Ufuk Özerman - Topoğrafya - Ders - Notu

TOPOGRAFYA DERS NOTLARI
1. ÖLÇÜ BİRİMLERİ- ÖLÇEK KAVRAMI
Yeryüzünde bulunan veya yeryüzüne yakın dogal ve yapay noktalar ile bunların
oluşturduğu cisimlerin belirli bir karşılaştırma düzlem veya yüzeyine göre
konumlarının saptanması ve belirli bir oran(ölçek) ile küçültülerek kağıt üzerine
geçirilmesi için gerekli arazi ölçmeleri, hesap ve çizim yöntemleri, kağıt üzerindeki
ölçülerin araziye uygulanması (aplikasyon) dağ ve çığ haritaları vb ninın hazırlanması
navigasyon, gps öçmeleri ve değerlendirilmesi ,cbs, topografya dersinin konusunu
oluşturmaktadır.
ÖLÇÜ BİRİMLERİ
1-Uzunluk Birimleri (m)

2-Alan Birimleri (m2) (1 ar=100 m2, 1 dönüm=1000 m2, 1 hektar=10000 m2 )
3-Açı Birimleri
3a.Altmışlık Sistem (birimi derece)
3b.Yüzlük Sistem (birimi grad)
4-Yay Birimi
Altmışlık Sistem
Bir daire çevresinin 360 da birini gören merkez açıya 1 ‘derece’denir. ( 0 ) ile gösterilir.
(alt birimleri dakika ( ' ) ve saniye ( " ) dir).
Yüzlük Sistem
Bir daire çevresinin 400 de birini gören merkez açıya 1 ‘grad’ denir. ( g ) ile gösterilir.
(alt birimleri santigrad ( c ) ve santisanti grad ( cc ) dır).
Yay Birimi
Bir dairede yarıçap uzunluğundaki yayı gören merkez açıya bir ‘radyan’ denir.
r b b/r=α/ρ
α
3600 = 400g = 2π
π= bir dairenin çevresinin çapına olan oranını ifade eder.
UFUK ÖZERMAN TOPOGRAFYA DERS NOTLARI-2007 1
ρ (dönüştürme katsayısı) olmak üzere, bir açının yay değeri (arcα) ile sayısal değeri
arasında
arc α= α°/ρ° = αg /ρg
ilişkileri vardır.
ρ°= 1800/τ ρg=200/τ
ρ’ =180*60/ τ ρc=200*100/τ
ρ’ ’ =180*60*60/τ ρcc=200*100*100/τ
UYGULAMA
Arcα=1.4214 ün açı değerini hesaplayınız.
arc α= α°/ρ° =αg /ρg
αg= ρgarc α= 90g.4892
ÖLÇEK KAVRAMI
ölçek= Plan üzerindeki uzunluk/Arazi üzerindeki uzunluk(gerçek uzunluk)
1 s′
=
M s
Ölçekle alan arasındaki ilişki
1/M2 =çizim alanı/gerçek alan
1 F′
2
=
M F

Uygulamalar
1- Plan üzerinden 4.2 cm olarak ölçülen bir parsel kenarının arazi üzerindeki değeri 84
m olduğuna göre planın ölçeğini hesaplayınız.
1 s′
= 1/M = 0.042(m)/84(m) =0.0005
M s
M=1/0.0005=2000
2- 1/500 ölçeğindeki plan üzerinde 4.2 cm gelen bir bina kenarının arazideki
değeri kaç metredir.
1 s′
= s=M*s’ = 500*0.042= 21 m.
M s
3- 1/500 ölçekli plan üzerinde alanı F1=41480 mm2 olan bir arsa, 1/M2 ölçeğindeki
başkabir plan üzerinde ölçülmüş ve F2=2592 mm2 bulunmuştur.
a) Gerçek alan kaç dekardır.

b) 1/M2 =?
Çözüm:
a)
1/M12 = F1/F F= M12* F1 = 0.04148*5002 =10370 m2
1 dekar(dönüm) =1000 m2
F=10.37 dekar.
b)
1/M22 = F2/F M22= F/ F2 = 10370/0.002592 M2= 2000.19
1/M2 = 1/2000

2. ÖLÇME HATALARI
Hata kaynakları, Hata Türleri ve Doğruluk Ölçütleri
Ölçme, aranan bir büyüklüğün , kullanılan ölçme biriminin katları cinsinden bulunmasıdır.
Ölçmeler yapılırken, ölçme hatalarının ortaya çıkması kaçınılmazdır. Bu hataların bir kısmı
ölçme sırasındaki yanlışlık ve dikkatsizlikten diğer bir bölümü ise insan duyu organlarındaki
ve alet yapısındaki eksiklikler ile dogal etkilerden ileri gelmektedir
Ölçmelerde Hata Kaynakları
1- Kişisel hatalar (İnsan duyu organlarının tam olmaması nedeniyle, kişisel dikkatsizlik ve
yeteneğin sınırlı olmasından ileri gelmektedir. Yöneltme hatası)
2- Aletsel hatalar (Aletin yapımındaki bir eksiklik veya herhangi bir parçasının
oynamasından ileri gelmektedir)
3- Doğal hatalar (rüzgar,sıcaklık,nem vb)
Hata Türleri
1- Kaba hatalar (Dikkatsizlik ve yorgunluk gibi nedenlerle ileri gelen hatalı ölçme ve
okumalardır.
2- Düzenli hatalar (Alet hataları(şeridin standart boydan farklı olması,mira boyu) ve
kısmende ölçme araçlarının hatalı kullanılmasından ileri gelirler.
3- Düzensiz hatalar ( Bu hatalar tam olarak giderilemiyen alet hatalarından ileri gelirler)
Gerçek Hata (ε):
Ölçülen bir ‘l’ büyüklüğünün gerçek değeri ‘x’ biliniyor ise, gerçek hata
ε=x - l
şeklinde tanımlanır.
UYGULAMA
Bir üçgenin iç açıları ölçülmüş ve
α=75.4525
β=57.2237
γ= 67.3251
değerleri elde edilmiştir. Bu durumda yapılan ölçme hatası hangi türdendir ve ne kadardır.
Bir üçgenin iç açıları toplamı 1800(200g) olduğuna göre x=200g dır. Gerçek hata ise,
ε=200-(α+β+γ)= - 0.0013g = - 13cc dır.

Görünen Hata (düzeltme)(vi)
Hesap edilen en olasılıklı değerden(en ihtimalli değer) ölçülen değerin farkına görünen hata
denilmektedir. Cebirsel toplamı 0 olmalıdır. Görünen hata
v=x-l
şeklinde tanımlanır.
En olasılıklı değer x= [li]/n = ∑ li/n dir (ölçmelerin aritmetik ortalaması)
DOĞRULUK ÖLÇÜTLERİ
1- Ortalama Hata (t)
ε gerçek hataların(veya vi görünen hataların) mutlak değerlerinin basit aritmetik ortalaması

‘ortalama hata’ olarak adlandırılır.
t= 
 ε 1 + ε 2 + ... ε n 
t= ±
[ε ]

 n  n
 v1 + v 2 + ... v n 
t=  t= ±
[v ]

 n  n
n= ölçme sayısı
2- Karesel Ortalama Hata (m)
2.1. Bir ölçünün k.o.h. (m)
Bir ölçmenin k.o.h. gerçek hatalardan m= ±

ε 12 + ε 22 + ... + ε n2
m= ±
[εε ]
n n
Bir ölçmenin k.o.h. görünen hatalardan m= ±

v12 + v 22 + ... + v n2
m= ±
[vv]
n −1 n −1
2.2. En olasılıklı değerin k.o.h. (M)
M= m/ n

3- Olasılıklı Hata (r)
Gerçek veya görünen hataların mutlak değerleri büyüklük derecesine göre sıralandığında ortadaki
değere olasılıklı(ihtimalli)hata denir.
n tek ise rε= ± ε ( n+1) / 2 rv= ± v ( n+1) / 2
1 1
n çift ise rε = ± ε n/2
+ε ( n + 2) / 2
rv = ± v + v ( n+ 2) / 2
2 2 n/2
4- Oransal Hata (T)
Karesel ortalama hatanın ölçülen büyüklüğe oranıdır.
mi
T=
l
UYGULAMA
Bir doğrultu 7 kez ölçülmüş aşağıdaki değerler elde edilmiştir. Bu değerlere göre
Ölçüler:
l1 = 125.1615 l 4 = 125.1610
l 2 = 125.1612 l5 = 125.1611 l 7 = 125.1614
l3 = 125.1616 l 6 = 125. 1613
a)Olasılıklı değeri (x)
b)Ortalama hatayı (t)
c)Bir ölçünün karesel ortalama hatasını (m)
d)En olasılıklı değerin karesel ortalama hatasını (M)
e)Olasılıklı hatayı (r)
hesaplayınız.

a) x= [l]/n =125.1613
b)
ölçü no ölçüler(l)(g olasılıklı Düzeltme vv

rad) değer(x) v=x-l (cc)
1 125.1615 125.1613 -2 4
2 125.1612 1 1
3 125.1616 -3 9
4 125.1610 3 9
5 125.1611 2 4
6 125.1613 0 0
7 125.1614 -1 1
Toplam(∑) 0 28
t= ±
[ v ] = ±12/7 =±1.71cc
n
c) m= ±
[vv] = ± 28/(7-1) = ±2.16cc
n −1
d) M= m/ n = ±0.81cc
e)n tek ise r= ± v ( n+1) / 2 4. Eleman aranan değerdir. Düzeltme değerlerinin mutlak
değerleri tekrarlanan sayılarda dikkate alınarak sıralanır (n=7 için, r= ± v 4 )
0 ,1 ,1, 2, 2, 3 ,3 r= ± 2cc

3. ARAZİDE NOKTALARIN İŞARETLENMESİ- RÖPERLEME
Öncelikle çalışma bölgesi gezilir ve bir ön araştırma(istikşaf) yapılarak arazinin krokisi
hazırlanır.
Arazi krokisi; Serbest elle yaklaşık ölçekte ve göz kararı kuzeye yöneltilmiş olarak çizilir.
Bu krokide, plan veya haritada gösterilmesi istenen yollar, binalar, ağaçlar, alt yapı, üst yapı
tesisleri, eğim değişimleri vb. detaylar işaretlenerek çizilir. Krokinin ismi, kuzey yönü, kroki
tarihi ve krokiyi çizen gibi bilgiler de bu krokide yer alır(Şekil3.1)
Şekil3.1 : Arazi Krokisi Örneği
Arazide Ölçme Noktalarının Seçimi, Tesisi ve Röperlenmesi
Ölçmelerde kullanılacak arazi noktaları, geçici ve kalıcı noktalar olmak üzere iki tür noktadan
oluşurlar.
1- Geçici Noktalar, arazide ölçmeler süresince (kısa bir süre için) yararlanılan noktalardır,
ahşap kazık, demir çivi, boyalı işaret vb. nokta tesisleri ile zemine işaretlenirler.
2- Kalıcı Noktalar, ölçmeler bittikten sonra da uzun süre arazide yaşaması gereken
noktalardır. Bu noktalar, meskun alanlarda demir çivi ve demir boru gibi zemin işaretleri ile ,
yerleşim bölgesi dışında ise, özel beton taşlar kullanılarak zemine tesis edilirler(Şekil3.2).

a
Şekil3.2ab : Geçici ve Kalıcı Nokta İşaretleri
Noktaların röperlenmesi
Arazide işaretlenen ölçme noktaları herhangi bir nedenle kayboldukları zaman yeniden tesis
edilmelerini sağlamak amacıyla, bu noktalar ‘röper(sigorta)’ olarak adlandırılan yerleri
değişmeyecek,arazide kolaylıkla bulunacak noktalara olan yatay uzaklıkları ölçülmek
suretiyle bağlanırlar.(bina köşeleri,telefon,elektrik direkleri,ağaç vb.) Bu biçimde seçilen
noktalara’ röper noktaları’ denir. Noktaların sabit tesislere olan uzaklıklarının ölçülmesi işine
de ‘röperleme’ denir. Röper ölçüleri uygun bir formattaki röper çizelgesine
geçirilir(Şekil3.3).
Röperlemede en önemli noktalar;
• Röperler arazide kolaylıkla bulunabilmeli

• Röperler sağlam zeminde, kaybolmayacak yerlerde seçilmeli
• Röper uzaklıkları ölçme şeritinin boyundan daha fazla olmamalıdır

• Yerleşimin olmadığı bölgelerde röperler, röper noktası ile yaklaşık 1200 açı oluşturacak şekilde
şeçilmelidir.
Şekil3.3 Röper Çizelgesi
ARAZİDE DOĞRULARIN BELİRTİLMESİ(JALONLAMA)
Arazide bir doğru, başlangıç ve son noktalarına jalon dikilmek suretiyle belirtilir. Bu biçimde
belirtilen bir doğrunun ya uzunluğunu ölçmek amacı ile veya doğru üzerinde yapılan bir ölçme için
gerekli olan, başlangıç ve son noktalarından başka arada veya doğrunun uzanımında noktaların
belirtilmesi gerekebilir.
Arazide bu işler genellikle jalonlar ile yapılır. Jalon; genellikle 2m boyunda her 50cm’si ayrı renkte
olmak üzere çift renkte boyanmış dairesel kesitli demir boru veya nadiren ahşap malzemeden imal
edilmiş çubuklardır. Arazide doğruların ara noktalarının bu jalonlar yardımıyla işaretlenmesi işlemine
‘jalonlama’ denir. Jalonlamada önemli olan bir nokta, jalonların noktada düşey olarak tutulması veya
dikilmesidir. Ayrıca, ara noktaların jalonlanması sırasında jalon aralıklarının çelik şerit metrenin
boyundan daha fazla olmamasına dikkat edilmelidir.
Üzerinde Görüş Bulunmayan ve Arada Engel Olması Durumunda Jalonlama,

Doğrultman Yöntemi veya Kutupsal Yöntem adı verilen yöntemle yapılır.

