Milli Mücadele
ve İstanbul Hükümetleri
Sina Akşin
Mondros Mütarekesi
Osmanlı Devleti 4 Ekim 1918’de (Al­
manya ve Avusturya’yla birlikte) ABD
Başkanı Wilson aracılığıyla mütareke
istemek zorunluğunu duydu. Böyle bir
karar, yenik düşmüş devletlerde savaşı
yürütmüş olan güçlerin kurdukları ik­
tidar düzeninin, ya da hiç değilse onla­
rın baş temsilcilerinin siyasal bakımdan
sonu anlamına geliyordu. İtilâf devlet­
lerinin baskılarıyla, savaşı kaybetmiş
olan devletlerde iktidardaki güçlerin si­
yasal düzenleri altüst oldu. Gerek Al­
manya’da, gerekse Avusturya-Macaris-
tan ’da sadece iktidardaki güçler 'eğil,
fakat aynı zamanda siyasal rejim de de­
ğişti. Bu genel eğilimden Osmanlı Dev­
leti de kurtulamadı; 4 Ekim’de Sadra­
zam Talât Paşa mütareke talep etme­
nin yanı sıra, istifa etmeye de karar ver­
di. Nitekim 13 Ekim’de Talât Paşa sad­
razamlıktan istifa etti ve yerine İzzet
Paşa hükümeti kuruldu.
İzzet Paşa hükümeti, bir bakıma İt­
tihat ve Terakki Cemiyeti’nin iktidar
üzerindeki egemenliğinin sonunun gel­
diğini İtilâf devletlerine duyurmak için
kurulmuştu. Bununla birlikte, İttihat ve
Terakki hükümeti bu dönemde tabii ki
henüz en büyük örgütlü siyasal güç ol­
m akta devam ediyordu. Ancak İzzet
Paşa hükümeti geniş ölçüde bir İttihat
ve Terakki hükümeti olarak görülmüş­
tür. Gerçekte de yeni hükümet gerek
kuruluş itibariyle, gerekse siyasal tutu­
muyla bir ölçüde hâlâ İttihat ve Terak-
ki’nin denetimi altında sayılırdı. İzzet
Paşa hükümeti kamuoyunda “ ılımlı”
bir İttihat ve Terakki hükümeti olarak
değerlendiriliyordu.
30 Ekim’de Mondros Mütarekesi İz­
zet Paşa hükümeti tarafından imzalan­
dı; mütareke hükümleri ertesi gün, 31
Ekim’de yürürlüğe girdi. İzzet Paşa hü­
kümetinin ılımlı tutumundan yararla­
nan İttihatçı önderler 2 Kasım’da yur­
du terk ettiler (Bu olay, hükümetin İt­
tihat ve Terakki’ye olan yakınlığının bir
başka somut belirtisi olarak yorumlan­
dı). Aynı gün Sadrazam İzzet Paşa, or­
dulara mütareke koşullarını bildirdi.
Hükümete göre, mütareke koşulları
Osmanlı Devleti’nin hükümranlık hak­
larını saklı tutuyordu.
5 Kasım’da İttihat ve Terakki Cemi-
yeti'nin son kongresi toplandı ve cemi­
yet feshedildi. Bununla birlikte, l l Ka-
sım’da İttihat ve Terakki’nin devamı
niteliğinde “ Teceddüt Fırkası” resmen
kuruldu. Aynı gün Harbiye Nezareti
ordunun terhisini emretti (Bu sırada si­
lah altındaki Osmanlı ordusunun yeku­
nu yaklaşık olarak 400 bin askerdi). 9
Kasım’da Meclis-i Mebusan’da eski
Sadrazam (İttihatçı) Said Halim Paşa’-
nın sorguya çekilmesi, iç siyasette de
önemli gelişmeler olacağının bir işare­
tiydi. Nitekim 26 Kasım’da Enver ve
Cemal paşaların gıyaplarında Divan-ı
Harp’te yargılanmaları için gereken ha­
zırlıklara başlanacaktır (Enver ve Ce­
mal paşalar 1 Ocak 1920’de ordudan çı­
karılacaklardır). Üzerinde pek çok de­
dikodu yapılmakta olan tehcir suçları
için (gerek İtilâf devletlerinin, gerek hü­
kümetin ve gerekse Meclis-i Mebusan’-
daki azınlık mebuslarının talepleri doğ­
rultusunda) özel Divan-ı Harpler kurul­
du.
İttihat ve Terakki’nin “ Artçı” Kabi­
nesi olarak bilinen İzzed Paşa hükümeti
uzun ömürlü olamadı; dönemin siyasal
koşulları ve gelişmeleri içinde bu bek­
lenebilecek bir sonuçtu; İzzet Paşa’nın
istifasından hemen sonra ll Kasım gü­
nü (Saray’ın, büyük ölçüde desteğini
kazanmış olan) Tevfik Paşa Kabinesi
kuruldu. Böylece hiçbir biçimde İttihat­
çılık kokusu taşımayan bir hükümet
kurulmuş oldu.
Mütarekeden hemen sonra, siyasal
iktidar içindeki gücünü artırmış olan
yeni Padişah Vahideddin, yeni kabine
değişikliği sonucunda, siyasal gelişme­
lerde çok önemli oranda rol oynama­
ya başlamıştır. 13 Kasım’da ise, İtilâf
devletlerinin donanmaları İstanbul
önünde demirlediler. Bu, aslında daha
önce başlamış ve bundan sonra da hız­
lanarak devam edecek olan işgal eylem­
leri arasında bir simge sayılabilirdi. Kı­
sa bir süre sonra, ülkenin siyasi yöne­
timinde denetimsiz kalmak istediği an­
laşılan Vahideddin, 21 Aralık’ta Meclis­
i Mebusan’ı kapattı. Zaten sözkonusu
talep daha 2 Aralık’ta Damat Ferit Pa­
şa tarafından Heyet-i Ayan’da dile ge­
tirilmişti. 4 Ocak 1914’te ise, Valıided-
din yeni mebus seçiminin barış antlaş­
masının irnzalanmasına dek tehirine da­
ir bir irade yayınladı.
1919yılımn ilk günlerinde, İttihat ve
Terakki’nin siyaset sahnesini boşaltma-

Millî Mücadele ve İstanbul Hükümetleri
sı sonucunda yeniden vücut bulan bir
siyasal örgütlenme de, doğal olarak
Hürriyet ve İtilâf Fırkası oldu. Bununla
birlikte, yeni kabine, bir Hürriyet ve İti­
lâf kabinesi değildi. Bunun başlıca ne­
deni, Vahideddin’in bizzat siyasetin
içinde olmasından ileri geliyordu. Her
ne kadar, Hürriyet ve İtilâf’ın siyaset
çizgisiyle Vahideddin’inki pek farklı de-
ğildiyse de, Vahideddin’in iktidar ko­
nusunda kıskanç ve mutlakiyetçi yöne­
time eğilim duyduğu anlaşılmaktadır.
Bu sırada tam üç tane hükümet kur­
muş olan Tevfik Paşa’nın istifasından
sonra, 4 M art’ta Damat Ferid Paşa hü­
kümeti kuruldu. Yeni kabinenin artık
enerjik ve belirli bir siyaset izleyeceği,
Tevfik P aşa’nın tereddütlü, idare-i
maslahatçı tutumuna bir son vereceği
genel bir beklentiydi. Böylece bu kez
Hürriyet ve İtilafçılardan kurulu bir ka­
bine oluşturuldu.
