Univerzitet u Sarajevu

Arhitektonski fakultet
Definiranje ambijentalnih cjelina Osmanskog perioda
Šk.god: 2021/2022

GAZI HUSREV BEGOVA DŽAMIJA

historijat

Mentor: Student:
prof.dr. Lemja Chabbouh Akšamija Mehić Maida

1
SADRŽAJ

Apstrakt, ključne riječi i istraživačko pitanje.......................................................................................3

1.0 UVOD................................................................................................................................................4
1.1. Opće informacije o temi...................................................................................................4
1.2. Prostorni okvir......................................................................................................................5
1.3. Vremenski okvir...................................................................................................................5
1.4. Tematski okvir......................................................................................................................6
1.5. Ciljevi istraživanja...............................................................................................................6
1.6. Dosadašnja istraživanja.....................................................................................................7
1.7. Metodologija istraživanja..................................................................................................8
2.0. RAZRADA I DISKUSIJA.....................................................................................................................9
2.1 Gazi Husrev beg, Sarajevski vakif (1480.-1541.)..............................................................9
2.1.1. Drugi pravi osnivač Sarajeva...................................................................................9
2.1.2. Graditelj Sarajeva...................................................................................................11
2.1.3. Uvakufljenje.............................................................................................................12
2.2 Velika stradanja...............................................................................................................13
2.3 Originalni elementi džamije i njihova obnova..............................................................14
2.3.1. Mihrab......................................................................................................................14
2.3.2. Minber......................................................................................................................16
2.3.3. Mahvil.......................................................................................................................20
2.3.4. Portal........................................................................................................................21
2.3.5. Gazihusrev-begovo turbe......................................................................................24
2.3.6. Šadrvan....................................................................................................................25
3.0. ZAKLJUČNA RAZMATRANJA........................................................................................................26
3.1. Rezultati rada.............................................................................................................26
3.2. Smjernice za daljnje djelovanje...............................................................................26
ZAKLJUČAK..........................................................................................................................................29
LITERATURA...........................................................................................................................................30

2
APSTRAKT:

Najmonumentalniji sakralni objekat Sarajeva, pa i cijele Bosne i Hercegovine jeste Gazi

Husrev begova džamija. Nalazi se usred Baščaršije, a oko nje se nižu ostale Gazi Husrev
begove zadužbine: šadrvan i česme, muvekithana, turbeta, mekteb, medresa, Hanikah,
imaret i musafirhana, bezistan, sahat kula i hamam. Kako bi osnažio svoj vakuf i pogurao
sarajevsku privredu, zanatstvo i trgovinu, Gazi Husrev beg je u dobrotvorne svrhe ostavio dvije
stotine dućana 1. Begova džamija daje Sarajevu svoje pravo gradsko obilježje, ona je
središte, oko koga se niže i razvija cijeli grad. Bez Begove džamije, Sarajevo bi izgubilo svoje
obilježje, svoju individualnost u nizu ostalih gradova, svoj lokalni kolorit, kojim se priljubio uz
okolicu, uz individualnost svog stanovništva i uz njegove stare tradicije. U narednom tekstu su
date informacije o nastanku Gazi Husrev begove džamije u smislu konteksta vremena; na koji
način je građena, te sa osvrtom na komparaciju izvornog i zatečenog stanja; koji su se to
elementi džamije mijenjali tokom vremena, zašto, te kako izgledaju danas.

KLJUČNE RIJEČI:

Osmanski period, džamija, Gazi Husrev beg, Sarajevo

ISTRAŽIVAČKO PITANJE:

Komparacija izvornog i zatečenog stanja Gazi Husrev begove džamije nakon stradanja i
obnove

1 Husref Redžić - Studije o Islamskoj arhitektonskoj baštini, Sarajevo

3
1.0. UVOD

1.1 Opće informacije o temi

Gazi Husrev begova džamija u Sarajevu je najznačajnija islamska građevina na našim

prostorima. Izgrađena je 1530-1532. godine, i po svojim arhitektonskim vrijednostima,
razigranom osnovom, višekupolnim sistemom i smjelim konstruktivnim rješenjem, izdvaja se od
svih potkupolnih džamija građenih kod nas. Graditelj ove džamije je mimar (glavni arhitekta)
Turskog carstva, Adžem Esir Ali (Perzijanac iz Tabriza koji je bio zarobljen u Tursko-persijskom
ratu, koji je kasnije, sve do svoje smrti (1538. godine) obavljao dužnost glavnog arhitekte u
Carigradu), a gradili su je dubrovački majstori 2. Objekat je kvadratnog oblika, s kupolom
prečnika 13 metara i visine 16 metara, na koju se nadovezuju manje kupole i polukupole.
Prednjim dijelom džamije dominiraju teški, mramorni stupovi na koje se oslanjaju lukovi
džamijske sofe (trijem), koji je dijele na pet kvadratnih polja, od kojih je svako presvođeno
kubetom. Glavni ulaz u džamiju je vanredno dekorisan stilizovanim arabeskama,
ornamentikom, pozlatom i mramorom. Originalna dekoracija džamije je zbog oštećenja i
požara restaurirana 1775. godine. Bila je ponovo teško oštećena u požaru 1879. godine, a
restauracija je, s velikim odmacima od originalnog orijentalnog stila, urađena 1886. godine.
Današnja dekoracija džamije je potpuno nova i urađena je tokom 2001. i 2002. godine. Za
vrijeme opsade Sarajeva, Begova džamija je pogođena sa više od 100 minobacačkih i
topovskih projektila 3. Pored istinske ljepote same građevine, u kojoj se ogleda sva raskoš stila
ranocarigradske arhitektonske škole, ne može proći nezapažena ni ljepota šadrvana (javne
česme u džamijskom dvorištu), gdje su vjernici mogli uzeti abdest (pranje prije molitve), a
putnici – namjernici utoliti žeđ. Nekada je u dvorištu džamije postojala i muvekithana
(opservatorij) u kojoj se na osnovu preciznih tehnika i instrumenata određivalo tačno vrijeme
molitvi. U njoj su radili muvekiti koji su morali odično poznavati matematiku, astrologiju i
astronomiju. Danas je na tom istom mjestu, u spomen na sarajevske muvekite, postavljen
ekran, koji očitava vrijeme molitve po srednjeevropskom vremenu. U dvorištu džamije, u
sjenci stoljetnih lipa, nalaze se i dva turbeta (nadgrobni spomenici u obliku manjih kupola), u
kojima su ukopani Gazi Husrev-beg i njegov prijatelj Murad-beg Tardić 4.

Slika 1: Gazi Husrev begova džamija Slika 2: Enterijer Gazi Husrev begove džamije

2 Sabira Husedžinović – Graditeljstvo Bosne i Hercegovine kroz stoljeća, Sarajevo

3 https://sarajevo.co.ba/sarajevo-kroz-vijekove/gazi-husrev-begova-dzamija/ 16.11.2021.
4 https://sarajevo.travel/ba/tekst/gazi-husrev-begova-dzamija/84 16.11.2021

4
 1.2 Prostorni okvir

Slika 3. Položaj Begove džamije u gradu

Gazi Husrev begova džamija nalazi se u Sarajevu, u općini Stari grad. Nezaobilazna je
turistička atrakcija i mjesto susreta muslimana u srcu Starog grada. Frontalni zidovi oko
Begove džamije su u ulici Sarači, koja se nadovezuje na ulicu Ferhadija i spaja se sa
Baščaršijom. Dvorište Gazi Husrev begove džamije okruženo je uskim starogradskim ulicama
čije fasade čine brojni dućani.

1.3. Vremenski okvir

Na urbani razvoj Sarajeva uticala je povoljna politička situcija u Osmanskom carstvu. Naime,
pomjeranje granica Bosanskog sandžaka prema sjeveru i zapadu na račun ugarskih posjeda
u Bosni doprinijelo je općoj stabilizaciji u unutrašnjosti, te su bili stvoreni uvjeti za brži razvoj
gradskih naselja.

Broj mahala u gradu, što je najbolji pokazatelj urbane razvijenosti jednog islamsko-
orijentalnog grada, pokazuje da je Sarajevo baš u XVI. stoljeću bilo na vrhu svog urbanog
razvitka. Da se Sarajevo najintenzivnije razvijalo u XVI. stoljeću pokazuje i podatak da je
početkom XVII. stoljeća bio već izgrađen gotovo sav prostor koji je sačinjavao gradski teritorij
do početaka austrougarske okupacije.

Najmnogobrojniji objekti podizani tokom XV. i XVI. stoljeća su džamije. Pored njihove osnovne
uloge kao sakralnih i kulturno-prosvjetnih objekata, džamije su predstavljale i centre mahala
koje su nosile imena osnivača džamije. Bili su to visoki funkcioneri osmanske vlasti, bogati
trgovci i zanatlije, kao i drugi građani Sarajeva. Većina tih Ijudi, pa i visokih funkcionera, bili su
porijeklom iz Bosne, a neki su bili i u rodbinskim vezama sa carskom kućom. Kao i ostali objekti
islamske arhitekture, džamije su građene kao zadužbine pojedinaca.

