öùng suaát keùo ñôn truïc coù khuynh höôùng ngaên chaën caùc veát nöùt ít hôn nhieàu
traïng thaùi öùng suaát neùn, ta coù theå cho raèng khoaûng thôøi gian cuûa söï lan truyeàn
veát nöùt oån ñònh laø hoaøn toaøn ngaén, vaø söï lan truyeàn veát nöùt baát oån ñònh baét
ñaàu raát nhanh. Ñoù laø lyù do öùng xöû cuûa beâ toâng khi chòu keùo hoaøn toaøn coù tính
gioøn. Hôn nöõa, beà maët tieáp giaùp coát lieäu−vöõa coù ñoä beàn keùo thaáp hôn nhieàu so
vôùi vöõa. Ñaây laø lyù do chính cho ñoä beàn keùo thaáp cuûa vaät lieäu beâ toâng.

7.1.2.3 Ñaët taûi neùn ña truïc

Ñôn truïc
Ñôn truïc

Beâ toâng öôùt

ÖÙng suaát doïc truïc töông ñoái:

Keùo Neùn

Bieán daïng doïc truïc, Microinch/inch Bieán daïng ngang

 353

Hình 7.3 Caùc ñöôøng cong öùng suaát− bieán daïng döôùi taûi neùn ña truïc
(Palaniswamy vaø Shah, 1974). ÖÙng suaát vaø bieán daïng döông khi neùn
ÖÙng xöû öùng suaát−bieán daïng ñieån hình cuûa beâ toâng döôùi caùc ñieàu kieän ñaët taûi ña
truïc ñöôïc bieåu thò trong hình 7.3 (Palaniswamy vaø Shah, 1974). Caùc keát quaû thu
ñöôïc töø caùc thí nghieäm maãu hình truïc. Caùc hình truï beâ toâng chòu caùc aùp löïc
ngang haèng, σ2 = σ3. AÙp suaát doïc truïc σ1 ñöôïc gia taêng ñeán khi hoûng. Hình 7.3
bieåu thò caùc ñöôøng cong öùng suaát doïc truïc−bieán daïng doïc truïc (σ1−ε1) vaø öùng
suaát doïc truïc−bieán daïng ngang (σ1−ε2) ñoái vôùi caùc giaù trò khaùc nhau cuûa aùp suaát
giam haõm (ngang). Ta nhaän thaáy raèng aùp suaát haõm coù nhöõng aûnh höôûng ñaùng keå
leân öùng xöû bieán daïng cuûa maãu. Ñaàu tieân, caùc bieán daïng doïc truïc vaø ngang luùc
hoûng taêng theo söï taêng cuûa aùp löïc haõm. Nhöng, ñoái vôùi caùc öùng suaát ngang vöôït
quaù moät giaù trò nhaát ñònh, thí duï, 4 ksi, vieäc gia taêng caùc öùng suaát ngang seõ laøm
giaûm nhöõng giaù trò bieán daïng doïc truïc luùc nöùt. Tuy nhieân, khi so saùnh vôùi tröôøng
hôïp neùn ñôn truïc, caùc bieán daïng lôùn hôn nhieàu xaûy ra trong caùc maãu beâ toâng bò
aùp löïc haõm. Ta coù theå thaáy raèng döôùi vieäc ñaët taûi neùn vôùi aùp löïc haõm, beâ toâng
theå hieän moät möùc ñoä nhaát ñònh cuûa tính deûo tröôùc khi bò phaù huûy.
Töông töï vôùi tröôøng hôïp keùo ñôn truïc, moät caùch ñònh tính, cuõng coù ba traïng thaùi
bieán daïng ñoái vôùi beâ toâng bò haõm ôû möùc ñoä vöøa phaûi, nghóa laø, ñaøn hoài tuyeán
tính, phi ñaøn hoài vaø taäp trung hoùa.

7.1.2.4 Söï giaõn nôû theå tích döôùi vieäc gia taûi neùn

Ñôn truïc

Hình 7.4 Bieán daïng theå tích döôùi taûi neùn song truïc (Shah vaø Chandra)
354

Bieán daïng theå tích ñöôïc veõ theo öùng suaát trong caùc thí nghieäm neùn song truïc
ñöôïc bieåu thò trong hình 7.4. Ñaàu tieân, bieán daïng giaûm ñeán khoaûng 0,75 ñeán
0,90 cuûa öùng suaát tôùi haïn. Roài thì chieàu höôùng ñöôïc ñaûo ngöôïc vôùi vieäc gia
taêng öùng suaát. Shah vaø Chandra ñaõ chæ ra raèng hoà xi maêng töï noù khoâng giaõn
nôû döôùi taùc ñoäng cuûa taûi neùn. Hoà xi maêng tieáp tuïc trôû neân chaéc chaén ñeán khi
hoûng. Söï giaûn nôû theå tích ñöôïc khaûo saùt chæ khi vöõa xi maêng ñöôïc pha troän vôùi
coát lieäu, ñieàu naøy chæ ra raèng baûn chaát composite cuûa beâ toâng cô baûn coù theå
ñaùp öùng ñoái vôùi söï giaõn nôû theå tích. Chuù yù raèng öùng suaát maø ôû ñoù theá tích baét
ñaàu taêng ñöôïc lieân heä vôùi söï gia taêng ñaùng keå cuûa caùc veát nöùt vi moâ xuyeân
qua vöõa, nghóa laø, vôùi vieäc baét ñaàu cuûa söï lan truyeàn nöùt baát oån ñònh.

7.1.2.5 Söï bieán meàm bieán daïng

ÖÙng suaát

Bieán daïng, %

Hình 7.5 Caùc ñöôøng cong öùng suaát−bieán daïng neùn ñôn truïc cho beâ toâng
(Wischers, 1978)
 355

Hình 7.6 AÛnh höôûng cuûa chieàu cao maãu leân ñöôøng cong
öùng suaát−bieán daïng ñôn truïc (van Mier, 1984)

Nhieàu vaät lieäu kyõ thuaät nhö beâ toâng, ñaù, vaø ñaát theå hieän moät öùng xöû bieán meàm
bieán daïng roõ reät khi vöôït qua ñænh cuûa öùng suaát phaù huûy. Hình 7.5 bieåu thò caùc
ñöôøng cong öùng suaát−bieán daïng neùn ñôn truïc ñieån hình thu ñöôïc töø caùc thí
nghieäm ñöôïc ñieàu khieån bieán daïng. Moãi ñöôøng cong naøy coù nhaùnh ñi xuoáng ñoät
ngoät ôû phía beân kia ñænh cuûa öùng suaát phaù huûy.
Tuy nhieân, nhö ñaõ ñeà caäp ôû treân, ngay caû tröôùc öùng suaát ñænh, söï taäp trung hoùa
bieán daïng ñaõ baét ñaàu xaûy ra. Noù trôû neân ñaùng keå hôn sau öùng suaát ñænh. Söï
phaân boá bieán daïng trong maãu thì khoâng tieáp tuïc nöõa. Do ñoù, caùc caâu hoûi ñöôïc
ñaët ra laø “Nhaù
Nhaùnh bieán meàm cuûa ñöôøng cong öùng suaát−bieán daïng coù yù nghóa gì?’
vaø “Caùc keát quaû thí nghieäm sau ñieåm ñænh coù theå ñöôïc dieãn giaûi theo öùng suaát vaø
bieán daïng khoâng?”.
Hieän nay, noùi chung, ngöôøi ta ñaõ nhaát trí raèng nhaùnh bieán meàm cuûa ñöôøng cong
öùng suaát−bieán daïng khoâng phaûn aùnh ñaëc tröng vaät lieäu, maø bieåu dieãn ñaùp öùng
cuûa keát caáu ñöôïc hình thaønh bôûi maãu cuøng vôùi heä thoáng ñaët taûi hoaøn chænh cuûa
noù (van Mier,, 1984). Luaän cöù naøy ñöôïc xaùc nhaän bôûi caùc thí nghieäm neùn cuûa
nhöõng maãu coù chieàu cao khaùc nhau. Caùc keát quaû thí nghieäm döôùi daïng öùng suaát
vaø bieán daïng ñöôïc bieåu thò trong hình 7.6. Nhö ta coù theå thaáy ñöôïc hình naøy, caùc
nhaùnh ñi xuoáng cuûa caùc ñöôøng cong öùng suaát−bieán daïng khoâng gioáng nhau maø
coù caùc ñoä doác giaûm theo söï gia taêêng caùc chieàu cao cuûa maãu. Maët khaùc, tuy
nhieân, neáu chuyeån vò sau ñieåm ñænh thay cho bieán daïng ñöôïc veõ theo öùng suaát,
caùc ñöôøng cong öùng suaát−chuyeån vò thì haàu nhö gioáng nhau, ñoäc laäp vôùi caùc
356

chieàu cao cuûa maãu (van Mier, 1984). Hieän töôïng naøy coù theå ñöôïc giaûi thích nhö
sau. Do bieán daïng sau ñieåm ñænh ñöôïc taäp trung hoùa trong mieàn nhoû cuûa caùc
maãu, ñieàu naøy seõ daãn ñeán chuyeån vò sau ñieåm ñænh nhö nhau cho taát caû caùc
maãu. Tuy nhieân, khi ta tính caùc bieán daïng cho moãi maãu, ta seõ duøng cuøng giaù trò
chuyeån vò ñeå chia cho caùc chieàu cao khaùc nhau. Vieäc naøy seõ ñöa ñeán caùc giaù trò
bieán daïng khaùc nhau. Caùc giaù trò naøy khoâng laø caùc giaù trò thaät ñöôïc ño töø maãu,
maø laø caùc giaù trò trung bình treân toaøn boä caùc chieàu cao cuûa maãu.
Vì vaäy, khi bieán daïng sau ñieåm ñænh ñöôïc taäp trung, nhaùnh ñi xuoáng cuûa ñöôøng
cong öùng suaát−bieán daïng khoâng theå ñöôïc xem laø ñaëc tröng vaät lieäu. Maø ñuùng
hôn, noù phaûi ñöôïc xem nhö laø ñaëc tröng cuûa keát caáu.

7.1.2.6 Söï suy giaûm ñoä cöùng

Hình 7.7 bieåu thò ñöôøng cong öùng suaát−bieán daïng neùn ñôn truïc ñieån hình döôùi
taùc ñoäng cuûa taûi chu kyø. Nhö ta coù theå thaáy, caùc ñöôøng cong caát taûi−ñaët taûi laïi
khoâng laø nhöõng ñoaïn thaúng maø laø nhöõng ñöôøng voøng coù kích thöôùc thay ñoåi
vôùi vieäc giaûm caùc ñoä doác trung bình. Neáu ta giaû ñònh raèng ñoä doác trung bình laø
ñoä doác cuûa ñöôøng thaúng noái caùc ñieåm ngoaët cuûa moät chu kyø vaø raèng öùng xöû
cuûa vaät lieäu theo vieäc caát taûi vaø ñaët taûi laïi laø ñaøn hoài tuyeán tính (ñöôïc veõ baèng
caùc ñöôøng ñöùt trong hình 7.7), theá thì moâñun ñaøn hoài (hay ñoä doác) giaûm suùt
theo theo söï taêng bieán daïng. ÖÙng xöû giaûm suùt ñoä cöùng naøy ñöôïc lieân heä vôùi
moät vaøi loaïi phaù huûy (goïi laø caùc loã hoång vi moâ vaø caùc veát nöùt vi moâ). Söï phaù
huûy naøy trôû neân ñaùng keå hôn nhieàu trong mieàn sau ñieåm ñænh.

Hình 7.7 Ñöôøng cong öùng suaát−bieán daïng neùn ñôn truïc
(Sinha vaø caùc coäng söï, 1964)
 357

7.1.3 Moâ hình cô baûn cuûa vaät lieäu beâ toâng

Nhöõng nghieân cöùu chuyeân saâu ñaõ ñöôïc thöïc hieän trong nhöõng naêm gaàn ñaây ñaõ
daãn ñeán nhöõng hieåu bieát toát hôn veà öùng xöû cô baûn cuûa beâ toâng döôùi caùc ñieàu
kieän ñaët taûi khaùc nhau. Nhieàu moâ hình cô baûn ñaõ ñöôïc ñeà nghò. Phaàn lôùn caùc moâ
hình naøy laø loaïi coù tính hieän töôïng. Muïc ñích cuûa moâ hình hieän töôïng laø moâ
phoûng baèng toaùn hoïc caùc quan heä öùng suaát−bieán daïng vó moâ ñoái vôùi nhöõng ñieàu
kieän ñaët taûi khaùc nhau, baèng caùch boû qua cô cheá öùng xöû vi moâ. Phöông phaùp
chaûy deûo thuoäc loaïi naøy.
Lyù thuyeát chaûy deûo coå ñieån ñöôïc xaây döïng ban ñaàu cho kim loaïi, vaø caùc cô cheá
bieán daïng cuûa kim loaïi hoaøn toaøn khaùc vôùi caùc cô cheá bieán daïng cuûa beâ toâng.
Tuy nhieân, töø quan ñieåm vó moâ, chuùng vaãn coù vaøi tính töông töï, ñaëc bieät trong
cheá ñoä tröôùc phaù huûy. Thí duï, beâ toâng bieåu thò öùng xöû öùng suaát−bieán daïng phi
tuyeán trong quaù trình ñaët taûi vaø coù bieán daïng khoâng hoài phuïc ñaùng keå trong quaù
trình caát taûi. Ñaëc bieät döôùi vieäc ñaët taûi neùn vôùi caùc aùp suaát haõm, beâ toâng coù theå
bieåu thò moät ít öùng xöû deûo. Caùc bieán daïng khoâng theå hoài phuïc cuûa beâ toâng ñöôïc
gaây ra bôûi nöùt vi moâ vaø tröôït vaø coù theå ñöôïc nghieân cöùu bôûi lyù thuyeát chaûy deûo.
Moâ hình chaûy deûo baát kyø phaûi goàm coù ba giaû thieát cô baûn:
1- Beà maët chaûy deûo ban ñaàu trong khoâng gian öùng suaát ñònh nghóa möùc öùng suaát
ôû ñoù bieán daïng deûo baét ñaàu.
2- Quy luaät bieán cöùng ñònh nghóa söï thay ñoåi cuûa beà maët ñaët taûi cuõng nhö söï thay
ñoåi cuûa caùc ñaëc tröng bieán cöùng cuûa vaät lieäu trong quaù trình dieãn bieán cuûa
chaûy deûo.
3- Quy luaät chaûy, noù ñöôïc xem nhö laø haøm theá naêng chaûy, cung caáp quan heä öùng
suaát−bieán daïng chaûy deûo gia soá.
Trong vieäc moâ hình chaûy deûo cuûa beâ toâng, ñieàu kieän beàn tôùi haïn, nghóa laø ñieàu
kieän hoûng noù thieát laäp bieân treân cuûa caùc traïng thaùi coù theå ñaït tôùi ñöôïc, phaûi
ñöôïc giaû ñònh, theâm vaøo ba giaû thieát ôû treân. Do lyù thuyeát chaûy deûo coå ñieån ñöôïc
xaây döïng ban ñaàu cho caùc kim loaïi, moät vaøi giaû thieát cô baûn cuûa noù khoâng coù
hieäu löïc caùc vaät lieäu kyõ thuaät khaùc nhö beâ toâng. Do ñoù, caùc hieäu chænh ñaùng keå
laø caàn thieát trong vieäc aùp duïng lyù thuyeát coå ñieån naøy cho caùc vaät lieäu beâ toâng.
Trong chöông naøy, söï phaùt trieån moâ hình ñöôïc döïa treân tính chaûy deûo trong
mieàn tröôùc phaù huûy ñöôïc ñeà caäp chi tieát tröôùc tieân. Taàm quan troïng ñöôïc ñaët
vaøo caùc khaùi nieäm cô baûn cuûa beà maët chaûy, quy luaät bieán cöùng, vaø quy luaät
chaûy deûo rieâng bieät cho caùc vaät lieäu beâ toâng.
Tuy nhieân, moâ hình cô baûn thích hôïp ñeå phaân tích caùc keát caáu beâ toâng ñoøi hoûi söï
moâ taû hoaøn chænh cuûa öùng xöû vaät lieäu, khoâng chæ trong mieàn tröôùc phaù huûy (bieán
358

cöùng), maø coøn bao goàm öùng xöû sau phaù huûy cuûa noù (bieán meàm). Töø quan ñieåm
vó moâ, öùng xöû haäu phaù huûy ñöôïc ñaëc tröng hoùa bôûi nhaùnh ñi xuoáng cuûa quan heä
öùng suaát−bieán daïng cuõng nhö söï suy giaûm cuûa moâñun ñaøn hoài trong quaù trình
caát taûi. Trong khuoân khoå cuûa chaûy deûo khoâng gian bieán daïng, öùng xöû bieán meàm
coù theå ñöôïc moâ taû toång quaùt, vaø hôn nöõa, söï suùt giaûm ñaøn hoài ñöôïc caëp ñoâi vôùi
bieán daïng deûo cuõng coù theå ñöôïc taïo thaønh bôûi caùc lyù thuyeát nöùt deûo. Do ñoù,
phaàn sau cuûa chöông naøy ñöôïc daønh heát cho vieäc ñeà caäp lyù thuyeát deûo khoâng
gian bieán daïng. Do moâ hình ñoái vôùi öùng xöû haäu phaù huûy cuûa beâ toâng vaãn ñang
ñöôïc phaùt trieån, neân vieäc baøn luaän chæ ñöôïc giôùi haïn vaøo caùc khaùi nieäm cô baûn
cuûa lyù thuyeát toång quaùt hôn laø ñi vaøo moät moâ hình cuï theå cuûa beâ toâng.
Trong phaàn tieáp theo, ta seõ baét ñaàu vôùi vieäc ñeà caäp caùc tieâu chuaån phaù huûy
chuùng taïo thaønh cô sôû cho haàu heát caùc moâ hình cô baûn cuûa beâ toâng.

