Matiiridi'nin

Dii§iinceDunyasl

Editor
Saban Ali Diizgiin

41~
T.C. KULTUR VE TURiZM BAKANLIGI
© T.C. KOLTUR VE TIJRiZM BAKANLI<~H
:KoTUPHANELER VE YAYIMLAR GENEL MUDURLU(r(}
3322

BiLi:MiN VE FELSEFENiN DOGUW ONCULER1 DiZiSi

3

ISBN: 978-975-17-3579-9

\V\VW.kulturizm.gov.tr
e-posta: yayim}ar@kulturizm.gov.tr

TASARIM ve UYGULAMA
Sinan Sungur

YAPIM
Ozyurt MatbaacJ..tk

BiRiNCi BASKI
2000 adet

BASIM YERi - TARiHi

Ankara, 2011

Matu.ndi'nin Dii§iince Dunyas1/ Ed. f;laban Ali Diizgii.n. Ankara:

Kultur ve Turizm Bakanhg1, 2011.
495 s. i 21 em.- (Kultur ve Turizm Bakanhg1 yaym}an; 3322,
Kutiiphaneler ve Yayunlar Gene! Mudiirlugii bil.imin ve felsefenin dogulu
onculeri dizisi; 3).
ISBN: 978-975-17-3579-9
I. Matiiridi. II. Diizgiin, f;laban Ali. III. Seriler.
297.4013
 MATURIDI'NiN KURA'N TASAVVURU

Mehmet Akif KO<;*

o VAHIY rASAWURU
nsanm algt alarum a§an 'vahi.y', hem Allah i.le peygam.ber

I arasmd~ki ozel i.leti§imin ismidir, hem de bu i.leti§imle gelen

bi.lgiyi adlandmnakta kullamlnu§hr. Peygam.berler.vahiy ahrken
pasif konumdadrrlar. <;iin.ku vahi.y onlarda zaten var alan dahili:
bir kabi.liyetin dt§a aksetmesi degi.ldir. Allah keyfiyetini bi.lemedigimiz
harici bir yoUa vahyeder. 1 Oyle ki Matiirld!, Hz. Peygamber'in N ecm
suresinin ilk 18 ayetinde, vahyi anlatan diger Kur' an ayetlerine nis-
petle daha ayrmtth tasvir edi.len vahi.y tecrubesini 'i.lahl' ve 'insan.l'
aymmma ozel bir onem atfederek tevi.l eder. Bu klSlmda go~unlukla
kelime tahlilleri iizerinde durarak oznel degerlendirmelerden §iddet-
le kaglnlr. Nitekirn 18. ayetin son ciimlesinde de akla gelen ba§ka
te'vi.ller bulundugunu, ancak onlardan kagmacagnn agtkga ifade ede-
rek konuyu kapahr. 2 Surenin 8. ayetini 'Hz. Peygamber'in Allah' a
yakla§hgt (dena) §eklmde tevi.l edenlerin kanaatini gok yakt§tkslz
bulur. Buna bagh olarak da, -en fazla- Hz. Peygamber'in Cebrai.l'i
kendi suretinde, Allah' 1 ise kalben gorebi.lmesi.nin imkaru iizerirtde
durur. 3
Havarilerin vahi.y almasma gelince,4 Matiirid!, bu konuda temel
iki ihtimali giindeme getirir: 1. Hz. Isa'ya vahyedi.lmesi oncelikle ona
en yakm insanlara vahyin ula§mast anlamma geliyordu. Bunun igin

Ptof. Dr. Anikara Universitesi ilahiyat Faku.ltesi.

1 Marundi, Tc'vlfatu'f.Kur'an, ilnu Kontrol, Bekir Topaloglu, tah. .Ahmet Van1o~lu, Mu-
hammet Boynukalm, Ertugrul Boynukhn, Hatice Boynukhn, Hal.il iJ,ralum Ka~
Murat Sulilo, Ali Haydar Ulusoy, Mustafa Yavuz, Murtaza Bedir, Muhamroet Masum
Vanhoglu, Abdullah Ba~, Mizan Yaymevi, (1-17 cilt), istanhul2005-2008, 12/216.
Marundi'nin tefsi.rine bundan son.ra yapacagmuz ahllarda bu eserio sadece cilt ve sayfa
numarasuu zikredecegiz.
2 Bkz. Tc'vtlat, 14/191-199.
3 Tc'vilat, 7/196.
4 Maide 5.111.
 HA10RiOi'NIN KURA'N TASAVVURU

ayette "Havarilere vahyettigi.mde ... " ifadesi kullaruld1. 2. Bal ansl-

na ya da Hz. Musa'nm annesine ·vahyedilmesi5 de gostermektedir
ki vahiy sadece peygamberlere gonderilen 'risalet vahyi'nden ibaret
degildir. Bu ge§it vahiyden ba§ka Allah' m kalbe ilka ettigi dogruyu
tespit etme kabi.liyeti anlamma gelen 'Jham vahyi' vardu. Havarile.r e
gelen vahiy i§te bu ge§it bir vahiy olabilir.6
Batmi.ler vahiyde insani bir unsur vehmettikleri igin yawhru§-
lardu. Matihtdt vahyin keyhyetini istismara kap1 aralayacak yonde
muglakla§trran Bahni tasawurlan da §oyle ele§tirmi§tir:
"Batmiler §oyle dedJer: Allah vahyi, elc;;isine, herhangi bir dille
baglanhs1z bir §el~Jde 'hayal' gibi indirdi. Sonra elgisi onu Arapga
ifade etti, yani ac;;Iklad1. Arlcak durum boyle degJdir. <;unku Allah
bir ayette §oyle buyurmaktadu: 'Biz onu Arapc;;a bir Kur'an indir-
d~'7 . .. " Maruridt bundan sonra ba§ka bir ayete atilia bulunarak8
kanaatini desteklemektedir. 9
Matiiridt yine vahyin bir k1smillln Hz. Peygamber'e unutru-
ruldugu yolundaki yorumu benimsemeyerek bu yorumun kaynaklik
degeri bakurundan zayJ (ahad) haberlere dayand1gm1 ifade eder. Ay-
nca bu yorumun dinin temelini te§kJ eden vahyin ciddiyetine zarar
verecegini dii§iinmektedir. 10 Klsacas1 Manrndt vahiy olgusunu ola-
bildigince anla§Ju ve saglam bir temele dayandmnak istemektedir.
Kur' an ayetlerinde vahiyle Jgili pole~ dil~at c;;eker. A.yetler
~i tih itiraz1 sik sik giindeme getirirler: ilki, mii§1i.klerin, elginin
suadan, kendJeri gibi bir be§er olu§unu kabullenemeyi§leri. Oysa
Maturidt'ye gore, bu durum insa~ alemi igin bir lutuftur. <;unku
insan kendi cinsinden sudur eden olaganiistuliigii idrak edebilir.
Onun aracilig1 Je gelen fark11g1 butihl g1plakhg1yla kavrayabilir.
Nitekirn, Kur' an mii§riklere tehaddide bulunarak/meydan okuya-
rak, kendisine benzer bir hitaptan yoksun bulunmalarlll, kendisinin
mucize olu§una deW getirmi§tir. 11 ikincisi, israilogullannm, vahyi .

