Etil Bromür Eldesi

KARADENİZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ
FEN FAKÜLTESİ, KİMYA BÖLÜMÜ
ORGANİK KİMYA LABORATUVARI II
EDİTÖR
Prof.Dr.Nurettin YAYLI
Diğerleri
Organik Kimya Anabilim Dalı Öğretim Elemanları
Trabzon 2012
İÇİNDEKİLER
DENEY 1 Yükseltgenme(Siklohekzanon, Benzoik asit)........................................ 6
DENEY 2 İndirgeme(Azoksibenezen)..................................................................... 18
DENEY 3 Nükleofilik Alifatik Substitüsyon(Etil Bromür)................................... 26
DENEY 4 Karbon-Heteroatom Çok Katlı Bağlara Katılmalar(Ürotropin)........ 35
DENEY 5 Moleküler Çevrilmeler (-Metil İndol)................................................. 43
DENEY 6 Nükleofilik Aromatik Substitüsyon (İyodobenzen).............................. 53
DENEY 7 Karbon-Karbon Çok Katlı Bağlara Katılmalar (Siklohekzanol)....... 62
DENEY 8 Eliminasyon (Siklohekzen)..................................................................... 78
DENEY 9 Elektrofil Aromatik Substitüsyon (o-, p-nitrofenol)............................. 86
DENEY 10 Nükleofil Açil Substitüsyon ( Asetoasetik ester)................................... 98
1
ÖĞRENCİLERİN DİKKATİNE
➢ Laboratuar kazalarına ve zehirlenmelere ilişkin talimatı okuyunuz.

➢ Bir kaza anında derhal laboratuar görevlisine başvurunuz.
➢ Su ve butan gazı musluklarını kullanılmadığı hallerde kapalı tutunuz.
➢ Zehirli maddelere kapalı ocakta çalışınız.
➢ Gaz çıkışı olan denemeleri kapalı ocakta yapınız.
➢ Eter, Alkol gibi çözücülerle bek alevi yanında çalışmayınız.
➢ Laboratuarda dikkatli, sessiz, düzenli ve temiz çalışınız.
➢ Lavaboları süzgeç kağıdı v.s. atarak tıkamayınız.
➢ Aspiratörleri çalıştırarak laboratuar havasını sürekli temiz tutunuz.
➢ Laboratuar çalışmalarında gözlerinizi koruyunuz. Mümkünse gözlük takınız.
➢ İzin verilmeyen denemeleri yapmaya kalkışmayınız.
➢ Cam kesme, mantar delme ve geçirme işlemlerini bez kullanarak yapınız.
➢ Laboratuar bitiminde masanızı temizleyiniz.
➢ Aletleri dikkatli kullanınız, temiz bırakınız.
➢ Laboratuar bitiminde su ve gaz musluklarını kapatınız, elektrik fişlerini çekiniz.
➢ Asid ve baz ilavelerini dikkatli yapınız.
➢ Deneylerde belirtilmediği sürece derişik asid kullanmayınız.
➢ Kimyasal maddelerin tadına bakmaya kalkışmayınız.
➢ Zehirli ve yakıcı sıvıları ağız yoluyla çekmeyiniz.
➢ Isıtmaları dikkatli yapınız.
➢ Isıtma yapılan tüpün ağzını kendinize veya arkadaşınıza doğru tutmayınız.
➢ Reaktif şişelerinin ağzını açık bırakmayınız.
➢ Laboratuara başlamadan önce denemelerin teori ve pratiğini iyice öğreniniz.
2
LABORATUVAR KAZALARI VE İLK YARDIM
YANGINLAR
Yangın çıktığında yapılacak ilk iş, paniğe kapılmadan gaz musluklarını kapatmak
ve çevredeki bütün yanıcı maddeleri uzaklaştırmaktır. Bir beherya da balon içindeki
madde alev alırsa, acele bir şekilde masadaki diğer yanıcı maddeler uzaklaştırılmalı, tüm
elektrikli ısıtıcılar kapatılmalıdır. Alevi söndürmek için üflememeli ve kesinlikle su
kullanılmamalıdır. Alev, hava ile teması kesilerek söndürülmelidir. Bu amaçla, ıslak, temiz
bir bez, havlu veya kum kullanılabilir. En iyisi bir "Yangın Söndürücü" kullanmaktır.
Elbise tutuşunca, alev bir havlu ile bastırılarak söndürülmeli, varsa duş kullanılmalıdır.
Böyle bir tutuşmada kişinin koşmaması gerekir. Çünkü koşmak yanmayı hızlandırır.
Gerekirse kişinin koşması engellenmeli, yere yatırılıp bir battaniyeye sarılarak yangın
söndürülmelidir.
Yangın anında derhal itfaiyeye haber verilmelidir.
PATLAMALAR
Laboratuvarlarda çeşitli patlamalar da kaza nedenidir. Yapılan reaksiyonun hızı

fazla ise her an bir patlama olabilir, bu tür reaksiyonlarda çok dikkatli çalışmalı ve
koruma gözlüğü kullanılmalıdır. Örneğin metalik sodyumun suyla reaksiyonu çok ağır
kazalara neden olabilir. Sodyum parçacıkları ve artıkları hiç bir zaman çöp kutalarına ve
lavabolara atılmamalı ve havada açık olarak bırakılmamalıdır. Sodyum artıkları, bir
miktar alkolde çözülerek yok edilmelidir. Peroksidler, kloratlar, azotürler gibi maddelerle
çalışmalarda, kapalı tüplerde yapılan ısıtmalarda gerekli emniyet tedbirleri mutlaka
alınmalıdır.
KESİKLER
Kesik küçük ise, birkaç dakika sıkılarak kanatılır ve kesik içinde cam kalmamasına
dikkat edilir, sonra hidrojen peroksitli su ile yıkanır ve kesik üzerine yara tozu konarak
sarılır. Derin kesiklerde doktora başvurulur ve ilk yardım olarak, kan kaybını önlemek
için kanayan yerin hemen üstü kuvvetlice sıkılır, fakat bu devamlı sıkma beş dakikayı
geçmemelidir.
YANIKLAR
Yanıklar su ile yıkanmamalıdır. Hafif yanıklarda deri kabarmamıştır. Yanık önce

alkolle yıkanmalı, sonra vazelin veya yanık merhemi sürülerek üstü açık bırakılmalıdır.
Ağır yanıklarda, ya da derinin kızardığı, parlaklaştığı yanıklarda geçikmeden taze
3
hazırlanmış % 5 lik tannen çözeltisi veya % 1 lik sodyum bikarbonat çözeltisi sürülüp,
hemen tıbbi yardım istenmelidir.
Asid Yanığı: Asidlerin ele dökülmesi veya yüze sıçraması durumunda bunların
değdiği yer önce bol su ile, sonra doymuş bikarbonat çözeltisi ile yıkanır.
Alkali hidroksidlerin sıçradığı yer ise yine önce bol su ile, sonra % 1 lik asetik asid
ile yıkanır.
Bromùn neden olduğu yanıklarda deri hemen su ile yıkanıp kurutulur. Sonra
petrol eteri veya alkol ile yıkanır. Deri gliserin ile iyice ovulur. Birkaç dakika sonra gliserin
giderilir ve yanık merhemi sürülür.
Sodyum: Deri üzerindeki küçük sodyum parçacıkları uzaklaştırılır. Deri su ile iyice
yıkandıktan sonra % 1 lik asetik asid çözeltisi ile yıkanır. Kurutulur ve zeytin yağına
batırılmış steril bez ile sarılır.
Fosfor: Deri su ile iyice yıkandıktan sonra % 1 lik gümüş nitrat çözeltisi ile sonra su
ile yeniden yıkanır.
Organik bileşikler: Organik maddeler deriye bulaşmışsa, alkol veya aseton gibi bir
çözücü ile, sonunda da sıcak su ve sabun ile yıkanmalıdır.
GÖZ KAZALARI
Hemen doktora başvurmak gerekir. Geçikme tehlikeli olabilir.
Asid: Göz yıkayıcı veya bir piset kullanarak göz bol su ile yıkanmalıdır. Daha sonra
göz % 1 lik sodyum bikarbonat çözeltisi ile yıkanır.
Baz: Asidde olduğu gibi, göz bol su ile yıkanır. Daha sonra % 1 lik borik asid
çözeltisi ile yıkanır.
Brom: Bol su ile iyice yıkandıktan sonra % 1 lik sodyum bikarbonat çözeltisi ile
yıkanır.
ZEHİRLENMELER
Madde ağızda fakat yutulmamışsa hemen dışarı atılır, tekrar tekrar su ile yıkanır.
Madde yutulmuş ve hasta baygın değilse dört veya beş bardak sabunlu sıcak su veya tuzlu
ılık su gibi kusturucular verilerek mide boşaltılır. Zehir bilinmiyorsa, iki çay kaşığı tannik
asid bir bardak suda karıştırılıp içirilir. Mide temizlendikten sonra süt, çiğ yumurta ve
lapa verilir. Zehir biliniyorsa aşağıdaki işlemler yapılmalıdır.
Asidler: Kireç suyu, magnezyum oksid bulamacı veya karbonat bol suyla içirilir.
Daha sonra süt veya lapa verilir. Kusturma yapılmaz.
4
Bazlar: Sirkeli su, % 1 lik asetik asit, limon veya portakal suyu verilir. Bol su
içirilerek bazın seyrelmeli sağlanır, sonra lapa veya süt verilir.
Siyanürler: % 1 lik sodyum tiyosülfat veya sodyum bikarbonatla bazikleştirilmiş %

0.025 lik potasyum permanganat çözeltisi verilir.
Alkoller: Önce kusturucu, sonra her 15 dakikada bir kahve verilir. Solunum
güçleşmişse yapay solunum yapılır veya oksijen verilir.
Fenoller: Ağız alkolle çalkalanır ve biraz alkollü içki veya suda çırpılmış çiğ
yumurta içirilir.
Benzen: Yutulmuşsa kusturucu verilir, sonra mağnezyum sülfat veya sodyum sülfat
tuzu içirilir. Solunumla alınmışsa açık havaya çıkartılır veya oksijen verilir ve mutlak
dinlenme sağlanır.
Brom veya Klor: Solunumla çok az alınmışsa biraz kloroform koklatmak yeter,
fazla miktarlar için oksijen verilir. Yutulmuşsa % 3 lük karbonat çözeltisi veya 10 g.
magnezyum oksidin 150 ml sudaki süspansiyonu veya süt içirilir.
Formaldehid ve Formalin: Solunumla alınmışsa oksijen verilir ve dinlenme sağlanır.

Deriye değmişse sabunlu su ile yıkanır. Yutulmuşsa bir kaşık karbonatlı su ve hemen
arkasından süt verilir.
Fluorürler ve İnsektisitler: Kireç suyu veya % 2 lik kalsiyum klorür çözeltisi verilir
ve sonra mağnezyum veya sodyum sülfat tuzu içirilir.
Tahriş Edici Zehirler: (Sb, As, Cu, Pb, Hg, Ag, Zn, diğer metaller ve tuzları, iyot,
fosfor ve bazı bileşikleri) önce sabunlu su ve tuzlu su gibi bir kusturucu ile mide boşaltılır.
Sonra süt veya lapa verilir. Bakır veya civa zehirlenmelerinde suda veya sütte çırpılmış
yumurta akı içirilir. Gümüş bileşikleri ile zehirlenmede bol miktarda tuzlu su içirilir. İyot
zehirlenmesinde un veya nişastanın sudaki bulamacı verilir. Fosfor zehirlenmesinden sonra
kesinlikle yağlı bir yiyecek verilmez, mağnezyum veya sodyum sülfat gibi bir müshil verilir.
5
DENEY 1
YÜKSELTGENME
Genel olarak yükseltgenme elektron kaybetmedir. Örneğin Fe2+→ Fe3++ e- reaksiyonu

bir yükseltgenme reaksiyonudur.
Bu nedenle yükseltgeyiciler elektron ilgileri yüksek olan bileşiklerdir (Elektrofil). Diğer
taraftan, elektron verme eğilimleri fazla olan bileşikler (nükleofil) kolay yükseltgenebilirler.
a) Bir grup veya molekülden bir elektron uzaklaşması
b) Bir molekülden bir hidrojen atomunun uzaklaşması (Aldehitlerin radikalik oto
oksidasyonu örneği gibi)
c) Bir molekülden bir hidrür iyonunun ayrılması (Örneğin Cannizaro reaksiyonu)
d) Moleküle oksijen sokulması
e) Katalitik dehidrogenasyon da aynı zamanda yükseltgenme reaksiyonlarıdır.
Bu açıklamaya uygun olarak nitrat asidi, hidrojen peroksit, perasitler, SeO2, Cl2, Br2,
Kromik asit, KMnO4, kurşun tetraasetat gibi güçlü elektrofil reaktifler yükseltgen olarak uygun
bileşiklerdir.
Metil ve Metilen Gruplarının Yükseltgenmesi

Düz zincirli doymuş hidrokarbonlar en güç yükseltgenetilen organik bileşiklerdir. Çok
kullanılan yükseltgenler, örneğin KMnO4 normal ve oldukça yüksek sıcaklıkta alkanlara
etkimez. Ancak şiddetli koşullarda-örneğin sıcak kromik asitler-bir yükseltgenme söz konusu
olabilir. Yükseltgenme büyük olasılıkla bir radikalik mekanizma üzerinden yürür.
Bir alkil grubu eğer bir çifte bağa örneğin bir karbonil grubuna veya bir aromatik halkaya
bağlı durumda ise bunun yükseltgenmesi daha kolaydır ve reaksiyon oldukça seçimli yürür. Bu
durumda reaksiyon sonu ürünleri karboksilli asitler olmakla birlikte, yükseltgeme koşullarına
göre aldehit ve hatta alkollerde elde edilebilir.
Bir metil veya metilen grubunun bir olefinik bağla aktive edilmesi sonucu her zaman
doymamış karbonil bileşikleri elde edilemez. Çünkü C=C çifte bağları asidik yükseltmeyicilerle
ve KMnO4 ile alkil gruplarından daha hızlı reaksiyona girer. Ancak oksijen ve SeO2 bu
amaçlara uygundur. Örneğin teknikte akrolein, propenden gaz fazında ve 350-400oC de, bir
bakıroksit katalizatörü üzerinde oksijenle elde edilir.
O2/kat.
CH3CH=CH2 CH2=CH-CHO
350-400oC
Propen Akrilaldehit
6
Metillenmiş Aromatik Bileşiklerin Aldehitlere Yükseltgenmesi
Metillenmiş aromatik bileşiklerin aromatik aldehitlere yükseltgenmesinde büyük
güçlüklerle karşılaşılır; çünkü oluşan aldehitler kolaylıkla karboksilli asitlere yükseltgenebilirler.
Bu nedenle oluşan aldehit ya devamlı olarak reaksiyon ortamından uzaklaştırılmalı veya kararlı
bir türevine dönüştürülmelidir.
Metillenmiş aromatik bileşikler, aset anhidritli ortamda CrO3 ile aldehit basamağına
yükseltgenebilirler; reaksiyon sonunda aldehit diasetat türevi şeklinde ele geçer. Söz konusu
türevin hidroliziyle istenen aldehit ele geçer.
O O
H O
CH 3 C
O
O
CrO3 H2 O/H+
(CH3 CO)2 O (Hidr.)
NO2 NO2 NO2
Primer ve Sekonder Alkollerin Aldehit ve Ketonlara Yükseltgenmesi

Primer alkollerin aldehitlere yükseltgenmesinde, oluşan aldehitin bazı reaktiflerle
kolaylıkla karboksilli asitlere yükseltgenebilmesi nedeniyle zorluklarla karşılaşılır. Bu nedenle
oluşan aldehidin sürekli ortamdan uzaklaştırılması gerekir; aldehitin kaynama noktası genellikle
alkolinkinden oldukça düşük olduğundan bu olanaklıdır. Ketonlar ancak şiddetli koşullarda C-C
bağının kopmasıyla yükseltgendiklerinden, sekonder alkollerin ketonlara yükseltgenmesinde
fazla zorlukla karşılaşılmaz.
Yükseltgen olarak çoğunlukla kromat asidi, Bikromat/H2SO4, HNO3, MnO2 ve SeO2
kullanılır.
Kromat asidi ile yükseltgenmede alkol nükleofil olarak kromat asidine saldırır ve bir
molekül su ayrılmasıyla bu kromat esteri oluşur. Reaksiyonun ikinci basamağı büyük olasılıkla
halkalı bir intermediat üzerinden yürür; alkolun -H atomu kromata transfer olur ve böylece
metal altı değerlikli halden dört değerlikli hale geçer.
7
H
O
O OH R O OH
R OH
Cr C Cr
C
R' H
R' H O OH OH
O
-H2O
O
O O R O OH
Cr OH C Cr
R' H
R R' OH
OH O
Karbonil Bilesigi
Böyle bir yükseltgenme ile primer alkoller % 60 kadar bir verimle aldehitlerle
yükseltgenebilirler.
Primer alkoller tersiyer butil kromat ve MnO2 ile yükseltgendiklerinde aldehit verimi
oldukça yüksek olur. Bu reaktiflerle doymamış ve aromatik aldehitler de iyi verimle elde
edilebilirler.
Primer ve sekonder alkollerin katalitik dehidrogenasyonuyla aldehit ve ketonların eldesi
preperatif ve teknik açıdan çok önemlidir. Katalizör olarak genellikle metalik bakır, gümüş,
çinko oksit ve bakır kromit kullanılır.
isi, kat. O
R-CH2OH H2
R H
10 Alkol Aldehit
O
isi, kat.
R-CHOH H2
R' R R'
20 Alkol Keton
8
Dehidrogenasyon endotermik olduğundan, katalizörlerin sürekli ısıtýıması gerekir. Ancak
sıcaklık 400-450o nin üzerine çıkmamalıdır. Sekonder alkoller "Oppenauer Yöntemi" ile de
ketonlara yükseltgenebilirler. Bu yöntemde bir sekonder alkol ketona yükseltgenirken keton da
bir sekonder alkole indirgenir. Reaksiyon bir denge reaksiyonu olduğundan ilave edilen ketonun
(genellikle aseton) aşırısı kullanılarak dengenin sağa kayması sağlanır.
R-CH2OH Al(OBut) 3 (R2CHO)3Al 3 t-BuOH
O R2 O
(R2CHO)3Al CH Al(OCH 2R 2) 2
H
O
(CH3 )CH-O-AlH(OCH 3 R2 )2 R2C=O
Reaksiyonda bazen aseton yerine siklohekzanonde kullanılır. Yöntem alkoller için

spesifik olduğundan, olefinik bağlar ve fenolik gruplar içeren bileşiklerin yükseltgenmesi için
çok elverişlidir.
Primer Alkollerin ve Aldehitlerin Karboksilli Asitlere Yükseltgenmesi

Primer Alkolleri aldehitlere yükseltgeyebilen yükseltgenler, primer alkollerden ve
aldehitlerden karboksilli asitlerin eldesinde de kullanılabilirler.
Bir aldehidin kromat asidi ile yükseltgenmesinde de alkollerin yükseltgenmesinde olduğu
gibi, ara ürün olarak bir kromat esteri oluşur ve bundan sonra kromat asidine bir H atomu
transfer edilir.
9
O O OH
O OH
R C Cr R C O Cr OH
H O OH
H O
O OH O
O
R C Cr OH R C O Cr OH
OH O H O
Karboksilli asit
Karbon-Karbon Çok Katlı Bağlarının Yükseltgenmesi:

