TIBBİ BİYOKİMYA

LABORATUVAR UYGULAMALARINA GİRİŞ

DERS NOTU

2022-2023
 1. BİYOKİMYA LABORATUVARINDA TEMEL KURALLAR VE GÜVENLİK

Laboratuvar çalışma ortamında öncelikle kendimizi nasıl koruyacağımızı bilmemiz önemlidir.

Biyolojik materyallerin çalışıldığı klinik laboratuvarlarda bulaşıcı mikroorganizmalar için çeşitli
önlemler almak enfeksiyon riskini azaltır. Ayrıca yoğun asit/baz çözeltilerinin vücuda teması hasara
neden olabileceği için bu kimyasal maddelerle nasıl çalışılacağı öğrenilmelidir.

Temel Laboratuvar Kuralları

Öncelikle laboratuvar alt yapısının güvenli çalışma sistemine uygun olarak planlanmış olması
gerekir. Laboratuvarda uygun havalandırma sistemi ve çeker ocak bulunmalıdır.

Kontaminasyonu önlemek için özel atık sistemlerinin oluşturulması gerekir.

Laboratuvar çalışmalarında ilk kural sessiz ve düzenli olmaktır. Çalışma ortamının temiz ve
düzenli olması riskleri azaltır ve işleri kolaylaştırıp hızlandırır.

tezgah, dolaplar, raflar), aletler, cam eşya ve laboratuvar kıyafeti daima temiz
tutulur. Deneyin yapıldığı tezgah üzerine kesinlikle kıyafet konulmamalıdır.

Kullanılmış ve kullanılmamış malzemeler birbirine karıştırılmamalıdır.

Laboratuvarda şaka yapılmaz ve koşulmaz. Ani hareketlerden kaçınılmalıdır.

(beyaz önlük vb.) ile çalışılmalıdır. Önlüğün düğmeleri

mutlaka kapatılmalıdır.

Laboraruvarda çalışmaya başlamadan önce uzun saçlar mutlaka toplanmalıdır.

Laboratuvarda çalışmaya uygun; rahat ve düz ayakkabılar giyilmeli, burnu açık ayakkabılar tercih
edilmemelidir.

Çalışmaya başlamadan önce yüzük, kolye, bilezik gibi eşyalar çıkarılmalıdır.

kapatılmalıdır.

Tırnaklar kısa ve temiz olmalıdır.

k-içecek bulundurulmamalıdır.

Her çalışmada mutlaka eldiven giyilmelidir. Çalışma bittikten sonra eldivenler çıkarılıp atılmalı ve
eller mutlaka yıkanmalıdır.

Laboratuvarda çalışırken kesinlikle ağız yoluyla pipetaj yapılmamalı, puar kullanılmalıdır.

1
 Laboratuvarda kimyasal maddelere çıplak elle dokunulmamalı ve hiçbir kimyasal madde
koklanmamalıdır.

şişelerinden gereği kadar madde alınmalı, artanlar stok şişesine boşaltılmamalıdır.

Malzeme ve cihazlar kullanılırken son derece itina gösterilmeli, her bir cihaz usulüne uygun bir
şekilde dikkatlice kullanılmalıdır.

su kullanılmalıdır.

Deneylerde kullanılacak kimyasal maddeler önceden hazır bulundurulmalıdır. Kimyasalların ve

ayıraçların yeri daima belli olmalı ve kullanıldıktan sonra yerlerine konulmalıdır.

tutulmalı, yanında çakmak, kibrit gibi yakıcı maddeler kullanılmamalıdır.

Kimyasal ve reaktif kapları asla açık bırakılmamalıdır. Kimyasal maddeler uygun şartlarda
saklanmalıdır.

i, musluk suyu ile hemen yapılmalıdır. Daha sonra

da deterjanla yıkanarak musluk suyundan geçirilip saf su ile durulanmalı ve etüvde kurutulmalıdır.
Bu temizlik işlemiyle giderilemeyen biyolojik örnekler (kan vb.) için hazırlanmış özel çözeltiler
kullanılır.

notlar alınır. Deney sırasında

yapılan işler kaydedilir (deney protokolü).

n cam alet ve eşya temizlenir, tezgah üzerindeki gereçler

düzenlenir. Isıtma işleminde ispirto ocağı kullanılıyorsa kapağı kapatılır, ısıtıcının musluğu ve ana
gaz musluğu kontrol edilir. Su musluklarının açık kalıp kalmadığı kontrol edilir.

