Professional Documents
Culture Documents
net/publication/283150104
CITATION READS
1 5,281
2 authors:
Some of the authors of this publication are also working on these related projects:
Prognostic value of the biochemical, radiological and clinical parameters for development of the brain perifocal edema and the outcome in patients with Intracerebral
hemorrhage (PhD Project) View project
All content following this page was uploaded by Cvetanka Malčeska on 25 October 2015.
Од авторите
SLI^NOSTI I RAZLIKI ME\U
ТЕМА 1 @IVOTNITE I RASTENIJATA
- животни,
- растенија,
- врски со средината,
- приспособеност,
- автотрофност,
- хетеротрофност.
5
ТЕМА 1
1
ЖИВИТЕ ОРГАНИЗМИ СЕ ПОВРЗАНИ СО
ЖИВОТНАТА СРЕДИНА
6
Sl. 1.2.
температурата, кислородот, минералните материи и
друго. Но, живите организми со своето присуство
на Земјата многу успешно воспоставуваат одредени
односи со неживата природа, може да делуваат на
неа и да ја менуваат. Се претпоставува дека Земјата
без живи организми многу поинаку би изгледала
отколку што е таа денес (сл. 1.2).
Исто така, како резултат на прилагодување
на живите организми кон условите кои владеат во
средината тие се менувале, се со цел подобро да се Sl. 1.3.
прилагодат на промените кои се јавувале, односно
за да може да опстојат.
Како резултат на тие прилагодување со тек на
време се јавуваат различни видови на животни и
растенија, при што секој вид е единствен, уникатен,
со свои одредени карактеристики и белези (сл. 1.3
и сл. 1.4).
Priroda na biolo{kite prisposobuvawa
Pri razgleduvaweto na растителното или
`ivotinskoto carstvo, }e zabele`i{ mnogu
Sl. 1.4.
7
ТЕМА 1
a) b)
Sl. 1.6.
Biolo{ki prisposobuvawa (a) Sored funkciite. (b) Spored uslovite za `ivot
funkciite na tie delovi na teloto. Taka, mo}nite muskuli na vilicite kaj hienata
i ovozmo`uvaat da gi kr{i koskite na pronajdenite `ivotinski trupovi (sl. 1.6 a).
Nekoi drugi prisposobuvawa se fiziolo{ki. Za vreme na nurkaweto, kitovite, fokite
i drugite cica~i koi nurkaat vo voda, vr{at niza na prisposobuvawa kon nedostigot na
kislorod vo takvite uslovi (sl. 1.6 b).
8
организам надворешната и внатрешната
градба, начинот на исхрана,
систем на размножување, развиток,
органи
однесување. И покрај толку
големата разлика, меѓу живите
организми има единство. Ова
единство пред се гледа преку
нивната клеточна градба,
организација и животните
ткиво процеси.
орган
клетка
клетка
ткиво
a)
Sl. 1.8.
Kaj pove}ekleto~nite organizmi postoi i
organizirawe na pove}e kletki vo tkiva,
na tkiva vo organi, na organi vo sistemi орган
(a) Kaj `ivotni.
(b) Kaj rastenija.
Sl. 1.9
9
ТЕМА 1
10
Zbiren pregled za brzo da povtori{
11
ГРАДБА НА КЛЕТКИТЕ, ТКИВАТА
ТЕМА 2 И ОРГАНИТЕ КАЈ ЖИВОТНИТЕ
- животинска клетка,
- клеточна мембрана,
- цитоплазма,
- јадро,
- митохондрии
- ткиво,
- орган,
- органски систем,
- организам ,
- усогласување на функциите,
13
ТЕМА 2
b)
v)
a)
14
Повтори и потсети се:
Со помош на учебникот по биологија за V одделение потсети се на изгледот,
градбата и работата со микроскоп и на начинот на кој се приготвува
материјалот за да се гледа под микроскоп.
јадро
цитоплазма
митохондриja
15
ТЕМА 2
затворено со две мембрани кои создаваат јадрена обвивка. Во себе содржи хромозоми,
на кои се сместени носителете на наследните особини – гените. Ако поради некоја
причина настане оштетување на јадрото или пак истото се уништи, клетката престанува
со своите функции односно изумира.
Освен јадрото, во цитоплазмата на клетката има и други мали ситни делчиња
– органели. Сите органели си имаат своја одредена функција, а овде ќе ги споменеме
само митоходриите кои се многу ситни, но важни. Во митохондриите храната се
соединува со кислородот, односно се врши процесот на клеточно дишење, при што
се ослободува енергија за клетката. Митохондриите и служат како термоцентрали на
клетката.
Форма и големина на клетките
Иако основната градба на сите клетки во организмите е иста, сепак, во зависност
од местото и функцијата клетките можат да се разликуваат по својата големина и
облик По големина клетките можат да бидат многу мали (од 7м, како што се црвените
крвни зрнца), па се до 200м или повеќе, како што се мускулните клетки. Клетката
на бактеријата што се наоѓа во киселото млеко е долга неколку микрометри, јајце-
клетките од жабата имаат дијаметар од околу 1 милиметар (сл. 2.4).
По својот облик клетките исто така можат да бидат топчести, плочести, коцкасти,
вретеновидни или пак разгранети. На пример: нервните клетки со своите долги
продолжетоци многу се разликуваат од мускулните клетки или од проѕирните клетки
во очната леќа. Некои клетки на површината имат ситни, влакнести придвижувачи
наречени трепки, кои со трепкањето предизвикуваат движење околу клетката. Други
клетки имаат камшиковиден продолжеток кој излегува од клетката и е наречен камшиче.
a) b)
Сл. 2.4
Некои примери за разлика во големината и изгледот
на клетката. (a) Нервна клетка од малиот мозок. (б)
Чевличe. Оваа протозоа плива, главно, со движење на
трепките кои ја обвиваат нeјзината површина. (в) Чо-
вечки леукоцити и еритроцити. (г) Тенка бактерија,
со еден камшик на крајот. Оваа бактерија напаѓа,
убива и се храни со други поголеми бактерии.
v) g)
16
2
СЛИЧНОСТИ И РАЗЛИКИ МЕЃУ ЖИВОТИНСКА И
РАСТИТЕЛНА КЛЕТКА
Како што веќе кажавме, повеќето од деловите на клетките се заеднички за сите
клетки. Меѓутоа, растителните клетки имаат некои дополнителни делови со кои се
разликуваат од клетките кај животните. Така, кај растителните клетки има клеточен
ѕид кој се наоѓа над клеточната мембрана и ја заштитува. Другите две органели според
кои се разликува растителната од животинската клетка се вакуолите и пластидите.
Вакуолите се органели во кои се сместуваат потребни и непотребни материи за клетката.
Кај зрелите клетки тие можат да зафаќаат и повеќе од 90% од волуменот на клетката.
Пластидите се органели со чија помош растенијата ја користат сончевата енергија.
Според пигментот што го имаат, тие можат да бидат зелени, жолто-црвенкасти или безбојни.
Најзастапени се пластидите кои имаат зелен пигмент хлорофил. Ваквите пластиди се наречени
хлоропласти. Тие се големи зелени органели кои имаат слична функција како митохондриите,
а со нивна помош растенијата можат да земаат енергија непосредно од сончевите зраци. Во
нив се извршуваат процеси на фотосинтеза, со кои енергијата на сончевите зраци се користи
за добивање соединенија богати со енергија. При овој процес тие ослободуваат кислород
како краен продукт. Растителните клетки, слично како и животинските, можат овој материјал
да го складираат како хемиска енергија која по потреба ќе ја искористат. Хлоропластите
создаваат хранливи молекули и кислород кои можат да ги користат сите митохондрии.
клeточен ѕид
клеточна
мембрана
пластид
хлорофил
хлорофил
вакуола
Хлоропласт, органела во која се врши
синтеза на енергија, присутна само во
јадро растителните клетки
митохондрија
Сл. 2.5
Растителна клетка
17
ТЕМА 2
3
ФУНЦИИ НА ЖИВОТИНСКАТА КЛЕТКА И НЕЈЗИНА ДЕЛБА
ПРОЦЕСИ КОИ СЕ ОДВИВААТ ВО КЛЕТКАТА
Да се потсетиме дека цитоплазмата е полутечен, полупроѕирен густ раствор на вода
во која се растворени голем број на материи. Во неа има растворено различни видови на
неоргански материи (минерални материи) но и различни видови на органски материи
како што се шеќери, масти, белковини и витамини. Сите овие материи и овозможуваат
на клетката да ги врши своите животни процеси: дишење, создавање на материи кои и се
потребни на самата клетка да расте, да се развива и да се размножува. Материите во самата
клетка постојано се менуваат во еден непрекинат процес на создавање и разградување.
При овие процеси во клетката се создаваат и непотребни материи од кои истата треба да се
ослободува. За да може клетката правилно да ги врши сите овие процеси таа треба да биде
во постојан контакт со надворешната средина, околината која ја опкружува самата клетка.
Потребните материи, кои се наоѓаат во околината на клетката, преку порите на клеточната
мембрана, постојано навлегуваат во цитоплазмата. Кога ќе навлезат дел од материите
(белковините) се користат за изградба на нејзините делови, дел за да се ослободува енергија
(шеќерите и делумно мастите). Во постојаните процеси кои се одвиваат се ослободуваат
и штетни материи кои пак преку клеточната мембрана мораат да ја напуштат клетката.
Овој процес на постојано примање и оддавање на материи меѓу животинската клетка
и нејзината околина е наречен размена на материите. Ако поради која било причина се
наруши процесот на размена на материите, настанува и пореметување во правилното
функционирање на клетките при што може да се јави и нејзино оштетување или изумирање.
Фагоцитоза Пиноцитоза
Сл. 2.6
18
потопени во раствор во кој има хранливи материи. Во тој случај се случуваат интересни нешта:
течноста со растворени хранливи честички поминува низ клеточната мембрана, а штетните
материи кои се ослободуваат во клетките излегуваат од неа во спротивна насока. Клеточната
мембрана во својата градба има делови што не дозволуваат во клетката да влезат некои штетни
материи. Токму поради тоа за клеточната мембрана велиме дека е селективно пропустлива.
Низ клеточната мембрана материите поминуваат со помош на неколку процеси
- дифузија е процес на постојано движење на материите од средина со поголема
концентрација во средина со помала концентрација.
- осмоза која е еден вид на дифузија низ полупропустлива мембрана.
- филтрација е процес на поминување на материи низ мембрана како резултат на
механичка сила (“туркање”) од едната страна.
- активно пренесување во кој има потреба од енергија.
- фагоцитозата во кој има проголтување на релативно големи честички од клеточната
мембрана и носење на таквите честички во самата клетка, а третиот таков процес е
- пиноцитозата со кој низ клеточната мембрана поминуваат капки на течност
Делба на клетката
Клетка мајка
две клетки
ќерки исти
со клетка мајка
I фаза
IV фаза
II фаза
III фаза
Сл. 2.8
Проста делба - митоза
20
4 ЖИВОТНИТЕ СЕ ИЗГРАДЕНИ ОД КЛЕТКИ, ТКИВА, ОРГАНИ
И ОРГАНСКИ СИТЕМИ
група на ткива
формираат
орган
групи на клетки
вршат одредени функции
(волвокс)
Сл. 2.9 група на клетки формираат ткиво
Ткивото претставува збир на клетки со слична градба и изглед кои извршуваат заедни-
чка функција.
Кај животните постојат четири основни типа на ткива:
- епително ткиво
- сврзно ткиво
- мускулно ткиво и
- нервно ткиво
Епителното ткиво – ги обложува: површините на телото и на тој начин формираат
заштитна обвивка, потоа внатрешните празнини, а кај посложено градените животни и ги гради
жлездите. Тоа кај човекот е главното ткиво кое се наоѓа на површината на кожата. Клетките на
епителното ткиво можат да се јават во различни форми, пред се како резултат на функциите
кои ги имаат. Така, на пример, во цревата епителните клетки се плочести. За разлика од тоа
21
ТЕМА 2
22
Благодарение на мускулните клетки и нивната способност да се скратуваат и истегнуваат
животните можат да се движат.
- Нервно ткиво – изградено е од клетки кои се способни да примаат и да пренесуваат
дразби. Благодарение на ова ткиво животните се способни да ги примаат сигналите - дразбите
кои доаѓаат од надворешната средина и соодветно да реагираат на истите.
клетка
орган ткиво
Сл. 2.12
Градба на орган (црево)
органи на системот
Одредени видови ткива, кои дејствуваат
заедно заради извршување посебна функција,
создаваат орган. На пример, желудникот,
срцето, белите дробови, бубрезите се органи.
Желудникот е изграден од мускулно ткиво
кое овозможува движење, од епително ткиво,
од кое се излачуваат материи неопходни
за разградување на храната, и нервно
ткиво кое ја контролира нивната работа
преку неговото поврзување со мозокот.
Сл. 2.13
Група органи кои заедно дејствуваат за
извршување на одредени функции создаваат Систем на органи за варење
органски системи. На пример, усната
празнина, хранопороводот, желудникот, цревата и други органи го изградуваат дигестивниот
систем. Секој од овие органи извршува посебна функција во процесот на дигестијата на храната.
23
ТЕМА 2
5 УСОГЛАСУВАЊЕ НА ФУНКЦИОНИРАЊЕТО НА
ОРГАНИЗМОТ
24
Истражувај ја градбата на животните
Задача 1. Микроскопирање на животински и растителни клетки
25
ТЕМА 2
26
ТЕМА 3 ГРУПИ ЖИВОТНИ И ИМЕНУВАЊЕ
- потекло,
- сродност,
- класа,
- праживотни,
- безрбетни животни,
- ‘рбетни животни,
- таксономија,
27
ТЕМА 3
1 Потсети се:
Во шесто одделение ти научи како се групираат растенијата.
Секоја година биолозите пронаоѓаат и им даваат име на илјадници нови видови живи
организми. Науката за определување, групирање и именување на организмите е наречена
таксономија или систематика. Прв обид да се групираат организмите направил грчкиот
филозоф Аристотел пред 2000 години. Тој ги поделил животните на водни, копнени и воздушни
жители, а растенијата ги поделил врз основа на разликите на стеблата. Но, со тек на време како
се развивала науката и со пронаоѓањето на голем број на нови животни, се дошло до заклучок
дека поделбата што ја направил Аристотел не ја одразува целосно разновидност на живите
организми. Токму поради тоа, се направени низа нови обиди за создавање систем со кој лесно
ќе се групираат истите.
Денес на Земјата се опишани над 1500000 видови живи организми кои се групирани
во пет царства (сл. 3.1). Сите прокариотски организми - бактериите и сино-зелените алги -
се сместени во царството Monera или Prokariota. Другите четири царства се составени од
еукариотски организми. Царството праживотни и алги е составено од праживотни и алги,
кои се едноклеточни или повеќеклеточни, автотрофни или хетеротрофни. Нивното групирање
во едно царство е поради создавањето полови клетки или гамети во едноклеточни полови
органи. Царството мувли се
наоѓа во групата хетеротрофни
организми. Телото им е
составено од разгранети повеќе-
јадрени влакненца - хифи.
Се размножуваат со спори Монера Алги
кои се создаваат во самите
хифи. Царството растенија е
составено од повеќеклеточни,
автотрофни организми, кај кои
половите клетеки - гамети се
создаваат во повеќеклеточни
полови органи, а зиготот
поминува низ фазата на ембрион
во посебни заштитни ткива. Растенија Мувли
Царството животни е составено
од повеќеклеточни животни. Тие
се хетеротрофни и подвижни,
иако многу видови станале
неподвижни како резултат на
условите во животната средина.
Гаметите, обично, се создаваат
во повеќеклеточни полови Сл. 3.1 Животни
органи, а зиготот поминува низ
Carstva na `ivi organizmi
ембрионален стадиум.
28
ГРУПИРАЊЕ И ИМЕНУВАЊЕ НА ЖИВОТНИТЕ СПОРЕД
СРОДНОСТА
За да може да се изврши правилно групирање на организмите се бара сродност и врски
меѓу одредените животни. Притоа се користат сознанијата добиени од повеќе извори. Овде ќе
споменеме само некои од таквите извори.
1. Фосилни остатоци
Фосилните остатоци на изумрените
животни потекнуваат во период од пред
околу 570 милиони години, па се до
денес. Со проучување на различните
групи фосили се дошло до сознание дека
повеќе од основните групи на животни
се појавиле уште од најстарите периоди
на создавањето на животот на Земјата.
Се претпоставува дека првите
животни се појавиле во древните
океани, можеби, пред 700 милиони до
една милијарда години. Како резултат
на прилагодувањето на условите кои
владееле во тоа време, а се со цел што
подобро да опстојат, кај првобитните
животни се појавувале различни видови
на измени, така почнувале да настануваат
различни видови животни. Оние животни
кои немало да се прилагодат постепено
изумирале (сл. 3.2).
Фосилните остатоци ни даваат
само делумен приказ на животните
кои ја населувале нашата планета. Тие,
исто така, ни го покажуваат начинот
на живеење на живите суштества и
животната средина во која живееле
фосилните видови животни. Но, се Сл. 3.2
забележува дека најстарите фосилни
остатоци не ни кажуваат ништо за Фосилни остаоци
потеклото на животинското царство, за
градбата на првите животни, или за едноставните предци од кои различни групи животни се
создавале. Имајќи ги предвид сите фосилни остатоци, за животните може да се заклучи дека
има фосили кои ги поврзуваат редовите и фамилиите. За разлика од тоа, има малку, или речиси
и нема, фосилни облици кои поврзуваат различни класи, а нема ниеден облик кој ги поврзува
типовите. За таквите непознати облици на животни во врска со потеклото на одредени групи
животни се вели дека се “алки што недостасуваат”.
29
ТЕМА 3
Запомни:
За да ти изгледа вистинито создавењето на групите животни, опишано како
експлозивно и ненадејно, мора да погледнеш назад во времето од околу
500 милиони години од тогашните фосилни остатоци (диносауруси). Таква
разновидност за време на потеклото на живите организми никогаш на се
појавила повторно во подоцнежната историја на животот на Земјата. Веројатно,
тоа било последица на погодните услови што владееле на Земјата (сл. 3.3).
Сл. 3.3
2. Докази за клетка
Животните се подвижни, повеќеклеточни, хетеротрофни организми. Повеќеклеточната
градба мора да произлегла од едноклеточната, па така предци на животните мора да била
некоја група едноклеточни, хетеротрофни организми слични на денешните праживотни.
Повеќеклеточните животни се развиле од едноклеточните животни како резултат на промените
на условите во средината и промените кои се јавувале кај тогашните организми.