Ustanovljavanjem vakufa omogućavala se ne samo izgradnja džamije, nego i njeno

funkcioniranje. Inače, vakufi su odigrali veoma značajnu ulogu u razvitku Sarajeva.

5
Vakufska sredstva koja su ulagana u izgradnju grada bila su impozantna. Ipak, najznačajnija
arhitektonska ostvarenja nastala su u XVI stoljeću.

Svako doba ostavljalo je svoje spomenike, no, ipak, u dugoj povijesti Sarajeva, nikad u
kraćem vremenu nije nastalo toliko kulturno-povijesnih spomenika koliko u četvrtom deceniju
XVI. stoljeća. Preciznije, riječ je o vremenskom rasponu od 1529. godine, kada je tadašnji
bosanski namjesnik Gazi Husrev-beg počeo graditi svoje zadužbine, pa negdje do
1543./1544. godine, kada su završeni posljednji objekti koje je on utemeljio 5.

1.4. Tematski okvir

S obzirom na vrijeme nastanka grada, većina objekata, prije svega vjerskih, građena je u
klasičnom osmanskom stilu, osim manjeg broja koji je građen u ranocarigradskom stilu. Isto
tako ne smije se zaboraviti da se zlatno doba Sarajeva iz 16. stoljeća podudaralo sa
renesansnim razvojem evropskih gradova. Taj paralelizam je uočljiv kod historijskih opisa koji u
smislu bogatstva i razvijenosti, porede Sarajevo sa poznatim evropskim gradovima. Staro
Sarajevo se dijelilo na dva dijela: čaršiju, u kojoj je bilo središte privredne, javne i upravne
službe i stambenu zonu, podijeljenu u više manjih mahala. Čaršiju je sačinjavala gusta mreža
manjih ulica, u kojima su bile smještene zanatske radnje 6. U Sarajevu su se tada razvijali
zanati kao što su: kujundžijski, kazandžijski, kazazski, sabljarski, terzijski, mudželistski i dr, a ono
što je ostalo kao genius loci tog perioda jesu nazivi ulica koji I dan danas nose nazive zanata
koji su u to vrijeme bili formirani u zanatskim radnjama u Starom gradu.

1.5. Ciljevi istraživanja

 Begova džamija kao dio Gazi Husrev begove zadužbine

 Velika stradanja džamije, restauracija i komparacija sa današnjim izgledom

5 http://old.kons.gov.ba/main.php?id_struct=6&lang=1&action=view&id=2897 16.11.2021.
6 Hamdija Kreševljaković, ESNAFI I OBRTI u starom Sarajevu, Sarajevo

6
 1.6. Dosadašnja istraživanja

Begova džamija najznačaniji je objekat osmanske arhitekture izvan teritorija današnje Turske.
U prilog tome govori i nekoliko činjenica. Za razliku od ostalih osvojenih područja, gdje je već
postojala razvijena islamska arhitektura, kao u Siriji ili Egiptu, na Balkanu nije postojalo ništa
slično. Zbog toga osmanska arhitektura nikada nije došla do izražaja u pomenutim zemljama,
ali zato jeste na našem području. Da je Begova džamija građena u svoje vrijeme u Istanbulu,
bila bi jedna od najvećih istanbulskih džamija, a to bi ostala sve do danas.

Kada je riječ o šteti koju je ovaj objekat pretrpio u periodu opsade Sarajeva, sama činjenica
da je džamija pogođena s velikim brojem projektila razne vrste govori o ratnoj sudbini Gazi
Husrev-begove džamije. Iako je obnova džamije obavljena na pravi način, vidljivi su
određeni propusti pri obnovi enterijera.

Džamija je pogođena sa nekoliko desetaka projektila. Što se tiče obnove, ona je urađena na
pravi način, problem je bila njena obnova u enterijeru; tačnije, intervencije na zidnom
slikarstvu. Prije rata postojao je slikarski sloj iz perioda Austrije. On je prekrečen i vjerovatno na
taj način uništen. Tako su izgubljene zidne kaligrafije našeg poznatog kaligrafa Rakim
ef. Islamovića (sačuvane su samo dvije na portalu i nekoliko u Gazi Husrev-begovom turbetu,
u kojem je sačuvan dekor iz austro-ugarskog perioda).

Međutim, puno toga još nije originalno na Begovoj džamiji. U vrijeme gradnje nije postojala
bijela fasada na vanjskim zidovima, bio je samo kamen, kao što je danas na Ali-pašinoj
džamiji. Osmanlije nisu stavljale fasade sve do polovine 19. stoljeća. Isto tako, nedostaje skoro
pola prozora na tamburu ispod kupole, koji su vremenom zazidani.

Posebnost Gazi Husrev-begove džamije ogleda se i u tome da je ona specifična u odnosu na

druge džamije u Bosni i Hercegovini i ostatku Balkana. Ono što posebno izdvaja ovu džamiju
u odnosu na druge je i visina kupole, koja iznosi čak 24 metra, što je veoma rijetka pojava na
drugim džamijama.

Što se tiče sličnosti s drugim džamijama u Bosni i na Balkanu, ona je jedna od rijetkih
s razvedenim unutrašnjim prostorom. To još ima samo Ferhadija u Banjoj Luci, kao i pojedine
džamije u Makedoniji, možda i neka u Bugarskoj i Grčkoj. Izdvaja je i to što je građena u
ranocarigradskom stilu, za razliku od skoro svih ostalih bosanskih džamija s kupolama, koje su
građene u klasičnom stilu. Izdvaja je i veličina. Visina kupole je nešto preko 24 metra. U
unutrašnjosti, u uglovima džamije, nalaze se posljednje velike kompozicije stalaktitskog ukrasa
u osmanskoj arhitekturi. Poslije Begove džamije one nikad neće biti ponovljene u toj mjeri, bilo
gdje 7.

7 https://balkans.aljazeera.net/teme/2018/7/6/begova-dzamija-najznacaniji-objekat-osmanske-arhitekture-izvan-
turske, 16.11.2021.

7
 1.7. Metodologija istraživanja

Metode koje su odabrane za pisanje ovog rada su deskriptivna metoda i metoda analize.

Metoda deskripcije je postupak jednostavnog opisivanja ili očitavanja činjenica, procesa i

predmeta u prirodi i društvu te njihovih empirijskih potvrđivanja odnosa i veza, ali bez
znanstvenog tumačenja i objašnjavanja. Deskriptivna metoda je upotrijebljena prilikom
komparacije Begove džamije sa drugim džamijama građenih u Istanbulu u to vrijeme.

Metoda analize je postupak znanstvenog istraživanja raščlanjivanjem složenih pojmova,

sudova i zaključaka na njihove jednostavnije sastavne dijelove i elemente. Analiza je
postupak mišljenja u kretanju od posebnoga k opštem ili izvođenje teorema iz aksioma po
utvrđenim pravilima.

Pored navedenih metoda, za izradu rada korišteni su razni izvori: knjige, internet I stanje na
terenu.

8
2.0. RAZRADA I DISKUSIJA

2.1. Gazi Husrev-beg, Sarajevski vakif (1480. – 1541.)

2.1.1. Drugi pravi osnivač Sarajeva

Bosanski sandžak-beg Gazi Husrev-beg došao je za bosanskog namjesnika 1521. u Sarajevo i

odmah su počeli njegovi veliki građevinski poduhvati. Po svojim građevinama i vakufima koje
je ostavio za izdržavanje svojih zadužbina, Gazi Husrev-beg je najveći i najznačajniji legator u
Bosni i Hercegovini.

Gazi Husrev-beg (Serez, Grčka,1480 – Kući, Crna Gora, 1541) je bio sposoban vojni strateg i
smatra se najznačajnijim namjesnikom osmanske Bosne. Rođen je u Serezu (Egejska
Makedonija) gdje mu se otac nalazio kao sandžak-beg, namjesnik. Otac mu Ferhat-beg bio
je rodom iz Bosne, dok mu je majka bila turska princeza Seldžuka, kćerka sultana Bajazita II,
pa je Gazi Husrev-beg po ocu porijeklom iz ovih krajeva, a po majci je vezan za osmansku
sultansku familiju.

Husrev-beg je još kao malo dijete ostao bez oca koji je poginuo 1486. godine u bici kod
Adene kao vojskovođa Bajazita II boreći se protiv egipatskog sultana Kaitbaja. Majka mu je
također rano umrla i pokopana je u zasebnom turbetu pokraj koga je kasnije podignuto i
turbe njenog oca sultana Bajazita II.

2.1.2. Graditelj Sarajeva

Gazi Husrev-beg je ratovao protiv Mlečana, Mađara i ostatka Bosanskog kraljevstva koje se
bunilo protiv Osmanlijskog carstva. Za manje od tri godine osvojio je Knin, Skradin i Ostrovicu.
Nakon ratnih uspjeha, Gazi Husrev-beg je odlukom carskog divana imenovan bosanskim
sandžak-begom. Pod njegovim vodstvom Osmanska vojska je brzo napredovala. Gazi
Husrev-beg je osvojio utvrđene gradove Greben, Sokol, Jezero, Vinac, Vrbaški Grad, Livač,
Karmatin, Bočac, Udbinu, Vranu, Modruč i Požegu. Istaknuo se u mnogim važnim osvajanjima
u Dalmaciji, Slavoniji, Hrvatskoj i Ugarskoj.