Her çalışmadan sonra eller sabunla mutlaka yıkanmalıdır.

Laboratuvar atıkları ile evsel atıklar birbirine karıştırılmamalıdır. Hastalık bulaştırma riski
taşımayan evsel atıklar siyah renkli evsel atık poşetine atılmalıdır. Kullanılmış pamuk, gazlı bez,
enjektörün plastik kısmı gibi yaralama riski olmayanlar ise kırmızı renkli tıbbi atık poşetine
atılmalıdır. Bistüri ucu, enjektör ucu, lanset gibi sivri uçlu “DELİCİ-KESİCİ” atıklar sert plastikten
yapılmış, ağzı dar ve devrildiğinde içindekilerin etrafa saçılmayacağı güvenli tıbbi atık kaplarına
atılmalıdır.

Kimyasal maddelerin üzerindeki uyarılara ve işaretlere dikkat edilmelidir.

2
 Laboratuvar Uyarı İşaretleri

Biyolojik Tehlike Yüksek Derecede Yanabilir Aşındırıcı

Oksitleyici Etken Dikkat Zararlı

Zehirli

Zararlı Patlayıcı Çevreye Zararlı

Çok Zararlı Radyasyon Sağlığa Zararlı

Kişisel koruyucu ekipmanlar kullanılmalıdır. Bu ekipmanlar şunlardır: önlük, eldiven, maske,

bone, gözlük, sıvı sabun, el dezenfektanı, biyogüvenlik kabini…

3
 Cam Eşyanın ve Laboratuvar Gereçlerinin Temizlenmesi

Malzemenin temizlenmesinde amaç, kimyasal/biyolojik kalıntıların giderilmesidir. Günümüzde

kan ve diğer biyolojik materyal çalışılırken otomatik pipetler kullanılmakta ve plastik uçları atılmaktadır.
Biyolojik örneklerle çalışırken bulaşmanın (kontaminasyon) önlenmesi için tek kullanımlık (disposable)
laboratuvar gereçleri tercih edilmelidir.

- Cam eşyanın genel temizliği: a) Deterjanla yıkanır ve musluk suyu ile durulanır. b) % 2'lik hidroklorik
asit çözeltisinde 15 dakika bekletilir. c) Tekrar musluk suyu ile yıkanır. d) Saf su ile durulanır ve 90 º C’lik
etüvde kurutulur.

- Pipetlerin temizliği: a) Pipetler musluk suyu altında kalıntılar gidene kadar yıkanır, yaklaşık 3-4 saat
suda bekletilir. b) Saf su ile durulanır. Etüvde kurutulur.

- Kurumuş kan kalıntısı olan cam eşyanın yıkanması: a) Bir gece potasyum hidroksit çözeltisinde
bekletilir. b) 12-24 saat bikromat çözeltisinde bekletilir. c) Musluk suyu ile yıkanır, saf su ile durulanır.
d) Etüvde 90oC’de bir saat kurutulur.

Bikromat yıkama çözeltisinin hazırlanması: Bir litrelik ölçü balonuna 500 mL saf su konur. 250 mL
derişik sülfürik asit yavaşça eklenir. Dışarıdan musluk suyuna tutularak soğutulur. 100 gr potasyum
bikromat eklenir ve karıştırılır. Saf su ile litreye tamamlanır.

Büret musluğunun açılması: 100 mL saf su içinde çözünmüş 100 gr potasyum hidroksit (%100’lük)
900 mL %70’lik etil alkolle 1000 mL’ye tamamlanır. Büret bu çözeltide bekletilerek tıkanıklık giderilir.