5 Nahl16.68; Kasas 28.7.

6 Te 'vtlat, 41371-372.
7 .Ktyame 75.16-17.
8 Nahl16.103.
9 Tc'vrlat, 10/337. Aynca bkz. 1/97-98.
10 Te'vrlat, 17/169-171.
11 Te 'or/at, 7/8-9.
 NATORiDi'NIN KUR'AN TASAVVURU

sahiplenerek Hz. Peygam.ber'in vahi.y ald1g1 gergegini hazm.edemeyi§-

leri. Hz. Ishak' tan beri en azmdan Kur'an'da ismi gegen peygam.ber-
lerin hep bu sulaleden gelmesi, onlara siirekli hatulannda tutmalan
gereken en onem.li unsuru; Allah'm peygam.beri helirlemedeki mutlak
iradesini unutturmu§tur. Matiiridi hu konuda gozden kagan hir in-
. celige temas ederek ummiligi tescilli, higbir egitirnden gegmemi§ bir
insanm elinde tuttugu kitaptaki igerigin, daha onceki Jahi kitaplarla
uyum halini giindeme getirir. Ustelik bu kitaplar Hz. Peygam.ber'in
dill olan Arapga ile de yazJmann§lardu. Boylece Hz. Peygam.ber'in
hu kitaplardan yararlanma ihtirnali aklen imkans1z goriinmektedir. 12
Nesh Anla}'l§l
"Nasih" Kur'an'da yer alan hkhi hukmii ortadan I~alduarak
yeni bir hukiim getiren ayettir. "Mensah" ise hukuki hukmu boylece
gegerliligini yitirmi§ ayete denir. Kur' an' da zikri gegen "nesh" keli-
mesi butiin hu i§lemlerinin 1stJah haline gelen ismidir. Bu kelimenirl
hu anlamda yer ald1g1 belli ba§h ayetler §Unlardu:
"Biz, da/1a hay1r/,s,m veya benzerini getirmedik~e, herl1angi bir
a!letin ltukmunii nesltetme:z veya ertelemeyiz. Allalt 'm l!er §eye kadir
o/dugunu bi/me:z misin ?"13

"Biz bir oyetin yerine onun ftukmiinii neshedecek ba;ka bir oyet f!C-
tirdigimiz zaman -ki Alla/1 r;onderece§i oyetleri pek iyi bilmektedir- on far:
"Sen ;ftiracmm tekisin.l" dediler. Hay1r, J,i~ de ayle degil! On/arm ~o§u
i§in gerfe§ini bi/miyorfar. " 1-'

"Se11den once hi~ bir resul veva nebi gondermedik ki halkmm ltida-
yetini umarak gayret r;osterdiginde, §cyton onun temennisi hakkmda bir
vesvese wrmek, iimidini k1rmak istemesin. Ama Al/a/1, feytamn att1§1
o vesveseyi !lidcrir, sonra da oyetferini sapasaglam, muhkem k,/ar. Zira
AJ/a/1 a};mdir, haklmdir. " 15

Tefsir usuliinde nesh konusu oncelikli olarak yer ahr. Tahii ki

fark1 zamanlarda vahyedilen ayetlerin birbirleriyle neshe dair bir ili§-
kisi olabilir. Buna ozel hir vurgu yapan Matiiridi, Kur'an'm -mii§-
riklerin 1srarh taleplerine ~ygun olarak- bir kerede vahyedilmesinin

12 Tcvilat, 7/9. Aynca bkz. Te'vilat, 8/195, Te'vilat, 10/221-222.

13 Bakara 2.106.
14 Nnhl16.101.
15 Hac 22.52.

145
~~
 H}>l'ORIOi'NIN KURA'N TASAVVURU

ayetlerin niizullerindeki. zamansal farkLla§maYJ. da orl:adan kaldrra-

caglnl behrtmektedir. 16 Bu durumda da Kur' an' m daha iyi anla§J-
maslnl ve hayatla irtibat1n1 dogrudan gosteren "nasih" ve "mensu.h"
kavramlan hig dogmayacakh. 11 Matiirldi, neshin hikmeti ha~mda
§U agJJamalan yapmaktadrr:
"Neshi.n hik.meti nedir? denilirse §6Y.le cevap verilebilir: Nesh
Allah'm insanlan irnti.han edece~i zorlu bir ara~hr. Allah insanlan
istedi~i gibi, diledi~i vakit imti.hana tabi tutar. 0, kullanna bir §ey
emreder, daha sonra bunu yasaklar; ba§ka bir §ey emreder. Bunda
'hikmet' dl§t bir durum yoktur. Ya da {nesb) Allah'm daha so~a edin-
di~i bir bilgi sebebiyle ger~ekle§mi§ de~ildir. .Aksine 0, siirekli 'olan't
ve 'olacak olaru' Bilen'dir, h.J ve adaletle hukiim veren Halum'dir.
Bu konuda ~ok soz soylemekten Allah' a Sl~mmm." 18

