ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ &

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Βιβλίο Θεωρίας

1
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΜΕΡΟΣ Α: ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ
Η περίσταση επικοινωνίας 3
Περίληψη 4
Θεωρία πειθούς 5
Συλλογισμοί 7
Δομή παραγράφου 9
Τρόποι ανάπτυξης παραγράφου 9
Συνοχή 11
Σχολιασμός ρηματικού προσώπου 15
Λειτουργίες της γλώσσας 15
Σημεία στίξης 17
Ενεργητική και παθητική σύνταξη 21
Χρόνοι του ρήματος 21
Εγκλίσεις του ρήματος 22
Παρατακτική και υποτακτική σύνδεση 22
Μακροπερίοδος και μικροπερίοδος λόγος 23
Ρητορικές ερωτήσεις 23
Ευθύς λόγος 24
Μεταφορικός και εικονοπλαστικός λόγος 24
Γλώσσα 24
Ύφος 25
Επικοινωνιακό πλαίσιο: άρθρο - ομιλία - επιστολή 26

ΜΕΡΟΣ Β: ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Αφήγηση - αφηγητής 29
Αφηγηματικοί τρόποι 34
Ο χρόνος στην αφήγηση 35
Ύφος 39
Εκφραστικοί τρόποι και μέσα 40
Σχήματα λόγου 41
Εικόνες 44
Γλώσσα 44
Στοιχεία στιχουργικής 44
Παραδοσιακή και μοντέρνα ποίηση 46
Δημοτικό τραγούδι 46

2
 ΜΕΡΟΣ Α: ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ
1.1 Η πρώτη δραστηριότητα αφορά στην ανάγνωση-κατανόηση του κειμένου, με την
οποία ελέγχεται η ικανότητα των μαθητών/τριών:
• να εντοπίζουν και να παρουσιάζουν τις πληροφορίες που περιέχονται στο
κείμενο, όπως:
- τις βασικές ιδέες και τα επιχειρήματα του συγγραφέα, το πρόβλημα που
θέτει, τις θέσεις που υποστηρίζει, τη σχέση του βασικού μηνύματος του κειμένου με τις
περιστάσεις επικοινωνίας και τον σκοπό για τον οποίο γράφτηκε,
- τους τρόπους και τα μέσα πειθούς που αξιοποιούνται στο κείμενο
• να αποδίδουν περιληπτικά και να πυκνώνουν το νόημα μέρους του κειμένου
ή ολόκληρου του κειμένου

Η ΠΕΡΙΣΤΑΣΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ
Η περίσταση επικοινωνίας αναφέρεται στο περιβάλλον μέσα στο οποίο
παράγονται και ανταλλάσσονται τα νοήματα. Καθορίζεται από τρεις
αλληλοεξαρτώμενες παραμέτρους:
1. Πεδίο: Αφορά τη φύση και το θέμα της κοινωνικής δραστηριότητας και
προσδιορίζει το περιεχόμενο του κειμένου (τι συμβαίνει, ποιο είναι το θέμα της
επικοινωνίας).
2. Συνομιλιακοί ρόλοι: Προσδιορίζουν τις σχέσεις εκείνων που μετέχουν σε
μια περίσταση επικοινωνίας: πομπός και αποδέκτης (ποιος μιλάει, σε ποιον
απευθύνεται, ποια είναι η μεταξύ τους σχέση)
3. Τρόπος: Αναφέρεται στο πώς μπορεί να πραγματοποιηθεί το μήνυμα,
δηλαδή με ποιο μέσο (μονόδρομη ή αμφίδρομη επικοινωνία), με ποιο δίαυλο
επικοινωνίας (προφορικό ή γραπτό λόγο, πολυτροπικό λόγο, αυθόρμητο ή
προσχεδιασμένο…) και τι ρόλο διαδραματίζει η γλώσσα σ’ αυτό (βασικό,
συμπληρωματικό, βοηθητικό…).

3
 ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Βήματα σχηματισμού περίληψης & Θεωρητικό πλαίσιο

 Μελετώ προσεκτικά την εκφώνηση. Προσέχω το όριο των λέξεων.
 Διαβάζω το κείμενο τουλάχιστον 2 φορές. Εντοπίζω το απόσπασμα ή τα
αποσπάσματα που θα χρειαστούν στην απάντησή μου.
 Κρατώ σημειώσεις στο πρόχειρο.
 Ξεκινώ την απάντησή μου με θεματική περίοδο: η αναδιατύπωση της εκφώνησης
είναι η ασφαλέστερη επιλογή.
 Η κατακλείδα δεν είναι αναγκαία στην παράγραφο της περίληψης, δεδομένης
της περιορισμένης έκτασης.
 Μόλις ξαναδιαβάσω το κείμενο και αφού έχω κάνει τις απαραίτητες διορθώσεις
αντιγράφω το κείμενο στο καθαρό, ελέγχοντας πάντα το όριο των λέξεων που μου
δίνεται.

Τι προσέχω – τι αποφεύγω
 Η περίληψη γράφεται πάντοτε σε τρίτο πρόσωπο (γ’ ενικό ή πληθυντικό).
Αποφεύγονται το πρώτο και το δεύτερο πρόσωπο.
 Δεν αντιγράφουμε αποσπάσματα του κειμένου (ούτε σε εισαγωγικά).
Αναδιατυπώνουμε όσο γίνεται.
 Δεν μιμούμαστε το ύφος του συγγραφέα (λογοτεχνικό, ειρωνικό, διδακτικό…). Το
ύφος μας είναι απρόσωπο και στοχεύει αποκλειστικά στην ενημέρωση.
 Δε χρησιμοποιούμε τα ρήματα: μιλάει, γράφει, λέει ούτε την αντωνυμία μας.
 ΔΕΝ ΥΠΕΡΒΑΙΝΟΥΜΕ ΤΟ ΟΡΙΟ ΛΕΞΕΩΝ: Σε ότι αφορά στα όρια είμαστε απόλυτα
πειθαρχημένοι.
 Δεν είναι απαραίτητη η αναφορά στο γενικό θέμα του κειμένου αν αυτό δεν
αποτελεί ζητούμενο της περίληψης.
 Δεν είναι απαραίτητο να ξεκινά κάθε πρόταση με ένα επίσης, επιπλέον ή ακόμα,
γιατί έτσι υπονομεύεται η φυσικότητα του λόγου και η συνεκτικότητα των ιδεών.
 Δεν είναι αναγκαία η χρήση «εντυπωσιακών» ρημάτων (ο συγγραφέας
επισημαίνει…, στηλιτεύει…, καταγγέλλει…). Η χρήση τους τις περισσότερες φορές
δείχνει επιτήδευση. Ο λόγος μας αρκεί να είναι κατανοητός και ουσιώδης.

4
 ΘΕΩΡΙΑ ΠΕΙΘΟΥΣ

ΜΟΡΦΕΣ ΜΕΣΑ ΠΕΙΘΟΥΣ ΣΤΟΧΟΙ

ΠΕΙΘΟΥΣ
ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ Θεμελίωση άποψης, αναίρεση
κάποιας άλλης.

ΕΠΙΚΛΗΣΗ ΣΤΗ ΤΕΚΜΗΡΙΑ 1. Παραδείγματα - Ενίσχυση αποδεικτικής αξίας

ΛΟΓΙΚΗ 2. Στατιστικά στοιχεία επιχειρήματος με αναντίρρητα
3. Αποτελέσματα στοιχεία.
ερευνών - Συμπλήρωση ή επεξήγηση
4. Εμπειρικές αλήθειες του επιχειρήματος με απτά
5. Γενικά παραδεκτές στοιχεία.
αλήθειες - Διακειμενικότητα
6. Επίκαιρα γεγονότα - Υφολογική ποικιλία
7. Αυθεντίες, γνωμικά,
μαρτυρίες
8. Ιστορικά γεγονότα

1. Περιγραφή – αφήγηση - Πρόκληση συγκεκριμένης

2. Ρητορικά ερωτήματα συναισθηματικής αντίδρασης
ΕΠΙΚΛΗΣΗ ΣΤΟ
3. Χιούμορ – ειρωνεία στον δέκτη: Θυμός, οργή,
ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑ
4. Ποιητική λειτουργία της αντιπάθεια…
γλώσσας - Ενθάρρυνση ή αποθάρρυνση.
5. Χρήση α’ και β’ προσώπου - Ευαισθητοποίηση.
6. Συγκινησιακά φορτισμένες
λέξεις

1. Αποφθέγματα, γνωμικά, ρητά - Ίδια λειτουργία με αυτή των

2. Εδάφια από γραπτά κείμενα τεκμηρίων.
ΕΠΙΚΛΗΣΗ
3. Αποσπάσματα από λόγους ή - Ανάδειξη ευρυμάθειας του
ΣΤΗΝ
δηλώσεις επιστημόνων (ειδικών). πομπού.
ΑΥΘΕΝΤΙΑ
- Αμεσότητα (από την
παράθεση του ευθέος λόγου).

5
 1. Έπαινοι – εγκώμια Θετική προδιάθεση του δέκτη
2. Θετικές κριτικές απέναντι στον πομπό και την
ΕΠΙΚΛΗΣΗ ΣΤΟ 3. Αξιολογικοί χαρακτηρισμοί ανώτερης άποψη που πρεσβεύει (λόγω
ΗΘΟΣ ΤΟΥ ηθικής τάξης κολακείας ή εκτίμησης).
ΠΟΜΠΟΥ

ΕΠΙΘΕΣΗ ΣΤΟ 1. Λίβελοι – κατηγορητήρια Να προδιατεθεί αρνητικά ο

ΗΘΟΣ ΤΟΥ 2. Αρνητικές κριτικές δέκτης για τον αντίπαλο (αυτόν
ΑΝΤΙΠΑΛΟΥ 3. Αξιολογικοί χαρακτηρισμοί που υποστηρίζει την αντίθετη
κατώτερης ηθικής τάξης άποψη).

Η ΠΕΙΘΩ ΣΤΟΝ ΔΙΑΦΗΜΙΣΤΙΚΟ ΛΟΓΟ

• Η διαφήμιση χρησιμοποιεί τις εξής τεχνικές πειθούς:

1. Συνειρμό ιδεών.
2. Αναλυτική περιγραφή και επίδειξη των ιδιοτήτων του προϊόντος
3. Επίκληση στην αυθεντία / στο συναίσθημα / στη λογική.
4. Λανθάνοντα αξιολογικό χαρακτηρισμό.

• Στην επίτευξη των στόχων της διαφήμισης παίζει σημαντικό ρόλο η μορφή του διαφημιστικού
μηνύματος που διακρίνεται σε μήνυμα :
1. που αναπτύσσεται με άμεσο τρόπο.
2. αφηγηματικό τρόπο.
3. μονολόγου – διαλόγου.
4. που επεξηγεί την εικόνα.
5. που στηρίζεται σε τεχνάσματα – ευρήματα.
6. που προσφέρει επιχειρήματα.

Η ΠΕΙΘΩ ΣΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΛΟΓΟ

• Ο πολιτικός λόγος όπως και ο δικανικός, χρησιμοποιεί θεμιτές και αθέμιτες μεθόδους
πειθούς. Οι πρώτες περιλαμβάνουν το τεκμηριωμένο και λογικό επιχείρημα, ενώ οι δεύτερες την
προσπάθεια εκφοβισμού του κοινού - κινδυνολογία -, την έντονη συναισθηματική φόρτιση, τη
χρήση εννοιών με ηθική διάσταση - εθνικό συμφέρον - και, τέλος, τη συνθηματολογία. Τ

Η ΠΕΙΘΩ ΣΤΟΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΛΟΓΟ

Ο επιστημονικός λόγος βασίζεται αποκλειστικά και μόνο στο λογικό επιχείρημα και γι’ αυτό είναι
αποδεικτικός, ερμηνευτικός και περιγραφικός, χαρακτηρίζεται δε από ουδέτερο και επίσημο
ύφος.

6
Στον επιστημονικό λόγο η γλώσσα έχει λογική και όχι συγκινησιακή λειτουργία.
Απαραίτητη, τέλος, είναι η χρήση ειδικού λεξιλογίου και γ’ πρόσωπη σύνταξη.

ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΙ

Συλλογισμός είναι η διαδικασία με την οποία καταστρώνεται ένα επιχείρημα.

Αποτελείται συνήθως από τρείς προτάσεις, από τις οποίες οι δύο πρώτες ονομάζονται
προκείμενες και η τρίτη συμπέρασμα.

 η Μείζων Προκείμενη περιέχει το κατηγόρημα του συμπεράσματος.

 Η Ελάσσων περιέχει το υποκείμενο του συμπεράσματος
Παράδειγμα:
Μ.Π: Ο άνθρωπος είναι θνητός = κατηγόρημα
Ε.Π: Ο Σωκράτης είναι άνθρωπος = υποκειμένου συμπεράσματος.
ΣΥΜΠ.: Άρα, ο Σωκράτης είναι θνητός.

ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΩΝ
ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗ ΜΟΡΦΗ:
Κατηγορικός: ονομάζεται ο συλλογισμός του οποίου οι προκείμενες είναι κατηγορικές
προτάσεις. Κατηγορική ονομάζεται η πρόταση που περιέχει ένα συνδετικό ρήμα (είμαι ή
συνώνυμά του), το οποίο συνδέει το υποκείμενο με ένα κατηγορούμενο.
Παράδειγμα:
• Τα μέταλλα είναι ορυκτά.
• Το ασήμι είναι μέταλλο.
• Άρα, το ασήμι είναι ορυκτό.

Υποθετικός: ονομάζεται ο συλλογισμός του οποίου τουλάχιστον μία από τις προκείμενες
είναι υποθετική πρόταση.
Παράδειγμα:
• Αν ο άνθρωπος δεν αποκτά σφαιρική μόρφωση γίνεται μονόπλευρος.
• Ο σύγχρονος άνθρωπος δεν αποκτά σφαιρική μόρφωση.
• Άρα, ο σύγχρονος άνθρωπος γίνεται μονόπλευρος.

Διαζευκτικός: ονομάζεται ο συλλογισμός του οποίου τουλάχιστον μία από τις προκείμενες
είναι διαζευκτική πρόταση.
Παράδειγμα:
• Τα Αρχαία Ελληνικά διδάσκονται είτε ως μάθημα κατεύθυνσης είτε ως μάθημα
γενικής παιδείας.
• Ο Επιτάφιος του Περικλή δε διδάσκεται ως μάθημα γενικής παιδείας.
• Άρα, ο Επιτάφιος του Περικλή διδάσκεται ως μάθημα κατεύθυνσης.

7
ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗ ΣΥΛΛΟΓΙΣΤΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ:
1. ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΣ (Παραγωγή): από μια γενική και αφηρημένη αρχή
συμπεραίνουμε τα ειδικότερα, τα επιμέρους. Η πορεία, με άλλα λόγια, είναι από το γενικό
(όλον) στο ειδικό.
Παράδειγμα:
• Τα μέταλλα είναι ανόργανα στοιχεία.
• Ο χρυσός είναι μέταλλο.
• Άρα ο χρυσός είναι ανόργανο στοιχείο.

2. ΕΠΑΓΩΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΣ (Επαγωγή): από μια ειδική, συγκεκριμένη διαπίστωση

καταλήγουμε σε μια γενική. Η πορεία αποτελεί αντιστροφή κατά μία έννοια της παραγωγής
και γίνεται από το ειδικό στο γενικό.
Παράδειγμα:
• Το ήλιο και το αργό δεν αλληλεπιδρούν με άλλα χημικά στοιχεία.
• Το ήλιο και το αργό ονομάζονται ευγενή αέρια.
• Άρα, τα ευγενή αέρια δεν αλληλεπιδρούν με άλλα χημικά στοιχεία.

Η συλλογιστική πορεία σε μια παράγραφο:

Στο ερώτημα αν η συλλογιστική πορεία που ακολουθείται σε μία παράγραφο είναι παραγωγική ή
επαγωγική, απαντάμε ελέγχοντας τη δομή της παραγράφου: Η θεματική περίοδος εκφράζει τη
γενική ιδέα, οπότε στην περίπτωση αυτή έχουμε παραγωγή. Η επαγωγή σε μια παράγραφο
εμφανίζεται όταν ο συγγραφέας ξεκινά χωρίς θεματική περίοδο και συνοψίζει την κεντρική του ιδέα
στο τέλος της παραγράφου με κατακλείδα.

3. ΑΝΑΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΣ (Αναλογία): από μια ειδική διαπίστωση καταλήγουμε σε ένα

ειδικό συμπέρασμα. Η πορεία είναι από το ειδικό στο ειδικό και βασίζεται στον συσχετισμό
της μιας με την άλλη προκείμενη. Το συμπέρασμα σε έναν αναλογικό συλλογισμό είναι
πάντα πιθανολογικό (όχι βέβαιο).
Παράδειγμα:
• Ο Μάριος είναι πολύ οξύθυμος και αντιμετωπίζει δυσκολίες στις
διαπροσωπικές του σχέσεις.
• Ο Βασίλης είναι πολύ οξύθυμος.
• Άρα, (πιθανόν) ο Βασίλης αντιμετωπίζει δυσκολίες στις διαπροσωπικές του
σχέσεις.

ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΟΝ ΑΡΙΘΜΟ ΤΩΝ ΠΡΟΚΕΙΜΕΝΩΝ

1. Άμεσοι συλλλογισμοί: το συμπέρασμα προκύπτει από μία και μόνη πρόταση.
Παράδειγμα:
• Κάθε μέρα ο ήλιος ανατέλλει από την ανατολή. (Προκείμενη)
• Άρα και αύριο ο ήλιος θα ανατείλει από την ανατολή. (Συμπέρασμα)

2. Έμμεσοι συλλλογισμοί: το συμπέρασμα προκύπτει από δύο ή και περισσότερες

προτάσεις.

8
 Παράδειγμα:
• Οι άνθρωποι είναι θνητοί. (Α΄ Προκείμενη)
• Ο Σωκράτης είναι άνθρωπος. (Β΄ Προκείμενη)
• Άρα ο Σωκράτης είναι θνητός. (Συμπέρασμα)

1.2 Όσον αφορά στην οργάνωση / δομή ενός κειμένου επιδιώκεται ο/η μαθητής/τρια
να είναι σε θέση:
• να εντοπίζει τα βασικά μέρη (πρόλογο, κύριο μέρος, επίλογο) ενός κειμένου
• να αναγνωρίζει τα μέσα με τα οποία επιτυγχάνεται η συνεκτικότητα και η
συνοχή ενός κειμένου (διαρθρωτικές λέξεις, φράσεις κ.ά.)
• να επισημαίνει τους τρόπους με τους οποίους οργανώνονται οι παράγραφοι
π.χ. με αιτιολόγηση, με σύγκριση και αντίθεση, με ορισμό, με διαίρεση, με
παράδειγμα κ.ά.
•

ΔΟΜΗ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ

• Θεματική περίοδος: παρουσιάζει γενικά το θέμα που πρόκειται να αναπτυχθεί στην

παράγραφο
• Σχόλια – λεπτομέρειες: το κύριο μέρος της παραγράφου, όπου σχολιάζεται και αναλύεται
το θέμα
• Κατακλείδα: ανακεφαλαιώνει, συνοψίζει το θέμα της παραγράφου (δεν υπάρχει σε όλες
τις παραγράφους)

ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ

1. Με παραδείγματα (συχνά και με μαρτυρίες): αναπτύσσεται μια θεματική περίοδος αν το

περιεχόμενο της χρειάζεται διευκρίνιση- επεξήγηση. Αυτά αντλούνται από:
α) την καθημερινή ζωή,
β) την προσωπική εμπειρία,
γ) τη φαντασία,
δ) την ιστορία, τη μυθολογία, τη λογοτεχνία, τη θρησκεία,
ε) από τον κοινωνικό, επιστημονικό, πολιτικό, οικονομικό κ.λπ. χώρο.
Σκοπός: να επεξηγούν, να διευκρινίζουν και να επιβεβαιώνουν τη θεματική πρόταση,
χωρίς ωστόσο να αποβαίνει σε βάρος των αποδεικτικών στοιχείων της θεματικής πρότασης
(ο ρόλος τους είναι ενισχυτικός).

2. Αιτιολόγηση: Αν η θεματική πρόταση είναι διατυπωμένη με τέτοιο τρόπο, ώστε να μας

παρακινήσει να ρωτήσουμε το «γιατί;», η μέθοδος ανάπτυξης θα είναι η αιτιολόγηση.
Σκοπός: Αποδεικνύουμε την αλήθεια της θεματικής περιόδου με σκέψεις που
στηρίζονται σε διάφορες ορθές κρίσεις και με αξιόπιστα και λογικά επιχειρήματα.

9
3. Ορισμός: στην περίπτωση που το περιεχόμενο της θεματικής περιόδου υποβάλλει στον
αναγνώστη την πιθανή ερώτηση «Τι είναι;» ή «Τι εννοεί με αυτό;» η παράγραφος μπορεί να
αναπτυχθεί με ορισμό.
Σκοπός: Πρόκειται για διευκρίνιση του περιεχομένου ενός όρου, καθορισμό και
έκθεση των κύριων γνωρισμάτων ή ιδιοτήτων μιας έννοιας.
Στους ορισμούς παρατηρούμε τα εξής ιδιαίτερα συστατικά:
▫ Οριστέα έννοια: Η έννοια που πρέπει να οριστεί.
▫ Γένος: Η ένταξη της οριστέας έννοιας σε μια ευρύτερη έννοια –κατηγορία.
▫ Ειδοποιός διαφορά: Οι ιδιότητες της έννοιας που την κάνουν να ξεχωρίζει από τις
υπόλοιπες έννοιες που ανήκουν στο ίδιο γεγονός.
Επίσης, οι ορισμοί διακρίνονται:
α) ανάλογα με την έκταση σε σύντομους που εκτείνονται σε μερικούς στίχους, όπως είναι
συνήθως οι ορισμοί λεξικών ή σχολικών εγχειριδίων, ή σε εκτεταμένους αν καταλαμβάνουν
μεγάλη έκταση.
β) ανάλογα με τον τρόπο που παρουσιάζουν την οριστέα έννοια σε αναλυτικούς όταν
εκθέτουν κάποιο/α γνώρισμα/ατα της έννοιας ή σε συνθετικούς όταν περιγράφουν την
διαδικασία της γένεσης- δημιουργίας μιας της οριστέας έννοιας από τα αναγκαία και
ουσιώδη συστατικά του.

4. Διαίρεση: Αν η θεματική περίοδος είναι διατυπωμένη έτσι που να αποκαλύπτει τα

στοιχεία από τα οποία αποτελείται ένα αντικείμενο ή μία ιδέα, η πιο πρόσφορη μέθοδος για
την ανάπτυξη της είναι η διαίρεση- το κομμάτιασμα του όλου στα μέρη του. Με αυτό τον
τρόπο ένα όλον διχοτομείται στα επιμέρους είδη της.
Σκοπός: η πληρέστερη ενημέρωση σχετικά με την έννοια.
Τα συστατικά στοιχεία μιας διαίρεσης αποτελούν:
▫ Η διαιρετέα έννοια: είναι ένα μια έννοια – ένα όλον
▫ Η διαιρετική βάση: αποτελεί το ουσιώδες και βασικό γνώρισμα βάσει του οποίου
πραγματοποιείται η διαίρεση και επιβάλλεται να είναι ενιαία.
▫ Τα διαιρετικά μέλη / είδη: είναι αυτά στα οποία διαιρείται η διαιρετέα έννοια

5. Σύγκριση και αντίθεση: η θεματική περίοδος μπορεί να μας παρακινεί να επισημάνουμε

τις ομοιότητες και τις διαφορές ανάμεσα σε πρόσωπα, πράγματα και ιδέες.
Σκοπός: η πληρέστερη ενημέρωση σχετικά με την έννοια. Συχνά η χρήση της γίνεται
προκειμένου να δοθεί έμφαση στο ένα από τα δύο συγκρινόμενα μέρη.

6. Αναλογία: αν η θεματική περίοδος είναι διατυπωμένη ως παρομοίωση ή μεταφορά, τότε

πρέπει να αναπτυχθεί με αναλογία, δηλαδή με μία εκτεταμένη παρομοίωση.
Σκοπός: η συναισθηματική φόρτιση μέσω της ποιητικής χρήσης της γλώσσας, η
αποσαφήνιση του μέρους που παρομοιάζεται, εφόσον συνήθως παρομοιάζεται με κάτι που
είναι περισσότερο οικείο στον αναγνώστη.

10
 7. Αιτίες και αποτελέσματα: αρχικά παρουσιάζεται η θέση μας, η αιτία (θεματική περίοδος)
που οδηγεί τα πράγματα σε μία κατάσταση, σ’ ένα αποτέλεσμα και στη συνέχεια
παραθέτουμε τα αποτελέσματα (σχόλια) μιας συγκεκριμένης αιτίας.

ΣΥΝΟΧΗ

Η συνοχή αναφέρεται στο σύνολο των γλωσσικών μέσων με τα οποία οι γλωσσικές

μονάδες (προτάσεις, περίοδοι, παράγραφοι κ.λπ.) συνδέονται μεταξύ τους, ώστε να
αποτελέσουν μεγαλύτερες ενότητες λόγου.
Τα μέσα αυτά ανήκουν σε τρεις κατηγορίες:
Α. Γραμματικά:
• Αναφορά: στο κεντρικό θέμα ή σε ένα μόνο μέρος του, η οποία φανερώνει ότι κάθε
μεμονωμένο μέρος του κειμένου αποτελεί ένα ενιαίο σύνολο.
• Έλλειψη: αφορά την παράλειψη μιας λέξης ή φράσης που μπορεί να εννοηθεί
εύκολα απ’ όσα έχουν λεχθεί ή πρόκειται να λεχθούν.
• Υποκατάσταση: αφορά την αντικατάσταση κάποιου κειμενικού στοιχείου από
άλλα, που κατευθύνουν στην αναζήτηση των πρώτων (π.χ. αντωνυμίες…).
• Σύζευξη: αφορά τη σύνδεση ενοτήτων λόγου με τη χρήση διαρθρωτικών λέξεων και
φράσεων που δηλώνουν προσθήκη, αντίθεση, αιτία, χρόνο κ.λπ. –

Β. Λεξιλογικά:
Αφορούν τη σημασιολογική σύνδεση λέξεων (συνωνυμία, αντωνυμία, υπωνυμία,
υπερωνυμία).
Γ. Φωνολογικά:
Αφορούν τον επιτονισμό σε προφορικά κείμενα.

Για να είναι όμως ένα κείμενο λογικά συγκροτημένο, χρειάζεται -εκτός από τη συνοχή
ανάμεσα στις προτάσεις και τις παραγράφους- να είναι συνεπές και ως προς το θέμα, τον
σκοπό, τους αποδέκτες του, την πολιτισμική γνώση που ενέχει. Η ΣΥΝΕΚΤΙΚΟΤΗΤΑ
αναφέρεται στη νοηματική σύνδεση των επιμέρους στοιχείων του κειμένου με το κειμενικό
είδος στο οποίο τυπικά ανήκει.

ΔΙΑΡΘΡΩΤΙΚΕΣ ΛΕΞΕΙΣ ΚΑΙ ΦΡΑΣΕΙΣ

I. ΑΡΧΗ ΔΟΚΙΜΙΑΚΗΣ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ
• Οι απόψεις που διατυπώνονται πάνω στο θέμα είναι διαμετρικά αντίθετες…
• Είναι πλάνη/παρακινδυνευμένο/τολμηρό να υποστηρίζει κανείς ότι…
• Λέγεται συχνά… – Κανείς δεν αμφισβητεί… – Είναι έξω από κάθε αμφιβολία…
• Είναι γεγονός ότι…

11
 • Είναι γενικά παραδεκτό/αποδεκτό ότι…
• Τις αιτίες αυτού πρέπει να τις αναζητήσουμε σε…
• Σε μια τέτοια περίπτωση…
• Τις περισσότερες όμως δυσχέρειες προκαλούν…
• Δεν πρέπει ωστόσο να αγνοήσουμε/υποτιμήσουμε/παραβλέψουμε ότι…
• Προχωρώντας πιο πέρα διαπιστώνει κανείς ότι…
• Κάτι ανάλογο ισχύει και…
• Τη λύση στο πρόβλημα θα δώσει…

II. ΣΥΝΔΕΣΗ ΟΜΟΙΩΝ ΝΟΗΜΑΤΩΝ

Προσθετικά:
• Επίσης – Ακόμη – Επιπλέον – Συμπληρωματικά – Εξάλλου – Επιπρόσθετα – Εκτός απ’
αυτό – Μεταξύ των άλλων – Τέλος
• Κατά πρώτο λόγο... Κατά δεύτερο λόγο...
• Το ίδιο συμβαίνει και…
• Εκείνο που έχει τη μεγαλύτερη βαρύτητα/ιδιαίτερη σημασία είναι…
• Αξίζει να σημειωθεί ιδιαίτερα…
• Θα ήταν παράλειψη να μην αναφέρουμε…
• Δεν φτάνει μόνο αυτό χρειάζεται και…
• Δεν είναι καθόλου υπερβολικό να υποστηρίξει κανείς ότι...
• Ας σημειωθεί ακόμη ότι… – Ας προστεθεί ότι…
• Είναι εύκολο να καταλάβει κανείς ότι...
• Προεκτείνοντας τη σκέψη μας θα λέγαμε ότι...
• Δεν πρέπει να λησμονηθεί ότι…
• Χωρίς αυτό δεν…
• Σε συνάρτηση μ’ αυτό το θέμα…
• Προσπαθώντας να προσεγγίσει κανείς το θέμα/Σε μια προσπάθεια προσέγγισης του
θέματος/διείσδυσης στο πρόβλημα…
• Αρχίζοντας από… – Παίρνοντας ως αφετηρία το…
Βεβαιωτικά:
• Κυρίως – Βέβαια – Φυσικά – Ασφαλώς – Αναντίρρητα – Αναμφισβήτητα – Οπωσδήποτε
– Προφανώς
• Μια και – Μια που – Αφού – Όσο για το…
• Μ’ αυτόν τον τρόπο – Μ’ αυτή τη συλλογιστική – Μ’ αυτό το σκεπτικό…
• Παίρνοντας ως αφορμή – Μ’ αυτή την προοπτική – Μέσα από αυτό το πρίσμα
• Βλέποντας τα πράγματα απ’ αυτή την οπτική γωνία…
• Στηριζόμενοι σε αυτό το δεδομένο...
Εμφατικά:
• Ειδικά – Προπάντων – Κατεξοχήν
• Έχει μεγάλη/ιδιαίτερη σημασία ν’ αναφέρουμε…
• Είναι απαραίτητο/αναγκαίο/επιβεβλημένο να αναφερθούμε και στον/στην/στο...
• Είναι αξιοσημείωτο…
• Πρέπει να επιστήσουμε την προσοχή… – Πρέπει να τονιστεί…
• Θα ήταν σημαντική παράλειψη να μην τονίσουμε ότι...
Διαζευκτικά:
• Είτε… είτε –
12
Αναλογικά:
• Σαν – Όπως ακριβώς…
• Μ’ αυτόν τον τρόπο… – Με/Κατά τον ίδιο τρόπο… – Με παρόμοιο τρόπο…
• Στο ίδιο μοτίβο…
Με χρονική σειρά:
• Πρώτα/Πρώτα πρώτα – Αρχικά – Στην αρχή – Ταυτόχρονα – Συγχρόνως –
Προηγουμένως… ύστερα – Έπειτα – Στη συνέχεια – Στο μεταξύ…

Με όρο-προϋπόθεση:
• Εάν – Αν – Εφόσον – Καθόσον – Με την προϋπόθεση – Με δεδομένο – Εκτός αν – Σε
περίπτωση που…
• Προϋπόθεση όλων αυτών… – Υπό τον όρο…
Με παράδειγμα:
• Λόγου χάρη – π.χ. – Για παράδειγμα – Ενδεικτικά

III.ΣΥΝΔΕΣΗ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΩΝ Ή ΑΝΤΙΘΕΤΩΝ ΝΟΗΜΑΤΩΝ

• Στο άλλο άκρο βρίσκεται…
• Δε συμβαίνει όμως το ίδιο…
• Δεν πρέπει να παραβλέψουμε και…
• Θα μπορούσε κανείς να αντιπαρατηρήσει…
• Από την άλλη πλευρά…
• Παρόλα αυτά – Αντίθετα – Ωστόσο – Απεναντίας – Εντούτοις – Αλλά – Ενώ – Σε
αντίθεση…
• Μια διαφορετική άποψη/έκφανση/υπόσταση του προβλήματος/της κατάστασης είναι
και…
• Βλέποντας τα πράγματα από μια διαφορετική θέση/οπτική γωνία/πρίσμα…
• Σε μια προσπάθεια προσέγγισης/προσπέλασης του ζητήματος από άλλη άποψη,
αντιλαμβάνεται κανείς ότι…
• Αν αντιστρέψει κανείς την εικόνα, για να φανούν και οι άλλες πτυχές του προβλήματος,
θα δει…

IV. ΣΥΝΔΕΣΗ ΑΙΤΙΑΣ-ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΑ

Αιτιολογικά:
• Γιατί – Διότι – Αφού – Επειδή – Καθώς • Και τούτο συμβαίνει γιατί…
Επεξηγηματικά:
• Δηλαδή – Με άλλα λόγια – Αυτό σημαίνει – Συγκεκριμένα – Ειδικότερα – Ιδιαίτερα –
• Πρέπει να διευκρινίσουμε ότι…
• Για τους παραπάνω λόγους…
• Από τα παραπάνω διαφαίνεται ότι…
• Για να γίνουμε σαφέστεροι…
Συμπερασματικά – σχέσεις αιτίου και αποτελέσματος:
• Ως συνέπεια/Ως αποτέλεσμα (άμεσο ή έμμεσο)…
• (Άμεσο) αποτέλεσμα των παραπάνω είναι…
• Έτσι – Λοιπόν – Επομένως – Άρα – Συνεπώς – Κατά συνέπεια
• Γι’ αυτούς τους λόγους…

