PRACA DYPLOMOWA

Sushi dla początkujących. Przygotowanie, podanie, spożywanie.

Projekt edukacyjny, mający na celu przybliżenie kultury japońskiej.

Natalia Frankowska
Trzecia Pracownia Wzornictwa
Promotor ad. Marek Średniawa
as. Tomasz Kwiatkowski
ASP Gdańsk 2009

1
 Spis treści

Wstęp............................................................................4
Kultura kulinarna Japonii.............................................. 5
Sushi dawniej i dziś........................................................7
Sposób przygotowania i spożywania sushi....................11
Sushi poza Japonią.........................................................15

Krytyka stanu istniejącego.........................................17

Uzasadnienie wyboru tematu.......................................23
Opis projektu............................................................24
Problem i założenia projektowe....................................24

Poszukiwanie rozwiązań............................................25

Wybór koncepcji - uzasadnienie................................36

Inspiracja sztuką origami..............................................37

Historia papieru w Japonii............................................ 39
Papier do składania origami..........................................43
Sposoby składania origami............................................45

Edukacyjny aspekt sztuki origami..................................49

Origami jako inspiracja dla projektantów......................52

Sushi i Origami- co łączy obie sztuki...........................62

Opis rezultatu projektowego – streszczenie................63

Dokumentacja fotograficzna.......................................64

Bibliografia.................................................................69

2
.

Powiada się, że japońska kuchnia jest raczej do oglądania

niż do jedzenia. Powiem więcej – ona jest do medytowania.
Przypomina bezgłośną muzykę, którą współtworzą migocący
w ciemności płomień świecy oraz naczynia z laki
Tanizaki Jun'ichirō, Pochwała cienia 1

1 Tanizaki J., Pochwała cienia, tłum. H. Lipszyc, Kraków 2005, s. 87-88

3
 Wstęp

Nippon, czyli Kraj Wschodu Słońca, tak określił Japonię najwybitniejszy XIII- wieczny
europejski podróżnik Marco Polo2. Zapewne wpływ na to skojarzenie miało usytuowanie japońskich
wysp lub kult, jakim mieszkańcy otaczali boginię słońca. Jej potomek był legendarnym władcą tej
krainy.
Od najdawniejszych wieków podstawą japońskiej kultury były skromność i prostota
czyli- wabi i sabi. Zasady te, obowiązujące do dziś także w kuchni i jadalni, wyróżniają Japonię z
grona innych kultur azjatyckich3. Sztuka kulinarna Japończyków to temat dzisiaj szczególnie
popularny. Japońska kuchnia wyszła poza granice Japonii i na dobre zagościła w innych
kulturach świata.
Kilkanaście lat temu dotarła również do Polski i konsekwentnie zdobywa sobie coraz więcej
zwolenników. O ile do niedawna klientami pierwszych restauracji japońskich, jakie powstawały
w większych polskich miastach, byli głównie mieszkający u nas Japończycy i inni obcokrajowcy,
o tyle dziś wielu Polaków docenia walory japońskich smaków. Możemy mówić wręcz o modzie na
japońską kuchnie.
Kuchnia japońska, czyli Nihon ryōri, łączy w sobie różnorodne tradycje kulinarne.
Jest bowiem, podobnie jak kultura japońska, mozaiką wielu wpływów, selektywnie wybranych
i umiejętnie przystosowanych do rodzimych wzorców. Przez kilkanaście stuleci formowania się
kuchni narodowej Japończycy zaadaptowali oprócz wcześniej wspomnianej kuchni Chińskiej,
również wzorce kuchni Portugalskiej (XIV i XV w.), Holenderskiej (w XVII i XVIII w. ), a po otwarciu
Japonii na świat w 1868 r. popularność zaczął zyskiwać trzeci styl- Yōshaku, czyli kuchnia
europejska4.
Rudyard Kipling, znakomity angielski pisarz, znawca Orientu, stwierdził: Wschód jest
Wschodem, Zachód Zachodem i nigdy się nie spotkają. Jednak czy takie spotkanie jest potrzebne?5
Janina Rubach- Kuczewska o swoim życiu w Kraju Kwitnącej Wiśni napisała:

Przebywając dłużej w Japonii, szybko rezygnuje się ze schematycznych zestawień

starego z nowym, tradycji z nowoczesnością, kimona z dżinsami, życia na klęczkach
z powszechnością motoryzacji, medytacji w świątyni zen z oszołamiającym tempem
życia wielkomiejskich aglomeracji. Właśnie na tym polega wyjątkowość tego spo-
łeczeństwa, że w pewnych dziedzinach nade wszystko ceni ono i umie zachować
harmonię między przeszłością a teraźniejszością6.

2 http://pl.wikipedia.org/wiki/Marco_Polo
3 Alina Kwabisz, Katarzyna Liwak- Rybak, Podróże kulinarne. Tradycje, smaki, potrawy. Rzeczpospolita 2008,s.6
4 Iwona Kordzińska- Nawrocka, Japońska kultura kulinarna, wyd. Trio Warszawa 2008, s. 12
5 http://pl.wikipedia.org/wiki/Rudyard_Kipling
6 Janina Rubach- Kuczewska, Życie po japońsku,wyd. Iskra, 1983

4
 Kultura kulinarna Japonii

Zawsze staraj się jeść potrawy wyróżniające się pięcioma właści-

wościami: piękne, o przyjemnym zapachu, delikatne i miękkie,
lekkostrawne oraz wysokiej jakości. Pozostałych unikaj!
Kaibara Ekiken, Yōjōkun7

Sądzę, że aby poznać i zrozumieć istotę Kultury kulinarnej Japonii, należy cofnąć się do
jej początków czyli czasów prehistorycznych zwanych później okresem Jōmon. Nawiązanie to
będzie jedynie krótkim spacerem po krainie najstarszych mieszkańców wysp japońskich.
Na podstawie licznych wykopalisk archeologicznych, dowiadujemy się, iż codzienny
cykl życia najstarszych mieszkańców wysp japońskich był ściśle uzależniony od przemian
przyrody związanych z czterema porami roku. I tak od wiosny zbierano mięczaki, latem rozpoczynał
się sezon na połów określonych rodzajów ryb, na jesieni łowiono tuńczyka i zbierano orzechy.8
W Japonii zachował się znany od wieków zestaw produktów, stosowane są te same
sposoby ich obróbki, przyprawiania, a nawet podawania. Odżywiano się powszechnie zbożami.
Podstawą był oczywiście ryż, soja, warzywa, a także wszelkie owoce morza i rośliny morskie. Ponad
dwa tysiące większych i mniejszych wysp, połączonych w jeden twór zwany Japonią, musiało się
nauczyć korzystania z darów otaczających je wód. Je się tu wszystko, co pływa w wodzie i nosi
wspólną nazwę sakana- od sałatki z pokropionych octem ośmiornic po krwiste mięso wielorybów,
przypominające połcie wołowiny.9
Oprócz różnego rodzaju owoców morza, podstawą kuchni japońskiej były ryby, które
jadano na surowo lub po krótkiej obróbce. W tej sytuacji największy problem stwarzało
przechowywanie żywności, a szczególnie szybko psujących się produktów morskich. Oddalenie od
morza zmuszało do poszukiwania różnych sposobów ich konserwowania. Nowe metody przejęto od
Chińczyków. Ryby, małże, wodorosty, jak również owoce najczęściej suszono, ale najbardziej znaną
formą konserwacji stało się sushi, czyli marynowanie ryb w ryżu. Dzisiejsza wersja sushi ma nie
wiele wspólnego z dawnym przepisem, zgodnie z którym surową rybę przekładano warstwami
gorącego ryżu i przechowywano w specjalnych drewnianych beczkach przez rok. Takie danie
nazywano funazushi (sushi z karasia) lub narezushi (leżakowanie sushi). Więcej w następnym
rozdziale poświęconym historii tej potrawy.
Opowiadając o kulturze kulinarnej Japonii nie można pominąć najważniejszego jej
elementu jakim jest ryż. Został on sprowadzony do Japonii z Chin poprzez Koreę. Ryż w dawnych
czasach był określany słowami ii lub meshi. Ten drugi wyraz oznaczał również posiłek i pożywienie
w ogóle. W czasach starożytnych wyłuskiwano i gotowano ryż na parze w specjalnych glinianych

7 Kaibara E.,Yōjōkun( Wskazówki dla zachowania zdrowia i

siły),http://www.lib.nakamurau.ac.jp/kaibara/yojokun/index.htm , dostęp: 02.05.2007
8 Iwona Kordzińska- Nawrocka, Japońska kultura kulinarna, wyd. Trio Warszawa 2008, s. 14
9 Janina Rubach- Kuczewska, Życie po japońsku, wyd. Iskra, 1983

5
kociołkach koshiki. Taki ryż był niestety twardy.