Osim vojnih uspjeha, imao je ogroman uticaj na razvoj Bosne, naročito grada Sarajeva.
Upravo je on u Sarajevu sagradio najveće i najvažnije sakralne i profane objekte. Obnovio je
Carevu džamiju i izgradio čuvenu Gazi Husrev-begovu džamiju, biblioteku, medresu, sahat-
kulu, bolnicu, bezistan i mnoge druge poznate zgrade. Sarajevo je transformisao iz kasabe u
bogat grad s razvijenom trgovinom i zanatstvom. Gazi Husrev-beg je izgubio život u bici u
Crnoj Gori 1541. godine. Njegovo tijelo je preneseno u Sarajevo i sahranjeno u haremu
njegove džamije, a iznad vrata na turbetu piše: “Neka svaki dan milost Božija i blagoslov na
njeg pada”.

Gazi Husrevbeg, drugi pravi osnivač Sarajeva, došao je za bosanskog namjesnika 1521.
godine i ostao, s malim prekidima, do smrti. U međuvremenu, od osvajanja Vrhbosne od
Turaka, pa do dolaska Gazi Husrevbegova, Vrhbosna je izrasla u kasabu i u tom vremenu tu
je nastalo sedamnaest mikroregiona (mahala) i isto toliko džamija. Osim toga, podignuta je

9
banja (hamam), karavansaraj. tri tekije i medresa (Firuzbegova, 1508. godine). Obično uz
svaku džamiju, zapravo u svakoj mahali, bio je i po jedan mekteb.

Gazi Husrevbeg je odrastao i odgojen na carskom dvoru. Prije dolaska u Bosnu bio je
namjesnik Smederevskog sandžaka, a obavio je i nekoliko diplomatskih misija u ime sultana
na dvorovima nekih evropskih vladara. Kada je došao u Sarajevo, odmah su počeli njegovi
veliki građevinski poduhvati u ovome gradu, usprkos stalnom vojevanju koje je vodio u
susjednim državama. Po svojim građevinama, koje je podigao u Sarajevu i nekim drugim
mjestima Bosne, i vakufima koje je ostavio za izdržavanje svojih zadužbina, Gazi Husrevbeg je
najveći i najznačajniji legator u Bosni i Hercegovini.

Husrev-beg je svoje prvo zaduženje dobio kao diplomata. Dodijeljen je kao pratnja svome
daidži careviću Mehmedu koji je 1503. godine postavljen za krimskog namjesnika sa
sjedištem u gradu Kefi. Kao izaslanik carevića Mehmeda išao je na ruski dvor gdje je sa ruskim
knezom, kako u svojoj povijesti Bosne navodi Salih-ef Muvekit “sjedio za istom sofrom”. Kako
već 1504. umire carević Mehmed, Husrev-beg je iz Kefe premješten za beglerbega u
pokrajinu Skenderiju sa sjedištem u Skadru. Vitešku titulu gazija, odnosno heroj, koja se davala
istaknutim osmanskim ratnicima i junacima zbog vojničkih uspjeha i hrabrosti, stekao je 1521.
godine prije dolaska u Bosnu, zbog zasluga u osvajanju Beograda.

Slika 4. Portret Gazi Husrev bega

10
 2.1.3. Uvakufljenje

Uvakufljenjem se čovjek svojom voljom odriče svoga imetka i zavještava ga za opću

dobrobit i za sva vremena. Uvakufljenjem se imetak stavlja van svakog prometa koji ga može
skrnaviti. Tako je Gazi Husrev-beg za izdržavanje svojih hajrata uvakufio silan imetak u Bosni i
Rumeliji. To nam svjedoče njegove tri vakufname pisane novembra 1531., januara 1537. i
novembra 1537. godine. Imetak u Bosni stekao je sam Husrev-beg, a onaj u Rumeliji je
naslijedio od oca Ferhat-bega. Potvrđujući ovaj islamski princip preporučen od Muhammeda
a. s., da je imetak najbolje zavještati tako da formira trajno dobro, Gazi Husrev-beg je, u
svojoj vakufnami iz 1531. godine između ostalog napisao:

“Svakog umnog i razboritog čovjeka će se dojmiti da je ovaj svijet prolazan i zavičaj dosade i
nesreća. Nije svijet ni kuća ni stan on je tek prolaz, kroz koji se ulazi u kuću spasenja ili pakao,
a za to je pametan onaj, koji se na ovome svijetu ne prevari, koji mu ne vjeruje, koji ga ne
gleda ljubavnim očima, te mu se ne prilagodi. Sretan je onaj čovjek koji na sebi priliku uzima
te današnji dan na jučerašnji primjeni i koji, čekajući vrijeme smrti, u svome radu ne pogriješi.
Dobra djela gone zlo, a najuzvišenije od dobrih djela je milodar, najuzvišeniji milodar je onaj
koji ostaje zauvijek, a od dobrotvornih djela opet je najljepše ono koje jest, odnosno koje će
se trajno ponavljati. Jasno je, da je od trajnih dobrotvornih djela najdulje zajamčeno
dobročinstvo vakuf. Dok je svijeta i vijeka korist vakufa ne prestaje niti se njegovo djelovanje
do Sudnjega dana završava.” (Prva vakufnama, novembra 1531. godine). Prva Gazi Husrev-
begova vakufnama je pisana za džamiju, imare i hanikah.

Druga vakufnama iz 1537. godine pisana je za Kuršumliju medresu. Od ostatka novčanih

sredstava nakon izgradnje medrese nabavljene su tada najpoznatije knjige i osnovana
biblioteka, a trećom vakufnamom iz 1537. godine je uvakufljena dodatna imovina za
izdržavanje džamije. Ove tri vakufname predstavljaju dokumente koji čine pravni osnov
formiranja Gazi Husrev-begovog vakufa kao jedne do u detalje organizovane složene
institucije. Ove vakufname također predstavljaju, gledajući iz ugla savremenih propisa, sve
neophodne pravilnike potrebne za funkcionisanje bilo koje savremene organizacije. Zbog
ovoga je Gazi Husrev-begov vakuf specifičan kao institucija kod koje su pri njenom formiranju
opisana sva radna mjesta. Opisane su sve djelatnosti koje treba da se izvršavaju u vakufu kao
i objekti u kojima su uspostavljene pojedine djelatnosti. Džamija i funkcije vezane za džamiju,
Medresa i funkcije medrese u oblasti obrazovanja, Hanikah (škola za derviše) i ibadeti koji se
obavljaju u hanikahu, Imare i musafirhana (humanitarna kuhinja i prenoćište) sa obavezama
i načinom rada.

Gazi Husrev-begova džamija ili samo Begova džamija u Sarajevu je zbog svoje veličine i
privlačnosti jedan od najznačajnijih spomenika sakralne islamske arhitekture na Balkanu.
Izgrađena je 1530 (937. po hidžri). Projektovao je Ajem Esir Ali iz Tibrisa, jedan od najvećih
istanbulskih arhitekata, a gradili su je dubrovački majstori. Džamija je kvadratnog oblika, sa
kupolom prečnika 13 i visinom od 16 metara. Na nju se nadovezuju manje kupole i
polukupole. Interijer džamije zrači nesvakidašnjom umjetničkom atmosferom. Uz džamiju se
nalazi šadrvan, čija voda služi za ritualno umivanje prije molitve. Današnji oblik s kupolom
datira iz 1893. godine. Od 1530. je na istom mjestu stajao bunar. U sjeni džamije i stoljetnih lipa
su dva turbeta, u kojima je 1541. ukopan Gazi Husrev-beg i njegov zatočenik i kasnije prijatelj,
dalmatinac Murad-beg Tardić, gazijin vojvoda, a kasnije sandžak-beg i prvi upravitelj Gazi
Husrev-begovog vakufa.

11
Nedaleko od džamije je sahat-kula i medresa. U 16. vijeku kada je izgrađena, Begova
džamija je predstavljala objekat od izuzetne važnosti za urbani razvoj Sarajeva i jedan je od
najznačajnijih objekata iz bogate ostavštine Gazi Husrev-bega. To je prva džamija u svijetu
koja je dobila električno osvjetljenje 1898. godine.

Godinu poslije džamije sagrađen je mekteb u haremu, a preko puta Hanikah. Godine 1537.
napisana je vakufnama za medresu, za čije je podizanje Husrevbeg uvakufio sedam stotina
hiljada dirhema. Svoju medresu, koja je za vrijeme turske vladavine bila najznačajnija
prosvjetna ustanova u Bosni i Hercegovini, Husrevbeg je namijenio na ime svoje majke
Seldžuke, po kojoj se medresa i zvala Seldžukija, a po olovnom krovu, Kuršumlija.

