Professional Documents
Culture Documents
Bgwjwji ^
sjldV sjl
hig dl>z #i.Zjr[ rjv[$
l.f+sj sqsqg Bwljv
swqivk
Wpw
, l
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
PANCH GRANTHAVALI STEEK
[An annotation of the Prominent Vedantic Granthas]
by
HARI SINGH ‘RANDHAWE WALE’
© Bgwjwji
ISBN : 81-87526-86-6
dqvS sj faj ^
dl>z W+si;
l
W;ji qjHg l[rJ@ b>Ddq+ali ~ 143 006
x'V ^ 0183~2545787@ q'WjdHv ^ 99150~48005
l
S.C.O. 223~24@ dlBg l{GBi@ b>Ddq+ali ~ 143 001
x'V ^ 0183~2543965@ 2550739
E-mail : singhbro1@yahoo.co.in Website : www.singhbrothers.com
vvvv
vvvv
f+wjLw ^
swqivk buk
` s
225@ dlBg l{GBi@ b>Ddq+ali ~ 143 001
df+>Bi ^
df+>Br{D,v@ 146@ dH>clB=gbv `'wv fpbjdH>B@ b>Ddq+ali
vvvv vvvv
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
qqkrw
BUimkw 5
l cwxkÎ nIqI 9
l swrukqwvlI 89
l BwvrsWimRq 229
vvvv
vvvv vvvv
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
mMglwcrx tIkwkwr v`ØloN
dohrw 1. Agm Agocr vwihgurU, sdw sicdwnµd [
jg krqw Brqw pRØBU, hrqw ko mm bµd [
2. gurU nwnk goibMd isMG, gurU gRµQ mhwrwj [
sRI siqguru mm bµdnw, joie grIb invwj [
3. mm ividAw dw ko nmo, ieMdrjIq isMG sµq [
smy smy ijin dws ko, dIE syRSt mMq [
4. BwKw swrkuqwvlI BwvrsWimRq joie [
cwxwkw AiDAwqmo, ivcwrmwlw smoie [
5. ien pWco ko myl ky, ‘pMc gRµQwvil’ jwn [
tIkw pWcn kw krUµ, bKso pRBu buiD dwn [
6. hohu shweI dws ko, sRI siqguru mhwrwj [
tIkw pMc gRµQwvlI, kro inRibGn sukwj [
vvvv
vvvv
vvvv vvvv
BUimkw (5) BUimkw
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
1¡ sRI vwihgurU jI kI Pqih ]
dohrw
eykµukwrw siqgurU iqih pRswid scu hoie [[
vwihgurU jI kI Pqy ivGn ivnwsn soie [[1]
BUimkw
ies gRµQ dI BUimkw sµKyp nwl ilKdy hW [ pUry sµswr dy ivdvwn, dwny purS jwxdy hn
ik dyS, Drm dI au~nqI leI dyS BwSw dw pRcwr hoxw Aiq zrUrI hY [ ies mMqv ¹ pRmu`Kqw
idMdy hoey gurU nwnk swihb jI ny inrml pMQ dI isrjxw kIqI [ ies m`q ¹ AdÍYq m`q Aqy
is`K m`q ikhw jWdw hY [ gurU nwnk swihb jI AYsy AvqwrI purS sn ijnHW ny AwpxI ilpI
iqAwr kIqI, iPr ausy bwxI ivc r`bI bwxI dw sµgIq AlwipAw Aqy sµswr ¹ aupdyS
b^iSAw [ jo dyS bolI sI, aus¹ gurmuKI dw rUp dy ky gurmuKI BwSw dw PYlwA kIqw [ kuJ vIr
ieh g`l kih idMdy hn ik¼ik keI gRµQW ivc vI ilKI imldI hY ik gurmuKI ilpI gurU AMgd
dyv jI dI bxweI hoeI hY [ ieh g`l qW ieQoN hI inrmUl swbq ho jWdI hY ik Awsw rwg ivc
gurU nwnk swihb jI dI aucwrn kIqI bwxI ‘p`tI’ ilKI hoeI hY [ iPr ieh g`l ikvyN swbq
ho skygI ik gurU AMgd dyv jI dI jy gurmuKI BwSw bxweI hoeI hY qW iPr Awsw rwg dI p`tI
jo swry A`KrW nwl aupdyS hY, aus¹ kI smJWgy ? ies leI ieh g`l Zlq hY ik gurmuKI ilpI
gurU AMgd dyv jI dI bxweI hovy [ ieh g`l s`c hY ik gurU AMgd dyv jI ny gurmuKI BwSw
ivc lgW mwqrw dw suDwr kIqw [ BwSw dy aucwrn dw inXm bµinHAw [ ijQy vI ies BwSw ivc
gurU nwnk swihb jI dy jIvn kwl ivc aucwrn kIqI hoeI bwxI AwpxI bxweI BwSw ivc
drj kIqI jdoN ik sµswr dw ieiqhws pVHIey qW rwm, i¸Sn jI, eIsw msIh, muhµmd swihb
Awid irSI munI, isD nwQ bVy bVy AcwrIAw hoey hn sB ny pihlW ricq BwSw BwvyN sµsi¸q
sI BwvyN ArbI, &wrsI sI [ ausdy ivc hI Awpxy pYrokwrW ¹ aupdyS b^iSAw [ ik¼ik swrIAW
BwSwvW ivcoN gurmuKI BwSw AijhI hY ijs ivc ADUrwpn nh» [ pr bwkI BwSwvW ivc
ivdvwnW ny ADUrwpn drswieAw hY [ pUry prmySr dI g`l pUry gurU ny pUrI BwSw ivc AwrµBI [
ijQy r`bI bwxI dw aucwrn Awid gurU nwnk swihb ny AwrµiBAw, auQy gurU AMgd dyv jI ny
guurU nwnk dyv jI dy pUry jIvn-kwl dw ieiqhws BweI bwlw jI qoN suxnw AwrµB kIqw Aqy
BweI pYVy moKy qoN gurmuKI BwSw ivc ilKwauxw SurU kIqw [ ieh BweI pYVw moKw auh s`jx hY
ijs ny gurmuKI A`Kr krqwrpur swihb rih ky gurU nwnk swihb jI qoN is`ØKy sn [ so, ieh gurmuKI
A`Kr Bwv gurmuKI BwSw dw gurU nwnk swihb qoN ivkws hoxw SurU hoieAw [ gurU AMgd dyv
vvvv
vvvv
jI ny KfUr swihb gurmiq ividAwlw kwiem kIqw [ ies qoN bwAd qIjy jwmy ivc 22 mMjIAW
kwiem kr ky Aqy 72 pIVHy b^S ky ihMdusqwn dy kony kony ivc ies srl bolI, mW-bolI dw
pRcwr hoieAw [ iPr cOQy jwmy ivc iesy ivcwrDwrw ¹ A`gy qoirAw [ gurU Amrdws jI dy v`fy
p`uqr bwbw mohn jI sn [ aunHW dw A`gy p`uqr sµs rwm jo gurmuKI ilpI dw A`vl ilKwrI hoieAw [
ijs ny cwr gurU swihbwn dI bwxI ilK krky poQIAW rUp ivc sµBwlI [ pMjvyN jwmy ivc gurU
vvvv vvvv
BUimkw (6) BUimkw
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
Arjn dyv jI mhwrwj ny goieMdvwl swihb qoN ieh poQIAW ilAw ky sµswr dw v`fw kwrj
Drm rUpI ibRC dIAW jVHW id®VH krn leI sRI gurU gRµQ swihb jI dI 1660 sµmq ivc sµpwdnw
SurU kIqI [ 1661 sµmq ib¸mI BwdroN sudI eykm ¹ pihlw pRkwS kr id`qw [ ijs qoN gurmuKI
ivc gurU gRµQ swihb dy auqwry AwrµBy hoey [ dyS BwSw ¹ hor bl imilAw [ ies qoN bwAd nOvyN
pwqSwh qk gurU swihbwn Aqy gurU Gr dy AnykW ivdvwnW ny gurU swihb dw aupdyS lokW
qk phuµcwieAw [ aunHW ivc BweI gurdws jI dI rcnw jo gurbwxI dI kuµjI khI jWdI hY [
gurU swihb jI ny hukm kIqw sI ik ‘jo bwxI gurdws kI gur mihmw BwrI; isKI pRwpq pTn
qy lyhu dyie ivcwrI’ [ ies qoN bwAd sRI gurU goibMd isMG jI ny ijnw ies BwSw dw pRcwr nON
jwimAW ivc hoieAw, aus qoN vDyry ikqy gurU jI ny dsvyN jwmy ivc ies BwSw leI kIqw [
iPr ies BwSw ivc AYsw mhwn kµm kIqw ik dmdmw swihb ivKy 1¡ qoN ATwrh ds bIs
qk swrI bwxI kµToN aucwrn kIqI Aqy nOvyN pwqSwh jI dI bwxI AMØikq kr ky gurU gRµQ swihb
jI dI sµpUrnqw kIqI [ gurU kI kwSI dmdmw swihb rc ky gurbwxI dy ArQ 48 isMGW ¹
pVHwey [ ieh sB kwrj gurmuKI ilpI ivc kr ky ies BwSw ¹ cwr cµn lwey [ ies qoN pihlW
AwpxI rsnw qoN sRI dsm gRµQ dI rcnw kr ky Aqy aus ivc ivS¹ jI dy 24 AvqwrW, bRhmw
jI dy 7 Avqwr, iSvjI dy 11 AvqwrW dI kQw dy nwl ^wlsy ivc sUrbIrqw Brn leI
jµgI XoiDAW, sUrbIrW Aqy aunHW Xu`DW dw vrxn kIqw [ iPr Awp jI ny hzUr swihb ivKy sRI
srb loh gRµQ dI rcnw kIqI [ Awp jI jdoN swih`qk rcnw krvw rhy sn, auh kwrj kIqw
jo A`j qk iksy qoN vI nh» ho sikAw [ Awp jI dy smyN v`Kry-v`Kry BwSw dy igAwnI sµsi¸q,
ihMdI, ArbI, &wrsI, aurdU Awid dI jwxkwrI r`Kx vwly ivdvwnW dI bhuq Brmwr rhI [
ijs ivc 52 kvI ijnHW dy ieiqhws ivc nwm imldy hn; aunHW swry ivdvwnW dI iek`qrqw
ivc v`Kry-v`Kry ivdvwnW ¹ Al`g-Al`g kµm dy ky Bwrq vrS dI swrI ividAw ijs¹ lok
pVHn vwsqy kwSI (bwrwnsI) jwieAw krdy sn, aus ividAw dw kbzw iek vrg kyvl
bRwhmxW kol sI [ aunHW dy kbzy ivcoN ividAw Cufvw ky Awp jI ny ^ud Aqy kvIAW qoN ieh
kwrj krvwieAw [ cwr vydW dw Anuvwd :
1. Swm vyd, 2. Xujr vyd, 3. irgvyd, 4. AQrbx vyd
Cy Swsqr : 1. sWK, 2. inAwie, 3. pUrb mImWsw, 4. pqµjl, 5. vydWq, 6. ivSySk [
27 isMØimRqIAW, 52 aupinSdW swry sµsikRq gRµQW dw Aqy vydW dw swr mMnI jw rhI gIqw
dy 700 slokW dw tIkw Awp kIqw [ pMjwbI ivc hI mUl pwT Aqy ArQ kIqy [ ieh swry gRµQ
jo iek ijld ivc nh» sn, b`ØJy p`qirAW dy rUp ivc mukµml kr id`qy sn [ ies leI ik
myyry is`K ¹ koeI vI ividAw pVHn vwsqy bRwhmxW dI ^uSwmdI nw krnI pvy [ ies gRµQ dw
