T.C.

FIRAT NVERSTES
FEN FAKLTES KMYA BLM

GENEL KMYA LABORATUVAR

DENEYLER
( M H E N D S L K

F A K L T E S )

Prof. Dr. Sinan SAYDAM

ELAZI-2012

Abdurrahman KSZ

RENCNN ADI SOYADI

NUMARASI

DNEM / GRUP NO

DERS RETM YES

SORUMLU ASSTANLAR

DENEY

DENEY TARH

DENEY ADI

NO
GENEL BLGLER

/../201..

LABARATUVARDA YAPILAN TEMEL LEMLER

/../201..

ZELTLER

/../201..

KRSTALLENDRME LE SAFLATIRMA

/../201..

AYIRMA YNTEMLER

/../201..

SAF BR MADDENN ERME VE DONMA NOKTASI TAYN

/../201..

NDRGENME YKSELTGENME REAKSYONLARI

/../201..

GAZLARDA DFZYON OLAYININ NCELENMES

/../201..

TERMOKMYA

/../201..

DONMA NOKTASI ALALMASI LE MOLEKL AIRLII /../201..

TAYN (KRYOSKOP)

10

HDRAT SUYU TAYN

/../201..

11

SRKEDE AST TAYN

/../201..

BLM 1. GENEL BLGLER

1.1. Laboratuarda Gvenlik
Bir kimyacnn laboratuarda alrken yapmas gereken en nemli ilerden
birincisi, yapaca deneyi ve deneyde kullanaca maddeleri tanmas, bunlarn salk
zerinde ksa ve uzun vadede yapabilecei etkileri renmesi, daha sonra beklenmedik bir
olay sonucu deneyin yapl veya maddelerin tanmas srasnda kabilecek kazalara
kar tedbirlerin alnmas gerekir. Bundan sonra deney dzeneini dikkatlice kurup ayni
titizlii deneyin yry esnasnda da gstermelidir. Deneyin sonunda yaplmas gereken
dier bir ilem de reaksiyon rnnn ve artk maddelerin gvenli bir ekilde yok
edilmesidir. Bu, iinde yaadmz evreyi koruma, kirlilii nlemede en nemli
admlardan birisidir ve dikkatle yaplmaldr.
Deneylere balamadan nce laboratuara uygun kyafetle gelinmeli, bu kimya
laboratuar iin uzun beyaz nlk olup, laboratuar sresince nln dmeleri kapal
olmaldr. Bu nlk laboratuar koridorlarnda dier rencilere hava atmak iin
giydirilmiyor. Unutulmamaldr ki, giydiiniz bu nlkle, olas herhangi bir kazaya kar
kendinizi ve elbiselerinizi korumu olacaksnz. Ayrca deneylerde kullanlacak olan
maddenin istenmeyen etkilerini ortadan kaldrmak amacyla gerektiinde uygun koruyucu
kyafetler de (eldiven, gzlk, maske gibi) kullanlmaldr.
Kontak lensi olanlar, laboratuara girmeden nce lenslerini karp, gzlklerini
kullanmaldrlar. Kesinlikle laboratuara lensle girilmemelidir. Bu sizin gz salnz iin
olduka nemli olup etkileri mr boyu kalc sonular dourabilir. leride olabilecek
herhangi bir kalc rahatszla meydan vermemek iin bu kurala uyulmas sizin yararnza
olacaktr.
Laboratuarda kabilecek herhangi bir yangna kar, mdahale edebilmek iin,
kendi hayatn tehlikeye atmamak kaydyla, yangn sndrclerin yerini ve kullanma
eklini reniniz. Laboratuarda alrken sadece kendi hayatnzdan deil ayn zamanda
da ayn yerde alan arkadalarnzn ve dier elemanlarn da hayatlarndan sorumlu
olduunuzu unutmamalsnz. Bu nedenle herhangi bir deneye balamadan nce risk ve
tehlikelerini iyice aratrdktan sonra gerekli btn tedbirleri alp dikkatlice deney
yaplmaldr.
1.2. Laboratuarda Meydana Gelebilecek Kazalar ve Bunlara Mdahale
Yukarda verilen bilgiler dikkatle uygulandnda, laboratuarda meydana
gelebilecek kazalar minimuma indirilmi olacaktr. Fakat elde olmayan sebeplerden dolay,
herhangi bir kaza meydana gelecek olursa, meydana gelebilecek zararlar en aza indirmek
iin kendi hayatnz tehlikeye atmamak kaydyla mdahale edilmelidir. Olmas muhtemel
kazalar ve bunlara kar mdahale ekilleri aada verilmitir.
a) Yangnlar
Muhtemel bir yangnda, yaplmas gereken ilk i, yangnn kaynan tespit edip,
yaplabilirse yangn kayna kesilmeye allr, yangn trne uygun bir sndrc
kullanlarak yangn bymeden mdahale edilip kontrol altna alnp sndrlmelidir.
ayet yangn kontrol edilemiyorsa kendi hayatn tehlikeye atmadan yangn mahallini
gvenli bir ekilde terk edip, yangn alarm verilmelidir. Yangnn nerede olduunu ve
biliniyorsa kaynan ilgililere ak ve net olarak rapor etmelisiniz.

b) Kesik ve yaralanmalar
Laboratuarlarda bol miktarda cam malzeme olduu iin, bunlarn kazara krlmalar
sonucu kesik ve yaralanmalar meydana gelebilir. Bu durumda, kanama ok deil ve kesilen
ksm az ise laboratuarda bulunan ilk yardm dolabna gidilerek oksijenli su uygulandktan
sonra plaster veya steril sarg bezi ile sarlmaldr. Kanamann fazla olduu durumda yara
ile kalp arasnda yaralanan ksma en yakn yerden boularak kanama durdurulup hemen
doktora gidilmelidir. Benzer ekilde kesilen ksmn byk olduu durumlarda da doktora
gidilmelidir. Hibir ekilde yara musluk suyu ile ykanmamaldr.
c) Asit Dklmeleri
Laboratuarda kullanlan asitlerin birou ok kuvvetli olup, vcudun herhangi bir
yeri ile temas ettiinde hemen gerekli tedbirler alnmad takdirde kalc izler brakabilir.
Byle bir durumla karlaldnda hi zaman geirilmeden asit ile temas eden blge bol
su ile ykanmaldr. Daha sonra bu blgeye % 3-5lik NaHCO3 zeltisi srlmelidir (eer
slfrik asit dklmse su ile ykanmadan asit silinerek kurutulur ve % 3-5lik
NaHCO3 zeltisi srlmelidir).
Asidin gze sramas durumunda hemen bir muslua gidilip avucunuzu yanaa
dayayp eilerek musluktan gze suyun gelmesi salandktan sonra akan su altnda gz
kapa alp kapatlmak suretiyle gzn ykanmas salanr ve bu ileme bir mddet
devam edildikten sonra %1lik NaHCO3 zeltisi ile de ykama yaplmal ve gecikmeden
bir doktora gidilmelidir.
Laboratuarda alrken sizin bilmediiniz bir sebeple vcudunuzun herhangi bir
yerinde aniden bir yanma hissederseniz, ilk nlem olarak bunun dikkatsiz birinin sebep
olduu asit sramasndan olabileceini dnerek hemen bu blge bol su ile ykanmaldr.
Asitlerin yere veya allan alanlara dklmesi durumunda, bu blgenin zerine
odun tala veya kum dklerek dklen asit emdirilip temizlendikten sonra bu blgeye
biraz ticari sodyum karbonat serpilip bol su ile ykanr.
Vcudun herhangi bir blgesinin bazlarla yanmas durumunda da yaplacak ilem
benzer ekilde o blgenin bol su ile ykanmas ve ardndan da % 1lik borik asit (H3BO3)
veya asetik asit (CH3COOH) zeltisi srlmelidir.
d) Zehirli Gazlar
Kimyasal maddelerin birou salk iin tehlikeli olup, ksa ve uzun vadede kalc
kt sonular verebilecek durumlar olabilir. Bu gibi durumlar sadece sizin deil sizden
sonraki nesillerin hayatn da etkileyebilir. Bu sebeple, laboratuarda kimyasal maddeler ile
allrken ok dikkat edilmeli, mmkn olduu kadar kimyasal maddelerin buharlar
teneffs edilmemeli, abuk buharlaan maddeler ile allrken eker ocaklar
kullanlmaldr. Laboratuar esnasnda normalin dnda bir koku hissedildiinde
laboratuarn kap ve pencereleri almak suretiyle havalandrlmas salanp, laboratuarda
grevli retim elemanlarna durum bildirilmelidir.
1.3. Laboratuar Malzemeleri
Laboratuarda deneyler yaplrken birok deiik laboratuar malzemeleri kullanlr.
lk defa kimya laboratuarna giren kii bu malzemelere yabanc olabilir, fakat sizler bir
kimyager aday olarak bu malzemeleri tanmak ve kullanmak zorundasnz. Burada,
laboratuarda genel olarak kullanlan malzemeler tantlp ksa bilgiler verilecektir.
Laboratuar malzemelerinin birou camdan yaplm olup bunlardan bir ksm
iinde kimyasal madde ve zelti saklamak iin kullanlrken, bir ksm ise l kab olarak
kullanlrlar. Cam l kaplar genelde svlarn hacimlerinin llmesinde kullanlrlar.
Bunlar;
3

1.3.1. Huniler
ki fazn birbirinden ayrlmas iin kullanlan malzemeler olup, sadece camdan
deil ayn zamanda plastik veya metalden yaplm olanlar da vardr. Normal szme
ileminde, ak borusu kesik cam veya plastikten yaplm huniler kullanlr. Bunlar kat bir
maddeyi bir svdan szge kad yardmyla ayrmada kullanlrlar.
Vakumda yaplan szme ileminde Nue hunisi kullanlr. Bu porselenden
yaplm olup taban deliklidir ve szge kad ile beraber kullanlrlar.
Cam szgeli huniler ise szge kad ile reaksiyon veren veya verebilecek
zeltilerin szlmesinde kullanlrlar.
Ayrma ve damlatma hunileri ise ekstraksiyon ileminde iki sv fazn birbirinden
ayrlmasnda ve bir svnn reaksiyon kabna kontroll bir ekilde ilave edilmesi
ilemlerinde kullanlrlar.

Huni

Ayrma hunisi

Damlatma hunisi

1.3.2. Balonlar
Laboratuarlarda en fazla kullanlan cam malzemelerden olup ok
deiik amalar iin kullanrlar. Bunlar, stma, soutma,
damtma, destilasyon, reaksiyon kab, maddeleri muhafaza etme
gibi amalar iin kullanrlar. ok deiik ebatlar olduu gibi,
kullanlacak amaca gre iki, , drt, be boyunlular da vardr.
1.3.3. Mezrler
Belirli hacimde sv veya zelti alnmasnda
kullanlrlar, bunlarn hacimleri 5 ile 1000 ml arasnda
deimektedir. Hassas lmler iin kullanlmaz.

1.3.4. Balon Jojeler

Belirli hacimde zelti hazrlamada kullanrlar,
hacimleri zerinde belirtilen scaklkta sabit olup
hacimleri 1-2000 ml arasnda deiir.

1.3.5. Bretler
Kantitatif analizde bir reaksiyonun dnm noktasn
belirlemek iin kullanlan ll malzemelerdir.
Deiik hacimde ve ekilde olabilirler.

