You are on page 1of 501

Ô O ldaepi f+ljds mm Ô

pMc gRQM wvlI stIk


yjSwU Vgag@ ljipwajrvg@ FjrilJdq+a@
dryji qjvj@ bZUjaq f+wjL
drbjdtbj ldha

Bgwjwji ^
sjldV sjl
hig dl>z #i.Zjr[ rjv[$
l.f+sj sqsqg Bwljv

swqivk
Wpw
, l
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
PANCH GRANTHAVALI STEEK
[An annotation of the Prominent Vedantic Granthas]
by
HARI SINGH ‘RANDHAWE WALE’

© Bgwjwji

ISBN : 81-87526-86-6

fdhvg rji uVrig 2021

F[Bj ^ 450 ipfH[

dqvS sj faj ^
dl>z W+si;
l
W;ji qjHg l[rJ@ b>Ddq+ali ~ 143 006
x'V ^ 0183~2545787@ q'WjdHv ^ 99150~48005
l
S.C.O. 223~24@ dlBg l{GBi@ b>Ddq+ali ~ 143 001
x'V ^ 0183~2543965@ 2550739
E-mail : singhbro1@yahoo.co.in Website : www.singhbrothers.com
vvvv

vvvv

f+wjLw ^
swqivk buk
` s
225@ dlBg l{GBi@ b>Ddq+ali ~ 143 001
df+>Bi ^
df+>Br{D,v@ 146@ dH>clB=gbv `'wv fpbjdH>B@ b>Ddq+ali
vvvv vvvv
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
qqkrw

BUimkw 5

l cwxkÎ nIqI 9

l swrukqwvlI 89

l BwvrsWimRq 229

l ivcwr mwlw 333

l ADÎwqm pRkwS 409


vvvv

vvvv

vvvv vvvv
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
mMglwcrx tIkwkwr v`ØloN
dohrw 1. Agm Agocr vwihgurU, sdw sicdwnµd [
jg krqw Brqw pRØBU, hrqw ko mm bµd [
2. gurU nwnk goibMd isMG, gurU gRµQ mhwrwj [
sRI siqguru mm bµdnw, joie grIb invwj [
3. mm ividAw dw ko nmo, ieMdrjIq isMG sµq [
smy smy ijin dws ko, dIE syRSt mMq [
4. BwKw swrkuqwvlI BwvrsWimRq joie [
cwxwkw AiDAwqmo, ivcwrmwlw smoie [
5. ien pWco ko myl ky, ‘pMc gRµQwvil’ jwn [
tIkw pWcn kw krUµ, bKso pRBu buiD dwn [
6. hohu shweI dws ko, sRI siqguru mhwrwj [
tIkw pMc gRµQwvlI, kro inRibGn sukwj [
vvvv

vvvv

vvvv vvvv
BUimkw (5) BUimkw
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
1¡ sRI vwihgurU jI kI Pqih ]
dohrw
eykµukwrw siqgurU iqih pRswid scu hoie [[
vwihgurU jI kI Pqy ivGn ivnwsn soie [[1]

BUimkw
ies gRµQ dI BUimkw sµKyp nwl ilKdy hW [ pUry sµswr dy ivdvwn, dwny purS jwxdy hn
ik dyS, Drm dI au~nqI leI dyS BwSw dw pRcwr hoxw Aiq zrUrI hY [ ies mMqv ¹ pRmu`Kqw
idMdy hoey gurU nwnk swihb jI ny inrml pMQ dI isrjxw kIqI [ ies m`q ¹ AdÍYq m`q Aqy
is`K m`q ikhw jWdw hY [ gurU nwnk swihb jI AYsy AvqwrI purS sn ijnHW ny AwpxI ilpI
iqAwr kIqI, iPr ausy bwxI ivc r`bI bwxI dw sµgIq AlwipAw Aqy sµswr ¹ aupdyS
b^iSAw [ jo dyS bolI sI, aus¹ gurmuKI dw rUp dy ky gurmuKI BwSw dw PYlwA kIqw [ kuJ vIr
ieh g`l kih idMdy hn ik¼ik keI gRµQW ivc vI ilKI imldI hY ik gurmuKI ilpI gurU AMgd
dyv jI dI bxweI hoeI hY [ ieh g`l qW ieQoN hI inrmUl swbq ho jWdI hY ik Awsw rwg ivc
gurU nwnk swihb jI dI aucwrn kIqI bwxI ‘p`tI’ ilKI hoeI hY [ iPr ieh g`l ikvyN swbq
ho skygI ik gurU AMgd dyv jI dI jy gurmuKI BwSw bxweI hoeI hY qW iPr Awsw rwg dI p`tI
jo swry A`KrW nwl aupdyS hY, aus¹ kI smJWgy ? ies leI ieh g`l Zlq hY ik gurmuKI ilpI
gurU AMgd dyv jI dI bxweI hovy [ ieh g`l s`c hY ik gurU AMgd dyv jI ny gurmuKI BwSw
ivc lgW mwqrw dw suDwr kIqw [ BwSw dy aucwrn dw inXm bµinHAw [ ijQy vI ies BwSw ivc
gurU nwnk swihb jI dy jIvn kwl ivc aucwrn kIqI hoeI bwxI AwpxI bxweI BwSw ivc
drj kIqI jdoN ik sµswr dw ieiqhws pVHIey qW rwm, i¸Sn jI, eIsw msIh, muhµmd swihb
Awid irSI munI, isD nwQ bVy bVy AcwrIAw hoey hn sB ny pihlW ricq BwSw BwvyN sµsi¸q
sI BwvyN ArbI, &wrsI sI [ ausdy ivc hI Awpxy pYrokwrW ¹ aupdyS b^iSAw [ ik¼ik swrIAW
BwSwvW ivcoN gurmuKI BwSw AijhI hY ijs ivc ADUrwpn nh» [ pr bwkI BwSwvW ivc
ivdvwnW ny ADUrwpn drswieAw hY [ pUry prmySr dI g`l pUry gurU ny pUrI BwSw ivc AwrµBI [
ijQy r`bI bwxI dw aucwrn Awid gurU nwnk swihb ny AwrµiBAw, auQy gurU AMgd dyv jI ny
guurU nwnk dyv jI dy pUry jIvn-kwl dw ieiqhws BweI bwlw jI qoN suxnw AwrµB kIqw Aqy
BweI pYVy moKy qoN gurmuKI BwSw ivc ilKwauxw SurU kIqw [ ieh BweI pYVw moKw auh s`jx hY
ijs ny gurmuKI A`Kr krqwrpur swihb rih ky gurU nwnk swihb jI qoN is`ØKy sn [ so, ieh gurmuKI
A`Kr Bwv gurmuKI BwSw dw gurU nwnk swihb qoN ivkws hoxw SurU hoieAw [ gurU AMgd dyv
vvvv

vvvv

jI ny KfUr swihb gurmiq ividAwlw kwiem kIqw [ ies qoN bwAd qIjy jwmy ivc 22 mMjIAW
kwiem kr ky Aqy 72 pIVHy b^S ky ihMdusqwn dy kony kony ivc ies srl bolI, mW-bolI dw
pRcwr hoieAw [ iPr cOQy jwmy ivc iesy ivcwrDwrw ¹ A`gy qoirAw [ gurU Amrdws jI dy v`fy
p`uqr bwbw mohn jI sn [ aunHW dw A`gy p`uqr sµs rwm jo gurmuKI ilpI dw A`vl ilKwrI hoieAw [
ijs ny cwr gurU swihbwn dI bwxI ilK krky poQIAW rUp ivc sµBwlI [ pMjvyN jwmy ivc gurU
vvvv vvvv
BUimkw (6) BUimkw
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
Arjn dyv jI mhwrwj ny goieMdvwl swihb qoN ieh poQIAW ilAw ky sµswr dw v`fw kwrj
Drm rUpI ibRC dIAW jVHW id®VH krn leI sRI gurU gRµQ swihb jI dI 1660 sµmq ivc sµpwdnw
SurU kIqI [ 1661 sµmq ib¸mI BwdroN sudI eykm ¹ pihlw pRkwS kr id`qw [ ijs qoN gurmuKI
ivc gurU gRµQ swihb dy auqwry AwrµBy hoey [ dyS BwSw ¹ hor bl imilAw [ ies qoN bwAd nOvyN
pwqSwh qk gurU swihbwn Aqy gurU Gr dy AnykW ivdvwnW ny gurU swihb dw aupdyS lokW
qk phuµcwieAw [ aunHW ivc BweI gurdws jI dI rcnw jo gurbwxI dI kuµjI khI jWdI hY [
gurU swihb jI ny hukm kIqw sI ik ‘jo bwxI gurdws kI gur mihmw BwrI; isKI pRwpq pTn
qy lyhu dyie ivcwrI’ [ ies qoN bwAd sRI gurU goibMd isMG jI ny ijnw ies BwSw dw pRcwr nON
jwimAW ivc hoieAw, aus qoN vDyry ikqy gurU jI ny dsvyN jwmy ivc ies BwSw leI kIqw [
iPr ies BwSw ivc AYsw mhwn kµm kIqw ik dmdmw swihb ivKy 1¡ qoN ATwrh ds bIs
qk swrI bwxI kµToN aucwrn kIqI Aqy nOvyN pwqSwh jI dI bwxI AMØikq kr ky gurU gRµQ swihb
jI dI sµpUrnqw kIqI [ gurU kI kwSI dmdmw swihb rc ky gurbwxI dy ArQ 48 isMGW ¹
pVHwey [ ieh sB kwrj gurmuKI ilpI ivc kr ky ies BwSw ¹ cwr cµn lwey [ ies qoN pihlW
AwpxI rsnw qoN sRI dsm gRµQ dI rcnw kr ky Aqy aus ivc ivS¹ jI dy 24 AvqwrW, bRhmw
jI dy 7 Avqwr, iSvjI dy 11 AvqwrW dI kQw dy nwl ^wlsy ivc sUrbIrqw Brn leI
jµgI XoiDAW, sUrbIrW Aqy aunHW Xu`DW dw vrxn kIqw [ iPr Awp jI ny hzUr swihb ivKy sRI
srb loh gRµQ dI rcnw kIqI [ Awp jI jdoN swih`qk rcnw krvw rhy sn, auh kwrj kIqw
jo A`j qk iksy qoN vI nh» ho sikAw [ Awp jI dy smyN v`Kry-v`Kry BwSw dy igAwnI sµsi¸q,
ihMdI, ArbI, &wrsI, aurdU Awid dI jwxkwrI r`Kx vwly ivdvwnW dI bhuq Brmwr rhI [
ijs ivc 52 kvI ijnHW dy ieiqhws ivc nwm imldy hn; aunHW swry ivdvwnW dI iek`qrqw
ivc v`Kry-v`Kry ivdvwnW ¹ Al`g-Al`g kµm dy ky Bwrq vrS dI swrI ividAw ijs¹ lok
pVHn vwsqy kwSI (bwrwnsI) jwieAw krdy sn, aus ividAw dw kbzw iek vrg kyvl
bRwhmxW kol sI [ aunHW dy kbzy ivcoN ividAw Cufvw ky Awp jI ny ^ud Aqy kvIAW qoN ieh
kwrj krvwieAw [ cwr vydW dw Anuvwd :
1. Swm vyd, 2. Xujr vyd, 3. irgvyd, 4. AQrbx vyd
Cy Swsqr : 1. sWK, 2. inAwie, 3. pUrb mImWsw, 4. pqµjl, 5. vydWq, 6. ivSySk [
27 isMØimRqIAW, 52 aupinSdW swry sµsikRq gRµQW dw Aqy vydW dw swr mMnI jw rhI gIqw
dy 700 slokW dw tIkw Awp kIqw [ pMjwbI ivc hI mUl pwT Aqy ArQ kIqy [ ieh swry gRµQ
jo iek ijld ivc nh» sn, b`ØJy p`qirAW dy rUp ivc mukµml kr id`qy sn [ ies leI ik
myyry is`K ¹ koeI vI ividAw pVHn vwsqy bRwhmxW dI ^uSwmdI nw krnI pvy [ ies gRµQ dw
nW gurU swihb ny ividAw swgr r`ØiKAw [ jdoN iesdw vzn qoilAw qW 9 mx Bwr qol ivc
vvvv

vvvv

AwieAw sI [ so swfI ies auprokq g`l dw BwvyN pwTkW ¹ pVHn l`ØigAW ieh mihsUs hovygw
ik gRµQ dI auQwnkw ivc ienHW g`lW dI kI loV sI [ ieh loV ies krky sI ik ieh jwxkwrI
pwTk ¹ id`qI jwey ik ies gRµQ dw aulQw auprokq ivdvwnW dI iek kVI hY, jo BwSw dw
aunvwd gurU jI dy hukm ivc kr rhy sn [ gurU goibMd isMG swihb dy 52 kvIAW ivcoN iek
kvI sYnwpiq hoieAw hY, ijs ny gurU goibMd isMG jI dy hukm Anuswr cwxkX irKI dw iliKAw
vvvv vvvv
BUimkw (7) BUimkw
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
nIqI dw gRµQ jo sµsi¸q ivc sI, aus¹ gurmuKI BwSw ivc Anuvwd kIqw Aqy gurmuKI ilpI
dw mwx vDwieAw [ jYsw ik :
dohrw
gur goibMd kI sBw mYN lyKk prm sujwn
cwxwkw BwKw kIE kiv sYnwpiq nwm [
so jdoN 1761 ib¸mI sµmq 6 Aqy 7 poh dI rwq ¹ gurU jI ny Awnµdpur swihb C`ØifAw,
aus vyly ieh ividAw swgr gRµQ qurkW ny sqluj dI Byt kr id`qw [ kuJ gRµQ PUk id`qy [ jo
nw pUrw hox vwlw Gwtw Aqy simAW dI imhnq G`Øty ivc rol id`qI [ ijhVI rcnw dy auqwry
pRcwr vwsqy guris`K lY ky cly gey sn, auh gRµQ A`j qk swfy kol mOjUd hn, ijs ivc nIqI
dw aupdyS bhuqw hY [ Drm dI dvw vI nwl nwl id`qI geI hY [ ies gRµQ ¹ cwxkX nIqI
nwl vI jwixAw jWdw hY [ cwxkX nIqI dw pRBwv A``j qk ihMdusqwn dy rwjnIqk lokW
’qy hY [ nIqI dy kuJ gRµQ Bwrq ivc kuJ mhwn purKW dy ilKy hoey imldy hn [ ilKy qW BwvyN
hor vI bhuq swry lokW dy hox, pr ienHW ivc pRis`DI vwly nIqI gRµQ ieh hn :
1. SukrwcwrIAw dI Sukr nIqI : ieh SukrwcwrIAw dI nIqI hY [ ieh rwKSW dw gurU sI [
ies dy 839 slok hn [
2. ibdr nIqI : ieh nIqI srv sRyST mMnI geI hY [ XuiDStr ny ieh nIqI ibdr qoN pVHI
sI [ ies krky dovW ¹ iek jwxnw [ slok—588+6 (dwKiSnwqX-ieh Cy slok d`KSxw ivc
mMny jWdy hn kul—594) [
3. BrQ nIqI : slok 100 ijs ivc 2+2 slok juVy Aw¼dy hn [ ieh juVvyN 5 slok
Aw¼dy hn [ keIAW ivdvwnW juVvyN slokW ¹ v`Kry krky igxqI mMn leI hY [ ijs krky
aunHW 110 mMn ley hn, pr sµsi¸qI slok 100 hI hn [
4. SuknI dI nIqI : jo inrI JUT &ryb dI BrI hoeI hY [ dUsry SbdW ivc ies¹ kutl nIqI
ikhw igAw hY [
5. cwxkÎ nIqI : ieh kuJ Bwrq ivc nIqI dy pRis`D gRµQ hn [ ijnHW dI AwpxI-AwpxI
QW ’qy ivdvwnW ivc mhwnqw hY [ pr gurU goibMd isMG mhwrwj ¹ ienHW nIqIAW ivc cwxkX
nIqI psµd AweI, ijs krky mhwrwj jI ny kvI sYnwpiq qoN sµsi¸q qoN pMjwbI ivc aul`Qw
krvwieAw [ hux iesdw tIkw srl BwSw ivc srl SbdW ivc kIqw hY, qW jo Axjwx qoN
Axjwx ¹ vI smJ pY sky [ mUl quk ¹ moty A`KrW ivc r`K ky iesdy ArQW ¹ AijhI lVI
ivc prox dw Xqn kIqw hY ik AOKy pd dw ArQ v`Krw BI idsy qy ArQW dI lVI qoN tu`Øty
vI nw ies qrHW dw jqn kIqw igAw hY Aqy ArQ BI jo dmdmI tkswl ivcoN pRwpq hoey [
vvvv

vvvv

dws AwpxI qu`C bu`DI Anuswr ilK irhw hY qW ik ijhVy ividAwrQI dUr-durwfy bYTy sµpRdwie
dI ies ividAw nwl juVnw cwhuµdy sn, aunHW dI pRyrnw soRq lY ky pMj gRµQW dw tIkw ieko ijld
ivc kIqw hY [ auh gRµQ ieh hn :
1. cwxkÎ nIqI 2. swrukqwvlI, 3. BwvrsWimRq, 4. ivcwr mwlw, 5. ADÎwqm
pRkwS [
vvvv vvvv
BUimkw (8) BUimkw
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
so ienHW ivc jo cwxkX nIqI hY, iesdw tIkw pihlW ilKdy hW [ auprokq id`qI hoeI
vIcwr ivc ieh nIqIk gRµQW ivc jo SuknI dI nIqI hY auh BwvyN ilKq rUp ivc nh» bwkI
nIqIAW dy gRµQ pRwpq hn [ pr mhWBwrq dy Gor sµgRwm ivc SuknI dI nIqI ieiqhws rUp
ivc aus dy Awp dy SbdW ivc sp`St hY [
nIqI iqMn pRkwr dI huµdI hY :
1. Drm nIqI : Drm nIqI vwly Drmwqmw rwjy jW Awm ivAkqI [ auh ies nIqI dw
iqAwg nh» krdy, BwvyN aunHW ¹ Awpxw sB kuJ iqAwgxw pvy [ Drm nIqI ivc Awpxw
ivgwV ky dUsirAW dw Blw krn dI sWJ huµdI hY [ jYsw ik :
Apnw ibgwir ibrWnw sWFY ] (goNf, AMg 875)

2. rwjnIqI : rwj krn dw auh sRySt qrIkw ijs ivc rwj dI ivRDI hovy [ Awpxw nukswn
kry ibnW dUsry dw Blw hovy [ AijhI nIqI ¹ rwjnIqI ikhw jWdw hY Aqy nukswn iksy dw
vI nw hovy, jo jn smudwie leI lwBdwiek hY [
3. kutl nIqI : Asl ivc iehI SuknI dI nIqI sI [ Cl, &ryb, DoKy dy nwl kpt dI
BrI hoeI ivcwr Aqy krq`b rwh» dUsry dw nukswn krky Awpxy &wiedy dI Bwvnw hovy, aus¹
kutl nIqI ikhw jWdw hY [ sµswr ivc A`j ies nIqI dI pRDwnqw hY [ so swfy gurU swihbwn
ny sw¹ Drm nIqI isKweI hY [ Drm nIqI isKwaux leI kvI sYnwpiq qoN ieh gRµQ dw au~lQw
sµsi¸q qoN gurmuKI ilpI ivc krvwieAw [ ies gRµQ dI BUimkw ieQy smwpq kIqI jWdI hY [
dws ny jo A`Kr ividAw dwqy mhWpurSW qoN pVHy qy aunHW ¹ A`gy tIky dw rUp dy ky
kQwvwckW qy pRcwrkW dI syvw dy mnorQ nwl ieh kwrj hoieAw hY [ ieh kwrj klZIDr
pwqSwh ny Awp hI AwpxI ikrpw id®StI duAwrw krvw ilAw hY [ mYN Awpxy ividAwrQI dw
vI Dµnvwd krdw hW, ijs ny jQy ivc rih ky keI swl ividAw pVHI [ jwpqw pUrw nh» kIqw [
bVI bwrIkI nwl ividAw pVHI Aqy ‘gurbwxI ArQ Bµfwr’ ivc vI shwiek dy qOr ’qy izMmyvwrI
inBw cu`ky igAwnI jgqwr isMG jI AiBAwsI ijnHW ny ieh pMjy gRµQW dy ArQ ilKx ivc
shwiek dy qOr ’qy imhnq kIqI mYN aunHW dw vI Dµnvwd krdw hW, AMq ivc ivdvwnW ¹
sinmr bynqI hY ik ieh pMjy gRµQW dw stIk Anjwx ividAwrQIAW ¹ pRcwrk bxwaux dI
shwieqw vjoN iliKAw igAw hY, jo dUr-duryfy stIk qoN lwB auTwaux Aqy ivdvwn bxn [
ivdvwn s`jxW dy leI ieh b`ØicAW vwlI bwq hovygI [ auh ij`ØQy vI kmI dyKx qW ilK ky
Byjx qW ik AglI AYfISn ivc kmIAW dUr ho skx [ A^Ir ivc gurU mwqw, mwqw gujr
kOr, Amr ShId bwbw Pqih isMG, bwbw zorwvr isMG ijnHW dy Et Awsry ivc rih ky pMjy
gRµQW dw stIk iqAwr hoieAw hY [ ies ivc pMj gRµQ hox krky iesdw nW pMc gRµQwvlI stIk
vvvv

vvvv

r`ØiKAw hY [
dwsin dws—
hrI isMG
gurmiq ividAwlw
j`Qw rµDwvw, sµpRdw dmdmI tkswl
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (9)
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
cwxkÎ nIqI
vvvv

vvvv

vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, auQwnkw (10) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
cwxkÎ nIqI

auQwnkw
jIvn cir`qr cwxkX irSI : cwxkX irSI mgD dyS ijs¹ A`j-k`lH ‘ibhwr’ ikhw
jWdw hY, ies ivc pYdw hoieAw [ ies mhwn purK dI jnm qwrIk l`BxI AsµBv g`l hY pr
Anumwn nwl ienHW dy jnm dw pqw ie¼ l`gdw hY ik jdoN iskµdr Awzm ny ihMdusqwn
’qy cVHweI kIqI qW ieh aus qoN kuJ smW pihlW ijs¹ 2300 vrHy qoN au~pr ho cu`ky hn; bRwhmxW
dI vµS ivc pYdw hoieAw [ AwpxI bwl AvsQw smwpq kr ky bRhmcwrI rUp ivc kwSI pVHy [
ijs ivc Awp vYidk, gixq ividAw, rswiex ividAw, joiqS ividAw, ivAwkrx, ipMgl
Aqy vyd vydWq pVH ky mhwn ivdvwn bx gey [ ienHW ¹ jo mwqw-ipqw qoN srIr pRwpq hoieAw
auh rµg rUp ivc koeI suµdrqw vwlw nh» sI [ rµg kwlw sI, iPr nw hI iksI pRis`DI vwly
bRwhmx dy p`uqr sn [ iek swDwrn ijhy bRwhmx dy Gr jnmy sI [ pr AwpxI rwjnIqI Aqy
ividAw dy bl nwl bVy pRis`DI vwly bRwhmxW qoN vI A`gy lµG gey [ ies rwjnIqI nwl
ienHW ny nON nµdW ¹ mrvw ky cµdrgupq mOrIAw ¹ rwj iqlk idvw ky iPr ausy rwj dy pRDwn
mMqrI bxy [ ieh cµdrgupq mOrIAw iek nYx dw p`uqr sI, ijs¹ ies ny rwj g`dI idvweI [
ikvyN idvweI iesdw vyrvw A`gy ilKdy hW [ pMj hzwr vrS qoN vI pihlW Bwrq ivc iek
rwjw ijsdw nW mgD sI, jrwsMD Awidk pUrv vµSI pRis`D rwjy ieQy hoey hn [ ijsdI rwjDwnI
pwtlIp`uqr jW puSppurI jW pdmpurI jW kusmpurI Awidk iek dy hI nwm hn, pr A`j-
k`lH ies¹ ptnw Sihr, ibhwr dy lok kihMdy hn [ kwZzW ivc BwvyN kuJ vI hovy [ pr hr
iek is`K SrDwlU dy ihrdy au~qy ptnw swihb hY, ijQy klZIDr pwqSwh dw Avqwr hoieAw [
jo jrwsµD dI vµS pUrvvµSI rwjy sn [ aunHW ¹ mgD dyS iv`coN k`F ky nµd vµS ny mgD dyS
’qy Awpxw rwj sQwipq kIqw, pIVHI dr pIVHI 138 vrS qk rwj kIqw [ ies vµS ivc
mhwrwjw pdm nµd hoieAw, ijsdw pRqwp swry Bwrq ivc Cw igAw [ aus smyN iesdy brwbr
dw koeI rwjw nh» sI, ijs krky ieh rwjw haumY dw eynw iSkwr ho igAw ik Coty v`fy rwijAW
¹ Awm bµidAW dI qrHW smJ ky inrwdr krn l`gw [ iesdI pRwl`bD ivc ijQy eynw v`fw
rwj iliKAw hoieAw sI [ auQy prjw ivc iesdy rwj dI SlwGw sI [ pr iesdy ¸opI qy ASWq
vvvv

vvvv

suBwA dI crcw vI sI [ ASWq suBwA hox krky in`kI in`kI g`l kwrn mMqrIAW qy AihlkwrW
nwl Zu`Øsy ho jwieAw krdw sI [ keI bygunwhW ¹ iesny jylH ivc s`uØitAw [ keIAW ¹ v`fIAW
szwvW vI id`qIAW [ mhwrwjw pdm nµd dy do mMqrI sn [ pRDwn mMqrI dw nW ‘isktwr’ qy
dUjy dy nW ‘rwKSS’ sI [ isktwr jwqI dw SUdr qy rwKSS bRwhmx sI [ pr dovyN bhuq bu`DImwn
sn [ iek idn iksy mwmUlI g`l qoN mhwrwjw pdm nµd isktwr au~qy ¸oiDq ho igAw [ aus¹
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (11) cwxkÎ nIqI, auQwnkw
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
pirvwr smyq kYd kr id`qw Aqy szw vI AYsI id`qI ik pyt Brn ¹ r`jv» rotI vI pRwpq
nh» huµdI sI [ pirvwr ¹ do syr jOAW dw Awtw imldw [ ies rwjy dy ¸oDI suBwA ny ijQy ieh
cmqkwr idKwieAw ik isktwr vrgy s`jx ¹ mwmUlI g`l ’qy kYd kr id`qw [ auQy iek idn
Awpxy ¸oDI suBwA ADIn ho ky AwpxI v&wdwr ibcKxw dwsI ’qy ¸oDvwn ho igAw [ aus
smyN iesqrI dI mwnisk dSw A`j vrgI AOrq q`ul nh» sI [ ik¼ik gurU nwnk swihb dI
swfy dyS au~qy ikrpw hoeI, SUdr jwqI dI iGrxw qy AOrq jwqI dw Apmwn dUr krn leI
pRcwr AwrµiBAw qy ds jwimAW ivc pRcwirAw [ A`gy is`KW ny iesy pRMprw ¹ kwiem r`ØiKAw [
AOrqW dI jwqI ku`ØKoN bVy sUrbIr qy siqkwrXog hsqIAW pYdw hoeIAW, jo svw svw mx c`kI
pIsdIAW sn [ b`ØicAW dy hwr glW ivc puAwauNdIAW sn, iPr vI auh audws nh» sn [
is`K kOm dI kurbwnI nwl dyS ¹ AwzwdI imlI AOrq ¹ brwbr dy h`k imly [ pr auh smW
AYsw nh» sI [ AOrq dw kYd ivc jwxw mOq dy brwbr sI [ rwjy dI dwsI ibcKxw bhuq
idlgIr qy mwXUs sI [ BwvyN isktwr mMqrI kYd ivc sI, pr iesdI nIqI qy bu`DI nwl dwsI
dI jwn bc geI [ nh» qW dwsI ¹ szw-ey-mOq sI [ hux dwinAW dw m`q hY “kr Blw ho
Blw AMq Bly dw Blw” [ BlweI kIqI hoeI DrqI ivc bIjy bIj dI qrHW au~g ky bIjx vwly
¹ BlweI dw Pl idMdI hY [ ies qrHW ibcKxw dwsI dy pihlW dI qrHW rwj drbwr ivc pYr
l`g gey [ rwjw ivSvws krn l`gw [ dwsI ny mhwrwj ¹ ikhw ik isktwr bygunwh hY [ pirvwr
smyq kYd ivcoN mukq krw id`qw [ mhwrwjw mhwnµd ny aus¹ dubwrw mMqrI qW bxw id`qw
pr ausdw ruqbw Cotw kr id`qw [ ijhVw bRwhmx rwKSS Cotw mMqrI sI, aus¹ v`fw mMqrI
qy isktwr ¹ Cotw mMqrI bxw id`qw [ hux ieh mwnnIey purS jo ibnW gunwh qoN Apmwinq
ho c`ukw sI, idn rwq Awpxy Apmwn dw bdlw lYx bwry socdw rihMdw sI ik iesny myry pirvwr
dw siqAwnws kr id`qw hY [ ieh sµskwr ies mMqrI dy mn ivc gUVHw huµdw igAw, pr bdlw
lYx dw koeI aupwA nh» su`Jw [ iek idn kudrq ny AYsI mdd kIqI ik isktwr jo Cotw
mMqrI sI, GoVy ’qy cVH ky sYr krn jw irhw sI, qW aus ny kI dyiKAw ik rµg dw kwlw bdsUrq
bRwhmx AwpxI C`prI dy A`gy rsqy dI kuSw (pMnHI) p`ut-p`ut ky aus dIAW jVHW ivc K`tI l`sI
pw irhw sI [ ieh kuJ kridAW bRwhmx BwvyN psIny nwl iB`ØijAw hoieAw sI pr iPr vI Awpxy
h`T nwl ies ikirAw ivc l`gw hoieAw sI [ GoVy ’qy cVHy hoey ies isktwr mMqrI ny Ascrj
mMØinAw [ ies dy kol Aw ky pu`ØiCAw, jnyaU pihny qoN bRwhmx dI pihcwx krky ik hy bRwhmx
dyKx ¹ qUµ bu`DImwn l`gdw hY, pr qyrw krq`v bu`DImwnW vwlw nh» jwpdw [ qW ies ny ikhw
ik hy Bly purS keI vwrI krq`v id`sx ivc bu`DIhInW dw idsdw hY, pr aus ivc lukI
hoeI bu`DI dw cmqkwr Anjwx ivAkqI nh» smJ skdw [ mY¹ qUµ AYsw hI Anjwx ivAkqI
vvvv

vvvv

idsdw hYN [ qyry ilbws qoN Anumwn l`gdw hY ik qUUµ pwqSwh dw mMqrI hovygw, pr bu`DImwn
nh» idsdw [ qyyry pRSn dw au~qr dyx l`gw hW AOr prIcw dyx l`gw hW [ myrw nwm ‘cwxkIAw’
hY [ mYN 25 swl qk bRhmcrj r`K ky ividAw pVHI [ ividAw sµpUrn krky hux mYN igRhsq
AwSrm ivc pRvyS hox leI ivAwh dI ie`Cw Dwr ky Sihr v`l jw irhw sI [ Acwnk ies
d`B ny myrw pYr z^mI kr id`qw, jdoN ik mYN ies d`B dw kuJ vI nh» sI ivgwiVAw [ hux
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, auQwnkw (12) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
mYN inscw kr ilAw ik ivAwh dI g`l bwAd ivc vyKI jwvygI [ ijs d`B ny myrw pYr z^mI
kIqw hY, ies¹ jµmx qoN htw dyvWgw [ ies leI iesdIAW jVHW ivc l`sI pw irhw hW qWik
d`B dy bUty jVHW qoN hI su`k jwx [ Pyr kdy dubwrw pYdw ho ky iksy rwhI ¹ z^mI nh» krygw [
vzIr ny dyiKAw ik d`B ¹ nwS krn leI muVkw isr qoN pYrW qk nucV irhw hY [ srIr dI
vI koeI prvwh nh » [ isktwr ieh kuJ vyK ky hYrwn ho irhw sI [ ieh sB kuJ dyK sux ky
isktwr dy mn ivc ieh ivcwr Pury ik ieho ijhw ij`dI bRwhmx Aqy kµm ivc id®VHqw r`Kx
vwlw ikqy FUµiFAW vI nh» l`B skdw [ hovy nw ik ies bRwhmx ¹ hiQAwr bxw ky mYN Awpxy
Apmwn dw bdlw rwjy qoN lY skW [ qrIkw bxwauxw pvygw ijs krky d`B nwloN vI ¸oDvwn
ieh bRwhmx rwjy ’qy ho jwvy [ ieh rwjy dIAW jVHW p`ut skdw hY, ik¼ik jVHW qW jVHW hI
hn BwvyN d`B dIAW hox BwvyN iksy mn`uK dIAW [ isktwr socdw sI ik ies kwrj leI koeI
FukvW smW imly [ ieqPwk SrwD dy idn Aw gey [ jdoN rwjy ny bRwhmxW ¹ Awpxy ip`qrW
dy nimq Bojn Ckwauxw sI [ jo bRwhmxW dy leI siqkwr nwl Awsx ivCwey gey qW isktwr
ny clwkI nwl rwjy vloN cwxkX ¹ in¼dw dy ky aus Awsx au~qy ilAw ibTwieAw [ Awp
au~QoN clw igAw ik¼ik isktwr vzIr jwxdw sI ik ies bRwhmx dw rµg kwlw hY [ A`KW
lwl hn, dyKx ¹ bVw bdsUrq l`gdw hY [ rwjw iesdI Skl dyK ky ies¹ Awsx qoN auTwaux
dw Apmwn zrUr krygw [ vzIr isktwr dI ieh nIqI sI ik rwjw Zu`Øsy ivc Aw ky iesdw
inrwdr kry [ cwxkX Zu`Øsy ivc Aw ky bdlw lYNidAW iesdw srbµs nwS kry [ mMqrI isktwr
ies g`l ivc kwmXwb ho igAw [ jdoN rwjw Awpxy mMqrI rwKSS nwl SrwD vwly mkwn
ivc AwieAw qW ivkrwl srUp vwlw bRwhmx Awsx ’qy bYTw dyiKAw qy hYrwn hoieAw ik
ies¹ As» in¼dw nh» id`qw, ieh Awpxy Awp siqkwrXog bRwhmxW dy Awsx au~qy ikvyN
Aw bYTw hY ? ieh dyK ky rwjw Zu`Øsy ivc boilAw, Awpxy nOkrW ¹ hukm id`qw ik ies¹ pkV
ky Awsx qoN auTw id`qw jwey, D`ky mwr ky mMdr ivcoN bwhr k`F id`qw jwey [ nOkrW ny rwjy
dw hukm mMnidAW ausy qrHW kIqw [ cwxkX ny ¸oD ivc Aw ky au~Qy KiVHAW hI Awpxy kys
iKlwr ley qy zihrIly &nIAr s`p dI inAweIN ¸oD ivc Aw ky Z`uØsy dI zihr GolidAW
SbdW dy Prwty mwry AOr sB dy swhmxy shuµ KwDI qy pRiq`ØigAw kIqI ik ijMnI dyr qk duSt
rwjy dw siqAwnws nh» kr idMdw, mYN Awpxy kys iek`Ty nh» krWgw [ ieh kih ky rwj mihlW
qoN bwhr clw igAw [ isktwr ies smyN ¹ aufIk irhw sI [ rsqy ivc hI Aw imilAw [ cwxkX
dy pYr» h`Q lw ky aus¹ Z`uØsy dw kwrn pu`ØiCAw [ cwxkX ny ros krky ikhw ik qUµ mY¹ s`d
ky lY igAw sI [ ies ny ikhw bRhm dyvqw mY¹ rwjy ny hukm kIqw sI [ myrw ies ivc koeI
ksUr nh» [ rwjw kyvl quhwfy nwl hI nh», bhuq lokW nwl iesy qrHW krdw hY [ pihlW bulw
vvvv

vvvv

ky iPr inrwdr krdw hY [ isktwr ny AwpxI imswl id`qI [ mY¹ ibnW ksUr qoN pRDwn mMqrI
qoN htw ky kYd kIqw [ pirvwr smyq mYN keI vrHy qk iesdI kYd ivc irhw [ iPr aus dwsI
dI shwieqw nwl mYN kYd ivcoN bwhr inkilAw, ijs¹ ibnW ksUr qoN ies ny kYd kIqw sI [
auh vI myrI shwieqw nwl C`utI sI, mYN ausdI shwieqw nwl kYd qoN CuitAw [ hux dwsI
ibcKxw vI bhuq fr ky smW k`F rhI hY Aqy mYN BI [ BwvyN mY¹ bw-ie`zq brI kr id`qw,
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (13) cwxkÎ nIqI, auQwnkw
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
mYN byksUr sI, mY¹ do g`lW dw d`uK hY [ iek ibnW ksUr qoN jylH ivc jwxw, dUjw v`fy ruqby
qoN Cotw ruqbw kr dyxw [ iPr vzIr ny ikhw ik mYN vI aus smyN dI aufIk ivc hW jdoN mYN
vI Awpxy Apmwn dw bdlw lY skW [ cwxkX ny AwiKAw-nIqI dy Anuswr duSmx mwrn
leI pihlW duSmx dw Byq hoxw bhuq zrUrI hY [ AwpW iqMnoN iml ky ieh kµm bVw sOKw kr
skdy hW [ BwvyN vzIr hox dy nwqy qUµ vI mihlW dw ByqI hYN, pr ibcKxw nW dI dwsI jo
hr smyN mihl ivc rihMdI hY, auh qyry qoN vI izAwdw ByqI hY [ iPr cwxkX ny isktwr ¹
jo iv¼q d`sI, aus ny ibcKxw dwsI ¹ nwl rlwieAw [ iek do hor v&wdwr rlw ky pRx
ilAw jo As» krn jw rhy hW [ iksy ny vI ausdI iBxk nh » pYx dyxI, ik¼ik pqw l`gx
’qy kµm kdy isry nh » cwiVHAw jw skdw [ ie¼ Apmwinq ivAkqIAW dw jo rwjy qoN qµg
sn, aunHW dw vwDw huµdw igAw [ cwxkX dw rwjy ¹ ^qm krn dw ieh pihlw kdm sI [
mhWpdm rwjy dy p`uqrW dI igxqI nON hY, ijnHW ivc A`T ivAwhI hoeI rwxI dI ku`ØKoN
pYdw hoey [ iek p`uqr jo ienHW A`TW qoN pihlW pYdw hoieAw sI jo (morW) nwm dI nYx dwsI
dI ku`ØKoN sI [ rwjw iesdI suµdrqw ’qy luBwiemwn ho ky, rwxI ¹ C`f ky dwsI nwl igRhsq
krdw irhw [ ies krky morW nwm dI dwsI qoN p`uqr ny jnm ilAw [ jo ivAwhI hoeI rwxI
dy A`T p`uqrW qoN pihlW hox krky v`fw p`uqr sI [ hux rwj dw h`k qW jyTy p`uqr dw huµdw
hY, pr dwsI dI k`uØKoN pYdw hox krky iesdy nwl iesdy A`T Coty Brw Aqy mhwrwxI ijsdI
k`uK qoN ieh A`T pu`qr jµmy sn ieh nPrq krn l`gy [ ieQoN qk ik rwjw vI ies nwl n&rq
krn l`g ipAw [ ies v`fy p`uqr dw nwm cµdrgupq sI [ mW dy A`ØDy nwm dy nwl iesdw pUrw
nwm cµdrgupq mOrIAw pRis`D hoieAw [ ieh bhuq bu`DImwn sI [ bVw cqur isAwxw sI [
mhwrwxI qy iesdy Coty BrwvW ny JUT bol ky ies¹ rwjy qoN dyS-inkwlw idvw id`qw [ cµdrgupq
mOrIAw v`fw hox krky Awpxy Awp ¹ rwj dw h`kdwr mMndw sI, pr byv`s ho ky ivdyS ivc
D`ky Kw irhw sI [ iesdy idmwZ ivc rwj lYx dI ie`Cw ies¹ itkx nh» sI idMdI [ rwq
idn socdw rihMdw sI [ cµdrgupq mOrIAw dI ieh swrI vwrqw dw pqw cwxkX ¹ isktwr
qoN l`gw [ cwxkX ny isktwr mMqrI ¹ cµdrgupq mOrIAw kol g`lbwq krn leI ByijAw [
isktwr ny jd cµdrgupq mOrIAw nwl ies ivSy ’qy g`lbwq kIqI qW aus ny Dµn Bwg smJy [
AwpxI iksmq dw drvwzw Ku`lHdw nzr AwieAw [ ibcKxw dwsI pihlW hI ienHW nwl rl
cu`kI sI [ ie¼ Apmwinq ivAkqIAW dI iek`qrqw rwjy ¹ nSt krn leI SkqISwlI swbq
hoeI [ isktwr mMqrI, ibcKxw dwsI, cµdr gupq mOrIAw Aqy cwxkX Awpxy Awpxy bdly
leI ctwn vWgUµ f`t gey [ iesdI iv¼q cwxkX bxw irhw sI [ cµdr gupq mOrIAw ¹ ikhw
ik rwjg`dI dw h`k qY¹ idvw ky rhWgw [ mYN Apmwn dw bdlw lY lvWgw [ ienHW ny iek`Ty
vvvv

vvvv

ho ky ies vwrqw ¹ gupq r`Kx dI shuµ KwDI [ cwxkX ny ijvyN krn leI Aqy jo krn leI
ikhw, ieh ausdy AwigAwkwr bx ky krdy rhy [ cwxkX ny iek idn AwpxI kutIAw ivc
zihr vwly Aijhy Bojn iqAwr krvwey, jo koeI S`kI purS vI pCwx nw sikAw [ ibcKxw
dwsI swry pirvwr ¹ Kwxw KvwieAw krdI sI [ rwjy smyq ausdy A`T pu`qrW ¹ Kwxy ivc
zihr imlw ky Kvw id`qw [ rwjy dy A`Ty p`uqr, rwjw qy rwxI ienHW dw iek idn ivc hI cwxkX
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, auQwnkw (14) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
nIqI Anuswr s&wieAw kr id`qw [ kuJ lyKkW ny ieh iliKAw ik cwxkX ny qlvwr nwl
mhWnµd dw isr v`ØiFAw sI [ iPr ausdy p`uqrW dw kql kIqw hY [ ienHW dohW g`lW ivc auprokq
g`l hI shI jwpdI hY, ik¼ik cwxkX kol nIqI dI qlvwr sI [ nIqI dI qlvwr nwl
ienHW ¹ mwirAw [ jdoN ieh swrw kuJ vwpr igAw qW isktwr mMqrI dy AMdr Aijhw vYrwg
pYdw hoieAw ik bhuq v`fw pwp hoieAw hY [ ijs rwjy dw mMqrI sI, aus¹ mrvw id`qw [ ies
pwp dw mYN vI brwbr dw ih`Øsydwr hW [ ies ny sB kuJ C`f ky du`K pwp dI invrqI leI
pRwSicq krn dw rwh PiVAw [ Kwxw pIxw iqAwg ky jp qp krdy hoey pRwx iqAwg id`qy [
hux cwxkX Aqy cµdrgupq mOrIAw donoN rih gey [ ik¼ik dwsI Awpxw zihr dyx vwlw
kµm kr cu`kI sI [ isktwr Awpxw kµm krky qp`ØisAw duAwrw pRwx iqAwg igAw [ hux v`fI
cuxOqI ienHW swhmxy ieh sI ik mhWnµd dw mu`K mMqrI rwKSs sI [ aus ny AwpxI nIqI clw
id`qI [ hux mhWnµd dw p`uqr qW koeI vI jIvq nh» sI irhw [ mu`K mMqrI rwKSS ny AwpxI
nIqI dw bwx clw id`qw [ rwjw mhWnµd dy Brw ‘svwrQ is`D’ ¹ ies slqnq dw bwdSwh
bxw id`qw [ ieQy iek vwrI cwxkX dI hwr ho geI ik auh cµdrgupq mOrIAw ¹ rwjw nw
bxw sikAw [ pr cwxkX nIqI ivc AYsw hI kQn hY :
khW Sq· BY cqur ko jW mYN lwK aupwie ]4] (cwxkX nIqI, AiDAwie 10)

ik buDIvwn ¹ koeI muSkl nh» huµdI aus kol l`KW Xqn hn [ cwxkX ny hwr ky vI hwr
nh» sI mMnI [ rwj pRwpq krn dy leI nIqI dw nvW bwx iqAwr krn l`gw [ cwxkX dw
iek im`qr sI [ ijsdw nwm ieiqhws ivc ‘jIvisD’ iliKAw hY [ jIvisD ¹ Ku&IAw Bys
ivc rwKSS pws C`f ky qy hor ivdySI rwijAW kol mdd lYx leI clw igAw [
A&Zwinsqwn dy au~qrI ielwky ivc iek rwjw sI ijsdw nwm ‘prvrqk’ iliKAw
hY [ mgD dyS dw A`Dw rwj dyx dw iekrwr kr ky mgD dyS dI rwjDwnI pwtlIpu`qr ijs¹
A`j ptnw swihb ikhw jWdw hY, iesdy aupr cVHweI krn vyly AwpxI mjbUrI leI hor pMj
A&ZwnI rwijAW ¹ Awpxy nwl cVHwA ilAwieAw [ nyVy phuµc ky jµg krn dI AYsI nIqI
ApxweI ik rwjy svwrQ isD qy ausdy mMqrI rwKSS ¹ qy ienHW dy gupqcrW ¹ iBxk qk
nh» pYx id`qI ik koeI duSmx cVH ky Aw irhw hY [ pqw EdoN hI c`ØilAw ik jdoN rwjDwnI
pUry Gyry ivc Aw geI [ ieh GyrwbµdI dI iv¼q swrI cwxkX ny bxweI sI [ hux Cy rwijAW
dI &Oj jo bVI mzbUq sI aus &Oj ny bwhr qoN koeI AMdr nh» jwx id`qw qy AMdr qoN koeI
bwhr nh» jwx id`qw [ svwrQ isD ies g`loN hYrwn sI ik myrw rwj Kohx leI eynI mzbUqI
nwl kOx cVH ky Aw igAw hY [ swry rsqy bµd dyK ky mgD dyS dy rwjy ny jµg dw rsqw
ApxwieAw [ &OjW Ssqr lY ky Awhmxo-swhmxy hoeIAW [ 15 idn iBAwnk Xu`D huµdw irhw [
vvvv

vvvv

cVH ky Awaux vwilAW kol koeI iklHw nw hox krky muSkl dw swhmxw krnw ipAw [ ngr
AMdr pRvyS krn leI gupq rsiqAW ’qy jwxw sI [ jIv is`D ny cwxkX ¹ swrw Byq pihlW
hI d`s id`qw sI [ aus dy Anuswr mgD dyS dI sYnw Aqy ngr vwsI lVdy-lVdy hOslw Fwh
bYTy [ mhwrwjy svwrQ is`D ny jdoN vyiKAw ik g`l vsoN bwhr ho geI ik hux rwj qW jweygw
hI [ rwj dy nwl myrI jwn BI jweygI, ik¼ik pqw c`l igAw sI ik ieh sB kuJ krvwaux
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (15) cwxkÎ nIqI, auQwnkw
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
vwlw cwxkX hY, ijs ny myry SkqISwlI Brw ¹ pirvwr smyq mrvw id`qw hY, ^Yr myrI BI
nh» [ ies leI &kIrI ilbws Dwrn kr ky rwq dy AMDyry ivc iek gupq rsqy rwh» bwhr
inkl igAw [ jdoN rwKSS mMqrI ¹ ies g`l dw pqw l`ØigAw qW aus dy moVn leI au~dm
kIqw, jo sPl nw ho sikAw [ ik¼ik AMdr dI pl-pl dI jwxkwrI cwxkX ¹ bwhr bYTy
hI pRwpq ho rhI sI [ jdoN cwxkX ¹ pqw l`gw ik svwrQ is`D &kIrI ilbws ivc bwhr
inkl igAw hY, cµdrgupq mOrIAw dy bµidAW qoN aus¹ mrvw id`qw [ hux mMqrI rwKSS kol
koeI Xqn nw irhw [ hux cwxkX ny cµdrgupq mOrIAw ¹ mgD dyS dy q^q ’qy ibTw ky
qy Awpxy kIqy bcn Anuswr A&Zwn dy rwjy prvrqk ¹ A`Dw rwj dy id`qw [ iesdy ip`CoN
rwKSS ny keI vwr iv¼qW bxweIAW, ijs nwl cµdrgupq mOrIAw qy cwxkIAw dw nwS
ho jwvy [ pr nIqIvyqw cwxkX ny iek vI cwl c`lx nw id`qI [ hux cwxkIAw nwiex dy
p`uqr cµdrgupq mOrIAw ¹ rwj idvw ky sµquSt nh» sI hoieAw [ ik¼ik A`ØDy rwj dw kµfw
Ajy vI c`uB irhw sI ik mYN ies¹ A`Dw rwj hI duAw sikAw hW [ hux cwxkX dI nIqI dyKo
ik SkqISwlI rwjy pirvrqk ¹ A`ØDy rwj dw loB dy ky lVwky sUrbIrW dI &Oj dI SkqI
pRwpq kr leI [ iPr aus¹ Awpxw A`Dw rwj dy ky AwpxI eImwndwrI vI idKw id`qI [ A`Dw
rwj dy ky ausy idn qoN hI socxw SurU kr id`qw ik A`ØDy rwj ¹ vI pRwpq krnw hY [ rwKSS
jo vI cwl c`ldw, aus¹ AsPl kr idMdw sI [ A^Ir ¹ cwxkX ny ausdy BweI ¹ jo rwKSS
mMqrI dw im`qr bx igAw sI, ienHW iqMnW ¹ mrvw id`qw [ hux cwxkX ny rwj clwaux
dI izMmyvwrI cµdrgupq mOrIAw ¹ dy ky Awp jµgl ivc qp`ØisAw krn leI kutIAw bxw
leI [ cµdrgupq mOrIAw ijs¹ suqµqr rwj cwxkX ny idvwieAw sI [ cµdrgupq mOrIAw
ny ies¹ Awpxw rwjnIqI dw gurU bxwieAw [ ies koloN rwjnIqI pVHn leI jµgl ivc
kutIAw ivc phuµcdw irhw [ ieh cwxkX nIqI drpx, aus vyly hoNd ivc AwieAw [ rwKSS
kol jo mhW mMqrI dw pd qy rwj gurU dw pd sI auh cwxkX ¹ dy ky Aihswn kdy nh»
BulwieAw [ ausdy Anuswr ho ky dIrG kwl qk rwj kIqw [ ijsdy PlsrUp cµdrgupq mOrIAw
rwjw AYsw pRis`D hoieAw ik ausdI SlwGw dIAW ausdy dyS dI sImw pwr v`sdy rwijAW qy
prjw qk kµnsoAW phuµcIAW [ jo ZYrW ny SlwGw kIqI, ausdw QoVw ijhw nmUnw ilKdy hW [
iek lyKk mgYsQnIz nwmI XUnwnI s&Ir (bsIT) jo Swh sloKS vloN mhwrwjw cµdrgupq
mOrIAw dy drbwr ivc keI swl irhw sI [ cµdrgupq mOrIAw dy rwj dI pRsµsw krdw ie¼
ilKdw hY ik cµdrgupq mOrIAw dy rwj dI rwjDwnI pwtlIp`uqr hY [ ieh gµgw dy iknwry
do mIl cOVweI (mhwn koS iv`c fyF mIl iliKAw hY) qy lµbweI nON mIl qk hY [ auh ilKdw
hY ik iesdy cuPyry iek bVw p`kw kot hY, ijs ivc 64 drvwzy hn Aqy 570 burj hn, ijQy
vvvv

vvvv

bYT ky bwhroN Awaux vwly duSmx dw mukwblw bVy sOKy qrIky nwl kIqw jw skdw sI [ iek
KweI jo 60 &u`t cOVI Aqy 45 Pu`t fUµGI sI [ mhwrwjw cµdrgupq mOrIAw dI sYnw bVI lVwkI
sI [ ijsdI igxqI 60,000 pYdl, 30,000 GoV svwr, 9000 hwQIAW vwly, 8000 r`QW
vwly lVn leI iqAwr-br-iqAwr rihMdy sn [ so inktvrqI lyKk ny bhuq pRsµsw kIqI
hY ik ieh pRbµD Cy ih`ØisAW ivc vµifAw hoieAw sI [
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, auQwnkw (16) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
1. pYdl sYnw, 2. smuMdrI sYnw, 3. rswlw (GoV sYnw), 4. jµgI r`Q, 5. hwQIAW vwlI
sYnw, 6. Bwr Fox vwlI sYnw [
dyS dy suDwr vwsqy hor vI pRbµD kIqy hoey sn [ Awey gey iK`qIAW dw pRbµD bVy SlwGwXog
qrIky nwl kIqw hoieAw sI [ iSlp ividAw dI dyK-Bwl leI ivSyS pRbµD sI [ Awey gey
rwhI qy AiBAwgqW dw snmwn qy pRbµD sI [ mrn jµmx dy AMkVy igxqI ivc ilKy jwx
l`gy [ vpwr dI au~nqI hoeI [ srkwrI kr augrwh ky ^zwnw BirAw [ smwcwr phuµcwaux dw
ieho ijhw pRbµD sI ik hryk iksm dI jwxkwrI mhwrwjw qk POrn phuµc jWdI sI [ hryk
idn iek Awm drbwr l`gdw, ijQy prjw dy hr nwgirk ¹ Awpxw du`K is`Dw rwjy ¹ d`sx
dw mOkw pRdwn huµdw [ ies krky cµdrgupq mOrIAw dy pRbµD dI pRsµsw s&Ir ny ilKI [ jy swrI
ilKIey qW bhuq v`fw gRµQ bx skdw hY [ kuJ sunihrI AMS hI ley hn [ A`j qk iksy ieiqhws
ivcoN cwxkX dy jnm dI shI qwrI^ nh» mwlUm huµdI hY, nw hI mrn dy sµmq dw pqw imilAw [
pr ies mhWpurS dI pCwx iesdI nIqI dy pRvcn hn [ aus ny jo Amolk bcn khy hn,
auh cwxkX nIqI nwl pRis`D hn [ cwxkX i¸q iek hor gRµQ ‘mudrw rwKS’ nwmI nwtk
BI hY, jo ivS¹ Srmw dy iek pRis`D ‘pMjqµqr’ rwjnIqk gRµQ dw rcyqw hY, ijsdw Anuvwd
sµswr Br dIAW BwSwvW ivc hY [ pMjwbI ivc vI hY [ auh cwxkX dy gux gw¼dw hY [ aus¹
nmskwr krdw hoieAw Awpxy gRµQ dI BUimkw ivc swry rwjnIqI jwxn vwilAW dw isrmOr
ilKdw hY :
“kr prxwm cwxkX ko rwjnIq isrmOr”
iek ivdvwn dy kQn qoN ieh cwxkX nIqI ividAw dw pUrn igAwn huµdw hY [ ‘mudrw
rwKSS’ nwtk qoN ieh vI is`D hY ik ivS¹ Srmw qy cwxkX ie`ko smyN ivc hoey hn [ ik¼ik
ies nwtk ivc cwxkX ny Awp iliKAw hY : “ivS¹ Srmw swfw BwrI im`qr hY jo hr pRkwr
dI rwjnIqI ¹ jwxdw hY [”
ieh sB kuJ igAwnI gulwb isMG jI ny bVI imhnq nwl l`B ky iliKAw [
cwxkX : cwxkX iek cuxk irKI BI hY [ ieh bRwhmx bVw sµqoKI sI, ijsdy sµqoK
dI pRIiKAw prmwqmw ny kIqI sI [ pRIiKAw ivc pUrw auqrn ’qy prmwqmw ny ies¹ drSn
id`qy [ pirvwr dw kilAwx kIqw [ ies qoN iesdI vµS c`lI [ cxk vµS dw nwm hY [ ies
vµS ivc pYdw hox krky ies nIqI-vyqw pMØifq dw nwm cwxkX pY igAw [ iesdy rcy gRµQ
¹ cwxkX nIqI dI pRis`DI pRwpq hY [ iesdw AslI nwm ivS¹ gupqw hY [ qIsrw nwm koitlX
BI gRµQW ivc AwieAw hY [ iesdy ilKy Swsqr dw nwm ‘ArQ-Swsqr’ qy ‘koitlX Swsqr’
BI hY [ AwpxI cqurweI dy bl nwl nµd vµS dw nwS kr ky cµdrgupq mOrIAw ¹ mhwrwj
vvvv

vvvv

iDrwj bxwieAw [ rwvlipMfI dy izlHy qkiSlw ngr cwxkX dw jnm AsQwn hY [ jnm
jW mrn dI AslI qwrI^ nh» imldI, Anumwn hI hY [ nwly qwrI^ qoN kI lYxw [ Asl g`l
isDWq dI hY [ iesdI rcnw dw jo isDWq hY auh kvI sYnwpiq ny pMjwbI ivc Anuvwd kIqw
hY [ gurU goibMd isMG jI dI AwigAw Anuswr ieh gRµQ sµprdwvW ivc piVHAw pVHwieAw jWdw
hY, qWik sµswrI igAwn vI mn`uK dy p`ly hovy [ ijsdy nwl sµswr ivc ijMnw icr srIr hY,
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (17) cwxkÎ nIqI, AiDAwie pihlw
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
jo prsiQqIAW dw mukwblw kr sky [ iksy v`loN inrwS nw hovy [ Drm ivc vI p`kw rhy [ ies
leI gurU goibMd isMG jI ny kvI sYnwpiq ¹ hukm dy ky cwxkX irKI dI ivdvwnI dI kdr
kridAW gurmuKI ivc Anuvwd krvwieAw, ijs¹ is`K sµprdwvW dy ivdvwnW qoN ielwvw
hor sµprdwvW vI lwB auTw rhIAW hn [

pihlw AiDAwie
< siqgur pRswid ]
1 = Adu`qI bRhm, ¡ = srb dw pRkwSk pRØBU jo (siq + gur) siq = nwS qoN rihq, s`c
srUp, gur = cyqn srUp Aqy pRswid = Anµd srUp hY vw: siqgurW dI pRswid = ikrpw duAwrw
pRwpq huµdw hY [

AQ cxwkw Swsq® BwKw ilKXqy


AQ = Ab Bwv hux cxwkw = cwxkIey irSI dw iliKAw hoieAw sµsi¸q ivc gRµQ,
aus ¹ srl BwKw = BwSw ivc kvI sYnwpqI jI ilKXqy = ilK rhy hn [

dohrw ] pRxvq hoN sRI ibSnu kau; jo iq®lok ky rwie ]


kvI sYnwpiq jI kQn krdy hn ik aus sRI = SoBw dy mwlk ibSnu (ibs + An)
ibs = ivSv, swry bRihmMf dI Anu = cyStw krn vwly prmwqmw kau = ¹ mYN sB qoN pihlW
pRxvq = nmskwr krdw hoN = hW, jo = ijhVy pRØBU jI iq®lok = iqMny lokW (sÍrg lok, mwq
lok, pqwl lok) ky = dy rwie = rwjw, pRkwS rUp hn [

cwxwkw BwKw kroN; jau qum hoih shwie ]1]


jo cwxwkw nwmy gRµQ cwxkÎ irKI dw iliKAw hoieAw sµsi¸q ivc sI, aus¹ mYN
BwKw = dyS BwSw, Cµdw bµdI ivc kroN = krdw hW [ hy pRØBU jI ! jau = jykr qum = qusIN Awp
shwie = mddgwr hovoN qW hI ieh kwrj ho skdw hY ]1]

dohrw ] bhu swsq® Avlok kY; suµdr bcn inkwr ]


bhu = bhuq swry hor vI rwjnIqI Awid dy swsq® = pusqk , gRµQ Avlok = dyK, pVH
kY = krky, aunHW iv`ØcoN bhuq suµdr = sohxy Bwv cµgy lwBdwiek bcn inkwr = k`F ky [
vvvv

vvvv

rwjnIiq sµbUh ko; brnn kroN ibQwr ]2]


sµbUh = swrI rwjnIqI ko = ¹ sRySt rwj krn dIAW jugqIAW duAwrw ibQwr = ivsQwr
krky brnn = ibAwn kroN = krdw hW ArQwq hornW rwjnIqI dy gRµQW iv`ØcoN cµgIAW-
cµgIAW rwjnIqI dIAW g`lW ¹ KolH ky ieh cwxwkw nwmy gRµQ bxwauNdw hW ]2]
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, AiDAwie pihlw (18) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
pRSn : hy kvI jI ! jo qusIN ieh gRµQ BwKw ivc bxw rhy ho, iesdy pVHn dw kI Pl pRwpq
hovygw ?
au~qr :

CpY ] jo Xih Swsq® pVY; so nr cwq®qw pwvY ]


jo = ijhVw mnu`K Xih = ies cwxwkw Swsq® = gRµQ ¹ ivcwr dy sihq iksy cµgy ausqwd
duAwrw pVY = pVHnw krygw, so = auh nr = mnu`K dunIAwdwrI dI cµgI cwq®qw = isAwxp vwlI
Akl pwvY = pRwpq kr lvygw, Bwv auh mnu`K hryk g`l ivc isAwxw smJdwr ho jwvygw [

jo Xih Swsq® pVYH; prm aupdyS id®VwvY ]


jo = ijhVw vI mnu`K Xih = ies cxwkw Swsq® = gRµQ ¹ ivcwr dy sihq iksy cµgy
ausqwd duAwrw pVHY = pVHnw krygw, auh Drm = v`fI Bwv bRhm dy srUp dI aupdyS = is`ØiKAw
vI id®VwvY = id®VH, pRp`k krvw dyvygw vw: auh Drm dw aupdyS kr skygw [

jo Xih Swsq® pVYH; ibnw krnw Ankrnw ]


jo = ijhVw vI mnu`K Xih = ies rwjnIqI dy cwxwkw Swsq® = gRµQ ¹ ivcwr dy sihq
iksy cµgy ausqwd duAwrw pVYH = pVHnw krygw, auh krnw = krn jog kµm qoN ibnw = rihq
Aqy (An + krnw) An = iek rs krnw = krn jog kµm dI smJ pw lvygw vw: auh
Ankrnw = nw krn jog kµmW dy krnw = krn v`ØloN ibnw = rihq ho jwvygw AQvw
jo = ijhVw mnu`K Xih = ies Swsq® = gRµQ ¹ pVHY = pVHn qoN ibnw = bZYr hY, ausdw
krnw = kIqw hoieAw kµm vI Ankrnw = nw krn ijhw hI hY Bwv ausdI sPlqw
nhIN imlygI [

jwnY SuB Ar ASuB; kiTn kihnw Ar jrnw ]


jo ies Swsq® ¹ pVHygw auh SuB = cµgy Ar = Aqy ASuB = mwVy kµmW ¹ jwx lvygw
Bwv SuB krm ivc pRivrq hovygw Aqy ASu`B krm ¹ duKdwiek jwx ky iqAwg dyvygw
vw: auh cµgy mMdy mnu`K ¹ prKx vwlw bx jwvygw [ iPr iksy ¹ kiTn = kTor bcn
kihnw = AwKxw Ar = Aqy iksy dw kTor bcn ikhw hoieAw jrnw = shwrnw Aw jwvygw [

Xw mih buiD kI ibRiD hÍY; vih swsq® BwKw kroN ]


Xw = ijs gRµQ dy pVHn mih = ivc Bwv AiDAYn krn nwl mnu`K dI buiD = bu`DI
vvvv

vvvv

kI = dI soc ivc ibRiD = vwDw hYÍ = hovygw ArQwq bu`D cqur ho jwvygI [ vih = auh nIqI
dw swsq® = gRµQ mYN BwKw = dyS BwSw Bwv suKwlI bolI ivc rcnw kroN = krdw hW [

srbgÎ hoie, nr jo pVHY; rqn bcn Xw mY DroN ]3]


jo = ijhVw vI nr = mnu`K ies cwxwkw gRµQ ¹ ivcwr dy sihq jW cµgy ausqwd koloN
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (19) cwxkÎ nIqI, AiDAwie pihlw
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
pVHY = pVHnw krygw, auh mnu`K srbgÎ = sB kuJ jwnx dy jog hoie ho jwvygw, Bwv rwjnIq
ivc inpuMn ho jwvygw [ ikauNik mYN Xw = ies gRµQ mY = ivc rqn = mwixkW dI inAweIN
Amolk bcn DroN = r`K id`qy hn ]3]

A`goN rwjnIqI dy gRµQ dw AwrµB huµdw hY :


bury mnu`K Aqy iesq®I Awid dy iqAwg bwry kQn krdy hn :

dohrw ] qjhu kupuq® kuBwrjw; qjhu kuimq® kudys ]


hy BweI ! kupuq® = Koty pu`qr qy kuBwrjw = KotI iesq®I ¹ qjhu = C`f dyxw kro vw: ienHW
dI kusµgq krnI iqAwg dyvo [ kuimq® = Koty im`qr qy kudys = Koty dyS ¹ vI qjhu = C`f
dyxw kro [

qjhu kurwj, kumMØiq® qj; Xh swco aupdyS ]4]


kurwj = Kotw rwj vI qjhu = C`f dyxw kro, kumMØiq® = Kotw mMq®I (slwhkwr) vI
qj = C`f dyxw kro Bwv ienHW dw sµg nw kro, Xh = ieho hI rwjnIqI dI swco = s`cI
aupdyS = is`ØiKAw hY [ ArQwq ies slok ivc cwxkX irKI jI buirAW dy sµg ¹ iqAwgx
dI is`ØiKAw dy rhy hn ik Kotw pu`qr Koty krmW dy krn krky ijauNidAW hI mwipAW ¹
nrk ivc pw ky swrI kul ¹ klµikq kr dyNdw hY, Gr dy Dn pdwrQW dw nws krdw
hY [ keI Aijhy vI huµdy hn jo Awpxy mwipAW ¹ klyS ivc pw ky Awp Aijhy kukrm,
jUeybwzI, corI, ivBcwr vrgy krm krdy hn, ijs krky mW bwp ¹ QW-QW qoN Anwdr
sihxw pYNdw hY, ies leI Aijhy pu`qr dw iqAwg hI TIk hY [ Swsq®kwrW ny qW Aijhy
pu`qr nwloN pu`qr nw hoxw hI cµgw mMØinAw hoieAw hY [
iesy pRkwr Koty l`CxW vwlI iesq®I qoN vI kdy suK pRwpq nhIN ho skdw [ jo AwpxI
kul dI Srm lwh ky insµg ho ky Koty krm krdI hY, auh ijauNdy hI Awpxy pqI ¹ nrk
ivc su`tdI hY ies leI AYsI ivBcwrn iesq®I dw iqAwg hI TIk hY [ iPr Koty im`qr qoN
vI kdy koeI lwB pRwpq nhIN huµdw [ auh sdw BYVI slwh hI dyvygw [ ies leI Koty im`qr
dw vI iqAwg krnw hI TIk hY [
Koty dyS Bwv ijs dyS ivc snmwn nw imldw hovy jW ijs dyS ivc sdw lVweI
JgVw rihMdw hovy, AYsy dyS ¹ vI iqAwgxw cµgw hY [
iPr Kotw rwjw vI iqAwgxw TIk hY ikauNik AYsy AinAweI rwjy dy rwj ivc koeI
vvvv

vvvv

purK su`K nhIN pw skdw, sgoN icMqw ivc izMdgI guzrdI hY [


Kotw mMq®I (vzIr) vI iqAwgx dy jog hY, ikauNik AYsw vzIr kdy nyk slwh nhIN
dy skdw [
ienHW auprokq kQn kIqy bury mnu`KW dI A`gy hor ivAwiKAw krdy hn [
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, AiDAwie pihlw (20) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
puq® kupuq®1, kunwir iq®Xw; imq® kuimq® kudyS ]
hy BweI ! jykr iksy dw pu`qr mwVI sµgq dy Asr kwrn kupuq® = Kotw pu`qr bx jwvy,
iksy dI iq®Xw = iesq®I kunwir = KotI, ivBcwrn iesq®I bx jwvy, iksy dw im`qr
kuimq® = Kotw dosq ho jwvy qy dyS vI Kotw hovy [

BUp kuBUp kumMiq®Xw; eyh Kt mhW klyS ]5]


iksy dy dyS dw BUp = rwjw vI kuBUp = Kotw rwjw ho jwvy, Pyr kumMiq®Xw = mMqrI (vzIr)
vI Kotw hovy, qd eyh = ies Kt = Cy mhw = bhuq v`fy klys = du`K dw kwrn ho jWdy hn [
ArQwq iksy dw pu`qr AwigAwkwrI nw hovy, iesq®I ivBcwrx qy AwigAw mMnx qoN ienkwr
krdI hovy, dosq im`q®qw dy nW ’qy klµk hovy, iPr ijs dyS ivc klyS kwrn mn dI SWqI
Bµg huµdI hovy, rwjw vI ku-inAW krn l`g pvy Aqy slwhkwr vzIr vI cµgI nyk slwh
nw dyvy, qd ieh Cy aus mnu`K dI izMdgI ivc bhuq duKdweI bx jWdy hn Aqy su`K dI
koeI Aws nhIN rihMdI [

ipMf kupuq® kunwir ihq; suK kuimq® kudyS ]


kupuq® = Koty pu`qr qy kunwir = KotI iesq®I dy ipMf = srIr nwl ihq = pRym krnw vw:
Koty pu`qr qy KotI iesq®I dy ihq = vwsqy Bwv aunHW qoN Awpxy Awp ¹ bcwaux leI ipMf
C`f idE vw: kuimq® = Koty im`qr qy kudyS= Koty dyS dy su`K ¹ vI iqAwg dyxw kro vw:
ipMf = srIr dy suK ihq = vwsqy ienHW cwrW ¹ iqAwg dyvo [

ABY kurwj kumMq® ihq; qjIAhu dys klyS ]6]


ABY = inrBYqw dy sihq Bwv AinAW krn vwly kurwj = Koty rwjy qy kumMq® = Koty mMq®I
dy ihq = pRym ¹ vI iqAwgxw kro vw: ABY = inrBY hox dy ihq = vwsqy Koty rwjy, Koty mMq®I
Aqy klyS = JgVy vwly dyS ¹ qjIAhu = iqAwg dyxw kro ]6]

duSt nwir ky bolqy; sT kau isKÎw dyie ]


hy BweI ! dust = KotI, ivBcwrI nwir = iesq®I ky = dy kOVy, iviSAW vwly

1. pu`qrW ¹ ivdvwnW ny iqMn pRkwr krky kQn kIqw hY : (a) kpu`qr [ (A) pu`qr [ (e) spu`qr [
(a) kpu`qr : jo Awpxy ipqw, dwdy dI zmIn jwiedwd, Dn dOlq Awid ivrwsq ¹ BYVI sµgq ivc bYT
ky Srwb jUAw, nSwKorI Awid mMdy kµmW ivc brbwd kr dyNdw hY Aqy Awpxy ^wndwn dw nwm im`tI ivc
vvvv

vvvv

imlw dyNdw hY aus¹, kpu`qr, nlwiek ikhw jWdw hY [


(A) pu`qr : jo Awpxy bwp dwdy dI zmIn, jwiedwd ¹ sWB ky r`Kdw hY, nw vDwauNdw hY qy nw GtwauNdw
hY, aus¹ pu`qr AwKdy hn [
(e) spu`qr : jo ivrsy ivc imly hoey Dn pdwrQ, zmIn jwiedwd ¹ sµBwl ky vI r`Kdw hY Aqy cwr guxW
hor vI vwDw krdw hY, iPr Awpxy ^wndwn dy nwm ¹ dunIAW ivc pRis`D krdw hY, aus¹ spu`qr AwKdy hn [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (21) cwxkÎ nIqI, AiDAwie pihlw
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
bolqy = vwkW krky Aqy iksy sT = mUrK purK kau = ¹ isKÎw dyie = dyx krky Bwv cµgI
g`l d`ØsidAW [

inMdk kI sµgq kIey; pMØifq BI duK lyie ]7]


punw inMdk = ApkIrqI krn vwly mnu`K kI = dI sµgq kIey = krn qoN
pMØifq = ivdvwn, cqur purK vI du`K hI lyie = pRwpq krdw hY Bwv burI sµgq, bury kµmW
dw burw hI Pl pRwpq huµdw hY ]7]

dust nwir, sT imq®; Aru syvk au~qr dyie ]


hy BweI ! ijs dy Gr ivc dust = KotI, ivBcwrI nwir = iesq®I hY, imq® = dosq BI
sT = mUrK hn Aru = Aqy ijsdw syvk = nOkr vI A`goN au~qr = jvwb dyie = dyxw
krdw hY [

srp bsY ijh Gr ivKY; iek idn imRqu kryie ]8]


iPr ijh = ijs dy Gr ivc ivKY = ivc srp = s`p bsY = v`sdw, rihMdw hY qW smJ
lvo ik ieh iek nw iek idn zrUr imRqu = mOq dy Gwt auqwr dyxw kryie = krngy ArQwq
Gr ivc KotI iesq®I, mUrK im`qr hox qy syvk vI kµm-kwr v`ØloN jvwb dyvy qW ieh Gr
ivc v`sdy s`p vWg hn jo iek nw iek idn zrUr mwr dyxgy, Bwv ienHW qoN kdy vI suK
pRwpq nhIN huµdw, sgoN hr vyly icMqw qy fr bixAw rihMdw hY qy icMqw ¹ icKw smwn kQn
kIqw jWdw hY [ ies leI suK dy QW duK hI imldw hY qW qy iqAwg krnw hI Xog hY ]8]

nwir hoie pr purK riq; duSt bsY Gr mWih ]


hy BweI ! jykr iksy dI nwir = iesq®I dI iksy pr = prwey purK nwl riq = pRIqI
hoie = ho jwvy Bwv pqIbrqw Drm qoN ault ivBcwrx ho jwvy Aqy Gr dy mwih = ivc
koeI dust = BYVy suBwA vwlw Kotw purK bsY = v`sdw hovy vw: prwey purKW nwl pRIqI krn
vwlI auh AOrq nhIN blik Gr dy ivc iek duSt v`s rhI hY [

ndI qIr ky Kyq jÎo*; kCU Broso nWih ]9]


ndI dy qIr = kµFy dy pws vwly Kyq jÎo = vWg ienHW au~pr kCU = kuJ vI
Broso = ivSvws nwih = nhIN krnw cwhIdw Bwv ijvyN ndI dy iknwry pws au~gy Kyq dw
koeI Brosw nhIN huµdw ikauNik pqw nhIN Kvry iks vyly Fwh l`g ky Kyq ruVH jwvy, iqvyN
vvvv

vvvv

hI dUsry mnu`K nwl pRIqI krn vwlI ivBcwrx iesq®I Aqy Koty purKW dw koeI Brosw nhIN
hY ik Kvry Awpxy mqlb vwsqy kdoN koeI dwE mwr jwx, ienHW qoN AwpxI jwn dw fr
bixAw rihMdw hY, ies leI ienHW qoN sucyq rihxw cwhIdw hY ]9]
* pwTWq®—ko [
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, AiDAwie pihlw (22) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
Dn rwKY Apdw ArQ; Dn kr rwKY nwir ]
hy BweI ! Dn = dOlq ¹ Apdw = ibpqw dy smyN vrqx dy ArQ = vwsqy iek`q® krky
rwKY = r`Kxw kry Aqy Dn kr = krky nwir = iesq®I dI rwKY = r`ØiKAw kry [

sd ApnI rCw krY; Dn nwrI ihq kwir ]10]


Dn Aqy ihqkwir = ihq pRym krn vwlI nwrI = iesq®I nwloN sd = sdw ApnI = Awp
dI rCw = r`ØiKAw krY = krnw kry ArQwq igRhsQI purK ¹ ^rc qoN bcw ky QoVHw bhuq
Dn zrUr iek`q® krnw cwhIdw hY, jo iksy ibpqw dy smyN kµm Aw sky [ iPr Dn nwloN izAwdw
AwpxI iesq®I qy pirvwr Awid dI r`ØiKAw krnI cwhIdI hY Aqy Dn qy iesq®I nwloN AwpxI
r`ØiKAw krnI rwjnIqI ivc bhuq v`fI smJdwrI hY ikauNik jykr Awpxw srIr hY qW ieh
swry pdwrQ muV pRwpq ho skdy hn ]10]

eyk qjY kul ky lIey; kul qÎwgY pur hyq ]


hy BweI ! AwpxI swrI kul = vµs ky = dy Bly lIey = vwsqy eyk = iek bury mnu`K ¹
qjY = iqAwg dyxw TIk hY Aqy swry puir = ngr, Sihr dy Bly hyq = vwsqy AwpxI kul
¹ qÎwgY = C`f dyvy [

pur qÎwgY ihq dys ky; dys qjY Apnyq ]11]


(2. Apnyqu)
swry dys ky = dy Bly ihq = vwsqy swry puir = ngr, Sihr ¹ qÎwgY = C`f dyvy Aqy
Ap = Awpxy hyq = Bly vwsqy jykr dyS C`fxw pvy qW dyS vI qjY = C`f dyvy, ArQwq
jykr Gr dy pirvwr iv`ØcoN iksy iek mnu`K dI burI sµgq nwl pRIqI hovy qy aus krky swrI
kul ¹ du`K imldw hovy qW kul dy lwB, Bly leI aus¹ C`f dyxw cwhIdw hY, iesy pRkwr
jykr AwpxI kul ¹ C`fx nwl swry Sihr ¹ lwB suK imly qW AwpxI kul ¹ C`fxw
TIk hY Aqy Sihr dy iqAwgx krky jykr swry dyS dw Blw huµdw hY qW aus Sihr ¹ C`f
dyvo iqvyN hI jykr iksy purK ¹ dyS ivc rihMØidAW koeI suK pRwpq nw hovy sgoN klyS JgVy
hI gl pey rihx qW Awpxy suK dy vwsqy AYsy dyS ¹ C`fxw hI TIk hY ]11]

ibrq nhI, bWDv nhI; ivdXw pRwpiq nwih ]


hy BweI ! ijQy iksy pRkwr dI koeI ibrq = aupjIvkw (ruzgwr) nhIN hY, ij`ØQy koeI
bWDv = swk-sµbµDI nhIN hY Aqy iksy pRkwr dI iv`ØidAw dI pRwpiq = pRwpqI vI
vvvv

vvvv

nwih = nhIN hY [

nih Awdr jih dyS mih; ik¼ bsIey iqh mWih ]12]
punw ijh = ijs dyS mih = ivc koeI Awdr = siqkwr nih = nhIN imldw, iPr
iqh = aus dyS mih = ivc ik¼ = iks leI bsIey = v`sxw krIey Bwv nhIN vsxw cwhIdw
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (23) cwxkÎ nIqI, AiDAwie pihlw
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ArQwq ijQy purS ¹ kutµb qy srIr dI pwlxw vwsqy koeI aupjIivkw nw imly Aqy duK
jW ibpqw smyN dI shwieqw leI koeI sµbµDI vI nw hovy, iPr koeI gux AQvw iv`ØidAw
vI nw l`B Aqy Awdr vI nw imly qW Aijhy dyS ivc rihxw Xog nhIN hY ]12]

eyk pwie Dr id®V krY; qbY auTwvY AOr ]


jdoN eyk = iek pYr Dr = DrqI au~pr id®VH = p`kI qrHW itkw lYxw kry, qbY = qdoN hI
AOr = hor Bwv dUsrw pYr auTwvY = auTwauxw kry [

jb lg Awgw id®F nh»; qb lg qjY n TOr ]13]


jb = jdoN lg = qk Awgw = Aglw pYr id®F = p`kw nhIN huµdw, qb = qdoN
lig = qk pihly TOr = itkwxy ¹ qjy = C`fxw nw kry ArQwq ijs pRkwr id®StWq id`qw
jWdw hY ik Aglw pYr p`kw itkw lvy, qd ipCly pYr ¹ cu`ky [ iesy pRkwr dw id®StWq
ieh hY ik koeI vI mnu`K pihly ArµBy hoey kwrj ¹ qd qk nw C`fy jd qk hor nvyN kwrj
¹ p`kw nw kr lvy [ jykr pihly kµm jW nOkrI ¹ C`f bYTw qy A`goN nvw kµm jW nOkrI
nw bxI, qdoN auh mnu`K kI krygw Bwv pScwqwp krnw pvygw, ies leI pihlW ivcwr
ky iPr kµm kry ]13]

jhW Swhu nih, ndI nih; vYd joqkI nWih ]


hy BweI ! jhW = ijQy koeI mdd, Zrz pUrI krn vwlw Swhu = SwhUkwr nih = nhIN
hY, pwxI dI shUlq leI ndI vI nhIN hY, ibmwrI dw ielwj krn vwlw vYd = hkIm Aqy
cµgI slwh jW cµgy-mwVy smyN bwry d`sx vwlw koeI joqkI = joqSI nwih = nhIN hY, Bwv
gxq iv`ØidAw krn vwlw qwrw ivigAwnI nhIN hY [

nih rhIAY iqh dyS mYN; cwroN nih ijh mwih ]14]
iPr iqh = iqho ijhy dyS mY = ivc nih = nhIN rhIAY = rihxw cwhIdw ijh = ijs dyS
mwih = ivc ieh cwroN = cwry nih = nhIN hn ArQwq purwxy smyN ivc mnu`K ¹ kdy nw kdy
ienHW cOhW (SwhUkwr, ndI, vYd qy joqSI) dI Av`S loV pYNdI sI [ Bwv Acwnk rupey, pYsy
PVn leI SwhUkwr dI loV pYNdI sI, pwxI dy vrqx leI aus smyN ndI dI bhuq zrUrq
huµdI sI, iksy rog dI nivrqI leI vYd dI zrUrq pYNdI sI Aqy cµgy mMdy smyN jW cµgI
slwh lYx leI joqSI gixq iv`ØidAw dI zrUrq pYNdI sI, pr ijQy ieh cwroN nw huµdy qW
auQy jIvn bqIq krnw bhuq muSkl sI [ ies leI purwxy smyN ivc ienHW dw hoxw hr iek
vvvv

vvvv

QW Av`S loVINdw sI, pr ijQy ieh nw hox, auQy purS nw rhy ]14]

Aiq qyjsÍI inrp qjhu; qjIAhu kptI mIq ]


hy BweI ! Aiq = AiqAMq qyjsÍI = qyz, ¸oD vwly inRp = rwjy dw swQ qjhu = iqAwg
dyvo Aqy kptI = Cl, &ryb krn vwly mIq = im`qr ¹ vI qjIAhu = C`f dyvo [
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, AiDAwie pihlw (24) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
sÍwmI qjIAhu Aiq i¸px; i¸qGn soN kXw pRIq ]15]
Aiq = AiqAMq i¸px = kµjUs, sUm sÍwmI = mwlk ¹ vI C`f dyvo, iPr i¸qGn = kIqy
aupkwr ¹ Bulwaux vwly soN = nwl kÎw = kI pRIq = pRIqI krnI hY, Bwv i¸qGn dI pRIqI
vI iqAwg dyvo ArQwq fwFy krVy suBwA vwly rwjy dI cwkrI jW ausdy rwj ivc v`sxw
C`f dyvo jo QoVHy-QoVHy AprwD ip`Cy purK ¹ bhuq krVw dµf dyNdw hY [ DoKybwz im`qr dw swQ
vI C`f dyvo ikauNik auh iksy smyN vI nukswn phuµcw skdw hY, kµjUs mwlk dI nOkrI vI
iqAwg dyvo jo du`K, su`K vyly koeI mdd nhIN krdw hY Aqy i¸qGn dw swQ qW zrUr hI
C`f dyxw cwhIdw hY [

AibRq dys ko qÎwgIAY; ibRq aup`dRvI qÎwg ]


hy BweI ! ijs dyS ivc koeI AibRq = aupjIvkw, ruzgwr nhIN hY, aus dyS ko = ¹
qÎwgIAY = C`f dyxw krIey Aqy aup`d®vI = pwpW vwlI ibRq = aupjIvkw vI qXwg = C`f
dyvo Bwv ijs dyS ivc iF`f Brn jogI aupjIvkw vI pRwpq nhIN huµdI [ jy l`BdI vI hY
qW aus krky pwpW ivc pRivrqI huµdI hY qW AYsy dyS qy AijhI pwpW vwlI aupjIvkw
iqAwgx jog hY [

i¸px i¸qGnI qÎwg pRØBU; rhY n iqn is¼ lwg ]16]


i¸px = kµjUs qy i¸qGnI = kIqy aupkwr ¹ Bulwaux vwly pRØBU = mwlk ¹
qÎwg = C`f dyxw kro, iqn = iqnHW dy is¼ = nwl lwg = l`g ky nw rhY = rihxw kro,
Bwv ienHW nwl pRIqI nw kro, ienHW dw iqAwgxw hI cµgw hY ]16]

Cwif jwih Dn kY gey; puq® imq® ihqu nwir ]


hy BweI ! Dn = dOlq kY = dy gey = cly jwx Bwv Dn nws hoieAW pu`qr, im`qr,
ihqu = ihqu krn vwly swk-sµbµDI Aqy nwir = iesq®I C`f jwih = jWdy hn [

Dn AwvY jb purK pY; Awie imlY Xih cwr ]17]


jb = jdoN purK dy pY = pws Dn AwvY = Aw jWdw hY, qdoN Xih = ieh cwry hI Awie = Aw
ky imlY = iml jWdy hn ArQwq jdoN iksy mnu`K dy pwsoN Dn nwS ho jWdw hY jW koeI ibpqw
pYx kwrn kµgwl ho jWdw hY, qdoN ieh cwry C`f jWdy hn [ ijs vyly mnu`K dy pws Dn
sµpdw dubwrw Aw ky pRwpq ho jWdI hY, qdoN ieh cwry iPr Aw imldy hn [ ies leI ienHW
vvvv

vvvv

dI s`cI pRIqI nhIN hY, kyvl Dn nwl hI pRIqI hY ]17] jYsw ik :


ieh jig mIqu n dyiKE koeI ]
sgl jgqu ApnY suiK lwigE duK mY sµig n hoeI ]1]rhwau]
dwrw mIq pUq snbµDI sgry Dn isau lwgy ]
jb hI inrDn dyiKE nr kau sMgu Cwif sB Bwgy ]1] (soriT m: 9, AMg 633)
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (25) cwxkÎ nIqI, AiDAwie pihlw
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
nrdwqw BY cwqurI; ljw Drim n Awih ]
hy BweI ! ijs QW ’qy nrdwqw = dwnI purK vw: nr = sUrmw, dwqw = dwnI, iksy dw
BY = fr, cwqurI = cqurweI, iksy dI ljw = Srm Aqy Drm = DrmI mnu`K vw: sRySt Drm
nhIN Awih = hY [

qhW n rhIey eyk idn; jih eyh pWco nwih ]18]


iPr qhW = auQy eyk = iek idn vI n = nhIN rhIey = rihxw cwhIdw, jih = ijQy ieh
pWco = pMjy nwih = nhIN hn ]18]

bWDv pRICw BIr hY; kwrX pRICw dws ]


hy BweI ! iksy BIr = ibpqw dy smyN bWDv = sµbµDIAW dI pRICw = pRIiKAw huµdI hY ik
ieh hux swQ inBwauNdy hn jW nhIN Aqy iksy kwrX = kµm dy smyN dws = syvk, nOkr dI
pRICw = pRIiKAw huµdI hY ik ieh hux shI kµm krdw hY jW nhIN [

imq® pRICw Awpdw; iq®X pRICw Dn nws ]19]


eysy pRkwr iksy Awpdw = ibpqw, muSkl dy smyN imq® = dosqW dI pRICw = pRIiKAw huµdI
hY Aqy Dn dy nwS hoieAW q®IX = iesq®I dI pRICw = pRIiKAw huµdI hY [ jy imR`q ny muSkl
ivc swQ id`qw qW s`cw im`q® hY [ jy Dn nw hoey qoN iesq®I swQ dy rhI hY qW s`ØcI iesq®I
hY [ ieh auprokq irSiqAW dI prKxw hY [ jYsw ik :
ibpiq prI sB hI sµgu Cwifq koaU n Awvq nyrY ]1] (soriT m: 9, AMg 634)
vw: qulsI dws jI ny vI rmwiex ivc ikhw hY :
DIrj, Drm, imq® Ar nwrI [ Awpd kwl prKIAih cwrI [

rog BIr duriBK mY; rwjdÍwr snmwn ]


jykr iksy rwjy dy rwj ivc prjw ¹ koeI rog = ibmwrI l`g jwvy, koeI BIr = ibpqw
pY jwvy Aqy duriBK = kwl dy smyN mY = ivc rwjdÍwr = rwjy dy drbwr ivc rwjy v`ØloN prjw
¹ snmwn = Awdr sihq shwieqw pRwpq hovy [

rhY rwj ibgRih ibKY; so bWDv qU jwn ]20]


AYsy rwjy dw rwjBwg (ib + gRih) ib = ivSyS krky ausdy gRih = Gr ivc rhY = rihMdw
vvvv

vvvv

hY vw: AYsy rwjy dw jykr iksy hor rwjy nwl ibgRih = ivgwV pY jwvy qW aus dw rwj auvyN
hI rih jWdw hY Bwv prjw aus rwjy dw swQ dyNdI hY qy ivroDI rwjw AYsy DrmI rwjy dw
nukswn nhIN kr skdw [ hy BweI ! qUµ so = auh rwjw Awpxw bWDv = sµbµDI hI jwn = jwnxw
kr ]20]
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, AiDAwie pihlw-dUsrw (26) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ieiq sRI rwjnIq cwxwkw nwm ipRQm AiDAwie ]1]
sRI = SRomxI rwjnIq dy cwxwkw nwmI gRµQ dw ipRQm = pihlw AiDAwie eyQy
ieiq = smwpq huµdw hY ]1]

dUsrw AiDAwie
prweI iesq®I qoN bcx leI dYÍYK-id®StI idKwauNdy hoey aucwrn krdy hn :

dohrw ] loB mUF shsw kpt; JUT AividAw Asoc ]


hy BweI ! loB = lwlc, mUF = mUrKqweI, shsw = sµsw, S`k, kpt = Cl, &ryb,
JUT = kUV bolx dI Awdq, AivØidAw = by-smJI Aqy Asoc = Apiv`q®qw Bwv mwsk Drm
smyN Awid iesq®I dy srIr ivc AOgux hn [

swq doK Xih nwir mY; sdw shwie kroc ]1]


hy BweI ! Xih = ieh auprokq s`q doK = doS, AYb nwir = iesq®I dy mY = ivc suBwivk
hI pwey jWdy hn, ies leI purK AYsI iesq®I qoN bcx leI sdw = hmySW AwpxI
shwie = shwieqw leI rucI kroc = kry ArQwq iesq®I ivc auprokq s`q doS hn, so purK
dw ienHW koloN bcxw hI cqurweI hY, Bwv ijs vyly iesq®I ivc ienHW iv`ØcoN koeI doK vI
dyKy, aus vyly cqurweI nwl Awpxw bcwau kr lvy [ jykr bcx dw iDAwn nhIN r`ØKygw,
qd purK ¹ ienHW qoN hwnI hox dw sdw fr bixAw rihMdw hY [ hmySW prmwqmw ¹ bynqI
kry ik mYN qW bc nhIN skdw qusIN myrI sdw = hmySW shwie = shwieqw kroc = kro ]1]

jo inscY ko Cwif kY; kry AinScY cwih ]


hy BweI ! jo=ijhVw mnu`K Awpxy ieSt dy inscY = ivSvws ¹ Cwif = iqAwg
kY = krky iksy hor ieSt dI AinScY = An inScy vwlI nw aupwSnw krnXog dI
cwih = cwhnw krdw hY [

iqn kw inscw jwq hY; JUT AinscY mwih ]2]


iqn = iqs purK kw = dw Awpxy ieSt au~pr kIqw hoieAw inscw = ivSvws vI
jwq = jWdw rihMdw hY Aqy ijs AinscY = by-ivSvwsI mwih = ivc pihlW hI XkIn nhIN
sI, auh vI JUTw ho jWdw hY vw: dUsry ieSt dy JUTy AinScy ivc l`gx krky ausdw Awpxy
vvvv

vvvv

ieSt au~proN vI inScw cilAw jWdw hY [ ArQwq jo mnu`K pihlW qoN hoey-hoey kµm au~pr
inScw nw krky aus¹ C`f bYTdw hY qy ijs kµm dy hox dI Ajy Awsw hI nhIN, ausdI
Awsw krdw hY [ auh hoey kµm dw qW Awp nwS krdw hY qy nw hox vwly kµm ny (ijsdI
auh Aws krdw sI) hoxw hI nhIN [ so ies krky auh dohW pwisAW qoN ^wlI rih jWdw hY ]2]
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (27) cwxkÎ nIqI, AiDAwie dUsrw
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ndI igrwvY kUl ko; kulih igrwvY nwir ]
hy BweI ! ijvyN qyz pRvwh vwlI ndI Awpxy kUl = kµiFAW ko = ¹ igrwvY = fygdI jWdI
hY, iqvyN hI Awpxy Awcrx qoN if`gI hoeI nwir = iesq®I Awpxy kulih = ^wndwn dy Awdr-
snmwn ¹ igrwvY = fyg dyNdI hY, brbwdI kr dyNdI hY, nws krn dw donW dw iek suBw hY [
ienkw eyk suBwv hY; rhIE Awp sµBwr ]3]
ienkw = ienHW (ndI, iesq®I) dw eyk = iek hI suBwv hY, ies leI Awpxy bcwau
vwsqy ienHW qoN Awp = Awpxy Awp ¹ sµBwir = sµBwl ky rhIE = rihxw kro ]3]

cwr pdwrQ mY kCU; ijn ky eyko nwih ]


hy BweI ! Drm, ArQ, kwm qy moK rUpI cwr pdwrQW mY = iv`ØcoN kCU = kuJ ku
ijn = ijnHW ky = dy pws eyko = iek vI nwih = nhIN hY [

jnm jnm duK hY iqnY; mrn Blo jg mwih ]4]


iqnY = aunHW mnu`KW ¹ jnm jnm = jnmW jnmWq®W dw duK = kSt icMbiVAw hoieAw
hY, aunHW ¹ qW ies jg = sµswr mwih = ivc mrn = mrnw hI Blo = cµgw hY ArQwq ijs
mnu`K ¹ Drm dI vI pRwpqI nhIN hY, srIr dIAW loVW pUrn krn leI Dn dI pRwpqI nhIN
hY, koeI kwmnw vI pUrI nhIN huµdI Aqy AMq ¹ mukqI vI nw imlI jW ienHW cOhW iv`ØcoN
iek vI pdwrQ pRwpq nhIN hY, ausdw ijauxw iks kµm hY Bwv duKI purK dw du`K ivc
ijaux nwloN mrnw Blw hY ]4]
nwrI kubj krUp ko; cqur bÎwhq nwih ]
pr iPr vI kubj = ku`bI qy krUp = suµdr srUp qoN hIn nwrI = iesq®I ¹ cqur = cµgI
Akl vwlw mnu`K bÎwhq = ivAwhuµdw nwih = nhIN hY [

hoie srUp kul hIn mY; bÎwhq nih srmwie ]5]


BwvyN cµgy srUp vwlI iesq®I kulhIn = nIc kul dy mY = ivc hI ikauN nw hoie = hovy,
cqur mnu`K aus nwl bÎwhq = ivAwh krvwauxoN srmwie = Srm, sµkoc nhIN krdw [ pr
ieh kwmI purSW dI Awdq khI hY AYsw kwm ADIn ho ky krdy hn ijs dw nqIjw cµgw
nhIN inkldw kwm dI rUp nwl dosqI huµdI hY ]5] jYsw ik :
rUpY kwmY dosqI ] (mlwr vwr m: 1, AMg 1288)
vvvv

vvvv

kµcn hoie ju kIc mY; ibK mYN AMØimRq hoie ]


hy BweI ! ju = jykr kµcn = sonw BwvyN kIc = ic`kV mY = ivc if`gw ipAw hoie = hovy
Aqy BwvyN ibK = zihr mYN = ivc AMØimRq = mOq qoN rihq krn vwlw piv`q® jl ipAw
hoie = hovy [
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, AiDAwie dUsrw (28) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ivdXw nwrI nIc pY; cwro lIjY soie ]6]
iPr iv`ØidAw qy nwrI = AgnI BwvyN nIc jwqI vwly dy pY = pws hI hovy qd mnu`K
ieh cwroN = cwry vsqUAW hI soie = auh lIjY = lYxw kry Bwv aunHW pwsoN pRwpq kr lvy [
ies ivc koeI doS nhIN hY, Bwv nwrI = iesq®I nIvIN kul ivc cMgy guxW vwlI hovy qW
lYx qoN ienkwr nhIN krnw cwhIdw, Bwv guxW dI kdr kry ]6]
Agly dohry ivc cwxwkX munI jI iesq®IAW dIAW kuJ kmzorIAW qy kuJ ivSySqwvW
bwry kQn krdy hn :

purKn qy dugxI CuDw; shsw Cy gux nwir ]


hy BweI ! iesq®IAW ivc purKn = purKW qy = qoN dugnI = do guxW v`D CuDw = Bu`K huµdI
hY Aqy Cy guxW vD shsw = sµsw, S`kI suBwA Aqy gm, iPkr Cy guxw huµdw hY [ Bu`K ies
krky d`ugxI hY ik iesq®I ny b`cw pYdw krnw huµdw hY aus dy pyt ivc jTrw AgnI purSW
nwloN du`gxI qyz huµdI hY [ ies krky B`uK du`gxI hY :

buD cOguxI nwir mYN; kwm cwr Aru cwr ]7]


nwir = iesq®I dy mYN = ivc purKW nwloN cOguxI = cwr guxw v`D buiD = bu`DI qIKSx
huµdI hY [ kwm = kwm vwSnw cwr Aru = Aqy cwr (4 + 4 = 8) Bwv A`T guxW v`D huµdI hY,
pr zwhr nhIN kr skdI, sµkoc hY, Srm hY ]7]

dwn Skiq, Bojn Skiq; Bog Skiq riq jwih ]


hy BweI ! ijs mnu`K ivc dwn dyx dI skiq = SkqI, smr`Qw hY, Bojn vµfx, pcwaux
dI skiq = SkqI, smr`Qw hY, iPr Bog = BogW ¹ Bogx dI skiq = SkqI smr`Qw hY Bwv
srIr Arog hY Aqy ienHW ivc riq = pRIqI auqpMn huµdI jwih = jWdI hY [

auqm iq®X Ar ivBo1 jg; bf qpsw Pl Awih ]8]


iPr ijs ¹ bhuq auqm = sRySt Awcrx vwlI q®IX = iesq®I imlI hovy, Ar = Aqy
jg = sµswr dy swry Bog = pdwrQ vI imly hox, aus¹ mwno ieh bf = bhuq v`fI kIqI hoeI
qpsw = qp`ØisAw dw Pl pRwpq hoieAw Awih = hY [ vw: ivBo = pdwrQ sm`grI
BrpUr hovy ]8]

AwgÎwkwrI puq® hoie; Ar imT bolI nwir ]


vvvv

vvvv

hy BweI ! ijs purK dy kol AwgÎwkwrI = AwigAw dw pwlx krn vwly puq® hoie = huµdw
hY Ar = Aqy Gr ivc nwir = iesq®I (GrvwlI) vI bhuq imT = im`Ty bcn bolI = bolx
vwlI imlI hoeI hY [
1. dUsrw pwT—ibBo; ijsdw ArQ bxygw ik jg ivc bhuq ibBo = ibBUqI hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (29) cwxkÎ nIqI, AiDAwie dUsrw
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
Dn Awpno sµqoK mn; cwr sÍrg sµswr ]9]
iPr ijs dy kol Awpno = Awpxy dsW nOhW dI ikrq dw Dn Aqy mn ivc
sµqoK = sµquStqw hY, aus leI sµswr = jgq ivc hI ieh cwr sÍrg = dyvpurI dI inAweIN
hn ]9] jYsw ik :
pRmwx :
ik`kr Gr, kpuq Gr, Gr klihxI nwir, cOQy mYly kpVy nrk inswnI cwr [
suKI jIvn sÍrgI jIvn hY (ip`pl Gr, spu`qR Gr, Gr sulKxI nwir ]
cOQy aujl kpVy sÍrg inswnI cwr ])

puq®n pwlY ipqw so; suq ipq AwgÎw mwih ]


hy BweI ! jo Awpxy puq®n = pu`q®W Bwv sµqwn ¹ shI qrIky nwl pwlY = pwlxw poSxw
krdw hY, so = auho hI ipqw khwaux dw h`kdwr hY Aqy suq = pu`qr auho hI lwiek khw
skdw hY, jo Awpxy ipq = ipqw dI AwigAw mwih = ivc c`ldw hY Bwv ipqw dw ieho
hI Drm hY ik sµqwn dI cµgI qrHW pwlxw krnI, iv`ØidAw pVHwauxI qy guxvwn bxwauxw
Aqy pu`qr dw ieho hI Drm hY ik Awpxy mwqw-ipqw dI AwigAw mMnxI qy syvw krnI [

imq® so, ju swcw rhY; nwir piqbRqw mwih ]10]


Asl imq® = dosq so = auho hI hY ju = ijhVw swcw = s`cw rhY = rihMdw hY, Bwv Cl
kpt ¹ C`f ky Awpxy eImwn ’qy p`kw rihMdw hY Aqy nwir = iesq®I auho hI sRySt hY jo Awpxy
piqbRqw Drm mwih = ivc pRp`k rihMdI hY ]10]

muK mITw, pwCY kuitl; Cwif dyhu vih imq® ]


hy BweI ! jo muK = mUMØhoN qW swhmxy-swhmxy mITw = im`TIAW-im`TIAW g`lW krdw hY
qy ipT pwCY = ip`Cy Aqy kuitl = Cl, &ryb krky kµm ivgwV dyNdw hY, vih = auho ijhy
imq® = dosq ¹ Cwif = iqAwg dyhu = dyxw kro [

ijauN ivK ky Gt muK dugD; iqauN iqh jwn cirq® ]11]


ijauN = ijvyN ivK = ivhu ky = dy nwl Bry hoey Gt = GVy dy muK = mUMh au~pr
dugD = du`D pw dyeIey, iqauN = iqvyN hI iqh = iqs mqlbI im`q® dy cirq® = Awcrn ¹
jwn = jwnxw kro Bwv ijvyN du`D dy hyTW peI zihr mnu`K ¹ nukswn phuµcw¼dI hY iqvyN
vvvv

vvvv

hI iek idn AYsw im`q® zrUr nukswn krygw, ies leI AYsy im`q®W qoN bcxw cwhIdw hY ]11]

Sq¶ hoie kY jo krY; imq®weI kI bwq ]


hy BweI ! jo = ijhVw mnu`K Sq¶ = duSmn hoie = ho kY = krky imq®weI = im`q®qw kI = dI
bwq = g`l kry [
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, AiDAwie dUsrw (30) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
iqh ivsÍws n kIjIAY; AMq krY vhu Gwq ]12]
iqh = iqs dIAW im`q®qw vwlIAW im`TIAW-im`TIAW g`lW au~pr ivsÍws = Brosw nw
kIjIAY = kro, ikauNik AMq = A^Ir ¹ vhu = auh mnu`K Gwq = vwr krY = kr jwvygw Bwv
jdoN ausdw dwau l`gygw, auh hwnI kr jwvygw ]12]

ssq® pwn isMgI nKI; ndI inRpq Aru nwir ]


hy BweI ! jo pwn = h`QW ivc Ssq®, pkVn vwlw mnu`K, isMgI = isMgW vwlw pSU
nKI = nOhW vwlw jwnvr, ndI, inRpq = rwjw Aru = Aqy nwir = iesq®I Awid hn [

ienkw kÎw ieqbwr hY; rhIAY Awp sµBwr ]13]


ien = ienHW auprokq kQn kIiqAW kw = dw kÎw = kI ieqbwr = XkIn, Brosw hY,
ik ieh kdoN mwr kr jwx, ies leI Awp hI ienHW qoN sµBwr = sµBl ky rhIAY = rihxw
cwhIdw hY, ArQwq ijs dy h`Q ivc koeI hiQAwr hY qW ausdw ivswh nw kro, iesy qrHW
isMgW vwly pSU (gW, m`J, bld, swnH, sµFy) Awid dw ivswh nw kro ikauNik ieh g`lW Awm
hI suxn ivc AwauNdIAW hn ik bld jW swnH ny Plwxy dy isMg mwirAw qW auh QwauN
hI mr igAw qy ievyN hI nOhW vwly ib`lI, ku`qw, bWdr, Syr, ir``C Awid Awpxy nOhW nwl
vwr krky hI nukswn phuµcw dyNdy hn, ndI vI Fwh lw ky ipMfW dy ipMf Zrk kr jWdI
hY, rwjw QoVHy ijhy AprwD ’qy vI ¸opvwn ho ky Gwx b`cw pIV su`tdw hY Aqy iesq®I qoN
murwd eyQy ivBcwrx, KotI iesq®I qoN hY jo lok lwj qoN rihq ho ky AnykW dy jIvn brbwd
kr su`tdI hY [ ies leI ienHW qoN bcxw cwhIdw hY ]13]

mn mY kwrj icqvIAY; krIAY nw pRgtwie ]


hy BweI ! jo koeI kwrj = kµm krn vwsqy Awpxy mn mY = ivc icqvIAY = ivcwrnw
krIey, aus kµm ¹ lokW ivc pRgtwie = pRgt nw krIAY = krnw cwhIdw [

gop rwKIAY mMq® ijauN; pRgt ibPl huie jwie ]14]


ijauN = ijvyN mMq®W ¹ gop = gupq rwKIAY = r`K ky jpIdw hY, jykr auh pRgt = pRq`K
krky jpIey Bwv lokW ¹ suxw-suxw ky jpIey qW auh mMq®W dw jwp ibPl = insPl huie = ho
jwie = jWdw hY [ iesy qrHW mn ivc icqvy hoey kwrj ¹ mukµml hox qoN pihlW lokW ivc
vvvv

vvvv

d`sxw nhIN cwhIdw, nhIN qW koeI nw koeI ivroDI AwdmI ivGn pw dyvygw ]14]

srp Àr hY jgq mY; Kl srpn qy Àr ]


hy BweI ! ies jgq = sµswr mY = ivc srp = s`p bhuq Àr = iBAwnk mMØinAw igAw
hY pr Kl = mUrK purK srpn = s`p qy = qoN vI Àr = iBAwnk hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (31) cwxkÎ nIqI, AiDAwie dUsrw-qIsrw
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
srp Àr ko mMq® hY; Kl ko mMq® n mUr ]15]
ikauNik Àr = iBAwnk srp = s`p ko = ¹ v`s krn vwsqy gruV mMq® qy fµgy qoN ielwj
vwsqy dvweI vI hY pr Kl = mUrK purK ko = ¹ v`s krn leI nw koeI mMq® hY qy nw hI
koeI mUr = dvweI hY ]15]

mUrKqweI kSt hY; qW qy kSt ibdyS ]


(2. pwT ‘ibSyS’)
hy BweI ! mUrKqweI = mUrK puxw Awpxy Awp ivc iek kSt = du`K rUp hY, pr qW = iqs
mUrK puxy qy = qoN ibdyS = prdyS ivc izAwdw kSt = duK pRwpq huµdw hY AQvw mUrKqweI
iek kSt rUp hY iqs duAwrw ibSyS = ^ws krky kSt hI pRwpq huµdw hY ]

prwDIn qw qy kSt; jw mY sdw klyS ]16]


prwDIn = prwey dy ADIn ho ky rihxw qw = iqs prdyS, mUrKqweI qy = nwloN vI
izAwdw kSt = du`K hY, jw = ijs mY = ivc sdw = hmySW klyS = JgVw hI bixAw rihMdw
hY ArQwq mUrK mnu`K dI sµgq krky duK pwauNdw hY Aqy prdyS ivc aus nwloN vI vDIk
du`K pRwpq krdw hY pr prwey dy ADIn hox krky sdw du`K hI bixAw rihMdw hY ]16]

ieiq sRI rwjnIiq cwxwkw nwm duqIXo AiDAwie ]2]


sRI = SRomxI rwjnIq cwxwkw nwmI gRµQ dw duqIXo = dUsrw AiDAwie eyQy ieiq = smwpq
huµdw hY ]2]

qIsrw AiDAwie
hux p`uqr leI kI inXm hn qy isKX lYx vwly is`K ¹ iks pRkwr r`ØK ieh d`sdy hn :

dohrw ] bhu ibkwr hY lwf mYN; qwVn mYN Aibkwr ]


hy BweI ! lwf = ipAwr, dulwr dy mYN = ivc bhu = bhuq ibkwr = AOgux hn, pr
qwVn = iJVkx, fWtx dy mYN = ivc Aibkwr = AOgux nhIN hY [

qW qy suq Aru is`K ko; qwVn bhu guxkwr ]1]


qW qy = iqs krky Awpxy suq = pu`qr Aru = Aqy is`K = syvk, Sigrd ko = ¹ bury pwsy
qoN iJVkxw, fWtxw bhu = bhuq guxkwr = lwBdwiek hY ]1]
vvvv

vvvv

ies dw Bwv ieh nhIN ik lwf ipAwr kry hI nw, lwf ipAwr zrUr kry, pr inXmW
¹ cyqy r`ØKy, ijvyN Agly dohry ivc kQn krdy hn :

pWc brK qk lwf hY; qwVn hY Kt mwih ]


hy BweI ! pWc = pMj brK = swl qk Awpxy b`ØicAW nwl lwf = ipAwr krn dw
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, AiDAwie qIsrw (32) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
smW hY, Pyr Kt = CyvyN swl qoN aus¹ burI sµgq jW bury kµmW qoN qwVn = iJVkxw SurU kr
dyxw cwhIdw hY, qW ik auh jIvn dIAW burweIAW qoN bc sky [

puq® imq® sm hoq hY; jb KoVs qk jwih ]2]


ikauNik jb = jdoN pu`qr KoVs = solHW swlW qk jwih = cilAw jWdw hY, qdoN pu`qr
Awpxy imq® = dosqW dy sm = brwbr hoq = ho jWdw hY [ Bwv hwxI bx jWdw hY qy aus vyly
qwVnw kIqI TIk nhIN rhygI [ im`q®qw vwly Bwv ivc isiKAw dyvy ]2]

qb lg iv`dXw ko pVHo; jb lg Gt mYN pRwn ]


hy BweI ! qb = qdoN lig = qk cµgI iv`ØidAw ko = ¹ pVHo = pVHdy rho, jb = jdoN
lig = qk Awpxy Gt = srIr dy mY = ivc pRwn = sÍws c`ldy hn Bwv swrI aumr hI koeI
nw koeI iv`ØidAw, hunr is`Kdy rihxw cwhIdw hY [

jwih DnI phuµcY nhIN; qih phuµcY ivdvwn ]3]


ikauNik jwih = ijQy DnI = Dnvwn purK nhIN phuµcY = phuµc skdw, qih = auQy
ivdvwn = iv`ØidAw pVHn vwlw mnu`K suKYn hI phuµcY = phuµc jWdw hY, Bwv ijQy Dnvwn
purK koloN kµm nhIN ho skdw, auQy ivdvwn purK AwpxI iv`ØidAw dy bl nwl auh kµm
kr lYNdw hY ]3]

swDu isMDu donoN Ac`l; sdw AMq Aru Awid ]


hy BweI ! swDu = sRySt sµq jn Aqy isMDu = smuMdr donoN = dovyN hI Ac`l = nw ih`lx
vwly Bwv iek-rs rihx vwly hn, auh sdw = hmySW Awid = mu`F qoN lY ky Aru = Aqy
AMq = A^Ir qk Ac`l hI rihMdy hn [

jau kdWc vhu clYN BI; qau n qjY imRXwid ]4]


jau = jykr kdWc = kdwicq vhu = auh clYN = c`l BI = vI pYx, qau = qd vI auh
AwpxI imRXwid = mrXwdw ¹ nhIN qjY = iqAwgdy [
Bwv smuMdr BwvyN ikqnw vI au~Cl jwvy pr kµØiFAW qoN bwhr nhIN huµdw iqvyN sRySt
sµq jn jykr rwj Bwg au~pr bYT jwx jW purwxy bsq® pihn ky iB`ØiKAw mMgdy hox, qd
vI auh Awpxy SWq icq suBwA jW pRØBU v`ØloN pRIqI nhIN GtwauNdy ]4]
vvvv

vvvv

rwKq iesI nimq inRp; jo mwns kulvµq ]


iesI = eysy nimq = vwsqy inRp = rwjy Awpxy pws aunHW mnu`KW ¹ hI nOkr, vzIr,
Aihlkwr Awid rwKq = r`Kdy hn, jo = ijhVy mwns = mnu`K kulvµq = cµgI kul vwly, cµgy
Grwxy vwly hn [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (33) cwxkÎ nIqI, AiDAwie qIsrw
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
aun qy burw nw hoq hY; sdw Awid Aru AMq ]5]
ikauN aun = aunHW cµgy Grwxy vwly purKW qy = qoN kdy kuJ burw nw = nhIN hoq = huµdw hY,
auh sdw = hmySW Awid = muF
` qoN lY ky Aru = Aqy AMq = A^Ir qk cµgw Awcrx hI r`Kdy hn ]5]

sYl sYl mwxk nhIN; gj gj mukqw nWih ]


hy BweI ! hryk sYl sYl = p`Qr-p`Qr vw: phwVW-phwVW ivc mwxk = Amolk rqn nhIN
pRwpq huµdw Aqy hryk gj gj = hwQI-hwQI dy isr au~proN vI moqI nhIN inkldy [ jYsw ik :
igr igr mY mwnk nhI gj gj moqI nwih ]18] (swrukqwvlI, AiD: 11)

bn bn mYN cµdn nh»; swD n pur pur mwih ]6]


iesy qrHW hryk bn bn = jµgl-jµgl mY = ivc cµdn dy ru`uK nhIN huµdy, iqvyN hryk
pur pur = ngr-ngr mwih = ivc swD = sRySt sµq jn nhIN huµdy, Bwv ByKI swD qW bhuq
l`B jWdy hn pr pUrn krxI kmweI vwly sµq jn ivrly-ivrly hI huµdy hn ]6]

dyS dyS mYN nwir hY; dys dys mYN jwq ]


hy BweI ! hryk dyS dyS mY = ivc nwir = iesq®I huµdI hY Aqy hryk dyS dyS dy mY = ivc
AwpxI jwqI dy mnu`K vI huµdy hn [ SwdI krwaux leI hryk dyS ivc iesq®I iml skdI hY [

AYso dys n dyKIAY; jhW shodr BRwq ]7]


pr AYso = Aijhw koeI vI dyS nhIN dyKIAY = dyKIdw, jhW = ijQy shodr = iek mW
dy pyt qoN pYdw hoieAw BRwq = Brw hovy Bwv hr iek vsqU sB QweIN iml hI jWdI hY pr
Awpxw skw Brw Awpxy Gr, dyS qoN ibnW nhIN iml skdw [ pr A`j-k`lH smyN ny AYsI
qbdIlI leI hoeI hY ik Brw Brw dw vYrI bixAw hoieAw hY [
purwxy smyN rwmcµd® jI, lCmn qy Brq dw Awps ivc kYsw ipAwr sI [ BwvyN kykyeI
ny rwmcµd® jI ¹ bnvws idvw ky rwj-Bwg Awpxy pu`qr Brq vwsqy r`ØiKAw, pr jdoN
Brq ny sB hwl suixAw qW ausy vyly AwpxI mwqw ¹ C`f ky Brq rwmcµd® jI dy mgr
bn ivc cilAw igAw qy rwj-g`dI au~pr pYr vI nw r`ØiKAw ]7]

mUrK nr ko Cwf kY; pRgt dupg psu ieMg ]


hy BweI ! mUrK = by-smJ nr = mnu`K ko = dy swQ ¹ Cwf = iqAwg kY = dyxw kro, jo
vvvv

vvvv

pRgt = pRq`K hI dupg = do pYrW vwlw psu = pSUAW dIAW ieMg = hrkqW vwlw hY vw: auh BwvyN
pRq`K do pYrW vwlw mnu`K hI id`sdw hY pr ausdIAW ieMg = inSwnIAW vw: psu = pSUAW dy smwn
hI jwnxw kro [ aus dy Awp mwVy bolW rUp isMg hn [ ieMg = AMg icMnH bcnW rUpI hn [ jYsw ik :
pUC sINg ibn psU jnm iqn, Awey bwd bIc sµswr ]...]22]
(sRI gur pRqwp sUrj gRµQ, rwis 3, AMsU 45)
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, AiDAwie qIsrw (34) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ij¼ Aid®St kWtw cuBY; hnY vcn vhu isRMg ]8]
ij¼ = ijvyN Aid®st = id®StI qoN ibnW Acwnk hI ikqy pYrW ivc kWtw = kµfw
cuBY = cu`B jwvy qW ausdI pIVw bhuq Asih huµdI hY, iqvyN hI vhu = auh mUrK Awpxy Koty
bcnW rUpI isRMg = isMg hnY = mwrdw rihMdw hY ]8]

pu`q® sONpIAY qgÎ ko; qau hovY buiDvwn ]


hy BweI ! pu`q® dy Bly vwsqy aus¹ iksy qgÎ = ivdvwn, igAwnvwn dy kol
sONpIAY = Arpn kr dyeIey, qau = qdoN hI auh pu`q® buiDvwn = bu`DI vwlw cµgw igAwnvwn
hovY = ho skdw hY [
pUj hoie sB jgq mYN; Aru pwvY snmwn ]9]
iPr aus pu`q® dI sB = swry jgq = sµswr dy mY = ivc hI pUj = pUjw hoie = hovygI
Aru = Aqy hr QW ’qy snmwn = Awdr pwvY = pRwpq krygw ]9]

mwq ipqw so Sq¶ hYN; puq® pFwvq nWih ]


hy BweI ! so = auh mwq ipqw = mW bwp Awpxy pu`qr dy Sq¶ = duSmn dy smwn hY = hn,
jo Awpxy pu`q® ¹ cµgI iv`ØidAw nWih = nhIN pFwvq = pVHwauxw krdy [ jYsw ik :
bhu gunI AlwvihÁ suq n pFwvih so SqrU sm qwq [
soBw nih pwvih miq nihÁ Awvih jg mY ieh bKÎwq ]...4]
(sRI gur nwnk pRkwS, pUrbwrD, AiD: 6)

soB n pwvq sBw mih; ijau bg hµsn mwih ]10]


iv`ØidAw qoN hIn pu`q® ivdvwnW dI sBw mih = ivc soB = SoBw nhIN pwvq = pw skdw,
ijau = ijvyN bg = bglw hµsn = hµs mwih = ivc bYTw cµgw nhIN l`gdw, iqvyN auh
ivdvwnW ivc soBdw nhIN hY ]10]
ividAwrQI dw inXm kQn krdy hn ik :
slok ArD cqurQ; inq pVH CwfY bynwg ]
hy BweI ! ividAwrQI leI inXm hY ik auh pUrw slok jW ArD = A`Dw slok jW slok
dw cqurQ = cOQw ih`sw bynwg = nWgy qoN ibnW inq = inqwpRqI pVH CwfY = C`fxw kry, Bwv
ividAwrQI ¹ hr roz kuJ nw kuJ QoVHw bhuqw pVHdy hI rihxw cwhIdw hY [
vvvv

vvvv

in`q krm qYsy krY; buiDvµq vfBwg ]11]


jo in`q = inqwpRqI qYsy = iqho ijhy krm krY = krdw hY vw: qYsy = iqsy pRkwr jo
Awpxy inq dy krm (ieSnwn , pwT Awid) krdw rihMdw hY, auh mnu`K buiDvµq = sRySt
bu`DI vwlw Aqy vfBwg = v`fy BwgW vwlw hY ]11]
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (35) cwxkÎ nIqI, AiDAwie qIsrw
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ij¼ sugµiD puSpI ibrC; sB bn krY sugµiD ]
hy BweI ! ij¼ = ijvyN sugµiD = ^uSbU vwly puSpI = Pu`lW dw ibrC = ru`K, bUtw sB = swry
bn = jµgl ¹ hI sugµiD = sugµDI dy sihq kr dyNdw hY, Bwv Awpxy Awly-duAwly dy ibrCW
¹ mihkw dyNdw hY [

iq¼ supu`q® qy hoq hY; Awnµdq kul bµD ]12]


iq¼ = iqvyN supu`q® = sRySt pu`qr dy pYdw hox qy = qoN swry kul = vµS, pirvwr qy
bµD = sµbµDIAW ¹ Awnµdq = Anµd pRwpq huµdw hY, Bwv iek guxvwn pu`qr swrI dunIAW
ivc Awpxy pirvwr dw nwm rOSn kr dyNdw hY ]12]

eyk bWs qy inks kY; Agin dhY bn Gws ]


hy BweI ! ijvyN bn dy eyk = iek bWs = vWs qy = qoN inks = inkl kY = krky
Agin = A`g swry bn = jµgl qy Gws = Gwh ¹ dhY = swV ky r`K dyNdI hY [

iq¼ kpUq qy hoq hY; sB kutµb ko nws ]13]


iq¼ = iqvyN kpUq = Koty pu`q® qy = qoN sB = swry kutµb = pirvwr ko = dw hI nws
hoq = ho jWdw hY, Bwv Kotw pu`qr Koty krmW krky swrI kul ¹ klµikq kr dyNdw hY ]13]

loBI ko sµqoK nih; duSt ic`q ko Drm ]


hy BweI ! loBI = lwlcI mnu`K ko = ¹ kdy vI sµqoK = sµquStqw Aw ky pRwpq nhIN huµdI
Aqy dust = BYVy icq = mn vwly ko = dw koeI Drm nhIN rihMdw, Bwv ausdy mn ivc kdy
Dwrimk ivcwr nhIN Aw skdy [

BwghIn ko ArQ nihN; AwXU hIn ko krm ]14]


BwghIn = BwgW qoN hIixAW ko = ¹ ArQ = Dn pRwpq nhIN huµdw Aqy AwXU = aumr qoN
hIixAW ko = ¹ koeI krm Pl nhIN dyNdw Bwv ijs kol aumr hI nh» rhI auh kI krm krygw
Aqy kI krm krky Pl lY lvygw, aumr dy huµidAW hI sRySt krm krnw cwhIdw hY ]14]

BY sQwn duriBK mYN; bws bury bn Gor ]*


hy BweI ! ijQy BY sQwn = frwauxy QW, duriBK = kwl dy smyN mY = ivc bury = mMdy mnu`K
dy nwl bws = invws Aqy bn Gor = iBAwnk jµgl hY [ vw: (bury sµg bn Gor) ijQy
vvvv

vvvv

BY = frwauxw sQwn = QW hovy, duriB`K = kwl ipAw hovy, bury = mMdy purK dw sµg = swQ hovy
qy Gor = iBAwnk bn = jµgl hovy [
* bury sµg bn Gor ]
dUsrw pwT
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, AiDAwie qIsrw (36) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ktk ibrwnw dyK kY; dUr Bwj ikq Er ]15]
iPr ibrwnw = ibgwnI ktk = &Oj dyK vyK krky ienHW qoN dUr ikq = ik`Dry Er = hor
pwsy v`l hI Bwj = B`j jwxw kro, Bwv ienHW AsQwnW ivc rihx krky jwn dw ^qrw
huµdw hY [ ies leI ienHW qoN dUr hI rihxw cwhIdw hY ]15]

AMn bsn Gr syj iq®X; pMc ibrwny qÎwg ]


hy BweI ! AMn = Bojn (Kwx pIx dy pdwrQ), bsn = bsqr, Gr, syjw qy
iq®X = iesq®I, ieh pMc = pMjy ibrwny = ibgwny pdwrQ qÎwg = C`f dyvo [

Cwf dIjIAY dyK kY; dUrhu jweIAY Bwg ]16]


ienHW pdwrQW ¹ qW dyiK = vyK kY = krky hI Cwif = iqAwg dIjIAY = dyxw kro Aqy
dUrhu = dUr qoN hI Bwg = B`j jweIAY = jwxw kro [ Bwv ieh vsqU prweIAW jW iksy vYrI
dIAW hox, ieh kdy vI AMgIkwr nhIN krnIAW cwhIdIAW, ikauNik ienHW ivc AOgux hn
Aqy ieh sB mnu`K dI ie`zq ¹ Gtwaux vwly hn, ienHW dy krky keI Grwxy nwS ho
gey hn ]16]

ijh Twkur pUjw nh»; Apnw khw n hoie ]


hy BweI ! jh = ijQy Twkur = mwlk pRØBU dI pUjw nhIN huµdI Bwv koeI Bjn ismrn
nhIN krdw Aqy ijs Gr ivc Apnw = Awpdw khw = ikhw hoie nhIN hoie = hoieAw huµdw
Bwv iesq®I pu`qr Awid AwigAw nhIN mMndy [

jhW klHw hovY sdw; sµpiq rhY n koie ]17]


iPr jhW = ijQy hmySW klHw = lVweI hI sdw = hmySW hoeI rihMdI hovy, qh = auQy
sµpiq = ibBUqI, Dn-pdwrQ koie = koeI vI nhIN rhY = rihMdw ]17]

swD kusµgq mNY rhY; iqs n ibkwr lgµq ]


hy BweI ! jykr koeI swD = sRySt mhwqmw jn, kusµgq = Koty purKW dy sµg mY = ivc
rhy, Bwv vYsy qW swD jn kusµgq qoN pihlW hI bc ky rihMdy hn, pr jykr iksy kwrn
aunHW ¹ kusµgq ivc bYTxw pY jwvy, qd vI iqs = aus swD jn ¹ Koty purKW vwly ibkwr =
doS, AOgux nhIN lgµq = l`gdy, Bwv aunHW Koty purKW dy AOguxW ¹ AMgIkwr nhIN krdy [
vvvv

vvvv

ij¼ cµdn srpn ivKy; sIqlqw n qjµq ]18]


A`gy id®StWq dyNdy hn ik ij¼ = ijvyN AnykW srpn = s`pW dy Jµuf ivKy = ivc cµdn
dw ibrC AwpxI sIqlqw = TµFk vwlI vsqU ¹ qjµq = iqAwgdw nhIN hY sgoN AwpxI
sIqlqw dy ky aunHW s`pW ¹ vI TµF pRdwn krdw hY [ iqvyN swD jn aunHW Koty mnu`KW dy
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (37) cwxkÎ nIqI, AiDAwie qIsrw-cOQw
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
AOgux gRihx nhIN krdy, sgoN Awpxy aupdyS nwl aunHW dI ivkwrW dI ivhu ¹ vI myt
dyNdy hn ]18]

sIlh sq ABÎws gux; imqr sµgRih gRhy pMØifq ]


hy BweI ! sIlh = inmrqw suBwau, sq = s`c bolx dw suBwau, SuB guxW dw AiBAws,
im`qrW dw sµgRih = iek`T Aqy gRhy = Gr pMØifq = ivdÍwnqw hoxI, Bwv Gr ivc
ivdvwnI hoxI [

ien ko cor n lwgeI; ey pWco Dn inq ]19]


ien = ienHW vsqW ko = ¹ koeI cor nhIN lwgeI = l`gdw, ey = ieh pWco = pMjy
vsqUAW inq = hmySW rihx vwlw Dn hY ]19]

ieiq sRI rwjnIiq cwxwkw nwm iq®qIXo AiDAwie ]3]


sRI = SRomxI rwjnIq cwxwkw nwmI gRµQ dy iq®qIXo = qIsry AiDAwie dI eyQy
ieiq = smwpqI huµdI hY ]3]

cOQw AiDAwie
dohrw ] bRhm mhUrq auTy nr; icqvY eyqI bwq ]
hy BweI ! bRhm mhUrq = pRwqwkwl, AMØimRq vyly nr = purK auTy = au~Txw kry Aqy mn
ivc eyqI = ieqnI ku bwq = g`l icqvY = icqvnI kry ik :

ko pRØBu, ko mY, koie ihqu; kOx skq ko jwiq ]1]


pRØBu = prmwqmw ko = kOx hY vw: myrw Asl pRØBu = mwlk kOx hY, mY ko = kOx hW
ko = kOx myrw ihqu = ihqkwrI hY vw: ieh ihqu = pRym krn vwly sµbµDI kOx hn, kOx = ikhVI
skq = SkqI sµswr ¹ clw rhI hY, ko = ikhVI myrI jwiq = jwqI hY [ ArQwq sB qoN pihlW
mnu`K AMØimRq vyly au~T ky Awpxy sÍwmI vwihgurU, isrjxhwr dw iDAwn kry qy ausdw Bjn
ismrn kry, iPr ieh ivcwry ik mYN kI vsqU hW, srIr hW jW ieMd®y jW mn-bu`D Awid ivcwr
krky hµkwr qoN rihq hovy, aus qoN bwAd ieh ivcwr id®VH kry ik iek gurU hI myrw Blw
krn vwlw hY, iPr ies swry bRihmMf ¹ prmwqmw dI s`qw hI clw rhI hY, iPr myrI koeI
jwq nhIN hY, ieh mwx qoN rihq hoxw kry ]1]
vvvv

vvvv

pVHnw guVHnw srb gux; Swsq® ko Avloie ]


hy BweI ! jo Dwrimk gRµQW dw pVHnw, guVHnw = ivcwrnw Aqy srb = swry SuB gux
Dwrn krky ieh swry Swsq® = gRµQW kI = dI Avloie = AwigAw hY vw: ies cwxwkw gµRQ
¹ Avloie = dyK Bwv pVH qy ivcwr krky swry SuB gux pRwpq ho jWdy hn [
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, AiDAwie cOQw (38) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ArQ Drm kwmw mukq; ienmY kuslI hoie ]2]
iPr Drm, ArQ, kwmw = kwm qy mukq = moK rUp cwry pdwrQ vI pRwpq ho jWdy hn
Aqy ienmY = ienHW ivc hI jIv dI kuslI = kilAwx hoie = huµdI hY ]2]

sRvn mnn Aru Drm pun; qIjw bu`ØiD pRkwS ]


hy BweI ! sRvn = kµnW nwl cµgI is`ØiKAw ¹ sux ky pRØBU dw j`s mnn = mMnxw,
Aru = Aqy Drm ¹ Dwrn krnw pun = punw qIjw = qIsrw buiD = bu`DI ivc igAwn dw
pRkwS = cwnxw hoxw [ AQvw pun Sbd ¹ puMnX Bwv nyk kµm smJ ky ies pRkwr ArQ
bxygw ik kµnW nwl pRØBU dI kIrqI suxnI, mMnxI, DrmI jIvn ijauxw qy pun = nyk krm
krn ienHW iqnHW kµmW krky bu`DI ivc igAwn dw pRkwS ho jWdw hY [

Sok brwbr Sq¶ nih; ien kw krY ibnwS ]3]


Sok = Zm, i&kr dy brwbr = qul koeI Sq¶ = duSmn nih = nhIN hY, ien = ies icMqw
kw = dw ibnwS = nwS krY = kr dyvy ]3]

irxI kumwrI ko ipqw; ijh isr vYrI hoie ]


hy BweI ! jo irxI = krzweI hY, jo kumwrI = kuAwrI jvwn lVkI ko = dw ipqw hY Aqy
ijh = ijs dy isr au~pr vYrI = duSmn Kloqw hoie = huµdw hY [

ien qInoN ko nYn mih; inMd®w kBI n hoie ]4]


ien = ienHW qInoN = iqMnW ko = dy nYn = nyq®W mih = ivc kBI = kdy vI su`K dI
inMd®w = nINd nhIN hoie = huµdI, Bwv krzweI mnu`K ¹ hr smyN krzy ’qy PVy hoey pYisAW dI
icMqw l`gI rihMdI hY ik jykr smyN isr krzw vwps nw kIqw qW ies dw ivAwj dUxw
cOguxw ho jwvygw, kuAwrI lVkI dy ipqw ¹ vI su`K dI nINd nhIN ikauNik aus¹ AwpxI
lVkI dy leI Xog vr dI loV huµdI hY jW iPr jvwn lVkI iek`lI Gr ivc jW ikqy
bwhr geI hovy qW ijqnw icr qk ausdw ipqw aus¹ TIk-Twk nhIN dyK lYNdw, auqnw
icr su`K ivc nhIN sONdw Aqy ijsdy isr au~pr vYrI dw BY hY, aus¹ vI kdy suK dI nINd
nhIN AwauNdI [ aus¹ hr smyN ieho icMqw l`gI rihMdI hY ik myrw duSmn mY¹ ikqy Gwq lw
ky nukswn nw phuµcw dyvy ]4] jYsw ik :
irxI, kuAwrI ko ipq, isr bYrI ] ien nYnin nih inMd®w hyrI ]
vvvv

vvvv

(gur iblws pwqSwhI CyvIN, pMnw 150, BwSw ivBwg)

Xdp rUp krUp hY; bsq® hIn, qn Cwr ]


Xdp = BwvyN koeI suµdr rUp qoN krUp = BYVy rUp vwlw hY, bsq®W qoN hIn = rihq hY Aqy
qn = srIr ¹ Cwr = suAwh, im`tI l`gI hoeI hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (39) cwxkÎ nIqI, AiDAwie cOQw
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
qdp ivdÎwvwn ko; sBw mwih AiDkwr ]5]
qdp = qd vI AYsy ivdÎwvwn = ivdvwn purK ko = ¹ ivdvwnW dI sBw dy
mwih = ivc bYTx dw AiDkwr = h`k hY, Bwv BwvyN ivdvwn purK cµgy suµdr srUp vwlw
vI nw hovy qy krUp dw ieh Bwv hY ik srIr suµdr nw hovy ArQwq AMnHw, lUlw, lµ|w jW
tµufw hovy qy k`pVy vI mYly kucYly hox, srIr vI svwh im`tI nwl ilbiVAw ipAw hovy pr
iPr vI sRySt purKW dI sµgq ivc bYTw hoieAw SoBw pwauNdw hY, ijvyN Astwb¸ nW dw iek
irKI sI, ijsdy srIr dy A`T v`l pYNdy sn, ijs¹ qurdw dyK ky sB h`sdy sn, pr ausny
jnk dy drbwr ivc jw ky bhuq Awdr mwn pRwpq kIqw, Awpxy ipqw qy swry kYd kIqy
hoey ivdvwnW ¹ CfwieAw [ so Bwv ieh hY iv`ØidAw mnu`K ¹ AMdrlI suµdrqw isKw dyNdI
hY [ aus AMdrlI suµdrqw krky hI ivdvwn purK soBw pwauNdw hY ]5] jYsw ik :
Alµkwr pt ByK ibn, Xdip hoie kurUp ]
soBq sµqn sBw iQq jn ivdvwn AnUp ]20] (swrukqwvlI AiD: 3)

sÎwl sBw mihˆ isMG ijau; kwgn mwih mrwl ]


ijau = ijvyN isMG = SyrW dI sBw mihˆ = ivc sÎwl = ig`dV SoBw nhIN pwauNdw Aqy
kwgn = kW, mrwl = hµsW dI sBw mwih = ivc nhIN soBdy [

Krn mwih soBY n hX; mUkn mwih bwcwl ]6]


hX = GoiVAW dy mwih = ivc Krn = Koqy soBY = SoBdy nhIN hn, iesy pRkwr
bwcwl = bolx vwly Bwv ivdvwnW dI sBw ivc mUkn = gUµgw ArQwq mUrK purK soBdw
nhIN hY ArQwq ijvyN ig`dV SyrW ivc bYT ky Syr nhIN, kW hµsW ivc bYT ky hµs nhIN, Koqw
GoiVAW ivc bYTx krky GoVw nhIN, iqvyN mUrK purS ivdvwnW ivc bYTx krky ivdvwn
nhIN bx jWdw ]6]
not : ArQ krn l`ØigAW ‘n’ pd v`Krw krky ArQ sp`St kIqw igAw hY [
AQvw ies pRkwr vI ArQ kIqw jWdw hY ik :
ig`dVW dI sBw ivc Syr SoBw nhIN pwauNdw, kWvW dI sBw ivc hµs nhIN SoBdw, KoiqAW
ivc GoVw nhIN SoBdw qy guµgy, mUrK purKW ivc ivdvwn nhIN SoBdw [
iPr ieh ikQy SoBdy hn ? iesdw au~qr Agly dohry ivc dyNdy hn :

hµs kml sµbUh mYN; prbq isMG iPrwih ]


vvvv

vvvv

hy BweI ! hµs sµbUh = smUh kml Bwv kmlW dI bZIcI mY = ivc SoBdw hY [ Aqy
isMG = Syr prbq = phwVW ivc Azwd iPrwih = iPrdw qy grjdw hoieAw SoBdw hY [

bIr Kyq soBY qurµg; pMØifq sÍjnn mwih ]7]


bIr = sUrmy dy hyTW Aqy Kyq = jµg dy mYdwn ivc qurµg = GoVw SoBdw hY vw: sUrmy
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, AiDAwie cOQw (40) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
Aqy GoVy jµg dy mYdwn ivc SoBdy hn, Aqy pMØifq = ivdvwn purK sÍjnn = sRySt purKW
mwih = ivc SoBw pwauNdy hn ]7]

kust mws, jÍr mwih iGRq; sUl rog mNY dwl ]


hy BweI ! kvI jI nukqy dIAW g`lW kQn krdy hn ik kust = kohV dy rog ivc mws,
jÍr = qwp cVHy ivc iGRq = iGau Aqy sUl = pyt dI rog = pIVw dy ivc dwl KwxI iqAwgxI
kry [ Bwv ienHW dw iqAwg dyh Arogqw leI hY, ieh kQn vYidk m`q Anuswr ikhw hY [

AqIswr gyhuUµ qjY; id®g duK mYQn twl ]8]


AqIswr = dsq l`gx ’qy gyhUµ = kxk vw: kxk dy Awty dI rotI qjY = C`f dyvy Aqy
id®g = nyq®W dy duK = rog krky mYQn = kwm cyStw ¹ twl = iqAwgxw kry ArQwq kohV
dw rogI jykr mws Kweygw qW ausdw rog, hor v`D jwvygw, qwp cVHy ivc iGau C`f dyvy
ikauNik iGau qwp ¹ vDwauNdw hY, dwl iF`f pIV ¹ hor vDwauNdI hY, rotI dsqW ¹ vDwauNdI
hY Aqy kwm cyStw krky nyq®W dw rog sgoN vDdw hY, ies leI ienHW rogW ivc ienHW pdwrQW
dw zrUr iqAwg kry ]8]

k& nwsy ibAwXwm qy; lµGn qy jÍr jwie ]


hy BweI ! k& = blgm dw rog ibAwXwm = vrizS, ksrq krn qy = nwl
nwsy = nwS ho jWdw hY Aqy lµGn = Pwkw Bwv rotI dy iqAwg krn qy = qoN jÍr = bu^wr
dw rog vI nivrq ho jWdw hY [

ipq GtY iesnwn qy; qn mrdn qy bwie ]9]


ipq = ^uSkI-grmI iesnwn = nhwaux qy = qoN GtY = G`t jWdI hY Aqy qn = srIr
dI mrdn = mwilS krn qy = qoN bwie = vweI rog ht jWdw hY ]9]
vweI rog dy l`Cx : joVW ivc jkVn, h`f BµnxI, isr pIV, nINd nw AwauxI, rom
KVHy hoey qÍcw KuSk hoeI, AWdrW dw bolxw Awid [
vweI rog dy kwrx : ru`Kw, TµFw, BwrI Bojn Kwxw, rwq ¹ nw sOxw [ bhuq mYQn krnw
srIr qoN bhuq lhU inkl jwxw [ Bu`ØiKAW rihxw, pwxI ivc icr qk qYrnw, ml mUq® dw
vyg rokxw AwpxI SkqI qoN v`D ky s&r krnw Awid [
iesdw swDwrn ijhw ielwj ieh hY ik srIr v`txy Awid dI mwilS krnI, Xogrwj
gu`gl dw syvn krnw, rsdwiek nmkIn qr Bojn Kwxy [
vvvv

vvvv

jnqw aupnIqw inRpq; ivdÎw gur dy AMn ]


hy BweI ! jnqw = pYdw krn vwlw bwp, aupnIqw = aupdyS dyx vwlw Drm gurU,
inRpq = rwjw, ivdÎw gur = iv`ØidAw pVHwaux vwlw gurU (ausqwd) Aqy AMn = rozI rotI
dy = dyx vwlw [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (41) cwxkÎ nIqI, AiDAwie cOQw
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
pWc ipqw ieh jgq mYN; jo mwnY iqh Dµn ]10]
ies jgq = sµswr mY = ivc ieh pWc = pMj ipqw smwn hn, jo = ijhVw ienHW ¹
ipqw smwn smJdw hY iqh = iqsdw jnm ies jgq ivc Dµn = Dµnqw jog hY, Bwv iek
ipqw duAwrw swfw jnm huµdw hY, dUsrw Drm gurU swfw sB qoN v`fw ipqw hY jo Drm aupdyS
dy ky jnm mrx k`t dyNdw hY [ jYsw ik :
siqgur kY jnmy gvnu imtwieAw ] (rwmklI mhlw 1, AMg 940)

qIsrw, rwjw vI ipqw dy smwn hY jo srb pRkwr krky r`ØiKAw krdw hY, cOQw iv`ØidAw
gurU iv`ØidAw dy ky iv`ØidAw rUpI nyq®W nwl ivhwr svwr dyNdw hY Aqy pMjvW AMn dw dwqw
ies krky ipqw dy qul hY jo AMn dy ky pRwxW dI r`ØiKAw kr ky pwlxw krdw hY [ ies
krky ienHW ¹ ipqw smwn smJ ky ipqw smwn hI Awdr mwn dyxw cwhIdw hY ]10]

jnnI sws inRp iq®Xw; imq® iq®Xw gur qIX ]


hy BweI ! jnnI = pYdw krn vwlI mW, sws = s`s, inRp iq®Xw = rwjy dI pqnI
imq® = dosq dI iq®Xw = iesq®I Aqy gurU dI q®IX = iesq®I [

eyh pWco mwqw jgq; smJ rwiKE jIX ]11]


ieh pWco = pMjy ies jgq = sµswr ivc mwqw = mW dy smwn hn, ies g`l ¹ Awpxy
jIX = ihrdy ivc smJ ky rwKIE = r`Kxw kro ArQwq AwpxI mwqw qW mW hY hI [ pr s`s
vI mW dy qul hY jo AwpxI jwn qoN vI ipAwrI pu`q®I mnu`K dy hvwly kr dyNdI hY iPr auh
swry kutµb qy pu`qrW nwloN vI jvweI ¹ ipAwrw smJdI hY [ rwjy dI rwxI ies vwsqy mwqw
dy qul hY ikauNik auh swrI pRjw ¹ AwpxI sµqwn vWg smJdI hY [ im`q® dI iesq®I ¹ vI
mW vq smJxw ikauNik ies Bwvnw nwl im`q® kI iesq®I v`l mYlI id®StI nhIN jweygI
Aqy gurU dI iesq®I qW sdw mW dy smwn hY [ ies leI ienHW ¹ mW dy smwn smJ ky Awdr
siqkwr dyxw cwhIdw hY ]11]

ktn kutn qwpn Gsn; sÍrn pRICw cwr ]


hy BweI ! ktn = v`Fxw, kutn = ku`txw, qwpn = qpwauxw qy Gsn = ksv`tI ’qy
lwauxw ieh sÍrn = sony dIAW cwr pRICw = pRIiKAwvW hn, Bwv ienHW FµgW krky Su`D sonw
priKAw jWdw hY qy ausdI ibAMq kImq pYNdI hY [
vvvv

vvvv

sihn sIl kul krm; eyh pRICw purK ibcwr ]12]


iksy dy kOVy bcnW ¹ sihn = shwrnw, sIl = Drm suBwau, SyStwcwr, cµgI sRySt kul
Aqy sRySt krm krny eyh = iehnW pRICw = pRIiKAw krky sRySt purK ivcwirAw jWdw hY, Bwv
ijs ivc ieh cwr gux hn, auh sRySt purK hY ]12]
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, AiDAwie cOQw (42) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
Agin dwh qorn Gsn; eyqI shY sjwie ]
hy BweI ! ijvyN sonw Agin = A`g ivc pw ky dwh = swiVAw jWdw hY, kqIry jW ktr
nwl qorn = qoiVAw jWdw hY qy Gsn = ksv`tI ’qy lwieAw jWdw hY, ies pRkwr sonw
eyqI = ieqnIAW sjwie = szwvW shY = shwrnw krdw hY [

kµcn qulY jo guµj is¼; iXh duK sihE n jwie ]13]


pr jo = jdoN kµcn = sonw guµj = r`qIAW dy isau = nwl qulY = qoilAw jWdw hY,
iXh = ieh duK aus koloN sihE = shwirAw nhIN jWdw ArQwq swVn, v`Fx qy ksv`tI
’qy lwaux dw sony ¹ koeI du`K nhIN pr r`ØqIAW nwl qolx smyN koeI kihMdw hY ik r`qI
G`t qy dUjw kihMdw hY ik nhIN A`DI r`qI v`D [ so sony ¹ ieh duK huµdw hY ik jo mYN ieqnI
vfmu`lI qy sB qoN iSromxI vsqU hW qy mY¹ r`qIAW jW k`c dy brwbr qoldy hn ]13]
ies dw AMq®Iv Bwv ieh hY ik mwieAwDwrI lok mwieAw nwl prmySr dy AiqAMq
ipAwirAW ¹ v`s krnw cwhuµdy hn, so aunHW mhwqmw jnW, nwm-rsIAW ¹ sony vWg
Agn dwh Bwv koeI kOVy vwk khy, qoVn ArQwq srIr ¹ v`Fy-t`uky, Gsn Bwv srIr krky
koeI GsIt ky du`K dyvy, ienHW du`KW ¹ sµq jn shwr lYNdy hn pr jdoN quC mwieAw dy bdly
sµq jnW dI brwbrI mUrK purKW nwl kIqI jWdI hY qW ieh du`K aunHW koloN shwirAw nhIN
jWdw [

brnoN kw guru bRwhmx; bRhmx kw gur Awg ]


hy BweI ! purwxk mq Anuswr cOhW brno = vrnW kw = dw guru = gurU pUjnIk bRwhmx
mMØinAw igAw hY Aqy bRwhmxW kw = dw Awpxw gurU Awg = AgnI hY [

nwrI kw gur kµq hY; sB kw gur ABÎwg ]14]


nwrI = iesq®I kw = dw gurU ausdw kµq = pqI hY Aqy sB = swirAW kw = dw gurU
pUjnIk ABÎwg = AiqQI, mhWpurK hY ]14]
guris`KW dw gurU bRwhmx nhIN hY [ jYsw ik :
kbIr bwmnu gurU hY jgq kw Bgqn kw guru nwih ]
AriJ auriJ kY pic mUAw cwrau bydhu mwih ]23] (slok kbIr jI, AMg 1377)

AiBAwgq dy bwry qIsry siqgurU gurbwxI AMdr ies pRkwr kQn krdy hn [ jYsw ik :
AiBAwgq eyih n AwKIAin ijn ky icq mih Brmu ]
vvvv

vvvv

iqs dY idqY nwnkw qyho jyhw Drmu ]


ABY inrµjnu prm pdu qw kw BUKw hoie ]
iqs kw Bojnu nwnkw ivrlw pwey koie ]1]
m: 3 ] AiBAwgq eyih n AwKIAin ij pr Gir Bojnu kryin ]
audrY kwrix Awpxy bhly ByiK kryin ]
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (43) cwxkÎ nIqI, AiDAwie cOQw
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
AiBAwgq syeI nwnkw ij Awqm gauxu kryin ]
Bwil lhin shu Awpxw inj Gir rhxu kryin ]2]
(rwmklI kI vwr, m: 3, AMg 949)

aUc brn ky Gr koaU; nIc brn jo jwie ]


jykr iksy aUc = au~cy brx vwly ky = dy Gr ivc koaU = koeI nIc brn = nIvyN brx
vwlw cilAw jwie = jwvy [

vh ABÎwgq gur ausy; ikAw bwlk ibrDwie ]15]


qW vh = auh aus au~cI jwq vwly igRhsQI dw AiBAwgq gurU hY, Bwv auh Awpxy
ihrdy hI ie`Cw nwl AwieAw hY auh ikAw = kI BwvyN bwlk = b`cw hovy jW ibrDwie = bu`Fw
hovy, auh AMn jl Awidk krky pUjxy jog hY ]15]

sq¶ imq® cµfwl Aru; GwqI cor ju hoie ]


sq¶ = vYrI, imq® = dosq, cµfwl = nIvIN jwqI dw mnu`K Aru = Aqy GwqI = Gwq,
dwA lgw ky mwrn vwlw jW cor Awid ju = ijhVw vI hoie = hovy [
Bwrq ivc iek purwqn rIq sI ik jdoN lµgr rotI iqAwr hovy, audoN pihlw pyVw
prmwqmw dy nwm pur k`Fxw auh gµunyH Awty dy ip`Cy lw lYNdy, jdoN swrI rotI p`k jWdI iPr
auh pyVy dI rotI ibsÍ dy mwlk dy nwm pur iksy AiBAwgq ¹ dyxI [ jy koeI mMgqw ZrIb
AiBAwgq nw imly qW r`b dy nwm pur gaU ¹ Kvw dyxI [ jy gaU vI nw imly qW ku`qy
¹ pw dyxI [ ku`qw pSU nw imly qW jwnvrW, kIVy Awid nUµ pw dyNdy [ ies ¹ ‘blI vYs’ jYsw
krm ikhw jWdw [

jo AwvY bil bYs pr; sB ABÎwgq soie ]16]


ienHW iv`ØcoN jo = ijhVw vI bil bYs = jo bl vwlw, ibsÍ = sµswr ivc sB qoN blI
hY, qwkq vwlw hY, jo aus nimq prmwqmw nUµ Arpx krn vwly Bojn, pRSwd Awid dy
smyN pr = au~pr AwvY = Aw jwvyN, soie = auh sB = swry ABÎwgq = swDU hI smJxw cwhIdw
hY, Bwv ienHW iv`ØcoN koeI vI Gr ivc Awvy, aus dI rotI, AMn, pwxI Awid nwl syvw krnI
cwhIdI hY ikauNik AMn pwxI dI syvw bhuq au~qm mMnI geI hY ]16] jYsw ik:
AnpwvnI Bgiq nhI aupjI BUKY dwnu n dInw ]1]rhwau]
vvvv

vvvv

(swrµg, prmwnµd jI, AMg 1253)

lCn inRp cwkrn ky; Aru inRp ko AiDkwr ]


hy BweI ! inRp = rwjy Aqy rwjy dy cwkrn = syvkW ky = dy jo lCn = icMnH, inSwnIAW
hn Aru = Aqy inRp = rwjy dw jo AiDkwr hY [
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, AiDAwie cOQw (44) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ij¼ rwjw ky rwj Dn; ibRD hoie Bµfwr ]17]
iPr ijau = ijvyN rwjy ky = dy rwj Bwg Aqy Dn = dOlq Bµfwr = ^zwny bhuq
ibRD = vwDy dy sihq hoie = ho jwxgy, ieh sB is`ØiKAw vI dyvWgw [
ArQwq cwxkX munI kQn krdy hn ik rwijAW qy aunHW dy syvkW dy cµgy-mMdy l`Cx,
punw rwjy dw jo AiDkwr hY, aus bwry kuJ ip`Cy kih Awey hW Aqy kuJ A`gy kQn krWgy ]17]

qp byd bydWg1 jp; hom prwiex hoie ]


qp = qp`ØisAw krn vwlw, cwry vydW Aqy bydWg = vydW dy Kt AMg, jp = jwp krn
vwlw Aqy hom = hvn Awid ivc prwiex = qqpr rihMdw hovy [

ASIrvwd jo dyie inq; rwj proihq soie ]18]


iPr jo = ijhVw inq = inqwpRqI sB ¹ ASIrvwd = SuB duAw dyie = dyxw krdw hY,
soie = auho hI Asl rwj proihq = rwj bRwhmx, gurU hY ArQwq jo iv`ØidAw vwlw hovy,
in`q nym dw pwTI hovy, AgnI ivc AhUqIAW vI dyvy, jo sdw hI rwjy ¹ AsIsW dyvy Aqy
iksy kwrx ’qy vI rwjy dw burw nw icqvy, so rwjy dw proihq khwaux dy Xog hY ]18]

cwqur DIr pRbIn pt; krY XQokq bwq ]


jo mnu`K hr kµm ivc cqur = isAwxw, DIr = DIrjvwn, prbIn pt = bsq® pihnx
ivc huiSAwr hovy Aqy jo XQokq = XQw-aukq Bwv jog, TIk bwq = g`l krY = krdw hovy [

pr hwird ko jwneI; vih bsIT ausqwd ]19]


jo pr = prwey hwird = ic`q dI g`l ko = ¹ jwneI = jwxdw hY, vih = auho hI Asl
bsIT = vkIl ausqwd hY, Bwv Aijhw vzIr, slwhkwr hI rwj drbwr dI izMmyvwrI ¹
bw-^UbI inBwA skdw hY ]19]

Swsq®gX sucwru Aru; sÍwim Bgq cqurwie ]


jo Swsq®gX = Swsq®W dw igAwqw Bwv rsOeI iv`ØidAw dy jwnx vwlw hovy,
sucwru = cµgy Awcrx vwlw hovy Aru = Aqy sÍwim = mwlk dw Bgq = syvk, v&wdwr qy
cqurwie = isAwxw hovy [
1. bydWg : vydW dy Cy AMg mMny hn [
vvvv

vvvv

(a) isKXw : A`KrW dw aucwrx Aqy pwT dy sÍr dw ijs qoN igAwn huµdw hY [
(A) klp : mMq® dI jwp ivDI Aqy pRkwr ijs qoN jwxIdy hn [
(e) vÎwkrx : SbdW dI Su`DI Aqy pRkwr ijs qoN jwxIdy hn [
(s) jÎoiqS : m`ØisAw, pUrnmwSI qy sµgrWd Awid dw ijs qoN igAwn hovy [
(h) Cµd : pdW dy ivsRwm, mMq®W dI cwl Aqy Cµd dw nwauN ijs qoN pqw l`gy [
(k) inrukq : SbdW dy ArQW dI ivAwiKAw, vÎuqpiq smyq nwmW dw qy srUp dw ijs qoN pqw l`gy [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (45) cwxkÎ nIqI, AiDAwie cOQw-pMjvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
hoie kdIm ipqwm ko; so pwck imstwie ]20]
iPr jo ipqwm = ipqw, dwdy Awid kdIm = mu`F kdImW qoN hI lWgrI hoie = huµdw Aw irhw
hY, so = auho hI lWgrI imstwie = im`Ty Awid pdwrQ bxwaux vwlw sRS
y t pwck = rsoeI iqAwr
krn vwlw Asl lWgrI hY vw: imstwie = im`Tw, ipAwrw l`gx vwlw rsoeIAw hY ]20]
A`gy rsoeIey dy hor l`Kx kQn krdy hn :

AwXur vyd ABÎws mYN; sB ipRX drsI hoie ]


jo AwXur vyd = vYidk iv`ØidAw dy AiBAws dy mYN = ivc l`gw rihMdw hY Bwv ieh
jwxdw hY ik iks vwsqy ikho ijhI vsqU Kwx jog hY, Aqy sB = swirAW ¹ ipRX = ipAwr
dI drsI = id®StI nwl dyKdw hovy [

sB gux mYN sµjugq nr; sUpkwr kih soie ]21]


iPr jo mnu`K sB = swry guxW dy mYN = ivc sµjugq = imilAw hoieAw hY, soie = auho hI
AslI sUpkwr = rsoeIAw kih = kQn kIqw jw skdw hY ]21]

ieiq sRI rwjnIiq cwxwkw nwm cqurQo AiDAwie ]4]


sRI = SoRmxI rwjnIq cwxwkw nwmy gRµQ dw cqurQo = cOQw AiDAwie eyQy ieiq = smwpq
huµdw hY ]4]

pMjvW AiDAwie
dohrw ] ipRQm ijvwvy idÍjn ko; pun go bWDv Awp ]
hy BweI ! Bojn iqAwr krky sB qoN ipRQm = pihlW idÍjn = bRwhmxW ¹
ijvwvY = KuAwauxw kry [ pun = iPr go = gaU ¹, aus qoN bwAd bWDv = sµbµDIAW Awid ¹
qy iPr Awp Kwxw kry [
not : ieh aupRokq kQn ihMdU mq dy inXmW dw kQn hY [

ASÍmyD1 Pl so lhY; Aru sRySt prqwp ]1]


ijhVw ies pRkwr dw inq krm krdw hY, so = auh AsÍmyD jg krn dy Pl ¹
lhY = pRwpq kr lvygw Aqy ausdw sRySt pRqwp vDygw ]1]
vvvv

vvvv

1. AsÍmyD : auh jg ijs ivc AsÍ = GoVw, myD = mwirAw jwvy [ ijs ivc GoVy dI kurbwnI kIqI jWdI sI [
purwxy smyN ieh jg do sµklp Dwr ky kIqw jWdw sI :
(a) swry dyS ivc AwpxI hkUmq is`D krn leI [
(A) sµqwn dI pRwpqI vwsqy [
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, AiDAwie pMjvW (46) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
not : pr guris`KW vwsqy ieh inXm nhIN hY, ikauik guris`KW dw inXm ieh hY ik
ijQy koeI AMn dw loVvµd hovy, aus¹ Bojn Ckwauxw cwhy auh iksy jwq jW vrn dw hovy [
jYsw ik :
siqgur pRIiq gurisK muiK pwie ] (gauVI m: 4, AMg 164)
not : ieh Swsqr krqw cwxkIAw irSI bRwhmx jwqI nwl sµbµiDq hY ies krky bhuq
swrIAW g`lW ihMdU mq dIAW kQn krdw hY Aqy A`gy vI hoxgIAW, pr guris`KW ny ies
dy iv`coN cµgw-cµgw isDWq kvI sYnwpiq dI Bwvnw Anuswr smJxw qy mMnxw hY [

sB Swsq®n mYN inpunqw; cqur bcn buiDvwn ]


jo sB = swry Swsq®n = Swsq®W mY = ivc inpunqw = inpuMn hovy, bcn krn ivc bhuq
cqur = isAwxw Aqy buiDvwn = bu`DI dI sUJ vwlw, Bwv cµgI Akl vwlw hovy [

bIcwrI mylI sBn; vih lyKk pRDwn ]2]


iPr cµgI bIcwrI = ivcwr krn vwlw Aqy sBn = swirAW dw mylI = imlwpI hovy,
auh lyKk = ilKwrI pRDwn = sRySt hY, Bwv AYsy guxW vwlw ilKwrI hoxw cwhIdw hY ]2]

qj kuimq® isauN imq®qw; qj kurwj ko rwj ]


hy BweI ! kuimq® = Koty im`q® nwloN imq®qw = dosqI krnI qj = C`f dyvo Aqy
kurwj = Koty rwjy ko = dy rwj ¹ vI qj = C`f dyxw kro [

isKÎw qjhu kuisK kI; qj kunwir ko Bwj ]3]


kuisK = Koty cyly kI = dI bu`D ivc sRySt is`ØiKAw dyxI vI qjhu = C`f dyvo ikauNik
ausny ieh is`ØiKAw lY ky vI Dwrn nhIN krnI, sgoN AwpxI mq nwl bd PYlIAW hI krnIAW
hn [ iPr kunwir = KotI iesq®I ¹ vI qj = C`f ky ikDry dUr Bwj = B`j jwxw kro ArQwq
KotI iesq®I dw vI iqAwg kry ]3]

duK kurwj qy pRjw ko; duK kuimq® qy imq® ]


ikauNik kurwj = Koty rwjy dy rwj Bwg qy = qoN prjw ¹ sdw duK pRwpq huµdw hY Aqy
kuimq® = Koty imq® qoN cµgy imq® ¹ vI sdw duK hI imldw hY [
vvvv

vvvv

duK kunwir qy kµq ko; duK kuisK gur icq ]4]


kunwir = KotI iesq®I qy = qoN ausdy kµq = pqI ko = ¹ sdw duK pRwpq huµdw hY Aqy
kuisK = Koty cyly krky gur dy ic`q ¹ duK pRwpq huµdw hY ArQwq jo koeI kusµgq krygw
aus¹ zrUr du`K pRwpq hovygw ]4]
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (47) cwxkÎ nIqI, AiDAwie pMjvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
AQ bIs isiKAw rwjw ko ]
AQ = hux A`gy ivSyS krky Cy jIvW dIAW bIs = vIh is`ØiKAwvW duAwrw rwjy ¹ aupdyS
kQn krdy hn Aqy Awm krky swry mnu`K mwq® ¹ ienHW is`ØiKAwvW duAwrw c`lxw cwhIdw hY [

dohrw ] kyhr grDp, suAwn bk; kurkt bwies jwn ]


hy BweI ! kyhr = Syr, grDp = Koqw, suAwn = ku`qw, bk = bglw, kurkt = ku`kV Aqy
bwies = kW, ieh Cy jIv jwn = jwnxw kro [

ien Kt ky gux bIs pr; cly su inRp sur gÎwn ]5]


ienHW Kt = iCAW ky = dy iv`ØcoN bIs = vIh guxW pr = au~pr jo vI inRp = rwjw c`lygw,
auh sur = dyviqAW dI qrHW igAwn vwlw Bwv sRySt rwj Bwg clwaux vwlw ho jwvygw ]5]

CpY ] kyhr qy gux eyk; eyk gux bk qy lyvY ]


hy rwjn ! kyhir = Syr qy = qoN eyk = iek gux gRihx kro Aqy eyk = iek gux
bk = bgly qy = qoN lyvY = pRwpq kro [

kurkt qy gux cwr; qIn grDp qy lyvY ]


kurkt = ku`kV qy = qoN cwr gux gRihx kro, Aqy grDp = Koqy qoN qIn = iqMn gux
gRihx kro [

bwies qy gux pWc; suAwn qy Kt gux AwnY ]


bwies = kW qy = qoN pWc = pMj gux gRihx kro Aqy suAwn = ku`qy qy = qoN Kt = Cy gux
AwnY = ilAwvo Bwv gRihx kro [

rwjnIiq ky bIc; rIiq Xih cxk bKwnY ]


rwjnIqI ky = dy bIc = ivc cxk = cwxkX munI jI Xh = ieh rIiq = sRySt rIqI
bKwnY = kQn krdy hn [

ieh isKÎw bIs ju hY khI; inRpq ienY Awml krY ]


ieh ju = ijhVIAW bIs = vIh is`ØiKAwvW khI = AwKIAW hn, jo inRpq = rwjw jW
vvvv

vvvv

koeI Awm mnu`K ienY = ienHW is`ØiKAwvW au~pr Awml = Asr (Aml) krY = krygw [

so sgl sq¶ jIqY jgq; kwn n kwhUµ kI DrY ]6]


so = auh rwjw jgq = sµswr ivc Awpxy sgl = swry sq¶ = duSmnW ¹ jIqY = ij`q
lvygw Aqy kwhUµ = iksy kI = dI kwn = kxOf DrY = Dwrn nhIN krygw ]6]
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, AiDAwie pMjvW (48) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
A`gy ienHW iCAW jIvW dy v`ØKo-v`Kry vIh gux kQn krdy hn [

AQ kyhr ky gux ]
AQ = hux pihlW kyhr = Syr ky = dy gux kQn krdy hn [

dohrw ] kwrj Cotw kY bfw hoie; su kir hI lyie ]


hy BweI ! koeI kwrj = kµm Cotw hovy kY = jW v`fw hoie = hovy, su = auh kr hI
lyie = lYxw cwhIdw hY [

ij¼ kyhr inr AwlsI; imRg ko jwx n dyie ]7]


ij¼ = ijvyN kyhir = Syr inr AwlsI = Awls qoN ibnW ho ky au~dm Dwrn krky Awpxy
iSkwr imRg = ihrn Awid ko = ¹ jwx nhIN dyie = dyNdw Bwv Awpxy iSkwr ¹ mwr hI lYNdw
hY ArQwq rwjw qy prjw jo Awpxw su`K qy lwB cwhuµdw hY, auh Syr dy iek gux Bwv au~dm
Dwr ky hr iek kµm pUrw kry [ ieh nw kry ik Plwxw kµm k`lH ¹ kr lvWgy [ BwvyN auh
kµm v`fw hovy jW Cotw hovy, auh krky insicMq hoxw cwhIdw hY [ ivcwr ky dyiKAw jwvy
qW ijs pRwxI ivc iek au~dm sB qoN v`fw BwrI gux hovy, ausdI kdy hwnI nhIN huµdI ]7]
jYsw ik :
kbIr kwil krµqw Abih kru Ab krqw suie qwl ]
pwCY kCU n hoiegw jau isr pir AwvY kwlu ]138]
(slok kbIr jI, AMg 1371)

AQ grDp ky gux ]
AQ = hux grDp = gDy dy guxW dw vrxn krdy hn [

dohrw ] sIq ausn isr pr shY; Qwky Bwr clwie ]


hy rwjn ! gDw sIq = TµF qy ausn = grmI Awpxy isr pr = au~pr shY = shwrdw
hY, iPr Qwky = Q`ØikAw hoieAw vI Bwr = boJ cu`k ky clwie = cilAw jWdw hY [

sµqoKI cwrw crY; grDp qIn suBwie ]8]


punw sµqoKI = sµqoK dy sihq cwrw crY = crdw hY Bwv jo Gwh p`Tw iml jwvy, auhI
vvvv

vvvv

Kw lYNdw hY ieh grDp = Koqy dy ivc qIn = iqMn suBwie = suBwA hn [


ArQwq ijs pRkwr Koqw TµF qy grmI srIr ’qy shwr ky Q`ØikAw hoieAw vI Bwr cu`k
ky qurdw hY, Aqy iPr mwlk jo A`gy pw dyvy, auho hI sµqoK dy nwl Kw lYNdw hY Aqy jykr
mwlk kuJ nw dyvy sgoN GroN k`F dyvy qW iPr rUVIAW qoN iF`f Br ky hI sµqoK Dwrn krdw
hY, iesy qrHW mnu`K mwq® ¹ cwhIdw hY ik grmI srdI Bwv duK-suK ¹ shwrn dw suBwv
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (49) cwxkÎ nIqI, AiDAwie pMjvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
r`ØKy qy Q`ØikAw hoieAw vI kµm qoN nw A`ky Aqy sµqoKI vI hovy, ies qoN ieh Bwv nhIN smJxw
ik kuJ krnw hI nhIN cwhIdw, iesy leI pihlW Syr dy au~dm gux Dwrn vwlI is`ØiKAw
khI hY [ jo au~dm Aqy pRwlbD nwl imly, aus nwl pRsµn rhy [
so 1. TµF grmI shwrnI, 2. Q`ky hoey vI sRySt kµm krn qoN nWh nw krnI [ 3. sµqoKI
hoxw, ieh iqMn gux Koqy qoN gRihx krny cwhIdy hn ]8]

AQ suAwn ky gux ]
AQ = hux suAwn = ku`qy dy gux kQn krdy hn [

dohrw ] sÍwim Bgq cyqn qurq; Alp nINd blvwn ]


ku`qw Awpxy sÍwim = mwlk dw Bgq = syvk, pRymI Bwv v&wdwr huµdw hY, dUjw
qurq = CyqI nwl cyqn = huiSAwr hoxw, qIsrw Alp = QoVHI ijhI nINd lYxI, cOQw
blvwn = bl vwlw hoxw [

Kwie bhuq sµqoK soN; ieh Kt gux hY sÍwn ]9]


iPr pMjvW bhuq Kwie = Kwxw krdw hY Aqy CyvW sµqoK dy soN = sihq vI rihMdw hY [
ieh Kt = Cy gux sÍwn = ku`qy dy ivc hn [
ArQwq ieh Cy gux jo ku`qy ivc kudrqI hI huµdy hn jykr ienHW guxW ¹ mnu`K vI
Dwrn kry qW suK pRwpq krygw [ nOvyN siqgurU sRI gurU qyZ bhwdr jI ny vI AwpxI bwxI
AMdr ku`qy dw bhuq v`fw gux kQn krky mnu`K mwq® ¹ is`ØiKAw id`qI hY ]9] jYsw ik :
suAwmI ko igRhu ijau sdw suAwn qjq nhI inq ]
nwnk ieh ibiD hir Bjau iek min huie iek iciq ]45] (slok m: 9, AMg 1428)
bu`lHy Swh jI vI ies pRkwr kQn krdy hn :
builHAw ! rwqIN jwgyN SyK sdwvyN, rwqI jwgn ku`Øqy, qY kun au~qy [
auh Awpxy sweIN dw dr n Cofn, chY sY vwrI ipAw ku`Øty, qY kun au~qy [
Eh swrI rwq pihrw dyvn, idhW vµ\ ArUVI ’qy suqy, qY kun au~qy [
bulHw Swh hux murSd mnw iGn, nhIN qW bwjI lYNdy nI ku`Øqy, qY kun au~qy [

AQ bk ky gux ]
AQ = hux bk = bgly ky = dy gux kQn krdy hn [

ieMd®I skl smyt kY; bk ij¼ rwKY iDAwn ]


vvvv

vvvv

AwpxIAW skl = swrIAW ieMØd®IAW smyt = rok kY = krky ij¼ = ijvyN bk = bglw
pwxI ivc iek l`q ’qy KVo ky iDAwn lgw ky rwKY = r`Kdw hY, iqvyN hI jo Awpxy pMj
igAwn ieMd®y (kµn, cmVI, jIB, A`KW qy n`k) Aqy pMj krm ieMdy® (h`Q, pYr, jIB, gudw,
ilMg) rok krky r`Kdw hY Aqy iksy kol Awpxy icq dI g`l pRgt nhIN krdw [
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, AiDAwie pMjvW (50) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
smW pwie cUkY nh»; so rwjw buiDvwn ]10]
Aqy iPr smW pwie = pw ky Bwv Xog smW dyK ky vYrI ¹ mwrn qoN cUkY = aukdw nhIN
hY, so = auh rwjw buiDvwn = smJdwr huµdw hY ]10]
AQ kurkt ky gux ]
AQ = hux kurkt = ku`kV dy gux kQn krdy hn [
dohrw ] SuD hoie auT pRwq ko; bWDv lyq bulwie ]
pRwq = svyr vyly ko = ¹ auT = au~Txw, su`D = swvDwn hoxw qy iPr Awpxy
bWDv = sµbµDI vI bulwie = bulw lyq = lYxy [
qIX soN imil Bojn krY; kurkt cwr suBwie ]11]
iPr AwpxI qIX = iesq®I (ku`kVI) soN = nwl iml krky Bojn = dwxw cugnw krY =
krdw hY, ieh kurkt = ku`kV ivc cwr suBwie = suBwv hn ArQwq iek qW AMØimRq vyly
au~Txw dUsrw Su`D hoxw Bwv ieSnwn Awid ikirAw krnI, qIsrw Awpxy sµbµDIAW Awid
¹ vI Avwz dy ky auTwauxw qy aunHW ¹ vI prmwqmw dI pUjw ivc joVnw Aqy cOQw gux
ieh hY ik AwpxI GrvwlI nwl iml ky c`lxw, aus nwl pRIqI krnI ]11] jYsw ik :
inj nwrI ky swQ nyhu qum inq bFYXhu ] (sRI dsm gRµQ, pMnw 842)

AQ bwies ky gux ]
AQ = hux bwies = kW dy gux kQn krdy hn [

dohrw ] swvDwn ivsvws ibn; gUV mYQunI DIr ]


kW hmySW swvDwn = sucyq, cukµnw rihMdw hY dUsrw ivsvws = XkIn qoN ibnw = rihq
rihMdw hY Bwv iksy dw ivswh nhIN krdw hY, qIsrw AwpxI iesq®I kwauxI nwl gUV = gupq
ho ky mYQunI = sµg krdw hY Aqy cOQw DIr = DIrjvwn vI huµdw hY [

kwl smYN sµgRih krY; kwg pMc gux bIr ]12]


pMjvW kwl smYN = sµkt dy smyN Bwv AMn dwxw ^qm hox dy smyN pihlW hI ieh Bojn
sµgRih = ie`kq® krky r`Kdw hY [ hy bIr = BweI ! kwg = kW ivc ieh pMc = pMj gux kQn kIqy
jWdy hn ArQwq hr smyN swvDwn rihxw kdy AwlsI nw hoxw, iksy duSmn dw ivswh nw
vvvv

vvvv

krnw Aqy iksy dy swhmxy iesq®I nwl sµg nw krnw iPr DIrjvwn vI hoxw Aqy kwl pYx
dw iDAwn r`K ky Anwj Awidk iek`Tw krky r`Kxw Bwv kwl pYx ’qy Awpxy t`br, lSkr
qy prjw ¹ iks qrHW pwlxw hY [ ieh swry gux ivSyS krky rwjy ivc hoxy cwhIdy hn Aqy
Awm krky hryk mnu`K mwq® ¹ ieh auprokq Cy jIvW dy v`ØKo-v`K kQn kIqy vIh gux vI Dwrn
krny cwhIdy hn [ jo vI Dwrn krygw, auh jgq ivc Awdr qy suK pRwpq krygw ]12]
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (51) cwxkÎ nIqI, AiDAwie pMjvW-CyvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dohrw ] ArQ nws sµqwp mn; Gr kw duSt cirq® ]
hy BweI ! jykr ArQ = Dn nwS ho jwvy, mn ¹ koeI sµqwp = du`K l`gw hovy Aqy Gr
kw = dw koeI dust = burw cirq® = cil`q®, kµm hoxw ArQwq Gr ivc iesq®I koeI kukrm kr
lvy [

mYQun mwn Apmwn eyh; pRgt n kirq bicq® ]13]


iPr mYQun = iesq®I dw sµg, mwn Awdr Aqy Apmwn = inrwdr [ ieh = iehnW ¹
bicq® = isAwxw mnu`K kdy vI lokW ivc pRgt = zwhr nhIN krdw qy jo pRgt krdw hY
auh Axjwx ivAkqI hY ]13]
ieiq sRI rwjnIiq cwxwkw nwm pMcmo AiDAwie ]5]
sRI = SRomxI rwjnIq nwmy gRµQ dw pMcmo = pMjvW AiDAwie eyQy ieiq = smwpq huµdw
hY ]5]

CyvW AiDAwie
dohrw ] dYÍ idj, dYÍ inRp, Agin Sv; Aru dµpiq dYÍY bYl ]
hy BweI ! ijQy dÍY = do idj = bRwhmx bYTy crcw krdy hox, ijQy dYÍ = do inRp = rwjy
rwjnIqI dIAW ivcwrW kr rhy hox, Agin Sv = do muridAW dIAW do icKW bldIAW hox
Aru = Aqy dµpiq = do pqI pqnI ijQy iekWq ivc bYTy hox qy ijQy dYÍ = do bYl = bld
Awps ivc iBVdy hox [

ien ky bIc n jweIAY; eyh duKdwiek gYl ]1]


ien = ienHW ky = dy bIc = ivc Bu`l ky vI nhIN jweIAY = jwxw cwhIdw, ikauNik ieh
duKdwiek = du`K dyx vwlw gYl = rsqw hY ]1]

gj shµs®, hX hwQ sO; isRMgI qj ds hwQ ]


hy BweI ! gj = hwQI ¹ shµsR = hzwr h`Q, hX = GoVy ¹ sO h`Q Aqy isRMgI = isMgW vwly
pSU, jwnvrW ¹ ds h`Q dUr qj = iqAwgxw kro, Bwv ienHW qoN dUr rihx ivc hI Blw
hY jykr kol Awey qW nukswn phuµcw skdy hn [
vvvv

vvvv

durjn ky qj dyS ko; jor hwQ Dr mwQ ]2]


punw durjn = Koty purS ky = dy dyS ko = ¹ hI qj = iqAwg dyvo Aqy h`Q jor = joV
ky m`Qw Dr = DrqI ’qy lw ky, tyk dyvo, Bwv Kotw purS aunHW jwnvrW qoN vI burw hY, iesdw
swQ C`ØifAw hI cµgw hY ]2]
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, AiDAwie CyvW (52) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
gj AMkuS qy hoq vs; qwjn swQ qurµg ]
hy BweI ! gj = hwQI AMkus = kuµfy dy pRhwr qy = qoN vs = ADIn hoq = ho jWdw hY Aqy
qurµg = GoVw qwjn = korVy, cwbuk dy swQ = nwl ADIn ho jWdw hY [

isRMgI vs hoie cob qy; durjn KVg insµg ]3]


isRMgI = isMgW vwly pSU, jwnvr cob = sotI, lwTI ijs ¹ lohy dI iq`KI nok vwlI
myK hovy, ijs ¹ Awr qy coB kihMdy hn aus qy = nwl vs = ADIn hoie = ho jWdw hY Aqy
durjn = Kotw purK insµg = ibnW sµg hI KVg = qlvwr nwl v`s huµdw hY ]3]

ivdAw gwien Ahwr Dn; Aru pMcm bAwpwr ]


iek iv`ØidAw pVHn vyly, dUjw gwien = gwaux vyly, qIjw Ahwr = Bojn krn smyN,
cOQw Dn = dOlq kmwaux smyN Aru = Aqy pMcm = pMjvW bÎwpwr = vpwr Awid krn vyly [

ien mYN lwj n cwhIAY; kry su mugD gvwr ]4]


ien = ienHW kµmW ¹ krn mY = ivc lwj = Srm nhIN krnI cwhIAY = cwhIdI, jo Srm
kry = krdw hY su = auh mugD = bysmJ Aqy gvwr = mUrK mnu`K hY ]4]

is`D AOKDI mMq® pun; mYQun Gr dustwie ]


koeI AOKDI = dvweI is`D = prKI hoeI, koeI is`D kIqw hoieAw mMq® pun = iPr
mYQun = iesq®I nwl Bog sµbµD Aqy Gr dw koeI dustwie = Kotw, BYVw kµm Bwv Gr ivc
iesq®I jy koeI Kotw krm, ivBcwr Awid kIqw hovy [

kus`q kukrm kuBgq ey;


pRgt n khY sunwie ]5]
kus`q = by-ieq&wkI, KotI slwh, kukrm = Kotw krm Aqy kuBgq = KotI syvw ey = ieh
cIzW ¹ kdy vI iksy kol pRgt krky Bwv AwK ky suxwie = suxwauxw nw kry ArQwq priKAw
hoieAw dwrU, dvw bxw ky dyvy ikauNik ausdy prgt kIiqAW lokW ¹ inScw nhIN huµdw,
iPr mMq® pRgt kIiqAW vI iksy dw inScw nhIN b`Jdw qy Pldw vI nhIN hY, eysy qrHW bwkI
dy Koty krm kry hI nw, jykr dyvnyq ho vI jwx qW ienHW ¹ pRgt nw kry, ikauNik ienHW
vvvv

vvvv

dy pRgt kIiqAW hwnI huµdI hY Aqy AwpxI by-ie`zqI huµdI hY ]5]

AwcwrI sµqoK soN; joie iekwgR ic`q ]


jo AwcwrI = sRySt Awcrn vwlw, sµqoK dy soN = sihq rihx vwlw hY Aqy
joie = ijsdw icq = mn sdw iekwgR = itikAw rihMdw hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (53) cwxkÎ nIqI, AiDAwie CyvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ien ky jYsw hY nhIN; Dn loBI ko Ainq ]6]
ien = ienHW guxW ky = dy jYsw = vrgw Dn nhIN hY, bwkI loBI = lwlcI mnu`K ko = dw
Dn sdw Ainq = JUTw, nwSvwn hY ]6]
ArQwq ijho ijhw sµqoKvwn purK ¹ su`K pRwpq huµdw hY, Dn dy loBI ¹ auho ijhw su`K
nhIN imldw [
jl pUrwn srvr jhW; qhW hµs cl jwie ]
hy BweI ! jhW = ijQy jl = pwxI nwl pUrwn = pUirAw, BirAw hoieAw srvr = qlwau
huµdw hY, qhW = auQy hµs c`l ky jwie = jWdy hn [
Bwgvwn drbIs ky; guinjn jwie suBwie ]7]
iesy pRkwr Bwgvwn = BwgW vwly drbIs = DnI, rwjy dy pws guinjn = guxIjn
jwie = jw ky suBwie = SoBdy hn, Bwv ijvyN suµdr jl nwl Bry hoey qlwau ’qy hµs qy hor
vI pMCI Awidk SoBw pwauNdy hn, iqvyN hI DnI jW rwjy mhwrwjy ivdvwnW, guxIAW
igAwnIAW krky SoBw pwauNdy hn ]7]
Aiq sUDy nih hoeIAY; kuCk tyF mn mwih ]
hy BweI ! rwjnIqI Anuswr Aiq = AiqAMq, bhuq izAwdw sUDy = is`ØDy ijhy suBwA
vwly vI nih = nhIN hoeIAY = hoxw cwhIdw, kuCku = kuJ ku tyF = tyFwpn vI mn ivc hoxw
cwhIdw hY, Bwv QoVHw ijhw s^q suBwA vI r`Kxw cwhIdw hY [
sUDI lkVI kwtIAY; tyFI kwtq nwih ]8]
ikauNik ijvyN sUDI = is`DI lkVI CyqI hI kwtIAY = k`t leI jWdI hY, pr tyFI = ivMgI,
vlW vwlI l`kVI CyqI nhIN kwtq = k`tI jWdI hY iqvyN hI is`ØDy swdy suBwA vwly ¹ sµswr
dy lok mzwk krdy hn qy hor vI AnykW qrHW krky by-ie`zq krdy hn Aqy jo QoVw ijhw
vrqwv ivc nIqI dy Fµg nwl c`ldw hY, auh smwj ivc mwr nh» KWdw Bwv aus dw
Apmwn nh» huµdw, aus dy ivc jugqI rUp tyFwpx hY ]8]
Aiq koml nihÁ hoeIAY; kuCk tyF idFhwr ]
hy BweI ! ies jgq ivc Aiq = AiqAMq koml = nrm suBwA vwly vI nhIN
hoeIAY = hoxw cwhIdw, kuCk = kuJ ku tyF = tyFwpn Bwv s^q suBwA vI idFhwr = p`kw
krnw cwhIdw hY [
vvvv

vvvv

ij¼ kyly ko mUl imRdu, auKrq lgq n bwr ]9]


ikauNik ijau = ijvyN kyly ko = dw mUl = m`uF Bwv aus dIAW jVHW bhuq imRdu = koml
huµdIAW hn qy aus¹ auKrq = pu`tx l`ØigAW koeI bwr = dyrI nhIN lgq = l`gdI, iqvyN
nrm suBwA vwly mnu`K ¹ cqur suBwA vwly mnu`K DoKw dy ky aus dI hwnI krdy rihMdy hn ]9]
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, AiDAwie CyvW (54) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
drb kmweIAY KweIAY; bFY dwn qy soie ]
hy BweI ! drb = Dn dsW nOhW dI ikrq krky kmweIAY = kmwauxw krIey qy h`k hlwl
dw Bojn KweIAY = Kwxw krIey pr soie = auh Dn dwn dyx qy = qoN hI bFY = v`Ddw hY [

ij¼ jl kUp qVwg ko; kwFq mITo hoie ]10]


ijau = ijvyN kUp = KUh Aqy qVwg = bwaulI Awid ko = dw jl = pwxI ijqnw
kwFq = k`FI jweIey, auqnw hI vDdw qy mITo = im`Tw huµdw jWdw hY iqvyN ijqnw Dn dwn
krdy jwvWgy auqnw hor v`Ddw jwvygw ]10] jYsw ik :
nw i¸m, sUky n jl, prvwihk; suBg sÍwd qXoN ArQ suBwie ]4]
(swrukqwvlI, AiD: 9)

ijs mwns ky ArQ hY; iqskw hY sB koie ]


hy BweI ! ijs mwns = mnu`K ky = dy pws ArQ = Dn hY, iqskw = ausy dw hI sB koeI
bxdw hY [

soeI sB qy bfw hY; jg mYN jIvq soie ]11]


soeI = auho hI pYsy krky sB = swirAW qy = qoN bfw = v`fw smiJAw jWdw hY Aqy sµswr
ivc suKI jIvn vI ausy dw hI huµdw hY ]11] jYsw ik :
AwiQ sYl nIc Gir hoie ] AwiQ dyiK invY ijsu doie ]
AwiQ hoie qw mugDu isAwnw ] Bgiq ibhUnw jgu baurwnw ]
(rwmklI mhlw 1, pMnw 931)

ArQ hoie Ar dwn ibn; Alp buiD qy jwn ]


hy BweI ! jykr iksy kol ArQ = Dn bhuq hoie = hovy Aqy auh dwn krn qoN ibnW
hovy qW aus ¹ Alp = quC buiD = bu`DI vwlw jwn = jwnxw kro [

nSt hoq aun kI i¸Xw; ij¼ gRIKm irqu pwn ]12]


aunHW kI = dI duinAwvI kµmW-kwrW dI ikirAw vI ies qrHW nSt = ^qm hoq = ho
jWdI hY [ jÎoN = ijvyN gRIKm dI irqu = ru`q ivc pwn = pwxI vw: pwn dw p`qw su`k
vvvv

vvvv

jWdw hY ]12]

ArQ pUjIAY jgq mYN; dyh pUjIAq nWih ]


hy BweI ! ies jgq = sµswr mYN = ivc ArQ = Dn dI hI vw: Dn krky hI pUjIAY = pUjw
huµdI hY, dyh = srIrW ¹ koeI vI pUjIAq = pUjdw nhIN hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (55) cwxkÎ nIqI, AiDAwie CyvW-s`qvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
sRySt hY cµfwl jg; Dn hY ijh Gr mwih ]13]
auh cµfwl = nIvIN jwqI dw mnu`K vI jg = sµswr ivc sRySt = au~qm hY, ijh = ijs
dy Gr mwih = ivc Dn = dOlq hY, Bwv jgq ivc Dn vwly ¹ hI sB koeI cµgw jwxdy
hn qy DnI purK dI hI sB koeI g`l mMndw hY, Dn vwly mnu`K ¹ lok Awdr dy ky sB
qoN A`gy ibTwauNdy hn, so ieh koeI ausdI dyh dw Awdr nhIN, blik sB Dn dw hI Awdr
hY, ikauNik jykr iksy nIvIN jwqI vwly mnu`K kol vI Dn hovy, qd auh vI Awdr dy jog
huµdw hY [ ies leI swry jgq ivc Dn dI hI soBw hY ]13]

ieiq sRI rwjnIiq cwxwkw nwm KStmo AiDAwie ]6]


sRI = SRomxI rwjnIq cwxwkw nwmI gRµQ dw KStmo = CyvW AiDAwie eyQy ieiq = smwpq
huµdw hY ]6]

s`qvW AiDAwie
dohrw ] dwird jIqY i¸KI kr; ABÎwgq dy dwn ]
hy BweI ! i¸KI = KyqI kr = krky dwird = ZrIbI, dil`dr ¹ jIqY = ij`q ilAw jWdw
hY Aqy ABÎwgq = swDU, ZrIb mnu`K ¹ dwn dy ky ij`q ilAw jWdw hY, Bwv jykr &sl
cµgI ho jwvy qW Gr ivc sB pRkwr dy Anwj hox nwl ZrIbI cu`kI jWdI hY Aqy iksy
swDU ¹ siqkwr nwl Bojn Awid dw dwn id`qw jwvy qW auh pRsµn ho jWdw hY [

ivdÎw kr jIqY sBw; duSt Byd so mwn ]1]


cµgI iv`ØidAw krky ivdvwnW vwlI sBw jIqY = ij`q leIdI hY Aqy duSt = Koty purK,
vYrI ¹ ausdy Byd = Byq, rwz pRwpq hox kr ky ij`q leIdw hY, so ies pRkwr qusIN
mwn = mMnxw kro ]1]

mDu Cwqw, bWbI drb; Sukl pwK ko cµd ]


hy BweI ! jo mDu = mDU m`KIAW, Sihd dw Cwqw = C`qw, bWbI = brmI, drb = krzy
dw Dn, Aqy Sukl = cwnxy p`K dw cµd = cµd®mw Awidk [
vvvv

vvvv

bFqy bFqy bFq hYN; ijauN DrnI ko ieMd ]2]


ieh sB bFqy bFqy = v`Ddy-v`Ddy ieauN bFq = v`D jWdy hY = hn ijauN ijvyN
DrnI = ipRQvI ko = dy au~pr ieMd = b`dl vrsdw hoieAw v`D jWdw hY vw: ieh swry ies
pRkwr v`Ddy hn ijvyN b`dl vrsx nwl DrqI au~pr Pl-Pu`l qy hirAwvlqw v`DdI hY ]2]
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, AiDAwie s`qvW (56) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
kwm moK ivdÎw ArQ; lµGn prbq jwie ]
hy BweI ! kwm = mn dI ^wihS dI pUrqI, moK = mukq, ivdÎw = pVHweI, ArQ = Dn
dI pRwpqI Aqy prbq = phwVW dIAW jwie = QwvW ¹ lµGn = pwr lµGxw [

DIry DIry hoq hY; eyh pWco jg mWih ]3]


ieh pWco = pMjy cIzW jg = sµswr mwih = ivc DIry DIry = hOlI-hOlI pUrIAW
hoq = huµdIAW hY = hn ]3]

bf pMØifqweI eyh hY; ijs kY Dn kI ibRiD ]


hy BweI ! sµswr ivc bf = bhuq v`fI pMØifqweI = sRyStqweI eyh = ieho hI hY ik ijs
kY = dy pws Dn = dOlq kI = dI ibRiD = bhuq rwSI jmHW hY [

sdw Drm ieCw rhY; vhY Drm kI isiD ]4]


iesy pRkwr ijs ¹ sdw = hmySW Awpxy Drm dI ieCw = cwhnw l`gI rhY = rihMdI hY,
vhY = auho hI Drm kI = dI Asl isiD = is`DI, pRwpqI hY ]4]

durjn kyr pVos qij; swD smwgm ic`q ]


hy BweI ! durjn = Koty purSW kyr = dw pVos = gvWF qij = C`f dyxw kro Aqy
swD = sRySt mhwqmw jnW dy smwgm = sµg ivc Awpxw ic`q = mn lwauxw kro, Bwv kdy
vI Koty purKW dI kusµgq nw kro, sdw sRySt mnu`KW dI sµgq ivc rihxw kro [

puMn krY idn rYx mY; jwxY dyh Ainq ]5]


idn rYx = rwq ivc puMn dwn hI krY = krdw rhy Aqy dyh = srIr ¹ sdw
Ainq = nwSvwn jwxY = jwnxw kry, Bwv Drm dI ikrq krky loVvµd ¹ dwn dyvy Aqy
mn ivc sdw ieh ivcwr r`ØKy ik ieh srIr JUTw, nwSvwn hY ]5]

rUp ibnwsY nwir ko; qpih ibnwsY ¸oD ]


nwir = iesq®I ko = dw rUp = suµdr srUp hI ausdy ibnwsY = nwS dw kwrn bx jWdw
hY vw: iesq®I dy suµdr srUp dy keI vYrI bx jWdy hn Aqy qpih = qp`ØisAw ¹ ¸oD = Zu`sw
vvvv

vvvv

ibnwsY = nwS kr dyNdw hY [

dUr cirq nwsY gvn; AOr loB qy boD ]6]


dUr dw cirq = c`lxw Bwv dUr dw pYNfw gvn = qurn nwl nwsY = nwS ho jWdw hY
Aqy loB = lwlc krn qoN boD = igAwn nwS ho jWdw hY ]6]
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (57) cwxkÎ nIqI, AiDAwie s`qvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
puq®vqI piq kI ipRXw; Aru piqbRqw piv`q® ]
hy BweI ! jo iesq®I puq®vqI = pu`qr vwlI, Awpxy piq = pqI kI = dI ipRXw = ipAwrI
hY Aru = Aqy pqIbrqw Drm ivc pRp`k qy piv`q® = au~jl rihx vwlI hY [
iqs kw jIvn sPl jg; ijh Gr nwir bicq® ]7]
hy BweI ! ijh = ijs dy Gr ivc AYsI guxW vwlI bicq® = sµudr nwir = iesq®I hY,
iqs = aus kw = dw jIvn jg = sµswr ivc sPlw hY Bwv auho hI sB qrHW krky suKI hY ]7]

piq AwgÎw mYN hoie icq; cqur su`D imT bol ]


ijs iesq®I dw icq = mn hmySW Awpxy piq = pqI dI AwigAw mY = ivc hI
hoie = huµdw hY, Bwv Awpxy pqI dI AwigAw mMnx ivc hI icq juiVAw rihMdw hY, iPr
cqur = isAwxI vI hoey, srIr krky vI suD = piv`q® rihMdI hovy Aqy muKoN vI imT bol = im`Ty,
ipAwr vwly bcn boldI hovy [
vhu nwrI mn ko hrY; AYsI rqn Amol ]8]
vhu = auh nwrI = iesq®I Awpxy pqI dy mn = icq ko = ¹ hrY = curw lYNdI hY, Bwv
Awpxy v`s kr lYNdI hY Aqy AYsI = AijhI iesq®I Amol = Amolk rqnW dy qul hY ]8]

nwir ibrUpwKI mln; klh n auqrY bwd ]


ijs mnu`K dy Gr (ibrUp+AKI) ibrUp = rUp qoN hIxI bd-Skl, cuµnIAW jW BYVIAW
AKI = A`KW vwlI qy mln = mlIn rihx vwlI nwir = iesq®I hY Aqy ijs dy Gr ivc iesq®I
klh = lVweI bwd = JgVy qoN hyTW nhI auqrY = auqrdI Bwv hr vyly JgVw krdI rihMdI hY [

iqh nr ko suK kCu nh»; jg mYN jIvn bwd ]9]


iqh = iqs nr = mnu`K ko = ¹ kCu = kuJ vI su`K pRwpq nhIN huµdw, ies jg = sµswr
mY = ivc ausdw jIvn = ijauxw bwd = ivArQ hI huµdw hY ]9]

dyv swD idj Bgiq vs; AOr ArQ vis Awih ]


hy BweI ! dyv = dyvqw, swD = sµq jn qy idj = bRwhmx Bgiq = BgqI Bwv SrDw
jW pRym dy kwrn vis = ADIn ho jWdy hn Aqy AOr = hor dunIAWdwr lok ArQ = Dn krky
vis = ADIn ho Awih = AwauNdy hn [
vvvv

vvvv

pMØifq vis prQwv ky; do kr jwxY qwih ]10]


pMØifq = ivdvwn jn iksy cµgy prQwv = pRsµg AQvw cukmy pRkrx q®qIv Anuswr
ivAwiKAw dy suxn krky vis = ADIn ho jWdy hn, ies leI Awpxy dovyN kir = h`Q joV
krky aunHW ¹ nmskwr krky jwnxw kry ]10]
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, AiDAwie A`TvW (58) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ieiq sRI rwjnIiq cwxwkw nwm spqmo AiDAwie ]
sRI = SRomxI rwjnIq cwxwkw nwmy gRµQ dw spqmo = sqvW AiDAwie eyQy ieiq = smwpq
huµdw hY ]7]

A`TvW AiDAwie
dohrw ] aUc hoq vs ibnY qy; Alp dwn qy nIc ]
hy BweI ! aUc = au~cw, v`fw mnu`K ibnY = bynqI krn qy = qoN vis = ADIn hoq = ho
jWdw hY Aqy Alp = quC Bwv QoVHw ku dwn dyx qy = qoN nIc = nIvW Bwv kµgwl, mMgqw
mnu`K v`s ho jWdw hY [

sUr Byd qy hoq vs; sm pRw¸m qy vIc ]1]


sUr = sUrmw mnu`K ausdy Byd = rwz, gupq g`l pqw l`gx qoN vis = ADIn ho jWdw
hY Aqy sm = brwbr dw pRw¸m = bl r`Kx vwlw mnu`K auqnI hI qwkq nwl ij`q ilAw
jw skdw hY vw: brwbr dw bl pYdw krn nwl v`s ho jWdw hY ]1]

Agin n iq®pqY eINDnY; isMDu n srqn pwie ]


hy BweI ! ijvyN Agin = A`g kdy vI eINDnY = bwlx dy nwl iq®pqY = r`jdI nhIN hY1
Aqy isMDu = smuMdr AnykW srqn = ndIAW pYx nwl vI r`jdw, Brdw nhIN hY [

kunwir n iq®pqY nrn qy; kwl n isRstY Kwie ]2]


iPr ijvyN kunwir = KotI, ivBcwrx iesq®I AnykW nrn = mnu`KW dy nwl ivSy Bog ky
vI iq®pqY = r`jdI nhIN hY, iqvyN hI kwl swrI isRstY = isRStI ¹ Kwie = Kw ky vI kdy r`jdw
nhIN hY, Bwv auh dunIAW ¹ mwrI hI jw irhw hY ]2]

mWgy dyq n bfw kCu; qau BI bfw khwie ]


hy BweI ! koeI bfw = v`fw mnu`K mMgx qoN jykr kCu = kuJ vI nw dyq = dyxw kry,
qau = qd BI = vI auh mnu`K Awpxy Awp ¹ v`fw hI khwie = khwauNdw hY [

dWq kty qy durd kI; bfweI nihˆ jwie ]3]


vvvv

vvvv

ijvyN dWq = dµd k`Øty jwx qy = qoN vI durd = hwQI kI = dI koeI bfweI = mihmw G`t
nhIN jwie = jWdI, iqvyN jykr koeI v`fw mnu`K iksy ¹ kuJ nw vI dvy qW vI auh v`fw
hI rihMdw hY, ausdI vifAweI ivc &rk nhIN pYdw ]3]
1. jYsw ik : ijau pwvku eIDin nhI DRwpY ] (AMg 280)
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (59) cwxkÎ nIqI, AiDAwie A`TvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
bfo lgY bf kwj ko; jO n hoie Gtwie ]
hy BweI ! jykr koeI bfo = v`fw mnu`K iksy bf = v`fy kwj = kµm ko = ¹ krn ivc
lgY = l`g jWdw hY pr jO = jykr auh kµm pUrw nw vI hovy qd vI aus v`fy mnu`K dw kuJ
Gtwie = G`tdw nhIN hY [

prbq soN iBr nih GtY; jO gj dµq qurwie ]4]


ijvyN prbq = phwV soN = nwl iBV krky vI Bwv phwV ivc t`kr mwr ky vI hwQI
dw kuJ nhIN GtY = G`tdw jO = jykr gj = hwQI Awpxy dµq = dµd vI qurwie = quVw lvy
ArQwq phwV nwl t`kr mwr ky BwvyN hwQI Awpxy dµd quVw vI lvy qy phwV BwvyN nw
vI if`gy qd vI hwQI dI vifAweI ivc koeI &rk nhIN pYdw, aus¹ swry hwQI hI AwKdy
hn iqvyN koeI v`fw mnu`K jykr iksy v`fy kµm ¹ l`gw hY BwvyN auh kµm pUrw nw vI hovy
qd vI ausdI vifAweI ivc koeI &rk nhIN pYNdw, aus¹ swry v`fw mnu`K hI AwKdy hn ]4]

Anpuq®IN kI giq nhIN; sÍrg bIc nih TOr ]


hy BweI ! Anm`qW Anuswr Anpuq®I = pu`qr qoN hIn mnu`K dI = kI ikqy vI
giq = kilAwn nhIN ho skdI Aqy aus¹ sÍrg ivc vI TOr = QW nhIN iml skdI [

ijauN ikauN suq aupjweIAY; bÎwh krwvY AOru ]5]


ies leI ijauN ikauN = ijvyN ikvyN mrzI krky suq = pu`qr aupjweIAY = pYdw kro BwvyN
AOru = hor bÎwh = SwdI krwvY = krvw lvo ]5]
not : ies isDWq nwl gurmiq sihmq nhIN hY, gurmiq ivc qW pRØBU dw ismrn kr
ky hI kilAwx huµdI hY, ies ivc BwvyN koeI ivAwihAw hovy BwvyN koeI ibhµgm hovy [ pRØBU
dw nwm sB dI kilAwx krn vwlw hY [

Bvn sUµn Anpuq® kw; bWDv ibn pRdyS ]


hy BweI ! Anpuq® = pu`qr qoN hIn mnu`K kw = dw Bvn = Gr sUµn = suµ\w, ^wlI hI l`gdw
hY Aqy bWDv = sµbµDIAW qoN ibnW pRdyS vI suµn-swn l`gdw hY [

ihrdw sUµn hY mUVH kw; dwird®I kw Bys ]6]


mUVH = mUrK mnu`K kw = dw ihrdw SuB guxW qoN ibnW hox krky sUµn = ^wlI rihMdw hY,
vvvv

vvvv

Aqy dwird®I = AwlsI mnu`K kw = dw Bys = ilbws bykwr l`gdw hY ]6]