Przełomowym momentem w historii japońskich zwyczajów żywieniowych stał się edykt

wydany przez cesarza Temmu (672- 686) 10 zakazujący, w myśl przykazań buddyjskich, zabijania
zwierząt i spożywania ich mięsa ( nikushoku kinshirei ). Ten zakaz obowiązujący w całej Japonii
zniesiono dopiero w XIX w.
W dzisiejszych czasach nadal największą popularnością cieszą się ryby, jadane na surowo
lub specjalnie przyrządzane. Wiele tradycji związanych z podawaniem owoców morza przetrwała
do dziś. Uprawa ryżu, wciąż w całej Azji prowadzona jest tradycyjnymi metodami i jest ciężką pracą.
Hoduje się różne odmiany ryżu i każda jest przeznaczona do innej potrawy. Biały ryż to
najszlachetniejszy z gatunków traw. Były czasy kiedy chłopi mogli go tylko spożywać od święta.
Należał się temu, kto na niego ciężko pracował. Dziś się o tym pamięta. Z Ryżu nauczono się
wyrabiać trunek poświęcony bogom- wino ryżowe sake. Wytwarza się też słodkie wino ryżowe
mirin, oraz ocet ryżowy.
Po krótkim wstępie na temat żywności starej i ówczesnej Japonii, chciałabym przybliżyć
sposób podawania dań. Ważne jest iż Japończycy uważają, że to co znajduje się na stole, ma
cieszyć wszystkie zmysły, także zmysł wzroku. Każdy posiłek jest specjalnie zaaranżowany. Ważna
jest smakowitość potraw, ich kolorystyka, a także atmosfera w jakiej je spożywamy. Wszystko to
sprzyja odpływaniu w zupełnie inny świat – także do cichej, oderwanej od rzeczywistości,
kontemplacji.11 Japończyk zastawiając stół, zastanawia się nad związkami podawanych produktów z
przyrodą, z innymi ludźmi.
Jedna z zasad, do których muszę się odnieść, to sezonowość produktów i samych potraw.
Nawiązuje to do historii, o czym wspomniałam na początku tekstu. W myśleniu o komponowaniu
posiłku i stołu można sięgać zarówno w przeszłość, zaznaczając to co minęło, jak i w przyszłość
akcentując to, co ma przyjść. Przy pomocy potraw oraz ich aranżacji można wyrazić zarówno
radość, jak i smutek. Naturalne akcenty, związane z porą roku, wprowadzane są przez zastosowanie
kompozycji z liści i kwiatów. Te dekoracje akcentują jednocześnie związek z naturą.12
Japońską kuchnię można określić też sztuką eliminacji i ograniczeń (czego nie można
powiedzieć o większości o kuchni europejskich). Mistrzowie kuchni ograniczyli do minimum
techniki przyrządzania, ponieważ nadrzędnym celem stało się wydobycie naturalnych aromatów i
walorów użytych produktów. Francuski badacz kultury, Roland Barthes, będący sześć miesięcy w
Japonii, napisał książkę zatytułowaną Imperium znaków. Przytoczę fragment, przedstawiający
estetykę japońskiej kuchni:

Tacka z posiłkiem przypomina finezyjny obraz: jest to ramka zawierająca na cie-

mnym tle różnorakie przedmioty ( czarki, pudełka, podstawki, pałeczki , drobne
porcje pokarmu, trochę szarego imbiru , kilka kawałeczków pomarańczowych
jarzyn, odrobinę brązowego sosu ). Jako że naczynia i kawałki tego pokarmu
są małe i delikatne, choć w dużej ilości, można by powiedzieć, że tacka dopeł-
nia definicję malarstwa, które zdaniem Pierro della Francesca „ jest wyłącznie
przedstawieniem powierzchni i ciał zawsze mniejszych lub większych w za-
leżności od zajmowanego miejsca. „13

10 http://pl.wikipedia.org/wiki/Cesarze_Japonii
11 http://www.magazyntrendy.pl/podglad.php?id=166
12 Alina Kwabisz, Katarzyna Liwak- Rybak, Podróże kulinarne. Tradycje, smaki, potrawy. Rzeczpospolita 2008, s. 10
13 R. Barthes, Imperium znaków, tłum. A.Dziadek, Warszawa 2004, s.60.

6
 Sushi dawniej i dziś

Sushi 鮨, 鮓 lub 寿司 - królowa japońskich potraw

Jednym z najbardziej popularnych dań przygotowywanych z ryżu jest sushi. Stało się ono
kulinarnym symbolem Japonii i cieszy się rosnącym powodzeniem na całym niemal świecie. Danie,
które zachwyca prostotą smaku, estetyką podania i kolorytem.
Sushi jest potrawą o długiej liczącej ponad 1000 lat, tradycji. Mimo, iż sushi uznawane jest
za narodowy przysmak japoński to nie zmienia to faktu, że przepisy na jego przygotowanie zostały
sprowadzone z Chin w VII w. wraz z innymi elementami chińskiej kultury. Sushi z tego okresu
zupełnie nie przypomina dzisiejszej wersji jaką znamy, ponieważ początkowo było po prostu
sposobem konserwowania ryb.
Ryby solono, umieszczano w drewnianych beczkach, przekładając je świeżo sporządzonym
ryżem, a następnie całość przygniatano ciężkim kamieniem, który po kilku tygodniach wymieniano
na lżejszy. Tak przechowywane sushi długo utrzymywało świeżość. Pod koniec fermentacji usuwano
ryż i konsumowano wyłącznie ryby. Początkowo wykorzystywano ryby słodkowodne, na przykład
karpie lub karasie z pobliskiego jeziora Biwa ( niedaleko Kioto).
Słowo sushi wywodzi się wywodzi się prawdopodobnie od rzeczownika su- ocet lub
przymiotnika suppai- kwaśny. Kaibara Ekiken w Nippon shakumyō (Znaczenie słów i nazw
japońskich, 1699) wyjaśnia, że sushi oznacza po prostu coś kwaśnego.14 Z kolei zapis znakowy
wskazuje na potrawę z ryb. Istnieją dwie odmiany sushi : narezushi (leżakowane) wykonywane z ryb
poddanych wielomiesięcznej fermntacji w ryżu, druga to hayazushi, czyli (szybkie sushi), będące
połączeniem plasterków świeżej ryby z ryżem doprawionym do smaku octem.15
Pierwsza wzmianka dotycząca sushi pochodzi z Chin i zamieszczona została w księdze
Seimin yōjutsu (Sztuka kulinarna dla zwykłych ludzi, VI w.) w której odnajdujemy następujący
przepis:

Wiosna i jesień to idealne pory roku na przyrządzanie sushi . Kiedy jest zimno
ryż zbyt wolno fermentuje, natomiast latem łatwo się psuje. Najlepiej nadaje
się na sushi duży karp. Tłuste karpie są wprawdzie smaczne i efektownie
wyglądają, ale nie przechowują się długo. Lepsze więc są karpie chude.
Ryby należy pokroić wraz ze skórą na kawałki i umyć, a następnie posolić i
usunąć nadmiar wody. Można upiec jeden kawałek i spróbować czy ryba jest
dość słona, jeśli za mało, należy dodać trochę soli do ryżu. Ryż powinien być
ugotowany na twardo. Można wlać odrobinę sake, która przyśpiesza proces
fermentacji, ale należy unikać niskiej zawartości alkoholu. W drewnianej be-
czce przekłada się na przemian warstwy ryżu i warstwy ryby, a na wierzchu
układa się wnętrzności ryby, które szybciej fermentują. Na koniec należy to
14 Za: Hibino T., Sushi no kao...( Oblicze sushi , rewolucja smaku, którą wymusił czas )Ōbunsha, Tōkyō 1997,s. 15.
15 Iwona Kordzińska- Nawrocka, Japońska kultura kulinarna, wyd. Trio Warszawa 2008, s. 132- 133

7
 wszystko przykryć liśćmi bambusa i pokrywą, która przyciska się kamieniem.
Beczkę powinno się trzymać w pomieszczeniu zamkniętym, nie stawiać w
pobliżu ognia i nie wystawiać na działanie słońca. W czasie mrozów dobrze
jest zabezpieczyć ją dodatkowo liśćmi traw. Od czasu do czasu warto usu-
nąć nadmiar czerwonej barwy, która zbiera się w środku. Kiedy pojawi się
woda białego koloru o kwaśnym smaku, oznacza to, że ryba jest gotowa do
spożycia. Rybę należy wyjmować bezpośrednio z beczki rękami.16

Sushi według przepisu starojapońskiego przygotowuje, się do dzisiaj w miejscowości

Ōtsu nad jeziorem Biwa. Nazywane jest funazushi, ponieważ robi się je z funa, czyli z karasia
złocistego. Księga Seimin yōjutsu zawiera jeszcze wiele pradawnych przepisów na sushi.
Kolejna wzmianka dotycząca sushi pojawia się w zbiorze Shasekishū (Zbiór piasku i
kamieni, 1283) autorstwa mnicha Mujū Dōgyō (1226- 1312 ), w którym opisał on historię chciwego
mężczyzny, który pewnego razu złowił ryby ayu, najadł się do syta, a te których nie dał rady już
zjeść, zamarynował na sushi. Następnego dnia, kiedy sushi było już gotowe, zjadł wszystko sam, nie
dzieląc się z dziećmi ani z żoną. Oburzona zachowaniem męża małżonka odeszła od niego.17
W okresie Muromachi (XIV- XVI w.) nastąpiła przemiana na narezushi w namanare
będąca rewolucyjnym etapem w rozwoju tej potrawy. Oprócz skrócenia czasu marynowania zaczęto
przygotowywać sushi z różnych gatunków ryb, na przykład z suma (namazu), sardynek czy makreli.
W Tamon' in nikki (Pamiętnik Tamon'in, ze świątyni Kōfukuji z Nary, 1539- 1596) wymienione
zostały też inne produkty marynowane w ten sposób, a mianowicie grzyby, bakłażany oraz imbir.18
Sushi już od czasów Heian należało do niezwykle popularnych prezentów wręczanych
dostojnikom dworskim i rodzinie cesarskiej. W okresie Edo upowszechnił się zwyczaj przesyłania
siogunowi lokalnych specjałów, wśród których szczególnie cenione było właśnie sushi. Shokoku
kenjōbutsush (Zbiór prezentów z różnych prowincj, XVIII w.) wymienia między innymi sushi z karasia
(funazushi) z prowinicji Yamashiro, sushi z leszczy z Izumo oraz ayuzushi z prowinicji Mino.19
Nie zastąpionym źródłem informacji o kulturze kulinarnej Japonii jest Ryōri monogatari
czyli Opowieści o sztuce przyrządzania potraw, 1643 - jest to najstarsza japońska książka kucharska.
Można w niej odnaleźć przepisy na ichiyazushi, czyli jedno nocne sushi, oraz kokerazushi - sushi w
kawałkach.20 W pochodzącym z tego samego okresu Ryōri anbaishū (Zbiór potraw i przypraw - ocet
i sól, 1668) pojawia się tutaj wskazówka, jak można przyśpieszyć dzięki octu i sake proces
fermentacji. Już tylko jeden krok dzielił od stworzenia współczesnej formy potrawy, czyli hayazushi,
czyli „ szybkiego sushi”. We wspomnianej już wcześniej epoce Edo, powstały trzy nowe odmiany
sushi, czyli makizushi (zawijane początkowo w grube plasterki glonów kombu) zwanej inaczej
kombumaki, a później w arkusze wodorostów nori (prażone wodorosty morskie). Kolejny rodzaj to
inarizushi, czyli kuleczki ryżu zawijane w torebeczki smażonego serka tofu, oraz nigirizushi
zmieszany z octem ryż uformowany w małe kawałeczki, na których umieszczano palsterek surowej
ryby. Wszystkie te odmiany sprzedawano na ruchomych straganach ulicznych yatai. Dla
mieszkańców Edo, sushi było rodzajem przekąski, nie stanowiło samodzielnego dania.
Wraz z nastaniem ery Meji (1868) sushi stało się samodzielną potrawą, serwowano je w
pierwszych luksusowych restauracjach.