Aynca Matiirldi, §U ifadelerinde oldugu gibi, nesh olgusunu akli

bir zemine ta§rma)'l da ihmal etmez:
" .. .i§in ger~e~i aklen nesh edil.me imkaru olmayan hi~ bir husus-
ta nesh ~u b~az. {Bunun lersirte) aklm, neshi miimkiin gordii~ii
her konuda neshi.n ger~ekle§mesi caizdir."19

Nesh konusunda hemen akla gelen iki garp1c1 ornek igkinin ha-
ram kJmmas1 ve kblenin Mescid-i Aksa'dan Kabe'ye gevrilmesidir.
Bilindigi gibi, igki iig a§amah bir siiregle haram l~Jmrm§; once igki-
nin srradan .bir igecek olmad1g1 ifade edilmi§, igilmesinin sakmcas1
gundeme getirilmekle birlikte faydasma da ahft:a bulunulmu§hlr. 20
Daha sonra ibadet eden kirnsenin igkili olamayacag1 belirtilmi§tir.21
Bu a§amalarla miimi.nlere ig.kiden uzakla§ma yolunda belli bir ah§-
ka~ kazandmldJrlan sonra bu konuda son gelen ayetle igki mutlak
anlamda yasa.klanrru§tlr. 22 Haram kJman igkinin taDlrnl konusunda
Ebu Hanife ve Ebu Yusuf'un Matiirid1 tarafmdan benimsenen ka-
naatleri dikkat gekmektedir. Bu gorii§e gore hurma ve iiziimden elde
edJen igki, mutlak anlamda yasaklanrru§hr. Bu iki meyve d1§mdaki

16 Mesela Matiiridi, bir nesh iddiastru, Jgil.i ayetlerin nnzul zamanlanw.n neshi miimkiln
lnlamayaca~I.Dl gerel.t;e g<istererel. reddetrnel.teclir. Bl.z. 6.368.
17 Te'vlfdt, 16/329.
18 Te 'vlf8t, 1/202.
19 Te 'vlldt, 6/465.
20 Bakara 2. 219.
21 Nisa 4.43.
22 Maide 5.90. ve 91.
 MAT0RiOi'NlN KUR'AN TASAVVURU

yiyeceklerden elde edilen igki tiirleri.n.i.n ise sarho§ edecek mi.ktanm

igmek haram I~J.uuru§trr. DolaYJ.slyla hurma ve iiziimden eld~ edil-
meyen igki ge§itlerinden sarho§ olmayacak kadar igmek mek.ruhtur. 23
Bu gorii§ sahipleri Maide suresinin 90. ve 91. ayetlerinde gegen hamr
kel.imesinin hurma ve iiziimden elde edilen igl~i ge§itlerini "dogru-
dan" ifade .ettigini; diger igki turlerinin ise insan biinyesinde icra
edecekleri etkil.eri di.kkate ahnarak degerlendi.ri.lmeleri gerektigini
soylerler. Nitekim onlar, igecek elde edilirken uygulanan i§iemleri de
hep bu noktaYJ. goz oniinde bulundurarak incelemi§lerdir.24 Tabii ki
Matiirldi'nin de kabul ettigi bu Hanefi gorii§ii ya~ bir temele da-
yanmaktadrr. islam kultur tarihmdeki makbul yakla§urun da orlaya
koydugu gibi hammaddesi ne olursa olsun sarho§ edici her igecegin
az1 ya da gogu Maide suresinin 90. ve 91. ayetlerince yasaklaruru§hr.
Nesh hakkmdaki diger omegimizin konusu kblenin Mescid-i
Haram'a gevrilmesidir. Musliimanlar onceleri Mescid-i Aksa'ya dog-
ru namaz kJ.maktaydJar. Bunu da yeryiiziiniin tamarnmm Allah'a
ait oldugunu, nereye donulurse orada Allah'm bulundugunu soyleyen
ayete 25 dayanarak yapmaktaydJar. Daha sonra, en ba§ta yeryiiziinde-
ki Allah' a ibadet edilen ilk mabet olmas1 ve diger pek gok hususiyeti
dolaYJ.Slyla K.abe Miisliimanlarm kblesi olarak ilan edildi. 26
Matiirldi, tarll§mah olan "Kur'an'm siinnet ile nesh edilmesi"ni
kabul eder. Nisa suresinin 16. ayetinde yer alan "Sizden bir gift fu-
hu§ yaparsa onlara eziyet edin. Eger tovbe edip hallerini 1slah eder-
lerse onlan cezalandrrmaktan vazgegin. C~ii Allah, tovbeleri kabul
edendir ve gok merhametl.idir" ayetinin Sa/1ih-i Muslim' deki §U hadis
ile nesh edildigini dii§iinmektedir:
".. . bekar clan (zan I} cold edi/ir (doviiliir) ve siirgiine gon4erilir, euli
clan (zanl) ce/d ue recm cdilir (fa§la uurularak a/diiriiliir}"21 Oy/e k; bu
kcnudaki kanaatini ft,~bir §iiplteye ma hal b~rakmayacak bir §eki/de
crtaya koY.ar. Ona gore, Nisa suresi 16. avetin hakmu "... ister tilauet
clunan valtiy; Kur 'an ile, isterse tilauet edilmeyen Kur 'an d'§' (siinnet}
ua!tiy ile nes/1 edi/sin /ark etmez ". 28

23 Te'vilat, IV. 328-329, 331.

24 Te'vtfat, 4/330-331.
25 Bakara2.115.
26 Bakam 2.144.
27 "Hudad," 12-14.
28 Te'vrlat, 3/77.
 ~L.i.TORiDI ' NiN KURA ' N TASAVVUR U