Yeni hükümet eskisine oranla Sa­
ray’a, padişah’a diğer yandan da İtilâf
devletlerine, ama özellikle de İngilizle-
re oldukça yakın sayılırdı. Hatta tama­
men bu grupların denetimi altında ha­
reket ettiği dahi söylenebilirdi. İngilte­
re için barış antlaşması görüşmelerin­
de daha yumuşak davranabilecek, mü­
tareke koşullarının uygulanmasında so­
run çıkarmayacak ve iç siyasette de İt­
tihatçılara karşı daha amansız davrana­
bilecek bir hükümet kurulmasını des­
teklemekten daha uygun bir tutum ol­
mazdı elbette.
Yeni hükümetin kuruluşuyla o zama­
na dek İttihatçılara karşı olan (göreli)
yumuşak tutum derhal değişti; Damat
MÜTAREKE VE MİLLÎ MÜCADELE
Ferid Paşa hükümeti kuruluncaya dek,
İttihatçılara karşı geniş bir tutuklama
kampanyası (İtilâf devletlerinin ısrarlı
taleplerine karşın) yürütülmemişti. Yeni
hükümet derhal geniş bir tutuklama
kampanyası başlattı. Zaten daha 30
Ocak’ta (ünlü) Bekirağa Bölüğü’ne ilk
tutuklular getirilmişti. Böylece önde ge­
len İttihatçı şahsiyetler tutuklandılar. 5
Mayıs’ta da “Teceddüt Fırkası” nın ka­
patılmasına ilişkin karar Vekiller He-
yeti’nce alındı.
Anadolu’nun İşgali
15 Mayıs’ta Yunanlıların İzmir’i iş­
gali üzerine Damat Ferid Paşa ikinci
kabinesini kurmuştur. İşgal yeni hükü­
metçe ılınılı biçimde protesto edildi. Kı­
sa zaman içinde Yunan işgali bütün Ba­
tı Anadolu kentlerine ve kasabalarına
yayılacaktır.
Vahideddin’in, birçok ciddi uyarma­
lara rağmen, meclisi dağıtması; barışa
değin seçimlerin yapılmaması için Tev-
fik Paşa hükümetinin karar alması; 19
Ekim 1918’de Damat Ferid Paşa’nın
Heyet-i A yan’da Meşrutiyet aleyhine
1177
M Ü TAREK EN İN
GETİRDİKLERİ:
Mütarekeden sonra
Vahideddin 'in siyasal
gelişmeler içindeki rolü
artmaya başladı.
İstanbul’un işgalinden
sonra Meclis-i
Mebusan'ı kapatan ve
ardından yeni mebus
seçimini erteleyen
Vahideddin'in amacı
hükümet üzerinde
mutlak bir egemenlik
kurmaktı. Tevfik Paşa
kabinesinin istifasından
sonra kurulan Damat
Ferit Paşa kabinesi
Vahideddin’e yakın
olduğu kadar itilâf
devletlerine ve özellikle
İngilizlere yakındı.
Damat Ferit Paşa
(sağda), Tevfik Paşa
(solda).
şiddetli bir nutuk çekmesi; İzmir’in iş­
gali üzerine kamuoyunun baskısıyla se­
çim hazırlıklarına başlanırken, diğer
yandan da Damat Ferid Paşa’nın İngi-
lizlere, meclisin toplanmasından yana
olmadığını bildirmesi; bütün bu göster­
geler, 23 Temmuz Osmanlı Meşrutiye­
tini hedef alan bir mutlakiyetçi karşı-
ihtilalle karşı karşıya olunduğunu gös­
termektedir. Saray’ın karşı-ihtilalciliği-
ni salt İttihat ve Terakki düşmanlığıy­
la açıklamak kolay değildir; çünkü Sa­
ray, eğer isteseydi Hürriyet ve İtilaf’ı
benimseyerek bir Meşrutiyet denemesi­
ne girişebilirdi. Fakat aslında Saray’ın
en ufak bir bağımsızlık gösterebilecek
bir siyasal örgüte tahammülü yoktu.
1919 yılının özellikle ikinci yarısında
A nadolu’nun birçok yöresinde işgalle­
ri kınamaya yönelik olarak başlamış
bulunan ve zamanla da genişleyerek ve
yayılarak örgütlenme eğilimi gösteren
hareketlere karşı, İstanbul hükümetle­
rinin tavrı genellikle olumsuz olmuştur.
İşgale, İtilâf devletlerine ve İstanbul hü­
kümetlerine karşı oluşturulan bu tür ör­
gütlenme ve eylemler sürekli olarak İt­
tihatçı çevrelerce yönlendirilen hareket­

Millî Mücadele ve İstanbul Hükümetleri
ler ve eylemler olarak değerlendirilmiş
ve görülmüştür. Bu nedenle de, İstan­
bul hükümetleri, bu yöndeki her türlü
hareketi bastırmayı, İtilâf devletleriyle
uzlaşmayı ve anlaşmayı tercih etmişler­
dir. İstanbul hükümetleri bu politika­
nın sonucunda meydana gelen ve o sı­
ra katlanılmakta olan durumun Barış
Konferansı sırasında düzeltilebileceği
görüş ve ümidini taşımaktaydılar. İs­
tanbul hükümetlerinin gözünde bu
“ olağanüstü imkâiı” dan ancak “ siya­
set” aracılığıyla yararlanmak mümkün­
dür.
Vahideddin’in ısrarla yerleştirmek is­
tediği mutlakiyet düzeniyle, Anadolu
hareketinin savunduğu meşrutiyetçi dü­
zen, Vahideddin’in Anadolu hareketiy­
le bir iktidar mücadelesine girmesini ka­
çınılmaz kılıyordu. Fakat Vahideddin,
bu mücadeleyi yakın hısımları Tevfik
ve Damat Feridpaşalarlayürüttüğü için
kendisi geri planda kalabiliyordu. O,
sadarette muhakkak Tevfik y a d a Da­
mat Ferid paşalardan birini bulundu­
rabilmek için, bunalımlı dönemlerde,
birine belirli bir tavır ya da rol verir­
ken, diğerinin karşıt bir tavır ya da rol
almasına dikkat etmiştir.
Milli Mücadele Başlıyor
30 Nisan’da müfettişlik göreviyle
Mustafa Kemal P aşa’nın Anadolu’ya
gönderilmesi Saray tarafından kararlaş­
tırıldı ve resmen açıklandı. 19 Mayıs’-
ta Mustafa Kemal P aşa’mn Samsun’a
çıkarak, civar ilçe ve kasabalarda yeni
bir hareket yaratma eğilimi içinde bu­
lunduğunu göstermesi, tabii İstanbul’­
da gerek işgal güçlerince ve gerekse Sa­
ray tarafından derhal farkedildi ve dik­
katler üzerine çekildi, İstanbul Musta-
faKemal Paşa’yı dikkatlice takip etme­
ye başladı. İngilizler çok kısa bir süre
sonra, Mustafa Kemal Paşa’nın A na­
dolu’ya gerçek gönderilme nedenini
sordular. 6 Haziran’da ise, İngilizler
Mustafa Kemal Paşa’nın geri çağrılma­
sını talep ettiler. Aynı gün Paris Barış
Konferansı’na çağrılan Osmanlı heye­
tinin de Sadrazam Damat Ferid Paşa
başkanlığında yola çıkması önemli bir
gelişmeydi. 30 Mayıs’ta Paris’te Barış
Konferansı’na davet edilen Damat Fe-
rid Paşa, Konferans sırasında Osman­
lı Devleti’nin barış koşullarını bildirir­
ken; yine bu sırada İngilizlerin ısrarlı
talepleri üzerine Mustafa Kemal Paşa
Samsun’dan geri çağrılmıştır. Daha bir­
kaç gün önce ise (28 Mayıs’ta), İstan-
MÜTAREKE VE MİLLİ MÜCADELE
VAH İD EDD İN’İN SİYASETİ:
Vahideddin yerleştirmek istediği
mutlakiyetçi dÜZen için Tevfik ve damat
Ferit Paşalara ihtiyaç duyuyordu.