UZUNLUKLARIN ÖLÇÜLMESİ
Uzunlukların ölçülmesinden, yeryüzünün belirli iki noktası arasındaki yatay uzunluğun

bulunması anlaşılır. Yatay uzunluk olarak ölçme yapılamadığı durumlarda uzunluk önce eğik
olarak ölçülür sonra gerekli hesaplar yapılarak eğik boya karşılık gelen yatay uzunluk
bulunur. Bu işleme ‘yataya indirgeme’ denir.
Y a ta y U z u n lu k
s
k = v e yFao r e x a m p le :
n lu
uzu s = s 3=0 .5
3 08.5
9 8m9 m
n (e ğik ) ∆H
∆ Hθ == 12.3.53 4 m
o
ü le ∆ H = 1 .3 3 4 m
ö lç s o n ra
α th e n
S = (3 0 .5 8 9 2 - 1 .3 3 4 2 ) 1 /2
Y a ta y u z u n lu k = S
S =h 3=0 .53 06.5
0 8m9 c o s (2 .5 )
h = 3 0 .5 6 0 m
Y a ta y u z u n lu ğ u h e s a p l a m a k iç in :
S = s cosα veya S = (s 2 - ∆ H 2 ) 1 /2
Çıkış durumunda eğim açısı (+) iniş durumunda (-) dır. Mühendislikte eğim açısı,
trigonometrik değeri yanında, bu açının tanjantı olarak yüzde cinsinden ifade edilir.
∆H
tan α =
S
Eğim karayollarında %, demiryollarında %ο cinsinden verilir.
Uzunluklar genel olarak ya ölçme aracının doğrudan kullanılması ile yada optik veya elektro-
magnetik dalgaların kullanıldığı araç ve yöntemlerle ölçülür. Uzunlukların doğrudan dogruya
ölçülmesinde kullanılan araçlar 20-30 m’lik çelik şerit metre, jalon ve çeküldür(Şekil3.4).
Şekil3.4 : Uzunlukların doğrudan ölçülmesinde kullanılan çelik metre ve çekül
Elde sallantısız tutulan çekül ipinin gösterdiği doğrultu yerçekimi doğrultusudur. Çelikşerit
metre ile boy ölçme işine ‘şenaj’ da denir. Ölçme biçimini etkileyen bir husus arazinin eğimli
veya eğimsiz olmasıdır . Araziyi düz ve eğimli olarak ikiye ayırmak mümkündür. Düz arazi
ortalama eğimi% 2 ye kadar olan arazidir. Eğim %2-%10 arasında ise orta eğimli, %10 dan
fazla ise çok eğimli araziden sözedilebilir.
1- Düz arazide uzunluk ölçmesi

2- Eğimli arazide uzunluk ölçmesi

1- Düz arazide uzunluk ölçmesi
Ölçülecek uzunluk başlangıç ve son noktaları belli olduğundan, ara noktaları uzunluk
ölçmeleri sırasında işaretlenir ve bu ara noktalar arası çelik şerit metre ile ölçülür. Ölçülen
değerler ölçme karnelerine yazılır
2- Eğimli arazide uzunluk ölçmesi
a- Basamaklı ölçme yöntemi

b- İndirgeme yöntemi
a- Bu yöntemde, çelik şerit metre yatay tutulmak suretiyle uzunluk parça parça ölçülür.
b- İndirgeme yönteminde ise, çelik şerit metre yere yatırılarak uzunluk ölçmesi yapılır,
ölçülen boyun eğimi bulunur sonra da bu eğimden yararlanılarak eğik boy yataya indirgenir.
Bu yöntem ancak zorunlu durumlarda uygulanır.
Ölçmeler sırasında önemli olan şeridin yatay tutulmasıdır. Bunun için çekül ipi veya jalonun
şeritle oluşturduğu açı 900 olacak biçimde şerit aşağı yukarı indirilir, kaldırılır. Uzunluk
ölçmeleri gidiş-dönüş olarak yapılır. gidiş-dönüş farkı verilen hatasınırı değerinden küçük
olmalıdır. Eğer büyük çıkarsa ölçmeler tekrarlanır. Ölçülen uzunluğun kullanılan çelikşerit
metrenin uzunluğu geçmesi durumunda ölçülecek uzunluk üzerinde ara noktalar işaretlenerek
istenen uzunluk parça parça ölçülerek bulunur. Aşağıdaki şekillerde arazinin çıkış ve iniş
durumlarına göre uzunlukların (jalon + çelik şerit metre) nasıl ölçülmesi gerektiği şematik
olarak verilmektedir( Şekil3.5, Şekil3.6)
jalon Çekül

Basamaklı ölçme yönteminde iki durum söz konusudur
-Çıkış durumu
-İniş durumu
Şekil3.5 Çıkış durumunda uzunluk ölçmeleri

Şekil3.6 İniş durumunda uzunluk ölçmeleri
UZUNLUKLARIN OPTİK YÖNTEMLE ÖLÇÜLMESİ
Yer yüzünde iki nokta arasındaki uzunluğun ölçülmesinde doğrudan yöntem diyebileceğimiz
Şenaj(çelik şerit metre ile uzunlukların ölçülmesi) yanında sabit bilinen bir uzunluğun(baz
mirası) iki ucunda yapılan doğrultu okumaları ile de iki nokta arasındaki uzunluk dolaylı
yöntemle de belirlenebilir. Bu yöntemle, yaklaşık 750 metreye kadar uzunluklar ölçülebilir.
Yöntemin sağladığı yaklaşık doğruluk, 100 m. için ± 10 cm civarındadır. Optik yöntemle
uzunlukların ölçülmesinde kenarın bir ucuna teodolit (açı ölçme aleti) diğer ucuna da baz
mirası merkezlendirilir (Şekil3.7).
Şekil3.7 Yatay bazmirası ve teodolit kullanılarak uzunlukların ölçülmesi
Baz mirasının yataylığı bir küresel düzeçle sağlanır ve uzunluğu ölçülecek kenara yaklaşık
dik olarak yerleştirilir. Yöntemin prensibi çok basittir (Şekil3.8).

α b
A
d
Şekil3.8 Yöntemin Prensibi
d(yatay uzunluğu)
d = ½ b cot α/2
dir Hesaplarda kolaylık sağlamak amacı ile yatay miranın iki gözleme plakası arası 2 m
olacak biçimde imal edilmiştir.
Ölçülen tepe açısı α ve baz uzunluğu b = 2m. olmak üzere d yatay uzunluğunu veren
formül aşağıdaki şekilde yazılabilir.
d= cot α/2
baz mirasının uzunluğu presizyonlu bir şekilde belirlenmiş olup sıcaklık değişiminden çok az
etkilenen malzemeden yapılmıştır. Sabit uzunluğun(baz mirasının) iki ucuna yapılan doğrultu
gözlemeleri 2cc okuma yapabilen saniye teodoliti ile aletin her iki durumundaki ölçmelerle
yapılmalıdır.
100-200 metreye kadarki uzunluklarda baz mirası kenarın yaklaşık ortasına kurularak kenarın
her iki ucundan yapılacak doğrultu okumaları ile tepe açıları ölçülmelidir (Şekil3.9) .
α1 b d α2
Şekil3.9 100-200 m uzunlukların ölçülmesi
Bu durumda, yatay uzunluğu veren formül,

d = b/2 (cot α1/2 + cot α2/2)
şeklinde olur. Yardımcı baz uzunlukları kullanılarak bu yöntemle ölçülebilen uzunluk

yaklaşık 750 metreye kadar çıkarılabilir.
UZUNLUKLARIN ELEKTRMAGNETİK YÖNTEMLE ÖLÇÜLMESİ
Ikinci dünya savaşı sonrasında 1960 yıllarında elektromagnetik dalgaların atmosfer içindeki
yayılma özellikleri ve hızları belirlendikten sonra bundan yararlanılarak şu an topografyada
yaygın olarak kullanılan uzaklık ölçerler geliştirilmiştir. Bu yöntem, klasik uzunluk ölçme
yöntemlerinin yerini almış ve özellikle engebeli arazilerde çok büyük kolaylıklar sağlamıştır.
Bu yöntemin ana ilkesi, bir ana aletten gönderilen elektromagnetik dalganın bir
yansıtıcıdan(reflektörden) yansıtıldıktan sonra geriye alınması ve gönderilen ve alınan
sinyalin karşılaştırılması prensibine dayanır (Şekil 3.10).
Şekil 3.10 Elektromagnetik yöntemle uzunluk ölçülmesi
Ölçmelerde alet ve reflektör ölçülecek kenarın iki ucuna merkezlendirilir. Bu yöntemle iki
nokta arasındaki eğik uzunluk ölçülür. Bu iki nokta arasındaki düşey açı veya yükseklik farkı
ölçülüyor veya biliniyorsa, yatay uzunluk hesapla bulunur. Ayrıca, ölçülere atmosferik
düzeltme gibi gerekli düzeltmeler de getirilir.
Elektromagnetik yöntemle uzunlukların belirlenmesinde iki yöntem söz konusudur.
1. İmpuls Yöntemi(Seyir müddeti Yöntemi): Ölçmelerde kullanılan elektromagnetik

dalganın seyir süresi belirlenmek suretiyle uzunluğun belirlenmesidir. c dalga hızı, t
seyir süresi olmak üzere
d = ½ c.t
olur. Burada zorluk, t seyir süresinin 10-8 ve daha iyi doğrulukla ölçülebilmesidir. Bu zor ve
pahalıdır. Bunun yerine daha presizyonlu uzunluk ölçmelerinde Faz farkı ölçme yöntemi
kullanılır.
2. Faz Farkı Ölçme Yöntemi: Bu yöntemde, yansıtıldıktan sonra alınan dalga boyunun
gönderilen dalgaya göre, faz farkı kayması ve gidiş dönüşteki toplam dalga boyu
sayısı belirlenir. İki nokta arasındaki eğik uzunluk ise, aşağıdaki eşitliğe gore
belirlenir. Burada n, tam dalga boyu sayısı, λ : dalga boyu ve R dalga boyunun
kesir değeridir.
d = ½ . n .λ +R

Bu yöntemle uzunlukların presizyonlu olarak ölçülmesi mümkündür. Bu yöntemle ölçme
yapan bazı aletlerin ölçme presizyonu, 1 kilometrelik uzunluk için 1 cm den daha küçük
değerde kalabilmektedir.
Elektromagnetik yöntemle uzunluk ölçmelerinde genellikle kızıl ötesi dalga veya görünen
Laser dalgası kullanılır.
4.ÖLÇME ALETLERİNİN ORTAK PARÇALARI
4.1- KABARCIKLI DÜZEÇ
Doğru ve düzlemlerin yatay ve düşey tutulmalarını sağlayan yardımcı parçadır. 2 tür kabarcıklı düzeç
vardır
1- Küresel düzeç
2- Silindir düzeç
1- Küresel düzeç silindirsel bir cam tüp biçiminde olup silindirin üst kısmının iç yüzü küre
kapağı biçimindedir. Silindirin içi, yaklaşık 2 mm çapında hava kabarcığı kalacak biçimde
alkol veya eter gibi bir sıvı ile doldurulmuştur. Kabarcık, sıvının buharından oluşmaktadır.
Küresel düzecin ortalanması için, kabarcığın dairenin tam ortasına getirilmesi gerekir. Küresel
düzeç kabarcığının ortalanması işlemine ‘kaba tesviye’ denir (Şekil4.1)
Şekil4.1 Kaba tesviye
2- Silindir düzeç iç yüzünün üst kısmı tor biçiminde tıraş edilmiş silindirsel bir cam
borudur. Bu cam tüpün üst kısmında bölümler bulunur. Bu bölümler arası 1 veya 2
mm dir. Silindir düzecin ortalanması işlemine ‘ince tesviye’ denir.

4.2- DÜRBÜN
Topografya aletlerinde dürbünler genellikle ters görüntü verirler, Dürbünden bakış

doğrultusunda göze yakın olan oküler, gözden uzak olan kısım ise objektif ismini alır. Okuler
tarafındaki borunun içine, boru eksenine dik biçimde bir cam levha yerleştirilmiş ve bu cam
levhanın üzerine birbirine dik iki çizgi çizilmiştir. Bu çizgilere ‘gözleme çizgileri’
denilmektedir( Şekil 4.2).
Teodolit
diyafram
Görüntü netleştirme vidası Optik eksen
oküler
İçbükey mercek objektif
Gözleme çizgileri
Şekil 4.2. Dürbün
Objektif merkezi ile gözleme çizgilerinin kesim noktası gözleme doğrultusu verir.
4.3- AÇI ÖLÇME VE OKUMA DONATIMLARI
Okuma Mikroskoplu donatımlar
-- Çizgili Mikroskop
-- Skalalı Mikroskop
-- Verniyerli Mikroskop (eski tip teodolitlerde kullanımaktadır)
-- Optik Mikrometreli Mikroskop şeklinde ayırt edilebilir.
Çizgili Mikroskop
En basit okuma mikroskopudur. Çizgi plağı bir cam levha olup, üzerine tek bir okuma çizgisi
çizilmiştir.