30
Додаток: За да знаеш повеќе
I. Од праживотното кое во својата цитоплазма имало многу јадра со внатрешна поделба
на цитоплазмата може да се образуваат толку клетки колку што имало јадра. На тој начин, од
прастарите едноклеточни организми со повеќе јадра се создале повеќеклеточни организми.
Меѓу живите праживотни покриените со голем број трепки, обично, имаат повеќе од едно
јадро. Тоа наведува на помислата дека тие би можеле да бидат предците од кои се развиле
сплесканите црви. Според тоа, сплесканите црви биле првите повеќеклеточни праживотни. Но,
сепак, не е толку едноставен ваквиот развоен пат на сплесканите црви.
II. Второто можно потекло на повеќеклеточната градба на животните би можело да биде
со поделба на клетките во колонијата. Овој предлог денес е многу пошироко прифатен. Овие
праживотни би морало да бидат колонијални видови, со камшичиња. Во почетокот, секоја
клетка од колонијата била слична и ги изведувала сите функции, како размножување, движење,
хранење и др. Со поделбата на работата, клетките станале специјализирани за различни
функции. Барањето на групи праживотни кои имаат колонијални облици од кои би можело да
потекнува повеќеклеточната градба на животните, често водело до волвоксот.
31
ТЕМА 3
5. Симетрија на телото
Сл. 3.5
Ран развој на животните
Основна карактеристика на
животните со двострана симетрија е а)
б)
Сл. 3.6
(а) Зрачна симетрија на тело.
(б) двострана симетрија на тело.
Сл. 3.7
Отсуство и присуство на телесна празнина кај
сплескан црв, кај цевчест црв и човек
32
2
ГРУПИРАЊЕ НА ЖИВОТНИТЕ
Според сите добиени сознанија, од сите горенаведени извори, како најприфатлив
и најцелосен, денес се применува системот кој е наречен систем на двојно именување.
Тој е предложен од шведскиот природонаучник Карл Лине. Лине ги поврзувал
организмите со слична градба во една иста група, која ја нарекол вид. Сличните видови, ги
групирал во поголема група наречена род, а сличните родови во фамилија. Сличните фамилии
ги групирал во ред, а сличните редови во класа. Сличните класи Лине ги групирал во тип. На
крајот типовите ги групирал во пет царства. На овој начин многу се олеснило групирањето
на живите организми. Наместо да се наведуваат сите седум категории при именувањето,
Лине предложил да се користи само името на видот и на родот. Така, човекот е групиран во
родот хомо, а видот е сапиенс. Или родот е куче, а видот шарпланинец, родот е мачка, а видот
домашна. Токму поради користењето на ваквиот систем на две имиња овој систем за групирање
на живите организми е наречен двојно именување.
Денес се познати 32 типа животни. Некои од нив им биле познати на луѓето уште пред
тие да ги добијат своите имиња. Други типови, станале познати по пронаоѓањето на првите
микроскопи.
Повеќето животни имаат одредени заеднички карактеристики, како: подвижност,
создавање глава, стомачна празнина и слична основна градба на ткивата. Но, животните се
разликуваат според симетријата и внатрешната градба, како и според ембрионалниот развој.
Овие сличности и разлики имаат свое значење во поврзувањето на животинските типови.
Сл. 3.8
Родословното дрво на животните
33
ТЕМА 3
Карактеристики на праживотните
Праживотните се најпросто градена група на едноклеточни или колонијални организми.
Поради нивниот хетеротрофен начин на исхрана. се вбројуваат во царството на животни.
Праживотните живеат во морињата, во слатката вода но и во водата околу влажните места. Тие
се подвижни организми а движаењето им е со: трепки, камшичиња и со лажни ножиња. Некои
праживотните се паразити и можат да предизвикаат тешки заболувања кај човекот.
Амеба
Амебата нема клеточна мембрана. Поради тоа нејзината цитоплазма може да се придвижува
во одреден правец и на тој начин да создава лажни ножиња. При таквото испуштање на
лажни ножиња амебата постојано го менува обликот на телото. Амебата се храни исто како
парамециумот, со тоа што храната ја опфаќа со лажните ножиња. Како и кај парамециумот,
храната се вари во хранлива вакуола, дише преку целата површина, а непотребните материи се
исфрлаат или преку целата површина или преку контрактилни вакуола.
34
Паразитски праживотни Трипанозома
Трипанозомата е едноклеточно праживотно кое како паразит живее во крвта на човекот. Таа
ги уништува црвените крвни клетки, бидејќи нивниот број постојано се намалува, кај човекот
се јавува малаксалост и постојано спиење. Поради тоа велиме дека овој паразит предизвикува
спиечка болест. Од болен на здрав човек трипанозомата ја пренесува мувата ЦЕ-ЦЕ. Оваа
болес се јавува кај луќето кој што живеат во тропските предели (сл. 3.9).
Плазмодиум
Паразит кој исто така живее во црвените крвни клетки кај човек и ја предизвикува болеста
маларија. На сличен начин од болен на здрав човек се пренесува преку маларичниот комарец.
Оваа болест во минатото била многу честа и на просторот на Македонија.
хранителна вакуола
клеточно грло
јадро
контрактална
вакуола
клеточна уста
Трипанозома Чевличе Амеба
Сл. 3.9
Праживотни
3
БЕЗРБЕТНИ ЖИВОТНИ
Основна каракеристика на животните што се
претставници на оваа група е тоа што тие немаат ‘рбетен
столб како главна потпора на телото. Во оваа група
спаѓаат голем број животни кои според своите сличности
се групирани во одредени помали групи, од кои ние ќе
спомнеме само некои.
Сунѓери
Сунѓерите се ретки животни кои живеат прикрепени
за подлогата најчесто во морињата, а ги има и во
слатките води Сунѓерите имаат проста градба без глава,
уста и црево. Покривката на сунѓерите е составена од
груби сунѓерливи иглички. Најпримитивните сунѓери
имаат пехарест изглед со централна празнина. Телото е
Сл. 3.10
составено од три слоја: надворешен, среден и внатрешен
слој. Сунѓерите зависат од горниот тек на водата од каде Сунѓер
35
ТЕМА 3
36
споменеме свинската, кучешката и говедската
тенија. Свинската и говедската тенија живеат
во цревата на човекот, а кучешката тенија
најчесто живее на црниот дроб од човекот, но
може и во некои други внатрешни органи.
Планарија Метил
Сл. 3.13
Сплескани црви
Цевчести црви
Тенија
Телото на цевчестите црви е прекриено со
кутикула, а кај некои од нив има лажна телесна
празнина. Повеќето од нив се ситни животни кои
немаат органи за размена на гасови или излачување.
Ротиферите се
најраспространети
слатководни цевчес-
ти црви кои на
предниот дел имаат
трепчеста круна
што се користи за
пливање (сл.3.14).
Во оваа група се
и нематодите. Тие Сл. 3.14
се кончести црви
Цевчест црв - ротифера
кои живеат во
морињата, слатките
води, а некои од нив се и паразити. Од оваа група ќе ја
споменеме детската глиста која како паразит живее во цревата
на децата, а поретко и кај возрасните луѓе (сл. 3.15).
Сл. 3.15
Детска глиста
37
ТЕМА 3
Мекотели
Мекотелите живеат во морињата, во слатките води и
на копно. Тие се разликуваат од другите групи животни
по присуството на мускулно стапало, варовита обвивка
и посебен орган за ихрана. Името го добиле по нивното
меко тело кое е заштитено со варовникова черупка. Во оваа
група животни спаѓаат
- хитоните, кои се приспособени да живеат на тврди
подлоги (сл. 3.16);
Сл. 3.17
Сл. 3.19
Сл. 3.18
38
Прстенести црви
Името го добиле бидејќи имаат тело што е
поделено на делови, членчина или прстенчиња.
Надворешниот изглед во целост одговара на
внатрешната поделба на членчина кои помеѓу
себе се поделени со напречни прегради. Тие имаат
вистинска телесна празнина која, исто така, е
поделена на делови. Како претставници на оваа група
ќе ги споменеме дождовните црви и пијавиците (сл.
3.20). Пијавиците живеат во слатките застоени води
и најчесто се јавуваат како паразите на животните
бидејќи се приспособиле да се хранат со крв која ја
цицаат од домаќинот.
Членконоги
Членконогите опфаќаат над 750000 видови животни, што
е трипати повеќе од сите останати животински видови заедно.
Тие имаат најразличен изглед, живеат во морињата и во слатките
води а, можеби, најуспешно се припособиле за живеење на
копно (сл. 3.21).
Телото исто како и нозете им се поделени на челенчина,
по што го добиле и името членконоги. Членчината на телот се
групирани во главоградник и стомак, а странично од устата имаат
и израстоци кои помагаат во исхраната. Скорпиите користат
Сл. 3.20
отров при ловењето на пленот. Пајаците создаваат и користат
мрежа за ловење на
пленот. Раковите имаат тело составено од гради од осум
членчиња и стомак од шест членчиња. Најголема група
членконоги се инсектите Телото, обично е составено од
глава со устен апарат, приспособен
Шкорпија за посебниот начин на исхрана.
Имаат еден пар сложени очи, гради
со два пара крилја, три пара нозе
и стомак. Повеќето од инсектите
имаат крилја и се способни за
Пајак летање. Тука спаѓаат и многуногите
чија основна карактеристика е
тоа што имаат многу
поголем број на нозе
во споредба со сите
останати членконоги.
Најчесто живеат на
копно.
Сл. 3.21
Рак
Многунога 39
ТЕМА 3
Иглокожи
Иглокожите се морски животни кои имаат
петзрачна зиметрија симетрија, внатрешен скелет,
најчесто со површински игли, според кои го добиле
името. Во оваа група животни спаѓаат морските
ѕвезди кои се движат бавно со помош на водените
ножиња на долната страна на краците. Во оваа група
спаѓаат и морските ежови
(сл. 3.22). Нивното тело нема
издадени краци, но има штит
Морска ѕвезда кој е нареден со подвижни игли.
Како претставници на оваа
група животни да ги спомнеме
и морските змиулки, морските
краставици и кринови.
Морски
змијулка
Сл. 3.22
Морски еж
4
Карактеристики на ‘рбетниците
Типот на хордовите животни се разликува од другите типови животни по тоа што има
хорда како главна потпора на телото. Во овој тип животни спаѓаат полухордатите и вистинските
хордати. Во првата група животни спаѓаат туникатите и амфиокусот (сл. 3.23). Во групата на
вистински хордати спаѓаат ’рбетните животни.
’Рбетните животнин претставуваат најсложена и најразновидна група на типот хордови
животни. Од нивната појава на планетата Земја па се до ден денес тие ги освоиле сите животни
средини, почнуваќи од копнените води, преку океаните се до најразновините области на
сувоземната средина. Кај ’рбетниците за разлика од хордовите животни – амфиоксусот хордата
која се јавува како главна потпора на телото се заменува со ’рбет. ’Рбетот е централна потпора
на телото и истиот е изграден од прешлени во чија што внатрешност е заштитен рбетниот
мозок. Освен оваа карактристика кај рбетниците се јавуваат и други особини кои во голема
мера ги прават многу поразлични од досега изучуваните животни.
40
Туника
Амфиоксус
Амфиоксус
Сл. 3.23
Рибите се добро приспособени за живеење во вода, нивниот скелет не е тврд како кај
копнените ’рбетници, а раздвоените мускули му овозможува на телото да се движи. Од друга
страна, перките им обезбедуваат стабилност и подвижност. Имаат добро развиена опашна
перка, перки на грбот и стомакот и пливачкит меур. Со сетилни органи кои ги имаат реагираат
на сите промени во водата. Кај рибите, од двете
страни на средината на телото, по целата нејзина
должина има добро развиен систем на сетилни
клетки наречени – странична линија.
Според градбата на скелетот рибите
можат да бидат ‘рскавични и коскени (сл.
3.24). Во ‘рскавични риби
спаѓаат ајкулите и ражи-
те, а пастрмките, крапот,
белвицата, осличот, харинга-
та, туната, и многу други
видови на риби спаѓаат во
групата коскени риби.
Водоземците добро се
приспособиле за живеење
на копно. Нивниот живот
е зависен од водата која е неопходна средина за
размножување каде повеќето од нив ги носат
јајцата. Водоземците имаат кожа која е постојано
влажна. Во оваа група спаѓаат човечката рипка,
саламандерите, езерските и краставите и многу Сл. 3.24
други видови на жаби.
Различни видови риби
41
ТЕМА 3
Крокодил
Жаба Змија
Сл. 3.25
Сл. 3.27
42
Цицачите се најсложено организирани и најразвиена
група на ’рбетни животни. Најважна нивна особина по
која го добиле и името е нивната способност женките да
раѓаат живи младенчиња и нив да ги хранат со млеко кое
се создава во млечните жлезди. Најпримитивно градената
група на цицачи се клунарите,
кои живеат во Австралија,
и кои иако се размножуваат
со јајца, нивните млади се
приспособиле да цицаат
млеко. Некои од цицачите
се приспособиле за да ги
заштитат своите младенчиња
да ги носат во торба сместена
на својата стомачна страна.
Таков цицач е кенгурот.
Цицачите се приспособиле
на различен начин на исхрана. Така некои од нив се
хранат со мравки и термити, познати се под името
инсектојадни. Некои цицачи живеат на копно, некои
летаат, а некои се приспособиле да живеат во вода.
Сл. 3.28
Различни видови цицачи
43
ТЕМА 3
44
Задача 3. Собирање и групирање на инсекти
Прибор и материјал: лупа, различни видови на инсекти, тетратка за цртање
Упатство за работа: Во текот на одреден временски период собирај инсекти
и потруди се правилно да ги препарираш. Фатениот инсект стави го во
тегличка во која има памук натопен со алкохол. Затвори ја добро тегличката
и остави го инсектот извесен период. После тоа со шпенагла прободи го
инсектот и стави го на парче стиропор. Различните инсекти со помош
на слики од учебник или друга литература подреди ги во групи во кои
припаѓаат.
Провери кај наставникот дали правилно си ги групирал инсектите.
45
НАДВОРЕШНА ПОКРИВКА
ТЕМА 4 КАЈ ЖИВОТНИТЕ
- надворешна покривка,
- кожа,
- кожни творби,
47
ТЕМА 4
Сл. 4.1
48
Потсети се:
што е карактеристично за епителното а што за сврзното ткиво.
базална мембрана
Сл. 4.2
49
ТЕМА 4
Телото на иглокожите е прекриено со кратки или подолги иглички. Ваквите иглички можат
да бидат подвижни или неподвижни.
Сл. 4.4
(а) Kожа кај риби
(б) Kоскени крлушки
Сл. 4.5
50
има и други измени на кожата. На пример, епидермисот е сув и рожен. Површинските клетки
создаваат рожни лушпи или плочки кои го штитат телото од штетните зрачења и повреди и
ја намалуваат загубата на водата од телото. Новите клетки што се развиваат во подлабоките
слоеви на епидермисот, во вид на рожни слоеви кај желките се носат на себе, а кај змиите и
некои гуштери се преслекуваат (сл. 4.6). Во кожата на влечугите имаат само неколку жлезди
и поради тоа кај нив кожата е сува. Кај некои змии и гуштери има жлезди кои излачуваат
материи, кои имаат предупредувачко обојување, што обезбедуваат заштита од напаѓачите.
Сл. 4.6
Сл. 4.7
Градба на пердув
51
ТЕМА 4
2
Граба на кожата кај ,рбетници и кожни творби
Најсложено градена покривка на телото имаат цицачите. Кај нив кожата е составена од
два главни слоја, кои се разликуваат од другите според градбата и функцијата (сл. 4.8). Тие се:
Кожни творби
Потни жлезди
Потните жлезди се сместени во дермисот и поткожното ткиво. Потните жлезди учествуваат
во регулирањето на телесната температура, и преку нив од организмот се исфрлаат некои штетни
материи. Потта е составена од вода, со мало количество минерални соли и други материи.
Лојни жлезди
Лојните жлезди имаат изгледаат како кесичка, а нивниот секрет ја подмачкува кожата и
влакната и ја штити од сушење. Каналите на лојните жлезди се отвораат во мевчињата на
влакната.
52
Млечни жлезди
Кај животните од групата цицачи младенчињата се хранат со млеко кое се излачува од
млечните жлезди или градите. Млечните жлезди постојат единствено кај цицачите, па поради
нив тие и го добиле името. Нивниот секрет - млекото, е богато со сите потребни хранливи
материи што во почетокот на животот на младенчињата им овозможува опстанок и побрзо
напредување во најраниот период од нивниот развој.
Влакна и нокти
Целото тело на цицачите е прекриено со влакна кои површините ги прават многу меки
и мазни. Нивната улога е заштитна. Коренот на влакната е сместен во поткожниот слој во
торбичка која влакното го снабдува со крв. Ноктите се заштитни творби составени од цврста
белковина.
Ноктите на задните екстремитети на влечугите и птиците и кај предните и задните
екстремитети кај повеќето цицачи се преобразени во канџи. Канџите им помагаат на овие
животни при ловењето и раскинувањето на пленот. Новите клетки на ноктите постојано се
создаваат во коренот на ноктот.
Копита
Кај некои цицачи, како коњите, зебрите, камилите, жирафите, антилопите, овците, козите
и говедата, нозете завршуваат со копита. Тие се приспособување на овие животни за полесно
бегање или за одбрана од напаѓачите. Токму поради ова свое приспособување овие животни
сочинуваат посебна група цицачи наречена копитари. Нивните стапала се многу долги, а
животните чекорат само на врвовите нивните прсти. Прстите што не допираат до подлогата се
ситни или не постојат, а другите прсти се преобразени во копита (сл. 4.9).
Сл. 4.9
Рогови
Роговите се творби на кожата кои што на животните им служат за заштита од напаѓачите
или за борба меѓу мажјаците. Тие се коскени израстоци на черепот. Кај елените рогови имаат
само мажјаците. Тие имаат посебен вид рогови кои во периодот на растење се обвиени со
53
ТЕМА 4
Сл. 4.10
54
Провери го своето знаење:
Зошто служи покривката на телото?
Од кои ткива, главно, е, изградена покривката на телото?
Во градбата на покривката на телото кај прстенестите црви има една
карактеристика - која е таа?
Опиши ја градбата на кожата кај рибите.
Која е разликата во градбата на кожата кај водоземците и влечугите?
Како е граден пердувот и која е неговата функција?
Од што зависи бојата на кожата?
Каде се наоѓаат и која е функцијата на млечните жлезди?
Која е разликата меѓу роговите кај елените и овците?
55
ТЕМА 4
56
ТЕМА 5 ДВИЖЕЊЕ НА ЖИВОТНИТЕ
- начини на движење,
- органи за движење.
57
ТЕМА 5
58
хитик
дел на телото. Мускулните клетки имаат способност да
се грчат и олабавуваат а со самото тоа делови или цели
клетки се скратуваат или издолжуваат..