13
 • Όλα αυτά δημιουργούν προσβάσεις/ ερείσματα για την ανάπτυξη/ παρουσίαση του
προβλήματος…
• Το τελευταίο αυτό ισοδυναμεί με…
• Δεν είναι απαραίτητο όμως να…
• Κάπως έτσι δημιουργείται…
• Αυτό κάνει/αναγκάζει/ωθεί πολλούς να…
• Από τη στιγμή λοιπόν που…
• Όταν γίνει συνείδηση το παραπάνω, κατανοεί κανείς ότι…
• Κατ’ αυτό τον τρόπο προκύπτουν και… – Όπως προκύπτει από τα παραπάνω…
• Έτσι οδηγούμαστε σε…
• Αυτό αντανακλά θετικά/δυσάρεστα/πολύπλευρα σε…
• Χαρακτηριστικό δείγμα…
• Από το τελευταίο απορρέει…
• Εύκολα προκύπτει το συμπέρασμα ότι... – Προκύπτει λοιπόν αβίαστα το συμπέρασμα
ότι...
• Επαγωγικά λοιπόν σκεπτόμενοι καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι...
• Οι σκέψεις αυτές οδηγούν/ συγκλίνουν στο γενικότερο συμπέρασμα ότι...
• Συνοψίζοντας/ Ανακεφαλαιώνοντας/ Συμπερασματικά/ Επιλογικά θα λέγαμε ότι…

1.3 Όσον αφορά στη γλώσσα ενός κειμένου (λεξιλόγιο, στίξη, μορφοσυντακτικά
φαινόμενα, γλωσσικές ποικιλίες, λειτουργίες της γλώσσας, ύφος κ.ά.) επιδιώκεται ο/η
μαθητής/τρια να είναι σε θέση με βάση το επικοινωνιακό πλαίσιο:
• να εντοπίζει, να αιτιολογεί και να συσχετίζει με το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα τις
γλωσσικές επιλογές του πομπού οι οποίες αφορούν στη χρήση:
- ενεργητικής ή παθητικής φωνής
- συγκεκριμένου ρηματικού τύπου (προσώπου/χρόνου/έγκλισης)
- μακροπερίοδου ή μη λόγου
- παρατακτικού ή υποτακτικού λόγου
- αναφορικής ή ποιητικής λειτουργίας της γλώσσας
- των σημείων της στίξης
- λόγιων ή λαϊκών λέξεων, ειδικού λεξιλογίου, όρων κ.ά.
• να ερμηνεύει λέξεις
• να μετασχηματίζει λέξεις ή φράσεις ή μέρη του κειμένου αλλάζοντας τη
σύνταξη (π.χ. ενεργητική-παθητική, παρατακτική-υποτακτική σύνδεση
προτάσεων), το λεξιλόγιο (συνώνυμα, αντώνυμα, παράγωγα, σύνθετα), τα
σημεία στίξης, σύμφωνα με συγκεκριμένες περιστάσεις επικοινωνίας και να
σχολιάζει το επικοινωνιακό αποτέλεσμα
• να χαρακτηρίζει το ύφος του κειμένου, λαμβάνοντας υπόψη την επικοινωνιακή
περίσταση (σκοπό, δέκτη, είδος λόγου κ.ά.).

14
 Σχολιασμός ρηματικού προσώπου
Η επιλογή του ρηματικού προσώπου είναι καθοριστική και συνδέεται άρρηκτα με το
σκοπό της σύνταξης και το είδος του κειμένου που διαβάζουμε. Αναλυτικότερα:
▪ α΄ενικού: προσδίδει στο κείμενο προσωπικό, εξομολογητικό τόνο / εκφράζει
προσωπικές εκτιμήσεις / με τη χρήση του το ύφος του κειμένου αποκτά αμεσότητα,
εκφράζεται οικειότητα.
▪ β΄ενικού: προσδίδει αμεσότητα και οικειότητα στο λόγο / χρησιμεύει για να γίνει ο
λόγος πιο πειστικός / το ύφος καθίσταται διαλογικό και ο λόγος αποκτά διδακτικό
τόνο και θεατρικό χαρακτήρα.
▪ γ΄ενικού: καθιστά το μήνυμα γενικόλογο / προσδίδει καθολικό κύρος /
αποστασιοποιεί το συγγραφέα από τη συμμετοχή και τον καθιστά αντικειμενικό
παρατηρητή.
▪ α΄πληθυντικού: η χρήση του αποπνέει συλλογικότητα, ενώ ο λόγος αποκτά
αμεσότητα / ο συγγραφέας μετέχει – δημιουργείται μια αίσθηση οικειότητας
ανάμεσα στον πομπό και στο δέκτη.
▪ β΄πληθυντικού: προσδίδει ζωντάνια στο λόγο / συναισθηματική προσέγγιση.
▪ γ΄πληθυντικού: αντικειμενικότητα, κύρος, καθολική ισχύς στα λεγόμενα.

Λειτουργίες της γλώσσας – Δήλωση/συνυποδήλωση

Η βασική διάκριση στους τρόπους με τους οποίους λειτουργεί η γλώσσα είναι η

ακόλουθη: ο ένας αφορά τη λογική μας (αναφορική λειτουργία) και ο άλλος αφορά τις
συγκινήσεις μας (ποιητική λειτουργία).
Ωστόσο, η σύγχρονη γλωσσολογία διακρίνει έξι διαφορετικές λειτουργίες της
γλώσσας καθεμία από τις οποίες αντιστοιχεί σε κάποιον από τους εξής συστατικούς
παράγοντες επικοινωνίας:
• πομπός (ο ομιλητής, αυτός που στέλνει το μήνυμα)
• δέκτης (αυτός που λαμβάνει το μήνυμα)
• μήνυμα (αυτό που εκφράζεται μέσω της γλώσσας, η μορφή)
• πλαίσιο αναφοράς (η σημασία όσων περιλαμβάνονται στο μήνυμα)
• η επαφή με τον δέκτη
• κώδικας (η ίδια η γλώσσα, το μέσο έκφρασης του μηνύματος)
Με βάση τους παράγοντες αυτούς της επικοινωνίας οι λειτουργίες της γλώσσας
παρουσιάζονται από τους γλωσσολόγους ως εξής:

■ Αναφορική Λειτουργία: Σχετίζεται με το πλαίσιο αναφοράς στην πραγματικότητα. Η

γλώσσα στην περίπτωση αυτή αναπαριστά την πραγματικότητα και αποσκοπεί στη
μετάδοση πληροφοριών, στη μεταφορά ενός πραγματικού μηνύματος από τον πομπό στον
δέκτη. Είναι η λειτουργία που χρησιμοποιείται κατεξοχήν στην επιστήμη, όπου η

15
πληροφόρηση και η μετάδοση πραγματικών μηνυμάτων είναι η βασική επιδίωξη των
γλωσσικών μηνυμάτων. Στην αναφορική λειτουργία της γλώσσας κυριαρχεί η λογική.

■ Ποιητική Λειτουργία της γλώσσας: Στόχος της επικοινωνιακής διαδικασίας είναι το ίδιο το
μήνυμα. Πρόκειται για τη γλώσσα της λογοτεχνίας της οποίας το ενδιαφέρον
επικεντρώνεται στη μορφή, στην αισθητική, στους εκφραστικούς τρόπους με τους οποίους
μεταδίδει το μήνυμά του ο πομπός. Στην περίπτωση αυτή η γλώσσα δεν αποτυπώνει το
πραγματικό, αλλά ένα μίμημα του πραγματικού, το οποίο εκφράζεται με λέξεις
συγκινησιακά φορτισμένες, με μεταφορές, συνυποδηλώσεις¹, ηχητικές εικόνες, μέτρο,
ρυθμό και άλλα εκφραστικά σχήματα της λογοτεχνίας.

¹: Δηλωτική και Συνυποδηλωτική σημασία της λέξης:

Δήλωση είναι η άμεση, καθημερινή, κυριολεκτική και πιο απλή σημασία της λέξης. Οι δηλωτικές
σημασίες μιας λέξης είναι σταθερές και δίνουν τη δυνατότητα στους χρήστες της ίδιας γλώσσας να
επικοινωνούν μεταξύ τους. Οι επιστήμονες χρησιμοποιούν τις λέξεις με την ακριβή τους σημασία,
για να είναι σαφείς και κατανοητοί, και έτσι προτιμούν τη δήλωση.
Συνδήλωση ή συνυποδήλωση είναι η σημασία που αποκτά μια λέξη ανάλογα με τις εμπειρίες του
ομιλητή και το γλωσσικό περιβάλλον στο οποίο τοποθετείται. Συνδηλωτικές ή συνυποδηλωτικές
σημασίες είναι οι διάφοροι συνειρμοί, οι εντυπώσεις, οι εικόνες, τα συναισθήματα κτλ. που
μεταφέρει μαζί της μια λέξη ή φράση και είναι διαφορετικά από άτομο σε άτομο και, σε κάποιο
βαθμό, ανεξάρτητα από τη δηλωτική σημασία της λέξης.
Παράδειγμα: φαλακρός άνθρωπος, ρίζα του δέντρου (δήλωση), φαλακρό βουνό, ρίζα του κακού
(συνυποδήλωση).

■ Συναισθηματική Λειτουργία της γλώσσας: Αντικείμενο του λόγου είναι ο ίδιος ο

πομπός (ομιλητής/ συγγραφέας) και παράγονται κείμενα προσωπικής έκφρασης. Μέσα
από την επικοινωνία ο πομπός εξωτερικεύει πλευρές του εσωτερικού του κόσμου, της
προσωπικότητας και των συναισθημάτων του. Το ημερολόγιο, η αυτοβιογραφία, ένα
πολιτικό μανιφέστο ή ένα κείμενο διαμαρτυρίας, μια προσευχή, μια συνέντευξη ασθενούς
σε ψυχαναλυτή, μια ομολογία σε φίλο αποτελούν χαρακτηριστικά δείγματα της εκφραστικής
χρήσης της γλώσσας, μέσω της οποίας ένα άτομο ή μια ομάδα "ανακοινώνει" σκέψεις,
φαντασιώσεις, όνειρα, συναισθήματα ή πίστεις.

■ Βουλητική Λειτουργία της γλώσσας: Σε αυτήν την περίπτωση ο λόγος εστιάζεται

στο πρόσωπο του δέκτη (ακροατή/ αναγνώστη). Τότε ο πομπός επιστρατεύει στοιχεία από
την πραγματικότητα αναφοράς γνωστά στον αποδέκτη του, εκτιμά την ψυχολογία του
τελευταίου (σκέψεις, επιθυμίες, προσδοκίες) και φορά το προσωπείο του έντιμου και
ενημερωμένου ομιλητή/συγγραφέα στην προσπάθειά του να "υποχρεώσει" τον ακροατή/
αναγνώστη να ασπαστεί μια καινούργια άποψη ή να κάνει κάτι που δεν είχε σκοπό να κάνει.
Η εμπορική και η πολιτική διαφήμιση, ο πολιτικός λόγος, η δικανική αγόρευση και το
εκκλησιαστικό κήρυγμα είναι "κείμενα" πειθούς, χαρακτηριστικές περιπτώσεις βουλητικής
λειτουργίας της γλώσσας.

■ Φατική ή Επαφική Λειτουργία της γλώσσας: Έχει ως στόχο να εγκαταστήσει και να

διατηρήσει ανοιχτή την επαφή ανάμεσα στον πομπό και στον δέκτη, αλλά και να δείξει ότι
16
αυτή τελείωσε. Τέτοιο ρόλο παίζουν τα «εμπρός, λέγετε…, ναι;» της τηλεφωνικής
συνομιλίας, τα «λοιπόν; τι νέα; για πες…» της καθημερινής λεκτικής διεπίδρασης κ.λπ., τα
οποία κατ' ουσίαν δεν προσφέρουν πληροφορία αλλά προωθούν την επαφή ανάμεσα στους
συμμετέχοντες σε μια επικοινωνιακή περίσταση.

■ Μεταγλωσσική Λειτουργία της γλώσσας: Σχετίζεται με τον γλωσσικό κώδικα με τον

οποίο εκφωνείται το μήνυμα. Ο λόγος σε αυτήν την περίπτωση χρησιμεύει για να
επεξηγήσει ο πομπός την ίδια τη γλώσσα του, όχι μόνο σε επιστημονικό επίπεδο αλλά και
στην καθημερινή ομιλία. Σε φράσεις του τύπου «Με αυτά που λέω εννοώ ότι...»,
«Χρησιμοποιώ τη λέξη αποφατικός με τη γραμματική έννοια», «Καταλαβαίνετε τι θέλω να
πω;», «Οι αντωνυμίες είναι μέρη του λόγου που χρησιμοποιούνται αντί των ονομάτων.»
συναντάμε αυτήν τη λειτουργία της γλώσσας.

ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

1. ΑΝΑΦΟΡΙΚΗ ▪ Πλαίσιο αναφοράς
2. ΠΟΙΗΤΙΚΗ ▪ Μήνυμα
3. ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ▪ Πομπός
4. ΒΟΥΛΗΤΙΚΗ ▪ Δέκτης
5. ΦΑΤΙΚΗ – ΕΠΑΦΙΚΗ ▪ Επαφή πομπού – δέκτη
6. ΜΕΤΑΓΛΩΣΣΙΚΗ ▪ Γλωσσικός κώδικας

Θυμόμαστε πάντα πως σε ένα κείμενο μπορεί να εμφανίζονται παραπάνω από μία
λειτουργίες της γλώσσας. Συνήθως, όμως, μία είναι η κυρίαρχη.

Τα σημεία στίξης

Α. Η Γραμματικο-συντακτική λειτουργία της στίξης

Τελεία (.)
Χρησιμοποιείται για να δηλώσει:
- το τέλος περιόδου
- σύντμηση λέξεων
- συντομογραφίες
Άνω τελεία (·)
Σημειώνεται για να δηλώσει:
- το τέλος ημιπεριόδου
Η ημιπερίοδος έχει μεν νοηματική αυτοτέλεια, όχι όμως και ολοκληρωμένο νόημα. Για να
ολοκληρωθεί, είναι απαραίτητο και το τμήμα του λόγου που ακολουθεί.
Διπλή τελεία (:)
Χρησιμοποιείται για:
- να εισαγάγει παράθεμα

17
- να εισαγάγει κατάλογο στοιχείων
- να εισαγάγει γνωμικό, παροιμία κ.τ.λ.
- να συνδέσει προτάσεις από τις οποίες η δεύτερη επεξηγεί την πρώτη ή είναι αποτέλεσμα
της πρώτης
- να γίνει διάκριση μεταξύ θέματος και σχολίου σε κείμενα επιγραμματικού χαρακτήρα
Κόμμα (,)
Είναι ίσως το συχνότερο σημείο στίξης και χρησιμοποιείται:
- σε ασύνδετο σχήμα (βλέπε παρακάτω)
- στην αρχή και το τέλος παρενθετικής πρότασης
- πριν και μετά την κλητική προσφώνηση
- στην παράθεση και την επεξήγηση
- στις δευτερεύουσες επιρρηματικές προτάσεις εκτός από τις ειδικές, τις ενδοιαστικές, τις
πλάγιες ερωτηματικές και τις βουλητικές (όταν όμως αυτές χρησιμοποιούνται ως
επεξηγήσεις, τότε το κόμμα μπορεί να σημειωθεί)
Παύλα (-)
Χρησιμοποιείται για να δηλώσει:
- την εναλλαγή προσώπων στο διάλογο
- το διάστημα μεταξύ δυο ορίων
- την ένωση στοιχείων
- τη διάζευξη
Διπλή παύλα (- -)
Χρησιμοποιείται για:
- την οριοθέτηση παρενθετικών σχολίων
Τα σχόλια αυτά είναι επεξηγηματικά ή συμπληρωματικά και θεωρούνται αρκετά
χρήσιμα ώστε να συμπεριλαμβάνονται στα γραφόμενα.
Παρενθέσεις ( ) και Αγκύλες ([ ] { } < >)
Σημειώνονται για να συμπεριλάβουν:
- παραπομπές
- πηγές παραθεμάτων
- επεξηγηματικά στοιχεία
- σχόλιο που επεξηγεί ή συμπληρώνει αλλά είναι επουσιώδες

Β. Η στίξη ως σχόλιο

ΤΟ ΘΑΥΜΑΣΤΙΚΟ
Ως σχόλιο χρησιμοποιείται γενικά για να δώσει έμφαση στο συναίσθημα.
ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ
- θαυμασμός Εξαιρετική η ερμηνεία του ρόλου!