AMqr imRdu bwhr kiTn; au~qm ij¼ nlIeyr ]


hy BweI ! ij¼ = ijvyN nlIeyr = nwrIAl Pl AMqr = AMdroN bhuq imRdu = koml Aqy
bwhroN bhuq kiTn = s^q huµdw hY, iqvyN hI au~qm = sRySt mnu`K ¹ jwnxw kro, Bwv sRySt
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, AiDAwie A`TvW (60) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
suBwA vwlw mnu`K bwhroN BwvyN iksy kwrn s^q bcn vI boly, pr AMdroN auh nwrIAl dI
igrI vWg nrm idlI huµdw hY [

bwhr imRdu AMqr kiTn; nIc purK ij¼ byr ]7]


jo bwhroN imRdu = koml bxy rihMdy hn qy AMqr = AMdroN kiTn = kTor suBwA dy huµdy
hn, auh nIc purS byr ij¼ = vWg hn Bwv ijvyN byr bwhroN qW nrm huµdw hY pr AMdroN
bIj s^q huµdw hY iqvyN GtIAw qy nIc purK bwhroN qW bhuq inmrqw idKwauNdy hn pr
idl dy bhuq Koty huµdy hn ]7]

sUr nh» ivdÎw nh»; nih pMØifq ijh qwq ]


hy BweI ! ijs dI kul ivc koeI sUr = sUrmw nhIN hY, koeI iv`ØidAw vwlw gux nhIN
Aqy ijh = ijs dy Gr ivc koeI pMØifq = ivdvwn, igAwnvwn qwq = pu`qr nhIN hY [

iqs ky kul AMDÎwr hY; ij¼ Amwvs kI rwq ]8]


iqs = aus ky = dy kul = vµS iv`ØcoN ies pRkwr dw AMDÎwr = hnyrw jwnxw kro,
ij¼ = ijvyN Amwvs = m`ØisAw kI = dI rwq ¹ hnyrw hI hnyrw huµdw hY [ ies leI Awpxy
pu`qr ¹ iksy nw iksy pRkwr dw guxvwn bxwauxw jog hY ]8]

idn kw dIpk sUr hY; ins kw dIpk cµd ]


hy BweI ! ijvyN idn kw = dw dIpk = dIvw sUr = sUrj hY Aqy ins = rwq kw = dw
dIpk = dIvw cµd = cµd®mw hY [

dIpk Drm iq®lok kw; kul kw dIp sunµd ]9]


iqvyN iq®lok = iqMny lokW kw = dw dIpk = dIvw Drm hY Aqy AwpxI kul dw
dIp = dIvw sunµd = sRySt pu`qr hY ]9]

isMGin kw suq eyk hY; suK sovq voh nIT ]


hy BweI ! isMGin = SyrnI ky = dy kol BwvyN eyk = ie`Øko hI suq = pu`qr hovy, auh swry
jµgl dw rwjw huµdw hY Aqy voh = auh Syr SyrnI dw pu`qr suK = SWqI, Arwm dI gUVHI n»d
sovq = sONdw Bwv KVky nwl Gbrw ky au~Tdw nh», ijvyN ku`qw QoVy ijhy KVky nwl Gbrw
ky au~Tdw hY qy Syr dI n»d byiPkrI dI n»d huµdI hY, ieh nIT = pRq`K dyiKAw igAw hY [
vvvv

vvvv

gDhI ky suq bhuq hYN; Bwr auTwvq pIT ]10]


pr gDhI = KoqI ky = dy bhuq = Anyk suq = pu`qr Koqy huµdy hn, aunHW pu`qrW dy huµidAW
vI auh gDI qy gDw AwpxI pIT = ip`T au~pr Bwr = boJ hI auTwvq = auTwauNdy hn ]10]
A`gy eysy dohry dw ‘dw id®StWq’ dy ky sp`St krdy hn :
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (61) cwxkÎ nIqI, AiDAwie A`TvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ijs qy kul suK pwvhI; eyko Blo spUq ]
hy BweI ! ijs duAwrw swrI kul = vµS hI suK pwvhI = pRwpq kry, auho ijhw
spUq = sRySt pu`qr eyko = iek hI Blo = cµgw hY [

dyie sog sµqwp jo; bhuqy bury kpUq ]11]


jo = ijhVy hmySW sog = Zm qy sµqwp = du`K hI dyie = dyxw krn, auho ijhy bhuqy
kpUq = Koty pu`qr bury = BYVy hI hn ArQwq ijs pu`qr dy jnm ’qy mwqw-ipqw Awidk swrI
kul ivc suK ho jwvy, Aijhw iek pu`qr hI cµgw hY Aqy Koty pu`qr dy jnm ’qy sog sµqwp
du`K klyS hox, auh bhuqy vI iksy kµm nhIN ]11]

ieSt imq® bWDv skl; Aaur ihqU jo Awih ]


hy BweI ! ieSt = ipAwrw imq® = dosq, skl = swry bWDv = sµbµDI Aqy Aaur = hor
vI jo = ijhVy lok ihqU = ihq, pRym krn vwly Awih = hn [

ijh jIvq eyqy jIey; Dµn jnm hY qwih ]12]


ijh = ijs mnu`K dy jIvq = ijauNidAW eyqy = ieqny (au~pr kQn kIqy) jIey = ijauNdy
rihMdy hox, Bwv suKI vsdy hox qW ausdw jnm ies sµswr ivc Dµn = Dµnqw jog hY ]12]

psu BI Apnw pyt Br; Kwvq hY jg mwih ]


hy BweI ! psu = pSU BI = vI Awpxw pyt = iF`f Br ky ies jg = sµswr mwih = ivc
cwrw Awid Kwvq = Kw lYNdyy hY = hn [

jnm sPl hY iqnoN kw; jo Kvwie kY Kwih ]13]


pr iqno = aunHW mnu`KW kw = dw jnm hI sPlw hY jo = ijhVy iksy ZrIb, loVvµd ¹
Kvwie = Kvw kY = krky iPr Awp Kwih = KWdy hn ]13]

jo DrmI guxvwn hYN, qy jIvq jg mwih ]


hy BweI ! jo = ijhVy mnu`K DrmI = Awpxy Drm ivc pRp`k qy guxvwn = SuB guxW dy
sihq hYN = hn, qy = auho hI ies jg = jgq mwih = ivc AslI jIvn jIvq = ijauNdy
hn vw: auh sdw hI ijauNdy rihMdy hn [ jYsw ik :
nwmu rihE swDU rihE; rihE guru goibMdu ]
vvvv

vvvv

(slok m: 9, AMg 1429)

APl jnm jg iqnoN kw; jhW Drm gux nwih ]14]


pr iqnoN = aunHW mnu`KW kw = dw jnm ies jg = sµswr ivc APl = insPl, ivArQ
hI hY, jhw = ijnHW dy ihrdy AMdr Drm qy SuB gux nwih = nhIN hn ]14]
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, AiDAwie A`TvW (62) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
bwxI ijn kI rsuvqI; sqI suµdrI qIX ]
hy BweI ! ijn kI = dI bwxI = bolI bhuq rsvqI = rs, imTws dy sihq hY, jo
sqI = sqpRq`gI qy sµudrI = bhuq suµdr srUp vwlI hY, AYsI qIX = iesq®I ijs dy Gr
ivc hY [

BwgvqI ijh lCmI; sPl jnm iqh jIX ]15]


BwgvqI = BwgW dy nwl ijh = ijs dy Gr ivc lCmI = Dn, dOlq vI hY, iqh = aus
jIX = jIv dw jnm vI ies jgq ivc sPlw hY ]15]

pr js kI pwvk ivKY; Bsm hoq hY nIc ]


hy BweI ! pr = prwey sRySt mnu`KW dy js kI = dI pwvk = AgnI ivKY = ivc nIc purK
Bsm = suAwh hoq = huµdy rihMdy hn [

qWqy inMdÎw krq hYN; pr Apjs ky kIc ]16]


qWqy = iqs krky auh nIc mnu`K inMdÎw = ApkIrqI krq = krdy rihMdy hY = hn,
Aqy hmySW pr = prweI Apjs = ApkIrqI ky = dy kIc = ic`kV ivc hI Psy rihMdy hn,
Bwv sdw inMØidAw hI krdy rihMdy hn ]16]

qrµgoN ny jIqy ngr; gµDrboN ny byd ]


hy BweI ! qrµgoN = GoiVAW ny ngrW ¹ jIqy = ij`q ilAw hY Bwv GoVy qur-qur ky pYNfy
mukw ky auQy pu`jx dy du`K ¹ ij`q lYNdy hn vw : GoiVAW dI shwieqw nwl iek rwjy ny
dUsry rwjy dy AnykW ngr ij`qy hn, ijs kol GoV svwr sUrmy lVwky jvwn huµdy sn, auh
jµgI GoiVAW duAwrw ngrW dy ngr ij`q lYNdy sn [ ies qrHW ienHW ny ngrW ¹ ij`ØiqAw
Aqy gµDrboN = sÍrg dy rwgI, gv`eIAW ny rwg iv`ØidAw duAwrw bydW ¹ gw gw ky ij`q
ilAw hY [

pr nwrI kul nwir ko; jwmwqw suq Kyd ]17]


pr = prweI nwrI = iesq®I dy ipAwr ko = ¹ kul = kulvµqI, pqIbrqw nwir = iesq®I
ij`q lYNdI hY, Bwv auh qn mn nwl Awpxy pqI dI syvw krdI hY, ijs krky ausdw pqI
sihjy hI prweI iesq®I dy pRym v`ØloN ht jWdw hY Aqy jwmwqw = jvweI Awpxy s`s shury
vvvv

vvvv

dy Gr ivc suq = pu`qr nw hox dy Kyd = du`K ¹ ij`q lYNdw hY, Bwv AwpxI lwiekI Aqy
AwigAwkwrI gux duAwrw s`s shury ¹ pu`qrW vwlw su`K dyNdw hY ]17]

Agin hoq® Pl byd hY; brq sIl Pl Awih ]


hy BweI ! byd pVHn dw Pl ieh hY jo inq hI mMq®W dy sihq Agin hoq® = A`g ivc
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (63) cwxkÎ nIqI, AiDAwie A`TvW-nOvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
AhUqI pwauxI ieh rIq byd pwTI vwsqy kQn kIqI hY, swry lokW vwsqy nh» Aqy
brq = inXm r`Kx dw Pl sIl = inmrqw vwlw suBwA r`Kxw Awih = hY [

Bog dwn ky Pl khy; riq Pl sµqiq cwih ]18]


dwn krn ky = dy Bog = pdwrQ Awid Pl khy = AwKy hn Aqy iesq®I nwl riq = rIqI
dw Pl sµqiq = sµqwn, DIAW pu`qr dI cwih = ie`Cw huµdI hY ]18]

ieiq sRI rwjnIiq cwxwkw nwm AStmo AiDAwie ]8]


sRI = SRomxI rwjnIq cwxwkw nwmI gRµQ dy AStmo = ATvyN AiDAwie dI eyQy
ieiq = smwpqI huµdI hY ]18]
nOvW AiDAwie
dohrw ] buiD vhI prvwn hY; krY jo pr aupkwr ]
hy BweI ! vhI = auhI buiD = bu`DI, Akl prvwn = kbUl huµdI hY, jo = ijhVI
pr = prwieAW dw aupkwr = Blw krdI hY vw: aunHW mnu`KW dI bu`DI prvwn hY jo sdw
prwieAW dw Blw krdy hn [

nSt buiD hY iqnoN kI; jpih n hir aur Dwr ]1]


iqnoN = aunHW mnu`KW kI = dI buiD = bu`DI nSt = nwS hoeI hY, jo hir = prmwqmw ¹
Awpxy aur = ihrdy ivc Dwr = Dwrn krky jpih = jpdy nhIN hn ]1] jYsw ik :
mUrKw isir mUrKu hY ij mMny nwhI nwau ]2] (mwrU m: 1, AMg 1015)

inrml buiD hY iqnoN kI; jo jpqy hir nwm ]


hy BweI ! iqnoN = aunHW mnu`KW kI = dI buiD sdw inrml = piv`qr rihMdI hY, jo = ijhVy
mnu`K sdw hI hir = prmwqmw dw nwm jpqy = jpdy rihMdy hn [

soBw pwvihÁ jgq mYN; Aru drgih prvwn ]2]


auh mnu`K ies jgq = sµswr mY = ivc vI sdw soBw = vifAweI pwvihÁ = pwauNdy hn
Aru = Aqy auh prmwqmw dI drgih = inAWie sBw ivc vI prvwn = kbUl pYNdy hn
ArQwq prmwqmw dw Bjn krn vwly lok pRlok ivc siqkwr pwauNdy hn ]2]
vvvv

vvvv

Bojn krqy ipRQm hI; dy sRI i¸Sn nimq ]


jo mnu`K Awp Bojn krqy = krn Bwv Kwx qoN ipRQm = pihlW hI sRI = SoBw dy mwlk
Aqy ijs ivc iksy pRkwr dI vI (i¸s+n) i¸s = kmzor n = nh» hY, aus pRØBU dy
nimq = vwsqy iksy ZrIb, loVvµd ¹ dwn dyxw krdy hn [
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, AiDAwie nOvW (64) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
sÍrg insµsy jwq hY; krY nym eyh inq ]3]
auh mnu`K insµsy = ibnW sµsy qoN inScy krky hI sÍrg = bYkuµT ivc jwq = jWdy hn,
jo inq = sdw hI ieh nym = inXm kry = krdy hn ]3]

kwl imq® ibgRh krY; kwl Sq¶ ko nws ]


hy BweI ! kwl = smW hI imq® = dosqW ¹ ibgRh = Pu`t Bwv ivgwV, vYrI krY = kr dyNdw
hY Aqy kwl = smW hI S`q¶ = duSmnW ko = dw nwS krdw hY ArQwq smyN qoN ibnW kuJ nhIN huµdw
ikauNik jo burw smW Bwv Koty BwgW dw vylw AwauNdw hY qdoN v`fy ipAwry im`qr vI vYrI bx
jWdy hn qy ijs vyly cµgI iksmq dy idn AwauNdy hn qdoN vYrIAW dw nwS ho jWdw hY [

kwl pK pMØifq krY; kwrn kwrj rws ]4]


dUsrw pwT kwl Kyiq pMØifq krY qIsrw pwT kwl Kyiq KMØifq krY
kwl = smW hI p`K krky AnpVH ¹ pMØifq = ivdvwn krY = kr dyNdw hY vw: kwl = smW
hI pMØifq = ivdvwnW qoN Kyiq = KyqIAW krvw idMdw hY vw: kwl = smW hI Kyiq = Xu`D dy
mYdwnW ¹ vw: Kyiq = KyqIAW ¹ KMØifq = nwS kr dyNdw hY Aqy kwl hI swry kwrnW qy kwrjW
¹ rws = TIk, pUrw krdw hY ]4]

kwl isRsit auqpiq krY; KpY kwl kY mwih ]


kwl = smyN ivc hI pRØBU swrI isRsit = dunIAW dI auqpiq = pYdwieS krY = krdw hY
Aqy kwl = smyN ky = dy mwih = ivc hI KpY = nwS kr dyNdw hY [

sovY jwgY kwl mih; kwl Cofqw nwih ]5]


jIv sovY = sONdy qy jwgY = jwgdy vI kwl = smyN mih = ivc hI hn, ies leI
kwl = v^q iksy ¹ Cofqw = C`fdw nwih = nhIN hY ]5]

kwl pwie sur nr Asur; nwg log sB jIv ]


kwl = smW pwie = pw ky hI sur = dyvqy, nr = mnu`K, nwg log = s`pW dw dyS Aqy
sB = swry jIv jµq hoNd ivc Awey hn [

kwl pwie auqpiq Kpq; kwl jgq ko sIv ]6]


vvvv

vvvv

kwl = smW pwie = pw ky ieh auprokq kQn kIqy swry auqpiq = pYdw Aqy Kpq = nwS
huµdy hn, kwl = smW hI swry jgq = sµswr ko = dw sIv = h`d bµnw hY ]6]

kwl jgq ko gRsq hY; jg ko klpq kwl ]


hy BweI ! ieh kwl = smW hI jgq = sµswr ko = ¹ gRsq = ingl jWdw, nwS kr dyNdw
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (65) cwxkÎ nIqI, AiDAwie nOvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
hY Aqy jgq = sµswr ko = ¹ klpq = klpnw, rcnw vI kwl = smW hI krdw hY Bwv
smyN Anuswr pRØBU dy hukm ivc jgq nwS huµdw qy iPr bxdw hY [

gÎwn Xog BI kwl dy; kwl krY pRiqpwl ]7]


Awpxy srUp dw igAwn qy BgqI, h`T Awid jog BI = vI kwl = smyN dy ivc hI pRwpq
huµdw hY Aqy kwl = smyN ivc hI pRØBU sB dI pRiqpwl = pwlxw krY = kr irhw hY ]7] jYsw
ik :
kwl pwie bRhmw bpu Drw ] kwl pwie isv jU Avqrw ]
kwl pwie kir ibsnu pRkwsw ] skl kwl kw kIXw qmwsw ]383]
(sRI dsm gRµQ, cOpeI swihb)

vw: krI loh klmM ilKÎo lyK mwQµ ] sBY jyr kIny blI kwl hwQµ ]25]
keI myt fwry auswry bnwey ] aupwry gVy Pyir myty aupwey ]
i¸Aw kwl jU kI iknU n pCwnI ] GnÎo pY ibhY hY GnÎo pY ibhwnI ]26]
(sRI dsm gRµQ, pMnw 41)

rog sog sµqwp mYN; dysWq® giq hIn ]


iksy rog = ibmwrI, sog = Zm, sµqwp = du`K mY = ivc jW dysWq® = pRdyS ivc jW
giq = qurn qoN hIn = rihq AvsQw (lUlw, lµ|w jW ibrD AvsQw) ivc vw: gqIhIn
ArQwq ijs dw kuJ pdwrQ Awidk pRwpq hoieAw-hoieAw nwS ho jwvy Bwv ZrIb, kµgwl
ho jwvy [
ien ko drs suihrd kw; jYsy jl kO mIn ]8]
ien = ienHW ko = ¹ AYsIAW muSkl dIAW GVIAW ivc iksy suihrd = ipAwry im`qr
dw drs = dIdwr ho jwvy qW ienHW ¹ ieM\ pRqIq huµdw hY jYsy = ijs pRkwr mIn = m`CI ¹
jl = pwxI dy pRwpq hox dw suK imldw hY ]8]

qn sugµiD ipRX bcn; Aru swcI Qorw Kwie ]


hy BweI ! ijs iesq®I dy qn = srIr iv`ØcoN sugµiD = ^uSbU AwauNdI hovy, ipRX = ipAwry,
imTws vwly bcn boldI hovy Aru = Aqy swcI = s`c boldI qy Qorw = QoVHw ijhw Bojn
Kwie = KWdI hY, Bwv sµqoK r`KdI hY [

in`q krq ieSnwn jo; vhu dyvqw suBwie ]9]


vvvv

vvvv

iPr jo = ijhVI inq = inqwpRqI ieSnwn vI krq = krdI hY, vhu = auh iesq®I
dyviqAW dy suBwie = suBwA vwlI sRySt jwnxw kro ArQwq ies dohry dy A`KrI ArQ qW
BwvyN iesq®I ’qy hI Gtdy hn pr Bwv ivc ieh gux hr mnu`K mwq® ¹ Dwrn krny cwhIdy
hn, jo Dwrn krdw hY auh sRySt mnu`K jwxo ]9]
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, AiDAwie nOvW-dsvW (66) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
mwn brDnI sdw jo; Drm sdw ird mwih ]
jo = ijhVI iesq®I sdw = hmySW hI Awpxy pqI dw mwn = siqkwr brDnI = vDwauxw
krdI hY, ijsny sdw = hmySW Awpxy ird = ihrdy mwih = ivc Drm ¹ pRp`k kIqw hoieAw hY [

piqbRq DnI nwir so; jo piq syvw mwih ]10]1


punw jo = ijhVI iesq®I Awpxy piq = pqI dy syvw = tihl dy mwih = ivc qqpr
rihMdI hY, so = auh pqIbRqw nwrI = iesq®I DnI = Dµnqw dy Xog hY ]10]

auqm Bojn jo krY; piq kI ieCwkwr ]


jo = ijhVI iesq®I auqm = bhuq cµgw, sÍwidSt Bojn bxwauxw krY = krdI hY Aqy
piq = pqI dI ieCwkwr = mrzI Anuswr qurdI hY [
sdw pIAw kI Bgiq mYN; Bwgvwn vih nwir ]11]
jo sdw = hmySW pIAw = pqI kI = dI Bgiq = syvw ivc qqpr rihMdI hY, vih = auh
nwir = iesq®I bhuq Bwgvwn = BwgW vwlI huµdI hY vw: iksy BwgW vwly ¹ AYsI iesq®I
imldI hY ]11]
Apny purKY Cwif kY; AOr purK pY jwie ]
hy BweI ! jo iesq®I Apny = Awp dy purKY = purK, pqI ¹ Cwif = iqAwg kY = krky
iksy AOr = hor purK = mrd dy pY = pws ivBcwr krn leI jwie = jWdI hY [

ApnI ie`Cw soN rmY; ibBcwrnI khwie ]12]


iPr ApnI = AwpdI ieCw = mrzI soN = nwl aus dUsry pRkwr nwl rmY = ivSy BogdI
hY, auh iesq®I ibBcwrnI = donoN pwsy iPrn vwlI kukrmI khwie = AKvwauNdI hY ]12]
ieiq sRI rwjnIiq cwxwkw nwm nvmoN AiDAwie ]9]
sRI = SRomxI rwjnIq cxwkw nwmI gRµQ dw nvmoN = nOvW AiDAwie eyQy ieiq = smwpq
huµdw hY ]9]
dsvW AiDAwie
dohrw ] hY gY lohw kwT jl; nr iq X
® bws pKwn ]
vvvv

vvvv

hy BweI ! jo hY = GoVw Aqy gY = hwQI, lohw Aqy kwT = l`kV, jl = pwxI, nr = purK
Aqy iq®X = iesq®I, bws = bsq® Aqy pKwn = p`Qr Awid hn [
1. ‘piqbRq DnI nwir so’ dI QW ‘pRIiq brDnI nwir vhu’ vI pwT AwauNdw hY, ijsdw ArQ ieh bxdw hY
ik auh iesq®I pRIiq = pRym dy brDnI = vDwaux vwlI hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (67) cwxkÎ nIqI, AiDAwie dsvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
jo kCu AYhy jgq mYN; sB mYN AMqr jwn ]1]
ieh jo = ijhVw kCu = kuJ vI jgq = sµswr mYN = ivc AYhy = hY, Bwv jo vI jV jµgm
Awid cwry KwxIAW dy jIv hn, sB = swirAW mYN = ivc hI AMqr = &rk, Byd jwn = jwnxw
kro ]1] jYsw ik :
myrY pRiB swcY ieku Kylu rcwieAw ]
koie n iks hI jyhw aupwieAw ] (mwrU solhy m: 3, pMnw 1056)

ByK dyK nih BUlIey; jhW n gux ko nwm ]


hy BweI ! iksy dw bwhrI ByK = ilbws dyK = vyK krky BUlIey = Bu`lxw nhIN cwhIdw,
jhW = ij`ØQy iksy SuB gux ko = dw nwm vI nw hovy [

ij¼ GMtw gl gaU ky; dUD ibnw ikh kwm ]2]


ij¼ = ijvyN iksy gaU ky = dy gl = gly ivc bhuq suµdr GMtw = t`l bµinHAw hovy,
pr dUD = du`D qoN ibnw = bZYr auh ikh = iks kµm hY Bwv iksy kµm nhIN ArQwq iksy ByK
dy swDU jW iksy mq dy purS ivc SuB gux nw hox pr bwhroN ausny bhuq suµdr swDUAW vwly
bsq® pihxy hox qW auh idKwvy dw ByK iksy kµm dw nhIN, auh pKMf hY [ Aijhy ByKIAW
dy jwl ivc nhIN Psxw cwhIdw ]2] jYsw ik :
ByK idKwey jgq ko logn ko bis kIn ]
AMØiq kwil kwqI kitXo, bwsu nrk mo lIn ]56] (sRI dsm gRµQ, bicq® nwtk)
cwxkX munI jI A`gy id®StWq idMdy hn ik ijvyN koeI gaU t`lIAW Awid nwl bhuq
iSMgwrI hovy pr jykr auh du`D nw dyNdI hovy qW ausdw koeI mu`l vI nhIN pYNdw, iqvyN pKMfI
lokW dw lok-pRlok ivc koeI mu`l nhIN pYNdw, sdw inrwdr hI huµdw hY [ jYsw ik :
Dynu duDY qy bwhrI ikqY n AwvY kwm ]
(bwrhmwhw mWJ mhlw 5 Gru 4, AMg 133)

buiDvwn mYN gux Gny; sT mYN AOgux Anyk ]


hy BweI ! buiDvwn = sRySt mq vwly mnu`K ivc Gny = bhuq swry gux huµdy hn Aqy
sT = mUrK mnu`K mYN = ivc Anyk = byAMq AOgux = gunwh huµdy hn [

shµs mUF ko CwfIAY; cqur rwKIey eyk ]3]


vvvv

vvvv

ies leI shµs = hzwr mUF = mUrK mun`KW ko = ¹ CwfIAY = C`f dyxw krIey Aqy
eyk = iek cqur = isAwxw mnu`K Awpxw im`q® krky r`Kxw krIey ]3]

isr Cwqw BY mINih ko; kWtw jUqI pwie ]


hy BweI ! jykr mINih = vrKw dy pYx ko = dw BY = fr hovy qW isr au~pr Cwqw = C`qrI
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, AiDAwie dsvW (68) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
kr lYxI cwhIdI hY Aqy jykr pYr ivc kWtw = kµfw v`jx dw BY hovy qW pYrW ivc jUqI = ju`qI
pwie = pw lYxI cwhIdI hY [
khW Sq· BY cqur ko; jW mYN lwK aupwie ]4]
iqvyN cqur = isAwxy, ivdvwn mnu`K ko = ¹ S`q· = duSmn dw khw = kI BY = fr hY,
jW = ijs mY = ivc bcx dy lwK = l`KW hI aupwie = Xqn hn ]4]
Awls Akrn bwq qj; JUT bolqy nwih ]
isAwxy mnu`K Awls = dild® qy Akrn = nw krn vwlI bwq = g`l ¹ qj = iqAwg
dyNdy hn Aqy JUT = imiQAw bcn qW kdy vI bolqy = boldy hI nwih = nhIN hn [
jo Awp qy n hoveI; so sÎwny n khwih ]5]
jo = ijhVw kµm isAwxy mnu`KW dy pwsoN Awp qoN nhIN hoveI = ho skdw, so = auh isAwxy
mnu`K Awpxy mUMØhoN nhIN khwih = kihMdy ]5]
Awls JUT kupurK ihq; AwqmGwqI Àr ]
hy BweI ! Awls = dild®, JUT, kupurK = Koty purKW dw ihq = pRym, AwqmGwqI = Awpxy
Awp ¹ mwrn vwlw k·r = krVy suBwA vwlw Kotw mnu`K [
md jUAw pr nwir riq; swqo qjIAhu dUr ]6]
md = Srwb, jUAw Aqy pr = prweI nwir = iesq®I dI riq = pRIqI ienHW swqoN = s`qW
AYbW ¹ Awpxy koloN dUr qoN hI qjIAhu = C`f dyxw kro ]6]

kuihrd kuimq® kuBwrjw, qjo kurwj ko rwj ]


(dUsrw pwT—qjo kudys kurwj)
kuihrd = Koty idl vwlw mnu`K, kuimq® = Kotw im`q®, kuBwrjw = KotI iesq®I Aqy
kurwj = Koty rwjy ko = dw rwj Bwg qij = iqAwg dyxw kro vw: kudys = Koty dys qy
kurwj = Koty rwj ¹ iqAwg dyxw kro [

kusnbµD ko dyK kY; dUir ienhU qy Bwj ]7]


iPr kusnbµD = Koty sµbµDIAW ko = ¹ dyK = vyK kY = krky ienhu = ienHW qoN ikDry dUr
hI Bwj = B`j jwxw kro ]7]
vvvv

vvvv

gj KUMnI jµgI qurµg; ipRQm pRØsUqw gwie ]


hy BweI ! ijs rwj = hwQI ny pihlW koeI bµdy dw KUMnI = ^Un kIqw hovy Bwv mwirAw
hovy Aqy ijhVw jµgI qurµg = GoVw pihlW jµg ivc igAw hovy Aqy ipRQm pRØsUqw = pihly
sUey dI gwie = gW hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (69) cwxkÎ nIqI, AiDAwie dsvW-igAwrHvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
AMqhpur rwjw cly; inkt n ien ky jwie ]8]
iPr AMqhpur = rwxIAW dy rihx vwly AMdrly invws ivc rwjw c`l ky jWdw hovy,
qdoN ienHW auprokq swry kQn kIiqAw ky = dy inkit = nyVy vI nhIN jwie = jwxw
cwhIdw ]8]

cqur krq nih bfn soN, JgVw AOr ibroD ]


hy BweI ! cqur = isAwxy mnu`K Awp nwloN bfn = v`ØifAw dy soN = nwl kdy vI
JgVw = lVweI AOr = Aqy ibroD = vYr-Bwv nhIN krdy [

bfI ndI mYN pYT kY; pYry so AnboD ]9]


ikauNik bfI = v`fI ndI Bwv iksy qyz pRvwh vwly dirAw dy mY = ivc pYT = prvyS
ho ky jo pYry = pwr hoxw cwhy qW so = auh AnboD = igAwn qoN hIx mUrK purK hY ]9]

pRIiq rIiq swcI krih; Ar duK hrih bicq® ]


hy BweI ! jo pRIiq = pRIqI dI swcI = s`cI rIqI krih = krdy hn Ar = Aqy
bicq® = suµdr, BlI pRkwr swry duKW ¹ hrih = nwS krdy hn [

bwvn ACrn mYN khY; donoN A`Cr im`q® ]10]


auh bwvn = bvµjw A`Crn = A`KrW mY = ivc khY = kQn kIqy jWdy Aqy auh
donoN = dovyN A`Cr = A`Kr ( h + ir jW rw + m) hI im`q® rUp hn vw: bvµjW A`KrW ivc (im` + q®)
ieh donoN A`Kr sRySt hn (sµsi¸q ivKy ‘q®’ ‘q®w’ iek A`Kr hY, ies krky ‘imq®’ dy do A`Kr
hI hn) ArQwq sµsi¸q dy bvµjw A`Kr hn qy ienHW sBnW iv`ØcoN ‘m’ Aqy ‘q®’ ienHW donW
A`KrW qoN bixAw jo im`q® nwau hY, so iehI pRIqI dI rIqI Aqy du`KW dy dUr krn vwlw im`q®
nwm hY ]10]

ieiq sRI rwjnIiq cwxwkw nwm dsmoN AiDAwie ]10]


sRI = SRomxI rwjnIq cxwkw nwmy gRµQ dw dsmoN = dsvW AiDAwie eyQy ieiq = smwpq
huµdw hY ]10]

igAwrHvW AiDAwie
vvvv

vvvv

dohrw ] mIqn soN JgVw burw; burw duSt kw sµg ]


hy BweI ! Awpxy ipAwry mIqn = im`q®W dy soN = nwl JgVw krnw bhuq burw = mwVw
hY Aqy dust = Koty purKW kw = dw sµg = swQ vI bhuq burw = mwVw hY [
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, AiDAwie igAwrHvW (70) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
Aru AirSt dyKn burw; qInoN qjo kuFµg ]1]
Aru = Aqy Airst = Koty krm, pwp krn vwly dI pwp ikirAw v`l dyKn = vyKxw
vI burw = mwVw hY, ies leI ieh qIno = iqMny kuFµg = Koty Fµg qjo = iqAwg dyvo ]1]

ivdÎw ibK ABÎws ibn; Aru jIrn ibK Boj ]


hy BweI ! ABÎws = vwr-vwr pVHn ivcwrn qoN ibn = bZYr iv`ØidAw ibK = zihr rUp
hY Aru = Aqy jIrn = bd-hzmI, pyt ^rwb hox krky KwDw hoieAw Boj = Bojn hI
ibK = zihr rUp hY [ jYsw ik :
ibK ibdÎw ABÎws ibnu Bojn grl AGwie ] (swrukqwvlI, AiD: 3)

gost ibK dwird® ko; qrun ibrD ko roj ]2]


dwird® = AwlsI mnu`K ko = dw sµg gost = bolxw Bwv ivcwr ivtWdrw krnw
ivdvwn ¹ zihr rUp hY Aqy qrun = jvwn iesq®I ¹ ibrD mnu`K vw: jvwn mnu`K ¹ ibrD
iesq®I ko = dw sµg vI roj = rog rUp hY ]2]

eyk smy aupjq nhIN; eyk inimq iek jwq ]


hy BweI ! eyk = iek inimq = kwrx ivc iek jwqI dw jIv jW pdwrQ ie`Øko smyN
aupjq = pYdw nhIN huµdy [

byr ibRC ky pyf mYN, ijauN kWty Pl pwq ]3]


ijvyN byr dy ibRC = ru`K ky = dy pyf = mu`F pYdw hox vyly aus ivc ausy smyN kWty = kµfy,
Pl Aqy pwq = p`qry nhIN l`gdy ArQwq ie`Øko smyN iek jwqI iv`ØcoN iek kµm dy krn jog
koeI pdwrQ nhIN aupjdw ijvyN ik ijs vyly byrI dw mu`F DrqI iv`ØcoN inkldw hY, ausy
vyly ausdy p`qy, Pu`l, Pl Awid nhIN inkldy, pr Awpo-Awpxy smyN Anuswr aupjdy hn
qy Awpxy-Awpxy v`K-v`K kµm AwauNdy hn, iesy pRkwr mnu`K vI ie`Øko ijhy pRqwp vwly kwrj
dy krn vwly, ie`Øko ijhy SIl suBwA vwly, iek smyN dy jµmy hoey nhIN huµdy hn, ienHW ivc
v`Krwpn hY ]3]

XogI mMq®I rwj kul; nK rd kuc Aru nwir ]


XogI = Xog swDnW krn vwly swDU jn, mMq®I = vzIr Awidk, rwj = mhwrwjw,
vvvv

vvvv

kul = vµS, rd = dµd, nK = nONh, kuc = AsQn Aru = Aqy nwir = iesq®I [

Qwn BRst soBq nhIN; eyh AwToN prkwr ]4]


ieh AwToN = A`T prkwr = qrHW dIAW vsqW BRst = BYVy Qwn = QW ’qy soBq = SoBdIAW
nh» hn ArQwq ies dohry ivc kudrqI Awaux vwly dµd, nONh qy AsQnW dw id®StWq dy
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (71) cwxkÎ nIqI, AiDAwie igAwrHvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ky smJwieAw hY ik ijvyN ieh iqMn zrw ku hI Awpxy itkwxy qoN prHy hox qW bhuq bury l`gdy
hn, iqvyN bwkI pMjW ¹ vI Awpo-Awpxy inXm ivc rihxw cwhIdw hY qW hI aunHW dI soBw
hovygI ]4]

pwn supwrI hµs inRp; hX gX isMG spUq ]


pwn, supwrI = pUrw Pl, CwlI, hµs, inRp = rwjw, hX = GoVw, gX = hwQI Aqy
isMG = Syr Aqy spUq = sRySt pu`qr [

ijauN ijauN prBuieÁ sµcrY;


qÎoN qÎoN AiDk AkUq ]5]
ijauN ijauN = ijvyN-ijvyN ieh prBuieÁ = ivSyS krky DrqI au~pr sµcrY = ivcrnw krdy
hn, qXoN qXoN = iqvyN-iqvyN hI ieh AiDk = bhuq izAwdw AkUq = mu`l, kdr
pwauNdy hn ]5]

pUrb jnm dIey huqy; Dn ivdÎw go dwn ]


hy BweI ! jIv ny jo pUrb = pihly jnmW ivc Dn, iv`ØidAw, go = gaU Awid dy dwn
id`qy huqy = hoey sn [

so Awgy dOrq iPrYN; krq prm klÎwx ]6]


so = auh dwn hI ies jnm ivc jIv dy A`gy dOrq = dOV ky iPrdy hn Aqy auh nyk
krm hI mnu`K dI prm = v`fI kilAwn krq = krdy hn, Bwv jIvW ny ipCly-ipCly jnmW
ivc SuB ASuB krm kIqy huµdy hn, aunHW dw Pl ies jnm ivc pRwpq huµdw hY ]6]

dyxw lYxw pUCxw; kihxw gop suxwie ]


Awpxy im`q® ¹ loV pYx ’qy kuJ pdwrQ dyxw, aus koloN kuJ pdwrQ lYxw, koeI gu`JI
g`l pu`CI Aqy kuJ gupq kihxw suxnw [

Kt lKx eyh pRIq ky; Bojn Kwie Kuvwie ]7]


iPr im`qr GroN Bojn Kwxw Aqy aus¹ Awpxy Gr bulw ky KuAwauxw ieh im`q® nwl
pRIqI ky = dy Kt = Cy lK = l`Cx hn, Bwv ienHW icMnHW kr ky dosqI ivc koeI &rk nhIN
vvvv

vvvv

pYNdw ]7]

ieiq sRI rwjnIiq cwxwkw nwm iekwdsmoN AiDAwie ]11]


sRI = SoRmxI rwjnIq cxwkw nwmI gRµQ dw iekwdsmoN (iekw+dsmoN) iekw = ie`k
dsmoN = ds, 1+10 Bwv igAwrHvW AiDAwie eyQy ieiq = smwpq huµdw hY ]11]
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, AiDAwie bwrHvW (72) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
bwrHvW AiDAwie
dohrw ] ndI nKI isRMgI srp; Sq· Agin inRp nwir ]
hy BweI ! jo qyz pRvwh vwlI ndI, nKI = nhuµAW vwly jwnvr, isRMgI = isMgW vwly pSU,
srp = s`p, Sq· = duSmn, Agin = A`g, inRp = rwjw Aqy ivBcwrx nwir = iesq®I Awid hn [

ien1 kw kXw ieqbwr hY; rhIey Awp sµBwr ]1]


ien = ienHW A`TW kw = dw kXw = kI ieqbwr = Brosw hY ik ieh kdoN nukswn kr
jwx, ies leI Awp hI ienHW qoN sµBwr = sµBl ky rhIey = rihxw krIey ]1]

inRp bysÎw jwck Agin; bwl muk`dm kwl ]


hy BweI ! jo inRp = rwjw, bysÎw = vySvw (ivBcwrn iesq®I), jwck = mMgqw,
Agin = A`g, bwl = b`cw, mu`kdm = kdm A`gy r`Kxw vwlw, muKIAw, cODrI Aqy
kwl = mOq hY [

pr duK ko jwnq nhIN; swqoN krq jvwl ]2]


ieh pr = prwey dy duK = kSt ko = ¹ nhIN jwnq = jwxdy hn, sgoN ieh swqoN = s`qy
hI Awm mnu`K dI jvwl = hwnI vw: duKI krq = duKI krdy hn ArQwq rwjw jdoN iksy
ngr ivc jw ky fµf jW kr lwauNdw hY qW ieh nhIN jwxdw ik ies kol fµf jW kr
dyx jogw Dn hY vI jW nhIN [ iPr lu`t-p`ut lYNdw hY Aqy ausdy du`K nhIN jwxdw ik iesdy
mgroN iesdy t`br dw kI hwl hovygw [ vySvw vI iksy mnu`K dw Dn nhIN C`fdI, auh prwey
purKW ¹ Awpxy nyq®W dy qIr dw iSkwr bxw ky aus koloN swrw Dn lu`t lYNdI hY Aqy mgr
ausdI ivAwhuqw iesq®I dy du`K ¹ nhIN jwxdI [ mMgqw vI prwey dy du`K ¹ nhIN smJdw
ik ies vyly ies mnu`K kol pYsw hY jW nhIN Aqy ieh suKI hY jW duKI hY, auh Awpxy mMgx
vwly suBwA Anuswr mMgI jWdw hY [ A`g ¹ kI du`K ho skdw hY ? ausdy pws jo vI AwauNdw
hY, aus sB ¹ swV ky suAwh krI jWdI hY [ b`cw vI ieh nhIN jwxdw ik myry mwqw ipqw
pws Dn hY jW nhIN, auh AwpxI izd krky AwpxI loV pUrI krn leI pYsy mMgdw hY [
cODrI vI prwey dI pIVw ¹ nhIN jwxdw, auh AwpxI vifAweI vwsqy cuZlI krky dUjy
dw bwl b`cw PVw jW mrvw idMdw hY Aqy kwl ny iksy dy du`K ¹ kI jwnxw hY [ dyKo ijs
Gr idny ^uSIAW huµdIAW hn, ausy Gry keI vwr isAwpy hox l`g pYNdy hn [ ies pRkwr ieh
sB iksy prwey dy du`K ¹ nhIN jwxdy ]2]
vvvv

vvvv

kµnÎw dIjY sukul mYN; puq®n ivdÎw bIc ]


kµnÎw = lVkI sukul = sRySt kul dy mYN = ivc dIjY = dyxw krIey, Bwv lVkI ¹ sRySt
1. pwTWq®- AwToN [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (73) cwxkÎ nIqI, AiDAwie bwrHvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
kul ivc ivAwhy ijs krky suKI rhygI [ puq®n = byitAW ¹ iv`ØidAw pVHn ¹ ijs krky
auh ivdÎw = iv`ØidAw pVH ky sµswrI suK mwnx [

imRqh dIjY Drm mYN, Sq®h kwrj nIc ]3]


imq®h = dosq ¹ Drm dy kwrj ivc lwauxw kry, ijs krky im`q® suKI hovy,
Sq®h = duSmx ¹ nIc = mwVy kµm ivc lwvy ijs krky Sq· dw bl kmzor ho jwvy Aqy
aus dw nws ho jwvy ]3]

klp sUd kwlw srp; kwlw bRhmx dyK ]


klp = pIly rµg vwlw sUd = SUdr, kwlw srp = s`p Aqy kwlw bRwhmx dyK = vyK krky
(jo ihMdU SwsqrW ivc bhuq mwVw iliKAw hoieAw hY) [

ien chuµ kw ieqbwr kÎw; nwir cirq® ibSyK ]4]


iPr nwir = iesq®I dy cirq® = kOqk, cil`q® qW ienHW nwloN vI ibSyK = vDIk hn,
ies leI ien = ienHW chuµ = cOhW dw kÎw = kI ieqbwr = Brosw krnw hY, Bwv ienHW ’qy
ivSvws nhIN krnw cwhIdw ]4]
not : is`K Drm ivc iksy jwq, kOm, rµg rUp jW Drm Byd krky iksy nwl ivqkrw
nhIN kIqw jWdw, sgoN hryk dy cµgy guxW dI kdr kIqI jWdI hY qy prmwqmw dI AMS mMn
hr iek ¹ siqkwirAw jWdw hY [ jYsw ik :
mwns kI jwq sBY eyko pihcwnbo ] (sRI dsm gRµQ, pMnw 19)

jW soN pRIiq chY sdw; qw soN kÎw ibvhwr ]


hy BweI ! jW = ijs soN = nwl qusIN sdw = hmySW pRIiq = pRIqI krnI chO = cwhuµdy ho
qW iPr aus mnu`K nwl lYx-dyx dw ibvhwr = ivhwr kÎw = kI krnw hY, Bwv aus nwl
iksy pRkwr dw lYx-dyx dw ivhwr nhIN krnw cwhIdw [

qhW proK n jweIey; jhW mIq kI nwir ]5]


iPr qhW = auQy kdy vI proK = Ehly ho ky nhIN jweIey = jwxw cwhIdw, jhW = ijQy
Awpxy ipAwry mIq = im`qr kI = dI nwir = iesq®I iek`lI Gr ivc hovy ]5]

Cµd ]
vvvv

vvvv

burw CufwvY; Blw krwvY ] doK CufwvY; gun pRgtwvY ]


hy BweI ! jo burw = BYVy kµmW qoN CfwvY = htwvy Aqy Blw = cµgw kµm krwvY = krvwauNdw
hY, Bwv bury pwsy qoN htw ky cµgy pwsy v`l lwauxw krdw hY [ iPr jo doK = doSW, ZlqIAW
CfwvY = Cufw ky sRySt guxW ¹ ihrdy AMdr pRgtwvY = pRgt kr dyNdw hY [
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, AiDAwie bwrHvW (74) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
Apdw mYN CofY nhIN; im`q® ] BIr prY dIjY; so pivq® ]6]
jo Apdw = ibpqw dy smyN mih = ivc swQ nhIN CofY = C`fdw, auho hI AslI im`q® hY [
sgoN jy ikqy koeI BIr = ibpqw Aw ky prY = pY jwvy qW swQ dIjY = dyxw krdw hY,
so = auh piv`q® Bwv s`cw im`qr hY ]6]

dohrw ] jO srbµs jwqw lKY; qO AwDw kr dwn ]


hy BweI ! jO = jykr koeI mnu`K Awpxw srbµs = swrw Dn pdwrQ hI nwS huµdw
jwqw = jWdw lKY = jwxy, qO = qd auh aus iv`ØcoN AwDw = A`Dw dwn kr dyvy [

AwDy myN vrqy qbY; so mwns sur gÎwn ]7]


qbY = qdoN jo AwDy = A`ØDy bcy hoey Dn pdwrQ mYN = ivc vrqY = vrqoN-ivhwr krdw
hY, so = auh mwnsu = mnu`K sur = dyviqAW dy igAwn vwlw Bwv sRySt igAwnvwn hY ]7]

iQr n mnorQ mwnsI; sgly dyvwDIn ]


hy BweI ! mwnsI = mnu`K dy mnorQ = sµklp ivklp kdy vI iQr = iesiQq jW pUry
nhIN huµdy, ieh sgly = swry (dyv + ADIn) dyv = pRkwS srUp pRØBU dy ADIn = v`s ivc hn,
Bwv jo pRØBU cwhuµdw hY auhI huµdw hY [

qW qy rhY sµqoK soN, jo mwns pRbIn ]8]


qW qy = iqs krky jo = ijhVw mwns = mnu`K prbIn = isAwxw hY, auh sµqoK dy
soN = sihq pRØBU dI rzw ivc rhY = rihMdw hY ]8]

dIAw jo Agly jnm kw; imly su eIhW Awie ]


hy BweI ! jo = ijhVw kuJ vI Agly = pihly, ipCly jnmW kw = dw koeI dwn
dIAw = id`qw sI jW koeI cµgw mMdw krm kIqw hoieAw sI, auh ies pRkwr eIhW = ies
mnu`Kw jnm ivc Awie = Aw ky imly = imldw hY [

jYsy bCrw gaU kw; imlY mwq ko Dwie ]9]


jYsy = ijs pRkwr gaU kw = dw bCrw = v`Cw Dwie = dOV krky AwpxI mwq = mW ¹
Aw ky imly = iml pYNdw hY, iesy qrHW pUrbly jnmW ivc kIqy krmW dw Pl mnu`K ¹ Aw
vvvv

vvvv

ky imldw hY ]9] jYsw ik :


krm DrqI srIru jug AMqir jo bovY so Kwiq ] (AMg 78)
vw: jyhw bIjY so luxY krmw sµdVw Kyqu ] (AMg 134)

Swsq®W ivc vI AYsw kQn hY :


vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (75) cwxkÎ nIqI, AiDAwie bwrHvW-qyrHvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
XQw DynU shsrySU v`qso ivMdqy suie mwq®m [
qQw SuBwSuB i¸qm krm krqwr mno g`CqI [ (mhWBwrq)

ijvyN hzwrW gaUAW iv`ØcoN v`Cw AwpxI mW ¹ pCwx ky aus kol phuµc jWdw hY, iqvyN
hI cµgy Aqy mMdy krm krn vwly dy pws Pl dyx leI cly jWdy hn, mnu`K dy qurn smyN
nwl qurdy hn, rukx vkq nwl hI ruk jWdy hn, so ijs pRkwr mnu`K dw prCwvW mnu`K
dy nwl rihMdw hY, iqvyN krm nwl hI rihMdy hn [

ieiq sRI cwxwkw rwjnIiq nwm dÍwdsmo AiDAwie ]12]


sRI = SRomxI rwjnIq cwxwkw nwmy gRµQ dw dÍwdsmo = (dÍw + dsmo) bwrHvW AiDAwie
eyQy ieiq = smwpq huµdw hY ]12]

qyrHvW AiDAwie
dohrw ] jnm jnm ijh mwnuK kw; huqw jo kuC ABÎws ]
hy BweI ! jnm jnm = jnmW-jnmWq®W dw ijh = ijs mnu`K kw = dw jo kuJ jp, qp
Awid krm krn dw AiBAws ‰AiB = ihrdy dI Aws = aumId nwl jo kIqw jwvy vw: vwr
vwr jo kIqw jwvy, aus ¹ AiBAws khIdw hYŒ huqw = huµdw hY [

so pVHny qp dwn kw; Ab hovq prgwS ]1]


so = auh pVHny = pVHn, qp = qp`ØisAw Aqy dwn krn kw = dw Ab = hux ies jnm
ivc Aw ky prgwS = pRgt hovq = ho jWdw hY, Bwv jo vI ipCly jnmW ivc cµgy mMdy krm
kIqy huµdy hn, aus dy Anuswr hI ies jnm ivc krm krn dw AiBAws huµdw hY Bwv AiBAws
krky lgn huµdI hY ]1]

prbq mYN BRmxw Blw; imly bWd®n swQ ]


hy BweI ! prbq = phwVW mYN = ivc BRmxw = iPrnw Blw = cµgw hY BwvyN auQy
bWd®n = bWdrW Awid jwnvrW dw swQ = sµg hI imly = imldw hY ikauNik jµgl ivc bWdr
bhuq huµdy hn [
ieMd®lok bsnw burw; sT soN jnm AkwQ ]2]
pr ieMd®lok = ieMd® dI purI sÍrg ivc bsnw = invws krnw bhuq burw = mwVw hY,
vvvv

vvvv

ikauNik jy sT = mUrKW purKW soN = nwl imlxw pvy qW mnu`Kw jnm dw smW AkwQ = ivArQ
hI cilAw jWdw hY, Bwv ijvyN khwvq hY ik isAwxy nwl iBK mMgxI cµgI, pr mUrK
nwl rwj Bogxw mMdw [ iesy krky ieQy iliKAw hY ik prbqW Awid ivc rihxw cµgw hY
ijQy BwvyN keI qrHW dy du`K huµdy hn, pr ihMdU purI dy ivc rihx dw su`K, du`K rUp hY jo
mUrKW dw swQ ho jwvy Bwv ik mUrK purS bWdrW ijhy pSUAW, jwnvrW qoN vI burw hY ]2]
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, AiDAwie qyrHvW (76) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
sqÎ sWiq kruxw sihx1; Drm gÎwn vYrwg ]
hy BweI ! jo sqÎ = s`c bolxw, sWiq = SWqI Dwrn krnI, kruxw = ikrpw, qrs vwlI
id®StI r`KxI, sihx = sihxSIlqw, iKmw Dwrn krnI, Awpxy Drm ivc pRp`k hoxw
gÎwn = s`q As`q dI ivcwr jwx ky s`q ¹ gRihx qy As`q dw iqAwg krnw vw: jIv
qy bRhm ¹ iek srUp jwnxw, vYrwg = ies lok qoN lY ky sÍrg dy BogW ¹ kW dI ibSTw
smwn jwx ky iqAwg vwlI ibrqI Dwrn krnI [
Xih2 ADrm ko nws kir; ijauN kwst ko Awg ]3]
Xih = ieh sRySt gux ADrm = pwp ko = ¹ ies pRkwr nws krdy hn, ijauN = ijvyN
kwst = l`kVW ko = ¹ Awg = A`g swV ky suAwh kr dyNdI hY ]3]
sWiq AihMsw dwn qp; sIl Xog vYrwg ]
sWiq = SWqI vwlw suBwA, AihMsw = jIvW ¹ nw mwrnw, dwn, qp = qp`ØisAw,
sIl = inmrqw vwlw suBwA, Xog = ic`q dI ibrqI ¹ rokxw jW pRwxwXwm Awid kiTn
swDn Aqy vYrwg = ies lok qy pRlok dy pdwrQW dw iqAwg [
AwT ichn eyh Drm ky; dm smyq vfBwg ]4]
hy vfBwg = v`fy BwgW vwly purSW dm = mn ¹ iviSAW v`loN rokxw, ies gux dy smyq
ieh AwT = A`T Drm ky = dy ichn = icMnH hn, Bwv ijs ivc ieh A`T icMnH hn, auh
Drm dw rUp hY pr ijs ivc ienHW iv`ØcoN iek vI gux hovy, auh mnu`K vI DrmI hY ]4]
sq sOc qp dwn jq; kruxw Aru inrloB ]
sq = s`c bolxw, sOc = piv`qrqw, qp = qp`ØisAw, dwn jq = ieMd®IAW dw dmn,
kruxw = dieAwlqw Aru = Aqy inrloB = loB, lwlc qoN ibnW hoxw [

swqo l`Kx Drm ky; DrmI jn kI soB ]5]


ieh swqo = s`q l`Cx Drm ky = dy hn Aqy ienHW ¹ Dwrn krky DrmI jn = mnu`K
kI = dI soB = vifAweI huµdI hY ]5]

buiDvwn icqvq Drm; nih icqvq Awhwr ]


hy BweI ! ies leI buiDvwn = Akl vwlw isAwxw mnu`K sdw Drm ¹ hI Awpxy mn
vvvv

vvvv

ivc icqvq = icqvdw rihMdw hY, auh kdy Awhwr = Bojn ¹ nhIN icqvq = cyqy krdw,
Bwv rotI pwxI dI icMqw nhIN krdw [
1. pwTWq®- sihq [
2. pwTWq®-eyh
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (77) cwxkÎ nIqI, AiDAwie qyrHvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
jnm swQ Awhwr kw;
ibiD kIno ibvhwr ]6]
ikauNik auh smJdw hY ik ibiD = Pl pRdwqy pRØBU ny jnm dy swQ = nwl hI
Awhwr = Bojn kw = dw ibvhwr = ivhwr, pRbµD kIno = kIqw hoieAw hY ]6] jYsw ik :
pihlo dy qYN irjku smwhw ] ipCo dy qY؈ jMqu aupwhw ] (AMg 130)

rwj Bog sµpiq sukul; suµdrqw pMØifq ]


hy BweI ! jo rwj = pwqSwh hoxw, Bog = pdwrQW dw Bogxw, sµpiq = ibBUqI, Dn
pdwrQ hoxw, sukul = sRySt kul ivc jnm hoxw, srIr dI suµdrqw Aqy pMØifq = ivdvwn hoxw;

AwXU ibRD Arog qn; AwT Drm Pl imq ]7]


iPr AwXU = aumr bhuq ibRD = v`fI hoxI Aqy qn = srIr vI Arog = rog qoN rihq
hoxw, hy imq = im`qrw ! ieh A`T pdwrQ Drm Dwrn dw Pl pRwpq hoieAw smJxw
cwhIdw hY ]7] jYsw ik :
suB kul jnm srUp qn, BUp Bog Awp`q [
pMØifq, dyh Arog puin, Drm jwn Pl s`q [ (swrukqwvlI, AiD: 1)

durgiq nwsY sIl qy; ivdÎw qy AgÎwn ]


hy BweI ! durgiq = BYVI hwlq, AOKw smW sIl = inmrqw vwly suBwA, sRyStwcwr qoN
nwS ho jWdw hY Aqy bRhm iv`ØidAw qy = qoN AigAwn nws ho jWdw hY vw: iv`ØidAw pVHn
qoN AgÎwn = mUrK puxw nws ho jWdw hY [

BY nwsY hir Bjn qy; dwird kIny dwn ]8]


iesy pRkwr hir = prmwqmw dy Bjn = ismrn krn qy = qoN sB pRkwr dw BY = fr
nwsY = nwS ho jWdw hY Aqy dwn krn qoN dwird = ZrIbI nwS ho jWdI hY ]8]

ibBO n iQr, n srIr iQr; jIvq rhY n koie ]


hy BweI ! ibBO = ibBUqI, Dn-pdwrQ vI iQr = iesiQq rihx vwly nhIN hn, nw hI
ieh srIr iQr = iesiQq rihx vwlw hY, blik koie = koeI vI ies sµswr ivc
vvvv

vvvv

jIvq = ijauNdw nhIN rhY = rih skdw [

qW qy Drm n CofIey; AMq shweI hoie ]9]


qw qy = iqs krky Awpxy Drm ¹ kdy vI CofIAY = iqAwgxw nw krIey, jo Drm
AMq = A^Ir vyly shweI = shwieqw krn vwlw hoie = huµdw hY ]9]
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, AiDAwie cODvW (78) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ieiq sRI rwjnIiq cwxwkw nwm iq®Xodsmo AiDAwie ]13]
sRI = SRomxI rwjnIq cwxwkw nwmy gRµQ dw iq®Xodsmo = iq®Xo + dsmo) qyrvW AiDAwie
eyQy ieiq = smwpq huµdw hY ]13]

AiDAwie cODvW
dohrw ]
Alµkwr pt ibnw ijauN; Bojn iGRq ibhIn ]
hy BweI ! ijauN = ijvyN Alµkwr = gihxy pwey hoey pt = k`piVAW qoN ibnw = bZYr
insPl hn Aqy Bojn iGRq = iGau qoN ibhIn = ibnW bysuAwdw hY [

BwvhIn mYQun krY; sur ibn rwg mlIn ]1]


iqvyN BwvhIn = pRym qoN hIx, ibnW mYQun = sµbµD krY = krnw hY, ieh rs hIx ikirAw
hovygI, jo by-&wiedw hY Aqy sur = gly, Avwz vw: surW dy igAwn qoN ibnW rwg mlIn = by-
rsw huµdw hY Aijhy rwg dw koeI rs nhIN huµdw ]1]

mwmw ijs kw i¸Sn jI; ipqw DnµjY bIr ]


hy BweI ! mOq bhuq pRbl hY dyKo ijs purK kw = dw mwmw i¸Sn Bgvwn jI sI Aqy
ijs dw ipqw = bwp DnµjY = Dn ij`qx vwlw, ijs ny DnK duAwrw Dn ij`ØiqAw, dropqI
rUp Dn ij`ØiqAw Arjn bIr = sUrmw sI [

vuh BI hUAw kwl bs; lgy imRqu ky qIr ]2]


vuh = auh AiBmMnU vI kwl = mOq dy bis = ADIn hUAw = ho igAw, jdoN aus ¹
imRq = mOq dy qIr l`gy sn, Bwv ies &wnI sµswr ivc kwl iksy Coty v`fy dw ilhwz nhIN
krdw, jdoN mOq AwauNdI hY qW iksy dw koeI v`s nhIN c`ldw ]2] jYsw ik :
rwjw prjw sm kir mwrY AYso kwlu bfwnI ry ] (AMg 855)

hom mMq® Pl bRhmxY; rwjnIiq Pl rwj ]


jo igAwn AgnI nwl AwpxI hµgqw ¹ hom = hmn kr dyvy Awpxy gurU dy mMq® = nwm
nwl auh AslI bRwhmx hY jo bRhm dI ivcwr krdw hY aus¹ bRhm igAwn Pl = pRwpq
vvvv

vvvv

huµdw hY Aqy bRwhmx BI auh hY [ jYsw ik :


khu kbIr jo bRhmu bIcwrY ] so bRwhmxu khIAqu hY hmwrY ] (AMg 324-25)
AQvw bRwhmxw = bRwhmx dw Pl ieho hY ik A`g ivc hom = hvn krnw Aqy vydW
dy mMq® dw jwp krnw Aqy rwjnIqI Anuswr c`lx dw Pl rwj Bwg pRwpq krnw hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (79) cwxkÎ nIqI, AiDAwie cODvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
nwir Bog Pl pu`q® hYÍ; brq sIl Pl lwj ]3]
nwir = iesq®I nwl Bog = sµbµD krn dw Pl ieho hY ik pu`q® dw pYdw hoxw Aqy brq
r`Kx dw Pl sIl suBwau qy lwj = l`ØijAwvwn hoxw Bwv Koty krmW v`loN Srm krnI ]3]

crcw pMØifqn soN krY; rhY bfn kY sµg ]


hy BweI ! pMØifqn = ivdvwn purKW dy soN = nwl hI hmySW crcw1 gost ivcwr kry
Aqy sdw bfn = v`ØifAW kY = dy sµg = swQ iml ky rhY = rihxw kry [

surjn soN mYq®I krY; duK qy rhY ABµg ]4]


surjn = isAwxy mnu`KW dy soN = nwl mYq®I = im`q®qw kry jo ies pRkwr sRySt gux Dwrn
krdw hY, auh mnu`K du`KW qy = qoN sdw ABµg = Asµg rihMdw hY ]4]

kulcwrI nr au~dmI, DIrj krY ju koie ]


hy BweI jo nr = mnu`K kulcwrI = kul dI cwl, rIqI Aqy au~dmI = au~dm dy sihq
hY punw ju = ijhVw koie = koeI vI mnu`K DIrj = DIrjqw Awid SuB guxW ¹ gRihx
krY = krygw [

qwih n CwfY l`CmI; sdw shwiek hoie ]5]


qwih = aus mnu`K ¹ lCmI = mwieAw, ibBUqI kdy vI CwfY = iqAwgdI nhIN, sgoN
ausdI sdw = hmySW shwiek hoie = huµdI hY ]5]

gµDRb ivdÎw sur sihq; pwn imq® prbIn ]


hy BweI ! 1. gµDRb ivdÎw = rwg iv`ØidAw sur = Avwz, surW dy igAwn dy sihq = smyq
hovy, 2. pwn punw qoN Bwv hY iPr Aqy 3. prbIn = isAwxy im`q® [

ipRX qrunI BwrQ kQw; pWcoN in`q nvIn ]6]


4. ipRX = ipAwrI, pqIbrqw Drm ivc pRpk
` qrunI = iesq®I Aqy 5. BwrQ = mhWBwrq dI
kQw, ieh pWco = pMjy cIzW inq = inqwpRqI nvIn hn [ guris`KW vwsqy gurbwxI Aqy gur-
ieiqhwsW dI kQw inq nvIN hY, Bwv ieh kQw inqwpRqI nvyN qoN nvW Anµd dyx vwlI hY ]6]
vvvv

vvvv

1. crcw = pRSn au~qr, ivdvwnW ny crcw dy cwr Byd klpy hoey hn :


(a) vwd : pRym-Bwv nwl prspr pRSn au~qr kr ky qs`lI krnI [
(A) ihq : eIrKw qoN ibnW ho ky KMfn-mMfn krnw [
(e) jlp : Awpxy mq dI puStI leI dUjy dI dlIl ¹ r`d krnw [
(s) ivqµfw : iksy dUsry dw p`K fygx vwsqy Cl kpt eIrKw qy h`T nwl imlI hoeI crcw [
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, AiDAwie cODvW (80) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
surjn ivjog ivjog iq®X; ibpqw mY ihqu qÎwg ]
hy BweI ! surjn = sRySt im`qrW dw ivjog = ivCoVw ho jwxw, iq®X = iesq®I, GrvwlI
dw vI ivjog = ivCoVw ho jwxw Aqy ibpqw = BIV pYx dy smyN mY = ivc ihqu = sµbµDIAW
ny qÎwg = C`f jwxw [

irx bwkI syvw kujn; Bsm krq ibn Awg ]7]


isr au~pr irx = krzw bwkI hoxw Aqy iksy kujn = Koty purK dI syvw = tihl kr
lYxI, ieh cIzW mnu`K ¹ pRq`K Awg = A`g qoN ibn = bZYr hI AMdro-AMdrI Bsm = suAwh
kr dyNdIAW hn ]7]

ivdÎw qp gux sIl nih; dwn Drm kCu nwih ]


hy BweI ! ijnHW mnu`KW dy pws iv`ØidAw, qp = qp`ØisAw, SuB gux Aqy SIl = inmrqw
vwlw suBwau nih = nhIN hY Aqy dwn, Drm Awid kCu = kuJ vI sRyStwcwr nhIN hY [

qy nr psu Buµie Bwr hY; frq rihq jg mwih ]8]


qy = auh nr = purK psu = pSUAW dy smwn Buµie = DrqI au~pr Bwr = boJ rUp hI hY = hn
Aqy auh ies jg = sµswr ivc Awpxy AOguxW krky sdw hI AMdroN frq = frdy
rihq = rihMdy hn ]8]

imRg B`CI imRgrwj bn; BUKy iq®x n crµq ]


hy BweI ! ijvyN imRg = ihrxW Awid jwnvr, pSUAW ¹ B`CI = Kwx vwlw imRgrwj = Syr
bn = jµgl ivc BwvyN AiqAMq BUKy = Bu`Kw hovy pr iPr vI auh iq®x = Gwh nhIN
crµq = crdw [

iqauN kulvµq ibpq prY; nIc krm n krµq ]9]


iqauN = iqvyN hI kulvµq = sRySt kul vwly mnu`K ¹ BwvyN ikqnI vI koeI ibpqw prY = pY
jwvy, pr iPr auh koeI nIc = mwVw krm nhIN krµq = krdw ]9]

CpY Cµd ]
vvvv

vvvv

dusqr mhW smuMd®; qrn ko kIey jhwzw ]


hy BweI ! ijs smuMdr ¹ mhW = bhuq dusqr = AOKw qrnw huµdw hY, Bwv ijs smuMdr
qoN pwr jwxw bhuq muSkl hY, aus qoN qrn = pwr hox ko = dy leI isAwxy mnu`KW ny
jhwzw = jhwz byVy bxwauxw kIey = kIqy hn [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (81) cwxkÎ nIqI, AiDAwie cODvW-pMdrHvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
grbvµq ky grb hrn ko; hY BUpiq rwjw ]
grbvµq = hµkwrI mnu`KW ky = dy grb = hµkwr ¹ hrn-nwS krn ko = dy vwsqy
(BU + piq) BU = ipRQvI dy piq = pqI rwjy bxwey hn [

AMDkwr ky dUr krn ko; kIno dIXw ]


AMDkwr = hnyry ky = dy dUr krn ko = ¹ dIXw = dIvw bxwauxw kIno = kIqw hY [

jhW pvn nih hoie; qhW pMKw hY kIXw ]


grmI dI ru`q AMdr ijQy pvn = hvw nhIN hoie = huµdI, auQy hvw J`lx vwsqy p`Kw
bxwauxw kIqw hY [

jg mYN aupwie sB kw kIXw; srb gRµQn mYN khw ]


so ies jg = sµswr mYN = ivc sB = swry kµmW dw aupwie = Xqn kIXw = kIqw igAw
hY, iPr srb = swry gRµQn = gRµQW mY = ivc vI khw = kQn kIqw igAw hY [

durjn icq ky ibRiq hrn ko; ibiD Qk rhw ]10]


pr durjn = Koty purKW dy ic`q dI ibRiq = ibrqI ¹ hrn = nwS krn dy vwsqy
ibiD = bRhmw vI Q`k irhw hY ]10]

ieiq sRI rwjnIiq nwm cOdsmoN AiDAwie ]14]


sRI = SRomxI rwjnIq cwxwkw nwmI gRµQ dy cOdsmoN = (cO + dsmoN) cODvyN AiDAwie dI
eyQy ieiq = smwpq huµdI hY ]14]

pMdrHvW AiDAwie
kul klµk iks ky nhIN; bÎwD pIr ibn kOx ]
hy BweI ! ies dunIAW ivc iks dy kul ¹ koeI klµk = doS nhIN l`ØigAw hoieAw Aqy
bÎwD = rog qy pIr = pIVw qoN ibn = bZYr kOx = ikhVw hY Bwv koeI nhIN [

duK iks ko pRwpq nhIN; sdw suKI khu kOx ]1]


vvvv

vvvv

iPr ies &wnI sµswr AMdr du`K iks mnu`K ¹ pRwpq nhIN hoieAw Aqy d`Øso ik sd = hmySW
hI suKI kOx = ikhVw hY, Bwv ies sµswr AMdr koeI ivrlw hI mnu`K hY jo doSW, rog, pIVw
Awid qoN rihq Aqy sdw suKI hovy pr AYsw koeI nhIN hY, sB duKI hI hn ]1] jYsw ik :
nwnk duKIAw sBu sµswru ] (AMg 954)
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, AiDAwie pMdrHvW (82) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
inRpiq im`q® kwhUµ nhIN; srp n inribK hoie ]
inRpiq = rwjw kwhUµ = iksy dw vI kdy im`q® = dosq nhIN bxdw Aqy srp = s`p kdy
vI inribK = ivhu qoN ibnw nhIN hoie = huµdw, Bwv jykr rwjy lok iksy v`l im`q®qw dw &urmwn
Byjdy vI hn qW vI aunHW dI cwl huµdI hY qy AMq ¹ auh Gwq kr jWdy hn Aqy s`p qW
pwlx vwly spyirAW dw vI im`qr nhIN bxdw, sgoN keI vwr aunHW ¹ vI fµg mwr dyNdw hY [
SuD nwir koaU nhIN; Xih jwnq sB koie ]2]
iesy pRkwr ihMdU m`q dy Swsq®W Anuswr koaU = koeI nwir = iesq®I vI SuD = piv`q® nhIN
mMnI geI [ Xih = ies g`l ¹ sB koeI hI jwnq = jwxdy hn ikauNik hr mhIny mwsk
Drm krky mlIn ho jWdI hY i¸Aw dy AwDwr ’qy ikhw i¸Aw mlIn hY, AYsw Drm Swsq®W
ivc hY pr i¸Aw Apiv`q® hY, AOrq Apiv`q® nhIN ]2]

icMqwqur suK nINd nih; CuDÎwqur bl qyju ]


(icMq + Awqur) icMqw krky Awqur = duKI mnu`K ¹ kdy vI su`K dI nINd nsIb nhIN
huµdI Aqy (CuD + Awqur) CuD = Bu`K krky Awqur = duKI mnu`K ivc bl = qwkq qy qyj pRBwv
nhIN rihMdw [ jYsw ik :
KuDÎw kir Awqur jo nr AhY ] buiD ¸Wiq auBY iqn kI n rhY ]
Aiq Awqur icMqih qy ju nrw ] suK nINd auBY iqn ko n jrw ]7]
(swrukqwvlI, AiD: 10)

loBI ky ic`q sWiq nih; Xih inscX lK lyju ]3]


loBI = lwlcI mnu`K ko = dy icq = mn ivc kdy vI sWiq = SWqI nhIN ho skdI,
Xih = ieh g`l inScy krky lK = jwx lyju = lYxw kro ]3]

irkqpwn drsY nhIN; BUp iBKuk gurdyv ]


hy BweI ! BUp = rwjy, iBKuk = sµq mhwqmw Aqy gurdyv = pUjnIk gurU dy kdy vI
irkq = ^wlI pwn = h`Q drsY = drSn nhIN krny cwhIdy [

Pl dIey Pl pweIAY; PlY n Pl ibn syv ]4]


ikauNik kuJ Pl dIey = id`ØiqAW hI Pl = pdwrQ pweIAY = pRwpq krIdy hn Aqy Pl
qoN ibnW syv = tihl PlY = PldI nhIN hY ArQwq BwvyN rwjy sµqW Aqy gurW pws iksy pdwrQ
vvvv

vvvv

dw Gwtw nhIN hY pr iPr vI aunHW dI pRsµnqw lYx leI kuJ nw kuJ pdwrQ zrUr lY ky
jwxw cwhIdw hY ijvyN purwqn ieiqhwsW iv`c izkr AwauNdw hY ik jdoN Bgq sudwmw jI
AiqAMq ZrIbI dy kwrn Bgvwn i¸Sn jI dy pws gey sn, qd auh Awpxy p`ly Bu`jy
hoey cOl bµnH ky lY gey sn, jo Bgvwn ikRSn jI ny Awp mMg ky KwDy qy ausdy Gr ivc
swry pdwrQ vrqw id`qy ]4] jYsw ik :
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (83) cwxkÎ nIqI, AiDAwie pMdrHvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
lY kY qµdul cibEnu ivdw kry AgY phucwey ]
cwir pdwrQ skuic pTwey ]9] (BweI gurdws jI, vwr 10, pauVI 9)

mITw boln qy sdw; sBn hoie sµqoK ]


hy BweI ! mITw = im`Tw, ipAwr nwl bolx qy = qoN sdw = hmySW sBn = swirAW ¹ hI
sµqoK = sµquStqw pRwpq hoie = huµdI hY [

qWqy mITw bolIAY; krY n dwird doK ]5]


(pwTWq® ‘inMd icMd ko doK’)
qWqy = iqs krky hmySW mITw = im`Ty, ipAwr vwly bcn hI bolIAY = bolxw krIey
ikauNik im`Ty bcn bolx ivc dwird = dil`dr rUpI doK nhIN krnw cwhIdw vw:
inMd = inMØidAw qy icMd = ausqqI dy bcnW ¹ doK ¹ iqAwg ky sdw im`Ty bcn hI bolxy
cwhIdy hn ]5] jYsw ik :
ipRX bcnn ky bolqy hoq pRmod iq®BOn ]
qWqy ipRX bcn BnoN Xw mY i¸pnqw kOn ]11] (swrukqwvlI, AiD : 7)

swDn soN ipRX bcn nih; s`q bcn nih rwm ]


hy BweI ! ijhVI rsnw swDn = sRySt mhwqmw jnW dy soN = nwl ipRX = ipAwry
bcn = bol nhIN boldI, nw hI iksy ¹ siq bcn kihMdI hY Aqy nw hI rwm = prmwqmw
dw nwm jpdI hY [

gRµQ hoq BwKY nhIN; vih rsnw ikh kwm ]6]


iPr AnykW Dwrimk gRµQ pws hoq = huµidAW vI pRym nwl BwKY = aucwrdI nhIN hY,
vih = auh rsnw = jIBw ikh = iks kwm = kµm hY, Bwv iksy kµm nhIN ]6] jYsw ik :
rsnw jpY n nwmu iqlu iqlu kir ktIAY ] (AMg 1362)

Bojn krnw piqq Gr; rjk Gwt ieSnwn ]


hy BweI ! iksy piqq = nIc, pwpI mnu`K dy Gr ivc jw ky Bojn Ckxw Aqy rjk = DobI
dy kpVy Dox vwly Gwt = QW ’qy jw ky iesnwn = nhwauxw [

ipRQm pihr ins sovnw; qInoN nrk smwn ]7]


vvvv

vvvv

iPr ins = rwq dy ipRQm = pihly pihr hI sovnw = sON jwxw, ieh iqMny g`lW nrk
dy du`K Bogx smwn hn ArQwq ijho-ijhI lu`t-Ksu`t dI pwp vwlI kmweI nwl bixAw
hoieAw AMn KwDw jwvygw qW bu`DI dy i^Awl vI auho ijhy nIc ho jwxgy, ikauNik
Awm hI khwvq hY ik “jYsw AMn qYsw mn [” so, ies leI dsW nhuµAW dI ikrq
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, AiDAwie pMdrHvW (84) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
krky Kwx vwly mnu`K dy GroN hI pRSwd Ckxw cwhIdw hY [ iPr ijQy DobI k`pVy DoNdw
hY auQy nhwauxw cµgw nhIN ikauNik auh auQy qrHW-qrHW dy mYl vwly k`pVy DoNdw hY, ijQy
nhwaux nwl cmVI ¹ keI qrHW dy rog l`gx dw fr huµdw hY [ iPr rwq dy pihly
pihr ivc pwT pUjw krn dw smW huµdw hY, jo aus vyly sON jWdw hY, auh nrk ivc
hI jwvygw ]7]

ijs iks ky Gr jwiekY;


nw ikCu pIAY n Kwie ]
hy BweI ! AYvy ijs ijs = jxy Kxy ky = dy Gr ivc jwiekY = jw krky nw kuJ pdwrQ
pIAY = pIxw kry Aqy nw hI kuJ Kwie = Kwxw kry; Bwv ieh rwjnIqI dw v`fw inXm hY
ik iksy vYrI dy Gr jW aus nwl sµbµD r`Kx vwly purKW dy Gr ivc jw ky kuJ Kwxw pIxw
nw kry, ikauNik auh koeI zihrIlI vsqU pw ky nukswn phuµcw skdy hn [

AOru mYQn BI nw krY; ijs iks ky Gr jwie ]


AOru = Aqy ijs iks = jxy Kxy ky = dy Gr jw ky aunHW dIAW iesq®IAW mYQn = sµbµD,
igRhsq vI nw kry, ikauNik ies kwrn kul ¹ klµk vI l`g skdw hY Aqy koeI Drm vI
ieh AwigAw nhIN krdw [ ies leI AwpxI ivAwhuqw iesq®I qoN ibnW AYvyN iksy hor iesq®I
nwl sµbµD nhIN bxwauxw cwhIdw [ jYsw ik :
inj nwrI ky swQ nyhu qum inq bFYXhu ]
pr nwrI kI syj BUil supny hUµ n jYXhu ]51] (sRI dsm gRµQ, pMnw 842)

durjn mITy bcn krY; qO n krhu ieqbwr ]


hy BweI ! jykr durjn = Kotw mnu`K mUMØhoN mITy = im`Ty, ipAwry bcn vI AwKxw krY = kry,
qO = qW vI aus dw ieqbwr = Brosw nw krhu = kro [

AMØimRq aus kI rsn mYN; ihrdy mY ibK swr ]10]


(dUsrw pwT - mwr)
ikauNik jykr aus kI = dI rsn = jIBw mY = ivc AMØimRq vrgy im`Ty bol hn pr AMdr
qW ausdy ihrdy ivc ibK = zihr BrI hoeI hY, ieh swr = isDWq smJ lvo [
vw: ihrdy ivc mwr = mwrn vwlI ibK = zihr hY ]10]
vvvv

vvvv

ieiq sRI rwjnIiq cwxwkw nwm pMcdsmoN AiDAwie ]15]


sRI = SRomxI rwjnIq cwxwkw nwmI gRµQ dw pMcdsmoN (pMc +dsmo) pMdrvW AiDAwie
eyQy ieiq = smwpq huµdw hY ]15]
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (85) cwxkÎ nIqI, AiDAwie solHvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
solHvW AiDAwie
dohrw ]
durjn srp smwn hY; qWqy srp ibSyK ]
hy BweI ! durjn = duSt mnu`K srp = s`p dy smwn = brwbr hY, pr qWqy = iqs duSt
mnu`K nwloN srp = s`p iPr vI ibSyK = vDIk cµgw hY [

srp fsY kwhUµ smYN; durjn pg pg dyK ]1]


ikauNik srp = s`p qW kwhUµ = iksy smY = vyly hI fsY = fµg mwrdw hY, pr
durjn = duSt mnu`K pg pg = pYr-pYr v`l dyKdw hY ik kdoN mY¹ mOkw imly Aqy mYN iesdw
dunIAw ivc inrwdr krW ]1]

Xw qrvr sµswr mYN; hNY au~qm Pl doie ]


hy BweI ! Xw = ies sµswr = jgq rUpI qrvr = r`uK dy mY = ivc doie = do Pl bhuq
hI au~qm = sRySt, cµgy hn [

swDsµg mITy bcn; Xw sm Avr n koie ]2]


iek qW swDsµg = sRySt mhwqmw jnW dI sµgq hY Aqy dUsrw mITy = im`Ty, ipAwr vwly
bcn bolxy, Xw = ijs dy sm = smwn Avr = hor koie = koeI vI Pl nhIN hY ]2] jYsw ik :
sqsµgiq inj klp qru skl kwmnw dyq ]
AMØimRq rUpI bcn kih iqhUµ qwp hr lyq ] (ivcwrmwlw, dUsrw ibsRwm)

durjn qO BI CwfIAY; Xd`Øip hY guxvwn ]


hy BweI ! durjn = duSt mnu`K dw swQ qo = qW BI = vI CwfIAY = C`f dyeIey,
Xdip = BwvyN auh guxvwn vI hovy [

jÎoN mix BUKx srp hY; qO BI kwl smwn ]3]


ikauNik jÎoN = ijvyN srp = s`p dy kol mxI dw gihxw vI hY Bwv Amolk rqn krky
suBwiemwn vI hY qW vI auh kwl = mOq dy smwn hI hY [ iqvyN jykr duSt mnu`K kuJ guxvwn
vvvv

vvvv

vI hY qW vI auh AwpxI duStqw nhIN C`fdw ]3]

sis issu cµdn mwlqI: PUl swD sµgIq ]


hy BweI ! sis = cµd®mw, issu = b`cw, cµdn, mwlqI PUl = cmylI dI jwqI dw Pu`l,
swD = sRySt mhwqm jn Aqy sµgIq = rwg ivdÎw [
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, AiDAwie solHvW (86) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
Xw swgr sµswr mYN; ey Kt swr AqIq ]4]
Xw = ies sµswr = jgq rUpI swgr = smuMdr mY = ivc ey = ieh auprokq Kt = Cy
vsqW AqIq = AqSy krky bhuq swr = sRySt hn ]4]

syj hIn ibn suµdrI; iGRq ibn Bojn hIn ]


hy BweI ! pqI vwsqy suµdrI = iesq®I, GrvwlI qoN ibnu = bZYr syjw hIn = inkµmI ijhI
l`gdI hY Aqy iGRq = iGau qoN ibnu = bZYr Bojn vI hIn = inkµmw ijhw l`gdw hY [

AsvwrI ibn hIn nr; qInoN krq ADIn ]5]


Aqy AsvwrI = GoVy, hwQI, b`GI Awidk qoN ibnu = bZYr nr = mnu`K hIn = inkµmw
ijhw lgdw hY, ieh iqMny cIzW mnu`K ¹ ADIn = v`s kr lYNdIAW hn, Bwv ieh g`lW mwieAw
vwilAW Aqy ivSyS krky igRhsqIAW dIAW hn ArQWq jykr sB swmwn, pdwrQ ishjw
Awidk Gr dI sjwvt qy hwr-iSMgwr hox, pr jykr iek iesq®I nw hovy qW auh iksy
kMm nhIN, Pyr rotI nwl dwl sbzI Awid ivc iGau nw hovy qW auh svwd nhIN dyNdy Aqy
AsvwrI qoN ibnW mnu`K ¹ pYNfy c`lx ivc fwFw d`uK hY, Bwv ieh jykr ieh iqMny nw hox,
qd ienHW leI sµswrI mnu`K ¹ Awpxw mnorQ pUrw krn leI prwey dy ADIn hoxw pYNdw
hY pr DrmI mnu`K AYsw nhIN krdw, auh qµgI k`t skdw hY ]5]

sµpiq mYN hrKq nhIN; ibpiq n krY ibKwd ]


hy BweI ! bhuq swry sµpiq = Dn pdwrQ dy mY = ivc bhuqw hrKq = pRsµn nw hoxw
kry Aqy ibpiq = du`K dy smyN ibKwd = JgVw, klyS nw kry [

BIr prY DIrj DrY; vih sq purK Ajwd ]6]


iPr iksy BIr = kSt prY = pY jwx qoN DIrj = DIrjqw DrY = Dwrn krdw hY,
vih = auh sq purK Ajwd = bµDn mukq, suqµqr hY, Bwv jo hr du`K-su`K smyN iek-smwn
ibrqI r`Kdw hY, auh purK mukq ho jWdw hY ]6] jYsw ik :
sµpY dyiK n hrKIAY ibpiq dyiK n roie ]
ijau sµpY iqau ibpiq hY ibD ny ricAw so hoie ]3] (gauVI kbIr jI, AMg 337)
vvvv

vvvv

aUcy bolnhwr ko: mUrK mwnq Awih ]


hy BweI ! aUcy = au~cw Bwv au~cI sur ivc bolxw Aqy kOVw bol bolxhwr = bolx vwly
ko = ¹ sB lok mUrK = by-smJ mwnq = mMndy Awih = hn [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (87) cwxkÎ nIqI, AiDAwie solHvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
pMØifq jn iqh dyiK ky; bcn n BwKq qwih ]7]
Aqy pMØifq = ivdvwn jn = purK iqh = aus mUrK ¹ dyK ky = krky qwih = iqs nwl
bcn hI aucwrx nhIN krdy Bwv dUr qoN hI prHyH ho jWdy hn ]7] jYsw ik :
sµqn isau boly aupkwrI ] mUrK isau boly JK mwrI ]2] (goNf kbIr jI, AMg 870)

CpY Cµd ]
suK mwih BY duK; hrK ky mwih sog BX ]
hy BweI ! su`K dy smyN mwih = ivc du`K Awaux dw BY = fr l`gw rihMdw hY Aqy hrK = ^uSI
ky = dy smyN mwih = ivc sog = ZmI dw BX = fr bixAw rihMdw hY [

ibq mwih BY rwj; Bog kY mwih rog CX ]


ibq = Dn pdwrQ bhuqw hox dy mwih = ivc rwj = rwjy dw BY = fr l`gw rihMdw hY
ik ikqy auh Koh ky nw lY jwvy jW kr nw lw dyvy, iksy qrIky nwl Dn lY nw lvy Aqy
BogW kY = dy mwih = ivc rogW krky CX = nwS hox dw fr l`gw rihMdw hY [

jYq mwih BY sq¶; dyh mYN BY imRqu ko hY ]


jYq = ij`q dy mwih = ivc sq¶ = duSmn dw BY = fr l`gw rihMdw hY ik ikqy ieh nw
ij`q jwvy Aqy dyh = srIr dy mY = ivc imRqu = mOq dw BY = fr sdw hI bixAw rihMdw hY [

ivdÎw mYN BY bwd; rUp BY nwrI ko hY ]


iv`ØidAw pVHn dy mY = ivc ivdvwnW dy bwd = JgVy dw BY = fr bixAw rihMdw hY
Aqy nwrI = iesq®I ¹ Awpxy suµdr srUp dw hI fr bixAw rihMdw hY Bwv suµdr srUp ¹
dyK ky ivSeI mnu`K iksy ¹ mwrn qk vI phuµc jWdw hY [ jYsw ik :
Dnu jobnu duie vYrI hoey ijn@I rKy rµgu lwie ] (AMg 417)

qp soN BY hY ieMd®IAn ko; jO mn vis krnI sBY ]


qp = qp`ØisAw krn vyly ieMØd®IAn = dsy ieMØid®AW ko = dw BY bixAw rihMdw hY ik ikqy
ieh cµcl nw ho jwx ikauNik jykr ieMØd®IAW clweymwn ho geIAW qW qp ivc Anyk qrHW dI
hwnI ho jwvygI, ies krky ieh ieMØd®IAW swrIAW hI mn dy smyq v`s krnIAW zrUrI hn [
vvvv

vvvv

Xh sdw eyk ko eyk BY; gÎwn rwie sB qy ABY ]8]


so ies pRkwr Xh = ieh sdw hmySW hI eyk ¹ iek dw BY = fr bixAw rihMdw hY [
pr gÎwn = Awqm igAwn ¹ pRwpq krn vwlw mnu`K rwie = pRkwS srUp pRØBU dw rUp ho
jWdw hY ijs krky auh sB = swirAW qy = qoN ABY = inrBY ho jWdw hY ]8]
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, AiDAwie solHvW (88) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
Cµd ] bIxw bwxI, mnorQ eyk ] cµdn bRhmx, cµd ibbyk ]
hy BweI bIxw = ieh iek swz dw nwm hY qy bwxI = Avwz dw mnorQ = sµklp iek
hI hY ik dUsry ¹ Awpxy v`l AwkriSq krnw [
iPr cµdn, bRwhmx Aqy cµd®mw dw ibbyk = ivcwr vI iek hI hY, Bwv ieh swry sIql
suBwau dy hn [
AsÍ KVg KÎq®I; iek jwq ]
AsÍ = GoVw, KVg = qlvwr Aqy KÎq®I = K`q®I vI ie`Øko jwq = jwqI, suBwau dy hn,
Bwv ieh iqMny jµg dy mYdwn ivc jw ky vYrI dw nwS krdy hn [
gÎwnI gÎwn; hir jn hr bwq ]9]
Awqm igAwnI, igAwn Aqy hir = prmwqmw dy jn = syvkW vI hr iek bwq = g`l
ivc ie`Øko ijhy hn, Bwv jo vI ienHW dI sµgq krygw, aus¹ SWqI Awid SuB guxW dI
pRwpqI hovygI ]9]
dohrw ] swsq® skl ibcwr kY; mQ kwiFE eyh swr ]
hy BweI ! rwjnIqI dy skl = swry swsq® = gRµQ ivcwr krky Aqy miQ = AiBAws krky
eyh = ieh swr = isDWq kwiFE = k`ØiFAw hY [
siqnwmu BjIAY sdw; krIey pr aupkwr ]10]
ik sdw = hmySW hI prmwqmw dw siqnwmu = s`cw nwm BjIAY = ismrdy rhIey Aqy
hmySW pr aupkwr = prwieAW dw Blw krdy rhIey ]10] jYsw ik :
khu nwnk iehu qqu bIcwrw ] ibnu hir Bjn nwhI Cutkwrw ] (sUhI m: 5, AMg 188)

gur goibMd kI sBw mYN; lyKk prm sujwn ]


sRI gurU goibMd isMG jI kI = dI kvIAW dI sBw ivc ies rwjnIqI gRµQ ¹ BwSw ivc
krn vwlw lyKk = ilKwrI kvI prm = bhuq sujwn = isAwxw hY [

cwxwkw BwKw kIE; kiv sYnwpiq nwm ]11]


ijsny ieh sµsi¸q ivc iliKAw hoieAw rwjnIqI cwxwkw nwmy gRµQ BwKw = Awm bolI,
dyS BwSw ivc kIE = kIqw hY, ausdw nwm kvI sYnwpiq hY [
vvvv

vvvv

ieiq sRI rwjnIiq cwxwkw nwm KoVsmoN AiDAwie ]16]


sRI = SRomxI rwjnIq cwxwkw nwmI gRµQ dw KoVsmoN = solHvW AiDAwie eyQy
ieiq = smwpq huµdw hY ]16]
smwpqµ ]
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (89)
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
swrukqwvlI
vvvv

vvvv

vvvv vvvv
swrukqwvlI (90) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
swrukqwvlI
i¸q kvI, pMØifq hrdXwl jI (cuhxIpur) (1 swvx, sµmq 1890)
(pMfq hridAwl jI dw sbµD gurU Gr nwl puSq dr puSq hY Awp jI dy bzurg
pMfq byxI jI ijnHW ¹ gurU Amrdws jI ny cqurBujI Bgvwn rUp dy ivc drSn dy ky
aunHW dI Sµkw nivrq krI sI ijs dI bVI BwrI swKI gu:pR:sU: gRµQ ivc hY [ dsvyN pwqSwh
dy vyly ienHW dy ipqw SrDwlU rhy aunHW dy p`uqr pMfq hridAwl jI mhwn ivdvwn Aqy
gurU Gr dy mhwn SrDwlU ijnHW ny swrukqwvlI nwm dy sµsi¸q dy gRµQ ¹ AwpxI ivdvqw
BwSw ivc kIqw ijs qy sµpRdwie ivdvwnW ¹ qy Awm sDwrn jigAwsU jo sµsi¸q nh»
pVHy sn, aunHW ¹ ieh ^zwnw b^iSS kIqw [)

< siqgur pRswid ]


1 = Adu`qI bRhm, ¡ = srb dw pRkwSk pRØBU, jo siqgurW dI pRswid = ikrpw duAwrw
pRwpq huµdw hY [

AQ sRI swrukqwvlI ilKÎqy ]


‘AQ’ Sbd dy keI ArQ hn, ijvyN ies pRkwr, hux, ies ip`ØCoN, ies pur, smu`cw, swrw
Aqy pRwcIn ihMdU irKIAW dw mMØinAw hoieAw mMgl pRgt krn vwlw Sbd [ jYsw ik :
üÊÊVÊSoAÊÕ ‡ÊéŒüÊ mUÊflÃÊÒ ’˝rÊ⁄U◊— ¬È⁄UÊ–
∑§⁄UÊ∆¥U Á÷àflÊ ÁflÁŸÿʸÃÊÒ ÃŸ ◊ÊXUÁ‹∑§Ê flÈ÷ÊÒ––
iesy qrHW ‘sRI pd dy vI keI ArQ hn, ijvyN 1. l`CmI, 2. soBw, 3. sµpdw ivBUqI,
4. Cy rwgW iv`ØcoN pihlw rwg (isrIrwg), 5. vYSnvW dw iek i&rkw, ijs ivc l`CmI
dI pUjw muK hY, ies mq dy lok lwl rµg dw iqlk m`ØQy ’qy lwauNdy hn, ies sµpRdwX dw
pRcwrk rwmwnuj sÍwmI hoieAw hY, 6. iek Cµd dw nwm vI hY, 7. srsÍqI, 8. kIriq,
9. Awdr boDk Sbd jo bolx Aqy ilKx ivc vriqAw jWdw hY, Drm dy AwcwrX Aqy
mhwrwjy leI 108 vwr, mwqw-ipqw Aqy ivdÎw gurU leI 6 vwr, Awpxy mwlk vwsqy
vvvv

vvvv

5 vwr, vYrI nUµ 4 vwr, imq® nUµ 3 vwr, nOkr ¹ 2 vwr, pu`q® qQw iesq®I ¹ 1 vwr SRI
Sbd vrqxw cwhIey, 10. suµdr, 11. XogX, lwiek 12. sRySt, au~qm [
ArQwq AQ = hux, mMgl krky sRI = SoBw dyx vwlw, suµdr (swr + aukq + AwvlI)
swr = sRySt auk’q = aukqIAW jugqIAW, dlIlW dIAW AvlI = pMgqIAW vwlw gRµQ
pRwrµBY = ArµB krdy hW [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (91) swrukqwvlI, AiDAwie pihlw
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
AQ pihlw AiDAwie
gRµQ krqw v`ØloN mMgl
dohrw ]
sRI piq ipRQm nmwim mm; XogI irdY invws ]
sB qoN ipRQm = pihlW, sRI = lCmI, dy piq = pqI (ivS¹ jI) ¹ mm = myrI
nmwim = nmskwr hY, jo XogI = jtw jUt swDU mhwqmw dy irdY = ihrdy ivc invws = vwsw
r`Kdw hY [
pRSn : kI ivS¹ BogI, ivSeI mnu`KW dy ihrdy ivc invws nhIN r`Kdw ?
au~qr : nhIN, auh sBnW dy AMdr invws r`Kdw hY [

BogI irdX audws jo; vY mm sumiq pRkwS ]1]


jo = ijhVw ivS¹ BogI = pdwrQW ¹ Bogx vwly gRihsqIAW, ivSeIAW dy
irdX = ihrdy ivc, audws = auprwm rihMdw hY, Bwv pdwrQW ¹ Bogx vwly, ivSeI mnu`KW
ny kdy vI aus¹ Xwd nhIN kIqw, Bwv ivkwrW ivc gRsy hox kwrn aus¹ swKSwq nhIN
krdy ijs krky aunHW dy ihrdy AMdr gupq rUp ivc auprwm bYTw rihMdw hY [ jYsw ik :
qU ihrdY gupqu vsih idnu rwqI qyrw Bwau n buJih gvwrI ]
(soriT m: 4, AMg 607)

vY = auh ivS¹ jI, mm = mY¹, sumiq = sRySt bu`D dw, pRkwS = cwnxw kr dyx [ auh
mY¹ sRySt Awqm ivSYxI bu`D b^Sx ]1]
dUsrw ArQ
sRI piq ipRQm nmwim mm; XogI irdY invws ]
jo sRI = mwieAw dw, piq = pqI, mwlk Akwl purK hY, sB qoN ipRQm = pihlW,
mm = myrI, aus¹ nmwim = nmskwr hY [ jo XogI = juVy hoey Bwv Awpxy nwm nwl juVy hoey
swDU mhwqmw jnW dy irdY = AMqhkrn ivc invws r`Kdw hY Bwv aunHW dy ihridAw dy AMdr
swKSwq hY [
BogI irdX audws jo; vY mm sumiq pRkwS ]1]
vvvv

vvvv

jo Akwl purK Awpxy ihrdy ivc BogI = BogW v`ØloN audws = auprwm, rihMdw hY [
vY = auh, mm = myry AMqhkrn ivc, sumiq = sRySt bu`D dw pRkwS kr dyvy Bwv mY¹ Awqm
ivSYxI bu`D dyxw kry ijs nwl mYN sdw aus vwihgurU ¹ iDAwauNdw rhW ]1] jYsw ik :
sw buiD dIjY ijqu ivsrih nwhI ] sw miq dIjY ijqu quDu iDAweI ]
(mwJ m: 5, AMg 100)
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie pihlw (92) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
gxyS mMgl
gxyS ihMdU mq-pq ivc bhuq pUjnIX dyvqw hY, purwxW ivc kQw hY ik gxyS bhuq
CyqI ilKx vwlw ilKwrI hY [ mhWBwrq dI pihlI poQI gxyS jI ny hI ilKI sI, ivAws
jI boldy qy gxyS dI ilKdy sn, pMj eISrW iv`ØcoN gxyS jI ¹ iek eISr vI igixAw
jWdw hY (ivS¹, SkqI, gxyS, sUrj, iSvjI) ilKwrI lok AwpxI koeI vI rcnw SUrU krn
qoN pihlW gxyS jI dw mMgl krdy hn ik swfw SurU kIqw kwrj inrivGn smwpq ho
jwvy [ ihMdU mq ivc hryk kµm SurU krn qoN pihlW gxyS ¹ Xwd krnw SuB smiJAw jWdw
hY [ auh hryk ic`TI p`q® dy au~pr vI ‘sRI gxySwX nm:’ ilKdy hn [ kvI jI ny kvIAW dI
mrXwdw nUµ muK r`Kdy hoey jo snwqn Drm dw pRBwv hY, aus Anuswr ieh mMgl kIqw hY [
ieQy vI pMØifq hridAwl jI swrukqwvlI gRµQ dy AwrµB ivc gxyS jI dw mMgl
kr rhy hn :

dvYXw Cµd ]1 gxpiq inRp vq pRjw ky; nmoN kxµ kr AMgIkwr ]


kvI hridAwl jI gxyS jI ¹ iek rwjy dy sdrS kQn krdy hoey &urmwauNdy hn
ik (gx + piq) gx = igxqI dw piq = pqI vw: dyvgxW dw sÍwmI dyvqw gxyS
inRp = rwjy dI vq = qrHW hY [
pRSn : rwjy dI qW prjw huµdI hY; gxyS jI dI prjw ikhVI hY ?
au~qr : jo gxyS jI dy Bgq hn, auhI prjw dy sdrS hn, Bwv gxyS jI dy pws BgqW
dI prjw hY ikauNik ijvyN prjw rwjy dy hukm Anuswr ausdy ADIn ho ky vrqdI hY iqvyN
ienHW dy pRymI Bgq jn ienHW dy Anuswr ho ky vrqdy hn [
pRSn : rwjw qW AwpxI prjw koloN kr (tYks) lYNdw hY, gxyS jI ikhVw mwmlw lYNdy hn ?
au~qr : gxyS jI AwpxI BgqW dI prjw koloN nmo = nmskwr rUp, kxµkr = mwmlw (tYks),
AMgIkwr = gRihx krdy hn Bwv jo pRymI jn pRIqI Dwr ky ienHW dy crn kmlW au~pr
nmskwr krdy hn, mwno iehI gxyS jI mwmlw augrwhuµdy hn [
pRSn : jykr koeI cor Awid mMdy suBwA dy mnu`K prjw ¹ qµg krdy hn Bwv aunHW dy Dn
¹ curw lYNdy hn qW rwjw aunHW ¹ pkV ky fµf dyNdw hY iqvyN BgqW rUpI prjw ¹ ikhVy
cor qµg krdy hn Aqy gxyS jI aunHW ¹ kI fµf dyNdy hn ?
au~qr :

kwm cor ibGnI buiD sis ky; pRiqidn kr hY qws pRhwr ]


vvvv

vvvv

ijvyN prjw dI pRq`K KyqI Awid ¹ koeI cor Awid k`tdw hY qW rwjw aus¹ fµf dyNdw
hY iqvyN BgqW rUpI prjw dI bRhmwkwr bu`D rUpI jo sis = KyqI hY, aus¹ kwm, ¸oD, loB,

1. dvYXw Cµd 31 mwq®W dw huµdw hY [


vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (93) swrukqwvlI, AiDAwie pihlw
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
moh qy hµkwr rUpI cor auQwn krn, iviSAW dy ADIn krn rUp ibGnI = ivGn, rukwvt
pwauNdy hn AYsy ivGn pwaux vwly kwmwidk corW ¹ gxyS jI Awpxy BgqW dy ihrdy iv`ØcoN
pRiqidn = idno-idn pRhwr = nwS kr dyNdy hn [
pRSn : rwjy dy qW suµdr mh`l huµdy hn, ieDr gxyS jI dy ikhVy mh`l hn ?

irdX inkyq smwid ivBUqµ, kruxw kr kr hYN ivsQwr ]


jo Bgq jnW dy irdX = ihrdy hn, iehI mwno gxyS jI dy inkyq = Gr, mh`l hn,
Bwv Bgq jnW dy ihridAW AMdr gxyS jI sdw invws krdy hn [
pRSn : rwjy pws qW bhuq swrI ibBUqI, Dn, pdwrQ huµdw hY Aqy hr roz aus¹ hor vDwauNdw
hY ? ieDr gxyS jI dy pws ikhVI ibBUqI hY Aqy auh ausdw iks pRkwr ivsQwr krdy hn ?
au~qr : jo BgqW dy AMdr smwid = sm dm SrDw1 Awid gux, swDn hn, iehI mwno gxyS
jI dI ibBUqI hY, ies ibBUqI ¹ gxyS jI AwpxI kruxwkr = ikrpw krky BgqW dy ihrdy
AMdr hor ivsQwr = vDwauxw kr hYN = krdy hn, ies krky gxyS jI rwjw rUp hn [

qw qy mYN iqh kruxwkr ko; kroN Anyk suBwv juhwr ]2]


qw qy = iqs krky mYN iqh = aus, kruxwkr = ikrpw krn vwly gxyS, ko = ¹, Anyk
suBwv = FµgW nwl vw: (su + Bwv) su = sRySt, Bwv = pRym Dwr ky mn, bwxI, srIr duAwrw
juhwr = nmskwr krdw hW ik qusIN myry au~pr vI AwpxI ikrpw id®StI kro qW jo myrw
gRµQ inrivGn smwpq ho jwvy ]2]
1. smwid qoN Bwv Kt sµpqI qoN hY ArQwq sm, dm, SrDw, auprwmqw, smwDwn Aqy qiqKÎw ienHW Cy swDnW
¹ Kt sµpqI AwKdy hn [
sm : mn ¹ bwhrmuK ibrqI, iviSAW v`loN rok ky r`Kx ¹ ‘sm’ AwKdy hn [ jYsw ik :
mn ivigÎwn qy roknoN sm iqihÁ khq su DIr [
dm : swry ieMØid®AW ¹ Awpxy ADIn kr lYx ¹ ‘dm’ AwKdy hn : jYsw ik :
ieMd®X gn ko rokno dm BwKq bu`D vIr ]16]
SrDw : vyd Awid Dwrimk gRµQW dy bcnW au~pr ivSvws, Brosw krn ¹ ‘SrDw’ AwKdy hn : jYsw ik :
sqÎ vyd gur vwkÎ hY srDw As ivsÍws [
smwDwn : mn dy iv`ØcoN cµclqweI ^qm ho jwx ¹ ‘smwDwn’ AwKdy hn : jYsw ik :
smwDwn qw kUµ khq mn ivCyp ko nws ]87]
auprwm : swry pKMf Awidk krmw dw iqAwg kr dyxw, iviSAW ¹ ivhu rUp jwx ky C`f dyxw, pr-iesq®I
¹ dyK ky ic`q ivc iviSAW v`loN iglwnI pYdw hoxI, ies ¹ ‘auprwmqw’ AwKdy hn [ jYsw ik :
swDn sihq krm sB qÎwgy [ liK ivK sm ivSXn qy Bwgy [
vvvv

vvvv

id®g nwrI poRiK hYÍ ijX iglwnw [ Xh lkSx auprwm bKwnw ]18]
qiqKXw : srdI grmI, Bu`K ipAws, su`K du`K, ^uSI ZmI Awid ivc iek-smwn ibrqI r`KxI, ies ¹ ‘qiqKXw’
AwKdy hn [ jYsw ik :
Awqp SIq suDw iq®Kw ien ko shn suBwv [
Xih iqiqkCw khq hY koivd muinvr rwv ]19] (ivcwrswgr, pRQm qrµg)
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie pihlw (94) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
srsvqI (swrdw) mMgl
hux pMØifq hridAwl jI kwiv sµkyq dy inXm Anuswr kivqw dI dwqI, kivqw
srl krwaux vwlI sursqI dw mMgl krdy hn [

Bujµg pRXwq Cµd ]


nmo swrdw mwq; ivdÎw pRdYnI ]
mY mwq = mwqw, swrdw = sursqI (ividÎw dI dwqI) ¹, nmo = nmskwr krdw hW jo
(pR + dYnI) pR = ivSyS krky Awqm iv`ØidAw dI dwq, dYnI = dyx vwlI hY [

kro myD myDw; XQw kµ iq®bYnI ]


hy mwqw ! XQw = ijs pRkwr iq®bYnI = iqMn ndIAW (gµgw, jmunw, sursqI) dy sµgm
(pRXwg rwj) dw, kµ = pwxI bhuq piv`q® mMØinAw hY, ausy pRkwr myrI myDw = bu`DI ¹ vI,
myD = au~jl, kro = kr dyvo AQvw siqsµgq rUpI pRXwg rwj ivc jo iq®bYxI c`l rhI hY
Bwv BgqI rUpI gµgw, bRhm dI vIcwr rUpI sursqI Aqy ibD-inKyD rUpI krmW dI kQw
rUpI jmnw c`l rhI hY [ ieho ijhI siqsµgq rUpI iq®bYxI ivc mY¹ myl ky myrI bu`D ¹ piv`q®
kr dyvo [

kro nSt mohwid; SWqwid id`ØjY ]


hy mwqw ! ieho ijhy siqsµgq rUpI pRXwg rwj ivc mY¹ myl ky myry AMqhkrn dy AMdroN
mohwid = kwm, ¸oD, loB, moh qy hµkwr rUpI ivkwr nSt = nwS kr dyvo Aqy SWqwid = SWqI
qoN Awid lY ky sq, sµqoK, dieAw, Drm ,vIcwr, iKmw, DIrj Awid dYvI sµpqw dy gux
myry ihrdy AMdr id`jY = dyxw kro [

hro AwpkwrI; irdY Dwm ik`ØjY ]3]


hy mwqw ! myry AMdroN AwpkwrI = buirAweI vwly suBwA, mlIn krmW, Sbd sprS Awid
iviSAW ¹ hro = nwS kr dyvo [ ienHW dy nwS hox nwl myrw ihrdw Su`D ho jwvygw Aqy Pyr
Awp myry irdY = AMqhkrn rUpI Dwm = Gr ivc invws ik`ØjY = kro vw: myry ihrdy ¹ Awpxw
Gr bxw lvo ijs krky mYN suKYn hI gRµQ dI rcnw kr lvW ]3]

inj pRXojn ]
vvvv

vvvv

dohrw ] AQ sRI swrukqwvlI; BwKw i¸q hrdXwl ]


AQ = hux, ies qoN auprµq, sRI = suBweymwn (swr + aukq + AwvlI) swr = sRySt
aukq = aukqIAW jugqIAW dI AwvlI = pMgqI, ies swrukqwvlI gRµQ ¹ mYN hridAwl
pMØifq BwKw = BwSw, Awm lok bolI ivc i¸q = krdw hW [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (95) swrukqwvlI, AiDAwie pihlw
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
BwKw i¸q qoN Bwv hY ik pihlW ieh gRµQ sµsi¸q BwSw ivc iliKAw hoieAw sI jo hryk
mnu`K mwq® sµsi¸q BwSw dw jwxkwr nw hox krky ies gRµQ qoN lwB nhIN lY skdw sI [ ies
leI pMØifq hridAwl jI ny ies gRµQ ¹ lokW ivc pRc`lq Awm bolI ivc gRµQ ¹ ilK id`qw,
jo hryk mnu`K ¹ sOiKAW hI smJ Aw jWdI hY [ lok bolI ivc kIqI g`l Anjwx qoN Anjwx
mnu`K vI smJ lYNdw hY Aqy ausdI rucI hor izAwdw gRµQ pVHn ivc l`g jWdI hY [

vrxwrQ ky doK ko; buiD jn pFo sµBwl ]4]


kvI jI AwpxI inmrqw ibAwn krdy hn qy buiD jn = ivdvwn jnoN ! myry ies gRµQ
dy (vrx + ArQ) vrx = A`KrW, ArQW Awid doSW ¹ nw icqwrdy hoey sµBwl ky pFo = pVHnw
kro Bwv A`Kr koeI v`D G`t rih igAw hovy, jW Cµd Bµg dUSn koeI rih igAw hovy jW
ArQ ivc koeI doS nzr Awvy qW hy bu`DI jnoN ! ienHW ¹ SuD krky pVH lYxw Bwv myry AprwD
’qy i^mw Dwrn krnI ]4]

nau Gt, dÍYsq, mUl ibRiq; pMd®s iqh ADÎwie ]


ies gRµQ bwry jwxkwrI dyNdy hn ik ies swrukqwvlI gRµQ ivc dYÍ = do, sq = sO, qoN
nau = nON G`t Bwv sO iv`ØcoN nON G`t (191) iesdy mUl ibRiq = Cµd hn Aqy ies gRµQ dy
pMd®s = pMdrW AiDAwie hn [ mUl Cµd 191 khy hn, ieh swrukqwvlI nwm dy sµsi¸q
gRµQ ivc AweI igxqI hY [

kµT Dry jVqw hry; mMgl AMg lgwie ]5]


A`gy ies gRµQ ¹ pVHn dw Pl kQn krdy hn ik jo ies gRµQ ¹ kµT Dry = Xwd krky pVHdw
hY, ieh gRµQ ausdI jVqw = mUrKqw ¹ nwS kry = kr dyNdw hY Aqy AMg = ihrdy ivc mMgl =
^uSIAW hI ^uSIAW lgwie = l`g AwauNdIAW hn vw: jo AMg lgwie = mn lgw ky ies gRµQ
¹ pVHy, ivcwrygw, aus leI ieh gRµQ mMgl rUp hY, Bwv aus¹ ^uSIAW pRdwn krn vwlw hY ]5]

BwKw swrukqwvlI; sUkqwvlI mUl ]


BwKw = BwSw, Awm lok bolI ivc ies gRµQ dw nwm swrukqwvlI hY Aqy mUl Bwv
sµsi¸q ivc iesdw nwm sUkqwvlI hY [

kyicq BwKY sBwijq; iq®qI nwm AnkUl ]6]


kyicq = keI ivdvwn jn iesdw nwm sBwijq (sBw ¹ ij`qx vwlw gRµQ) vI
vvvv

vvvv

BwKY = aucwrx krdy hn, ieh iq®qI = iqMny nwm (swrukqwvlI, sUkqwvlI Aqy sBwij`q)
ies gRµQ dy isDWq Anuswr AnkUl = TIk hn ]6]
ieQoN q`k BwSw krn vwly pMØifq hridAwl jI ny gRµQ dy AwrµB ivc mMgl kIqy
hn [ A`gy AiDAwie ArµB krn qoN pihlW do slokW ivc mUl mMglwcrx kQn krdy hn [
ijnHW ivc sB pRwxI mwq® ¹ Drm dw swDwrn qOr ’qy aupdyS dyNdy hn :
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie pihlw (96) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
CpY1 Cµd ] Drm srb suK Kwn; jwx sB ko ihqkwrI ]
hy BweI ! Asl ivc Drm hI srb = swry su`KW dI Kwx = Kwn (^zwnw) hY [ ies Drm ¹
sB = swirAW ko = dw ihqkwrI = im`q®, Blw krn vwlw jwn = jwnxw, smJxw kroN ArQwq
jIvW dI pRivrqI nimq jo vyd ivDwn krdw hY ausdw nwm Drm hY, aus Drm ¹ Dwrn krky
jo puMn pRwpq huµdw hY, auh s`c dw Blw krdw hY [ jo purK skwm Drm dw syvn krdw hY, auh
sÍrg Awid dy su`KW ¹ Bogdw hY Aqy jo inSkwm Drm dw syvn krdw hY auh AMqhkrn dI
suDI duAwrw igAwn pRwpq krky moK dw AiDkwrI ho jwvygw [ ijvyN sony Aqy hIirAW dIAW KwnW
bhuq by-kImqI huµdIAW hn, iqvyN Drm sµswrk qy prmwrQ dy bykImqI su`KW ¹ dyx vwlw hY [

Drm Dry buiDmwn; inrµqr cIq mJwrI ]


ies krky buiDmwn = smJdwr mnu`K Drm ¹, inrµqr = sdw, iek-rs Awpxy
cIq = ihrdy mJwrI = ivc Dry = Dwrn krky r`Kdy hn [ BwvyN ikqnw vI kSt pRwpq hovy,
srIr dy ibnws pRXµq vI auh Awpxy Drm dw iqAwg nhIN krdy ijvyN sRI klZIDr pwqSwh
sRI gurU goibMd isMG swihb jI dy do v`fy &rzµd (pu`qr) cmkOr dI jµg ivc l`KW &OjW nwl
lohw lYNidAW Drm vwsqy kurbwn ho gey Aqy do Coty &rzµd srihMd dy AMdr nIhW ivc
icxy gey, aunHW ny mOq qW kbUl leI pr Awpxy Drm qoN r`qw Br vI nhIN foly [
Pyr ipCly jugW dy Avqwr Bgvwn rwmcµd® jI dy jIvn ivc Drm ¹ Dwrn bwbq
pMØifq gulwb isMG jI ny BwvrsWimRq gRµQ ivc AYsw kQn kIqw hY [ jYsw ik :
svYXw : qwq kI Awies mwn cly ijn ky pd pMkj pUjq loeI [
rwj ibBUiq qjI iCn mY bn ko inksy jnnI bhu roeI [
qO n iPry pur ko hir jU jb B®wq ghy kr mY pd doeI [
Drm brwbr rwj nhIN ieh sUck rwm snwqn joeI ]60] (BwvrsWimRq)

Drm srb2 suK hyqu; inKl ikl kilml Kovq ]


Drm hI srb = swry su`KW dw, hyqu = kwrn hY vw: Drm SWqI Aqy su`KW dw kwrn hY
iPr Drm ikl = inScy krky jIv dy, inKl = smUh, klml = pwpW ¹, Kovq = nwS krn
vwlw hY, Bwv jo Drm ¹ Dwrn krdw hY Drm ausdy swry pwpW ¹ nwS kr dyNdw hY [ jYsw ik :
bwxI bRhmw vydu Drmu idRVhu pwp qjwieAw bil rwm jIau ] (sUhI m: 4, AMg 773)

qIn dyv ky dys; Drm kr pRwpiq hovq ]


jo ihMdU mq ivc qIn = iqMn v`fy, dyv = dyvqy (bRhmw, ivS¹, iSvjI) mMØny hn, aunHW
vvvv

vvvv

iqnHW ky = dy dyS Bwv bRhmpurI, ibSnpurI qy iSvpurI ieh AsQwn vI Drm ¹ Dwrn
kir = krky pRwpq hovq = ho jWdy hn [
1. ieh cOvI mwq®W dw Cµd huµdw hY [
2. pwTWq® : sWiq [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (97) swrukqwvlI, AiDAwie pihlw
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
A`gy Drm qoN bymuK purKW dI hwlq vrxn krdy hn :

ds AS† nrk kuS†n ivKy; Drm ibmuK nr nIq gm ]


jo ds AS† = (ÝÜ + ä = Ýä) ATwrW kuS†n = kohV vWg duKdweI nrk hn, Drm qoN
ibmuK nr = mnu`K, nIq = inqwpRqI aunHW ATwrW kohVI nrkW ivc, gm = jwxw krdw hY
Bwv sdw nrkW ivc hI duK Bogdw rihMdw hY [ ikauNik Drm dw Pl suK Aqy ADrm dw
Pl du`K huµdw hY, ADrmI mnu`K nrkW dw du`K Bogdy hn [
so nrk lok Aqy pRlok dy Byd nwl do pRkwr dw hY [ 1. mwnisk, srIirk du`K rUp nrk
Aqy 2. pRlok ivc ATwrW nrk [1 Drm qoN bymuK purK ies lok ivc mwnisk srIrk duK
rUpI nrk ¹ sdw Bogdw hY Aqy mr ky pRlok ivc jw ky ATwrW nrkW dy du`KW ¹ Bogdw hY [
qulsI dws jI ny rmwiex dy ‘au~qr kWf’ ivc mwnisk du`K rUpI nrk kQn kIqw hY [ jYsw ik :
cOpeI ] sunhu qwq Ab mwns rogw [ ijn qy duK pwvih sB logw [
moh skl vXwiDn kr mUlw [ qyihqy puin aupjiq bhu sUlw [
kwm vwq kP loB Apwrw [ ¸oD ipq inq CwqI jwrw [
pRIq krih jy qInhu BweI [ aupjY sµinpwq duKdweI [
ibsX mnorQ durg mnwnw [ qy sb sUl nwm ko jwnw [
mmqw dwdu kµfU eIrKweI [ hrK ivKwd gihr bhuqweI [
pr suK dyK jrin Co CweI [ kus† duStqw mn kutlweI [
Ahµkwr jo duK fmrUAw [ dµB kpt md mwn nih rUAw [
iq®snw audr ibRDI Aiq BwrI [ iq®ibD eIrKw qrux iqjwrI [
Xug ibDjÍr mqsr Aivvykw [ kih lg kho krog Anykw [
doihrw ] eyk ivXwD bs nr mrih ey AswDÎ bhu ivAwD [
sµqq pIVih jIv khu so ikm lhih smwD [
so mn`uK qW iek hI ibAwDI nwl imRqU ¹ pRwpq ho jWdw hY ieh qW AnykW AswD
rog hn jo jIvW ¹ inrµqr nrk smwn du`K dy rhy hn [ Pyr iek qW pRq`K hI jIvW ¹
nrk idKw id`qw hY, jo kihMdy hn ik koeI nrk nhIN huµdw, aunHW dy idKwlx vwsqy prmwqmw
ny kuJ jIv krmW Anuswr A`gy pYdw kIqy hn jo kuJ AMnHy, lUlHy, lµgVy, ipMgly, prwDIn,
bµdI^wny ivc kYd hn, kuJ ¹ pyt Brn vwsqy AMn nhIN imldw jo dr dr ’qy D`ky KWdy
hn [ kuJ kwxy, gµjy, boly, ieiqAwidk ieh srIrk du`K rUpI nrk hY [
1. nrk : purwxW Anuswr auh dyS ij`ØQy pRwxI jIv bury krmW dw Pl Bogx leI jWdy hn [
ATwrW pRkwr dy nrk : 1. kuµBI 2. rOrv, 3. qyl jµq® 4. lwr BK nrk 5. guVkVw 6. mUcI 7. KMfyDwr
vvvv

vvvv

8. BYsw 9. ibRK pq® 10. rkqpUM, 11. sUlI 12. ivStwkIt 13. iGRq jµq® 14. Agn kuµf 15. lohQµBw 16. iskw
17. ryq q`qI 18. dYÍq hq; ieh ATwrW nrk hn [
mnU ny ie`kI nrk ilKy hn : 1. qwimsR, 2. AMDqwimsR, 3. rOrv, 4. mhwrOrv, 5. nrk, 6. mhWnrk, 7. kwlsUq®
8. sµjIvn, 9. mhwvIic, 10. qpn, 11. sµpRqwpn, 12. sµhwq, 13. sµkwkol, 14. kufml, 15. pRiqmUriqk,
16. lohSµku, 17. irjIS, 18. SwlmlI, 19. vYqrxI, 20. Aispq®vn, 21. lohdwrk [ (mhwn koS)
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie pihlw (98) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
hY Drm swr sµswr mYN; qW qy Drm nmwim mm ]7]
ies krky ies sµswr = jgq mYN = ivc Drm hI sB qoN swru = sRySt au~qm vsqU hY,
qW qy = iqs krky, mm = myrI Drm ¹ nmwim = nmskwr hY, Bwv swrw sµswr Drm dy Awsry
qy mYN swry sµswr dy ADwr rUp Drm ¹ nmskwr krdw hW ]7]

cOpeI ]1 Awn suihrd n; Drm ibnW jn ]


hy BweI ! ies leI jn = mnu`K dw Drm qoN ibnW = bZYr, Awn = hor koeI vI
suihrd = ihrdy ¹ ipAwrw l`gx vwlw im`q® nhIN hY [

sµq jnw ko; shI Drm Dnu ]


sµq = SWq-icq mhwqmw jnW ko = dw shI = inScy krky Drm hI Dn hY, Bwv auh hor
pdwrQW rUpI Dn nhIN cwhuµdy, aunHW ny Drm ¹ hI Awpxw AslI Dn inScy kIqw hoieAw hY [

Drm DroN mYN; inq icq AMqir ]


mYN inq = sdw Drm ¹ Awpxy icq dy AMqir = ivc Dwrn krky r`Kdw hW vw:
AMqir = AMqry Byd qoN rihq Drm ¹ Dwrn krdw hW [

muJy pwl hy; Drm inrµqir ]8]


ikauNik Drm hI muJy = mY¹, inrµqir = iek-rs pwl irhw hY, Bwv Drm hI myrI pwlxw
krn vwlw hY ]8]
ieQy qk mMgl Aqy gRµQ dI jwxkwrI Aqy Drm dI mhwnqw kIqI hY [ hux A`gy
AiDAwie dI pRwrµBqw krdy hn ijs ivc kvI jI ny Drm dw ivSw r`ØiKAw hY [

dohrw ] AQ pRQmyN ds Cµd kr; vrnoN Drm mnwk ]


AQ = hux ipRQmy = pihly AiDAwie ivc ds Cµd kih kir = krky, mnwk = QoVHy mwqr
Drm dw vrnoN = vrxn krWgw [

Drm sÍrUp nimiq ibRiD; iesiQq nSt ivpwk ]9]


ienHW dsW CµdW ivc mYN Drm dw srUp, Drm dw nimiq = kwrx ik Drm auqpMn
ikvyN huµdw hY, Drm dI ibRiD = ivRDI ikvyN hovygI, Drm iesiQq ikvyN rhygw, Drm dw
vvvv

vvvv

nSt = nws ikvyN ho jWdw hY Aqy Drm dw ivpwk = Pl kI pRwpq hovygw, ieh sB g`lW
kQn krWgw ]9]
A`gy Drm dy icMnH, DrmI mnu`K dI pCwx d`sdy hn :
1. cOpeI solHW mwq®W dI huµdI hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (99) swrukqwvlI, AiDAwie pihlw
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dohrw ] iKmw AihMsw dXw imRdu; sq bcn qp dwn ]
1. iKmw = du`K-su`K shwrn vwlI icq dI ibrqI, Bwv Awp sB pRkwr krky smr`Q
hoxw pr sµswr ivc by-smrQ ho ky rihxw [
2. AihMsw = ihMsw, jIv Gwq qoN ault suBwau hoxw, Bwv pRwxW dy ivXog dy AnukUl
ivAwpwr ¹ ihMsw kihMdy hn jo iqMn pRkwr dI huµdI hY :
(a) qn dI ihMsw : ies AsQUl srIr duAwrw iksy jIv ¹ mwr dyxw ieh qn dI ihMsw hY [
(A) mn dI ihMsw : mn krky iksy dw burw icqvnw ieh mn dI ihMsw hY [
(e) bwxI dI ihMsw : zubwn nwl kOVy, JUTy bcn bol ky iksy dw ihrdw duKw dyxw ieh
bwxI dI ihMsw hY [
ies iqMn pRkwr dI ihMsw qoN rihq ibrqI dw nwm AihMsw hY [
3. dXw : iksy dUsry dy du`K ¹ dyK ky icq dy d®v jwx ¹ dieAw AwKdy hn Bwv
bwlk ibRD au~pr qrs krnw, rogI purK dw jQwSkqI nwl du`K dUr krnw Aqy sB jIvW
¹ prmySr dI AMs jwx ky sB dw su`K mMgxw ieh dieAw dw srUp hY [
4. imRdu : im`Ty bcn bolxy Bwv Awpxy icq ¹ sdw SWq r`Kxw iksy dy nwl vI ¸oD
vwly bcn nhIN bolxy [ sB pRqI SuB aupdyS dyxw ieh imRduqw dw srUp hY [
5. sq bcn = s`cy bcn bolxy vw: jo muK qoN bcn kih id`qw, aus¹ pUrw krnw jo
mUMØho bcn kih krky pUrw nhIN krdw, auh ijauNdw hoieAw vI mirAw hY, jo mu`ØKoN khy bcnW
¹ pUrw krn vwlw hY auh mirAw hoieAw vI sdw ijauNdw hY [
6. qp = qp`ØisAw krnI [ qp vI iqMn pRkwr dw mMØinAw jWdw hY [
(a) qwmsI qp : AMn pwxI dw iqAwg kr dyxw, jl Dwry krny, DUxIAW qwpnIAW
ieiqAwidk srIr ¹ kSt dy ky qp`ØisAw krn ¹ qwmsI qp AwKdy hn [
(A) rwjsI qp : jo Koty krmW dy v`loN AwpxIAW ieMd®IAW ¹ rokxw hY, ies¹ rwjsI
qp AwKdy hn [
(e) sWqkI qp : jo AMqhkrn dI ibrqI Anwqm pdwrQW v`loN rok ky AMqrmuK krnI,
Bwv AwpxI ibrqI prmwqmw dy srUp ivc iesiQq krnI, ies¹ sWqkI qp
AwKdy hn [
vw: icq dI iekwgrqw dw nwm hI qp ijvyN BrQrI jI ny kQn kIqw hY :
qp nwm icq kI iekwgrqw ko jwnIey [
ieh qp hI sB qoN au~qm hY, ies qp dy bl dy bl nwl bRhm dI pRwpqI ho ky AMq
vvvv

vvvv

¹ ivdyh mukqI dI pRwpqI ho jWdI hY Aqy jIv sB pRkwr krky smr`Qvwn ho jWdw hY [
gosweIN qulsI dws jI vI bwl kWf ivc AYsw kQn krdy hn : jYsw ik :
cOpeI ] qp bl rcY pRpMc ibDwqw ] qp bl ivs¹ skl jg BRwqw ]1]
qp bl sµBu krih sµhwrw ] qp bl sys Driq mih Bwrw ]2]
qp ADwr sB isRsit BvwnI ] krhu jwie qp As ijX jwnI ]3]
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie pihlw (100) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
sRI gurU gRµQ swihb jI dI pwvn bwxI AMdr sRI gurU Amrdws swihb jI ny gurW dI
syvw ¹ hI qpW dw iSromx qp iliKAw hY [ jYsw ik :
gur syvw qpW isir qpu swru ] (Awsw m: 3, AMg 423)

7. dwn : ^Yrwq dyxw, ieh dwn vI iqMn pRkwr dw hY :


(a) qwmsI dwn : jo ¸oD jW iksy nwl lVdy hoey kuJ dwn krnw aus¹ qwmsI dwn
AwKdy hn [ ijs dwn dw Pl du`K hI pRwpq huµdw hY [
(A) rwjsI dwn : Awpxy j`s, vifAweI Awid dI ie`Cw nwl dwn krnw ik lok myrI
vifAweI krn, ies nUµ rwjsI dwn AwKdy hn [
(e) sWqkI dwn : sB kuJ prmwqmw dI dwq smJ ky Aqy sB ¹ prmwqmw dw rUp
smJ hµkwr qoN rihq ho ky AiqAMq inmrqw sihq dwn krn ¹ sWqkI dwn
AwKdy hn [

sIl sOc iq®Snw ibnw; Drm ilMg ds jwn ]1]


8. sIl = SWiq suBwau, sRySt Awcrx hoxw, jq sq kwiem r`Kxw ArQwq kml v`q
sdw muK iKiVAw rihxw, m`ØQy ’qy kdy v`t nhIN pwauxw, Awpxy Drm ivc pRp`k rihxw,
iesdw nwm sIl hY [ sIl suBwau hoxw vI puMnW dw Pl hY, ieh sIl lok-pRlok ivc Pl
dyNdw hY [ jYsw ik :
Bv mMfl mwih susIl Ply pun sIl pRlok ibKy Pl jwey [
jg sIl ku pwln aUqm hY qn Awpd qy sih sIl gxwey [...]58]
(BwvrsWimRq)

9. sOc : piv`qrqw jo do pRkwr dI hY, (a) AMdrlI sOc, (A) bwhrI sOc
(a) AMdrlI sOc : jo AMqhkrn iv`ØcoN dYÍK dw iqAwg krnw hY, ieh AMdrlI piv`qrqw hY [
(A) bwhrI sOc : jl, imRqkw (im`tI) Awid nwl srIr dy AMgW ¹ Su`D r`Kxw ieh bwhrI
su`cmqw, piv`qrqw hY [ ienHW donoN pRkwr dI piv`qrqw qoN ibnW bu`D inrml nhIN huµdI, inrml
bu`DI qoN ibnW igAwn dI pRwpqI nhIN, igAwn qoN ibnW moK nhIN Aqy moK qoN ibnW jnm
mrx nhIN im`tdw [
10. iq®Snw ibnW : pdwrQW dI pRwpqI dI pRbl ie`Cw qoN rihq hoxw [
ieh ds Drm dy ilMg = icMnH, jwn = jwnxw kro [ ienHW dy nwl hI Drm dI auqpqI
huµdI hY, auhI Drm dw srUp hY [ ijsdy AMdr iek vI icMnH pRkwS irhw hY, auh prmwqmw
hY Aqy ijsdy AMdr ieh dsy icMnH SoB rhy hn, aus dI mihmw kQn nhIN kIqI jw skdI,
vvvv

vvvv

AYsy Drm ¹ Dwrn vwly jIv dI kilAwx huµdI hY [

cOpeI ] aupjY Drm; vwk sq kr Aiq ]


hy BweI ! Aiq = AiqAMq, sq = s`cy bcn bolx kr = krky Drm aupjY = pYdw
huµdw hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (101) swrukqwvlI, AiDAwie pihlw
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dXw dwn kr; Drm vDY inq ]
bwlk, ibRD, rogI, mzlUm au~pr jQw-Skiq dXw krn Aqy Dn Awid dw dwn kr
ky inq = sdw Drm vDY = v`Ddw hY [

iesiQiq Drm; iKmW ky sµgw ]


iKmw krn ky = dy sµgw = nwl Drm dI iesiQqI rihMdI hY [

Drm ¸oD kr; hoq ivBµgw ]2]


pr iek ¸oD kir = krky Drm, ivBMgw = nSt hoq = ho jWdw hY, Bwv BwvyN koeI mnu`K
jp-qp Bjn-pwT krn vwlw hY,jykr auh ¸oD krdw hY qW aus dw Pl nSt ho jWdw
hY, ies krky ¸oD nhIN krnw cwhIdw ]2]
AYsy Drm ¹ Dwrn nwl kI Pl pRwpq huµdw hY ? au~qr :

dohrw ] suB kul jnm srUp qn; BUp Bog Awp`q ]


1. suB = cµgI, sRySt (au~cI) kul = vµS ivc jnm hoxw, 2. qn = srIr dw srUp bhuq
suµdr hoxw, 3. BUp = rwjw hoxw jW rwijAW vWg hukm c`lxw, 4. v`fy-v`fy idbÎ BogW
dI pRwpqI hoxI, 5. Awp`q = AwigAwkwrI SuB sµqwn hoxI vw: XQwrQ vkqw hoxw [

pMØifq, dyh Arog pun; Drm jwn Pl s`q ]3]


6. pMØifq = ivdvwn hoxw, pun = Pyr, 7. dyh = srIr, Arog = rogW qoN rihq hoxw ijnHW
¹ ieh cIzW pRwpq hn, ieh Drm Dwrn kIqy dy s`q Pl pRwpq hoey jwn = jwnxw kro
vw: Drm ivc pRp`k hox krky ieh Pl sq = inScy krky pRwpq ho jWdy hn ]3]
pRSn : ieh mnu`Kw jnm iks pRkwr sPlw hovy ?
au~qr :
cOpeI ] Drm pRIiq; inq byd bIcwrY ]
hy BweI ! jo mnu`K Drm nwl pRIiq = pRIqI krdw hY Aqy inq = sdw, byd = vydW,
igAwn dI bIcwrY = ivcwr krdw rihMdw hY [

auqm dwn; suBwv jo DwrY ]


iPr ijhVw mnu`K sonw, Dn AMn Awid au~qm vsqUAW dw dwn krn vwlw
vvvv

vvvv

suBwv = suBwA, DwrY = Dwrn krky r`Kdw hY [

ieMd®ih ArQ; ivrwgih mn ijh ]


iPr ieMd®ih = ieMd®IAW ky BogW, ArQ = vwsqy v`loN ijh = ijs mnu`K dw mn ivrwgih =
auprwm ho igAw hY [
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie pihlw (102) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ijh ieh pRwpiq; sPl jnm iqh ]4]
ijh = ijs ¹ ieh gux pRwpq hn, iqh = iqs mnu`K dw jnm sPlw hY ]4]

dohrw ]
ieMd ibnw ijauN mMd inis; mMd kµj ibnu qwl ]
hy BweI ! ijauN = ijvyN AkwS ivc, ieMd = cµd®mw qoN ibnw = bgYr ins = rwq
mMd = mMdI l`gdI Aqy kµj = kmlW qoN ibnu = bZYr qwl = srovr mMdw l`gdw hY [

jIv mMd iqauN Drm ibnu; qW qy Drm n twl ]5]


iqauN = iqvyN hI Drm qoN ibnu = bgYr jIv, mMd = burw hY Bwv ijvyN cµd®mw krky rwq
Aqy kvlW krky qlwA soBw pwauNdy hn, iqvyN jIv Drm krky soBw pwauNdw hY [ qW qy = iqs
krky hy BweI ! Drm qoN twl = tlxw nw kro Bwv Drm ¹ iqAwgxw nw kro ]5]

sm sµqoK n AOr suK; qp n iKmW sm jwn ]


hy BweI ! sµqoK = sbr dy, sm = sdrS, vrgw koeI hor suK nhIN hY Aqy iKmw dy
sm = smwn, koeI qp nw jwn = jwnxw kro [

bRhm gÎwn sm dwn nih; Drm n dXw smwn ]6]


jo ivvyk, vYrwg, Kt sµpqI, moK ie`Cw rUp cquSty swDn sµpMn jigAwsU ¹ hsqwml
v`l bRhm dw igAwn swiKAwqkwr krvw dyxw hY Bwv jIv eIS dI eykqw mhW-vwkW nwl
ABydqw krnI ies dy sm = smwn hor koeI dwn, nih = nhIN hY Aqy dieAw dy smwn hor
koeI krm nhIN hY ]6]

cwroN Pl mYN eyk BI; aupjY irdY n jws ]


hy BweI ! jws = ijs mnu`K dy irdY = AMqhkrn ivc (Drm, ArQ, kwm, moK vw: sµqoK,
iKmw, bRhm igAwn qy dieAw) ieh cwry PlW iv`coN jd eyk = iek BI = vI aupjY = pYdw
nhIN hoieAw [

Ajw gly ky kucn ijauN; jnm ibArQ hY qws ]7]


qws = aus mnu`K dw jnm ies pRkwr ibArQ = insPl hY, ijauN = ijvyN Ajw = b`krI
vvvv

vvvv

dy gly ivc l`gy hoey kucn = AsQn Bwv mymnIAW insPl hn ]7]
ijvyN dwinAW dw kQn hY [ jYsw ik :
rwm jpMqI kµinAw BlI swkq Blw n pUq [
ijauN CylI gl imnimny nw iqs dUD n mUq [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (103) swrukqwvlI, AiDAwie pihlw
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
Drm prm pwrs AhY; jo dwiek Pl cwr ]
hy BweI ! Drm iek bhuq prm = v`fw pwrs1 rUp AhY = hY [ jo Drm, ArQ, kwm, moK
vw: sµqoK, iKmw, bRhm igAwn, dieAw rUp cwry PlW dy dwiek = dyx vwlw hY [
qW qy ijauN ikauN Drm ko; Dry ju buiD audwr ]8]
qw qy = iqs krky, ijauN ikauN = ijvyN ikvyN vI ju = ijhVy audwr = sRySt b`uD vwly
purK hn, auh Drm ko = ¹ Dry = Dwrn krdy hn AQvw ijvyN ikvyN vI Drm ¹ Dwrn kro,
jo Dwrn krdy hn, aunHW dI bu`D sRySt Bwv Awqm ivSYxI bx jWdI hY ]8]
A`gy kvI jI keI pRkwr dy id®StWq pRmwn dy ky DrmI mnu`KW dI vifAweI krdy hn
ik Drmwqmw purK sdw SoBw pwauNdy hn :
kib`q2 ] nwg soBY mdkr; nIr soBY ieMdI vr;
rYn soBY ihmkr, nwir sIl riq qy ]
hy BweI ! ijs pRkwr nwg = hwQI, mdkr = msq ho ky, soBY = soBw pwauNdw hY Bwv jdoN
hwQI dy gµfsQl (glH Aqy kµn dy ivckwrlw QW) qoN md coNdw hY qW auh msqI dI cwl
qurdw hoieAw bhuq soBw pwauNdw hY,
ijs pRkwr nIr = pwxI ieMdIvr = kmlW dy nwl, soBY = soBw pwauNdw hY Bwv jdoN iksy
qlwA ivc kml dy Pu`l iKVy huµdy hn qW auh bhuq soBw pwauNdw hY [
ijs pRkwr rYn = rwq, ihmkr = sIql ikrxW vwly cµd®mw dy nwl soBw pwauNdI hY,
ijs pRkwr nwir = iesq®I suµdr sIl suBwA ivc, riq = pRIqvwn hox krky soBw pwauNdI
hY vw: piqbRqw Drm ivc pRIqI dwn krn vwlI iesq®I soBw pwauNdI hY, iqvyN hI Drm
¹ Dwrn vwly DrmI mnu`K lok-pRlok ivc SoBw pwauNdy hn [
1. pwrs : iek pRkwr dw Amolk p`Qr, ijs bwbq ieh i^Awl hY ik aus nwl nIvIAW DwqW lohw, qWbw
Awid l`g ky sonw ho jWdIAW hn [
2. kib`q : kib`q iek Cµd dw nwm hY, smwn rUp krky sB Cµd kib`q (kiv`qÍ) khy jw skdy hn, prµqU
ivSyS krky ieh dµfk jwiq hY, ies dw nwm ‘mnhr’ AQvw ‘mnhrx’ hY, ies dw l`Cx hY cwr crx
pRqI crx 31 A`Kr, iqMn ivSrwm A`T-A`T A`KrW ’qy, cOQw s`q pur, AMq guru [ ies Cµd ivc sm vrxW
dw pRXog Aqy AnupRws rcnw ¹ bhuq mnohr bxw dyNdy hn [ BwvyN ieh l`Cx hI kib`q dw pUrn hY, pr
kvIAW ny iesdI cwl ¹ suµdr r`Kx leI ieh inXm vI Qwpy hn :
(a) Awid ivc lGu guru lGu, ArQwq jgx rUp iek pd nw hovy [
(A) Bgx rUp iek pd vI ArµB ivc ivvrijq hY [
(e) cwr A`KrW ip`CoN Bgx nhIN hoxw cwhIdw [
vvvv

vvvv

(s) AMq ivc iqMn A`KrW dw iek pd, jo mgx rUp hovy auh ayu~qm nhIN [
(h) quk dy AMq guru lGu, lGu guru ArQwq Bgx Aqy gur nhIN hoxy cwhIdy [
(k) cwry ivSRwm dy Sbd TIk igxqI qy smwpq hoxy cwhIdy hn, ieh au~qm nhIN ik A`Dw ipCly ivSRwm
nwl qy A`Dw Agly ivSRwm nwl joiVAw jwvy [
(K) sm pd nwl sm, ivKm pd nwl ivKm imlwauxw cwhIdw hY, sm nwl ivKm imlx qoN Cµd dI
suµdrqw nhIN rihMdI [
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie pihlw (104) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
soBq qurµg jv, Dwm soBY auqsv;
soBY vXwkrx riv, ndI hµs giq qy ]
ijs pRkwr qurµg = GoVw, jv = suµdr cwl cln krky, soBq = SoBw pwauNdw hY [
ijs pRkwr Dwm = Gr, auqsv = ^uSIAW KyiVAW krky, soBY = SoBdw hY, Bwv Gr ivc
ivAwh dw auqSv hovy jW pu`qr jnimAw hovy jW sµqW mhwqmw vwsqy Bojn kIqw hovy,
AYsy ^uSIAW dy mOky ’qy ijs pRkwr Gr soBdw hY [
ijs pRkwr riv = bwxI ivAwkrx Anuswr bolI hoeI, soBY = SoBdI hY [
ijs pRkwr ndI hµsW vWg hOlI-hOlI giq = cwl c`ly qW SoBdI hY vw: ijs ndI ivc
hµs iPrdy hox, ijs pRkwr auh ndI SoBdI hY iqvyN hI Drm ¹ Dwrn vwly DrmI mnu`K SoBw
pwauNdy hn [

sBw soBY ivdÎwvwn, kul soBY suB sµqwn;


pwn soBY krY dwn, iKq iKqpiq qy ]
ijs pRkwr ivdÎvwn = ivdvwn purKW krky sBw = mjils, drbwr soBY = soBdw hY [
ijs pRkwr suB = cµgI, sµqwn = AOlwd Bwv Bgq, dwnI jW sUrmw pu`qr hox krky
swrI kul soBY = soBdI hY [
ijs pRkwr pwn = h`Q dwn krn krky soBY = soBdy hn, Bwv ijvyN qulsI jI vI kQn
krdy hn ijs purK dw h`Q dy au~pr h`Q rhy Bwv Awpxy h`Q nwl dwn krdw rhy, ausdw
jIvnw sPl hY, jy kdy h`Q dy Q`ly h`Q ho igAw qW ijauNdw hoieAw vI mirAw hoieAw jwxI,
Bwv dwn dyx nwl ijqny h`Q SoBw pwauNdy hn, auqny sony Awid dy kµgx pwaux nwl
nhIN soBdy jdoN dwn dyx dI SkqI nw rhy Aqy lYx dI ie`Cw Pury qdoN mr jwxw cµgw hY
iPr mOqoN nw frnw krIN [ jYsw ik :
qulsI kr pr kr krI krql kr n krIN [
jw idn kr ql kr kry iPr mOqoN nwih frIN [
iPr ijs pRkwr iKq = DrqI, zmIn (iKq + piq) iKq = zmIn dy piq = mwlk Bwv
ikswn krky soBdI hY vw: ijvyN DrqI iKqpiq = ieMd® krky soBw pwauNdI hY Bwv jdoN ieMd®
smyN Anuswr vrKw kry qW AMn, Gwh Awid krky swrI DrqI SoBw pwauNdI hY [

mUF soBY krY mOn, isKI soBY prY hOn;


vvvv

vvvv

soBY AiqsY iq®BOn, DrmI sumiq qy ]9]


ijs pRkwr mUF = mUrK mnu`K mOn = cu`p krky bYTw rhy qW soBY = soBw pwauNdw hY ijs
pRkwr isKI = AgnI ivc hOn = hvn dI sm`grI prY = pYNdI rhy qW A`g soBY = soBdI hY
vw: isKI = mor qW soBdw hY jykr ausdy prY = pr, KMB iKVy hoey hOn = hox vw: gurU qd
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (105) swrukqwvlI, AiDAwie pihlw
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
hI Awdr pwauNdw hY jykr is`KI syvkI dy moh qoN prHy rihMdw hovy vw: is`KI qd hI soBdI
hY jykr dunIAWdwrI dy pwKMf qoN prHy ho ky gurmq dy DwrnI hoeIey [
so ijs pRkwr ieh auprokq sB Awpo-Awpxy qrIky nwl soBw pwauNdy hn, iqvyN
sumiq = sRySt (Awqm ivSYxI) bu`D vwlw DrmI mnu`K AiqSy krky iq®BOn = iqMny BvnW ivc
soBw pwauNdw hY vw: DrmI mnu`KW krky iqMny lok soBw pw rhy hn ]9]

dohrw ] suKI duKI nr jgq mYN; Drm kry jo koie ]


hy BweI ! ies jgq = sµswr, mYN = ivc cwhy koeI suKI cwhy koeI duKI nr = mnu`K hY,
jo = ijhVw koie = koeI vI Drm ¹ Dwrn krygw [

suKI krY qb suK bFY; duKI krY duK Koie ]10]


jykr koeI suKI AwdmI Drm ¹ Dwrn krygw qW aus dy su`K hor bFY = v`D jwxgy Aqy
jykr koeI duKI mnu`K Drm ¹ Dwrn krygw qW ausdy du`K Koie = nwS ho jwxgy [ ies krky
swry Drm ¹ Dwrn kro ]10]

s`q dohy do cOpeI; auqm eyk kib`q ]


AiDAwie dI smwpqI ’qy CµdW dI igxqI krky d`sdy hn ies pihly AiDAwie ivc
s`q dohy = dohry, do cOpeI Cµd Aqy iek bhuq auqm = sRySt, suµdr kib`q Cµd vI AwieAw hY [

dsy Cµd AnµdmX; bsy ijsy inq ic`q ]1]


ieh kul ds Cµd Awey hn, ijsy = ijs mnu`K dy icq ivc ieh dsy Cµd bsy = v`s
jwxgy, aus¹ AnµdmX = Anµd rUpqw kr dyxgy Bwv ienHW ds, CµdW dw isDWq ijs mnu`K
dy ihrdy ivc v`s jweygw, aus¹ sB ^uSIAW pRwpq ho jwxgIAW ]1]
Sµkw : ies AiDAwie ivc CµdW dI igxqI 20 AweI hY pr kvI jI dohry ivc CµdW
dI igxqI 10 d`s rhy hn, ieh kI Byq hY ?
smwDwn : ies pihly AiDAwie dy pihly A`T Cµd BwSw krn vwly pMØifq hridAwl
jI ny mMgl rUp ivc rcy hn Aqy nOvyN Cµd ivc ies AiDAwie dy ArµB ivc ivSw kQn
kIqw hY [ dsvyN Cµd ‘iKmw AihMsw dXw imRd’ qoN lY ky “suKI duKI nr jgq mY” eyQoN q`k
CµdW dI igxqI ds hI bxdI hY [

ieiq sRI swrukqwvlI; qws pRQm ADÎwie ]


vvvv

vvvv

sRI = suBweymwn jo swruqwvlI gRµQ, qws = iqsdw pRQm = pihlw AiDAwie eyQy
ieiq = smwpq hoieAw hY [

Drm inrUipE qws mYN; kiv hirdÎwl suBwie ]2]1]


qws = iqs pihly AiDAwie dy mYN = ivc suBwiemwn, kiv = kvI hridAwl jI ny
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie dUsrw (106) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
Drm dw ivSw inrUpE = kQn kIqw hY vw: pMØifq hridAwl jI ny suBwie = syRSt Bwvnw
dy nwl ies pihly AiDAwie ivc Drm dw ivSw inrUpn kIqw hY ]2]1]

dUsrw AiDAwie
AQ duqIX AiDÎwie pRwrµB ]
AQ = hux pMØifq hridAwl jI ies swrukqwvlI gRµQ dw duqIX = dUsrw
AiDÎwie = AiDAwie pRwrµB = SurU krdy hn, ijs ivc aunHW ny gurU dw ivSw r`ØiKAw hY,
ikauNik ijvyN pihly AiDAwie ivc Drm dw ivSw kQn kIqw Aqy DrmI mn`uK dy gux
kQn kIqy hn, auh swry gux gurU dI Srn ivc jw ky hI pRwpq huµdy hn, ies leI pMØifq
hridAwl jI dUsry AiDAwie ivc gurU dw ivSw kQn krdy hn [

dohrw ] gur kI kIriq dUsry; swq slok aucwr ]


pMØifq hridAwl jI swrukqwvlI gRµQ dy dUsry AiDAwie ivc gurU kI = dI,
kIriq = vifAweI, ivSySqw ¹ swq = s`q slok, aucwr = aucwrx krky kQn krdy hn [

jW ky suny ADYn qy; hoie iq®qwp pRhwr ]1]


jw = ijs s`qW slokW ky = dy ivc gurU dI kIrqI ¹ suny = suxn Aqy ADYn = AiDAYn,
pVHn nwl AwDI, ibAwDI, aupwDI rUp iq®qwp = iqMny qwp pRhwr = nwS hoie = ho jWdy hn [
iqMn pRkwr dy qwp :
1. AiDAwqm : jo rog, Bu`K Awid dy duK nwl hovy, aus¹ AiDAwqm qwp AwKdy hn [
2. AiDBUqk : jo cor, s`p Awid dy fr nwl qwp hovy, aus¹ AiDBUqk qwp AwKdy hn [
3. AiDdYv : XC, rwKs, pRyq, shwiek dy nwl jo duK hovy, aus¹ AiDdYv qwp AwKdy
hn, ienHW qwpW ¹ Awm SbdW ivc AwDI, ibAwDI qy aupwDI ikhw jWdw hY, ijvyN mn
dy sµqwp ¹ AwDI, srIr dy du`K ¹ ibAwDI Aqy bwhroN koeI pRyq pIVw jW fWg soty dy du`K
¹ aupwDI qwp AwKdy hn [ pMØifq hridAwl jI kQn krdy hn ik jo vI ies AiDAwie
¹ iekwgr icq nwl sRvn krygw jW pVHygw, ausdy iqMny pRkwr dy qwp nwS ho jwxgy [

drb Krc sq pwq® mYN; jnm jwie gur syv ]


hy BweI ! jo mnu`K sq = s`cy pwq® = AiDkwrI Bwv XogÎ purS dy tihl mY = ivc
vvvv

vvvv

drb = Dn Krc = ^rcdw hY Aqy ijs dw swrw jnm gurW dI syv = tihl ivc hI
jwie = jWdw, bqIq huµdw hY [

hir ismrn mih ic`q ijh; vhu pMØifq s½iq Byv ]1]
iPr ijs mnu`K dw icq = mn hir = prmwqmw dy ismrn mih = ivc juiVAw hoieAw
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (107) swrukqwvlI, AiDAwie dUsrw
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
hY, vhu = auh s¶iq = vydW, surqIAW dy Byv = Byd ¹ jwnx vwlw Bwv vyd igAwqw pMØifq
hY, Bwv isDWq dy jwnx vwlw hY ]1]
ieh smwn rUp krky ArQ hY, A`gy ivSyS rUp krky dUsrw ArQ hY [
dUsrw ArQ
drb Krc sq pwq® mY; jnm jwie gur syv ]
jo sq = qY® kwl AbwD rUp prmwqmw hY, aus prmwqmw ¹ ijs ny Awpxy AMqhkrn
rUpI pwq® = brqn mY = ivc pw ilAw, aus gurU dy nim`q ijs jigAwsU dw Dn ^rc huµdw
hY, Bwv Awpxw srbµs gurU ¹ Arpn kr dyNdw hY [ Swsq®W ivc do pRkwr krky gurU ¹ Dn
Arpn krnw iliKAw hY [ pihlw ieh hY ik pqnI, pu`qr, pSU, dws, dwsIAW Awid ¹ iqAwg
ky iqAwgI gurU kol jwvy, ieh iqAwg hI gurU ¹ Dn Arpn ikhw jWdw hY ikauNik gurU
Awp qW iqAwgI hY auh Awp qW gRihx nhIN krdw, pr aus gurU dI pRwpqI vwsqy Dn
dw iqAwg kIqw [ dUsrw Dn dw Arpnw ieh hY ik jykr gurU gRihsQI hY qW swrw Dn
pdwrQ aus dI Bytw cVHw dyvy [ ies pRkwr gurU ¹ Dn Arpnw kry [ iPr ausdw swrw jnm
qn, mn, Dn krky gurU dI syvw ivc bqIq ho irhw hY [
hir ismrn mih ic`q ijh; vhu pMØifq s½iq Byv ]2]
iPr jo gurU ny Bjn krnw d`ØisAw hY, auh ismrn Bjn ivc hI ijs dw icq juiVAw
hoieAw hY, auho hI vydW dy qq isDWq dI smJ r`Kx vwlw pMØifq hY [ A`gy jigAwsU dw
krq`v d`sdy hn :

cOpeI ] pUCY gur qy; suB isK q`dip ]


gÎwnvwn hovy; inj X`dip ]
qdip = qd vI isK = jigAwsU Awpxy gurU qoN SuB is`ØiKAw pUCY = pu`Cdw rhy [
Xdip = BwvyN auh inj = Awpxy Awp ivc bhuq igAwnvwn vI hovY = ho jwvy [

gur inscX Xuq; bcn Dry jb ]


dyh is`K ko; prm SWiq qb ]2]
jb = jdoN gurU jI igAwn dwiek aupdyS dyx, aus aupdyS ¹ inScy Xuq = sihq jd
is`K Awpxy icq ivc Dry = Dwrn krygw [
vvvv

vvvv

qb = qdoN gurU dy bcn aus is`K ¹ prm = v`fI Awqimk SWqI, dyh = dy dyNdy hn
ArQwq is`K Awpxy Awp ivc ikqnw vI isAwxw ho jwvy pr auh is`K hI huµdw hYY Aqy
is`K dw iehI krq`v huµdw hY ik auh Awpxy gurU dI is`ØiKAw ¹ gRihx krdw rhy Aqy hor
Awqimk Anµd mwnx leI gurU pwsoN inmrqw sihq bynqI rUp ivc pRSn krky Awqimk
mMfl dy gu`ØJy Byq pu`Cdw rhy, jdoN gurU idAwlqw dy Gr ivc Aw ky aupdyS duAwrw rUhwnIAq
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie dUsrw (108) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
mMfl dI sYr krvw dyvygw, qd is`K dy ihrdy ivc SWqI Aw jwvygI [ A`gy gurU Aqy sµbµDIAW
pRqI jigAwsU dw vrqwv kQn krdy hn [

qotk Cµd ]1 gur kIriq ko; AproK kry ]


hy BweI ! Awpxy gurU dI kIrq = mihmw, ko = ¹, sdw AproK = swhmxy kry, Bwv gurW
dw j`s snmuK kry [ ijs pRkwr sRI gurU Arjn dyv jI ny goNf rwg ivc gurU dw j`s kQn
kIqw hY :
goNf mhlw 5 ]
gurU gurU guru kir mn mor ] gurU ibnw mY nwhI hor ]
gur kI tyk rhhu idnu rwiq ] jw kI koie n mytY dwiq ]1]
guru prmysru eyko jwxu ] jo iqsu BwvY so prvwxu ]1]rhwau]
gur crxI jw kw mnu lwgY ] dUKu drdu BRØmu qw kw BwgY ]
gur kI syvw pwey mwnu ] gur aUpir sdw kurbwnu ]2]
gur kw drsnu dyiK inhwl ] gur ky syvk kI pUrn Gwl ]
gur ky syvk kau duKu n ibAwpY ] gur kw syvku dh idis jwpY ]3]
gur kI mihmw kQnu n jwie ] pwrbRhmu guru rihAw smwie ]
khu nwnk jw ky pUry Bwg ] gur crxI qw kw mnu lwg ]4]6]8]
(goNf m: 5, AMg 864)

sRI gurU gRµQ swihb jI AMdr gurU dI mihmw dy hor vI byAMq Sbd AwauNdy hn, ijvyN
BYrau rwg AMdr vI sRI gurU Arjn dyv jI dw gurU ausqqI ivc Sbd AwauNdw hY [ jYsw ik :
BYrau mhlw 5 ]
siqguru myrw bymuhqwju ] siqgur myry scw swju ]
siqguru myrw sBs kw dwqw ] siqguru myrw purKu ibDwqw ]1]
gur jYsw nwhI ko dyv ] ijsu msqik Bwgu su lwgw syv ]1]rhwau]
siqguru myrw srb pRiqpwlY ] siqguru myrw mwir jIvwlY ]
siqgur myry kI vifAweI ] pRgtu BeI hY sBnI QweI ]2]
siqguru myrw qwxu inqwxu ] siqguru myrw Gir dIbwxu ]
siqgur kY hau sd bil jwieAw ] pRgtu mwrgu ijin kir idKlwieAw ]3]
ijin guru syivAw iqsu Bau n ibAwpY ] ijin guru syivAw iqsu duKu n sµqwpY ]
nwnk soDy isMØimRiq byd ] pwrbRhm gur nwhI Byd ]4]11]24] (BYrau m: 5, AMg 1142)
so ies pRkwr AYsy SbdW duAwrw gurU dy snmuK ho ky gurU dI aupmw kry [

jsu bWDv mIqn; pRoK rry ]


vvvv

vvvv

bWDv = sµbµDIAW Aqy mIqn = im`qrW Awid dw j`s, pRoK = Ehly, rry = aucwrx kry
Bwv mu`K ’qy qW hr koeI aupmw krn l`g jWdw hY pr ip`T ip`CoN inMØidAw krn l`g jWdy
1. cwr sgn gn hox Aqy bwrW A`Kr hox, auh ‘qotk Cµd’ huµdw hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (109) swrukqwvlI, AiDAwie dUsrw
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
hn [ ies leI jo Awpxy sµbµDIAW Aqy im`qrW dw j`s aunHW dy swhmxy vI qy mgroN vI
sdw krdw rhy, auhI s`cw im`q® huµdw hY [

iB®iq dws jsY; krmWq ghY ] Ablw suq Ep; kbI n khY ]3]
iBRiq = nOkr Aqy dws = syvk dw jsY = j`s krmWq = kµm dy AMq ivc ghY = kQn
kry, Bwv ijs kµm vwsqy aunHW ¹ ByijAw sI jd auh kµm krky Aw jwx qW aunHW ¹ SwbwS
kihxw cwhIdw hY [ (iBRiq = jo nOkrI lY ky syvw kry, aus¹ iBRiq AwKdy hn Aqy jo pRym
nwl syvw kry, aus¹ dws AwKdy hn [)
AwpxI Ablw = iesq®I Aqy suq = pu`qr dI, Ep = aupmw kbI = kdy vI nw
khy = kihxI kry, ikauNik jykr ienHW dI aupmw krn nwl ienHW ¹ CyqI hI AiBmwn ho
jWdw hY Aqy muV ky auho ijhI syvw nhIN krdy ]3]
ijhVy mnu`K gurU dy id`qy hoey gurmMq® ¹ Bulwaux vwly hn, aunHW dI dSw vrxn
krdy hn :

dohrw ] qj gurmMq® dird® hYÍ; gurih AvgÎw Gwq ]


hy BweI ! prmwqmw dy Anµq nwmW iv`ØcoN ijs nwm dw gurmMq® gurU aupdyS rUp ivc
dyNdw hY, aus gurmMq® ¹ qj = C`fx vwlw mnu`K dild®I hYÍ = ho jWdw hY Aqy gurih = gurU
dI AvgÎw = inrwdrI krn nwl gurU ¹ Gwq = mwrn dy smwn doS l`gdw hY, Bwv ijhVw
gurU dI AwigAw ¹ moVnw hY, jW jo gurU jI ny gurmMq® id`qw hY aus¹ iqAwg dyxw hY, iehI
gurU dw Apmwn hY, ieh Apmwn gurU ¹ mwrn dy qul hI huµdw hY [

iqAwg dyq gurumMq® jo; isD BI nrky jwq ]4]


jo = ijhVy mnu`K gurU dy id`qy hoey gurmMq® ¹, qÎwg = C`f dyNdy hn, BwvyN auh
isD = ir`DIAW is`DIAW dy mwlk vI hox, auh vI AMq ¹ nrky = nrk ivc hI
jwq = jWdy hn ]4]
A`gy gurU dy Dn ¹ corI krn vwly dI durdSw vrxn krdy hn :
qotk Cµd ] gur ky Dn ko; jn jo hr hY ]
hq qyj ivBUiq; duKI mr hY ]
hy BweI ! jy = ijhVw jn = mnu`K gurU ky = dy Dn ko = ¹ hr = curw lYNdw hY , Bwv gur
dI golk Bµn lYNdw hY jW koeI pdwrQ cu`k ky lY jWdw hY; aus dw qyj = j`s, AYSÍrj Aqy
vvvv

vvvv

Dn Awid hq = nwS ho jWdw hY Aqy auh AMq ¹ duKI ho ky mrdw hY [

Drmwid try; nrky su pry ] aupjy pun qy; sÍpcwid Gry ]5]
ausdy Drmwid = jp, qp, DIrj, Drm Awid gux try = tl, nwS ho jWdy hn, Aqy
AMq ¹ mr ky su = auh nrky = nrk ivc pry = pYNdw hY [
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie dUsrw (110) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
swry nrkW dy du`K Bogx qy = qoN bwAd pun = Pyr auh mnu`K sÍpcwid = cµfwlW dy
Gry = Gr ivc aupjy = jnm lYNdw hY ]5]

dohrw ] mugD inpuMsk ivkl mn; ibn ibbyk durBwg ]


cµfwlW dy Gr jnm lY ky auh koeI bu`DImwn nhIN huµdw, sgoN mugD = mUrK,
inpuMsk = hIjVw, nmrd pYdw huµdw hY, ausdw mn sdw ivkl = bycYn rihMdw hY,
ibbyk = igAwn qoN vI ibn = bZYr huµdw hY Aqy ausdy durBwg = Koty Bwg huµdy hn [

nIc krm nIcih kry; guru inMdw mih rwg ]6]


auh nIc krmW vwlw mnu`K nIcih = nIc krm hI kry = krdw rihMdw hY Aqy gurU dI
inMØidAw suxn jW krn ivc hI ausdw rwg = pRym l`gw rihMdw hY ]6]
A`gy gurU dw krq`v d`sdy hn ik gurU iks pRkwr jigAwsU dw AigAwn dUr krdw hY :

cOpeI ] gÎwn sulwkW dy; buiD locn ]


kr hY qm; AgÎwn ivmocn ]
gurU AwpxI i¸pw id®StI krky igAwn rUpI sulwkW = slweIAW jigAwsU dy mn, bu`D
rUpI locn = nyq®W ivc dy krky AigAwn rUpI qm = AMDkwr ¹ ivmocn = k`t dyxw krdw hY
vw: AigAwn qoN Cufw dyNdw hY [ ikauNik mucx nwm C`fx dw vI hY [
inrwvrx id®g krY; ju sRI guru ]
nmo nmo iqh crn; Dwr aur ]7]
iPr sRI gurU swihb jI AigAwnqw dy inrwvrx = prdy qoN rihq mn bu`D rUpI nyq®W
¹ kr dyNdy hn Aqy jigAwsU mUl sihq pRpMc ¹ nwS rUp dyKdw hY Aqy sµisAW qoN rihq
Awpxy srUp ¹ dyK lYNdw hY [
iqh = iqs gurU dy crn kmlW ¹ mYN Awpxy Er = ihrdy ivc, Dwr = Dwrn krky nmo
nmo = nmskwr krdw hW, nmskwr krdw hW vw: mn krky vI nmskwr krdw hW Aqy
bwxI, srIr krky vI nmskwr krdw hW ]7]
A`gy CµdW dI igxqI dw dohrw hY [

dohrw ] q®Y dohy qotk auBy, do cOpeI inhwr ]


vvvv

vvvv

dUsry AiDAwie dy AMq ivc CµdW dI igxqI d`sdy hn ik ies dUsry AiDAwie ivc
q®Y = iqMn dohry, qotk Cµd auBy = do Aqy do cOpeI Cµd, inhwr = dyKxw kro [

muin slok mn sok ko; kwtY krY n bwr ]1]


ies AiDAwie ivc kul muin = s`q slok Awey hn, jo mn dy sok = ZmW ko = ¹
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (111) swrukqwvlI, AiDAwie dUsrw-qIsrw
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
kwtY = k`tx l`ØigAW bwr = dyr nhIN lgwauxgy, Bwv ijvyN s`q irKIAW1 dy drSn krn
nwl ic`q dw Su`D ho jwxw mMØinAw hY, iqvyN jo purS ienHW s`qW slokW dy isDWq ¹ Dwrn
krygw, ausdw icq Su`D ho jwvygw qy Pyr jnm mrx rUpI sok CyqI hI imt jwvygw ]1]
not : pihly slok ivc ies AiDAwie dI jwxkwrI id`qI hY Aqy ies A^Irly slok
ivc CµdW dI igxqI kIqI hY, ienHW donW ¹ CµdW dI igxqI ivc nhIN igxnw, ienHW
qoN ibnW s`q slok hI Awey hn [

ieiq sRI swrukqwvlI; qws duqI ADÎwie ]


jo sRI = suBweymwn swrukqwvlI gRµQ hY, qws = iqsdw, duqI = dUsrw AiDAwie eyQy
ieiq = smwpq huµdw hY [

gur aupmW qW mYN khI; kiv hirdÎwl suBwie ]2]2]


qW = iqs AiDAwie mYN = ivc, suBwiemwn kvI hridAwl jI ny gurU dI aupmw vrxn
kIqI hY vw: (su + Bwie) su = sRySt, Bwie = pRym Dwr ky gurU dI aupmw vrxn kIqI hY ]2]2]

qIsrw AiDAwie
AQ iq®qIX ADÎwie pRwrµB ]
AQ = hux pMØifq hridAwl jI swrukqwvlI gRµQ dw, iq®qIX = qIsrw,
ADÎwie = AiDAwie pRwrµB krdy hn ArQwq pihly AiDAwie ivc Drm dw ivSw inrUpn
kIqw hY, dUsry AiDAwie ivc gurU dI aupmw kIqI hY Aqy hux qIsry AiDAwie ivc iv`ØidAw
dI aupmw, iv`ØidAw dI pRwpqI, iv`ØidAw dw Pl inrUpn krngy [

dohrw ] ivdÎw vrny qIsry; Cµd ATweI mwn ]


hy BweI ! swrukqwvlI dy qIsry AiDAwie ivc pMØifq hridAwl jI iv`ØidAw dw
vrny = vrxn krdy hn [ ies AiDAwie dy kul ATweI Cµd mwn = mMnxw, jwnxw kro [

1. purwxy smyN ivdvwn, kvI jn Awm qOr ’qy sµn jW sµmq ilKx l`ØigAW AMkiVAW dy ihswb muin, vwr,
rs, isiD, nwg, riv, sis, nB Awid Sbd ilK dyNdy sn, ijs qoN ivdvwn jW pVHwaux vwly ausqwd
vwr, muin qoN 7, isiD qoN 8, sis, riv qoN 1 Aqy rmkwm qoN 0 dw Bwv lY ky joV krdy hn [ eyQy vI
kvI jI ny ausy qrHW s`q dI jgHw muin dI vrqoN kIqI hY [ ijvyN pMdrHvyN AiDAwie dy 22vyN Cµd ivc
vvvv

vvvv

vI kvI jI ny 1890 sµmq ilKx l`ØigAW ieh kQn kIqw hY [ jYsw ik :


nB nwg isiD sis sµbq... ]
s`q irKI : mwrIc, Aiq®, pulh, pulsqÎ, ¸qu, AMØigrw Aqy viSST [
Bwgvq dy A`TvyN skµD dy qyrHvyN AiDAwie ivc s`q irKI ieh ilKy hn :
kSXp, Aiq®, viSST, ivSvwimq®, gOqm, jmdignI Aqy BwrdÍwj [
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie qIsrw (112) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ivdÎw pwq® Apwq® pun; ibRDwibRD indwn ]1]
ies AiDAwie ivc pMØifq hridAwl jI iv`ØidAw dw pwq® = AiDkwrI Aqy
Apwq® = An-AiDkwrI dw srUp vrxn krngy, pun = Pyr iv`ØidAw (ibRD + AibRØDu)
ibRD = v`DdI ikvyN hY, Aqy AibRD = G`tdI ikvyN hY ieh indwn = kwrn ilKxgy vw: AMnvY
krky (ivdÎw pwq® ibRD) iv`ØidAw pwq® = AiDkwrI jigAwsU nUM dyx krky ibRD = v`DdI
hY Aqy (ivdÎw Apwq® AibRD) iv`ØidAw Apwq® = An-AiDkwrI ¹ dyx krky, AibRD = PlIBUq
nhIN huµdI, Pyr ijnHW kwrnW krky iv`ØidAw pRwpq huµdI hY, auh indwn = kwrn vI ies
AiDAwie ivc kQn krngy ]1]
pRSn : ieh iv`ØidAw AiDkwrI purS ¹ PlIBUq krky An-AiDkwrI purS ¹ insPl iks
pRkwr huµdI hY ?
au~qr :

sYÍXw ] ieh vyd ko gÎwn sujwnn ky;


AiBmwn mdwid ivkwr ivnwsy ]
hy BweI ! ieh vydW ko = dw igAwn, sujwnn = sRySt jwxkwrI r`Kx vwly, SWq-icq,
Awsiqk SrDwlU purKW ky = dy AMqhkrn iv`ØcoN dyh, Dn Awid dw AiBmwn = mwx
(md + Awid) md = hµkwr, kwm, ¸oD Awid ivkwrW ¹ ivnwsy = nwS kr dyNdw hY [

pun kyicq nIcn ko vhu boD; mdY AiBmwn ivkwr invwsy ]


pun = Pyr kyicq = keI, nIcn = nIc, An-AiDkwrI, nwsiqk purKW ko = ¹
vhu = auhI vydW dw boD = igAwn aultw pY jWdw hY Aqy aunHW dy ihrdy AMdr kwm, ¸oD,
loB, moh, mdY = hµkwr rUpI ivkwr qy dyh, Dn, iv`ØidAw Awid dw AiBmwn = mwx,
invwsy = itkwxw kr lYNdw hY, Bwv syRSt AiDkwrI ¹ hI iv`ØidAw PlIBUq huµdI hY Aqy
kupwq® ¹ iv`ØidAw PlIBUq nhIN huµdI sgoN mwVw Pl imldw hY ikauNik iv`ØidAw pVH ky
ivkwrW dw iqAwg krnw sI, pr ies qoN ault iv`ØidAw pVH ky sgoN ivkwr ic`q ivc
Dwrn kr ley [
id®StWq : iek vwr iek dukwndwr dI h`tI dy AMdr Swm ¹ ib`lI vV geI [ dukwndwr
ny Awpxy pu`qr ¹ ikhw ik hy pu`qr ! qUµ ies ib`lI ¹ bwhr k`F ky Aqy dukwn ¹ ijMdrw
lw ky Aw jwvIN, mYN hux c`ØilAw hW, mqW ikqy ib`lI AMdr mswilAW vwly brqn Awid
vvvv

vvvv

Bµn dyvy [ ieh kih ky ipqw cilAw igAw [ ip`CoN iek aUT vwlw mnu`K aUT lY ky Aw igAw [
ausny ikhw ik bwhr brswq dw mOsm bixAw hoieAw hY, qUµ myry koloN cwr pYsy lY lw qy
mY¹ AwpxI h`tI ivc aUT bµnH lYx dy [ lVky ny pYisAW dy lwlc ivc Aw ky aus dw aUT
AMdr bµnH ilAw [ aUT dI au~cI grdn sI, ij`Dr isr kry au~DroN pMj sq BWfy Bµn ky mswlw
roVH dyvy, QoVHw ijhw pYr ihlwvy qW hyTW peIAW dwlW Awid folH id`qIAW, ieauN dukwn
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (113) swrukqwvlI, AiDAwie qIsrw
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dw swrw swmwn iKlwr id`qw [ jdoN svyr vyly ipqw AwieAw qy jdoN ausny ijMdrw KolH ky
dyiKAw qW swrI h`tI au~jVI peI hY, mswly, dwlW Awid iK`lrIAW peIAW hn, ieh dyK
ky bhuq hYrwn hoieAw Aqy Awpxy pu`qr ¹ kihx l`gw ik hy mUrK ! ieh qUµ kI kr id`qw
hY ? qY¹ AMdroN ib`lI k`Fx leI ikhw sI pr aultw qUµ AMdr aUT bµnH ilAw qy swrI dukwn
dw nukswn krw ilAw [
dw id®StWq : eysy pRkwr gurU rUpI ipqw jigAwsU rUpI pu`qr ¹ jxwauNdy hn ik hy
pu`qr ! qUµ iv`ØidAw pVH ky AwpxI bu`D rUpI h`tI qoN mmqw rUpI ib`lI bwhr k`FxI hY, ijhVy
qW sRySt AiDkwrI hn auh Awpxy AMdroN mmqw rUpI ib`lI bwhr k`F dyNdy hn pr ijhVy
An-AiDkwrI purK hn aunHW ny mmqw rUpI ib`lI bwhr kI k`FxI sI sgoN aultw auh AiBmwn
rUpI aUT vI AMdr ilAw ky bµnH lYNdy hn [ jo dYvI sµpqw rUpI BWfy Bµn dyNdw hY kruxw,
mu`dqw, mYq®I qy aupyiKAw rUpI dwlW folH dyNdw hY Aqy sq, sµqoK, dieAw, Drm, vIcwr
rUpI mswly iKlwr dyNdw hY [

Ac AMØimRq jws hlwhl hYÍ; nih AOKD vYd nh» kCu qwsy ]
id®StWq rUp ivc kQn krdy hn ik ijvyN AMØimRq Ac = Ckx, pIx qoN (Amr hox
dI bjwie) jws = ijs mnu`K ¹, hlwhl = zihr rUp, hYÍ = ho jwvy, Pyr nih = nw hI ausdI
koeI, AOKD = dvweI bUtI huµdI hY Aqy nhI = nw hI koeI, vYd = hkIm, qwsy = aus¹
kCu = kuJ kr skdw hY [ iqvyN vydW dw igAwn rUpI AMØimRq pI krky jigAwsU ny Awpxy
AMdroN ivkwr nwS krny sn pr aultw igAwn pRwpq krky vI ivkwr icq ivc Dwrn
kr ley [ d`Øso Pyr aus¹ gurU rUpI vYd dI aupdyS rUpI AOKDI kI kr skdI hY, Bwv auh
ielwj qoN bwhr ho jWdw hY [

jn pwq® kupwq® ko soD kY; boD krY buiDvwn jo boD pRkwsy ]1]
ies leI pwq® = AiDkwrI Aqy kupwq = An-AiDkwrI jn = purK ko = ¹ soiD = ivcwr
kY = krky buiDvwn = Awqm ivSYxI mq vwlw gurU boD = aupdyS dyxw kry qW jo jigAwsU
dy icq ivc boD = igAwn dw pRkwsy = cwnxw ho jwvy, Bwv pVHx vwly ausqwd ¹ pihlW
ieh ivcwr lYxw cwhIdw hY ik ieh purS pVHwaux dw AiDkwrI hY jW nhIN [ jykr AiDkwrI
hovy qW aus¹ iv`ØidAw pVHwvy Aqy dUsry ¹ vwps qor dyvy ]1]
ikauNik iv`ØidAw ¹ mnu`K dw qIsrw nyq® mMØinAw hY, iv`ØidAw mnu`K ¹ smJ dyNdI hY,
mnu`K iv`ØidAw pVH ky cµgw mwVw, burw Blw sB smJ jWdw hY [ ijvyN cwnx dy ivc sB
vsqUAW sw& idKweI dyNdIAW hn, iqvyN Swsq® igAwn, iv`ØidAw iek cwnxw hY, ies qoN
vvvv

vvvv

syD lY ky Bly bury dI prK krnI mnu`K dw krq`v bxdw hY [


ijvyN mxI vwlw s`p huµdw hY, auh pUrnmwSI dI rwq ¹ cµd®mw dI rOSnNI ivc mxI
¹ bwhr zmIn ’qy r`Kdw hY [ kihMdy hn ik cµd®mw dIAW ikrnW aus au~pr pYx nwl aus
iv`ØcoN AMØimRq tpkdw hY, ijs ¹ c`t ky auh mxI vwlw s`p AwpxI zihr ¹ dUr krdw
hY Aqy ausdI rOSnI ivc ie`Dr-au~Dr iPrdw hY [
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie qIsrw (114) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dUsry pwsy keI ieho ijhy s`p hn, jo ausy mxI dI rOSnI ivc mxI dy Awly-duAwly
Awey kIVy-mkOiVAW ¹ cux-cux ky KWdy hn [
eysy pRkwr Swsq® iv`ØidAw iek mxI dI inAweIN hY, iek sRySt mn`uK qW ies igAwn
¹ lY krky ABydqw dy Anµd ¹ pRwpq krky, Bjn, bµdgI, praupkwr dy kµm krky ijQy
Awpxw jnm sPlw krdy hn, auQy dUsry sµgI mnu`KW dI izMdgI vI sPl kr dyNdy hn,
ivkwrW dI ivhu ¹ Awpxy AMdroN k`F ky Su`B guxW ¹ AMdr vsw ky mwnoN Awpxy jIvn ¹
dUsirAW leI cwnx munwrw bxw jWdy hn [
dUsry pwsy purK Swsq® igAwn ¹ pRwpq krdy vI prmwqmw dy nwl ABydqw dw koeI
Anµd nhIN lYNdy sgoN s`p dI inAweIN kIVy-mkOVy Kwx vWg ivkwrW ivc gRsy jWdy hn Awpxy
jIvn ¹ sµvwrn dI bjwey hor ivgwV lYNdy hn, ijvyN Ajwml ny vySvw dy ADIn ho ky
Awpxw h`sdw-v`sdw pirvwr iqAwg id`qw Aqy pVHI hoeI iv`ØidAw dI vI koeI ivcwr
nw kIqI [
ijvy ‘sRI gurpRqwp sUrj gRµQ’ ivc BweI sµqoK isMG jI ny sRI gurU Arjn dyv jI
duAwrw BweI nwnU qy BweI kwlU ¹ aupdyS rUp ivc kQn kIqw hY [ jYsw ik :
SRI Arjn pd kir kY nmo ] boly hwQ joir iqh smo ]
‘iek piT suin kY Sbd qumwrw ] Bly krm kir jnm suDwrw ]39]
iek AYsy piT kY huieÁ mwnI ] BYgYN ibSXin nwir ibrwnI ]
Arp bury krmn ko krYN ] piT kir lokin qy Dn ihrYN ]40]
iqn kI dSw hoiq hY kOn ] suin boly gux kruxw BOn ]
‘pTihÁ sunihÁ jy ihq k`lÎwn ] SuB krmI ik krYN guzrwn ]41]
ArQ lKYN durmiq ko qÎwgYN ] s`Øiqnwm ismrin AnurwgYN ]
iqnko jnm mrn imit jwie ] gur smIpqw so nr pwieÁ ]42]
pTihÁ lyin Dn ko Dir loBw ] krihÁ kukrmin pRwpiq soBw ]
ijm Aih mix pRkwS ko pwie ] bIn bIn ikrmin ko Kwie ]43]
iqm iqn nr kI i¸`q pCwno ] piT sunwie lyN drb mhwno ]
krihÁ kukrm Bog iq X ® pr ko ] ismrihÁ nih siqnwmu su br ko ]44]
nrk isDwrihÁ, gur n shwie ] ibn shwieqw bhu duK pwie’Á ]... ]45]
(rwis 3, AMsU 63)

A`gy iv`ØidAw dy kuJ inXm kQn krdy hn :

sorTw ]
vvvv

vvvv

mYQn sYn Ahwr; pwT smY qInoN qjy ]


DIrjvwn, jog ividAwrQI ¹ cwhIdw hY ik pwT = sµiQAw pVHn dy smY = vyly
mYQun = iesq®I nwl Bog, sµbµD, sYn = sOxw Aqy Ahwr = Bojn ieh qIno = iqMny
qjy = iqAwg dyvy [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (115) swrukqwvlI, AiDAwie qIsrw
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
pwT sihq pun cwr; qjY sWJ mYN DIr jn ]2]
pun = Pyr sWJ = sµiDAw dy smyN ivc pwT = sµiKAw dy sihq ienHW cwrW ¹
qjy = iqAwg dyvy, auh DIr = DIrjvwn jn = mnu`K AKvwauNdw hY, Bwv pwT smyN iqMn
cIzW dw iqAwg kry Aqy sµiDAw vyly (Bjn, bµdgI dy smyN) sµiQAw ¹ vI Awpxy Drm
Anuswr kry qy iPr Bjn bµdgI vI kry ]2]
An-AiDkwrI dw kQn krdy hn ik AYsy l`CxW vwlw mnu`K iv`ØidAw nhIN pVH skdw ]

dohrw ]
suKI ivAwDI AwlsI; kumiq rsk bhu soie ]
suKI = su`KW dy ivc rihx vwlw mnu`K, ivAwDI = rogI, AwlsI = dild®I, kumiq = KotI
mq vwlw, rsk = rsIAw Bwv Kwx-pIx dy bhuqy svwdW ivc risAw hoieAw Aqy jo
bhu = bhu, soie = sONdw hY [

iqh AiDkwr n Swsq® ko; Kt doKI jnu joie ]3]


iqh = aus mnu`K ¹ Swsq® = gRµQ, iv`ØidAw pVHn ko = dw AiDkwr = h`k nhIN hY, ijs
jnu = mnu`K ivc ieh auprokq Kt = Cy doKI = doS joie = dyKy jWdy hn ]3]

Sµkr Cµd ]
kCu iGRq snyh n lvx qµdul; q`¸ DWm n dWm ]
ijs mnu`K dy Gr ivc kCu = kuJ, iGRq = iGau, snyh = qyl, lvx = lUx qy
qµdul = cOl, n = nhIN hn, q`¸ = l`sI qk vI nhIN hY Aqy ienHW ¹ ^rIdx vwsqy Dwm = Gr
ivc koeI dwm = dmVw, pYsw-Dylw vI nhIN hY [

Xw sµcrI ijih icq icMqw; DWm kI duK DWm ]


Pyr Xw = ienHW auprokq kQn kIqy pdwrQW ¹ sµcrI = iek`q® krn dI, ijih = ijs
mnu`K dy icq ivc icMqw l`gI hoeI hY, auh Dwm = Gr kI hY blik du`KW dw hI Dwmu = Gr hY [

BeI nws pRwk Agwm kI bu`ØiD; mUVH moihE bwm ]


eysy icMqw krky aus mnu`K dI pRwk = pUrblI Aqy Agwm = A`gy hox vwlI swrI
buiD = m`q nwS ho jWdI hY vw: nwS ho geI hY, auh mUV = mUrK mnu`K AwpxI, bwm = iesq®I
vvvv

vvvv

dw moihAw ienHW du`KW ¹ shwrdw hY [

AiDkwr nih qih Swsq® ko; so Bjy inq sRI rwm ]4]
qih = iqs mnu`K ¹ vI Swsq® = gRµQ, iv`ØidAw pVHn dw koeI AiDkwr nhIN hY ]4]
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie qIsrw (116) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
pRSn : Pyr auh mnu`K kI krq`v kry ?
au~qr : so = auh mnu`K inq = inqwpRqI, sRI rwm nwm Bjy = ismrnw kry [

sorTw ] ijh inj miq kCu nwih; Swsq® qWih ko ikAw krY ]
ijh = ijs, mnu`K dI inj = AwpxI kCu = kuJ vI miq = bu`DI, Akl nwih = nhIN hY,
d`Øso Pyr Swsq® = gRµQ ny qWih = aus ¹ ikAw = kI krY = krnw hY [

locn ibn jo Awih; pRiqibMbI kXw krY iqh ]5]


A`gy id®StWq dyNdy hn ik jo = ijhVy mnu`K pihlW hI locn = nyq®W qoN ibnu = bZYr
Bwv AMnHy Awih = hn, iqh = aunHW ¹ (pRiq + ibMbI) pRiq = aultw ibMbI = Aks vwlw Bwv
SISw kXw = kI, krY = kr skdw hY ArQwq AMnHy mnu`K ¹ SISw ausdw mu`K idKwaux leI
smr`Q nhIN hY, iqvyN bu`DIhIn jo mUrK hn, aunHW ¹ vyd Swsq® nhIN smJw skdy ]5] jYsw ik :
kbIr swcw siqguru ikAw krY jau isKw mih cUk ]
AMDy eyk n lwgeI ijau bWsu bjweIAY PUk ] (slok Bgq kbIr jI, AMg 1372)

bIc AStmI mIc guru; ASt KSt mYN is`K ]


purwqn Swsq®W dI AwigAw hY ik jykr AstmI = A`TvIN iQ`q vwly idn gurU pVHweygw
qW pVHwaux vwlw gurU mIc = mr jweygw Aqy ASt KSt (8 + 6) = cOds vwly idn jo
is`K iv`ØidAw pVHygw, auh mr jwvygw [

pMcdsI guru is`K mrY; eykm pwT Ais`K ]6]


pMc dsI (5 + 10) = puMØinAw jW m`ØisAw vwly idn pVHn vwlw is`K qy pVHwaux vwlw
gurU dovyN hI mry = mr jwxgy Aqy eykm = pihlI iQ`q vwly idn jykr iv`ØidAw pVHy qW
ipClw pwT = piVHAw hoieAw sB kuJ, Ais`K = Bu`l jWdw hY [ ijs pRkwr h¹mwn ¹ Bu`l
igAw sI ]6]
swKI h¹mwn dI : iek vwr h¹mwn sUrj Bgvwn dy kol iv`ØidAw pVHn leI igAw,
sUrj Bgvwn kol jw ky aus¹ nmskwr kIqI Aqy bynqI kr ky ikhw ik mYN iv`ØidAw pVHn
leI AwieAw hW [ qusIN mY¹ pihlW ieh d`Øso ik iv`ØidAw ikMny pRkwr dI hY ? A`goN sUrj
ny ikhw ik sµswr ivc cOdW iv`ØidAw hn ijvyN 1. irgvyd, 2. swmvyd, 3. Xjurvyd,
4. AQrbx vyd, 5. isKÎ, 6. klp, 7. ivXwkrn, 8. joiqs, 9. Cµd Swsq®, 10. inrukq,
11. immWsw, 12. qrk Swsq®, 13. purwn, Aqy 14. Drm Swsq®; ieh cOdW pRkwr dI iv`ØidAW
vvvv

vvvv

hY (ieh vwrqw i¸Sn DUr jtI dIKq ny ‘qrk sµgRih’ dI tIkw nXwie cµdo®idX ivc iksI
inbµD dw pRmwx id`qw hY) h¹mwn ny ikhw ik Bgvwn jI ! qusIN mY¹ ieh swrIAW iv`ØidAw
pVHw dyvo mYN koeI vI iQ`q Cu`tI nhIN krWgw, lgwqwr pVHdw rhWgw [ sUrj Bgvwn ny ikhw
ik ijvyN qyrI mrzI [ qd Awpxy r`Q ivc ibTw ky h¹mwn ¹ iv`ØidAw pVHwaux l`gw [
smW pw ky h¹mwn ny swrI iv`ØidAw pVH leI [ jdoN dUsrI vwr iv`ØidAw ¹ ivcwrn
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (117) swrukqwvlI, AiDAwie qIsrw
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
l`gw qW kuJ vI Xwd nw AwieAw, swrI iv`ØidAw Bu`l geI [ icq ivc socx l`gw ik ieh
kI kwrn ho igAw, swrI iv`ØidAw AnpVHI ijhI ho geI hY, myrI swrI imhnq KUh ivc
pY geI hY [ qdoN sUrj Bgvwn dy kol igAw Aqy bynqI kr ky ieh pu`ØiCAw ik mY¹ swrI
iv`ØidAw ikauN Bu`l geI hY, ieh kI kwrn hoieAw ? A`goN sUrj Bgvwn ny ikhw ik jo AiDk
lwlc krdw hY, ausdw iehI hwl huµdw hY [ ies ivc do kwrn hn [ iek qW ieh ik qUµ
myry brwbr bYT ky iv`ØidAw pVHI Aqy dUsrw ieh ik qUµ iksy vI iQ`q dI ivcwr nhIN kIqI,
qUµ eykm vwly idn vI iv`ØidAw pVHdw irhw, iesy krky qY¹ swrI iv`ØidAw Bu`l geI hY [
hnUµmwn ieh sux ky bhuq hYrwn hoieAw Aqy ikhw ik qusIN mY¹ Pyr dubwrw swrI iv`ØidAw
pVHwau, mYN ieh dovyN Av`ØigAw hux nhIN krWgw [ sUrj ny ikhw ik hux myrw r`Q nhIN Tihrnw,
mYN qY¹ ikvyN pVHwvWgw [ A`goN h¹mwn ny ikhw ik mYN quhwfy r`Q dy A`gy ip`Cy ¹ muK kr
ky dOVWgw [ ies qrHW qusIN mY¹ iv`ØidAw pVHweI c`Ølo [ jdoN ies pRkwr inXm Anuswr iv`ØidAw
pVHI qW qurµq hI swrI iv`ØidAw sPurn ho AweI [
so ies pRkwr ieh purwqn Swsq®W dw iv`ØidAw pVHwaux leI inXm r`ØiKAw hoieAw sI [
dUsrw kwrn ieh vI smiJAw jWdw hY ik jykr ividAwrQI sdw pVHdw rhy qy ipClI
iv`ØidAw dI koeI ivcwr nw kry qW ipClI iv`ØidAw Bu`l jWdI hY qy ‘A`gw dOV ip`Cw cOV’
vwlI g`l ho jWdI hY [ ies leI ienHW iQ`qW dw fr r`K id`qw, qW ik ividAwrQI ipClI
iv`ØidAw vI ivcwr ley qy Awpxy bsq® Awid vI Do lvy [
A`gy iv`ØidAw pVHn leI bwhrly sihkwrI guxW dw vrxn krdy hn :

dohrw ] gur pusqk BUmI suBg; pRIqm Avr shwie ]


iv`ØidAw pVHn dy ivc ieh bwhrly pMj gux bhuq sihkwrI hn [
1. gurU—pVHwaux vwlw gurU au~qm hoxw cwhIdw hY, ausqwd vwly swry gux aus ivc
hoxy cwhIdy hn, qwmsI suBwA nw hovy, i¸pwlU qy sWqkI suBwA vwlw gurU hoxw cwhIdw
hY, ikauNik ijqnI vwr vI ividAwrQI ¹ kuJ pu`Cx dI loV pvy qW gurU Awpxw &rz
smJ ky pRsµn-icq ho ky ausdw au~qr dyvy [ ieho ijhw nw hovy ik jdoN koeI ividAwrQI
kuJ pRSn kry qW A`goN aunHW ¹ iJVkx l`g jwvy [
2. pusqk—iv`ØidAw pVHn vwsqy pusqk vI AwpxI hoxI cwhIdI hY, ikauNik iv`ØidAw
pVHn l`ØigAW gurU kuJ gu`ØJy Byd, d`s dyNdw hY Aqy pusqk dI suDweI vI ho jWdI hY [ jykr
pusqk iksy dI hovy qW auh kdy vI mMg skdw hY qy sµQw ivcwly hI ruk jwvygI, ies
leI jo gRµQ vI pVHnw hY, auh Awpxw hI hoxw cwhIdw hY [
3. BUmI suBg—iv`ØidAw pVHn leI, BUmI = DrqI vI, suBg = sRySt BwgW vwlI suµdr
vvvv

vvvv

Aqy piv`q® hoxI cwhIdI hY [ ikauNik piv`q® AsQwnW ’qy jp, qp, nwm dw pRBwv hox nwl
auQy pVHI iv`ØidAw CyqI hI sPurn ho jWdI hY, ijvyN snwqn mq ivc kWsI, hirduAwr Aqy
gurmiq ivc sRI dmdmw swihb qy sRI AMØimRqsr swihb ieiqAwidk piv`q® AsQwn hn,
ienHW AsQwnW ’qy iv`ØidAw pVHI CyqI hI sPurn ho jWdI hY [ ies leI iv`ØidAw pVHn dy
vwsqy AsQwn piv`q®, sRySt hoxw cwhIdw hY [
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie qIsrw (118) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
4. pRIqm—Awpxy nwl pVHn vwly ividAwrQI vI pRIqm = ipAwr vwly hoxy cwhIdy
hn Aqy pRym nwl iv`ØidAw pVHn vwly hoxy cwhIdy hn ikauNik jykr iek iv`ØidAw pVHdw
hovy qy dUsrw iv`ØidAw ¹ C`f ky hor dunIAWdwrI dIAW g`lW krdw rhy qW iv`ØidAw ivc
iekwgrqw nhIN b`JdI Aqy iv`ØidAw cMgI qrHW PlIBUq nhIN huMdI [ ies leI nwl dy
ividAwrQI vI ipAwr vwly hoxy cwhIdy hn qW jo iek vwr gurU qoN iv`ØidAw pVHI qy dUsrI
vwr Awpxy ipAwr vwly sµgIAW nwl bYT ky ivcwr leI jwvy qd iv`ØidAw cMgI qrHW
Aw jWdI hY [
5. Avr shwie—Avr = hor bwhrI, shwie = shwieqw vI imldI hovy Bwv srIr dy
inrbwh vwsqy swbx, qyl jW iksy poQI, klm, dvwq Awid dI loV pvy qy auh vI pRwpq
ho jwvy [

krih ibRiD ivdÎw pTI; bihr pWc gux gwie ]7]


ieqny guxW dy sµjugq jykr iv`ØidAw pTI = pVHI jwvy qW iv`ØidAw ibRiD = vDxw
krih = krdI hY, Bwv iv`ØidAw sPurn hox l`g jWdI hY [ ieh iv`ØidAw pVHn dy ivc
bihr = bwhrly pWc = pMj gux gwie = gwien kIqy jWdy hn ]7]
A`gy iv`ØidAw pVHn dy leI AMdrly pMj sihkwrI guxW dw vrxn krdy hn :

dohrw ]
swsq® pRIiq suiD buiD Bgiq; audm rog n dyh ]
1. swsq® = gRµQ dy nwl pRIiq = pRIqI, pRym hovy, Bwv ijs gRµQ dI vI iv`ØidAw pVHnI
hovy, aus gRµQ nwl pRym-Bwvnw hoxI cwhIdI hY Aqy gRµQ dw Awpxy srIr nwloN v`D Adb
krnw cwhIdw hY ikauNik siqgurW dw bcn hY [ jYsw ik :
poQI prmysr kw Qwnu ] (swrg m: 5, AMg 1226)

2. suiD buiD—iv`ØidAw pVHn dy leI ividAwrQI dI bu`DI suiD = inrml hoxI cwhIdI
hY, qW jo gRµQW dw qwqprX Aqy gurU dI vIcwr ¹ CyqI smJ sky [
3. Bgiq—iv`ØidAw pVHn vwlw ividAwrQI prmwqmw dI BgqI vwlw vI hoxw
cwhIdw hY [
4. audm—iv`ØidAw pVHn vwlw ividAwrQI au~dmI hoxw cwhIdw hY, AMØimRq vyly au~Tx
dw, iv`ØidAw pVHn dw au~dmI hoxw cwhIdw hY [
5. rog n dyh—Pyr ividAwrQI dI dyh ¹ koeI rog = ibmwrI nw l`gI hovy, Bwv srIr
vvvv

vvvv

Arog hovy qW iv`ØidAw swvDwnqw nwl pVHI jw skdI hY [

krih ibRiD ivdÎw pTI; pWcWq® gux eyh ]8]


ienHW guxW krky vI iv`ØidAw pTI = pVHI ibRiD = vDxw krih = krdI hY, ieh pWcWq®
(pWc + AMqr) pWc = pMj, AMqr = AMdrly gux kQn kIqy hn [ ies pRkwr ijs purK ny
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (119) swrukqwvlI, AiDAwie qIsrw
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
iv`ØidAw pVHnI hY, auh pMj bwhrly Aqy pMj AMdrly ieh gux zrUr Dwrn kry, Pyr CyqI
iv`ØidAw Aw jWdI hY ]8]
A`gy iv`ØidAw dI pRwpqI dy kwrn d`sdy hn :

dohrw ] gur syvw vw drb kr; ivdÎw ivdÎw hoie ]


iv`ØidAw iqMn pRkwr krky pRwpq kIqI jw skdI hY [ pihlw ieh hY ik Awpxy gurU
dI syvw, tihl krn nwl iv`ØidAw pRwpq huµdI hY Bwv gurU dI syvw krn nwl gurU pRsµn
ho ky iv`ØidAw dI dwq b^S dyNdw hY; dUsrw kwrn ieh hY ik jykr kol Dn hY qW drb = Dn
kir = krky iv`ØidAw pRwpq krI jw skdI hY, ijvyN A`j-k`lH skUlW, kwljW ivc b`cy &IsW
dy ky iv`ØidAw pVHdy hn Aqy qIsrw kwrn ieh hY ik jo iv`ØidAw Awp pVHI hY, auh iksy
dUsry ¹ pVHw dyxI Aqy dUsry koloN hor iv`ØidAw is`K lYxI jo Awp ¹ nw AwauNdI hovy, ies
pRkwr ienHW iqMn FµgW nwl iv`ØidAw pRwpq huµdI hY [

iq®qI ibRiD ivdÎw krih; cauQy hyqu n koie ]9]


ieh iq®qI = iqMn pRkwr krky pVHI hoeI iv`ØidAw ibRiD = vDxw krih = krdI hY, hor
koie = koeI cauQy = cOQw hyqu = kwrn nhIN hY, ijs krky iv`ØidAw pVHI jw sky [ ies qoN
ielwvw hor koeI kwrn nhIN hY ]9]
AQ ivdÎw mihmw [
AQ = hux ividAw dI mihmw = SoBw bwbq kQn krdy hn [

dohrw ] ividÎw au~dm islpqw; pMØifq sµgRh mIq ]


iv`ØidAw dI aupmw kQn krdy hn ik cOdW pRkwr dI iv`ØidAw iv`ØcoN iksy pRkwr dI
vI iv`ØidAw, au~dm, islpqw = ic`q®kwrI jwnx vwlw, pMØifq = ivdvwn Bwv swry Swsq®W
ivc kuSL hoxw Aqy mIq = im`qrW dw, sµgRih = iek`T hoxw [

AKY n BY qskr ienY; pWc inDW suK nIq ]10]


ienY = ienHW ¹ nw qW iksy dw BY = fr huµdw hY, nw koeI qskr = cor corI kr skdw hY
Aqy nw hI ienHW dw AKY = nwS huµdw hY, ieh pWc = pMj gux (iv`ØidAw, au~dm, islpqw,
pMØifq, sµgRih mIq) qW inDW = nO-in`DIAW dI inAweIN nIq = sdw hI su`K dyx vwly hn ]10]

gupq pRiCMn Aqulu Dn, ivdÎw nr bpu jwn ]


vvvv

vvvv

iv`ØidAw dI aupmw kQn krdy hn ik ieh iv`ØidAw gupq = Alop pRiCMn = hlkw
Aqy Aqul = nw qoly jwx vwlw Amolk Dn hY, iv`ØidAw ¹ qW nr = mnu`K dw dUsrw
bpu = srIr hI jwnu = jwnxw kro, Bwv ijvyN bwkI jUnIAW nwloN mnu`Kw srIr au~qm mMØinAw
jWdw hY, iqvyN iv`ØidAw ¹ sB qoN au~qm mMnxw kro [
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie qIsrw (120) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ivdÎw js suK Bog dy; ivdÎw guru guru mwn ]11]
iv`ØidAw js = vifAweI, su`K Aqy Bog = pdwrQ dy = dyxw krdI hY, iv`ØidAw ¹ qW
gurU dw vI gurU mwnu = mMnxw kro vw: iv`ØidAw guru = v`fy qoN guru = v`fw mwn idvwauxw
krdI hY vw: ieh mwnu = mMnxw kro ik iv`ØidAw hI mnu`KW leI guru = v`fw gurU hY ]11]

ivdÎw bµDu pRdys mYN, ivdÎw dyv ivsyK ]


iv`ØidAw pRdys = bygwny mulk ivc, bµDu = sµbµDIAW vWg hY, Bwv ijvyN Awpxy dyS ivc
sµbµDI syvw krdy hn iqvyN ivdvwn purK dI ivdvqw dyK ky prdys ivc lok sµbµDIAW
nwloN vI v`D syvw krdy hn [ iv`ØidAw qW ivsyK = v`fw, dyv = dyvqw rUp hY vw: ijvyN iksy
ny dyvqw ivsyKu = is`D kIqw huµdw hY qy auh dyvqw aus mnu`K dw kwrj sµvwr dyNdw hY, iqvyN
ivdvwn purKW ny iv`ØidAw hI dyvqw is`D dy sdrS mMnI hY, jo ivdvwn purKW dy swry kwrj
sµvwr dyNdI hY vw: ivsyK = ivSyS krky iv`ØidAw hI dyvqw hY [

pUj inRpoN kir AG hqI; ivdÎw ibnu psu dyK ]12]


Pyr ieh iv`ØidAw inRpoN = rwijAW, kir = krky, pUj = pUjw krvwauNdI hY,Bwv ivdvwn
purKW dw rwijAW dy drbwr ivc BwrI snmwn kIqw jWdw hY [ Pyr ieh iv`ØidAw AG = pwpW
¹, hqI = nwS krn vwlI hY Bwv inSkwm pVHwaux nwl pwpW ¹ nwS kr dyNdI hY [ iv`ØidAw
qoN ibnu = bZYr, mnu`K ¹ psu = pSUAW dI inAweIN dyKu = dyKxw kro Bwv ijs mnu`K ny mnu`Kw
srIr pw ky vI iv`ØidAw nhIN pVHI, auh jIv pSU vq hY ]12]

inMd®w Bojn Bog BX; eyh psu purK smwn ]


inMd®w = nINd, sOxw, Bojn Kwxw, Bog = gRihsq krnw Aqy BX = frnw ieh
psu = pSUAW Aqy purKW ivc iek-smwn hI hn, Bwv ijvyN mnu`K ¹ nINd AwauNdI hY iqvyN
pSUAW ¹ vI nINd AwauNdI hY [ ijvyN mnu`K Bojn Kw ky iq®pq huµdw hY, iqvyN pSU vI Awpxw
Gwh Awid Bojn Kw ky iq®pq huµdy hn [ ijvyN mnu`K gRihsq Drm ivc pRvyS huµdw hY, Bwv
Bog Bogdw hY iqvyN pSU vI Bog Bogdy hn [ ijvyN mnu`K fµfy Awid qoN frdw hY, iqvyN pSU
vI fµfy Awid qoN frdy hn [ ieh qW pSUAW Aqy mnu`KW ivc iek-smwn gux hn [

nrn gÎwn inj AiDkqw; gÎwn ibnw psu jwn ]13]


nrn = mnu`KW ivc inj = Awpxy srUp dy igAwn dI hI AiDkqw = ivSySqw hY, Bwv
vvvv

vvvv

mnu`Kw srIr ivc Awpxy srUp ¹ hsqwml vq jwx lYxw ieho hI mnu`KW ivc mnu`Kpuxw
hY [ Awpxy srUp dy igAwn qoN ibnW mnu`K ¹ pSU vq hI jwnu = jwnxw kro, Bwv mnu`K
ivc pSU nwloN AiDkqw ieho hI hY ik mnu`K boD pRwpq kr skdw hY, mnu`K igAwnvwn
hY, mnu`K iv`ØidAw pRwpq kr skdw hY, jykr mnu`K kol boD, iv`ØidAw nhIN qW pSU nwloN
vI AiDk pSU smJxw cwhIdw hY [ gurbwxI AMdr vI AYsy mnu`KW ¹ pSU kQn kIqw hY ]13]
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (121) swrukqwvlI, AiDAwie qIsrw
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
jYsw ik :
jo n Bjµqy nwrwiexw ] iqn kw mY n krau drsnw ]1]rhwau]
ijn kY BIqir hY AMqrw ] jYsy psu qYsy Eie nrw ]2]
(BYrau Bgq nwmdyv jI, AMg 1163)

siqgurU jI ny pwvn gurbwxI AMdr AYsy mnu`KW nwloN pSU ¹ ikqy cµgw igixAw hY [
jYsw ik :
psU imlih cµigAweIAw KVu Kwvih AMØimRqu dyih ]
nwm ivhUxy AwdmI iDRgu jIvx krm kryih ]3] (gUjrI m: 1, AMg 489)
nrU mrY nru kwim n AwvY ] psU mrY ds kwj svwrY ] (goNf Bgq kbIr jI, AMg 870)

Drm sIl qp dwn gux; ividÎw ibn jy jµq ]


jy = jo jµq = jIv Awpxy Drm qoN ibnW hY, sIl = cµgy suBwA, sRySt Awcrx,
qp = qp`ØisAw, dwn, SuB gux Aqy iv`ØidAw qoN ibnu = bZYr hY [

imrq lok iKq Bwr qy; nr bpu imRg ibcrµq ]14]


qy = auh jIv ies imrq lok = mwq-lok dI iKq = DrqI au~pr isr& Bwr = boJ hI
hn, aus dw bpu = srUp, srIr qW BwvyN dyKx ¹ nr = mnu`KW vrgw hY pr krmW krky
imRg = ihrn Awid pSUAW vWg hI sµswr ivc, ibcrµq = iPr irhw hY, Bwv ijvyN ihrn
bn ivc Btkdw iPrdw hY, iqvyN guxhIn purK sµswr rUpI jµgl ivc Btk rhy hn ]14]
jYsw ik :
krqUiq psU kI mwns jwiq ] lok pcwrw krY idnu rwiq ]
(gauVI suKmnI m: 5, AMg 267)

krm kmwvx psUAW vwly mwxs nwm DrwieAw [ (AwswvrIAw)

ies auprokq dohry ivc guxhIn purK ¹ ihrn dI sdrSqw id`qI hY, pr A`gy kQn
krdy hn ik guxhIn purK ihrn qoN vI niKD hY [

dohrw ]
sÍr isr, qÍk muin, pld jn; isRMØig Xoig, id®g nwir ]
ihrn dy ivc pMj gux hn : 1. auh sÍr = GMfyhyVy dw Sbd sux ky Awpxw isr dy
vvvv

vvvv

dyNdw hY [ 2. ihrn dI qÍk = cmVI (imRgCwlw) muin = munI, sµq jnW dy kµm AwauNdI hY,
sµq jn hyTW ivCw ky au~pr bYT ky Bjn ismrn krdy hn, jYsw ik :
imRgCwlw pr bYTy kbIr ]2] (BYrau kbIr jI, AMg 1162)