надворешен
Постојат два вида на мускулни клетки а со самото
скелет
тоа и два типа на мускулно ткиво: мазно и напречно- мускули
пругаво.
- Мазното мускулно ткиво кај ‘рбетниците е составен коски
дел на внатрешните органи, на пример, дигестивната
цевка, крвните садови, мочоводните канали и други
органи. Ова мускулно ткиво е составено од издолжени
клетки во чија што средина има јадро Ова ткиво е мускул внатрешен скелет
наречено мазно, бидејќи набљудувано под микроскоп
изгледа дека мускулните влакненца се рамномерно Сл. 5.1
распоредени по должината на клетките.
- Напречно-пругавото мускулно ткиво влегува во составот на скелетните мускули кај
‘рбетниците и членконогите. Клетки на ова ткиво можат да достигнат должина до неколку
сантиметри и најчесто имаат повеќе јадра. Јадрата се сместени непосредно под клеточната
мембрана. Мускулните влакненца се распоредени така што кога се гледаат под микроскоп,
кај нив се забележуваат темни и светли пруги напречно распоредени.
- Срцевиот мускул кај ‘рбетниците е посебен вид напречно-пругав мускул.
мускул
мускул
мускул
мускул
коски
коски зглоб
коски
зглоб
Сл. 5.3
60
2
ОРГАНИ ЗА ДВИЖЕЊЕ ВО ЗАВИСНОСТ ОД ЖИВОТНАТА СРЕДИНА
Сл. 5.6
г)
Движење со трепки и камшиче. (а) Три
последователни фази на брановитото движење
на камшичето. (б) Последователни фази во
активноста на трепката. Во двата случаи (а) и (б)
водата се движи во насока на големата стрелка,
а клетката се движи во спротивна насока. (в) и
(г) Шематски приказ на напречен и надолжен
пресек на трепка.
а) б) в)
61
ТЕМА 5
Сл. 5.7.
Амебовидно движење
62
Сл. 5.9 Сл. 5.10
Шематски приказ на ајкула која плива. Прикажан е Извив на тело кај змија
потисокот на опашката во водата и реакцијата на
водата на опашката
Движење со пливање
Повеќето од рибите имаат облик на телото кој им овозможува лесно да се движат низ
водата. Нивниот скелет не е толку тврд како кај копнените ,рбетници, што, од своја страна,
помага при пливањето во водата. Извиткувањето на телото однапред наназад е највидливо кај
јагулите, ајкулите и другите видови риби со долго тело. Рибите кои се движат бавно, наназад и
нанапред, низ густата водена вегетација, или друг ограничен простор, често имаат кратко тело
и пливаат со извивање на нивните перки.
Рибата е способна да остане на одредена длабочина и да ја одржува својата стабилност
во водата при пливањето, затоа што, како начин на приспособување, црниот дроб на ајкулите
и на некои други примитивни ражи, содржи значително количество масти, кои се полесни
од водата со што ја намалуваат телесната маса на рибата и одвозможува таа да плива. Повеќе
видови риби имаат развиен пливачки меур, кој е ќесе исполнето со воздух, сместено на грбната
страна на телесната празнина.
Одење и трчање
При бавно одење кај копнените ‘рбетници и повеќето членконоги, движењето на ногата од
едната страна на телото се заменува со движењето на ногата од спротивната страна на телото.
63
ТЕМА 5
Сл. 5.11
Летање
Способноста за летање се развила
независно кај четири групи животни:
инсектите, птиците, лилјаците меѓу
цицачите, и исчезнатите влечуги. Сите
четири групи животни имаат крилја кои
овозможуваат подигање во воздухот од површината, а потоа движењето низ воздухот се врши
замавнување на крилјата (сл. 5.11). Летачките животни се потиснуваат нанапред со мавтање
на крилјата. Кај сите нив надолното замавнување со крилјата има најголемо значење за
летање. За да полесно летаат кај птиците има посебни прилагудуавања. Имено нивното тело
е аеродинамично со што истите многу полесно се движат низ воздухот. А од друга страна во
коските имаат големи простори исполнети со воздух што ги прават многу полесни во споредба
со другите животни.
64
Збирен преглед за брзо да повториш:
65
ТЕМА 5
Потсети се:
Кои организми се автотрофни, а кои хетеротрофни?
Потсети се:
За кои организми велиме дека се произведувачи, потрошувачи и разградувачи?
68
а
Сл. 6.1
69
ТЕМА 6
70
ОБРАБОТКАТА НА ХРАНАТА
Сл. 6.4
71
ТЕМА 6
дебело црево
јајцевод
Сл. 6.6
72
Сл. 6.7
73
ТЕМА 6
месојадни
Сл. 6.9
тревопасни
Забите на грицкачите
постојано се трошат и
обновуваат
месојадите најдобро
развиени се очњаците
со чија што помош го
фаќаат и раскинуваат
пленот. Забите кај цицачите, спротивно од забите кај другите
‘рбетници, не се заменуваат постојано со нова гарнитура заби.
Кај цицачите во усната празнина својот секрет го исфрлаат
неколку парови големи плунковни жлезди. Преку нивните
каналчиња плунката се собира во усната празнина. Плунката
овозможува навлажнување и делумно разложување на внесената
храна. Јазикот кој е сместен во усната празнина има значајна
улога во превртувањето и мешањето на храната, како и нејзино Сл. 6.10
голтање.
Делумно обработената храна во усната празнина преку Заб кај цицач
хранопроводот се пренесува во желудникот. По влегувањето на
храната во желудникот се затвора мускулот-стегач
меѓу хранопроводот и желудникот и желудникот
и цревото. Олабавувањето и стегањето на
мускулите на ѕидот на желудникот механички ја
обработуваат храната и ја мешаат со желудочниот
сок кој се излачува од желудочните жлезди.
Храната во желудникот се претвора
во кашеста материја. Со брановидно движење
на желудникот храната постепено се движи кон
долниот дел на желудникот. Мускулот-стегач се
отвора и дел по дел од храната се потиснува кон
почетокот на цревото. (сл. 6.12)
Сл. 6.11
Забите на шимпанзо
74
Црево
Повеќето од процесите на дигестија на храната, како и
поголемиот дел на впивањето на крајните продукти на дигестијата усна празнина
се вршат во цревото. Градбата на цревото се разликува кај повеќето
‘рбетници. Цревото кај копнените ‘рбетници е поделено на
предно, или тенко црево, и задно, или дебело црево. Предниот дел хранопровод
на тенкото црево е познато како дванаесетпалечно црево. Храната
низ тенкото црево се движи со помош на брановидното движење
на мускулите од ѕидот на цревото. Движејќи се низ тенкото црево
храната постепено се разложува на најситните нејзини составни
делови. Во тенкото црево, исто така, има жлезди кои лачат сокови мускул стегач
во кои има голем број биолошки активни материи, познати како црево
ензими. Одредени ензимите дејствуваат само на одредени видови
органска храна. Имено, има посебни ензими за сите видови
желудник
органски хранливи материи, па така ензимите кои ги разградуваат
мастите, не ги разградуваат шеќерите и обратно
Сварените хранливи материи се впиваат преку ѕидовите на
тенкото црево и поминуваат во крвотокот, а несварените материи Сл. 6.12
постепено се поттурнуваат кон дебелото црево. На местото на
спојување на тенкото и дебелото црево сместено е слепото црево. систем на органи за варење на
Тоа како резултат на специфичниот начин на исхрана е најдолго кај храната кај цицачи
тревојадите.
При крајот на дебелото црево од примената
храна се останати само непотребните материи кои
формираат измет. Изметот се исфрла или преку црн
аналниот отвор кај рибите и цицачите или преку дроб хранопровод
клоаката кај водоземците, влекачите и птиците.
жолчен
канал желудник
Црн дроб и поджелудочна жлезда
(панкреас)
Црниот дроб и панкреасот се големи жлезди
сместени напред и грбно во однос на желудникот.
Клетките на црниот дроб постојано излачуваат
жолчен
жолчка која минува низ црнодробните каналчиња меур
и се собира во општиот жолчен канал. Оттаму
жолчката може дирекно да се излее во почетокот панкреас
на тенкото црево или да се собира во жолчната
торбичка (жолчен меур) од каде, по потреба,
пак се излева во тенкото црево. Панкреасот (или тенко
црево
поджелудочната жлезда), исто така, создава сокови
кои преку посебен канал се излеваат во почетокот
на тенкото црево. Жолчката и панкреасниот сок се Сл. 6.12
богати со ензими кои учествуваат во дигестијата Црниот дроб и панкреасот со своите сокови ја
на храната.(сл. 6.13) помагаат дигестијата на храната.
(+) ја зголемува работата
(-) ја намалува работата
75
ТЕМА 6
76
Планариите од групата
сплескани црви имаат разгрането
црево, кое го олеснува впивањето
на хранливите материи во различни
делови на телото, а воедно ја
зголемува и површината за впивање.
Планариите на стомачната страна
имаат мускулна цевчеста голтка
која низ усниот отвор може да се
исфрли надвор од телото кон пленот
или мртвите животински остатоци.
Посебните ензими од голтката и
овозможуваат на голтката да навлезе Сл. 6.14
во ткивото на пленот, а потоа да
Многу инсекти се хранат со цицање на растителни сокови.
ја вшмука хранливата материја од
(а) Растителна вошка се храни со растителен сок.
пленот во цревото.
(б) Усниот апарат за цицање кај инсектите е приспособен
Кај сите останати животни
да го пробие растителното ткиво.
системот на органи за варење на
хранта започнува со устен отвор и
завршува со анален отвор. Меѓутоа, градбата на системот за варење многу зависи од храната
и механизмите на исхрана кај животното. Исто така, зависи и од начинот на живеење на
животното, т.е. дали е подвижно или прикрепено, живее во дупки и слично. Честа е појавата
различни групи животни кои користат иста храна да имаат слични навики во исхраната.
Кај многу видови животни, во одреден дел од органите за варење има микроорганизми
кои имаат значајна улога во дигестијата на целулозата. Кај преживарите како што се: говедата,
срната, еленот, овцата и други желудникот е поделен на 4 дела. Микроорганизмите се наоѓаат
во бурагот и капурата, кои се два од четирите делови на желудникот.
Дали знаеш?
Голема крава во својот желудник може да собере материјал со волумен и до 200 литри.
77
ТЕМА 6
Сл. 6.18
Разлики во системот за варење на храна кај:
а) месојади
б) тревопасни животни
78
Исхрана на грабливците
Ајкулите, змиите, лавовите и другите грабливци спаѓаат во групата месојади кои активно
го ловат пленот. Кај овие животни забите и другите органи во усната празнина често се
употребуваат за да го зграпчат, убијат или да го држат пленот. Меѓутоа многу животни за
истата цел ги користат и екстремитетите и други делови на телото. Тие пленот или го голтаат
цел, или го распарчуваат и го јадат на делови.
Храната од животинско потекло не содржи целулоза и полесно се вари. Како резултат на
тоа кај овие животни тенкото црево е значително пократко.
Исхрана со планктон
Планктон е машавина од мали ситни
растенија и животни, со микроскопска
големина, кои се жители на слатките и
солените води. Планктонот служи како храна реси од остри влакна
на голем број животни. Некои видови на
китови, како што е грбавиот кит, иако спаѓаат
во најголемите животни се исхрануваат со
планктон. Кај нив во внатрешноста на вилици
има реси од остри влакна низ кои се процедува
водата. При процедувањето на водата во тие
реси се заробуваат микроскопски раковидни
животничиња кои се главна храна на овие
животни.
79
ТЕМА 6
80
Истражувај ги различните видови на исхрана кај животните
81
ТЕМА 6
82
ПРЕНЕСУВАЊЕ НА ХРАНАТА
ТЕМА 7 И ГАСОВИТЕ
- крвоток,
- крв,оксидирана и редуцирана
- крвоток
- лимфа,
- хемолимфа,
- хидролимфа,
- срце,
- постојана и променлива темепература на телото
ТЕМА 7
1 Како што веќе знаеш, водата, храната, кислородот и другите важни материи за животот,
влегуваат и излегуваат од телото низ различни негови делови. Најголем дел од клетките
на повеќеклеточните организми се наоѓаат длабоко во внатрешноста на телото. Тоа не
им овозможува на тие клетки непосредно да вршат размена на материите со надворешната
средина. За таа цел е неопходно присуство на меѓуклеточна течност која ги исполнува малите
простори меѓу клетките. Освен тоа, потребни се и одредени дополнителни механизми што ќе
ги раздвижат материите меѓу меѓуклеточната течност и површината на телото каде се врши
размената.
Сл. 7.2
а б Преносен систем
а) отворен тип
б) затворен тип
85
ТЕМА 7
Повеќето членконоги имаат отворен преносен систем, така што размената меѓу крвта
и ткивата се врши во ткивните простори. Кај нив постои централно срце кое постојано ја
пумпа крвта во крвните садови. Кај мекотелите и членконогите со жабри, како што се
раковите, одреден дел од крвта пред да навлезе во срцето, тече од просторите на телесната
празнина кон жабрите. Кај мекотелите срцето е составено од две преткомори и една комора.
Во преткоморите доаѓаат крвните садови од жабрите. Други садови кои доаѓаат од стапалото
и внатрешните органи влегуваат во комората. Преткоморите први се собираат, испумпувајќи ја
крвта во комората, а потоа се собира комората. Помеѓу преткомората и комората има залистоци
или клапи со чија што помош крвта се движи во еден правец.
срце срце
крвен сад
крвен сад
Сл. 7.3 Сл. 7.4
Шематски приказ на преносниот систем Преносен систем кај речен рак (а) и напречен
на школка. Едната черупка е отстранета пресек преку градниот регион (б)
86
ЗАТВОРЕН ТИП НА
ПРЕНОСЕН СИСТЕМ
Сл. 7.6
87
ТЕМА 7
3
ПРЕНОСЕН СИСТЕМ КАЈ РБЕТНИЦИТЕ
Сите ’рбетници имаат затворен преносен систем.
Риби
Срцето кај рибите сместено е на стомачната грбна артерија
страна веднаш под жабрите. Тоа е составено од вена
една предкомора и една комора. Редуцираната
крв од целото тело се собира во стомачната вена
и преку неа навлегува во срцето. Од срцето
крвта преку артерија се носи до жабрите. Како
што се движи низ жабрите таа се ослободува од
јаглерод диосидот и се збогатува со кислород.
Оксигенираната крв преку грбната артерија
и голем број на крвни садови се движи низ срце капилари
телото, на клетките во ткивата им го предава
кислородот и од нив го зема јаглероддиоксидот Сл. 7.7
и преку венскиот систем на садови повторно,
преку главната вена, се враќа во срцето. Бидејќи Главни делови на преносниот систем кај
низ срцето на рибите тече само редуцирана крв, примитивни риби како што е ајкулата.
снабдувањето на клетките со кислород е по бавно.
Поради тоа во клетките кај рибите се ослободува
помало количество на енергија.
88
овие животни е директно зависна од надворешната температура. Па затоа, во услови кога
во надворешната средина температурата е повисока овие животни се активни и обратно кога
надворешната температура е ниска овие животни се скоро неактивни.
Влечуги
Кај влечугите срцето е составено од две
преткомори и една комора која со преграда е
делумно поделена на два дела. Само кај крокодилите
комората на срцето е целосно поделена на два дела.
Кога оксиgenираната и редуцираната крв, преку
предкоморите, ќе навлезе во комората, таа делумно
се меша. И во овој случај се јавува недостаток на
енергија во организмот што се надокнадува исто како
кај водоземците.(сл. 7.9)
Птици и цицачи
Птиците и цицачите имаат целосно поделено
срце (сл. 7. 8). на две преткомори и две комори.
Крвта сиромашна со кислород влегува во десната
преткомора. Потоа се пренесува во десната комора
која ја пумпа крвта преку белодробната артерија
кон белите дробови. Крвта богата со кислород од
белите дробови навлегува во левата преткомора
низ белодробни вени. Оттука крвта се пренесува во
левата комора која ја испумпува крвта низ аортата Сл. 7.9
во телото. Целосното одделување на оксидираната
и редуцираната крв во срцето доведува до појава Дел од потребната енергија влечугите ја
на различна дебелина и јачина на мускулниот ѕид земаат од околната средина
на коморите. Ова овозможува срцето да може што
посилно да ја испумпува крвта во крвните садови а со
самото тоа крвта може многу брзо да се движи низ нив.
Разликата во крвотокот кај птици и цицачи е во тоа што кај птиците аортата кога ќе излезе
од срцето прави лак кон десно и се спушта покрај ,рбетот, додека пак кај цицачите тој лак на
аотртата е кон лево.
Како што системот за пренесување на материите станува посложен, така крвниот
притисок се покачува, па поради тоа повеќе течности и белковини преминуваат од капиларите
во меѓуклеточната течност. Ова го условило појавувањето на лимфниот систем кој го враќа
вишокот на течност и белковини од ткивата во главната циркулација.
Крвоток
Кружното движење на крвта низ организмот наречено е крвоток. Кај безрбетниците
кај кои има затворен тип на преносен систем и кај рибите постои еден крвоток:
крв од срце атерии ткива вени срце.
89
ТЕМА 7
Со преминувањето на копнен
начин на живеење, кај ,рбетниците В
како органи за дишење се јавиле
белите дробови. За да може ткивата
што подобро да се снабдат со храна и
кислород, се јавува усложнување на
градбата на срцето, а со самото тоа и
поделба на крвотокот на голем и мал. А Б
Мал крвоток (белодробен) –
е кружното движење на крвта од
срцето до белите дробови и повторно Сл. 7.10
враќање во срцето. Преку малиот Дел од крвниот и лимфниот систем а) Артериска, б) Венска
крвоток крвта се ослободува од и в) лимфна капилара
јаглероддиоксид а се збогатува со
кислород. Малиот крвоток започнува
од десната комора. Преку белодробните артерии редуцираната крв се носи до белите дробови.
Откако крвта ќе се ослободи од вишокот јаглерод диоксид и ќе се збогати со кислород таа, како
оксидирана преку белодробните вени се враќа во левата преткомора на срцето.
Голем крвоток (телесен)- е кружното движење на крвта од срцето до клетките и
ткивата на целиот организам и повторно до срцето. Преку големиот крвоток сите клетки се
снабдуваат со кислород а се ослободуваат од јаглерод диоксид. Големиот крвоток започнува
од левата комора и преку аортата и артериите оксидираната крв се разнесува низ телото.
Откако клетките ќе се снабдат со кислород и ќе се ослободат од вишокот јаглерод диоксид,
редуцираната крв од целото тело преку горната и долната шупла вена се враќа во десната
преткомора на срцето.