nW gurU swihb ny ividAw swgr r`ØiKAw [ jdoN iesdw vzn qoilAw qW 9 mx Bwr qol ivc
vvvv
vvvv
AwieAw sI [ so swfI ies auprokq g`l dw BwvyN pwTkW ¹ pVHn l`ØigAW ieh mihsUs hovygw
ik gRµQ dI auQwnkw ivc ienHW g`lW dI kI loV sI [ ieh loV ies krky sI ik ieh jwxkwrI
pwTk ¹ id`qI jwey ik ies gRµQ dw aulQw auprokq ivdvwnW dI iek kVI hY, jo BwSw dw
aunvwd gurU jI dy hukm ivc kr rhy sn [ gurU goibMd isMG swihb dy 52 kvIAW ivcoN iek
kvI sYnwpiq hoieAw hY, ijs ny gurU goibMd isMG jI dy hukm Anuswr cwxkX irKI dw iliKAw
vvvv vvvv
BUimkw (7) BUimkw
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
nIqI dw gRµQ jo sµsi¸q ivc sI, aus¹ gurmuKI BwSw ivc Anuvwd kIqw Aqy gurmuKI ilpI
dw mwx vDwieAw [ jYsw ik :
dohrw
gur goibMd kI sBw mYN lyKk prm sujwn
cwxwkw BwKw kIE kiv sYnwpiq nwm [
so jdoN 1761 ib¸mI sµmq 6 Aqy 7 poh dI rwq ¹ gurU jI ny Awnµdpur swihb C`ØifAw,
aus vyly ieh ividAw swgr gRµQ qurkW ny sqluj dI Byt kr id`qw [ kuJ gRµQ PUk id`qy [ jo
nw pUrw hox vwlw Gwtw Aqy simAW dI imhnq G`Øty ivc rol id`qI [ ijhVI rcnw dy auqwry
pRcwr vwsqy guris`K lY ky cly gey sn, auh gRµQ A`j qk swfy kol mOjUd hn, ijs ivc nIqI
dw aupdyS bhuqw hY [ Drm dI dvw vI nwl nwl id`qI geI hY [ ies gRµQ ¹ cwxkX nIqI
nwl vI jwixAw jWdw hY [ cwxkX nIqI dw pRBwv A``j qk ihMdusqwn dy rwjnIqk lokW
’qy hY [ nIqI dy kuJ gRµQ Bwrq ivc kuJ mhwn purKW dy ilKy hoey imldy hn [ ilKy qW BwvyN
hor vI bhuq swry lokW dy hox, pr ienHW ivc pRis`DI vwly nIqI gRµQ ieh hn :
1. SukrwcwrIAw dI Sukr nIqI : ieh SukrwcwrIAw dI nIqI hY [ ieh rwKSW dw gurU sI [
ies dy 839 slok hn [
2. ibdr nIqI : ieh nIqI srv sRyST mMnI geI hY [ XuiDStr ny ieh nIqI ibdr qoN pVHI
sI [ ies krky dovW ¹ iek jwxnw [ slok—588+6 (dwKiSnwqX-ieh Cy slok d`KSxw ivc
mMny jWdy hn kul—594) [
3. BrQ nIqI : slok 100 ijs ivc 2+2 slok juVy Aw¼dy hn [ ieh juVvyN 5 slok
Aw¼dy hn [ keIAW ivdvwnW juVvyN slokW ¹ v`Kry krky igxqI mMn leI hY [ ijs krky
aunHW 110 mMn ley hn, pr sµsi¸qI slok 100 hI hn [
4. SuknI dI nIqI : jo inrI JUT &ryb dI BrI hoeI hY [ dUsry SbdW ivc ies¹ kutl nIqI
ikhw igAw hY [
5. cwxkÎ nIqI : ieh kuJ Bwrq ivc nIqI dy pRis`D gRµQ hn [ ijnHW dI AwpxI-AwpxI
QW ’qy ivdvwnW ivc mhwnqw hY [ pr gurU goibMd isMG mhwrwj ¹ ienHW nIqIAW ivc cwxkX
nIqI psµd AweI, ijs krky mhwrwj jI ny kvI sYnwpiq qoN sµsi¸q qoN pMjwbI ivc aul`Qw
krvwieAw [ hux iesdw tIkw srl BwSw ivc srl SbdW ivc kIqw hY, qW jo Axjwx qoN
Axjwx ¹ vI smJ pY sky [ mUl quk ¹ moty A`KrW ivc r`K ky iesdy ArQW ¹ AijhI lVI
ivc prox dw Xqn kIqw hY ik AOKy pd dw ArQ v`Krw BI idsy qy ArQW dI lVI qoN tu`Øty
vI nw ies qrHW dw jqn kIqw igAw hY Aqy ArQ BI jo dmdmI tkswl ivcoN pRwpq hoey [
vvvv
vvvv
dws AwpxI qu`C bu`DI Anuswr ilK irhw hY qW ik ijhVy ividAwrQI dUr-durwfy bYTy sµpRdwie
dI ies ividAw nwl juVnw cwhuµdy sn, aunHW dI pRyrnw soRq lY ky pMj gRµQW dw tIkw ieko ijld
ivc kIqw hY [ auh gRµQ ieh hn :
1. cwxkÎ nIqI 2. swrukqwvlI, 3. BwvrsWimRq, 4. ivcwr mwlw, 5. ADÎwqm
pRkwS [
vvvv vvvv
BUimkw (8) BUimkw
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
so ienHW ivc jo cwxkX nIqI hY, iesdw tIkw pihlW ilKdy hW [ auprokq id`qI hoeI
vIcwr ivc ieh nIqIk gRµQW ivc jo SuknI dI nIqI hY auh BwvyN ilKq rUp ivc nh» bwkI
nIqIAW dy gRµQ pRwpq hn [ pr mhWBwrq dy Gor sµgRwm ivc SuknI dI nIqI ieiqhws rUp
ivc aus dy Awp dy SbdW ivc sp`St hY [
nIqI iqMn pRkwr dI huµdI hY :
1. Drm nIqI : Drm nIqI vwly Drmwqmw rwjy jW Awm ivAkqI [ auh ies nIqI dw
iqAwg nh» krdy, BwvyN aunHW ¹ Awpxw sB kuJ iqAwgxw pvy [ Drm nIqI ivc Awpxw
ivgwV ky dUsirAW dw Blw krn dI sWJ huµdI hY [ jYsw ik :
Apnw ibgwir ibrWnw sWFY ] (goNf, AMg 875)
2. rwjnIqI : rwj krn dw auh sRySt qrIkw ijs ivc rwj dI ivRDI hovy [ Awpxw nukswn
kry ibnW dUsry dw Blw hovy [ AijhI nIqI ¹ rwjnIqI ikhw jWdw hY Aqy nukswn iksy dw
vI nw hovy, jo jn smudwie leI lwBdwiek hY [
3. kutl nIqI : Asl ivc iehI SuknI dI nIqI sI [ Cl, &ryb, DoKy dy nwl kpt dI
BrI hoeI ivcwr Aqy krq`b rwh» dUsry dw nukswn krky Awpxy &wiedy dI Bwvnw hovy, aus¹
kutl nIqI ikhw jWdw hY [ sµswr ivc A`j ies nIqI dI pRDwnqw hY [ so swfy gurU swihbwn
ny sw¹ Drm nIqI isKweI hY [ Drm nIqI isKwaux leI kvI sYnwpiq qoN ieh gRµQ dw au~lQw
sµsi¸q qoN gurmuKI ilpI ivc krvwieAw [ ies gRµQ dI BUimkw ieQy smwpq kIqI jWdI hY [
dws ny jo A`Kr ividAw dwqy mhWpurSW qoN pVHy qy aunHW ¹ A`gy tIky dw rUp dy ky
kQwvwckW qy pRcwrkW dI syvw dy mnorQ nwl ieh kwrj hoieAw hY [ ieh kwrj klZIDr
pwqSwh ny Awp hI AwpxI ikrpw id®StI duAwrw krvw ilAw hY [ mYN Awpxy ividAwrQI dw
vI Dµnvwd krdw hW, ijs ny jQy ivc rih ky keI swl ividAw pVHI [ jwpqw pUrw nh» kIqw [
bVI bwrIkI nwl ividAw pVHI Aqy ‘gurbwxI ArQ Bµfwr’ ivc vI shwiek dy qOr ’qy izMmyvwrI
inBw cu`ky igAwnI jgqwr isMG jI AiBAwsI ijnHW ny ieh pMjy gRµQW dy ArQ ilKx ivc
shwiek dy qOr ’qy imhnq kIqI mYN aunHW dw vI Dµnvwd krdw hW, AMq ivc ivdvwnW ¹
sinmr bynqI hY ik ieh pMjy gRµQW dw stIk Anjwx ividAwrQIAW ¹ pRcwrk bxwaux dI
shwieqw vjoN iliKAw igAw hY, jo dUr-duryfy stIk qoN lwB auTwaux Aqy ivdvwn bxn [
ivdvwn s`jxW dy leI ieh b`ØicAW vwlI bwq hovygI [ auh ij`ØQy vI kmI dyKx qW ilK ky
Byjx qW ik AglI AYfISn ivc kmIAW dUr ho skx [ A^Ir ivc gurU mwqw, mwqw gujr
kOr, Amr ShId bwbw Pqih isMG, bwbw zorwvr isMG ijnHW dy Et Awsry ivc rih ky pMjy
gRµQW dw stIk iqAwr hoieAw hY [ ies ivc pMj gRµQ hox krky iesdw nW pMc gRµQwvlI stIk
vvvv
vvvv
r`ØiKAw hY [
dwsin dws—
hrI isMG
gurmiq ividAwlw
j`Qw rµDwvw, sµpRdw dmdmI tkswl
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (9)
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
cwxkÎ nIqI
vvvv
vvvv
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, auQwnkw (10) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
cwxkÎ nIqI
auQwnkw
jIvn cir`qr cwxkX irSI : cwxkX irSI mgD dyS ijs¹ A`j-k`lH ‘ibhwr’ ikhw
jWdw hY, ies ivc pYdw hoieAw [ ies mhwn purK dI jnm qwrIk l`BxI AsµBv g`l hY pr
Anumwn nwl ienHW dy jnm dw pqw ie¼ l`gdw hY ik jdoN iskµdr Awzm ny ihMdusqwn
’qy cVHweI kIqI qW ieh aus qoN kuJ smW pihlW ijs¹ 2300 vrHy qoN au~pr ho cu`ky hn; bRwhmxW
dI vµS ivc pYdw hoieAw [ AwpxI bwl AvsQw smwpq kr ky bRhmcwrI rUp ivc kwSI pVHy [
ijs ivc Awp vYidk, gixq ividAw, rswiex ividAw, joiqS ividAw, ivAwkrx, ipMgl
Aqy vyd vydWq pVH ky mhwn ivdvwn bx gey [ ienHW ¹ jo mwqw-ipqw qoN srIr pRwpq hoieAw
auh rµg rUp ivc koeI suµdrqw vwlw nh» sI [ rµg kwlw sI, iPr nw hI iksI pRis`DI vwly
bRwhmx dy p`uqr sn [ iek swDwrn ijhy bRwhmx dy Gr jnmy sI [ pr AwpxI rwjnIqI Aqy
ividAw dy bl nwl bVy pRis`DI vwly bRwhmxW qoN vI A`gy lµG gey [ ies rwjnIqI nwl
ienHW ny nON nµdW ¹ mrvw ky cµdrgupq mOrIAw ¹ rwj iqlk idvw ky iPr ausy rwj dy pRDwn
mMqrI bxy [ ieh cµdrgupq mOrIAw iek nYx dw p`uqr sI, ijs¹ ies ny rwj g`dI idvweI [