Matiirid!'nin iizerinde durdugu "igti.bad i.le neshin cevazl",

Musliimanlann sorun gozmekte hareket kabiliyetlerini arhracak bir
Jke olarak gori.ilebilir. Tevbe suresinin 60. ayeti..iJde sayJan zekat ve-
rilebilecek kirnseler (zekat masarifi.) arasmda bulunan kalpleri isla-
rna Ismdu:alacak kirnseler (miiel!e/e-i ku/ab) hakkmdaki Hz. Ebube-
kir (13/634) ve Hz. Omer'in (23/644) uygulamasi di.kkat gekicidir.
Hz. Omer'in yonlendirmesiyle devlet ba§karu olan Hz. Ebubekir bu
s1ru.fa girecek insanlann arb.k zekat alamayacaklan yoni.inde karar
verrni§tir. Bunun gerekgesi, ayetin nazi! oldugu donemdeki sosyal
ortamm degi§mesiydi. Zira bu ayet vahyedildiginde islam, toplumda
saygt goren, toplumu etkileyen mensuplanrun saytsrm artu:ma pe-
§indeydi. Bunu gergekle§tirmek igin ekonomik imkanlann kullarul-
mast uygun gorulmi.i§tii. Ancak Hz. Ebubekir doneminde bu ihtiyag
ortadan kalkmca ayette zekat verilebilecekler arasmda yer almasma
ragmen mi.iellefe-i kuluba zekat verilemeyecegi karara baglallllll§
oldu. Matiiridi: bu uygulamadan, "igtihad ile neshin cevazt" ilkesine
ula§mt§hr. Ustelik bunu soz konusu iki buyiik sahabiye tahsis etmek-
sizin, gene! bir Jke olarak takdim etmi§tir.29

lvlUHKEM VE lvllJTE~ABiH ANIAYI~I

Al-i imrali suresinin 7. ayetinde 'muhkem' ve 'mi.ite§abih' ke-
limeleri yer almaktadu:. A.yetin metni Ti.irkgeye §U §ekilde terci.ime
edilebilir:
"Bu muazzam kitab1 sana indiren O'dur. Omm tiyet/erinin bir k1s1m
muMem olup bunlar Kitab'm esas1d1r. .Ayet/erin bir k1sn11 ise miite§ab;/,.
tir. Ka/p/erinde e§ri/ik o/anlar s1r/ f;tne f1kam1ak, insanlan sapt1rmak
ve kendi arzulanna gore yorumlamak ifin miife§ab;/, k1smma tutunup
on/aria u§ra§IT dururlar. Ha/buki on/arm /1akikatini, gerfek yorumunu
Al/a/1 'tan /,;z§kas1 bi/eme:z. i/;mde i/eri gidenler: "Biz ona o7du§u gibi ·
inand1k. Hepsi de Rabbimizin katmdan ge/mi§fir" derler. Bun/an ancak
tam ak,/ sahip/eri dii§iiniip anlar. "

Kur 'an' m en onernli iddias1 tam anla§Jabilirlik iken 'mi.ite§a-

bih' ayetlerin Kur'an'da yer almast bir geli§ki degil rnidir? Kur'an'm
Jk muhataplan igin bile tam anla§Jamayan ayetlerin bulunmas1 nasJ
izah edilebilir?

29 T./vilat, 6/392.
 ~IAT0RiDi'NiN KUR'AN T,\SAVVURU

Kur.'an insana hitap ettigine gore insan tarafmdan anla§Jma-

hdJX. Yine, her metni ya da hitab1 en iyi dogrudan muhataplan tam
olarak anlad1gma.ve Kur 'an'da bu yargliilii istisnas1 olmad1gma gore
onu. Hz. Peygamber ve Sahabe nesli mi.imkiin alan en dogru §ekliy-
le anlarru§lardJX. Mute§abih ayetler, Kur'an'm bir din kitab1 olmas1
sebebiyle Kur' an' da yer almaktadJX. <;tinku din, ozellikle de semavi
dinler gayb alanma iman etmeyi zorunlu klmaktadu. Gayb ise insa-
nm alg1 alarum a§maktadu. 'Allah', 'Cennet', 'Cehennem', 'Vahiy' ...
insani kapasiteyle ihata edJemedigi igin Allah Kur' an' da bu alana ait
olan bJgJeri insani seviyeye indirgeyen bir dJ kullanmaktadu. i§te
bu dilin kullaruld1g1 ayetler mute§abih ayetlerdir. Yukandaki ayette de
ifade edJdigi gibi, bu durumun farbnda olan, yani bu tiir ayetlerin
temel gers;ek.ligini anlayamayacaklanm, sadece hissedebJeceklerini
mud1i.k bulunan samimi Jirnde Je1i. gidenle;, " ... on/ann (miite§abih
ayetlerin) hakikatini, gergek yorumunu Alia/, 'tan ba§kast bdemez ... Biz
ona ofdugu g;b; inand,k. Hepsi de Rabbimizin katmdan ge/mi§tir" der-
ler. Diger taraftan, islama inanmaya ikna olmayanlar, bu alana giren
konular iizerinden islam dinine itiraz etmeye gah§ular. A.yette z.i kri
gegen " .. .Kafp/erinde egri/ik olanlar st,f /itne gtkarmak, insanfan sap-
tlrmak ve kendi arzufanna gore yorumfamak igin miite§abih k1smma
tutunup on/aria ugra§lr dururfar... " ifadesi bu durumu tasvir etmek-
tedir. Matiindi, tercih yapmakslZm naklettigi birgok 'muhkem ve
miite§abih' anlayt§I arasmda yukandal~i agtklamalanmlZI ozetledigini
dii§iindiigiimiiz yakla§uru da vermektedir. Onun bu konudaki agtk-
lamasi §oyledir:
"Bazt insanlar §oy/e dii§iindufer: 'Mu/,kem' akd/a ;fadesi miim-
kun olandtr. 'Miite~abih' ak,l/a idraki miimkiinA o/,"!ayan yalmzca bir
nass aracdtjtyla bilinebilendir. "30 Matiin"dl'nin }J.; Imran suresinin 7.
ayetini11 fejsiri sadedinde soyledikleri konu ile ilgi/i dii§iincelerini Oflkfa
ortapa koymamaktad~r. Onun burada buyiik oranda naki/ci o/dugunu
soyfemek ·miimkundiir. Ylne, sat1r aralanndaki i/ade/eri bizim yukanda
venneye fG!t§tl§tmtz 'miit~ab;/,' tasavvuru i/e hirebir iirlii§memektedir.
Soz ge/imi ona pore, "}:1uhkemden gefen bi/giye dayanarak miite§abih
iizerinde durmak caizdir. "31