4
 2. LABORATUVAR UYGULAMALARINA GİRİŞ

2.1. LABORATUVAR MALZEMELERİ

DENEY TÜPÜ: Uzun, silindir şeklinde ve ince çeperli olan deney tüpü çeşitli deneylerin
yapılmasında kullanılır. Tüp içindeki sıvıların her yönden görülebilmesine olanak sağlar. Cam veya
plastikten yapılmış olabilirler. Sıcaklığa dayanıklı olanlar Jena veya Pyrex camından yapılır. Ayrıca
çevrilip sallamak suretiyle doğrudan alevde ısıtılabilme özelliğine sahiptir. Bir deney tüpü ortalama
olarak 10 mL kadar sıvı alır. Isıtma ve kaynatma deneylerinde hiçbir zaman tüp dörtte birinden fazla
doldurulmamalıdır. Isıtmak için tüpün ağzına yakın bir yerden, yaklaşık olarak 45° lik bir eğimle
tutmak gerekir. Tüp sıvının üst kısımlarına yakın yerden ısıtılmalıdır. Isıtma sırasında tüp,
çatlamaması ve sıvının fışkırmaması için, parmaklar arasında yuvarlanır gibi devamlı çevrilmelidir.
Tüpte yapılan ısıtma deneylerinde tüpün ağzı, deneyi yapan kişiye veya başkasına doğru
olmamalıdır.

CAM MALZEME KAPAKLARI: Mantar, plastik veya camdan yapılmışlardır. Tüp, balon joje ve
erlenmayer gibi cam kaplarda kullanılabilirler. Solüsyonun buharlaşmasını, dökülmesini ve içine
yabancı madde girmesini önler.
SANTRİFÜJ TÜPÜ: Dipleri konik olan silindirik tüplerdir. Santrifüje dayanıklı camdan yapılırlar.
Katı maddeleri sıvılardan ayırmada veya iki sıvı fazı birbirinden ayırmada kullanılır. Üzeri dereceli
ve kapaklı olanları vardır.

5
EPENDORF TÜPÜ (MİKROSANTRİFÜJ TÜPÜ): Kapaklı plastik tüplerdir. Küçük hacimli
karışımları santrifüj etmeye yararlar. Ayrıca labaoratuvarlarda serumun saklanmasında da
kullanılırlar.

TÜP SPORU: Çalışma esnasında tüplerin dik durmasını sağlayan bir malzemedir. Tahta, plastik
veya metalden yapılmış olabilen tüp sporlarının standart delikleri vardır.

ERLENMAYER: Ağızları dar, konik cam kaplardır. Hacimleri çeşitlidir. Özellikle buharlaşması
istenmeyen çözeltilerin hazırlanmasında, ısıtılmasında ve titrasyon deneylerinde kullanılırlar.
Ağızları dar olduğu için çalkalanmaları kolaydır.

BEHER: Değişik büyüklükte, geniş, silindirik ve dibi düz cam kaplardır. Beher, çözeltilerin
hazırlanmasında, karıştırılmasında ve ısıtılmasında kullanılır. Ağızları, içlerindeki solüsyonu kolayca
boşaltmaya imkan verecek şekilde yapılmıştır (üst yanında çıkıntı).

6
MEZÜR (DERECELİ SİLİNDİR): Volümetrik bir kap olup sıvıların hacmini ölçmede
kullanılırlar. Az sıvı miktarları büyük silindirlerde ölçülmemelidir.

Ölçü silindiri (mezür) de pipet ve büret gibi kullanılır. Bu cam kapların içindeki sıvı seviyesi ölçülürken
ölçek (skala) daima göz hizasında olmalıdır. Sıvı yüzeyinin cam eşya içerisinde oluşturduğu konkavlık,
hacmi gösteren ölçek çizgisine teğet olmalıdır.

BALON JOJE (VOLÜMETRİK KAP): Armut biçiminde, uzun ve dar boyunlu kaplardır.
Boyunlarında belli sıcaklıkta belli hacmi gösteren bir çizgi vardır. Çeşitli hacimleri vardır. Çözelti
hazırlamak ve bir maddeyi belirli bir oranda sulandırmak gibi işlemlerde kullanılırlar.

7
ADİ BALON: Çözeltilerin ısıtılmasında ve hazırlanmasında kullanılan dipleri düz veya yuvarlak
olan dar boyunlu cam kaplardır.