ikvyN idvweI iesdw vyrvw A`gy ilKdy hW [ pMj hzwr vrS qoN vI pihlW Bwrq ivc iek
rwjw ijsdw nW mgD sI, jrwsMD Awidk pUrv vµSI pRis`D rwjy ieQy hoey hn [ ijsdI rwjDwnI
pwtlIp`uqr jW puSppurI jW pdmpurI jW kusmpurI Awidk iek dy hI nwm hn, pr A`j-
k`lH ies¹ ptnw Sihr, ibhwr dy lok kihMdy hn [ kwZzW ivc BwvyN kuJ vI hovy [ pr hr
iek is`K SrDwlU dy ihrdy au~qy ptnw swihb hY, ijQy klZIDr pwqSwh dw Avqwr hoieAw [
jo jrwsµD dI vµS pUrvvµSI rwjy sn [ aunHW ¹ mgD dyS iv`coN k`F ky nµd vµS ny mgD dyS
’qy Awpxw rwj sQwipq kIqw, pIVHI dr pIVHI 138 vrS qk rwj kIqw [ ies vµS ivc
mhwrwjw pdm nµd hoieAw, ijsdw pRqwp swry Bwrq ivc Cw igAw [ aus smyN iesdy brwbr
dw koeI rwjw nh» sI, ijs krky ieh rwjw haumY dw eynw iSkwr ho igAw ik Coty v`fy rwijAW
¹ Awm bµidAW dI qrHW smJ ky inrwdr krn l`gw [ iesdI pRwl`bD ivc ijQy eynw v`fw
rwj iliKAw hoieAw sI [ auQy prjw ivc iesdy rwj dI SlwGw sI [ pr iesdy ¸opI qy ASWq
vvvv
vvvv
suBwA dI crcw vI sI [ ASWq suBwA hox krky in`kI in`kI g`l kwrn mMqrIAW qy AihlkwrW
nwl Zu`Øsy ho jwieAw krdw sI [ keI bygunwhW ¹ iesny jylH ivc s`uØitAw [ keIAW ¹ v`fIAW
szwvW vI id`qIAW [ mhwrwjw pdm nµd dy do mMqrI sn [ pRDwn mMqrI dw nW ‘isktwr’ qy
dUjy dy nW ‘rwKSS’ sI [ isktwr jwqI dw SUdr qy rwKSS bRwhmx sI [ pr dovyN bhuq bu`DImwn
sn [ iek idn iksy mwmUlI g`l qoN mhwrwjw pdm nµd isktwr au~qy ¸oiDq ho igAw [ aus¹
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (11) cwxkÎ nIqI, auQwnkw
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
pirvwr smyq kYd kr id`qw Aqy szw vI AYsI id`qI ik pyt Brn ¹ r`jv» rotI vI pRwpq
nh» huµdI sI [ pirvwr ¹ do syr jOAW dw Awtw imldw [ ies rwjy dy ¸oDI suBwA ny ijQy ieh
cmqkwr idKwieAw ik isktwr vrgy s`jx ¹ mwmUlI g`l ’qy kYd kr id`qw [ auQy iek idn
Awpxy ¸oDI suBwA ADIn ho ky AwpxI v&wdwr ibcKxw dwsI ’qy ¸oDvwn ho igAw [ aus
smyN iesqrI dI mwnisk dSw A`j vrgI AOrq q`ul nh» sI [ ik¼ik gurU nwnk swihb dI
swfy dyS au~qy ikrpw hoeI, SUdr jwqI dI iGrxw qy AOrq jwqI dw Apmwn dUr krn leI
pRcwr AwrµiBAw qy ds jwimAW ivc pRcwirAw [ A`gy is`KW ny iesy pRMprw ¹ kwiem r`ØiKAw [
AOrqW dI jwqI ku`ØKoN bVy sUrbIr qy siqkwrXog hsqIAW pYdw hoeIAW, jo svw svw mx c`kI
pIsdIAW sn [ b`ØicAW dy hwr glW ivc puAwauNdIAW sn, iPr vI auh audws nh» sn [
is`K kOm dI kurbwnI nwl dyS ¹ AwzwdI imlI AOrq ¹ brwbr dy h`k imly [ pr auh smW
AYsw nh» sI [ AOrq dw kYd ivc jwxw mOq dy brwbr sI [ rwjy dI dwsI ibcKxw bhuq
idlgIr qy mwXUs sI [ BwvyN isktwr mMqrI kYd ivc sI, pr iesdI nIqI qy bu`DI nwl dwsI
dI jwn bc geI [ nh» qW dwsI ¹ szw-ey-mOq sI [ hux dwinAW dw m`q hY “kr Blw ho
Blw AMq Bly dw Blw” [ BlweI kIqI hoeI DrqI ivc bIjy bIj dI qrHW au~g ky bIjx vwly
¹ BlweI dw Pl idMdI hY [ ies qrHW ibcKxw dwsI dy pihlW dI qrHW rwj drbwr ivc pYr
l`g gey [ rwjw ivSvws krn l`gw [ dwsI ny mhwrwj ¹ ikhw ik isktwr bygunwh hY [ pirvwr
smyq kYd ivcoN mukq krw id`qw [ mhwrwjw mhwnµd ny aus¹ dubwrw mMqrI qW bxw id`qw
pr ausdw ruqbw Cotw kr id`qw [ ijhVw bRwhmx rwKSS Cotw mMqrI sI, aus¹ v`fw mMqrI
qy isktwr ¹ Cotw mMqrI bxw id`qw [ hux ieh mwnnIey purS jo ibnW gunwh qoN Apmwinq
ho c`ukw sI, idn rwq Awpxy Apmwn dw bdlw lYx bwry socdw rihMdw sI ik iesny myry pirvwr
dw siqAwnws kr id`qw hY [ ieh sµskwr ies mMqrI dy mn ivc gUVHw huµdw igAw, pr bdlw
lYx dw koeI aupwA nh» su`Jw [ iek idn kudrq ny AYsI mdd kIqI ik isktwr jo Cotw
mMqrI sI, GoVy ’qy cVH ky sYr krn jw irhw sI, qW aus ny kI dyiKAw ik rµg dw kwlw bdsUrq
bRwhmx AwpxI C`prI dy A`gy rsqy dI kuSw (pMnHI) p`ut-p`ut ky aus dIAW jVHW ivc K`tI l`sI
pw irhw sI [ ieh kuJ kridAW bRwhmx BwvyN psIny nwl iB`ØijAw hoieAw sI pr iPr vI Awpxy
h`T nwl ies ikirAw ivc l`gw hoieAw sI [ GoVy ’qy cVHy hoey ies isktwr mMqrI ny Ascrj
mMØinAw [ ies dy kol Aw ky pu`ØiCAw, jnyaU pihny qoN bRwhmx dI pihcwx krky ik hy bRwhmx
dyKx ¹ qUµ bu`DImwn l`gdw hY, pr qyrw krq`v bu`DImwnW vwlw nh» jwpdw [ qW ies ny ikhw
ik hy Bly purS keI vwrI krq`v id`sx ivc bu`DIhInW dw idsdw hY, pr aus ivc lukI
hoeI bu`DI dw cmqkwr Anjwx ivAkqI nh» smJ skdw [ mY¹ qUµ AYsw hI Anjwx ivAkqI
vvvv
vvvv
idsdw hYN [ qyry ilbws qoN Anumwn l`gdw hY ik qUUµ pwqSwh dw mMqrI hovygw, pr bu`DImwn
nh» idsdw [ qyyry pRSn dw au~qr dyx l`gw hW AOr prIcw dyx l`gw hW [ myrw nwm ‘cwxkIAw’
hY [ mYN 25 swl qk bRhmcrj r`K ky ividAw pVHI [ ividAw sµpUrn krky hux mYN igRhsq
AwSrm ivc pRvyS hox leI ivAwh dI ie`Cw Dwr ky Sihr v`l jw irhw sI [ Acwnk ies
d`B ny myrw pYr z^mI kr id`qw, jdoN ik mYN ies d`B dw kuJ vI nh» sI ivgwiVAw [ hux
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, auQwnkw (12) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
mYN inscw kr ilAw ik ivAwh dI g`l bwAd ivc vyKI jwvygI [ ijs d`B ny myrw pYr z^mI
kIqw hY, ies¹ jµmx qoN htw dyvWgw [ ies leI iesdIAW jVHW ivc l`sI pw irhw hW qWik
d`B dy bUty jVHW qoN hI su`k jwx [ Pyr kdy dubwrw pYdw ho ky iksy rwhI ¹ z^mI nh» krygw [
vzIr ny dyiKAw ik d`B ¹ nwS krn leI muVkw isr qoN pYrW qk nucV irhw hY [ srIr dI
vI koeI prvwh nh » [ isktwr ieh kuJ vyK ky hYrwn ho irhw sI [ ieh sB kuJ dyK sux ky
isktwr dy mn ivc ieh ivcwr Pury ik ieho ijhw ij`dI bRwhmx Aqy kµm ivc id®VHqw r`Kx
vwlw ikqy FUµiFAW vI nh» l`B skdw [ hovy nw ik ies bRwhmx ¹ hiQAwr bxw ky mYN Awpxy
Apmwn dw bdlw rwjy qoN lY skW [ qrIkw bxwauxw pvygw ijs krky d`B nwloN vI ¸oDvwn
ieh bRwhmx rwjy ’qy ho jwvy [ ieh rwjy dIAW jVHW p`ut skdw hY, ik¼ik jVHW qW jVHW hI
hn BwvyN d`B dIAW hox BwvyN iksy mn`uK dIAW [ isktwr socdw sI ik ies kwrj leI koeI
FukvW smW imly [ ieqPwk SrwD dy idn Aw gey [ jdoN rwjy ny bRwhmxW ¹ Awpxy ip`qrW
dy nimq Bojn Ckwauxw sI [ jo bRwhmxW dy leI siqkwr nwl Awsx ivCwey gey qW isktwr
ny clwkI nwl rwjy vloN cwxkX ¹ in¼dw dy ky aus Awsx au~qy ilAw ibTwieAw [ Awp
au~QoN clw igAw ik¼ik isktwr vzIr jwxdw sI ik ies bRwhmx dw rµg kwlw hY [ A`KW
lwl hn, dyKx ¹ bVw bdsUrq l`gdw hY [ rwjw iesdI Skl dyK ky ies¹ Awsx qoN auTwaux
dw Apmwn zrUr krygw [ vzIr isktwr dI ieh nIqI sI ik rwjw Zu`Øsy ivc Aw ky iesdw
inrwdr kry [ cwxkX Zu`Øsy ivc Aw ky bdlw lYNidAW iesdw srbµs nwS kry [ mMqrI isktwr
ies g`l ivc kwmXwb ho igAw [ jdoN rwjw Awpxy mMqrI rwKSS nwl SrwD vwly mkwn
ivc AwieAw qW ivkrwl srUp vwlw bRwhmx Awsx ’qy bYTw dyiKAw qy hYrwn hoieAw ik
ies¹ As» in¼dw nh» id`qw, ieh Awpxy Awp siqkwrXog bRwhmxW dy Awsx au~qy ikvyN
Aw bYTw hY ? ieh dyK ky rwjw Zu`Øsy ivc boilAw, Awpxy nOkrW ¹ hukm id`qw ik ies¹ pkV
ky Awsx qoN auTw id`qw jwey, D`ky mwr ky mMdr ivcoN bwhr k`F id`qw jwey [ nOkrW ny rwjy
dw hukm mMnidAW ausy qrHW kIqw [ cwxkX ny ¸oD ivc Aw ky au~Qy KiVHAW hI Awpxy kys
iKlwr ley qy zihrIly &nIAr s`p dI inAweIN ¸oD ivc Aw ky Z`uØsy dI zihr GolidAW
SbdW dy Prwty mwry AOr sB dy swhmxy shuµ KwDI qy pRiq`ØigAw kIqI ik ijMnI dyr qk duSt