Bunalımlı dönemlerde bunlardan birinin
almış olduğu tavrı, bir diğeri karşıt bir
tavır alırken bazı siyasi hesaplar
bozuluyordu ki bu da hep geri planda
kalan Vahideddin ‘in işine geliyordu.
bul’da bulunan 67 İttihatçıdan 55’i İn-
gilizlerin talepleri üzerine M alta’ya sü­
rülmüştü.
Mustafa Kemal Paşa ve grubunun
örgütlü hareketlerine karşı, Damat Fe-
rid Paşa hükümeti, bir yandan Musta­
fa Kemal Paşa’yı geri alarak hareketi
başından önlemeye çabalamaktayken,
diğer yandan da, bu tür eğilimler için­
de bulunan örgütler ve kişiler tarafın­
dan çekilen telgrafları önlemeye çalış­
maktaydı. İstanbul hükümeti, bu yön­
deki tüm örgütlenmeleri şiddetle kına­
yan bir tutum içine girmiştir. Bu yön­
deki sert önlemler tabii ki, Saray’la
Mustafa Kemal Paşa arasındaki gittikçe
sertleşen ilişkileri kopma noktasına ge­
tirmiştir.
Gerçi 19 Mayıs’tan önce Müdafaa-i
Hukuk hareketi ülkede yerel olarak fi­
lizlenmiş bulunuyordu, fakat bu hare­
keti iktidara yönelik ülke çapında meş­
rutiyetçi bir akım haline getiren Mus­
tafa Kemal Paşa ve grubu olmuştur.
Sözkonusu Anadolu hareketinin bir or­
du hareketi olduğu söylenebilir. Bunun­
la birlikte, Mustafa Kemal Paşa ve gru­
bu bunun bir ordu hareketi olarak kal­
masını istememişler, gerek mülkî örgü­
tün gerekse (daha da önemlisi) yerel
temsilcilerin demokratik desteği (Kong­
relerde, Meclis-i Mebusan’da ve BMM’-
de) aramışlar ve ancak bununla meşru­
luk kazandıklarına inanmışlardır.
Oysa, ilginçtir ki, ne İstanbul hükü­
metleri, ne Hürriyet ve İtilâf (ve ne de
İstanbul’daki diğer siyasal fırkalar)
Meşrutiyet ve seçimlerin gerekliliğine
önem vermişler ve bu konuda açık se­
çik bir talepte bulunmuşlardır.
Mustafa Kemal Paşa 19 Mayıs’ta
Samsun’a çıkışından sonra, resmî gö­
revinin gerektirdiği hareket alanını sü­
ratle genişletmeye başlamıştır. Bu sıra­
da gerek Saray, gerek hükümet ve ge­
rekse de mülkî-askerî erkânıyla yaptı­
ğı görüşmelerde/haberleşmelerde, di­
renme fikrini savunmaktadır. Bu dü­
şünceyle Mustafa Kemal Paşa, kısa süre
sonra Samsun’dan ayrılarak 24 Mayıs’­
ta önce Havza’ya ve d ah aso n ra da 13
Haziran’da Amasya’ya geçmiştir. Bu
tutum İstanbul hükümetini endişeye ve
kuşkuya sürüklemiş olacak ki, daha 8
Haziran’da Harbiye Nazırı Şevket Turc
gut Paşa, Mustafa Kemal Paşa’yı İstan­
bul’a çağırmıştır (bu sırada konuyla il­
gili olarak zaten İngilizlerin de birçok
talebi olmuştu). Mustafa Kemal Paşa
talebi reddetmekle birlikte İstanbul’a
karşı bir oyalama siyaseti gütmüştür. 26
Haziran’da Amasya’dan Tokat’a gelen
Mustafa Kemal Paşa daha sonra 3
Temmuz’da da Erzurum ’a geçmiştir.
Erzurum Kongresi’nin Hürriyetin ila­
nı yıldönümü olan 10 Temmuz’da top­
lanmasının kararlaştırılmış olması, de­
legeler gelmediği için bunun 23 Tem-
muz’da yani, miladî takvime göıe Hür­
riyetin ilanı yıldönümüneertelenmiş ol­
ması millî mücadelenin demokratik-
ulusçu niteliğini ortaya koymaktadır.
Erzurum Kongresi’nde kabul edilen
ulusçu-demokratik istemlerle (Kongre’-
de Misak-ı Millî sınırları içinde ulusal
bir devlet kurulması, ama bunun her
bakımdan bağımsız olması gerektiği
hükmü), Saray’ın İtilâf devletlerine
önerdiği barış antlaşması hükümleri
(Osmanlı Devleti’nin Arap bölgelerine
sahip kalması karşılığında siyasi ve ik­
tisadi bağımsızlığından tamamen fera­
gat etmek) arasındaki derin farklılık ve
tezat, konuyu daha da çarpıcı biçimde
ortaya koymak bakımından anlamlıdır.
Tam bu sırada 8/9 Temmuz gecesi
Mustafa Kemal Paşa’ya Saray’dan res­
mî memuriyetine son verildiği bildiril­
miş ve bu bildirim üzerine Mustafa Ke-

Millî Mücadele ve İstanbul Hükümetleri
mal Paşa resmî görevinden ve askerlik­
ten istifa ettiğini açıklamıştır. Böylece
çok kısa bir süre içinde Saray ve hükü­
metle Mustafa Kemal Paşa’nın derhal
tutuklanarak İstanbul’a getirilmesi hak­
kında Vükelâ Meclisi’nde bir karar
alınmıştır (bu kararın uygulanmasına
yönelik olmak üzere Anadolu’da bazı
girişimler olmuşsa da, kararın fiilen uy­
gulanması mümkün olamamıştır).
A nadolu’da belirmeye başlayan ve
merkezileşme eğilimi gösteren yeni ha­
rekete karşı şiddetle karşı çıkan İstan­
bul hükümeti, yeni gelişen hareketin,
ülkenin ve barış konferansının sonuç­
ları açısından bir felaket olacağı kanı­
sındadır. Ayrıca Anadolu hareketinin
ülke içinde kalmış “ ikinci sınıf” İttihat­
çı siyasi kadrolar tarafından yürütülen
ve yurt dışına kaçmış bulunan eski İt­
tihatçı siyasi önderler tarafından yöne­
tilen bir siyasî-askerî (ama sonuçta ma­
ceracı ve savaşa devam edici) bir hare­
ket olduğuna ilişkin yaygın ve yerleşik
bir kanı vardır. Dolayısıyla bu dönem­
de de, Il. Meşrutiyet sonrası ünlü “ İti-
lâfçı-İttihatçı” kavgasının devamı açık
ve net biçimde devam etmektedir.