HUNİ: Çözeltilerin dar boyunlu kaplara aktarılmasında ya da çöken katıların sıvıdan ayrılması için
yapılan süzme işlemlerinde kullanılan, çapları değişik olabilen bir malzemedir. Süzme işleminde
süzgeç kağıtları kullanılır.

CAM PİPET: Dar cam borular olup alt uçları koniktir. Belirli ölçüde sıvıları aktarmada kullanılırlar.
Cam pipete ağızla sıvı çekilmemelidir. Sıvı çekmek için puar gibi malzemeler kullanılabilir.

8
PUAR: Özellikle asit ve baz gibi zararlı maddeleri cam pipetle çekmede puar kullanılır. Puarın A, S
ve E gibi kısımları vardır. Cam pipet S uçtan puara takılır. A harfine basılı iken puar sıkılınca
içindeki hava boşalır. Puar içindeki hava boşaltıldıktan sonra S harfine basılınca solüsyon pipetin
içine çekilir, E harfine basılınca pipetin içindeki solüsyon boşaltılır.

PASTÖR PİPETİ: Laboratuvarlarda bulaşma riskini ortadan kaldırarak sıvıların transfer

edilmelerinde kullanılırlar. Cam veya plastikten yapılmış olabilirler. Ampülleri ve gövdeleri vardır.
Ampül sıkılıp pipetin ucu sıvıya daldırılır, pipetin ucu sıvı içindeyken ampül bırakılır. Bu şekilde
pipetin içine sıvı çekilmiş olur. Ampül tekrar sıkıldığında ise pipetin içindeki sıvı boşaltılmış olur.

BÜRET: Alt uçlarında musluk bulunan dereceli cam borulardır. Titrasyon yapmak için kullanılırlar.
BÜRET SPORU: Büreti dik tutmak amacıyla kullanılırlar.

9
Büretlerin kullanımı: Büretle birlikte kavrayacak şekilde musluk sol el ile tutulur, sağ eldeki erlenmeyer
her damlada çalkalanarak büretten sıvı damlatılır. Gerektiğinde musluk vazelin ile yağlanır. Titrasyon
işlemi bittikten sonra büret hemen boşaltılır ve distile su ile yıkanır.

HAVAN: Katı maddelerin ezilmesinde kullanılır.

PİSET: Az miktardaki distile su gereksinimini karşılamakta kullanılan plastik kaplardır.

Gövdelerine basıldığında içlerindeki sıvı boşaltılmış olur.

OTOMATİK PİPET: Laboratuvarlarda sıklıkla kullanılan, istenilen hacmi ayarlama olanağı veren
pipet türleridir. Pipetin üst kısmında bulunan bir piston aracılığıyla sıvı alınıp geri verilir. Uygun
boyda tek kullanımlık plastik pipet uçları kullanılır. Her numune veya çözelti için yeni bir pipet ucu
kullanılması kontaminasyonu önler. Otomatik pipetler, kullanımlarının pratikliği ve hassasiyetleri
nedeniyle sıklıkla tercih edilmektedir.

10
Otomatik pipet kullanılması:

parmakla birinci durak noktasına kadar bastırıldıktan sonra pipet ucu örnek içine
daldırılır.

yavaşça serbest bırakılır, böylece pipet ucuna sıvı dolar. Piston aniden serbest bırakılırsa
sıvı içeriye fışkırarak gireceğinden pipet içi kirlenebilir.

t ucu örnek/çözeltiden çıkarılır.

Pipet, örneğin aktarılacağı tüpe daldırılarak piston ikinci durak noktasına kadar bastırılır.

örnekten dışarı çıkarılır, piston yavaşça bırakılır. Kullanılan

uç atık kabına atılır.

PARAFİLM: Deney tüpleri ve diğer kapların ağızlarının kapatılmasında kullanılır. Kullanma

sırasında parafilm hafifçe gerilerek cam malzemeye kolayca yapışması sağlanır.

SAAT CAMI: Az miktardaki katı maddelerin ısıtma ve kurutma gibi işlemlerinde kullanılan konkav
yapılı cam malzemelerdir. Bazı deneylerde ve tartımda kullanılabilirler.