Po koniec XIX w. w Tokio działało już kilka znanych lokali, między innymi Yoheizushi,
16 Konjaku monogatarishū ( Zbiór opowieści dawnych i dzisiejszych ), Tōkyō 1981, opowieść 23, s. 218.
17 Za: Hibino T., Sushi no kao...( Oblicze sushi , rewolucja smaku, którą wymusił czas )Ōbunsha, Tōkyō 1997, s. 54
18 Tamże., s. 59
19 Tamże., s.68
20 Tamże., s.86

8
którego założycielem był Hanaya Yohei, uważany za twórce nigiri- zushi.
Wydany pod koniec ery Meji zbiór ilustracji zatytułowany Katei sushi no tsukeata (Przyrządzanie
sushi w domu) Kawabaty Gy Okushō (1842- 1913) pokazuje jak wyglądało sushi w tamtym okresie.

Obecnie każdy region Japonii ma swoją odmianę sushi, a każda z nich zawiera lokalny
akcent smakowy. Produkty muszą być zawsze świeże, najlepiej gdy potrawa jest przyrządzana na
oczach klienta. Sushi w pełni odpowiada japońskiej filozofii jedzenia, która ceni czysty smak potraw.
Sushiya, czyli bary sushi to dzisiejsze japońskie bary, raczej kameralne lokale w
których centralnym elementem wystroju jest długa szklana lada. W ladę wbudowane jest
urządzenie chłodnicze utrzymujące odpowiednią temperaturę, tak aby wyłożone kawałki ryb i
owoców morza mogły zachować swoją świeżość. Szef baru stoi za ladą i na życzenie klienta
przygotowuje na jego oczach sushi. W zasadzie bary nie wystawiają normalnego menu, a i często
nie wypisują cen, ponieważ mogą one się zmieniać w zależności od dnia zakupu surowców. Często
serwują też gotowe zestawy sushi, które dzielą się na trzy typy: ume (śliwa) - najmniejszy, take
(bambus) - średni, matsu (sosna) - najdroższy i najbardziej wykwintny. 21

Najbardziej znane dzisiaj rodzaje sushi to:

Chirashizushi Gomokuzushi

21 Iwona Kordzińska- Nawrocka, Japońska kultura kulinarna, wyd. Trio Warszawa 2008, s. 146- 147

9
 Nigirizushi Gunkan maki

Hosomaki( cienkie maki) Tekka maki( tuńczyk i ogórek)

Uramaki Temaki

sabasushi oshizushi

W barach sushi sushi wykształcił się swoisty język, który używany jest przez kucharzy i
pracowników. I tak ryż, nazywany jest shari. Oryginalne znaczenie tego słowa to „kości Buddy”
i prawdopodobnie, na zasadzie skojarzenia, powiązano biały kolor ryżu z bielą kości. Dodatki do
ryżu nazywane są neta, a termin ten powstał w wyniku przestawienia sylab w wyrazie tane, czyli
ziarno.
Należy również wspomnieć o bardzo ważnych dodatkach do sushi. Marynowany imbir,
podawany jako przekąska pomiędzy poszczególnymi rodzajami sushi, to gari, ponieważ
onomatopeja gari gari opisuje dźwięk, jaki powstaje podczas chrupania jego plasterków.

10
Z kolei sos sojowy, niezbędny przy sushi nosi nazwę murasaki i wskazuje na jego głęboko fioletową
barwę. Kolejnym składnikiem jest japoński chrzan czyli wasabi o wyraźnym ostrym smaku.
Wreszcie herbata serwowana na koniec posiłku nazywana jest agari, czyli po po prostu
„koniec” . Herbata stanowi odrębną gałąź kultury japońskiej, ponieważ jest z tym związana
22

tradycyjna ceremonia parzenia herbaty. Jej opisanie zajęło by kolejnych kilka stron, a nie będzie to
przedmiotem mojej pracy projektowej. Jako drugi tradycyjny napój spożywany podczas spożywania
sushi uważa się sake, czyli najprościej tłumacząc wino z ryżu. Prawie każda sake starzona jest w
beczkach (dawniej cedrowych , teraz – emaliowanych). Trwa to nie dłużej niż sześć miesięcy. Chodzi
głównie o eliminację zbierającego się na dnie osadu, przed zabutelkowaniem. Lekko schłodzona
sake może zachwycić nas bogactwem aromatów, których według znawców jest około 400.
Odnotowano iż konsumpcja tego trunku systematycznie spada. Częściej pija się herbatę i piwo.23

Sposób przygotowania i spożywania sushi

na przykładzie makizushi i nigirizushi

Przygotowanie sushi nie jest łatwe. Szkolenie mistrza sushi trwa aż siedem lat. Jednym
z pierwszych mistrzów sushi, który wykonał pierwsze nigirizushi był Hanaya Yohei. Założył on
pierwszą restaurację Yoheizushi. Każda restauracja serwujący sushi ma swojego mistrza, który odbył
szkolenie na długo trwających kursach w Japonii, bądź w innym kraju, ale pod okiem samego
specjalisty.
Według tradycji japońskiej, sushi powinni przygotowywać mężczyźni, ponieważ kobiety
mają wyższą temperaturę ciała co może wpłynąć ujemnie na smak potrawy. 24 Jest to prawda gdyż
odwiedzając jakikolwiek bar sushi nie spotkamy tam kobiety sporządzającej tą potrawę.
Aby przybliżyć sposób przyrządzania sushi, użyję dwóch najpopularniejszych rodzajów
makizushi oraz nigirizushi. Przygotowania należy zacząć od ryżu. Jest to specjalny ryż krótko
ziarnisty, który należy przed gotowaniem trzykrotnie przepłukać, a następnie na małym ogniu
gotować 15 minut. W między czasie przygotowuje się specjalny roztwór z octu ryżowego, soli i
cukru czyli tezu. Po kilku minutach należy wypuścić parę i trzymać ryż pod przykryciem jeszcze kilka
minut. Po ugotowaniu ziaren na sposób japoński ważne jest przełożenie ich do naczynia handai .
Następnie specjalną łyżką shamoji, wlewa się tezu na ryż. Taka mieszanka nosi nazwę shari.
Składniki łączy się chłodząc je wachlarzem uchiwa. Następnie przekłada się do innego drewnianego
naczynia i przykrywa wilgotną ściereczką. Należy uważać, aby ryż był cały czas wilgotny.

22 Iwona Kordzińska- Nawrocka, Japońska kultura kulinarna, wyd. Trio Warszawa 2008, s. 147- 148
23 Prof. Stanisław J. Majcherczyk, Wyższa Szkoła Hotelarstwa i Gastronomii w Poznaniu,
http://www.magazyntrendy.pl/podglad.php?id=166
24 Paleta smaku- sushi,
http://www.cyberbaba.pl/component/option,com_fireboard/Itemid,182/id,2301/catid,20/func,fb_pdf/

11
 Do przygotowania makizushi potrzebna będzie matka bambusowa, która umożliwi
zrolowanie sushi wraz z ryżem i składnikami. Umiejętność posługiwania się matką bambusową
polega na uformowaniu różnej grubości „ rulonu” w zależności od rodzaju wykonywanego sushi.
Ważne jest przecięcie rulonu na równe części przy pomocy bardzo ostrego noża.

Makizushi (巻き寿司)

12
Uformowanie Nigirizushi w sposób tradycyjny nie wymaga użycia dodatkowych przyrządów.
Kształt sushi nadaje się samymi dłońmi.

Nigirizushi (握り寿司)

Opisując sposób spożywania sushi, należy wspomnieć o tradycyjnych japońskich

naczyniach oraz pałeczkach, będących bardzo ważnym elementem celebracji tej potrawy. I tak
tradycyjne naczynia do podawania sushi najczęściej wykonane były z drewna i miały bardzo prostą
formę.

Łódka to najbardziej tradycyjne japońskie naczynie na sushi. To właśnie kształt łodzi

będzie inspiracją do dalszej części projektu. Japońską tradycją są również zastawy ceramiczne.
Składają się przeważnie z 4- 7 elementów. Jest to naczynie główne zawierające zestawienie różnych
rodzajów sushi, dwa mniejsze indywidualne, dwa spodki na sos sojowy oraz podwójne hashioke
czyli podpórka na pałeczki. Dodatkowo niektóre zestawy posiadają dzbanek na sake lub herbatę i
dwa kubeczki lub miseczkę z łyżką na zupę.