Medresa je, s malim prekidima, radila od svog osnivanja do dana današnjeg. Husrevbegovu
vakufu pripada sahat-kula, za koju se ne zna je li podignuta za njegova života ili kasnije, zatim
muvekithana, u dvorištu džamije, koja je podignuta 1859. godine. Iz sredstava Husrevbegova
vakufa otvorena je u Sarajevu 1866. godine i vakufska bolnica, koja je radila sve do izgradnje
Državne bolnice u Sarajevu 1882. godine.

Za izdržavanje ovih objekata Husrevbeg je uvakufio oko dvije stotine dućana u sarajevskoj
čaršiji, velike komplekse zemlje u okolini Jajca i šume u Tešnju. Isto tako, ostavio je vakufe u
Serezu kao i gotova novca koji se je izdavao na rebah (priplod). I prihodi od bezistana,
hamama i hanova trošili su se za izdržavanje ovih objekata.
Vakufnamom o svojoj medresi Husrevbeg je predvidio da: “Što preteče od troškova za
gradnju, neka se za to kupi dobrih knjiga, koje će se upotrebljavati u spomenutoj medresi, da
se njima koristi ko bude čitao i da iz njih prepisuju oni koji se bave naukom.”

Gazi Husrevbegova biblioteka u Sarajevu prva je biblioteka za koju pouzdano znamo kada je
osnovana (1537.). Međutim, nije se mogla zamisliti ni jedna medresa bez svoje biblioteke, jer
ako ništa drugo, učenici su morali sebi prepisivati potrebne udžbenike, a to su mogli raditi
prvenstveno iz knjiga, koje je škola posjedovala. Prema tome, starija biblioteka u Sarajevu
bila bi ona koja se nalazila u Firuzbegovoj medresi. Prije je spomenuto da je i po džamijama i
mektebima moralo biti knjiga kojima su se zainteresirani služili. Sve do 1863, koliko se do danas
zna, Biblioteka je ostala u sklopu Kuršumlije medrese. Te je godine, na poticaj Topal Osman-
paše, guvernera Bosne, uprava Gazi Husrev-begova vakufa dogradila jednu veću prostoriju
uz Begovu džamiju ispod munare. Tu je Biblioteka preseljena iz Medrese i ostala do godine
1935, kada je smještena u prizemne prostorije zgrade sarajevskog muftijstva pred Carevom
džamijom. To je urađeno jer su dotadašnje prostorije postale tijesne s obzirom da se knjižni
fond Biblioteke iz dana u dan množio, a i broj posjetilaca je bivao sve veći. Nekoliko godina
poslije oslobođenja, Biblioteka se proširila i na katu same zgrade. Kasnije se ukazala potreba
ponovnog proširenja prostorija Biblioteke, pa su njene upravne i poslovne prostorije smještene
u zgradi bivšeg Ulema medžlisa, također pred Carevom džamijom, a cijela zgrada bivšeg
muftijstva je upotrijebljena za smještaj knjižnog fonda. S obzirom na porijeklo rukopisa ove
Biblioteke, odnosno gdje su sve oni nastali – pisani i prepisivani, možemo utvrditi da ih ima iz
raznih krajeva islamskog svijeta, a osobito iz pojedinih velikih i značajnih centara kao iz Meke,
Medine, Kaira, Bagdada, a naročito Istanbula. Ovi rukopisi, ponekad i unikati ili rariteti,
dospijevali su u naše krajeve na razne načine: trgovinom, odlaskom na hadž naših ljudi, a
osobito su ih donosili oni koji su u tim centrima bili na naukovanju, pa tako imamo i djela naših
ljudi pisana i prepisivana u spomenutim i drugim mjestima 8.

8 https://hamdocamo.wordpress.com/2012/08/19/gazi-husrev-beg-sarajevski-vakif-1480-1541/ 16.11.2021.

12
 2.2. Velika stradanja

Prvi događaj koji bilježi historija, a mogao je prouzrokovati stradanja džamije, je svakako onaj
iz 1697. godine kada je stradao čitav grad. Naime, to je period kada, do tad prosperitetno,
Osmansko carstvo definitivno počinje padati, vidno oboljelo od korupcije i drugih tumora koji
su simptomi dekadencije. Nakon što je druga opsada Beča 1683. godine neslavno prošla,
Habsburzi u alijansi sa Vatikanom i Venecijancima (Mlečanima), finansiraju, organiziraju i
realiziraju seriju vojnih ekspedicija u dubinu osmanske teritorije. Eugen Savojski, Francuz,
malehan rastom, iz plemićke porodice Savoja, biva sa podsmijehom odbijen za vojnu službu
kod francuskog kralja pa je odbjegao u službu Habsburzima. Nakon što se istakao na odbrani
opsjednutog Beča, postaje komandantom koji predvodi navedene vojne ekspedicije.

Do tog vremena putopisci koji posjećuju Sarajevo opisuju grad sa bogatim i raznovrsnim
tržnicama, ugodnim i lijepim kućama rajskih vrtova i voćnjaka, te zdrave i živahne vode u
obilju. Ovi opisi idu do te granice da kod zapadnjaka nailazimo na primjere opisa: "rajskog
grada", "Damaska Evrope", "grada zlatnih kupola". Evlija Čelebi navodi da je Sarajevo
najljepši grad Osmanskog carstva poslije Istanbula, a on je ovo Carstvo zaista prešao uzduž i
poprijeko, te iako je znao da pretjeruje, ovakvo poređenje u opisima drugih gradova izgleda
nije ponovio. Dakle, Sarajevo za navedenu alijansu prije svega znači bogatstvo i prosperitet
Osmanlija tj. islama u srcu kršćanske Evrope. Stoga je sasvim normalno da je Savojski imao
nalog da usredsredi razaranje upravo na, za ovu alijansu, neprijateljske simbole, a kako u
gradu nema objekata iz tog vremena koji u svojim zidovima ne nose tragove ovog razaranja,
stiče se utisak da je grad u cijelosti bio tumačen kao neprijateljski simbol. U svakom slučaju,
Sarajevu je nanesen udarac koji ga je zauvijek promijenio, a ovim vojnim kampanjama su
Osmanlije bili primorani potpisati Karlovački mir 1699. godine.

Ovaj period čovječanstva karakterizira razvoj vatrenog oružja, a posebno dalekometne

artiljerije čija prednost u vojnoj strategiji postaje presudna u bitkama, a hrabrost i vještina
lepršavih vitezova sa sabljama ostaje pobjedonosna samo u epskim ispjevavanjima. Ovaj
novi momenat otkriva bitnu stratešku slabost Sarajeva koje je skoro u potpunosti bilo
osvojeno. Tako su Savojine trupe danima ubirale ratni plijen, dok je otpor Sarajlija muku
mučio koncentriran na Vratniku i oko Bijele tabije 9.

9 Nihad Čengić, Begova džamija kao djelo umjetnosti, Sarajevo, str. 44

13
 2.3. Originalni elementi džamije i njihova obnova

2.3.1. Mihrab

Mihrab je orijentacioni element u džamiji koji indicira pravac kible. Simbolički je doživljen kao
prolaz ili vrata između "ovog" i "onog" svijeta (dunjaluka i ahireta). Ovo nam objašnjava
mnoge analogije koje obično pronalazimo između portala i mihraba. Obje arhitektonske
forme su pravougaona ispupčenja sa neizbježnim mukarnasima i veoma često su, skoro u
potpunosti, estetski identični. Kako niša portala završava sa ulaznim vratima, a niša mihraba
je zatvorena poput pećinske niše i simbolizira duhovni portal, tako molitveni prostor džamije
postaje međuprostor, mjesto mira, "ničija zemlja" na granici svjetova.

Mihrab Begove džamije je, nedvojbeno, remek-djelo na kojem se jasno prepoznaje rafinirana
kreativnost neimara, koja je do maksimuma iskoristila hromatske i ritmičko-kompozicione
estetske kapacitete breče, kreirajući ga, poput kolaža od kamena, u stilski veoma zrelu formu
mihraba. Na njemu se najbolje prepoznaje spoj kreativne zrelosti projektanta i prirodne
nadarenosti realizatora.

Mihrab Begove džamije djeluje nešto zdepastije zbog masivnih proporcija koje ga
karakteriziraju i čine da je u ekvilibriranom akordu sa okruženjem. Također, djeluje kao
odsječen u prizemlju, jer njegov stilobat tj. postolje ostaje potopljen u pod, a ovom doprinosi i
drveni stepenik koji dodatno podiže horizontalu poda za desetak cm duž zida kible. Baza na
koju se oslanja mihrab svojim postoljem je od sedre, što zaključujemo po fotografiji koja
dokumentira pripremne radove na podu.