7.2 CAÙC TIEÂU CHUAÅN PHAÙ HUÛY

7.2.1 Caùc ñaëc tröng cuûa maët phaù huûy cuûa beâ toâng
Do giaû thieát tính ñaúng höôùng laø hôïp lyù cho vaät lieäu beâ toâng, daïng toång quaùt cuûa
beà maët phaù huûy coù theå ñöôïc bieåu dieãn nhö (xem chöông 2)
f(I1, J2, J3) = 0 (7.1a)
hoaëc f(ξ, ρ, θ) = 0 (7.1b)
Maët khaùc, baèng caùch duøng caùc öùng suaát baùt dieän σoct vaø τoct ñeå thay theá caùc baát
bieán öùng suaát I1 vaø J2, phöông trình (7.1a, 7.1b) coù theå ñöôïc vieát nhö:
F(σoct, τoct, θ) = 0 (7.1c)
Daïng hieän cuûa haøm phaù huûy ñöôïc ñònh nghóa bôûi caùc döõ lieäu thí nghieäm. Caùc thí
nghieäm beàn cuûa beâ toâng thoâng thöôøng ñöôïc daãn chöùng roõ trong taøi lieäu. Ñeå chæ
roõ moät soá, caùc baùo caùo cuûa Kupfer vaø caùc coäng söï (1969) vaø Tasuji vaø caùc coäng
söï (1978) gaàn nhö bao goàm toaøn mieàn öùng suaát song truïc. Ñoái vôùi caùc traïng thaùi
öùng suaát ba truïc, caàn keå ñeán caùc keát quaû cuûa Mills vaø Zimmerman (1970),
Launay vaø Gachon (1970), vaø Gerstle vaø caùc coäng söï (1978), trong soá caùc keát
quaû khaùc. Caùc döõ lieäu thí nghieäm coù giaù trò bieåu thò roõ caùc ñaëc tính caàn thieát cuûa
beà maët phaù huûy. Ñieàu naøy ñöôïc minh hoïa trong hình 7.8.
Laø nhöõng vaät lieäu phuï thuoäc aùp löïc thuûy tónh, beâ toâng coù beà maët phaù huûy vôùi
nhöõng kinh tuyeán cong, nguï yù raèng aùp suaát thuûy tónh gaây ra nhöõng aûnh höôûng
laøm taêng khaû naêng tröôït cuûa vaät lieäu (hình 7.8a). Caùc kinh tuyeán baét ñaàu töø
ñieåm phaù huûy keùo thuûy tónh vaø môû roäng theo höôùng aâm cuûa truïc thuûy tónh. Moät
cheá ñoä ñaët taûi thuûy tónh thuaàn tuùy khoâng theå gaây ra phaù huûy. Ñöôøng cong phaù
 359

huûy doïc theo kinh tuyeán neùn leân ñeán I1 = 79f’c ñaõ ñöôïc xaùc ñònh baèng thí
nghieäm bôûi Chinn vaø Zimmerman (1965) maø khoâng phaùt hieän khuynh höôùng cuûa
kinh tuyeán naøy tieäm caän truïc thuûy tónh. Kinh tuyeán keùo ρt, kinh tuyeán neùn ρc, vaø
kinh tuyeán tröôït ρs töông öùng vôùi θ = 00, θ = 600, vaø θ = 300, thoûa ρt < ρs < ρc.
Giaù trò cuûa ρt/ρc taêng theo söï gia taêng cuûa aùp löïc thuûy tónh. Noù khoaûng 0,5 gaàn
maët phaúng π vaø ñaït ñeán giaù trò cao khoaûng 0,8 gaàn aùp löïc thuûy tónh ξ = −7f’c.
Nhö ñöôïc bieåu thò trong hình 7.8b, caùc maët caét ngang cuûa beà maët phaù huûy treân
nhöõng maët phaúng leäch coù chu kyø 1200 vaø ñoái xöùng 600 vì tính ñaúng höôùng. Hình
daùng cuûa caùc giao tuyeán giöõa beà maët phaù huûy vôùi maët phaúng leäch thay ñoåi töø
daïng gaàn nhö tam giaùc ñoái vôùi caùc öùng suaát keùo hay neùn nhoû ñeán daïng phoàng ra
(gaàn gioáng ñöôøng troøn) ñoái vôùi caùc öùng suaát neùn cao hôn. Caùc tieát dieän leäch coù
tính loài vaø phuï thuoäc θ (hình 7.8b).

Kinh tuyeán neùn ρc

Kinh tuyeán tröôït ρs

a) Kinh tuyeán keùo ρt

b)
360

Hình 7.8 Caùc ñaëc tröng cô baûn cuûa beà maët phaù huûy
a) Caùc kinh tuyeán cuûa beà maët phaù huûy
b) Caùc tieát dieän trong maët phaúng leäch
Döïa treân söï hieåu bieát lieân quan ñeán hình daùng beà maët phaù huûy cuûa vaät lieäu beâ
toâng, nhieàu tieâu chuaån phaù huûy ñaõ ñöôïc ñeà nghò. Phaàn lôùn caùc tieâu chuaån naøy ñaõ
ñöôïc ñeà caäp trong quyeån saùch cuûa Chen (1982), ôû ñoù chuùng ñaõ ñöôïc phaân loaïi
theo soá caùc haèng soá vaät lieäu xuaát hieän trong bieåu thöùc nhö moâ hình moät thoâng soá
ñeán moâ hình naêm thoâng soá. Moät soá trong nhöõng moâ hình phoå bieán nhaát ñöôïc
bieåu dieãn trong hình 7.9.
 361

Hình 7.9 Caùc moâ hình phaù huûy

Caùc moâ hình moät thoâng soá, bao goàm loaïi beà maët phaù huûy von Mises hoaëc Tresca
ñoái vôùi caùc kim loaïi deûo, noùi chung ñöôïc söû duïng trong caùc phaàn tích phaàn töû
höõu haïn ñoái vôùi beâ toâng döôùi caùc öùng suaát neùn. Loaïi beà maët chaûy ñoäc laäp aùp löïc
naøy töông töï phuï thuoäc tröôït thuaàn tuùy. Ñeå keå ñeán khaû naê na ng keùo giôùi haïn cuûa
beâ toâng, beà maët von Mises hoaëc Tresca thöôøng ñöôïc laøm taêng leân bôûi beà maët
öùng suaát chính cöïc ñaïi hay beà maët ngöôõng keùo.
Trong soá caùc moâ hình hai thoâng soá, caùc beà maët Drucker−Prager vaø Mohr−Coulomb
coù leû laø nhöõng loaïi tieâu chuaån phaù huûy phuï thuoäc aùp löïc ñôn giaûn nhaát. Trong
362

nhöõng moâ hình naøy, öùng suaát tieáp thuaàn hay öùng suaát tieáp baùt dieän τoct phuï thuoäc
tuyeán tính vaøo öùng suaát thuûy tónh σm hoaëc öùng suaát phaùp baùt dieän σoct. Beà maët
Mohr−Coulomb ñaõ ñöôïc duøng thöôøng xuyeân nhö laø beà maët phaù huûy cho beâ toâng,
trong khi beà maët Drucker−Prager ñaõ ñöôïc duøng phoå bieán nhaát cho ñaát. Beà maët
Drucker−Prager coù hai thieáu soùt veà vieäc moâ hình beâ toâng: quan heä tuyeán tính giöõa
τoct vaø σoct vaø söï ñoäc laäp cuûa goùc ñoàng daïng θ (hình 7.9c). Nhö ñaõ ñöôïc ñeà caäp ôû
treân, döïa vaøo thí nghieäm, quan heä τoct−σoct ñaõ ñöôïc bieåu thò laø ñöôøng cong, vaø veát
cuûa beà maët phaù huûy treân caùc tieát dieän leäch khoâng laø ñöôøng troøn. Do ñoù, caùc moâ
hình hai thoâng soá vôùi caùc kinh tuyeán thaúng khoâng thích hôïp ñeå moâ taû phaù huûy cuûa
beâ toâng trong mieàn neùn cao. Beà maët Drucker−Prager toång quaùt hoùa ñaõ ñöôïc ñeà
nghò bôûi Bresler vaø Pister (1958) laø moâ hình ba thoâng soá noù giaû ñònh söï phuï thuoäc
parabola cuûa τoct vaøo σoct, trong khi caùc tieát dieän leäch ñoäc laäp vôùi θ. Maët khaùc, moâ
hình ba thoâng soá tröôùc ñoù ñaõ ñöôïc ñeà nghò bôûi Willam vaø Warnke giöõ laïi quan heä
τoct−σoct tuyeán tính, nhung caùc tieát dieän leäch theå hieän söï ñoäc laäp vôùi θ. Caùc moâ hình
boán thoâng soá cuûa Ottosen (1977) vaø Hsieh vaø caùc coäng söï (1982) vaø moâ hình naêm
thoâng soá ñöôïc caûi tieán cuûa Willam vaø Warnke (1975) ñeàu coù quan heä τoct−σoct
parabola. Caùc moâ hình caûi tieán naøy (hình 7.9f, g, h) moâ phoûng taát caû nhöõng ñaëc tính
quan troïng cuûa beà maët phaù huûy ba truïc vaø ñöa ra söï ñaùnh giaù saùt veà caùc döõ lieäu thí
nghieäm thích hôïp. Caùc moâ hình moät vaø hai thoâng soá ñôn giaûn ñaõ ñöôïc ñeà caäp trong
chöông 2. Caùc moâ hình caûi tieán seõ ñöôïc giôùi thieäu trong nhöõng muïc sau.

7.2.2 Moâ hình boán thoâng soá Ottosen

Ñeå ñaùp öùng caùc yeâu caàu hình hoïc trong beà maët phaù huûy cho vaät lieäu beâ toâng,
Ottosen (1977) ñaõ ñeà nghò tieâu chuaån chöùa taát caû ba thoâng soá baát bieán I1, J2, vaø θ
nhö sau:
f (I1 , J 2 , θ) = aJ 2 + λ J 2 + bI1 − 1 = 0 (7.2a)

vôùi λ laø haøm cuûa cos3θ:

 1 −1 
K 1 cos cos (k 2 cos 3θ) ñoái vôùi cos 3θ ≥ 0
 3 
λ= (7.2b)
K cos π − 1 cos − 1 (−k cos 3θ) ñoái vôùi cos 3θ ≤ 0
 1 3 3 2 
 
Trong ñaúng thöùc (7.2a, b), a, b, k1, k2 laø nhöõng haèng soá. Ñeå thuaän tieän cho nhöõng
baøn luaän sau naøy, ta seõ giaû ñònh taát caû caùc öùng suaát vaø caùc baát bieán öùng suaát
xuaát hieän trong tieâu chaåun phaù huûy ñöôïc bình thöôøng hoùa bôûi f’c, ñoä beàn neùn
ñôn truïc cuûa beâ toâng, nghóa laø, I1, J2 trong ñaúng thöùc (7.2a) töông öùng ñaïi dieän
cho I1/f’c, J2/f’c.
Caùc ñaúng thöùc (7.2a,b) ñònh nghóa beà maët phaù huûy vôùi caùc kinh tuyeán cong vaø
caùc tieát dieän ngang khoâng troøn treân caùc maët phaúng leäch. Caùc kinh tuyeán ñöôïc
 363

moâ taû bôûi ñaúng thöùc (7.2a) laø caùc parabola baäc hai chuùng loài neáu a > 0 vaø b >
0. Caùc maët caét ngang coù nhöõng ñaëc tröng hình hoïc ñoái xöùng vaø loài, vaø coù hình
daùng thay ñoåi töø gaàn gioáng tam giaùc ñeán gaàn gioáng hình troøn vôùi söï gia taêng
aùp suaát thuûy tónh. Moâ hình bao goàm vaøi moâ hình tröôùc ñoù nhö laø caùc tröôøng
hôïp ñaëc bieät, nghóa laø, moâ hình von Mises ñoái vôùi a = b = 0 vaø λ = constant,
vaø moâ hình Drucker−Prager ñoái vôùi a = 0 vaø λ = constant.
Boán thoâng soá trong tieâu chuaån phaù huûy coù theå ñöôïc xaùc ñònh treân cô sôû cuûa hai
thí nghieäm beâ toâng ñôn truïc ñieån hình (f’c vaø f’t) vaø hai döõ lieäu song truïc vaø ba
truïc tieâu bieåu:
1- Ñoä beàn neùn ñôn truïc f’c (θ = 600).
2- Ñoä beàn keùo ñôn truïc f’t (θ = 00).
3- Ñoä beàn neùn song truïc f’c (θ = 00). Cuï theå, ta choïn σ1 = σ2 = −1,16f’c, σ3 = 0,
töông öùng vôùi caùc thí nghieäm cuûa Kupfer vaø caùc coäng söï (1969); nghóa laø f’b c
= 1,16f’c.
4- Traïng thaùi öùng suaát ba truïc (ξ/f’c, ρ/f’c) = (−5, 4) treân kinh tuyeán neùn (θ =
600) noù cung caáp söï phuø hôïp toát nhaát vôùi caùc keát quaû thí nghieäm cuûa Balmer
(1949) vaø Richart vaø caùc coäng söï (1928).
Caùc giaù trò thu ñöôïc ñoái vôùi caùc thoâng soá töø nhöõng döõ lieäu naøy vaø söï phuï thuoäc
cuûa chuùng vaøo f 't =f’t/f’c ñöôïc trình baøy trong baûng 7.1.

Caùc öùng suaát phaù huûy ñöôïc ñaùnh giaù bôûi tieâu chaån Ottosen vôùi caùc thoâng soá
cuûa baûng 7.1, f 't = 0,1, baây giôø seõ ñöôïc so saùnh vôùi caùc keát quaû thí nghieäm.
Hình 7.10 bieåu dieãn söï so saùnh cuûa tieâu chuaån phaù huûy vôùi caùc döõ lieäu ba truïc
trong caùc maët phaúng kinh tuyeán, noù chæ ra söï phuø hôïp toát nhaát vôùi phaàn coù lieân
quan (ξ/f’c > −5) cuûa kinh tuyeán neùn nhö ñöôïc xaùc ñònh bôûi Balmer (1949) vaø
Richart vaø caùc coäng söï (1928) ñaït ñöôïc bôûi ñieåm öùng suaát phaù huûy ñaõ choïn
(ξ/f’c, ρ/f’c) = (−5, 4). Ñoái vôùi ξ/f’c < −5, tieâu chuaån döôøng nhö ñöa ra söï ñaùnh
giaù vöøa phaûi. Caàn chuù yù raèng neáu caàn thieát khaûo saùt moät mieàn khaùc ñeå coù phuø
hôïp toát, moät ñieåm khaùc treân kinh tuyeán neùn neân ñöôïc choïn ñeå coù söï phuø hôïp
toát hôn cho mieàn ñoù. Doïc theo kinh tuyeán keùo, tieâu chuaån ñöôïc xem laø ñöa ra
söï phuø hôïp toát vôùi ñieåm beàn song truïc ñöôïc ñaùnh daáu f’bc treân ñöôøng cong, noù
ñaõ ñöôïc duøng nhö laø ñieåm ñieàu chænh töông öùng vôùi caùc thí nghieäm cuûa Kupfer
vaø caùc coäng söï (1969). Giao ñieåm cuûa caùc kinh tuyeán vôùi truïc ξ/f’c (töông öùng
vôùi keùo thuûy tónh) ñöôïc tìm thaáy trong mieàn töø 0,14 ñeán 0,22, phuï thuoäc vaøo
giaù trò f’t/f’c, vaø roõ raøng raèng tính deã thay ñoåi lôùn moät caùch töông ñoái trong giaù
trò naøy aûnh höôûng ñeán kinh tuyeán keùo raát ít.
364

Baûng 7.1 Caùc giaù trò thoâng soá vaø söï phuï thuoäc cuûa chuùng vaøo f 't = f’t/f’c

f 't =f’t/f’c a b k1 k2

0,08 1,8076 4,0962 14,4863 0,9914

0,10 1,2759 3,1962 11,7365 0,9801
0,12 0,9218 2,5969 9,9110 0,9647

Kinh tuyeán neùn

Kinh tuyeán keùo

Hình 7.10 Söï so saùnh tieâu chuaån Ottosen vôùi caùc döõ lieäu ba truïc
trong nhöõng maët phaúng kinh tuyeán: caùc ñöôøng troøn roãng, Balmer (1949), neùn;
caùc voøng troøn ñaëc, Richart vaø caùc coäng söï (1928), neùn; caùc hình vuoâng, Richart
vaø caùc coäng söï (1928), keùo; caùc daáu thaäp, Kupfer vaø caùc coäng söï (1969), keùo
Khaû naêng cuûa tieâu chaån Ottosen ñeå mieâu taû caùc keát quaû thí nghieäm song truïc
cuûa Kupfer vaø caùc coäng söï (1969) ñöôïc bieåu thò trong hình 7.11. Söï phuø hôïp
ñöôïc khaûo saùt laø thoûa ñaùng, söï khaùc nhau lôùn nhaát xaûy ra luùc neùn khi σ1/σ2 ≈
0,5 (kinh tuyeán tröôït θ = 300), ôû ñaây Kupfer vaø caùc coäng söï ñaõ baùo caùo 1,27f’c
nhö laø giaù trò trung bình cuûa caùc thí nghieäm. Tieâu chuaån phaù huûy vôùi vôùi caùc
thoâng soá cuûa baûng 7.1 cho 1,35f’c ( f 't = 0,08), 1,38f’c ( f 't = 0,1), vaø 1,41f’c ( f 't =
0,12).
Toång quaùt, tieâu chuaån phaù huûy boán thoâng soá thích hôïp cho mieàn toå hôïp öùng suaát
roäng. Noù coù daïng toaùn hoïc phuø hôïp cho nhöõng öùng duïng maùy tính. Tuy nhieân,
bieåu thöùc cho haøm λ hoaøn toaøn phöùc taïp. Hsieh vaø caùc coäng söï (1982) ñaõ ñeà
nghò daïng ñôn giaûn hôn noù cuõng coù theå phuø hôïp vôùi caùc keát quaû thí nghieäm raát
toát.
 365

7.2.3 Moâ hình boán thoâng soá Hsieh−Ting−Chen

Hsieh vaø caùc coäng söï ñaõ ñeà nghò moät haøm λ vôùi daïng ñôn giaûn λ(θ) = bcosθ + c
ñoái vôùi θ ≤ 600, ôû ñaây b vaø c laø caùc haèng soá. Thay theá λ trong ñaúng thöùc (7.2b)
baèng bieåu thöùc naøy vaø duøng caùc toïa ñoä Haigh−Westergaard seõ ñöa ñeán daïng haøm
phaù huûy nhö sau:

Moâ hình Hsieh--Ting-Chen 4-P

Moâ hình Ottosen 4-P

4

Moâ hình Willam--Warnke 5-P

Kupfer vaø caùc coäng söï (1969)

Hình 7.11 Söï so saùnh caùc tieâu chuaån phaù huûy

vôùi caùc thí nghieäm song truïc (f’c = 30,7 MPa)

2
f (ζ, ρ, θ) = ap + ( b cos θ + c)ρ + dζ − 1 = 0 (7.3)

trong ñoù: a, b, c, vaø d laø nhöõng haèng soá vaät lieäu. Chuù yù raèng
ρ cos θ = ( 3 / 2σ1 − I1 / 6 ) [xem ñaúng thöùc (2.123)], ta coù theå vieát ñaúng thöùc
(7.3) theo caùc baát bieán öùng suaát I1, J2, J3 vôùi theo boán haèng soá vaät lieäu A, B, C,
D nhö:
AJ 2 + B J 2 + Cσ1 + DI1 − 1 = 0 (7.4)