1.3.6. Erlen
Titrasyon, buharlatrma, szme gibi deiik amalar
iin kullanlrlar ve 10-2000 ml hacimlerinde
olabilirler.

1.3.7. Soutucular
Buhar fazndaki maddeleri younlatrmak iin kullanlan
cam malzemelerden olup, deiik ebat ve tipte olabilirler.
Genellikle i ie gemi iki cam borudan meydana
gelirler. Bu borulardan bir tanesinden soutma suyu
geerken, dier boruda ise maddenin younlamas
gereklemektedir. Soutuculara su balants yaplrken
souk su girii soutucunun alt ucundaki ksma, su k
borusu da stteki ksma balanr.
1.3.8. Pipetler
Bunlar mezrlerin daha kk hacimde olanlardr ve
mezrlerde olduu gibi belirli hacimde sv
aktarlmasnda kullanlan malzemeler olup, camdan
yaplm olanlarnn yannda plastikten yaplm
otomatik pipetlerde mevcuttur ve deiik hacimde
olabilirler. Pipetlere madde alnmas genelde, azla
hava emmek suretiyle yaplr. Fakat zehirli ve
andrc zellii olan kuvvetli asitler gibi maddeler
alnrken puar yardmyla yaplr. Kimyasal maddelerin
hemen hepsi salk asndan zararl olduu
dnldnde, mmkn olduu kadar pipete madde
alnmas iin puar kullanlmaldr.
1.3.9. Beherler
ktrme, buharlatrma, szme gibi ilerde kullanlan
hacimleri 50 ile 2000 ml arasnda deien sya
dayankl cam malzemelerdir.

1.3.10. Deney Tpleri

Yaklak 1 cm apnda ve 10 cm boyunda olup, kalitatif analizde
iinde kimyasal reaksiyonlarn oluturulduu ve gzlendii cam
malzemelerdir. Reaksiyon sonucu bir kmenin olduu
durumlarda kelei zeltiden ayrmak iin taban sivri santrifuj
tpleri kullanlr. Kaynatma ilemi gerektiren durumlarda, tama
ve sramay nlemek iin aplar 2-2.5 cm olan boylar 10-15 cm
olan daha geni tpler kullanlr.

1.3.11. Desikatrler
Sabit tartma getirilecek maddelerin nem almadan soutulmas ve
kuru maddelerin nem ekmeden saklanmas iin kullanlan camdan
yaplm laboratuar malzemeleridir. ki ksmdan meydana gelirler
ve alt ksmna nem ekici bir madde konulur ve st ksmna ise nem
ekmemesi istenen madde konulur. Desikatrlerin kapaklar zel
olup, alrken veya kapatlrken kapak yavaa yana doru
kaydrlarak yaplr. Kapan kolay kaydrlabilmesi ve hava
szntsn nlenmesi iin kapaa ince tabaka halinde vazelin
srlmelidir.
1.3.12. Cam Bagetler
zeltileri kartrma ve szme ilemlerinde kullanlan camdan yaplm 15-20
cm boyunda olan malzemelerdir.

1.3.13. Saat cam

Dairesel olarak kesilmi ince ukur sya
dayankl camlardr ve buharlatrma ve
kristalletirme ileminde zeltiyi tozlardan
korumak iin kullanlrlar.

1.3.14. Havan
Kat maddeleri ezip inceltmede kullanlan
genelde porselenden yaplm malzemelerdir.

1.3.15. Kapsller
inde buharlatrma, ekzotermik reaksiyonlarn
yapld sya dayankl porselenden yaplm
laboratuar malzemeleridir.

1.3.16. Krozeler
ersinde maddelerin yakld, sabit tartma
getirildii, eriti yaplan yksek sya dayankl
porselen kaplardr ve genellikle kk hacimlidirler.
1200 C ye kadar scaklklara kadar kullanlabilirler.
Ayrca krozelerin deiik metalden olanlar da vardr
platin, nikel, demir gibi.
1.3.17. Kroze Maas
Krozeleri frna koymak, karmak ve teraziye gtrmek iin
kullanlan metalden yaplm, makas eklinde orta ksm geni
aletlerdir.

1.3.18. Spatller
Kat kimyasal maddelerin kaplarndan baka bir kaba alnmas
veya tartm esnasnda kullanlan deiik ekillerde olabilen
paslanmaz elik, porselen, cam gibi maddelerden yaplm
malzemelerdir.
1.3.19. Pensler
Elle tutulamayacak kadar kk ve elle tutulmamas gereken maddeleri tutmak ve tamak
iin kullanlrlar.
1.3.20. Damlalklar
Kullanlaca amaca gre deiik ekillerde olabilen genelde bir zeltiyi baka bir kaba
damla damla kontroll bir ekilde ilave etmeye yarayan camdan veya plastikten yaplm
laboratuar malzemelerindendir.
1.3.21. Pisetler
Genelde polietilenden yaplm, hacimleri 250-500 ml arasnda
olabilen iersinde saf su veya dier svlarnda konulduu,
ykama ilemi iin kullanlan malzemelerdir. Gvde ksmnn
elle sklmas ile iindeki suyu dar fkrtmak suretiyle
kullanlrlar ve az miktarda madde sarfiyat ile cam kaplar
durulamada kullanlrlar.

1.3.21.

Laboratuarda Kullanlan dei malzemeler

Bek

Kskalar

Petri kab

Kriko

Gaz ykama iesi

Nivolu

Nue Erleni

Soxlet

Spor

Tplk

Tp Fras

Ayak

Vezin Kab

BLM 2 : DENEYLER
DENEY 1. LABARATUVARDA YAPILAN TEMEL LEMLER
lme ve Tartm lemleri
a) Ktle lm
Bir maddenin ktlesi, o maddenin standart bir ktle ile karlatrlmas ile llr ve bu
ileme tartma ilemi denir. Ktle ve arlk terimleri fiziki anlamda birbirlerinden farkl da olsa biz
laboratuarda bu terimleri kullanrken ayn anlamda kullanacaz. Yani; ktlesi 1 gram madde
demekle, 1 gram arlndaki madde demek ayn anlama gelmektedir. Buna ramen herhangi bir
karkla sebebiyet vermemek iin burada ktle ve arl ksaca aklamada fayda vardr.
Arlk: bir maddenin ktlesine etki eden yerekimi kuvvetidir ve bir maddenin ktlesi evrenin her
yerinde ayndr. Ktle ve arlk arasnda A= mg bants vardr. Burada, A: arlk, m: ktle ve g:
yerekimi kuvvetini ifade etmektedir. CGS Sisteminde arlk birimi Newton ve ktle birimi ise
kgdr.
Tartm yapmak iin eskiden iki kefeli veya tek kefeli elektrikli teraziler kullanlmaktayd,
fakat iki kefeli terazileri bakkallar bile oktan rafa kaldrdlar. Gnmzde bunlarn yerini
elektronik, dijital gstergeli teraziler almtr. Laboratuarlarda kullanlan terazilerin duyarlklar
genellikle 0.01gram ile 0.00001 gram arasnda deimektedir. Kullanlacak terazinin duyarll,
yaplacak tartma gre deimektedir. Genelde 0.01 gram hassasiyetindeki bir terazi genel kimya
laboratuar deneyleri iin yeterli olurken, analitik amal tartmlar iin 0.0001 gram
hassasiyetindeki teraziler kullanlmaldr.
b) Tartm kurallar
1. Teraziler nemsiz ve hava akmnn ve byk scaklk farknn olmad veya en az
olduu bir yerde, dz ve sallanmayan bir zemin zerinde olmaldr. Doru bir tartm
iin bu artlarn yerine getirilmesi arttr.
2. Teraziler kesinlikle yerlerinden oynatlmamaldr. Teraziler herhangi bir nedenden
dolay yerinden oynam ise bu, zerinde bulunan su terazisinin vidal ayaklar
yardmyla dzeltilmelidir. Su terazisi doru olmayan bir terazi ile doru bir tartm
yaplamaz.
3. Islak, yal ve scak maddeler dorudan terazi zerine konulmamal, tartlacak madde
terazinin kefesinden tamayacak ekilde kesilmi, temiz bir kat zerinde veya tartm
kabnda tartlmaldr. Terazi kullanldktan sonra temiz ve dzgn bir ekilde
braklmaldr. Tartm esnasnda terazi zerine herhangi bir madde dklecek olursa
hemen terazi kapatlp temizlenmeli ve tartm ilemine bundan sonra devam
edilmelidir. Tartm ileminden sonra terazinin kapa da kapatlmaldr.
4. Terazide herhangi bir bozukluk olduu fark edildiinde, hemen laboratuarda grevli
elemana haber verilmelidir. Kendiniz tamir etmeye kalkmamalsnz.
c) Hacim lleri
Sv ve gazlarn miktarlarnn tayininde, hacimlerini lmek suretiyle yaplr. Bu amala
eitli ekillerde ve farkl amalar iin kullanlan mezr, bret, balon joje, ve pipet gibi cam
malzemeler kullanlr. Bunlarda hata snrlar hacimlerine bal olarak deiir ve byk hacimli
lm kaplarnda hatalar daha fazladr. Bret ve pipetlerin duyarll mezre gre daha fazladr
yani hata snrlar ok daha azdr. Ayrca lm yaplan malzemelerin temizlii de yaplan
lmlerin duyarlln byk lde etkiler, bu yzden lm yaplan kaplar ok temiz olmaldr.
Bunlarn temizlii, ykandklar zaman zerlerinde sv damlacklar brakp brakmadklarna
baklarak anlalabilir. Eer sv damlacklar grnyorsa temiz olmadna iarettir. Temiz bir
cam malzeme zerinde sv damlacklar oluturmaz ve sv cam zerinde gzle grlemeyecek
ince bir film tabakas oluturur. Cam malzemelerin temiz olmad durumlarda nceden de
belirtildii gibi bir zeltisi ile ykamak suretiyle kirlilik giderildikten sonra kullanlmaldr.

Cam malzemelerde lm yaplrken, svnn camn i eperini slatmas nedeniyle eri bir
grnm oluturur, buna mensks ad verilir. Okuma yaplrken mensks ile gz ayn hizada
olmal ve saydam svlarda mensksn alt ksmna kar gelen lek izgisi ok koyu renkli
zeltilerde mensksn alt izgisinin grlmedii durumlarda ise mensksn st izgisi lek
izgisi olarak alnr.

