24/11/2020
Dersin Amacı
Yenilenebilir Enerji Sistemleri
7.Ders
Hidroelektrik Santraller
ÖĞR. GÖR. DR. Hocası
Prof.Dr. Şafak SAĞLAM
Hidroelektrik Enerji
Tarih boyunca insanın suya olan gereksinmesi, onu suyun biriktirilmesine zorlamış,
bu nedenle önceleri günlük ihtiyaçlarını giderecek su kapları yapan insan, daha
sonraları bilhassa su kaynaklarının kıt olduğu yörelerde su biriktirme yapıları
yapmak zorunda kalmıştır. Bu yapılardan en önemlisi barajlardır. Sözcük olarak baraj
Fransızca kökenli olup sözlüklerde su bendi, büget, engel olarak açıklanmaktadır.
Çeşitli özel amaçlarla yapılanlar olduğu gibi genel olarak suların faydasını arttırmak
için vadilerin kapatılması suretiyle yapılan 15 metreden yüksek su depolayan yapay
yapılara BARAJ diyoruz. Barajlar yapımı çok uzun süren (3-10 yıl) ve pahalı olan,
yıkılmaları halinde çok büyük can ve mal kaybına sebep olan mühendislik
eserleridir. Yükseklikleri 15 metreye kadar olan ve barajlara göre daha basit su
depolama tesislerine de GÖLET denilmektedir
Hidroelektrik Enerjisi Kavramını İrdelemek,
Hidroelektrik Santrallerin Yapısını ve Çeşitlerini Öğrenmek,
Hidroelektrik Santrallerin Kuruluşu için Yapılan Fizibilite
Çalışmaları ,
Atatürk Hidroelektrik Santralini İncelemek.
Hidroelektrik Enerji
Hidroelektrik santraller suyun enerjisinden faydalanarak elektrik üreten yapılardır.
Hidroelektrik santral, suyun potansiyel enerjisinin mekanik enerjiye ve mekanik
enerjinin de elektrik enerjisine dönüştürüldüğü yerdir.
Rezervuarlı tip hidroelektrik santrallerde biriken su Yerçekimi Potansiyel Enerjisi
içermektedir. Su, belli bir yükseklikten düşerken, enerjinin dönüşümü prensibine
göre Yerçekimi Potansiyel Enerjisi önce kinetik enerji (mekanik enerji) ye daha
sonra da Türbin çarkına bağlı generatör dönmesi vasıtasıyla Elektrik Enerjisi ne
dönüşür.
1
 24/11/2020

Hidroelektrik Enerji Hidroelektrik Enerji

TEMEL GÜÇ HESAPLARI

1 kg lık bir kütle, 1 m yükseklikten düştüğünde ;

W (kg m²/sn²=N-m=joule)= m(kg)*g( m/sn²)*h(m)= 9.8 N-m lik iş yapılmış olur.

Net düşüsü 100 m olan bir barajda 1 [[Ton (birim]|ton]] suyun yaptığı iş;

W= 1000*9.8*100= 980 000 N-m=980 000 joule(j) dür.

Hidroelektrik Enerji Hidroelektrik Enerji

Su düşüşü veya hidrolik düşüş

Birbiri ile irtibatı bulunan iki su seviyesi arasındaki kot farkına denir. Bir Hidroelektrik
Santralda düşü ise üst su seviyesi ile çıkış su seviyesi arasındaki yükseklik farkıdır.
Cebri borular ve diğer yerlerdeki kayıplar göz önüne alınmazsa bu mesafeye net
hidrolik düşü diyebiliriz.
Yukarıdaki örneği devam ettirirsek; 1 kWh= 3.600.000 j olduğundan, 1 ton suyun
yaptığı iş ;
Tersten okursak;
1 kWh enerji için, 3.600.000/980.000=3,67 m³ su harcamak gerekir.
1 kWh enerji için harcanan su miktarına Özgül Su Sarfiyatı denir. Net düşü ile
ilgilidir. Baraj su seviyesi düştükçe Özgül Su Sarfiyatı yükselir. Yani aynı enerji için
daha çok su harcanır.