rwjy dw siqAwnws nh» kr idMdw, mYN Awpxy kys iek`Ty nh» krWgw [ ieh kih ky rwj mihlW
qoN bwhr clw igAw [ isktwr ies smyN ¹ aufIk irhw sI [ rsqy ivc hI Aw imilAw [ cwxkX
dy pYr» h`Q lw ky aus¹ Z`uØsy dw kwrn pu`ØiCAw [ cwxkX ny ros krky ikhw ik qUµ mY¹ s`d
ky lY igAw sI [ ies ny ikhw bRhm dyvqw mY¹ rwjy ny hukm kIqw sI [ myrw ies ivc koeI
ksUr nh» [ rwjw kyvl quhwfy nwl hI nh», bhuq lokW nwl iesy qrHW krdw hY [ pihlW bulw
vvvv
vvvv
ky iPr inrwdr krdw hY [ isktwr ny AwpxI imswl id`qI [ mY¹ ibnW ksUr qoN pRDwn mMqrI
qoN htw ky kYd kIqw [ pirvwr smyq mYN keI vrHy qk iesdI kYd ivc irhw [ iPr aus dwsI
dI shwieqw nwl mYN kYd ivcoN bwhr inkilAw, ijs¹ ibnW ksUr qoN ies ny kYd kIqw sI [
auh vI myrI shwieqw nwl C`utI sI, mYN ausdI shwieqw nwl kYd qoN CuitAw [ hux dwsI
ibcKxw vI bhuq fr ky smW k`F rhI hY Aqy mYN BI [ BwvyN mY¹ bw-ie`zq brI kr id`qw,
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (13) cwxkÎ nIqI, auQwnkw
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
mYN byksUr sI, mY¹ do g`lW dw d`uK hY [ iek ibnW ksUr qoN jylH ivc jwxw, dUjw v`fy ruqby
qoN Cotw ruqbw kr dyxw [ iPr vzIr ny ikhw ik mYN vI aus smyN dI aufIk ivc hW jdoN mYN
vI Awpxy Apmwn dw bdlw lY skW [ cwxkX ny AwiKAw-nIqI dy Anuswr duSmx mwrn
leI pihlW duSmx dw Byq hoxw bhuq zrUrI hY [ AwpW iqMnoN iml ky ieh kµm bVw sOKw kr
skdy hW [ BwvyN vzIr hox dy nwqy qUµ vI mihlW dw ByqI hYN, pr ibcKxw nW dI dwsI jo
hr smyN mihl ivc rihMdI hY, auh qyry qoN vI izAwdw ByqI hY [ iPr cwxkX ny isktwr ¹
jo iv¼q d`sI, aus ny ibcKxw dwsI ¹ nwl rlwieAw [ iek do hor v&wdwr rlw ky pRx
ilAw jo As» krn jw rhy hW [ iksy ny vI ausdI iBxk nh » pYx dyxI, ik¼ik pqw l`gx
’qy kµm kdy isry nh » cwiVHAw jw skdw [ ie¼ Apmwinq ivAkqIAW dw jo rwjy qoN qµg
sn, aunHW dw vwDw huµdw igAw [ cwxkX dw rwjy ¹ ^qm krn dw ieh pihlw kdm sI [
mhWpdm rwjy dy p`uqrW dI igxqI nON hY, ijnHW ivc A`T ivAwhI hoeI rwxI dI ku`ØKoN
pYdw hoey [ iek p`uqr jo ienHW A`TW qoN pihlW pYdw hoieAw sI jo (morW) nwm dI nYx dwsI
dI ku`ØKoN sI [ rwjw iesdI suµdrqw ’qy luBwiemwn ho ky, rwxI ¹ C`f ky dwsI nwl igRhsq
krdw irhw [ ies krky morW nwm dI dwsI qoN p`uqr ny jnm ilAw [ jo ivAwhI hoeI rwxI
dy A`T p`uqrW qoN pihlW hox krky v`fw p`uqr sI [ hux rwj dw h`k qW jyTy p`uqr dw huµdw
hY, pr dwsI dI k`uØKoN pYdw hox krky iesdy nwl iesdy A`T Coty Brw Aqy mhwrwxI ijsdI
k`uK qoN ieh A`T pu`qr jµmy sn ieh nPrq krn l`gy [ ieQoN qk ik rwjw vI ies nwl n&rq
krn l`g ipAw [ ies v`fy p`uqr dw nwm cµdrgupq sI [ mW dy A`ØDy nwm dy nwl iesdw pUrw
nwm cµdrgupq mOrIAw pRis`D hoieAw [ ieh bhuq bu`DImwn sI [ bVw cqur isAwxw sI [
mhwrwxI qy iesdy Coty BrwvW ny JUT bol ky ies¹ rwjy qoN dyS-inkwlw idvw id`qw [ cµdrgupq
mOrIAw v`fw hox krky Awpxy Awp ¹ rwj dw h`kdwr mMndw sI, pr byv`s ho ky ivdyS ivc
D`ky Kw irhw sI [ iesdy idmwZ ivc rwj lYx dI ie`Cw ies¹ itkx nh» sI idMdI [ rwq
idn socdw rihMdw sI [ cµdrgupq mOrIAw dI ieh swrI vwrqw dw pqw cwxkX ¹ isktwr
qoN l`gw [ cwxkX ny isktwr mMqrI ¹ cµdrgupq mOrIAw kol g`lbwq krn leI ByijAw [
isktwr ny jd cµdrgupq mOrIAw nwl ies ivSy ’qy g`lbwq kIqI qW aus ny Dµn Bwg smJy [
AwpxI iksmq dw drvwzw Ku`lHdw nzr AwieAw [ ibcKxw dwsI pihlW hI ienHW nwl rl
cu`kI sI [ ie¼ Apmwinq ivAkqIAW dI iek`qrqw rwjy ¹ nSt krn leI SkqISwlI swbq
hoeI [ isktwr mMqrI, ibcKxw dwsI, cµdr gupq mOrIAw Aqy cwxkX Awpxy Awpxy bdly
leI ctwn vWgUµ f`t gey [ iesdI iv¼q cwxkX bxw irhw sI [ cµdr gupq mOrIAw ¹ ikhw
ik rwjg`dI dw h`k qY¹ idvw ky rhWgw [ mYN Apmwn dw bdlw lY lvWgw [ ienHW ny iek`Ty
vvvv
vvvv
ho ky ies vwrqw ¹ gupq r`Kx dI shuµ KwDI [ cwxkX ny ijvyN krn leI Aqy jo krn leI
ikhw, ieh ausdy AwigAwkwr bx ky krdy rhy [ cwxkX ny iek idn AwpxI kutIAw ivc
zihr vwly Aijhy Bojn iqAwr krvwey, jo koeI S`kI purS vI pCwx nw sikAw [ ibcKxw
dwsI swry pirvwr ¹ Kwxw KvwieAw krdI sI [ rwjy smyq ausdy A`T pu`qrW ¹ Kwxy ivc
zihr imlw ky Kvw id`qw [ rwjy dy A`Ty p`uqr, rwjw qy rwxI ienHW dw iek idn ivc hI cwxkX
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, auQwnkw (14) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
nIqI Anuswr s&wieAw kr id`qw [ kuJ lyKkW ny ieh iliKAw ik cwxkX ny qlvwr nwl
mhWnµd dw isr v`ØiFAw sI [ iPr ausdy p`uqrW dw kql kIqw hY [ ienHW dohW g`lW ivc auprokq
g`l hI shI jwpdI hY, ik¼ik cwxkX kol nIqI dI qlvwr sI [ nIqI dI qlvwr nwl
ienHW ¹ mwirAw [ jdoN ieh swrw kuJ vwpr igAw qW isktwr mMqrI dy AMdr Aijhw vYrwg
pYdw hoieAw ik bhuq v`fw pwp hoieAw hY [ ijs rwjy dw mMqrI sI, aus¹ mrvw id`qw [ ies
pwp dw mYN vI brwbr dw ih`Øsydwr hW [ ies ny sB kuJ C`f ky du`K pwp dI invrqI leI
pRwSicq krn dw rwh PiVAw [ Kwxw pIxw iqAwg ky jp qp krdy hoey pRwx iqAwg id`qy [
hux cwxkX Aqy cµdrgupq mOrIAw donoN rih gey [ ik¼ik dwsI Awpxw zihr dyx vwlw
kµm kr cu`kI sI [ isktwr Awpxw kµm krky qp`ØisAw duAwrw pRwx iqAwg igAw [ hux v`fI
cuxOqI ienHW swhmxy ieh sI ik mhWnµd dw mu`K mMqrI rwKSs sI [ aus ny AwpxI nIqI clw
id`qI [ hux mhWnµd dw p`uqr qW koeI vI jIvq nh» sI irhw [ mu`K mMqrI rwKSS ny AwpxI
nIqI dw bwx clw id`qw [ rwjw mhWnµd dy Brw ‘svwrQ is`D’ ¹ ies slqnq dw bwdSwh
bxw id`qw [ ieQy iek vwrI cwxkX dI hwr ho geI ik auh cµdrgupq mOrIAw ¹ rwjw nw
bxw sikAw [ pr cwxkX nIqI ivc AYsw hI kQn hY :
khW Sq· BY cqur ko jW mYN lwK aupwie ]4] (cwxkX nIqI, AiDAwie 10)
ik buDIvwn ¹ koeI muSkl nh» huµdI aus kol l`KW Xqn hn [ cwxkX ny hwr ky vI hwr
nh» sI mMnI [ rwj pRwpq krn dy leI nIqI dw nvW bwx iqAwr krn l`gw [ cwxkX dw
iek im`qr sI [ ijsdw nwm ieiqhws ivc ‘jIvisD’ iliKAw hY [ jIvisD ¹ Ku&IAw Bys
ivc rwKSS pws C`f ky qy hor ivdySI rwijAW kol mdd lYx leI clw igAw [
A&Zwinsqwn dy au~qrI ielwky ivc iek rwjw sI ijsdw nwm ‘prvrqk’ iliKAw
hY [ mgD dyS dw A`Dw rwj dyx dw iekrwr kr ky mgD dyS dI rwjDwnI pwtlIpu`qr ijs¹
A`j ptnw swihb ikhw jWdw hY, iesdy aupr cVHweI krn vyly AwpxI mjbUrI leI hor pMj
A&ZwnI rwijAW ¹ Awpxy nwl cVHwA ilAwieAw [ nyVy phuµc ky jµg krn dI AYsI nIqI
ApxweI ik rwjy svwrQ isD qy ausdy mMqrI rwKSS ¹ qy ienHW dy gupqcrW ¹ iBxk qk
nh» pYx id`qI ik koeI duSmx cVH ky Aw irhw hY [ pqw EdoN hI c`ØilAw ik jdoN rwjDwnI
pUry Gyry ivc Aw geI [ ieh GyrwbµdI dI iv¼q swrI cwxkX ny bxweI sI [ hux Cy rwijAW
dI &Oj jo bVI mzbUq sI aus &Oj ny bwhr qoN koeI AMdr nh» jwx id`qw qy AMdr qoN koeI
bwhr nh» jwx id`qw [ svwrQ isD ies g`loN hYrwn sI ik myrw rwj Kohx leI eynI mzbUqI
nwl kOx cVH ky Aw igAw hY [ swry rsqy bµd dyK ky mgD dyS dy rwjy ny jµg dw rsqw
ApxwieAw [ &OjW Ssqr lY ky Awhmxo-swhmxy hoeIAW [ 15 idn iBAwnk Xu`D huµdw irhw [
vvvv
vvvv
cVH ky Awaux vwilAW kol koeI iklHw nw hox krky muSkl dw swhmxw krnw ipAw [ ngr
AMdr pRvyS krn leI gupq rsiqAW ’qy jwxw sI [ jIv is`D ny cwxkX ¹ swrw Byq pihlW
hI d`s id`qw sI [ aus dy Anuswr mgD dyS dI sYnw Aqy ngr vwsI lVdy-lVdy hOslw Fwh