18
- έκπληξη Κανένας υπεύθυνος δε σκέφτηκε ότι τέτοιες παραγωγικές
δραστηριότητες θα προκαλέσουν προβλήματα στο φυσικό
περιβάλλον!
- ειρωνεία Φαίνεται πως κανένας Γερμανός πολίτης δε γνώριζε την ύπαρξη
στρατοπέδων συγκέντρωσης !
- απορία Τι παράξενη συμπεριφορά!
- αμφισβήτηση Πιστεύεις κι εσύ τέτοια πράγματα!
- αποφασιστικότητα Θέλω γράμματα! Αποκρίθηκε ο μικρός αυθόρμητα, μηχανικά,….
(Γ. Θεοτοκά, Αργώ, Έκφραση Έκθεση Λυκείου ΟΕΔΒ, σελ.113.)
- ανησυχία Από την εκπομπή ρύπων όμως, κινδυνεύουν και οι υπαίθριες
αρχαιότητες!
- έμφαση στην Και όμως, ο πολίτης συχνά, εκλαμβάνει ως αληθινό το ψευδές,
εντύπωση από κάτι όταν αυτό προβάλλεται ως τέτοιο από τα ΜΜΕ!
απίστευτο, αλλά και (έμφαση στην εντύπωση από κάτι απίστευτο)
αμφιβολία,
υπερβολή, πάθος,
φόβος, πόνος, χαρά,
ελπίδα, κ.ά.
- δηλώνει έκπληξη Οι αποφάσεις λήφθηκαν δια βοής (!) στο Συνέδριο του
(όταν βρίσκεται εντός κόμματος.
παρενθέσεων)

Με την απλή συντακτική του χρήση το θαυμαστικό σημειώνεται:

- ύστερα από επιφωνήματα ή επιφωνηματικές φράσεις
- σε προστακτικές

ΤΟ ΕΡΩΤΗΜΑΤΙΚΟ
ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ
- προβληματισμός Γιατί άραγε επιλέχτηκε μια εικόνα ως αφόρμηση και όχι ένα
κείμενο;
- προτροπή Δεν πρέπει οι νέοι να συμμετέχουν ενεργητικά στις κοινωνικές
διαδικασίες;
- ειρωνεία Τέτοια ανασφάλεια νιώθουμε πια ως εθνικό σύνολο;
- αμφισβήτηση της Είναι παιχνίδι η ζωή;

- ρητορικό ερώτημα Δεν έχει πια αποδείξει η ζωή πώς η τεχνολογία έχει το πρόσωπο
(ερώτημα, δηλαδή, του του Ιανού;
οποίου η απάντηση
είναι αυτονόητη).

19
 - αφύπνιση του δέκτη Δεν είναι καιρός να συνειδητοποιήσουμε ότι η βλάβη στο
φυσικό περιβάλλον είναι παράλληλα και ηθική βλάβη;
Επικοινωνιακά, κάθε μορφή ερωτήματος λειτουργεί ως τροφή για σκέψη και
προβληματισμό του δέκτη. Υφολογικά, προσδίδουν τη ζωντάνια και την αμεσότητα του
ευθέος λόγου.

ΤΑ ΑΠΟΣΙΩΠΗΤΙΚΑ
ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ
- υπονοούμενο Παρά τα όσα είχαν ανακοινωθεί, ο υπουργός δεν παραβρέθηκε
στη συνάντηση των συνδικαλιστών…
- στιγμιαία παύση της Γλώσσα είναι…ολόκληρος ο λαός σύμφωνα με τους
ανάγνωσης με στόχο Φλαμανδούς.
να εστιάσει ο
αναγνώστης σε αυτό
που ακολουθεί.
- συγκίνηση Μέσα στην πικρή μοναξιά της φυλακής, έφερε ξάφνου στο
μυαλό του τους πολιτικούς κρατούμενους άλλων εποχών… κι
ένιωσε παράξενα συντροφευμένος για λίγο.
- ντροπή Στην εποχή της κατανάλωσης, το μέτρο, κύρια φιλοσοφική αρχή
των αρχαίων Ελλήνων, μας είναι πια ολωσδιόλου ξένο… τι να
πει πια κανείς;
- δισταγμός Η ατομική αντίσταση… ναι, να ηρωοποιείται, αλλά όχι να
ιεροποιείται.
- αποδοκιμασία ή Λύματα, φυτοφάρμακα, σκουπίδια… ο πολιτισμός μας
απειλή πολιορκείται ασφυκτικά από τα ίδια του τα απορρίμματα.
- προβληματισμός Ο ντόπιος τουρίστας αντιμετωπίζεται από την τουριστική
βιομηχανία ρατσιστικά…

ΤΑ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ
ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ
- αποστασιοποίηση Η διάκριση των μαθητών σε «καλούς» και «κακούς» μόνο εμπόδια
του γράφοντος από μπορεί να προκαλέσει…
τα γραφόμενα
- μεταφορική χρήση Γερή «γροθιά» δέχτηκε ο αθλητισμός προχθές την Κυριακή από τη
μιας λέξης του δράση ταραχοποιών στοιχείων στα γήπεδα.
κειμένου
- έμφαση Αρχίζω την κάθε μέρα μου προφέροντας τη λέξη «Ελευθερία».

20
 - αμφισβήτηση Έτσι, οι ντόπιοι πληθυσμοί σ’ αυτές τις χώρες του πλανήτη,
έπεσαν θύματα της απληστίας των «πολιτισμένων» λευκών.
- ειρωνεία Ο υπεύθυνος έφτασε στο χώρο με τη «συντροφιά» αστυνομικών
δυνάμεων.
- αυτούσια «Εν οίδα ότι ουδέν οίδα», ειπώθηκε από τον Σωκράτη στην
μεταφορά λόγων απολογία του.
κάποιου (ευθύς
λόγος), γνωμικό,
παροιμία, λαϊκή
ρήση
- τίτλοι, ονομασίες… …στο αεροδρόμιο «Ελευθέριος Βενιζέλος».
- ορολογία Με τον όρο «αυτομόρφωση» νοείται…
- ξένη λέξη Οι νέοι σερφάρουν ασταμάτητα στα «site»…

Ενεργητική – παθητική σύνταξη

Ενεργητική: (π.χ. Ο άνθρωπος καταστρέφει καθημερινά τη φύση). Δίνει έμφαση στο

υποκείμενο, ταιριάζει σε αφηγήσεις, περιγραφές (π.χ. δημοσιογραφικό ρεπορτάζ), δίνει
ζωντάνια, έμφαση.

Παθητική: (π.χ. Η φύση καταστρέφεται καθημερινά από τον άνθρωπο). Δίνει έμφαση στη
ρηματική πράξη. Επίσης ταιριάζει περισσότερο σε επιστημονικό ύφος, καθώς δίνει κύρος,
αντικειμενικότητα.

Οι Χρόνοι του Ρήματος

ΕΝΕΣΤΩΤΑΣ
✓ Δηλώνει κάτι που γίνεται στο παρόν και βρίσκεται σε εξέλιξη.
✓ Δηλώνει κάτι που γίνεται πάντα, χρησιμοποιείται σε εκφράσεις με γενικό κύρος,
γνωμικά (γνωμικός Ενεστώτας)
✓ Εκφράζει κάτι που για εκείνον που μιλεί θα γίνει οπωσδήποτε (σε θέση Μέλλοντα).
π.χ. Αύριο φεύγω (αντί: θα φύγω).
- Δίνει ζωντάνια στην αφήγηση (σε θέση Αορίστου - ιστορικός ή δραματικός ενεστώτας).
π.χ. Περπατούσα στον δρόμο και βλέπω τη φίλη μου.
-
ΠΑΡΑΤΑΤΙΚΟΣ
φανερώνει πως εκείνο που σημαίνει το ρήμα γινόταν στο παρελθόν εξακολουθητικά.

21
 ΕΞΑΚΟΛΟΥΘΗΤΙΚΟΣ ΜΕΛΛΟΝΤΑΣ
φανερώνει κάτι που θα γίνεται στο μέλλον με διάρκεια.

ΣΤΙΓΜΙΑΙΟΣ ΜΕΛΛΟΝΤΑΣ
φανερώνει κάτι που θα γίνει στο μέλλον και παρουσιάζεται συνοπτικά (συνέβη μία φορά).
ΑΟΡΙΣΤΟΣ
✓ κάτι που έγινε στο παρελθόν και παρουσιάζεται συνοπτικά.
✓ Σε θέση Ενεστώτα φανερώνοντας κάτι που συμβαίνει (γνωμικός αόριστος, συνήθως
σε γνωμικά και παροιμίες.
✓ Σε θέση Μέλλοντα και φανερώνει κάτι για το οποίο εκείνος που μιλεί είναι τόσο
βέβαιος ώστε να το παρουσιάζει ότι έγινε κιόλας. π.χ. Πήγαινε κι έφτασα.

ΠΑΡΑΚΕΙΜΕΝΟΣ
φανερώνει πως εκείνο που σημαίνει το ρήμα έγινε στο παρελθόν, εξακολουθεί όμως να
υπάρχει συντελεσμένο και στο παρόν.
ΥΠΕΡΣΥΝΤΕΛΙΚΟΣ
Δηλώνει πως εκείνο που σημαίνει το ρήμα ήταν συντελεσμένο πριν από μια χρονική στιγμή
του παρελθόντος.

ΣΥΝΤΕΛΕΣΜΕΝΟΣ ΜΕΛΛΟΝΤΑΣ
Δηλώνει πως εκείνο που σημαίνει το ρήμα θα έχει γίνει πριν από μια χρονική στιγμή του
μέλλοντος.

Οι Εγκλίσεις του Ρήματος

Η οριστική φανερώνει το βέβαιο / το πραγματικό, πιο σπάνια δηλώνει το δυνατό, το πιθανό,

ευχή, παράκληση.
Η υποτακτική φανερώνει κάτι ενδεχόμενο και επιθυμητό, προτροπή, παραχώρηση, ευχή,
απορία, πιθανό, προσταγή-απαγόρευση.
Η προστακτική παριστάνει αυτό που σημαίνει το ρήμα σαν προσταγή (ανάλογα με το
πρόσωπο στο οποίο απευθύνεται ο πομπός), προτροπή, απαγόρευση, παράκληση.

Παρατακτική και υποτακτική σύνδεση

Παρατακτική σύνδεση: Παρατάσσει προτάσεις μεταξύ τους ισοδύναμες (κύρια με

κύρια, δευτερεύουσα με όμοια δευτερεύουσα). Επιτυγχάνεται με τους παρατακτικούς
συνδέσμους: συμπλεκτικούς (και… ούτε… μήτε…), αντιθετικούς (αλλά…, όμως…, ωστόσο…,
μα…), διαζευκτικούς (ή…, είτε…).

22
 Ο παρατακτικός λόγος είναι λιτός, απλός, γρήγορος & κοφτός, προσδίδει στο
κείμενο οικειότητα, αμεσότητα, ζωντάνια.
Ωστόσο, δεν κάνει πάντα φανερά τα βαθύτερα νοήματα και τις σχέσεις μεταξύ των
προτάσεων.

Υποτακτική σύνδεση: Συνδέει προτάσεις που έχουν μεταξύ τους σχέση εξάρτησης
(κύρια με δευτερεύουσα, δευτερεύουσα με άλλη δευτερεύουσα). Επιτυγχάνεται με τη
χρήση: υποτακτικών συνδέσμων: αν, να , ότι, ώστε…, αναφορικών αντωνυμιών και
επιρρημάτων: που, όπως, ό,τι, ο οποίος…, ερωτηματικών αντωνυμιών και επιρρημάτων:
ποιος, πού, πότε… και λέξεων – φράσεων που ισοδυναμούν με υποτακτικούς συνδέσμους:
την ώρα που…, παρόλο που…, σε περίπτωση που…
Η ύπαρξη περισσότερων από μία υποτακτικών συνδέσεων σε μία περίοδο ονομάζεται
διαδοχική υπόταξη.
Η υποτακτική σύνδεση (απλή ή διαδοχική) κάνει τον λόγο πυκνό και σύνθετο. Είναι δείγμα
υψηλού πνευματικού επιπέδου και καλής χρήσης της γλώσσας. Φανερώνει ξεκάθαρα τις
σχέσεις μεταξύ των προτάσεων. Μπορεί, ωστόσο, να γίνει δυσνόητος.

Ασύνδετο σχήμα: Συνδέει όρους και προτάσεις μονάχα με κόμματα, οριοθετείται από την
απουσία συνδέσμου. Προσοχή! Δεν αποτελεί ασύνδετο σχήμα οποιαδήποτε χρήση του
κόμματος, παρά μονάχα αυτή στην οποία το κόμμα υποκαθιστά τον σύνδεσμο.
π.χ. Κρατώντας το βιβλίο στο χέρι αισθάνομαι μια τρυφερότητα, μια σιγουριά…
(ανάμεσα στα δύο ουσιαστικά έπρεπε να υπάρχει ο σύνδεσμος και. Η απουσία του δηλώνει
ασύνδετο σχήμα.)
Το ασύνδετο σχήμα, ως σχήμα λόγου, φανερώνει ένταση και συναισθηματική
φόρτιση. Πυκνώνει τον λόγο, ενώ κάποιες φορές τον κάνει γοργό, κοφτό και ελλειπτικό.

Μικροπερίοδος & Μακροπερίοδος λόγος

❖ Μικρές περίοδοι λόγου (αλλιώς: βραχυπερίοδος λόγος): ζωντάνια, συγκίνηση,

έμφαση. Απλός, λιτός, απέριττος, γοργός λόγος. Ασθματικός και αγχώδης (αποδίδει
το συναίσθημα του γράφοντος). Βοηθά στην κατανόηση των νοημάτων.

❖ Μεγάλες περίοδοι λόγου: υποτακτικός λόγος (επιστημονική διάθεση),

διατυπώνονται ολοκληρωμένοι συλλογισμοί και πολύπλοκα νοήματα. Το ύφος είναι
εξεζητημένο, επίσημο, συχνά αυστηρό. Δείγμα ευχέρειας λόγου και υψηλού
πνευματικού επιπέδου. Γοργός και δυναμικός ρυθμός. Μπορεί να γίνει δυσνόητος.

Ρητορικές ερωτήσεις

• Ανανεώνουν την προσοχή του αναγνώστη και κρατούν αμείωτο το ενδιαφέρον.

23
• Αποτελούν αφορμή για προβληματισμό, δίνουν τροφή για σκέψη.
• Προβάλλουν τη θέση του συγγραφέα.
• Προσδίδουν ζωντάνια & αμεσότητα.

Ευθύς Λόγος

✓ Αμεσότητα, ζωντάνια, παραστατικότητα: αποτελεί στοιχείο θεατρικότητας όπως και

στη λογοτεχνία.
✓ Οικειότητα: η αυτούσια παράθεση των λόγων κάποιου έχει τη δύναμη του άμεσου
βιώματος, της προσωπικής μαρτυρίας.
✓ Επίκληση στην αυθεντία: προσδίδει κύρος στο κείμενο, ενισχύει τις θέσεις.

Μεταφορικός – Εικονοπλαστικός λόγος

✓ Προσδίδει στο κείμενο ζωντάνια

✓ Συμβάλλει στη συναισθηματική προσέγγιση και στην ευαισθητοποίηση του δέκτη
✓ Μετριάζει την επισημότητα ή την αυστηρότητα του κειμένου.
✓ Χαρακτηρίζεται από πρωτοτυπία, συμβάλλει στην αισθητική τέρψη.

Η Γλώσσα του Κειμένου

Απλό, καθημερινό - Σαφήνεια, κείμενο εύκολα κατανοητό στο ευρύ

λεξιλόγιο (λαϊκές λέξεις, κοινό
λέξεις του προφορικού - Απλό, χαλαρό ύφος
- Αμεσότητα & οικειότητα με τον δέκτη.
λόγου)

Λόγιες λέξεις - Επισημότητα, κύρος

(καθαρεύουσα) - Δείγμα υψηλού πνευματικού επιπέδου
- Μπορεί να χρησιμοποιηθεί και ειρωνικά.

Ο συνδυασμός λαϊκών και λόγιων λέξεων σε ένα κείμενο προσδίδει στο κείμενο
υφολογική ποικιλία και προσεγγίζει ευρεία γκάμα αναγνωστών. Μπορεί, ωστόσο,
να χρησιμοποιείται και ειρωνικά.

Επιστημονικοί όροι - Επισημότητα, κύρος

(ειδική γλώσσα) - Επίκληση στη λογική, ενίσχυση απόψεων.

24
 Ύφος

Στο πλαίσιο της διαδικασίας της επικοινωνίας εντάσσεται και το ύφος ενός κειμένου (η
επιλογή του ύφους εξαρτάται από το δέκτη, τους στόχους του, το περιεχόμενο του
μηνύματος, το είδος του κειμένου). Καλείται ο ιδιαίτερος τρόπος με τον οποίο ο συγγραφέας
εκφράζει τον ψυχικό του κόσμο , τις απόψεις του, τα επιχειρήματα του.