Skalalı Mikroskop
Mikroskopun çizgi plağı üzerine bir skala (ince bölümler) çizilmiştir. Skala bölüm sayılarının artma
yönü yatay daire bölümlerinin artma yönü ile ters doğrultudadır.
Verniyerli Mikroskop
Mikroskopun çizgi plağı üzerine bir verniyer çizildiği zaman verniyerli mikroskop elde edilir.
Optik Mikrometreli Mikroskop
Bu mikroskopta yatay daireden geçip mikroskopa gelen ışınların doğrultusu üzerine paralel yüzlü bir
cam plak konulmuş olup, bu plak bir mikrometre vidasının döndürülmesi ile çevrilebilmektedir.
Böylelikle bölüm çizgileri yana doğru bir miktar ötelenmektedir. Bu öteleme miktarı mikromeytre
vidasının skalasından okunabilmektedir.
Yatay ve Düşey Açılar
ltu
ru
acisi
og
Cekul dogrultusu
nd
enit)
ne
z le
cu (z
Go
Go
Basu
zle
Ya
(z)
ne
ta )
yd
n
a
i(
do
og is
ru ac r u ltu
gr
l tu
K uzey do d og
ult
im y
grultus Eg Y a ta
u
u Yatay aci (ί )
cisi (t)
Aciklik a
Istasyon Ayakucu (nadir) acisi

Y a tay d noktasi (N)
duzle
mi
uzlem Gozleme
uz le m
yd
D u se
Düşey doğrultu: Yeryüzünün herhangi bir noktasındaki yerçekimi doğrultusudur.
Yatay doğrultu: Herhangi bir noktada düşey doğrultuya dik olan doğrultudur.
Yatay düzlem: Düşey doğrultuya herhangi bir noktada dik olan düzlemdir.
Düşey düzlem: Herhangi bir noktada düşey doğrultuyu üzerinde bulunduran

düzlemdir.
Yatay açı: İki düşey düzlem arasında kalan ve yatay bir düzlem içinde ölçülen açıdır.
Düşey açı: Bir düşey düzlem içinde ölçülen açıdır. (α(eğim acısı), z(başucu
acısı), Ν(ayakucu acısı))
(α+z=100g, z+Ν=200g ve de N-α=100g)

4.4. Teodolitte Eksenler, Donatımlar
Dönüş
TEODOLIT
Düşey Daire
Mikrometre
Tamburu Objektif
LER
DİKME
Yatay Eksen
Bakış Doğ Düşey Az
rultusu
Yatay/Düşey Daire Hareket Vidası
Okumaları Değiştirme
Vidası Üst Kısım
Yatay Az Hareket Silindir Düzeç
Vidası
Açı Tablası Döndürme
Vidası Kapağı
Yatay Daire
Sökülebilir Alt Kısım
Asal Eksen
Optik Çekül
Tesviye Vidaları
Küresel Düzeç
Şekil 4.3. Teodolit
Yatay ve düşey açıları ölçmeye yarayan topografya aleti ‘Teodolit’ olarak adlandırılır. 3
ayaklı bir sehpa üzerine tespit vidası yardımıyla monte edilirler. Teodolit,
gözlemeye yarayan bir dürbün, söz konusu açıları ölçmek için bölümlü yatay ve düşey
daireler ile bunlara ait gösterge donatımlarından oluşur. Ayrıca asal eksen, yatay eksen,
silindir düzeç ekseni ve optik(gözleme)eksenlerine sahiptir.Yatay açıyı ölçmek için dürbün,
yatay durumda konulmuş olan bölümlü dairenin merkezi üzerinde bulunmalı ve düşey bir

eksen etrafında dönebilmelidir. Bu bölümlü daireye ‘Yatay daire’ ve eksene ‘Asal eksen’
denir.
Farklı yükseklikte bulunan noktaları gözleyebilmek için dürbün, bir düzlem içinde kalarak,
yatay bir eksen etrafında aşağı yukarı hareket edebilmektedir. Bu eksene ‘Muylu eksen’ veya
‘Yatay eksen’ denir. Muylu eksen, düşey açıları ölçmeye yarayan bölümlü düşey dairenin
merkezinden geçer.
Asal Eksen (AE)

Optik Eksen (OE)
Muylu Eksen (ME)
Düzeç ekseni (DE)
DİKLİK ŞARTLARI: AE⊥ DE (ana eksen şartı), OE⊥ ME, AE⊥ME, ME||DE
Yatay ve düşey daireler ile eksenlerin yatay ve düşey duruma getirilebilmeleri için gerekli
yerlere küresel ve silindir düzeçler konmuştur. Bu düzeçler yardımıyla ‘*kaba

tesviye’,(küresel düzeç kabarçığının ortalanması işlemidir. Sehpa ayakları aşağı yukarı
kaldırılıp indirilerek ortalama işlemi gerçekleştirilir.) ve ‘**ince tesviye’ (silindir düzeç
kabarcığının ortalanması işlemidir. Silindir düzeç kabarçığının ortalanmasında tesviye
vidalarından yararlanılır.) işlemleri yapılır.
4.5. Teodolitin Kullanılması
-İstasyon noktasında yapılan ön işler
- Teodolitin kurulması ve merkezlendirilmesi

- Teodolitin tesviyesi
- Dürbünün göze uydurulması
-Teodolitin kurulması ve merkezlendirilmesi

Ölçmelere başlamadan önce teodolitin ölçme yapılacak ve daha önceden arazi üzerinde belirlenmiş
noktalar(istasyon noktaları) üzerine getirilmesi ve bu noktalar üzerine merkezlendirilmesi gerekir.
Merkezlendirme: Teodolit yatay dairesi merkezinin(Asal eksenin) istasyon noktasından geçen düşey
doğrultu (çekül doğrultusu) üzerine getirilmesidir. Bu işlem için çeküllerden yararlanılır. 3 çeşit çekül
vardır
1. İpli çekül
2. Baston çekül
3. Optik çekül

Teodolitin tesviyesi
Asal eksenin düşey konuma getirilmesine ‘teodolitin tesviyesi’ denir. Bu iş silindir düzeç ve
tesviye vidaları yardımıyla yapılır.
Merkezlendirme ve kaba tesviye işlemlerinin aynı anda tamamlanıp, ince tesviye denilen
silindir düzeç kabarçığının ortalanması işlemine geçilmelidir. Bu işlemler;
Sehpa üzerine monte edilmiş teodolit istasyon noktası üzerine getirilir. Sehpa ayaklarından
birinin sehpa pabuclarına basılarak toprağa girmesi sağlanır. Eller yardımıyla diğer iki ayak
havaya kaldırılıp, optik çekülden bakılarak, teodolitin merkezlendirileceği noktanın
görünmesi sağlanarak ayaklar yavaşca indirilir ve zemin üzerine bırakılır ve de sehpa
ayaklarına kuvvetlice basılır. Böylece ölçmeler bitene kadar teodolitin hareket etmemesi
sağlanır.
Önce sehpa ayakları yardımıyla *kaba tesviye,(küresel düzeç kabarcığının ortalanması

işlemidir).yapılır. Küresel düzeç kabarcığının kaçma doğrultusu hangi ayak doğrultusunda ise
o ayak aşağı,yukarı hareket ettirilerek kabarcığın ortalanma işlemi yapılır. Bu sırada optik
çekülden bakılarak optik çekülün üzerindeki merkezlendirme dairesinin istasyon noktası ile
çakıştırılması tesviye vidaları yardımıyla gerçekleştirilir. Bu sırada küresel düzeç
bozulabilir.Tekrar ayaklar yardımıyla küresel düzeç ortalanır ve optik çekülden bakılarak
merkezlendirmenin bozulup bozulmadığı kontrol edilir.Bu işlemler birkaç kez tekrarlanarak
kaba tesviye ve merkezlendirme işlemleri aynı anda tamamlanır.
Daha sonra **ince tesviye dediğimiz silindir düzeç kabarcığının ortalanması işlemine geçilir..
Silindir düzeç ekseni herhangi 2 tesviye vidasına paralel konuma getirilir. Bu vidalar içe-dışa
çevirilerek silindir düzeç kabarcığının ortanması sağlanır daha sonra teodolit 900 çevirilerek
diğer tesviye vidasıyla ortalama işlemi yapılır. Bu işlem birkaçkez tekrarlanarak ince tesviye
tamamlanmış olur.
konum

silindir düzeç
optik çekül
tesviye vidası
Konum Konum

900
Tesviye
vidaları
900
Teodolit açı ölçmeye hazır hale getirildikten sonra dürbünün göze uydurulması gerekir.

Dürbünün Göze Uydurulması
3 adımda yapılır
1. Okülerin göze uydurulması

2. Görüntünün netleştirilmesi
3. Paralaksın giderilmesi (Paralaks:Görüntünün gözleme çizgileri düzlemine düşmemesi
durumudur. Paralaks var ise görüntü netleştirme vidası ile giderilir( Şekil 4.4).
Paralaksın giderilmesi
Gözleme çizgileri netleştirilir Paralaks giderildi görüntü iyi

Görüntü netleştirilir
Göz okülerden aşağı yukarı hareket ettirilir, paralaks var ise
görüntü netleştirme vidası ile giderilir. .
Şekil 4.4 Paralaksın giderilmesi

Bu işlemlerden sonra gözlenen noktaya
- Kaba yöneltme
- İnce yöneltme yapılır.
Kaba yöneltme : Dürbünün arpaçık ve gez yardımıyla gözlenen noktaya yöneltilmesidir. Bu

işlem yatay ve düşey genel hareket bağlama vidaları ile yapılır.
İnce yöneltme : Gözleme çizgilerinin kesim noktasının gözlenen nokta üzerine getirilmesidir.
İnce yöneltme yatay ve düşey az hareket vidaları yardımıyla yapılır.
Tüm bu işlemlerden sonra yatay açı ve düşey açı ölçmelerine geçilir. Yatay açılar 1 Tam seri
ölçülür.(1 Tam seri : Teodolitin 1. ve 2.durumuyla yapılan açı ölçmesidir).
Teodolitin 1. Durumu : Ölçme yapan kişiye göre düşey dairenin sol tarafda kalması durumudur
Teodolitin 2. Durumu : Ölçme yapan kişiye göre düşey dairenin sağ tarafda kalması durumudur

Yatay açı ölçmelerinde gözönünde bulundurulması gereken noktalar:
1. Her gözlemeden önce teodolitin tesviyesi kontrol edilmeli, bozulmuşsa yenilenmelidir.
2. Teodolit asal eksen etrafında daima saat akrebi yönünde döndürülmelidir.
3. Gözleme noktaları, uzak noktalarda ,noktanın üzerinde düşey tutulan bir jalon, yakın
noktalarda ise nokta üstünde sallandırılan bir çekül ile belirtilmelidir. Gözlemeler jalon
veya çekülün mümkün olduğunca noktaya yakın alt kısmına yapılmalıdır.
POLİGON YATAY AÇI ÖLÇME VE HESAP ÇİZELGESİ
Alet Operatörü: Alet: Seri No: Tarih: / /2007
İstasyon Gözlenen Seri Doğrultu Okumaları Sıfıra

Nokta Nokta No. Sayısı Ortalama İndirgenmiş Seriler
No. I.Durum II.Durum (Ι + (ΙΙ − 200) / 2) Ortalama Ortalaması
Sayfa No:

Alet Operatörü: Alet: Seri No: Tarih: 15 / 03 /2007

İstasyon Gözlenen Seri Doğrultu Okumaları Sıfıra
Nokta Nokta No. Sayısı Ortalama İndirgenmiş Seriler
No. I.Durum II.Durum ( I + ( II − 200)) / 2 Ortalama Ortalaması
1 A 1 100.0010 300.0008 100.0009 0.0000 0.0000
B 82.1456 282.1458 82.1457 382.1448 382.1448
B
A
1
ß
Durulan Bakılan Seri Teodolitin I + ( II − 200) Sıfıra Seriler

Nokta Nokta sayısı İndirgenmiş Ortalaması
I. Durumu II. Durumu
2
değer
A 1 1 0.0012 200.0014 0.0013 0.0000 0.0000
2 132.2456 332.2460 132.2458 132.2445 132.24455
3 24.1400 224.1406 24.1403 24.1390 24.13895
A 1 2 50.0012 250.0010 50.0011 0.0000
2 182.2456 382.2458 182.2457 132.2446
3 74.1400 274.1400 24.1400 24.1389
ß1
A
3
ß2
2
DÜŞEY AÇI KARNESİ HESABI

Başucu açısı ölçülüyorsa teodolitin I. ve II.durumlarında yapılan okumaların toplamı 400g
eğim açısı ölçülüyor ise 200g(600g) olmalıdır.
Gözlenen Düşey daire Başucu açısı

nokta ve alet okuması(grad) (z) (grad)
durumu
A I 65.100
II 334.896 65.102
Σ 399.996
çizelgede başucu açısı (z):
400 − ( I + II )
z= I+
2
bağıntısı ile hesaplanır.
z=65.102g olur.