13
 Oczywiście bardzo ważną częścią zastawy są pałeczki - hashi. Etymologiczne znaczenie
wyrazu hashi wskazuje na most łączący usta z pożywieniem25. Zwyczaj jedzenia pałeczkami przyjął
się w Japonii za czasów księcia Shōtoku (574- 622) 26. Ówczesne pałeczki były krótsze i miały
końcówki z obu stron, a wytwarzano je ze złota, srebra, miedzi, żelaza i bambusa. Znanych jest
wiele odmian pałeczek, a najważniejszy to podział dotyczy sfery sacrum (hare) i profanum (ke), a
więc życia odświętnego i codziennego. Opiszę tylko klasyfikację pałeczek do użytku codziennego
gdyż nawiązują do kultury spożywania sushi.

waribashi - jednorazowe pałeczki z drewna bambusowego, używane najczęściej w restauracjach,

pojawiły się w połowie XIX w.

Nuribashi - drewniane pałeczki pokryte laką, używane od czasów Edo.

Toribashi - pałeczki pełniące rolę sztućców do nakładania potraw z półmisków. Są dłuższe od

normalnej długości pałeczek maja 270 mm.

25 Nibongo gogen jiten (Słownik etymologiczny języka japońskiego), Gakken 2004, słownik elektroniczny Casio XD-ST
6300.
26 Tamże,s.36.

14
Saibashi- pałeczki używane podczas gotowania potraw z warzyw.
Manabashi- pałeczki służące do przygotowywania potraw z ryb.
Hibashi- pałeczki żaroodporne używane podczas gotowania i smażenia.

Spożywanie sushi odbywa się według określonych zasad. Dotyczy to zarówno

zachowania podczas celebracji posiłku jak i samej konsumpcji. Przyjmując, że udział biorą dwie
osoby, ustawiamy na środku naczynie główne z pełną gamą różnorodnego sushi wraz z imbirem
oraz wasabi, następnie równolegle po obu stronach mniejsze naczynia. Obok nich z prawej strony
miseczkę na sos sojowy. Równolegle do siebie hashioke i pałeczki, które powinny przed użyciem
być ze sobą złączone. Najczęściej spotykane pałeczki są wycięte z jednego fragmentu drewna
bambusowego, gdzie w części górnej należy je przełamać. Inne są połączone papierową opaską. Po
tym geście rozpoczynającym celebrację, należy wybrać interesujący nas rodzaj sushi np. makizushi
obrócić na bok i wierzch zamoczyć w sosie sojowym (do sosu można dodać odrobinę wasabi).
Następnie cały kawałek wkładamy do ust. Po czym zagryzamy imbirem, mającym na celu
odświeżenie smaku. Najpierw powinno się jeść sushi owinięte w nori, gdyż szybko traci kruchość.
Inaczej zjadamy nigirizushi. Otóż pałeczkami chwyta się ryżową kulkę i stroną z plasterkiem ryby
macza się w miseczce z sosem sojowym, który nie powinien dotknąć ryżu. Przygotowaną porcję
wkłada się do ust, obracając tak, aby ryż znalazł się na spodzie. Za każdym razem powinno się
odkładać pałeczki na hashioke. Nie należy wymachiwać pałeczkami, przesuwać nimi naczyń ani
podawać sobie sushi nawzajem. Takie zachowanie uznaje się w Japonii za nieodpowiednie.

Sushi poza Japonią

Po drugiej wojnie światowej rozpoczęła się ekspansja sushi poza Japonię. Pierwsza
restauracja sushi w USA powstała w 1956r. w Los Angeles. Początkowo odwiedzali ją głównie
mieszkający w USA Japończycy, szybko jednak stała się ulubionym miejscem klasy średniej27.
Japończycy umiejętnie podtrzymują zainteresowanie świata swoją ojczyzną. Japonia
atakuje wszystkie zmysły przede wszystkim zmysł smaku. - Szukamy po prostu nowych podniet i
inspiracji- tłumaczy modę na wszystko co japońskie prof. Anna Grzegorczyk, kulturoznawca28.
Sushi jest jedną z najmodniejszych potraw w Europie- jedzenie sushi to swoisty sno-
bizm, na który pozwalają sobie przede wszystkim przedstawiciele świata kultury, biznesu i polityki-
mówi Wojciech Hutny z Inaby.

27 Iwona Kordzińska- Nawrocka, Japońska kultura kulinarna, wyd. Trio Warszawa 2008, s.
28 Natasza Socha, Agnieszka Sijka, Made in Japan, Nr 6/2001 ( 950)

15
 W Japonii sushi nie jest traktowane tak wykwintnie. Wielość barów sushi sprawia, iż dla
Japończyków to miejsce w którym można szybko i smacznie zjeść. Inaczej poza Japonią. W Europie
restauracje sushi prześcigają się w aranżacji wnętrz, w którym klient ma nie tylko zjeść smacznie
przyrządzone sushi, ale również poczuć atmosferę orientu z kraju kwitnącej wiśni. Wpływają na to
elementy wystroju zaczerpnięte z japońskiej architektury, oświetlenie, muzyka, nakrycia stołu oraz
oryginalne stroje. Niektórzy projektanci restauracji sushi ściśle nawiązują do tradycji Japonii inni zaś
traktują ją tylko jako inspirację tworząc bardziej nowoczesne wnętrza.

16
 Istnieją różne rozwiązania dotyczące miejsca wykonywania sushi i przestrzeni dla
klientów. Jednym z nich jest bar ze stanowiskiem osoby wykonującej sushi, dookoła którego są
przygotowane miejsca dla klientów. W dalszej części znajdują się wolno stojące stoliki obsługiwane
przez kelnerki. Kolejne rozwiązanie to cieszące się wielką popularnością kaitenzushi, czyli bary sushi
wyposażone w ruchomą taśmę, na której ustawia się talerzyki z porcjami sushi, a ich wielkość i
kolor stanowią jednocześnie informację o cenie. Goście mogą nie tylko sami wybierać swoje
ulubione rodzaje sushi, ale i zamawiać gotowe zestawy.

Każdy dobry bar sushi posiada swojego „Mistrza”, który umiejętności przyrządzania tej
potrawy uczył się na kursach w Japonii bądź w innych krajach, lecz u najlepszych. Otwarte bary są
dobrą okazją do podpatrywania poszczególnych etapów tworzenia poszczególnych rodzajów sushi
oraz pozwalają podziwiać zdobyte doświadczenie „Mistrza”.
Właśnie to wszystko sprawia, iż sushi poza Japonią jest dużo bardziej ekskluzywne,
przez co również kosztowne.

Krytyka stanu istniejącego

Na sushi można wybrać się do baru sushi, ale można też spróbować je przyrządzić
samemu w domu. W supermarketach i małych sklepikach z żywnością orientalną dostaniemy
wszystkie niezbędne składniki. Dostępne są również akcesoria do profesjonalnego wykonania sushi.
Jednak początki są bardzo trudne. Zwijanie sushi pozornie wydaje się proste, ale aby wykonać to
poprawnie należy poświęcić dużo czasu, podobnie jest z nigirizushi. Można też zakupić gotowe
zestawy do pierwszego sushi. Zawierają one podstawowe produkty, matę bambusową i przepisy na
przykładowy rodzaj omawianej potrawy. Jednak z własnego doświadczenia wiem, iż instrukcje

17
zawarte w takim zestawie, są mało przydatne. Ponadto nie zawierają pałeczek ani instrukcji jak się
nimi posługiwać, brakuje naczyń oraz wskazówki jak powinny być ustawione na stole. Myślę że to
są dość istotne rzeczy dla osoby początkującej. Dla bardziej leniwych są dostępne urządzenia przy
których w ogóle nie są ważne ani umiejętności ani doświadczenie, a sushi wykonuje się praktycznie
samo i nie ma nic wspólnego z tradycją japońską. Wykonałam analizę zdjęciowa stanu istniejącego
dotyczącą sposobów wykonywania sushi, naczyń oraz pałeczek.

sushi

Zestawy zawierające produkty oraz akcesoria do tradycyjnego wykonywania sushi

Foremki mające ułatwić formowanie sushi

18
Sushi robots- maszyny formujące ryż

19
Urządzenia rolujące do makizushi

Naczynia

Nawiązujące do tradycyjnych

20
Nowoczesne rozwiązania łączą wielość naczyń w jedną formę

Pałeczki

Pałeczki tradycyjne

21
Pałeczki treningowe umożliwiające łatwe chwytanie

Pałeczki jako inspiracja dla projektanta

22
 Wnioski

Sushi - Urządzenia zastępcze wykonane najczęściej z plastiku, pozwalają na wykonanie sushi, które
nadaje się do spożycia. Sprawdzi się to jedynie w momencie, kiedy chodzi wyłącznie o zabawę.
Nie ma tu aspektu edukacyjnego uczącego przygotowywania oryginalnego sushi. Raz zakupiony
produkt będzie każdorazowo szpecił nasz stół i z pewnością nie wprowadzi nas w orientalny klimat
Japonii.

Naczynia - nie występują w zestawach do robienia sushi. Nie posiadają wskazówek jak z nich
korzystać oraz jak powinny być rozmieszczone.

Pałeczki - tradycyjne dla cierpliwych. Wymagają żmudnych ćwiczeń. Nie mają instrukcji, jak
powinny być trzymane i używane. Pałeczki treningowe dla leniwych ze względu na swoją
klamerkową konstrukcje nie uczą tylko ułatwiają chwytanie. Ostatni rodzaj pałeczek „dizajnerskich”
jest ciekawym połączeniem abstrakcyjnej formy z materiałem z którego są wykonane.