90
Збирен преглед за брзо да повториш
91
ТЕМА 7
92
ТЕМА 8 ДИШЕЊЕ КАЈ ЖИВОТНИТЕ
1
ДИШЕЊЕ И ЗНАЧЕЊЕ НА ДИШЕЊЕТО
Потсети се од V и VI одделение
Што е дишење?
Која е разликата помеѓу дишењето како размена на гасовите и клеточно дишење?
Која е улогата на внесениот кислород во клетката?
Веќе знаеш дека хранливите материи преку преносниот систем стигнуваат до сите клетки.
Од нив треба да се добие енергија која е неопходна за извршување на сите животни активности
на клетката а со самото тоа и на организмот. Меѓутоа при извршувањето на своите активности
на некои клетки, како што се мускулните клетки, им треба повеќе енергиjа, а некои, како што
се епителните клетки трошат помалку енергија. Но, за сите клетки е заеднички тоа што при
вршењето на овие функции имаат потреба од кислород. При процесот на искористување на
кислородот се ослободува јаглероден диоксид. Токму поради тоа, сите клетки е неопходно да
бидат снабдени со кислород, а јаглеродниот диоксид мора да биде отстранет. Овој процес се
извршува преку размена на гасовите меѓу организмите и надворешната средина.
Дишењето како процес се врши:
- помеѓу животното и средината во која што живее, при што организмот се снабдува со
кислород, а се ослободува јаглерод диоксидот
- во самата клетка, кога клетката го користи кислородот, а ослободува јаглерод диоксид
РАЗМЕНА НА ГАСОВИ
Количеството на кислород е различно во копнена и водена средина. Поради тоа кај
различните групи животни се јавуваат разлики во телесната површина преку која се врши
размената на гасовите, како и патиштата по кои водата и воздухот се движат низ телото
(сл. 8.1).
За да може правилно да се врши размената на гасовите, животните е неопходно да
имаат мембрана, која треба да е влажна, тенка и пропустлива за да можат гасовите да се
движат. Како мембрана може да се јави и покривката на телото, но најчесто таа е ограничена
на деловите на органите за дишење каде површината за размена на гасовите е зголемена
(сл. 8.1). Местата каде што се наоѓа мембраната и начините за пренесување на кислородот
и јаглеродниот диоксид кај различни животни се различни. Тоа зависи од нивната големина,
потребата за кислород, како и од околината во која живеат.
Преминувањето на гасовите преку мембраната, при навлегувањето или излегувањето
од клетките е секогаш се врши по пат на дифузија. При процесот на дифузија гасовите
се движат од средина која е побогата кон средина која е поситомашна со гасови. Но, за да
може да се движат гасовите низ мембраната истите треба претходно да бидат растворени во
вода. Поради тоа тие најпрво се раствораат во влажната површина на мембраната, па потоа
навлегуваат или излегуваат од клеткта. Во клетките кислородот постојано се троши и таму
секогаш има помалку кислород отколку во надворешната средина. Поради тоа кислородот
секогаш од надворешната средина преку мембраната влегува во клетките. Спротивно на тоа,
бидејќи клетките произведуваат јаглероден диоксид, во нив секогаш има поголемо количество
на овој гас отколку во надворешната средина. Затоа јаглеродниот диоксид од клетката преку
мембраната излегува во надворешната средина каде е во помали количини.
94
Сл. 8.1
Шематски приказ на размена на гасови преку влажна површина на кој се претставени процесите на
движење на гасовите кај различни животни.
95
ТЕМА 8
2
ДИШЕЊЕ: ОРГАНИ ЗА ДИШЕЊЕ ВО ВОДА И ВО ВОЗДУХ
Жабри
Поголемите и поактивни водни животни имаат органи за дишење, наречени жабри. Во
жабрите се сместени мембрани за размена на гасови. Жабрите се органи што се составени
од повеќе ситни плочки или нишки, кои излегуваат од одреден дел на телото. Тие, обично, се
изменети делови на кожата. Нежната градба на жабрите овозможува тие да функционираат
само во водена средина. На суво жабрите се сушат, се собираат и низ нив не може да се врши
размена на гасовите. Жабрите имаат голема површина, што овозможува големо количество
вода да помине преку нив, а со тоа да се внесе доволно количество на кислород во телото на
животното.
Водата низ жабрите се движи во една насока. Тоа е овозможено со движењето на
водата, дејството на трепките, екстремитетите и движењето на животното. Гасовите брзо се
разменуваат меѓу водата која минува покрај жабрите и телесните течности кои циркулираат
низ нив. Крвта што излегува од жабрите е богата со кислород.
Сл. 8.2
96
Сл. 8.3
Жабри кај ’рбетниците Сл. 8.4 Надворешни жабри кај човечката рипка
Рибите и многу водоземци разменуваат
а)
гасови со надворешната средина преку жабри.
Некои ларви на рибите и водоземците имаат
надворешни жабри (сл. 8.4). Тие се ресести
органи што се протегаат од надворешната
страна на главата. Возрасните риби имаат
внатрешни жабри. Кај повеќето видови
риби жабрите се покриени со жабрено капаче.
Жабрите се состојат од ламели, прикрепени за
Сл. 8.5
б) в)
97
ТЕМА 8
жабрен лак во основата на секоја жабра (сл. 8.5а). Наборите што се нормално поставени на
жабрите, се богати со капилари. Во овие капилари се врши размена на гасовите (сл. 8.5б).
Водата до жабрите доаѓа преку устата и голтката. За време на вдишувањето голтката и
жабрената празнина се рашируваат и ја вшмукуваат водата и таа минува преку жабрите. При
издишувањето се затвора устата и се собира голтката и жабрената празнина. Ова доведува до
тоа водата да се испумпа низ жабреното капаче.
Некои видови риби кои живеат во отворениот океан ја чуваат нивната уста постојано
отворена и на таков начин водата се спроведува кон жабрите.
Трахеен систем
Трахејниот систем е најчест систем за размена на гасови кај копнените членконоги.
Членчињата на телото кај инсектите имаат парни странични отвори, кои водат кон систем на
трахејни цевки (сл. 8.6). На отворот трахеите имаат набори и влакненца кои не дозволуваат
влегување на честички. Трахеите имаат мрежеста градба со меѓусебно поврзани напречни и
надолжни цевки. Тие завршуваат со ситни цевчиња, трахеоли (сл. 8.6). Трахеолите допираат до
сите клетки во ткива на организмот. На крајот на трахеолите има мало количество на течност,
отвор што служи за растворање на
гасот. На тој начин кислородот
трахеоли
навлегува директно во ткивата,
а од нив излегува јаглеродниот
дваоксид.
Мал број на инсекти кои
се приспособиле за живеење
во водена средина, обично
доаѓаат на површина на водата
да примат воздух.
трахејни цевки
Сл. 8.6
98
Дифузни бели дробови
Кај копнените безрбетници се среќаваат таканаречени
дифузни бели дробови, бидејќи гасовите минуваат низ
нив главно по пат на дифузија. Кај копнените полжави,
празнината под черупката е преобразена во бели дробови.
Скорпиите и поголемите пајаци имаат белодробни
ќесиња кои се развиле со вдлабнувања на стомакот. Секое
белодробно ќесе се отвора на површината и има многу
листовидни ламели кои се поставени така што овозможуваат
воздухот слободно да се движи (сл. 8.7).
Сл. 8.7
3
ДИШЕЊЕ КАЈ ,РБЕТНИЦИТЕ КОИ ЖИВЕАТ НА КОПНО
Системот на органи кај сите
рбетни животни кои живеат на копно
,
Дали знаете?
Понекогаш двојнодишните риби остануваат под вода подолг временски период, а
за тоа време не дишат. Овие животни дури и на копно не ги проветруваат белите
дробови постојано.
99
ТЕМА 8
Птиците и цицачите развиле бели дробови кои имаат поголема површина и поефикасен
начин на размена на гасовите.
воздушни
ќесиња
Систем за дишење кај птиците
Белите дробови кај птиците се одликуваат
со посебни проширувања наречени воздушни
ќесиња кои навлегуваат во различни делови
на телото и имаат три до четири пати поголем
волумен од самите бели дробови. Размената
на гасовите се врши само во белите дробови,
а не во воздушните ќеси. Кога птицата лета
од кесињата воздухот се враќа во белите
дробови. Бидејќи при летањето птицата
користи големо количество на енергија,
писуството на воздух во воздушните ќеси
и овозможува да има доволно количество
Сл. 8.10
Систем за дишење кај птици
100
кислород. Птицата воздушните ќеси ги полни со воздух пред да полета и на тој начин се
намалува нејзината тежина за време на летањето.
101
ТЕМА 8
102
Истражувај го процесот на дишење и органите за дишење
Задача 1. Дишење кај мува или пчела
Прибор и материјал: мува или пчела, тегличка со алкохол за успивање на
инсектот и лупа
Упатство за работа: мувата или пчелата набљудувај ја во мирување. Што
забележуваш? Како се подига и спушта мевчето? Што се случува со членчињата
на мевчето.
Задача 2. Изучување на градба на жабри кај риба
Прибор и материјал: риба, прибор за дисекција, лупа и тетратка.
Упатство за работа: Набљудувај риба во аквариум. Обрни внимание на
отварањето и затварањето на устата и подигањето и спуштањето на жабрените
капачина. Изброј колку пати во минута рибата ја отвара устата. Што забележуваш?
Твоите согледувања запиши ги во тетратка.
Донеси риба од рибарница. Стави ја во кадичка за дисекција препокриј ја со
вода. Подигни го со прст жабрениот капак кој ги штити жабрите и со лупа разгледај
ги добро жабрените лаци. Со пинцета фати ги жабрените листенца. Каква боја
имаат? Кој го носи кислородот од жабрите во клетките и ткивата. Земи молив или
стапче и протни го преку устата во жабрените предели. Што забележуваш? Извади
ги жабрите надвор од водата. Што се случува со нив? Твоите забелешки провери
ги кај наставникот.
Задача 3. Набљудување на градба на бели дробови
Прибор и материјал: микроскоп, готов микроскопски препарат на воздушни
меури, модел на бел дроб од човек, дел од бел дроб на свиња или говедо, кадичка
со вода и остар нож.
Упатство за работа: Набљудувај ги деловите на белиот дроб на моделот од
човек и спореди ги со слика.
Земи парче бел дроб во дланка па стисни го и опушти го. Што забележа? Потоа
стави го парчето во вода и обиди се да го потопиш. Што ќе се случи? Објасни ја
оваа појава.
Пресечи бел дроб и набљудувај ја неговата градба. Што забележа?
Стави на микроскоп препарат кој си го добил од наставникот. Набљудувај го
и тоа што си го забележал спореди го со слика.
Своите сознанија провери ги кај наставникот.
103
ТЕМА 9 ИЗЛАЧУВАЊЕ КАЈ ЖИВОТНИТЕ
- излачување,
- органи за излачување,
- бубрег,
- продукти на излачувањето
- одржување на водената рамнотежа
ТЕМА 9
1
ИЗЛАЧУВАЊЕ КАЈ ЖИВОТНИТЕ
Од досега изученото можеме да дојдеме до сознанија дека секое животно од надворешната
средина прима вода, храна и кислород. Овие материи кога ќе навлезат во клетките земаат
учество во голем број на процеси на создавање и разградување. На пример, при процесите
на клеткочно дишење, за организмот да добие енергија, се врши разложување на шеќерите до
вода и јаглерод диоксид. Овие материи се јавуваат како штетни и непотребни продукти. Исто
така, во клетките од попрости хранливи материи се создаваат посложени, односно материи кои
и се потребни на самата клетка. И при овие процеси на создавање на сложени соединенија се
јавуваат материи кои не и се потребни на клетката, а ако останат во организмот тие се штетни
бидејќи делуваат како отрови. Поради тоа овие материи мораат да се отстранат од организмот.
Значи, секое животно од надворешната средина прима потребни материи, а во неа ги исфрла
непотребните. На тој начин врши размена на материите со животната средина. Ослободувањето
на организмот од непотребните и штетни продукти е процес наречен излачување.
При сите процеси на создавање или разградување на хранливи материи како неопходен
дел се јавува водата. Водата во организмот на животното има голем број на улоги од кои
најважни се:
растворувач – во неа се раствораат сите материи кои им се потребни на клетките, како и
непотребните материи кои се ослободуваат во самите клетки
пренесувач – растворените материи ги пренесува од местото каде се создаваат до местото
каде се потребни или до местата каде треба да се отстранат од организмот
суровина – таа е составен дел на многу потребни материи во организмот.
Поради тоа велиме дека водата е неопходен составен дел на секое животно.
Во зависност од видот и местото на живеење, во градбата на секое животно просечно
има од 55 до 90% на вода. На пример, во медуза има од 95 до 98% вода. Кај возрасен човек
од 70 кг има околу 49 л вода; од неа 35 л како неопходен составен дел се наоѓаат во клетките,
а останатото количество во телесните течности. Телесните течности кај животните содржат
соли и органски материи. Телесните течности движејќи се низ организмот, тие на клетките им
ги предаваат потребните материи а од нив ги земаат непотребните и штетни материи. Значи,
преку телесните течности се пренесува храната, гасовите и отпадните материи.
106
Одржувањето на рамнотежата меѓу губењето и внесувањето вода во организмот е многу
посложен процес отколку што изгледа. Луѓето кои би останале подолго време на отворено
море, иако се опколени со вода, ќе умрат многу брзо и тоа поради немање вода за пиење. За да
се прехранат тие можеби ќе фатат риби со чии белковини кај нив ќе бидат задоволени условите
за исхрана. Но, при преработката на тие белковини во организмот ќе се добијат штетни материи
кои ќе треба да се отстранат. За отстранување на тие материи им е потребна вода за пиење.
Приспособување на органите за
излачување
Прилагодување во слатки и солени води
Од сè што досега научивме јасно е
дека животните се прилагодиле да живеат во
најразлични услови во животната средина.
При тоа се забележува дека исти животни
живеат во сосема различни услови. На Сл. 9.1
пример, раковите, живеат и во слатките води
на реките и во солените води на морињата.
Ист е случајот и со рибите. Дали некогаш сте се запрашале како е тоа можно? Или зошто
една риба која што живее во река би угинала ако се префрли да живее во море? Одговорот
е едноставен и лесен. Кај животните во зависност од условите во кои живеат има различни
начини за регулирање на нивото на минералите и водата во самите организми. Да го земеме
примерот со рибите кои живеат во слатките води и рибите кои живеат во солените води. Кај
слатководните риби во нивната внатрешна средина (крв) има многу повеќе растворени соли
отколку во водата во која што живеат. Затоа тие создале механизми со кои ги штедат солите во
организмот, а исфрлаат многу моч во средината. Ваквите мехамизми се сместени во кожата, во
жабрите и во добро развиените бубрези. За разлика од слатководните, морските риби живеат
во средина во која има повеќе растворени материи отколку во нивната крв. Па затоа морските
риби штедат вода, а од друга страна и пијат вода. При тоа тие вишокот на минералите што го
примаат со водата го исфрлаат, помалку со бубрезите, а многу повеќе со жабрите
107
ТЕМА 9
Прашање:
Како камилите издржуваат долго време без вода?
Камилите не можат да складираат вода (во грпките има складирани масти), но можат да
поднесат големи загуби на вода. Тие можат да испијат огромно количество вода за кратко време.
Да издржи подолго време без вода им овозможува желудникот од каде водата се пропушта во
цревата постепено. Камилите имаат потни жлезди, но потењето почнува на повисока телесна
температура отколку кај другите цицачи.
108
ОРГАНИ ЗА ИЗЛАЧУВАЊЕ И НИВНАТА УЛОГА КАЈ
2
ПОВАЖНИТЕ ГРУПИ ЖИВОТНИ
За да може да се отстранат непотребните и штетни материи од организмот, а исто така
и вишокот вода, кај животните се развиле органи за излачување. Органите за излачување
најчесто се во облик на цевчиња или торби. Кај повеќето животни постои еден од следниве
два типа органи за излачување:
- каналчиња кои се отворени кон внатрешноста на телесната празнина
- каналчиња кои не се отворени кон внатрешноста на телесната празнина
потребните материи
Сл. 9.3
повторно се враќаат
во организмот
Два типа на органи за исфрлање на штетните
материи од организмот. непотребните материи
(а) цевче отворено во телесната празнина; се движат низ каналчето
(б) цевчето е затворено
а б
109
ТЕМА 9
Полжавите и школките
имаат едно или две цевчиња.
Дождовниот црв, има по
еден пар цевчиња во секое
членче. Инкастиот дел се наоѓа
во едното членче а отворот
за отстранување на шетните
материи е во соседното. На овој Сл. 9.4
начин штетните материи кои се
собираат од едно членче, надвор Напречен пресек на дождовен црв во кој се
од телото преку каналчето се гледа распоред и изглед на каналчињата
исфрлаат од другото членче.
Малпигиеви каналчиња
Кај инсектите и пајаците, исто така, има каналчиња Сл. 9.4
со затворен почетен крај кој е потопен во крв, наречени
малпигиеви каналчиња. Бројот во зависност од животното, Систем за излачување кај ротиферите
се менува од два до неколку стотини. Непотребните материи
од крвта се исцедуваат во каналчињата, а потоа низ нив се
носат во цревата. Правото црево е важен дел од системот за излачување кај инсектите. Од него
дел од водата во зависност од потребите може повторно да се врати во крвта. Многу инсекти
можат вишокот вода од каналчињата да го враќаат во крвта. На таков начин тие создаваат моч
која е поконцентрирана од крвта. Оваа способност на инсектите е слична на таа кај птиците и
цицачите. Вака згуснатата моч се исфрла преку аналниот отвор заедно со изметот.
110
Малпигиеви каналчиња
анален
Сл. 9.6 отвор
црево
Малпигиеви каналчиња кај инсект
Градба на нефронот
Почетниот дел на секој нефрон собирен
канал
е проширен и е наречен Бауманова
капсула. Во капсулата е сместен збир
на капилари наречен гломерул (од нефрон
латинскиот збор гломус кој значи топка). чашка срцевина
Баумановата капсула и гломерулот го составена од
голем број
сочинуваат бубрежното телце. Остатокот на собирни
Сл. 9.8 каналчиња
од нефроните се каналчиња, кои се
изградени од коцкести епителни клетки. Градба на бубрек кај цицачи
111
ТЕМА 9
Создавање на мочта
Отпадните материи што се создаваат во клетките, со крвта се носат во бубрежните
каналчиња. Во нив таа се процедува и се создава мочта која е воден раствор што содржи
отпадни материи на клетките. Најзастапено отпадно соединение кај човекот и другите цицачи
е уреата, но присутни се и помали количества од амонијак, мочна киселина и друго.