30 Tc 'urfat, 12/244.
31 Tc'utfat, 2J243.

149
~~
 HAT0RIDI'NiN KURA'N TASAVVURU

Matiirldt, bu ifadesiyle mute§abih ayetlerin anla§Jabilecegine

clair bir imada bulunmaktadtr.
Matiirldi' nin muhkem ve miite§abihe ili§kin naklettigi b~§ka
yorumlar da §U §eki.ldedir:
1. Muhkemat, nasih; miite§abihat mensuh olan ayetlerdir.
2. Muhkem ayetler, Enam suresinin 151-153. ayetleri ile
isra suresinin 23-39 ayetleri, bunun dl§mdaki ayetler ise
miite§abih ayetlerdir.
3. Muhkem ayetler, herkesin bakhgmda rahathkla anladtgl
ayetlerdir. Mute§abih ayetler ise muphemdir ve anla§Jma-
lan igin ozel bir ara§hrma gerel~ir.
4. Muhkem ayetler insanoglunun ihtiyaglanru giderir. Mu-
te§abih ayetler ise 'Huruf-1 mukatta' gibi Allah'm insa-
noglunu smama vesi.lesi olarak kabul edilme1dir. 32 Bu son
durumda insan yalm.zca iman etme1dir.
5. Muhkem ayetler miimirllerin anlama ve anlamlandumada
ittifak etti.kleri ayetlerdir. Mute§abih ayetler ise, dil fark
sebebiyle manasmda anla§amadt.k.lan ayet gruplanru olu§-
turmaktadu. 33
Matiitidi, Muhammed suresinin 20. ve 21. ayetlerinin tefsirini
yaparken·naklettigi bir gorii§ gergevesinde muhkem ayet ve nesh ili§-
kisi.ni giindeme getirmektedir:
. "fman edenler: 'K:JJ§ke saua~ ftakkmda hir sure indiri/seydi?' di!/orlar.
Fakat Oftk ue kesin bir sure indiri/ip de ifinde sava§_ma emri zikredi/ince,
ka/plerinde ltastaf,k bufunanlann, o/iim sekeratma giren kimsenin bak'§'
gibi ho§ gozlerle ~ana bakttklanm goriirsiin. Korktukla.n ba~larma gelsin!
Onlara dii§en: ltaat etmek ve tat/, siiz soyfemektir. I§ ciddiye hindigin--·
de, Alia/, 'a uerdik/eri sozde dursalard,, kendi/eri ifin elbette dalta ftaytrf,
ofurdu."

Matiirldi, 20. ayette ge9en " . . . Fakat agtk ve kesin (mu/1keme)

bir sure indirilip de iginde sava§ma emri z~redilince ... " ifadesinde-
ki muhkeme keli.mesi.ni nasil1a keli.mesiyle agtk.layan bir yorum iize-
32 Mesela bk. T.'vilat, 8/1. Matiiridi, bwUf-1 mul.ataa'nm anlanu konusunda k~sin bir
gorii~ beyan ebnemekle beraber bir ihtimat gu~lu gormektedU: Buna gore, Huruf-1
muhtaa'}'l takip eden Kur'an ifadesi bu harf!erin tefsiri olarak dii§iinulebilir. Sozgelimi
Ra'd suresinin ba§tndaki el;f.lam-mim·ra'nm tefsiri, takip eden tilke ayata'f.kitab.. .
ibaresidir. Bk. 7/379.
33 T. 'vilat, 21242-243.
 HAT0RiDi'NiN KUR'AN TASAVVURU

rinde durmaktadrr. Bu yorumu destekleyen bir unsur olarak da ibn

Mesud'un (32/652) mushafmda gegen muhdese (soruaki) kelimesi-
nin ayetteki muhkeme l~elimesinin yerine yazJ.nu§ olmasrm goster-
mektedir. Butiin bu.n.lat; ayette belirtildigi §ekliyle 'iman edenlerin'
sava§l me§ru kJan bir sure murat etmeleri ve nazil olan bu surenin
kendinden ·onceki ilgili ayetleri nesh etmesi esasma dayanmaktadrr.
Kur 'an'la Jgili bu ana temalann d1§mda Matii.ridi'nin Kur 'an
alglSlyla Jgili §U noktalann da alh gizilmelidir:
1. Kur' an ve diger ilahl kitaplar geli§mezler.
"Kur'an', gere§i gibi dii§iimneyecekfer mi? Eqer Kur'an Alfah'tan
ba§kasma ait ofsayd,, efbette iginde birgok tutarslzf,kfar bufurfardl. ''34

Matiir1d1 bu ayet iizerinde dururken, Kur 'an'a yiizeysel bir §e-

kilde bakan insanm onda geli§ki gorebilecegini soylemektedir. Hatta
bu konuda omek bile vermektedir: Tevbe suresinin 44. ayetiyle N fu:
suresinin 62. ayetinin ve yine Bakara suresinin 230. ayetinin igin-
deki ibarelerin geli§ki gibi algJanabilecegini bildirmel~tedir. Ancak
ayetlerin ini§ sebep ve zamanlan dikkate alrmrsa onlann benzer, an-
cak farkh dummlara hitap ettigi gozlenir,35
Matii.ridi'ye gore Kur' an' m geli§mezligi iig §ekilde tezahiir et-
mi§tir: 1. Gayba ili§kin haber verdigi olaylar aynen gergekle§mi§tir.36
2 . Kendinden onceki ilahl kitaplarda bJdirilen hakikatlerle uyum
igindedir. 3. lnsanlann Kur'an'a ahlta bulunarak konu§malan tutarh
olmalanm saglamaktadrr.37
Kur' an' m kendinden onceki kitaplan dogrulamas1, ozellikle hu-
kukta aym hukum.leri ihtiva etmesi degildir. Her ilahl kitabm kendi
ig tutarhhg1 ve temel inang konulannda diger ilah1 kitaplarla ortak
bir dJ kullaumas1 onem arz etmektedir. Matiind1, gerek Kur' an' m,
gerekse biitiin Jahi kitaplann ig tutarhhklanm ve birbirleriyle uyum
hallerini izah ederl~en 'nesh'e ahlta bulurtmaktadrr. Sozii gegen du-
rumlarda 'nesh' merkezi bir konuma sahiptir.38