980 000/3 600 000= 0.27 kWh olacaktır.

2
 24/11/2020

Hidroelektrik Enerji Hidroelektrik Enerji

Özgül Su Sarfiyatının hesabı Hidroelektrik santralın gücü

İş= m*g*h = Q*1000*9.8*h/3600000 (kWh) olduğuna göre; Yukarıdaki örnekte anlatılan işi 1 sn içinde yaptıran 980 000 N-m/sn lik güç tür. 1
N-m/sn = 1 watt olduğundan, eşdeğeri 980 kW'lık güçtür.

Yapılan işin, yükseklik (net düşü) ve türbin çarkından geçen suyun kütlesi ile,
kütlenin de suyun debisi(Q m³/sn) ile doğru orantılı, ayrıca Güç=iş/zaman olduğu
bilindiğine göre, sürtünme kayıplarını da göz önünde tutarak formüle edersek;

olur.

Hidroelektrik Enerji Hidroelektrik Santral Çeşitleri

Hidroelektrik santraller özellikleri bakımından çeşitli şekillerde sınıflandırılırlar:

a- Düşülerine Göre:
Alçak düşülü santrallar :Düşü 15 metreden az
Orta düşülü santrallar :Düşü 15-50 metre arasında
Yüksek düşülü santrallar :Düşü 50 metreden büyük

b- Ürettikleri Enerjinin Karakter ve Değerine Göre:

Baz santrallar :Devamlı olarak enerji üreten santrallar
Pik santrallar :Enerjinin en çok ihtiyaç duyulduğu sürede çalışan santrallardır.

c- Kapasitelerine Göre:
olarak bulunur. Küçük kapasiteli :99 kW'a kadar
Düşük kapasiteli :100-999 kW arası
Orta kapasiteli :1000-9999 kW arası
Yüksek kapasiteli :10 000 kW ve daha fazla

3
 24/11/2020

Hidroelektrik Santral Çeşitleri Hidroelektrik Santral Yapıları

1- Baraj Gövdesi
d- Yapılarına Göre: Baraj gövde tiplerinin, özelliklerinin değişik yönlerden değerlendirilmelerine
a) Yeraltı santralı göre, farklı sınıflandırmalarının yapılması mümkündür. Buradaki sınıflandırma ise,
b) Yarı gömülü ve batık santral
bazı özel uygulamaların dışında, baraj gövdesinde kullanılan malzeme cinsine ve
c) Yerüstü santralı
bundan yararlanma şekline göre yapılmıştır.
e- Depolama Özelliklerine Göre: I- Dolgu Barajlar
1. Deposuz santrallar: a) Homojen gövdeli barajlar
a) Nehir santralları b) Zonlu barajlar
b) Kanal santralları - Toprak dolgu
- Kaya dolgu
2. Doğal veya yapay su deposu (gölü) olan santrallar: - Karaşık zonlu dolgu
a)Baraj santralları c) Memba şevi geçirimsiz kaplamalı kaya dolgu barajlar
b)Pompaj rezervuarlı santrallar - Asfalt memba kaplamalı
- Beton memba kaplamalı
- Metal, vs. memba kaplamalı

Hidroelektrik Santral Yapıları Hidroelektrik Santral Yapıları

II- Beton Barajlar

a) Beton ağırlık barajları
- Dolu gövdeli
- Boşluklu gövdeli
- Payandalı
- Sermebeton (R.C.C.) gövdeli
b) Beton kemer barajlar
- Kemer ağırlık gövdeli
- Basit silindirik gövdeli
- İki eğrilikli gövdeli

III- Karma Tipte Barajlar

Çoğunlukla dolgu ve beton ağırlık gövde kombinasyonlarından oluşur.