bYTy [ mhwrwjy svwrQ is`D ny jdoN vyiKAw ik g`l vsoN bwhr ho geI ik hux rwj qW jweygw
hI [ rwj dy nwl myrI jwn BI jweygI, ik¼ik pqw c`l igAw sI ik ieh sB kuJ krvwaux
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (15) cwxkÎ nIqI, auQwnkw
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
vwlw cwxkX hY, ijs ny myry SkqISwlI Brw ¹ pirvwr smyq mrvw id`qw hY, ^Yr myrI BI
nh» [ ies leI &kIrI ilbws Dwrn kr ky rwq dy AMDyry ivc iek gupq rsqy rwh» bwhr
inkl igAw [ jdoN rwKSS mMqrI ¹ ies g`l dw pqw l`ØigAw qW aus dy moVn leI au~dm
kIqw, jo sPl nw ho sikAw [ ik¼ik AMdr dI pl-pl dI jwxkwrI cwxkX ¹ bwhr bYTy
hI pRwpq ho rhI sI [ jdoN cwxkX ¹ pqw l`gw ik svwrQ is`D &kIrI ilbws ivc bwhr
inkl igAw hY, cµdrgupq mOrIAw dy bµidAW qoN aus¹ mrvw id`qw [ hux mMqrI rwKSS kol
koeI Xqn nw irhw [ hux cwxkX ny cµdrgupq mOrIAw ¹ mgD dyS dy q^q ’qy ibTw ky
qy Awpxy kIqy bcn Anuswr A&Zwn dy rwjy prvrqk ¹ A`Dw rwj dy id`qw [ iesdy ip`CoN
rwKSS ny keI vwr iv¼qW bxweIAW, ijs nwl cµdrgupq mOrIAw qy cwxkIAw dw nwS
ho jwvy [ pr nIqIvyqw cwxkX ny iek vI cwl c`lx nw id`qI [ hux cwxkIAw nwiex dy
p`uqr cµdrgupq mOrIAw ¹ rwj idvw ky sµquSt nh» sI hoieAw [ ik¼ik A`ØDy rwj dw kµfw
Ajy vI c`uB irhw sI ik mYN ies¹ A`Dw rwj hI duAw sikAw hW [ hux cwxkX dI nIqI dyKo
ik SkqISwlI rwjy pirvrqk ¹ A`ØDy rwj dw loB dy ky lVwky sUrbIrW dI &Oj dI SkqI
pRwpq kr leI [ iPr aus¹ Awpxw A`Dw rwj dy ky AwpxI eImwndwrI vI idKw id`qI [ A`Dw
rwj dy ky ausy idn qoN hI socxw SurU kr id`qw ik A`ØDy rwj ¹ vI pRwpq krnw hY [ rwKSS
jo vI cwl c`ldw, aus¹ AsPl kr idMdw sI [ A^Ir ¹ cwxkX ny ausdy BweI ¹ jo rwKSS
mMqrI dw im`qr bx igAw sI, ienHW iqMnW ¹ mrvw id`qw [ hux cwxkX ny rwj clwaux
dI izMmyvwrI cµdrgupq mOrIAw ¹ dy ky Awp jµgl ivc qp`ØisAw krn leI kutIAw bxw
leI [ cµdrgupq mOrIAw ijs¹ suqµqr rwj cwxkX ny idvwieAw sI [ cµdrgupq mOrIAw
ny ies¹ Awpxw rwjnIqI dw gurU bxwieAw [ ies koloN rwjnIqI pVHn leI jµgl ivc
kutIAw ivc phuµcdw irhw [ ieh cwxkX nIqI drpx, aus vyly hoNd ivc AwieAw [ rwKSS
kol jo mhW mMqrI dw pd qy rwj gurU dw pd sI auh cwxkX ¹ dy ky Aihswn kdy nh»
BulwieAw [ ausdy Anuswr ho ky dIrG kwl qk rwj kIqw [ ijsdy PlsrUp cµdrgupq mOrIAw
rwjw AYsw pRis`D hoieAw ik ausdI SlwGw dIAW ausdy dyS dI sImw pwr v`sdy rwijAW qy
prjw qk kµnsoAW phuµcIAW [ jo ZYrW ny SlwGw kIqI, ausdw QoVw ijhw nmUnw ilKdy hW [
iek lyKk mgYsQnIz nwmI XUnwnI s&Ir (bsIT) jo Swh sloKS vloN mhwrwjw cµdrgupq
mOrIAw dy drbwr ivc keI swl irhw sI [ cµdrgupq mOrIAw dy rwj dI pRsµsw krdw ie¼
ilKdw hY ik cµdrgupq mOrIAw dy rwj dI rwjDwnI pwtlIp`uqr hY [ ieh gµgw dy iknwry
do mIl cOVweI (mhwn koS iv`c fyF mIl iliKAw hY) qy lµbweI nON mIl qk hY [ auh ilKdw
hY ik iesdy cuPyry iek bVw p`kw kot hY, ijs ivc 64 drvwzy hn Aqy 570 burj hn, ijQy
vvvv
vvvv
bYT ky bwhroN Awaux vwly duSmx dw mukwblw bVy sOKy qrIky nwl kIqw jw skdw sI [ iek
KweI jo 60 &u`t cOVI Aqy 45 Pu`t fUµGI sI [ mhwrwjw cµdrgupq mOrIAw dI sYnw bVI lVwkI
sI [ ijsdI igxqI 60,000 pYdl, 30,000 GoV svwr, 9000 hwQIAW vwly, 8000 r`QW
vwly lVn leI iqAwr-br-iqAwr rihMdy sn [ so inktvrqI lyKk ny bhuq pRsµsw kIqI
hY ik ieh pRbµD Cy ih`ØisAW ivc vµifAw hoieAw sI [
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, auQwnkw (16) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
1. pYdl sYnw, 2. smuMdrI sYnw, 3. rswlw (GoV sYnw), 4. jµgI r`Q, 5. hwQIAW vwlI
sYnw, 6. Bwr Fox vwlI sYnw [
dyS dy suDwr vwsqy hor vI pRbµD kIqy hoey sn [ Awey gey iK`qIAW dw pRbµD bVy SlwGwXog
qrIky nwl kIqw hoieAw sI [ iSlp ividAw dI dyK-Bwl leI ivSyS pRbµD sI [ Awey gey
rwhI qy AiBAwgqW dw snmwn qy pRbµD sI [ mrn jµmx dy AMkVy igxqI ivc ilKy jwx
l`gy [ vpwr dI au~nqI hoeI [ srkwrI kr augrwh ky ^zwnw BirAw [ smwcwr phuµcwaux dw
ieho ijhw pRbµD sI ik hryk iksm dI jwxkwrI mhwrwjw qk POrn phuµc jWdI sI [ hryk
idn iek Awm drbwr l`gdw, ijQy prjw dy hr nwgirk ¹ Awpxw du`K is`Dw rwjy ¹ d`sx
dw mOkw pRdwn huµdw [ ies krky cµdrgupq mOrIAw dy pRbµD dI pRsµsw s&Ir ny ilKI [ jy swrI
ilKIey qW bhuq v`fw gRµQ bx skdw hY [ kuJ sunihrI AMS hI ley hn [ A`j qk iksy ieiqhws
ivcoN cwxkX dy jnm dI shI qwrI^ nh» mwlUm huµdI hY, nw hI mrn dy sµmq dw pqw imilAw [
pr ies mhWpurS dI pCwx iesdI nIqI dy pRvcn hn [ aus ny jo Amolk bcn khy hn,
auh cwxkX nIqI nwl pRis`D hn [ cwxkX i¸q iek hor gRµQ ‘mudrw rwKS’ nwmI nwtk
BI hY, jo ivS¹ Srmw dy iek pRis`D ‘pMjqµqr’ rwjnIqk gRµQ dw rcyqw hY, ijsdw Anuvwd
sµswr Br dIAW BwSwvW ivc hY [ pMjwbI ivc vI hY [ auh cwxkX dy gux gw¼dw hY [ aus¹
nmskwr krdw hoieAw Awpxy gRµQ dI BUimkw ivc swry rwjnIqI jwxn vwilAW dw isrmOr
ilKdw hY :
“kr prxwm cwxkX ko rwjnIq isrmOr”
iek ivdvwn dy kQn qoN ieh cwxkX nIqI ividAw dw pUrn igAwn huµdw hY [ ‘mudrw
rwKSS’ nwtk qoN ieh vI is`D hY ik ivS¹ Srmw qy cwxkX ie`ko smyN ivc hoey hn [ ik¼ik
ies nwtk ivc cwxkX ny Awp iliKAw hY : “ivS¹ Srmw swfw BwrI im`qr hY jo hr pRkwr
dI rwjnIqI ¹ jwxdw hY [”
ieh sB kuJ igAwnI gulwb isMG jI ny bVI imhnq nwl l`B ky iliKAw [
cwxkX : cwxkX iek cuxk irKI BI hY [ ieh bRwhmx bVw sµqoKI sI, ijsdy sµqoK
dI pRIiKAw prmwqmw ny kIqI sI [ pRIiKAw ivc pUrw auqrn ’qy prmwqmw ny ies¹ drSn
id`qy [ pirvwr dw kilAwx kIqw [ ies qoN iesdI vµS c`lI [ cxk vµS dw nwm hY [ ies
vµS ivc pYdw hox krky ies nIqI-vyqw pMØifq dw nwm cwxkX pY igAw [ iesdy rcy gRµQ
¹ cwxkX nIqI dI pRis`DI pRwpq hY [ iesdw AslI nwm ivS¹ gupqw hY [ qIsrw nwm koitlX
BI gRµQW ivc AwieAw hY [ iesdy ilKy Swsqr dw nwm ‘ArQ-Swsqr’ qy ‘koitlX Swsqr’
BI hY [ AwpxI cqurweI dy bl nwl nµd vµS dw nwS kr ky cµdrgupq mOrIAw ¹ mhwrwj
vvvv
vvvv
iDrwj bxwieAw [ rwvlipMfI dy izlHy qkiSlw ngr cwxkX dw jnm AsQwn hY [ jnm
jW mrn dI AslI qwrI^ nh» imldI, Anumwn hI hY [ nwly qwrI^ qoN kI lYxw [ Asl g`l
isDWq dI hY [ iesdI rcnw dw jo isDWq hY auh kvI sYnwpiq ny pMjwbI ivc Anuvwd kIqw
hY [ gurU goibMd isMG jI dI AwigAw Anuswr ieh gRµQ sµprdwvW ivc piVHAw pVHwieAw jWdw
hY, qWik sµswrI igAwn vI mn`uK dy p`ly hovy [ ijsdy nwl sµswr ivc ijMnw icr srIr hY,
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (17) cwxkÎ nIqI, AiDAwie pihlw
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
jo prsiQqIAW dw mukwblw kr sky [ iksy v`loN inrwS nw hovy [ Drm ivc vI p`kw rhy [ ies
leI gurU goibMd isMG jI ny kvI sYnwpiq ¹ hukm dy ky cwxkX irKI dI ivdvwnI dI kdr
kridAW gurmuKI ivc Anuvwd krvwieAw, ijs¹ is`K sµprdwvW dy ivdvwnW qoN ielwvw
hor sµprdwvW vI lwB auTw rhIAW hn [
pihlw AiDAwie
< siqgur pRswid ]
1 = Adu`qI bRhm, ¡ = srb dw pRkwSk pRØBU jo (siq + gur) siq = nwS qoN rihq, s`c
srUp, gur = cyqn srUp Aqy pRswid = Anµd srUp hY vw: siqgurW dI pRswid = ikrpw duAwrw
pRwpq huµdw hY [
vvvv
vvvv
pRSn : hy kvI jI ! jo qusIN ieh gRµQ BwKw ivc bxw rhy ho, iesdy pVHn dw kI Pl pRwpq
hovygw ?