Bretler, bir ucunda musluk bulunan lm kaplar olup, genellikle titrasyon ileminde
kullanlp, bu esnada harcanan zelti hacmini lmeye yarar. Bretlerin musluklar teflon veya
camdan yaplm olabilirler. Bret eer musluk ksmndan aktyorsa, bunun giderilmesi iin teflon
musluklarda musluun ucundaki vida hafife sklr, cam musluklarda ise bu durum musluun
gvdesinin karlp temizlendikten sonra zerine musluun delii kapatmayacak ekilde ince bir
film eklinde vazelin srlr ve tekrar yerine taklr.
Bret zelti ile doldurulmadan nce kuru ve temiz olmaldr. ayet bret slak ise
doldurulacak zelti ile bret iki defa az bir miktar zelti kullanlarak birka defa
alkalanmaldr. Bret doldurulduktan sonra musluk ile bretin alt ucu arasnda hava boluunun
kalmamasna da dikkat edilmelidir. Titrasyon ilemi srasnda yaplacak okumalar yukarda
akland gibi yaplmaldr.
d) lme ve Anlaml Saylar
Bu deneyde ve bundan sonraki, labaratuvarda derslerinde bir takm lme ve tartma
ilemleri yapacaksnz. lme ve tartma ilemleri sonucu baz saylar ve bunlar tanmlayan baz
birimler kullanacaksnz. Yaplacak lmler; herhangi bir maddenin, boyunu, arln hacmini
lme eklinde olabilir. Yapm olduunuz lm sonularn yazarken, llen bykln
birimini yazmay unutmaynz. Mesala, yapm olduunuz bir lm sonucunu 10 eklinde yazmak
hi bir ey ifade etmemektedir, zira bu deer 10 kg, 10 g veya 10 tane mi belli olmad iin bu
anlamsz bir saydr.
Labaratuvarda allrken unutulmamas gereken dier bir konu da, llen bykln
sahip olduu belirsizliktir. Belirsizliin kayna, hem lm yaplan aletin ve hem de lm yapan
kiinin mkemmel olmamasndan ileri gelmektedir. Bilimsel almalarda, bilim adamlar
yaptklar lmn hangi derecede gvenilir olduunu, yaptklar lm kaydederken hangi
ondalk basamaa kadar gvenilir olduunu belirtirler
Bu labaratuvar dersinde, lm yaparken, hangi arac kullanacaksanz, bu aletin en kk
lm araln kullanmanz gerektiini dikkat ediniz. lm srasnda cihaz doru kullannz ve
lm srasnda sonucu olabildiince en doru ondalkl basamakta vermeye gayret ediniz.
e) Uzunluk lmnden Hacim Hesaplama
1. Bir cetvel kullanarak, dikdrtgen prizma eklindeki size gsterilen bir cismin enini,
boyunu ve geniliini lerek bir tablo halinde, olabildiince hassas bir ekilde cm
cinsinden kaydedin.
2. Cismin hacmini hesaplayp, tabloya kaydediniz.
3. Birinci ve ikinci basamakta yapm olduunuz ilemleri cm yerine inch uzunluk birimini
kullanarak yapp, tabloya ekleyiniz. (1 inch = 2.54 cm, baz cetvel ve metreler zerinde
inch birimleri de gsterilmektedir
4. In3 eklinde hesaplam olduunuz hacmi 1 in3 = 16.39 eitliini kullanarak cm3 e evir
ve cm3 olarak lm olduun deer ile karlatr. Sonular ayn m? Farkl ise sebebini
aklaynz.

10

DENEY 2. ZELTLER
ki veya daha fazla maddenin tek bir faz oluturmak zere birbirleri iinde
homojen olarak karmalar sonucu meydana getirdikleri homojen karma zelti denir.
zeltiyi meydana getiren bileenden genellikle miktarca fazla olana zc, dierine
znen ad verilir. zc ve zneni kat, sv veya gaz oluuna gre oluabilecek
zeltiler aada izelgede verilmitir.
zelti
Tipi
Sv zelti

Kat zelti
Gaz zelti

zelti tipleri
zc
znen
Kat
Sv
Sv
Sv
Gaz
Sv
Kat
Kat
Kat
Sv
Kat
Gaz
Gaz
Gaz

rnek zelti
zc
znen
Sodyum klorr
Su
Etil alkol
Su
Karbondioksit
Su
Bakr
inko
Gm
Cva
Palladyum
Hidrojen
Azot
Oksijen

zeltiler, oluturduklar homojen fazlara gre sv, kat ve gaz zeltiler olarak
adlandrlrlar fakat gaz zeltiler yerine gaz karm terimini kullanmak daha uygundur.
zeltiyi oluturan maddelerden biri kat dieri sv ise, kat svda znm denir ve
katya znen svya zc denir. zeltiyi oluturan bileenlerden her ikisinin de sv
olmas durumunda, znen ve zc terimleri keyfi olarak seilir
Bir zeltideki znen maddenin bal miktarna konsantrasyon denir.
Konsantrasyon birimlerinin ok eitli olmasna ramen en fazla kullanlan konsantrasyon
birimleri, molarite, normalite, molalite, % de zelti olup bunlar burada ksaca aklanacak
ve hesaplama metodu gsterilecektir.

2.1. Arlka % zeltiler

100 birim zeltide znen madde miktarn ifade eder ve genellikle katlar iin
kullanlr. % 10luk NaCl zeltisi demek 100 birim zeltinin 10 birimi NaCl ve 90 birimi
zc demektir. Svlar iin younluk ve yzde dikkate alnarak hesaplama yaplmaldr.
Genel olarak a; gram madde, b; gram zcde znm ise, znenin yzdesi X,
a
yazlabilir.
Xa = % a =
100
a + b

2.2. Hacimce % zeltiler

100 birim zeltide znen madde miktarn ifade eder ve genellikle bir svnn
baka bir sv iin znd durumlarda kullanlr. % 20 lik alkol zeltisi demek 100
hacim birimi zeltinin 20 hacim birimi alkol ve 80 birimi zc demektir (Alkoln %
96'lk ve younluunun 0.8 gr/cm3 olduu dikkate alnarak ierisindeki su da hesaba
katlmaldr). Genel olarak a hacim birimi madde b hacim birimi zcde znm ise,
znenin hacimce yzdesi Xa,
a
yazlabilir.
Xa = % a =
100
a + b

11

2.3. Molar zeltiler

Bir litre zeltide znm olan maddenin mol saysna molarite denir ve
genellikle M ile gsterilir. zelti birden fazla madde ihtiva ediyorsa her bir madde iin
molarite ayr ayr verilir.
Aadaki forml sv maddeden zelti hazrlamak iin kullanlr. Kat maddeden
zelti hazrlamak iin % (yzde) ve d (younluk) kaldrlr.

M=
veya

% . d .V .1000
M A .VT

M=

n
V

burada n znen maddenin mol says, V zeltinin hacmi (lt cinsinden).

2.4. Molal zeltiler

1000 gram zcde znm olan maddenin mol saysna molalite denir ve
genellikle m ile gsterilir. Kristal suyu ihtiva eden maddelerin sudaki zeltilerinin
molalitesi hesaplanrken kristal suyu da hesaba katlmaldr. rnein 1 molal demir slfat
zeltisi hazrlamak iin 152 gr deil 242 gr FeSO4 5H2O alnr ve 910 gr suda zlr.
nk 90 gr su kristal suyu olarak FeSO4 5H2O iinde vardr.
n
m=
S
n, znen maddenin mol says ve S zcnn kilogram olarak arl.

2.5. Normal zeltiler

Bir litre zeltide znm olan maddenin edeer gram saysna normalite denir
ve N ile gsterilir. Bir maddenin edeer gram says o maddenin molekl arlnn tesir
deerliine oranna denir. Tesir deerlii asitler iin zeltiye verilen H+ says, bazlarda
OH- says, tuzlar iin bir iyonun toplam yk, redoksa katlan maddeler iin ise mol
bana alnan veya verilen elektron saysdr.
Aadaki forml sv maddeden zelti hazrlamak iin kullanlr. Kat maddeden
zelti hazrlamak iin % (yzde) ve d (younluk) kaldrlr. Buna gre normalite N,

N=

% . d .V .1000
MA
.VT
TD

N=

veya

egs
V

Burada egs, edeer gram saysn,V ise litre cinsinden zeltinin hacmi
gstermektedir.

egs =

g
MA t

t; maddenin tesir deerliini, M; znen maddenin molekl arln, g; znen

maddenin gram cinsinden miktarn ifade etmektedir.

12

2.6. Mol kesri

Bir zeltide bulunan maddelerden herhangi birinin mol kesri, o maddenin
zeltideki mol saysnn toplam mol saysna oranna o maddenin mol kesri denir. A, B ve
C maddelerinden meydana gelmi bir zeltide mol saylar nA, nB ve nC ise A
maddesinin mol kesri iin XA,
XA =

nA
nA + nB + nC

Bir zeltideki maddelerin mol kesirleri toplam bire eittir.

XA + XB + XC = 1

Gerekli madde ve malzemeler

5 mllik pipet

Puar

Balon joje

Mezr

NOT: Slfrik asit zeltisi hazrlarken asla deriik asit zerine su ilave etmeyiniz,
slfrik asidin su ile reaksiyonu ekzotermikdir ve patlamaya sebebiyet verebilir.
Deneyin yapl
a) % 5lik NaCl zeltisinin hazrlanmas
1.
2.
3.
4.
5.

Arlka % 5lik 20 g NaCl zeltisi hazrlamak iin gerekli olan NaCl ve su

miktarn hesaplaynz ve sonucu laboratuar sorumlusuna kontrol ettiriniz.
Hesaplanan NaCl miktarn 0.01 hassasiyette tartnz.
Tartlan NaCl' 100 ml lik balon jojeye boaltnz.
zelti iin hesaplanan saf su miktarn alp, balon jojede azar azar su ile alkalayarak
maddeyi znz ve zeltiyi az kapal bir etiketli ieye aktarnz
Hazrlanan zeltinin molaritesini, molalitesini, normalitesini ve mol kesrini
hesaplaynz.

b) 0.1 M ve 0.1 N H2SO4 zeltisinin hazrlanmas

1.

2.
4.
5.
6.

250 ml 0.1 M ve 250 ml 0.5 N H2SO4 zeltisi hazrlamak iin gerekli deriik slfrik
asit miktarlarn hesaplaynz ve hesap sonucunu laboratuar sorumlusuna kontrol
ettiriniz.
250 mllik bir balon jojeyi yarsna kadar saf su ile doldurun.
Hesapladnz H2SO4 zeltisini puarl bir pipet ile asit iesinden alarak yava yava
balon jojedeki su zerine boaltp, balon jojeyi dairesel olarak alkalayn.
Ayn ilemi 0.5 N 250 ml H2SO4 zeltisi iinde tekrarlaynz.
Hazrlanan zeltilerin younluunu hesaplaynz.

13

DENEY 3. KRSTALLENDRME LE SAFLATIRMA

Madde ve Malzemeler
Erlen
Saf Su

Huni
KNO3 (potasyum nitrat)

Szge Kad
NaCl (sodyum klorr

Aktif Kmr
Benzoik Asit

Teori
Kristallendirme kat karmlardaki bileenleri birbirinden ayrmakta ve bu
bileenleri saflatrmada kullanlan biryntemdir. Kristallenme ile ayrmaya ayrmsal
kristallendirme ve saflatrmaya ise kristallendirme denir ve temelde ayn ilemleri
ierir. Kristallendirme, oda scaklnda kat olan maddelerin saflatrlmasnda yaygnca
kullanlan bir yntemdir. Yntem temel olarak, scakln drlmesi ile znrln
azalmas prensibine dayanr. Scaklk artrldnda kristallenmesi istenen katnn
znmesi ancak uzaklatrlmak istenen safszlklarn znmemesi beklenir. deal bir
kristallendirmede safszlk yaratan maddeler svda kalrken kat madde temiz kristaller
halinde ker. Kristallendirme ile saflatrmada izlenen yol genel olarak yledir.
1. Kat madde zcnn kaynama noktasnda zlr.
2. znmeyen maddeler zelti scakken szlr.
3. Sistem mmkn olduu kadar yava soumaya braklr.
4. Souma tamamlandktan sonra oluan kristaller szlr
5. Kristallere yapm olan zc kristalleri zmeyen kolay buharlaabilen bir
sv ile ykanr.
6. Elde edilen kristaller uygun bir kurutma yntemi ile kurutulur.
DKKAT : Benzoik asit birok saf kimyasal gibi zehirlidir, tozlar solunmamaldr.
Gzleri tahri edebilir. Eldivensiz allmamaldr. evreye zararldr, lavaboya dklemez.