5. POLİGONASYON
Yeryüzündeki doğal ve yapay cisimlerin yatay konumlarının bir dik koordinat sisteminde
belirlenebilmesi için veya plan üzerinde ölçülen büyüklüklerin araziye aplike edilebilmesi
için, arazide amaca yetecek sayıda doğrunun belirlenmiş olması gerekir. Bir doğrunun
belirlenebilmesi için de iki noktasının arazide işaretlenmiş olması yeterlidir. Bu amaçla
arazide tesis edilen noktalara ‘poligon noktaları’ denir
5.1. Poligonların tesis edilme amaçları:
1- Konum ve eşyükselti eğrili planların çıkarılması

2- Arazide konumu belli noktalara veya doğrulara göre diğer noktaların belirtilmesi
3- Arazide konumları belli noktaların birbirinden çok uzak olması ve bu iki nokta arasında
konumları bilinen noktalara gerek duyulması durumunda ara noktaların tesis edilmesi
4- Plan üzerinde ölçülen büyüklüklerin araziye aplike edilmesidir.
Poligonasyon ise, arazide işaretlenmiş olan poligon noktaların yatay konumlarının saptanması
amacıyla uygulanan bir ölçme yöntemidir. Poligon noktalarını ardışık olarak birleştiren
doğrulara ‘poligon kenarları’ ve bu kenarlar arasında ölçme(gidiş)yönünün sol tarafında
kalan açılara da ‘poligon açıları’ denir.
5.2. Poligon noktaların yatay konumlarının belirlenmesi amacıyla yapılan işler;
Arazi işleri
a) Poligon noktalarının belirlenmesi

b) Poligon kenarlarının ölçülmesi
c) Poligon açılarının ölçülmesi
d) Arazide yapılan ölçmelerin kontrolu
e) Poligona ait bir kenarın açıklık açısının ölçülmesi
Büro işleri
a)Poligonların hesaplanması ve hesapların kontrolü

b)Çizim işleri
olmak üzere 2 grupta toplanır

Arazi işleri
Poligonasyon ölçmeleri sırasında (1ekip başı,1 operatör(teodoliti kullanır),1yazıcı, 2 şenör

(uzunlukları ölçerler)ve yeteri sayıda yardımcıdan) oluşan poligonasyon ekibi oluşturulur.
Oluşturan ekip araziye giderek çalışma yapacağı bölge de poligon noktalarını seçer.
Poligon noktalarının seçiminde dikkat edilecek hususlar:
1- Poligon noktaları sağlam zeminde seçilmeli,

2- Poligon kenarları zorunluk olmadıkça yol ve benzeri tesisleri kesmemeli,
3- Bir poligon noktasından bir önceki ve bir sonraki poligon noktası gözlenebilmeli,
4- Poligon kenarları 50-300m arasında olmalıdır,
5- Poligon noktalarını seçerken bu noktalardan çok sayıda arazi detay noktasının
gözlenebilmesine dikkat edilmelidir.
Poligon kenarlarının ölçülmesi
Poligon kenarları 20-30 m’lik çelik şerit metrelerle gidiş-dönüş olarak ölçülür,uzunluk
değerleri uzunluk ölçme çizelgesine yazılır.
Poligon açılarının ölçülmesi
Bir poligon kenarının kendinden önceki kenarla oluşturduğu ve ölçme doğrultusunun sol
yanında kalan açıya‘poligon açısı’denir genellikle β ile gösterilir.(Açılar 1 Tam seri
ölçülmelidir)
Poligonlar yeryüzündeki geometrik şekillerine göre (Şekil 5.1);
1- Açık poligonlar (Son noktası ilk noktası ile çakışmayan poligonlardır.)

2- Kapalı poligonlar (Son noktası ilk noktası ile çakışan poligonlardır.)
3- Bağlı poligonlar (Başında veya sonunda en az 2 tane koordinatı bilinen noktaya bağlanan
poligonlardır).
1
3
Şekil 5.1 Poligonlar

5.3. REFERANS SİSTEMLERİ
Fiziksel yeryüzü, en karmaşık matematik formülleri ile dahi ifade edilmeyecek kadar karmaşık bir
yüzeydir. Gelgit, fırtına, sıcaklık farkı vb. etkilerden arınmış olarak düşünülen durgun haldeki
okyanuslar yüzeyinin kara parçalarının altında da devam ettiği düşünülürse kapalı ve sürekli bir nivo
yüzeyi elde edilir. İlk olarak Gauss tarafından yapılan bu tanımla referans yüzeyi tek anlamlı olarak
belirlenmiş olmaktadır. Elde edilen bu yüzeye "Geoit" denir.
Geometrik olarak tanımlanamayan geoit üzerinde işlem yapılamadığı için hesap yüzeyi olarak farklı
geometrik yüzeyler kullanılır.
Çalışma alanı 50 km2 den küçükse
Düzlem
50 km2 < Çalışma alanı ≤5000 km2
Küre
Ülke ölçmeleri için
Elipsoit

Geoit, üstünde hesap yapılabilecek düzgün bir yüzey değildir. Bu nedenle konum
koordinatları için referans yüzeyi olarak dünyanın şekline en yakın ve geoiti en iyi temsil
edebilen ve matematiksel- geometrik tanımlı dönel elipsoid yüzeyi kullanılabilir. Dönel
elipsoid, bir elipsin küçük ekseni etrafında dönmesiyle meydana gelen yüzeydir. Bir elipsoid büyük-
yarı ekseni (a), küçük-yarı ekseni (b), basıklığı (f) ve dışmerkezliği (e) ile tanımlanır.
Referans yüzeyi;
• Bir nivo yüzeyi (Durgun su yüzeyi)olmalı,
• Yeryüzü için tek anlamlı ve kesin olarak tanımlanmalı
• Kapalı bir fonksiyonla geometrik olarak ifade edilmeli yani üstünde hesap
yapılabilmelidir.
Koordinat Sistemleri
Koordinatlar, bir noktanın belirli bir referans sisteminde konumunu tanımlayan

doğrusal ve açısal büyüklüklerdir.
Bir koordinat sistemini tanımlamak için:
• Başlangıç noktasını (origin)
• Dönüklüğünü (orientation)
• Birimini (units)
tanımlamak gerekir.
KOORDİNATLARIN KULLANIM YERLERİ :
· Yeryüzünde bir noktanın ya da bir bölgenin yerinin tarifinde,

· Harita üzerinde bir noktanın yerini belirtmekte,
· Koordinatları hesaplanmış noktaları haritaya geçirmekte,
· Koordinatları belli noktalar arasındaki kenar uzunluğu ve bu kenarın kuzeyden olan
açıklığını (açıklık açısını) hesaplamakta,
· İki nokta arasındaki yerel saat farkının hesaplanmasında, kullanılır.

5.3.1. BAŞLICA KOORDİNAT SİSTEMLERİ :
· Dik koordinat Sistemi,

· Kutupsal Koordinat Sistemi
· Coğrafi Koordinat Sistemi
. UTM Projeksiyon Koordinat Sistemi
Başlangıç
5.3.1.1.Dik Koordinat Sistemi meridyeni Z
Karşılıklı birbirine dik 3 referans düzlemi tarafından
tanımlanan ve uzayda yer alan noktaların tanımlandığı
koordinat sistemidir.
Y
Ekvator
Koordinat sistemleri çok çeşitli olmasına karşın, günümüzde en çok kullanılan klasik sistem dik
koordinat yada kartezyen koordinat sistemidir. Bu sistemler plan veya düzlem koordinat sistemi
olarakta bilinirler. Buna göre dik konumdaki eksenler referans sınır olarak alınırlar ve herhangi
bir noktanın düzlem koordinatı (x, y) uzaydaki konumu da (x, y, z) değerleri ile tanımlanır.
Dik koordinat sistemi daha çok büyük ölçekli haritalar ve küçük alanlar için kullanılır.
5.3.1.2 Kutupsal Koordinat Sistemi
Elemanları yatay açı(β) ve yatay uzunluktur(S). Ölçme işlerinde kullanılır

5.3.1.2. Coğrafi Koordinat Sistemi
Bu sistem paralel (enlem dairesi) ve meridyen (boylam dairesi) dairelerinden oluşur.
Enlem ve Boylam Daireleri : Dünyayı kuzey ve güney yarım küre diye ikiye
ayıran ekvatora paralel dairelere ‘paralel’ ya da ‘enlem daireleri’ denir. Ekvatorun
kuzeyindeki paraleller kuzey paraleli, güneyindekiler ise güney paraleli olarak
adlandırılır. Paralel daireleri kuzey ve güneyde 1° aralıklı 90'ar tane olmak üzere
toplam 180 tanedir.
Ekvatora dik ve kutuplarda birleşen dairelere de ‘meridyen’ ya da ‘boylam daireleri’
denir. Londra'da Greenwich'teki gözlem evinden geçen meridyen,başlangıç
meridyenidir, (Londra'da Greenwich gözlemevinde bulunan bir gök dürbününün ekseninden
geçtiği varsayılan meridyen, başlangıç yani 0° meridyenidir)
Başlangıç meridyeninin doğusundaki meridyenler doğu, batısındaki meridyenler ise batı

meridyeni olarak adlandırılır. Meridyenler 1° aralıklı 180 doğu ve 180 batı meridyeni olmak
üzere toplam 360 tanedir . 1°'lik aralıkla geçen meridyenler arasında zaman farkı 4 dakikadır
Bu koordinat sisteminin başlangıcı Greenwich meridyeni ile ekvatorun kesim noktasıdır.

Koordinat eksenleri de Greenwich meridyeni ve ekvatordur. Yer'in merkezi başlangıç
noktasıdır. Bir noktadan geçen paralel dairesinin ekvatora olan açısal uzaklığına enlem(ϕ), bir
noktadan geçen meridyenin başlangıç meridyeni düzlemi ile arasındaki açıya boylam(λ )denir.
Paralel ve Meridyen
Enlemler ve Boylamlar
Daireleri

Elipsoidin basıklığı nedeniyle P noktasından geçen ve elipsoide dik olan doğrultu ile
merkez kesişmez. Küresel Koordinatlarda ise bunlar çakışıktır.
Meridyen
Greenwich Başlangıç Meridyeni
Paralel
5.3.1.4. UTM Projeksiyon Koordinat Sistemi
Eğri bir yüzey üzerindeki bilgilerin matematik ve geometrik kurallardan faydalanarak

harita düzlemine geçirilmesine "Harita Projeksiyonu" denilir
UTM Sistemi Gauss-Krüger projeksiyonu esas alınarak geliştirilmiştir

İkinci dünya savaşından sonra bütün dünya ülkeleri için ortak bir harita projeksiyonunun
geliştirilmesi düşüncesiyle Gauss-Krüger projeksiyonunda bazı değişiklikler yapılarak UTM
ortaya çıkarılmıştır. Projeksiyonun referans yüzeyi elipsoittir. Başlangıçta sadece ABD
tarafından benimsenmiş daha sonra uluslararası düzeyde kullanılmıştır
Türkiyede ülke nirengi ağına dayalı 1/25000 ölçekli temel haritalarda düzlem koordinatlar 6°'lik
dilim genişlikli Gauss-Krüger sistemine göre üretilmiştir
UTM projeksiyonunda, 180° meridyeninden başlamak üzere dünya, 6° boylam aralıklı 60 dilime
ayrılmıştır.
1 / 5.000 ölçekli Standart Topoğrafik (ST) ve Standart Topoğrafik Kadastral Haritalar (STK)
3°'lik dilimler halinde Gauss-Krüger sistemine göre üretilmiştir
Türkiye 35, 36, 37, 38 zonlarda yer alır.

Büro İşleri
Poligonların Hesaplanması ve Hesapların Kontrolu
Dik Koordinatlar
Dik koordinat eksen sisteminde X ekseninin pozitif yönü kuzey olarak şeçilir. Y ekseni nin
pozitif yönü ise doğuyu gösterir. Bir kenarın açıklık açısı, kuzey yönünden(X eksenininden)
itibaren saat akrebinin dönüşü yönünde kenar üzerine kadar taranan (0grad - 400grad) arasında
değerler alan yatay bir açıdır.
IV I
III II
t AB
A
B
t BA
tBA= tAB +200grad
1. Hesap Yöntemi
Verilenler: İstenenler
A ( X A , YA ) B ( X B , YB )
S AB
t AB

X
tAB B
XB
SAB
XA A
Y
YA YB
X B = X A + S AB cos t AB
YB = Y A + S AB sin t AB
II. Hesap Yöntemi
A ( X A , YA ) S AB , t AB , t BA
B ( X B , YB )
∆Y AB ∆Y AB
∆X AB = X B − X A tan t AB = t AB = arctan( )
∆X AB ∆X AB
∆Y AB = YB − Y A S AB = (∆Y AB ) 2 + (∆X AB ) 2
tBA= tAB +200grad
AÇIKLIK AÇISININ İRDELENMESİ
∆Y AB
t ''AB = arctan 1. bölgedeki değeri
∆X AB
BÖLGE I.bölge II.bölge III.bölge IV.bölge

∆Y AB / ∆X AB +/+ +/- -/- -/+
AÇIKLIK t AB = t AB
'
t AB = 200 − t AB
'
t AB = 200 + t AB
'
t AB = 400 − t AB
'
AÇISI

III. Hesap Yöntemi
A ( X A , YA ) α
B( X B , YB )
C ( X C , YC )
X
B
t AB
t AC α α = t AC − t AB
A
IV.Hesap Yöntemi
İki doğru arasındaki açı ve doğrulardan birinin açıklık açısı bilindiğine göre doğrunun açıklık açısının
bulunması
t AB t BC
β
t BC = t AB + β + n * 200 grad
t AB + β = K olsun
K <200 ise K +200

200< K <600 ise K -200
K >600 ise K -600
Açık-Kapalı veya Bağlı Poligon’un (Koordinat Hesap Çizelgesinin) hesaplanabilmesi

için:
Öncelikle poligon dizisinde gidiş yönünün belirlenmesi gerekir. Gidiş yönünü belirleyen ilk
kenarın açıklık açısıdır. Açıklık açısının direkt olarak verilmediği durumlarda, verilen
koordinatlar (X,Y) yardımıyla ∆Y ve ∆X koordinat farkları kullanılarak ilk kenarın açıklık
açısı hesaplanır, (Bölgelere dikkat edilecek, ∆Y ve ∆X’in işaretlerine göre) poligon dizisinin
gidiş yönü belirlenir.
Poligon hesabında kullanılacak olan poligon açılarının ( β i ) gidiş yönünün solunda

kalmasına dikkat edilmelidir.Eğer poligon açıları gidiş yönünün sağ tarafında kalıyorsa
poligon hesabında kullanılacak olan poligon açıları 400’den çıkarılarak ( 400 - β i ) karneye
yazılır ve hesaba başlanır.
1 3
A βB β2
β1
2
B
verilenler istenenler
A ( X A , YA ) 1,2,3( X İ , Yİ )
B ( X B , YB )
AÇIKLIK AÇISININ İRDELENMESİ
∆Y AB
t ''AB = arctan
∆X AB
BÖLGE I.bölge II.bölge III.bölge IV.bölge