3. pld jn = mws Kwx vwly, jn = mnu`K ihrn dw pld = mws Kw jWdy hn, Bwv
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie qIsrw (122) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ihrn dw mws vI kµm Aw igAw [ 4. ihrn dy isRMig = isMg Xoig = XogIAW dy kµm AwauNdy
hn, Bwv auh isMgI bxw ky vjwauNdy hn [ 5. ihrn dy id®g = nyq®W dI aupmw kvI jn
nwir = iesq®I dy nyq®W ¹ dyNdy hn [

pMc gux imRg, Kt doK nr; nr qy hrn audwr ]15]


ieh pMc = pMj gux imRg = ihrn ivc hn, pr ies qoN ault nr = mnu`K ivc Kt = Cy
doK = doS hn [ jYsw ik :
CuDw ipAwsw sok puin hrK jnm Aru AMq [
ey Kt aurmI Drm qn Awqm rhq Anµq ]6] (ivcwrmwlw, AiD: pMjvW)

ieh jo Cy aurmI = lihrW hn iehI jIv ivc Cy doS hn [ iqs krky nr = mnu`K qy = qoN
ihrn audwr = sRySt hY ]15]

purK ASwsq®I kXw lKy; gux doKn kI sµiD ]


jo purK ASwsq®I = AnpVH, AigAwnI hY, auh gux Aqy doKn = doSW kI = dI
sµiD = imlwauxI ¹ kÎw = kI lKy = jwx skdw hY, Bwv nhIN jwx skdw ik iks kµm
ivc doS hn Aqy iks kµm ivc gux hn [

rUp Byd AiDkwr jo; kÎw pRwpiq hYÍ AMD ]16]


A`gy id®StWq dyNdy hn ik AMD = AMnHy mnu`K ¹ kwlw, pIlw, nIlw, gorw Awid rUp = rµgW
dy Byd dw kI AiDkwr = h`k hY Aqy aus¹ kÎw = kI pRwpq hYÍ = hovygw Bwv kuJ nhIN ArQwq
ijvyN AMnHw mnu`K koeI rµg rUp dyK nhIN skdw ik ikhVw rµg hY, iqvyN AnpVH mnu`K sRySt
guxW Aqy doSW dI kI ivcwr kr skdw hY Bwv kuJ nhIN, auh qW doSW ¹ vI gux smJ
ky aunHW ivc PisAw rihMdw hY [ ies krky iv`ØidAw zrUr pVHnI cwhIdI hY [ siqgurU swihb
jI dy pwvn bcn hn ]16] jYsw ik :
sqI phrI squ Blw bhIAY piVAw pwis ]
EQY pwpu puMnu bIcwrIAY kUVY GtY rwis ] (vwr mwJ, AMg 146)

mugD pUj inj Dwm mYN; pRØBU pUj inj n`gR ]


iv`ØidAw ¹ pRwpq krn vwly ivdvwn dI aupmw kQn krdy hn ik ijs pRkwr
mugD = mUrK mnu`K inj = Awpxy Gr dy mY = ivc, pUj = pUijAw jWdw hY, Bwv mUrK mnu`K
vvvv

vvvv

sB ¹ aultw boldw hY ijs ¹ sux ky Gr vwly kuJ nhIN kihxgy sgoN ausdw Adb krdy
hn, pr jykr bwhr iksy ¹ aultw boly qW bwhr vwly ku`t vI dyNdy hn ies leI mUrK
mnu`K dI Awpxy Gr dy ivc pUjw huµdI hY [ pRØBU = mwlk, cODrI nµbrdwr inj = Awpxy
n`gR = gRwm, ipMf ivc pUj = pUijAw jWdw hY; Bwv ipMf vwly ausdw Adb siqkwr krdy
hn, ipMf qoN bwhr dUjy ipMf vwly aus¹ nhIN mMndy [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (123) swrukqwvlI, AiDAwie qIsrw
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
BUp pUj sÍ dys mNY; pUjq guxI sm`gR ]17]
BUp = rwjw sÍ = Awpxy dyS dy mY = ivc pUj = pUijAw jWdw hY, dUsry dyS ivc rwjy
¹ koeI nhIN mMndw pr jo guxI = guxvwn purK, auh sm`gR = sB jgHw hI pUjq = pUijAw
jWdw hY, Bwv ivdvwn purK ¹ sB jgHw hI siqkwirAw jWdw hY ]17]
AYsI iv`ØidAw dyx vwly gurU dI syvw qoN jo bymuK rihMdw hY, ausdI hwlq kQn krdy hn :

eykwKr dwqw ju guru; jo syvq nih qws ]


hy BweI ! (eyk + A`Kr) ijhVw iek vI A`Kr dw dwqw = dwn dyx vwlw gurU hY, o Bwv
ijs ny iek vI A`Kr pVHwieAw hovy, jo = ijhVy qws = iqs gurU dI syvq = syvw nih = nhIN
krdy [

pwie jnm sO sÍwn ko; bhur sÍpc Gr vws ]18]


auh mnu`K sO jnm sÍwn = ku`qy ko = dw pwie = pwauxw krygw Aqy bhur = punw Pyr
sÍpc = cµfwlW dy Gr dy ivc vws = v`sxw krygw; ieh qW iek A`Kr isKwaux vwly gurU
dI jo syvw nhIN krdw, ausdw Pl drswieAw hY, jo gurU swrI sµiQAw krwauxw krdw hY
Aqy jo aus gurU qoN bymuK rihx vwlw ividAwrQI hY, ausdI qW kI g`l AwK skdy hW ]18]

rUp drb jobn sihq; sukul jnm bhu bµD ]


BwvyN iksy mnu`K dw bhuq suµdr srUp hovy, aus kol bhuq swrw drb = Dn hovy Aqy
jvwnI dy sihq hovy, Pyr ausdw sukul = cµgI sRySt kul ivc jnm hoieAw hovy Aqy ausdy
bhu = bhuq swry bµD = sµbµDI hox [

ivdÎw ibn soBq nhIN; ij¼ kysU ibn gµD ]19]


pr auh mnu`K iv`ØidAw qoN ibnu = bZYr soBq = SoBdw nhIN hY, ij¼ = ijvyN kysU = F`k,
iCCry dy P`ul dyKx ¹ bhuq suµdr l`gdy hn, pr gµD = sugµDI qoN ibnW hox krky iksy Aqr
Bwv Ark k`Fx dy kµm nhIN AwauNdy vw: ijvyN kysU dw Pu`l sugµDI qoN ibnW cµgw nhIN l`gdw,
iqvyN mnu`K iv`ØidAw qoN ibnW SoBw nhIN pwauNdw ]19]

Alµkwr pt ByK ibn; Xdip hoie kurUp ]


Xdip = BwvyN iv`ØidAw pRwpq krn vwlw mnu`K Alµkwr = gihxy, suµdr pt = bsqr
vvvv

vvvv

ByK = ilbws qoN ibnu = ibnw = sµqW mhwqmw vwly icMnHW qoN rihq Aqy kurUp = koJy rUp vwlw
hoie = hovy [

soBq sµqn sBw iQq; jn ivdvwn AnUp ]20]


pr auh AnUp = aupmw qoN rihq ivdvwn jn = purK sµqn = mhwqmw jnW dI sBw
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie qIsrw (124) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ivc iQq = iesiQq ho ky soBq = SoBw pwauNdw hY, ijvyN AStwb¸ jI Awid ivdvwn jn
hoey hn ]20]
A`gy iv`ØidAw dw inXm kQn krdy hn [

sorTw ] Sbd Swsq® ko qXwg; chY ADYnw pr ingm ]


jykr koeI mnu`K Sbd swsq® = ivAwkrx (swrsuq cµd®kw, lGU kOmdI, mD isDWq
Awid) ko = ¹ qÎwig = C`f krky pr = ivSyS krky ingm = vydW dw ADYnw = AiDAYn
krnw, pVHnw chY = cwhy qW ausdw pRXqn insPl hY [

so pg ign iqh nwg; ins qm jl mo icr rmXo ]21]


so = ausdy ies pRXqn ¹ iqh = aus nwg = s`p dy pg = pYrW dy smwn ign = igxnw,
jwnxw kro ijhVw s`p ins = rwq dy qm = hnyry ivc jl = pwxI mo = iv`ØcoN icr = bhuq
dyr dw rmÎo = lµG igAw sI ArQwq s`p qW rwq pwxI dy iv`ØcoN icrW dw lµG igAw qy
koeI svyry au~T ky AwKy ik Awh dyKo pwxI ivc s`p dI pYV peI hoeI hY AsIN ies pYV
dw ip`Cw krky s`p ¹ pkV lvWgy, ijs pRkwr ieh pRXqn JUTw hovygw, iqvyN ivAwkrn,
ipMgl Awid ¹ pVHn qoN ibnW vydW dy pVHn dw pRXqn ivArQ hI hY ]21]

dohrw ]
ivK ivdXw ABXws ibn; Bojn grl AGwie ]
punw AiBAws kIqy qoN ibnu = bZYr pVHI hoeI iv`ØidAw vI ivK = zihr rUp ho jWdI hY,
ijs pRkwr AGwie = r`j jwx qoN bwAd hor Bojn Kwxw grl = zihr rUp ho jWdw hY, Bwv
jykr pyt Br ky Bojn Kw ilAw Pyr hor izAwdw d`ugxw Kw jwxw aus ¹ imhdw hzm nhIN
krdw qy auh zihr rUp hI ho jWdw hY, iqvyN iv`ØidAw AiBAws qoN ibnW zihr rUp ho jWdI hY [
A`gy eysy pRkrn ¹ hor sp`St krdy hoey kuJ hor id®StWq dyNdy hn :

suB ko sµg dird® ibK; ibRD nwir ibK gwie ]22]


suB = Bly mnu`K ko = ¹ dird® = AwlsI AwdmI dw sµgu = swQ vI ibK = zihr rUp hY,
ikauNik Bly mnu`K ny au~dm krky iv`ØidAw Awid pVHnI huµdI hY qy dil`drI ny su`qy rihxw
huµdw hY, Pyr ibRD = bu`FI nwir = iesq®I dw ivAwh Awid dy mOky ’qy gwie = gwauxw vI
ibK = zihr rUp huµdw hY, Bwv vfyrI aumr krky ausdw gwauxw bysurw ho jWdw hY [ ies krky
vvvv

vvvv

AiBAws qoN ibnW iv`ØidAw vI zihr rUp ho jWdI hY ]22]

mwqw vq riKAw kry; ipqw ijvyN ihqkwr ]


ieh iv`ØidAw qW mwqw = mW dI vq = qrHW r`ØiKAw krdI hY Aqy ipqw = bwp
ijvyN = vWg ihqkwr = ipAwr krdI hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (125) swrukqwvlI, AiDAwie qIsrw
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
kry nwir jÎoN pRym bhu; Sok twr suKkwr ]23]
iPr ijs pRkwr nwir = iesq®I Awpxy pqI nwl bhu = bhuq pRym = ipAwr kry = krdI
hY iqvyN iv`ØidAw iesq®I vWg bhuq pRym krdI hY, Bwv ijvyN iesq®I Awpxy pqI dI syvw
krdI hY iqvyN iv`ØidAw purK dI lokW pwsoN bhuq syvw krwauNdI hY, lok ivdvwn purKW
dI bhuq syvw Aqy Adb siqkwr krdy hn [ Pyr ieh iv`ØidAw swry Sok = ZmW ¹ twr = dUr,
nwS kr dyNdI hY Aqy suKkwr = suK dyxw krdI hY ]23]

ivdÎw bWDv jÎoN skl; kwrj dyq svwr ]


iv`ØidAw bWDv = sµbµDIAW jÎoN = vWg skl = swry kwrj = kµm sµvwr dyq = idMdI hY,
Bwv sµbµDI vI jIv dy swry kwrn nhIN sµvwr skdy, pr ieh iv`ØidAw lok-pRlok dy kwrj
sµvwr idMdI hY [

dwXk kIriq drb kI; qW qy pVHy audwr ]24]


iPr ieh iv`ØidAw lok-pRlok ivc kIriq = vifAweI dwXk = dyx vwlI hY qy
drb = Dn dI vI b^iSS krn vwlI hY [ qW qy = iqs krky audwr = sRySt jigAwsU jn
ies iv`ØidAw ¹ zrUr pVHy = pVHdy rihx vw: sRySt jn iesy krky iv`ØidAw ¹ pVHdy hn
ikauNik ieh kIrqI vI qy Dn dI dyx vwlI hY ]24]

sihs guxw ivdÎw vDy; punw punw ABÎws ]


pun punw = bwr-bwr, muV-muV iv`ØidAw dw AiBAws krn nwl ieh iv`ØidAw
sihs = hzwrW guxW vDy = v`DdI hY [

rsnwgRy ins idn bsy; jÎoN jl nIcy vwsu ]25]


id®StWq dyNdy hn ik jÎoN = ijvyN jl = pwxI dw nIcy = nIvI QW ’qy vws = invws
huµdw hY, Bwv nIvI QW ’qy pwxI Awpxy Awp Aw jWdw hY, iqvyN punw punw AiBAws krn
nwl iv`ØidAw rsnwg®y (rsn + AgRy) rsn = jIBw dy, AgRy = A`gy Bwv zbwn ’qy rwq-idn
v`s jWdI hY ArQwq suqy-is`D swrI iv`ØidAw kµT ho jWdI hY ]25]

Swsq® kr md hq sujn; Kl ko md aupjµq ]


swsq® = gRµQ, iv`ØidAw pVHn, sunn kir = krky, sujn = sRySt mnu`K Awpxy AMdroN
vvvv

vvvv

md = hµkwr ¹, hq = nwS kr dyNdy hn Aqy Kl = mUrK mnu`K auhI iv`ØidAw pVH sux ky
aultw Awpxy AMdr md = hµkwr ¹ aupjµq = pYdw kr lYNdy hn [

jÎoN id®g Bwnu pRkwS hYÍ; aulU AMD krµq ]26]


id®StWq dyNdy hn ik jÎoN = ijvyN Bwnu = sUrj dy cVHn nwl id®g = nyq®W vwilAW ¹
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie qIsrw (126) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
pRkwS = cwnxw hYÍ = ho jWdw hY pr auhI sUrj dw cwnxw au~lU ¹ AMD = AMnHw krµq = kr
dyNdw hY, iqvyN ieh iv`ØidAw sRySt mnu`K dy hµkwr ¹ dUr kr dyNdI hY pr mUrK mnu`K hµkwr
dy sihq ho jWdy hn ]26]

sYÍXw ] muktWgd kuµfl kµkn hY kr;


cµd® pRBw gr moqn hwrw ]
jykr iksI purS dy (mukt + AMgd) isr au~pr mukt SoBdw hovy, bwhvW dy fOilAW au~pr
AMgd = bhu`Øty bµnHy hox, donW kµnW ivc kuµfl = vwly pwey hox, kr = h`QW ivc sony dy
kµkn = kVy pwey hox, Pyr ijs dy srIr dI cµd® = cµd®mw smwn, pRBw = SoBw, suµdrqw hovy
Aqy gr = gly ivc moqn = moqIAW dw hwrw = hwr pihinAw hovy vw: cµd®mw ijhI ¸WqI
vwly moqIAW dI mwlw gl ivc hovy [

muK cµd® pRBw, id®g kµj pRBw; qn kµd® pRBw, riq sI Gr dwrw ]
ijs dy muK = muKVy dI pRBw = SoBw pUrnmwSI dy cmkdy cµd® = cµd®mw smwn hovy,
id®g = nyq®W dI pRBw = SoBw kµj = iKVy hoey kmlW dy smwn hovy, qn = srIr dI pRBw = SoBw
kµd® = kwmdyv dy smwn hovy Aqy riq = r`qI (kwmdyv dI GrvwlI) sI = vrgI Gr dy ivc
dwrw = iesq®I hovy [

ieSnwn ivlypn cµdn kuµkm; gµD GnI kru guµdq vwrw ]


iesq®I dI soBw krdy hn ik aus iesq®I ny pwxI ivc sugµDI pw ky ieSnwn kIqw
hovy AQvw cµdn qy kuµkm = kysr ¹ Gsw ky srIr au~pr lypn kIqw hovy, Pyr GnI = bhuq
sugµDI lgw krky vwrw = kysW ¹ guµdq = guµddI hovy [

nr ko ieh suµdr swc kry; pr AMq Anµq klys Bµfwrw ]27]


hW ieh g`l swc = s`cI, TIk hY ik ieh cIzW nr = mnu`K ¹ bwhroN suµdr qW kry = kr
dyNdIAW hn, pr AMq = A^Ir ¹ Anµq = ibAMq klys = du`KW dw Bµfwrw = ^zwnw hI hn,
Bwv AMq ¹ ieh cIzW nwl nhIN jWdIAW qy mnu`K dw ienHW cIzW nwl snyh hox krky
auh duKI huµdw hY ]27]
A`gy iv`ØidAw dI mihmw krdy hn ik ieh iv`ØidAw rUpI BUKx donW lokW ivc Adb,
mwn dyNdw hY [

sB BUKx mYN Xih BUKx hY suB; vyd meI iek bwxI audwrw1 ]
vvvv

vvvv

jo vyd meI = srUp vw: igAwn srUp iek audwrw = sRySt bwxI hY, ieh bwxI (iv`ØidAw)
sB = swry BUKx = gihixAW mY = iv`ØcoN suB = sRySt BUKx = gihxw hY [
1. pwTWq®—aucwrw [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (127) swrukqwvlI, AiDAwie qIsrw
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
nr ko vhu suµdr byg kry bpu; swr ijvyN Pl dyvih swrw ]
ijs ny ieh vyd iv`ØidAw vw: igAwn rUp BUKn Dwrn kIqw hY, aus nr = mnu`K dy
bpu = srIr, srUp ¹ vru = auh iv`ØidAw byg = CyqI suµdr bxw dyNdI hY, Bwv jo ies iv`ØidAw
dy Anuswr c`lygw, ausdw donW lokW ivc muK au~jlw ho jweygw [ Pyr ijvyN swr = sursqI
swrw = sRySt Pl dyvih = dyxw krdI hY, iqvyN ieh iv`ØidAw sRySt Pl dyxw krdI hY [

cqurwnn cOds BOn rcy; pr nw ivdÎw sm qWih mJwrw ]


(cqur + Awnn) cqur = cwr Awnn = mUMhW vwly bRhmw ny cOds = cOdW BOn = Bvn
rcy = rcnw kIqy hn, pr aunHW dy mJwrw = ivc iv`ØidAw dy sm = smwn aunHW ivc koeI
nhIN hY, Bwv ienHW cOdW lokW ivc iv`ØidAw dy smwn hor au~qm vsqU koeI nhIN hY [

nr qW qy sdIv pVHy ivdÎw;


hirdÎwlu chy ju pdwrQ cwrw ]28]
pMØifq hridAwl jI kQn krdy hn ik ju = ijhVw mnu`K Drm, ArQ, kwm moK rUpI
cwrw = cwry pdwrQ cwhy = cwhuµdw hY, auh nr = mnu`K qW qy = iqs krky sdIv = hmySW
iv`ØidAw ¹ pVHy = pVHdw rhy ]28] jYsw ik :
qb lg ivdÎw ko pVY jb lg Gt mY pRwn [
qhw DnI phuµcY nhI jh phuµcih ivdvwn ]3] (cwxkÎ nIqI, AiD: 3)

dohrw ] bweI dohy qY® sorTy; doie sYÍXy cIn ]


AiDAwie dI smwpqI dy CµdW dI igxqI d`sdy hn ik ies qIsry AiDAwie ivc
kul bweI dohy = dohry, q®Y = iqMn sorTy Aqy doie = do sYÍXy = sv`eIey Cµd cIn = jwnxw kro [

iek Sµkr AT bIs ibRiq; icq ibRiq kry mhIn ]1]


ies AiDAwie AMdr iek sµkr Cµd vI AwieAw hY, ies pRkwr kul AT bIs = ATweI
ibRiq = Cµd Awey hn, jo icq dI ibRiq = ibrqI ¹ mhIn = bwrIk Bwv sUKm
kry = kr dyxgy ]1]
not : ies qIsry AiDAwie dI CµdwbµdI ivc iek gulJ jo pVHn pVHwaux vwilAW
¹ Sµkw rUp bxI hoeI hY ikauNik kvI jI ny AiDAwie dy m`uF ivc jo AiDAwie dI jwxkwrI
vvvv

vvvv

dw inXm r`ØiKAw hoieAw hY aus Anuswr ies AiDAwie dy 28 Cµd mMny gey hn qy A^Ir
ivc vI do dohry dubwrw AT bIs kih ky ATweI Cµd hI mMny hn, ies ivc kvI jI ny
dohry 22 khy hn muFly jwxkwrI vwly dohry Anuswr bweI hn pr kvI jI pihly dohry
¹ igxqI ivc ip`CoN r`Kdy nhIN Aw rhy, jy ienHW ny BulyKy dy kwrn 22 dohry ilKy hn qW
ieh dohry ie`kI bxngy Pyr A`gy jo sveIey khy hn auQy kvI jI ny Pyr BulyKw KwDw hY,
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie qIsrw-cOQw (128) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
sveIey iqMn hn “sB BUKx mYN Xih BUKx hY suB” igxqI ivc lY ky do sv`eIey dI QW
iqMn sv`eIey ilKxw cwhIdw sI qy Pyr igxqI shI Aw jWdI hY jwpdw hY ik kvI jI
ieauN ilKxw cwhuµdy sn jW A`gy koeI Cwpy ivc &rk pY igAw hY ieh prmwqmw hI jwxy [
jYsw ik : “iekIs dohy qrY sorTy, qIn svYXy cIn [ iek sµkr AT bIs ibRiq, icq ibRiq
kry mhIn [” ieauN (21 + 3 + 3 +1 = 28) dohry dI drusqI nwl swrI gulJ ^qm ho jWdI
hY koeI ieh nw smJy ik AsIN dohrw bdilAw hY AsIN drusqI dI slwh pyS kIqI hY Bul
cu`k dI i^mw krnI jI [

ieiq sRI swrukqwvlI; qws iq®qIÎ AiDÎwie ]


jo sRI = suBwiemwn swrukqwvlI gRµQ hY, qws = iqsdw iq®qI = qIsrw AiDAwie eyQy
ieiq = smwpq huµdw hY [

kIriq ivdÎw kI krI; kiv hirdÎwl suBwie ]2]3]


ijs ivc kvI hridAwl jI ny suBwie = sRySt pRym Dwrn krky iv`ØidAw kI = dI kIrqI
ilKxw krI = kIqI hY ]2]3]

cOQw AiDAwie
AQ cqurQ ADAwie pRwrµB ]
AQ = hux pMØifq hridAwl jI swrukqwvlI AiDAwie dw cqurQ = cOQw
ADAwie = AiDAwie pRwrµB krdy hn [

dohrw ] khy cqurQy gÎwn ihq; auqm AwT slok ]


ies swrukqwvlI dy cOQy AiDAwie dy ivc pMØifq hridAwl jI igAwn dI pRwpqI
ihq = vwsqy jo swDn hn, aunHW swDnW ¹ auqm = sRySt A`T slokW ivc khy = kihxgy [

Sok sukihÁ ies lok ky; AMqih mukiq slok ]1]


ijsdy sunn Aqy AiDAYn nwl ies lok dy Sok = Zm, sukihÁ = su`k, nwS ho jwxgy
Aqy AMqh = AMq ¹ slok mukiq = mukqI dI pRwpqI ho jwvygI [ ivdvwnW ny cwr pRkwr
dI mukqI kQn kIqI hY ]1]
vvvv

vvvv

1. slok : aupwsX dy lok ivc jw ky rihxw, iesdw nwm slok mukqI hY [


2. smIp : aupwsX dy inktvrqI ho jwxw iesdw nwm smIp mukqI hY [
3. srUp : aupwsX dy srUp vrgw srUp ho jwxw, iesdw nwm srUp mukqI hY [
4. swXuj : aupwsX dy smwn Bog pdwrQ pRwpq ho jwxy, iesdw nwm swXuj mukqI hY [
ijnHW swDnW krky igAwn pRwpq huµdw hY, aunHW swDnW dw vrxn krdy hn :
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (129) swrukqwvlI, AiDAwie cOQw
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
sYÍXw ] jn au~qm hyr Drw pr au~qm; pwauN Dry, nh jµq mry ]
pihlW au~qm mnu`KW dy l`Cx kQn krdy hn ik au~qm = sRySt jn = mnu`K
au~qm = sRySt, Drw = DrqI ¹ hyr = dyK krky aus pr = au~pr au~qr Awpxy pwauN = pwaux
crn Dry = Drdy hn ik ijs krky aunHW dy pYrW hyTW koeI jµq = jIv Aw ky nw mr jwvy,
Bwv AMØinHAW dy vWg nw quirAw jwvy, hyTW cµgI-mMdI QW dyK ky cµgy rsqy v`l dI jwxw kry [

Aiq vwk pivq® XQwrQ suµdr; soD irdy sBhUµ ko rry ]


au~qm purS Aiq = AiqAMq piv`q® = inrml XQwrQ = s`cy Aqy suµdr = sohxy
vwk = bcn boldw hY, Pyr irdy = ihrdy ivc, soD = ivcwr-ivcwr ky sBhUµ = swirAw qweIN
rry = aucwrn krdw hY ik iksy dy idl ¹ myry bcn du`K nw dyx [

pux kY sucu cIr sON nIr Bly; jn DIr inrµqir pwn kry ]
Bly = BlI pRkwr vw: Bly = au~qm purK sucu = pivq® cIr = bsq® soN = nwl
nIr = pwxI ¹ pux kY = pux-Cwx krky DIr = DIrjvwn jn = purK inrµqr = iek rs,
pwn = pIxw kry = krdy hn [

b`uØiD soN lK kY sq vsqu DrY1 purKoqm l`Kx ey aucry ]1]


iPr AwpxI b`uØiD = mq, Akl soN = nwl sq = s`cI vsqu = vsqU ¹ lK = jwx
kY = krky Dry = Dwrn krdy hn Aqy As`q vsqU dw iqAwg krdy hn, ey = ieh
(purK + auqm) auqm = sRySt purK = mnu`KW dy lKn = icMnH, l`Cx aucry = kQn kIqy hn ]1]

dohrw ] qn pt jl kr suD hYÍ; buiD ivdWq ivcwr ]


ijs pRkwr qn = srIr Aqy pt = bsq® jl = pwxI ivc Dox kir = krky suD = piv`q®
hYÍ = ho jWdy hn, iqvyN buiD = mq vydWq Awid gRµQW dI ivcwr krn nwl inrml ho jWdI hY [
jYsw ik :
BrIAY hQu pYru qnu dyh ] pwxI DoqY auqr su Kyh ]
mUq plIqI kpVu hoie ] dy swbUxu leIAY Ehu Doie ]
BrIAY miq pwpw kY sµig ] Ehu DopY nwvY kY rµig ] (sRI jpujI swihb, AMg 4)

jIv AihMsw go Bgiq; mn inrvydih Dwr ]2]


vvvv

vvvv

jIvW dI AihMsw = ihMsw nw krnI vw: jIv = jIvwqmw AihMsw = jIvW dI ihMsw C`f
dyx qoN Su`D ho jWdw hY, go = ieMd®IAW prmwqmw dI Bgiq = BgqI krn qoN Su`D ho jWdIAW
hn Aqy mn inrvydih = vYrwg Dwr = Dwrn kr ky Su`D ho jWdw hY ]2]

1. pwTWq®—Bly [
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie cOQw (130) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
jl kr krdm aupj hY; jl kr pMk ivnws ]
jl = pwxI, kr = krky, krdm = ic`kV aupj = pYdw ho jWdw hY Bwv QoVHy pwxI, QoVHI
vrKw hox nwl glIAW ivc ic`kV ho jWdw hY Aqy jl = pwxI kr ky, pMk = ic`kV ivnws =
^qm ho jWdw hY, Bwv jdoN zor nwl vrKw pYNdI hY qW auh swrw ic`kV roVH ky lY jWdw hY [

mn kr aupjq pwp ikl; mn kr hI AG nws ]3]


eysy pRkwr ikl = inScy krky mn kr = krky hI swry pwp aupjq = pYdw huµdy hn Aqy
mn kr = krky hI AG = pwp nwS ho jWdy hn, Bwv jdoN mn iviSAW ivkwrW ivc pRIqI
krdw hY qdoN pwpW dI auqpqI huµdI hY Aqy jdoN mn iviSAW v`loN iglwnI pUrbk vYrwg
Dwrn krky iqMnW srIrW qoN iBMn Awpxy Awqm srUp ¹ dyKdw hY, qdoN swry pwp nSt ho
jWdy hn ]3]

jl bRq mMq® Snwn qY®; jpI qpI bRq mMq® ]


hy BweI ! jl = pwxI nwl, bRq = vrq nwl Aqy mMq®W nwl ieh qY® = iqMn pRkwr dw
Snwn = ieSnwn hY [ jpI = jp krn vwly mMq®W ¹ pVHn dw ieSnwn hY Aqy qpI = qp`ØisAw
krn vwly leI bRq = vrq r`Kx rUp ieSnwn hY [

jl Snwn igRsqIn ko; pUjY auBY inrµq® ]4]


qIsrw jl = pwxI nwl Snwn = ieSnwn krnw, igRsqIn = gRihsqIAW ko = dw
inXm hY, auh AMØimRq vyly jl nwl ieSnwn krky jpI Aqy qpI auBY = donW ¹ inrµq® = iek
rs, pUjY = pUjxw kry, Bwv jp qpI dI mn, bwxI, srIr kr ky syvw krdw rhy ]4]

jl nHwey nHwey nhIN; AMqskrx mlIn ]


hy BweI ! isr& jl = pwxI nwl nHwey = nhwaux nwl nHwey = ieSnwn nhIN ho jWdw,
jdoN qk AMdroN AMqskrx = mn mlIn = mYlw hY, Bwv AMdroN mn pwpW nwl BirAw hoieAw
hY, Pyr bwhroN srIr ¹ ml ml ky Dox nwl auh Su`D nhIN hovygw [ jYsw ik :
kWieAw mWjis kaun gunW ] jau Gt BIqir hY mlnW ]1]rhwau]
(soriT kbIr jI, AMg 656)

surw pwq® ko vwr sO; Doey suD kbI n ]5]


vvvv

vvvv

A`gy id®StWq dyNdy hn ik ijvyN koeI pwq® = brqn, surw = Srwb nwl BirAw hovy qy
aus¹ sO = sYNkVy vwr, Doey = DoA ilAw jwvy qd vI auh kbI = kdy, suD = piv`q® nhIN
mMØinAw jWdw [ iesy qrHW bwhroN srIr ¹ pwxI nwl Dox kr ky AMdroN mn sw& nhIN huµdw [
srIr dI Su`DI qW mMn skdy hW pr mn dI Su`DI nwm ismrn, prmwqmw dI BgqI nwl
huµdI hY ]5] jYsw ik :
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (131) swrukqwvlI, AiDAwie cOQw
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
BrIAY miq pwpw kY sµig ] Ehu DopY nwvY kY rµig ] (sRI jpujI swihb, AMg 4)

mwq ipqw gur kI Bgiq; sq qp gux ingyRh ]


AwpxI auqpqI dy jnk mwq ipqw = mW-bwp Aqy gurU kI = dI Bgiq = syvw krnI,
sq = s`c dy DwrnI hoxw, qp = qp`ØisAw krnI, gux = dYvI sµpdw dy gux (in + gyRh)
in = ivSyS krky gRyh = gRihn krny vw: ingRyh = ieMd®IAW dw dmn krnw ieh Cy gux kQn
kIqy hn [

i¸pw srb pr spq hY, AMqr qIrQ eyh ]6]


srb = swirAW ¹ prmwqmw dw rUp jwx ky sB pr = au~pr i¸pw = dieAw krnI ieh
spq = s`qvW gux hY, ijsdy AMdr ieh s`q gux Dwrn kIqy hoey hn, ausdy mwno ieh
AMqir = AMdr hI s`q qIrQ hn jo aus mnu`K ¹ AMdroN bwhroN piv`q® krn vwly hn ]6]

kib`q ] sIql sugµD mMd BUKn pRBµjn ko;


Drm sÍjs bwxI mOn ky ibcwrI hY ]
sIql = TµFI, sugµD = sugµDI vwlI Aqy mMd = hOlI-hOlI c`lxw, ieh pRBµjn = hvw
ko = dw BUKn = gihxw hY, Bwv ienHW g`lW krky hvw soBw pwauNdI hY [ DrmI mnu`K
sÍjs = Awpxy j`s vwlI bwxI ¹ sux ky mOn = cu`p Dwrn kr ky rihMdw hY, mhwqmw jnW
ny ieh ibcwrI = ivcwrnw kIqw hY ik ieh DrmI mnu`KW dw kihxw hY ik auh Awpxy j`s
dI bwxI ¹ sux ky hµkwr dy sihq nhIN huµdw [

iKmw qpDwrI ivdÎw ib`p® ko aucwrI;


inj piqbRiq nwrI, Dn dwn pwq® BwrI hY ]
qpDwrI = qp`ØisAw ¹ Dwrn krn vwly dw gihxw iKmw hY, ikauNik jykr qp krky
iksy ¹ sRwp dy id`qw qW swrw qp nSt ho jwvygw, ies vwsqy qp`svI dw gihxw iKmw hY [
ib`pR = bRwhmx dw gihxw iv`ØidAw dw aucwrx krnw hY Bwv bRwhmx iv`ØidAw qoN ibnW
SoBw nhIN pwaNudw [
nwrI = iesq®I dw inj = Awpxy piqbRqw Drm ivc prp`k rihxw ieh ausdw gihxw
hY Aqy jo pwq® = AiDkwrI mnu`K ¹ Dn dw dwn kr dyxw hY, ieh Dn dw bVw BwrI gihxw hY [

aupsm gÎwnI puin pMØifq AmwnI;


vvvv

vvvv

sUr sµjm sÍ bwnI nrpiq nIiq ipAwrI hY ]


gÎwnI = igAwnvwn mnu`K dw gihxw, aupsm = vYrwg hY, pun = Pyr pMØifq = ivdvwn
purK dw AmwnI = mwn qoN rihq hoxw iehI gihxw hY, sUr = sUrmy dw gihxw sÍ = AwpxI
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie cOQw (132) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
bwxI dw sµjm r`Kxw hY, Bwv Awpxw bl iksy ¹ jxwauxw nhIN hY Aqy nrpiq = rwjy
dw gihxw ieh hY ik aus¹ nIiq = rwjnIqI ipAwrI l`gdI hovy, Bwv Drm Swsq® Aqy
rwjnIqI ivc kuSl hoxw ieh rwijAW dw gihxw hY [

dyh ko pRDwn id®g imRduqw mhwn jg;


Bgvwn pwd iB®gu bµdnw hmwrI hY ]7]
dyh = srIr ko = dw pRDwn = m`uK gihxw id®g = nyq® hn, Bwv jykr nyq® nw hox qW
srIr kµD dy smwn hY ijvyN Awm khwvq hY “A`KW geIAW jhwn igAw, dµd gey sÍwd igAw” [
Pyr swry sµswr ivc sB qoN mhwn = au~qm gihxw imRduqw = komlqw, inmrqw hY [ ijs
inmrqw, komlqw krky Bgvwn ny iBRØKUU irKI dy pwd = crnW dw icMnH AMgIkwr kIqw hY,
aus Bgvwn ¹ swfI bµdnw = nmskwr hY ]7]
‘pdm purwx’ ivc kQw AwauNdI hY ik iek vwr sB irKIAW ny iek`Ty ho ky ieh inrxw
krnw cwihAw ik jo iqMn v`fy dyvqy (bRhmw, ivS¹, iSvjI) hn, ienHW iqMnW iv`ØcoN ikhVw
sB qoN v`D pUjX hY [ aus vyly iB®gU irKI ny ikhw ik qusIN mY¹ AwigAw dyvo ieh mYN pRIiKAw
kr ky &Yslw d`sWgw [ aus vyly iB®gU irKI sB qoN pihlW iSvjI pws igAw, aus vyly iSvjI
pwrbqI nwl ivlws kr irhw sI, qdoN irKI ny sRwp id`qw ik iSv ilMg rUp bx jwvy,
Pyr bRhmw pws igAw au~Qy BI iB®gU dw mwx nhIN hoieAw, ies leI bRhmw ¹ vI pUjX pdvI
qoN ^wirj kIqw, AMq ¹ jdoN ivS¹ jI dy pws igAw qW auh su`qw ipAw sI, irKI ny ivS¹
Bgvwn dI CwqI ivc l`q mwr ky jgwieAw [ ivS¹ Bgvwn ny ¸oD krn dI QW bVy
pRym-Bwv nwl ausdw pYr pkV ky milAw Aqy AwiKAw ik Awp jI dy crn koml hn
Aqy myrw srIr kTor hY ikqy myry srIr nwl quhwfy pYrW ¹ s`t nw v`jI hovy, ies leI mYN
quhwfw pYr mldw hW [ qd Bgvwn ny ausdy bynqI krn qoN ausdy pYr dw icMnH Dwrn kIqw
Aqy ikhw ik mYN jo vI Avqwr Dwrn krUµgw, sB AvqwrW ivc quhwfy crnW dw icµnH
hovygw [ aus vyly iBRgU ny muV ky irKIAW ¹ &Yslw suxwieAw ik ivS¹ hI sB dyviqAW
dy pUjn jog hY [ jYsw ik :
jwp kIXo sB hI hir ko jb XO iBRgu Awie kY bwq sunweI ]
(sRI dsm gRµQ, i¸Snw Avqwr, pMnw 566)

sYÍXw ] Dnvwn iKmw, iDRq juÍwn;


qpI s¶iq mOn kuvwk injY js qy ]
vvvv

vvvv

Dnvwn = Dn vwly mnu`K dw gihxw iKmw hY, juÍwn = nOjvwn mnu`K ivc iDRq = DIrjqw
dw gihxw huµdw hY Aqy qpI = qp`ØisAw krn vwly mnu`K dw gihxw, injY = Awpxy j`s Aqy
kuvwk = Koty bcn bolx jW suxn v`loN Awpxy s¶iq = kµnW ¹ mon = cu`p kr C`fxw hY, Bwv
iksy ¹ Koty bcn kihx Aqy Awpxy j`s dy bcn suxn v`loN Awpxy kµn bµd kr lYxy qy hµkwr
nw krnw, ieh qpI dw gihxw hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (133) swrukqwvlI, AiDAwie cOQw
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
pr kwm kry sÍ Dry Drmw; kr hY kruxw ibRD qy psu qy ]
jo pr = prwey ZrIb dy kwm = kµm ¹ sÍ = Awpxw Drm Dry = Dr smJ ky kry = kr
dyNdw hY, Pyr ibRp = bzurg au~pr Aqy psu = pSUAW au~pr kruxw = dieAw, qrs krdw hY
Bwv gaU, ZrIb dI r`ØiKAw krdw hY [

pr Kyd shy, n shy pr Kyd; XQw suK mod AGY q®sqy ]


jo pr = prwey dy khy kOVy bcn rUpI Kyd = du`K ¹, Awp shy = shwr lvy pRMqU iksy
pr = prwey dy Kyd = du`K ¹ nw shy = shwrnw kry, Bwv XQw-Skq ausdI mdd kr dyvy,
Pyr jo mnu`K XQw = ijho ijhw suK pRwpq hoieAw hY, aus ivc mod = pRsµn ic`q rihMdw hY
Aqy AGY = pwpW qoN q®sqy = frdw rihMdw hY [

kbhUµ krqy n sqy dsqy; hsqy hsqy sÍrgy bsqy ]8]


Pyr jo mnu`K Awpxy dsqy = h`QW nwl kbhUµ = kdy vI sqy = corI nhIN krqy = krdy,
AYsy guxW vwly mnu`K hsqy hsqy = h`sdy-h`sdy sÍrg ivc bsqy = v`s jWdy hn ]8]

dohrw ]
doie sv`ØXy dohry pWc; kib`q khÎo su eyk ]
AiDAwie dI smwpqI dy CµdW dI igxqI d`sdy hn ik ies AiDAwie ivc doie = do
sv`eIey, pWc = pMj dohry Awey hn Aqy eyk = iek su = sRySt kib`q Cµd vI khÎo = kihxw
kIqw hY [

ASt Cµd icq kSt ko; kr hY nSt iKxyk ]9]


ieh ku`l ASt = A`T Cµd hn jo icq dy kSt = du`K ko = ¹ iKxyk = iek iKn ivc
hI nst = ^qm kr dyNdy hn, Bwv jo vI ienHW dy isDWq ¹ Dwrn krygw, ausdy kSt k`Øty
jwxgy ]9]

ieiq sRI swrukqwvlI; qws cqurQo ADÎwie ]


jo sRI = suBweymwn swrukqwvlI gRµQ hY, qws = iqsdw cqurQo = cOQw AiDAwie eyQy
ieiq = smwpq huµdw hY [

gÎwn inrUpÎo qws mNY;


vvvv

vvvv

kiv hirdÎwl suBwie ]2]4]


iqs AiDAwie ivc kiv = kvI hridAwl jI ny suBwie = sRySt pRym Dwrn kr ky
igAwn dw inrUpÎo = inrUpn, kQn kIqw hY ]2]4]
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie pMjvW (134) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
pMjvW AiDAwie
AQ pMcmo AiDAwie pRwrµB ]
AQ = hux pMØifq hridAwl jI swrukqwvlI gRµQ dy pMcm = pMjvyN AiDAwie ¹ pRwrµB
krdy hn [

dohrw ] AQ pMcm ADÎwie mNY; vrnn krON ivcwr ]


AQ = hux swrukqwvlI dy pMcm = pMjvyN AiDAwie ivc pMØifq hridAwl jI sRySt
ivcwrW dw vrxn krY = krngy [

KSt Cµd icq cµd jn; s½iq Dr suxo audwr ]1]


ies AiDAwie ivc ku`l Kst = Cy Cµd hn, jo jn = jigAwsU jnW dy icq ¹
cµd® = cµd®mw vq iKVwaux vwly hn vw: icq rUpI kµmIAW ¹ cµd®mw rUp ho ky iKVw dyxgy [
ies krky hy audwr = sRySt purKo ! qusIN s½iq = kµn, Dr = Dr ky Bwv iDAwn nwl
suxo = suxnw kro ]1]
pihlw vifAweI dw swDn kQn krdy hn ik vifAweI ikvyN pRwpq huµdI hY [

cOpeI ] gOrv pRwpiq; dwn kry Dn ]


Dn sµgRih kr; gOrv nh jn ]
jo dsW nhuµAW dI kIqI kmweI dy Dn iv`ØcoN AiDkwrI mnu`K ¹ Dn dwn kr id`qw
jwvy qW gOrv = vifAweI pRwpq huµdI hY [
Dn ¹ sµgRih = iek`q® krn nwl jn = mnu`K ¹ gOrv = vifAweI pRwpq nhIN ho skdI [

sB qy aUcy; bwird jYsy ] bwrD ADy Bey; pun qYsy ]1]


id®StWq dy ky au~pr khI ivcwr ¹ sp`St kr ky smJwauNdy hn ik jYsy = ijs pRkwr
bwird = b`dl mINh dw dwn krn kr ky AkwS ivc sB = swirAW qy = qoN aUcy = au~cy huµdy
hn Aqy pwxI ¹ iek`q® krky r`Kx vwlw bwrD = smuMdr ADy = nIvW hY [ punw qYsy = iqvyN
hI dwn dyx vwlw au~cw hY qy aus¹ vifAweI pRwpq huµdI hY Aqy iek`q® krn vwlw nIvW
rihMdw hY Aqy aus¹ vifAweI vI pRwpq nhIN huµdI ]1]
vvvv

vvvv

sorTw ] j ÎoN iek bwpI qoie; eIK sµg imil mDur Aiq ]
jÎoN = ijvyN iek bwpI = baulI, KUhI dw qoie = pwxI eIK = gµny dy sµgu = nwl iml
kr ky, Aiq = AiqAMq mDur = im`Tw ho jWdw hY, Bwv gµny dy Kyq ivc jw ky pwxI gµinAW
¹ isMjdw hY Aqy aunHW ivc AiqAMq im`Tw rs rUp ho jWdw hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (135) swrukqwvlI, AiDAwie pMjvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ktuqw inMm smoie; Bojn pwq® kupwq® iqauN ]2]
ausy baulI Bwv KUhI dw pwxI inMm dy ibrK nwl smoie = smw, iml kr ky
ktuqw = kOVw rs rUp ho jWdw hY, iqauN = iesy qrHW pwq® = AiDkwrI purK ¹ id`qw hoieAw
Bojn lok-pRlok ivc j`s pYdw krdw hY Aqy kupwq® = An-AiDkwrI mnu`K ¹ id`qw Bojn
Awid dw dwn Apj`s dw kwrx bx jWdw hY ]2]
A`gy iesy ivcwr ¹ hor sp`St krdy hn :

Bujµg pRXwq Cµd ] PlIBUq dwnµ; suBµ pwq® dYXo ]


jQw bIj boXo; suKyq®Y AKYXo ]
suBµ = cµgy AiDkwrI, loVvµd pwq® = AiDkwrI ¹, dYXo = id`qw hoieAw dwn
PlIBUq = lwBdwiek, pRPu`lq huµdw hY, A`gy id®StWq dyNdy hn ik jQw = ijs pRkwr
suKyq®Y = sRySt, v`qr hoey Kyq ivc boXo = bIijAw hoieAw bIj AKYXo = nwS nhIN huµdw, Bwv
Aqu`t AMn pYdw krdw hY, iqvyN hI supwqr ¹ dwn dyx nwl id`qw hoieAw dwn insPl
nhIN huµdw [

kupwq®y mJwrI; dXo dwn AYsy ] kuKyq®Y mJwrI; boXo bIj jYsy ]3]
kupwq®y = Koty, An-AiDkwrI, byloVy mnu`K dy Gr mJwrI = ivc dXo = id`qw hoieAw dwn
AYsy = ies pRkwr insPl hY [
jYsy = ijs pRkwr kuKyq®Y = Koty, bµjr Kyq mJwrI = ivc boXo = bIijAw hoieAw bIj
AjweIN cilAw jWdw hY ]3]

CpY Cµd ]
XgÎ syK, muin Bukiq syK; vr ieh doie Bojn ]
XgÎ = X`g, Bµfwry ivc vrq cu`ky Bojn qoN syK = bwkI bicAw Bojn Aqy
muin = mMnxSIl mhwqmw jnW dy Bukiq = C`k lYx qoN bwAd rsoeI ivc syK = bwkI bicAw
Bojn, ieh doie = dovyN pRkwr dy Bojn vr = sRySt, au~qm hn [

pwp qÎwgY jvn; vhI hY buiDmwn jn ]


jvn = ijhVw mnu`K pwp = mMd krmW ¹ qÎwgY = C`f dyNdw hY, vhI = auhI
vvvv

vvvv

jn = mnu`K, buiDmwn = sRySt mq vwlw hY [

aupmw krih Aid®St; isRst so imq¶ mhW br ]


jo Aid®St = Ehly Bwv ip`T ip`Cy vI aupmw = vifAweI krih = krdw hY, so = auh
mnu`K hI isRst = sRySt qoN mhW = bhuq br = sRySt im`q® hY [
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie pMjvW (136) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dµB ibnw jo Drm; vhI hY khy munIsÍr ]
jo = ijhVw Drm dµB = pKMf qoN ibnw = bZYr hY, munIsÍr = munIAW dy v`fy-v`fy eISr
vhI = ausy ¹ AslI Drm khy = AwKdy hn [

hir Bgq jgq mYN jwn; inj ieSt ibnw id®Sty n An ]


ausy ¹ jgq = sµswr, mYN = ivc hir = prmwqmw dw Asl Bgq, jwn = jwnxw kro,
jo inj = Awpxy iest = ipAwry qoN ibnw = bZYr iksy An = hor ¹ id®Sty = dyKdw nhIN hY,
Bwv Awpxy ieSt qoN ibnW iksy hor au~pr SrDw nhIN krdw [

pun swD vhI jg jwnIey; jW ky nhIN aupwD mn ]4]


pun = Pyr jg = sµswr ivc vhI = auhI Asl swD = mhwqmw jwnIey = jwnxw krIey,
jW = ijs ky = dy mn = ihrdy ivc koeI aupwD = JgVw, klyS nhIN hY ]4]

sYÍXw ]
jb Dwr iq®dµf iPrY ngnw; muK aUpr sIs jtwn Dry ]
jb = jd koeI mnu`K h`Q ivc iq®dµf1 = iqMn porIAW vwlw fµfw, Dwr = Dwrn kr
ky, PV ky ngnw = nµgw ho ky iPrY = iPrdw rhy jW muK = mUMd ky aUpr = au~qy sIs = isr
ivc jtwn = jtwvW Dry = Dwrn kIqIAW hox vw: mUMh AwkwS v`l ¹ au~pr cu`kI r`Kdw
hovy Aqy isr au~pr jtwvW Dwrn kIqIAW hox [

AQvw igr kµdr bIc bsy; isl pY iQq hÍY, iQq ibRC qly ]
AQvw = jW, igr = phwVW dIAW, kµdr = gu&wvW dy bIc = ivc jw ky bsy = v`s jwvy,
jW isl = p`Qr pY = au~pr iQq = iesiQq hYÍ = ho ky bYTw rhy, jW iksy ibRC = ru`K dy
qly = hyTW iQq = iesiQq ho ky bYT jwvy [

qq byd purwn isDWq pFy; aupvws DrY qIrQoN ivcry ]


cwr vyd, ATwrW purwxW Awid gµRQW dw qq-swr isDWq vI koeI pFy = pVH lvy, Pyr
aupvws = brq vI Dry = Drdw, r`Kdw hovy Aqy qIrQW Awid ’qy vI ivcry = ivcrdw
rihMdw hovy [
vvvv

vvvv

1. iq®dµf—sµnÎwsI dw fµfw, iesdw nwm iq®dµf ies leI vI hY ikauNik ieh iqMn vsqW nwl bxdw hY,
sotw, cwr auNgl pRmwx lIr Aqy kwlI gaU dI au~n dI r`sI, r`sI nwl soty dy isry ’qy lIr bµnHI jWdI hY [
mn, vcn Aqy krm iqMnW ¹ dmn krn vwlw ArQwq kwbU r`Kx vwlw swDU vw: Bujw ivc Anµq (iek
pRkwr dw gihxw) gl ivc jnyaU qy isr au~pr bodI vw: iqMn pRkwr dy it`Øky, CwqI Bujw qy m`Qy ’qy lwaux
ieiqAwidk iq®dµfW iv`ØcoN koeI vI iq®dµf Dwrn kIqw hovy jW iqMn gµFW vwlw fµfw h`Q ivc r`Kdw hovy [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (137) swrukqwvlI, AiDAwie pMjvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
mn mYN jb Bogn kI riq hY; qb ey sB ikMcq nwih kry ]5]
jb = ijqnw icr mn dy mYN = ivc, Bogn = iviSAW ¹ Bogx kI = dI riq = pRIqI
l`gI hoeI hY, qb = qd ey = ieh sB = swry ikMcq = QoVHy mwqr vI nwih = nhIN krny cwhIdy,
Bwv ieh auprokq kQn kIqy kiTn qoN kiTn swDn vI koeI kr lvy pr jykr mn dy
ivc iviSAW ¹ Bogx dI pRIqI hY qW Pyr ieh swry swDn insPl hI cly jWdy hn ]5]
A`gy vYSnv swDU dy l`Cx kQn krdy hn :

qotk Cµd ] inj mwq ijvyN; pr nwir Bjy ]


pr ko Dn; loSt smwn qjy ]
ijvyN = ijs pRkwr mnu`K inj = AwpxI mwq = mW ¹ smJdw hY, iqvyN hI pr = prweI,
nwir = iesq®I ¹ Bjy = jwxy, Bwv ijvyN mnu`K AwpxI mW ¹ siqkwr dI id®StI nwl dyKdw
hY, iqvyN prweIAW iesq®IAW ¹ AwpxI mW dy sdrS smJxw cwhIdw hY [
pr = prwey mnu`K dy Dn ko = ¹ loSt = lohy dI mYl dy smwn inkµmw jwx kyy,
qjy = iqAwg dyvy [ ijs pRkwr gurbwxI AMdr ienHW ¹ iqAwgx qoN pRwpq hoey Pl dw
aupdyS kQn hY [ jYsw ik :
pr Dn pr dwrw prhrI ] qw kY inkit bsY nrhrI ]1]
(BYrau nwmdyv jI, AMg 1163)

pr Dn pr dwrw pr inMdw ien isau pRIiq invwir ] (Awsw m: 5, AMg 379)

sRI dsm gRµQ swihb ivc vI AYsw isDWq imldw hY [ jYsw ik :


ho pr Dn pwhn qul iq®Xw pr mwq hmwrY ]58] (sRI dsm gRµQ, cirq® 21, pMnw 842)

BweI gurdws jI dw vI AYsw kQn hY [ jYsw ik :


dyiK prweIAw cµgIAW mwvW BYxW DIAW jwxY ] (vwr 29, pauVI 11)

sB jIv sÍXµ; sm dyKq jo ] vih vYSnv hY iev pyKq jo ]6]


jo = ijhVw sB = swry jIvW ¹ sÍXµ = Awpxy sm = smwn dyKq = vyKdw hY, Bwv ieho
ijhw Awpxy Awp ¹ cyqn dyKdw hY, iqho ijhw hI sB ¹ dyKdw hY [
vih = auho hI AslI vYSnv swDU hY, jo iev = ies pRkwr sB ¹ Awpxy ijhw hI
vyKdw hY ]6]

dohrw ]
vvvv

vvvv

iek cOpeI iek sorTw; eyk Bujµg pRXwq ]


CµdW dI igxqI d`sdy hn ik ies AiDAwie dy AMdr iek cOpeI, iek sorTw Cµd
Aqy iek Bujµg pRXwq Cµd AwieAw hY [
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie pMjvW-CyvW (138) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
eyk Cpw qotk ieko; eyk svYXw jwq ]1]
eyk = iek Cpw qy iek qotk Cµd Aqy iek svYXw jwq = jwnxw kro, ies pRkwr
ku`l Cy Cµd Awey hn ]1]
not : pihlw Aqy Aw^rI Cµd igxqI ivc nhIN hY, ienHW donW dohirAW ivc AiDAwie
dI jwxkwrI hY [

ieiq sRI swrukqwvlI; qws pMcmo ADXwie ]


jo sRI = suBweymwn swrukqwvlI gRµQ hY, qws = iqsdw pMcmo = pMjvW AiDAwie eyQy
ieiq = smwpq huµdw hY [

qw mih khÎo ivcwr suB; kiv hirdÎwl suBwie ]2]5]


qw = iqs AiDAwie dy mih = ivc kvI hridAwl jI ny suBwie = sRySt Bwvnw, pRym
Dwrn kr ky suB = sRySt ivcwr khXo = kQn kIqI hY ]2]5]

CyvW AiDAwie
AQ Kstmo AiDÎwie pRwrµB ]
AQ = hux AYsy swrukqwvlI gRµQ dw Kstmo = CyvW AiDAwie ArµB huµdw hY [

dohrw ] cqurwgiq giq nrn kI; khON iCvyN ADXwie ]


(cqur + Awigq) cqur = cwr pRkwr dy nrn = mnu`KW kI = dI vw: cqur = isAwxy
purKW dy kQn Anuswr mnu`KW dy Awgq = Awaux qy giq = jwx dI hwlq ¹ ies
iCvyN = CyvyN AiDAwie ivc khyN = kQn krWgw, Bwv isAwxy mnu`K puMnI qy pwpI jIvW dy
Awaux-jwx bwbq jYsw kQn krdy hn, pMØifq hridAwl jI kihMdy hn ik auho hI mYN
ibAwn krdw hW :

pWc sv`ØXy qws ky; cqurn icq ibgswie ]1]


qws = iqs CyvyN AiDAwie ivc pWc = pMj sv`eIey Cµd hn, jo cqurn = isAwxy purSW
dy icq ¹ ibgswie = pRsµn krn vwly hn ]]1]
jo mnu`K sÍrg qoN ifg ky ipRQvI ’qy Awey hn, pihlW aunHW dy l`Cx kQn krdy hn :
vvvv

vvvv

sYÍXw ]
kivqw iDKxw AiqsY ijn kI; pun jws klyvr rog iblwXo ]
ijnHW mnu`KW kI = dI iDKxw = bu`DI AiqSY krky kivqw vwlI hY vw: ijnHW ¹ AiqSY
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (139) swrukqwvlI, AiDAwie CyvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
krky suµdr kivqw ilKxI, bolxI AwauNdI hY Aqy ijnHW dI bu`D bhuq qyz hY, pun = Pyr
jws = ijnHW dy klyvr = srIr dy swry rog vI iblwXo = nwS ho gey hn, Bwv ijnHW dy srIr
¹ koeI rog nhIN hY [

Ablw Anurwg kryN ijn soN; pun hwtk lwB ijsy AiDkwXo ]
ijn = ijnHW ky soN = nwl aunHW dIAW Ablw = iesq®IAW, GrvwlIAW Anurwg = pRym
kry = krdIAW hn, pun = Pyr ijs mnu`K ¹ hwtk = sony Awid dy vpwr ivc
AiDkwXo = bhuq lwB = n&w pRwpq hoieAw hY [

supny ky mJwr sucyq rhY; pun swjn mYN AiqsY js CwXo ]


jo supny ky = dy mJwr = ivc vI Awpxy Drm au~pr sucyq = swvDwn rhY = rihMdw hY
vw: supny ivc mMd i^AwlW qoN swvDwn rihMdw hY, pun = Pyr ijsdw Awpxy swjn = im`q®W
ivc AiqsY = bhuq j`s CwXo = CwieAw hovy, Bwv swry j`s krdy hox [

ijs mYN sq lKx ey lKIAY;


vhu mwnuK nwk igrXo iCq AwXo ]1]
ijs mnu`K dy mY = ivc ieh s`q lKx = l`Cx icMnH lKIey = jwnxw krIey, vhu = auh
mnu`K nwk = svrg iv`ØcoN igrÎo = if`g ky iCq = DrqI ’qy AwXo = AwieAw hoieAw hY ]1]

dwn pRsµg sdIv kry; prmwqm dyv Bjy icqu lweI ]


jo mnu`K sdIv = sdw dwn dyx dw pRsµg kry = krdw rihMdw hY, Bwv dwn-puMn dIAW g`lW
krdw hY, Pyr dyv = pUjnIk prmwqmw ¹ icqu = mn lweI = lw ky Bjy = ismrdw rihMdw hY [

jws igrw mDurI AiqsY; inq syvq jo DrmI nru qWeI ]


jws = ijs mnu`K dI igrw = bwxI, bolI AiqsY = bhuq mDurI = im`TI hY, Pyr
jo = ijhVw mnu`K inqwpRqI DrmI nru = mnu`KW dy qweIN syvq = syNvdw rihMdw hY, Bwv hmySW
Drmwqmw purSW dw sqsµg krdw hY Aqy Bojn Awid nwl aunHW dI syvw krdw hY [

jw jn ky mn mYN inq hI; gux cwr ibrwjq ey suKdweI ]


jw = ijs jn = mnu`K ky = dy mn = ihrdy mYN = ivc inq = sdw hI ieh suKdweI = su`K
vvvv

vvvv

dyx vwly cwr gux ibrwjq = v`sdy hn [

qy nr BµUim ibrwjq hI; sÍrgy bs hYN sihso nh rweI ]2]


qy = auh nru = mn`uK ies BUµim = DrqI ’qy ibrwjq = ivrwjdw, rihMdw hoieAw BI
svrg ivc v`s irhw hY, ies g`l ivc rweI mwq® vI koeI shso = sµsw nhIN hY ]2]
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie CyvW (140) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
loB kI AMs nhIN ijs ko;
inq dwn dXw mD pRIiq lgwvY ]
ijs mnu`K ko = dy ihrdy AMdr QoVHy mwq® vI loB = lwlc kI = dI AMS nhIN hY Bwv
sµqoKI hY, Pyr inq = inqwpRqI dwn krn Aqy dieAw vwlI ibrqI miD = ivc pRIiq = pRIqI
lgwvY = lgwauNdw hY [
Awnn jws pRsµn sdw; pun koml jws suBwv lKwvY ]
jws = ijs mnu`K dw Awnn = mu`K sdw = hmySW pRsµn = ^uS rihMdw hY, pun = Pyr
jws = ijs mnu`K dw suBwA bhuq koml = nrm lKwvY = jwixAw jWdw hY [

sµq gurU jnnI sivqw; pg sIs inrµqir joaU invwvY ]


ijhVw mnu`K sµq = mhwqmw jnW, gur, jnnI = mW Aqy sivqw = ipqw dy pg = crnW
au~pr hr roz inrµqir = iek rs sIsu = isr invwvY = invwauNdw hY [

jW mn ey gux pWc bsYN,


nr kw qnu qÎwg nrU qn pwvY ]3]
jW = ijs mnu`K dy mn = ihrdy ivc ey = ieh auprokq kQn kIqy pWc = pMj gux
bsY = v`sdy hn, auh mnu`K kw = dw qnu = srIr qÎwig = C`f ky Pyr nrU = mnu`Kw qnu = srIr
pwvY = pw lvygw vw: nrU qn = nrW qoN au~qm dyviqAW dw srIr pw lvygw ]3]

cwih GnI ijn kY mn mYN; pun jo nr nIq sµqoK qy Bwgq ]


ijs mnu`K kY = dy mn = ic`q mY = ivc pdwrQW dI GnI = bhuq cwih = cwhnw, ie`Cw
l`gI hoeI hY, pun = Pyr jo nr = mnu`K nIq = inqwpRqI sµqoK Dwrn qoN dUr Bwgq = B`jdw hY,
Bwv supny ivc vI sµqoK ¹ nyVy nhIN Awaux dyNdw, hr vyly mwieAw ivc Zlqwn rihMdw hY [

jo supny mih mUVH rhY; guru mwq ipqw inj imq®n Twgq ]
jo = ijhVw mnu`K supny mih = ivc mUVH = mUrK Acyq rhY = rihMdw hY, Pyr jo Awpxy
gurU, mwq = mW, ipqw = bwp Aqy imq®n = dosqW ¹ Twgq = T`gdw hY [

jo nru Awlsvµq rhY; puin jws sdw KuiDAwidk lwgq ]


vvvv

vvvv

jo = ijhVw nru = mnu`K Awlsvµq = dild®I rhY = rihMdw hY, puin = Pyr jws = ijs ¹
sdw = hmySW KuiDAwidk = Bu`K, ipAws Awid bhuq lwgq = l`gI rihMdI hY [

ey Kt l`Kx jws ivKy; vih tyFn jonn qy nr Awgq ]4]


ey = ieh Kt = Cy lKx = l`Cx (1. ie`Cw bhuq l`gI rihxI, 2. sMqoK qoN rihq
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (141) swrukqwvlI, AiDAwie CyvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
3. supny ivc mUV 4. gurU, mwqw-ipqw qy Awpxy im`q®W ¹ T`gxw 5. sdw AwlsI rihxw
6. Bu`K bhuq l`gxI) jws = ijs mnu`K ivKy = ivc huµdy hn, vih = auh nr = mnu`K s`p,
ikrly Awid tyFn = tyFIAW jonn = jUnIAW qy = qoN mnu`Kw jnm ivc Awsq = AwieAw
hoieAw smJxw cwhIdw hY ]4]

bWDv mWih ivroD sdw; AiqsY kir dyh srog rhy ]


ijs mnu`K dw Awpxy bWDv = sµbµDIAW mWih = ivc sdw hmySW ivroD = lVweI JgVw
rihMdw hY, Pyr AiqSY krky ijs dI dyh srog = rogW dy sihq rihMdI hY [

mUrK jµq kusµgq hYÍ; Aiq ¸oD suBwv sdIv Ahy ]


ijhVw mnu`K mUrK = by-smJ jµq = jIvW dw kusµgq = Kotw sµg krdw hY, Pyr ijsdw
sdIv = sdw Aiq = AiqAMq ¸oD vwlw suBwA rihMdw hY [

jws sdIv igrw ktukI; ieh pWc kul`Kx jws ghy ]


Pyr jws = ijs mnu`K dI igrw = bwxI, bolI sdIv = sdw ktukI = kOVI hY, ieh
pWc = pMj (1. sµbµDIAW nwl ivroD, 2. srIr rogW dy sihq, 3. mUrKW dI kusµgq, 4. ¸oDI
suBwv Aqy 5. kOVI bol bwxI) kul`Kx = Koty l`Cx jws = ijs mnu`K ny ghy = gRihx kIqy
hoey hn [

qy nr qÎwg Ahy nrkw;


nr dyh leI hirdXwl khy ]5]
qy = auh nr = mnu`K nrkw = nrk ¹ qÎwg = C`f ky AwieAw hY [ pMØifq hridAwl
jI khy = kQn krdy hn ik ipCly krmW krky ausny nr = mnu`KW dyhI leI = pRwpq kIqI
hY, Bwv ijs mnu`K ivc ieh Koty l`Cx pwey jWdy hn, auh nrkW qoN AwieAw hY qy iksy
puMn dy pRqwp krky prmwqmw ny mnu`Kw srIr dy id`qw hY [ ieho ijhy mnu`K dw mrn qoN bwAd
Pyr nrkW ivc vwsw huµdw hY ]5]

dohrw ]
ieiq sRI swrukqwvlI; qws KStmo ADÎwie ]
jo sRI = suBweymwn swrukqwvlI gRµQ hY, qws = iqsdw KStmo = CyvW AiDAwie eyQy
vvvv

vvvv

ieiq = smwpq huµdw hY [

cqurwgiq l`Kx khy; kiv hirdÎwl sunwie ]1]6]


ijs ivc kvI hridAwl jI ny cqurwgiq = sRySt mnu`KW ny jo puMnI qy pwpIAW dy
Awaux-jwx bwry l`Cx khy hn, auh sunwie = suxwauxw kIqy hn ]1]6]
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie s`qvW (142) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
s`qvW AiDAwie
AQ spqmo AiDÎwie pRwrµB ]
AQ = hux swrukqwvlI gRµQ dw spqmo = s`qvW DÎwX = AiDAwey pRwrµB huµdw hY [

dohrw ] vwk inrUpx Ab kry; spqm DÎwie mJwr ]


Ab = hux swrukqwvlI gRµQ dy ies spqm = s`qvyN AiDAwie mJwr = ivc XQwrQ,
suµdr vwk = bcn inrUpx = vrxn kQn kry = krdy hW [

Cµd rud® miq Cud® ko; krq smuMd® pRkwr ]1]


ijs AiDAwie dy rud® = igAwrW Cµd hn1 jo Cud® = quC miq = bu`DI ko = ¹ smuMdr dI
pRkwr = qrHW ivSwl krq = kr dyxgy ]1]

mMq® imq® qp dwn jp; bWDvwid jy AWih ]


jo mMq®W Awid dw jwp, imq® = dosq, qp = qp`ØisAw, dwn, jp Aqy jy = ijhVy
bWDvwid = sµbµDI Awidk AWih = hn [

jy nr pIVq kwl kr; ko r`KXk nih qWih ]1]


pr jy = ijhVw nr = mnu`K kwl = mOq kr = krky pIVq = duKI hY, Bwv jdoN mOq Aw
ky gRsdI hY, qdoN ienHW iv`ØcoN ko = koeI vI qWih = aus jIv dw r`KXk = shwiek, mddgwr
nhIN huµdw, Bwv ieh sB cIzW jvwb dy jWdIAW hn Aqy sB vsqUAW pws hI peIAW
rih jWdIAW hn, kuJ vI shwiek nhIN bxdw ]1] jYsw ik :
mlkl mauq jW AwvsI sB drvwjy Bµin ]
iqn@w ipAwirAw BweIAW AgY idqw bµin@ ] (AMg 1383)

suK kr bµDq krm mih; iqMh dusqr Pl hoie ]


jIv suK dI ie`Cw Dwrn kir = krky ijnHW duinAwvI krm-kWfW ivc bµDq = b`J jWdw
hY, iqMh = aunHW krm-kWfW dw A^Ir ¹ bhuq dusqr = kTn, duKdwiek Pl pRwpq huµdw hY [

hsqI Dwry grB ko; qjq rudµqI soie ]2]


iesq®I dw id®StWq dyNdy hn ik ijs pRkwr iesq®I pu`qr dI pRwpqI leI hsqI = h`sdI-
vvvv

vvvv

h`sdI grB ¹ Dwry = Dwrn krdI hY, pr jdoN grB ¹ qjq = C`fdI hY Bwv b`cy dy jnm
1. rud® nwm iSvjI dw hY qy iSvjI dy igAwrW Avqwr mMny hn, purwxW ivc ieh igAwrW rud® ieh mMny hn :
1. Aj, 2. eykpwd, 3. AihvRDn, 4. ipnwkI, 5. Aprwijq, 6. q®Xµbk, 7. mhysÍr, 8. ivRSwkpI, 9. SµBU,
10. hrx, 11. eISÍr [ ies krky rud® pd qoN igAwrW sµiKAw boDk dw Bwv ilAw jWdw hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (143) swrukqwvlI, AiDAwie s`qvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
smyN jdoN pIVW huµdIAW hn, qd soie = auh iesq®I rudµqI = roNdI hY Aqy socdI hY ik muV ky
kdI vI AYsw krm nhIN krWgI, eysy pRkwr mnu`K su`KW dI pRwpqI leI ibnW socy smJy kukrm qW
kr lYNdw hY pr jdoN aunHW krmW dw Pl Bogxw pYNdw hY qd duKI hoieAw roNdw kurlwauNdw hY ]2]
Awpxw kIqw Pl hI BogIdw hY :

jIv krm Awpy kry; Awpy iqh Pl Bugq1 ]


jIv Awp hI cµgy-mMdy krm kry = krdw hY Aqy Awp hI iqh = aunHW kIqy krmW dw
Pl Bugq = Bogdw hY [

Awp rmq sµswr mih; Awpy iqh qy mukiq ]3]


Awp hI skwm krm krn krky sµswr = jgq mih = ivc rmq = quirAw iPrdw hY,
Bwv vwr-vwr jµmdw mrdw hY Aqy Awpy = Awp hI inSkwm krm krky iqh = iqs sµswr qy =
qoN mukq = Cut skdw hY Bwv inSkwm krm krn nwl AMqhkrn dI su`DI ho jwvygI, Su`D
AMqhkrn ivc igAwn dI pRwpqI ho jwvygI Aqy igAwn duAwrw moK dI pRwpqI hovygI ]3]

duK mYN imiQXw Bwvnw; suKd Bwvnw s`q ]


AigAwnIAW dI hwlq kQn krdy hn ik sµswrI mnu`KW dI duK mYN = ivc imiQAw
Bwvnw = ie`Cw ho jWdI hY, Bwv jdoN koeI ipAwrw sµbµDI mr jWdw hY qW ies qrHW AwKdy
hn ik ieh sµswr JUTw hY, ies ivc iksy ny nhIN rihxw, koeI vI siq vsqU nhIN hY Aqy
jdoN suKd = suK pRwpq hovy qW aus vyly ienHW dI Bwvnw sq = s`cI ho jWdI hY, Bwv su`KW
ivc sµswr s`cw Bwsdw hY [

gXwn Bwvnw krm kr; inscY skl n s`q ]4]


pr jdoN inSkwm krm kir = krky AMqhkrn dI Su`DI hox qoN igAwn dI Bwvnw bx
jWdI hY qW aus smyN ieh inscY = XkIn b`J jWdw hY ik Asl ivc skl = swrw sµswr
hI s`q = s`cw nhIN hY ]4]

suB gux Avsr ky pVHy; SoBwvµq mnwk ]


suB = sRySt gux mnwk = QoVHy ijhy hI iksy Avsr = smyN ky = dy pVHy hox, auh
soBwvµq = SoBw dyx vwly huµdy hn, Bwv vyly dy pVHy hoey QoVHy gux, hunr vI SoBw dy dyNdy
hn ArQwq iksy nw iksy smyN kµm Aw ky siqkwr idvw jWdy hn [
vvvv

vvvv

gmn kwl bwmWg jÎoN; mMgl grDp vwk ]5]


A`gy ihMdU mq dy ivSvws Anuswr id®StWq dyNdy hn ik jÎoN = ijvyN iksy kwrj nUµ
1. pwTWq®—Bukq [
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie s`qvW (144) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
gmn = qurn kwl = smyN bwmWg = K``Øby pwsy grDp = Koqy dy vwk = bol Bwv Koqw ihxk
pvy qW mMgl rUp smiJAw jWdw hY, iqvyN hI cMgy smyN dw QoVHw ku is`ØiKAw gux bhuq PlIBUq
ho jWdw hY [ ies leI SuB gux is`Kxy cwhIdy hn[ ieh qW iek gux dI g`l kIqI hY [ ijsny
gux hI gux is`ØKy hn ausdI qW mihmw byAMq hY ]5]

sYÍXw ] jb Bwnu audY ids pscm hYÍ;


pun myru clY AiqsY jb hI ]
jb = jd Bwn = sUrj pscm = p`Cm ids = idSw v`loN audY = prgt hYÍ = ho jwvy
pun = Pyr jo sumyr prbq Ac`l mMØinAw hY, auh vI AiqSY krky jdoN clY = clwiemwn ho
jwvy qW vI ieh koeI Ascrj nhIN [

igr isRMg islw jb hYÍ pdmw;


AgnI Aiq sIql hYÍ kb hI ]
jykr igr = phwV dI isRMg = cotI qy islw p`Qr ivc pdmw = kml Pu`l pYdw ho jwvy
Aqy AgnI = A`g Aiq = AiqAMq sIql = TµFI ho kr ky blx l`g jwvy qW ieh vI koeI
Ascrj g`l nhIN [

sB ky Aiq swjn sµq jnw; vih JUT igrw n khYN kb hI ]


pr ijhVy sB = swirAW ko = dy Aiq = AiqAMq ipAwry s`jx sµq jn hn vih = auh
kb = kdy vI JUT = JUTI igrw = bwxI nhIN boldy, Bwv jo auprokq id®StWq id`qy hn ik
jykr auh Awp vI mirAwdw qoN ault ho ky c`lx l`g jwx qW ies ivc koeI Ascrj
nhIN pr sµq jn kdy vI AwpxI mirAwdw qoN ault nhIN huµdy, auh Awpxy pRwx qW iqAwg
dyNdy hn pr kdy vI JUT nhIN boldy [

qj B®Wq irdY Dir sµq igrw;


su smW Ab hI Ab hI Ab hI ]6]
ies leI hy BweI ! BRWq = BulyKy ¹ qj = iqAwg krky irdy = ihrdy AMdr
sµq = mhwqmw jnW dI igrw = bwxI ¹ Dir = Dwrn kro, su = auh smW = vylw ies mnu`Kw
jnm ivc Ab = hux hI hY, Ab = hux hI hY, Ab = hux hI hY ]6]
ieh iqMn vwrI AsIN pRq`ØigAw nwl bcn kihMdy hW :
vvvv

vvvv

qotk Cµd ] buiD ko Pl swr; ibcwr rhY ]


qn ko Pl swr; bRqwid ghY ]
buiD = bu`DI ko = dw swr = sRySt Pl ieh hY ik auh s`q As`q dI ivcwr ¹ krdw
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (145) swrukqwvlI, AiDAwie s`qvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
rhY = rihxw kry Bwv krdw rhy [ qn = srIr ko = dw swr = sRySt Pl ieh hY ik
bRqwid = vrq Awid ghY = gRihx kry Bwv inXm ivc rihxw kry [

Dn ko Pl swr; supwq® idjY ] Pl swr igrw; sB pRIiq ikjY ]7]


Dn = ibBUqI ko = dw swr = sRySt Pl ieh hY ik supwq® = sRySt AiDkwrI ¹ dwn
idjY = dyxw kry [
eysy qrHW igrw = bwxI dw swr = sRySt Pl ieh hY ik sB ¹ prmwqmw dw rUp jwx
ky sB nwl hI pRIqI krnw kry ]7]

dohrw ] jo Awnn hY swsq® ibnu; ibnu qµbUl jo Aws ]


jo = ijhVw Awnn = muK Swsq® ivcwr qoN ibnu = rihq hY Aqy jo Aws = muK
qµbUl = pwn qoN vI ibnu = rihq hY [

suB bwnI ibnu bdn jo; muK n rµDR lK qws ]8]


iPr jo bdnu = muK suB = cµgI bwxI ¹ bolx qoN ibnu = bZYr hY, qws = aus muK ¹
muK nhIN blik rµDR = Ku`f dy smwn lK = jwnxw kro, Bwv ijvyN DrqI ’qy s`p dI Ku`f
BYdwiek l`gdI hY, iqvyN srIr ivc auh muK BYdwiek hY ]8]

sYÍXw ]
jo nr hY smrQ iqsY pRiq; kwm nhIN koaU Xw jg mwhIN ]
jo = ijhVw nr = mnu`K smrQ = SkqI, bl vwlw hY Bwv sB g`lW krky Xog, lwiek
hY, iqsY = ausdy pRiq = qweIN Xw = ies jg = sµswr mwhIN = ivc koeI vI kµm muSkl nhIN
hY Bwv auh jo cwhy auhI kr skdw hY [

mwnuK aud`mvµq ju hY; iqn ko kCu dUir AhY jg nwhIN ]


ju = ijhVw mnu`K aud`mvµq = au~dm vwlw hY, iqn = aus ko = ¹ ies jg = sµswr ivc
kCu = kuJ vI dUr nhIN AhY = hY, Bwv auh au~dm krky AwpxI mMzl ’qy zrUr phuµc jwvygw,
ies leI au~dmI hoxw cwhIdw hY [

jo guxmwn pumwn Ahy; prdys iqsy kCu nw drswh» ]


jo = ijhVw pumwn = purK guxmwn = guxW dy sihq, ivdvwn hY, aus¹ prdys = bygwnw
vvvv

vvvv

dyS kCu = kuJ vI Eprw nhIN drswhI = id`sdw, Bwv guxvwnW dI sB jgHw kdr huµdI
hY qy sB guxvwnW ¹ Awpxw hI mMndy hn [
jo mDuro suB vwk Bny; sB mIq iqsY, jn ko n duKwhI ]9]
jo = ijhVw mnu`K mDury = im`Ty qy suB = cµgy vwk = bcn Bny = aucwrn krdw hY,
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie s`qvW (146) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
iqsY = aus¹ sB = swry mIq = im`qr hI l`gdy hn Aqy koeI vI jn = mnu`K aus¹
duKwhI = du`K nhIN dyNdw, swry jn aus¹ suK dyx vwly ho jWdy hn ]9]

dohrw ] ipRX bcnn ky bolqy; hoq pRmod iq®BOn ]


ipRX = ipAwry-ipAwry bcn ky = dy bolqy = bolx nwl iq®BOn = iqMnW lokW ivc hI
pRmod = ^uSI hoq = huµdI hY, Bwv im`Ty qy ipAwry bcn sux ky swry lok pRsµn ho jWdy hn [

qWqy ipRX bwnI Bny; Xw mYN i¸pnqw kOn ]10]


qWqy = iqs krky ipRX = ipAwrI bwnI = bwxI, bolI Bny = aucwrx kro, Xw = ies dy
mYN = ivc i¸pnqw = kµjUsI kOn = kwhdI hY, Bwv ipAwry bcn bolx nwl koeI pYsw vI
^rc nhIN huµdw, ies leI im`Ty qy ipAwry bcn hI bolxy cwhIdy hn ]10]

cOpeI ] sq bcn; Ar pÎwro joeI ] bu`ØiDmwn jn BwKy soeI ]


joeI = ijhVw bcn sq = s`cw Ar = Aqy sB dy idl ¹ ipAwrw l`gx vwlw huµdw
hY [ bu`ØiDmwn = bu`DIvwn jnu = mnu`K soeI = auh bcn BwKy = aucwrn krdy hn [

ipRX n hYÍ; pun vwk sq hY ] khY nwih so; sbd miq hY ]


pun = Pyr jykr vwk = bcn qW sq = s`cy hn pr ipRX = ipAwry nw hox [
auh bcn iksy ¹ nhIN kihxy cwhIdy, ieh sbd = vydW dw mq hY vw: auh Sbd iksy
¹ mqW kihxy kry Bwv jykr koeI kwxw hovy aus¹ koeI AwKy ik hy kwixAw ! myrI g`l
sux [ BwvyN ieh g`l qW s`cI hY ik auh mnu`K kwxw hY pr ieh g`l ipAwrI nhIN hY ikauNik
ausdy mn ¹ zrUr Tys phuµcygI, ies leI s`Øcy, im`Ty qy ipAwry bcn bolxy cwhIdy hn [

lwgy mDur JUT hY vwko ] nwih khUµ pRiq; BwKy qW ko ]


Pyr jykr Agly mnu`K ¹ bcn mDur = im`Tw lwgy = l`gy pr auh vwko = bcn JUTw
hovy [
qW = aus bcn ko = ¹ iksy pRiq = qweIN BwKy = aucwrx nw krnw kry [

eyhY snwqn Drm sµqn ko ] ieh AnugwmI; Xog jnn ko ]11]


eyhY = ieh sµqn = sµqW mhwqmW ko = dw snwqn = purwqn Drm c`ØilAw irhw hY [ ienHW
bcnW dy AnugwmI = Anuswr hI jnn = purSW ko = ¹ c`lxw Xog = TIk hY ]11]
vvvv

vvvv

dohrw ] do sq cO iek qotikk; auBY sv`ØXy jwn ]


AiDAwie dI smwpqI ’qy CµdW dI igxqI krky d`sdy hn ik ies AiDAwie ivc
s`q do = dohry, iek cOpeI (qotk + iek) iek qotk Cµd Aqy auBY = do sv`Xy Cµd Awey
jwn = jwnxw kro [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (147) swrukqwvlI, AiDAwie s`qvW-A`TvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ibRq iekwds ibRq kI; mYl nibRq indwn ]12]
ieh iekwds = igAwrW ibRiq = Cµd ibRiq = ibrqI kI = dI mYl = mlInqw ¹
nibRq = mytx dw indwn = kwrn hn, Bwv jo vI ienHW CµdW dy isDWq ¹ Dwrn krygw,
ausdI bu`D dy swry pwp ^qm ho jwxgy ]11]

ieiq sRI swrukqwvlI; qws smqmo ADÎwie ]


jo sRI = suBweymwn swrukqwvlI gRµQ hY, qws = iqsdw spqmo = s`qvW AiDAwie eyQy
ieiq = smwpq huµdw hY [

qW mYN vwk inrUpÎo; kiv hirdÎwlu suBwie ]2]7]


qw = iqs AiDAwie mY = ivc kvI hridAwl jI ny suBwie = sRySt Bwvnw nwl XQwrQ
vwk = bcnW dw inrUpÎo = vrxn kIqw hY ]2]7]

A`TvW AiDAwie
AQ Astmo ADÎwie pRwrµB ]
AQ = hux swrukqwvlI gRµQ dw Astmo = A`TvW AiDAwie ArµB huµdw hY [

dohrw ] audm vrny AstmyN; dÍwds Cµd sroj ]


swrukqwvlI gRµQ dy ies AstmyN = A`TvyN AiDAwie ivc pMØifq hridAwl jI SuB
au~dm dI mihmw dw vrny = vrxn krngy, ijs AiDAwie dy dÍwds = bwrW Cµd
sroj = kml dy smwn iKVy hoey hn [

jw ko mn Ail lyq rs; qW ky isD mnoj ]1]


jw = ijs mnu`K ko = dw mn rUpI Ail = BOrw ienHW kmlW rUpI CµdW iv`ØcoN isDWq, ArQ
rUpI rs lyq = lYxw krdw hY, qW = aus mnu`K ky = dy sRySt ivcwr pRwpq krn rUp swry
mnoj = mnorQ isD = pUrn ho jwxgy ]1]

au~dm krkY sRI imlY; kIriq qÎwgY hoq ]


hy BweI ! sµswr ivc auØ`dm = purSwrQ krn nwl hI sRI = l`CmI Bwv mwieAw
vvvv

vvvv

imly = pRwpq huµdI hY, pr dunIAW ivc ies mwieAw dy moh ¹ qÎwgY = C`fx nwl hI
kIriq = j`s hoq = huµdw hY [

buiD krm Anuswr hY; ivdÎwBÎws audoq ]1]


buiD = bu`DI qW Awpo-Awpxy krmW dy Anuswr hI pRwpq huµdI hY, Bwv ijho ijhy koeI
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie A`TvW (148) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
krm krdw hY, aunHW kIqy krmW Anuswr auho ijhI bu`DI dI pRwpqI huµdI hY Aqy
(ividAw + AiBAws) iv`ØidAw dw AiBAws krn nwl iv`ØidAw audoq = pRgt ho AwauNdI
hY, Bwv ieh hY ik ijqnw ijqnw iksy cIz vwsqy mnu`K au~dm krdw hY, auqnw auqnw
hI auh cIz pRwpq hovygI ]1]
A`gy kvI jI nON cIzW dw id®StWq dyNdy hn ik iehnW ¹ ijqnw vDwau, auqnw hI
v`D jWdIAW hn [

au~dm kµfU klih; md jUAw pRIiq Ahwr ]


1. au~dm ijqnw vDwau auqnw v`D jwvygw, 2. kµfU = ^urk, 3. klih = lVweI,
4. md = Srwb Awid dw nSw, 5. jUAw, 6. pRIiq = pRIqI Aqy 7. Ahwr = Bojn [

Bog nINd nv syvqy; vDY pRlY jÎoN bwr ]2]


8. Bog = ivSy, 9. nINd = sOxw ienHW nOAW ¹ syvqy = syNvny krn nwl ieh ieauN
vDY = v`Ddy hn, jÎoN = ijvyN prloN dw bwr = pwxI v`Ddw jWdw hY ]2]

dohrw ]
au~dm au~qm im`q® vq; BXo su S`q¶ smwn ]
au~qm = sRySt kµmW pwsy kIqw hoieAw au~dm im`qrW dy vq = vrgw hY pr mwVy kµmW
pwsy kIqw hoieAw auhI au~dm sq¶ = duSmn, vYrI dy smwn ho jWdw hY [

Awls Sq¶ imq® jXoN; auBY ivprjY gÎwn ]3]


eys qrHW Awls = dil`dr hY qW Sq¶ = vYrI dy smwn, pr iksy jgHw iehI dmwls im`q®
dy jXoN = vWg ho jWdw hY, ieauN ienHW auBY = donW dw ivprjY = aultw igAwn hY ]3]
ArQwq AMØimRq vyly au~Tx dw au~dm krnw cµgI g`l hY pr aus au~dm nwl iksy
dy Gr jw ky corI krnI ieh au~dm vYrI dy smwn hY Aqy AMØimRq vyly ieSnwn krky pwT
pUjw krnI ieh au~dm im`qr dy smwn hY [ eysy qrHW bury krmW pwsoN Awls krnw im`qr dy
smwn hY Aqy cµgy krmW pwsoN Awls krnw vYrI dy smwn hY [ ijvyN gurbwxI AMdr vI eysy
isDWq Anuswr imldw bcn siqgurU jI ny kQn kIqw hY ]3] jYsw ik :
nh iblµb DrmM iblµb pwpM ] (slok shsi¸qI, AMg 1354)

ArQwq Drm dy krm krn l`ØigAW kdy vI iblµb = dyrI nw lgwau, pr pwp krn
vvvv

vvvv

smyN jwx bu`J ky iblµb = dyrI kro, ikauNik ho skdw kuJ smyN bwAd mn dy i^Awl bdl
jwx qy pwp qoN bicAw jw sky [

ivdÎw syv vpwr i¸K; ien kr ijh ibRq hoie ]


iv`ØidAw pVHw ky, syv = syvw, nOkrI krn nwl, vpwr qy i¸K = KyqI ien = ienHW cwrW
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (149) swrukqwvlI, AiDAwie A`TvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
kr = krky ijh = ijs mnu`K dI ibRq = aupjIvkw c`ldI hoie = hovy, ienHW ¹ krn ivc
iF`l nhIN krnI cwhIdI [

i¸Sn srp ky fµg jXoN; krn Xog id®VH soie ]4]


jXoN = ijvyN i¸sn = kwly Bwv pdm srp = s`p dy Pn dy au~qy gaU dI pYf ijhw inSwn
huµdw hY [ ijs ¹ AMgryzI ivc kobrw s`p kihMdy hn, ies dy ivc bhuq zihr huµdI hY ies
dy fµg mwrn qoN qqkwl hI soie = ausdw id®VH ho ky ielwj krnw Xog hY Bwv ijvyN kwly
s`p dy fµg mwrn qoN qurµq hI ausdw ielwj krIdw hY, jykr dyrI ho jwvy qW fµgy hoey mnu`K
dI mOq vI ho skdI hY, ies qrHW ijnHW dI iv`ØidAw, syvw, vpwr qy KyqI krky aupjIivkw
c`ldI hY, aus¹ ivhly nhIN bYTxw cwhIdw, smyN isr au~dm krnw cwhIdw hY ]4] jYsw ik :
kbIr kwil krµqw Abih kru Ab krqw suie qwl ]
pwCY kCU n hoiegw jau isr pir AwvY kwlu ]138]
(slok Bgq kbIr jI, AMg 1371)

sorTw ] ABXwgq KIrwid; KyqI kr dwir`d® ko ]


ABÎwgq = swDU (AB = ihrdy dI ie`Cw Anuswr Awgq = Awaux vwlw Bwv swDU
mhwqmw) ¹ KIrwid = KIr, kVwh Awid pdwrQ Ckw dyvy qW auh pRsµn ho jWdy hn Aqy
smyN isr KyqI cµgI kir = krky dwird® = ZrIbI ko = ¹ dUr kr ilAw jWdw hY [

Ablw ko drbwid; qQw Swsq® kr sBw ijq ]5]


drbwid = Dn Awid pdwrQW dy nwl Ablw = iesq®IAW ¹ pRsµn kr leIdw hY,
qQw = iqs pRkwr Swsq®W Awid dy pVHn kr = krky sBw ij`q leI jWdI hY ]5]

jwgRq hq hYÍ qRws; duriBK nwsY ssI kr ]


ijs pRkwr su`qw hoieAw mnu`K iBAwnk supny krky fr jWdw hY, auh supny dw q®ws = fr
jwgRq = jwgx krky hq = nwS ho jWdw hY Aqy duriBK = AMn Awid dw kwl ssI = KyqI
kir = krky nwsY = nwS ho jWdw hY [

klHY mOn kr nws; qQw jwp kr pwp hq ]6]


klHY = lVweI mOn = cu`p krn nwl nwS ho jWdI hY Bwv iek iDr cu`p ho jwvy qW
dUjI iDr Awpy bol ky ht jWdI hY, qQw = iqs pRkwr prmwqmw dw jwp krn nwl pwp
vvvv

vvvv

hq = nwS ho jWdy hn ]6]


dohrw ] dYv icqvnI Dwr kr; audm qÎwgy nWih ]
dYv = prmySr dI icqvnI = ie`Cw mu`K Dwrn kr ky au~dm ¹ iqAwgxw nw kry, Bwv
jIv au~dm zrUr krdw rhy [
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie A`TvW (150) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ibn au~dm khu kOn kO; imlY qyl iql mWih ]7]
id®StWq dy ky smJwauNdy hn ik khu = d`sxw kro ik ibn au~dm kIiqAW kOn = iksy
ko = ¹ iqlW mWih = iv`ØcoN qyl imilAw hY, Bwv iqlW iv`ØcoN qyl k`Fx leI au~dm krnw
pYNdw hY, aunHW ¹ kohlU ivc pIVnw pYNdw hY, ies leI jIv ¹ au~dmvwn hoxw cwhIdw hY ]7]

ipRQm krm ivpwk ko; ismry hoq pRmod ]


iksy vI kµm dy leI au~dm krn qoN ipRQm = pihlW aus krm = kµm dy ivpwk = Pl
ko = ¹ ismryy = Xwd krn qoN Bwv aus dy nqIjy ¹ dyKxw kro, jykr nqIjw shI nh»
inkldw hY qW Pyr aus¹ C`f dyvy, ieauN pRmod = ^uSI pRwpq hoq = hovygI [

jrq DWm ky sWq ihq; Awid kUp suB Kod ]8]


A`gy id®StWq dyNdy hn ik ijs pRkwr A`g nwl jrq = sVdy DWm = Gr dy iv`ØcoN A`g
¹ sWq = buJwaux ihq = leI Awid = pihlW hI kUp = KUh Kod = pu`ØitAw hoieAw suB = sRySt
hY Bwv pihlW pu`ØitAw hoieAw KUh hI A`g buJwaux dy kµm Awvygw, jykr Gr ivc A`g
l`gI hovy qy au~Dr mnu`K AwKy ik mYN hux KUh pu`t lYNdw hW qW ies au~dm dw koeI &wiedw
nhIN ikauNik auqny icr ¹ Gr sV ky suAwh ho jwvygw ]8] jYsw ik :
jYsy Gir lwgY Awig, jwig kUAw KoidE cwhY; kwrj n isiD hoie roie pCuqweIAY ]
(BweI gurdws jI, kib`q 495)

iesy qrHW pihlW kµm dy nqIjy ¹ dyK lYxw cwhIdw hY, bwAd ivc jykr koeI hwnI
ho geI hY qW Pyr pCuqwaux dw koeI &wiedw nhIN [

sYÍXw ]
sB hI krmW ky ArµB ivKy; buiDmwn sdw Pl ko ismry ]
eysy leI sB = swry krmW = kµmW ky = dy ArµB = SurU ivKy = ivc hI buiDmwn = sRySt
bu`D vwly isAwxy mnu`K sdw = hmySW pihlW aus dy Pl = n&y, nqIjy ko = ¹ ismry = cyqy
krdy, socdy hn [

Aiq pRwrµBDWq kry gmnµ; ijn ko Pl Àr su dUr hry ]


Aiq = ivSyS krky jo vI kwrj (pRwrµBDWq = pRwrµB Aqy AMq) pRwrµB kIqw hY, ausdy AMq
vvvv

vvvv

¹ dyK krky Pyr aus kµm v`l gmnµ = jwxw kry, ijnHW kµmW ko = dw Pl Àr = iBAwnk id`sdw
hovy, su = aunHW kµmW ¹ dUr Bwv pihlW qoN hI hry = iqAwg dyvy Bwv auh kµm nw kry [

ijh kwrj ko Pl cwru lKY; vih Dwr irdy, iqn moN ivcry ]
ijh = ijs kwrj = kµm ko = dw Pl cwru = suµdr lKY = jwxy, Bwv ijs kµm iv`ØcoN n&w
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (151) swrukqwvlI, AiDAwie A`TvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
pRwpq huµdw hovy, aus kµm ¹ Awpxy ihrdy ivc Dwrn krky iqn = aus kµm dy ivc hI ivcrnw
kry, Bwv aus kµm ¹ ihrdy iv`ØcoN pRym Dwr ky krnw kry [

sB kwj ky Awid ivcwr Blo; purKoqm l`Cx ey aucry ]9]


ies krky sB = swry kwj = kµmW dy Awid = mu`F ivc pihlW ivcwr kr lYxI Blo = cµgI
hY, ey = ieh purKoqm = au~qm purKW dy l`Cx = icMnH aucry = kQn krky d`Øsy hn ]9]

Dn Awip iek`q® kry jn jo; inj ibRq nim`qih au~qm qyeI ]


jo = ijhVw jn = mnu`K Awp Dn = dOlq iek`q® = iek`TI krdw hY, Bwv Awp dsW
nhuµAW dI ikrq krdw hY, ausdI inj = AwpxI ibRq = aupjIivkw nim`qih = vwsqy auh
Dn sB qoN au~qm = sRySt hY vw: auh mnu`K au~qm hY jo Awp Dn kmw ky pirvwr pwldw hY [

sivqw ibq soN ju kry ibRiq Awpn; mDm mwnuK Xw jg syeI ]


ju = ijhVw mnu`K Awpy sivqw = ipqw dy kmwey ibq = Dn dy nwl Awpn = AwpxI
ibRiq = aupjIivkw clwauxw krdw hY, syeI = auh mnu`K Xw = ies jg = sµswr ivc
mDm = dUjy drjy dw, ivckwrlw myl hY [

pun Awpn jIvkw jo kr hYN; jnnI Dn kY ADmoN lK vyeI ]


pun = Pyr jo = ijhVw mnu`K Awpn = AwpxI jIvkw = rozI rotI, guzwrw AwpxI
jnnI = mW dI kmweI hoeI Dn = dOlq kY = dy nwl clwauxw krdw hY, vyeI = auh mnu`K
ADmoN = nIvW, qIjy drjy dw lK = jwnxw kro [

Bv mYN ADmwDm qy nr hNY; Dn XoKq soN qn poKq jyeI ]10]


ies Bv = sµswr dy mYN = ivc (ADmw + ADm) = nIivAW qoN nIvW qy = auh nr = munu`K
hY, jyeI = ijhVw AwpxI XoKq = iesq®I dy kmwey Dn dy soN = nwl Awpxy qn = srIr ¹
poKq = pwlxw krdw hY Bwv iesq®I imhnq mjdUrI krky Dn kmw ky ilAwauNdI hY qy
pqI ivhlw bYT ky KWdw hY, Aijhw purS nIc qoN nIc hY vw: jo purS AwpxI iesq®I qoN
vysvw vwlw Dµdw krw ky Dn K`tdw hY qy aus Dn nwl Zujwrw krdw hY, auh nIcW qoN
nIc hY ]10]

nrwj Cµd ]
vvvv

vvvv

iq®kwl d®vÎ duK mX; aupwie rK AMq mYN ]


d®vÎ = Dn qW iq®kwl = iqMny kwl hI duK mX = rUp hY, iek jdoN Dn kmwaux dw
aupwie = Xqn krIey, dUjw jdoN Dn dI rK = r`ØiKAw krnI pYNdI Aqy qIjw AMq = A^Ir
ivc jdoN Dn nwS ho jWdw hY, ienHW iqMnW simAW ivc Dn du`K rUp hI hY [
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie A`TvW (152) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ArQwq Dn kmwaux l`ØigAW bVy Xqn krny pYNdy hn, ijnHW XqnW ivc keI vwrI
bhuq du`K vI pRwpq huµdw hY, Pyr jdoN Dn kol Aw jwvy qW Pyr ausdI r`ØiKAw leI du`K
huµdw hY ik hux ies Dn ¹ lokW qoN bcw ky ik`ØQy Cupw ky r`KW, jy ikqy d`b dyvy qW mnu`K
A`Ty pihr vwr-vwr aus Dn ¹ dyKx leI jWdw hY ik ikqy koeI pu`t ky qW nhIN lY igAw [
Pyr jdoN AMq ¹ Dn koeI lY jwvy jW corI ho jwvy qW ikqy A`g Awid nwl sV jwvy qW
keI vwr igAw hoieAw Dn mnu`K dy pRwx vI nwl hI lY jWdw hY, ieauN iqMnW simAW ivc
Dn du`K rUp hY [
indwn hY ivroD ko; su mwq qwq jµq mYN ]
su = auh Dn Awpxy mwq = mW, qwq = bwp, BYx, Brw Awid jµq = jIvW mY = ivc
kyvl ivroD = JgiVAW, klySW ko = dw hI indwn = kwrn hY [

i¸qWq DWm kwm ko; Alµi¸qI sm`St hY ]


(i¸q + AMq) swrI i¸q = kIqy hoey pRpMc dw AMq krn vwly Drmrwj dy DWm = Gr
Xm lok ivc phuµcwaux dw kwm = kµm krdw hY, BwvyN sm`st = swry kµmW dw
Alµi¸qI = gihxw, iSMgwr rUp vI hY [

SuBwSuBµ inkyq BI; qQwip qÎwig sRySt hY ]11]


ieh Dn BwvyN (suB + AsuBµ) suB = cµgy Aqy AsuBµ = mwVy dw inkyq = Gr BI = vI hY
Bwv dunIAWdwrI dy hryk kµmW ivc kµm Awaux vwlw hY, qQwip = qd vI ieh
qÎwig = iqAwgxw hI sRySt = cµgw hY eysy isDWq ¹ sRI gurU qyZ bhwdr swihb jI ny
is`KW pRqI aupdyS dyNidAW ik Dn iqMn FµgW krky duKdweI hY]11] jYsw ik :
sµcn pwlin nws mJwr duK dwXk Dn ko inrDwr ] (rwis 11, AMsU 19)

sorTw ]
jobn Dn Aivvyk; pRØBuqw cwroN prm irpu ]
jobn = jvwnI dI AvsQw, Dn = dOlq, Aivvyk = AigAwn Aqy pRBuqw = vifAweI
ieh cwroN = cwry mnu`K dy prm = v`fy irpu = duSmn hn [ jYsw ik :
rwju mwlu rUpu jwiq jobnu pMjy Tg ] eynI TgIN jgu TigAw iknY n rKI lj ]
(mlwr kI vwr, AMg 1288)
vvvv

vvvv

dyq AnrQ iekyk; jhW cwr qihµ kÎw kQw ]12]


ienHW iv`ØcoN iekyk = iek-iek vI AnrQ = du`K dyq = dyx vwlw hY, Pyr jhW = ijQy
ieh cwr Aw ky invws kr lYNdy hn, qih = aus kI kÎw = kI kQw = vwrqw d`sIey, Bwv
auQy qW bhuq burw hwl kr dyxgy ]12]
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (153) swrukqwvlI, AiDAwie A`TvW-nOvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
A`gy CµdW dI igxqI kr ky d`sdy hn :

dohrw ]
Kt dohy qY® sorTy; auBY svXy jwn ]
ies AiDAwie dy AMdr Kt = Cy dohy = dohry, qY® = iqMn sorTy Cµd Awey hn Aqy auBY = do
svXy jwn = jwnxw kro [

iek nrwj dÍwds sbY; Cµdwnµd indwn ]1]


iek nrwj Cµd AwieAw hY ies qrHW ies AiDAwie dy ivc sbY = swry dÍwds = bwrW
Cµd Awey hn, jo (Cµd + Anµd) Cµd Anµd dyx dw indwn = kwrn hn, Bwv Anµd dyx
vwly hn ]1]

ieiq sRI swrukqwvlI; iqh Astm ADÎwie ]


jo sRI = suBwiemwn swrukqwvlI gRµQ hY, iqh = iqsdw Astm = A`TvW AiDAwie eyQy
ieiq = smwpq huµdw hY [

qw mih au~dm vrnXoN; kiv hirdXwl suBwie ]2]8]


qw = iqs AiDAwie dy mih = ivc kvI hridAwl jI ny suBwie = sRySt pRym Dwrn
krky SuB au~dm dw vrnXo = vrxn kIqw hY ]2]8]

nOvW AiDAwie
AQ nvmo ADÎwie pRwrµB ]
AQ = hux swrukqwvlI gRµQ dw nvmo = nOvW AiDAwie AwrµB huµdw hY [

dohrw ]
nOmy khI audwrqw; jW qy irdy audwr ]
swrukqwvlI gRµQ dy ies nOvyN AiDAwie dy ivc pMØifq hridAwl jI ny
audwrqw = sRyStqweI, dwnSIlqw khI = kihxw kIqI hY, jW = ijs audwrqw krky
vvvv

vvvv

irdy = ihrdy audwr = sRySt, dwnI suBwA vwlw ho jWdw hY [

Dn inMdY ibn dwn jo; swq slok aucwr ]1]


Pyr jo Dn dwn krn qoN ibn = bZYr hY, aus Dn ¹ inMdY = inMdxw krngy, ieh isDWq
s`qW slokW dy ivc aucwr = aucwrn krdy hn ]1]
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie nOvW (154) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
qotk Cµd ] srqw n Acy; Apny jl ko ]
n kdwip BKY; ibRK sYÍ Pl ko ]
ijs pRkwr srqw = ndI kdy vI Awpxy jl = pwxI ko = ¹ Acy = pIxw nhIN krdI,
Bwv ausdw jl praupkwr leI hY BwvyN koeI aus ivc nhwvy, koeI bsq® Dovy jW koeI
pwxI pIxw kry, ieauN ndI lokW dy leI jl r`KdI hY [
Pyr ijs qrHW ibRK = Pldwr r`uK kdwip = kdy vI sÍY = Awpxy Pl ko = ¹ BKY = Kwxw
nhIN krdw, aus ibrK dw Pl vI kyvl praupkwr dy leI hY, Bwv srdI grmI ivc ie`tW-
v`Øty shwr ky lokW ¹ im`Ty Pl dyNdw hY [

sis ko nih; AB® kBI BK hY ] Dn iqauN prhyq; bfy rK hNY ]1]


ijs pRkwr AB® = b`dl kBI = kdy vI sis = KyqI ¹ BK = pwxw nhIN krdy, Bwv auh
vrKw krky KyqIAW ¹ hrIAW BrIAW krdy hn qy aunHW &slW qoN izmINdwr lok lwB lYNdy
hn, ieauN b`dlW dI vrKw vI praupkwr vwsqy hY [
iqauN = iqvyN hI pr = prwieAW dy hyq = Bly leI bfy = isAwxy mnu`K Awpxy pws Dn
rK = r`Kdy hY = hn, Bwv au~qm purKW dI privrqI praupkwr vwsqy hI huµdI hY ]1]

dohrw ]
Dn ky BwgI cwr hYN; Drm cor inRp Awg ]
Dn = dOlq ky = dy cwr BwgI = ih`Øsydwr hYN = hn : 1. Drm, 2. cor, 3. inRp = rwjw
Aqy 4. A`g [

kopYN qW pY BRwq q®Y; krYN ju jyS†Y qÎwg ]2]


pr jo mnu`K aunHW cOhW iv`ØcoN sB qoN jyS†Y = v`fy Drm dw iqAwg kr dyNdy hn, aus
au~pr bwkI dy iqMn Brw (cor, rwjw qy A`g) kopY = ¸oDvwn ho jWdy hn, Bwv jo mnu`K Dn
¹ Drm dy kµmW ivc lwauNdw hY, ausdw Dn sPlw hY, jo mnu`K Drm dy kµmW ivc Dn nhIN
^rcdw, aus au~pr ienHW dI ¸opI ho jWdI hY, jW qW aus Dn ¹ cor corI kr ky lY jWdy
hn, jW rwjw koeI tYks pw ky swrw Dn Koh lYNdw hY jW Pyr iksy qrIky nwl aus ¹ A`g
l`g ky swV dyNdI hY[ ies leI Dn ¹ Drm dy kµmW ivc lgwauxw cwhIdw hY jy nw lgwvy
qW iksy pRkwr BI nukswn ho skdw hY ]2]

dYÍXw Cµd ]
vvvv

vvvv

sB jn krq pdwrQ sµgRih; pun iqh rKÎw krq aupwie ]


sB = swry jn = mnu`K AnykW Xqn krky keI pRkwr dy pdwrQW ¹ sµgRih = iek`q®
krdy hn, pun = Pyr iqh = aunHW pdwrQW dI r`ØiKAw leI aupwie = Xqn krq = krdy hn [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (155) swrukqwvlI, AiDAwie nOvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
au~qm r~KÎw qÎwg pdwrQ; Ab ien pr id®StWq bqwie ]
au~qm = sRySt purS Dn pdwrQ dy r`KÎw = r`Kx dy Bwv joVn dy suBwA ¹ iqAwg
krky dwn puMn ivc ^rc kr dyNdy hn loVvµdW dI shwieqw krky Awpxy puMnW ivc vwDw
krdy hn [ Ab = hux ien = ies pr = au~pr A`gy iek id®StWq = imswl dy ky
bqwie = d`sdy hn [

jÎoN jl sr ko, sUkY sr mYN; vw i¸m hYÍ, vw sÍwd blwie ]


jÎoN = ijvyN sr = srovr ko = dw jl = pwxI, sr = srovr dy ivc sUkY = su`k jWdw
hY, Bwv aus srovr dw pwxI bwhr ikqy inkldw nhIN Aqy aus jl ¹ koeI vrqdw nhIN
hY, qd aus pwxI ivc vw = jW qW i¸m = kIVy hYÍ = ho jWdy hn vw = jW ausdw svwd
blwie = mwirAw jWdw, nwS ho jWdw hY [

nw i¸m sUky n, jl prvwihk;


suBg sÍwd qXoN ArQ suBwie ]3]
jykr jl prvwihk = pRvwh rUp ho ky c`ldw rihMdw hY Aqy lokW dy vrqn ivc AwauNdw
hY qW Pyr nw qW aus jl ivc i¸m = kIVy pYNdy hn Aqy nw hI ausdw jl sUkY = su`kdw
hY, sgoN ausdw svwd vI bhuq suBg = sRySt, cµgw ho jWdw hY, qXoN = iqvyN hI ArQ = Dn
dw suBwie = suBwA hY, Bwv jo Dn DrqI Awid ivc d`b ky r`Kxw hY, ieh Dn dw su`kxw
hY Aqy jo corW Awid ny lu`t ky lY jwxw ieh Dn ivc suAwd Awid dw nwS hoxw hY Aqy
jo JgVy Awid dw pYxw hY, ieh Dn ivc kIVy Awid dw pYxw hY [ pr ijnHW dw Dn Drm
dy kµmW vwsqy l`gdw hY, aunHW dw Dn nw su`kdw hY, nw kIVy pYNdy hn Aqy nw hI cor Awid
lu`t ky iljWdy hn, ies leI Dn ¹ Drm dy kµmW ivc lwauxw jog hY ]3]

dohrw ]
Dn sµgRih qy dwn Dn; sO gux AiDk pCwn ]
Dn ¹ sµgRih = iek``Tw krn nwloN Dn ¹ Drm dy kµmW vwsqy dwn kr dyxw sO guxw
AiDk = izAwdw cµgw pCwn = pCwnxw kro [

ibnW dwn jo drb hY; so bn sumn smwn ]4]


jo = ijhVw drb = Dn dwn kIqy qoN ibnW = bZYr hY, so = auh Dn qW bn = jµgl,
vvvv

vvvv

aujwV ivc iKVy hoey sumn = P`ul dy smwn = brwbr hY, jo iksy ¹ sugµDI dyx dy iksy kµm
nhIN, bs auQy hI iKV ky murJw jWdw hY ]4] jYsw ik :
ijau auidAwn kusm prPuilq iknih n GRwau lieE ] (gauVI kbIr jI, AMg 336)

iqvyN dwn qoN ibnW jo Dn hY, auh bn dy Pl vWg insPl hY [


vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie nOvW (156) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
jÍwn ijqyNd®X jp qpI; imRdu ivdÍwn audwr ]
jo ieho ijhy guxW vwlw purS hY ausdI vifAweI krdy hoey aucwrdy hn :
1. jÍwn = jobn AvsQw, 2. ijqyNd®X = dsy ieMd®IAW iviSAW v`loN rok ky r`KxIAW,
3. nwm dw jp = jwp krnw, 4. qpI = qp`ØisAw krnI, 5. imRdu = koml suBwA hoxw, 6.
ivdvwn hoxw, 7. audwr = dwnI hoxw [

dIn, mwn nih, nv guxI; hir bpu qws juhwr ]5]


dIn = ZrIbI, inmrqw hoxI, Pyr mwn = AiBmwn qoN rihq hoxw, jo mnu`K ienHW
nv = nON guxW dy sihq hY, qws = aus mnu`K ¹ hir = prmwqmw dw bpu = srUp hI
juhwr = dyKxw kro vw: kvI jI kQn krdy hn ik AYsy guxW vwly purK ¹ swfI
juhwr = nmskwr hY ]5]

sYÍXw ]
isMDu AgwDu Ahy lvxoidk;
qd`Øip kÎw khUµ pÎws n twry ]
id®StWq Alµkwr Anuswr kQn krdy hn ik BwvyN isMDu = smuMdr bhuq v`fw Aqy
AgwDu = byAMq jl vwlw hY vw: BwvyN smuMdr bhuq AgwDu = fUµGw hY pr ausdw pwxI
lvxoidk = lUx vwlw Bwv Kwrw hY [ qd`Øip = qW vI kÎw = kI hoieAw jykr ieqnw v`fw
smuMdr hY pr iksy ipAwsy AwdmI dI ipAws ¹ twry = dUr nhIN kr skdw [

jwnu pRmwn ju bwr su cwru; iq®Kw nr nwir imRgwid kI hwry ]


ju = ijhVw ndI Awid dw bwr = pwxI BwvyN jwnu = gofy pRmwn = pRXµq hI fUµGw hY,
auh cwru = sRySt hY ikauNik auh pwxI nr = purS, nwir = iesq®I Aqy imRgwd = ihrn Awid
pSU pMCIAW, jwnvrW kI = dI iq®Kw = ipAws ¹ hwry = nwS krdw hY, Bwv ieh hY ik smuMdr
dw pwxI BwvyN bhuq hY pr auh iksy dI ipAws buJwaux dy kµm nhIN AwauNdw, ndI dw pwxI
BwvyN QoVHw ku hI hY pr auh praupkwr dy kµm qW AwauNdw hY [ ieh id®StWq hY Aqy dw id®StWq
rUp ivc kQn krdy hn :

nYk DnwiF qQwip bFo; ArQI bXrQy jihÁ jwq n dÍwry ]


vvvv

vvvv

eysy qrHW ndI dy QoVHy pwxI dI inAweIN BwvyN koeI nYk = QoVHy DnwF = Dn vwlw SwhUkwr
hY, auh qQwip = qd vI bFo = v`fw hY, ikauNik jihÁ = ijs ky dÍwry = drvwzy qoN koeI
ArQI = mMgqw bÎrQy = ^wlI nhIN jwq = jWdw, Bwv sB ¹ QoVHw bhuq dwn krdw hI
rihMdw hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (157) swrukqwvlI, AiDAwie nOvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
jW Dn rws inrwsk iB`Ck; so Dn kXw cuvqI C`q Dwry ]6]
jw = ijs mnu`K dy pws Dn dI ibAMq rwis = pUMjI hY, pr ausdy GroN iB`Ck = iBKwrI
inrwsk = inrwS ho ky ^wlI muV jWdy hn, ausdw Dn iksy ArQ nhIN, d`Øso Pyr so = auh
Dn kÎw = kI cuvqI = coNdI hoeI C`q dy au~pr Dwry = Drygw, lgweygw, Bwv jdoN auh Dn
iksy kµm nhIN AwauNdw qW Pyr auh Dn insPl hI jwnxw kro ]6]
A`gy Pyr iesI g`l ¹ hor duhrwauNdy hn [

hY sr so isMDu qy srso; rqnoidk Kwnn BI sB BwvY ]


so = auh Cotw sr = qlwA isMDu = smuMdr qy = qoN bhuq srso = v`fw, sRySt hY, BwvyN aus
qlwA ivc rqnoidk = rqnW Awid dI koeI Kwn vI nhIN hY, pr Pyr vI sB dy mn ¹
BwvY = cµgw, ipAwrw l`gdw hY [

pXws sRmI pQ kI jn ky; sRm nwsn moN smrQ drswvY ]


ikauNik auh qlwA jo pQ = rsqy ky jn = purKW dI sRmI = Qkwvt qy ipAws hY,
aus ipAws qy sRm = Qkwvt ¹ dUr krn dy moN = ivc smrQ drswvY = idKdw hY, Bwv AwauNdy
jWdy rwhIAW dI ipAws vI buJwauNdw hY qy kuJ rwhI aus ivc nhw ky AwpxI Qkwvt vI
lwh lYNdy hn [

so sr jXoN Dn nYk DnI; ijMh dÍwrih qy sB ko vrswvY ]


iqvyN hI so = aus sr = qlwA dy jXoN = vWg nYk = QoVHy DnI = Dn vwlw DnI mnu`K
sRySt hY, ijh = ijs dy dÍwrih = drvwzy qy = qoN sB = swirAW ko = ¹ vrswvY = vroswieAw
jWdw hY, Bwv Awey gey swDU, &kIrW dI syvw huµdI hY, aunHW dI Zrz pUrI huµdI hY [

isMDu DnI, khUµ dy n knI;


ikDoN p`k bRxI pr pIs ik lwvY ]7]
Pyr jo isMD = smuMdr dI inAweIN byAMq DnI = Dn vwlw hY, pr khUµ = iksy ZrIbI,
mMgqy ¹ iek kxI mwqr vI dwn nhIN dyxw krdw, jo vI drvwzy ’qy AwauNdw hY, auh
^wlI muV jWdw hY, Pyr auh Dn dw kI krygw, ikDoN = jW Pyr p`ky hoeI bRxI = z^m (PoVy)
dy au~pr auh Dn pIs ky lwvY = lgwauxw krygw ]7]
vvvv

vvvv

ArQwq Dn ¹ Drm dy kwrj ihq zrUr dwn krnw cwhIdw hY [

dohrw ] iek qotk qY® dohry; eyk duvYXw Cµdu ]


AiDAwie dI smwpqI ’qyy CµdW dI igxqI krky d`sdy hn ik ies AiDAwie dy AMdr
iek qotk Cµd qY® = iqMn dohry Aqy eyk = iek duvYXw Cµd AwieAw hY [
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie nOvW-dsvW (158) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
auBY svYXy DIr jn; sq slok icq cµd ]1]
auBY = do sv`eIey Awey hn jo jn = mnu`KW ¹ DIr = DIrjqw dyx vwly hn, ieauN ku`l
s`q slok Awey hn jo icq rUpI kµmIAW ¹ iKVwaux leI cµd = cµd®mw dy smwn hn ]1]

ieiq sRI swrukqwvlI; iqh nvmo ADÎwie ]


jo sRI = suBweymwn swrukqwvlI gRµQ hY iqh = iqsdw nvmo = nOvW AiDAwie eyQy
ieiq = smwpq huµdw hY [

auqm khI audwrqw; kiv hirdÎwl suBwie ]2]9]


ijs AiDAwie dy AMdr kvI hridAwl jI ny suBwie = sRySt pRym Bwvnw nwl
audwrqw = sRyStqweI, dwnSIlqw au~qm kQn kIqI hY ]2]9]

dsvW AiDAwie
AQ dsmoN ADÎwie pRwrµB ]
AQ = hux swrukqwvlI gRµQ dw dsmoN = dsvW AiDAwie pRwrµB huµdw hY [

dohrw ]
dsmyN dÍwds Cµd kr; ¸oDwidk vKÎwn ]
swrukqwvlI gRµQ dy dsvyN AiDAwie dy AMdr kvI hridAwl jI dÍwds = bwrW Cµd
aucwrn kr = krky (¸oD + Awidk) kwm, ¸oD Awidk ivkwrW dw vKÎwn = vrxn krngy [

hwn krY, Air jwn kY; mwn krY duK Kwn ]1]
jo ienHW ivkwrW ¹ Air = duSmn jwn = smJ kY = krky ienHw ivkwrW dw hwn = nwS
krY = krygw, auh suKI hovygw Aqy jo ienHW dw mwn = Awdr krygw, Bwv icq ivc Dwrn
krygw, aus¹ qW du`KW dI Kwn hI pRwpq hovygI Bwv bhuq du`K imlxgy ]1]

mDuBwr Cµd ] pihrY kucYl ] iDRq dµq mYl ]


jo mnu`K sdw kucYl = mlIn bsq® hI pihrY = pihx ky r`Kdw hY Aqy ijs ny dµq = dµdW
vvvv

vvvv

au~pr vI mYl iDRq = Dwrn kIqI hoeI hY, Bwv jo mnu`K kdy Awpxy dµd vI sw& nhIN krdw [

qpqWn pRIiq ] mDuro n gIq ]1]


ijsdI (qpq + AMn) qpq = q`qy grm-grm AMn = Bojn Kwx nwl pRIqI hY [ Pyr jo
mDuro = im`TI gIq = bolI nhIN bolxw krdw ]1]
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (159) swrukqwvlI, AiDAwie dsvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
riv AMq Bor ] ijMh nINd Gor ]
riv = sUrj dy AMq = iCpx qoN lY ky Bor = svyr cVHn qk, ijh = ijs mnu`K dI bhuq
Gor = gUVHI nINd hY, Bwv rwq pYx qoN pihlW sUrj iCpdy nwl hI sON jWdw hY Aqy svyry
sUrj cVHy hI au~Tdw hY [

jb l`C kµq ] iqµh sRI qjµq ]2]


jb = jd BwvyN auh lC = lCmI dw kµq = pqI ivS¹ hI ikauN nw hovy [ iqµh = aus¹
vI sRI = l`CmI, mwieAw qjµq = C`f ky clI jwvygI, Bwv ijsdy ivc AYsy ASu`B gux hoxgy,
aus pws Dn pdwrQ nhIN rih skdw vw: AYsy mnu`K dI sRI = SoBw nws ho jWdI hY [ ies
leI AYsy ASu`B guxW dw iqAwg krnw Xog hY ]2]

iqlkw Cµd ] pr AMn hry ] pr Dn cury ]


jo mnu`K pr = prwey AMn = Bojn ¹ hry = cuurwauxw krdw hY [ jo pr = prwey Dn ¹
cury = curwauxw krdw hY [

pr syj rmNy ] guru nwir gmyN ]3]


Pyr jo pr = prweI syjw ’qy jw ky prweIAW iesq®IAW nwl rmyN = ivSy Bogdw hY Aqy
jo Awpxy gurU dI nwir = iesq®I nwl gmyN = ivBcwr krn vwlw hY ]3]

pr Dwm bsy ] puMn dwn nsy ]


Pyr jo mnu`K pr = prwey Dwm = GrW ivc jw ky bsy = invws krdw hY [ jo mnu`K puMn
Aqy dwn Awid Su`B krm qoN nsy = n`sdw hY vw: AYsy ASu`B krm krn vwly mnu`K koloN
puMn dwn n`s jWdy hn, Bwv puMn dwn dw Pl nSt ho jWdw hY [

Xid ieMd® Ahy ] iqh sRI n rhy ]4]


Xid = BwvyN auh ieMd® pdvI ’qy ibrwjmwn Ahy = hY [ iqh = aus kol sRI = l`CmI,
mwieAw nhIN rhy = rhygI, Bwv AYsy AOguxW vwly mnu`K ¹ l`CmI iqAwg ky clI jWdI
hY ]4]

qotk Cµd ]
KuDÎw sm nW qn Kyd AhY ]
vvvv

vvvv

nih icMq smw qn soKk hY ]


KuDÎw = Bu`K dy sm = smwn qn = srIr ¹ koeI hor koeI Kyd = du`K nhIN hY, Bwv Bu`K
vrgw ies sµswr ivc hor koeI du`K nhIN hY ikauNik Bu`K qoN duKI mnu`K Awpxy pRwxW dI
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie nOvW-dsvW (160) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
r`ØiKAw leI jo jo krm nhIN krnw huµdw, auh vI krdw hY [ gurbwxI AMdr gurU swihb jI
ny vI Bu`K ¹ v`fy du`KW ivc igixAw hY [ jYsw ik :
duKu vyCoVw ieku duKu BUK ] ieku duKu skqvwr jmdUq ]
ieku duKu rogu lgY qin Dwie ] vYd n Boly dwrU lwie ]1] (mlwr m: 1, AMg 1256)
&rId jI dw vI bcn AwauNdw hY [ jYsw ik :
PrId mOqoN BuK burI [ rwqIN suqy Kwie kY idny Pyr KVI [ (bwhrlI bwxI)
kib`q ]
kul ko jo mwn so mhwn id®F gRµQ Awih, qwih ky pRBydn ky mwih isAwnI BwrI hY [
gux gn kvI vwrI ko iKrwn vwrI suBR, som auijAwrI lwj lqw ko kuhwrI hY [
moK Bog suiKAwrI dInqw klys kXwrI, DIrj ky dIp ko smwn vXwrI hwrI hY [
AYsI pyt kI iptwrI lweI Àr muKcwrI, pUr pUr sB hwrI TwgI ivsÍ swrI hY [
Pyr icMq = Zm, i&krW dy smw = brwbr qn = srIr ¹ soKk = sukwaux vwlw hor koeI
nhIN hY, ijvyN Awm hI loikk pRmwn hY ik ‘icMqw icKw brwbry’ siqgurU jI ny pwvn gurbwxI
ies icMqw dy sµbµD ivc kQn kIqw hY ik jo dunIAW dy v`fy-v`fy lok-id`sdy hn, aunHW ¹
izAwdw icMqw ivAwpdI hY [ jYsw ik :
vfy vfy jo dIsih log ] iqn kau ibAwpY icMqw rog ]1] (gauVI m: 5, AMg 188)

cwxkX irKI jI vI icMqw ¹ mnu`K dw vYrI ilKdy hn [ jYsw ik :


sok brwbr sq® nih ienkw krY ibnws ]3] (cwxkÎ nIqI, AiD: 4)

jn BUKn nih; ivdXw ky smW ]


nih r`KÎk kWie; smwn iKmW ]5]
iv`ØidAw ky = dy smW = brwbr jn = mnu`K dw hor koeI BUKn = gihxw nhIN hY [
Pyr iKmw dy smwn = brwbr ies kWie = srIr dI r`KÎk = r`ØiKAw krn vwlw hor koeI
nhIN hY ikauNik iKmw krn vwly dw icq SWq rihMdw hY Aqy sB lok aus au~pr pRsµn rihMdy
hn ijs krky koeI vI JgVw klyS nhIN huµdw [ ies krky ieh iKmw sB dy Dwrn krn
dy jog hY ]5]
KuDXw kr Awqur; jo nru hY ]
buiD ¸Wiq auBY; iqn kI n rhY ]
vvvv

vvvv

ausy ivcwr Anuswr kQn krdy hn ik jo = ijhVw nru = purK KuDXw = Bu`K kr = krky
Awqur = duKI rihMdw hY, Bwv Kwx ¹ kuJ pdwrQ nhIN imldw [
iqn = aus mnu`K dI buiD = bu`DI, m`q Aqy ¸Wiq = ichry dI suµdrqw, SoBw ieh
auBY = dovyN hI nhIN rhY = rihMdIAW Bwv Bu`K dy kwrn Akl vI iTkwxy nhIN rihMdI Aqy
ichrw vI murJw jWdw hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (161) swrukqwvlI, AiDAwie dsvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
Aiq Awqur; icMqih qy ju nrw ]
suK nINd auBY; iqn ko n jrw ]6]
ju = ijhVw nrw = mnu`K icMqih = icMqw krky Aiq = AiqAMq Awqur = duKI ho irhw
hY [ iqn = aus mnu`K ko = ¹ su`K Aqy nINd auBY = dovyN jrw = rµck mwqr vI pRwpq nhIN
huµdy, Bwv icMqw vwly mnu`K ¹ nw qW suK imldw hY Aqy nw hI suK dI nINd pRwpq huµdI
hY [ hr vkq ZmW ivc ipAw hoieAw duKI rihMdw hY, ijs krky ausdw jIvn ivArQ hI
guzrdw jWdw hY qWhIEN hI siqgurU jI ny gurbwxI AMdr Anyk QwvW ’qy ies icMqw qoN
rihq hox leI aupdyS kIqw hY ]6] jYsw ik :
nh icMqw mwq ipq BRwqh nh icMqw kCu lok kh ]
nh icMqw binqw suq mIqh pRivriq mwieAw snbµDnh ]
dieAwl eyk Bgvwn purKh nwnk srb jIA pRiqpwlkh ]15]
(slok shsi¸qI m: 5, AMg 1355)

nw kir icMq icMqw hY krqy ] hir dyvY jil Qil jµqw sBqY ]
(mwrU m: 4, solhy, AMg 1070)

mnujwqur; jy jn Awih shI ] iqn ko nih q®ws; n lwj khIN ]


jy = ijhVw jn = purK shI = inScy krky (mnuj + Awqur) mnuj = mn qoN jnm lYx
vwly kwm krky Awqur = duKI Awih = hY, Bwv jo kwm vwSnw dy ADIn hoieAw ipAw hY [
iqn = aus mnu`K ko = ¹ nih = nw qW iksy dw q®ws = fr rihMdw hY Aqy nw hI
khIN = ikqy lokW dI lwj = l`jw, Srm rihMdI hY, Bwv kwm dI vwSnw ivc gRisAw hoieAw
mnu`K AwpxI vwSnw dI pUrqI leI Drm gRµQW dy ies kwm dy mMdy Pl vwly khy hoey bcnW
jW lokW dw BY nhIN krdw Aqy nw hI Awpxy pirvwr dI jW smwj dI koeI Srm krdw
hY [ siqgurU jI ny gurbwxI ivc ies kwm dI bwbq AYsw kQn kIqw hY [ jYsw ik :
hy kwmM nrk ibsRwmM bhu jonI BRmwvxh ]
icq hrxµ q®Y lok gµm´M jp qp sIl ibdwrxh ]
Alp suK Aivq cµcl aUc nIc smwvxh ]
qv BY ibmuMØicq swD sµgm Et nwnk nwrwiexh ]46]
(slok shsi¸qI m: 5, AMg 1358)

drbwqur; jy jn Awih GnW ] iqn ko guru swk; n bµDu jnW ]7]


vvvv

vvvv

jy = ijhVw jn = purK (drb + Awqur) drb = Dn krky Gnw = bhuq Awqur = duKI
Awih = hY, Bwv Dn dw v`fw lwlcI hY [
iqn = aus mnu`K ko = dw nw koeI gurU, nw koeI swk = irSqydwr qy nw koeI bµDu = sµbµDI

vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie dsvW (162) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ipAwrw huµdw hY ikauNik auh hryk nwl bwhroN ipAwr dw pRgtwvw kr ky T`gI mwrdw hY,
aus dw kyvl Dn nwl hI ipAwr huµdw hY ]7]

sorTw ] ¸oD AnrQn mUl; ¸oD jnm Aru mrn dy ]


hy BweI ! ¸oD sB AnrQn = pwpW dw mUl = mu`F hY Bwv ijvyN bIj qoN ibrC bxdw
hY iqvyN ¸oD qoN swry pwp huµdy hn jo purK ¸oD krdw hY mwno ausny swry pwp hI kr ley,
Pyr ieh ¸oD hI jµmx mrx dw du`K dyx vwlw hY [

¸oD Drm inrmUl; qW qy ¸oD qXwg SuB ]8]


¸oD jp, qp, qIrQ, brq, puMn Awid Drm ¹ inrmUl = mu`F qoN rihq krn vwlw
hY Bwv mnu`K ¹ Drm qoN hIx kr dyNdw hY [ qW qy = iqs leI ¸oD ¹ iqAwgxw hI
SuB = sRySt hY ]8]

dohrw ] kwlkUt Aru ¸oD mYN; bfo AMqro Awih ]


kwlkUt = zihr Aru = Aqy ¸oD dy mYN = ivc bhuq bfo = v`fw AMqro = &rk Awih = hY [

¸oD injwsRY ko dhY; ivK nih sÍwsYR dwih ]9]


ikauNik jo ¸oD hY auh (inj + AwsRY) inj = Awpxy Awsry ko = ¹ dhY = swVdw hY, pr
ivK = zihr sÍwsRY = Awpxy Awsry ¹ dwih = swVnw nhIN krdw [ Bwv ijs SISI ivc zihr
ipAw hY, auh SISI aus zihr dw Awsrw hY, aus SISI ivc BwvyN keI vrHy zihr ipAw rhy
pr auh Awpxy Awsry ¹ nhIN swVdw, aus SISI dw koeI nukswn nhIN huµdw [ pr ¸oD dw
Awpxw Awsrw mnu`K dw ihrdw hY, ijs ihrdy ivc ¸oD rihMdw hY, aus ihrdy ¹ vI swVdw
hY qy ijs mnu`K ¹ ¸oD v`s ho ky kuvcn boly, A`gy aus mnu`K dw ihrdw vI swV dyNdw hY [
ies leI ieh ¸oD zihr nwloN vI mwVw hY ]9]

mwn inMmRqw pRIiq qY®; SIGr ¸oD qy nws ]


mwn = Awdr, inMmRqw = Jukxw Aqy pRIqI ieh iqMny ¸oD krn qoN SIGr = CyqI hI nwS
ho jWdIAW hn, Bwv ¸oDI purS dw nw koeI mwn krdw hY nw hI inMmRqw dw gux rihMdw
hY Aqy nw hI koeI aus nwl pRIqI krdw hY [

hYÍ pRqIiq hq kpt kr; SuB gux loB pRnws ]10]


vvvv

vvvv

kpt = Cl &ryb krn pRqIiq = ivSvws hq = nwS hYÍ = ho jWdw hY, Bwv ijs mnu`K
au~pr sB lok ivSvws krdy hox, jykr auh Cl, &ryb, DoKw kr jwvy qW aus au~proN sB
dw ivSvws cu`ØikAw jWdw hY [ eysy qrHW loB = lwlc kwrn mnu`K dy AMdroN SuB gux
pRnws = nivrq ho jWdy hn, Bwv mnu`K BwvyN ikqnI vI iv`ØidAw piVHAw hovy, jykr ausdy
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (163) swrukqwvlI, AiDAwie dsvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
AMdr loB vwlI lwlcI ibrqI hY qW gurbwxI AMdr AYsy mnu`K ¹ mUrK kQn kIqw
igAw hY ]10] jYsw ik :
piVAw mUrKu AwKIAY ijsu lbu loBu Ahµkwrw ] (mwJ kI vwr, AMg 140)

kry bKIlI blI soN; pwp krm mYN pXwr ]


jo mnu`K Awpxy nwloN izAwdw blI = bl vwly dy soN = nwl bKIlI = eIrKw krdw hY
Aqy jo pwp = mMd krmW mY = ivc pÎwr = snyh krdw hY [

iq®X pRqIiq swjn klHY; imrq dÍwr ieh cwr ]11]


Pyr jo purS AwpxI iq®X = iesq®I dy bcnW au~pr pRqIiq = ivSvws krdw hY, Bwv
jo vI iesq®I khI jwvy, ivSy ADIn ho ky auhI sB kuJ mMnI jwxw, Aqy ijs dI Awpxy
swjn = im`q®W dy nwl klHY = lVweI peI rihMdI hY, ieh cwry mwno imrq = mOq dy
dÍwr = drvwzy hn ]11]

koie`k imq¶ n khUµ ko; koie`k irpu khUµ nWih ]


Asl ivc khUµ = iksy ko = dw koie`k = koeI vI imq¶ = dosq nhIN hY Aqy khUµ = iksy
dw koeI vI irpu = duSmn nWih = nhIN hY [

jIvn ky gux doK jo; Sq¶ im`q¶ qy Awih ]12]


jo jIvn = jIvW ky = dy gux Aqy doK = doS hn, qy = auhI Sq¶ = vYrI qy im`qr rUp
Awih = hn, Bwv jIvW dy jo gux hn auh imq® rUp hn ikauNik jdoN mnu`K SuB gux kmwauxw
krdw hY, qd sB lok Awdr mwn dyNdy hn Aqy jdoN jIv gunwh krdw hY auh gunwh hI
jIv dy duSmn hn ikauNik aunHW gunwhW krky ies lok ivc vI pRlok ivc vI szwvW
imldIAW hn ]12]

dohrw ] do iqlky mDuBwr do; q®Y qotk pihcwn ]


CµdW dI igxqI krky d`sdy hn ik ies AiDAwie AMdr do iqlky Cµd, do mDuBwr
Cµd Aqy q®Y = iqMn qotk Cµd Awey hoey pihcwn = pCwnxw kro [

cwr doihry soriTk; dÍwds Cµd bKwn ]1]


cwr dohry Aqy (sorT + iek) iek sorTw Cµd AwieAw hY, ieauN kul dÍwds = bwrW Cµd
vvvv

vvvv

bKwn = kQn kIqy hn ]1]

ieiq sRI swrukqwvlI; qws dsm ADÎwie ]


jo sRI = suBweymwn swrukqwvlI gRµQ hY, qws = iqsdw dsm = dsvW AiDAwie eyQy
ieiq = smwpq huµdw hY [
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie dsvW-igAwrHvW (164) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
¸oDwiek qW mYN khy; moK nim`q ivhwie ]2]10]
qW = iqs AiDAwie dy mY = ivc kvI hridAwl jI ny kwm ¸oD Awidk ivSy
khy = kQn kIqy hn, jo moK = mukqI dw nimq = kwrn hn ]2]10]

igAwrHvW AiDAwie
AQ iekwdso ADÎwie pRwrµB ]
AQ = hux pMØifq hiridAwl jI swrukqwvlI gRµQ dw iekwdso = igAwrHvW AiDAwie
pRwrµB krdy hn [

dohrw ] eykwds ADXwie mYN; sµqn kI prsµs ]


ies eykwds = igAwrHvyN AiDAwie dy mYN = ivc kvI jI sµqn = SWq-icq mhwqmw
jnW kI = dI prsµs = aupmw, vifAweI kQn krngy [

durjn kI inMdw krihM; kih slok Kt ibMs ]1]


durjn = Koty purKW kI = dI inMdw = ApkIrqI krihÁ = krngy Aqy Kt ibMs
(6 +20) = 26 slok kQn krngy ]1]

sYÍXw ]
pr kwv1 sdoK, AdoK Bny; ktu vwk khy n, prµqu shy ]
sµq jnW dI mihmw kQn krdy hn ik aunHW mhwqmw jnW dw AYsw jIvn, suBwv huµdw
hY ik auh pr = prwey dI kwv = kivqw BwvyN sdoK = sihq doSW dy hovy, Pyr vI aus¹
AdoK = doSW qoN rihq hI Bny = kQn krdy hn ikauNik auh socdy hn ik ijs kvI ny ieh
kivqw bVI imhnq nwl ilKI hY jykr koeI aUxqweI rih geI hY qW koeI g`l nhIN ikauNik
ies sµswr AMdr sB jIv hI Bu`lxhwr hn, iek krqw purK hI ABu`l hY [ jYsw ik :
Bulx ivic kIAw sBu koeI krqw Awip n BulY ] (pRBwqI m: 1, AMg 1344)

jykr AsIN ausdI kivqw ivc dUSn kQn kr id`qw qW ikqy aus kvI dw ic`q duKI
nw ho jwvy AQvw ikqy ‘kwv’ dI jgHw ‘vwk’ pwT vI AwauNdw hY ijsdw ArQ hY ik jykr
iksy dUsry dy vwk = bcn sihq doS vwly vI hox, aunHW ¹ vI sµq jn inrdoS hI kQn
vvvv

vvvv

krdy hn [
Pyr sµq jn iksy ¹ kdy vI ktu = kOVy vwk = bcn nhIN khy = kihMdy, prµqu = prµqU
Awp shy = shwr zrUr lYNdy hn, Bwv jykr aunHW sµq jnW ¹ koeI burw, mMdw bol boly qW
aus¹ A`goN srwp nhIN dyNdy sgoN ausdy kOVy bcnW ¹ shwr lYNdy hn [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (165) swrukqwvlI, AiDAwie igAwrHvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
Apny gux, AOgux qXoN pr ky; chu moN du khy, du kbI n khy ]
Pyr sµq jn kYsy hn, auh Apny = Awp dy gux qy AOgux qÎoN = iqvyN pr = prwey ky = dy
gux qy AOgux, ienHW chu = cOhW moN = iv`ØcoN du = do qW khy = kihMdy hn pr du = do kbI = kdy
vI khy = kQn nhIN krdy Bwv Awpxy gux qy prwey dy AOgux ieh do sµq jn kdy vI
Awpxy mu`K qoN nhIN kihMdy hn Pyr jo Awpxy ivc AOgux hn, auh pRgt krdy hn Aqy
dUsirAW dy gux kQn krdy hn [ ies pRkwr Awpxy gux qy prwey dy AOgux ieh do kdy
pRgt nhIN krdy Aqy Awpxy AOgux qy prwey dy gux ieh do kihMdy hn [

icq ko icq cyiqq icq BXo; ivSÎoN qy prµqu frµq rhy ]


BwvyN mhwqmw jn icq = cyqn prmwqmw ko = ¹ icq = mn ivc cyiqq = ismr-ismr
ky icq = cyqn prmwqmw dw srUp hI BXo = ho gey hn, Bwv prmwqmw qy sµq jnW ivc
koeI Byd nhIN irhw [ jYsw ik :
hir jn pRØBu ril eyko hoey hir jn pRØBu eyk smwin jIau ] (Awsw m: 4, AMg 447)

prµqu = pr Pyr vI sµq jn Sbd sprS Awid iviSAW qy = qoN frµq = frdy rhy = rihMdy
hn, ikauNik auh jwxdy hn ik ienHW iviSAW ivc l`gx krky boD isQl ho jWdw hY Aqy
sRyStwcwr, Awcrx ¹ klµk l`g jWdw hY [

sRvxwid jnY sB bµD hnY; sm DWm bnY pr kWq chy ]1]


sµq jn ny inSkwm krmW duAwrw Awpxw AMqhkrn Su`D krky ibbyk, vYrwg, Kt-
sµpqI qy moK ie`Cw ienHW cquSty swDnW dy sµpMn ho ky sRvxwid = sRvx, mMnx qy iniDAwsx
¹ jnY = pYdw kIqw hY vw: sRvx mMnx dy iniDAwsx krky Awpxy XQwrQ srUp dw boD
auqpMn kIqw hY, iqs boD duAwrw jµmx mrx, AigAwn Awid dy sB = swry bµD = bµDn,
jµjwl hnY = nwS kr ley hn [ ijnHW sµq jnW ny bnY = jµgl dy sm = smwn hI Awpxw
DWm = Gr smiJAw hoieAw hY Bwv bn qy Gr ¹ iek-smwn hI smJdy hn pr Pyr vI
kWq = iekWq hI chy = cwhuµdy hn ik Bjn-ismrn ivc iksy pRkwr dw koeI ivGn
nw pvy ]1]
A`gy AYsy sµq jnW dI syvw dw mhwqm d`sdy hn :

dohrw ] vrqmwn BwvI ivpiq; sµq syv qy nwS ]


vrqmwn = hux vrq rhy smyN peI hoeI qy BwvI = Awaux vwly smyN ivc pYx vwlI
vvvv

vvvv

ivpiq = musIbq sµq = SWq-icq mhwqmw jnW dI syv = tihl krn qy = qoN nwS ho jWdI
hY Bwv ijvyN AwDI, ibAwDI qy aupwDI Awid du`KW krky hor AigAwnI mnu`K duKI huµdw hY
iqvyN sµq jnW dI syvw krn vwly duKI nhIN huµdy ikauNik AigAwnI mnu`K du`KW ¹ ro-ro ky
Bogdw hY Aqy syvw krn vwly h`s-h`s ky Bogdy hn, Pyr jo A`gy jMmx-mrx dw du`K hoxw
sI, auh sµq jnW dI syvw kr ky AMqhkrn dI SuDI duAwrw igAwn ¹ pRwpq kr ky jµmx
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie igAwrHvW (166) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
mrx dy du`K qoN rihq ho jWdy hn, ies pRkwr vrqmwn qy Biv`K ivc Awaux vwlw kSt
sµq jnW dI syvw kr ky nwS ho jWdw hY [

jXoN gµgodk Acn qy; durgiq pÎws ivnwS ]2]


ies g`l ¹ id®StWq dy ky smJwauNdy hn ik jÎoN = ijvyN (gµg + audk) gµgw ndI
dy auidk = pwxI ¹ Acn = pIx qy = qoN durgiq = burI hwlq, durdSw Aqy ipAws ieh
dovyN ivnws = ivSyS krky nwS ho jWdIAW hn, iqvyN sµqW dI syvw krn qoN dovyN du`K dUr
ho jWdy hn ]2]

sYÍXw ] sµq krY nih vYr khUµ; sB ky ihq mYN vrqY Aiq hI ]
sµq = SWq-icq mhwqmw jn khUµ = iksy jIv nwl vI vYr = duSmxI nhIN krYN = krdy
Aqy sB = swry jIvW ky = dy ihq = Bly mYN = ivc hI AiqAMq krky vrqY = vrqdy hn,
Bwv sB ¹ Awpxw im`q® rUp krky jwxdy hn Aqy sB dw Blw hI cwhuµdy hn [ jYsw ik :
praupkwru inq icqvqy nwhI kCu poc ]2] (iblwvl m: 5, AMg 815)

qW qn ko jb dwhq ko; vih q`dip dyq suKwimq hI ]


qW = aunHW sµq jnW dy qn = srIr ko = ¹ jb = jdoN koeI dwhq = du`K dyNdw hY vw:
kOVy bcn bol ky jW koeI mUrK purK aunHW dy srIr ¹ dwhq = swVn dI koiSS krdw hY
vih = auh sµq q`dip = qd vI aus du`K dyx vwly ¹ (suK + Aimq) Aimq = imxqI qoN
rihq byAMq suK hI dyq = dyxw krdy hn, Bwv Pyr vI aus dw Blw hI boldy hn [ Awpxy
mn ’coN koeI bd-AsIs nhIN dyNdy [

jYsy kuTwr ktY qru cµdn; gµD iqsY muK dyvq hI ]


id®StWq dy ky smJwauNdy hn ik jYsy = ijs pRkwr kuTwr = kuhwVw cµdn dy qru = ibrCW
¹ ktY = k`tdw hY, pr cµdn aultw iqsY = aus dy muK ivc AwpxI gµiD = sugµDI hI
dyvq = dyxw krdw hY, Bwv kuhwVy dw Drm k`txw hY pr cµdn dw Drm sugµDI dyxI hY,
auh ibrC k`tx vwly ¹ vI sugµDI dyNdw hY iqvyN mUrK mnu`K Akwrx hI sµq jnW ¹ du`K
dyNdy hn pr sµq jn Pyr vI aunHW dw Blw hI krnw cwhuµdy hn [

hyqu iehI srbwqm hyrq; qW pd kµj nmo inq hI ]3]


vvvv

vvvv

iehI hyqu = kwrn krky auh sµq jn (srb + Awqm) srb = swry sµswr dy jIvW ¹
Awqm = Awpxw rUp hI hyrq = dyKdy hn, Bwv sB ivc iek ivAwpk bRhm dI joq hI
dyKdy hn, ies krky auh iksy nwl vYr nhIN krdy ikauNik vYr qW dUsry dy nwl kIqw
jWdw hY pr sµq jnW ny sB ¹ iek bRhm dI AMS hI inScy kIqw hoieAw, Pyr vYr iks
nwl krnw hY ?
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (167) swrukqwvlI, AiDAwie igAwrHvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ies leI qW = aunHW sµq jnW dy pd = crn kµj = kmlW au~pr inq = sdw
nmo = nmskwr krnI hI bxdI hY [ siqgurU jI ny gurbwxI AMdr vI AYsy sµq jnW dI
ibAMq aupmw kIqI hY Aqy ikhw hY ik auh msqk Dµn hY jo Aijhy sµq jnW dy crnW au~pr
nmskwr krdw hY ]3] jYsw ik :
sPlu Ehu mwQw sµq nmskwris ] (gauVI m: 5, AMg 191)

dohrw ]
nruxwBrx sÍrUp qn; rUpwBrx guxwih ]
qn = srIr dw sÍrUp = rUp suµdr hoxw, ieh (nrux +ABrx) nrux = mnu`Kw srIr dw
ABrx = gihxw hY Aqy (rUp + ABrx) rUp = suµdr srUp dw ABrx = gihxw guxwih = sRySt,
Su`B gux hn ikauNik keI mnu`K dyKx ivc qW bhuq suµdr huµdy hn pr aunHW ivc gux koeI
nhIN huµdw, gux nw hox krky auh sohxy srUp vwly mnu`K vI Anwdr pwauNdy hn, ies leI
suµdrqw dw gihxw gux hn [

gux ko BUKx gÎwn inj; igAwn ABrx iKmwih ]4]


Pyr guxW ko = dw BUKx = gihxw inj = Awpxy srUp dw sµsy ivprjy qoN rihq hsqwml
vq XQwrQ igAwn hY, ikauNik keI mnu`KW ivc gux qW bhuq huµdy hn pr Awpxy srUp
dw igAwn nhIN huµdw ijs krky auh swry gux insPl hn [ Pyr (gÎwn + ABrx) igAwn
dw ABrx = gihxw iKmwih = iKmw hY, Bwv jo igAwnvwn ho ky vI in`kI-in`kI g`l au~qy
Zu`Øsy hoeI jwxw, auh igAwn iks ArQ [ ies leI igAwnvwn dy kol iKmw dw gihxw
zrUr hoxw cwhIdw hY ]4]

drpn mwrjn mwn jÎoN; inrml hovq soie ]


jÎoN = ijvyN jo drpn = SISw mlIn ho jwvy, qd auh mwn = suAwh Awid nwl
mwrjn = mWjn krky inrml = au~jl hovq = ho jWdw hY vw: mwn = mMnxw kro ik SISw
suAwh nwl mWj ky SuD, swP ho jWdw hY [ Bwv cmk auTdw hY qy Pyr aus ivc Awpxy muK
dw pRqIibMb sp`St id`sx l`g jWdw hY [

qQw gÎwn ABÎws kr; ivml mnIKw hoie ]5]


vvvv

vvvv

qQw = iqsI pRkwr jigAwsU dw mn, bu`DI rUpI SISw Anyk pRkwr dy doSW krky mlIn
hoieAw ipAw hY, ijs ivc Awpxw Awqm srUp rUpI muK sp`St nhIN id`sdw, Pyr igAwn
dw punw punw AiBAws kir = krky Bwv vydWq Awid Swsq®W dI ivcwr krn nwl
mnIKw = mn dI A`K Bwv bu`D ivml = mYl qoN rihq inrml hoie = ho jWdI hY [ Pyr aus
bu`D rUpI SISy ivc Awpxw Awqm srUp rUpI mu`K sp`St id`sx l`g jWdw hY ]5]
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie igAwrHvW (168) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
jXoN jl BIqr pdm iQq; jl sprs nih qWih ]
id®StWq dy ky sµq jnW dI inrlypqw kQn krdy hn ik jXoN = ijs pRkwr jl = pwxI
dy BIqir = ivc jo pdm = kml icq = iesiQq huµdw hY, pr qwih = aus kml ¹
jl = pwxI sprs = CUµhdw qk nhIN hY [
gXwnI sbdwidk ivKy; Bogq pr n ilpwih ]6]
eysy qrHW gÎwnI = igAwnvwn mhwqmw jn (sbd + Awidk) Sbd sprs Awid
ivKy = iviSAW ¹ Bogq = Bogdy vI hn pr AMdroN aunHW nwl ilpwih = ilpwiemwn nhIN
huµdy ]6] jYsw ik :
bRhm igAwnI sdw inrlyp ] jYsy jl mih kml Alyp ]
(gauVI suKmnI m: 5, AMg 272)

ArQwq igAwnvwn mhwqmw jn ivSy-rs qoN rihq ho ky BogW ¹ Bogdy hn Aqy AigAwnI
ivSy-rs dy sihq BogW ¹ Bogdy hn [
Grsn Cydn dihn mYN; kµcn duKY n AYs ]
sony dw id®StWq dy ky sµq jnW dy jIvn dy l`Cx kQn krdy hn ik Grsn = GVn
krky vw: Gsv`tI au~pr Gswaux krky, Cydn = k`tx krky Aqy dihn = A`g ivc sVn
krky kµcn = sonw AYs = ies qrHW duKY = du`K nhIN mMndw [
guµjn sm qolnhu qy; hwtk duK hY jYs ]7]
pr guµjn = r`qIAW dy sm = smwn qolnhu = qolx qy = qoN jYs = ijs pRkwr
hwtk = sonw du`K mMndw hY, AYsw hor iksy qrHW du`K nhIN mMndw, Bwv BwvyN sony ¹ GiVAw
jWdw hY jW k`ØitAw swiVAw jWdw hY, ienHW krky sonw duKI nhIN huµdw, jdoN kwly muK vwlIAW
r`qkW dy nwl sony ¹ qoilAw jWdw hY qdoN sonw du`K mMndw hY ik mYN ieqnI ksv`tI shwr
ky gRwhk dy pihnx leI gihxw rUp bixAw hW pr ieh qu`C r`qkW myry brwbr qu`l rhIAW
hn, ies krky sonw bhuq duKI huµdw hY ]7]
qn dwhn Cydn ivpiq; nihÁ As dUKYN sµq ]
hux dw id®StWq dy rUp ivc kQn krdy hn ik sµq jnW dy qn = srIr ¹ koeI A`g
nwl dwhn = swVnw kry, koeI i¸pwn, AwrI Awid nwl Cydn = k`t dyvy jW aunHW ¹ koeI
au~proN ibpqw Aw pvy, As = ies pRkwr sµq jn dUKYN = duKI nhIN huµdy [
vvvv

vvvv

ibKY sµg qy jXoN duKY; ibKY Asµq krµq ]8]


jXoN = ijvyN sµq jn ibKY = iviSAW dy sµg = sµbµD qy = qoN duKY = duKI huµdy hn, ieho
ijhw du`K hor iksI pRkwr dw nhIN mMndy ikauNik ibKY = ivSy Asµq = sµqqweI qoN ault,
nwsiqk krµq = kr dyNdy hn ivSy ivkwr r`qkW dI inAweI qu`C mwqr hn ]8]
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (169) swrukqwvlI, AiDAwie igAwrHvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
B®mr kyqkI PUl pr; KMfmwn BI soB ]
id®StWq dyNdy hn ik ijs pRkwr B®mr = BOrw kyqkI dy Pu`lW pr = au~pr ausdy kµifAW
dy nwl KMfmwn = t`ukVy-tu`kVy hoieAw vI soB = SoBw pwauNdw hY, Bwv kµifAW ivc KuiBAw
hoieAw vI ausdw iqAwg nhIN krdw, ausdy au~pr bYTw hoieAw vI SoBw pwauNdw hY [

qXoN gux kr ijh icq FpÎo; iqh n doK kr KoB ]9]


qXoN = iqvyN hI ijh = ijs mhwqmw dw icq = ihrdw guxW krky FpÎo = F`ØikAw
hoieAw hY, Bwv S`uB guxW nwl BrpUr hY, iqh = iqs mhwqmw ¹ doK = doSW kir = krky
KoB = Gbrwht nhIN huµdI, Bwv iqs mhwqmw ¹ koeI duSt purK doS lgwvy ik ieh koeI
mhwqmw nhIN pwKMfI hY [ ieh sux ky mhwqmw jnW dy icq ivc koeI KoB = klyS nhIN huµdw,
Bwv aus dy kihx qoN auh Awpxy SuB gux iqAwg nhIN dyNdy sgoN guxW krky hor SoBw
pwauNdy hn ]9] jYsw ik :
jy koeI inMd kry hir jn kI Apunw gunu n gvwvY ]1] (bYrwVI m: 4, AMg 720)

duSt i¸Xw drsy nhIN, jYsy jl mihÁ ryK ]


dust = BYVy mn`uKW dI i¸Xw = pRqIq ies pRkwr drsy = id`sdI nhIN hY, jYsy = ijs
pRkwr jl = pwxI ivc ryK = lkIr qurµq aus pwxI ivc hI lIn ho jWdI hY, Bwv ijvyN
koeI nIc bµdw koeI Zlq kµm krdw hY qW lok kihMdy hn ik ieh A`gy hI ieho ijhw
hY [ ijvyN kwly BWfy au~pr hor kwlK l`g jwvy qW ausdw pqw nhIN l`gdw [

sµq i¸Xw Aiq Alp BI; islw ryK jÎoN dyK ]10]
sµq = mhwqmw jnW dI ikirAw BwvyN Aiq = AiqAMq Alp = CotI ijhI vI hovy, aus¹
ies qrHW dyK = dyKxw krdy hn jÎoN = ijvyN islw = p`Qr qy ryK = lkIr huµdI hY, Bwv jdoN
q`k p`Qr rhygw qdoN qk auh lkIr auvyN aukrI rhygI iqvyN jdoN qk zmIn Asmwn rihxgy
qdoN qk sµq jnW dI g`l Bu`lygI nhIN, lok sdIAW qk Xwd r`Kxgy vw: iqvyN sµq jnW
dw burw krm bhuq Cotw ijhw vI ikauN nw hovy, qd vI auh p`Qr dI lkIr vWg id`sdw
rihMdw hY ijvyN ic`Øty k`pVy au~pr kwlw dwZ dUroN hI id`sx lg jWdw hY; ieauN sµq jnW
dI AYsI g`l ¹ lok sdIAW qk nhIN Bu`ldy ik Plwxy sµq ny Awh bhuq mwVw kµm kirAw
sI, auh swDUAW vwlw ilbws pihn ky swDU qW bx igAw pr ausdw mn swDU nw bixAw ]10]
A`gy cµdn qy cµd®mw dw id®StWq dy ky siqsµgq dI mihmw kQn krdy hn :
vvvv

vvvv

cµdn sIql lok mYN, cµdn qy sis sIq ]


ies sµswr mYN = ivc lokW ny bwvn cµdn bhuq sIql = TµFk dyx vwlw mMØinAw hY,
ikauNik jdoN ies¹ Gsw ky srIr dy AMgW au~pr lgwieAw jwvy qW swry srIr ivc sIqlqw
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie igAwrHvW (170) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
pYdw kr dyNdw hY, Pyr cµdn qy = nwloN sis = cµd®mw bhuq sIq = TµFw mMØinAw hY ikauNik
cµd®mw cµdn nwloN byAMq guxW sIql hY [ pr jdoN cVHdw hY qW swry sµswr iv`Øc TµF pw
dyNdw hY [

cµdn cµd®h jugl qy; sIql sqsµg nIq ]11]


pr cµd®h = cµd®mw Aqy cµdn ienHW jugl = donW qoN sO guxw AiDk sqsµig = sµq jnW
dI sµgq nIq = inqwpRqI sIql = TµFk dyx vwlI hY ]11] jYsw ik :
nh sIqlµ cµd® dyvh nh sIqlµ bwvn cµdnh ]
nh sIqlµ sIq ruqyx nwnk sIqlµ swD sÍjnh ] (slok shsi¸qI m: 5, AMg 1357)

eyk puq® guxvwn suB; sO suq Agux Akwm ]


igRhsQI mnu`K dw guxvwn = guxW vwlw, smJdwr pu`qr qW eyk = iek hI suB = sRySt
hY, jykr Agux = guxW qoN hIn au~pd®v krn vwly sq = sO pu`qr vI ho jwx, qW vI auh
Akwm = inkµmy, ivArQ hn [

iek sis hI qm ko hry; qwry koit ikh kwm ]12]


id®StWq kQn krdy hn ik ijs pRkwr iek hI sis = cµd®mw AwkwS ivc pRkwSmwn
ho ky rwq dy qm = hnyry ko = ¹ hry = dUr, nwS kr dyNdw hY, jdoN cµd®mw nhIN cVHdw qdoN
cVHy hoey koit = ¸oVW qwry ikh = iks kµm hn, jykr auh rwq dw hnyrw hI dUr nhIN kr
skdy [ iesy pRkwr cµd®mw vq iek hI sRySt pu`qr AwpxIAW kulW dw auDwr kr dyNdw hY
Aqy qwirAW dI inAweIN sO AOguxW vwly pu`qr iks kµm hn, Bwv auh Awp vI fu`b jWdy
hn Aqy AwpxIAW kulW ¹ vI fob jWdy hn ]12] jYsw ik :
Awip fuby sgly kul foby kUVu boil ibKu KwvixAw ]6] (mwJ m: 3, AMg 124)
Awip fuby kutMb isau sgly kul fobµin ]5] (sUhI m: 3, AMg 755)

AMØimRqrsu ivdÍwn ko; jwnq iek ivdÍwn ]


ivdÍwn = bRhm iv`ØidAw pVHn, ivcwrn vwly igAwnvwn purK ko = ¹ jo AMØimRq = imRqU
qoN rihq krn vwlw jo bRhmwnµd rUpI rs pRwpq hoieAw hY, aus rs ¹ iek
ivdÍwn = igAwnvwn purK hI jwnq = jwx skdw hY ik aus¹ ikqnw ku Awnµd pRwpq
hoieAw hY [ jYsw ik :
vvvv

vvvv

bRhm igAwnI kI giq bRhm igAwnI jwnY ] (gauVI suKmnI m: 5, AMg 273)

rµBw Bogn qy ju suK; jwnY S`¸ n Awn ]13]


kvI jI ausy g`l ¹ sp`St krn leI id®StWq kQn krdy hn ik ijs pRkwr
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (171) swrukqwvlI, AiDAwie igAwrHvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
rµBw = Ap`Crw dy nwl Bogn = Bog iblws krn qy = qoN ju = ijhVw suK = Anµd pRwpq hoxw
hY, auh S`¸ = ieMd® qoN ibnW Awn = hor koeI nhIN jwnY = jwx skdw ]13]

sB Swsq® mYN cqur BI; cqur vyd iQiq vwk ]


BwvyN koeI mnu`K sB = swry Swsq® = Dwrimk gRµQW, ihMdU mq dy Cy Swsq®W (vYSyiSk,
sWKÎ, nÎwX, ivSySk Xog drSn, mImWsw, vydWq) dy mY = ivc cqur = inpuMn BI = vI
hovy, Pyr cqur = cwry vyd (Swm, irg Xjur, AQrbx) vI ijsdI vwk = bwxI, bolI ivc
iQiq = iesiQq hox, Bwv cwry vyd vI ijs¹ zubwnI kµT hox [

Awqm gXwn n jwnXo; jXoN drbI rs pwk ]14]


pr jykr Awqm = Awpxy Awqm srUp dw igAwn nhIN jwnÎo = jwnxw kIqw, ausdy
vyd Swsq® pVHy hoey ies pRkwr insPl hn, jÎoN = ijvyN drbI = kVCI pwk = rsoeI AMdr
bxy C`qI pRkwr dy rsdwiek pdwrQW ivc iPrdI hoeI, Pyr vI aunHW dy rs qoN ^wlI hI
rihMdI hY [ jYsw ik :
kVCIAw iPrµin@ suAwau n jwxin@ su\IAw ] (vwr gUjrI m: 5, AMg 521)

ies qrHW ausdy vyd Swsq® pVyH hoey hn, Bwv Awp pVH vI ley qy hornW ¹ pVHw vI
id`qy pr aunHW dy aupdyS ¹ kmwauxw nh» kIqw, ijs kwrn AYsy mnu`KW dw jIvn ivArQ
hI cilAw jWdw hY ]14] jYsw ik :
Avr aupdysY Awip n krY ] Awvq jwvq jnmY mrY ] (gauVI suKmnI m: 5, AMg 269)

igir igir mYN mwnk nhIN; gj gj moqI nWih ]


id®StWq dy ky sµq jnW dI durl`Bqw kQn krdy hn ik ijs pRkwr hryk igir
igir = phwV-phwV ivc mwnk = moqI nhIN huµdw, moqIAW vwlw prbq koeI ivrlw huµdw
hY, Pyr ijvyN hryk gj gj = hwQI-hwQI dy msqk ivc vI moqI nhIN huµdw, iksy ivrly
hwQI dy msqk pr moqI huµdw hY [1

cµdn qru bn bn nhIN; sµq n puir puir mWih ]15]


Pyr ijs pRkwr cµdn dw qru = ibRC hryk bn bn = jµgl-jµgl ivc nhIN huµdw, iqvyN
hI prmwqmw dI bµdgI vwly sµq = SWq-icq mhwqmw jn hryk puir-puir = ngr-ngr jW
ipMf-ipMf ivc nhIN huµdy, auN\ ilbws ¹ Dwrn vwly ByKI sµq bhuq hn, pr ismrn ivc
vvvv

vvvv

ic`q itkwaux vwly koeI ivrly hI huµdy hn ]15] jYsw ik :


kotn mY nwnk koaU nwrwienu ijh cIiq ]24] (slok m: 9, AMg 1427)

1. kvI m`Øil nwQ jI ilKdy hn ik pRwcIn ivdvwnW ny A`T AsQwnW qoN A`T pRkwr dy moqI pYdw hoxy ilKy hn :
gj, myG, vrwh, SµK, m`C, srp, is`pI Aqy bWs [
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie igAwrHvW (172) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
sYl sYl mwnk nhIN gj gj moqI nwih ]
bn bn mY cµdn nhI swD n pur pur mwih ]6] (cwxkX rwjnIqI, AiD: 3)

inrml miq mwnI purKu; duie Pl kI ieC Dwr ]


inrml = au~jl miq = bu`DI vwlw Aqy mwnI = Awdr mwx, ie`zqdwr purK Awpxy
ic`q ivc do PlW kI = dI ieC = cwhnw Dwr = Dwrnw krky r`Kdw hY [

srb sµgu inribRqqw; vw ibBUiq ivsQwr ]16]


jW qW srb = swry ivSy-ivkwrW sµgu = nwloN inribRqqw = inrivrq, ibrkq rihxw
vw = jW ibBUiq = Dn pdwrQ dw ivsQwr = PYlwau krnw [
Bwv iek nivrqI p`K qy dUsrw pRivrqI p`K hY, au~jl bu`D vwly purK prmwqmw koloN
ieh mMgdy hn ik hy prmwqmw ! jy sw¹ nivrqI dyxI hY qW ieho ijhI nivrqI dyxw kro
ik AsIN sB nwloN Asµg ho jweIey Aqy sw¹ iksy pRkwr dI koeI ie`Cw nw Pury [ jykr sw¹
pRivrqI dyxI hY qW Pyr Dn AYSvrj dw AYsw ivsqwr kro ik AsIN jo vI ie`Cw krIey
sw¹ auho pRwpq ho jwvy [ ikauNik nw nivrqI pUrI hoxI Aqy nw privrqI pUrI hoxI, AYvyN
ivc ivcwly jy Atknw sw¹ cµgw nhIN l`gdw, ijvyN suQry jI dw kQn hY ]16] jYsw ik :
dohrw ] ieky qW bhuqw Dn Blw ieky Blw goibMd [
ivc ivcwly suQirAw goqy KWdI ijMd ]
pMØifq gulwb isMG jI ny vI AYsw kQn kIqw hY :
sYÍXw ] kY mih mMfl rwj idjY, nih eyk kmMfl hI kr mWhI [
kY qn mWih ptµbr dY, nih eyk imRgµbr hI jg mWhI [
hwtk Dwm invws idjY nih prn kutI suK soN bn mWhI [
donn mY pRØBu eyk idjY sB hI Pl qY pd pMkj mWhI ]8]
(pMØifq gulwb isMG jI, BwvrsWimRq)

so ies pRkwr dI nivrqI qy privrqI bu`DIvwn purK cwhuµdy hn [


A`gy sµqW dw suBwA kQn krdy hn :

aupkwrI pXwrI igrw; krNY Aikrqm pRIiq ]


sµq jn sdw aupkwrI = prwieAW dw Blw krn vwly hn, sB nwl pÎwrI = im`TI,
ipAwr vwlI igrw = bwxI, bolI boldy hn, eyQoN qk ik ijhVy Aikrqm = iksy nwl pRIqI
vvvv

vvvv

nw krn vwly hn, aunHW nwl vI pRIiq = pRIqI krdy hn vw: Aikrqm = ibnW svwrQ dy
sB nwl pRIqI krdy hn [

sµqn iehI suBwv hY; sis sIql ikn kIq ]17]


sµqn = SWq-ic`q mhwqmw jnW dw ieh suqy-isD hI suBwA hY jo iksy dw bxwieAw
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (173) swrukqwvlI, AiDAwie igAwrHvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
hoieAw nhIN hY, ijs pRkwr sis = cµdrmw sIql = TµFw ikn = iks ny kIq = kIqw hY, Bwv
auh cµd®mw suqy-isD hI TµFw hY, iqvyN sµq jn praupkwrI, im`TI bolI qy Ai¸qGxW nwl
vI pRIqI krn vwly hn, ieh sµq jnW dw suqy-isD suBwA hY, sµq jn iehI cwhuµdy hn
ik ijs pRkwr AsIN prmwqmw dw nwm jp ky suKI hoey hW ies qrHW swrw sµswr hI nwm
jp ky suKI ho jwvy [ ijhVw vI ienHW dy kol AwauNdw hY aunHW ¹ aupdyS dy ky jµmx-mrx
dy du`K qoN Cufw lYNdy hn ]17]

so qru koiek khUµ hYÍ; ijh kirMd AwisR`C ]


id®StWq rUp ivc kQn krdy hn ik so = auh qru = ibRC khUµ = ikqy koiek = koeI iek
ivrlw hI huµdw hY, ijh = ijs ibRC dy AwisR`C = Awsry koeI kirMd = hwQI bµinHAw jwvy [

bn bn mYN bncrn ky; vws Xog bhu ibR`C ]18]


ikauNik bn bn = jµglW-jµglW dy mY = ivc bncrn = bWdrW ky = dy vws = v`sx
Xog qW bhu = bhuq swry ibRC = ru`K hn, Bwv bWdr qW tpUsIAW mwr ky kdy iksy ibRC ’qy
kdy iksy ibRC ’qy clw jWdw hY pr hwQI iksy ivrly r`uK nwl hI b`J skdw hY ijvyN bohV,
ip`pl Awid ]18]
A`gy au~prly dohry dw id®StWq rUp ivc kQn krdy hn :

jo jn ky bµDn hrY; so swDU khUµ eyk ]


eysy qrIky nwl jo = ijhVw jn = mn`uKW ky = dy jµmx mrx rUpI bµDn = jµjwlW ¹
hrY = nwS kr dyvy, so = auh swDU khUµ = ikqy eyk = iek-A`Dw ivrlw hI huµdw hY, Bwv bRhm
nySTI, bRhm sRoqrI mhwqmw koeI ivrlw hI huµdw hY [

krm i¸Xw joVn ivKy; jn smr`Q Anyk ]19]


ikauNik hor krm kWfW dIAW i¸Xw = ikirAwvW ivKy = ivc joVn vwly Anyk = byAMq
jn = mnu`K smr`Q hn, Bwv XQwrQ igAwn dw aupdyS krn vwlw mhwqmw koeI ivrlw
hI huµdw hY, krm aupwSnw ivc joVn vwly purK bhuq hn ]19]

idÍj pRsµn KIrwid kr; mor mod Gn bYn ]


idÍj = bRwhmx KIrwid = KIr, kVwh Awid Bojn Kvwx kir = krky pRsµn = ^uS ho jWdy
vvvv

vvvv

hn, Aqy Gn = b`dl dy bYn = bol Bwv b`dlW dI grj sux ky mor mod = pRsµn ho jWdy hn [

sµq suKI pr ihq ivKy; sT pr ibpqw cYn ]20]


eysy qrIky nwl sµq = SWq-ic`q mhwqmw jn pr = prwey dy ihq = Bly dy ivc suKI
rihMdy hn, Bwv dUsry dw Blw krky Awpxy Awp ¹ suKI mMndy hn Aqy sT = mUrK mnu`K
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie igAwrHvW (174) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
jdoN iksy pr = prwey au~pr ibpqw = musIbq peI dyKdy hn, qW auh cYn = suK Awrwm mMndy
hn, Bwv jdoN dUsry ¹ kSt imldw hY qW mUrK mnu`K pRsµn huµdy hn ]20]

ArQI pRSnI jgq mYN; sulB Agwr Agwr ]


ies jgq = sµswr mY = ivc ArQI = mMgqy Aqy pRSnI = pRSn krn vwly Agwr
Agwr = A`gy qoN A`gy sulB = sOKy hI l`B jWdy hn vw: Agwr Agwr = Gr Gr ivc ibAMq
qury iPrdy hn [

dwqw auqrvµq dYÍ; durl`B nr sµswr ]21]


pr mMgqy ¹ dwn dyx vwlw dwqw = dwnI mnu`K Aqy pRSn krn vwly auqrvµq = jvwb
dyx vwlw, ieh dYÍ = dovyN nr = mnu`K sµswr = jgq ivc durlB = AOKy l`Bdy hn ]21]

sÍ gux doK pr jwcnW; ArQI vÎrQ Bjµq ]


sÍ gux = Awpxy gux kihxy, dUsry dy doS kQn krny, iksy koloN Dn pdwrQ
jwcnw = mMgxw Aqy ArQI = mMgqw bUhy qoN vÎrQ = ^wlI Bjµq = Bjw dyxy Bwv mMgqy
¹ ^wlI moV dyxw [

ien cwroN ky kihn mYN; sµqn jIB ljµq ]22]


ien = ienHW cwroN = cwry g`lW ky = dy krn mYN = ivc sµqn = SWq-icq mhwqmw jnW
dI jIB = rsnw ljµq = ljwiemwn ho jWdI hY ]22]

sYÍXw ]
kr ky prhwr Bey ijm kµudk; BµUm igry pun aUrD hoeI ]
ijm = ijs pRkwr kr = h`Q ky = dy zor nwl prhwr = su`tx krky kµudk = gyNd
BUm = DrqI au~pr igry = if`gdI hY; pun = Pyr aUrD = au~pr ¹ hoeI = huµdI hY, Bwv gyNd
hyTW if`gx krky Sok nhIN krdI Aqy au~pr ¹ au~TI pRsµn nhIN huµdI ArQwq gyNd cot
l`gx krky vI ic`q ivc Afol rihMdI hY [

ibq AO ibRq auqm sµqn kI; pr hovih nws jbY vih doeI ]
eyysy qrIky nwl jo ibq = Dn AO = Aqy ibRq = aupjIivkw sµqn = sµq jnW kI = dI
vvvv

vvvv

auqm = sRySt hY, pr = pRMqU jykr vih = auh doeI = dovyN jbY = jdoN nws hovihÁ = ho jwx [

Apdw Aiq pRwpq hoie jbY; nih qdÎip vÎwkul hovq soeI ]
Pyr jb = jdoN sµq jnW ¹ Aiq = AiqAMq Apdw = ibpdw pRwpq ho jwvy,
qdÎip = qd vI auh sµq jn vÎwkul = bycYn nhIN huµdy [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (175) swrukqwvlI, AiDAwie igAwrHvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
sm myru rhYN iQq sµq sdw; ibpqw sm gyNd smwn su joeI ]23]
sµq = SWq-ic`q mhwqmw jn myru = sumyr1 prbq dy sm = smwn sdw = sdIv
iQq = Ac`l rhNY = rihMdy hn Aqy ibpqw = Apdw, du`K = qklI& ¹ gyNd dy smwn
joeI = dyKdy hn Aqy sm = iek rs sµswr ivc rihMdy hn, Bwv ijvyN gyNd cotW Kw ky vI
iek-rs Afol rihMdI hY iqvyN sµq jn du`K, ibpqw ivc iek-rs Afol rihMdy hn ]23]

dohrw ] ADm cwihqy drb ko; m`Dm Dn Aru mwn ]


ies sµswr AMdr ADm = nIc mnu`K isr& drb = Dn ko = ¹ hI cwihqy = cwhuµdy hn [
auh Awpxy Awdr mwn dI ie`Cw nhIN r`Kdy, aunHW ¹ kyvl Dn hI cwhIdw hY, ies ivc
BwvyN aunHW dw koeI mwn kry jW Apmwn kry, aunHW ¹ koeI &rk nhIN pYNdw [
mDm = ivckwrly myl vwly, smwn-purK Dn Aru = Aqy mwn = Awdr dovW ¹ hI cwhuµdy
hn ik sw¹ Dn vI pRwpq ho jwvy qy Awdr mwn vI imly [

au~qm cwhyN mwn ko; qW ko Dn snmwn ]24]


auqm = sRySt mnu`K kyvl Awpxw mwn = snmwn, ie`zq ¹ cwhy = cwhuµdy hn, auh Dn dI
ie`Cw nhIN r`Kdy ikauNik qw = aunHW ko = dw snmwn = Awdr hI aunHW leI Asl Dn hY ]24]

hY gux AOgux sB ivKy; ien ibn jµq n koie ]


eISvr dy rcy ijs sµswr ivc sB = swry jIvW dy ivKy = AMdr gux Aqy AOgux hY = hn [
ienHW AOguxW qy guxW qoN ibnW koie = koeI vI jµq = jIv nhIN hY, ikauNik jykr iksy ivc
ds gux hn qW cwr AOgux vI huµdy hn, jykr iksy ivc cwr gux hn qW ds AOgux vI hn [

imRdu sugµD suµdr kml; pr kµtk BI hoie ]25]


id®StWq dy ky auprokq g`l smJwauNdy hn ik ijs pRkwr kml dw Pu`l bhuq
suµdr = sohxw huµdw hY, dUjw auh bhuq imRdu = koml huµdw hY Aqy qIjw aus ivc sugµD = ^uSbU
bhuq huµdI hY pr = pRMqU ienHW guxW dy nwl-nwl duKdweI kµtk = kµfw vI l`gw hoie = huµdw
hY ieauN swry sµswr AMdr gux qy AOgux imly hoey hn ]25]

sorTw ] BU mMfl isRMgwr; sµq mrwl invws jih ]


auh BU mMfl = ipRQvI dI jgHw isRMgwr = suh`px vwlI hY jih = ijQy sµq = mhwqmw
vvvv

vvvv

1. sumyr : iek ^ws phwV hY, jo Bwgvq Aqy ‘ivSnUµ purwx’ Anuswr suvrn dw hY Aqy ijs au~pr dyviqAW
dIAW purIAW hn, sumyr dI bulµdI cOrwsI hzwr Xojn ilKI hY Aqy solHW hzwr Xojn zmIn ivc g`ØifAw
hoieAw d`ØisAw hY, ies dI cotI au~pr b`qI hzwr Xojn dw mYdwn hY (jugrwPIey dI ifkSnrI Anuswr
rud® ihmwlX dw nwm hI sumyr hY, ijs iv`ØcoN gµgw inkldI hY [ ies¹ ‘pMc prbq’ vI AwKdy hn ikauNik
ies dIAW pMj cotIAW hn : 1. rud®ihmwlX 2. ivSnpurI 3. bRhmpurI 4. audgwrI kµT Aqy 5. sÍrgwrohx [
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie igAwrHvW-bwrHvW (176) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
jn Aqy mrwl = hµsW dw invws = vwsw hY, Bwv ijQy ieh v`sdy hn, auQy ienHW dI au~jlqw
krky ipRQvI SoBw pwauNdI hY [

hwin iqnY puir qwl; swDU hµs ivjog jih ]26]


iqnY = aus puir = ngr Aqy qwl = srovr dw hwin = nwS smJo jih = ijQy
swDU = mhwqmw jnW qy hµs dw ivjog = ivCoVw hY, Bwv ijs ngr ivc swDU mhwqmw nhIN,
auh ngr aujwV rUp hY Aqy ijs qlwA dy pws hµs nhIN hn, aus qlwA dI vI koeI
SoBw nhIN rihMdI ]26]

bweI dohy soriTk; qIn svYXy cIn ]


AiDAwie dI smwpqI ’qy CµdW dI igxqI kQn krdy hn ik ies AiDAwie ivc
bweI dohy = dohry (sorT + iek) iek sorTw, Aqy qIn = iqMn svYXy Cµd Awey cIn = jwnxw kro [

sBI Cµd Kt bIs hYN; hrhYN dIn ADIn ]1]


sBI = swry kul Cµd Kt = Cy Aqy bIs = vIh (6 + 20 = 26) Bwv C`bI Cµd Awey hn
jo CµdW dw isDWq dIn = dInqw ¹ hrhYN = nwS krygw Aqy sB ¹ Awpxy ADIn krygw
vw: dInqw Aqy ADInqw ¹ nwS kr dyvygw Bwv ZrIbI dy muQwjI ^qm krygw ]1]
ieiq sRI swrukqwvlI; qws iekwdso ADÎwie ]
jo sRI = suBweymwn swrukqwvlI gRµQ hY, qws = iqsdw iekwdso = igAwrHvW AiDAwie
eyQy ieiq = sµpUrn huµdw hY [

durjn surjn Xugl ko; vrnn kIn suBwie ]2]


ijs AiDAwie dy AMdr durjn = Koty mnu`K Aqy surjn = sRySt au~qm mnu`K ienHW
Xugl = donW ko = dw suBwA vrnn = kQn kIn = kIqw hY ]2]11]

bwrvHW AiDAwie
AQ dÍwds ADÎwie pRwrµB ]
AQ = hux swrukqwvlI gRµQ dw dÍwds = bwrHvW AiDAwie pRwrµB huµdw hY [

dohrw ] AQ dÍwds ADÎwie mYN; spq ivSÎn1 ivsqwr ]


vvvv

vvvv

AQ = hux swrukqwvlI gRµQ dy dÍwds (10 + 2 = 12) = bwrHvyN AiDAwie dy mY = ivc


s`q ivSÎn = iviSAW, doSW dw ivsqwr = ^ulwsw krWgy [
1. pwTWq® : ivAsn—ijsdw ArQ hY ‘AwdqW’ [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (177) swrukqwvlI, AiDAwie bwrHvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
¸m ¸m kr iqh inMd hNY; pMd®s Cµd aucwr ]1]
¸m ¸m = vwrI-vwrI kir = krky iqnHW ivkwrW ¹ inMd hYN = inMdnw krWgy Aqy ies
AiDAwie dy kul pMd®s = pMd®W Cµd aucwrn krWgy ]1]

s`q ivSÎ ]
jUp mws md vysvw; ihMsw corI nwir ]
1. jUp = jUAw, 2. mws, 3. md = Srwb, 4. vySvw = Awpxy Awcrx qoN igrI hoeI AOrq,
5. ihMsw = jIv Gwq, 6. corI Aqy 7. nwir = prweI iesq®I [

spq lok mYN spq hY; spq n CuhY audwr ]1]


kvI jI kQn krdy hn ik spq = s`q lokW dy mY = ivc audwr = sRySt mnu`KW ¹
spq = sONh, ksm hY ik auh ienHW spq = s`qW iviSAW ¹ CuhY = CUµhxw nw krn vw: s`qW
lokW ivc hI ieh s`q ivSy hn pr jo sRySt mnu`K hn auh ienHW s`qW ¹ CUhxw nw krn ]1]
A`gy iek`ly-iek`ly ivSy dw id®StWq pRmwxW duAwrw ivAwiKAw krdy hn [

AQ jUp vrnnµ ]
AQ = hux jUp = jUey Kyfx nwl hox vwly nukswn dw vrxn krdy hn [

l`KmI qhW rhy nhIN; jhW jUp ko bws ]


lKmI = dOlq qhW = auQy kdwicq vI nhIN rhy = rihMdI, jhW = ijQy jUp = jUey
ko = dw vws = invws hY [

pwdp qihˆ aupjY nhIN; jhW Agin prkwS ]2]


id®StWq rUp ivc kQn krdy hn ik jhW = ijQy Agin = A`g dw prkwS hY, Bwv
ijQy A`g bldI rihMdI hY, qihˆ = auQy pwdp = ibRC aupjY = au~g nhIN skdw; ikauNik A`g
dy blx nwl auh zmIn bµjr ho jWdI hY, dUjw jykr A`g dy kol koeI pOdw lgwvWgy qW
auh sV ky svwh ho jwvygw (eysy qrHW ijs QW ’qy jUey dI A`g bldI hY, auQy Dn dOlq
rUpI pOdy nhIN au~g skdy, sB sV ky svwh rUp hI ho jWdy hn ]2]

pwp ibRiD qy ibRiD Dn; Dn ibRiD qy ibRiD pwp ]


vvvv

vvvv

ibRiD = bhuqy pwp krm krn qy = qoN hI Dn ivc ibRiD = vwDw huµdw hY Aqy Dn
ibRiD = vDx qoN pwpW ivc hor ibRiD = vwDw ho jWdw hY, Bwv Dn bhuqw hox krky mnu`K
Dn dy hµkwr nwl v`Øfy-v`fy pwp krm krdw hY, ies leI Dn ¹ kmwaux leI mnmuK lok
Cl, &ryb, pKMf kr ky bhuq pwp krdy hn [
pwpw bwJhu hovY nwhI muieAw swiQ n jweI ] (Awsw m: 1, AMg 417)
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie bwrHvW (178) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
Koie jUp mYN Drm ibn; auBY lok sµqwp ]3]
Pyr jo mnu`K Drm dy kµmW ivc aus Dn ¹ lwaux ibn = bZYr jUp = jUey Awid mY = ivc
Koie = nwS kr lYNdy hn vw: ijhVy mnu`K pwpW nwl iek`Ty kIqy Dn ¹ Pyr jUey ivc hwr
jWdy hn, auh Drm qoN ibnW ADrmI mnu`K hn Aqy aunHW ¹ auBY = donoN lokW (lok-pRlok)
ivc sµqwp = du`K pRwpq huµdw hY ]3]

ieiq jUpM ]1]


eyQy jUey dI ivAwiKAw ieiq = smwpq hY ]1]

AQ surw vrnnµ ]
AQ = hux surw = Srwb dy pIx nwl hox vwlI hwnI dw vrnnµ = kQn krdy hn :

surwpwn qy hwin miq; krhYN kwm ibhoS ]


surw = Srwb dy pwn = pIx qy = qoN ivvhwrk Aqy prmwrQ dI miq = bu`ØiD hwn = nwS
ho jWdI hY Aqy kwm vwSnw dy ivc ibhoS = by-surq kirhY = kr dyNdI hY vw: kwm jIv
¹ byhoS, AMnHw kr dyNdw hY [

nwrI mihqwrI auBY; BogY gnY n doS ]4]


Pyr Srwb pIx krky kwm vwSnw ivc AMnw hoieAw mnu`K nwrI = AwpxI GrvwlI
Aqy mihqwrI = mW auBY = donW ivc koeI &rk nhIN smJdw, donW nwl hI ivSy BogY = Bogdw
hoieAw lyS mwqr vI doS = gunwh nhIN gnY = igxdw, smJdw ]4]
siqgurW ny pwvn gurbwxI AMdr vI ies niK`D vsqU dI vrqoN krn qoN mnwhI kIqI
hY [ jYsw ik :
durmiq mdu jo pIvqy ibKlI piq kmlI ] (Awsw m: 5, AMg 399)
mwxsu BirAw AwixAw mwxsu BirAw Awie ]
ijqu pIqY miq dUir hoie brlu pvY ivic Awie ]
Awpxw prwieAw n pCwxeI Ksmhu Dky Kwie ]
ijqu pIqY Ksmu ivsrY drgh imlY sjwie ]
JUTw mdu mUil n pIceI jy kw pwir vswie ]
nwnk ndrI scu mdu pweIAY siqguru imlY ijsu Awie ]
sdw swihb kY rMig rhY mhlI pwvY Qwau ] (slok m: 3, AMg 554)
vvvv

vvvv

qotk Cµd ]
md pwn smwn; n pwp pry ] nih BUq Biv`Kq; mYN aucry ]
kvI jI kQn krdy hn ik md = Srwb dy pwn = pIx smwn = brwbr ies qoN prHy
hor koeI pwp nhIN hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (179) swrukqwvlI, AiDAwie bwrHvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
nih = nw hI BUq = ip`Cy, pihlW koeI AYsw pwp sI Aqy nw hI Biv`Kq = Awaux vwly
smyN dy mY = ivc AYsw pwp koeI aucrY = aucwrx krky d`Øsygw, Bwv ijsny Srwb pI leI
ausny mwno swry hI pwp kr ley hn [

md qXwg smwn; n puMn khUµ ] nih BUq ivKy; n Biv`Kq hUµ ]5]
md = Srwb dy iqAwgx dy smwn = brwbr hor khUµ = ikqy koeI puMn nhIN hY, nw hI
AYsw puMn iksy ny BUq = pihlW dy smyN ivc kQn kIqw hY Aqy nw hI A`gy ¹ koeI AYsw
puMn kQn kr skygw, Bwv Srwb dy iqAwgx dw AYsw puMn hY [ iesdy inSyD krn nwl
bwkI dy swry Aml smJ lYxw ]5]

ieqI mdµ ]2]


mdµ = Srwb dI inKyDI dI ivAwiKAw eyQy ieqI = smwpq huµdI hY ]2]

AQ mws vrnnµ ]
AQ = hux mws dy bwry vrnnµ = kQn krdy hn [

dohrw ] sq krqw aupdyStw; aupkrqw AnumMq ]


iksy mnu`K ny aupdyStw = aupdyS kIqw ik A`j mws KweIey, dUjy ny ikhw ik hW qUµ
sq = s`c kihMdw hYN, qIjy aupkrqw = aupkwr krn vwly ny ikhw ik mYN lY ky AwauNdw hW
Aqy cOQy ny AnumMq = Anumwn lw ky d`ØisAw ik auh swhmxy mws dI dukwn hY jW Plwny
QW qy mws vwlw jwnvr iml jwvygw, QW d`sx vwlw ivAkqI [

Gwqk sÍwidk KSt ieh; AG sm BwgI jµq ]6]


pMjvW Gwqk = mwrn vwlw qy CyvW sÍwidk = sÍwd c`Kx vwlw, sÍwd d`sx vwlw ik
imrc mswly TIk pwey hoey hn, KWdw nh» kyvl sÍwd c`K ky d`ØisAw hY ik TIk bixAw
hoieAw hY [ ieh Kst = Cy jµq = jIv AG = pwpW dy sm = smwn hI BwgI = ih`Øsydwr hn,
Bwv ienHW iCAW dw pwp iek-smwn hY ]6]

rkq ibMd kr sµBvY; jo nr Buµcq mws ]


mW dI rkq = r`q, ^Un Aqy ipqw dy ibMd = vIrj, ienHW mlIn AMgW kir = krky b`kry
Awid jIv sµBvY = pYdw huµdy hn, jo = ijhVw nr = mnu`K ienHW jIvW dw mws Buµcq = Kwxw
vvvv

vvvv

krdw hY [

nrk pry inksy nh»; Xwvq ieMdu ivBws ]7]


auh mnu`K nrkW ivc pry = ipAw hoieAw qdoN qk nrkW iv`ØcoN inksy = inklygw nhIN
Xwvq = jdoN qk ieMdu = cµd®mw qy ivBws = sUrj ies sµswr AMdr hn, Bwv jdoN qk sµswr
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie bwrHvW (180) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
AMdr sUrj qy cµd®mw rihxgy, qdoN qk mws Kwx vwlw mnu`K nrkW ivc du`K Bogdw rhygw [
dUjw Bwv ieh vI ilAw jWdw hY ik ijs mnu`K ny mws Kw ilAw, mwno ausny mwqw-ipqw
¹ Kwxw kIqw hY, Pyr jo mwqw ipqw dy mwrn dw pwp hY auh pwp mws Kwx vwly ¹
l`gdw hY ]7]

srb su¸ bRhmw AhY; ibSnu pld pRkwS ]


jo srb = swry jIvW dy AMdr su¸ = vIrj dI AMs hY auh bRhmw dw rUp hY ikauNik bRhmw
sµswr dI rcnw krdw mMØinAw hY [ iqvyN vIrj qoN srIr auqpMn huµdy hn ies krky vIrj
bRhmw dw rUp hY [ Pyr jo swry srIr AMdr pld = mws dw pRkwS ho irhw hY, Bwv jo mws
ids irhw hY auh sB ibsnu = ivS¹ dw rUp hY, ikauNik ivS¹ ¹ sB dw pwlxhwr mMØinAw
hY, aus krky sB jIv pl rhy hn, plx krky srIr dw mws v`Ddw hY, mws dy hox nwl
srIr dw pRkwS cµgw huµdw hY, ies leI mws ivS¹ dw rUp hY [

eISÍr Asq sµGwq hY; qW qy mq BK mws ]8]


eISÍr = jo sB srIrW dy AMdr Asq = h`fIAW dw sµGwq = FWcw iek`T hY auh
eISÍr = iSvjI dw rUp hY ikauNik iSvjI sB dw sµGwr krdw hY qy sµGwr krn leI ic`q
dw kTor hoxw zrUrI hY, ies leI ijs pRkwr iSvjI dw ic`q kTor hY, iqvyN h`fIAW kTor,
s^q hn ArQwq vIrj, mws qy h`fIAW ienHW iqMnW cIzW krky swrw sµswr bixAw hoieAw
hY, qW qy = iqs krky hy mnu`K ! qUµ mqu = mqW mws BK = Kwxw kr [ ikauNik jo mnu`K mws
KWdw hY ausny mws nhIN blik iqMnW dyviqAW ¹ Kwxw kIqw hY jo pwp iqMnW mhwn dyviqAW
¹ mwrn dw hY, auh pwp mws Kwx vwly ¹ l`gdw hY [ ies krky mws dw iqAwg krnw
cwhIdw hY ]8] jYsw ik :
kbIr KUbu Kwnw KIcrI jw mih AMØimRqu lonu ]
hyrw rotI kwrny glw ktwvY kaunu ]188] (AMg 1374)
kbIr BWg mwCulI surw pwin jo jo pRwnI KWih ]
qIrQ brq nym kIey qy sBY rswqil jWih ]233] (AMg 1377)

ieqI mws ]3]


mws dw pRkrx eyQy ieqI = smwpq huµdw hY ]3]

AQ vysvw vrnnµ ]
vvvv

vvvv

AQ = hux vysvw = cirq®hIn Awpxy Awcrx qoN if`gI hoeI AOrq nwl sµbµD bxwaux
qoN hox vwly nukswn dw smwj ivc klµikq hox dw vrxn krdy hn [

jp qp bRq ibq AvD js; ivdÎw sukul audwr ]


jp = mMq®W dw jwp kIqw hoieAw, qp = qp`ØisAw kIqI hoeI, bRq = inXm ibq = Dn
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (181) swrukqwvlI, AiDAwie bwrHvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
AvD = aumr, js = vifAweI iv`ØidAw sukul = cµgI kul Aqy audwr = sRyStqweI Awid jo
vI hor SuB gux hn [

SIGr ktY ginkw skl; jYsy lqw kuTwr ]9]


ienHW skl = sBnW ¹ ginkw = vySvw ies pRkwr SIGr = CyqI hI ktY = k`t dyNdI
hY, ijs pRkwr koml ijhI lqw = vyl ¹ kuTwr = kuhwVw k`t dyNdw hY, ieauN jo mnu`K
vySvwgwmI ho igAw, ausdw jp qp vI nwS ho jWdw hY, swry r`ØKy hoey brq jW inXm vI
Bµg ho jWdy hn, Dn vI ^qm ho jWdw hY, ivkwrW ¹ Bogx vwly mnu`K dI aumr vI G`t
jWdI hY Aqy lok Apmwn krdy hn, smwj ivc mnu`K mUMh idKwaux dy jog nhIN rihMdw,
Ajwml vWgUµ pVHI hoeI sB iv`ØidAw vI nwS ho jWdI hY [ vySvw mnu`K dI cµgI kul qy
ausdI audwrqweI ¹ mUloN hI pu`t ky r`K dyNdI hY [ ies leI smwj AMdr mnu`K ¹ vySvw
dw iqAwg krnw hI sRySt hY [ ikauNik vySvw iek bldI hoeI AgnI dw kuµf hY, ijsdw
suµdr srUp bwlx dI inAweIN hY ijs ivc kwmI mnu`K Awpxw Dn, Drm, jobn AvsQw,
Arogqw, aumr, bl, suj`s, pwT-pUjw, Bjn-ismrn, dwn-puMn Awid SuB guxW dw hvn
kr dyNdy hn ]9]

surw mws ginkw iq®qI; mn kw mxkw jws ]


surw = Srwb dw pIxw, mws dw Kwxw Aqy ginkw = vySvw nwl ivSy Bogxy, ieh
iq®qI = iqMny cIzW ¹ jws = ijs mnu`K ny Awpxy mn kw = dw mxkw bxwieAw hoieAw hY,
Bwv mxky vWg mn ivc proey hoey hn Aqy ienHW dI hI mwlw Pyrdw rihMdw hY, Bwv ienHW
dI hI icqvnI ivc l`gw rihMdw hY [

iqn sµgy duKu hoq hYN; iqn sµgy duK nws ]10]
iqn = iqnHW dy sµgy = swQ Bwv ienHW nwl pRIqI krn krky du`K pRwpq hoq = huµdw
hY Aqy iqn = iqnHW nwloN sµgy = sµgn, sµkoc kIiqAW du`K nwS ho jWdy hn, ies leI iesdw
iqAwg krnw hI jog hY ]10]

ieqI vySÎw ]4]


vySvw dw pRkrx eyQy ieqI = smwpq huµdw hY ]4]

AQ pr nwrI inSyD vrnnµ ]


vvvv

vvvv

AQ = hux pr = prweI nwrI = iesq®I dw inSyD = KMfn vrnnµ = kQn krdy hn [

kul KY klih klyS aur; Dn hq Drm pRhwr ]


prweI iesq®I nwl ivSy Bogx qoN jo nukswn huµdw hY, kvI jI auh vrxn krdy hn
ik prweI iesq®I nwl sµbµD bxwaux krky mnu`K dI AwpxI kul KX = nwS ho jWdI hY
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie bwrHvW (182) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
Awpxy pirvwr, sµbµDIAW, smwj nwl klih = lVweI peI rihMdI hY, mnu`K dy Awpxy
aur = ihrdy AMdr sdw klyS ipAw rihMdw hY ik ikqy iksy ¹ pqw nw l`g jwvy jW koeI
ibmwrI nw l`g jwvy, Pyr prweI iesq®I Dn ¹ vI hq = nwS krn vwlI hY Aqy Drm ¹
vI pRhwr = nwS krn vwlI hY, Bwv mnu`K ¹ Drm qoN hIxw kr dyNdI hY ]

ieq auq Apjs luBq sT; jo Bogq pr nwir ]11]


ieq auq = eyQy auQy Bwv lok-pRlok ivc AYsy luBq = luBwiemwn sT = mUrK purK dw
Apjs = inrwdr huµdw hY, jo=ijhVw pr = prweI nwir = iesq®I nwl ivSy Bogxw
krdw hY ]11]

inj XuvqI ky hoq hI; sT lptih pr nwir ]


inj = AwpxI ivAwhuqw XuvqI = iesq®I dy Gr ivc hoq = huµidAW Pyr vI sT=mUrK
mnu`K pr = prweI nwir = iesq®I nwl lptih = lptdw, ivSy Bogx jWdw hY [ AYsw mnu`K
qW kW dy qul hY Bwv kW vrgw suBwA r`Kdw hY [

Bry qwl sB TOr pr; kwk AcY Gt vwir ]12]


ijs pRkwr sB = swrIAW TOr = QwvW pr = au~pr AnykW qwl = qlwA pwxI nwl Bry
huMdy hn pr kwk = kW Aw ky Gt = GVy dw vwir = pwxI AcY = pIxw krdw hY, Bwv AnykW
QwvW ’qy pwxI hY pr kW aunHW QwvW qoN pwxI nhIN pINdw jo iksy ny su`Øcy pwxI nwl GVw
Br ky r`ØiKAw huµdw hY, aus iv`ØcoN pwxI pI aus pwxI ¹ ASu`D kr dyNdw hY, iqvyN qlwA
dI inAweIN Gr ivc bhuq suµdr ivAwhuqw iesq®I hY mUrK kwmI purK aus ¹ C`f ky bwhr
prweI iesq®I nwl ivBcwr krn jWdw hY, Bwv ijvyN kW dUsry dw GVw Apiv`qr kr
dyNdw hY iqvyN AYsw kwmI purK pr-iesq®I dw pqIbRqw Drm ivgwV dyNdw hY [ pRMqU ausdy
Awpxy swry suK nwS ho jWdy hn ]12]

ieqI pr iesq®I ]5]


pr = prweI iesqrI dy pRkrx dI ieQy ieqI = smwpqI huµdI hY [

(Akrx doKI)
dohrw ]
imRg JK sµqn ivhq ibRq; iq®x isMbl sµqoK ]
vvvv

vvvv

imRg = ihrn, JK = m`CI Aqy sµqn = SWq-ic`q mhwqmw jnW dI ibRq = aupjIivkw
ivhq = vyd ivDI Anuswr mrXwdw vwlI hY [ ihrn dI aupjIivkw iq®x = Gwh hY, m`CI
dI aupjIivkw isMbl = jwlw hY Aqy sµq jnW dI aupjIivkw sµqoK hY, Bwv ieh iqMny
iksy ¹ du`K nhIN dyNdy [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (183) swrukqwvlI, AiDAwie bwrHvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
luBDk JIvr duSt jn; krihÁ Akwrx doK ]13]
pr luBDk = iSkwrI ihrnW dw iSkwr kr dyNdy hn, JIvr = mwCI, mwhIgIr m`CIAW
¹ PV ky mwrdy hn Aqy duSt jn = Koty mnu`K sµq-jnW ¹ du`K dyNdy hn ieauN ieh iqMn
Akwrx = ibnW kwrx qoN doK = kSt dyNdy hn, Bwv ihrn, m`CI Aqy sµq jn AwpxI
aupjIivkw leI iksy ¹ vI duK nhIN dyNdy, pr Pyr vI dyKo ienHW dw kI hwl huµdw hY [ jdoN
ieho ijhy inrdoSW dw ieh hwl hY qW Pyr ijhVy iksy pSU, jwnvr dw gl v`F ky mws
KWdy hn, aunHW dw kI hwl hovygw, Bwv bhuq burw hwl hovygw ]13] jYsw ik :
mwsu Kwin gl viFkY hwlu iqnwVw kauxu hovsI [ (BweI gurdws jI, vwr 25, pauVI 17)
mws Kwin gil CurI dy hwlu iqnwVw kauxu AloAw ] (vwr 37, pauVI 21)

A`gy ienHW auprokq kQn kIqy s`qW iviSAW dw Kotw Pl d`sdy hn ik iks iks v`fy
qoN v`fy mnu`K ny ienHW iviSAW krky du`K pRwpq kIqw hY [

CpY Cµd ]
jUp sµg qy Drmqwq; Aiq ibpiq lhI bn ]
jUp = jUey dw sµg = swQ krn qoN Drmqwq = Drm pu`qr XuiDStr Awid pMjW pWfvW
ny bn = jµgl ivc Aiq = AiqAMq ibpiq = musIbq lhI = pRwpq kIqI [
swKI pMjW pWfvW dI : ijs smyN pWfU dy pMjy pu`qr (XuiDStr, BImsYn, Arjun,
nkul, sihdyv) bhuq suµdr rwjBwg kr rhy sn, qdoN ienHW dI ibBUqI ¹ dyK ky durXoDn
idn-bidn AMdroN-AMdrIN sVdw rihMdw sI, auh socdw sI ik jdoN qk mYN pWfvW dw rwj-
Bwg nw Koh lvW, qdoN qk myrw jIvxw insPl hY [ durXoDn dIAW AYsIAW g`lW ¹ sux
ky ausdw mwmw SkunI kihx l`gw ik ijs XuiDStr dI ivBUqI ¹ dyK ky qUµ ieqnw duKI
ho irhw hY, aus ibBUqI ¹ mYN jUey ivc ij`q ky qY¹ dy skdw hW [ qUµ XuiDStr ¹ bulw [ qd
XuiDStr ¹ bulwaux leI ibdr ¹ ByijAw Aqy eyDr SkunI ny durXoDn ¹ kih ky kwrIZrW
¹ AwigAw id`qI ik swfy leI iek ieho ijhI sBw iqAwr kro, jo iek koh lµmI, iek
koh cOVI hovy, ijs ivc hzwr KMBy Aqy sO dvwr hox [ bwhr dw drvwzw sBnW dw sPtk
mxI nwl bxwieAw jwvy [ qdoN bhuq cqur kwrIgrW ny auh sBw bhuq QoVHy smyN ivc bxw
ky iqAwr kr id`qI Aqy aus ivc bhuq suµdr-suµdr sony dy Awsx ivCw id`qy gey [ au~DroN
XuiDStr vI ibdr jI dy nwl Aw igAw [ Aw ky sBnW nwl imilAw Pyr iDRqrwStr qy
gµDwrI ¹ vI nmskwr kIqI, rwq k`tx qoN bwAd Agly idn swry sUrbIr, qyjsÍI, mhWrQI
vvvv

vvvv

sBw ivc Aw gey Aqy jUAw AwrµB hoieAw, ijs jUey ivc Drm pu`qr XiDStr iek-iek
krky Awpxw swrw rwjBwg hwr igAw qy jUey ny AYsI m`q mwr id`qI ik AwpxI GrvwlI
dropqI vI dwA ’qy lwA id`qI qy SkunI dy Cl kpt dy jUey ivc auh vI hwr id`qI [
ijs dI sBw ivc swVI auqwr ky bypqI krn dI koiSS kIqI geI pr Bgvwn ny ausdI
p`q r`KI qy by-pVd hox qoN bcwieAw [ jYsw ik :
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie bwrHvW (184) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
Puin d®opqI lwj rKI hir pRB jI CInq bsq® dIn bhu swj ]
(sveIey mhly cauQy ky, AMg 1400)