Uzasadnienie wyboru tematu

Kiedy zaczęła się moja fascynacja sushi, otrzymałam w prezencie zestaw do

przyrządzania tej potrawy. Po otwarciu opakowania stwierdziłam, iż jest to dopiero początek
drogi.
Miałam ochotę z miejsca zabrać się do przygotowywania mojego pierwszego sushi. Jednak nie
miałam żadnych składników. Kiedy już je nabyłam wystąpił kolejny problem, a mianowicie zawarte
w zestawie instrukcje kolejności etapów formowania sushi, były mało czytelne. Co spowodowało iż
wykonanie nie było w pełni poprawne. W tym momencie nastąpił problem, na czym podać owo
sushi? W domu były tylko zwykłe talerze, a przecież pragnęłam stworzyć odpowiednia atmosferę.
Ostatnia rzecz to pałeczki, oczywiście dozwolone jest jedzenie palcami, jednak wydawały mi się
niezbędnym akcentem do całości.
Co innego kiedy na sushi wybierzemy się do restauracji, tam od wejścia czujemy
otaczającą nas orientalną aurę. Zasiadamy przy odpowiednio nakrytym stole w oczekiwaniu na
istne arcydzieło w wykonaniu mistrza. Kiedy podejmujemy wyzwanie samodzielnego wykonania
tej potrawy, powinniśmy również zadbać o jej oprawę.
Wspomnienie tego wydarzenia spowodowało chęć odszukania wśród istniejących
na rynku produktów, chociaż jednej odpowiedzi na wszystkie wyżej wymienione problemy. Gdyż
uważam, że osoba początkująca powinna mieć możliwość skorzystania z kompletnego zestawu
uczącego jak sporządzić, podać oraz spożyć sushi. Ważny był by tutaj również element edukacyjny,
pozwalający poznać tradycje kraju kwitnącej wiśni i zachęcić do lepszego jej poznania, nie tylko
poprzez sushi. Niestety nie udało mi się wśród stanu istniejącego odszukać takiego rozwiązania,
dlatego stało się to celem mojej pracy dyplomowej.

23
 Opis projektu

Problem i założenia projektowe

Zestaw uczący osobę początkującą jak wykonać, podać oraz spożyć sushi,
w oparciu o tradycję kultury japońskiej.

założenia

mata do wykonania sushi w sposób tradycyjny

czytelne przedstawienie poszczególnych etapów przygotowywania potrawy

naczynia do prezentacji sushi

instrukcja w jaki sposób z nich korzystać

pałeczki treningowe dla prawo i lewo ręcznych

widoczne zaznaczenie elementów tradycji japońskiej

projekt edukacyjny

przeznaczony dla dwóch osób

wykonanie z materiału zgodnego z normami dla produktów spożywczych

24
 Poszukiwanie rozwiązań

Przygotowanie sushi , koncepcja 1

Moją prace podzieliłam na trzy części: pierwsza dotyczy wykonywania sushi, druga to
naczynia, a trzecia pałeczki. Tradycyjna mata wykonana jest z drzewa bambusowego, podczas
zwijania sushi nie jest widoczne to co dzieje się wewnątrz. Pomyślałam wtedy, że przydatną funkcją
byłaby transparentność materiału. Na którym można by zastosować grafikę w postaci piktogramów
z kolejnością wykonywanych czynności. Wykonałam od razu próby modelowe.

Próby wykazały iż widoczność tego co dzieje się z nori i jego zawartością podczas
zwijania, jest dla użytkownika znacznym ułatwieniem. Następnie postanowiłam sprawdzić czy
istnieje materiał o takich właściwościach. Okazało się, że idealny byłby 100% silikon platinum. Jest
to materiał przeznaczony do kontaktu z żywnością i występuje również w kolorze
półprzezroczystym. Do dalszego sprawdzania wykorzystałam silikony sanitarne oraz materiały
silikonopodobne.

25
 Kolejnym etapem była grafika na mate silikonową. Najpierw zastosowałam piktogram
przedstawiający kolejność wykonywanych czynności podczas układania składników na macie, oraz
ich zwijania.

Ostatnim zadaniem było znalezienie odpowiedniej metody na naniesienie grafiki.

Możliwości były następujące: sitodruk, tłoczenie na zewnątrz i do wewnątrz silikonu, laserowe
grawerowanie. Pierwszym wyborem była metoda sitodruku, gdyż technika ta znana już była w
starożytnej Japonii. To właśnie Japończyków uznaje się za jej twórców. Wykonywali oni w ten
sposób nadruki na kimona. Po wykonaniu modelu okazało się iż ta metoda jednak się nie sprawdzi.
Postanowiłam wypróbować tłoczenie na zewnątrz silikonu. Efekt był zadowalający.

Ze strony technicznej przezroczysta mata silikonowa, jest praktycznym rozwiązaniem

jednak zaczęłam się zastanawiać co będzie w sytuacji kiedy użytkownik, po wykonaniu pierwszego
sushi stwierdzi ze jednak nie będzie już chciał tego powtórzyć. W tym momencie mata silikonowa
będzie stanowiła kolejny bezużyteczny przedmiot w kuchni. Poza tym mata bambusowa dzięki
poprzecznemu ułożeniu elementów drewnianych, osiąga odpowiednią sztywność. Silikon
należałoby dodatkowo usztywnić.

26
 Koncepcja 2

Po wyciągnięciu wniosków z poprzedniego doświadczenia, postanowiłam poszukać

innej drogi i stworzyć matę będącą produktem jednorazowym. Tym razem materiałem stał się
papier. Idealną strukturę porównywalną do tradycyjnej maty bambusowej ma tektura falista.
Posiada dokładnie te same właściwości, a jednocześnie jest materiałem jednorazowym. Oczywiście
wykonałam szereg doświadczeń w celu dobrania odpowiedniej grubości tektury. Najlepiej
sprawdziła się ozdobna tektura falista.

Naczynia, koncepcja 1

Naczynia ceramiczne - nawiązanie do tradycyjnej ceramiki japońskiej. Zastawa dla

dwóch osób. Przy zestawie dla dwóch osób będą to następujące elementy: talerz główny 1 szt,
talerz indywidualny 2 szt, naczynie na sos sojowy 2szt, podpórka na pałeczki 2szt.

27
 Naczynia, koncepcja 2

W nawiązaniu do prób wykonania maty do zwijania sushi z papieru, postanowiłam

pójść dalej w tym kierunku. Tak powstały szkice koncepcyjne naczyń papierowych. Główną
inspiracją stało się tradycyjne naczynie w jakim podawane jest sushi czyli drewniana łódź.
Postanowiłam połączyć to z drugą równie ważną kulturową tradycją czyli Origami.

28
 Szkice pozwoliły mi na poszukiwanie ogólnego zarysu formy naczyń, ale to dopiero
ćwiczenia z papierem nadały właściwy kształt. Szczególną uwagę zwracałam na to, aby formy były
jak najbardziej proste do złożenia. Pierwsze modele polegały na zaginaniu krawędzi płaskiego
arkuszu papieru. W następnych widać już inspirację kształtem łodzi.

29
 Pałeczki, koncepcja 1

Posługiwanie pałeczkami dla wielu osób sprawia olbrzymie trudności. Osoby te

często po kilku nieudanych próbach rezygnują całkowicie lub sięgają po sztućce.

30
 Prace nad projektem pałeczek zaczęłam od wstępnej analizy prawidłowego ich
chwytania. To pozwoliło mi na określenie, które palce są zaangażowane do pracy i jaki jest ich układ
na obydwu pałeczkach.

31
 Kiedy już dokonałam analizy, na jej podstawie przystąpiłam do wykonywania szkiców.
Powstały koncepcje nakładek na pałeczki, naprowadzające użytkownika na właściwe ułożenie
palców. Inne to odpowiednio wyprofilowane pałeczki, działające w taki sam sposób jak poprzednie.
Kolejne to obręcze utrzymujące rękę i palce na właściwym miejscu.

Próby modelowe, pozwoliły na praktyczne sprawdzenie narysowanych propozycji.

32
 Pałeczki, koncepcja2

We wcześniejszych rozważaniach brałam pod uwagę tylko osoby praworęczne. Tym

razem przeanalizowałam prawą i lewą rękę. Również pod względem ich rozmiaru, począwszy od
dużej męskiej dłoni po drobną damską. To pozwoliło mi ustalić rozpiętość chwytania pałeczki przez
te osoby.

Każdy z badanych chwytał te same pałeczki. Marian i Natalia prawą ręką, a Bartek
lewą. Każdy chwyt od razu zaznaczałam. To dało mi następujący obraz.

Aby uzyskać jedno uniwersalne rozwiązanie dla obu badanych grup użytkowników,
nałożyłam obrazy zaznaczonych miejsc. Wykonałam wszystkie możliwe kombinacje.

33
 Pokazanie chwytu prawej i lewej ręki na jednym zestawie pałeczek ukazuje obszar,
jaki zajmują palce obu rąk. Ten eksperyment sprawdził się tylko w przypadku jednej z pałeczek
chwytanej przez kciuk i palec serdeczny. W przypadku drugiej ręki zmiana z prawej na lewą zajmuje
inne miejsca na pałeczce w odbiciu lustrzanym.

1 2

34
 Kolejna propozycja to takie samo zakończenie pałeczek z obu stron i zastosowanie
podwójnego oznaczenia. Oraz propozycja jednostronna. Dla prawo i lewo ręcznych.

Postanowiłam jeszcze raz zastosować nałożenie na siebie oznaczeń dla obu rąk. Tym
razem skośne krawędzie zamieniłam na proste. Oznaczenie nadal jest czytelne i nadaje się dla
prawo i leworęcznych.

Ostatnia koncepcja to nakładka treningowa. Po przebadaniu użytkowników z różną

wielkością dłoni wybrałam opcję z możliwością regulacji. Nakładkę stosuje się na jedną pałeczkę, to
wystarcza do utrzymania palców w odpowiednim ułożeniu.

