İTÜ ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ LABORATUVARI TEMEL PARAMETRE ANALİZLERİ

FOSFOR TAYİNİ

ANLAM VE ÖNEMİ:

Fosfor, temel besi maddelerinden biri olması nedeniyle canlı hayatında büyük önem
taşımaktadır. Çevre Mühendisliği açısından en önemli fosfor bileşikleri ortofosfatlar,
polifosfatlar ve organik fosfatlardır. Aşırı fosfor yüzey sularında ötrofikasyona neden
olmaktadır. Fosfor bileşikleri kazan taşı oluşumu kontrolünde ve su getirmede korozyon
kontrolünde kullanılmaktadır. Evsel atıksular; sentetik deterjanlar ve organik madde,
bünyesinde bulunan fosfatlar nedeniyle önemli miktarda fosfor içermektedir. Biyolojik arıtma
uygulamalarında, özellikle endüstriyel atıksular için, gerekli fosforu sağlamak amacıyla fosfat
ilavesi sözkonusu olabilmektedir.

ORTOFOSFAT TAYİNİ

PRENSİP:
Seyreltik ortofosfat çözeltisi asidik ortamda amonyum molibdat ile reaksiyona girerek
amonyumfosfomolibdat kompleksini oluşturmaktadır. Bu kompleks, kalay klorür ile
indirgendiğinde, “molibden mavisi” ni vermektedir.

ARAÇLAR:

a) Kolorimetrik donanım:
Spektrofotometre (625 nm dalga boyu benzen izobutanol, 690 nm sulu çözeltiler için)
b) Cam Malzeme: Düşük konsantrasyonlardaki fosfat çözeltileri için asitle yıkanmış cam
eşya kullanılmalıdır. Hiç bir şekilde yıkama işleminde deterjan kullanılmamalıdır. Cam
eşyanın tümü seyreltik HCl ile temizlenmeli distile su ile çalkalanmalıdır. İkinci bir
temizleme yöntemi ise cam eşyanın bir gece derişik sülfürik asitte bekletilip ertesi gün distile
su ile çalkalanmasıdır. Tercihen fosfat ölçümünde kullanılan cam eşya başka bir amaçla
kullanılmamalı ve kullanıldıktan sonra tekrar gerekli olana kadar içi su dolu olarak
saklanmalıdır.
c) Duman Odası: Ekstraksiyon işlemi için gereklidir.
AYRAÇLAR:

a) Fenolftalein İndikatör Çözeltisi

b) Kuvvetli Asit Çözeltisi: 300 ml derişik H2SO4 600 ml distile suya yavaş yavaş ilave edilir.
Soğuyunca 4 ml derişik HNO3 eklenip 1 l’ye tamamlanır.

c) Amonyum Molibdat Çözeltisi (I): 25 g (NH4)6Mo7O24.4H2O 175 ml distile suda çözülür.

280 ml derişik H2SO4, 400 ml distile suya dikkatlice eklenir, soğutulur ve amonyum molibdat
çözeltisine ilave edilir. Çözelti 1 l’ye seyreltilir.
d) Kalay Klorür Çözeltisi: 2.5 g taze SnCl2.2H2O 100 ml gliserinde çözülür. Çözme işlemini
hızlandırmak için su banyosu üzerinde cam bagetle karıştırılır. Bu çözelti dayanıklı olup özel
koruma gerektirmemektedir.
İTÜ ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ LABORATUVARI TEMEL PARAMETRE ANALİZLERİ

e) Standart Fosfat Çözeltisi: 219.5 mg susuz KH2PO4 distile suda çözülerek 1 l’ye
tamamlanır. Bu çözeltinin 1 ml’sinde 50 µg PO4-P vardır.
f) Ekstraksyon Ayıraçları:
1) Benzen-izo butanol Çözücüsü: Eşit hacimde benzen ve izobutil alkol karıştırılar.
UYARI: Bu çözücü çok kolay alevlenebilir.
2) Amonyum Molibdat Çözeltisi (II): 40.1 g (NH4)6Mo7O24.4H2O 500 ml distile suda çözülür.
Yavaşça 396 ml amonyum molibdat çözeltisi (I) ilave edilir. Çözelti soğutulur ve 1 l’ye
seyreltilir.
3) Alkollü Sülfürik Asit Çözeltisi: 20 ml derişik H2SO4, dikkatlice ve sürekli karıştırılarak 980
ml metil alkole eklenir.
4) Seyreltik Kalay Klorür Çözeltisi: 8 ml kalay klorür çözeltisi I, 50 ml gliserinle karıştırılır.
Bu çözelti en az 6 ay bozulmadan saklanabilir.

DENEYİN YÜRÜTÜLÜŞÜ:

A) Ön İşlemler: Rengi ve bulanıklığı olmayan ve 0.2 mg’dan fazla fosfor içermeyen 100 ml
numuneye 0.05 ml (1 damla) fenolftalein indikatörü eklenir. Numunenin rengi pembeye
dönerse 1-5 damla kuvvetli asit çözeltisi eklenerek bu renk giderilir. Eğer rengin giderilmesi
için 0.25 ml’den (5 damla) fazla asit gerekirse, daha seyreltik numune ile aynı işlemler
tekrarlanır. Numunenin rengi fenolftalein indikatörü eklenmesinden sonra pembe değilse ya
da kuvvetli asit çözeltisi ile bu renk giderilmişse, numune 100 ml’lik balon jojede distile su
ile 100 ml’ye tamamlanır.