34 Nisa 4.82. Mati.i.ridi bu iiyette 'ge~en 'dii~iinmeyecekler rni?' sorusunun muhata.bl.!llil

-~a~U'bc1 bir §ekilde- havas oldugunu, avaiTUn ise havassa itimat edecegini soylemektedir.
Bkz. Te'vilat, 3/352.
35 Te'vilat, 3/350. Aynca bkz. Te'vilat, 1/328.
36 Mesela miinahklann su:lanru Kur'an s.k s.k i~a etmektedir. Bkz. Te'vilat, 3/354.
37 Te'vilat, 3/350-351.
38 Te'vilat, 12/39.
 NATURiOi'NiN KURA'N TASAVVURU

2. Kur'an 'mecazen' Allah k~lam1drr.

Matiiridi, Kur'an'ill peyderpey indi.rilmesi hakkillda §U ayetleri
giindeme getirmektedir: ·
"Kur 'an·, biz sana parqa parqa indiriyoruz. "3 9 .
"Onu Ruhu '1-emitl, U!faran neblferden olman iqin, sen in kafbine apk
ve vaz,/2 bir Arapqa i/e indirmi§tir ". 40
"Kur'an, de§erli bir Elqinin, Cebrail'in getirip okudu§u sozdiir!"41

Goruldugu gibi bu ayetlerde Kur' an' ill zaman zaman Allah' ill
zaman zaman da Cebaril'in sozu oldugu ifade edilmel~tedir. Arapga
Allah'm degi_t insanm dill olcluguna gore Kur'an mecazen Allah ke-
la m1d1r. 42
Aynca, " Kur'an zikr igin kolayla§tmlnu§trr"43 ayetini detayh
bir agtklamaya tabi tutan Matiirldi, ayetteki zikr'in §U muhtemel an-
lamlara yorumlandlgllll soylernektedir:
a. Kur' an kolay ezberlenebilmektedir.
b. Kur' an' da stk stk Allah' m insanogluna verdi~li nimetler
hatrrlatJmaktadrr.
c. Kur' an' da Allah' m insan uzerindeki halJan hatrrlahlrnak-
tadrr.
d. Kur' an' da gegmi§ iimmetlerin ba§lanndan gegen ibretlik
olaylar hatrrlatJmaktadrr.
e. Hz. Peygamber'in §ahsma yonelik bir kolayla§trrmanm
olacag1 ima edilmel~tedir. Biliyoruz ki Hz. Peygamber
kendisine vahly gelirl~en vahyi unutacag1 korkusuyla bir
gerilim ya§Iyordu. i§te bu yiizden vahly tecrubesi Hz.
Peygamber'e kolayla§trrJmi§trr. .
Maturidi bu ihtimaller iginde Kur' an' m lufz edilmek igin nazil
olmad1gllll belirterek ilk ihtimale s1cak bakmadlgllll gostermekten
de geri durmamaktadrr. 44 Ancak Matuddi, tefsirinin ba§ka bir ye-
rinde Kur' an' m vahyedilme sebepleri arasmda ezberlenmesini ve ige-

39 insan 76.23.
40 $uara 26.193-194.
41 Tekvir 81. 19.
42 Te 'vi/tit, 16/338
43 Kamer 54.40.
44 Te'vilat, 14/236-237.

152
~~
 HAT0RiDi'NiN KUR'AN TASAVVURU

rigini tam anlarmyla aksettirmesi §arhyla 'tertil' ile okunmasWl da

saymaktadu.45
3. Kur'an'lll. vahyi ve Hz. Peygam.ber'in gonderilmesi, inang-
slZhga temel yapJan buti.i.n mazeretlerin me§ruiyetini ortadan kal-
dll'mal~tadu
Eger Kur' an' a muhatap olan ilk mii§rikler 'Ey Muhammed!
Sen Allah el~isi isen ve bu Kur'an'da Allah katmdan gelmi§ ise bi-
zim inanmayacagwuz bilgisi de Allah katmda olmah. 0 halde ne-
den bize inanmayacag= bile bile yani bo§U bo§una butiin bun-
lao soyliiyorsun? Diyel.im ki Kur'an hak olarak vahyedildi ve sen
Allah'm elgisisin. Bu durumda da inanmad1gwuz igin tehdit ettigin
akibetle hemen kaqJa§maDllZ gerekmez mi?'46 §eklinde dii§iinii-
yorlarsa, §unlan bilmeliler: .Ahiretteki sorgulamanm adil olu§unU
saglama bakurundan, elginin ve mesajm gorevlerini icra etmelel'i v~
inkar ederJerin her tiirlii mazeretinin ortadan kalduJmast gerekir.
Yine, sizler inanmasanlZ dahi sizden sonrakilerden muhtemel ina-
nacak olarJara mesajm la~tyla ula§masi icap eder. Yani dogru yolu
gosteren l~itabm ve onu getiren elginin 'tarih'in bir safhasmda yer
almalan zorurJudur. (Bu kadarcik dii§iinemiyorlar rm?) 47 Mesajm
'sahtel.igi' iddialanru acil bir azab ile kar§Ja§IDaDll§ olmalanyla ge-
rekgelendirmelerine gel.ince, Allah onlara miiteaddit defalar uyanda
bulunmayt murat etmi§tir. Diger taraftan "inanmad1§1m1z igin tehdit
etti§in akibetle /1emen kar§l/a§mamiZ gerekmez mi?" §eklinde bir talepte
bulunmalannm manhlmzhgt orl:adadu. <;unkii bu gerekge ile aslmda
luyametin lwpmasuu, imtihan diinyaslOU'l sona ermesini talep etmi§
oluyorlar. <;;iin.ku Islam son dindir ve luyametin ne zaman kopacagWl
yalmzca Allah bilmektedir.