Απλό, λιτό, οικείο: Λεξιλόγιο καθηµερινό και κατανοητό, α’ και β’ ρηµατικό πρόσωπο,
παρατακτική σύνδεση ή ασύνδετο σχήµα.
Ζωντανό, γλαφυρό, παραστατικό, λογοτεχνικό: Ευθύς λόγος, διάλογος, ερωτήσεις,
ενεργητική σύνταξη, χρήση παραδειγµάτων και σχηµάτων λόγου (µεταφορές, εικόνες,
παροµοιώσεις κτλ.)
Επίσηµο/ τυπικό/ σοβαρό: Λεξιλόγιο που χρησιµοποιείται στη διοίκηση, στις δηµόσιες
υπηρεσίες, στο στρατό, στην πολιτική, γ΄ ρηµατικό πρόσωπο, παθητική σύνταξη.
Επιστηµονικό: Ειδικό λεξιλόγιο (ορολογία).
Σύνθετο ή πολύπλοκο: Εξεζητηµένο λεξιλόγιο, ειδική ορολογία, µακροπερίοδος λόγος,
υποτακτική σύνδεση.
Χιουµοριστικό: Το κείµενο περιέχει στοιχεία που προκαλούν το γέλιο.
Ειρωνικό: Λέξεις ή φράσεις που κοροϊδεύουν πρόσωπα και καταστάσεις, χρήση
εισαγωγικών ή θαυµαστικών, υπαινιγµοί.
Εξοµολογητικό: Χρήση α’ προσώπου, παρελθοντικών χρόνων. Διδακτικό, προτρεπτικό
Χρήση υποτακτικής ή προστακτικής.
Λαϊκό: Λέξεις ή φράσεις που ανήκουν στην αργκό, στη γλώσσα του περιθωρίου ή σε
διαλέκτους.
Λόγιο: Λέξεις που προέρχονται από την καθαρεύουσα ή την αρχαία ελληνική.
Προφορικό: Λέξεις ή φράσεις που χρησιµοποιούνται συνήθως στον καθηµερινό προφορικό
λόγο.

1.4 Ο/Η μαθητής/τρια -με βάση το συγκεκριμένο (μη λογοτεχνικό) κείμενο- παράγει
ένα δικό του γραπτό κείμενο, ενταγμένο σε επικοινωνιακό πλαίσιο σε συνάρτηση
με το κείμενο αναφοράς, στο οποίο κρίνει ή σχολιάζει σημεία του κειμένου, ανασκευάζει
θέσεις του συγγραφέα ή αναπτύσσει τεκμηριωμένα προσωπικές απόψεις.
Ειδικότερα:
• ως προς το περιεχόμενο του μαθητικού κειμένου αναμένονται συνάφεια των
εκτιθέμενων σκέψεων με τα ζητούμενα του θέματος, επαρκής τεκμηρίωση με την
παράθεση κατάλληλων επιχειρημάτων, πλούτος και πρωτοτυπία ιδεών
• ως προς την έκφραση / μορφή του μαθητικού κειμένου αναμένονται σαφήνεια
και ακρίβεια στη διατύπωση των σκέψεων, επιλογή της κατάλληλης γλωσσικής
ποικιλίας ανάλογα με το είδος του κειμένου και τις περιστάσεις επικοινωνίας,
25
 λεξιλογικός πλούτος, τήρηση των μορφοσυντακτικών κανόνων, ορθογραφία και
σωστή χρήση των σημείων στίξης κ.ά.
• ως προς τη δομή / διάρθρωση του μαθητικού κειμένου αναμένονται λογική
αλληλουχία στα νοήματα, ομαλή σύνδεση των προτάσεων, των παραγράφων και
ευρύτερων μερών του κειμένου, ένταξη του κειμένου στο ζητούμενο
επικοινωνιακό πλαίσιο και κειμενικό είδος.

ΤΟ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
Άρθρο - Ομιλία - Επιστολή

ΑΡΘΡΟ
• Βάζω τίτλο, ο οποίος για να επιτελέσει το στόχο του θα πρέπει να διακρίνεται από
τα ακόλουθα χαρακτηριστικά:
✓ Εύστοχος
✓Σύντομος
✓ ευρηματικός
✓Κατά προτίμηση ποιητική - συνυποδηλωτική χρήση της γλώσσας
✓Ελλειπτικός: συνήθως παραλείπονται άρθρα, ρήματα και εύκολα
εννοούμενες λέξεις, όπως σύνδεσμοι και προθέσεις
✓ Χρήση κατάλληλων σημείων στίξης.
• Ξεκινάω τον πρόλογο με ένα γεγονός της επικαιρότητας, το οποίο αποτελεί την
αφορμή για τη συγγραφή του άρθρου μου (έτσι πετυχαίνω τον επίκαιρο χαρακτήρα
που επιβάλλεται στο άρθρο).
• Επιλέγω απρόσωπο και αντικειμενικό ύφος, με παραλλαγές ανάλογα με το πλαίσιο
συγγραφής του άρθρου

ΟΜΙΛΙΑ
• Ξεκινά με προσφώνηση στο ακροατήριο, ανάλογη με το πλαίσιο που μου δίνεται στην
εκφώνηση
✓ Αγαπητοί συμμαθητές...
✓ Αξιότιμοι καθηγητές...
✓ Αγαπητοί συνδημότες...
✓ Κυρίες και κύριοι
• Δίνω ευχαριστίες στο ακροατήριο ή στους διοργανωτές της εκδήλωσης όπου
λαμβάνει χώρα η ομιλία στο ξεκίνημα του προλόγου

Αρχικά, θα ήθελα να ευχαριστήσω τη διεύθυνση του σχολείου μου και τον σύλλογο
καθηγητών για τη διοργάνωση της εκδήλωσης με θέμα...

• Κλείνω τον επίλογό μου με μια αισιόδοξη διατύπωση σε σχέση με όσα ειπώθηκαν

Εύχομαι οι προτάσεις μου να σας βρίσκουν σύμφωνους και να δραστηριοποιηθούμε στο

εξής με στόχο την επίλυση...
26
 • Δεν ξεχνώ την αποφώνηση στο τέλος του κειμένου

Σας ευχαριστώ για τον χρόνο σας / την προσοχή σας

Η ομιλία αποτελεί έναν προσχεδιασμένο προφορικό λόγο, ως εκ τούτου κρίνεται αναγκαίο

να υπάρχουν σημεία μέσα στο κείμενό μου, στα οποία διατηρώ την επαφή με το
ακροατήριο. Συνίσταται η χρήση α’ ή β’ προσώπου πληθυντικού στις περιπτώσεις αυτές.

ΕΠΙΣΤΟΛΗ
• Πάνω δεξιά τόπος και ημερομηνία π.χ.: (Αθήνα 20/5/2023)

• Προσφώνηση (πάντοτε στο πάνω αριστερό τμήμα της επιστολής, συνοδεύεται από
κόμμα), ποικίλει ανάλογα με τον παραλήπτη.

• Στο ξεκίνημα του προλόγου επισημαίνεται η αφορμή της σύνταξης της επιστολής.
Αποφασίσαμε να σας στείλουμε την επιστολή αυτή…
Με αφορμή… σας αποστέλλουμε επιστολή θέλοντας να…
Θεωρήσαμε σκόπιμα ύστερα από … να σας στείλουμε αυτή την επιστολή…
Ύστερα από τις παρατηρήσεις και επισημάνσεις σας σχετικά με… θεωρήσαμε
σκόπιμο να σας απαντήσουμε … πιστεύοντας ότι θα …

• Στο κλείσιμο του επιλόγου επιχειρούμε να πείσουμε τον παραλήπτη να υιοθετήσει

τις απόψεις μας, να αναλάβει δράση, να μεταστρέψει τη στάση του…
«Πιστεύουμε ότι θα λάβετε σοβαρά υπόψη σας τις παρατηρήσεις μας…»
«Έχουμε την πεποίθηση ότι οι θέσεις μας θα βρουν τη δέουσα
ανταπόκριση…»
«Θεωρούμε ότι με τις σκέψεις μας αυτές θα συμβάλουμε και εμείς…»

• Το κείμενο ολοκληρώνεται με επιφώνηση (ανάλογη με το ύφος και τον παραλήπτη),

και τη φράση (ονοματεπώνυμο και υπογραφή).
ΠΡΟΣΟΧΗ! Δεν σημειώνω επ’ ουδενί τα προσωπικά μου στοιχεία!

27
ΥΠΟΔΕΙΓΜΑ ΕΠΙΣΤΟΛΉΣ

28
 ΜΕΡΟΣ Β: ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
2.1 Όσον αφορά στο περιεχόμενο ενός λογοτεχνικού κειμένου, επιδιώκεται ο/η
μαθητής/τρια να κατανοεί το περιεχόμενο του κειμένου, και συγκεκριμένα:
• να αντιλαμβάνεται το θέμα, τον στόχο και την οπτική γωνία από την οποία
προσεγγίζει το θέμα του/της
• να διακρίνει στοιχεία της αφηγηματικής πλοκής του κειμένου (όπως
πρόσωπα, χώρο, χρόνο, κοινωνικό πλαίσιο δράσης των προσώπων, τα
γεγονότα/αίτια που κατευθύνουν τη δράση των αφηγηματικών ηρώων κ.ά.)
• να αναλύει χαρακτήρες με βάση τα δεδομένα του κειμένου
• να επισημαίνει τα σύμβολα, τις φωνές, τις σιωπές σε ένα ποιητικό ή θεατρικό
κείμενο και να παρουσιάζει με δικά του/της λόγια το νόημα που τους δίνει
• να αξιοποιεί δεδομένα και πληροφορίες που δίνονται για την αναγνώριση των
αξιών που προβάλλει το κείμενο.

2.2. Όσον αφορά στη δομή και τη γλώσσα του κειμένου επιδιώκεται ο/η μαθητής/τρια
να είναι σε θέση να αναγνωρίζει τη διάκριση ανάμεσα στο «τι λέει το κείμενο» και στο
«πώς το λέει» και να τα συσχετίζει, ώστε να καταλήγει στη γραπτή απόδοση του δικού
του εμπεριστατωμένου νοήματος για το κείμενο.
Πιο συγκεκριμένα
• να αναγνωρίζει τα βασικά σημεία οργάνωσης της αφηγηματικής πλοκής ή της
ποιητικής γραφής
• να εντοπίζει μέσα στο κείμενο συγκεκριμένους δείκτες που δίνονται
(αφηγηματικούς τρόπους, αφηγηματικές τεχνικές , τον ρόλο του αφηγητή, τον
χρόνο της αφήγησης, τα ρηματικά πρόσωπα κ.ά.) και να ερμηνεύει τη λειτουργία
τους στο κείμενο.

2.3 Ο/Η μαθητής/τρια -με βάση το συγκεκριμένο (λογοτεχνικό κείμενο)- παράγει ένα
σύντομο γραπτό κείμενο αναγνωστικής ανταπόκρισης (100-150 λέξεις) με το
οποίο εκφράζει την κρίση του/της για ιδέες, αξίες, στάσεις, συμπεριφορές που
αναδεικνύονται στο κείμενο με βάση είτε τα κειμενικά συμφραζόμενα είτε τα ιστορικά
και ιδεολογικά συμφραζόμενα της εποχής παραγωγής του έργου (εφόσον δίνονται
σχετικές πληροφορίες στο εισαγωγικό σημείωμα). Εντάσσει τον προβληματισμό του
κειμένου στη σύγχρονη πραγματικότητα και συσχετίζει απόψεις που αναδεικνύονται
στο κείμενο με προσωπικές εμπειρίες, βιώματα, συναισθήματα. Στο κείμενο
αναγνωστικής ανταπόκρισης αναμένεται να έχει κατανοήσει το λογοτεχνικό κείμενο και
να εκφράζει με τρόπο τεκμηριωμένο τη γνώμη του/της ως προς τα ζητούμενα της
δραστηριότητας.
Πιο συγκεκριμένα
• ως προς το περιεχόμενο του μαθητικού κειμένου αναμένονται συνάφεια των
εκτιθέμενων σκέψεων με τα ζητούμενα του θέματος, επαρκής τεκμηρίωση με την

29
 παράθεση κατάλληλων σημείων από το λογοτεχνικό κείμενο αναφοράς, πλούτος
και πρωτοτυπία ιδεών.
• ως προς την έκφραση / μορφή του μαθητικού κειμένου αναμένονται σαφήνεια
και ακρίβεια στη διατύπωση των σκέψεων, τήρηση των μορφοσυντακτικών
κανόνων, ορθογραφία και σωστή χρήση των σημείων στίξης κ.ά.
• ως προς τη δομή / διάρθρωση του μαθητικού κειμένου αναμένονται λογική
αλληλουχία στα νοήματα και ομαλή σύνδεση των προτάσεων, των παραγράφων
και ευρύτερων μερών του κειμένου.

Η ΑΦΗΓΗΣΗ

Αφήγηση είναι μια πράξη επικοινωνίας, με την οποία ο αφηγητής παρουσιάζει

προφορικά ή γραπτά μια σειρά πραγματικών ή πλαστών γεγονότων.

Αφήγηση σε δύναμη της προσωπικής μαρτυρίας αμεσότητα, πειστικότητα,

πρώτο πρόσωπο αληθοφάνεια στην αφήγηση

αποστροφή εις εαυτόν, υποκρύπτει ένα

Αφήγηση σε «εγώ» (όπως στο έργο του Στρ. Τσίρκα δραματικότητα στην αφήγηση
δεύτερο πρόσωπο «Η Λέσχη»)
και προς τον αναγνώστη (όπως στα
αφηγηματικά ποιήματα του Κ.Π.
Καβάφη).
Αποδίδεται συνήθως με αυτήν η αίσθηση της
Αφήγηση σε απόλυτη παντογνωσία ή η σχετική αντικειμενικότητας, της
τρίτο πρόσωπο γνώση του αφηγητή αποστασιοποίησης από τα
δρώμενα.

Ο ΑΦΗΓΗΤΗΣ

ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ - ΑΦΗΓΗΤΗ

Η διάκριση μεταξύ συγγραφέα και αφηγητή είναι αναγκαία, καθώς η ταύτισή τους
συχνά οδηγεί σε λανθασμένες προσεγγίσεις. Ο συγγραφέας είναι ένα πρόσωπο
πραγματικό, ενώ ο αφηγητής είναι πρόσωπο πλαστό που ανήκει στον κόσμο της
λογοτεχνικής φαντασίας.
Πλασματικός είναι και ο αποδέκτης της αφήγησης, ο οποίος δεν ταυτίζεται αναγκαστικά
με τον αναγνώστη.

30
 ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ
Τα αυτοβιογραφικά στοιχεία του συγγραφέα μπορεί να υπάρχουν τόσο στον αφηγητή όσο και σε
οποιονδήποτε ήρωα του κειμένου.
Σε ένα αφηγηματικό έργο, ο αφηγητής μπορεί να είναι ένας ή και περισσότεροι. Σε πεζά νεοτερικής
γραφής μιλάμε συνήθως για αφηγητές, και όχι για αφηγητή.

ΤΥΠΟΙ ΑΦΗΓΗΤΩΝ
1. Ως προς τη συμμετοχή του στα δρώμενα (Ανάλογα με τον βαθμό συμμετοχής του
αφηγητή στην ιστορία):

ΟΜΟΔΙΗΓΗΤΙΚΟΣ ΑΦΗΓΗΤΗΣ (δραματοποιημένος): συμμετέχει στην

ιστορία ως πρωταγωνιστής (αυτοδιηγητικός αφηγητής) ή ως αυτόπτης
μάρτυρας/ παρατηρητής. Η αφήγηση γίνεται σε α΄πρόσωπο
(πρωτοπρόσωπη αφήγηση).

ΕΤΕΡΟΔΙΗΓΗΤΙΚΟΣ ΑΦΗΓΗΤΗΣ (αμέτοχος): δεν έχει συμμετοχή στην

ιστορία την οποία αφηγείται. Η αφήγηση γίνεται σε γ΄πρόσωπο
(τριτοπρόσωπη αφήγηση).

2. Ως προς το αφηγηματικό επίπεδο (Ανάλογα με το ‘ποιος μιλάει’ - με τη φωνή ποιου

ακούμε την ιστορία):

ΕΞΩΔΙΗΓΗΤΙΚΟΣ ΑΦΗΓΗΤΗΣ: αφηγείται την ιστορία όντας έξω από αυτήν,

όταν δηλαδή τα γεγονότα της έχουν ήδη συμβεί. Είναι ο αφηγητής πρώτου
βαθμού.

ΕΝΔΟΔΙΗΓΗΤΙΚΟΣ ΑΦΗΓΗΤΗΣ: αφηγείται την ιστορία όντας ένα από τα

πρόσωπα αυτής. Είναι αφηγητής δεύτερου βαθμού.