Pyr aunHW ny iek AYsw dwau lgwieAw ik jo vI dwau hwry, auh bwrW swl bnobws
Bogy qy qyrHvW swl gupq vws krnw jy pqw l`g igAw qW Pyr dubwrw bwrHW swl bnobws
Bogy qy ieh dwau vI Drm pu`qr hwr igAw qy Pyr bwrHW swl jµglW ivc invws pwauxw
kIqw qy Aqy du`K shwrnw kIqy [
so Bwv ieh hY ik iek jUey dy kwrn pMjW pWfvW dI AYsI durdSw hoeI, sRI dsm gRµQ
swihb AMdr vI AYsw pRmwn imldw hY [ jYsw ik :
sB qy jg jUAw buro; koaU n Kylhu rwie ]31] (sRI dsm gRµQ, cirq® 157)

mws sµg iek BUp BXo bk, dXo sRwpu muin ]


mws dw sµg = swQ krn vwlw Bwv mws Kwx dw SOkIn iek BUp = rwjw BXo = hoieAw
hY, ijs¹ iek muin = munI ny bk = bgly bxn dw sRwp dXo = dy id`qw sI [ ijsdw swrw
pRsµg ies pRkwr hY ik iek rwjy ¹ mws Kwx dw bVw SOk sI, auh hr roz mws KWdw huµdw
sI, qy ihrn Awid jwnvrW dw Awp iSkwr krdw huµdw sI [ iek idn rwjw iSkwr dI
Bwl ivc iek`lw hI sµGxy jµgl ivc clw igAw [ auQoN iek ihrn iesdy A`goN dI inkilAw
jo dOVdw-dOVdw iek munI dI kutIAw ivc vV igAw [ ausdy mgr hI rwjw clw igAw [
munI A`KW bµd krky smwDI lweI bYTw sI, rwjy ny byrihmI nwl munI dI kutIAw dy AMdr
hI aus ihrn ¹ mwr id`qw [ KVwk hox qoN munI dI smwDI Ku`lHI qy Awpxy kol iek ihrn
mirAw dyiKAw [ munI jI ¹ bhuq dieAw AweI qy rwjy ¹ ikhw ik ies byzubwn ny qyrw
kI ivgwiVAw sI ? jo ieqnI byrihmI nwl ies¹ kql kr id`qw qy dUjw swfI piv`qr
kutIAw ivc byzubwny jIv dw ^Un fol id`qw hY, qIjw qUµ swfI qp`ØisAw Bµg kIqI hY [
qdoN ¸oDvwn ho ky munI ny rwjy ¹ srwp id`qw ik qUµ mws dy leI jIvW ¹ mwrdw iPrdw
hYN, jw qUµ mr ky bglw bx qy f`fIAW-m`CIAW dw mws KWdw rhu [
ies pRkwr mws dy lwlc kwrn rwjy ny munI qoN bgly dw srwp pRwpq kr ilAw qy
mr ky bglw bxnw ipAw [

Xwdv nµdn nws Bey; md pwn krXo jb ]


jb = jdoN Xwdv = XduvµSI nµdn = pu`q®W ny md = Srwb ¹ pwn = pIxw krÎo = kIqw,
vvvv

vvvv

qdoN bu`DI iBRSt hox krky auh Awps ivc lV ky swry nwS ho gey hn [
swKI XwduvµSIAW dy nwS hox dI : ijs smyN Xwdv bhuq hµkwrI ho gey sn qW
i¸Sn jI ny soicAw ik jykr ienHW dw huµidAW-huµuidAW nwS nw kIqw qW myry mgroN lokW
¹ dµf dyxgy [ ies i^Awl ¹ lY ky ibBws Cyqr ivc i¸Sn jI ny durbwSw Awid irKIAW
dI pirvwr smyq syvw krnI SurU kr id`qI [ ieauN jdoN do iqMn mhIny irKIAW ¹ ibBws
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (185) swrukqwvlI, AiDAwie bwrHvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
Cyqr ivc rihMØidAW ho gey [ iek idn durbwsw irKI jI AwpxI mOj ivc ndI dy iknwry
au~qy smwDI ivc ilvlIn sn [ jdoN XwdvW ¹ pqw l`gW ik i¸Sn jI dy gurU Awey hn
qd swry XwdvW dy b`cy rl ky jwmvµqI dy pu`qr sWby1 ¹ iesq®IAW vwly bsq® pvw ky
ausdy pyt nwl lohy dw bwtw (qslw) bµnH ky durbwSw irKI dy kol cly gey [ durbwsw irKI
¹ bµdnw krky bynqI kIqI ik irKI jI ! ies grBvqI AOrq dy pytoN kI hovygw lVkw
jW lVkI ? irKI jI pihlW qW cu`p rhy, jdoN kuJ nw boly qW auh bwlk kihx l`gy ik
irKI jI ! qusIN kwhdy srb`g ho [ iqMn mhIny ho gey swfw inauNdw KWidAW ¹ ieh qusIN
d`s nhIN skdy [ durbwSw jI ny Pyr vI i¸Sn jI dy pu`qr jwx ky kuJ nw ikhw [ pRMqU jdoN
vwr-vwr khI gey qW irKI ny ikhw ik b`ØicE ! hwsw m^Ol Awpxy hwxidAW nwl krnw
cwhIdw hY, mY¹ qµg nw kro, qusIN cly jwE [ pr Pyr vI bwlk nw hty [ Awi^rkwr vwr-
vwr sqwaux krky irKI jI ny Zu`Øsy ivc Aw ky ieh bcn kIqw ik iesdy pytoN auh jnmygw,
jo quhwfI XwdvW dI kul dw nwS kr dyvygw [ ieh Pl quhw¹ zrUr Bogxw pvygw [
jdoN ieh g`l i¸Sn jI, augrsYn Awid sB ¹ pqw l`gI qW bhuq duKI hoey [ jdoN
lohy dw bwtw sWby dy pyt nwloN KoilHAw qW aus lohy dy bwty iv`ØcoN iek lohy dw mUsl inkilAw [
aus vyly i¸Sn jI ny auh lohy dw bwtw (qslw) ibBws Cyqr ivc jmnw dy iknwry rqvwauxw
SurU kIqw, ryqidAW-ryqidAW auQy bryqI pYdw ho geI qy bryqI au~qy bhuq swry d`B dy bUty
pYdw ho gey [ bwkI jo QoVHw ijhw cwr auNglW dw lohy dw mUsl bicAw sI auh ryqidAW
h`Q iv`ØcoN C`ut ky jmunw ivc if`g ipAw qy auh mClI ingl geI, aus m`CI ¹ iek iSkwrI
ny jwl ivc Psw ky Gr lY AWdw [ jdoN m`CI do PwV kIqI qW iv`ØcoN lohy dw tukVw inkilAw [
aus lohy ¹ cµgw lohw smJ ky Awpxy bwx dy A`gy lw ilAw [ au~Dr jo ryqy hoey lohy qoN ibBws
Cyqr ivc bhuq swry d`B dy bUty pYdw hoey sI, auh qlvwr vrgy iq`ØKy sn Aqy ijnHW dIAW
nokW nyizAW vWg iq`KIAW sn (ieh sB iek kudrq dw i¸Smw sI jo AxhoxI g`l hoeI)
jdoN swry Xwdv ibBws Cyqr ivc iek`ØTy ho ky SrwbW pIx Aqy jUAw Kyfx lg pey [ Srwb
dy nSy ivc jUAw Kyfdy-Kyfdy Awps ivc lVn l`g pey qy iek dUsry dy pu`t-pu`t ky d`B
mwrn l`g pey, kuJ Ssq®W nwl lVn l`g pey [ ieauN swry hI Xwdv Awps ivc iek dUsry
dy ryqy hoey mUsly qoN pYdw hoeI d`B Aqy kuJ Ssq®W nwl lVdy-lVdy mr gey [ bwkI iek
i¸Sn jI bcy sn, i¸Sn jI pRBwv Cyqr dy jµgl ivc gofy au~pr pYr r`K ky ibrwjmwn
ho gey [ i¸Sn jI dy s`jy pYr ivc pdm sI, jo Du`p dy ilSkwry nwl bVw cmkdw sI [ aus
cmk ¹ dUroN hI vyK ky iSkwrI ny smiJAw ik ieh iksy ihrn dI A`K hY [ ies i^Awl
dy Anuswr iSkwrI ny auho qIr (ijs¹ m`CI dy pytoN inkilAw lohy dw tukVw lwieAw hoieAw
sI) iK`c ky mwirAw, jo i¸Sn jI dy crnW ivc Aw v`jw, ijs kwrn auh vI Awpxw srIr
vvvv

vvvv

iqAwg gey [
so swKI qoN Bwv ik Srwb pIx dy nwl ik`fy-ik`fy v`fy sUrmy mwry gey [
1. jYsw ik sRI dsm gRµQ ivc kQn hY :
sWb huqo iek kwnH ko bwlk jWbvqI hU qy so cil AwXo ]2289] (sRI dsm gRµQ, pMnw 544)
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie bwrHvW (186) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
¸Ick Qy sO B®wq; kwm kr nws Bey sB ]
¸Ick = rwjw kykX dw pu`q® Aqy rwjw ivrwt dw swlw, ieh sO B®wq = Brw sn jo
¸Ick dI kwm vwSnw kir = krky sB = swry hI BImsYn dy h`ØQoN nws Bey = ho gey sn [
swKI ¸Ick kI : ijs smyN pWfv jUey ivc Awpxw sB kuJ hwr gey, jUey dI Srq
muqwbk ienHW ny bwrHW swl bn ivc Aqy iek swl gupq rih ky k`txw sI [ jdoN bwrHW
swl pUry ho gey qy qyrHvW swl gupq hox leI AwieAw, qdoN pWfv Awpxw Bys bdlw
ky ivrwt1 rwjy dy pws nOkr ho ky rihx l`gy [ XuiDStr ny Awpxw ‘kµk’ nwm rKvw ky ivrwt
rwjy dy kol rihx l`gw [ BIm sYn Awpxw ‘b`lv’ nwm r`Kvw ky rsoeIAw ho ky irhw, Arjn
‘ibhµflw’ nwm rKvw ky rwjy dI pu`qrI ¹ inrqkwrI isKwaux l`g ipAw, sihdyv Awpxw
‘qµqpwl’ nwm rKvw ky gaUAW dy qbyly ivc gaUAW dI sWB-sµBwl krn l`gw [ nkul
‘gRµQk’ nwm rKvw ky GoiVAW dI rKvwlI krn l`gw Aqy d®opqI ‘sYrµDRI’ bx ky ivrwt
rwjy dI rwxI sudysnw dy kol ausdI dwsI bx ky rihx l`gI [ ies pRkwr jdoN auh swl
vI bIqx ’qy Aw igAw [ qdoN d®opqI ¹ ivrwt rwjy dy sYnwpqI ¸Ick ny vyiKAw qW auh
dyKidAW swr hI kwm vwSnw dy ADIn d®opqI dy srUp ’qy moihq ho igAw [ aus nwl imlx
dIAW AnykW g`lW socx l`gw [ iek idn iesny do®pqI ¹ pkV ilAw, d®opqI aus koloN
Cu`t ky sBw ivc Aw geI ijQy ivrwt rwjw isMGwsn ’qy suSoiBq sI, BImsYn vI KVHw sI,
pr kwm ivc AMnHy hoey ¸Ick ny iksy dI koeI sµg Srm nw kIqI qy auh vI mgry-mgry
Aw igAw qy sBw ivc sB dy swhmxy zbrdsqI d®opqI ¹ pkV ilAw [ nw ivrwt rwjw
kuJ bol sikAw qy nw hI d®opqI dy pMj pqI kuJ bol sky [ qd d®opqI ny ¸Ick ¹ ikhw
ik hux idn hY, sB dy swhmxy myrI iezq ¹ ikauN roldw hYN [ mY¹ ijQy qUµ bulweyNgw mYN
rwq ¹ auQy Awp hI Aw jwvWgI [ qd auh d®opqI ¹ kihx l`gw ik rwq ¹ pwTSwlw ivc
Aw jwvIN, jykr nw AweI qW k`lH ¹ hor krVI szw vI imlygI [ qd roNdI hoeI d®opqI
BIm sYn kol AweI qy swrI g`l kih suxweI, aus vyly BIm sYn ny ikhw ik rwq ¹ qUµ
nhIN mYN Awp jwvWgw [ qd rwq ¹ BIm sYn ausdI syjw ’qy Awp jw ky bYT igAw [ jdoN
¸Ick AwieAw qy kwm ivc AMnHy hoey ny jdoN aus ¹ h`Q pwieAw, qd byAMq bl vwly BIm
ny aus¹ ku`t-ku`t ky mwr id`qw Aqy ¸Ick ¹ cu`k ky C`q dy SqIr dy hyTW dy id`qw [ Agly
idn jd lokW ¹ pqw l`gw qW ¸Ick dy sO Brw Awey qy ausdw sskwr krn leI aus
¹ lY ky c`ly, qd d®opqI ¹ vI nwl bµnH ilAw ik iesdy kwrn swfy Brw dI mOq hoeI
hY, aus vyly BIm sYn ny aujwV ivc phuµc ¸Ick dy sO dy sO Brw hI icKw ivc su`t-s`ut
ky mwr mukwey, iek bRwhmx bc igAw sI [ aus¹ qW nw mwirAw ik bRwhmx h`ØiqAw l`gygI,
vvvv

vvvv

qd ausdI-zubwn PVH ky msl id`qI qy aus¹ gUµgw kr id`qw [


so Bwv ieh hY ik kwm vwSnw dy vyg ivc AMnHw hoieAw rwjw Awp qW mirAw hI,
1. ivrwt—Alvr Aqy jYpur dy pws dw mqsX dyS, ivrwt dyS dw pRDwn ngr, jo id`lI qoN d`Kx 105
mIl jYpur pws hY, pWfv jUey ivc hwr ky iek swl eyQy hI luk ky rhy sn [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (187) swrukqwvlI, AiDAwie bwrHvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
nwl Awpxy sO BrwvW ¹ lY fu`ØibAw ArQwq kwm ivc AMnHw hoieAw mnu`K Awp qW klµikq
huµdw hI hY pr nwl dy sµgIAW ¹ vI klµikq kr dyNdw hY [
not : A`gy 6. AihMsw qy rwjy pRIKq dI Aqy 7. corI qy iSv rwjw dI swKI lw ky sp`St
kIqw hY

inRp imRgIXw kr pRIKq hqXo; corI kr iSv BUp hiq ]


inRp = rwjw pRIKq imRgIXw = ihrn dw iSkwr krn kir = krky hqXo = nwS ho igAw
Aqy corI krn kir = krky isv = iSvI BUp = rwjw hiq = nwS ho igAw [
swKI rwjy pRICq kI : rwjw pRICq mhWBwrq dy sUrbIr DnuKDwrI Arjn dw poqrw
Aqy AiBmMnU dw pu`qr sI [ ieh ieMd®pRsQ Aqy hsqnwpur dw mwlk bx ky rwj krdw irhw [
ieh bhuq DrmI rwjw hoieAw hY [ iek idn iesny soicAw ik ijs kiljuug dy aup`d®vW
qoN BY-BIq ho ky myry bzurg ihmwlX ivc jw ky br& ivc mrnw pRvwn kr gey, pr kiljuug
ivc rwj krnw pRvwn nw kIqw [ mYN dyKW ik myry rwj ivc iesdw kI pRBwv hY [ ieh GoVy
’qy cVH ky bwhr ¹ c`l ipAw [ qd kiljuug ny iek iBAwnk rUp Dwrn krky Awpxw pRBwv
idKwieAw ik iek bld ijs dIAW l`qW tu`tIAW hn qy iek l`q dy shwry qur irhw hY
Aqy kiljuug ksweI dw rUp Dwr ky aus ¹ ku`t irhw hY [ jdoN pRICq ny kiljuug ¹ aus
bld qweIN ku`tdy dyiKAw qW ausny qurµq Awpxy DnuS bwn ¹ sµBwilAw qy jdoN aus¹ mwrn
l`gw qW ausny ikhw qUµ mY¹ mwr nhIN skdw, ikauNik mY¹ prmySr ny rwj b^iSAw hY Aqy
qY¹ vI [ Awpw iek smJOqw kr lYNdy hW qW pRICq ny ikhw ik smJOqw ieho hI hY ik ij`ØQoN
qk myry rwj dI h`d hY, qUµ ausqoN bwhr clw jwh [ kiljuug ny ikhw ik ieh nhIN ho skdw
ikauNik qUµ qW QoVHw smW rwj kr ky clw jwxw hY, pr myrw rwj ‘cwr lK b`qI hzwr’
vrHy qk rhygw [ iek g`l qW ho skdI hY ik qUµ iek inXm bxw ky ijQy-ijQy khyNgw, mYN
auQy-auQy invws kr lvWgw, ijQy nhIN khyNgw auQy nhIN jwvWgw pr rhWgw qyry rwj ivc
hI [ qd pRICq ny ikhw ik :
1. ijQy koeI nwm jpdw hY, qUµ auQy nhIN jwvyNgw [
2. ijQy koeI dwn-puMn krdw hY, qUµ auQy nhIN jwvyNgw [
3. ijQy siqsµgq ho rhI hovy, qUµ auQy nhIN jwvyNgw [
4. sq pRq`gI DrmI mnu`K kol vI qUµ nhIN jwvyNgw [
ieh sux ky kiljuug ny ikhw ik Pyr mYN ikQy jwvW [ qd rwjy pRICq ny ikhw ik ijQy
koeI JUT boldw hY, ivBcwr krdw hovy, Srwb pINdw hovy, jIv ihMsw krdw hovy, jUAw Kyfdw
vvvv

vvvv

hovy, ieho ijhy niK`D krm ijQy hox, auQy qyrw vwsw hovygw [ qd kiljuug ny ikhw ik qUµ
DrmI rwjw hYN myry nwl ieqnw ku iensw& qW kr ik ienHW mwiVAW itkwixAW qoN koeI
iek qW cµgw itkwxw d`s ijQy myrw invws hovy [ qd rwjy pRICq ny ikhw ik sony dy au~pr
vI qyrw vwsw hovygw [ kiljuug ny svIkwr kIqw [ Pyr iek idn rwjw pRICq iSkwr Kyfx
leI jµgl ivc igAw, rwjy ny i^Awl nw kIqw ik myry isr au~pr sony dw mukt pihinAw
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie bwrHvW (188) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
hoieAw hY, kiljuug ny sUKm rUp Dwr ky ausdy mukt ivc pRvyS kr ilAw qy rwjy dI bu`DI
iB®St kr id`qI [ rwjy ny bhuq koiSS kIqI pr koeI iSkwr pRwpq nw hoieAw [ qd iek
ihrn rwjy dy A`goN inkilAw jo Xqn krn ’qy vI pkiVAw nw igAw [ qd ihrn ¹ Bwldw-
Bwldw sµGxy jµgl ivc clw igAw ijQy ivBWfv (ivBWfk) irKI qp kr irhw sI, rwjy
ny aus¹ pu`ØiCAw ik myrw iSkwr qyry swhmixEN lµG ky iks pwsy v`l igAw hY ? rwjy dI
bu`DI aus vyly iB®St ho cu`kI sI ikauNik ieh svwl irKI ¹ pu`Cx vwlw hI nhIN sI [ irKI
smwDI ivc lIn sI [ jdoN pu`Cx qoN koeI au~qr nw id`qw qW rwjy ny ikhw ik mY¹ au~qr
dyx dI bjwie A`KW bµd krky pKMf kr irhw hYN, qUµ mY¹ kuJ ds ikauN nhIN irhw, ieh
myrw inrwdr hY [ hux bdly ivc qY¹ vI inrwdr hI dy ky jwvWgw [ qdoN iesny DnuS dy
goCy nwl auQy lwgy qoN iek mirAw hoieAw s`p cu`k ky aus dy gl ivc pw id`qw qy rwjw
pRICq vwps mihlW ivc clw igAw [ jdoN iesny mukt lwh ky r`K id`qw qW Pyr i^Awl
AwieAw ik myry koloN ik`fw mwVw kµm ho igAw hY, mYN qW aus vµS iv`ØcoN hW ijQy irSIAW-
munIAW dw ibAMq siqkwr kIqw jWdw sI [ mYN aus irKI koloN jw ky iKmw mMgdw hW ikauNik
irKI b^S dyNdy huµdy hn [ au~Dr irKI Ajy smwDI ivc hI iesiQq sI, ies irKI dw iSS
isM|I irKI sI, ijs dw qp prvwn hox qoN aus¹ bRhm lok iv`ØcoN vwk isDI dw vr iml
igAw sI ik mYN jo vI vwk khW, auh pUrw ho jwvy [ ieh vr pRwpq krky bRhm lok qoN vwips
Aw irhw sI [ jdoN iesny Aw ky Awpxy gurU dI AijhI hwlq dyKI qW Awpxy gurU dw inrwdr
sihx nw kr sikAw qy ies ny srwp id`qw ik ijs ny myry gurU dy gl ivc mirAw s`p
pw ky myry gurU dw Apmwn kIqw hY, aus dI A`j qoN s`qvyN idn s`p fµigAW hI mOq hovy [
srwp dy ky ieh QoVHw ijhw SWq hoieAw [ qdoN ivBWfv irKI ny Awpxy nyq® KolHy qy swhmxy
Awpxy iSS ¹ QoVHw ¸oD dy sihq bYTw dyiKAw [ irKI jwxdw sI ik myrw iSS bhuq ¸oDI
hY [ Awpxy gl ivc mirAw s`p dyK ky irKI ny Awpxy idb nyq®W nwl dyiKAw ik myry gly
ivc rwjy pRICq ny s`p pwieAw hY [ irKI ny Awpxy iSS ¹ pu`ØiCAw ik myry gly ivc mirAw
s`p dyK ky koeI srwp qW nhIN dy id`qw [ A`goN isM|I irKI ny ikhw ik auh iSS hI kwhdw
jo Awpxy gurU dw Apmwn sihx kr lvy [ ies leI mYN ieh srwp dy id`qw ik A`j qoN
s`qvyN idn ¹ s`p dy fµigAW ausdI mOq ho jwvy [ qd ivBWfv irKI ny ikhw ik hy pu`qr !
ieh bhuq mwVw kµm hoieAw ikauNik Aijhw DrmI rwjw sµswr ivc kdy-kdy pYdw huµdw hY,
ieh rwjw pRICq sI [ iSS ny ikhw ik ieho ijhy DrmI rwjy ny AYsw Kotw kµm ikauN kIqw ?
irKI ny ikhw ik kiljuug ny ausdy mukt ivc pRvyS kr ky ausdI bu`D iBRSt krky ausdy
koloN ieh kµm krvwieAw hY [ pr hux kuJ nhIN ho skdw [ qUµ jwh qy aus¹ jwxkwrI dy
vvvv

vvvv

ik auh s`qW idnW ivc AwpxI kilAwx dw koeI kwrj kr lvy, qW isM|I irKI ny Awpxy
gurdyv dw hukm mMnidAW, rwjy pRICq ¹ sUcnw id`qI ik myry gurU dy gl ivc qyry duAwrw
s`p pwaux dy kwrn myry koloN srwp dw bcn ikhw igAw hY, hux qyrI mOq A`j qoN s`qvyN
idn ¹ ho hI jwxI hY [ ies leI ies dy ivc-ivc hI qUµ AwpxI kilAwx dw koeI aupwA
kr lY, ieh myry gurU dw hukm hY [ ieh sux ky rwjw bhuq icMqq hoieAw Aqy qurµq iek
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (189) swrukqwvlI, AiDAwie bwrHvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
SIS mihl bxwaux dw hukm id`qw, jo bhu PurqI nwl gµgw dy iknwry pwxI ivc bxwieAw
igAw [ ijQy ieh SIS mihl bxwieAw sI, ausdy KMfrwq A`j vI mOjUd hn [ auh myrT
dy kol pRICq iklHw mOjUd hY Aqy nW ’qy iek Sihr v`ØisAw hoieAw hY, jo A`j vI mOjUd
hY1 [ rwjy ny AwpxI kilAwx prmwqmw dI is&iq-swlwh ivc mMnI [ sukdyv munI ¹ sunyhw
ByijAw, pr sukdyv munI ny Awaux qoN nWh kr id`qI ik ies rwjy ny irKI dw Apmwn
kIqw hY, qd nwrd munI kol phuµicAw Aqy bVy qrIky dy nwl sukdyv munI qoN pRSn pu`ØiCAw
ik hy mhW munI jI ! iek mnu`K ^Uh ’qy bYTw sI qy auQy iek nyq®hIn rsqw Bu`l ky KUh v`l
is`Dw ho igAw, aus sujwKy purK ny aus¹ d`ØisAw nhIN ik qyry A`gy KUh hY, auh AMnHw purK
is`Dw KUh ivc if`g ipAw ijs krky ausdI mOq ho geI [ qusIN d`Øso ik iesdw pwp iks¹
l`gw [ sukdyv munI ny ikhw ik iesdw pwp aus sujwKy purK ¹ l`gygw ijsny AMnHy purK
¹ KUh ivc if`gx qoN bcwieAw nhIN [ qd nwrd jI kihx l`gy ik iesy qrHW dw iek
pwp quhw¹ l`gx l`gw hY [ A`j iek DrmI rwjw ivvyk vYrwg dy nyq®W qoN hIxw sµswr dy
KUh ivc if`gx l`gw hY, jykr qusIN nyq®W vwilAW ny aus¹ nw bcwieAw qW iesdw pwp
quhw¹ l`gygw [ qd sukdyv munI jI qurµq rwjy pRICq kol phuµcy, kQw AwrµB hoeI [ SIS
mihl AYsw sI ik ijQy iek in`kI qoN in`kI kIVI vI qurdI nzr AwauNdI sI [ mOq qoN bcx
leI rwjy ny hr hIly qy hr ieMqzwm kIqy [ au~Dr Dnµqr vYd ¹ pqw l`gw ik rwjy pRICq
¹ s`p ny fµgxw hY, ausdy bcwaux leI auh vI c`l ipAw Aqy q`Ck nwg dyh plt ky
bµdy dy rUp ivc jWdw imilAw [ iesny pu`ØiCAw ik qUµ kOx hYN Aqy ikQy c`ØilAw hYN ? ausny
jvwb id`qw ik mYN Dnµqr vYd hW mY DnµqrI iv`ØidAw nwl s`p fµgy pRwxI ¹ mrn nhIN
dyvWgw [ mY¹ prmwqmw ny Amr id®StI id`qI hY [ A`goN q`Ck nwg ny ikhw ik mYN aus¹
mwrn c`ØilAw hW, myrw nwm q`Ck nwg hY [ qyrw qy myrw koeI myl nhIN hY [ Awpxy qoN Al`g
hox qoN pihlW Aw^rI smr`Qw dw pRXog krky vyK leIey [ q`Ck nwg ny AwpxI smr`Qw
nwl pws hI au~gy hoey ip`pl ¹ PUk mwr ky suAwh kr id`qw [ Dnµqr vYd ny AwpxI AMØimRq
id®StI nwl muV hrw Brw kr id`qw [ ies qoN bwAd dovyN Al`g-Al`g rsqy ’qy c`l pey [
q`Ck nwg ny DoKy nwl Dnµqr dI ip`T ’qy fµg mwr ky rsqy ivc hI mwr id`qw [ qd pRICq
dy mihlW pws jw ky dyiKAw ik auQy rwq idn dy s^q pihry hn Aqy swrw mihl SIiSAW
dw hI hY, jdoN s`qvyN idn kQw dw Bog ipAw, jo PulvwVI iv`ØcoN Pu`lW dI tokrI pUjw leI
mMgvweI geI, qd q`Ck nwg Awpxw sUKm rUp Dwr ky ausdy ivc luk ky bYT igAw [
jdoN m`Qw tykx vyly rwjy ny Pu`l Awpxy m`ØQy ¹ lwieAw qW irKI dw ikhw hoieAw bcn
s`q hoieAw qy q`Ck nwg ny fµg mwr ky aus¹ aus vyly mwr id`qw [
so Bwv ieh hY ik jIv ihMsw krn gey rwjy pRICq ¹ A^Ir irKI dy srwp krky mrnw
vvvv

vvvv

hI ipAw [
1. ies qoN QoVHI ku dUr gµgw dy iknwry Sukrqwl nW dI jgHw hY, auQoN dy pujwrI d`sdy hn ik Bwgvq dI
kQw pRICq rwjy ny eyQy suxI sI, ausy Xwd ivc A`j vI auQy Bwgvq dI kQw huµdI hY [ donW g`lW iv`ØcoN
ikhVI g`l TIk hY ieh prmwqmw jwxy [ pr swfI quk dy isDWq nwl imldI ivcwr swKI ivc Aw cu`kI hY [
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie bwrHvW (190) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
swKI rwjy iSvI dI : iek iSvI nwm dw rwjw sI jo v`fw praupkwrI vI sI [ iSvI
rwjy au~pr iek duSmn rwjy ny cVHweI kr id`qI [ jdoN duSmn nyVy Aw igAw, qd rwjy
ny Awpxy joqSI bulwey Aqy aunHW koloN pu`ØiCAw ik ies duSmn rwjy koloN myrI ij`q iks
pRkwr hovygI ? qd joqSIAW ny joiqS Swsq®W ¹ ivcwr ky d`ØisAw ik jo S`qrU rwjy dI
qop ivc qwzy v`Fy b`kry dw lhU pwvygw, auh ij`qygw [ qd auh iksy dI slwh ley qy ibnW
Bys bdlw ky rwq ¹ vYrI rwjy dI qop ivc lhU pwaux leI igAw [ qdoN rwjy dI ispwhIAW
ny cor jwx ky aus¹ ku`t-ku`t ky hI mwr id`qw [
so corI dy kwrn ieh iSvI rwjw mwirAw igAw [

pun pr nwrI kI pRIiq kir; sIs dey ds lµkpiq ]14]


pun = Pyr pr = prweI nwrI = iesq®I Bwv rwmcµd® jI dI pqnI sIqw nwl pRIqI
kir = krky lµkpiq = lµkw dy mwlk rwvx ¹ Awpxy ds dy ds sIs = isr dyxy pey, Bwv
ijs smyN lCmn ny rwvx dI BYx sUpnKw dw n`k k`t id`qw sI qd auh roNdI-roNdI Awpxy
Brw rwvx kol AweI qy aus¹ bdlw lYx leI ikhw, pr rwvx ny koeI iDAwn nw id`qw [
qd sUpnKw ny ikhw ik mYN qyry leI bhuq suµdr iesq®I lYx leI geI sI [ bwhr jµgl
ivc iek kutIAw AMdr do CqrI Aqy iek bhuq suµdr iesq®I rihMdI hY [ ieh sux ky rwvx
ny Bys bdlw ky sIqw ¹ kutIAw iv`ØcoN cu`k ilAWdw [ ijs kwrn rwmcµd® jI ny rwvx nwl
Xu`D kr ky ausdy vrdwn ivc pRwpq hoey dsy isr k`t id`qy sn [ eyQoN qk ik rwvx dI
mVHI ’qy koeI dIvw jgwaux vwlw vI nw irhw ]15] jYsw ik :
ieku lKu pUq svw lKu nwqI ] iqh rwvn Gr dIAw n bwqI ]2]
(Awsw kbIr jI, AMg 481)

ieqI AihMsw 6, ieqI corI 7 smwpqµ [


ieQy AihMsw qy corI pRkrx dI smwpqI hY [

dohrw ]
iek iek kI sµgq kIey; Bey nroqm nws ]
so, dyKo iek iek ivSy kI = dI sµgq kIey = krn qoN (nr + auqm) auqm = sRySt,
bhwdr sUrmy nr = mnu`K vI nws Bey = ho gey [

jw mYN swqoN ivÎSn hYN; kQw khY ko qws ]15]


vvvv

vvvv

Pyr jw = ijs mnu`K dy mY = ivc ieh swqo = s`qy hI iviSAW dIAW ivÎsn = AwdqW
hn, qws = aus mnu`K dI kI kQw khy kihxI krIey vw: ausdI kQw kOx kih skdw hY ]15]
jYsw ik :
imRg mIn iBRMg pqµg kuµcr eyk doK ibnws ]
pMc doK AswD jw mih qw kI kyqk Aws ]1] (Awsw rivdws jI, AMg 486)
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (191) swrukqwvlI, AiDAwie bwrHvW-qyrHvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dohrw ]
q®Îods dohy iek Cpw; qotk eyk bqwie ]
AiDAwie dI smwpqI ’qy CµdW dI igxqI krky d`sdy hn ik ies bwrHvyN AiDAwie
dy ivc q®Ods = (3 + 10) qyrHW dohy = dohry, iek Cpw Aqy iek qotk Cµd bqwie = kQn
kIqw hY [

pMdrw khy slok sB; lok pRlok shwie ]1]


sq = swry slok pMdrW khy = kQn kIqy hn, ijnHW slokW dw isDWq lok Aqy pRlok
donW QweIN hI shwie = mddgwr hovygw ]17]

ieiq sRI swrukqwvlI; iqh dÍwds ADÎwie ]


jo sRI = suBwiemwn swrukqwvlI gRµQ hY iqh = iqsdw dÍwds = bwrHvW AiDAwie eyQy
ieiq = smwpq huµdw hY [

spq ivÎSn vrnn kry; kiv hirdÎwl suBwie ]2]


ijs AMdr kvI hridAwl jI ny suBwie = sRySt Bwvnw pRym Dwrn krky spq = s`qW
iviSAW dIAW vÎsn = AwdqW dw vrxn kIqw hY ]2]12]

qyrHvW AiDAwie
AQ q®Ods ADÎwie pRwrµB ]
AQ = hux qO®ds = qyrHvW AiDAwie pRwrµB huµdw hY [

dohrw ] AQ qO®ds ADÎwie mYN; ieMd®X ivKAn inMd ]


AQ = hux swrukqwvlI gRµQ dy q®Ods = qyrHvyN AiDAwie dy mY = ivc kvI hridAwl
jI ieMØd®IAW dy ivKAn = iviSAW ¹ inMd = inMdxw krngy [

durjn kI inMdw kryN; kih ky qyeI Cµd ]1]


Aqy durjn = Koty purKW kI = dI vI inMdw krngy, kul qyeI Cµd AwK krky Bwv kul
vvvv

vvvv

qyeI CµdW dy AMdr Koty mnu`KW Aqy ieMd®IAW dy iviSAW dI inMØidAw dw pRkrx ies AiDAwie
dy AMdr Awvygw ]1]

kwm brobr bÎwD nih; sq¶ n moh smwn ]


ies sµswr dy AMdr kwm dy brobr = smwn hor koeI bÎwD = rog nhIN hY ikauNik hor
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie qyrvHW (192) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ibmwrIAW qW iesy jnm AMdr du`K dyNdIAW hn pr kwm rUpI ibmwrI jnm-jnm dy du`KW
dI dwqI hY, ijs¹ ieh ibmwrI l`g jWdI hY, sdIAW qk ausdy muK ’qy klµk l`g jWdw hY [
Pyr moh dy smwn hor koeI sq¶ = duSmn nhIN hY, Bwv sB qoN v`fw duSmn moh hY, jo
iKn-iKn kwl ivc du`K dyx vwlw hY, Aqy keI jnmW dw kwrx bx jWdw hY [

Awn Agin nih ¸oD sm; suK n smwn igAwn ]1]


¸oD = Zu`Øsy dy sm = smwn Awn = hor koeI Agin = A`g nhIN hY1, Bwv bwhrlI A`g
nwl sVn krky z^m TIk ho jWdw hY pr ¸oD dw siVAw hoieAw rwzI nhIN huµdw [ eyQy
vI du`K Bogdw hY Aqy A`gy vI nrkW dw du`K Bogdw hY [
Pyr q`qÍ srUp dy igAwn pRwpq hox dy smwn = qul sµswr AMdr hor koeI su`K nhIN
hY, ikauNik hor swry su`K Ainq, nwS hox vwly hn pr ieh su`K ijs¹ pRwpq ho jWdw hY,
ausdy AMdroN kdI nwS nhIN huµdw ]1]

krI kwm AwimK mqs; imRg sÍr rUp pqµg ]


kwm dI vwSnw krky krI = hwQI v`s ho jWdw hY, AimK = mws dI botI dy lwlc krky
mqs = m`CI mr jWdI hY, sÍr = Sbd dy ivSy krky ihrn PµDk dw iSkwr bx jWdw hY Aqy
rUp dy ivSy krky pqµg = Bµbt A`g ivc sV jWdw hY [

Ail sugµD ieqÎwid hq; ie`k ie`k ieMd®X sµg ]2]


Ail = BOrw sugµDI kwrn ieiqAwid ieh pMjy jIv iek iek ieMd® dw sµg = swQ krky
hq = nwS ho jWdy hn ]2]
A`gy pMjW iviSAW dy nwm d`sdy hn :

sÍr sprs rs rUp gµD; pWco kwrx nws ]


sÍr = Sbd sprS = CUhxw, rs = suAwd, rUp = suµdrqw Aqy gµD = sugµDI ieh
pWco = pMjy jIvW dy nwS dw kwrn hn [ Bwv Sbd, Awvwz sux ky ihrn mwirAw jWdw
hY, sprS dy kwrn hwQI kwbU ho jWdw hY, hwQI ¹ PVn vwly bhuq fUµGw toAw pu`t ky au~pr
kwinAW dI C`q pw ky kwZzW dI hQnI bxw ky KVHI kr dyNdy hn, hwQI AMdr kwm vwSnw
AiDk hox kwrn auh jdoN ies qrIky nwl KVHI hQnI dyKdw hY qW kwm ivc msq hoieAw
hwQI aus nwl sprS huµdw qd ausy vyly toey ivc if`g pYNdw hY, ijs¹ keI idn Bu`Kw r`K
ky kuµfy nwl kwbU kIqw jWdw hY [ rs Bwv jIB dy suAwd kwrn m`CI fUµGy pwxI ¹ iqAwg
vvvv

vvvv

ky kuµfI ivc ltky mws ¹ jdoN muK ivc pwauNdI hY qW mwhIgIr m`CI ¹ pkV ky bwhr
k`F lYNdw hY, pwxI qoN ivCVn kwrn ausdI mOq ho jWdI hY [ rUp Bwv dIvy dI m`cdI lwt
1. A`g keI pRkwr dI mMnI hY ijvyN jTr AgnI, fON AgnI (jµgl dI A`g), bVvw AgnI (smuMdr dI A`g),
pRq`K cu`ØlHy ivc bldI AgnI, iq®Snw dI AgnI, icMqw dI AgnI Aqy ¸oD dI AgnI Awid [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (193) swrukqwvlI, AiDAwie qyrHvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
¹ dyK aus au~pr moihq ho ky ausdy Awly-duAwly GuMmdw hoieAw A^Ir ausdy ivc pY ky Bsm
ho jWdw hY jW Awpxy KMB swV bYTdw hY, Aqy BOrw sugµDI dy loB kwrn kml dy Pu`l ivc
jw ky bYT jWdw hY qy rwq vyly jdoN kml AwpxI pMKVIAW bµd krdw hY, qdoN BOrw iv`cy
hI bµd ho ky mr jWdw hY Aqy Agly idn jdoN Aqr k`Fx vwly gWDI AwauNdy hn qW auh
BOry smyq hI bµd kml ¹ kVwihAW ivc pw ky kwVH dyNdy hn [
so Bwv ieh pMjy jIv bhuq suµdr qy bl vwly huµdy hn, pr Awpo-Awpxy iviSAW ivc
l`g kr ky nwS ho jWdy hn, ieh pMj Sbd, sprS, rUp, rs qy gµD nwS dw kwrn hn [

jo jn pWcoN vs Bey; kQw khy ko qws ]3]


pr jo = ijhVy jn = purK ienHW pWco = pMjW iviSAW dy vis = ADIn Bey = hoey pey
hn, Pyr qws = aunHW dI kOx kQw kih skdw hY ]3]

durjn sµg n kIjIey; bcn n qWih bKwn ]


durjn = Koty mnu`KW dw kdy vI sµg = swQ nw kIjIey = kro, Bwv iqnHW pws kdy vI
bYTxw nw kro Aqy qWih = aunHW nwl bcn iblws vI bKwn = kQn nw kro [ jYsw ik :
kbIr swkq sµgu n kIjIAY dUrih jweIAY Bwig ]
bwsnu kwro prsIAY qau kCu lwgY dwgu ]131] (slok kbIr jI, AMg 1371)

A`gy id®StWq dyNdy hn ik :

kr klwlnI dugD BI; pr iqh sB md jwn ]4]


jykr klwlnI = Srwb vycx vwly dI AOrq dy kr = h`Q ivc dugD = du`D BI = vI
PiVAw hovy, pr Pyr vI sB = swry lok iqh = aus¹ md = Srwb hI jwn = jwnxgy ik ieh
Srwb leI jWdI hY iqvyN koeI cµgw mnu`K vI hovy jykr auh Koty mnu`KW dw sµg krygw qW
isAwxy lok aus¹ vI aunHW vrgw Kotw hI smJxgy [ ies leI kdy vI burI sµgq ivc
nhIN jwxw cwhIdw ]4]

sorTw ] qul duSt imrdµg; ipMf quµf mYN jb pry ]


dust = Kotw mnu`K imrdµg = FolkI dy qul = smwn hY ikauNik jb = jdoN qk mUrK mnu`K
dy quµf = mu`K ivc kuJ pdwrQ pYNdw rhy Aqy FolkI dy muK ivc Awty dw ipMf = ipMfw, Dwmw
l`gdw rhy [
vvvv

vvvv

qb lg bolq cµg; nw qr inMd kurs kry ]5]


qb = qdoN lg = qk hI ieh dovyN cµg = cµgw bolq = boldy hn, nw qr = nhIN qW
duSt purK inMd = ApkIrqI krn l`g pYNdy hn Aqy FolkI kurs = Kotw rs, byrsI kr dyNdI
hY [ Bwv jykr FolkI ¹ Dwmw l`gdw rhy qW Avwz cµgI AwauNdI hY, jykr Dwmw nw l`gy
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie qyrHvW (194) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
qW Pty hoey bWs vWg bolx l`g pYNdI hY qy by-rsI ho jWdI hY, iqvyN duSt loBI mnu`K ¹
Dn, pdwrQ dyNdy rho qdoN qk jI-jI krdw rhygw, nhIN qW inMØidAw krn l`g pYNdw hY,
ies leI duSt purKW dw iqAwg hI TIk hY ]5]

dohrw ] X`dip vkqw srb ivq; Aru sRoqw Kl hoie ]


Xdip = BwvyN vkqw = bkqb krn vwlw, bolx vwlw kQwkwr srb = swry vydW
Swsq®W dy isDWq ¹ ivq = jwxdw vI hovy Ar = Aqy A`gy sRoqw = suxn vwlw Kl = mUrK
hoie = hovy [

bcn Ply nih qws mn; jO Anyk jug Koie ]6]


qws = aus mUrK mnu`K dy mn = ihrdy AMdr bkqy dy khy hoey bcn Ply = PlIBUq nhIN
hoxgy, jO = jykr smJwaux vwsqy AnykW jug vI Koie = bqIq kr dyvy, Bwv BWq-BWq
dy id®StWq, pRmwxW, swKIAW dy sihq aupdyS kridAW hoieAW jykr AnykW jug vI bIq
jwx, Bwv bhuq smW aupdyS krdy rho pr mUrK mnu`K ¹ iek vI bcn nhIN l`gygw [ ijvyN
pwxI ivc ipAw hoieAw p`Qr BwvyN AnykW jug vI bqIq kr dyvy, jdoN aus¹ bwhr k`ØiFAw
jwvy qW ausy qrHW su`ky dw s`ukw Aqy kTor rhygw, iqvyN ivdvwn mnu`K dw aupdyS mUrK mnu`K
¹ nhIN l`gdw, auh aupdyS v`loN s`Kxw hI rihMdw hY [ jYsw ik :
kbIr swcw siqguru ikAw krY jau isKw mih cUk ]
AMDy eyk n lwgeI ijau bWsu bjweIAY PUk ]158] (slok kbIr jI, AMg 1372)

jYsy suµdr suµdrI; KoVs krY isMgwr ]


jYsy = ijs pRkwr bhuq suµdr = sohxy rUp vwlI suµdrI = iesq®I Awpxy pqI ¹ pRsµn
krn dy leI KoVs = solHW pRkwr dy iSMgwr krdI hY [1

q`dip inhPl sBs hI2; jO id®g ibn Brqwr ]7]


q`dip = qd vI auh sBs = swry iSMgwr inhPl = ivArQ hn, jO = jykr ausdw
Brqwr = pqI id®g = nyq®W qoN ibn = bZYr AMnHw hY, Bwv pqI dI pRsµnqw dy leI iSMgwr
kIqw sI pr jykr ausny dyiKAw hI nhIN qW auh pihinAw iSMgwr ivArQ hY, iqvyN hI
1. kwvX gRµQW ivc srIr dI SoBw ¹ vDwaux vwly solHW isMgwr ieh ilKy hn :
pRQm skl suic m`jn Amlvws jwvk sudys kys pwS ko suDwrbo [
vvvv

vvvv

AMgrwg BUsx ivivD muKvws rµg kjl kilq lol locn inhwrbo [
boln hsn imRducln icqOn cwru pl pl piqvRq pRIiq pRiqpwrbo [
kySodws sivlws krho kuµvir rwDy ieh iviD sorih isMgwrn isMgwrbo [
q®Y kwly do aujly pqly pMj pRkwr [ cwr kTn do cIkny Xh solW iSMgwr [ (risk ipRXw)
2. pwTWq®—srb hI [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (195) swrukqwvlI, AiDAwie qyrHvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ivdvwn ny jykr vydW Swsq®W nwl Byd dw KMfn Aqy AByd dw mMfn krn rUp solHw iSMgwr
vI kIqy hox pr sRoqw rUpI pqI ivcwr rUpI nyq®W qoN ibnW hY qW Pyr surqIAW ismrqIAW
dy pRmwn dyx sB insPl hn ]7]
A`gy id®StWq qy Pyr dw id®StWq dy krky sµq jnW dI mihmw, durl`Bqw kQn krdy hn :

dwdur kr kuK Brx mYN; qqpr nwg Anyk ]


pihlW id®StWq rUp ivc kQn krdy hn ik dwdur = f`fUAW kr = krky kuK = pyt
Brn mYN = ivc Anyk = AnykW dI nwg = s`p qqpr = iqAwr-br-iqAwr rihMdy hn [

smr`Q DrnI Drn mYN; syKnwg hI eyk ]8]


pr DrnI = DrqI dy Drn = Dwrn krn mY = ivc Bwv DrqI ¹ cu`kx leI
smrQ = srb SkqIvwn eyk = iek SySnwg1 hI hY ]8]
A`gy dw id®StWq dy rUp ivc kQn krdy hn [

audr Brx qqpr Bey; ByKI sµq Anµq ]


eysy qrHW audr = pyt Brn leI kyvl ByKI = ilbws Dwrn vwly dµBI sµq Anµq = AnykW
hI qqpr = swvDwn, iqAwr Bey = hoey iPrdy hn, Bwv sµswr AMdr ByKI sµq bhuq hn
jo sµqW vwlw ilbws Dwrn krky kyvl Awpxy pyt Brn dw kwrj hI krdy hn [

jgq jlD ky qrx mYN; ivrlw koiek sµq ]9]


pr ies jgq = sµswr jlD = smuMdr ky = dy qrx = pwr krn mYN = ivc koiek = iek
iek A`Dw ivrlw = twvW-twvW hI sµq smr`Q hY ]9]

inMdk i¸qGn ipsn jn; pun ijh ¸oD ibswl ]


inMdk = ApkIrqI krn vwlw, i¸qGn = kIqy aupkwr ¹ Bulwaux vwlw,
ipsn = cuZlI krn vwlw jn = mnu`K pun = Pyr ijh = ijsdy AMdr ibswl = bhuq
izAwdw ¸oD = Zu`sw hY [
1. SySnwg : nwgvµS Aqy pqwl dw rwjw, purwxW ivc kQw hY ik iesdy iek hzwr isr hn, jo ivS¹ Bgvwn
au~qy CwieAw krdy hn, keI kihMdy hn ik s`q pqwl iesdy isr ’qy hn [ ivS¹ purwx ilKdw hY ik
jd kdI ieh aubwsI lYNdw hY qW BUcwl Aw jWdw hY [ hr iek klp (4, 32, 0000000 virHAW) dy AMq
vvvv

vvvv

ivc ieh mUMh iv`ØcoN Agin k`Fdw hY, ijs nwl swry lok Bsm ho jWdy hn [ iesdw rUp ieauN d`ØisAw hY :
“aUdw rµg, gl ivc ic`tI mwlw, iek h`Q ivc hl qy dUsry ivc c`tU” ies¹ Anµq vI AwKdy hn iesdI
iesq®I dw nwm ‘Anµq SRISw’ hY [ keI ies ¹ vwsuik hI mMndy hn, pr keI aus qoN v`Krw smJdy hn,
purwxW ivc ies¹ kSXp Aqy kdR dw pu`qr krky mMØinAw hY Aqy blrwm ¹ iesdw Avqwr d`ØisAw hY [
iesdI kuµj ¹ mixdÍIp Aqy iesdy Gr ¹ mixiB`Øiq jW mixmMfp AwKdy hn [
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie qyrHvW (196) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
cwroN krmoN ky sÍpc; pMcm jwq cµfwl ]10]
ieh cwry krmoN = krmW ky = dy sÍpc = cµfwl hn Aqy pMjvIN pRq`K aunHW dI
jwq = jwqI cµfwl bx jWdI hY ]10]

srp Àr Kl Àr hY; srpn qy Kl Àr ]


ies sµswr AMdr srp = s`p bhuq Àr = krVw, s^q, burw mMØinAw hY Aqy dUjw
Kl = mUrK vI Àr = krVw, burw mMØinAw hY [ pr srpn = s`p qy = qoN Kl = mUrK mnu`K
izAwdw Àr = krVw, burw hY [

mMq®OKiD kr srp vs; Kl ko mMq® n mUr ]11]


ikauNik (mMq® + AOKiD) sµqW dy jwp AOKiD = dvweIAW dy krky srp = s`p qW
v`s = ADIn ho jWdw hY pr Kl = mUrK mnu`K ko = dy vs krn leI nw koeI mMq® hY Aqy
nw hI koeI mUr = dvweI hY Bwv s`p dy fµgy dw qW ielwj hY pr mUrK mnu`K dy fµgy dw
koeI ielwj nhIN ArQwq mUrK mnu`K dw koeI gurU pIr, mMq® nhIN hY ]11]
pRSn : kI ieho ijhy mUrK mnu`K dI sµgq krky mhwqmw jn vI Awpxw suBwA bdl dyNdy hn ?
au~qr :

sµg doK kr sµq jn; kbI n iv¸X Dwr ]


pihlW qW mhwqmw jn iksy mUrK mnu`K dw sµg nhIN krdy, pr jykr aunHW dw ikqy
sµg ho jwvy qW aunHW dI mwVI sµgu = sµgq dy doK = doS kir = krky sµq = mhwqmw jn
kbI = kdy vI iv¸X = aultI ikirAw Dwr = Dwrn nhIN krdy [

cµdn nwgn kr FpXo; q`dip DrY n mwr ]12]


id®StWq kQn krdy hn ik ijs pRkwr cµdn BwvyN nwgn = s`pW kr = krky
FpXo = FikAw vI hovy, q`dip = qd vI auh s`pW dI mwr = zihr ¹ DrY = Dwrn nhIN krdw [
aultw s`pW ¹ AwpxI sIqlqw nwl SWqI pRdwn krygw, Bwv ijvyN s`pW dy sµg krky cµdn
Awpxw suBwA nhIN iqAwgdw, iqvyN mUrK dy sµg doK krky sµq jn Awpxw suBwA nhIN
iqAwgdy ]12] jYsw ik :
kbIr sµqu n CwfY sµqeI jau koitk imlih Asµq ]
milAwgru BuXµgm byiFE q sIqlqw n qjµq ]174] (slok kbIr jI, AMg 1373)
vvvv

vvvv

swD kusµgq mY rhY iqs n ibkwr lgµq ]


jÎoN cµdn srpn ivKy sIqlqw n qjµq ]18] (cwxkÎ nIqI, AiD: 4)

gur bwkin ko irdY bswvY [ jy As nr kusµg kib pwvY ]


nihÁ ibgrY inScw id®VH rhy [ jQw Acl iek Ql iQr Ahy ]30]
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (197) swrukqwvlI, AiDAwie qyrHvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ijm cµdn bwvn qru sIql [ chuÁ idis mihÁ Aih lptYN hI ql [
qau n sIq qij ibK ko lyiq [ srpn ko sIql kir dyiq ]31]
iqm gurmuiK jy DsihÁ kusµg [ qihÁ BI dyiq Awpno rµg [
iqnky Avgun Awp n krYN [ suB gun kih kih aur mhuÁ DrYN ]32]
(sRI gurpRqwp sUrj gRµQ, rwis 3, AMsU 64)

nIcnu pr aupkwr jo; kop hyq, nih SWq ]


nIcnu = BYVy, duSt mnu`KW pr = au~pr jo aupkwr = BilAweI krnI hY, auh kyvl
kop = ¸oD dw hI hyq = kwrx bxdI hY, pr AMdr SWq = SWqI nhIN Aw skdI [

ijauN srpn pY pwn BI; kyvl ivK vrDWq ]13]


ijauN = ijvyN srpn = s`pW ¹ pY = du`D pwn = iplwaux krky vI kyvl = isr& aunHW
dy AMdr ivK = ivhu hI vrDWq = v`DdI hY, Bwv ijvyN du`D qW AMØimRq rUp hY pr s`pW dy
muK ivc igAw hoieAw ivhu rUp ho jWdw hY, iqvyN nIc mnu`KW au~pr aupkwr krnw aultw
pY jWdw hY ]13]
pRSn : kI An-AiDkwrI mnu`K ¹ aupdyS dyxw Xog hY ?
au~qr : nhIN, An-AiDkwrI mnu`K ¹ kdy vI aupdyS nw dyxw kry, jo vI dyvygw aus¹ du`K
pRwpq hovygw, ies g`l ¹ A`gy id®StWq rUp ivc kQn krdy hn [
iek vwr srdI dw smW sI, au~proN vrKw ho rhI sI Aqy TµFI-TµFI hvw c`l rhI sI,
jµgl ivc iek ru`K dy au~pr icVI Awpxy AwlHxy ivc Anµd pUrbk bYTI hoeI sI, qdoN
koeI bWdr TµF nwl kµbdw hoieAw ausy ru`K dy hyTW Aw ky bYT igAw [ aus¹ kµbdw hoieAw
dyK krky icVI dy mn ivc dieAw AweI Aqy aupdyS dyx l`gI ik :

dYÍ kr dYÍ pg Awih qv; idsÎq purK Akwr ]


hy BweI ! qv = qyry dYÍ = do kr = h`Q qy dYÍ = do pg = pYr Awih = hn Aqy qyrw
Akwr = srIr dw FWcw purK = mnu`KW vrgw id®sÎq = idKdw hY [

sIq vwq ky Gwq ihq; kXoN nih kro Agwr ]14]


Pyr qUµ ies sIq = TµFI-TµFI c`l rhI vwq = hvw ky = dy Gwq = nws ihq = vwsqy
Awpxw Agwr = Gr ikauN nhIN bxw lYxw krih = krdw [ dyK mYN CotI ijhI icVI vI Awpxw
vvvv

vvvv

AwlHxw bxw ky ies srdI dI ru`q AMdr Awrwm nwl bYTI hW, pr qUµ qW sB qrHW krky
smr`Q hYN, jo kuJ bxwauxw cwhy bxw skdw hYN ]14]

sUcI muK ivBcwrnI; rµfy pMØifq rwr ]


ieh sux ky A`goN bWdr kihx l`gw ik hy sUcI = sUeI vrgy muK = mUMh vwlIey, hy
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie qyrHvW (198) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ivBcwrnI = donW pwsy Bwv QW-QW ’qy ivcrn vwlIey, hy rµfy = rµfIey ! qUµ myry vrgy
pMØifq = ivdvwn, ivcwrvwn nwl rwr = JgVw krdI hYN, qUµ mY¹ aupdyS dy rhI hYN [

nih bl inj gRih rcn mYN; smr`Q hq qv dÍwr ]15]


ieh TIk hY ik myry ivc inj = Awpxw giRh = Gr bxwaux dw bl nhIN hY, Bwv
mYN Awp Awpxw Gr qyry vWg nhIN bxw skdw, pr qv = qyry dÍwr = duAwry Bwv qyry Gr
¹ hq = nwS krn, Fwhux leI mYN smr`Q hW [ ieh kih ky CyqI nwl aus ru`K au~pr cVH
ky aus ivcwrI icVI dw AwlHxw qoV id`qw ]15]

jYsy kYsy purK ko; dY aupdyS n sµq ]


eysy krky jYsy kYsy Bwv An-AiDkwrI, hµkwrI purKW ¹ sµq = mhwqmw jn aupdyS nhIN
dY = dyxw krdy [

mUrK kip, ibn gRih krI; ctkw jo gRihvµq ]16]


dyKo jo = ijhVI ctkw = icVI gRihvµq = Awpxy Gr vwlI sI, Bwv ijs icVI kol
Awpxw AwlHxw sI pr mUrK = by-smJ kip = bWdr ny auh icVI dw AwlHxw Fwh ky
gRih = Gr qoN ibnW kr id`qI [ ies leI AiDkwrI qy An-AiDkwrI dI prK krky hI sµq
jn aupdyS dyNdy hn ]16]

aUcy iQq aUcO nhIN; aUco gux kr hoie ]


hy BweI ! aUcy = au~cy AsQwn dy au~pr iQq = iesiQq hox krky, bYTx krky koeI mnu`K
aUcO = au~cw nhIN ho jWdw, aUco = au~cw qW guxW ¹ Dwrn kr = krky hoie = hoieAw jWdw hY [

kwk AtwrI pr bhy; pr kÎw Kgpiq soie ]17]


dyKo kwk = kW jykr AtwrI = mkwn dI au~prlI C`q pr = au~pr bhy = bYT jwvy pr
kXw = kI soie = auh au~pr bYTx nwl Kgpiq = pMCIAW dw rwjw gruV, hµs bx jweygw
Bwv nhIN, auh kW hI rhygw, iqvyN mUrK mnu`K jykr au~cI jgHw Awpxw Awsx lw ky bYT
jwx qW auh pUjny jog nhIN bx jWdy, auh mUrK hI rihMdy hn ]17]

nIcn kI sµgq kry; n`Øsy byg bYrwg ]


nIcn = nIc, swkq mnu`KW kI = dI sµgq kry = krn qoN vYrwg byg = CyqI n`Øsy = nwS
vvvv

vvvv

ho jWdw hY ikauNik nIc mnu`KW ny iviSAW dIAW g`lW krnIAW huµdIAW hn, iviSAW ivc
l`gx krky Pyr vYrwg nhIN rihMdw [
A`gy iqµn id®StWq kQn krdy hn ik ijs pRkwr vYrwg dI AvsQw nIc mnu`KW dI
kusµgq nwl CyqI nwS ho jWdI hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (199) swrukqwvlI, AiDAwie qyrHvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
prwDIn BI suK nsy; A`BR CwX iq®x Awg ]18]
ijvyN prwDIn = prwey dy ADIn rihx nwl swry suK nsy = nSt ho jWdy hn, ijvyN
A`B® = b`dlW dI CwX = CW CyqI nwS ho jWdI hY Aqy iq x® = k`KW dI Awg = A`g vI bhuqw
icr nhIN rihMdI, iqvyN nIc mnu`KW dI kusµgq krky vYrwg CyqI hI nwS ho jWdw hY ]18]
A`gy sµswr dI Byf cwl drswauNdy hoey iek swKI dy id®StWq duAwrw kQn krdy hn [

kib`q ]
koaU eyk ib`pR Awie, sµBU bn mYN mnwie;
qWbR pwq® ko dbwie, ilMg ilMg kXo hY ]
koaU = koeI iek ib`pR = bRwhmx bhuq v`fw ivdvwn qy krmkWfI ie`k ngr iv`c
Awie = AwieAw Aqy mhWdyv jI dw nym nwl pUjn kirAw krdw sI, iek idn auh
Xwqrw ’qy inkilAw, pUjw Aqy Kwx pIx dy swry brqn vI nwl lY ley, qdoN qurdw hoieAw
Q`k igAw qW bYT ky ku`J smW Awrwm kIqw Aqy Pyr ieSnwn krky bn = jµgl ivc
sµBU = iSvjI ¹ mnwie = pUjxw kIqw [ Pyr Bojn bxw ky KwDw jdoN c`lx l`gw qW mn
ivc ie`Cw PurI ik mYN vwps qW eysy rsqy hI Awauxw hY, Pyr ieqny qWby dy brqn nwl
kI krWgw [ eyQy aujwV hY koeI dyKdw vI nhIN hY mYN ies¹ eyQy dbw ky rsqy dI pihcwx
leI icMnH kr dyNdw hW [
ieh soc ky aus bRwhmx ny qWbR = qWby dy pwq® = brqn ko = ¹ au~Qy dbwie = dbw
ky au~pr im`tI dy ilMg = iSvilMg dw ilMg = icMnH kXo = kr id`qw qy auh Awp AgWh ¹
clw igAw [

qhW Anyk jn Awey, ilMg dyK ilMg kIey;


ilMg Arcey kr, jn jUQ gXo hY ]
ausdy jwx qoN bwAd qhW = au~Qy hor Anyk = AnykW jn = mnu`K Awey, aunHW ny au~Qy
ilMg = iSvilMg dyK krky mn ivc ivcwirAw ik eyQy iSvilMg bxwaux dw mhwqm hovygw
jW ieh ^ud Bgvwn ny Awp bxwieAw hY ieauN soc ivcwr kr ky aunHW swirAW ny AnykW
ilMg = iSvilMg bxw id`qy, Pyr ilMg = iSvilMgW dw Arcey = pUjx krky aunHW jn = mnu`KW
dw jUQ = smudwie au~QoN cilAw igAw [

BUsur jO AwXo, dyK ilMg ibsmwXo;


vvvv

vvvv

khUµ eyk ilMg hUµ qy, ilMg Juµf inrmXo hY ]


jO = jdoN auh BUsur = bRwhmx qIrQ Xwqrw krky vwps AwXo = AwieAw qW au~Qy hzwrW
ilMg = iSvilMg dyK krky bhuq ibsmwXo = hYrwn hoieAw Aqy kihx l`gw ik khUµ = ikqy
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie qyrHvW (200) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
eyk = iek iSvilMg hUµ qy = qoN hI ieh ilMg = iSvilMgW dw Juµf inrmXo = pYdw ho igAw
hY, Bwv mYN qW rsqy dI pCwx leI ieQy iek isvilMg dw icMnH bxwieAw sI pr ieQy qW
lokW ny iSvilMgW dw Juµf hI bxw id`qw [

pwq® nihÁ pwey, qb ibpR XON Alwey;


qWih pwq® ilMg icMnH kInoN, mUVoN n lKXo hY ]19]
Pyr auh iSvilMg Fwh-Fwh ky Awpxw qWby dw brqn l`Bx l`g ipAw jdoN ikqny
swry Fwh ky vI pwq® = BWfw nhIN pRwpq kIqw, qb = qdoN aus ibpR = bRwhmx ny XON = ies
qrHW Alwey = kihxw kIqw ik mYN qW au~Qy Awpxy qWby dy pwq® = brqn dw ilMg = iSvilMg
bxw ky icMnH = inSwn lwauxw kIqw sI ik jWdI vwrI rsqy dI pCwx krdw hoieAw ieh
brqn lY jwvWgw pr mUVoN = mUrK mnu`KW ny ieh nhIN lKXo = jwnxw kIqw, aunHW ny by-
smJI kwrn eyQy iSvilMg hI iSvilMg bxw id`qy ]19]

sorTw ] jg kI Byfwcwl; clqy ky pwCY clYN ]


ies auprokq kib`q dI ivcwr qoN ieh hI is`D huµdw hY ik ies jg = sµswr kI = dI
Byfwcwl = ByfW vrgI qoN cwlI rIqI hY, iek clqy = c`ldy hoey ky = dy pwCY = mgr hI
swry qur pYNdy hn, Bwv ByfW dw ieh suBwA hY ik ij`Dr ¹ iek qur peI, bwkI dIAW swrIAW
ausdy ip`Cy c`l pYNdIAW hn, BwvyN KUh ivc if`g ky mr jwx, iqvyN mUrK jIv iek dy mgr
l`g pYNdy hn [

prmwrQ n smHwl; dyKo jg kI mUVHqw ]20]


pRMØqU prmwrQ = Asl rsqy ¹ nhIN smHwl = sµBwldy, Bwv ausdI ivcwr koeI nhIN
krdy, ieh dyKo sµswr dI ikho ijhI mUVHqw = mUrKqw hY ]20] jYsw ik :
Byf cwl nr mMdn kyrI [ hoiq pRivriq Apr ko hyrI ]32]
burI BlI nih krq ibcwir [..... ]33] (sRI gurpRqwp sUrj gRµQ, rwis 2, AMsU 46)

dohrw ]
Pl krky qru qry hYÍ; inMmRq Aiq s¶iqvµq ]
ijs pRkwr Pl dy l`gx krky qru = ibRC qry = hyTW ¹ Juk jWdw hY, iqvyN
vvvv

vvvv

s½iqvµq = igAwnvwn, sUJvwn purS vydW Swsq®W dw igAwn pRwpq krky Aiq = AiqAMq
inMmRq = inmrqw vwlw ho jWdw hY [ jYsw ik :
aUcY pd ko pwie inmweI [ au~qm so jg ibKY ignweIN [
Pl ko pwie qrovru joeI [ SwKw JukY Drin pr soeI ]54]
(sRI gur nwnk pRkwS, auq: AiD: 48)
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (201) swrukqwvlI, AiDAwie qyrHvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
sUky ibRK jXoN qutq hYN; Jukq nhIN Kl jµq ]21]
jÎoN = ijs pRkwr sUky = su`ky hoey ru`K Jukdy nhIN hn pr qutq = tu`t zrUr jWdy hn,
iqvyN Kl = mUrK jIv gRµQW dy igAwn ¹ pRwpq krky vI iksy dy A`gy Jukdy nhIN hn, Bwv
inmrqw Dwrn nhIN krdy, hµkwr nwl grdn au~cI r`Kdy hn ]21]

kib`q ] nIr kr is`KI ky invwrn moN smrQ;


CwXw kr idvwkr Awqp invwrIXy ]
ijvyN nIr = pwxI kr = krky mnu`K is`KI = A`g ky = dy invwrn = buJwaux moN = iv`ØcoN
smrQ = Xog ho jWdw hY vw: pwxI A`g ¹ buJwaux leI smr`Q hY Aqy CwXw = CW krky
idvwkr = sUrj dI Awqp = Du`p ¹ invwrIXy = nivrq kr ilAw jWdw hY [

smd mqµg vs hoq qIKy kuµfy kr;


Dynu BYNs rwsB ko dµf kr twrIXy ]
smd = sihq md dy msq hoieAw mqµg = hwQI iq`ØKy kuµfy krky vs = ADIn ho jWdw
hY, Pyr Dynu = gaU, BYNs = m`J Aqy rwsB = gDy ko = ¹ dµf = fµfy kr = krky twrIXy = dUr
kr dyeIdw hY [

ByKj kI sµgRih kr bÎwD ko pRhwr krY;


mMq®n ky bl qy Bujµg mwr fwrIXy ]
AnykW ByKj = dvweIAW dy sµgRih = iek`T kr = krky bÎwD = rogW ¹ pRhwr = nwS krY =
kr leIdw hY, Pyr mMq®W ky = dy bl nwl Bujµg = s`p dI mwr = zihr ¹ fwrIXy = JwV leIdw hY [

ingm krI XON rcI ByKj skl kyrI;


pr nIc nr kI n AOKiD aucwrIXy ]22]
XON = ies pRkwr ingm krI = AXur vyd vwilAW, hkImW ny swrIAW ibmwrIAW
kyrI = dI ByKj = AOKDI rcI = rcnw, kihxw kIqI hY, pr = pRMqU nIc nr = mn`uKW kI = dI
AOKiD = dvweI iksy vI vYd hkIm aucwrIXy = kQn nhIN kIqI ]22]

dohrw ] mq pRqIq Kl kI kro; sukul jbI ivdÍwn ]


vvvv

vvvv

hy BweI ! ies krky Kl = mUrK mnu`KW kI = dI pRqIqI mqW krnI kro, jbI = jykr
auh sukul = cµgI kul dw jW ivdvwn vI hovy [
cµdn ky Grsn kry; dwhq pRgt i¸swnu ]23]
ijvyN cµdn ky = dy qweIN zor nwl Grsn = Gswaux krIey qW aus iv`ØcoN i¸swnu = A`g
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie qyrHvW-cODvW (202) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
pRgt ho ky dwhq = swV dyNdI hY, Bwv cµdn dI l`kVI bhuq au~qm mMnI hY pr jykr aus¹
zor nwl Gswauxw krIey qW aus iv`ØcoN A`g pYdw ho ky swry jµgl ¹ swV ky suAwh kr
dyNdI hY [ eysy qrHW jykr mUrK mnu`K cµgI kul ivc jnimAw hovy, BwvyN bhuq ivdvwn vI
hovy, Pyr vI auh du`K hI dyvygw [ ies leI mUrK bµdy au~pr koeI ivSvws nhIN krnw
cwhIdw ]23]
bIs dohry do kib`q; eyk sorTw jwnu ]
AiDAwie dI smwpqI ’qy CµdW dI igxqI kQn krdy hn ik ies AiDAwie dy AMdr
bIs = vIh dohry, do kib`q Awey hn Aqy iek sorTw AwieAw hoieAw jwn = jwnxw kro [

qIn bIs sB Cµd hYN; ih®dY srorhu Bwnu ]1]


ies qrIky nwl swry qIn bIs (3 + 20) = qyeI Cµd Awey hn, jo ihrdy rUpI
srorhu = srovr iv`ØcoN pYdw hox vwly ivcwr rUpI kml ¹ Bwnu = sUrj vWg iKVwaux
vwly hn ]1]
not : ies qyrvyN AiDAwie ivc kvI jI ny vIh dohry do kib`q qy iek sorTw ikhw
hY ieauN ku`l qyeIN Cµd khy hn, pr igxqI ivc dohry au~nI, do kib`q qy do sorTy hn,
ies pRkwr qyeI Cµd pUry hn [

ieiq sRI swrukqwvlI; qws qO®dso ADÎwie ]


jo sRI = suBwiemwn swrukqwvlI gRµQ hY, qws = iqsdw qO®dso = qyrHvW AiDAwie eyQy
ieiq = smwpq huµdw hY [

inMdY Kl ieMd®Y ivKX; mukq nim`q ivhwie ]2]13]


ijs AiDAwie dy AMdr Kl = mUrK mnu`K Aqy ieMd®IAW dy iviSAW ¹ inMdY = inMdxw
kIqw hY [ mukqI dI ie`Cw vwlw AwpxI kilAwx dy nim`q = vwsqy ienHW ¹
ivhwie = bqIq, nwS kr dyvy ]2]13]

cODvW AiDAwie
AQ cOds ADÎwie pRwrµB ]
vvvv

vvvv

AQ = hux swrukqwvlI gRµQ dw cOds (4 + 10) = cOdHvW AiDAwie pRwrµB huµdw hY [

dohrw ] isKÎw vrnYN cOdsy; cOds Cµd aucwr ]


ies swrukqwvlI gRµQ dy AMdr pMØifq hridAwl jI cOdsy = cOdHvyN AiDAwie dy ivc
cOds = cOdW Cµd aucwr = aucwrx krky au~qm is`ØiKAw vrnYN = vrxn krdy hn [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (203) swrukqwvlI, AiDAwie cODvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
byg iq®qwp pRhwr hYÍ; ijauN Gn bwr ibAwr ]1]
ijs is`ØiKAw ¹ ihrdy ivc vswaux krky iq®qwp = iqMny (AwDI, ibAwDI, aupwDI)
qwp ies pRkwr byg = CyqI hI pRhwr = nwS hYÍ = ho jwxgy, ijauN = ijvyN bwr = pwxI vwly
Gn = b`dlW ¹ ibAwr = hvw CyqI aufw ky lY jWdI hY ]1]

nrwj Cµd ]
ihqIKxW jhW Ahy; qhW nhIN mnIKxW ]
jhW = ij`ØQy (ihq + eIKxW) ihq = pRym dI eIKxW = A`K Bwv ie`Cw pUrbk pVHwaux
vwlw Ahy = hY, qhW = au~Qy (mn + eIKxW) mn dI eIKxW = A`K Bwv bu`DI dy sihq koeI
pVHn vwlw nhIN hY [

mnIKxW jhW Ahy; qhW nhIN ihqIKxW ]


jhW = ijQy (mn + eIKxW) mn dI eIKxW = A`K Bwv bu`DIvwn pVHn vwlw hY,
qhW = au~Qy (ihq + eIKxW) ihq = pRym dI eIKxW = A`K Bwv pRym dI ie`Cw pUrbk pVHwaux
vwlw koeI nhIN hY [ ienHW donW dw sµjog hoxw durl`B hY [
AQvw ijQy ihqIKxW = ihq dI ie`Cw Bwv moK dI ie`Cw vwlw hY, auQy
mnIKxW = bu`DIvwn aupdyS krqw nhIN hY [
ijQy mnIKxW = bu`DIvwn aupdyS krqw hY, auQy ihqIKxW = moK dI ie`Cw vwlI nhIN hY [
AQvw ijQy ihqIKxW = kilAwx dI ie`Cw auqpMn ho jWdI hY, au~Qy mnIKxW = mn
dIAW ie`Cw pRbl nhIN huµdIAW [
ijQy mnIKxW = mn dIAW ie`CwvW pRbl ho rhIAw hn, Bwv AnykW sµklp ivklp
au~Tdy rihMdy hn, au~Qy ihqIKxW = moK dI ie`Cw auqpMn nhIN huµdI [

smwid vyd vyd BI; su durlBµ auBY Ahy ]


eysy qrHW (sm + Awid) sm, dm SrDw Awid guxW, swDnw dy sihq vI hovy Aqy nwl
vydW Awid dI iv`ØidAw dw vI pUrn vyd = jwxkwr, igAwqw hovy, so ieh auBY = dovyN cIzW
iksy iek mnu`K AMdr hoxIAW durlBµ = kTn Ahy = hn [

XQOKDI suAwdvµq; bÎwD mUl qy dhy ]1]


vvvv

vvvv

id®StWq kQn krdy hn ik (XQ + AOKDI) XQ = ijs pRkwr AOKDI = dvweI


suAwdvµq = suAwd vwlI Bwv im`TI vI hovy qy bÎwD = rog ¹ mUl = mu`F qoN dhy = swV,
^qm kr dyvy, AYsI dvweI vI durl`B hY, iqvyN hI cquSty swDn sµpMn Aqy vyd iv`ØidAw
vI jwxdw hovy, AYsw sµq vI durl`B hY ]1]
A`gy dunIAW ¹ mqlb pRsq kQn krdy hn [
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie cODvW (204) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
CpY Cµd ]
ibrK hIn Pl cIn; ibhµgm byg iqAwgY ]
id®StWq rUp ivc kQn krdy hn ik ibrK = ru`KW ¹ PlW qoN hIn = rihq hoieAw
cIn = jwx ky ibhµgm = pMCI byg = CyqI hI aus ru`K ¹ iqAwgY = C`f ky cly jWdy hn,
Bwv jdoN qk ibRC dy nwl Pl l`gy huµdy hn qdoN qk pMCI bVy pRym nwl ibRC dy au~pr
Aw ky bYTdy qy Pl KWdy hn, jdoN Pl mu`k jWdy hn, p`qy JV jWdy hn, qdoN auhI pMCI
aus ibRC ¹ C`f ky au~f jWdy hn [

kwnn dgDo dyK; hrn Awidk sB BwgY ]


kwnn = jµgl ¹ fON AgnI nwl dgDo = sVdw dyK krky ihrn Awid pSU, jwnvr
sB = swry aus¹ C`f ky BwgY = B`j jWdy hn, Bwv jdoN qk jµgl hirAwvlqw nwl hirAw-
BirAw huµdw hY, qdoN qk ihrn Awid sB jIv aus ivc invws krdy hn, au~QoN hI Awpo-
AwpxI aupjIivkw pRwpq krdy hn, pr jdoN aus jµgl ¹ A`g l`g jWdI hY qW swry hI
aus¹ C`f ky dOV jWdy hn, ausdI r`ØiKAw koeI nhIN krdw [

PUl mwl inrgµD; gly qy qÎwgY sB nr ]


Pu`lW dI mwlw ¹ sugµDI vwlI Aqy suµdr jwx ky aus¹ mnu`K gly ivc pw ky r`Kdy
hn, pr jdoN Pu`lW dI mwlw inrgµD = sugµDI qoN ibnW ho ky su`kx l`g jWdI hY, Bwv Pu`l
murJw jWdy hn, qdoN sB = swry mnu`K aus mwlw ¹ Awpxy gly qoN lwh ky qÎwgYN = iqAwg,
su`t dyNdy hn [

swrs qÎwgY byg; nIr ibn pyK srovr ]


swrs = kUµj ijhy pMCIAW dw joVw srovr = qlwA ¹ nIr = pwxI qoN ibn = bZYr
hoieAw pyK = vyK krky byg = CyqI hI aus¹ qÎwgY = C`f dyNdw hY [

pun ginkw inrDn nr qjY; iB®St inRpq iB®q qjq hI ]


pun = Pyr ginkw = vySvw inrDn = Dn qoN hIxy kµgwl nr = mnu`K ¹ qjY = iqAwg
dyNdI hY, Bwv jdoN qk mnu`K dy pws Dn huµdw hY, qdoN qk vySvw aus nwl Bog iblws
krdI hY, jdoN aus¹ kµgwl hoieAw dyKdI hY qW aus¹ iqAwg dyNdI hY [ jYsw ik :
rIiq n jwnq pRIiq kI pYsn kI prqIq ]
vvvv

vvvv

ib`CU ibsIAru bysÎw kho kvn ky mIq ]43] (sRI dsm gRµQ, cirq® 16, pMnw 832)

Pyr jdoN inRpiq = rwjw Awpxy Drm, rwjnIqI qoN iB®St = if`g jWdw hY, Bwv Drm
qoN bymuK ho ky nIqI dy Anuswr inAW nhIN krdw qy ausdw rwjBwg vI Ku`s jWdw hY, qdoN
ausdy iB®q = nOkr aus¹ qjq = C`f jWdy hn [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (205) swrukqwvlI, AiDAwie cODvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
jn sgly sÍwrQ vs rmy; ko kWhU p Îwro nhIN ]2]
ies pRkwr ieh sgly = swry jn = lok sÍwrQ = Awpo-Awpxy pRXojn vis = ADIn ho
ky rmy = qury iPrdy hn, ko = koeI vI kwhUµ = iksy dw pÎwro = ipAwrw nhIN hY, Bwv sB dunIAW
Awpxy mqlb dI hY ]2]

dohrw ]
psu Dn ADn, knk ArD; AhY srb Dn Dwn ]
hwQI, GoVy, gaU, m`J Awid psu = pSUAW dw Dn ADn = Dn nhIN hY ikauNik jykr koeI
idny aus dw mu`l pw igAw qy rwq ¹ hI ausdy pRwn inkl gey qW ausdw k`K vI nhIN v`ØitAw
jwvygw [ knk = sonw ArD = A`Dw Dn kQn kIqw jWdw hY ikauNik loV pYx ’qy A`Dw ku kµm
Aw hI jWdw hY [ Dwn = Anwj srb = swrw Dn hY [ ikauNik jykr Bu`K l`gI hovy qy kol bhuq
pYsw hovy pr AMn nhIN qW pYsy nwl pyt dI Bu`K nhIN imtdI, Bu`K nwl jIv dy pRwn inkldy
jWdy hn qy AMn pRwxW dI r`ØiKAw krdw hY [ ies leI AMn ¹ swrw Dn kQn kIqw hY [

imq® sIl ib`dXw iq®qI; AiqsY Dn kI Kwn ]3]


Pyr cµgy imq® = dosq hoxy, sIl = nyk suBwA hoxw Aqy iq®qI = qIjI iv`ØidAw vI pVHI
hoxI ieh iqMny AiqsY krky Dn kI = dI Kwn hn, ieh Dn mu`kx vwlw nhIN hY ]3]

ibnwBÎws ib`dXw nhIN; ibdÎw ibn Dn nWih ]


punw punw AiBAws kIqy qoN ibnW iv`ØidAw PlIBUq nhIN huµdI Aqy iv`ØidAw qoN ibnW
Dn dI pRwpqI nhIN huµdI [

ibnw drb nih imq¶ ko; imq¶ ibnW bl kWih ]4]


Pyr drb = Dn qoN ibnw = bZYr koeI im`q® nhIN bxdw Aqy im`q®W qoN ibnW kWih = kwhdw
bl = zor hY ]4]

qb lg hI gux gOrvqw; jb lg khy n dyh ]


ies mnu`K dy gux Aqy gOrvqw = vifAweIAW qb = qdoN lg = qk hI hn, jb = jdoN
lg = qk ieh iksy ¹ ieh nhIN khy = kihMdw ik mY¹ kuJ dyh = dyxw kr, Bwv jdoN qk
ieh iksy A`gy h`Q A`f ky mMgdw nhIN hY [
vvvv

vvvv

dyh khy qy Kyh sB; gux gOrv ipT dyh ]5]


jdoN ieh mnu`K iksy A`gy h`Q A`f ky khY = kihMdw hY, mY¹ kuJ dyh = dyxw kro, qdoN
sB gux Awid Kyh = im`tI ivc iml jWdy hn Aqy gux qy gOrv = vifAweIAW ip`T dyh = dy
jWdIAW hn ]5]
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie cODvW (206) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
mMq®OKiD isiD AvD Dn; mYQn dwn kusyv ]
(mMq® + AOKiD) iksy dyvI dyvqy dy mMq®W dw jwp kIqw hovy, koeI AOKiD = dvweI dw
Byq pqw hovy, koeI isiD = isDI (AlOikk, SkqI) pRwpq hoeI hovy, AviD = Ssq®,
Dn = dOlq vw: Dn dw AviD = ^zwnw pRwpq hoieAw hovy, mYQn = iesq®I nwl sµbµD kIqw
hovy, kuJ pdwrQ dwn kIqw hovy Aqy iksy kusyv = Koty mnu`K dI syvw kIqI hovy [

durBojn ien ASt ko; suDI n pRgt kryv ]6]


md mws rUpI durBojn = Kotw Bojn KwDw hovy, ienHW ASt = A`TW cIzW ko = ¹
suDI = sRySt bu`DIvwn mnu`K lokW ivc pRgt nhIN kryv = krdy [
ieh auprokq nON g`lW rwjnIqI Anuswr Cupw ky hI r`KxIAW cwhIdIAW hn [ mMq® vI
gupq jipAw hovy qW ausdw Pl imldw hY, dvweI vI mrIz dy rog ¹ qdoN dUr kr dyNdI
hY, jdoN mrIz ¹ aus dvweI dw koeI Byq nhIN pqw huµdw [ isDI (gupq SkqI) ieh SkqI
vI gupq hI r`KxI cwhIdI hY, jdoN iesdw lokW ¹ pqw c`ldw hY qW keI vwrI jwn vI
clI jWdI hY [ ijvyN jmdgnI irKI dI gupq SkqI (kwmDyn gaU) dw shµsr bwhU ¹ pqw
l`gx qoN ausny irKI ¹ jwnoN hI mwr id`qw sI [ Pyr AviD = Ssq® bu`kl ivc hI hoxw cwhIdw
hY [ Dn vI gupq rhy qW TIk hY jykr iksy ¹ pqw l`g jwvy qW corI hox dw fr rihMdw
hY [ ivSy Bog Bwv igRhsq vI pVdy dy ivc TIk huµdw hY [ dwn vI gupq krnw cwhIdw
hY ikauNik jd lokW dy swhmxy dwn puMn krdy hW qW auh ikqy nw ikqy AwpxI vifAweI,
hµgqw dw kwrn bx jWdw hY [ Pyr iksy mwVy bµdy dI syvw kIqI hovy qW auh vI gupq r`KxI
cwhIdI hY ikauNik pqw l`gx qoN ausdy brwbr hI bdnwmI hovygI [ Pyr Bojn vI pVdy dy
ivc bYT ky Kwxw cwhIdw hY ijhVw mws Srwb Awid niKD pdwrQ KWdw hY, rwjnIqI Anuswr
aus ¹ vI Awpxw Kwxw guupq hI r`Kxw cwhIdw hY ]6] jYsw ik :
Bojn Bjn ^zwnw nwrI [ Xh cwroN pVdy ky AiDkwrI ] (qulsI jI)

ArQ nws mn qwp hYÍ; dur cirq® igRh mWih ]


iksy kwrn ArQ = Dn nwS ho jwxw, mn ¹ koeI qwp = du`K l`gw hoxw Aqy igRh = Gr
dy mWih = ivc koeI dur = Kotw cirq® ho igAw hovy, Bwv Gr dy iksy jIv koloN koeI ivBcwr
Awid mwVw krm ho igAw hovy [

mwn Bµg bµck khUµ, DIr pWc kih nwih ]7]


vvvv

vvvv

Pyr mwn = Awdr, siqkwr Bµg = nwS ho igAw hovy, Bwv iksy QW Apmwn ho igAw
hovy Aqy khUµ = iksy bµck = T`g ny T`gI mwr leI hovy, ienHW pWc = pMjW cIzW ¹
DIr = DIrjvwn mnu`K bwhr lokW ¹ kih = AwK krky nhIN suxwauNdw, Bwv auh ienHW cIzW
¹ ijqnw gupq r`ØKygw, auqnI ausdI ie`zq bxI rhygI ]7]
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (207) swrukqwvlI, AiDAwie cODvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
kwrdwr mYQun krj; grB cwr jo eyh ]
kwrdwr = nOkrI, mYQun = iesq®I nwl sµbµD, ivSy Bog, krj = krzw Aqy grB = pyt
ivc b`cw hoxw, eyh = ieh jo = ijhVIAW cwr cIzW hn [

pRQmy suK pRwpq krYN; pwCy bhu duK dyh ]8]


ienHW cIzW ivc jIv pRQmy = pihlW-pihlW qW su`K pRwpq krYN = krdy hn, pr
pwCy = ip`CoN bwAd ivc ieh bhuq du`K dyh = dyxw krdIAW hn [
ArQwq jdoN mnu`K pihlW-pihlW nOkrI ’qy l`gdw hY qy qn^wh imldI hY, qdoN qW
bhuq ^uS huµdw hY pr jdoN kµm krnw pYNdw hY qdoN du`K mMndw hY, iesq®I nwl sµbµD bxwaux
l`ØigAW vI pihlW bhuq su`K mMndw hY pr jdoN srIrk kmzorI jW koeI ibmwrI l`g jWdI
hY, qdoN du`K mMndw hY; eysy qrHW jdoN mnu`K krzw cu`kdw hY qW bhuq swry pYsy dyK ky ^uS
huµdw hY, pr jdoN krzw id`qw nhIN jWdw, ivAwj v`D jWdw hY qdoN duKI huµdw hY [ Pyr grB
Dwrn vyly pihlW qW iesq®I bhuq su`K mMndI hY, pr jdoN grB iqAwgx dw smW AwauNdw
hY qdoN bhuq du`K mMndI hY ]8] jYsw ik :
hsqI Dwry grB ko qjq rudµqI soie ]2] (swrukqwvlI, AiD: 7)

sUpkwr kiv bYd inRp; Ssq®I mrmI jwn ]


sUpkwr = rsoeIAw (lWgrI), kiv = kvI, bYd = hkIm, inRp = rwjw, Ssq®I = Ssq®
DwrI mrmI = Byq jwn = jwnx vwlw [

sÍwim bµidnI mugD nr; mq kupwie miqmwn ]9]


sÍwim = mwlk, bµidnI = nmskwr krn dy jog Bwv bzurg Awid Aqy mugD = mUrK
nr = mnu`K ienHW nOAW ¹ miqmwn = bu`DIvwn purK mq = mqW kupwie = ¸oDvwn nw krn
Bwv ienHW ¹ qµg nw krnw kry ]9]
ArQwq lWgrI ¹ ies krky nhIN qµg krnw cwhIdw, ikauNik auh ikqy ¸oD v`s ho
ky Bojn ivc kuJ imlw ky nw dy dyvy [
kvI, kQwkwr, pRcwrk nwl ies krky nhIN ivgwVnI cwhIdI, ikauNik auh QW-QW
’qy jw ky BµfI pRcwr nw kry [
hkIm, vYd nwl vI nhIN ivgwVnI cwhIdI, ikauNik auh Zlq dvweI nw dy dyvy [
rwjy ¹ vI qµg nhIN krnw cwhIdw ikauNik ausdI hkUmq dy ADIn rihxw huµdw hY,
vvvv

vvvv

auh ¸oDvwn ho ky szw nw dy dyvy [


Ssq® pkV ky r`Kx vwly mnu`K nwl vI ivgwVnI nhIN cwhIdI, ikauNik auh ¸oDvwn
ho ky Ssq® hI mwr skdw hY [
Gr dy ByqI nwl vI ivgwVnI nhIN cwhIdI, ikauNik auh duSmnW, ivroDIAW ¹ swry
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie cODvW (208) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
Gr dy Byq d`s skdw hY [ mwlk ¹ qµg nhIN krnw cwhIdw, ikauNik auh nOkrI qoN k`F
skdw hY [
jo nmskwr krn Xog gurU pIr, bzurg hn, aunHW ¹ ies krky qµg nhIN krnw cwhIdw,
ikauNik auh ikqy bd-duAw nw dy dyx [
mUrK nwl kdy vI ivgwVnI nhIN cwhIdI, ikauNik auh dsW lokW ivc KVHy dI ie`zq
¹ kuJ plW ivc hI im`tI ivc rol skdw hY [ ies krky ienHW nOAW ¹ kdy vI qµg nw
krnw kry [

ArQ pqI inRp Aiq qpI; ivdÎwiDk sT mWih ]


ArQ pqI = Dn dw mwlk, inRp = rwjw Aiq = AiqAMq qyj vwlw qpI = qp`svI
(ivdÎ + AiDk) Awpxy nwloN AiDk = izAwdw iv`ØidAw piVHAw hoieAw ivdvwn Aqy ienHW
mWih = ivc sT = mUrK mnu`K [

ivduK gurU Air ASt ko; DIroqr dy nwih ]10]


ivduK = pMØifq, gurUdyv Aqy Air = duSmx ienHW ASt = A`TW ko = ¹ (DIr + au~qr)
DIr = DIrjvwn mnu`K au~qr = jvwb nhIN nwih = nhIN dy = dyxw krdy, Bwv ienHW nwl
bihsbwzI nhIN krdy, ikauNik ies ivc Awpxw hI nukswn huµdw hY ]10]

br ibcwr ib`dXw huqy; buiD ibn ib`dXw nws ]


iv`ØidAw qoN ivcwr izAwdw br = sRySt hY, ikauNik buiD = bu`DI, Akl qoN ibn = bZYr
iv`ØidAw dI pRwpqI vwlw ivdvwn purK vI ibnW kwrn hI nwS ho jWdw hY [ ies g`l
¹ sp`St krn leI A`gy id®StWq kQn krdy hn :

ibn ibcwr jXoN kwrkYN; kyhir krÎo ibnws ]11]


jXoN = ijvyN bhuq swrI iv`ØidAw pVHy hoey kwrkYN = pMØifqW, ivdvwnW ¹ ibnW ivcwr
qoN hox krky kyhir = Syr ny ibnws = nwS krÎo = kr id`qw sI ]11]
swKI cwr ivdvwn pMØifqW dI : iek purwqn khwxI hY ik iek ngr dy cwr mUrK
mnu`K sn, auh kWSI ivc iv`ØidAw pVHn cly gey, auQy aunHW ny bhuq iv`ØidAw pRwpq kIqI,
iv`ØidAw dy nwl-nwl kuJ mMq® qy sµjIvnI iv`ØidAw vI pRwpq kIqI [ pVHweI sµpUrx hox
qoN bwAd jdoN auh Awpxy ngr ¹ prqy qW rsqy ivc jµgl AwieAw [ aus jµgl ivc
vvvv

vvvv

kuJ Syr dIAW h`fIAW iKlrIAW peIAW sn [ aunHW cwrW ny ivcwr kIqI ik Awpxw ngr
vI nyVy Aw irhw hY, ies leI AwpW eyQy AwpxI iv`ØidAw ¹ Azmw ky dyK leIey, AYvyN
ikqy ngr ivc jw ky JUTy nw pY jweIey [ ieauN ivcwr krky swhmxy peIAW h`fIAW ¹ dyK
ky kihMdy c`lo iek qmwSw krdy hW [ ieauN kih ky iek ny AwpxI iv`ØidAw qy mMq®W dy bl
nwl auh swrIAW h`fIAW iek`TIAW kr id`qIAW qy dUsry ny AwpxI iv`ØidAw qy mMq®W dy
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (209) swrukqwvlI, AiDAwie cODvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
bl nwl aunHW h`fIAW dw FWcw KVHw kr id`qw, qIsry ny AwpxI iv`ØidAw mMq®W dy bl
nwl aus ipMjr ivc mws qy KlVI cwVH id`qI Aqy cOQy ny ibnW ivcwr kIiqAW AwpxI
iv`ØidAw qy mMq®W dy bl nwl aus ivc pRwx pw id`qy, auh Syr bx igAw qy au~cI Avwz
ivc grijAw, aus Syr ny J`t hI auh cwry mwr id`qy [ so Bwv aunHW kol iv`ØidAw qW bhuq
sI, pr ivcwr nhIN sI, jdoN aunHW ny FWcw bxw ky aus ivc Syr dI K`l pw id`qI, audoN
hI smJ jWdy ik ieh qW Syr dw ipMjr sI ieh ijauNdw ho ky sw¹ mwr ky Kw jwvygw pr
aunHW ny ivcwr qoN ibnW aus ivc pRwx klw pw id`qI qy aus Syr ny cwry mwr id`qy [ ies
qoN ieh is`D hoieAw ik iv`ØidAw nwloN ivcwr sRySt hY [
eysy g`l ¹ A`gy hor sp`St krdy hn :

ijh ibcwr hY bl iqsy; ibn ibcwr bl nWih ]


ijh = ijs mnu`K kol iv`ØidAw dy nwl sRySt ivcwr hY, iqsY = ausy dw bl = zor hY,
ivcwr qoN ibnu = bZYr koeI bl = zor, qwkq nhIN hY [

eyk pRm`q nwhr bny; ssy ibnwsXo qwih ]12]


A`gy iek khwxI dw id®StWq dyNdy hn ik ijs pRkwr bnY = jµgl ivc iek
pRm`q = ivSyS krky msq nwhr = Syr pSU pMCIAW ¹ mwrdw rihMdw sI, qwih = aus¹ iek
Coty ijhy ssy = shy ny ibnwsXo = mwr id`qw sI ]12] jYsw ik :
kyhr bpu JweI inriK prÎo kUp AgÎwn ]8] (ivcwrmwlw, ibsRwm 1)
.....isMG pRiqibMb dyiK kUp mY prq hY ].....160 ]
(BweI gurdws jI, kib`q sv`Xy)

swKI Syr Aqy shy dI : iek jµgl ivc iek bhuq hI msiqAw hoieAw Syr rihMdw
sI, jo hr roz AnykW jIvW ¹ mwr dyNdw sI, aunHW iv`ØcoN KWdw QoVw qy mwr bhuqy dyNdw sI [
Syr dy ies roz-roz dy kµm qoN jµgl dy bwkI pSU, jwnvr bhuq qµg hoey [ qdoN sB ny jµgl
ivc pMcwieq bulweI, swry pSU, pMCI, jwnvr iek`Ty kIqy qy ivcwr kIqI ik jykr auh
msiqAw hoieAw Syr hr roz eysy qrHW krdw irhw qW AsIN QoVHy idnW ivc hI mu`k jwvWgy [
ies leI sw¹ Awpxy bcwA bwry socxw cwhIdw hY [ aus vyly swry iek`Ty ho ky Syr dy kol
phuµcy [ Syr ny pu`ØiCAw ik qusIN swry A`j ikvyN Awey ho ? qd kuJ AwgU jwnvrW ny ikhw
ik hy imRgrwjn ! AsIN quhwfy pws iek Arz krn leI Awey hW [ Syr ny ikhw ik d`Øso
kI Arz krn Awey ho ?
vvvv

vvvv

jwnvrW ny ikhw ik qusIN loV Anuswr Kwx qoN bwAd vI AnykW jIvW ¹ mwrI jWdy
ho Bwv KWdy G`t qy swfw nukswn izAwdw krdy ho, dUsrw kwrn ik qusIN jµgl dy rwjy
ho qy quhw¹ Bojn dy leI Awp iSkwr krn vwsqy jwxw pYNdw hY [ qIsrw swfy swirAW dy
mn ivc ieh fr CwieAw rihMdw hY ik pqw nhIN qusIN iks¹ mwr dyvogy [
Syr ny ikhw ik is`DI g`l kro jo vI qus» krnI cwhuµdy ho, AYvyN khwxIAW ijhIAW
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie cODvW (210) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
nw pwE [ qdoN bwkI jwnvrW dy AwgU ny ikhw ik AsIN ieh bynqI krn Awey hW ik quhw¹
hux iSkwr krn dI Kycl nhIN krnI pvygI, swfy iv`ØcoN Awp hI hr roz quhwfy kol iek
jwnvr, pSU Aw jwieAw krygw qy qusIN eyQy bYTy-bYTy aus¹ Kw ky Awpxw pyt Br ilAw
kro [ Syr mMn igAw [ qdoN swry jwnvr pRsµn ho ky Awpo-Awpxy itkwixAW ’qy phuµc gey [
aus idn qoN hr roz vwrI Anuswr iek jIv Syr kol Byj idAw krn qy bwkI dy jwnvr
insicMq ho ky jµgl ivc ivcrdy rihMdy [ iek idn shy dI vwrI Aw geI [ shw bhuq clwk
huµdw hY, auh jwx bu`J ky dyrI nwl phuµicAw [ Syr ny nrwz ho ky gu`Øsy nwl ikhw ik iek
qW qUµ hY bhuq Cotw ijhw, qyry nwl myrI Bu`K vI nhIN imtxI, dUjw qUµ dyrI nwl AwieAw
hYN [ qd KrgoS ny frdy-frdy ikhw ik mhwrwj jI ! mYN Awpxy GroN qW bhuq dyr dw quirAw
hoieAw sW pr rsqy ivc mY¹ iek hor Syr iml igAw, ausny mY¹ bhuq Zu`Øsy nwl ikhw
ik mYN qY¹ Kwxw hY [ mYN aus¹ ikhw ik nhIN, ies jµgl dy rwjy ny mY¹ bulwieAw hY, mYN
ausdw iSkwr hW, qUµ mY¹ nhIN Kw skdw [ myrI g`l sux ky ausny ikhw ik ies jµgl dw
rwjw kyvl mYN hW, Pyr mYN aus¹ Awpxw Cotw Brw dy ky AwpxI jwn bcw ky quhwfy kol
AwieAw hW [ ieh sux ky Syr ¹ bhuq Zu`sw AwieAw [ ausny ikhw ik qyrw iSkwr qW mYN
bwAd ivc krWgw, pihlW mY¹ d`s ik auh ikQy rihMdw hY ?
qd KrgoS aus msqy hoey Syr ¹ iek KUh dy kol lY igAw qy ausdI CwqI hyTW ho
ky KUh dy pwxI ivc pYNdy prCwvy v`l ieSwrw krky shy ny Syr ¹ ikhw ik auh dyKo, dUjw
Syr myry Brw ¹ PV ky bYTw hY [ Syr ny KrgoS Aqy Awpxy prCwvyN ¹ dyK ky s`c smJ ilAw
qy au~cI swrI BBk mwrI [ A`goN ^Uh iv`coN dUxI BBk dI Awvwz AweI [ qdoN aus¹ mwrn
dy leI Syr ny KUh ivc ClWg mwr id`qI qy KUh ivc if`g ipAw Aqy goqy Kw ky iv`cy mr
igAw [ shw Anµd nwl muV bwkI dy jwnvrW kol Aw igAw qy Syr dI swrI khwxI d`s
ky sB ¹ Syr dy BY qoN mukq kIqw [
so Bwv ieh hY ik ijs kol ivcwr hY, ausI kol AslI qwkq hY [ jykr shw Awpxy
zor nwl Syr ¹ mwrnw cwhuµdw qW nhIN mwr skdw sI [ ies leI ausny ivcwr dy bl nwl
aus msqy hoey Syr ¹ mwr id`qw [
not : eyho ijhIAW klpq khwxIAW ¹ klp ky iv`ØcoN ivcwr k`Fx dy mnorQ nwl
iliKAw huµdw hY, ies leI aus is`ØiKAw ¹ gRihx krnw cwhIdw hY, nW ik swKIAW ¹ klpq
Aqy imiQAw kih ky ivcwr qoN s`Kxyy hoxw cwhIdw hY [
A`gy ivcwrvwn purK dy krq`v d`sdy hn :

dvYXw Cµd ] irx irpu Agin iq® nws mJwrI;


kry iblm nih; smw pCwn ]
vvvv

vvvv

irx = krzy dy auqwrn, irpu = duSmn Aqy Agin = A`g ienHW iq® = iqMnW dy
nws = ^qm krn dy mJwrI = ivc smw pCwx ky iblm = dyrI nhIN krnI cwhIdI, Bwv
jdoN dwau l`gy, qdoN ienHW dw nwS kr dyvyN, nhIN qW ieh v`Ddy-v`Ddy eyQoN qk v`D jwxgy
bwAd ivc kwbU krnw muSkl ho jwvygw [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (211) swrukqwvlI, AiDAwie cODvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
kµnÎw dwny DrmwrµBy; ivdXw pFny Dn ky lÎwn ]
kµinAw dw dwny = dwn krnw Bwv ivAwh krn, (Drm + ArµBy) Drm dy kwrj
ArµBy = pRwrµB krn ¹, iv`ØidAw pFny = pVHn leI Aqy Dn kmw ky ilAwaux leI [

Avsr dyK pdwrQ cwroN; kry SIGR jo, so buiDmwn ]


Avsr = smw dyK = vyK krky ieh cwry pdwrQ Bwv cwry kµm jo = ijhVw SIGR = CyqI
kry = kr dyNdw hY, so = auh mnu`K sRySt buiDmwn = bu`DI vwlw hY [

iKx iKx KIn kwl qn kr hY;


Blo kwl iPr imlY n pwn ]13]
ikauNik iek iek iKn iKn krky kwl qnu = srIr ¹ KIn = kmzor, nwS krI jw
irhw hY, ies leI iPir = muV ky AYsw Blo = cµgw kwl = smW dubwrw pwn = h`Q ivc Aw
ky imlY = pRwpq nhIN hovygw ]13]

dohrw ] nwir klihxI gRwm Gr; dyh duKI inRp nIc ]


ijs mnu`K dI nwir = iesq®I klihxI = lVwkU, JgVwlU hY, ijsdw Gr gRwm = Cotw
Bwv QoVHI bsqI vwly ipMf dy ivckwr hY, ijsdI dyh = kWieAw sdw iksy nw iksy rog
krky duKI rihMdI hY Aqy ijs mnu`K dy dyS dw inRp = rwjw nIc = nIvW, AinAweI hY [

pr vis pWcoN nrn ko; jIvq hI hY mIc ]14]


Pyr pr = prwey dy vis = ADIn rihxw, ieh pWco = pMjy cIzW nrn = mnu`KW ko = dy
jIvq = ijauNidAW hI mIc = mOq dy smwn hY, Bwv ienHW ivc PisAw mnu`K sdw hI duKI
rihMdw hY ]14]

iek nrwj eyko Cpw; eyk dvY~Xw Cµd ]


AiDAwie dy A^Ir ’qy CµdW dI igxqI krdy d`sdy hn ik ies AiDAwie ivc iek
nrwj Cµd, iek Cpw Cµd qy iek dvYXw Cµd AwieAw hY [

Sµkr dohy sµkrI; cOds Cµdwnµd ]15]


Pyr Sµkr = igAwrW dohy = dohry sµkrI = kilAwxkwrI hn, ieauN ies AiDAwie dy
vvvv

vvvv

cOds = cOdW (Cµd + Anµd) Cµd Anµd dyx vwly hn ]15]

ieiq sRI swrukqwvlI; iqh cOds ADÎwie ]


jo sRI = suBwiemwn swrukqwvlI gRµQ hY, iqh = ausdw cOds = cOdHvW AiDAwie eyQy
ieiq = smwpq huµdw hY [
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie cODvW-pMdrHvW (212) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
isKÎw vrnI qws mYN; kiv hirdÎwl suBwie ]2]14]
qws = iqs AiDAwie dy mY = ivc kvI hridAwl jI ny suBwie = sRySt pRym dI Bwvnw
nwl bhuq au~qm is`ØiKAw vrnI = vrxn kIqI hY ]2]14]

pMdrHvW AiDAwie

AQ pMd®s ADÎwie pRwrµB ]


AQ = hux swrukqwvlI gRµQ dw pMd®s = pMdrHvW AiDAwie pRwrµB huµdw hY [

dohrw ] AQ pMd®s ADÎwie mYN; imsRq ie`kI Cµd ]


AQ = hux swrukqwvlI gRµQ dy pMd®s = pMdrHvyN AiDAwie dy mYN = ivc imsRq = rl-
imly smu`cy isDWq dy ie`kI Cµd kQn krngy [

pt hYÍ sT, Gt mYN TtY; ieq auq mYN Awnµd ]1]


jykr ienHW ie`kI CµdW dy isDWq ¹ koeI sT = mUrK mnu`K vI pt = pVH krky Awpxy
Gt = ihrdy mYN = ivc TtY = iesiQq, Dwrn krygw auh vI ptu = cqur, sUJvwn ho jwvygw,
Pyr aus¹ ieq = eyQy Aqy auq = au~Qy Bwv lok-pRlok mYN = ivc Anµd pRwpq hovygw ]1]
A`gy hoxI dw pRBwv d`sdy hn ik ikvyN ho ky rihMdI hY [

nrwj Cµd ] pqwl mYN pRvys; ieMd®lok mY pRvyS hYÍ ]


BwvyN ieh jIv pqwl dy mYN = ivc jw ky pRvyS ho jwvy jW ieMd®lok = ieMd® dyvqy dy
lok svrg ivc pRvyS ho jwvy [

igirMd jo sumyr cwru; qWih pY invys hYÍ ]


jo = ijhVw swry igirMd = phwVW iv`ØcoN sB qoN cwru = sRySt, suµdr sumyr prbq hY, BwvyN
koeI qWih = ausdy pY = au~pr is`D bx ky invys = invws kr lvy [

ju mMq® ByKjµ kry; ibAwD hwr kwrxµ ]


Pyr BwvyN koeI ibAwD = rogW dy hwr = nws kwrxµ = krn vwsqy jo vydW-Swsq®W Awid
vvvv

vvvv

dy mMq® hn, aunHW mMq®W dw jwp jW ByKjµ = dvweI bUtI vI krY = kr lvy [

ju hoin hY su hoie; Aq® hyqu n ibcwrxµ ]1]


ju = ijhVI hoin = hoxI hY su = auh hoie = ho ky hI rhygI, aus qoN bcx dw Aq® = hor
dUjw koeI hyqu = kwrx nhIN ibcwrxµ = ivcwirAw jWdw ]1]
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (213) swrukqwvlI, AiDAwie pMdrHvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dohrw ] mUrK kw bl mOn hY; qskr kw bl JUT ]
mUrK mnu`K kw = dw bl = zor ausdI mOn = cu`p ivc hY Bwv jykr mUrK sBw ivc cu`p
krky bYTw rhy qW auh Blwmwns l`gygw [ Pyr qskr = cor dw bl = zor JUT hY, Bwv jykr
auh JUT bolI jwvy ik mYN corI nhIN kIqI, qd auh bc skdw hY [ jykr cor corI krky AwKy
ik mYN corI kIqI hY qW aus¹ szw imlygI [

durbl ko bl BUp hY; iss bl rovn rUT ]2]


eysy qrHW durbl = blhIx, ZrIb mnu`K ko = dw bl = zor, qwkq smyN dw BUp rwjw
hY, Bwv auh rwjy A`gy jw ky pukwr kry Aqy iss = b`Øcy dw bl = zor jW rovn = rox ivc
jW rUT = ru`s jwx ivc hY, Bwv auh ro ky jW ru`s ky AwpxI g`l mMnvw lYNdw hY ]2]
ieh srIr JUTw hY, ies g`l ¹ is`D krdy hn :

pRwq AMn Bojn krÎo; sWJ smyN duiq nws ]


jo pRwq = pRwqhkwl, svyry AMn = Anwj Awid dw Bojn krÎo = kIqw hY, Bwv Bojn
KwDw hY, sWJ = sµiDAw dy smyN aus Bojn dI duiq = SoBw, ¸WqI nwS ho jWdI hY, Bwv Pyr
Bu`K l`g AwauNdI hY [

iqh rs kr aupjY ju qn; khW in`qqw qws ]3]


iqh = iqs Bojn dy rs Bwv rkq bIrj kr = krky ju = ijhVw ieh qn = srIr
aupjY = pYdw hoieAw hY, Pyr qws = iqs srIr dI in`qqw = siQrqw khw = ikQy rih skdI
hY, Bwv jdoN svyr dw KwDw Bojn Swm ¹ ^qm ho igAw, aus Bojn qoN iesq®I dy AMdr
rkq qy mnu`K dy AMdr bIrj dI auqpqI hoeI, aus qoN A`gy srIr bixAw, Pyr aus srIr
dI siQrqw ikvyN rih skdI hY Bwv nhIN rih skdI ]3]

sorTw ] sB Ain`q hY kWX; sB ivBUiq iKn BµgrI ]


sB = swrIAW, kWX = dyhW, Ain`q = JUTIAW hn, sB = swrI ivBUiq = Dn, sµpdw iKn
BµgrI = QoVHw icr rihx vwlI Bwv nwSvwn hY [ jYsw ik :
idRsitmwn hY sgl imQynw ] (mwrU solhy m: 5, AMg 1083)

inkt kwl in`q Awie; Drm sµgRih Xog Ab ]4]


vvvv

vvvv

kwl = mOq inq = rozwnw inkit = nyVy Awie = Aw rhI hY, ies leI Awpxy kilAwx
dy leI Ab = hux Drm ¹ sµgRih = iek`q® krn Xog hY ]4]

sYÍXw ] AwiD ibAwD ibnw qn mwns; mwns jo Apno jb hyry ]


jo = ijhVw mwns = mnu`K jb = jdoN Apno = Awpxy qn = srIr qy mwns = mn ¹
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie pMdrHvW (214) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
AwiD ibAwiD Awid rogW qoN ibnw = bZYr hyry = dyKxw kry [ AwiD rog ijvyN icMqw, Zm
Awid hoxy ieh mwnsI rog hn qy ibAwD = srIrk rog hoxy, ienHW qoN ibnW jdoN mnu`K Awpxy
Awp ¹ suvsQ Bwv inrogI dyKxw kry [

AMn ptwid AnwQn ky Gr; dYÍ kr joie dey pun tyry ]


qdoN AMn = Anwj, ptwid = bsq® Awid pdwrQ lY ky AnwQn = ZrIbW ky = dy Gr
ivc dYÍ = dony kr = h`Q joir = joV ky aunHW ¹ dey = dyxw kry Aqy pun = Pyr aunHW ¹
tyry = khy [

Kwie hµFwie iDAwie hrI; icr jIvhu jI qum bWDv myry ]


hy BweI ! ies Bojn ¹ Kwie = Kwxw kro, ienHW bsq®W ¹ pihn ky hµFwie = hµFwauxw
kro Aqy hrI = prmwqmw dy nwm ¹ DÎwie = ArwDxw kro [ hy myry ipAwry bWDv = sµbµDIE !
qum = qusIN icr jIvhu = icrµjIvI hovo jI [ Pyr auh Awpxy idl iv`ØcoN AsIsW dyNdy hn ik
prmwqmw qY¹ sdw Arog r`ØKy [ jYsw ik :
ipKhu grIb AnwQin jhW [ vsq® Ahwr dIjIAih qhW [
dyKhu duKI dXw ko Dwrhu [ jQw Skiq iqh duK inrvwrhu ]5]
(sRI gurpRqwp sUrj gRµQ, rwis 1 AMsU 39)

qws AsIsih qy jgdIs; kry mn su`D su sWJ svyry ]5]


qws = aunHW ZrIbW dIAW AsIsih = AsIsW qy = qoN jgdIs = prmwqmw ^uS ho ky qyrw
mn idn rwq su`D = au~jl kr dyvygw vw: aunHW dIAW AsIsW krky prmwqmw Aiv`ØidAw
rUpI sWJ = rwq qoN igAwn rUpI svyry = idn kr dyvygw ]5]

dohrw ] gux sPtk ko jo AhY; vhI doK ko hyq ]


Awqmw ivc jnm mrx prmwrQ qoN nhIN hY, ies g`l ¹ is`D krn leI id®StWq
kQn krdy hn ik ijs pRkwr sPtk mxI (iblOr dw SISw) ko = dy ivc jo = ijhVw SuDq
vwlw gux AhY = huµdw hY, vhI = auhI ausdy doK = doS, ko = dw hyq kwrn bx jWdw hY,
Bwv jo au~jl sPtk mxI hY, ausdy kol ijho ijhw rµg r`K dyeIey, ausy ¹ gRihx kr lYNdI
hY, Bwv jykr lwl rµg dw Pu`l mxI dy pws r`K dyeIey qW ausdI lwlI ¹ sPtk mxI
gRihx kr lYNdI hY ArQwq ausdI au~jlqw hI doS rUp hY [
vvvv

vvvv

qYsy sÍwsRy Awqmw; inrml BI ml lyq ]6]


qYsy = iqs pRkwr sÍwsRy = Awpxy Awsry rihx vwlw Awqmw inrml = au~jl hY pr Pyr
vI dUsry dI ml = mYl lyq = gRihx kr lYNdw hY, Bwv Awqmw Awpxy Awp ivc Aiv`ØidAw
dI mlInqw qoN rihq Su`D srUp hY [ rwg, dYÍK, jnm mrx ieh AMqhkrn dy Drm hn pr
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (215) swrukqwvlI, AiDAwie pMdrHvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
Awqmw ivc Bwsx l`g jWdy hn, vwsqv ivc ku`J vI nhIN hY [ Awqmw kilAwx srUp
hY, ies g`l ¹ is`D krn leI A`gy kQn krdy hn ]6]

nrwj Cµd ] jtwn gµg ieMdu ko; iSvwrDWg Dwr hoN ]


ijs pRkwr iSvW ny isr au~pr jtwn = jtwvW Aqy jtwvW ivc gµg = gµgw Dwrn
kIqI hoeI hY, msqk au~pr dUj dy ieMdu = cµd®mw ¹ Dwrn kIqw hoieAw hY [ Pyr
(isv + ArDWg) isv = isvjI ny K`Øby pwsy AwpxI ArDWg = ArDµgnI, GrvwlI (pwrbqI)
Dwrn kIqI hoeI hY [

Bujµg Bµg ko Ahwr; hwr mwr mwir hoN ]


iSvjI ny Awpxy kµT ivc Bujµg = s`p dw hwr pwieAw hoieAw hY, Bµg DqUry ko = dw
Ahwr = Bojn Kwxw krdw hY, Pyr ijsny mwr = kwm ¹ mwir = mwirAw hoieAw hY [

iq®SUl fOrU DUur Dwr; ruµf mwl AwibRqµ ]


Pyr iSvjI ny iq®SUl Aqy fOrU h`Q ivc pkiVAw hoieAw hY, swry srIr au~pr mswx
dI DUr = DUVI, Bsm Dwr = Dwrn kIqI hoeI hY, Pyr rwKSW ¹ mwr-mwr ky aunHW dy ruµf = isrW
dI mwlw bxw ky gly ivc pihnI hoeI hY ieiqAwidk ibBUqI krky iSvjI AwibRqµ = ivhVy,
lpyty hoey hn Bwv ieqnI ivBUqI Dwrn kIqI hoeI hY [

ieiq ivBUiq vwr hoN; qQwip mYN iSvwi¸qµ ]7]


BwvyN iSvjI ieiq = ieqnI ibBUqI vwr = vwlw hY Aqy mYN pUrbokq ivBUqI qoN rihq
hW, Bwv nw myrIAW jtwvW hn, nw myry isr qoN gµgw vgdI hY, nw iq®SUl, fOrU hY nw gly
ivc s`p, nw KopVIAW dI mwlw, nw ibBUqI Awid hY, qQwip = qd vI mYN (iSv + Ai¸qµ)
iSv = kilAwx Ai¸qµ = srUp hW ArQwq ivBUqI Byd dy nwl Byd dUr nhIN huµdw [ ieh
Byd qW bixAw rhygw jykr lKnw ibrqI nwl dyKIey qW ieh Byd dUr ho jWdw hY [ iSvjI
dI mhwn ivBUqI ¹ iqAwg dyeIey qW jo cyqn aus ivc hY auhI cyqn srUp myry ivc hY [
Awpxy inj srUp dy boD nwl jo Anµd iSvjI ¹ hY auhI Anµd mY¹ hY vw: jo igAwn iSvjI
kol hY auhI igAwn myry kol hY, auh vI kilAwx srUp hY, mYN vI kilAwx srUp hW ]7]

sYÍXw ] eyk srIr sµbµD Bey; jnmWq® kI gnqI kCu nwhI ]


vvvv

vvvv

eyk = iek srIr dy sµbµD Bey = hox krky ikqny jnm hoey hn, aunHW jnmWq® = jnmW-
jnmW kI = dI kCu = kuJ vI igxqI nhIN ho skdI vw: iek ies jnm dy srIr Dwrn
krky ikqny iesdy sµbµD = sµbµDI, irSqydwr, imq® Awid hoey hn, aunHW dI vI igxqI nhIN
huµdI, Pyr ijhVy hor AnykW jnm ip`Cy Dwrn kIqy sn, aunHW jnmW dy ikqny ku sµbµDI hoxgy,
aunHW dI vI kuJ igxqI nhIN kIqI jw skdI [
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie pMdrHvW (216) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
qW pr jo Anurwg kry; suq mwq ipqw qrunI Dn mwhI ]
qW = aus srIr dy bxy sµµbµDIAW dy pr = au~pr Bwv suq = pu`qr, mwq = mW ipqw = bwp,
qrunI = iesq®I Aqy Dn = dOlq dy mwhI = ivc jo = ijhVw mnu`K Anurwg = pRym
kry = krdw hY Bwv myr jxwauNdw hY [

swr Aswr ivcwrq BI; qj swr, Aswr ivKy lptwhI ]


Pyr mnu`K swr = cµgw Aswr = mwVw ivcwrq = ivcwrdw vI hY, Bwv Awqmw sq rUp
hY qy sµswr As`q rUp hY, ies qrHW jwxdw vI hY, pr Pyr vI swr = cµgw krm qij = iqAwg
ky Aswru = is`ØiKAw, JUTy krmW ivKy = ivc lptwhI = lµpt ho jWdw hY [

Pyr khyN hm jIvn moK; su ey klU kwl ky l`Kx AwhI ]8]


Pyr mnu`K khY = AwKdw hY ik hm = AsIN jIvn mukq purK hW, Bwv krm Koty qy igAwn
dI g`l krnI, so ey = ieh klU = kiljug dy smyN dy lKx = l`Cn AwhI = hn ]8]

gRµQ Apwr ivcwr ivcwr; gvwr mhw md ky suK JUlw ]


cwry vyd, ATwrW purwx, Kt Swsq®, sqweI isMØimRqIAW Awid Apwr = ibAMq gRµQW
¹ ivcwr ivcwr ky gvwr = mUrK mnu`K mhw = v`fy md = hµkwr dy ivc suK jwx ky
JUlw = JUl, msq hoieAw iPrdw hY [

pMØifq hYÍ ivcry Bv mYN; inj pRjojn fwir dXo AnukUlw ]


auh mUrK mnu`K pMØifq = ivdvwn hYÍ = ho krky Bv = sµswr dy mY = ivc ivcry = ivcrdw
hY, pr jo inj = AwpxI kilAwx dw AnukUlw = suKdweI prm pRXojn sI, auh fwir = su`t
dXo = id`qw hY, Bwv mnu`Kw srIr pw ky iv`ØidAw pVH ky AwpxI mukqI dy rsqy ¹ is`D krnw
sI, auh nhIN kIqw [

AOrn ko aupdyS bqwvq; Awp bµDXo jYsy g`f ko jUlw ]


auh AOrn = hornW ko = ¹ qW aupdyS bqwvq = d`sdw hY ik ieh sµswr supny dI
inAweIN hY, ieh srIr iKnBµgr hY, ies srIr dw kuJ vI Brosw nhIN, ies leI sÍws-sÍws
prmwqmw dw nwm jpnw kro, sµswr qoN auprwm rho, pr Awp sµswr dy pdwrQW dy nwl
ies qrHW bµDÎo = bµinHAw hoieAw hY, jYsy = ijs pRkwr g`f = g`fy ko = dw jUlw bµinHAw huµdw hY [
vvvv

vvvv

jUlw = g`fy r`Q Awid dw auh fµfw jo pMjwlI dI Skl dw huµdw hY qy mzbUq r`Øsy nwl
g`fy dy mUhrly ih`Øsy ¹ bµinHAw huµdw hY, ijs nwl bYl GoVy Awid joVIdy hn [

suµdr aUpr qy vhu dIsq; BIqr XON ijm iksuk PUlw ]9]
vhu = auh mnu`K aUpr = au~proN Bwv bwhroN qW bsq®W Awid krky bhuq suµdr = sohxw
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (217) swrukqwvlI, AiDAwie pMdrHvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dIsq = id`sdw hY, pr BIqr = AMdroN XON = ies pRkwr guxW qoN ^wlI hY, ijm = ijs pRkwr
iksuk = kysU dw PUlw = Pu`l bwhroN sohxw l`gdw hY pr aus iv`ØcoN koeI ^uSbU nhIN AwauNdI [
vw: ijvyN kysU dw Pu`l AMdroN kwlw huµdw hY iqvyN ausdw mn AMdroN kwlw huµdw hY, lokW
dy Dn ¹ curwaux dw aupwau hI socdw rihMdw hY ]9]

dyh isMgwr, Ahwr rjogux; mUFn sµg, iviciq®q mMdr ]


vsq®W, gihixAW, sugµiDq pdwrQW krky dyh dw iSMgwr krnw, md, mws, mswly vwly
Awid rjoguxI Ahwr = Bojn Kwxw, mUFn = mUrK mnu`KW dw sµg = swQ krnw Aqy
iviciq®q = icqry hoey, rµgW-rµgW dy mMdrW ivc invws krnw [

nwir inrUpn kwvX ju hNY; pun mYQun AwT ju gRµQn AMdr ]


nwir = iesq®IAW dIAW jwqW, rUp AMgW Awid dw inrUpn = vrxn krn vwly
ju = ijhVy kwvÎ Swsq® hn, aunHW dw pVHnw jW pVHwauxw pun = Pyr jo gRµQn = gRµQW dy
AMdir = ivc jo AwT = A`T pRkwr dw mYQun = kwm kQn kIqw hY [ idn rwq aus kwm dy
ivc pRivrq hoxw [ A`T pRkwr dw kwm ieh hY [ jYsw ik :
sRvn ismrn AO kIrqn icqvq bwq iekµq ]
id®V sµklp pRXqn qn pRwpiq Ast khµq ]8] (ivcwrmwlw, ibsRwm 4)

kwmin ko Pl dyvn lyvn; kµd®p ¸oD loBwid klµdr ]


kwmin = iesq®IAW ko = ¹ koeI Pl = pdwrQ dyvn = dyxw Aqy aunHw qoN kuJ
lyvn = lYxw [ ieh kµd®p = kwm, ¸oD loBwid = loB, moh, hµkwr Awid klµdr = mdwrI dI
inAweIN hn, jo mnu`K ¹ bWdr vWg ncwauNdy rihMdy hn [

jo bfBwg ivrwg chY; qb qÎwg dey ieiqÎwidk suµdr ]10]


pr jo = ijhVw bfBwg = v`fy BwgW vwlw mnu`K sµswr v`loN ivrwg = auprwmqw
chY = cwhuµdw hY, qb = qd auh auprokq kQn kIqy ieiqAwidk suµdr pdwrQ sB iqAwg
dey = dyvy, Bwv jdoN auprokq kQn kIqy ieiqAwidk pdwrQW v`loN iglwnI pYdw hovygI,
qdoN hI vYrwg dI pRwpqI hovygI ]10]

kwm khy mm rwKq jo; iqMn kI rKÎw iqMn dyv krYNgy ]


kwm = kwmdyv khy = AwKdw hY ik jo = ijhVy mnu`K mm = mY¹ rok ky Bwv sµjm ivc
vvvv

vvvv

rwKq = r`Kdy hn, iqn = aunHW dI r`ØiKAw iqMn dyv = iqMny v`fy dyvqy bRhmw, ivS¹ Aqy
iSvjI Awp krYNgy = krngy [

jo mm qÎwg kuBUim ibKy; iqMn dyv kupYN, iqn@ sUK hrYNgy ]


jo = ijhVy mnu`K mm = mY¹ kuBUiK = KotI DrqI Bwv pr-iesq®I, vySvw Awid
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie pMdrHvW (218) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ibKy = ivc qÎwig = iqAwxgy Bwv ivSy Bogxgy, aunHW au~pr iqMn dyv = dyvqy
kupYN = ¸oDvwn hoxgy Aqy iqn = aunHW dy swry sUK = su`K hrYNgy = Koh lYxgy [

TOr nhIN iqMn lok ibKy; iq®n jÎoN BRm hYN, sRm puMj DrYNgy ]
aunHW ivSeI mnu`KW ¹ iqMnW lokW ibKy = ivc ikqy vI TOr = Tihrn ¹ QW nhIN imlygI,
auh iq®n = su`ky k`K dy jÎoN = vWg BRm hYN = Brmdy rihxgy Aqy puMj = smUh sRm = QkyvyN
¹ DrYNgy = Dwrn krngy Bwv ibAMq duK shwrngy [

jwrq hYN iqMn qwp iqnY; mm Dwrq , Awruq isMDu qrYNgy ]11]
iqnY = aunHW ivSeI mn`uKW ¹ AwDI-ibAwDI qy aupwDI rUpI iqMny qwp jwrq = swVdy
rihMdy hn, ijhVy mm = mY¹ mn, bwxI qy srIr krky Dwrq = Dwrn krky r`Kdy hn, Bwv
mY¹ sµjm, kwbU krky r`Kdy hn, auh ies Awrq = du`KdweI sµswr rUpI isMDu = smuMdr qoN
qrYNgy = qr jwxgy ]11]

cµcl sµgq qy icq cµcl; AMcl dwg lgy ikl Kwso ]


hy BweI ! cµcl = iesq®I dI sµgq krn qoN purS dw icq = mn cµcl = clwiemwn
ho jWdw hY Aqy ihrdy rUpI AMcl = p`ly ivc ikl = inScy krky Kwso = bhuq v`fw
dwg = klµk l`g jWdw hY [

qw soN kdwicq bwcq nw; AnQw nih bwcq koit klw soN ]
ies krky qw = aus prweI iesq®I dI sµgq krn nwl kdwicq = kdy vI koeI purK
bwcq = bc nhIN skdw, ieh koeI AnQw = JUTI g`l nhIN hY, BwvyN koit = ¸oVW klW
soN = SkqIAW vwlw vI ikauN nw hovy, auh vI bc nhIN skdw vw: ¸oVW klw = jugqIAW
krky vI nhIN bicAw jw skdw [

AMØimRq pwn klwl gRhy; pr jwny Srwb sBI AklW so ]


id®StWq dyNdy hn ik koeI mnu`K klwl = Srwb vycx, k`Fx vwly gRhy = Gr ivc
AMØimRq = du`D pwn = pI krky AwieAw hovy, pr sBI = swry AwpxI-AwpxI AklW = smJ
su = auh purS nwl iehI jwny = jwnxgy ik ieh Srwb pI ky AwieAw hY [ eysy qrHW prweI
iesq®I dy pws bYTx vwly mnu`K ¹ koeI lok cµgw nhIN smJxgy [

nIc kI sµg qy mIc BlI; prmwrQ bIc ibroD n mwso ]12]


vvvv

vvvv

ies leI AYsI nIc = mwVI prweI iesq®I, vySvw vw: nIc = mUrK mnu`K kI = dI
sµg = sµgq nwloN mIc = mOq BlI = cµgI hY, ikauNik ies nwl prmwrQ dy rsqy ivc
mwso = mwsw Br vI koeI ivroD nhIN hY, Bwv ijvyN dw iqauN ausdw prmwrQ shI bixAw
rhygw, jykr iesdw sµg krygw qW prmwrQ ivgV jwvygw ]12]
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (219) swrukqwvlI, AiDAwie pMdrHvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
iFg CYl qy mYl lgy idl ko; iqh gYl suDI n kbI prhY ]
rUpvwn, suµdr CYl = iesq®I dy iFg = kol bYTx nwl hI purK dy idl = mn ko = ¹
ivkwrW dI mYl = mlInqw lgy = l`g jWdI hY [ ies krky suDI = sUJvwn isAwxw mnu`K
kbI = kdy vI iqh = iqs gYl = rsqy nhIN prhY = pYNdw Bwv bu`DIvwn mnu`K ies g`l dw
swr jwx ky pr iesq®I qoN dUr hI rihMdw hY [

mdu pwn smwn iDAwn iqsy; hirdXwl khy ibK ko sr hY ]


ivkwrI mnu`K ¹ iqsy = aus pr-iesq®I dw iDAwn mdu = Srwb pwn = pIx dy smwn
qul hY, Bwv ijvyN Srwb pI ky mnu`K ¹ su`D bu`D Bu`l jWdI hY, iqvyN pr-iesq®I dy i^Awl
ivc hor swrI su`D bu`D Bu`l jWdI hY [
kvI hridAwl jI khY = kQn krdy hn, pr-iesq®I mwnoN iek qrHW dw ibK = zihr
ko = dw hI sr = srovr (qlwA) hY, Bwv ijvyN QoVHw ijhw zihr Kw ky mnu`K dI mOq ho jWdI
hY iqvyN pr-iesq®I dy sµg krky mnu`K Awpxy Drm v`loN mr jWdw hY [

ijh hyrn qy ihrdw hl hY; pRSnoqr qy aur ko Pr hY ]


ijh = ijs suµdr iesq®I ¹ kyvl hyrn = dyKx nwl hI ivkwrI mnu`K dw ihrdw = mn
Drm, mrXwdw vloN hl = ih`l jWdw hY, Pyr (pRSno + au~qr) = g`l bwq krn nwl auh iesq®I
mnu`K dy aur = idl ¹ Pr = PV lYNdI hY [

Kl cµcl sµgq vWg ihmwcl; jo prhY gr hY gr hY ]13]


ies krky Kl = mUrK vw: Kl = inScy krky cµcl = iesq®I dI sµgq qW
ihmwcl = ihmwlX phwV, br&Ily phwV vWg du`KdweI hY, jo = ijhVw vI ies ivc
pirhY = pYNdw hY, auh gr = gl jWdw hY, gr = gl jWdw hY ieh do vwrI glx dI g`l
kih ky inscy vwck Sbd bxwieAw hY ]13]
A`gy AwpxI bynqI kQn krdy hn :

rGubIr irdy hm jwnq BI; Bv Bog srog bury qy bury ]


hy rGubIr = rGU kul dy bhwdr sUrmy rwm, pRØBU jI ! AsIN Awpxy irdy = ihrdy dy ivc
ieh g`l jwnq = jwxdy vI hW ik Bv = sµswr dy Bog = pdwrQ vw: ivSy Bog srog = sihq
rogW dy hn Bwv rog dyx vwly hn Aqy bury = BYiVAW qoN vI bury = BYVY hn [
vvvv

vvvv

pr pUrb pwpn ky bl qy; mn mor pdwrQ Er tury ]


pr = pRMqU swfy pUrb = pUrbly bhuqy pwpn = pwpW ky = dy bl = jor krky mor = myry mn
pdwrQW Er = v`l tury = qurdw hY, Bwv Pyr BogW ivc pRivrq ho jWdw hY [ ienHW BogW bwry
jwx ky vI ienHW qoN auprwm nhIN huµdw [
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie pMdrHvW (220) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
hm morq, jorq nW ruic soN; mur hY iviKEN mih Pyr jury ]
hy pRØBU ! hm = AsIN iviSAW dw Pl burw d`s d`s ky ic`q ¹ bhuq morq = moVdy vI
hW, ruic = rucI nwl jorq = joVdy vI nhIN hW vw: AsIN iviSAW v`loN moV ky qyry nwm ivc
joVnw krdy hW, pr Pyr muir = muV ky iviSAW dy ivc jury = juV jWdw hY [ ies ivc myrw
Awpxw koeI vI zor nhIN c`ldw [

bhu bwr juhwr hrI vr dY; qv Cor khUµ nih ic`q Pury ]14]
ies leI hy hrI = pRØBU ! qyry crnW au~pr mYYN bhu = bhuq bwr = vwr juhwr = nmskwr
krdw hW, qUµ mY¹ ieho vr = vrdwn dY = dyxw kr ik qv = qyry crn kmlW ¹ Coir = C`f
ky hor koeI vI Purnw myry icq ivc Pury = Purnw nw kry, Bwv qY¹ C`f ky myrw ic`q hor
iksy pwsy v`l vI nih = nw jwvy ]14]

rUAwl Cµd ]
qn rQ mn rQvwhI jwno; pRbl duSt ieMd®Y hYN Gory ]
hy BweI ! Awpxy qn = sQUl srIr ¹ rQ qy mn ¹ rQvwhI = rQvwn, rQ ¹ clwaux
vwlw jwno = jwnxw kro, Aqy jo pRbl = ivSyS bl vwly ds duSt ieMd®y hn, ieh
Gory = GoiVAW dI inAweIN hn [

mn rQvwhI ieMd®X ASÍn; SuB mwrg mYN bl kr tory ]


mn rUpI rQvwhI = rQvwn (rQ clwaux vwly) Aqy igAwn qy krm ieMØid®AW rUpI
ds ASÍn = GoiVAW ¹ SuB = cµgy prmwrQ dy mwrg = rsqy ivc bl kr = krky tory = qornw
cwhIdw hY [

SoBq dyh sXµdn mwih; jIvwqm ko prmwqm jory ]


jo dyh = srIr rUpI sXµdn = rQ mwih = ivc bYTw hoieAw jIvwqmw = jIv dw Awqmw
rUpI Asvwr SoBq = soBw pw irhw hY, aus¹ prmwqm = pRØBU dy ivc jory = joVnw kry [

Acuq pUrx kwm sÍwim Bv; ibSnu vhI jo duibDw Cory ]15]
ies Bv = sµswr ivc prmwqmw Acuq = AigV, sB kwm = kwmnwvW ¹ pUrx = pUrIAW
krn vwlw, sB dw sÍwim = mwlk Aqy ibSn = ivS¹ Awid rUpW ¹ Dwrn vwlw hY, jo mnu`K
vvvv

vvvv

Awpxy mn ¹ kwbU krky ieMØid®AW ¹ SuB BgqI dy rsqy iv`ØcoN pw ky duibDw = dYÍq-Bwv
Anµd ivkwrW ¹ Cory = C`f idMdw hY, vhI = auh mnu`K aus prmwqmw dw srUp hI bx jWdw
hY ]15]
pr-iesq®I, vySvw dy sµbµD nwl jo nukswn huµdw hY, A`gy auh vrxn krdy hn :
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (221) swrukqwvlI, AiDAwie pMdrHvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
kib`q ] puMnn ko AwrI hY; ik pwpn kI kÎwrI hY;
jo ibBcwr krn vwlI AOrq hY, auh mnu`K dy puMnn = smUh puMn krmW ko = ¹ nwS krn
vwlI AwrI dI inAweIN hY, Bwv ijvyN AwrI l`kV ¹ k`t dyNdI hY iqvyN Awpxy Drm qoN
if`gI hoeI AOrq, vySvw nwl jo purK sµbµD krdw hY, auh AOrq ausdy swry kIqy puMnW ¹
k`t ky r`K dyNdI hY [ ik = jW AYsI iesq®I pwpn = smMUh pwpW kI = dI kÎwrI = bZIcI iKVI
hoeI hY, Bwv mwno ik mnu`K dy pwpW ny hI ausdI mUrqI Dwrn kIqI hoeI hY [

ik kIriq kuhwrI hY; ik Dn ko ktwrI hY ]


ik = jW mnu`K dI kIriq = kIrqI, j`s ¹ k`tx leI kuhwrI = kuhwVI dI inAweIN hY,
Bwv ijvyN kuhwVI ibRCW ¹ k`t dyNdI hY iqvyN pr-iesq®I mnu`K dy j`s ¹ k`t dyNdI hY ik = jW
Pyr Dn ko = ¹ dUr krn vwlI ktwrI dI inAweIN hY [

SWiq ko buhwrI hY; ik ¸Wiq ko kuTwrI hY;


pr-iesq®I mnu`K dy AMdroN SWiq = SWqI ¹ buhwrI = bhukr, JwVU vWg hUµJ ky lY jWdI
hY, ik = jW ieh pr-iesq®I mnu`K dI ¸Wiq = ¸WqI, SoBw, suµdrqweI ko = ¹ kuTwrI = kuTwlI
dy vWg gwl dyNdI hY, Bwv ijvyN suinAwrw kuTwlI ivc sony cWdI Awid dy gihxy pw ky
Fwl dyNdw hY iqvyN pr-iesq®I mnu`K dI suµdrqw ¹ Fwl dyNdI hY, ikauNik srIr dI suµdrqweI
DwqU AMs dy rokny krky huµdI hY, jdoN pr-iesq®I nwl sµbµD bxwaux ivc hI swrI DwqU
^qm kr id`qI qW Pyr srIr dI suµdrqw ikvyN rhygI, Bwv nhIN rhygI [

i¸qWq dUqI BwrI hY; ik kul ko AMgwrI hY ]


(i¸q + AMq) kI i¸q = kIqy hoey prpMc dw AMq krn vwly Xmrwj dy nrk rUpI Gr
dy ivc Byjx vwlI mwno ieh pr-iesq®I iek jmdUqnI dI inAweIN hY [ ik = jW ieh
ivBcwrx iesq®I mnu`K dI kul = vµS rUpI rUµ ¹ mytx vwsqy A`g dI inAweIN hY [

icMqw mhqwrI hY; ik Cl mYN mdwrI hY;


ieh ivBcwr krn vwlI AOrq mwno icMqw dI mhqwrI = mW hY ikauNik ies nwl sµbµD
krn vwly krky mnu`K dy AMdr keI icMqwvW jnm lYNdIAW hn, ik = jW ieh Cl = DoKw,
&ryb krn ivc mdwrI dI inAweIN hY, Bwv ijvyN mdwrI JUTy qmwSy idKw ky purSW ¹ Cl
lYNdw hY, iqvyN iesq®I Awpxy hwv-Bwv idKw ky purS dy icq ¹ Cl lYNdI hY [
vvvv

vvvv

ik rog kI iptwrI hY; ik klih kI duAwrI hY ]


ik = jW ieh iesq®I mwno rogW kI = dI iptwrI BrI hoeI hY, Bwv ivSy Bogx vwly
¹ bhuq swry rog l`g jWdy hn [ jYsw ik :
.....Bogµ q rogµ ] (AMg 1354)
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie pMdrHvW (222) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ik = jW Pyr klih = lVweI kI = dI muK duAwrI hY Bwv ivBcwr krn vwlI AOrq nwl
sµbµD bxwaux vwlw mnu`K keI vwrI ausdI ^wiqr Awpxy pirvwr, sµbµDIAW nwl lV pYNdw hY [

gux kUp GwrI hY; ik gXwn bwtpwrI hY ]


SuB guxW rUpI kUp = KUh ¹ fygx vwlI GwrI dy smwn hY Bwv ijvyN KUh dI mx ivc
surwK ho jWdw hY, aus ivc Awsy pwsy dw pwxI l`gx krky ausdI icxweI kmzor ho jWdI
hY ijs kwrn hOlI-hOlI auh KUh Fih jWdw hY, eysy qrHW mnu`K dy AMdroN SuB guxW rUpI KUh
¹ ieh ivBcwrx iesq®I fygx Bwv nwS krn vwlI hY ik = jW Pyr igAwn rUpI Dn ¹
curwaux vwsqy bwtpwrI = rsqy ivc T`gxI dy smwn hY vw: bwt = rsqy ¹ pwrI = pwVn
Bwv rokx vwlI hY [

AYsI nwrI ibBcwrI; XW qy rwKY igrDwrI hY ]16]


hy igrDwrI = phwV ¹ auTwaux vwly i¸Sn, pRØBU jI ! jo AYsI = AijhI ibBcwrI = donoN
pwsy ivcrn vwlI, bury cwl c`lx vwlI nwrI = iesq®I hY XW = ies qy = qoN qusIN Awp
hI swfI rwKY = r`ØiKAw kro ]16]
A`gy mn ¹ v`s krn leI iek khwxI dw sOKw ijhw id®StWq dyNdy hn :

kib`q ] kOqk nimq khUµ jn ijMn mol lIno;


iksy mnu`K ny iek ijMn v`s kIqw hoieAw sI, auh purK aus BUq ¹ lY ky bzwr ivc
vycn AwieAw [ ausdw pMj sO rupey mu`l r`K id`qw [ au~Qy iek bhuq v`fw SwhUkwr AwieAw,
ausny kOqk = qmwSy nimq = vwsqy aus koloN ijMn mol = mu`l lIn = lY lYxw kIqw [

guxwgux cIno Kyd mod BXo jIno hY ]


aus ijMn dy (gux + Agux) gux ieh hn ik ies¹ jo vI kµm khogy, auh kµm plW
ivc kr dyvygw Aqy Agux ieh hn ik jdoN ies kol koeI kµm nhIN irhw qW ieh qY¹
mwr dyvygw [ ieauN ausdy gux sux ky jIno = ihrdy ivc mod = pRsµnqw hoeI Aqy AOgux
cIno = jwx ky bhuq Kyd = du`K hoieAw [ ies pRkwr aus SwhUkwr ny auh ijMn ^rId ilAWdw [

khy kwm AOKo; Jt kr ht dyq poKo;


SwhUkwr ny aus ijMn ¹ Awpxy Gr lY AWdw, SwhUkwr aus¹ AOKo = kiTn qoN kiTn
vvvv

vvvv

kwm = kµm khy = AwKxw kry ik Plwxy dyS ivc jw ky myrw Plwxw kµm kr Aw [ SwhUkwr
dy kihx ivc qW QoVHI bhuqI dyr l`gy pr auh ijMn Jt = CyqI nwl kµm krky ht = muV
ky dubwrw poKo = au~qr Awn ky dy dyNdw ik lau jI mYN auh kµm kr AwieAw hW qusIN mY¹
koeI hor kµm kihxw kro [ QoVHy ku idnW ivc hI SwhUkwr dy swry kµm mu`k gey [ hux auh
icMqwvwn ho igAw ik jykr aus¹ koeI kµm nw d`ØisAw qW auh mY¹ mwr mukweygw [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (223) swrukqwvlI, AiDAwie pMdrHvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
BXo DoKo BwrI mn suqw mMq® lIno hY ]
ieh ivcwr ky socdw hY ik myry nwl bhuq BwrI = v`fw DoKo = Cl BXo = ho igAw hY,
ieauN socW ivc fu`Øby SwhUkwr ¹ ausdI lVkI ny dyiKAw, jo bhuq hI AklmMd sI [ ausny
pu`ØiCAw ik ipqw jI ! kI g`l hoeI ? qusIN bhuq icMqwqur id`s rhy ho [ pihlW qW SwhUkwr
ny twl id`qw ik koeI g`l nhIN hY pr lVkI dy bwr bwr pu`Cx qoN ausny AwpxI swrI
g`l kih suxweI [ ieh sux ky ausdI lVkI ny ikhw ik ipqw jI ! ieh qW koeI bhuq v`fI
icMqw vwlI g`l nhIN hY, qdoN SwhUkwr ny AwpxI suqw = lVkI dy koloN mMq¶ = slwh
lIno = lYxw kIqI [ lVkI ny d`ØisAw ik :

AgR gwfI dwr gur; Xw pY cVOqr qUµ;


hy ipqw jI ! qusIN AgR = Gr dy ivhVy ivc iek bhuq gur = v`fI dwr = l`kV Bwv
bWs Awid gwfI = g`f dyvo, jdoN ijMn kµm krky Awvy qy quhwfy kol hor koeI kµm nw hovy
qW qusIN aus¹ kihxw ik qUµ Xw = ies bWs dy pY = Epr (cVH + au~qr) cVH = cVHI jwh
Aqy au~qr = au~qrI jwh [ aus SwhUkwr ny ausy qrHW hI kIqw [

khXo DnI mwnÎo; XW qy BUq bl KIno hY ]


jdoN ijMn koeI kwrj krky AwieAw qy ausny ikhw ik d`Øso hux hor kI kµm hY, qdoN
SwhUkwr ny ikhw ik bwkI qW myry kµm ho gey hn qUµ ieM\ kr ik ies lµmI l`kV dy au~pr
cVHI jwh Aqy au~qrI jwh [ aus BUq ny aus SwhUkwr dI khI g`l ¹ mwnÎo = mMn ilAw
qy aus l`kV au~pr cVH ky au~qrI jwvy Xw qy = ies qrHW krn nwl BUq dw bl KIno = nwS
ho igAw [ ieauN Q`k hwr ky SwhUkwr dy crnIN jw ipAw qy kihx l`gw ik qUµ ij`ØiqAw qy
mYN hwirAw [ mYN hux qY¹ nhIN mwrWgw, qUµ mY¹ hux Awpxy v`s kr ilAw hY [ hux A`gy
dw id®StWq dy rUp ivc kQn krdy hn :

kY sÍrUp lwvY kY sÍrUp gIq gwvY;


eysy qrIky nwl mn rUpI BUq pdwrQW ivc l`gx krky v`s nhIN hovygw, kY = jW qW
ies¹ Awpxy inj srUp dy iDAwn ivc lwvY = lwauxw kry kY = jW jdoN iDAwn v`ØloN auQwn
ho jwvy qW inj srUp dy gIq gwvY = gwien krn l`g jwvy [

AYsy sµq jno inj mn; BUq bs kIno hY ]17]


vvvv

vvvv

AYsy = ies qrIky nwl sµq = SWq-icq mhwqmw jnW ny inj = Awpxw mn rUpI BUq
Awpxy bs = ADIn kIno = kIqw hY ]17]
eyQy gRµQ dI smwpqI ho geI hY [ A`gy kvI jI gRµQ dI smwpqI dy mMgl krdy hn
Aqy AwpxI inmrqw jxwauNdy hoey aucwrx krdy hn [
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie pMdrHvW (224) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dohrw ]
rGupiq gxpiq vwkpiq; iqn pRiq inqpRiq bµd ]
rGupiq = rGUAW dy kul dy mwlk rwm jI, gxpiq = igxqI dy pqI gxyS jI Aqy
vwkpiq = bwxI dI mwlk sursqI jI iqn = aunHW dy pRiq = qweIN mY inqpRiq = inqwpRqI,
hr roz h`Q joV ky bµd = bµdnw, nmskwr krdw hW [

jwihÁ i¸pw pRiqbMD gx; pRiq hiq Bey kmMd ]18]


jwihÁ = ijnHW dI i¸pw = imhr krky gx = smUh pRiqbMD = rukwvtW, pwpW rUpI
kmMd = Pwhy pRiq = aulty hq Bey = ho gey vw: swry ivGn, PwihAW pRiq = qweIN hq = nwS
kIqw hY ArQwq ienHW dI ikrpw nwl hI myrw ieh gRµQ inrivGnqw dy sihq smwpq
hoieAw hY ]18]
A``gy iesy gRµQ dy pVHn dw lwB, Pl kQn krdy hn [

sBw ij`q prqwp qy; sBw ij`q pr Awp ]


hy BweI ! ies sBw ij`q = swrukqwvlI gRµQ dy pRqwp krky v`fy v`fy ivdvwnW dI
sBw ¹ mnu`K pr = ivSyS krky Awp hI ij`q lYNdw hY [

sBw ij`q ko Fwp hY; sBw ij`q ko jwp ]19]


jo mnu`K v`fIAW-v`fIAW sBwvW ¹ ij`qx vwly DurµDr ivdvwn hn, aunHW mnu`K ko = ¹
vI ies sBw ij`q = swrukqwvlI gRµQ ko = dw jwp = AiBAws krn vwlw mnu`K Fwp = F`k
lYNdw Bwv ij`q lYNdw hY, Bwv ies gRµQ dw jwp sBw ¹ ij`qx vwilAw ¹ Awpxy ADIn
kr lYNdw hY ikauNik ies gRµQ ivc sU^m rUp nwl Aijhy pRkrx ilKy hn jo ivdvwn dy
bolx, c`lx, ivAwiKAw krn ivc m`dd idMdy hn, qy mnu`K hr p`K ivc inpuMn kr dyNdy
hn [ ]19]
A`gy gRµQ ¹ pVHn dw Fµg d`sdy hn ik :

kib`q ] qn ko pivq® kr, mn ko pivq® kr;


qIrQ Snwn ko, jhwn js jwn hY ]
Awpxy qn = srIr ko = ¹ pivq® = au~jl kr = krky Bwv ieSnwn krky Aqy mn
vvvv

vvvv

ko = ¹ vI pivq® = Su`D kr = krky ies gRµQ ¹ pVHnw kry [


vw: ijvyN gµgw, srsvqI, pRwgrwj Awid qIrQW ’qy kIqw Snwn = ieSnwn qn ¹
vI piv`q® krdw hY Aqy mn ¹ vI piv`q® krdw hY [ qIrQW dy ieSnwn dw j`s swrw
jhwn = sµswr hI jwxdw hY Bwv ijvyN qIrQW dy ieSnwn qn dI vI piv`q®qw qy mn dI
pivq®qw huµdI hY iqvyN ies gRµQ dy pVHn, ivcwrn nwl qn mn au~jl huµdw hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (225) swrukqwvlI, AiDAwie pMdrHvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
mn ko ivsuD kr, jIv ko pRØbu`D kr;
qIrQoN ky js kw BI, gRµQoN dÍwrw gÎwn hY ]
ies gRµQ dw pVHnw, ivcwrnw mn ko = ¹ ivsuD = ivSyS krky au~jl kr dyx vwlw
hY Aqy jIv ko = ¹ pRØbu`D = ivSyS krky igAwnvwn krn vwlw hY, Bwv jIv AMqhkrn
dI S`uDI duAwrw igAwn ¹ pRwpq krky moK rUp ho jwvygw, Pyr jo qIrQW dw ibAMq j`s
ho irhw hY, aus dw vI gRµQW duAwrw hI igAwn pRwpq huµdw hY, Bwv qIrQW dI mihmw vyd,
Swsq® purwn Awid sB gRµQ kQn krdy hn [ aunHW gRµQW ¹ pVHn-suxn krky qIrQW dy j`s
dw igAwn pRwpq huµdw hY [

qW qy sBwijq gRµQ, hirdÎwl moK pMQ;


Bydy icq jVH gRµQ, jwny buiDvwn hY ]
qW qy = iqsI nimq Bwv iksy vwsqy gRµQ krqw pMØifq hridAwl jI kQn krdy
hn ik ieh jo sBwijq = swrukqwvlI gRµQ hY, ieh moK = mukqI dy igAwn rUpI pMQ = rsqy
¹ dyx vwlw hY ikauNik ies gRµQ ¹ pVH ky jIv inSkwm krmW ivc pRivrq hovygw, inSkwm
krm krn nwl ihrdw Su`D ho jwvygw qy Su`D ihrdy ivc igAwn pRwpq ho jwvygw [
Pyr jo icq = cyqn qy jVH dI gRµQ = gµF peI hoeI hY Bwv sq, icq, Anµd srUp
bRhm ¹ As`q, jVH qy du`K rUp smJxw Aqy As`q, jVH qy du`K rUp dyh ¹ sq, ic`q, Anµd
rUp smJxw [ ies gµF ¹ ies gRµQ dy pVHn qy ivcwrn vwly Bydy = nwS kr lYNdy hn, ieauN
buiDvwn = sUJvwn, isAwxy mnu`K s`q qy As`q dI ivcwr ¹ jwny = jwx lYNdy hn [

jYsy aUc nIc mIc, kwSI bIc moK lhy;


qInoN dyv vr dInoN, solW qInoN mwn hYN ]20]
jYsy = ijs pRkwr aUc nIc = au~cI, nIvIN jwqI vwly kWSI ivc mIc = mr ky
moK = mukqI lhy = pRwpq kr lYNdy hn, Bwv iSvjI ny kWSI ivc sdw mukqI dw vr
lgwieAw hoieAw hY, ies kWSI ¹ iqMnW v`fy dyviqAw ny vrdwn id`qw hoieAw hY, ieh
g`l ¹ solHW qInoN (16 + 3) = au~nIAW ny mwn = mMnI hY ]20]
Agly dohry ivc aunHW au~nIAW dy nwm kQn krdy hn :

dohrw ] byd Swsq® jug kwl qY®; sur nr vw dYÍ lok ]


vvvv

vvvv

cwr byd (1. Swmvyd, 2. irgvyd, 3. Xjur vyd, 4. AQrx vyd), Cy Swsq®
(5. ivAwkrn, 6. nÎwX, 7. Xog, 8. mImWsw, 9. sWKÎ, 10. vydWq), cwr Xug
(11. siqjug, 12. qy®qw, 13. duAwpr, 14. kiljug) qY® = iqMn kwl = smyN
(15. BUqkwl, 16. BivK`q, 17. vrqmwn), sur = dyvqy qy nr = mnu`K vw = jW dYÍ = dovyN
lok (lok, pRlok) [
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie pMdrHvW (226) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
hY pRmwx aunIs mih; mukiq dÍwr iSv Ek ]21]
ienHW aunIs = au~nIAW mih = ivc ieh g`l pRmwx = pRvwixq hY ik iSv = iSvjI
dw Ek = Gr Bwv kWSI mukiq = mukqI dw dÍwr = drvwzw hY [ so Bwv ieh hY ik ijvyN
ieh au~nI pRmwx dyNdy hn ik kWSI ivc mrn qoN bwAd mukqI iml jWdI hY iqvyN ies
swrukqwvlI gRµQ dy pVHn-suxn AiBAws krn nwl jIv dI kilAwn ho jWdI hY ]21]
A`gy kvI jI AwpxI inmrqw drswauNdy hn :

sYÍXw ]
nih su`D Asu`D kI su`D prI; mm buiD Asu`D huqI AG Dwmw ]
hy kvI jnoN ! ies gRµQ dy AMdr su`D Asu`D = Su`DI ASu`DI , kivqw dy TIk qy Zlq
kI = dI mY¹ koeI su`D = soJI nhIN prI = peI ikauNik mm = myrI buiD = mq qW AG = pwpW
dw Dwmw = Gr bxI hoeI hY, ies krky Asu`D = Apiv`q®, huqI = hoeI peI hY [

hirdÎwl ivruD ju hY vrxwrQ; su`D kro qum hy kiv sÎwmw ]


kvI hridAwl jI kQn krdy hn ik ies myry gRµQ ivc ju = ijhVw (vrx + ArQ)
vrx = A`Kr qy ArQ jykr isDWq qoN ivruD = ault hovy qW hy sÎwmw = isAwxy kiv = kvI
jnoN ! qum = qusIN Awp hI aus ¹ su`D = TIk kro = kr lYxw Aqy myrI Bu`l dI iKmw b^SxI [
gRµQ dI smwpqI dw sµmq d`sdy hn ik :

nB nwg isDI sis sµbq swvx; mMgl iQ`q CtI p`K sÎwmw ]
nB = AkwS ijvyN AkwS SUnX (^wlI) hY ieauN AkwS qoN Bwv SUnX = 0, nwg = s`p
ienHw dIAW kulW dI igxqI nON hY (Anµq, vwSik, kµbl, ¸kot, pdm, mhwpdm, SµK, kuilk,
Aqy q`Sk) ies pRkwr s`p qoN Bwv 9. isDI = is`DIAW ienHW dI igxqI muK rUp ivc A`T
hY (Aixmw, mihmw, girmw, liGmw, pRwpiq, pRwkwmX, eIiSqw, viSqw) ieauN is`DI qoN Bwv
8 sis = cµd®mw, AkwS ivc cµd®mw iek hY, ieauN cµd®mw qoN Bwv 1 [
ies pRkwr iesdI aultI igxqI krky 1890 sµmq qy swvx dw mhInw bxdw hY,
aus idn mMglvwr, CtI = CyvIN iQ`q Aqy sÎwmw = hnyry vwlw p`K sI [

cuhxI pur mwih ArµB krÎo;


ieiq sRI lvDwm sBwijq nwmw ]22]
vvvv

vvvv

ieh gRµQ lwhOr dy nzdIk cUhxI pur ipMf dy mwih = ivc ArµB krÎo = kIqw sI [
ieh sBwijq = swrukqwvlI nwmk gRµQ (lv + Dwm) sRI rwmcµdr jI dy spu`qr lv = lBU
dy vswey hoey Dwm = Gr Bwv lwhOr ivc ieiq = smwpq hoieAw ]22]
A`gy ies pMdrHvyN AiDAwie ivc Awey CµdW dI igxqI krky d`sdy hn :
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (227) swrukqwvlI, AiDAwie pMdrHvW
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dohrw ] nOim sÍYXy soriTk; qY® kibq llqyk ]
ies pMdrHvyN AiDAwie dy ivc nON sv`eIey, (sorT + iek) iek sorTw, qY® = iqMn kibq
Aqy (llq + eyk) iek lilq Cµd AwieAw hY [

dohy pWc nrwj duie; iekI Cµd ibbyk ]24]


pWc = pMj, dohy = dohry, nrwj Cµd duie = do Awey hn, ieauN kul ie`kI Cµd Awey hn,
jo ibbyk = igAwn dyx vwly hn vw: ibbyk = ivcwrnw kro, ku`l ie`kI Cµd Awey hn ]24]
not : ies AiDAwie ivc kvI jI ny nO sv`eIey, iek sorTw, iqMn kib`q, iek rUAwl
Cµd (llqyn) pMj dohry, do nrwj Cµd ies pRkwr ie`kI CµdW dw joV kIqw hY, hux jdoN
igxqI krIey qW dohry pMj dI QW qy Cy imldy hn, ies ilhwjx Cµd ie`kI dy QW, bweI
bx jWdy hn [ pr kvI jI ny ieQy ie`kI ilKy hn, ieh mUl ivc kdoN qy ikQoN &rk ipAw
hY ies dw inrnw hoxw AsµBv hY, ivdvwn ies pwsy iDAwn dyx jykr iksy kol purwxI
ilKq Anuswr ieh g`l swbq huµdI hovy qW dwsW ¹ ilK Byjx dI i¸pwlqw krn jI [
Awi^r jwpdw hY ik ilKq ivc kvI jI ny nOim sÍYXy dI QW AwT sYÍXy ilKy hox qy
dohy Kt ilKy hox, ies nwl igxqI 21 Cµd dI pUrI ho jWdI hY Pyr ieh pd ieauN cwhIdw
sI [ jYsw ik :
dohrw ] AwT sYÍXy soriTk, qY® kibq llqyn]
dohy Kt nrwj duie; iekI Cµd ibbko ]21]

ieiq sRI swrukqwvlI; pMd®s imsRq pwT ]


jo sRI = suBwiemwn swrukqwvlI nwmk gRµQ hY, iqsdw pMd®s = pMdrHvyN AiDAwie ivc
imsRq = rly-imly isDWq vwly pwT dI eyQy ieiq = smwpqI huµdI hY [

sBw ij`q ky Cµd sB; do sY pWfv AwT ]15]


ies sBwijq = swrukqwvlI gRµQ dy sB = swry Cµd do sY = sO pWfv = pMj qy
AwT = A`T Bwv 258 Cµd Awey hn [
Bwv pihly AiDAwie ivc = 20
dUsry AiDAwie ivc = 9
qIsry AiDAwie ivc = 30
cOQy AiDAwie ivc = 10
vvvv

vvvv

pMjvyN AiDAwie ivc = 8


CyvyN AiDAwie ivc = 6
s`qvyN AiDAwie ivc = 14
A`TvyN AiDAwie ivc = 14
nOvyN AiDAwie ivc = 9
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie pMdrHvW (228) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dsvyN AiDAwie ivc = 14
igAwrHvyN AiDAwie ivc = 27
bwrHvyN AiDAwie ivc = 17
qyrHvyN AiDAwie ivc = 25
cOdvyN AiDAwie ivc = 16
pMdrHvyN AiDAwie ivc = 24
kul = 243
hryk AiDAwie dy A^Ir ’qy ‘ieiq sRI swrukqwvlI’ vwly Cµd 15 Awey hn [ ies pRkwr
243 + 15 = 258 Cµd Awey hn [
ienHW swry AiDAwieAW ivc muK, rUp ivc qW jo SurU ’qy ikhw sI ik ‘nau Gt dYÍ
sq mUl ibRq’ Bwv do sO iv`ØcoN nON G`t 191 Cµd mUl hn [ bwkI dy Cµd kvI jI dI aukq hn [

(swrukqwvlI gRµQ smwpqµ)


vvvv

vvvv

vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (229) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
BwvrsWimRq
vvvv

vvvv

vvvv vvvv
BwvrsWimRq (230) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
BwvrsWimRq
auQwnkw
dohrw ] eykuµkwrw siqgurU iqih pRswid scu hoie ]
vwihgurU jI kI Pqy ivGn ivnwsn soie ]1] (sRI nwnk pRkwS, pUrbwrD, AiD: 1)
sRI Akwl purK vwihgurU jI ny jo sµswr ’qy i¸pwlU, idAwlU ho ky AnugRh kIqw hY,
sRI gurU nwnk dyv jI dw srgux rUp Dwr ky inrml pMQ dw inrmwx kIqw Aqy ds jwmy
Dwrn krky sµswr dy Bly leI AnykW krq`b kIqy, jo gurU nwnk dyv jI ny :
mwirAw iskw jgiq ivic nwnk inrml pMQ clwieAw ]
(BweI gurdws jI, vwr 1, pauVI 45)

Aqy eysy inrml pMQ ¹ dsmy jwmy ivc sRI gurU goibMd isMG jI mhwrwj ny 52 kvI r`K ky
AnykW rcnwvW sµswr dy Bly leI krvweIAW Aqy AnykW sµsi¸q gRµQW dy BwSw ivc aul`ØQy
krvwey Aqy gurU nwnk swihb dy clwey inrml pMQ ¹ ivgsq kIqw, ijQy Awp jI qoN AnykW
guris`K vroswey, auQy iek sµq BweI mwn isMG jI klZIDr pwqSwh jI dy ^uSIAW dy pwqr
bxy, pUrn guris`K nwm bwxI dy rsIey sµq BweI mwn isMG jI hoey, iehnW dy iSS pMØifq gulwb
isMG jI sµswr dy pRis`D ivdvwnW iv`ØcoN hoey hn, ijnHW ny ieh gRµQ jwny, BwvrsWimRq gRµQ
iliKAw hY, lyKk dI sµKyp jwxkwrI leI A`gy auhnW dw jIvn Aqy jo gRµQW dI rcnw kIqI
hY, auhnW dw vyrvw idMdy hW [ ies mhwn ivdvwn dw jnm pwiksqwn ivc izlHw lwhOr
qihsIl cUhxIAW dy ngr syKv (syKm)1 ivc c`Øby goq dy izmIdwr ipqw (rwieAw) dy Gr
mwqw (gOrI) dI kuK qoN sµmq 1789 ib¸mI ¹ jnm hoieAw, ^wndwnI gurU Gr dy SrDwlU hox
krky pu`qr dw nwmkrn kIqw, ies sihjDwrI guris`K pirvwr ny bwlk dw nwm gulwbw
r`ØiKAw [ mwqw dI god qoN ipqw dy AWgn, qurn iPrn bwl AvsQw hµFwauNidAW v`fy hoey,
bcpn dw dUsrw dOrw SurU hoieAw [ ijs dy ivc Kwx-pIx Aqy mwqw-ipqw qy pirvwr dy moh
dIAW jµjIrW jkV ky r`KdIAW hn, pr ieh mhwn purS Awm b`ØicAW nwloN inrwlw sI [ jnm
qoN ipCly jnm jnmwq®W dy sµskwrW krky auprwmqw vwlI ibrqI sI [ bcpn ivc jo b`ØicAW
¹ KyfW ipAwrIAW huµdIAW hn, gulwb isMG iehnW KyfW qoN auprwm sn Aqy izmIdwrW Grwxw
hox krky jo b`ØicAW ¹ A`gy v`Cy cwrn leI ByijAW jWdw hY, pr gulwb isMG ienHW qoN vI
vvvv

vvvv

auprwm sI, Awpxy hI ipMf ivc rihx vwly sµq mwn isMG jI pwsoN gurU Gr dI iv`ØidAw pVHnI
AwrB kr id`qI, iehnW dI inrml bu`D dw pRBwv sµq mwn isMG jI dy vI ipAw ik hoxhwr
1. ieh syKv ipMf pqo kI mMfI qoN cwr mIl p`kI sVk dy kµFy au~pr k`cI koTI qoN cwr pMj koh dy krIb
hY, pMØifq jI dI Xwdgwr ivc ieQy KUh vI hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (231) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ividAwrQI hY BwvyN auh Awp cµgy ivdvwn sn, pr auhnW dy Awpxy ividAwrQI ¹ Awpxy
nwloN vI vDyry ivdvwn bxwaux leI soicAw Aqy gurmiq dI pUrI iv`ØidAw pVH ky solW virHAW
dI aumr ivc au~Gy ivdvwn bx gey [ sµq mwn isMG jI ny kyvl iv`ØidAw hI nhIN id`qI,
sgoN pUrn swDUAW vwlw jIvn vI pRdwn kIqw [ gulwb isMG jI ¹ mhWpurSW dI sµgq ny sµswr
v`loN pUrI qrHW auprwm kr id`qw Aqy mhWpurSW ny iv`ØidAw ivc hor qr`kI krn leI ienHW
¹ kwSI ByijAw, ienHW dy mn ivc BI hor ividAw pVHn dw SONk sI, sµq mwn isMG jI ¹
pqw sI ik kWSI dy pMØifq gulwb isMG ¹ izmIdwr hox krky ividAw nh» pVHwauxgy [ ies
leI aunHW ny swDU bwxw Dwrn krn dI rwey id`qI [ pMifq gulwb isMG jI swDU bwxw Dwrn
krky kWSI, pu`j gey Aqy pwTSwlw ivc ividAw pVHn l`gy Aqy pVHn ivc koeI muSkl nh»
AweI Aqy swDU ilbws hox krky sB qrHW dIAW shUlqW pRwpq ho geIAW [ kWSI dy pRis`D
AcwrIAw bRwhmx dy koloN sµsi¸q iv`ØidAw pVHnI SurU kr id`qI [ pVHdy ¹ Ajy QoVHw smW hI
hoieAw sI, ies dy pVHwaux vwly AwcwrIAw ¹ gulwb isMG dy izmIdwr hox dw pqw l`g igAw [
jwq dy AiBmwnI bRwhmx ny ieh kih ky pwTSwlw ivcoN bwhr k`F id`qw ik qUµ vYS jwqI
ivcoN hox krky vyd iv`ØidAw dw AiDkwr nh» r`Kdw [ BweI gulwb isMG ny bVy qrly ley,
bVIAW imMnqW kIqIAW ik qus» AYsw nw kro, pr hµkwrI bRwhmx ny iek nw suxI [ ieko hI
g`l ’qy AiVAw irhw ik vyd iv`ØidAw pVHn qy pVHwaux dw AiDkwr kyvl bRwhmxW ¹ hY [
Cq®I vyd iv`ØidAw pVH qW skdw hY, pr pVHwaux dw AiDkwr aus kol vI nh» hY qy vYS jwqI
dy lok kyvl sux skdy hn pVHn dw AiDkwr nh» r`Kdy Aqy SUdr nw pVH skdy hn nw hI
sux skdy hn [ eys ivDwn Anuswr izmIdwr vYS jwqI nwl sµbµD r`Kdy hn [ ieh mnu`K jwqI
¹ cwr QwvW ’qy vµfx vwlI mM¹ soc ny iqMn vrxW dy lokW ¹ iv`ØidAw qoN vWJw r`ØiKAw [
sqXu`g, q®yqw, duAwpr qk bRwhmx jwqI dy lokW ny ieh vyd iv`ØidAw dy igAwn qoN iqMn
vrxW dy lokW ¹ vWJw r`Kx dw pwp kIqw [ vyd iv`ØidAw dw AiDkwrI inrml b`uD vwlw
iv`ØidAw dy leI AwcwrIAW dy A`gy ie¼ qrly lY irhw hY ijvyN koeI B`uKw qy ipAwsw rotI Aqy
pwxI leI qrly lYNdw hovy, pr eys AwcwrIAw ny sw& jvwb dy id`qw ik qY¹ iv`ØidAw nh»
pVHw skdw, pr ijMny smyN ivc gulwb isMG jI pMifq kol pVHdy rhy [ jwqI qoN Anjwx hox
krky gulwb isMG ¹ lwiek ividAwrQI smJ ky Aqy AwigAwkwrI suBwA qoN pRBwivq ho ky
Awpxy Gr Awpxy b`cy dy iKfwvy dw Xog smiJAw [ ies leI ieh pMifq jI dy Gr invws
r`Kdw sI Aqy b`cy dy iKfwaux dy nwl nwl bRwhmxI dy nwl Gr dy kµm-kwj ivc pUrw h`Q
vtw¼dw sI [ bRwhmxI Aqy bRwhmx ies dI syvw ’qy bhuq ^uS sn [ AiDAwpk bRwhmx kµm
dy lwlc ivc gulwb isMG ¹ GroN qornw nh» cwhuµdw sI, hux iv`ØidAw qoN ibnW gulwb isMG
vvvv

vvvv

ienHW dy Gr ivc rihxw nh» cwhuµdw sI [ pr dwinAW dy kQn Anuswr ik zrUrq kwF dI
mW hY [ gulwb isMG ny iek iv¼q socI ik iv`ØidAw pRwpqI leI myrw ieh Fµg kwmXwb ho
skdw hY qy k`uJ qW b`cw pihlW hI hr vkq iKfwaux krky myrw ipAwr krdw hY, mYN ies
b`cy dw idl hor vI Awpxy v`l iK`c lvW, ies dy nwl bRwhmxI dw idl hor cµgw kµm krky
Aqy AwigAw ivc rih ky ies dw idl ij`q lvW iPr ho skdw hY ik bRwhmx mY¹ iv`ØidAw
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (232) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
pVHw dyvy, Aqy ieh iv¼q ies dI kwmXwb ho geI [ bRwhmxW dw FweI virHAW dw b`cw Awpxy
mwqw-ipqw dy nwloN gulwb isMG dI loV izAwdw r`Kx l`gw [ auh GVI do GVI leI vI gulwb
isMG qoN prHy nh» sI huµdw [ jy ikqy pMj s`q GVIAW gulwb isMG iksy kwrj dy kwrn ikqy c`ØilAw
jWdw qW b`cw ivlkx l`g jWdw Aqy mu`K qoN gwbw-gwbw rih ky roNdw qy bRwhmxI ¹ Gr dw
kµm nw krn idMdw, jdoN gulwb isMG Gr Aw¼dw qW b`cw ^uS ho ky aus dIAW l`qW ¹ icMbV
jWdw [ jdoN gulwb isMG ny dyK ilAw ky b`cw myry moh dy jwl ivc Ps igAw hY qW iek idn
Acwnk iksy g`loN gu`Øsy ho ky ibnW d`sy Gr qoN bwhr cilAw igAw Aqy svyr qoN lY ky Swm
qk Gr priqAw, hux A`gy do chuµ GVIAW ivcoN gulwb isMG Aw jWdw sI, qy pihr, fyF pihr
lµGx qoN vI gulwb isMG nw AwieAw qW b`cy ny ro-ro ky Awpxw burw hwl kr ilAw Aqy nrwz
ho ky DrqI qy lytxw SurU kr id`qw [ b`cy ny swrw idn nw kuJ KwDw qy nw kuJ pIqw, muKoN gwbw
hI gwbw dI Awvwz inkldI rhI [ mW dy cu`p krwieAW, ipau dy c`up krwieAW b`cw c`up nh»
hoieAw Aqy b`cy ¹ Zm dy ivc bu^wr cVH igAw [ mwqw ipqw ny ieklOqy byty dI ieh hwlq
pihlW kdy dyKI nh» sI [ b`cy dy hwlwq ieho ijhy bx gey, ik jy gulwb isMG Gr nw AwieAw
qW b`cw jIvq nh» rhygw [ b`cy dI hwlq ny b`cy dI mW ¹ ieqnw kmzor kr id`qw ik b`cy
dI mW vI swrw idn kuJ Kw pI nh» skI, jdoN pwTSwlw ivcoN pVHw ky bRwhmx Gr priqAw
qW Gr dy hwlwq icMqw dw ivSw bx gey, Gr ivc rotI nh» p`kI, dwl sbzI nh» bxI qy
Gr dw swrw kµm iKMifAw ipAw hY, bRwhmxI Awpxy pqI dy pYr PV ley Aqy imMnq krky ikhw
ik jy qus» mY¹ Aqy Awpxy b`cy ¹ jIvq dyKxw cwhuµdy ho qW gulwb isMG ¹ ijQy vI hY mnw
ik Gr lY ky Awvo, AwpxI GrvwlI dI imMnq qrly Aqy b`cy dI hwlq ny bRwhmx ¹ ieMnw
kmzor kr id`qw qy auh gulwb isMG ¹ l`Bx leI Awpxy invws QW, pwTSwlw qoN A`gy gµgw
dy iknwry cOkVw mwrI gulwb isMG ¹ dyiKAw Aqy bWho PV ky QoVHy ijhy g`uØsy Aqy pRym dy lihjy
ivc ikhw, ik in`kI ijhI g`l ip`Cy Zu`Øsy ho ky ieQy Aw bYTw hYN jw ky dyK b`cy dw kI hwl ho
igAw hY mW p`uqr dovyN hI ivlk rhy hn, myrI GrvwlI ny hmySW qY¹ pu`qrW vWg r`ØiKAw hY,
in`kI ijhI g`l ip`Cy GroN Aw igAw hY, Gr ¹ c`l qW gulwb isMG jI ny ividAwrQIAW vwlw
Drm pwldy hoieAW bVI inmrqw nwl nmskwr kIqI Aqy ikhw hy gurdyv ! mYN hux Gr nh»
jw skdw [ rhI g`l rox vwilAW dI ieh qW myrI Drm dI mW hY, mY¹ ijs mW ny jnm id`qw,
ijs ipqw dy myry au~qy bhuq AwsW sn, ijnHW dw mYN ieklOqw bytw hW [ ies iv`ØidAw dy kwrn
mYN aunHW dy rox qy ivlkx dI pRvwh nw kIqI qy aunHW ¹ C`f ky kWSI AwieAw sW jy roxw
myrw mwrg rok skdw qW iPr skI mW dy rox hor iks dw roxw pRb`l ho skdw hY, jy kWSI Awaux
dy mwrg ¹ mwqw-ipqw dw roxw nh» rok sikAw qW kWSI qoN jwx dy mwrg ¹ mW-b`cy dw
vvvv

vvvv

roxw mY¹ rok nh» skygw [ ieh sux ky bRwhmx dy pYrW hyTW qoN zmIn iKsk geI Aqy aus¹
Awpxw sµswr au~jVdw nzr AwieAw jy ieh Gr nw igAw qW b`cw nh» bcygw qy b`cy dw
mrnw dyK ky b`cy dI mW vI nh» bcygI Aqy jIvn ie`fw v`fw ivdvwn hox dy bwvjUd vI
sµswrI p`K qoN nrk smwn ho jweygw Aqy gulwb isMG dI id®VHqw vwlIAW g`lW ny XkIn krw
id`qw sI ik ieh Awpxy Drm dw id®VH ivSvwsI ividAwrQI hY [ iPr vI pMifq jI ny bwr
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (233) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
bwr Gr jwx leI ikhw Aqy swP suQrI g`l pMØifq ¹ kih suxweI ik kWSI ivc mY¹ myrw
iv`ØidAw dw SOk lY ky AwieAw jy ies dI pUrqI nh» huµdI qW iPr ieQy rihx dw koeI mqlb
nh» [ jy iv`ØidAw pVHwaux v`loN quhwfw jvwb hY qW myrw Gr jwx qoN vI jvwb hY [ ieh sux
ky pMifq socI pY igAw, iek pwsy iesq®I p`uqr dw moh, dUjy pwsy bRwhmxW dI bxweI hoeI
mrXwdw dw aulµGx gON Bnwvy jO BwvyN ig`ly hox ies AKwx dy vWgUµ ies Drm sµkt ivcoN
inklx dI iv¼q socx l`gw, aus ¹ ieh g`l su`JI ik jy gulwb isMG myrI g`l nwl sihmq
ho jwvy qW ies dw iv`ØidAw pVHn dw mksd vI pUrw ho jwvygw Aqy vyd mrXwdw BI rih
jwvygI Aqy myrw pirvwr BI bc jwvygw qW aus ny ikhw gulwb isMG mYN qY¹ hor ividAwrQIAW
dI qrHW poQI KolH ky pVHwaux dw Fµg nh» vrqWgw, hor ividAwrQI poQI Kol ky pVHdy hn,
mYN qY¹ swry gRµQ jo zrUrI hn Awp bol ky suxwvWgw qy suxwaux ivc AYsw Fµg vrqWgw ik
ijhVy pRSn hoxgy aus dy Awp hI au~qr idMdw jwvWgw [ ies nwl Drm dw ivDwn vI nh»
tu`Øtygw qy qUµ pVH vI jwvyNgw, ik¼ik sunx dw AiDkwr vYSW dy kol hY, mYN qY¹ Aijhy qrIky
nwl pVHwvWgw ik swry gRµQ sWgopwg qY¹ sux ky smJ Aw jwx qy qyry SµikAW dy au~qr Awp
hI idMdw jwvWgw [ jy qY¹ ies qrHW pVHnw mnzUr hY qW ieh smJ lY myrI iesq®I qy b`cy dy
bcx dw Aswn qyrw myry ’qy hovygw jy qY¹ mnzUr hY qW Gr c`l [ mYN qY¹ lYx leI AwieAw
hW qW gulwb isMG ny pMØifq dw iv`ØidAw pVHwaux leI ieqnw mn jwxw gurU nwnk swihb
dI b^iSS smJI qy Awpxy iv`ØidAw gurU dy crn» h`Q lw ky aunHW dy Gr Aw phuµcy, A`gy nwloN
vI v`D SONk nwl iv`ØidAw gurU dI pqnI Aqy pu`qr dI syvw krnI ArµB kr id`qI Aqy bRwhmxI
ny BI gulwb isMG dI iv`ØidAw pVHn ivc mdd kIqI [ bRwhmx ¹ ikhw ijvyN ieh SOk nwl
syvw kr irhw hY, ausy qrHW qus» vI ies ¹ pRym nwl iv`ØidAw pVwE qW pMØifq ny vI Awpxy
kIqy vwAdy Anuswr sµQw sunwauxI SurU kr id`qI [ Aijhy Fµg nwl gRµQ suxwey ik poQI Kol
ky pVHn nwloN vI izAwdw smJ Awey qy kuJ pMØifq gulwb isMG qy r`bI imhr AYsI sI ik sux
ky swrI iv`ØidAw kµT huµdI geI [ pMØifq jI ny iek AiDkwr gulwb isMG jI ¹ dy r`ØiKAw ik
ijMnI sµQw sux ky isMmRqI ivc Aw jwvy gulwb isMG dy kihx qoN auqnw hI pVHw¼dy sn, jdoN
gulwb isMG kih idMdw ik mYN ieqnI sµQw hI pkw skdw hW, auQy hI ru`k jWdy [ ieh sµQw ¹
sux ik kyvl pkw¼dy nh» sn blik aunHW hI SbdW ivc rU-b-rU ilK lYNdy sn [ kWSI dy
ieiqhws ivc ieho ijhw hoxhwr ividAwrQI sdIAW ivc hI nh» blik Xu`gW ivc ikqy iek
A`Dw pYdw huµdw hY [ gulwb isMG jI ny AYsw nvW ieiqhws isrj id`qw [ iPr ienHW ny swry gRµQ
ilK ky Awpxy kol r`K ley Aqy vyd ividAw pRwpq krky iqAwgI, vYrwgI, ivr`kq sµq ho
gey [ sµq mwn isMG jI dI sµgq krky sRI gurU gRµQ swihb nwl juVy aunHW dI pRyrnw nwl AMØimRq
C`k ky gulwby qoN gulwb isMG bxy [ iv`ØidAw gurU sµq mwn isMG jI ¹ hI mMndy hn iek dohrw
vvvv

vvvv

pRboD cµd® nwtk gRµQ ivc iliKAw imldw hY, ijQy auh Awpxy iv`ØidAw dwqy ¹ qp`svI Aqy
igAwn dw Avqwr mMndy hn Aqy ilKdy hn :
dohrw ] Bwrq BUim punIq pd qpo gXwn Avqwr ]
mwn isMG gur ko nmo qwrx kruxw swr ]4] (pRboX cµd® nwtk, AMk 15)
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (234) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
iPr eysy BwvrsWimRq gRµQ ivc vI Awpxy iv`ØidAw gurU dI mihmw krdy hoey nmskwr
krdy hn Aqy kihMdy hn :
dohrw ] ivdÎw sWiq sugÎwn suK dwiek Pl suB cwr ]
mwn isMG guru ky sdw bµdo pwd audwr ]4] (BwvrsWimRq)

eysy hI BwvrsWimRq dy A^Ir ivc vI dohrw ilKdy hn :


dohrw ] jw pd pMkj hyr kY hrÎo inKl Bv Bwr ]
ivdÎw gurU audwr ko bµdo msqk Dwr ]129] (BwvrsWimRq)

ieh ividAw pVH ky jdoN pUrn ivdvwn ho gey, ienHW ny Awpxy ividAwrQIpuxy dIAW
muSklW ¹ iDAwn ivc r`Kdy hoieAW, swry gRµQW ¹ sµsi¸q qoN gurmuKI bolI ivc Aqy ibRj
BwSw ivc kr id`qw qWik Awpxy dyS vwsIAW ¹ qy iv`ØidAw dI loV r`Kx vwilAW ¹ bRwhmxW
dIAW imMnqw nw krnIAW pYx, ieh ivcwr krky Awp jI ny sµmq 1834 ib¸mI ivc
BwvrsWimRq gRµQ ricAw, audoN sRI gurU goibMd isMG jI ¹ joqI joq smwieAw bhuqw smW nh»
sI hoieAw kyvl 69 brs hoey sn, ik¼ik gurU goibMd isMG jI 1765 ib¸mI sµmq qy k`qk
sudI 5 ¹ joqI joq smwey so Awp jI ny sµmq 1834 ivc BwvrsWimRq Aqy 1834 ivc hI
vydWq dw SRomxI gRµQ moKS pMQ ricAw Aqy 1839 ivc AiDAwqm rmwiex ilKI Aqy 1849
pRboD cµd® nwtk gRµQ iliKAw, ijs ¹ pVH ky kWSI dy bRwhmxW dI eIrKw dI A`g ieqnI BVk
geI ik bRwhmxW ¹ kWSI ivc ivdvwn bRwhmxW dI sBw iek`q® krnI peI, aus sBw ivc
ies g`l ’qy K`ulH ky ivcwr hoeI ik pMØifq gulwb isMG ny swry gRµQ dyS BwSw ivc iqAwr kr
id`qy qW iPr swfw burw hwl ho jwvygw [ iksy sw¹ mMnxw, pUjxw nh», &Yslw hoieAw ik AYsw
Fµg vrqIey ik A`gy gulwb isMG koeI gRµQ nw bxwey, ipCly gRµQ aus dy ilKy hoey PUk id`qy
jwx [ ieh ivcwr krky muKI-muKI bRwhmx pMØifqW dI iek mMflI sµq mwn isMG jI dy AsQwn
’qy phuµcI, prspr myl-imlwp krky jdoN sµq mwn isMG jI ny Awsx gRihx krn leI bynqI
kIqI Aqy pu`ØiCAw ik ieh hµs mMflI ikDroN AweI hY [ quhwfy qW drSnW ¹ v`fy v`fy SwhUkwr,
AmIr rwjy lok qrsdy hn, qus» A`j myry kol ikvyN pDwry ho qW sBnW ieksur ho ky ikhw qqbyqy
mhWpurSo As» quhwfy dr ’qy iBKwrI bx ky kuJ mMgx Awey hW, pr mMgWgy qy jy Awp jI KwlI
nw moVo qW sµq mwn isMG jI ny ikhw, ieh gurU nwnk swihb dw Gr hY qus» inrsµkoc mMgo
pr ieh soc ik mMigE ik jo mMgogy auh myry AiDkwr Kyqr qoN bwhr nw hovy qW pMØifqW ny ikhw
jy quhwfy AiDkwr Kyqr qoN bwhr huµdw qW As» quhwfy koloN Aw¼dy hI ik¼ qW bRwhmxW ny
ikhw mMgx qoN pihlW sw¹ bcn idau ik qus» Awpxy bcn qoN bdlogy nh» qW sµq mwn isMG
jI ny ikhw ik gurU dw isMG kdy Awpxy bcn qoN bdldw nh» jwau quhw¹ bcn id`qw jo qus»
vvvv

vvvv

khogy mYN quhwfw bcn pUrw krWgw [ pMifqW ny ikhw ik iek qW Awpxy iSs gulwb isMG ¹
hukm kro ik A`gy qoN koeI gRµQ nw ilKy Aqy jo hux qk ilKy gey hn auh swry gRµQ swfy hvwly
kr idqy jwx [ As» Awpxy ividAwly ivc sWB ky r`KWgy iPr sµq mwn isMG jI dy ieh g`l
smJ AweI ik ienHW ny DoKy nwl myry koloN bcn lY ilAw hY [ mY¹ ienHW dI kutl nIqI dw pqw
nh» sI, pr mYN hux Awpxy gurU dI mrXwdw dw aulµGx nh» krWgw [ jYsw ik :
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (235) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
bcnu kry qY iKsik jwie boly sBu kcw ] (mwrU vwr m: 5, AMg 1099)

mYN ijs gurU goibMd isMG swihb dI sµgq kIqI hY, auQoN iehI is`ØiKAw imlI hY ik bcn
krky pwlxw cwhIdw hY ijvyN gurU qyZ bhwdr swihb jI ny bcn krky Awpxy sIs dw blIdwn
dy id`qw, pr bcn Cotw nh» hox id`qw qW sµq mwn isMG jI ny ikhw hy bRwhmxw ! qus» cµgw
nh» kIqw [ myry koloN DoKy nwl bcn ilAw hY qy bcn iek ilAw sI, qus» hux ies ivc iek
hor Swml kr ilAw hY [ mYN Awpxy iSS gulwb isMG ¹ hor koeI vI gRµQ BwSw ivc ilKx
qoN rok idAWgw pr qus» AYsw ik¼ kIqw ilKx ivc sB ¹ suqµqrqw huµdI hY qW pMifqW
ny ikhw ik swry gRµQ BwSw ivc ho gey qW swfy kol iks ny Awauxw hY [ swfI rozI rotI mwrI
jwvygI Aqy snmwn BI sµswr ivc nh» rhygw qW sµq mwn isMG ny ikhw ik quhwfw bcn
hor gRµQ nw ilKx dw mMn ilAw hY [ gulwb isMG hor gRµQ nh» ilKygw pr qus» dUsrw bcn
AwpxI mrzI nwl hI joV ilAw hY ik ijMny gRµQ hux qk ilKy hn aunHW ¹ ik¼ mMgdy ho
ieh qW koeI vwijb bwq nh» hY qW pMifqW ny ikhw gRµQ mMgxy BI quhwfy id`qy hoey bcn
dw ih`sw hn [ swfI ieko hI mMg dy do ih`sy nw smJo iek hI ik¼ik jy ilKy gRµQ vI gulwb
isMG dy kol rhy qW swfw auqnw hI nukswn hovygw ijMnw hor gRµQ ilKx dw hY [ sµq mwn
isMG jI ny Bry hoey mn nwl sRI gurU gRµQ swihb jI dIAW ieh pMkqIAW cyqy krdy hoey ik :
AYsy bRwhmx fUby BweI ]
inrwprwD icqvih buirAweI ]1] (Awsw m: 5, AMg 372)

Aqy gRµQ pMØifqW dy hvwly kr id`qy, ijs vyly ieh pMØifqW dI mMflI jdoN mwn isMG
kol AweI sI, aus vyly pMØifq gulwb isMG jI fyry ivc nh» sn qy jdoN fyry ivc vwps
Awey qW sµq mwn isMG jI ¹ audws bYiTAW dyK ky pu`ØiCAw ik A`j auprwmqw dw kwrn
qW sµq mwn isMG jI ny Bry mn nwl bRwhmxW dI kutl nIqI nwl gRµQ lY jwx dI qy A`gy
qoN gRµQ nw ilKx dI vwrqw kih suxweI [ pMØifq gulwb isMG jI ny swrI izMdgI dI imhnq
Ko ky vI Awpxy iv`ØidAw gurU dy id`qy hoey bcn ¹ Cotw nh» hox id`qw [ bRhm igAwnI iv`ØidAw
dwqy sµq mwn isMG jI ny ienHW dy inscy ¹ dyKdy hoieAW ik koeI gRµQ quhwfw iliKAw hoieAw
Agr fyry qoN bwhr hY qW mY¹ d`Øso qW aunHW ny cwr gRµQW dw nW ilAw 1. BwvrsWimRq, 2.
moKs pMQ, 3. AiDAwqm rmwiex, 4. pRboD cµd® nwtk ieh cwr gRµQ koeI swDU myry koloN pVHn
vwsqy lY gey hn qW sµq mwn isMG jI ny ikhw auh cwr gRµQ mMgwE qy sµq mwn isMG jI
ny AwpxI brkqW BrI jubwn qoN bcn kIqw ik hy gulwb isMG ! ijvyN qUµ myrI AwigAw dw
pwlx krky myry bcn ¹ Cotw nh» hox id`qw, mYN hux qY¹ vr idMdw hW ik qyry cwry gRµQW
vvvv

vvvv

dI pRis`DI swrIAW sµpRdwvW ivc hovygI Aqy rihMdI dunIAW qk ienHW gRµQW duAwrw qUµ Amr
rhyNgw Aqy cwry gRµQW dI mhwnqw sdIv rhygI [ iPr ienHW cwry gRµQW dy A`gy Aauqwry ho
ky A`j swrIAW sµpRdwvW ivc Cwey hoey hn jo gRµQ pMfW bµn ky bRwhmx lY gey sn, auh aunHW
ny swry A`g lw ky PUk id`qy Aqy keI purwxy ivdvwnW ieh BI iKAwl hY ik vydWq mq
dy bhuq swry gRµQW dI rcnw krn qoN bwAd vydW dw BI Anuvwd kIqw sI [ pr is`K jgq
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (236) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dy kol ieh ^zwnw nw irhw [ ieh Gwtw is`K jgq ¹ dUsrI vwr ipAw [ pihlI vwr jo
iv`ØidAw swgr gRµQ srsy dI Byt hoieAw, ijs dw vzn 9 mx qooilAw igAw sI [ kWSI
dI swrI iv`ØidAw ilKq rUp ivc ies gRµQ ivc guµQn kr id`qI geI [ ies dy ivc BI vydW
dw Anuvwd kIqw igAw sI [ ieh dUsrI vwr Pyr jy iksy guris`K ivdvwn ny AwpxI izMdgI
dI bwzI lw ky vydW dy Anuvwd qk phuµc kIqI ieh ^zwnw Pyr pMØifqW dI byeImwnI nwl
is`K jgq dy h`ØQoN jWdw irhw [ pMØifq gulwb isMG jI dw kYsw jIvn irhw hY ik pihlW
qW ividAw pVHn vyly kWSI dy bRwhmxW dI ikMnI muS`kq krnI peI [ pihlW kWSI ivc
iv`ØidAw pVHn vyly sµqwp hµFwieAw auh As» ip`Cy ilK Awey hW qy hux dUsrI vwr swrI
izMdgI dI kIqI hoeI Gwlxw pMØifqW dy zulm dw iSkwr ho geI nh» qW A`j is`K jgq
¹ vyd iv`ØidAw pVHn vwsqy kWSI jwx dI loV nw pYNdI [ ies dy nwl hI iek CotI ijhI
vwrqw pMØifq gulwb isMG jI dI ivr`kqI dI Jlk dyx vwlI ilKdy hW [ jdoN ieh sB
kuJ iqAwg ky swDU bwxy ivc Aw gey sn qW iek idn ienHW dy mwqw-ipqw ienHW ¹ imlx
vwsqy fyry ivc Awey mwqw-ipqw ibrD ho c`uky sn qy gulwb isMG ¹ dyK ky rox l`g pey
qW sµq gulwb isMG jI ny rox dw kwrn pu`ØiCAw qW mwqw bolI pu`qr ! mYN kI khW swfy rox
dw kwrn ieh hY ik iek qW qUµ swfI ieklOqI sµqwn hY, ijMnI dyr qk quhwfw jnm nh»
sI hoieAw, auqnI dyr mYN qy qyry ipqw jI gmW dy smuMdr ivc fu`Øby hoey sI, qyrw jnm hoieAw
sw¹ bVI ^uSI hoeI [ As» socx l`gy ik pu`qr dy jnm lYx nwl sµswr ivc swfI ih`ØsydwrI
ho geI hY [ p`uqr qyry sµq ho jwx nwl muV Pyr ausy Sok smuMdr ivc if`g gey hW [ jy qUµ
sµq hox qoN pihlW igRhsQI bx ky sµqwn pYdw kr lYNdw, swfy poqry-poqrIAW ho jWdy Pyr
swDU ho jWdw, sw¹ Awh d`uK nw dyKxw pYNdw, As» ieho hI socW socdy sµswr qoN qur jwvWgy
ik jg ivc swfw koeI nh» hY [ swfw nW imt jweygw [ ijs dw nWm imt jwey auh jYsw
hoieAw jYsw nw hoieAw iek brwbr hY ik hy pu`qr ! qUµ Awp hI soc As» hux roeIey nw qW
kI krIey [ ieh sux ky pMØifq gulwb isMG jI ny ie¼ ikhw ik hy mwqw ! mYN hux swDU ho
ky igRhsQI qW nh» bx skdw, ies nwl swDUpuxy ¹ klµk l`gdw hY Aqy sRI gurU gRµQ swihb
jI ivc ieh g`l Aw c`ukI hY jYsw ik :
bYrwgI bMDnu krY qw ko bfo ABwgu ]243] (slok kbIr jI, AMg 1377)

qy rhI g`l quhwfy nwm rihx dI jy mYN igRhsQI ho BI jwvW qW zrUrI nh» myry pu`qr
hovy, bhuq igRhsQI sµswr ivc sµqwnhIx hI cly jWdy hn, Agr AYsw myry nwl hoieAw
qW iPr quhwfw nwm ikvyN rhygw [ sµqwn hoeI qoN iqMn cwr puSqW bwAd nwm im`tdw jWdw
hY, mYN quhwfw nwm sµswr ivc sdw Amr kr idAWgw ik hux mYN jo vI gRµQ ilKWgw, aus
dy ivc mYN quhwfy dovW dw nwm ilKWgw ik mYN ienHW dw p`uqr hW, ies ilhwjx quhwfw
vvvv

vvvv

nwm hmySW rhygw qy mwqw ipqw ¹ siqkwr nwl ivdw kIqw Aqy ikhw ijqnI dyr quhwfy
h`Q pYr qy srIr c`ldw hY, auqnI dyr Awpxy Gr rho jdoN qus» AwpxI ikirAw qoN AsmrQ
ho jwE, qdoN mYN Awpxy fyry ivc quhw¹ r`K ky AMq vyly qk quhwfI syvw krWgw Aqy pMØifq
jI ieh bcn inBwieAw [ BwvrsWimRq ivc moK pMQ ivc, pRboD cµd® nwtk ivc aunHW ny
Awpxy mwqw dy nwm ¹ gRµQW ivc iliKAw jYsw ik :
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (237) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dohrw ] gOrI rwieAw mwq ipq syKvw ngr audwr ]
gulwb isMG kul dIp suq krÎo gRµQ inrDwr ]125] (BwvrsWimRq)

dohrw ] mdr dys mMfn jhW purK syKv AiBrwm ]


rwXw jnk pRisD jg jnnI gOrI nwm ] (moK pMQ)

dohr ] gOrI jnnI lok mYN rwieAw jnk mhwn ]


gulwb isMG suq qWih ky nwtk kIn bKwn ] (pRboD cµd® nwtk)

1¡ siqgur pRswid [[
1 = Ad`uqI bRhm, ¡ = srb dw pRkwSk pRØBU, jo siqgurW dI pRswid = ikrpw duAwrw
pRwpq huµdw hY [