Bununla birlikte Saray (ve hükümet
içinde) bu konuda tam bir fikir birliği­
nin de bulunduğunu belirtmek zordur,
hatta mümkün değildir; örneğin, 16
Temmuz 1919 tarihli lâyihasında (da­
ha önceki iki lâyihasında da olduğu gi­
bi) Veliaht Abdülmecid, hükümetin ha­
len takip ettiği siyasete karşı çıkarak,
bu siyaseti eleştirmekte, ancak Anado­
lu’da belirmeye başlayan yeni hareket­
le de bir ilişkisi bulunmadığını belirt­
mektedir.
Öte yandan gerek Saray, gerekse İs­
tanbul hükümetleri, Mustafa Kemal
Paşa’nın başlattığı yeni hareketin İtilâf
devletlerinin Osmanlı Devleti’ne karşı
olan politikasını sertleştirmesinden çe­
kinmektedirler.
Erzurum Kongresi’nin kararlarının
yayınlanmasından hemen sonra, 9
Ağustos’ta, Mustafa Kemal Paşa’nın
askerlik mesleğinden ihracına, haiz ol­
duğu nişanların alınmasına ve fahri ya­
verlik rütbesinin kaldınlmasına dair
irade-i seniyye yayınlandı. Damat Fe-
rid’in Harput Valisi Ali Galip vasıta­
sıyla Sivas Kongresini basmak için
komplo hazırlaması ve Kongre’nin bu­
nu öğrenmesi üzerineAnadolu hareke­
tiyle İstanbul arasındaki her türlü ha­
berleşme ve bağlantı kesildi. Sivas’la İs­
tanbul arasında büyük bir mücadele
başladı.
MÜTAREKE VE MİLLÎ MÜCADELE
Ali Rıza Paşa Kabinesi
30 Eylül’de Damat Ferid Paşa hükü­
metinin istifa etmesi büyük ölçüde Ana­
dolu hareketinin ilk önemli ve büyük
siyasal başarısı olarak yorumlandı ve
kabul edildi. Yeni kabine Damat Ferid
Paşa hükümetine göre, Anadolu hare­
ketine karşı daha yumuşak bir tutum
alma yanlısı olarak görülüyordu.
Genel bir kural olarak Saray (yani
Vahideddin), Anadolu hareketine kar­
şı sert bir siyaset izlemekten yana oldu­
ğunda Damat Ferid Paşa hükümetleri­
ni işbaşına geçirmiş, aksi bir politika
(yani, Anadolu hareketine karşı daha
yumuşak ve uzlaşmacı/anlaşmacı bir
politika) izlemekten yana olduğunda da
Tevfik Paşa ve benzeri hükümetleri iş­
başına getirmiştir.
Yeni hükümetin kurulmasıyla Ana­
dolu hareketiyle İstanbul arasındaki
resmî ilişki ve haberleşme de başlamış­
tır. Mustafa Kemal Paşa’yla Ali Rıza
Paşa Kabinesi arasındaki haberleşme­
lerden sonra, iki taraf arasında bu kez
bir uzlaşma ve anlaşma zemini yaratıl­
mış olduğu izieniıni edinilmektedir. Da­
ha yumuşak bir tutum içinde bulunan
yeni kabine, bu politikasını bazı somut
olaylarla da göstermeye başlamıştır. Bu
cümleden olmak üzere, iç politikada
önemli bir gelişme olmuş ve 7 Ekim’de
Osmanlı Meclis-i Mebusan’ı için mebus
seçimine başlanacağı ilân edilmiştir.
1179
Aradaki ilişkileri görüşmek üzere Bah­
riye Nazırı Salih Paşa yeni hükümet
adına Amasya’ya gelip Mustafa Kemal
Paşa’yla buluşmuştur. Bu sırada Mus­
tafa Kemal Paşa’nın yeni Meclis-i Me-
busan’ın İstanbul dışındaki Anadolu’­
da bir merkezde toplanması yolundaki
talebi hükümetçe kabul edilmeyecektir.
Bununla birlikte, yeni hükümetin bir
iyiniyet gösterisi daha olacaktır. Mus­
tafa Kemal Paşa hakkında 9 Ağustos
19 19 tarihli azil ve nişanların geri alın­
ması kararı Meclis-i Vükelâ tarafından
düzeltilmiştir. Kendisinin askerlikten
tard değil de, istifa etmiş olduğunun ka­
bulüyle alınan nişan ve madalyalarının
iadesi hakkında karar alınmış ve söz-
konusu karar Padişah Vahideddin ta­
rafından da 4 Şubat 1920’de onaylan­
mıştır. Aynı yönde bir başka karar da,
tüm Divan-ı Harp kararlarının tekrar
incelenmesine ilişkin olarak İstanbul
hükümetinin 30 Ekim tarihli kararna­
mesidir.
12 Ocak 1920’de son Osmanlı Mec-
lis-i Mebusan’ı açıldı.
Salih Paşa Kabinesi
ve Ferid Paşa’nın
Dördüncü Hükümeti
3 M art’ta Ali Rıza Paşa hükümeti­
nin istifası üzerine 8 Mart’ta Salih Pa­
şa hükümeti kuruldu. Ali Rıza Paşa
Kabinesi’nin istifasının, her ne kadar
H IZ L I GELİŞMELER:
M ustafa Kemal
Paşa 'nın Samsun 'a
çıkmasından sonra
olaylar hızla gelişmeye
başladı. Direnmeyi ve
Milli Mücadele'yi
savunan Mustafa
Kemal'in önce
Havza'ya ve 23 Haziran
1919’da da Amasya'ya
geçmesi Saray 'ın ve
İstanbul hükümetlerinin
telâşını daha da
artırdı. Bu nedenle
Harbiye Nazırı Şevket
Turgut Paşa 8
Haziran’da Mustafa
Kemal Paşa'yı
İstanbul'a çağırdı. Bu,
M ustafa Kemal
tarafından reddedildi.
İlk Millet Meclisi
kürsüsünden seslenen
M ustafa Kemal.
1180
Millî Mücadele ve İstanbul Hükümetleri
Mustafa Kemal Paşa’yla arasında son
zamanlarda özellikle önemli görüş ay­
rılıkları olmuşsa da, Anadolu hareke­
tine karşı yumuşak politikanın Saray
tarafından terkedildiği yolunda yorum­
lanması mümkündür. Nitekim İngilte­
re de siyasetini sertleştirme yoluna git­
mektedir.
16 M art’ta İstanbul İtilâf devletleri
tarafından resmen işgal edildi. İngiliz
askerleri Meclise gelip bazı mebusları
tutuklayarak götürdüler. 18 M art’ta
son Osmanlı Meclis-i Mebusanı içinde
bulunulan koşullar altında çalışmaları­
na devam edemeyeceğini ilân ederek,
çalışmalarına ara verme karârı aldı; 2
Nisan’da Salih Paşa Sadaretten ayrıldı
ve 5 Nisan’da Damat Ferid Paşa dör­
düncü hükümetini kurdu. Yeni hükü­
met Ankara tarafından tanınmadı. Bu,
bir anlamda da İstanbul hükümetinin
(yani bir bakıma Saray’ın) siyasetini
sertleştirdiğianlamına geliyordu. ll Ni-
san’da Vahideddin son Osmanlı Mec-
lis-i Mebusanı’nı feshetmiştir.