Slika 5. Baza od sedre na koju se oslanja postolje od breče, a zatamnjeno prizemlje niše obilježava granicu koju
skriva drveni stepeni

Konstruiran je sa više od četrdeset blokova breče različite veličine, razigranog i varijabilnog

hromatskog spektra. Mukarnasi su od oniksa (grč. опух - nokat, konkrecionalni krečnjak boje i
prozirnosti sličan noktu), impresivno precizne obrade. Zadivljuje pogled sa poda koji nam
otkriva bistru geometrijsku ritmičnost koja sa sedam krakova, u pet redova (stepenika), kao
da ilustrira kristaliziranje materije u unutrašnjosti vrha semisferne mihrabske niše. Kompozicija
mukarnasa je uokvirena pozlaćenim olovnim okvirom oble profilacije.

14
 Slika 6. Mukarnas mihraba

Gornji horizont mihraba završava formom krune koja se uzdiže ispred zida vizuelno ezaltirajući
mihrab u visinu. Također, kao mukarnasi, i kruna mihraba je komponirana na bazi sedam
krakova floralno razigrane forme koja podsjeća na okvire perzijskih minijatura.

Slika 7. Kruna mihraba

Ovakvi kameni mihrabi su izuzetno rijetki za naše područje pa i šire. Uspoređen je sa

desetinama raznih kamenih mihraba i nije nađen nijedan od istog kamena, niti sličnog
kompozicionog rješenja. Mnogi mihrabi od mermera su monohromi, a oni polihromi su
kameni kolaži više vrsta mermera karakterističnih boja i rijetki su, a susrećemo ih u najistočnijim
zonama osmanske teritorije. Mihrabska kruna, kao element, je jedan od načina kojim se
završava gornji horizont nižih mihraba. Obično mihrabi koji su izduženiji i viši u gornjem dijelu
završavaju na dvije vode ili ravno.

Prije konzervatorsko-restauratorskog interventa, mihrab Begove džamije je bio izuzetno

taman zbog začađenosti i višeslojnog lakiranja u različitim obnovama, a mukarnasi su u više
navrata bili prebojeni različitim hromatskim rješenjima. Konsolidiran i plombiran je samo u vrhu
i desnoj strani krune. Kombiniranim hemijsko-mehaničkim čišćenjem, uz posebne poteškoće
na mukarnasima, razaznali smo i otklonili dva bojena sloja. Prvi je bio tzv. austrougarski kojeg
su karakterizirali fals-zlato od mesinganih listića i dominacija plave boje na preparativnom
sloju od gipsa u zoni kaligrafija. Drugi sloj pripada neoklasičnoj obnovi i izveden je masnim
bojama u kombinaciji plave, oker i bijele, sa dodatkom intervenata zlatne boje.
Otklanjanjem ovih slojeva otkriven je lijep oniks koji je, prirodom svog izgleda, daleko
kompatibilniji sa brečom. Tako su na mukarnasima otkriveni autentični interventi zlatom
direktno lijepljenim na kamen, sa uravnoteženim bojenim interventima koji su samo
konzervirani. U podnožju mukarnasa su u reljefu rekonstruirane uobičajene kaligrafije
mihraba, na način da se uklapaju u cjelinu, a pažljivi posmatrač će primijetiti da su
sukcesivan intervent. Na stubićima oko rekonstruiranih kaligrafija u ulozi okvira, ostavljeno je
hromatsko rješenje neoklasične obnove kao svjedočanstvo tog dekora. Tri globalne cjeline
kompozicije mihraba su obrubljene zlatnom linijom koja je rekonstruirana na osnovu
identificiranih ostataka originalnog zlata u porama kamena. Na lijevom oblom rubu

15
mihrabske niše, odnosno tore, (u njenom gornjem dijelu) na neuočljivom mjestu prema
unutrašnjosti, precizno je uklesan mali elif. Taj elif bi mogli protumačiti kao neku vrstu potpisa
ili izraz autorove bogumilnosti, te smjestiti u onaj procenat mistike koju ovakvi objekti uvijek
posjeduju. Da je ovaj mihrab pravo remek-djelo nije novost, s obzirom da još Kreševljaković to
naglašava u svojim studijama o Begovoj džamiji 10.

Slika 8. Mihrab prije restauracije (lijevo) i mihrab nakon restauracije (desno)

2.3.2. Minber

Minber (lat. pulpitum, propovjedaonica, uzvišeno mjesto za propovjednika) se nalazi desno tj.
zapadno od mihraba i po svom konceptu je jednoosobno stepenište koje vodi na
natkriveno, uzvišeno mjesto. Na počasnom, odnosno, najuzvišenijem mjestu, na rahlama stoji
otvoren Kur'an, a sa nižih nivoa stepeništa, petkom u sklopu džume, te za oba Bajrama, drži
se vaz.

Prije konzervatorsko-restauratorskog interventa, minber Begove džamije zatičemo

prefarbanim masnom bjelkastom bojom, tako da se samo na nekim dijelovima vidio zaprljan
kamen, a krov, kojim je natkriveno počasno mjesto, bio je prefarban oker bojom. Ро
kompozicionoj osnovi minber je jednostavno trougao vertikalom naslonjen na kiblu, koji u dnu
počinje portalčićem, a završava malom kulom sa šiljatim koničnim krovom koji natkriva
počasno mjesto. Na stepenište se stupa kroz dvokrilna vrata ugrađena u kameni luk, nad
kojim je u reljefu kaligrafski natpis prvog šarta, a vrh iznad natpisa završava floralnom formom
tzv. istanbulskog ljiljana. Ovaj portal minbera je toliki da se čovjek mora sageti pri ulasku, a
stariji ljudi će uz osmijeh reći da to nije nimalo slučajno. Ograda koja prati stepenište je
ukrašena mnoštvom prosječenih formi heksagrama i ezagona. Stepenište završava počasnim
mjestom i oko njega se uzdižu četiri kamena stuba koja drže akutne tj. tzv. prelomljene
orijentalne lukove, na kojima je osmougaona osnova koničnog krova; on završava alemom,
te to ostavlja dojam male bajne kule. U horizontalnoj bazi minbera, sa istočne strane ispod
stepeništa su tri niše u pravougaonim okvirima, sa sinusoidnim orijentalnim lukovima, posebne
izvijenosti, koji završavaju malim špicem, analogno rješenju na pravougaonoj osnovi munare.
Srednja niša je otvorena i spaja se sa nišom na zapadnoj strani.

10 Nihad Čengić, Begova džamija kao djelo umjetnosti, Sarajevo, str. 63-67

16
Zapadna niša je jedina na toj strani minbera i velika je toliko da se u njoj može šćućuriti
čovjek, pa na njenim stranama nalazimo male fragmentarne tragove spontanih zapisa od
kojih je spominjanje Boga najučestalije. Ispod počasnog mjesta je prolaz koji završava lukom
od breče kroz koji imam nastupa pred početak namaza. Zapadna strana minbera je ujedno
jedini diskretni kutak džamije.

Slika 9. Istočna strana minbera 2000. godine (lijevo) i minberfrontalno 1932. godine (desno)

Čišćenjem na istočnoj strani, sa baze i ograde je skinut jedan sloj masne boje (bjelkaste sa
oker okvirima) koji pripada interventu iz 1885. godine; zatim je otklonjen i drugi sloj, također
masne boje, sa početka XIX stoljeća, kojom je slikan bijeli mermer sivkastih venatura sa
obrubima boje zlata iz neoklasičnog perioda. Pod ovim slojevima je otkrivena osnova od
oniksa sa fragmentarnim ostacima zelene boje koja djeluje kao parcijalni sukcesivni intervent
i ne susreće se drugdje. Oniks je estetski vrijedan kamen fine obrade, prisutan samo na
glavnoj, odnosno, istočnoj strani, pa je ovim čišćenjem rekuperiran. Na zapadnoj tj. skrivenoj
strani, na kojoj je kamen grube obrade presvučen tankim slojem čok maltera, otkriveni su
većinom tragovi zelenog sloja i nekoliko veoma malih fragmenata slikarstva iz 1755. godine,
pa su isti konzervirani i ostavljeni kao sonde na zelenom sloju, koji je također rekuperiran. Ovaj
zeleni sloj, karakterizira esencijalna bijela traka koja uokviruje luk niše i na vrhu završava
trolisnom floralnom formom. Otklanjanjem sukcesivnih bojenih slojeva sa istočne strane tj.
glavne strane minbera, otkrivena je ograda od kamena pješčara arenara, sa crvenom minio
bojom u unutrašnjosti, prorezanih zvjezdastih i drugih ornamentalnih formi. Također je otkriven
bojeni okvir ograde od zelene zemlje i minio crvene, tako da crvena boji oblu, a zalena
ravnu profilaciju okvira ograde. Kamen je ostavljen neobojen po frontalnoj površini, dok je
unutrašnjost ornamenata obojena crvenom. Tako crvena u unutrašnjosti zvjezdastih proreza i
u okviru ograde naglašava geometrijsku ritmiku ornamenta u kamenu pješčaru arenaru.
Međutim, spektakularitet takve upotrebe boje na kamenu dobija puni smisao tek otrivanjem
likovnog dekora na koničnom krovu kule minbera. Ovim najznačajnijim otkrićem
rekuperirana je jedna cjelina originalnog dekora džamije iz XVI stoljeća, za koji se vjerovalo
da je u potpunosti izgubljen. Do otkrića slikarstva na krovu kule minbera došlo se sondažnim
ispitivanjem koje uvijek prethodi zahvatima čišćenja, i pronađeno je mnoštvo bojenih slojeva,
od kojih su najstariji polihromi. Uzeti uzorak je analizirala hemičar-konzervator dr. Antonela
Tuci. Mikrofotografijom uvećan uzorak za 167 puta razjašnjava nam prisustvo četrnaest
slojeva koji su naneseni na krov osmougaone osnove.