∆Y AB / ∆X AB +/+ +/- -/- -/+
AÇIKLIK t AB = t AB
'
t AB = 200 − t AB
'
t AB = 200 + t AB
'
t AB = 400 − t AB
'
AÇISI
N.N. β(grad) t(grad) S(m) ∆Y ∆X Y(m) X(m)

A t AB
B βB
1 400 − β 1
2 β2
3
Daha sonra ilk kenarın açıklık açısına kendisinden bir sonra gelen noktadaki poligon dizisinin
sol tarafında kalan poligon açısı eklenerek ve irdelemeler yapılarak diğer kenarların açıklık
açıları hesaplanır.
tB1’ in hesabı:
t AB + β B = K olsun
K <200 ise K +200

200< K <600 ise K -200
K >600 ise K -600
aynı şekilde diğer kenarların açıklık açıları hesaplanır. ( t12 ,t 23 )
t12 = t B1 + (400 − β1 ) irdeleme yapılarak belirlenir.
tB1+(400-β1)<200 ise t12= tB1+(400-β1)+200
200<tB1+(400-β1)<600 ise t12= (tB1+(400-β1)) -200
tB1+(400-β1)<600 ise t12= (tB1+(400-β1)) -600
β2
B(X,Y)
4 2
1 βB A(X,Y)
3
β3 β1

A t AB
B βB
1 β1
2 400 − β 2
3 β3
4
α = t 31 − t 32
Açık Poligonda Koordinat Hesapları ve Kontrolleri

1- Açıklık açılarının hesabı
Bir kenarın ileri açıklık açısı ( t nn +1 ), bir önceki kenarın açıklık açısı ( t nn−1 ) ve n
noktasındaki poligon açısı( β n ) olmak üzere
t nn +1 = t nn−1 + β n + k 200 g
bağıntısı ile bulunur. Herhangi bir noktadaki açıklık açısı, bir önceki açıklık
açısına, o noktadaki poligon açısı eklenip 200g veya katları ile düzeltilmesiyle
elde edilir.
2- Açıklık açılarının hesabının kontrolü ve 1. bölge karşılıklarının bulunması
t son = t nn−1 + ∑ β ± k 200 g
ifadesi ile kontrol edilir. Açıklık açılarının 1.bölgeye karşılık gelen değerleri
hesaplanır.
3- ∆Y, ∆X koordinat farklarının hesabı
∆Xn-1 = S nn−1 cos t nn−1

∆Yn-1 = S nn−1 sin t nn−1

4- Yn, Xn koordinatlarının hesabı
Yn= Yn-1+∆Yn-1 Xn= Xn-1+∆Xn-1
5- Koordinat hesaplarının kontrolü
∑∆Y=YSON-YİLK , ∑∆X= XSON-XİLK
tn-1,n
n+1
tson
n-1 βn
Sn,n+1
βn+1
Örnek:Açık poligon koordinat hesabı
1) B ve C noktaları arasında açılacak tünelin doğrultusunu belirlemek amacıyla B ve C

noktaları arasında poligon dizisi geçirilmiştir.Poligon dizisine ait veriler ve ölçülenler
aşağıda verilmiştir
β2
Verilenler 1 s2
A 2
A(YA=8450.00 ;XA=9300.50) βB s1 β1
B(YB=8575.00 ;XB=9125.75) γ
s3
B C
yatay açı çizelgesi
D.N. B.N I.durum II.durum
B A 0.156 200.160
1 98.510 298.520
βB= 98.357 olarak çizelgeden hesaplanır.

ölçülenler
β1= 144.348 s1=175.58m

β2= 207.893 s2=168.75m
s3=184.94m
a)1,2,C noktalarının koordinatlarını hesaplayınız.

b) γ
c) Tünelin uzunluğunu ve doğrultusunu hesaplayınız.( SBC , tBC)
tAB nin hesabı:
∆Y AB = YB − Y A =125 ∆X AB = X B − X A = -174.75
∆Y AB
t ''AB = arctan ile
∆X AB
'
t AB = 125/174.75 ( +/- II.BÖLGE)
'
t AB = 39.529 t AB = 200- t AB
'
= 160.471 grad
AÇIK POLİGON KOORDİNAT HESAP ÇİZELGESİ

A 160.471 8450.00 9300.50
B 98.357 58.828 175.58 140.12 105.80 8575.00 9125.75
1 255.652 114.480 168.75 164.40 -38.05 8715.12 9231.55
**2 207.893 122.373 184.94 173.64 -63.66 8879.52 9193.50
C 9053.16 9129.84
Σ 478.16 4.09
t 2C = t AB + ∑ β ± n 200 = 122,373 YC − YB = ∑ ∆Y , X C − X B = ∑ ∆X
b)
γ= t BC − t B1
YC − YB
'
tan t BC = ile '
tan t BC = 478,16 / 4,09 (+/+ I. Bölge)
XC − XB
t BC = t BC
'
= 99.455 grad
t B1 = 58,828 (tablodan alınır).

γ= t BC − t B1 = 99.455-58.828= 40.627 grad
c)
S BC = ∆X 2 + ∆Y 2 =478.18 m , t BC = 99.455 grad
AÇIK POLİGON KOORDİNAT HESABI
βB
3 1
β2 B βA s3
s1 s2
2 A
Yukarıda verilen poligon dizisinde A ve B noktalarının koordinatları bilinmektedir. Diğer

noktaların koordinatlarını hesaplayınız.
VERİLENLER
A(XA=3420.54,YA=1250.00)
B (XB=3414.00,YB=1210.43)
ölçülenler
β 2 = 220.462 s1 =60.72m
β B = 180.120 s 2 =40.33m
β A = 175.685 s3 =70.71m
tAB'nin hesabı:
∆ΧAB =ΧB-ΧA=-6.54 tant’AB= |∆ΥAB/ ∆ΧAB | tAB=200+t’AB=289.572

(- / - 3.bölge) tBA= 200+ tAB=89.572
2 2 2
∆ΥAB =ΥB-ΥA=-39.57 S AB= ∆Υ AB+ ∆Χ AB= 40.11 m
1 NOLU NOKTANIN KOORDİNAT HESABI:

B 89.572 1210.43 3414.00
A 175.685 65.257 70.71 60.44 36.70 1250.00 3420.54
1 1310.44 3457.24
tA1 =tBA+Σβ ± n*200= 89.572+175.685-200=65.257
2 VE 3 NOLU NOKTALARIN KOORDİNAT HESABI:

A 289.572 1250.00 3420.54
B 219.880 309.452 40.33 -39.89 5.97 1210.43 3414.00
2 179.538 288.990 60.72 -59.81 -10.45 1170.54 3419.97
3 1110.73 3409.52
Σ 399.418 -99.7 -4.48 Y3-YB X3-XB
t23 =tAB+Σβ ± n*200= 688.99-2*200=288.990 ∑∆Y= Y3-YB =-99.7 , ∑∆X= X3-XB=-4.48

KAPALI POLİGON HESABI
1. Poligon Açılarının Kontrolü
f β = ∑ β − (n ± 2)200 grad (Açı kapanma hatası)
150
f β ile ilgili kapanma hatası sınır değeri Dβ , Dβ = 1c + (n − 1) n
∑S
ise f β ≤ Dβ olmalıdır.
2. Açı kapanma hatasının poligon açılarına dağıtılması
− fβ
f β ≤ Dβ ise vβ =
n
ifadesi ile poligon açılarına dağıtılacak düzeltme miktarı bulunur.
3. Düzeltilmiş poligon açılarının hesabı
β i ' = β i + vβ
4. Düzeltilmiş poligon açılarınınkontrolu
∑β '
= (n ± 2)200 grad
olmalıdır.
5. Açıklık açılarının hesabı (t’)
t nn +1 = t nn−1 + β n' + k 200 g

t nn−1 + β n' = K
K <200 ise K +200

200< K <600 ise K -200
K >600 ise K -600
6. ∆Y, ∆X koordinat farklarının hesabı
∆X = S cos t '
∆Y = S sin t '
Kapalı poligonda
∑∆X=0 , ∑∆Y =0
olmalıdır
7. Lineer Kapanma Hatasının Hesabı
fx=∑∆X , fy= ∑∆Y koordinat kapanma hataları
fs = f x2 + f y2 lineer kapanma hatası
lineer kapanma hatası sınır değeri DS = 0.004 S + 0.0003S + 0.02 ise
f s ≤ Ds
olmalıdır.
8. Koordinat farklarına uygulanacak düzeltme miktarının hesabı
f s ≤ Ds şartı sağlanıyorsa; düzeltme miktarları
fy fx
v yi = − Si v xi = − Si
∑S ∑S
ifadeleri ile hesaplanır.
∑S= poligon kenarlarının toplamı

Sİ= ∆Yi ve ∆X i ye ait olan poligon kenar uzunluğu
9. Düzeltilmiş koordinat farklarının bulunması
∆Yi ' = ∆Yi + v yi

∆X i' = ∆X i + v xi
Sonuçta
∑∆X’=0 , ∑∆Y’ =0
olmalıdır.
10. Koordinatların hesabı
Yn= Yn-1+∆Y’
Xn= Xn-1+∆X’

YÜKSEKLİKLERİN ÖLÇÜLMESİ – NİVELMAN
Yeryüzü noktalarının karaların altında da devam ettiği varsayılan ortalama deniz

yüzeyinden ( karşılaştırma yüzeyi) olan düşey uzaklığına ‘yükseltisi’, herhangi
bir noktadan geçtiği düşünülen bir yüzey veya karşılaştırma düzleminden olan
düşey uzaklığına ise ‘yüksekliği’ veya ‘kotu’ denilmektedir.
Noktalar arsındaki düşey uzaklık farkına ‘yükseklik farkı’ , bu yükseklik

farklarının ölçülmesine ise ‘nivelman’ ismi verilmektedir.
Yükseklik farklarının ölçülmesinde 4 yöntem vardır.
1- Geometrik nivelman
2- Trigonometrik nivelman
3- Barometrik nivelman
4- Prezisyonlu nivelman
NİVOLAR
Gözleme ekseninin yatay konuma getirilmesi için kullanılan düzenlere göre nivo
tipleri:
Düzeci ve dürbünü sabit nivolar

• Fenkalaj vidalı
• Fenkalaj vidasız
Düzeci iki yüzlü olan tersinir nivolar
Kompansatörlü(Otomatik)nivolar
dir.
• Fenkalaj vidalı

Bu tip nivolarda üst kısım bir eklem ve ince dişli bir vida ile alt kısma bağlıdır. Bu vidaya
‘fenkalaj vidası’ denir. Bu vida yardımı ile dürbünün bir ucu düşey doğrultuda belirli bir
miktar hareket ettirilebilmekte ve düzeç kabarcığının ortalanması sağlanmaktadır. Alette
yatay hareketi tespit vidası ile az hareket vidası bulunmaktadır
• Fenkalaj vidasız
Bu tip nivolarda düzeç dürbüne ve dürbün de alete tespit edilmiştir. Dürbün ve düzeç üst
yapıyı oluşturur. Alt yapı üç tane tesviye vidası üzerinde bulunmaktadır. Üst kısım alt kısım
üzerinde ve asal eksen etrafında döner. Bu dönme hareketinde bağlama ve az hareket
vidaları kullanılmaktadır. Düzeç kabarcığı tesviye vidaları ile ortalanır.
Bu tip nivolarda silindir düzeç dürbüne tespit edilmiştir. Dürbün ekseni etrafında düzeç ile
birlikte dönebilmektedir. Düzeç bir fenkalaj vidası ile ortalanmaktadır.
Kompansatörlü(Otomatik)nivolarda kaba tesviyeden sonar optik eksen, kompansatör denen

bir düzen ile kendi kendine prezisyonlu bir biçimde yatay duruma gelmektedir. Kompansatör
olarak kolaylıkla salınım yapan bir sarkaç kullanılmaktadır. Kaba tesviye bir küresel düzeç ve
üç tesviye vidası ile yapılır.
Düzeci ve dürbünü sabit fenkalajsız nivonun kullanılması
1. Nivo okuma yapılacak noktalara yaklaşık eşit uzaklıkta konur ve sehpa başlığı
yaklaşık yatay olacak biçimde sehpa ayakları açılır.
2. Tesviye vidaları yardımı ile küresel kabarcığı ortalanır
3. Kaba yöneltme yapılır, dürbün göze uydurulur.
4. Az hareket vidası yardımı ile yatay gözleme çizgisi mira bölümlerini kesecek ve düşey
gözleme çizgisi bu bölümleri ortalayacak şekilde ince yöneltme yapılır.
5. Silindir düzeç kabarcığı dürbün doğrultusuna en yakın tesviye vidası yardımı ile
ortalanır.
6. Dürbün miraya yöneltilerek okuma yapılır. Ters görüntü veren nivo ve mirası
kullanılıyor ise mira bölümlerinin yukarıdan aşağıya doğru arttığına dikkat
edilmelidir. Okumalar metre cinsinden yazılır.
Düzeci ve dürbünü sabit fenkalajlı nivonun kullanılması

Bu tip nivolar fenkalajsız nivolar gibi kullanılır. Dürbün miraya yöneltildikten sonra silindir
düzeç kabarçığı fenkalaj vidası ile ortalanır. Bu tip nivolar yalnız küresel düzeç ile tesviye
edilirler.
1. Sehpa başlığı yaklaşık yatay olacak şekilde sehpa ayakları açılır