Прва етапа во создавањето на мочта е филтрирањето на крвта во гломерулот на
бубрежното телце. Порите на овие клетки се многу ситни и низ нив не поминуваат крвните
клетки и големите белковини што ги има во крвта. Во овој дел на бубрежните телца се филтрира
големо количество на моч, која во најголем дел се состои од вода. Најголемиот дел од таа
филтирана вода и речиси целата глукоза, аминокиселините и минералните материи присутни
во овој филтрат се враќаат назад во крвта.
Концентрација на мочта
За да се ослободи организмот од непотребните и штетни материи но и за да се заштитат од
преголемо губење на вода од организмот птиците и цицачите имаат способност да создаваат
концентрирана моч.
Во зависност од применото количество на вода концентрацијата на штетните материи во
мочта може да биде поголема или помала. Ако животното примило поголемо количество на
вода, мочта ќе биде поразредена, односно во неа ќе има големо количество вода. Ако пак се пие
помалку вода во мочта ќе има помало количество на вода, односно ќе биде поконцентрирана.
Тоа значи дека во помало количество на вода ќе има поголемо количество на непотребни и
штени материи.
112
Провери го своето знаење:
113
СЕТИЛА КАЈ ЖИВОТНИТЕ И
ТЕМА 10 ВРСКИ СО ЖИВОТНАТА СРЕДИНА
- дразба,
- сетило,
- нервен систем,
- мрежест,
- ганглионарен,
- цевчест,
ТЕМА 10
1
ЗНАЧЕЊЕТО НА ВРСКИТЕ СО ЖИВОТНАТА СРЕДИНА
Повеќето од животните во својата животна средина бараат храна и скривалиште, ги
препознаваат своите млади, бегаат од своите непријатели или бараат партнер. Нивната животна
средина е променлива, па затоа се принудени брзо да се приспособуваат кон изменетите услови.
Способноста на животните на соодветен начин да одговорат на промените што се случуваат
во средината во која живеат е предуслов за нивното преживување. На пример, јагне кое пасе
дали ќе продолжи со таа активност кога до него ќе биде и опасниот волк? Но, дали тоа
обично се случува? Како јагнето ќе прпознае дека волкот е во негова близина? Како јагнето
ќе реагира? Ако волкот нападне, дали јагнето ќе биде мирно? Способноста на животните
да одговараат на промените кои се случуваат во нивната околина е последица на основната
особина одредени видови на клетки или групи на клетки да примаат дразби и соодветно да
реагираат. Оваа особина на клетките е наречена надразливост. Надразливоста е составена од
три дела: примање на дразбата, нејзино пренесување и одговор на таа дразба. Степенот
на развиеност на овие особини е поврзан со големината и подвижноста на организмот. Кај
едноклеточните организми сите овие особини се сместени во една клетка. Кај повеќеклеточните
организми, различни групи клетки се приспособени за извршување на овие функции. Така,
посебна клетка или група клетки, неречени приемници или рецептори ја откриваат дразбата;
нервните клетки ја пренесуваат, а ефекторите (мускули и жлезди) одговараат на тие дразби.
Примањето, пренесувањето и одговарањето се развиваат заедно и се највисоко развиени кај
најсложено градените животни.
Рецепторите на дразби ги откриваат промените во надворешната средина. Рецепторите
претставуваат приемници, со посебна способност да откриваат промени на: светлина, звук,
мирис, допир, температурата и друго. Ваквите промени се претвораат во дразби на кои
приемниците реагираат. Собраните дразби се пренесуваат преку нервниот систем до центрите
во мозокот, каде се обработуваат и се решава дали ќе се одговори или не на примената дразба.
Карактеристично за рецепторите е тоа што се приспособени и специјализирани за примање
само на одредени видови дразби. Така, на пример, рецепторите кои се специјализирале да
реагираат на светлосните промени, не реагираат на температурни промени. Секоја и најмала
промена која се јавува во околината предизвикува дразба, активирање на рецепторите.
Во зависност од тоа за какви дразби се специјализирале рецепторите се поделени на:
- Хеморецептори, кои откриваат хемиски дразби како, на пример, за мирис и вкус. Многу
животни наоѓаат храна и партнер, насетуваат жртва, комуницираат едни со други и се движат
низ нивната животна средина, користејќи ги сетилата за мирис и вкус.
- Механорецептори, кои откриваат промени во притисокот на површината на клетката.
Тие одговараат на допир, притисок, промена на Земјината тежа, звуци во средината и други
механички дразби.
- Фоторецептори, кои се осетливи на промени на светлината. Некои животни имаат
разместени фоторецептори во кожата.
- Терморецептори, кои се осетливи на промените на температурата.
Во зависност пак од нивното место во организмот тие можат да бидат:
- блиску до површината на телото и откриваат промени во надворешната средина (темно,
светло, звук, мирис);
- длабоко во организмот и откриваат промени во внатрешноста на организмот (болка во
желудник, болка во глава и др.); и
116
- сместени во мускулите и тетивите, при што ги откриваат настанатите промени во нив.
Многу рецепторни клетки се разместени низ организмот. Други, пак, се собрани во
сродни ткива, при што создаваат сложени сетилни органи, како што се носот, увото и окото.
Во сетилните органи рецепторните клетки се заштитени. На пример, во окото само посебни
клетки во мрежницата се вистински рецептори, додека другите делови на окото пред се служат
да ги штитат овие клетки и да помагаат до нив да дојдат светлинските дразби.
Сетила за мирис
Мирисите се откриваат преку мирисните
рецептори. Мирисните рецептори се
специјализирани за прием на хемиски дразби
кои доаѓаат од мирисливи честички што рецептор
се наоѓаат во гасовита состојба. Ваквите
рецептори, обично, се наоѓаат во некој дел
на површинскиот епител. Кај членконогите
мирисните клетки се сместени во јамички и
се задолжени да откриваат различни дразби,
освен светлина. Кај инсектите рецепторите Сл. 10.1
за мирис се сместени на антените (сл. 10.1). Рецептори за мирис кај инсекти
Машките инсекти ги наоѓаат женките преку
следењето на мирисот на женските единки дури и на неколку километри оддалеченост. Женките,
пак, често ги користат своите сетила за мирис при избирањето на соодветните растенија во кои
ќе ги снесат своите јајца.
Многу 'рбетници имаат многу развиено сетило за мирис кое овозможува тие да откриваат
важни работи за нивната поблиска или подалечна околина.
Дали знаеш?
Младите лососи го чувствуваат мирисот на реката во која тие се мрестат. Пред
тоа, младите лососи поминуваат многу години во океанот и се враќаат во
притоката што ја распознаваат по нејзиниот карактеристичен мирис.
Кај повеќето 'рбетници кои живеат на земјата, има дамки на мирисниот епител, кој е збир
на клетки одделен од другиот дел на носната празнина. Змијата го исфрла нејзиниот чаталест
јазик што собира честички кои мирисаат. Потоа тие се пренесуваат до местата каде што се
сместени овие дамки (сл. 10.2). Многу змии, на кои сетилото за вид им е слабо, својата жртва
ја напаѓаат користејќи го овој начин.
117
ТЕМА 10
Сл. 10.2
Голем број 'рбетници и други животни создаваат посебни материи што ги оставаат во
воздухот или почвата. Овие материи служат како знаци за другите членови од истиот вид
животни. Тие се користат за одредување траги и територии, за предупредување за опасности.
Мирисните рецептори кај цицачите се сместени во епителот на горниот дел на
носната празнина (сл. 10.3), каде што се заштитени од вдишените штетни честички
со постојаното движење на нивните трепки и слузта што ја лачат повеќеклеточните
жлезди сместени околу нив.
Дали знаеш дека кај ајкулата сетилото за мирис е многу добро развиено?
Таа може да осети мирис на капка крв на километри оддалешеност.
мирисен епител
Сл. 10.3
118
Сетила за вкус
Сетилата за вкус заедно со сетилата за мирис им овозможуваат на животните да најдат
храна. Кај членконогите, рецепторите за вкус се во облик на ресички и дамки, сместени на
нивните усни делови, на нозете и на други места на телото. Ако жеден инсект почувствува
вода, тој ја пие, ако осети шеќер тој се храни, а солените раствори ги избегнува.
Рецепторите за вкус кај 'рбетниците се споени во облик на пупки за вкус. Пупките за
вкус кај копнените 'рбетници се сместени во усната празнина и голтката. Кај цицачите овие
сетила во форма на вкусни пупки се распоредени на површината на јазикот. (сл. 10.4 а и б ).
рецепторни
рецептори клетки за вкус
за вкус
отвор
119
ТЕМА 10
Сетила за рамнотежа
Преку овие сетила се открива правилната
положба на телото и благодарение на тоа кај
животните се јавува способност за ориентација
рецепторна
клетка
Сл. 10.6
Сл. 10.7
120
Кај активните безрбетници, како на пример, копривкарите, прстенестите црви, мекотелите
и членконогите, ваквите рецепторни клетки се сместени во посебни телца (сл. 10-8). Кај
раковите ваквите телца се сместени во основата на првата антена (сл. 10.7б). Кај 'рбетниците
вакви рецепторни клетки сместени се во три полукружни канали во внатрешното уво.
Сл. 10.8
2
ЗВУКОТ И НЕГОВОТО ОТКРИВАЊЕ
Само кај мал број од животните, и тоа некои членконоги и сите 'рбетници, се појавуваат
сетила кои се приспособени за ги регистрираат звуците.
Многу звуци во просторот им даваат важни знаци и податоци на животните за промените
кои се јавуваат во нивната околина. Така, рикањето
на лавот, или пукотот се разбира како можен знак
за опасност. Некои животни, исто така, испуштаат
различни звуци со кои ги известуваат другите
членови на заедницата за местото каде има храна,
дека во близина има опасност или при барање на
партнери. Звуците се создаваат на многу начини.
Штурецот создава звуци со заемно триење на
нерамните делови на своите крилја, некои риби тоа
го прават со делови од нивните перки, птиците - со
движење на мускулите на површината на стомакот.
Многу копнени 'рбетници создаваат звуци со
помош на гласни жици во нивните дишни патишта.
Нежните влакна на антените на многу
инсекти создаваат сетилни телца што се осетливи
на звуци.
Звуците, во форма на бранови, освен низ
воздухот, исто така, се разнесуваат и низ водата.
Нив ги примаат водните животни и соодветно
реагираат. Сетилото за звук кај рибите, во Сл. 10.9
споредба со другите рбетници, е многу просто
Внатрешно уво кај риба
121
ТЕМА 10
Око
Кај повеќе животни, приемниците на светлински дразби, фоторецептори, се собрани
заедно како орган, наречен око или окце. Едноставните очи откриваат само присуство или
отсуство на светлина. Посложените очи го откриваат нејзиниот извор и овозможуваат движење
кон него. Најсложените очи можат да создаваат слики и му овозможуваат на животното да
има широки можности за одговор. Кај различните групи на животни постојат многу големи
разлики во врска со нивните очи, а ние ќе се запознаеме само со најчестите типови.
122
Очи што се ориентираат кон светлината
Некои едноклеточни организми, кои
имаат камшиче и вршат фотосинтеза, на
пример, еуглената, имаат одредено место
кое е осетливо на светлина. Тоа е сместено
во основата на камшичето. Овој едноставен
тип на око дамка, овозможува движење кон
светлина.
Повеќето безрбетни животни имаат
едно или повеќе окца кои се осетливи на
светлина. Окцата кај сплесканите црви
имаат облик на ќуп (сл. 10.12). Светлината
што ги дразни овие очи ги тера сплескание
Сл. 10.12
Сл. 10.14
123
ТЕМА 10
Сложени очи
Инсектите и многу видови ракови, имаат посебен вид очи кои создаваат слика, наречени
сложени очи. Овие очи се составени од повеќе прости ситни очи, при што секое просто окце,
одделно гледа само дел од предметот, а сите заедно го гледаат целиот предмет. Инсектите
сликата која је гледаат е составена од голем број делчиња, односно има изглед на мозаик.
Поради тоа се нарекува мозаична слика а очите се наречени мозаични очи. Ваквото око нема
можност да се адаптира, па затоа овие животни гледаат само до 10 см околу нив.
белка
мрежница
садовница
зрак
шареница
леќа нерв
зеница
рожница
мускули
стаклесто тело
Сл. 10.15
Око кај цицач
124
НЕРВЕН СИСТЕМ
3
ВИДОВИ И ОСНОВНИ ФУНКЦИИ
Нервниот систем ја овозможува врската на организмот со
надворешната средина. Различни дразби од надворешната средина неврит
преку нервниот систем го поттикнуваат организмот да реагира на
нив. Основна структурна и функционална единица на нервниот тело
систем е нервната клетка (сл. 10.11). Таа е составена од големо
тело на клетката, во кое се наоѓаат јадрото и органелите. Телото на дендрити
нервната клетка има голем број кратки гранковидни продолженија
наречени дендрити преку кои клетката ги прима дразбите. Исто така,
од телото на клетката излегува најчесто едно подолго продолжение
наречено неврит. Преку невритот нервната клетка ја пренесува
примената дразба. Пренесувањето на дразбата низ нервната клетка
секогаш се врши само во една насока.
125
ТЕМА 10
Сл. 10.17
Сл. 10.18
126
себе. Ако полжавот се допре на одреден дело
од стапалото, тоа ќе се собере
Бидејќи најголем дел од организмите со
околната средина најпрво доаѓаат во допир
со својот преден дел, кај најголем дел од нив
поголем дел од ганглиите се групираат како
една или повеќе мозочни ганглии или мозок
(сл. 10.19)
Кај сплесканите црви среќаваме врвчест
нервен систем. Во предниот дел на телото
има две ганглии. Од ганглиите по должината
на телото се распоредени нерви во форма на
врвки. Некои сплескани црви имаат голем Сл. 10.19
број врвки по должината на телото.
Нервен систем кај безрбетници
Кај прстенестите црви и најголем дел
од членконогите по должината на телото
има пар на странични врвки, а во секој дел
од телото има по еден пар ганглии Ганглиите од секое членче се поврзани помеѓу себе, но и
ганглиите во самото членче се исто така поврзани. Бидејќи овој нервен систем има изглед на
скала наречен е скалест нервен систем. (сл. 10.19).
Кај посложено градените безрбетници и кај сите ,рбетници во пределот на главата нервните
клетки се групирани во мозок.
Октоподите и другите главоноги од групата мекотели имаат најголем и најсложен мозок
меѓу безрбетниците и тој може да се споредува со мозокот кај примитивните 'рбетници. Ваквиот
мозок е поврзан со развојот на големите и сложени очи, вештината за движење, исхраната и
зголемената глава каде се сместени сите центри за овие особини.
127
ТЕМА 10
Сл. 10.20
Сл. 10.21
128
Збирен преглед за брзо да повториш
129
ТЕМА 10
130
ТЕМА 11 РАЗМНОЖУВАЊЕ И РАЗВИТОК
- размножување,
- бесполово и полово,
- органи за размножување,
- размножување со јајца,
- размножување со раѓање,
- сперматозоиди,
- јајце-клетка,
- развивање,
- преобразба,
ТЕМА 11
1
РАЗМНОЖУВАЊЕ КАЈ ЖИВОТНИТЕ
Во една генерација на новодобиени единки, дел изумираат, дел се жртви на нивните
непријатели и само мал дел опстануваат. Ако единките не стекнале способност да се
размножуваат, во тој случај видовите не би опстанале. Способноста на единките да создаваат
потомство наречена е размножување. Размножувањето на живите организми а со самото тоа
и на животните може да се врши на два начини:
- бесполово
- полово
Бесполово размножување
Бесполовото размножување е наједноставниот начин на размножување. При овој начин на
размножување од еден единствен родител се добиваат нови идентични единки. Бидејќи новите
единки се добиени од еден единствен родител тие ги имаат истите особини како родителот.
Бесполовото размножување е широко распространето меѓу едноклеточните организми, а се
јавува и кај различни групи на повеќеклеточни организми.
Наједноставен облик на бесполово размножување е простата делба. Притоа телото на
родителот се дели на два, а некогаш на повеќе, речиси еднакви делови од кои секој станува нов,
независен цел организам. На ваков начин се размножуваат, главно, едноклеточните организми
како што се парамециумот, амебата и други.(сл. 11.1а). Кај планаријата како претставник на
сплесканите црви, телото се дели по должината и секоја половина го надоместува делот што
и недостасува (сл. 11.1б).
Хидрите, сунѓерите и некои копривкари се размножувааат со пупење (сл. 11.1в). Мал дел
од телото на родителот расте и се одделува како нова единка која може да се откачи и да почне
да живее независно. Но, најчесто пупките остануваат прикрепени за телото на родителот и на
тој начин создаваат колонија составена од многу единки.
Кај некои видови животни се јавила способност
на местото на откинатиот дел да израсне нов. Оваа а
појава е наречена регенерација или обновување.
Така на пример, некои морски ѕвезди можат да
создадат наполно нова единка од само еден крак и
мал дел од централната плоча. Ако дождовен црв
се скине на повеќе делови, од сите тие делови се в б
развиваат нови засебни единки. На саламандерите
и гуштерите на местото на откинатата, може да им
израсне нова опашка (сл. 11-1г).
г
Сл. 11.1
Различни типови бесполово размножување
132
Слика 11.2
Колонија на корали која формира корален
остров
Полово размножување
Слика 11.4
Слика 11.5
Семеницк кај цицачи
Сперматозоиди кај различни
видови животни
а б в
Слика 11.6
Добро развиени полови системи се среќаваат кај безрберниците
а) мува машка единка, б) мува женска единка, в) метил
134
Јајчниците сместени се внатрешноста на телесната празнина. Кај рибите и водоземците,
јајчниците произведуваат стотици илјади јајца, кои кога ќе созреат, исполнуваат голем дел од
нивната внатрешност. Влекачите, птиците и цицачите произведуваат неколку јајце-клетки.
Кај најголем дел од животните половите жлезди се составен дел на половиот систем
Освен половите жлезди постојат и полови канали јајцеводи и семеводи преку кои се движат
половите клетки. Во јајцеводите има и додатни жлезди во кои се создаваат резервни хранливи
материи жолток и заштитни обвивки на јајце клетката. Јајце клетките на влечугите и птиците
заштитени се со посебни обвивки. Тие се големи, бидејќи имаат многу жолток кој служи како
резерна на храна за развој на новата единка. Бидејќи оплодените јајце клетки кај цицачите се
развиваат во внатрешноста на женските полови органи имаат многу малку жолток.