Chuù yù raèng taát caû caùc öùng suaát trong caùc tieâu chuaån phaù huûy ñaõ ñöôïc bình
thöôøng hoùa bôûi f’c. Do ñoù, f’c khoâng xuaát hieän roõ raøng trong caùc ñaúng thöùc (7.3)
vaø (7.4). Hôn nöõa, thaät haáp daãn ñeå nhaän ra raèng daïng haøm cuûa ñaúng thöùc (7.4)
366

laø toå hôïp tuyeán tính cuûa ba tieâu chuaån phaù huûy noåi tieáng, ñoù laø von Mises,
Drucker−Prager, vaø Rankine (xem chöông 2).
Ñeå xaùc ñònh boán thoâng soá vaät lieäu A, B, C, vaø D ta duøng caùc thí nghieäm song
truïc cuûa Kupfer vaø caùc coäng söï (1969) vaø caùc thí nghieäm ba truïc cuûa Mills vaø
Zimmerman (1970). Caùc thoâng soá ñöôïc xaùc ñònh töø boán traïng thaùi phaù huûy nhö
sau:
1- Ñoä beàn neùn ñôn truïc f’c
2- Ñoä beàn keùo ñôn truïc f’t = 0,1f’c
3- Ñoä beàn neùn song truïc ñeàu nhau f’b c = 1,15f’c
4- Traïng thaùi öùng suaát ba truïc (σoct/f’c, τoct/f’c) = (−1,95; 1,6) treân kinh tuyeán neùn
(θ = 600) noù cung caáp söï phuø hôïp toát nhaát vôùi caùc keát quaû thí nghieäm cuûa
Mills vaø Zimmerman.
Caùc giaù trò cuûa boán haèng soá A, B, C, D thu ñöôïc laø:
A = 2,0108; B = 0,9714; C = 9,1412; D = 0,2312
Caùc quan heä giöõa hai boä haèng soá vaät lieäu (a, b, c, d) vaø (A, B, C, D) coù theå thu
ñöôïc baèng caùch so saùnh caùc ñaúng thöùc (7.3) vaø (7.4) vaø duøng theâm moät soá coâng
thöùc ñöôïc cho trong phuï luïc, keát quaû laø:
A 2
a = = 1,0054 b = C = 7,4638
2 3
B D + b
c = = 0,6869 d = 3  = 5,678
2  6 

Trong hình 7.12, caùc keát quaû thí nghieäm cuûa Mills vaø Zimmerman ñaõ bieåu thò
trong heä toïa ñoä σoct/f’c, τoct/f’c. Chæ nhöõng kinh tuyeán neùn (θ = 600) vaø keùo (θ =
00) laø ñöôïc bieåu dieãn; σoct vaø τoct ñaõ ñöôïc bình thöôøng hoùa bôûi ñoä beàn neùn ñôn
truïc f’c > 0. Ñieåm (σoct/f’c; τoct/f’c) = (−1,95; 1,6) ñöôïc duøng ñeå xaùc ñònh caùc
thoâng soá cuûa tieâu chuaån phaù huûy cuõng ñöôïc ñaùnh daáu treân kinh tuyeán neùn. Söï
phuø hôïp ñöôïc khaûo saùt thoûa ñaùng. Tieâu chuaån phaù huûy vaø caùc thí nghieäm cuûa
Launay vaø Gachon (1970) ñöôïc so saùnh trong maët phaúng leäch trong hình 7.13.
Söï phuø hôïp toát coù theå ñöôïc khaûo saùt ôû cheá ñoä aùp löïc thaáp ñoái vôùi I1/f’c =
3σoct/f’c = −1 vaø −3. ÔÛ cheá ñoä aùp löïc cao, I1/f’c ≤ −5, tieâu chuaån döôøng nhö ñöa
ñeán söï ñaùnh giaù vöøa phaûi. Ñieàu naøy ñöôïc mong ñôïi, do caùc thí nghieäm cuûa
Launay vaø Gachon ñöôïc bieát seõ cho ñoä beàn neùn song truïc raát cao (f’bc = 1,8f’c).
Hình 7.11 bieåu thò hình bao phaù huûy song truïc cuûa moâ hình boán thoâng soá. So
saùnh vôùi thí nghieäm cuûa Kupfer vaø caùc coäng söï cho thaáy söï phuø hôïp raát toát.
 367

Maëc duø tieâu chuaån boán thoâng soá thoûa yeâu caàu tính loài cho taát caû caùc ñieàu kieän
öùng suaát, noù vaãn coù caùc caïnh doïc theo nhöõng kinh tuyeán neùn (hình 7.13) maø
ñieàu kieän lieân tuïc cuûa ñaïo haøm khoâng toàn taïi. Ñieàu kieän lieân tuïc cuûa caùc ñaïo
haøm ñöôïc duøng trong quan heä cô baûn seõ mang laïi tính hoäi tuï toát trong
tro quaù trình
laëp cuûa pheùp phöông phaùp tính soá. Do ñoù, tính trôn phaúng ôû moïi nôi cuûa beà maët
chaûy laø ñaëc tính mong muoán.

Kinh tuyeán neùn

Tieâu chuaån phaù huûy

Kinh tuyeán keùo

Hình 7.12 So saùnh tieâu chuaån Hsieh−Ting−Chen vôùi caùc keát quaû thí nghieäm cuûa
Mills vaø Zimmerman (1970) trong maët phaúng öùng suaát tieáp vaø phaùp baùt dieän. Caùc
thí nghieäm (caùc voøng troøn roãng ñoái vôùi θ = 00, caùc hình vuoâng roãng ñoái vôùi θ =
600), xaùc ñònh thoâng soá (caù
aùc ñieåm ñoái vôùi boán traïng thaùi phaù huûy ñaõ ñöôïc duøng)
368

Hình 7.13 So saùnh tieâu chuaån Hsieh−Ting−Chen vôùi caùc döõ lieäu ba truïc trong
maët phaúng leäch; caùc voøng troøn roãng, Launay vaø Gachon (1970)

7.2.4 Moâ hình naêm thoâng soá Willam−Warnke

Moâ hình naêm thoâng soá Willam−Warnke ñöôïc minh hoïa trong hình 7.14. Moâ hình
ñaõ uoán cong caùc kinh tuyeán keùo vaø neùn ñaõ ñöôïc bieåu dieãn bôûi caùc parabola coù
daïng:

σ m = a o + a1ρ t + a 2p 2t (7.5a)

σ m = b o + b1ρc + b 2ρ2c (7.5b)

ôû ñaây σm = I1/3 laø öùng suaát thuûy tónh, ρt vaø ρc töông öùng laø caùc thaønh phaàn öùng
suaát vuoâng goùc vôùi truïc thuûy tónh taïi θ = 00 vaø θ = 600, vaø a0, a1, a2, b0, b1, vaø b2
laø caùc haèng soá vaät lieäu. Taát caû caùc öùng suaát ñaõ ñöôïc bình thöôøng hoùa bôûi f’c,
nghóa laø σm, ρt, vaø ρc trong caùc ñaúng thöùc (7.5a,b) töông öùng bieåu dieãn σm/ f’c, ρt/
f’c, vaø ρc/ f’c.

Do hai kinh tuyeán phaûi giao vôùi truïc thuûy tónh ôû cuøng ñieåm, ñieàu naøy daãn ñeán

a0 = b0 (7.6)

Naêm thoâng soá coøn laïi coù theå ñöôïc xaùc ñònh bôûi naêm thí nghieäm tieâu bieåu (xem
baûng 7.2). Moãi laàn hai kinh tuyeán ñöôïc xaùc ñònh töø taäp hôïp caùc döõ lieäu thí
nghieäm, maët caét ngang coù theå ñöôïc xaây döïng baèng caùch noái caùc kinh tuyeán vaø
duøng caùc ñöôøng cong thích hôïp.
 369

Kinh tuyeán neùn

Kinh tuyeán keùo

Caùc döõ lieäu ñöôïc laáy töø

Mills vaø caùc coäng söï, 1970

Caùc ñieåm ñeå xaùc ñònh caùc thoâng soá

a) Caùc kinh tuyeán keùo vaø neùn

Caùc döõ lieäu thí nghieäm

ñöôïc laáy töø Launay vaø
caùc coäng söï (1970)

Hình 7.14 Moâ hình naêm thoâng soá Willam−Warnke

370

Caùc ñöôøng cong cuûa Willam vaø Warnke loài vaø trôn ôû moïi nôi. Ñieàu naøy ñaït ñöôïc
baèng caùch duøng moät phaàn cuûa ñöôøng cong ellipse (hình 7.15a). Do tính ñoái xöùng
phaàn ba, ta chæ caàn khaûo saùt phaàn 00 ≤ θ ≤ 600. Pheùp ñaïo haøm cuûa bieåu thöùc
elliptic ñöôïc phaùc thaûo döôùi ñaây.
Trong hình 7.15b, ñöôøng cong phaù huûy P1−P−P2, vôùi (ρ, θ) laø toïa ñoä cöïc, ñöôïc
xaáp xæ bôûi moät phaàn tö ellipse P1−P−P2−P3 vôùi (x, y) laø caùc truïc chính (caùc baùn
truïc a, b). Caùc ñieàu kieän ñoái xöùng ôû θ = 00 vaø θ = 600 (hình 7.15) ñoøi hoûi raèng
caùc vectô vò trí ρt vaø ρc töông öùng phaûi vuoâng goùc vôùi ellipse ôû caùc ñieåm P1(0, b)
vaø P2(m, n). Do ñoù truïc phuï y ñöôïc choïn truøng vôùi vectô vò trí ρt ñeå ñieàu kieän
phaùp tuyeán ôû P1 luoân ñöôïc thoûa. Phaùp vectô ngoaïi ñôn vò vôùi ellipse taïi P2(m, n)
phaûi taïo thaønh moät goùc 300 vôùi truïc x.
Caùc ñöôøng cong cuûa Willam vaø Warnke loài vaø trôn ôû moïi nôi. Ñieàu naøy ñaït ñöôïc
baèng caùch duøng moät phaàn cuûa ñöôøng cong ellipse (hình 7.15a). Do tính ñoái xöùng
 371

phaàn ba, ta chæ caàn khaûo saùt phaàn 00 ≤ θ ≤ 600. Pheùp ñaïo haøm cuûa bieåu thöùc
elliptic ñöôïc phaùc thaûo döôùi ñaây.
Trong hình 7.15b, ñöôøng cong phaù huûy P1−P−P2, vôùi (ρ, θ) laø toïa ñoä cöïc, ñöôïc
xaáp xæ bôûi moät phaàn tö ellipse P1−P−P2−P3 vôùi (x, y) laø caùc truïc chính (caùc baùn
truïc a, b). Caùc ñieàu kieän ñoái xöùng ôû θ = 00 vaø θ = 600 (hình 7.15) ñoøi hoûi raèng
caùc vectô vò trí ρt vaø ρc töông öùng phaûi vuoâng goùc vôùi ellipse ôû caùc ñieåm P1(0, b)
vaø P2(m, n). Do ñoù truïc phuï y ñöôïc choïn truøng vôùi vectô vò trí ρt ñeå ñieàu kieän
phaùp tuyeán ôû P1 luoân ñöôïc thoûa. Phaùp vectô ngoaïi ñôn vò vôùi ellipse taïi P2(m, n)
phaûi taïo thaønh moät goùc 300 vôùi truïc x.
Baèng caùch duøng caùc ñieàu kieän ñaõ cho ôû treân, ta coù theå xaùc ñònh caùc baùn truïc a
vaø b theo caùc vectô vò trí ρt vaø ρc vaø sau ñoù thu ñöôïc phöông trình tieâu chuaån
cuûa ellipse. Cuoái cuøng phöông trình naøy ñöôïc bieán ñoåi theo caùc toïa ñoä cöïc (ρ,
θ). Sau moät soá thao taùc ñaïi soá, baùn kính ρ(θ) coù theå ñöôïc bieåu dieãn theo caùc
thoâng soá ρt vaø ρc:

ρ(θ) =
2 2
[ 2 2 2 2
2ρc (ρc − ρt ) cos θ + ρc (2ρt − ρc ) 4(ρc − ρ t ) cos θ + 5ρt − 4ρt ρc ] 1/ 2

(7.7)
2 2 2 2
4(ρc − ρ t ) cos θ + (ρc − 2p t )

Hai tröôøng hôïp giôùi haïn cuûa ñaúng thöùc (7.7) coù theå ñöôïc khaûo saùt. Tröôùc tieân,
ñoái vôùi ρt/ρc = 1 (hoaëc, moät caùch töông ñöông, a = b), ellipse thoaùi hoùa thaønh
ñöôøng troøn (töông töï nhö veát leäch cuûa caùc moâ hình von Mises hay
Drucker−Prager). Thöù hai, khi tyû soá ρt/ρc ñaït ñeán giaù trò 1/2 (hay a/b tieán ñeán voâ
haïn), veát leäch trôû neân gaàn gioáng tam giaùc (töông töï vôùi veát leäch cuûa hình 2.20c
ñoái vôùi tieâu chuaån öùng suaát keùo cöïc ñaïi). Ñöôøng cong leäch tam giaùc töông öùng
vôùi ρt/ρc = 1/2 coù caùc goùc ôû caùc kinh tuyeán neùn. Do ñoù, caû tính loài vaø tính trôn
cuûa ñöôøng cong phaù huûy (hình 7.15) coù theå ñöôïc ñaûm baûo ñoái vôùi tyû soá ρt/ρc
trong mieàn 1/2 < ρt/ρc ≤ 1. Caùc ñaúng thöùc (7.5a, b) vaø (7.7) ñònh nghóa hoaøn
chænh tieâu chuaån phaù huûy cuûa moâ hình naêm thoâng soá Willam−Warnke. Ñöôïc döïa
treân caùc thí nghieäm song truïc Kupfer vaø caùc thí nghieäm ba truïc khaùc, naêm thoâng
soá cuûa haøm phaù huûy ñöôïc xaùc ñònh bôûi naêm traïng thaùi sau ñaây:
1- Ñoä beàn neùn ñôn truïc f’c.
2- Ñoä beàn keùo ñôn truïc f’t = 0,1f’c.
3- Ñoä beàn neùn song truïc f’b c = 1,15f’c.
4- Ñoä beàn neùn song truïc coù haõm vôùi σ1 > σ2 = σ3:
(σmt, ρt) = (−1,95f’c; 2,77f’c)
5- Ñoä beàn neùn song truïc coù haõm vôùi σ1 = σ2 > σ3:
372

(σmc, ρc) = (−3,9f’c; 3,461f’c)

Naêm ñieåm phaù huûy ñöôïc bieåu dieãn theo caùc toïa ñoä (σm/f’c, ρ/ f’c, θ) ñöôïc lieät keâ
trong baûng 7.3. Caùc giaù trò cuûa caùc haèng soá a0, a1, a2, b1, vaø b2 thu ñöôïc laø:
a0 = 0,1025; a1 = −0,8403; a2 = −0,0910
b1 = −0,4507 b2 = −0,1018
So saùnh caùc döï ñoaùn moâ hình vôùi caùc döõ lieäu thí nghieäm ñöôïc bieåu thò trong
hình 7.14a,b, trong ñoù naêm ñieåm thí nghieäm ñöôïc duøng ñeå xaùc ñònh caùc haèng soá
vaät lieäu ñöôïc bieåu thò bôûi caùc ñöôøng troøn nöûa roãng. Nhö coù theå ñöôïc thaáy, söï
phuø hôïp thoûa doïc theo caû caùc kinh tuyeán vaø caùc maët caét leäch.
Ba moâ hình ñöôïc baøn luaän ôû treân ñöôïc so saùnh trong hình 7.11, ôû ñoù caùc ñöôøng
bao phaù huûy hai chieàu trong maët phaúng σ1−σ2 ñaõ ñöôïc veõ. Coù theå thaáy raèng ba
ñöôøng cong hôïp vôùi nhau hoaøn toaøn ngoaïi tröø trong mieàn quanh kinh tuyeán tröôït
nôi maø moâ hình naêm thoâng soá Willam−Warnke vaø moâ hình boán thoâng soá Ottosen
döï ñoaùn taûi phaù huûy cao hôn moâ hình boán thoâng soá Hsieh−Ting−Chen, moâ hình
naøy cho caùc döï ñoaùn thaáp vaø an toaøn hôn. Tuy nhieân, baèng caùch khaûo saùt söï
phaân taùn cuûa caùc döõ lieäu thí nghieäm, caû ba moâ hình naøy ñeàu toát ñeå bieåu dieãn beà
maët phaù huûy cuûa beâ toâng.