AQ BwvrsWimRq gRµQ ilKÎqy [


(gRµQ krqw v`ØloN mMgl)
AQ = hux pMØifq gulwb isMG jI BwvrsWimRq nwmk gRµQ ilKÎqy = ilKxw pRwrµB krdy
hn [
(Bwv + rs + AMØimRq) Bwv = pRym dy rs vwly AMØimRq rUp bcn ijs ivc r`ØKy hn, AYsw
gRµQ aucwrx krdy hn [
A`gy gRµQ dI pRwrµBqw ’qy sB qoN pihlW sRI rwm jI dy crnW dw mMgl krdy hn [
pihlW kvI jI dI rIq Anuswr ArQ hY [

sYÍXw [[ syq kry ijn swgr pY; sB dyvn ky duK dUr imtwey [[
ijn = ijs rwmcµd® jI ny lµkw ¹ jwx vyly swgr = smuMdr dy pY = au~pr v`fy-v`fy
p`QrW dw syq = pul bxwauxw kry = kIqw Aqy sB = swry dyvn = dyviqAW ky = dy du`K dUr
krky imtwey = nwS kr id`qy sn, Bwv rwvx ny v`fy-v`fy dyvqy kYd kIqy hoey sn qy aunHW
koloN nOkrW vWg kµm krw¼dw sI [ jYsw ik :
cµdu sUrju jw ky qpq rsoeI ] bYsµqru jw ky kpry DoeI ]3]
(Awsw Bgq kbIr jI, AMg 481)

sRI dsm gRµQ swihb ivc vI AYsw kQn kIqw hoieAw hY, jYsw ik :
rwvx bwc [[ caur cµdµ® krµ C`q® sUrµ Drµ byd bRhmw rrµ duAwr myry [[
vvvv

vvvv

pwk pwvk krµ nIr brxµ Brµ j`C ib`ØidAwDrµ kIn cyry [[
(sRI dsm gRµQ, rwm Avqwr)

so AYsy dyvqy rwvx ny kYd ivc r`ØKy hoey sn, jo sRI rwmcµd® jI ny sB Awzwd kr
id`qy [
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (238) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
rwvx ky ds sIs kty; su ivBIKn ky isr Cq® iPrwey [
Pyr rwvx nwl Xu`D krky ausdy ds isr k`Øty = k`t id`qy gey Aqy ausdy Coty Brw
ivBIKn ky = dy isr au~pr (lµkw dw rwj q^q dw) Cq® iPrwey = iPrw, Julw id`qw [

goqm nwir auDwir krI; imQlwpiq ky ijn BOn suhwey [[


Pyr gOqm irKI dI nwir = iesq®I Ah`ØilAw jo p`Qr bxI sI, ausdw auDwir = pwr-
auqwrw kIqw Aqy imQlwpiq = imQlw purI dy piq, mwlk rwjy jnk ky = dy ijn = ijs
rwmcµd® jI ny BOn = Gr suhwey = SoBnIk bxwey [
swKI Ah`ØilAw dy qwrn dI : Ah`ØilAw gOqm irKI dI pqnI sI, jo bhuq hI
suµdr srUp vwlI sI, iesdy suµdr srUp dI swry dyviqAW ivc g`l c`ldI rihMdI sI, iek
idn cµd®mw dy koloN ieMdr ny gOqm irKI dI iesq®I Ah`ØilAw bwry suixAw ik gOqm irKI
dI iesq®I vrgw dunIAW ivc hor iksy dw rUp nh» hY, Ah`ØilAw dI is&q sux ky jdoN
ausdy ichry mohry ¹ dyiKAw qW kwm v`s ho ky ieMdr ¹ su`D bu`D hI Bu`l geI jYsw ik :
idpq dIp duiq bpu ipKI bwsv BXo pqµg ]
kwm isMG grjn krw DIrn BXo krµg ] (sRI dsm gRµQ, i¸Snw Avqwr, pMnw 412)

pihlW ieMdr ny sUrj dy AiBmwnI dyv ¹ pu`ØiCAw ik myrw Ah`ØilAw nwl imlwp iks
qrIky nwl ho skdw hY [ qW sUrj dyvqw kihx l`ØigAw ik myrI qyz rOSnI krky qW iesq®IAW
lukIAW rihMdIAW hn, bwhr hI nh» inkldIAW [ Pyr ieMdr ny cµdrmw ¹ pu`ØiCAw qW aus
ny ikhw ik ausdw pqI gOqm irKI ku`kV dI bWg sux ky pRBwq vyly au~T ky pihr rwq
rihMdI ¹ godwvrI ivc ieSnwn krn leI jWdw hY,aus smyN qoN bZYr ausdy iek`lI hox
dw hor koeI smW nh» [ ieMdr cµdrmw ¹ kihx l`gw ik qUµ myrI shwieqw kr, irKI dy svyry
au~Tx dy smyN qUµ ku`kV bx ky A`DI rwq ¹ bWg dy dyv» [
ieMdr dw kihxw mMn ky cµdrmw ny dUsrI rwq ¹ ku`kV dw rUp Dwr ky A`DI rwq ¹
jw ky bWg dy id`qI [ bWg ¹ sux ky gOqm irKI au~T ky prnw lY ky ieSnwn krn leI
godwvrI v`l qur ipAw [ gOqm irKI dy jwx qoN bwAd ieMdr ny dYvI SkqI nwl gOqm
irKI vrgw srUp bxw ky Ah`ØilAw nwl iml ky mn Bw¼dIAW ^uSIAW kIqIAW [ ijs vyly
gOqm irKI godwvrI ivc ieSnwn krn leI viVAw qW gµgw godwvrI ivcoN AMqrjwmI
ny gµgw dy rUp ivc Awvwz id`qI ik hy irKI jI ! quhwfy ieSnwn dw Ajy smW nh» hY
Ajy qW A`DI rwq dw smW hY, quhwfy Gr cor l`gy hoey hn, jldI jwau qy Awpxy Gr dI
vvvv

vvvv

sµBwl kro [
ieh g`l sux ky irKI ig`lw prnw incoVdw bVy Z`uØsy ivc jldI bwhr AwieAw [
jdoN irKI jI ny Gr dy bwhr jw ky vyiKAw ik cµdrmw ku`kV bx ky munwry ’qy bYTw bol
irhw hY [ swrI SYqwnI cµdrmw dI jwx ky Z`uØsy ivc Aw ky bVy zor nwl ig`lw prnw clw
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (239) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ky mwirAw qW ausdy inSwn pY igAw, ijs ¹ cµdrmw dy klµk l`g igAw AwKdy hn, jo
klµk A`j qk dUr nh» ho sikAw [ Pyr irKI jdoN AMdr jwx l`ØigAw qW AwpxI lVkI
AMjnI ¹ pihry ’qy KVHw vyK ky p`uCx l`gw ik AMdr kOx hY qW AMjnI ny m`Dm ijhI Awvwz
nwl ikhw ik mwjwr [ (mwjwr pd dy keI ArQ hn, ijvyN cor, ib`lw Aqy mW dw Xwr
vI ArQ bx jWdw hY) ausy vyly AMjnI ¹ AwpxI mW dy pwp krn ivc imlIBugq jwx
ky srwp dy id`qw ik qUµ kuAwrI hI mW bxygI [ AMdr jw ky jdoN ieMdr ¹ Awpxy rUp ivc
vyiKAw qW aus¹ ikhw ik qµU ieqny pdwrQ vwlw ho ky vI iq®pq nh» hoieAw, qyry Gr
ivc sB kuJ hY, pr Pyr vI irKIAW dy Gr Aw ky pwp krm krn l`g ipAw hY [ jwh ijs
iek Bg dy kwrn qUµ ieQy AwieAw hYN, auh qyry srIr au~qy hzwrW BgW dy inSwn ho jwx [
irKI dy koloN srwp dy bcn sux ky ieMdr dw srIr iP`t igAw, Bwv hzwrW hI BgW dy
inSwn ho gey [
Pyr irKI ny AwpxI iesqrI Ah`ØilAw v`l vyiKAw qy aus¹ ikhw ik jwh qUµ p`Qr
bx jwh, irKIAW dy kol rih ky vI qyry AMdroN ivSy vwSnw ^qm nh» hoeI (ik¼ik Ah`ØilAw
ny AwpxI jognysurI nwm dI sKI Byj ky ieMdr ¹ kukrm krn leI bulwieAw sI) ieh
srwp dy bcn sux ky Ah`ØilAw ny dovyN h`Q joV ky bynqI kIqI ik ijs qrHW dw mYN pwp
kIqw hY, ausdw Pl qW mY¹ zrUr Bogxw hI pvygw [ pr myry ’qy kuJ qrs kro ik¼ik Pyr
vI mYN quhwfI pqnI hW [ qus» myrI ies jUn qoN mukqI kr dyvo [ irKI ny ikhw ik ieh srwp
hux vwps nh» ho skdw [ Ah`ØilAw ny ikhw ik ikrpw krky iehI d`s dyvo ik myrI ies
p`Qr dI jUn qoN mukqI kdoN qy ikvyN hovygI ? qd gOqm irKI ny ikhw ik jdoN q®yqy Xu`g
ivc mrXwdw pRSoqm Bgvwn sRI rwmcµdr jI Avqwr Dwrngy, auh jdoN eyDr Awey qW
aunHW dy crn CUhx nwl qyrI p`Qr jUn qoN mukqI hovygI [ Ah`ØilAw ny ikhw ik hy suAwmI
jI ! Ajy qW duAwpr Xu`g Awvygw, ies qoN bwAd qy®qw Xu`g Awvygw [ mY¹ ieqnw icr p`Qr
dI jUn ivc nw r`ØKo [ qdoN gOqm irKI ny ikhw ik pihlW q®yqw Xu`g hI Awvygw [ ie¼ irKI
ny Awpxy qp dy pRqwp nwl Xu`g hI bdlw id`qw sI [
Pyr q®yqy Xu`g ivc jdoN Bgvwn rwm cµdr jI bnvws ¹ gey sn, qdoN au~Qy ies p`Qr
dI islw bxI Ah`ØilAw ¹ Awpxy crn Cuhw ky aus¹ mukq kIqw sI [ auh g`l hI eyQy
kvI jI ieSwry mwqr smJw rhy hn ik ijs Bgvwn rwmcµdr jI ny gOqm irKI dI GrvwlI
jo siqj`ug dI p`Qr dI jUn ivc peI, aus¹ Awpxy pwvn crn Cuhw ky mukq kIqw sI [
Aqy imQlwpiq rwjy jnk jI dy Gr ivc jw ky aunHW dI sp`uqrI sIqw jI nwl ivAwh
krky aunHW dy Gr ¹ SoBnIk bxw id`qw [
vvvv

vvvv

sIX smyq nmo iqn ko;


iek Awsn bYT mhW hrKwey [[1[[
iqn = aunHW Bgvwn rwmcµdr jI ko = ¹ sIX = sIqw jI dy smyq hI nmo = nmskwr
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (240) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
hY, jo AXu`ØiDAw dy ivc iek hI Awsn Bwv q^q ’qy bYT ky mhW = bhuq hrKwey = pRsµn
ho rhy hn ]1]
dUsrw ArQ
syq kry ijn swgr pY; sB dyvn ky duK dUr imtwey [[
ijn = ijs gurU nwnk swihb ny ies sµswr-smuMdr dy au~pr prmwqmw dy nwm, j`s
dw syq = pul bµnHxw kIqw hY, Pyr sB dyvn = syRSt mnu`K1 dy jµmx mrn rUpI d`uK dUr krky
nwS kr id`qy hn [
rwvx ky ds sIs kty; su ivBIKn ky isr Cq® iPrwey [[
hµkwr rUpI, AigAwn rUpI rwvx dy pMjW iviSAW qy pMjW ivkwrW rUpI ds isr kty = k`t
id`qy hn Aqy (iv+BY+eIKn) iv = ivSyS krky BY dI eIKn = ie`Cw vwly Bwv BY ¹ Dwrn
vwly ArQwq ijnHW ny ivSyS krky prmySr dy BY ¹ Dwrnw kIqw hY, aunHW dy AMqhkrn
rUpI isr au~pr ijs gurU ny pRBU dI ABydqw rUpI Cq® Pyrnw kIqw hY [ jYsw ik :
swc khO sun lyhu sBY ijn pRym kIE iqn hI pRBu pwieE [[9[[29[[
(sRI dsm gRµQ, Akwl ausqq)

goqm nwir auDwir krI; imQlwpiq ky ijn BOn suhwey [[


(go+qm) go = ieMd®IAW qy qm = AigAwnqw dw AMDkwr, iesdy nwl imlI hoeI b`uDI
rUpI nwir = iesqrI dw pwr-auqwrw kIqw, Bwv ieMd®IAW dy ivSy myt id`qy Aqy AigAwnqw
dw AMDkwr vI nwS kr id`qw [ ie¼ bu`DI ¹ Cufwauxw kIqw, Pyr ijn = ijs gurU ny
(imQlw+piq) imQlw = imiQAw dyhI dy piq = pqI mn dy AMqhkrn rUpI Gr ¹
suhwey = SoBnIk bxw id`qw hY [
sIX smyq nmo iqn ko; iek Awsn bYT mhW hrKwey [[1[[
SrDw rUpI sIX = sIqw dy smyq iqn = aunHW gurW Bwv gurU nwnk swihb ko = ¹
nmo = nmskwr hY ijnHW dI ikrpw dy sdkw is`K iek = eykqw rUpI Awsn dy au~pr
bYT = iesiQq ho ky bhuq hrKwey = Anµd ¹ pRwpq krdw hY ]1]

sRI gurU nwnk dyv jI dw mMgl


sÍYXw [[
kil ky sB dUK invwrn ko; Bvqwrn ko jg BIqr Awey [[
vvvv

vvvv

sRI gurU nwnk dyv jI kil = kiljug ky = dy AMdr swrI dunIAW dy sB = swry
dUK = kStW ¹ invwrn = nivrq krn ko = dy leI Aqy kiljugI jIvW ¹ nwm, BgqI
1. jYsw ik : swD krm jy purK kmwvY [[ nwm dyvqw jgq khwvY [[ (bic`q® nwtk, AiD: 2)
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (241) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dy rsqy pw ky Bv = sµswr-smuMdr qoN qwrn = pwr mukqI rUpI iknwr ’qy phuµcwaux leI
jg = sµswr dy BIqr = ivc Awey hn [

jg jIrx swDn dUr kry; id®F swDn rwmih nwm bqwey [[


ijs sRI gurU nwnk dyv jI ny pMj DUxIAW lwauxIAW, jlDwry krny, kpwlI Awsn
Awid jIrx = purwxy swDn dUr kry = kr id`qy hn qy ies kiljug dy iBAwnk smyN qoN
bcx leI ie`ko iek rwmih = prmwqmw dw nwm hI id®F = p`kw swDn bqwey = d`ØisAw hY [
jYsw ik :
qInO jug qInO idVy kil kyvl nwm ADwr ]1] (gauVI bYrwgix rivdws jI, AMg 346)
kl mih rwm nwmu swru ] (DnwsrI m: 1, AMg 662)

qj Bog rmy hir mwih Bly; sB syvk ky duK dUr imtwey [[


sRI gurU nwnk dyv jI sµswr dy ivSy, pdwrQW ¹ qj = iqAwg ky Bly = BlI pRkwr
hir = prmwqmw dy mwih = ivc rmy = imly hoey hn vw : ijhVy is`K sµswr dy ivSy Bog iqAwg
ky hrI dy srUp ivc BlI pRkwr rmy = rµgy gey hn, aunHW sB = swry syvk = dwsW ky = AYsy
du`K gurU jI ny dUr krky imtwey = nwS kr id`qy hn [

kruxwiniD nwnk ky pd mMjul; bµdq hON mm nIq shwey [[2]


AYsy kruxw = imhr dy iniD = smuMdr sRI gurU nwnk dyv jI ky = dy mMjul = au~jl
pd = crn kmlW ky = dy au~pr mYN (kvI gulwb isMG) bµdq = nmskwr krdw hW, jo
nIq = inqwpRiq mm = myry shwey = shwiek, mddgwr hn vw : AYsy gurU jI myrI shwieqw
krn qW jo mY¹ ies gRµQ dI rcnw ivc koeI vI ivGn nw pvy [[2[[

sRI gurU goibMd isMG jI dw mMgl


sÍYXw [[
ijh nwm aucwrq dUK imty; suK sµpiq hoie sdw gRih vwsI [[
ijh = ijs sRI gurU goibMd isMG jI dw nwm aucwrq = aucwrx kridAW hI swry jnmW
jnmwq®W dy dUK = kSt imty = imt jWdy hn ‰ik¼ik goibMd isMG prmwqmw dw hI nwm
vvvv

vvvv

hY Bwv (go+ibMd) go = vydW krky ibMd = jwnxy jog isMG = swr rUp, iSromxI prmwqmwΠAqy
su`KW dI sµpiq = ibBUqI dw sdw = hmySW gRih = Gr ivc vwsI = invws hoie = ho jWdw hY [
AQvw : gurU goibMd isMG jI dw nwm lYNidAW swry pwp dUr ho jWdy hn, pwp dUr
hox qoN ip`CoN AMqhkrn dI Su`DI ho jWdI hY, AMqhkrn dI S`uDI hox qoN igAwn dI pRwpqI
huµdI hY, igAwn duAwrw jµmx-mrn rUpI du`K imt jWdy hn [ Pyr swry su`K Aqy sµpiq = Dn,
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (242) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dOlq dw sdw Gr ivc vwsw ho jWdw hY vw : Awqm suK rUpI sµpdw dw ihrdy rUpI Gr
ivc vwsw ho jWdw hY [

i¸q pUrb pwp imty sB hI; Air ky dl hoih sBY iKn nwsI [[
Pyr pUrb = pUrbly, ipCly jnmW dy i¸q = kIqy hoey pwp sB = swry hI imty = nwS ho
jWdy hn Aqy Air = duSmx dIAW dl = &OjW sBY = swrIAW iek iKn ivc hI nwsI = nwS
ho jWdIAW hn [

ihq mwnv dyh DrI jg mYN; pirpUrn rUp sdw AibnwSI [[


sRI gurU goibMd isMG jI ny mwnv = mnu`Kqw dy ihq = Bly leI hI ies jg = sµswr
mYN = ivc dyh DrI = Dwrnw kIqI hY, pRMqU prIpUrn sdw = sdIv kwl AibnwsI = nwS qoN
rihq bRhm dw hI srUp hn [ aus prmwqmw ny hI gurU goibMd isMG dw srUp Dwrn kIqw hY [

gur goibMd ky pd pMkj sy;


su Bjo aur mY inq joq pRkwSI [[3[[
AYsy sRI gurU goibMd jI ky = dy pd = crn pMkj = kmlW sy = vrgy au~jl, inrlyp
hn vw: ijvyN kml pwxI ivc rihMdw pwxI qoN inrlyp hY iqvyN gurU jI dy crn mwieAw,
pdwrQW ivc rihMdy hoey vI ausdy moh qoN inrlyp hn, ijvyN kml iv`coN sugµDI Aw¼dI hY,
iqvyN gurU jI dy crnW ivc Bwau-BgqI dI sugµDI Aw rhI hY [ su = aunHW crnW kmlW ¹
mYN inq = sdw Awpxy aur = ihrdy ivc Bjo = ismrnw krdw hW, jo joq = sUrj vWg
pRkwSI = pRkwSvwn hn vw: joiq = igAwn dI rOSnI dy ky AigAwnqw dy hnyry ¹ nwS
krdy hn [[3[[

iv`ØidAw dwqy dw mMgl


dohrw [[ ivdÎw sWiq sugÎwn suK; dwiek Pl suB cwr [[
ijhVy myry iv`ØidAw gurU mY¹ bRhm iv`ØidAw, Awqimk sWiq = SWqI, sugÎwn = sRySt
Awqm igAwn, suK = Anµd Aqy cwr suB = sRySt PlW (Drm, ArQ, kwm, moK) dy
dwiek = dyx vwly hn vw: ividAw, SWqI, igAwn qy suK rUpI cwr sRySt Pl dyx vwly
vvvv

vvvv

hn [

mwn isMG guru ky sdw; bµdoN pwd audwr [[4[[


mYN Awpxy AYsy gurU mwn isMG jI ko = dy audwr = syRSt pwd = crnW au~pr sdw = hmySW
bµdoN = nmskwr krdw hW [[4[[
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (243) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
A`gy kvI jI ies BwvrsWimRq gRµQ dy pVHn, ivcwrn dw Pl d`sdy hn [

dohrw [[ kµT Acy jih duK imty; pwvY sUK audwr [[


jih = ijs AMØimRq rs nwl Bry ieh BwvrsWimRq gRµQ dy isDWq ¹ kµT = gly duAwrw
Acy = pIxw krygw, Bwv iesdy isDWq ¹ ihrdy ivc Dwrn krygw, ausdy sµswr dy swry
duK imty = imt jwxgy Aqy auh audwr = sRySt su`K pwvY = pRwpq kr lvygw [

BwvrsWimRq gRµQ Xih; BwKoN hir aurDwr [[5[[


Xih = ieh jo (Bwv+rs+AMØimRq) Bwv = pRym dy rsdwiek AMØimRq rUpI bcnW dw gRµQ
hY, mYN hir = prmwqmw ¹ Awpxy aur = ihrdy ivc Dwr = Dwrn krky Bwv prmySr dy prwiex
ho ky aus gRµQ ¹ BwKoN = aucwrx krdw hW [[5[[

dIrG iq®BµgI Cµd [[1


AOD ivlwsI, suqy pRkwsI; igAwn invwsI dwn rqy [[
sRI rwm cµdr jI AOD = AXu`ØiDAw ivc ivlwsI = kOqk krdy rhy, suqy hI
pRkwsI = pRkwS rUp hn, igAwn dy ivc invwsI = invws r`Kx vwly Bwv igAwnvwn hn
Aqy dwn krn ivc ijnHW dI rqy = pRIqI hY [

rwj ij hwsI, mUl PlwsI; qr ql vwsI, bIr mqy [[2


ijnHW ny AXu`ØiDAw dy rwj Bwg ¹ hwsI = h`s ky Tukrw id`qw sI qy ipqw jI dI AwigAw
mMn ky cOdW swl dy bnvws leI qur pey sn, au~Qy jµglW dy ivc kµd mUl Aqy PlwsI = Pl
Awid Kwxy kIqy (mUl = jo DrqI ivc hox vwly ijvyN gwjr, mUlI Awid Aqy Pl = ibRCW
¹ l`gx vwly syb, AMb, AmrUd Awid), Pyr qr = r`uKW dy ql = hyTW vwsI = invws kIqw
Aqy sdw bIr = sUrmqweI dy ivc mqy = msq rihMdy sn [

krbUr ibnwsI kwnin vwsI; lµk ivnwsI vwk sqy [[


krbUr = dYNqW ¹ ibnwsI = nwS krn vwly hn, kwnin = jµglW ivc ijnHW ny
vwsI = v`sxw kIqw hY, Pyr lµkw ¹ ivnwsI = nwS kIqw hY, ijnHW dy vwk = bcn vI
1. ieh iq®BµgI Cµd dw koeI Byd nh» hY, kyvl vI iq®BµgI iek QW ilKy jwx kwrn dIrG (lµmw) sqoq® hY [
keI kvIAW ny gxCµd, iq®BµgI ¹ ‘dIrG’ pdvI id`qI hY [ aus dw l`Cx hY—cwr crx, pRiq crx Cy
vvvv

vvvv

ngx, do sgx, iek B`gx, iek mgx Pyr iek sgx AMq guru [ ku`l 34 A`Kr [
vw: ipMgl ivc iesdw ieh rUp vI mMØinAw igAw hY, b`qI mwq®W hox, iqMn Qwe» Bµg pvy AnupRwsI nw
hovy [
2. keI poQIAW ivc ies quk dw pwT ies qrHW vI Aw¼dw hY :
qj rwj ijhw sI, mUl PlwsI; sUr hulwsI, bIr mqy [
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (244) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
sqy = s`cy hn, Bwv jdoN ivBIKn sRI rwm cµdr jI ¹ imlx vwsqy AwieAw sI qW sRI
rwm cµdr jI ny ikhw ik Awau lµkyS ! ik hy lµkw dy rwjy Awau ! ivBIKn ny rwm jI dy
crnW ’qy nmskwr kIqI [ jdoN sRI rwm cµdr jI ny rwvx ¹ mwr id`qw qW lµkw dw rwj
Bwg ij`q ky ivBIKn ¹ dy id`qw qy Awpxy khy bcn sq krky ivKwey [

jX jX rGunwiek, jn suKdwiek;
Air dl GwXk BUm pqy [[6[[
hy rGunwXk = rGUAW dI kul dy nwiek, iSromx sRI rwm jI ! quhwfI jY jY kwr hovy,
qus» Awpxy jn = syvkW ¹ suKdwiek = su`K dyx vwly ho, Air = duSmnW dIAW dl = &OjW
¹ GwXk = nwS krn vwly ho Aqy BUm = DrqI dy pqy = pqI, mwlk ho [[6[[
irK nwir auDwrI, svrI qwrI; rwvx AwrI dyvn qy [[
(dUsrw pwT dyvnqy)
hy sRI rwm cµdr jI ! qus» irK = gOqm irKI dI nwir = iesqrI (Ah`ØilAw)
auDwrI = qwrnw kIqI hY, svrI = BIlxI1 vI qwrI = qwrnw kIqI hY [ rwvx dy AwrI = vYrI
hoey Aqy dyvn qy = dyviqAW vwsqy rwvx vYrI ¹ mwrnw kIqw [ vw: dyv = dyviqAW nwl
nqy = pRym pwaux vwly hoey [

iSv cWp ibdwrI, swgr qwrI; rx Air mwrI, sIl rqy [[


hy rwm jI ! ijs vyly qus» sIqw jI ¹ ivAwhux leI gey, qdoN sIqw suAMbr vyly
iSvjI dy cWp = Dnu`K2 ¹ ibdwrI = nwS kIqw [ swgr = smuMd® qoN h¹mwn vrigAW ¹
qwrI = qwr id`qw ClWg nwl hI swgr lµG igAw sI [ rx = X`uD dy mYdwn ivc
Air = duSmnW ¹ mwrI = mwrn vwly ho Aqy sIl = SWqI suBwA ivc rqy = rµgy hoey ho [

S½q kuµfl DwrI; AlkYN kwrI; AwB inAwrI rUp Aqy ]


hy rwm jI ! qus» S½q = kµnW ivc kuµfl DwrI = Dwrn kIqy hoey hn, quhwfIAW

1. sbrI : Svr goq dI iesqrI sI, ijs dI bdSkl krky iesdw pqI ies¹ jµgl ivc C`f igAw sI,
ieh pMpwsr dy iknwry rihMdI sI, ies ny mqµg irKI dI bhuq syvw kIqI sI, jdoN sRI rwm cµdr jI bnbws
smyN iesdy AwSrm ’qy Tihry sn, qdoN ies koloN byr Awid Pl Kw ky bhuq pRsµn hoey, ieh rwm cµdr jI
dy dyKdy dyKdy hI icqw bx ky Bsm ho geI [ keI ies dy jUTy byr Kwx dw vI izkr krdy hn [
vvvv

vvvv

2. vwlmIk kWf 1, A: 67 ivc ies Dnu`K bwbq iliKAw hY ik jdoN iSvjI ny rwjy dkS dw jg nwS
kr id`qw sI, qdoN dyvrwq nwmk jnk dy pws iSvjI ny iemwnq dy vjoN ieh Dnu`K ausdy pws r`ØiKAw
sI, auh Dnu`K ieqnw Bwrw sI ik aus¹ auTw ky sRI rwm jI pws ilAwaux leI 5000 (pMj hzwr) AwdmI
l`gy sn [ sIrDÍj rwjy ny ieh pRq`ØigAw kIqI sI ik jo vI iSvjI dy Dnu`K ’qy ic`lw cVHwvygw, auh jwnkI
¹ vrygw [ so sRI rwm cµdr jI ny Dnu`K pr ic`lw hI nh» cVHwieAw blik iK`c ky do tukVy kr id`qy sn [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (245) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
AlkYN = zul&W kwrI = kwlIAW kwlIAW hn, quhwfI AwB = SoBw inAwrI = v`KrI hI hY,
Awp jI dw rUp = srUp Aqy = AiqAMq hI suµdr hY [

jX jX rGunwiek, jn suKdwiek;
Air dl GwXk BUm pqy [[7[[
hy rGunwiek = rGUAW dI kul dy nwiek, iSromx sRI rwm cµdr jI ! quhwfI jY jY kwr
hovy, qus» Awpxy jn = syvkW ¹ suKdwiek = su`K dyx vwly ho; Air = duSmn dIAW
dl = &OjW ¹ GwXk = nwS krn vwly ho Aqy BUm = DrqI dy pqy = pqI, mwlk ho [[7[[
kvI jI AYsy rwm jI dI aupmw krky hux A`gy pRwrQnw krdy hn Aqy nivrqI p`K
jW pRivrqI p`K dI g`l krdy hn ik donW iv`coN iksy iek pwsy lw ky swfw Blw kro [

sÍYXw [[
kY mih mMfl rwj idjY;
nih eyk kmMfl hI kr mWhI [[
hy pRØBU ! kY = jW qW mY¹ swrI mih = DrqI dy mMfl = golwkwr Gyry dw rwj Bwg
idjY = dyxw kr, nih = nh» qW Pyyr eyk = iek kmMfl = lotw hI kr = h`Q mWhI = ivc
pkVw dyxw kr, Bwv jy qW pRivrqI ivc pwauxw hY qW swrI dunIAW dw rwj Bwg b^S
dy qW ik mY¹ koeI Gwtw nw rhy Aqy iksy koloN kuJ mMgx dI loV nw pvy, bs hukm krW
qy swrw kuJ hwzr ho jwvy Aqy jykr ieh kuJ nh» dyxw qy nivrqI p`K iv`coN pwauxw hY
qW Pyr iek lotw myry h`Q ivc pkVw dy, jo mYN h`Q ivc pkV ky lokW koloN mMg ky rotI
KwvW Bwv swDU bx ky ivcrW [

kY qn mwih ptµbr dY; nih eyk imRgµbr hI jg mWhI [[


kY = jW qW qn = srIr au~pr pihnx dy leI (pt+AMbr) pt = rySmI AMbr = bsq® Bwv
sohxIAW sohxIAW puSwkW dY = dyxIAW kr, nih = nh» qW eyk = iek imRgµbr = ihrn dI
K`l (imRgCwlw) dyxI kr qW jo mYN auhI pihn ky jg = sµswr mWhI = ivc ivcrdw iPrW [

hwtk Dwm invws idjY; nih prn kutI suK soN bn mWhI [[
hy pRØBU ! jW qW hwtk = sony dy Dwm = Gr Bwv sunihrI mh`lW ivc mY¹ invws = vwsw
vvvv

vvvv

idjY = dyxw kr, nih = nh» qW prn = p`ØiqAW dI kutI = kutIAw mY¹ jµgl ivc dy idau,
qW jo mYN su`K dy soN = nwl bn = jµgl dy mWhI = ivc rihxw krW [

donn mY pRØBu eyk idjY; sB hI Pl qy pd pMkj mWhI [[8[[


hy myry pRBu = prmwqmw ! privrqI jW nivrqI p`K ienHW donn = dovW mYN = iv`coN
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (246) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
eyk = iek cIz mY¹ idjY = dyxw kr, ik¼ik sB = swry Pl qy = qyry hI pd = crnW
pMkj = kmlW mWhI = ivc hn [[8[[

sÍYXw [[
kY pur sOD ivKY gj dµq; plµGn mwih svoN jg mWhI [[
hy pRØBU ! jy pRivrqI p`K ivc pwauxw hY qW Pyr ieqnw ku Dn pdwrQ dy ik ies
jg = sµswr ivc mYN pur = Sihr dy AMdr sOD = rwj mhlW vrgy mMdrW ivKy = ivc
gj = hwQI dy dµq = dµdW nwl jVqkwrI kIqy plµGn = plµGW au~pr svoN = sOxw krW [

kY bn kyr ibKY iq®x koml; fwr svoN, n broN pur mWhI [[


kY = jW Pyr nivrqI p`K AYsw dyh ik mYN &kIr bx ky bn = jµgl kyr = dy ibKY = ivc
koml = nrm nrm iq®x = Gwh hyTW fwr = su`t ky aus au~pr svoN = sOxw krW Aqy B`ul ky
vI kdy pur = Sihr dy mWhI = ivc broN = vVnw nw krW [

BOn rµgIn kY dÍwr ivKy; B`t gwie kib`q ik moih jgWhI [[


hy myry pRØBU ! jykr pRivrqI p`K ivc r`Kxw hY qW Pyr ieqnI ku AmIrI b^SI ik myry
rµgIn = rµgW rµgW dy bxy BOn = GrW ky = dy dÍwr = drvwizAW ivKy = ivc KVHy ho krky
B`t = kvI jn kib`q = kivqwvW gwie = gw gw ky moih = mY¹ su`qy ¹ Aw ky jgWhI =
jgwauxw krn [

nwqr prn kutI qt pwdp; bol isKI muih ko bn mWhI [[9[[


nwqr = nh» qW iksy pwdp = ru`K dy qt = iknwry prn = p`ØiqAW dI kutI = kutIAw
ivc mYN sOxw krW Aqy au~Qy su`qy hoey ¹ isKI = mor bol krky muih = mY¹ jgwaux Bwv AYsw
nivrqI p`K gRihx krky bn = jµgl dy mWhI = ivc iekWq AsQwn ’qy qp`ØisAw krW [[9[[

sÍYXw [[
kµj pRBw id®g cµd® muKI; gj gwmin nwir idjy Gr mWhI ]
hy pRØBU jI ! jykr pRivrqI p`K ivc pwauxw hY qW Pyr myry Gr dy mWhI = ivc AYsI
suµdr nwir = iesq®I idjy = dyxw kr ijsdy id®g = nyq® dI pRBw = soBw kµj = kml P`ul dy
smwn hovy, cµd® = cµdrmw vrgw muKI = muKVw sohxw hovy Aqy ijsdI gwmin = qor
vvvv

vvvv

gj = hwQI dy vWg msq hovy [

nwqr SWiq bDU Aiq suµdr; rwm idjy hmry aur mWhI [[
nwqr = nh» qW Awqimk SWiq = SWqI rUpI bDU = iesq®I jo Aiq = AiqAMq hI
suµdr = sohxI hY, Bwv ijs ’qy igAwn, vYrwg rUpI nyq® kml vWg iKVy hoey hn, cµdrmw
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (247) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
vq ijsdw muK pRkwSvwn hY Aqy hwQI vq hOlI hOlI Awqm srUp ivc gmn krn vwlI
hY [
hy myry rwm = pRØBU ! AYsI SWqI rUpI nwrI hmry = myry aur = ihrdy dy ivc dyxw kr vw :
SWqI rUpI iesq®I dyxw kr, myry ihrdy ivc AYsI ie`Cw l`g rhI hY [

kY Gr mWih su BUq idjY; ik ivBUiq idjY ju mloN qn mWhI [[


hy pRØBU ! kY = jW qW myry Gr mWih = ivc su = sRySt BUq = ibBuqI (Dn, pdwrQ)
idjY = dyxw kr, ik = jW Pyr ivBUiq = Bsm idjY = dyxw kro ju = ijhVI mYN Awpxy
qn = srIr dy mWhI = ivc, au~pr mloN = ml lvW vw : BgqI rUpI ibBUqI dyxw kro ijs¹
mYN Awpxy qn = sUKm srIr (mn) ¹ mloN = mlnw krW, Bwv mn ivc vswauxw krW [

kY Gr mWih invws kroN; ik iProN jg dyv ndI qt mWhI [[10[[


hy pRØBU ! kY = jW qW mY¹ ieqnI ku Dn dOlq dy ik mYN su`K Awrwm nwl Gr dy mWih = ivc
invws = v`sxw kroN = krW, ik = jW Pyr mY¹ AYsw ibrkq bxw ik¼ik mYN jg = sµswr ivc
dyv ndI = dyviqAW dI ndI gµgw jI dy qt = iknwry mWhI = ivc iProN = iPrdw rhW [
AQvw mYN srUp rUpI Gr dy ivc invws krW Aqy siqsµgq rUpI gµgw ndI dy iknwry
ivcrnw krW, Bwv sµgq ivc v`sxw krW [[10[[

sÍYXw [[
kY KVgwgr dµq dloN kt; kY bn1 vws, dXw aur mWhI [[
hy pRØBU ! kY = jW qW mY¹ Aijhw sUrbIr XoDw bxw dy ik mYN (KVg+Agr) KVg = KMfy
dI Dwr dy Agr = A`gy dµq = dYNqW dIAW dloN = &OjW kt = nwS kr dyvW, kY = jW
bn = jµgl ivc vws = invws dyxw kr Aqy myry aur = ihrdy mWhI = ivc dieAw Br dyvo
vw : igAwn rUp KVg lY ky kwm ¸oD rUpI dYNqW dIAW &OjW ¹ nwS kr dyvW Aqy jIvW
au~pr dieAw r`KW qy sµgq rUpI bn ivc v`sxw krW [

kY mix mwl idjY aur mYN; nih rwm idjY jpnI kr mWhI [
hy pRØBU ! kY = jW qW mY¹ mix = mxIAW dIAW mwl = mwlW idjY = dyxIAW kr jo mYN
Awpxy aur = gl mYN = ivc Dwrn krW; nih = nh» qW hy rwm = pRØBU ! iek jpnI = rud®wK,
kwT Awid dI mwlw idjY = dyxI kr, jo mYN Awpxy kr = h`Q mWhI = ivc PV ky Pyrdw rhW [

kY jg BIK Ahwr kroN, ik idvoN jn bWCq hI iCq mWhI [[


vvvv

vvvv

hy pRØBU ! kY = jW mY¹ AYsw ibrkq swDU bxw dy ik mYN jg = sµswr ivc BIK = iBKSw
dw Ahwr = Bojn mMg ky Kwxw kroN = krW; ik = jW Pyr mY¹ ieqnw ku Dn pdwrQ
1. pwTWq®—bt = bohV dy hyTW invws dyvo [
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (248) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
idvoN = dyxw kro ik mYN ies iCq = DrqI mWhI = ivc jn = mnu`KW ¹ bWCq = mn Bw¼dy
pdwrQ dyxw krW [

kY js soN sB BUim BroN; nih jwie bsoN hir ky pur mWhI [[11[[
hy pRØBU ! kY = jW qW mY¹ ies sµswr AMdr ieqnI ku qr`kI b^So ik sB = swrI
BUim = DrqI myry j`s soN = nwl Bro = Br jwvy, nh» qW ieho ijhw ibrkq bxwauxw kr
ik hy hir = pRØBU ! qyrI BgqI krky qyry pur = ngr bYkuµT Dwm mWhI = ivc jwie = jw ky
bsoN = v`s jwvW [[11[[

sÍYXw [[
jog idjY ik idjY Gr Bog; ik nIiq idjy ik AqIq bnwhI [[
hy pRØBU ! jW mY¹ jog swDn, mwrg idjY = dyxw kr ik = jW Gr ivc sB Bog = pdwrQ
idjY = dyxw kr, ik = jW nIiq = rwjnIqI idjy = dyxw kr ik = jW Pyr AqIq = ibhµgm
swDU bnwhI = bxw dyxw kr [

dwsn ky gn moih idjy; nih Awpn dws ikjy jg mWhI [[


hy pRØBU ! jW qW mY¹ dwsn = syvkW ky = dy gn = smUh Bwv ibAMq syvk myrI syvw
vwsqy moih = mY¹ idjy = dyxw kr [ nih = nh» qW Pyr ies jg = sµswr mWhI = ivc mY¹
qUµ Awpxw dws = syvk ikjy = kr lY [

kY mix hym ivmwn idjy; nih nwm idjy hmry aur mWhI [[
hy pRØBU ! kY = jW qW mix = mxIAW nwl jiVAw hoieAw hym = sony dw ivmwn = suK
pwlkIAW idjy = dyxw kr, ijsdy ivc mYN Anµd lYxw krW, nih = nh» qW Awpxw nwm
hmry = myry aur = ihrdy mWhI = ivc idjy = dyxw kr, ijs ¹ jp ky mYN qyry nwl AByd ho
jwvW [

donn mY pRB eyk idjy; Ab FIl bny nih qy aur mWhI [[12[[
hy myry pRB = prmwqmw ! ienHW donn = dovW cIzW dy mY = iv`coN mY¹ iek zrUr idjy = dyxw
kr [ Ab = hux qy = qyry aur = ihrdy mWhI = ivc iksy pRkwr dI koeI FIl = iF`l nh»
bny = bxnI cwhIdI [[12[[

sYÍXw [[
vvvv

vvvv

jwnu Bujw kt kyhr ky sm; kµj pRBw id®g hYN md mwqy [[


jykr iksy purS dIAW jwnu = goifAW qk lµmIAW Bujw = bwhvW hox, kt = l`k
kyhr = Syr ky = dy sm = smwn pqlw hovy, kµj = kOl P`ul vWg iksy dy id®g = nyqrW dI
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (249) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
pRBw = soBw hovy, jo nyq® md = msqI ivc mwqy = msq hoey pey hox, Bwv AYsI iksy dy srIr
dI SoBw hovy [

kot surWgn nwcq hYN; Aru gµDRb Awie sBy pur gwqy [[
iksy mnu`K dy ivhVy ivc kot = kroVW (sur+AWgn) sur = dyviqAW dIAW
AWgn = iesq®IAW nwcq = inrqkwrI krdIAW hox, Aru = Aqy gµDRb = dyviqAW dy rwgI
sBy = swrI pur = ngrI ivc Awie = Aw ky gwqy = gw¼dy hox, Bwv bwhroN vI ieqnw v`fw
pRBwv hovy [

BOn Bµfwr Apwr Bry Dn; Xw ibD Awp rcI su ibDwqy [[


iksy dy BOn = Gr dy ivc Apwr = ibAMq Dn dy Bµfwr = ^zwny Bry pey hox; ieh
ibDwqy = Pl pRdwqy eISr ny Awp hI ies qrHW dI ibD = ivDI rcI = rcnw kIqI hovy [

XO ibiD Xwih BeI qu khw;


jb jwnkI nwQ ky rµg n rwqy [[13[[
jykr XO = ies qrHW dI ibiD = ivDI Xwih = eyQy BeI = ho vI geI qu = qd khw = kI
hoieAw, jb = jdoN jwnkI = sIqw dy nwQ = pqI sRI rwm Bgvwn jI dy rµg = pRym ivc hI
nw rwqy = rµgy gey, Bwv jykr AMdr pRØBU dI pRIqI nh» hY qW ieh auprokq kQn kIqy su`K
dy swDn sB ivArQ hn ]13] jYsw ik :
Aiq suµdr kulIn cqur muiK i|AwnI Dnvµq ]
imrqk khIAih nwnkw ijh pRIiq nhI Bgvµq ]1]
(gauVI bwvn AKrI m: 5, AMg 253)

A`gy hor ibBUqI igxdy hn ik:

sYÍXw [[
hym gly Aru sIs auqµs;
auTwie su pwd mhW ihnnwqy [[
jykr iksy mnu`K kol AYsy GoVy r`ØKy hox, ijnHW dy gl ivc hym = sony dy hwr pwey hox,
Aru = Aqy sIs = isr au~pr auqµs = mukt pwieAw hovy, Bwv sony dy gihixAW nwl iSMgwry
vvvv

vvvv

hox, auh GoVy Awpxy Agly pwd = pYr auTwie = cu`k ky mhW = bhuq suµdr ihnnwqy = ihxkdy
hox [

kot qurµg kurµg sy kUdq; dOr pRBµjn ko ijn jwqy [[


ieho ijhy kot = kroVW qurµg = GoVy kurµg = ihrnW sy = vWg kUdq = ku`ddy hoey ieqnI
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (250) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
qyz dOr = dOVdy hox; jo pRBµjn = hvw ko = ¹ vI ijn = ij`q jwqy = jWdy hox, Bwv hvw
¹ vI mwq pw jWdy hox, ieho ijhy suµdr GoVy vI iksy ny r`ØKy hox [

id`gj sy gj BOn duAwr; su JUlq hYN mdrw md mwqy [[


Pyr iksy kol id`gj = idSwpwl1 sy = vrgy v`fy-v`fy gj = hwQI BOn = Gr dy
duAwr = bUhy dy A`gy KVy hox, jo mdrw = Srwb dy md = nSy ivc mwqy = msq hoey
JUlq = JUldy hox [

XO ibiD Xwih BeI qu khW; jb jwnkI nwQ ky rµg n rwqy [[14[[


jykr XO = ies pRkwr dI ibiD = ivDI Xwih = ieQy BeI = ho vI geI qu = qd khw = kI
hoieAw, jb = jdoN jwnkI = sIqw dy nwQ = pqI sRI rwm Bgvwn jI ky = dy rµg = pRym ivc
n = nh» rwqy = rµgy gey, Bwv pRØBU dI pRIqI qoN ibnW ieh hwQI GoVy Awid mwl sB ivArQ
hn ]14]

sÍYXw [[
kotk ibMjn hwtk BWjn; fwr su sOND ibKy iml Kwqy [[
BwvyN koeI ieqnw AmIr hovy ik kotk = kroVW Bwv C`qI pRkwr dy ibAMq ibMjn = Bojn
hwtk = sony dy BWjn = brqnW ivcoN fwr = pw ky sOND = Gr ibKy = ivc Awpxy pirvwr,
sµbµDIAW Awid nwl iml ky Kwqy = KWdw hovy [

BUp ijqy BvmMfl ky pun; hoih rQI su ijny pur swqy [[


pun = Pyr BvmMfl = golwkwr ielwky Bwv DrqI dy au~pr ijqy = ijqny vI BUp = rwjy
hox, aunHW swry rwijAW ¹ Aqy s`qW purIAW ¹ rQI = sUrmw hoih = ho ky ijny = ij`q ilAw
hovy [

AOrn Cq® auqwr BlI ibD; Awpn sIs su Cq® iPrwqy [[


AOrn = hornW dy isr qoN Cq® auqwr = lwh krky bVy BlI = cµgy ibD = qrIky nwl
Awpn = Awp dy sIs = isr au~pr auh Cq® iPrwqy = iPrw vI ilAw hovy, Bwv c`¸vrqI
bwdSwh bx ky ieqnI sm`grI kol vI hovy [
vvvv

vvvv

1. idgz = idSw dw hwQI, purwxW ivc A`T idSw ivc A`T hwQI mMny hn, jo ipRQvI ¹ QµmHI Kloqy hn :
pUrv ivc AYrwvq, pUrv-d`Kx kox ivc puMfrIk, d`Kx ivc vwmn, d`Kx-p`Cm ivc kumud, p`Cm ivc
AMjn, p`Cm-au~qr ivc puspdµq, au~qr ivc swrvBog Aqy au~qr-pUrv ivc supRqIk, ienHW A`TW dIAW
hQxIAW XQw¸m ies pRkwr hn : ABrmu, kiplw, ipMglw, Anupmw, AMjnvqI, SuBdµqI, AMjnw Aqy
qwmRkrxI [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (251) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
XO ibiD Xwih BeI qu khW; jb jwnkI nwQ ky rµg n rwqy [[15[[
jykr XO = ies pRkwr dI ibDI eyQy BeI = ho vI geI qW khw = kI hoieAw, jb = jdoN
jwnkI = sIqw dy nwQ = pqI sRI rwm Bgvwn jI dy rµg = pRym iv`coN nh» rwqy = rµgy gey,
Bwv pRØBU dI pRIqI qoN ibnW ieqnI ibBUqI qy qwkq sB ivArQ hY [[15[[

sÍYXw [[ bYT bDU kuc kuµkm ky sr; qIKn soN ju kry jg hwqy [[
jykr iksy dy Gr ieho ijhI bDU = iesqrI lksxW vwlI hovy ijs dy kuc = AsQwn
bYT = bYTmy Bwv golkwr lwtU dI inAweIN kuµkm = kysr ky = dy sr = sdrS lwl hox vw :
(sr pd ivSrwm qoN A`gy vI A`DI qu`k nwl lwauxw) Pyr ie¼ ArQ krnw ik iksy dI
iesq®I Awpxy AsQnW ¹ kuµkm = kysr cµdn Awid Gsw ky lyp krdI hovy, Pyr auh AsQn
sr = qIrW dy vWg qIKn = iq`ØKy hox ju = ijhVy jg = sµswr ¹ hwqy = nwS krdy hox, Bwv
ijnHW v`l vyK ky ivSeI mn`uKW dy icq fol jWdy hox [

Awp smwn jny suq suµdr; Xw jg Juµfn Juµf suhwqy [[


AYsIAW suµdr iesq®IAW Awp = Awpxy smwn = vrgy hI suµdr = sohxy suq = pu`qrW ¹
jny = pYdw krn, Pyr Xw = ies jg = sµswr ivc Aijhy suµdr pu`qrW dy Juµfn Juµf = JuµfW
dy Juµf, toilAW dy toly suhwqy = SoBdy hox [

bIr qQw guxvwn mhW; pun mwq ipqw suK mYN llcwqy [[
Pyr auh lVky bhuq bIr = bhwdr qQw = Aqy mhW = bhuq guxvwn = guxW dy sihq
hox pun = iPr mwqw ipqw Awpxy p`uqrW dy su`K dy ivc llcwqy = llcw¼dy hox ik ieh
sw¹ bhuq su`K dyxgy vw: auh p`uqr Awpxy mwqw-ipqw dy su`K ivc llcw¼dy hox ik As»
Awpxy mwqw-ipqw ¹ s`uK dyxw krIey [

XO ibiD Xwih BeI qu khW; jb jwnkI nwQ ky rµg n rwqy [[16[[


kvI jI kQn krdy hn ik jykr XO = ies pRkwr dI ibiD = ivDI Xwih = ies QW
’qy BeI = ho vI geI qu = qd khW = kI hoieAw, Bwv Gr ivc bhuq suµdr iesq®IAW vI
hn, sUrbIr, guxvwn p`uqr vI hn jo hr pRkwr krky AwigAw ivc c`ldy hn, jy ieh
kuJ ho vI igAw qW kI hoieAw, jb = jdoN jwnkI = sIqw dy nwQ = pqI sRI rwm Bgvwn
jI ky = dy rµg = pRym ivc rqy = rµgy, qdwkwr nw hoey, Bwv pRØBU dy pRym qoN ibnW ieh sB
kuJ ivArQ hY [[16[[
vvvv

vvvv

sÍYXw [[
ijn ky rQ nym drwrn qy; sq swgr hYN Ab lO jg mWhI [[
ies dunIAW AMdr bhuq v`fy-v`fy blI lok pYdw hoey hn [ ijn = ijnHW ky = dy rQW
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (252) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dy nym = phIAW dy c`lx krky DrqI ivc peIAW drwrn = drjW, q®yVW au~pr Ab = hux
lO = qk s`q swgr = smuMdr jg = sµswr mWhI = ivc vg rhy hn [
ArQwq ies DrqI au~pr iek ipRAibRq nwm dw c`¸vrqI rwjw hoieAw hY [ aus ny
soicAw ik myry dyS ivc rwq nw pvy qy swrI prjw idn dy cwnx ivc suKI vsy [ ies
leI ausny Awpxy kwrIgrW ¹ AwK ky 12 jojn dy Awkwr dw iek mxIAW dw r`Q
bxvwieAw [ jo mxIAW rwq ¹ cmk ky sUrj vWg pRkwS krdIAW [ auh r`Q sUrj ny
AwpxIAW qyz ikrnW nwl swV id`qw [ rwjy ny Pyr Awpxy kwrIgrW ¹ hukm kIqw ik qus»
hux ausdy nwloN dUxw 24 jojn dy Awkwr dw r`Q bxwau [ jdoN kwrIgrW ny bxw ky iqAwr
kIqw, qdoN auh vI sUrj ny Awpxy qyj nwl Bsm kr id`qw [ Pyr qIjw r`Q 48 jojn dw
bxwieAw, pr auh vI sUrj ny swV ky suAwh kr id`qw [ ies pRkwr rwjy ipRAibRq ny muV-
muV pihly nwloN dUxy s`q vwr r`Q bxwey pr sUrj ny auh swry hI swV id`qy [ Pyr jdoN rwjy
ny aunHW sBnW nwloN hor dUxy v`fy Awkwr dw A`TvW r`Q iqAwr krvwieAw qW sUrj ny
prmySr A`gy bynqI kIqI [ sUrj dI bynqI sux ky pRØBU ny AwkwS bwxI duAwrw rwjy ¹
smJwieAw ik kudrq dI brwbrI nh» krnI cwhIdI jo myrI ie`Cw Anuswr rcnw ho geI
hY auhI r`KxI cwhIdI hY hor AwpxI mrzI nwl nvIn rcnw nw kro qdoN rwjw hitAw
sI [ so ijhVy s`q r`Q rwjy ny bxwey sI, aunHW dI pYVW ivc pwxI iek`Tw hox qoN auh smuMdr
dw rUp Dwrn kr gey, Bwv rwjw ipRAibRq ieqnw blvwn sI [

ijn cwpn goSn ky bl qy; sB sYl btor Dry Dr mWhI [[


Pyr dunIAW ivc AYsy rwjy vI hoey hn ijn = ijnHW ny cwpn = Dnu`K qy goSn = qIrW,
kmwn dy iknwirAW ky = dy bl = zor qy = nwl sB = swry sYl = phwV btor = iek`Ty krky
Dr = DrqI dy iek pwsy mWhI = ivc Dry = r`K id`qy sn ArQwq ies DrqI au~pr iek ipRØQU
rwjw hoieAw hY, jdoN ipRØQU rwjy swrw rwj Bwg sWB ilAw qW vyiKAw ik ipRQvI jµglW
Aqy phwVW nwl BrI peI hY [ qd iesny jµgl sw& kIqy Aqy AwpxI kmwn nwl prbqW
¹ Dkyl ky iknwry kIqw [ ieh BI mMØinAw jWdw hY ik aus smyN prbqW ¹ KMB l`gy huµdy
sn, jo au~f krky iksy v`sdy hoey Sihr dy au~pr bYT jWdy qy aus ¹ ^qm kr dyNdy sn,
swrI dunIAW ienHW qoN bhuq duKI sI [ ienHW ny rwjy ipRØQU dy Sihr ¹ dbw ilAw qd rwjy
ipRØQU ny ies pwsy ho ky Awpxy qIrW nwl ienHW dy pr k`t id`qy Aqy goSy nwl iek`Tw krky
DrqI dy iek pwsy Dr id`qy [
not : ieh swrI kQw purwqn gRµQW purwxW Awid ivc AweI hoeI dw kvI jI ny ieSwrw
id`qw hY [ ies ¹ ieiqhws, jW imiQAws dI g`l C`f ky isDWq v`l iDAwn dyxw cwhIdw
hY [ jYsw ik :
vvvv

vvvv

mwno mhw ipRØQu lY ky kmwn su BUDr BUim qy nÎwry kry hYN [[16[[
(sRI dsm gRµQ, aukq iblws)

kihMdy hn ik ies mYnwk nwmy prbq rwjy qoN frdw hoieAw smuMdr dy ivc A`j qk
luikAw bYTw hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (253) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
sur rwj fry ijn ky bl qy; Xmrwj ijqy ijhny jg mWhI [[
Pyr rwvx qy myGnwd vrgy AYsy blI rwKS hoey hn ijn = ijnHW dy bl qy = qoN
sur = dyviqAW dw rwj = rwjw ieMd® vI fry = frdw sI [ myGnwd ny ieMd® ¹ ij`q ky lµkw
ivc ilAw ky Awpxw nOkr bxwieAw sI, ieMd® qoN mwlI dw kµm krw¼dw sI vw: mihKy
dYNq qoN vI ieMd® frdw sI [ jYsw ik :
AiBmwn auqwrn dyviqAW mihKwsur suµB aupwieAw [[
jIq ley iqin dyvqy iqhu lokI rwju kmwieAw [[
vfw bIr AKwie kY isr aupir Cq® iPrwieAw [[
idqw ieMd® inkwl kY; iqin igr kYlwsu qkwieAw [[
fr kY hQoN dwnvI idl AMdir q®ws vDwieAw [[
pws durgw dy ieMd¶ AwieAw [[3[[ (sRI dsm gRµQ, cµfI dI vwr)

Pyr ies sµswr ivc rwvx AYsw blI sI ijh = ijs ny Xmrwj = Drm rwjy, kwl ¹
vI ijqy = ij`q ilAw sI, Bwv kwl ¹ pwvy nwl bµinHAw hoieAw sI [

mn qy jg BIqr nwih rhy; Ab AOr rhy khu ko jg mWhI [[17[[


Awpxy mn ¹ smJw¼dy hoey pMØifq gulwb isMG jI kQn krdy hn ik hy mn = mnW !
qy = auh ieqny v`fy-v`fy blI rwjy ies jg = sµswr dy BIqr = ivc nwih = nh» rhy hn,
Ab = hux kho = d`Øso AOr = hor ies vrqmwn smyN AMdr jg = sµswr dy mWhI = ivc
ko = ikhVy sdw rhy = rihxgy, Bwv koeI vI sdw nh» rhygw, AMq ¹ sBnW ny mr ky cly
jwxw hY ]17] jYsw ik :
cil cil geIAW pMKIAW ijn@I vswey ql ]
PrIdw sru BirAw BI clsI Qky kvl iekl ]66] (slok syK PrId ky, AMg 1381)

rwxw rwau n ko rhY rµgu n quµgu PkIru ]


vwrI Awpo AwpxI koie n bµDY DIr ] (rwmklI EAMkwru, AMg 936)

sÍYXw [[
ds cwr su BOn rcy ijn ky; iek Awih blI BvmMfl mWhI [[
ijn = ijnHW ky = dy ds+cwr = cOdW BOn = lok rcy bxwey hoey hn, iek Aijhy
blI = bl vwly lok iek BvmMfl = sµswr mWhI = ivc hn, Bwv bRhm jI ny cOdW lok
vvvv

vvvv

rcy vw: d`K pRjwpiq vrgy AnykW rwjy hoey hn, ijnHW ny keI mulk Sihr rcy Aqy Anµq
pRkwr dI rcnw kIqI [

ijn ky ds cwr su BOn blI; iek qÎwg gey iq®x jÎoN Dr mWhI [[
iek Aijhy blI = bl vwly rwjy hoey, ijnHW ny AwpxI qwkq nwl ieh ds+cwr = cOdW
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (254) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
BOn = lok ijn = ij`q ky Awpxy ADIn kIqy Aqy iek AYsy vI hoey jo ienHW cOdW lokW dy
rwj Bwg ¹ ies Dr = DrqI mWhI = ivc iq®x = k`K jÎoN = vWg inkµmy jwx ky
qÎwg = C`f gey hn [ ijvyN prsrwm jI ny ie`kI vwr C`q®IAW ¹ mwr ky aunHW koloN rwj
Koh ky bRwhmxW ¹ id`qw [

ds cwr su BOn ku Bogq hYN; iek eykih rwj kry jg mWhI [[


iek Aijhy qwkqvr rwjy hoey jo ds+cwr = cOdW lokW dy rwj Bwg ¹ iek`ly hI Bogq =
Bogdy sn Aqy iek ies sµswr ivc eykih = iek`ly-iek`ly dyS ivc rwj Bwg kr rhy hn [

ds bIsk gRwm ku rwj lhy; nr kÎoN grbY Apny aur mWhI [[18[[
hux vrqmwn smyN dy ivc ds bIsk = dsW vIhW ku gRwm = ipMfW dw rwj lhy = lY
krky hy nr = mnu`K ! qUµ Awpxy aur = ihrdy ivc kÎoN = iks leI grbY = hµkwr krdw hYN ?
Bwv pUrI DrqI au~pr hkUmq krn vwly v`fy-v`fy blI rwjy sB kuJ eyQy C`f ky ^wlI h`Q»
ies sµswr qoN kUc kr gey hn [ Pyr kuJ ku ipMfW dI cODrqw lY ky A`j dw mn`uK AwpxI
cODrqw dy hµkwr ivc hI Pu`ØilAw iPrdw hY [ prmwdI hoieAw iviSAW ivc lµpt hoieAw
rihMdw hY, mwieAw dy nSy ivc lokW ¹ du`K dyNdw hY [ sdw Awpxy Dn pdwrQ dy hµkwr ivc
AMnHw hoieAw rihMdw hY [ AYsy rwijAW dI durdSw dw BweI gurdws jI ny AwpxI rcnw ivc
ies pRkwr izkr kIqw hY ]18] jYsw ik :
vsY Chbr lwie kY prnwl» huie vIh» AwvY [
lK nwly auCl clin lK prvwhI vwh vhwvY [
lK nwly lK vwih vih ndIAw AMdir rly rlwvY [
nau sY ndI niVMnvY pUrib pCim hoie clwvY [
ndIAw jwie smuMd ivic swgr sµgmu hoie imlwvY [
siq smuMd gVwV mih jwie smwih n pytu BrwvY [
jwie gVwVu pqwl hyiT hoie qvy dI bUµd smwvY [
isr piqswhW lK lK ieMnxu jwil qvy no qwvY [
mrdy Kih Kih dunIAW dwvY [15[ (BweI gurdws jI, vwr 25, pauVI 15)

dohrw [[
ry mn cµcl qUµ sdw; BjÎo n hir ko nwm [[
vvvv

vvvv

ry = hy myry mnW ! qUµ sdw = sdIv kwl cµcl = clwiemwn hI irhw, qUµ kdy vI
hir = prmwqmw ko = dw nwm iekwgr ho ky BjÎo = ismrnw nh» kIqw [

rhÎo ivSy lptµq hI; jY hYN jm ky Dwm [[19[[


qUµ sdw ivSy = ivkwrW dy ivc hI lptµq = ilpwiemwn rhÎo = irhw hYN ienHW ivkwrW
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (255) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ivc l`gx krky qUµ AMq ¹ jm = Xmrwj ky = dy Dwm = Gr Bwv nrkW ivc jY hYN = jwxw
kryNgw [[19[[
sÍYXw [[
Dn eIs dXo jg BIqr jo; ibn bu`ØiD gey n kCU Pl pwey [[
eIs = eISvr ny ies jg = sµswr BIqr = ivc jo = ijhVw Dn pdwrQ Awid
dXo = id`qw hY, ies Dn nwl Drm dy krm, ZrIbW dI pwlxw Awid puMn krm krny sn,
pr bu`DI qoN ibn = bZYr AklhIx mnu`KW koloN auh Dn ivArQ hI clw igAw, aunHW ny
kCU = kuJ vI Pl pwey = pRwpq nh» kIqw [

suB sµqn kI nih syv krI; Aru ibpRn qy nih X`g krwey [[
suB = syRSt sµqn = SWq-icq mhwqmw jnW kI = dI syv = tihl vI nh» krI = kIqI
Aru = Aqy nih = nw hI ibpRn = bRwhmxW qy = qoN Xg Awid krwey [

nih kUp Kny jl hyq kbI; Dr BIqr nw jl qwl bnwey [[


aus mwieAw nwl lokW dy jl = pwxI pIx hyq = vwsqy kbI = kdy kUp = KUh vI
Kny = pu`txw nh» kIqy Aqy pSU, jwnvrW Awid dy leI ies DrqI BIqir = ivc nw hI
jl = pwxI dy qwl = srovr bnwey = bxwauxw kIqy [

bl hInn ko duK dwn dey;


nih dInn ky duK dUr imtwey [[20[[
ijhVy bl qoN hInn = hIx kmzor, mzlUm sn, aunHW ko = ¹ duK hI dwn ivc id`qy,
hor kuJ vI kdy dwn nh» id`qw Aqy nih = nw hI dInn = ZrIbW ky = dy d`uK dUr krky
imtwey = mytxw kIqy ArQwq ienHW S`uB krmW ivc eISvr dI id`qI dOlq vrqxI cwhIdI
sI pr mn`uK ny auh Dn iviSAW ivkwrW, niSAW Awid burIAW AwdqW ivc hI lutw id`qw [
cµgy pwsy aus Dn dI vrqoN nh» kIqI ]20] jYsw ik :
sUmih Dnu rwKn kau dIAw mugDu khY Dnu myrw ]
jm kw fµfu mUMf mih lwgY iKn mih krY inbyrw ]3] (Awsw kbIr jI, AMg 480)
A`gy cwr pRkwr dy mnu`KW dy l`Cx kQn krdy hn [

sYÍXw [[
vvvv

vvvv

Apny ihq qÎwg kry pr ko ihq; qy nr auqm hYN jg mWhI [[


ijhVy mnu`K Apny = Awp dy ihq = Bly ¹ qÎwg = C`f krky pr = prwieAw ko = dw
ihq = Blw kry = krdy hn qy = auh nr = mnu`K ies jg = sµswr mWhI = ivc auqm = syRSt
hYN = hn [
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (256) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
Apny ihq sµg, kry pr ko ihq; nr Awih smwn vhI Bv mWhI [[
ijhVy mn`uK Apny = Awp dy ihq = Bly dy sµg = nwl nwl pr = prwieAW ko = dw
vI ihq = Blw kry = krdy hn, Bwv dUsry dw koeI kµm sµvwrn l`ØigAW ausdy ivc Awpxy
Bly dI vI Aws r`KxI AYsI soc vwly auh nr = mnu`K ies Bv = sµswr mWhI = ivc
smwn = m`Dm mn`uK hn [

Apny ihq, nws kry pr ko ihq; rwks hYN nr qy jg mWhI [[


ijhVy mnu`K kyvl Awpxy ihq = Bly vwsqy pr = prwieAW ko = dw ihq = Blw nwS
kry = kr dyNdy hn, Bwv ZrIbW dy mkwn Fwh ky au~Qy Awpxy mh`l C`q lYxy jW kuJ zmIn,
Dn bdly Awpxy sµbµDIAW ¹ mwr dyxw ijvyN rwjy lok Awpxy sky BrwvW, ipqw Awid ¹
mwr ky Awp rwj-g`dI au~pr bYT jWdy sn, qy = auh nr = mnu`K ies jg = sµswr mWhI = ivc
rwks = dYNq rUp hn [

ibnwhI Apny ihq, nws kry pr ko ihq; qy nr kOn khWhI [[21[[


ijhVy mn`uK Apny = Awp dy ihq = Bly qoN ibn = bZYr hI pr = prwieAW ko = dy
ihq = Bly ¹ nws kry = kr dyNdy hn, Bwv Awpxw koeI mqlb nw hoxw ibnwhI = nws
kr lvy, Awpxy Bly ¹ Awpxy Awp dw vI burw kr lvy, Pyr vI dUsry dw cµgw huµdw dyK
ky ausdw nukswn kr dyxw qy = aunHW nr = mn`uKW ¹ mYN kOn = kI khWhI = kihxw krW vw:
auh Awpxy Awp ¹ kOx khWhI = AKvwauxgy, Bwv auh qW duStW iv`coN vI mhW duSt purK
hn [[21[[

sÍYXw [[
Dn pwvn ko ij jhwj sjy; ibn Bwgn qY jl isMDu fubweI [[
Dn = dOlq ¹ pwvn = pRwpq krn dy leI smuMdrI jhwj sjy = bxw Bwv swmwn nwl
l`d ky vpwr krn leI smuMdrI byiVAW ¹ ivlwieq ivc lY ky jwx leI iqAwr hovy,
pr Bwgn = sRySt krmW qoN ibn = bZYr auh v`fy-v`fy byVy jl = pwxI dy isMDu = smuMdr ivc
hI fubweI = f`ub gey [

su Kny bhu bwrn BUm GnI; Dr qy nh eyk ivrwtk pweI [[


so Pyr bhu = bhuq bwrn = vwr GnI = bhuq swrI BUm = DrqI KnI = pu`txw kIqI ik
vvvv

vvvv

lokW dw DrqI ivc Dn d`ØibAw huµdw hY, mYN auh pRwpq kr lvW pr aus Dr = DrqI ’qy = qoN
eyk = iek ivrwtk = kOfI vI pweI = pRwpq nw hoeI [

inRp kI Dir AwXuD syv kry; iBr sµGr mWih suAMg quVweI [[
Pyr AwXuD = Ssq® Dir = Dwrn krky Bwv h`Q ivc Ssq® pkV ky inRp = rwjy kI = dI
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (257) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
syv = tihl kry = kIqI ik rwjw ^uS ho ky kuJ mwieAw dy dyvygw, ausdI ^wiqr sµGr = Xu`D
dy mYdwn ivc duSmnW nwl iBr = lV ky Awpxy AMg vI quVweI = quVw ley qW vI kuJ
nw imilAw [

ibD lokih lO jb dOr iPry;


Pl pwvq nw ibn Bwg shweI [[22[[
BwvyN koeI ies lok qoN lY ky ibD = bRhmw dy lokih = lok lO = q`k vI jb = jd
dOr = B`j ky iPry = iPr Awvy pr Pyr vI Bwg = sRySt krmW dy shweI = shwiek hox qoN
ibn = bZYr koeI vI Pl pwvq = pRwpq nh» huµdw ]22]

dohrw [[
ibnw Bwg jg suK khW; moK khW nr hoie [[
hy BweI ! ies leI Bwg = sRySt krmW qoN ibnw = bZYr jg = sµswr AMdr khW = ik`ØQy
suK hY qy Pyr nr = mnu`K dI moK = kilAwx khW = ik`ØQy ho skdI hY, Bwv jdoN ivvhwr
hI is`D nh» qW Pyr mukqI ik`ØQoN ho skdI hY [

Bog moK nr jo chY; puMn kmwvY soie [[23[[


jo = ijhVw nr = mnu`K ies sµswr dy Bog = pdwrQ Aqy AMq ¹ prmwrQ ivc
moK = mukqI chY = cwhuµdw hY, soie = auh mnu`K puMn krmW ¹ kmwvY = kmwauxw kry, qd ieh
sB pdwrQ pRwpq ho jwxgy, Bwv lok-pRlok sµvr jwvygw [[23[[

sYÍXw [[
Gr BIqr hym Bµfwr Bry; mukqw Pl kI gj pIT AMbwrI [[
ijs mnu`K kol Gr dy BIqir = ivc hym = sony dy Bµfwr = ^zwny Bry pey hn Aqy
mukqw = moqIAW dy PlW kI = dI gj = hwQI dI pIT = ip`T au~pr AMbwrI = hOdI BrI hovy
vw : hwQI dI ip`T ijqny moqIAW dy AMbwr l`gy hox [

js cµd kIXo aujÎwr chUµ ck; nUqn hY qn rog invwrI [[


iksy mnu`K dw j`s cµd = cµd®mw dy pRkwS vWg chUµ ck = cwry kuµfW, idSwvW ivc
vvvv

vvvv

aujÎwr = pRkwS PYl irhw hovy [ Pyr qn = srIr nUqn = nvIn qy rog vI invwrI = nivrq
hoey hox, Bwv ArogI srIr hovy [

riq ky sm suµdr AO ihq kwrix, nwir qQw gux sIl audwrI [[


Pyr riq = r`qI (kwmdyv dI GrvwlI) ky = dy sm = smwn suµdr AO = Aqy ihq = pRym
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (258) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
kwrix = krn vwlI nwir = iesqrI (GrvwlI) hovy, qQw = iqs pRkwr hI auh guxW dy
sihq sIl suBwA qy audwrI = sRySt hovy [

i¸iq puMn ibnw Xih Awih khW,


ibD puMnn nIr rcI PulvwVI [[24[[
hy BweI ! Xih = ieh sB kuJ i¸iq = kIqy hoey puMn krmW qoN ibnw = bZYr khW = ikQoN
Aw ky pRwpq ho skdy hn, Bwv nh» pRwpq ho skdy [ ieh qW ibD = Pl pRdwqy pRØBU ny
puMnn = puMnW dy nIr = pwxI nwl ieh sB su`KW dI PulvwVI = bZIcI rcI = rcnw kIqI
hY ]24]

sÍYXw [[
rUp Ply nih jUp Ply; jn mWgq BIK iPry jg mWhI [[
kvI jI puMnW dI aupmW krdy hoey kQn krdy hn ik ies sµswr ivc nw hI iksy mnu`K
dw suµdr srUp Ply = Pldw hY, ik¼ik suµdr srUp vwly AYsy ibAMq mnu`K hn, ijnHW ¹ rotI
vI nsIb nh» huµdI [ ijvyN CyvyN pwqSwh jI ny jo gvwlIAr dy iklHy ivcoN 52 aumr Br
dy kYdI Cufvwey sn, aunHW ¹ au~Qy rotI vI nh» imldI sI nw hI jUp = jUAw Ply = Pldw
hY, jy iek idn koeI DylI ij`qdw hY qW Agly idn hvylI vI hwr Aw¼dw hY, ijvyN pWfvW
ny jUAw KyifAw qW auh Awpxw sB kuJ hwr gey, jykr kho ik kYrvW ¹ jUAw PilAw hY
ik¼ik auh pWfvW dw sB kuJ ij`q gey sn qW aunHW dw vI bwAd ivc kuJ nw irhw [
mhWBwrq dy Xu`D smyN aunHW dI ATwrW KUhnI sYnw nws ho geI sI qy kYrvW iv`ØcoN koeI vI
ij¼dw nw irhw [
keI suµdr srUp vwly keI v`fy v`fy jUAw Kyfx vwly jn = lok ies jg = sµswr
mWhI = ivc BIK = iBKSw, ^Yrwq mWgq = mMgdy iPry = iPrdy hn [

cwqurqw Buj ko bl jo; vih nwih Ply ipKIey jg mWhI [[


jo = ijhVI mnu`KW ivc bu`DI dI cwqurqw = clwkI Aqy jo Buj = bWhvW ivc
bl = zor, qwkq hY, vih = auh vI nwih = nh» Ply = PldI, ieh qus» Awp ies
jg = sµswr mWhI = ivc ipKIey = dyK lYxw kro [ v`fI-v`fI isAwxp vwly mnu`K ^wlI hI
qurI iPrdy hn Aqy bwhW ivc Anµq bl vwly mn`uK vI kYd hoey dyKy jWdy hn [

mUrK kwqr cwqr bIr; su syvq hYN kul lwj ibnwhI ]


vvvv

vvvv

(AMnvY Anuswr) mUrK cwqr kwqr bIr—Bwv bVy bVy cwqr = clwk mnu`K mUrK = by-
smJ mnu`KW dy Gr nOkr bxI iPrdy hn Aqy bVy bVy bIr = bhwdr sUrmy mnu`K kwqr = frpok
mnu`KW dw pwxI Brdy hn, su = auh AwpxI kul dI lwj = l`jw Srm qoN ibnW hI aunHW dI
syvw krdy hn [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (259) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
AOr Ply nih ko jg mYN; i¸iq puMn Ply d¶m jÎoN irqu mWhI [[25[[
ies leI hy BweI ! ies jg = sµswr dy mY = ivc AOr = hor koeI vI cIz nih = nh»
Ply = PldI, mnu`K dy i¸iq = kIqy hoey puMn hI ies sµswr AMdr Ply = Pldy hn, jÎoN = ijvyN
bsµq irqu = ru`q mWhI = ivc d¶m = ibRC pRPu`lq huµdy hn [[25[[

sÍYXw [[
jo jn syvq pwd blI; jn iB®q Bey ipKIey jg mWhI [[
jo = ijhVy mnu`KW dy Bwv rwijAW dy pwd = crnW ¹ v`fy v`fy blI = blvwn sUrmy
syvq = syNvdy sn, smyN dy bdldy hwlwqW nwl auhI rwjy lok ies jg = sµswr dy
mWhI = ivc iB®q = nOkr Bey = hoey ipKIey = dyKy jw skdy hn [ ijvyN pWfvW kol rwj Bwg
sI jdoN jUey ivc sB kuJ hwr gey qW jµglW ivc du`K Bogdy hoey iek swl vYrwt rwjy
dy kol nOkr bx ky rhy [

qy jn puMn pRBwv ku pwie; su BUp Bey BvmMfl mWhI [[


qy = auhI jn = mn`uK puMnW dy pRBwv ¹ pwie = pRwpq krky so Pyr dubwrw ies
BvmMfl = sµswr mWhI = ivc BUp = rwjy ho gey, Bwv jdoN i¸Sn Bgvwn ny kOrv qy pWfvW
dI sulHw krwaux leI kOrvW dy rwjy durjoDn ¹ ikhw ik qUµ aunHW ¹ pMj ku ipMfW dw rwj
Bwg dy dy qW aus ny korw jvwb dy id`qw ik Bgvwn jI ! qus» pMj ipMfW dI g`l krdy
ho, mYN aunHW ¹ sUeI dy n`ky ijqnI jgHw vI nh» dyxI [ so bwAd ivc mhWBwrq dw X`uD
hoieAw, auh durjoDn Awpxy BrwvW smyq mwirAw igAw, qdoN Pyr auh pWfv rwj Bwg
dy mwlk bxy [

puMn gey nr BIK ghy; Aru iB`Ck BUp Bey Bv mWhI [[


jdoN mnu`KW dy koloN puMn krm gey = nwS ho gey, qdoN auh nr = mnu`K BIK = iBKSw
ghy = gRihx krn l`g pey, Bwv aunHW v`fy-v`fy rwijAW ¹ iB`ØiKAw mMgxI peI, Aru = Aqy
jdoN puMn ie`kTy ho gey, qdoN auhI iB`Ck = iBKwrI dubwrw ies sµswr ivc BUp = rwjy bx
gey [

AOr Ply nih ko jg mYN i¸q puMn Ply; d¶m jÎoN irqu mWhI [[26[[
ies leI hy BweI ! ies jg = sµswr mYN = ivc AOr = hor koeI vI cIz nih = nh»
vvvv

vvvv

Ply = PldI, isr& mnu`K dy i¸q = kIqy hoey puMn krm hI ies sµswr dy AMdr Ply = Pldy hn,
jÎoN = ijvyN bsµq ru`q dy mWhI = ivc d¶m = ibRC Awid swrI bnspqI pRPu`lq huµdI hY ]26]

sYÍXw [[ dys Ply n ibdys Ply; kCu pUrb auqr mo Pl nWhI ]


Awpxy kIqy syRSt krmW qoN ibnW nw hI Awpxw dyS Ply = Pldw hY Aqy nw hI
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (260) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ibdys = prwieAw dyS Ply = Pldw hY, Bwv nw Awpxy dyS ivc koeI qr`kI imldI hY Aqy
nw hI ivdyS ivc jw ky kuJ hwsl huµdw hY, Pyr pUrb qy au~qr Awid idSwvW dy mo = ivc
vI jw ky kCu = kuJ Pl pRwpq nWhI = nhIN huµdw hY [

dKx pCm mWih nh» Pl; nwih Ahy srqw qt mWhI ]


Pyr d`Kx qy p`Cm idSw dy mWih = ivc jw ky vI koeI Pl pRwpq nh» huµdw Aqy nw
hI srqw = ndIAW Awid dy qt = iknwirAW ivc koeI Pl pRwpq huµdw hY [

bYTn nWih Ply jg mYN; Aru nWih Ply rtno jg mWhI ]


jykr koeI iek jgHw ’qy bYTw rhy qW vI ies sµswr ivc koeI Pl pRwpq nh» huµdw
Aru = Aqy jykr koeI ies jg = sµswr mWhI = ivc rtno = qurI iPrI jwvy qW vI koeI Pl
pRwpq nh» huµdw [

AOr Ply nih ko jg mYN; i¸iq puMn Ply d¶m jÎoN irqu mWhI ]27]
kvI jI kQn krdy hn ik ies leI hy BweI ! ies jg = sµswr mY = ivc AOr = hor
koeI vI cIz nih = nh» Ply = PldI, kyvl mnu`K dy i¸iq = kIqy puMn krm hI ies sµswr
dy AMdr Ply = Pldy hn [ jÎoN = ijvyN bsµq irqu = ru`q dy mWhI = ivc d¶m = ibRC Awid
swrI bnspqI pRPu`lq huµdI hY ]27]

sÍYXw ]
bwlk nwih Ply jg mYN; Aru jobn mwih kCU Pl nWhI ]
bwlk = bwl AvsQw vI ies jg = sµswr mYN = ivc koeI Pl nh» dyNdI Aru = Aqy
jobn = jvwnI dI AvsQw mwih = ivc vI kCU = ku`J vI Pl nWhI = nh» hY [

jwrT nwih Ply jg mYN; Aru bWDv nwih Ply jg mWhI ]


Pyr jwrT = buFypw AvsQw vI jg = sµswr mY = ivc nh» Ply = PldI sgoN buFypy ivc
qW keI vwr Awpxy DIAW p`uqr hI Apmwn kr dyNdy hn Aru = Aqy bWDv = sµbµDI Awid
vI ies jg = sµswr mWhI = ivc koeI Pl nh» dyNdy [

mIq Ply nih nIq Ply; kul rIq Ply Bv mYN khu kWhI ]
nw hI bhuqy mIq = im`q® Pldy hn Aqy nw hI nIq = rwjnIqI pVHI hoeI Ply = PldI
vvvv

vvvv

hY; keI AMgRyzI, &wrsI, sµsi¸q Awid pVHn vwly vI lUx qyl vycdy iPrdy hn [ Pyr
khu = d`Øso ik AwpxI kul dI rIiq = rhu-rIqI Bv = sµswr mYN = ivc kWhI = ik`ØQy PlygI [
AOr Ply nih ko jg mYN, i¸iq puMn Ply d¶m jÎoN irqu mWhI ]28]
hy BweI ! ies leI ies jg = sµswr dy mYN = ivc AOr = hor koeI vI cIz nh»
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (261) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
Ply = PldI isr& i¸iq = kIqy hoey puMn krm ie¼ Pldy hn ijvyN bsµq ru`q Awaux qoN
d¶m = ibRC Awid bnspqI pRP`ulq ho jWdI hY ]28]
sYÍXw ]
nWih Ply jg mwih insys; idnys Ply jg mYN khu kWhI ]
hy BweI ! ies jg = sµswr mwih = ivc (ins+eys) ins = rwq dw eys = eISvr Bwv
cµdrmw vI koeI Ply = Pl nh» dyNdw, Bwv keI lok cµd®wiexI vrq r`Kdy hn, keI cµdrmw
dI pUjw Awid krdy hn pr ieh vI kuJ Pl nh» dy skdw [ Pyr khu = d`sxw kro ik
(idn+eys) idn dw eys = eISvr Bwv sUrj ies sµswr ivc kWhI = ikQy koeI Pl dyvygw,
Bwv sUrj dI pUjw vI koeI Pl nh» dy skdI [
puMn ibnw Pl Awih khW, ibiD lok su BUim rswql mWhI ]
Pyr koeI ibD = bRhm lok qk jW BUim = DrqI qoN lY ky rswql = pqwl mWhI = ivc
Brm Awvy, pr puMnW qoN ibnw = bZYr khW = ikQoN koeI Pl pRwpq hovygw, Bwv koeI Pl
nh» pRwpq hovygw [

nwih surys Ply jg mY; su mhys Ply jg mY khu kWhI ]


nwih = nw hI (sur+eys) sur = dyviqAW dw eys = eISvr Bwv ieMdr dI pUjw ies
jg = sµswr mY = ivc koeI Pl dyNdI hY Aqy Pyr d`Øso ik mhys = iSvjI ies sµswr ivc
kWhI = kI Pl dy dyvygw, Bwv krmW qoN ibnW auh vI kuJ nh» dy skdy [

AOr Ply nih ko jg mYN, i¸iq puMn Ply d¶m jÎoN irqu mWhI ]29]
hy BweI ! ies leI ies jg = sµswr mYN = ivc AOr = hor koeI vI cIz nh» PldI,
isr& kIqy hoey puMn ie¼ Pl dyNdy hn, ijvyN bsµq irqu = ru`q mWhI = ivc swrI bnspqI
pRPu`lq ho jWdI hY ]29]
A`gy kvI gulwb isMG jI krmW (prmySr) dI AgwD gqI dw vrxn krdy hn [

iek dyvih bµdq hON Bv mYN; joie cwqur qy Kl syv khwey ]


hy BweI ! ies Bv = sµswr dy mYN = ivc iek dyvih = pUjnIk prmwqmw ¹ hI myrI
bµdq = nmskwr hovy, joie = ijhVw prmwqmw cwqur = clwk mn`uKW qy = qoN Kl = mUrKW
vvvv

vvvv

dI syv = tihl krwey = krvw dyNdw hY [

jg iB`Ck ko iKn eyk Bey; mih mMfl rwj ko sUK Bugwey ]


jo pRØBU ies sµswr dy AMdr iek iBCk = mMgqy ko = ¹ iek iKn dy smyN Bey = hoey qoN
mih mMfl = DrqI dw rwj Bwg b^S ky ausdy swry suK Bugwey = Bugqw dyNdw hY [
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (262) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
mih mMfl ky piq ko iKn mYN; dr hI dr mwih su BIK mMgwey ]
Pyr mih mMfl = DrqI ky = dy piq = mwlk rwjy ko = ¹ iek iKn dy smyN mY = ivc
dr hI dr = drW drW dy mwih = ivc BIK = iBKSw mMgwey = mMgvw dyNdw hY, ijvyN dwrw
iSkoh qy SwhjhW dI hwlq hoeI sI [ jYsw ik :
ByKwrI qy rwju krwvY rwjw qy ByKwrI ]
Kl mUrK qy pMØifqu kirbo pMØifq qy mugDwrI ]3] (swrµg Bgq kbIr jI, AMg 1252)

Bv mWih AgwD gqI iqn kI;


sB hwr pry giq koie n pwey ]30]
ies Bv = sµswr dy mWih = ivc iqn = iqs prmwqmw vw: krmW dy c`kr dI
AgwD = bhuq fUµGI gqI = cwl, rIqI hY, sB = swry lok Q`k hwr pey hn pRMØqU iqs prmwqmw
vw: krmW kI giq = gqI ¹ koeI vI pwey = pRwpq nh» kr sikAw ]30]
sYÍXw ] jg bIrn ky kr qIr hry;
auh pRØBU ies jg = sµswr dy AMdr v`fy v`fy bIrn = sUrimAW ky = dy kr = h`Q iv`coN
qIr kmwn hry = Kuhw id`qy [
swKI Arjn dy qIr Ku`s jwx dI : kvI jI ies quk ivc mhWBwrq dy XoDy,
sUrbIr Arjn v`l ieSwrw krdy hn, ijs smyN duAwpr Xu`g dy Avqwr Bgvwn i¸Sn
jI ny AwpxI dyh dw AMq smW nyVy dyiKAw ik hux QoVHy ku smyN ivc ies dyhI ¹ iqAwg
jwxw hY, qdoN Bgvwn i¸Sn jI ny Arjn ¹ pws bulw ky ikhw ik mYN hux ies sµswr
qoN kUc kr jwxw hY, qUµ myrIAW gopIAW ¹ rfvws ktvwaux dy leI duAwrkw qoN hsqnwpur
lY jwxw kr [ jd Bgvwn i¸Sn jI bYkuµT Dwm pDwr gey, qd Arjn duAwrkw qoN gopIAW
lY ky hsqnwpur ¹ c`l ipAw [ jd rsqy ivc BIlW dw dyS AwieAw qW eyklvX ny Arjn
¹ llkwirAw ik hy Arjn ! qUµ auho hI hYN ijs ny mY¹ gurU droxwcwrIAw pwsoN Ssqr iv`ØidAw
is`Kx nh» id`qI sI, mY¹ auQoN AwSrm iv`coN kFvw id`qw sI, Pyr qyry krky gurU droxwcwrIAw
ny myrw s`jw AMgUTw dKSxw ivc ilAw [ aus dw bdlw A`j mYN qyry koloN lYxw hY [ dyK BwvyN
myrw s`jw AMgUTw vI k`ØitAw hoieAw qy qyry dovyN AMgUTy swbq hn pr Pyr vI mYN qyry nwl
jµg krn ¹ iqAwr hW [ Pyr Arjn qy eyklvX dw bhuq BwrI jµg hoieAw, qIr clw¼idAW-
clw¼idAW Arjn dy swry qIr ^qm ho gey, jd Arjn kol kyvl iek qIr bwkI rih
vvvv

vvvv

igAw qW Arjn ny hwr mMn leI qy BIlW ny swrIAW gopIAW bµdI bxwaux leI Gyr leIAW [
qdoN AwpxI ie`zq jWdI vyK ky swrIAW gopIAW ktwrW mwr-mwr ky pRwx iqAwg geIAW [
ijQy aunHW gopIAW dw ^Un fu`ØilHAw sI, aus QW dI im`tI ¹ ‘gopI cµdn’ ikhw jWdw hY, jYsw
ik :
iknhI iqlku gopI cµdn lwieAw ] (AMg 913)
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (263) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
so Bwv ieh hY ik Arjn mhWBwrq dy Xu`D dw sB qoN qwkqvr XoDw sI, aus ny Awpxy
qIrW dy inSwny nwl v`fy v`fy vYrI nwS kIqy sn, pr smyN ny AYsI krvt leI ik mhWblI
Arjn ¹ vI BIlW dy A`gy hwrnw ipAw [ jYsw ik :
smy ibnw nr ikAw kry smw smy blvwn [
Arjn gvweIAW gopIAW, vhI DnK vhI bwn [ (lOikk pRmwx)

Aru DIrn ky aur DIr Cufwey ]


Aru = Aqy v`fy v`fy DIrn = DIrjDwrIAW ky = dy aur = ihrdy iv`coN DIr = DIrjqw
Cufwey = Cufw id`qI, ijvyN jdoN rwmcµdr jI bnvws ¹ c`ly qW aunHW dy ipqw rwjw dSrQ
jI DIrjqw nw r`K sky qy ivCoVy ivc Awpxy pRwx iqAwg id`qy sn [ viSSt munI dy sO
pu`qr qp krdy hoey jdoN ivSvwim`qr ny iek-iek krky mwr id`qy, qdoN viSSt munI ny
DIrjqw C`f id`qI qy Awqm h`ØiqAw krn leI ibAws dirAw ’qy PwhI lYx l`gw sI,
siqluj ivc f`ub ky mrn l`gw sI, siqluj sO DwrW ho ky vihx l`g ipAw [ Pyr sRI kysgVH
swihb dy pws phwV dy p`QrW nwl isr tkrw ky mrn l`gw sI [ ie¼ ienHW v`fy irSI munIAW
dI vI DIrjqw Cufw id`qI sI [

Kl kwqr ko mih mMfl mih; jn koivd bIrn bIr khwey ]


(AMnvY Anuswr) Pyr ies mih mMfl = DrqI dy mih = ivc rihx vwly Kl = mUrKW
¹ koivd = ivdvwn bxw idMdw hY Aqy kwqr = frpok jn = mnu`K smyN dI krvt nwl
bIrn bIr = sUrimAW dy sUrmy khwey = AKvwaux l`g pYNdy hn [

gRih do fg nwih cly pg soN; iqn ko igir kotn kot lµGwey ]


pihlw ArQ : jo mnu`K Awpxy gRih = Gr ivc sB AYSo-ieSrq, nOkr cwkr hox dy
kwrn kdy do fg = kdm vI Awpxy pg = pYrW dy soN = nwl nh» c`ly, iqn = aunHW ¹ vI
kotn kot = ¸oVW hI igir = phwVW dy phwV qurw ky lµGwey = lµGw dyNdw hY [ phwVW ivc
kroVW kdm BtkwieAw [
dUjw ArQ : ijhVw mnu`K Awpxy gRih Gr qoN do fg = kdm nih = nh» c`l skdw
sI, qurn ivc Awsmr`Q sI Bwv ipMglw sI aus ’qy i¸pw hoeI iqn = aunHW ipAwirAW ¹
igir = phwVW dy kotn kot = kroVW hI kroVW kdmW nwl c`lx dI smrQw dy id`qI [
ipMgul prbq pwir pry Kl cqur bkIqw ] (AMg 909)

Bv mwih AgwD gqI iqn kI;


vvvv

vvvv

sB hwr pry giq koie n pwey ]31]


hy BweI ! ies leI ies Bv = sµswr mwih = ivc iqn = iqs prmwqmw vw: krmW
kI = dI gqI = cwl bhuq AgwD = fUµGI hY, sB = swry jIv Awpo-Awpxw zor Azmw ky
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (264) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
Q`k hwr pey hn pr aus pRØBU dI giq = gqI, cwlI ¹ koie = koeI vI pwey = pRwpq nw
kr sikAw ]31]

sÍYXw ]
suq pMfu mhIpiq ky ijhny; hr rwjih kwnn mwih iPrwey ]
Pyr ijh = ijs prmySr ny pMfu = pWfU rwjy dy suq = pu`qrW (XuiDStr, BIm sYn qy Arjn
kuµqI dy audr qoN Aqy sihdyv qy nkul mWd®I dy audr qoN) dy koloN rwjih = rwj Bwg hr = Koh
krky aunHW ¹ kwnn = jµglW dy mwih = ivc iPrwey = Pyrnw kIqw, Bwv jdoN pMjy pWfv
jUey ivc Awpxw sB kuJ hwr gey, qdoN jUey ivc r`KI Srq muqwbk 12 swl bnbws ivc
Pl P`ul Kw ky bqIq kIqy Aqy iek swl gupq vws ivc vYrwt rwjy dy kol nOkr rhy [

iKn mwih su Cq® iCnwey ley; durjoDn ky qn BUm rulwey ]


iek iKn = iCn dy smyN mwih = ivc hI pWfvW dy isr qoN rwjBwg dw Cq® iCnwey = Koh
ilAw vw: iek iCn ivc kYrvW dy isr qoN Cq® Koh ilAw, Bwv mhWBwrq dy Xu`D ivc
kYrvW dI hwr hoeI Aqy durjoDn ky = dy qn = srIr ¹ BUm = DrqI dy ivc rulwey = rol
id`qw, Bwv kihMdy hn ik durXoDn dy swry srIr ¹ gWDwrI ny AwpxI id®StI nwl bjr
dw bxw id`qw sI, kyvl p`tW vwlw ih`sw nrm irhw sI [ BImsYn ny aus jgHw gdw mwr
mwr ky durXoDn ¹ mwr mukwieAw sI [ ausdw srIr bjr dw hox krky nw siVAw, nw iglJW
Awid ny KwDw ijs krky auh DrqI ivc hI ruldw irhw [ jYsw ik :
myrI myrI kYrau krqy durjoDn sy BweI ]
bwrh jojn Cq¶ clY Qw dyhI igrJ n KweI ]2] (DnwsrI Bgq nwmdyv jI, AMg 693)

nl sy mihpwl ky rwj hry; hrIcµd bnwrs jwie ibkwey ]


nl vrgy mihpwl = rwjy dy koloN swrw rwj Bwg hry = Koh ilAw, Bwv rwjw nl insD
dyS dy cµd®vµSI rwjw bIrsyn dw p`uqr sI, iesdw ivAwh ivdrBpqI BIm dI pu`qrI dmXµqI
nwl hoieAw sI, nl rwjy ny Awpxy Coty Brw puSkr nwl jUAw KyifAw, jUey ivc rwjw
nl hwr igAw qy iesdy Brw ny ies¹ GroN k`F id`qw sI, iesdw swrw rwj Bwg aus ny
Koh ilAw [ qd rwjw nl jµglW ivc Bu`Kw ipAwsw idn k`tdw irhw [ iesdI GrvwlI
vI sIqw jI vWg iesdy nwl hI iesdy du`KW dI BweIvwl bxI [ jdoN jµgl ivc Bu`ØKy idn
k`t rhy sn, qdoN ieMd® dyv ny soicAw ik ienHW ¹ hor qµg kIqw jwvy [ auh kbUqr bx
vvvv

vvvv

ky swhmxy Aw bYTw [ nl ny soicAw ik c`lo ies kbUqr ¹ PV ky Buµn ky KWdy hW, kuJ
B`uK qW dUr hovygI [ ieh soc ky kbUqr au~pr Awpxw bsqr su`ØitAw pr kbUqr auh k`pVw
vI lY ky au~f igAw [ AMq iPr iesny jUey ivc Awpxy Brw puSkr ¹ ij`q ky AwpxI ivBUqI
vwps lYxw kIqI sI [ Pyr prmwqmw dI AgwD gqI dyKxw kro ik rwjy hrIcµd ¹ bnwrs
dI mMfI ivc jw ky ivkxw ipAw [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (265) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
swKI rwjy hrIcµd dI : rwjw hrIcµd ijs¹ hrIScµdr nwm nwl vI jwixAw jWdw
hY, ieh sUrj vµS dw ATweIvW rwjw hoieAw, iesdy ipqw dw nwm rwjw iq®SµkU sI [ ieh
AwpxI rihmidlI Aqy inAW leI mShUr sI [ iek idn iesdw ipqw rwjw iq®SµkU viSSt
munI jI ¹ jw ky kihx l`gw ik hy munI jI ! mY¹ sxdyhw svrg ivc phuµcw dyvo [ A`goN
viSSt munI ny ikhw ky hy rwjn ! qUµ Xg Awid SuB krm kr, Pyr srIr iqAwg ky svrg
ivc jw ky rhyNgw [ pr rwjw iq®SµkU kihx l`gw ik mYN qW sxdyhI hI svrgW ¹ jwvWgw [
ieh kih ky viSSt munI ¹ AwiKAw ik Pyr mYN Awp jI ¹ gurU hI nh» Dwrdw [ auQoN Aw
ky ieh ivSvwim`qr jI dw cylw bixAw [ ivSvwim`qr ny rwjy iq®SµkU ¹ ikhw ik mYN qY¹
sxdyhI svrgW ivc phuµcwvWgw [ jdoN ivSvwim`qr rwjy iq®SµkU ¹ sxdyhI svrg ivc
phuµcwaux l`gw qW dyviqAW ny Awpxy gurU (viSSt munI) qoN bymuK hoieAw jwx ky, svrg
ivc QW nw id`qw [ dyvqy Awpxy bl nwl rwjy ¹ Q`ly ¹ s`utx qy ivSvwim`qr mMq®W dy
bl nwl rwjy ¹ au~pr v`l ¹ cVHwvy [ aus vyly rwjw iq®SµkU ivcwly hI rih igAw (auQoN
krmnwskw ndI inkldI hY ijs¹ nOvyN pwqSwh jI ny crn pw ky jIvW dy BYVy krmW
dw nwS kIqw sI) Awpxy ipqw dI hwlq bwry sux ky rwjw hrIcµd viSSt munI dy pYr»
pY igAw [ ieh g`l jwx ky ivSvwim`qr ies nwl bhuq Zu`Øsy ho igAw ik mYN iesdy ipE
¹ sxdyhI svrg ivc phuµcw irhw hW qy ieh myrI syvkI C`f ky myry duSmn viSSt munI
dw cylw bx igAw hY [ ies eIrKw dy krky rwjy hrIcµd ¹ sbk isKwaux leI iesny sUr
dw rUp Dwrn krky rwjy dw bwZ p`ut id`qw [ mwlI ny rwjy ¹ Aw ky d`ØisAw ik mhwrwj
jI ! Awpxy bwZ ivc iek bhuq BwrI sUr AwieAw hY, ijs ny swrw bwZ hI aujwV id`qw
hY [ rwjy ny Ajy koeI puMn dwn nh» sI kIqw [ aus ny soicAw ik pihlW sUr dw iSkwr kr
leIey, iPr hI koeI dwn puMn krWgw [ so rwjw GoVy au~pr cVH ky sUr dw iSkwr krn leI
ausdy mgr igAw [ sUr jµgl v`l B`j igAw [ bhuq dUr aujwV ivc jw ky Alop ho igAw
qy ivSvwim`qr iek bRwhmx dw rUp Dwr ky iek KUh dy au~pr bYT igAw [ rwjy ¹ bhuq
ipAws l`gI hoeI sI [ bu`lH su`kdy jWdy sn [ mwSkI koeI nh» sI qy dwn vI Ajy koeI nh»
kIqw sI [ ieh bRwhmx bixAw bYTw ivSvwim`qr rwjy ¹ kihx l`gw ik hy rwjn ! qUµ mY¹
eyQy dwn krn leI sµklp kr dy [ sµklp kIqw qy dwn id`qw ieko ijhw huµdw hY [ rwjy
ny dwn krn dw sµklp krky pwxI pI ilAw [ qd ivSvwim`qr ny srwp nwl iesdI swrI
sm`grI nwS kr id`qI [ ijs krky ie`kI Bwr dwn nw ho sikAw qW iesny rwjy ¹ rwxI
¹ qy iesdy p`uqr ¹ iqMn Bwr dy bdly lY ilAw qy rwj-Bwg iv`coN k`F id`qw qy rwjy ¹
ikhw ik qUµ Awpxw dwn dyx dw pRx pUrw kr [ rwjy ny Awpxy idl ’qy p`Qr r`K ky AwpxI
vvvv

vvvv

iesqrI pu`qr ¹ vyicAw qy Awp kWsI dI mMfI ivc iek cµfwl kol ivikAw [ ijQy ieh
SmSwn BUmI ivc muridAW ¹ swVdw sI qy cµfwl v`loN hukm sI ik svw rupieAw lY ky
iPr iksy ¹ sskwr krn dyxw [
so ies pRkwr ienHW ¹ iek vrHw guzr igAw, auDr iek idn rwxI Awpxy p`uqr dy
smyq qurI Aw¼dI sI [ ausdy pu`qr dy s`p lV igAw qy ausdI mOq ho geI [ ieh ivrlwp
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (266) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
krdI hoeI p`uqr dw sskwr krn leI SmSwn BUmI dy kol AweI [ ienHW donW ny iek dUjy
¹ pCwx ilAw qy cwihAw ik Awpxy p`uqr dI icKw ’qy sV mrIey [ pr rwjw hOslw krky
kihx l`gw ik myry mwlk dw hukm hY ik svw rupieAw lY ky Pyr iksy ¹ sskwr krn
dyxw, mYN Awpxy mwlk dy hukm dI aulµGxw nh» kr skdw [ mYN Awpxy p`uqr dw ibnW pYisAW
dy sskwr vI nh» kr skdw [ rwxI ivrlwp krdI hoeI SmSwnGwt dy bwhr Awpxy pu`qr
dI lwS lY ky bYT geI, roNdI-roNdI byhoS ho geI [ auDroN kuJ cor jo rwjy dy mihlW iv`coN
corI krky Aw rhy sn, aunHW ny su`Kxw su`KI sI ik jykr corI dw mwl bhuq swrw h`Q l`gygw
qW As» mwl dw kuJ ih`sw sµqW BgqW ¹ dy dyvWgy [ ie¼ jdoN auh SmSwnGwt dy pws
Awey qW rwxI ¹ koeI sµqxI jwx ky ausdy gl ivc iek hIirAW dw hwr pw ky B`j gey [
auDroN corW dw ip`Cw krdy-krdy rwjy dy ispwhI vI Aw gey [ aunHW ny rwxI ¹ corW nwl
rlI jwx ky PV ky rwjy dy drbwr ivc pyS kr id`qw [ qd rwjy ny aus¹ kql krn dw
hukm dy id`qw ik ies¹ kql kr dyvo [ ispwhI rwxI ¹ PV ky SmSwnGwt lY Awey qy
cµfwl ¹ ikhw ik rwjy dw hukm hY ik iesdw kql kr id`qw jwvy [ cµfwl ny Awpxy nOkr
rwjy hrIcµd ¹ ikhw ik ies¹ kql kr dyvo [ rwjy ny AwpxI rwxI ¹ jwxidAW hoieAW
vI Awpxy mwlk dw hukm mMn ky aus¹ mwrn leI jdoN ikrpwn k`FI, qd aus vyly Bgvwn
ny pRgt ho ky h`Q PV ilAw [ Bgvwn ny ikhw ik hy rwjn qyrw sq (dwn) pUrw ho igAw [
Bgvwn ny swrw rwj-Bwg vI dy id`qw qy ikhw ik hy rwjn ! mMg, jo kuJ mMgxw hY, rwjw
kihx l`gw ik hy Bgvwn jI ! jy Awp jI bhuq pRsµn hoey ho qW myrI swrI ngrI hI svrg
¹ jwvy, AYsw vrdwn b^iSS kro [ Bgvwn ny ^uS ho ky ikhw ik ‘qQwsqU’ [ eysy pRkwr hI
hovygw [ jdoN svrg ¹ jwx leI ibbwx cVHwA ley [ Ajy QoVHw ku hI au~pr gey ik gDw
h»g ipAw [ hrIcµd ¹ hµkwr ho igAw qy socdw hY ik hy hrIcµdw ! qyry ijqnw dwnI kOx
hY, ijsdy gDy vI svrg ¹ c`ly hn [ aus hµkwr krky iesdI purI auQy hI ruk geI [ keI
ies qrHW vI kihMdy hn ik hrIcµd AwpxI ngrI smyq svrg ivc clw igAw sI [ pr
nwrd munI ny &ryb nwl iesdy mUMØhoN iesdI ausqqI krweI, ijs krky iesdy puMn nwS hox
qoN ies¹ svrg iv`coN k`F id`qw igAw [ jd ieh svrg iv`coN if`g irhw sI qW iesny
eISvr qoN AwpxI B`ul b^SweI qW b^iSAw igAw Aqy hyTW ¹ Aw¼dw hoieAw auQy hI
ruk igAw [
so Bwv ieh hY ik hrIcµd vrgy v`fy v`fy rwjy vI aus pRBU dI AgwD gqI ¹ nh»
pw sky qy smyN dI krvt nwl mMfIAW ivc iv`kxw ipAw sI [

Bv mwih AgwD gqI iqn kI;


vvvv

vvvv

sB hwr pry giq koie n pwey ]32]


ies Bv = sµswr-smuMdr dy mwih = ivc iqn = iqs prmwqmw vw : krmW dI bhuq
AgwD = fUµGI gqI = cwl hY, sB = swry lok hwr = Q`k pey hn, pr aus pRØBU dI giq = gqI
¹ koeI vI nh» pw sikAw ]32]
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (267) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
sÍYXw ]
sur ky piq ko gih kY ijhny; mih mMfl mo gF lµk idKwey ]
hy BweI ! ijih = ijs pRØBU ny vw: krmW dI gqI ny sur = dyviqAW kY = dy piq = mwlk
ieMd® ko = ¹ gih = pkV ky ies mih mMfl = DrqI dy mo = ivc lµkw dw gF = iklHw
idKwey = ivKwauxw kIqw, Bwv svrg ivc rihx vwly ieMdr ¹ rwvx ny ij`q ky AwpxI
purI lµkw ivc ilAw ky kYd kIqw qy nOkrW vWg aus qoN kµm krvwieAw [

gF kµcn swgr kI prKw; iqh rwvx ky ds mUMf ktwey ]


jo rwvx dI lµkw kµcn = sony dw hI gF = iklHw sI, qy ausdy audwly swgr = smuMdr
kI = dI hI prKw = KweI sI, iqh = iqs rwvx ky = dy krm gqI vw : pRØBU dI AgwD
gqI ny ds = dsy mUMf = isr ktwey ktvw id`qy [ jYsw ik :
lµkw sw kotu smuMd sI KweI ]
iqh rwvn Gr Kbir n pweI ]1] (Awsw Bgq kbIr jI, AMg 481)

Ab AOrn bwq khw khIey; hir qwqih ky pd sµgl pwey ]


Ab = hux mYN AOrn = horW dI khw = kI bwq = g`l khIey = kihxw krW, ies krm
gqI vw : pRØBU dI AgwD gqI ny ^ud hir = Bgvwn i¸Sn jI dy qwqih = ipqw vwsUdyv
qy mwqw dyvkI dy pd = pYrW ¹ sµgl pwey = pw id`qy sn [
Bwv jdoN kµs ny AwpxI BYx dyvkI dw vwsUdyv nwl ivAwh kr id`qw qy ivdw krn
leI jdoN nwl jw irhw sI qW AkwS bwxI hoeI ik qyrI BYx dw A`TvW b`cw qyrI mOq
dw kwrn hovygw, auh qY¹ mwrnw krygw [ ieh sux ky aus ny AwpxI BYx qy Bxv`eIey ¹
ibnW kuJ d`Øsy kYd^wny ivc su`t id`qw Aqy h`QW ivc hQkVIAW qy pYrW ¹ sµgl pw id`qy
ik ikqy ieh B`j nw jwx [

Bv mwih AgwD gqI iqn kI;


sB hwr pry giq koie n pwey ]33]
ies leI hy BweI ! ies Bwv = sµswr dy mwih = ivc iqn = iqs prmwqmw vw : krmW
kI = dI bhuq AgwD = fUµGI gqI = cwl hY, sB = swry lok Q`k hwr pey hn, pr koeI vI
pRØBU dI giq = gqI ¹ pwey = pw nh» sikAw ]33]
vvvv

vvvv

sÍYXw ]
i¸iq pUrb Awih suBwsuB jo; Pl dyvn ko jg BIqir Awey ]
hy BweI ! jo = ijhVy pUrb = pUrbly, pihly jnmW dy ivc (suB+AsuB) suB = cµgy Aqy
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (268) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
AsuB = mwVy krm i¸iq = kIqy sn, auh jIvW dy Awpo-Awpxy krm hI Pl dyvn = dyx
vwsqy jg = sµswr dy BIqir = ivc Awey hn [

bl qy Pl dyh sBY jn ko; jg nwih sky iqih koie imtwey ]


auh cµgy mMdy krm Awpxy bl = zor dy nwl sBY = swry jn = jIvW ko = ¹ Pl
dyh = dyNdy hn, aunHW krmW ¹ ies jg = sµswr dy ivc koie = koeI vI imtwey = myt nh»
skdw [ jYsw ik :
lyKu n imteI hy sKI jo iliKAw krqwir ] (AMg 937)

ins pyKn fIlih qwr smM; vs logn ko bhu BWiq iPrwey ]


ijvyN ins = rwq ¹ fIlih = puqlIAW dw pyKn = qmwSw dyKIdw hY, auh puqlIAW
qwr dy nwl ihldIAW hn Bwv ijvyN-ijvyN qwr iPrdI hY iqvyN iqvyN auh puqlIAW cyStw
krdIAW hn, aunHW dy smM = smwn hI krmW dI gqI logn = lokW ¹ vs = ADIn krky
bhu = bhuq qrHW nwl iPrwey = Pyr rhI hY [

Bv mwih AgwD gqI iqn kI;


sB hwr pry giq koie n pwey ]34]
ies leI ies Bv = sµswr mwih = ivc iqn = iqs prmwqmw dI vw : krmW dI
gqI = cwl bhuq AgwD = fUµGI hY, sB = swry jIv Q`k hwr pey hn, pr aus pRØBU dI
giq = gqI ¹ koeI vI nh» pwey = pw sikAw ]34]

dohrw ] Kotn kI sµgiq kry; kry loB jn joie ]


hy BweI ! ijhVw vI purK ies sµswr AMdr Kotn = Koty, mUrK mn`uKW kI = dI sµgq
krygw Aqy ijhVw purK pdwrQW Awid dw loB = lwlc krygw [

suno skl swcI khoN; duKI hoie jg soie ]35]


hy BweI ! skl = swry mnu`K hI myrI g`l suno = sux lvo, mYN ieh swrI = s`cI g`l
khoN = kihMdw hW ik auh mnu`K ies jg = sµswr ivc bhuq duKI hoie = hovygw ]35]

sÍYXw ]
iql qyl ky sµg lhy duK ko; rs sµgih qy jg eIK ipVwey ]
vvvv

vvvv

hy BweI ! sµgih = sµgq dw kYsw pRBwv huµdw hY, dyKo iqlW ny qyl ky = dy sµig = swQ
krky duK = kSt ¹ lhy = pRwpq kIqw Bwv iqlW iv`coN qyl k`Fx leI aunHW ¹ kohlU ivc
pIiVAw jWdw hY [ Pyr rs dI sµgq krn nwl ies sµswr AMdr lok eIK = gµny ¹
pIVwey = pIVdy hn [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (269) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
Pl sµgq pwdp eIt shy; Aru gµD ik sµgih PUl qpwey ]
PlW dI sµgq krn nwl pwdp = ibRC eIt = ie`tW, roVy shy = shwrdw hY Bwv ijvyN
byrIAW nwloN byr lwhux leI b`cy v`Øty mwr-mwr byr JwVdy hn [ Pyr gµD = sugµDI dI sµgq
krn krky Pu`l qpwey jWdy hn, Bwv Pu`lW iv`coN Ark k`Fx leI aunHW ¹ kVwihAW ivc
aubwilAw jWdw hY [

kr qµdul sµgq ko jg mYN; pun sIs ibKY quK mUsl Kwey ]


ies jg = sµswr mYN = ivc qµdul = cOlW dI sµgq ¹ krn kir = krky pun = Pyr
quK = quh, iClky Awpxy sIs = isr au~pr mUsl = mohly Kwey = KWdy hn [

iql eIK smM kr Kotn sµgq; Xw jg mY duK kOn n pwey ]36]


eysy qrIky nwl iqlW Aqy eIK = gµny dy smM = smwn Kotn = Koty, mUrK mnu`KW dI sµgq
krn kir = krky Xw = ies jg = sµswr mY = ivc kOn = ikhVw mnu`K hY jo du`K pRwpq nh»
krdw, Bwv Koty mnu`KW dI kusµgq krn vwlw hryk pRwxI du`K pRwpq krdw hY ]36]
A`gy do sv`eIAW ivc loB dw pRkrx d`sdy hn [

nwd ik loB qjy imRg pwn; su bIn suny Aih Awp bµDwey ]
nwd = GMfyhyVy dy Sbd dI Awvwz ¹ sux ky ausdy loB = lwlc kwrn imRg = ihrn
Awpxy pRwn qjy = iqAwg dyNdw hY [ so Pyr bIn dI Awvwz ¹ suxn dy loB ivc Aih = s`p
Awpxy Awp ¹ bµDwey = bµnHw lYNdw hY [

mIn su qÎwg AgwD jlµ; aur loB lgy gl loh Phwey ]


jo mIn = m`CI hY su = auh dirAw Awid dy AgwD = fUµGy jlµ = pwxI ¹ qÎwg = C`f
ky Awpxy mn ivc mws Awid dI botI dy loB = lwlc l`gx krky Awpxy gl = gly ivc
loh = lohy dI kuµfI Phwey = Psw lYNdI hY [
kwgd kI puqrI krxI, vs m`q gieMd su AMks Kwey ]
kwgd = kwZzW kI = dI bxI hoeI krxI = hQnI dI puqrI = puqlI dyK ky
gieMd = hwQI kwm vwSnw dy ivc mq = msq hoieAw ausdy vis = ADIn ho jWdw hY [ Pyr
auh swrI izMdgI mhwvqW koloN isr ivc AMks = kuµfy Kwey = KWdw rihMdw hY, Bwv hwQI
¹ pkVn vwly lok jµgl ivc iek fUµGw toAw pu`t ky aus¹ Gwh, kwinAW Awid nwl
vvvv

vvvv

F`k ky au~pr klbUq Bwv kwZzW dI hQnI bxw ky KVI kr idMdy hn, qd kwm ivc
msq hoieAw hwQI jdoN aus nwl sprS krn leI Aw¼dw hY, qd auh toey ivc if`g pYNdw
hY [ Pyr auh lok aus ¹ keI idn Bu`Kw r`K ky, kuµfy mwr mwr ky aus¹ AwpxI BwSw isKw
ky Awpxy ADIn kr lYNdy hn [ jYsw ik :
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (270) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
kwm suAwie gj bis pry mn baurw ry AMksu sihE sIs ]1]
(gauVI kbIr jI, AMg 335)

Xw Bv mMfl mwih suno; aur loB kry duK kOn n pwey ]37]
hy BweI ! suno = suxnw kro Xw = ies Bv mMfl = sµswr dy mwih = ivc ijnHW mnu`KW
ny vI Awpxy aur = ihrdy ivc loB = lwlc kry = kIqw hY, d`Øso aunHW iv`coN Aijhw kOx
hY ijsny du`K pRwpq nh» kIqw, Bwv lwlcI jIv ¹ du`K zrUr pRwpq huµdw hY ]37]
sÍYXw ]
gIJn mws ghy muK mYN; pun Juµfn qy inj muMf ktwey ]
gIJn = iglJ murdwr dy mws dy loB ivc Aw ky aus¹ Awpxy muK = mUMh (cuµJ) ivc
ghy = pkVdI hY, pun = Pyr iglJW dy Juµfn = Juµf qy = qoN inj = Awpxw muMf = isr
ktwey = ktvw¼dI hY, Bwv mws dy lwlc ivc Aw jdoN iglJ mws dI botI ¹ qoV ky
mUMh ivc pw¼dI hY qW bwkI dIAW iglJW aus koloN mws Kohx leI ausdy mgr pY jWdIAW
hn Aqy isr ivc cuµJW mwr-mwr ky aus¹ du`K dyNdIAW hn [
d`qw q®y ny ies iglJ ¹ vI Awpxw gurU bxwieAw hY ik jdoN iglJ ny duKI ho mws
dI botI iqAwg id`qI, qdoN auh bwkI dIAW iglJW aus mws dy mgr pY geIAW qy auh
Awp suKI hoeI [ d`qw q®y ny AwiKAw ik ijqnw icr iesny iksy cIz dI pkV r`KI, auqnw
icr ies¹ d`uK imldw irhw, jdoN iesny iqAwg id`qI qdoN ies¹ su`K pRwpq hoieAw [ ies
leI iqAwg ivc hI su`K hY, ie¼ aus¹ Awpxw gurU mMØinAw d`qw q®y ies qrHW cOQI gurU
Dwrn kIqy sI, ijQoN aus ¹ jIvn ivc is`ØiKAw imldI rhI, qy auhnW ¹ gurU mMndw irhw [

iB®Mg blI ipK kµj pRBw; aur loB lgy iqih mwih bµDwey ]
iB®Mg = BOrw Awpxy Awp ivc bhuq blI = bl vwlw jIv hY, Bwv motI qoN motI l`kV
ivc Cyk krky inkl jWdw hY pr auh BOrw jdoN kµj = kml dI pRBw = soBw ¹ ipiK = vyKdw
hY, qd ausdy aur = mn AMdr loB = lwlc lgy = l`g Aw¼dw hY Aqy ausdI sugµDI ivc
mgn hoieAw ausdy mwih = ivc hI Awpxy Awp ¹ bµDwey = kYd krvw lYNdw hY, Bwv kml
dI sugµDI ivc msq hoieAw BOrw rwq ¹ kml dy bµd hox nwl ausdy ivc hI bµd ho jWdw
hY qy svyr vyly sUrj cVHn qoN pihlW hI gWDI lok auh P`ul qoV ky lY jWdy hn qy kVwihAW
ivc pw ky aus dw vI nwl hI Ark k`F lYNdy hn, ie¼ BOrw aunHW Pu`lW dy nwl Awpxw
Awp ^qm krvw lYNdy hY [
vvvv

vvvv

rUp ky loB pqµg dhy; Aru cog ik loB, ibhµg Phwey ]


rUp = A`g dy srUp ¹ dyK ky ausdy loB = lwlc ivc pqµg = prvwnw Awpxy Awp
¹ dhy = swV bYTdw hY, Aru = Aqy cog = cogy dy loB = lwlc ivc ibhµg = pMCI Awpxy
Awp ¹ Phwey = Psw lYNdy hn [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (271) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ijvyN iek Cotw ijhw pRsµg Aw¼dw hY ik iek Cotw ijhw kbUqr dw b`cw jµgl ivc
sµqW dI kutIAw dy pws rihMdw sI, sµqW ny aus¹ cogw pwauxw SurU kr id`qw, auh b`cw
hOlI-hOlI v`fw ho igAw [ sµq ijqnw icr vI Bjn kIrqn kirAw krn, auh auqnI dyr
qk suxdw irhw kry [ iek idn aus kbUqr dw iksy kbUqrI nwl imlwp ho igAw, dohW
dy sµbµD krky, ienHW dy b`cy ho gey [ iek idn kbUqr Awp ikqy bwhr dwxw cugx igAw
hoieAw sI, mgroN iek PµDk ny ausdy b`cy qy GrvwlI ¹ cogy dw lwlc dy ky jwl ivc
Psw ilAw, auDroN auh kbUqr vI Aw igAw qy Awpxy b`ØicAW ¹ jwl ivc PisAw dyK
ky moh dw mwirAw Awp vI jwl ivc jw PisAw [ jwl ivc PisAw hoieAw ieh icqvnI
krn l`g ipAw ik ikhVy Kyq ivc iks ny kpwh bIjI sI ? iks ny sUq k`ØiqAw sI ?
Aqy iks ny jwl bxwieAw sI ? ijs ivc As» Psy hoey hW [ kbUqr Ajy ienHW hI socW
ivc sI ik ieqny icr ¹ PµDk ny aunHW ¹ mwr ilAw [ so ies pRkwr cogy dy lwlc kwrn
pMCI Awpxy Awp ¹ jwl ivc Psw lYNdy hn [ jYsw ik :
ijau pMKI kpoiq Awpu bn@wieAw myrI ijMduVIey iqau mnmuK siB vis kwly rwm ]
(ibhwgVw m: 4, AMg 538)

Xw Bv mMfl mwih suno; aur loB jgy, duKu kOn n pwey ]38]
hy BweI ! myrI ies g`l ¹ suno = suxnw kro, ik ies BvmMfl = sµswr dy mwih = ivc
ijnHW mn`uKW dy aur = ihrdy AMdr vI loB = lwlc jgy = jwigAw, aunHW iv`coN Aijhw kOx
hY ijs ny du`K pRwpq nh» kIqw, Bwv ijsdy AMdr lwlc jwigAw hY, aus ny zrUr duK
pwauxw kIqw hY ]38]

sYÍXw ]
ibiD mwnv dyh rcI jg mYN; ieih qy sB logn ko ihq hoeI ]
ibiD = Pl pRdwqy pRØBU ny ies jg = sµswr dy mYN = ivc mwnv = mn`uKw dyyhI
rcI = rcnw kIqI hY ik ieih = ies dy krky sB = swry logn = lokW ko = dw ihq = Blw
hoeI = hovygw, Bwv ies dyhI AMdr jIv bwkI dIAW jUnIAW dy jIvW dw vI Blw kirAw
krngy [

ien mYN suB swDn ko krkY; jg kI pdvI nihN hyrq koeI ]


ien = ienHW mnu`Kw dyhW dy mYN = ivc jI suB = sRySt swDnw ko = ¹ krky mukq hoeI
vvvv

vvvv

jwx l`g pey Aqy jg = sµswr kI = dI jµmx mrn rUp pdvI v`l koeI vI hyrq = dyKdw
nihN = nh» sI [

jg nwih rhy Xih sµk BeI; pun BUK pXws rcy ibiD doeI ]
aus smyN bRhmw ¹ Xih = ieh sµk = Sµkw BeI = ho geI ik ies qrIky nwl qW swry
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (272) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
SuB swDn krky mukq hoeI jwxgy Aqy ieh jg = sµswr hI nwih = nh» rhy = rhygw, Pyr
aus ibiD = ibDwqy ny doeI = do BUK = B`uK Aqy ipAws ¹ rcy = rc, bxw id`qw [

ijs qy sB swDn DUr imly;


duK doie invwrx dOrq loeI ]39]
ijs Bu`K Aqy ipAws dy kwrn mnu`KW dy sB = swry (sq, sµqoK, dieAw, Drm Awid)
syRSt swDn DUr = im`tI ivc imly = iml gey ik¼ik Pyr swry loeI = lok ienHW doeI = dovyN
du`KW ¹ invwrx = dUr krn leI eyDr-auDr dOrq = dOVn l`g pey ]39] jYsw ik :
qIjY muhI igrwh BuK iqKw duie BaukIAw ] (vwr mwJ kI, m: 1, AMg 146)

sÍYXw ]
ry mn jo Pl qoih rcXo ibiD; pwvihgo qj sµk ipswcI ]
ry = hy myry mnW ! jo = ijhVw su`K jW du`K rUp Pl ibDwqy ny qoih = qyry leI rcXo = rcnw
kIqw hY, auh qUµ hI pwvihgo = pwauxw krygw, ies leI sµk = Sµkw rUpI ipswcI = fwiex
¹ qij = iqAwg dyxw kr [

nih lhy iqih ko nr AOr; su dOrn mYN miq kw ihq rwcI ]


qyry lyKW ivc ilKy aunHW su`KW Aqy d`uKW ¹ AOr = hor koeI nr = mn`uK nh» lhy = pRwpq
kr skdw, so qUµ ivArQ eyDr-auDr dOVn dy mYN = ivc kw = iks ihq = vwsqy AwpxI
miq = bu`DI rwcI = rcweI hoeI hY [

XO jug qy jug AOrih hoih; su qo Pl qoih imly ibiD swcI ]


XO = jykr ies jug qy = qoN bdl AOrih = hor vI AnykW jug hoih = ho jwx su qW
vI auh qyry krmW dw iliKAw Pl qoih = qY¹ hI imlygw, ijvyN Ah`ØilAw dy krm dw Pl
Bugqwaux leI duAwpr qoN pihlW qy®qw Xu`g ivc ausdw auDwr rwm jI ny kIqw sI [ ies
krky qyry krmW dw Pl qY¹ hI Aw ky imlygw, ieh swcI = s`cw ivDI ivDwn qY¹ d`ØisAw hY [

hoie pRsµn su rwm Bjo; ieq qy auq dOrn mYN miq kwcI ]40]
ies leI hy mnW ! qUµ pRsµn = ^uS hoie = ho krky rwm = prmwqmw dy nwm ¹
vvvv

vvvv

Bjo = ismrnw kr [ jYsw ik :


myry mn hir Bju sdw iek rµig ] (isrIrwgu m: 5, pMnw 48)

ik¼ik prmwqmw dy nwm qoN ibnW ieq = eyDr qy = qoN auq = au~Dr dOrn = dOVn
mYN = ivc Btkx vwlI miq = b`uDI kwcI = k`cI hY, Bwv nwm C`f ky mwieAw dI pRwpqI leI
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (273) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dySW dySwq®W ivc Btkx nwl kuJ vI prmwrQI lwB nh» hovygw, jo swfy krmW ivc iliKAw
hoieAw hY auh zrUr iml hI jwxw hY [ ies leI sdw prmwqmw dw nwm ismrnw kr ]40]
Agly sv`eIey ivc jIv dy sµbµDI Awid ¹ svwrQI kQn krdy hn [

sÍYXw ]
ijh logn ky ihq pwp kry; mn qy nih qy kuC kwj svwry ]
hy jIv ! ijh = ijnHW logn = lokW ky = dy ihq = vwsqy qUµ pwp = mMd krm
kry = krdw hYN, hy mn = ipAwry ! qy = auh lok qy = qyrw kuC = kuJ vI lok-pRlok dw
kwj = kwrj nh» svwry = sµvwrngy [

jb lO qv qy suK hyrq hYN; qb hI muK mwih pukwrq Qwry ]


jy jIv ! jb = jdoN lO = qk auh sµbµDI Awid lok qv = qyry koloN suK hyrq = dyKdy
hn, qb = qdoN qk hI auh Awpxy muK iv`coN pukwrq = pukwr ky kihMdy hn ik As» qW
Qwry = qyry hI hW, qyry qoN ibnW swfw kOx hY [

qru mYN Pl hyr ibhµgm ky gn; Awvq hYN Cd cONc pswry ]


qru = ibRC dy mYN = ivc Pl l`gy hyr = dyK ky ibhµgm = pMCIAW ky = dy gn = smUh
Awpxy Cd = KMB qy cONc = cuµJW ¹ pswry = pswrdy hoey Awvq = Aw¼dy hn [

nr Awpd AO qru dwih lgy; nr AOr ibhµgm dUr pDwry ]41]


jykr nr = mnu`K ¹ Awpd = ibpqw pY jwvy, AO = Aqy qru = ibRC ¹ dwih = A`g
lgy = l`g jwvy qd mn`uK dy sµbµDI AOr = Aqy ibhµgm = pMCI dUr pDwry = cly jWdy hn,
Bwv ibpqw dy smyN koeI vI nyVy nh» Aw¼dw [ sRI gurU gRµQ swihb jI AMdr sRI gurU qyZ
bhwdr swihb jI dw iek Sbd ies isDWq nwl imldw Aw¼dw hY ]41] jYsw ik :
pRIqm jwin lyhu mn mwhI ]
Apny suK isau hI jgu PWiDE ko kwhU ko nwhI ]1]rhwau]
suK mY Awin bhuqu imil bYTq rhq chU idis GyrY ]
ibpiq prI sB hI sµgu Cwifq koaU n Awvq nyrY ]1] (soriT m: 9, AMg 634)

sÍYXw ]
vvvv

vvvv

mn kÎoN Dn ko bhu BWq chYN; Aru kw ihq logn ko su duKwvYN ]


hy mnW, hy jIv ! qUµ kÎoN = iks leI bhu = bhuq BWq = qrIikAW krky Dn ko = ¹
chYN = cwhuµdw hYN Aru = Aqy kw = iks ihq = vwsqy qUµ logn = lokW ¹ duKwvYN = duKI krdw
hYN [
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (274) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
jg bIc duKMkur pwp suno; mn kw ihq qUµ bhu BWiq kmwvYN ]
hy mn ! hy jIv ! qUµ jg = sµswr bIc = AMdr ies g`l ¹ sµqW mhwqmw, gRµQW duAwrw
suno = suxnw vI hY ik pwp = mMd krm (duK+AMkur) du`KW dw AMkur = AMgUr, bIj hn, pr
Pyr vI qUµ kw = iks ihq = vwsqy aunHW pwp krmW ¹ bhu = bhuq BWiq = qrIikAW nwl
kmwvYN = kmwauxw krdw hYN [

hir puMn kQw qt qIrQ mYN; hir nwm aucwrn mYN duKu pwvYN ]
hy jIv ! hir = prmwqmw dI puMn = pivq® kQw ¹ suxn Aqy qIrQW dy qt = iknwirAW
mY = ivc bYT ky hir prmwqmw dy nwm aucwrn mYN = ivc qUµ du`K pwvYN = pwauxw mMndw hY,
Bwv ienHW kµmW ¹ qUµ vwDU smJdw hYN Aqy kihMdw hYN ik ieh qW vyhilAW bµidAW dy kµm
hn [

Ab nw smJo, smJogy qbI; jm ikMkr jO isr dµf lgwvY ]42]


hy jIv ! jykr qUµ Ab = hux ies mn`uKw srIr ivc nw smJy = smiJAw qW Pyr
qbI = qdoN hI smJogy = smJxw kryNgw, jO = jdoN jm = Drm rwjy dy ikMkr = dws Bwv
jmdUq qyry isr au~pr dµf = fµfw lgwvY = lgwauxgy, Bwv jdoN jmW dw fµfw isr au~pr
v`jw, qdoN smJ pvygI ik mY¹ mnu`Kw jnm iks vwsqy imilAw sI ]42] jYsw ik :
khu kbIr qb hI nru jwgY ]
jm kw fµfu mUMf mih lwgY ]3]2] (goNf Bgq kbIr jI, AMg 870)

sÍYXw ]
qn Dwr ky nw aupkwr kry; kr rwg prWgn rUp inhwry ]
hy jIv ! qUµ ieh mnu`Kw qn = srIr Dwr = Dwrn ky = krky kdy vI iksy dw
aupkwr = Blw nh» kry = kIqw, Bwv praupkwr vwly kµm nh» kIqy, sgoN (pr+ANgn)
pr = prweIAW ANgn = iesq®IAW dy suµdr rUpW ¹ bVw rwg = pRym kr = krky inhwry = q`kdw
irhw hYN [ jYsw ik :
qkih nwir prweIAw luik AMdir TwxI ] (gauVI kI vwr, AMg 315)

jg jwck dInn ky gn jy; kr kop sBY inj dÍwr qy twry ]


vvvv

vvvv

ies jg = sµswr dy ivc jy = ijhVy jwck = iBKwrIAW Aqy dInn = ZrIbW ky = dy


gn = smUh, Juµf sn, qUµ bhuq kop = Zu`sw kr = krky auh sBY = swry inj = Awpxy
dÍwr = drvwzy qy = qoN twry = twl, dUr kr id`qy, Bwv Gr dy drvwzy ivc Awey iBKwrI
¹ Zu`Øsy dy kuvwk bol ky ^wlI hI vwps moV dyNdw irhw [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (275) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
bl hInn ky suB kwj ijqy; inj kwjn hyq sBy su ibgwry ]
ijhVy qyry nwloN srIirk mwiekI bl = zor ivc hInn = hIx, kmzor sn, aunHW ky = dy
ijqy = ijqny vI suB = cµgy kwj = kµm sn, auh qUµ inj = Awpxy kwjn = kµmW ¹ sµvwrn
hyq = vwsqy sBy = swry hI ibgwry = ivgwV id`qy [

jg mY suB kwj ibswrq hON; ibD kOn suDw suK pwauN murwry ]43]
hy murwry = murwrI pRØBU ! ies qrIky nwl jIv jg = sµswr mY = ivc suB = sRySt
kwj = kµm ibswrq = ivswrI bYTy hn, iPr kOn = iks ibD = qrIky nwl suDw = AMØimRq rUpI
suK pWau = pw skdy hn, Bwv ikqy suK nh» imlxgy ]43]

sÍYXw ]
jg nwih krI gur syv BlI; Aru nw hir ky muK nwm aucwry ]
ies jg = sµswr dy ivc pUrn siqgurW dI BlI = cµgI qrHW nwl syv = tihl vI
nh» kIqI vw: ies sµswr ivc iek sB qoN syRSt gurU dI syvw sI, auh vI nh» kIqI Aru = Aqy
nw hI Awpxy muK nwl kdy hir = prmwqmw ky = dy nwm ¹ aucwry = aucwrn kIqw [

bl hInn ko ktu bYn khy; muK mwih Acy Bv mYN md Kwry ]


ijhVy ivcwry koeI srIrk, mwiekI bl = qwkq qoN hInn = hIx sn, aunHW ko = ¹
sdw ktu = kOVy bYn = bcn hI khy = AwKxw kIqy Aqy Awp Bv = sµswr mYN = AMdr Awpxy
muK mwih = ivc md = Srwb vrgy Kwry = bkbky pdwrQ Acy = Ckxw kIqy hn [

aur kop huqwsn dwih lgy; jg lokn ky Gr pwvk jwry ]


myry Awpxy aur = ihrdy ivc kop = ¸oD rUpI huqwsn = AgnI dw dwih = swV l`gw
hoieAw hY, ijs pwvk = A`g dy swV nwl jg = dunIAW ivc lokn = lokW ky = dy Gr
jwry = swVnw kIqy [

jg mYN suB kwj ibswrq hON, ibiD kOn suDw suK pw¼ murwry ]44]
hy murwry = murwrI pRØBU ! ies pRkwr hO = mYN ies jg = sµswr mY = ivc suB = sRySt
kwj = kµmW ¹ ibswrq = ivswrI jWdw hW, Pyr kOn = ikhVI ibiD = ivDI krky
suDw = AMØimRq rUpI su`KW ¹ pw¼ = pwauxw krWgw, Bwv ienHW krmW ivc l`g ky kdy vI
vvvv

vvvv

koeI suK pRwpq nh» hovygw ]44]

sÍYXw ] nih pUjn dyvn ko kirE; Aru ibpRn ky nih pwd pKwry ]
hy jIv ! qUµ iksy dyvn = dyvqy ko = dw vI pUjn nh» kirE = kIqw Aru = Aqy
nih = nw hI swDU ibpRn = bRwhmxW ky = dy pwd = crn pKwry = Doxw kIqy hn [
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (276) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
inj pRwnn pwln hyq sdw; Bv mMfl AOrn pRwn inkwry ]
inj = Awpxy pRwnn = pRwxW ¹ pwln = irSt puSt krn dy hyq = vwsqy sdw = hmySW
ies BvmMfl = sµswr dy ivc AOrn = hornW jIvW dy pRwx inkwry = k`Fdw irhw Bwv jIv
ihMsw kIqI [

aur qy sB puMn ibswr dXo; Aru qy pd pMkj nw aur Dwry ]


hy pRØBU ! ies jIv ny Awpxy aur = ihrdy qy = qoN sB = swry puMn krm ibswr = Bulw
dXo = id`qy hn Aru = Aqy qy = qyry pd pMkj = crn kml Awpxy aur = ihrdy ivc
Dwry = Dwrnw nh» kIqy [

jg mY suB kwj ibswrq hON; ibiD kOn suDw suK pw¼ murwry ]45]
hy murwry = murwrI pRØBU ! ies pRkwr jIv sµswr dy mY = ivc suB = syRSt kwj = kµmW ¹
ibswrq = BulweI bYTw hY, Pyr kOn = iks ibiD = qrIky nwl suDw = AMØimRq rUpI suK
pw¼ = pwauxw krygw, Bwv SuB krnI qoN ibnW jIv ¹ ikqy vI suK pRwpq nh» hovygw ]45]

sÍYXw ]
iFg bYT DnI nr ky hir jI; inj pRwnn rok su bYn aucwry ]
hy hir = pRØBU jI ! mYN DnI = Dnvwn, AmIr nr = mnu`KW ky = dy iFg = pws bYT krky
inj = Awpxy pRwnn = pRwx, swh rok-rok ky aunHW nwl bYn = bcn aucwry = aucwrxw, bolxw
kIqy qW ik myry au~cI swh lYx nwl vI ikqy auh nrwz nw ho jwx qy ^uS ho ky mY¹ kuJ
nw kuJ pdwrQ Awid dy dyxgy [

nih bYT qpo bn mY hir jI; Pl Kwie sdw qv nwm sµBwry ]


hy hir = pRØBU jI ! mYN qpo = qp`ØisAw krn dy leI bn = jµgl ivc bYT krky Pl
P`ul Kwie = Kw ky sdw = hmySW qv = qyry nwm ¹ sµBwry = cyqy nh» kIqw [

Dn pwvn ko ins n»d qjI; hir pwvn ko nih nYn auGwry ]


hy pRØBU ! mYN Dn ¹ pwvn = pRwpq krn ko = dy vwsqy ins = rwqW dI n»d vI
qjI = iqAwg id`qI, pr hy hir = hrI ! qY¹ pwvn = pRwpq krn dy leI mYN AMØimRq vyly
Awpxy nYn = nyq® vI auGwry = Kolxw nh» kIqy [
vvvv

vvvv

jg mYN suB kwj ibswrq hON,


ibiD kOn suDw suK pw¼ murwry ]46]
hy murwry = murwrI pRØBU ! ies pRkwr mYN jg = sµswr dy mYN = ivc suB = sRySt kwj = kµm
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (277) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ibswrq = BulweI bYTw hW, Pyr kOx = iks ibDI nwl qyrI pRwpqI dw AMØimRq rUpI suK
pw¼ = pwauxw krW, Bwv SuB krnI qoN ibnW koeI vI su`K pRwpq nh» hovygw ]46]

sÍYXw ]
aur loB lgy inj Dwm qjy; ids p`Cm ky mg mWih pDwry ]
jdoN myry aur = mn ivc mwieAw dw loB = lwlc lgy = l`ØigAw, qdoN mYN inj = Awpxw
Dwm = Gr qjy = C`f id`qw Aqy p`Cm ids = idSw ky = dy mg = rsqy mwih = ivc
pDwry = clw igAw, Bwv ivlwieq v`l ¹ c`l ipAw ik auDroN pYsy kmw ky ilAwvWgw [

jg puMn hulws su pwie auTy; nih id`bÎ DunI p``Q mWih pDwry ]
jg = sµswr ivc puMn krm dw hulws = auqSwh krky Bwv iksy purb dy smyN Awpxy
pwie = pYrW ¹ auTy = auTw krky idbÎ DunI = gµgw dy ivc ieSnwn krn vwsqy aus
pQ = rsqy ivc kdy pDwry = jwxw hI nh» kIqw [

Dn dyvn ko muK mUMd ley; Aru lyvn ko sB dWq inkwry ]


iksy ZrIb mMgqy Awid ¹ Dn dyvn = dyx dy vyly muK = mUMh hI mUMd = bµd kr ilAw
Bwv jykr koeI mMgqw swhmxy Aw igAw qW auDr ¹ mUMh hI nh» krnw, dUsry pwsy ¹ mUMh
krky aus¹ ibnW kuJ id`qy A`gy lµG jwxw Aru = Aqy jdoN iksy koloN kuJ Dn lyvn = lYxw
huµdw hY, aus vyly Awpxy sB = swry dWq = dµd inkwry = k`F ky idKwldw Bwv pRsµn ho ky
Dn lYNdw hW [

jg mYN suB kwj ibswrq hON;


ibiD kOn suDw suK pw¼ murwry ]47]
hy murwry = murwrI pRØBU ! mYN ies pRkwr krky jg = sµswr dy mY = ivc suB = sRySt kwrj
ibswrq = BulweI bYTw hW, Pyr kOx = ikhVI ibiD = ivDI nwl qyrI pRwpqI dw AMØimRq rUpI
suK pw¼ = pwauxw krWgw, Bwv SuB krnI qoN ibnW koeI suK pRwpq nh» hovygw ]47]

dohrw ]
au~qm m`Dm Pl ijqy; pwvy jgq mJwr ]
vvvv

vvvv

hy jIv ! ijqy = ijqny vI qyry krmW dy au~qm = cµgy Aqy m`Dm = drimAwny qy nIc
Awid Pl hn, auh qUµ ies jgq = sµswr dy mJwr = ivc vI pwvy = pwauxw kryNgw [

krm ibrK pwly lhy; ibnw krm nih Dwr ]48]


hy jIv ! ijho ijhy krmW rUpI ibrK ¹ qUµ pwly = pwlxw kryNgw, auho ijhy Pl
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (278) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
lhy = pRwpq kr lvyNgw, qUµ Awpxy mn ivc ieh g`l Dwr = Dwrn kr lY ik krmW qoN
ibnw = bZYr qY¹ koeI vI Pl pRwpq nh» hovygw ]48]

sYÍXw ]
ijn bwlk Bwv su Kyl mqy; nih ibdÎw leI jg mYN rs BInI ]
ijn = ijnHW jIvW ny bwlk Bwv = bwl AvsQw ivc Kyl = KyfW ivc mqy = msq
ho ky bcpn dI aumr ivArQ gvw id`qI Aqy jg = sµswr mY = ivc rs = pRym nwl
BInI = iB`jI hoeI bRhm iv`ØidAw vI nh» leI = lYxw kIqI [

jobn mYN rs Bog kry; n dlI Air kI DujnI rx pInI ]


Pyr jobn = jvwnI dI AvsQw mYN = ivc AnykW rsW dy Bog = pdwrQ Kwxw kry = kIqy
vw: ivSy BogW dy rsW ¹ mwnxw kIqw, pr sUrbIr XoDw bx ky Air = duSmn kI = dI
pInI = krVI, qkVI DujnI = POj dlI = nws nh» kIqI [

nih Awqm rwmih gÎwn lXo;


qt qIrQ nw qpsw bhu kInI ]
nih = nw hI AwpxI Awqm qy rwmih = prmwqmw Bwv jIv eIS dI eykqw dw igAwn
lXo = lYxw kIqw hY Aqy nw hI iksy qIrQ au~pr jw ky bhuq BwrI qpsw = qp`ØisAw
kInI = kIqI hY [
Pl puMn ADwr su mwnv dyh; BeI iqn kI su puMn ibhInI ]49]
puMn Pl dy ADwr = Awsry ieh su = sRySt mwnv = mnu`Kw dyhI pRwpq hoeI pr ijnHW
ny bwlk AvsQw KyfW ivc lµGw id`qI, Awqm ividAw pRwpq nh» kIqI, jvwnI ivSy
BogW ivc lµGw id`qI, mYdwny jµg ivc sUrbIrqw dy jOhr nh» idKwey, jIv eIS dI eykqw
dw igAwn hwsl nw kIqw Aqy nw hI qIrQW Awid ’qy qp`ØisAw kIqI hY, iqn = aunHW
dI ieh dyhI puMnW qoN ibhInI = hIxI BeI = ho geI hY ]49]

sÍYXw ]
jobn aUpr jwrTqw; Aru jIvn ko irp kwl bnwey ]
hryk cIz dw koeI nw koeI vYrI huµdw hY ijvyN jobn = jvwnI dy aUpr = au~qy
vvvv

vvvv

jwrTqw = buFypw vYrI rUp hY Aru = Aqy jIvn = izMdgI ko = dw irp = duSmn kwl
bnwey = bxwieAw hoieAw hY [

sUKn aUpir dUK rcy; kr sµpd Awpd Pyr idKwey ]


sUKn = su`KW dy aUpir = au~qy dUK = du`K ¹ S`qrU rcy = bxwieAw hY, Aqy sµpd = ibBUqI,
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (279) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
Dn pdwrQ Awid dy kr = krky Pyr = muV ausdy au~pr Awpd = ibpqw ¹ duSmn rUp ivc
idKweI = idKw id`qw hY [

mUFn ko Dn Dwm dXo; pun koivd ko gRih BIK mMgwey ]


mUFn = mUrK mnu`KW ko = ¹ Dn = dOlq Aqy Dwm = Gr Awid sB kuJ dXo = dy id`qw
hY, pun = Pyr koivd = ivdvwn purKW ¹ aunHW dy gRih = Gr A`gy BIK = iBKSw mMgwey = mMgx
lw id`qw hY [

Xw ibiD mYN ibD BUl smyN; hir nwih krI kCu Awie shwey ]50]
kvI jI kQn krdy hn ik Xw = ies qrHW dI ibiD = ivDI ivc mY¹ l`gdw hY ik
ibD = bRhmw jI BUl = B`ul gey sn Aqy ies Bu`l dy smyN ivc nw hI hir = ivS¹ jI ny
Awie = Aw ky kuJ shwey = shwieqw kIqI ]50]

sYÍXw ]
qn ky bl ny Ab pIT deI; Aru hwr pry id®g bwl sµgwqI ]
kvI jI ibRD AvsQw dI hwlq bwry kQn krdy hn ik ibRD AvsQw ivc Ab = hux
qn = srIr ky = dy jvwnI vwly bl = zor ny pIT = ip`T deI = dy id`qI hY, Bwv jo jvwnI
ivc srIr ivc qwkq sI, auh buFypy ivc nh» rihMdI Aru = Aqy id®g = nyq® Awid ieMd®y
vI hwr = Q`k pry = pey hn jo bwl = bcpn dy sµgwqI = sµgI sn, Bwv buFypy ivc nyq®W
dI id®StI kmzor ho jWdI hY, sB Duµdlw ijhw nzr Awaux l`g jWdw hY, sdw pwxI vihMdw
rihMdw hY [

qj ky ieh lok ibKY hm ko; cl Awp gey sur lok sjwqI ]


myry sjwqI = hm jwqI Bwv bcpn qoN myry nwl rihx vwly myrI jwqI dy lok mY¹
ieh = ies lok = sµswr ibKy = ivc qj = C`f krky Awp sur = dyviqAW dy lok ivc cly
gey hn, Bwv bYkuµT gmn kr gey hn [

jg mIq sKw muK Pyr gey; Ab syvk nwih puCy mm bwqI ]


ies jg = sµswr dy AMdr myry sKw = ipAwry mIq = im`q® vI myry qoN muK = mUMh Pyr gey
hn, Bwv myry v`l dyKdy qk vI nh» Aqy Ab = hux myry syvk = dws, nOkr vI mm = myrI
koeI bwqI = g`l nwih = nh» puCy = pu`Cdy [
vvvv

vvvv

mm Awih plWgm hy iq®sny;


iek qUµ mm sµg rhI idn rwqI ]51]
hy Awih = s`p dy vWg vl mwr ky (pl+AWgm) pl pl ivc AWgm = Awaux jwx
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (280) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
vwlI iq®sny ! vw: bwkI swry myry bcpn dy sµgI, im`q® eyQoN qk ik myry ieMd®y vI mm = mY¹
plWgm = C`f ky dOV gey Awih = hn, pr hy iq®Snw ! iek qUµ hI idn rwq krky mm = myry
sµg = nwl rhI hYN, Bwv bcpn qoN lY ky hux ibRD AvsQw qk pl pl ivc iksy nw iksy
qrIky nwl iq®Snw PurdI rhI, aus iq®Snw dI pUrqI leI AnykW pdwrQW, Dn dy mgr
mgr dOVdw irhw, pr ausdI pUrqI nw ho skI ]51] jYsw ik :
iqRsnw ibrly hI kI buJI hy ]1]rhwau]
koit jory lwK ¸ory mnu n hory ]
prY prY hI kau luJI hy ]1] (gauVI m: 5, AMg 213)

hy iq®Snw ! jykr qUµ bwkI dy sµgI swQIAW vWg clI jWdI qW cµgw sI ]51]

sÍYXw ]
id®g joq GtI, kt hY ltkI;
pltI sB dyh n rwm sµBwry ]
myry id®g = nyq®W dI joiq = rOSnI GtI = G`t geI hY, kt = l`k vI ltkI = ltk
igAw, Bwv ku`bw ho igAw hY, ieQoN qk ik sB = swrI dyh hI pltI = plt geI hY, Bwv
jvwnI vwlw swrw vys hI ^qm ho igAw hY pr Pyr vI mYN Ajy qk rwm = prmwqmw dy
nwm ¹ sµBwry = sµBwilAw, cyqy nh» kIqw [

kr mYN lkutI n auTI kr qy; Dr mWih ltI su mhW Ab hwry ]


ibrD AvsQw ivc kr = h`Q mYN = ivc PVI hoeI lkutI = sotI vI kr = h`Q qy = nwl
nh» au~TI = au~TdI, jdoN ikqy auh sotI Dr = DrqI mWih = ivc, au~pr ltI = if`g jWdI
hY qW cu`kI nh» jWdI, su Ab = hux mhW = bhuq hwry = Q`k igAw hW [

jb bwlk Qy qb Kyl mqy; qrunwpn mY suB kwj ibgwry ]


hy pRØBU ! jb = jdoN bwlk = bcpn dI AvsQw ivc Qy = sW, qb = qdoN Kyl = KyfW
dy ivc mqy = msq rhy, Pyr qrunwpn = jvwnI dI AvsQw mY = ivc swry suB = cµgy-cµgy
kwj = kµm ibgwry = ivgwV id`qy [

Ab AOr n Et inhwrq hoN;


srxwgiq hoN jl BUDr qwry ]52]
vvvv

vvvv

hy myry pRØBU ! Ab = hux mYN iksy AOr = hor dI Et = tyk v`l nh» inhwrq = dyKdw hW,
mYN qyrI hI (srx+Awgiq) Srx ivc Awgiq = Aw ky pRwpq hoieAw hW, ijvyN qUµ qy®yqy jug
dy AMdr rwmcµd® dy rUp ivc jl = pwxI dy au~pr BUDr = p`Qr qwry = qwr id`qy sn, iqvyN
mY¹ vI qwrnw kro ]52]
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (281) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
sÍYXw ]
jb jobn Qw, jn pRIq kry; Ab jwrT mWih Bey sB Kwry ]
hy pRØBU ! jb = jdoN myry srIr au~pr jobn = jvwnI dI AvsQw Qw = sI, qdoN myrI
suµdrqw krky jW kmweI krn krky swry jn = lok myry nwl pRIq = pRIqI kry = krdy sn,
Ab = hux jwrT = buFypy dI AvsQw mWih = ivc jdoN myry koloN koeI kµm nh» huµdw, auh pRIq
krn vwly swry myry Kwry = doKI, vYrI bx gey, koeI pwxI qk vI nh» pu`Cdw [ jYsw ik :
iCnu iCnu qnu CIjY jrw jnwvY ]
qb qyrI Ek koeI pwnIE n pwvY ]2] (rwg soriT, Bgq kbIr jI, AMg 656)

nih hY AiDkwr kCU qumro; kr lY lkutI bhu moih duAwry ]


hy pRØBU ! auh pirvwr dy lok hux ibrD AvsQw ivc ies pRkwr kihMdy hn ik hy bu`ØiFAw !
qyrw swfy kµmW ivc kCU = koeI vI AiDkwr = h`k nh» hY, qUµ cu`p krky kr = h`Q ivc
lkutI = sotI lY krky moih = myry duAwry = drvwzy, ifauFI ’qy bhu = bYTxw kr qy auQy bYT
ky Gr dI rwKI r`K ik ikqy Gr ivc koeI ku`qw, ib`lw nw Aw jwvy [

iem BwKq hY krunwiniD rwm; proN qu khy Xih pwd pswry ]


hy (krunw+iniD) krunw = imhr dy iniD = ^zwny, smuMdr rUp rwm = pRØBU ! myry pirvwr
vwly hux mY¹ iem = ies pRkwr BwKq = boldy hn, jykr ikqy mYN Qkwvt dy kwrn mMjy au~pr
lµmw proN = pY jwvW qu = qd Awx ky kihMdy hn ik iks qrHW Xih = ieh pwd = pYr
pswry = pswr (lµmIAW qwx ky) su`qw ipAw hYN [

Ab AOr n Et inhwrq hoN;


srxwgiq hoN jl BUDr qwry ]53]
hy myry pRØBU ! Ab = hux mYN iksy AOr = hor dI Et = tyk v`l nh» inhwrq = dyKdw hW,
mYN qyrI hI (srx + Awigq) srx ivc Awgiq = Aw ky pRwpq hoieAw hW, ijvyN qUµ qy®yqy
jug dy AMdr rwmcµd® jI dy rUp ivc jl = pwxI dy au~pr BUDr = p`Qr qwry = qwr id`qy
sn, iqvyN hux mY¹ vI qwrnw kro ]53]

sÍYXw ] Ab jwTr mY qn KIn Bey; Ar dUr Bey muK dWq hmwry ]


vvvv

vvvv

Ab = hux jwTr = ibrD AvsQw dy mY = ivc qn = srIr KIn = kmzor Bey = ho igAw
hY, Bwv h`Q kµbdy hn, pYrW nwl c`ØilAw nh» jWdw, kµnW nwl pUrw suxdw nh», A`KW
nwl sw& idsdw nh», zubwn nwl sw& boilAw nh» jWdw, ie¼ swrw srIr hI kmzor
ho igAw hY Ar = Aqy hmwry = myry muK dy ivcoN kWq = dµd vI dUr Bey = ho gey hn, Bwv
dµd vI swry tu`t gey hn [
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (282) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
jn moih ko Bojn soie Dry; Gr BIqr jo kCu pwvk jwry ]
hy pRØBU ! myry pirvwr dy jn = lok moih ko = myry A`gy soie = auh Bojn ilAw ky Dry,
jo = ijhVw Bojn Gr dy BIqr = ivc kCu = kuJ pwvk = A`g ny jwry = swiVAw huµdw hY, Bwv
jo bicAw hoieAw Bojn huµdw hY ijs¹ koeI nh» KWdw, auh myry A`gy ilAw ky s`ut dyNdy hn [

muK qy kCu BwKq hoN jb hI; qu khyN nih qY ihq pUp svwry ]
jb = jdoN mYN Awpxy muK qy = qoN kCu = kuJ BwKq = kihMdw hW ik myry mUMh ivc hux
dµd nh» hn qy ieh s^q rotIAW myry koloN KwDIAW nh» jWdIAW, QoVHIAW nrm rotIAW dy
idAw kro, qu = qW A`goN khyN = kihMdy hn ik qY = qyry ihq = vwsqy pUp = pUVy
svwry = svwrdy hW, Bwv grm grm pUVy qY¹ dyNdy hW, cu`p krky ieh rotI KwxI hY qW Kw
lY, nh» qW Bu`Kw bYTw rhu [

Ab AOr n Et inhwrq ho; srxwgiq hoN jl BUDr qwry ]54]


hy myry pRØBU ! Ab = hux mYN iksy AOr = hor dI Et = tyk v`l nh» inhwrq = dyKdw hW,
mYN qyrI hI (srx+Awgiq) Srx ivc Awgiq = Aw ky pRwpq hoieAw hW [ ijvyN qUµ qy®qy jug
dy AMdr rwmcµd® jI dy rUp ivc jl = pwxI dy au~pr BUDr = p`Qr qwry = qwr id`qy sn,
iqvyN qUµ hux mY¹ vI qwrnw kr ]54]

sÍYXw ]
nih dwn dIey idj mMfl ko; Aru id`bÎ DunI qn nwih pKwry ]
hy pRØBU ! mYN ies sµswr AMdr idj = bRwhmxW dI mMfl = mMflI ¹ kdy kuJ dwn vI
nih = nh» dIey = dyxw kIqw, Aru = Aqy nwih = nw hI idbÎ DunI = gµgw ndI ’qy jw ky
qn = srIr ¹ pKwry = Doxw kIqw, Bwv gµgw Awid piv`q® qIrQ AsQwnW ’qy jw ky ieSnwn
vI nh» kIqw [

nih mwq su qwq kI syv krI; nih dyvn ky kul pUj svwry ]
hy pRØBU ! nih = nw hI mYN mwq = mwqw qy qwq = ipqw kI = dI syv = syvw krI = kIqI
hY, Aqy nih = nw hI dyvn = dyviqAW dIAW kulW ¹ svwry = svwr Bwv cµgI qrHW nwl
pUj = pUjnw kIqw [

lrkwpn mYN qruxwpn mYN; jTrwpn mYN nih rwm icqwry ]


vvvv

vvvv

lrkwpn = bwlpuxy mYN = ivc qruxwpn = jvwnI mYN = ivc Aqy jTrwpn = buFypy dy
mYN = ivc kdy vI rwm = prmwqmw ¹ icqwry = cyqy nh» kIqw, Bwv ijvyN ip`Cy kih Awey
hn ik bcpn KyfW ivc lµG igAw, jvwnI iviSAW ivc lµG geI Aqy buFypw hux du`KW
ivc lµG irhw hY pr kdy vI r`b ¹ cyqy nh» kIqw [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (283) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
Ab AOr n Et inhwrq hoN;
srxwgiq hoN jl BUDr qwry ]55]
hy pRØBU ! Ab = hux mYN iksy AOr = hor dI Et = tyk v`l nh» inhwrq = dyKdw hW, mYN
qyrI hI (srx+Awgiq) Srx ivc Awgiq = Aw ky pRwpq hoieAw hW [ ijvyN qUµ qy®qy jug
dy AMdr rwmcµd® jI dy rUp ivc jl = pwxI dy au~pr BUDr = p`Qr qwry = qwr id`qy sn,
iqvyN qUµ hux mY¹ vI qwrnw kr ]55]

sÍYXw ]
nih syv krI isv kI hmhUµ; Aru nwih gjwnn Aws hmwry ]
nih = nw hI hmhUµ = As» iSvjI dy aupwSk bx ky ausdI syv = tihl krI = kIqI
Aru = Aqy nih = nw hI (gj+Awnn) gj = hwQI dy Awnn = mUMh vwly gxyS dw aupwSk
bx ky ausdI Aws = aumId hmwry = Awpxy mn ivc Dwrn kIqI [

nihN puMn kry Bv mMfl mY, Aru pwp kry jg mWih krwry ]
ies BvmMfl = sµswr dy mYN = ivc puMn krm koeI vI nh» kry = kIqw Aru = Aqy
pwp = mMd krm krwry = krVy jg = sµswr mwih = AMdr kry = kIqy hn [

nihN hYÍ qrbo Xih sµk imtI; hir nwQ blI ju Ajwml qwry ]
myrw qrbo = qrxw nihN = nh» hYÍ = hovygw, Xih = ieh Sµkw qW imtI = imt geI hY,
ik¼ik hy sB dy nwQ = mwlk hir = pRØBU ! qUµ bhuq hI blI = bl vwlw hYN, qUµ qW Ajwml
vrgy mhW pwpI vI ies sµswr smuMdr qoN qwry = qwr id`qy hn [ jYsw ik :
Ajwmlu pwpI jgu jwny inmK mwih insqwrw ] (soriT m: 9, AMg 632)
bysuAw rvq Ajwmlu auDirE muiK bolY nwrwiexu nrhry ] (mwrU m: 4, AMg 995)

Ab AOr n Et inhwrq hoN, srxwgiq hoN jl BUDr qwry ]56]


hy myry pRØBU ! ies leI Ab = hux mYN AOr = hor iksI dI koeI Et = tyk v`l
inhwrq = dyKdw nh» hW, mYN qyrI hI (srx+Awgiq) Srx ivc Awgiq = Aw ky pRwpq
hoieAw hW, ijvyN qUµ qy®qy jug ivc rwmcµd® jI dy rUp ivc jl = pwxI dy au~pr BUDr = p`Qr
qwry = qwr idqy sn, iqvyN hux mY¹ vI qwrnw kr ]56]
vvvv

vvvv

dohrw ] ry mn pwln sIl kau; Awpd Anwpd mWih ]


ry = hy myry mn ! BwvyN Awpd = ibpdw dw smw hovy BwvyN Anwpd = su`K dw smW
hovy, ienHW donW simAW mWih = ivc qUµ sIl = SWq suBwA vw: jq sq kau = ¹
pwln = pwlxw kr [
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (284) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
sdw kro suK ko lho; qn lO fwro nWih ]57]
jykr qUµ sdw = hmySW sIl suBwA ¹ pwlxw kryNgw qW su`KW ko = ¹ lho = pRwpq kryNgw,
ies sIl suBwA ¹ qn = srIr ijqny smyN lO = q`k fwro = C`fxw nw kro, Bwv jykr srIr
dI bwzI vI lwauxI pvy qW vI Awpxy jq sq, SIl suBwA ¹ iqAwgxw nh» ]57]

sÍYXw ]
Bv mMfl mwih su sIl Ply; pun sIl pRlok ibKy Pl jwey ]
ies Bv mMfl = sµswr dy mwih = ivc susIl = cµgw, SWq suBwA hI Ply = Pldw hY,
pun = Pyr ieh SIl suBwA pRlok dy ibKy = ivc Pl jw ky dyNdw hY, Bwv cµgy suBwA vwly
mnu`K dI lok-pRlok ivc ie`zq huµdI hY [

jg sIl ku pwln auqm hY; qn Awpd qy nih sIl gvwey ]


jg = sµswr dy ivc SIl suBwA ¹ pwln = pwlxw hI sB qoN auqm = sRySt hY, jykr
krmW Anuswr qn = srIr au~pr koeI Awpd = ibpqw Aw jwvy qW vI Awpxw SIl suBwA
gvwey = gvwauxw nh» cwhIdw [

qn Dwr rhy jg BIqr jo; mn kOn Ahy nih jo duK pwey ]


jo = ijhVy vI pRwxI ies jg = sµswr dy BIqr = ivc qn = srIr Dwr = Dwrn krky
rhy hn, Bwv ijs ny sµswr ivc jnm ilAw hY, hy mnW ! ds Aijhw kOx hY jo = ijs ny
koeI du`K nh» pRwpq kIqw, Bwv hryk pRwxI ny koeI nw koeI duK zrUr pRwpq kIqw hY [

inRp pWfv sy bn mwih bsy; ijn ky hir hovq nIq shwey ]58]
dyKo pWfv = pWfU inRp = rwjy dy p`uqr (XuiDStr, Arjn, BImsYn, nkul qy sihdyv)
vI bn = jµglW dy mwih = ivc jw ky bsy = v`sy sn, Bwv aunHW ¹ vI rwj Bwg C`f ky
jµglW ivc Anigxq du`K shwrny pey, ijn = ijnHW ky = dy kol hir = sRI i¸Sn jI
nIq = inqwpRqI shwey = shwiek huµdy sn [ ies leI ieh duK qklI&W qy suK Awid Aw¼dy
jWdy rihMdy hn pr ienHW su`KW-du`KW ivc l`g ky Awpxw SIl suBwA nh» iqAwgxw
cwhIdw ]58]
sÍYXw ]
ijh nwm aucwrq dUK imty; vih rwm gey pd soN bn mWhI ]
vvvv

vvvv

hor suxo, ijh = ijs dw nwm aucwrq = aucwrx kridAW swry dUK = du`K imty = imt
jWdy hn, aus pRØBU dw rUp rwmcµd® Awpxy pd = pYrW soN = nwl qur ky bn = jµgl mWhI = ivc
gey sn, Bwv Awpxy ipqw dI AwigAw mMn ky sRI rwm cµd® jI cOdW swl dy leI bnvws
ivc gey sn [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (285) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
mQurw qij kwnH bnI Apdw;
muckµd hrI iqn kI igir mWhI ]
jrwsµiD dy im`q® kwlXvn nwl jµg krn dy kwrx ijs smyN kwnH = sRI i¸Sn jI
au~pr Apdw = ibpqw bnI = bx geI, qdoN i¸Sn jI mQurw ¹ qij = C`f ky muckµd irKI
ijs phwV dI gu&w ivc su`qw ipAw sI, iqn = aus igir = phwV dI gu&w mWhI = ivc
cly gey qy au~Qy muckµd irKI ny i¸Sn jI dI ibpqw hrI = nwS kIqI [
iek purwxk kQw hY iek vwr dyviqAW dI mdd leI muckµd dyviqAW dy nwl iml
ky rwKSW nwl liVAw sI Aqy dyviqAW dI ij`q krweI sI, iesny dyviqAW qoN vr ilAw
ik mYN dyr qk su`qw rhW Aqy jo mY¹ jgwvy, auh myry srIr qoN aupjI AgnI nwl Bsm
ho jwvy [
auDr jrwsµiD ny i¸Sn jI nwl jµg krn leI Awpxy im`q® kwlXvn ¹ kwbl qoN
bulwieAw, auh &Oj lY ky i¸Sn jI nwl liVAw, aus ny i¸Sn jI ¹ jµg ivc Bjw id`qw,
qd i¸Sn jI B`jdy hoey aus¹ Awpxy ip`Cy lw ky auQy lY gey ijQy muckµd irKI su`qw ipAw
sI [ i¸Sn jI ny Awpxw bsq® muckµd dy au~pr pw id`qw qy Awp Ehly ho gey [ auDroN jdoN
kwlXvn AwieAw qW ausny i¸Sn smJ ky l`q mwrI qy ikhw ik pihlW A`gy l`g ky B`j
AwieAw hYN qy hux eyQy bVy Awrwm nwl su`qw ipAw hYN, auDr jdoN muckµd au~iTAw qW ausdy
srIr (nyq®W qoN) qoN pYdw hoeI AgnI nwl kwlXvn Bsm ho igAw [ jYsw ik :
Awp ko bcvwie gXo kwnH muckµd qy ]
qjI n»d iqh rwie hyrq Bsm mlyC By ] (sRI dsm gRµQ, i¸Snwvqwr)

blbIr ipqw rGubIr ipqw;


duK log smwn lhy Bv mWhI ]
bl = blB`d® dy bIr = Brw i¸Sn jI dy ipqw vwsUdyv jI Aqy rGubIr = rGUAW dI
kul dy bhwdr sUrbIr sRI rwmcµd® jI dy ipqw dSrQ jI ienHW ny Awm log = lokW dy
smwn = brwbr hI Bv = sµswr mWhI = ivc du`K pRwpq kIqy hn [
ArQwq vwsUdyv jI ¹ kµs ny kYd krky sµglW nwl bµnH ky r`ØiKAw sI, Aqy dSrQ
jI ny Awpxy p`uqr dy ivCoVy krky pRwx hI iqAwg id`qy sn [

khu ry mn kOn suKI jg mYN;


vvvv

vvvv

qn Dwr ky jo duK pwvq nWhI ]59]


ry = hy myyry mnW ! khu = d`s KW ik ies jg = sµswr mYN = ivc kOn = ikhVw mnu`K suKI
hY, jo = ijhVw qn = srIr Dwr = Dwrn krky du`K pwvq = pRwpq nh» krdw, Bwv hryk
¹ du`K pRwpq hoieAw hY ]59]
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (286) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
sÍYXw ]
qwq kI Awies mwn cly; ijn ky pd pMkj pUjq loeI ]
dyKo, ijn = ijnHW ky = dy pd = crn pMkj = kmlW ¹ swrI loeI = lokweI
pUjq = pUjdI hY, auh sRI rwmcµd® jI Awpxy qwq = ipqw kI = dI Awies = AwigAw ¹
mwn = mMn ky cOdW swl dy bnvws leI cly = c`l pey sn [

rwj ibBUiq qjI iCn mYN; bn ko inksy jnnI bhu roeI ]


iek iCn mYN = ivc hI swrI rwj Bwg dI ibBUiq = mwieAw Awid qjI = iqAwg id`qI
sI, Awpxy mwqw-ipqw dy crn» m`Qw tyk ky jdoN bn = jµgl ko = ¹ inksy = inkl gey,
qdoN aunHW dI jnnI = mwqw (kOSilAw) pu`q® dy ivCoVy kwrn bhu = bhuq roeI sI [

qO n iPry pur ko hir jU; jb B®wq ghy kr mYN pd doeI ]


hir = Bgvwn rwmcµd® jU = jI qO = qd vI Awpxy pur = ngr (AXu`ØiDAw purI) v`l
ko = ¹ nh» iPry = muVy sn, jb = jdoN rwmcµd® jI dy B®wq = Brw Brq jI ny jµgl ivc
jw ky aunHW dy doeI = dovyN pd = crn Awpxy kr = h`QW nwl ghy = pkVy sn [

Drm brwbr rwj nh»; ieh sUck rwm snwqn joeI ]60]
sRI rwmcµd® jI ny Awpxy B®wqw Brq ¹ ieh kih ky vwps moV id`qw sI ik Drm dy
brwbr hor koeI rwj Bwg nh» huµdw [ myry ipqw ny mY¹ bn ivc jwx leI ikhw hY, mYN aunHW
dw p`uq® hW qy myrw ieh Drm bxdw hY ik mYN Awpxy ipqw dI AwigAw ¹ mMnxw krW [
so jo rwm jI hn, aunHW ny ieh snwqn = purwqn rIqI ¹ sUck = jxwauxw kIqw,
so Bwv ieh hY ik ieho ijhy ibpqw dy smyN purwxy AvqwrW ¹ dyKxy pey pr Pyr vI aunHW
ny Awpxw SIl suBwA gvwauxw nh» kIqw ]60]

sÍYXw ]
Dir mwnv dyh su BwrQ KMfih; kw ihq Bogn mYN llcwhI ]
hy jIv ! nON KMfW ivcoN sB qoN su = sRySt ies BwrQ = mhW Bwrq KMfih = KMf1 ivc
mwnv = mnu`Kw dyhI Dir = Dwrn krky Pyr kw = iks ihq = vwsqy Bogn = BogW dy mYN = ivc
llcwhI = llcw¼dw hY [ AMdr dI iK`c ¹ llcxw kihMdy hn [
vvvv

vvvv

jg dUr qjo gj bwj rQwidk; mwih ivBUiq kCU suK nwhI ]


hy BweI ! ies krm BUmI Bwrq KMf ivc jnm lY ky lwlc ivc nw Pso, ies jg = sµswr
1. nON KMfW dw vyrvw : swrI DrqI nON KMfW ivc vµfI hoeI hY [ rwjw AjnwB dy p`uqrW dy nwvW ’qy ienHW KMfW
dy nwm r`ØKy gey, ijvyN ausdy pu`qr ‘Brq’ dy nwm ’qy Bwrq KMf dw nwm r`ØiKAw igAw [ jµbU dIp AMdr ¨
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (287) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
AMdr gj = hwQI, bwj = GoVy Aqy rQwidk = rQ Awid dI ibBUqI ¹ dUr krky
qjo = iqAwg dyvo, ik¼ ies ivBUiq = Dn pdwrQ mwih = ivc kCU = kuJ vI suK nh»
hY ik¼ik AMq ¹ ieh sB kuJ C`f ky pRlok ¹ ^wlI h`Q» jwxw pYNdw hY [

ieh lok pRlok su sµg clY; iek Drm ku sµc Dro aur mWhI ]
jo ieh = ies lok Aqy pRlok ivc sµg = nwl clY = c`ldw hY, auh iek Drm ¹ Awpxy
aur = ihrdy mWhI = ivc sµc = iek`q® krky Dro = r`Kxw kro [

Ab AOrn bwq khW khIey;


rGubIr ibBUiq qjI iCn1 mwhI ]61]
hy BweI ! Ab = hux AOrn = hornW dI bwq = g`l khW = kI khIey = kihxw krIey, dyKo
rGubIr = rGUAW dI kul dy bhwdr, sUrbIr sRI rwmcµd® jI ny iek iCn ivc hI swrI rwj
Bwg dI ibBUqI qjI = iqAwg id`qI sI [ vw: ies iCq = DrqI dy au~pr iek iCn ivc
hI iqAwg id`qI sI ]61]
sÍYXw ]
rGu BUp idlIp qjI iCn mY; Aru jwie bsy su qpo bn mWhI ]
sUrXvµSI rGu = rGU rwjy dy ipqw idlIp rwjy ny vI iek iCn ivc hI swrI ivBUqI
qjI = iqAwg id`qI sI Aru = Aqy qpo = qp`ØisAw krn vwsqy bn = jµgl dy mWhI = ivc
jwie = jw ky bsy = v`s igAw sI [

AjnwB ku nµdn qÎwg ibBUiq; gXo bn ko n rmy puur mWhI ]


AjnwB rwjy ku = dw pu`qr irKdyv vw: Brq vw: rwjw Aj AwpxI swrI ibBUqI ¹
¨ ieh nON KMf hn [ jo ndIAW myrU prbq qoN hyTW au~qrdIAW hn, aunHW dy ivcwly vwlI DrqI dw nwm
Bwrq KMf ipAw hY [ bwkI dy p`uqrW dy nwm qy bwkI KMfW dy nwm pey hn [ ienHW nON KMfW dy nwm ies pRkwr
hn [ jYsw ik : kurU ihrnlX, ielwbRq, kyqmwl, hir vrK, rµmÎ, B`dr ikMpurK nvKMf hY Xuq Bwrq ]
(CqIs igAwn) ArQwq : 1. kurU, KMf, 2. ihrnmX KMf, 3. ielwbRq KMf, 4. kyqmwl KMf, 5. hirvrK
KMf, 6. rµmXk KMf, 7. ikMpurK KMf, 8. B`dr KMf, 9. Bwrq KMf [
ivdvwnW Anuswr sumyr prbq dy d`Kx pwsy iqMn prbq (ihmwlX, hymkuµt dy inK`D) hn [ ienHW iqMnW
dy d`Kx smuMd® Aqy ihmwlX ivckwr Bwrq KMf hY [ ihmwlX Aqy hymkuµt ivckwr ikMpurK KMf hY, hymkuµt
Aqy inKD prbq dy ivckwr hirvrK KMf hY [ iesy qrHW sumyr dy pUrbI pwsy mwlXvwn prbq hY [ mwlXvwn
vvvv

vvvv

Aqy lvx smuMd® ivckwr B`dr KMf hY [ sumyr dy p`CmI qr& gµDmwdn prbq hY [ gµDmwdn prbq Aqy
lvx smuMd® ivckwr kyqmwl KMf hY [ iesI qrHW sumyr dy au~qrI pwsy iqMn prbq (nIl prbq, sÍYq prbq,
isMRgvwn prbq) hn [ nIl Aqy sÍYq prbq ivckwr rmXk KMf hY [ sÍyq Aqy isMRgvwn prbq dy ivckwr
ihrxmX KMf hY [ au~qr dy Kwry smuMd® Aqy isMRgvwn prbq dy ivckwr kurU KMf hY Aqy sumyr prbq dy
cwry pwsy PYilAw ielwbRq KMf hY [
1. pwTWq®—iCq [
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (288) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
qÎwg = C`f ky bn = jµgl ¹ qp krn leI clw igAw jo Pyr muV ky pur = Sihr
mWhI = ivc nh» rmy = ivcirAw [
mih mMfl rwj ku qÎwg dXo; pur mMfl qÎwgn mYN sRm nWhI ]
hy BweI ! ies pRkwr AnykW rwijAW ny mih = ipRQvI mMfl dy rwj Bwg ku = ¹ quC
jwx ky iqAwg dXo = id`qw hY, Pyr pur = ipMf Awid in`ky-in`ky ksibAW dw rwj iqAwgx
ivc kwhdw sRm = kSt hY, Bwv koeI kSt nh» hoxw cwhIdw [

Ab AOrn bwq khW khIey; rGubIr ibBUiq qjI iCn mwhI ]62]
hy BweI ! Ab = hux AOrn = hornW dI bwq = g`l khW = kI khIey = kihxw krIey, dyKo
rGubIr = rGUAW dI kul dy bhwdr sUrbIr sRI rwmcµd® jI ny swrI rwj Bwg dI ibBUqI
iek iCn dy mwhI = ivc hI qjI = iqAwg id`qI sI ]62]
sÍYXw ]
binqw suq rwj ibBUqn mY, inj dysn mY suB vysn mWhI ]
hy BweI ! binqw = iesq®I, suq = pu`qr, rwj ibBUqn = ibBUqI mY = ivc, Pyr
inj = Awpxy dysn = dySW mY = ivc Aqy suB = cµgy cµgy vysn = ilbwsW dy mWhI = ivc [

gjdµq plµG su mMdr mY; bhu ibMjn AOr ptµbr mWhI ]


Pyr bhuq hI su = sohxy sohxy mMdr = mkwnW dy mY = ivc gjdµq = hwQI dy dµdW dy
bxy hoey plµGW mYN = ivc, bhu = byAMq pRkwr dy ibMjn = Bojn AOr = Aqy ptµbr = rySmI
Awid bsq®W mWhI = ivc [
suK jo ipKIXy iQr nwih rhy; ieh hyr qjy buD Xw jg mWhI ]
ieiqAwid pdwrQW dy ivc jo = ijhVy suK ipKIXy = vyKIdy hn, auh sdw
iQr = iesiQq rihx vwly nh» hn, ieh nwSvµq hyr = dyK krky ijhVw mnu`K ienHW dy
moh ¹ iqAwg dyNdw hY, auh mnu`K hI Xw = ies jg = sµswr dy mWhI = ivc buD = AklmMd hY [

Ab AOrn bwq khw khIey; rGubIr ibBUiq qjI iCn mWhI ]63]
hy BweI ! Ab = hux AOrn = hor iksy dI khw = kI bwq = g`l krIey = kihxw krIey,
dyKo rGubIr = rGUAW dI kul dy bhwdr sUrbIr sRI rwmcµd® jI ny AwpxI swrI rwj Bwg
dI ibBUiq = ibBUqI iek iCn mWhI = ivc hI qjI = iqAwg id`qI sI ]63]
vvvv

vvvv

sÍYXw ]
kµj pRBw id®g, cµd® muKI; gj gwmin nwir qjy Gr mWhI ]
hy BweI ! rwjy BrQrI qy gopIcµd vrgy iqAwgI rwijAW ny kµj = kml vWg
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (289) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
pRBw = SoBw pwaux vwly id®g = nyq®W vwlIAW, cµd® = cµd®mw v`q cmkIly muKI = muKVy
vwlIAW Aqy gj = hwQI dy vWg msq gwmin = cwl qurn vwlIAW nwir = iesq®IAW Gr
dy mWhI = ivc qjy = C`f id`qIAW [
BOn rµgIn smyq qjy; sB Bog iblws huqy Gr mWhI ]
iek`lIAW iesq®IAW hI nh» blik rµgIn = rµgW-rµgW dy BOn = Gr dy smyq hI aunHW
¹ qjy = iqAwigAw hY jo Gr dy mWhI = ivc sB = swry Bog = pdwrQ qy keI qrHW dy
iblws = kOqk huqy = huµdy sn, Bwv ijnHW GrW dy ivc hryk shUlq sI, bhuq hI suµdr
icq®kwrI kIqy mh`l sn qy aunHW ivc iek qoN iek v`D cVH ky suµdr iesq®IAW sn, ieh
sB kuJ hI aunHW ny iqAwg id`qw sI [
Dµn vhI Bv BIqr jo; qn Dwr mhW qpsw inrbwhI ]
vhI = auhI mnu`K Dn = Dµnqw dy jog hn, jo = ijhVy ies Bv = sµswr dy BIqr = ivc
mn`uKw qn = srIr Dwr = Dwrn krky mhW = bhuq BwrI qpsw = qp`ØisAw ivc AwpxI
izMdgI dw inrbwhI = inrbwh krdy hn [
Ab AOrn bwq khW khIey; rGubIr ibBUiq qjI iCn mWhI ]64]
hy BweI ! Ab = hux AOrn = hor iksy dI khW = kI bwq = g`l khIey = kQn krky
d`sIey, dyKo rGubIr = rGUAW dI kul dy bhwdr sUrbIr sRI rwmcµd® jI ny vI iek iCn dy
ivc AwpxI swrI rwj Bwg dI ibBUiq = ibBUqI qjI = iqAwg id`qI sI ]64]

sÍYXw ]
jo cqurwnn ky suq cwr; ghI n ibBUiq rmy hir mWhI ]
hy BweI ! jo = ijhVy (cqur + Awnn) cqur = cwr Awnn = mu`KW vwly bRhmw jI ky = dy
cwr suq = pu`qr (snk, snµdn, snwqn, snq kumwr) hn, aunHW ny vI ibBUiq = mwieAw
ghI = gRihx nh» kIqI Aqy AwpxI pMj swl dI b`ØicAW vwlI aumr rKw ky hir = ivS¹
jI dy crnW mWhI = ivc rmy = ivcrdy rihMdy hn [

X`dip hY hir pUrn qy; Ab lO riq hY suB sµqn mWhI ]


X`dip = BwvyN qy = auh cwhy Brw hir = ivS¹ jI dy pRym vw: hir = hryk gux ivc
pUrn hn, pr Pyr vI Ab = hux lO = q`k suB = sRySt sµq = mhwqmw jnW dy crnW
vvvv

vvvv

mWhI = ivc riq = pRIqI hY, Bwv BwvyN Awp vI sµq rUp hn pr Pyr sµqW mhwqmw nwl
AiqAMq pRIqI krdy hn [

sys smIp suny hir ko js; sµBu smIp sdw cl jWhI ]


auh snkwidk sys = SySnwg dy smIp = kol jw ky hr roz AMØimRq vyyly hir = prmwqmw
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (290) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ko = dw j`s suny = suxdy hn Aqy Pyr sdw = hmySW sµBu = iSvjI dy smIp = nyVy cly
jWhI = jWdy hn, auQy vI prmwqmw dI BgqI krdy hn [

hovq hY gux au~qm nws; kusµgq qy snkwid frWhI ]65]


ik¼ik auh jwxdy hn ik kusµgq krn nwl auqm = syRSt gux nws ho jWdy hn,
ies leI kusµgq = Koty mnu`KW dy sµg qy = qoN snkwid = snk snµdn, snwqn, snqkumwr
Awid bRhmw dy pu`qr vI frWhI = frdy hn, ies leI Koty mnu`KW dI kusµgq iqAwgxI
cwhIdI hY ]65]

dohrw ]
Awn jIv kI kÎw kQw; jO snkwid frWih ]
hy BweI ! Pyr As» Awn = hor iksy Awm jIv kI = dI kÎw = kI kQw = vwrqw kihxI
krIey, jO = jdoN snkwid = snk, snµdn, snwqn, snq kumwr bRhmw dy pu`qr vI kusµgq
qoN frWih = frdy hn [

gux auqm ko pwlIey; swvDwn mn mWih ]66]


ies leI auqm = syRSt guxW ko = ¹ hI sdw pwlIey = pwlxw krIey Aqy mn ivc
swvDwn hoxw krIey [ vw: mn ivc swvDwn ho ky Bwv mn ¹ iqAwr-br-iqAwr krky au~qm
guxW ¹ pwlxw krIey ]66]

sÍYXw ]
au~qm Awg ibKY jrno; ijm jwie mry jg mWih pqµgw ]
sRySt guxW ¹ kdy vI nwS nh» krnw cwhIdw, guxW ¹ iqAwgx nwloN Awg = A`g
ibKY = ivc jrno = sV ky mr jwxw auqm = sRySt hY, ijm = ijs pRkwr jg = sµswr AMdr
pqµgw = prvwnw A`g au~pr jw ky sV mrdw hY [

au~qm Xw qn PoV mry; igr ky Bv mYN nr sYl auqµgw ]


jW Pyr ies Bv = sµswr mY = ivc auqµgw = au~cy sYl = phwV qoN nr = mnu`K
igr = if`g ky Awpxy Xw = ies qn = srIr ¹ PoV = qoV ky mry = mr jwxw vI au~qm sRySt
vvvv

vvvv

hY [

au~qm hY Bv mWih mry; kr fwr muKWqr BIm Bujµgw ]


ieh vI Bv = sµswr mWih = ivc mrnw au~qm = sRySt hY, jo BIm = iBAwnk Bujµg = s`p
dy (muK+AMqr) muK = mUMh dy AMqr = AMdr kr = h`Q fwr = pwauxw hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (291) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
jIvq nwih kry kb hI; gux auØ`qm ky bn ko nr Bµgw ]67]
pr jIvq = ij¼idAW hoieAW kb = kdy hI = vI nr = mnu`K auØ`qm = sRySt guxW dy
bn = bwZ ko = ¹ Bµg = nwS nw krnw kry, Bwv mrnw pRvwn kr lvy pr guxW ¹ kdy
vI iqAwgxw nw kry ]67]
not : ies sYÍXy ivc A`g ivc sVnw Aqy prbq qy cV ky mrnw Aqy s`p dy mUMh ivc
h`Q pw ky mrnw ieh iqMny mOqW duKdweI hn, nW A`g ivc sVnw cµgw hY, nw phwV qoN
if`g ky KudkuSI krnI cµgI hY, nw hI s`p dI zihr nwl mrnw cµgw hY, pr iehnW iqMnW
nwloN cOQI mOq auØ`qm guxW ¹ iqAwg ky jIvq rihxw iehnW nwloN BI mwVw hY, auØ`qm
guxW ¹ iqAwg krky jIvn rihx nwloN auprokq mOqW cµgIAW hn [

dohrw ] gux mwrg sUDy clo; Kl inMdw fr fwr ]


ies krky hy BweI ! sRySt guxW dy mwrg = rsqy au~pr sUDy = AOguxW dy ibMg bl qoN
rihq ho ky clo = c`ldy rho Aqy Kl = mUrK mn`uKW duAwrw inMØidAw dy fr = BY ¹ fwr = su`t
dyxw kro [

ibiD Kl kCu AYsy rcy; gux ko doK aucwr ]68]


ik¼ik ibiD = ibDwqy ny kCu = kuJ Kl = mUrK mn`uK AYsy = Aijhy rcy = rc id`qy hn,
jo guxW ko = ¹ vI doK = doS aucwr = kQn krdy hn, Bwv hryk gux ivc doS k`Fdy rihMdy
hn [

sÍYXw ]
syv kroN qu khyN kuC cwhq; nwih kro qu khyN iFTqweI ]
hy pRØBU ! jykr mYN iksy dI syv = tihl kroN = krdw hW qW lok khyN = kihMdy hn ik
ieh kuC = kuJ cwhuµdw hovygw, Bwv swfy koloN mMgx ¹ iPrdw hY, jykr mYN syvw nwih = nw
kro = krW qu = qd khyN = AwKdy hn ik ieh bVw iFTqweI = FIT, by-smJ hY, jo iksy
dI syvw Awid hI nh» krdw [

jy pd bµdn jwie kroN; qu khyN hm qy aur mWih frweI ]


jy = jykr mYN jwie = jw ky iksy ¹ Awdr mwn dyx leI ausdy pd = crnW au~pr
vvvv

vvvv

bµdn = nmskwr kroN = kr dyvW, qu = qd auh A`goN khyN = AwKdy hn ik ieh hm = swfy
qy = qoN Awpxy aur = mn mWih = ivc frweI = fr mMndw hovyNgw qW hI swfy A`gy Jukdw hYN [

nWih kroN qu khyN Xih mUrK; ibRiD AibRiD kI swr n kweI ]


jykr mYN iksy ¹ crn bµdnw nWih = nw kroN = krW, qu = qd khyN = AwKdy hn ik
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (292) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
Xih = ieh qW mUrK = by-smJ hY, ies¹ ibRiD = v`fy AibRiD = Coty kI = dI kweI = koeI
swr = ^br, smJ hI nh» hY [ jYsw ik :
1
eys klIE pMj BIqIE ikau kir rKw piq [
jy bolW qW AwKIAY bV bV krY bhuq [
cup krW qW AwKIAY ieq Git nwhI miq [
jy bih rhW qW AwKIAY bYTw sQr Gq [
auT jweI qW AwKIAY Cwru gieAw isr Giq [
jy kir invW qW AwKIAY frdw kry Bgq [
kweI g`l n myvnI ijQy kFw Jiq [
eyQy EQY nwnkw krqw rKY piq ]1] (sRI gur nwnk pRkwS, pU:, AiD: 38)

Bwv dunIAW iksy g`l ’qy vI nh» sKw¼dI [

jwnq hY jnkwqmjwpiq; AOr khoN Ab kwih sunweI ]69]


hy (jnk + Awqmjw + piq) rwjy jnk dI Awqmjw = pu`qrI sIqw dy piq = pqI sRI
rwm Bgvwn jI ! qus» myry AMdr dI swrI g`l ¹ jwxdy ho, Pyr mYN Ab = hux AOr = hor
iksy ¹ kI kih ky sunweI = suxwauxw krW , Bwv qY¹ kihxw krdw hW ik myry pRØBU ! qUµ
myrI r`ØiKAw kr ]69]
sÍYXw ]
jg lwj jhwj khy jVqw; bRq Dwrx qy Kl dµB aucwry ]
jykr koeI au~qm purK jg = sµswr ivc lwj = l`jw, Srm dy jhwz au~pr bYTdw hY,
Bwv lokW dI Srm r`K ky BlmwnsI idKw¼dw hY qW lok aus¹ jVqw = mUrK puny vwlw
khy = kihMdy hn [ jykr koeI Drm dy inXmW Anuswr kuJ bRq = vrq, inXm Dwrn krW,
qd Kl = mUrK lok AwKdy hn ik ieh dµB = pKMf krdw hY [

rx sUr ko Àr khyN jg mYN; irjuBwvih buiD ibhIn pukwry ]


rx = Xu`D dy mYdwn AMdr jo sUr = sUrmw lVdw hY, vYrIAW nwl lohw lYNdw hY, aus
ko = ¹ lok jg = sµswr mYN = ivc Àr = kTor, krVy suBwA vwlw khyN = kihMdy hn, jo
irjuBwvih = is`ØDy swdy suBwA vwlw huµdw hY, aus¹ lok buiD = Akl qoN ibhIn = rihq by-
smJ pukwry = kQn krdy hn [

mD bYnn dIn khy nr ko; jo bKwn krY su vwcwl ibcwry ]


vvvv

vvvv

jo mn`uK lokW dy Adb, siqkwr leI mD = im`Ty bYnn = bcn boldw hY, aus nr = mnu`K
ko = ¹ lok dIn = ZrIb, kµgwl AwKdy hn [ jo = ijhVw mnu`K kuJ bKwn = kQn krdw
1. ieh Sbd BweI bµno jI dI bIV dw hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (293) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
hY, su = aus ¹ vwcwl = bhuq bolx vwlw, bkbwd krn vwlw ibcwry = ivcwrdy hn ik
ieh qW bVw gpOVI hY AYvyN bolI hI jWdw hY [

gux kOn Ahy guxvwnn ko;


Kl doKn qy joie nwih lqwry ]70]
ies pRkwr guxvwn purKW ko = dy Aijhy kOn = ikhVy gux hn, ijhVy Kl = mUrK mnu`KW
ny doKn = doSW dy nwl nh» lqwry = lqwVnw kIqy, Bwv guxvwn mnu`KW dy hryk gux ¹
mUrKW ny doSW dy sihq kIqw hY ]70]

dohrw ]
jg rcnw AdBuq rcI; bRhmw mwiek Awih ]
jo bRhmw Awp mwiek = mwiekI, mwieAw dw puqlw Awih = hY, vw: bRhmy ny mwiek = Cl
dy nwl ies jg = sµswr dI rcnw = bxwvt bhuq hI AdBuq = AnoKI rcI = rcnw kIqI
hY [

kih AMØimRq kih ibK meI; inrno hovq nwih ]71]


kih = ikqy qW ieh rcnw AMØimRq vrgI imTws vwlI ho rhI hY, Aqy kih = ikqy
ibK = zihr meI = rUp hY, koeI inrno = inrxw, &Yslw nh» hovq = huµdw, Bwv ikqy qW
dunIAW ivc ^uSIAW ho rhIAW hn, ikqy roxy ip`txy pey hoey hn ]71]
Agly sv`eIey ivc iesy dI hor ivAwiKAw krdy hn [

sYÍXw ]
kih bInn qwl imRdµgn kI Duin; gwvq hYN mn mod bFweI ]
kih = ikqy ivAwh Awid dIAW ^uSIAW ivc bInn = bIxW v`j rhIAW hn, ikqy
qwl = CYxy, imRdµgn = FolkIAW Awid kI = dI Duin = DunI ivc iesq®IAW purK gIq
gwvq = gw rhy hn Aqy mn = ihrdy ivc mod = ^uSI ¹ bFweI = vDw rhy hn [

kih rovq hYN nr nwir mhW; Dr lytq hYN aur mYN duK pweI ]
kih = ikqy iksy ipAwry sµbµDI Awid mrn ’qy nr = purS qy nwir = iesq®IAW iml
vvvv

vvvv

ky mhW = bhuq rovq = ro rhy hYN = hn; aus dy ivCoVy ivc Dr = DrqI au~pr lytq = lytdy
hYN = hn Aqy Awpxy aur = mn ivc bhuq duK pweI = pRwpq krdy hn [

kih cµdn nIr gulwb GsY; su sµDUrih kI isr mWg bnweI ]


kih = ikqy cµdn ¹ gulwb jl pw ky GsY = Gsw rhy hn; Bwv qn dy au~qy lwaux
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (294) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
leI sugµiDq pdwrQ dI iqAwrI ho rhI hY su = auh sµDUrih = sµDUr dy nwl isr au~pr vwlW
dI cIrnI ¹ htw ky iesq®IAW mWg bnweI = bxw rhIAW hn, Bwv mWg ivc sµDUr Br
rhIAW hn [

kih hwQn sy su aupwr isrorih;


mWg jhW qihN BUm rulweI ]72]
kih = iksy jgHw hwQn = h`QW sy = nwl su = auh isrorih = isr dy kys aupwr = pu`t ky
jhW = ijQy mWg BrI huµdI sI, qihN = au~Qy sµDUr vwlI QW BUm = DrqI dy au~pr im`tI ivc
rulweI = rul rhI hY, ijvyN bwbr dy smyN eymnwbwd ivc pTwxW dIAW iesq®IAW ¹ isr
qoN PV ky im`tI ivc rol id`qw sI ]72] jYsw ik :
ijn isir sohin ptIAw mWgI pwie sµDUru ]
sy isr kwqI muMnIAin@ gl ivic AwvY DUiV ]
mhlw AMdir hodIAw huix bhix n imlin@ hdUir ]1] (rwg Awsw m: 1, AMg 417)

sÍYXw ]
kihÁ koivd bYT ibcwr kry; kih mUV BXwnk rwr mcweI ]
kihÁ = ikqy koivd = ivdvwn jn sµgq ivc bYT krky s`q As`q dI ivcwr kry = kr
rhy hn qy kih = ikqy mUV = mUrK lokW ny bhuq BÎwnk = frwauxI, ^qrnwk rwr = lVweI
mcweI = SurU kIqI hoeI hY [

kih rog mhW qn pwk bhy; kih sOrB suµdr dyq idKweI ]
kih = ikqy mhW = bVy v`fy kohV Awid dy rogW dy l`gx kwrn qn = srIr ivcoN
pwk = pIk bhy = vih rhI hY Aqy kih = ikqy sOrB = sugµDI dy nwl BrI bVI suµdr = sohxI
rcnw idKweI dyq = dy rhI hY [

ibK myil suDwrs sµg ikDoN; ibD mwiek ny Xih Kyl rcweI ]
ikDoN = jW Pyr ibK = zihr Aqy suDwrs = AMØimRq donW ¹ sµg = nwl imlw ky
mwiek = mwieAw dy puqly vw: mwiek = ClIey ibD = bRhmw ny Xih = ieh Kyl = Kyf
rcweI = rcwauxw kIqI hY vw: ibD = ibDwqy ny mwiekI Kyf dI ieh rcnw bxwauxw kIqI hY [
vvvv

vvvv

nih jwn prY jg Awih suDwrs; kY ibK kI ibD byl bnweI ]73]
ieh inrxy krky kuJ vI jwn = jwixAw nh» jWdw, Bwv smJ nh» prY = pYNdI ik
ieh jg = sµswr suDwrs = AMØimRq rUp hY kY = jW Pyr ibD = ibDwqy ny ieh ibK = zihr
kI = dI byl bnweI = bxwauxw kIqI hY ]73]
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (295) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dohrw ]
hY jg duK kI Kwn hI; puMn krY nr joie ]
hy BweI ! Asl ivc qW ieh jg = sµswr du`KW kI = dI Kwn = Bµfwr hI hY, pr
joie = ijhVw mn`uK ies duK rUp sµswr AMdr puMn krm krY = krdw hY [

bRhm rUp suK ivKy mYN; hyrq hY jn soie ]74]


soie = auh mnu`K ies ivKy = iviSAW, zihr rUp sµswr mY = ivc suK rUp bRhm ¹
hyrq = dyK lYNdw hY ]74]

dohrw ] mwnv dyhI pwie kr; BwrQ KMf su joie ]


hy BweI ! joie = ijhVw mnu`K ies Bwrq KMf dI krm, Drm BUmI dy au~pr mwnv = mnu`Kw
dyhI = srIr ¹ pwie = pRwpq kr = krky [

puMn krY nih jgq mYN; pSU n qw sm koie ]75]


Pyr vI ies jgq = sµswr dy mY = ivc puin krm nh» krY = krdw, qw = aus dy
sm = smwn, vrgw koie = koeI pSU nh» hY, Bwv ies irSI munIAW dI piv`qr DrqI au~pr
rih ky mnu`Kw jnm Dwrn krky vI jykr koeI puMn krm nh» krdw, nwm nh» jpdw, aus¹
pSU vrgw hI smJxw cwhIdw hY ]75]
A`gy do sv`eIAW ivc mUrK mnu`K dw hwl d`sdy hn :

sÍYXw ]
su ivfUrX kI ipTrI Kl ko; gih cµdn e»Dn swQ pkwvY ]
iksy Kl = mUrK mnu`K ko = ¹ iek vwr Kyq ’coN im`tI pu`tidAW iek ivfUrX = mxIAW
kI = dI ipTrI = dygcI l`B geI, qd auh aunHW ¹ kuJ Pl Awid smJ ky cµdn dIAW
e»Dn = l`kVW dI A`g bwl ky aus A`g dy swQ = nwl aunHW mxIAW ¹ pkwvY = pkwaux
l`g ipAw [

suB hwtk lWgl A`gR Dry; jV BUim Kny d¶m Awk jmwvY ]
bhuq suB = syRSt, suµdr hwtk = sony dw lWgl = Pwlw bxw ky hl dy A`gR = A`gy
vvvv

vvvv

Dry = Dr, lgw ky jV = mUrK mnu`K BUim = DrqI ¹ Kny = pu`tdw, vwhuµdw hY Aqy auQoN suµdr
PlW, Pu`lW vwly bUty pu`t ky Awk = A`k dy d¶m = bUty jmwvY = bIjdw hY [

Kl Cyd kpUrn KMf kry; pun vwXs ky kul pUj ijvwvY ]


Pyr Kl = mUrK mnu`K kpUrn = kpUr1 ¹ Cyd = k`t ky ausdy KMf = tukVy-tukVy
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (296) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
kry = krdw hY [ pun = Pyr aunHW tukiVAW nwl vwXs = kwvW dIAW kulW ¹ pUj-pUj ky aunHW
¹ ijvwvY = Ckwauxw krdw hY [

iqm hI Xih BwrQ KMf lhy; inrbuiD khW nr puMn kmwvY ]76]
iqm = iqvyN hI Xih = ies Bwrq KMf dI krm, Drm BUmI qy jnm lhy = lY krky
inrbuiD = bu`DI qoN hIx mn`uK khW = iks qrHW puMn krm kmwvY = kmw skdw hY, Bwv auh
Koty kµmW ivc hI Awpxw jIvn lµGw dyNdw hY ]76] jYsw ik :
ivfUrX ky sm dyh Kl rwKs sm qw ky gun jwno [
duhkwm kry Xih BUim Kny d¶m Awk ibkwr ird mih Awno [
suB krm skwm kpUr kty pun kwk smwn kupwq® Bwno [
sur sµpq cµdn e»Dn hY suB hwt klW audm mwno [

sÍYXw ]
aUKr dys kunIr ipvy; pun mUV suDwrs soN pg DovY ]
ieh mUrK mnu`K aUKr dys = k`lrI DrqI dy ivc iek`Ty hoey kunIr = BYVy pwxI ¹
ipvy = pIxw krdw hY, pun = Pyr mUV = mUrK mnu`K suDwrs = AMØimRq dy soN = nwl Awpxy
pg = pYr DovY = Doxw krdw hY [
ArQwq k`lrI DrqI dy pwxI qoN Bwv Srwb Awid nSy vrqdw hY, AMØimRq nwl pYr
Dox qoN Bwv Kwx pIx jog jo pdwrQ AMimRq rUp sn, aunHW dI bykdrI krdw hYY [

kodih kwg aufwvn ky ihq; fwr mhW mix mUV ivgovY ]


kodih = koDRy2 dy Kyq qoN kwg = kW aufwvn = aufwaux ky = dy ihq = vwsqy
mhW = bhuq suµdr mix = mxIAW ¹ fwr = su`t-su`t ky mUV = mUrK mn`uK ivgovY = ^rwb kr
irhw hY [ ArQwq iviSAW rUpI kwvW vwsqy by-kImqy sÍws ivArQ guAw irhw hY [

kwt ky cµdn ky ibrvw; id®V bwV bµbUl kry jV sovY ]


mUrK mnu`K cµdn ky = dy ibrvw = ibRC kwt = k`t krky bµbUl = ik`krW dI rwKI leI
cµdn dIAW twhxIAW dI vwV id®V = cµgI qrHW p`kI krky Pyr sovY = sONdw hY ArQwq cµdn
dI inAweI prmwqmw dI BgqI hY, aus¹ C`f ky ik`krW dI inAweI BUqW pRyqW dI aupwSnw
ivc l`g jwxw [
vvvv

vvvv

1. kpUr—sµgÎw-kwPUr, ieh iek ibrC Aqy ausdy rs qoN iqAwr kIqw ic`tw sugµDI vwlw pdwrQ hY, jo hvw
ivc au~f jWdw hY Aqy A`g ivc GI dI qrHW jldw hY, ies¹ AwrqI dy smyN vI jlw¼dy hn, ieh bhuq
dvweIAW ivc vI vriqAw jWdw hY [
2. kodih = koDrw, bwQU ijhw iek Gwh huµdw hY, ijsdw dwxw ZrIb lok irMnH ky jW pIh ky Awty dI rotI
pkw ky KWdy hn [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (297) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
mUrK Xw qn pwln ky ihq; Drm qQw jg BIqr KovY ]77]
iqvyN hI mUrK = by-smJ mnu`K Xw = ies qn = srIr ¹ pwlx poSx ky = dy
ihq = vwsqy Awpxy Drm ¹ ies jg = sµswr dy BIqr = ivc ivArQ KovY = guAw dyNdw
hY ]77] jYsw ik :
aUKr dys ko nIr ivKy rs bRhmwnµd suDwrs gwey [
kodh Kyq ibkwr Ahy ibGnw pun kwk smwnh gwey [
iqn rKny ihq ieh kry mxIAw sm swm Amol clwey [
cµdn kw ibrvw BgqI ibbUly BUqn syv kmwey [
AnykW musIbqW pYx qoN bc jwxw ieh pUrbly kIqy puMnW kwrn hI bcwA huµdw hY,
AYsw kQn krdy hn :

sÍYXw ]
ivpny su rxY, Bv sq® ijny; jl AO pun mMdr Awg lgwey ]
ivpny = iBAwnk jµgl ivc, rxY = ju`D dy mYdwn ivc, Bv = sµswr AMdr
sq® = duSmn ¹ ijny = ij`qx smyN, jl = pwxI ivc fu`bx qoN bc jwx smyN AO = Aqy
pun = Pyr mMdr = Gr ¹ A`g lgwey = l`gx krky [

bf swgr BUDr ky isKry; su BXwnk isMG kY swmuih Awey ]


bf = bhuq v`fy gihry swgr = smuMdr ivc, BUDr = phwV isKry = au~cy ky = dy
isKry = isKr, cotI qoN if`gx smyN, so Pyr BXwnk = frwauxy isMG = Syr dy swmuih = swhmxy
Aw jwx qoN bcw ho igAw hovy [

pd BUl Bujµgm dyh Cuey; jnnI jTrµqr Awie smwey ]


BUl = Bu`l dy kwrn Bujµgm = s`p dy dyh = qn ¹ pd = pYr Cuey = CUh jwx ’qy Aqy
jnnI = mwqw dy jTrµqr = pyt dI AgnI dy AMdr Awie = Aw ky smwey = smw jwx ’qy,
Bwv mwqw dy pyt ivc Awaux ’qy [

nr AOr n r`Kk hoie jhW; qw r`Kk pUrb puMn kmwey ]78]


jhW = ijQy vI nr = mnu`K dw AOr = hor koeI r`Kk = r`ØiKAw krn vwlw nh» huµdw,
vvvv

vvvv

qh = au~Qy mnu`K dy pUrb = pihly smyN dy kmwey = kIqy hoey puMn krn dI r`Kk = shwiek
huµdy hn, Bwv AYsIAW musIbqW ivc pUrbly kIqy puMn hI r`ØiKAw krdy hn ]78]

sYÍXw ] Awpd DYrX ko pkry; Aru sµpd mYN su iKmw aur mwhI ]
hy BweI ! Awpd = ibpqw dy smyN ivc DYrX = DIrjqw ¹ pkry = gRihx kry Aru = Aqy
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (298) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
sµpd = Dn, pdwrQ dy mYN = ivc aur = ihrdy mwhI = AMdr iKmw vwlw suBwA Dwrn kry [
(iKmw = du`K s`uK ¹ shwrn vwlI icq dI ibrqI dw nwm hY vw: muAw& krn vwlw suBwA
Bwv kol Dn pdwrQ hox dy kwrn hµkwr nw kry [)

puMn insµg kry n fry; pun pwpn qy su fry mn mwhI ]


puMn = cµgy, sRySt kµmW ¹ insµg = inrsµkoc ho ky kry fry = frnw nw kry, pun = Pyr
pwpn = mMd krmW qoN sdw Awpxy mn = ic`q mwhI = ivc fry = frnw kry [

sµGr mwih kry Buj ko bl; pRwx qjY ruic hY js mwhI ]


sµGr = jµg dy mwih = ivc Buj = bwhvW ko = dy bl = zor nwl lVnw kry, jykr
AwpxI js = kIrqI dI ruic = rucI hY ik lok myrw j`s krn qW iPr Xu`D dy mYdwn ivc
hI Awpxy pRwx qjY = iqAwgxw kry, Bwv vYrIAW nwl lVdw hoieAw vIrgqI ¹ pRwpq
hovy [

mwnv mwih mhwqm ky bRq; Dµn vhI ij Dry jg mwhI ]79]


mwnv = mnu`KW mwih = ivcoN mhwqm = mhwn AwqmwvW sµq jnW dy jo bRq = inXm
Dwrn kIqy hoey hn, ij = ijhVy mnu`K ies jg-sµswr dy mwhI = ivc sµqW mhwqmw vwly
auh inXm Dry = Dwrn krdy hn, vhI = auh mnu`K Dµn = Dµnqw jog hn ]79]

sÍYXw ]
pRIiq kry hir ky Xs sON; gux goibMd ky su Bny muK mwhI ]
hy BweI ! hir = prmwqmw dy Xs = vifAweI dy sON = nwl ihrdy krky sdw
pRIiq = pRIqI kry Aqy goibMd = prmwqmw ky = dy gux sdw Awpxy muK mwhI = ivc
Bny = aucwrx krdw rhy [

hwQn qy puMn dwn kry; pun sIs Dry gur ky pd mWhI ]