Karbon-Karbon çifte bağlar perasitlerle reaksiyona girerek epoksitleri oluştururlar. En
çok kullanılan perasitler performik asit, perasetik asit, trifluoruperasetik asit ve karo (Caro)
asididir (H2SO6). Eğer performikasit veya trifluoro perasetik asit kullanılırsa, oluşacak
karboksilli asit, epoksit halkasının açılması ve bir diolmonoesterin oluşmasını sağlayacak kadar
kuvvetli bir asittir. Reaksiyon, protonlanmış epoksitteki daha az substitue olmuş C atomuna
nükleofilik saldırı ile yürüyen bir SN2 reaksiyonudur.
-RCOO
C C HO-O-C-R C C C C
O
OH O
perasit
Epoksitler, sulu asitlerle ve bazlarla 1,2-diolleri verirler; ancak olefinlerin başka

yöntemlerle doğrudan diollere yükseltgenmesi mümkündür.
Olefinler, eterde OsO4 ile Cis 1,2 diolleri oluştururlar. Reaksiyon halkalı Osmat esteri
üzerinden yürür. Esterin Hidroliziyle cis-diol oluşur.
O O
O O
C C +2H2O
Os C OH
Os
C C
O O O C OH
O
Alken Osmium Tetraoksit cis-diol
10
KMnO4 de olefinleri Osmiyum tetrokside benzer şekilde etkiler. Yükseltgenmenin daha
ileri basamaklara gitmemesi için alkali çözeltilerde çalışmak uygun olur. Alkali KMnO4
çözeltisi çifte bağın belirlenmesi bakımından çok önemlidir. Çifte bağ mevcudiyetinde reaktifin
rengi kaybolur.
Olefinlerin ozon ile yükseltgenmesi ile ise (ozonoliz) çifte bağın yeri belirlenir.
Reaksiyonda önce ozonür oluşur bunu izleyerek ortama su ilave edilir veya ozonür bir indirgen
ile muamele edilir.
Daha şiddetli koşullarda aromatik bileşikler (özellikle poliaromatik bileşikler) C-C
bağının bölünmesiyle yükseltgenirler. Örneğin naftalenin V2O5 üzerinde hava oksijeniyle 350-
385oC de yükseltgenmesi sonucu ftal anhidrit oluþur. Aynı şekilde daha yüksek sıcaklıklarda
(400-500o) Benzenden maloik anhidrit ele geçer. Aromatik halkalar ozon etkisiyle de
bölünebilirler.
CO 2H
O3
CO 2H
Naf talen Ftalik asit
CO 2H CO 2H
KMnO4 isi
-CO2
N N CO 2H N
Kinolin Piridin-2,3-dikarboksilli asit Nikotinik asit
O O
9,10-Antrakinon 9,10-Fenantrakinon
Sekonder Alkollerin Ketonlara Yükseltgenerek Bölünmesi

Alifatik ketonlar ve sekonder alkoller kromat asidi veya HNO3 ile şiddetli koşullarda
karboksilli asit karışımı vererek yükseltgenirler. Sekonder alkoller yükseltgenlerle önce
yükseltgenirler. Ketonlar alkali, KMnO4 ile de aynı şekilde yükseltgenirler.
11
Azot İçeren Bazı Bileşiklerin Yükseltgenmesi
Primer aminler kolay yükseltgenirler, havada bırakıldıklarında yüzeyde yükseltgenme
sonunda karışık ürünler oluştururlar. Bu ürünler genellikle nitro ve nitroso bileşikleridir.
Örneğin:
Ar-NH2 Ar-NO ; Ar-NH4 Ar-NO Ar-N=N-Ar
Aril amin Aril nitroso bilesigi Ariliz bilesigi
Trifluoro ye asetik asit primer aminleri doğrudan nitro bileşiklerine yükseltger. Sekonder
aminler ise H2O2 ile hidroksil aminlere yükseltgenirler.
H2O2
R2NH R2NOH H2O
20 Amin Hidroksil amin
H2O2 isi
R3N R3N OH -OH R3N O
-H2O
30 Amin N-oksit hidrat N-oksit
Arilhidrazinle, klor ve bromla diazonyum tuzlarını verirler. Örneğin:
H6C6NHNH2 2CI2 C5H5N2CI 3HCI

Fenilhidrazin
12
DENEY 1
YÜKSELTGENME
CANİZZARO REAKSİYONU
Reaksiyon:
O H OH OH
O
Baz
+
Benzaldehit Benzil Alkol Benzoik Asit
MA: 106 g/mol 122 g/mol 108 g/mol
K.N: 179°C 249°C 205°C
Kimyasallar:
1. 5,6 g KOH 4. NaHSO3 7.
2. 6,4 mL Benzaldehit 5. MgSO4 8.
3. 6 mL Eter 6. 16 mL der. HCl 9.
Gerekli Malzemeler: Erlen, adi huni, adi süzgeç kağıdı, termometre, destilasyon balonu, ayırma
hunisi, evaporatör.
Deneyin Yapılışı:
1. Bir şişede KOH (5,6 g) 5 mL suda çözülür ve 10°C’ ye kadar soğutulur. Benzaldehit (6,4 mL)
katılır ve şişenin kapağı kapatılarak bir elüsyon elde edilene kadar çalkalanır. Bir gün bekletilir
ve oluşan benzoatı çözmek için 20 mL su ilave edilir.
2. Reaksiyon karışımı bir ayırma hunisine alınır, şişede kalanlar 6 mL eterle çalkalanarak ayırma
hunisine aktarılır. Sulu faz karışımdan ekstrakte edilir(atmayınız), organik karışım iki kere
daha eter ile ekstrakte edilir.
3. Eterli faz 5 mL kalıncaya kadar evaporatör de çekilir ve sonra sulu NaHSO3 çözeltisiyle ve
suyla yıkanır, MgSO4 üzerinde kurutulur. Eter evaporatöde uçurulur ve benzil alkol elde
edilir(K.N=205°C, Verim yaklaşık %80 dir).
4. Sulu faz HCI- buz karışımı dökülerek ( 16 mL der. HCI, 16 mL su ve 20 g buz) nötralleştirilir.
Ayrılan benzoik asit süzülür, soğuk suyla yıkanır ve sıcak sudan kristallendirilir (E.N:121°C ,
Verim yaklaşık %18).
Sorular:
1. Benzil alkol ve benzoik asidin sentez mekanizmasını yazınız?
2. Deneyde kullanılan baz ne amaçla kullanılmıştır açıklayınız?
3. İki farklı yükseltgenme reaktifi yazınız ve avantajlarını tartışınız?
13
SİKLOHEKZONON SENTEZİ
Reaksiyon:
OH O
Jones reaktifi
0 oC
Siklohekzanol Siklohekzanon
MA: 100 g/mol 98g/mol
K.N: 161°C 155°C
Kimyasallar:
1. 6 g Na2Cr2O7 4. 10 mL %5’lik Na2CO3
2. 4.5 konsantre H2SO4 5. Na2SO4
3. 25 mL Petrol eteri
Gerekli Malzemeler: Erlen, beher, adi huni, adi süzgeç kağıdı, termometre, destilasyon balonu,
ayırma hunisi, evaporatör,magnetik karıştırıcı,geri soğutucu
1. Jone’s Reaktifinin Hazırlanışı:150 mL’lik behere 6 g Na2Cr2O7 konularak 25 ml suda

çözülür. Daha sonra 4.5 mL konsantre H2SO4 yavaş yavaş ilave edilir ve kontrollü bir şekilde
soğutularak homojen bir çözelti elde etmek için çalkalanır. Böylece Jone’s reaktifi hazırlanmış
olur.
2. 150 mL’lik erlene bir magnet, 25 mL petrol eteri ve 3mL siklohekzanol konulur. Buz
banyosunda magnetik karıştırıcı ile iyice karıştırılarak soğutulur. Buna ayırma hunisine
konulmuş Jone’s reaktifi saniyede 3 damla düşecek şekilde ilave edilir. Toplam ilave 10 dakika
kadar sürmelidir. Jone’s reaktifinin ilavesi bittikten sonra çözelti buz banyosunun içinde ilave
20 dakika daha karıştırılır.
3. Çözeltinin tamamı ayırma hunisine konup petrol eteriyle ekstrakte edilir ve alt faz atılır. Petrol
eter fazı 10 mL %5’lik Na2CO3 ile yıkanır ve alt faz yine atılır. Daha sonra eter fazı alınıp
Na2SO4 ile kurutulur ve süzülür.
4. Eter evaporatörde buharlaştırılır. Böylece balonda kalan siklohekzanon olup basit destilasyonla
destillenir K.N: 155°C.
Sorular:
1. Siklohekzanon sentez mekanizmasını yazınız.
2. Yükseltgenme reaksiyon mekanizmasını yazını?
3. En az iki farklı yükseltgenme reaktifi yazınız ve avantajlarını tartışınız?
14
IR O H NMR
7.0
6.5
6.0
5.5
5.0 O H
[9.94]
4.5
4.0
3.5
3.0 [7.81] [7.81]

2.5
[7.43] [7.43]
↓
2.0
1.5 [7.52]
1.0
0.5
0.0
10.0 9.5 9.0 8.5 8.0 7.5 7.0
4000 3000 2000 1500 1000
IR OH NMR
OH
9.5
9.0
[4.32] [3.72]
8.5
8.0
7.5
7.0
6.5
6.0
5.5
[7.33] [7.33]
5.0
4.5
4.0
3.5
[7.11] [7.11]
3.0
2.5
2.0
[7.13]
1.5
1.0
0.5
0.0
7.5 7.0 6.5 6.0 5.5 5.0 4.5 4.0 3.5
7.0
6.5
O
O OH 6.0
5.5
OH
[10.98]
5.0
4.5
4.0
3.5 [8.08] [8.08]

3.0
2.5
[7.46] [7.46]
2.0
[7.57]
4000 3000 2000 1500 1000 1.5
1.0
0.5
0.0
11.0 10.5 10.0 9.5 9.0 8.5 8.0 7.5 7.0
15
……DENEY RAPORU
Deneyin Adı:
Adı ve Soyadı: Tarih: /2011
Numarası: Deney Nosu:
Kaynaklar: 1.
2.
3.
Reaksiyon Denklemi:
M.A.:
Kimyasallar Miktarları (..... mol)
1.
2.
3.
4.
5.
Deney Düzenekleri: Şekilleri:
1.
2.
3.
4.
5.
16
% Verim: k.n.= ..... veya e.n.= ........
Reaksiyon Veriminin Hesaplanması:
Teori ile ilgili sorular:
1.
2.
3.
4.
5.
Sentezlenen Bileşiklerin 1H NMR ve IR Dataları:
NMR Kim. kayma değeri (ppm) İntegral Proton türü IR Pik Türü Dalga Boyu (cm-1)
a a
b b
c c
d d
e e
f f
Deneyin Teslim Tarihi:...................................................................................................................................
Sorumlu Öğr. Elem. ve İmzası:…………………….......................................................................................
17
DENEY 2:
İNDİRGENME
İndirgenme üç farklı yöntemle gerçekleşir.
a) Oksijenin uzaklaşması,
b) Elektron kazanılması,
c) Hidrojen katılması, Hidrojen katılması da iki farklı şekilde olur.
1) Hidrogenesyon: Hidrogenin doymamış bir sisteme katılması
Örneğin: H2C = CH2 + H2 → H3C-CH3
2) Hidrogenoliz: Hidrojenin, bağın kaynamasıyla birlikte katılması.

Alifatik Hidrokarbonların İndirgenmesi: Alkanlar ancak C-C bağının kopmasıyla
indirgenirler. Örneğin, siklopropandan propan eldesi. İndirgenme katalitik olarak gerçekleşir.
Alken ve alkinler uygun katalizatörler mevcudiyetinde hidrojen katarlar. Üçlü bağlar ikili
bağlardan daha çabuk indirgenirler. Konjuge dienler polienler ve karbonil grubuna konjuge
durumda olefinik bağlar içeren bileşikler elektron transfer reaktifleriyle (sodyum/alkol, sodyum
amalgam, çinko/asetik asit ve metal/NH3 sistemleri) de indirgenebilirler.
-CH=CH-CH=CH- → -CH-CH=CH-CH- →
Konjugedien [-CH-CH=CH-CH- →-CH-CH-CH=CH- →-CH=CH-CH-CH-]

Konjuge bir dienin indirgenmesi başlıca 1,4-katılmasıyla yürür; çünkü dianyondaki
yükler, birbirlerinden en uzak durumda bulunabilecekleri durumu tercih ederler.
Örneğin:
H5C6-CH=CH-CH=CH2→ H5C6-CH-CH=CH-CH2 → H5C6-CH2-CH=CH-CH3
1-fenil-1,4-butadien 2-butenilbenzen
Aromatik Halkaların İndirgenmesi

Aromatik halkalarda olefinlerin indirgenmesinde kullanılan katalizatörler yardımıyla
indirgenebilirler; fakat stabilizasyon enerjisi kaybolacağından daha şiddetli koşullar gerekir.
Şartlar kaybedilecek stabilizasyon enerjisine bağlıdır. Aromatik bileşikler elektron transferiyle
indirgeyen reaktiflerle de indirgenebilir. Ancak bu durumlarda indirgeme oldukça seçimlidir.
Koşullara bağlı olarak çok değişik ürünler ele geçebilir.
18
Örneğin:
Na/Etanol EtO
2-dialin
1 -dialin
Na/C5 H11OH
Naftalen
Li/C2H5NH2
9-oktalin 1 -oktalin
Aldehit ve Ketonların Hidrokarbonlara-İndirgenmesi Üç Yöntemle olur.

a) Clemmensen indirgenmesi,
b) Wolff-Kishner indirgenmesi,
c) Lityum Aliminyum Hidrür ile indirgenme.
Aldehit ve ketonların alkollere indirgenmesi de söz konusu olabilir, bu durumda hidrür
transferi ve elektron transferi söz konusu olabilir. Hidrür transferi için genellikle LiAlH4,
NaBH4, LiBH4 kullanılır. LiAlH4 'ün yalnız çok kuru eter veya tetrahidrofuranda
kullanılabilmesine karşın NaBH4 daha az reaktifdir.
R
C O
R R R' R
H3Al H + C O CH O AlH3 CH O Al
R' R'
R' 4
4H2O
R
4 CH OH + Al(OH)3 + OH
R'
LiAlH4, NaBH4 ve LiBH4 indirgenme güçleri bakımından farklılık gösterirler. NaBH4

yalnız aldehitleri, ketonları, iminleri ve asit klorürleri indirgeyebilirken, LiAlH4 ayrıca
karboksilli asitleri, esterleri, nitrilleri ve nitrogruplarını da indirgeyebilir.
Aldehit ve ketonlar Meervin-Pondorf-Verley indirgenmesi ile de alkollere indirgenirler.
Bu indirgenmenin faydası yanlız karbonil gruplarının indirgenmesi olefinik bağlar, -NO2 ve R-
Hal gibi gruplarının korunmasıdır.
19
Elektron transfer eden reaktiflerle aldehit ve ketonlara indirgenmesi daha az seçimlidir;
öyle ki ,- doymamış karbonil bileşiklerinin bu reaktiflerle indirgenmesinde olefinik bağlar da
indirgenir.
Örneğin Na/Alkol ile reaksiyon şu şekilde yürür.
R + Na R R + ROH R
C O C O C O CH O
R' - Na R' R' - RO R'
+Na -Na
R + H2O R
CH OH CH O
R' -OH R'
Esterler açiloin- ve Bouveault-Blanc yöntemiyle de indirgenebilirler. Bouveault-Blanc

yönteminde ester ve asit klorürleri alkollü ortamda metalik sodyumla alkollere indirgenirler.
Esterler Mc Fadyon ve Stevens yöntemiyle aldehitlere indirgenebilirler. Bu yöntemde ester önce
hidrazidine dönüştürülür; hidrazid benzen sülfonil klorürle ve oluşan üründe bazla muamele
edilir. Bu yöntemle ancak aromatik aldehitler elde edilebilir ve verimde düşüktür.
OH
H
+ N2H4 + PhSO2Cl
Ar CO 2R Ar CONHNH2 ArCON NH
- ROH - HCl
HJidrazid SO2Ph
o
Na2CO3/(CH2OH)2 150 C
- PhSO 2, H2O
O
ArC H + N 2 ArCON NH
Aromatik aldehit
Asit klorürleri ise Rosenmund yöntemiyle aldehitlere indirgenirler.
Aromatik Nitro Bileşiklerinin İndirgenmesi:

Nitro bileşiklerinin indirgenmesi asidik veya bazik ortamda gerçekleştirilebilir.
İndirgeme sonucu oluşan ürünler aşağıdaki denklemde görüldüğü gibi farklılık göstermektedir.
20
Zn/NH4Cl/H2O
o NHOH Fenil hidroksi amin
50-55 C
O
NO 2 Dekstroz/NaOH
o N N Azoksibenzen
100 C
Zn(2 mol)/NaOH/
CH3OH/H 2O/ geri soð. N N Azobenzen
Nitrobenzen
Sn(veya Fe)/HCl NH2 Anilin
Aromatik halkada birden fazla -NO2 grubu bulunduğundan kısmi indirgenme söz konusu
ise Amonyum sülfür amaca uygun bir indirgendir. İndirgenme reaksiyonuna örnek olarak azoksi
benzenin sentezi verilebilir.
21
DENEY 2:
İNDİRGENME
AZOKSİBENZEN SENTEZİ
Reaksiyon:
NO2
O
CH3OH
+ NaOH N N
MA: 123.11 40 198.22 g/mol
K.N: 30 oC
Kimyasallar:
1. Metanol 4. 7.
2. NaOH 5. 8.
3. Nitrobenzen 6. 9.
Gerekli Malzemeler: Geri soğutucu düzeneği, nuçe düzeneği.
1. 50 ml. lik bir balon içindeki 20 ml. metanol üzerine 5 gr. katı NaOH ve 3.1 gr. nitrobenzen
ilave edilir.
2. Karışım bir su banyosunda geri soğutucu altında üç saat ısıtılır.
3. Karışım, geniş bir beherde bulunan buz (10 gr.)-su (10 ml.) karışıma dökülür ve azoksi benzen
katılaşıncaya kadar karıştırılır.
4. Nuçeden süzülür ve suyla iyice yıkandıktan sonra, ele geçen ıslak ürün alkolden tekrar
kristallendirilir.
NOT 1: Azoksi benzenin soğuk alkoldeki çözünürlüğü oldukça fazla olduğundan, kristaller mümkün
olduğu kadar az alkolle yıkanmalıdır. Süzüntüdeki alkolün büyük kısmı destillendikten sonra geri
kalan alkollü çözelti yukarıdaki gibi buzlu suyla soğutulursa, bir miktar kristal daha ele geçer ve
verim 2 g dır.
NOT 2: Azoksi benzen gibi düşük erime noktasına sahip bir bileşiğin tekrar kristallendirilmesinde bazı
önlemler alınmalıdır. Çok az miktarda alkol kullanıldığında, soğuma sırasında çözelti pasta haline gelir
ve yağımsı bir madde oluşur. Kristallendirme yapılırken sıcak çözelti süzülür süzülmez buzlu suda
soğutulur. Eğer sıcak çözeltide bir yağ oluşursa, çözeltiye yağ kayboluncaya kadar soğuk alkol ilave
edilir. Çözelti 0o ye kadar soğuduğunda içine bir azoksibenzen kristali atılır veya kabın kenarları,
kristallenme başlayıncaya kadar bir baget ile sürtülür.
Sorular:
1. Clemmensen indirgenmesini örnek vererek açıklayınız?