Baûng 7.3 Xaùc ñònh caùc haèng soá vaät lieäu (moâ hình naêm thoâng soá)

Ñieåm phaù huûy

Caùc haèng soá vaät lieäu
σm ρ θ
−0,3333 0,81650 600 a0 0,1025
0
−1,93330* 2,77600 60 a1 −0,84030
0
0,03333 0,08165 0 a2 −0,09100
0
−0,76700 0,93900 0 b1 −0,45070
−3,90000* 3,46100 00 b2 −0,10180

Caùc döõ lieäu ñöôïc laáy töø Kupfer vaø caùc coäng söï (1969) ngoaïi tröø * ñöôïc laáy töø
caùc thí nghieäm ba truïc khaùc
7.2.5 Söï hình thaønh toång quaùt maët phaù huûy
Trong vieäc thieát laäp sau ñaây, beà maët phaù huûy cuûa beâ toâng ñöôïc bieåu dieãn toång
quaùt trong daïng:
f (ρ, σ m , θ) = ρ − ρ t (σ m , θ) = 0 θ ≤ 600 (7.8)
 373

vôùi ρ = 2 J 2 laø thaønh phaàn öùng suaát vuoâng goùc vôùi truïc thuûy tónh, vaø ρf(σm,θ)
ñònh nghóa ñöôøng bao phaù huûy treân nhöõng maët phaúng leäch vaø ñöôïc cho bôûi caùc
bieåu thöùc theo nhöõng moâ hình phaù huûy khaùc. Ñaúng thöùc (7.8) cuõng coù theå ñöôïc
vieát nhö:
f (τ 0 , σ 0 , θ) = τ 0 − τ 0 f (σ 0 , θ) = 0 θ ≤ 600 (7.9)

ôû ñaây τ0 vaø σ0 töông öùng laø caùc öùng suaát tieáp vaø phaùp baùt dieän, vaø τ0f(σ0,θ) laø
öùng suaát tieáp baùt dieän phaù huûy. Chuù yù raèng σ0 = σm vaø τ 0 = (1 / 3)ρ , coù theå
thaáy raèng caùc ñaúng thöùc (7.8) vaø (7.9) cô baûn laø gioáng nhau.
Caùc bieåu thöùc ñoái vôùi ρf(σ0,θ) trong ba moâ hình phaù huûy ñöôïc khaûo saùt ôû treân coù
theå thu ñöôïc nhö sau:
1- Moâ hình boán thoâng soá Ottosen: baèng caùch giaûi phöông trình (7.2a) ñoái vôùi
2 J 2 = ρ t daãn tôùi bieåu thöùc sau:

1 
ρ t (σ m , θ) = − 2λ + 2λ2 − 8a (3bσ m − 1)  (7.10)
2a  

ôû ñaây λ laø haøm cuûa cos3θ ñöôïc ñònh nghóa bôûi daúng thöùc (7.2b).
2- Moâ hình boán thoâng soá Hsieh−Ting−Chen: töông töï, töø ñaúng thöùc (7.3), ta nhaän:
1 
ρ t (σ m , θ) = − ( b cos θ + c) + ( b cos θ + c) 2 − 4 a ( 3dσ m − 1)  (7.11)
2a 
 

trong ñoù toïa ñoä ξ ñaõ ñöôïc thay theá bôûi 3 σm vaø σm laø öùng suaát thuûy tónh.
3- Moâ hình naêm thoâng soá Willam−Warnke: veá phaûi cuûa phöông trình (7.7) coù theå
ñöôïc vieát nhö:
s+t
ρ t (σ m , θ) = (7.12)
υ
ôû ñaây:
s = s(σ m , θ) = 2ρc (ρ 2c − ρ2t ) cos θ (7.12a)

t = t (σ m , θ) = ρ c (2 t ρ − ρc )u1 / 2 (7.12b)

u = u (σ m , θ) = 4 (ρ 2c − ρ 2t ) cos 2 θ + 5p 2t − 4ρ t ρ c (7.12c)

υ = υ(σ m , θ) = 4 (ρ2c − ρ2t ) cos2 θ + (ρc − 2ρ t ) 2 (7.12d)

Töø caùc ñaúng thöùc (7.5a, b), ρc vaø ρt coù theå thu ñöôïc nhö laø caùc haøm cuûa σm:
374

1 
b + b1 − 4 b2 ( b0 − σ m )  (7.13a)
2
ρc = −
2 b 2  1 

1 
a + a1 − 4 a 2 (a 0 − σ m )  (7.13b)
2
ρt = −
2a 2  1 

7.3 MOÂ HÌNH CHAÛY DEÛO: ÖÙNG XÖÛ BIEÁN CÖÙNG

Moät trong nhöõng moâ hình chaûy deûo noåi tieáng hôn cuûa beâ toâng laø moâ hình ñöôïc
ñeà nghò bôûi Chen vaø Chen (1975), thöïc ra moâ hình naøy thieát laäp khuoân khoå toång
quaùt cho loaïi moâ hình naøy. Vaøi moâ hình döïa treân chaûy deûo khaùc ñaõ ñöôïc ñeà
nghò trong quaù khöù coù theå ñöôïc keå ra: caùc moâ hình cuûa Chen vaø Schnobrich
(1981), Hsieh, Ting, vaø Chen (1982), Fardis, Alibe, vaø Tassoulas (1983),
Vermeer vaø De Borst (1984), Han vaø Chen (1985), vaø Chen vaø Buyukozturk
(1985). Caùc moâ hình naøy khaùc nhau veà hình daùng cuûa caùc beà maët phaù huûy vaø
ñaët taûi, veà quy luaät bieán cöùng, vaø veà quy luaät chaûy. Sau ñaây ta seõ ñöôïc giôùi
thieäu söï thieát laäp chi tieát cuûa moâ hình chaûy deûo bieán cöùng khoâng ñeàu ñöôïc ñeà
nghò bôûi Han vaø Chen (1985, 1987). Moâ hình naøy ñöôïc duøng ôû ñaây nhö laø moät
thí duï minh hoïa ñeå giaûi thích caùc kyõ thuaät toång quaùt ñöôïc duøng trong vieäc moâ
hình chaûy deûo cuûa vaät lieäu beâ toâng.

Hình 7.16 Moâ hình chaûy deûo taùi beàn khoâng ñeàu
Moâ hình ñöôïc phaùc thaûo vaø ñöôïc minh hoïa trong maët phaúng thuûy tónh treân hình
7.16. Beà maët phaù huûy bao quanh taát caû caùc beà maët ñaët taûi vaø ñaùp öùng nhö laø beà
maët bieân, noù ñöôïc giaû ñònh laø vaãn khoâng ñoåi trong suoát quaù trình ñaët taûi. Caùc
hình daùng cuûa caùc maët caét leäch cuûa beà maët ñaët taûi ñöôïc giaû ñònh laø töông töï vôùi
caùc maët caét leäch cuûa beà maët cuû beà maët phaù huûy, nhöng caùc kinh tuyeán cuûa
 375

chuùng thì khaùc nhau. Beà maët chaûy ban ñaàu coù daïng keùp kín. Trong quaù trình
bieán cöùng, beà maët ñaët taûi giaõn nôû vaø thay ñoåi hình daùng cuûa noù töø beà maët chaûy
ban ñaàu ñeán daïng cuoái cuøng khôùp vôùi beà maët phaù huûy. Moãi beà maët ñaët taûi ñöôïc
ñaëc tröng hoùa bôûi thoâng soá bieán cöùng k0. Quy luaät chaûy khoâng keát hôïp ñöôïc thöøa
nhaän. Theá roài, caùc quan heä öùng suaát−bieán daïng gia soá coù theå ñöôïc thieát laäp theo
lyù thuyeát deûo coå ñieån.

7.3.1 Tieâu chuaån chaûy

Do öùng suaát chaûy cuûa beâ toâng khoâng deã ño ñöôïc töø thí nghieäm, tieâu chuaån chaûy
cuûa beâ toâng thöôøng ñöôïc giaû ñònh treân cô sôû cuûa tieâu chuaån phaù huûy ñaõ bieát. Thí
duï, trong moät soá moâ hình chaûy deûo tröôùc ñaây, öùng suaát chaûy ñaõ ñöôïc laáy nhö laø
giaù trò ñöôïc laøm giaûm tyû leä cuûa öùng suaát phaù huûy. Ñieàu naøy nguï yù raèng beà maët
chaûy coù hình daïng töông töï vôùi beà maët phaù huûy nhöng vôùi kích thöôùc ñöôïc laøm
giaûm. Sau naøy, giaû ñònh naøy ñaõ ñöôïc tìm thaáy laø khoâng thoûa ñaùng cho beâ toâng:
ñaàu tieân, beà maët chaûy ñöôïc giaû ñònh nhö theá seõ coù daïng môû, ñieàu naøy thì voâ lyù.
Thöù hai, vieäc giaû ñònh nhö theá ñònh nghóa vuøng ñaøn deûo (bieán cöùng) phaân boá
khoâng ñeàu giöõa beà maët chaûy ban ñaàu vaø beà maët phaù huûy, noù khoâng theå phaûn
aùnh chính xaùc nhöõng ñaùp öùng khaùc nhau cuûa beâ toâng ñoái vôùi caùc ñaët taûi keùo vaø
neùn.
Trong mieàn tröôùc phaù huûy, öùng xöû bieán daïng cuûa beâ toâng trong ñaët taûi keùo thì
haàu nhö laø ñaøn hoài tuyeán tính; chæ bieán daïng ñaøn hoài xaûy ra cho ñeán khi phaù
huûy. Tuy nhieân, trong tröôøng hôïp cuûa loaïi ñaët taûi neùn, öùng xöû trôû neân phi tuyeán:
caùc bieán daïng lôùn töông ñoái, bao goàm caùc bieán daïng hoài phuïc (ñaøn hoài) vaø
khoâng theå hoài phuïc (deûo), xaûy ra tröôùc phaù huûy. Ñieàu naøy ñaëc bieät laø thaät trong
nhöõng tröôøng hôïp ñaët taûi neùn vôùi aùp löïc haõm. Trong nhöõng tröôøng hôïp nhö theá,
bieán daïng khoâng hoài phuïc coù theå laø khaù lôùn, vaø beâ toâng seõ bieåu hieän trong moät
chöøng möïc naøo ñoù öùng xöû deûo.
Do beâ toâng öùng xöû khaùc nhau khi chòu keùo vaø neùn, beà maët chaûy ban ñaàu khoâng
neân ñöôïc giaû söû coù hình daïng töông töï, maëc duø ñaõ ñöôïc laøm giaûm tyû leä, vôùi beà
maët phaù huûy. Moät söï giaû ñònh nhö theá coù theå daãn ñeán moät söï ñaùnh giaù quaù cao
cuûa bieán daïng deûo khi ñaët taûi keùo vaø söï ñaùnh giaù quaù thaáp khi ñaët taûi neùn vôùi aùp
löïc haõm.
Coù raát ít caùc keát quaû thí nghieäm ñöôïc baùo caùo trong taøi lieäu veà hình daùng beà maët
chaûy ban ñaàu cuûa beâ toâng. Launay vaø Gachon (1972), trong soá nhöõng taùc giaû
khaùc, ñaõ baùo caùo giôùi haïn ñaøn hoài vaø ñöôøng cong nöùt ban ñaàu trong maët phaúng
öùng suaát thuûy tónh (hình 7.17). Ñöôøng cong naøy coù theå ñöôïc xem laø söï moâ taû
moät caùch ñònh tính beà maët chaûy ban ñaàu cuûa vaät lieäu beâ toâng. Ngöôøi ta ñaõ khaùm
phaù ra raèng, giôùi haïn ñaøn hoài haàu nhö truøng vôùi ñöôøng cong phaù huûy, vaø vuøng
376

bieán cöùng bieán maát trong mieàn aùp löïc thuûy tónh raát thaáp, traùi laïi trong mieàn neùn
vôùi aùp löïc haõm cao vuøng bieán cöùng thì hoaøn toaøn lôùn.

Döïa treân khaûo saùt naøy, hình daïng caùc kinh tuyeán cuûa beà maët chaûy coù theå ñöôïc
giaû ñònh nhö ñöôïc bieåu thò trong hình 7.18, noù goàm coù boán phaàn sau:
1- Trong vuøng keùo, nghóa laø, σm ≥ ξt, beà maët chaûy truøng vôùi beà maët phaù huûy.
Giaû ñònh khoâng coù bieán daïng deûo ñeán khi phaù huûy, vuøng bieåu dieãn öùng xöû
gioøn.
2- Trong vuøng neùn−keùo hoãn hôïp, nghóa laø, ξt > σm ≥ ξc, vuøng bieán cöùng deûo tieán
trieån daàn daàn.
3- Trong vuøng neùn vôùi aùp löïc haõm thaáp, töùc laø, ξc > σm ≥ ξk, kinh tuyeán bieåu
dieãn kích thöôùc ñöôïc giaûm tyû leä cuûa beà maët phaù huûy.
 377

4- Trong vuøng neùn vôùi aùp löïc haõm töông ñoái lôùn, töùc laø, σm < ξk, beà maët chaûy saùt
laïi daàn gaàn truïc thuûy tónh vaø mieàn cöùng deûo roäng ñöôïc phaùt sinh.

Ñeå nhaän daïng caùc vuøng nhö keùo−keùo, keùo−neùn, neùn−keùo, hoaëc neùn−neùn, tieâu
chuaån phaân vuøng ba truïc sau ñaây coù theå ñöôïc duøng (hình 7.18):
1
Keùo−keùo: J2 − I1 > 0
3

1
Keùo−neùn: J2 − I1 ≤ 0 vaø I1 ≥ 0
3

1
Neùn−keùo: J2 − I1 ≥ 0 vaø I1 < 0
3

1
Neùn−neùn: J2 + I1 < 0
3

Chuù yù raèng beà maët J 2 + I1 / 3 = 0 ñi xuyeân qua traïng thaùi neùn ñôn truïc, trong
khi beà maët J 2 − I1 / 3 = 0 ñi xuyeân qua traïng thaùi keùo ñôn truïc. Ñaây laø lyù do
hai beà maët naøy ñöôïc duøng nhö laø caùc beà maët bieân.

Trong vieäc choïn caùc giaù trò cuûa caùc thoâng soá ξt, ξc, vaø ξk, khoâng caàn theo moät
caùch chính xaùc tieâu chuaån phaân vuøng ôû treân. Ñeå ñôn giaûn, ta coù theå laáy ξt = 0, ξc
= ξk = −f’c/3.

Vôùi haøm phaù huûy ñaõ ñònh nghóa bôûi ñaúng thöùc (7.8), haøm chaûy ban ñaàu coù theå
ñöôïc taïo thaønh baèng caùch giôùi thieäu heä soá hình daïng k vaøo tieâu chuaån phaù huûy,
taïo ra bieåu thöùc coù daïng:

ρ − kρf = 0 (7.14)

Heä soá hình daïng k laø haøm cuûa öùng suaát thuûy tónh, σm, noù hieäu chænh beà maët phaù
huûy ñeå ñöa ra hình daïng thích hôïp ñoái vôùi beà maët chaûy ban ñaàu.

7.3.2 Quy luaät taùi beàn vaø maët chaûy keá tieáp
Nhö ñaõ ñöôïc thaáy töø hình 7.16, beà maët chaûy ban ñaàu nhö ñaõ ñònh nghóa coù hình
daïng khaùc vôùi beà maët phaù huûy, vaø trong suoát quaù trình bieán cöùng, caû kích thöôùc
vaø hình daùng cuûa caùc beà maët chaûy keá tieáp phaûi thay ñoåi moät caùch lieân tuïc töø
hình daùng chaûy ban ñaàu ñeán hình daïng phaù huûy cuoái cuøng. Quy luaät bieán cöùng
nhö theá laø khoâng ñeàu ñoái vôùi öùng suaát thuûy tónh. Ñieàu naøy hoaøn toaøn khaùc vôùi
quy luaät bieán cöùng ñaúng höôùng.
378

Theo quy luaät bieán cöùng khoâng ñeàu, beà maët chaûy keá tieáp coù theå ñöôïc bieåu dieãn
theo daïng töông töï vôùi ñaúng thöùc (7.14) nhö:
f = ρ − k (k 0 , σ m )ρ t (σ m , θ) = 0 (7.15)

trong ñoù heä soá hình daùng k ñöôïc ñònh nghóa nhö laø haøm cuûa σm cuõng nhö thoâng
soá bieán cöùng k0. Moät daïng haøm cuûa k(k0, σm) ñaõ ñeà nghò ñöôïc cho trong phuï luïc.
Thoâng soá k0 bieåu thò möùc ñoä bieán cöùng, noù coù theå laáy giaù trò giöõa ky vaø 1, nghóa
laø,
ky ≤ k0 ≤ 1
k0 = ky töông öùng vôùi beà maët chaûy ban ñaàu, trong khi k0 = 1 chæ ra raèng traïng
thaùi öùng suaát cuoái cuøng ñaõ ñaït ñöôïc vaø raèng beà maët ñaët taûi cuoái cuøng ñaõ truøng
vôùi beà maët phaù huûy. Vì lyù do naøy, ta cho:
A
ζ= (7.16)
(1 − k 0 )

ôû ñaây: ξ - giao ñieåm cuûa beà maët ñaët taûi vôùi truïc thuûy tónh vaø A- haèng soá.

Theo ñaúng thöùc (7.16), giao ñieåm ξ seõ tieán ñeán voâ taän khi k0 → 1.

Thoâng soá bieán cöùng k0 ñöôïc lieân heä vôùi moâñun deûo Hpb , noù laø moâñun ñöôïc ñònh
nghóa töø ñöôøng cong öùng suaát−bieán daïng deûo neùn ñôn truïc. Quan heä giöõa k0 vaø
Hpb coù theå ñöôïc tìm thaáy baèng caùch xaùc ñònh giao cuûa loä trình ñaët taûi neùn ñôn
truïc vôùi beà maët ñaët taûi (hình 7.16). Giao ñieåm cho öùng suaát neùn ñôn truïc töông
öùng vôùi k0 ñaõ cho, vaø caû moâñun deûo, noù laø ñoä doác cuûa ñöôøng cong öùng
suaát−bieán daïng deûo neùn ñôn truïc thí nghieäm ôû möùc öùng suaát ñaõ cho. Trong caùch
naøy, moãi beà maët ñaët taûi cuûa thoâng soá k0 ñöôïc lieân heä vôùi moâñun deûo cô sôû Hpb
moät caùch roõ raøng vaø aån caû coâng chaûy deûo.
Moâñun deûo Hpb thu ñöôïc töø thí nghieäm neùn ñôn truïc ñöôïc goïi laø moâñun deûo cô
sôû, khaùc vôùi moâñun deûo Hp ñöôïc duøng trong phöông trình cô sôû. Do Hpb ñöôïc
xaùc ñònh töø traïng thaùi öùng suaát neùn ñôn truïc, noù chæ thích hôïp cho caùc tröôøng hôïp
maø öùng suaát thuûy tónh σm khoaûng (−1/3)f’c. Trong nhöõng tröôøng hôïp neùn vôùi aùp
löïc haõm cao, beâ toâng trôû neân deûo hôn, vì theá moâñun deûo phaûi ñöôïc hieäu chænh.
Ñeå lyù giaûi ñoä nhaïy vôùi aùp suaát thuûy tónh vaø söï phuï thuoäc goùc ñaëc tröng, heä soá
hieäu chænh M(σm,θ) coù theå ñöôïc giôùi thieäu, vaø moâñun deûo Hp coù theå ñöôïc bieåu
dieãn toång quaùt nhö:
H p = M(σ m , θ)H pb (7.17)
 379

ôû ñaây σm laø öùng suaát thuûy tónh vaø θ laø goùc ñaëc tröng. Moät daïng haøm cuûa
M(σm,θ) ñöôïc ñeà nghò cuõng ñöôïc cho trong phuï luïc.

7.3.3 Quy luaät chaûy khoâng keát hôïp vaø heä soá giaõn nôû
Söï thay ñoåi theå tích trong quaù trình bieán cöùng laø ñaëc ñieåm noåi baät cuûa vaät lieäu
beâ toâng. Caùc keát quaû thí nghieäm chæ ra raèng döôùi vieäc ñaët taûi neùn, söï co giaûm
theå tích phi ñaøn hoài xaûy ra luùc baét ñaàu chaûy deûo vaø söï giaõn nôû theå tích xaûy ra
ôû khoaûng 90% cuûa öùng suaát tôùi haïn. Caùc ñieåm uoán thöôøng ñöôïc khaûo saùt (hình
7.4). Loaïi öùng xöû naøy noùi chung vi phaïm quy luaät chaûy keát hôïp. Do ñoù haøm
theá naêng deûo khaùc vôùi haøm ñaët taûi ñöôïc caàn ñeán ñeå ñònh nghóa quy luaät chaûy.
Ñeå ñôn giaûn, ta coù theå choïn daïng haøm cuûa loaïi Drucker−Prager:
g = α1I1 + J 2 (7.18)

Do ñoù quy luaät chaûy trôû thaønh:

∂g  S ij 
dε pij = dλ = dλ αδ ij +

 (7.19)
∂σ ij  2 J 2 

Theo quy luaät chaûy, söï thay ñoåi theå tích deûo gia soá, dε pυ = dε pii , ñöôïc cho bôûi
3αdλ; do ñoù, α laø soá ño söï giaûn nôû theå tích deûo. Ñeå phaûn aùnh söï thay ñoåi theå
tích phi tuyeán, daïng haøm cuûa α coù theå ñöôïc ñònh nghóa theo caùc döõ lieäu thí
nghieäm ñaõ coù. ÔÛ ñaây, ta seõ giaû ñònh α laø haøm tuyeán tính cuûa thoâng soá bieán cöùng
k0, laáy giaù trò aâm luùc baét ñaàu chaûy (k0 = ky) vaø giaù trò döông luùc phaù huûy (k0 = 1).