Awpxy hwQn = h`QW dy nwl puMn dwn kry = krdw rhy (iksy purb dy smyN kuJ pdwrQ,
mwieAw Awid ZrIbW ¹ Arpn krn ¹ puMn AwKdy hn Aqy jo sdw suqy-isD ZrIbW ¹
^Yrwq pweI jwxI, iesdw nwm dwn hY [) pun = Pyr Awpxy sIs = isr ¹ gurW ky = dy
pd = crnW mWhI = ivc Dry = Drnw kry [
vvvv

vvvv

dyh snyh n BUl kry; Aru swD snyh sdw inrbwh» ]


kdy BUl = B`ul krky vI AwpxI dyhI nwl snyh = moh n kry, Aru = Aqy swD = sRySt
mhwqmw jnW dy nwl sdw = hmySW snyh = pRym dw inrbwh» = inrbwh krnw kry, Bwv sµqW
nwl pRym ¹ qoV cwVHnw kry [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (299) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
mwnv mwih mhwqm ky bRq; Dµn vhI ij Dry jg mWhI ]80]
ies leI mwnv = mnu`Kw dyh dy mwih = ivc jo mhwqm = sµq jnW dy bRq = inXm
kQn kIqy hn, ij = ijhVw vI mn`uK aunHW inXmW ¹ jg = sµswr mWhI = ivc Dry = Dwrn
krygw, vhI = auh mnu`K Dµn = Dµnqw jog hY ]80]
sÍYXw ] sys Dry DrxI isr mYN, Aru sUr iPry su sdw nB mwhI ]
purwxW Anuswr sys = SySnwg1 ny Awpxy isr mYN = ivc DrxI = DrqI Dry = Dwrn
kIqI, cu`kI hoeI hY, Aru = Aqy sUr = sUrj vI Awpxy inXm Anuswr, sdw = hmySW
nB = AkwS dy mwhI = ivc iPry = iPr irhw hY [
Dwir gdw Ab lO hir jI; bl dÍwr rhy su pqwl ik mwhI ]
hir = ivS¹ Bgvwn jI Ab = hux lO = q`k Awpxy moFy ’qy gdw Dwir = r`K krky
pqwl ik = dy mwhI = ivc bl rwjy dy dÍwr = bUhy ’qy Klo irhw hY [
ArQwq bil rwjw siqju`g dy Bgq pRihlwd jI dw poq®w Aqy ivrocn dw p`uqr sI
jo ivMDÎw vlI dy audr qoN pYdw hoieAw [ ieh AYsw pRqwpI rwjw sI ik iesny ieMd® ¹ ij`q
ky iqMnW lokW ivc Awpxw rwjBwg sQwipq kIqw [ dyviqAW dy AwKy l`g ky ivS¹ Bgvwn
ny bil rwjy ¹ Clx leI vwmn Avqwr Dwrn kIqw Aqy bil qoN FweI ku krmW zmIn
mMgI [ bil rwjy ny dYNq gurU Su¸ dy vrjx qoN vI zmIn dw sµklp vwmn ¹ dy id`qw [
vwmn ny Awpxw srIr vDw ky do kdmW nwl ipRQvI qy AkwS imx ley, qIjy kdm ivc
bil dw srIr lY ilAw Aqy DrqI dy hyTW pqwl ivc D`k id`qw [ iesdI BgqI dyK ky
bil ¹ pqwl dw rwjw QwipAw Aqy ausdI bynqI Anuswr ausdw dÍwrpwl ho ky rihxw
AMgIkwr kIqw [ jYsw ik :
nwmw khY Bgiq bis kysv AjhUµ bil ky duAwr Kro ]4]1]
(rwgu mwrU, Bgq nwmdyv jI, AMg 1105)

Gor hlwhl lok jry; idF Sµkr nIq Dry gr mwhI ]


jdoN smuMdr irVkn vyly auys iv`coN Gor = iBAwnk, duKdwiek hlwhl = zihr inklI,

1. SySnwg—nwgvµS Aqy pqwl dw rwjw [ purwxW ivc iesdI kQw hY ik iesdy 1000 isr hn, jo ivS¹
Bgvwn dy au~pr CwieAw krdy hn [ keI kihMdy hn ik s``q pqwl iesdy isr au~pr hn [ ivS¹ purwx
ilKdw hY ik jd kdI ieh aubwsI lYNdw hY qW BUcwl Aw jWdw hY [ hryk klp (4320000000 virHAW)
vvvv

vvvv

dy AMq ivc ieh mUMh iv`coN A`g k`Fdw hY, ijs nwl swry lok Bsm ho jWdy hn [ iesdw rUp ieE d`ØisAw
hY, iesdw aUdw rµg, gl ivc ic`tI mwlw iek h`Q ivc hl qy dUsry ivc c`tU hY [ ies¹ Anµq vI AwKdy
hn, iesdI iesq®I dw nwm Anµq SRISw hY [ keI ies¹ vwsuik hI mMndy hn, pr keI aus qoN v`Krw smJdy
hn [ purwxW ivc ies¹ kSÎp Aqy kd® dw p`uqr krky mMinAw hY Aqy blrwm ¹ iesdw Avqwr d`ØisAw
hY [ ies dI kuµj ¹ mixdÍIp Aqy iesdy Gr ¹ mixiB`Øiq jW mixmMfp AwKdy hn [
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (300) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ijs nwl lok bhuq jry = sVn, duKI hox l`gy, qdoN Sµkr = iSvjI ny auh zihr nIq = sdw
leI idF = p`kI qrHW krky AwpxI gr = gly mwhI = ivc Dry = r`K lYxw kIqI [

pRwx smwn Dry bRq ko; duK BUr Bey bRq fwrq nwhI ]81]
ieiqAwidk mhwn purKW ny Awpxy pRwx = sÍwsW dy smwn = qul hI bRq = inXmW ko = ¹
Dry = Dwrn krky r`ØiKAw hoieAw hY [
BwvyN aunHW ¹ jIvn kwl ivc BUr = bhuqy duK vI pRwpq hoey pr Pyr vI aunHW ny Awpxy
bRq = inXm ¹ iqAwigAw nh» hY [ pr pRmwdI mnu`K QoVy ijhy kSt Awaux qoN Awpxw swrw
inXm C`f dyNdw hY ]81]

sÍYXw ]
ibn nwau gey Xm ky pur ko; jg Bogn kI ijn gYl leI ]
prmwqmw dy nwau = nwm jpx qoN ibn = bZYr auh mnu`K Xm = Drmrwj ky = dy
pur = ngr ky = ¹ Bwv XmpurI ivc gey hn, ijn = ijnHW ny jg = sµswr dy AMdr isr&
iviSAW, pdwrQW ¹ Bogn kI = dI hI gYl = pgfµfI leI hoeI hY [

hir ky pun pMQ cly nr jy; aur Bogn ko id®F pIT deI ]
pun = iPr jy = ijhVy nr = mnu`K hir = prmwqmw dy BgqI rUpI pMQ = rsqy dy au~pr
cly = c`ldy hn Aqy Awpxy aur = ihrdy AMdroN sµswr dy ivSy, pdwrQW ¹ Bogn v`loN
id®F = p`kI qrHW pIT = ip`T deI = dy id`qI hY [

iqn ky Xs soN sB BUim BrI; Ab lO iqh nwm kQw suneI ]


iqn = aunHW ky = dy j`s soN = nwl sB = swrI BUim = DrqI BrI hoeI hY Aqy Ab = hux
lO = q`k iqh = aunHW dy nwm dI kQw = khwxI lokW ivc suneI = suxweI jWdI hY [ jYsw
ik :
suix swKI mn jip ipAwr ]
Ajwmlu auDirAw kih eyk bwr ]
bwlmIkY hoAw swDsµgu ]
D¾ kau imilAw hir insµg ]1] (bsµq m: 5, AMg 1192)

mn ry hir ky Ab pMQ clo; jg pwCl Awv geI su geI ]82]


vvvv

vvvv

ry = hy myry ipAwry mnW ! qUµ Ab = hux hir = prmwqmw ky = dy BgqI rUpI, sqsµgq
rUpI pMQ = rsqy au~pr clo = c`lxw kr, ijhVI qyrI jg = sµswr AMdr pwCl = ipClI
Awv = aumr lµG geI hY, su = auh qW hux lµG geI hY, ijhVI bwkI rihMdI hY aus¹ sµvwrnw
kr ]82]
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (301) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
sÍYXw ]
iriK nwir qrI kip rIC qry; su lµgUr qry ijh nwm aucwry ]
dyKo rwm nwm dy Awsry l`g ky gOqm iriK = irKI dI nwir = iesq®I Ah`ØilAw jo irKI
dy srwp krky iSlw bxI sI, jdoN bnbws ivc rwmcµd® jI iesdy kol Awey qW Awpxy
crnW dw AMgUTw lw ky iesdw auDwr kIqw [ Pyr kip = bWdrW iv`coN h¹mwn, rIC = ir`CW
iv`coN jwmwvµq su lµgUrW iv`coN sugRIv Awidk ijh = ijs rwm nwm ¹ aucwry = jp ky swry
sµswr- smuMdr qoN qry = qr gey hn [

bn BIl suqw ijih nwm qrI; su jtwXu ivhµgm jwih auDwry ]


ijih = ijs rwm nwm dy Awsry bn = jµgl ivc rihMdI BIlW dI suqw = p`uqrI BIlxI
qrI = qr geI hY, so jtwaU nwmw ivhµgm = pMCI jwih = ijs rwm nwm ny auDwry = qwrnw
kIqw hY [
jtwaU dw pRsµg ie¼ hY, purwxW Anuswr ieh SÎynI dy audr qoN sUrj dy rQvwhI Arux
dw pu`q® sI, jo sµpwqI dw BweI Aqy igrJW dw rwjw sI [ ieh rwjw dSrQ dw im`q® sI [
ies ny sIqw hrx smyN rwvx nwl Gor Xu`D kIqw sI [ rwvx dy KVg nwl jtwaU z^mI
ho ky zmIn ’qy if`gw [ jd rwmcµd® jI sIqw dI Bwl ivc iPr rhy sn, qd ies ny sIqwhrx
dw pRsµg suxw ky pRwx iqAwgy sn qy rwmcµd® jI ny iesdw auDwr kIqw sI [

Ab cYqn bwq khw khIey; jV BUDr nwm qry iniD Kwry ]


hy BweI ! Ab = hux cYqn = cyqnqw, qurn iPrn vwly jIvW dI qW mYN khW = kI
bwq = g`l khIey = AwKxI krW, ies rwm nwm krky qW jV = iek QW ’qy pey BUDr = p`Qr
vI Kwry iniD = smuMdr dy au~pr qry = qr gey sn [

Ab AOsr rwm Bjo mn ry; duK myt qro Bv swgr pwry ]83]
ry = hy myry ipAwry mnW ! Ab = hux qyry kol ieh mnu`Kw dyhI dw AOsr = smW hY, ies
leI rwm = prmwqmw dy nwm ¹ Bjo = ismrnw kr, Aqy jµmx mrn dy du`K ¹ myt = nivrq
krky ies Bv = sµswr swgr = smuMdr qoN qYr ky pwry = pwr ho jwxw kr ]83]

sÍYXw ]
vvvv

vvvv

Bv hwirk kyicq nym khyN, Xm hI Bv hwirk AOr bKwny ]


Bv = jnm mrn dy c`kr ¹ hwirk = nwS krn vwsqy kyicq = keI nym swD
khyN = AwKdy hn Aqy kuJ AOr = hor lok Xm swDn ¹ Bv = jµmx mrx ¹ hwirk = mytx
dw swDn bKwny = kQn krdy hn [
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (302) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
not—pMj pRkwr dw Xm :
Xm : mn Aqy ieMdrIAW dy rokx dy vRq ¹ Xm kihMdy hn, ieh A`goN pMj pRkwr dw
mMØinAw hY [
1. AihMsw : jIvW ¹ mwrn Aqy duKwaux dw iqAwg ieh A`goN iqMn pRkwr dI hY :
(a) mn qoN burw n icqvnw [ (A) zubwn qoN iP`kw nw bolxw [ (e) srIr krky iksy
jIv ¹ nw mwrnw [
2. sqÎ : s`c, JUT dy iqAwg dw vRq, Bwv JUT nw boly, sdw s`c boly [
3. AsœyX : corI dw iqAwg Bwv srIr nwl iksy dI cIz nw cu`ky, mn dy pwp nw
lukovy, ieauN corI qoN rihq hovy [
4. bRhmcrX : jq r`K ky iv`ØidAw dw AiBAws, Bwv A`T pRkwr dy kwm iqAwgx
¹ jq kihMdy hn [
(a) g`l krnI (A) g`l suxnI (e) iekWq (s) AMg prsxy (h) pRym nwl dyKxw
(k) ihrdy nwl lwauxw (K) mn ivc icqvxw (g) Bog [
5. ApirgRh : Dn Awid joVx dw iqAwg [

pMj pRkwr dw nym :


1. sOc : srIr dI suc piv`qrqw r`KxI [
2. sµqoK : sbr-ieh A`goN do pRkwr dw hY [
(a) s`cw sµqoK : prmwqmw dI rjw ivc jo pdwrQ jW du`K su`K imly aus ivc hI pRsµn
rihxw ieh s`cw sµqoK hY [
(A) k`cw sµqoK : pdwrQ h`Q n Awauxw pr auproN sµqoKI hox dw idKwvw krnw, ies
qrHW krn nwl ic`q pRsµn nhIN huµdw kyvl vifAweI dI Bu`K hI huµdI hY [
3. qp : suK duK Awid dw sm Bwv nwl sihxw [
ieh A`goN iqMn pRkwr dw hY [
(a) qwmsI qp : Bu`ØKy iqhwey rihxw, DUxI qwvxI, jlDwrw krnw ieh qwmsI qp hY [
(A) rwjsI qp : kukrmw v`loN ieMdrIAW rokxIAW, sRySt syvw Awid krnI rwjsI qp hY [
(e) swqkI qp : ibrqI ¹ nwm ivc itkwauxw [
4. sÍwDÎwX : mukiq dwiek gRµQW dw pVHn AQvw EAMkwr dw jwp krnw [
5. eIsÍr pRixDwn : haumY iqAwg ky krmW ¹ eIsÍr Arpx krnw [
vvvv

vvvv

gurmiq Anuswr pMj pRkwr dw Xm :


Xm : mn nIvW r`Kxw, Awpxy guxW qoN sdw inrmwx rihxw [
ieh vI A`goN pMj pRkwr dw hY [
(a) Drm : Awpxy Drm dy DwrnI hoxw [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (303) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
(A) DIrj : su`K, du`K ivc sm ibrqI, ic`q dw itkwau, klyS ivc mn dI iesiQqI
rihxI ies dw nwm DIrj hY [
(e) iKmw : iksy dy AOgux dyK ky muAw& krnw, KoB nw krnw [
(s) dieAw : iksy dUsry dy du`K ¹ dyK ky ic`q dy d®vx ¹ dieAw kihMdy hn Bwv iksy
duKI ¹ dyK ky aus dI shwieqw krnI [
(h) koml ihrdw : ic`q ivc inrmwxqweI hoeI qy sB ¹ cµgw aupdyS dyxw Aqy Awp
sB qoN nIvyN bxy rihxw [
gurmiq Anuswr pMj pRkwr dw nym (inXm)
inXm : AsUl bµnHI hoeI g`l Bwv Awpxy Awp ¹ gurmiq dy Anuswr inXmbµd r`Kxw [
ieh vI pMj pRkwr krky smJxw :
(a) ieSnwn : inXm nwl AMØimRq vyly auT ky ieSnwn krnw [
(A) pwT : gurU dy Sbd ¹ pVHnw suxnw qy gurU dy isDWq qoN ibnw hor koeI vI imiQAw
g`l nw Awpxy kµnIN pwauxI qy nw hI krnI [
(e) pUjw : ihrdy AMdr siqgurW dI Bwvnw Dwrn krky inXm nwl gurW dw hI pUjn
krnw [
(s) Abol : ijqnw icr in`qnym dw pwT kry auqnw icr koeI hor bcn nw boly [
(h) dµB rihq : pwKMf qoN rihq hovy, Bwv gurW dy Sbd dI hI kmweI kry qy mn,
bwxI, srIr krky piv`qr rhy, qy gurU Sbd dw hI AnuswrI ho ky vrqy Aqy inXm nwl
sqsµgq ivc jw ky kQw kIrqn sRvn kry [

iek qÎwg khyN iek dwn khyN, iek Xog su swDn ko auir Twny ]
iek mukqI dw swDn iqAwg khyN = kQn krdy hn, iek dwn khyN = kQn krdy hn
Aqy ieknW ny Xog swDn ¹ sRySt mMn ky Awpxy auir = ihrdy ivc Twny = iesiQq kIqw
hoieAw hY [

jg eyk kryN qpsw vr swDn; qIrQ vws su eyk pRmwny ]


iek lok sµswr AMdr qwmsI qps = qp`ØisAw Bwv jl Dwry DUxIAW Awidk ¹
vr = sRySt swDn mMndy hn Aqy ieknW ny qIrQW au~pr invws krn nwl mukqI dI pRwpqI
pRmwno = pRmwixq kIqI hoeI hY [

Bv hwirk bRq su eyk Bny;


vvvv

vvvv

hm qo iek rwmih nwm pCwny ]84]


iek lok Bv = sµswr ivc jµmx mrn dy c`kr ¹ hwirk = nws krn dw swDn brq
Bny = kQn krdy hn, pRMqU hm = As» qo = qW sµswr qoN kilAwx krn vwlw iek
rwmih = prmwqmw dw nwm hI pCwno = pCwxnw kIqw hY ]84]
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (304) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dohrw ] bwnr sYl su qwirE; rGuvr swgr Dwr ]
su = ijs rGuvr = rGU kul dy syRSt sUrbIr sRI rwmcµd® jI ny swgr = smuMdr dI
Dwr = Dwrw iv`coN bwnr = bWdrW qy sYl = p`QrW ¹ qwirE = qwr id`qw hY [

qÎoN hm ko nihN qwr ho; mn mYN kOn ivcwr ]85]


hy pRØBU qÎoN = iqvyN qus» hm = sw¹ ko = ik¼ nh» ies sµswr-smuMdr qoN qwr = pwr
kr rhy ho, quhwfy mn mYN = ivc kOn = ikhVI ivcwr AweI hoeI hY ]85]

sÍYXw ]
sYl kpIsr pwr pry; ieh BWiq sunÎo hir jI bl qorw ]
sYl = p`Qr qy (kp+eIsr) kp = bWdr dw eIsr = dyvqw Bwv h¹mwn swry bWdrW
smyq smuMdr qoN pwr pry = pY, ho igAw sI, hy hir = pRØBU jI ! mYN ies BWiq = qrIky dw
qorw = quhwfw bl sunÎo = suixAw hY, Bwv qus» ieqny blI ho ik mnu`KW dI qW kI g`l,
qus» qW p`QrW ’qy bWdrW ¹ vI qwr id`qw sI [

hY mn cµcl bwnr soN; Aru sYl smwn su cIq kTorw ]


hy pRØBU jI ! Pyr mY¹ vI pwr kro ik¼ik bwnr = bWdrW soN = vWg hI myrw mn
cµcl = clwiemwn hY Aru = Aqy su = auh sYl = p`QrW dy smwn = qul myrw ic`q
kTor = s^q hY, Bwv SrDw, pRym dy bcnW nwl iB`Jdw nh» hY [

nwih krI qpsw qumry bl; AOsr bYn suno pRB morw ]
hy pRØBU mYN qumry = qyry bl = zor Bwv Awsry ho ky qyrI pRwpqI leI qpsw = qp`ØisAw
vI nh» krI = kIqI vw: nw hI hux qp`ØisAw krn dw smW hY Aqy nw hI quhw¹ imlx
leI pihly jugW vrgw srIr ivc koeI bl hY, ies leI hy pRØBU ! ies AOsr = smyN ivc
qus» morw = myrw iek bynqI dw bYn = bcn suno = suxnw kro [

nwQ Bly blvwn huqy; mm dws kI byr BXo bl Qorw ]86]


hy myry nwQ = mwlk pRØBU jI ! pihly jugW dy BgqW dy auDwr krn vwlIAW kQwvW
qoN pqw c`ldw hY ik qus» pihlW Bly = bhuq izAwdw blvwn = qwkqvr huqy = huµdy sI [
vvvv

vvvv

pr hux mm = myry dws = syvk kI = dI byr = vwrI quhwfw bl ik¼ Qorw = QoVHw BXo = ho
igAw hY ]86]
Agly sv`eIey ivc pMØifq gulwb isMG jI pRym dy Bry hoey bcnW nwl pRØBU dy qwe»
iglw iSkvw krdy hoey kihMdy hn ik hy pRØBU mY¹ l`gdw hY ik hux qus» vI lwlcI ho gey
ho, ieh pRym dy bcn kihMdy hn :
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (305) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
sÍYXw ]
gih qµdul bwmn ky kr mYN, qb Awpd qwih kI dUr invwrI ]
ik¼ik ijs vyly ZrIb bwmn = bRwhmx sudwmw quhwfy kol igAw, qdoN pihlW aus
ky = dy kr = h`Q mYN = iv`coN qµdul = cOl gih = pkV krky, qb = qdoN Pyr qwih kI = ausdI
swrI Awpd = ibpqw, ZrIbI dUr krky invwrI = myt id`qI sI [

gj kµj dey qb gRwih kty;


Pl Kwieky BIl suqw su auDwrI ]
ijs smyN hrIhr Cyq® ivc hwQI pwxI pIx leI AwieAw, qdoN qµdUey ny ies¹ AwpxIAW
qwrW ivc Psw ky hyTW pwxI ivc iK`c ilAw, jdoN hwQI swrw pwxI ivc f`ub c`ØilAw,
kyvl suµf hI bwhr rih geI sI, qdoN aus hwQI ny ndI ivc ruiVHAw Aw¼dw kml dw
Pu`l quhwfI Byt Arpn kIqw Aqy AwpxI r`ØiKAw leI pukwr kIqI, qb = qdoN qus» Awpxw
sudrSn c`¸ Byj ky aus gRwih = qµdUey dIAW swrIAW qwrW k`tIAW qy aus hwQI ¹ bcwieAw [
Pyr BIlW dI p`uqrI BIlxI ny jdoN quhw¹ rwm rUp ivc Pl Arpn kIqy, qdoN qus»
ausdy Pl Kwieky = Kw krky Pyr aus¹ sµswr qoN auDwrI = qwrnw kIqw [

gl PUln mwl ghI kubjw; qb kUbr kI kt nwQ svwrI ]


hy pRØBU jI ! jdoN qus» i¸Sn rUp ivc mQurw ivc gey sI, auQy jdoN qus» kubjw = kµs
dI nOkrwxI (jo k`ubI hox krky ausdw nwm kubjw ipAw sI) dy koloN PUln = Pu`lW dI mwlw
ghI = gRihx kIqI, hy nwQ = mwlk pRØBU jI qb = qdoN aus kUbr = ku`bI kI = dI kt = kmr
is`DI krky svwr id`qI sI [

ibn mol n kwm kro hir jI;


jg logn kI giq qYN auirDwrI ]87]
hy hir = pRØBU jI ! mY¹ ieMj l`gdw hY ik ibnW mol = m`ul ley qoN qus» iksy dw koeI
kµm nh» krdy ho, qYN = qusW ivc jg = sµswr dy duinAwvI logn = lokW kI = dI
giq = cwl, rIqI Awpxy (auir + DwrI) auir = ihrdy ivc DwrI = Dwrnw kIqI hY ]87]

sÍYXw ]
vvvv

vvvv

jg Awih Anwid smy ku suno; hm dUK shy iqih mwih krwry ]


hy pRØBU ! ku = ijvyN ieh jg = sµswr Anwid (An + Awid) Awid qoN An = rihq Bwv
AnwdI smyN = kwl dw Awih = hY, iqvyN qus» suno = suxnw kro, iqih = iqs sµswr ivc
hm = As» bhuq krwhy = krVy duK shy = shwrnw kIqy hn [
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (306) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
vih kyqk Qy nih jwn pry; Ab AOrn ko fr pwih hmwry ]
vih = auh du`K kyqk = ikqny ku Qy = sI, ieh g`l jwn = smJ ivc nh» pry = pYNdI,
Ab = hux AOrn = hor du`KW ko = dw fr hmwry = swfy AMdr pwih = pY irhw hYN ?

jg dUK hry hir nwm blI; ieh BWiq mhwqm byd aucwry ]
hy hrI ! jgq = sµswr dy swry dUK = du`KW ¹ qyrw blI = bl vwlw nwm hry = nwS kr
dyNdw hY, ieh = ies BWiq = qrIky nwl byd ieh mhwqm = Pl aucwry = kQn krdw hY [

jg ky sB dUKn moih hro; muih hwin nh» hir lwj qumwry ]88]
hy pRØBU ! ies leI hux qus» jg = sµswr AMdr myry swry du`K hro = nwS kr dyvo, jy
nw nwS krogy qW muih = mY¹ koeI hwin = Gwtw nh» hY ik¼ik mYN qW pihlW hI duKI sW
pr hy hir = hry qumwry = quhwfy nwm ¹ lwj l`gygI, Bwv lokI kihxgy ik ieh r`b dy
rsqy qurdw hoieAw vI duKI ho ky mirAw hY, ieqnw nwm jpdw sI, praupkwr dy kµm krdw
sI pr r`b ny iesdI koeI mdd nh» kIqI ]88]

mdrw Cµd ]
jwiq ibhIn su BIl qrI; Aru sIl ibhIn qrI gnkw ]
hy pRØBU ! jykr qUµ khyN ik qyrI jwqI cµgI nh» hY, ies leI mYN qY¹ nh» qwrnw hY,
qW Pyr cµgI jwiq = jwqI qoN ibhIn = hIxI BIl = BIlxI (svrI) qrI = qr geI sI,
Aru = Aqy jykr qUµ ieh khyN ik qyry krm cµgy nh» hn, qW Pyr sIl = cµgy Awcrx qo
ibhIn = hIx gnkw = vySvw vI qyrw nwm jpdI hoeI qrI = qr geI sI [ jYsw ik :
ginkw auDrI hir khY qoq ] (bsµq m: 5, AMg 1192)

rUp ibhIn qrI kubjw; hirxwCl rUp qry bn kw ]


Pyr rUp qoN ibhIn = hIxI kubjw mwlx vI qrI = qr geI sI, jy khyN ik qUµ Cl krdw
hYN, mYN qY¹ nh» qwrnw qW Pyr bn = jµgl kw = dw (hirxw+Cl) Cl krn vwly
hirxw = imRg vI qry = qr igAw sI, Bwv qwirk rwKSxI dw p`uqr mrIc jo sIqw jI
dy rwvx duAwr curwaux vyly sony dw ihrx bx ky jµgl ivc lµiGAw sI, rwm cµd® jI
ny qIr nwl mwr ky ausdI kilAwx kIqI sI [
vvvv

vvvv

pwip Ajwml pwr pry; rGunwXk bYn suno jn kw ]


jykr khyN ik qUµ bVw v`fI pwpI hYN ies krky nh» qwrnw, qW Pyr Ajwml vrgw
hor pwpI kOx hovygw, auh Ajwml pwpI vI sµswr-smuMdr qoN pwr pry = pY igAw hY [ jYsw
ik :
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (307) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
Ajwmlu pwpI jgu jwny inmK mwih insqwrw ] (soriT m: 9, AMg 638)

hy rGunwXk = rGUAW dI kul dy iSromx sRI rwm Bgvwn jI ! ies leI myry jn = dws
kw = dw vI bynqI vwlw bcn suno = suxnw kro [

vY gux nym qjy hm nwQ; ik Awp iqAwg krÎo pRn kw ]89]


hy myry nwQ = mwlk pRØBU ! jw qW vY = aunHW vWg mYN vI SuB gux Aqy nym = inXm Awid
qjy = iqAwgy hoey hn, Bwv aunHW nwloN vI igirAw hoieAw myrw jIvn hY, Aqy igirAW
hoieAW ¹ qUµ qwrdw hYN, ik = jW Pyr qUµ Awp = Awpxy piqq pwvn suBwA vwly pRx dw
iqAwg kr id`qw hY ? ArQwq mYN pwpI qy qUµ pwpIAW ¹ qwrn vwlw hYN, Pyr qwrdw ik¼
nh» hYN ? ]89]

sÍYXw ]
gux QoVih qy pRB rIJ rhy, vih BUl geI Ab bwn qumwrI ]
hy myry pRØBU ! qusIN pihlW QoVy ku hI guxW qy rIJ = pRsµn ho jWdy sI, mY¹ ieMj l`gdw
hY ik Ab = hux vih = auh qumwrI = qyrI bwn = Awdq qY¹ Bu`l geI hY [

Pl PUln qy bn BIlsuqw; mQur pur mY hir kUbir qwrI ]


dyKo qus» jµgl dy ivc BIlsuqw = BIlW dI lVkI BIlxI (svrI) dy h`ØQoN Pl Pu`l
Kw ky hI ausdw auDwr kr id`qw koeI ausdw jIvn jW jp qp nh» vyiKAw, Pyr hy hir = pRØBU
jI ! i¸Sn rUp ivc mQurw purI dy AMdr kubir = k`ubI dw l`k is`Dw krky ausdw auDwr kIqw [

gnkw gjrwj auDwr kry; qb dÎwl huqy su mukµd murwrI ]


gnkw = vySvw qy gjrwj = hwQIAW dw rwjw Bwv AYrwvqI hwQI dw QoVHw ku gux
dyK ky aunHW dw auDwr kr id`qw qy mukµd = mukqI dwqy, hy murwrI pRBU ! qb = qdoN qus» bhuq
dXwl = idAwlU huqy = huµdy sI [

Ab kY kruxw hir pIT deI; Aru kY PrXo kir kwgd kwrI ]90]
hy hir = pRØBU ! kY = jW Ab = hux qUµ Awpxy kruxw = i¸pwlU suBwA ¹ ip`T deI = dy
id`qI hY Aru = Aqy kY = jW Pyr qUµ swfy pwpW dw ihswb-ikqwb krn leI swfy lyKW dw
kwrI = kwlw kwgd = kwZz Awpxy kir = h`Q ivc PrXo = PV ilAw hY ]90]
vvvv

vvvv

dohrw ] kwgd lyKw jO kro; khW pujwvoN nwQ ]


hy myry nwQ = mwlk pRØBU ! jO = jykr qUµ swfy krmW dw kwZz dy au~pr lyKw-joKw krogy
qW Pyr pujwvoN = pUrI khW = ik`ØQy pvygI vw: mYN qyry nwl imlx leI ikvyN pu`j skdw hW,
Bwv qyry nwl nh» iml skdw [
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (308) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
AOgun myry bKsIey; mwQy DrIey hwQ ]91]
ies leI myry swry AOgun = gunwh bKsIey = muAw& kr dyxw kr Aqy myry mwQy = m`ØQy
au~pr AwpxI ikrpw dw hwQ = h`Q DrIey = Drnw kr ]91]

sÍYXw ]
AiBbµdn qy hir pwdn ko; jg mwih ipKy su audwr audwrI ]
hy myry hir = pRØBU ! qy = qyry pwdn = crn kmlW ko = ¹ mYN Awpxy AiB = ihrdy iv`ØcoN
bµdn = nmskwr krdw hW, jo crn kml jg = sµswr dy mwih = ivc mYN sB audwr = sRySt
qoN vI audwrI = sRySt ipKy = vyKy hn [

sis mMfl mYN bhu ¸Wiq huqI; ipK Awnn qy su lgY Ab KwrI ]
hy pRØBU ! sis mMfl = cµd®mw dy mMfl ivc aus dI bhu = bhuq ¸Wiq = SoBw pRqIq
huqI = huµdI sI, Bwv rwq ¹ cµd®mw cmkdw hoieAw bhuq suµdr idsdw sI [ pr hux qy = qyrw
Awnn = muKVw ipK = vyK ky su Ab = hux aus cµd®mw dI SoBw KwrI = iP`kI l`gdI hY [

id®g kµjn qy su audwr iKry; ltkI AlkYN s½iq aUpr kwrI ]


hy pRØBU ! qy = qyry srgun srUp ivc id®g = nyq® mYN kµjn = kml nwloN vI audwr = sRySt
qy iKry = iKVy hoey vyKy hn, quhwfy s½iq = kµnW dy au~pr quhwfy kysW dIAW kwlIAW-kwlIAW
AlkYN = jul&W ltkI = ltk rhIAW bhuq SoB rhIAW hn [

suB kuµfl Cwie kpol rhy; kr mwih kty aur hwr ApwrI ]92]
hy pRØBU ! quhwfy kµnW ivc pwey kuµfl = vwly quhwfIAW kpol = g`lW au~pr bhuq
suB = cµgy Cwie = P`b rhy hn [ quhwfy kr = h`Q ivc kty = kVy pihny hoey hn Aqy aur = gly
ivc moqI hIirAW dw hwr ApwrI = byAMq SoBw pw irhw hY ]92]

dohrw ]
iKmw aulwhny ko kro; qum inrpyK audwr ]
hy pRØBU ! mYN jo Bolypn, Anjwxpuxy ivc quhw¹ aulwhny = aulWBy id`qy hn, aunHW ko = ¹
iKmw = muAw& kro = kr dyvo, qum = qus» qW inrpyK = ie`Cw rihq Aqy audwr = sRySt ho [
vvvv

vvvv

pyRm pyK hir rIJ ho; Bgvn Bgq auDwr ]93]


hy hir = pRØBU jI ! qus» qW Awpxy syvkW dw pRym = ipAwr pyK = vyK krky hI rIJ = pRsµn
huµdy ho Aqy aunHW Bgq = syvkW ¹ hy Bgvn = Bgvwn jI sµswr-smuMdr qoN auDwr = qwr
dyNdy ho ]93]
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (309) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
sÍYXw ]
nB mY sur lok rcy hir jI; Aru BUim ibKY inD KIr bnwey ]
hy hir = pRØBU jI ! qus» nB = AkwS mMfl dy mY = ivc sur lok = dyviqAW dy lok
svrg Awid rcy = bxwauxw kIqy hn Aru = Aqy ies BUim = DrqI dy ibKY = ivc inD
KIr = SIr smuMdr bnwey = bxwauxw kIqw hY (KIr smuMdr—purwxW Anuswr du`D dw smuMdr,
ijs ivc ivS¹ jI sONdy hn, iesy smuMdr ¹ irVk ky cOdW rqnW dw k`Fxw d`ØisAw hY) [

mix hIrn ky igr kot rcy; Pl PUln ky bn kot aupwey ]


mix = mxIAW Aqy hIrn = hIirAW Awid dy kot = ¸oVW igr = phwV rcy = rcnw kIqy
hn, Pyr PlW Aqy P`ulW dy kot = ¸oVW bn = jµgl aupwey = pYdw kIqy hn [

sB logn ko pRB poKq ho; sB BUK imty qum mYN mn lwey ]


hy myry pRØBU ! qus» sB = swry logn = lokW ko = ¹ poKq = pwldy ho; qyry nwm, iDAwn
ivc mn lwey = lwaux nwl swry duK imt jWdy hn [

ibn pRym khW Pl PUl dey;


pd pMkj qy pd kI rj pwey ]94]
hy pRØBU ! qyry nwl pRym kIqy qoN ibn = bZYr AYvyN Pl P`ul dey = Arpn krn nwl
qy = qyry pd = crn pMkj = kmlW kI = dI rj = DUVI ¹ khW = ikQy koeI pwey = pw lvygw,
Bwv qUµ iksy dIAW BytwvW nwl ^uS nh» huµdw, blik ausdw pRym vyK ky aus au~pr rIJdw
hYN ]94]
sÍYXw ]
vr kOn mMgoN qum qy hir jI; iQr nwih rhy jg BIqr koeI ]
hy hir = pRØBU jI ! mYN qum = quhwfy qy = koloN kOn = ikhVw vr mMgoN = mMgxw krW ?
ik¼ik ies jg = sµswr dy BIqr = ivc koeI vI vsqU iQr = iesiQq nwih = nh»
rhy = rihx vwlI [ jYsw ik :
ikAw mwgau ikCu iQru n rhweI ]
dyKq nYn cilE jgu jweI ]1] (AMg 481)
vvvv

vvvv

nih rwj rhy gj bwj rhy; qn lO imt jwie ipKoN jg joeI ]


hy pRØBU ! nih = nw qW rwj Bwg sdw rhy = rihxw hY, nw hI gj = hwQI qy bwj = GoVy
Awid ibBUqI rhy = rihxI hY, ieQoN qk ik joeI = ijhVw sµswr AMdr Awpxw srIr
ipKoN = vyK irhw hW, ieh qn = srIr lO = qk vI sB kuJ imt = nwS ho jwie = jwxw hY [
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (310) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ibn qY pd kµj lhy n khUµ suK; jO nr dOr iPry iqhuµ loeI ]
hy pRØBU ! qY = qyry pd = crn kµj = kmlW qoN ibn = bZYr hor khUµ = iksy QW vI koeI
suK lhy = pRwpq nh» ho skdw [ jO = jykr koeI nr = mnu`K iqhuµ = iqMnW loeI = lokW ivc
dOr = B`j ky iPry = iPr vI Awvy qW vI ikqoN koeI su`K nh» pRwpq hovygw [

pd mMjul jo snkwid BjY; iqn kI pRØBu syv idjy mm soeI ]95]


hy pRØBU ! ijhVy qyry mMjul = au~jl pd = crn kmlW ¹ bRhmw dy pu`q® snkwid = snk,
snµdn, snwqn, snq kumwr Awid BjY = ismrdy hn, iqn = aunHW crn kmlW kI = dI
auh ismrn krn vwlI mm = mY¹ vI syv = tihl idjy = dyxw kr ]95]
sYÍXw ]
kib Awvihgy mm aUpr qy idn; dyh rtY mm gµg iknwry ]
hy pRØBU ! myry aUpr = au~qy qy = auh idn kib = kdoN Awvihgy = Awauxgy, jdoN myrI dyyhI
gµgw dy iknwry rtY = iPrygI, Bwv mYN qyrw Bgq bx ky ndI dy iknwry AwpxI izMdgI bqIq
krWgw [
sB hI jg qy mn1 sWiq lhy; muK nwm su sIs gµgoidk Dwry ]
Pyr jdoN sB = swry jg = sµswr v`loN hI mn sWiq = SWqI lhy = pRwpq krygw, mYN muK
nwl qyrw nwm jpWgw Aqy Awpxy sIs = isr dy au~pr (gµg + audk) gµg = gµgw dw
audk = pwxI Dwry = Dwrnw, pwauxw krWgw [

puin bYT iSlw qt pY2; hir jI; plkY, id®g myl kY nIq icqwry ]
puin = Pyr gµgw dy qt = iknwry qy islw = p`Qr dy pY = au~pr bYT krky hy
hir = hrI prmySr jI ! Awp jI dI pdvI Bwv srUp dI mUrqI ¹ Awpxy id®g = nyq®W dIAW
plkY = plkW myl = bµd kY = krky nIq = inqwpRqI icqwry = cyqy, Xwd krdw rhW [

hir DÎwn smy qn moih igrY jl;


mwq smwn su gµg sµBwry ]96]
hy hir = pRØBU ! qyry iDAwn dy smy = vyly myrw qn = srIr islw qoN gµgw jI dy
jl = pwxI ivc igry = if`g jwvy Aqy gµgw jI mY¹ mwq = mW dy smwn = qrHW
vvvv

vvvv

sµBwry = sµBwl ley, Bwv hy pRØBU ! myry au~pr Aijhy idn kdoN Awauxgy jdoN mY¹ Awpxy srIr
dI su`D bu`D B`ul jwvygI qy mYN isr& qyry hI iDAwn ivc juiVAw rhWgw ]96]
1. pwTWq®—pun [
2. pwTWq®—KIn [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (311) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dohrw ] bwlk ibRD juvw DnI; hY sB ko AiDkwr ]
srb sWJw Drm kQn krdy hn ik BwvyN koeI bwlk = b`cw hY jW ibRD = bzurg hY,
BwvyN koeI juvw = jvwn hY jW DnI = Dnvwn hY, ieh sB = swirAw ko = ¹ hI AiDkwr =
h`k hY ik swry Bjn ismrn, dwn-puMn krn [

Aru Puin brK pcws qy; qjy skl sµswr ]97]


Aru = Aqy jykr pihlIAW AvsQwvW ivcoN nwm nh» jipAw igAw qW Puin = Pyr
pcws = pMjwh brK = swlW dw hox qoN skl = swry sµswr dw moh qjy = iqAwg dyvy, Bwv
pMjwh swlW qoN bwAd iek vI sÍws ibrQw nw jwx dyvy ]97]

sÍYXw ]
ijn kw jg BIqr mwn Gty;
su inrws rty ArQI inj dÍwry ]
ijn = ijnHW mnu`KW kw = dw jg = sµswr BIqr = ivc mwn = Awdr, snmwn
Gty = G`t jwvy Aqy su = aunHW dy inj = Awpxy dÍwry = bUhy qoN koeI ArQI = mMgqw
inrws = ^wlI rty = cilAw jwvy [

inj mMdr qy Dn KIx1 Bey; prlok gey inj bµDu ipAwry ]


ijnHW dy inj = Awpxy mMdr = Gr qy = qoN, iv`coN swrw Dn pdwrQ KIx = nwS Bey = ho
jwvy Aqy ijnHW dy inj = Awpxy ipAwry = ipAwr vwly bµDU = sµbµDI, irSqydwr vI pRlok
cly gey hox, Bwv mr gey hox [

qn mMfl jobn pIT deI; ieh lok qjY pRlok svwry ]


Pyr ijnHW dy qn = srIr dy mMfl = Awkwr, FWcy ivc jobn = jvwnI vI pIT = ip`T
deI = dy id`qI hovy Bwv jvwnI vI lµG geI hovy qW Pyr AYsy mnu`K ieh = ies lok dy
moh ¹ qjy = C`f krky Awpxw A`gy pRlok dy rsqy ¹ svwry = sµvwrnw kry [

jg pwvn BUDr kuµj drI;


nr jwie vsy vuh gµg iknwry ]98]
vvvv

vvvv

Aqy jg = sµswr ivc jo pwvn = piv`q® BUDr = prbq hn, aunHW prbqW dIAW
drI = gu&wvW Aqy sµGxy jµglW dIAW kuµj glIAW1 ivc vuh = auh nr = mnu`K jwie = jw
ky vsy = v`s jwvy jW Pyr gµgw ndI dy iknwry bYT ky prmwqmw dw ismrn kry ]98]
1. pwTWq®—KIn [
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (312) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
sÍYXw ]
pRwq smyN ipK pwvn nIr; su pwn kry muK gµg aucwry ]
hy BweI ! gµgw dy iknwry rih ky pRwq = svyr dy smyN = vyly (AMØimRq vyly) gµgw dw
pwvn = piv`q® nIr = pwxI ipK = vyK krky su = aus ¹ pwn = pIxw kry Aqy muKoN gµgw
jI dw nwm aucwry = aucwrxw kry [

pUrb Er kry muK ko; hir pwdih nIr srIr pKwry ]


Pyr gµgw ndI ivc Klo ky pUrb idSw Er = v`l Awpxy muK ko = ¹ krnw kry Aqy
aus hir = prmwqmw dy pwdih = crnW dy nIr = jl nwl Awpxy srIr = qn ¹
pKwry = Doxw kry, Bwv ieSnwn kry [

bYT islw ql nYn imlwie; su rwm rmwpiq mYN aur Dwry ]


Pyr gµgw dy iknwry islw = p`Qr ql = au~pr bYT ky Awpxy dovyN nYn = nyq®
imlwie = bµd krky (rmw + piq) rmw = lCmI dy piq = pqI rwm = ivS¹ Bgvwn ¹ Awpxy
aur = ihrdy mYN = ivc Dwry = Dwrnw kry [

nwm iehY muK mWih rty; hir dIn dXwl mukµd murwry ]99]
Aqy Awpxy muK mWih = ivcoN prmwqmw dy ieh nwm rty = aucwrxw kry ik hy hir = pRØBU !
qUµ dIn = ZrIbW au~pr dXwl = idAwlqw krn vwlw hYN, mukµd = mukqI dwqw hYN Aqy qUµ
hI murwry = mur nwmy dYNq ¹ mwrn vwlw hYN ]99]

sÍYXw ]
jW jl ko ibiD pwl krÎo; pun pwvn bwvn pwd pKwry ]
jW = ijs jl = pwxI ko = ¹ ibD = bRhmw ny pwl = pwlxw krÎo = kIqw qy ieh jl
pRwpq ikvyN hoieAw sI, AglI A`DI quk ivc d`sdy hn, ik jdoN bwvn Avqwr Dwr ky
do krmW ivc iqMn lok imxy sn, jdoN Bgvwn jI dw crn bRhm lok ivc igAw sI,
ieh pwd = crn ¹ pwvn = piv`qr smJ ky bRhmw jI ny jl nwl pKwry = Doxw kIqw sI,
pun = Pyr auh jl sµBwilAw sI, ijs¹ gµgw ikhw jWdw hY, iPr eysy jl ¹ piv`qr jwx ky [

sµkr pwvn hyr aury; pun sIs inrµqr so jl Dwry ]


vvvv

vvvv

sµkr = iSvjI ny aus jl ¹ Awpxy aury = mn ivc pwvn = pivq® hyr = dyK krky
1. cwry pwisAW qoN JwV Aqy vylW nwl FikAw hoieAw Aqy ivcwly qoN lµGx leI ^wlI AsQwn ¹ kuµj
glIAW AwKdy hn vw: jµgl dI glI, sµGxy jµgl ivc hwQI Awidk jIvW dI pweI hoeI pgfµfI ¹
kuµj glI AwKdy hn [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (313) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
pun = Pyr so = auh jl = pwxI inrµqr = iek-rs Awpxy sIs = isr dy au~pr Dwry = Dwrn
kIqw [

BUp BgIrQ kY qpsw; pun jW jl soN kul BUpiq qwry ]


BgIrQ BUp = rwjy ny qpsw = qp`ØisAw kY = krky, pun = Pyr jw = ijs jl nwl
AwpxI kul dy vfyry s`T hzwr BUpiq = rwijAW ¹ qwry = qwr id`qw Bwv sgr rwjy dy
s`T hzwr p`uqrW dw auDwr kIqw [
gµgw dy DrqI au~pr Awaux dI swrI swKI ies pRkwr hY :
swKI BgIrQ duAwrw gµgw ilAwaux dI : mhWBwrq Awid gRµQ Anuswr BgIrQ
dlIp dw pu`qr qy sUrXvµSI AXu`ØiDAw dw rwjw sI, ies dy s`qvyN QW Bwv sB qoN pihlW
iesdw vfyrw rwjw sgr hoieAw hY [ ausdI iek rwxI dy iek lwiek pu`qr sI qy dUjI dy
bhuq izAwdw 60,000 (s`T hzwr) p`uqr sn [ jd ieh QoVHy ijhy v`fy hoey qW ngr dy hornW
b``ØicAW ¹ PV ky dirAw ivc fob idAw krn [ lokW ny rwjy ¹ ikhw ik qyry pu`qr qW
bhuq aup`d®vI hn [ auh qW Awm prjw ¹ pwxI ivc fobI jw rhy hn [ rwjy ny ikhw ik
pihlW mYN iek jg kr lvW, Pyr ienHW nwl g`l krWgw [ jg krn leI iesny iek GoVw
C`ØifAw qy aus GoVy ¹ vyKx leI iesny Awpxy s`T hzwr p`uqr sYnw smyq mgr lw id`qy [
au~Dr jdoN ieMdr ¹ ies g`l dw pqw l`ØigAw qW aus ny soicAw ik jykr jg pUrw ho
igAw qW ikqy rwjw sgr myrI pdvI nw Koh lvy, ies qrHW ivcwr ky iesny ieh GoVw
Alop krky ijQy kpl munI qp`ØisAw krdw sI (jo klk`qy qoN A`gy 35 mIl smuMdr lwgy
kpl munI dI smwD hY) au~Qy pqwl purI ivc kpl munI smwDI lweI bYTw sI [ qW ieMdr
ny auh GoVw Cupw ky Cl nwl kpl munI dy ipCly pwsy jw ky bµnH id`qw qy kpl munI
¹ kuJ vI pqw nw l`gx id`qw [ auh rwjy dy swry pu`qr GoVw Bwldy-Bwldy hµB gey, A^Ir
auh QW pu`tdy pu`tdy sO jojn jdoN hyTW qk gey qW au~Qy kpl munI smwDI lweI bYTw sI [
ieh kpl munI dy ip`Cy GoVw b`Jw dyK ky aus¹ l`qW mwrn l`g pey [ kihMdy ik qUµ swfw
GoVw curw ilAWdw hY [ aus vyly kpl munI dI smwDI Ku`lHI qy A`KW iv`coN AijhI A`g inklI
ijs krky auh s`T hzwr swry dy swry sV ky suAwh ho gey [ qdoN irKIAW ny ivcwr kIqI
ik rwjy dy p`uqr bygq ho ky mry hn, jykr gµgw hyTW Aw jwey qy ies QW ’qy pvy qW ienHW
dI kilAwx ho skdI hY [ auh gµgw bRhmw jI dy pws kmMfl ivc hY [ ijs vyly ivS¹
jI ny bwvn Avqwr DwirAw sI qdoN bRhm lok ivc jdoN crn ipAw qW bRhmw jI ny ivS¹
jI dy crn Do ky auh jl krmMfl ivc pw ilAw sI [ ies i^Awl nwl gµgw ¹ bRhm
vvvv

vvvv

purI qoN ipRQvI au~qy ilAwaux leI rwjy sgr ny Awpxy dUjy p`uqr ¹ rwj Bwg dy ky Awp
qp`ØisAw kIqI [ aus qoN bwAd ausdy dUsry p`uqr ny qp`ØisAw kIqI [ ie¼ qp`ØisAw krdy-
krdy s`qvyN QW ’qy BgIrQ hoieAw [ iesny gµgw ¹ ipRQvI aupr ilAwaux vwsqy ihmwlX
dy gokrx AsQwn ’qy Gor qp kIqw qy bRhmw ¹ pRsµn kr ilAw [ bRhmw ny ikhw ik qUµ
gµgw qW lY jw, pr ieh qyry koloN sµBwlI nh» jwxI [ BgIrQ ny ikhw ik iPr mYN kI krW ?
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (314) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
bRhmw jI kihx l`gy ik jykr qUµ iSvjI ¹ pRsµn kr lvyN qW auh ies gµgw ¹ gRihx
kr skdw hY qy Pyr ieh Dwr bx ky c`l skdI hY [
Pyr BgIrQ ny Cy mhIny iSvjI dI AwrwDxw kIqI qW iSvjI ny ^uS ho ky ikhw ik
c`lo TIk hY, ivS¹ dy crnW dw piv`qr jl myrIAW jtwvW dy ivc pw dyvo [ jd bRhmw
ny AkwS qoN gµgw ByjI, qd iSvjI ny Awpxw jtw jUt ieqnw PYlw id`qw ik gµgw ¹
bhuq dyr inklx dw rwh nw l`Bw [ AMq ¹ BgIrQ dI pRwrQnw mMn ky iSvjI ny jtW
iv`coN gµgw k`FI [ ijsdy s`q pRvwh hoey : hÍwidnI, pwivnI Aqy nilnI nwmk iqMn pRvwh
pUrb dI qr& vhy [ vµkS, sIqw Aqy isMD nwmk iqMn pRvwh p`Cm v`l vhy Aqy iek BgIrQ
dy rQ ip`Cy quirAw [ ijQoN dI BgIrQ dw rQ igAw, aus ip`Cy hI gµgw dw pRvwh vihx
l`gw [ qy auh jl kpl munI dy smwD kol iljw ky Awpxy ip`qrW dw auDwr kIqw qy gµgw
¹ ies mwq lok ivc ilAWdw [

so jl pwvn mYN prsoN;


su ipKoN aur mYN bf Bwg hmwry ]100]
so = auh Bgvwn dy crnW dw pwvn = piv`q® jl mYN vI prsoN = sprS krW Aqy hr roz
aus jl ¹ ipKoN = vyK ky, Bwv ausdy drSn krky aus ivc ieSnwn krW, ikqy Aijhy myry
aur = ihrdy AMdr vI bf = v`fy Bwg ho jwx qW jo mY¹ vI ieh suBwg smW pRwpq ho jwvy ]100]

sÍYXw ]
iq®Snw aur qy sB dUr kry;
su iKmw pirpUrn ko aur Dwry ]
hy BweI ! Awpxy aur = ihrdy ivcoN sB = swry pdwrQW Awid dI iq®Snw = qmHw ^ÍwihS
¹ dUr kry = kr dyvo, so iKmw vwly suBwA ¹ Awpxy auir = ihrdy ivc pirpUrn = lbw lb
Br ky Dwry = Dwrn kro [

kruxw jn dInn hyr sdw;


pun pwpn qy mn pRIiq invwry ]
dInn = ZrIb jn = mnu`KW v`l sdw = hmySW kruxw = idAwlqw dI id®StI nwl
hyr = dyKxw kro, pun = Pyr pwpn = pwp krmW dI Awpxy mn qy = iv`coN pRIiq = pRIqI
vvvv

vvvv

invwry = nivrq kr dyvo [

pdvI suB sµqn kI pkry; Bv bµDn mUl su moh auKwry ]


suB = syRSt jIvn vwly sµqn = mhWpurKW kI = dI pdvI = rIqI pkry = gRihx kry
Aqy Bv = sµswr dy bµDn = jµjwlW dy mUl = mu`F moh, AigAwn ¹ auKwry = pu`t dyxw kry [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (315) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
jn koivd pRIiq su nIq kry;
hir rUp sdw mn mwih icqwry ]101]
koivd = ivdvwn, isAwxy jn = mnu`KW dy nwl nIq = inqpRqI pRIiq = pRIqI kry Aqy
hir = prmwqmw dy srUp ¹ sdw = hmySW Awpxy mn = ihrdy ivc icqwry = Xwd krdw
rhy ]101]
Agly iqMn sv`eIAW ivc prmwqmw dy srgux srUp dw izkr krdy hn :

sÍYXw ]
ikMcq hYN AilkW s½iq aUpr; kuµfl hYN suB kwnn mwhI ]
hy pRØBU ! qyry srgux srUp ivc qyry kysW dIAW ikMcq = QoVIAW AilkW = zul&W
s½iq = kµnW dy aUpr = au~qy ltk rhIAW hn Aqy qyry kwnn = kµnW dy mwhI = ivc pwey
hoey suB = sRySt kuµfl bhuq SoB rhy hn [

kuµfl ky kc myck mYN; lskY qiVqw Gn myck mwhI ]


auh kµnW dy ivc pwey kuµfl = vwly myck = kwly kc = kysW mYN = ivc ie¼ cmk rhy
hn, ijvyN myck = kwly Gn = b`dlW mwhI = ivc qiVqw = ibjlI lskY = cmkdI hY [

bol smY Cb puMj qrµg; kpoln swgr qy inkswhI ]


jdoN qus» kuJ boldy ho qW bol = bolx dy smY = vyly quhwfIAW kpoln = g`lHW dI AYsI
Cb = SoBw P`bdI hY ijvyN swgr = smuMdr dy iv`coN puMj = smUh qrµg = lihrW bwhr
inkswhI = inkldIAW hn [

nYn hry md kµjn ky sm; Awnn ky sis koitk nWhI ]102]


hy pRØBU ! quhwfy nYn = nyq® kµjn = kmlW ky = dy sm = smwn hn pr aus kml dy
md = mwx ¹ vI hry = nwS krdy hn Bwv kml nwloN vI izAwdw suµdr hn, quhwfw
Awnn = muKVw ieqnw suµdr hY ik ausdy smwn koitk = ¸oVW sis = cµd®mw nh» pu`j
skdy ]102]

sÍYXw ]
vvvv

vvvv

iB®kutI kuitlw suB Bwl ibswl; su kuµkm kI Xug ryK suhweI ]


hy pRØBU ! quhwfy iB®kutI = Brv`Øty kuitlw = tyFy kmwn dy sdrS hn, quhwfw Bwl = m`Qw
bhuq suB = sRySt qy ibswl = cOVw hY, aus cOVy m`ØQy au~pr kuµkm = kysr dIAW Xug = do
ryK = lkIrW ie¼ soB rhIAW hn ik :
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (316) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
Xug kWcn ky sr lY riq nwih; mno mix kI su kmwn cFweI ]
riq = r`qI dy nwih = pqI kwmdyv ny Xug = do kWcn = sony ky = dy sr = qIr lY krky
mno = mwno mix = mxIAW kI = dI kmwn ’qy cFweI = cVHwey hoey hn, Bwv dony Brv`Øty qW
mxIAW dI kmwn vWg hn Aqy mØ`ØQy au~pr kysr dIAW do lkIrW ieh sony dy qIr hn [

kc GuMGrvµq su mMd smIr Pury; iqn kI Cib XO mn AweI ]


hy pRØBU ! quhwfy kwly kc = kys GuMGrvµq = GuMGrwly mMd = hOlI-hOlI smIr = hvw
Pury = Purn, c`lx nwl su = auh mu`K, A`KW v`l ¹ Aw¼dy hn, iqn = aunHW vwlW kI = dI
Cib = SoBw myry mn ivc XO = ies pRkwr AweI hY [

su mno muK kµj Amod ghy; B®mrwvl kw B®m hY ibgsweI ]103]


so mno = mwno ik Awp jI dw muK = muKVw kµj = kml vrgw iKiVAw hoieAw hY, kys
mwno B®mrwvl = BOirAW dIAW kqwrW vWg ibgsweI = ^uS ho ky Amod = Anµd dI sugµDI
ghy = gRihx krn leI quhwfy ichry ’qy B®m = iPr rhy hn ]103]

sÍYXw ] pd pwvn koml pMkj sy; Aruxw nK AMgul ky isK mWhI ]


hy pRØBU ! Awp jI dy pd = crn pwvn = piv`q® hn qy pMkj = kml sy = vrgy
koml = nrm hn Aqy Awp jI dy crnW dIAW AMgul = ¼glW ky = dy isK = iSKr
mwhI = ivc Awp jI dy Aruxw = lwl nK = nhuµ vI bhuq SoBw pw rhy hn [

suB AMkus AO pun bjR Dujw; ikl kµj lsy1 pd pMkj mWhI ]
hy pRØBU ! bhuq suB = suµdr AMkus = kuµfy AO = Aqy pun = Pyr bjR = Dnu`K dw Dujw = inSwn
ikl = inScy krky quhwfy pd = crn pMkj = kmlW mWhI = ivc kµj = kml vWg vw:
kµjl = kml sy = srIKw Bwv vrgw lsy = cmk irhw hY [

srnwgq ky BX mock hYN; iek bµdn qy Bv PµDn jWhI ]


hy pRØBU ! ijhVw mnu`K vI Awp jI dy AYsy crn kmlW dI (srn+Awgq) srn = Et
ivc Awgq = Aw ky pRwpq huµdw hY, aus ky = dy sB pRkwr dy BX = fr mock = k`t idMdy
hn [ Awp jI dy crn kmlW ’qy iek vwr bµdn = nmskwr krn nwl Bv = sµswr dy swry
PµDn = Pwhy nws ho jWhI = jWdy hn [
vvvv

vvvv

Dr mwnv dyh su BwrQ KMf; Bjy hir pwd, qry jg mWhI ]104]
ies leI hy BweI ! ies BwrQ = Bwrq dy KMf = ih`Øsy Bwv Bwrq dyS dI krm BUmI
1. pwTWq®—kµjl sy [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (317) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ivc Amolk mwnv = mnu`Kw dyhI Dr = Dwrn krky ijnHW ny vI hir = prmwqmw dy
pwd = crn Bjy = ismrnw kIqy hn, auh swry ies jg = sµswr-smuMdr mWhI = iv`coN
qry = pwr ho gey hn ]104]
sÍYXw ]
hir kY pd pMkj pRym krY; n krY hir vymuK logn sµgw ]
hy BweI ! sdw hir = prmwqmw kY = dy pd = crn pMkj = kmlW nwl pRym = ipAwr
krY = krdw rhy Aqy hir = prmwqmw qoN vymuK = tu`Øty hoey, swkq logn = lokW dw sµgw = swQ
kdy vI nw krY = krnw kry [

nih Awpn mwn su BUl chy; pun AOrn ko n kry mn Bµgw ]


su = auh Awpn = Awp dw mwn = Awdr, snmwn BUl = Bu`l krky vI nih = nw
chy = cwhuxw kry, pun = Pyr AOrn = hornW dy mn = ihrdy ¹ vw: hornW dy mn = mwn, Awdr
¹ kdy vI Bµgw = nwS nw kry [

sB AOr qjy jg rµg mhW; su rhy hir pUrn ky rp rµgw ]


jg = sµswr dy AMdr AOr = hor jo mhW = bhuq qrHW dy rµg = qmwSy, Anµd Awid hn,
auh sB = swry qjy = iqAwgxw kry, su kyvl hr jgHw pUrn = lbwlb Bry hoey
hir = prmwqmw ky = dy rµg = pRym rµgw = rµg ivc rp = rµgnw kry [

iek TOr Ahwr kry n sdw, suB sq Dry ibRq nIr ibhµgw ]105]
AYsw jIvn Dwrn vwly sµq jn iek TOr = QW qoN sdw = hmySW Ahwr = Bojn nh»
Kwxw krdy, auh suB = sRySt mhwqmw jn ibhµgw = pMCIAW dI qrHW AwpxI ibRq = ibrqI,
aupjIvkw Dry = Dwrn krky r`Kdy hn, ijvyN pMCI nIr = pwxI Awid ¹ dyK ky bYTdy hn,
Bwv pMCI sdw iek QW qoN Bojn nh» Ckdy, auh qW dr`^q qy pwxI Awid dI Aws krky
ijQoN kuJ dwxw, cogw imilAw, aus¹ Kw ky A`gy aufwrI mwr jWdy hn ]105] jYsw ik :
prµdey n igrwh jr ]
drKq Awb Aws kr ] (mwJ kI vwr, m: 1, AMg 144)

sÍYXw ]
vvvv

vvvv

ibiD eyk AnIiq krI jg mYN; suB sµqn kY qn pyt lgwey ]


ibiD = bRhmw ny ies jg = sµswr dy mY = ivc eyk = iek bhuq v`fI AnIiq = AXog
g`l kIqI hY, jo aus ny suB = sRySt jIvn vwly mhwqmw jnW kY = dy qn = srIr ¹
pyt = iF`f lgw id`qy hn [
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (318) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
muK cwr n Pyr ibcwr kIXo, iq®n p`lv nwih Ahwr bnwey ]
aus bRhmw dy cwr muK hn pr Pyr vI aus ny koeI ivcwr nh» kIqI ik jykr qUµ sµqW
mhwqmW dy srIr ¹ iF`f lgw hI id`qy hn qW Pyr aunHW leI jµgl ivc iq®n = Gwh qy
plv = p``qy Awid dw Ahwr = Bojn ik¼ nh» bnwey = bxwauxw kIqw [ jYsw ik :
pyt kI iptwrI lweI Àr muK cwrI pUr pUr sB hwrI TwgI ivs swrI hY ]3]
(vYrwg Sqk, AiD: 5)

Aiq dIn mlIn duKI nr jo; iqn ky Gr BIqr BIK mMgwey ]


ies sµswr ivc jo = ijhVy Aiq = AiqAMq dIn = ZrIb, mlIn = mYly qy duKI
nr = mnu`K hn, iqn = aunHW ky = dy GrW ivc sµq jnW koloN BIK = iB`ØiKAw mMgwey = mMgvw
id`qI, Bwv sµq jnW ¹ ies pyt dy Brn leI dr dr ’qy jw ky mMgxw pYNdw hY [

mn ky Anuswr rcy jg ko ibiD; jwnq hoN nh sIK bnwey ]106]


hy ibiD = bRhmw ! qUµ Awpxy mn ky = dy Anuswr Bwv Awpxy mn dI mrzI nwl hI
jg = sµswr ko = ¹ rcy = rc, bxw id`qw hY, mYN jwnq = jwxdw hoN = hW ik hy bRhmw ! qUµ
iksy koloN kuJ is`K ky nh» bnwey = bxwauxw kIqw ]106]
aupRokq sÍYXy ivc aulWBw id`qw ik qUµ AYsw sµqW leI ik¼ kIqw, iPr bRhmw vloN
au~qr ivc Aglw sÍYXw aucwrx kIqw [

sÍYXw ]
suB sµq kry qpsw qn kY; mn kY hir syvq DÎwn lgwey ]
suB = syRSt jIvn vwly sµq = mhwqmw jn Awpxy qn = srIr kY = krky
qpsw = qp`ØisAw krdy hn Aqy mn = ihrdy kY = krky hir = prmwqmw ¹ syvq = syNvdy,
Bwv ausdw nwm iDAw¼dy hn Aqy ausdy srUp dw iDAwn lgwey = lgw¼dy hn [

ijn ky pd qIrQ qy Aiq pwvn; hyrn qy jn dUK plwey ]


ijn = ijnHW sµq jnW ky = dy pd = crn qIrQW qy = qoN vI Aiq = AiqAMq
pwvn = piv`qr hn, aunHW dy drSn hyrn = dyKn qy = qoN hI jn = lokW dy dUK = kSt
plwey = nwS ho jWdy hn [
vvvv

vvvv

ibiD nIiq ibcwr ikXo mn mYN; suB sµqn ky qn pyt lgwey ]


ieh ibiD = ibDwqy ny nIiq = nIqI dI, cµgI ivcwr Awpxy mn mYN = ivc ikXo = kIqI
hY, jo suB = sRySt sµqn = mhwqmw jnW ky = dy qn = srIr ¹ pyt = iF`f lgwey = lgw id`qy
hn [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (319) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ims Bojn ky su rty Gr mYN; pd qIrQ qy jn pwp imtwey ]107]
ik¼ik sµq jn Bojn mMgx dy ims = bhwny GrW GrW dy mYN = ivc rty = ivcrdy hn,
aunHW dy qIrQW qy = nwloN vI piv`qr pd = crn GrW ivc pYx krky jn = mnu`KW dy
pwp = mMd krm imtwey = imt jWdy hn, ijs krky aunHW dw vI Blw ho jWdw hY ]107]
A`gy sµq jnW dy suBwA bwbq kQn krdy hn :

sÍYXw ] mwn Amwn nh» ijn ko; su nh» Dn nIr iq®Kw aur BwrI ]
ijn = ijnHW sµq jnW ko = ¹ mwn = Awdr, Amwn = inrwdr nh» hY, Bwv Awpxy
Awdr dI ie`Cw nh» huµdI qy inrwdr hox ’qy mn ivc koeI Zu`sw, dÍYS nh» Aw¼dI Aqy
aunHW dy auir = ihrdy ivc prweI Dn = dOlq rUpI nIr = pwxI dI BwrI = bhuqI
iq®Kw = ipAwsw vI nh» hY [

jIvn Aws nh» aur mYN; pun kwlh kI mn icMq ibswrI ]


sµq jnW ny Awpxy aur = mn mYN = ivc jIvn = ijaux dI Aws = aumId vI nh» DwrI
hoeI, pun = Pyr aunHW ny kwlh = mOq kI = dI icMq = icMqw vI Awpxy mn iv`coN ibswrI = Bulw
id`qI hY [

hY aur mWh iKmw pirpUrn, qUrn gÎwn klw aur DwrI ]


sµq jnW dy aur = ihrdy mWh = ivc iKmw dw gux pirpUrn = lbwlb BirAw hoieAw
hY Aqy inj srUp dy igAwn dI klw = SkqI qUrn = CyqI hI Awpxy aur = ihrdy ivc
DwrI = Dwrn kIqI hoeI hY [

sµq iesy ivrly ipKIey; Bv mMfl mYN jn ko suKkwrI ]108]


iesy = Aijhy jIvn vwly sµq = SWq-icq mhwqmw jn ivrly = twvyN twvyN hI
ipKIey = vyKy jWdy hn, jo ies Bv = sµswr, mMfl = golwkwr DrqI mY = ivc jn = mnu`KW
ko = ¹ suKkwrI = su`K dyx vwly hn ]108]
Agly sv`eIey ivc rUpk Alµkwr duAwrw sµqW dI sµgq ¹ AMbW dw bwZ kQn krdy
hoey swD sµgq dI mihmw kQn krdy hn :

sÍYXw ]
vvvv

vvvv

jg sUrj Awqp dUK imty; Pl sUK su inMØimRq hY jg mwhI ]


ijs pRkwr AMb dy bwZ ivc jw ky AMbW dI CW hyTW bYT ky sUrj dI D`up imt jWdI
hY, iqvyN ies jg = sµswr dy AMdr sµq sµgq rUpI AMbW dy bwZ ivc jw ky AigAwn rUpI
sUrj dI eIrKw, iq®Snw, pwpW rUpI Awqp = Du`p dw dUK = kSt imty = nwS ho jWdw hY [
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (320) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ijvyN AMbW ¹ Pl l`gdw hY qy ausdy twhxy PlW dy Bwr nwl hyTW ¹ Juk jWdy hn,
iqvyN swDsµgq ivc su`K rUpI Pl l`gdw hY Aqy sµq jn ies jg = sµswr mwhI = ivc
AiqAMq inmrqw dy gux ¹ Dwrn rUp Jukdy hn [

ipk vwk rty suB bYn jhW; inj boD su sOrB hY jg mwhI ]
ijs pRkwr AMbW dy ibRC au~pr ipk = koiel AwpxI im`TI vwk = Avwz ivc kU-kU
rty = boldI hY, iqvyN swDsµgq ivc sµq jn suB = sRySt bYn = bcn boldy hn, Bwv aunHW
dI rsnw koiel dI inAwe» hY [
ijvyN AMbW iv`coN QoVHI QoVHI sugµDI Aw¼dI hY iqvyN ies jg = sµswr mwhI = ivc jo
sµq jnW ¹ inj = Awpxy srUp dw boD = igAwn pRwpq hoieAw hY, ieh bhuq su = sRySt,
suµdr sOrB = sugµDI Aw rhI hY [

suB swDn p`lv Cwjq hY; jl sWiq Bry Albwln mwhI ]


sq, sµqoK, dieAw Drm Awid suB = sRySt swDnw rUpI plv = p`qy Cwjq = P`b rhy
hn Aqy sµq jnW dy ihrdy rUpI Albwln1 = gol ikAwry mwhI = ivc sWiq = SWqI rUpI
jl = pwxI BirAw hoieAw hY [

cl ry mn FIl kro n AbY; suB sµq rswln ky bn mwhI ]109]


Awpxy mn ¹ is`ØiKAw dyNdy hn ik ry = hy myry mnW ! AbY = hux qUµ koeI FIl = iF`l,
dyrI nw kr [ CyqI nwl suB = sRySt sµq = mhwqmw dy sµgq rUpI rswln = rs vwly
bn = bwZ dy mwhI = ivc jwxw kr ]109]

dohrw ] ivdÎw Dn ko pwie kr; inMØimRq purK audwr ]


audwr = sRySt purK iv`ØidAw Aqy Dn = dOlq, pdwrQ Awid pwie = pw kr = krky
inmrqw dy sihq ho jWdy hn [

kIriq Xw jg mYN GnI; bhuro sUK Apwr ]110]


ijs krky Xw = ies jg = sµswr mY = ivc aunHW dI GnI = bhuq kIriq = vifAweI
huµdI hY Aqy bhuro = Pyr aunHW ¹ Apwr = ibAMq su`K vI pRwpq ho jWdy hn ]110]

sÍYXw ]
vvvv

vvvv

Pl BUr Bey qr BUim lty; ArQI nih lyvn mYN duK pwvY ]
jdoN PlW vwly ibRC ¹ BUr = bhuq swry Pl l`g jWdy hn qW auh qr = ibRC

1. Albwln—jo ibRC dy Awly-duAwly pwxI pwaux leI v`t ijhI kIqI huµdI hY, aus¹ ‘Albwln’ AwKdy hn [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (321) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
BUim = DrqI v`l ¹ lty = ltk, Juk jWdw hY; qW ik ArQI = loVvµd, svwlI ¹ auh Pl
lYx l`ØigAW koeI duK = kSt pwvY = pRwpq nw hovy [

nB nUqn nIr Bry bdrw; lt BUim ivKY jl Dwr bhwvY ]


ijs smyN nB = AkwS AMdr bdrw = b`dlW ivc nUqn = nvIn nIr = pwxI Bry = Br
jWdw hY, qdoN auh b`dl vI BUim = DrqI v`l ¹ lt = Juk ky jl = pwxI dI Dwr = Dwrw
Bwv vrKw bhwvY = vrsw¼dyy hn [

nr auqm sµpiq pwie Bly; qj aUrDqw aupkwr kmwvY ]


iqvyN hI auqm = sRySt nr = mn`uK Bly = cµgI, Bwv bhuq sµpiq = ibBUqI ¹
pwie = pRwpq krky Awpxy aUrDqw = au~cypx Bwv hµkwr ¹ qj = iqAwg krky
aupkwr = BilAweI vwly krm kmwvY = kmwauxw krdw hY, Bwv Dn ¹ Drm dy kµmW ivc
jW loVvµdW ivc vµfxw krdw hY [

gux nIr Plµ Dn dwn kry; suK sµpiq AO jg mY suK pwvY ]111]
ijvyN b`dl nIr = pwxI vrsw dyNdw hY Aqy ibRC vI Pl dUijAW ¹ dyNdw hY iqvyN ieh
gux Dwrn krky mnu`K Dn ¹ ZrIbW, loVvµdW ivc dwn krnw kry [ jo mnu`K dwn krdw
hY aus ¹ su`KW dI sµpiq = ibBUqI imldI hY AO = Aqy auh mnu`K ies jg = sµswr AMdr
swry su`K pwvY = pRwpq kr lYNdw hY ]111]

dohrw ]
guxI gurU aupdyS ko; rwKo mn inrDwr ]
hy BweI ! guxI = guxvwn, isAwxy mnu`KW dI khI hoeI g`l Aqy gurU dy aupdyS ko = ¹
inrDwr = inrxw krky, Bwv cµgI qrHW soc ivcwr nwl Awpxy mn = ihrdy AMdr vsw ky
rwKo = r`Kxw kr [

bµDn qyry jgq ky; imtq n lwgy bwr ]112]


hy BweI ! gurW dw aupdyS qyry jgq = sµswr ky = dy pey hoey bµDn = jµjwl = qoV dyvygw
Aqy swry bµDnW ¹ imtq = nwS huµidAW koeI bwr = dyrI nh» lwgy = l`gygI ]112]

sÍYXw ]
vvvv

vvvv

gur bYn mhw qm hwirk jy; vih Awie pry Ab kwn hmwry ]
hy BweI ! gurU swihb jI dy bYn = bcn jy = ijhVy mhW = v`fy AigAwnqw dy hnyry
¹ hwirk = nwS krn vwly hn, vih = auh bcn Ab = hux hmwry = swfy kwn = kµnW ivc
pry = pY gey hn, Bwv mY¹ hux gurU dI is`ØiKAw pRwpq ho geI hY [
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (322) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
iek mohu huqo mm sµg sdw; gur bYn su pUq vhI hn fwry ]
iek jo pdwrQW, srIrW Awid dw moh vw: AigAwn sdw = hmySW mm = myry sµg = nwl
hI huqo = huµdw sI, gurU jI dy su = sRySt pUq = piv`qr bYn = bcnW dy nwl vhI = aus moh,
AigAwn ¹ hn = mwr fwry = su`ØitAw hY [

Ab qUrx moK ghXo hm ko, nih Cwfq hY ibn pRwn inkwry ]


Ab = hux qUrx = CyqI hI hm = AsW ko = ¹ moK = mukqI ny ghXo = gRihx kr ilAw
hY, Bwv CyqI hI mukqI pRwpq ho jwvygI Aqy auh mukqI swfy pRwn = sÍws inkwry = k`Fy
qoN ibn = bZYr sw¹ nih = nh» Cwfq = C`fygI [

iq®Sny AprwD iKmw krIey; hm Cwf cly Ab sµg iqhwry ]113]


hy iq®Snw ! qUµ myrw AprwD = gunwh iKmw = muAw& krIey = kr dy ik¼ik Ab = hux
hm = As» iqhwry = qyry sµg = swQ ¹ Cwf = C`f c`ly hW, Bwv As» hux siqgurW dy aupdyS
Anuswr c`lx l`g pey hW ]113]

sYÍXw ]
qn pRwn n Awqm hY jg mY; id®g Awidk Awqm mUl n hoeI ]
hy BweI ! ies jg = sµswr mY = ivc qn = sQUl srIr qy pRwx (pRwx, Apwn, smwn,
ibAwn, auidAwn) AwpxI Awqmw nh» hY, Pyr id®g = nyq® Awid ieMd®y mUl = kdwicq vI
Awqmw nh» ho skdy [

nih bu`ØiD n Anµd kos suno; AivBwsk dIp Ahy sm soeI ]


nih = nw hI bu`ØiD = b`uDI Awqmw Aqy suno = suxnw kro Anµd mX koS vI Awqmw dw
srUp nh» hY [ soeI = auh Awqmw qW dIp = dIvy dy sm = smwn AivBwsk = ihrdy AMdr
pRkwS krn vwlw pRkwS srUp hY [

qn Awidk pMc Anwqmqw; pun byd purwn khy sB koeI ]


qn = srIr pMc = pMjy pRwx, koS Awid Anwqmqw = Awqmw dw srUp nh» hY, pun = Pyr
ies g`l ¹ qW cwry byd qy ATwrW purwx Awid sB = swry irKI munI sB koeI khy = AwKdw
hY [
vvvv

vvvv

Bv PµDh kI idV Pws huqI;


gur bYn AsI iKn BIqr KoeI ]114]
jo Bv = sµswr rUpI PµDh = PµDk kI = dI du`KW, bµDnW rUpI idV = p`kI Pws = &whI
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (323) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
huqI = huµdI sI, auh gurU swihb jI dy bYn = bcnW rUpI AsI = ikrpwn ny iek iKn = iCn
dy smyN BIqr = ivc hI KoeI = nwS kr id`qI hY ]114]

sÍYXw ]
gur byd su qIrQ nym mhW; bRq sµjm jy ipq mwq hmwry ]
su = sRySt gur = gurU, cwry byd, qIrQ = piv`qr AsQwn, mhW = byAMq nym = inXm
Awid, brq, sµjm = ieMd®y kwbU ivc r`Kxy Aqy jy = ijhVy hmwry = swfy ipq mwq = mW bwp
hn [

hir BUm su nIr smIr blI; pun pwvk AOr AkwS audwry ]
jo hir = ivS¹, BUim = ipRQvI, su = sRySt nIr = pwxI qy blI = bl vwlI smIr = hvw
pun = Pyr pwvk = A`g AOr = Aqy audwry = sRySt AkwS Awid pMj q`q hn [

qumry aupkwr su gÎwn ley; id®V bµDn Qy Ab dUr invwry ]


qumry = quhwfy aupkwr krky hI mYN Awpxy inj srUp dw su = sRySt igAwn ley = pRwpq
kIqw hY ijhVy mY¹ pihlW krmW-DrmW, haumY Awid dy id®V = p`ky bµDn = jµjwl pey hoey
Qy = sn, auh Ab = hux dUr krky invwry = nivrq kr ley hn [

sB ko AiBbµdn hY hmrI; hm hUµ prmwqm Dwm isDwry ]115]


hux quhw¹ sB = swirAW ko = ¹ hmrI = swfI (AiB+bµdn) AiB = ihrdy iv`coN
bµdn = nmskwr hY, hm = As» hux hUµ = inScy krky prmwqm = pRØBU dy Dwm = Gr ivc
isDwr = c`ly hW ]115]
sÍYXw ]
jo jg mWih hry qm ko riv; qo jg mWih su qwp lgweI ]
jo = ijhVw riv = sUrj ies jg = sµswr mWih = ivc qm = hnyry ko = ¹ hry = nwS
krdw hY, su = auhI sUrj ies jg = sµswr mWih = ivc Du`p qo = qy grmI dI qwp = qpS
lgweI = lgw¼dw hY [

cµd qimsR ko hn hY; iqn qwp nhI, qm pUr n jweI ]


vvvv

vvvv

cµd = cµd®mw vI qimsR = hnyry ko = ¹ hn = nwS krdw hY Aqy iqn = ausdI


qwp = qpS vI nh» huµdI, pr aus koloN qm = hnyrw pUr = pUrw, swrw nh» jweI = jWdw
Bwv cµd®mw koloN hnyrw pUrI qrHW nwl ^qm nh» huµdw [ jYsw ik :
jy sau cMdw augvih sUrj cVih hjwr ]
eyqy cwnx hoidAW gur ibnu Gor AMDwr ]2] (AMg 463)
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (324) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
pUrn hI qm mwir iehW; gur byd su Awnµd mwih smweI ]
pr pUrn = swrw hI AigAwnqw dw qm = hnyrw iehW = ies ihrdy ivcoN mwir = nwS
krky gurU Aqy byd ny vw: gurU dy byd = igAwn ny Anµd srUp mwih = ivc smweI krw id`qI
hY [

Xw jg mY gur bydn kI; aupmw sm FUµFq nw kCu pweI ]116]


kvI jI kQn krdy hn ik Xw = ies jg = sµswr dy mY = ivc gurU dI
aupmw = vifAweI dI sm = smqw FUµFq = l`B irhw hW pr kCu = kuJ vI aupmw nh»
pweI = pwauxI kIqI, Bwv gurU dI aupmw dy qul koeI phuµc hI nh» skdw [ bydn = jo Awid
kwl dI bwxI hY, ies ivc BI gurU qul hor iksy dI aupmw khI nh» jWdI [ sµswr Aqy
bydW ivc ies brwbr hor koeI vifAweI qul nh» ho skdI [
mwqw ¹ ikho ijhI sµqwn pYdw krnI cwhIdI hY, aus dw kQn krdy hn [

dohrw ] kY pdvI hir Bgiq hY; kY Air ko dl nws ]


sµswr dy AMdr iqMn pdvIAW hn kY = jW qW mnu`K hir = prmwqmw dI Bgiq = BgqI
dI pdvI pRwpq kry, kY = jW Pyr Air = duSmn dIAW dl = &OjW ko = ¹ ju`D ivc nwS kry [

kY isr lO Dn dwn hY; ien ibn i¸m sm vws ]117]


kY = jW Pyr AYsw dwnI hovy ik Awpxy isr lO = qk swrw Dn vI dwn kr dyvy [ ienHW
iqMnW pdvIAW qoN ibn = bZYr mn`uK dw i¸m = kIiVAW dy sm = sdrS vws = invws
hY ]117] aupRokq dohry dw isDWq hux sÍYXy ivc ivsQwr nwl kQn krdy hn :

sÍYXw ]
hir nwm Bjy jg BIqr jo; jnnI suq Xw ibiD ko aupjwey ]
hy BweI ! jo = ijhVw ies jg = sµswr dy BIqr = ivc hir = prmwqmw dw nwm
Bjy = ismrnw kry, jnnI = mwqw ¹ cwhIdw hY ik Xw = ies ibiD = qrHW ko = dw Bgq
p`uqr aupjwey = pYdw kry jy AYsw pu`qr pYdw nh» kr skdI qW [

AQvw jnnI suq soie jny; rx BIqr jo Air ky dl Gwey ]


AQvw = jW Pyr jnnI = mwqw soeI = auho ijhw sUrmw suq = pu`qr jny = pYdw kry, jo =
vvvv

vvvv

ijhVw rx = Xu`D dy mYdwn BIqr = ivc jw ky Air = duSmxW ky = dy dlW ¹ Gwey = nwS
kr dyvy jy AYsw vI pu`qr pYdw nh» kr skdI qW Pyr AYsw dwnI pu`qr pYdw kr [

isr lO Dn dwn kry jg mY suB; kY jnnI suq so inpjwey ]


jo suB = sRySt purK ies jg = sµswr mY = ivc loV pYx ’qy Awpxy isr lO = qk swrw
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (325) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
Dn vI dwn kry = kr dyvy, kY = jW Pyr jnnI = mwqw ieho ijhw dwnI suq = p`uqr
inpjwey = pYdw kry jy ienHW iqMnW guxW vwlw pu`qr pYdw nh» kr skdI qW Pyr [

ien qIn ibnw i¸m ky suq ky ihq;


jobn nwih Akwj gvwey ]118]
ien = ienHW qIn = iqMnW (Bgq, sUrmw, dwnI) qoN ibnw = bZYr i¸m = kIiVAW ky = dy
vrgy suq = pu`qr ky = dy ihq = vwsqy, mwqw AYvyN AwpxI jobn = jvwnI ¹ Akwj = ivArQ
gvwey = gvwauxw nw kry ]118] jYsw ik :
jnnI jnY qw Bgq jn kY dwqw kY sUr [
nwih q jnnI bWJ rhy kwhy gvwvY nUr [
iek kvI dy AYsy bcn vI Aw¼dy hn :
sÍYXw ] pyRm soN nYn vhY js gwvq; nwcq svyd clÎo sB AMgw [
kY rn mY gih K`g BlI ibiD, lohU sYN Gwau pey ArDµgw [
ey doaU pUq jny jnnI jg, AOr sBY suq kIt pqµgw [
j`g ko Twkr jg ko jIvn, so nr hoq hY gµg ko gµgw [

sorTw ] rUK sUK inrbwh, mwtI mY Xh qn sdw ]


hy BweI ! krmW dy ilKy Anuswr jo vI rUK sUK = ru`Kw su`Kw Bojn imly, aus¹ Kw ky
Awpxy srIr dw inrbwh = guzwrw kry, jYsw ik :
ruKI suKI Kwie kY TµFw pwxI pIau ]
PrIdw dyiK prweI copVI nw qrswey jIau ]29] (slok PrId jI, AMg 1379)

Pyr Awpxyy Xh = ies qn = srIr ¹ sdw = hmySw mwtI = im`tI dw mY = rUp krky dyKxw
kry [ jYsw ik :
mwtI eyk sgl sµswrw ] (BYrau m: 3, AMg 1128)

kbIr mwtI ky hm pUqry mwnsu rwiKEu nwau ] (slok kbIr jI, AMg 1367)

sµqn ky pr rwih; Aws iqAwgo Awn kI ]119]


sµqn = SWq-icq mhwqmw jnW ky = dy Bwau-BgqI, igAwn dy rwih = rsqy ivc
pr = pYxw kro [ jYsw ik :
vvvv

vvvv

sµq mwrig clq pRwnI piqq auDry mucY ] (kydwrw m: 5, AMg 1122)

Aqy Awn = hor pdwrQW, sµbµDIAW Awid kI = dI Aws = aumId ¹ Awpxy mn iv`coN
iqAwgo = C`f dyvo ]119] jYsw ik :
Aws Ainq iqAwghu qrµg ] (gauVI suKmnI m: 5, AMg 295)
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (326) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
sÍYXw ]
jg mwnv dyh imly n sdw; nr rwm Bjo ijh qy suK pwvo ]
ies jg = sµswr ivc sdw = hmySW mwnv = mn`uKw dyh = srIr n = nh» imlygw [ jYsw
ik :
mwns dyh bhuir nh pwvY kCU aupwau mukiq kw kru ry ] (gauVI m: 9, AMg 220)

ies leI hy nr = mnu`ØKo ! rwm = prmwqmw dw nwm Bjo = ismrnw kro, ijh = ijs qy = qoN
qus» suK pwvo = pRwpq krogy [
jg Bog ivrwtk ky bdly; n Amolk lwl Akwj gvwvo ]
jg = sµswr dy Bog = pdwrQW, iviSAW rUpI ivrwtk = kOfIAW ky = dy bdly = v`Øty,
Amolk = by-kImqy lwlW vrgw mnu`Kw jnm Akwj = ivArQ nw gvwvo = gvwauxw kro [
lrkwpn jwTr mYN bl KIn; su jobn mYN idF puMn kmwvo ]
lrkwpn = bcpn dI AvsQw ivc Aqy jwTr = buFypy dI AvsQw mYN = ivc srIr
dw bl = zor KIn = nwS, G`t huµdw hY, ienHW donW AvsQwvW ivc koeI kµm nh» ho skdw [
ies leI su = auh jobn = jvwnI dI AvsQw mY = ivc idF = cµgI, p`kI qrHW puMn krm
kmwvo = kmwauxw kro [

suB sIK iehY jn mwn clo;


ijh qy nih AMq smyN pCuqwvo ]120]
kvI jI kQn krdy hn ik hy BweI jnoN ! mYN iehY = ieh suB = sRySt sIK = is`ØiKAw
kQn kIqI hY, qus» ies is`ØiKAw ¹ mwn = mMn ky c`lo = c`lxw kro, ijh qy = ijs krky
AMq = A^Irly smy = vyly pCuqwvo = pCcwqp nih = nh» krogy ]120]
sÍYXw ]
jg rUKn sUKn Bojn kY; Pl PUln kY qn pwln kIjY ]
hy BweI ! jg = sµswr ivc krmW Anuswr pRwpq hoieAw rUKn sUKn = ru`Kw su`Kw Bojn C`k
kY = krky jW Pl qy PUln = Pu`lW kY = krky Awpxy qn = srIr ¹ pwln = prvirS
kIjY = kro [
vvvv

vvvv

jg bYT jhW qh TOr Bly; pRB pwvn ko auir jwp jpIjY ]


jg = sµswr AMdr jhW = ijQy vI bYT = bYTxw kro qh = ausy TOr = QW ¹ Bly = cµgI
jwx ky pRB = prmwqmw ¹ pwvn = pRwpq krn ko = dy vwsqy Awpxy auir = ihrdy ivc
ausdy jwp ¹ jpIjY = jpnw kro vw: pwvn = piv`qr pRØBU dw jwp jpxw kro [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (327) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
iq®n koml bIn ibCwie Bly; id®g nId Bry Dr mwih sueIjY ]
koml = nrm nrm iq®x = Gwh ¹ bIn = cux ky Bly = cµgI qrHW hyTW ibCwie = ivCwauxw
kry, Pyr id®g = nyq®W ivc n»d Bry = Br ky Dr = DrqI mwih = ivc, au~pr sueIjY = sOxw
kro [

Dn ky piq1 mUV bXwkul bYn;


su BUpiq ky nihN pws bhIjY ]121]
ijhVy Dn ky = dy piq = mwlk mUV = mUrKqweI Aqy bXwkul = Gbrwht vwly
bYn = bcn boldy hn, su = aunHW BUpn = rwijAW Awid AmIrW ky = dy pws bhIjY = bYTxw
nih nw kro ]121]
sÍYXw ]
sYl islw ql syj krY; igr kµdr hI igRih bn mwhI ]
hy BweI ! sYl = phwVW dI islw dy ql = au~pr syj = syjw bxwauxI kry, jW Pyr
igr = phwV dI kµdr = gu&w hI jW bn = jµgl mwhI = ivc igRih = Gr bxwauxw kry,
Bwv hor mh`lW Awid dI ie`Cw nw kry jW p`Qr dy au~pr pY jwvy jW Pyr phwVW dI gu&wvW
qy jµglW ivc ru`KW dy hyTW idn k`t lvy [

pwdp Cwl su cIr DrY; aur nwm sKw imRg hY bn mWhI ]


bhuqy bsq®W dI vI ie`Cw nw kry pwdp = ibRCW dI Cwl = iC`l dy su = auh cIr = bsq®
Dry = Dwrn kry, aur = ihrdy dy ivc prmwqmw dw nwm Dwrn kry Aqy bn = jµglW dy
mWhI = ivc imRg = ihrnW ¹ hI Awpxw sKw = im`q® smJxw kry [

Bojn pwdp ky Pl hY; jl pwn krY igrqw igr mWhI ]


pwdp = ibRCW ky = dy PlW dw ibAMq Bojn hY auho hI pyt Br ky Kw lYxw kry Aqy
jo igr = phwVW mWhI = iv`coN pwxI igrqw = if`gdw hY, auh jl = pwxI pwn = pIxw kry
Aqy AwpxI ipAws buJw lYxw kry [

pyt ky hyq n syvq jy nr; qy nr eIS gnY Bv mwhI ]122]


jy = ijhVy nr = mn`uK Awpxy pyt = iF`f ky = dy Brn hyq = vwsqy AmIrW, hµkwrIAW
vvvv

vvvv

mnu`KW kI syv = tihl nh» krY = krdw qy auprokq kQn Anuswr Awpxw jIvn bqIq
krdw hY, qy = auh nr = mnu`K Bv = sµswr dy mwhI = ivc eIS = eISvr dw srUp hI
gnY = jwnxw kro ]122]
1. pwTWq®—syv kry [
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (328) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
sÍYXw ]
Dµn BeI iqn kI jnnI; ikrqwrQ qW jg bydn gweI ]
hy BweI ! iqn = aunHW kI = dI jnnI = mwqw Dµn = Dµnqw jog BeI = hoeI hY (ijsny
XogÎ p`uqr ¹ jnm id`qw hY) auh jnm dyx vwlI mwqw ikrqwrQ = sPlI ho geI hY,
qW = aunHW ismrn krn vwilAW dI aupmw jg = jgq ivc bydn = vydW Awid Ssq®W
ny vI gweI = gwauxw kIqI hY [

kul pwvn jWih krI sgrI; jg Dµn Bey iqn mIq sKweI ]
jWih = ijsny sgrI = swrI kul hI pwvn = piv`qr krI = kr leI hY, jYsw ik :
kulu auDwrih Awpxw Dµnu jxydI mwie ] (isrIrwgu m: 3, AMg 28)

Aqy iqn = aus dy mIq = im`q® qy sKweI = ipAwr vwly sµbµDI vI jg = sµswr ivc
Dµn = Dµnqw jog Bey = hoey hn [

pd kµjn jws punIq Drw; rj pwvn qy jn pwp imtweI ]


jws = ijnHW dy pd = crn kµjn = kmlW nwl Drw = DrqI vI punIq = piv`qr ho
jWdI hY Bwv ismrn krn vwly ijs QW vI Awpxy mubwrk crn kml r`Kx, auh DrqI
piv`qr ho jWdI hY Pyr aunHW dy crnW dI pwvn = piv`qr rj = DUVI qy = nwl jn = purS
dy pwp imtweI = imt jWdy hn [

jo BvmMfl mWih Bjy; iKn eyk iekwgr rwm shweI ]123]


jo = ijhVw mn`uK vI ies BvmMfl = sµswr mMfl ivc iek iKn mwqr smyN ivc vI
iekwgr icq krky prmwqmw dw nwm Bjy = ismrnw krdw hY, ausdI rwm = prmwqmw Awp
shweI = shwieqw krdw hY ]123]
pMØifq gulwb isMG jI eyQy AwpxIAW Amolk vIcwrW dI smwpqI krdy hn, A`gy
gRµQ dI smwpqI dw mMgl, gRµQ Aqy sµq jnW dI ausqqI krdy hn :

sYÍXw ]
Xih BwvrsWimRq kµT Dry; su kubuiD jrw sB jwie plweI ]
hy BweI ! Xih = ies BwvrsWimRq gRµQ ivc Anyk pRkwr dy (Bwv+rs+AMØimRq)
vvvv

vvvv

Bwv = pRym dy rs vwly AMØimRq rUp bcn kQn kIqy hn, jo vI ienHW bcnW ¹ Awpxy kµT = gly
ivc Dry = Dwrn krygw, Bwv ihrdy ivc vsweygw, su = ausdI sB = swrI kubuiD = KotI bu`DI
jrw = jVHW qoN hI plweI = B`j jwie = jwvygI AQvw : su = ausdI kubuiD = KotI b`uDI Aqy
AigAwnqw dI jrw = jVHqw vwlI bu`D sB = swrI plweI = dOV jwie = jwvygI [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (329) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
AQvw : AigAwnqw vwlI kubuiD = KotI b`uD nws hox qoN igAwn pRwpq krky iPr
jrw = buFwpy AigAwn jn duK sB plweI = dOV jwie = jwvygw [

suK dyvpurI su rmy sd hI; auir sWiq surWgn mod bFweI ]


auh su`KW dI dyvpurI = bYkuµT purI ivc sd = hmySW rmy = ivcrdw rhygw, jo
auir = ihrdy ivc sWiq = SWqI pRwpq hoeI hY, iehI mwno surWgn = dyviqAW dIAW
iesq®IAW mod = pRsµnqw bFweI = vDw rhIAW hn [

Amrwqm dyv BXo jg mYN; aur kwl krwl kI icMq imtweI ]


auh ies jg = sµswr mYN = ivc mnu`K Amrwqm dyv = prmwqmw dw srUp hI BXo = ho
jwvygw [
Pyr aus purK ny Awpxy aur = mn iv`coN krwl = iBAwnk kwl kI = dI icMqw hI
imtweI = myt id`qI hY [

vhu AOrn ky duK dUr kry; pd pwvn syvih nIq lukweI ]124]
vhu = auh purK dunIAW AMdr AOrn = hornW ky = dy du`KW ¹ dUr krY = krdw hY, Aqy
ausdy pwvn = piv`qr pd = crn kmlW ¹ swrI lukweI = dunIAW nIq = inqwpRqI
syvih = syvnw krdI hY ]124]
Agly dohry ivc pMØifq gulwb isMG jI Awpxy mwqw ipqw Aqy jnm-BUmI bwry
ilKdy hn :

dohrw ] gOrI rwieAw mwq ipq, syKv ngr audwr ]


hy BweI ! myrI mwq = mwqw dw nwm gOrI Aqy ipq = bwp dw nwm rwieAw hY, ijnHW
dy Gr myrw jnm hoieAw hY, Pyr myrw syKv (syKm)1 ngr bhuq hI audwr = syRSt, sohxw hY [

gulwb isMG kul dIp suq; krÎo gRµQ inrDwr ]125]


pMØifq jI kQn krdy hn ik mYN gulwb isMG ny aunHW dw suq = p`uqr bx ky AwpxI
kul = vµS ¹ dIp = dIvy vWg rOSn kIqw hY, Aqy s`q As`q dw inrDwr = inrxw krky
ieh BwvrsWimRq gRµQ dI rcnw krÎo = kIqI hY ]125]

dohrw ] bµdoN sIqwpiq sdw; icdGn bRhm murwir ]


vvvv

vvvv

hy BweI ! sIqw jI dy piq = pqI Bgvwn sRI rwmcµd® jI ¹ mYN sdw = hmySW
1. syKv (syKm)—ieh ipMf izlHw lwhOr, qihsIl cUxIAW, Qwxw srwie muZl ivc hY [ ieh ipMf p`qomMfI qoN
cwr mIl p`kI sVk ’qy hY, k`cI k`TI qoN iqMn cwr koh dy krIb hY, pMØifq jI dI Xwdgwr ivc iek
KUh vI suxIdw hY [
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (330) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
bµdoN = nmskwr krdw hW jo (icd+Gn) icd = cyqn srUp, Gn = b`dl vWg isAwm rµg
vwly vw: icdGn = sq icq Anµd srUp, bRhm = ivAwpk Aqy murwir = mur dYNq ¹ mwrn
vwly pRØBU dw srUp hn [

iqlk rwj idXo Bgq ko; rwvx ko rx mwr ]126]


ijnHW ny rwvx ko = ¹ rx = X`uD dy mYdwn ivc mwr kr ky ausdI lµk = sony dI lµkw
dw rwj Bwg ausdy Brw Aqy Awpxy ipAwry Bgq BBIKx ¹ idXo = dy id`qw sI ]126]

dohrw ] guru nwnk goibMd ky; mMjul pwd audwr ]


sRI gurU nwnk dyv jI qoN lY ky sRI gurU goibMd isMG jI qk dsW pwiqSwhIAW ky = dy
jo mMjul = au~jl qy audwr = sRySt pwd = crn kml hn [

ins idn bµdoN jor kr; Bv mock suKkwr ]127]


aunHW crn kmlW dy au~pr mYN Awpxy dovyN kr = h`Q jor = joV krky ins idn = rwq
idn bµdoN = nmskwr krdw hW, jo crn Bv = jµmx mrn dy BY qoN mock = Cufwaux vwly
Aqy suKkwr = suK pYdw krn vwly hn ]127]

dohrw ] jw pd pMkj hyr kY; hrÎo inKl Bv Bwr ]


jw = ijnHW dy pd = crn pMkj = kml hyr = dyK kY = krky hI inKl = smUh
Bv = sµswr dw Bwr = boJ, du`K hrXo = nwS ho igAw hY [

ivdÎw gurU audwr ko; bµdoN msqk Dwr ]128]


Aijhy audwr = sRySt iv`ØidAw gurU (sµq mwn isMG jI) ko = dy crn kmlW au~pr mYN
Awpxw msqk = m`Qw Dwr = r`K ky bµdoN = nmskwr krdw hW [
A`gy A^IrlI is`ØiKAw kQn krdy hn :

sÍYXw1 ]
mo md kwCr loh dgw ml; sµB kbI aur mWih n Dwro ]
1 2 3 4 5 6 7
mo m d kw C r lo
h d gw m l sµ B
vvvv

vvvv

moh md dgw kwm Cl rsµ loB


1. ies sv`eIey dy ArQ dyKx ¹ kTn l`gdy hn, pr A`DI quk dy A`Kr A`gy ip`Cy krn nwl ArQ sp`St
ho jwvygw [ ies leI pihly s`q A`KrW ¹ Al`g krky Agly s`qW nwl joVnw ik¼ik ies dy ivc pRyhilkw
Alµkwr hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (331) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ArQwq pirvwr dy moh, md = nSw, hµkwr, dgw = DoKw, kwm = mMd vwSnw, kwmnw,
Cl = &ryb, rsµ = rsW ksW dI ie`Cw Aqy loB = lwlc ienHW bury kµmW ¹ kbI = kdy vI
Awpxy aur = ihrdy ivc Dwro = Dwrnw nw kro [

rwh Abo siK dy mirXµDm; mwv sdw aur qy nih twro ]


1 2 3 4 5 6 7
rw h A bo s iK dy
m ir Xµ D m mw v
rwm hir AXµ boD sm iKmw dyv
ArQwq rwm, hir, AXµ = ieh myrw inj srUp hn, boD = igAwn sm = smqw, iKmw Aqy
dyv = pRkwS rUp pRØBU ienHW ¹ Awpdy aur = ihrdy iv`coN kdy vI twro = twlxw nw kro [
Bwv rwm qy hir ieh pRmwqmw dy nwm hn ienHW nwvW duAwrw sdw aus pRØBU ¹ Xwd
kro, swry sµswr ¹ Awpxy smwn dyKo ik ienHW ivc vI iek prmwqmw hI ivAwpk hY, Pyr
Awpxy inj srUp dw boD pRwpq kro, smwnqw qy iKmw ienHW guxW ¹ sdw mn ivc vswE
Aqy prmwqmw dw icMqn kro [

sWgu Bvy sus pMc ienI qr, jo dn dw Qlo nyq sµBwro ]


1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
sW gu B vy su s pM c ie nI
q r jo d n dw Q lo ny q
sWq gur Bjo vyd sun sdw pMQ clo ieny nIq
ArQwq sWiq = SWqI Awid guxW ¹ Dwrn kro, gurU ¹ Bjo = ismrnw kro, vyd Awid
Dwrimk pusqkW pVHnw, sun = suxnw kro, sdw = hmySW Drm dy pMQ = rsqy au~pr
clo = c`lxw kro ieny = ienHW guxW ¹ nIq = inqwpRqI sµBwro = sµBwlxw kro [

jO ien qy hir nwih imly; qb jwmn isMG gulwb qumwro ]129]


jO = jykr ien = ienHW auporkq guxW ¹ Dwrn krn qy = qoN vI hir = prmwqmw
nwih = nw imly qb = qdoN mYN gulwb isMG qumwro = quhwfw jwmn = izMmyvwr, gvwh bxWgw
ik ik¼ nh» prmwqmw dI pRwpqI hoeI ArQwq ienHW guxW ¹ Dwrn kr ky prmwqmw dI
pRwpqI zrUr ho jwvygI ]129]
A`gy gRµQ dI smwpqI dw sµmq d`sdy hn :
vvvv

vvvv

sÍYXw ]
sq Astdsw suB sµmq Qo; pun iq®Msq cwr Bey AiDkweI ]
(Ast+dsw) Ast = A`T, dsw = 10 Bwv ATwrW sq = sO suB = sRySt sµmq Qo = sI,
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (332) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
pun = Pyr iq®Msq = qIh Aqy cwr ausdy au~pr AiDkweI = AiD`k Bey = hoey sn, ArQwq
ATwrW sO cONqI (1834) ib¸mI sµmq sI jdoN gRµQ bixAw sI [

Gn pUr rhy ids cwr Gny; pun mMd smIr su bUµd suhweI ]
aus smyN cwr = cwry ids = idSwvW ivc Gny = bhuq sµGxy Gn = b`dl pUr rhy sn,
Bwv b`dl pwxI nwl Bry pey sn, pun = Pyr mMd = hOlI-hOlI su = sRySt smIr = hvw c`l
rhI sI Aqy bhuq suhweI = SoBnIk in`kIAW-in`kIAW bUµd = kxIAW pY rhIAW sn [

sis pUrxmw riv bwsur Qo; suD hwV smwpq kI iqiQ pweI ]
aus vyly AkwS ivc pUrxmw = pUrnmwSI dw sis = cµd®mw ciVHAw hoieAw sI, Bwv
pUrnmwSI dw idn sI Aqy riv = AYqvwr dw bwsur = idn Qo = sI Aqy suD = sRySt hwV
mhIny dI smwpqI kI = dI iqiQ = qwrI^ pweI sI [

idn qwih smwpq gRµQ BXo; hir ky pd pMkj Byt cVHweI ]130]
qwih = iqs idn ieh BwvrsWimRq nwmk gRµQ smwpq BXo = hoieAw sI Aqy mYN ies
gRµQ ¹ hir = prmwqmw ky = dy pd = crn pMkj = kmlW ivc Byt cVHweI = cVHw id`qw,
Bwv prmwqmw ¹ Arpn kr id`qw ]130]

ieiq sRI miq mwn isMG crn isKq gulwb isMGyn


eyQy ieh BwvrsWimRq gRµQ ieiq = smwpq hY, jo sRI = suBwiemwn, miq = b`uDIvwn mwn
isMG jI dy crn dy isKq = is`K pMØifq gulwb isMG jI ¹ [

gOrI rwieAw Awqmjyn ivcrqy BwvrsWimRq smwpqµ ]


Awqmjyn = ijnHW ny pYdw kIqw, auh mwqw gOrI jI Aqy ipqw rwieAw jI sn, ie¼
sµswr ivc ivcrqy = ivcridAW hoieAW ieh BwvrsWimRq gRµQ smwpqµ = sµpUrn kIqw [ 1.
BwvrsWimRq gRµQ 1834 ivc 2. moKpMQ sµmq 1835 3. AiDAwqm rmYXx CµdwvµdI ivc
1839 ivc 4. pRboDcµd® nwtk sµmq 1849 ivc ricAw kvI jI dy ieh cwr gRµQ hn [

(BwvrsWimRq gRµQ smwpqµ [)


vvvv

vvvv

vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (333) ivcwr mwlw
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ivcwr mwlw
i¸q kiv pMØifq AnwQ jI ilKÎqy
vvvv

vvvv

vvvv vvvv
ivcwr mwlw, auQwnkw (334) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ivcwr mwlw

auQwnkw :
ieh gRµQ ijs dw nwm ivcwrmwlw hY, ies dI auQwnkw, ies dy krqw dw nwm Aqy
ivcwr mwlw gRµQ dy ilKx kwrn, qy ieh gRµQ kdoN Aqy ikvyN iliKAw igAw BwvyN bhuq
ivsQwr nwl qW nh» pr Pyr vI kuJ ilKxw bxdw hI hY BwvyN sµKyp rUp dy ivc hI hovy [
hr gRµQ dy krqw mUl rUp dy ivc koeI nw koeI kwrn lY ky hI gRµQ dI sµpwdnw krdy hn [
gIqw dI rcnw mhWBwrq dy jµg ivc Arjn dw kwrn lY ky hoNd ivc Awey [ Cy Swsq®
mhWirSI ibAws dI rcnw vydW ¹ soKw smJx dy kwrn qy vyd dy iqMn kWf krm, aupwsnw,
igAwn jo pihlW iek`Ty hI sn, 80000 slok krm kWf dw, 16000 slok aupwSn kWf
dw Aqy 4000 slok igAwn kWf dw v`Krw-v`Krw kIqw igAw, pihlW ieh slok iek`Ty
hI sn [ Pyr vyd dy Cy AMg BI iesy kwrn dw is`tw hn ik lokW ¹ vyd smJ Awvy [ ienHW
dy nwm is`ØiKAw, klp, inrukq, joiqS, ipMgul ivAwkrx [ hr gRµQ iesy qrHW kwrn kwrj
Bwv sµbµD Anuswr jy ivcwr mwlw dw gRµQ ilKx dw kwrj hoieAw qW ies dy ip`Cy AnwQ
purI jI dy gur BweI ijs dy do nwm pRc`Øilq hn, BgvwnpurI qy nroqm purI, pr sµpRdw
ivc BgvwnpurI nwm ¹ hI pihl id`qI jWdI hY, jdoN ik bhuq swry ivdvwnW ny nroqm
purI nwm ¹ mMinAw hY, sµpRdw ivc nroqm (nr+auqm) nrW ivcoN au~qm = sRySt BgvwnpurI
jI hn, ieh ArQ kIqw jWdw hY [ ies gRµQ dy krqw AnwQ purI jI Aqy dUsry Bgvwn
purI jI (nroqm purI) Awps ivc gur BweI sn, iek`Ty gurU kul ivc pVHy iek`ØiTAW ny
ibr`kqI Dwrn kIqI [ pRwlbD Anuswr AnwQpurI jI kSmIr ivc it`k gey qy Bgvwn purI
jI (nroqm purI) ivcrdy hoey gujrwq dyS dy bVody ngr ivc Tihry Aqy rwijAW, mhwrwijAW
krky pUj ho gey [ iek idn Bgvwn purI jI (nroqm purI) ny Awpxy mn ivc ivcwr kIqw
ik AnwQ purI jI ibrkq ho ky kSmIr ivc ivcry hn, aunHW dw inScw dyKx vwsqy ik
jo vyd iv`ØidAw pVH ky aunHW dI AvsQw AByd inScy vwlI hY jW BydBwv dy sµskwrW vwly
ho gey hn, ieh pRIiKAw krn vwsqy Awpxy im`q® AnwQpurI jI ¹ p`Øiq®kw ilKI, ieh p`Øiq®kw
aunHW qk phuµcweI [ aus p`Øiq®kw dy ivc ieh iliKAw ik mYN suixAw hY ik kSmIr ivc
vvvv

vvvv

bhuq Amolk mwlw bxdIAW hn, ies leI pRmySr icMqn krn leI vfmu`lI mwlw Byjo,
ieh p`Øiq®kw pVH ky AnwQpurI jI ny aus dw gu`Jw Byd smiJAw ik ieqnI v`fI au~cI AvsQw
dy mwlk ho ky ienHW ¹ mwlw dI zrUr pY hI nh» skdI [ ijvyN gfIrnw qW b`cy ¹ qurnw
isKwaux vwsqy huµdw hY, jdoN b`cw qurn l`g jwey, iPr gfIrny ¹ kOx p`uCdw hY [ ies qrHW
mwlw qW iek gfIrny dI inAweI hY, jo SurAwq ivc loV hY, jdoN nwm surq ivc clw
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (335) ivcwr mwlw, auQwnkw
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
igAw qW h`Q ivc mwlw dI qW kI zrUrq hoxI hY qy m`uK ivc nwm jpx leI jIB dI
vI loV nh» pYNdI, surq ivc nwm dI Dun hI jIB bx jWdI hY Aqy ieqny v`fy ibr`kq
swDU ho ky mwlw, vfmu`lI mwlw dw qW kooeI ArQ hI nh» bxdw ik¼ik prmwqmw v`fy
m`ul dIAW mwlw nwl pRsµn nh» huµdw ieh myrI AMq®Iv AvsQw dw Byd jwnx leI myry gur
BweI ny p`Øiq®kw ivc iliKAw hY qW Pyr AnwQ purI jI ny ieh soc ky ik mYN Awpxy gur
BweI ¹ AijhI mwlw ByjW jo Amolk vI hovy, ijs ¹ myrw gur BweI Awp vI icMqn rUp
ivc Pyrnw kry Aqy hornW ¹ vI ies ivcwrW dI mwlw qoN lwB pRwpq hovy [ ieh soc ky
ies gRµQ dw nwm hI sRySt ivcwrW dy isDWq rUp mxikAW ¹ AwpxI b`uD rUp sUeI dy nwl
pRym-rUp Dwgw pw ky AnykW gRµQW dy swr rUp bcnW ¹ A`Kr rUp mxikAW dy nwl joV ky
mwlw bxweI Aqy kih vI id`qw A`TvyN ibsRwm dy 40 slok ivc ies g`l ¹ ie¼ pRgt
kIqw hY [
dohrw ] purI nroqm imq® vru; Kro AiqiQ Bgvwn ]
brnI mwl ivcwr mYN, iqh AwgXw pr mwn ]40]
ies ivcwr mwlw nwmy gRµQ dy pRgt hox dI ieh swrI auQwnkw hY, jo sµKyp pwTkW
dy jwxkwrI leI ilK id`qI hY [
dwsin dws—
hrI isMG
jQw rµDwvw
vvvv

vvvv

vvvv vvvv
ivcwr mwlw, pihlw ibsRwm (336) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
< siqgur pRswid ]
1 = Ad`uqI prmySr, E = srb dw pRkwSk, siq = nws qoN rihq, gur = cyqn srUp,
pRswid = Anµd srUp vw: siqgurW dI pRswid = ikrpw duAwrw pRwpq hµudw hY [

AQ sRI ivcwrmwlw ilKÎqy


AQ = hux ivcwr = iKAwl Bwv syRSt s`q As`q dy inrxy dI crcw dy A`KrW dI mwlw
Bwv syRSt A`KrW rUp mxikAW isDWq rUp Dwgy nwl ibbyk bu`D rUp sUeI dy nwl guµQn kIqI
hoeI ivcwrW dI mwlw dw gRµQ ilKÎqy = ilKdy hn [

pihlw ibsRwm
sRI rwm jI dw mMgl krdy hn :

dohrw ] nmo nmo sRI rwm jU; siq icq Awnµd rUp ]
sRI = suBweymwn rwmcµd® jU = jI ¹ myrI mn krky nmo = nmskwr hY, bwxI, srIr krky
vI nmo = nmskwr hY, jo siq = nwS qoN rihq, icq = cyqn qy Anµd rUp pRØBU dw hI srUp
hn AQvw jo srgux srUp ivc sRI rwm jI hn, aunHW ¹ myrI nmo = nmskwr hY Aqy jo
siq, cyqn qy Anµd srUp inrgux bRhm hY, aus¹ vI myrI nmo = nmskwr hY [

ijh jwny jg sÍpn vq; nwsY B®m qm kUp ]1]


ijh = ijs bRhm dy jwny = jwnx nwl swrw jg = sµswr sÍpn = supny dI
vq = inAwe» imiQAw pRqIq hox l`g jWdw hY Aqy Brm rUpI qm = hnyyry vwly AMnHy kUp = KUh
dw nwsY = nws ho jWdw hY ArQwq ieh sµswr Brm rUp krky AMnHy KUh dI inAwe» duK rUp
hY Aqy bRhm igAwn nwl ies Aiv`ØidAw dy kwrj rUp AnrQ (sµswr dI) dI nivrqI khI
hY jo prmwnµd dI pRwpqI qoN ibnW bxdI nh» hY [ ies leI prmwnµd dI pRwpqI zrUr hovygI
Aqy prmwnµd dI pRwpqI krwauxI hI ies gRµQ dw prm pRXojn hY [
pRSn : ieh jIv qW iviSAW Awid dy ivc Zlqwn hoieAw ipAw hY, Pyr ieh bRhm ¹
iks pRkwr jwx skdw hY ?
au~qr :

dohrw ] rwm mXw siqguru dXw; swDsµg jb hoie ]


vvvv

vvvv

hy BweI ! jb = jdoN rwm = prmwqmw dI mXw = imhr huµdI hY Bwv eISvr dy iDAwn
krky jo ic`q dI iekwgrqw hoeI, Pyr jdoN bRhm sRoq®I, bRhm nySTI siqgurU dI
dXw = idAwlqw huµdI hY, Bwv siqgurW dI is`ØiKAw dw qq isDWq swiKAwqkwr hoxw Aqy
jdoN swDsµg = sRySt mhwqmw jnW dI sµgq hoie = huµdI hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (337) ivcwr mwlw, pihlw ibsRwm
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
qb pRwxI jwnY kCU; rihE ibKY rs Boie ]2]
qb = qdoN hI ieh pRwxI = pRwxWDwrI jIv prmwqmw ¹ Awpxw inj srUp krky
kCU = ku`J jwnY = jwxdw hY ijhVw jIv pihlW ibKY = iviSAW dy rs = suAwdW ivc hI
Boie = iB`ØijAw, K`Øicq hoieAw rhE = rihMdw hY [
so bRhm Awqmw dw AByd, jIv eIS dI eykqw ies gRµQ dw ivSw hY [ ies pRkwr pihly
dohry ivc pRXojn AnubµD kQn kIqw hY, dUsry dohry ivc ivSX AnubµD kQn kIqw hY [
qIjw AiDkwrI AnubµD cOQy ibsRwm ivc kQn krngy, ienHW iqMnW AnubµDW dy bxn nwl
sµbµD AnubµD Awpxy Awp hI is`D ho jWdw hY ]2]
ies rIq Anuswr AnubµD kQn krky A`gy Awpxy iv`ØidAw gurU dw mMgl Aqy gRµQ
rcn dI pRq`gXw kQn krdy hn :

dohrw ] pd bµdn Awnµd Xuq; kir sRI dyv murwir ]


sB qoN pihlW mYN murwir = mur dYNq dw nwS krn vwly prmwqmw ivc AByd hoey
sRI = suBweymwn, dyv = pUjnIk iv`ØidAw gurU monI jI dy pd = crnW au~pr Awnµd = bVI
^uSI dy Xuq = sihq bµdn = nmskwr krdw hW [

ivcwr mwlw brnn kroN; monI jU aur Dwir ]3]


Aqy Awpxy iv`ØidAw gurU monI jU = jI ¹ Awpxy aur = ihrdy ivc Dwir = Dwrn, vsw
krky ieh ivcwr mwlw nwm dw gRµQ brnn = kQn, rcnw kro = krdw hW ]3]
pRSn : qusIN Awpxy gurU jI dw nwm monI jI kQn kIqw hY ?
au~qr : mon cwr pRkwr dw huµdw hY, (guµg mon, jVH mon, kwSt mon, igAwn mon)1 ies cwr
pRkwr dy mon iv`ØcoN aunHW ny ikhVw mon Dwrn kIqw hoieAw hY [

(ikM monµ)
dohrw ] Xh mYN, mm Xih, nwih mm; sb ibklp Bey CIn ]
Xh = ieh mYN hW (ieh myrw srIr hY), Xih = ieh mm = myry sµbµDI pdwrQ hn, Aqy
1. cwr pRkwr dw mon :
(a) guµg mon : jo iksy ibmwrI dy kwrn zubwn bµd ho jwxI jW jnm qoN hI zubwn bµd hoxI kuJ bol nw sknw,
ies¹ guµg mon AwKdy hn [
(A) jVH mon : iksy ivdvwn dy A`gy koeI g`l nw AwauxI qy cu`p krky KVo jwxw ijvyN gWgy qylI dI crcw
vvvv

vvvv

dw izkr AwauNdw hY, iesdw nwm jVH mon hY [


(e) kwst mon : kwst Bwv l`kV vWg s^q hT Dwr ky iksy mMq® Awid dw jwp krn vwsqy koeI iSlw
Awid krn leI cu`p Dwrn ¹ kwst mon AwKdy hn [
(s) igAwn mon : prmwqmw ¹ hI sB jgHw ivAwpk jwx ky ausdy nwm ismrn ivc A`Ty pihr lIn rihxw
Aqy dunIAW nwl koeI bol-cwl nw hoxI Bwv koeI sµswrI g`l nw krnI, iesdw nwm igAwn mon hY [
vvvv vvvv
ivcwr mwlw, pihlw ibsRwm (338) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
hornW dIAW cIzW v`l dyK ky ik ieh mm = myry nwih = nhIN hn, ieh sb = swry
ibklp = sµdyh CIn = nwS Bey = ho gey hn vw: (ib + klp) ib = ivSyS krky
klp = klpnw krnI, ieh vI nwS ho geI hY [

prmwqm pUrn skl; jwin monqw lIn ]4]


prmwqm = pRØBU skl = swry bRhmMf ivc pUrn = ivAwpk ho irhw hY, aus¹ Awpxw inj
srUp jwin = smJ krky ausdy ivc Awpxy ic`q dI ibrqI lIn = imlw dyxI, ies ¹ hI AslI
igAwn monqw = mon kihMdy hn vw: sB ivc Awpxw srUp jwx ky mon Dwrn kIqw hY [ ies
pRkwr myry iv`ØidAw gurU jI igAwn mon dy ivc iesiQq hn ]4]
AQvw (AMnvY Anuswr) AMnmX, pRwxmX Awid skl = sB kosW qoN prHy jo (prm + Awqmw)
prm = v`fw Awqmw hY aus¹ pUrn = ivAwpk bRhm dw rUp jwx krky ausdy ivc lIn hoxw
Aqy jo ieh kihxw ik ieh pMj koS hI myrw srUp hn, jW ieh pMj mm = myrw id®SX hY
ieiqAwidk ieho ijhy ivklp = sµsy nivrq hox rUp mOn ¹ myry gurU ny AMgIkwr kIqw hY ]4]

gur ausqiq
dohrw ] mwq qwq BRwqw suihrd; iest dyv inRp pRwn ]
jo mwq = mW, qwq = ipqw, BRwqw = Brw, suihrd = im`q®, iest dyv = AwpxI kul dw
pUjX dyvqw, inRp = rwjw Aqy Awpxy pRwn = sÍws Awid hn [

AnwQ su gur sBqy AiDk; dwn gÎwn ivgÎwn ]5]


AnwQ kvI jI kQn krdy hn ik auprokq kQn kIqy swk-sµbµDIAW Awid
sB = swirAW qy = nwloN gurU AiDk = v`Øfw hY, ikauNik auh irSqydwr Awid duinAwvI suK
qW dy skdy hn pr Awqimk suK nhIN dy skdy Aqy gurU gÎwn = pRoK igAwn qy
ivgÎwn = ApRoK igAwn dw dwn dyx vwlw hY vw: gÎwn ivgÎwn = igAwnW iv`ØcoN Awqm
igAwn dyx vwlw hY ]5]

dohrw ] pRgt puhm gur sUr duiq; jn mn niln pRkws ]


hy BweI ! ies puhm = DrqI dy au~pr gurU dI duiq = SoBw sUr = sUrj dy pRkwS vWg
pRgt = pRq`K hY, jo jn = syvkW dy mn rUpI niln = kmlW ¹ pRkws = iKVwaux vwly hn
vw: Awpxy bcnW rUpI ikrxW dy nwl jigAwsUAW dy mn rUpI kml ¹ pRØPu`Ølq krn
vvvv

vvvv

vwly hn [

AnwQ kmodn ibmuK jn; kbhU n hoie hulws ]6]


AnwQ kvI jI kQn krdy hn, gurU qoN ibmuK = aulty muK vwly swkq jn = purK
kmodn = kmIAW, nIlo&r (rwq ¹ iKVn vwly kml) dI inAweIN hn [ aunHW ¹ kbhU = kdy
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (339) ivcwr mwlw, pihlw ibsRwm
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
vI gurU rUpI sUrj ¹ dyK ky hulws = pRsµnqw, ^uSI nhIN hoie = huµdI; Bwv sUrj ¹ dyK krky
kmIAW murJw jWdIAW hn iqvyN gurU dw nwm sux ky mnmuK purK murJw jWdy hn ]6]

dohrw ] tyrq siqguru mXw kir; moh nINd sovµq ]


siqgurU swihb jI AwpxI mXw = imhr dI id®StI kir = krky moh = moh dI nINd ivc
sovµq = su`Øqy hoey jIv ¹ tyrq = s`ddy, au~cI Awvwz nwl pukwrdy hn ik hy BweI ! qUµ ies
Amolk mnu`Kw jnm ¹ pw ky AYvyN ivArQ iviSAW, moh Awid nINd ivc ikauN su`qw ipAw
hY ?

jgÎo gÎwn locn Kuly; supno BRm ibsrµq ]7]


jdoN gurU dI ikrpw sdkw is`K ies moh dI nINd qoN jgÎo = jwgdw hY, qdoN iesdy
igAwn rUpI locn = nyq® Kuly = Ku`lH jWdy hn Aqy ijvyN pRq`K nINd iv`ØcoN jwgx qoN supnw
^qm ho jWdw hY, iqvyN supny dI inAweIN Brm, hµkwr Awid AiDAws ibsrµq = Bu`l jWdw,
nivrq ho jWdw hY ]7]

dohrw ] gur ibnu BRm lg BUlXo; Byd lhy ibn sÍwn ]


gurU qoN ibnu = bZYr ieh jIv Brm ivc l`g krky ies pRkwr Awpxy inj srUp qoN
BUlXo = Bu`ØilAw hoieAw hY, ijvyN sIs mihl ivc viVAw sÍwn = ku`qw Byd = AslIAq
lhy = jwxy qoN ibnu = bZYr ivArQ BONk-BONk ky hI mr igAw sI, Bwv auh ku`qw Awpxy
pRiqibMb ¹ Awpxy nwloN v`Krw smJ ky ivArQ BONkdw hoieAw mr igAw sI, iqvyN jIv
gurU qoN ibnW Awpxy inj srUp ¹ nhIN jwx pwauNdw ijs krky ivArQ iviSAW, Brm ivc
l`g ky BONkdw hoieAw mr jWdw hY [
A`gy iesy isDWq Anuswr iek hor id®StWq dyNdy hn :

kyhr bpu JweI inrK; prÎo kUp AgÎwn ]8]


ijs pRkwr iek kyhr = Syr KUh ivc Awpxy bpu = srUp dw JweI = prCwvW, pRiqibMb
inrK = dyK ky AigAwn kwrn kUp = KUh ivc prÎo = if`g ipAw sI, iqvyN jIv Awpxy
inj srUp ¹ jwxy qoN ibnW AigAwn dy KUh ivc if`ØigAw ipAw hY ]8]
swKI Syr dy KUh ivc if`gx dI : iek jµgl ivc iek bhuq hI msiqAw hoieAw
Syr rihMdw sI, jo hr roz AnykW jIvW ¹ mwr dyNdw sI, aunHW iv`ØcoN KWdw QoVHw qy mwr bhuqy
vvvv

vvvv

dyNdw sI [ Syr dy ies roz-roz dy kµm qoN jµgl dy bwkI pSU, jwnvr bhuq qµg hoey [ qdoN
sB ny jµgl ivc pMcwieq bulweI, swry pSU-pMCI, jwnvr iek`Ty hoey qy ivcwr kIqI ik
jykr auh msiqAw hoieAw Syr hr roz eysy qrHW krdw irhw qW AsIN QoVHy idnW ivc hI
mu`k jwvWgy [ ies leI sw¹ Awpxy bcwA bwry socxw cwhIdw hY, aus vyly swry iek`Ty ho
ky Syr dy kol phµucy [ Syr ny pu`ØiCAw ik qusIN swry A`j ikvyN Awey ho, qd kuJ AwgU jwnvrW
vvvv vvvv
ivcwr mwlw, pihlw ibsRwm (340) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ny ikhw ik hy imRgrwjn ! AsIN quhwfy pws iek Arz krn leI Awey hW [ Syr ny ikhw
ik d`Øso kI Arz krn Awey ho ?
jwnvrW ny ikhw ik qusIN loV Anuswr Kwx qoN bwAd vI AnykW jIvW ¹ mwrI jWdy
ho, Bwv KWdy G`t qy swfw nukswn izAwdw krdy ho [ dUsrw kwrn ik qusIN jµgl dy rwjy
ho qy quhw¹ Bojn dy leI Awp iSkwr krn dy leI jwxw pYNdw hY, qIsrw swfy swirAW
dy mn ivc ieh fr CwieAw rihMdw hY ik pqw nhIN qusIN iks ¹ mwr dyvogy ?
Syr ny ikhw ik is`DI g`l kro jo vI qusIN krnI cwhuµdy ho, AYvyN phylIAW ijhIAW
nw pwau [ qdoN bwkI jwnvrW dy AwgU ny ikhw ik AsIN ieh bynqI krn Awey hW ik quhw¹
hux iSkwr krn dI Kycl nhIN krnI pvygI [ swfy iv`ØcoN Awp hI hr roz quhwfy kol jwnvr,
pSU Aw jwieAw krygw qy qusIN eyQy bYTy-bYTy aus¹ Kw ky Awpxw pyt Br ilAw kro [ Syr
mMn igAw [ qdoN swry jwnvr pRsµn ho ky Awpo-Awpxy itkwixAW ’qy phuµc gey [ aus idn
qoN hr roz vwrI Anuswr iek jIv Syr kol Byj idAw krn qy bwkI dy jwnvr insicq
ho ky jµgl ivc ivcrdy rihMdy [ iek idn shy (^rgoS) dI vwrI Aw geI [ shw bhuq clwk
huµdw hY [ auh jwx-bu`J ky dyrI nwl phuµicAw [ Syr ny nrwz ho ky Zu`Øsy nwl ikhw ik iek
qW qUµ hYN bhuq Cotw ijhw, qyry nwl myrI Bu`K vI nhIN imtxI, dUjw qUµ dyrI nwl AwieAw
hYN [ qd shy ny frdy-frdy ikhw ik mhwrwj jI ! mYN Awpxy GroN qW bhuq dyr dw quirAw
hoieAw sW [ pr rsqy ivc mY¹ iek hor Syr iml igAw, ausny mY¹ bhuq Zu`Øsy nwl ikhw
ik mYN qY¹ Kwxw hY [ mYN aus¹ ikhw ik nhIN, ies jµgl dy rwjy ny mY¹ bulwieAw hY, mYN
ausdw iSkwr hW, qµU mY¹ nhIN Kw skdw [ myrI g`l sux ky ausny ikhw ik ies jµgl dw
rwjw isr& mYN hW [ Pyr mYN aus¹ Awpxw Cotw Brw dy ky AwpxI jwn bcw ky quhwfy kol
AwieAw hW [ ieh sux ky Syr ¹ bhuq Zu`sw AwieAw [ ausny ikhw ik qyrw iSkwr qW mYN
bwAd ivc krWgw, pihlW qUµ mY¹ ieh d`s ik auh ik`ØQy rihMdw hY ?
qd ^rgoS aus msqy hoey Syr ¹ iek KUh dy kol lY AwieAw qy ausdI CwqI hyTW
ho ky KUh dy pwxI ivc pYNdy prCwvyN v`l ieSwrw krky shy ny Syr ¹ ikhw ik auh dyKo,
dUjw Syr myry Brw ¹ PV ky bYTw hY [ Syr ny ^rgoS Aqy Awpxy prCwvyN ¹ dyK ky s`c smJ
ilAw qy au~cI swrI B`bk mwrI [ A`ØgoN KUh iv`ØcoN dUxI B`bk dI Awvwz AweI [ qdoN aus¹
mwrn dy leI Syr ny KUh ivc ClWg mwr id`qI qy KUh ivc if`g ipAw Aqy goqy Kw ky
iv`cy mr igAw [ shw Anµd nwl muV bwkI dy jwnvrW kol Aw igAw qy Syr dI swrI khwxI
d`s ky sB ¹ Syr dy BY qoN mukq kIqw [
vvvv

vvvv

so Bwv ieh hY ijs pRkwr Syr ny Awpxw prCwvW dyK ky Awpxy srUp ¹ smJy qoN ibnW
AwpxI jwn gvw leI, iqvyN hI jIv gurU qoN ibnW Awpxy inj srUp ¹ smJdw nhIN hY
Aqy Brm, AigAwnqw dy KUh ivc if`g ky Awpxw Amolk mn`uKw jnm ivArQ gvw
lYNdw hY [ auprokq swKI dw iehI isDWq smJxw ikauNik ieho ijhIAW swKIAW id®StWq
rUp ivc klp ky dw id®StWq ivc ivc isDWq pRgtwieAW jWdw hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (341) ivcwr mwlw, pihlw ibsRwm
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dohrw ] pRgt Avin kruxw Arxv; rqn gÎwn ivgÎwn ]
ies Avin = DrqI dy au~pr gur pRgit = pRq`K hI kruxw = dieAw dw Arxv = smuMdr
hY, ijvyN smuMdr ivc AnykW rqn inkldy hn, iqvyN gurU rUpI smuMdr qoN pRoK igAwn qy
ivgÎwn = ivSyS krky ApRoK igAwn rUpI rqn inkldy hn [

bcn lhr qn prsqy; AgÎhu hoq sujwn ]9]


ijvyN smuMdr dIAW lihrW huµdIAW hn, iqvyN siqgurW dy bcn = aupdyS rUpI
lhr = qrµgW dw qn = srIr nwl prsqy = CUµhidAW Bwv kµnW duAwrw gurW dy aupdyS dw
sµbµD huµidAW hI jIv AgÎhu = AigAwnI qoN sujwn = smJdwr, igAwnvwn hoq = ho
jWdw hY ]9]

dohrw ] sUr drs Awdrs ijauN; hoq Agin audoq ]


ijauN = ijvyN sUr = sUrj dy drs = drSn krky Awdrs = AwqSI SISy iv`ØcoN
Agin = A`g audoq = pRgt hoq = ho jWdI hY [

qYsy gur pRswid qY; AnuBv inrml hoq ]10]


qYsy = iqvyN hI gurU dI pRswid = ikrpw qY = nwl ihrdy dy AMdr inrml = Su`D
AnuBv = igAwn pRwpq hoq = ho jWdw hY, Bwv ijvyN SISy iv`ØcoN pRgt hoeI A`g sB kuJ
swV dyNdI hY, iqvyN Su`D ihrdy AMdr pRwpq hoieAw igAwn swry sµskwrW ¹ dgD kr
dyNdw hY ]10]

dohrw ]
ijm cµdih lih cµd®mix; AmI d®vq iqh kwl ]
ijm = ijs pRkwr jdoN cµd®mix = cµd®kWqw mxI cµdih = cµd®mw dy pRkwS ¹
lih = pRwpq krdI hY qW iqh = aus kwl = smyN aus iv`ØcoN AmI = AMØimRq d®vq = cox l`g
pYNdw hY [

guru muiK inrKq isK ko; AnuBv hoq ibswl ]11]


iqs pRkwr gurU dw muiK = muKVw, drSn inrKq = dyK krky is`K ko = dw
AnuBv = igAwn ibswl = v`fw hoq = ho jWdw hY, Bwv SrDw Bwvnw nwl rwg dÍYK, Sµkw
vvvv

vvvv

qoN ibnW ho ky gurU dw dIdwr krn nwl AMdroN sµsX rihq Su`D igAwn pRwpq ho jWdw hY ]11]

isKÎovwc ]
is`K v`loN gurU dy crnW ivc bynqI [
vvvv vvvv
ivcwr mwlw, pihlw ibsRwm (342) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dohrw ] hO srxwgiq rwvry; sRI guru dIn idAwl ]
hy sRI = SoBw dy mwlk, dIn = ZrIbW au~pr idAwl = idAwlqw krn vwly gurU jI ! hO =
mYN rwvry = Awp jI dI (srx + Awgiq) srx = Et ivc Awgiq = Aw ky pRwpq hoieAw hW [

i¸pw isMDu bµdoN crx; hro kiTn aur swl ]12]


hy i¸pw = imhr dy isMDu = smuMdr gurU jI ! mYN quhwfy crx kmlW dy au~pr bµdoN = nmskwr
krdw hW, qusIN myry aur = ihrdy dy kiTn = AOKy swl = du`K hro = nwS kro vw: ihrdy AMdroN
AigAwnqw dy krVy du`K ¹ nwS kr dyvo ]12] jYsw ik :
siqgur AwieE srix quhwrI ]
imlY sUKu nwmu hir soBw icMqw lwih hmwrI ]1]rhwau]
Avr n sUJY dUjI Twhr hwir pirE qau duAwrI ]
lyKw Coif AlyKY CUth hm inrgun lyhu aubwrI ]1]
sd bKisMdu sdw imhrvwnw sBnw dyie ADwrI ]
nwnk dws sµq pwCY pirE rwiK lyhu ieh bwrI ]2]4]9] (tofI m: 5, AMg 713)

dohrw ] hO AnwQ AiqsY duKI; frXo dyK sµswr ]


hy gurU jI ! hO = mYN AnwQ = XqIm hW Bwv myrw koeI shwrw nhIN hY, mYN AiqsY = bhuq
duKI hW, Aqy sµswr = jgq dy AMdr jµmx mrx dy du`K ¹ dyK = vyK krky mYN bhuq frXo = BY-
BIq hoieAw hW [

fUbq hoN BvisMDu mYN; moih kro pRB pwr ]13]


hy myry pRØB = mwlk siqgurU jI ! mYN ies BvisMDu = sµswr-smuMdr dy mY = ivc
fUbq = fu`bdw jw irhw hoN = hW, qusIN mY¹ ies BY-dwiek sµswr-smuMdr qoN pwr mukq rUp
iknwry ’qy lgw dyvo ]13]

dohrw ] Awsw iq®snw icMq bhu; ey fwiex Gr mwih ]


Awsw = aumId Bwv mn ie`Cq pdwrQW dI inrµqr ie`Cw, iq®snw = pdwrQW dI pRwpqI
qoN bwAd vI Aiq®pqI Aqy bhu = bhuq swrI icMq = soc, icMqw vwlI ibrqI vw: Awsw iq®Snw
krky mY¹ bhuq icMqw bxI rihMdI hY, ey = ieh iqMny fwiex = fYxW, BUqnIAW (Awsw, iq®Snw,
icMqw) dI inAweIN hn jo myry ihrdy rUpI Gr mwih = ivc v`s rhIAW hn [
vvvv

vvvv

jIvn ikh ibiD hoie mm; ih®dY isMØimRq ko Kwih ]14]


hy gurU jI Pyr mm = myrw jIvn ikh = iks ibiD = pRkwr krky hoie = hovygw, Bwv
bRhm rUp krky iks qrHW iesiQqI hovygI ikauNik ieh fYxW myry ihrdy dI isMØimRq = Xwd
SkqI ko = ¹ Kwih = KweI jw rhIAW hn ]14]
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (343) ivcwr mwlw, pihlw ibsRwm
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dohrw ] kbhUµ sumiq pRkwS iciq; kbhUµ kumiq AwDIn ]
hy gurU jI kbhUµ = kdy qW myry iciq = mn ivc sumiq = sRySt m`qI dw pRkwS = cwnxw
ho jWdw hY Aqy kbhUµ = kdy myrw ic`q kumiq = KotI m`q dy AwDIn = v`s ho jWdw hY [

ibbnwrI ky kµq ijauN; rihq sdw Aiq dIn ]15]


id®StWq dyNdy hn ik ijauN = ijvyN ibbnwrI = do iesq®IAW ky = dy kµq = pqI ¹ sdw
klyS hI bixAw rihMdw hY, iqvyN mYN sdw = hmySw Aiq = AiqAMq dIn = ZrIb, duKI
rihq = rihMdw hW ]15]

dohrw ] ndI Awsw SuB ASuB qt; BrI mnorQ nIr ]


hy gurU jI ! myry AMdr Awsw rUpI ndI c`l rhI hY, ijsdy SuB = cµgI ivcwr ASuB = mMdI
ivcwr rUpI do qt = iknwry hn, Aqy jo mnorQ = sµklpW-ivklpW rUpI nIr = pwxI nwl
BrI hoeI hY [

iq®snw Aimq qrµg ijh; Bvr Brm gµBIr ]16]


ijh = ijs Awsw dI ndI AMdr iq®Snw dIAW Aimq = byAMq qrµg = lihrW au~T
rhIAW hn Aqy Brm rUpI bhuq gµBIr = fUµGI Bvr = GuMmx GyrI pY rhI hY ]16]

dohrw ] rwgwidk jl jµq bhu; icMqw pRbl pRvwh ]


ijs ivc rwg dÍYK Awid bhu = bhuq swry jl = pwxI vwly jµq = jIv hn Aqy icMqw
rUpI pRbl = bhuq bl vwlw pRvwh = pwxI dw vihx c`l irhw hY [

iDRq qru hrxI qrx iqh; bydn1 mo mn Awh ]17]


hy gurU jI ! AYsI ndI myyry AMdroN iDRq = DIrjqw rUpI qru = ibRC ¹ hrxI = nwS krn
vwlI hY, Pyr iqh = iqs Awsw rUpI ndI qoN qrx = pwr iks pRkwr hoieAw jwvygw, ieh
bydn = pIVw mo = myry mn ivc Awh = hY ]17]
A`gy Pyr is`K hor id®StWq duAwrw AwpxI du`K dI hwlq kQn krdw hY [

dohrw ] pRbl jugl SuB ASuB gj; iBrq su ros bFwie ]


hy gurU jI ! SuB = cµgy qy ASuB = mMdy sµklpW rUpI pRbl = bhuq bl vwly jugl = do
gj = hwQI Awps ivc bhuq ros = Zu`sw bFwie = vDw krky iBrq = iBVdy hn [
vvvv

vvvv

ApnI BUil AnwQ hON; pirE m`DÎ iqÁh Awie ]18]


AnwQ kvI jI kQn krdy hn ik hy gurU jI ! hON = mYN ApnI = AwpxI BUil = Bu`l
1. pwTWq® : byDq [
vvvv vvvv
ivcwr mwlw, pihlw ibsRwm (344) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
krky Bwv bRhm Awqmw ¹ nw jwnx krky iqNh = iqnHW cµgy mMdy sµklpW rUpI bl vwly
do hwQIAW dy m`DÎ = ivckwr Awie = Aw ky pirE = pY igAw, Ps igAw hW ]18]

dohrw ] kbhUµ n mn iQrqw ghI; smJwXo sY poq ]


hy gurU jI ! mYN sY = sYNkVy poq = vwr smJwXo = smJw ky vI dyK ilAw hY, pr Pyr vI
myry mn ny kbhUµ = kdy vI iQrqw = iesiQqqw ghI = gRihx nhIN kIqI [ A`gy eysy g`l ¹
sp`St krn leI id®StWq kQn krdy hn [

jYsy mrkt ibrC pr; kbhUµ n TwFo hoq ]19]


jYsy = ijs pRkwr ibrC = ru`KW dy pr = au~pr bYTw mrkt = bWdr kbhUµ = kdy vI
TwFo = KVHw Bwv iek-rs Ac`l nhIN hoq = ho skdw [ BwvyN bwzIgr dw hI isKwieAw hoieAw
ikauN nw hoey, pr Pyr vI auh bWdr itk nhIN skdw ikauNik ausdw suBwA hI cµcl hY,
iblkul eysy qrHW mYN vI bwzIgr vWg ho ky ies mn rUpI bWdr ¹ bhuq qrHW nwl smJw
ky itkwaux dI koiSS krdw hW pr Pyr vI ieh kdy iekwgr nhIN hoieAw ]19]
A`gy mn dI cµclqw ¹ hor clwiemwn cIzW dy id®StWq duAwrw d`sdy hn :

dohrw ]
cldl pq® pqwk pt; dwmn k`Cp mwQ ]
ijvyN cldl = ip`pl dy ibRC dw sB qoN isKr vwlw pq® = p`qw ibnW hvw qoN ihldw
rihMdw hY, ijvyN pqwk = JµfI dy sB qoN Agly ih`Øsy dw pt = bsq® vI hmySw ihldw rihMdw
hY, ijvyN dwmn = ibjlI AwkwS ivc iek iCn qoN vI pihlW cmkwrw mwr ky clI jWdI
hY, ijvyN k`Cp = k`CU dw mwQ = m`Qw sdw cµcl rihMdw hY [ Bwv aus dI isrI kdy KopVI
dy ivc kdy KopVI dy bwhr rihMdI hY

BUq dIp dIpk isKw; XON mn ibriq AnwQ ]20]


kvI AnwQ jI kQn krdy hn ik ijvyN BUq = BUqW dw dIp = dIvw isivAW ivc
iKn kwl ivc jg pYNdw Aqy iKn kwl ivc buJ jWdw hY Aqy ijvyN dIpk = dIvy dI lwt
dI isKw = cotI Awid ieh sdw cµcl rihMdy hn, iblkul XON = iesy qrHW myry mn dI
ibriq = ibrqI dw hwl hY ]20] jYsw ik :
kbhU jIAVw aUiB cVqu hY kbhU jwie pieAwly ]
loBI jIAVw iQru n rhqu hY cwry kuµfw Bwly ]2]
vvvv

vvvv

(rwmklI m: 1, AMg 876)

dohrw ] shj sÍBwv Akws ko; pwvk Jrp clµq ]


ijvyN shj sÍBwv = suqy-is`D hI AwkwS v`l ko = ¹ pwvk = A`g dI Jrp = Jpt, lwt
clµq = c`ldI hY, Bwv jdoN A`g bldI hY qW auh Awpxy Awp au~pr v`l ¹ jWdI hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (345) ivcwr mwlw, pihlw ibsRwm
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
cµcl suqY Anwid ko; mn riq ibKY krµq ]21]
eysy qrIky nwl Anwid = AnwdI kwl ko = dw suqY-is`D hI mn dw suBwA
cµcl = clwiemwn hY, ijs krky ieh mn ibKY = iviSAW dy ivc riq = pRIqI
krµq = krdw hY ]21]

dohrw ] jg swco imQÎw ikDoN; ghXo qjXo nih jwq ]


hy gurU jI ! ieh jg = sµswr swco = s`cw hY, ikDoN = jW Pyr ieh imQÎw = JUTw hY, nw
hI ieh ghXo = pkiVAw jWdw hY Aqy nih = nw hI ieh qjXo = iqAwigAw jwq = jWdw hY [
A`gy id®StWq dyNdy hn ik myrI hwlq kYsI ho rhI hY [

ghI ccUµdr srp ijauN; auglq bnq n Kwq ]22]


ijauN = ijvyN srp = s`p ccUµdr ¹ ghI = gRihx, pkV lvy qd nw hI aus¹
auglq = augl skdw, nw hI mUMh iv`ØcoN bwhr k`F skdw hY Aqy nw hI ausdw Kwq = Kwxw
bnq = bxdw hY [ ikauNik ieh g`l Awm hI pRis`D hY ik jykr s`p ccUµdr ¹ pkV ley
qd durgµDI dy kwrn aus¹ Kw nhIN skdw Aqy Kwx qoN koVHI ho jWdw hY [ jykr C`f dyvy
qW ccUµdr s`p dy nyq® Bµn dyNdI hY qy auh AMnHw ho jWdw hY, ies pRkwr s`p ccUµdr ¹ pkV
ky bhuq duKI huµdw hY, iqvyN hI mYN sµswr ivc AiqAMq duKI ho irhw hW ]22]
ieh is`K dIAW bynqIAW sux ky A`gy gurU jI au~qr dyNdy hn :

dohrw ] smwDwn gur kihq hYN; dXw jugiq kih bol ]


A`gy gurU jI dXw = i¸pwlqw dy jugiq = sµjugq ho ky bol = bcn kih = AwK krky
is`K dy pRSnW dw smwDwn = au~qr kihq = kQn krdy hn [

mm bcnn mYN Awn qUµ; Awpq bwk Afol ]23]


hy is`K ! qUµ mm = myry bcnn = bcnW dy mYN = ivc ivSvws Awn = ilAwauxw kr Aqy
Awpq = XQwrQ bk = bcn Bwv vyd vwkW dy ivc Awpxy ic`q ¹ Afol = folx qoN
rihq kr ]23]

dohrw ] nih sµsY mn hY cpl; duhkr giq Aiq Awih ]


hy is`K ! jo qUµ AwKdw hYN ik myrw mn itkdw nhIN hY, qUµ ieh sµsY = sµsw nw kr, ikauNik
vvvv

vvvv

ieh mn qW hY hI cpl = clwiemwn, cµcl hY ijs ¹ giq = gRihx, pkVnw


Aiq = AiqAMq hI duhkr = kiTn Awih = hY [

gur s¶iq suD ABÎws kr; inhcl kIjq qwih ]24]


pRMqU gurU duAwrw s¶iq = vyd vwkW ¹ sRvn krky Aqy icq ¹ suD = inrml krky gurU
vvvv vvvv
ivcwr mwlw, pihlw ibsRwm (346) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dy bcnW dw punh-punh AiBAws kr = krky qwih = iqs mn ¹ inhcl = Ac`l
kIjq = kr lY ]24]

isKXovwc ]
is`K Awpxy Awp ¹ Asmr`Q jxwauNdw hoieAw Pyr bynqI krdw hY :

dohrw ] hO ibKeI Aiq Aijq mn; nwihn hoq ABXws ]


hy gurU jI ! hO = mYN ibKeI = ivSeI hW Bwv Sbd, sprS, rUp, rs, gµD Awid iviSAW
dy ivc PisAw ipAw hW, myrw mn Aiq = bhuq Aijq = by-kwbU hY, Bwv auh ij`ØiqAw nhIN
jWdw, myry koloN quhwfy bcnW dw AiBAws nhIN hoq = huµdw [

qW qy pRØB qum pd srx; hrhu kiTn jg q®ws ]25]


hy myry pRB = mwlk gurU jI ! qW qy = iqs krky hI mYN qum = quhwfy pd = crn kmlW
dI srx = Et ivc AwieAw hW, qusIN myry AMdroN jg = sµswr dw jµmx-mrx rUpI
kiTn = krVw q®ws = fr hrhu = nwS kr dyvo ]25]

sRI guro vwc ]


A`goN gurU jI is`K ¹ aupdyS dyNdy hn :

dohrw ] sun isK auqm isK khUµ; jo cwhq inj sRyX ]


hy is`K ! sun = suxnw kr, mYN qyry qweIN iek bhuq hI au~qm = sRySt isK = is`ØiKAw
khUµ = kihMdw hW, jo = jykr qUµ inj = AwpxI sRyX = kilAwx cwhq = cwhuµdw hYN Aqy

jg bµDn ie`Cq mucXo; qO sqsµg kryX ]26]


jg = sµswr dy bµDn = jµjwlW qoN mucXo = Cu`tx dI ie`Cq = ie`Cw krdw hYN, qO = qd
inqwpRqI iek-rs sqsµg = sµq jnW dI sµgq kryX = kirAw kr ]26]
jo ip`Cy is`K ny Awpxy Awp ¹ s`p dy mu`K ivc ccUµdr vWg PisAw hoieAw ikhw sI,
aus dw aupwA kQn krdy hn :

dohrw ] ghY ccUµdr Aih mrY; qjY id®gn kI hwin ]


hy is`K ! jykr s`p ccUµdr ¹ ghY = pkVdw, gRsdw Bwv KWdw hY qW Aih = s`p koVHI
vvvv

vvvv

ho ky mrY = mrdw hY Aqy jykr aus¹ qjY = C`fdw hY qW ausdy id®gn = nyq®W kI = dI
hwin = hwnI huµdI hY [

jl pwvY suKu hoq hY; nr sqsµg pRmwn ]27]


hW ausdw aupwA hY ik jykr s`p jl = pwxI ivc pwvY = pY jwvy qy ccUµdr ¹ C`f
vvvv vvvv
ivcwr mwlw, pihlw qy dUjw ibsRwm (347) pMc gRµQwvlI
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ky Awp qyzI nwl muK moV lvy, qdoN aus¹ suK pRwpq hoq = ho skdw hY, iblkul eysy
qrHW nr = mnu`KW vwsqy sqsµg = sµq jnW dI sµgq pRmwn = pRvwxnIk hY, Bwv swDsµgq
rUpI pwxI dy ivc pY ky ies sµswr dy Brm ¹ C`f dyvy, qW ies¹ vI Awqimk suK pRwpq
ho skdw hY ]27]

sorTw ] sRI gur prm dXwlu; Asrn srn audwr Aiq ]


AnwQ kvI jI kQn krdy hn ik sRI = SoBw dy mwlk gurU jI prm = bhuq v`fy
dXwlu = i¸pwlU hn, ijnHW ¹ Asrn = koeI Srn nhIN dyNdw, aunHW inAwsirAW ¹ AwpxI
srn = Et ivc r`K ky aunHW dw Blw krdy hn Aqy Aiq = AiqSY krky bhuq audwr = dwnI
hn Bwv nwm Dn dy Bµfwry vµfdy hn [

jn AnwQ aurswl; i¸pw krq cwhq hrXo ]28]


AnwQ kvI jI jn = dwsw Bwv Dwr ky kQn krdy hn ik hy gurU jI mYN Awp
aur = ihrdy dy swry swl = du`K hrXo = nwS krny cwhq = cwhuµdw hW, qusIN myry au~pr AwpxI
i¸pw = imhr dI id®StI krq = kr dyvo vw: mYN AnwQ = XqIm jn = dws dy aur = mn
ivc AigAwnqw dw BwrI swl = du`K hY Aqy gurU jI AwpxI ikrpw krky aus du`K ¹ nwS
krnw cwhq = cwhuµdy hn ]28]

ieiq sRI ivcwr mwlw isK AisK ipRQmM ibsRwm ]1]


sRI = suBwiemwn ivcwr mwlw nwm dy gRµQ dy ipRQm = pihly ibsRwm = AiDAwie dI ieiq
smwpqI hoeI hY [ ies ivc isK = jigAwsU ¹ AisK = ASIrvwd id`qI hY ]1]

dUjw ibsRwm

AQ sµq mihmw vrxnµ nwm idÍqIX ibsRwm pRwrµB ]


AQ = hux pMØifq AnwQ jI sµq = SWq-icq mhwqmw jnW dI mihmw = vifAweI
vrxnµ = kQn krdy hoey ivcwr mwlw gµQ dw idÍqIX = dUjw ibsRwm = AiDAwie pRwrµB = SurU
krdy hn [

isiKau vwc ]
vvvv

vvvv

hux siqsµgq dI ie`Cw vwlw hoieAw is`K sµq jnW dy l`Cx pu`Cx leI bynqI rUp
ivc gurU jI dy snmuK vwc = kQn krdw hY [

dohrw ] kho i¸pw kir swD ky; lKx sRI gurudyv ]


hy sRI = SoBw dy mwlk gurdyv = pUjnIk gurU jI ! qusIN AwpxI i¸pw = imhr dI
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI (348) ivcwr mwlw, dUjw ibsRwm
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
id®StI kir = krky swD = sRySt mhwqmw jnW ky = dy lKx = icMnH, inSwnIAW kho = d`sxw
kro [

jwih inrK ihq Awpno; kroN BlI iviD syv ]1]


jwih = ijnHW l`CxW ¹ sµq jnW dy ivc inrK = dyK krky Awpno = Awp dy ihq = Bly
vwsqy aunHW sµqW dI BlI = cµgI iviD = qrHW nwl syv = tihl kroN = krW ]1]

swD lKx vrxnµ; sRI gurau vwc ]


is`K dI bynqI sux ky sRI = suBwiemwn gurU jI swD = sRySt mhwqmw jnW dy lKx = icMnH,
inSwnIAW vrxnµ = kQn krdy hn [

dohrw ] Aiq i¸pwlu nih d®oih icq; shn sIlqw swr ]


hy is`K ! sµq jn Aiq = AiqSY krky, AiqAMq i¸pwlu = idAwlU suBwA dy huµdy hn,
Bwv iksy pRXojn qoN ibnW hI ikrpw kr dyNdy hn, aunHW dy icq = mn ivc iksy pRkwr
dw koeI do®ih = Cl &ryb nhIN huµdw [ Pyr shn sIlqw = mwn-Apmwn ivc iek-smwn ibrqI
r`Kdy hn Aqy Pyr swru = sRySt jIvn vwly hn [

sm dm Awid Akwm miq; imRdul srb aupkwr ]2]


aunHW ny sm = mn dy Purny Awpxy kwbU ivc kIqy hoey hn, dm = ieMØd®IAW dw iviSAW
v`loN dmn kIqw hoieAw hY, Awid = ieiqAwidk swDn sµpMn huµdy hn , aunHW dI miq = bu`DI
Akwm = kwmnwvW qoN rihq huµdI hY, Pyr imRdul = koml, nrm suBwA dy huµdy hn Aqy
srb = swirAW au~pr aupkwr = Blw krn vwly huµdy hn [ jYsw ik :
praupkwru inq icqvqy nwhI kCu poc ] (AMg 815)

dohrw ] Awqm ivqju AnIh suc; inhkµcn gµBIr ]


sµq jn Awpxy Awqm srUp dy ivqju = byqy, jwxU hn, AnIh = ie`Cw qoN rihq Aqy suc =
piv`q® jIvn vwly hn, Pyr inhkµcn = srb iqAwgI qy gµBIr fUµGy AwSy vwly huµdy hn [

ApRmyv mqsr rhq; muin qp sWiq su DIr ]3]


ApRmyv = igxqI vw: pRmwdqweI qoN rihq hn, mqsr = eIrKw qoN vI rihq hn,
vvvv

vvvv

muin = mMnn SIl, qp = qp`svI, SWiq = SWqI Aqy su = sRySt DIr = DIrjqw Awid SuB
guxW dy sihq hn vw: qp sWiq = SWqI rUp ijnHW dw qp hY ]3]

dohrw ] ijq Kt gux iDRiqmwn kiv; mwnd Awp Amwn ]


ijq = ijnHW iDRiqmwn = DIrjvwn kiv = kvI jnW Bwv sµq jnW ivc Kt = Cy gux
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI (349) ivcwr mwlw, dUjw ibsRwm
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
huµdy hn [ (pRSn : auh Cy gux ikhVy hn ?) au~qr : 1. mwnd = sB ¹ siqkwr dyxw,
2. Amwn = mwx, vifAweI dI ie`Cw qoN rihq rihxw [

siq pRqIiq AnIiq giq; kruxw sIl inDwn ]4]


3. siq = s`c srUp prmwqm ivc pRqIiq = Brosw r`Kdy hn, 4. AnIiq = KotI nIqI
giq = nwS kIqI hoeI hY, 5. kruxw = dieAw dy smuMdr huµdy hn, Aqy 6. sIl = nrm suBwA
dy inDwn = ^zwny huµdy hn [ sRI gurU gRµQ swihb jI ivc sRI gurU Arjn dyv swihb jI ny
vI sµq jnW dy Cy pRkwr dy l`Cx ies pRkwr kQn kIqy hn ]4] jYsw ik :
mMqµ® rwm rwm nwmM D´wnµ srbqR pUrnh ]
g´wnµ sm duK suKM jugiq inrml inrvYrxh ]
dXwlµ srbq® jIAw pMc doK ibvrijqh ]
Bojnµ gopwl kIrqnµ Alp mwXw jl kml rhqh ]
aupdysµ sm imq® sqRh Bgvµq Bgiq BwvnI ]
pr inMdw nh sRoiq sRvxµ Awpu iq´wig sgl ryxukh ]
Kt lK´x pUrnµ purKh nwnk nwm swD sÍjnh ]40] (AMg 1357)

dohrw ] ausqiq inMdw imq® irpu; suKu duKu aUc ru nIc ]


ausqiq = vifAweI, inMdw = ApkIrqI, imq® = dosq, irpu = duSmn, suK, du`K
aUc = au~cw ru = Aqy nIc = nIvW [

bRhmw iq®n AMØimRq grl; kµcn kwcn bIc ]5]


bRhmw qoN iq®n = k`K, AMØimRq qy grl = zihr, kµcn = sony Aqy kwcn = k`c Awid
dµÍdvwd bIc = ivc sµq jnW dI ibrqI iek-rs rihMdI hY [

dohrw ] smdrsI sIql ih®dY; giq audbyg audwr ]


sµq jn imq®-duSmn Awid ivc smdrsI = iek-smwn id®StI r`Kdy hn, aunHW dw
ihRdY = ihrdw sdw sIql = TµFw, SWq rihMdw hY, aunHW dy sB audbyg = Purny giq = nwS
ho gey hn Aqy audwr = dwnI suBwA vwly dwqy hn [

sUCm icq su imq® jg; icd bpu inrhµkwr ]6]


icq ¹ bhuq sUCm = sUKm r`Kdy hn Bwv icq dI ibrqI bhuq brIk r`Kdy hn, swry
vvvv

vvvv

jg = sµswr ¹ im`q® rUp dyKdy hn, icd = cyqn pRØBU dw hI bpu = srUp ho jWdy hn, Pyr
vI inrhµkwr = hµkwr qoN rihq huµdy hn ]6]

dohrw ] srb imq® inhklp min; qÎwgI Aiq sµqoK ]


sµq jn srb = swirAW nwl imq® = im`q®qw r`Kdy hn, mn ivc inhklp = klpnw
vvvv vvvv
ivcwr mwlw, dUjw ibsRwm (350) pMc gRµQwvlI
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
qoN rihq huµdy hn, qÎwgI = iqAwgvwn Aqy Aiq = AiqAMq sµqoK = sµquStqw dy sihq
huµdy hn [

AYsÍrj ivgÎwn bl; jwnq bµD ru moK ]7]


ir`DIAW is`DIAW rUp AYsÍrj = Dn-sµpdw dy sihq hn, Pyr ivgÎwn = ivSyS krky
ApRoK igAwn dy bl nwl sµswr dy bµD = bµDn ru = Aqy moK = mukqI ¹ jwnq jwxdy hn ]7]

dohrw ] qn miq giq Awnµd mX; guxwqIq inspRyh ]


sµq jnW ny Awpxy qn = srIr AMdroN hµkwr vwlI miq = Akl giq = nwS kr leI
hY, Pyr Anµd mX = srUp ho gey hn, iqMnW guxW (rj, qm, sq) qoN AqIq = Asµg hn
Aqy inspRyh = inrie`Cq hn [

ibgq klyS sÍCµd miq; sµqW BUKx eyh ]8]


aunHW ny pMj pRkwr dy klyS (Aiv`ØidAw, Asµmqw, AiBinvyS, rwg, dYÍK) ibgq = ivSyS
krky nwS kr ley hn, Aqy sÍCµd = suqµqr miq = bu`DI vwly hn [ ieiqAwidk ieh ijqny
vI gux kQn kIqy hn, ieh gux sµqW = SWq-icq mhwqmw jnW dy mwno BUKx = gihxy
hn ]8]
dohrw ]
sÍsµvydÎ nih kih skoN; l`Cn sµq mhµq ]
hy BweI ! jo mhµq = pUjnIk, mhwn sµq = SWq-icq mhwqmw jnW dy l`Cn = icMnH,
inSwnIAW hn, auh pUrn rUp ivc mYN sÍsµvydÎ1 = AwpxI jwxkwrI muqwbk kuJ nhIN
kih = AwK skoN = skdw, Bwv mOq dy nyVy iesiQq hoieAW vI koeI BY nhIN Pyr icd jVH
gRµQ dI nivrqI Aqy inrwvrn srUpwnµd dI pRwpqI ieiqAwidk jo sÍsµvydÎ l`Cx hn,
auh mYN nhIN kih skdw [

pRsvydÎ khy kCUu; sµg pRqwp krµq2 ]9]


ieh mYN ip`CoN jo kCu = kuJ vI sµq jnW dI mihmw kQn kIqI hY, ieh pRsµbydX3 = dUijAW
duAwrw jwx krky Bwv vyd Swsq®W vw: mhwpurSW duAwrw jwx krky hI mihmw khI hY [
AYsy sµq jnW dI sµg = sµgq krn vwly ¹ sµq jn pRqwp vwlw krµq = kr idMdy hn,
Bwv jo sµq jnW dI sµgq krdw hY, dunIAW AMdr ausdw vI j`s hox l`g pYNdw hY ]9]
vvvv

vvvv

A`gy sµq-jn sµgq dI mihmw vrxn krdy hn :


1. sÍsµvydÎ : jo Awpxy Awp jwixAw jwvy [
2. pwTWq® : khµq, ArQ : hux A`gy sµq jnW dI sµgu = sµgq dw pRqwp khµq = kQn krdy hn [
3. prsµbydX : jo dUsry krky cµgI qrHW jwixAw jwvy [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI (351) ivcwr mwlw, dUjw ibsRwm
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dohrw ] sqsµgiq inj klpqru; skl kwmnw dyq ]
hy BweI ! sqsµgiq = sRySt mhwqmW jnW dI sµgq inj = Awpxy Awp ivc iek
klpqru1 = kwmnw pUrI krn vwly ibRC dI inAweIN hY; jo skl = swrIAW kwmnw = ie`CwvW
¹ dyq = dyx vwlI hY, Bwv sB ie`CwvW ¹ sihjy hI pUrIAW krn vwlI hY [

AMØimRq rUpI bcn kih; iqhUµ qwp hir lyq ]10]


ijs siqsµgq ivc sµq jn AMØimRq rUpI imTws vwly bcn kih = kQn krky AwiD,
ibAwiD qy aupwiD rUp iqhUµ = iqMny qwpW ¹ hir = nwS kr lyq = lYNdy hn (AwiD
qwp = mwnisk rog, ibAwiD qwp = srIrk rog Aqy aupwiD qwp = bwhroN lVweI, JgVw
klyS Awid pY jwxw) ArQwq sµgq ivc Awaux nwl swry rog, qwp nivrq ho ky Awqimk
SWqI pRwpq huµdI hY ]10]

dohrw ] pd bµdn qn AG hrn; qIrQ mY pd doie ]


sµq jnW dy pd = crn kmlW dy au~pr bµdn = nmskwr krn nwl qn = srIr dy
swry AG = pwp hrn = nwS ho jWdy hn, ikauNik sµq jnW dy doie = dony pd = crn kmlW
mY = ivc hI swry qIrQ = piv`q® AsQwn hn [ jYsw ik :
jn pwrbRhm jw kI inrml mihmw jn ky crn qIrQ koit gµgw ]
(AMg 828)

sµBwKn icqu SWiq kir; i¸pw prm pd hoie ]11]


Pyr sµq jnW dw (sµ + BwKn) sµ = BlI pRkwr BwKn = bolxw Bwv jdoN sµq jn AwpxI
rsnw qoN bol ky aupdyS b^iSS krdy hn qW auh aupdyS icq = ihrdy ¹ eIrKw, ¸oD, haumY
1. klpqr : klp = klpnw pUrI krn vwlw qr = ibRC, mMØinAw jWdw hY ik iesdy hyTW jo vI klpnw kIqI
jwvy, auh ausy vyly pUrI ho jWdI hY [ iek purwixk kQw hY ijs smyN smuMdr irVikAw igAw sI, aus smyN
cOdW rqnW iv`ØcoN ieh (klp-qr) iek rqn rUp ivc inkilAw jo ieMd® ¹ id`qw igAw, ieMd® dI iesq®I
scI ies¹ bhuq psµd krdI sI, jd i¸Sn jI ieMd® ¹ imlx leI sÍrglok gey, qW aunHW dI rwxI sqÎBwmw
ny i¸Sn jI ¹ auh ibRC dÍwirkw ivc lY jwx leI pRyirAw, ijs qoN ieMd® Aqy i¸Sn jI ivc bhuq Gor
Xu`D hoieAw [ AMq ¹ ieMd® hwr igAw Aqy i¸Sn jI ny auh pwrjwq ibRC sqÎBwmw dy ivhVy ivc ilAw
ky lw id`qw, i¸Sn jI dy dyhWq ip`CoN ieh ibRC Awp hI ieMd® lok ¹ clw igAw [ sµsi¸q gRµQW dy ivc
pMj pRkwr dy surqr ilKy hn :
vvvv

vvvv

1. mMdwr, 2. pwirjwq, 3. sµqwn, 4. klpibRC, 5. hircµdn [


muslmwnW dy mq ivc vI ienHHW ibRCW dy nwl dw iek ‘isdrqul muMqhw” ibRC hY, jo s`qvyN Asmwn ivc
^udw dy bwZ ivc l`gw hoieAw mMØinAw jWdw hY, hzrq muhµmd swihb jdoN bu`rwk (ieh iek KMBDwrI ic`tw
jwnvr hY, ijsdw kd K`cr Aqy gdy dy ivckwr hY, nONh Syr ijhy r`Kdw hY) ’qy cVH krky aus QW pu`jy,
qd aunHW ny dyiKAw ik aus ibRC dy p`qy hwQI dy kµnW vrgy Aqy Pl GVy dy Akwr dy sn [
vvvv vvvv
ivcwr mwlw, dUjw ibsRwm (352) pMc gRµQwvlI
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
Awid dI A`g v`loN SWiq = TµFw, SWqI dy sihq kr dyNdw hY [ sµq jnW dI i¸pw = imhr
krky prm = v`fI kYvl moK rUpI pd = pdvI dI pRwpqI hoie = ho jWdI hY ]11]

dohrw ] sqsµgiq suK isMDu bru; mukqw inj kYvl ]


hy is`K ! siqsµgq suK dw bhuq bru = sRySt isMDu = smuMdr hY, Bwv ijvyN smuMdr ivc
pwxI hI pwxI hY, iqvyN siqsµgq ivc suK hI suK hY [ Pyr ijvyN smuMdr ivc moqI huµdy hn
iqvyN siqsµgq rUpI smuMdr ivc inj = Awpxy Awpy ivc AByd hox rUp kYvl moK rUpI
mukqw = moqI hn [

AwSÎ prm AgwD Aiq; ko pYTy mn dlÎ ]12]


siqsµgq dw AwSÎ = isDWq smuMdr dy vWg Aiq = AiqAMq prm = v`fw qy
AgwD = fUµGw hY vw: ijvyN smuMdr ivc gµBIrqw huµdI hY, iqvyN siqsµgq dw gUVH AiBpRwX
hI iqs ivc gµBIrqw hY, jykr AYsy siqsµgq rUpI smuMdr ivc ko = koeI pYTy = pRvyS hoxw
kry qd aus dy mn dIAW sB vwSnwvW dlÎ = dlIAw jWdIAW hn AQvw siqsµgq dy
gUVH isDWq ivc ko = koeI ivrlw hI Awpxy mn dIAW vwSnwvW ¹ dlÎ = dlml, kwbU
krky pYTy = bYTdw hY [
Bgq jnw kY min qin rµgu ] ibrlw koaU pwvY sµgu ]
(gauVI suKmnI m: 5, AMg 290)

jYsw ik:
jYsy jl brn brn srbµg rµg, ibrlo ibbykI swD sµgiq smwvxI ]...103]
(kib`q BweI gurdws jI)

dohrw ] sqsµgiq suK plk jo; mukiq n qws smwn ]


hy is`K ! siqsµgq dy ivc jo = ijhVw plk = A`K Jmkn ijqnw vI suK pRwpq hoxw
hY, qws = ausdy smwin = qul bYkuµT dIAW mukiq = mukqIAW vI nhIN pu`j skdIAW [ Drm
gRµQW AMdr suK dw vyrvw ies pRkwr imldw hY :
1. swrI DrqI dy jIvW nwloN c`¸vrqI rwjy kol sB qoN v`D suK huµdw hY Bwv c`¸vrqI
rwjy qk DrqI dy suKW dI smwpqI hY [
2. c`¸vrqI rwjy nwloN gµDrv mnu`KW ¹ sO guxw AiDk suK huµdw hY [
3. gµDrv mnu`KW nwloN dyv gµDrvW ¹ sO guxw AiDk suK huµdw hY [
vvvv

vvvv

4. dyv gµDrvW nwloN ip`qr dyviqAW ¹ sO guxw AiDk suK huµdw hY [


5. ip`qr dyviqAW nwloN Ajwn dyviqAW ¹ sO guxw AiDk suK huµdw hY [
6. Ajwn dyviqAW nwloN krm dyviqAW ¹ sO guxw AiDk suK huµdw hY [
7. krm dyviqAW nwloN muK dyviqAW ¹ sO guxw AiDk suK huµdw hY [
8. muK dyviqAW nwloN ieMd® ¹ sO guxw AiDk suK huµdw hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI (353) ivcwr mwlw, dUjw ibsRwm
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
9. ieMd® nwloN bRhspiq ¹ sO guxw AiDk suK huµdw hY [
10. bRhspiq nwloN prjwpiq ¹ sO guxw AiDk suK huµdw hY [
11. prjwpiq nwloN bRhmw ¹ sO guxw AiDk suK huµdw hY [
pr ienHW swry su`KW nwloN keI guxw AiDk suK sqsµgI ¹ iek plk mwq® ivc pRwpq
ho jWdw hY [ jYsw ik :
eyk plk suK swD smwgm koit bYkuµTh pWey ]1]rhwau] (swrµg m: 5, AMg 1208)

bRhmwidk ieMd®wid Buv; inpt Alp ey jwn ]13]


bRhmw Awid iqMny v`fy dyvqy, ieMd®, bRhspiq Awid sÍrg dy dyvqy Aqy Buv = ipRQvI
dy rwjy Awid inpt = smUh pdvIAW dy suK siqsµgq dy brwbr Alp = qu`C mwq®
jwn = jwnxw kro ]13]

dohrw ] jgq moh PwsI Ajr; kty n Awn aupwie ]


hy is`K ! ies jgq = sµswr ivc moh dI PwsI = PwhI (A + jr) jr = buFypy dI kmzorI
qoN A = rihq jvwn, bhuq bl vwlI hY vw: Ajr = nw jry jwx vwlI PwhI hY jo iksy
Awn = hor krm kWf dy aupwie = Xqn nwl kty = k`tI n = nhIN jw skdI [

jo inj sqsµgiq krY; shj mukq ho jwie ]14]


pr jo = ijhVw mnu`K inj = Awpxy Bly vwsqy inqwpRqI inXm Anuswr siqsµgq
krY = krdw hY, auh mnu`K shj = suBwivk, inrXqn hI mukq = kilAwx ¹ pRwpq ho
jwie = jWdw hY ]14]

dohrw ] kwmDynu Aru klpqru; jo syvq Pl hoie ]


kwmDyn gaU Aru = Aqy klpqru = pwrjwq ibRC ¹ icrµkwl qk syvq = pUjn krky
jo = ijhVw Pl pRwpq hoie = hoxw hY [
kwmDyn : purwxW Anuswr kwmDyn sÍrg dI iek gaU hY, jo smuMdr irVkx smyN aus
iv`ØcoN inklI sI [ mMØinAw jWdw hY ik ieh mn icqvy pdwrQ dyNdI hY [ ieh gW ivS¹ ny
bRhmw ¹ id`qI sI, aus qoN iBRMgU ¹ Aqy aus pwsoN jmdgin irKI ¹ pRwpq hoeI [ jdoN shµsr
bwhU ny jmdgin irKI ¹ mwr id`qw, qdoN ieh bRhm lok ¹ clI geI sI [

sqsµgiq iCn eyk mY; pRwxI pwvY soie ]15]


vvvv

vvvv

soie = auh swry Pl siqsµgq dy iv`ØcoN iek iCn mwq® smyN mY = ivc hI
pRwxI = pRwxwDwrI jIv pwvY = pw lYNdw hY ]15]

dohrw ] pwrs mYN Aru sµq mYN; bfo AMqro jwn ]


hy is`K ! hor sux, pwrs (iek p`Qr, ijs dy CUhx nwl lohw sonw hoxw mMØinAw jWdw
vvvv vvvv
ivcwr mwlw, dUjw ibsRwm (354) pMc gRµQwvlI
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
hY) ivc Aru = Aqy sµq = SWq-icq mhwqmw jnW mY = ivc bhuq bfo = v`fw AMqro = &rk
jwn = jwnxw kr [

vih lohw kµcn krY; Xih krY Awp smwn ]16]


vih = auh pwrs lohy ¹ CUh ky kµcn = sonw krY = kr idMdw hY, (Awpxy vrgw pwrs
nhIN bxw skdw) pr Xih = auh sµq jn ijs pRkwr Awp bRhm rUp hn iqvyN jigAwsU
¹ Awp = Awpxy smwn = vrgw bRhm rUp hI kr lYNdy hn ]16]

dohrw ] ibDvq jg krq sdw; jo idÍj auqm goq ]


jo = ijhVy swrsuq, pOlsqÎ Awid auqm = cµgI goq = kul, ^wndwn dy idÍj = bRwhmx
hn (Bwv ijnHW bRwhmxW dw A`T swl qoN pihlW dw XgÎo pvIq rUp sµskwr hoieAw hovy)
AYsy bRwhmx vydW dI AwigAw Anuswr ibDvq = ivDI pUrvk sdw = sdIv Agin hoq®
rUp Xg krq = krdy hn, aus Xg dw Pl jo Swsq®W ivc kQn kIqw hoieAw hY [ (Xg
keI iksm dy huµdy hn ijvyN AsÍ myD, hsq myD, gYNfw myD, srp myD, nr myD Awid [)

swD inkt cl jwq hI; so Plu pgu pgu hoq ]17]


so = auh keI XgW dw Pl swD = sRySt mhwqmw jnW dy inkt = nyVy cl = qur ky
jwq = jWidAW hI pgu pgu = kdm kdm ’qy pRwpq hoq = ho jWdw hY, Bwv mhwpurKW dy
v`l ¹ iek kdm pu`tx ivc Aijhy keI XgW dw Pl pRwpq ho jWdw hY ]17]

dohrw ] dXw Awid qy Drm sB; jpu qpu sµjm dwn ]


jpu = mMq®W Awid jwp krnw Bwv gwXq®I Aqy pRxv (EAMkwr) Awid mMq®W dw XQw
ibiD Anuswr punw-punw aucwrn krnw, qpu = srIr krky krVI qp`ØisAw krnI, Bwv grmI
dI ru`q ivc Awpxy cwry pwsy DUxIAW qwp ky pMjvIN sUrj dI qpS shwrnI, sµjmu = ieMd®IAW
dw dmn krnw dwn = hr roz Dn pdwrQW Awid ¹ lokW ivc vµfxw Aqy dXw = dUsry
dy du`K ¹ dyK ky d®v jwxw Awid jo vI Drm dy sB = swry kµm hn [

jo pRwpiq ien sBn qy; so sqsµg pRmwn ]18]


ienHW swry kµmW ¹ krn qy = qoN jo = ijhVw Pl pRwpq huµdw hY, so = auh Pl siqsµgq
iv`ØcoN sihjy hI pRmwn = pRwpq hoxw mMnxw kro vw: auh Pl siqsµgq iv`ØcoN hI pRwpq hovygw [
vvvv

vvvv

ies g`l ¹ (pR + mwn) pR = ivSyS krky mwn = mMnxw kro, ikauNik dieAw Awid sB DrmW
dI pRwpqI siqsµgq dy iv`ØcoN hI huµdI hY ]18]

dohrw ] qIrQ gµgwidk sbY; kir inscY syvY ju ]


ijhVy (gµg + Awidk) gµgw, jmunw, sur`sqI Awidk sbY = swry qIrQ = piv`q® AsQwn
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI (355) ivcwr mwlw, dUjw ibsRwm
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
hn, ienHW piv`q® AsQwnW au~pr AwpxI kilAwx hox dw inscY = inScw Brosw kir = krky
ienHW ¹ syvY = syvn, pUjn krn nwl ju = ijhVw Pl pRwpq hoxw iliKAw hY [

so kyvl sqsµg mY; pRwxI Pl lyvYju ]19]


so = auh Pl siqsµgq dy mY = ivc kyvl = isr& bYTx mwq® nwl hI pRwxI = jIv
lyvYju = pRwpq kr lYNdw hY ]19]

dohrw ] bRhmwidk dyvw skl; iqn Bj jo Plu hoq ]


bRhmwidk = bRhmw, ivS¹, iSv Awid jo skl = swry v`fy dyvw = dyvqy hn,
iqn = aunHW ¹ Bj = ismr krky jo = ijhVw Pl pRwpq hoq = huµdw hY vw: ihrngrB qoN
Awid lY ky sB dyviqAW dI aupwSnw dy nwl jo ic`q dI iekwgrqw rUp Pl pRwpq huµdw hY [

sqsµgiq mY sihj hI; vygih hoq audoq ]20]


auh ic`q dI iekwgrqw rUpI Pl siqsµgq dy mY = iv`ØcoN sihj = suBwivk, inrXqn
hI vygih = bhuq CyqI audoq = pRgt hoq = ho jWdw hY, Bwv siqsµgq ivc bYTx krky
mn ivkwrW v`loN SWq ho jWdw hY Aqy iekwgrqw ¹ pkV lYNdw hY [
dohrw ] bydwidk ivdÎw sBY; pwvY pVHY ju koie ]
(byd + Awidk) Bwv irgvyd, Swm vyd, Xjur vyd, AQrbx vyd ienHW qoN Awid AXur
Awidk cwr aupvyd, Cy Swsq®, ATwrW purwx, sqweI isMØimRqIAW Awid dI sBY = swry
iv`ØidAw ¹ koie = koeI mnu`K pVHY = pVH krky ju = ijhVw kuJ Pl pwvY = pwauxw krdw hY
vw: ienHW dy pVHn, ivcwrn nwl jo bRhm Awqmw dw AByd inScY rUpI jo Pl pRwpq hoxw hY [
sqsµgiq iKn eyk mYN; hoie su AnuBv loie ]21]
so siqsµgq krky eyk = iek iKn = iCn mwq® smyN mY = ivc jIv ¹ loie = pRkwS srUp
prmwqmw dw AnuBv = pRq`K igAwn pRwpq hoie = ho jWdw hY, Bwv siqsµgq ivc ismrn
krn nwl ic`q dI iekwgrqw ho jWdI hY, iekwgr ic`q ivc purK bRhm Awqmw dI ABydqw
¹ inScy, AnuBv kr lYNdw hY ]21]

dohrw ] ikµ sumyru kYlwS ikµ; sB qru qrY rhµq ]


sumyr prbq ikµ = kI hY, Pyr kYlwS prbq ikµ = kI hY, sB = swry qru = ibRC vI
vvvv

vvvv

qrY = hyTW rhµq = rih jWdy hn [


sumyr : iek ^ws phwV dw nwm sumyr hY, jo Bwgvq Aqy ivSnu purwx Anuswr suvrn
(sony) dw kQn kIqw hY, ijs au~pr dyviqAW dIAW purIAW hn [ sumyr dI bulµdI cOrwsI
hzwr Xojn ilKI hY qy solHW hzwr Xojn zmIn ivc g`ØifAw hoieAw d`ØisAw hY, ies dI
cotI au~pr b`qI hzwr Xojn dw mYdwn hY [ jugrw&Iey dI ifkSnrI Anuswr rud® ihmwlX
vvvv vvvv
ivcwr mwlw, dUjw ibsRwm (356) pMc gRµQwvlI
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dw nwm sumyr hY, ijs iv`ØcoN gµgw inkldI hY [ ies ¹ pMc prbq vI AwKdy hn, ikauNik
ies dIAW pMj cotIAW hn : 1. rud® ihmwlX, 2. ivSnpurI, 3. bRhmpurI 4. audgwrIkµT
Aqy 5. sÍrgwrohx [
kYlws : kY = pwxI ivc blOr dI qrHW lws = ilSkx vwlw prbq [ ieh iq`bq dy
p`Cm Aqy mwnsrovr dy au~qr ivc iek suµdr phwV hY, ijs ¹ cInI ‘ikXunln’ AwKdy
hn [ purwxW Anuswr ieh iSv Aqy kubyr dy rihx dw prbq hY [ iq`bq, cIn Aqy ihMdusqwn
qoN Aw ky hzwrW XwqrU ies dI prd`Kxw krdy hn [
soN BwvyN ieh phwV bhuq nwmvr hn pr Pyr vI ieh ibRCW ivc sugµDI nhIN Br
skdy jW ibRCW ¹ sony qy cWdI vrgw nhIN bxw skdy [
sqsµgiq igr mlÎ sm; sB qru mlÎ krµq ]22]
siqsµgq qW mlÎ = cµdn dy igr = phwV dI sm = inAweIN hY, jo sB = swry sqsµgI
rUpI qru = ibRCW ¹ mlÎ = cµdn dI inAweIN BgqI rUpI sugµDI dy sihq krµq = kr
dyNdI hY ]22]
dohrw ]
mukiq duAwr pwlk cqur; sm sµqoK ivcwr ]
hy is`K ! mukiq = mukqI rUpI mh`l dy duAwr pwlk = drvwncI cqur = cwr hn,
pihlW sm = mn dy PurinAW ¹ kwbU krnw, dUjw sµqoK = sµquStqw (XQw lwB qQw sµquSt)
Aqy qIsrw s`q As`q dI ivcwr hY [

cOQy sqsµgiq Drm1; mhw pUj inrDwr ]23]


cOQw siqsµgq sB qoN Drm = drvwncI hY, jo ivdvwn, sqsµgI jnW ny mhw = bhuq
pUj = pUjnIk inrDwr = inrxy kIqw hY ]23]

dohrw ]
mukiq krn bµDn hrn; bhuq jqn jg BbÎ ]
ies jg = sµswr AMdr BbÎ = ivdvwn purKW ny BwvyN mukqI krn Aqy sµswr dy
bµDn = jµjwl hrn = nwS krn dy bhuq swry jqn = aupwA kQn kIqy hn [

pYXih koit aupwie kr; sqsµgiq krqbÎ ]24]


vvvv

vvvv

koit = ¸oVW aupwie = Xqn kr = krky Pyr auh mukqI pYXh = pRwpq kIqI jWdI hY
vw: BwvyN ¸oVW Xqn krky mukqI pRwpq ho jWdI hY pr Pyr vI siqsµgq dw jo
krqbÎ = krq`b ieh swry swDnW nwloN au~qm krn jog hY ]24]
1. pwTWq® : prm = v`fw [
vvvv vvvv
ivcwr mwlw, dUjw qy qIjw ibsRwm (357) pMc gRµQwvlI
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dohrw ] AOr Drm jyqk jgq; Awih skwm srUp ]
ies jgq = sµswr ivc AOr = hor jyqk = ijqny vI Drm hn, auh sB skwm = sihq
kwmnw, ie`Cw dw srUp hI Awih = hn [

swDn gÎwn audoq ko; hY sqsµg AnUp ]25]


pr Awqm igAwn ¹ audoq = pRgt krn ko = dw swDn AnUp = aupmw qoN rihq
siqsµgq hI hY ]25]

dohrw ] s¶iq isMØimRiq sRI muK khXo, sqsµgiq jg swr ]


s¶iq = cwry vyd, 27 isMØimRqIAW Aqy sRI md Bwgvq ivc i¸Sn jI ny vI Awpxy
muK duAwrw ieh khÎo = kQn kIqw hY vw: sRI = suBwiemwn siqgurU swihb jI ny vI Awpxy
muKwribMd qoN kQn kIqw hY ik siqsµgq hI ies sµswr AMdr sB qoN swr = sRySt hY [

AnwQ imtwvY ibKmqw; drswvY suivcwr ]26]


AnwQ kvI jI kQn krdy hn ik siqsµgq ibKmqw = musIbq Byd bu`DI vw:
(ibK + mqw) ibK = iviSAW vwlI mqw = bu~iD imtwvY = myt dyNdI hY Aqy suivcwr = sRySt
Awqm ivcwr ¹ drswvy = drsw, idKw dyNdI hY ]26]

ieiq sRI ivcwr mwlw sqsµgiq mihmw duqIXo ibsRwm ]2]


sRI = suBweymwn ivcwr mwlw nwm dy gRµQ dy duqIXo = dUsry ibsRwm = AiDAwie dI
ieiq = smwpqI kIqI hY qy ies ivc sqsµgiq dI mihmw = soBw pRgt kIqI hY ]2]

qIjw ibsRwm pRwrµBw


AQ gÎwn BUimkw vrxnµ nwm iq®qIX ibsRwm pRwrµB ]
AQ = hux pMØifq AnwQ jI igAwn dIAW s`q BUimkw = pOVIAW, mMzlW vrxnµ = kQn
krdy hoey ivcwr mwlw gRµQ dw iq®qIX = qIsrw ibsRwm = AiDAwie pRwrµB = SurU krdy hn [

isKÎu vwc ]
vvvv

vvvv

is`K gurU dy snmuK AwpxI bynqI kQn krdw hY [

dohrw ] Bo Bgvn gun swD ky; mY jwny inrDwr ]


Bo = hy Bgvn = gurU jI ! jo qusIN swD = sRySt mhwqmw jnW ky = dy gux, l`Cx kQn
kIqy hn, auh l`Cx mYN inrDwr = inrxy sihq jwny = jwx ley hn [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI (358) ivcwr mwlw, qIjw ibsRwm
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
inrpyKk sµklp giq; hY suK isMDu Apwru ]1]
ik sµq jn inrpyKk = ie`Cw rihq huµdy hn, aunHW dy swry sµklp = Purny giq = nwS
ho jWdy hn, auh qW Apwru = pwrwvwr qoN rihq ibAMq su`KW dy isMDu = smuMdr rUp hn ]1]

dohrw ] hON kwmI vY sumiq icq; moih n AwvY bUJ ]


hy gurU jI ! hON = mYN qW kwmI = kwm vwSnw ivc PisAw hoieAw hW Aqy vY = auh sµq
jn sumiq = sRySt m`qI vwly qy icq = cyqn bRhm ivc inScw r`Kx vwly hn, moih = mY¹
pRSn krn dI bUJ = smJ nhIN AwvY = AwauNdI [
kYsy ihq aupdys kI; pry gYl inj sUJ ]2]
Pyr myry ihq = Bly kI = dI jo aupdys = is`ØiKAw hY, aus inj = Awpxy mukqI dy igAwn
rUpI gYl = rsqy dI mY¹ kYsy = iks pRkwr sUJ = smJ pry = pvy ]2]
sRI guro vwc ]
suBwiemwn gurU jI is`K dw pRSn sux ky A`ØgoN au~qr rUp ivc vwc = kQn krdy hn [
dohrw ]
khq sµq jy shj hI; bwq gIq ruic bYn ]
hy is`K ! jy = ijhVy sµq = SWq-ic`q mhwqmw jn shj = suqy-is`D, suBwivk hI
bwq = g`l kihMdy hn jW prmwqmw dw gIq = j`s gwauNdy hn jW Pyr ruic = pRym nwl
bYn = bcn boldy hn [

qy qyry qn duK hrn; vwXk1 sB suK dYn ]3]


qy = auh bcn qyry qn = srIr dy duK = kSt ¹ hrn = nwS krn vwly hn Aqy aunHW
dy bcn vwXk = mhWvwkW dI inAweIN sB = swry Awqimk suK dYn = dyx vwly hn vw:
(dwXk sB suK cYn) swry suK qy cYn = SWqI Awid guxW ¹ dwXk = dyx vwly hn ]3]
dohrw ] bolq shj suBwie jo; bcn mnohr sµq ]
hy is`K ! sµq = SWq-ic`q mhwqmw jn jo mnohr = mn ¹ curwaux vwly suµdr bcn
shj suBwie = suqy-is`D hI bolq = boldy hn [
spq BUimkw gÎwn kI; iqn hI mYN drsµq ]4]
vvvv

vvvv

jo igAwn dIAW spq = s`q BUimkw = pOVIAW, mMØzlW hn, auh BUimkw iqnHW sµq jnW
dy bcnW ivc hI drsµq = idK jWdIAW hn ]4]
1. pwTWq® —dwXk [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI (359) ivcwr mwlw, qIjw ibsRwm
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
isKXu vwc ]
is`K v`ØloN bynqI rUp ivc kQn krdy hn [

dohrw ]
Bo Bgvn mYN duiKq Aiq; AOr n kCU suhwie ]
Bo = hy Bgvn = gurU jI ! mYN qW Aiq = AiqAMq duiKq = duKI hW, mY¹ AOr = hor
pirvwr, pdwrQ Awid kCU = kuJ vI suhwie = cµgw nhIN l`gdw [

spq BUimkw gÎwn kI; khIXY moih smJwie ]5]


ijhVIAW qusIN igAwn dIAW spq = s`q BUimkw = pOVIAW kQn kIqIAW hn, auh
BUimkw moih = mY¹ ivsqwr sihq smJwie = smJw ky khIXY = kihxw kro ]5]

sRI guro vwc ]


SoBw dy mwlk gurU jI is`K dI bynqI sux ky hux A`gy igAwn dIAW s`q BUimkw ¹
ivsqwr sihq smJwauNdy hn [ pihlW s`qW BUimkw dy nwm d`sdy hn [

dohrw ] suB ieCw suivcwrnw; qnU mwnsw su hoie ]


hy is`K ! pihlI BUimkw suB ie`Cw hY, dUsrI suivcwrnw = sRySt, s`q-As`q dI ivcwr
Aqy qIsrI sRySt ‘qnU mwnsw’ nwm dI BUimkw huµdI hY [

sqÍwpiq Asµskq; pdwrQwBwvnI soie ]6]


cOQI BUimkw sqÍwpiq = s`q srUp dI pRwpqI, pMjvIN BUimkw Asµskq = mwiekI pdwrQW
dy moh qoN rihq Aqy CyvIN BUimkw (pdwrQ + ABwvnI) ihrdy iv`ØcoN pdwrQW dw ABwv ho
jwxw ]6]

dohrw ] qurIAw spqm BUimkw; hy isK ieh inrDwr ]


Pyr spqm = s`qvIN BUimkw = pauVI qurIAw AvsQw hY [ hy is`K ! ieh s`q igAwn dIAW
BUimkw ¹ qUµ inrDwr = inScy krky Dwrnw kr [

jo kCu Ab sµsÎ kro; brnoN so prkwr ]7]


vvvv

vvvv

Ab = hux jo = ijhVw kCu = kuJ qUµ sµsÎ = sµsw, pRSn kro = kryNgw, so = ausy pRkwr
mYN qY¹ brnoN = vrxn, kQn krky au~qr dyvWgw ]7]

isKÎu vwc ]
is`K v`ØloN bynqI rUpI ivc kQn krdw hY :
vvvv vvvv
ivcwr mwlw, qIjw ibsRwm (360) pMc gRµQwvlI
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dohrw ]
Bo Bgvn lGu miq so mm; rhsÎ lhÎo nih jwq ]
Bo = hy Bgvn = gurU jI ! mm = myrI qW miq = buiD bhuq lGu = CotI, quC hY, myry koloN
ienHW BUimkw dw rhsÎ = isDWq, incoV lhÎo = jwixAw nhIN jwq = jWdw [

iBMn iBMn qw qy kho; gÎwn BUimkw swq ]8]


qw = iqs krky qusIN igAwn dIAW swq = s`q BUimkw = pauVIAW ¹ iBMn
iBMn = v`Krw-v`Krw krky kho = kihxw kro ]8]

sRI guro vwc ] gÎwn BUimkw vrxnµ ]


suBwiemwn gurU jI aucwrdy hn Aqy igAwn dIAW s`q BUimkw dw vrxn krdy hn [

dohrw ] ibiKAw ibKY BeI dYÍKqw; gur qIrQ Anurwg ]


hy is`K ! ibiKAw = ivSy-ivkwrW dy ibKY = ivc dYÍKqw = dÍYS, ivroDqw BeI = ho jwxI
Aqy gurU qy qIrQ = piv`q® AsQwnW vw: qIrQ rUp gurU nwl Anurwg = pRym pYdw ho jwxw [

qW qy suB ieCw khI; kQw sRvn mn lwg ]9]


Pyr prmwqmw dI pRwpqI vwlI kQw ¹ sRvn = suxn ivc mn dw lwg = l`g, juV jwxw,
qW qy = iqs krky ies AvsQw dw nwm suB = cµgI ie`Cw rUpI BUimkw khI = kQn kIqI hY [

dohrw ] Bgvq riq giq Awn miq; pRym jugiq inq icq ]
Bgvq = Bgvwn nwl riq = pRIqI l`g jwxI, Awn = hor dYÍS vwlI miq = bu`ØiD
giq = nwS ho jwxI, inq = sdIv kwl ic`q pRØBU dy pRym dy jugiq = sihq ho jwxw, Bwv
ic`q ny sdw pRym ivc iB`jy rihxw [

gux gwvq pulkq ihRdX; idn idn srs su ihq ]10]


Pyr ihRdX = mn duAwrw prmwqmw dy gux gwvq = gwauNidAW-gwauNidAW pulkq = srIr
dy pulkwvlI Aw jwxI Bwv srIr dy rom KVHy ho jwxy Aqy idn idn = hr roz, idn-bidn
srs = sihq rs dy pRØBU dw ihq = pRym v`Ddw jwxw ieiqAwid SuB gux pRwpq hox qoN SuB
vvvv

vvvv

ie`Cw BUimkw AKvwauNdI hY ]10]

dohrw ] dUjI khI ibcwrnw; aupjÎo qqÍ ibcwr ]


hy is`K ! igAwn dI dUsrI BUimkw suibcwrnw khI = kQn kIqI hY ijs krky ihrdy
AMdr qqÍ = isDWq rUp bRhm dI pRwpqI, s`q-As`q dI sRySt ivcwr aupjÎo = pYdw ho jwxI [
vvvv vvvv
ivcwr mwlw, qIjw ibsRwm (361) pMc gRµQwvlI
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
eykµq hYÍ soDn lgÎo; ko hµ ko sµswru ]11]
Pyr eykµq = iekWq AsQwn ivc vw: iek`lw hYÍ = ho krky ieh soDn = ivcwrn
lgÎo = l`g jwxw ik hµ = mYN ko = kOx hW ? Aqy ieh swrw sµswru = jgq ko = kI hY ?
ArQwq gurU dy bcnW duAwrw sµswr ¹ imiQAw jwx ky Awpxy Awp ¹ bRhm rUp
inScy kry ]11]

dohrw ] qnU mwnsw su qIsrI; mn ko pRqÎwhwr ]


hy is`K ! qIsrI BUimkw dw nwm bhuq hI su = sRySt qnU mwnsw = mn dI sUKmqw hY,
ijs krky mn ko = ¹ iviSAw v`loN pRqÎwhwr = roknw huµdw hY, Bwv AMdrly bwhrly iviSAW
v`loN ic`q dw inroD krnw [ rokx ¹ hI pRqÎwhwr ikhw hY [
iQr hYÍ suD srUp kI; rwKY inq sµBwru ]12]
Awpxy Su`D srUp ivc ibrqI kI = dI iQr = iesiQqI hÍY = ho jwxI Aqy ies iesiQqI
¹ inq = sdw sµBwru = sµBwl ky rwKY = r`Kxw kry, ieh qIsrI qnU mwnsw BUimkw hY ]12]
dohrw ] cqurQI sqÍwpiq Xih; AnuBv audY ABµg ]
hy is`K ! ieh cqurQI = cOQI BUimkw sqÍwpiq = sq vsqU, bRhm dI pRwpqI dw nwm
hY, ijs ivc ABµg = nwS qoN rihq AnuBv = pRq`K igAwn audY = pRgt ho jWdw hY [
Awqm jg drsXo Bly; jÎoN mD isMDu qrµg ]13]
Pyr ies pRkwr Bly = cµgI qrHW jg = sµswr ¹ Awqm = Awpxw Awp, bRhm krky
drsXo = dyK leIdw hY, jÎoN = ijvyN isMD = smuMdr dy mD = ivc qrµg = lihrW hn, Bwv
lihrW ivc vI pwxI hY Aqy smuMdr dy ivc vI pwxI hY, iqvyN myry ivc vI bRhm hY qy
swry sµswr AMdr vI bRhm hI ivAwpk hY [ ArQwq bRhm icMqn krn krky jo sµsÎ ivprX
qoN rihq qqÍ swiKAwqkwr hox krky Awqmw ivc nwm, rUp, pRpMc dI imiQAw rUp krky
pRqIqI huµdI hY, ijvyN smuMdr ivc lihrW dI imiQAw rUp krky pRqIq huµdI hY [ ieauN AvsQw
dw nwm igAwn dI cOQI BUimkw sqÍwpiq hY ]13]
dohrw ] CUtXo qn AiBmwn jb; inscY kIXo srUp ]
hy is`K ! jb = jdoN Awpxy qn = srIr dy bl dw AiBmwn = hµkwr CUtXo = Cu`t jwvy
Aqy Awpxy inj srUp ivc inscY = Brosw XkIn kIXo = kr lYxw vw: swirAW ivc Awpxy
vvvv

vvvv

srUp dw inScw kr lYxw [

Asµskiq Xih BUimkw; pMcm mhW AnUp ]14]


ieh pMcm = pMjvIN mhW = bhuq hI AnUp = aupmw qoN rihq suµdr Asµskiq = mwiekI
pdwrQW dy moh qoN rihq BUimkw = igAwn dI pOVI hY ArQwq cOQI BUimkw ivc jo bRhm
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI (362) ivcwr mwlw, qIjw ibsRwm
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dw inScy kIqw sI, ausdw punw-punw AiBAws krky srIr dy AiBmwn dI nivrqI ho jwxI,
Bwv prwey srIrW vWg Awpxy srIr dI pRqIqI hoxI [ ieh igAwn dI pMjvIN BUimkw
Asµskiq hY ]14]

dohrw ] khy pdwrQ ibiD1 lO; sB kO hoie ABwv ]


ies lok qoN lY ky jo ibiD = bRhm lok lO = qk pdwrQ khy = kQn kIqy hn, ienHW
sB = swry pdwrQW ko = dw mn iv`ØcoN moh ABwv = nwS ho jwxw ArQwq ijvyN suinAwrw
sony dy gihixAW dw jwxkwr huµidAW hoieAW vI swry gihixAW ¹ sonw rUp hI smJdw
hY, iqvyN lok-pRlok dy pdwrQW ¹ AiDSTwn bRhm rUp pRqIq krnw [
Xh pdwrQwBwvnI; KstI BUim lKwv ]15]
Xh = ies dw nwm pdwrQ ABwvnI hY, ies¹ igAwn dI KstI = CyvIN BUim = BUimkw,
pOVI lKwv = jwnxw kro [15]

dohrw ] BwvwBwv n qhW kCu; spqm qurIAw mwih ]


hy is`K ! ijhVI igAwn dI spqm = s`qvIN qurIAw AvsQw rUpI BUimkw hY, ausdy mwih =
ivc (Bwv + ABwv) Bwv = hoxw Aqy ABwv = nw hoxw Awid kCu = kuJ vI pRqIq nhIN huµdw [

mYN qUµ qhW n sµBvY; khW Awih khW nwih ]16]


qhW = auQy qurIAw AvsQw dy ivc mYN jW qµU kihxw nhIN sµBvY = bxdw, Pyr khW = ikqy Awih =
hY, khW = ikqy nwih = nhIN hY, ieh ikvyN bxygw, Bwv auQy kuJ vI kihxw nhIN bxdw ]16]

sorTw ] pRgt krI gurdyv; spq BUimkw igAwn kI ]


kvI AnwQ jI kQn krdy hn, pUjnIk gurU jI ny igAwn dIAW spq = s`q BUimkw
pRgt krky d`sIAW hn :
AnwQ lhY inj Byv; icq dY krY ibcwr jo ]17]
AnwQ = AnwQ kvI jI kQn krdy hn ik jo = ijhVw vI mnu`K Awpxw ic`q dy krky
Bwv ic`q ¹ iekwgr krky ienHW igAwn dIAW BUimkwvW dI ivcwr krygw, auh mnu`K
inj = Awpxy srUp dw Byv = Byd, Bwv vwsqv srUp ¹ jwx lvygw ]17]

ieiq sRI ivcwr mwlw gÎwn BUimkw iq®qIXo ibsRwm ]3]


vvvv

vvvv

sRI = suBweymwn ivcwr mwlw nwm gRµQ dy iq®qIXo = qIsry ibsRwm = AiDAwie dI
ieiq = smwpqI kIqI hY qy ies pwT ivc igAwn dIAW s`q BUimkwvW dw kQn kIqw hY ]3]
1. pwTWq®—ibibiD, buiD : ibibiD = Anyk qrHW dy vw: ib = ivSyS krky ibiD = dyviqAw qk buiD = bu`DI [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI (363) ivcwr mwlw, cOQw ibsRwm
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
cOQw ibsRwm
AQ igAwn swDn vrxnµ nwm cqurQo ibsRwm pRwrµBw ]
AQ = hux pMØifq AnwQ jI igAwn dy swDn vrxnµ = kQn krdy hoey ivcwr mwlw
gRµQ dw cqurQo = cOQw ibsRwm = AiDAwie pRwrµBw = SurU krdy hn :

isKÎuvwc ]
is`K gurU dy crnW ivc bynqI rUp ivc pRSn krdw hY [

dohrw ]
Bgvn mYN jwnÎo Bly; spq BUimkw gÎwn ]
hy Bgvn = gurU jI ! jo qusIN igAwn dIAW spq = s`q BUimkw = pauVIAW, mMzlW
(SuB ie`Cw, suibcwr, qnU mwnsw, sqÍwpiq, Asµskiq, pdwrQwBwvnI Aqy qurIAw) kQn
kIqIAW hn, aunHW ¹ mYN Bly = cµgI qrHW jwnÎo = jwx ilAw hY [

inrml gÎwn audoq ko; swDn kOn pRmwn ]1]


hux Aiv`ØidAw Awid dI ml mwieAw qoN rihq inrml = Su`D igAwn dy audoq = pRgt
hox ko = dw swDx d`sxw kro, Bwv ijnHW swDnw krky igAwn dy ivc AiDkwr hovy, auh
swDn kQn kro Aqy jo pRq`K Kt pRmwx hn ienHW ivc kOn = ikhVy pRmwx duAwrw qqÍ
igAwn kQn kIqw hY ]1]