Yeni kabinenin bir başka siyaseti de,
Anadolu’nun değişik merkezlerinde
demokratik-ulusçu harekete karşı, İs­
tanbul hükümetinin ve Saray’ın (Hali­
fenin) yanında yer alan ayaklanmaları
desteklemeye başlaması ve bu tür ayak­
lanma ve isyanları fiilen örgütlemeye
çalışmasıdır. Ayrıca, hükümet işi biz­
zat ele alarak bir Hilafet Ordusu kurup
İzmit’ten TBMM’nin kuvvetleri üzeri­
ne sevketmiştir.
23 Nisan’da A nkara’da Büyük Mil­
let Meclisi’nin açılması önemli bir dö­
nüm noktasıdır. Bir gün önce de Os­
manlı hükümeti İtilâf devletleri tarafın­
dan resmen Paris Barış Konferansı’na
davet edilmiştir. 2 Mayıs’ta Tevfik Paşa
(eski Sadrazam) başkanlığında bir Os­
manlı heyeti görüşmelerde bulunmak
üzere İstanbul hükümetiyle resmî mu­
haberatın men’ine dair Ankara hükü­
meti tarafından yayınlanan kararname,
bu sırada A nkara’yla İstanbul arasın­
daki ilişkilerin sertlik derecesini göster­
mesi bakımından önemlidir. 8 Mayıs’-
ta da, tehcir nedeniyle mevkuf bulunan­
ların serbest bırakılmasına ilişkin An­
kara hükümetinin kararnamesi yayın­
landı.
İstanbul hükümetinin A nkara’da
oluşturulan yeni hükümet merkezine
karşı olan tepkisi, Büyük Millet Mecli­
si Başkanı seçilmiş olan Mustafa Kemal
Paşa’yı (“ Nemrut” lakabıyla ünlü)
Mustafa Paşa’nın başkanı olduğu İs­
tanbul Divan-ı H arbi’nde idama m ah­
MÜTAREKE VE MİLLİ MÜCADELE
kûm ettirmesi olmuştur (sözkonusu ka­
rar, 24 Mayısta Padişahça da onaylan­
mıştır). Ankara hükümetinin bu kara­
ra karşı olan tepkisi (ya da yanıtı ise)
19 Mayıs’ta Sadrazam Damat Ferid Pa-
şa’nın Osmanlı Devleti vatandaşlığın­
dan çıkarılmasına ilişkin kararı olmuş­
tur. İstanbul hükümetinin bu karara
karşı yanıtı ise gecikmemiş ve 24 Ma-
yıs’ta (bir süre önce Ankara hüküme­
tinde görev almış olan) Fevzi Paşa’yla
6 H aziran’da da İsmet Paşa’nın Istan-
bul Divan-ı Harbi tarafından idama
mahkûm edilmeleri olmuştur. Fevzi Pa­
şa hakkındaki idam hükmü 27 Mayıs’­
ta, İsmet Paşa hakkındaki karar ise 15
H aziran’da Vahideddin tarafından
onaylanacaktır. Bu çatışmanın bir baş­
ka göstergesi de, bu kez 3 Temmuz’da
Sadrazam Damat Ferid Paşa’nın İstik-
lâi Mahkemesi tarafından (tabii gıya­
bında) idama mahkûm edilmesi olmuş­
tur.
Gerek iç isyanlara ve gerekse işgal
bölgesini genişletmeye başlayan İtilâf
devletleriyle yakın işbirliğine giren İs-
D A M A T FERİT İSTİFA EDİYOR: 30
Eylül 1919‘da Damat Ferit Paşa'nın
istifasından sonra kurulan A li Rıza Paşa
kabinesi Anadolu hareketi ile daha
yum uşak ilişkiler kurdu . 7 E kim 'de ise
Meclis-i Mebusan seçimine başlanacağı
duyuruldu. Bu arada Bahriye Nazırı Salih
Paşa yeni hükümet adına Am asya’ya
gelerek Mustafa Kemal ile görüştü. A li
Rıza Paşa.
tanbul hükümetine karşı Ankara hükü­
metinin tavrı, yukarıdaki örnekten de
görüldüğü gibi, son derece sembolik,
fakat aynı zamanda cesur ve kesindi.
Burada vurgulanmalıdır ki, Damat Fe-
rid Paşa İstiklâl Mahkemesi tarafından
idam a m ahkûm edilirken, suçu,
Hıyanet-i Vataniye Kanunu’na göre
saptanmıştı.
İtilaf devletlerinin barış şartları öğ­
renildiği zaman İstanbul hükümeti de
bunu kabul edilmez bulmuştu. Ne var
ki, bunun üzerine İtilâf devletlerinin iz­
niyle saldırıya geçen Yunanlılar (22.6.
1920) Doğu Trakya’yı, iç Ege ve Gü­
ney Marmara bölgesini (Bursa-Uşak
çizgisi), Kuva-yı Milliye direnişini ko-
laycaezerek kısa zamanda işgal ettiler.
Bunun üzerine İstanbul’un tavrı değiş­
ti.
İstanbul hükümetiyle Saray, Paris
Barış Konferansı’nın kararlarını (ki,
Sadrazam Damat Ferid Paşa Paris’e
gitmek üzere 12 Haziran’da İstanbul’­
dan yola çıkmış; Paris’ten ise 9 Tem-
muz’da ayrılmış ve nihayet 14 Tem-
muz’da İstanbul’a geri dönmüştü) gö­
rüşmek ve tartışmak üzere İstanbul’da
Padişah Vahideddin’in de katılımıyla
22 Temmuz’da Saltanat Şûrası’nı top­
ladılar ve İtilâf devletlerinin barış öne­
rileri bu toplantıda temelde kabul edil­
di; bu Sevr Antlaşması’nın bir nevi ön
taslağının kabulü anlamına gelmektey­
di. Nitekim Sevr Antiaşması 10 Ağus-
tos’ta İstanbul hükümetiyle İtilâf dev­
letleri arasında imzalanmıştır (antlaşma
tabii Ankara hükümetince kesinlikle
reddedilmiştir). Ankara hükümetinin
antlaşmaya karşı daha somut olan tep­
kisi ise, Sevr Antlaşması’m imza eden­
leri ve Saltanat Şûrası’nda antlaşma le­
hine oy kullananları vatan haini ilân et­
mesi olmuştur.
Hilafet Ordusu’nun harekâtı fiyasko
ile sonuçlanmıştı. Bundan çok daha
tehlikeli olan Bolu-Düzce-Adapazarı-
Gönen-Manyas (Anzavur), Yozgat (Ça­
panoğlu) isyanlarından sonra 6 Ekim’-
de Konya Delibaşı isyanı da bastırıldı.
Bu arada Doğu Anadolu’da da Erme-
niler yenilgiye uğratıldılar.