7.3.4 Caùc quan heä öùng suaát−bieán daïng gia soá

7.3.4.1 Caùc quan heä cô baûn toång quaùt
Döïa treân lyù thuyeát deûo coå ñieån (chöông 4 vaø 5), quan heä öùng suaát−bieán daïng gia
soá toång quaùt coù theå nhaän ñöôïc baèng caùch thöùc sau ñaây. Gia soá bieán daïng toång
ñöôïc laáy laø toång cuûa caùc gia soá bieán daïng ñaøn vaø deûo:
e
dε ij = dε ij + dε ij
p
(7.20)

Theo ñònh luaät Hooke, gia soá öùng suaát coù theå ñöôïc xaùc ñònh bôûi:
e p
dσ ij = C ijkl dε kl = C ijkl (dε kl − dε kl ) (7.21)

ôû ñaây:
2υ
C ijkl = G  δ ik δ jl + δ il δ ik + δ δ  (7.22)
 1 − 2υ ij kl 
380

laø tenxô ñaúng höôùng vôùi caùc haèng soá ñaøn hoài G vaø ν. Trong khi chaûy deûo xaûy ra,
ñieàu kieän kieân ñònh:
df = 0 (7.23)
phaûi duy trì. Trong bieán cöùng khoâng ñeàu, haøm ñaët taûi cuûa ñaúng thöùc (7.15) laø
thích ñaùng. Vi phaân toaøn phaàn cuûa haøm f laø:
∂f ∂f dτ
df = dσ ij + dε = 0 (7.24)
∂σ ij ∂τ dε p p

vôùi τ laø öùng suaát töông ñöông. Thay dσij töø ñaúng thöùc (7.21) vaøo ñaúng thöùc
(7.24) vaø chuù yù raèng:
dτ
= Hp (7.25)
dε p

ôû ñaây Hp laø moâñun deûo, ta coù:

df =
∂f
∂σ ij
( ) ∂f
C ijkl dε kl − dε pkε + H pdε p = 0
∂τ
(7.26)

Bieán daïng deûo töông ñöông dεp coù theå ñöôïc lieân heä vôùi dλ nhö:
dεp = φdλ (7.27)
vôùi φ laø haøm voâ höôùng cuûa traïng thaùi öùng suaát (xem muïc 7.3.5). Baèng caùch duøng quy
luaät chaûy (7.19) vaø ñònh nghóa bieán daïng deûo töông ñöông (7.27) trong ñaúng thöùc (7.26),
vaø giaûi ñoái vôùi dλ, ta coù:
1 ∂f
dλ = C dε (7.28)
h ∂σpq pqkl kl

∂f ∂g ∂f
vôùi: h= C − Hp φ (7.29)
∂σ mm mnpq ∂σpq ∂τ

Caùc ñaïi löôïng φ vaø ∂f/∂τ seõ ñöôïc cho sau naøy trong muïc 7.3.5. Thay theá ñaúng thöùc
(7.28) vaøo ñaúng thöùc (7.19) seõ taïo ra bieåu thöùc cho gia soá bieán daïng deûo. Cuoái cuøng,
duøng ñaúng thöùc (7.21) daãn ñeán phöông trình cô baûn:
p
dσ ij = (C ijkl + C ijkl )dε kl (7.30)

trong ñoù tenxô ñoä cöùng deûo Cpijkl coù daïng:

1
Cpijkl = − H∗ijH kl (7.31)
h

∗ ∂g
vaø H ij = C ijmn (7.32)
∂σ mn
 381

∂f
H kl = C (7.33)
∂σpq pqkl

Baây giôø, neáu haøm ñaët taûi f vaø haøm theá naêng deûo g ñöôïc bieát, quan heä cô baûn coù theå thu
ñöôïc moät caùch tröïc tieáp töø caùc ñaúng thöùc (7.29) ñeán (7.33) theo caùch khaù deã daøng.

7.3.4.2 Caùc quan heä cô baûn döïa treân quy luaät chaûy keát hôïp
Quy luaät chaûy keát hôïp giaû ñònh raèng g = f, vôùi f ñöôïc cho bôûi ñaúng thöùc (7.15).
Caùc ñaïo haøm rieâng cuûa noù toång quaùt coù theå ñöôïc bieåu dieãn bôûi [xem ñaúng thöùc
(4.140), muïc 4.11]
∂g ∂f
= = B0δ ij + B1s ij + B2 t ij (7.34)
∂σ ij ∂σ ij

vôùi caùc heä soá B0, B1, vaø B2 laø caùc ñaïo haøm cuûa haøm daët taûi f ñoái vôùi caùc baát
bieán öùng suaát. Caùc bieåu thöùc cho B0, B1, vaø B2 ñoái vôùi ba daïng khaùc nhau cuûa
caùc beà maët phaù huûy ñöôïc lieät keâ trong phuï luïc. Baây giôø, ta thay ñaúng thöùc (7.34)
vaøo caùc ñaúng thöùc (7.29) seõ daãn ñeán:
1+ν 2 ∂f
h = 2G 3B 20 + 2B12 J 2 + 6B1B2 J 3 − B22 J 22  − φH p (7.35)
 1 − 2ν 3  ∂τ

Trong pheùp ñaïo haøm ta ñaõ duøng quan heä sik s kjs il slj = 2 J 22 .

Ngoaøi ra, söû duïng ñaúng thöùc (7.34) vaøo caùc ñaúng thöùc (7.32) vaø (7.33), ta coù:
1+ν
H ij = H∗ij = 2G B 0 δ + B1s ij + B 2 t ij  (7.36)
 1 − 2ν ij 

Vì theá, tenxô ñoä cöùng deûo coù daïng ñoái xöùng

1
Cpijkl = − H ijH kl (7.37)
h

7.3.4.3 Caùc quan heä cô baûn döïa treân quy luaät chaûy khoâng keát hôïp
Beà maët Drucker−Prager, ñaúûng thöùc (7.28), ñöôïc duøng ôû ñaây nhö laø theá naêng
deûo. Ta thay caùc ñaúng thöùc (7.19) vaø (7.34) vaøo caùc ñaúng thöùc (7.29) vaø (7.32),
ta nhaän ñöôïc:
 1+ν 3B 2  ∂f
h = 2G  3B 0α

+ B1 J 2 + J 3  − φH p

(7.38)
 1 − 2ν 2 J2  ∂τ

 1+ν 1 
vaø H∗ij 2G  α δ ij + sij  (7.39)
 1 − 2ν 2 J 2 

382

Tenxô ñoä cöùng deûo Cpijkl ñöôïc bieåu dieãn bôûi ñaúng thöùc (7.31), trong ñoù caùc
tenxô Hij vaø H*ij töông öùng ñöôïc cho bôûi caùc ñaúng thöùc (7.36) vaø (7.39). Roõ raøng,
tenxô ñoä cöùng laø khoâng ñoái xöùng.
Ñeå thöïc thi quan heä öùng suaát−bieán daïng trong chöông trình phaàn töû höõu haïn, toát
nhaát laø vieát caùc ñaúng thöùc (7.36) vaø (7.39) moät caùch roõ raøng nhö:
 1+ν  3J  
H xx = 2G  B0 + B1s xx + B 2  s2xx + s 2xy + s 2xz − 2   , … (7.40)
 1 − 2 ν  2 

H yz = 2G [B1s yz + B 2 (s xy s xz + s yy s yz + s yzs zz )] (7.41)

 1+ν 1 
vaø H∗xx = 2G  α + s , … (7.42)
 1 − 2ν 2 J xx 
 2 
G
H∗yz = s yz , … (7.43)
J2

Hôn nöõa, quan heä öùng suaát−bieán daïng ñöôïc vieát nhö:
{dσ} = ([C] + [C]p ){dε} (7.44)

vôùi {dσ} = (dσ x , dσ y , dσ z , dτ yz , dτ xz , dτ xy )T

{dε} = (dε x , dε y , dε z , dγ yz , dγ xz , dγ xy )T

1
vaø [ C] p = − [ H ∗ ] T [ H ] (7.45)
h
trong ñoù
[H ] = [H xx , H yy , H zz , H yz , H xz , H xy ] (7.46)
∗ ∗ ∗ ∗ ∗ ∗ ∗
[H ] = H xx , H yy , H zz , H yz , H xz , H xy (7.47)

7.3.5 ÖÙng suaát töông ñöông vaø bieán daïng töông ñöông
Döïa treân haøm ñaët taûi ñöôïc cho bôûi ñaúng thöùc (7.15), öùng suaát töông ñöông τ vaø
gia soá bieán daïng töông ñöông dεp ñöôïc ñònh nghóa cho traïng thaùi öùng suaát ña
truïc baèng caùch ñöôøng cong τ−εp coù theå ñöôïc ñònh côõ döïa vaøo ñöôøng cong öùng
suaát−bieán daïng deûo neùn ñôn truïc.
Trong thí nghieäm neùn ñôn truïc, nghóa laø, (0, 0, −τ), ta coù ρ = 2 / 3 τ , σm =
−τ/3, ρf = ρc, vaø haøm ñaët taûi ruùt goïn thaønh:
 383

2
f = τ − kρ c = 0 (7.48)
3

Baây giôø ta ñònh nghóa öùng suaát töông ñöông τ nhö:

3
τ= ρ k (7.49)
2 c
Nhö theá thì, gia soá bieán daïng deûo töông ñöông töông öùng dεp coù theå ñöôïc ñònh
nghóa theo coâng bieán daïng deûo treân ñôn vò theå tích döôùi daïng:
dWp = τdεp (7.50)
Maët khaùc, ta coù:
∂g
dWp = σ ijdε pij = σ ijdλ (7.51)
∂σ ij

Do ñoù, dεp coù theå thu ñöôïc töø caùc ñaúng thöùc (7.50) vaø (7.51) nhö:
dεp = φdλ (7.52)
1 ∂g
vôùi: φ= σ (7.53)
τ ∂σ ij ij

Ñoái vôùi tröôøng hôïp quy luaät chaûy keát hôïp, ta duøng ñaúng thöùc (7.34) cho ∂g/∂σij
vaø ñaúng thöùc (7.49) cho τ vaø nhaän ñöôïc:
2(B 0I1 + 2B1 J 2 + 3B 2 J 3 )
φ= (7.54)
3 ρc k

Ñoái vôùi tröôøng hôïp quy luaät chaûy khoâng keát hôïp, ta duøng ñaúng thöùc (7.19) cho
∂g/∂σij vaø ñaúng thöùc (7.49) cho τ vaø thu ñöôïc:
2(αI1 + J 2 )
φ= (7.55)
3 ρc k

Ñeå tìm bieåu thöù c cho ñaïi löôïng ∂f/ ∂τ , ta vieát laï i daú ng thöùc kieân ñònh (7.24)
nhö:
∂f ∂f
df = dσ + dτ = 0 (7.56)
∂σ ij ij ∂τ

Chuù yù, trong söï ñaët taûi neùn ñôn truïc, chæ thaønh phaàn öùng suaát khaùc khoâng laø
dσ33, vaø theo ñònh nghóa öùng suaát töông ñöông τ, ta coù dτ = −dσ33. Phöông trình
(7.56) daãn ñeán:
384

∂f ∂f
= (7.57)
∂τ ∂σ 33

Baây giôø ta laáy vi phaân ñaúng thöùc (7.48), chuù yù raèng τ = −σ33, ρ = − 2 3σ33 , vaø
σm = σ33/3, vaø nhaän ñöôïc:
∂f ∂f  2 k dρ c ρ c dk 
= = − + +  (7.58)
∂τ ∂σ 33  3 3 dσ m 3 dσ m 

7.3.6 Caùc thoâng soá vaø caùc döï ñoaùn moâ hình
Moâ hình chaûy deûo bieán cöùng khoâng ñeàu keát hôïp chaët cheõ nhieàu khía caïnh ñaëc
tröng cuûa vaät lieäu beâ toâng, bao goàm phaù huûy gioøn khi keùo, öùng xöû deûo khi neùn,
ñoä nhaïy öùng suaát thuûy tónh, vaø söï giaõn nôû theå tích khoâng ñaøn hoài. Do ñoù noù caàn
moät soá thí nghieäm ñeå xaùc ñònh caùc haèng soá vaät lieäu. Ñoái vôùi öùng xöû phaù huûy, ta
caàn boán hoaëc naêm thí nghieäm söùc beàn ñeå xaùc ñònh caùc haèng soá vaät lieäu trong
caùc ñaúng thöùc (7.11) vaø (7.13). Ñoái vôùi öùng xöû bieán cöùng, ta caàn moät thí nghieäm
neùn ñôn truïc ñeå ruùt ra ñöôïc ñöôøng cong öùng suaát−bieán daïng ñeán luùc phaù huûy, vaø
ta cuõng caàn kieán thöùc toång quaùt veà öùng xöû bieán daïng cuûa beâ toâng ñeå xaùc ñònh
heä soá hieäu chænh M(σm,θ). Ñoái vôùi öùng xöû chaûy deûo, ta caàn xaùc ñònh caùc giaù trò
ban ñaàu vaø cuoái cuøng cuûa heä soá giaõn nôû α. Daïng cuï theå cuûa M(σm,θ) vaø moät soá
giaù trò ñieån hình cuûa α ñaõ ñöôïc ñeà nghò vaø ñöôïc keát hôïp chaët cheõ trong chöông
trình maùy tính, EPM1. Ta nhaän thaáy raèng heä soá hieäu chænh khoâng thay ñoåi nhieàu
töø loaïi beâ toâng naøy sang loaïi khaùc. Do ñoù, caùc thoâng soá nhaäp vaøo chæ goàm boán
haèng soá vaät lieäu cho beà maët phaù huûy vaø moät ñöôøng cong öùng suaát−bieán daïng
neùn ñôn truïc.
Do trong phaân tích keát caáu, caùc traïng thaùi öùng suaát khaùc nhau coù theå xaûy ra, söï
thöïc hieän moâ hình ñöôïc ñeà nghò neân ñöôïc khaûo saùt chi tieát tröôùc khi noù ñöôïc aùp
duïng cho chöông trình tính toaùn phaàn töû höõu haïn baát kyø ñoái vôùi söï phaân tích keát
caáu toång quaùt. Moät moâ hình cô baûn toát neân coù theå döï ñoaùn toát moät caùch hôïp lyù
ñaùp öùng cuûa vaät lieäu döôùi taát caû caùc toå hôïp öùng suaát coù theå coù. Chöông trình
EPM1 ñaõ ñöôïc phaùt trieån vì muïc tieâu naøy. Trong chöông trình naøy, moâ hình
Willam−Warnke naêm thoâng soá ñöôïc söû duïng nhö laø beà maët phaù huûy. Chi tieát cuûa
chöông trình naøy ñöôïc cho trong saùch tính toaùn cuûa Chen vaø Zhang (1988).

Boán boä keát quaû thí nghieäm ñaõ ñöôïc duøng ñeå so saùnh caùc döõ lieäu thí nghieäm vôùi
caùc döï ñoaùn moâ hình. Chuùng bao goàm caùc thí nghieäm song truïc thoâng duïng cuûa
Kupfer vaø caùc coäng söï (1969), caùc thí nghieäm neùn ba truïc cuûa Schickert vaø
Winkler (1977), caùc thí neùn song truïc vaø ba truïc treân beâ toâng ñoä beàn thaáp (Traina
vaø caùc coäng söï, 1983), vaø caùc thí nghieäm ñaët taûi chu kyø cuûa tröôøng ñaïi hoïc
 385

Colorado (Scavuzzo vaø caùc coäng söï, 1983). Caùc keát quaû tieâu bieåu ñöôïc bieåu thò
trong caùc hình töø 7.19 ñeán 7.21. Söï phuø hôïp toát noùi chung ñaõ nhaän ñöôïc.

Hình 7.19 So saùnh caùc döï ñoaùn moâ hình vôùi caùc döõ lieäu thí nghieäm cuûa Kupfer
vaø caùc coäng söï (1969) ñoái vôùi caùc tröôøng hôïp ñaët taûi neùn song truïc

Hình 7.20 So saùnh caùc döï ñoaùn moâ hình ñoái vôùi ñaët taûi neùn ba truïc vôùi caùc döõ
lieäu thí nghieäm cuûa Schickert vaø Winkler (1977)
386

Hình 7.21 So saùùnh caùc döï ñoaùn moâ hình vaø caùc döõ lieäu thí nghieäm ñoái vôùi ñaët taûi
chu kyø trong maët phaúng leäch σm = 6 ksi doïc kinh tuyeán neùn:
σ1 = σ2 > σ3 (θ = 600)

7.3.6 Toùm taét

Döïa treân thaûo luaän ôû treân, caùc ñaëc tröng cuûa moâ hình chaûy deûo beâ toâng coù theå
ñöôïc toång quaùt hoùa nhö sau:
1- Beà maët chaûy ban ñaàu khoâng neân ñöôïc giaû ñònh ñôn giaûn laø coù hình daùng
ñöôïc thu nhoû tyû leä töø beà maët phaù huûy, bôûi vì söï giaû ñònh nhö theá noùi chung seõ
daãn ñeán vuøng chaûy deûo phaân boá ñeàu giöõa beà maët chaûy vaø beà maët phaù huûy.
Ñieàu naøy coù theå ñöa ñeán söï ñaùnh giaù bieán daïng deûo khoâng hôïp lyù trong nhöõng
tröôøng hôïp ñaët taûi keùo vaø neùn cao. Söï giaû ñònh nhö theá khoâng theå phaûn aùnh
caùc ñaëc tröng cuûa beâ toâng, noù öùng xöû hoaøn toaøn khaùc vôùi keùo vaø neùn.
2- Do beà maët chaûy ban ñaàu coù hình daïng khaùc vôùi beà maët phaù huûy, caû kích
thöôùc vaø hình daùng cuûa caùc beà maët ñaët taûi keá tieáp phaûi thay ñoåi lieân tuïc suoát
quaù trình bieán cöùng töø hình daùng beà maët chaûy ban ñaàu ñeán daïng beà maët phaù huûy
cuoái cuøng. Ñaây laø lyù do quy luaät bieán cöùng khoâng ñeàu ñöôïc ñeà nghò thì töông
ñoái phöùc taïp.
p. Quy luaät bieán cöùng khoâng ñeàu laø khoâng ñaúng höôùng.
3- Ñeå giaûi thích öùng xöû söï neùn/giaõn nôû theå tích trong quaù trình bieán daïng deûo
cuûa beâ toâng, moät quy luaät chaûy khoâng keát hôïp vôùi heä soá giaõn nôû coù theå thay
ñoåi ñöôïc ñeà nghò trong vieäc thieát laäp quan heä öùng suaát−bieán daïng cuûa beâ toâng.
7.4 MOÂ HÌNH CHAÛY DEÛO: ÖÙNG XÖÛ BIEÁN MEÀM
 387

a) Vaät raén ñaøn deûo

(a) Vaät raén ñaøn−deûo

b)(b)
VaäVaä
t raén nöù
t raé t t taêng daàn
n nöù

(c) Vaät raén nöùt deûo

Hình 7.22 Caùc öùng xöû vaät lieäu tieâu bieåu
Nhö ñaõ ñöôïc ñeà caäp trong muïc 7.1, caùc thí nghieäm neùn ñôn truïc leân caùc maãu thöû
beâ toâng noùi chung bieåu thò öùng xöû meàm hoùa cuûa vaät lieäu trong mieàn haäu phaù
388

huûy. ÖÙng xöû meàm hoùa do bieán daïng, nghóa laø, ñoä doác cuûa ñöôøng cong taûi−bieán
daïng aâm, seõ ñöôïc khaûo saùt döôùi ñaây nhö laø ñaëc trung cuûa vaät lieäu vaø seõ ñöôïc
xem xeùt bôûi söï thieát laäp bieán daïng deûo khoâng gian bieán daïng. Tröôùc khi thöïc
hieän ñieàu naøy, ñaàu tieân ta seõ khaûo saùt vaøi öùng xöû vaät lieäu ñöôïc bieåu thò trong
hình 7.22.