2. Tesviye vidaları ile küresel düzeç kabarcığı ortalanır
3. Miraya kaba yöneltme yapılır, dürbün göze uydurulur.
4. Az hareket vidası yardımı ile düşey gözleme çizgisi mira bölümlerini ortalayacak
şekilde ince yöneltme yapılır.
5. Silindir düzeç solda iken (normal durum) fenkalaj vidası yardımı ile silindir düzeç
kabarcığı ortalanır ve 1. okuma yapılır.
6. Dürbün kendi ekseni etrafında yarım devir döndürülerek silindir düzeç sağa alınır (2.
durum) fenkalaj vidası yardımı kabarcık tekrar ortalanır ve ikinci okuma yapılır.
7. Okuma=1/2(1.okuma+2.okuma)
1. Sehpa başlığı yaklaşık yatay olacak şekilde sehpa ayakları açılır

2. Tesviye vidaları ile küresel düzeç kabarcığı ortalanır
3. Miraya kaba yöneltme yapılır, dürbün göze uydurulur.
4. Az hareket vidası yardımı ile düşey gözleme çizgisi mira bölümlerini ortalayacak
şekilde ince yöneltme yapılır.
5. Yatay gözleme çizgisi ile okuma yapılır.
1- Geometrik nivelman
Geometrik nivelmanda genel olarak yatay gözlemeler yapabilen dürbünlü
aletler kullanılır. Bunlara ‘nivo’ denir. Dürbünün taradığı düzleme de

‘gözleme düzlemi’ denir.
Geometrik nivelman, yükseklik farkları bulunacak noktalar üzerine düşey olarak

tutulan ve mira adı verilen (MİRA: yüksekliği bilinen yada yüksekliği
bulunacak noktalar üzerinde düşey durumda tutulan üzerinde dm,cm bölümleri
bulunan bir latadır). Bölümlü latalardan, bölümlerin dürbünün yatay gözleme
çizgisi ile okunup ve bu okumaların farkından iki nokta arasındaki yükseklik
farkının bulunmasına dayanmaktadır. Nivelman ölçmeleri gidiş-dönüş yapılır.
Nivelmanda nivonun herhangi bir konumu sırasında, ilk yapılan okumaya ‘geri
okuma’ ve nivonun yerini değiştirmeden yapılan son okumaya ‘ileri okuma’
denir.

mira
1.932
ufuk-ceng_2005
yatay gözleme çizgisi
mira
gA nivo iB
∆hAB = gA- iB
WB
B ∆hAB
A HB WA( nivo yüzeyi)

HA
karşılaştırma düzlemi
W0(ortalama deniz yüzeyi,geoit)
A ve B gibi iki nokta arasındaki yükseklik farkının bulunması isteniyorsa;
1- Nivo sehpa başlığı yaklaşık olarak yatay olacak bir biçimde uygun bir yere
konur. AB doğrultusu üzerinde olması şart değildir.
2- A noktasında düşey olarak tutulan mirada okuma yapılır (gA)
3- B noktasında düşey olarak tutulan mirada okuma yapılır (iB)
Bu durumda A ve B noktaları arasındaki yükseklik farkı (∆hAB)
∆hAB = gA- iB
dir. A noktasının kotu HA ise, B noktasının kotu (HB)
HB= HA+∆hAB
dir.
Nivonun herhangi bir durumunda ikiden fazla noktada mira okuması yapılmış
ise, ilk okuma geri okuma, nivonun yeri değişmeden yapılan son okuma ileri
okuma ve bu okumaların arasında yapılan bütün mira okumalarına ‘orta
okuma’denir. Orta okuma , o noktanın hem ileri hem de geri mira okuması olarak
alınabilir. Nivelman geri okuma ile başlamakta ve ileri okuma ile bitmektedir.
Arazide yapılan bu ölçmeler nivelman karnesine yazılarak hesaplanır. (∆h>
0 ise arazi çıkış, ∆h< 0 ise arazi inişdir.)
Geometrik nivelman yönteminin prezisyonu, birbirinden 1km uzaklıkta bulunan

iki nokta arasındaki yükseklik farkının karesel ortalama hatası cinsinden
verilmektedir. Prezisyon ±0.2mm/km ile ±20 mm/km arasındadır.
1,2,3 değişim noktaları

Geri okumalar A,1,2,3
İleri okumalar 1,2,3,B

A ve B noktaları arasındaki yükseklik farkı:
• ∆h = ∆h1 + ∆h2 + ∆h3 + ∆h4=(gA-i1)+(g1-i2)+(g2-i3)+(g3-iB) =∑geri-∑ileri
NİVELMAN KARNELERİNİN HESAPLAMA YÖNTEMLERİ
1- Yükseklik Farkı Yöntemi (∆h)
2- Gözleme Düzlemi Kotu Yöntemi (GDK)

YÜKSEKLİK FARKI YÖNTEMİNE GÖRE NİVELMAN KARNESİ
HESABI
Kontrol Eşitlikleri
Yükseklik Farkı Yöntemi için;
∑ ∆h = ∑ geri − ∑ ileri = H SON − H İLK
∆h2B
2
1
∆h12
∆hA1 HB
A
H2
HA H1

Aşağıda verilen nivelman karnesini yükseklik farkı yöntemine göre hesaplayınız.
NİVELMAN ÖLÇME ve HESAP ÇİZELGESİ

(GİDİŞ)
Nokta Ara Mira Okumaları (m) Yükseklik Nokta
No. Uzaklık Farkı
Geri Orta İleri Yükseklikleri
A 2.325 110,000
0,702
1 2.516 1.623 110,702

1,079
2 2.877 1.437 111,781
1,962
B 0,915 113,743
Σ 7,718 3.975 3.743 HB-HA=3.743
∑ ∆h = ∑ geri − ∑ ileri = H B − H A =3.743
GÖZLEME DÜZLEMİ KOTU YÖNTEMİ
Gözleme düzlemi yönteminde her nivo kuruluşu için dürbünün optik

ekseninden geçen yatay düzlemden yararlanılır. Bu yatay düzleme
‘gözleme düzlemi ’ismi verilir.
Nokta yüksekliğine (HA) o noktada yapılan geri okuma (gA) eklenerek

‘‘GDK’’ bulunur
GDK = HA + gA
Bu gözleme düzlemi kotundan o nivo kuruluşunda yapılmış olan orta

ve ileri okumalar çıkarılarak, miranın tutulduğu noktaların kotları
bulunur. Nivonun yeri değiştiği zaman GDK da değişir.
Gözleme Düzlemi Kotu Yöntemi için kontrol eşitliği ;
∑ GDK + H İLK = ∑ H + ∑ ortaokuma + ∑ ileriokuma

NİVELMAN POLİGONLARINA AİT ÖLÇME HATALARI

1- AÇIK NİVELMAN POLİGONUNDA
Açık poligonda gidiş nivelmanının kontrolu için ters doğrultuda dönüş

nivelmanı yapılır.Bu durumda gidiş nivelmanındaki yükseklik farkları toplamı
∑ ∆hg , dönüş nivelmanındaki ∑ ∆hd ,ise
∑ ∆h - ∑ ∆h
g d =0
olmalıdır.
2- KAPALI NİVELMAN POLİGONUNDA
Nivelmana yüksekliği (kotu) bilinen noktadan başlanıp tekrar aynı noktaya

gelindiğinden
∑ ∆h =0
olmalıdır
3- BAĞLI NİVELMAN POLİGONUNDA
Kotu bilinen A noktasından kotu bilinen B noktasına gidildiğinde
∑ ∆h = HB − HA
olmalıdır. Kaçınılamayan ölçme hataları ve atmosferik etkiler nedeniyle söz

konusu edilen koşullar sağlanamaz ve kapanma hataları ortaya çıkar.
NİVELMAN POLİGONLARINA AİT ÖLÇME HATALARI
Bunlar
Açık nivelman poligonunda
fh= ∑ ∆hg − ∑ ∆h d
Kapalı nivelman poligonunda
fh= ∑ ∆h − 0
Bağlı nivelman poligonunda
fh= ∑ ∆h − ( H B − H A )

Nivelman ölçmelerine ait hata sınırı
Dh=20mm L(km)
L=nivelman boyu fh ≤ Dh olmalıdır.

(GİDİŞ)
Nokta Ara Mira Okumaları(m) Yükseklik Nokta
No. Uzaklık Orta İleri Farkı Açıklama
Geri Yükseklikleri
101 3.060
52,80 2.363
102 0.697
102 1,852
52,30 1,322
103 0,530
103 0,192
46,00 -2,459
104 2,651
104 0,560
67,80 -1.221
101 1,781

(DÖNÜŞ)
Nokta Ara Mira Okumaları(m) Yükseklik Nokta
No. Uzaklık Orta İleri Farkı Açıklama
Geri Yükseklikleri
101 1,590
67,90 1,222
104 0.368
104 2,622
46,20 2,457
103 0,165
103 00,571
51,90 -1,322
102 1,893
102 0,684
53,00 -2,363
101 3,047

KAPALI POLİGON NİVELMAN ÖZET ÇİZELGESİ
Nokta Gidiş Nivelmanı (m) Dönüş Nivelmanı (m) Fark Hata Ortalama (m) Düzeltme Düzeltilmiş Nokta
No. ∆hg Sg ∆hd Sd (mm) Sınırı ∆ho So vh(mm) ∆h’(m) Yüksekliği(H)
101 2,363 52,80 -2,363 53,00 0 4,6 2,363 52,90 -2 2,361 145,000
102 1,322 52,30 -1,322 51,90 0 4,6 1,322 52,10 -1 1,321 147,361
103 -2,459 46,00 2,457 46,20 -2 4,3 -2,458 46,10 -1 -2,459 148,682
104 -1,221 67,80 1,222 67,90 -1 5,2 -1,222 67,85 -1 -1,223 146,223
101 145,000
∑ 0,005 -5 0
f hi ≤ d hi
d hi = 20mm S (km)

TRİGONOMETRİK NİVELMAN
Düşey açıların ölçülmesi ile yüksekliklerin belirlenmesi yöntemidir. Prezisyon

±1 cm ile ±10 cm arasındadır.
t
ZAB
a B
A
HB
SAB
HA
HB -HA= ∆hAB =SAB cotzAB +a-t
HB= HA+ SAB cotzAB +a-t
UYGULAMA
HA=100 m
zAB=86.144g
SAB=125 m HB= ?
a=1.50 m
t= 1.47m
HB= HA+ SAB cotzAB +a-t =127.67 m.
UFUK ÖZERMAN TOPOGRAFYA DERS NOTLARI -2007 62

SAB> 250 m ise
∆hAB =SAB cotzAB +a-t + 1 − k S2AB

2R
k=0.13 , R=6370 km
TRİGONOMETRİK NİVELMAN İLE İKİ NOKTA ARASINDAKİ YÜKSEKLİK

FARKININ BULUNMASI:
Trigonometrik nivelmanda, 250 m ye kadar uzaklıklarda düşey açılar ve yatay

uzunlukların ölçülmesi suretiyle noktalar arasındaki yükseklik farkları bulunur.
Trigonometrik nivelman konum koordinatlarının elde edilmesi için kurulan
ağlarda( Açı ağı, kenar ağı, poligonasyon ağları) nokta yüksekliklerinin
belirlenmesinde ve sağladığı prezisyon yeterli olduğu sürece mühendislik
hizmetlerinde ve geometrik nivelmanın uygulanamadığı dağlık arazideki her
türlü yükseklik ölçmesinde kullanılır.
mira
zg zi
hg Teodolit hi ti
tg
a
B ∆hAB
A Sg Si HB
HA
∆hAB= Sİ cotzi - Sg cotzg ti=tg
BAROMETRİK NİVELMAN
Atmosfer basıncının yükseklikle değişmesinden yararlanılır. Basınç barometre ile ölçülür ve
basınç farklarından yükseklik farkları hesaplanır. Bu yöntemle iki nokta arsındaki yükseklik
farkları ±1-2 metre prezisyonla bulunabilmektedir. Keşif işlerinde kullanılır.

BOYKESİT-ENKESİT
Yeryüzünün düşey bir yüzey ile arakesitine ‘boy kesit’ denir. Bu arakesit doğru,
daire yayı, kübik parabol, klotoid vb. gibi birleştirme eğrilerinden oluşur.
Boyuna kesit proje ekseni boyunca arazinin topografik yapısını gösterir.
Demiryolu, kanal, karayolu vb. yapıların inşaat projelerinin hazırlanması ve
herhangi bir sebeple toprak hacminin bulunması amacıyla kesitler alınır. Boyuna
kesit doğrultusuna dik bir düzlem ile yeryüzünün ara kesidine ‘enine kesit’
denir. Enkesitler boyuna kesit eksen
kazığından boyuna kesit doğrultusuna dik,sağve sol yana doğru belirli uzunlukta
alınır.
Boyuna kesit noktalarının kotlarının hesaplanabilmesi ve boyuna kesitlerin

çizimi için;
• boyuna kesit noktalarının arazi üzerinde belirlenmesi( arazinin eğim

değiştiren noktaları),
• uzunluk ölçmelerinin yapılması
• açık veya bağlı nivelman poligonu yardımı ile nivelmanın yapılması
gerekir.
Ölçmelerden sonra boyuna kesit nivelman karnesi hesaplanır. Daha sonra dik
koordinat sisteminde yatay eksen uzunlukları düşey eksen yükseklik farklarını
göstermek suretiyle çizim yapılır. Arazinin eğiminin net olarak görünebilmesi
için yatay ölçek düşey ölçeğin 5 veya 10 katı olarak alınır. Karşılaştırma
çizgisine uygun bir kot değeri verilerek ölçek dikkate alınarak uzunluklar
işaretlenir. Boyuna kesitte, arazinin engebe durumunu gösteren çizgiye ‘siyah
çizgi’, bu çizgiye ait nokta kotlarına ‘siyah kot=arazi kotu’ denir. Boyuna kesit
üzerinde kırmızı çizgi geçirilir, bu çizgi toprak işleri sonucunda boyuna kesit
eksen çizgisinin alacağı durumu gösterir, eğimli doğrular ile bunları birbirine
bağlayan eğrilerden oluşur. Bu çizgiye ait noktaların kotlarına da ‘kırmızı
kot=proje kotu’ denir.
Enine kesit nivelman karnesinin hesabı için boyuna kesit kesit nivelman
karnesinden eksen kazığının kot değeri alınır. Enine kesit nivelmanında mira
okumaları daha çok orta okuma olduğundan gözleme düzlemi kotu yöntemi
kullanılarak kotlar hesaplanır.