Kt pRmwx :
1. pRq`K pRmwx : jo AMqhkrn dy sµXog krky nyq®W duAwrw ibrqI bwhr inkl ky iksy
vsqU dw igAwn krvwauNdI hY, ieh pRq`K igAwn hY [ cwr vwkIey ies pRq`K pRmwx ¹
hI mMndy hn [
2. Anumwn pRmwx : kxwd m`q vwly Anumwn pRmwx ¹ mMndy hn [ Anumwn lgw ky
dyKxw, ijvyN ‘jq® DUµAW qq® AgnI’ DUµey qoN AgnI dw Anumwn lwieAw jWdw hY ik ijQoN
DUµAW inkl irhw hY auQy AgnI vI hovygI [
3. aupmwn pRmwx : ‘inAwie Swsq®’ vwly (goqm jI) aupmwn pRmwx ¹ mMndy hn, iksy
hor cIz dI aupmw iksy ¹ dy ky smJwaux ¹ aupmwn pRmwx kihMdy hn, ijvyN iksy ny gvX
vvvv

vvvv

(roJ) nhIN dyiKAw, iksy dy d`sx qoN pqw c`ØilAw ik ausdw gW vrgw rUp huµdw hY [ gW
dy gl ivc Ju`l ijhw huµdw hY pr gvX dy nhIN huµdw [ ies pRkwr smJwaux dy qrIky ¹
aupmwn pRmwx kihMdy hn [
4. Sbd pRmwx : sWK mq vwly (kpl jI) Sbd pRmwx ¹ mMndy hn, XQwrQ bkqy
dy kQn krn duAwrw smJ lYxw, ijvyN prdys ivc iksy dw ipqw igAw sI qy auQy mr
vvvv vvvv
ivcwr mwlw, cOQw ibsRwm (364) pMc gRµQwvlI
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
igAw, auQy XQwrQ bkqy ny Aw ky ikhw ik qyrw ipqw mr igAw hY, ieauN XQwrQ bkqy
qoN Sbd sux ky inScw ho jwxw, ieh Sbd pRmwx hY [
5. ArQwpqI pRmwx : pUrb immWsw dw iek dysI Bt dw iSS pRBwkr ies pMjvyN
ArQwpqI prmwx ¹ mMndw hY [ ijvyN koeI purS idny qW kuJ KWdw nhIN, pRMqU aus dw srIr
bhuq sQUl (motw) hY [ auh sQUl srIr qoN ArQ krky smJ lYNdy hn ik ieh rwq ¹ zrUr
Bojn KWdw hovygw [ auvyN qW Bojn Kwx qoN ibnW ieqnw motw srIr nhIN ho skdw [ ies
qrHW ArQ krky smJxw ik ieh lukvIN ^urwk zrUr KWdw hovygw [ ies¹ ArQwpqI pRmwx
kihMdy hn [
6. AnuauplbDI jW AeIqyjk pRmwx : pUrb immWsw CyvW AnuauplbDI pRmwx mMndw
hY, ApRqIqI ¹ AnuauplbDI kihMdy hn jW ijs kQn dy bkqw dw pqw nhIN, pr prµprw
Anuswr g`l c`lI AwauNdI hY [ ieh AeIqyjk (AYqihX) pRmwx hY [ jYsw ik :
prµprw khnwvq joeI [ iqÁh eyiqhX kihq sb koeI [ (grb gµjnI)

ijvyN iksy vyd jW Swsq® ivc ieh g`l nhIN ilKI huµdI ik PlwxI QW pRyq rihMdw
hY [ iek dUjy qoN sux ky hI swry khI jWdy hn ik PlwxI QW ’qy pRyq rihMdw hY [ ieauN ieh
prµprw c`lI AwauNdI hY [ iesdw nwm AnuauplbDI jW AeIqyjk pRmwx hY [

dohrw ] Bgvn iqmr nwsY nhIN; kih dIpk kI bwq ]


Bgvn = hy gurU jI ! ijvyN hnyry ivc KVoqy hoieAW dIpk = dIvy kI = dI bwq = g`l
kih = AwKx nwl iqmr = hnyrw nwsY = dUr nhIN huµdw, Bwv hnyry ivc dIvw-dIvw kihx
nwl hnyrw dUr nhIN huµdw sgoN dIvw jgwaux nwl hI hnyrw dUr huµdw hY [

pUrn gÎwn audoq ibn; ihRdY Brm nhIN jwq ]2]


iqvyN hI pUrn bRhm dw vw: inj srUp dw pUrn bRhm igAwn audoq = pRgt qoN
ibn = bZYr kyvl igAwn dIAW g`lW krn nwl jW BUimkw dI igxqI krn ihrdy ivc
Brm dUr nhIN jwq = jWdw, Bwv jo Awqmw ivc Anwqmw dI pRqIqI ho rhI hY, ieh Brm
pUrn igAwn nwl hI nivrq hovygw, ies leI qusIN igAwn dy swDn kQn kro ]2]

sRI guro vwc ]


suBwiemwn gurU jI is`K dI bynqI sux ky A`gy igAwn dy swDn kQn krdy hn [

dohrw ]
vvvv

vvvv

ipRQmY jgq Askq qij; dwrw suq igRh ibq ]


hy is`K ! jykr qUµ igAwn pRwpq krnw cwhuµdw hYN qW ipRQmY = sB qoN pihlW
jgq = sµswr dw Askq = moh qij = iqAwgxw kr, Pyr AwpxI dwrw = iesq®I,
suq = pu`qr, igRh = Gr Aqy ibq = Dn Awid ivc vI moh dw iqAwg kr [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI (365) ivcwr mwlw, cOQw ibsRwm
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ibKvq ibKY ibswr jg; rwg dÍYK Aiq`q ]3]
ies jg = sµswr ivc ibKY = iviSAW ¹ ibK = zihr dI vq = inAweIN duK rUp jwx
ky ibswr = Bulwauxw, iqAwgxw kr [ Pyr rwg = ibnW kwrn iksy nwl pRym Aqy dYÍK = ibnW
kwrn iksy nwl dÍYS Bwv n&rq eIrKw krnI ies suBwA ¹ vI Aiq`q = iqAwgxw kr [

dohrw ]
iq®X Aiq ipRX jo jwn nr; krq pRIiq AiDkwie ]
hy is`K ! jo = ijhVw nr = mnu`K iq®X = iesq®I ¹ Aiq = AiqAMq ipRX = ipAwrI
jwn = jwx, smJ krky AiDkwie = bhuq pRIiq = pRIqI, snyh krq = krdw hY [

qy sT Aiq miq mMd jg; ibRQw DrI nr kWie ]4]


qy = auh mnu`K ies jg = sµswr ivc Aiq = AiqAMq sT = mUrK qy mMd = BYVI
miq = Akl vwlw hY, ausny nr = mnu`K kWie = dyhI ibRQw = ivArQ hI DrI = Dwrn kIqI
hY, Bwv ieh mukqI dw swDn mn`uKw srIr ivArQ guAw ilAw hY ]4]

dohrw ]
AsiQ mws Aru ruiDr qÍc; ksml nK isK pUir ]
hy is`K ! ijs iesq®I dy srIr ¹ dyK ky mnu`K dy mn ivc kwm vwSnw jwgdI hY, dyK,
aus iesq®I ivc hY kI ? auh iesq®I AsiQ = h`fIAW, mws Aru = Aqy ruiDr = ^Un qy
qÍc = cmVI dy sumyl qoN bxI hY, Pyr pYrW dy nK = nOhW qoN lY ky isr dI isK = cotI qk
pUir = pUrI ksml = pwpW, ivkwrW nwl BrI hoeI hY [

inrgux Asuc mlIn qn; qÎwg Awg jXoN dUir ]5]


inrgux = guxW qoN hIxI, Asuc = Apiv`q®, mlIn qn = srIr krky mYlI hY, ies leI
hy is`K ! AYsI iesq®I ieauN qÎwg = C`f dyxw kro jXoN = ijvyN Awg = A`g qoN dUr ho jweIdw
hY, Bwv A`g dI inAweIN swVn vwlI jwx ky ausdw iqAwg kr ]5]
not : prweI iesq®I leI purS ¹ qy prwey purS leI iesq®I ¹ iviSAW qoN auprwm
krn leI dÍYS id®StI dw kQn kIqw hY, Aqy iviSAW qoN auprwm krn leI smu`cy rUp kQn
kIqw hY [
vvvv

vvvv

dohrw ] Aih ibK qn kwtY cFY; Xh icqvq ciF jwie ]


hy is`K ! Aih = s`p dI ibK = zihr s`p duAwrw qn = srIr ¹ kwtY = k`tx nwl
cFY = cVHdI hY, pr ieh kwm rUpI zihr iesq®I dy icqvq = icMqn, Xwd krn nwl hI
ciF = cVH jwie = jWdI hY [
vvvv vvvv
ivcwr mwlw, cOQw ibsRwm (366) pMc gRµQwvlI
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
gXwn DXwn pun pRwn hUµ; lyq mUl juq Kwie ]6]
Pyr iesq®I dI icqvnI mnu`K dy pVHy Swsq® igAwn, iDAwn pun = Pyr pRwn = sÍwsW
hUµ = ¹ mUl = mu`F Bwv puMnW dy juq = smyq hI Kwie = Kw lyq = lYNdI hY, Bwv kwmI mnu`K
dw koeI igAwn iDAwn nhIN rihMdw, v`fy-v`fy igAwnvwn qy iDAwn lwaux vwly sB kwm
ny plIq kIqy hn, Pyr iesq®I dy c`kr ivc keI vwr purS Awpxy pRwx hI gvw bYTdw hY ]6]

dohrw ] mYQn Ast pRkwr jo; AnwQ khXo s½iq mWih ]


AnwQ kvI jI kQn krdy hn ik mYQn = kwm Ast = A`T pRkwr = iksmW dw hY jo
s½iq = surqIAW dy mwih = ivc vI khXo = kQn kIqw hY vw: surqIAW ivc dyK krky ikhw hY [

ien qy inj ibpRIq jo; bRhmcrj kih qwih ]7]


ienHW A`T pRkwr dy kwm qy = qoN jo = ijhVw inj = Awp ibpRIiq = ault c`ldw hY,
Bwv A`T pRkwr dy kwm ¹ kwbU ivc r`Kdw hY, qwih = iqs ¹ bRhmcrj = bRhmcwrI
kih = ikhw jWdw hY ]7]
A`gy A`Ty pRkwr dw kwm kQn krdy hn :

dohrw ] sRvn ismrx AO kIrqn; icqvn bwq iekµq ]


1. sRvn = iesq®I dIAW g`lW suxnIAW, 2. ismrx = iesq®I dy suµdr srUp ¹ cyqy krdy
rihxw, AO = Aqy, 3. kIrqn = iesq®I dI vifAweI krnI, 4. icqvn = iesq®I v`l dyKdy
rihxw, 5. iekµq = iekWq QW ’qy bYT ky iesq®I nwl bwq = g`lW krnIAW [

id®VH sµklp pRXqn qn; pRwpiq Ast khµq ]8]


6. id®VH sµklp = iesq®I ¹ pRwpq krn dw p`kw ierwdw krnw, 7. qn = srIr krky
iesq®I ¹ pRwpq krn leI pRXqn = Xqn, Fµg qrIkw krnw, 8. pRwpiq = iesq®I pRwpq
krky aus nwl sµbµD bxwauxw, ieh Ast = A`T pRkwr dw kwm khµq = kQn kIqw hY ]8]
ies pRkwr krky iesqrI dUKn rUp hY, hux A`gy pu`q® ¹ dUKn rUp kQn krdy hn :

dohrw ] suq mITI bwqYN krY; mno mohnI mMq ]


hy is`K ! jo suq = pu`qr mITI = im`TIAw-ipAwrIAW, qoqlIAW ijhIAW bwqY = g`lW
krY = krdw hY, auh mno = mwno ik mohnI mMq = mn ¹ v`s kr lYx vwlw mMq®, tUxw hY [
vvvv

vvvv

suin suin Awnµd pwvhI; bs hoq jig jµq ]9]


aunHW qoqlIAW g`lW ¹ vwr-vwr suin suin = sRvx kr krky Awnµd = ^uSI
pwvhI = pwauxw krdy hn Aqy jig = sµswr dy jµq = jIv ausdy moh dy bs = ADIn hoq = ho
rhy hn ]9]
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI (367) ivcwr mwlw, cOQw ibsRwm
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dohrw ] kwj Akwj lhÎo nhIN; ghÎo moh id®VH bµD ]
mUrK mnu`KW ny kwj Akwj = cµgw mMdw kµm lhÎo = jwixAw nhIN, Bwv ik iks kµm
nwl mukqI imldI hY Aqy iks kµm nwl bµDn pYNdy hn sgoN moh dy id®VH = p`ky bµD = bµDnW
ivc ghÎo = pkiVAw igAw [

su guru Koj mgu n chÎo; vhXo isMD miq AMD ]10]


so mUrK mnu`KW ny su = sRySt gurU ¹ Koj = l`B ky AwpxI kilAwx, igAwn dw
mgu = mwrg chÎo = cwhxw nw kIqw, sgoN AMD = AMnHI miq = Akl vwly ies sµswr-smuMdr
dy ivc hI vhÎo = vih gey ]10]
pu`q® ¹ du`K rUp kQn krky hux A`gy Gr ¹ vI bµDn rUp idKwauNdy hn :

sorTw ]
AMD kUp sm gRyh; pcXo n jwnXo mrm sT ]
hy is`K ! gRyh = Gr qW AMD kUp = pwxI qy pOx qoN ibnW bhuq fUµGy AMnHy KUh dI inAweIN
hY, sT = mUrK mnu`K AYsy Gr rUpI AMnHy KUh dy moh ivc pcXo = PisAw ipAw hY pr iesny
ies qoN inklx, mukq hox dw mrm = Byd nhIN jwnXo = jwnxw kIqw [

bµDXo su psu vq nyh; suq iq®X ¸IVw imRg BXo ]11]


ieh mUrK mnu`K psu = pSUAW dy vq = smwn pirvwr dy nyh = moh rUp r`Øsy nwl
bµDXo = b`Jw hoieAw hY Aqy Awpxy suq = pu`qr, iq®X = iesq®I Awid nwl ¸IVw = KyfW ivc
imRg = ihrn vWg msq BXo = hoieAw ipAw hY ]11]

dohrw ] d®b duKd iqhuÁ BWiq; Xih sµpiq mwnq kUr ]


hy is`K ! ieh d®b = Dn vI iqhuÁ = aunHW iqMnW (iesq®I, pu`qr qy Gr) dI BWiq = qrHW
duKd = du`K rUp hI hY vw: ieh Dn iqhuÁ = iqMn BWiq = qrIikAW krky duKd = du`K rUp hI
hY (auh iqMn qrIky Agly dohry ivc kQn kIqy hn) pr kUr = JUTw mnu`K ies Dn ¹ hI
AwpxI swrI sµpiq = ibBUqI mwnq = mMnI bYTw hY vw: jo ies sµpdw ¹ AwpxI mMndw hY,
auh mnu`K JUTw smJxw cwhIdw hY vw: ieh sµpdw kUr = JUTI Bwv nwSvwn hY pr mnu`K
iesdy lwlc ivc ies¹ hI Awpxw sB kuJ mMnI bYTw hY [
vvvv

vvvv

ibsrXo Awqm gXwn Dnu; sB suK sµpiq mUr ]12]


ies JUTI mwieAw dy lwlc kwrn mnu`K ¹ Awqm = inj srUp dw igAwn rUpI AslI
Dn ibsrÎo = Bu`l igAw hY, jo Awqm igAwn rUpI Dn sB = swry su`KW Aqy sµpiq = ibBUqI
dw mUr = mu`F sI vw: swry suK Bwv bRhm Aqy sµpqI Bwv aus dI pRwpqI dw mUl kwrn
vvvv vvvv
ivcwr mwlw, cOQw ibsRwm (368) pMc gRµQwvlI
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
Awqm igAwn rUpI Dn hI hY, pr JUTI mwieAw dy lwlc ivc l`g ky mnu`K ny auh Bulw
id`qw hY ]12] jYsw ik :
JUTI mwieAw dyiK kY BUlw ry mnw ]1]rhwau]
(rwgu Awsw, Bgq nwmdyv jI, AMg 486)

A`gy Dn ¹ iqMn qrIikAW krky du`K rUp kQn krdy hn :

dohrw ] bhuq jqn1 pRwnI krY; Aiq klysqw hyq ]


hy is`K ! ieh duinAwvI Dn iqMnW qrIikAw krky du`K rUp hY, pihlW ies Dn dI pRwpqI
leI pRwnI = mnu`K bhuq = ibAMq jqn = au~dm, auprwly krY = krdw hY, jo Aiq = AiqAMq
klysqw = du`KW dw hyqu = kwrx hn [ ies pRkwr ieh Dn pRwpqI kwl dy ivc bhuq du`K
rUp hY [

jurY qW rCw inpt duK; jwie q pRwn smyq ]13]


jykr ikqy puMn krmW krky ieh Dn jurY = juV jwvy, pRwpq ho jwvy qW = qd ies
Dn dI rCw = r`ØiKAw leI inpt = smUh, kyvl du`K hI du`K pRwpq huµdy hn, Bwv aus Dn
¹ lokW qoN luko ky sWB-sWB ky r`Kdw hY Aqy sdw fr l`ØigAw rihMdw hY ik ies Dn dw
pqw l`gx qoN ikqy rwjw koeI kr (tYks) nw lgw dyvy, jW ies Dn ¹ ikqy A`g nw l`g
jwvy jW koeI cor corI krky nw lY jwvy, ieauN iesdI r`ØiKAw krn ivc mnu`K keI du`K
J`ldw hY [
Pyr jdoN ieh jwie = jWdw hY, Bwv jW rwjw kr (tYks) lgw ky lY igAw, jW cor
corI kr lY igAw jW A`g nwl Bsm ho igAw jW iksy hor kwrn nwl Dn nwS huµdw hY
q = qW keI vwr ieh mnu`K dy pRwxW dy smyq hI jWdw hY, Bwv mnu`K Dn dy ivXog ivc
hI mr jWdw hY vw: jdoN ieh Dn jWdw hY qW pRwxW dy ivXog dy smwn du`K pRwpq huµdw
hY [ jYsw ik :
nrwj Cµd ] iq®kwl d®vX duK mX aupwie rK AMq mYN [
indwn hY ivroD ko su qwq mwq jµq mYN ]..... ]12] (swrukqwvlI, AiD: 8)

vw: sµcin pwlin nws mJwr duK dwXk Dn ko inrDwr [


(sRI guru pRqwp sUrj gRµQ, rwis 11, AMsU 19)

dohrw ] qW qy ien ko sµgu qUµ; Cwf, kusl jIA jwin ]


vvvv

vvvv

hy is`K ! qW qy = iqs vwsqy qUµ ienHW (iesq®I, pu`q®, Gr qy Dn) dw sµgu = swQ Cwf = C`f
krky hI Awpxy jIA = ihrdy ivc kusl = suK, kilAwx jwin = jwnxw kr [ BwvyN suK
Awpxy ieSt dI pRwpqI ivc hI hY, pr AinSt dI nivrqI krky vI suK pRwpq ho jWdw hY [
1. pwTWq® : ‘bhu au~dm’ [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI (369) ivcwr mwlw, cOQw ibsRwm
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ies g`l ¹ sp`St krn leI A`gy id®StWq kQn krdy hn :

mwno ibK qy srp qy; Tg qy CutXo indwn ]14]


mwno koeI mnu`K ibK = zihr qy = qoN, srp = s`p qy = qoN Aqy iksy Tg qy = qoN
indwn = AMq vyly CutÎo = Cu`t igAw hovy, qd auh Awpxy Awp ¹ bhuq suKI mMndw hY ik
mYN aunHW qoN bc igAw hW [ iqvyN hI iesq®I, pu`q®, Dn, Gr Awid dy moh ¹ iqAwg ky jdoN
Awqm igAwn pRwpq ho igAw, qdoN qUµ Awpxy Awp ¹ bhuq suKI mMnygw Aqy ivcwryNgw
ik mYN ienHW dy moh qoN bc igAw hW ]14]

dohrw ] jgq Kyd mih prih ijn; kyvl duKqw mwih ]


hy is`K ! ies leI ies jgq = sµswr dy Kyd = du`K mih = ivc ijn = mqW prih = pYxw
kro, ikauNik ies sµswr mwih = ivc kyvl = isr& duKqw = du`K hI du`K hn [

siq khUµ siq khUµ siq khUµ; suK supny hUµ nwih ]15]
kvI jI kQn krdy hn ik mYN mn krky siq = s`c khUµ = kihMdw hW, bwxI krky vI
siq = s`c khUµ = kihMdw hW Aqy srIr krky vI siq = s`c khUµ = kihMdw hW, iqMn vwr kihx
qoN Bwv pRq`ØigAw, inScy nwl kQn krdw hW ik ies sµswr dy AMdr supny ivc vI koeI
suK nhIN hY ]15]

dohrw ] jg smuMd® Awskq jl; kwmwidk bhu jµq ]


hy is`K ! ieh jg = sµswr smuMdr dI inAweIN hY, ijs ivc Awskq = moh dw
jl = pwxI BirAw hoieAw hY, ijvyN smuMdr ivc bhuq swry jl jµqU huµdy hn iqvyN
(kwm + Awidk) kwm, ¸oD, loB, moh, hµkwr Awid ivkwrW rUpI bhu = ibAMq jµq = jIv hn [

Brm Bvr qw mY iPrY; duK suK lhr Anµq ]16]


qw = iqs sµswr-smMudr dy mY = ivc Brm rUpI Bvr = GuMmxGyrI iPrY = iPr rhI hY Aqy
Pyr du`K-suK rUp Anµq = ibAMq lhr = qrµgW au~T rhIAW hn ]16]

dohrw ] icMqw bVvw Agin ijh; iq®snw pRbl smIr ]


hy is`K ! ijh = ijs sµswr-smuMdr ivc icMqw rUpI bVvw Agin = A`g bl rhI hY,
vvvv

vvvv

Aqy iq®Snw rUpI pRbl = ivSyS bl vwlI smIr = hvw c`l rhI hY [

ijh jhwj Xw mY prXo; iqh ikm DIr srIr ]17]


AYsy smuMdr ivc ijh = ijs dw bu`D rUpI jhwz prXo = pY igAw, iqh = iqs dw srIr
ikm = iks pRkwr DIr = DIrjqw ¹ pRwpq ho skdw hY Bwv ijvyN pRq`K smuMdr dI lpyt
vvvv vvvv
ivcwr mwlw, cOQw ibsRwm (370) pMc gRµQwvlI
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ivc AwieAw mnu`K bc nhIN skdw, iqvyN sµswr rUpI smuMdr dI lpyt ivc AwieAw mnu`K
vI bc nhIN skdw ]17]
dohrw ] Apno icq drws BXo; pr Avgun drsµq ]
hy is`K ! ijs dw Awpxw icq drws = Kotw BXo = hoieAw hovy, aus mnu`K ¹ hI
pr = prwieAW lokW ivc Avgun = gunwh drsµq = id`Kdy hn [

id®s† doK qy pRgt jXoN; ibb sis ggn lhµq ]18]


id®StWq rUp ivc kQn krdy hn ik jXoN = ijvyN id®s† = nzr dy doK = doS krky pRgt
hI ggn = AkwS ivc rwq ¹ ibb = do sis = cµd®mw lhµq=lKIdy, pRqIq huµdy hn ]18]

dohrw ] qW qy qn AiBmwn qj; Ajr Pwis br Awih ]


hy is`K ! qW qy = iqs vwsqy qUµ Awpxy AMdroN Awpxy imiQAw qn = srIr dw
AiBmwn = hµkwr qij = iqAwgxw kr, ikauNik ieh hµkwr rUpI Pwis = PwhI br = bVI
Ajr = Akt, k`tx qoN rihq Awih = hY [

gÎwn lop sµswr kr; kbhUµ n ghIey qwih ]19]


bRhm igAwn dy nwl sµswr ¹ lop = F`k kr = krky kbhUµ = kdy vI iqs sµswr iv`c
hµkwr ¹ ghIey = gRihx nw krIey ]19]

dohrw ] suK bRhmw ieMd®wid ky; suAwn ivSt vq qÎwg ]


hy is`K ! Awqm igAwn dI pRwpqI leI bRhmw = bRhm purI, iSv purI, ivSn purI qy
ieMd® Awid dI sÍrg purI dy Bog pdwrQW dy suK suAwn = ku`Øqy dI ivSt = ibstw, gµdgI
dy vq = smwn gµdy, inrs jwx krky qÎwg = C`f dyxw kr [

nwm mwq® suK Avin ky; BUl n ey Anurwg ]20]


Pyr jo ies Avin = ipRQvI ky = dy nwm mwq® Bwv qu`C ijhy suK hn, ey = ienHW nwl
BUl = Bu`l krky vI Anurwg = pRym nw kr, ikauNik jdoN v`fy-v`fy dyviqAW dIAW purIAW
dy Bog inkµmy qy qu`C hn Pyr ies DrqI dy BogW ivc ikhVw koeI rs, suK hovygw, Bwv
sµswr dy BogW ivc koeI suK nhIN hY [
vvvv

vvvv

pRSn : jykr iviSAW ivc suK nhIN hY, qW Pyr ienHW iviSAW ivc mnu`KW dI pRivrqI ikauN
huµdI hY ?
au~qr : ieh Sµkw dIrG ivcwr qoN ibnW hox krky huµdI hY Aqy pRivrqI dy nwl suK nhIN
blik klyS hI huµdw hY [ ies g`l ¹ sp`St krn leI A`gy iqMn dohirAW ivc id®StWq
kQn krdy hn [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI (371) ivcwr mwlw, cOQw ibsRwm
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dohrw ] DwXo cwiq®k DUm lih; sÍWiq bUµd ko mwn ]
ijvyN koeI cwiq®k = bbIhw dUr qoN DUm = DUµey dy b`dlW ¹ AwieAw lih = jwx ky aus
ivc myG bu`DI inScy krky Dwey = dOVdw hY Aqy AwpxI ipAws buJwaux vwlI sÍWiq = sÍWqI
bUµd ko = ¹ mwn = mMn krky DUµey dy b`dlW ivc clw jWdw hY [

mUrK prXo ibcwr ibn; BeI id®gn kI hwin ]21]


pr auh mUrK = bysmJ bbIhw b`dlW dI ivcwr qoN ibn = bZYr DUµey dy ivc prÎo = pRvyS
ho igAw, ijs kwrn aus ¹ sÍWqI bUµd dI pRwpqI rUp koeI lwB nhIN hoieAw, sgoN ausdy
id®gn = nyq®W kI = dI vI hwin = hwnI BeI = ho geI, Bwv DUµey nwl bbIhy dIAW A`KW ^rwb
ho jWdIAW hn ]21]

dohrw ]
nwir prweI sÍpn mYN; BugqI Aiq suK pwie ]
ijvyN iksy ivcwrhIn mnu`K ny sÍpn = supny dy mY = ivc prweI = ibgwnI nwir = iesq®I
Aiq = AiqAMq suK pwie = pRwpq krky BugqI = Bogxw kIqI, Bwv supny dy ivc pr-
iesq®I dy nwl kwm ¸IVw kIqI hovy [

Drm gXo kµd®p gXo; Asuc BXo ruK sXwie ]22]


ijs krky sµqwn dI pRwpqI dw koeI lwB nhIN huµdw, blik mnu`K dw Drm gXo = clw
jWdw hY, kµd®p = bIrj vI gXo = clw jWdw hY, bIrj dy inklx kwrn srIr
Asuc = Apiv`qr BXo = ho jWdw hY, Aqy ichrw r`uKw qy sXwie = kwlw ho jWdw hY ]22]
eysy krky sRI gurU goibMd isMG swihb jI ny Awpxy is`KW ¹ AYsw aupdyS b^iSS kIqw
hY [ jYsw ik :
Cµd ] suiD jb qy hm DrI bcn gur dey hmwry ]
pUq iehY pRn qoih pRwn jb lg Gt Qwry ]
inj nwrI ky swQ nyhu qum inq bFYXhu ]
pr nwrI kI syj BUil supny hUµ n jYXhu ]5] (sRI dsm gRµQ, cirq® 21, pMnw 842)

dohrw ]
cog dyK jXoN prq Kg; Awp bµDwvq jwr ]
vvvv

vvvv

jXoN = ijvyN cog = dwxy ¹ dyK = dyK krky Kg = pMCI AwpxI iq®pqI dy vwsqy
pRivrqI ivc Aw prq = pYNdy hn, Bwv jwl vwly QW ’qy dwxy iKlry dyK ky aunHW ¹ Kwx
leI AwauNdy hn Aqy Awpxy Awp ¹ Awp hI jwr = jwly ivc bµDwvq = bµnHw lYNdy hn
ArQwq aunHW ¹ iq®pqI dw koeI lwB nhIN huµdw, ies dy ault sgoN Awpxy Awp ¹ jwl
ivc kYd kr ilAw [
vvvv vvvv
ivcwr mwlw, cOQw ibsRwm (372) pMc gRµQwvlI
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
A`gy dw id®StWq dy rUp ivc kQn krdy hn :

AYsy suK isauN jwin jg; bis Bey hIn ibcwr ]23]
AYsy = ies pRkwr Aijhy jg = sµswr dy s`uKW ¹ sq jwin = smJ krky sRySt ivcwr
qoN hIn = rihq mnu`K aunHW iviSAW dy isauN = nwl bis = ADIn ho irhw hY, Bwv auprokq
kQn kIqy ivSy s`uKW qoN rihq hn, pr Pyr vI ivcwr hIn mnu`K aunHW iviSAW dy ADIn
ho ky kyvl du`K hI AnuBv krdw hY ]23]
A`gy ivcwr hIn mnu`KW dI inrl`jqw ¹ ku`Øqy dy id®StWq duAwrw pRgt krdy hn [

dohrw ] sÍwn sÍ iq®X ko sµg kir; rhq GrI aurJwie ]


sÍwn = ku`qw Awpxy pSU suBwA dy krky sÍ = AwpxI iq®X = GrvwlI ku`qI ko = dw
sµg = sµbµD kir = krky GrI = GVI ku aurJwie = auliJAw rhq = rihMdw hY [

jg pRwxI qw ko hsY; Apno jnmu ibhwie ]24]


jg = sµswr dy pRwxI = pRwxwDwrI jIv, mnu`K qw = aus ko = ¹ dyK ky hsY = h`sdy hn,
ieh aunHW dI inrl`jqw hY, ikauNik auh ieh ivcwr nhIN krdy ik ieh ku`qw qW Cy mhIinAW
bwAd ikqy ru`q Awaux kwrn ieh ivvhwr krn krky ikqny klyS ¹ AnuBv krdw hY
Aqy AsIN ies krm ivc hI Apno = Awpxw swrw jnm ibhwie = bqIq kr dyNdy hW, Pyr
sw¹ ikqnw ku klyS pRwpq hovygw, Bwv ibAMq klyS pRwpq hovygw ]24]

dohrw ] AnwQ ibswrY ibKY rs; sµqn jwn mlIn ]


AnwQ kvI jI kQn krdy hn ik sµqn = SWq Awqmw mhwqmw jnW ny iviSAW dy
rs AiqAMq mlIn = mYly jwx krky ibswrY = iqAwg id`qy hn [

qw auics† soN riq krYN; kwmI kwk ADIn ]25]


qw = aunHW auics† = pihlW Bogy hoey, jUTy iviSAW dy soN = nwl Pyr vI jo riq = pRIqI
krYN = krdw hY Aqy kwmI purK aunHW iviSAW dy ADIn = kwbU huµdw hY, auh kwk = kW dI
inAweIN hY, Bwv ijvyN kW sB pMCIAW ivc nIc mMØinAw jWdw hY, iqvyN auh mnu`K vI sB
mnu`KW iv`ØcoN nIc smiJAw jWdw hY ]25]

dohrw ] jg Afµbr soN jb jhW; aupjY inj inrvyd ]


vvvv

vvvv

jb = ijs vyly jg = sµswr ¹ Afµbr = pKMf rUp jwx krky ijs mnu`K ¹
inj = Awpxy ihrdy AMdr inrvyd = vYrwg aupjY = pYdw ho igAw hY [

pwk kWcurI srp jÎoN, CutY shj jg Kyd ]26]


jÎoN = ijvyN srp = s`p AwpxI pwk = p`kI hoeI kWcurI = kuµj ¹ suKYn hI auqwr dyNdw
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI (373) ivcwr mwlw, cOQw ibsRwm
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
hY, iqvyN aus vYrwgI mnu`K koloN jg = sµswr dy Kyd = du`K shj = suqy-is`D hI CutY = Cu`t
jWdy hn ]26]

dohrw ] ibKY bwSnw qÎwg kr; sRvn gÎwn mY gRµQ ]


hy is`K ! vYrwg dy nwl ibKY = iviSAW dI bwSnw = ie`Cw qÎwg = C`f kr = krky ijnHW
gRµQW dy mY = ivc igAwn pRwpqI bwry kQn kIqw hY vw: jo mY = inj srUp dy igAwn vwly
gRµQ aunHW gRµQW ¹ sRvn = suxnw kr [
pRSn : hy gurU jI ! igAwn dwiek gRµQW ¹ mYN kdoN qk suxnw krW ?
au~qr :
so qb lig jb lig Bly; smJY pMQ ApMQ ]27]
hy is`K ! so = auh gRµQ qb = qdoN lig = qk sRvx krdw rhu, jb = jdoN lig qk
Bly = cµgI qrHW pMQ = cµgy rsqy Aqy ApMQ = mwVy rsqy ¹ smJY = smJ lvy, Bwv jdoN qk
prmwqmw dI pRwpqI vwly cµgy rsqy qy iviSAW dy mwVy rsqy dI smJ nhIN pYNdI, qdoN
qk igAwn dwiek gRµQW dw sRvn krdw rhu ]27]

dohrw ] pwp CIn qp dwn bil; ihRdY SWiq giq rwg ]


hy is`K ! ijs mnu`K ny qp = qp`ØisAw Aqy dwn Awid eISvr ArQ SuB krm krky
ies qp qy dwn dy bil = zor nwl Awpxy jnmW jnmWq®W dy pwp CIn = nwS kIqy hn,
aupwSnw krky ihRdY = AMqhkrn ivc SWiq = SWqI pRwpq kIqI hY, Bwv ic`q ¹ iekwgr
kIqw hY, Pyr rwg = moh vI giq = nwS krky vYrwg sµXukq hoieAw hY [

so AiDkwrI gÎwn ko; BXo mmuK bfBwg ]28]


so = auh bfBwg = v`fy BwgW vwlw mmuK = Aiv`ØidAw qq kwrX rUp bµD dI nivrqI
Aqy prmwnµd dI pRwpqI rUp moK dI ie`Cw vwlw hY Aqy igAwn dI pRwpqI ko = dw
AiDkwrI = h`kdwr hY ]28]

dohrw ] qqÍmis AhµbRhmwsim; ieqÎwidk mhwvwk ]


hy is`K ! jo Swmvyd dw (qqÍmis) qq q͵ Ais mhWvwk hY Aqy jo (AhµbRwhmwsim) Ahµ
bRhm AsmI Xjurvyd dw, ieqÎwidk Bwv cwry vydW dy mhWvwk hn :
1. Swmvyd : qÍqmis, 2. irgvyd : pRgXwnmwnµd, 3. Ahµ bRhmwsmI : Xjurvyd,
vvvv

vvvv

4. AXµ Awqmw bRhm AQrvx vyd [


ienHW mhwvwkW ¹ cµgI qrHW smJ ky is`K iks koloN A`gy d`sdy hn [

gurmuiK sRvx krY Bly; swr Aswrih qwk ]29]


ienHW mhWvwkW ¹ gurmuiK = gurU dy muK duAwrw Bly = cµgI qrHW sRvx kry, ies nwl
vvvv vvvv
ivcwr mwlw, cOQw ibsRwm (374) pMc gRµQwvlI
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
sq, icq qy Anµd srUp bRhm ¹ swr rUp Aqy As`q jV qy du`K rUp sµswr ¹
Aswrih = nwSvwn rUp qwk = qk, dyK leIdw hY, Bwv sq ic`q Anµd srUp bRhm ¹ gRihx
kr leIdw hY Aqy As`q jVH du`K rUp sµswr ¹ iqAwg deIdw hY ]29]
ieh sRvx dw srUp kQn kIqw hY, A`gy mMnx dw srUp d`sdy hn :

dohrw ] jg pRwnI ibKyp icq; qjY dUr iqn sµg ]


ijhVy jgq = sµswr dy pRwnI = jIvW dy ic`q sdw ibKyp = cµcl rihMdy hn,
iqn = aunHW mnu`KW dw dUr qoN hI sµg = swQ C`f dyxw kr [

bYT iekµq suqµq® hYÍ; krY mnn srbµg ]30]


Aqy swry bµDnW, jµjwlW Awid qoN suqµq® = Azwd ho ky iekµq = iekWq QW ’qy
bYT = bYTxw kry Aqy gurU qoN pRwpq hoey mhWvwkW dw srbµg = swry AMgW krky mMnn
krnw kry ]30]

dohrw ]
inqpRiq krq ibcwr ko; siQrqw pwvY icq ]
inqpRiq = hr roz aunHW mhWvwkW vw: sq As`q dI ivcwr ko = ¹ krq = kridAW
jdoN icq = mn siQrqw = iesiQ`qqw pwey = pRwpq kr lYNdw hY [

boD audY iCn iCn krY; jwnÎo inq Ainq ]31]


qdoN boD = Awqm igAwn ¹ iCn-iCn kwl krky Awpxy AMdr audY = pYdw kry, inq
rUp bRhm Aqy Ainq rUp sµswr ¹ jwnÎo = jwnxw kry ]31]

dohrw ] suD srUp pRkws mY; kCu pRvysqw hoie ]


jo pRkwS mX SuD srUp hY, jdoN kCu = kuJ ku aus ivc pRvysqw = lInqw, phuµc
hoie = ho jwvy [

swDn pweI pROFqw; inDXwsn kih soie ]32]


Aqy sRvx, mMnx Awid swDnW dI jdoN pROFqw = pRp`kqw pweI = pw leI jwvy, qd
aus pRp`k AvsQw ¹ iniDAwsx kih = AwKdy hn, Bwv hy is`K ! qUµ gurU muK duAwrw pihlW
vvvv

vvvv

mhWvwk sRvx kr, Pyr aunHW dw mMnx qy Pyr punw-punw AiBAws Bwv iniDAwsx kr ]32]

dohrw ] kwmwidk smqw audY; Bey su Xh pRkwr ]


hy is`K ! Pyr bRhmwkwr ibrqI smqw audY = pYdw hox krky ijhVy kwmwidk = kwm,
¸oD, loB, moh, hµkwr Awidk ivcwr hn, auh Xh = ies pRkwr Bey = ho jWdy hn [
vvvv vvvv
ivcwr mwlw, cOQw ibsRwm (375) pMc gRµQwvlI
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ins Awgm pRwxI sbY; hoq Alp sµcwr ]33]
ijs pRkwr ins = rwq dy Awgm = Awaux qoN sbY = swry pRwxI = pRwxwDwrI jIv
Alp = QoVHy ijhy QW Bwv Gr ivc sµcwr = iek`Ty hoq = ho jWdy hn [ eysy qrHW kwm, ¸oD
ivkwr smwn rUp ivc ho jWdy hn, Bwv pihlW ivSyS rUp krky bhuq qµg krdy sn, hux
sUKm rUp ivc ho jWdy hn ]33]

dohrw ] snY snY sKXwqqw; audY BeI jb jwih ]


hy is`K ! jb = jdoN jwih = ijs iksy jgXwsU ¹ sRvx, mMnx, iniDAwsx kridAW
hoieAW snY snY = hOlI-hOlI Awpxy Su`D srUp dI isiKAwqqw audY = pRgt BeI = ho geI [
hY nwhI suB AsuB; suK duK nhIN drswih1 ]34]
qdoN AYsI AvsQw bx jwvygI ik AwpxI Awqmw ivc suB = cµgw AsuB = mwVw kuJ
nhIN hY, Aqy nw hI aus srUp ivc koeI suK qy duK drswih = id`sdw hY, swry pwsy bRhm
hI bRhm id®StI ivc AwauNdw hY ]34] jYsw ik :
bRhmu dIsY bRhmu suxIAY eyku eyku vKwxIAY ]
Awqm pswrw krxhwrw pRB ibnw nhI jwxIAY ] (iblwvl m: 5, AMg 846)
duKu nwhI sBu suKu hI hY ry eykY eykI nyqY ]
burw nhI sBu Blw hI hY ry hwr nhI sB jyqY ]1] (kwnVw m: 5, AMg 1302)

dohrw ] clI pUqrI lOn kI; Qwih isMD dI lYn ]


jdoN sB pwsy bRhm hI id®StI ivc Aw igAw qW Pyr ausdw Anµd jW bRhm dw EVk
nhIN d`s skIdw, ijvyN iek lOn = lUx kI = dI pUqrI = flI isMD = smuMdr kI = dI
Qwih = fUµGweI lYn = mwpx vwsqy clI = jwvy [
AnwQ Awp Awpy BeI; plt khY ko bYn ]35]
AnwQ kvI jI kQn krdy hn ik auh lUx dI flI Awp pwxI iv`ØcoN bxI sI qy
ausdy ivc jw ky Awpxy Awpy (pwxI, smuMdr) dw rUp hI BeI = ho geI, Pyr plt = muV
ky auh iks¹ koeI bcn Aw ky khygI Bwv jdoN ausdw koeI vjUd hI nw irhw qW Pyr ausny
iks¹ vwps Aw ky d`sxw sI, iblkul eysy qrHW ijhVw pRwxI sRvx, mMnx, iniDAwsx
krdw hooieAw aus bRhm ivc AByd ho jWdw hY, auh muV ky aus nwloN v`Krw nhIN huµdw qy
qUµ qUµ mYN mYN vwly bol nhIN boldw [ ausdI qW AYsI AvsQw ho jWdI hY ]35] jYsw ik :
vvvv

vvvv

kbIr qUµ qUµ krqw qU hUAw muJ mih rhw n hUµ ]


jb Awpw pr kw imit gieAw jq dyKau qq qU ]
(slok Bgq kbIr jI, AMg 1375)

1. pwTWq® : drsY qwih [


vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI (376) ivcwr mwlw, pMjvW ibsRwm
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ieiq sRI ivcwr mwlw gXwn swDn cqurQo ibsRwm ]4]
sRI = suBweymwn ivcwr mwlw nwmy gRµQ dy cqurQo = cOQy ibsRwm = AiDAwie dI
ieiq = smwpqI kIqI hY qy ies ivc igAwn dy swDnW dw kQn kIqw hY ]4]

pMcm ibsRwm pRwrµBw


isKXovwc
isK = isiKAwrQI, iSS v`loN bynqI rUp ivc bcn = vwk [

dohrw ] swDn gXwn lhXo Bly; Bgvn qum pRswid ]


hy Bgvn = gurU jI ! qum = quhwfI pRswid = ikrpw sdkw mYN igAwn dI pRwpqI vwly
swDn ¹ qW BwvyN Bly = A`CI qrHW lhXo = jwx ilAw hY [

ikih pRkwr Awqm jgq; mo mn AiDk ibKwd ]1]


Awqm = Awqmw jgq1 sµswr ivc ikih = iks qrHW s`c srUp hY jW pRq`K idsx vwlw
sµswr ikvyN imiQAw rUp hY, jykr Awqmw ¹ s`c srUp kihMdw hW qW bRhm igAwn dI pRwpqI
nwl ies dI nivrqI nhIN hoxI cwhIdI, jykr imiQAw kihMdw hW qW pRqIq nhIN hoxI
cwhIdI, ieh mo = myry mn = irdy ivc AiDk = bhuqw ibKwd = JgVw c`l irhw hY ]1]
sRI guro vwc ]
A`gy gurU Awpxy is`K ¹ au~qr rUp ivc smJwauNdy hn [

dohrw ]1] Aho puq® kIjY nhIN; rµck AYso Brmu ]


Aho = hy pu`qr Bwv ipAwry is`K ! qY¹ rµck = QoVHy mwqr vI AYso = Aijhw Brmu = sµsw
nhIN kIjY = krnw cwhIdw ikauNik :

khw jgq eIsÍr khw; Xh sB mn ky Brmu ]2]


ieh jgq = sµswr khw = iks qrHW imiQAw rUp hY qy eIsr khw = iks qrHW s`c srUp
hY, Xh = ieh sB = swrw qyry mn = irdy ky = dy Brmu = sµsy, vihm hn ]2]

dohrw ] rwg dYÍK mn ky Drm; qU qo mn nih hoie ]


vvvv

vvvv

iksy nwl rwg = pRym krnw, iksy nwl dYÍK = dÍYS krnI, ieh mn = ic`q ky = dy
Drm = inXm hn [ prµqU hy isKÎ ! qUµ qo = qW mn = ic`q nhIN hoie = ho Bwv qµU mn srUp
nhIN hY [ jykr qUµ ieh khyN ik mn qoN v`Krw myrw srUp kI hY qW iDAwn nwl suxnw kr [
1. pwTWq®—(j + gq) j = pYdw hox vwlw qy gq = nwS hox vwlw, so khIey jgq [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI (377) ivcwr mwlw, pMjvW ibsRwm
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
inrivklp ivAwpk Aml; suK srUp qUµ soie ]3]
jo inrivklp = klpnw qoN rihq, swry QwvW qy ivAwpk = prIpUrn, Aiv`ØidAw,
pwpW dI Aml = mYl qoN rihq suK = Anµd srUp cyqn bRhm hY, soie = auh srUp qUµ hYN, Bwv
auh qyrw AslI srUp hY ]3]

dohrw ] jg qo mYN, qUµ jgq mYN; XO lih qj hµkwr ]


jg = sµswr qo = qyry mYN = ivc hY qy qUµ jgq = sµswr mYN = ivc hY, XO = ies qrHW
lih = jwx ky hµkwr = hµgqw mmqw ¹ qj = iqAwg dyxw kr [

mY myrI sµklp qij; suKmY Avin ibauhwr ]4]


mYN krqw Bogqw hW jW mYN Aqy ieh myrI vsqU hY vw: mYN myrI dw sµklp = i^Awl
qij = iqAwg dyxw kr Aqy suK = Anµd dy nwl pRwlbD Anuswr Avin = DrqI au~qy
ibauhwr = ivcrnw kr ]4]
jykr qyry mn ivc ieh sµsw ho vI jwvy ik sµswr dI pRqIq krky q`qÍ igAwn dI
hwnI hovygI qW suxnw kr [

dohrw ] AgXwn nINd supno jgq; BXo suKn khUµ q®ws ]


ijvyN AgXwn = bysmJI dy kwrn nINd = su`ØiqAW supno = supn AvsQw ivc jIv ¹
ikqy jgq = sµswr ivc suKd = suK qy khµU = ikqy q®ws = fr Bwv du`K pRqIq BXo = huµdw hY [

gXwn BXo jwgXo jbY; id®s†wid®s† n Bws ]5]


jbY = jdoN jIv jwgXo = jwgdw hY, qdoN swrI gÎwn = igAwq AvsQw BXo = ho
AwauNdI hY ik mYN qW supnw dyK irhw sI, jo kuJ supny ivc (id®st + Aid®st) id®st = dyKdw
huµdw hY, auh Aid®st = nw idKx vwlw Bws = pRqIq hox l`g jWdw hY ]5] jYsw ik :
nrpiq eyku isMGwsin soieAw supny BieAw iBKwrI ]
ACq rwj ibCurq duKu pwieAw so giq BeI hmwrI ]2]
(soriT Bgq rivdws jI, AMg 657)

dohrw ] CuDw ipAwsw1 Sok pun; hrK jnm Aru AMq ]


CuDw = Bu`K qy ipAwsw = ipAws ieh pRwxW dw Drm hY, pun = Pyr Sok = Zm qy hrK = ^uSI
mn dw Drm hY Aru = Aqy sQUl srIr dw jnm = jµmxw qy AMq = A^Ir Bwv mrnw ieh Drm hY [
vvvv

vvvv

ey Kt aurmI Drm qn; Awqm rihq Anµq ]6]


ey = ieh Kt = Cy aurmI = aurmIAW (lihrW), klyS, ivkwr qn = srIr dy Drm = inXm
1. pwTWq®—ippwsw [
vvvv vvvv
ivcwr mwlw, pMjvW ibsRwm (378) pMc gRµQwvlI
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
hn, Bwv sµswr smMdr dy ivc srIr dIAW ieh Cy lihrW hn vw: ieh srIr dy Drm dIAW
Cy lihrW hn [ prµqU Awqm = Awqmw ienHW Cy aurmIAW, ivkwrW qoN rihq Anµq = byAMq
srUp hY ]6] jYsw ik :
Acrj kQw mhw AnUp ] pRwqmw pwrbRhm kw rUpu ]rhwau] (AMg 968)
bwlk bUFw jo nihÁ qrunw ] jwihÁ kdwicq jnm n mrnw ]
jw ko BUK ipAws n QorI ] ijh ibsry qy hYÍ duK GorI ] (nwnk pRkwS, AiD: 43)

dohrw ]
jnm Asq Aru ibRiD puin; ibpRn CX qn nws ]
jo jnm = jµmxw Asq = itky rihxw Aru = Aqy puin = Pyr juAwnI qy ibRiD = buFwpw
hY, ieauN ibpRn = bdlwA huµdw rihMdw hY (Bwv jnm, bwlk AvsQw, bwlk AvsQw qoN
ikSor, ikSor qoN juAwnI, juAwnI qoN buFwpw Aqy buFwpy qoN mOq) v`Dxw, G`txw qy CX = CyvW
qn = srIr dw nws = AMq hoxw Bwv mOq ho jwxI [

Kt ibkwr Xy1 dyh ky; Awqm sÍXµ pRkws ]7]


Xy = ieh Kt = Cy ibkwr = doS dyh = srIr ky = dy hn, pr Awqm = Awqmw qW
sÍXµ = suqy pRkwS = cyqn srUp hY ]7]
BweI sµqoK isMG jI ies pRkwr ilKdy hn :
jnm Asiq Aru ivR`ØiD pRxwmw ] KIn hon mrno duK Dwmw ]
Kt ibkwr Awqm mihÁ nwhI ] (nwnk pRkwS)
eISr dy Cy gux :
jsu AYsÍrj ivrwg audwr ] lCmI gÎwn su pUrn Dwir ]...47]
Cy ivkwr srIr dy :
Kt ivkwr jnmin Aru mrny [ ieh srIr ko donhu brny ]47]
CuDw iq®Kw duie pRwnin kyr ] hrK Sok mn ky jug hyir ]...48]
(sRI gurpRqwp sUrj gRµQ, rwis 5, AMsU 46)

dohrw ] icdwkws ‘AibD’ Aml; sWiq eyk qv rUp ]


(dUsrw pwT AdYÍ qy qv hY)
hy is`K ! jo qyrw srUp icdwkws = cyqn AwkwS AibD = ibMnx qoN rihq AdYÍ = dYÍYS
vvvv

vvvv

qoN rihq, Aiv`ØidAw, pwpW dI Aml = mYl qoN rihq hY, qy eyk qr = iek-rs sWiq = SWqI
rUp = srUp hY vw: iek qv = qyrw srUp sÍjwqI, ivjwqI qy sÍgiq Byd qoN rihq hY, auh
qyrw Awpxw rUp hY [
1. pwTWq®—ieh [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI (379) ivcwr mwlw, pMjvW ibsRwm
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
jnm mrn ikq sµBvY, ikq hµkwr AnUp ]8]
ies leI aus ivc jnm = jµmxw mrn = mrxw ikq = iks qrHW sµBvY = bx skdw
hY, Bwv nhIN bx skdw Aqy AnUp = aupmw qoN rihq qyry Awqm srUp ivc mYN jµmdw mrdw
hW, ieh hµkwr = hµgqw kq = ikvyN bx skdI hY, Bwv nhIN bx skdI ikauNik ieh swrw
kuJ srIr nwl sµbµiDq hY ]8]

dohrw ] ibKY BogqwsQwn qn1; swiDk ieMd®I joie ]


jo Sbd, sprs, rUp rs gµD ibKY = ivSy hn ienHW ¹ (Bogq + AsQwn) AsQwn = QW
Bwv sQUl qn = srIr Bog = Bogdw hY vw: ienHW ¹ Bogq = Bogx dw AsQwn = QW sQUl
srIr hY, joie = ijhVIAW kµn, n`k, A`KW Awid ieMdrIAW hn ieh iviSAW dy swiDk = swDn
hn vw: jo ieMdrIAW hn, ieh swDnW dI qrHW cmcy hn, Bwv ivSy Bogx vwsqy h`lw-
SyrI dyx vwlIAW hn [

Awih Bogqw buiD mn, qUµ n cquStw hoie ]9]


hy is`K ! qyrw sQUl srIr hI vw: bu`DI qy mn hI iviSAW ¹ Bogqw = Bogx vwly hn,
pr cquStw = cwry AMqhkrx iehnW dw Bogqw n = nhIN hoie = ho skdy ]9]

dohrw ] kwrn ilMg AsQUlqn; buiD mn ieMdRX pRwn ]


Aiv`ØidAw rUp kwrn srIr, pMj krm ieMd®y, pMj igAwn ieMdry, pMj pRwx, mn qy bu`ØiD
ienHW sqwrW dw smudwX ilMg = sUKm srIr hY qy pMjW q`qW dw ricq AsQUl = sQUl
qn = srIr hY [

ey jV qoih lhY nhI; qUµ cYqn pRmwn ]10]


ey = ieh swry jVH Bwv iek jgHw rihx vwly hn, ies leI ieh Awpxy Awp qoih = qyry
srUp ¹ lhY = jwx nhIN skdy, pr qUµ cYqn = cyqn srUp Awpxy Awp ¹ (pR + mwn)
pR = ivSyS krky mwn = mMnxw kr ]10]

dohrw ] eyk qµq mYN iq®guxqw; ArJ igRµQ bhu Bwie ]


ijvyN eyk = iek hI qrHW dy qµq = Dwgy mYN = ivc iq®guxqw = iqMn qrHW dy rµg, gux,
rUp, Bwv ic`tw, pIlw qy lwl huµdy hn, ies¹ ivAwh ivc vrqx vwly mOlI jW KmxI
vvvv

vvvv

kihMdy hn, ieauN iqMn rµgW dy Dwgy ArJ = aulJ ky imRMQ = gµFw dy rUp ivc bhu = bhuq
Bwie = qrHW dy id`sdy hn (vw: iesy qrHW iek bRhm rUp Dwgy dI s`qw pw ky iqMn gux Bwv
rwjsI, qwmsI, sWqkI suBwv vwlIAW nwnW qrHW dIAW jIv rUp gµFW bxIAW hn [)
1. pwTWq®—Bog iesQwn [
vvvv vvvv
ivcwr mwlw, pMjvW ibsRwm (380) pMc gRµQwvlI
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
qYsy suD srUp mY; nwQ jgq drswie ]11]
nwQ = AnwQ kvI jI kQn krdy hn ik qYsy = ausy qrHW hI qyry suD srUp mY = ivc jgq =
sµswr imiQAw rUp drswie = id``sdw hY vw: sµswr klpqdwqm sµbµD rUp pRqIq huµdw hY ]11]

dohrw ] bsn pUqrI bsn mX; nwnw AMg AnUp ]


ijvyN bsn = bsqr qoN bxI pUqrI = mUrqI bsn = bsqr dw hI mX = rUp huµdI hY,
BwvyN nwnw = AnykW qrHW dy AiqAMq AnUp = aupmw qoN rihq, Bwv suµdr AMg huµdy hn [

eyk qµq ibnu nih bIE; qXoN sB suD srUp ]12]


auh sB kuJ eyku = iek qµq = Dwgy qoN ibnu = bZYr bIE = dUsrw hor kuJ vI nih = nhIN
huµdw, qXoN = iqvyN sB = swry Su`D srUp hn [
vw: iesy pRkwr mwieAw sbl vYrwt rUp bsqr ivc AnykW Coty v`fy jIv
jµqW dI qsvIr bxI hoeI hY, pr iek Su`D srUp bRhm rUp Dwgy qoN bZYr hor kuJ vI nhIN
hY ]12]

dohrw ] dyiK iKlOny KWf ky; Awnµd BXo mn mwih ]


KWf = KMf ky = dy bxy iKlOny = iKlwauxy dyiK = vyK ky b`cy dw mn ic`q mwih = ivc
Awnµd = pRsµn BXo = huµdw hY [

cwih krI jb bsq kI; qb sB lY hYÍ jwih ]13]


jb = jd b`cw KMf dy bxy iKlOinAW iv`ØcoN iksy iek bsq = cIz (iKlOny) dy Kwx
kI = dI cwih = ie`Cw krI = krdw hY, qb = qd auh sB = swry iKfOxy lY = lIn hÍY = ho
jwih = jWdy hn Bwv Bur jWdy hn [ vw: KwDy iKlOxy Kur ky rs rUp ho gey, iKlOxy dw rUp
smwpq ho igAw, ieauN sµswr dy pdwrQ nwS rUp hn ]13]

dohrw ] lhÎo n suD srUp ijin; khw lhÎo iqn kUr ]


ijin = ijs ny suD = inrol (^wls) srUp ¹ lhÎo = jwixAw n = nhIN hY, iqn = aus
kUr = JUTy purK ny sµswr ivc Aw ky khw = kI lhÎo = jwixAw hY, Bwv kuJ vI pRwpq
nhIN kIqw [

swKw dl sINcq rhÎo; XO nhIN sINcÎo mUr ]14]


vvvv

vvvv

aus purK ¹ qW ies qrHW jwnxw kro ijvyN koeI s`jx swKw = twhxIAW, dl = p`ØiqAW
¹ pwxI sINcq = isMjdw rhy [ pr mUr = mu`F ¹ pwxI nhIN = nw lwauxw kry, ieMj
twhxIAW qy p`ØiqAW au~qy pwxI dw iCVkw kIiqAW kI Asr hovygw ? Bwv koeI vI Asr
nhIN hovygw [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI (381) ivcwr mwlw, pMjvW ibsRwm
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
iesy qrHW jykr koeI purK cyqn pRkwS bRhm dw Bjn C`f ky hor dyvI dyviqAW rUp
twhxIAW p`qirAW ¹ pUjdw rhy qW aus bRhm igAwn dI pRwpqI rUp Pl kI imlygw ? Bwv
nhIN imlygw, sgoN auh qW tyFIAW jUnW ivc hI Btkwdw rhygw ]14] jYsw ik :
kwhy kau pUjq pwhn kau kCu pwhn mY prmysr nwhI ] (sRI dsm gRµQ)

pwie pro prmysr ky jV ] pwhn mY prmysr nwhI ] (bic`q® nwtk, pMnw 46)

dohrw ] jYsy sWcy mYN pry; hoq knk bhu AMg ]


jYsy = ijvyN sWcy = sµcy mYN = ivc pry = pY ky knk = sonw bhu = bhuq AMg = qrHW dw
hoq = ho jWdw hY, Bwv Anyk qrHW dw bx jWdw hY [

nwnw vq XO bRhm mX; lY aupwD ko sµg ]15]


XO = iesy qrHW bRhm = ivAwpk mX = srUp ivc swrw sµswr mwieAw dI aupwD1 = aupwDI
ko = dw sµg = imlwp hox kwrn nwnw = Anyk vq = qrHW dw hY ]15]

dohrw ] imRd ibkwr imRd mX skl; ihm ibkwr ihm jwn ]


ijvyN imRd = im`tI ibkwr = bdl ky GVw Awid bhuq qrHW dy brqn rUp ivc bx jWdI
hY, pr auh skl = swry imRd = im`tI dy brqn im`tI dw mX = rUp hI huµdy hn, pwxI
ibkwr = bdl ky ihm = br& bx jWdw hY, pr sUJvwn purK aus ihm = br& ¹ pwxI krky
hI jwn = jwxdy hn [
qµq ibkwr su qµq hI; XON Awqm jg mwn ]16]
qµq = Dwgw ibkwr = bdl ky bsqr bx jWdw hY, pr su = auh bsqr qµq = Dwgy
dw rUp hI huµdw hY [ XO = iesy qrHW hI jg = sµswr ivc Awqm = Awqmw Bwv prmwqmw ¹
mwn = mMnxw kro ]16]

dohrw ] dyKXo rj mY srpqw; TUiT cor ky Bwie ]


rj = r`sI mY = ivc srpqw = s`p puxw dyKXo = vyiKAw Aqy TUiT = v`Fy hoey ibRC dy
mu`F ¹ smwn AMDkwr ivc cor ky = dy Bwie = qrHW l`gy, Bwv aus ¹ cor mMn bYTy jW cor
dy qrHW Bwie = BwauNdw hovy [

rjq ibcwirE sukq mYN; AwXo mn llcwie ]17]


vvvv

vvvv

sukq = is`pI mU = ivc rjq = cWdI ¹ ibcwirE = ivcwr ky mn = irdy ivc


llcwie = lwlc AwXo = Aw igAw ]17]
1. aupwD : ruqbw, iksy vsqU dy igAwn krwaux dw kwrn jo vsqU qoN iBMn hovy, ijs qrHW GtwkwS ¹ GVw
pRgt krdw hY, pr AwkwS qoN judw huµdw hY [
vvvv vvvv
ivcwr mwlw, pMjvW ibsRwm (382) pMc gRµQwvlI
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dohrw ] BXo bGUrw bwq mY; Agin icng bhu AMg ]
ijvyN bGUrw = vw-vrolw bwq = hvw dw mY = srUp BXo = huµdw hY, hvw qoN iBMn nhIN
huµdw, Agin = A`g dy icng = cµigAwVy bhu = bhuq AMg = AMgW, qrHW dy huµdy hn, pr auh
A`g hI huµdy hn, A`g qoN iBMn nhIN huµdy [
bIjih mY qrvr XQw; jl iniD miD qrµg ]18]
XQw = ijvyN bIjih = bIj mY = ivc qrvr = dr`^q huµdw hY, pr bIj qoN iBMn nhIN
huµdw, iesy qrHW jl = pwxI dw iniD = ^zwnw smuMdr huµdw hY, smuMdr miD = iv`ØcoN hvw dy
kwrn byAMq qrµg = lihrW au~TdIAW hn, pr auh lihrW smuMdr qoN v`KrIAW nhIN
huµdIAW ]18] jYsw ik :
jYsy eyk Awg qy knUkw kot Awg auTYN, inAwry inAwry huie kY Pyir Awg mY imlwhgy ]
(sRI dsm gRµQ, Akwl ausqq, pMnw 19)

dohrw ] imsrI kI qUµbI rcI; rµg rUpqw Awih ]


ijvyN iksy purK ny imsrI kI = dI qUµbI = kOV quµmI rcI = bxweI hovy qy (rUp + qw)
qw = ausy qrHW dw rµg rUp = Awkwr vI bxw id`qw hovy [
Kwn lgXo jb Brm qj; so qb krvI nwih ]19]
jb = jd kOV quµmI dw Brm = BulyKw qj = C`f ky koeI purK Kwn = Kwx
lgXo = l`ØigAw, qb = qd so = auh krvI = kOVI nwih = nw l`gI ]19]

dohrw ] pwvk mY dIpk Gny; nB mY Gt mt nwm ]


ijvyN pwvk = AgnI mY = ivc Gny = bhuqy dIpk = dIvy jgwaux dI klw huµdI hY,
Gt = GVy mY = ivc nB = AwkwS dw pRiqibMb pYx nwl GtwkwS nwm pY jWdw hY [ mkwn
ivc AwkwS hovy qW mTwkwS nwm pY jWdw hY [

nIr mwJ Erw Bey; XO jg Awqm rwm ]20]


nIr = pwxI mwJ = ivc, br& dy Erw = gVy Bey = huµdy hn, XO = iesy qrHW jg = sµswr
ivc Awqm rwm prIpUrn hY ]20]

dohrw ] sq khoN qo hY nhIN, imQÎw khoN qo Awih ]


vvvv

vvvv

jy jgq ¹ sq = s`c kho = AwKdy hW qo = qW ieh iesiQq rUp ids nhIN irhw, Bwv
nwSvwn hY, jykr imQÎw = JUTw kho = AwKdy hW qo = qW swrw kuJ ids irhw Awih = hY [

kih AnwQ Acrj mhW; Akih khIAY kwih ]21]


AnwQ kvI jI kih = kQn krdy hn ik ieh g`l mhw = bhuqI Acrj = Ascrj,
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI (383) ivcwr mwlw, pMjvW qy CyvW ibsRwm
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
hYrwngI vwlI hY, sB kuJ Akih = kQn qoN rihq hY, ies leI kwih = kI khIAY = AwKxw
krIey, Bwv kuJ vI AwiKAw nhIN jw skdw ikauNik jy s`cw kihMdy hW qW sB kuJ qurdw
jw irhw hY Aqy jy JUTw kihMdy hW qW vI kihAw nhIN jw skdw ikauNik sB kuJ s`c ids
irhw hY ]21]
ieiq sRI ivcwr mwlw aupdyS pMcmo ibsRwm ]5]
sRI = suBweymwn ivcwr mwlw nwmy gRµQ dy pMcmo = pMjvyN ibsRwm = AiDAwie dI
ieiq = smwpqI kIqI hY [ ies ivc qq vsqU dw aupdyS kQn kIqw hY ]5]

CyvW ibsRwm pRwrµBw


ies CyvyN ibsRwm ivc sµswr ¹ JUTw vrxn krdy hn [
is`KXo vwc - is`K v`loN bynqI rUp ivc kQn krdy hn [

dohrw ]
Bo Bgvn mo mn BXo; sµsY dyhu invwir ]
Bo = hy Bgvn = gurU jI ! mo = myry mn = ic`q ivc ieh sµsY = sµsw, S`k BXo = ho igAw
ikrpw krky qusIN aus dI invwir = nivrqI kr dyhu = dyvo [ ik :

jg imQÎw ikh ibiD kihXo; mo pRiq kho ibcwr ]1]


jg = sµswr ¹ ikh = iks ibiD = ivDI nwl imQÎw = JUTw kihXo = kihxw kIqw hY ?
ieh mo = myry pRiq = qweIN ibcwr = inrnw, soc ky kho = d`sxw kro ]1]
ijs krky myrw sµsw dUr ho jwvy [

sRI gurovwc ] jg imQÎw d®swvq hY ]


gurU dyv jI AwpxI sRI = suBweymwn rsnw qoN jgq ¹ imiQAw drswauNdy hoey au~qr
kQn krdy hn [

dohrw ] sIql jl imRg iq®Sn ko; ggn kml kI bws ]


ijvyN koeI mnu`K ieh kihxw kry ik imRg iq®snw1 ko = dw jl = pwxI AiqAMq
sIql = TµFw huµdw hY [ Asl ivc ieh jl huµdw hI nhIN imRg ¹ imiQAw jl dw sq pRqIq
vvvv

vvvv

1. jd sUrj dIAW is`DIAW ikrxW ryqly (mwrUQl) QW ivc pYNdIAW hn, qd ryq dI cmk nwl imRg ¹
pwxI dI BrI JIl id`sx l`g jWdI hY, ijauN-ijauN imRg aus v`l jWdw hY, iqauN iqauN auh pwxI dUr
pRqIq huµdw jWdw hY, AMq ¹ sUrj dIAW ikrxW Fl ky iqrCIAW ho jWdIAW hn Aqy pwxI dI QW kyvl
mwrUQl pRqIq hox l`g jWdw hY, iesy krky ivdvwnW ny imRg iq®Snw dw id®StWq dy ky jgq dy pdwrQW,
mwieAw dy Bog ivlwsW ¹ imiQAw inScy kIqw hY [
vvvv vvvv
ivcwr mwlw, CyvW ibsRwm (384) pMc gRµQwvlI
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ho irhw hY [ ggn = AkwS ivc iKVy hoey kml = kOl Pu`l kI = dI bhuq bws = sugµDI Aw
rhI hY [

suµdr Aiq bµDXw suvn; AYso jgq pRkwS ]2]


ijvyN koeI kihx kry ik bµDXw = bWJ iesqrI dw suvn = pu`qr Aiq = bhuq
sµudr = sohxw hY, hy is`K ! ijs qrHW ieh auprokq cIjW As`q vI ArQwkwr pRqIq huµdIAW
hn, AYso = iesy qrHW ies jgq = sµswr dw iesiQq rUp ivc hI pRkwS = igAwn hY, Bwv
ieh sµswr sdw kwiem rihx vwlw id`sdw hY ]2]

dohrw ] ijauN nB mYN klpI GnI; puqrI ibibD Anyk ]


ijau = ijvyN nB = AkwS mYN = ivc b`dlW dIAW ibibD = keI qrHW dIAW GnI = bhuq
swrIAW Anyk = byAMq hI puqrI = puqlIAW klpI = klpIAW, socIAW jWdIAW hn [ Bwv
klpnw mwqr id`sdIAW hn, prY hY imiQAw [

kriq juD Aiq ¿oD juq; AYso jgq ibbyk ]3]


ies qrHW l`gdw huµdw hY ik auh Aiq = bhuqy ¿oD = Zu`Øsy juq = sihq ho ky juD = jµg
krq = krdIAW hn, AYso = Aijhw hI jgq = sµswr dw ibbyk = ivcwr hY ]3]

dohrw ] AnwQ sÍpn kWhU nrih; idsn ibKY B®m hoie ]


AnwQ kvI jI kQn krdy hn ik ijvyN kWhU = koeI nrih = purK sÍpn = supny ivc
s&r qih krn leI c`l ipAw hovy qy aus ¹ idsn = idSw ibKY = ivc B®m = BulyKw hoie = ho
jwvy, Bwv ijs mwrg ’qy jwxw sI, aus rsqy dw BulyKw Kw ky iksy hor rsqy pY igAw hovy [

pUrb qij pscim gXo; iqh ibKwd jig soie ]4]


pUrb = cVHdy sUrj vwlw pwsw qij = C`f ky pscim = p`Cm, lihMdy vwly pwsy clw
gXo = igAw, kw&I rsqw qih krn qoN ibKwd = bwAd pqw l`ØigAw ik mYN qW ault rsqy
Aw igAw hW, Pyr iqh = aus purK ¹ soie = aus BulyKy kwrn ibKwd = duKI hoxw pYNdw hY [
iesy qrHW hI jgq dI hwlq hY, jgq iek supny vWg hY, jIv ies ivc Aiv`ØidAw
kwrn Bu`ØilAw iPrdw hY, jIv dy kyvl klpnw qoN bZYr hor kuJ vI p`ly nhIN pYNdw, ieh
jIv pRØBU pRwpqI vwly prmwrQ dy rsqy ¹ C`f ky ault ivvhwrk vwly, sµswr vwly pwsy
v`l qur ipAw hY, ijs kwrn A^Ir ¹ pCqwauNdw hY ]4]
vvvv

vvvv

dohrw ] riv kI irsm smyit kY; krI gRµQ ruic mwl ]


ijvyN koeI purK ieh kihxw kry ik mYN riv = sUrj kI = dIAW irsm = ikrx ¹
smyit = iek`TIAW kY = krky Pyr aunHW dIAW gRµQ = gµFW mwr ky bhuq ruc = suµdr
mwl = mwlw bxw leIey [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI (385) ivcwr mwlw, CyvW ibsRwm
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
pihrY bµiDAw ko suvn; soBw bnI ibswl ]5]
aus mwlw ¹ bµiDAw = bWJ iesqrI ko = dw suvn = pu`qr pihrY = pihn lvy qy aus
dy gl ivc peI mwlw ibswl = bVI soB = P`b rhI hY ]5]
dohrw ] ssy isRMg ko DnuK kir; ggn purK lIey jwih ]
ssy = shy ky = dy isRMg = isMgW dw DnuK = qIr kmwn bxw kir = krky iek koeI hor
purK = mnu`K ggn = AkwS v`l lIey = leI jwih = jWdw sI [
dyK mwl lwlc lgÎo; puin puin mWgq qwih ]6]
bWJ AOrq dy pu`qr dy gl ivc peI mwl = mwlw dyK = vyK ky aus dy idl ivc
lwlc = loB lgÎo = l`g Bwv Aw igAw qy puin puin = muV muV qwih = aus qoN mwlw
mWgq = mMgdw hY ]6]
dohrw ] vih mWgq vih dyq nih; bFI prspr rwir ]
vih = auh AkwS v`l jwx vwlw purK mwlw mWgq = mMgdw hY, pr vih = auh bWJ
iesqrI dw puq® mwlw dyq = idMdw nih = nhIN hY, ies qrHW aunHW dohW dI prspr = Awps
ivc rwir = lVweI bFI = v`D geI [
nw kCu BXo n hY kCU; AYso jgq ibcwir ]7]
nw hI kCu = kuJ JgVw BXo = hoieAw, n = nw hI kCu = koeI mwlw hY, AYso = iesy qrHW
hI jgq = sµswr dw ibcwir = ivcwr kro ik nw hI sµswr BUq kwl ivc sI, nw hI hux
vrqmwn smyN ivc hY Aqy nw hI A`gy Biv`Kq smyN ivc hovygw ]7]
dohrw ] ggn isMD kI lhr lY; Awn bnwXo Dwm ]
ijvyN koeI isMD = smuMdr kI = dIAW lhr = qrµgW rUp ie`tW lY ky ggn = AkwS ivc
Awn = Awx, ilAw ky Dwm = Gr bnwXo = bxw lvy [
AYso pUrn bRhm mYN; dyiK jgq AiBrwm ]8]
AYso = iesy qrHW hI pUrn = prIpUrn bRhm = prmySr mYN = ivc AiBrwm = suµdr
jgq = sµswr dyiK = vyiKAw jWdw hY ]8]

dohrw ] imRg iq®Snw ko nIr lY; sINcXo nB AMØBoj ]


vvvv

vvvv

imRgiq®Snw ko = dw nIr = pwxI lY ky nB = AkwS ivc AMBoj = kml Pu`lW dI bZIcI


¹ sINcXo = isMØijAw Bwv isMcxw kIqw [

qw sugµD AweI srs; Awih jgq Xih Koj ]9]


qw = aus AkwS ivc iKVy hoey kml Pu`lW dI srs = (s + rs) s = sihq rs dy jW
vvvv vvvv
ivcwr mwlw, CyvW ibsRwm (386) pMc gRµQwvlI
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
bhuq hI sugµD = ^uSbo AweI = Aw rhI hY, ijvyN ieh cIzW klipq hn, iesy qrHW hI
Xih = ieh jgq = sµswr dI Koj = ivcwr Awih = hY ]9]

(isKXo vwc)
dohrw ] jgq jgq sB ko khY; Ar puin dyiKAY nYn ]
sBu = hr ko = koeI jgq jgq = sµswr sµswr khY = kihMdw hY Aru = Aqy puin = Pyr
nYn = A`KW nwl dyKIAY = dyKxw vI krIdw hY [

so imQÎw ikh ibiD khoN; Awrq jn suK dYn ]10]


hy Awrq = duKI jn = purKW ¹ suK = Anµd dYn = dyx vwly guro ! mYN so = aus id`sdy
hoey jgq ¹ ikh = iks ibiD = qrIky nwl imQÎw = JUTw khoN = kihxw krW ]10]

(sRI guro vwc)


dohrw ] rju dyiK pRwxI GnY; klpY bhuq pRkwr ]
smwn AMDkwr ivc DrqI ’qy peI hoeI rju = r`sI ¹ dyiK = vyK ky GnY = bhuq swry
sµswrI pRwxI = purK bhuq = Anyk pRkwr = qrHW dy klpY = klpdy hn Bwv Anumwn lwauNdy
hn [

koeI rj1 koeI srp kih; koeI kih puihim drwir ]11]
koeI rj = r`sI, koeI srp = s`p kih = kihMdw hY, koeI aus ¹ puihim = DrqI dI
drwir = q®yV kih = kihMdw hY ]11]

dohrw ] sukiq inrK bhu Byd lih; pRwxI klpY qWih ]


sukiq = is`pI peI hoeI inrK = dyK ky pRwxI = pRwxwDwrI jIv bhu = bhuq Byd = qrHW
dI qWih = aus ivc klpY = klpnw lih = lwauxw krdy hn [

koeI Bofr ko rjq kih; ko kih kwgr Awih ]12]


aus ¹ koeI Bofr = Abrk (jo kky ryqy ivc ic`Øty, cmkIly kx cmkdy huµdy hn) qy
ko = koeI rjq = cWdI kih = kihMdw hY, ko = koeI aus ¹ kwgr = kwZz kih = kihMdw
Awih = hY ]12]
vvvv

vvvv

dohrw ] pUrn AdYÍ Awqmw; ABY Ac`l Apwr ]


jo Awqmw = prmySr swry QwvW ivc pUrn = ivAwpk, AdÍY = dÍYq qoN rihq, ABY = fr
1. pwTWq®—ko qru jr ko srp kih (koeI qru = dr`^q dI jr = jVH kihMdw hY [)
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI (387) ivcwr mwlw, CyvW ibsRwm
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
qoN rihq Ac`l = iesiQq rihx vwlw qy Apwr = pwrwvwr qoN rihq hY vw: Apwr = byAMq
srUp hY [

imQÎw hI klpÎo Gno; qw mYN Xih sµswr ]13]


qw = aus mY = ivc Xih = ies sµswr = jgq ¹ imQÎw = JUTw hI Gno = bhuq
klpÎo = klp, mMn ilAw ]13]

dohrw ] Awn iBMn nih qoie qy; budbud Pyn qrµg ]


budbud = bulbuly, Pyn = J`g, qrµg = lihrW ieh sB pwxI iv`ØcoN hI pYdw huµdIAW hn,
ieh qoie = pwxI qy = qoN iBMn = v`K Awn = hor kuJ vI nih = nhIN huµdw [ jYsw ik :
jl qrMg Aru Pyn budbudw jl qy iBMn n hoeI ] (Awsw Bgq nwmdyv, AMg 485)

Xw pRkwr sµswr Xh; suD sÍrUp ABµg ]14]


Xw = ies pRkwr = qrHW Xh = ies id`sdy sµswr = jgq ivc ABµg = nwS qoN rihq
Su`D srUp prmySr dI cyqn s`qw qoN bZYr hor kuJ vI nhIN hY ]14]

dohrw ] pUrn Awqm mY jgq; kµcn muhr pRkwr ]


auh Awqm = prmySr Aqy swry jgq = sµswr mY = ivc ies qrHW pUrn = prIpUrn,
ivAwpk hY, ikvyN ivAwpk hY ? au~qr kµcn = sony dI muhr = mohr pRkwr = vWg hY Bwv
ijvyN sony dI mohr au~qy sony dy A`Kr huµdy hn [

AdÍY Ac`l ArUp Aj; muMdrw nwm Aswr ]15]


AdÍY = dÍYq qoN rihq, Ac`l = iesiQq rihx vwlw, ArUp = rUp qoN rihq Aj = jnm
qoN rihq ijs dw nwm muMdrw = mohr Cwp hY, Aswr = nwS rUp hY swr = sRySt nhIN, nw hI
sRySt hY Bwv nwS rUp imiQAw rUp hY ]15]

dohrw ] kwst mYN rhtw BXo; rhty mYN BXo Pyr ]


kwst = l`kVw mYN = iv`ØcoN rhtw = crKw BXo = ho igAw Bwv bx igAw Aqy
rhty = crKy mYN = ivc Pyr = gyV, c`kr, q`klw BXo = ho igAw [

prXo qUl qW Pyr mYN; BXo sUq ko Fyr ]16]


vvvv

vvvv

jd qW = aus Pyr q`kly mYN = ivc qUl = rUµeI ¹ prXo = pwauxw kIqw, qd qkly nwl
iml ky sUq = sUqr ko = dw Fyr = AMbwr BXo = ho igAw ]16]

dohrw ] bsn BXo qw sUq mO; puqlI bsn mMJwr ]


qw = aus k`qy hoey sUq = sUqr, Dwgy mO = iv`ØcNo bsn = bsqr BXo = ho igAw, bx igAw Aqy
vvvv vvvv
ivcwr mwlw, CyvW ibsRwm (388) pMc gRµQwvlI
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
mInwkwrI krn vwly kwrIgr ny aus bsn = bsqr mMJwr = ivc keI qrHW dIAW puqlI =
puqlIAW (mUrqW) bxw id`qIAW, Bwv aus bsqr au~pr sµudr byl bUtIAW bxw id`qIAW [

Awps mY puqrI sBY; krq prspr rwir ]17]


Pyr auh sBY = swrIAW puqrI = pu`qlIAW Awps = Awpo mY = iv`cdI prspr = iek
dUsry nwl rwir = JgVw krq = krdIAW id`sdIAW hn ]
AMq®Iv ArQ—kwst = l`kV dI inAweIN bRhm aus ivc mwieAw rUp rhtw = crKw
bixAw ijvyN crKw GuMmdw hY mwieAw vI iesI qrHW GuMmdI hY, mwieAw rUp crKy ivc qmo
gux dI prDwnqw rUp Pyr = qklw hoieAw ijs ivc sUKm q`qW rUp Bwv Sbd sprS rUp
Awid qUl = rUµ hoeI AsQUl q`qW rUp sUq = sUqr Dwgy ho gey [ AkwS, pOx, A`g pwxI, DrqI
ieauN sUq dy Fyr dI inAweIN isRStI hoeI qy pMjW q`qW dy DwigAW qoN srIrW rUp bsqr
hoey Aqy jIv puqlIAW dI inAweIN hn [ srIrW rUp puqlIAW JgVdIAW hn [ d`Øso ies
AigAwn dy JgVy dw bRhm rUp kwst = JgVy nwl kI sµbµD hY, koeI nhIN, puqlIAW JUTIAW,
JgVy JUTy, sµswr s`cy bRhm ivc klipq hY ]17]
not : aupRokq 16, 17vyN dohry dy ArQ ¹ AMq®Iv Bwv ivc iek`Tw kIqw igAw hY [

dohrw ] kwSt ko Aru rwr ko; kho khW snbµD ]


d`Øso kwst = l`kVI ko = dw Aru = Aqy rwr = lVweI ko = dw kho = d`Øso khW = kI
snbµD = imlwp hY ? Bwv koeI sµbµD nhIN hY [ jYsw ik :
pRmwx : ijau supnw Aru pyKnw AYsy jg kau jwin ]
ien mY kCu swco nhI nwnk ibnu Bgvwn ]23]
(slok m: 9, AMg 1427)

n ibkwr XO bRhm mYN; klpY pRwxI AMD ]18]


XON = iesy qrHW bRhm = ivAwpk prmySr mY = ivc ibkwr = ivgwV, qbdIlI n = nhIN
hY, prµqU AMD = AigAwnI pRwxI = jIv prmwqmw ivc qbdIlI dI klpY = klpnw mMn
lYNdy hn [18[

dohrw ] bRhm rqn inrmol inj; qw ko ¸Wiq Anµq ]


jo inj = Awpxw Awp rUp bRhm = ivAwpk prmySr rUp inrmol = Amolk rqn = hIrw
vvvv

vvvv

hY, qw = aus ko = dI Anµq = byAMq ¸Wiq = SoBw hY [

hY nwhIN khqo n bnY; AYso jg drsµq ]19]


jd bRhm qoN bZYr hor vI cIz siq hY hI nwhIN = nhIN qW Pyr kuJ khqo = kihxw
hI n = nhIN bnY = bxdw, AYso = iesy qrHW hI ieh jg = sµswr drsµq = id`sdw hY ]19]
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI (389) ivcwr mwlw, CyvW qy s`qvW ibsRwm
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dohrw ]
kih AnwQ kw soN khoN; Awid miD Aru AMØiq ]
AnwQ kvI jI kih = kQn krdy hn ik aus prmySr qoN bZYr kw = iks soN = ¹
khoN = kihxw krW ik ieh Awid = mu`F, SurU ivc hY, jW miD = ivckwrly smyN ivc hY
Aru = Aqy ieh AMØiq = A^Ir ivc hY [ ieh qW ieauN hY :

jXoN riv mYN nhIN pweIAY; ins bwsur ko qµq ]20]


jXoN = ijvyN riv = sUrj mYN = ivc ins = rwq bwsur = idn ko = dw qµq = ivcwr, Byd
nhIN pweIAY = pwauxw krIdw [
ies qrHW bRhm ivc sµswr qy smW Aqy jIv klpq rUp hn ]20]

ieiq sRI ivcwr mwlw jgq imQÎw Kstmo ibsRwm ]6]


sRI = suBweymwn ivcwr mwlw nwmy gRµQ dy Kstmo = CyvyN ibsRwm = AiDAwie dI
ieiq = smwpqI kIqI hY qy ies ivc bRhm s`q qy jgq imiQAw drswieAw hY ]6]

s`qvW ibsRwm pRwrµBw


dohrw ] bwrµ bwr prxwm mm; sRI guru dIn dXwlu ]
hy myry sRI = suBweymwn dIn = ZrIbW qy dXwlu = idAwlU hox vwly guru = gurdyv jI !
mm = mYN bwrµbwr = muV muV Awp jI ¹ prxwm = nmSkwr krdw hW, Bwv m`Qw tykdw hW [

jgq Brm nwsÎo shj; suin qv bcn rswl ]1]


qv = quhwfy rswl = suµdr bcn = bol suin = sRvn krky jo mY¹ jgq = sµswr s`q
dw Brm = BulyKw sI, auh hux shj = suBwivk hI nwsÎo = nwS ho igAw hY ]1]

dohrw ] Bo Bgvn qum mXw qy; BXo ivgq sµdyh ]


Bo = hy Bgvn = gurdyv jI ! qum = quhwfI mXw = ikrpw qy = qoN hI myry AMdroN
pRmwxgq, pRymXgq Awid sµdyh = sµsw ivgq (iv + gq) iv = ivSyS krky gq = nwS
BXo = ho igAw hY [
vvvv

vvvv

suD srUp lhXo Bly; ivsrXo dyh Adyh ]2]


mYN Awpxy Su`D srUp Bwv Awnµd rUp Awqmw ¹ Bly = cµgI qrHW lhÎo = jwx ilAw
hY, jo pihlW ivsrÎo = B`ulx dw Bwv hoieAw sI, auh hux dyh ivc iesiQq ho igAw hY
ik mYN Adyh = dyh sµbµD qoN rihq hW [
vvvv vvvv
ivcwr mwlw, s`qvW ibsRwm (390) pMc gRµQwvlI
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
AgÎ qgÎ nih suBwsuB nih; nih eIsÍr nih jIv ]
nw AgÎ = AigAwnI qy nih = nw hI qgÎ = igAwnI, nih = nw hI (suB+AsuB)
suB = cµgw nw AsuB = mwVw, nih = nw hI eIsÍr = AYsÍrX srUp qy nw hI jIv hW [

sq JUT mo mYN nhIN; Aml sml iq®X pIv ]3]


mo = myry srUp mY = ivc sq = s`c qy JUT = imiQAw nhIN hY, nw hI myrw srUp Aml = mYl
qoN rihq hY qy nw hI sml = sihq mYl dy hY, nw hI iq®X = iesqrI qy nw hI pIv = pqI
dw Brm hY ]3]
dohrw ]
AwsRm brn n dyv nru; guru isKu Drm n pwp ]
cwr Aws®m (bRhmcrX, igRhsq, vwnpRsQ, sµinAws) cwr vrn (bRwhmx, C`q®I, vYd,
SUd) dyv = dyvqy nru = mnu`K Awid dw koeI Brm n = nhIN hY, nw hI gurU qy isK = isiKAwrQI
dw Byd hY, nw hI Drm Bwv puMn qy pwp = mMd krm dI koeI ivcwr hY [
pUrn Awqm eyk rs; nih Gt bF mwp Amwp ]4]
myrw Awqm = sÍY srUp vw: Awqmw = prmwqmw swry eyk = iek-rs, pUrn = prIpUrn ho
irhw hY, nih = nw auh ikqy Gt = G`tdw hY, nw hI bF = v`Ddw hY Aqy auh Amwp = imxqI
qoN rihq prmySr nw hI iksy mwp = imxqI ivc AwauNdw hY ]4]
dohrw ] mn buiD ieMd®X pRwn nih; pMc BUq hˆau nWih ]
mn, bu`D, ieMd®X = pMj igAwn ieMd®Iey1 pMj krm ieMdrIey pMj pRwn vI nWih = nhIN
hW Aqy nih = nw hI hÁau = mYN pMc = pMj BUq = q`q hW [

igAwqw igAwn n gyX kCu; nih sbhUµ sb mWih ]5]


nw hI koeI igAwqw = jwxn vwlw, igAwnvwn, nw hI koeI igAwn = boD Aqy nw
hI kCu = koeI gyX = smJxXog vsqU hY, Aqy nih = nw hI mYN sb = swirAW mWih = ivc
hUµ = hW Aqy nw hI myry ivc sb = swry hn ]5]
ArQwq—cyqn dy Bws sihq AMqSkrn dI hµgqw rUp ibrqI ¹ igAwqw kihMdy hn [
cyqn dy Bws sihq AMqSkrn dI ikirAw rUp ibrqI ¹ igAwn kihMdy hn [ cyqn dy Bws
sihq AMqSkrn dI krm rUp ibrqI ¹ gyX kihMdy hn [
vvvv

vvvv

1. pMj igAwn ieMd®y : (A`KW, kµn, n`k, jIB, qÍcw (cmVI) [


pMj krm ieMd®y : h`Q, pYr, mUMh, gudw qy ilMg [
pMj pRwn : pRwn, Apwn, smwn, audwn, ivAwn
pMj q`q : DrqI, pwxI, AgnI, hvw, AkwS
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI (391) ivcwr mwlw, s`qvW ibsRwm
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
sorTw ] mYN cyqµn sÍrUp; ieMd®jwl viq jgiq Xh ]
mYN cyqµn = pRkwS srUp bRhm dw srUp hW, Xh = ieh jgiq = sµswr ieMd®jwl = mdwrI
dy qmwSy viq = vWg imiQAw hY [ (irKIAW munIAW dw sq Bµg krn leI ieMdr bhuqy jwl
bxwieAw krdw sI, ies leI ies dw nwm ieMd®jwl ho igAw) [

mYN qUµ kQw AnUp Xh; vih kihq n sµBvY ]6]


mYN qy qUµ dI Xh = ieh kQw = khwxI AnUp = aupmw qoN rihq hY, ies leI ieh qy
vih = auh kihq = kihxw sµBvY = bxdw n = nhIN hY ]6]

dohrw ] dyhI dyh n hON kCU; mukiq bµD nih hoie ]


hON = myry AMqr Awqm srUp ivc nw hI dyhI = jIv nw hI pMjW q`qW qoN bixAw
dyh = srIr Awid kCU = kuJ hY, nw hI cwr pRkwr dI swlokÎ, smIpX, swrUpX, swXujÎ
Awid mukiq = mukqI Aqy nwih = nw hI sµswrk bµD = bµDn hoie = huµdy hn [

jqI n ivKeI qp Aqp; n hON eyk n doie ]7]


auQy n = nw hI jqI = Xq r`Kxw nw hI ivKeI = ivSypuxw nw hI qp = qp`svI puxw
Aqy nw Aqp = qp`ØisAw qoN rihq puxw hY Aqy ausy hO = myry AMqr Awqm srUp ivc nw
hI eyk = iek puxw qy nw hI doie = dUjw puxw hY ]7]

dohrw ] pUrb pscm aurD AD; auqr dCn nWih ]


pUrb = cVHdw pwsw, pscm = iCpdw pwsw, aurD = au~cw Bwv AkwS vwlw pwsw
AD = nIvW pqwl vwlw pwsw, cwr idSwvW iv`ØcoN iek au~qr idSw qy dCn = d`Kx Awid
auQy kuJ vI nWih = nhIN hY [ Bwv idSwvW Awid dw Brm vI nh» hY [

lGu dIrGu nÎwro imlÎo; nih bwhir nih mWih ]8]


auQy nw hI lGu = Cotw puxw hY, nw hI dIrG = v`fw puxw hY, nw hI nÎwro = v`Krwpx
hY vw: nw hI ikqy v`Krw ho ky imlXo = imilAw, lIn hoieAw bYTw hY, nih = nw hI bwhr
iksy AsQwn ivc hY, nw hI ikqy bwhr sµswr mWih = ivc hY ]8]

dohrw ] nih auqpiq nih ibRD lX; rUp rµg rs Byd ]


vvvv

vvvv

auQy myry Awqm srUp ivc nih = nw hI auqpiq = jµmxw hY, nih = nw hI ibRD = buFwpw
hY, nw hI lX = lIx Bwv mrnw hY Aqy nw hI koeI Cotw v`fw rUp = Awkwr hY nw hI ic`tw,
kwlw, pIlw lwl Awid rµg hY, nw hI hwr, iSMgwr, kruxw Awid rs hY, nw hI auQy koeI
iksy iksm dw Byd = &rk hY vw: ieauN auQy ienHW dw Byd nhIN hY [
vvvv vvvv
ivcwr mwlw, s`qvW ibsRwm (392) pMc gRµQwvlI
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
nih jogI BogI nih; nih iesiQq nih Kyd ]9]
auQy Awqmw srUp ivc nih = nw hI jogI = jogpuxw Bwv Xog dw nym krn vwlw
hY, nw hI BogI = ivSeI puxw hY, nih = nw hI ikqy iesiQq = itkwxw hY, Aqy nih = nw
hI auQy iksy qrHW dw jµmx mrx Awid dw Kyd = du`K, klyS hY ]9]

dohrw ] miln nYn kir dyKIey; sB kCu sb hI Bwie ]


miln = mlIn nYn = A`KW kir = krky iksy pwsy dyKIey = vyKxw krIey qW sB = swrw
kCu = kuJ auvyN sb = sB Bwie = qrHW dw hI id`sdw hY [

Aml id®sit jb riv lhXo; qb rv hI drswie ]10]


jb = jdoN A`KW Aml = mYl qoN rihq id®sit = id®StI krky riv = sUrj v`l
lhXo = dyiKAw jW sUrj ¹ jwixAw, qb = qdoN swry rv = sUrj hI drswie = id`sdw hY ]10]

dohrw ] aUc nIc inrgux guxI; rµk nwQ Aru BUp ]


aUc = au~cw, nIc = nIvW Bwv v`fw Cotw puxw, inrgux = guxW qoN hIxw jW hunr qoN
^wlI, guxI = guxvwn, rµk = ZrIb, nwQ = suAwmI Bwv AmIr Aru = Aqy BUp = rwjw Awid
kuJ vI nh» hY [

hON Gt bF kw soN khoN; sB Anµd sÍrUp ]11]


ies leI hON = mYN Gt bF = v`D Bwv au~cw nIvW Sbd kw = iks soN = ¹ khoN = kihxw
krW, ikauNik sB = swry qW Anµd = suK srUp prmySr hI ivAwpk hY ]11]

dohrw ] mn aunmyK jgq BXo; ibn aunmyK nswie ]


mn = ic`q dy aunmyK = Purny krky jgq = sµswr pRqIq BXo = huµdw hY, jdoN mn dy
aunmyK = Purny qoN ibn = bZYr sB kuJ nswie = nwS, ^qm ho jWdw hY [

kho jgq ikq sµBvY; mn hI jhW iblwie ]12]


kho = d`Øso Pyr jgq = sµswr dw s`qÎ rihxw ieh ikq = ikvyN kihxw sµBvY = bxdw
hY, jhW = ijQy mn dw Purnw hI iblwie = nwS ho igAw ]12]

dohrw ] nih kwrn kwrj kCU; nwihn kwl nih dys ]


vvvv

vvvv

nih = nw hI mwieAw, ml, Aiv`ØidAw Awid kwrn1 = kwrx, hyq, sb`b, nw hI


1. ivdvwnW ny do pRkwr dy kwrn mMny hn [
(a) inim`q kwrx : ijvyN k`pVy dw julwhw, K`fI nlkI Awid [
(A) aupwdwn kwrx : ijvyN k`pVy dw sUq, GVy dI im`tI Awid [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI (393) ivcwr mwlw, s`qvW ibsRwm
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
kCU = kuJ jIv = eIsÍr Awid kwrj = kµm Aqy nwihn = nw hI BUq, Biv`K qy vrqmwn
kwl = smW Aqy nih = nw hI mwJw, mwlvw, Awid dyS jW Bwrq, nypwl, cIn Awid dyS [

iSv sÍrUp pUrn Ac`l; sjwiq ivjwiq n lys ]13]


aus isv = kilAwx sÍrUp, pUrx = ivAwpk qy Ac`l = c`lx qoN rihq prmysr ivc
sjwiq = sjwqI ivjwiq = ivjwqI Awid dw lys = QoVy mwqr vI Byd n = nhIN hY ]13]

dohrw ] eyk hUµ khq bnY nh»; doie kho ikh Bwie ]
aus prmwqmw ¹ eyk hUµ = iek khq = kihxw vI bnY = bxdw nhIN, jykr doie = do
kho = kihxw krW qW ikh = iksy Bwie = qrHW kihxw krW ikauNik dUsrw aus vrgw koeI
hor hovy qW AwKW, ies leI dUsrw kihxw bxdw nhIN [

pUrn rUp ivhwiesI; Gt bF khXo n jwie ]14]


auh pUrn = prIpUrn rUp = srUp prmySr AkwS vWg swry QwvW ivc ibhwiesI = ivAwpk
hY, aus ¹ iqAwg ky G`t jW bF = v`D kuJ vI khXo = AwiKAw n = nhIN jwie = jWdw ]14]
dohrw ] ibsÍ n qYjs pRwgX kCu; nih qurIAw qw mWih ]
aus myry Awqm srUp ivc jwgRq AvsQw dw AiBmwnI ibsÍ nwmy jIv vI nhIN hY,
qYjs = supn AvsQw dw AiBmwnI jIv vI nhIN hY, Aqy nw hI kCu = kuJ suKopq AvsQw
dw AiBmwnI pRwgX nwmy jIv hY Aqy nih = nw hI qw = aus mwih = ivc cOQI qurIAw
AvsQw hY [

so sÍrUp inj igAwn Gn; mYN qUµ vivD qh nwih ]15]


so = auh inj = Awpxy Awqimk srUp ivc kyvl igAwn rUp Gn = b`dl dw hI ^zwnw
hY (ijvyN b`dlW rwhIN DrqI au~qy vrKw huµdI hY Aqy hirAwvlqw Aw jWdI hY, iesy qrHW
jd bu`D rUp DrqI au~qy aupdyS rUpI vrKw huµdI hY qW SWqI imldI hY qW SuB guxW rUpI
hirAwvlqw Aw jWdI hY) qh = auQy mYN qUµ = myr qyr qy vivD = nwnwpuxw vI
nwih = nhIN hY ]15]

jwgRq sÍpn suKopiq ky; AiBmwnI ey Awih ]


jwgRq, supn, suKopq iqMnW AvsQw ky = dy AiBmwnI ibsÍ, qYjs qy pRwgÎ nwmy
vvvv

vvvv

ey = ieh jIv Awih = hn [


jo sB ko AnuBv krY; icd sÍrUp kih qwih ]16]
jo = ijhVw iehnW sB = swirAW ko = dw AnuBv krY = krdw hY, qwih = aus ¹
icd = cyqn sÍrUp dw rUp kih = AwiKAw jWdw hY ]16]
vvvv vvvv
ivcwr mwlw, s`qvW ibsRwm (394) pMc gRµQwvlI
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dohrw ] swDk swDn kCU nhI; nwQ isiD nwih koie ]
aus AvsQw ivc nhI = nw kCU = koeI swDk = swDn krn vwlw jigAwsU, nw hI
vYrwg, ibbyk, Kt sµpqI, moK ie`Cw Awid swDn, nw hI nON nwQW iv`ØcoN koie = koeI nwQ
nw hI isiD = is`DI ¹ pRwpq krn vwly cOrwsI isDW iv`ØcoN koeI is`D hY [

pRmwn pRmwqw ko khY; AnwQ pRmyX n hoie ]17]


auQy pRmwx (igAwn) pRmwqw (igAwqw) pRmyX (gyX) rUp iqMn vsqW vI ko = koeI
khY = kih nhIN skdw [
vw: auQy jy ko = koeI khY = kihxw kry ik pRmwx prmwqw hY [ AnwQ kvI jI kihMdy
hn auQy pRmwx pRmwqw qW kI auQy qW pRmyX vI nhIN ho skdw ]17]

dohrw ] Swsq®w Swsq®n ko nhIN; nih iBCk nih dwn ]


auQy ko = koeI vI Swsq®w = pVHwaux vwlw vI nhIN hY, nw hI koeI Swsq®n = pVHn vwlw
hY vw: nw hI auQy koeI Cy Swsq®W iv`ØcoN (swsq® + Aswsq®) swsq® = AwigAw krn vwlw
hY Aqy nw hI auQy koeI Aswsq® = AwigAw mMnx vwlw hY, nih = nw hI koeI iBCk = mMgqw
hY nw hI koeI dwn dyx vwlw hY [

dys n kwl n bsqu gux; bwdI bwd n hwin ]18]


auQy nw hI iksy dys dI h`d hY nw hI koeI kwl = smyN dI cwl hY, nw hI koeI ivsÍ,
qYjs Awid bsqu = vsqU hY, nw hI rwjsI, qwmsI Awid gux hY, nw hI koeI bwdI = JgVw
krn vwlw JgVwlU hY qy nw hI koeI bwd = JgVw hY Aqy nw hI koeI hwin = hwnI hY ]18]

dohrw ] iviD inKyD nih Qp AQp; nih pRØBU nih ko dwsu ]


auQy nw hI iviD = cµgy kµm hn, Bwv auQy koeI vI ausqq krn vwlw nhIN hY, nih = nw
hI inKyD = mwVy kµm hn Bwv mMdw bolx vwlw nhIN hY, nih = nw hI Qp = iesiQqI hY,
nw hI koeI AQp = lY krn vwlw, Bwv nw hI mOq hY, auQy nih = nw hI koeI pRØBU = mwlk
hY Aqy nih = nw hI ko = koeI dwsu = syvk hY [

kyvl SuD srUp hON; pUrn suqih pRkwS ]19]


kyvl = isr& pUrn = prIpUrn suqih = suqy-is`D pRkwS = igAwn srUp qy SuD srUp
vvvv

vvvv

bRhm hI ivAwpk hY ]19]

sorTw ] DÎwqw DÎwn n DXyÎ; mm inj suD sÍrUp mYN ]


auQy mm = myry inj = Awqm SuD srUp mYN = ivc nw hI DÎwqw = iDAwaux vwlw nw
hI DÎwn = id®StI qy nw hI DXyÎ = vsqU Awid hY [
vvvv vvvv
ivcwr mwlw, s`qvW qy A`TvW ibsRwm (395) pMc gRµQwvlI
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
aupwdyX nih hyX; srb rUp sB qY pry ]20]
auQy nih = nw hI kuJ aupwdyX = gRihx krn Xog hY qy nw hI hyX = iqAwg krn
Xog hY, auQy myrw Awqm srUp srb = swirAW rUp = srUpW ivc imilAw hoieAw vI hY Aqy
sB = swirAW qY = qoN pry = dUr vI hY ]20]

dohrw ]
khXo isK AnuBv sbY; rhXo mon gih soie ]
isK = isiKAwrQI Awpxw sbY = swrw AnuBv = qjrbw, igAwn muK duAwrw
khXo = kQn krky suxw id`qw qy isiKAwrQI soie = aus igAwn dI pRwpqI vwlI ivcwr
¹ Awpxy irdy ivc gih = pkV, Dwrn krky is`K ny Awpxw AnuBv d`ØisAw qW gurU hW
’c hW imlw ky suxdy gey, soie = gurU jI Awp mon = cu`p gXo = rhy iPr boly [

boly dws AnwQ kih; su guru isK qn joie ]21]


AnwQ purI jI kihMdy hn ik is`K dw AnuBv sux ky boly ik qyrw su = sRySt iehI
qn = srUp hY jo qYN joie = dyK ilAw hY [
AQvw kvI AnwQ jI kQn krdy hn ik jdoN sRySt gurdyv dy dws = syvk AiDkwrI
joie = q`ØikAw, jwixAw qW Pyr aus ¹ pRØBU vwlw igAwn dw aupdyS id`qw ]21]

ieiq sRI ivcwr mwlw isK AnuBv spqmo ibsRwm smwpqµ ]


sRI = suBweymwn ivcwr mwlw nwmy gRµQ dy spqmo = spqmo = s`qvyN ibsRwm = AiDAwie
dI ieiq = smwpqI kIqI hY, qy ies ivc is`K dw AnuBv vrxn kIqw hY ]7]
A`gy id`qy aupdyS dI pRIiKAw krngy [

A`TvW ibsRwm pRwrµBw


(gur pRICw kihq hYN)
dohrw ] AnuBv AMØimRq isK ky; audY BXo icq cYn ]
isK = isiKAwrQI, syvk ky = dy ihrdy ivc AMØimRq = imRqU rihq krn vwlw bRhm
AnuBv = igAwn audY = pYdw BXo = hoieAw qW syvk dy mn ivc Awqimk cYn = SWqI
vvvv

vvvv

Aw geI [
lYn pRICw ko khYN; guru kruxw rs bYn ]1]
guru = gurdyv jI Awpxy syvk dI pRICw = prK lYx vwsqy kruxw = ikrpw qy
rs = rsdwiek bYn = bcn Awpxy syvk ko = ¹ khYN = kihMdy hn ]1]
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI (396) ivcwr mwlw, A`TvW ibsRwm
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dohrw ] pRICw inj ivgÎwn kI; lyq KMf ivauhwr ]
gurdyv jI Awpxy syvk dy inj = Awpxy ivgÎwn (iv + gÎwn) iv = ivSyS krky
gÎwn = igAwn kI = dI pRICw = prK lyq = lYxgy Aqy sµswr dy ivauhwr = kwr-ivhwrW
¹ KMf = k`txw krngy Bwv ^wqmw krngy vw: prKxw lyq = lYx vwsqy sµswr dy ibauhwrW
¹ KMfn krngy [
iesiQq Awqmvwn kI; aupdysq inrDwr ]2]
Awqmvwn = sYÍ igAwn kI = dI iesiQq = siQqI vyK ky qy inrDwr = inrnw krky
aupdysq = aupdyS dyxgy ]2]
sRI guro vwc ]
dohrw ] jwnXo AibnwsI Ajr; AdÍY rUp Apwr ]
hy is`K ! qUµ AdYÍK = dÍYS qoN rihq, Apwr = pRikrqI dy pwrwvwr qoN rihq ivAwpk
rUp = srUp, Ajr = sVn qoN rihq, buFwpy qoN rihq nvIn srUp Aqy AibnwsI = nwS qoN
rihq prmySr bwry swrw kuJ jwnÎo = jwx ilAw hY [
jg Awskq nw sµBvY; sun isK sqÎ ivcwr ]3]
ies leI hux qyrw jg = sµswr dy Awskq = moh ivc Psxw sµBvY = bxdw nw = nhIN
hY, hy isK = syvk ! myry ies sqÎ = s`Øcy ivcwr ¹ bhuq hI iDAwn nwl sun = sunxw kr ]3]
dohrw ] jO kihÁ krih khw ibKY; BXo gXwn audoq ]
hy syvk ! jO = jykr qUµ ies qrHW kihÁ = kihxw kry ik ibKY = ivSy myrw khw = kI ivgwV
krih = kr dyxgy ikauNik myry irdy ivc qW Awqm igAwn audoq = pRgt BXo = ho igAw hY [
ibKY sµg miq Bµg hYÍ; gÎwn isQlqw hoq ]4]
hy syvk ! ibKY = ivSy-ivkwrW dy sµg = nwl sRySt miq = Akl Bµg = nwS hYÍ = ho jWdI
hY Aqy igAwn vI isQlqw = kmzor hoq = ho jWdw hY ]4]
dohrw ] Awqm suD lhXo nhIN; audXo n inrml gXwn ]
jd qk Awqm = Awpxy Awp ¹ Su`D srUp lhXo = jwixAw nhIN jWdw, qd qk
inrml = Su`D Bwv ApRoK igAwn irdy ivc audXo = pYdw n = nhIN huµdw [
vvvv

vvvv

miln ibKY ivvhwr riq; qb lig hoq Ajwn ]5]


jd qk miln = gµdy ibKY = ivSy-ivkwrW qy sµswrk ibvhwr = kwro-ivhwrW ivc
riq = pRIqI hY, qb = qdoN lig = qk jIv Awpxy srUp qoN Ajwn = Anjwx hoq = hoieAw
rihMdw hY ]5]
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (397) ivcwr mwlw, A`TvW ibsRwm
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dohrw ] jO pUrn Awqm lhÎo; qO ikMcq ivvhwr ]
hy is`K ! jO = jykr qUµ ieauN khyN ik mYN Awqm = Awqmw ¹ pUrn = ivAwpk bRhm dw
srUp lhÎo = jwx ilAw hY, (myry au~qy ibD inKyD krm ikQoN ho skdy hn) qO = qW Pyr qUµ
ikMcq = QoVHy mwqr ivc pRivrqI dy ivvhwr = kµmW-kwrW ivc Kcq nw hovy [

sohµ jwn, su hoq ik¼; jg jn dIn pRkwr ]6]


so = auh Anµd srUp prmwqmw hµ = mYN hUµ ijs ny Aijhw jwx ilAw hY, su = auh mhwqmw
jg = sµswrI jn = purKW dy pRkwr = qrHW dIn = duKI = ikauN = ikvyN hoq = huµdy hn, Bwv
duKI nhIN huµdy ]6]
dohrw ] mukiq ibKY vYrwg jo; bµDn ibKY snyh ]
hy is`K ! ibKY = iviSAW ivc jo vYrwg = auprwmqw, inrlypqw hY, auh mukiq = mukqI
dw swDn hox kwrn mukqI hI hY Aqy jo ibKY = iviSAW ivc snyh = pRIqI krnI hY, auh
mukqI hox leI bµDn = jµjwlW dw kwrn hY [

Xih sB gRµQn ko mqo; mnu mwnY su kryih ]7]


hy is`K ! Xih = ieh sB = swry gRµQn = gRµQW ko = dw mqo = isDWq hY1 jo qyrw mnu = ic`q
mwnY = mMndw hY, hux qUµ su = auh kryih = krnw kr ]7] jYsw ik :
Ab qU sIJu BwvY nhI sIJY ] kwrju svrY mn pRØBu iDAweIjY ]6]
(rwmklI m: 5, AMg 913)

dohrw ] i¸pw krq is`K pr GnI; gur srnweI rwie ]


gurdyv jI Awpxy isK = syvk pr = au~qy GnI = bhuq i¸pw = dieAw id S ® tI
krq = krdy hn, ijs dieAw id S ® tI dw sdkw rwie = rwjw, pRkwS srUp prmySr dI
srnweI = Srn ivc pw idMdy hn [
iesiQq Awqmvwn kI; kih puin puin drswie ]8]
Awqmvwn = sYÍ-srUp dy igAwn dI pRwpqI krn vwly kI = dI audwsInqw rUp
iesiQq = siQqI ¹ id® S tWqW du A wrw pu i n pu i n = bwr bwr kih = AwK ky
drswie = idKwauNdy hn ]8]
dohrw ] jYsy Bujy AMn mY; audBvqw BeI CIn ]
vvvv

vvvv

jYsy = ijs pRkwr Bujy = Buµny hoey AMn = Anwj mY = ivc audBvqw = pYdw hox dI qwkq
CIn = nwS BeI = ho jWdI hY [
1. jYsw ik : b`ØDoNihko Xo ivKÎwnu rwgI ko vw ivmuqwqo ivKÎy ivrkœ : ] (surqI)
vvvv vvvv
ivcwr mwlw, A`TvW ibsRwm (398) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
qYsy Awqmvwn kI; BeI jgiq miq lIn ]9]
qYsy = ausy qrHW Awqmvwn = igAwnvwn kI = dI miq = bu`DI (sµswrwkwr ibrqI bx
ky) jgiq = sµswrI miq = bu`DI lY ho geI, nivrq ho geI [ sµswr v`loN suµn ho ky prmySr
ivc lIn = iml geI Bwv prmysr dy pRwpqI vwly igAwnvwn purSW dI buiD bRhmwkwr
ho jWdI hY ]9]

dohrw ] AnwQ sugXwnI koit ko; insçX inj miq eyk ]


AnwQ kvI jI kQn krdy hn ik jykr koit = kroVW, sugXwnI = sRySt igAwnvwnW
ko = dw smudwX iek`Tw ho jwvy qW aunHW dw insçX = inScy dy sihq inj = Awpxw
eyk = ie`Øko miq = isDWq, i^Awl huµdw hY [

eyk AigAwnI ky ihXy; brqq mqy Anyk ]10]


eyk = iek AigAwnI = igAwn qoN hIxy purK ky = dy ihXy = ihrdy ivc Anyk = byAMq
hI mqy = ivcwr brqq = c`ldy rihMdy hn ]10]

dohrw ] syvw bhuq pRkwr pun; AMg q®ws krY koie ]


iek koeI SrDwlU purK (ijs ivdvwn dI AwpxI sÍi¸q nw hovy Aqy pRivrqI vwlI
mq nw hovy) AYsy igAwnvwn ¹ bsq®, Bojn Awidk bhuq = byAMq prkwr = qrHW
syvw = tihl kry pun = punh, Pyr Bwv dUsry pwsy koie = koeI inrdeI purK Awpxy suBwA
dy ADIn ho ky igAwnvwn mhwqmw dy srIr dy AMg = AMgW ¹ keI qrHW dy q®ws = kSt
dy ky vw: Ssqr dy nwl mwrn dw q®ws = dy ky frwauxw krY = kry [

gÎwnI Awpn pO lhY; iq®piq kupiq nih hoie ]11]


gÎwnI = igAwnvwn purK Awpn pO = Awpxw Awp lhY = jwxdw hY, Bwv igAwnvwn
suK du`K ¹ Awpxy pUrbly kIqy krm dw Pl jwxdw hY, iesy krky auh bsqr, Bojn Ckwaux
vwly ¹ iq®piq = r`j ky vr nih = nhIN idMdw Aqy du`K dyx au~pr kupiq = ¸oiDq nih = nhIN
hoie = huµdw ]11]

ivKÎwnµd nµd sµswr hY; Bjnwnµd hir dws ]


sµswr = sµswrI purS ¹ ivKÎwnµd (ivKXw + Anµd) ivKÎw = iviSAW dw Anµd = suK
vvvv

vvvv

hY, Bwv ivSw Bogdw hoieAw Anµd mihsUs krdw hY jo iKn Bµgr hY [ Ain`q hY inq nhIN [
Bjnwnµd Bjnw = j`s prmwqmw dw Anµd rUp mihsUs huµdw hY [ su BI sdw nhIN ijqnw
icr Bjn gwien krdw hY auqnw icr mn dI iekwgrqw duAwrw Anµd AwauNdw hY [ jdoN
Bjn dw swDn iekwgrqw nw rhy, Pyr ieh Anµd bµd ho jWdw hY [ sdw nhIN, pr iviSAW
nwloN Anµd nwl id`qy vDyry puMn rUp Aqy lwBdwiek hY [ BgqI dw iek AMg rUp hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (399) ivcwr mwlw, A`TvW ibsRwm
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
bRhmwnµd jIvn mukiq; BeI bwsnw nws ]12]
ijsdI bwsnw = ie`Cw nws = nivrq BeI = ho geI hY, auh purS jIvn = ijauNdw hI
mukiq = suqµqr bµDnW qoN Azwd ho igAw hY [ aus ¹ A`Ty pihr bRhm = ivAwpk prmwqmw
dw bRhm igAwn duAwrw SwKSwq iek-rs Anµd = suK bixAw rihMdw hY jo kdy mu`kdw nhIN
hY, ieh Anµd bRhm igAwnI ¹ hmySW bixAw rihMdw hY ]12]
sdw Anµid rhih idnu rwqI guxvµiqAw pw Cwru ]1] (Awsw m: 1, AMg 466)

dohrw ] SWiq rUp iqn ko jgq; jy aur SWiq mhµq ]


jy = ijnHW dI igAwn duAwrw AigAwn dI nivrqI, swrIAW ie`CwvW dI nivrqI
hox qoN bwAd Awpxw ic`q syvw ismrn dw sdkw, mhµq = bhuq hI SWiq = SWqI sihq
hY, iqn = auhnW ko = ¹ swrw jgq = sµswr hI SWqI dy sihq id`sdw hY [

iq®ibiD qwp ijn aur jry; qy jg jrq lhµq ]13]


ijn = ijnHW dy aur = ic`q iq®ibiD = iqMnW qrHW dy AwDI, ibAwDI, aupwDI rUp
qwp = qwpW dy sihq jry = sVy hoey hn qy = auhnW ¹ swrw jg = jgq hI jrq = sVdw
lhµq = id`sdw hY ]13]

dohrw ] mukqwidk ieCw nhIN; inspRyhI prmwn ]


syvw ismrn vwly gurmuK jn ¹, slok smIp Awid mukqIAW qy sµswrk, svrg Awid
dy su`KW dI ie`Cw = cwhnw nhIN huµdI Aqy auh qW inspRyhI = inrie`Cq hox krky r`b dI
drgwh icv prmwn = pRmwixq huµdy hn [

Awqm suK inq iq®piq jy; iqn smwn nhIN Awn ]14]
jy = ijhVy Awqm = Awqimk suK = Anµd dy sihq hox kwrn inq = hmySW hI
iq®piq = r`jy rihMdy hn, iqn = aunHW smwn = vrgw sµswr ivc Awn = hor koeI vI
nhIN hY ]14]

dohrw ] id S
® X pdwrQ ky BXo; ijn ky shj ABwv ]
ijn = ijnHW nwm r`qVy gurmuKW ky = dy irdy iv`ØcoN shj = suqy-is`D hI sµswr dy
id®SÎ = id`s rhy pdwrQW ky = dw ABwv = ^wqmw BXo = ho igAw hY [
vvvv

vvvv

khw ghy qXwgY khw; CUtXo Bwv ABwv ]15]


aunHW ny khw = kI ghy = gRihx, pkVnw hY, khw = kI qXwgY = C`fxw hY ? ikauNik
aunHW dy ic`q iv`ØcoN qW Bwv = hoxw (hoNd) Aqy ABwv = nw hoxw (AxhoNd) dw ieh dovyN hI
CUtXo = Cu`t gey hn ]15]
vvvv vvvv
ivcwr mwlw, A`TvW ibsRwm (400) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dohrw ] jYsy idnkr ky audY; dIpk duiq dur jwiq ]
jYsy = ijvyN idnkr = sUrj ky = dy audY = cVHn nwl dIpk = dIvy dI duiq = SoBw Bwv
rOSnI dur = Cup jwiq = jWdI hY, Bwv m`Dm pY jWdI hY [

qYsy bRhmwnµd mY; Awnµd sbY iblwq ]16]


qYsy = ausy qrHW hI irdy dy mY = AMdr bRhmwnµd = prmwqmw dI pRwpqI vwlw suK Bwv
prmwqmw dI pRwpqI vwlw nwm rUpI suAwd Awaux nwl bwkI sbY = swry Awnµd suK
iblwqY = ivnwS Bwv iP`ky pY jWdy hn ]16] jYsw ik :
auh rsu pIAw ieh rsu nhI Bwvw ] (AMg 342)

dohrw ] gruV qhW bwhn sbY; rs sb AmI smIp ]


qhW = auQy hI sbYY = swrIAW bwhn = AsvwrIAW Aw jWdIAW hn, ijQy pMCIAW dw
rwjw gruV pMCI hY ik¼ik aus vrgI koeI svwrI nh» hY, ies krky Bgvwn ivS¹ jI
ny ies¹ Awpxw vwhn bxwieAw hY ieauN AmI = AMØimRq dy smIp = nyVy sb = swry hI rs
Aw jWdy hn [

gÎwn idvwkr kY audY; sb mq hYÍ gey dIp ]17]


ijvyN pRq`K idvwkr = sUrj ky = dy audY = pRgt, cVHn nwl, swry dIivAW dI rOSnI
iP`kI pY jWdI hY, iesy qrHW bRhm igAwn rUpI sUrj dy cVHn nwl sb = swry mq = m`qW,
ByKW rUp dIp = dIpk m`Dm hYÍ = ho gey ]17]

dohrw ] hyq pRICw ky su gur; KMØifE jg ivvhwr ]


su = sRySt gur = gurdyv ny Awpxy is`K dI pRICw = prIiKAw lYx ky = dy hyq = vwsqy
jg = sµswr dy ivvhwr = kµmW-kwrW dw KMØifE = KMfn kIqw hY [

khq isK Anµd Xuiq; bs pRwrbD ADwr ]18]


gurdyv jI isK = syvk ¹ Anµd = suK Xuiq = sihq bcn khq = kihMdy hn vw: jy
syvk Anµd dy sihq kihMdw hY ik srIr dw ADwr = Awsrw pRwrbD = pRwlbD Bwv ijs krm
krky srIr bixAw hY su khIey pRwlbD krm hY, igAwnvwn dy leI krm bµDn rUp nh» hY
ik¼ik hµgqw rihq pRwlbD dy bs = ADIn ausy qrHW suqy-isD ikirAw hoeI jWdI hY ]18]
vvvv

vvvv

isKXovwc ]
dohrw ] Bgvn Awqmvwn jy; lIlw vq krYN Bog ]
hy Bgvn = gurdyv jI ! jy = ijhVy Awqmvwn = sÍY igAwn dy sihq hn, auh b`ØicAW
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (401) ivcwr mwlw, A`TvW ibsRwm
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dI vq = qrHW lIlw = kOqk krYN = krdy hoey kyvl prmySr dy hukm Anuswr ies dyhI ¹
pwlx vwsqy pdwrQ Ckdy CkwauNdy hn [ jYsw ik :
Git vsih crxwribMd rsnw jpY gupwl ]
nwnk so pRØBu ismrIAY iqsu dyhI kau pwil ] (m: 5, AMg 554)

bsqu buiD kCU nw ghY; DIrjvwn Arog ]19]


aunHW dI buiD = bu`DI kCu = kJ vI bsqu = vsqUAW ¹ ghY = gRihx nw = nhIN krdI,
Bwv auh pdwrQW dy Ckx Ckwaux dw loB qy pdwrQW ¹ joVdy nhIN hn, ijho ijhw
iml igAw prmySr dy hukm Anuswr auho ijhw hI Ck lYNdy hn, Aqy auh bVy
DIrjvwn = DIrjqw dy sihq qy hµgqw mmqw rUp vw: Aiv`ØidAw Awid Arog = rogW qoN
rihq huµdy hn ]19]

dohrw ]
AgÎwnI AwSkq miq; krY su bµDn hyqu ]
AgÎwnI = igAwn qoN hIxy purK dI miq = Akl, bu`DI sµswrk pdwrQW dy ivc
AwSkq = ilvlIn rihMdI hY, iesy krky su = auh pdwrQ AigAwnI jIv dy sµswrk jµmx
mrx dy bµDn = jµjwlW dw hyqu = kwrx bnxw krY = krdy hn ik¼ik AigAwnI dI ikirAw
dI hµgqw sihq hY ies leI ausdI ikirAw krm bx ky duK qy su`K dw hyqU hY [

gÎwnI kY AwSkq nih; qjY n kCu gih lyq ]20]


gÎwnI = igAwnvwn purK kY = dy ieMdry sµswrk pdwrQW jW kµmW-kwrW ivc
Awskq = ilvlIn nih = nhIN hµudy ikauNik auh sµswrk pdwrQW ¹ Awpxy ic`q iv`ØcoN
qjY = iqAwg idMdy hn, ies krky auh nw hI kuJ qjY = iqAwgdy hn qy nw hI kuJ
gih = gRihx krdy hn Aqy nw hI kuJ iksy qoN lyq = lYx dI ie`Cw krdy hn ]20]

dohrw ] hON AMØboD Anµq giq; prsÎoN icq smIr ]


hON = myrw Awqm srUp Anµq = byAMq AMØboD (AMb + ED) AMb = pwxI dy Bry ED = smuMdr
vWg giq = mrXwdw ivc rihx vwlw hY vw: mrXwdw ivc rihx vwlw qy Anµq = AMq
qoN rihq byAMq srUp hY, ijs vyly ies ¹ icq = icqvnI rUp smIr = hvw prsÎo = CUhxw
kIqI, Bwv jdoN ieh Purnw au~iTAw ik mYN iek qoN bhuqy rUp hovW qW :
vvvv

vvvv

bhu klol qw mY auTI; nwnHw rUp srIr ]21]


qw = aus vyly bRhm rUp smuMdr mY = AMdroN bhu = bhuq swrIAW bRhmw, ivS¹ iSvjI
rUp klol = lihrW auTI = au~TIAW qy nwnHw = AnykW jIvW dy srIr rUp bulbuly pYdw ho
gey ]21]
vvvv vvvv
ivcwr mwlw, A`TvW ibsRwm (402) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
icq bwq BXo sWiq Aib; jIv lihr BeI lIn ]
ihrdy dI icq = icqvxI rUp bwq = hvw Aib = hux sWiq = TµFI Bwv bµd BXo = ho
geI hY, ies leI jIv rUp lhir = qrµgW vI lIn = ivlIn BeI = ho geIAW hn [

kyvl rUp Anµd hON; rhXo suBwsuB hIn ]22]


hux kyvl = isr& hON = mYN Anµd = suK rUp = srUp hI rhXo = rih igAw hW Aqy
suBwsuB = cµgy mwVy i^AwlW qoN hIn = mukq ho igAw hW ]22]

dohrw ] ieMd®widk ieCw krY; inscl pd su AgwD ]


jo su = aus bRhm srUp dI AgwD = fUµGI, au~cI inscl = c`lx qoN rihq bRhmwnµd
rUpI pd = pdvI hY, aus dI pRwpqI dI qW ieMd®widk = ieMdr Awid swry dyvqy vI
ieCw = cwhnw krYN = krdy hn [

qhW gÎwin iesiQq sdw; mYN qUµ Xh vh bwD ]23]


qhW = auQy aus pdvI qy gÎwin = igAwnvwn sdw = hmySW hI iesiQq rihMdy hn,
ijQy mYN qUµ = myr-qyr Aqy Xh = ieh qy vh = auh dw JgVw vI bwD = nwS hY, Bwv ieh
qy auh dw JgVw nhIN hY ]23]

dohrw ] jwgRq sÍpn qhW nhIN; jih suKopiq mn lIn ]


qhW = auQy jwgRq = jwgq AvsQw, sÍpn = supn AvsQw nhIN huµdI qy jih = ijQy
mn = ic`q suKopiq = suKopqI AvsQw ivc lIn = iml jWdw hY [

mYN qUµ qhW n sµBvY; Awqm inscX kIn ]24]


qhW = auQy mYN qUµ = myr-qyr kihxw hI sµBvY = bxdw n = nhIN, kyvl Awqm = Awpxw
Awp inscX = inScy kIn = kIqw hY ]24]

dohrw ]
gÎwnI krY Anyk ¸m; ibiD vq jg ivvhwr ]
gÎwnI = igAwnvwn Anyk = bhuq qrHW dy ¸m = krm krdw hY, pr krdw ibiD
vq = keI qrHW dy nwl jg = sµswrk rIqI Anuswr vI ivvhwr = kµm-kwr krY = krdw hY [
vvvv

vvvv

ilpY n DUmwkwS jXoN; jwnXo jgq Aswr ]25]


jÎoN = ijvyN (DUm + AwkwS) DUm = DUµey nwl AkwS ilpY = ilpweymwn, ilbVdw
n = nhIN hY, iesy qrHW hI igAwnvwn purK jgq = sµswr ¹ Aswr = JUTw
jwnÎo = jwxdw hY ]25]
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (403) ivcwr mwlw, A`TvW ibsRwm
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dohrw ] jwgRq mWih suKupiq sI; mqvwry kI kyl ]
igAwnvwn purK jwgRq = jwgq AvsQw mwih = ivc huµdy hoey vI AigAwnIAW dI
AvsQw sI = vWg suKopq AvsQw ivc mqvwry = msqI kI = dI AvsQw ivc
kyl = krIVw (kµm) krdw hY [
krY cystw bwl jXoN; Awqm suK rhXo Jyl ]26]
jÎoN = ijvyN bwl = bwlk AwpxI cystw = hrkq, ie`Cw Anuswr kµm-kwr krdw hY,
Bwv ie`Cw Anuswr Kyfxw krdw hY, ieauN igAwnvwn purK Awqm = sYÍ suK = Anµd ivc
rihMdw hY, Bwv AwpxI ie~Cw Anuswr kµm krdw hoieAw Awqimk Anµd ivc Jyl = imilAw
huµdw hY, Bwv Awqimk Anµd mwxdw hY, iksy ivauhwr ivc nhIN Psdw ]26]
sorTw ] sÍpn rwv BXo rµk; pRwx qjY qh CuDw vis ]
ijvyN sÍpn = supn AvsQw ivc koeI rwv = rwjw rµk = kµgwl BXo = ho jWdw hY qy
ngrW ivc Awpxy Kwx-pIx leI dr dr BIK mMgdw iPrdw hY, ikqoN kuJ nw imlx kwrn,
CuDw = Bu`K dy vis = ADIn ho ky qh = auQy hI pRwx = suAws qjY = C`f idMdw hY, Bwv mr
jWdw hY [
jwgY vhI pRXµk hih; ivsmX kih hrK pun ]27]
prµqU jd jwgY = jwgdw hY qW vhI = auhI pRXµk = plµG hih = huµdw hY, qy pun = Pyr
ivsmX = hYrwn ho ky hrK = ^uSI dy sihq kih = kihMdw hY ik mYN qW AYvyN Brm ivc sI,
mY¹ qW supnw AwieAw sI ]27]
dohrw ] Awsw iq®snw nih kCU; nih qih eyk Ar doie ]
auQy Awsw iqSnw vw: Awsqk = r`b au~qy Brosw r`Kxw, nwsiqk = r`bI hoNd qoN munkr
Awid kCU = kuuJ vI nih = nhIN hY, Aqy nih = nw hI qih = auQy eyk = iek Ar = Aqy
doie = do dw JgVw hY [
lG dIrG nih Agun gun; icd sÍrUp mm soie ]28]
nih = nw hI lG = Cotw, dIrG = v`fw Aqy nw hI Agun = Avgux qy gun = guxvwn
hY, auQy qW kyvl soie = auh mm = myrw sÍrUp = Awpxw srUp icd = cyqn bRhm hI id®StI
AwauNdw hY ]28]
vvvv

vvvv

dohrw ] Agh Agocru eyk rs; inrbcnI inrvwn ]


auh cyqn bRhm Agh = gRihx, pkVn qoN rihq, Agocru = ieMdrIAW dy AivSy,
eyk = iek-rs rihx vwlw qy inrbcnI = bolx qoN rihq Bwv bcnW nwl ijs dw j`s
ibAwn nhIN kIqw jWdw, inrvwn = bµDnW qoN rihq ivAwpk srUp hY [
vvvv vvvv
ivcwr mwlw, A`TvW ibsRwm (404) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
AnwQ nwihn ko BUimkw; jw pr kQIAY gÎwn ]29]
AnwQ kvI jI kQn krdy hn ik AYsI ko = koeI vI BUimkw = AvsQw nwihn = nhIN
hY, jw = ijs pr = au~qy gÎwn = igAwn bwry kQIAY = kQn krIey ]29]
sRI guro vwc ]
sRI gurdyv jI Awpxy syvk ¹ bRhm ivc pRp`k inScw dyK ky aus dy inScy dI SlwGw
rUp vwc = bcn krdy hn [
dohrw ] Dµnu Dµnu isK audwr miq; pwXo mqo AnUp ]
hy isK = syvk ! qUµ mn krky vI Dµn = Dµnqw Xog hYN; qUµ bwxI krky vI Dµn = DµnqwXog
hYN Aqy audwr = sRySt miq = Akl bu`DI vwlw hYN, ijs ny AnUp = aupmw qoN rihq pRØBU dy
mqo = isDWq ¹ Awpxy ihrdy ivc pwXo = pwauxw, Dwrn kIqw hY [

su guru Koj lIno Bly; BXo su suD srUp ]30]


qUµ su = sRySt qy Bly = cµgy guxW vwly bRhm sroqrI, bRhm nyStI guru = gurdyv ¹
Koj = l`B ky aus pwsoN aupdyS lIno = lYxw kIqw hY, su = aus gurdyv dy aupdyS ¹ kmwauxy
krky qUµ vI suD = au~jl srUp pRØBU dw rUp hI BXo = ho igAw hYN ]30]

dohrw ]
suin ibcwr Tihrwie hYN; ibsrq vwk Qik jwie ]
hy syvk ! ijhVy is`K Awpxy gurdyv dI ibcwr = is`ØiKAw ¹ suin = sRvx krky ihrdy
ivc Tihrwie = Tihrwauxw, vswauxw krdy hYN = hn, aunWH dy AMdroN sµswrI vwk = sµskwr ivsr
jWdy hn Aqy mn dIAW vwSnwvW vI Qik = hwr jwie = jWdIAW hn [ vw: ibsrq =
ivsrjn hY, ibsrq = ibsr gey vwk = bol bRhm ¹ jwx ky Akih ho gey, auQy koeI bcn
kihxw nhIN bxdw jdoN sRvn, mMnx iniDAwsx qoN vwhk siKAwqkwr ho jWdI hY [

AnwQ ibbykI jwin hYN; gwieb bwjI pwie ]31]


AnwQ kvI jI kQn krdy hn ik ieh ibbykI = igAwnvwn hI jwin = jwxdy hYN = hn
ik prmySr dI sµswrk rcnw iek gwieb = gupq bwzI pwie = pweI hoeI hY vw:
bwjI = bwzIgr dy qmwSy vWg sµswr dI bwjI pwauxw kIqI hY [ jYsw ik :
bwjIgir jYsy bwjI pweI ] nwnw rUp ByK idKlweI ]
vvvv

vvvv

sWgu auqwir Qµim@E pwswrw ] qb eyko eykµkwrw ] (sUhI m: 5, AMg 736)

dohrw ] Xih ivcwrmwlw srs; bhu ibiD rcXo ivcwr ]


Xih = ieh ivcwrmwlw gRµQ mYN srs = sihq rs dy Bwv bRhmwnµd dy rs sihq bhuq
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (405) ivcwr mwlw, A`TvW ibsRwm
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
hI ivcwr = GoK krky bwAd ivc bhu = bhuq ibiD = qrIky nwl rcÎo = rcnw, bxwauxw
kIqw hY [ Cµdw bµdI ivc kQn kIqI hY [

swDn isD pRgt kIey; nwQ BlI prkwr ]32]


nwQ = AnwQ kvI jI kQn krdy hn ik mYN BlI = cµgI prkwr = qrHW inrnw krky
ies gRµQ ivc isD = mukqI dy swDn pRgt = zwhr kIey = kIqy hn ]32]
hux ies ivcwr mwlw gRµQ dy pVHn sunx vwly AiDkwrI dw srUp kQn krdy hn [

dohrw ] bµDXomwn cwhq CutXo; Xih inscY mn mwih ]


ijhVw koeI sµswrk, jµjwlW ivc bµDXomwn = b`Jw hoieAw Awpxw CutXo = Cutkwrw
cwhq = cwhuµdw hY, Aqy ijsdy mn = ic`q mwih = ivc Xih = ies gRµQ pRqI inscY = Brosw hY [

ivcwrmwl qw pr rcI; AgX qgX pr nwih ]33]


ieh ivcwrmwlw pusqk qw = aus purK pr = au~qy, vwsqy rcI = bxweI hY, jo mMd
(QoVHI) b`uD vwlw qy mukqI dI ie`Cw vwlw hY, blik AgX = AigAwnI, mUrK qy
qgX = igAwnI purK pr = au~qy, vwsqy nwih = nhIN hY ik¼ik AigAwnI pr ies krky
nh» ik aus dI bu`D jVHqw ¹ pRwpq hoeI hY qy ml, ivKyp hox krky aus dw AiDkwr nh»
hY ik¼ik auh ies igAwn ¹ smJ nh» skygw Aqy igAwnvwn pihlW hI bRhm inscw
kr cu`kw hY, aus ¹ ies igAwn dI loV nh», ies krky igAwnvwn vwsqy ieh gRµQ nh»
ricAw ]33]

dohrw ] AOr mwl rqnwid jy; Gwq hoq iqn hyqu ]


AOr = hor jy = ijhVIAW rqnwid = rqn, hIry, moqI Awid dIAW mwl = mwlw hn,
iqn = aunHW mwlW hyqu = vwsqy qW lwlcI purK Gwq = mrnw hoq = huµdw hY jW iksy ¹ mwr
idMdw hY [

AdBuq mwl ivcwr Xih; qskr vis kir lyq ]34]


ijhVI Xh = ieh AdBuq = AjIb iksm dI Bwv sRySt igAwn krwaux vwlI ivcwr
mwl = mwlw pusqk hY, ieh qW syRSt ivcwrW duAwrw qskr = corW ¹ vI vis = ADIn kr
lyq = lYNdI hY ]34]

dohrw ] Kt drsn1 kI mwl jo; Apno p`C ilXy ju ]


vvvv

vvvv

jo = ijhVI Kt Cy drsn = ByKW kI = dI mwl = mwlw hY, auh ju = jo vI lYNdIAW hn,

1. jogI jµgm sryvVy sµinAwsI Aau drvys [


CyvW jwmw ibpR kw jw mih mIn n myK [ (Drm Swsq®)
vvvv vvvv
ivcwr mwlw, A`TvW ibsRwm (406) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
Apno = Awpo-Awpxw p`C = p`K ilXy = lYNdIAW hn ArQwq Awpo-Awpxw p`K hI zwhr
krdIAW hn [ koeI ByK kihMdw hY ieh mwl rudrwK dI cµgI hY, koeI kihMdw qulsI dI,
koeI mUMgy dI, koeI aun dI, Awid [

dYÍq rihq ruic mwl Xih; soBq sBn ihXy ju ]35]


Xh = ieh ivcwr mwlw dYÍq = dÍYS qoN rihq = bZYr qy ruic = sµudr ivcwrW dy sihq
hY, ies leI ju = jo vI ies ¹ pVHdy hn, aunHW sBn = sBnW dy ihXy = ihridAW ivc
soBq = SoBdI hY ]35]

dohrw ] rwv rµk mn BwvqI; vrnwsRm suK dYn ]


ies ivcwrW dI mwlw vwlI pusqk ¹ BwvyN rwv = rwjw hovy jW rµk = mMgqw hovy,
jo vI Bwvnw dy sihq pVHygw jW suxygw, aus dy mn = ic`q ¹ BwvqI = cµgI l`gygI, Aqy
vrnwsRm = cwry vrnW qy cwry AwSrmW iv`ØcoN sBnW ¹ suK = Anµd dYn = dyx vwlI hY [

ruic ivcwrmwlw rcI; icqvq icqu Aiq cYn ]36]


ieh AYsI ruic = sµudr ivcwrW dI mwlw rcI = rcnw kIqI hY, ies ¹ icqvq = cyqy
krn nwl icqu = mn ivc Aiq = AiqAMq cYn = SWqI AwauNdI hY ]36]

dohrw ] AnwQ sRvn bhuqy kIey; khXo bhuq pRkwr ]


AnwQ kvI jI kQn krdy hn ik mYN bhuqy = byAMq gRµQ sRvn = suxnw qy pVHnw
kIey = kIqy hn, ijnHW ivc bhuq = Anyk pRkwr = qrHW dw vwd-ivvwd khXo = kQn kIqw
hoieAw hY [

Ab su ivcwr ivcwr pun; krn n prY ivcwr ]37]


Ab = hux pun = punw Bwv Pyr vwr vwr ivcwr = inrnw kr kr ky su = auh
ivcwr = ivcwrmwlw nwmI pusqk rcnw kIqI hY qW ik muV koeI ivcwr = inrnw, ivcwr,
soc n = nw krnI prY = pvy ]37]

dohrw ] iCmw kro iss jwn kY; hy kiv mhw pRØb`uD ]


hy mhw = mhwn qy pRbu`D = ivSyS krky igAwq r`Kx vwly kiv = kvI jnoN ! jykr myrI
ies pusqk ivc koeI isDWqk ZlqI hovy jW bRhm dI pRwpqI qoN ault koeI vwrqw hovy,
vvvv

vvvv

qW mY¹ Awpxw iss = bwlk jwx kY = krky iCmw = muAw& kro = kr dyxw kirE [

lyhu suDwr ivcwir kY; A`Kr Su`D ASu`D ]38]


ASu`D = Zlq jW Su`D = shI A`Kr dw ivcwir = inrnw kY = krky suDwr = drusq kr
lyhu = lYxw ]38]
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (407) ivcwr mwlw, A`TvW ibsRwm
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dohrw ] hON AnwQ kyqk sumiq; vrnON mwl ivcwr ]
AnwQ kvI jI kQn krdy hn ik hON = myry ivc ivcwrmwlw pusqk ilKx dI
kyqk = ikqnI ku sumiq = cµgI Akl sI, auh mYN vrqI hY [

rwm mXw siqguru dXw; swDsµg inrDwr ]39]


ieh qW rwm = pRØBU dI mXw = ikrpw, siqguru = s`cy gurU dI dXw = myhr, b^iSS Aqy
swDsµg = sRySt jnW dI sµgq duAwrw inrDwr = inrnw krky ivcwrmwlw pusqk
ilKI hY ]39]

dohrw ] purI nroqm1 imq® vru; Kro AiqiQ Bgvwn ]


AnwQ kvI jI kQn krdy hn ik nroqm purI jW Bgvwn purI jI nwmI prmySr dw
Bjn krn vwly AiqiQ = swDU, ibhµgm myry Kro = cµgy qy vru = sRySt, imq® = im`qr hn [

brnI mwl ivcwr mYN; iqh AwgXw pr mwn ]40]


iqhÁ = aunHW dI AwgXw = hukm pr = BlI pRkwr mwn = mMn ky mYN ieh ivcwrmwlw nwmI
pusqk brnI = kQn kIqI hY, Bwv bxwauxw kIqI hY ]40]

dohrw ] ilKY pVHY Aiq pRIiq Xuq; Aru pun krY ivcwr ]
ijhVw ies pusqk dy isDWq ¹ Aiq = AiqAMq pRIiq = pRIqI dy Xuq = smyq
pVHy = pVHygw jW ilKY = ilKygw Aru = Aqy pun = Pyr ies ’qy ivcwr kry = krygw [

iCn iCn gÎwn pRkws iqihÁ; hoie su riv pRkwr ]41]


ijvyN sUrj dw pRkwS (cwnxw) pl pl ivc v`Ddw hY, su = ausy pRkwr = qrHW hI aus
purK dy irdy ivc gur-aupdyS rUpI sUrj dIAW igAwn rUpI ikrnW dw vwDw hovygw ]41]
AnwQ kvI jI ny ijnHW ijnHW Dwrimk pusqkW dw ivcwrmwlw pusqk ilKx vyly
shwrw ilAw hY, hux kvI jI aunHW pusqkW dw vyrvw idMdy hn [

dohrw ] gIqw Bgvq ko mqo; eykwds kI jugiq ]


jo Bgvq gIqw ko = dw mqo = isDWq hY, aus dy eykwds = nwrd jI dw kQn kIqw
gRµQ kI = dI jugiq = jugqI lY ky ies pusqk ¹ ilKxw kIqw hY [
vvvv

vvvv

1. purwxy swDU ies nroqm purI jI dw nwm nroqm purI lYNdy sI, pr sµpRdw dy ivc BgvwnpurI nwm bwbq
d`sdy hn, AnwQ purI qy nroqm purI jI dw prspr bhuq pRym sI [ iek`Ty rih ky ivrkqI rIqI Anuswr
ivcry sn, AnwQ purI jI kSmIr ivc rihMdy sn qy nroqm purI jI gujrwq dyS brOdy ngr ivc rihMdy
sn [
vvvv vvvv
ivcwr mwlw, A`TvW ibsRwm (408) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
Astwb¸ visst muin; kCuk ApnI aukiq ]42]
Astw bkr irSI dI ricq AvDUq gIqw dw ivcwr, viSSt munI dy Xog viSSt
gRµQ iv`ØcoN isDWq lY ky Aqy kCuk = kuJ ku AwpxI Akl Anuswr aukiq = kQn krky ieh
pusqk ilKI hY ]42]
(ivcwrmwlw gRµQ smwpq hox dI qwrI^ dw vyrvw)

sorTw ] sq®h sY CbIs sµmq; mwGv mws suB ]


sq®h = sqwrW sY = sO CbIs = C`bI Bwv 1726 ib¸mI sµmq sI qy mwGv = mwG dw
suB = cµgw, suµdr mws = mhInw sI [

mo miq ijqk huqIsu, qyiqk vrnI pRgt kir ]43]


mo = myrI ijqk = ijqnI ku miq = Akl huqI = sI, su = aus Akl Anuswr mYN
qyiqk = auqnI ku Akl dw iesqymwl krky mYN ieh ivcwrmwlw nwmI pusqk vrnI = kQn
krky pRgt = zwhr krnw kIqI hY, Bwv ilKxw kIqI hY ]43]

ieiq sRI ivcwr mwlw nwm AS†mo ibsRwm smwpqµ ]8]


sRI = suBweymwn ivcwr mwlw nwmy gRµQ dy AS†mo = A`TvyN ibsRwm = AiDAwie dI
ieiq = smwpqI kIqI Aqy ies ivc igAwn qoN igAwnvwn dw inScw Aqy gurU vloN SlwGw
dw isDWq Aqy gRµQ dI bxqr ivc ijnHW gRµQW ivc isDWq ilAw aunHW gRµQ dw nwm ilK
ky ivcwr mwlw nwmy gRµQ dI smwpqµ = smwpqI kr id`qI hY ]8]

(ivcwr mwlw gRµQ smwpqµ)


vvvv

vvvv

vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (409) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ADÎwqm pRkwS
i¸q kiv suKdyv jI
vvvv

vvvv

vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (410) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ADÎwqm pRkwS

auQwnkw :
ieh jo vydWq dw ADÎwqm pRkwS gRµQ hY, ies dy leI jo jwxkwrI ilKqW jW prµprw
Anuswr pRwpq hoeI hY, auh ies pRkwr hY ik sµpRdwvW dy purwxy mhWpurS ivdvwnW qoN A`gy
qoN A`gy imldI geI hY ik ies gRµQ dy krqw inrmly mhWpurS ijnHW dw nwm suKdyv isMG
sI, ieh auh mhWpurS hn, ijnHW ¹ sRI gurU goibMd isMG swihb dw QwpVw pRwpq hoieAw,
kWSI jw ky iv`ØidAw pRwpq krn dw ruJwn is`K jgq ivc gurU goibMd isMG swihb qoN SurU
hoieAw, sRI gurU goibMd isMG jI ny pMj isMGW ¹ bRhmcwrI Bys ivc iv`ØidAw pVHn leI
kWSI ByijAw sI, aunHW dy nwm mhwnkoS ivc ies pRkwr imldy hn : 1. rwm isMG, 2. krm
isMG, 3. gµfw isMG, 4. vIr isMG, 5. SoBw isMG [ ienHW qoN hI inrml pMQ ArµBqw mMnI
jWdI hY BwvyN ilKqI prUP qW nh» imilAw, jo sµmq kWSI jwx ¹ imldw hY, aus qoN ieh
g`l spSt ho jWdI hY qy ienHW aunHW pMj isMGW dI iv`ØidAw pVHn dI rucI dyK ky auqSwhq
hoey pMifq suKdyv isMG jI 1747 qoN 1750 ib¸mI dy lgBg bnwrs kWSI dy ivc AwpxI
vydWq iv`ØidAw dI DWk jmW cu`ky sn ik¼ik jo suKdyv isMG jI ny ieqnI jldI kwmXwbI
iv`ØidAw pVHn ivc kIqI hY, auh iksy cmqkwr qoN G`t nh», iesdy ip`Cy jwpdw hY ik
QwpVw sRI gurU goibMd isMG swihb dw sI, kWSI dy v`fy v`fy pRis`D ivdvwnW ¹ sBw ivc
hrwieAw [ ijs krky ienHW iKAwl kWSI ivc bhuq PYl igAw, pr jo Alp bu`DI vwly Aqy
eIrKwlU bRwhmx ienHW qoN hwr gey, auh ienHW nwl dÍYS krn l`gy, aunHW dI iv`ØidAw dy
ivc qW koeI pyS nw geI, ijvyN Bgq kbIr jI inrwdr krvwaux vwsqy j`g krwaux
dw kbIr v`loN JUTw pRcwr kr id`qw sI qy Bgvwn jI ny Awpxy Bgq jI l`jw r`KI sI
qy j`g sµpUrn kr id`qw sI, ienHW hI bRwhmx jwqI dy lokW ny Bgq nwmdyv jI ¹ D`ky
mwr ky mMdr ivcoN bwhr k`F id`qw sI, iesy qrHW pMØifq suKdyv isMG jI dw inrwdr krn
leI prcy iqAwr krky Gr-Gr ivc Byj id`qy, ijs ivc iliKAw pMjwb pRWq ivc sRI
gurU goibMd isMG swihb jI ny prjw Sµkrvrn kr id`qI hY, jo gurU goibMd isMG swihb jI
dy isMG hn, ieh SUd® vrx dy huµdy, ik¼ik ienHW dy ivc inaun jwqIAW dy lok Aqy au~cI
vvvv

vvvv

jwqIAW dy bRwhmxW ¹ iek QW hI Kwxw Kvw idMdy hn, ieh g`l swrI kWSI ivc Gumw
id`qI [ swrI kWSI dy bRwhmx ijnHW ny pMØifq suKdyv isMG jI qoN iKlw& swrI kWSI dy ivc
bRwhmx ijnHW ny pMØifq suKdyv jI qoN iKlw& swrI kWSI ivc ivdroh PYlw id`qw ik ijs
dw nwm isMG hY, auh SUdr hI smJxw cwhIey, aus smyN jwqI ivqkrw bhuq zorW ’qy sI [
ijs krky bRwhmxW dI cwl iksy h`d qk kwmXwb ho geI, pr kuJ ivdvwn bRwhmx AdÍYq
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (411) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
mq vwly sI [ auh iv`ØidAw dI kdr vwly hoey ienHW v`l ho gey [ kuJ ividAwrQI bRwhmx
ienHW qoN pVHy sn, auh ividAwrQI bRwhmx eIrKwlU bRwhmxW ¹ au~qr dyx l`gy [ ividAwrQI
bRwhmxW ny ieh pRcwr kIqw ik ieh aunHW isMGW ivcoN nh» hn, ienHW dw nwm qw suKdyv
hY Aqy ArQ krky smJwieAw Aqy pMØifq jI ny vI iehI ArQ soc r`ØiKAw ik isMG nwm
prmwqmw dw hY Aqy dyv nwm vI prmwqmw dw hY, JUTy nwmW dy au~qy ikauN ij`d krnI
hY jo iehnW dw pRc`lq nwm su`Kw isMG sI isMG dy QW dyv lw ky ArQ auhI r`ØiKAw iPr
gRµQ ivc Awpxy nwm ¹ suKdyv iliKAw hY, ies krky iPr bRwhmxW dy ivc imlvrqx
viDAw Aqy dÍYS ^qm hoeI [ ku`J ividAwrQIAW ny iek`Ty ho ky pRyrnw kIqI koeI vydWq
dw Cotw gRµQ Aijhw iqAwr kIqw jwey ijs dy ivc vydWq dI fUµGI ivcwr soiKAW pRwpq
ho jwvy Aqy ividAwrQI ¹ vydWq dy isDWq dw pd pdwrQ soKw pRwpq ho jwvy [
ijs krky sµsy nivrqI ho ky sµswr-smuMdr qoN qirAw jwvy, ieh ividAwrQI dI bynqI
mMn ky pMØifq suKdyv jI bhuq suµdr vydWq dw isDWq SbdW ivc iek`Tw krky AD Îwqm
pRkwS nwm dI pusqk iqAwr kIqI, ijs dy ivdvwnW ny bhuq swry tIky bxwey, auh v`Kry-
v`Kry tIky auplbD BI hn, pr ku`J tIky nhIN BI imldy, dws ny pMjW gRµQW dw iek izld
ivc jo tIkw kIqw hY, aus dw ieh pMjvW gRµQ ADÎwqm pRkwS hY, jo ArQ mYN Awpxy iv`ØidAw
dwqy sµq igAwnI ieMdrjIq isMG jI (rkby vwly) qoN pVHy Aqy ilKy qy ku`J purwxy tIky dyKy
Aqy ivcwry [ ku`J mhwn koS dI pd pwdrQW dI shwieqw lY ky tIkw iliKAw hY ieh
ividAwrQI leI lwBdwiek hovygw, ivdvwn s`jx ies ¹ b`ØicAW vwlI Kyf smJ ky i^mw
krn vwr-vwr igAwnI isMG Aqy ividAwrQIAW dI jo pRyrnw hoeI aus ¹ muK r`K ky ADÎwqm
pRkwS pMjy gRµQW dw tIkw sRI gurU nwnk swihb mhwrwj jI dI ikrpw nwl iliKAw igAw
hY, bs gurU dI tyk lY ky AwrµB kIqw sI qy gurU ny ikrpw krky sµpUrn krw id`qw hY [ jYsw
ik :
mUk aUcrY swsq® Kit ipMg igrn ciV jwie ]
AMD lKY bDro sunY jo kwl i¸pw krwie ] (sRI dsm gRµQ, bic`q® nwtk, AiD: 2)

AQ ADÎwqm pRkwS stIk ilKÎqy ]


AQ = hux ADÎwqm = bRhm iv`ØidAw (bRhm igAwn) dy pRkwS = cwnxy vwlw gRµQ
stIk = ArQW dy sihq ilKÎqy = ilKxw krdy hW [ pihlW vsqU inrdyS mMgl krdy hn [

1¡ siqgur pRswid [[
vvvv

vvvv

1 = Ad`uqI bRhm, ¡ = srb dw pRkwSk vw: aucwrx mwq® sy srb kI r`KÎw krny vwlw,
siq = q®YeI kwl AbwD rUp, gur = cyqn srUp, pRswid = Anµd srUp [ AQvw iek EAMkwr
prmwqmw siqgurW dI pRswid = ikrpw krky pRwpq huµdw hY [
A`gy gRµQ krqw gRµQ dI inrivGn smwpqI dy vwsqy vw: sRySt kvIAW dI pRMprw dI
rIqI Anuswr inrgux bRhm dw mMgl krdy hn [
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (412) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
sÍYXw ]
Qwvr jµgm jIv ijqy; jg BWqn BWqn ByK Dry hYN ]
Qwvr = ie`k jgHw itky rihx vwly (ibRC, p`Qr Awid), jµgm = qurn-iPrn, ivcrn
vwly (pSU, pMCI, mnu`K Awid) ijqy = ijqny vI jIv hn, ienHW sBnW ny jg = sµswr ivc
BWqn BWqn = qrHW qrHW dy ByK = srUp Dry = Dwrn kIqy hYN = hoey hn [

qW mih s`q icdwnµd eyku; su Awqm inq pRkwS kry hYN ]


qW = aunHW jVH cyqn jUnW mih = ivc sq cyqn qy Anµd srUp jo iek Awqmw hY,
auh Awqmw hI inq = sdw hI s`qw dyx rUp pRkwS = cwnxw kr irhw hY [

qW ibn jwnq isMDu su lwgq; jwnq go pd qul qry hYN ]


qW = aus sq icq Anµd srUp prmwqmw ¹ jwnq = jwxy qoN ibn = bZYr ieh sµswr
isMDu = smuMdr vWg frwvnw, iBAwnk lwgq = l`gdw hY, pRqIq huµdw hY vw: Awpxy Awp
qrnw bhuq kiTn hY Aqy aus prmwqmw ¹ Awqm srUp jwnq = jwnx krky go = gW dy
pd = pYrW dI pYV vq qu`C jwx ky sOiKAW hI qr jweIdw hY, Bwv ijvyN gW dy Kur vwlI
QW ivc pwxI BirAw hovy qW aus¹ sOiKAW iek lWG ivc hI pwr kr jweIdw hY, iqvyN
prmwqmw ¹ jwnx krky sµswr smuMdr ¹ sOiKAW hI pwr kr leIdw hY [

bµdq qwih sdw suKdyv; ju bRhm sdw sBhUµ qy pry hYN ]1]
kvI suKdyv jI kQn krdy hn ik mYN aus smrQ prmwqmw ¹ sdw = hmySW
bµdq = nmSkwr krdw hW ju = ijhVw bRhm = prmwqmw sdw = sdIv kwl rihx vwlw
hY Aqy mn, bu`D Awid sBhUµ = swirAW qy = qoN prHy hY ]1]

dohrw ]
bÎws1 mQnkr byd sB; sUq® jo kwFy swr ]
ibAws irKI jI ny sB = swry byd mQn = ivcwr kir = krky jo = ijhVy swr = isDWq
rUp sUq® kwFy = k`Fy sn [
‰sUq® = sµKyp bcn, bhuqy ArQ BwvW ¹ pRgt krn vwlw QoVHy SbdW ivc ikhw hoieAw
vwk, iksy vI CµdW, slokW Awid dI rcnw ivc kIqw igAw hovy [Œ
vvvv

vvvv

1. bÎws : ieh iek irKI dw nwm hY, jo prwsr irKI dw pu`qr sI Aqy sqsÎodr dy grB qoN pYdw hoieAw
sI, iesdw rµg kwlw hox krky iesdw nwm i¸Sn vI hY, jmnw dy twpU ivc jnm hox krky dÍY pwÎn
nwm ho igAw, Pyr vydW dI vµf Aqy purwxW dI kQw dw ivsqwr krn krky iesdw nwm ivAws pRis`D
hoieAw [ ieh bhuq v`fw kvI hoieAw hY, iesny vydWq sUq® rc ky CyvW drSn kwXm kIqw [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (413) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
sRI gurSµ¸ dyv1 jU; krÎo bhuq ivsqwr ]2]
sRI = SoBwvwn gur = pUjnIk Sµkr dyv jU = jI ny iqnHW sUqrW dw bhuq ivsqwr kIqw,
Bwv viKAwn krky bhuq pRcwr kIqw ]2]

dohrw ]
iqn gRµQn ko smJ mq; ihX Dr praupkwr ]
iqn = aunHW viKAwn rUp gRµQW ko = dy mq = qwqpRX (rh`s) ¹ smJ krky, Bwv aunHW
dy swr isDWq ¹ ivcwr krky Aqy ihX = ihrdy ivc praupkwr = prwieAW, dUijAW dy
Bly vwsqy i^Awl Dr = Dwrn krky [

BwKw kr suKdyv kiv; rcÎo gRµQ Aiqcwr ]3]


kiv = kvI suKdyv isMG jI kQn krdy hn ik mYN BwKw = Awm bol-cwl vwlI bolI
ivc ieh Aiq = AiqAMq cwr = suµdr gRµQ rcÎo = rcnw kIqw hY ]3]
A`gy id®StWq dy ky smJw¼dy hn :

dohrw ] jYsy riv ky qyj qy; AMDkwr imt jwie ]


jYsy = ijs pRkwr riv = sUrj ky = dy qyj = pRkwS dy qy = nwl AMDkwr = hnyrw imt
jwie = jWdw hY [
ADÎwqm pRkws qy; qÎoN AgXwn nswie ]4]
qÎoN = iqvyN hI ies AiDAwqm pRkwS gRµQ dy pVHn qy ivcwrn nwl AMqhkrn dy
AMdroN AigAwnqw dw hnyrw nswie = nwS ho jWdw hY [
1. Sµ¸ dyv : SµkrwcwrX jI, ijs¹ ihMdU iSvjI dw Avqwr mMndy hn, SµkrwcwrX jI koicn dyh ielwky
ivc kldI (kwlpI) ipMf ivc sµmq 846 (sµn 788) ivc iSv gurU bRwhmx dy Gr mwqw viSSTW dI
ku`ØKoN Sµkr dw jnm hoieAw [ Awp jI ny Kt Swsq® vyd vydWg cµgI qrHW pVH ky goivMd suAwmI qoN sµinAws
Dwrn kIqw Aqy kWsI ivc Awsx jmw ky AdÍYq m`q dw bhuq pRcwr kIqw Aqy iq`KI bu`DI hox krky
iv`ØidAw bl nwl bhuq ividAwrQI Awpxy v`l iK`c ley [ mgD dI rwjDwnI mihKmqI dy pRDwn Aqy
lok pRis`D pMifq mMfn imsR Aqy ausdI Adu`qI pMifqw iesq®I BwrqI ¹ Swsq®wrQ ivc ij`qx krky Sµkr
dI Suhrq Bwrq ivc bhuq PYl geI [ mMfn Aqy BwrqI dovyN Sµkr dy cyly ho gey Ar sµinAws Dwr ky
AdÍYq m`q dw pRcwr krdy rhy [ Sµkr ny keI QW Anyk ivdvwnW au~pr &qih pweI Aqy bOD Drm ¹ BwrI
iSksq id`qI, ijs dw izkr ‘Sµkr idg ivjX’ ivc mwDvwcwrX ny iliKAw hY [ SµkrwcwrX ny keI
vvvv

vvvv

m`T (AwSrm) bxwey, ijnHW ivc sB qoN pRis`D iSRMgyrI m`T hY, jo mYsor rwj dy izlHy kdUr ivc quµgBd®w
dy iknwry iSRMgigrI ’qy pRis`D AsQwn hY, ies QW Awpxy lwiek cyly mMf ¹ jo ies vyly surysÍrwcwrX
krky pRis`D sI [ mhµq AsQwpn kIqw [ Sµkr ny vydWq sUq®, aupinSdW Aqy gIqw au~pr au~qm BwSX ilKy
hn [ Sµkr jI Awswm dyS dI Xwq®w ivc rogI ho gey Aqy 32 vrHy dI aumr ivc kydwrnwQ pws eIsvI
sµn 820 ivc srIr iqAwg gey [
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (414) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dohrw ] gur isK ko sµbwd Ar; vyd vcn aupdyS ]
ies gRµQ ivc gurU Aqy is`K ko = dw sµbwd = svwl-jvwb Ar = Aqy vydW dy bcnW
dw XQwrQ aupdyS bhuq suc`jy Fµg nwl guµQn kIqw hoieAw hY [

ADÎwqm pRkwS Xh; BwKw srs suvyS ]5]


Xh = ieh ADÎwqm pRkwS = bRhm iv`ØidAw dy cwnx dyx vwlw gRµQ BwKw = BwSw gRµQW
ivc srs = sihq rs dy vw: Anµd dy sihq suvyS = sRySt srUp vwlw hY ]5]
mmuKXU lCn
mukqI dI ie`Cw r`Kx vwly jigAwsU dy icMnH kQn krdy hn :
dohrw ] AiDkwrI jgÎwsu Aru; isK khwvY soie ]
hy BweI ! AiDkwrI = h`k, AiDkwr r`Kx vwlw, jgÎwsu = igAwn dI ie`Cw vwlw
Aru = Aqy isK = is`ØiKAwrQI soie = auho hI khwvY = AKvw skdw hY [
qp swbn kr dyh ky; pwqk fwrY Doie ]6]
(dUjw pwT ‘qpsw bn’)
jo qp rUpI swbx dy nwl vw: qp`ØisAw rUpI bn = pwxI dy nwl dyh Bwv AMqSkrx
ky = dy pwqk = pwp Doie = Do ky fwrY = su`t dyNdw hY ]6]
CpX ] byd isMimRiq jy khy; Drm AwSRm su brnky ]
hy BweI ! cwry AwSrm (bRhmcrj, igRhsq, bwnpRsQ, sµinAws) Aqy cwry brnW dy
(bRwhmx, K`q®I, vYS, SUdr) dy Drm = inXm jo bydW Aqy isMimRqIAW ny khy = kQn kIqy hn [

iqn kr DovY pwp; jnm jnmWq® qn ky ]


iqn = aunHW inXmW ¹ Dwrn krky Awpxy jnm jnmWq® = AnykW jnmW dy vw:
jnm = ies pRwpq mnu`Kw jnm Aqy jnmWq® = pUrbly jnmW dy qn = AMqSkrx dy pwp
dI mYl ¹ DovY = Doxw kry Bwv dUr kry [

Pl AiBlwKw Cwf; krm hir pRIiq krY sB ]


Pyr krm dy Pl dI AiBlwKw = ie`Cw Cwif = C`f krky sB = swry krm hir = prmySr
vvvv

vvvv

¹ smripq ho ky pRIqI pUrbk krnw kry [

irdX ivml jb hoie; hoie vYrwgÎ jogÎ qb ]


punw jb = jdoN irdX = ihrdw pwpW dI ivml = mYl qoN rihq, au~jl hoie = ho jwvy,
qb = qdoN hI jIv Awpxy Awp ¹ vYrwg dy jogÎ = lwiek hoieAw smJxw kry [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (415) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
s½iq Xugiq sihq aupdyS; gur krY is`K mn mo DrY ]
Pyr jdoN gurU s½iq = byd dy aupdyS ¹ Xugiq = dlIlW (id®StWq) dy sihq dyxw kry
qW is`K aus aupdyS ¹ sux ky Awpxy mn dy mo = ivc DrY = Dwrn kry [

ivgÎwn sihq suKdyv kiv; Su`D gÎwn mwrg crY ]7]


kvI suKdyv jI kQn krdy hn ik Pyr ivgÎwn = ivSyS krky ApRoK boD dy sihq
jo Su`D igAwn meI mwrg = rsqy dy au~pr crY = c`lxw ivcrnw kry ]7]

kuµflIAw Cµd ]
jYsy vrKw pwie kr, joqq Kyq i¸swn ]
jYsy = ijs pRkwr vrKw = m»h dy pwie = pYx kr = krky zmIn ¹ v`qr hoieAw dyK
ky i¸swn = izm»dwr Kyq ivc h`l joqq = joV lYNdw hY [

qÎoN pRwrbDY pwieky; dyh su krmn jwn ]


qÎoN = iqvyN hI pRwrbDY = dyh dy ArµB krn vwly krm vw: ipCly cµgy krmW krky
ieh pMjW q`qW qoN mnu`Kw dyhI bxI hoeI jwn = jwnxw kr [

dyh sukrmn jwn; KYNc ieMd®I mn syDY ]


hy BweI ! ieh mnu`Kw dyhI sukrmn = sRySt krmW krky imlI hoeI jwn = jwnxw kr
Aqy AwpxIAW dsy ieMd®IAW qy mn ¹ KYNc = iK`c, rok ky ienHW ¹ syDY = piv`qr kr vw:
ieMd®IAW ¹ rok ky mn ¹ S`uD kr [

boie bIj aupdys; byd bcnn gur boDY ]


Pyr gurU bydW dy bcnn = bcnW duAwrw boDY = igAwn dw aupdyS dyx aus aupdyS rUpI
bIj ¹ Awpxy AMqSkrx rUpI Kyq ivc bIjxw kry [

qb aupjY ivgÎwn; rIiq KyqI kr qYsy ]


qb = qdoN AMdr ivgÎwn = srUp dw swKSwq igAwn aupjY = pRgt hovygw, ies pRkwr
ijvyN KyqI dI rIqI hY qYsy = iqvyN hI ieh AMq®Iv rIqI smJweI hY [
vvvv

vvvv

AnuBv suK qb lhY; khY suK mwrg jYsy ]8]


suKdyv kvI jI kQn krdy hn, jYsy = ijs pRkwr ieh ADÎwqm pRkwS gRµQ ivc
prmwrQ dw mwrg = rsqw d`ØisAw hY, ies au~pr jdoN jIv c`lygw, qb = qdoN AnuBvqw
dy suK ¹ pRwpq kr lvygw ]8]
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (416) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
gurU l`Cn ] kib`q
ies kib`q ivc gurU dIAW inSwnIAW kQn krdy hn :
ieMd®n ko KYNcÎo gn, soD kIno hwQ mn;
praupkwr hI lO qn BweIXq hY ]
gn = smUh dsy ieMd®IAW ko = ¹ KYNcÎo = iK`c krky Bwv rok ky mn ¹ soD = Su`D krky
Awpxy hwQ = h`Q ivc Bwv ADIn kIno = kIqw hovy, punw srIr pRXµq ijnHW ¹
praupkwr = prwieAW, dUijAW dw Blw krnw hI BweIXq = Bw¼dw hY [

bydn bKwnby ko, swrwswr jwnby ko;


Byd gRµQ Bwnby ko rUp gweIXq hY ]
Pyr bydn = vydW dy bKwnby = viKAwn ko = dw bkqw hovy (swr+Aswr) swr = s`c Aqy
Aswr = As`q, JUT ¹ jwnby = jwnx vwlw hovy Bwv sq bRhm hY Aqy As`q sµswr hY ieh igAwn
vwlw hovy [ Pyr jIv eIS dy Byd vwlI gRµQ = gµF ko = ¹ Bwnby = Bµnx, nwS krn vwlw
hI ijs dw srUp gweIXq = gwieAw jWdw hY, vw: Awpxy Awqm srUp dy js ¹ gw¼dw hovy [

eyk rUp phcwnÎo, sB hI mY soeI jwnÎo;


Awpqy n judo mwnÎo XO bqweIXq hY ]
ijs ny prmwqmw dw eyk = iek srUp hI pihcwinAw hY Aqy sB = swirAW dy mY = ivc
inScy krky soeI = auhI prmwqmw ¹ ivAwpk jwnÎo = jwnxw kIqw hY Awpxy qoN vI
prmwqmw ¹ judo = iBMn nh» mMinAw, XO = ies qrIky nwl hI hornW ¹ vI prmwqmw dy
srUp bwry bqweIXq = d`sdw hY [

eISÍr lO DÎwvY, jI mY Bgiq id®VwvY;


jb AYso gur pwvY qW soN gÎwn pweIXq hY ]9]
jo eISÍr = prmwqmw pRXµq DÎwvY = icMqn krn vwlw hovy, hornW purKW dy jI = ihrdy
mY = ivc prmwqmw dI Bgiq = BgqI id®VwvY = id®VH krvw¼dw hY, jb = jdoN
AYso = AijhIAW inSwnIAW vwlw gurU pwvY = pweIdw hY, qW = aus gurU dy soN = pwsoN hI bRhm
igAwn pweIXq = pweIdw hY ]9]
vvvv

vvvv

jdoN Aijhw gurU pRwpq ho jwvy qW :

dohrw ] gur is¼ pUCY isK Xh; nmskwr kr pwn ]


AYsy gurU dy is¼ = pwsoN is`K Awpxy dovyN pwn = h`Q joV kr = krky Aqy
nmskwr = bµdnw krky Xh = ieh pUCY = pu`Cxw kry [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (417) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
nIky kY mo soN kho; kw soN khIXq gÎwn ]10]
hy siqgurU jI ! mo = myry soN = qwe» nIky kY = cµgI qrHW, BlI pRkwr ieh kho = kihxw
kro ik igAwn kw soN = iks ¹ khIXq = kihMdy hn ]10]

sRI guro vwc ]


sRI gurU jI A`goN au~qr rUp ivc kQn krdy hn :

dohrw ] BUl gXo AgÎwn qy; Apuno Awqm rUp ]


hy is`K ! jo Apuno = Awpxw Awqm srUp AgÎwn = by-smJI dy qy = kwrn BUl = Bu`l
gXo = igAw sI [

qwhI ko iPr jwnbo; gXwn kihq kiv BUp ]11]


iPr = punw qwhI = ausy srUp ¹ gurW duAwrw jwnbo = jwx lYxw, iesy ¹ kiv BUp = rwjy
kvI Bwv iSromxI kvI Bwv qq byqy jn igAwn kihq = kQn krdy hn ]11]

isKÎo vwc ]
is`K AwpxI bynqI kQn krdw hY :

dohrw ] Bgvn Awqm gÎwn ko; jwno kYsI BWq ]


Bgvn = hy gurU jI ! aus Awqm igAwn ko = ¹ kYsI = iks BWq = qrHW Bwv ikhVy
Fµg nwl jwno = jwnxw krW ?

soeI swDn Xukiq khu, jO mn AwvY SWq ]12]


hy gurU jI ! soeI = auhI igAwn swDnw dy Xukiq = sihq mY¹ kho Bwv cµgy qrIky nwl
mY¹ smJwauxw kro, jO = ijs krky myry mn = ihrdy ivc SWq = SWqI Aw jwvy ]12]

sRI guro vwc ]


sRI gurU jI A`gy au~qr rUp ivc kQn krdy hn :

dohrw ] swDn cwr khY gurn; ipRQmY eyk vYrwg ]


vvvv

vvvv

hy is`K ! gurn = gurUAW, v`ØifAW ny igAwn dI pRwpqI dy pihlW cwr swDn khy hn,
aunHW cOhW iv`coN ipRQmY = pihlw iek vYrwg hY [

pun ivvyk sm dm Avr, sun mmuKXu vfBwg ]13]


pun = Pyr dUjw swDn ibbyk hY, qIjw swDn sm = mn dy sµklpW dw iqAwg
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (418) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dm = ieMid®AW ¹ vsIkwr krn Avr = hor SrDw, auprwmqw, smwDwn qy qiq^Sw ibrqI
rUpI Kt sµpqI hY [
hy vfBwg = v`fy BwgW vwly is`K ! sun = suxnw kr, cOQw swDn mmuKÎu = mukqI dI
ie`Cw hY ]13]
vYrwg lCn : A`gy cwr swDnW dy iv`coN sB qoN pihlW vYrwg dy l`Cn kQn krdy hn :
dohrw ] bRhmw ieMd® Awid lO; hoq jo dyh Dr Bog ]
hy is`K ! bRhm purI, iSv purI, ieMd® purI Awid purIAW lO = q`k jo = ijhVy vI dyyh Dwrn
krky Bog pdwrQ jW pdwrQW dy Anµd pRwpq hoq = huµdy hn jW pRwpq hox vwly hn [

kwk ibs† sm jy ignY; bIqrwg qy log ]14]


jo aunHW swirAW pdwrQW ¹ kwk = kW dI ibs† = gMdgI (iv`T) sm = smwn inkµmy
jwxdy hn qy = auh log bIqrwg = vYrwg vwly hn [ (bIq+rwg) ijnHW dw rwg = moh
bIq = guzr igAw hY, Bwv swry pdwrQW dw moh nivrq ho cu`kw hY; auh vYrwgI purK hn ]14]
ivvyk lCn : A`gy ivvyk dI inSwnI kQn krdy hn :
dohrw ] dyh pRpMc Ain`q hY; Awqm inq bKwn ]
hy is`K ! ieh dyh = srIr Aqy pRpMc = sµswr Ain`q = JUTw nwSvµq hY Aqy Awqmw ¹
inq = s`cI bKwn = ikhw jWdw hY [

swr AswrY jwnbo; Xih ivvyk pihcwn ]15]


ieh swr = s`q AswrY = As`q ¹ jwnbo = jwx lYxw, Xih = iehI ivvyk
pihcwn = pCwnxw kro ]15]

AQ Kt sµpiq lKÎx ]
sÍYXw ] bwsn qÎwg sdw sm hY; dm bwhr ibRiq ko ingRh Twno ]
hy is`K ! igAwn dy qIsry swDn ivc Cy cIzW Aw¼dIAW hn :
1. sdw = sdIv kwl jo srb bwsn = vwSnwvW dw iqAwg krnw hY, iesdw nwm
sm hY [
2. jo ieMd®IAW dI ibRiq = ibrqI ¹ bwhrmuK hox qoN ingRh = rok ky AMqrmuKqw ivc
vvvv

vvvv

Twno = iesiQq krnw hY, iesdw nwm dm hY [

dyKn doK ivKY auprwm; iqiqCw XhYN suK jo duK mwno ]


3. dyKn ivc jo doK Bwv iviSAW ivc jo doK = doS, AYb dyKdy hn, ies ¹ auprwmqw
kihMdy hn [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (419) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
4. qiqKSw ibrqI XhY = ieh hY, jo suBwvk hI suK Aqy duK ¹ shwrnw hY Bwv suK
duK ivc iek smwn hI ibrqI dw rihxw [

swsn byd AcwrX kI XO pRmwn ihXy; SrDw so bKwno ]


5. byd Aqy AcwrX = gurU dI swsn = AwigAw ¹ ihrdy ivc pRmwn = TIk, inScy
krky mMnxw ies ¹ SrDw bKwno = kQn krdy hn [

eyk hÍY ic`q smwiD vsY; ieh BWq smwDwn swDn jwno ]16]
6. eyk = iekwgr ic`q ho krky smwiD = smwDI dy ivc vsY = v`sxw, itk jwxw
ieh = ies BWq = pRkwr smwDwn swDn dw srUp jwno = jwnxw kro Bwv iesy ¹ smwDwn
swDn kQn krdy hn ]16]
AQ mmu`Cqw l`Cn : A`gy mukqI dI ie`Cw dw kQn krdy hn :
dohrw ] jnm mrn sµswr qy; kYsy CutIey im`q ]
hy myry im`q = im`q® srUp gurU jI vw: hy myry im`q® rUp mn ! jµmx mrx dy du`K rUpI sµswr
qy = qoN kYsy = iks pRkwr CutIey = Cu`txw krIey [

vhY mmoC bKwnIey; XhI ivcwry ic`q ]17]


XhI = iehI jo ic`q = mn dy ivc ivcwry = ivcwrnw hY, vhY = EhI mmoC = mukqI
dI ie`Cw bKwnIey = kQn krIdI hY ]17]
(ienHW Cy swDnW ¹ iek swDn krky hI jwnxw Bwv Kt sµpqI iek swDn hY qy bwkI
iksmW hn) [

dohrw ] cwroN swDn jy khy, ienoN Xukq jb hoie ]


kvI jI kQn krdy hn ik ieh jy = jo cwroN = cwry (vYrwg, ibbyk, Kt sµpiq, moK
ie`Cw) swDn khy = kQn kIqy hn, jb = jdoN koeI is`K, jigAwsU ienHW dy Xukq = sihq
hoie = ho jwvy [

qb jo pUCY Awqmw; khYN gurU pun soie ]18]


qb = qdoN jo vI Awqm dw srUp gurU pwsoN pUCY = pu`Cxw kry, pun = Pyr gurU jI
soie = auhI Awqm srUp bwry khYN = kQn krdy hn ]18]
vvvv

vvvv

gurU kol Awaux dw qrIkw d`sdy hn :

dohrw ] nmskwr fµfOq kr; drb hwQ mY lwie ]


hy BweI ! sB qoN pihlW hwQ = h`Q mY = ivc kuJ drb = Dn Awid Bytw lwie = ilAw
ky gurU jI dy crnW au~pr fµfOq = fµfvq nmskwr = bµdnw kry [
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (420) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
fµfOq = fµfy vWg is`Dw zmIn dy au~pr lµmy pY ky nmskwr krnI [ AStWg fµfOq = srIr
dy A`T AMg (do h`Q, do pYr, do gofy, m`Qw qy n`k) zmIn ’qy lw ky nmskwr krnI [

kho gurU jI Awqmw; kXoN kr jwnÎo jwie ]19]


Pyr khy ik hy gurU jI ! mY¹ ieh kho = d`sxw kro ik Awpxy Awqm srUp ¹ kÎoN = ikvyN
kir = krky jwnÎo = jwixAw jwie = jw skdw hY ]19]

dohrw ] is`KÎ mmuKXu ivcwr kY; boly gurU dÎwl ]


ies qrHW is`KÎ = is`K ¹ mmuKXu = mukqI dI ie`Cw vwlw ivcwr krky dÎwl = idAwlU
gurU jI boly = kQn krdy hn [

vhY khq hON jo khÎo; Arjn soN gopwl ]20]


hy is`K ! mYN qY¹ vhY = auhI aupdyS khq = kihMdw hW, jo gopwl = i¸Sn jI ny Arjn
dy soN = qwe» gIqw ivc kihxw kIqw hY ]20]

dohrw ] Swm vyd ky bcn hYN; qqµÍ Ais pd qIn ]


hy is`K ! cwr vydW iv`coN iek Swm vyd ky = dy bcn hn, aus ivc ieh qIn = iqMn
pd = Sbd hn qqµÍ (qq + qµÍ) qq = eISr, q͵ = jIv Aqy Ais = bRhm [

jwnXo ien ky ArQ ijn; lhÎo swr iqn cIn ]21]


ijn = ijs ny ien = ienHW iqMnW pdW ky = dy ArQ = Bwv, isDWq ¹ gurU duAwrw
jwnXo = jwx ilAw hY, iqn = aus ny swr vsqU ¹ cIn = pCwx lYxw kIqw hY ]21]

mrhtw Cµd ] qqpd eIS jIv q͵ pd hY; Ais pd bRhm khwvY ]
hy is`K ! qq pd dw vwcX ArQ eISvr hY, qµÍ pd dw vwcÎ ArQ jIv Aqy Ais
pd bRhm dw vwck khwvY = AKvw¼dw hY [

mwXw qy Xh Byd qIn hYÍ; eykY byd bqwvY ]


Xh = ieh mwieAw qy = qO krky hI iqMn Byd = &rk pRqIq ho rhy hn pRMqU byd qW
eykY = iek bRhm dw bqwvY = kQn krdw hY [

isKXo vwc ]
vvvv

vvvv

kho gurU jI eyk bRhm qy; qIn Byd kÎoN BwKY ]


hy gurU jI ! mY¹ ieh kho = d`sxw kro ik eyk = iek bRhm qy = qoN qus» ieh qIn = iqMn
Byd kÎoN = iks vwsqy BwKY = aucwrx kIqy hn [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (421) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
kYsy Bey kOx ky kIny; kOx rUp AiBlwKY ]22]
hy gurU jI ! ieh iqMn Byd kYsy = iks qrHW Bey = ho gey hn ? ieh kOx = iks ky = dy
kIny = kIqy hn ? ienHW dw kOx = kI srUp hY ? ieh jwnx dI myrI AiBlwKY = ie`Cw hY ]22]

sRI gur vwc ] eyk bRhm cYqn AKMf; qW qy aupjI ie`Cw ]


hy is`K ! eyk = iek jo bRhm cYqn = cyqµnÎ qy AKMf = nwS qoN rihq hY qW qy = iqs
qoN iek ie`Cw aupjI = pYdw hoeI [
ArQwq bRhm ¹ isRStI dy ArµB ivc jIvW dy pRp`k hoey krm rUp nimq qoN ‘mYN eyk
hUµ sO bhuq rUp hoaUN’ AYsI ie`Cw hoeI [

qwhI ko mwXw khIXq hY; nIky sunIE is`Cw [


hy is`K ! qwhI = aus ie`Cw ko = ¹ hI mwieAw khIXq = khIdw hY, ieh is`Cw = is`ØiKAw
nIky = BlI pRkwr sunIE = suxnw kr [

mwXw jVH cYqµn bRhm ko; qw my BXo ABws ]


pr auh mwieAw Awpxy Awp ivc jVH = hrkq qoN ibnW hY, qw = aus mwieAw dy
my = ivc cyqµn bRhm ko = dw = ABws = pRqIibMb pRwpq BXo = hoieAw hY [

sq rj qm qIno aupjwey; iqn qy dÍYq iblws ]23]


aus qoN A`gy sqo gux rjogux qy qmo gux ieh iqMn gux aupjwey = pYdw kIqy Aqy
iqn = aunHW guxW qy = qoN A`gy dÍYq = dÍYS rUp sµswr dw iblws = kOqk, kwrX pYdw
kIqw hY ]23]

mrhtw Cµd ]
mwXw Aru pRiqibMb bRhm ko; gunn sihq dÍY kIny ]
mwieAw Aru = Aqy bRhm dy pRqIibMb ko = ¹ gunn = guxW dy sihq = sµXukq dÍY = do
rUp kr id`qw [

eyk mwih sqgux AiDkwno; dUjo rj qm lIny ]


eyk = iek mwih = ivc sqogux AiDkwno = AiDk hY Aqy dUjo = dUsry ivc rjo qy qmo
vvvv

vvvv

gux AiDkqw dy sihq lIny = smwey hoey hn [

sq gux AiDk ibMb Xuq mwXw; soeI eIS khwXo ]


ijs ivc sqogux AiDk = bhuq hY Aqy bRhm dy pRqIibMb dy Xuq = sµXukq mwieAw
hY, soeI = auhI srUp eIs = eISvr khwXo = AKvwieAw hY [
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (422) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
qm gun AiDk ibMb Xuq mwXw; pRgt jIv pd pwXo ]24]
ijs ivc rjo qmo gux AiDk = bhuq hY Aqy bRhm dy pRqIibMb dy Xuq = sµXukq mwieAw
hY, aus ny pRgt = pRq`K hI jIv pd ¹ pwXo = pwauxw kIqw hY ]24]

dohrw ] ibMbih BUlÎo AwpnO; qm gun ky AiDkwr ]


qmo gux dI AiDkwr = AiDkqw krky AwpnO = Awpxw XQwrQ srUp ibMbih = ABws
rUp bRhm ¹ jIv BUlXo = Bu`l igAw hY [
mwXw krI vicq®qw; kIny jIv Apwr ]25]
mwieAw ny bhu vicq®qw = Ascrjqw krI = kr id`qI ik jIv Apwr = AnykW hI
bxw idqy ]25]
dohrw ] so pICY kr khyNgy; jIvn ky sB krm ]
kvI suKdyv jI kQn krdy hn ik auh jIvn = jIvW ky = dy sB = swry krm Awid
ies gRµQ dy ip`Cy Bwv bwAd ivc khyNgy = kQn krWgy [
AbY khq hoN eIS ky; rUp sIl gux Drm ]26]
AbY = hux pihlW eIS = eISvr ky = dy rUp = srUp, sIl = suBwv Awidk, srb`gqw
Awid gux Aqy prjw ¹ pwlxw Awid Drm khq hoN = kQn krdw hW ]26]
AQ qq pd eIs brnnµ ]
qq pd dw vwcX ArQ jo eISvr hY, ausdw srUp kQn krdy hn :
sÍYXw ] SuD sqogun ky gun qy; pRiqibMb n Awpno BUl n pwXo ]
SuD = inrol sqogun ky = dy gun = pRBwv, Asr krky jo Apno = Awpxw
pRiqibMb = vwsqv srUp BUl = Bu`l n = nh» pwXo = pwieAw [
mwXw KYNc krI Apny vis; eISÍr hYÍ srbg khwXo ]
sgoN mwieAw KYNc = iK`c krky Apny vis = ADIn krI = kr leI, ies pRkwr
srbg = srb klw smr`Q ho krky eISr khwXo = AKvwieAw [

cOdih lok rcy iCn mY; Ar mytq hY jb cwih imtwXo ]


vvvv

vvvv

aus eISvr ny Pyr cOdih = cOdW lok1 iek iCn dy mY = ivc rcy = rc, bxw lYxy kIqy
1. auprly s`q lok : 1. BUr, 2. Buvr, 3. sUr, 4, mhr, 5. jn, 6. qp, 7. sqX.
hyTly s`q lok : 1. Aql, 2. ibql, 3. suql, 4. qlwql, 5. rswql, 6. mhwql, 7. pqwl [
ienHW ¹ cOdW qbk vI ikhw jWdw hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (423) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
Ar = Aqy Pyr jb = jdoN imtwaux dI cwih = ie`Cw huµdI hY qdoN iCn ivc hI imtwXo = myt,
nwS kr dyNdw hY [

Skiq Anµq khY suKdyv; vhY purSoqm bydn gwXo ]27]


kvI suKdyv jI kQn krdy hn ik auh eISvr Anµq = ibAMq Skiq = SkqIAW dw
mwlk hY, vhY = aus¹ bydn = bydW ny purSoqm = au~qm purK kih ky ausdw ibAMq js
gwXo = gwauxw kIqw hY ]27]

sÍYXw ] Awpn hI cqurwnn hYÍ; su sQwvru jµgm jIv aupwvY ]


auh eISÍr Awpn = Awp hI (cqur+Awnn) cqur = cwr Awnn = mUMhW vwlw bRhmw rUp
ho ky sQwvr = jVH qy jµgm = cyqµn jIv aupwvY = pYdw kr id`qy ‰jVH = iek QW qy itky
rihx vwly dr`^q, phwV Awid, cyqn = qurn iPrn vwly mn`uK, pSU, jwnvr, pMCI AwidŒ[

r`Ck hY sB ko hir hYÍ; Ar jIvkw qwih kI qwih pucwvY ]


Awp hI ivS¹ rUp hYÍ = ho krky sB = swirAW ko = dw r`Ck = rKvwlw bx irhw hY,
Ar = Aqy ijQy ijQy koeI jIv pYdw kIqw hY, qwih = aus dI jIvkw = aupjIvkw qWih = auQy
hI pucwvY = phuµcwauxI krdw hY [

rud® hYÍ AMq sµGwr krY sB; kwl ko kwl hYÍ isRSit KpwhI ]
Awp hI rud® = iSv rUp hYÍ = ho krky AMq = A^Ir sB = swirAW ¹ sµGwr = nwS
krY = krnw krdw hY, auh swry kwlW ko = dw kwl rUp hYÍ = ho krky swrI isRSit = isRStI,
dunIAW ¹ KpwhI = nwS krdw hY [

ie¼ jb Kyl ivs͵Br ko; ijm bwlk Kyl iKlOny imtwvY ]28]
ie¼ = ies pRkwr jb = jdoN ieh swrw jgq Kyl = qmwSw aus ivs͵Br = sµswr ¹ Brn
vwly prmwqmw dw bxwieAw hoieAw hY, ijm = ijvyN iek bwlk = b`cw iKfOixAW nwl
Kyl = Kyf krky Pyr aunHW iKfOixAW ¹ imtwvY = nwS, Bµn qoV dyNdw hY iqvyN auh prmwqmw
ieh jgq qmwSy ¹ iKfw ky Pyr nwS kr dyNdw hY ]28]

dohrw ] qIn dyh hYN eIS kI; kwrn sUKÎm QUl ]


hy is`K ! aus smrQ eISvr kI = dIAW qIn = iqMn dyhW hn, iek kwrn, dUjI sUKm
vvvv

vvvv

qy qIsrI sQUl dyhI hY [

Ab qW ko brnn kroN; purK vYrwt smUl ]29]


Ab = hux qW = aunHW dyhW ko = ¹ brnn = cµgI qrHW ivAwiKAw sihq AwKxw krdw
hW, ienHW dyhW ivc kwrn dy smUl = sµXukq vYrwt purK dw kQn krdw hW ]29]
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (424) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
A`gy eISvr dy dyS, kwl qy vsqU dw kQn krdy hn :

dohrw ] sq rj qm dyS; pRlY iesiQq auqpiq kwl ]


sqo gux, rjo gux qy qmo gux ieh eISvr dw dyS hn, auqpqI iesiQqI Aqy
pRlY = lYqw ieh eISr dw kwl = smW hY [

AbÎwi¸q ih®nÎgRB; vYSÍwnr vsqu ivswl ]30]


smstI aupwDI krky sB jIvW dI suKopqI AvsQw dw AiBmwnI A`ØibAwi¸q, smstI
aupwDI krky sB jIvW dI supn AvsQw dw AibmwnI ihrn grB Aqy smstI aupwDI krky
sB jIvW dI jwgrq AvsQw dw AiBmwnI vYSÍwnr, vYrwt rUp ieh eISvr dIAW
ivswl = bhuq v`fIAW vsqU = vsqUAW hn ]30]

cOpeI ]
ipRQm dyh hY kwrx mwXw ] jw ky bl sB jgq aupwXw ]
eISvr dI ipRQm = pihlI kwrx dyhI mwieAw hY [ jw = ijs mwieAw ky = dy bl nwl
ausny sB = swrw jgq = sµswr aupwXw = pYdw kIqw hY [

qw kI Awid n koaU lhY ] s`q As`q n vydo khY ]31]


qw = iqs mwieAw kI = dI Awid = SurUAwq koaU = koeI vI nh» lhY = lY skdw ik
kdoN ku dI SurU hoeI hY [
vyd BI ieho g`l khY = kihMdy hn ik mwieAw nw s`q = s`cI hY Aqy nw hI
As`q = JUTI hY ]31]

dohrw ] pWc qqÍ qW qy Bey; ipRQmy sUKm rUp ]


qW = iqs mwieAw qy = qoN pWc = pMj q`q pYdw Bey = hoey, ijnHW dw ipRQmy = pihlW
sUKm rUp sI [

sbd sprs rUp rs gµD; khq kiv BUp ]32]


aunHW dy nwm Sbd, sprS, rUp, rs qy gµD hY, ieh g`l BUp = rwjy, iSromxI kiv = kvI
jn khq = kQn krdy hn ]32]

mrhtw Cµd ]
vvvv

vvvv

ien kI sUKÎm dyh BeI; so ih®nX gRB khwvY ]


ienHW sUKm q`qW qoN eISvr dI sUKm dyhI BeI = hoeI hY, so = auh sUKm dyhW dw AiBmwnI
ihrngrB khwvY = AKvw¼dw hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (425) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
sB jIvn ky Awpn hI qy; ilMg srIr bnwvY ]
auh sUKm dyh dw AiBmwnI ihrngrB Awpxy hI sUKm srIr qoN sB jIvn = swry jIvW
dy ilMg = sUKm srIr bnwvY = bxwauxw krdw hY [

ieMd®I mn buiD pRwx sBY; Xh sB ky rcy ivcwrI ]


sUKm srIr ivc dsy ieMd®y, mn, bu`D qy pMjy pRwx Awid ieh swry ivcwr pUrbk bxwey [

khIey sUq® Awqmw soeI; sB hI iviD inrDwrI ]33]


so ies sUKm srIr ivc soeI = auhI sUq® rUp, Awsrw rUp Awqmw hI khIdI hY, auho
hI g`l sB qrHW krky inrDwrI = inrxy kIqI hY, ArQwq sUKÎm dyh dy AiBmwnI cyqn
¹ hI ‘sUq® Awqmw’ kihMdy hn ]33]

dohrw ] sQUl qqÍ pWco pRgt; iqn qy sB bRhmMf ]


ienHW sUKm q`qW qoN A`gy sQUl pMj q`q pRgt hoey, iqn = aunHW sQUl q`qW qy = qoN
A`gy sB = swrw bRihmMf bixAw [

nB Aru pvn su qyj jl; AO ipRQvI nv KMf ]34]


aunHW pMjW sQUl q`qW dy nwm d`sdy hn ik nB = AkwS, Aru = Aqy pvn = hvw,
qyj = A`g, jl = pwxI AO = Aqy ipRQvI = DrqI qy Pyr nON KMf Awid vw: nON KMfW vwlI
ipRQvI bxI hY ]34]

dohrw ] sQUl dyh Xh eIS kI; sQUl q`qÍ kI jwn ]


hy is`K ! ieh eIS = eISvr kI = dI sQUl dyhI hY, jo sQUl q`qW dI hI bxI hoeI
jwn = jwnxw kr [

XwhI myN sB jIv kI; dyhI lIjY mwn ]35]


XwhI = ies dy myN = ivc hI sB = swry jIvW kI = dI dyhI mwn = mMn lIjY = lYxw
kr ]35]
A`gy eISvr dw sQUl srIr kQn krdy hn :

kibq ] isr hY AkwS svws nwskw pvn vws;


vvvv

vvvv

sUr sis nYn muK Anl ko kr hY ]


eISvr dw isr AkwS hY, nwskw = n`k ivc vws = v`sx vwly sÍws pvn = hvw hY,
sUr = sUrj qy sis = cµd®mw nYn = nyq® hn Aqy Anl = A`g dw hI mUMh kIqw hoieAw hY Bwv
A`g hI aus dw mUMh hY [
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (426) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
hr hir Bujw doaU ihXy cqurwnn hY;
audr skl lok bwnI vyd rr hY ]
hr = iSvjI Aqy hir = ivS¹ ieh doaU = dovyN Bujw = bwhvW rUp hn cqurwnn = cwr
mUMhW vwlw bRhm ihXy = ihrdw hY [ skl = sµpUrx lok audr = pyt hn, jo vydW dw
rr= aucwrx ho irhw hY, ieh eISvr dI bwnI = bwxI hY [

pRbq Asq, rom skl bnwspqI;


myG mwl bIrX, pqwl pwv qr hY ]
pRbq = phwV eISvr dIAW Asq = h`fIAW hn, skl = swrI bnspqI eISvr dy
rom = kys, vwl hn, mwl = smUh myG = b`dl bIrX = ibMd rUp hn Aqy pqwl lok eISvr
dy pwv = pYr hn [

AlK ArUp jw kI mihmw AnUp dyKo;


vhY ivSÍ BUp vhY ivSÍ rUp Dr hY ]36]
hy is`K ! dyKo = dyKxw kro, jo eISvr AlK = lKx, jwnx qoN ibnW, ArUp = rUp qoN
ibnW Aqy jw = ijs kI = dI mihmw = vifAweI AnUp = aupmw qoN rihq ibAMq hY,
vhY = auh eISvr ies ivSÍ = sµswr dw BUp = rwjw rUp hY vhY = auhI eISvr ny ieh isRStI
dw rUp Dr = Dwrn kIqw hoieAw hY ]36]

isKÎo vwc dohrw ]


smJÎo purK vYrwt jo; kIno Awp bKwn ]
hy guruU jI ! jo Awp jI ny purK = eISvr dw vYrwt srUp bKwn = kQn kIqw hY, auh
vYrwt = ivSÍ srUp mYN smJÎo = smJ lYxw kIqw hY [

kb qy hY, kb lO rhY; khIey sBY pRmwn ]37]


pr hux mY¹ ieh g`l sB = swry pRmwn = pRmwxW, audwhrxW dy sihq khIey = kihxw
kro ik ieh eISvr kb = kdoN qy = qoN pYdw hoieAw hY Aqy kb = kdoN lO = q`k A`gy
rhY = rhygw ]37]

sRI guro vwc ]


vvvv

vvvv

dohrw ] bRhmw hI kI AwXu lO; Xw ko bDÎo pRmwn ]


hy is`K ! bRhmw kI = dI AwXu = aumr lO = q`k hI ies ko = dw pRmwn bDÎo = bµinHAw
hoieAw hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (427) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
sun Ab qo soN khq hON; jo hY sbY ibDwn ]38]
hy is`K ! sun = suxnw kr [ Ab = hux mYN qo = qyry soN = qwe» auh khq hON = kihMdw hW,
jo sbY = swrw ibDwn = ivDI ivDwn bixAw hoieAw hY ]38]

sÍYXw ] s`q®ih lwK hzwr ATweIs hY; Xug sq chUµ pgu jwno ]
hy is`K ! sqXug dI aumr sqwrW l`K ATweI hzwr (17,28000) swl hY, sqXug dy
ivc Drm rUp DOly bYl dy chUµ = cwr pgu = pYr (sq, qp, jg qy dwn) jwno = jwnxw kro [

bwrih lwK hzwr iCAwnvyN qyqw; qhW pg qIn bKwno ]


bwrW l`K iCAwnvyN hzwr swl q®yqy Xu`g dI aumr mMnI hY qhW = auQy Drm rUpI DOly
bYl dy qIn = iqMn pg = pYr (qp, jg qy dwn) bKwno = kQn kIqy hn [

AwTih lwK hzwr jo cOsT; dÍwpr dÍY pg Drm ky mwno ]


A`T l`K cONhT hzwr dÍwpur jug dI aumr mMnI hY, duAwpur jug ivc Drm rUpI DOly
bYl dy dÍY = do pg = pYr (jg qy dwn) mwno = mMnxw kro [

cwr su lwK bqIs hzwr ko hY; kil eyk pgY Thrwno ]39]
cwr l`K b`qI hzwr swl klXug dI aumr mMnI hY, klXug dy ivc Drm rUp DOlw
bYl eyk = iek dwn rUpI pgY = pYr qy Thrwno = iesiQq hY ]39]

dohrw ] lwK iqqwlI vrK Aru; bIqy bIs hzwr ]


jdoN iqrqwlI l`K vrK = swl Aru = Aqy au~pr hor bIs = vIh hzwr bIqy = bqIq
ho jWdy hn [

eyk cOkVI Xugn kI; qo ko khÎo ibcwr ]40]


qd ieqny smyN ¹ XugW kI = dI iek cONkVI ikhw jWdw hY, hy is`Kw ! ieh qyry ko = qwe»
XugW dI aumr dw ivcwr khÎo = ikhw hY ]40]

dohrw ] AYsI AYsI cOkVI; Xug jb jwie hjwr ]