au~qr :
vvvv
kI = dI soc ivc ibRiD = vwDw hYÍ = hovygw ArQwq bu`D cqur ho jwvygI [ vih = auh nIqI
dw swsq® = gRµQ mYN BwKw = dyS BwSw Bwv suKwlI bolI ivc rcnw kroN = krdw hW [
vvvv
pVHY = pVHnw krygw, auh mnu`K srbgÎ = sB kuJ jwnx dy jog hoie ho jwvygw, Bwv rwjnIq
ivc inpuMn ho jwvygw [ ikauNik mYN Xw = ies gRµQ mY = ivc rqn = mwixkW dI inAweIN
Amolk bcn DroN = r`K id`qy hn ]3]
vvvv
vvvv
puq® kupuq®1, kunwir iq®Xw; imq® kuimq® kudyS ]
hy BweI ! jykr iksy dw pu`qr mwVI sµgq dy Asr kwrn kupuq® = Kotw pu`qr bx jwvy,
iksy dI iq®Xw = iesq®I kunwir = KotI, ivBcwrn iesq®I bx jwvy, iksy dw im`qr
kuimq® = Kotw dosq ho jwvy qy dyS vI Kotw hovy [
1. pu`qrW ¹ ivdvwnW ny iqMn pRkwr krky kQn kIqw hY : (a) kpu`qr [ (A) pu`qr [ (e) spu`qr [
(a) kpu`qr : jo Awpxy ipqw, dwdy dI zmIn jwiedwd, Dn dOlq Awid ivrwsq ¹ BYVI sµgq ivc bYT
ky Srwb jUAw, nSwKorI Awid mMdy kµmW ivc brbwd kr dyNdw hY Aqy Awpxy ^wndwn dw nwm im`tI ivc
vvvv
vvvv
vvvv
bolqy = vwkW krky Aqy iksy sT = mUrK purK kau = ¹ isKÎw dyie = dyx krky Bwv cµgI
g`l d`ØsidAW [
vvvv
hI dUsry mnu`K nwl pRIqI krn vwlI ivBcwrx iesq®I Aqy Koty purKW dw koeI Brosw nhIN
hY ik Kvry Awpxy mqlb vwsqy kdoN koeI dwE mwr jwx, ienHW qoN AwpxI jwn dw fr
bixAw rihMdw hY, ies leI ienHW qoN sucyq rihxw cwhIdw hY ]9]
* pwTWq®—ko [
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, AiDAwie pihlw (22) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
Dn rwKY Apdw ArQ; Dn kr rwKY nwir ]
hy BweI ! Dn = dOlq ¹ Apdw = ibpqw dy smyN vrqx dy ArQ = vwsqy iek`q® krky
rwKY = r`Kxw kry Aqy Dn kr = krky nwir = iesq®I dI rwKY = r`ØiKAw kry [
vvvv
nwih = nhIN hY [
nih Awdr jih dyS mih; ik¼ bsIey iqh mWih ]12]
punw ijh = ijs dyS mih = ivc koeI Awdr = siqkwr nih = nhIN imldw, iPr
iqh = aus dyS mih = ivc ik¼ = iks leI bsIey = v`sxw krIey Bwv nhIN vsxw cwhIdw
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (23) cwxkÎ nIqI, AiDAwie pihlw
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
ArQwq ijQy purS ¹ kutµb qy srIr dI pwlxw vwsqy koeI aupjIivkw nw imly Aqy duK
jW ibpqw smyN dI shwieqw leI koeI sµbµDI vI nw hovy, iPr koeI gux AQvw iv`ØidAw
vI nw l`B Aqy Awdr vI nw imly qW Aijhy dyS ivc rihxw Xog nhIN hY ]12]
nih rhIAY iqh dyS mYN; cwroN nih ijh mwih ]14]
iPr iqh = iqho ijhy dyS mY = ivc nih = nhIN rhIAY = rihxw cwhIdw ijh = ijs dyS
mwih = ivc ieh cwroN = cwry nih = nhIN hn ArQwq purwxy smyN ivc mnu`K ¹ kdy nw kdy
ienHW cOhW (SwhUkwr, ndI, vYd qy joqSI) dI Av`S loV pYNdI sI [ Bwv Acwnk rupey, pYsy
PVn leI SwhUkwr dI loV pYNdI sI, pwxI dy vrqx leI aus smyN ndI dI bhuq zrUrq
huµdI sI, iksy rog dI nivrqI leI vYd dI zrUrq pYNdI sI Aqy cµgy mMdy smyN jW cµgI
slwh lYx leI joqSI gixq iv`ØidAw dI zrUrq pYNdI sI, pr ijQy ieh cwroN nw huµdy qW
auQy jIvn bqIq krnw bhuq muSkl sI [ ies leI purwxy smyN ivc ienHW dw hoxw hr iek
vvvv
vvvv
QW Av`S loVINdw sI, pr ijQy ieh nw hox, auQy purS nw rhy ]14]
vvvv
sÍwmI qjIAhu Aiq i¸px; i¸qGn soN kXw pRIq ]15]
Aiq = AiqAMq i¸px = kµjUs, sUm sÍwmI = mwlk ¹ vI C`f dyvo, iPr i¸qGn = kIqy
aupkwr ¹ Bulwaux vwly soN = nwl kÎw = kI pRIq = pRIqI krnI hY, Bwv i¸qGn dI pRIqI
vI iqAwg dyvo ArQwq fwFy krVy suBwA vwly rwjy dI cwkrI jW ausdy rwj ivc v`sxw
C`f dyvo jo QoVHy-QoVHy AprwD ip`Cy purK ¹ bhuq krVw dµf dyNdw hY [ DoKybwz im`qr dw swQ
vI C`f dyvo ikauNik auh iksy smyN vI nukswn phuµcw skdw hY, kµjUs mwlk dI nOkrI vI
iqAwg dyvo jo du`K, su`K vyly koeI mdd nhIN krdw hY Aqy i¸qGn dw swQ qW zrUr hI
C`f dyxw cwhIdw hY [
vvvv
vvvv
nrdwqw BY cwqurI; ljw Drim n Awih ]
hy BweI ! ijs QW ’qy nrdwqw = dwnI purK vw: nr = sUrmw, dwqw = dwnI, iksy dw
BY = fr, cwqurI = cqurweI, iksy dI ljw = Srm Aqy Drm = DrmI mnu`K vw: sRySt Drm
nhIN Awih = hY [
vvvv
hY vw: AYsy rwjy dw jykr iksy hor rwjy nwl ibgRih = ivgwV pY jwvy qW aus dw rwj auvyN
hI rih jWdw hY Bwv prjw aus rwjy dw swQ dyNdI hY qy ivroDI rwjw AYsy DrmI rwjy dw
nukswn nhIN kr skdw [ hy BweI ! qUµ so = auh rwjw Awpxw bWDv = sµbµDI hI jwn = jwnxw
kr ]20]
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, AiDAwie pihlw-dUsrw (26) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
ieiq sRI rwjnIq cwxwkw nwm ipRQm AiDAwie ]1]
sRI = SRomxI rwjnIq dy cwxwkw nwmI gRµQ dw ipRQm = pihlw AiDAwie eyQy
ieiq = smwpq huµdw hY ]1]
dUsrw AiDAwie
prweI iesq®I qoN bcx leI dYÍYK-id®StI idKwauNdy hoey aucwrn krdy hn :
vvvv
ieSt au~proN vI inScw cilAw jWdw hY [ ArQwq jo mnu`K pihlW qoN hoey-hoey kµm au~pr
inScw nw krky aus¹ C`f bYTdw hY qy ijs kµm dy hox dI Ajy Awsw hI nhIN, ausdI
Awsw krdw hY [ auh hoey kµm dw qW Awp nwS krdw hY qy nw hox vwly kµm ny (ijsdI
auh Aws krdw sI) hoxw hI nhIN [ so ies krky auh dohW pwisAW qoN ^wlI rih jWdw hY ]2]
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (27) cwxkÎ nIqI, AiDAwie dUsrw
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
ndI igrwvY kUl ko; kulih igrwvY nwir ]
hy BweI ! ijvyN qyz pRvwh vwlI ndI Awpxy kUl = kµiFAW ko = ¹ igrwvY = fygdI jWdI
hY, iqvyN hI Awpxy Awcrx qoN if`gI hoeI nwir = iesq®I Awpxy kulih = ^wndwn dy Awdr-
snmwn ¹ igrwvY = fyg dyNdI hY, brbwdI kr dyNdI hY, nws krn dw donW dw iek suBw hY [
ienkw eyk suBwv hY; rhIE Awp sµBwr ]3]
ienkw = ienHW (ndI, iesq®I) dw eyk = iek hI suBwv hY, ies leI Awpxy bcwau
vwsqy ienHW qoN Awp = Awpxy Awp ¹ sµBwir = sµBwl ky rhIE = rihxw kro ]3]
vvvv
vvvv
ivdXw nwrI nIc pY; cwro lIjY soie ]6]
iPr iv`ØidAw qy nwrI = AgnI BwvyN nIc jwqI vwly dy pY = pws hI hovy qd mnu`K
ieh cwroN = cwry vsqUAW hI soie = auh lIjY = lYxw kry Bwv aunHW pwsoN pRwpq kr lvy [
ies ivc koeI doS nhIN hY, Bwv nwrI = iesq®I nIvIN kul ivc cMgy guxW vwlI hovy qW
lYx qoN ienkwr nhIN krnw cwhIdw, Bwv guxW dI kdr kry ]6]
Agly dohry ivc cwxwkX munI jI iesq®IAW dIAW kuJ kmzorIAW qy kuJ ivSySqwvW
bwry kQn krdy hn :
vvvv
hy BweI ! ijs purK dy kol AwgÎwkwrI = AwigAw dw pwlx krn vwly puq® hoie = huµdw
hY Ar = Aqy Gr ivc nwir = iesq®I (GrvwlI) vI bhuq imT = im`Ty bcn bolI = bolx
vwlI imlI hoeI hY [
1. dUsrw pwT—ibBo; ijsdw ArQ bxygw ik jg ivc bhuq ibBo = ibBUqI hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (29) cwxkÎ nIqI, AiDAwie dUsrw
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
Dn Awpno sµqoK mn; cwr sÍrg sµswr ]9]
iPr ijs dy kol Awpno = Awpxy dsW nOhW dI ikrq dw Dn Aqy mn ivc
sµqoK = sµquStqw hY, aus leI sµswr = jgq ivc hI ieh cwr sÍrg = dyvpurI dI inAweIN
hn ]9] jYsw ik :
pRmwx :
ik`kr Gr, kpuq Gr, Gr klihxI nwir, cOQy mYly kpVy nrk inswnI cwr [
suKI jIvn sÍrgI jIvn hY (ip`pl Gr, spu`qR Gr, Gr sulKxI nwir ]
cOQy aujl kpVy sÍrg inswnI cwr ])
vvvv
hI iek idn AYsw im`q® zrUr nukswn krygw, ies leI AYsy im`q®W qoN bcxw cwhIdw hY ]11]
vvvv
iqh ivsÍws n kIjIAY; AMq krY vhu Gwq ]12]
iqh = iqs dIAW im`q®qw vwlIAW im`TIAW-im`TIAW g`lW au~pr ivsÍws = Brosw nw
kIjIAY = kro, ikauNik AMq = A^Ir ¹ vhu = auh mnu`K Gwq = vwr krY = kr jwvygw Bwv
jdoN ausdw dwau l`gygw, auh hwnI kr jwvygw ]12]
vvvv
d`sxw nhIN cwhIdw, nhIN qW koeI nw koeI ivroDI AwdmI ivGn pw dyvygw ]14]
vvvv