2. İndirgen kaç farklı yoldan meydana gelir örnek vererek açıklayınız?
3. Reaksiyon mekanizmasını yazınız?
4. İndirgemenin tanımını yapınız?
22
IR NO2 NMR
5.5
-
O O
5.0
+
4.5
N
4.0
3.5
↓ 3.0
2.5
[8.18] [8.18]
2.0
[7.56] [7.56]
[7.69]
1.5
1.0
0.5
0.0
8.80 8.70 8.60 8.50 8.40 8.30 8.20 8.10 8.00 7.90 7.80 7.70 7.60 7.50 7.40 7.30 7.20
4000 3000 2000 1500 1000
IR NMR
[7.61]
[7.36] [7.81]
[7.61]
[7.81] N
11.5
+
11.0
10.5 [7.98] N
-
[7.67] O
10.0
9.5
9.0
8.5
[7.82] [7.98]
8.0
7.5 [7.67]
7.0
6.5
N 6.0
5.5
5.0
N O 4.5
4.0
3.5
3.0
2.5
2.0
1.5
1.0
0.5
0.0
8.40 8.30 8.20 8.10 8.00 7.90 7.80 7.70 7.60 7.50 7.40 7.30 7.20 7.10 7.00 6.90
4000 3000 2000 1500 1000
23
……DENEY RAPORU
Deneyin Adı:
Kaynaklar: 1.
2.
3.
Reaksiyon Denklemi:
M.A.:
1.
2.
3.
4.
5.
1.
2.
3.
4.
5.
24
% Verim: k.n.= ..... veya e.n.= ........
1.
2.
3.
4.
5.
a a
b b
c c
d d
e e
f f
25
DENEY 3
NÜKLEOFİL ALİFATİK SUBSTİTUSYON
Lewis anlamında bazik ve dolayısıyla elektron bakımından zengin olan reaktiflere
"Nükleofil Reaktifler" adı" verilir. Nükleofil alifatik substitusyon, bir nükleofil (:Y-) in
kendisiyle yer değiştirebilecek bir substituent taşıyan (:X) bir doymuş karbon atomuna saldırısını
kapsar. Reaksiyon genel olarak aşağıdaki gibi gösterilir ve yer değiştiren substituente ayrılan
grup denilir.
R:X + Y- → R:Y + :X- ayrılan grup

Nükleofil
reaktifi
Reaksiyonda C-X bağı, elektron çifti ayrılan grupta kalacak şekilde koparılır ve
nükleofilin taşıdığı ortaklanmış elektron çifti karbon atomu ile C-Y bağını oluşturur.
Alkil halojenürlerin tipik reaksiyonları "Nükleofil Alifatik Substitusyon" dur. Bilindiği
gibi bir halojenür iyonu (:X-) çok zayıf bir bazdır ve alkil halojenürlerde karbon atomuna bağlı
halojen atomu, daha kuvvetli bazlar tarafından kolayca ve halojenür halinde yerinden
çıkarılabilir, ki bunun yerine ortaklanmış bir elektron çiftine sahip daha kuvvetli bir bileşik grup
karbon atomuna bağlanıyor. Alkil halogenürler organik ve anorganik olmak üzere bir çok
nükleofil reaktif ile reaksiyon verirler. Bu nükleofil reaktifler, yukarıdaki genel reaksiyon
denklemine uygun olarak, hidroksil :OH- ve syanür :CN- gibi negatif iyonlar olabildikleri gibi,
su ve amonyak gibi nötral karakterde bazlar (Lewis bazları) da olabilirler, ki bütün bu
reaktiflerde ortak özellik hepsinin bir ortaklanmamış elektron çifti içermesidir.
Nükleofil alifatik substitusyon iki farklı mekanizma ile vukubulur, bunlardan birisi SN2
(Substitusyon, Nükleofil bimoleküler) ve diðeri ise SN1 (Substitusyon nükleofil, Unimoleküler)
mekanizmasıdır.
SN2 mekanizmasına göre vukubulan bir reaksiyonda nükleofil, substitusyona uğrayan
bileşiğe 180o lik bir konumda yaklaşır ve C-X bağı koparken C-Y bağı oluşur.
Reaksiyon tek basamaklı olup intermediat yoktur.
- - X
Y + C X Y C X Y C +
Trabsisyon hali
Transisyon halinde C-Y bağı henüz tamamen oluşmamış ve C-X bağı ise henüz tamamen
kopmamış durumdadır.
26
SN2 mekanizmasına göre vukubulan reaksiyonda reaksiyon hızı, k hız sabitini ifade
etmek üzere,
Hız=k[Reaktant][Nükleofil] şeklindedir.
Örneðin metilbromürün NaOH ile metanole dönüştüğü reaksiyon, SN2 mekanizmasına göre
vuku bulur.
:OH- + H3C-Br → HO-CH3 + :Br-
ve reaksiyon hızı; Hız = k[CH3Br] [OH-] şeklindedir.
Nitekim bimoleküler nükleofil substtitusyon adı verilen bu substitusyonda bimoleküler

terimi, hız tayin basamağı iki partikülün çarpışmasını içerdiği için kullanılmaktadır. SN2
reaksiyonları tek basamaklı olup bu basamak aynı zamanda hız tayin basamağıdır. SN2
reaksiyonları ikinci dereceden kinetiği izleyen reaksiyonlardır ve bu reaksiyonlar tam bir
stereokimyasal inversiyon ile yürümektedir. Eğer bir reaksiyon sonunda oluşan ürünün
konfigrasyonu, reaktant konfigürasyonunun tamamen tersi ise, reaksiyonun konfigrasyon
inversiyonu, yani dönüşümü ile yürüdüğü söylenir. Konfigürasyon inversiyonu genellikle bir
nükleofil substitusyonun SN2 mekanizmasý ile yürüdüğünün yeterli bir kanıtıdır.
SN2 reaksiyonlarýnda reaktant ve üründe karbon tetrahedral yapıdadır. Oysaki transisyon

halinde adeta beş atoma bağlı durumdadır. Bu durum ise transisyon halinde sterik etkilerin önem
kazanmasına yol açmaktadır. Örneğin alkil halojenür halinde sterik etkilerin önem kazanmasına
yol açmaktadır. Örneğin alkil halojenürlerde
CH3 X > CH3CH2 X > (CH3)2CH X > (CH3)3C X
Sırasına göre hidrojenler metil grupları ile yer değiştirdikçe merkezi karbon atomu
etrafındaki kalabalıklaşma giderek artar, ki bu durum özellikle transisyon halinde önemlidir.
Nitekim reaksiyon merkezine bağlı alkil gruplarının sayısı ve büyüklüğü arttıkça bu grupların
sterik engellemeleri nedeniyle transisyon halinin oluşumu için gerekli aktivasyon enerjisi de
artar ve dolayısıyla reaksiyon daha yavaş vukubulur. Bu nedenle SN2 substitusyonun hızı büyük
ölçüde sterik faktörlere yani grupların kalabalık olup olmadığına bağlıdır. Nitekim böyle bir
yaklaşım için benzil grubunda örneğin,
H CH3 CH3
C Br C Br C Br
H H CH3
sırası ortaya çıkar.

Genel olarak bir alkil halojenür için SN2 substitüsyona karşı reaktivite sırası
CH3-X >1o >2o >3o şeklindedir.
27
SN1 mekanizmasına göre vukubulan bir nükleofil substitusyon ise iki basamağı içerir. ilk
basamakta substitusyona uðrayan bileþik yavaşça iyonize olarak bir intermediat karbonyum
iyonu oluşturur. 2. basamakta ise bu karbonyum iyonu nükleofil reaktif ile hızla birleşir.
1) R-X ---- [R+........X-] ---- R+ + :X- (yavaş)
2) R+ + :Y- ---- R-Y (hızlı)

SN1 reaksiyonları ünimoleküler reaksiyonlar olarak tanımlanır. Bu tanım, yavaş vuku
bulan ilk basamakta yani hız tayin basamağında reaksiyon hızının sadece reaksiyona giren
bileşiğin konsentrasyonuna bağlı olmasından kaynaklanır. Örneğin tersiyer-butil klorürün bir
alkali hidroksiT ile veya su etkisiyle tersiyer-butanole dönüşümü bir SN1 reaksiyonu örneğidir
ve burada hız, sadece tersiyer-butil klorürün konsantrasyonuna bağlıdır.
1) (CH3)3C Cl (CH3)3C + Cl
Tert-butil klorür Tert-butil karbonyum iyonu
(CH3)3C + OH (CH3)3C OH
2)
t-Butanol
Böyle bir reaksiyon ilk basamakta yavaş bir iyonizasyonu ve dolayısıyla trimetil
karbonyum iyonunun oluşumunu içerir. 2. basamakta bu karbonyum iyonuna nükleofil olarak
suyun veya :OH- iyonunun saldırısı gerçekleşir ve reaksiyon hızı Hız =k[(CH3)3CCl]
şeklindedir.
SN1 reaksiyonlarında intermediat olarak oluşan karbonyum iyonları üzerinden çevrilme
reaksiyonlarının da vukubulması olanaklıdır. Çevrilmenin gözlendiği bir SN1 reaksiyonu örneği
neopentil iyodür`ün asetik asidli ortamda gümüş asetat ile muamelesinde gözlenir. Burada AgI
ayrılmasıyla neopentil karbonyum iyonu oluşur.
O C CH3
CH3 CH3COOAg CH3 CH3 O CH3

CH3COO
CH3 C CH2 I CH3 C CH2 + CH3 C CH2 CH3 C CH2
CH3 CH3COOH CH3 CH3 CH3
AgI
Neopentil iyodür 1o karbonyum 3o karbonyum iyonu tert-pentil asetat
28
SN2 reaksiyonlarının tam bir sterokimyasal inversiyon ile yürümesine karşılık optikçe
aktif bileşiklerin SN1 reaksiyonları bir rasemleşme ile sonuçlanır.
Genellikle SN1 ve SN2 mekanizmalarının pür şekliyle nükleofil alifatik substitusyonda

çok seyrek karşılaşılır ve birçok hallerde ikisinin bir arada vukubulduğu gözlenir. Bununla
birlikte metil halojenürlerde hemen tamamen SN2 mekanizması, 1o alkil halojenürlerde çok
büyük ölçüde SN2 mekanizması, 3o alkil halhojenürlerde büyük ölçüde SN1 mekanizmasının
gerçekleþtiği söylenebilir. 2o alkil halojenürlerde ise SN1 ve SN2 mekanizmalarının birarada
vukubulduğu söylenebilir.
SN1 ve SN2 mekanizmalarına ilaveden çok az sayıdaki örnekte karşımıza çıkan bir başka
mekanizma ise SNi mekanizmasıdır. SNi mekanizması, iç nükleofilik substitusyonu ifade eder
ve bu substitusyonda konfigurasyonda konfigurasyon aynen korunur. Yani başlangıç bileşiği ile
reaksiyon ürünü aynı konfigurasyona sahiptir. Bunun tipik bir örneği 1-fenil etanolün tiyonil
klorür ile muamelesidir.
O
Me S Cl
Me Me Me Me
SOCl2 yavaþ SO2
C OH C O C OSOCl C C Cl
Ph -HCl Ph Ph Ph Cl Ph
H H H H H
1-fenil etanol
SNi mekanizmasında reaksiyonun 2. mertebeden kinetiği izlediği saptanmıştır. Örneğin bir

alkolün SOCl2 ile reaksiyonu için Hız=k[ROH][SOCl2] dir. Örnek reaksiyon olarak Etil bromür
sentezini görelim.
29
DENEY 3
NÜKLEOFİL ALİFATİK SUBSTİTUSYON
ETİLBROMÜR SENTEZİ
Reaksiyon:
CH3CH2OH + H2SO4 + KBr CH3CH2Br
MA: 46,07 98,08 119 108,97
K.N: 78 OC
Kimyasallar:
1. der. H2SO4 4. 7.
2. %95 EtOH 5. 8.
3. Potasyum Bromür 6. 9.
Gerekli Malzemeler: Destilasyon düzeneği, ayırma hunisi
1. 200 ml. lik yuvarlak dipli bir balon içine 11 ml. derişik sulfat asidi koyduktan sonra, bunun
üzerine çalkalayarak 11 ml. etanol (%95) ilave ediniz.
2. Isınan bu karışım dıştan su ile soğutarak oda sıcaklığına getiriniz ve sonra balon içine yaklaşık 8
ml. buzlu suy ilave ediniz.
3. Bundan sonra balon içine toz halinde 10 gr KBr katınız ve çalkalayınız; balon ağzına iki ağızlı bir
adaptör ile buna bağlı uzun bir düz soğutucu takınız soğutucunun uç kısmına da bir önleyici
takarak toplama kabındaki (beherdeki) suya hafifçe daldırınız.
4. Toplama kabındaki suyun soğukluğunu muhafaza etmesi için içine buz parçaları atınız. Reaksiyon
karışımını mümkün olduğu kadar büyük bir alevle ısıtılan küçük bir kum banyosu üzerinde pek
yavaş olmamak üzere destilleyiniz.
5. Etil bromür`ün kaynama noktası düşük olduğu için, destilasyon sırasında soğutucudan kuvvetli bir
su akımı geçiriniz. Toplama kabındaki suyun dibe çöken yağ damlalarının geçmesi bittiği zaman
reaksiyon sona ermiş demektir.
6. Bundan sonra toplama kabındaki karışımı bir ayırma ile ayırınız ve etil bromür`den ibaret olan
alttaki fazı kuru bir erlene alınız.
7. Reaksiyon sırasında yan ürün olarak teşekkül etmiş olan dietil eteri uzaklaştırmak için erleni
dıştan buz-tuz karışımıile soğutunuz ve içine altta bir faz halinde toplanıncaya kadar damla damla
ve çalkalayarak derişik sülfat asidi ilave ediniz.
8. Bundan sonra karışımı yeniden ayırma hunisine alınız ve fazları birbirinden ayırınız.
9. Üstteki faz olan etil bromürü-ki der. H2SO4 ile kurutulmuş haldedir-bir destilasyon balonuna
alınız ve su banyosu üzerinde destilleyininiz. Verim: yaklaşık 7-8 g dır.
30
Sorular:
a. SN1 ve SN2 reaksiyonlarını örnek vererek kıyaslayınız.

b. Piridinli ortamda SNi mekanizmasını örnek vererek açıklayınız.
c. KBr niçin kullanılmıştır.
31
IR NMR
CH3CH2OH
7.0
6.5
[3.59]
[1.14] OH
6.0
5.5
[3.42]
5.0
4.5
4.0
3.5
3.0
2.5
2.0
1.5
1.0
0.5
0.0
↓
4.5 4.0 3.5 3.0 2.5 2.0 1.5 1.0 0.5
4000 3000 2000 1500 1000
IR NMR
5.5
5.0
4.5
4.0 [3.36]
3.5
[1.63] Br
3.0
2.5
2.0
1.5
CH3CH2Br 1.0
0.5
4000 3000 2000 1500 1000 0.0

4.0 3.5 3.0 2.5 2.0 1.5 1.0
32
……DENEY RAPORU
Deneyin Adı:
Kaynaklar: 1.
2.
3.
Reaksiyon Denklemi:
M.A.:
1.
2.
3.
4.
5.
1.
2.
3.
4.
5.
33
% Verim: k.n.= ..... veya e.n.= ........
1.
2.
3.
4.
5.
a a
b b
c c
d d
e e
f f
34
DENEY 4
KARBON-HETEROATOM ÇOK KATLI BAĞLARA KATILMALAR
Karbonil -C=O grubuna katılmalar ilginç olup, bu katılmalar üzerinden yeni birçok bileşik
sınıfı elde edilebilir. Karbonil grubuna başlıca katılmalar nükleofil nitelikte olan katılmalardır.
Ayrıca benzer şekilde -CN ve -C=S gruplarına katılmalar da söz konusu olabilir.
Karbonil bileşiklerinin karakteristik reaksiyonları "Nükleofil Katılma reaksiyonları" dır.
Düzlemsel ve polar bir grup olan karbonil grubunda bağ elektronları karbonil oksijeni tarafından
kuvveetlice çekildiği için karbonil karbonunda elektron eksikliği vardır. Karbonil oksijeni ise
elektronca zengindir.
H H
C O C O
R R
(1) (2)
Dipolar karakterdeki karbonil grubuna katılma, oksijene X+ veya X in elektrofil saldırısı ile
başlatılabilir yada karbona :Y- veya :Y nin nükleofil saldırısı ile başlatılabilir. Bununla birlikte
elektrofilin bir asit olması durumu hariç, oksijene yapılan elektrofilik saldırılar pek önemli değildir.
Karbonil grubu düzlemsel yapıda olduğundan düzlemin üstünden ve altından gelecek
saldırılara karşı büyük ölçüde açıktır. Nükleofil bir katılma ile karbonil grubunun düzlemsel yapısı
kaybolur ve tetrahedral yapıda bir katılma ürünü oluşur ki burada negatif yük oksijen üzerinde
lokalize olmuş durumdadır. Çoğu kez asid veya su ilavesiyle istenilen reaksiyon ürününe varılır.
-
- Y Y Y
R +  - +H
C O + Y R C  R C R C
R R O O R OH
R
Karbonil Transisyon Katılma Reaksiyon
bileşiği hali ürünü ürünü
Bazı hallerde nükleofil katılmalar için asid katalizine gerekli duyulur. Nitekim bir protik
asid bir karbonil bileşiğine etki ettiği zaman bir protonlanmış karbonil bileşiği oluşur, ki bu
bileşikte pozitif yük kısmen oksijen üzerinde kısmen de karbon üzerinde taşınmaktadır.
R +H R R
C O C OH C OH
R R R
Dolayısıyla protonlanmış karbonil bileşiği üzerinden daha zayıf nükleofillerin karbonil karbonuna
saldırmaları mümkündür. Aynı görevi yani protik asidlerin görevini bazı hallerde Lewis asidleri de
yapabilmektedir. Protonlanmış karbonil bileşiği üzerinden nükleofil katılma mekanizması şu
şekilde gösterilebilir:
35
R
Y
C OH -
Y
R
+ Y R C + R C
R OH R OH
R
C OH Transisyon Katılma
R hali ürünü
Burada transisyon halinde kısmi pozitif yük oksijen, kısmi negatif yük Y üzerinde taşınmaktadır.
Bu transisyon halinden geçilerek, doğrudan tetrahedral katılma ürününe varılır.
Nükleofilik katılma reaksiyonları bazlar tarafından da katalizlenebilir. Nitekim bir baz, H:Y
ile gösterilen bir zayıf nükleofili daha kuvvetli nükleofil haline yani :Y- haline dönüştürebilir.
H:Y + Baz Y- + H:Baz
Buna bir örnek olarak HCN in daha kuvvetli nükleofil :CN- haline dönüştürülmesi verilebilir.
H:CN + Baz :CN- + H:Baz

Nükleofil katılma reaksiyonlarında reaksiyon hızı, karbonil karbonuna bağlı elektron salıveren
gruplar tarafından yavaşlatılır. Çünkü bunların elektropozitif karbonil karbonunun yükünü azaltma
yönünde etkileri vardır. Bu durum alkil grupları için aşağıdaki şekilde gösterilebilir.
H H R
C O C O C O
H R R
Nitekim, formaldehidden normal aldehitlere ve karbonlara doğru gidildikçe yani alkil gruplarının
sayısı arttıkça katılma reaksiyonlarının hızı yavaşlar. Buna karşılık, elektron çekici gruplar
mevcudiyetinde nükleofil katılma reaksiyonlarının hızı artırılır, ki bu da karbonil karbonundaki
pozitif yükün şiddetlendirilmesinin sonucudur.
Karbonil grubuna bağlı alkil grupları karbonil grubu ile konjuge durumda -C=C- bağları
içerdiği zaman veya karbonil grubu ile konjuge durumda bir benzen halkası bulunduğu zaman,
katılma reaksiyonlarının yavaşladığı görülür, ki bu da reaksiyona giren karbonil bileşiğinin
konjugasyon ve delokalizasyon sonucu kararlılık göstermesinden ileri gelir. Aynı kararlılık oluşan
katılma ürünü için söz konusu olmadığından reaksiyon hızında yavaşlama meydana gelir, ki bu
durum aşağıdaki şekilde gösterilebilir:
36
R R R
R R + Y R
C CH C O C CH C O C CH C O
R R R
Y
R R R
+ Y
C O C O C O
Y
Bu tipten karbonil bileşiklerinde reaksiyon hızları sterik ve elektronik etkilerden de etkilenir.