35
 Wybór koncepcji- uzasadnienie

Po przeanalizowaniu moich poszukiwań wybrałam koncepcję zakładającą produkt

jednorazowego użytku- czyli wykonany z papieru. Będzie to mata z tektury falistej, papierowe
naczynia składane przez użytkownika przed podaniem potrawy oraz pałeczki. Jednorazowość tego
produktu jest jego zaletą. Użytkownik po wykonaniu pierwszego sushi będzie mógł podjąć decyzję
czy pragnie kontynuować swoją edukację w tym zakresie czy też nie. Jeżeli zafascynuje go kultura
Japonii zacznie kolekcjonować tradycyjne zastawy do sushi oraz zakupi niezbędne przyrządy do
wykonania tej potrawy. Jeżeli okaże się to jednorazową przygodą, użytkownik taki papierowy
zestaw może wyrzucić. Dodatkowym walorem edukacyjnym wybranej koncepcji jest możliwość
poznania jeszcze jednej ważnej sztuki japońskiej czyli Origami. Składanie papierowych form
pobudza wyobraźnię oraz ćwiczy sprawność fizyczną dłoni.

36
 Inspiracja sztuką Origami

Historia tradycyjnego składania papieru

Origami- (jap. 折り紙) sztuka składania papieru. Punktem

wyjścia jest kwadratowa kartka papieru, której nie wolno
kleić i dodatkowo ozdabiać. Poprzez zginanie tworzone są
przestrzenne figury. 29

Sztuka origami narodziła się na długo przed wynalezieniem papieru. Mieszkańcy

Azji i Polinezyjczycy rozwinęli tę umiejętność, o charakterze ceremonialnym i użytkowym, składania
liści kordyliny, palmy oraz rozmiękczonej kory morwy.30 Powodem powstania tej sztuki było
udaremnienie notorycznych praktyk okradania grobów. W Chinach gdzie się narodziła, istniał
obyczaj umieszczania, wraz z ciałem zmarłego, ceramicznych przedmiotów. Niestety często zdarzało
się, że groby były okradane. Ceramiczne przedmioty zastąpiono więc papierowymi składankami. Za
sprawą mnichów, origami przywędrowało do Japonii i rozwinęło się niezwykle szybko, dlatego

29 Http://pl.wikipedia.org/wiki/origami
30 Soonboke Smith, Origami dla początkujących, Świat Książki, Warszawa 2007

37
traktuje się je jako element tradycyjnej kultury Kraju Kwitnącej Wiśni.
W kulturze japońskiej istnieje wiele symboli i obrzędów związanych z papierowymi
figurkami np. żuraw w Japonii jest symbolem życia, zdrowia i szczęścia. Według tradycji jeden
żuraw to 100 lat życia, składają więc 1000 żurawi, aby żyć długo w zdrowiu i szczęściu.

W latach 50-tych XX wieku Akira Yoshizawa zaczął tworzyć własne, oryginalne

kompozycje (do jednych z najbardziej znanych należą chińskie znaki zodiaku). W ciągu ostatnich
dwunastu lat, gdy mieszkańcy Azji zaczęli emigrować do krajów Zachodu, wielowiekowa sztuka
składania papieru, obok innych tradycyjnych sztuk i rzemiosł Wschodu, pojawiła się w Europie i
Ameryce. Chociaż w społecznościach orientalnych, rozrzuconych po całym świecie wciąż składa się
papier w celach ceremonialnych i użytkowych to jej źródła wpłynęły na innych i wydały na świat
nowych jej adeptów. Dla przykładu, sztuka składania płaskich modułowych form z papieru, zwana
„ składaniem herbacianych saszetek”, rozwinęła się ostatnio w Holandii.
Sztuka składania papieru uległa zróżnicowaniu, z chwilą gdy w ubiegłym stuleciu
wielkie światowe kultury zaczęły się zlewać się ze sobą. Na zachodzie sztuka ta znana jest bardziej
pod nazwą „ origami”, od japońskiego wyrazu oznaczającego składanie papieru. Słowo to dobrze
określa niemal magiczną przemianę jakiej ulega papier w trakcie składania w fantazyjne formy.
Origami w sensie dosłownym przeistacza papier ori w magicznego ducha gami lub kami.31

W Tokio od 1990 r. istnieje organizacja JOAS (Japan Origami Academic Society)

skupiająca miłośników origami. W Polsce propagatorem tej sztuki jest Masakatsu Yoshida.32 Jest on
również prezesem Ośrodeka Języka i Kultury Japonii im. prof. Rochu UMEDA w Łodzi. Miałam
przyjemność poznać pana Yoshida osobiście. Będąc na jednym z wykładów o Origami, poprosiłam
pana Yoshida o konsultację dotyczącą moich papierowych naczyń. Usłyszałam wiele cennych

31 Soonboke Smith, Origami dla początkujących, Świat Książki, Warszawa 2007

32 Http://pl.wikipedia.org/wiki/origami

38
wskazówek, a ogólna opinia była bardzo pozytywna.

W świecie kulinariów techniki origami służą twórczej prezentacji potraw oraz

wykonaniu elementów eleganckich serwetek z papieru. Origami wnosi ciche piękno do
współczesnej sztuki. Z orientalnego rękodzieła przeistoczyło się w umiejętność, która nie zna granic.

Historia papieru w Japonii

Zanim przejdę do rodzajów papieru wykorzystywanych w składaniu figurek origami,

chciałabym przybliżyć w skrócie jego historię. I tak początki papieru związane są z Chinami,
oczywiście głównym tego powodem jest położenie geograficzne. Wpływy chińskie przenikały do
Japonii poprzez Półwysep Koreański. W IV i V w. dostarczano do Japonii najpierw zapisane kartki, a
potem sam papier. Miało to zasadnicze znaczenie dla rozwoju kulturalnego Japonii.
By rozszerzyć Buddyzm kazano przepisywać święte księgi Buddy co miało znaczący
wpływ na wzrost produkcji papieru. Lud był zmuszony do sadzenia drzew z rodziny morwowatych z
jap. Kozo jako surowca do produkcji papieru. W XVIII w. w epoce Tempyo rozwinęła się technika
wytwarzania i obróbki papieru, która rozszerzyła się na cały kraj.
Gdy popyt na papier rósł, papiernicy szukali nowych surowców i odkryli Gampi.
Włókna tej rośliny są miękkie i z reguły lepkie. By je użyć do produkcji papieru trzeba było
wymyślić inną technikę, ale produkt końcowy był piękny i trwały. W ten sposób powstał z
podrobionego chińskiego papieru samodzielny japoński produkt.33
W późniejszym okresie XVII w. zaistniała kolejna odmiana drzewna z której zaczęto
wytwarzać papier, było to Mitsumata. Poważniejsza produkcja zaczęła być wykonywana w
Shuzenji, a następnie w regionach Suruga i Koshu. Pod koniec epoki Edo, została przeniesiona do
Tottori. W epoce Meji do Ehime, Kochi i Okayama.34

33 http://roman.plebanski.w.interia.pl/jappap.html
34 www.virtualginza.com/washiplant.htm

39
 Nazwa papieru japońskiego brzmi washi (wa- Japonia i shi- papier). To określenie
jest używane do dziś do wszystkich rodzajów ręcznie czerpanego papieru w Japonii. Niekiedy
również dla szczególnych rodzajów papieru produkowanego maszynowo.

40
 Na przełomach wieku XVIII i XIX zaczęto wytwarzać papier z konopi i kozo z
dodatkiem neri. Neri służy jako środek pomocniczy do tworzenia arkusza i jest uzyskiwany z
korzenia pewnego gatunku ketmii.35 Metoda ta jest znana jako nagashizuki.
W epoce Heian utworzono w Heianko ówczesnej stolicy Japonii, państwowy zakład
produkcji papieru do celów urzędowych. Tam barwiono też papier i poddawano dalszej obróbce
oraz uczono papierników. Oprócz użycia na księgi religijne i oficjalne dokumenty, papier służył
wtedy również do prywatnej korespondencji i poezji. Przyczyniał się tym samym do rozwoju
literatury. Rozkwitała własna japońska kultura, wolna od panujących dotąd wpływów chińskich.

Użycie papieru jako świętego materiału znalazło miejsce w wielu religijnych

ceremoniach. Papier był symbolem czystości. Miał on duchowe znaczenie nierozerwalnie
powiązane z dniem powszednim. Papierowe ornamenty i wstążki uchodzą jeszcze dziś za
przynoszące szczęście i są wieszane w świętych miejscach.
Gdy Edo zostało stolicą, zakłady papiernic produkowały papier charakterystyczny dla
danego regionu. Również zwykli ludzie używali papieru i był on częścią ich dnia codziennego. Z
mocnego, przeświecającego i giętkiego washi można było wytworzyć wiele praktycznych

35 http://pl.wikipedia.org/wiki/Ketmia

41
przedmiotów. Służył nie tylko do pisania, kaligrafii, na książki lecz również jako materiał dla
rzemiosła na parasolki, teczki, parawany, maski smoki, origami, żagle, odzież, ścianki i żaluzje.
Największy rozwój washi osiągnęło w XVII wieku.36

Bogactwo lasów i czyste rzeki tworzyły w Japonii najlepsze warunki do produkcji

papierniczej. Japończykom sprawiało i sprawia jeszcze dzisiaj radość wytwarzanie i używanie
papieru delikatnego i pięknego.

36 Http://roman.plebanski.w.interia.pl

42
 Papier do składania origami

W tradycyjnym Origami większość modeli wykonuje się z kwadratowej kartki papieru.

Dopuszczalne jest używanie innych kształtów (np. trójkątów lub prostokątów) oraz łączenie modeli
z kilku elementów. Duży wpływ na wygląd figurki ma rodzaj i kolor papieru z jakiego zostanie
wykonany. Papier do Origami powinien być łatwy w zginaniu, odpowiednio sztywny i wytrzymały.

W wielu krajach istnieją sklepy zajmujące się m.in. sprzedażą specjalnego papieru do
Origami. Przedstawię kilka przykładów.

Są to cienkie arkusze papieru barwione z obu stron, najczęściej w dwóch

odcieniach tego samego koloru lub w kolorach kontrastowych.