135
ТЕМА 11
2
ОПЛОДУВАЊЕ И ВИДОВИ НА ОПЛОДУВАЊЕ
Оплодување е процес на спојување на машка и женска полова клетка. При оплодувањето
настанува спојување на јадрата од двете полови клетки. После оплодувањето, јајце клетката
се обвиткува со цврста мембрана и не дозволува навлегување на други сперматозоиди. Со
оплодувањето се добива оплодена јајце клекта – зигот. Зиготот е носител на наследните особини
од двата родители.
За да настане оплодување потребно е претходно да созреат половите клетки. Зрелите полови
клетки кај некои животни директно од нивното телото излегуваат во надворешната средина, но кај
повеќето видови тие излегуваат од телото низ посебни канали, наречени семеводи, кај мажјаците,
и јајцеводи, кај женките. Бидејќи животниот век на ослободените полови клетки е краток,
оплодувањето треба да се случи за еден до два дена. Најразлични приспособувања кај животните
им помагаат да се зголемат изгледите за оплодување. Кај животните кои зрелите полови клетки ги
испуштаат во водена средина, за да настане оплодување треба првин да се “препознаат”. Така, на
пример: реакцијата на препознавање спречува сперматозоиди на морска ѕвезда да оплодат јајце-
клетка на морски еж, или спречува успешно оплодување, ако мажјак од еден вид се спари со женка
од друг вид.
136
ПРИСПОСОБУВАЊА ЗА ОПЛОДУВАЊЕ
Надворешно оплодување
Кај животните кои живеат во водена средина
половите клетки се ослободуваат во надворешната
средина каде и се врши оплодувањето. За да се
зголеми можноста за оплодување кај овие животни
има и одредени приспособувања на половиот систем.
На пример, потребно е да се создадат голем број
полови клетки, водените текови треба да овозможат
тие полови клетки да се донесат до половите клетки
од спротивниот пол. За да се олесни оплодувањето,
голем број единки живеат на места со најповолни
надворешни услови, или се собираат во јата за време
на парењето. Кај жабите, рибите и некои црви, при
ослободувањето на половите клетки доаѓа до близок Сл. 11.9 слика
контакт .
Надворешно оплодување на жаба
Внатрешно оплодување
Со цел половите клетки да се заштитат
од исушување при неповолни надворешни
услови, за оплодување на копното, кај голем број
животни се развило внатрешното оплодување.
Притоа сперматозоидот се внесува во женските
полови органи, во непосредна близина на јајце-
клетката. Откако ќе бидат исфрлени од мажјакот,
сперматозоидите може да бидат сместени во
одредени делови на женката. Потоа јајце-клетките
можат постојано да се создаваат и да се оплодуваат
без натамошна потреба од мажјакот.
За да се изврши внатрешно оплодување е
неопходно да има копулација. Тоа е процес преку
кој половите клетки на мажјакот се внесуваат во Сл. 11.10 слика
Собирање на сперматозоидите во пакети
137
ТЕМА 11
Слика 11.11
138
3
РАЗВОЈ И НАЧИНИ НА РАЗВОЈ КАЈ ЖИВОТНИТЕ
Морето е првобитното живеалиште на животните и во него се наоѓаат видови со
најпримитивни циклуси на размножување. Кај најголем дел од животните оплодувањата на
јајцеклетките е во морската вода и таму го почнуваат својот развиток. Овие животни созадваат
јајца со мало количество на жолток кое е доволно само да го снабдува јајцето додека не се развие
во ларва. Ларвата е подвижна и може сама да се исхранува. Подоцна ларвата се сместува на
дното и се преобразува во возрасна единка.
Слика 11.12
Морска ѕвезда и нејзините ларви
Ембрионалниот развој на новата единка кој се одвива преку стадиум на ларва е наречен
индиректен развој или развој со преобразба. При овој развој ларвата најчесто не личи на
своите родители, а нејзината промена во возрасна единка наречена е метаморфоза. Ваквиот
животен развој е карактеристичен за повеќе од половината од безрбетниците и кај жабите од
групата на ,рбетници.
Развојниот циклус кај пепертутката опфаќа три стадиуми: ларва – гасеница, кукла
и возрасна единка. Кај жабите пак ларвата која се развива во водена средина наречена е
полноглавец. Полноглавецот има рибовидна форма, се движи со перки и дише со жабри. Со
тек на време од полноглавецот се развива возрасна жаба која ги губи перките и опашката и
дише со бели дробови.
Најголемиот недостаток на индиректниот развиток е високата смртност која се јавува кај
јајцата, ембрионите и ларвите. Поради тоа кај овие групи на животни се јавува способност да
создаваат голем број на јајца.
На сликата разгледај го и опиши го развојот на пеперутката сл.11.14 и жабата сл.11.13.
Кај сите други видови животни при развојот не среќаваме стадиум на ларва. При
тоа целосниот ембрионален развој се до појавата на новата единка се извршува внатре во
заштитната обвивка на јајцето, а младите единки веднаш по изведувањето го прифаќаат
начинот на живеење својствен за возрасните. Овој начин на развивање е наречен директен
развиток и е својствен за многу морски и повеќето слатководни животни, како и за повеќето
копнени животни, освен инсектите.
139
ТЕМА 11
Слика 11.13
Бидејќи при директниот развиток
можноста за развој и добивање на нови
единки е поголема, видовите несат
по неколку јајца кои содржат големо
количество жолток со кој се храни
ембрионот додека се развива во самото
јајце.
Слика 11.14
140
РАЗМНОЖУВАЊЕ СО ЈАЈЦА
НЕСЕЊЕ ЈАЈЦА
Јајцата кај некои морски животни, на пример, некои црви, морски ѕвезди и некои риби, се
несат во водата. Кај многу од тие животни јајцето не е заштитено со лушпа или јајцева обвивка,
туку има само мембрана. Поради тоа, смртноста на јајцата и младите ембриони кај овие видови
животни е многу висока.
Кај копнените животни, инсектите, влечугите и птиците се среќаваат добро развиени
јајца. За да ги заштитат од неповолноте надворешни влијанија тие создаваат јајца кои самите
за себе создаваат сопствен систем.
Јајцата се заштитени со лушпа која ги штити и ја намалува можноста од губење на водата,
а сепак, овозможуваат размена на гасови. Во внатрешноста на јацето ги има сите неопходни
материи за исхрана на ембрионот, а со трошење на мастите се ослободува вода. Отпадните
материи се сместуваат во самото јајце..
Влечугите, птиците и примитивните цицачи - клунарите, кои несат јајца, имаат сличен тип
јајца (сл. 11.8), кои имаат големо количество жолток, кој е обвиткан со белковини и заштитна
лушпа што е излачена од јајцеводот.
При ембрионалниот развој се развиваат четири обвивки. Овие обвивки го опкружуваат
ембрионот и играат важна улога во неговата заштита и одржување.
Сл. 11.16
жолток
Пример за градба на јајце
141
ТЕМА 11
Птиците ги квачат своите јајца во гнезда во кои лежат врз јајцата. Бројот на јајцата кај животните
што лежат (квачат) е секогаш мал, но степенот на преживување е многу поголем отколку кај
животните кои не ги квачат јајцата.
Во речиси секоја група животни има некои видови кои ги чуваат своите јајца во своите
тела. Најчесто женката ги чува јајцата во внатрешноста на матката, но има случаи кога
мажјаците ги квачат јајцата во нивната уста или во други делови на телото. Кога развивањето ќе
заврши, младенчињата излегуваат од телото на родителот. Животните од овој вид се наречени
живородни.
оплодување
јајчник
сперматозоид
Јајце клетка
Слика 11.17
142
Женките на цицачите, по правило
раѓаат онолку млади колку што имаат
излезено од јајникот јајце клетки, под
услов сите да бидат оплодени. Во
нормални случаи, кај човекот, жената
раѓа едно дете, но ако во нејзините јаници
имаат созреано две јајце клетки може
да роди и близнаци. Близнаците може
да се добијаат од една оплодена јајце
клетка – еднојајчни близнаци, или пак
од две оплодени јајце клетки – двојајчни
близнаци.
Слика 11.18
Развивање по раѓање и грижа за потомството
Со самото излегувајне од јајцето или раѓањето новиот организам започнува самостоен
развој.
Кај најголем дел од безрбетниците, родителите скоро и да не се грижат за потомството.
Кај ,рбетниците постои разлика во грижата на родителите за своето потомство. Кај
најголем дел од рибите, водоземците и влекачите скоро и да не се јавува грижа за своето
потомство. За разлика од нив кај птиците и цицачите оваа грижа за потомството е многу
изразена. Кај најголем дел од младите до одреден период на развој се јавува зависност од
своите родители. Малечките пилиња и пајчиња, кои се гнездат на почвата, можат да трчаат
околу и да јадат цврста храна веднаш по испилувањето, но сепак нивната мајка будно го следи
нивното движење. Пилињата на птицата црвеногушка, белоглавиот мршојадец и други, кога
ќе се испилат се слепи, имаат многу малку пердуви и не можат да стојат. Одреден период од
нивниот развој директно зависат од родителите. Тие ги штитат и ги хранат извесен период,
односно се додека не се оспособат за самостоен живот.
Најголем дел од младите цицачите се исто така зависни од родителите. Новородените
ждребиња и срни имаат крзно и еден час по раѓањето веќе можат да трчаат со стадото.
Новородените кучиња, мачиња, стаорци и глувци и други се слепи и речиси беспомошни
за самостоен живот. Тие извесен период се под директна заштита на своите родители, а
осамостојувањето им е подоцна.
Кај најголем дел од младите животни по раѓањето постои период на
развој. Развојот во голема мера зависи од начинот на живеење и условите
на надворешната средина. Но заедничко
за сите нив е дека периодот на растење и
развивање трае додека животното не стекне
полова зрелост. После тој период постепено
преминува во период на стареење. Стареењето
се јавува како резултат на постепено
намалување на функциите на клетките, а со
самото тоа на ткивата и органите.
За да може правилно да расте и да се
развива младиот организам големо влијание
Слика 11.19 имаат условите кои владеат во надворешната
средина. Периодот на ембрионалниот развој
143
ТЕМА 11
на рибите и жабите во голема мера зависи од надворешната температура. Ако водата е потопла
ембрионот многу побрзо се развива. На пример кај пастрмката ембрионалниот развој ако
водата е 20 ц трае околу 165 дена а ако температурата е 100 ц само 32 дена. Некои цицачи,
ако временските услови не се поволни и ако нема доволно храна, не се парат и не создаваат
потомци.
145
ТЕМА 11
146
НАСЛЕДУВАЊЕ, ОПСТАНОК,
ТЕМА 12 СЕЛЕКЦИЈА
- наследување,
- генетички материјал,
- хромозоми,
- гени,
- модификации
- мутации
- опстанок,
- селекција.
ТЕМА 12
1
ОД ЕДНА НА ДРУГА ГЕНЕРАЦИЈА
Од досега изученотo веќе знаеш дека една од основните биолошки одлики на секој жив
организам е размножувањето. При овој процес постојано се создаваат поколенија кои личат
на своите родители. На пример, од едноклеточното чевличе се добиват исти клетки-ќерки, од
рибата - риби, од жабата - жаби, од волк се добиваат волци итн. Притоа, честопати си зачуден од
тоа кога некој ќе ти каже дека личиш на мајка ти или на татко ти. Можеби и самиот се прашуваш
како тоа бојата на твоите очи е иста со бојата на очите на мајка ти. Или обликот на носот е ист
со обликот на носот на татко ти. Сигурно си се прашувал како тие особини ти се пренесени
од родителите. Сличноста на поколението со своите родители настанува како резултат на
една природна појава која се вика наследување. Преку
процесот на наследување особините на двата родители
се пренесуваат на поколението. Особините што се
пренесуваат се наречени наследни особини. Значи,
секој родител на своето поколение му предава наследен
материјал кој е одговорен за наследните особини.
Наследувањето непосредно е поврзано со клетките,
односно јадрото во кое се сместени хромозомите.
Во хромозомите сместени се гените – носителите на
наследните особини.
Пренесувањето на наследните особини
бил проблем кој бил нејасен и ги интересирал
луѓето од пред илјади години. Сепак, темелните
проучувања за наследувањето почнале во почетокот
на 19 век. Австрискиот монах Грегор Мендел сл.12.1,
експериментирајќи со грашок открил дека постои
прецизна шема во појавата на сличностите и разликите
меѓу родителите и нивните потомци. Најголемиот
придонес на Мендел за разбирањето на наследноста,
било откривањето на постоење независни единици кои
се наследуваат. Подоцна овие независни Сл. 12.1
единици се наречени гени.
148
Едниот фактор се наследните особини а другиот е влијанието на надворешните услови.
Наследниот материјал од родителите на потомството ги носи сличностите а надворешните
услови ги носат разликите кои се јавуваат меѓу родителите и поколенијата. Поради тоа ако ги
споредиме родителите и нивните директни потомци ќе забележиме сличности, но и некои
индивидуални разлики. Разлики се јавуваат и кај единките од една генерација. На пример, ако
кучката окоти 5 или 6 кучиња, тие иако се слични сепак кај нив има некои одредени разлики, на
пример: разлики во шарите или бојата на крзното. Од сето досега кажано може да се согледа
дека во текот на животот од една генерација на друга наследните особини се пренесуваат, но
и се менуваат.
Градба на хромозоми
Гени
149
ТЕМА 12
Според досега кажаното, можеме да дојдеме до заклучок дека новата единка за една
особина има два гени. Едниот е наследен од таткото, другиот е наследен од мајката. Едно од
откритијата на Мендел е дека гените можат да бидат или доминантни или рецесивни (скриени).
Доминантен ген е наречен генот што носи особина која е изразена кај новата единка. Другиот
ген од парот е наречен рецесивен (скриен) ген. Иако овој ген го има во клетките, неговата
особина не е дојдена до израз. На пример, генот за темни очи е доминантен, додека генот за
светли очи е рецесивен.
Рецесивната особина ќе се појави, само ако во клетктата двата гени се носители на рецесивна
особина, значи новата единка ќе има светла боја на очите ако од двата родители прими
рецесивни гени за оваа особина.
Сл. 12.4
Сл. 12.4
Шема на сперматозоид и јајце клетка со по
еден хромозом
150
2
МЕНЛИВОСТ НА ОРГАНИЗМИТЕ
Според досегашните сознанија на планетата Земја живеат над 30 милиони различни
видови на живи организми. Најголем дел од нив се проучени или опишани. Дека живиот свет
е многу разновиден говорат и податоците на новооткриени видови на растенија или животни
кои се предмет на опишување и проучување. Сите овие податоци говорат за разновидноста
на живиот свет. Ако се потсетиме дека животот на планетата Земја се појавил пред милиони
години и дека сите живи организми потекнуваат од некој најстар предок, нормално е да се
запрашаме како е можно со тек на време да се јават толку голем број на различни видови
на живи организми. Но, во природата не постојат само различни видови на живи организми.
Ако споредиме единки на популација од еден исти вид исто така ќе дојдеме до сознание дека
единките иако имаат исти наследни особини, тие се разликуваат помеѓу себе. На пример: иако
мачката ќе има пет мачиња, сите тие имаат поголеми или помали разлики кои се гледаат пред
сè во бојата и шарите на крзното. Од сето ова би можело да се заклучи дека целиот жив свет
на планетата Земја го карактеризираат две важни особини - единство, во однос на потеклото,
и разновидност, во однос на големиот број видови кои се појавиле на Земјата. Секој вид е
вистински единствен со свои одреден карактеристики и белези. Како резултат на различните
белези и карактеристики можеш многу лесно да си го препознаеш твоето другарче.
Да се потсетиме дека секој жив организам се развива под дејство на два фактори:
наследниот материјал и надворешната
средина.
Наследниот материјал кој е пренесен
од родителите на поколенијата го одредува
видот и неговите карактеристики. Но
бидејќи кај поколението има мешање на
особините од двата родители, на пример,
во едно исто легло на кучиња, иако сите тие
имаат ист наследен материјал се јавуваат
разлики во нивите обележја. Со самото
раѓање на новите единки тие почнуваат да
се развиваат и под дејство на надворешнит
услови. Овој развој доведува исто така
до промени на единките за да може да
опстојат во надворешната средина.
Од ова можеме да дојдеме до заклучок
дека единките покрај наследувањето имаат Сл. 12.5
способност да се променуваат.
Во основа постојат два вида на промени: модификации и мутации.
Модификациите се промени кои се јавуваат кај животните со цел подобро да се
прилагодат на условите кои владеат во надворешната средина. Тие се јавуваат кај единката
но не се резултат на променет наследен материјал. Тоа значи штом престане дејството на
надворешните фактори овие промени исчезнуваат. На пример, под дејство на сонцето во
лето твојата кожа потемнува, а во зима се враќа бојата што била претходно. Или, човекот кој
спортува има развиени мускули, но кога ќе престане да спортува таа модификација престанува.
151
ТЕМА 12
Сл. 12.6
Мутациите исто така се јавуваат под дејство на надворешните фактори. Но, тоа
дејство предизвикало промена на наследниот материјал – гените. На тој начин оваа
промена се пренесува и на половите клетки а со тоа и на нивното поколение. Мутации
можат да настанат под дејство на: радиоактивно или космичко зрачење, брзи промени
на температурата или пак од хемиски материи кои се внесуваат со храната. Кај човекот
мутации може да се јават и како резултат на прекумерна употреба на лекови.
Сите овие фактори предизвикуваат промени во градбата, структурата или
местоположбата на некој ген, а со самото тоа се јавуваат и промени во хромозомот. Како
последица на тоа кај новата единка може да се изгуби некоја особина или да се добие
нова.
Сл. 12.6
152
3
БОРБА ЗА ОПСТАНОК И СЕЛЕКЦИЈА
Природна селекција
Веќе ти е познато дека секоја единка со себе носи наследни особини кои и овозможуваат
да може да расте да се развива и да ги врши сите свои животни активности. Но, таа единка
не се развива само под дејство на наследните особини, туку се развива и под дејство на
условите кои владеат во надворешната средина. Во средината во која што живее, единката мора
постојано да бара храна, вода, место за живеење и се она што и е потреебно за да опстои. Ако
бројноста на популацијата се зголеми тогаш потребите за храна, простор, вода и други услови
во тој простор не можат да бидат задоволени.
Затоа, неопходно е да се јави натпревар за
потребите или „борба за опстанок”. „Борбата
за опстанок” подразбира безмилосрден
натпревар помеѓу единките за територија и
за сите нивни животни потреби. Доколку
единките со себе носат особини кои ќе им
овозможат да бидат најсилни, најснаодливи,
тогаш тие ќе преживеат. Единките кои не ги
поседуваат тие особини изумираат.
Борбата за опстанок се јавува меѓу самите
единки од една популација, помеѓу единките
од различни популации (плен-предатор), како
и помеѓу единките и условите кои владеат во
надворешната средина.