Karbon-Heteroatom çok katlı bağlara katılma reaksiyonuna bir örnek olmak üzere
formaldehide amonyak katılmasıyla oluşan ürotropin (hekzametilen tetramin) sentezi verilebilir.
H -6H2O N N
C O + 4NH3 N
H
N
Formaldehit Hekzametilentetramin
Bu reaksiyon amonyakın formaldehide nükleofilik katılması üzerinden vukubulur ve bu katılmayı

izleyerek su eliminasyonu ile ürotropin oluşumu gerçekleşir. Genel olarak, bir karbonil bileşiğine
amonyak türevlerinin katılması ve katılmayı takiben vukubulan eliminasyon mekanizması
aşağıdaki şekilde gösterilebilir.
R ' (H ) (H) R ' H (H) R ' H (H) R '

R C O + N H2 Y R C N Y R C N Y -H 2O
R C N Y
Karbonil Amonyak O H OH Ürün
bileşiği türevi
37
DENEY 4.
KARBON-HETEROATOM ÇOK KATLI BAĞLARA KATILMALAR
ÜROTROPİN SENTEZİ
Reaksiyon:
H -6H2O N N
6 C O + 4NH3 N
H
N
Formaldehit Hekzametilentetramin
MA: 30 g/mol 17 g/mol 140 g/mol
K.N: -15 oC E.N. -21 oC
Kimyasallar:
1. Formaldehit 4. Kuru eter 7.
2. der. Amonyak 5. 8.
3. Etanol 6. 9.
Gerekli Malzemeler: Su trompu, nuçe erleni, su banyosu, geri soğutucu altında ısıtma, evaporatör
1. 50 ml. lik yuvarlak dipli bir balona 12,5 ml. formalin (yaklaşık % 37 formaldehit içermekte) 10
ml. derişik amonyak çözeltisi ilave edip karıştırılır.
2. Balona iki delikli bir mantar veya lastik tıpa yerleştirilir. Bu deliklerden birine alt tarafından
çekilmiş olan ve hemen hemen balonun dibine kadar ulaşan bir kapiler boru takılır; diğerine ise
kısa bir cam boru yerleştirilir, ki bu cam boru da su trombuna bağlı bir nuçe erleni ile
birleştirilir.
3. Su trombu çalıştırılarak ve balon bir su banyosunda ısıtılarak balon içeriği olanak ölçüsünde ve
düşük basınç altında buharlaştırılır.
4. Balona 10 ml. daha amonyak çözeltisi ilave edilerek buharlaştırma işlemi tekrarlanır.
5. Balona bir geri soğutucu takılır ve balon içeriğini çözecek kadar (yaklaşık 25 ml.) mutlak etanol
ufak kısımlar halinde ilave edilir ve geri soğutucu altında birkaç dakika kaynatılır.
6. Bunu izleyerek, sıcak etanollü çözelti hemen olanak varsa bir sıcak su hunisi kullanılarak
süzülür. Süzüntü soğutulur ve çöken hekzametilen tetramin (ürotropin) kristalleri süzülür, az
miktarda mutlak etenol ile yıkanır ve havada kurutulur. verim, yaklaşık 2.5 g dır.
7. En son ele geçen süzüntüye eşit hacimde kuru eter ilave edilip dıştan buz ile soğutulursa 0.5 g
daha ürotropin elde edilebilir.
Sorular:
1. Karbonil grubu hangi tür reaksinu veriri ve nedenini açıklayınız?
38
2. Ürotropin eldesinin reaksiyon mekanizmasını yazınız?
3. Amonyak ne amaçla kullanılmıştır.
4. Su tompu niçin kullanılır?
39
40
……DENEY RAPORU
Deneyin Adı:
Kaynaklar: 1.
2.
3.
Reaksiyon Denklemi:
M.A.:
1.
2.
3.
4.
5.
1.
2.
3.
4.
5.
41
% Verim: k.n.= ..... veya e.n.= ........
1.
2.
3.
4.
5.
a a
b b
c c
d d
e e
f f
42
DENEY 5
MOLEKÜLER ÇEVRİLMELER
Bir organik reaksiyonda fonksiyonel gruplar göç edebilir veya molekülün karbon iskeleti
değişebilir. Genel olarak, bir atom veya grubun bağlı olduğu atomdan ayrılarak bir diğer atoma
göçmesi olayına "çevrilme" ve bu tür reaksiyonlara da "Çevrilme reaksiyonları" adı verilir.
Değişik çevrilme reaksiyonları vardır, en önemlisi molekül içi nükleofil çevrilmeler olup
mekanizması şöyle açıklanabilir:
Karbonyum iyonları, bir grubun ya da hidrojen atomunun elektron çiftiyle birlikte
elektron eksikliği olan bir karbon atomuna göçü üzerinden çevrilmeye uğrarlar. Bu tür
çevrilmelerin en önemlisi nükleofil 1,2-çevrilmesidir ve basit olarak
C C C C
R R
şeklinde gösterilir. Elektron eksikliği olan bir karbon atomu, genellikle bir grubun elektron
çiftiyle birlikte molekülden ayrılmasıyla oluşur. Göç eden grup da doðal olarak bir nükleofil
olacağından bu tür bir çevrilme molekül içi nükleofilik çevrilmedir.
Nükleofil substitusyon SN2 ve SN1 olmak üzere ikiye ayrıldığından aynı durum çevrilme
reaksiyonlarında da vardır. SN2 benzeri çevrilmede göç eden grup, ayrılacak grubun ayrılmasını
kolaylaştırır ve reaksiyon tek basamaklıdır. SN1 benzeri çevrilmede ise, göç ederek grup, ayrılan
grubun ayrılışını izleyerek göç eder, reaksiyon iki basamaklıdır.
G G
G
C C C C A C C
A A
SN2 benzeri çevrilme
G G G
C C C C
A C C
A SN1 benzeri çevrilme
43
Nükleofil 1,2-çevrilmelerinde göç eden grubun ayrıldığı atomda da yeni bir elektron
eksikliği oluşacaktır. Elektron eksikliği olan ara ürünler yüksek enerjili olduklarından,
çevrilmeyi bir eliminasyon veya ortamda bir nükleofil varsa bir nükleofil substitusyon
reaksiyonu izleyebilir.
R H
R C C H
R H X
R H X R
R C C H R C C H
R R
H
R C C H
R R
Eğer -R grupları farklı ise üç çevrilme olasılığı söz konusudur ve üç farklı ürün oluşabilir.
Fakat pratikte tek bir çevrilme meydana gelir. Nitekim alkil ve fenil gruplarının göç eğilimi
aşağıdaki sıraya göre artar.
-H< -CH3< -C2H5< -i-C3H7< -tert-C4H9< -C6H5
Substitue fenil gruplarının göç eğilimi ise aşağıdaki sırayı izler.
p-NO2-C6H5< p-Cl-C6H5< H-C6H5< p-C6H5-C6H5< p-CH3O-C6H5
Moleküler çevrilmelere çeşitli örnekler verilebilir. Bu örneklerin bir kısmında elektron

eksikliği olan karbona veya elektron eksikliği olan azota göçmeler sözkonusu olmaktadır.
Aşağıda, çevrilme reaksiyonlarına birkaç örnek verilmiştir.
44
1. Hofmann Çevrilmesi
Bir alkil veya aril grubunun elektron çifti ile birlikte elektron eksikliği olan bir azot
atomuna örneğin R2N+ veya RNè göçmesi beklenebilir. Bunun bir örneği Hofmann
çevrilmesidir.
Bir alkali hipobromit veya alkali hipoklorit etkisi ile bir amidin bir karbon eksik sayıda
içerikli bir amine dönüşmesi, bir tipik Hofmann reaksiyonu örneğidir.
O O +OH O
-OH R C
R C OBr
+ R C
NH2 N Br -H2O N Br
Amid Hipobromit
H
N-Bromoamid -Br
+2OH/H2O O
RNH2 -2 R N C O R C
+ CO3
N
1o amin Alkil izosyanat Açil nitren
2. Beckman Çevrilmesi
Alkil gruplarının karbon atomundan azot atomuna göçtüğü bir diğer çevrilme reaksiyonu
Beckman çevrilmesidir. Bu çevrilme ile ketoksimler N-substitue amidlere dönüşürler.
Beckman çevrilmesi birçok asidik reaktif tarafından katalizlenir. (Örneðin H2SO4, SO3,
SOCl2, P2O5, PCl5, BF3 gibi) ve sadece ketoksimler ile değil ve fakat bunların o-esterleri ile de
vukubulabilir. Protik asitler etkisiyle ketoksimlerin çevrilme mekanizması şu şekilde
gösterilebilir.
R R R
+H+ -H2O R
C N C N C N C N
R OH R OH2 R R
Ketoksim
+H2O
O R HO R -H+ H2O R
C N C N C N
R H R R
N-substitue amid
Beckman çevrilmesinde göç eden grup, daima, -OH grubuna göre anti konumunda olan
gruptur. Örneğin R= -C6H5, R = -CH3 (Asetofenon oksim) için N-Fenilasetamid oluşur.
45
3. Wolf Çevrilmeleri
Bu çevrilme reaksiyonunda göçme, bir karbonyum karbonuna değil ve fakat elektron
eksikliği olan bir karbon karbonuna doğru vukubulur. Reaksiyon -diazoketonlardan azot
kaybını içerir ve çevrilme sonucu çok reaktif ketonlar oluşur. Oluşan keten ortamda bulunan bir
nükleofil ile örneğin su ile hemen reaksiyon verir. Reaksiyon fotoliz, termoliz veya Ag2O
katalizatörü etkisi altında vukubulur. İlk iki halde gerçek karbon intermediatı olan A oluşur ve
Ag2O katalizi söz konusu olduğunda ise N2 kaybı ve -R nin göcmesi hemen hemen aynı anda
vuku bulur.
Örneğin;
+SOCl2 +CH2N2 Ag2O/H2O
RCOOH RCOCl RCOCNH2 RCH2COOH + N2
-SO2-HCl -HCl
K.asid Diazoketon Homolog asid
Söz konusu reaksiyonun mekanizması aşağıdaki şekilde gösterilebilir.
O
O O
HCl
R C CH2 N N R C CH N N R C CH N N
Cl
Asid klorürü Diazometan Diazoketon
O
Ag2O H2O
R C CH O C CH R HOOC CH2 R
N2
Bir karbon bir keten Homolog karboksilli asid
4. Pinakol-Pinakolon Çevrilmesi
1,2-diollerin (Örneğin pinakol) asidle katalizlenen çevrilmeleri sonucunda ketonlar
(örneğin pinakolon) oluşur.
CH3CH3 CH3CH3 CH3CH3

H H 2O
CH3 C C CH3 CH3 C C CH3 CH3 C C CH3
OH OH OH OH OH
H
46
Pinakol
CH3 CH3 CH3

H
CH3 C C CH3 CH3 C C CH3 CH3 C C CH3
CH3OH CH3OH H3C O
Pinakolon
Bu çevrilme, aynı zamanda, nükleofil 1,2-çevrilmelerine tipik bir örnek oluşturur ve
karbonyum iyonlarının teşekkülü üzerinden ilerler. 1,2-çevrilmesi olmayan halkalı bir
çevrilmeye örnek -metil indolu verebiliriz.
47
DENEY 5
MOLEKÜLER ÇEVRİLMELER
α-METİL İNDOL SENTEZİ
Reaksiyon:
H
C H3 CH
H
C C H3 C C H3
N H2 C H3 Isı
N + O C
-H 2O N N
C H3 N N H
H aseton H H
fenilhidrazin
asetofenil
hidrazon H H
C H3
-NH 3
NH
N C H3 N H2
H
- metil indol
MA: 108,14 58 131
K.N: 244/19,6 mm Hg 59 oC
Kimyasallar:
1. Fenilhidrazin, 2g (0,0185 mol) 4. Seyr. HCl 7.
2. Aseton, 2ml 5. Petrol eteri 8.
3. Susuz ZnCl2, 6g (0,044 mol) 6. 9.
Gerekli Malzemeler: Deneme tüpü, yuvarlak dipli balon, su banyosu ve yağ banyosu.
1. İlk önce 2 g. fenilhidrazin bir deneme tüpü içinde 2 ml, aseton ile karıştırılır. Bu sırada su
ayrıldığından bir bulanıklık gözlenir.
2. Karışım 45 dk. kaynar su banyosunda tutulduktan sonra üzerine 6 gr. susuz ZnCl2 ilave edilir
ve 180o ye kadar ısıtılmış bir yağ banyosunda karıştırılarak birkaç dakika tutulur.
3. Koyu renkli erimiş kütle kendisinin 4 katı miktarda seyr. HCl ile küçük bir yuvarlak dipli
balona püskürtülür ve oluşan -metilindol bu balondan su buharı ile destillenir.
4. Kısa sürede donan yağ kurutulduktan sonra az miktarda petrol eterinde (40o-60o)
kristallendirilir
48
Sorular:
1. Moleküler çevrilme nedir?
2. Moleküler çevrilme çeşitleri nelerdir?
3. Reaksiyon mekanizmasını açıklayınız?
4. Kullanılan reaktiflerin görevleri nelerdir?
49
IR NMR
NHNH2 9.5
9.0
8.5
8.0
H2N NH
7.5
7.0
6.5
[3.72] [3.72]
6.0 [6.70]
5.5
5.0
[6.70] [7.17]
4.5
4.0
3.5
[7.17] [6.67]
3.0
2.5
2.0
1.5
1.0
0.5
0.0
↓
7.5 7.0 6.5 6.0 5.5 5.0 4.5 4.0 3.5
4000 3000 2000 1500 1000
IR NMR
10.5
10.0
9.5
9.0
8.5
8.0
7.5
7.0
[7.14] [7.26]
6.5
6.0
5.5
[7.05]
5.0
NH
4.5
[9.94]
N 4.0
3.5
[7.39]
H 3.0
2.5 [6.06] [2.29]

2.0
1.5
1.0
0.5
0.0
10.0 9.5 9.0 8.5 8.0 7.5 7.0 6.5 6.0 5.5 5.0 4.5 4.0 3.5 3.0 2.5
4000 3000 2000 1500 1000
50
……DENEY RAPORU
Deneyin Adı:
Kaynaklar: 1.
2.
3.
Reaksiyon Denklemi:
M.A.:
1.
2.
3.
4.
5.
1.
2.
3.
4.
5.
51
% Verim: k.n.= ..... veya e.n.= ........
1.
2.
3.
4.
5.
a a
b b
c c
d d
e e
f f
52
DENEY 6
NÜKLEOFİLİK AROMATİK SUBSTİTUSYON
Benzen halkasının yapısı gözönüne alındığında nükleofil reaktiflerin benzen halkasına
saldırısının elektrofil reaktiflere nazaran çok güç olacağı kolayca anlaşılır. Çünkü halkanın 
elektron bulutunun yaklaşan elektronca zengin nükleofili itmesi söz konusudur ve  orbital
sisteminin negatif yüklü intermediatta (A) iki ekstra elektronun delokalize edilebilme kabiliyeti
çok düşüktür ve dolayısıyla Wheland intermediatı (B)`na göre A çok daha düşük kararlılığa
sahiptir. Bir substituent içermeyen benzen halkasında bir nükleofil reaktif yardımıyla
gerçekleşecek bir substitusyon yukarıda açıkladığımız nedenden dolayı olası değildir. Ancak
eğer benzen halkasında kuvvetli bir elektron çekici substituent mevcut ise bu durumda bir
nükleofil reaktifin saldırısı mümkün olabilir.
Böylece bir nükleofil reaktif yardımıyla aromatik halkada meydana gelen substitusyon
reaksiyonuna "Nükleofilik Aromatik Substitusyon" adı verilir. Örneğin nitro benzen KOH ile
hava mevcudiyetinde ısıtıldığı zaman başlıca o- ve az miktarda p-nitrofenole dönüşür. Elektrofil
aromatik substitusyonda -NO2 grubu o- ve p-mevkilerinden daha fazla elektron çekmekte ve
elektrofil saldırı başlıca m-mevkiinde mümkün olmaktadadır. Aynı nedenle nükleofil saldırı
başlıca o- ve p-mevkilerinde gerçekleşir.
53
Intermediat strüktürler içinde en önemlisi (I) strüktürüdür. Buradan :OH- veya :H- ın ayrılması
olanaklıdır böylece aromatiklik yeniden sağlanır. :H- çok zayıf bir ayrılan gruptur, :OH- ise çok
daha iyi bir ayrılan gruptur ve bunun ayrılmasıyla yeniden nitrobenzene varılır: :H- ın
ayrılmasını sağlamak için ortama bir oksitleyici ilave edilir. KNO3, K3Fe(CN)6 hava oksijeni
hidrür (:H-) ayrılmasını sağlayan oksitleyicilere örnek teşkil edebilir.
Piridin halkası da içerdiği elektronegatif azotùn elektron çekici etkisi nedeniyle,
nükleofilik aromatik substitusyona karşı 2-mevkiinde aktifleştirilmiştir. Nükleofil reaktiflerle
benzen halkasında olduğu gibi substitusyon reaksiyonu verebilir.
Nükleofilik aromatik substitusyonda: :H- hidrür grubundan daha iyi ayrılan grup
özelliklerini gösteren grupların da aromatik halkadan ayrılması ve yerlerine nükleofil grupların
girmesi olanaklıdır. Nükleofilik aromatik substitusyonda yer değiştirebilen grupların başlıcaları
Cl-, Br-, NO2, -NR2 ve SO32- dir. Genel olarak :Y- bir nükleofil reaktifi göstermek üzere bir
nükleofil aromatik substitusyon
Nükleofil aromatik substitusyon: (aril halojenürler alkil halogenürlerde daha az

1- Bimoleküller yer değiştirme reaktivdirler) (Ar:X= aril halojenür)
2- Eliminasyon-Katılma
1- Bimoleküler Yer Değiştirme:

Bir aril halojenürde halojen atomuna göre 0- ve (veya) p-yerlerinde elektron çekici
substituentler bulunduğu zaman, bu gruplar halojen atomunu nükleofil substitusyona karşı
aktifleştirirler. Bunun sonucu olarak, bir nükleofil reaktifin böyle bir aril halojenüre saldırısı
halojen atomunun nükleofil grup ile yer değiştirmesine yol açar. İki basamak halinde vukubulan
bu substitusyon "Bi moleküler yerdeğiştirme" olarak bilinir.
54
:Y-= -OH-, -CN-, NH3, H2O o- ve (veya) p-yerlerinde bulunabilen elektron çekici
substituentlerin başlıcaları ise -NO2, -NO, -N(CH3)3+, -SO3H, -COOH, -CHO, -COR-CN dir.
2- Eliminasyon-Katılma: (Benzin oluşumu)