BOYUNA KESİT ÇİZİMİ
Enkesit

KARELER AĞI İLE YÜZEY NİVELMANI
Elde herhangi bir konum planı bulunmuyor veya eldeki

planda gösterilmiş olan detay noktaları az ya da amacına
uygun değilse, arazinin tamamını kaplayan bir kareler ağı
oluşturulur. Kareler ağında, karelerin kenar uzunlukları,
nivelmanın amacına, arazinin biçimine ve planın ölçeğine
bağlıdır. Genellikle karelerin kenar uzunlukları 10 m ile 50 m
arasında değişebilir. Kareler ağında, dik doğrultular prizma
veya teodolit ile işaretlenir. Kareler ağı köşe noktaları birer
kazık ile belirlenir ve üzerine noktaların numaraları yazılır.
Şekildeki ağı oluşturmak için A1A5 kenarı üzerinde örneğin 15
m ara ile A2,A3,A4,A5 noktaları işaretlenir. A1 ve A5
noktalarından A1A5 doğrultusuna dikler çıkılır.Bu dikler
üzerinde B1,B2,B3,B4ve C1,C2,C3,C4 noktaları işaretlenir.
B4C4=60 m olmalıdır. Fakat çoğu kez bu sağlanmaz Örneğin
B4C4=60,20 m ise 0.20 m lik fark dört ara boya eşit olarak
dağıtılır. B4C4 üzerinde 15,05 m lik uzunluklar alınarak
E1,E2,E3,E4 noktaları bulunur. Çerceve bu biçimde
hazırlandıktan sonra iç noktalar birbirine dik durumda bulunan
iki doğrultunun kesim noktası olarak jalonlar( her 50 cm si
farklı renkte boyanmış 1 veya 2 m lik çubuklar) yardımıyla
belirlenir ve işaretlenir. Bu şekilde elde edilen kareler ağı
detay noktalarının (yollar,şevler,su yolları, bina vb) ölçülmesi
için iskeleti oluşturur.

Kareler ağı köşe noktalarından başka arazi detay noktaları ile kesişme
noktalarının da konumu ve yükseklikleri belirlenir. Bir arazi krokisi
hazırlanır. Bu kroki üzerine ölçülen tüm büyüklükler yazılmalıdır.
Konum planı arazi krokisine dayanılarak herhangi bir ölçekte
çizilebilir. Nivo ile yükseklik ölçmeleri konum ölçmelerinden
bağımsız olarak yapılır. Arazideki detay noktalarında mira okumaları
cm prezisyonunda, buna karşılık kareler ağı noktalarında mm
prezisyonunda yapılmalıdır.
Nivo, ağın olurunca büyük bir kısmını görebilecek şekilde uygun bir
yere konmalıdır. İlk istasyon noktasında kotu bilinen noktada tutulan
miraya okuma yapılır. Daha sonra ölçülmesi gereken noktaların
üzerinde mira tutularak mira okumaları yapılır. İlk istasyon noktasında
ölçmeler bittikten sonra arazide 2. uygun bir istasyon noktasına nivo
konur. İlk istasyon nokta kazığına mira tutularak okuma yapılmalıdır.
Aynı şekilde gerekli noktalarda mira okumaları yapılır. Nivelman
işleminde silindir düzeç kabarcığı devamlı ortalanmalıdır.. Arazide
nivo için seçilen istasyon noktalarından bütün kareler ağı noktaları
görülebilmelidir. Son istasyon noktasından, önceden yüksekliği
belirlenmiş olan noktada tutulan miraya bir okuma yapılmalıdır.
Kareler ağı içindeki, arazi biçiminin gösterimi için önemli olan

noktalar, yükseklik olarak kareler ağı noktalarına göre ölçülüp
saptandıktan sonra kareler ağı çizilmiş plan kağıdı üzerinde
işaretlenir.(kotlu plan)
Detay noktaları haritada en az 0.2mm konum doğruluğunu sağlayacak

nitelikte paftada işaretlenir.

TAKEOMETRİ
Takeometri ,arazi üzerindeki detay noktalarının (elektrik direği, yol kenarı, arazi
noktası v.b.) kutupsal koordinatlarının (yatay açı ve yatay uzunluk) ve
yüksekliklerinin belirlenmesi işlemidir. Alet donanını (teodolit+mira ) dır.
Takeometri işleminde kullanılan teodolite ‘takeometre’ ismi verilir. Ölçmelere
başlamadan önce çalışılacak bölgenin A3(297X420mm) boyutunda çizim
kağıdına detaylı bir krokisi hazırlanır ve 1 alet operatörü,1 yazıcı,1 krokici ve
yeterli sayıda miracıdan oluşan takeometri postası oluşturulur.
TAKEOMETRİDE BİR İSTASYON NOKTASINDA YAPILMASI GEREKEN İŞLER
1-Teodolit bir poligon noktası üzerine kurulur, merkezlendirilir, tesviye edilir ve

dürbün göze uydurulur (Oküler göze uydurulur,görüntü netleştirilir,paralaks
giderilir, paralaks görüntünün gözleme çizgileri üzerine düşmemesi
durumudur.)
2-Alet yüksekliği (a) ölçülür.( Alet yüksekliği(a), teodolitin muylu ekseninin

poligon noktasına olan uzaklığıdır.) Açı röperi için uzakta bir nokta seçilerek
sadece yatay açı değeri okunur. Her 20 noktada bir bu ölçme tekrarlanır.
3-En yakındaki poligon noktasına bakılarak yatay doğrultu değeri 0g.00 ile çakıştırılır.
Bu noktada düşey açı ve mira okumaları(üst çizgi okuması-orta çizgi okuması-alt çizgi
1,196
1,158
1,113
okuması) da yapılır. ufuk-ceng_2005
4-Daha sonra her bir detay noktasında (arazinin eğim değiştiren noktaları,yol
kenarı,kanalizasyon ve ptt kapakları,telefon direği vb.) yatay açı,düşey açı ve
mira okumaları(üst çizgi okuması-orta çizgi okuması-alt çizgi okuması) yapılır.
Mira okumaları yapılırken üst çizgi okuması(OÜST) 1,000 m veya 2,000 m gibi
tam bir sayı ile çakıştırılarak orta çizgi okuması (OORTA) ve -alt çizgi okuması
(OALT) yapılır. Okumalar yapılırken yazıcı ve krokicinin birbirleriyle iletişim
içinde olması gerekir(Krokide işaretlenen detay noktası numaraları ile
takeometri çizelgesinde açıklamalar kısmında da özelliği belirtilen detay nokta

numaraları aynı olmalıdır). Yatay açıların iki hane (örng,123.78),düşey açıların
ise üç hane okunmasına(örng,123.785) dikkat edilmelidir.
OORTA=1/2(OÜST+ OALT)
5-Okunan değerler takeometri çizelgesine yazılarak her bir detay noktasının

yüksekliği (Hİ) ve yatay uzunluğu( Sİ )hesaplanır.
Sİ= k l sin2z OÜST > OALT l= OÜST- OALT

OALT >OÜST l= OALT -OÜST
z= başucu açısı (düşey açı)
Mira okumaları metre biriminde yapılmış ise (örneğin , 1.345) k=100 (sabit)
Mira okumaları cm biriminde yapılmış ise (örneğin , 134.5) k= 1 (sabit)
dir.
hi= ½ k l sin2z = Sİ/tanz
Hİ= HİSTASYON+ a +(hi – T)
HİSTASYON= teodolitin kurulduğu noktanın yüksekliği
a=alet yüksekliği
T= orta okumanın metre cinsinden değeri

Bu işlemlerden sonra çizim işlemine geçilir;
1-Dik koordinat sisteminde önce poligon noktaları plan kağıdına işaretlenir.
2-Takeometri karnelerinden yararlanılarak açıölçer hangi poligon noktasından

hangisine 0g.00 ile bakılmışsa o doğrultu ile çakıştırılarak, açıölçer hareket
ettirilmeden diğer detay noktalarının yatay açıları ve hesaplanan yatay
uzunlukları (ölçek dikkate alınarak) plan kağıdı üzerinde işaretlenir ve böylece
bu detay noktalarının gerçek yerleri belirlenir ve sadece yükseklikleri desimetre
mertebesinde (123.9 vb.) yazılarak kotlu plan (takeometrik plan(plankote)) elde
edilir.
Daha sonra kotlu plandan yararlanılarak arazinin eş yükseklik eğrili haritası
hazırlanır.
Eş yükseklik eğrileri, yeryüzünde aynı yükseklikteki noktaların çizim kağıdı

üzerindeki izdüşümlerinin oluşturduğu eğrilerdir.
1- Bir eş yükseklik eğrisi üzerindeki bütün noktalar aynı kottadır.

2- Eş yükseklik eğrileri birbirlerini kesmezler.
3- Bütün eş yükseklik eğrileri kapalı eğrilerdir.
4- Eş yükseklik eğrilerinin sıklaştığı yerler eğimin arttığını, seyrekleştiği yerler ise
eğimin azaldığını gösterir.
5- Arazinin eğimi üniform ise eğri aralıkları eşittir.
her hangi bir arazi resmi
eşyükseklik eğrili haritası

EŞ YÜKSELTİ EĞRİLERİNİN ÇİZİMİ
Hesap yöntemi:
Arazide eğimi değişen ardışık noktalara mira tutulmuş olması nedeniyle kotlu
plan üzerindeki ardışık ve en yakın iki nokta arasında arazi eğimi sabittir. Böyle
iki nokta A ve B olsun. Bu noktalar arasındaki yükseklik farkı (∆h) bellidir. A
ve noktaları arasındaki uzaklık kotlu plan üzerinden ölçülerek bulunur. AB
uzunluğunu ölçek ile çarparak gerçek uzunluğu bulmak gerekli değildir. A ve B
noktaları arasınada tamsayılı kotta olan noktalar eş yükselti eğrilerine ait
noktaları oluşturur. Tamsayılı kottaki bir C noktasının yerinin belirlenmesi için;
l1=AC, l2=CB, l=AB olmak üzere
l1 l l
= 2 = = k (1)
∆h1 ∆h2 ∆h
C ∆h2
A ∆h1
l1 l2
C
A B
ifadesi ile
l1=k∆h1
l2=k∆h2 (2)
bulunur

Örnek
AB arası planda 55 mm olarak ölçülmüştür. Metrede bir eşyükselti eğrisi

geçirilmek istendiğine göre AB noktaları arasındaki tam kottataki noktalarının
yerlerinin saptanması A noktasının kotu=168.4 m, B noktasının kotu=170.3
metredir
AB arasındaki 169 ve 170 m kotundaki noktaların yerleri aranmaktadır
Yükseklik farkı:
∆hAB=HB-HA=170.3-168.4=1.9 m dir
l1 l l 55
= 2 = = k ile k = ≈ 29 olur.
∆h1 ∆h2 ∆hAB 1.9
(2) nolu eşitliklerden
l1=17.4 mm
l2=46.4 mm
bulunur. Planda A noktasından itibaren l1 ve l2 uzunlukları alınarak 169 ve 170

m kotlu noktaların yerleri işaretlenir.

Eş Yükselti Eğrilerinin Çizimi
B C
2.510 2.905
A, B ve C noktaları nivelmanla belirlenmiştir

0.5 m aralıklarla eş yükselti eğrisi geçirmek
istiyoruz
1.100
A

B AB hattı
2.510 ∆HAB = 2.51 - 1.10 = 1.410
DAB = 10 m
1.5 m için eş yükselti eğrisi :
D = 10*(1.5 – 1.1)/1.41 = 2.84
D = 10*(2.0 - 1.1)/1.41 = 6.38 B
D = 10*(2.5 - 1.1)/1.41 = 9.93
1.41
1.4
0.9
0.4
A
2.84 6.38 9.93
1.100
A 10 m

B C
2.510 2.905
AC hattı
∆HAC = 2.905 - 1.100 = 1.805
DAC = 14.14 m
1.5 m için eş yükselti eğrisi:
D = 14.14*(1.5 - 1.1)/1.805 = 3.13
D = 14.14*(2.0 - 1.1)/1.805 = 7.05
1.100 D = 14.14*(2.5 - 1.1)/1.805 = 10.97
A

B C
2.510 2.905
BC hattı
DHBC = 2.905 - 2.510 = 0.395
DBC = 10 m
Bu hatta eş yükselti eğrisi geçmez.
1.100
A

B C
2.510 2.905
2. 5
2. 0
1. 5
1.100
A
Paralel çizgili şeffaf kağıt yöntemi
Hesap yönteminin kulanılması zaman alacağından prezisyon aranan işlerde bu

yöntem uygulanır. Bu yöntemde üzerine eşit aralıklarla paralel çizgiler çizilmiş
şeffaf kağıtlardan yararlanılır. Eş yükselti eğrilerinin sık olduğu yerlerde bu
aralıkların küçük, seyrek olduğu yerlerde büyük olması gerekir. Bu nedenle
aralıkları 2 ila 10 mm arasında değişen değerlerde olmak üzere paralel çizgili
şeffaf kağıtlar kullanılır(milimetrik aydınger). Bu çizgiler 1,2,3,... olarak
sayılandırılır . Paralel çizgilere , kotlu plandaki en küçük kottan başlayıp en
büyük kota doğru artmak üzere değerler verilir ve çizgilerin sağ ucuna aşağıdan
yukarıya doğru sayılar artacak biçimde yazılır.