B) Renk Geliştirilmesi: Her ilaveden sonra karıştırılarak, 4 ml amonyum molibdat çözeltisi

(I) ve 0.5 ml (10 damla) kalay klorür çözeltisi (I) numuneye eklenir. Renk gelişiminin hızı ve
renk şiddeti son çözeltinin sıcaklığına bağlıdır. 1°C’lik sıcaklık artışı renk şiddetini %1
arttırır. Bunun için örnek, standart ve çözeltilerin sıcaklık farkları 2°C’yi geçmemeli ve 20-
30°C arasında bulunmalıdır.

C) Renk Ölçümü: 10 dakika sonra ancak 12 dakikayı geçirmeden ve aynı zaman

aralıklarında geliştirilen renk 690 nm dalga boyunda, şahit olarak distile su kullanılarak
ölçülür. Okunan değer kalibrasyon eğrisi ile karşılaştırılır. Çeşitli konsantrasyonlar için uygun
ışık yollarının uzunlukları aşağıdaki tabloda verilmektedir.

P Aralığı (mg/l) Işık Yolu (cm)

0.3-2 0.5
0.1-1 2.0
0.07-0.2 10.0

Deneyin Yürütülüşü Sırasında Dikkat Edilecek Noktalar:

1. İşlemlerde daima çözeltilerin hazırlanmasında kullanılan distile su kullanılmalıdır.
2. Geliştirilen renk başlangıçta arttığı ve sonra azaldığı için örnek ve standartlar için eşit
bekletme süresi koşuluna dikkat edilmelidir.
3. Her bir numune grubu için ya da en az her gün yeni bir standart hazırlanmalıdır.
Kalibrasyon eğrisi 300-2000 µg/l P aralığındaki yüksek konsantrasyonlarda doğrudan
sapabilir.
İTÜ ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ LABORATUVARI TEMEL PARAMETRE ANALİZLERİ

D) Ekstraksiyon: Yüksek hassasiyette çalışmak ya da girişimleri önlemek amacıyla fosfat

aşağıdaki şekilde ekstrakte edilebilir: 40 ml veya 40 ml’ye seyreltilmiş numune 125 ml’lik
dereceli bir ayırma hunisine alınır. 50 ml benzen-izobutanol ve 15 ml amonyum molibdat (II)
çözeltisi ilave edilir. Ayırma hunisinin ağzı kapatılarak 15 saniye şiddetli bir biçimde
çalkalanır. Eğer numunede polifosfat bulunuyorsa çalkalama süresinin uzaması ortofosfat
olarak ölçülen değerin artmasına sebep olur. Ayırma hunisinin ağzı açılır ve ayrı bir faz
oluşturan organik kısımdan bir pipetle duman odasında 25 ml alınır. 50 ml’lik balon jojeye
alınan bu çözeltiye 15-16 ml alkollü sülfürik asit çözeltisi eklenir, çevrilerek karıştırılır; 0.5
ml seyreltik kalay klorür çözeltisi II eklenir, çevrilerek karıştırılır ve alkollü sülfürik asit
çözeltisi ile 50 ml’ye tamamlanır. 10 dakika sonra ancak 30 dakikadan önce şahite karşı 625
nm’de okuma yapılır. Şahit 40 ml distile suyun yukarıdaki işlemlerden geçirilmesiyle
hazırlanır. Fosfor konsantrasyonu aynı işlemlerle hazırlanmış standart eğriden yararlanılarak
bulunur.

TOPLAM FOSFOR TAYİNİ

Bir su numunesinin toplam fosfor tayini numunenin kuvvetli asit hidrolizine tabi tutulması ve
sonrasında ortofosfat ölçümü ile gerçekleştirilir. Test koşulları altında organik fosfor ve
polifosfatlar ortofosfata dönüşür.

DENEYİN YÜRÜTÜLÜŞÜ:

Ortofosfat tayini için uygun olacak miktarda fosfor içerecek şekilde seçilen numune hacmi
mikro-kjeldahl balonuna alınır. Üzerine 1 ml konsantre sülfirik asit ve 5 ml konsantre nitrik
asit ilave edilerek hazım aparatında kaynatılır. Hazım işlemi 1 ml sıvı kalana kadar ve daha
sonra nitrik asitin uzaklaştırılması için renksizleşinceye kadar sürdürülür.

Soğuması beklenir ve üzerine yaklaşık 20 ml distile su eklenir. 0.05 ml (1 damla) fenolftalein

indikatörü damlatılır ve soluk pembe bir renk elde edilene kadar 1N NaOH çözeltisi eklenir.
Nötralize edilen çözelti gerekirse numunedeki partikülleri ayırmak için filtre edilerek 100 ml
balon jojeye aktarılır ve hacim 100 ml’ye tamamlanarak orto fosfat tayini yapılır.

HESAP:

Doğrudan kolorimetri ya da ekstraksiyonla yürütülen tayinlerin her ikisi için de aşağıdaki

denklem kullanılarak hesaplama yapılmaktadır.

µg P
P(mg / l) =
Vnumune (ml)

µg P = mg P/1000