Aril halojenürler o- ve (veya) p-yerlerinde elektron çekici substituentler içermedikleri
zaman, yani nükleofil reaktiflere karşı bir aktifleşme söz konusu olmadığı zaman, nükleofil
aromatik substitusyon ancak çok kuvvetli bazlar kullanılarak gerçekleştirilebilir. Böyle bir
durumda nükleofil aromatik substitusyon, bimoleküler yerdeğiştirme ile değil fakat farklı bir
mekanizma ile vukubulur ki bu mekanizma "Eliminasyon-katılma" yada "Benzin (Benzyne)"
mekanizması olarak tanımlanır.
Bir aril halojenür, örneğin klorobenzen, sıvı amonyak içinde çok kuvvetli bir baz olan
amid iyonu -:NH2 ile muamele edilirse önce bir eliminasyon ile intermediat olarak "Benzin"
oluşur ki bunu izleyerek bir katılma sonucu anilin meydana gelir.
Benzin çok reaktiv olup benzen halkasındaki elektron bulutundan ayrı olarak 2sp2 hibrit
orbitalinin girişiminden oluşmuş bir ilave bağ içerir. Nükleofilik aromatik substitusyon
reaksiyonuna örnek olarak iyodobenzen sentezini görelim. Yalnız daha önce diazonyum
tuzlarının oluşumunu ve reaksiyonlarını kısaca hatırlayalım.
55
Arildiazonyum katyonları bir nükleofil reaktifin saldırısı ile kolayca substitusyon reaksiyonu
verebilen bileşiklerdir. Bu substitusyon reaksiyonlarında diazonyum katyonundan N2 ayrılır ve
yerine aromatik halkaya bir nükleofil grup bağlanır.
56
DENEY 6
NÜKLEOFİLİK AROMATİK SUBSTİTUSYON
İYODOBENZEN SENTEZİ
Reaksiyon:
+
NH2 N N HSO4- I
H2SO4 ,NaNO2 KI
H2O 0-5 oC
Anilin Iyodobenzen
MA: 93 g/mol 202 g/mol 204g/mol
K.N: 184°C 185-190 °C
Kimyasallar:
1. 3,75 ml H2SO4 4. 5,7 g. KI 7.
2. 3,75 ml Anilin 5. % 10 ‘luk NaOH 8.
3. 2,75 g. NaNO2 6. 9.
Gerekli Malzemeler: Erlen, beher, su banyosu, su buharı destilasyonu düzeneği, termometre,

destilasyon balonu, ayırma hunisi
1. 125 ml. lik bir beher içine 20 ml. su konulduktan sonra karıştırarak yavaş yavaş 3,75 ml. der.
H2SO4 ilave edilir ve sonra bu çözeltiye 3,75 ml. anilin katılır.
2. Beherin içine bir termometre konulur ve dıştan buz ile soğutulurken içine ufak parçalar halinde
yaklaşık 35 gr. buz ilave edilir. Beher içindeki karışımın sıcaklığı 5oC nin altına indikten sonra bir
damlatma hunisi yardımıyla 2,75 gr. NaNO2 in 12 ml. sudaki çözeltisi yavaşça ve kuvvetle
karıştırılarak (bir baget ile) damlatılır.
3. NaNO2 çözeltisi anilinyum sülfat çözeltisine en fazla 2-3 ml. lik kısımlar halinde ilave edilmeli
ve sıcaklık 5oC nin yukarısına çıkarılmamalıdır. Eğer beherdeki reaksiyon karışımının sıcaklığı
5oC nin yukarısına çıkarsa damlatmaya ara verilir ve beher içine az miktarda buz parçası katılır.
4. Diazolandırmanın sonuna doğru NaNO2 ilavesi daha yavaş yapılmalıdır. Bunun içinde nitrit
çözeltisinin son 3 ml. si ilave edilirken KI lü nişasta kağıdı ile ortamda nitrit asidinin fazlasının
bulunup bulunmadığı kontrol edilmelidir. Çözeltiden alınan 1-2 damla, KI’ lü nişasta kağıdı
üzerinde derhal bir mavi renk meydana getirmezse nitrit ilavesine azar azar devam edilmeli ve her
ilaveden sonra 5 dakika kadar beklenmelidir.
5. Reaksiyon karışımdan alınan 1-2 damla çözeltinin KI lü nişasta kağıdı üzerinde renklenme
verdiği an, diazolandırmanın sona erdiğini gösterir (ortamda bulunan serbest HNO2 renklenmeğe
57
neden olur.) Böylece elde edilen çözelti Fenil diazonyum hidrogensülfat çözeltisinden ibarettir.
6. Elde edilen diazonyum tuzu çözeltisi 125 ml. lik bir balona aktarılır. Üzerine yavaş yavaş ve
çalkalayarak 5,7 g KI ün 7,5 ml. sudaki çözeltisi ilave edilir. Azot gazı çıkışı gözlenir.
7. Karışım 2-3 saat su ile soğutulur sonra balonun ağzına bir yükseltme borusu takılır ve bir su
banyosu üzerinde azot çıkışı bitinceye kadar dikkatlice ısıtılır. Reaksiyon karışımı soğutulur.
Soğuyan karışıma % 10 luk NaOH çözeltisi, karışım kalevi oluncaya kadar (indikatör kağıdı ile
kontrol edilir.) Dikkatlice ilave edilir ve oluşan fenol (yan ürün) sodyum fenoksid halinde
tutularak su buharı destilasyonu sırasında geçmesi önlenir.
8. Bundan sonra reaksiyon karışımına su buharı destilasyonu uygulanır. Ele geçen distillat bir
ayırma hunisine aktarılır ve alttaki iyodobenzen fazı kuru ufak bir erlene alınır. CaCl2
ilavesiyle kurutulur, bir destilasyon balonuna süzülüp destillenir.K.n.=185-190o olan fraksiyon
toplanır. Verim yaklaşık= 5,5 gr. dir.
Sorular:
1. Nükleofilik aromatik sübstitüsyon nedir?
2. Nükleofilik aromatik sübstitüsyon kaç şekilde gerçekleşir?
3. Benzin oluşum mekanizmasını yazınız.
4. Benzenden başlayarak iyodobenzen elde ediniz.
5. Deneyde kullanılan reaktiflerin amaçlarını yazınız.
58
IR NMR
NH2 8.0
7.5
7.0
6.5
6.0
H2N
[5.10]
5.5
5.0
[6.51] [6.51]
4.5
4.0
[7.03] [7.03]
3.5
[6.60]
3.0
2.5
2.0
1.5
1.0
0.5
0.0
7.5 7.0 6.5 6.0 5.5 5.0
4000 3000 2000 1500 1000
IR ↓ NMR
5.5
5.0
4.5
I
4.0
[7.66] [7.66]
I 3.5
3.0
[7.06] [7.06]
[7.28]
2.5
2.0
1.5
1.0
0.5
0.0
8.00 7.90 7.80 7.70 7.60 7.50 7.40 7.30 7.20 7.10 7.00 6.90 6.80 6.70 6.60
4000 3000 2000 1500 1000
59
……DENEY RAPORU
Deneyin Adı:
Kaynaklar: 1.
2.
3.
Reaksiyon Denklemi:
M.A.:
1.
2.
3.
4.
5.
1.
2.
3.
4.
5.
60
% Verim: k.n.= ..... veya e.n.= ........
1.
2.
3.
4.
5.
a a
b b
c c
d d
e e
f f
61
DENEY 7
KARBON-KARBON ÇOK KATLI BAĞLARA KATILMALAR
Genel olarak iki molekülün bir tek molekülü oluşturmak üzere birbirleriyle verdikleri
reaksiyonlara ‘‘Katılma reaksiyonları’’ adı verilir. Karbon-karbon çifte bağı (-C=C-) içeren
alkenlerin ve karbon-karbon üçlü bağı içeren alkinlerin tipik reaksiyonları katılma
reaksiyonlarıdır.
-C=C- ve -C≡C- bağlarının enerjileri –C-C- bağlarından daha yüksek olduğu için, bu
bağların reaksiyon istemleri oldukça fazladır. Bilindiği gibi, -C=C- bağları kuvvetli bir δ ve zayıf
bir bağından, -C≡C- bağı ise; kuvvetli bir δ ve iki zayıf  bağından oluşmuştur. Nitekim,
alkenlerin reaksiyonlarında genellikle bu zayıf bağın kopması beklenebilir. Gerçekten de çifte
bağın tipik reaksiyonları bu cinstendir.
C C + Y:Z C C
Y Z
Katılma ürünü
Alkinlerde de önce bir bağın koparılmasıyla bir alken türevi oluşmakta ve sonra ikinci
bağı da kopararak bir mol reaktif daha katılmakta ve bir alkan türevine varılmaktadır.
Y Z
C C C C + Y:Z
+ Y:Z C C
Y Z
Y Z
Alkin Alken Alkan
-C=C- ve -C≡C- bağına katılmalar dört farklı mekanizmayla yürüyebilir.

1. Elektrofilik katılma reaksiyonları (AE)
2. Nükleofilik katılma reaksiyonları (AN)
3. Radikalik katılma reaksiyonları (AR)
4. Halkalı katılma reaksiyonları
Düzlemsel yapılı oldukları bilinen alkenlerde atomlar düzlemin üstünde ve altında iki 
elektronuna karşın olan bir  elektron bulutu vardır. Bu elektron bulutu karbon atomları
tarafından  elektronlarına göre zayıfça tutunur ve dolayısıyla elektron gereksinimi olan
62
reaktiflere kolaylıkla verilebilir. Yani birçok reaksiyonda -C=C- bağı bir elektron vericisi olarak
(elektron kaynağı) yani Lewis anlamında bir baz olarak etki yapar. Ve böylece elektron
gereksinimi olan reaktiflerle reaksiyon verir. Konjuge durumda olmayan çifte bağların tipik
reaksiyonları elektrofilik katılma reaksiyonlarıdır. Reaksiyon mekanizması şöyledir;
yavas.
1) C C + Y+ C C
Y= H
Y Z= Cl-, Br-, I-, HSO4-, H2O
Elektrofil Karbonyum iyonu
2) C C + Z- C C
Y Y Z
Katılma ürünü
-C=C- bağına nükleofilik katılmalar da mümkündür. Bu tür bir reaksiyon iki basamak
içerir. 1. basamakta, -C=C- bağına bir nükleofilin saldırısıyla bir karbon iyon oluşumu, 2.
basamakta, karbon iyonunun pozitif grupla birleşmesi söz konusudur.
1) C C + Y- C C
Y
Nükleofil Karbon iyonu
2) C C + Z+ C C
Y Y Z
Katılma ürünü
Alkenlere elektron gereksinimi olan serbest radikallerin katılması da olasıdır. Bu katılma da iki
basamak üzerinden yürür.
1) C C + Y C C
Y
Serbest radikal
63
2) C C + Y:Z C C + Y
Y Y Z
Katılma ürünleri
Alkenlerde olduğu gibi alkinlerde de zayıfça tutulmuş  elektronları elektrofil reaktifler

için bir elektron kaynağı olup, alkenlerdeki gibi bir mekanizma ile alkinler ‘‘Elektrofilik katılma
reaksiyonları’’ verir. Ancak, -C≡C- bağı, çifte bağa nazaran düşük reaktivite gösterir. Buna
karşın alkinler, alkenlerden farklı olarak nükleofil reaktiflerle ‘‘Nükleofilik katılma
reaksiyonları’’ vermeye daha yatkındır. Y:Z reaktifi için bir alkine nükleofilik katılma şöyle
gerçekleşir:
1) C C + Y- C C
Y
Nükleofil Karbon iyonu
2) C C + Z+ C C
Y Y Z
Katılma ürünü
Alkinlere elektron gereksinimi olan serbest radikallerin katılması da olanaklıdır ve
mekanizma -C=C- bağındakine benzer şekilde gösterilebilir.
Halkalı katılma reaksiyonlarının en önemli tipleri Diels-Alder reaksiyonudur. Bu tip
katılma reaksiyonlarında ikili veya üçlü bağın önce bir tarafına saldırı vukubulmaz. Fakat, her iki
tarafına da aynı anda saldırı vukubulur. Bunların bir kısmı dört merkezli mekanizmaları içerir:
Y:Z
C C C C
Y Z
Katılma ürünü
Beş ve altı üyeli transisyon hallerinin bulunduğu diğer halkalı-katılma mekanizmaları da
mevcuttur.
64
Karbon-Karbon Çok Katlı Bağlara Elektrofilik Katılmanın Mekanizması ve Örnekleri
-C=C- bağına elektrofilik katılma bir asit-baz reaksiyonu gibi düşünülebilir ki, bu
reaksiyonda alken bir baz olarak, elektrofil ise bir asit olarak etki yapar. Bir seri protik asit ve
Lewis asidi alkenlere katılabilir. Protik asitler için reaksiyon aşağıdaki şekilde gösterilebilir.
1) C C + H Z C C + Z-
H
2) C C + Z- C C
H H Z Z-= Cl-, Br-, I-, HSO4-, H2O
1. basamak bir protonun :Z den alkene transferini içermektedir ki, bir karbonyum
iyonunun oluştuğu bu basamakta, aslında bir proton bir bazdan bir başka baza (alkene) transfer
olmaktadır. Bu basamak, güç vukubulan bir basamaktır ve hızı reaksiyonun tüm hızını tamamen
veya çok büyük ölçüde kontrol etmektedir. Elektrofilik katılma reaksiyonları hem asidik
reaktifin hem de alkenin niteliğine bağlı olarak yürür. Nitekim asit ve baz kavramlarına uygun
olarak reaktif ne kadar asidik ise, yani ne kadar kuvvetli elektrofil ise ve alken ne kadar baz ise
yani ne kadar kuvvetli bir nükleofil ise elektrofil katılma reaksiyonu o kadar kolay yürür. Buna
göre çift katlı bağlara bağlı +M ve +I etkisi gösteren substituentler çifte bağın elektron
yoğunluğun artırarak alkenin elektrofil katılma reaktivitesini yükseltirler. Ters olarak, -I ve -M
etkisi gösteren gruplar ise, çifte bağın elektron yoğunluğunu azaltarak alkenlerin elektrofil
katılma reaktivitesini düşürürler. Bazı alkenlerin asidlere karşı reaktivite sırası şu şekilde
gösterilebilir.
H3C
C CH2 CH3CH=CHCH3 CH3CH2CH=CH2
H3C
Hidrohalojenürler içinde reaktivite sırası;

HI >HBr > HCl > HF şeklinde ve asit kuvvetine bağlı olarak yazılabilir.
-C=C- çifte bağına elektrofil katılmalar, en kararlı karbonyum iyonu üzerinden yürür.
Örneğin etilenè HI katılması sadece bir tek katılma ürününü oluşturur.
H2C=CH2 + HI CH3CH2I
65
Oysaki etilen türevlerinde benzeri katılmalar için iki olasılık mevcuttur.
a) H3C CH CH3
Br
+ HBr
CH3CH=CH2 izopropil bromür
propen
b)
CH3CH2CH2Br
n-propil bromür
Burada, izopropil bromür ya da n-propil bromür oluşabilir. Ancak birçok alkene yapılan
katılmalardan çıkarılan denel sonuçlar alkenlere hidrojen halojenürlerin katılmasında
Markovnikov kuralının ortaya konulmasına yol açmıştır. Empirik olarak bilinen bu kurala göre,
bir hidrojen halojenürün veya genel olarak bir asidin karbon-karbon çifte bağına katılmasında
asidin hidrojeni daha fazla hidrojen taşıyan karbon atomuna bağlanır. Bu kurala göre, yukarıdaki
reaksiyonda izopropil bromür oluşumu beklenebilir. Yani reaksiyonun (a) ile gösterilen yönde
ilerlemesi beklenir ki durum gerçekten bu şekildedir.
-
a) H3C CH CH3 + Br H3C CH CH3
2o karbonyum iyonu Br
+
+H izopropil bromür
CH3CH=CH2
propen
b) + Br-
CH3CH2CH2 CH3CH2CH2Br
1o karbonyum iyonu n-propil bromür
Bir karbonyum iyonu ne kadar kararlı ise o kadar kolay oluşur. Sekonder karbonyum iyonu,
primer karbonyum iyonundan daha kararlı olduğu ve daha hızlı oluştuğu için reaksiyon, bu
iyonik katılmada (a) yönü üzerinden ilerleyecektir ve izopropil bromür oluşumu mümkün
olacaktır. Karbon-karbon çifte bağına elektrofil katılmalar en kararlı karbonyum iyonunun ara
ürün (intermediat) olarak oluşumunu içerir.
C C + H+ C C C C
δ
δ H H
ara ürün
66
Nitekim bu reaksiyonda, yani karbonyum iyonunun oluştuğu katılmanın ilk basamağında
ve transisyon halinde kısmi pozitif yük karbon atomu ile hidrojen atomları arasında paylaşılmış
durumdadır. Elektron salıveren gruplar ki bu arada alkil grupları karbon üzerinde ortaya çıkan
pozitif yükün şiddetini azaltma yönünde etki gösterirler ve buna bağlı olarak transisyon halinin
kararlılığını artırırlar. Transisyon halinin kararlılığının artması ise aktivasyon enerjisini düşürür
ve daha hızlı reaksiyonu olanaklı hale getirir. 2° karbonyum iyonunun oluşumu daha düşük
aktivasyon enerjisini, 1° karbonyum iyonunun oluşumu çok daha büyük aktivasyon enerjisini
gerektirmektedir. Bu nedenle yukarıdaki reaksiyon, 2° karbonyum iyonunun oluşumunu
gerçekleştirecek şekilde sağ tarafa doğru vuku bulur.
Bununla birlikte, ortamda peroksidler varsa, yalnızca HBr katılması Markovnikov
kuralının tamamen tersi olan yönde vuku bulur. Anti-Markovnikov katılması denen bu katılma
farklı olarak serbest radikal mekanizması ile yürümektedir. Örneğin yukarda gösterdiğimiz
propene HBr katılması reaksiyonu ortamda peroksidler bulunduğu zaman (b) yolu üzerinden
ilerleyerek n-propil bromür oluşumu ile sonuçlanır.
Karbon-Karbon Çok Katlı Bağlara Elektrofil Katılmalara Örnekler:
1) H2SO4 katılması: Karbon-karbon çifte bağına H2SO4 katılması ile alkilhidrojen

sülfatlar oluşur.
C C + H2SO4 C C
H SO3H
Elektrofil nitelikte olan bu katılma sonucunda, alkilhidrojen sülfatların hidrolizi ile alkollerin
elde edilmesi önemli bir sentetik yöntem olarak bilinmektedir.
C C + H2O C C
H SO3H H OH
2) Su Katılması: Alkenlere su katılması ile alkollerin elde edilmesi olanaklıdır ki bu

katılma genellikle H2SO4, HNO3 gibi kuvvetli asidler tarafından katalizlenir.
67
1) H 2O + H+ H 3O +
2) C C + H 3O + C C + H 2O
H
Alken
3) C C + H 2O C C C C + H+
H H OH2 H OH
Eter
Bu arada ilk basamak suyun protonlanması basamağıdır. Böylece oluşan hidroksonyum

iyonunun çifte bağa elektrofilik saldırısı ile bir karbonyum iyonu oluşur ve bunu izleyerek
karbonyum iyonuna suyun nükleofil katılması vuku bulur ve nihayet, oluşan iyonundan bir
proton ayrılmasıyla alkol oluşumu tamamlanır.
3) Alkol Katılması: Asit katalizine gereksinme gösteren bu katılmada öncelikle, suyun
katılmasında olduğu gibi bir karbonyum iyonu oluşumu gözlenir. Bunu izleyerek alkolün
nükleofil saldırısı vuku bulur. Böylece oluşan oksonyum iyonundan bir proton ayrılmasıyla
eterler oluşur.
1) H2 O + H+ H3O+
2) C C + H3O+ C C + H2O
H
Alken
3) C C + ROH C C C C + H+
H H O H OR
H R
Eter
4) Alkinlere Halojen Katılması: Alkinlere elektrofilik katılmalar daha az karakteristik

reaksiyonlardır ve örneğin halojen katılması alkene göre daha yavaş vuku bulur. Bu katılmalarda
birçok hallerde metal halojenürler, örneğin Hg-II- halojenür katalizatör olarak kullanılır.
Katılmanın ilk basamağında bir transalken oluşur. Örneğin asetilene brom katılmasında önce
trans-1,2-dibromo eten oluşur, ki bu katılma elektrofil mekanizmaya göre vukubulur. Katılmanın
2. basamağında ise bir alkan türevine varılır.
68
Br Br
+ Br2 Br H + Br2
HC CH C C H C C H
HgBr2 H Br
Br Br
5) Alkinlere Hidrojen Halojenürlerin Katılması: Alkinlere hidrojen halojenür