4
 24/11/2020

Hidroelektrik Santral Yapıları Hidroelektrik Santral Yapıları

2- Su Alma Yapısı (Intake) Bu özellikler genellikle şunlardır ;

Bir hidroelektrik tesiste, enerji amacı için kullanılacak suyun kaynağından alınarak
iletim (isale) kanalı, konduvi, kuvvet tüneli veya cebri boruya geçişini sağlayan
yapıya "su alma yapısı" denir.
Su alma yapıları, su alınacak yerin nehir, dere, sulama kanalı veya rezervuar
(baraj) olacağına göre değişik özellikler gösterir.
Bununla beraber su alma yapılarının fonksiyonları bakımından müşterek
özellikleri vardır.
a) Bir su alma yapısı, bağlandığı iletim yapısına (iletim kanalı, kuvvet tüneli,
kondüvi veya cebri boru) gerekli suyu kontrollu
olarak (istenilen ayarda) verebilmelidir.
b) İstenilen suyu sedimentten (silt, kum, çakıl gibi) ve yüzer haldeki türbine kadar
gidebilecek zararlı maddelerden (tomruk,
kütük, buz v.b.) arıtarak verebilmelidir.
c) En az düşü kaybı ile çalışacak şekilde ve ekonomik olarak projelendirilmiş
olmalı ve belirtilen ömrü süresince işlevlerini
yerine getirebilmelidir.

Hidroelektrik Santral Yapıları Hidroelektrik Santral Yapıları

Barajlı santralların su alma yapıları şu tiplerde olabilir :

a) Kule Tipi Su Alma Yapısı
b) Şaftlı Su Alma Yapısı
c) Kaya Yamaca Dayalı, Düşey veya Eğik Kapaklı Su Alma Yapısı
d) Vana odalı batık su alma yapısı
e) Dipten alışlı (düşey şaft) tipi su alma yapısı
f) Beton baraj içine yapılan su alma yapısı.

5
 24/11/2020

Hidroelektrik Santral Yapıları Hidroelektrik Santral Yapıları

Tünel Hızları :
3. Tüneller :
Tünelde yüksek hız, inşaat maliyetlerini düşürür, fakat düşü kaybını arttırır. Bu ise
Tüneller, iç basınç ihtiva edip etmediklerine göre basınçlı ve basınçsız tüneller
tünelin gayri ekonomik olmasına yol açar.
diye ikiye ayrılır. Hidroelektrik santrallerde kullanılan tüneller basınçlı tüneller
Onun için mutlaka tünel ekonomik kesit analizi yapılmalıdır. Bununla beraber ilk
sınıfına girerler.
çalışmalar için şu hızlar kullanılabilir.
a) Alçak basınçlı tüneller : H <5 m
-Kaplamasız kaba kaya yüzeyler için : 1,0-2,0 m/sn
b) Orta basınçlı tüneller : 5< H <100 m
-Biraz düzeltilmiş kaya yüzeyler için : 1,5-3,0 m/sn
c) Yüksek basınçlı tüneller : H >100 m
-Beton kaplamalı yüzeyler için : 2,0-4,0 m/sn
-Çelik kaplamalı yüzeyler için : 2,5-7,0 m/sn
H = Tünelde iç basıncı oluşturan su yüksekliği
Bu değerler, suyun aşındırıcı sürüntü maddesi taşımadığına göredir. Fazla sürüntü
maddesi varsa, kaplamalı bile olsa 2,0-2,5 m/sn hız geçilmemelidir.

Hidroelektrik Santral Yapıları Hidroelektrik Santral Yapıları

4. Denge Bacası (Surge Tank) :

Denge bacası, basınçlı boru sistemlerindeki basınç değişimlerini düzenleyerek
cebri boruların en ekonomik boyutlarda (boy, çap, et kalınlığı) kalmalarını ve iyi
bir regülasyonla türbinlerin düzenli ve verimli çalışmalarını sağlayan yapıdır. Şu
amaçlara hizmet eder:
a) Bir hidroelektrik santralda, türbinlerin ani kapanması, diğer bir deyimle "yük
atması" (elektrik şebekesindeki bir arızadan veya şebekede yük azalması nedeni)
ile, cebri boru veya tünel içinde hareket halinde olan su kütlesi aniden yavaşlar.
Belirli bir ivmeye sahip bu su kütlesi, cebri boruların alt uçlarında büyük basınç
artışlarına sebep olur. Buna su darbesi veya su koçu denir (water hammer).
Denge bacası, bu basınç dalgalarını kendi serbest su yüzeyinde keser.