43
 Bardzo ciekawy jest również papier pokryty różnego rodzaju fantazyjnymi wzorami.
Może to być np. wzór przypominający fakturą zwierzęcą skórę np. zebrę, słonia lub węża. Wybór
odpowiedniego koloru i wzoru papieru może sprawić, że figurka stanie się bardziej realistyczna,
ciekawsza lub po prostu ładniejsza. Czasem papier jest pokryty we wzory przypominające kolorowe
serwetki, papier ten można wykorzystać np. do wykonania ozdobnych pudełek do pakowania
prezentów, ale oczywiście normalne figurki również będą wyglądać interesująco.

Również ciekawym materiałem do tworzenia figurek Origami jest drobna papierową

siatka (Colormesh). Poniżej model, który został z takiego właśnie papieru. Modele wykonywane z
tego papieru zachwycają swoją delikatnością. Obok zdjęcie żurawia złożonego z papieru
fluorescencyjnego. Taka figurka świeci w ciemnościach.

Bardzo efektowne kompozycje powstają z papieru pokrytego metalizującą farbą.

Idealny do wykonywania papierowych samolotów.

44
 Takie papiery do profesjonalnego origami mogą być przeważnie trudne do zakupienia
w powszechnym sklepie plastycznym. Jednak istnieje również możliwość wykorzystania kolorowego
papieru ksero. Ma on jednak wady, ponieważ przy bardziej zaawansowanych formach papier
okazuje się zbyt gruby i często nie wytrzymuje rozdzierając się na krawędziach. Z pewnością zaletą
tego papieru jest duża gama kolorystyczna i niemal gotowe arkusze do zabawy. Jeszcze innym
rozwiązaniem jest użycie papieru do pakowania prezentów. 37

Materiały o bardziej trwałym charakterze, jak: tkaniny, plastyczna folia metalowa,

folia plastikowa oraz inne dające się składać , pozwalają wykreować odporne na działanie czasu
„wytwory” .

Sposoby składania origami

Origami możemy podzielić na:

-origami płaskie z kół, kwadratów, trójkątów
-origami klasyczne czyli przestrzenne
-kirikomi origami
-origami wieloelementowe
-origami modułowe np. sonobe38

37 http://www.origami.art.pl/papier.php
38 Nazwa pochodzi od nazwiska jego wynalazcy Mitsynobu Sonobe.

45
 Do rozpoczęcia składania origami potrzebna jest kartka papieru i sprawne palce.
Oczywiście można również stosować różnego rodzaju narzędzia pomocnicze np. gilotyna
introligatorska, noże z obrotowym ostrzem, nożyce krawieckie, linijki, kostki introligatorskie, klipsy
itp. Bardzo ważne są również pojęcia i symbole stanowiące język wśród origamistów. Tego
powinien się nauczyć każdy początkujący. Pojęcia dotyczą sposobów zaginania, nazw papieru,
nacięć. Symbole służą do wskazywania następnej czynności. Przyjęte są ogólnie te same zasady, ale
sposób przedstawienia symboli często się różni. Najważniejsze, aby kolejność wykonywanych
etapów była jak najbardziej czytelna. Diagramy czyli instrukcje składania origami zaczynają się od
bardzo prostych po znacznie skomplikowane. Jednak każdy z nich swój początek ma od
podstawowej figury.

Origami modułowe składane z kilku a czasem nawet kilkuset jednakowych elementów

np. Sonobe, ma prosty diagram, który należy wielokrotnie powtórzyć.

46
39

Bardzo ważnej jest, aby od początku, papier składać dokładnie. Wyrównać ze sobą boki oraz
narożniki arkusza, ponieważ w późniejszym etapie takie niedoskonałości wyjdą, a efekt końcowy
nie będzie zadowalający.
Jak już wspomniałam wcześniej origami oprócz funkcji dekoracyjnej, może również
pełnić funkcję użytkową. Przykładem może być stosunkowo nowa dziedzina origami jaka są
pudełka. Już sam proces tworzenia w którym krok po kroku wyłania się gotowy produkt, daje
ogromna satysfakcję. Pudełka można składać z jednego arkusza papieru lub z oddzielnych
kawałków zwanych modułami. Atrakcyjne opakowanie podkreśla walory znajdującego się wewnątrz
prezentu, a samo pudełko może również stać się podarunkiem. Otwarte pojemniki można wypełnić
cukierkami, kosmetykami. Kilka pudełek może uporządkować niezbyt estetyczne wnętrze albo
posłuży jako ozdoba stołu. 40

39 http://www.matematyka.wroc.pl/doniesienia/origami-modu%C5%82owe-cz.i
40 Florence Temko, Origami. Pudełka z papieru, Wydawnictwo RM, Warszawa 2005

47
 Małe rozmiary papierowych figur sprawiają, że sztukę origami można uprawiać nie
tylko w domu, ale także czekając na załatwienie sprawy w biurze, stojąc w kolejce w centrum
handlowym, siedząc na lotnisku, w restauracji, w samolocie, w autobusie. Gdziekolwiek i
kiedykolwiek, gdy pozwala na to czas. Może właśnie dlatego diagramy origami powstają na
produktach często przez nas używanych.

48
 Edukacyjny aspekt sztuki origami

Magiczne właściwości składania papieru w pełne uroku i czaru obiekty, czynią z

origami pełen potencjału instrument dydaktyczny i terapeutyczny. Zalety origami zostały szybko
dostrzeżone przez pedagogów. Ich doświadczenia wskazują, że sztuka ta wykorzystywana podczas
różnych zajęć niesie za sobą daleko idące korzyści. Na przykład w matematyce czy geometrii
stanowią idealny przedmiot edukacyjny. Część origami modułowego (inaczej również nazywanego
matematycznym) bazuje na podstawowych wiadomościach o bryłach platońskich, Pitagorasa i
archimedesowskich. Tu chciałabym przedstawić tą analogię. Można dokonać pewnego podziału ze
względu na rodzaj wykonywanych modułów: ścianowce, krawędziowce, wierzchołkowce, bryły
wierzchołkowo- krawędziowe, bryły krawędziowo- ścianowe.

Ścianowce - bryły zbudowane z modułów reprezentujących ściany. Wykonujemy tyle elementów

odpowiedniego rodzaju, ile dana bryła ma ścian.

Krawędziowce - bryły zbudowane z modułów reprezentujących krawędzie . Przygotowujemy tyle

elementów, ile krawędzi ma dana bryła.

Wierzchołkowce - bryły zbudowane z modułów reprezentujących wierzchołki. Wykonujemy tyle

elementów, ile bryła ma wierzchołków.

49
Bryły wierzchołkowo - krawędziowe to bryły zbudowane z dwóch rodzajów elementów, jedne
reprezentują wierzchołki, a drugie krawędzie. Liczbę modułów potrzebnych do wykonania danego
modelu obliczamy jako liczbę krawędzi (moduły krawędziowe) oraz liczbę wierzchołków
(moduły wierzchołkowe) wielościanu.41

Z materiałów dotyczących Origami w edukacji dzieci w wieku wczesnoszkolnym, dowiedziałam się

jak wiele korzyści wynika z takich zajęć. W trakcie składania papieru dziecko podejmuje wysiłek
wymagający dużej koncentracji. Zapamiętuje kolory, kształty, sposoby zagięć, kolejność składania,
odkrywa nowe kombinacje. Tak więc cenną zaletą origami jest poznawanie polisensoryczne. 42
Kontakt rąk z faktura papieru wzmacnia czucie. Towarzyszy temu aktywność wzrokowa, słuchowa i
myślenie.
Sztuka origami zawiera element samooceny. Origami daje możliwość osiągnięcia
sukcesu i poczucia własnej wartości, zachęca do podejmowania co raz trudniejszych wyzwań.

Zajęcia origami
- usprawniają analizę i syntezę wzrokową, koordynację wzrokowo - ruchową (w przypadku origami
płaskiego z kół dziecko spostrzega wielkość kół, ich liczbę, kolor, rozmieszczenie na płaszczyźnie, a
następnie wybiera potrzebne mu koła i właściwie je układa),
- doskonalą precyzję manualną (ćwiczą chwyt pęsetkowy, rozwijają koordynację dotykowo-
wzrokową, kształtują umiejętność dostosowywania napięcia mięśniowego do potrzeb
wykonywanej aktualnie czynności),
- rozwijają poczucie estetyki.

41 http://www.origami.art.pl/artykuly17.php
42 Polisensoryczne poznawanie- polega na jednoczesnym pobudzaniu wielu zmysłów- wzroku, słuchu, węchu, smaku,
dotyku.

50
 Zajęcia z wykorzystaniem sztuki origami rozwijają: myślenie twórcze, konstrukcyjne,
wyobraźnię przestrzenną, ułatwiają zapamiętywanie, uczą prostoty, dokładności i dyscypliny.
Origami wymaga precyzji składania i wielkiej koncentracji – poszczególne czynności muszą być
wykonane ściśle według określonej kolejności. Jest tu więc miejsce na naukę logicznego myślenia.
Sztuka origami posiada szeroki walor uspokajający, rozbudza zainteresowania i chęć nowych
poszukiwań. Składanie papieru rozwija pasję twórczą, daje pełne zadowolenie.
Origami jest jednocześnie zabawą i nauką kompozycji, wyczucia proporcji, przestrzeni
na płaszczyźnie. Z kawałka papieru można ,,wyczarować” piękne kształty, formy i gotowe elementy,
odzwierciedlające rzeczywisty obraz.