Tevfik Paşa Kabinesi
Bunun üzerine 16 Ekim’de Damat
Ferid Paşa istifa etti, 21 Ekim’de Tev-
fik Paşa hükümeti kuruldu. Yeni ka­
binenin eskisine oranla Ankara hükü­
metine karşı daha yumuşak bir siyaset
izlemekten yana olduğunun bir göster-
gesi de, 5 Kasım’da Tevfik P aşa’nın
Sevr Antlaşması’nın onaylanmasının üii ..yy- iS-* -1 >>! .>^-1 i* J Jy. ûVj -* fl.iUcy J '' •»*- jv .y d-1m:IL ,•L>
ı»_,>y.-A.»• ..C.■ J• *... 4*:‘.. J.^ i' 0 '.>•...>>J.-J* ij*l W'*'■ '-i)ı..r.. »'.*'..
ancak Ankara hükümetinin onayına t'y'p,jy.»L,ı. }>'■J'.U , ..A.- ;'■■.. _.i,r t,.- '\1._.1...... J.. c._r ..ı.;i.i-j Al*.. '. . 1 J/;:_.
bağlı olacağını açıklamasıdır. Diğer 1 J.ı. .!1lt.. T*t..>i.j a*}'»'.:» .J»-jyj UJL.. 7'";, .i-ı.i'... J ...' J)..-.
'>■'.. V, ..s,ır‘ **lj' ■ d... .L».. J-.» !•....«. v-..»A!': J..Aİ..I.. :,ı..C*;■A.., -.
yandan, kasım ayının ilk günlerinde l:... JlfJ. j i-GJ? ..
Ankara hükümeti İstanbul’a bir özel .:.. L.JÇt_ı.:..l»İAi..Ll_;')i.,l•La j..:1
J il_4<’ji-J .j-l.. ..\;:i .\; •• \-1 ....
temsilci memur yollamıştır. Karşılıklı j'iy pi.. j '-'S j.-n ıj'ij1
bu iyiniyetli tutum, aslında bu sırada *-3“ .,.-'.( 11:* y*: ..il.'
A nkara’yla İstanbul arasındaki ilişki­ *.-S ._ın jjJ.V J.
.U.» »ılj
lerde bir yumuşama olduğunun göster­ Lr» il..' v»' ..jı
jl,. j .ı.f. jlU',.. ,>\i.l;. J:.'. »'.l )1.1... »»«harli .......J.ı. 1.
gesidir. JV..' '-;l, ..ı.■.
*1'..:.. 1,0....... W 1,.L.I
Yeni gelişmelerin sonucunda; 5 Ara- i.,.»j» J}Jİ f.l J■ U'
lık’ta Dahiliye Nazırı İzzet Paşa, Bah­ • .. t.'.*' O'J.l' d..."j>*l .-L. j....,;.» »'• »Jl.ıii. ..«.I.. ,
AU'‘S ilil..1L»il' d.. »il».... f.j.; ....'r‘)i' f~J
riye Nazırı Salih Paşa ve Ziraat Nazırı ■ıl1..
Hüseyin Kâzım’ın, aralarında Musta­ )ı).,ı ı-l'"'JW,ji
ilil/' il-.J .ı.:r**J Ujl J:.i »U.. j.i il. •il/ ...;./ U#cl't'h-
fa Kemal Paşa’nın da bulunduğu An­ p» ..' il
kara hükümetini temsil eden bir heyet­ /.ı.» ..ili ,i\j j .... Jj)..'*\.o' J<..U'
j* _
le Bilecik’te buluşması ve görüşmesidir ..JJ:: ilil/ ri ilJ— ^' jVj' î'i;
(Bununla birlikte, daha sonra İstanbul »i'j JU -Jll
heyetine Ankara heyetince İstanbul’a
geri dönme izni verilmemiş ve heyet
A nkara’da alıkonulmuştur; heyetin İs­
tanbul’a geri dönüşü yeni yılın mart -L.>-
ayını bulacaktır). İST \ A . . İ A <—i»J J -^ 5 J y^

İtilâf devletleri 1921 yılının başları­

na dek Ankara hükümetini kesinlikle
tanımaya yanaşmamışlar ve onunla bir
ilişki içinde bulunmamaya gayret etmiş­
lerdir. Oysa 1921 yılının hemen başın­ *Ut j./ j,) •
.,^ '*))) :.>' J'ijlj'(jJ .... ....l‘.-..l jGi: »
da o zamana dek Ankara hükümetinin »,'•v c ' jC.i.; ....ıL. o.J.f. ty d *
Yunanlılara karşı ilk askerî başarısını » j[i ‘ (*., .di J'O.:._.• ....^) o.'ıj,' ..1i-'! .;...:.r,l o’;.’l *
S' ^ iY *j ji J\..'!. i., ı .;.ı..:..:; . p.i "'..SJ.. ..,:ıS »
oluşturan I. İnönü zaferinin kazanıl­ j' •J ' •' I i*’j »I a J-İ"J ^ lü'taitJ «i* J1.*' *
ması, bu tutumun önemli oranda ve te­ ^ .»j; »..V 3 *y* j ı J1, » : . ' . . •
<( ,:ıv»' 4iJ»—/ J(ı_, •’$ ' »
melden değişmesine neden olmuştur. *i» j •]j1-».1 -I.1 *s»h«j «;Jji U.UI V«-l»-*Jj» *
Bunun üzerine İtilâf devletleri Sevr »i i)..**1 O
L j>
• j-l-fc' Ç.ıjAi. ,J .r* O
.ݻJj'j' *
Antlaşması’mn tadili için (antlaşmanın 6> ‘ •O,-»,:' L.ı.i »
o- d rr^—j1
imzalanmasından sadece birkaç ay son­
ra) Osmanlı Delegasyonunu resmen 26
Ocak’ta Londra’ya davet etmişlerdir.
Ancak bu kez İtilâf devletleri Ankara İS'
hükümeti temsilcilerinin de toplantıda
bulunmasını istemişlerdir. Bu davet ve Oj,. !Ij• i4j>.1;-: j-i- il •J>..ı.fj »...\.^J. r. (" j J..("y. <rv » .;)p
.f'Ljj'j ._;....')..-j»’ »>ı.j' .. •..ıı. ,j.*'ki •)•}$ i..:". !1 LU, '-ı.. •.... J..
talep siyasal bakımdan önemli bir de- ■S-!S*i“Jf. f. j ^ro' J\.1 ••• .:.o;-».JH':":'-"Jl.'! . .J:-":' k .:.U-r v " / .)'.... JL
*;* ...JTj ...» \.i, 4*..- ı/.J~ ■..ıl-., j*'i •»İî.i. .l.i>
._.j. Al,-)*>■) .l'o.j'.t. .ı._)..ı_,l. J&:;r İ..--.. .$>'-:-L--
1oV
y’
ti; i1■'“ A As:’1) ‘j \ j d S '* }' C*..* • J» > fmA 'J . i* l.t'ij* j-

B İR D ÖNÜM NO K TASI: 23 Nisan :: .

.ı." di J...i! İİJ. ...<-ı-Gt:... Jp lr
1920’de Büyük Millet M eclisinin açılması »;'• ^ .C .İ ' «4V y . P 'd J ^ J i..- İ' < -i' 1S i *_1 «L‘- İ» * • " J ”»..- - ‘J J ’ 4».' OV-;-....