AYsI AYsI = ieho-ieho ijhIAW jb = jdoN jugW dIAW hzwr cOkVIAW bqIq ho jWdIAW
vvvv

vvvv

hn [

bRhmw jU ko eyk idn; qb khIXq inrDwr ]41]


qb = qdoN bRhmw jI ko = dw iek idn khIXq = ikhw jWdw hY, hy is`K ! ieh qUµ
inrDwr = inrxy, inScy kr ]41]
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (428) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dohrw ] jyqy Xug ko idn khÎo; qyqI hY pun rwq ]
hy is`K ! jyqy = ijqny XugW ko = dw qyry qwe» idn khÎo = kihxw kIqw hY,
qyqI = auqnI hI pun = Pyr ausdI rwq hY [

isRsit rcy idn ky audy; rwq pRlY hYÍ jwq ]42]


jdoN bRhmw dw idn audy = cVHdw hY qdoN auh isRStI ¹ rcy = rcdw hY, jdoN rwq pYNdI
hY qdoN pRlY = prlo ho jwq = jWdI hY ]42]

dohrw ] bRhmw hI ky idvs ko; klp khYN sB qwq ]


qwq = hy ipAwry is`K ! bRhmw ky = dy idvs = idn ko = ¹ hI sB = swry klp
khY = kihMdy hn Bwv ieqny smyN dw nwm iek klp hY [

jw mih cOdih ieMd® hYÍ; rwj krq imt jwq ]43]


jw = ijs iek klp dy smyN mih = ivc cOdW ieMd® svrg dw rwj krq = kridAW
imit = nwS ho jwq = jWdy hn ]43] jYsw ik :
caudhu ieMd® ivxwsu kwil bRhmy dw ieku idvsu ivhwvY ]
(Bw: gurdws jI, vwr 12, pauVI 10)

dohrw ] vrK qIn sY swT ko; ien idvsn ko hoie ]


bRhmw dy qIn sY = iqMn sO swT= s`T ko = dw vrK = swl ien = iehnW auprokq
idvsn = idn ko = dw hoie = huµdw hY [

AwXu idbÎ sO vrK kI; bRhmw jU kI joie ]44]


ies qrHW bRhmw jI kI = dI AwXU = aumr idbÎ sO brK = swl kI = dI joie = dyKxI,
jwnxI kr ]44] ‰not—bRhmw jI dy idnW dw jo swl hY, aus¹ idbÎ kihMdy hn [Œ

dohrw ] bRhmw jU ky jnm qy; pRgt hoq sµswr ]


bRhmw jI ky = dy jnm dy qy = nwl hI ieh sµswr pRgt = pYdw hoq = huµdw hY [

mhW pRlX hYÍ mrn qy; XhY bwq inrDwr ]45]


ausdy mrn qy = qoN mhw = v`fI pRlo hYÍ = ho jWdI hY, hy is`K ! ieh g`l qUµ
vvvv

vvvv

inrDwr = inrxy, inScy kr ]45]

dohrw ] khoN khW lg eIS kI; mwXw ko ivsQwr ]


hy is`K ! mYN qY¹ eIS = eISvr kI = dI mwieAw ko = dw ivsQwr = iKlwrw khw = ik`ØQoN
lg = q`k khoN = kihxw krW [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (429) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
qWhI qy sµCyp soN; kih kCu kIXo ivcwr ]46]
ies krky qWhI = aus ivcoN sµCyp = QoVHy ku mwqr qyry qwe» kuJ ivcwr kQn
kIXo = kIqw hY ]46]
dohrw ] qqpd eISvr ko khÎo; qoih skl ivsQwr ]
hy is`K ! ieh qY¹ qq pd eISvr ko = dw skl = swrw ivsQwr khÎo = kihxw kIqw hY [
Ab sun q͵ pd jIv ko; jÎoN nwsih sµswr ]47]
Ab = hux qUµ q͵ pd jIv ¹ sun = sRvn kr, ijs dy suxn krky qyry AMdroN
sµswr = jgq dI pRIqI nwsih = nws ho jwvy ]47]
ieiq qq pd pdwrQ ]
AQ q͵ pd ]
AQ = hux q͵ pd jo jIv dw vwcX ArQ hY, ausdw kQn krdy hn [
mrhtw Cµd ] jo pihly auqpiq eIs kI; vhI jIv kI jwno ]
jo = ijhVI pihlW eIs = eISvr kI = dI auqpiq kihxw kIqI hY, vhI = ausy qrHW
jIv kI = dI auqpqI jwno = jwnxw kro [
vw ky suD sqogun; XW ky rj qm AiDk bKwno ]
pr ieqnw ku Byd hY ik vw = aus eISvr ky = dy ivc Su`D sqogun AiDk hY Aqy
Xw = ies jIv ky = dy AMdr rjo qy qmo gux AiDk = vDyry bKwno = kQn krIdy hn [

isKÎo vwc ]
sq rj qm ey qIno gun; mwXw qy kih Awey ]
hy gurU jI ! ey = ieh sq rj qy qm qIno = iqMny gux qus» ip`Cy mwieAw qoN pYdw hoey
kih = AwK Awey ho [

iqn ky l`Cn i¸pw isMDu; qum moih n iBMn sunwey ]48]


hy i¸pw = imhr dy isMDu = smuMdr gurU jI ! pr aunHW guxW dy l`Cn = icMnH qus» mY¹
iBMn = v`Kry krky nh» suxwauxw kIqy ]48]
vvvv

vvvv

sRI guro vwc ]


dohrw ] skl bsqu ko gÎwn aur; buiD ivml jb hoie ]
hy is`K ! jb = jdoN bu`DI ivml = au~jl hoie = ho jwvy Aqy skl, swrIAW
bsqu = vsqUAW ko = dw igAwn aur = ihrdy ivc pRwpq ho jwvy [
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (430) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
XhI sqogun jwnIXy; khq sAwny loie ]49]
XhI = ieho hI sqo gux jwnIXy = jwnxw kro, sAwny = isAwxy, bu`DIvwn lok ausy ¹
sqo gux khq = kihMdy hn ]49]
dohrw ] loB lIey ibvhwr jo; so rjgun phcwn ]
hy is`K ! jo = ijhVy loB = lwlc dy lIey = vwsqy ibvhwr = lYx dyx hY, ies¹ rjo
gux pihcwnxw kr [
AwlsÎ inMd®w ivklqw; moh qmogun jwn ]50]
jo AwlsÎ = dil`drqw, inMd®w = n»d, ivklqw = bycYnI Aqy moh vwlI hwlq hY,
ies¹ qmo gux jwnxw kr ]50]
sÍYXw ] sicdwnµd sÍrUp AKMf; su Awp qmo gun qy ivsrwXo ]
jo sicdwnµd = sq icq Anµd srUp Aqy AKMf = nwS qoN rihq hY, su = auh
Awp = Awpxw rUp Bwv jIv dw jo vwsqv rUp sI [ auh qmo gux dI AiDkqw krky mwieAw
ivsrwXo = Bulw id`qw hY [

eyk qy jIv Anyk bnwiekY; mwXw kIE Apuno mn BwXo ]


eyk = Ad`uqI prmwqmw qy = qoN Anyk = ibAMq jIv bnwiekY = bxw krky mwieAw ny
Apuno = Awpxw mn BwXo = Bw¼dw kwrj kIE = kIqw [

kwrx dyh AivdÎw XhY; Aru vwhI ko nwm AgÎwn khwXo ]


so Aiv`ØidAw hI jIv dI kwrx dyhI hY, Aru = Aqy vwhI = ausy Aiv`ØidAw dw nwm
hI ivdvwnW ny AigAwn kQn kIqw hY [

sUKm sQUl aupwiD ko mUl XhY; pRiqkUl suKwnµd gwXo ]51]


kvI jI kQn krdy hn ik sUKm srIr Aqy sQUl srIr dI aupwDIAW ko = dw
mUl = m`uFlw kwrx XhY = ieho Aiv`ØidAw hI hY, iesdy pRiqkUl = ault auh suKwnµd = su`K
Aqy Anµd srUp kih ky gwieAw jWdw hY ]51]
dohrw ] mwXw kI dYÍ Skiq hY; ivKypk Awvrn ]
hy is`K ! eISvrI mwieAw dIAW do SkqIAW mMnIAW hn, ijnHW ivcoN iek dw nwm
vvvv

vvvv

ivKypk (mn dI cµclqw) Aqy dUjI dw nwm Awvrn (bu`DI au~pr Aiv`ØidAw dw pVdw) hY [

cyqn rUp Bulwie kY; FwpÎo AMqhkrn ]52]


ienHW donW SkqIAW ny jIvwqmw dw cyqn srUp Bulw krky AMqSkrn ¹
FwpÎo = F`ØikAw hoieAw hY, Bwv Aiv`ØidAw bRhm dy Awsry huµdI hoeI aus¹ F`k lYNdI hY ]52]
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (431) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
isKÎo vwc ]
dohrw ] mUl AivdÎw qum khI; sB aupwiD ko dyv ]
hy gurUdyv ! qum = Awp jI ny sB = swrIAW sUKm AsQUl aupwDIAW ko = dw mUl kwrn
Aiv`ØidAw khI = kQn kIqI hY jo mYN smJ leI hY [
ilMg dyh Aru QUl ko; jwnÎo cwhq Byv ]53]
hy gurU jI ! hux mYN ilMg = sUKm dyh Aru = Aqy QUl = sQUl (motI) dyhI ko = dw Byv = Byd
jwnÎo = jwnxw cwhq = cwhuµdw hW Awp jI ikrpw krky mY¹ ieh vI d`sxw kro ]53]
sRI guro vwc ]
sÍYXw ] nwskw nYn qucw rsnw; imil kwn ey ieMd®Î gÎwn bKwno ]
hy is`K ! nwskw = n`k, nYn = nyq®, qÍcw = cmVI, rsnw = jIB Aqy kwn = kµn iml
krky ey = ieh pMjy igAwn ieMd®y bKwno = kQn kIqy jWdy hn [

vwk AO pwn ru pwv aupsQ gudw; imil pWc ey krm pRmwno ]


vwk = vwkÎ ieMd®w (zubwn) AO = Aqy pwn = h`Q pwv = pYr aupsQ = ilMg ru = Aqy
gudw = mUl dÍwr (ml iqAwg krn vwlw ieMd®w) iml krky ey = ieh pWc = pMj krm ieMd®y
pRmwno = mMnxw kro [
pRwn Apwn ivAwn smwn; audwnih AOr mno bu`ØiD mwno ]
pRwn = ihrdy ivc rihx vwlI pOx, Apwn = gudw AsQwn vwlI pOx, ivAwn = swry
srIr ivc ivAwpk pOx, smwn = nwBI ivclI pOx, audwnih = kµT ivclI pOx AOr = hor
mn qy b`uD mwno = mMnxw kro [
sUKÎm pWchu q`qÍ qY; ieh sq®h qq ko sUKÎm jwno ]54]
hy is`K ! pWchu = pMjW sUKm q`qÍ = q`qW qY = qoN hI ieh sq®h = sqwrW q`qW ko = dw
sUKm srIr bixAw hoieAw jwnxw kr ]54]
isKÎo vwc ]
dohrw ] pWc q`qÍ sUKÎmn qy; sq®h kÎoN kr kIn ]
hy gurU jI ! pWc = pMj sUKm q`qW qy = qoN sqwrW sUKm q`q kÎoN = iks pRkwr krky
vvvv

vvvv

kIn = kIqy hn ?
khIey mo soN i¸pw kr; kw soN kOn pRbIn ]55]
hy pRbIn = isAwxy, sUJvwn gurUdyv ! qus» myry qwe» ikrpw kr = krky ieh
khIey = d`sxw kro ik ikhVy sUKm q`q ivcoN ikhVw sUKm q`q hoieAw hY ]55]
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (432) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
sRI guro vwc ]
dohrw ] vwkÎ sRvn AkwS qy, pRgt hoq Xh jwn ]
hy is`K ! vwkÎ = vwk ieMd®w Aqy sRvn = kµn ieh dovyN AkwS q`q qoN pRgt hoey hn,
qUµ Xh = ieh g`l Awpxy mn ivc jwn = jwnxw kr [

vh bolY vh sunq hY; soeI sbd indwn ]56]


vh = auh vwk ieMd®w bolY = boldw hY Aqy vh = auh sRvn ieMd®w sunq = suxdw hY, iehI
donW dw Sbd dw suxnw qy bolxw sWJw indwn = kwrx hY [ ArQwq sB pdwrQW ivc sqo
gux, rjo gux Aqy qmo gux ieh iqMny gux vrqdy hn [ AkwS dy sqo gux AMS dw ih`sw
kµn hn Aqy AkwS dy rjo gux AMS dw ih`sw vwk ieMd®w hY [ vwk ieMd®w Sbd ¹ boldw
hY Aqy sRvn ieMd®w Sbd ¹ suxdw hY [ vwk krm ieMd®w hY Aqy sRvn igAwn ieMd®w hY ]56]

dohrw ] qÍcw pwn ey pvn qy; pRgt hoq hY imq ]


hy im`qr ! qÍcw = cmVI Aqy pwn = h`Q ey = ieh dovyN pvn = pOx q`q qy = qoN
pRgt = pYdw hoq = huµdy hY = hn [

doaU sprs Drm ko; nIky jwnhu ic`q ]57]


donW ieMid®AW dw Drm sprSqw dw hY, ieh g`l nIky = cµgI qrHW Awpxy ic`q ivc
jwnhu = jwx lYxw kro [ ArQwq cmVI hvw dy sqo gux AMS dw ih`sw hY Aqy h`Q hvw
dy rjo gux AMS dw ih`sw hn [ cmVI ieMd®w sprSqw ¹ gRihx krdw hY Aqy h`Q ieMd®w ausdw
inrbwh krdw hY [ cmVI igAwn ieMd®w hY Aqy h`Q krm ieMd®w hY ]57]

dohrw ] nYn crn ey qyj qy; ieMd®I doie khIju ]


nYn = nyq® Aqy crn = pYr ey = ieh dovyN ieMd®y qyj = A`g qoN bxy hoey khIju = khy jWdy
hn [

vY cwhq Xh rUp ko; vY lY jwq qhIju ]58]


vY = auh nyq® Xh = ijs rUp ko = ¹ cwhq = cwhuµdy hn, vY = auh pYr qhI = au~Qy hI
lY jwq = jWdy hn ArQwq A`g dy sqo gux AMS dw ih`sw nyq® hn Aqy A`g dy rjo gux
AMS dw ih`sw pYr hn, nyq® rUp dw gRihx krdy hn Aqy pYr au~Qy jwxw krdy hn [ nyq®
vvvv

vvvv

igAwn ieMd®w hY Aqy pYr krm ieMd®w hn ]58]

dohrw ] rsnw kwmMkus BXo; jl qy doaU qwq ]


hy qwq = ipAwry is`K ! rsnw = jubwn Aqy kwmMkus = ilMg ieMd®w ieh doaU = dovyN
jl = pwxI qoN auqpq BXo = hoey hn [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (433) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
jwnq rs ky sÍwd ko; smJ dyiK Xh bwq ]59]
Xh = ieh bwq = g`l qUµ cµgI qrHW smJ ky dyK lYxw kr ik ieh jIB Kt rsW (mDur,
Awml, lvx, kOVw, ksYlw, iq`Kw) dy sÍwd ¹ jwxdI hY [ ArQwq jl dy sqogux AMS dw
ih`sw zubwn ieMd®w rs dw gRihx krdw hY Aqy aupsQ ieMd®w rs dw iqAwg krdw hY [ ijhbw
igAwn ieMd®w hY Aqy aupsQ krm ieMd w® hY, ienHW donW dI im`qq ® w hY ]59]
dohrw ] mUl dÍwr Aru; nwskw ey ipRQvI qy doie ]
mUl dÍwr = gudw AsQwn Aqy nwskw = n`k ey = ieh doie = dovyN ieMd®y ipRQvI = DrqI
qq qoN pYdw hoey hn [

vhI iTkwno gµD ko; vwih gXwn gµD hoie ]60]


vhI = auhI gudw AsQwn gµD = durgµDI ko = dw iTkwno = AsQwn hY Aqy vwih = auh
n`k ¹ gµD = durgµDI, sugµDI dw igAwn hoie = huµdw hY ArQwq ipRQvI dy sqo gux, AMS
dw ih`sw n`k hY Aqy ipRQvI dy rjo gux AMS dw ih`sw gudw AsQwn hY, n`k ieMd®w durgµDI,
sugµDI dw gRihx krdw hY Aqy gudw ieMd®w durgµDI dw iqAwg krdw hY [ n`k igAwn ieMd®w
hY Aqy gudw krm ieMd®w hY ]60]

dohrw ] pRwn Apwn smwn Ar; bÎwn audwnih jwnu ]


pRwn vwXU, Apwn vwXU, smwn vwXU Aru = Aqy ibAwn vwXU qy audwn vwXU
jwnu = jwnxw kr [

pWc iTkwny qy BXo; eykY pvn bKwn ]61]


hy is`K ! qy = aus dy sQwn Byd krky ieh pWc = pMj iTkwny = AsQwn BXo = ho gey
hn, pr vwsqv ivc eykY = iek hI pvn = hvw bKwn = kQn krIdI hY ]61]

dohrw ] gudw pwn ihX pRwn pun; kµT audwnih mwnu ]


gudw = ml iqAwgx vwly ieMd®y ivc Apwn vwXU hY, ihrdy ivc pRwn vwXU hY, pun = Pyr
kµT = gly ivc audwnih = audwn vwXU mwnu = mMnxw kr [

nwiB smwn srIr sB; bÎwn vsY ieh jwnu ]62]


nwiB = nwBI ivc smwn vwXU Aqy sB = swry srIr ivc ibAwn vwXU vsY = v`sdI hY,
vvvv

vvvv

ieh jwnu = jwnxw kr, ies pRkwr AsQwn Byd krky ie`ko hvw pMj pRkwr dI ho geI hY ]62]

dohrw ] pWc BUq ky AMs qy; aupjy mn Aru bu`ØiD ]


hy is`K ! pWc = pMj BUq = q`qW dI sqo-sqo AMs qy = qoN mn Aqy bu`D aupjy = pYdw
hoey hn [
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (434) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
sB ieMd®n ky sÍwd kI; hY qWhI qy suiD ]63]
sB = swry ieMd®n = ieMid®AW ky = dy sÍwd = rsW kI = dI qWhI = iqsy krky mn qy bu`DI
¹ pUrI suiD = ^br hY ]63]
dohrw ] pWc pRwn dÍY bu`ØiD mn; ieMd®Î dso gnwie ]
pWc = pMj pRwn, dÍY = dovyN bu`DI qy mn Aqy dso = dsy ieMd®y gnwie = igxy, khy hn [
pWc qqÍ sq®h Bey; qÎoN sB dXo bqwie ]64]
hy is`K ! ies pRkwr pWc = pMjW qqÍ = q`qW qoN A`gy sq®h = sqwrW qq Bey = ho gey,
qÎoN = iqvyN hI sB = swry qY¹ bqwie = d`s dXo = id`qy hn ]64]

dohrw ] kwrx jo pihly khI; Aru Xw ilMg smyq ]


kwrx dyhI jo pihlW ip`Cy kih Awey hW Aqy Xw = ies ilMg = sUKm srIr dy
smyq = sihq [
krm Bog ky krn ko; QUl dyh Dr lyq ]65]
pUrbly kIqy hoey krmW ky = dy Bog = Pl Bogx vwsqy jIv sQUl dyh Dwrn kr
lyq = lYNdw hY ]65]
isKXo vwc ]
dohrw ] kwrx sUKÎm dyh dYÍ; khI su smJI dyv ]
hy dyv = pUjnIk gurU jI ! qus» kwrx Aqy sUKm ieh dÍY = do dyhW khI = AwKIAW hn,
su = auh mYN smJI = smJ leIAW hn [
Ab khIXy krky i¸pw; sQUl dyh ko Byv ]66]
Ab = hux qus» i¸pw = imhrw dI id®StI krky myry qwe» sQUl dyhI ko = dw Byv = Byd
smJwauxw kro ]66]
sRI guro vwc ]
mrhtw Cµd ] mhW BUq pMcIi¸q krky; sµicq krm aupwvY ]
mhw = v`fy sQUl BUq = q`qW (AkwS, hvw, A`g, pwxI, DrqI) dw pMcIi¸q = pMcI
krx1 krky sµicq krm = ipCly kIqy krm aupwvY = auqpq ho jWdy hn vw: sµicq krmW
vvvv

vvvv

dw Pl Bugqwaux vwsqy mnu`Kw srIr pYdw krdy hn [


1. iek qq dy pihlW do ih`Øsy smJ lYxy, Pyr aus A`ØDy ih`Øsy dy cwr-cwr tukVy kr dyxy iek iek ih`sw pMjW
q`qW dw swbq irhw [ ies pRkwr pMjW q`qW dy p`cI ih`Øsy ho gey, ienHW ¹ Awps ’c imlw krky mnu`Kw
srIr dI rcnw bxdI hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (435) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
suK Aru duK ky Bog krn ko; sQUl dyh Cib CwvY ]
Pyr suK Aru = Aqy duK ky = dy Pl Bog = Bogx krn = vwsqy sQUl dyh kI bVI suµdr
Cib = SoBw CwvY = Cw jWdI hY vw: sQUl dyh ¹ Cib CwvY = bxw ky, ivrwjmwn kr lYNdy hn [
isKXo vwc ]
pMcIi¸q mY smJXo nhI; jo pRB Awp bqwXo ]
hy gurU jI ! ieh pMcIi¸q = pMcIkrx mYN smJXo = smJ nh» sikAw, jo pRBU jI ! Awp
ny bqwXo = d`sxw kIqw hY [

so ivsQwr pUrbk mo soN; khIey pRØBu Cib CwXo ]67]


hy Cib CwÎo = ivrwjmwn pRØBU jI ! auh pMcI krx mo = myry soN = qwe» ivsqwr pUrbk
khIey = kihxw kro ]67]

sRI guro vwc ]


dohrw ] mih kTor Aru d®vq jl; qyj ausnqw mwn ]
hy is`K ! pihlW ieh g`l inScy kr ik mih = ipRQvI dw suBwA kTor = s^q hY,
Aru = Aqy jl = pwxI dw suBwA d®vq = Flx, c`lx vwlw hY, Pyr qyj = A`g ivc
ausnqw = grmI vwlw suBwA mwn = mMnxw kr [

clq vwXu KwlI jhW; qhW AkwS vKwn ]68]


vwXu = hvw dw suBwA clq = c`lx vwlw hY Aqy jhW = ij`ØQy vI ^wlI jgHw hY
qhW = auQy hI ivdvwn jn AkwS vKwn = kQn krdy hn ]68]

dohrw ] eyk qqÍ ky pWc kr; pWcn ky p`cIs ]


hy is`K ! pihlW eyk q`q ky = dy pWc = pMj ih`Øsy kr = krky Pyr pWcn = pMjW q`qW
dy pMj-pMj ih`Øsy krky kul p`cIs = p`cI bx gey [

pWc AMs nÎwry rhY; imsriq kIny bIs ]69]


pWc = pMjW q`qW dy muK ih`Øsy nÎwry = v`Kry rihMdy hn Aqy bwkI bIs = vIh ih`Øsy
imsriq = imlw id`qy hn [ ies pRkwr pMjW q`qW qoN pMcIkrx huµdw hY, ArQwq pMjW q`qW
vvvv

vvvv

dw ieQy ies pRkwr pMcIkrx ikhw hY pMRqU hor vydWq gRµQW AMdr ies pRkwr vI ikhw hY
ik pMjW q`qW dy ivc iek-iek q`q dy do do ih`Øsy kIqy, ies qrHW ieh ds ho gey [ aunHW
iv`coN pMj ih`Øsy qW v`Kry k`F ley, bwkI pMjW q`qW dy cwr-cwr tukVy kr id`qy, pMjW q`qW
ny Awpxw Awpxw A`Dw-A`Dw mu`K ih`sw Awpxy pws r`ØiKAw, auh iksy ivc imlx nw id`qw [
bwkI dy cwr cwr ih`Øsy dUjy A`ØDy-A`ØDy ih`Øsy ivc imlwaux ¹ pMcIkrx AwKdy hn ]69]
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (436) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
CpX ] AsQ mws qÍk rom nwiVkw; pRgt pMc Buv ]
hy is`K ! AsQ = h`fIAW (nONh Aqy dµd vI h`fIAW dw hI ih`sw hn), mws, qÍk = cmVI,
rom, nwiVkw = nwVIAW ieh pMc = pMjy Buv = ipRQvI qoN pRgt hoey hn [

ryq ipq Aru syÍq lwr pun; ruiDr nIr Druv ]


ryq = bIrj, ipq, Aru = Aqy sÍyq = psInw, lwr = mUMh dIAW lwlW pun = Pyr
ruiDr = ^Un ieh pMjy Druv = inScy krky nIr = pwxI qoN bxy hn [

BUK pXws muK pRBw; n»d AwilsÎ su qyj gin ]


BUK = Bu`K, ipAws, muK pRBw = ichry dI soBw, suµdrqw, n»d Aqy AwilsÎ = dild®
su ieh qyj = A`g qoN bxy gin = jwnxw kr [

Dwvn kUdn cln; skuc prsn su pvn Bin ]


Dwvn = dOVnw, kudn = au~Clnw, cln = qurnw, skuc = suµgVnw Aqy prsn = sprS
krnw su = ieh pMjy pvn = hvw qoN bxy Bin = aucwrx krIdy hn [

isr kµT audr Aru ihrdX kit; Xh Akws ivd pMc lih ]
isr, kµT = glw audr = pyt, ihrdÎ = CwqI Aqy kt = l`k Xh = ieh pMjy Akws
q`q qoN lih = pRwpq hoey ivd = jwnx kro [

ien pMc BUq pMcIkrn kir pcIs; suKdyv kih ]70]


ien = ies pRkwr pMj BUq = q`qW dw pMcIkrn kir = krky kiv = kvI suKdyv jI
kQn krdy hn ik ieh pcIs = p`cI bx gey hn ]70]
A`gy pMcIkrn dw nkSw:
ipRQvI jl A`g hvw AkwS
â â â â â
ipRQvIà AsQ0 mws nwVIAW cmVI rom
jl à ruDr bIrj0 ipq syÍq lwr
A`g à Awls muK pRBw CuDw0 ipAws inMd®w
hvw à sµkocnw clxw kudxw dOVnw0 psrnw
vvvv

vvvv

AkwS à kmr audr ihrdw kµT isr0

not : 0 ieh inSwnI q`qW dy Awpo-Awpxy muK Bwg dI hY [


à ieh inSwnI q`qW dy vµf smyN Awey ih`ØisAW dI hY [
â ieh inSwnI q`qW dy vµf qoN pihlW Awpo-Awpxy ih`ØisAW dI hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (437) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dohrw ] eyk eyk ky pMc kr; pWcn ky pcIs ]
hy is`K ! pihlW iek iek qq ky = dy pMc = pMj-pMj ih`Øsy kr = krky Pyr pMjW dy
pcIs = p`cI ih`Øsy ho gey [

kOn qqÍ kOnY imlÎo; suno icq dY bIs ]71]


kOn = ikhVw q`q kOny = ikhVy qq dy nwl imilAw hY, aunHW bIs = vIhW bwry icq
lw ky suno = suxnw kr ]71]
AQ qqÍn ko bWtbo ]
dohrw ] hwf muK ipRQvI khI, mws nIr ns qyj ]
hy is`K ! ipRQvI = DrqI qq dI muK AMS hwf = h`fIAW khI = AwKIAW hn, mws ivc
nIr = pwxI dI AMS rl geI, ns = nwVI ivc qyj = A`g dw ih`sw vµifAw igAw [

qÍcw pvn imlqy Bey; rom AkwS khyju ]72]


qÍcw = cmVI ivc hvw iml geI qy romW ivc AkwS imilAw hoieAw khyju = khIdw
hY ]72]

dohrw ] bIrj muK jl jwinXo; ipq qyj iml hoie ]


jl = pwxI dw mu`K Bwg bIrj jwinXo = jwnxw kro, pwxI ivc qyj = A`g imlx
krky ipq = grmI pYdw hoie = huµdI hY [

sÍyd pvn BU ruiDr iml; lwr ggn iml joie ]73]


syÍd = psInw pvn = hvw qoN, BU = DrqI qq dy iml krky ruiDr = ^Un bixAw Aqy
pwxI q`q ivc AkwS q`q imlx krky lwr bxI hoeI joie = dyKxw kro ]73]

dohrw ] CuDw pRQm qyjih khÎo, pÎws pvn qy jwn ]


qyjih = A`g dw pRQm = pRmu`K Bwg CuDw = Bu`K ¹ khÎo = ikhw igAw hY, pÎws = q®yh
pvn = hvw krky jwn = jwnxw kr [

suKmw jl AwlsÎ Avin; n»d Akws vKwn ]74]


suKmw = muK dI soBw jl = pwxI krky AwlsÎ = dild® Avin = DrqI qoN Aqy n»d
vvvv

vvvv

AkwS q`q dy imlny krky vKwn = kQn krIdI hY ]74]

Dwvn muK smIr hY; ggn pswrn mwih ]


Dwvn = dOVnw smIr = hvw dw muK Bwg hY Aqy pswrn = PYlxw ggn = AkwS
mwih = ivc hY [
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (438) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
kUdn qyj sµkoc Biv; cln nIr ibn nwih ]75]
kUdn = au~Clnw qyj = A`g krky, sµkoc = suµgVnw Buiv = DrqI krky Aqy
cln = qurnw nIr = pwxI qoN ibn nwih = nh» ho skdw ]75]

dohrw ] isr Akws jo sbd mY; kµT vwXu ihX qyj ]


isr AkwS q`q dw muK Bwg hY jo Sbd rUp hY, kµT = glw hvw krky Aqy ihX = ihrdw
qyj = Agn qoN bixAw jwx [

audr nIr Xuq jwnIXy; kit Buiv gµD khy ju ]76]


audr = pyt nIr = pwxI dy Xuq = sihq jwnIXy = jwnxw kr, kit = l`k Buiv = DrqI
qoN bixAw hY ju = ijs ivc gµD gux khIdw hY ]76]

dohrw ] BUm AsiQ jl ryq Aru qyj BuK pihcwn ]


BUim = DrqI dw mu`K Bwg AsiQ = h`fIAW, jl = pwxI dw mu`K Bwg ryq = bIrj
Aru = Aqy qyj = A`g dw mu`K Bwg BUK = Bu`K pihcwn = pCwnxw kr [

Dwvn pvn Akws isr; pWc inKwls jwn ]77]


pvn = hvw dw m`uK Bwg Dwvn = dOVnw Aqy AkwS dw m`uK Bwg isr hY, ieh pMjy
Bwg pMjy q`qW dy inKwls = vµfx qoN rihq Bwg jwn = jwnxw kr ]77]

dohrw ] pWc AMs ey rwK kY; bIs bWt XO lIn ]


ey = ieh pWc = pMj AMsW inAwrIAW rwK = r`K krky bwkI bIs = vI AMsW ies pRkwr
bWt = vµf lIn = leIAW hn [

jÎoN nr pgIAw prspr; bdlq suno prbIn ]78]


hy prbIn = isAwxy is`K sux, jÎoN = ijvyN isAwxy mnu`K prspr = Awpo iv`cI
AwpxIAW pgIAw = p`gW bdlq = bdl lYNdy hn ]78]

dohrw ] Xh sB pMcIkrn ko; qo so khÎo ivcwr ]


hy is`K ! ieh sB = swrw pMcIkrn = pMjW q`qW dI vµf dw ivcwr qo = qyry so = qwe»
vvvv

vvvv

khÎo = kihxw kIqw hY [

sQUl dyh Dr jIv Xh; krq Bog sµswr ]79]


ies pRkwr jIv sQUl dyhI ¹ Dr = Dwrn krky sµswr ivc BogW ¹ Bogxw krq = krdw
hY ]79]
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (439) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dohrw ] qIn dyh qo soN khI; kwrn sUKÎm QUl ]
hy is`K ! qyry qwe» jIv dIAW ieh iqMn dyhW kwrn sUKm qy sQUl khI = AwKxw kIqIAW hn [

pMc kos ky Byd pun; qWhI mWJ smUl ]80]


pun = Pyr ienHW iqMnW dyhW dy mWJ = ivc smUl = sihq mu`F (AigAwn) dy pMc = pMj
koS = pVHdy hn, aunHW dw Byd vI jwnxw kr ]80]

AQ pWc kos ]
kibq ] AMnÎmX sQUl jwn pRwn pRwnmÎ mwn;
pWc krmyNd®I Ar mn mnomX hY ]
hy is`K ! ieh sQUl srIr AMnmY koS jwn = jwnxw kr, pMj pRwx (pRwx, Apwn, smwn, ibAwn,
auidAwn) pRwxmY koS hY; pWc = pMj krm ieMd®Y Ar = Aqy mn ivc ieh mnomX koS hY [
pWc gÎwn ieMdX Aru buiD hY ivgÎwn mX;
kwrn Aiv`dÎw so qo Awnµd mX lX hY ]
pWc = pMj igAwn ieMd®y (A`KW, n`k, kµn, jIB, cmVI) Aru = Aqy buiD = bu`DI
ivigAwn mX = mYN koS hY, kwrn srIr jo Aiv`ØidAw hY auh Anµd mX koS hY [

qIn dyh mWJ pWc koS suKdyv kih;


nIky kY ivcwr dyK Brm hI ko BX hY ]
kvI suKdyv jI kQn krdy hn ik ieh pWc = pMj koS qIn = iqMnW dyhW dy mWJ = ivc
hI rihMdy hn, pr ivcwr krky nIky = cµgI qrHW dyKxw kro ik ieh kyvl Brm krky hI
BX = fr pRqIq ho irhw hY ik ieh v`Kry-v`Kry hn [

koS hY nw koaU AOr dyh hY n koaU;


eyk Awqmw ko joaU qW qy Awnµd ko dX hY ]81]
vwsqv ivc n koeI koS hY AOr = Aqy nw hI koeI dyhI hY, ies krky joaU = ijhVI
AwpxI iek Awqmw hY, aus¹ dyKxy krky hI auh Anµd ¹ pRdwn krdI hY ]81]

isKXo vwc ]
vvvv

vvvv

mrhtw Cµd ] sµicq krmn ky pihly qum; sQUl dyh Xh BwKI ]


hy gurU jI ! jo qus» kQn kIqw hY ik ijhVy pihlW kIqy hoey sµicq krm hn, aunHW
krky ieh sQUl dyhI pRwpq huµdI hY [
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (440) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
krmn ky l`Cn sunby ko; myrI miq AiBlwKI ]
ies krky ienHW krmn = krmW ky = dy l`Cn sunby = suxn leI myrI miq = bu`DI
AiBlwKI = ie`Cwvwn hoeI hY [

sRI guro vwc ]


sµicq AO pRwrbD khY hY; i¸Xwmwn jo krmw ]
hy is`K ! jo sµicq pRwrbD Aqy i¸Xwmwn iqMn pRkwr dy krmw = krm khy = AwKy jWdy
hn [

sunho Xh qo ko smJwaUN; ien ky AdBuq mrmw ]82]


hy is`K ! qUµ iDAwn nwl sunhu = suxnw kr, ienHW krmW dy jo bhuq AdBuq = Ascrj
mrmw = Byd hn, auh mYN qo ko = qyry qwe» smJwaUN = smJwauxw krdw hW ]82]

dohrw ] eyk jnm ky krm Pl; BugvY jnm Anyk ]


hy is`K ! jo eyk = iek jnm ky = dy kIqy hoey krmW dy Pl Anyk jnmW ivc
BugvY = Bogxw krIdy hn [

sµicq qW soN khq hYN; suK duK sihq ivvyk ]83]


qW soN = aunHW qwe» sµicq krm ikhw jWdw hY, jo du`KW, su`KW dy ivcwr sihq huµdy
hn ]83]

dohrw ] eyk jnm ky krm Pl; BugvY dUjI dyh ]


eyk = iek jnm ky = dy krmW dy Pl jo dUjI = dUsrI dyh dy ivc BugvY = BogIdy hn
Bwv Agly jnm ivc hor srIr Pl Bogdw hY [

so pRwrbD khwveI; sun Ab sihq snyh ]84]


so = auh pRwrbD krm khwveI = khwauxw krdy hn, Ab = hux ies ¹ bVy snyh = pRym
nwl sun = suxnw kr ]84]

sÍYXw ]
vvvv

vvvv

grB vsY nr kI psu dyh; jrwXuj join qhW pd pwvY ]


jo nr = mnu`K Aqy psu = pSUAW dI dyhI mW dy grB = pyt ivc vsY = v`sdI hY, auh
auQoN jrwXuj = jyrj jon = jUn dI pd = pdvI ¹ pwvY = pwauxw krdI hY, Bwv jyr qoN pYdw
hox vwly jyrj KwxI dy jIv AKvw¼dy hn [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (441) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
pMØiK qy Awid ju AMf qy hoq; su AMfj join qhW Cib CwvY ]
pMiK = pMCIAW qy = qoN Awid lY ky ju = ijhVy vI jIv AMf = AMØifAW qy = qoN pYdw
hoq = huµdy hn, su = auh qhW = au~Qy AMfj jonI ivc Cib CwvY = ibrwjdy, SoBw pw¼dy hn [

sÍyd qy sÍydj kI auqpiq; su bIj qy AOr ju vWs khwvY ]


sÍyd = psIny qy = qoN sÍydj = jµUAW, lIKW Awid dI auqpiq = pYdwieS huµdI hY, ieh
syqj jUnI, KwxI hY [ so Pyr jo bIjW qy = qoN klmW qoN vWs Awid khwvY = khw¼dy hn [

audBj ibR`C iqnUkn lO; Xh BWq su jIvn krm bnwvY ]85]


auh ibRC = ru`K Awid qoN iqnUkn = Gwh Awid lO = qk jo DrqI ¹ pwV ky au~pr ¹
bwhW krky, inkldy hn auh auqBuj jonI, KwxI dy jIv AKvw¼dy hn [ so iek Awqmw
dI ivcwr qoN ibnW ies pRkwr jIvW ¹ krm bxw¼dw hY ]85]

sÍYXw ] kIt pqµg krY psu pMØiC; ADogiq mYN jl jIvn BwvY ]
krmW ky Anuswr jIv kIt = kIVy pqµgy psu = pSU pMØiC = pMCIAW dIAW jUnW pRwpq
krY = krdy hn kdy ijnHW ¹ jl = pwxI ivc jIvn Bw¼dw hY, auh ADogiq = nIvIAW
jUnW ¹ pRwpq krdy hn [

kY surlok vsY sur hÍY; kbhUµ surrwj kI sµpd pwvY ]


kY = jW iPr krmW Anuswr surlok = sÍrglok ivc sur = dyvqw rUp ho ky vsY = v`sdw
hY, kbhUµ = kdy krmW Anuswr jIv surrwj = dyviqAW dy rwjy ieMd® kI = dI sµpd = ibBUqI
¹ pwvY = pw lYNdw hY Bwv bhuqy puMn, jg Awid krky ieMd® dI pdvI pRwpq kr lYNdw hY [

mwns hYÍ suK duK shY; Gr aUc ru nIc ky lY aupjwvY ]


kdy jIv krmW Anuswr mwns = mn`uK hYÍ = ho ky su`K du`K shY = shwrdw hY krmW dy
Pl ¹ Bogx vwsqy kdy aUc = au~cy ru = Aqy kdy nIc = nIvIAW jwqW ivc krmW dy Pl
¹ lY krky aupjwvY = pYdw huµdw hY [

Awqm eyk ivcwr ibnw; Xh BWq su jIvn krm bnwvY ]86]


iek Awqm = Awpxy Awpy dI ivcwr kIqI qoN ibnW Xh = ies BWq = pRkwr jIvW
¹ krm bxwauxw krdy hn vw: jIv Awpxy jIvn ¹ krmW dI DrqI bxw¼dw hY ]86]
vvvv

vvvv

sÍYXw ] krm krY sur lok lhY; Aru pwpn qy sB nrk isDwvY ]
ieh jIv jg, qp, puMn Awid krm krY = krn nwl surlok = dyviqAW dy lok (sÍrg)
¹ lhY = pRwpq krdw hY Aru = Aqy pwpn = pwp krm krn nwl sB = swry jIv nrkW
¹ isDwvY = jWdy hn [
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (442) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
puMn ru pwp smwn Bey; Xh mwns ky kul mYN Cib CwvY ]
jdoN puMn ru = Aqy pwp smwn = brwbr Bey = huµdy hn, qdoN ieh jIv mwns = mn`uKW
ky = dy kul = pirvwr ivc Cib CwvY = ibrwjmwn huµdw hY [

jo suKdyv illwit ilKÎo; su bFY n GtY Aru Awie n jwvY ]


kvI suKdyv isMG jI kQn krdy hn ik jo = ijhVw kuJ vI jIvW dy illwit = m`ØQy
’qy krmW dw lyK ilKXo = iliKAw huµdw hY, su = auh nw bFY = vDdw hY, nw GtY = Gtdw
hY Aru = Aqy n hI ikqy Aw jw skdw hY, Bwv ieQy krmW dw Pl zrUr Bogxw pYNdw hY [

Awqm eyk ibcwr ibnw, Xh BWq su jIvn krm bnwvY ]87]


eyk = iek Awqm = Awpxy Awpy dI ivcwr kIqI qoN ibnW Xh = ies BWq = pRkwr
krm jIvW ¹ bxwauxw krdw hY ]87]

sÍYXw ] jwgRq mY sB ivsÍ bnwie; ivlws krY bhu nYnn hyrY ]


jIv jwgRq AvsQw dy mY = ivc sB = swry ivsÍ = sµswr ¹ jo eIsvr v`ØloN
bnwie = bxwieAw hoieAw hY aus ivc bhu = bhuq swry ivlws = kOqk krdw hoieAw Awpxy
nYnn = nyq®W dy nwl sB kuJ hyrY = dyKdw hY ieh sB ku`J AigAwn krky hY vwsqv ivc
qW klpnw mwqr hI hY [

qWhI kI bwsn vwsq hYÍ; supny mhu Awn mnorQ GyrY ]


qWhI = ausy jwgRq AvsQw dy pdwrQW kI = dI bwsn = vwSnw dy vwsq = ADIn Bwv
vs hYÍ = ho ky supny dy mhu = ivc mnorQ = mn dy i^Awl Aw ky GyrY = Gyr lYNdy hn [

sUKÎm QUl srIr doaU; B®mqy Aiq hoq suKopiq nyrY ]


ies pRkwr sUKm qy sQUl doaU = dovyN srIrW ivc jIvwqmw B®mqy = Brmdw hoieAw
suKopiq = suKopqI AvsQw (gUVHI n»d) ivc AwpxI Awqmw dy Aiq = AiqAMq nyry = nyVy
cilAw jWdw hY pr Aiv`ØidAw ivc lIn hox krky kuJ icr Anµd qW Aw¼dw hY Pyr auho
ijhI hI hwlq ho jWdI hY [

qIn AvsQn mYN suK duK lhY; sd eyk Aid®St pryrY ]88]
ies pRkwr qIn = iqMn jwgrq supn qy suKopqI AvsQw dy mYN = ivc jIv su`K du`K
vvvv

vvvv

lhY = pRwpq krdw rihMdw hY, pr sd = hmySW eyk = Adu`qI Aid®St = id`sx qoN rihq
prmwqmw hI ies¹ pryrY = pRyrdw hY ]88]

dohrw ] ie`Cw in`C pir`CXw; iq®ibiD krm ky Bog ]


hy is`K ! ies sµswr AMdr jIvW ¹ iq®ibiD = iqMn pRkwr krmW dy Pl ¹ Bog = Bogxw
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (443) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
pYNdw hY, iek AwpxI ie`Cw = cwhnw Anuswr, dUjw in`C = nw cwhux dy bwvjUd vI du`K
Awid Aqy qIjw pir`CXw = prwey dI ie`Cw Anuswr nOkrI Awid krm [

jnm Awid mrnWq lO; khq sÎwny log ]89]


jnm = jµmx qoN Awid lY ky mrnWq = mrn dy AMq lO = q`k eysy qrHW krmW dy Bog
Bogxy pYNdy hn, ieh isAwxy lok kQn krdy hn ]89]

dohrw ] krm hoq pRwrbD qy; mUrK jwnq nwih ]


hy is`K ! krm qW pRwrbD dy nwl hoq = huµdy hn Bwv jo vI du`K su`K pRwpq huµdy hn,
auh ipCly jnm dy kIqy krmW Anuswr pRwpq huµdy hn pr mUrK = bysmJ mn`uK ies g`l
¹ jwnq = smJdw nwih = nh» hY [

mwn lyq Ab mY kIey; i¸Xmwn jy Awih ]90]


jy = jo i¸Xmwn krm hn auh jIv mMn lYNdw hY ik ieh krm Ab = hux mY
kIey = kIqy hn ]90]

dohrw ]
jnm Drwvq qy krm mwn lyq iPr A`gX ]
qy = auhI i¸Xmwn krm A`gy jnm Drwvq = Drwauxgy, Pyr AgÎ = AigAwnI jIv
ies qrHW mwn = mMn lyq = lYNdw hY ik mYN kIqy hn, jdoN ik krm pRwlbD Anuswr ho gey hn [

vyeI jo pRwrbD qy; smJq so srb`gÎ ]91]


auhI jo = ijhVy aunHW krmW ¹ pRwrbD qoN smJdy hn Bwv jo ieh jwx lYNdw hY ik
jo vI mY¹ du`K s`uK hux pRwpq ho irhw hY ieh myry pUrbly krmW krky hY, auh mnu`K
srbgÎ = srb igAwqw, igAwnvwn hY ]91]
jYsw ik : suK duKu purb jnm ky kIey ] (AMg 1030)

dohrw ]
gÎwn audy aur hoq jb; sµicq krm ivlwq ]
jb = jdoN aur = ihrdy ivc bRhm igAwn audy = auqpq huµdw º, qdoN swry sµicq
vvvv

vvvv

krm = AnykW jnmW dy iek`Ty hoey krm ivlwq = nwS ho jWdy hn [

i¸Xmwn hovY nhI; pRwrbD imt jwq ]92]


i¸Xmwn = vrqmwn smyN ivc AhµBwv jW koeI ie`Cw krky krm huµdy nh» hn Aqy
pRwrbD krm Pl dy ky imt jWdy hn ]92]
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (444) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dohrw ] qIn dyh hYN jIv kI; khI sihq ivsQwr ]
hy is`K ! ies pRkwr jIv dIAW iqMn dyhW hn, jo qyry qwe» ivsqwr dy sihq kihxIAW
kIqIAW hn [

jW qy qyry icq mY; aupjy bRhm ivcwr ]93]


jW qy = ijs krky hux qyry icq = mn dy mY = ivc bRhm ivcwr = pRØBU pRwpqI vwlI
ivcwr pYdw ho jwvy ]93]

dohrw ] pMc BUq qy dyh Xh; qW ko JUTI jwnu ]


hy is`K ! jo Xh = ieh dyh = dyhI pMc = pMjW BUq = q`qW qoN bxI hoeI hY, qW = aus dyhI
ko = ¹ JUTI = nwSvµq jwnu = jwnxw kr [

swco eykY Awqmw, so ivcwr mn mwnu ]94]


eykY = iek Awqmw hI swco = s`c srUp hY, so ies ivcwr ¹ qUµ Awpxy mn = ihrdy ivc
mwnu = mMnxw kr ]94]

sYÍXw ] BOiqk dyh sdw jVH hY qm; Awqm cyqn in`q su mwno ]
hy is`K ! BOiqk = q`qW dI bxI hoeI dyhI qW sdw = hmySw hI Awpxy Awp ivc jV
hY, iPr qm = AigAwnqw rUp hY Aqy Awqmw hmySw cyqn = swvDwn qy in`q = sdIv rihx
vwlI mwno = mMnxw kro [

dyh Ainq mrY jnmY, vhu Awqm in`q AKMf su jwno ]


ieh dyhI Ainq = nwSvµq, JUTI hY qy vwr-vwr mrY = mrdI jnmY = jµmdI rihMdI hY
pr vhu = auh Awqmw ¹ inq = sdIv kwl rihx vwlI qy AKMf = nwS qoN rihq
jwno = jwnxw kro [

dyKIey dyh AmMgl rUp; su Awqm SuD Aid®SÎ vKwno ]


dyKIey = dyKxw kro ik ieh dyhI AmMgl = iBAMkr rUp hY vw: AmMgl = ^uSI qoN rihq
ZmW dw srUp hY, so auh Awqmw suD = piv`qr srUp qy Aid®SÎ = dyKx qoN rihq
vKwno = kQn kIqw jWdw hY [
vvvv

vvvv

qW khu eyk khY nru mUV; kho aun qy psu AOrih mwno ]95]
iek AigAwnI jIv mUV = mUrK bysmJ nr = mn`uK qW = aus dyh Aqy Awqmw ¹
eyk = iek hI khY = kQn krdy hn, kho = d`Øso iPr aun = aunHW qy = qoN v`fw AOrih = hor
psu = pSU iks ¹ mMnxw krIey ? Bwv auh pSUAW dI inAwe» hI mnu`K smJxy cwhIdy hn ]95]
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (445) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dohrw ] Kt ivkwr hYN dyh mYN; Awqm mYN qy nwih ]
hy is`K ! ies dyh = srIr mYN = ivc Kt = Cy ivkwr = doS hn1 pr Awqmw dy mYN = ivc
qW koeI ivkwr nwih = nh» hY [
sunu Ab iqn ky nwm sB; smJwvq hY qWih ]96]
Ab = hux qUµ iqn = aunHW Cy ivkwrW dy sB = swry nwm sunu = suxnw kr, As» qyry
qwe» qWih = aus bwry smJwvq = smJwauxw krdy hW ]96]
dohrw ] auqpiq hÍY Aru bFq hY; bwl Xuvw Xuq hoie ]
sB qoN pihlW srIr auqpiq = pYdw huµdw hY Aru = Aqy Pyr bFq = vDdw hY auprµq
bwl = bcpn qy Pyr Xuvw = jvwnI dy Xuq = sihq hoie = huµdw hY [

ibRD hoie Aru mrn hYÍ; Kt ivkwr Xh joie ]97]


Pyr ibRD = bu`Fw hoie = huµdw hY Aru = Aqy mrn = mrnw hYÍ = ho jWdw hY, ieh ies srIr
ivc Kt = Cy ivkwr = doS joie = dyKxw kro ]97]

AOr dyh mYN Xh ds doK hYN ]


ies qoN ielwvw srIr ivcoN hor vI ds doS hn, auh ies pRkwr hn :

sÍYXw ] soc Asu`D BrI durgµiD; lsY bhu KMf sQUl inhwro ]
1. ieh dyhI soc = icMqwvW dy sihq hY, 2. AsuD = Apiv`q®qw nwl BrI2 hoeI hY,
3. durgµiD = bdbo nwl BrI peI lsY = pRkwS rhI hY, 4. bhu = bhuq swry KMf = tukVy (joVW)
dy sihq hY, 5. sQUl = motI inhwro = dyKxw kro [

rog gRsY bhu BWq jrY isQlY pun; AwimK pUm ADwro ]
6. Pyr ieh dyhI keI rog = ibmwrIAW krky gRsY = iGrI hoeI hY, ijnHW ibmwrIAW krky
bhu = bhuq BWq = qrHW nwl jrY = sVdI hY, 7. isQlY = kmzor huµdI jWdI hY, 8. pun = Pyr
AwimK = mws qy pUm = lhU dy ADwro = Awsry rihMdI hY [
hoq n hoq GtY idn mY; iCn mY imt jwq n lwgq vwro ]
9. ieh dyhI kdy hoq = huµdI hY Aqy kdy nh» hoq = huµdI vw: huµidAW hoieAW vI nw
vvvv

vvvv

1. jYsw ik : jnm Asqu Aru ibRiD puin ibpRn CX qnnws [


Kt ibkwr Xy dyh ky Awqm sÍXµ pRkwS ]7] (ivcwr mwlw, pMjvW ibsRwm)
vw : Kt ibkwr jnmin Aru mrny [ ieh srIr ko donhu brny ]47]
CuDw iq®Kw duie pRwnin kyr [ hrK Sok mn ky jug qyig...]48] (sRI gu:pR:sU: gRµQ, rwis 5, AMsU 46)
2. BrI dyhlI dIpk dI inAwe» hY [
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (446) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
hoieAW vrgI hY, 10. idn-idn krky GtY = GtdI jWdI hY Aqy iCn mY = ivc hI imt = nwS
ho jwq = jWdI hY kuJ vwro = dyrI vI nh» lwgq = l`gdI [

dyh sdw ds doK BrI; Aru Awqm in`q AdoK ivcwro ]98]
ies pRkwr ieh dyhI sdw = hmySW ienHW auprokq kQn kIqy ds doSW dy sihq BrI peI
hY Aru = Aqy Awqmw inq = inqw pRqI AdoK = doSW qoN rihq ivcwro = ivcwrnw kro ]98]

dohrw ] vyd khq buiD khq hYN; qUµ pun ic`Øiq ivcwr ]
hy is`K ! vyd vI ieh g`l khq = kihMdy hn Aqy buiD = buDIvwn lok vI ieh g`l
AwKdy hn pun = Pyr qUµ vI Awpxy icq ivc ieh ivcwr kr ik :

Awqm cYqµnÎ inq hY; dyh Ain`q inhwr ]99]


Awqmw inqw pRqI cyqn srUp hY Aqy dyhI Ainq = JUTI hI inhwr = dyKxw kro ]99]

isKXo vwc ]
dohrw ] qum jo khI so mYN lKI; sQUl dyh hON nwih ]
hy gurdyv jI ! jo = ijhVI qum = qus» g`l khI = kQn kIqI hY so = auh mYN lKI = jwx
leI hY ik hON = mYN sQUl dyhI qW nwih = nh» hW [

Xwih Cwif AOrY DrY; ilMg dyh hON Awih ]100]


Xwih = ies sQUl srIr ¹ Cwif = C`f ky hor jo ilMg dyh ¹ Dwrn krdw hW, Pyr
mYN auh sUKÎm srIr hI Awih = hW ]100]

sRI guro vwc ]


dohrw ] pMc BUq jV qy BXo; sUKÎm vp auqpiq ]
hy is`K ! jo pMc BUq = pMj q`q Awp jVH hn aunHW qy = qoN hI sUKÎm = sUKm vp = srIr
dI auqpiq = pYdwieS BXo = hoeI hY [

AlK Anwid AKMf hYN; qUµ qo Awqm sq ]101]


jo AlK = jwnx qoN rihq, Anwid = Awid qoN rihq, AKMf = nwS qoN rihq hY qUµ
vvvv

vvvv

qW auh sq srUp Awqmw hYN ]101]

dohrw ] sovq mY BUKn hrq; jwnq nwih n koie ]


jdoN gUVHI n»d mY = ivc sovq = s`uqy hoieAW koeI swfy BUKn = gihxy hrq = curw ky
lY jwvy, qd koie = koeI vI srIr dw ih`sw nh» jwxdw [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (447) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
pRwn hoey cYqµn jO; corih pkrY soie ]102]
jO = jykr srIr AMdr pRwn cyqn dw rUp hox qW auh corih = cor ¹ pkV lYx pr
AYsw nh» huµdw ]102]

sÍYXw ]
kwn ko kwm n nwk krY; Aru nwk ko kwm n kwn qy hoeI ]
hy is`K ! dyKxw kr, kwn = kµn ko = dw kwm = kµm nwk = n`k nh» kr skdw Aru = Aqy
nwk = n`k ko = dw kwm = kµm Bwv suµGxw kwn = kµn dy pwsoN nh» hoeI = ho skdw [

AWK ko kwm n jIB krY; jIB ko kwm n AWKn soeI ]


AWK = A`KW ko = dw kwm = kµm Bwv dyKxw jIB = zubwn nh» krY = kr skdI Aqy
jIB = zubwn ko = dw kwm = kµm Bwv bolxw AWKn = A`KW dy pwsoN nh» ho skdw [

hwQ ko kwm n pwv krY; Aru pwv ko kwm n hwQn joeI ]


hwQ = h`QW ko = dw kwm = kµm pYr nh» krY = kr skdy Aqy pwv = pYrW ko = dw
kwm = kµm hwQn = h`QW dy pwsoN nh» hoieAw joeI = dyiKAw jw skdw [

jwnq Awpny sÍwdn ko; ds ieMd®n mhu nih cYqn koeI ]103]
ies pRkwr iek krm ieMd®y qy igAwn ieMd®y Awpo-Awpxy sÍwdn = rsW ¹ jwnq = jwxdy
hn, ienHW dsW ieMid®AW mhu = iv`coN koeI vI cYqn = swvDwn, cyqn srUp nh» hY ]103]

dohrw ] sÍwd prspr AOr ky; ieMd®I jwnq nwih ]


hy is`K ! ieh dsy ieMd®IAW prspr = Awpo ivcI AOr = hornW ky = dy sÍwd = rs ¹ nh»
jwnq = jwxdIAW [
is`K AwKdw hY ik :

XW qy Xh jVH hY sBI; hY cyqn mn mwih ]104]


hy gurU ! Xw qy = ies krky Xw = ies sBI = swrIAW ieMd®IAW jVH = s`qw hIn hY = hn,
pr Pyr mn ky mwih = ivc cyqn = cyqnqw hY Bwv Pyr mn ¹ cyqn ikhw jw skdw
hY ? ]104]
sRI guro vwc ]
vvvv

vvvv

dohrw ] pMc BUq ky AMs qy; mn aupjÎo Xh jwn ]


hy is`K ! pMc = pMjW BUq = q`qW ky = dy sqo-sqo AMs qoN ieh mn aupjÎo = pYdw hoieAw
jwn = jwnxw kr [
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (448) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
sB ieMd®n ky sÍwd kI; qW qy hY phcwn ]105]
swry krm Aqy igAwn ieMid®AW ky = dy sÍwd = rsW kI = dI qW = aus mn krky hI
phcwn = pCwx huµdI hY ]105]

dohrw ] bwq sunq hUµ sunq nih; khq nh» mn TOr ]


hy is`K ! ieh mn iksy bwq = g`l ¹ sunq = suxdw hoieAw vI keI vwr sunq = suxdw
nih = nh» hY, A`goN mnu`K khq = AwKdw hY ik myrw mn TOr = iesiQq nh» sI [

qW qy iehY ivcwrIey; cyqn hY koaU AOr ]106]


qW qy = ies krky iehY = ieh g`l cµgI qrHW ivcwrIey = ivcwrnw krIey ik Pyr cyqn
koaU = koeI AOr = hor hI hY ]106]

dohrw ] suKpiq ieMd®I mn sihq; imlY AivdÎw mwih ]


suKpiq = gUVHI n»d ivc ieMd®IAW mn dy sihq AividAw dy mwih = ivc imlY = iml
jWdIAW hn Bwv mn iblkul hI Anjwx bx jWdw hY [

jwgq hYÍ qb khq hY; Awj kCU suD nwih ]107]


jdoN mn`uK jwgq = jwgdw hYÍ = hY qb = qdoN khq = AwKdw hY ik A`j mYN ieqny Anµd
ivc su`qw ik kCU = kuJ vI suD = ^br nh» hoeI ik mYN ik`ØQy ipAw hW ]107]

dohrw ] supnoeI dyKÎo n kCu; soie gXo ieh rIq ]


eyQoN qk ik mYN kCu = kuJ, koeI supnw vI nh» dyiKAw ieh = ies rIq = rIqI nwl
A`j mYN sON igAw sI [

Xh jwnI ijh jwnqy; XhI gÎwn kI nIq ]108]


ijsdy jwnqy = jwnx krky Xh = ieh jwnxw kIqw hY ik koeI supnw nh» AwieAw,
iehI igAwn dI nIq = cwl hY Bwv iehI Awpxw Awqmw hY ]108]

dohrw ] pWc q`qÍ qy hoq mn; gÎwn Bey imt jwq ]


hy is`K ! pWc = pMj q`qÍ = q`qW dI sqo-sqo AMs qoN mn pYdw hoq = huµdw hY Aqy
igAwn dy pYdw Bey = hox nwl ieh imt jwq = jWdw hY, Bwv igAwn krky Awpxy
vvvv

vvvv

mUl nwl jw imldw hY [

qW so nsvr khq hY; jo hY auqpiq pwq ]109]


hy is`K ! jo vsqU auqpiq = pYdw huµdI hovy Aqy pwq = nwS ho jWdI hovy, aus¹
nsvr = nwSvwn khq = kihMdy hn, ies krky ieh mn vI nwSvwn hI hoieAw ]109]
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (449) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dohrw ]
sdw Anµq Anwid hY; so Awqm qUµ Awih ]
hy is`K ! jo sdw = sdIv kwl Anµq = ibAMq srUp, Anwid = Awid qoN rihq Awqmw
hY, so = auh Awqm srUp hI qUµ hYN [

qW qy XhY ivcwrIey; Cof AgÎ ky Bwih ]110]


qW qy = iqs krky XhY = ieh ivcwr krky AgÎ = AigAwnIAW dy Bwih = vWg
Btkxw Cof = C`f dyxw kr ]110]

isKXo vwc ]
dohrw ] s`qrih mY sorih khy; rhI ju bwkI buiD ]
hy gurU jI ! s`qrih = sqwrW sUKm q`qW dy mY = iv`coN qus» sorih = solW (pMj pRwx, ds
ieMdy®, mn) khy = kihxw kIqy hn (jo myrw srUp nh» hn) hux ju = ijhVI bwkI sqwrvIN
buiD = b`uDI rhI = rih geI hY [

jwnq hON cyqn vhY; jW ko sB kI suiD ]111]


Pyr hON = mYN jwnq = jwxdw hW ik vhY = auhI buiD hI cyqn srUp hY, jW = ijs bu`D
¹ sB iksy dI suiD = ^br hY ]111]

sRI guro vwc ]


dohrw ] Ahµkwr mn buiD icq; eyk khq hYN cwr ]
hy is`K ! Ahµkwr, mn, buiD qy icq ienHW ¹ eyk = iek ivdvwn jn AMqhkrn dy
cwr Byd kihMdy hn [

eyk khq hYN buiD mn; AMqhkrx ibcwr ]112]


Aqy eyk = keI ivdvwn jn ieh khq = kihMdy hn ik mn qy bu`D ieh AMqhkrn
dy do Byd ibcwr = ivcwrnw kro ]112]

dohrw ] jYsy eykih pvn qy; pRwn khy hYN pWc ]


vvvv

vvvv

hy is`K ! ijs pRkwr eykih = ieko pvn = hvw qy = qoN A`gy pWc = pMj pRwx kihxw
kIqy hn [

qYsy AMqhkrx ky; cwr Byd hYN swc ]113]


qYsy = ausy pRkwr AMqhkrn ky = dy cwr Byd swc = XQwrQ kihxw kIqy hn ]113]
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (450) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dohrw ] jb cwhq hY bsq kCu; icq khq hYN qwih ]
hy is`K ! jdoN AMqhkrn dI ibrqI kCu = kuJ bsq = vsqU ¹ cwhq = cwhuµdI Bwv
icqvnI krdI hY, qwih = aus¹ icq khq = kihxw krdy hn [
Xqn klpnw jb kry; mn khIXq hY vwih ]114]
jb = jdoN AMqhkrn dI ibrqI kuJ Xqn = au~dm, auprwlw jW klpnw kry = krdI
hY, vwih = aus¹ mn khIXq = khIdw hY ]114]

dohrw ] mYN Xh lIno lyq hON, Ahµkwr Xh joie ]


Xh = ieh vsq mYN lIno = lYxw kIqw hY, ies vsqU ¹ hO = mYN lyq = lY lvWgw,
Xh = ies¹ Ahµkwr krky joie = q`kxw kro [

sB ko jb inscX krY; buiD khwvY soie ]115]


jb = jdoN AMqhkrn dI ibrqI sB = swrIAW vsqUAW ko = dw inscX = inScw
krY = krdI hY, soie = auh ibrqI b`uD khwvY = khw¼dI hY ]115]

dohrw ] jYsy bRhmx eyk ky; nwm i¸Xw qy doie ]


jYsy = ijs pRkwr eyk = iek bRwhmx ky = dy v`KrI-v`KrI ikirAw krn krky doie = do
nwm pY jWdy hn [

rotI krY rsoeIAw; pVHY su pwTk hoie ]116]


jdoN rotI pkwauxw krY = krdw hY, qdoN aus¹ rsoeIAw AwKdy hn, jdoN vydW Awid Swsq®W
¹ pVHY = pVHnw krdw hY, aus smyN pwTk = pVHn vwlw (vyd = pwTI) hoie = ho jWdw hY ]116]

dohrw ] Awqm hY buiD qy pry; Xh jo khI Bgvwn ]


hy is`K ! Awqmw buiD = b`uDI qoN vI prHy hY, ieh g`l Bgvwn ny vI kihxw kIqI hY [
jYsw ik : ieMid®AwvI prwxXwhu irid®Xy BX: prµmn : [
mnsqq prw buiDr buDyr X: pr qsqs: ] (slok 42, AiD: 3)

Ar inj Awqm boD mY; Sµkr boD inDwn ]117]


Ar = Aqy inj = Awpxy bxwey ‘Awqm boD’ gRµQ mY = ivc Sµkr = Sµkrw cwrX ny vI
vvvv

vvvv

iehI kQn kIqw hY jo ^ud boD = igAwn dw inDwn = ^zwnw, smMud® hY ]117]

dohrw ] ieMd®I pr hY dyh qy; mn ieMd®n qy joie ]


hy is`K ! ieh joie = dyKxw kr sB qoN pihlW dyh = srIr hY, srIr qy = qoN pr = prHy
ieMd®IAW hn, ieMd®IAW qoN prHy mn hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (451) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
buiD khI mn qy pry; buiD qy Awqm soie ]118]
mn qoN prHy bùDI khI = kihxw kIqI hY Aqy bùDI qy = qoN prHy soie = auh Awqmw khI hY ]118]

dohrw ] suK duK ieCw rwg ey; sBY buiD ky Drm ]


su`K, du`K pdwrQW dI ieCw = cwhnw, rwg = moh, dÍYK Awid ey = ieh sBY = swry bu`DI
ky = dy Drm hn [

suKpiq mY ey sB imtYN; rhY Awqmw prm ]119]


Pyr suKpiq = gUVHI n»d dy mY = ivc ey = ieh sB = swry imtYN = imt jWdy hn, qdoN
auQy suKopqI ivc vI pRkwS krn vwlw prm Awqmw hI rhY = rihMdw hY ]119]

isKXo vwc ]
dohrw ] khÎo Awp smJÎo su mY; dyh doie hO nwih ]
hy gurU jI ! jo Awp jI ny khÎo = kihxw kIqw hY, su = auh mYN cµgy qrIky nwl
smJÎo = smJ igAw hW ik hO = mYN doie = ikvyN dyhW (sUKm, sQUl) nh» hW [

Ab Awqm kw soN khoN; Xw srIr ky mwih ]120]


Pyr Ab = hux Xw = ies srIr dy mwih = ivc Awqmw kw = iks so = ¹ khoN = kihxw
krW ]120]
sRI guro vwc ]
dohrw ] nÎwry nÎwry qYN lKy; sBhI ky gun rUp ]
hy is`K ! sB = swry q`qW (sUKm, sQUl) srIr ky = dy gux Aqy rUp nÎwry nÎwry = iBMn
iBMn krky qYN = qUµ lKy = jwnxw kIqy hn [

jwnq nih qUµ Awqmw; Xh AgÎwn AnUp ]121]


pr jykr Pyr vI qUµ Awpxy Awqmw ¹ nih = nh» jwnq = jwxdw hYN, qW Xh = ieh
bhuq hI AnUp = aupmw qoN rihq, Bwv ivSyS krky AigAwn, by-smJI hY ]121]

dohrw ] kwrx mUl aupwD ko; XhY qIsro dyh ]


vvvv

vvvv

hy is`K ! sUKm qy AsQUl aupwD = aupwDIAW ko = dw mUl XhY = ieh qIsro = qIjI kwrx
dyhI hY [
Awid n jw kI jwnIey; AMq gÎwn ko gyh ]122]
jw = ijs kwrx dyh kI = dI Awid = SurUAwq nh» jwnIey = jwxIdI, pr ies dw
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (452) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
AMq = A^Ir igAwn ko = dw gyh = Gr Bwv igAwn sµXukq AMqhkrn ivc ies dw AMq
ho jWdw hY ]122]
dohrw ]
Ahµkwr bu`ØiD soN khq; qUµ ijn dyh jgwie ]
swfy AMdr Ahµkwr swfI AMqhkrn dI inrxy krn vwlI ibrqI bu`DI dy soN = nwl
khq = kihMdw hY ik qUµ aus swKI cyqn ¹ ijn = mqW jgwie = jgwauxw kr [

auT hY prmwnµd jb; mYN qUµ jgu imt jwie ]123]


jb = jdoN AMqhkrx dy AMdr prmwnµd srUp swKI cyqn jwg au~Tygw, qdoN mYN Aqy
qUµ qy swrw jgu = sµswr hI imt jwie = jwvygw ]123]

dohrw ]
XhY AivdÎw n»d hY; supn qul sµswr ]
XhY = ieh AividAw n»d dy qul hY, aus ivc supny dy smwn sµswr = jgq hY [

bRhm lKo jb Awp ko; jwgRq XhY ivcwr ]124]


jb = jdoN Awp = Awpxy Awp ko = ¹ bRhm lKo = jwx lYxw, iehI jwgRq AvsQw
dI ivcwr khI hY ]124]

isKXo vwc ]
dohrw ] rUp kOn hY bRhm ko; kw ibiD vsY srIr ]
hy gurU jI ! bRhm = prmwqmw ko = dw rUp srUp, rµg kOn = ikho ijhw hY Aqy auh
kw = iks ibiD = pRkwr srIr dy ivc vsY = v`sdw hY [

khIXy mo soN i¸pw kr; jÎoN nswie B®m BIr ]125]


hy gurU jI ! qus» mo = myry soN = qwe» i¸pw = imhr dI id®StI kr = krky khIey = d`sxw
kro, jÎoN = ijs krky myry AMdroN B®m = Brm, sµdyh dI BIr = pIVw nswie = nwS ho
jwvy ]125]

sRI guro vwc ]


vvvv

vvvv

kib`q ] mn buiD ieMd®n ko kwrn clwieby ko;


skl aupwDn qy nÎwro rhY gwq mY ]
hy is`K ! qyry AMdrly mn, bu`DI Aqy sB ieMd®IAW ko = ¹ clwieby = clwaux dw jo mUl
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (453) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
kwrn Aqy skl = swrIAW (sUKm, sQUl) aupwDIAW qy = qoN nÎwro = v`Krw ho ky qyry
gwq = srIr dy mY = ivc hI rhY = rihMdw hY [

jYsy Gt mt mwJ bÎwpk AkwS AOr,


nÎwro suK duKn qY dyKÎo Avdwq mY ]
jYsy = ijs pRkwr Gt = GVy Aqy mt = mkwn mwJ = ivc AkwS bÎwpk = prIpUrn
hY AOr = Aqy sµswr dy su`KW du`KW qoN nÎwro = rihq Avdwq = pRgt hI dyKÎo = dyKIdw hY [

jYsy riv joiq Awgy sovq qy jIv jwgy;


auT auT kwm lwgy vfy prBwq mY ]
jYsy = ijs pRkwr riv = sUrj dI joiq = rOSnI hox qoN Awgy = pihlW sovq = su`qy hoey
jIv jwgy = jwg pYNdy hn Aqy prBwq = svyry-svyry au~T au~T ky Awpo-Awpxy kµmW ivc
lwgy = l`g jWdy hn [

Aj AibnwsI pirpUrn pRkwSI;


suKdyv suKrwsI AYso inq gn AwqmYN ]126]
iqvyN jo Aj = Ajnmw, AibnwsI = nws qoN rihq, sB QwvW ’qy pirpUrn = lbwlb
BirAw hoieAw, ivAwpk pRkwsI = pRkwS srUp prmwqmw hY kvI suKdyv jI kQn krdy hn
ik eysy pRkwr hI su`KW dI pUMjI AwpxI Awqmw ¹ inq = inqwpRqI gn = jwnxw kr, Bwv
ijvyN sUrj dy pRkwS krky sµswr dy pRwxI, Awpo-Awpxy kµmW ivc l`g ky sPlqw pRwpq
krdy hn, iqvyN prmwqmw dy pRkwS krky sµpUrn ieMd®IAW dw ivvhwr huµdw hY Aqy mwns
jnm sPl huµdw hY ]126]

kib`q ]
dwhk pRkwS hY kwT mY Agin jYsy;
cyqn pRkwS hY mn buiD gwq mY ]
hy is`K ! ijs pRkwr kwT = l`kV mY = ivc Agin = A`g dwhk = swVn vwlI qy
pRkwS = cwnx krn vwlI huµdI hY iqvyN hI mn, buiD Aqy gwq = srIr mY = ivc cyqn
pRkwS = cwnx krn vwlw hY [
vvvv

vvvv

mn cCurwidn nÎwro sB kwl jwn;


mn cCurwidn pRkwS dyKÎo qwq mY ]
hy qwq = ipAwry is`K ! aus cyqn ¹ mn Aqy cCurwidn = nyq® Awid igAwn ieMd®IAW
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (454) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
qoN sB = swry kwl = smyN nÎwro = Al`g jwn = jwnxw kr, punw aus¹ mYN mn qy
cCurwidn = nyq® Awid ieMd®IAW ¹ pRkwS = cwnxw krn vwlw dyKÎo = dyKxw kIqw hY [

mn cCurwidn qy pweIXY n rUp jW ko;


AqhI AnUp dyK AdBuq bwq mYN ]
mn Aqy cCurwidn = nyq® Awid ieMd®IAW duAwrw jW = ijs cyqn ko = dw srUp nh»
pweIXY = pw skIdw, ieh mYN Aiq = bhuq hI AnUp = aupmw qoN rihq qy AdBuq = Ascrj
bwq = g`l dyiK = dyKxw kIqI hY [

Aj AibnwsI pirpUrn pRkwSI;


suKdyv suKrwsI AYso inq gn AwqmYN ]127]
auh cyqn prmwqmw Aj = Ajnmw, AibnwsI = nwS qoN rihq Aqy sB QwvW ’qy
prIpUrn pRkwSI = pRkwS srUp hY [
kvI suKdyv jI kQn krdy hn ik AYso = AYsy hI inqwpRqI guxW dy sihq,
suKrwsI = suKW dI pUMjI AwpxI Awqmw ¹ gn = jwnxw kr ]127]

kibq ]
muK ko ABws jYsy drpn mY dyKIXq;
muK qy n nÎwro qWih gnIXq gwq mYN ]
hy is`K ! jYsy = ijs pRkwr Awpxy muK = mUMh ko = dw ABws = Aks (pRqIibMb)
drpn = SISy dy mY = ivc dyKIXq = dyKIdw hY, Aqy qwih = aus¹ Awpxy gwq = srIr dy
mY = iv`coN muK qoN nÎwro = v`Krw nh» gnIXq = jwxIdw [
qYsy bRhm cyqn ko bu`ØiD mYN ABws pirE;
qWhI so khq jIv bhu ibiD bwq mYN ]
qYsy = ausy pRkwr cyqn bRhm ko = dw b`uDI mYN = ivc ABws = pRkwS pirE = pY irhw
hY, qWhI = ausy ¹ jIv khq = kihMdy hn jo bhu ibiD = Anyk pRkwr dIAW g`lW krdw
hY vw: jo AnykW XukqIAW krky gRµQW ivc ikhw hY [
drpn ky twry pRiqibMb imt jwq jYsy;
vvvv

vvvv

bRhm ky ivcwry dyiKE jIv imt jwq mY ]


jYsy = ijs pRkwr drpn = SISy ky = dy twry = pwsy kIiqAW Awpxy muK dw
pRiqibMb = Aks imit = nivrq ho jwq = jWdw hY, iqvyN bRhm dy ivcwry = ivcwrn nwl
(bRhm ivcwr nwl) jIv Bwv imt = nivrq ho jwq = jWdw hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (455) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
Aj AibnwsI pirpUrn pRkwSI;
suKdyv suKrwsI AYso inq gn AwqmYN ]128]
auh cyqn prmwqmw Aj = Ajnmw, AibnwsI = nwS qoN rihq Aqy sB QwvW ’qy
prIpUrn pRkwSI = pRkwS srUp hY,
suKdyv kvI jI kQn krdy hn AYsy = ies pRkwr hI suKrwsI = su`KW dI pUMjI AwpxI
Awqmw ¹ inq gn = jwnxw kr ]128]

kib`q ]
riv ko pRkwS pwie locn ivlokY rUp;
qYsy riv bRhm ko pRkwS sbdwq mYN ]
ijs pRkwr riv = sUrj ko = dw pRkwS = cwnxw pwie = pw ky locn = nyq® rµg rUp
ivlokY = dyKdy hn, qYsy = iqvyN bRhm rUpI riv = sUrj dw pRkwS = cwnxw sbdwq = Sbd
Awidk dy ivc hY vw: ieMd®y Sbd sprS Awid rsW ¹ c`Kdy hn [

jYsy eyk sUq mWJ mix gx pRoeIXq;


qYsy eyk cyqn hY bu`ØiDn ky gwq mY ]
jYsy = ijs pRkwr eyk = iek sUq = Dwgy mWJ = ivc gx = smUh mix = mxky
pRoeIXq = pRo leIdy hn, qYsy = iqvyN AnykW gwq = srIrW dy mY = ivc b`ØuiDn = bu`DIAW AMdr
eyk = iek cyqn hI ivAwpk ho irhw hY [

sB hI mYN eyk vhY sBn qy nÎwro rhY;


ggn smwn n imlq kwhUµ bwq mY ]
hy is`K ! vhY = auh cyqn bRhm sB = swirAW ivc AkwS vWg iek hI ivAwpk ho
irhw hY qy sB = swirAW qy = qo nÎwro = Asµg rhY = rihMdw hY [ ggn = AkwS dy smwn
kwhUµ = iksy g`l mY = ivc imlq = imldw nh» hY [

Aj AibnwsI pirpUrn pRkwSI;


suKdyv suKrwsI AYso inq gn AwqmY ]129]
vvvv

vvvv

auh cyqn prmwqmw Aj = Ajnmw, AibnwsI = nwS qoN rihq Aqy sB QwvW ’qy
prIpUrn ho ky pRkwSI = pRkwS srUp hY [
kvI suKdyv jI kQn krdy hn ik AYso = AYsw hI guxW dy sihq su`KW dI pUMjI, inqÎ
srUp AwpxI Awqmw ¹ gn = jwnxw kr ]129]
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (456) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
kib`q ] sq icq Awnµd srUp eyk Awqmw ko;
ibMb pirE buiDn Anyk lyKIXq hY ]
hy is`K ! sq = nwS qoN rihq, icq = cyqn qy Anµd srUp eyk = Adu`qI Awqmw dw ibMb =
AkwS Anyk = ibAMq buiDn = bu`DIAW dy ivc pirE = pY irhw lyKIXq = jwixAw jWdw hY [

jYsy riv eyk ky Anyk su Gtn mWJ;


jl ky pRkwS nÎwry nÎwry pyKIXq hY ]
jYsy = ijs pRkwr eyk = iek riv = sUrj ky = dy Anyk = ibAMq Gtn = GiVAW
mWJ = ivc, jl = pwxI ivc pRkwS nÎwry nÎwry = v`Kry-v`Kry pyKIXq = dyKIdy hn Bwv
AnykW GiVAW dy pwxI ivc AnykW v`ØKo-v`K sUrj dyKy jWdy hn [

¸mn ky vs jIv duK suK Bog krY;


nIc aUc mD jon mWJ ryKIXq hY ]
eysy pRkwr ¸mn = krmW ky = dy vs = ADIn jIv du`KW su`KW ¹ Bog = Bogxw krY = krky
Aqy au~cIAW qy nIvIAW jon = jUnW ivc ryKIXq = iPrdy hn [

pvn ky vs jYsy srvr mD jl;


cµcl hYÍ khUµ khUµ iQr dyKXIq hY ]130]
ijs qrHW srvr = srovrW dy miD = ivclw jl = pwxI pvn = hvw dy vs = ADIn
hoieAw khUµ = ikqy cµcl = ih`ldw hY Aqy khUµ = ikqy iQr = itikAw hoieAw dyKIXq = dyKIdw
hY [ eysy qrHW bRhm vI cyqn qy jVH jUnW ivc pRkwS rUp ho irhw hY ]130]

kib`q ] fIT ko CpwvY Gn A`gÎ jwnY Bwnu CpÎo;


AYsy suD Awqmw ko bµD aun mwnÎo hY ]
ijs pRkwr fIT = ingHw ¹ Gn = b`dl CpwvY = lukw lYNdy hn Aqy AgÎ = AigAwnI
mnu`K jwnY = jwxdw hY ik Bwnu = sUrj CpÎo = Cup igAw hY Bwv jdoN AkwS ivc sUrj
¹ b`dl A`gy Aw ky Cupw lYNdy hn qW mUrK mnu`K ieh smJdy hn ik sUrj fu`b igAw hY [
AYsy = ies pRkwr hI suD = inrml Awqmw ivc krmW dy bµD = bµDnW dw aun-
mwnÎo = Anumwn kIqw hoieAw hY [
vvvv

vvvv

khY suKdyv jYsy sÍyq mix mY n rµg;


pws DrY jW ky qW ko rµg mno swnÎo hY ]
kvI suKdyv jI kQn krdy hn ik jYsy = ijs pRkwr sÍyq mix = ic`tI mxI ivc ausdw
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (457) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
Awpxw koeI rµg nh» huµdw, pr aus¹ ijs vI rµg dy bsqr jW Pu`l Awid dy pwis = kol
DrY = r`K dyeIey qW ausI rµg dy ivc swnÎo = imlI hoeI pRqIq huµdI hY aus rµg dw pRqIibMb
mxI ivc Bwsx l`g jWdw hY, ijs qy l`gdw hY ik mxI rµgdwr hY [
hor id®StWq idMdy hn :

jYsy jl m`D prY cµd pRiqibMb jwie;


jl ky hlq hI hlq vh jwnXo hY ]
jYsy = ijs pRkwr jl = pwxI dy m`D = ivc cµd = cµd®mw dw pRiqibMb = Aks jwie = jw
ky prY = pYNdw hovy, qd jl = pwxI dy hlq = ih`lx nwl vh = auh cµd®mw vI hlq = ih`ldw
hoieAw jwnXo = jwixAw jWdw hY pr auh cµdrmw nhIN ih`ldw kyvl jl ih`ld huµdw hY [

AYso jl1 buiD mWJ dyK pRiqibMb icq;


mUVn ly bRhm ko jgq mWJ AwnXo hY ]131]
AYso = ies pRkwr hI jl = pwxI rUp, buD mWJ = ivc icq = cyqn bRhm rUpI cµd®mw
dw pRqIibMb dyK krky mUVn = by-smJ purKW ny bRhm ko = ¹ jgq = sµswr dy mWJ = ivc
AwnXo = ilAwauxw kIqw hY Bwv jµmx mrx vwlw mMnxw kIqw hY ]131]

isKÎo vwc ]
dohrw ] mm srIr hY Awqmw; jV srIr so nwih ]
hy gurU jI ! mm = myrw srIr (svrUp) Awqmw hY Aqy jo jVH srIr hY, so = auh Awqmw nh» hY [

ivKy Bog ko krq hY; Xh sµso mn mwih ]132]


Pyr ivKy = iviSAW ¹ ko = kOx Bog = Bogxw krq = krdw hY, ieh myry mn dy ivc
sµso = pRSn hY ]132]

sRI guro vwc ]


dohrw ] ivKY Bog bεjn rcy; QwrI QUl srIr ]
hy is`K ! jo ivKY = iviSAW dy Bog hn auh qW bεjn = Bojn dI qrHW rcy hoey hn
Aqy ieh QUl = sQUl srIr QwrI = QwlI dI inAwe» hY [

ieMd®I kr so krq hY; Bogq buiD mn DIr ]133]


vvvv

vvvv

hy DIr = DIrjvwn is`K ! ieMid®AW rUpI kr = h`QW nwl bu`DI Aqy mn ienHW iviSAW
rUpI Bojn ¹ Bogq = Bogxw, Kwxw krdy hn ]133]
1. pwTWq® = jVH [
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (458) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
gIqw XQw ]
dohrw ] ieCw suK duK dÍYK Aru; iDRq cyqn sµGwq ]
hy is`K ! ijvyN gIqw ivc vI ikhw hY1 ik duinAwvI su`KW dI pRwpqI, du`K dI nivrqI
dI ie`Cw dÍYK = eIrKw Aqy iDRq = DIrjqw Aqy igAwn Awqmk icq = AMqhkrn dI ibrqI
jo bu`D Aqy srIr iesdw sµGwq = iek`T hY [

ey sB KÎyq® Drm hYN; nÎwro Awqm qwq ]134]


hy qwq = ipAwry is`K ! ey = ieh sB = swry KÎyq® = AMqSkrn dy Drm hn, pr Awqmw
ienHW qoN nÎwro = v`Krw hY ]134]

dohrw ] dyh kihq hY Awp ko; qb lg khIey AgÎ ]


hy is`K ! jdoN qk jIv Awpxy Awp ¹ dyh kihq = kihMdw hY, qb = qdoN lg = qk
AgÎ = AigwnI khIey = ikhw jWdw hY [

bRhm lKY gÎwnI vhY; Awqm AgÎ n qgÎ ]135]


jdoN koeI bRhm ¹ Awpxw Awp rUp krky lKY = jwx lYNdw hY, vhY = auh
gÎwnI = igAwnvwn AKvw¼dw hY, pr Awqmw n AgÎ = AigAwnI hY Aqy nw hI
qgÎ = igAwnI hY Bwv duµdvwd qoN rihq hY vw: AgÎ = Awqmw AigAwnI n = nh», auh
qgÎ = igAwn srUp hY ]135]

dohrw ] qUµ CUitE sµswr qy; inrsµdyh rhu ic`q ]


hy is`K ! qUµ sµswr dy bµDnW qoN CUitE = C`ut igAw hYN, ies leI Awpxy ic`q ivc
inrsµdyh = insicMq ho ky rihxw kr [

lKo Awp ko Awqmw; XhY mukiq hY im`q ]136]


hy imq = im`q® ! jo Awp = Awpxy Awp ¹ Awqmw srUp lKo = jwnxw hY, XhY = iesy
¹ mukiq = mukqI AwKdy hn ]136]

kib`q ] siq icq Awnµd sÍrUp sÍXµ pRkwS jW ko;


sm sB hI ky aur AMqr rhq hY ]
vvvv

vvvv

hy is`K ! jo Awqmw siq = qYkwl AbwD rUp, icq = cyqn srUp, Anµd srUp Aqy
jW = ijs ko = dw sÍXµ pRkwS Awpxy Awp qoN pRkwS hY [
jo sB = swirAW dy aur = ihrdy AMqr = ivc sm = iek rs hI rhq = rihMdI hY [
1. ieCw dvYKw suKM sµGwq scyqnwiQRiq : [ eyqn pXyq® smwsyn swivkwr mudw ih®d ] (slok 6, AiD: 13)
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (459) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
Acl AKMf Aj Ai¸X Anµq Aiq;
AdÍY ArUp ieMd®I mn n ghq hY ]
jo Awqmw Acl = clwie mwn qoN rihq, AKMf = nwS qoN rihq Aj = Ajnm,
Ai¸X = ikirAw rihq Aqy Anµq = AMq qoN rihq Aiq = ibAMq srUp hY [
AdÍY = Adu`qI, dÍYq qoN rihq, ArUp = rUp qoN rihq hY ijs ¹ ieMd®IAW qy mn
ghq = pkV nh» skdy [
inrivkwr inrwDwr inrivklp inrwkwr;
kUitvq inrgun inrµqr lhq hY ]
jo Awqmw inrivkwr = ivkwrW qo N rihq, inrwDwr = Awsry qo N ibnW,
inrivklp = klpnW qoN rihq, inrwkwr = AwkwrW qoN rihq hY kUitvq = Aihrx vq
Ac`l, inrgun = iqMnW guxW qoN rihq, inrµqr = AMqry Byd qoN rihq lhq = jwxIdw hY [
Awqmw ko bRhm jwno dyh ko Ainq mwno;
pMifq AO sÎwno gÎwn XwhI so khq hYN ]137]
ies pRkwr AwpxI Awqmw ko = ¹ bRhm rUp jwno = jwnxw kro dyh = srIr ¹
Ainq = nwSvµq jwno = jwnxw kro [
pMØifq = ivdvwn purK AO = Aqy sÎwno = isAwxp vwly irKI munI XwhI = eysy ¹ bRhm
igAwn khq = AwKdy hn ]137]
dohrw ] brnwsRm AiBmwn hY, jO lg jI mY jwn ]
hy is`K ! qUµ jwn = jwnxw kr (brn+AwsRm) K`q®I, bRwhmx, vYS, SUdr ieh cwry brnW
Aqy bRhmcwrI, igRhsqI, bwnpRsQ, sµinAws ieh cwry AwSrmW dw jO = jdoN lg = qk
qyry jI = ihrdy mY = ivc AiBmwn = hµkwr hY [
vyd isMØimRq kI swsnw; qO lgu sgl pRmwn ]138]
qO = qdoN lgu = q`k vydW Aqy isMimRqIAW dI swsnw = AwigAw sgl = sB
pRmwn = prvwn hY, Bwv mMnxI zrUrI hY ]138]
sµswr ¹ bµDn rUp d`sx leI lohy dy ipMjry dw pRmwx idMdy hn :
kib`q ]
vvvv

vvvv

pwp AOr puMn doaU p`tIAw pRbl jw ky;


lok AOr byd rIiq bwsnw kI bwr kY ]
pwp AOr = Aqy puMn doaU = dovyN pRbl = bhuq bl vwlIAW jw = ijs ky = dy nwl
p`tIAw = P`tIAW jVIAW hoeIAW hn,
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (460) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
lok = loikk AOr = Aqy byd rIiq = rIqI irvwj qy bwsnw = vwSnw (ik lok myrI
vifAweI krn) Awid kI = dI bwr = vwV kIqI hoeI hY, Bwv p`tIAW ivc sIKW jVIAW
hoeIAW hn [
kwm ¸oD loB moh kIln soN rwKÎo jir;
khY suKdyv c¸ krmn ivcwir kY ]
kwm = mMd vwSnw, ¸oD = Zu`sw, loB = lwlc Aqy moh rUpI kIln = ik`lW dy nwl
jir = jV ky rwKÎo = r`ØiKAw hY [
kvI suKdyv jI kQn krdy hn ik krmW dw c`¸ ivcwrnw kro vw: c`¸ Bwv jo srIr
rUpI ipMjrw hY ieh krmW krky pRwpq hoieAw hY ieh ivcwrnw kro [
AwsRm brn AiBmwn kI jµjIr jwn;
suK Aru du`K ky ikvwr qor qwr kY ]
cwry AwsRm cwry brnW dw jo AiBmwn = hµkwr hY, ieh hµkwr dI jµjIr = sµglI peI
hoeI jwn = jwnxw kro [
Pyr suK Aqy du`K ky = dy ikvwr = q^qy l`gy hoey hn, ienHW ¹ qor qwr = qoV qwV
ky prHW su`t dyxw kr [

Brm ko invwr rUp Awpno sµBwr;


isMG; inksÎo pRboD jg p»jry ko Pwr kY ]139]
hy is`K ! ies krky pMj pRkwr dy Brm ¹ invwr = nivrq krky Awpny srUp ¹
sµBwr = sµBwlxw kr, Pyr pRboD = ivSyS krky Awqmw dw igAwn rUpI isMG = Syr ies pRkwr
dy jig = sµswr ivc srIr rUpI vw: jig = sµswr rUpI p»jry = ipMjry ko = ¹ Pwir = pwV
ky bwhr inksÎo = inkl Awvygw ]139]
Ab isKÎ Apno AnuBv khqw hY :

kib`q ] dyh nwih ieMd®I nwih mn bu`ØiD pRwn nwih;


kwrn AivdÎw nwih AOr suK jo kho ]
hy gurU jI ! quhwfI ikrpw dy nwl hux mYN Awpxw AnuBv kQn krdw hW, ik mYN
dyh = srIr vI nh» hW, ieMd®y vI nh» hW Pyr mn, b`uDI Aqy pRwx vI nh» hW,
kwrn dyh jo Aiv`ØidAw hY, mYN auh vI nh» hW, hor vI jo suK kho = khy jWdy hn [
vvvv

vvvv

AwSRm brn nwih jwiq kul Drm nwih;


krqw krm nwih Bogqw n ko kho ]
hy gurU jI ! cwry AwSRm, cwry vrn vI mYN nh» hW, jwqI kul dy Drm vI nh» hW,
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (461) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
krqw = krn vwlw qy krm = krn jog kµm vI nh» hW nw hI koeI Bogqw = Bogx
vwlw kho = kihxw kro [
mwXw ko ivlws nwih eIs ko pRkwS nwih;
jIv icdwBwS nwih BWiq BWiq ko kho ]
mwXw ko = dw ivlws = kOqk (Bwv sµswr) vI nh» hW, nw hI eISvr dw koeI pRkwS hY,
icdwBws rUp jIv vI nh» hW, Pyr BWiq BWiq = qrHW-qrHW dy hoor jIv kI kihxy hn [
jwgrq supn suKopiq ko lKeIAw sdw;
qurIAwqIq pRgt boD bRhm rUp eyk ho ]140]
hy gurdyv ! mYN jwgRq, supn qy suKopqI iqMnW AvsQw ko = dw sdw = hmySW
lKeIAw = jwnx vwlw hW [
qurIAwqIq = mwieAw dy iqMny guxW dy pRBwv qoN rihq pRgt = pRq`K boD = igAwn
srUp bRhm dw hI iek rUp hW ]140]
dohrw ] Xh qo jwnÎo Awqmw; qv pRswid gurdyv ]
hy gurdyv ! qv = quhwfI pRswid = ikrpw dy nwl AwpxI Awqmw ¹ Xh = ies pRkwr
qW jwnÎo = jwx lYxw kIqw hY [
Ab khIey Ais pdih ko; jo khno hY Byv ]141]
Ab = hux qus» Ais pdih = pd ¹ khIey = kihxw kro jo = ijhVw Aspd dw
Byv = Byd qus» khno = AwKxw qo rihMdw hY ]141]
sRI guro vwc ]
dohrw ] Xh sB q͵ pd jIv ko; qoih sunwXo rUp ]
hy is`K ! Xh = ieh sB = swrw jIv dy vwck q͵ pd ko = dw rUp qoih = qY¹
sunwXo = suxwauxw kIqw hY [
Ab sun Ais pd ArQ ko; jo hY sB ko BUp ]142]
Ab = hux As pd dy ArQ ko = ¹ sun = suxnw kr jo sB = swirAW ko = dw
BUp = rwjw rUp hY ]142]
ieiq q͵ pd ]
vvvv

vvvv

AQ Ais pd brnnµ ]
dohrw ] qq pd eIsÍr ko kihq; q͵ pd jIv bKwn ]
hy is`K ! qq pd eISvr ko = ¹ khq = kihMdy hn Aqy q͵ pd jIv bKwn = kQn
krIdw hY [
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (462) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
Ais pd bRhm Ailpq hY; vhY duhn mY jwn ]143]
qq pd eISvr dw vwicAw pd hY, q͵ jIv dw vwicAw pd hY, Ais pd
Ailpq = inrlyp bRhm dw vwck hY vhY = auh Aspd ¹ duhn = dovyN (qq pd qy q͵ pdW)
ivc hI ivAwpk jwn = jwnxw kr ]143]

dohrw ] vih eISvr srb`g hY; jIv sdw Alp`gÎ ]


hy is`K ! vih = auh eISvr qW srb`g = swrIAW SkqIAW dw mwlk hY Aqy jIv
sdw = hmySW Alp`gÎ = qu`C, AigAwnI hY [

sm khIey jo duhn ko; qO n mwnhI A`gÎ ]144]


jo = jykr duhn = dovW ko = ¹ sm = iek smwn khIey = AwKxw krIey qO = qW
AgÎ = AigAwnI jIv nh» mwnhI = mMndy Bwv ieh nh» smJxw krdy ik jIv Aqy
eISvr kOx hn ]144]

dohrw ] qq pd mwno isMDu hY; q͵ pd bUµd smwn ]


qd pd (eISvr) mwno = mMn lvo ik bhuq v`fy isMD = smuMdr dI inAwe» hY Aqy q͵
pd (jIv) mwno iek bUµd dy smwn = sdrS hY [

Ais pd pwnI duhn mYN; qwih eyk kr jwn ]145]


As pd (bRhm) mwno duhn = donW ivc pwxI dI inAweI iek smwn hY Bwv ivSwl
smuMdr ivc vI pwxI qy in`kI ijhI bUµd ivc vI pwxI hY qwih = iqs¹ iek krky hI
jwn = jwnxw kr ]145]

dohrw ] qq pd jYsy BUp hY; q͵ pd mwno i¸swn ]


hy is`K ! qq pd AYsy smJ jYsy = ijs pRkwr BUp = rwjw huµdw hY Aqy q͵ pd mwno
i¸swn = izm»dwr dy vWg hY [

Ais pd mwnuK ko khY; AYsy jwno jwn ]146]


Ais pd aunHW donW ivc mnu`K puxy ko = ¹ khY = kihMdy hn, Bwv rwjw vI mnu`K qy
ikswn vI mnu`K hY AYsy = ieho ijhy jwn = igAwn ¹ jwno = jwnxw kr ]146]

dohrw ]
vvvv

vvvv

dyvd`q ieh nwm iek; imlÎo ivBO Xuiq imq ]


hy im`q® ! dyvdq, ies nwm dw iek purK hY, auh bhuq ivBO = ibBUqI dy Xuiq = sihq
imlÎo = imilAw [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (463) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
iPr vhu dyKÎo ivpq Xuiq; kYsy AwvY icq ]147]
iPr bhuq smyN bwAd vhu = auh ivpq = ibpqw ky Xuiq = sihq dyKÎo = dyKxw kIqw,
Bwv Dn ivBUqI Awid sB kuJ ^qm ho igAw [
Pyr auh kYsy = iks pRkwr icq = mn ivc Awvyy ik ieh auhI dyvdq hY ]147]

dohrw ]
vwih smX kI ibBO qij; Ab kI qjY iv`pq ]
ausdI vwih = aus purwxy smyN kI = dI ibBO = ibBUqI qij = C`f dyvo Aqy Ab = hux
vrqmwn smyN kI = dI iv`pq = ibpqw qjY = iqAwg dyeIey [

id®sit krY jo dyh pr; purS vhI hY s`q ]148]


jo = jykr ausdI dyhI pr = au~pr AwpxI id®sit = id®StI krY = krIey Bwv iDAwn
nwl dyKIey qW vhI = auhI dyvd`q purK s`q = s`cw hY, Bwv jdoN mwieAwDwrI sI audoN vI
auhI dyvd`q sI hux kµgwlI smyN vI auhI dyvd`q hY ]148]

dohrw ] eISÍr kI srb`gqw; so mwXw qy jwn ]


ausy pRkwr, eISÍr = Bgvwn kI = dI jo srb`gqw = smr`Qqw hY, so = auh mwXw krky
jwn = jwnxw kr [

jIvn kI Alpgqw; qWih AivdÎw mwn ]149]


jo jIvn = jIvW kI = dI Alpgqw = kmzorI hY qWih = aus¹ AividAw krky
mwn = mMnxw kr ]149]

dohrw ] ey aupwiD ko mUl dÍY; iqn ko JUTI mwn ]


ey = ieh mwieAw qy Aiv`ØidAw dÍY = dovyN sB aupwiD = aupwDIAW ko = dw mUl = mu`F
hn, iqn = aunHW ko = ¹ JUTI mwn = mMnxw kr [

suD boD mY bRhm hY; eyk Awqmw jwn ]150]


jo suD boD = igAwn mY = srUp bRhm hY, ausy ¹ eyk = iek Awpxw Awqmw jwn = jwnxw
vvvv

vvvv

kr ]150]

dohrw ] jYsI dyhI jIv kI; qYsI hY jgdIs ]


jYsI = ijho ijhI dyhI jIv kI = dI kQn kIqI hY, qYsI = iqho ijhI hI
jgdIs = eISvr dI dyhI hY [
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (464) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
nÎwrI nÎwrI khq hUµ; duhUµ eyk kr rIs ]151]
hux qyry qwe» nÎwrI nÎwrI = iBMn iBMn (v`KrI-v`KrI) khq = kihMdw hUµ = hW
duhUµ = dovW ¹ eyk = iek rUp kr = krky hI rIs = jwnxw kr ]151]

kib`q ] jYsI dyh vW ky bRhmMf hY pRgt;


qYsI Xw ky QUl dyh, jW mYN hwQ pwie dyKIey ]
hy is`K ! jYsI = ijho ijhI vW = aus eISvr ky = dy pRgt hI bRhmMf rUpI dyh hY,
qYsI = auho ijhI Xw = ies jIv ky = dy pws sQUl dyh hY ijs ivc hwQ = h`Q pwie = pYr
dyKIey = dyKIdy hn [

vW ky hY ihrnXgrB dUsro srIr XW ky;


sUKÎm khwvY qqÍ sq®ih ko pyKIey ]
vW = aus eISr ky = dy pws ausdw dUsro = dUjw sUKm srIr ihrn grB hY [
Xw = ies jIv ky = dy pws dUsrw sUKm srIr khwvY = khw¼dw hY jo sUKm
sq®ih = sqwrW q`qW ky = dw pyKIey = vyKIdw hY [

vW ky Awid mwXw jW qy hoq sB kWXw isD;


XW ky hY AivdXw qW qy BUlo AvryKIey ]
vW = aus eISvr ky = dy Awid = m`uF ivc mwieAw hY, jw = ijs qy = qoN sB = swrIAW
kWXw = dyhW isD = pRgt hoq = huµdIAW hn [
XW = ies jIv ky = dy Awid ivc AividAw hY qW qy = iqs krky ies¹ BUlo = B`uØilAw
hoieAw AvryKIey = dyKIdw hY [

vW so jgdIS XW mo jIv kr fwry;


eyk bRhm ko ivcwry qO n jIv eIS lyKIey ]152]
vW = aus eISvr ¹ mwieAw ny jgdIs = jgq dw mwlk Bwv srb`g kr id`qw hY
Aqy jIv ¹ pRiCMn Bwv QoVyH dyS kwl vwlw Alp`g kr id`qw hY [
jdoN iek bRhm ko = ¹ ivcwrnw krIey qW iPr jIv eIS koeI nh» lyKIey = jwxIdw ]152]

dohrw ]
vvvv

vvvv

qjo eIS kI eISqw; AOr jIv Aivvyk ]


hy is`Kw ! eIS = eISvr kI = dI eISqw = eISvrqw (srb`gqw) qjo = C`f dyvo
AOr = Aqy jIv dw Aivvyk = AigAwn iqAwg dyvo [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (465) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
qIno pd ky ArQ Xh; qq͵ Ais pd eyk ]153]
qInoN pdW ky = dy ArQ ieh hn ik qq͵ (qq+q͵) ‘qq’ ‘q͵’ qy ‘Ais’ pd iek hI
rUp hn ]153]
dohrw ] qqÍ qurI hY Xh khXo; qq͵ Ais ko ArQ ]
hy is`K ! ‘qq’ ‘q͵’ qy ‘Ais’ pd ko = dw ArQ Xh = ieh khÎo = ikhw hY ik qqÍ (qq,
q͵) pd quhI Bwv bRhm rUp hI hY [

XhY ibRiq Xw kY BeI; so sB BWiq smrQ ]154]


XhY = ieh ibrqI1 Xw = ijs kY = dy AMdr pRgt BeI = hoeI hY, so = auh sB
BWiq = pRkwr krky smrQ = srb SkqI vwlw hY ]154]

dohrw ] swmvyd ky vcn ko; khÎo sBY ivsQwr ]


hy is`K ! ieh qyry qwe» Swmvyd ky = dy vcn (qqÍmsI bRhm) ko = dw sBY = swrw ivsqwr
khÎo = kihxw kIqw hY [

qYsy cwroN vyd ky mhW vwkÎ inrDwr ]155]


qYsy = iqsy pRkwr cwry vydW ky = dy mhWvwkW ¹ vI inrDwr = inrxy, inScy krky Dwrn
kr ]155]
cwry vydW dy mhWvwk :
1. qqÍmsI — Swmvyd
2. pRgÎwnmwnµd bRhm — irgvyd
3. AhµbRhmAsmI — Xjurvyd
4. AXµAwqmw bRhm — AQrbxvyd

dohrw ] jIv eIs Aru bRhm hY; jW soN eyk bKwn ]


hy is`K ! jo jIv, eIs = eISvr Aqy bRhm = prmwqmw hY, jW = ijnHW ¹ eyk = iek
hI bKwn = kQn krdy hn [
1. ivdvwn jnW ny iqMn pRkwr dIAw ibrqIAW kQn kIqIAW hn [
SkqI ibrqI Aqy l`Kxw ibrqI do pRkwr dI hY [
vvvv

vvvv

A`gy l`Kxw ibrqI iqMn pRkwr dI ho jWdI hY [


1. XhqI l`Ksxw [ 2. AXhqI [ 3. Bwg iqAwg l`KSxw [
1. XhqI lKsxw : vwc ArQ dw sµpUrn iqAwg, vwc ArQ dy sµbµDI dw iqAwg [
2. AXhqI lKsxw : vwc ArQ dw vI gRihx, vwc ArQ dy sµbµDI dw vI gRihx [
3. Bwg iqAwg lKSxw : iek ih`sy iqAwg, iek ih`Øsy dw gRihx krnw [
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (466) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
XhY ArQ sB vcn ko; buiD bil jwno jwn ]156]
hy jwn = ipAwry, sujwn is`K ! AwpxI b`uDI dy bl nwl ieh jwnxw kr ik sB = swry
vydW dy mhWvwkW rUp vcnW dy ieho hI ArQ bxdy hn ]156]
A`gy bRhm dy bwrW ivSySx kQn krdy hn [

dohrw ] sq icq Awnµd AdivqIX; Acl AKMf Anµq ]


auh bRhm 1. sq = nwS qoN rihq, 2. icq = cyqn, 3. Awnµd = ^uSI ivc rihx vwlw,
4. AdivqIX = Adu`qI, Awsrw rUp, 5. Acl = clwiemwn qoN rihq, 6. AKMf = nwS qoN
rihq, 7. Anµq = ibAMq srUp hY [

sÍXµ1 pRkwS kUtsQ Aj; Ai¸X bRhm gnµq ]157]


8. sÍXµ pRkwS = sB ¹ cwnx krn vwlw, 9. kUtsQ = phwV vq Afol,
10. Aj = Ajnm, 11. Ai¸X = ikirAw qoN rihq, 12. bRhm = ivAwpk ieh bwrW ivSySx
gnµq = jwnxw kr ]157]

isKXo vwc ]
dohrw ] dÍwds eykY bRhm ky; khy ivsyKn nwm ]
hy gurUdyv jI ! qusW ny iek bRhm ky = dy dÍwds = bwrW ivsyKnW dw nwm kihxw kIqw hY [

nÎwry nÎwry kr kho; Ab iqn ky gux gRwm ]158]


Ab = hux iqn = aunHW gRwm = smUh bwrW ivSySxW ky = dy gux nÎwry nÎwry = v`Kry-
v`Kry krky kho = kihxw kro ]158]

1. AQ sqX vrnnµ, sRI guro vwc ]


dohrw ] As`q jgq sq so lgq; jW kI s`qw pwie ]
hy is`K ! jw = ijs prmwqmw kI = dI s`qw = SkqI, klw pw ky ieh As`q = JUTw
jgq = sµswr s`Øiq = s`c soN = smwn lgq = l`g irhw hY [

so sq bRhm sÍrUp hY; gÎwn ibnw n lKwie ]159]


vvvv

vvvv

so = auh sq srUp bRhm hI hY, jo igAwn qoN ibnw = bZYr hor iksy swDn duAwrw
lKwie = jwixAw nh» jw skdw ]159]

1. keI QweI sÍXµ dI jgHw ‘suD’ pwT vI Aw¼dw hY, pr AYsy bRhm dy ivSySxW ivc su`D dI ivAwiKAw nh»
hY, ies leI AsW ny bRhm Sbd ¹ vI prmwqmw dy ivSySxW ivc lY ky kQn kIqw hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (467) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
2. AQ icq vrnnµ ]
kib`q ] jwgrq supn kwj hoq jW kI cyqnw soN;
suKupiq hUµ mY vhY swKI AivsyKIey ]
hy is`K ! jwgRq Aqy supn AvsQw dy kwj = kµm, jw = ijs cyqn srUp prmwqmw
kI = dI cyqnw = cyqnqw dy nwl hoq = huµdy hn,
Pyr suKupiq = gUVHI n»d hUµ mY = ivc vI vhY = auh bRhm hI AivsyKIey = bwkI rihMdw hY [

qIn hUµ AvsQn mY BwvwBwv rUp gn;


qurIAw sÍrUp eyk rs AvryKIey ]
hy is`K ! ienHW iqMnW AvsQw ivc (Bwv+ABwv) Bwv = hox ABwv = nw hoxw rUp
gn = jwnxw Aqy qurIAw sB dw swKI srUp iek rs AvryKIey = dyKIdw hY [
A`gy id®StWq rUp ivc kQn krdy hn :

jYsy loh cuµbk smIp kry cystw ko


qYsy dyh ieMd®I mn Awqmw mo lyKIey ]
jYsy = ijs pRkwr lohw cuµbk dy smIp = pws cystw = hrkq ko ¹ kry = krdw hY,
qYsy = ausy pRkwr dyh = srIr, ieMd®y Aqy mn Awqmw dy pws hox krky cyStw krdy
lyKIey = jwxIdy hn [

eyk rUp jg mY jgmgwq Xw kI joiq;


jhW qhW jwn icq cyqn soN dyKIey ]160]
Xw = ijs prmwqmw kI = dI joq swry jg = sµswr ivc eyk rUp = iek rs
jgmgwq = pRkwS rhI hY,
jhW qhW = ij`ØQy ikqy vI jwn = jwxo icq ivc auh cyqn srUp hI
dyKIey = dyKIdw hY ]160]

3. AQ Awnµd vrnnµ ]
kib`q ] dyKY sUµGY sunY Kwie cµdn qucw lgwie;
vvvv

vvvv

brn bnwie nIkY jw kr lgq hYN ]


ijs vwihgurU dI s`qw nwl jIv dyKY = dyKdw, sUµGY = suµGdw, sunY = suxdw, Kwie = KWdw
hY Aqy qucw = cmVI au~pr cµdn Awid sugµiDq pdwrQ lgwie = lgw¼dw hY; AnykW qrHW dy
brn = rµg bnwie = bxw¼dw hY, ieh vsqW ijs krky nIkY = suµdr lgq = l`g rhIAW hn [
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (468) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
hwQn gRhn Aru pwien cln krY;
soeI ihX DrY jw ky suK mY pgq hYN ]
ijs prmwqmw dI s`qw nwl h`QW krky vsqU ¹ gRhn = pkVIdw hY Aru = Aqy
pwien = pYrW krky clnw krIdw hY [
soeI = auhI prmwqmw ¹ Awpxy ihX = ihrdy ivc DrY = Dwrn kry jw = ijs ky = dy
krky su`KW ivc pgq = pweIdw hY [

khY suKdyv ivKY imlYN mn Bwvqy;


qO suK soN lgq pICY mwnhu Tgq hY ]
kvI suKdyv jI kQn krdy hn jdoN mn Bwvqy = mn ¹ Bw¼dy ivKY = ivSy imlY = iml
jWdy hn qO = qW auh bhuq suK smwn l`gdy hn pICY = mgroN auh ivSy Tgq = T`g hI
lYNdy hn [

Awnµd sÍrUp bRhm Awnd AwKMf Xw qY;


supny ky Awnµd soN Awnd jgq hY ]161]
ies leI Anµd srUp bRhm hI hY Xw = ijs dw Awnµd AwKMf = k`tx qoN rihq Ac`l
hY, bwkI jgq = sµswr dy pdwrQW dw Anµd supny ky = dy Anµd dI inAwe» quC mwq® qy
nwSvwn hY, Bwv sB qoN AiDk prm pRIqI dw ivSw hI Anµd hY, Awqmw ivc sB dI hI
prm pRIqI hY ies krky Awqmw Anµd srUp hY ]161]

4. AQ AdivqIX vrnnµ ]
dohrw ] eyk Awqmw vsq hY; Qwvr jµgm dyh ]
hy is`K ! Qwvr = jVH qy jµgm = cyqn dyhW ivc iek Awqmw hI vsq = v`s irhw hY [

jYsy mxky mwl ky; eyk sUq gun lyh ]162]


jYsy = ijs pRkwr swrI mwlw dy mxikAW ivc iek hI sUq = Dwgw huµdw hY, iqvyN sB
srIrW ivc iek hI Awqmw ¹ gun = ivcwr lyh = lYxw kr ArQwq dUsrw nw hox krky
Awqmw ¹ Adu`qI ikhw hY ]162]

5. AQ AKMf vrnnµ ]
vvvv

vvvv

sÍYXw ] nwihn jw ko sjwiq koaU;


Aru dUsrI jwq n koaU khwvY ]
hy is`K ! jw = ijs prmwqmw ko = dw koaU = koeI vI sjwiq = sjwqI (ausy dI jwq
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (469) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dw) nh» hY Bwv ijvyN mnu`KW dI jwqI dw hor mnu`K (K`q®I, bRwhmx) Awid huµdy hn iqvyN
bRhm dy smwn hor koeI bRhm nh» hY [
Aru = Aqy ausdy srUp ivc koaU = koeI dUjI jwqI (ivjwqI Byd) vI nh» hY ArQwq
ijvyN iksy bRwhmx dy pws SUdr hovy auh dUjI jwqI dw ho igAw, aus¹ ivjwqI kihMdy
hn iqvyN bRhm dy pws koaU hor dUjI vI nh» hY [

Awpih mWJ n Byd kCU; s½iq nwskw pwn ru pwie n DwvY ]


Pyr bRhm dy Awpxy srUp ivc vI kCU = koeI Byd = &rk nh» hY ies krky auh sYÍgq
Byd qoN vI rihq hY ArQwq ijvyN mn`uK dy srIr dy AMgW dw Awpy ivc Byd hY aus¹ sÍYgq
Byd kihMdy hn pr bRhm inrvYr (AMgW qoN rihq) hoxy krky sÍYgq Byd qoN vI rihq hY [
aus bRhm dy s½iq = kµn, nwskw = n`k, pwn = h`Q ru = Aqy pwie = pYr n = nh» hY Aqy
nw hI ikqy DwvY = dOVdw jWdw hY Bwv Ac`l srUp hY [

rµg n rUp n vyd khYN; mn ieMd®n soN suin kYsY hUµ pwvY ]
vyd ieh g`l kihMdy hn ik aus bRhm dw nw koeI rµg hY Aqy nw hI koeI rUp hY Pyr
mn Awid ieMid®AW soN = nwl suin = suxo, auh kYsy hUµ = iks pRkwr pwvY = pwieAw jwvy Bwv
pkV ivc nh» Aw skdw [

cyqn eyk AKMf sÍrUp; khY suK Awp ko Awp lKwvY ]163]
ies krky bRhm cyqn iek AKMf srUp hY, kvI suKdyv jI kQn krdy hn auh Awpxy
Awp ¹ Awp hI lKwvY = jwxdw hY ]163]

6. AQ Ac`l vrnnµ ]
dohrw ] dyh hoq Aru imtq hY; qW qy cµcl jwn ]
hy is`K ! ies dyh = srIr dI auqpqI hoq = huµdI hY Aru = Aqy ieh imtq = nwS ho
jWdw hY, qW qy = iqs krky ies¹ cµcl = clwiemwn jwn = jwnxw kr [

jnm imRqÎu jw ky nhI; Awqm Acl bKwn ]164]


pr jw = ijs bRhm ky = dy ivc jnm Aqy imRqÎu = mOq nh» hY, aus Awqmw ¹ Ac`l
bKwn = kQn kIqw hY ]164]

7. AQ Anµq vrnnµ ]
vvvv

vvvv

kib`q ] pRQmih mwXw mYN pRivSt hYÍ AkwS vwXU


qyj nIr ipRQvI mYN bÎwpk gnµq hY ]
sB qoN pihlW prmwqmw ny mwXw ivc pRivSt = pRvyS hYÍ = ho krky AkwS, vwXU = hvw,
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (470) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
qyj = A`g, nIr = pwxI, ipRQvI = DrqI ivc Awpxy Awp ¹ ivAwpk gnµq = jxwauxw
kIqw vw: ienHW ivc auh bRhm hI ivAwpk gnµq = jwxIdw hY [

iQr cr jIv ijqy jg mY jgmgwq;


sB mYN pRgt eyk cyqn Bnµq hY ]
iQr = iek QW ’qy itky rihx vwly, cr = qurn iPrn vwly ijqy = ijqny vI
jg = sµswr mY = ivc jIv jgmgwq = pRkwSvwn ho rhy hn,
aunHW sB = swirAW dy mY = ivc iek cyqn hI pRgt Bnµq = kQn krIdw hY [

jYsy Gt mt m`D pihly AkwS iQr;


qYsy Gt mt m`D pihly mnµq hY ]
jYsy = ijs pRkwr Gt = GVy ivc, mt = mkwnW (jogIAW dy rihx vwly mTW)
miD = ivc pihlW hI AkwS iQr = iesiQq hY qYsy = iqvyN Gt = GVy qy mt = mkwnW dy
miD = ivc bRhm vI pihlW hI mnµq = mMinAw jWdw hY [

rUp hY Anµq jW kI mihmw Anµq Aru;


Awid hY n AMq qW qy Awqmw Anµq hY ]165]
ijs pRØBU dw rUp Anµq = ibAMq hY, jW = ijs pRØBU kI = dI mihmw = vifAweI vI
Anµq = ibAMq hY,
Aru = Aqy ijs dw Awid AMq hI nh» hY Bwv nw SurUAwq dw pqw l`gdw hY nw hI
A^Ir dw pqw l`gdw hY qW qy = iqs krky Awqmw Anµq = ibAMq hI hY ]165]

8. AQ sÍXµ pRkwS vrnnµ ]


kibq ]
AOr vsqu cwhIXY qO dIpk pRkwSq hY;
dIpk ky cwhby ko dIpk n cwhIey ]
jykr hnyry ivc iksy AOr = hor vsqu = vsqU dy dyKx dI cwhIXY = ie`Cw krIey qO = qW
dIpk = dIvw pRkwSq = bwlxw krIdw hY [
pr jykr dIpk = dIvy dI ie`Cw hovy qW dIpk = dIvw nh» cwhIey = cwhIdw [
vvvv

vvvv

AOr sB dyKby ko AWK suKdyv jYsy;


AwKn ky dyKby ko kOn AivgwhIey ]
kvI suKdyv jI kQn krdy hn ik ijvyN AOr = hor sB kuJ dyKx vwsqy A`KW hn,
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (471) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
pr AwpxIAW AWKn = A`KW ky = dy dyKby = dyKx ¹ hor kOn = ikhVy nyq® AivgwhIey =
ivcwrnw krIey [

riv ko pRkwS pwie sB ko pRkwS hoq;


riv mYN pRkwS jYsy svqy hI srwhIey ]
ijs pRkwr riv = sUrj ko = dw pRkwS = cwnxw pwie = pw ky sB = swirAW ko = ¹
pRkwS = cwnxw hoq = ho jWdw hY [ Pyr riv = sUrj mY = ivc pRkwS = cwnxw jYsy = ijvyN
svqy = suqy-isD hI srwhIey = slwhuxw krIdw hY [

Agin mY dwhk Skiq jYsy Awg hI qy;


qYsy sÍXµ pRkwS eyk Awqmw bqweIey ]166]
jYsy = ijs pRkwr Agin = A`g dy mY = ivc dwhk = swVn dI Skiq = SkqI Awg =
A`g qy = qoN hI pRgt huµdI hY [
qYsy = iqvyN hI iek Awqmw ¹ sÍXµ = Awpxy Awp qoN hI pRkwSvwn bqweIey =
d`sIdw hY ]166]

9. AQ kUtsQ vrnnµ ]
dohrw ] jw ky nwih ivkwr kCu; rhq kUtvq in`q ]
hy is`K ! jw = ijs prmwqmw ky = dy ivc kCu = kuJ vI ivkwr = doS, qbdIlI
nwih = nh» hY, jo kUt = phwV, Aihrx vq = vWg inq = inqwpRqI Ac`l, Aih`l rhq =
rihMdw hY [

so kUtsQ khwveI; smJ dyK isK ic`q ]167]


so = auho hI kUtsQ khwveI = AKvw¼dw hY, hy is`K ! ieh swfI ivcwr qUµ Awpxy icq
ivc smJ ky dyKxw kr [ ArQwq kUt nwm phwV jW lohwr dI Aihrx dw hY [ ausdy vWg
jo inrivkwr, Ac`l rUp ivc iesiQq hovy, aus¹ kUtsQ kihMdy hn ]167]

10. AQ Aj vrnnµ ]
dohrw ] Gt ko kwrn imrqkw; bRhm jgq ko jwn ]
vvvv

vvvv

hy is`K ! ijs pRkwr Gt = GVy ko = dw kwrn imrqkw = im`tI hY, iqvyN jgq = sµswr
ko = dw kwrn bRhm ¹ jwn = jwnxw kr [

Awid rihq kwrn rihq; Aj kr qwih bKwn ]168]


jo bRhm Awid = mu`F qoN rihq Aqy kwrn qoN rihq hY Bwv ijvyN GVy dw aupwdwn
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (472) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
kwrn qW im`tI hY Aqy nim`q kwrn GuimAwr, fµfw, c`k Awid hn; pr bRhm dw koeI kwrn nhIN
hY iesy krky qwih = aus bRhm ¹ Aj = Ajnmw krky bKwn = kQn kIqw jWdw hY ]168]

11. AQ Ai¸X vrnnµ ]


dohrw ] Awqm hY Ai¸X sdw; dyh i¸X vhu rUp ]
hy is`K ! Awqmw sdw = hmySW Ai¸X = ikirAw qoN rihq hY Aqy dyh = srIr dI ikirAw
bhuq rUp = pRkwr dI hY [

jYsy dIp pRkwS qy; Kylq juAwrI jUp ]169]


jYsy = ijs pRkwr dIp = dIvy dy pRkwS = cwnx krky juAwrI = jUeybwz lok jUp =
jUAw Kylq = Kyfdy hn, iqvyN hI Awqmw dw pRkwS pw ky srIr dIAW ieMd ®IAW Awpo-AwpxI
ikirAw krdIAW hn ]169]

dohrw ] ivKX buiD pwq® n`ØcY; Ahµkwr iFg BUp ]


ivKX = iviSAW ¹ gRihx krn vwlI buiD = bu`DI pwq® = klwkwr Bwv vySvw
ncY = n`c rhI hY vw: ivSy Aqy bu`DI ieh pwq® = klwkwr n`c rhy hn Aqy iFg = kol hI
Ahµkwr rUpI BUp = rwjw bYTw hoieAw hY [

ieMd®I qwl imRdµg Xuq; Awqm dIpk rUp ]170]


dsy ieMd®IAW qwl = kYNsIAW qy imRdµg = FolkIAW dy Xuq = sihq hn Aqy sB dw
pRkwSk Awqmw dIpk = dIvy dI inAwe» cwnx kr irhw hY ies krky Awqmw ivc koeI
ikirAw nh» hY ]170]

12. AQ bRhm vrnnµ ]


kibq ] sys ky shµsr muK jIB dÍY shµsR;
qW qy ney ney nwm inq lyq rhIXq hY ]
ijvyN sys = SySnwg ky = dy shµsR = hzwr mu`K Aqy jIB = zubwnW dÍY = do shµsR = hzwr
mMnIAW hn,
qW qy = aunHW zubwnW qoN inq = inqwpRqI auh prmwqmw dy nvyN nvyN nwm lyq = lYNdw,
jpdw rhIXq = rihMdw hY [
vvvv

vvvv

eyk hY bRhmMf qW ko pwvq n pwr koaU;


AYsy AYsy koit koit rom lhIXq hY ]
dyKo ! ie`k hI ieh bRhmMf hY qw = aus ko = dw vI koaU = koeI pwr nh» pwvq = pw
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (473) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
skdw, AYsy AYsy = ieho ieho ijhy koit koit = kroVW kroVW bRhmMf = aus bRhm dy rom rom
ivc lhIXq = jwxIdy hn [

khY suKdyv eyk AdÍY purK jw so;


nyq nyq khYN n pRmwn ghIXq hY ]
suKdyv kvI jI kQn krdy hn, ik auh iek bRhm hI AdÍY = dUjypx qoN rihq purK
hY, jw = ijs bRhm dy soN = qwe» vyd vI nyiq nyiq = ibAMq ibAMq khYN = AwKdy hn pr
aus bRhm dI pRmwn = imxqI nh» ghIXq = pkVI jWdI vw: nw hI aus dI sdrSqw dw
hor koeI pRmwx hI gRhx krIdw hY [

sq icq Awnd sÍrUp AibnwSI;


pirpUrn pRgt pwrbRhm khIXq hY ]171]
hy is`K ! auh pwrbRhm = prmwqmw ¹ sq = s`c srUp icq = cyqn, Anµd srUp,
AibnwsI = nwS qoN rihq, pirpUrn = lbwlb BirAw hoieAw, pRgt hI khIXq = AwKIdw
hY [ Bwv bRhm nwm ivAwpk dw hY, ijs dw dys Byd krky AMq nw hovy aus¹ ivAwpk
AwKdy hn, jykr Awqmw bRhm qoN iBMn hovy qW dyS Byd krky AMq vwlw hovygw, ijsdw
dyS Byd krky AMq hY ausdw kwl (smyN) krky vI AMq hovygw ieh inXm hY [ Pyr ijsdw
dyS kwl krky AMq hovy aus¹ Ain`q kihMdy hn iqs krky Awqmw Ain`q hovygw [ ies
leI Awqmw bRhm qoN iBMn nh» hY Aqy jykr bRhm ¹ Awqmw qoN iBMn mMnWgy qW iPr bRhm
vI Anwqmw hovygw, ijvyN Anwqmw pdwrQ G`t Awid jVH hn iqvyN iPr bRhm ¹ vI Awqmw
qoN iBMn hox krky jVH mMnxw pvygw [ ies leI Awqmw qoN bRhm iBMn nh» hY blik bRhm
rUp Awqmw hY ]171]

dohrw ] ey dÍwds ivsQwr soN; khy ivsyKn cwr ]


hy is`K ! ey = ieh bRhm dy bVy cwr = suµdr dÍwds = bwrW ivSySx qyry qwe»
ivsQwr = KolH krky khy = kQn kIqy hn [

AYsy jwno Awp ko; iehY vyd ko swr ]172]


hy is`K ! AYsy = ies pRkwr hI Awp = Awpxy Awp ko = ¹ qUµ jwno = jwnxw kr,
iehY = ieho hI vydW ko = dw swr = isDWq hY ]172]

isKXo vwc ]
vvvv

vvvv

dohrw ] nÎwry nÎwry sB khy; bl iv¸m Aru nwm ]


hy gurU jI ! Awp jI ny prmwqmw dy bl, iv¸m = purSwrQ, au~dm Aru = Aqy nwm
¹ nÎwry nÎwry = v`K v`K sB = swrw khy = kihxw kIqw hY [
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (474) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
rUp khW hY bRhm ko; lhoN gÎwn ko Dwm ]173]
pr Awp jI ieh d`sxw kro ik bRhm ko = dw rUp khw = ik`ØQy, kI hY ? ijs igAwn
ko = ¹ jwx ky mYN bRhm srUp dy Dwm = Gr ¹ lhoN = pRwpq kr lvW vw: igAwn dy Gr
bRhm ¹ pRwpq kr lvW ]173]

sRI guro vwc ]


dohrw ] Aprmwn AdÍYq hY; Aru cYqµnÎ suBwie ]
hy is`K ! auh prmwqmw ApRmwn = pRmwx qoN rihq Bwv iksy pRmwx dw ivSw nh» hY,
AdÍYq = dYS (eIrKw) qoN rihq Aru = Aqy auh cyqn suBwie = suBwA vwlw hY Bwv ausdw
suBwA hI cyqn hY [

mn ieMd®I ghu skiq nihN; kÎoN kr vrnÎo jwie ]174]


mn Aqy ieMd®IAW aus¹ ghu = gRihx nh» kr skdIAW, Pyr auh kÎoN = ikvyN
kir = krky vrnÎo = vrxn kIqw jwie = jw skdw hY ]174]

kib`q ] kwnn ko nwd nwhI; jIB ko sÍwd nwhI;


vcn ko bwd nwhI jugiq soN jo khY ]
hy is`K ! auh bRhm kwnn = kµnW dw nwd = Sbd nh» hY jo kµnW duAwrw suixAw jw
sky, jIB = rsnw ko = dw sÍwd rUp nh» hY jo c`ØiKAw jw sky, vcn = bcnw (bwxI) ko =
dw bwd = bolxw, kQn nh» hY, jo jugiq = jugqIAW dy nwl khY = ikhw jwey [

AWK ko idKwau nWhI nwk ko suµGwau nwhI;


kr ko ghwau nWhI pWX kI n rok hY ]
auh AWK = A`KW duAwrw idKwau = idsx vwlw nh» hY, nwk = n`k duAwrw
suµGwau = suµGx vwlI vsqU nh» hY [
kr = h`QW krky ghwau = gRihx, pkiVAw nh» jw skdw, pYrW dw vI ivSw nh» hY
jo c`l ky roikAw jw sky [

mn kr gXwn nWhI buiD Anumwn nwhI;


vvvv

vvvv

dUsro pRmwn nwhI pRgt AYso ko khY ]


hy is`K ! auh bRhm mn dw igAwn nh» hY, jo mn krky mMØinAw jwvy; auh buiD = bu`DI
duAwrw Anumwn rUp nh» hY jo b`uDI dy Anumwn duAwrw jwixAw jwvy,
Pyr dUsrw koeI pRmwx hI nh» hY jo pRgt krky koeI kI kih skdw hY ik bRhm AYsw hY ?
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (475) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
Asq pRpMc, kYsy sq pihcwny Awp;
Awpy suK jwny dUjo mwny ibn ko khY ]175]
ieh pRpMc = sµswr Asq = JUTw, nwSvwn hY, Pyr ikvyN Awpxy sq rUp ¹
pihcwny = pCwnxw kry,
auh prmwqmw Awpxy suK ¹ Awp hI jwxdw hY, dUjw jo sµswr hY, auh mMny qoN ibnW
kI kihxw khIey ]175]

dohrw ] eyk bRhm AdÍYq Xh; qW kI aupmw kOn ]


hy is`K ! ieh eyk = iek jo AdÍYq = dÍYS, eIrKw qoN rihq bRhm = prmwqmw hY
qW = ausdI kOn = kI aupmw = vifAweI hY ArQwq koeI nh» [

ibn aupmw smJy nh»; AgÎ khwvY jOn ]176]


pr jOn = ijhVy AgÎ = AigAwnI jIv khwvY = AKvw¼dy hn, auh aus bRhm dI
aupmw = vifAweI kIqy qoN ibnW smJY = smJ hI nh» skdy [ ies leI aus bRhm dI aupmw
khI jWdI hY ]176]

dohrw ]
jo lKÎn AwkwS ko; vhI bRhm ko dyK ]
hy is`K ! ies leI jo = ijhVw lKÎn = l`Cn AkwS ko = dw hY, vhI = auhI
bRhm = prmwqmw ko = dw dyK = vyKxw kr [

vh jVH Xh cYqnX hY; XhY Byd ijX pyK ]177]


pr vh = auh AkwS jVH hY Aqy Xh = ieh bRhm cYqn srUp hY, XhY = ieho Byd = &rk
Awpxy ijX = mn ivc pyK = vyKxw kr ]177]

kib`q ]
bXom hI mYN swq rswql AO swqo lok;
bXom hI ky mwJ lokwlok lyKIXq hY ]
vvvv

vvvv

iek bÎom = AkwS dy ivc hI swq = s`q rswql = pqwl Aqy swqo = s`q lok hn
Aqy bÎom = AkwS dy sWJ = ivc hI lokwlok nwmk phwV lyKIXq = jwxIdw hY [
lokwlok = purwxW Anuswr iek phwV dw nwm hY, ijsny s`q smuMdrW ¹ swrI ipRQvI
dy smyq Gyry ivc r`ØiKAw hoieAw hY, iesdI aucweI swFy qyrW kroV Xojn hY, ivS¹ purwx
Anuswr ds hzwr Xojn au~cw mMinAw hY [
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (476) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
bXom mYN jgq AOr jgq mYN bXom vsY;
Gt mt mwJ Aru nXwro pyKIXq hY ]
bÎom = AkwS dy mY = ivc hI swrw jgq = sµswr hY AOr = Aqy swry jgq = sµswr
mY = ivc bÎom = AkwS vsY = v`s irhw hY;
Gt = GVy Aqy mt = mkwnW mwJ = ivc v`sdw hoieAw vI hor nÎwro = v`Krw
pyKIXq = vyKIdw hY [

khY suKdyv AYsy jIv eIs Byd vw mY;


jYsy Gt mt Byd AivryKIXq hY ]
kvI suKdyv jI kQn krdy hn ik AYsy = ies pRkwr hI vw = aus bRhm dy mY = ivc
jIv qy eIS dw Byd ipAw hY;
jYsy = ijs pRkwr Gt = GVy qy mt = mkwn dy Byd krky AkwS AivryKIXq = dyKIdw hY [

AOr sB lCn smwn jwno bXom ky,


pY bRhm mwih cyqnqw so ivSyKIXq hY ]178]
hy is`K ! hor sB = swry l`Cn = icMnH bÎom = AkwS ky = dy smwn = brwbr hI
jwno = jwnxw kr, pr
bRhm = prmwqmw mwih = ivc jo cyqnqw hY, so = auh ivsyKIXq = ivSyS krky AiDk
gux hY ]178]

isKXo vwc ]
dohrw ] khÎo pRpMc As`q Aru sq bRhm so eyk ]
hy gurU jI ! Awp jI ny ies pRpMc = sµswr ¹ As`q = JUTw nwSvwn khÎo = ikhw hY
Aru = Aqy bRhm ¹ eyk = Ad`uqI qy sq = s`cw kQn kIqw hY [

dUjo BXo As`q kXoN; rhI eyk kI tyk ]179]


myrw pRSn ieh hY ik dUjo = dUsrw pRpMc Asq = JUTw kÎoN = ikvyN BXo = ho igAw, jdoN
iek hI bRhm dI tyk = Et, s`qw ies sµswr ivc rihMdI hY ]179]

sRI guro vwc ]


vvvv

vvvv

dohrw ] eykY kyvl bRhm hY; Byd pRqIq n jwn ]


hy is`K ! ieh inScy kr ky kyvl = isr& iek bRhm hI sB pwsy hY, ies ivc koeI
Byd = &rk pRqIqI mwq® vI nw jwn = jwnxw kr [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (477) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
in`q Ain`q ivvyk kY; dUr krq AgÎwn ]180]
in`q = sdIvI rihx vwly qy Ain`q = JUTy, nwSvwn pdwrQ dI ivvyk = ivcwr krky
Awpxy AigAwn ¹ dUr krq = kr leIdw hY ArQwq qUµ vI s`c ¹ gRihx kr qy As`q
¹ iqAwg krky AigAwnqw dUr kr ]180]

dohrw ] jo Xh kihqy pRQm hI; dyh Awqmw eyk ]


hy is`K ! jo = jykr Xh = ieh qY¹ pRQm = pihlW hI kihqy = AwK dyNdy ik dyh Aqy
Awqmw eyk = ie`ko hI hY [

qO Awqm nih jwnqo; gih lyqo Xh tyk ]181]


qO = qd qUµ AwpxI Awqmw ¹ nh» jwnqo = jwx skxw sI, Xh = iehI tyk = Brosw
qUµ gih = pkV lYxw sI Bwv srIr ¹ hI sB kuJ mMn ky AigAwnqw ivc Zlqwn ho jwxw
sI ]181]

dohrw ] dyh Awqmw iBMn kr; dyh mm`q Cufwie ]


hy is`K ! ies nwl AwpxI dyhI Aqy Awqmw ¹ iBMn = v`Krw v`Krw kr = krky
dyh = srIr dI mm`q = mmqw Cufwie = Cufw krky [

BXo Awqmw Awp jb; qb sB eykY Awie ]182]


jb = jdoN qUµ Awp hI Awpxw Awqm srUp ho igAw, qb = qdoN qY¹ sB = swirAW ivc
eykY = ie`ko prmwqmw hI id®StI ivc Awie = Awaux l`g jwvygw ]182]

AiV`l ]
eyk myv AdÍYq bRhm; khY Xh byd hY ]
eyk myv = inScy krky AdÍYq = dÍYq rihq bRhm hY, ieh g`l vyd khY = kihMdw hY [

AOr vsqu kCu nwih; n Byd AByd hY ]


AOr = hor kCu = kuJ vI vsqU nh» hY nw Byd = &rk hY Aqy nw hI AByd hY [

XhY vwd AdÍYq is`D kr hI ghY ]


vvvv

vvvv

XhY = iehI AdÍYqvwd hY, ies¹ is`D krky ghY = gRihx kr hI lvo [

ho jwn Awp ko Awp; mukiq pd ko lhY ]183]


ho = hy BweI ! ies pRkwr Awpxy Awpy ¹ jwin = smJ krky mukiq = mukqI dI pdvI
¹ pRwpq krnw kro ]183]
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (478) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dohrw ]
jg ko kwrn bRhm hY; Xh inscÎ kr joie ]
hy is`K ! ies jg = sµswr ko = dw kwrn = m`uF bRhm hY, Xh = ies g`l ¹ inscY
kr = krky joie = dyKxw kr [

BUl n mn mNY ilAweIXy; kwrn kwrX doie ]184]


ieh g`l BUil = B`ul krky vI Awpxy mn ivc nw ilAweIXy = ilAwauxw krIey ik
kwrn Aqy kwrX doie = dovyN v`ØKo v`K hn ]184]

isKXo vwc ]
dohrw ] kwrn qo duie BWiq ko; aupwdwn inimq ]
hy gurU jI ! kwrn qo = qW duie = do BWiq = pRkwr ko = dw huµdw hY, iek aupwdwn Aqy
dUjw nimq kwrn hY [

khIXy qW mY kOn hY; vh AibnwSI in`q ]185]


Pyr Awp ikrpw krky khIXy = d`sxw kro ik qw = aunHW donW kwrnW ivc vh = auh
inq AibnwsI = nwS rihq prmwqmw sµswr dw kOn = ikhVw kwrn hY ]185]

sRI guro vwc ]


dohrw ] kwrn eykY bRhm hY; duhUµ BWiq soN mwn ]
hy is`Kw ! duhUµ = dovyN BWiq = pRkwr dw kwrn iek bRhm ¹ hI qUµ mwn = mMnxw kr [

aupwdwn Ab khq hON; bhur inimq bKwn ]186]


Ab = hux mYN aupwdwn kwrn khq = kihMdw hW, bhur = muVky nimq kwrn
bKwn = kQn krWgw ]186]

kib`q ]
mwtI soN khq Gt kwT soN khq mt;
sUq soN khq pt pwt pitAwny qy ]
vvvv

vvvv

mwtI = im`tI ¹ Gt = GVy dw aupwdwn khq = kihMdy hn, kwT = l`kV ¹ kihMdy hn
ik mt = mkwn dw aupwdwn kwrn hY,
sUq = Dwgy qoN khq = kihMdy hn ik pt = bsqr dw aupwdwn kwrn hY Aqy pwt = rySm
dw aupwdwn kwrn pitAwny = rySm dy kIVy qoN hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (479) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
loh soN khYN ktwrI pIqr soN khYN JwrI;
kWsI soN khq QwrI, Bojn ky swny qy ]
loh = lohy ¹ khYN = kihMdy hn ik ktwrI (ktwr, iq`KI Dwr vwlw do mUMhW Ssq® jo kmr
ivc r`ØiKAw jWdw hY) dw aupwdwn kwrn hY, pIqr = ip`ql ¹ khYN = kihMdy hn ik
JwrI = J`jrI gwgr dw aupwdwn kwrn hY,
kWsI = kYNh ¹ khq = kihMdy hn ik QwrI = QwlI dw aupwdwn kwrn hY, ijs ivc
swny = imlw, pw ky Bojn CkIdw hY [

khY suKdyv jYsy jl soN qrµg khYN;


quµg khYN qWby mwJ rwg lptwny qy ]
kvI suKdyv jI kQn krdy hn ik jYsy = ijs pRkwr jl = pwxI ¹ khYN = kihMdy hn
ik qrµg = lihrW dw aupwdwn kwrn hY [ qWby mwJ = ivcoN quµg = qwr inkldI hY, ijs
qwr dw qWbw aupwdwn kwrn kihMdy hn, auh qwr A`gy rwg imlwaux ivc shwiek
huµdI hY [

knk soN kuµfil AO ikMknI khq jYsy;


bRhm ko jgq khYN Awpw ibn jwny qy ]187]
jYsy = ijs pRkwr knk = sony qoN kuµfil = vwLIAW AO = Aqy ikMknI = qVwgI bxI
khq = kihMdy hn jykr ivcwr krky dyKIey qW vwLIAW Aqy qVwgI ivc sony qoN iBMn
hoor kuJ nh» hY, iqvyN hI Awpxy srUp ¹ jwnx qoN ibn = bZYr bRhm ¹ lok jgq khI
jw rhy hn, Bwv sµswr dw aupwdwn kwrn kihMdy hn, pr bRhm qoN ibnW hor kuJ vI
nh» hY ]187]

kib`q ]
gµDRb ngr jYsy bwdr mYN dyKIXq;
nIlqw AwkwS mwJ KwlI ko Drm hY ]
vvvv

vvvv

jYsy = ijs pRkwr bwdr = b`dlW dy mY = ivc gµDRb ngr = AkwS ivc bxy DUµeyN dy
phwV (hircµdaurI) dyKIXq = dyKIdI hY Bwv JUTI pRqIq huµdI hY,
Aqy ijs pRkwr AkwS dy mwJ = ivc nIlqw = nIlwpx ausdy ^wlIpx dy Drm krky
pRqIq ho irhw hY [
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (480) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
jYsy sUKo rUK Awgy purK so inis lwgy;
jyvrI AMDyry mwJ sWp jo mrm1 hY ]
(dUsrw pwT nrm)
jYsy = ijs pRkwr su`ky qy k`Øty hoey ru`K dy qxy iv`coN inis = rwq dy hnyry ivc koeI purK
Kloqw hoieAw pRqIq huµdw hY,
ijs pRkwr AMDyry = hnyry ivc peI hoeI jyvrI = r`sI dy mWJ = ivc s`p dw mrm = Byd
pRqIq huµdw hY vw: r`sI s`p vWg nrm ijhI pRqIq huµdI hY [

khY suKdyv jYsy hIrw ko Ptk jwnY;


lwl ko AMgwr mwnY lwgq grm hY ]
kvI suKdyv jI kQn krdy hn ik jYsy = ijs pRkwr koeI mnu`K hIry ¹ Ptk = ic`tw
k`c jwnY = jwxdw hY,
Pyr ijvyN lwl = surK rµg dUr qoN A`g dy AMgwr mMndw hY qy dUroN hI grm l`gdy pRqIq
huµdy hn [

rUpo sIp sÍyqn mYN nIr lKY ryqn mY;


AYso bRhm cyqn mYN jg ko Brm hY ]188]
ijvyN sÍyqn = ic`tI sIp = is`pI dy mY = ivcoN rUpo = cWdI pRqIq huµdI hY Aqy ryqy dy ivcoN
sUrj dI rOSnI dy pYx nwl ryq dy ikxky cmkdy hoey pwxI vWg pRqIq huµdy hn pr auh
pwxI Asl ivc nh» huµdw,
eysy pRkwr cyqn bRhm dy ivc ieh jg = sµswr dw JUTw Brm = BulyKw hI pY irhw
hY ]188]

kib`q ]
cSmw ky dIXy jYsy Coto eI bfo so lwgy;
dUr qy inhwry bfo Coto so lgq hY ]
jYsy = ijs pRkwr csmw = dUrbIn ky = dy dIXy = dyx nwl Bwv A`KW A`gy dUrbIn
lgwaux nwl Coto = Cotw pdwrQ v`fw lwgy = l`gdw hY Aqy dUr qoN inhwry = dyKx nwl
vvvv

vvvv

v`fy qoN v`fw pdwrQ vI Cotw ijhw lgq = l`gdw hY [

1. not : Awm krky poQIAW ivc pwT nrm hI CipAw hoieAw imldw hY jwpdw hY ik mrm pwT Cwpy ivc
nrm Cpxw SurU ho igAw hY ijs dw iK`c ky ArQ krnw pYNdw hY, jdoN ik mrm nwl ArQ spSt ho jWdw
hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (481) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
kwckI Drin mWJ nIr jYsy dyKIXq;
nIr mWJ khUµ khUµ kwc so pgq hY ]
jYsy = ijs pRkwr X`g ivc bxweI hoeI pWfvW dI kwckI k`c = dI bxweI
Drin = DrqI, zmIn mWJ = ivc nIr = pwxI dyKIXq = idsdw, pRqIq huµdw sI, Aqy khUµ
khUµ = ikqy ikqy nIr = pwxI dy mWJ = ivc kwc = k`c pgq = imilAw hoieAw pRqIq huµdw
sI Bwv pwxI ivc DrqI Aqy DrqI ivc pwxI Brm kwrn pRqIq huµdw sI [

nwv ky clq rUK qIr ky clq lwgy;


myGn ky dOry mwno cµd®mw Bgq hY ]
ijs pRkwr nwv = byxI ky = dy clq = c`lidAW ndI dy qIr = iknwry dy l`gy hoey
rUK = ibrK clq = c`ldy hoey lwgy = l`gdy pRqIq huµdy hn [
Pyr ijvyN AkwS ivc myGn = b`dlW dy dOry = B`jx nwl ieMJ pRqIq huµdw hY mwno ijvyN
cµd®mw Bgq = B`jdw jWdw hovy [

jYsy ieMd® jwl B®m pWK ko pryvo Bwsy;


qYsy bRhm cyqn mYN Bwsq jgq hY ]189]
jYsy = ijs pRkwr ieMd® jwl* = jwdUgrI nwl B®m = BulyKy krky pWK = KMBW dw
pryvo = kbUqr Bwsy = pRqIq huµdw hY [
qYsy = ausy pRkwr cyqn bRhm dy mY = ivc ieh JUTw hI jgq = sµswr Bwsq = pRqIq
ho irhw hY ]189]

isKXo vwc ]
dohrw ] bRhm inq cYqnÎ hY; jg Ainq jVH jwn ]
hy gurU jI ! quhwfy khy Anuswr mYN jwixAw hY ik bRhm = prmwqmw inq hY cYqn srUp
hY Aqy jg = sµswr ¹ Ainq = JUTw qy jVH = hrkq ibnW jwn = jwnxw kIqw hY [

aupwdwn kÎoN kr BXo; jVH ko cyqn mwn ]190]


iPr ieh aupwdwn kwrx ikvyN kir = krky BXo = hoieAw hY ? jVH = hrkq ibnW sµswr
vvvv

vvvv

¹ cyqn = hrkq vwly bRhm dw srUp ikvyN mMnxw krIey ]190]

* ieMd® jo svrg purI rwjw hY, auh jp, qp, jg, swDn krn vwilAW vwsqy keI qrHW dy jwl = PµDy bxw¼dw
hY, ijnHW ivc auh Psw ky jwp, qp, jg dw Pl nSt kr dyNdw hY qWik myrw koeI rwj nw pRwpq kr
lvy, ies krky ieMd® dy nwl Pswaux vwly PµDy dw nwm ieMd®jwl pRis`D ho igAw [
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (482) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
sRI guro vwc ]
dohrw ] cyqn qy jVH hoq hY; jVH qy cyqn hoie ]
hy is`K ! ijvyN cyqn = hrkq vwlIAW cIzW qy = qoN jVH = hrkq ibnW vsqUAW pYdw
hoq = ho jWdIAW hn, iqvyN jVH cIzW qoN cyqn = hrkq vwlIAW cIzW vI pYdw hoie = ho
jWdIAW hn [

Xh pRq`C hI dyK ky; sµsy fwro Koie ]191]


Xh = ieh pRq`C = prgt hI (nyq®W nwl) dyiK = vyK krky Awpxy mn dy AMdroN
sµsy = Sµky ¹ Koie = nwS krky fwro = su`t dyvo ]191]

dohrw ]
Xh srIr cYqnÎ hY; qW qy nK jVH hoie ]
hy is`K ! dyKxw kr, ieh srIr iek p`K qoN cYqnÎ = hrkq vwlw hY pr qW qy = iqs
srIr qoN nK = nONh jVH = hrkq ibnW hI prgt hoie = ho jWdy hn [

gobr jVH qy pRgt hYÍ; guvryNf icq hoie ]192]


Pyr gobr = pSUAW dw gohw jVH hY, aus qoN pRgt = pRq`K hI guvryNf = gohy dw kIVw
icq = cyqn, hrkq vwlw prgt hoie = ho jWdw hY ]192]

isKXo vwc ]
dohrw ] Xh qo jwnI jo khI; aupwdwn kI rIiq ]
hy gurU jI ! ieh g`l qo = qW mYN jwnI = jwx leI hY, ik jo = ijhVI qus» aupwdwn
kwrx kI = dI rIiq = rIqI khI = kihxw kIqI hY [

Ab inimq ikh BWiq hY; so khIXy kr pRIiq ]193]


Ab = hux bRhm jgq dw inimq kwrx ikh = iks BWiq = qrIky nwl hY, so = auh
vI pRIiq = pRym kr = krky vw: prqIqI nwl khIXy = kihxw kro ]193]

sRI guro vwc ]


vvvv

vvvv

dohrw ] swK vyd Aru isMimRq kI; DrYN gRµQ bF jwie ]


hy is`K ! jykr mYN eyQy vydW Aru = Aqy isMimRqIAW kI = dI swK = gvwhI DrYN = r`KxI
krW qW ieh gRµQ bhuq bF = v`D jwie = jwvygw [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (483) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
qW qy aupmw jugiq soN; pRgt dyq smJwie ]194]
qW qy = iqs krky mYN jugiq = jugqI dy soN = nwl ieh aupmw = vifAweI vw: aupmw
jugiq = pRmwx sihq QoVyH mwq® qY¹ pRgt hI smJwie = smJw dyq = dyNdw hW ]194]

kib`q ]
jYsy Gt kwrX ky kwrn kihq doaU;
aupwdwn mwtI AO inimq so kumHwr hY ]
hy is`K ! ijs pRkwr Gt = GVy rUpI kwrX = kwrj ky = dy ivdvwn jn doaU = do kwrx
kihq = kihMdy hn [
GVy dw aupwdwn kwrn mwtI = im`tI hY AO = Aqy inimq kwrn kumHwr = GuimAwr (c`k,
fµfw, pwxI Awid) hY [

qYsy pMc qqÍ, gun qIn qy jgq BXo;


Awpn hI jIv eIS Awp krqwr hY ]
qYsy = iqs pRkwr hI pMc = pMj qqÍ = q`qW (AkwS, hvw, A`g, pwxI qy DrqI) Aqy
qIn = iqMn guxW (sqo gux, rjo gux, qmo gux) qy = qoN ieh jgq = sµswr rUpI kwrj pYdw
BXo = hoieAw hY [
auh bRhm Awpn = Awp hI jIv, rUp Awp hI eIS rUp Aqy Awp hI krqwr rUp hY [

mwtI soN kumHwr nÎwro eyk khYN soc Bwro;


qW qy AOr aupmw dy kIÎo inrDwr hY ]
eyk = iek ivdvwn jn ieh khY = kihMdy hn ik mwtI = im`tI soN = nwloN
kumHwr = GuimAwr nÎwro = v`Krw hY, ieh Bwro = bhuq soc = socx vwlI ivcwr hY,
qW qy = iqs krky AOr = hor aupmw = pRmwx dy krky inrDwr = inrxy nwl kihxw
krdy hn vw: ieh inrxw kIqw hY [

jwry ky inim`q aupwdwn jYsy mkrI hY;


qYsI BWiq jg ko ivcwr bRhm swr hY ]195]
vvvv

vvvv

jYsy = ijs pRkwr jwry = jwly ky = dy inimq qy aupwdwn kwrn m`kVI Awp hI hY (m`kVI
dw sUKm srIr jwly dw aupwdwn kwrn Aqy sQUl srIr jwly dw inimq kwrn hY)
qYsI = ausI BWiq = pRkwr jg = sµswr ko = dw donoN pRkwr dw kwrn swr = sRySt srUp
bRhm = prmwqmw hI ibcwr = ivcwrnw kro ]195]
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (484) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dohrw ] kwrn kwrX kr khXo; Xh qo so ibvhwr ]
hy is`K ! ieh kwrn Aqy kwrj kr = krky qo so = qyry qwe» bRhm dy ivvhwr ikhw
hY, Bwv auh bRhm Awp hI kwrn qy kwrj kr irhw hY [
kwrn kwrX qy pry; so hY qqÍ ibcwr ]196]
pr auh bRhm Awp kwrn qy kwrj qoN prHy hY, so = auh hI qqÍ = swr isDWq, vwsqv
ivc ibcwr = ivcwrnw kr ]196]
kuµflIAw ] jYsy Gt ko Gt khyN; mwtI kwrn hoie ]
jYsy = ijs pRkwr Gt = GVy ko = ¹ Gt = GVw hI khY = kihMdy hn pr ausdw kwrn
mwtI = im`tI hoie = huµdI hY [
Gt qij mwtI jo khyN; kw ko kwrn soie ]
jo = jykr Gt = GVy dy Awkwr ¹ qij = C`f krky mwtI = im`tI khy = kihxw krIey,
qW Pyr soie = auh im`tI kw = dw ko = ikhVw kwrn hovygw [

kw ko kwrn soie; bRhm jg AYsy jwno ]


soie = aus im`tI dw ko = ikhVw kwrn hovygw ? AYsy = ies pRkwr hI bRhm = prmwqmw
¹ jg = jgq dw kwrn jwno = jwnxw kro [

jg qjY bRhm hI khY; pRgt inrupwD bKwno ]


jg = sµswr dy Awkwr ¹ qjY = C`f ky bRhm hI khY = kihxw krIey qW pRgt = pRq`K
hI inrupwD = aupwDI qoN ibnW bKwno = kQn kIqw jwvygw [

ipqw puq® qy hoie; ipqw ibn puq® n qYsy ]


ijs pRkwr ipqw pu`qr dy krky hI hoie = huµdw, bxdw hY, qYsy = iqvyN ipqw qoN
ibn = bZYr puq® nh» pYdw huµdw [

kwrn hUµ imt jwie; qbih kwrX khu kYsy ]197]


eysy pRkwr jykr kwrn hI imt jwie = jwvy, qbih = qdoN Pyr khu = d`sxw kro ik kwrj
kYsy = iks pRkwr rhygw ]197]
XQwrQ vrnnµ ]
vvvv

vvvv

kib`q ] cyqn kho jO khUµ AOr jVH hoie kCU;


siq kho Xw qy jO As`q kCu lhIXy ]
kvI jI XQwrQ isDWq kQn krdy hn ik prmwqmw ¹ cyqn qW kho = AwKxw krIey
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (485) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
jO = jykr khUµ = khy AOr = hor kCU = kuJ bRhm qoN iBMn jVH vsqU hoie = hovy, ArQwq ijvyN
surqIAW dy pRmwx imldy hn, jYsw ik :
eykwmyv dÍqIX bRhm inhnw nwsqI ikMcn ]
eykwmyv = inScy krky Ad`uqI bRhm hI hY, Bwv AiDSTwn srUp bRhm qoN iBMn kuJ vI
pdwrQ nh» hY, ies pRkwr s½qI pRmwx dy nwl sB Qwe» bRhm srUp is`D hox krky koeI
jVH vsqU nh» hY, jVH dI id®StI krky hI cyqn dw aucwrnw huµdw hY [ ies leI prmwqmw
¹ cyqn kihxw vI bxdw nh» hY [
Pyr prmwqmw ¹ sq srUp qW hI kihxw krIey jO = jykr kCu = kuJ As`q = JUTw
lhIXy = jwnxw krIey [ vwsqv ivc prmwqmw ’qy koeI vI Sbd, nwm lwgU nh» ho skdw,
sB Qwe» inScy krky bRhm hI bRhm hY Bwv ik As`q dI ApyKSw krky sq ikhw jWdw
hY, so jdoN As`q pdwrQ hY hI nh» qW Pyr s`q iks pRkwr ikhw jwvy [
Awnµd sÍrUp qo kho jy soNk jwny khUµ;
AwdÍqIX kho jo dÍqIX AOr ghIXy ]
bRhm ¹ Awnµd srUp qo = qd kho = kihxw krIey jy = jykr khUµ = iksy QW soNk = Zm
jwno = jwxIey; Sok dI ApyKSw nwl hI Anµd ikhw jWdw hY, jdoN bRhm qoN iBMn kuJ nh»
qW Pyr bRhm ¹ Anµd srUp vI ikvyN ikhw jwvy [
Adu`qI qW khy = AwKIey jO = jykr dÍqIX = dUjw px ikqy hovy dÍqIX dy id®StI krky
Ad`uqI ikhw jWdw hY, ijvyN rwq dI id®StI krky idn khIdw hY, jdoN dÍqIX puxw hI prmwqmw
ivc nh» qW Pyr Adu`qI ikvyN ikhw jwvy [
qO kho AKMf KMf KMf AOr dyKo kCU;
cl hoie AOr qO Acl vwih khIXy ]
prmwqmw ¹ AKMf = KMfx qoN rihq qO = qW kho = kihxw krIey, jykr AOr = hor
kCU = kuJ ikqy KMf KMf = tukVy tukVy dyKo = dyKdy hoeIey ik¼ik KMfx dI id®StI nwl hI
AKMf dw kQn huµdw hY, so jdoN koeI pdwrQ KMfx hI nhI qW Pyr AKMf ikvyN kihxw krIey ?
prmwqmw qoN iBMn jykr koeI AOr = hor vsqU cl = clwiemwn nzr Awvy qO = qd
vwih = aus bRhm ¹ Ac`l khIey = kihxw krIey [ so bRhm qoN iBMn koeI vsqU vI clwiemwn
nh» hY; ies leI Ac`l kihxw vI AsµBv hY [

jwn XhY byd suKdyv nyiq nyiq khYN;


vvvv

vvvv

Awp ko ibcwry cup cwp Awp rhIXy ]198]


kvI suKdyv jI kQn krdy hn ik XhY = ieh jwn = smJ krky hI vyd bRhm ¹ nyiq
nyiq = ibAMq ibAMq khYN = kQn krdy hn,
jYsw ik : nyq nyq kQµiq bydw ] (AMg 1359)
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (486) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ies leI Awp = Awpxy inj srUp ko = ¹ ibcwry = ivcwr nwl Awp hI cu`p-cwp ho
krky rhIXy = rihxw krIey ]198]

kib`q ] Aj qO kho jO dyKo AOr ko jnm khUµ;


Ai¸X kho qO krqwr AOr lhIey ]
hy is`K ! bRhm ¹ Aj = Ajnmw qO = qW kho = kihxw krIey jO = jykr khUµ = ikqy
AOr = hor QW iksy ko = dw jnm dyKo = dyKxw krIey ArQwq jnm vwly dI id®StI krky
hI Ajnmw ikhw jWdw hY, pr bRhm qoN iBMn AnÎ koeI vsqU hI nh» qW iPr jnm iks
pRkwr hovy, so jdoN iksy hor dw jnm hI is`D nw hoieAw qW Pyr ieh kihxw ik prmwqmw
Ajnmw hY, ieh ikvyN ikhw jw skdw hY ?
aus bRhm ¹ Ai¸X = ikirAw rihq vI qO = qW kho = kihxw kro jykr krqwr = krqw
ikqy AOr = hor QW qy lhIey = jwxIey Bwv ikirAw vwly dI id®StI krky hI Ai¸Xw ikhw
jWdw hY, so prmwqmw qoN iBMn koeI vsqU vI ikirAw vwlI nh» qW iPr auh AikirAw
ikvyN khwauxw krygw ? [

kUtvq kho jo lohwr vq hovY koaU;


AMqvµq hoie qO Anµq vwih khIey ]
kUt = Aihrx v`q Afol aus¹ qW kho = kihxw kro, jO = jykr lohwr dI
vq = inAwe» koaU = koeI hor hovY = hoxw kry, ies leI prmwqmw dy pws prmwqmw vrgw
hor koeI nh», iqs krky kUt vq kihxw vI nh» bxdw [
jykr ikqy koeI AMqvµq = AMq vwlw hovy qO = qW vwih = aus prmwqmw ¹ Anµq khIey =
kihxw krIey [ prmwqmw qoN iBMn koeI vsqU nh», ies leI Anµq kihxw vI Asµgq hY [

sÍXµ pRkwS kho jO idKYXw AOr hoie koeI;


bRhm qO kho jO jIv eIS AOr ghIey ]
sÍXµ = suqy Awpxy Awp qoN pRkwS srUp qW kho = kihxw krIey, jO = jykr AOr = hor
koeI idKYXw = dyKx vwlw hovy, so bRhm qoN iBMn hor koeI hY nh», ies krky sÍXµ pRkwS kihxw
vI nh» bxdw [
Pyr bRhm vI qO = qW hI kho = kihxw krIey jO = jykr jIv eIS dw ikqy hor
ghIey = gRihx krIey [
vvvv

vvvv

gUµgo gur Kwie qW ko sÍwd n bKwno jwie;


Awp hI ko pwie Awp cup cwp rhIey ]199]
ieh qW ies pRkwr dw isDWq hY ijs pRkwr gUµgo = guµgw mn`uK gur = guV Awid im`Tw
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (487) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
pdwrQ Kwie = Kwxw kry, jdoN aus pwsoN sÍwd pu`ØiCAw jwvy qd qW = aus ko = dy pwsoN guV
dw sÍwd bKwno = kQn nh» kIqw jwie = jw skdw [
ies leI Awpxy Awp ¹ hI pwie = pRwpq krky Awp cu`p cwp rhIey = rihxw krIey,
ieh qW kihx qoN Akih hY ]199] jYsw ik :
khu kbIr gUµgY guVu KwieAw pUCy qy ikAw khIAY ] (AMg 334)

dohrw ] AYso bRhm sÍrUp hY; qWih Awqmw jwnu ]


hy is`K ! AYso = Aijhw jo bRhm dw srUp hY, qWih = iqs¹ qUµ Awpxw Awqmw krky
jwn = jwnxw kr [

Ab qyry pRwrbD nwih; kCU lyh ijn mwn ]200]


pr Ab = hux qyry ivc kuJ pRwrbD nwih = nh» hY, ieho ijhI kuJ vI g`l ijn = mqW
mwn = mMnxw kr ]200]

kib`q ] sovq mYN jYsy dyh Dwr ky mnorQ kI;


pUq BXo kwhUµ ky iKlwXo qyh bwry qy ]
ieh qW ies pRkwr jwnxw kr ik jYsy = ijs pRkwr koeI mnu`K sovq = su`qy hoey smyN
AMdr supny mY = ivc mnorQ = PurinAw kI = dI dyhI Dwrn krky iksy ky = dy Gr ivc pUq =
pu`qr bx ky pYdw BXo = ho igAw, iqsny bwry = bwlk AvsQw ivc iKlwXo = iKfwauxw kIqw [

issqw invwir pun pTY byd cwroN;


bÎwh kutµb sµBwro kwkw bwbw bµDu swry qy ]
Pyr issqw = bcpn dI aumr invwir = dUr krky punw bRhmcwrI bxky cwry bydW ¹
pTY = pVHnw kIqw [
iPr bÎwh = ivAwh ho igAw, v`fw kutµb = pirvwr sµBwro = sµBwl ilAw, iksy dw
kwkw = cwcw bx igAw, iksy dw bwbw = dwdw Awid bx igAw, ieMj bhuq swry bµD = sµbµDI
bx gey [

khY suKdyv pUq nwqI aupjwey;


BWiq BWqn iKlwey pwp puMn kr pwry qy ]
vvvv

vvvv

kvI suKdyv jI khY = kQn krdy hn ik punw pUq = p`uqr, nwqI = poqry Awid
aupjwey = pYdw kr ley,
BWiq BWqn = qrHW-qrHW dy lwfW nwl iKlwey = iKfwauxw kIqy, puMn qy pwp kr kr
ky pwry = pwlxw kIqy [
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (488) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
jwgq hI jYsy sB supny ky JUTy lwgy;
jgq ko qYsy jwno Awqmw ibcwry qy ]201]
so jwgq = jwgidAW swr hI jYsy = ijs pRkwr supny dy pdwrQ DIAW, pu`qr, sµbµDI
Awid sB = swry JUTy = imiQAw lwgy = l`gdy hn,
qYsy = iqs pRkwr hI AwpxI Awqmw dy ibcwry = ivcwrn krky swry sµswr ¹ JUTw
jwno = jwnxw krIey, ArQwq bRhm ivcwr krn nwl sµswr imiQAw hI pRqIq huµdw hY ]201]

kib`q ]
sovq sÍpn mWJ nIc jYsy rwjw hoie;
jwgq mYN lys qW ko rµck n dyKIey ]
jYsy = ijs pRkwr koeI mnu`K sovq = s`uqy hoieAW, koeI nIc = nIvW, mMgqw
sÍpn = supny mWJ = ivc rwjw hoie = ho, bx bYTy [
pr jwgq = jwgrq AvsQw mY = ivc qW = aus rwj Bwg dw lys = Asr rµck = QoVyH
mwqr vI nh» dyKIey = dyKIdw [

jYs bWJ pUq ky auFwauny ivCwauny kI,


bwq kOn khY qW kI AOr Brm ryKIey ]
jYsy = ijs pRkwr bWJ = bµiJAw iesq®I dy pUq = p`q
u r ky = dy leI bsqr auFwauny = EFn,
pvwaux qy ivCwauxy = ibsqrw ivCwaux kI = dI bwq = g`l kOn = ikhVw khY = AwKdw
hY Bwv koeI nh» AwKdw qW = aus kI = dI AOr = qr& qW kyvl Brm mwqr ryKIey = ryKw,
klpnw hI hY [

khY suKdyv jYsy ggn kI gµgw mwJ;


PUly AribMd qW ko sOrB ivsyKIey ]
kvI suKdyv jI kQn krdy hn ik jYsy = ijs pRkwr ggn = AkwS kI = dI gµgw
ndI dy mwJ = ivc AribMd = kml dy P`ul PUly = pRPu`lq, iKVy hoey hn, qW ko = aunHW Pu`lW
dI ivsyKIey = bhuq sOrB = sugµDI Aw rhI hY [ ijvyN ieh kuJ nh» kyvl kihx mwq® sB
JUT hI hY [

qYsy qUµ jgq Aru mY qUµ ey srIr jwn;


vvvv

vvvv

qW ky kIXy krm kÎoN swcy kir lyKIey ]202]


hy is`K ! qYsy = ausy pRkwr qUµ jgq = sµswr ¹ Aru = Aqy mYN qy qUµ ey = ieh srIr sB
JUTy hI jwn = jwnxw kr,
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (489) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
jdoN srIr hI JUTw hoieAw qW Pyr aus srIr dy duAwrw kIXy = kIqy krm kÎoN = ikvyN
kir = krky swcy = s`cy lyKIey = jwnxw krIey ]202]

isKÎo vwc ]
dohrw ] bRhm rUp qbhI huqo; jb hON Ag suBwie ]
hy gurU jI ! ies pRkwr qW bRhm srUp mYN qbhI = qdoN vI huqo = huµdw sI, jb = jdoN
hON = myrw Ag = AigAwnI suBwie = suBwA huµdw sI [

gÎwn Bey kuC AOr nwih; vhY bRhm Ab pwie ]203]


hux igAwn Bey = hoey qoN kuC = kuJ AOr = hor qW nh» pRwpq hoieAw, bs vhY = aus
bRhm ¹ hI Ab = hux pwie = pRwpq kIqw hY ]203]

sRI guro vwc ]


dohrw ] BUly ko smuJwvhI; byd AOr gur log ]
hy is`K ! byd AOr = Aqy gurU log = jn AigAwn krky Awpxy Awqm srUp qoN Bu`ly
hoieAW ko = ¹ igAwn duAwrw Awqm srUp hI smuJwvhI = smJwauxw krdy hn [

krq AOr qy AOr nih; ikXw krm ky jog ]204]


jo i¸Xw Aqy krm ky = dy nwl jog = juVy huµdy hn, aunHW ¹ AOr qy AOr = hor qoN hor
nh» krq = krdy Bwv ikirAw qy krm auhI bxy rihMdy hn ]204]
A`gy iesy g`l ¹ audwhrx dy ky smJw¼dy hn :

kib`q ] korI bIs cly gwau vIc ndI auqrwau;


qYr qYr ky su Bey pwr B®m AwXo hY ]
koeI bIs = vIh korI = julwhy Awpxy ipMf qoN iksy hor gwau = ipMf ¹ c`ly sn, rsqy
ivc ndI dw auqrwau = vhwau, vihx sI; cwnxI rwq krky cmkdI ryqw ¹ julwihAW
ny smiJAw ik ieh ndI pwxI nwl BrI cVHI hoeI hY qdoN ikhw ik Awau ies¹ qYr ky
pwr krIey [ aus vyly qYr qYr ky Bwv cmkdI ryqw ’qy iF`f Gsw-Gsw ky pwr Bey = ho gey,
iPr ieh Brm Aw igAw ik swfy iv`coN koeI f`ub igAw hY [

joeI ign dyKY soeI Awp ko n lyKY;


vvvv

vvvv

eyk bUfXo AivryKY mhW Sok aupjwXo hY ]


swirAW ¹ igxn l`gy, joeI = ijhVw vI ign = igxqI krky dyKY = dyKdw hY
soeI = auh Awpxy Awp ko = ¹ lyKY = igxqI ivc nh» lYNdw [
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (490) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
ies pRkwr Awpxw eyk = iek AwdmI bUfXo = fu`ØibAw hoieAw AivryKY = dyK ky aunHW
ny mhW = bhuq Sok = Zm aupjwXo = pRgt kIqw [

AOr jb pMQI Awey nÎwry nÎwry smuJwey;


bIso ign ky bqwey qb sun suK pwXo hY ]
au~Qy jb = jdoN koeI AOr = hor pMQI = rwhI Awey qdoN aunHW ny nÎwry nÎwry = v`ØKo-v`K
krky smuJwey = smJwauxw kIqy Aqy bIso = vIh igx ky bqwey = d`Øsy qb = qdoN julwihAW
ny sux ky bhuq suK pwXo = pwauxw kIqw [

AYsy suKdyv gurdyv aupdyS kr;


qyro eI sÍrUp iPr qoih ko bqwXo hY ]205]
kvI suKdyv jI kQn krdy hn ik AYsy = ies pRkwr gurUdyv jI ny aupdyS kir = krky
qyro = qyrw hI srUp iPir = muV qoih = qyry ko = qwe» hI bqwXo = d`s id`qw hY ArQwq ijs
pRkwr aunHW vIh julwihAW dy iv`coN nw koeI fu`ØibAw sI Aqy nw hI koeI aunHW ny pwieAw
sI aunHW ¹ rwhIAW ny pUry krky Byj id`qw, iesy pRkwr gurU ny nw qW kuJ id`qw hY Aqy
nw hI quhwfw kuJ ikqy igAw sI pRMqU jo Brm krky ieqnw kuJ pRqIq ho irhw sI auh Brm
dUr krky qyrw hI srUp qyry qwe» d`s id`qw hY ]205]

isKÎo vwc ]
dohrw ] jwnÎo qv pRswid qy; Apuno Awqm rUp ]
hy gurU jI ! mYN qv = quhwfI pRswid = ikrpw krky Awpxy Awqm srUp ¹ jwnÎo = jwx
lYxw kIqw hY [

AnuBv kw soN khq hYN; Aru ivgÎwn AnUp ]206]


pr Awp jI mY¹ ieh d`so ik AnuBv kw = iks soN = qwe» khq = kihMdy hYN = hn ?
Aru = Aqy AnUp = aupmw rihq ivgÎwn = ApRoK igAwn iks¹ AwKdy hn ?]206]

sRI guro vwc ]


dohrw ]
vvvv

vvvv

sq icq jwnq bRhm ko; qO lO khIXq gÎwn ]


hy is`K ! jdoN qk jIv bRhm = prmwqmw ko = ¹ siq = s`cw, icq = cyqn srUp krky
jwnq = jwx lYNdw hY, qO = qdoN ies pRkwr dw inScw lO = lY ilAw Bwv pRwpq kr ilAw,
aus ¹ igAwn khIXq = kQn krIdw hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (491) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
bRhm Awp hI ko lKY; so ivgÎwn ivDwn ]207]
jdoN bRhm Awpxy Awp ¹ hI lKY = jwx lYxw, so = aus smyN qoN ivgÎwn = ApRoK igAwn
dw ivDwn = pRkwr khIdw hY ]207]

dohrw ]
jYsy nru AgÎwn qy; khq dyh soN Awp ]
hy is`K ! jYsy = ijs pRkwr nru = mn`uK AigAwn kwl ivc dyh = srIr ¹ hI Awpxw
Awp rUp khq = kihMdw hY [

qÎoN hI jb bRhmih khY; gÎwnI irdY Alwp ]208]


qÎoN = qYsy hI jb = jdoN bRhmih = prmwqmw ¹ Awpxw rUp khY = kihx l`g pYNdw hY
qW aus¹ irdY = mn AMdroN igAwnI Alwp = kQn kIqw jWdw hY ]208]

isKÎo vwc ]
dohrw ] mukiq BXo sµsY gXo; lhXo Awpno rUp ]
hy gurU jI ! Awp jI duAwrw krwey igAwn krky mYN hux mukq BXo = ho igAw hW, myrw
sµsw cilAw igAw hY Aqy mYN Awpno = Awpxy inj srUp ¹ lhXo = jwx lYxw kIqw hY [

rhI dyh ibvhwr soN; kw iviD krY AnUp ]209]


pr mYN ieh bynqI krdw hW ik bwkI rhI = bcI dyh = kwieAW Pyr kw = iks
iviD = pRkwr dw AnUpn ivvhwr krY = krdI hY vw: hux iks pRkwr dy ivauhwr dy ivc
ivcrnw hY ? ]209]

sRI guro vwc ]


dohrw ] BWiq BWiq Bogn krY; kY idgAMbr hoie ]
hy is`K ! mukqI ¹ pRwpq hoieAw jIv cwhy BWiq BWiq = qrHW qrHW dy pdwrQW ¹ Bognw
kry, kY = jW idg = idSw dy hI AMbr = bsqr hoie = ho jwx Bwv bsqrW qoN ibnW nWgw
bx jwvy [
vvvv

vvvv

pwp puMn lwgY nh»; jÎoN jnkwidk joie ]210]


aunHW igAwnvwnW ¹ pwp puMn nh» lwgY = l`gxw krdw,
jYsw ik : AMqir suµnµ bwhir suµnµ iq®Bvx suµn msuµnµ ]
cauQy suµnY jo nru jwxY qw kau pwpu n puMnµ ] (AMg 943)
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (492) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
jÎoN = ijvyN jnkwidk = jnk Awid mwieAw ivc rihMdy hoey vI mwieAw dy moh qoN
audws joie = dyKIdy hn ]210]
AQ vydWq ]
AQ = hux A`gy vydWq m`q duAwrw kQn krdy hn :

dohrw ] jIv eIS Aru jgq ko; Awqm jwny joie ]


jIv eISvr Aru = Aqy jgq = sµswr ko = ¹ ijhVw Awqm = Awpxw, bRhm srUp
jwn = jwx krky joie = dyKxw krdw hY [

mn jÎoN BwvY qÎoN rhY; qwih n rokY koie ]211]


aus dy mn ¹ jÎoN = ijvyN BwvY = Bwauxw kry auh qÎoN = iqvyN hI rhY = rihxw kry,
qwih = aus¹ koie = koeI vI rokY = rok nh» skdw Bwv aus ¹ lok-pRlok ivc qy ikqy vI
rok tok nhIN hY, suqy isD ijQy mrjI ivcrnw kry ]211]

AQ sWK ]
hux A`gy sWK m`q duAwrw kQn krdy hn :

dohrw ] lok vyd ky krm sB; gÎwnI kIny jwie ]


lok = lokrIq, vyd = vYdÎk ky = dy Anuswr sB = swry krm igAwnvwn mnu`K ny
jwie = jw ky kIny = kIqy huµdy hn [

jW ky krmn dyK ky; jgq Drm Thrwie ]212]


jW = ijs igAwnvwn mn`uK ky = dy krmn = krmW ¹ dyK krky jgq = sµswr dy lok
Awpxw Drm Thrwie = Tihrw¼dy hn Bwv aunHW ¹ mMn ky aus Anuswr hI c`ldy hn ]212]
swKI bwbw bu`Fw jI dI : auprokq dohry ivc jo ieh isDWq AwieAw hY ik igAwnvwn
krm dw iqAwg nw kry, ies dw mqlb ieh nhIN ik igAwnvwn ¹ krmkWfI bxn leI
ikhw hY, igAwnvwn dI AvsQw krmkWfI vwlI qW kI aupwsnw kWf vwlI qoN vI auprlI
pOVI hY, igAwnvwn ¹ BwvyN iksy krm dI loV nhIN rihMdI, pr ieh ivDwn cilAw Aw
irhw hY ik igAwnvwn krm prwey ihq kry ikauNik igAwnvwn ¹ dyK ky ijnHW dI AvsQw
Ajy igAwn dI nhIN bxI hY Aqy nw hI krm aupwsnw ibnw bxygI [ igAwnvwn ¹ dyK
vvvv

vvvv

ky auh krm aupwsnw krdy rihxgy, ies leI igAwnvwn kdy krm nw C`fy [ jYsw ik
bwbw bu`Fw swihb jI jo iek mhwn gurU dy is`K hoey hn [ rµDwvw goq dy bzurg s`uGy rµDwvy
dy Gr mwqw gOrW dI ku`K qoN 7 k`qk sµmq 1563 k`QUnµgl izlHw AMØimRqsr ivc hoieAw
qy 12 virHAw dI aumr ivc pSU cwridAW ¹ Acwnk gurU nwnk swihb jI dw imlwp
hoieAw, ieh imlwp sµmq 1574 ¹ hoieAw sI [ jdoN gurU nwnk swihb ny kol bulw ky ikrpw
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (493) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
id®StI kIqI qy pSU cwrn leI kih id`qw ik jwau Awpxy pSU sµBwlo qW BweI bwly ny
pu`ØiCAw sI ik Awp jI ny ies b`cy nUµ bulwieAw vI koeI ^ws bcn iblws nhIN kIqw ieh
kI kwrn hY ? ieh b`cw kOx hY ? mY¹ d`sxw kro [ qW gurU swihb jI ny jo bcn kIqw auh
BweI sµqoK isMG jI ny ies pRkwr vrxn kIqw hY [ jYsw ik :
kOn AhY, ikau inkit hkwrw ?
muTy ibRqµq sunwvhu swrw [
BnÎo pRØBU eyhu hYÍ miqvµqw [
ikiqk idvs mihN pUrn sµqw ]14]
hYÍ is`KI ko sdn ibswlw [
CÍY n skY mn ibSY jNjwlw [
jIvn mukiq AvsQw pwvih [
Apny bc soN Avr qrwvih ]15] (sRI nwnk pRkwS, auqrwrD AiD : 46)

ieau gurU nwnk swihb jI dI AimA id®StI ny rµg lY AWdw qy Agly idn hI krqwrpur
swihb m`Kx ktorw lY ky hwzr hoieAw, gurU swihb jI ny ies krky ienkwr kIqw ik qUµ mwqw-
ipqw ¹ p`uC ky, nhIN lY ky AwieAw qY¹ mwrngy, ieh sux ky rox l`g ipAw [ mhwrwj ny pu`ØiCAw
rox dw kI kwrn hY, qW ies ny ikhw ik mwqw-ipqw qW pqw nhIN ik mwrngy jW nhIN [ mwrngy
aus nwloN izAwdw du`K mY¹ BytW moVn dw hY qW gurU swihb ny ikhw ik ieh sm`q qY¹ ikQoN
imlI qW kihx l`gw iek idn mW ny A`g bwlx leI ikhw sI, mYN v`fIAW l`kVW ¹ A`g
pihlW bwlx l`gw jo nw l`gI Pyr mW ny Aw ky ikhw A`g ¹ ieauN bwlIdI hY mW ny in`kIAW
l`kVW ¹ l`g lweI qW J`t hI A`g j`g peI, Pyr CotIAW l`kVW qoN v`fIAW l`kVW ¹ A`g
l`g peI [ aus idn dw myry qy AYsw Asr hoieAw ik CotIAW l`kVIAW dI inAweIN kI pqw
mOq rUpI A`g mY¹ pihlW swV dyvy [ audoN dw myry mn ivc vYrwg pYfw ho igAw qy sµswr nwSvwn
id`sx l`g ipAw hY qW mhwrwj swihb jI ny ikhw qyrw nwm kI hY qW ies ny ikhw ik myrw
nwm bUVw hY qW gurU swihb ny ikhw bUVw nhIN qUµ qW isAwixAW vwlIAW g`lW krn krky bu`Fw
hY [ bUVy qoN BweI bu`Fw krky pRis`D hoey qy aus vyly gurU nwnk swihb ny ipCly jnmW dI krm
aupwsnw dI sµpUrnqw dyKI Aqy bRhm igAwn dI dwq b^S id`qI [ iPr mhwrwj ny ikhw sI
ik pihr rwq rihMdI ieSnwn krnw, muK BgqI r`KxI, vYrwg ivc vrqxw, haumY dw iqAwg
krky nwm dI ilv lweI r`KxI qy vwihgurU dw Bwxw mMndy rihxw [ bwbw bu`FW swihb ny h`Q
joV ky ikhw mhwrwj ! hux iehnW krmW dI loV hY ? jdoN qusIN bRhm igAwn dw Bµfwrw b^S
id`qw qW gurU nwnk swihb ny ikhw sI BwvyN hux quhw¹ koeI krm aupwsnw dI loV nhIN, pr
quhw¹ syvw BgqI, ieSnwn Awid krdy dyK ky k`cI AvsQw vwilAW ¹ auqSwh pYdw hoeygw
vvvv

vvvv

nhIN qW auh BI C`f bYTxgy qy auh iPr bRhm igAwn qk nhIN phuMc skxgy, ies leI qusIN
praupkwr ih`q guris`KI dy in`q krm krdy rihxw [ jYsw ik :
gurU BnÎo quih mnuj Anykw [ imil hYN pwvn hyqu ibbykw [
quJ ko dyiK Acwr krµqw [ iqn ruic jwgih, hovihN sµqw [
(sRI nwnk pRkwS, auqrwrD AiD: 46)
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (494) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dohrw ] jYsy qv AgÎwn qy; clq huqo jo rIiq ]
hy is`K ! jYsy = ijs pRkwr qv = aus AigAwn kwl dy ivc jo = ijhVI rIiq = rIqI
nwl qUµ clq = c`ldw huqo = huµdw sI [

qYsI ibiD Ab hUµ clYN; qj kr mn soN pRIiq ]213]


qYsI = ausI ibiD = ivDI Anuswr Ab = hux dy smyN ivc clYN = c`lxw kr, pr Awpxy
mn ivc sB kµmW dI pRIiq = pRIqI ¹ qij = C`f kir = krky c`l ]213]

kibq ] nr soN jnm n Drm vyd swsnw soN;


ivpR soN vrn Aru AwSRm n gryhI soN ]
hy is`K ! nr = mnu`Kw jnm dy smwn hor koeI jnm nh» hY, nw hI vyd dI
swsnw = AwigAw soN = vrgw hor koeI Drm hY, ivpR = bRwhmx jwqI soN = vrgw hor koeI
vrn Aqy gryhI = igRhsqI soN = vrgw hor koeI AwsRm nh» hY [

krm soN Aml n mln ivKY lµpt soN;


jg soN Brm n Bul`Xw AOr nyhI soN ]
cµgy krmW soN = vrgw koeI Aml = ml qoN rihq (piv`qr) nh» hY ivKY = iviSAW ivc
lµpt = Psy hoey soN = vrgw hor koeI mln = mlIn (Apiv`qr) nh» hY [
jg = sµswr soN = vrgw koeI Brm = BulyKw nh» hY, Aqy nyhI = pRymI dy soN = swmwn
AOr = hor koeI Bul`Xw = Bulwaux vwlw nh» hY [

gur soN n vYdÎ, aupcwr n ivcwr jYso;


A`gX soN n rogI AO AsµjmI n eyhI soN ]
gurU soN = vrgw koeI vYdX = hkIm nh» hY, sq-As`q dI ivcwr jYso = vrgw koeI
aupcwr = ielwj nh» hY [
A`gX = AigAwnI mnu`K soN = vrgw koeI rogI nh» hY AO = Aqy eyhI = iesy AigAwnI
soN = vrgw koeI AsµjmI = bd-pRhyzI nh» hY [
mn soN aupwSk, subuiD soN n sµgI;
vvvv

vvvv

AOr dyh soN n dyhuro n dyv AOr dyhI soN ]214]


mn soN = vrgw koeI aupwSk = aupwSnw krn vwlw, Bgq nh» hY, subuiD = sRySt bu`DI
soN = vrgw koeI sµgI = swQI nh» hY, ies dyh = srIr dy soN = vrgw AOr = hor koeI
dyhuro = mMdr nh» hY Aqy dyhI = jIv soN = vrgw AOr = hor koeI dyv = dyvqw nh» hY ]214]
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (495) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dohrw ] Xh vydWqn kr khÎo; subuiD isDWq ju swr ]
hy is`K ! subuiD = sRySt Akl vwlw isDWq = incoV ju = ijhVw swr = sRySt qq hY,
Xh = ieh qyry qwe» vydWq kr = krky khÎo = ikhw hY vw: vydWqIAW krky ikhw hoieAw
jo swr isDWq hY auho hI qyry qwe» kQn kIqw hY [
sBY smJIey Awp mY; sB mYN Awp inhwr ]215]
sBY = sB koeI Awpxy mY = ivc smJIey = smJxw kr Aqy sB = swirAW mY = ivc
Awpxy srUp ¹ inhwr = dyKxw kr ]215]
jYsw ik : eyhu ivsu sµswru qum dyKdy eyhu hir kw rUpu hY hir rUpu ndrI AwieAw ]
(AMg 922)

dohrw ]
koit koit gRµQn khÎo; g`dÎ p`dÎ rc cwr ]
bhuq swry Qwe» ikqy kivqw qy ikqy vwriqk rUp ivc koit koit = ¸oVW ¸oVW
gRµQn = gRµQW ivc bhuq cwr = suµdr gdÎ = Cµd qy pdÎ = pd rc = bxw ky jo isDWq
khÎo = ikhw hY [
so mq iehW sµCyp soN; BwKw mwJ inhwr ]216]
so = auho mq = isDWq iehW = eyQy (AiDAwqm pRkwS gRµQ ivc) sµCyp soN = QoVyH mwq®
BwKw = dyS BwSw (Awm bolI) mwJ = ivc kQn kr id`qw hY qUµ aus¹ inhwr = dyKxw
kr ]216]
dohrw ] jYsy syNDv lOn ky; Fyr sYl sm joie ]
jYsy = ijs pRkwr syNDv = syNDw lOn = nmk ky = dy Fyr sYl = prbq dy sm = smwn
joie = idKdy hn [

lIny pYsw eyk Br; kwrX Apno hoie ]217]


pr aunHW ivcoN iek pYsw Br Bwv QoVHy mwq® lUx lY ky Awpxw rsoeI dw kwrj hoie = ho
jWdw hY [ ArQwq lUx dy v`fy FyrW dw AwpW kI krnw hY Awpxw qW rotI dw kwrj QoVHy
ijhy lUx nwl hI ho igAw eysy pRkwr AnykW CµdW pdW dw AwpW kI krnw hY jdoN aunHW
vvvv

vvvv

iv`coN swr isDWq rUp Awpxy Awqmw srUp bwry ies Coty ijhy gRµQ ivc hI smJ ilAw hY ]217]

dohrw ] huqo jo sB kuC jwnbo; jwn cukÎo qUµ soie ]


hy is`K ! jo = ijhVw swr isDWq, ivcwr Awid sB kuC = kuJ qUµ jwnbo = jwnxw
huqo = sI, soie = auh sB kuJ qUµ hux jwx cu`ØikAw hYN [
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (496) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
AOr ju Swsq®n ky mqy; BUl n iqn qn joie ]218]
ies leI AOr = hor ju = ijhVy AnykW Swsq®n = gRµQW dy mqy = mq, isDWq hn,
iqn = aunHW dI qn = qr& qUµ BUl = B`ul krky vI joie = dyKxw nw kr ]218]

AQ mImWsw ]
dohrw ]
XgÎwidk krmn kry; dyvlok Pl Bog ]
hy is`K ! XgÎwidk = Xg Awid krmn = krm kWfW ¹ krky jo dyv lok = sÍrg dy
PlW ¹ Bg = Bognw hY [

khY mukiq mImWs Xh, duK ky Bey Ajog ]219]


duK ky = dy Ajog = ivCoVy Bey = hoieAw, Bwv du`K dy nwS hox ¹ Xh = ieh mImWs
vwly mukqI khY = kihMdy hn ]219]

AQ pwqµjl ]
dohrw ] jIv eIS nÎwro khYN; pwqµjl sB kwl ]
hy is`K ! pwqµjlI irKI Xog swSq® ivc jIv eIS ¹ sB kwl = simAW ivc
nÎwro = v`ØKo-v`K khY = kihMdw hY [

dyh klyS su Xog kr; khYN mukiq suK swl ]220]


Xog = hT Xog kr = krky jo dyh = srIr ’coN swry klyS = JgVy dUr ho jWdy hn, eysy
¹ hI Xog Swsq® vwly su`KW dw swl = Gr mukqI khY = kihMdy hn [

AQ sWK ]
dohrw ]
pRi¸iq purK pr qqÍ ko; jW ky ihXy ivvyk ]
sWK m`q vwly p`cI pdwrQ mMndy hn auh kihMdy hn, pRi¸iq = jgq dw mUl rUp bIj
purK, mihqqÍ, iq®Dw hµkwr, pMj qnmwqrw, pMj q`q, pMj igAwn ieMd®y, pMj krm ieMd®y qy
vvvv

vvvv

iek mn, ienHW p`cI pdwrQW dw jW = ijs ky = dy ihX = ihrdy ivc ivvyk = igAwn hY [

XhY mukiq SWKk khY; gÎwn Bey sB eyk ]221]


sWKk = sWK m`q vwly XhY = iesy ¹ mukiq = mukqI khY = kihMdy hn, aunHW dw i^Awl
hY ik igAwn pRwpq Bey = hoey qoN sB = swrw kuJ eyk = iek hI ho jWdw hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (497) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dohrw ]
vYsyKk Aru nÎwie pun; dYÍ qwirk kr gÎwn ]
vYsyiKk Aru = Aqy punw inAwie swSq® ieh dÍY = dovyN qwirk = qrk kr = krky
igAwn kQn krdy hn [

Bydvwd ienky sdw; mukiq pdwrQ mwn ]222]


ienky = ienHW dy AMdr sdw = hmySW Bydvwd hI bixAw rihMdw hY, ieh pdwrQW dy
igAwn ¹ hI mukqI mMndy hn ]222]

dohrw ] Awgm qµq® purwn pun; pMcrwiq® mq jwn ]


Awgm = Cy Swsq®, qµq® = iSvqµq® ATwrW purwn, pMcrwiq® = nwrdmunI dw gRµQ Awid
sBnW dy ibAMq v`ØKo v`K mq = isDWq jwn = jwnxw kr [
Awgm (Cy Swsq®) vYsyiKk, inAwie, sWK Swsq®, pqµjlI, mImWsw, vydWq qµq®
(iSvqµq®) auh Swsq® ijs ivc jwdU tUxy Aqy mMq®W dI SkqI dw vrxn kIqw hoieAw hY,
Aqy SkqI dI aupwSnw pRDwn hY, ieh Swsq® iSvjI dI rcnw d`sI jWdI hY [ sµsi¸q ivc
ies ivSy dy AnykW gRµQ hn [
purwx : irKI ivAws jW ausdy nwm qoN hor ivdvwnW dy rcy hoey ieiqhws nwl imly
Drm gRµQ ijnHW dI igxqI ATwrW hY Aqy slokW dI igxqI cwr l`K hY [ ATwrW purwx—
ivS¹ purwx, pd, bRhm, iSv, Bwgvq, nwrd, mwrkµfyX, Agin, bRhm vYvrq, ilMg,
vwrwh, skµd, vwmn, kUrm, mqsX, gruV, bRhmWf Aqy BivSÎ purwx [
pMcrwiq®—pMc rwq® dw SbdI ArQ hY ijs ivc pMc = pMj pRkwr dy rwiq® = igAwn
dy vcn hox, aus¹ pMcrwq® AwKdy hn, ijvyN :
1. AiBgmn—AsQwn dw ilpnw, Doxw Aqy dyvqw ¹ Avwhn dy pRkwr [
2. aupwdwn—sugµD DUp Pu`l Awid sm`gRI jmHW krnI [
3. iejΗdyvqw dI pUjw [
4. sÍwDÎwX—mn Bwvnw nwl mMq® jwp [
5. Xog—dyvqw dy srUp dw iDAwn [
ies gRµQ dw ilKwrI nwrd munI mMinAw jWdw hY qW krky ies gRµQ ¹ ‘nwrd pMcrwq®’
vI AwKdy hn, ies gRµQ qoN ielwvw 25 hor vI pMc rwq® nwmk gRµQ hn [ ijnHW dI ieQy
vvvv

vvvv

ilKx dI loV nhIN sI [

KYNc Awpny p`C ko; jg mY fwrq Awn ]223]


ieh swry gRµQ Awpo-Awpxy p`K v`l ¹ KYNc = iK`c krky jIv ¹ jg = sµswr dy mY = ivc
hI muV ky Awn = ilAw ky fwrq = su`t dyNdy hn ]223]
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (498) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dohrw ] AOr jo Swsq®n ky mqy; pry jgq mYN jwie ]
iek vydWq qoN ibnW AOr = hor jo = ijhVy hor AnykW Swsq®n = gRµQW ky = dy
mqy = isDWq hn, ienHW ivc l`gw jIv jgq = sµswr dy bµDnW mNY = ivc hI jwie = jw
ky pry = pY jwvygw [

klpn lO CUty nhIN; jnm imRqÎ ko pwie ]224]


auh klpn = bRhmw dy iek idn (cwry jugW dIAW hzwr cOkVIAW, 4320000000)
(cwr Arb b`qI kroV swl) lO = q`k CUty = C`ut nh» skdw, auh jnm Aqy imRqÎ = mOq
¹ hI pwie = pw¼dw rhygw, Bwv jµmdw mrdw rhygw ]224]

dohrw ] Apno mq Xih byd isr; sB qy auqm jwn ]


hy is`K ! Apno = swfw ieh vydWq mq = isDWq isr = SRomxI vyd Anuswr hY vw: vyd
dw vI SRomxI hY, ies¹ sB = swry Swsq®W qoN aUqm = sRySt jwn = jwnxw kr [

XwhI ko ivSvws kr; AOr n aur mY Awn ]225]


XwhI = iesdy ivc hI Awpxy ivSvws = Brosy ko = ¹ Dwrn kr Aqy AOr = hor m`q
Awpxy aur = ihrdy mY = ivc nw Awn = ilAwauxw kr ]225]

dohrw ] sT DUrq AO nwsqkI; byd ibroDI AOr ]


sT = mUrK, DUrq = nWgy, AO = Aqy nwsqkI = r`b ¹ nw mMnx vwly Aqy AOr = hor
jo vI byd bRhm igAwn dy ivroDI hn [

iqnih n BUl sunweIAY; Xih miq sB isrmOr ]226]


Xih = ieh sB = swirAW qoN isrmOr = SRomxI miq = vydWq isDWq iqnih = aunHW lokW
¹ BUl = B`ul ky vI nw sunweIAY = suxwauxw krIey ]226]
ies igAwn dw AiDkwrI kOx hY, auh ilKdy hn :

dohrw ] ijn ky aur hir Bgiq hY; Aru guru Bgiq smwn ]
dUsry pwsy ijnHW ky = dy aur = ihrdy ivc hir = prmwqmw dI Bgiq = BgqI hY
Bwv pRymw BgqI hY Aru = Aqy gurW dI Bgiq = SrDw vI prmwqmw dy smwn = qul,
vvvv

vvvv

brwbr hY [

iqn ky Awgy KolHIey; Xh aupdyS inDwnu ]227]


iqn = aunHW ky = dy Awgy = snmuK Xh = ieh vydWq dy aupdyS dw inDwn = ^zwnw
KolHIey = KolHxw, pRgt krnw cwhIdw hY ]227]
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (499) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
gRµQ ¹ pVHn qy ivcwrn dw mhwqm kQn krdy hn :

dohrw ] vyd bcn isMimRiq bcn; kih suKdyv iblws ]


kvI suKdyv jI kQn krdy hn ik vydW dy bcn Aqy isMimRqIAW dy bcn mYN bVy
iblws = cwA nwl kihxw kIqy hn [

ADÎwqm pRkwS qy; ADÎwqm pRkwS ]228]


ies AiDAwqm pRkwS gRµQ dy ivcwrn krky ADÎwqm = bRhm iv`ØidAw dw
pRkwS = cwnxw ho jWdw hY ]228]
A`gy kvI jI gRµQ dI smwpqI dw sµmq kQn krky gRµQ dI smwpqI krdy hn :

dohrw ] sµbq sq®h sY brK; pcpn AsÍn mwn ]


hy pwTk jno ! sq®h = sqwrW sY = sO pcpn = pcvµjw ib¸mI sµmq dw brK = swl
sI Aqy AsÍn = A`sU dw SuB mhInw mwn = mMnxw kro [

eykwds buiD gRµQ Bv; sukl p`K SuB jwn ]229]


eykwds = igAwrHv» iQ`q sI, b`uDvwr sI, sukl p`K = cwnxw p`K bhuq sRySt
jwn = jwxo, jdoN ieh gRµQ Bv = rcnw kIqw, Bwv ies gRµQ dI kivqw dy rUp ivc smwpqI
hoeI ]229]

gRµQW dI smwpqI qy bynqI


sRI Akwl purK vwihgurU prmySr inrµkwr dy swkwr rUp sRI gurU nwnk dyv jI Aqy
ds gurU swihbwn, sRI gurU goibMd isMG jI mhwrwj qk Aqy dsyN gurU swihbwn dI Awqimk joiq
sRI gurU gRµQ swihb jI mhwrwj Aqy gurU ^wlsw swDsµgq jI dI ikrpw nwl pMc gRµQwvlI
nwm dI pusqk iqAwr krn leI sµmq 2074, 20 A`sU, A`sU sudI pUrnmwSI, idn vIrvwr
qy 4 AkqUbr, 2017 ¹ stIk AwrµB kIqw sI, ijs ivc 1. cwxkÎ nIqI, 2. swrukqwvlI,
3. BwvrsWimRq, 4. ivcwr mwlw, 5. ADÎwqm pRkwS Swml kIqy gey hn [
ies ivc swrI AwpxI koeI ihMmq au~dm Aqy bu`D bl ku`J vI nhIN, ieh sB ku`J
prmySr dI AwpxI ikrpw nwl sµpUrn hoieAw hY jYsw ik :
ijs kw kwrju iqn hI kIAw mwxs ikAw vycwrw rwm ]
vvvv

vvvv

(sUhI m: 5 Cµq, AMg 784)

bhuq swry smyN qoN dws ¹ sµpRdwvW nwl sµbµiDq ividAwrQIAW dI pRyrnw iml rhI
sI ik ijvyN gurvwk cwnx, gur pRkrx cwnx, sRI gurU gRµQ swihb jI dw sµpUrn stIk
gurbwxI ArQ Bµfwr iqAwr krky igAwnI isMGW, pRcwrkW, pwTI isMGW Aqy ividAwrQIAW
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (500) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv

vvvv
dIAW bhuq swrIAw muSklW soKIAW ho geIAW hn, iesy qrHW kQw is`Kx leI Coty pMj
gRµQW dw stIk iqAwr kIqw jwvy [ auhnW gurmuKW dI pRyrnw lY ky Aqy jQy iv`ØcoN pVH ky
gey igAwnI isMG swihbwn, ividAwrQI Aqy hux pVH rhy ividAwrQIAW dI pRyrnw lY ky
ieh stIk iqAwr kIqw igAw hY [ A^Ir ivc dws ivdvwnW dy crnW ivc bynqI krdw
hY ik ies ivc jo vI ArQW dI aukweI hovy jW hor ZlqIAW hox qW dwsW ¹ ilK Byjx
qW ik AglI AfISn ivc soD ho sky [ dws DµnvwdI hY Awpxy iv`ØidAw dwqy sµq igAwnI
ieMdrjIq isMG jI (rkby vwly) dw ijnHW qoN dws ny ieh gµRQ pVHy Aqy dws Dµnvwd krdw
hY igAwnI jgqwr isMG jI AiBAwsI dw ijnHW ny stIk dy shwiek qOr ’qy s^q imhnq
kIqI Aqy igAwnI gurnwm isMG jI AMbwlvI jo smyN smyN Anuswr cµgy suJwA Aqy loV
pYx qoN kwiv rcnw dI m`dd vI krdy rhy [ Dµnvwd Amr ShId bwbw zorwvr isMG swihb
jI qy bwbw &qih isMG swihb jI Aqy prm pUjnIk mwqw gujr kOr jI dw ijnHW dy sskwr
AsQwn gurduAwrw joqI srUp swihb dI Et ivc ieh gRµQ ilKxy AwrµB kIqy sI, A`j
imqI ib¸mI sµmq 2076, 18 poh, poh sudI s`qvI, idn vIrvwr qy 2 jnvrI 2020 eI.
¹ sRI gurU goibMd isMG jI dy mhwn Avqwr gurpurb ¹ svyry 9:30 vjy sµpUrnqw hoeI hY [

smwpqI mMgl
1. Awid purK sRI vwihgurU, sRI gurU nwnk dyv [
ikrpw kInI dws pr, pUrn AlK AByv ]
2. ds gurUAn kI joiq jo, sRI gurU gRµQ mhwn [
inj kruxw kI kwj ihq, dws Awpno jwin ]
3. sµmq bIs cuh`qry, Srd pUinm gurUvwr [
tIkw ‘pMc gRµQwvlI’, ArµB kIE ihqDwir ]
4. gurU purb sudI spqmI, poK mws gurUvwr [
sµmq bIs iCh`qry, BeI sµpUrn kwr ]
5. tIkw ‘pMc gRµQwvlI’, BeI sµpUrn Gwl [
ikrpw kInI dws pr, siqgurU dIn dXwl ]
6. Sukr hY siqgurU dyv kw, koitn koit hI vwr [
tIkw ‘pMc gRµQwvlI’, BeI sµpUrn kwr ]
dwsin dws—
hrI isMG
j`Qw rµDwvw, sµpRdw dmdmI tkswl
vvvv

vvvv

vvvv vvvv

You might also like