katılması sonucunda öncelikle bir vinil halojenür oluşur. Ortamda peroksidler bulunmadığı
zaman reaksiyonun 2. basamağı Markovnikov kuralına uygun bir katılma şeklinde ilerler.
Burada da katalizöre gereksinme duyulmaktadır.
H Cl
+ HCl H H + HCl
HC CH C C H C C H
HgBr2 H Cl
H Cl
Asetilen Vinil klorür 1,1-dikloroetan
Karbon-Karbon Çok Katlı Bağlarına Nükleofil Katılma Mekanizması
Alkenler için karakteristik reaksiyon elektrofil katılmalardır. Ancak alkenlerde çifte bağlı
karbona bağlı elektron çekici gruplar bulunduğu zaman bunlar, çifte bağın elektron yoğunluğunu
azaltarak elektrofiller tarafından başlatılan katılmaları güçleştirirler. Buna karşın, nükleofiller
tarafından başlatılan reaksiyonları yani nükleofil reaksiyonları kolaylaştırırlar. Bu grupların bu
şekilde etkinlikleri örneğin, CHO > COR > CO2R > CN > NO2 sırasına göre azalır ve ayrıca
SOR, SO2R, F gruplarının da aynı şekilde ve önemli derecede etkili olduğu bilinmektedir.
Nükleofilik katılmalar iki basamak halinde vukubulan ve daha önce gösterildiği gibi bir
intermediat karbon iyonunun oluşumu üzerinden yürüyen reaksiyonlardır.
Alkenlere nükleofil katılma reaksiyonlarının önemli bir örneği syonoetillendirme olarak
bilinmektedir. Bu reaksiyonda akrilonitrile (CH2=CN-CN) bir nükleofil katılma sözkonusudur.
Örneğin alkol katılması, fenol katılması, amin katılması, H2S katılması gibi birer
syanoetillendirme reaksiyonu örneğini oluşturmaktadır. Bütün bu reaksiyonlarda protonun
ayrılmasıyla geriye kalan grup, yani nükleofil grup, akrilonitrilin substitue olmayan çifte bağlı
karbonuna saldırır ve bunu izleyerek reaktiften veya çözücüden gelen bir proton diğer çifte bağlı
karbona bağlanır.
69
PhOH
PhOCH2CH2CN
ROH ROCH2CH2CN
H2C CH2 CN
RNH2 RNCH2CH2CN
Akrilonitril
H
H2 S
HSCH2CH2CN
Reaksiyonun toplu sonucu başlangıçtaki nükleofile bir syanoetil grubunun bağlanması

olmaktadır. Alkenler için nükleofilik katılma örnekleri nispeten düşük sayıdadır. Buna karşın,
alkinlere nükleofilik katılmalar çok daha karakteristik niteliktedir ki buna ilişkin örnekler
aşağıda gösterilmiştir. Örneğin asetilene H:CN katılması bir nükleofil katılma şeklinde
vukubulur.
1) Alkinlere HCN katılması: İlk basamakta bir karbon iyonu oluşur. 2. basamakta bu
karbon iyonuna proton katılması vuku bulur.
H H
1) HC CH + H:CN C C + H+
CN
H H H H
2) C C + H+ C C
CN H CN
2) Alkinlere Su katılması: HgSO4-H2SO4 katalizör sistemi yanında uygulanmaktadır

ve bu katılmada bir nükleofil katılma niteliğindedir. Alkinlere su katılması sonucu bir enol
bileşiği olan vinil alkol oluşumu beklenir.
HgSO4-H2SO4 H H
HC CH + H:OH C C
H OH
Asetilen Vinil alkol
Burada teşekkül eden vinil alkol kararsız bir bileşik olup, izole edilemez ve bir çevrilme sonucu
daha kararlı yapıda olan asetaldehid meydana getirir.
70
H O
H H
C C H C C
H O H
H
H
Vinil alkol Asetaldehid
Karbon-Karbon Çok Katlı Bağlara Radikalik Katılma Mekanizması

Alkinler ve alkenler için tipik radikalik katılmalar hidrojen katılması olarak bilinir.
Alkenlere bir katalizör yanında bir mol hidrojen katılması ile alkanlar oluşur ki, burada Ni, Pd,
Pt gibi metaller katalizör olarak kullanılır.
C C Ni, Pt, Pd/C

+ H2 C C
H H
Bir alkine Ni, Pd, Pt katalizörlüðünde 1 mol H2 katılmasıyla bir alken 2. bir mol H2
katılmasıyla da bir alkan oluşur.
Radikalik katılma ile yürüyen bir katılma da alkenlere peroksidler mevcudiyetinde HBr
katılmasıdır. Bilindiği gibi bir alkene HBr katılması, ortamda peroksidler bulunmadığı zaman
Markovnikov kuralına uygun şekilde vuku bulur. Ancak ortamda peroksidler bulunduğu zaman
bu katılmanın tamamen tersi yönde gerçekleştiği saptanmıştır (Anti-Markovnikov Katýlmasý).
Bu durum şu şekilde açıklanır: Peroksidler yapıları itibariyle kolaylıkla radikal oluştururlar. Bu
nedenle ortamda peroksidler bulunduğu zaman, ortamda kolayca radikal oluşabilir. Bunların
HBrè etkisi sonunda da Br radikalleri oluşur. Bu Br radikalleri, bir alkene etkidiği zaman, bir
radikalik katılma ile bir başka radikal oluşur ki, bu radikale HBr etkisiyle katılma tamamlanır ve
yeniden bir brom radikali oluşur. 4. basamakta HBr katılması tamamlanmış durumdadır.
1) Peroksidler Radikal
Başlama basamağı
2) Radikal + H:Br Radikal:H + Br
3) C C + Br C C
Br
Yayılma basamağı
4) C C + H:Br C C + Br
Br Br H
71
Ortamda HBr tamamlanıncaya kadar 3,4,3,4...... basamakları sürer.
Alkenlere radikalik katılmalarda reaksiyon en kararlı karbon radikalinin oluşumu
üzerinden ilerler. Serbest karbon radikallerinde şu şekilde bir sınıflandırma mümkündür.
R R H H
R C R C R C H C
R H H H
3o radikal 2o radikal 1o radikal Metil radikali
Bu radikallerde kararlılık sırası; 3°> 2°> 1°> Metil şeklindedir.

Markovnikov ve Anti-Markovnikov katılmalarında yönelme birbirinin tamamen tersidir.
Birinciye önce proton iyonik olarak katılmaktadır. Diğerinde ise önce bromun radikalik katılması
vuku bulmaktadır.
Siklokatılma (Halkalı Katılma) Reaksiyonları

Bu reaksiyonlarda katılma sonucunda halkalı, yani siklik yapıda bir bileşik oluşur ve bu
katılmalarda bağ oluşumu ile bağ kopması olayları hemen hemen aynı anda vuku bulur. Bu
tipten katılmaların en önemli örneği Diels-Alder reaksiyonlarıdır. Bu reaksiyon bir alkenin bir
konjugediene 1,4-katılmasından ibarettir. Örneğin:
O
CH2 O
C
CH CH 3
O 4 2
CH O
CH C 5 1
6
CH2
O O
1,3-bütadien Maleikanhidrit 1,2,3,6-tetrahidroftalikanhidrit
Genel olarak siklokatılma reaksiyonlarında karmaşık yapıda ürünler oluşur ve çoğunda

adlandırma güçtür. Bu nedenle genellikle oluşan ürünlere "siklokatılma ürünü" denilir.
72
DENEY 7
KARBON-KARBON ÇOK KATLI BAĞLARA KATILMALAR
SİKLOHEKZANOL SENTEZİ
Reaksiyon:
H
H
+ H+ H + HSO4-
H OSO3H
H
H
Siklohekzen Siklohekzilhidrojensülfat
+ H 2O H HO3SO
OSO3H O
HO3SO
H H OH
H
Siklohekzanol
MA: 82 g/mol 98 g/mol (H2SO4) 100 g/mol
K.N: 81-83 oC 161.1 oC
Kimyasallar:
1. 10.5 mL siklohekzen 4. 1.5g MgSO4 7.
2. 7.5mL der.H2SO4 5. 8.
3. %10 NaOH 6. 9.
Gerekli Malzemeler: 100 ml yuvarlak dipli balon, beher, buz banyosu, baget, kaynama taşı, geri
soğutucu, ayırma hunisi, destilasyon sistemi
1. 2.5 mL su, 100 mL lik balona koyulup bir süre buz banyosunda soğutulur.
2. Balon bir bagetle karıştırılarak, 7.5 mL derişik H2SO4 yavaş yavaş balona eklenir.
3. Karışımın sıcaklığı oda sıcaklığının altına düşünce balon banyodan çıkarılır ve 10.5 mL
siklohekzen balonu hafifçe çalkalayarak eklenir. İlave tamamlanınca, balonun ağzı kapatılarak;
balondaki sulu faz ile siklohekzenden ibaret olan organik faz tamamen karışıp homojen bir hal
alıncaya kadar balon içeriği çalkalanır. Bu işlem takriben 15 dk. sürer. Arada sırada balon
kapağı açılarak iç basınç düşürülür.
4. Balondaki karışım tamamen homojen olduktan sonra 5 dak. kendi haline bırakılır ve sonra
balona yavaş yavaş 35mL su ilave edilir.
5. Balona birkaç tane kaynama taşı koyularak bir geri soğutucu altında 12 dk. kaynatılır.
6. Oda sıcaklığında soğutulan balon, bir buz banyosuna yerleştirilir.
73
7. Faz ayrımı iyice belirginleştikten sonra balon içeriği bir ayırma hunisine yavaşça boşaltılır.
Ayırma hunisinde faz ayrımı gözlenince fazlar ayrılır. Alttaki su fazı musluktan akıtılarak atılır.
Üstteki organik faz da ise; siklohekzanol mevcuttur.
8. Organik faz; önce 5 mL su, sonra 3 mL %10 NaOH ile ve son olarak 2 kez 5 mL su ile
çalkalanarak yıkanır. Bu işlem ayırma hunisinde yapılır. Ve her defasında altta kalan su fazı
uzaklaştırılır.
9. En son üstte kalan siklohekzanol fazı bir behere alınır. Behere 1,5 gr. susuz MgSO4 ilave edilip
ağzı kapatılarak hafifçe çalkalanır. Siklohekzanol süzülerek MgSO4 den uzaklaştırılır.
10. Siklohekzanol bir balona alınarak destillenir (k.n=161oC). Destilasyonda 156-161°C deki
fraksiyonlar toplanır.
Sorular:
1. Katılma reaksiyonu nedir, kaç çeşit katılma reaksiyonu vardır?
2. Alken ve alkinler ne tür katılma reaksiyonu verirler, neden?
3. Bir alken bileşiğindeki alkil ve fenil substituentleri elektrofilik katılmaya nasıl etki ederler?
4. Deneydeki reaktiflerin kullanım amaçları nelerdir?
5. Bu deney hangi tür katılmaya örnektir?
74
IR NMR
11.5
11.0
10.5
10.0
[1.96]
9.5
9.0
8.5
8.0 [5.59] [1.65]

7.5
7.0
6.5
6.0
5.5
[5.59] [1.65]
5.0
4.5
[1.96]
4.0
3.5
3.0
2.5
2.0
1.5
1.0
0.5
0.0
5.5 5.0 4.5 4.0 3.5 3.0 2.5 2.0 1.5
4000 3000 2000 1500 1000

↓
IR NMR
14
OH
13
12
[3.85]
11
[3.89]
OH
10
[1.35; 1.90] [1.35; 1.90]

9
7
[1.44; 1.68] [1.44; 1.68]
6 [1.30; 1.38]
5
0
4.5 4.0 3.5 3.0 2.5 2.0 1.5 1.0
4000 3000 2000 1500 1000
75
……DENEY RAPORU
Deneyin Adı:
Kaynaklar: 1.
2.
3.
Reaksiyon Denklemi:
M.A.:
1.
2.
3.
4.
5.
1.
2.
3.
4.
5.
76
% Verim: k.n.= ..... veya e.n.= ........
1.
2.
3.
4.
5.
a a
b b
c c
d d
e e
f f
77
DENEY 8:
ELİMİNASYON
Bir molekülden iki atom veya grubun başka atom veya gruplarla yer değiştirmeksizin
ayrılmasına eliminasyon denir. Eliminasyon reaksiyonlarının pek çoğunda ayrılan atom veya
gruplar komşu karbon atomları üzerinde bulunur. Bu atomlardan biri çoğu kez proton; diğeri ise
nükleofildir (X: veya :X-) reaksiyon sonunda da doymamış bileşikler oluşur.
H H
C C C C ; C C C C
HX X HX
X
Alken Alkin
Eliminasyon reaksiyonlarının en önemlileri aşağıdaki gibidir;

Alkollerden alken oluşumu (Dehidrasyon)
H
H+
C C C C + H2O
OH
Örnek:
CH3CH2OH + H2SO4 CH3CH2OH2 + HSO4

(I)
HSO4 + CH2 CH2 OH2 CH2 CH2 + H2SO4 + H2O

H ( II )
Alkollerden su çıkarılması ile alken oluşumunda su çekici olarak, H2SO4, H3PO4, asit
oksitlerden P2O5 ve baz olarak KOH, KHSO4 ve iyot ve fosfor oksiklorür (POCl3) en çok
kullanılanlardır. Mono alkollerden su ayrılma kolaylığı, prim. - (3o) > sek- (2o) > prim-(1o) alkol
sırasında azalır. Yani ter- alkollerden, daha düşük konsantrasyon ve sıcaklıkta alken sentezlenir.
Eterlerden alken oluşumu
C C C C + ROH
H OR
Alkil halojenürlerden dehidrohalojenasyon ile aklenlerin oluşumu
C C C C + HX
H X
78
Eliminasyon için alkolatlar (RO-), alkali hidroksitler (OH-) gibi bazik reaktifler kullanılır.
Substitüsyon ve eliminasyon reaksiyonları beraber olur. Bazikliği fazla bir nükleofil, α-
karbonundaki veya nükleofildeki sterik engellilik ve yüksek sıcaklık eliminasyonu artırır.
Halojen türünün eliminasyon ve substitüsyon üzerinde fazla bir etkisi yoktur.
Vic-dihalojenürlerden alkinlerin oluşumu
C C C C + 2HX
X X
Eliminasyon reaksiyonları iki grupta toplanır:

a) β-Eliminasyonu (1,2-eliminasyonu): Grupların komşu atomlardan ayrıldığı
eliminasyodur.
C C C C + HX
H X
HX eliminasyonu ile sonuçlanan bir reaksinda :X- grubunu kaybeden C atomu α-C atomu ve
proton kaybeden C atomuda β- C atomu olarak gösterilirse toplam reaksiyon β- eliminasyonu
veya 1,2-eliminasyonudur. Eliminasyon reaksiyonlarının çoğu β- eliminasyonudur. Reaksiyon
sonunda -C=C- , -C=O, -C=N- gibi değişik doymamış gruplar oluşur. Eliminasyon
monomoleküler (unimoleküler) veya bimoleküler mekanizma üzerinden yürür.
1) Monomoleküler eliminasyon (E1): Reaksiyon iki basamakta meydana gelir. Hız tayin
basamağı olan ilk basamakta karbonyum iyonu oluşur (1. basamak), bunu diğer atom veya hızla
ayrılması izler (2. basamak).
1. Basamak
H H H H
YAVAS
H C C X H C C + :X
H
H H H
Karbonyum iyonu
2. Basamak
H H H H
HIZLI
H C C C C + H+
H
H H H
İkinci basamakta bir baz etkisiyle karbonyum iyonundan bir proton koparılarak bir alken
oluşur. E1 mekanizması ile yürüyen eliminasyonlarda reaksiyon hızı sadece birinci basamakta
dissosiasyona uğrayan başlangıç maddesinin konsantrasyonuna bağlıdır.
Hız = k [CH3CR1R1X]
Kolayca görülebileceği gibi E1 ve SN1 mekanizmalarına göre gerçekleşen reaksiyonlarda 1.
basamakta oluşan karbonyum iyonu ara ürünleri aynıdır. Bu nedenle ortamdaki baz etkisiyle
reaksiyon E1 ve SN1 mekanizmalarına göre iki yönde yürür.
79
Örneğin, tert-bütil bromürün etanollü ortamda dissosiasyonu ile
C2H5OH CH3
C2H5OH2 + CH2 C
E1 CH3
2-metil propen
CH3 CH3 (%19 verim)
yavas
CH3 C Br CH3 C
CH3 CH3
tert -bütil bromür CH3 CH3
SN 1 -H+
CH3 C O C2H 5 CH3 C OC2H5
C2H5OH
CH3 H CH3
Etil-t-bütil eter
(%81 verim)
Oluşan tert- bütil karbonyum iyonu, etanol ile SN1 nekanizmasına göre etil-tert-bütil eteri ve E1
mekanizmasına göre de 2-metil propeni bir arada oluşturur.
SN1 reaksiyonlarında olduğu gibi E1 reaksiyonlarında da hız tayin basamağında oluşan
karbonyum iyonlarının kararlılığı önemlidir ve bu 3o > 2o> 1o sırasını izler. Bu nedenle
E1eliminasyonuna karşı alkil gruplarının ve alkil halojenürlerin reaktivite sırası 3o > 2o> 1o
şeklinde olmaktadır.
2) Bimoleküler eliminasyon (E2): Bu mekanizma tek bir basamağı içerir. H-C bağı
koparılıp C=C çifte bağı oluştuğu sırada ve aynı zamanda C-X bağıda elektronları :X de kalacak
şekilde koparır. Reaksiyon tek bir geçiş hali içerir ve bir ölçüde SN2 mekanizması ile benzerlik
gösterir.
H
OH + C C X H 2O + C C + X
E2 mekanizması ile yürüyen bir eliminasyon reaksiyonunda reaksiyon hızı reaksiyona

giren her iki bileşiğin konsantrasyonuna bağlıdır.
Hız = k [R-X] [ OH-]
E2 mekanizması 1,2-eliminasyonlarında en çok karşılaşılan bir reaksiyon mekanizmasıdır. E1
mekanizması ve SN1 substitüsyonu aynı karbonyum iyonu ara ürünü üzerinden bir arada
ilerleyen reaksiyonlar olduğu gibi, E2 mekanizmasında da SN2 substitüsyonu eşlik eder ve fakat
bu iki mekanizma tamamen farklı yolları içerir. Alkil halojenürlerin E2 mekanizmasına karşı
aktiviteleri bu 3o > 2o> 1o sırasını izler.
b) α-Eliminasyonu (1,1-eliminasyonu): Nispeten daha az sayıda örneği bilinen 1,1-
eliminasyonlarında hem H ve hem de ayrılan grup X, aynı karbon atomu (α) üzerinde bulunur.
Bu tür bir eliminasyonun kolay meydana gelebilmesi için;
i) X gruplarının kuvvetli elektron çekici olmaları halinde,
ii) Kuvvetli bazlar kullanılması halinde,
iii) β-H atomlarının bulunmaması gerekir.
80
X gruplarının kuvvetli elektron çekici özellik göstermeleri halinde α-H atomlarının asitliği ve
koparılabilme kolaylığı artar. β-H atomlarının bulunmaması ise mutlaka gerekli değildir. β-H
atomları bulunsa bile α-eliminasyonu vukubulabilir.
1,1-eliminasyonunun en biline bir örneği, β-H atomu içermeyen haloformların örneğin
CHCl3’ ün kuvvetli bazlar ile reaksiyonudur. Bu reaksiyon, iki basamak üzerinden diklorokarbon
oluşumuna yol açar, mekanizması;
H
HIZLI YAVAS
OH + CCl3 H2O + CCl2 Cl + CCl2
Cl diklorokarbon
Karbon ortamda bulunan OH ve H2O ile reaksiyon vererek CO ve HCOO- oluşumuna yol açar.
-
Burada reaksiyon hızı;