31
 ΕΝΔΟΔΙΗΓΗΤΙΚΟΣ
ΕΞΩΔΙΗΓΗΤΙΚΟΣ ΑΦΗΓΗΤΗΣ ΔΕΥΤΕΡΟΥ ΒΑΘΜΟΥ (ανήκει
ΑΦΗΓΗΤΗΣ ΠΡΩΤΟΥ ΒΑΘΜΟΥ στην κύρια αφήγηση)
(ο βασικός αφηγητής)
ΟΜΟΔΙΗΓΗΤΙΚΟΣ ΕΤΕΡΟΔΙΗΓΗΤΙΚΟΣ ΟΜΟΔΙΗΓΗΤΙΚΟΣ ΕΤΕΡΟΔΙΗΓΗΤΙΚΟΣ
ΑΦΗΓΕΊΤΑΙ ΣΕ ΑΦΗΓΕΙΤΑΙ ΣΕ ΤΡΙΤΟ ΑΦΗΓΕΊΤΑΙ ΣΕ ΑΝΗΚΕΙ ΣΤΗΝ ΚΥΡΙΑ
ΠΡΩΤΟ ΠΡΌΣΩΠΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΤΗΝ ΚΥΡΙΑ ΠΡΩΤΟ ΠΡΌΣΩΠΟ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ
ΤΗΝ ΚΥΡΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΤΗΝ ΟΠΟΙΑ ΤΗ ΔΙΚΗ ΤΟΥ ΑΦΗΓΕΙΤΑΙ ΜΙΑ
ΣΤΗΝ ΟΠΟΊΑ ΔΕΝ ΜΕΤΕΧΕΙ ΙΣΤΟΡΙΑ, Η ΟΠΟΙΑ ΆΛΛΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, ΣΤΗΝ
ΣΥΜΜΕΤΈΧΕΙ ΩΣ ΔΕΝ ΕΊΝΑΙ Η ΚΎΡΙΑ ΟΠΟΊΑ ΔΕΝ
ΠΡΩΤΑΓΩΝΙΣΤΗΣ ΙΣΤΟΡΊΑ, ΑΛΛΆ ΜΙΑ ΜΕΤΕΧΕΙ.
(αυτοδιηγητικός ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΟΥ
αφηγητής) Ή ΩΣ ΕΝΤΑΣΣΕΤΑΙ ΣΤΗΝ
ΑΥΤΌΠΤΗΣ ΚΥΡΙΑ.
ΜΆΡΤΥΡΑΣ

π.χ. ο Γιωργής στο π.χ. ο αφηγητής στη π.χ. ο Οδυσσέας όταν π.χ. Σεχραζάντ στο
Αμάρτημα της μητρός Φόνισσα (Αλ. αφηγείται τη Χίλιες και μια νύχτες.
μου (Γ. Βιζυηνού) Παπαδιαμάντη) δεκάχρονη
περιπέτειά του στους
Φαίακες.

Η ΕΣΤΙΑΣΗ

Μια αφήγηση δεν μπορεί να συμπεριλαμβάνει όλα τα γεγονότα που συνέβησαν.

Αναγκαστικά γίνεται επιλογή γεγονότων, η οποία εξαρτάται από την οπτική γωνία του
προσώπου που κάνει την αφήγηση. Είναι, με άλλα λόγια, ανάλογη με τη γνώση του αφηγητή
για τα γεγονότα (άμεση ή έμμεση), τη συναισθηματική του φόρτιση, τον τρόπο που
σκέφτεται, το αποτέλεσμα που επιδιώκει κτλ.

Ορισμένοι θεωρητικοί της λογοτεχνίας (Genette) υιοθέτησαν τον όρο εστίαση

(focalisation), για να περιγράψουν την απόσταση που παίρνει ο αφηγητής από τα υπόλοιπα
πρόσωπα της ιστορίας και τη γνώση του για την υπόθεση. Διακρίνουν τους ακόλουθους τρεις
τύπους εστίασης:

32
 1. ΜΗΔΕΝΙΚΗ ΕΣΤΙΑΣΗ: ο αφηγητής είναι παντογνώστης, δεν είναι ένα από τα πρόσωπα
της ιστορίας και εποπτεύει τα πάντα και είναι πανταχού παρών σαν θεός. Ο
παντογνώστης αφηγητής γνωρίζει περισσότερα από τους ήρωες (καθένας από τους
οποίους γνωρίζει μόνο όσα του επιτρέπει η δική του οπτική).

Παράδειγμα: ο Όμηρος στην Ιλιάδα γνωρίζει τι συμβαίνει τόσο στο στρατόπεδο των
Αχαιών όσο και στο στρατόπεδο των Τρώων. Η αφήγηση δεν εστιάζει στη
συγκεκριμένη οπτική ενός από τους ήρωες, αλλά παρακολουθεί τις κινήσεις, τις
σκέψεις και τα συναισθήματα όλων.

2. ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΕΣΤΙΑΣΗ: ο αφηγητής είναι ένας από τους ήρωες, γνωρίζει μόνο όσα του
επιτρέπει αυτή του η ιδιότητα, βλέπει την ιστορία μέσα από τα βιώματα και την
προσωπική οπτική του. Γνωρίζει όσα γνωρίζουν τα πρόσωπα της ιστορίας (ως ένα
από αυτά).

Παράδειγμα: Ο μικρός αφηγητής στο Αμάρτημα της μητρός μου (Γ. Βιζυηνός)
αναφέρει «Άλλην αδελφήν δεν είχομεν παρά μόνο την Αννιώ», ενώ στη συνέχεια του
έργου του αποκαλύπτεται ότι είχε μία ακόμα αδελφή. Η εστίασή του δεν του
επιτρέπει να γνωρίζει αυτή τη λεπτομέρεια.

3. ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΕΣΤΙΑΣΗ: ο αφηγητής παρακολουθεί τη δράση των ηρώων, χωρίς να είναι

σε θέση να γνωρίζει και να παρουσιάζει τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους.
Γνωρίζει λιγότερα από όσα γνωρίζουν τα πρόσωπα της ιστορίας. Η εστίαση αυτή είναι
συνηθισμένη σε αστυνομικά μυθιστορήματα, όπου τα κίνητρα των ηρώων
αποκαλύπτονται σταδιακά.

Χαρακτηρισμός Επίπεδο Εστίαση Σύγκριση αφηγητή-προσώπων

αφηγητή γνώσης

ΑΦΗΓΗΤΗΣ- ΠΑΝΤΟΓΝΩΣΙΑ ΜΗΔΕΝΙΚΗ ΑΦΗΓΗΤΗΣ>ΠΡ

ΘΕΟΣ ΟΣΩΠΑ

ΑΦΗΓΗΤΗΣ- ΣΧΕΤΙΚΗ ΓΝΩΣΗ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΑΦΗΓΗΤΗΣ=ΠΡ

ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΟΣΩΠΑ

ΑΦΗΓΗΤΗΣ- ΣΧΕΤΙΚΗ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΑΦΗΓΗΤΗΣ<ΠΡ

ΠΡΑΓΜΑ ΑΓΝΟΙΑ ΟΣΩΠΑ

33
 ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΟΙ ΤΡΟΠΟΙ
Ο αφηγητής έχει δύο βασικούς τρόπους να οργανώσει και να παρουσιάσει το αφηγηματικό
υλικό του (διάκριση που είναι γνωστή ήδη από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη):

▪ Διήγηση: ο αφηγητής κρατά τον λόγο και τον παρουσιάζει με τη δική του φωνή.
▪ Μίμηση: ο αφηγητής δίνει τον λόγο στους ήρωες.

Με βάση τη γενική αυτή διάκριση, η σύγχρονη λογοτεχνία διακρίνει τους εξής

αφηγηματικούς τρόπους:

1. Αφήγηση-Διήγηση: εξιστόρηση των γεγονότων από τον αφηγητή

2. Περιγραφή: αναπαράσταση τόπων, καταστάσεων και προσώπων. Φωτίζει την
αφήγηση με πληροφορίες. Συντελεί στη μετάβαση από το ένα αφηγηματικό μέρος
στο άλλο. Χρησιμοποιείται συχνά ως μέσο επιβράδυνσης. Προσφέρει αισθητική
απόλαυση στον αναγνώστη.
3. Διάλογος: πιστή απόδοση του λόγου των ηρώων. Προσδίδει στην αφήγηση
δραματικότητα, φυσικότητα και ζωντάνια. Εξυπηρετεί την αληθοφάνεια των
χαρακτήρων. Παραθέτει πληροφορίες και εξυπηρετεί την εξέλιξη της δράσης.
4. Εσωτερικός μονόλογος: ευθύς λόγος του ήρωα με απουσία ακροατηρίου. Πρόκειται
για ακραία μορφή απουσίας του αφηγητή, χρησιμοποιείται για να σκιαγραφηθεί
λεπτομερώς ο ήρωας και προσδίδει παραστατικότητα και ζωντάνια (χαρακτηριστικό
θεατρικότητας, όπως ο διάλογος).
5. Σχόλιο του αφηγητή: παρέμβαση αφηγητή για έκθεση της άποψής του για κάποιο
πρόσωπο ή γεγονός.
6. Ελεύθερος πλάγιος λόγος: πιστή απόδοση από τον αφηγητή των λόγων ή των
σκέψεων του ήρωα.

34
 Ο ΧΡΟΝΟΣ ΤΗΣ ΑΦΗΓΗΣΗΣ

Προτού ξεκινήσουμε να παρουσιάζουμε αφηγηματικές τεχνικές που σχετίζονται με

τον χρόνο, κρίνεται να αναγκαίο να γίνει η εξής διάκριση:

ΧΡΟΝΟΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ: ονομάζονται τα χρονικά όρια μέσα στα οποία λαμβάνει χώρα η
ιστορία. Είναι πάντα ευθύγραμμος, διότι είναι «πραγματικός» χρόνος και δεν
επηρεάζεται από τον αφηγητή.

ΧΡΟΝΟΣ ΑΦΗΓΗΣΗΣ: είναι ο «ψευδοχρόνος» της παρουσίασης των γεγονότων.

Σχετίζεται με τον τρόπο με τον οποίο θα επιλέξει ο αφηγητής να παρουσιάσει τα
γεγονότα. Όταν μιλάμε για αφηγηματικές τεχνικές σε σχέση με τον χρόνο, εννοούμε
πάντα τον χρόνο της αφήγησης (σε σύγκριση συχνά με τον χρόνο της ιστορίας).

Η ΧΡΟΝΙΚΗ ΣΕΙΡΑ
1. Ευθύγραμμη αφήγηση (γραμμική): τα γεγονότα παρουσιάζονται με τη σειρά που
συνέβησαν.
ΓΕΓΟΝΟΣ Α – ΓΕΓΟΝΟΣ Β –ΓΕΓΟΝΟΣ Γ – ΓΕΓΟΝΟΣ Δ

Οποιαδήποτε απόκλιση από την ευθύγραμμη παρουσίαση των γεγονότων ονομάζεται

αναχρονία.
2. Αναδρομική αφήγηση (αναδρομή - flashback): η παρουσίαση γεγονότων που αποτελούν
το παρελθόν της ιστορίας.
Συχνά, οι αναδρομικές αφηγήσεις χρησιμοποιούνται όταν η αφήγηση δεν ξεκινά
από την αρχή της ιστορίας (ab ovo), αλλά από τη μέση της ή από κάποια χρονική στιγμή
που για τον αφηγητή έχει ιδιαίτερη σημασία. Η τεχνική αυτή ονομάζεται in media res
(στη μέση των πραγμάτων) και χρησιμοποιείται ευρέως στη λογοτεχνία, καθώς βοηθά
στην πρόκληση ενδιαφέροντος και στην αγωνία (σασπένς). Τα γεγονότα που
παραλείφθηκαν από την αρχή της ιστορίας θα παρουσιαστούν στη συνέχεια (την
κατάλληλη στιγμή) με τη μορφή αναδρομικών αφηγήσεων.
ΓΕΓΟΝΟΣ Β –ΓΕΓΟΝΟΣ Γ –ΓΕΓΟΝΟΣ Α– ΓΕΓΟΝΟΣ Δ

3. Πρόδρομη αφήγηση (πρόληψη): η εκ των προτέρων παρουσίαση γεγονότων που

τοποθετούνται στο μέλλον της ιστορίας. Η τεχνική αυτή χρησιμοποιείται για να προσελκύσει
το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Η αναφορά στο μέλλον συνήθως δεν είναι ξεκάθαρη, αλλά
υπαινικτική, αφού σε διαφορετική περίπτωση μια αναφορά στο μέλλον θα μπορούσε να
υπονομεύσει τον νόμο της αγωνίας (σασπένς).

35
 ΓΕΓΟΝΟΣ Α –υπαινιγμός για το ΓΕΓΟΝΟΣ Δ - ΓΕΓΟΝΟΣ Β –ΓΕΓΟΝΟΣ Γ – ΓΕΓΟΝΟΣ Δ

ΑΛΛΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΑΦΗΓΗΣΗΣ ΣΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΗ ΧΡΟΝΙΚΗ ΣΕΙΡΑ

1. Εγκιβωτισμένη αφήγηση (εγκιβωτισμός): κάθε αφήγηση που ενσωματώνεται στην
κυρίως αφήγηση. Η αφήγηση μέσα στην αφήγηση, ο αφηγητής δίνει τη σκυτάλη σε κάποιον
άλλο αφηγητή.
Παράδειγμα: Στην Οδύσσεια του Ομήρου, ενώ αφηγητής της κύριας ιστορίας είναι ο
Όμηρος, στις ραψωδίες ι-μ αφηγητής γίνεται ο ίδιος ο Οδυσσέας, ο οποίος εξιστορεί
τις μέχρι τότε περιπέτειες του ταξιδιού του στην αυλή των Φαιάκων.
2. Προϊδεασμός (προσήμανση): ψυχολογική προετοιμασία του αναγνώστη για ό, τι
πρόκειται να ακολουθήσει. Μπορεί να σχετίζεται με τη δημιουργία ατμόσφαιρας ή με
υπαινικτική αναφορά στην επερχόμενη εξέλιξη.
Παράδειγμα: Στη ραψωδία Σ της Ιλιάδας, ο Αχιλλέας πληροφορείται τον θάνατο του
Πάτροκλου στη μάχη. Ο Αχιλλέας εμφανίζεται να θρηνεί τον Πάτροκλο ξαπλώνοντας
στο χώμα και λερώνοντας με χώμα και στάχτη τα μαλλιά και τον χιτώνα του. Ο στίχος
«κι αυτός μακρύς φαρδύς ξαπλώθηκε και κείτουνταν στη σκόνη» (Σ26) θυμίζει τις
περιγραφές που γίνονται συνήθως για τους ήρωες που πέφτουν στη μάχη. Η εικόνα
αυτή προϊδεάζει τον αναγνώστη για τον επερχόμενο θάνατο του Αχιλλέα.
3. Προοικονομία: Ο τρόπος με τον οποίο ο αφηγητής διευθετεί τα γεγονότα, ώστε οι
εξελίξεις να επέλθουν φυσικά και αβίαστα. Πρόκειται για τεχνική που εξυπηρετεί την
αληθοφάνεια του έργου.
Παράδειγμα: Ιφιγένεια εν Αυλίδι/εν Ταύροις (Ευριπίδης)
Όταν η Ιφιγένεια αναχωρεί για την Αυλίδα, δεν αποχαιρετά τον αδελφό της τον
Ορέστη, επειδή πιστεύει ότι θα επιστρέψει σύντομα. Αυτή η λεπτομέρεια (που περνά
σχεδόν απαρατήρητη από τους δέκτες αρχικά) εξυπηρετεί την οικονομία του έργου.
Όταν μετά από χρόνια τα δύο αδέλφια συναντιούνται στη χώρα των Ταύρων, η
Ιφιγένεια δεν αναγνωρίζει τον αδελφό της.

Το Όνειρο στο κύμα, (Αλ. Παπαδιαμάντης)

Προτού ξεκινήσει η κορύφωση της δράσης τους έργου, στην οποία ο νεαρός ήρωας
θα γίνει κρυφός θεατής του νυχτερινού μπάνιου της κοπέλας που του αρέσει, ο
αφηγητής κάνει μια μακροσκελή περιγραφή του τοπίου και συγκεκριμένα μιας μικρής
σπηλιάς που βρίσκεται εκεί κοντά και βλέπει στη θάλασσα. Όταν εμφανίζεται στη
σκηνή η κοπέλα, η σπηλιά αυτή γίνεται η κρυψώνα του νεαρού. Ο αναγνώστης δεν
ξαφνιάζεται που, την κατάλληλη στιγμή, εμφανίζεται μπροστά στον ήρωα μια σπηλιά
για να κρυφτεί, διότι η ύπαρξή της έχει ήδη αναφερθεί.

4. Παρέκβαση (παρέμβλητη-εμβόλιμη αφήγηση): προσωρινή διακοπή του έργου και

παρέμβαση μιας αφήγησης που δε φαίνεται να σχετίζεται άμεσα με το κεντρικό θέμα.
Παράδειγμα: Ο Κρητικός (Δ. Σολωμός)
Ενώ ο αφηγητής εξιστορεί την περιπέτεια του ναυαγίου του και τις προσπάθειες που
καταβάλλει για να σώσει την αγαπημένη του, η ανάμνησή της συνειρμικά μεταφέρει

36
 το σκηνικό της αφήγησης στο απώτερο μέλλον της Δευτέρας Παρουσίας, όπου ο
αφηγητής εμφανίζεται να τρέχει στους δρόμους και να ψάχνει να βρει την αγαπημένη
του ανάμεσα στους νεκρούς. Η σκηνή αυτή ολοκληρώνεται και η αφήγηση επιστρέφει
στην κανονική ροή της και στην εξιστόρηση του ναυαγίου.

Η ΧΡΟΝΙΚΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ (ρυθμός αφήγησης)

1. Σκηνή: ο χρόνος της ιστορίας και ο χρόνος της αφήγησης ταυτίζονται σε διάρκεια. Αυτό
συμβαίνει συνήθως σε διαλογικές σκηνές και μονολόγους: ο αφηγηματικός χρόνος διαρκεί
όσο και ο πραγματικός διάλογος (ή μονόλογος) των ηρώων (χρόνος ιστορίας).

2. Τεχνικές συστολής του χρόνου:

Επιτάχυνση: παρουσίαση γεγονότων με μεγαλύτερη ταχύτητα από αυτή με την οποία
συνέβησαν
Περίληψη: περιληπτική παρουσίαση γεγονότων
Παράλειψη/αφηγηματικό κενό: παράλειψη γεγονότων, καμία αναφορά σε όσα συνέβησαν
Χαρακτηριστικό παράδειγμα τεχνικών συστολής του χρόνου αποτελεί το Αμάρτημα της
μητρός μου (Γ. Βιζυηνός):
«Από της στιγμής ταύτης η μήτηρ μας ήρχισε να επιδαψιλεύει εις την θετήν μας αδελφήν
τόσας περιποιήσεις, όσων ίσως δεν ηξιώθημεν ημείς εις την ηλικίαν της και εις καιρούς
πολύ ευτυχέστερους. Ενώ δε μετ’ ολίγον χρόνον εγώ μεν επλανώμην νοσταλγών εν τη
ξένη, οι δε άλλοι μου αδερφοί εταλαιπωρούντο κακοκοιμώμενοι εις τα εργαστήρια των
μαστόρων, το ξένον κοράσιον εβασίλευεν εις τον οίκον μας, ως εάν ήτον εδικός του.»
Η ζωή στο σπίτι του απόντα αφηγητή παρουσιάζεται με την τεχνική της περίληψης.
«Εγώ έλειπον μακράν, πολύ μακράν και επί πολλά έτη ηγνόουν τι συνέβαινεν εις τον οίκον
μας. Πριν δε κατορθώσω να επιστρέψω, το ξένον κοράσιον ηυξήθη, ανετράφη,
επροικίσθη και υπανδρεύθη, ως εάν ήτον αληθώς μέλος της οικογενείας μας.»
Η ανατροφή και ο γάμος της θετής αδελφής παρουσιάζονται με την τεχνική της επιτάχυνσης.
[…] «Τίποτε άλλο δεν επεθύμουν περισσότερο, παρά να εύρω επιστρέφων εις τον οίκον
μας μιαν αδελφήν, της οποίας η φαιδρά μορφή και αι συμπαθητικαί φροντίδες να
εξορίσουν από της καρδίας μου την εκ της μονώσεως μελαγχολίαν, και να εξαλείψουν από
της μνήμης μου τα κακοπαθείας, όσας υπέστην εν τα ξένη.»
Οι κακουχίες που ο αφηγητής υπέστη στη διάρκεια της ξενιτιάς του δεν αναφέρονται σε
κανένα σημείο της αφήγησης και αποτελούν παράλειψη (αφηγηματικό κενό).

3. Επιβράδυνση (διαστολή του χρόνου):ο αφηγητής καθυστερεί την εξέλιξη, δίνοντας σε ένα
γεγονός διάρκεια μεγαλύτερη από την πραγματική. Η τεχνική αυτή χρησιμοποιείται για να
εντείνει την αγωνία του αναγνώστη για την εξέλιξη. Επιτυγχάνεται με περιγραφές ή με
παρουσίαση της σκέψης των ηρώων και δίνει την εντύπωση ότι ο χρόνος ακινητοποιείται.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα επιβράδυνσης δίνεται στους στίχους 60-95 της Α ραψωδίας της
Ιλιάδας, όπου, ενώ οι στρατηγοί των Αχαιών (και οι αναγνώστες/ακροατές) αναμένουν με
αγωνία την αποκάλυψη της αιτίας του λοιμού στο στρατόπεδο των Αχαιών, η αποκάλυψη
αυτή καθυστερείται από:
− Τα άστοχα ερωτήματα του Αχιλλέα
− Την παρουσίαση του μάντη Κάλχα
− Την έκκληση του Κάλχα στον Αχιλλέα για προστασία

37
 − Τον όρκο του Αχιλλέα για προστασία στον Κάλχα

Η ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ

1. Μοναδική παρουσίαση γεγονότων: γεγονότα που συνέβησαν μία φορά παρουσιάζονται
μία φορά.

2. Θαμιστική αφήγηση: γεγονότα που συνέβησαν δύο ή περισσότερες φορές

παρουσιάζονται μία μόνο φορά.
Παράδειγμα θαμιστικής αφήγησης είναι η ακόλουθη, από το Όνειρο στο κύμα (Αλ.
Παπαδιαμάντης), όπου ο αφηγητής παρουσιάζει τις επαναλαμβανόμενες δραστηριότητές
του στο χωράφι:
[…] «Ήμην ωραίος έφηβος, καστανόμαλλος βοσκός, κ' έβοσκα τας αίγας της Μονής του
Ευαγγελισμού εις τα όρη τα παραθαλάσσια, τ' ανερχόμενα αποτόμως δια κρημνώδους
ακτής, ύπερθεν του κράτους του Βορρά και του πελάγους. […]
Εγώ, χωρίς ποτέ να οργώσω ή να σπείρω, το εθέριζα εν μέρει. Εμιμούμην τους
πεινασμένους μαθητάς του Σωτήρος, κ' έβαλλα εις εφαρμογήν τας διατάξεις του
Δευτερονομίου χωρίς να τας γνωρίζω.
Της πτωχής χήρας ήτον η άμπελος μόνον εις τας ώρας που ήρχετο η ίδια διά να θειαφίση,
ν' αργολογήση, να γέμιση ένα καλάθι σταφύλια, ή να τρύγηση αν έμενε τίποτε διά
τρύγημα. Όλον τον άλλον καιρόν ήτον κτήμα ιδικόν μου.»

3. Επαναληπτική αφήγηση: γεγονότα που συνέβησαν μία φορά παρουσιάζονται στην

αφήγηση δύο (ή περισσότερες) φορές. Η τεχνική αυτή χρησιμοποιείται σπάνια, κυρίως όταν
είναι αναγκαία η παρουσίαση ενός γεγονότος από διαφορετική οπτική.

38
 ΤΟ ΥΦΟΣ
Ύφος ονομάζεται ο ιδιαίτερος τρόπος με τον οποίο ο συγγραφέας εκφράζει τις σκέψεις και
τα συναισθήματά του στο έργο του, αξιοποιώντας τα γλωσσικά μέσα που του δίνονται.
Συναντάται, επίσης, με τον όρο τόνος του κειμένου.

ΕΙΔΗ ΥΦΟΥΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ

ΓΛΑΦΥΡΟ Παραστατικό, χρήση πολλών διακοσμητικών στοιχείων, δίνει
χρώμα και ομορφιά.
ΞΗΡΟ (ισχνό/άκοσμο) Το αντίθετο του γλαφυρού, στερείται διακοσμητικών
στοιχείων
ΠΥΚΝΟ Με λίγες λέξεις εκφράζονται πολλά νοήματα. Αποφυγή
περιγραφών και σχημάτων λόγου, βραχυλογίες,
συντομογραφίες, λακωνική έκφραση, προσεκτική επιλογή
λέξεων.
ΧΑΛΑΡΟ (ανειμένο) Το αντίθετο του πυκνού
ΣΚΟΤΕΙΝΟ Μέσα από τις λεκτικές επιλογές βγαίνει δύσκολα νόημα.
ΛΕΠΤΟ Οι λεκτικές επιλογές του συγγραφέα αποδίδουν λεπτές
ψυχικές ή αισθητικές καταστάσεις και αποκαλύπτουν
δυσκολοδιάκριτες διαφορές. Ενδεικτικό της δεξιοτεχνίας του
συγγραφέα.
ΥΨΗΛΟ (διανθισμένο) Η αρετή των ανθρώπων παρουσιάζεται σε πολύ υψηλότερα
επίπεδα από το συνηθισμένο. Πλούτος εικόνων, ευρύτητα
λόγου.
ΑΠΛΟ Λιτότητα εκφραστικών σχημάτων, φυσικότητα, αφέλεια,
απουσία περίπλοκων σχημάτων
ΕΥΘΥ (ειλικρινές) Παρουσίαση γεγονότων, σκέψεων, ηρώων ως έχουν (χωρίς
προσποιήσεις)
ΠΡΟΣΠΟΙΗΤΟ Το αντίθετο του ευθέως
ΣΟΒΑΡΟ (σεμνό) Αποφεύγει την αφέλεια και τις άσεμνες εκφράσεις, διατηρεί
την κομψότητα και τη χάρη χωρίς να καταφεύγει σε επίδειξη.
ΕΠΙΤΗΔΕΥΜΈΝΟ Προσεγμένο, κάποιες φορές υπερβολικά.
(εξεζητημένο)
ΥΠΟΒΛΗΤΙΚΟ Χαρακτηριστικό του συμβολισμού και του εξπρεσιονισμού,
επιδιώκει να εκφράσει μια φευγαλέα συναισθηματική
κατάσταση (συνήθως καταθλιπτική ή παθητική)
χρησιμοποιώντας υπαινικτικότητα. Στηρίζεται στη δημιουργία
ατμόσφαιρας.
ΑΤΟΜΙΚΟ Δεν εντάσσεται στα καθιερωμένα, είναι προσωπικό

39
Άλλοι χαρακτηρισμοί του ύφους: Διδακτικό, παραινετικό, προτρεπτικό, εξομολογητικό,
επιγραμματικό, ρητορικό, αποφθεγματικό, υπαινικτικό, ειρωνικό, επιθετικό, ήρεμο,
ζωντανό, έντονο, ψυχρό, ρεαλιστικό, λυρικό, στομφώδες…

ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΟΙ ΤΡΟΠΟΙ
Πρόκειται για τους τρόπους με τους οποίους ο λογοτέχνης διαμορφώνει το ύφος του.
Κάποιοι από αυτούς είναι:

• Αποφθεγματικός λόγος, λιτός λόγος, επιγραμματικός λόγος, πληθωρικός λόγος,

ρητορικός λόγος
• Φιλοσοφικός τόνος, εξομολογητικός τόνος, διδακτικός τόνος
• Προτροπές - προτρεπτικός λόγος, Αποτροπές - αποτρεπτικός λόγος
• Ειρωνικός λόγος
• Σαρκαστικός λόγος
• Δισημία, πολυσημία (πολλαπλές σημασίες των λέξεων)
• Συνδηλώσεις Συνειρμοί, συνειρμικές συνδηλώσεις
• Χρήση συμβόλων (κυρίως στην ποίηση)
• Χρήση προσωπείων (εγώ και alterego)
• Υπαινιγμοί - Συνθηματικός λόγος
• Παύσεις - σιωπές - δηλωτικές απουσίες
• Αοριστολογία

ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΑ ΜΕΣΑ
Τα υλικά που χρησιμοποιούνται για να αποδοθούν οι εκφραστικοί τρόποι και να
διαμορφωθούν το ύφος και η ατμόσφαιρα του κειμένου. Ως τέτοια μπορούμε να
θεωρήσουμε:

• Χρήση επιθέτων, πληθώρα επιθετικών προσδιορισμών

• Ρήματα σε προστακτική, ή σε αποτρεπτική προστακτική
• Συνεχείς αρνήσεις (δεν, μην, ούτε – ούτε / ποτέ, πουθενά)
• Ρηματικοί χρόνοι
• Αντωνυμίες αντί ονομάτων, λειτουργική – δηλωτική χρήση της αντωνυμίας
• Υποκοριστικά επιθέτων
• Ξένες λέξεις αυτούσιες ή ελληνοποιημένες
• Χρήση της στίξης
• Εικόνες
• Ρηματικά πρόσωπα
• Σχήματα λόγου

40
 ΒΑΣΙΚΑ ΣΧΗΜΑΤΑ ΛΟΓΟΥ
1. Κύκλος / Κυκλικό σχήμα: μια φράση αρχίζει και τελειώνει με την ίδια λέξη,
είναι δυνατό όμως και ένα ολόκληρο αφήγημα να αρχίζει και να τελειώνει με
την ίδια φράση.
Π.χ. «Δεν τραγουδώ παρά γιατί μ' αγάπησες
στα περασμένα χρόνια.
Και σε ήλιο, σε καλοκαιριού προμάντεμα
και σε βροχή, σε χιόνια,
δεν τραγουδώ παρά γιατί μ' αγάπησες.»
(Μ. Πολυδούρη, Μόνο γιατί μ’ αγάπησες)

2. Ασύνδετο: δημιουργείται όταν παραθέτουμε όμοιους όρους μιας πρότασης

ή όμοιες προτάσεις, χωρίς να βάζουμε ανάμεσά τους κάποιο σύνδεσμο, αλλά
τα ενώνουμε με κόμμα
Π.χ. Ήχος συρτός, συλλογιστός, συνέρημος...
(Κική Δημουλά Τα Πάθη της Βροχής)

3. Πολυσύνδετο: δημιουργείται όταν περισσότεροι από δύο όροι ή όμοιες

προτάσεις συνδέονται με συμπλεκτικούς ή διαχωριστικούς συνδέσμους.
Π.χ. Εμείς· οι Αλεξανδρείς, οι Αντιοχείς,
οι Σελευκείς, κι οι πολυάριθμοι
επίλοιποι Έλληνες Αιγύπτου και Συρίας,
κι οι εν Μηδία, κι οι εν Περσίδι, κι όσοι άλλοι.
(Κ. Π. Καβάφης Στα 200 π.Χ.)

4. Επανάληψη: επαναφορά αυτούσιας ή ελαφρώς παραλλαγμένης

λέξης/φράσης, προσδίδει έμφαση.
Π.χ. «Κι ή θάλασσα, πού σκίρτησε σαν το χοχλό πού βράζει
Ησύχασε και έγινε όλο ησυχία και πάστρα»
(Δ. Σολωμός, Ο Κρητικός)

5. Μεταφορά: η σημασία μιας λέξης διευρύνεται και μεταφέρεται σε μια άλλη

έννοια. Η μεταφορά μοιάζει με την παρομοίωση, απουσιάζει όμως το «σαν» ή

41
το «όπως». Η μεταφορική χρήση των λέξεων προσδίδει πλούτο, βάθος και
δύναμη στο λόγο, ζωντάνια και εκφραστικότητα.
Π.χ. «Ήτανε μνήμη παλαιή, γλυκιά κι αστοχισμένη»
(Δ. Σολωμός, Ο Κρητικός)

6. Παρομοίωση: Είναι ο παραλληλισμός ή η σύγκριση δύο προσώπων,

πραγμάτων ή αφηρημένων εννοιών, που γίνεται για να φωτιστεί η σημασία του
πρώτου συγκρινόμενου στοιχείου μέσω της αντιπαραβολής του με κάτι πιο
συγκεκριμένο και σαφές. Συχνά ο σκοπός της παρομοίωσης είναι
συνθετότερος: χρησιμοποιείται για να προβληθούν οι βαθύτερες σχέσεις
μεταξύ των πραγμάτων ή για να αποκαλυφθεί μια νέα διάσταση ανάμεσα σε
δύο συγκρινόμενες καταστάσεις. Η παρομοίωση μοιάζει με τη μεταφορά, αλλά,
κατά τον Αριστοτέλη, είναι αισθητικά αμεσότερη και ελκυστικότερη και έχει
μεγαλύτερη πυκνότητα.
Π.χ. « και πέφτοντας στη θάλασσα κολύμπαγε σα γλάρος,
που μέσα στους αχνούς βυθούς του ατρύγητου πελάγου
ψάρια ζητάει, και τα φτερά συχνοβουτάει στην άρμη·
όμοιος μ' αυτόν τ' αρίθμητα τα κύματα περνούσε.»
(Ομήρου Οδύσσεια ε51-54)

7. Προσωποποίηση: απόδοση ανθρώπινων χαρακτηριστικών σε άψυχα

αντικείμενα, μη ανθρώπινα όντα (ζώα) ή αφηρημένες έννοιες. Κάνει το λόγο
ζωντανό, παραστατικό και πρωτότυπο.
Π.χ. «Ο Όλυμπος κι ο Κίσαβος τα δυο βουνά μαλώνουν.» (κλέφτικο τραγούδι)

8. Υπερβολή: μεγέθυνση ή εντονότερη προβολή μιας κατάστασης ή ενός

χαρακτήρα με τρόπο που ξεπερνά τα συνηθισμένα. Στόχος της υπερβολής είναι
να προβληθεί εντονότερα μια κατάσταση, να αποκτήσει έμφαση και ζωντάνια
το κείμενο και να δημιουργηθούν ισχυρές εντυπώσεις.
Π.χ. «Τότε από φως μεσημερνό ή νύχτα πλημμυρίζει…»
(Δ. Σολωμός, Ο Κρητικός)

9. Αντίθεση: συνδυασμός δύο αντίθετων εννοιών, πραγμάτων ή καταστάσεων,

με στόχο την έκφραση ζωηρών συναισθημάτων. Μέσα από την αντίθεση
φωτίζονται οι αντίπαλες δυνάμεις που συχνά συνυφαίνονται και
εναρμονίζονται στην ανθρώπινη ζωή. Επίσης, με την αντίθεση ο συγγραφέας
κάνει αισθητές τις ακραίες και δραματικές καταστάσεις που διέπουν την
ανθρώπινη ύπαρξη. Η αντίθεση μπορεί να εκφράζεται είτε με δύο λέξεις ή δύο
φράσεις είτε και με δύο μεγάλα τμήματα του λόγου (προτάσεις, περιόδους
παραγράφους).