17
Po ovoj analizi tumačimo da su slojevi 3 i 4 tragovi autentičnog slikarstva, dok je sloj 5
preparativni premaz za sloj 6 sa kojim čini trag slikarstva iz 1755. godine. Slojevi 7 i 8 pripadaju
nekom međuinterventu održavaj ućeg karaktera. Sloj 9 pripada neoklasičnoj obnovi sa
početka XIX stoljeća, a sloj 10 austrougarskoj obnovi iz 1885. godine. Posljednja četiri sloja su
periodična premazivanja održavajućeg karaktera.

Slika 10. Donja zona (lijevo) I gornja zona (desno) krova kitle u toku čišćenja

Zahvaljujući sloju prašine, originalno slikarstvo je očišćeno uspješno mehaničkim otklanjanjem

slojeva pomoću hirurških skalpela i strpljenja. Priroda konzervacijskog statusa materije nije
dozvolila raslojavanje ovih slojeva radi njihove bolje analize. Samo jedan manji fragment
prvog preslikavanja je djelimično raslojen i njegovom analizom ustanovili smo da je
analognih karakteristika dekora iz 1755. godine.

18
 Slika 11. i slika 11. Baza krova kule minbera prije retuširanja (lijevo) i nakon retuširanja (desno)

Čitav minber je kolaž različitih vrsta kamena sa različitim hromatskim i tehničkim

karakteristikama. Primjetna je i određena oskudnost u materijalu pri izgradnji, pa pojedini
ukomponirani dijelovi odskaču od jednoobraznosti. Međutim, to samo doprinosi šarmu koji
odiše dovitljivošću i nonšalantnošću, pa bez obzira na određene nejednakosti, sve se
harmonično uklapa.

Slika 12. Kula minbera nakon restauracije Slika 13. Osnovni dekor krova kule minbera

Vrata ulaza nisu originalna, ali pripadaju prvoj obnovi iz 1755. godine. Čišćenjem tri sloja
različitih prebojavanja sa vrata došlo se do potpuno očuvane autentične hromatike, koju
skoro da nije bilo potrebno retuširati, tako da je njihov izgled u potpunosti autentičan.
Procijenjeno je da su od dudovog drveta, a njihov geometrijski motiv i crveno crni kolorit je
omiljen u klasicizmu pa ga često srećemo. Minber Begove džamije je ovako rekuperiran u
svojoj autentičnosti što ga, po mnogo čemu, čini posebnim. Njegova kompozicija u osnovi
jeste jednostavna, staložena i prozračna, a njegove ornamentalne cjeline daju mu dženetski
šarm bajkovitog 11.

11 Nihad Čengić, Begova džamija kao djelo umjetnosti, Sarajevo, str. 67-75

19
 Slika 13. Vrata u toku čišćenja i portal minbera nakon restauracije

2.3.3. Mahvil

Mahvil je posljednji od fiksnih elemenata koji karakteriziraju enterijere velikih džamija. Za riječ
mahvil pronalazimo značenja: udruženje, društvo, zborište, sastajalište. Rasprostranjen je i
naziv musandara, međutim identično se nazivaju: drvene verande, drvene pregrade i ormari
orijentalnih kuća, hamama itd., stoga se više odnosi na drvene pregradne odjele malih
džamija, nego na namjenski mahvil. Kao arhitektonski element mahvil je uporediv sa coro,
uzvišenje ili galerija za grupu pjevača ili hor.

Mahvil Begove džamije je pravougaona platforma koja se jednom stranom oslanja o zid, a
sa preostale tri na niz od osam kamenih stubova. Dva stuba na uglovima su od bijelog
kamena, a preostalih šest od breče, razigranog kolorita i lijepih venatura. Samo je predzadnji
stub zapadno naštiklan tj. iz dva dijela, i povez je zakamufliran, dok su svi drugi od probranih
monolitnih komada. Stablo ili fusto svakog stuba je kvalitetne obrade, ravnog gabarita i
elegantnih proporcija. Na spojevima sa stopom i kapitelom su bronzani prstenovi uobičajene
forme, koji su služili da zadrže olovo kojim su zalijevani metalni spojevi u središtu. Kapiteli su od
čvrstog bijelog kračnjaka i na spoju sa stubom počinju jednim redom mukarnasa po tzv.
vratu kapitela (tal. colarino - ogrlica ili ogrlnik). Na ovaj kružni red mukarnasa nadovezuju se
drugi mukarnasi čije forme ritmično prevode formu kapitela u kvadrat formirajući skale
mukarnasa na uglovima. Prvi red arhitrava je od breče i blago je izbočeniji od kapitela. Na
njega se nadovezuje drugi stepenik arhitrava koji je od pješčara arenara sa dva niza
mukarnasa koji navode vijenac na dimenziju platforme.

20
Slika 14. Mukarnasi arhitrava mahvila prije restauracije. Primjećujemo boju koja prelazi preko oštećenog mukernasa
na ćošku. Ova polihroma kombinacija je iz 1885. Godine

Slika 15. Mukarnasi arhitrava mahvila u toku čišćenja. Ispod austrougarskog sloja nisu nađeni bitniji tragovi nekog
drugog polihromog rješenja. Niže mukarnasa se vidi prvi stepenik arhitrava od breče.

Platforma i ograda od drveta nisu originalni. Datiraju iz 1860. godine. Drvena ograda je
prvobitno bila bijele boje, najvjerovatnije sa imitacijom mermera kao i na drvenariji džamije iz
neoklasicizma. Originalna ograda је sigurno bila od kamena, jer svi kameni mahvili
uobičajeno imaju i kamenu ogradu. Ona je, po svemu sudeći, bila od pješčara arenara sa
zvjezdastim prorezima kao i ograda minbera. Najvjerovatnije su komadi ove originalne
ograde mahvila oni kojima je popravljena zapadna ograda minbera.

Posljednjom restauracijom mahvila očišćeni su stubovi, kapiteli i arhitrav otklanjanjem

zaprljanih, višeslojnih lakova i boje sa arhitrava. Pored toga, plombirana su i mehanička
oštećenja, a kao zaštitni sloj dat je premaz mikrokristaliziranog voska. Na ovom mahvilu je
kristalno jasan izraz klasicizma, odnosno stilsko porijeklo od portala hramova iz grčko-
helenističke i staro-rimske arhitekture. Ako bismo ovaj mahvil virtualno rekonstruirali, shvatili
bismo da on svojom harmoničnošću, kompozicijom i obradom kamena, nimalo ne zaostaje
za mahvilima najveličanstvenijih džamija svijeta 12.

2.3.4. Portal

Najčešće korišten termin portal proizilazi iz talijanskog porta tj. vrata. Međutim, u traganju za
autentičnim nazivom nailazimo na arapski bevvabe i turski tadžkapi. U arhitekturi znači:
pravougaona, izbočena, naglašena, ukrašena struktura glavnog ulaza. Na džamijama je
portal estetski element kojem je posvećena posebna pažnja. Obično je do te mjere
naglašen pa gornjim ćoškovima svoje potentne paralelopipedne forme, djeluje zabijen u
mehki orijentalni luk sofa.

Portal Begove džamije karakterizira dublja niša koja sa unutrašnjih, bočnih strana ima male
ukrasne mihrabe, elegantnih mukarnasa. Oni svojom formom razbijaju monotonost masivnih
strana niše, dajući prozračnost predulaznom prostoru portala.

12 Nihad Čengić, Begova džamija kao djelo umjetnosti, Sarajevo, str. 77-80

21
 Slika 16. Mukarnasi ukrasnih mihraba u toku čišćenja zatamnjenog gipsanog nanosa iz 1885. Godine

U dnu niše je, od probrane breče, otvor za vrata čiji je luk sazdan od perfektno uklopljenih
devetnaest kamenih blokova floralne forme. Naizmjenične su hromatske karakteristike, pa
devet bijelih, poput zraka, strše prema spoljašnjosti, dok deset bordo, prema unutrašnjosti,
odnosno ulazu. Vrijedne pažnje su dvije elegantne forme isturene pod samim lukom.
Pretpostavka je da su u pitanju predispozicije za držanje možda lampi ili..., medutim, likovno
gledano, oni su jedan od detalja estetske profinjenosti klasicizma. Interesantno je zapaziti da
su u pitanju dvije obrnute polovine jednog ljiljana ili floralnog motiva koji se, sa manjim
varijacijama, pojavljuje na mihrabu, minberu, munari, pa i sačinjava linearnu osnovu
elemenata od kojih je sazdan luk pod kojim se nalaze. Reljefna forma, koja nadvija luk, u
svom središtu ima ugraden mali krug od breče. Ovaj motiv u cijelosti kao da prilagodava
mehke krive linije luka u dominantnu ugaonu geometriju portala i daje linearnu paralelu
pravougaonom epigramu.