ki katdan her ikisi de ayn svda znd halde, scaklkla znrlklerinin

deiimi birbirinden farkl ise bunlarn oluturulduu karm soutulursa ncelikle
scaklkla znrl fazla deien kristallenerek karmdan ayrlr. ki maddenin
scaklkla znrlkleri ne kadar farklysa ayrma o oranda daha iyi gerekleir.
Kristallendirme ilemi uygulanacak katnn; belirli bir zcde scakta znp, soukta
znmemesi gerekir. Bunun iin saflatrlacak kat uygun bir zcde stlarak doygun
zeltisi hazrlanr ve scak zelti szlerek znmeyen safszlklar uzaklatrlr. Scak
zeltide bulunan maddenin kristallenmesini salamak iin u ilemlerden biri uygulanr:
zelti soutulur.
zelti ar doymu hale getirilir.
znenin znmedii ikinci bir zc eklenir.
znenin buharlamayaca durumlarda zcnn bir ksm buharlatrlr.
Oluan saf kristaller szlerek alnr, zeltide ise znr safszlklar kalr. Bu
ekilde elde edilen kristaller yeteri kadar saflkta deilse, baka zc yada zc
sistemleri kullanarak yeniden kristallendirme ilemi yaplr. Ayrmsal kristallendirme
ileminde ise, kat karmdaki bileenlerden birinin daha az dierinin daha ok znd
bir zc belirlenir ve bu zcde kat karm stlarak zlr ve scakken szlr.
zelti soutulurken nce, zcde daha az znen maddenin saf kristalleri, zeltinin
daha ok soutulmas ile daha ok znen maddenin saf kristalleri oluur. Elde edilen
kristaller ayr szme ilemleri ile zeltiden alnr.

14

Deneyin Yapl:
1g kristallendirilecek madde toz haline getirilir ve erlene boaltlr. Madde,
minimum hacimdeki zcnn (kat maddenin yzeyini kaplayacak kadar) kaynama
noktasnda erlen ierisinde znr. Erlen su banyosu veya bir stcda yava yava
kartrlarak stlr. Eer madde tamamen znmediyse bir miktar zc ilave edilir.
zc ilavesine madde tamamen znnceye kadar devam edilir. zelti renklenirse
aktif kmrden vakum trompu ile szlr. Bu szmeden sonra rengin kaybolduu
grlecektir. Daha sonra scak zelti tekrar szlr. Maddenin bir ksmnn filtre
kadnda kristallenmemesi iin szme ilemi ok hzl yaplmaldr. Scak szme
ilemlerinde kullanlan tm aparatlarn ayn scakla getirilmi saf su ile ykanmas filtre
kad ve cam malzemelerde ani soumaya bal kristallenmeyi engelleyecektir. Eer
zelti hzl soutulursa (musluk suyuna tutarak veya buz banyosunda) kristaller ok kk
olur ve buda yzey alan genileyen kristallerin safszlklar tutmasn kolaylatrr.
Kristallenme sresince erlen hareket ettirilmemelidir. Eer kristallendirme olmuyorsa o
maddeden birka kristali zeltiye ilave edilir veya cam bagetle erlenin i eperi izilir.
Oluan kristaller szlerek alnr. Szme ilemi vakumda yaplrsa kristalleri kurutmak
daha kolay olur. En son ilem kristallerin kurutulmasdr. Bu amala vakum etv kullanlr.
Dk basn ve dk scaklkta maddenin bozunmas da nlenmi olur.

Ayrmsal Kristallendirme:
Sodyum klorr (NaCl) ile potasyum nitrat (KNO3) tuz karmnn ayrlmas
ayrmsal kristallendirme ilemi ile gerekletirilir. Bunun iin tuz karm suda zlr,
stlr ve szlr. zelti soutulurken nce daha az znen NaCl ker, KNO3 suda
zlm olarak kalr. Kalan bu zelti daha da soutularak KNO3'n kristallenmesi
salanr. Bylelikle NaCl ile KNO3 tuzlar ayrlm olur.

Benzoik Asit Kristalleri

15

DENEY 4. AYIRMA YNTEMLER

4.1. Karm ve bileik
Birden fazla maddenin kimyasal bir deimeye uramadan meydana getirdikleri madde
topluluklarna karm denir. Karm oluturan maddeler, kendi zelliklerini korurlar, istenilen
oranda karabilirler ve karm oluturan bileenlerine kolaylkla ayrlabilirler. rnein, demir
tozlar ile kkrt kartrldktan sonra bu karma mknats yaklatrldnda karmdaki demirin
mknats ile ekilmesi sayesinde bu karm tekrar ilk maddelerine dntrmek mmkndr.
Karmlar, Homojen ve Heterojen olmak zere iki ksma ayrlrlar.
ki veya daha fazla elementin bileiminden meydana gelen homojen maddelere Kimyasal
Bileik denir. Bileii oluturan elementler; belirli oranda birleirler ve kendi zelliklerini tamamen
kaybedip yeni ve ortak bir zellie sahip olurlar. Bileikleri, kendilerini oluturan bileenlerine
basit ekilde ayrmak mmkn deildir. Eer yukardaki demir ve kkrt karm stlrsa,
kimyasal bir deiim sonucu demir, demir zelliini, kkrt de kkrt zelliini kaybederek yeni
bir madde olan demir slfr olutururlar.
Fe + S

FeS

Elektron al-veriiyle oluan bu yeni maddeyi mknatsla veya dier fiziksel yntemlerle
tekrar demir'e ve kkrt'e ayrmak mmkn deildir. Kimyasal deiim sonucu oluan bu madde
artk bir karm deil bileiktir ve kendine has erime noktas, kaynama noktas, kristal yaps
vardr.
Homojen Karm: Her noktasnn zellikleri ayn olan ve darya kar tek bir madde gibi
grnen karmlara denir. rnein, tuzlu su, ekerli su, hava v.b. maddeler homojen
karmlardandr ve bunlar tek fazl olup, gzle ve mikroskopla ayrt edilemezler.
Heterojen Karm: Her noktasnn zellikleri ayn olmayan ve darya kar tek bir madde
gibi grnmeyen maddelere heterojen karmlar denir. Dier bir ifadeyle, gzle ve mikroskopla
ayrt edilebilen karmlardr. Bir heterojen karmn gzle veya mikroskopla ayrt edilebilen
ksmlarna faz denir. Bazen gze homojen grnen karmlar mikroskop altnda heterojen olduu
grlr, st rneinde olduu gibi.
4.2. Ayrma Yntemleri
Karmlar oluturan maddeleri ayr ayr geri kazanma ilemlerine Ayrma veya Saflatrma
metotlar denir. Karmlar homojen ve heterojen olarak ikiye ayrldklarna gre ayrma ilemlerini
de iki grupta incelemek gerekir.
4.2.1. Heterojen karmlar ayrma
Bu tip karmlar ayrmak iin genellikle mekanik ilemlerden faydalanlr.
4.2.2. Manyetik Ayrma
Kat-kat karmlarnda karm oluturan maddelerden biri manyetik zellik gsteriyor
ise, bir mknats yardm ile bu maddeyi karmdan ayrmak mmkndr. Demir tozu ile kkrt
karmndan demirin mknatsla ayrlmas iyi bir rnek tekil etmektedir.
4.2.3. Yzeye kma veya Dibe kme
Karm oluturan maddelerin younluk farkndan faydalanlarak kendilerini zmeyen
bir sv yardm ile ayrma ilemidir. rnein, ok ince tlm mantar ve demir tozlarndan
ibaret bir karm suya atldnda demir dibe ker, mantar ise yzer.

16

4.2.4. Sedimentasyon, Dekantasyon ve Szme

Heterojen sistem, deiik younluktaki sv-kat karmndan olumu ise keltme ilemi
uygulanr buna Sedimentasyon denir. Kat ksm iyice keldikten sonra, stteki sv ksmn
aktarma suretiyle alnmasna Dekantasyon ad verilir. Kat partikllerin yeteri kadar byk apl
olmas veya younluk farknn ok fazla olmamas dekantasyon ilemini zorlatracandan bu
durumda szme ilemine bavurulur. Szme ilemini kolaylatrmak ve zamandan tasarruf iin
laboratuarlarda vakumda szme ilemi uygulanr. Endstride ise, bask ile szme ve santrifj ile
szme daha yaygn olarak kullanlan szme ilemleridir.
4.2.5. Santrifjleme
Sv ierisindeki kat paracklar ok kk ise bu durumda szme ile ayrma yeterli
olmayabilir. Bu durumda kat paracklar keltmek iin santrifj aletinden yararlanlr. Bu ilem
normal ayrmalarda da kullanlr. Bu suretle zamandan byk tasarruf salanr. Mikro dzeydeki
ayrmalarda da kullanlabilmesi, dier normal szme ilemlerine oranla daha yaygn kullanlmasn
salar.
4.2.6. Ayrma Hunisi
Heterojen bir sistemden oluan sv-sv karmlarn ayrmak iin kullanlr. rnein, suya karmlar, kendi haline brakldnda bir mddet sonra, younluk fark nedeniyle her iki faz
birbirinden ayrlr. Byle bir sistem ayrma hunisi yardmyla birbirinden kolaylkla ayrlabilir.
4.2.7. Flotasyon (Yzdrme)
Endstride zellikle metalurjide maden cevherlerini ta, kum ve topraktan ayrmak iin
uygulanan bir ilemdir. Kpk yapc maddelerle oluturulan kpklere yzdrlmesi istenen
cevherin zel maddelerle balanmasn salayarak cevherin su yzeyinde yzdrlebilir hale
getirilmesidir. Bu durumda ta, toprak dibe keceinden cevherden ayrlr.
4.2.8. Dializ
Santrifjle bile bir sonu alnamayacak kadar kk paracklar ieren sv-kat karmlar
(Kolloitler) ayrmada kullanlan bir ilemdir. Dializ zar iin parmen, hayvan derisi, selofon gibi
gzenekleri ok kk olan (0.01), (szge kadnn gzenei 3 ) szgeler kullanlr.
4.3. Homojen Karmlarn Ayrlmas
43.1. Distilasyon
Genellikle her madde farkl bir kaynama noktasna sahiptir. Karmlar tekil eden
maddeleri bu zellikten faydalanarak gaz fazna geirip younlatrmak sureti ile teker teker geri
kazanma ilemine Distilasyon denir. Distilasyon ilemini maddelerin tabiatna gre iki gruba
ayrabiliriz:
a) Kaynama noktas ok yksek olmayan ve bozunmaya uramayan maddelerin
distilasyonu; bu ilem genellikle iki yntemle yaplr.
Normal Distilasyon
Fraksiyonlu Distilasyon
Karm oluturan maddelerin kaynama noktalar ok farkl ise normal distilasyon yeterli
olabilir.