Hız = k [CHCl3] [ OH-] dur.
β-Eliminasyonu veya 1,2-eliminasyonuna örnek olarak siklohekzenin sentezini görelim.
81
DENEY 8:
ELİMİNASYON
SİKLOHEKZEN SENTEZİ
Reaksiyon:
OH OH2
+ HSO4 + SO4
2
H H
OH2
2
SO4 + + HSO4 + H2O
MA: 100 g/mol 136 g/mol (KHSO4) 82 g/mol
K.N: 161.1 oC 81-83 oC
Kimyasallar:
1. 5 g siklohekzanol 4. 7.
2. 4 g KHSO4 5. 8.
3. CaCl2 6. 9.
Gerekli Malzemeler: 50 ml yuvarlak dipli balon; yağ banyosu, destilasyon sistemi; ayırma hunisi
1. 5 g siklohekzanol ile 4 g KHSO4 karışımı 50 ml lik yuvarlak dipli bir balona konur ve 120-130
o
C de yağ banyosunda 1.5 saat ısıtılır.
2. Bu süre sonunda reaksiyon karışımı destillenir.
3. Siklohekzen ile birlikte geçen su bir ayırma hunisinde faz teşkil ederek ayrılır.
4. Ham ürün CaCl2 ile kurutulup süzülür ve yeniden destillenir. (Verim teorik verimin %80 i
kadardır)
Sorular:
1. Reaksiyon hangi eliminasyon mekanizması üzerinden yürür?
2. Reaksiyonda ayrılan grup kimdir?
3. KHSO4 neden kullanılmıştır?
4. Ayırma hunisi ile ayırma hangi esasa dayanır?
82
IR NMR
14
13
OH
[3.85]
12
OH 11
10
[3.89]
9 [1.35; 1.90] [1.35; 1.90]
8
7
[1.44; 1.68] [1.44; 1.68]
[1.30; 1.38]
6
0
4.5 4.0 3.5 3.0 2.5 2.0 1.5 1.0
4000 3000 2000 1500 1000

↓
IR NMR
11.5
11.0
10.5
10.0
9.5
[1.96]
9.0
8.5
[5.59] [1.65]
8.0
7.5
7.0
6.5
6.0
[5.59] [1.65]
5.5
5.0
[1.96]
4.5
4.0
3.5
3.0
2.5
2.0
1.5
1.0
0.5
0.0
5.5 5.0 4.5 4.0 3.5 3.0 2.5 2.0 1.5
4000 3000 2000 1500 1000
83
……DENEY RAPORU
Deneyin Adı:
Kaynaklar: 1.
2.
3.
Reaksiyon Denklemi:
M.A.:
1.
2.
3.
4.
5.
1.
2.
3.
4.
5.
84
% Verim: k.n.= ..... veya e.n.= ........
1.
2.
3.
4.
5.
a a
b b
c c
d d
e e
f f
85
DENEY 9
ELEKTROFİL AROMATİK SUBSTİTÜSYON
Benzen halkasinda  elektronlari, karbon atomlari çekirdekleri tarafindan  elektronlarina

nazaran daha gevşek (zayif) olarak tutulmuşlardir. Bu nedenle  elektronlari elektron
gereksinimi olan elektrofil reaktiflere yani Lewis anlaminda asitlere kolaylıkla verebilir. Benzen
halkasi bu tipten reaktifler için bir elektron kaynaği, yani Lewis anlaminda bir baz olarak hareket
eder.
Benzen halkasinin tipik reaksiyonlarindan biri, benzenin elektrofil reaktiflere karşı bir
baz olarak hareket ettiği reaksiyonlardır. Bu reaksiyonlar benzen halkasında rezonansın meydana
getirdiği kararlılıktan dolayı bir substitusyon ile sonuçlanır ve benzen halkasının aromatik
karakteri korunur. Bu reaksiyonlara "Elektrofil Aromatik Substitusyon Reaksiyonlari" denir.
Elektrofil aromatik substitusyon yalnız benzen halkası için değil, diğer birçok aromatik halka
için de karakteristiktir.
Bir elektrofil aromatik substitusyonùn mekanizması, Y:Z reaktifi için genel olarak şu
şekilde gösterilir:
Yavaş H
1) C6H6 + Y+ ------------- C6H5 Hız tayin basamağı
Elektrofil Y
Aronyum iyonu
+ H Hızlı
2) C6H5 + :Z- ------------- C6H5Y + H:Z
Y Baz
Elektrofil aromatik substitusyonun ilk basamağında (Hız tayin basamağı bir elektrofil
reaktif aromatik halkaya saldırarak bir "İntermediat Karbonyum İyonu (Aronyum İyonu)"
meydana getirir. 2. basamakta ise aronyum iyonundan bir baz etkisiyle bir proton koparılır.
1. basamak daha ayrıntılı olarak aşağıdaki şekilde gösterilebilir:
H H H
H
Y Y Y
+ Y
HH
I II III
86
1. basamakta oluşan aronyum iyonu için, I, II ve III rezonans strüktürler olası olup
gerçekte aronyum iyonu bunların rezonans hibrididir ve IV ile gösterilir.
H Y
IV
Rezonans ve hibrid strüktürleri, intermediat karbonyum iyonunda pozitif yükün o- ve p-

yerlerinde daha kuvvetli olmak üzere bütün halka üzerinde dağıldığını göstermektedir.
Elektrofil Aromatik Substitusyonda Reaktivite

Benzen ve diğer aromatik hidrokarbonlar, elektrofil substitusyona uğradıkları gibi benzen
türevleri ve öteki aromatik hidrokarbonların türevleri de elektrofil aromatik substitusyon
reaksiyonları verebilir.
Ancak aromatik halkaya bağlı bir grup, halka reaktivitesini büyük ölçüde etkiler.
Dolayısıyla elektrofil aromatik substitusyon, ana hidrokarbondakine göre daha kısa yada daha
uzun sürede, daha ılımlı veya daha kuvvetli koşullar altında vukubulur.
Örneğin, Toluende elektrofil aromatik substitusyon benzene göre daha kısa sürede ve
daha ılımlı koşullar altında vukubulur. Yani benzen halkasına bağlı -CH3, grubu halkayı daha
reaktiv yapar, halkayı aktive eder. Metil grubu elektron salmak suretiyle İntermediat aronyum
iyonunda halkanın pozitif yükünü nötralleştirme eğilimi gösterir. Yükün bu yayılımı karbonyum
iyonunu kararlı yapar.Nitekim, nitrolama reaksiyonunda toluen benzenden 25 kez daha
reaktivdir.
H Y
CH3
Diğer taraftan nitrobenzende olacak bir elektrofil aromatik substitusyon, benzene göre daha
yavaş ve daha şiddetli koşullar altında gerçekleşir. Yani halkaya bağlı -NO2 grubu benzen
halkasını daha az reaktif yapar, yani halkayı deaktive eder.
87
H Y
NO 2
Aronyum iyonunda -NO2 grubu halkadan elektron çeker ve pozitif yükün şiddetini
artırma eğilimi gösterir ve karbonyum iyonunu kararsız yapar. Bu da daha yavaş bir reaksiyona
sebep olur.
Halkayı benzen halkasından daha reaktiv yapan bir gruba "Aktifleştirici Grup" ve halkayı
benzenden daha az reaktiv yapan bir gruba ise "Deaktifleştirici Grup" adı verilir.
Elektrofil aromatik substitusyonda halkanın aktifleştirilmesi ya da deaktifleştirilmesi,
substituent grupların halkaya, elektron verme veya elektron çekme özelliklerine bağlıdır.
Elektron salan bir grup halkanın elektron yoğunluğunu artırır ve dolayısıyla elektrofil grubun
halkaya saldırısını kolaylaştırır. Bir başka deyişle, elektron salan bir grup intermediat aronyum
iyonuna kararlılık kazandırır ve oluşumunu kolaylaştırır. Böylece elektrofil aromatic
substitusyon reaksiyonu daha kolay gerçekleşir.
Elektron çeken bir grup ise halkanın elektron yoğunluğunu azaltacağı için, elektrofil
grubun halkaya saldırısı güçleşir, yada elektron çeken bir grup intermediat aronyum iyonunun
kararlılığını azaltacağı için oluşumunu güçleştirir. Dolayısıyla da reaksiyon daha zor gerçekleşir.
Elektrofil aromatik substitusyonda substituent gruplar, reaktiviteye etkilerine göre

aşağıdaki şekilde sınıflandırılabilirler:
Kuvvetli aktifleştirici gruplar: -NH2, -NHR, -NR2, -OH
Orta derecede aktifleştirici gruplar: -OR, -NH-COCH3, -O-COCH3
Zayıf aktifleştirici gruplar: -R(-CH3, - C2H5), -C6H5
Deaktifleştirici gruplar: -NO2, -CN, -SO3H, -CHO, -COR, -COOH, -COOR,

-CONH2, -F, -Cl, -Br, -I
88
Örneğin:
H H Cl Cl
H C H H C Cl H C Cl Cl C Cl
Aktifleþtirme Zayýf Orta derecede Kuvvetlice

deaktifleþtirme deaktifleþtirme deaktifleþtirme
Elektrofil Aromatik Substitusyonda Yönelme

Bir elektrofil aromatik substitusyonda elektrofil saldırının kendisine göre başlıca o- ve p-
yerlerinde gerçekleşmesine neden olan gruba "Orto-para yöneltici grup" ve başlıca m- yerinde
gerçekleşmesine neden olan gruba da "Meta-yöneltici grup" adı verilir.
Y
o o (orto)
m m (meta)
p
(para)
o-, p- ve m- yöneltici gruplar topluca aşağıda verilmiştir.
o-, p- Yöneltici Gruplar m- Yöneltici Gruplar

-------------------------------- -------------------------------
-NH2, NHR, -NR2 -NO2, -CN, -SO3H, -CHO
-OH, -OR -COR, -COOH, -COOR

-NHCOCH3, -OOOCH3 -CONH2
-R, -C6H5
-F, -Cl, -Br, -I
89
Görüldüğü gibi, aktifleştirici grupların tümü o-, -p yöneltici ve halojenürler hariç
deaktifleştirici grupların tümü m-yönelticidir.
Aktifleştirici bir grup, benzen halkasının bütün pozisyonlarını aktifleştirir. Meta yeri bile
benzendeki herhangi bir mevkiden daha reaktivdir. Böyle bir grubun o- ve p- ya yöneltmesi, o-
ve p- yerlerini m- dan daha fazla aktifleştirmesindendir. Bir deaktifleştirici grup meta dahil
halkanın bütün yerlerini deaktive eder. Böyle bir grubun m- ya yöneltmesi, o- ve p- yerlerini m-
dan daha fazla deaktive etmesindendir.
Bir grup halkadan indüktiv veya rozonans etkisi ile yada her ikisi ile elektron salabilir
veya çekebilir. Bu etkiler sadece -NH2, -OH (ve türevleri) ile halojenler için birbirine zıttır.
-NH2, -OH ( ve türevleri) grupları, indüktiv olarak (N ve O atomları bağlı oldukları halka
C`nundan daha elektronegatif olduğundan) halkayı deaktive etmesi beklenirken halkayı
aktifleştirdikleri görülmektedir. Halkaya bağlı N ve O atomları kuvvetli elektronegatif ( elektron
çekici indüktiv etkiye sahip) olmalarına rağmen bunların halkaya elektron salmaları, bunların
Rezonans etkisinden ileri gelmektedir.
Fenol ve anilinde, Rezonans Etkisi (Mezomerik Etki, +M Etkisi) İndüktiv etkiden (-I
Etkisi, İndüktiv yoldan elektron çekilmesi) daha kuvvetli ve önemli olduğundan sonuçta -OH ve
-NH2 halkayı aktifleştirir.
Bu durumu anilin örneğinde rezonans strüktürlerini yazarak görmek mümkündür.
H H H H H H H H
N N N N
H H
Aktifleştirici bir grup olan -NH2 grubunun, anilinde elektron yoğunluğunu başlıca o- ve
p- yerlerinde olmak üzere tüm halkada arttırdığı aşağıdaki şekilde gösterilebilir:
H + H
N
- -
-
90
Bir deaktifleştirici grup benzen halkasının bütün yerlerini deaktifleştirir, ancak o- ve p-
yerlerini m- yerine göre daha fazla deaktifleştirdiği için, halkaya saldıran bir elektrofil reaktifi
başlıca m- yerine yöneltir. Bu durum, bir deaktifleştirici grup olan ve aromatik halkadan hem
indüktiv ve hem de mezomerik yolla elektron çeken (-I ve -M etkileri) -NO2 grubunu içeren
nitro benzenin rezonans strüktürlerinden kolaylıkla görülebilir:
O O O O O O O O O O
N N N N N
H H
Nitro benzende elektron yoğunluğunun tüm halkada, fakat özellikle o- ve p- yerlerinde

azalttığı şu şekilde gösterilebilir:
-
 O + O  -
N
+ +
+
-NH2 ve -OH için yukarıda görüldüğü gibi rezonans etkisi çok daha önemli ve
kuvvetlidir. Halojenler için ise durum farklıdır. Bunlarda -I Etkisi ( İndüktiv yolla elektron
çekilmesi) +M etkisinden (mezomerik yolla electron verilmesi) daha etken olduğundan dolayı -
OH ve -NH2 aktifleştirici, o- ve p- yöneltici iken; halojenler deaktive edici ve buna raðmen o- ve
p- yönelticidirler.
Elektrofil Aromatik Substitusyon Reaksiyonlarına aşağıdaki örnekler verilebilir.
Sülfolandırma
SO3
ArH + HOSO3H → ArSO3H + H2O (Reaksiyon Mekanizmasını yazınız)
Bir sulfon asit
91
Friedel-Crafts alkillendirmesi
AlCl3
ArH + RCl → ArR + HCl (Reaksiyon Mekanizmasını yazınız)

Bir alkilbenzen türevi
Friedel-Crafts açillendirmesi
AlCl3
ArH + RCOCl → ArCOR + HCl (Reaksiyon Mekanizmasını yazınız)

Açilklorür Keton
Nitrosolandırma
ArH + HONO → Ar-N=O + H2O
Nitroso bileşiği
Aktifleştirilmiş aromatik halkalarda gerçekleşebilen bir substitusyon reaksiyonudur.
Diazo-kenetlenmesi
+ -
ArH + Ar'N2X → Ar'N=NAr + HX
Diazonyum tuzu Azobileşiği
Diazo kenetlenmesi aktifleştirilmiş aromatik halkalarda gerçekleşebilen bir substitusyon

reaksiyonudur.
92
DENEY 9
ELEKTROFİL AROMATİK SUBSTİTÜSYON
o- ve p- NİTROFENOL- SENTEZİ
Reaksiyon:
OH OH OH
NO2
NaNO3/H2SO4
NO2
MA: 94 g/ mol 139 g/ mol
K.N: 40.5 oC 45 oC 114 oC
Kimyasallar:
1. Fenol, 5 g ( 0.053 mol) 4. NaOH (2M ), 0.8 g (0.02 mol) 7.
2. NaNO3, 8 g ( 0.094 mol) 5. 8.
3. der.H2SO4, 5,97 mL ( %92 d: 1.82 g/mL) 6. 9.
Gerekli Malzemeler: Yuvarlak dipli balon, Ayırma hunisi, Damlatma hunisi
1. Yuvarlak dipli bir balon içine,. NaNO3 (8 g) veya KNO3 (9.5 g) konularak 20 cm3 suda
ısıtılarak çözülür.
2. Ilık haldeki çözeltiye, der. H2SO4 ( 5.97 mL) karıştırak ilave edilir.
3. 20o C ye soğutulan çözeltiye, fenol’un (5 g) 0.5 g sudaki çözeltisi damlatma hunisinden sık sık
çalkalanarak 2 saatte damlatılır. Bu arada çözelti sıcaklığı 20-25oC arasında olmalıdır.
4. Çözeltiye, hacminin iki katı kadar su ilave edilerek reaksiyon kendi haline bırakılır.
5. Üstteki sulu faz, altta ayrılan yağ tabakasından ayırma hunusiyle ayrılır.Su ile yıkama işlemi
iki kez daha tekrarlanır. o-Nitrofenol su buharı ile destillenir. Bu sırada madde soğutucunun iç
borusunda katılaşarak birikecektir. Bu durumda soğutma suyu kesilerek biriken maddenin
buharın sıcaklığı ile eriyerek toplama kabına akması sağlanır. Elde edilen ürün trompda süzülür
ve süzgeç kağıdı arasında kurutulur. Madde yeteri kadar saftır, eğer değilse su buharı
destilasyonu tekrarlanır.
6. Balon içeriği NaOH (2M) çözeltisi ile bazik yapılır. Bundan sonra bir miktar hayvan kömürü
katılırak içinden tekrar su buharı geçirilerek kaynatılır ve kırmalı bir süzgeç kağıdından
süzülür. Elde edilen süzüntü yaklaşık 10 mL kalıncaya kadar bek üzerinde buharlaştırılır. Bu
çözelti soğurken p-Nitrofenol sodyum tuzu halinde kristallenir. Kristallenme olmazsa ısıtılan
çözeltiye NaOH (3 mL) çözeltisi (1:1) daha ilave edilir ve yavaş yavaş soğumaya bırakılır.
Trompta süzülen ve NaOH (2M) çözeltisiyle yıkanan tuz, seyreltik HCl ile sıcakta karıştırılınca
p-Nitrofenol önce yağ halinde ayrılır, fakat soğuyunca kristallenir.
93
Sorular:
1. Yapılan deneye ait mekanizmayı yazınız..
2. Fenol’un NaNO3 ve H2SO4 ile reaksiyonu sokulma sebebi nedir.
3. Reaksiyon neden oda sıcaklığında yapılmaktadır.
4. Reaksiyon karışımını ayırmak için subuharı destilasyonu kullanmanın sebebi nedir.
5. Ayrılan ürünlerin o-nitrofenol ve p-nitro fenol olduğunu nasıl anlarsınız.
94
IR NMR
7.0
6.5
OH
6.0
[8.35]
5.5
OH 5.0
[6.75] [6.75]
4.5
4.0
[7.11] [7.11]
3.5
[6.80]
3.0
2.5
2.0
1.5
1.0
↓ 0.5
0.0
8.5 8.0 7.5 7.0 6.5
4000 3000 2000 1500 1000 OH
IR NMR OH
[9.83]
[6.80] [6.80]
[7.97] [7.97]
NO2 5.5
5.0
+
N
4.5
-
4.0
3.5
O O
3.0
2.5
OH 2.0
1.5
1.0
0.5
NO2 0.0
10.0 9.5 9.0 8.5 8.0 7.5 7.0
5.5
-
OH O
[10.62]
5.0
4.5
+
4.0
N
3.5
[7.14] O
3.0
2.5
2.0
[7.55] [8.02]
1.5 [6.97]
1.0
4000 3000 2000 1500 1000 0.5
0.0
10.5 10.0 9.5 9.0 8.5 8.0 7.5 7.0
95
……DENEY RAPORU
Deneyin Adı:
Kaynaklar: 1.
2.
3.
Reaksiyon Denklemi:
M.A.:
1.
2.
3.
4.
5.
1.
2.
3.
4.
5.
96
% Verim: k.n.= ..... veya e.n.= ........
1.
2.
3.
4.
5.
a a
b b
c c
d d
e e
f f
97
DENEY 10
NÜKLEOFİL AÇİL SUBSTİTUSYON
Karbon bileşiklerinin tipik reaksiyonları nükleofil katılma reaksiyonları olduğu halde,
açil bileşikleri olan karboksilli asidlerin ve fonksiyonel türevlerinin tipik reaksiyonları
"Nükleofil açil substitusyon" dur. Bu substitusyon reaksiyonlarında karboksilik asidlerdeki -OH,
asid halojenürlerindeki -F, -Cl, -Br veya -I, asid anhidridlerindeki -OOCR, karboksilli
esterlerdeki -OR ve amidlerdeki -NH2 grupları diğer bazik gruplarla yer değiştirir. Bu reaksiyon,
nükleofil alifatik substitusyondan çok daha kolaylıkla vukubulur ve genel olarak aşağıdaki
şekilde gösterilebilir:
O O- O
R C + :Y- R C Y R C + :Z-
Z Y
Z
Açil bileşiği Nükleofil İntermediat Ürün Ayrılan grup