Првите сознанија за начините на
прилагодување на живите организми кон
условите на средината ги дал англискиот
природонаучник Чарлс Дарвин.
За ова на Дарвин му помогнале собраните
материјали и испитувањата направени за Сл. 12.7
време на патувањето со бродот „Бигл“.
Фосилите што Дарвин ги видел, во седиментните слоеви во Јужна Америка, го убедиле дека
видовите се далеку од тоа дека се неменливи и вечни. Напротив, тие подлежат на постојана
менливост, создавање и изумирање.
Тие промени се јавуваат како резултат на “борбата за опстанок”. При оваа борба се врши
селекција односно одбирање на оние организми кои подобро се прилагодиле.
153
ТЕМА 12
Сл. 12.8
154
Сл. 12.9
Сл. 12.10
Сл. 12.11
155
ТЕМА 12
156
Природната селекција и искуствата од нејзиното проучување довеле до појава на
смислена селекција во природата. Таа е наречена вештачка селекција. Вештачката селекција
е човечка активност на вкрстување на растенија и домашни животни, одбрани поради нивните
добри особинии. Сегашните бројни културни растенија и домашни животни водат потекло
од дамнешни диви предци. Со помош на вештачата селекција денес се добиени голем број
селектиран добиток, кучиња, свињи и друго, кои се многу подобро приспособени за она за
што се наменети. Со вештачка селекција се добиваат животни кои многу се разликуваат од
животните од кои тие потекнуваат.
Сл. 12.7
157
ТЕМА 12
Додаток
Дознај нешто повеќе за големиот биолог Чарлс Дарвин и за неговото
патување со бродот „Бигл“?
На 21 година, младиот Чарлс Дарвин веќе станал доктор по медицина
на Универзитетот во Единбург, а потоа селски свештеник на Универзитетот во
Кембриџ. Овие две професии премалку го исполнувале Дарвин, бидејќи бил
незаинтересиран за истите. Напротив, Дарвин бил заљубен во изучувањето
на инсектите, историјата на природата, историјата на земјата, ловот.
При неговите студии и хобија, тој запознал многу познати професори на
универзитетите во Кембриџ и Единбург. Летото 1831 година, Дарвин работел
со еден научник кој ги испитувал слоевите на Земјата. По неговото враќање во
Кембриџ тој од професорот бил препорачан да биде придружник на капетанот
на бродот „Бигл“. Овој истражувачки брод требало да плови околу брегот
на Јужна Америка. На 27 декември 1831
година, „Бигл“ испловил од пристаништето
во Девенпорт, Англија (сл. 12.8). Дарвин
не ја поднел пловидбата најдобро, бидејќи
страдал од морска болест. „Бигл“ не се вратил
во Англија пет години. Во тој период, тој
пловел до пристаништа и острови во јужната
хемисфера на Земјата (сл. 12.8а). При секое
од запирањата на бродот, Дарвин слегувал
од бродот и собирал примероци на растенија,
животни, птици и инсекти. Често патувал и на
копното, проучувајќи и собирајќи материјали
и пишувал подробен дневник за неговото
патување.
Сл. 12.8
Бродот „Бигл“ со кој пловел Чарлс
Дарвин, по пристаништата и островите
во јужната хемисфера на Земјата.
158
Збирен преглед за брзо да повториш
159
ТЕМА 12
Истражувај и споредувај
Задача 1. Собирање на растенија и инсекти
Прибор и материјал: тегличка со капак, кеса и тетратка за евидентирање
на податоци
Упатство за работа: Од твојата блиска шума собери неколку млечки или
овчарски торбички и еленчиња. Исто така од дворот на училиштето или твојата
куќа собери исти такви видови на растенија и инсекти.
Задача 2. Оддели ги млечките според местото каде си ги собрал. Измери ги
нивната висина, големината на листовите, должината на коренот. Кое растение
има поголеми листови, подолг корен и е повисоко? Знаеш ли зошто е така?
Задача 3. Еленчината кои си ги собрал подели ги според местото каде си
ги нашол. Измери ја нивната големина. До кои сознанија доаѓаш? Можеш ли да
дадеш објаснување?
Податоците кои си ги добил евидентирај ги во тетратка. Размени ги со
твоите соученици и спореди ги. Провери со наставникот дали се точни твоите
сознанија.
160
ОРГАНИЗМИТЕ И ЖИВОТНАТА
ТЕМА 13 СРЕДИНА
- oрганизација во природата,
- еколошки фактори,
- синџири на исхрана,
- пирамида на исхрана,
- еколошка контрола.
- oдржлив развој
ТЕМА 13
ОРГАНИЗАЦИЈА НА ПРИРОДАТА
1 ЕКОЛОГИЈА
Посебната наука во биологијата која ги проучува заемните односи меѓу организмите
и средината од која зависи нивното опстојување е наречена екологија. Во екологијата се
изучуваат меѓусебните односи на организмите, нивните заемни дејства со надворешната
средина, промените на животните во содејство со надворешната средина, биолошката
продукција, како и врската на човекот со живата и неживата природа. Според тоа, екологијата
ги испитува законитостите на многу сложените заемни дејства меѓу самите живи организми,
од една страна, и односите на живите организми со надворешната средина, од друга страна.
Биосфера
Биосферата го претставува вкупниот простор на планетата Земја кој е населен со живи
организми. Живите организми може да опстојат над површината на Земјата и до околу 5000
метри височина, како и во длабочината на морињата до 4000 метри. Исто така, живи организми
се среќаваат и во длабочина на земјата од околу 5 до 10 метри. Живот постои и надвор од
овие граници. Така, некои мовови на Хималаите се наоѓаат на 6000 метри, на Андите на 6500
до7000 метри има лишаи, а голем број организми во морињата можат да живеат и на длабочини
над 4000 метри. При дупчењата на нафтените полиња се пронајдени живи бактерии и на
длабочина од 2000 до 3000 метри. Живите организми се прилагодиле да живеат и на екстремно
лоши или неповолни услови. Некои видови живеат на температура и до -500 Ц, додека други
пак населуваат термални води со температура од +65 до 700 Ц. Според тоа, животот може да
постои насекаде на Земјата каде живите организми пронашле и обезбедиле неопходни услови
за своето живеење, односно биосферата е систем во кој континуирано се остварува кружење на
материјата и проток на енергијата.
Сл. 13.1
162
ЖИВОТНА СРЕДИНА
Сл. 13.2
Помор на риби
163
ТЕМА 13
БИОТОП (ЖИВЕАЛИШТЕ)
Делот од животната средина кој се одликува со релативно исти животни услови е
наречен биотоп. Секој биотоп е населен со збир на живи организми кои се својствени за тој
биотоп, што значи дека посебните биотопи се разликуваат едни од други. Биотоп, на пример,
претставува едно езеро, река, една дабова или букова шума. Во секој од овие биотопи е населена
посебна комбинација на живи организми. Телото на секој жив организам, кој е составен дел
на биотопот, е изградено од истите материи кои се наоѓаат и во неживата природа (јаглерод,
водород, кислород, азот, фосфот и други). Исто така, речиси сите животни процеси зависат
од хемиските соединенија од надворешната средина. Од неживата компонента во биотопот во
многу ќе зависи кои видови на организми ќе го населат
Зголемувањето или намалувањето на
количеството на само еден значаен елемент
во биотопот, може да предизвика големи
промени во составот на живите организми,
а со самото тоа и на целиот екосистем. На
пример, намалувањето на кислородот во
водата може да предизвика помор на рибите
и на други водени организми (сл.13.2). Од
друга страна пак, зголемувањето на азот
во почвата може да доведе до зголемување
на бројот на коровните растенија, кои во
такви улови ги истиснуваат растенијата
кои се помалку прилагодени. Климата
која владее во биотопот во голема мера ги
одредува условите во биотопот. Имено, од
количеството на светлина, температура,
врнежи или брзината на ветровите
директно зависи кои видови на живи
организми ќе може да живеат во биотопот.
Во природата единките од еден ист вид
организми населуваат одреден простор и
припаѓаат на некоја заедница. Групата на
единки од еден вид која населува одреден
простор во животната средина е позната
како популација. На пример: сите диви
зајаци кои живеат во одредена шума Сл. 13.3
се популација на зајаци, сите змии се
популација и така натаму. Дрвото е живеалиште на голем број животни
Во еден биотоп живеат различни
популации на животни и растенија. Сите
тие директно или индиректоно се поврзани помеѓу себе. На тој начин се формираат заедници од
различни популации кои се прилагодиле на условите кои владеат во дадениот биотоп. Таквите
сложени заедници на различни популации се наречени биоценози или животна заедница.
На различни живеалишта се јавуваат различни животни заедници кои се составени од
Сл. 3.1
164
најразлични видови на живи организми. Колку
се поголеми разликите во условите кои владеат
во биотопот, толку и составот и особините на
биоценозата се различни. Без разлика во каков
биотоп се развиваат, и од колку видови се состои,
Единка секоја животна заедница има една заедничка
особина. Во секоја животна заедница застапени
се произведувачите, потрошувачите и
разградувачите.
ЕКОСИСТЕМ
Популација
Животната заедница (биоценозата) е во
тесна врска со биотопот со кој создаваат една
целина која е наречена екосистем. Во еден
екосистем помеѓу различните видови на живи
организми, како и помеѓу живите организми и
неживата природа се вршат неколку значајни
Животна заедница процеси кои во екологијата се дефинирани како:
односи на исхрана, кружење на материјата,
протекување и претворање на енергијата
и развој и еволуција на екосистемот. Овие
процеси се специфични само за екосистемот.
Овие еколошки односи дефинирани се како:
Еко систем - акција – збир на дејства на неживата компонента
(биотоп) врз живите организми кои се негов
составен дел (биоценоза)
- реакција – збир на дејства на живите
организми врз биотопот при што дејствуваат
во обликувањето на еколошките услови на тој
Биосфера биотоп,
- коакција – заемното влијание на живите
Сл. 13.4 организми во биоценозата.
Организација во природата Животната заедница како збир на
различни популации претставува многу сложен
биолошки систем. Таа има своја просторна и своја временска организација. Сето тоа овозможува
во исти надворешни услови да живеат максимално голем број на различни видови растенија
и животни. Во секоја животна заедница секој жив организам зазема свој дел во просторот и
користи свои ресурси. На тој начин на еден одреден простор можат да живеат, без да си сметаат
едни на други, голем број на организми
Просторната организација на животната заедница ја подразбира нејзината градба и состав.
Градбата на биоценозата претставува распоред на нејзините членови во просторот. На пример,
структурата на една шумска и една пустинска заедница е различна.
Секоја животна заедница има посебна градба и посебен изглед. На пример, две различни
шумски заедници можат да имаат скоро иста, составена од скоро идентична катовна
распореденост на растенијата. Меѓутоа нивниот изглед може да биде сосема различен. Во
165
ТЕМА 13
Сл. 13.5
2
УСЛОВИ ЗА ЖИВОТ ВО ЕКОСИСТЕМОТ:
ЕКОЛОШКИ ФАКТОРИ
Во секој биотоп владеат различни услови за живеење, а во исто време живает голем број
на различни видови живи организми. Количината и составот на различни облици на нежива
материја, климатските прилики, како и составот на биоценозата ги одредуваат условите за
Сл. 13.7
живот во биотопот.
Секој жив организам во живеалиштето е изложено на дејство на различни фактори од
надворешната средина. Тие ги одредуваат условите во биотопот и наречени се еколошки
фактори. Еколошките фактори се поделени во две групи:
- абиотички фактори се условите во надворешната средина кои влијаат врз живите
организами
- биотички фактори - заемното дејство на живите организами
Значи во еден екосистем, на секој жив организам во исто време делуваат и абиотичките и
биотичките фактори.
АБИОТИЧКИ ФАКТОРИ
Во секој екосистем делуваат многу различни и слижени абиотички фактори кои можат да
се поделат во три групи.
1. Климатски фактори. Во оваа група на фактори опфатени се: температурата, светлината,
влажноста на воздухот, брзината и честотота на ветерот, количеството и распоредот на
врнежите и друго. Тие ги одредуваат основните особини на климата која владее во една
област. Влијанието на климата врз живите организми во една биоценоза е доста големо.
Таа во основа ја одредува општата карактеристика на живиот свет во некоја област.
167
ТЕМА 13
БИОТИЧИ ФАКТОРИ
Врз развојот на животната заедница во еден екосистем големо влијание имаат и биотичките
фактори. Тие го опфаќаат: заемното дество меѓу организмите, влијанието на живите
организми на надворешната нежива природа и влијанието на човекот.
Заемното дејство меѓу организмите ги претставува најсложените односи кои владеат
во екосистемот. Поврзаноста на начините на исхраната на членовите во биоценозата е еден
од најосновните и најважни типови односи кои владеат во екосистемот. Освен односите на
исхрана, во секоја биоценоза постојат голем број на различни видови на односи. Тие најчесто
се поврзани со проблемите на живеалиште, размножување или раселување на членовите на
животната заедница. На пример, рисот се бори за својот биотоп. Ако во неговото живеалиште
навлезе некој друг рис се јавува борба за територија. Ако таа борба е успешна, рисот го
задржува својот простор и изворот на храна.
Заемното дејство помеѓу организмите во заедницата може да биде на ниво на единки од
ист вид и единки од различни видови. Односите можат да бидат воспоставени помеѓу самите
168
произведувачи, потрошувачи и разградувачи. Во секоја животна заедница постојат посебни
видови на односи помеѓу растенијата, посебни видови на односи помеѓу животните, а сосема
посебни и многу различни видови на односи помеѓу растенијата и животните.
На прв поглед, ќе речеме, дека особините на неживата природа, како што се морето, езерото,
движењето на воздухот, водата, карпите или планините не зависат од живите организми.
Меѓутоа дејството на живите организми на неживата природа е постојано, а понекогаш и многу
значајно. Така се знае дека целото количество кислород и најголем дел од јаглероддиоксидот
во природата го создаваат: произведувачите, потрошувачите и разградувачите. Исто така,
големи наслаги на варовникови карпи кои како подводни корални острови се јавуваат во
топлите мориња низ вековите настанале со таложење изумрените корали. Настанатите корални
острови постепено преминуваат во живеалишта на голем број морски видови на организми.
Големинте наслаги на јаглен и богати наоѓалишта на нафта и природен гас, исто така, настанале
со делување на живите организми во далечното минато.
Денес, посебно изразено е влијанието на современиот човек на растенијата и животните, како
и на природата на планетата Земја во целина.
a) b)
Сл. 13.8
169
ТЕМА 13
3
ОДНОСИ И СИНЏИРИ НА ИСХРАНА ВО ЕКОСИСТЕМОТ
За да може еден жив организам да ги врши сите свои животни активности: одржување на
внатрешната градба на клетките, ткивата и органите, движењето и размножувањето, потребно
му е одредено количество на енергија. За да може пак организмот правилно да биде изграден
и нормално да функционира потребна му е храна. Значи секој жив организам има две основни
потреби: потреба од енергија и потреба од хранливи материи.
Живите организми енергијата ја обезбедуваат од храната. Поради тоа секој жив организам
мора да се храни. За правилно функционирање на организмот храната без разлика од кој облик
е и какво потекло има, мора да ги содржи сите потребни материи. Бидејќи живите организми
неопходната храна ја наоѓаат во својата животна средина, односите на исхрана се еден од
основните односи во секоја животна заедница. Кој што јаде? и Кој кого јаде? се основни
еколошки прашања.
Биоценозите се збир на различни видови организми кои се хранат на различни начини.
170
Односите на исхраната во рамките на животната заедница цврсто ги поврзуваат сите
членови на произведувачите, потрошувачите и разградувачите. Така, во рамките на овие
односи, членовите на биоценозата живеат едни на сметка на други. Почетокот и крајот на тој
синџир на исхрана го означува и правецот на протокот на енергијата. Бројот на членовите во
еден синџир на исхрана ретко е поголем од 4 до 5. Во зависност од односите меѓу членовите
вклучени во синџирите на исхрана во биоценозата тие може да се поделат во три основни
групи: Синџири на грабливци (грабливски синџири на исхрана). Во овој синџир првата алка
се зелените растенија. Втората алка се тревојадните животни кои можат да јадат и да бидат
изедени, односно тие се двострана алка на синџирот. Третата алка ја претставуваат грабливците
кои се месојадни, кои, исто така, се двострана алка, бидејќи тие можат да бидат изедени од
поголеми и посилни грабливци.
Паразитски синџири на исхрана. Во овој систем на исхрана, исто така, првата алка
се растенијата на кои се надоврзува втората алка која е претставена од тревојадните животни,
но, за разлика од претходниот синџир овде третата алка ја претставуваат паразитите кои
живеат на сметка на тревојадното животно. Сапрофитски синџири на исхрана. Во овој вид
исхрана првата алка е мртва органска материја, втората е составена од ситни инсекти кои се
хранат со мртвата материја, а третата алка е составена од бактериските разградувачи.
171
ТЕМА 13
Сл. 13.9
Кружење на материјата во еко системот
влез на
енергија
произведувачи
(фотосинтеза)
тревојади месојади разградувачи Преку синџирите на исхрана се доаѓа до
сознанија за начините на исхрана. Но, за да
излез на
енергија се стекнат подобри сознанија синџирите на
исхрана се прикажуваат преку пирамида
на исхрана. Преку пирамидата на исхрана
се доаѓа до сознанија за начинот на исхрана,
влез на произведувачи
односно односот кој со кого се храни, но
разградувачи талог
енергија (фотосинтеза)
Сл. 13.10
излез на
енергија
Сл. 13.10
Сл. 13.11
Пирамида на исхрана
172
ред. На врвот на пирамидата се потрошувачите од III ред чија што бројност е најмала, но се
најголеми по маса.
Значи на основата на пирамидата секогаш е произведувачите а на врвот се потрошувачте од
III ред
4
ЕКОЛОШКА КОНТРОЛА ВО ЕКОСИСТЕМИТЕ И НИВНА ЗАШТИТА
Сл. 13.11
Но, и денес постојат голем број на растенија и животни чии што број постојано се
намалува. За нив велиме дека се на прагот на исчезнување, односно дека се загрозени видови.
На територијата на Македонија како загрозени видови се јавуваат: белоглавиот орел, мечката,
рисот, но и голем број други видови.
Ресурсите кои човекот ги користи од природата може да бидат обновливи или
необновливи.
173
ТЕМА 13
174
реките и нерационалното користење на
водата за пиење денес, доведува до сè
поголем недостиг на чиста вода за пиење.
За таа цел се предлагаат редица мерки
за што поголемо собирање на водата.
Една од таквите мерки е градењето на
акомулациони езера. Исто така, постојано
се бараат можности за штедење на водата
за пиење.
Фосилни горива.