İstanbul hükümetinin büyük tepkilerine
dYr*l.. . j-j' I ,p>.J.ı:ı I..,,;.., ..Lj
..OJ ^
ı;..ı
?--1 >’JS ..:.! i-'_.»V' -«> k
.d J
yol açtı. M ustafa Kemal Paşa ünlü
Nemrut Mustafa Divan-ı H arbinde
!)•> •..'**>r J..J" di )LÎ j >» j ûj» ı --i' »ıl:- .Jjf'
.j- ..J):/ ıdi-_l l."ı JAjt""ı.d.^.'.J»l <!f.ı ..:..»' J_,:*5-'_,C» !•_ U j •)-:-.j;j •j; ‘ J.1 ^
gıyabında idama m ahkum ettirildi. Buna .JH.)• A* J'p J ji'* j . . ' ..t,3'..''y^Jl^ ..J>. ÎJ1..:. j'
•^ .. Sİ .. .ı.j'..t>l ..r..;.) J.t:-..; .ıl)-h..*}l:. ,J.jy .;.,ı._,
karşılık Ankara hüküm eti de Damat Ferit
Paşa’yı meclis kararı uyarınca Osmanlı ^Jİ;/>İ
j'i .«riy.-J..-f.1^..—
' «i-.1J-'y— «.S. . Aİ;İ- ıilıu.. dh!..>
1 y

vatandaşlığından çıkardı. İstiklâl

Mahkemesi de gıyabında idam kararı i A .A.-..--p
..^1^1i.; t— ;Jî;V .t.1 A
J..İ4 J - '- . *
i- v'j -i»-. 41 Jj..J
+>fl.L \t'İi* jy:: İ> V . .' r :^.. a o ;— V..J u . '. ı .
1 1
verdi. Bu arada İstanbul hükümeti Fevzi : A*rYjI p'..• ..•» i 1 1— 51 < - ..j'ji-i..; i';-' •}J1
ve İsmet Paşaları da gıyaplarında idama
iJf".. r'-'1'— t1;)ü 5'-'v.p î,y»j λr‘ •.cr>
o.lv-j,; 2 1o jj*.. .:,.ı..ao'..:._li ‘J »ı 1Jı3). İ.(_ .. 'j\*ı
m ahkum ettirmişti. Şeyhülislâm j i.;.;. .. d -).r.'^-,. , Jı_, /, .j,.;_ Iji .>../■
Dürrizade es-seyyid A bdullah’ın Milli
Mücadele'ye katılanların “katlinin vacib
olduğuna"' dair fetvası.
 MÜTAREKE VE M lLLl MÜCADELE
Millî Mücadele ve İstanbul Hükümetleri

re yola çıkmıştır. İstanbul hükümetini

SEVR İM ZA LA N IYO R : Vahideddin’in katılımıyla 22 Tem m uz’da toplanan Saltanat
Şurast itilâf Devletlerinin barış önerilerini kabul etmişti. Bu Sevr Antlaşmast’mn bir ön
taslağtydı. Ardından 10 Ağustos ’ta İstanbul hüküm eti ile İtilâf Devletleri arasında kabul
edilen önerileri taştyan antlaşma imzalandı. Ankara hükümeti, gerek Saltanat
Şurast ’nda antlaşmayt onaylayan gerekse Sevr Antlaşmast ’m bizzat imzalayan kişileri
vatan haini ilân etti. Sevr'e giden Osmanlt heyeti. Fesli Damat Ferit Paşa’mn sağında
Rtza Tevfik.
ğişimi göstermektedir. Bunun üzerine
27 Ocak’ta da Sadrazam Tevfik Paşa,
Mustafa Kemal Paşa’ya bir telgraf çe­
kerek, toplanacak olan Konferans için
Ankara hükümetinin temsilci gönder­
mesini istemiştir. Bu sırada Ankara hü­
kümetini temsilen Mustafa Kemal Pa-
de temsilen bir başka heyet (bu kez Sad­
razam Tevfik Paşa’nın başkanlığında)
12 Şubat’ta İstanbul’dan Londra’ya
gitmek üzere ayrılmıştır.
2 1 Şubat’ta başlayan Londra Konfe­
ransı görüşmelerinin daha hemen başın­
da Sadrazam Tevfik Paşa, söz hakkı­
nın tamamen Ankara hükümeti temsil­
cilerinde olduğunu bildirmiştir.
11 M art’ta Bekir Sami Paşa Lond­
ra’da Fransız başbakanıyla bir antlaş­
ma imzalanuşsa da, bu antlaşma Büyük
Millet Meclisi tarafından kabul edilme­
miştir. 12 M art’ta sona eren Londra
Konferansı sonunda, Bekir Sami Paşa
İtalya Hariciye Vekili’ylede bir antlaş­
ma imzalamış ve Konferans aynı gün
sona ermiştir (bu antlaşma da Büyük
Millet Meclisi tarafından kabul edilme­
yecektir).
Londra Konferansı’ndaki bu olum­
lu gelişmelere rağmen, temel mesele ol­
duğu gibi kalnuştı. İtilâf devletleri Sevr
Antlaşması’nda ancak yüzeysel bazı de­
ğişiklikler yapmaya razı olmuşlar, Be­
kir Sami de bunu kabul etmemiştir.
Onun üzerine Yunanlılar bir kez daha
saldırıya geçirildilerse de aynı yerde
durmak zorunda kaldılar (2. İnönü Sa­
vaşı, 1 Nisan 1921).
27 Nisan’da İstanbul’dan Anadolu’­
ya geçmek üzere Şehzade Ömer Faruk
Efendi İnebolu’ya kadar gelebilmişse
de, kendisinebizzat Mustafa Kemal Pa­
şa tarafından A nkara’ya geçiş izni ve­
rilmemiş ve Şehzade İstanbul’a geri
dönmek durumunda kalmıştır. Oysa
daha 15 Nisan’da Abdülmecid Ayasaf-
ya’da şehitler için okunan bir mevlide
katılmıştı.
Bu sefer Yunanlılar, İngiltere’nin
maddi ve manevi desteğini alarak bü­
yük bir saldırıya geçtiler. Şimdiye ka­
dar işgal edemedikleri yerleri, Afyon,
Kütahya, Eskişehir’i işgal ettiler. İki or­
du Sakarya Meydan Muharebesi’nde
karşılaştılar (23 Ağustos-13 Eylül 1921).
Bu sırada Ankara hükümeti Kayseri’-
ye taşınmaktaydı. Fakat zafer bizde
kaldı, Yunanlılar çekilmek zorunda
kaldılar. Ne var ki, Türk Ordusu henüz
Yunanlıları takip edebilecek bir güçte
değildi.
şa’yla İstanbul hükümeti arasındaki yo­ Sakarya Zaferi sayesinde, SSCB’yle
ğun haberleşme, görüşme ve tartışma­ aradaki sının kesinleştiren Kars Antiaş-
ların sonucunda; Ankara hükümetini ması (13 Ekim), Fransızlarla Ankara
temsil etmek üzere Büyük Millet Mec­ İtilâfnamesi (20 Ekim) ve İngilizlerle
lisi tarafından bir delegasyon seçilmiş­ esir mübadelesi antlaşması (23 Ekim)
tir. 6 Şubat’ta da Bekir Sami başkanlı­ yapıldı. Ankara İtilâfnamesi’yle Suri­
ğında bir heyet Londra’ya gitmek üze­ ye sınırımız belirlendi, Fransızlar Gü­

neydoğu Anadolu'yu ve Çukurova'yı
boşalttılar, ayrıca Ankara hükümetine
askerî yardım yapmayı kabul ettiler.