17

Normal distilasyonun ematik gsterilii

Kaynama noktalar ok yakn maddeleri ieren karmlar saflatrmak iin (fraksiyon
bal) denilen ek bir aygt ieren fraksiyonlu distilasyon sistemi kullanlmaldr.
Kaynama noktas ok yksek olan veya kaynama noktalarna ulamadan bozunan
maddelerin distilasyonunda ise vakum distilasyonu ve su buhar distilasyonlar uygulanmaktadr.
Vakum distilasyonu (dk basn) normal veya fraksiyonlu distilasyon aygtlarnn
kapal bir sistem haline getirilerek vakum pompasna balanmasndan ibarettir. Bylece karm
oluturan maddelerin daha dk scaklkta kaynamalar salanm olur.
Su buhar distilasyonu, adndan da anlalaca gibi distilleme ilemini 100 C de
gerekletiren ve su buhar ile srkleme esasna dayanan bir sistemdir.
Yan yana bulunan ve birbirinde znmeyen iki uucu maddenin buharlama basnlar
toplam d basnca eit olduu scaklkta her iki madde beraberce distillenirler ilkesinden hareketle
su ile homojen bir karm oluturmayan bu tr maddelerin distilasyonu iin bir yntem uygulanr.
zellikle parfm sanayinde eitli bitki ve ieklerden esanslarn kazanlmasnda bu yntem
uygulanmaktadr. rnein, limon ieinden limon esans bu yntemle elde edilebilir.

Su buhar destilasyonun ematik grn.

4.3.2. Kondenzasyon
Distilasyon ileminin tersi olarak yorumlanabilir. Bir gaz soutularak sktrld zaman
svlar. Havada bulunan gazlarn bu yntemle birbirinden ayrlmas mmkndr.

18

4.3.3. Ekstraksiyon
Bir maddeyi bir ortamdan baka bir ortama alma metoduna ekstraksiyon denir. eitli
ekstraksiyon metotlar vardr fakat bunlardan en fazla kullanlan sv-svlardr. Sv-sv
ekstraksiyonunda bir zcde znm olan bir madde, bu zc ile karmayan baka bir
zcye alnr. Kat-sv ekstraksiyonunda ise kat iinde bulunan bir maddenin bu maddeyi
zebilen bir zc iine alnmas olaydr. Ekstraksiyonlarda genellikle organik zcler
kullanlr.
En basit olarak bu ilem bir ayrma hunisi ile gerekletirilebilir. Srekli bir ekstraksiyon
iin Soxhlet aygt kullanlr. Ekstraksiyon homojen karmlara uyguland gibi heterojen
karmlara da uygulanabilir.

Kurulmu bir Soxhlet aygtnn ematik grn

4.3.4. Kromatografi
Modern bir ayrma yntemidir. Kat, nce tabaka, kolon, gaz gibi eitli tipleri vardr.
4.3.5. Sblimleme
Baz katlarn sv hale gemeden gaz fazna geme zelliine denir. Bu tip maddeleri
ieren bu karm stldnda sblimleebilen madde souk bir yzeyde younlatrlarak tekrar
kat hale dntrlebilir. Detayl bilgi iin ilgili deneye baknz.
4.3.6. Kristallendirme
znrl scaklkla birlikte artan bir maddenin scakta doymu zeltisi soutulmaya
braklacak olursa, soukta doygunluk snr alacandan doygunluk snrna ulalncaya kadar
znm bulunan maddenin bir ksm kat halde ayrlr. Ayn olay doymu bir zeltinin bir
miktar buharlatrlmas durumunda da ortaya kar. Bu olaya kristallenme denir.
Kristalizasyon olay, kristal ekirdeinin teekkl ve bymesinden ibarettir. ok sayda
byk kristal elde etmek iin ekirdekleme hz dk tutulmaldr. Bunu salamann yolu da ar
doymuluu dk tutmaktr. Zira bu deer byk olursa ekirdekleme hz kristal bytme
hzndan daha byk olur. Sonu olarak, ayn anda birok yerde byme olacandan kristaller
kk olur.
4.3.7. Difzyon
Maddenin yaylma zelliidir. Daha ok gazlar iin uygulanr. Difzyon hz yaylma
ortamna ve yaylan maddeye gre deiir. rnein, hidrojen bromdan daha hzl yayld iin
byle bir karmdan bu yntemle hidrojen ayrlabilir. Detayl bilgi iin ilgili deneye baknz.

19

DENEY 5. SAF BR MADDENN ERME VE DONMA NOKTASI TAYN

Madde ve Malzemeler
Asit Tabancas
Termometre

Spatl
Mantar

Saat Cam
Kapiler Tp

Erime ve Donma noktas tayin edilecek madde

Atk Toplama Beheri

Teorik Bilgi
Erime, bir maddenin kat halden sv hale dnm olarak bilinir ve kat bir maddenin
erime noktas (e.n.) bir atmosfer basn altnda katnn sv hale dnmeye balad scaklk
olarak tanmlanr. Saf maddeler iin kat halden sv hale gei olduka kesin bir scaklkta ve
genellikle 0.5Clik bir aralk iinde olur. Maddenin saf olmamas erime noktasnda nemli
dmelere neden olur. Bu bakmdan erime noktas kat maddelerin saflk kontrolnde ve
tannmasnda kullanlan nemli bir fiziksel zelliktir. Bazlar dnda, genellikle, her kat organik
bileiin karakteristik bir erime noktas vardr.
Erime olaynn tersi, yani bir svnn kat hale dnm Donma olarak bilinir. Donma
noktas (d.n.) ise bir atmosfer basn altnda sv ve katnn bir arada bulunan bilecei scaklk
olarak tanmlanabilir. Saf maddeler iin erime donma noktalar birbirinin ayndr.
Deneyin Yapl
Erime noktas tayini, yandaki ekilde gsterilen erime noktas tayin cihaz ile (Asit
Tabancas veya Tie Aparat) yaplr, iindeki sv parafin veya yksek kaynayan bir petrol rn
bulunan erime noktas tayin cihazna bir mantar yardmyla ayarl bir termometre konur.
Termometre seviyesini grmek iin mantar bir para kesilir. Erime noktas tayini 80-100mm
uzunluunda ve 1-1,5mm apnda kapiler tplerle yaplr. Bu tplerin bir ucu kapal olmaldr.
Erime noktasna baklacak madde kuru ve toz olmaldr. Hatta toz halinde deil ise bir saat cam
zerinde spatlle toz haline getirilmelidir. Erime noktas tayini tp (ince kapiler) ak taraf
maddeye batrlarak madde alnr ve tp kapal tarafna evrilip bir cam boru iinde zplatlarak
maddenin tpn dibinde toplanmas salanr. Tpteki madde ykseklii yaklak 5mm olmaldr.
Elastik bir kauuk hortumdan kesilen halka ile kapiler tpn ucu civa haznesinin ortasna
gelecek ekilde termometreye balanr. Hibir ekilde lastik halka banyoya dememelidir. Eer
maddenin erime noktas yaklak olarak biliniyorsa, erime noktasnn 15-20C aasna kadar
banyo hzlca stlabilir. Bundan sonra yavaa stma devam edilir. Maddenin yumuamaya
balad ve tam eridii scaklklar kaydedilir.
Baz organik kat maddelerin erime noktalar aada verilmitir.
Naftalin : 80C
Benzoik Asit : 122C
Amonyum Nitrat : 169C
Difenik Karbazid : 172C

20

DENEY 6. NDRGENME YKSELTGENME REAKSYONLARI

Teori
ok sayda tepkime indirgenme ykseltgenme tepkimeleri olarak snflandrlabilir. Bu
tepkimeler genelde oksitlenme basamanda deiikliklerin olduu elektron aktarm tepkimeleridir.
Bu tepkimeler srasnda bazen gzle grnr bir deiiklik olmaz. Bu durumda uygun bir test
kullanmak gerekir. Bilinen baz testler aada verilmitir.
Ykseltgenme basama
MnO4Cr2O7-2
I2
Fe+3

SO4-2

ndirgenme basama
Mn+2
Cr+3
IFe+2

SO3-2

Gzlem veya Test

Renk deiimi: mordan renksize
Renk deiimi: portakaldan yeile
Renk deiimi: kahverengiden renksize
Renk deiimi soluk sardan soluk yeiledir.
Bu deiim kolayca gzlenemez. Bu nedenle
zeltiye KSCN ilave edilir. Bu madde Fe3+
ile krmz renkli bir kompleks oluturur.
Yntem: test zeltisine 1 damla KSCN ve 2
damla 2.5M H2SO4 ilave edilir.
Renk deiimi yoktur. zeltiye BaCl2
zeltisi ilave edilirse BaSO4 ker. BaSO4
asidik ortamda znmez ama BaSO3
znr. Yntem: test zeltisine 2 damla
0.1M BaCl2 ilave edilir. znrlk testinde
5M HCl kullanlr.

Madde ve Malzemeler
0.1M FeSO4
0.5M KI
2.5M H2SO4
Deney Tp
H2O2
0.1M Na2SO3 0.1M K2Cr2O7
0.1M KSCN
0.1M KMnO4
Deneyin Yapl
Permanganat Mangan(II)
tane temiz test tpne 5 damla 0.1M KMnO4 zeltisi koyulur. Bu test tpleri 2er
damla deriik H2SO4 ile asidik hale getirilir. Bu zeltilerden birine 5 damla 0.1M FeSO4
damlatlr. Dier zeltiye 5 damla H2O2 zeltisi ilave edilir. Son tpe ise 5 damla 0.1M Na2SO3
eklenir. Deiiklikler gzlenir ve tepkime denklemi yazlr.
KMnO4, H2O2, H+ / ...................................................................................................
KMnO4, FeSO4, H+ / .................................................................................................
Demir(II) Hidrojen peroksit
ki tane temiz test tpne 5 damla 0,1M FeSO4 ve 2 damla 2.5M H2SO4 koyulur. Bu test
tplerinden birine 5 damla H2O2 zeltisi dierine ise 5 damla saf su damlatlr. zeltiler su
banyosunda stlr ve deiiklikler gzlenir, tepkime denklemi yazlr.
Fe+2, H2O2, H+ / .........................................................................................................
Fe+2, H2O2, H+ / .........................................................................................................
yot Hidrojen peroksit
ki tane temiz test tpne 2 damla 2.5M H2SO4 ve 5 damla 0.5M KI koyulur. Bu test
tplerinden birine 5 damla H2O2 zeltisi dierine ise 5 damla saf su damlatlr. zeltiler su
banyosunda stlr ve deiiklikler gzlenir, tepkime denklemi yazlr.
I-, H2O2, H+ / .........................................................................................................
I-, H2O2, H+ / .........................................................................................................
Dikromat Krom(III)
ki tane temiz test tpne 5 damla 0,1M K2Cr2O7 zeltisi koyulur. Bu test tpleri deriik
H2SO4 ile asidik hale getirilir. Tplerin birine 5 damla 0.1M FeSO4, dierine 0.5M KI zeltisinden
2 damla damlatlr. Deiiklikler gzlenir, tepkime denklemi yazlr.
FeSO4, K2Cr2O7, H+ / ..........................................................................................................
........................................................................................................
K2Cr2O7, KI, H+ /

21

DENEY 7. GAZLARDA DFZYON OLAYININ NCELENMES

Bir maddenin belirli bir faz iinde yaylmas olayna Difzyon ad verilir. Kelime anlam
olarak difzyon yaylma demektir. Bir zeltide znen taneciklerin zc iinde her yere
yaylmas olay bir difzyon olaydr. Burada znen molekllerin ve zc molekllerinin
fiziksel halleri nemli deildir. Taneciklerin belli bir ortamdaki difzyon yetenekleri, bu
taneciklerin kinetik g hzlarna baldr. Kinetik g hzlar da tanecik bydke azalr. Yani
kk taneciklerin (rnein molekller) byk taneciklere gre difzyon yetenekleri daha fazladr.
Gazlarn difzyon hzlar () molekl arlklarnn (M) karekk ile ters orantldr. Bu
ifade Graham Difzyon Olay olarak bilinir. Matematiksel olarak,