Јагленот, нафтата и природниот
гас, како фосилни горива, настанале со
нецелосно распаѓање на живи организми
кои живееле пред милиони години на
планетата Земја. Најголем дел од своите
Сл. 13.17 енергетски потреби човекот задоволува
со користење на овие фосилни горива. Како резултат на забрзаната индустријализација и
зголемените превозни средства денес, овие природни ресурси се намалуваат.
Поради тоа се повеќе се истражува за да може да се дојде до алтернативни извори на
енергија, а со самото тоа до намалување на експлоатацијата на фосилните горива.
За да се запре се поголемата деградација на природната средина во сите земји донесени
се соодветни закони кои предвидуваат казнени мерки за уништувачите на животните средини.
Исто така одредени простори кои изобилуваат со ретки растенија и животни ги прогласува за
национални паркови, природни резервати или споменици на природата.
Во нашата земја постојат неколку национални паркови, како Пелистер, Галичица и Маврово,
и поголем број природни резервати и споменици на природата. Во оваа група на заштитени
области се и нашите три големи природни езера.
За зачувувањето на природната животна средина треба активно да се вклучат сите.
Активностите треба да почнат многу
Сл. 13.18
рано уште во детството на секој човек.
Совесното и грижливо однесување на луѓето кон природата и нејзината заштита води кон
сопствена заштита и подобра наша иднина и на идните поколенија. Притоа особено внимание
треба да се обрати на зачувувањето од загадување на езерата, реките и потоците, како и заштитата
на шумите, ливадите и нивите.
175
ТЕМА 13
176
4. Наброј неколку биотички еколошки фактори.
5. Дефинирај што е популација.
6. Објасни ги односите во еден екосистем.
7. За кои делови од екосистемот велиме дека се произведувачи?
8. Наброј ги членовите на еден синџир на исхрана.
9. Зошто одредени делови од биосферата се прогласуваат за национални
паркови?
Истражувај и споредувај
177
DODATOK
Za da mo`e{ da istra`uva{ potrebno e da znae{ nekoi postapki i metodi koi }e doprinesat
vo procesot na tvoeto razvivawe i kaj tebe }e pottiknat interes i qubov za istra`uvawe na
gradbata i na~inite na organizacija na `ivite organizmi.
Eden od metodite na istra`uvawe e disekcija na `ivotnite. Ovde nakratko }e se stekne{
so soznanija za osnovnite postapki pri disekcija na odredeni `ivotni koi naj~esto mo`e{ da
gi istra`uva{.
Pribor za disekcija
Odberi pogolem do`doven crv i stavi go kratko vreme vo voda za da mo`e da gi isprazni
crvoto, a potoa stavi go vo 10% alkohol se dodeka ne se umrtvi. Umrtveniot i ispru`en crv
izvadi go od alkoholot i postavi go so negoviot dolen del vo kadi~kata za disekcija. So
{penagli pricvrsti go, na predniot del me|u vtoroto i ~etvrtoto prstn~e, i vo blizina na
poslednite prsten~iwa. Vo kadi~kata stavi voda. Zapamti: site disekcii se pravat sekoga{
pod voda.
So ostar skalpel ili no`i~ki napravi rez desno ili levo od srednata linija na crvot i
odi od zadniot kon predniot del na crvot. Otkako }e ja prese~e{ ko`ata, strani~no pricvrsti
ja so pogolem broj na {penagli. Na vaka otvoren crv mo`e{ da go vidi{ rasoporedot na
vnatre{nite organi.
Disekcija na pol`av
Stavi prevarena i izladena voda vo tegla i vo nea stavi `iv pol`av. Teglata prepokrij ja so
staklo i ostavi da otstoi podolgo vreme. Pol`avot }e izleze od svojata ku}arka i }e se umrtvi.
Umrtveniot pol`av stavi go kadi~kata i so pojaka pinceta postepeno kr{i ja ~erupkata,
po~nuvaj}i od otvorot odej}i po linijata na svivawe do vrvot. Otkako }e ja iskr{i{ ~erupkata
pricvrsti go pol`avot so stapaloto za podlogata na kadi~kata . Vo kadi~kata stavi so voda.
Potoa vnimatelno so no`i~kite napravi rez za da ja otvori{ prazninata. Na vaka podgotveniot
pol`av mo`e{ da gi vidi{ ili oddeli{ (preparira{) organite koi gi istra`uva{.
Majskiot bumbar treba da go usmrt{ pred samata disekcija. Za taa cel natopi par~e
pamuk so eter, stavi go vo tegli~ka so bumbarot i zatvori ja tegli~kata. Posle izvesno
vreme bumbarot }e bide mrtov. Sega, stavi go bumbarot na stoma~nata strana vo kadi~kata za
disekcija i pricvrsti go so {penagili. Zemi mali no ostri no`i~ki i po~ni da go se~e{. Rezot
se pravi strani~no na spojuvaweto pome|u grbnata i stoma~nata strana. Zapo~ni od zadniot
del na teloto, odi do predelot na glavata, pa napre~no zaobikoli i povtorno od drugata strana
na teloto vrati se nazad do po~etokot na rezot. Potoa zemi pinceta, vnimatelno otstrani go
gorniot prese~en del i ostavi go nastrana. Na vaka otvoreniot majski bumbar mo`e{ da po~ne{
so razgleduvawe. Za podobro da gi raspoznae{ organite koristi slika i sporeduvaj. Ako ne{to
ne ti e jasno pobaraj pomo{ od nastavnikot.
Disekcija na riba
Disekcija na `aba
Vo teglata vo koja si stavil `aba stavi par~e pamuk natopeno so eter ili hloroform.
Umrtvenata `aba so grbot stavi ja vo kadi~kata za disekcija i so pomo{ na {penagli pricvrsti
gi nozete. Vo kadi~kata stavi voda. So pinceta prifati ja ko`ata. Vo blizina na otvorot za
izmet napravi mal rez i prodol`i po sredinata se do predelot na glavata. Vnimatelno se~i da ne
o{teti{ nekoi od vnatre{nite organi. Od po~etokot i krajot na ovoj rez napravi u{te ~etiri
reza kon nozete. Ko`ata so pomo{ na pinceta povle~i ja i pricvrsti ja so {penagli. Prese~i gi
na ist na~in stoma~nite muskuli i otvori ja stoma~nata praznina. Koga so no`i~kite }e dojde{
do gradniot del vnimatelno prese~i ja koskata i otstrani ja. Crtaj {to gleda{ i sporeduvaj so
slika koja treba da ja ima{. Pobaraj pomo{ od nastavnikot ili proveri dali pravilno raboti{.
Disekcija na gu{ter
Na~inot na usmrtuvawe i pricvrstuvawe e ist kako kaj `aba. Rezot zapo~ni go pred otvorot
za izmet i vnimatelno so no`i~kite odi kon glavata. Ko`ata otstrani ja i pricvrstija so
{penagli. Na ist na~in prese~i gi i stoma~nite muskuli do predelot na gradite. Vnimatelno
so no`i~ki prese~i gi koskite i otstrani go gradniot ko{. Kaj vaka otvoren gu{ter mo`e{ da
go vidi{ rasporedot na vnatre{nite organi. Koristi slika i sporeduvaj {to gleda{. Pobaraj
pomo{ od nastavnikot i konsultiraj se dali pravilno raboti{.
Disekcija na gulab
Usmrtuvaweto na gulabot se vr{i so par~e pamuk natopeno so eter ili hloroform koe se
dr`i vo predelot na klunot. Usmrtuvaweto podobro e da go napravi nastavnikot pred samata
ve`ba. Usmrteniot gulab vo kadi~kata za disekcija se stava na grb i so {penagli se pricvrstuva
za nozete i krilata. Rastrgaj gi perduvite vo stoma~niot del i so pomo{ na pinceta i no`i~ka
napravi rez pred otvorot za izmet. Rezot prodol`i go do predelot na klunot. Prese~enata
ko`a trgni ja na strana i so pomo{ na {penagli pricvrsti ja. Potoa prese~i gi stoma~nite
muskuli i isto taka prikrepi gi so {penagli. Vo predelot na gradniot ko{, od dvete strani,
prese~i gi rebrata i podigni go gradniot ko{. So no`i~kite perese~i gi koskite i otstrani
go celiot graden ko{. Otkako }e se otvori stoma~nata praznina so voda se premiva celiot
preparat. So pomo{ na slika postepeno prepoznavaj gi i oddeluvaj gi organite. Pobaraj pomo{
od nastavnikot ili proveri ja tvojata rabota so nego.
Disekcija na cica~
A
Abioti~ki faktor - vlijanie na ne`ivata priroda (svetlina, temperatura, vla`nost,
vozduh i sli~no) vrz `ivite organizmi
Avtotofni organizmi - organizmi koi samite za sebe sozdavaat organski materii
Akvarium - staklen sad so voda vo koj se odgleduvaat vodeni rastenija i `ivotni
Aktiven transport - dvi`ewe na supstancija kon kletkata ili nadvor od nea za koj e
potrebna energija
Aminokiselina - sostaven del na belkovina
Amebovidni - so promenliva forma, kako amebite
Anabolizam - proces na sozdavawe na slo`eni organski soedinenija koi s potrebi na
organizmot od poprosti sostavni delovi
Analen otvor - otvor na zadnoto crevo preku koj se isfrlaat nesvarenite delovi na hranata
Anaeroben - proces koj se vr{i bez kislorod
Anatomija - nauka koja ja prou~uva gradbata na `ivite organizmi
Arterija - krven sad koj ja nosi krvta od srceto kon drugite delovi na teloto
B
Bakterija - vid na mikrorganizam
Bel drob - organ za di{ewe
Belkovina - slo`eno organsko soedinenie, najva`en sostaven del na `ivata priroda,
neophodna e vo ishranata na `ivite organizmi
Bespolovo razmno`uvawe - razmno`uvawe bez u~estvo na polovi kletki
Bioti~ki faktori - dejstvo pri koe na `ivite organizmi deluvaat na drugi `ivi organizmi
Biosfera - sloj na Zemjinata topka naselen i izmnet so aktivnostite na `ivite organizmi
Biocenoza - zaednica na `ivi organizmi vo odredeno `iveali{te
Bubreg - organ za izla~uvawe
V
Vakuola - prostor vo kletkata koj e ispolnet so te~nost
Vid - grupa na edinki so zaedni~ki osobini koi me|usebno se razmno`uvaat i davaat
potomstvo sposobno za oploduvawe
Vena -krven sad koj ja nosi krvta kon srceto
Vozdu{ni }esi - organi kaj pticite ispolneti so vozduh i povrzani so belite drobovi
Vrv~est nerven sistem -tip na nerven sistem kaj koj nervnite kletki se grupirani
G
Gameta - polova kletka, jajcekletka ili spermatozoid
Ganglija - grupa od tela na nervni kletki
Genetski - se odnesuva na genite ili naslednosta
Golxi sistem - sistem od membrani vo citoplazmata na kletkata vo koi se formiraat
posebni supstancii
Goltka - premin pome|u ustata i hranoprovodnikot
Gonada - polova `lezda, jajnik ili semenik
D
Dvostrana simetrija - plan nagradba na teloto pri koe organite od dvete negovi strani se
rasporedeni kako predmet i lik vo ogledalo, odnosno so zamislena linija teloto se
deli na dve ednakvi polovini
Dvopolovo - `ivotno koe ima i ma{ki i `enski polovi organi
Dendrit- kratok prodol`etok na nervnata kletka so koj se primaat drazbite
Dezoksiribonukleinska kiselina (DNK) - nasleden materijal na kletkata, gi sozdaa
hromozomite vo jadroto na kletkata
Digestija - proces na razlo`uvawe na hranata vo ~esti~ki koi }e mo`at da bidat vpieni
Disekcija - se~ewe na organizmot poradi izu~uvawe na negovata gradba
Difuzija - dvi`ewe na molekulite od sredina so pogolema kon sredina so pomala
koncentracija
E
Evolucija - razvoj na `ivite organizmi od prostogradeni organizmi do najslo`eno
gradenite
Ekologija - nauka koja gi izu~uva me|usebnite odnosi na `ivite organizmi i nadvore{nata
sredina
Ekosistem - del od prostor vo koj `iveat `ivite organizmi i sredinata vo koja se vr{
kru`ewe na materijata
Embrion - prviot period od razvojot na `ivotinski organizam dobien od oplodeno jajce
Endoplazmati~en retikulum - organela vo vid na mre`esta membrana smestena vo
citoplazmata na kletkata
Z
Zigot - oplodena jajce kletka, kletka dobiena so soedinuvawe na spermatozoid i jajce kletka
J
Jadro - najgolema organela vo kletkata
Jagleroddioksid (CO2) - gas dobien pro kleto~noto di{ewe
Jaglehidrat - {e}er
Jajce-kletka - `enska polova kletka
Jaj~nik - `enska polova `lezda
K
Kam{i~e - dolg prodol`etok od kletkata koj se koristi za dvi`ewe
Kislorod (O2) - gas, koj e potreben za razlo`uvawe na hranlivite materii vo kletkata
Kletka - osnovna edinica na `ivotot
Kleto~na membrana - nadvore{na obvivka na kletkata
Kleto~no di{ewe - serija od procesi vo kletkata so koi hranlivite materii se razlo`uvaat
i so koi se osloboduva energija vo samata kletka
Kloaka - pro{iren zaden del na crevoto vo koj se vlevaat mo~ovodite i polovite kanali
Kolonija - pojava na nekoi organizmi da `iveat vo me|usebna povrzanost taka da hranata
koja ja zemaat pooddelni edinki se rasporeduva i na drugite ~lenovi na zaednicata
Kontraktilna vakuola - organela kaj ednokleto~nite organizmi preku koja se odstranuvaat
{tetnite materii
Kowugacija - spojuvawe na dva ednokletko~ni organizi (paramecium) pri {to se vr{i
razmena na jadroviot materijal
Krvotok - dvi`ewe na krvta niz srceto i krvnite sadovi
Kutikula - tenok ili podebel sloj na povr{inata na epidermisot koj ima za{titna uloga
L
La`ni no`iwa - ispaknatini na citoplazmata so ~ija pomo{ se dvi`at amebite i nekoi
srodni pra`ivotni
Larva - period vo embrionalniot razvoj kaj nekoi `ivotni
M
Mejoza - delba na kletkata pri {to se dobivaat polovi kletki
Metanefridija - organ za izla~uvawe kaj do`dovniot crv
Mitoza- delba na kletkata pri {to se dobivaat kletki-}erki koi se isti so kletkata-majka
Mitohondrija- kleto~na organela vo koja se sozdava energija
Mikrobiologija - nauka koja gi prou~uva mikroorganizmite
Mikroorganizam - organizam koj mo`e da se vidi samo pod mikroskop
Modifikacija- promena vo nadvore{niot izgled bez promena vo nasledniot materijal
Mutacija - promena na naslednite osobini
N
Nasleduvawe - biolo{ki proces na prenesuvawe na osobinite od roditelite na potomcite
Nerv - snop od nervni vlakna so razli~na debelina i osetlivost
Nevrit- dolg prodol`etok od nervnata kletka preku koj se prenesuva drazbata
Nefron - funkcionalna edinica na bubregot
O
Oploduvawe - spojuvawe na ma{ka i `enska polova kletka
Organ - del od teloto koj vr{i odredena funkcija
Organela - del od kletkata specijaliziran za odredena funkcija
Organizam - rastitelna ili `ivotinska edinka
Osmoza - dvi`ewe na materiite niz polupropusliva membrana
P
Parazit - organizam koj `ivee na ili vo drug organizam (doma}in) i toa na negova smetka
Pinocitoza - vnesuvawe na mali ~esti~ki i kapki preku kleto~nata membrana
Presvlekuvawe - otstranuvawe na kutikulata kako obvivka i sozdavawe na nova
Pupewe - vid na razmno`uvawe koga na teloto }e se pojavat novi edinki, kako pupkite kaj
rastenijata
R
Regeneracija - sposobnost na organizmot da go nadopolni izgubeniot del od teloto
Ribozom - organela vo citoplazmata na kletkata vo koja se vr{i sozdavawe na belkovinite
Ribonukleinska kiselina (RNK) - neophodna materija za proizvodstvo na belkovini vo
sekoja kletka
S
Selekcija - odbirawe. Spored teorijata na Darvin vo prirodata opstojuvaat `ivite
organizmi koi uspe{no se prisposobuvawe vo soglasnost so promenite vo sredinata
vo koja `iveat
Semenici - ma{ki polovi `lezdi
Sistematika - nauka koja ja istra`uva srodnosta pome|u vidovite i nivno grupirawe
Slo`eni o~i - poseben tip na setilo za vid kaj ~lenkonogite sostaveno od golem broj na
okca
Stapalo - muskulest organ kaj mekotelite so ~ija pomo{ istite se dvi`at
T
Telesna praznina - prostor pome|u vnatre{niot yid i organite
Tkivo - grupa na sli~ni kletki koi vr{at odredena funkcija
Trepka - prodol`etok na povr{inata na kletkata koj se koristi za dvi`ewe
F
Fagocitoza- vnesuvawe i razgraduvawe na pogolemi materii vo vnatre{nosta na kletkata
Filtracija - dvi`ewe na materiite niz polipropusliva membrana
Fiziologija - nauka koja gi prou~uva funkciite na organizmot
Fosil - ostatok od izumreno rastenie ili `ivotno
Funkcija - rabota na organ ili organizmot vo celina
H
Hemoglobin - crven pigment vo krvta
Hemolimfa - telesna te~nost koja cirkulira niz teloto na nekoi bezrbetnici
Hermafrodit - organizam vo koj se sozdavaat i ma{ki i `enski polovi kletki, dvopolov
organizam
Heterotrofen organizam - organizam koj se hrani so gotova organska hrana
Hidrolimfa - telesna te~nost koja cirkulira niz teloto na sun|erite i koprivarkite
Histologija - nauka koja gi prou~uva tkivata
Hitin - organska materija koja ja sozdavaat kletkite na nadvore{nata obvivka kaj
~lenkonogite
Horda - vnatre{en osovinski skeleten organ kaj hordovit `ivotni
Hranitelna vakuola - organela kaj ednokleto~nite organizmi vo koja se vr{i varewe na
hranata
Hranoprovod - kanal koj ja sproveduva hranata od grloto do `eludnikot
Hromozom - kon~esta tvorba vo jadroto na kletkata, sodr`i geni koi ja odreduvaat
naslednata osobina
C
Centriola - stap~esta organela vo blizina na jadroto, ima funkcija pri delbata na
kletkata
Cirkulacija - dvi`ewe, protekuvawe (voda, krv)
Citoplazma - materija koja ja ispolnuva kletkata
^
^etinki - jaki i ostri vlakna kaj nekoi `ivotni (do`doven crv)