Te'vilat'ta Mutezile Ele§tirisi

Tefsirinin hali hazudaki matbu niishasll'lln her bir cildinin
sonunda yer alan fibriste bakmak bile, Matiiridl'nin Kur'an yo-
rumu vesilesiyle Mutezil~'yi ytpratmaya ne kadar onem verdigini
gostermektedir. Mati.i.ridi'nin tefsirinde Mutezile'ye yaphgt ab.fl.ar ve
ele§tiril.er ne nitel.ik ne de nicel.ik olarak diger mezheplere kar§l yap-
45 Tc 'vrlat, 16/190-191
46 Tc 'vilat, 13/222.
47 Tc 'urlat, 13/223.

153
~~
 HATORiDi'iNiN KURA'N TASAVVURU

bg1 tenki.tlerle kaqJa§nnlabilir. Nitekim daha tefsirinin hemen ba-

§mda Fatiha suresinin: dort ayn yerinde mutezileyi ele§tirecek hrsab
bulabilmi§tir. Bakara suresinin 24. ayetinde konu edi.len te/7addl.me-
selesini- ki Kur'an'm bir benzerini yazmanm be§erin giiciinii a§mas1
an.lamma gelmektedir- an.latu:ken ayetin sonundaki u ';ddet /;'1-kaf;rin
(cehennem kafirler igin hazulanmi§hr) ibaresini 'buyiik giinah i§-
leyen.lerin cehennemde kalacakla=' ifade eden Mutezili inancrm
reddetmek igin I~ullanmaktadu. Buna gore ayette belirtildigi uzere
cehennem yalniZca li!afuler igin hazulannn§hri Mutezile'nin iddia
ettigi gibi miirtekib-i kebtre (buyiik giinah i§leyen) igin degi.l. 48 Daha
iyi an.la§Jmak igin Matiirldt tefsirinden bu ksmm gevirisini vermek
istiyoruz:
"Kaf;rler i~in haz~rlanm1§ilr'. .Ayette Cehennemin kaf;rler J,§mdaki
bir kesim ifin hazlrlanmadlfjma dair de/a let vard1r. Bu, Mutezi/e 'yi yan-
f,§famaktadlr. (;unkii onlar buy_iik giinah i§/eyen kimseferi kaf;r saymak-
SIZm ebedl cef1e1memfik olarak kabul ederfer. On lara gore Ce/1ennem aym
zamanda kaf;rler i~in de haz1rlanm1§tlr. Musfuman ~/edi§i bir giina/1,
bula§ttftl bir firkin/ik sebebiy/e azap goriir. (;unkii AJ/a/1 di/edigini istediffi
bifimde cezalandmr. Yaratttk!anmn bu konuda ona soz soy/eme /1akk,
yoktur. Verdi§i karara kimseyi ortak etmez. "

Matiindt'llin zihnmde mutezile ile miicadele etme ve bu mez-

hebi }'lpratma o kadar oncelilJi bir konudur ki daha da ileri giderek
miirtekib-i kebire hakkmdaki Siinnl-mutezill tarli§masmm ayrmtJa-
rma girmekte bir sakmca gormez: .
"Eger Mutezile, 'm~~riklerin s:ocuklan cennete girecekler, (
halbuki) cennet bu s;ocuklar is;in hazu:lanmadl, (yani ayette cehen-
nemin kafirler igin hazu:landlgllllD. belirti.lmesi miirtekib-i kebire igin ·
hazu:lanmad1gllll gostermez), ba§kalanrun da cehenneme (hem de) -
ebedi olarak girmesi caizdir, cehennem de boyledir, cehennem kafir!er
igin hazu:lansa da ba§kalanmn orada azap s;ekmesi ve ebediyen kal-
masl caizdir, . . . ba§tan beri kafir olanla, iman etti.kten sorl!'l kufre
giren cehennemde ebedi kalmak konusunda e§ittir; aym §eki.lde bu-
Yuk giinah i§leyenle kafir de cehennemde ebed1 kakak konusunda
e§ittir' derse, onlara §U cevap verilir: Her kafir yaratili§ icab1 tevhl-
de egilimlidir. Ancak buna itibar etmezse iman ettikten sonra inkar
eden kim.seye benzer, (ashnda o) iman ettikten sonra kufre girmi§
degi.ldir. Mutezile'nin (kafirlerin) gocuklan i.le i.lgili kanaatine delin-
ce, Allah'm bir mukafab olarak, onlar ebedi cennette kalacaiJardrr.
Allah kai§iliks1z di.ledigine lutfeder. Aklen de bu caizdir. Kar§ilikSlZ

48 Te 'vflat, 1/60-61.

154
~~
 ~IAT"ORiDi'NiN KUR'AN TASAVVURU

i.hsanda bulunulabi.li.r. Ancak i~len.ilmeyen bir sus: yiiziinden azap .et-

mek makul degi.ldir. (Yani buytik gi;inah i§leyenler kufre girmedikleri
is:in ebedi cehennemde kalmayacakladrr.)49

. Gori.ildugti gibi Matiiridt Bakara suresinin 24. ayetinde, ne

ayetin baglanu, ne ntizill sebebi ne de okundugunda gagn§hrdtkla-
nyla alal\!a·sl olan tarb§malara girmi§tir. Oyle anla§iliyor ki Matiiridt,
mutezileyi yakm tehdit olarak algJanu§ ve onemsemi§tir. Matiiridt
ayetleri kelami tarb§malara konu etmek igin bu §ekilde birgok zorla-
ma yoruma ugratabilmektedir.