Sakarya Zaferi'yle Büyük Taarruz
arasında hemen hemen bir yıllık bir sü­
re geçti; Atatürk, bir imha muharebesi
kazanarak Yunanlıları Anadolu'dan
atabilmek ve Doğu Trakya'yı boşalttır­
mak üzere büyük hazırlıklara girişti. Bu
bekleme dönemi bütün taraflarda sinir
bozukluğu yarattı. İtilâf devletlerinin
26 Mart 1922 günlü barış teklifi Anka­
ra tarafından kabul edilmedi. Yunan­
lılar sabırsızlık göstererek İstanbul'u iş­
gale kalkıştılar, fakat İtilâf devletleri
bunu reddettiler.
16 Şubat l922'de Ankara hüküme­
tinin Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey,
Avrupa'ya siyasal temaslarda bulun­
mak üzere gitmeden önce İstanbul'da
Sadrazam Tevfik Paşa'yla Hariciye Na­
zırı Ahmet İzzet Paşa'yla görüşmüştür.
Yusuf Kemal Bey, 21 Şubat'ta da Va-
hideddin'le bir görüşme yapmış ve ya­
pacağı temaslarda İstanbul hükümeti
adına da konuşmak için yetki talep et­
miştir; ne var ki bu talep Vahideddin
tarafından reddedilmiştir.
Oysa hatırlanacağı üzere, Londra
Konferansı'nda Tevfik Paşa herhalde
Vahideddin'in onayıyla konuşma yet­
kisini Bekir Sami'ye devretmişti. Bu se­
fer böyle olmadığı gibi, Vahideddin Yu­
suf Kemal'e adeta rakip olarak, yine bu
sıra İzzet Paşa'yı Avrupa'ya gönderdi.
Bu şekilde Türkiye'den iki ses çıkınca
bir yere varılamayacağı açıktı. Esasen
İstanbul hükümetinin Ankara'nın ba­
rış programı olan Misak-ı Milliye kar­
şı bir ‘fiyat kırma' siyaseti uygulama­
ya başladığı göze çarpıyor. 6 Nisan
1922'de Vahideddin İngiliz Yüksek Ko­
miseri Rumbold'a barışı meşru hükü­
metle mi, yoksa ihtilal örgütüyle mi ya­
pacaklarını soruyor ve kendilerinin An­
kara' nın kabul etmeyeceği şartlara ra­
zı olabileceklerini söylüyordu. 7 Ağus­
tos 1922'de Vahideddin Milli Hükü-
met'in Yunan işgali sayesinde ayakta
durduğunu, Yunanlılar Anadolu'yu
boşaltırlarsa yıkılacağını ileri sürüyor ve
İngilizlerden bu boşaltmayı sağlamala­
rını istiyordu. Fakat işgalden kurtulan
yerler TBMM hükümetine değil, İstan­
bul hükümetine teslim edilmeliydi. Bu­
nun için İngilizler silah, para ve asker
yardımı yapmalıydılar.
Zaferden Sonra
30 Ağustos Zaferi'nden sonra, Da­
MÜTAREKE VE MİLLÎ MÜCADELE 1183
Millî Mücadele ve İstanbul Hükümetleri
mat Ferid Paşa 22 Eylül'de İstanbul'­ □ BAYUR Yusuf Hikmet, Türk İnkılâbı Tarihi,
da daha fazla kalmayarak yurt dışına c.JIl, ks.4, Ankara, 1967
çıkmıştır. 30 Eylül'de de Tevfik Paşa □ GOLOĞLU Mahmut, Erzumm Kongresi, An­
kara, 1968
artık Ankara'yla İstanbul arasında bir □ GOLOĞLU Mahmut, Sivas Kongresi, Anka­
ayrılık ve anlaşmazlık kalmadığını res­ ra, 1969
men ilân etmiştir. □ GOLOĞLU Mahmut, Üçüncü Meşrutiyet, An­
Mudanya Mütarekesi'nin imzalan­ kara, 1970
□ GÖKBİLGİN M. Tayyib, Millî Mücadele Baş­
masından hemen sonra, 17 Ekim'de, larken , Ankara, 1959-65
Tevfik Paşa M ustafa Kemal Paşa'ya D JAEsChKE Gotthard, Kurtuluş Savaşı ile İl­
yakında toplanması gereken barış kon­ gili Ingiliz Belgeleri, Ankara, 1971
feransına İstanbul ve Ankara hükümet­ D JAESCHKE GolthardKurtuluş Savaşı Krono­
lojisi, Ankara, l 970
lerinin temsilcilerinin birlikte katılma­ □ KOCATÜRK Utkan, A tatürk ve Türk Devri­
larının yerinde olacağını belirterek, bu mi Kronolojisi, Ankara, l973
amaçla Ankara hükümetinin temsilci­ D SELEK Sabahattin, Anadolu İhtilali, İstanbul,
lerinin hemen İstanbul'a yollanması ge­ l973
D TANSEL Selahattin, Mondros'dan Mudanya'­
rektiği yolunda bir talepte bulunmuş­ ya Kadar, 4 kitap, Ankara, l 973
tur. Mustafa Kemal Paşa ise, talebi, c: ULUĞ Naşit ,Siyasi Yönleriyle Kurtuluş Sava­
temsilin sadece Ankara hükümetinde şı, İstanbul, 1973
kalacağı biçiminde yanıtlayarak, red­
detmiştir. İtilâf devletlerinin hem İstan­
bul ve hem de Ankara hükümetlerini
barış konferansına davet etmeleri üze­
rine, 29 Ekim'de Tevfik Paşa aynı ko­
nudaki görüşünü tekrar etmiştir. Erte­
si gün ise, Büyük Millet Meclisi'nde Os­
manlı Devleti'nin geleceği hakkında gö­
rüşmelerde bulunulması ve İstanbulhü-
kümetinin davranışlarının vatana iha­
net olarak kabul edilerek gerekli işlem­
lerin yapılmasına ilişkin bir öneride bu­
lunulmuştur.
Hilâfet ve Saltanat 1 Kasım'da Bü­
yük Millet Meclisi kararıyla ayrıldı ve
Saltanat ilgaedildi. 4 Kasım'da da Tev­
fik Paşa Kabinesi istifa etti; 5 Kasım'­
da Heyet-i Ayan feshedildi; 6 Kasım'-
da ise, Ankara hükümetinin kanunları
İstanbul'da da resmen yürürlüğe girdi.
İstanbul'da da Ankara hükümetinin
yönetimi fiilen zaten 5 Kasım'da baş­
lamıştı. Yine 6 Kasım'da Osmanlı Dev-
leti'nin resmî yayın orgam Takvim-i
Vakdyi'nin son sayısı yayınlandı. 10
Kasım'da, Vahideddin Halife sıfatıyla
son Cuma Selamlığı'na çıktı; 16 Ka-
sım'da İngilizlere sığındı ve İstanbul'u
terketti. 18 Kasım'da ise, Büyük Mil­
let Meclisi kararıyla halifelikten uzak­
laştırıldı ve yerine de 18 Kasım'da ve yi­
ne Büyük Millet Meclisi kararıyla Ab-
dülmecid Efendi seçildi. D
KA YNAKÇA
□ AVCJOĞLU Doğan, Millî Kurtuluş Tarihi, İs­
tanbul, l 974
D AYDEMİR Şevket Süreyya, Tek Adam, İstan­
bul, 1963-64
□ BAYKAL Bekir Sıtkı, Heyet-i Temsiliye Karar­
ları, Ankara, l974
□ BAYTOK Taner, Ingiliz Kaynaklarından Türk
Kurtuluş Savaşı, Ankara, 1974