6
 24/11/2020

Hidroelektrik Santral Yapıları Hidroelektrik Santral Yapıları

b) Eğer santrala basınç düşürücü bir by-pass sistemi (Pressure relief valve) ilave
edilmemişse veya herhangi bir nedenle bu vana çalışmazsa; denge bacası, cebri
borunun kendisini de kısmen bu aşırı basınçtan korumuş olur. Çünkü, türbinin ani
kapanması ile cebri boruda oluşacak basınç artışı (water hammer) kapalı sistemin
boyu ile de orantılıdır.
c) Denge bacasının en önemli görevlerinden birisi de, türbinde regülasyonu
sağlamaktır. Türbin çalışmaya başlarken veya çalışırken aniden yük ihtiyacı artarsa
türbinin de fazla suya ihtiyacı artar. Yataya yakın eğimli tünelin içindeki su
kütlesine yeterli ivme sağlanamazsa, çok eğimli cebri boru ile tünelin birleştiği
yerdeki su akımında bir kesiklik bile olabilir. Bu suretle türbin çalışmaz veya
verimi düşer.

Hidroelektrik Santral Yapıları Hidroelektrik Santral Yapıları

5. Vanalar ve Vana Odaları :
a) Cebri Boru Emniyet Vanası
Cebri boruda arıza, çöküntü veya yarılma, kayma olursa hız artışı sebebi ile
otomatik olarak bu vana kapanır. Böylece cebri boru ve ilgili tesisler daha
fazla zarar görmezler. Tünel çıkışına veya cebri boru baş tarafına konur. Çok az
eğimi olan tünelden aniden dikleşen cebri boruya geçiş bölgesine
konulmalıdır. Bu suretle hem vana daha az basınca göre projelendirilir ve
hem de fonksiyonunu daha iyi yerine getirmiş olur. Genellikle üzerindeki düşü
az olduğu için kelebek vana tipi kullanılır.
b) Türbin Vanası: Gerektiğinde cebri boruyu kapayarak türbine su girmesini
önlemektir. Türbinin hemen mansabına konulmalıdır.Kelebek, sürgülü veya
küresel vana tipi olabilir. (Düşü ve debiye bağlı olarak seçim yapılır.)
c) Dipsavak Vanası
Türbin durduğunda, mansaba sulama veya başka amaç ile su vermek gerekiyorsa
veya rezervuar dolusavak eşik kotu altındaki herhangi bir kota kadar boşaltılacak
ise bu vana kullanılır. Derivasyon tüneli veya santral içinde bir yer olabilir. Konik
vana kullanılır. Bu vananın membaına da bir adet sürgülü vana konur. (Emniyet
vanası)

7
 24/11/2020

Hidroelektrik Santral Yapıları Hidroelektrik Santral Yapıları

d) Basınç Düşürücü Vana (Pressure Relieve Valve)

Yüksek düşülü santrallarda basınç artışı (water hammer) çok yüksek çıkıyorsa ve
bu basınca göre cebri boru projelendirmek ekonomik olmuyorsa, türbinin hemen
yanına özel bir vana konur ve türbin aniden durunca bu vana çalışır ve bu suretle
basınç dalgalarının (water hammer) cebri boru içinde yükselmesi önlenerek
belirli bir oranda tutulur.

Hidroelektrik Santral Yapıları Hidroelektrik Santral Yapıları

6. Cebri Borular:
Türbin İle türbinin membaındaki "ilk açık su yüzeyi" arasındaki basınçlı borulara
cebri borular denir. Sızdırmazlık amacı ile yapılan veya serbest yüzeyli su taşıyan
borulara cebri denmez. "İlk açık su yüzeyi" baraj, regülatör, yükleme odası veya
denge bacasında oluşabilir. Cebri borunun en büyük özelliği basınçlı
olmasındadır. Basınçlı tüneller veya şaftlar da bu tanımın içine girerler. Cebri
borular, genellikle çelikten yapılır. Bununla beraber iç basınç fazla değilse veya
sızdırmazlık sorun teşkil etmiyorsa, açık cebri borularda veya tünellerde beton
malzeme de kullanılabilir.