1
M

ifade edilebilir. Ayn scaklk ve basn artlarnda iki ayr gazn difzyon hzlar (1, 2), molekl
arlklar (M1, M2) ve younluklar (d1, d2) arasnda u iliki yazlabilir:
M2
d2
1
=
=
2
M1
d1

Yukardaki eitlii ayn zamanda gazlarn ald yol cinsinden ifade edersek,

1 M 2
=
eitlii yazlabilir. Burada 1 ve 2 gazlarn ayn zamanda aldklar yoldur.
2 M1
Gnlk hayatmzda gazlarn difzyonu ile ilgili pek ok olayla karlarz. rnein,
odann bir kesine birka damla esans dkldnde odann her tarafna kokunun yaylmas olay
esans oluturan molekllerin havadaki difzyonundan ileri gelir. Laboratuarn bir tarafnda
amonyak iesinin az ak braklmsa laboratuarn her yerinden ksa srede amonyak
kokusunun gelmesi yine amonyak molekllerinin havada difzyonunu gsterir.
Deneyin Yapl
Yaklak 1 m boyunda iki ucu ak cam doru alnz. Mantara takl cam borularn ak
ularna birer para cam pamuu koyunuz. Bu cam pamuklardan birinin zerine 3-5 damla deriik
amonyak dierinin zerine 3-5 damla deriik hidroklorik asit damlatnz. Ksa srede bu tpalar,
daha nce iki ucu ak ve bir spora yatay olarak tutturulmu cam borunun ularna ayn anda
taknz. Bir sre sonra cam borunun belli bir yerinde beyaz dumanlar greceksiniz. Bu gzleminize
Graham Difzyon Kanunu'nu uygulaynz.

Difzyon deneyinde kullanlan deney dzenei

22

DENEY 8. TERMOKMYA
Ama
Kimyasal ve fiziksel olaylara elik eden s deiimlerini incelemek.
Teori
Termokimya kimyasal olaylara elik eden s deiimleri (entalpi deiimi, H) ile
ilgilenir. Bir tepkime evresine s veriyorsa ekzotermiktir ve entalpi deiimi, H negatiftir.
evresinden s alyorsa endotermik tepkimedir ve entalpi deiimi, H pozitiftir.
Tepkime entalpisi daha detayl olarak aadaki snflara ayrlr:
Oluum entalpisi, bir mol maddenin standart koullarda elementlerinden oluumu
srasndaki entalpi deiimidir.
Yanma entalpisi, bir mol maddenin oksijen ile tepkimesi srasnda aa kan s
miktardr.
zelti, buharlama, erime ve sblimleme entalpisi, maddenin hallerindeki deiim
(svdan gaz haline gei gibi) ya da molekl ve iyonlarn znme olaylar ile ilgilidir.
Ntrleme entalpisi, asit baz tepkimelerinde bir mol suyun oluumu srasnda aa kan
s miktardr.
Is lmleri kimyasal bir tepkimenin aadaki ekilde grlen kahve fincan
kalorimetresinde gereklemesi ile yaplabilir. Tepkenler poliretan kpkten yaplm bir kap
iinde kartrlr ve scaklk deiimi llr. Poliretan kpk iyi bir s yaltkan olduundan,
fincan ve ierii yaltlm olarak dnlebilir.

Kimyasal tepkimelerde verilen ya da alnan s miktar aadaki formlle hesaplanabilir:

q= m.c. T
Bu formlde m, zelti ktlesi (gr); c, zgl s (cal/gr. 0C, J/gr. 0C); T, zeltinin scaklk
deiimidir (Tson-Tilk).
Kalorimetrenin ald s ise aadaki forml ile hesaplanr:
qkal = kalorimetrenin s kapasitesi. T
Kalorimetrenin s kapasitesi daha hassas lmlerin yaplabilmesi asndan cal/0C ya da
J/0C olarak verilir.
Bu deneyde ilk olarak kalorimetrenin s kapasitesi, daha sonra da sras ile buzun erime
entalpisi ve ntrleme entalpisi belirlenecektir.
Prosedr
A) Kalorimetrenin s kapasitesinin bulunmas
1. Kalorimetreye 50 ml. su koyun ve scakl 30 sn. aralklarla 3 defa lnz.
2. 60-70 ml suyu behere koyup 500C civarna kadar stn.
3. 50 ml stlm suyu dikkatli bir ekilde alnz ve scakl 30 sn. aralklarla 3 defa
lnz.

23

4. Scak suyun lm biter bitmez hemen kalorimetre iindeki souk suya ekleyiniz.
Termometre yardm ile kartrdktan sonra scakl 30 sn. aralklarla 3 defa lnz.
5. Kalorimetrenin s kapasitesini hesaplaynz.
B) Buzun erime ssnn bulunmas
1. 60-70 ml suyu behere koyup 500C civarna kadar stn.
2. 50 ml stlm suyu dikkatli bir ekilde alnz, kalorimetreye yerletiriniz ve scakl 30
sn. aralklarla 3-4 defa lnz.
3. Balang scakln bildiiniz (asistannzdan reniniz) bir adet buz kpn hemen
kalorimetredeki scak suyun iine atnz. Termometre ile kartrn ve buz tamam ile eridiinde
Tsonu ln.
4. Erime tamamlandktan sonraki su hacmini hassas bir ekilde ln.
5. Buzun erime ssn hesaplayn.
C) Ntralizasyon ssnn bulunmas
1. 30 ml 2 M HCl zeltisini kalorimetreye yerletiriniz ve scakl 30 sn. aralklarla 3
defa lnz. (Termometre temiz ve kuru olmaldr)
2. 30 ml 2 M NaOH zeltisini bir behere alnz ve scakl 30 sn. aralklarla 3 defa
lnz. (Termometre temiz ve kuru olmaldr)
3. NaOH zeltisini kalorimetredeki HCl zeltisine ekleyiniz, termometre ile
kartrdktan sonra her 30 saniyede bir scaklk lm yapnz.(4 lm yeterlidir)
4. Ntralizasyon ssn aa kan 1 mol su iin hesaplaynz.
(Ntralizasyon sonucu oluan zeltinin younluu: 1.02 gr/ml, zgl ss: 0.95 cal/gr. 0C)
RAPOR
A) Kalorimetrenin s kapasitesinin bulunmas
Souk suyun scakl
Scak suyun scakl
Karmn Scakl
_________________
_________________
________________
_________________
_________________
________________
_________________
_________________
________________
Scak suyun kaybettii s:
_________________________________cal
Souk suyun ald s
_________________________________cal
Kalorimetrenin ald s
_________________________________cal
Kalorimetrenin s kapasitesi
_________________________________cal/0C
B) Buzun erime ssnn bulunmas
Scak suyun hacmi
__________
Buzun ktlesi
__________
Scak suyun scakl
__________
Buzun ilk scakl
__________
Kartrma sonras scaklk
__________
Scaklk deiimi
__________
Kartrma sonras scaklk
__________
Scaklk deiimi
__________
Suyun kaybettii s
__________
Buzun ald s
__________
Kalorimetrenin kaybettii s
__________
Buzu eritmek iin kullanlan s
____________________________ cal
Erime ss
____________________________ cal/gr
Molar erime ss
____________________________ cal/mol
C) Ntralizasyon ssnn bulunmas
NaOH zeltisinin scakl
HCl zeltisinin scakl
Karmn scakl
______________________
____________________
________________
______________________
____________________
________________
______________________
____________________
________________
zeltinin ald s
______________________ cal
Kalorimetrenin ald s
______________________ cal
Aa kan toplam s
______________________ cal
Oluan suyun mol
______________________ mol
Ntralizasyon ss
______________________ cal/mol

24

DENEY 9. DONMA NOKTASI ALALMASI LE MOLEKL AIRLII TAYN

(KRYOSKOP)
Madde ve Malzemeler
Beher
Deney Tp

Baget
Termometre

Kronometre
Grafik Kad

Kkrt
Naftalin

Teori
Bilindii gibi saf zclere kyasla, bu zclerin uucu olmayan zeltilere ilikin
toplam buhar basnc daha dk olur. Bu tr zeltilerdeki buhar basnc azalmas ise, zeltide
kaynama noktas ykselmesi ve donma noktas alalmasna neden olur. zeltilerin bu tr
davranabilme zellikleri "koligatif zellikleri" olarak adlandrlr. Kolligatif zellikler maddenin
yaps ve kimyasal zelliine bal olmayan, sadece molekl yapsna bal olan zelliklerdir.
Bunlar; buhar basnc alalmas, donma noktas alalmas, kaynama noktas ykselmesi ve osmotik
basn olmak zere drt tanedir. Bu kolligatif zelliklerin nedenlerini daha iyi anlayabilmek iin
Raoult Yasasn hatrlayalm.
Raoult Yasasna gre; bileenleri uucu olmayan homojen bir sv karmdaki
(zeltideki) bileenlerin her birinin ksmi buhar basnc (pi), o bileenin saf haldeki buhar basnc
( p10 ) ile zeltideki mol kesri (Xi) arpm ile verilir.
(1)
Pi = p10 X 1
Genellikle seyreltik zeltiler Raoult Yasasna uyarlar ve bileenleri bir sistem iin Raoult
Yasas;
(2)
Pi = p 1 + p 2
(3)
Pi = p10 X 1 + p20 X 2
Burada PT, toplam buhar basnc, p1 zcnn ksmi buhar basnc ve p2 zeltinin ksmi
buhar basncdr. Benzer ekilde znenin uucu olmayan bir sistem iin Raoult Yasas;
Pi = p1 + p2 ( 0) = p10 X 1
(4)
Byle bir sistemde zeltinin toplam buhar basnc, yalnzca saf zcnn ksmi buhar
basncna eittir.
P = p1 =

p10 X1 = p10 (1 X 2 )
0
p1 ) / p10 = P / p1

(5)

(6)
X2 = ( p10
0
P buhar basnc dmesi, P / p1 bal buhar basnc dmesini gstermektedir. Ksaca;
bu bantya gre byle bir sistemde saf zcnn buhar basnc zcnn zeltideki buhar
basncndan byk olmaktadr. Uucu olmayan znen ile hazrlanan bir zeltinin buhar
basncnn saf zcnn buhar bascna gre dk olmas; zeltinin kaynama noktas
ykselmesine, donma noktas dmesine ve ozmoz olayna yol aar. te zeltilerin bu
zelliklerine, birbirine bal anlamna gelen kolligatif zellikler denir. Buhar basnc
alalmasndan yola karak zeltinin donma noktasnn saf zcnn donma noktasndan daha
dk olacan karabiliriz.
Donma noktas dmesi;
(7)
Td = Tdn (zelti) Tdn (zc)
(8)
Td = Kdm
eklinde verilir. Kd: molal donma noktas dmesi sabiti ve m molilite cinsinden konsantrasyondur.
Kd 1 molallik bir zeltinin donma noktasndaki alalmaya eit olup birimi derece molal1dir.
Baz zclerin molal donma noktas dmesi sabitleri aada verilmitir.
zc
Donma noktas (oC)
Kd (derece molal1)
H2O
0.0
-1.86
Naftalin
80.2
-6.80
Asetik asit
16.5
-3.90

25

Deneyin Yapl
Deney tpne 10g naftalin koyulur, su banyosuna yerletirilir. Su banyosu naftalinin tm
eriyene kadar (~90C) stlr. Tp su banyosundan karlarak naftalin soumaya braklr. Her 30
saniyede bir sv haldeki naftalinin iine termometre daldrarak scaklk kaydedilir. Bu ilem
naftalin katlaana kadar yaplr. Sonrasnda 1g kkrt tartlp naftaline ilave edilir. Beherdeki su
tekrar stlr ve naftalin + kkrt karm eritilir. Benzer ilemler karm iin tekrarlanr.
Deney sonunda tp temizlemek iin kat karm yeniden eritilip deney atklarn toplamak
amacyla belirlenen kaba aktarlr (Artklar kesinlikle lavaboya dklmez! Bu ilem iin ayarlanan
bir toplama kabna aktarlr). Tpte kalan kalntlar scak su ile temizlenir.
Hesaplamalar
Naftalin iin: Kd
Naftalinin forml ktlesi
Kkrdn molekl ktlesi ?