11
DESTİKATÖR: Genellikle katı kimyasalların nem almadan bekletilmesinde veya saklanmasında
kullanılan malzemelerdir. Tabanında nem çekici maddeler vardır. Bunlardan en çok kullanılanları
kalsiyum klorür ve silikajeldir. Desikatörü tanımƖamak gerekirse nem tutucu olarak içine kalsiyum
klorür veya silikajel konulan ve kurutma dolabında kurutulan örneklerin havanın nemini almadan
soğuması için kullanılan kapaklı cam kaplardır. İki türü vardır, normal desikatör ve vakumƖu
desikatör.

SPATÜL: Kimyasal maddelerin tartılması sırasında madde transferinde kullanılır. Bazılarının ucu
kaşık gibidir bazılarının ise düzdür.

MAŞA: Isıtılacak bir kabı emniyetle tutmaya yarayan metal veya tahtadan yapılmış gereçlerdir.

BUNZEN BEKİ: Deneysel çalışmalarda ısıtma işleminin yapılmasında kullanılan ve alevin ince ve
düzenli olmasını sağlayan gereçlerdir.

ÜÇLÜ SAC AYAĞI: Bunzen bekide yapılacak ısıtmalarda cam malzeme üçlü sac ayağı üzerine
yerleştirilmektedir.

12
AMYANTLI TEL: Isıyı homojen iletir. Cam malzemede çözeltiler ısıtılacağı zaman amyantlı tel
üzerine yerleştirilir. Böylece cam malzemenin çatlaması önlenir.

TEMİZLEME FIRÇALARI: Cam malzemelerin temizliği için kullanılan tel fırçalardır.

KÜVET: Plastik küvetler, ucuzdur ancak kullanımları esnasında kolayca çizilebilmeleri sebebiyle
uzun ömürlü değildirler. Kuartz küvetler ideal olmakla birlikte çok pahalıdırlar. Kuartz küvetler
çeşitli hacimlerde sıvı alabilir.

13
2.2. LABORATUVAR CİHAZLARI

pH-METRE: Çözeltinin pH’ını ölçmede kullanılırlar. Cihazın pH ölçmeye yarayan kısmına elektrod
denir.

pH metrenin kullanılması:
1- Elektrod distile su ile yıkanır. Kuru ve yumuşak bir kağıt havlu ile kurulanır.

2- Ölçüm yapılacak çözeltinin içine elektrod daldırılır. Sistemin dengeye gelmesi beklenir.

3- Çözeltinin pH’sı göstergeden okunur.

4- Ölçüm işleminin sonunda (veya yeniden bir ölçüm yapılmadan önce) elektrod tekrar yıkanır ve
özel sıvı (KCl) içeren kabına takılır. Elektrod mutlaka sıvı içinde beklemelidir. Aksi halde kuruyarak
fonksiyon yapamaz hale gelir.

MANYETİK KARIŞTIRICI: Zor çözünen maddelerin karıştırılarak çözünmelerini, çözelti içinde

homojen bir şekilde dağılmalarını sağlayan cihazlardır. Bu cihazlarda bir manyetik alan bulunur.
Karıştırma işlemi için çözeltinin içine manyetik bar adı verilen çubuklar atılır. Manyetik bar üzeri
plastikle kaplı mıknatıslardır. Cihaz çalıştırıldığında manyetik bar, manyetik alan sayesinde çözelti
içinde dönerek çözeltinin karışmasını ve böylece maddelerin kolayca çözünmesini sağlar. Bu
cihazların ısıtıcılı olanları da vardır.

14
VORTEKS (KARIŞTIRICI): Deney tüpündeki karışımı çalkalamaya yarayan cihazdır. Tüpün dibi
cihazın üzerindeki uygun yere yerleştirilip hafif bastırılınca cihaz otomatik olarak çalışır veya açma
düğmesinden cihaz çalıştırılır.