Slika 17. i slika 18. Prije (lijevo) i poslije restauracije (desno), zone epigrama na portalu Begove džamije

22
Kompozicija mukarnasa na portalu Begove džamije je zaista nešto posebno. To je smjelo
rješenje koje napušta standarde i o njoj je najbolje samo kratko reći da se radi o onom
fenomenu univerzalne umjetnosti koji nazivamo remek-djelom. Ovu posebnost nam najbolje
otkriva pogled sa poda, pa smo fotografiju markirali crnim i bijelim linijama, da bi se lakše
moglo spoznati o kojem nivou kompleksnosti geometrijske razrade je riječ.

Slika 19: Mukarnas prije (lijevo) i nakon (desno) restauracije

Ovaj gipsani sloj, kao i boja austrougarske obnove, su se mjestimično ljuštili i otpadali, što je
bio razlog njihovog premazivanja smolama u nekoj od obnova. Ovaj intervent je veoma
otežao otklanjanje ovog sloja u cilju rekuperiranja autentične plastike mukarnasa 13.

Slika 20. Portal 1990. (lijevo), portal 1997, i portal 2002. nakon restauracije (desno)

12 Nihad Čengić, Begova džamija kao djelo umjetnosti, Sarajevo, str. 81-92

23
 2.3.5. Gazihusrev-begovo turbe

Turbe, odnosno, natkriveni mezar, mauzolej ili memorijalna grobnica je objekat koji se
osmanskom tradicijom podrazumijevao i podizao u sklopu kullyija za donatora i druge.
Obično su turbeta otagonalne osnove i smatra se da je taj oblik inspirisan jerusalemskom tzv.
„Kupolom na stijeni" iz VII stoljeća koja je prvo islamsko svetište tog oblika i prilagađeno
ceremoniji ritualnog obilaska ili tevafa.

Ne znamo ništa o izvornom dekoru enterijera. Aktuelni ornamenti datiraju iz 1893. i u pitanju je
jedno elegantno dekorativno rješenje neoklasičnog manira. Prizemna zona zidova je
obložena majolikom, kvalitetne produkcije koja priziva klasične motive, dok su ostatak
kompozicije reljefne profilacije i ornamenti u štuko tehnici, prefabrikovani i montirani elementi
na bazi gipsa. U prvom pojasu iznad majolike ukomponirane su kaligrafije Rakima ef.
Islamovića izvedene fals zlatom na bjelkastoj osnovi, a on je autor i kaligrafija u kružnim
medaljonima prigušenozelene pozadine. Istom tehnikom na heksagramima, u pojasu pod
vijencem, kaligrafije je potpisao Ali Paginović. Posebno je impresivan bijeli vijenac mukarnasa
iz kojih se izvijaju naizmjenično masivni ljiljani kojima započinje tamnoplava kupola sa
mnoštvom pozlaćenih heksagrama, pa sve djeluje veoma prozračno i lagano. Zlatom su
linearno obrubljene i sve bitnije profilacije bijelih reljefnih motiva što daje šarm bogatog
kraljevskog dvora. Kolorit kojim dominira bijela sa plavom pozadinom u gornjim dijelovima i
prigušenim okerom na zidovima, te interventi pozlatom su karakteristike neoklasicizma koji je
pod inercijom odjekivao na ovim prostorima i početkom XX stoljeća. Međutim, sve je
elegantno ukomponirano i ništa ne distonira, pa bez obzira na veoma jak neoklasični manir,
ovaj dekor je često definiran i kao orijentalni liberti.

Slika 21. Gazi Husrev-begovo turbe prije restauracije (lijevo) I poslije restauracije (desno)

Prije konzervatorskih radova, turbe je u svom enterijeru bilo velike zaprljanosti sa mnoštvom
mehaničkih oštećenja. To je prouzrokovala granata u posljednjem ratu koja je probila u
unutrašnj ost i eksplodirala pa su se mnogi relj efni motivi obrušili i rasuli. Prisutne su i
strukturalne pukotine koje se protežu vertikalno po sredini svakog zida, povezujući prozore, a
samo je na istočnom zidu najizraženija i zalazi dublje i u kupolu. Ove pukotine su primjetljivije
na svijetlom dekoru enterijera, a njihov početak proizilazi iz samih temelja. Istragom oštećenja
nije utvrdeno prisustvo nekog starijeg dekora na zidovima, osim na bočnom zidu ulaza:
fragment slikanog lažnog mermera šture izvedbe i dio začađenog čok maltera koji su
konzervirani i ostavljeni kao kvadratne sonde 13.

13 Nihad Čengić, Begova džamija kao djelo umjetnosti, Sarajevo, str. 95, 97

24
 2.3.6. Šadrvan

Nalazi se u okrilju džamijskog harema i prvenstveno je namijenjen za abdest (purifikacijski

ritual pred molitvu; lat. ablutidnem od abluere - prati, purificirati). Truhelka nam ostavlja
prilično detaljan opis starog tj. autentičnog šadrvana koji je u haremu Begove džamije bio
prije sadašnjeg. On bilježi da je opravka tog orijentalnog šadrvana izvršena 1772. (1186.
hidžretske) te da je bio kružne osnove, prečnika 4 m, sa rešetkom u obliku kupole koja ga je
natkrivala. Imao je 16 lula kroz koje je tekla voda, a pod svakom kubno korito za komotan
oslon noge pri abdestu. Za ovaj šadrvan, u vrijeme gradnje kompleksa dovedena je voda sa
vrela Crnila, kompleksnim, i u to vrijeme, najdužim vodovodom grada. Pronađena su
preostala tri kamena kubna korita koja su opstala jer su korištena kao saksije za cvijeće, a uz
njih i nekoliko ploča kroz koje su izlazile česme ili tzv. lule. Zahvaljujući ovim elementima, koji su
nekad bili sastavni dio autentičnog šadrvana, moguće je prilično obogatiti Truhelkin opis
estetskim detaljima. Naime, karakteristični ornamentalni oblici su se nalazili na dva vanjska
ćoška kubnih korita. U pitanju su forme tore (arhaične knjige) tj. početni dijelovi za koje su se
namotaji tore pridržavali ili na kojima su stajali. Ovakva kubna korita obično nalazimo u
hamamima, a na ornamentaliziranim ćoškovima, skoro uvijek, oblike mukarnasa, a rjeđi su
ovi oblici tore. Da su ova korita šadrvanska tj. korištena za abdest, potvrđuju ulegnuća u dnu
korita, formirana od oslanjanja pete pri purifikacijskom ritualu. Ova korita su komotnija,
anatomski veoma proračunata po mjeri čovjeka, za razliku od aktuelnih impostacija u
modernim abdesthanama koje zahtijevaju pehlivansko umijeće 14.

Slika 22. Slika starog šadrvana sa natkrovom prije austrougarske obnove (lijevo) i aktuelni izgled šadrvana (desno)

14 Nihad Čengić, Begova džamija kao djelo umjetnosti, Sarajevo, str. 105

25
3.0. ZAKLJUČNA RAZMATRANJA
3.1. Rezultati rada

Detaljnim proučavanjem zadate teme, kroz literaturu sa detaljnim i iscrpnim podacima,

nastojala sam odgovoriti na pitanja koja su fokus i tema rada. Najveći doprinos radu dala je
literatura prof.dr. Nihada Čengića, koji je i sam bio jedan od restauratora Gazi Husrev
begove džamije 2001-2002. godine. Kroz fotografije i detaljan opis tadašnjeg zatečenog
stanja i stanja nakon restauracije možemo zapravo vidjeti koliku je štetu i razaranje džamija
pretrpjela kroz skoro 500 godina svog postojanja. Džamija je izgrađena 1530. godine, a njeno
prvo stradanje bilo je 1697. godine kada je Osmansko Carstvo počelo padati i kada je
stradao čitav grad. 1755. izvršena je prva restauracija enterijera džamije u vidu oslikavanja, a
1755. godine obnovljen je stari šadrvan. Dolaskom Austrougarske na vlast, džamija je
pretrpjela veliki požar, a samim time i veliko stradanje. Austrougari su ovom prilikom skinuli
staru žbuku sa zidova, stavili novu i nanovo oslikali džamiju. 1885. godine urađene su levhe
koje je izradio kaligraf Muhammed Rekim Islamović, a 1898. godine uvedena je električna
rasvjeta u objekat i time je Begova džamija postala prva džamija u svijetu sa električnom
energijom. Dekoracija iz tog perioda stajala je sve do pred posljednji rat 1992-1995. godine.
Džamija je ponovo pretrpjela velika stradanja kontinuiranim gađanjem artiljerijama svih
kalibara. Nakon završetka rata, 1997. godine, napravljen novi krov na šadrvanu, po uzoru na
stari koji je bio oštećen u ratu. Sa donje strane drvenog krova je dodat kaligrafski izveden
citat iz Kur'ana. Isti ovaj citat je ispisan u svih osam potkrovnih polja krovne konstrukcije, ali
svaki put drugim stilom arapskog pisma. 2001-2002. godine izvedeni su zadnji konzervatorsko-
restauratorski radovi u džamiji i oko džamije. Nakon što na zidovima džamije nisu pronađevi
tragovi ranijih oslikavanja, skinuta je dotrajala austrougarska slikarija. Sadašnju kaligrafiju
Begove džamije uradio je Hazim Numanagić, a ornamentiku su radili Nihad Čengić, Hazim
Numanagić i Nihad Babović. Mihrab, minber, mahfil i ulazni portal su restaurirani, a
restauratorske radove radio je Nihad Čengić. Na ulaznom portalu ostavljeni su dijelovi
austrougarske slikarije i izvršeno je demontiranje kompletnog zida harema sa označavanjem
blokova i sanacijom podloge. Također je izvršena promjena drvenih greda natprozornika
novim betonskim gredama koji su nakon toga sakriveni drvenom daskom. 2002. godine,
šadrvan je doživio definitivnu restauraciju kada je potpuno rastavljen i kada je zamijenjena
vodovodna instalacija koja je ispucala.