42
 Π.χ. «Είναι από μαύρη πέτρα κι είναι απ' όνειρο
κι έχει λοστρόμο αθώο ναύτη πονηρό.»
(Οδ. Ελύτης, Το τρελοβάπορο)

10. Ειρωνεία: η συνειδητή χρήση μιας διφορούμενης γλώσσας από τον

ομιλητή, όταν δηλαδή ο αφηγητής εννοεί κάτι διαφορετικό από αυτό που
εκφράζουν οι λέξεις. Με τον όρο «ειρωνεία» μπορεί να εννοείται και η τραγική
ειρωνεία, όταν ο ήρωας αγνοεί μια πραγματικότητα ή μια αλήθεια που
γνωρίζουν οι αναγνώστες. Στην πεζογραφία συναντάμε και την «ειρωνεία της
τύχης»,όταν η αιφνίδια μεταβολή μιας κατάστασης ανατρέπει την πορεία ενός
ανθρώπου. Η ειρωνεία προσδίδει συχνά μια κωμική νότα στο λόγο, συνήθως
όμως αποκαλύπτει την απογοήτευση και την αγανάκτηση ενός ανθρώπου για
μια συγκεκριμένη πραγματικότητα.
Π.χ. «Άρχισε ο πόλεμος με τους Ρωμαίους.
Το πλείστον του στρατού μας πέρασε τα σύνορα.
Ο ποιητής μένεις ενεός. Τι συμφορά!
Πού τώρα ο ένδοξός μας βασιλεύς,
Ο Μιθριδάτης, Διόνυσος κι Ευπάτωρ,
Μ’ ελληνικά ποιήματα ν’ ασχοληθεί.
Μέσα σε πόλεμο –φαντάσου, ελληνικά ποιήματα.»
(Κ.Π. Καβάφης, Ο Δαρείος)
Ο προβληματισμός του ποιητή απέναντι στον πόλεμο που άρχισε έγκειται στην
κατάληξη του ποιήματος του γράφει και όχι σε πιο σοβαρές συμφορές που
απειλούν τον τόπο του και τον ίδιο. Η φράση «Μέσα σε πόλεμο –φαντάσου,
ελληνικά ποιήματα» χρησιμεύει ώστε να τονιστεί με τρόπο ειρωνικό πόσο
άστοχη και άκαιρη μοιάζει η ενασχόληση με την ποίηση εν μέσω πολέμου, ενώ
ειρωνικά αντιμετωπίζεται και η προσκόλληση του ποιητή στα προσωπικά του
σχέδια και στις ατομικές του επιδιώξεις.

11. Αλληγορία: μεταφορική χρήση του λόγου που κρύβει διαφορετικά νοήματα
από αυτά που κρύβουν οι λέξεις. Κάποιες φορές αλληγορικό μπορεί να είναι
ένα ολόκληρο κείμενο.
Π.χ. «…γεμάτος περιπέτειες, γεμάτος γνώσεις.
Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας,
τον θυμωμένο Ποσειδώνα μη φοβάσαι.»
(Κ.Π. Καβάφης, Ιθάκη)
Οι Λαιστρυγόνες, οι Κύκλωπες και ο Ποσειδώνας αποδίδουν τους φόβους και
τις αναστολές των ανθρώπων.

43
12. Αντίφαση (Οξύμωρο σχήμα): Σύνδεση στοιχείων που είναι μεταξύ τους
αλληλοαποκλειόμενα (αντιφατικά), ωστόσο εκφράζουν σε βάθος κάποιο
λογικό νόημα.
Π.χ. Ο τίτλος του ποιήματος Ελεύθεροι Πολιορκημένοι (Δ. Σολωμός)

ΟΙ ΕΙΚΟΝΕΣ
Κάθε περιγραφή (εκτενής ή σύντομη) δημιουργεί μια εικόνα που μπορεί να γίνει
αντιληπτή με ποικιλία αισθήσεων.
Οπτικές εικόνες
Ηχητικές-ακουστικές εικόνες
Οσφρητικές εικόνες
Κινητικές-δυναμικές εικόνες
Υπερρεαλιστικές εικόνες: δεν απεικονίζουν μια πραγματικότητα, αλλά κάτι που υπερβαίνει
την πραγματικότητα.

Η ΓΛΩΣΣΑ
▪ Αρχικά, η γλώσσα χαρακτηρίζεται ως προς το λεξιλόγιό της:
- Λόγια ή λαϊκή (καθαρεύουσα ή δημοτική)
- Απλή ή εξεζητημένη
- Κοινή ή με στοιχεία διαλέκτων, ιδιωματισμούς, ξένες λέξεις
▪ Ακολούθως, ελέγχουμε την επιλογή μορφοσυντακτικών δεδομένων όπως:
- Ενεργητική ή παθητική σύνταξη
- Παρατακτική ή υποτακτική σύνδεση
- Μακροπερίοδος ή βραχυπερίοδος λόγος
- Κυριαρχία ονοματικών ή ρηματικών συνόλων
- Πλούτος επιθέτων
- Επιλογή ρηματικών προσώπων
- Επιλογή ρηματικών χρόνων

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΣΤΙΧΟΥΡΓΙΚΗΣ
Στίχος είναι η βασική μονάδα ενός ποιήματος με αυτοτελές νόημα και συμπίπτει με
την έκταση μιας γραμμής, τουλάχιστον στην παραδοσιακή ποίηση. Η μουσική επένδυση ενός
στίχου ονομάζεται μέτρο. Στην νεοελληνική μετρική το μέτρο καθορίζεται από την εναλλαγή
τονισμένης και άτονης συλλαβής.

44
 Ο στίχος (στη δημοτική κυρίως ποίηση) αποτελεί μια ενιαία οντότητα με
ολοκληρωμένο νόημα, γεγονός που βοηθά στην απομνημόνευσή του. Ωστόσο, με την
πάροδο των ετών παρατηρείται στην ποίηση το φαινόμενο του διασκελισμού (ήδη από την
ποίηση του Δ. Σολωμού), το φαινόμενο δηλαδή κατά το οποίο το νόημα ενός στίχου δεν
ολοκληρώνεται στον ίδιο, αλλά συνεχίζει στον επόμενο.
Π.χ. «Μόνο για μας υπάρχουν του Θεού
τα πλάσματα και, βέβαια, όλη η φύσις.»
(Κ. Καρυωτάκης, Όλοι μαζί)

Στροφή ονομάζεται μια ομάδα δύο ή περισσότερων στίχων. Ο αριθμός των στίχων
ανά στροφή προσδιορίζει και το όνομά της: έτσι, έχουμε στροφές δίστιχες, τρίστιχες,
τετράστιχες κτλ. Ένα επίσης σημαντικό στοιχείο της στροφής είναι η μορφή της
ομοιοκαταληξίας ή ο συνδυασμός των ειδών ομοιοκαταληξίας.

ΕΙΔΗ ΟΜΟΙΟΚΑΤΑΛΗΞΙΑΣ:
1. Ζευγαρωτή (ααββ):
«Όλα τα πήρε το καλοκαίρι
κι εμάς τους δύο χέρι με χέρι»
(Οδ. Ελύτης Όλα τα πήρε το καλοκαίρι)

2. Πλεκτή (αβαβ):
«Σε γνωρίζω από την κόψη
Του σπαθιού την τρομερή
Σε γνωρίζω από την όψη
Που με βία μετράει τη γη.»
(Δ. Σολωμός Ύμνος εις την ελευθερίαν)

3. Σταυρωτή (αββα):
«Φυσάει τ' αεράκι μ' ανάλαφρη φόρα
και τες τριανταφυλλιές αργά σαλεύει·
στις καρδιές και στην πλάση βασιλεύει
ρόδινο σούρουπο, ώρα μυροφόρα.»
(Λ. Μαβίλης, Μούχρωμα)

4. Μικτή ή ζευγαροπλεχτή (ααβγγβ):

«Γιαννιώτικα, σμυρνιώτικα, πολίτικα
μακρόσυρτα τραγούδια ανατολίτικα, λυπητερά
πώς η ψυχή μου σέρνεται μαζί σας!
Είναι χυμένη από τη μουσική σας
και πάει με τα δικά σας τα φτερά.»
(Κ. Παλαμάς, Ανατολή)

Ο ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΣΤΙΧΟΣ
Έτσι ονομάζεται το είδος της ποίησης που δεν υπακούει στους παραδοσιακούς
κανόνες της μετρικής και της στιχουργικής. Δεν έχει ομοιοκαταληξίες , δεν είναι ισοσύλλαβος
. Μπορεί ο ένας στίχος να έχει λίγες συλλαβές κι ο άλλος περισσότερες. Δεν έχει τη

45
σταθερότητα της μορφής και δεν φυλακίζεται στον περιορισμένο χώρο του έμμετρου λόγου.
Οι απαρχές του στη νεοελληνική ποίηση βρίσκονται στα τέλη του 19 ου αιώνα, όμως
καθιερώνεται με τη μοντέρνα (νεωτερική ποίηση), στη Γενιά του 1930.
«τούτη η εποχή
του εμφυλίου σπαραγμού
δεν είναι εποχή
για ποίηση
κι' άλλα παρόμοια.»
(Ν. Εγγονόπουλος, Ποίηση 1948)

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΚΑΙ ΜΟΝΤΕΡΝΑ ΠΟΙΗΣΗ

Πρόκειται για δύο μεγάλες κατηγορίες στις οποίες διακρίνεται η νεοελληνική ποίηση, με
κριτήρια τόσο εξωτερικά (μορφικά) όσο και εσωτερικά.

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΜΟΝΤΕΡΝΑ (ΝΕΩΤΕΡΙΚΉ)

▪ Έμμετρος στίχος, ρυθμός,
ομοιοκαταληξία, χωρισμός σε στροφές
με ίσο αριθμό συλλαβών.
▪ Τήρηση ποιητικών, γραμματικών
και συντακτικών κανόνων.
▪ Κανονική χρήση σημείων στίξης.
▪ Ποιητικό λεξιλόγιο, χρήση
ποιητικών εικόνων, μουσικός τόνος.
▪ Διατήρηση του νοήματος των
λέξεων.
▪ Λογική ανάπτυξη και παρουσίαση
του θέματος.
▪ Εύκολος εντοπισμός του θέματος
του ποιήματος.
▪ Νοηματική αλληλουχία.
▪ Ο τίτλος του ποιήματος φανερώνει
το περιεχόμενο.
▪ Λυρισμός: έκφραση
συναισθημάτων.
▪ Ελεύθερος στίχος, χωρίς
ομοιοκαταληξία, ρυθμό και μέτρο.
▪ Ακανόνιστη στίξη.
▪ Δεν υπάρχει κατανομή και
οργάνωση σε στροφές σταθερής
μορφής, συχνά θυμίζει πεζό.
▪ Οι στίχοι δεν έχουν ορισμένο
αριθμό συλλαβών.
▪ Χρήση καθημερινής γλώσσας
▪ Εκφραστική τόλμη και πρωτοτυπία
εκφράσεων, οι λέξεις αποκτούν
καινούριο νόημα.
▪ Δυσνόητη, κλειστή (δεν
αποκαλύπτει τα νοήματά της),
υπαινικτική (δεν εκφράζει ξεκάθαρα
τα νοήματα).
▪ Ο τίτλος δεν είναι δηλωτικός του
περιεχομένου.
▪ Ύπαρξη άλογων στοιχείων.
▪ Απουσία λογικής και νοηματικής
αλληλουχίας.
▪ Δραματικότητα

ΤΑ ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ

Βασικά χαρακτηριστικά:

46
▪ Λιτός – πυκνός λόγος: κυριαρχία ουσιαστικών και ρημάτων, αποφεύγονται τα
επίθετα και οι μακρηγορίες
▪ Απουσία διασκελισμού: κάθε στίχος έχει σχετική αυτοτέλεια
▪ Το θέμα του αδυνάτου και το θέμα των άσκοπων ερωτημάτων
▪ Προσωποποιήσεις και εμψύχωση
▪ Ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος στίχος και ομοιοκαταληξία
▪ Χρήση μαγικών αριθμών

Είδη δημοτικών τραγουδιών:

1. Παραλογές: πολύστιχα αφηγηματικά τραγούδια που εξιστορούν δραματικές κυρίως
περιπέτειες της ζωής, πραγματικές ή φανταστικές. Έχουν μεγάλη ποικιλία θεμάτων
και έντονο παραμυθικό στοιχείο.
2. Ακριτικά: αποδίδουν τα κατορθώματα των ακριτών κατά τα βυζαντινά χρόνια.
3. Του Χάροντα (του Κάτω Κόσμου): συνδέονται με τα μοιρολόγια της εποχής,
αναφέρονται στον θάνατο και στην αγάπη για τη ζωή.
4. Ιστορικά: έχουν ως θέμα τους ένα συγκεκριμένο γεγονός, εθνικό ή κοινωνικό,
συνήθως επικαιρικό και θλιβερό (πολεμικές συγκρούσεις, πολιορκίες και αλώσεις
πόλεων, επιδρομές ληστών και πειρατών, αιχμαλωσίες, επαναστάσεις και χαμένες
μάχες, επιδημίες, πείνες και γενικά συμφορές όλων των ειδών).
5. Κλέφτικα: αναφέρονται στη ζωή των κλεφτών και αρματολών την εποχή της
τουρκοκρατίας. Τα τραγούδια αυτά εγκωμιάζουν τη ζωή και τα κατορθώματα των
κλεφτών και αρματολών ή θρηνούν το θάνατό τους.

47
 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
• ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ Γ΄ τάξη ΕΠΑ.Λ., ΑΓΓΕΛΑΚΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ, ΔΕΛΗ ΧΡΙΣΤΙΝΑ,
ΚΑΤΣΙΑΜΠΟΥΡΑ ΖΩΗ, ΜΠΙΣΤΑ ΠΟΛ., Ινστιτούτου Τεχνολογίας Υπολογιστών &
Εκδόσεων (ΙΤΥΕ) «Διόφαντος»
• ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ Β΄ τάξη ΕΠΑ.Λ., ΑΓΓΕΛΑΚΟΣ Κ., ΔΕΛΗ Χ., ΚΑΤΣΑΡΟΥ Ε.,
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗΣ Κ., ΜΠΑΛΙΑΜΗ- ΣΤΕΦΑΝΑΚΟΥ Δ., Ινστιτούτου Τεχνολογίας
Υπολογιστών & Εκδόσεων (ΙΤΥΕ) «Διόφαντος»
• ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ Α΄ τάξη ΕΠΑ.Λ. ΑΓΓΕΛΑΚΟΣ Κ., ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΥ Χ., ΚΑΡΑΒΕΛΗ Α.,
ΡΑΥΤΟΠΟΥΛΟΥ Μ., Ινστιτούτου Τεχνολογίας Υπολογιστών & Εκδόσεων (ΙΤΥΕ)
«Διόφαντος»
• Εισαγωγή στην Αφηγηματολογία, Θεωρία και εφαρμογή της αφηγηματικής
τυπολογίας του G. Genette, Τζούμα Άννα, εκδόσεις ΣΥΜΜΕΤΡΙΑ, 1997
• Κλειδιά για τη Γλωσσολογία, G. Mounin, μετ. Αναστασιάδη, εκδ. Μορφωτικού
Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης, 1984
• Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Γ. Μπαμπινιώτη, Κέντρο Λεξικογραφίας, Αθήνα,
Ιούλιος 1998.
• Ετυμολογικό Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, Ν. Ανδριώτη, εκδ. Ιδρύματος Μανόλη
Τριανταφυλλίδη, Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, 1992(εκδ.3η)

ΙΣΤΟΤΟΠΟΙ
• http://www.greek-
language.gr/greekLang/modern_greek/education/dokimes/index.html, Η Πύλη για
την ελληνική γλώσσα, Νεοελληνική Γλώσσα – Διδασκαλία και εκπαίδευση:
διδακτικές δοκιμές.
• Iep.edu.gr, Νέα Ελληνικά ΕΠΑΛ - Υποστηρικτικό υλικό - Πρώτη διδακτική πρόταση -
Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής
• Iep.edu.gr, Νέα Ελληνικά ΕΠΑΛ - Οδηγίες Διδασκαλίας 2016-2017 - Ινστιτούτο
Εκπαιδευτικής Πολιτικής

48