TERAZİ: Tartımlarda kullanılırlar. Basit teraziler l00 mg’a kadar, analitik teraziler ise 0.l mg hata
payıyla tartar. Günümüzde yaygın olarak kullanılanlar dijital terazilerdir. Tartımda dikkat edilecek
noktalar:

Titreşimden, asit ve su buharlarından uzak olmalı ve sıcaklık sabit tutulmalıdır.

teraziye doğrudan konulmamalıdır. Katılar için tartı kabı gereklidir. Sıvılar beher
içinde tartılır.

bitince terazi kapatılarak dökülmüş madde varsa kuru bir fırça ile temizlenmeli ve silinmelidir.

ADİ TERAZİ: Hassas olmayan tartımlarda kullanılır.

HASSAS TERAZİ: Miligrama kadar küçük miktarları tartan cihazlardır.

15
BENMARİ: Su banyosudur. Deneylerin sabit sıcaklıkta yürütülmesinde kullanılırlar.

ETÜV: Malzemelerin kurutulmasında ve deneylerdeki inkübasyon işlemlerinde kullanılır.

SANTRİFÜJ: Deney tüplerini yüksek hızda çevirmek suretiyle sıvı içindeki parçacıkların dibe
çökerek ayrılmalarını veya farklı yoğunluktaki sıvıların birbirinden ayrılmalarını sağlayan
cihazlardır.

16
Santrifügasyon, santrifüj kuvvetlerinden (dönme ile oluşan merkezkaç kuvvetten) yararlanılarak
çökeltiyi çözeltiden ayırmak için geliştirilmiş bir ayırma yöntemidir. Çökelti süzgeç kağıdıyla
tutulamayacak kadar küçük ise veya ayırma işleminin hızlandırılması gerekiyorsa santrifüj yöntemi
seçilir. Çok küçük taneciklerin ayırımı için yüksek devirli santrifüjler (ultrasantrifüj) bulunmaktadır.
Santrifüj çeşitli büyüklükte ve özellikte olabilir. Basit bir set üstü santrifüjünde motorla döndürülen
bir başlık ve buna asılı tüp kefeleri mevcuttur. Santrifüj yapılacak her tübün karşısına eşit
ağırlıkta tüp konulmalıdır. Santrifüj edilecek tüp, santrifüj sırasında oluşan basınca dayanıklı
olmalıdır. Aleti çalıştırırken ve durdururken hız kademeli olarak çoğaltılıp azaltılmalıdır.
Santrifüj kapağı alet tamamen durmadan açılmamalıdır.

Santrifüj hızı, dakikadaki devir sayısı cinsinden belirtilir. Belirli bir işlemde santrifüj kullanılabilmesi
için dakika devir sayısı (rpm=rotation per minute) ve santrifüj süresi verilmesi yeterlidir. Ancak
dakikadaki devir sayısı dönen başlığın yarıçapı ile ilgili olduğundan, farklı yarıçaplardaki (farklı
modellerdeki) santrifüjlerde, aynı rpm’de santrifüj edilen maddenin birim zamandaki çökmesi aynı
olmaz. Bu nedenle dakika devir sayısını kullanmak doğru değildir. Bunu yerçekimi kuvveti (g) ile
ifade edilen santrifüj merkezkaç kuvvetine çevirmek gerekir.

Santrifüj merkezkaç kuvvetini (g), rpm 'a çevirmek için aşağıdaki formül kullanılır:

g = (rpm)2 x r x 1.118 x 10-5

r = tübün dibi ile santrifüj ekseni arasındaki uzaklık (santrifüj başlığının yarıçapı; cm)

Klinik biyokimya laboratuvarlarında idrar ve kan numuneleri 600 g’de çevrilmelidir. Bu amaçla
dakika devir sayısı 3500-4000 olan set üstü santrifüjler kullanılır.

17
SPEKTROFOTOMETRE: Bir çözeltiden geçen veya çözeltinin tuttuğu ışık miktarından
faydalanarak o çözelti içindeki madde miktarını ölçme işlemine fotometri, bu ölçümü yapan cihazlara
ise fotometre denir. Spektrofotometrelerde konsantrasyonu belirlenecek maddeyi içeren çözelti
üzerine spesifik dalga boyundaki ışık gönderilir. Klinik biyokimya laboratuvarındaki
spektrofotometreler ultraviyole ışık (195-380 nm) ve görünür ışık (380-750 nm) aralığını
saptayabilecek şekilde düzenlenmiştir.

18