Paralel çizgili şeffaf kağıt kotlu plan üzerine konur. Bu durumda 168.4 m
kotunun hem virgülünü hemde yerini göstermekte olan nokta 1 ve 2 çizgisi
arasında ve 12 aralığının 1 çizgisinden itibaren onda dördü uzaklığında
bulunmaktadır. 1ve 2 çizgisi arasındaki bu noktaya bir iğne batırılır.
Kotlu plan üzerindeki paralel çizgili şeffaf kağıt, 170 ile 3 sayılarının arasındaki
nokta 170 ve 171 kot çizgileri arasına gelecek biçimde iğne etrafında
döndürülür. Bu durumda170 ile 3 sayıları arasındaki nokta, 170 kotlu çizgiyi
aralığın onda üçü kadar geçer.
Bundan sonra bu nokta ile iğne doğrultusuna bir cetvel konur. Cetvelin 169 ve
170 kotlu çizgileri kestiği noktalar iğne ile delinerek 169 ve 170 m kotlu
noktaların yerleri kotlu plan üzerinde işaretlenmiş olur. Bu işe en yakın noktalar
arasında devam edilerek tam metre kotundaki noktalar bulunur ve eşit kotlu
noktalar birleştirilir.

Detay noktaları haritada enaz 0.2mm konum doğruluğunu sağlayacak nitelikte
paftada işaretlenir.

TOPRAK HACMİNİN HESABI
Hacim hesabı eldeki verinin yapısına uygun bir yöntemle yapılmalıdır.

Bu çalışmada yüzey modellemesinde kullanılan kontrol(dayanak)
noktaları, düzenli grid köşelerinde ve düzensiz(rasgele) dağılmış
noktalar şeklinde belirlenmiştir. Uygulamada kullanılan hacim hesabı
yöntemleri aşağıda özetlenmiştir.
-Ortalama alanlar yöntemi(Paralel Kesitlerle Hacim Hesabı)

-Uç alanlar yöntemi
-Simpson yöntemi
Ortalama alanlar yöntemi
Bu yöntemde hacim, kesit alanlarının ortalaması uç alanlar arasındaki

yükseklik ile çarpılarak bulunur. Alanlar F1, F2,.................,Fn ve uç
alanlar arasındaki yükseklik H ise, hacim (V)
F1 + F2 + ......... + Fn
V = H
n
eşitliği ile hesaplanır.
Paralel Kesitlerle Hacim Hesabı
Arazi yüzeyi düşey düzlemlerle kesilerek, paralel kesitler elde edilir.

F1 ve F2 uç alanları (Şekil 1) arasında kalan hacim (V), kesit
alanlarının ortalaması ile iki uç arasındaki yatay uzaklık çarpılarak
bulunur. Paralel kesitlerin belirlediği alanlar F1,F2,........,Fn-1,Fn ve uç
alanlar arasındaki uzaklık L ise
F1 + F2 + ......... + Fn
V = L (1)
n
eşitliği ile hesaplanır.

Şekil 1 Paralel Kesitlerle Hacim Hesabı
Uç alanlar yöntemi
Ardışık kesitler arasındaki yatay uzunluklar birbirine eşit olursa

(l1=l2=........=ln-1=ln, L=(n-1)l), bu durumda (1) nolu eşitlik
n
(n − 1)∑ Fi
V = i =1
l (1a)
n
şeklini alır.
Şekildeki ardışık Fi ile Fi+1 alanları arasında kalan hacim
Fi + Fi +1
V = li i=1,2,..........,n-1 (2)
2
formülü ile ifade edilirse, ardışık kesitler arasındaki yatay uzaklıkların

genel olarak birbirine eşit olduğu (l1=l2=........=ln-1=ln) varsayımı ile,
F1 ve Fn uç alanları arasındaki toplam V hacmi (2) den
1
V = ( F1 + 2 F2 + 2 F3 + ........ + 2 Fn −1 + Fn ) (3)
2
şeklini alır (trapozoidal formül) (Press ve diğ 1988).

Simpson yöntemi
Ardışık iki alan arasındaki şekil kesik prizma kabul edilirse, hacim
Simpson Formülü ile hesaplanabilir. Fim, Fi ile Fi+1 alanları arasındaki
orta kesitin alanını gösterdiğine göre Fi ile Fİ+1 alanları arasında kalan
hacim
li
Vi = ( Fi + 4 Fim + Fi +1 ) (4)
6
olur. Buradaki li, Fi ile Fi+1 alanları arasındaki yatay uzaklıktır.
Şekil 1 deki çift sayı indisli alanlar ortalama orta alan ( Fim )olarak
kabul edilirse, (4) nolu eşitliklten yararlanarak toplam hacim;
l1 + l 2 l +l l +l
Vi = ( F1 + 4 F2 + F3 ) + 3 4 ( F3 + 4 F4 + F5 ) + .... + n − 2 n −1 ( Fn − 2 + 4 Fn −1 + Fn )
6 6 6
Kesitler arasındaki uzaklıkların birbirine eşit olduğu varsayımı ile
l
Vi = ( F1 + 4 F2 + 2 F3 + 4 F4 + 2 F5 + 4 F6 + ..... + 2 Fn − 2 + 4 Fn −1 + Fn )
3
genişletilmiş simpson yöntemi elde edilir.
Düzenli dağılmış dayanak noktaları ile hacim hesabı (Yüzey

nivelmanı ile toprak hacmi hesabı)
Maden ocakları, spor alanları, hava meydanları vb yerlerde uygulanır

Bu amaçla alan 10-20-50 m lik karelere bölünür. Karelerin köşe
noktalarına kot taşınır. Noktalardaki kazı derinlikleri belirlendikten
sonra düzenli dağılmış dayanak noktaları yardımıyla arazi yüzeyi
üçgen veya dörtgen prizmalara ayrılır. Kazı veya dolgu hacimleri,
üçgen veya dörtgen prizmaların hacimleri hesaplanıp bunların
toplamları alınmak suretiyle bulunur. Bu prizmaların taban alanları
plandaki ölçülerden elde edilir.

Düzenli üçgenler ağı Düzenli dikdörtgenler ağı
F= Taban
Alanı
h2
h3
h1 h2 h3
h1
F h4
hi= kazı derinlikleri olmak üzere hi=H-H*

Kazı derinliği= (Arazi kotu(siyah kot) -
proje kotu(Kırmızı kot))
Hacim üçgen prizma için;
h1 + h2 + h3
V =F
3
Hacim dörtgen prizma için;
h1 + h2 + h3 + h4
V =F
4
eşitlikleri ile hesaplanır.

ÖRNEK:
Bir bina inşaatında arsanın temel kotuna indirilmesi amacı ile arsa 10 m genişliğinde karelere
bölünmüş ve kare köşe noktalarının kotları geometrik nivelmanla belirlenmiştir. Verilerden
yaralanarak gerekli kazı derinliklerini ve kazılacak toprak hacmini hesaplayınız. (Temel
kotu=proje kotu=33 m dir.)
hi=H-H*
Kazı derinliği= (Arazi kotu(siyah kot) - proje
kotu(Kırmızı kot,temel kot))
h6 h7 h8
h5
h4
h3
∆
P101
h1
h2
Nokta Ara Mira Okumaları(m) Yükseklik Nokta Temel

Kotu
No. Uzaklık Orta İleri Farkı Temel
Geri Yükseklikleri Kotu(H*)
(H)
P101 3.060 36.00
0,697
1 2.363 36,697 33
-0,489
2 2,852 36,208 33
0,530
3 2,322 36,738 33
0,014
4 2.308 36,752 33
1,222
5 1.086 37,794 33
0,099
6 0.987 38,703 33
0,202
7 0.785 38,275 33
0,095
8 0.690 38,370 33

hi= Hi- H*
kazı derinlikleri hesaplanır.
h1= H1- H* = 3.697 m h6= H6- H* = 5.703 m
h2= H2- H* = 3.208 m h7= H7- H* = 5.275 m
h3= H3- H* = 3.738 m h8= H8- H* = 5,370 m
h4= H4- H* = 3.752 m
h5= H5- H* = 4.794 m
h1 + h2 + h4 + h5 h3 + h4 + h7 + h8
V1 = F =359,9 V2 = F =453,4
4 4
h +h +h +h
V3 = F 4 5 6 7 =488,1
4
V= V1+V2+V3= 1301.4 m3

B-KOORDİNATLARLA ALAN HESABI
2F= ΣXN(YN+1-YN-1)= ΣYN(XN-1-XN+1)
Xİ, Yİ noktaların koordinatlarıdır.

Ufuk Özerman - Topoğrafya - Ders - Notu

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ufuk Özerman - Topoğrafya - Ders - Notu

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TOPOGRAFYA DERS NOTLARI

1. ÖLÇÜ BİRİMLERİ- ÖLÇEK KAVRAMI

1-Uzunluk Birimleri (m)

arc α= α°/ρ° = αg /ρg

ρ°= 1800/τ ρg=200/τ

Arcα=1.4214 ün açı değerini hesaplayınız.

arc α= α°/ρ° =αg /ρg

αg= ρgarc α= 90g.4892

ölçek= Plan üzerindeki uzunluk/Arazi üzerindeki uzunluk(gerçek uzunluk)

Ölçekle alan arasındaki ilişki

1/M2 =çizim alanı/gerçek alan

UFUK ÖZERMAN TOPOGRAFYA DERS NOTLARI-2007 2

a) Gerçek alan kaç dekardır.

1/M12 = F1/F F= M12* F1 = 0.04148*5002 =10370 m2

1/M22 = F2/F M22= F/ F2 = 10370/0.002592 M2= 2000.19

UFUK ÖZERMAN TOPOGRAFYA DERS NOTLARI-2007 3

Hata kaynakları, Hata Türleri ve Doğruluk Ölçütleri

Ölçmelerde Hata Kaynakları

Gerçek Hata (ε):

Bir üçgenin iç açıları ölçülmüş ve

ε=200-(α+β+γ)= - 0.0013g = - 13cc dır.

UFUK ÖZERMAN TOPOGRAFYA DERS NOTLARI-2007 4

En olasılıklı değer x= [li]/n = ∑ li/n dir (ölçmelerin aritmetik ortalaması)

1- Ortalama Hata (t)

ε gerçek hataların(veya vi görünen hataların) mutlak değerlerinin basit aritmetik ortalaması

2- Karesel Ortalama Hata (m)

2.1. Bir ölçünün k.o.h. (m)

Bir ölçmenin k.o.h. gerçek hatalardan m= ±

Bir ölçmenin k.o.h. görünen hatalardan m= ±

2.2. En olasılıklı değerin k.o.h. (M)

UFUK ÖZERMAN TOPOGRAFYA DERS NOTLARI-2007 5

n tek ise rε= ± ε ( n+1) / 2 rv= ± v ( n+1) / 2

4- Oransal Hata (T)

Karesel ortalama hatanın ölçülen büyüklüğe oranıdır.

a)Olasılıklı değeri (x)

b)Ortalama hatayı (t)

c)Bir ölçünün karesel ortalama hatasını (m)

d)En olasılıklı değerin karesel ortalama hatasını (M)

e)Olasılıklı hatayı (r)

UFUK ÖZERMAN TOPOGRAFYA DERS NOTLARI-2007 6

ölçü no ölçüler(l)(g olasılıklı Düzeltme vv

UFUK ÖZERMAN TOPOGRAFYA DERS NOTLARI-2007 7

Şekil3.1 : Arazi Krokisi Örneği

Arazide Ölçme Noktalarının Seçimi, Tesisi ve Röperlenmesi

UFUK ÖZERMAN TOPOGRAFYA DERS NOTLARI-2007 8

Şekil3.2ab : Geçici ve Kalıcı Nokta İşaretleri

Röperlemede en önemli noktalar;

• Röperler arazide kolaylıkla bulunabilmeli

UFUK ÖZERMAN TOPOGRAFYA DERS NOTLARI-2007 9

Şekil3.3 Röper Çizelgesi

ARAZİDE DOĞRULARIN BELİRTİLMESİ(JALONLAMA)

Üzerinde Görüş Bulunmayan ve Arada Engel Olması Durumunda Jalonlama,

UFUK ÖZERMAN TOPOGRAFYA DERS NOTLARI-2007 10

Uzunlukların ölçülmesinden, yeryüzünün belirli iki noktası arasındaki yatay uzunluğun

Şekil3.4 : Uzunlukların doğrudan ölçülmesinde kullanılan çelik metre ve çekül

1- Düz arazide uzunluk ölçmesi

UFUK ÖZERMAN TOPOGRAFYA DERS NOTLARI-2007 11

2- Eğimli arazide uzunluk ölçmesi

a- Basamaklı ölçme yöntemi

UFUK ÖZERMAN TOPOGRAFYA DERS NOTLARI-2007 12

Şekil3.5 Çıkış durumunda uzunluk ölçmeleri

UFUK ÖZERMAN TOPOGRAFYA DERS NOTLARI-2007 13

UZUNLUKLARIN OPTİK YÖNTEMLE ÖLÇÜLMESİ