Sztuka origami w edukacji może pełnić następujące funkcje:

- diagnostyczną - (min. stanowi informację o poziomie sprawności manualnej dziecka oraz stopniu
aktualnego rozwoju cech osobowości niezbędnych do przekroczenia progu dojrzałości szkolnej)
- terapeutyczną - (ćwiczenia z origami pomagają rozwijać nie tylko sprawność manualną i
intelektualną dziecka, ale też mają szeroki walor uspokajający, wyciszający dzieci nadpobudliwe i
dzieci o szczególnych potrzebach edukacyjnych),
- stymulującą - (origami wpływa na rozwój dziecka w szerokim rozumieniu tego słowa, rozbudza
zainteresowania, chęć nowych poszukiwań)43
Origami jest również bardzo pomocne w leczeniu pacjentów, którzy mają problemy ze
sprawnością psycho - ruchową. Fizykoterapeuci wykorzystują tę sztukę do wzmacniania siły dłoni i
rozwijania zdolności manualnych. Za jej pomocą psychoterapeuci uczą pacjentów technik relaksacji
oraz nawiązywania kontaktów z osobami z natury zamkniętymi.

43 www.sp114.edu.pl/strona/publik/origami.doc

51
 Origami jako inspiracja dla projektantów

Sigeru Ban - architekt, który używa papieru w konstruowaniu wielkich stałych lub tymczasowych
struktur. W telewizji pokazano krotki materiał prezentujący jego papierowy kościół, który zbudował
po trzęsieniu ziemi w Kobe (Japonia). Papierowy Kościół został nazwany “Takatori Kyokai Church”,
zastępując oryginalna nazwę „Takatori Chuch” zniszczonego przez śmiercionośne trzęsienie.

Japoński pawilon na światową wystawę Expo 2000 w Niemczech - olbrzymi korytarz zbudowany z
odzyskanego papieru. Po wystawie papier został jeszcze raz poddany recyklingowi.

Popołudniowy klub nad morzem w Westcliff, UK - jest skonstruowany z tektury. Kształt budynku
odzwierciedla niektóre z właściwości tektury, w szczególności powyginana tekturę i orgiami.

52
Namiot origami - ciekawe rozwiązanie, po złożeniu uzyskujemy kształt trójkąta.

Krzesło origami - zaprojektowane przez Ming Lo, wykonane z 5 arkuszy stali aluminiowej.

Krzesło origami - zaprojektował je James Dieter, zostało wykonane z pojedynczego arkusza .

53
Zumi Stool - projekt Shuichiro Koizumi, zaprojektowany w Japonii, a wykonany w Europie. To
produkt światowy. Mebel jest wykonany z jednakowych elementów, które połączone ze sobą
tworzą eleganckie siedzisko.

Inne siedziska

54
Krzesło - zaprojektowane przez szwedzkiego architekta Nicola Enrico Staubli, wykonane z tektury.

M- House- zaprojektowany przez Michael'a Jantzen. Jest wykonany z prostokątnych modułów .

Shelter origami - projekt Akeemi Tahara z Brazylii. Nominacja w kategorii dom w konkursie Design
to improve Life.

55
Factum chairs and tables- do produkcji używany jest papier z recyklingu na który są
nadrukowywane różne wzory.

Origami range - projekt Antony Dickens and Tony Wilson

Panton chair- zaprojektowane przez Fuchs+ Funke Industrial Design. Wystawa MKG Hamburg”
Masterpieces in Origami” lato 2007

56
Origami chair- projekt Frank Lloyd Wright wykonany z drewna

Bent colletion- projekt Moroso, meble wycinane laserowo z aluminium

Design Takes on Risk- wystawa MOMA w 2005. Projekt Joerg Student z IDEO. Polipropylenowy
namiot w kształcie cebuli

57
Lampa- projekt Vaughan Designs, wykonana z metalu, ale wyglądająca jak z papieru

Magnetyczna zasłona - projekt Florian Krautli, dająca możliwość nadania dowolnego kształtu2008

Bloxes-system - system modułów z tektury dający możliwość budowania przestrzennego 2008

58
Prismatic Table- projekt Isamu Noguchi powstal w 1957r. Wykonany z aluminium

Origami Side Table - zaprojektowany przez grupę projektową Philadelphia, laserowo wycinana stal

Powernap Furniture - projekt Nina Olsen z 2008 r, stal cięta laserowo

59
Różne projekty - Daniel Schipper do projektów wykorzystuje plastik który można poddać
recyklingowi oraz zużyte opakowania np. po mleku

Decagon House- ciekawe rozwiązanie pokrywania budynków, rozkładane dachy, 2008

Dom w Tokio - zaprojektowany przez Yasuhiro Yamashita w 2008

60
Poduszki origami- Urban Outfitters 2009

Cocktail Bar - projekt Roland Mouret, grudzień 2009

Wykorzystałam materiały z artykułu „ Origami settings- Architecture and Design. 44

44 http://www.origamisources.com/origami_sightings_architecture_design.htm

61
 Sushi i Origami- co łączy obie sztuki

Zgłębiając historię sushi i origami, odnalazłam elementy wspólne. Porównałam epoki

Heian (794- 1185), Edo (1603- 1868), Meji (1868- 1912).

Heian - sushi od czasów Heian należało do niezwykle popularnych prezentów wręczanych

dostojnikom dworskim i rodzinie carskiej. Może były pakowane w papierowe opakowanie origami?
Edo - upowszechnił się zwyczaj przesyłania shogunowi lokalnych specjałów, bardzo cenione było
sushi. Nastąpiła rewolucja origami - wzrosła popularność tej sztuki. W okresie (1797r) w Japonii
powstał pierwszy podręcznik origami, w którym pokazano 49 sposobów składania żurawia,
japońskiego symbolu szczęścia.
Meji - Rewolucja kulinarna. Otwarcie na świat. Wymiana kuchni europejskiej z japońską. Sztuka
origami zaczęła być przedmiotem nauczania w szkołach podstawowych. Uczniowie do dziś uczą się
origami.
Origami ma wiele odmian, podobnie jak sushi . Jest podstawą, która stanowi początek
poszukiwań i zdobywania kolejnych doświadczeń.

62
 Opis rezultatu projektowego- streszczenie

SUGAMI SET to zestaw do sushi dla osoby początkującej, łączący dwie najbardziej
charakterystyczne dla Japonii tradycje: sushi i origami. W całości wykonany z papieru, ukazującego
jednorazowość produktu. Użyłam papieru syntetycznego Tyvek gramatura ok 300g/m², gdyż jest
odporny na wilgoć, tłuszcze oraz jest nierozerwalny. Dobrałam wzór papieru przypominający
oryginalny czerpany papier japoński z widocznymi włóknami. Podkreśla on japońską subtelność
oraz kształt naczynia.

Japoński papier tradycyjny Papier syntetyczny Tyvek

W skład zestawu SUGAMI SET wchodzą: mata do zwijania sushi, naczynia w postaci
szablonów do złożenia, pałeczki wraz nakładką treningową, a wszystko uzupełnione szczegółową
instrukcją. Znajduje się ona wewnątrz opakowania.

SURIGAMI SET przeznaczony jest dla dwóch osób. W momencie, gdy jedna osoba
przygotowuje sushi, druga składa papierowe naczynia do podania potrawy.

Pałeczki z nakładką treningową umożliwiają naukę prawidłowego ich chwytania. Po

nauczeniu się poprawnego posługiwania pałeczkami, nakładkę w każdej chwili można zdjąć i
sprawdzić swoje umiejętności.
Ostatnim elementem są podkładki pod naczynia, pokazujące sposób ich ułożenia na
stole. Jest to bardzo ważne, gdyż są w Japonii zasady dotyczące ustawienia naczyń.
Na opakowaniu zestawu znajduję się spis produktów niezbędnych do wykonania
trzech rodzajów sushi. Przepisy znajdują się wewnątrz opakowania.
Założyłam iż SUGAMI SET jest produktem ogólnie dostępnym w sklepach, które
oferują żywność orientalną oraz inne produkty nawiązujące do kultury Japonii.

63
Dokumentacja fotograficzna

64
65
66
 Konsultacje

Yoko Akiba
Masakatsu Yoshida

67
68
 Bibliografia

Tanizaki J, Pochwała cienia, tłum. H. Lipszyc, Kraków 2005

Alina Kwabisz, Katarzyna Liwak- Rybak, Podróże kulinarne. Tradycje, smaki, potrawy.
Rzeczpospolita 2008
Iwona Kordzińska- Nawrocka, Japońska kultura kulinarna, wyd. Trio Warszawa 2008
Janina Rubach- Kuczewska, Życie po japońsku,wyd. Iskra, 1983
R. Barthes, Imperium znaków, tłum. A.Dziadek, Warszawa 2004
Hibino T., Sushi no kao...( Oblicze sushi , rewolucja smaku, którą wymusił czas )
Ōbunsha, Tōkyō 1997
Konjaku Monogatarishū ( Zbiór opowieści dawnych i dzisiejszych ), Tōkyō 1981,
opowieść 23
Natasza Socha, Agnieszka Sijka, Made in Japan, Nr 6/2001 ( 950)
Soonboke Smith, Origami dla początkujących, Świat Książki, Warszawa 2007
Florence Temko, Origami. Pudełka z papieru, Wydawnictwo RM, Warszawa 2005

http://pl.wikipedia.org

http://www.lib.nakamurau.ac.jp/kaibara/yojokun/index.htm , dostęp: 02.05.2007

http://www.magazyntrendy.pl/podglad.php?id=166,

http://www.cyberbaba.pl/component/option,com_fireboard/Itemid,182/id,2301/cat
id,20/func,fb_pdf/

http://roman.plebanski.w.interia.pl/jappap.html

www.virtualginza.com/washiplant.htm

http://www.origami.art.pl/papier.php

http://www.matematyka.wroc.pl/doniesienia/origami-modu%C5%82owe-cz.i

www.sp114.edu.pl/strona/publik/origami.doc
http://www.origamisources.com/origami_sightings_architecture_design.htm

Nibongo gogen jiten (Słownik etymologiczny języka japońskiego), Gakken 2004,

69
słownik elektroniczny Casio XD-ST 6300.

70