8

Hidroelektrik Santral Yapıları
6. Salyangoz:
Cebri boru sonuna monte edilen, salyangoz biçimindeki basınçlı su haznesi,
suyun çarka çevresel olarak ve her bir noktadan eşit debide girmesini sağlar.
Çevresel olarak sabit kanatçıkları suya yön verir, açılıp-kapanabilir kanatçıkları ise
çarka verilen suyun debisini ayarlar. Çoğu santralda, cebri boru ile salyangoz
birleşme noktasında kelebek ya da küresel tabir edilen, hidrolik basınç ile çalışan,
cebri boru çapına uygun vanalar bulunur. Bazı santrallarda bu vana tesis
edilmeyebilir.
Hidroelektrik Santral Fizibilite Çalışmaları
İstikşaf (Ön İnceleme) Çalışmaları
İstikşaf çalışmaları, belirlenen bir amaca yönelik olarak daha önce
incelenmemiş olan bir yörenin, bu amaç doğrultusunda araştırılması için
yapılan ilk çalışmalardır. Bu evrede elde edilen bilgiler, genel bir nitelik
taşır ve daha sonraki çalışma evresi için bir temel oluşturur. Bununla
birlikte, bu evre, yörenin düşünülen yapıya uygun olup olmadığının, daha
ayrıntılı araştırmalara girilip girilmemesinin karar verildiği evre olması
açısından önemli bir evredir. İstikşaf çalışmaları sırasında, yörede
düşünülen yapı ya da yapıları ilgilendiren sorunlar bütün yanları ile genel
olarak değerlendirilir ve belirleyici olan noktaları saptanmaya çalışılır.
24/11/2020
Hidroelektrik Santral Yapıları
Montajı yapılmakta olan bir salyangozun betona gömülmeden önceki hali
Hidroelektrik Santral Fizibilite Çalışmaları
a) Ön çalışmalar
Hidroloji ve inşaat mühendisleri, başlangıçta hidrolojik veriler ve çeşitli
konularda literatür çalışması yaparlar ve ön tasarım için gerekli verileri
toplarlar. Haritalardan boykesitler ve planlar çıkararak bu verilerin bir
değerlendirilmesini yaparlar ve havzada düşünülebilecek baraj
ve/veya nehir tipi santral seçeneklerini belirlerler.
b) Arazi çalışmaları
Arazi çalışmaları; inşaat ve jeoloji mühendislerince ön çalışmalar
aşamasında belirlenen seçeneklerin yerinde görülmesiyle başlar. Eğer
seçenek baraj ise; baraj yerinin topografik durumu, geçirimsizlik,
yamaçların duraylılığı, baraj yerini oluşturan birim(ler)in diğer
mühendislik özellikleri, alüvyon ve yamaç molozu kalınlığı gibi
açılardan genel olarak incelenir.
9
 24/11/2020

Hidroelektrik Santral Fizibilite Çalışmaları Hidroelektrik Santral Fizibilite Çalışmaları