srp Àr ko mMq® hY; Kl ko mMq® n mUr ]15]
ikauNik Àr = iBAwnk srp = s`p ko = ¹ v`s krn vwsqy gruV mMq® qy fµgy qoN ielwj
vwsqy dvweI vI hY pr Kl = mUrK purK ko = ¹ v`s krn leI nw koeI mMq® hY qy nw hI
koeI mUr = dvweI hY ]15]
qIsrw AiDAwie
hux p`uqr leI kI inXm hn qy isKX lYx vwly is`K ¹ iks pRkwr r`ØK ieh d`sdy hn :
vvvv
ies dw Bwv ieh nhIN ik lwf ipAwr kry hI nw, lwf ipAwr zrUr kry, pr inXmW
¹ cyqy r`ØKy, ijvyN Agly dohry ivc kQn krdy hn :
vvvv
smW hY, Pyr Kt = CyvyN swl qoN aus¹ burI sµgq jW bury kµmW qoN qwVn = iJVkxw SurU kr
dyxw cwhIdw hY, qW ik auh jIvn dIAW burweIAW qoN bc sky [
vvvv
vvvv
aun qy burw nw hoq hY; sdw Awid Aru AMq ]5]
ikauN aun = aunHW cµgy Grwxy vwly purKW qy = qoN kdy kuJ burw nw = nhIN hoq = huµdw hY,
auh sdw = hmySW Awid = muF
` qoN lY ky Aru = Aqy AMq = A^Ir qk cµgw Awcrx hI r`Kdy hn ]5]
vvvv
pRgt = pRq`K hI dupg = do pYrW vwlw psu = pSUAW dIAW ieMg = hrkqW vwlw hY vw: auh BwvyN
pRq`K do pYrW vwlw mnu`K hI id`sdw hY pr ausdIAW ieMg = inSwnIAW vw: psu = pSUAW dy smwn
hI jwnxw kro [ aus dy Awp mwVy bolW rUp isMg hn [ ieMg = AMg icMnH bcnW rUpI hn [ jYsw ik :
pUC sINg ibn psU jnm iqn, Awey bwd bIc sµswr ]...]22]
(sRI gur pRqwp sUrj gRµQ, rwis 3, AMsU 45)
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, AiDAwie qIsrw (34) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
ij¼ Aid®St kWtw cuBY; hnY vcn vhu isRMg ]8]
ij¼ = ijvyN Aid®st = id®StI qoN ibnW Acwnk hI ikqy pYrW ivc kWtw = kµfw
cuBY = cu`B jwvy qW ausdI pIVw bhuq Asih huµdI hY, iqvyN hI vhu = auh mUrK Awpxy Koty
bcnW rUpI isRMg = isMg hnY = mwrdw rihMdw hY ]8]
vvvv
vvvv
ij¼ sugµiD puSpI ibrC; sB bn krY sugµiD ]
hy BweI ! ij¼ = ijvyN sugµiD = ^uSbU vwly puSpI = Pu`lW dw ibrC = ru`K, bUtw sB = swry
bn = jµgl ¹ hI sugµiD = sugµDI dy sihq kr dyNdw hY, Bwv Awpxy Awly-duAwly dy ibrCW
¹ mihkw dyNdw hY [
vvvv
BY = frwauxw sQwn = QW hovy, duriB`K = kwl ipAw hovy, bury = mMdy purK dw sµg = swQ hovy
qy Gor = iBAwnk bn = jµgl hovy [
* bury sµg bn Gor ]
dUsrw pwT
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, AiDAwie qIsrw (36) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
ktk ibrwnw dyK kY; dUr Bwj ikq Er ]15]
iPr ibrwnw = ibgwnI ktk = &Oj dyK vyK krky ienHW qoN dUr ikq = ik`Dry Er = hor
pwsy v`l hI Bwj = B`j jwxw kro, Bwv ienHW AsQwnW ivc rihx krky jwn dw ^qrw
huµdw hY [ ies leI ienHW qoN dUr hI rihxw cwhIdw hY ]15]
vvvv
vvvv
AOgux gRihx nhIN krdy, sgoN Awpxy aupdyS nwl aunHW dI ivkwrW dI ivhu ¹ vI myt
dyNdy hn ]18]
cOQw AiDAwie
dohrw ] bRhm mhUrq auTy nr; icqvY eyqI bwq ]
hy BweI ! bRhm mhUrq = pRwqwkwl, AMØimRq vyly nr = purK auTy = au~Txw kry Aqy mn
ivc eyqI = ieqnI ku bwq = g`l icqvY = icqvnI kry ik :
vvvv
vvvv
ArQ Drm kwmw mukq; ienmY kuslI hoie ]2]
iPr Drm, ArQ, kwmw = kwm qy mukq = moK rUp cwry pdwrQ vI pRwpq ho jWdy hn
Aqy ienmY = ienHW ivc hI jIv dI kuslI = kilAwx hoie = huµdI hY ]2]
vvvv
vvvv
qdp ivdÎwvwn ko; sBw mwih AiDkwr ]5]
qdp = qd vI AYsy ivdÎwvwn = ivdvwn purK ko = ¹ ivdvwnW dI sBw dy
mwih = ivc bYTx dw AiDkwr = h`k hY, Bwv BwvyN ivdvwn purK cµgy suµdr srUp vwlw
vI nw hovy qy krUp dw ieh Bwv hY ik srIr suµdr nw hovy ArQwq AMnHw, lUlw, lµ|w jW
tµufw hovy qy k`pVy vI mYly kucYly hox, srIr vI svwh im`tI nwl ilbiVAw ipAw hovy pr
iPr vI sRySt purKW dI sµgq ivc bYTw hoieAw SoBw pwauNdw hY, ijvyN Astwb¸ nW dw iek
irKI sI, ijsdy srIr dy A`T v`l pYNdy sn, ijs¹ qurdw dyK ky sB h`sdy sn, pr ausny
jnk dy drbwr ivc jw ky bhuq Awdr mwn pRwpq kIqw, Awpxy ipqw qy swry kYd kIqy
hoey ivdvwnW ¹ CfwieAw [ so Bwv ieh hY iv`ØidAw mnu`K ¹ AMdrlI suµdrqw isKw dyNdI
hY [ aus AMdrlI suµdrqw krky hI ivdvwn purK soBw pwauNdw hY ]5] jYsw ik :
Alµkwr pt ByK ibn, Xdip hoie kurUp ]
soBq sµqn sBw iQq jn ivdvwn AnUp ]20] (swrukqwvlI AiD: 3)
vvvv
hy BweI ! hµs sµbUh = smUh kml Bwv kmlW dI bZIcI mY = ivc SoBdw hY [ Aqy
isMG = Syr prbq = phwVW ivc Azwd iPrwih = iPrdw qy grjdw hoieAw SoBdw hY [
vvvv
Aqy GoVy jµg dy mYdwn ivc SoBdy hn, Aqy pMØifq = ivdvwn purK sÍjnn = sRySt purKW
mwih = ivc SoBw pwauNdy hn ]7]
vvvv
vvvv
pWc ipqw ieh jgq mYN; jo mwnY iqh Dµn ]10]
ies jgq = sµswr mY = ivc ieh pWc = pMj ipqw smwn hn, jo = ijhVw ienHW ¹
ipqw smwn smJdw hY iqh = iqsdw jnm ies jgq ivc Dµn = Dµnqw jog hY, Bwv iek
ipqw duAwrw swfw jnm huµdw hY, dUsrw Drm gurU swfw sB qoN v`fw ipqw hY jo Drm aupdyS
dy ky jnm mrx k`t dyNdw hY [ jYsw ik :
siqgur kY jnmy gvnu imtwieAw ] (rwmklI mhlw 1, AMg 940)
qIsrw, rwjw vI ipqw dy smwn hY jo srb pRkwr krky r`ØiKAw krdw hY, cOQw iv`ØidAw
gurU iv`ØidAw dy ky iv`ØidAw rUpI nyq®W nwl ivhwr svwr dyNdw hY Aqy pMjvW AMn dw dwqw
ies krky ipqw dy qul hY jo AMn dy ky pRwxW dI r`ØiKAw kr ky pwlxw krdw hY [ ies
krky ienHW ¹ ipqw smwn smJ ky ipqw smwn hI Awdr mwn dyxw cwhIdw hY ]10]
vvvv
vvvv
Agin dwh qorn Gsn; eyqI shY sjwie ]
hy BweI ! ijvyN sonw Agin = A`g ivc pw ky dwh = swiVAw jWdw hY, kqIry jW ktr
nwl qorn = qoiVAw jWdw hY qy Gsn = ksv`tI ’qy lwieAw jWdw hY, ies pRkwr sonw
eyqI = ieqnIAW sjwie = szwvW shY = shwrnw krdw hY [
AiBAwgq dy bwry qIsry siqgurU gurbwxI AMdr ies pRkwr kQn krdy hn [ jYsw ik :
AiBAwgq eyih n AwKIAin ijn ky icq mih Brmu ]
vvvv
vvvv
vvvv
AiBAwgq syeI nwnkw ij Awqm gauxu kryin ]
Bwil lhin shu Awpxw inj Gir rhxu kryin ]2]
(rwmklI kI vwr, m: 3, AMg 949)
vvvv
vvvv
ij¼ rwjw ky rwj Dn; ibRD hoie Bµfwr ]17]
iPr ijau = ijvyN rwjy ky = dy rwj Bwg Aqy Dn = dOlq Bµfwr = ^zwny bhuq
ibRD = vwDy dy sihq hoie = ho jwxgy, ieh sB is`ØiKAw vI dyvWgw [
ArQwq cwxkX munI kQn krdy hn ik rwijAW qy aunHW dy syvkW dy cµgy-mMdy l`Cx,
punw rwjy dw jo AiDkwr hY, aus bwry kuJ ip`Cy kih Awey hW Aqy kuJ A`gy kQn krWgy ]17]
vvvv
(a) isKXw : A`KrW dw aucwrx Aqy pwT dy sÍr dw ijs qoN igAwn huµdw hY [
(A) klp : mMq® dI jwp ivDI Aqy pRkwr ijs qoN jwxIdy hn [
(e) vÎwkrx : SbdW dI Su`DI Aqy pRkwr ijs qoN jwxIdy hn [
(s) jÎoiqS : m`ØisAw, pUrnmwSI qy sµgrWd Awid dw ijs qoN igAwn hovy [
(h) Cµd : pdW dy ivsRwm, mMq®W dI cwl Aqy Cµd dw nwauN ijs qoN pqw l`gy [
(k) inrukq : SbdW dy ArQW dI ivAwiKAw, vÎuqpiq smyq nwmW dw qy srUp dw ijs qoN pqw l`gy [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (45) cwxkÎ nIqI, AiDAwie cOQw-pMjvW
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
hoie kdIm ipqwm ko; so pwck imstwie ]20]
iPr jo ipqwm = ipqw, dwdy Awid kdIm = mu`F kdImW qoN hI lWgrI hoie = huµdw Aw irhw
hY, so = auho hI lWgrI imstwie = im`Ty Awid pdwrQ bxwaux vwlw sRS
y t pwck = rsoeI iqAwr
krn vwlw Asl lWgrI hY vw: imstwie = im`Tw, ipAwrw l`gx vwlw rsoeIAw hY ]20]
A`gy rsoeIey dy hor l`Kx kQn krdy hn :
pMjvW AiDAwie
dohrw ] ipRQm ijvwvy idÍjn ko; pun go bWDv Awp ]
hy BweI ! Bojn iqAwr krky sB qoN ipRQm = pihlW idÍjn = bRwhmxW ¹
ijvwvY = KuAwauxw kry [ pun = iPr go = gaU ¹, aus qoN bwAd bWDv = sµbµDIAW Awid ¹
qy iPr Awp Kwxw kry [
not : ieh aupRokq kQn ihMdU mq dy inXmW dw kQn hY [
vvvv
1. AsÍmyD : auh jg ijs ivc AsÍ = GoVw, myD = mwirAw jwvy [ ijs ivc GoVy dI kurbwnI kIqI jWdI sI [
purwxy smyN ieh jg do sµklp Dwr ky kIqw jWdw sI :