(Tetrahedral)
-Z = -OH, -F, -Cl, -Br, -I, -OOCR, -OR veya -NH2
Açil bileşiklerinde de, karbonil bileşiklerinde olduğu gibi, bir nükleofil grubun saldırısı
karbonil karbonunda vukubulur ve açil bileşiğinin düzlemsel yapısı kaybolarak tetrahedral
yapıda bir intermediat oluşur ki bundan da bir bazik grubun ayrılmasıyla (ayrılan grup) yeniden
düzlemsel yapı kazanılarak reaksiyon ürünü elde edilir.
Nükleofil açil substitusyon asidik koşullarda daha kolay vukubulur. Çünkü aldehid ve
ketonlarda olduğu gibi önce karbonil oksijeni protonlanır ve karbon atomu daha elektropozitif
olur, ki dolayısıyla da nükleofil saldırılar daha hızlandırılır.
Nükleofil açil substitusyonda :Z- grubu ne kadar zayıf bir baz ise o kadar kolay ayrılır.
Nitekim, Cl- çok zayıf bir baz olduğu için, karboksilli asid klorürleri nükleofil açil substitusyon
reaksiyonlarını çok kolaylıkla verirler. Asid anhidridlerinde RCOO- orta derecede zayıf bir baz,
esterlerdeki RÒ- ve amidlerdeki NH2- grupları ise kuvvetli bazlardır, ki bunlarda nükleofil açil
substitusyon reaksiyonları asid klorürlerinden daha güçlükle vuku bulur.
Aldehit ve ketonlarda nükleofil saldırı bir ayrılma ile değil bir katılma ile sonuçlanır.
Çünkü bu bileşiklerden aldehidlerde: :Z- = H- (hidrür iyonu) ketonla da :Z- = :R- (alkid
iyonu) olması gerekir, ki :H- ve :R- iyonlarının en kuvvetli bazlar olmaları nedeniyle böyle bir
ayrılma olanaklı değildir. Dolayısıyla da bu bileşiklerde nükleofil substitusyon değil, nükleofil
katılma vukubulur.
98
Nükleofil açil substitusyon reaksiyonuna örnek birçok reaksiyonlar mevcuttur.
1) Bir asid klorürüne su etkisiyle karboksilli asid oluşumu
O H O O
-H
R C Cl + O H R C Cl R C Cl R COOH + Cl
asid klorürü O OH Karboksilli asid
H H
Örneğin: CH3COCl + H2O → CH3COOH + HCl
2) Karboksilli asid anhidritlerinin hidrolizi
(CH3CO)2O + H2O → 2CH3COOH
Asetik anhidrit Asetik asit
3) Karboksilli esterlerin alkali hidroksid etkisiyle hidrolizi
O O O O
:OH R'OH
R C R C OH R C + :OR' R C +
OR' OH O
OR'
Karboksilli ester
+H+
RCOOH
Karboksilli asid
99
4) Amidlerin mineral asidleri ile hidroliziyle karboksilli asidlerin oluşumu
RCONH2 + H2O + H+ RCOOH + NH4+

Amit Karboksilli Asit
Reaksiyon mekanizması aşağıdaki gibi verilebilir.
O OH OH OH O
+H
R C NH2 R C NH2 R C NH2 R C NH2 R C OH
+H2O
OH2 +
NH4
5) Asid klorürlerinin amonyakla ammonoliz sonucu amidleri oluşturmaları
O O
R C + NH3 R C + NH4Cl
Cl NH2
6) Asetoasetik ester sentezi
Aldol kondenzasyonu (Aldolizasyon)’ nda olduğu gibi Claisen kondenzasyonunda da bir

karbon iyonunun bir karbonil karbonuna nükleofil saldırısı vardır. Aldol kondensasyonunda
nükleofil saldırı, aldehid ve ketonların tipik reaksiyonları olan katılma ile sonuçlanır. Claisen
ester kondenzasyonu ise bir karbon iyonunun bir ester karboniline nükleofil saldırısını içerir ve
bu saldırı, açil bileşiklerinin karakteristik reaksiyonu olan nükleofil açil substitusyon ile
sonuçlanır.
Claisen ester kondenzasyonunda karbon iyonu, -CH2 grubu içeren bir karbonil
bileşiğinden (örneğin bir ester ya da bir keton) veya bir siyano bileşiğinden metalik Na, NaNH2,
ya da C2H5ONa etkisiyle bir proton koparılarak oluşturulur. -dikarbonil bileşiklerinin elde
edilmesinde kullanılan Claisen kondenzasyonunun tipik örneği Asetoasetik ester sentezidir ve
reaksiyonun yürüyüşü aşağıdaki şekilde gösterilebilir:
100
O O
(1) CH3 C Na OC2H5
+ Na CH2 C + C2H5OH
OC2H5 OC2H5
etil asetat
O O O O
(2) CH3 C CH2 C
+ :CH2 C CH3 C
OC2H5 OC2H5 OC2H5 OC2H5
- C2H5OH
O O O O
O O
+H/H2O CH C
CH3 C CH2 C CH3 C CH C CH3 C
OC2H5 OC2H5 OC2H5
Asetoasetik ester
(Etil asetoasetat)
Bu sentez basit olarak şöyle gösterilebilir:
(C2H5ONa) O O
O O
CH3 C + CH3 C CH3 C CH2 C
- C2H5OH
OC2H5 OC2H5 OC2H5
Asetoasetik ester
(Bir -ketoester)
7) Asetilaseton sentezi
O O
(1) CH3 C CH3 + NaNH2 Na :CH2 C CH3 + NH3
O O O O
(2) CH3 C :CH2 C CH3 CH3 C CH2 C CH3
OC2H5 OC2H5
- C2H5OH O O O O
CH3 C CH C CH3 CH3 C CH C CH3
+H/H2O
O O
CH3 C CH2 C CH3
Asetil aseton
101
DENEY 10
NÜKLEOFİL AÇİL SUBSTİTUSYON
ASETOASETİK ESTER SENTEZİ
Reaksiyon:
O O O O O
NaOC2H5 HCl
2 H3C OC2H5 CH3 C OC2H5 + C2H5OH CH3 OC2H5
Na
MA: 88.05 g/mol 151.04 g/mol 130.06 g/mol
K.N: 76-80°C /16 mm Hg 86-90 °C/30 mm Hg 69-73°C/12 mm Hg
Kimyasallar:
1. Etilasetat, 12.5 gr ( 13.9 ml) 4. NaCl 7.
2. Sodyum Teli , 1.25 gr 5. susuz MgSO4 veya NaSO4 8.
3. Asetik Asit, 34.5 ml (% 50) 6. 9.
Gerekli Malzemeler: Gerisoğutucu, Ayırma Hunisi.
1. 50 ml. lik yuvarlak dipli bir balona 12.5 gr. (13.9 ml) kuru etil asetat ve 1,25 gr. temiz sodyum
teli konulur.
2. Balonun ağzına bir geri soğutucu yerleştirilir ve su banyosu üzerinde reaksiyon başlayıncaya
kadar ısıtılır.
3. Reaksiyon başladıktan sonra şiddetle ilerler ve soğutucudan etil asetat kaybına önlemek için
balon dışarıdan soğutulur. Şiddetli reaksiyon sona erdikten sonra, reaksiyon karışımı su
banyosunda, mevcut sodyumun tamamı çözününceye kadar yaklaşık 1,5 saat ısıtılır.
4. Meydana gelen berrak kırmızı renkli çözelti soğutulur ve 34,5 ml % 50`lik asetik asid
ilavesiyle turnusol kağıdına karşı hafif asidik yapılır.
5. Karışım NaCl ile doyurulduktan sonra ayırma hunisine alınarak üstdeki ester fazı ayrılır ve
susuz CaCl2 veya susuz MgSO4 ile kurutulur. Düşük basınç altında destile edilerek asetoasetik
ester (etil asetoasetat) elde edilir. Verim: 3 gr dır.
Not: Bu reaksiyonda kuru etilasetat kullanılması önemlidir. Ancak kullanılan etilasetat % 2-3 kadar
etanol içerebilir. Sodyum teli sodyumun pires edilmesiyle ve susuz eter içine çekilmesiyle
hazırlanabilir.
Sorular:
1. Nükleofil açil substitusyon nedir?
2. Claisen ve aldol kondenzasyonları hangi mekanizmalar üzerinden yürür?
3. Claisen kondenzasyonuna göre etilasetat ve asetonitril kullanarak siyanasetat eldesini
basamaklar halinde gösteriniz?
Aldol kondenzasyonuna göre 2 mol propanolun NaOH çözeltisi içerisinde gerçekleşen
reaksiyonunu mekanizmasını yazınız?
102
ETİLASETAT SENTEZİ
Reaksiyon:
O O
H3C C + +H+
CH3CH2OH H3C C
OH OC2H5
MA: 60.05 g/mol 46.04 g/mol 88.05 g/mol
K.N: 118.1°C 78°C 76-78°C
Kimyasallar:
1. Etanol, 2.5 ml/ 20 ml 4. CaCl2 7.
2. der.H2SO4, 2.5 ml 5. Na2CO3 8.
3. CH3COOH, 20ml 6. 9.
Gerekli Malzemeler: Ayırma Hunisi, Düz Soğutucu, Destilasyon Adaptörü, Damlatma Hunisi, Yağ
Banyosu.
1. 100 ml lik bir balonun ağzına bir destillasyon adaptörü takılır. Adaptörün üst boynuna bir
ayırma hunisi, yan boynuna da bir düz soğutucu yerleştirilir. Başlangıçta balon içine 2.5 ml
etanol ve 2.5 ml der. H2SO4 konularak yağ banyosunda 140o ye kadar ısıtılır.
2. Bu sıcaklığa erişildiğinde, önceden damlatma hunisine konulmuş olan 20 ml etanol ve 20 ml
CH3COOH karışımı yavaş yavaş damlatılır.
3. Bu damlatma işlemi; balon içinde oluşup destillenen etil asetat miktarına uygun bir şekilde
kontrollü olarak yapılır. Destillenen etil asetat çok seyreltik olmayan bir Na2CO3 çözeltisi ile
üstteki faz mavi turnusol kağıdını kırmızıya dönüştürmeyinceye kadar çalkalanarak-
nötralleştirilir.
4. Karışım bir ayırma hunisine aktarılarak üstteki etil asetat fazı ayrılır. Etil asetatla birlikte
bulunması olası etanol; ayırma hunisi içinde 5 g CaCl2 ün 5 ml sudaki çözeltisi ile iyice
çalkalanıp durulmaya terkedilmesi ve üstteki etil asetatın ayrı bir erlene alınması ile
uzaklaştırılır.
5. Kuru erlene alınmış etil asetata bir miktar CaCl2 ilave edilerek kurutma işlemi yapılır. Bunu
izleyerek destillasyon balonuna süzülen ester, su banyosu üzerinde veya ufak bir alevle
ısıtılarak destillenir. Verim: yaklaşık 3.7 g (veya 4.15 ml) ve k.n. 76-78o dir
Sorular:
4. Aldol kondenzasyonuna göre 2 mol propanolun NaOH çözeltisi içerisinde gerçekleşen
103
n-BUTİLASETAT SENTEZİ
Reaksiyon:
O O
H2SO4
H3C C + CH3CH2CH2CH2OH H3C C
OH OCH2CH2CH2CH3
MA: 60.05 g/mol 74.12 g/mol 116.16 g/mol
K.N: 118.1°C 117.7°C 126°C
Kimyasallar:
1. n-Butilalkol, 3.7 gr (5 ml) 4. NaHCO3 çözeltisi, 2.5 ml 7.
2. Glasiyal CH3COOH, 6 gr (6ml) 5. Susuz MgSO4 veya Na2SO4 0.5 gr 8.
3. der.H2SO4, 0.1 ml 6. 9.
Gerekli Malzemeler: Gerisoğutucu, Ayırma hunisi.
1. 100 ml lik yuvarlak dipli bir balonda 3.7 g (5 ml) n-Butil alkol, 6 g (6 ml) glasiyal asetik asid
ile karıştırılır ve üzerine 0.1 ml der. H2SO4 dikkatlice ilave edilir.
2. Karışım geri soğutucu altında 5-6 saat süre ile kaynatılır.
3. Sonra içinde 25 ml su bulunan bir ayırma hunisine dökülür.
4. Üstteki ham ester tabakası ayrılarak alınır ve sırası ile 10 ml su, 2.5 ml doymuş NaHCO3
çözeltisi ve tekrar 5 ml su ile yıkanır. Her yıkamadan sonra ester tabakası ayrılır.
5. Ham ester 0.5 g kadar susuz MgSO4 veya Na2SO4 ile kurutulur. Kırmalı bir süzgeç kağıdı
yardımı ile ufak bir destillasyon balonuna süzülür. Destillasyon işlemi uygulanarak 124-125o
de geçen n-Butil asetat fraksiyonu toplanır. Verim: yaklaşık 4 g dır.
Sorular:
4. Aldol kondenzasyonuna göre 2 mol propanolun NaOH çözeltisi içerisinde gerçekleşen
104
IR NMR
OCH2CH3
O 9.5
9.0
8.5
8.0
7.5
7.0 O
6.5
6.0
5.5 [4.06]
5.0
4.5
[1.96] O [1.18]
4.0
3.5
3.0
2.5
2.0
1.5
1.0
0.5
4000 3000 2000 1500 1000 ↓ 0.0

4.5 4.0 3.5 3.0 2.5 2.0 1.5 1.0
IR NMR
11.5
11.0
10.5
O O
10.0
9.5
9.0
8.5
8.0
[3.98]
7.5
7.0 [2.00] [3.29] O [1.02]

6.5
OCH2CH3 6.0
5.5
O 5.0
4.5
4.0
3.5
O 3.0
2.5
2.0
1.5
4000 3000 2000 1500 1000 1.0
0.5
0.0
4.5 4.0 3.5 3.0 2.5 2.0 1.5 1.0 0.5
105
……DENEY RAPORU
Deneyin Adı:
Kaynaklar: 1.
2.
3.
Reaksiyon Denklemi:
M.A.:
1.
2.
3.
4.
5.
1.
2.
3.
4.
5.
106
% Verim: k.n.= ..... veya e.n.= ........
1.
2.
3.
4.
5.
a a
b b
c c
d d
e e
f f
107

Etil Bromür Eldesi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Etil Bromür Eldesi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

KARADENİZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ

FEN FAKÜLTESİ, KİMYA BÖLÜMÜ

ORGANİK KİMYA LABORATUVARI II

Organik Kimya Anabilim Dalı Öğretim Elemanları

DENEY 1 Yükseltgenme(Siklohekzanon, Benzoik asit)........................................ 6

DENEY 3 Nükleofilik Alifatik Substitüsyon(Etil Bromür)................................... 26

DENEY 4 Karbon-Heteroatom Çok Katlı Bağlara Katılmalar(Ürotropin)........ 35

DENEY 5 Moleküler Çevrilmeler (-Metil İndol)................................................. 43

DENEY 6 Nükleofilik Aromatik Substitüsyon (İyodobenzen).............................. 53

DENEY 7 Karbon-Karbon Çok Katlı Bağlara Katılmalar (Siklohekzanol)....... 62

DENEY 8 Eliminasyon (Siklohekzen)..................................................................... 78

DENEY 9 Elektrofil Aromatik Substitüsyon (o-, p-nitrofenol)............................. 86

DENEY 10 Nükleofil Açil Substitüsyon ( Asetoasetik ester)................................... 98

➢ Laboratuar kazalarına ve zehirlenmelere ilişkin talimatı okuyunuz.

Yangın anında derhal itfaiyeye haber verilmelidir.

Laboratuvarlarda çeşitli patlamalar da kaza nedenidir. Yapılan reaksiyonun hızı

Yanıklar su ile yıkanmamalıdır. Hafif yanıklarda deri kabarmamıştır. Yanık önce

Hemen doktora başvurmak gerekir. Geçikme tehlikeli olabilir.

Siyanürler: % 1 lik sodyum tiyosülfat veya sodyum bikarbonatla bazikleştirilmiş %

Formaldehid ve Formalin: Solunumla alınmışsa oksijen verilir ve dinlenme sağlanır.

Genel olarak yükseltgenme elektron kaybetmedir. Örneğin Fe2+→ Fe3++ e- reaksiyonu

Metil ve Metilen Gruplarının Yükseltgenmesi

(CH3 CO)2 O (Hidr.)

NO2 NO2 NO2

Primer ve Sekonder Alkollerin Aldehit ve Ketonlara Yükseltgenmesi

R-CH2OH Al(OBut) 3 (R2CHO)3Al 3 t-BuOH

(CH3 )CH-O-AlH(OCH 3 R2 )2 R2C=O

Reaksiyonda bazen aseton yerine siklohekzanonde kullanılır. Yöntem alkoller için

Primer Alkollerin ve Aldehitlerin Karboksilli Asitlere Yükseltgenmesi

Karbon-Karbon Çok Katlı Bağlarının Yükseltgenmesi:

Epoksitler, sulu asitlerle ve bazlarla 1,2-diolleri verirler; ancak olefinlerin başka

Alken Osmium Tetraoksit cis-diol

Naf talen Ftalik asit

Kinolin Piridin-2,3-dikarboksilli asit Nikotinik asit

Sekonder Alkollerin Ketonlara Yükseltgenerek Bölünmesi

Ar-NH2 Ar-NO ; Ar-NH4 Ar-NO Ar-N=N-Ar

Aril amin Aril nitroso bilesigi Ariliz bilesigi

20 Amin Hidroksil amin

Arilhidrazinle, klor ve bromla diazonyum tuzlarını verirler. Örneğin:

H6C6NHNH2 2CI2 C5H5N2CI 3HCI

Benzaldehit Benzil Alkol Benzoik Asit

MA: 106 g/mol 122 g/mol 108 g/mol

K.N: 179°C 249°C 205°C

1. 5,6 g KOH 4. NaHSO3 7.

2. 6,4 mL Benzaldehit 5. MgSO4 8.

3. 6 mL Eter 6. 16 mL der. HCl 9.

1. Benzil alkol ve benzoik asidin sentez mekanizmasını yazınız?

2. Deneyde kullanılan baz ne amaçla kullanılmıştır açıklayınız?

3. İki farklı yükseltgenme reaktifi yazınız ve avantajlarını tartışınız?

MA: 100 g/mol 98g/mol

K.N: 161°C 155°C

1. 6 g Na2Cr2O7 4. 10 mL %5’lik Na2CO3

2. 4.5 konsantre H2SO4 5. Na2SO4

1. Jone’s Reaktifinin Hazırlanışı:150 mL’lik behere 6 g Na2Cr2O7 konularak 25 ml suda

1. Siklohekzanon sentez mekanizmasını yazınız.

2. Yükseltgenme reaksiyon mekanizmasını yazını?

3. En az iki farklı yükseltgenme reaktifi yazınız ve avantajlarını tartışınız?

3.0 [7.81] [7.81]

4000 3000 2000 1500 1000

3.5 [8.08] [8.08]

Adı ve Soyadı: Tarih: /2011

Numarası: Deney Nosu:

Kimyasallar Miktarları (..... mol)