7.4.1 Caùc loaïi öùng xöû cuûa vaät lieäu

7.4.1.1 Vaät raén ñaøn deûo
Hình 7.22a bieåu thò ñoà thò öùng suaát−bieán daïng cuûa vaät raén bieán cöùng−bieán meàm,
trong ñoù caùc ñöôøng caát vaø ñaët taïi laïi theo nhöõng ñöôøng thaúng noù song song vôùi
tieáp tuyeán ban ñaàu cuûa ñöôøng cong öùng suaát−bieán daïng, nghóa laø, ñoä doác cuûa
ñöôøng caát vaø ñaët taïi laïi khoâng thay ñoåi vôùi bieán daïng deûo. Ñaây laø öùng xöû tieâu
bieåu cuûa vaät raén ñaøn−deûo.

7.4.1.2 Vaät raén nöùt vi moâ taêng daàn

ÖÙng xöû ñöôïc moâ taû trong muïc tröôùc khoâng laø tröôøng hôïp cuûa nhieàu vaät lieäu kyõ
thuaät nhö beâ toâng. Thí duï, moâñun ñaøn hoài hoaëc ñoä cöùng thöôøng giaûm theo söï
taêng bieán daïng. Loaïi öùng xöû naøy ñöôïc cho laø do nöùt vi moâ. Do ñoù, treân cöïc
khaùc, moâ hình vaät lieäu lyù töôûng, ñöôïc goïi laø vaät raén nöùt vi moâ taêng daàn vaø ñöôïc
bieåu thò trong hình 7.22b, ñaõ ñöôïc ñeà nghò bôûi Dougill (1975). Vaät lieäu lyù töôûng
naøy laø ñaøn hoài hoaøn toaøn. Luùc caát taûi, vaät lieäu trôû veà traïng thaùi öùng suaát vaø bieán
daïng töï do ban ñaàu; khoâng coù bieán daïng dö xaûy ra.
Do öùng xöû suy giaûm ñoä cöùng chuû yeáu laø do nöùt vi moâ, noù khaùc vôùi söï tröôït, hieän
töôïng naøy khoâng theå giaøi thích thoûa ñaùng beân trong khuoân khoå chaûy deûo. Baèng
caùch nhaän ra söï khaùc nhau giöõa nöùt vi moâ vaø chaûy deûo, Dougill (1975, 1976) ñaõ
ñeà nghò moät lyù thuyeát ñöôïc goïi laø lyù thuyeát nöùt vi moâ. YÙ töôûng naøy ñöôïc nhaän
thöùc roõ hôn trong vieäc phaùt trieån lyù thuyeát gaàn ñaây ñöôïc goïi laø lyù thuyeát phaù
huûy.

7.4.1.3 Vaät raén chaûy deûo nöùt vi moâ

Vaät lieäu bieåu thò caû öùng xöû bieán daïng deûo vaø öùng xöû suy giaûm ñoä cöùng ñöôïc
bieåu thò trong hình 7.22c. Beâ toâng thuoäc loaïi naøy, ñaëc bieät trong mieàn bieán meàm
cuûa chuùng. Ñeå lyù giaûi caû hai hieän töôïng naøy, moät lyù thuyeát keát hôïp ñöôïc goïi laø
lyù thuyeát chaûy deûo−nöùt vi moâ ñaõ ñöôïc ñeà nghò bôûi Bazant vaø Kim (179). Trong
lyù thuyeát naøy, bieán daïng deûo ñöôïc ñònh nghóa bôûi lyù thuyeát bieán daïng deûo theo
caùch thöùc truyeàn thoáng, trong khi söï suy giaûm ñoä cöùng ñöôïc moâ hình bôûi lyù
thuyeát nöùt vi moâ cuûa Dougill. Caùch tieáp caän naøy gaëp phaûi moät vaøi khoù khaên
trong vieäc ñònh nghóa tieâu chuaån ñaët taûi, bôûi vì noù bao goàm hai beà maët ñaët
 389

taûi−beà maët chaûy ñöôïc ñònh roõ trong khoâng gian öùng suaát vaø beà maët nöùt vi moâ
ñöôïc ñònh roõ trong khoâng gian bieán daïng. Ñeå traùnh vaán ñeà naøy, phöông phaùp
chaûy deûo khoâng gian bieán daïng coù theå ñöôïc duøng trong vieäc thieát laäp öùng xöû
deûo−nöùt vi moâ (Han vaø Chen, 1986). Söï thieát laäp naøy moâ taû daïng thích hôïp cuûa
caùc phöông trình cô baûn cho vaät lieäu ñaøn−deûo vôùi söï suy giaûm ñoä cöùng trong
mieàn bieán cöùng cuõng nhö trong mieàn bieán meàm.

7.4.1.4 Söï bieán meàm vaø söï thaønh laäp khoâng gian bieán daïng
ÖÙng xöû bieán meàm moät chieàu ñöôïc bieåu thò trong hình 7.23 baây giôø ñöôïc toång
quaùt hoùa cho traïng thaùi öùng suaát vaø bieán daïng ña chieàu theo caùch thöùc töông töï
nhö ñoái vôùi öùng xöû bieán cöùng. Tröôùc tieân ta baøn luaän öùng xöû bieán meàm tronh
khoâng gian öùng suaát. Ñieàu naøy roài seõ daãn ñeán vieäc baøn luaän veà söï thieát laäp
khoâng gian bieán daïng. Trong söï hình thaønh khoâng gian öùng suaát, traïng thaùi öùng
suaát ñöôïc bieåu dieãn bôûi moät ñieåm trong khoâng gian öùng suaát (hình 7.24a). Neáu
traïng thaùi A ôû treân beà maët ñaët taûi f = 0 nhöng vaät lieäu vaãn ôû trong mieàn bieán
cöùng, gia soá öùng suaát dσ phaûi höôùng ra ngoaøi ñeå taïo ra gia soá bieán daïng chaûy
deûo cuõng nhö gia soá bieán daïng ñaøn hoài. Gia soá öùng suaát höôùng vaøo seõ chæ gaây ra
gia soá bieán daïng ñaøn hoài. Söï chuyeån ñoäng ra ngoaøi cuûa ñieåm öùng suaát A mang
theo noù beà maët chaûy töông öùng vôùi söï bieán cöùng hoaëc nhaùnh ñi leân cuûa ñöôøng
cong öùng suaát−bieán daïng ñoái vôùi vieäc gia taêng öùng suaát trong tröôøng hôïp moät
chieàu. Maët khaùc, neáu vaät lieäu ôû trong mieàn bieán meàm, bieán daïng deûo gaây ra beà
maët chaûy thu nhoû laïi hay di chuyeån vaøo phía trong ôû ñieåm öùng suaát hieän haønh C
(hình 7.24a). Söï di chuyeån vaøo phía trong naøy töông öùng vôùi nhaùnh bieán meàm
hoaëc nhaùnh suy giaûm cuûa ñöôøng cong öùng suaát−bieán daïng ñoái vôùi söï gia taêng
bieán daïng trong tröôøng hôïp moät chieàu. Ñoái vôùi vieäc caát taûi ñaøn hoài, gia soá öùng
suaát cuõng höôùng vaøo beân trong töø beà maët ñaët taûi. Do ñoù, söï hình thaønh khoâng
gian öùng suaát bieåu thò nhöõng khoù khaên trong vieäc phaân bieät giöõa söï suy giaûm
öùng suaát noù gaây ra bieán daïng deûo theâm vaø söï suy giaûm öùng suaát do caát taûi ñaøn
hoài.
390

Hình 7.23 Caùc ñaëc ñieåm cuûa öùng xöû bieán meàm

Ñaët taûi bieán cöùng

Ñaët taûi bieán meàm

Caát taûi

a)

Beà maët ñaët taûi f = 0

Ñaët taûi bieán cöùng

Caát taûi Ñaët taûi bieán meàm

b)

Beà maët ñaët taûi F = 0

 391

Hình 7.24 Caùc maët ñaët taûi trong khoâng gian öùng suaát vaø bieán daïng

Tuy nhieân, khi khaûo saùt ñieåm A vaø ñieåm C trong hình 7.23, gia soá bieán daïng dε
luoân döông ñoái vôùi ñaët taûi deûo vaø aâm ñoái vôùi caát taûi ñaøn hoài doïc theo loä trình
AG hoaëc CH. Söï toång quaùt hoùa cho tröôøng hôïp nhieàu chieàu ñöôïc bieåu thò trong
hình 7.24b, nôi beà maët ñaët taûi F = 0 laø haøm cuûa caùc bieán daïng. Ñoái vôùi ñieåm
bieán daïng baát kyø treân beà maët ñaët taûi (thí duï A hoaëc C), gia soá bieán daïng dε
höôùng ra phía ngoaøi bieåu dieãn tröôøng hôïp ñaët taûi deûo vaø höôùng vaøo trong bieåu
dieãn tröôøng hôïp caát taûi ñaøn hoài. Khoâng coù söï nhaäp nhaèng. Roõ raøng raèng neáu caùc
bieán daïng ñöôïc söû duïng nhö laø nhöõng bieán ñoäc laäp trong vieäc hình thaønh quan
heä cô baûn deûo, öùng xöû bieán cöùng vaø öùng xöû bieán meàm coù theå ñöôïc nghieân cöùu
moät caùch ñoàng thôøi.
Trong muïc naøy, söï baøn luaän ñöôïc lieân quan chæ vôùi caùc kyõ thuaät moâ hình ñoái vôùi
caùc öùng xöû vaät lieäu tieâu bieåu ñöôïc bieåu thò trong hình 7.22, hôn laø moâ hình cuï
theå cuûa beâ toâng. Daïng toång quaùt cuûa söï hình thaønh khoâng gian bieán daïng cuûa
chaûy deûo ñaàu tieân ñöôïc giôùi thieäu ñeå moâ taû öùng xöû cô cô baûn cuûa vaät raén
ñaøn−deûo (hình 7.22a). Söï hình thaønh naøy roài ñöôïc môû roäng cho vaät raén bieán
daïng deûo−nöùt vi moâ (hình 7.22c). Phöông phaùp moâ hình ñoái vôùi vaät raén nöùt vi
moâ taêng daàn (hình 7.22b) seõ khoâng ñöôïc ñeà caäp ôû ñaây, do noù bao goàm nhöõng
khaùi nieäm cuûa lyù thuyeát phaù huûy, ñieàu naøy thì ngoaøi phaïm vi cuûa taøi lieäu naøy.

7.4.2 Söï hình thaønh chaûy deûo trong khoâng gian bieán daïng
Söï hình thaønh chaûy deûo trong khoâng gian bieán daïng ñaõ ñöôïc baøn luaän trong taøi
lieäu cuûa Naghdi vaø Trapp, 1975; Yoder vaø Iwan, 1981; Qu vaø Yin, 1981; Casey
vaø Naghdi, 1983. Söï hình thaønh sau ñaây ñöôïc döïa treân tieâu chuaån oån ñònh yeáu noù
giaûm nheï caùc yeâu caàu cuûa caùc ñònh ñeà oån ñònh cuûa Drucker vaø cho pheùp ñoái caùc
öùng xöû khoâng oån ñònh. Ta coù theå thaáy raèng nhieàu ñaëc tính quen thuoäc cuûa chaûy
deûo trong khoâng gian öùng suaát coù theå ñöôïc mang sang vieäc hình thaønh khoâng
gian bieán daïng.

7.4.2.1 Caùc quan heä cô baûn

Haõy xem xeùt ñoà thò öùng suaát−bieán daïng ñieån hình ñöôïc bieåu thò trong hình 7.25.
Trong söï thieát laäp truyeàn thoáng cuûa chaûy deûo, caùc öùng suaát ñoùng vai troø caùc
bieán ñoäc laäp. Bieán daïng toång ñöôïc tìm thaáy baèng caùch coäng bieán daïng ñaøn, εije ,
noù seõ phaùt sinh töø öùng suaát ñaõ cho, vôùi bieán daïng deûo, εijp , nhö ñöôïc chæ roõ trong
hình 7.25. Do ñoù,
e p
ε ij = ε ij + ε ij (7.59)
392

Moät caùch tieáp caän khaùc seõ laáy caùch bieán daïng nhö laø caùc bieán ñoäc laäp trong
vieäc moâ taû traïng thaùi vaät lieäu. Ñeå tìm öùng suaát, tröôùc tieân ta coù theå tính öùng suaát
ñaøn hoài, ñöôïc kyù hieäu bôûi σije , noù laø ñaùp öùng ñaøn hoài cuûa bieán daïng hieän haønh,
εij, vaø roài tröø ñaïi löôïng, σijp , öùng suaát ñaõ ñöôïc nôùi loûng do aûnh höôûng chaûy deûo
hình 7.25):
e p
σ ij = σ ij − σ ij (7.60)

Ñaùp öùng ñaøn hoài σije ñöôïc lieân heä vôùi bieán daïng toång εij bôûi ñònh luaät Hooke
ñöôïc toång quaùt hoùa nhö:
e
σ ij = C ijkl ε kl (7.61)

Hình 7.25 Ñoà thò thieát laäp chaûy deûo döïa treân ñònh ñeà cuûa Il’yushin

ôû ñaây Cijkl laø tenxô ñaúng höôùng cuûa caùc moâñun ñaøn hoài. Noù coù daïng, trong daïng
chæ soá thöôøng duøng,
νE E
C ijkl = δijδ kl + δik δ jl + δ il δ jk (7.62)
(1 + ν )(1 − 2ν ) 2(1 + ν )

ÖÙng suaát nôùi loûng do aûnh höôûng deûo, σijp , ñöôïc lieân heä vôùi bieán daïng deûo εijp bôûi
ñaúng thöùc töông töï nhö (7.61):
p p
σ ij = C ijkl ε kl (7.63)
 393

Trong ñaúng thöùc (7.59), bieán daïng εije laø ñaùp öùng ñaøn hoài öùng vôùi öùng suaát toång
σij vaø do ñoù coù theå ñöôïc bieåu dieãn nhö:
e
ε ij = D ijkl σ kl (7.64)

vôùi tenxô ñoä meàm ñaøn hoài Dijkl laø nghòch ñaûo cuûa Cijkl vaø coù daïng:
ν (1 + ν)
D ijkl = − δ ijδ kl + (δ ik δ il + δ il δ jk ) (7.65)
E 2E
Caùc quan heä cuûa caùc ñaïi löôïng σij , σije , σijp , εije , εijp ñöôïc bieåu thò baèng ñoà thò treân
hình 7.25 ñoái vôùi tröôøng hôïp moät chieàu vaø ñöôïc toùm taét trong hai phöông trình
sau ñaây:
e p
σ ij = σ ij − σ ij = C ijkl ε kl − σ ij
p
(7.66)
e p p
ε ij = ε ij + ε ij = D ijkl σ kl + ε ij (7.67)

7.4.2.2 Maët ñaët taûi trong khoâng gian bieán daïng vaø quy luaät chaûy
Trong söï thieát laäp khoâng gian bieán daïng, ta caàn yeâu caàu raèng beà maët ñaët taûi
trong khoâng gian bieán daïng ñöôïc ñònh nghóa nhö laø traïng thaùi bieán daïng töùc thôøi
luoân naèm trong hoaëc treân beà maët naøy vaø söï nôùi loûng öùng suaát chæ xaûy ra neáu
bieán daïng naèm treân beà maët vaø neáu gia soá bieán daïng ñöôïc höôùng ra ngoaøi beà
maët. Beà maët naøy coù theå traûi qua söï tònh tieán vaø/hoaëc xoay. Nhö ñoái vôùi beà maët
ñaët taûi trong khoâng gian öùng suaát (xem chöông 5), ta coù theå giaû ñònh raèng haøm
ñaët taûi F coù daïng nhö sau:
( p
)
F ε ij , ε ij , k = 0 (7.68)

trong ñoù εij laø tenxô cuûa bieán daïng hieän haønh, εijp laø tenxô cuûa bieán daïng deûo
(hình 7.25), vaø k laø thoâng soá bieåu thò lòch söû ñaët taûi, noù coù theå ñöôïc laáy nhö laø
coâng chaûy deûo Wp (hình 7.25) hay bieán daïng deûo tích luõy εp. Beà maët ñöôïc cho
bôûi ñaúng thöùc (7.68) cuõng ñöôïc goïi laø beà maët nôùi loûng (Yoder vaø Iwan, 1981) do
chæ khi traïng thaùi bieán daïng naèm treân beà maët naøy thì khaû naêng nôùi loûng öùng
suaát, noù ñi cuøng vôùi bieán daïng deûo môùi xaûy ra.
Vôùi haøm ñaët taûi F ñaõ bieát, tieâu chuaån ñaët taûi coù theå ñöôïc cho nhö sau:
394

∂F p
Neáu F = 0 vaø dε ij < 0, caát taûi, dσ ij = 0
∂ε ij

∂F
Neáu F = 0 vaø
p
dε ij = 0, ñaët taûi trung hoøa , dσ ij = 0 (7.69)
∂ε ij

∂F
Neáu F = 0 vaø dε > 0, ñaët taûi, dσ pij ≠ 0
∂ε ij ij

Trong tröôøng hôïp ñaët taûi ba chieàu, caàn gaùn moät höôùng cho gia soá nôùi loûng öùng
suaát, dσ pij .