GENEL DEGERLENDi RHE VE SONU<;

Matfuidt' nin, tefsirinde en fazla dMat ettigi hususlardan birisi
ifadelerindel~i agtkltktrr. Yanlt§ anla§Jmaya ya da yeterince anla§J-
mamaya sebep olabilecek sorunlan bertaraf edici bir anlahm tarzrm
terci.h etmektedir. Bunun yamnda belki de kelam ilmindeki derin-
liginin bir yansrmas1 olarak bir meseleyi ele ahrken akla gelebilecek
ihtimalleri " ... eger §6yle denilirse ... §oyle soylenebilir" bigirnindeki
farazi ctimlelerle i§lemeye gah§rr. Bu §ekilde, okurun konuya buttin .
ayrmhs1yla ve makul bir zeminde vakJ olmasrm amaglamaktadu.
Aynca bu, onun kendi tefsir faaliyetine .ili§kin duydugu ozgtivenin
bir gostergesidir: Kendi terci.hini ag~ga ifade ettigi durumlarda, onu
buttin yorum ihtimallerinin arasmdan akli g~arrmlarla tarb§arak
one g~armas1 ba§ka nasJ yorumlanabilir l~i? Nitekim Mattiridi, Kaf
suresinin 37. ayetinde gegen " ... kalb; olan igin Kur'an bir o§iittur"
ayetindeki 'ka/b; ofan' vasfma 'alili ve anlaYl§l olan' agtklamasrm ge-
tirerek Kur 'an\ anlama konusunda akh ne kadar onceledigini gos-
termektedir.50 Yine Matiiridt, Allah'm Kur'an'da verdigi omeklerin,
dti§tinuldu~tinde idrak edilebilecegirri soylemektedir.51 Ancak buttin
bunlar, onun Kur' an .yorumunda, her ayet hillmdaki ki§isel ka-
naatini rahathkla gorebildigimiz anlamma gelmemektedir. Belki de
tefsir ve tevil anlaYl§mlO bir geregi olaral~ birgok ayetin yorumunda
kendinden once soylenenleri nakletmekle yetinirken bazJannda da
muhtemel manalar tizerinde durmaktadrr. Matiiridt her ne kadar 'tef-

49 Agy.
50 Te'vrlat, 14/118.
51 Te'vrlat, 11/218.
 HAT0RiDI'N"IN KURA'N TASAVVURU

sir' ve 'tevil' kel.imeleri arasmda keski.n bir aynm yaparak tefsirine

ba§hyorsa da eserinde bu i.ki kelimeyi e§ anlamh olarak kullanabil.di-
gine §_a hit oluyoruz.52 ·
Matiiridi, tefsirinin onem.li bir k1smmda tefsir kultiiriimiize
uygun bir §ekilde bigirnde ayet i.barelerini farkh ciimleler k~ak
tekrar etmektedir. Yine o, ayetlerde yer alan kelimelerin muradif-
lerini vererek tefsirini zenginle§tirmektedir.53 Ashnda bunda §a§Ja-
cak bir durum yoktur. <;iinku burada insanoglunun, yakla§Ik 1400
sene once metinle§en ilalu bir hitapla taw§Ikhgmdan bahsediyoruz.
Kur'an metni degi§medigine ve insanoglunun 'dil.'e dair tecriibesi or-
tada olduguna gore dogas1 geregi tefsir tarihi tekrarlar tarihi olmak
zorundadrr. Bu dogal olgudan rahatsiZll duyarak Kur' an metninden
Arapga'ya, niizul siirecine/ortamma ve Kur'an'm Jk muhataplanna
yabanc1 gelebJecek anlamlar g..karmak hayrrh sonuglar dogurmarm§-
trr.54 Nitekim giiniimiiz insamwn Kur'an konusrmdaki kafa kan-
§J~hgmm arkasmda Kur' an ayetlerine big l~imsenin alJma gelmeyen
anlamlar verme gabasmm onemli bir katk1 sundugu inkar edil.emez.
Matiiridi, Kur'an'da agJiliga kavu§turulmayan aynnWar
iizerinde durmanm anlamsiZhgrru agtkga dJe getirmektedir. Mesela
Xraf suresinin 163. ayetinde z~ri gegen karye (kay) hakkmda "Bu
l~oyii bJmeye gerek yok. <;un.kii bJmenin bir faydas1 yok. Eger bJ-
memizin bir faydast olsayd1 Allah bJdirirdi" diyerek55 tefsir ve te'vJ
aolayt§tna dair onemli bir agJdama getirmektedir.
Matiiridi tefsirini sadece Kur' an ayetlerinin muhtemel anlam-
lanni one gikarmak ve bunlar iginden tercihler yapmak amactyla
yazmarm§hr. Siinni bak1§ aglSlyla sorurJu gordiigii mezhebi kanf!-
atleri bertaraf etmek amac1 da giitmii§tiir. Bunlar iginden ozellikle
Mutezile'yi hedef ald1g1 gozden kagmamaktadrr. Acaba sapkm gordii-
gii 9ia, Ba~ ve Haricilik gi.bi diger mezhepleri o kadar da ciddiye
almazken Mutezil.eyi ele§tirmek igin neden ozel bir gaba harcamakta-

52 Mesela bitt. Tc'uilat, 5/365,371.

53 Mesela bitt. Tc'vilat, 9/8-10.
54 Srr.m gelmi~ken ;fade etrnek gerck.ir ki Matfuicli, Kur'an'da Arap~a dt~md.Ju dillerden
kclimeler bulundu~unu da kabul etmektedir. Mesela bitt. Tc 'vlfat, 10/218. Tabii ki
bu kelimeler 'muarrab' (Arap~ala~mt~) idiler ve Valuy rurecinin ~alutleri olnn Sahabe
tarabndan bilinmeltteydiler.
55 Tc'vllat, 10/20.
 HATORIDI'NIN KUR'AN TASAVVURU

dll'?.<;Unku Mutezile yakm tehdittir. Mati.irldi cephesinden bakJmca

Mutezile'nin, Siinni diinyanm miintesiplerini ilma etme tehlikesi
her zaman vardl.· Diger mezhebi temayiilleri benimsemek, genell.ikle,
o mezheplerin bask.m oldugu kultiir havzalarmda ya§amaYl gerekti-
rirken Mutezile, ortaya athg1 :fikirlerle ve kelarni tarn§malarla daima
tehdit uns\.u-uydu.

157
~~