Topografya Etüdü Akarsuyun Rejiminin Tayin Edilmesi

Havza alanına, bu havzanın jeolojik durumuna, bitkilere ve yağışa göre
Yağış; yağmur , kar, dolu, çiğ ile toprağa düşen su miktarını ifade eder.
havzadan elde edilecek su miktarı değişir. Akarsuyun bir noktasına ait o havza
Pluviometre denilen aletlerle ölçülür ve bunların aylık veya senelik
o noktayı besleyen tüm arazi parçasıdır. Bir havza civarındaki havzalardan
ortalamasından bahsedilir. Pluviometre (yağmur ölçeği) yüzey kesidi 1 dm2
bölüm çizgisi ile ayrılır. Havza alanının 3 önemli özelliğinin tespit edilmesi
olan bir alet olup toplanan su miktarını yükseklik olarak vermektedir. Ayrıca
şarttır.
debiyi belirleme de ,"Yıllık yağış miktarı" ise yılda 1 m2’ye düşen yağış
miktarına denir ve mm SS olarak yükseklik şeklinde tanımlanır.
Alanın yükseltiye göre dağılışı, Buzulların (varsa) kapladıkları alan, Toprağın
geçirgenliği ve bu özelliğinin yayılışı Akarsuyun uzunlama profili, uzunluğa
Toprağa düşen suyun hepsinin akarsuya karışmadığı bilinmektedir. Hatta
göre yükseltiyi verecektir. Bu diyagram çizilirken uzunlamasına ölçek yükseklik
buharlaşma ve bitkilerin solunumu ile bir kısım su tekrar geri gönderildiği gibi
ölçeğinin aynı olmayacaktır. Bu eğri bir taban yüzeyi bir de serbest yüzey için
bir kısım su da yeraltına geçmektedir. Örneğin, Akdeniz ikliminde serbest
çizilebilir. Bilinmektedir ki, nehirin döküldüğü yere (mansaba) doğru serbest
yüzeyden 1 senede buharlaşan miktar 70-10 cm’lik bir tabakadır. Bu değer
su yüzeyinin eğimi azalmaktadır, dolayısıyla alçak rakım değerlerinde küçük
tropik bölgelerde 200-300 cm’yi bulmaktadır.
düşülere rastlama şansı daha büyüktür.

Hidroelektrik Santral Fizibilite Çalışmaları Hidroelektrik Santral Fizibilite Çalışmaları

Debi Hesabı Hidrometrik Tesis ve Cihazlar

Hidroelektrik santrallerde kullanılan türbinler su gücüyle çalıştığı için, türbin Ölçülen Meteorolojik Parametreler Ölçülen Meteorolojik Parametreler
seçimi bakımından bu türbinlere birim zamanda gelen su miktarının önemi
büyüktür. Bu yüzden bir hidroelektrik santralin kurulum aşamasında
kullanılacak türbin seçiminde dikkat edilmesi gereken başlıca noktalardan biri
akarsuyun debi değerleridir. Bu debi değerleri akarsuyun çeşitli yerlerine
konmuş akım gözlem istasyonları aracılığıyla belirlenir. Fakat bir akarsuyun
debi değerlerinin güvenilir olması için o akarsuda yıllar boyunca ölçüm
yapılmış olması gerekir. Ancak bu sayede güvenli ve kesin bir şekilde türbin
hesabı yapılabilir. Debi hesabında akım gözlem istasyonlarında yapılan
ölçümlerle günlük ortalama debi ve yıllık ortalama debi değerleri hesaplanır.
Elde edilen bu değerlerle 4 çeşit grafik çizilebilir.

10
 24/11/2020

Türkiye’de Hidroelektrik Enerji Türkiye’de Hidroelektrik Enerji

Türkiye’de Hidroelektrik Enerji ATATÜRK BARAJI

11
 24/11/2020

ATATÜRK BARAJI ATATÜRK BARAJI

ATATÜRK BARAJI ATATÜRK BARAJI

12
 24/11/2020

ATATÜRK BARAJI ATATÜRK BARAJI

KAYNAKÇA

• Hidroelektrik Enerji, TEKNODAN, Ankara, 2008.

• Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü, Hidrolojik Tahminler,

https://www.mgm.gov.tr/genel/hidrolojiktahmin.aspx?s=2
• Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, https://enerji.gov.tr/bilgi-merkezi-
enerji-hidrolik
• Mustafa İlkan Ders Notları,
https://staff.emu.edu.tr/mustafailkan/tr/dersler/elet319/ders-
notlar%C4%B1-319
• Hidroelektrik Santralleri, https://www.enerjiatlasi.com/hidroelektrik/

• EÜAŞ, Atatürk HES İşletme Müdürlüğü, İşletme Tanıtım Sunumu

13