Baây giôø khaûo saùt chu trình kín cuûa bieán daïng A−B−C nhö ñöôïc minh hoïa trong
hình 7.25. Trong tröôøng hôïp ñaët taûi ba chieàu, chu trình bieán daïng naøy töông öùng
vôùi loä trình bieán daïng trong ñoù bieán daïng di chuyeån ra ngoaøi beà maët nôùi loûng,
taêng leân, vaø roài trôû laïi traïng thaùi goác. Ñònh ñeà Il’ yushin phaùt bieåu raèng ngoaïi
coâng trong chu trình kín cuûa bieán daïng cuûa vaät lieäu ñaøn−deûo laø khoâng aâm, nghóa
laø, coâng döông neáu bieán daïng deûo, vaø do ñoù söï nôùi loûng öùng suaát, xaûy ra vaø noù
baèng zero neáu chæ coù bieán daïng ñaøn hoài xaûy ra. Dieän tích ñöôïc toâ ñaäm trong
hình 7.25, dW, bieåu dieãn coâng ñöôïc thöïc hieän trong chu trình bieán daïng A−B−C.
Theo ñònh ñeà Il’ yushin, ta coù:
p
dW = [∫] dσ ijdε ij ≥ 0 (7.70)

töø ñoù quy luaät phaùp tuyeán hay quy luaät chaûy theo:
∂F
dσpij = dλ (7.71)
∂ε ij

ôû ñaây dλ laø soá voâ höôùng lôùn hôn khoâng. Quy luaät phaùp tuyeán ñoái vôùi vaät lieäu
caëp ñoâi ñaøn deûo cuõng ñaõ ñöôïc ñeà caäp bôûi Dafalias (1977a, b) vaø Yin vaø Qu
(1982).
Lieân heä vôùi tieâu chuaån ñaët taûi (7.69), ta coù theå giaû ñònh:
∂F 1 ∂F
dλ = = dε kl (7.72)
h h ∂ε kl

trong ñoù
∂F
p P
∂F = F (ε ij + dε ij , ε ij , k ) − F (ε ij , ε ij , k ) = dε kl (7.72a)
∂ε kl

vaø h laø soá voâ höôùng lôùn hôn khoâng. Theá roài gia soá nôùi loûng öùng suaát dσijp ñöôïc
bieåu dieãn nhö:
 395

1 ∂F ∂F
dσpij = dε (7.73)
h ∂ε ij ∂ε kl kl

7.4.2.3 Caùc quan heä öùng xöû vi phaân

Caùc quan heä öùng suaát−bieán daïng gia soá baây giôø thu ñöôïc tröïc tieáp baèng caùch
thay ñaúng thöùc (7.73) vaøo daïng gia soá cuûa ñaúng thöùc (7.66):

 1 F F 
dσ ij  C ijkl − ∂ ∂ dε kl (7.74)
 h ∂ε ij ∂ε kl 


Nhö coù theå ñöôïc thaáy, chaûy deûo khoâng gian bieán daïng ñöa ñeán tenxô ñoä cöùng
moät caùch tröïc tieáp theo traïng thaùi bieán daïng, vaø tenxô ñoä cöùng tieáp tuyeán baây
giôø ñöôïc bieåu dieãn bôûi:
1 ∂F ∂F
Cep p
ijkl = C ijkl + C ijkl = C ijkl − (7.75)
h ∂ε ij ∂ε kl

Ñeå tìm tenxô ñoä meàm, ta coù theå nhaân ñaúng thöùc (7.74) vôùi (∂F/∂εmn)Dmnij:

∂F ∂F ∂F ∂F  1 ∂F 
D mnijdσ ij = D mnijC ijkl dε kl − D mnij  dε kl  (7.76)
∂ε mn ∂ε mn ∂ε mn ∂ε ij  h ∂ε kl 

Thay theá ñaúng thöùc (7.72) vaøo veá phaûi cuûa ñaúng thöùc (7.76) vaø roài giaûi ñoái vôùi
dλ, ta thu ñöôïc:
∂F
D pqkl dσ kl
∂ε pq
dλ = (7.77)
∂F ∂F
h+ D mnrs
∂ε mn ∂εrs

Nghòch ñaûo ñaúng thöùc (7.63), thay theá noù vaøo ñaúng thöùc (7.67), vaø vieát keát quaû
döôùi daïng gia soá, ta thu ñöôïc:

dε ij = dε eij + dε pij = D ijkl dσ kl + D ijtu dσ ptu (7.78)

Baèng caùch duøng quy luaät nôùi loûng (7.71) trong ñaúng thöùc (7.78) vaø thay theá ñaúng
thöùc (7.77) ñoái vôùi dλ daãn ñeán daïng caùc quan heä cô baûn nhö sau:

 ∂F ∂F 
 D ijtu D pqkl 
 ∂ε tu ∂ε pq 
dε ij  D ijkl + dσ kl (7.79)
∂F ∂F
 h+ D mnrs 
 ∂ε ∂ε rs 
 mn 
396

Bieåu thöùc trong daáu ngoaëc ñôn bieåu dieãn tenxô ñoä meàm.

Caùc phöông trình (7.74) vaø (7.79) laø caùc quan heä cô baûn gia soá toång quaùt ñoái vôùi
vaät raén ñaøn deûo vôùi haøm ñaët taûi F trong khoâng gian bieán daïng. Caùc phöông trình
naøy thích hôïp cho caû mieàn bieán cöùng vaø bieán meàm nhöng noù khoâng ñöôïc ñònh
nghóa trong tröôøng hôïp chaûy deûo hoaøn toaøn. Cho ñeán baây giôø, thoâng soá voâ
höôùng h hoaëc dλ chöa ñöôïc xaùc ñònh. Vieäc naøy ñöôïc cung caáp trong phaàn döôùi
ñaây.

7.4.2.4 Ñieàu kieän kieân ñònh

Vôùi beà maët ñaët taûi ñöôïc ñònh nghóa bôûi ñaúng thöùc (7.68), soá voâ höôùng h hoaëc dλ
coù theå ñöôïc xaùc ñònh töø ñieàu kieän kieân ñònh, noù phaùt bieåu raèng trong quaù trình
nôùi loûng öùng suaát, moãi gia soá bieán daïng daãn daét töø moät traïng thaùi bieán daïng deûo
ñeán moät traïng thaùi bieán daïng deûo khaùc. Ñaúng thöùc (7.68) giöõ vöõng tröôùc vaø sau
gia soá bieán daïng. Vi phaân ñaúng thöùc (7.68) taïo ra:
∂F ∂F ∂F ∂k
dF = dε ij + p dε pij + dε pij = 0 (7.80)
∂ε ij ∂ε ij ∂k ∂ε pij

Nghòch ñaûo daïng gia soá cuûa ñaúng thöùc (7.63) vaø goïi laïi ñaúng thöùc (7.71), ta coù
theå bieåu dieãn dε pij theo dλ vaø roài giaûi ñaúng thöùc ñoái vôùi dλ:

1 ∂F
dλ = dε (7.81)
h ∂ε ij ij

trong ñoù:
∂F ∂F ∂F ∂k ∂F
h= D mnpq − D mnpq (7.82)
p
∂ε mn ∂ε pq ∂k ∂ε mn
p
∂ε pq

Ta thaáy raèng h döïa vaøo quy luaät phaùt trieån cuûa beà maët chaûy trong khoâng gian
bieán daïng. Ngay khi daïng haøm cuûa F ñöôïc cho, thoâng soá h hoaëc dλ coù theå ñöôïc
xaùc ñònh.
Nhö coù theå ñöôïc thaáy, nguoàn goác cuûa caùc quan heä öùng suaát−bieán daïng trong
khoâng gian bieán daïng thì töông töï nhö trong khoâng gian öùng suaát (xem muïc 5.7).
Söï töông öùng giöõa caùc thieát laäp khoâng gian öùng suaát vaø khoâng gian bieán daïng
ñöôïc bieåu thò trong baûng 7.4.

7.4.3 Söï thieát laäp chaûy deûo−nöùt vi moâ trong khoâng gian bieán daïng
 397

Daïng kieân ñònh cuûa quan heä cô baûn ñoái vôùi vaät lieäu chaûy deûo−nöùt vi moâ trong
caùc mieàn bieán cöùng cuõng nhö bieán meàm ñöôïc cho trong muïc naøy.

7.4.3.1 Caùc moái quan heä cô baûn

Khaûo saùt ñoà thò öùng suaát−bieán daïng ñieån hình ñöôïc bieåu thò trong hình 7.26. Gia
soá öùng suaát ñöôïc giaû söû goàm coù ba thaønh phaàn:
e p
dσ ij = dσ ij − dσ ij − dσ ij
f
(7.83)

trong ñoù dσ eij laø ñaùp öùng ñaøn hoài öùng vôùi gia soá bieán daïng toång, dεij,
e
dσ ij = C ijkl dε kl (7.84)

vaø dσ pij laø gia soá öùng suaát nôùi loûng trong quan heä vôùi gia soá bieán daïng deûo,
dε ij ,
p

p p
dσ ij = C ijkl dε kl (7.85)

trong khi dσ fij laø gia soá öùng suaát nôùi loûng do söï giaûm suùt ñoä cöùng (hình 7.26a)
vaø ñöôïc lieân heä vôùi gia soá bieán daïng nöùt, dε fij dεijf , nhö: dσ fij = C ijkl dε fkl (7.86)

Trong caùc ñaúng thöùc (7.84) ñeán (7.86), Cijkl laø tenxô cuûa caùc moâñun ñaøn hoài
hieän haønh.
Baûng 7.4 Söï thieát laäp chaûy deûo khoâng gian öùng suaát vaø bieán daïng

Khoâng gian öùng suaát Khoâng gian bieán daïng

Caùc bieán ñoäc laäp σij εij
Caùc bieán ñöôïc xaùc ñònh εij = εije + εijp σij = σije − σijp
dεij = dεije + dεijp dσij = dσije − dσijp
Ñònh luaät Hooke εije = Dijkl σkl σije = Cijkl εkl
Moái quan heä cô baûn dσij = Cijkl dεkl − dσijp
dεij = Dijkl dσkl + dεijp
Haøm chaûy
( )
f σij , εijp ,k = 0 ( )
F εij , εijp ,k = 0
Tieâu chuaån ñaët taûi ∂f ∂F
f = 0 vaø dσij > 0 F = 0 vaø dεij > 0
∂σij ∂εij
Ñònh ñeà vaø quy luaät phaùp
tuyeán Ñònh ñeà Drucker Ñònh ñeà Il’yushin

∫ dσ dε
p
≥0
∫ dσijdεijp ≥0 ij ij

∂f ∂F
dεpij = dλ dσijp = dλ
∂σij ∂εij
Tính tuyeán tính
398

1 ∂f ∂f 1 ∂F ∂F
dεijp = dσkl dσijp = dεkl
κ ∂σij ∂σkl h ∂εij ∂εkl
Caùc quan heä cô baûn:
∂f 1 ∂f ∂F 1 ∂F
ep
Tenxô ñoä cöùng Cijk dλ = = dσkl dλ = = dεkl
l κ κ ∂σkl h h ∂εkl

ep
Tenxô ñoä meàm, Dijk 1 ∂F ∂F
l ∂f ∂f Cijkl −
Cijtu C h ∂εij ∂εkl
∂σtu ∂σpq pqkl
Cijkl − ∂F ∂F
∂f ∂f Dijtu D
κ+ D ∂εtu ∂εpq pqkl
∂σmn mnrs ∂σrs Dijkl +
1 ∂f ∂f ∂F ∂F
Dijkl + h+ D
κ ∂σij ∂σkl ∂εmn mnrs ∂εrs

Ta coù theå ñònh nghóa theâm gia soá bieán daïng ñaøn hoài, dε eij , nhö laø ñaùp öùng ñaøn
hoài öùng vôùi gia soá öùng suaát toång, dσij, nghóa laø,
e
dε ij = D ijkl dσ kl (7.87)
trong ñoù Dijkl laø tenxô ñoä meàm hieän haønh, töùc laø, nghòch ñaûo cuûa tenxô Cijkl.
 399

a)

b)

Hình 7.26 Moâ taû ñoà thò söï hình thaønh toå hôïp
a) Caùc gia soá öùng suaát vaø bieán daïng; b) Gia soá coâng chaûy deûo−nöùt vi moâ

Giaûi dσij töø ñaúng thöùc (7.87) vaø thay theá noù cuøng vôùi caùc ñaúng thöùc (7.84) ñeán
(7.86) vaøo ñaúng thöùc (7.83), ta thaáy ñöôïc quan heä cho caùc gia soá bieán daïng
dε ij , dε ij , dε ij vaø dε ij :
e p f

e p f
dε ij = dε ij + dε ij + dε ij (7.88)
noù nguï yù raèng gia soá bieán daïng toång dεij goàm coù ba phaàn: gia soá bieán daïng ñaøn,
dε eij , noù coù theå hoài phuïc; gia soá bieán daïng deûo, dε pij , noù laø gia soá bieán daïng vónh
400

cöûu; vaø gia soá bieán daïng nöùt vi moâ, dε fij , noù coù theå hoài phuïc chæ khi öùng suaát
ñöôïc caát boû hoaøn toaøn.

Traùi vôùi caùc bieán daïng gia soá, neân chuù yù raèng bieán daïng toång εij goàm chæ coù hai
phaàn: εijp , bieán daïng deûo (vónh cöûu), vaø εije , bieán daïng hoài phuïc hoaëc bieán daïng
ñaøn hoài; nghóa laø,
e
ε ij = ε ij + ε ij
p
(7.89)

vaø bieán daïng ñaøn εije ñöôïc lieân heä vôùi bieán daïng toång σij bôûi tenxô caùc moâñun
ñaøn hoài hieän haønh:
σ ij = C ijkl ε kl
e
(7.90)

7.4.3.2 Maët nôùi loûng vaø quy luaät chaûy

Trong taøi lieäu naøy, ta seõ giaû ñònh beà maët nôùi loûng trong khoâng gian bieán daïng coù
daïng töông töï vôùi daïng cuûa ñaúng thöùc (7.68), nhöng thoâng soá k ñöôïc thay theá
bôõi Wpf:
( p
F ε ij , ε ij , W
pf
)= 0 (7.91)

ôû ñaây Wpf laø coâng chaûy deûo−nöùt vi moâ, noù laø söï tieâu hao naêng löôïng toång trong quaù
trình ñaët taûi vaø caát taûi (hình 7.26b). Beà maët nôùi loûng cuõng laø beà maët ñaët taûi do chæ khi
traïng thaùi bieán daïng naèm treân beà maët naøy thì noù môùi coù khaû naêng laøm cho söï nôùi
loûng öùng suaát, noù ñi cuøng vôùi bieán daïng deûo cuõng nhö söï suùt giaûm ñoä cöùng, xaûy ra.
Do ñoù, ta coù tieâu chuaån ñaët taûi sau ñaây:
∂F
Neáu F = 0 vaø dε < 0, caát taûi, dσ pf
ij = 0
∂ε ij ij

∂F
Neáu F = 0 vaø
pf
dε ij = 0, ñaët taûi trung hoøa , dσ ij = 0 (7.92)
∂ε ij

∂F pf
Neáu F = 0 vaø dε ij > 0, ñaët taûi, dσ ij ≠ 0
∂ε ij

ôû ñaây dσ pf
ij laø öùng suaát nôùi loûng gia soá, baèng vôùi toång cuûa gia soá öùng suaát deûo,

dσ ij , vaø gia soá öùng suaát nöùt, dσ ij dσijf , nghóa laø,

p f

pf p
dσ ij = dσ ij + dσ ij
f
(7.93)
 401

Ñònh ñeà Il’yushin yeâu caàu raèng coâng ñöôïc thöïc hieän trong chu trình bieán daïng,
dW, khoâng aâm. Trong hình 7.26a, dW ñöôïc bieåu thò bôûi dieän tích toâ ñaäm. Do ñoù,
ta coù:
pf
dW = [∫] dσ ij dε ij ≥ 0 (7.94)

trong ñoù quy luaät phaùp tuyeán (hoaëc quy luaät chaûy) ñöôïc dieãn taû nhö:
∂F
dσpf
ij = dλ (7.95)
∂ε ij

Quy luaät phaùp tuyeán ñoái vôùi vaät lieäu caëp ñoâi ñaøn−deûo ñaõ ñöôïc ñeà caäp bôûi
Dafalias (1977b) vaø Yin vaø Qu (1982).