= -6,8/derece Molal1
= 128 g/mol

Bu deneyde ilkin naftalin ve naftalin-kkrt zeltisi iin saptanan donma noktalarnn

fark (Td) bulunur.
Aadaki eitlikten yararlanarak, kkrdn molal deriimi hesaplanr.
Td=Kd (naftalin) mkkrt
mkkrt =

Td D(Denel )
6.80

Daha sonra molalitenin tanmndan yararlanarak;

Ktle ( g )
mol znen
MA
Molalite =
=
. 1000
m (Kg) (zc) m1 (g)(zc)

kkrdn molekler ktlesi hesaplanabilir.

Veriler
Naftalinin Ktlesi
:
Kkrt Ktlesi
:
Naftaline ait souma verileri
Zaman (s)
Scaklk (oC)

Naftalin + Kkrt karmna ait souma verileri

Zaman (s)
Scaklk (oC)

Sonular:
Naftalin ve naftalin-kkrt karm iin scaklk-zaman ve souma erileri ayn grafik
zerine izilir.
Naftalin iin okunan donma noktas: ...............................................................................
Naftalin-Kkrt karm iin okunan donma noktas:.....................................................
Donma noktas alalmas: ................................................................................................
Kkrdn mol ktlesi:......................................................................................................
Kkrdn molekl forml:.............................................................................................

26

DENEY 10. HDRAT SUYU TAYN

Genel Bilgi
Baz maddeler stldklar zaman erimeden bozunurlar. Bu bozunma ilemi, geri
dnml olabildii gibi geri dnmeyecek (bu durumda, eski yapsna geri gelemez)
ekilde de olabilir. Bozunma srasnda madde iki veya daha fazla maddeye dnr. Eer
bu bozunma geri dnml ise, bozunma srasnda ayrlan maddelerin bir araya gelmeleri
sonucu madde eski halini alabilir. Hidratlar, bu tr bileiklere rnek olarak verilebilir. Bu
maddeler stldklar zaman, erimez ve bileiin yapsndan su ayrlarak susuz tuza
dnrler (bunlara anhidrit denir). Bu maddelere (anhidritler) su ile birletiinde,
balangtaki orijinal hallerine dnerler.
Su molekl bu maddelerde kristal yapnn bir paras olarak yer alrlar. Bir metal
tuzu suda kristallendiinde, belli sayda su molekl metal iyonuna balanr. Metal
iyonuna balanan su molekllerinin says metal atomuna gre deiim gsterir, fakat bir
metal bileii iin bu say sabit bir saydr. Bakr slfatn sudan kristallenmesi srasnda,
mavi renkli bakr(II)slfat penta hidrat (CuSO45H2O) bileii oluur. Molekl formlnde
de anlalaca zere, 5 molekl su bakr(II) iyonuna balanmtr. Bakr slfatn molekl
formlnn yazlna dikkat ediniz, burada 5 mol su bakr slfat ksmnda bir nokta ile
ayrlmtr.
Bu ve benzeri maddeler stldnda, verilen s maddeyi susuz tuza (anhidrite)
dntrr ve suyun buhar halinden ortamdan uzaklat baz durumlarda gzle de
grlebilir. Mesela, mavi renkli bakr(II)slfat pentahidrat, 250C ye kadar stldnda
susuz hali olan beyaz renkli bakir(II)slfata dnr.

Bu ilem geri dnml olup, ayet susuz bakr(II)slfat zerine tekrar su ilave
edilecek olursa, tuz hidratlaarak mavi renkli bakr(II)slfat pentahidrata dnr. Bazen
bu havadaki su buhar ile kendiliinden meydana gelir. Bu tr maddelere hidroskopik
maddeler denir ve kurutucu madde (desikant) olarak kullanlrlar. Baz maddeler ok iyi
hidroskopik zellik gsterirler, bunun neticesi olarak evresindeki suyu absorbe ederek
iinde znrler. Bunlara kalsiyum klorr rnek olarak verilebilir.
Bu tr hidroskopik maddeler ticari olarak kullanlmaktadr. Mesela, baz ilalarn
iindeki nem orann belli bir seviyenin altnda tutmak suretiyle ilalarn daha uzun sure
kullanlabilmesi iin ila kutusu iine bu tr nem ekici maddeler konulmaktadr ve ila ile
kartrlarak kullanlmamas iin zerinde yazl uyarlar bulunmaktadr.
Birok hidrat bileii stokiyometrik oranda su bulundurduu iin, bu maddelerdeki
su molekllerinin tuz molekl orann deneysel olarak hesaplamak mmkndr. Bu ilem
iin, ncelikle hidrat bileii tartldktan sonra stlr ve buharlatrlan su miktar
hesaplanr. Buradan da uurulan su molekl says ve buna bal olarak da tuz su mol
oran hesaplanabilir.

rnek
Manezyum slfat hepta hidrat Epsom tuzu olarak bilinir.5.320 g Epsom tuzu
stldnda, 2.598 g susuz magnezyum slfat kald grlmtr.
a. Uurulan su miktar
Hidrat Epsom tuzunun arl (g)
-Susuz tuz arl (g)
Buharlaan su miktar (g)

27

b. Suyun yzde miktar

Uan su miktar ( g )
2.722 g
.100 =
.100 = % 51.17
Hidrat Epson tuzu miktar ( g )
5.320 g

c. Suyun mol says

2.722 g
Uan su miktar ( g )
=
= 0.1511 mol
Suyun molekl arl( g ) 18.02 g

d. MgSO4n mol says

Susuz MgSO4 miktar ( g )
2.598 g
=
= 0.02158
MgSO4 ' n molekl arl( g ) 120.40 g / mol

e. Suyun mol saysnn MgSO4 n mol saysna oran

0.1511 mol
Suyun mol sayay
=
= 7 mol
MgSO4 ' n mol sayay 0.02158 mol

Suyun mol orannn magnezyum slfatn mol orann 7 olmas, bir mol magnezyum
slfat iinde 7 mol su varln gstermektedir (MgSO47H2O).

Deneyin Amac
1.
Hidratlar hakknda genel bilgi sahibi olmak
Bakr(II)slfat iindeki hidrat suyunun tayini
2.
Bakr(II)slfatta mevcut olan hidrat suyunun sabit olduunun gsterilmesi
3.
Deneyin Yapl
1. Bir porselen kroze alp, iyice temizleyin, gerekirse deterjanl su ile iyice ykayp, bol su ile
duruladktan sonra bir ka defa da saf su ile durulayp, kat mendil ile kurulayp iyice kurutunuz.
2. Porselen krozeyi kl frnna koyup, 500oCde 10 dakika tutunuz. On dakika sonunda
krozeyi frndan karp, emin bir yerde oda scaklna gelmesini salaynz.
3. Krozeyi 0.001 g hassasiyette tartnz.
4. nc basamaktaki ilemi son iki tartm arasndaki arlk fark kalmayncaya kadar
devam edin.
5. 1-2 gram civarnda bakr(II)slfat penta hidrat bileiinden hassas bir ekilde alp krozeye
dar dkmeden dikkatlice koyup, kroze ile beraber hassas bir ekilde tartp kaydedin.
6. Dolu krozeyi tekrar kl frnna koyup 10 dakika 500oCde bekletiniz. Daha sonra, krozeyi
frndan karp, oda scaklna geldikten sonra tartp kaydedip, ayn ilemi son iki tartm arasnda
fark kalmayncaya kadar tekrarlayn.
7. Kroze sabit tartma geldikten sonra, krozenin arln son tartmdan kararak susuz
bakr(II)slfat miktarn ve buharlaan su miktarn hesaplaynz.
8. rnekte gsterildii gibi bakr(II)slfatn molekl formln hesaplayn.
9. Krozedeki susuz bakr(II)slfat zerine birka damla su ilave edin ve gzlediiniz
deiiklii kaydeniz.
Gerekli Madde ve Malzeme
Porselen Kroze
Tel maa
Bakr(II)slfat penta hidrat (CuSO45H2O)
Deney ncesi Sorular
1. Hidratlar erir mi?
2. Hidratlarn sabit oranlar kanununa uyduunu gsteriniz.
3. Jips, kalsiyum slfatn hidratdr (CaSO42H2O)
a. Jips iinde toplam ka atom vardr?
b. Istldnda, jips moleklnden ka tane atom uzaklatrlr?
c. Jips iindeki suyun yzde bileimini hesaplayp, ileminizi aada gsteriniz.
d. 15.00 g jipsi stacak olursanz, ne kadar su uzaklar ve ne kadar susuz tuz kalr
hesaplaynz. Yaptnz ilemi aada gsteriniz.