3.2. Smjernice za daljnje djelovanje

10.11.2006.godine, Gazi Husrev begova džamija proglašena je nacionalnim spomenikom.

Nacionalni spomenik se sastoji od: džamije, Gazi Husrev-begovog i Murat-begovog turbeta,
dvorišta sa grobljem, abdesthanom sa vrućim česmama, šadrvana, muvekkithane i mjesta
starog mekteba. Specifični rizici od propadanja džamije ne postoje, a sadašnje stanje dobra
nakon restauracije 2002. godine je u izuzetno dobrom stanju. Džamija je očuvana i vodi se
računa o njenom održavanju, kako enterijera, tako i eksterijera.

26
Slika 23. I 24. Prikaz unutrašnjosti enterijera danas, 2022.

Na fotografijama iz 2022.godine, dakle 20 godina nakon restauracije, vidimo da je stanje

enterijera džamije u izvanrednom stanju. Pored redovnog održavanja čistoće džamije,
zadržana je čistoća I bjelina zidova što ostavlja efektan dojam posjetiocima. Također, u
identično osličnom stanju je I trijem, njegove dekoracije I čistoća I bjelina zidova.

Slika 25. Prikaz trijema džamije danas, 2022.

27
Slika 26. I 27. Prikaz zidina oko džamije I fasade džamije

Na fotografijama eksterijera, na fasadama možemo vidjeti uticaj atmosferilija i vremena koje

je iza nas. Smatram da je potrebno očistiti I obojiti fasadu dijelova zidina I fasadu džamije,
kako bi se postigao identičan efekat koji dobijamo ulasku na trijem I u samu džamiju. Pored
toga što je potrebno održati duh vremena i vremenske I stilske slojeve, takvi zahvati su
neophodni kako ne bi došlo do većeg propadanja tijekom godina. Gazi Husrev begova
džamija je najveće sakralno bogatstvo naše države i potrebno ga je održavati i držati u
najboljem mogućem stanju.

Slika 28. Prikaz fasade objekta za turiste i informacije o Gazi Husrev begovoj džamiji

28
ZAKLJUČAK

Kroz pisanje ovog istraživačkog rada odgovorili smo na istraživačka pitanja postavljena na
samom početku. Cilj zadatka bio je izvršiti komparaciju izvornog i stanja neposredno nakon
restauracije sa stanjem u kojem se Gazi Husrev begova džamija nalazi danas. Možemo
zaključiti da je Begova džamija stameni objekat koji prkosi vremenu već skoro 500 godina.
Nakon pretrpljenog velikog razaranja požarom, potom preuređenja enterijera iz izvornog
stanja iz osmanskog perioda u duh vladavine austrougarske monarhije, zatim velikog ratnog
stradanja koje je kanilo uništiti džamiju do temelja; ona ni u jednom trenutku nije pokleknula.
Kroz pisanje ovog istraživačkog rada shvatila sam važnost i svrhu očuvanja graditeljskog
naslijeđa jedne države i jednog perioda u kojem je nastao određeni objekat. Nevjerovatna
je činjenica da nakon 500 godina džamija izgleda bolje nego ikada, a i dalje ima izgled
kakav je imala kada je nastala. Možemo zaključiti koliko je zapravo bitan metodološki pristup
zaštiti graditeljskog naslijeđa i delikatnost pristupa metodama restauracije i konzervacije. Gazi
Husrev begova džamija odličan je primjer očuvanja državne baštine kroz sve ove godine.
Ono što je potrebno jeste to da se objekat održava i čuva, a prije svega poštuje,
prvenstveno kao vjerski islamski objekat, a potom I kao jedan od najstarijih očuvanih
objekata u Bosni i Hercegovini.

29
LITERATURA

Literatura knjiga:

Husref Redžić, Studije o Islamskoj arhitektonskoj baštini, Sarajevo

Sabira Husedžinović, Graditeljstvo Bosne i Hercegovine kroz stoljeća, Sarajevo
Hamdija Kreševljaković, ESNAFI I OBRTI u starom Sarajevu, Sarajevo
Nihad Čengić, Begova džamija kao djelo umjetnosti, Sarajevo

Internet literatura:

https://sarajevo.co.ba/sarajevo-kroz-vijekove/gazi-husrev-begova-dzamija/ 16.11.2021.
https://sarajevo.travel/ba/tekst/gazi-husrev-begova-dzamija/ 84 16.11.2021
http://old.kons.gov.ba/main.php?id_struct=6&lang=1&action=view&id=2897 16.11.2021.
https://balkans.aljazeera.net/teme/2018/7/6/begova-dzamija-najznacaniji-objekat-
osmanske-arhitekture-izvan-turske 16.11.2021.
https://hamdocamo.wordpress.com/2012/08/19/gazi-husrev-beg-sarajevski-vakif-1480-1541/
16.11.2021.

Literatura slika:

Slika naslovne strane

https://sh.wikipedia.org/wiki/Begova_d%C5%BEamija#/media/Datoteka:Sarajevo_Begova_
Mosque_1900.jpg
Slika 1. https://i0.wp.com/wonderfulbosnia.com/wp-content/uploads/2020/02/sarajevo-
14.jpg?fit=620%2C414&ssl=1
Slika 2.
https://storage.radiosarajevo.ba/image/389714/1180x732/dzamija_sarajevo_gazihusrevbego
va_dzamija_AA%20(31).jpg
Slika 3. https://www.openstreetmap.org/#map=17/43.85911/18.42867
Slika 4. https://hamdocamo.files.wordpress.com/2012/08/2-drugi-pravi-osnivac-sarajeva.jpg
Slika 5. Nihad Čengić, Begova džamija kao djelo umjetnosti, Sarajevo
Slika 6. Nihad Čengić, Begova džamija kao djelo umjetnosti, Sarajevo
Slika 7. Nihad Čengić, Begova džamija kao djelo umjetnosti, Sarajevo
Slika 8. Nihad Čengić, Begova džamija kao djelo umjetnosti, Sarajevo
Slika 9. Nihad Čengić, Begova džamija kao djelo umjetnosti, Sarajevo
Slika 10. Nihad Čengić, Begova džamija kao djelo umjetnosti, Sarajevo
Slika 11. Nihad Čengić, Begova džamija kao djelo umjetnosti, Sarajevo
Slika 12. Nihad Čengić, Begova džamija kao djelo umjetnosti, Sarajevo
Slika 13. Nihad Čengić, Begova džamija kao djelo umjetnosti, Sarajevo
Slika 14. Nihad Čengić, Begova džamija kao djelo umjetnosti, Sarajevo
Slika 15. Nihad Čengić, Begova džamija kao djelo umjetnosti, Sarajevo
Slika 16. Nihad Čengić, Begova džamija kao djelo umjetnosti, Sarajevo
Slika 17. Nihad Čengić, Begova džamija kao djelo umjetnosti, Sarajevo
Slika 18. Nihad Čengić, Begova džamija kao djelo umjetnosti, Sarajevo
Slika 19. Nihad Čengić, Begova džamija kao djelo umjetnosti, Sarajevo
Slika 20. Nihad Čengić, Begova džamija kao djelo umjetnosti, Sarajevo
Slika 21. Nihad Čengić, Begova džamija kao djelo umjetnosti, Sarajevo
Slika 22. Nihad Čengić, Begova džamija kao djelo umjetnosti, Sarajevo
Slika 23. Fotografija autorice, 11.01.2022.
Slika 24. Fotografija autorice, 11.01.2022.
Slika 25. Fotografija autorice, 11.01.2022.

30
Slika 26. Fotografija autorice, 11.01.2022.
Slika 27. Fotografija autorice, 11.01.2022.
Slika 28. Fotografija autorice, 11.01.2022.

31