7.4.3.3 Suaát tieâu hao naêng löôïng vaø söï phaân chia cuûa dσijf
Theo ñònh nghóa, suaát tieâu hao naêng löôïng treân moät ñôn vò theå tích, D = dWpf,
ñoái vôùi vaät raén chaûy deûo−nöùt vi moâ goàm hai phaàn: moät laø do bieán daïng deûo, vaø
phaàn coøn laïi laø do söï suy giaûm ñoä cöùng. Do ñoù ta coù:
1
D = dW pf = σ ijdε pij − dCijkl ε eijε ekl (7.96)
2
Do caùc quan heä cô baûn (7.85) vaø (7.90), soá haïng ñaàu tieân cuûa ñaúng thöùc (7.96)
coù theå ñöôïc vieát laïi theo thaønh phaàn öùng suaát deûo dσ pij vaø bieán daïng ñaøn εeij nhö
ε ij dσ ij . [Moái quan heä naøy coù theå ñöôïc thaáy deã daøng baèng caùch nhaân ñaúng thöùc
e p

(7.85) vôùi εeij vaø duøng ñaúng thöùc (7.90)]. Hôn nöõa, chuù yù raèng thaønh phaàn öùng
suaát nöùt, dσ fij , phuï thuoäc vaøo söï suy giaûm ñoä cöùng nhö:
f
dσ ij = dC ijkl ε kl
e
(7.97)

soá haïng thöù hai cuûa ñaúng thöùc (7.96) coù theå ñöôïc bieåu dieãn theo dσ fij nhö
1 f e
dσ ε vaø ñaúng thöùc (7.96) trôû thaønh:
2 ij ij
1
D = dW pf = ε eij  dσ pij + dσ fij  (7.98)
 2 

Thöïc teá, ñaïi löôïng naøy dieãn taû dieän tích toâ ñaäm cuûa hình 7.26b. Ta coù theå giaû söû
raèng tenxô ñoä cöùng ñaøn hoài Cijkl laø haøm cuûa coâng chaûy deûo−nöùt vi moâ, Wpf,
nghóa laø,
C ijkl = C ijkl ( W )
pf
(7.99)
402

Theá thì suaát suy giaûm ñoä cöùng coù theå ñöôïc bieåu dieãn nhö:
, dC ijkl
C ijkl = (7.100)
dW pf
Chuù yù ñònh nghóa veà suaát tieâu hao naêng löôïng cuûa ñaúng thöùc (7.98), ta thu ñöôïc
söï suy giaûm ñoä cöùng dCijkl nhö:

dCijkl 1
dWpf = Cijkl ε emn  dσpmn + dσ fmn 
,
dCijkl = (7.101)
dW pf  2 

Thay theá ñaúng thöùc (7.101) vaøo ñaúng thöùc (7.97) daãn ñeán:
1
dσ fij = −C ijkl εekl ε emn  dσ pmn + dσ fmn 
,
(7.102)
 2 

Sau moät vaøi thao taùc tenxô cuûa ñaúng thöùc (7.102), quan heä giöõa gia soá öùng suaát
nöùt dσ fij vaø gia soá öùng suaát deûo toång dσ pt
ij coù theå thu ñöôïc döôùi daïng:

f f
dσ ij = Tijkl dσ kl
f
(7.103)

ôû ñaây Tijk
f
l coù theå ñöôïc xem nhö tenxô bieán ñoåi vaø ñöôïc bieåu dieãn bôûi:

f
Tijkl = M ijmn N mnkl (7.104)

trong ñoù tenxô Mijmn laø nghòch ñaûo cuûa tenxô Mijmn vaø

1 ,
Mimn = δ im δ in − C ijpq εepq ε emn (7.105)
2
trong khi Nmnkl ñöôïc ñònh nghóa nhö:
,
N mnkl = −C mnpq ε pq ε kl
e e
(7.106)

Töø ñaúng thöùc (7.93), dσ pij coù theå ñöôïc lieân heä vôùi dσ pf
ij bôûi:

p p
dσ ij = Tijkl dσ kl
pf
(7.107)

ôû ñaây:
p f
Tijkl = δ ik δ jl − Tijkl

Do ñoù, hai thaønh phaàn öùng suaát dσ pij vaø dσ fij coù theå ñöôïc xaùc ñònh töø söï nôùi loûng
öùng suaát toång dσ pf
ij bôûi caùc ñaúng thöùc (7.107) vaø (7.103), töø ñoù suaát suy giaûm ñoä
,
cöùng, C ijkl , ñöôïc xaùc ñònh.
 403

7.4.3.4 Quan heä cô baûn

Ngay khi caùc moái quan heä giöõa caùc gia soá öùng suaát dσ pij , dσ fij vaø gia soá toång
dσ ij ñaõ ñöôïc thieát laäp, voâ höôùng dλ trong ñaúng thöùc (7.95) coù theå thu ñöôïc töø
pf

ñieàu kieän kieân ñònh theo caùch thöùc thoâng thöôøng. ÔÛ ñaây, nhö trong ñaúng thöùc
(7.81), dλ coù daïng:
1 ∂F
dλ = dε (7.108)
h ∂ε ij ij

nhöng haøm voâ höôùng h coù daïng khaùc:

 ∂F ∂F ∂F e  p 1 f ∂F 
Tmnkl + Tmnkl  (7.109)
p
h = −  p D ijmn Tmnkl + ε
pf mn 

 ∂ε ij ∂ε kl ∂W  2  ∂ε kl 


Thay theá ñaúng thöùc (7.108) vaøo (7.95), goïi laïi:

e pf
dσ ij = dσ ij − dσ ij

vaø chuù yù raèng:

e
dσ ij = C ijkl dε kl

ta thu ñöôïc phöông trình cô baûn ñoái vôùi vaät raén chaûy deûo−nöùt vi moâ

 1 ∂F ∂F 
dσ ij = C ijkl −  (7.110)
 h ∂ε ij ∂ε kl 

noù coù cuøng daïng nhö ñaúng thöùc (7.74).

Söï thieát laäp toång quaùt ñöôïc ñöa ra ôû treân coù hieäu löïc cho toaøn boä mieàn caùc ñieàu
kieän ñaët taûi (bieán cöùng vaø bieán meàm) vaø thích hôïp cho vieäc moâ hình öùng xöû öùng
suaát−bieán daïng cuûa caùc vaät lieäu vôùi söï caëp ñoâi ñaøn deûo.

7.4.4 Caùc nhaän xeùt veà moâ hình bieán meàm cuûa vaät lieäu beâ toâng
ÖÙng xöû bieán daïng deûo (khoâng hoài phuïc) ñöôïc caëp ñoâi vôùi söï suy giaûm ñaøn hoài
thöôøng ñöôïc khaûo saùt cho vaät lieäu beâ toâng trong mieàn haäu phaù huûy. Phöông
phaùp keát hôïp lyù thuyeát deûo vôùi lyù thuyeát phaù huûy (nöùt vi moâ) trong vieäc moâ
hình öùng xöû nhö theá laø hôïp lyù vaø chaáp nhaän ñöôïc. Söï hình thaønh khoâng gian
bieán daïng ñaõ cung caáp caùch thöùc ñeå toå hôïp hai lyù thuyeát naøy moät caùch chaët
cheõ.
404

Ñeå thieát laäp moâ hình giaûi tích cho vaät lieäu thöïc nhö beâ toâng, hai haøm phaûi ñöôïc
ñònh nghóa: (1) haøm ñaët taûi (haøm nôùi loûng), F, trong khoâng gian bieán daïng; (2)
suaát cuûa tenxô suy giaûm ñoä cöùng C’ijkl nhö laø haøm cuûa söï tieâu taùn naêng löôïng
Wpf. Haøm nôùi loûng ban ñaàu moâ taû taát caû caùc traïng thaùi bieán daïng coù theå ôû ñoù
bieán daïng deûo vaø söï suy giaûm ñaøn hoài baét ñaàu xaûy ra. Haøm naøy thay ñoåi vôùi söï
gia taêng bieán daïng deûo vaø söï tieán trieån cuûa phaù huûy. Do caùc döõ lieäu thí nghieäm
ñoái vôùi beâ toâng trong mieàn bieán meàm khoâng ñuû, söï ñònh nghóa roõ raøng haøm nôùi
loûng cho beâ toâng laø khoù khaên luùc naøy. Suaát suy giaûm ñoä cöùng C’ijkl vôùi 21 thaønh
phaàn, noùi chung, laø coøn khoù ñònh nghóa hôn. Tuy nhieân, do öùng xöû suy giaûm ñoä
cöùng noùi chung ñöôïc quy vaøo moät vaøi loaïi phaù huûy vaät lieäu, lyù thuyeát phaù huûy
lieân tuïc coá gaéng tieáp caän vaán ñeà naøy döïa treân caùc nguyeân lyù cô hoïc moâi tröôøng
lieân tuïc. Vieäc naøy hieän vaãn ñang phaùt trieån cho vaät lieäu beâ toâng. Vôùi söï thaønh
coâng cuûa lyù thuyeát naøy vaø vieäc coù theå coù ñöôïc nhieàu hôn caùc döõ lieäu thí nghieäm
sau naøy, öùng xöû bieán meàm vó moâ cuûa beâ toâng seõ ñöôïc moâ taû toát hôn.

Caùc moâ hình chaûy deûo−nöùt vi moâ cho öùng xöû bieán meàm ñaõ ñöôïc pheâ bình raèng
moái quan heä öùng suaát−bieán daïng trong mieàn bieán meàm chæ laø moät ñaëc tính danh
nghóa. Thöïc ra trong mieàn haäu phaù huûy, söï taäp trung bieán daïng thöôøng xaûy ra.
Nhaùnh suy giaûm cuûa ñöôøng cong taûi−bieán daïng khoâng theå ñöôïc hieåu nhö söï
bieán meàm do bieán daïng cuûa vaät lieäu. Tuy nhieân, neáu caùc thay ñoåi keát caáu trong
vaät lieäu ñöôïc khaûo saùt bôûi moät vaøi caùch thöùc (thí duï, moâ hình cuûa Frantziskonis
vaø Desai, 1987), söï moâ taû lieân tuïc cuûa quan heä öùng suaát−bieán daïng bieán meàm laø
chaáp nhaän ñöôïc.
 405

PHUÏ LUÏC: CAÙC THOÂNG SOÁ VAØ CAÙC HEÄ SOÁ COÙ LIEÂN QUAN ÑEÁN MOÂ
HÌNH CHAÛY DEÛO CUÛA VAÄT LIEÄU BEÂ TOÂNG
A.1 Heä soá hình daùng vaø heä soá hieäu chænh
A.1.1 Heä soá hình daùng cuûa maët ñaët taûi
Ñeå ñaùp öùng caùc yeâu caàu hình daùng cô baûn cho beà maët chaûy treân maët phaúng kinh
tuyeán, ta choïn caùc haøm sau ñaây cho heä soá hình daùng k:
1 σm > ξt

k 1 (σ m ) ξt > σm ≥ ξc
k= (A.1)
k 0 ξc > σm ≥ ξk
k 2 (σ m ) ξk > σm

Haøm k1(σm) ñöôïc giaû ñònh coù daïng baäc hai cuûa σm, thoûa ba ñieàu kieän sau ñaây: ôû
σm = ξt, k1 = 1 vaø ôû σm = ξc, k1 = k0 vaø dk1/dσm = 0, töø ñoù ta thu ñöôïc:
1 + (1 − k 0 )[− ξ t (−2ξ c + ξ t ] − 2ξ c σ m + σ 2m
k 1 (σ m ) = (A.2)
(ξ c − ξ t ) 2

Töông töï, k2(σm) cuõng ñöôïc giaû ñònh coù daïng baäc hai cuûa σm, thoûa caùc ñieàu kieän:
ôû σm = ξk, k2 = k0 vaø dk2/dσm = 0, vaø ôû σm = ξ , k2 = 0, vaø ta nhaän ñöôïc:

k 0 (ξ − σ m )(ξ + σ m − 2ξ k )
k 2 (σ m ) = (A.3)
(ξ − ξ k ) 2

A.1.2 Heä soá hieäu chænh M(σm, θ)

f (σ m , θ) neáu 0 < f ≤ 1
M(σ m , θ) =  (A.4)
1 tröôøng hôïp khaùc

trong ñoù:
0,15
f (σ m , θ) =
1
(1,4 − cos θ) σ m + (σ m + 2,5 )

 3

A.2 Caùc ñaïo haøm cuûa caùc haøm ñaët taûi

A.2.1 Caùc bieåu thöùc toång quaùt

Caùc ñaïo haøm cuûa haøm ñaët taûi toång quaùt
( p
)
f σ ij , ε ij , k = 0 (A.5)
406

ñoái vôùi vaät lieäu ñaúng höôùng coù theå ñöôïc bieåu dieãn bôûi quy luaät chuoãi nhö:
∂f ∂f ∂f ∂f
= δ ij + s ij + t ij (A.6)
∂σ ij ∂I1 ∂J 2 ∂J 3

∂I1
trong ñoù: δ ij =
∂σ ij

laø kyù hieäu Kronecker,

∂J 2
s ij =
∂σ ij

laø tenxô leäch öùng suaát, vaø

∂J 3 2
t ij = = s ik s kj − J 2 δ ij
∂σ ij 3

laø ñoä leäch cuûa bình phöông ñoä leäch öùng suaát.
∂f ∂f ∂f
Chuù yù: B0 = , B1 = , B2 = (A.7)
∂I1 ∂J 2 ∂J 3

caùc ñaïo haøm ñöôïc bieåu dieãn theâm nhö:

∂f
= B 0 δ ij + B1 s ij + B 2 t ij (A.8)
∂σ ij

Ñaëc bieät, beà maët ñaët taûi ñoái vôùi beâ toâng ñöôïc ñònh nghóa bôûi ñaúng thöùc (7.15)
nhö:
f (σ ij , ε pij , k) = ρ − kρ f = 0 (A.9)

trong ñoù k laø haøm cuûa σm (hay I1) vaø cuûa bieán daïng deûo εijp hoaëc coâng chaûy deûo
Wp .
Töø ñaúng thöùc (A.9), caùc ñaïo haøm B0, B1, vaø B2 coù theå ñöôïc vieát nhö:

∂f ∂k
B0 = =− ρ f − kA 0
∂I1 ∂I1
∂f 1
B1 = = − kA 1 (A.10)
∂J 2 ρ
∂f
B2 = = −kA 2
∂J 3

ÔÛ ñaây A0, A1, vaø A2 laø caùc ñaïo haøm cuûa haøm phaù huûy ρf:
 407

∂ρ f ∂ρ f ∂ρ f
A0 = , A1 = , A2 = (A.11)
∂I1 ∂J 2 ∂J 3

noù phuï thuoäc caùc daïng cuï theå cuûa ρf.

A.2.2 Moâ hình boán thoâng soá Ottosen, ñaúng thöùc (7.10)
Haøm phaù huûy cuûa moâ hình naøy laø:
1 
ρf = − 2 λ + 2λ2 − 8a (3bσ m − 1)  (A.12)
2a  

trong ñoù:
k cos 1 cos −1 ( k cos 3θ)  ñoái vôùi cos 3θ ≥ 0
 1  3 2 
λ=
k cos  π − 1 cos −1 ( − k cos 3θ)  ñoái vôùi cos 3θ < 0
 1  3 3 2 

Theo ñaúng thöùc (A.12), caùc ñaïo haøm cuûa haøm phaù huûy naøy coù theå thu ñöôïc:
∂ρ f ∂ρ f 2b
A0 = = =−
∂I1 3∂σ m h1

∂ρ f 1  2λ  dλ dθ
A1 = =  − 2 +  (A.13)
∂J 2 2a  h1  dθ dJ 2

∂ρ f 1  2λ  dλ dθ
A2 = =  − 2 + 
∂J 3 2a  h1  dθ dJ 3

trong ñoù: h1 = 2λ2 − 8a (3bσ m − 1) (A.14)

 − k k sin 3θ sin 1 cos −1 (k cos 3θ) 

 1 2 3 2 
ñoái vôùi cos 3θ ≥ 0

dλ 
−1
[
sin cos ( k 2 cos 3θ) ]
= (A.15)
dθ  π 1
− k k sin 3θ sin  − cos −1 (− k 2 cos 3θ) 
 1 2  3 3 
ñoái vôùi cos 3θ < 0


−1
[
sin cos (− k 2 cos 3θ) ]
∂θ 3 3 J3
= (A.16)
∂J 2 4 sin 3θ J52 / 2

∂θ 3 J3
= (A.17)
∂J 3 2 sin 3θ J 32 / 2
408

A.2.3 Moâ hình boán thoâng soá Hsieh−Ting−Chen, ñaúng thöùc (7.11)

Haøm phaù huûy cuûa moâ hình naøy laø:

1 
ρf = − ( b cos θ + c) + ( b cos θ + c) 2 − 4 a ( 3 dσ m − 1)  (A.18)
2a  

Caùc ñaïo haøm cuûa noù ñöôïc cho bôûi:

3d
A0 = −
3h 2

b sin θ  ( b cos θ + c)  dθ
A1 = − 1 −  (A.19)
2a  h2  dJ 2
b sin θ  ( b cos θ + c)  dθ
A2 = − 1 − 
2a  h2  dJ 3

trong ñoù ∂θ/∂J2 vaø ∂θ/∂J3 ñöôïc bieåu dieãn bôûi caùc ñaúng thöùc (A.16) vaø (A.17) vaø

h2 = ( b cos θ + c) 2 − 4 a ( 3 dσ m − 1) (A.20)

A.2.4 Moâ hình naêm thoâng soá Willam−Warnke, ñaúng thöùc (7.12)
Haøm phaù huûy cuûa moâ hình naøy ñöôïc bieåu dieãn bôûi caùc phöông trình sau:
s+t
ρf = (A.21)
υ

ÔÛ ñaây: s = 2ρ c (ρ 2c − ρ2t ) cos θ (A.22)

t = ρc (2ρ t − ρ c )u1 / 2 (A.23)

u = 4 (ρ2c − ρ2t ) cos2 θ + 5ρ 2t − 4ρ t ρc (A.24)

υ = 4 (ρ2c − ρ2t ) cos2 θ + (ρc − 2ρ t ) 2 (A.25)

1 
vaø b1 + b1 − 4 b2 ( b0 − σ m )  (A.26)
2
ρc = −

2b2  

1 
a + a1 − 4 a 2 (a 0 − σ m )  (A.27)
2
ρt = −
2a 2  1 

Caùc ñaïo haøm cuûa haøm phaù huûy naøy ñöôïc dieãn taû nhö:
 409

,
ρt
A0 = − {4ρ(ρ c − 2ρ t ) + 8ρρ t cos 2 θ
3υ
− [4ρ c ρ t cos θ − 2ρ c u 1 / 2 + ρ c (2ρ t − ρ c )u − 1 / 2
× (4ρ t cos 2 θ − 5ρ t + 2ρ c ]}
(A.28)
ρ,
+ c {2ρ(ρ c − 2ρ t ) + 8ρρ c cos 2 θ
3υ
− [2(3ρ 2c − ρ 2t ) cos θ + 2(ρ t − ρ c )u 1 / 2
+ 2ρ c (2ρ t − ρ c )u − 1 / 2 (2ρ c cos 2 θ − 5ρ t )]}

ÔÛ ñaây:
, dρ t 1
ρt = =
dσ m a1 + 2a 2ρ t

, dρc 1
ρc = =
dσ m b1 + 2 b 2ρc

3J 3
vaø A1 = − A2 (A.29)
2J 2

3 (ρ 2c − ρ 2t )
A2 =
υ(4 cos 2 θ − 1) J 32 / 2

{ [
× 4ρ cos θ − ρ c 1 + 2u −1 / 2 (2ρ t − ρ c ) cos θ ]} (A.30)
410

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO

1. Ñaøo Huy Bích, Lyù thuyeát quaù trình ñaøn deûo, NXB ÑHQG Haø Noäi, 2000.
2. Leâ Minh Khanh, Ngoâ Thaønh Phong, Cô sôû lyù thuyeát deûo (saùch dòch), NXB
ÑH vaø THCN, 1987.
3. Nguyeãn Löông Duõng, Giaùo trình tính chaát cô hoïc cuûa vaät lieäu, Ñaïi hoïc
Baùch khoa - Ñaïi hoïc Quoác gia TP Hoà Chí Minh, 1993.
4. Tröông Tích Thieän, Lyù thuyeát ñaøn hoài, NXB Khoa hoïc Kyõ thuaät, 2004.
5. J. Chakrabarty, Theory of Plasticiy, McGRAW-HILL Internatinal Book
Company, 1988.
6. W. F. Chen, D. J. Han, Plasticity for Structural Engineers, Springer-
Verlag New York Inc, 1988.