28

DENEY 11. SRKEDE AST TAYN

Bir zeltideki asit miktarn lmek iin genellikle titrasyon denilen bir metod kullanrz.
Eer zelti bir asit zeltisi ise, zelti ntral olana kadar ll bir ekilde zeltiye baz zeltisi
ilave edilir. Bunu yapabilmek iin iki eye ihtiya duyulur; birincisi, ne kadar baz zeltisi ilave
ettiimizi gsterecek bir ara, ikincisi ise, zeltinin tamamen ntral olduunu belirtecek bir ara.
Ne kadar baz ilave edilecei, bazn ka mol ilavesi ile ilgi olup, bu ise bazn mol says ve hacmi ile
aadaki eitlikte gsterildii ekildedir.
Bazn mol says = V*M
Bazn mol saysnn asidin mol saysna eit olduu zaman titrasyon ilemi tamamlanm
olur.
Bazn mol says = Asidin mol says
Vasit *Nasit = Vbaz*Nbaz
Bu ileme titrasyon denilmektedir. Titrasyonun tamamlandn gstermek iin indicator
kullanlr. ndikatr, organik bir madde olup, zeltinin pH deiimine gre renk deitiren
maddelere denir. Titrasyon srasnda zeltinin pHnn aniden deimesi ile dnm noktasna
ulald anlalr. Titrasyon srasnda pH deiimi gzleyebilmek iin titre edilen zeltiye bir ka
damla indikatr zeltisi damlatlr. pH deiimi srasnda zeltinin rengi de indikatr renk
deitirecei iin indikatrn rengini alr. zeltinin renk deiimine bakarak zeltinin pHnn
deititiini ayn zamanda asidin ilave edilen baz ile ntralize olduu anlalr. Renk deiimin
olduu bu ana titrasyonun dnm noktas denir.
Piyasada satlan sirke, yaklak %5-6 orannda asetik asit ierir. Asetik asit (CH3COOH)
monoprotik bir asit olduu iin konsantrasyonu ister molarite ister nomalite kullanlsn, her ikisi de
birbirine eittir ve hesaplamalarda fark etmez. Zayf bir asidin kuvvetli bir bazla titrasyonunda,
dnm noktasnda zeltinin pH yaklak 6dan 9a ani bir deiim gsterir. pHdaki bu deiimi
gsterebilecek en iyi indikatr fenolftaleyn olup, rengi asidik ortamda renksiz ve bazik ortamda ise
pembe renklidir. Yani zelti dnm noktasnda nce renksiz iken, dnm noktasna ulaldnda
pembe renge alr.
Titrasyon denklemi yardm ile, sirke iindeki asetik asit miktarn ve buradan da asetik asit
yzdesini hesaplayabiliriz. Bu hesaplamalar yapabilmemiz iin, sirkeden alnan numune miktarn,
bazn normalitesini (veya molaritesini) ve dnm noktasna ulancaya kadar ilave edilen baz
miktarn bilmemiz gerekir. Konsantrasyonu tam olarak bilinen baz zeltisi, bret iine dikkatlice
doldurulur ve bretin sfr ayar yaplr (veya titrasyon ilemine balamadan nce zelti hacmi tam
olarak okunup kaydedilir). Sirke rneinden alnan belirli bir hacim (yaklak 5 mL) 250 mLlik bir
erlen iine ilave edildikten sonra yaklak 50 mL saf su ile seyreltilir ve zerine iki damla
fenolftaleyn indikatr zeltisinden damlatlp erlen el ile dikkatlice alkalanarak iyice karmas
salanr. Bir el ile bretin musluu tutulup, erlen iindeki zeltiye damla damla baz zeltisi ilave
edilir, bu arada dier el ile de erlen srekli alkalanr ve renk deiimine dikkat edilir. Dnm
noktasna yaklaldnda bretten damlann dt yerde renklenme grlr ve ksa bir sre
sonra rengin kaybolduu grlr. Bu durumda dnm noktasna yaklalm demektir, bretten baz
ilave edildikten sonra bir ka saniye beklenerek rengin kaybolmad ana kadar bu ileme devam
edilir. Rengin kaybolmad zeltinin pembe renk ald anda dnm noktasna ulalm demektir
ve titrasyon ilemi tamamlanm olur. Bu durumda bretteki zelti hacmi okunup kaydedilir.
Titrasyonda harcanan hacmi bulmak iin titrasyon sonunda brette kalan zelti hacminden
balangtaki hacim karlr ve harcanan baz zeltisinin hacmi bulunmu olur.
Deneyin Amac
1.Titrasyon tekniini renmek
2.Sirke iindeki asetik asit miktarnn titrasyon ile tayin edilmesi
Deneyin Yapl
1. 50 mL lik bir bret alp, ncelikle temiz deilse iyi temizleyiniz (Bu ilem iin daha nce
renmi olduunuz cam malzemelerin temizlenmesi konusunda verilen bilgileri kullann).
Temizleme ileminden sonra bret iine titrasyonda kullanacanz baz zeltisinden yaklak 5
mL lik bir zelti koyup bretin her tarafna dokunacak ekilde breti evirerek iyice bu zelti ile
durulanmasn salaynz. Bu zeltiyi buretin musluunu aarak boaltnz. Breti bir huni yardm

29

ile baz zeltisi ile sfr izgisinin zerine geecek ekilde doldurup, breti bir spor ve kska ile
sabitleyiniz. Bu arada bretin musluu ile ucu arasnda hava kabarcnn kalmadndan emin
olunuz, deilse hava kabarcn karabilmek iin musluu aniden birka defa ap kapaynz, bu
ilemi hava kabarc tamamen bretin alt ucundan kana kadar devam ediniz. Bu ilem srasnda
bretteki zelti hacmi sfr izgisinin altna inmi ise, breti baz zeltisi ile sfr izgisini geecek
ekilde tekrar doldurup, sfr izgisine gelinceye kadar musluktan baz zeltisini bo bir behere
boaltn.

2. Bir pipet vastas ile sirke numunesinden 5.0 mL lik bir hacim alp, 250 mLlik bir erlen
iine aktarnz ve bu hacmi rnek 1 eklinde kaydediniz. Erlen iine yaklak 50 mL saf su ve iki
damla da fenolftaleyn zeltisinden ilave edip iyice alkalaynz.
3. Sol eliniz ile dzgn bir ekilde erleni alkalarken, sa eliniz ile de bretin musluunu
tutup damla damla akacak ekilde dikkatli bir ekilde anz, bu arada da erlendeki zeltiyi
alkalamaya devam ediniz. Baz zeltisinin erlendeki zelti zerine dt yerde ksa sreli bir
renklenme gzlenebilir, bu noktadan sonra titrasyona daha yava baz zeltisi ilave ederek ak
pembe rengin kaybolmad zamana kadar titrasyona devam ediniz. Titrasyonda dnm noktasna
ulatktan sonra baz ilavesine devam etmeyiniz. ayet dnm noktasndan sonra fazladan baz ilave
ederseniz, hatal sonu elde eder, asetik asit miktarn fazla bulursunuz. Harcanan baz miktarn
bretten doru ekilde okuyup, kaydediniz.
4. 2 ve 3. lemleri 6.0 mLlik bir sirke rnei alarak tekrarlaynz. Alm olduunuz sirke
hacmini ve harcanan baz miktarn ikinci rnek diye kaydedin.
4. Titrasyon eitliini kullanarak, sirkedeki asetik asit konsantrasyonunu birinci ve ikinci
rnek iin ayr ayr hesaplaynz.
5. Bulduunuz deerler farkl ise, ortalamasn alarak sirkedeki asetik asit konsantrasyonu
ve asetik asit yzdesini (arlk/hacim) hesaplaynz.
Titrasyon
Sirke numunesi hacmi
NaOH zeltisin normalitesi
Balangta brette okunan NaOH hacmi
Deney sonunda brette okunan NaOH hacmi
Titrasyonda kullanlan NaOH hacmi
Sirkede tayin edilen asetik asit normalitesi
Asetik asidin ortalama normalitesi
Asetik asidin (arlk/hacim) yzdesi : ?

Deney 1

Deney 2

Gerekli Madde ve Malzemeler

250 mLlik erlen
Pipet (5.0 veya 10.0 mL hacimli) Kk huni
0.2 N NaOH zeltisi
Fenolftaleyn indikatr zeltisi
50 mLlik bret
Labaratuvar ncesi Sorular
1. Asetik asit gibi tek deerli asitlerde hidrojenlerden bir tanesi iyonlamaktadr. Asetik
asidin yapsna bakldnda (CH3COOH) yapsnda drt tane hidrojen atomu bulundurduu
grlmektedir, hangi hidrojen atomunun iyonlaacan gsteriniz.
2. 2.5 M HCOOH zeltisinin normalitesini hesaplaynz.
3. 20 mL 0.35 M HSO zeltisinin edeer gram saysn hesaplaynz.
4. 15 mL, 0.25 N NaOH zeltisi ile titre edilen bilinmeyen bir asidin normalitesini
hesaplaynz.
Deney Sonunda Yaplacak Sorular
1. Deney srasnda, bretin ucunun tamamen NaOH zeltisi ile dolmad ve bir miktar hava
kabarc kaldn farzedin. Titrasyon srasnda bu hava kabarcnn ktn grdnz. Deney
30

sonucu bulduunuz asetik asidin konsantrasyonu olmas gerekenden doru deerden by m,

kk m yoksa ayn m kar? Sebebini aklaynz.
2. Deney srasnda erlendeki sirke zerine 50 ml varnda saf su ilave etmemize ramen
hesaplamalarda bunu niin dikkate almadk, sebebini aklaynz.
3. Yapm olduunuz deney sonucuna gre, 250 mL hacmindeki bir sirke iesi iindeki
asetik asidin miktarn gram olarak hesaplaynz.
4. 10 mllik bir formik asit zeltisi, 0.20 N NaOH zeltisi ile titre ediliyor ve 17.7 ml
NaOH zeltisi harcand grldne gre, zeltideki formik asit konsantrasyonu ve arlka
yzdesini hesaplaynz. Hesaplarnz aaya yapnz.

Kimya Laboratuarnda Ska Kullanlan Maddelerin Fiziksel zellikleri

Ktle %'si
Bileik
Forml
Younluu (g/cm3)
Asetik asit
CH3COOH
1.03
80
Hidroklorik asit
HCl
1.17
37
Nitrik asit
HNO3
1.40
65
Fosforik asit
H3PO4
1.75
85
Slfrik asit
H2SO4
1.81
93
Perklorik asit
HClO4
1.54
60
Formik asit
HCOOH
1.22
98
Amonyak
NH3
0.85
25
Hidrojen peroksit
H2O2
1.10
30
Hidroflorik asit
HF
1.13
35
KAYNAKLAR
1. Laboratory Experiments for Chemistry, John H. Nelson, Kenneth C. Kemp, PrenticeHall Inc,
New Jersey, 7th edition, 1997.
2. Chemistry in the Laboratory, Julian L. Roberts Jr, J. Leland Hollenberg, James M. Postma,
W.H. Freeman and Company, New York, 1st edition, 1997.
3. irin Glten, Genel Kimya Laboratuar Kitab, Beta Basm Yaym Datm A.., 1. Bask,
2006.
4. Jale Hacalolu, Genel Kimya Laboratuar Kitab, Orta Dou Teknik niv. 2006.
5. Prof.Dr. D. Lale Zor, Labaratuvar Uygulamalar ve Fen retiminde Gvenlik, Anadolu
niversitesi Akretim Fakltesi Yaynlar,
6. Yrd. Do. Dr. Yakup Baran, Genel Kimya Laboratuar, Karaelmas niversitesi Fen-Edebiyat
Fakltesi Kimya Blm, Zonguldak 1995.
7. Yrd. Do. Dr. Yakup Baran, Yrd. Do. Dr. Ayfer Mente, Yrd. Do. Dr. Abdurrahman engl,
Anorganik Kimya Laboratuar, Karaelmas niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Kimya Blm,
Zonguldak 1996.
8. Prof. Dr. Zeki Tez, Bilimde ve Sanayide Kimya Tarihi, Nobel Yayn Datm, Ankara 2000
9. Prof.Dr. Hayri Yaln, Do.Dr. Timur Ko, Elektrokimya, Palme Yaynclk, Ankara 1999.
10. Kimya Mhendislii Blm Laboratuarlar Laboratuar Gvenlik Klavuzu, Anadolu
niversitesi Mhendislik Mimarlk Fakltesi.
11. Prof.Dr. Mustafa zcan, Temel Kimya Laboratuar, Hatipolu Yaynevi Ankara, 1988.
12. Phyliss Merrill, Robert W.Parry, Robert L. Telefsen, and Herb Bassow, Laboratory Manual,
Chemistry, Experimental Foundations, Third Edition, Prentice Hall Inc, 1982
13. Prof.Dr. E. Erdik, Prof.Dr. M. Obal, Prof.Dr. N. Ykselk, Prof.Dr. A. ktemer, Prof.Dr. T.
Pekel, Prof.Dr. E. hsanolu, Denel Organik Kimya, A..E.F. Yaynlar Ankara 1997.
14. A.Bahattin Soydan, Gne Koza, Nkhet Tan, mit Tunca, Genel Kimya Laboratuar Kitab,
Alfa Yaynlar, 2003
15. Laboratory Manual of General Chemistry, Ortadou Teknik niversitesi Kimya Blm.
16. Merck Laboratuar El Kitab

31