(a) swry dyS ivc AwpxI hkUmq is`D krn leI [
(A) sµqwn dI pRwpqI vwsqy [
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, AiDAwie pMjvW (46) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
not : pr guris`KW vwsqy ieh inXm nhIN hY, ikauik guris`KW dw inXm ieh hY ik
ijQy koeI AMn dw loVvµd hovy, aus¹ Bojn Ckwauxw cwhy auh iksy jwq jW vrn dw hovy [
jYsw ik :
siqgur pRIiq gurisK muiK pwie ] (gauVI m: 4, AMg 164)
not : ieh Swsqr krqw cwxkIAw irSI bRwhmx jwqI nwl sµbµiDq hY ies krky bhuq
swrIAW g`lW ihMdU mq dIAW kQn krdw hY Aqy A`gy vI hoxgIAW, pr guris`KW ny ies
dy iv`coN cµgw-cµgw isDWq kvI sYnwpiq dI Bwvnw Anuswr smJxw qy mMnxw hY [
vvvv
vvvv
AQ bIs isiKAw rwjw ko ]
AQ = hux A`gy ivSyS krky Cy jIvW dIAW bIs = vIh is`ØiKAwvW duAwrw rwjy ¹ aupdyS
kQn krdy hn Aqy Awm krky swry mnu`K mwq® ¹ ienHW is`ØiKAwvW duAwrw c`lxw cwhIdw hY [
vvvv
koeI Awm mnu`K ienY = ienHW is`ØiKAwvW au~pr Awml = Asr (Aml) krY = krygw [
vvvv
A`gy ienHW iCAW jIvW dy v`ØKo-v`Kry vIh gux kQn krdy hn [
AQ kyhr ky gux ]
AQ = hux pihlW kyhr = Syr ky = dy gux kQn krdy hn [
AQ grDp ky gux ]
AQ = hux grDp = gDy dy guxW dw vrxn krdy hn [
vvvv
vvvv
r`ØKy qy Q`ØikAw hoieAw vI kµm qoN nw A`ky Aqy sµqoKI vI hovy, ies qoN ieh Bwv nhIN smJxw
ik kuJ krnw hI nhIN cwhIdw, iesy leI pihlW Syr dy au~dm gux Dwrn vwlI is`ØiKAw
khI hY [ jo au~dm Aqy pRwlbD nwl imly, aus nwl pRsµn rhy [
so 1. TµF grmI shwrnI, 2. Q`ky hoey vI sRySt kµm krn qoN nWh nw krnI [ 3. sµqoKI
hoxw, ieh iqMn gux Koqy qoN gRihx krny cwhIdy hn ]8]
AQ suAwn ky gux ]
AQ = hux suAwn = ku`qy dy gux kQn krdy hn [
AQ bk ky gux ]
AQ = hux bk = bgly ky = dy gux kQn krdy hn [
vvvv
AwpxIAW skl = swrIAW ieMØd®IAW smyt = rok kY = krky ij¼ = ijvyN bk = bglw
pwxI ivc iek l`q ’qy KVo ky iDAwn lgw ky rwKY = r`Kdw hY, iqvyN hI jo Awpxy pMj
igAwn ieMd®y (kµn, cmVI, jIB, A`KW qy n`k) Aqy pMj krm ieMdy® (h`Q, pYr, jIB, gudw,
ilMg) rok krky r`Kdw hY Aqy iksy kol Awpxy icq dI g`l pRgt nhIN krdw [
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, AiDAwie pMjvW (50) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
smW pwie cUkY nh»; so rwjw buiDvwn ]10]
Aqy iPr smW pwie = pw ky Bwv Xog smW dyK ky vYrI ¹ mwrn qoN cUkY = aukdw nhIN
hY, so = auh rwjw buiDvwn = smJdwr huµdw hY ]10]
AQ kurkt ky gux ]
AQ = hux kurkt = ku`kV dy gux kQn krdy hn [
dohrw ] SuD hoie auT pRwq ko; bWDv lyq bulwie ]
pRwq = svyr vyly ko = ¹ auT = au~Txw, su`D = swvDwn hoxw qy iPr Awpxy
bWDv = sµbµDI vI bulwie = bulw lyq = lYxy [
qIX soN imil Bojn krY; kurkt cwr suBwie ]11]
iPr AwpxI qIX = iesq®I (ku`kVI) soN = nwl iml krky Bojn = dwxw cugnw krY =
krdw hY, ieh kurkt = ku`kV ivc cwr suBwie = suBwv hn ArQwq iek qW AMØimRq vyly
au~Txw dUsrw Su`D hoxw Bwv ieSnwn Awid ikirAw krnI, qIsrw Awpxy sµbµDIAW Awid
¹ vI Avwz dy ky auTwauxw qy aunHW ¹ vI prmwqmw dI pUjw ivc joVnw Aqy cOQw gux
ieh hY ik AwpxI GrvwlI nwl iml ky c`lxw, aus nwl pRIqI krnI ]11] jYsw ik :
inj nwrI ky swQ nyhu qum inq bFYXhu ] (sRI dsm gRµQ, pMnw 842)
AQ bwies ky gux ]
AQ = hux bwies = kW dy gux kQn krdy hn [
vvvv
krnw Aqy iksy dy swhmxy iesq®I nwl sµg nw krnw iPr DIrjvwn vI hoxw Aqy kwl pYx
dw iDAwn r`K ky Anwj Awidk iek`Tw krky r`Kxw Bwv kwl pYx ’qy Awpxy t`br, lSkr
qy prjw ¹ iks qrHW pwlxw hY [ ieh swry gux ivSyS krky rwjy ivc hoxy cwhIdy hn Aqy
Awm krky hryk mnu`K mwq® ¹ ieh auprokq Cy jIvW dy v`ØKo-v`K kQn kIqy vIh gux vI Dwrn
krny cwhIdy hn [ jo vI Dwrn krygw, auh jgq ivc Awdr qy suK pRwpq krygw ]12]
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (51) cwxkÎ nIqI, AiDAwie pMjvW-CyvW
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
dohrw ] ArQ nws sµqwp mn; Gr kw duSt cirq® ]
hy BweI ! jykr ArQ = Dn nwS ho jwvy, mn ¹ koeI sµqwp = du`K l`gw hovy Aqy Gr
kw = dw koeI dust = burw cirq® = cil`q®, kµm hoxw ArQwq Gr ivc iesq®I koeI kukrm kr
lvy [
CyvW AiDAwie
dohrw ] dYÍ idj, dYÍ inRp, Agin Sv; Aru dµpiq dYÍY bYl ]
hy BweI ! ijQy dÍY = do idj = bRwhmx bYTy crcw krdy hox, ijQy dYÍ = do inRp = rwjy
rwjnIqI dIAW ivcwrW kr rhy hox, Agin Sv = do muridAW dIAW do icKW bldIAW hox
Aru = Aqy dµpiq = do pqI pqnI ijQy iekWq ivc bYTy hox qy ijQy dYÍ = do bYl = bld
Awps ivc iBVdy hox [
vvvv
vvvv
gj AMkuS qy hoq vs; qwjn swQ qurµg ]
hy BweI ! gj = hwQI AMkus = kuµfy dy pRhwr qy = qoN vs = ADIn hoq = ho jWdw hY Aqy
qurµg = GoVw qwjn = korVy, cwbuk dy swQ = nwl ADIn ho jWdw hY [
vvvv
vvvv
ien ky jYsw hY nhIN; Dn loBI ko Ainq ]6]
ien = ienHW guxW ky = dy jYsw = vrgw Dn nhIN hY, bwkI loBI = lwlcI mnu`K ko = dw
Dn sdw Ainq = JUTw, nwSvwn hY ]6]
ArQwq ijho ijhw sµqoKvwn purK ¹ su`K pRwpq huµdw hY, Dn dy loBI ¹ auho ijhw su`K
nhIN imldw [
jl pUrwn srvr jhW; qhW hµs cl jwie ]
hy BweI ! jhW = ijQy jl = pwxI nwl pUrwn = pUirAw, BirAw hoieAw srvr = qlwau
huµdw hY, qhW = auQy hµs c`l ky jwie = jWdy hn [
Bwgvwn drbIs ky; guinjn jwie suBwie ]7]
iesy pRkwr Bwgvwn = BwgW vwly drbIs = DnI, rwjy dy pws guinjn = guxIjn
jwie = jw ky suBwie = SoBdy hn, Bwv ijvyN suµdr jl nwl Bry hoey qlwau ’qy hµs qy hor
vI pMCI Awidk SoBw pwauNdy hn, iqvyN hI DnI jW rwjy mhwrwjy ivdvwnW, guxIAW
igAwnIAW krky SoBw pwauNdy hn ]7]
Aiq sUDy nih hoeIAY; kuCk tyF mn mwih ]
hy BweI ! rwjnIqI Anuswr Aiq = AiqAMq, bhuq izAwdw sUDy = is`ØDy ijhy suBwA
vwly vI nih = nhIN hoeIAY = hoxw cwhIdw, kuCku = kuJ ku tyF = tyFwpn vI mn ivc hoxw
cwhIdw hY, Bwv QoVHw ijhw s^q suBwA vI r`Kxw cwhIdw hY [
sUDI lkVI kwtIAY; tyFI kwtq nwih ]8]
ikauNik ijvyN sUDI = is`DI lkVI CyqI hI kwtIAY = k`t leI jWdI hY, pr tyFI = ivMgI,
vlW vwlI l`kVI CyqI nhIN kwtq = k`tI jWdI hY iqvyN hI is`ØDy swdy suBwA vwly ¹ sµswr
dy lok mzwk krdy hn qy hor vI AnykW qrHW krky by-ie`zq krdy hn Aqy jo QoVw ijhw
vrqwv ivc nIqI dy Fµg nwl c`ldw hY, auh smwj ivc mwr nh» KWdw Bwv aus dw
Apmwn nh» huµdw, aus dy ivc jugqI rUp tyFwpx hY ]8]
Aiq koml nihÁ hoeIAY; kuCk tyF idFhwr ]
hy BweI ! ies jgq ivc Aiq = AiqAMq koml = nrm suBwA vwly vI nhIN
hoeIAY = hoxw cwhIdw, kuCk = kuJ ku tyF = tyFwpn Bwv s^q suBwA vI idFhwr = p`kw
krnw cwhIdw hY [
vvvv
vvvv
vvvv
drb kmweIAY KweIAY; bFY dwn qy soie ]
hy BweI ! drb = Dn dsW nOhW dI ikrq krky kmweIAY = kmwauxw krIey qy h`k hlwl
dw Bojn KweIAY = Kwxw krIey pr soie = auh Dn dwn dyx qy = qoN hI bFY = v`Ddw hY [
vvvv
jWdw hY ]12]
vvvv
sRySt hY cµfwl jg; Dn hY ijh Gr mwih ]13]
auh cµfwl = nIvIN jwqI dw mnu`K vI jg = sµswr ivc sRySt = au~qm hY, ijh = ijs
dy Gr mwih = ivc Dn = dOlq hY, Bwv jgq ivc Dn vwly ¹ hI sB koeI cµgw jwxdy
hn qy DnI purK dI hI sB koeI g`l mMndw hY, Dn vwly mnu`K ¹ lok Awdr dy ky sB
qoN A`gy ibTwauNdy hn, so ieh koeI ausdI dyh dw Awdr nhIN, blik sB Dn dw hI Awdr
hY, ikauNik jykr iksy nIvIN jwqI vwly mnu`K kol vI Dn hovy, qd auh vI Awdr dy jog
huµdw hY [ ies leI swry jgq ivc Dn dI hI soBw hY ]13]
s`qvW AiDAwie
dohrw ] dwird jIqY i¸KI kr; ABÎwgq dy dwn ]
hy BweI ! i¸KI = KyqI kr = krky dwird = ZrIbI, dil`dr ¹ jIqY = ij`q ilAw jWdw
hY Aqy ABÎwgq = swDU, ZrIb mnu`K ¹ dwn dy ky ij`q ilAw jWdw hY, Bwv jykr &sl
cµgI ho jwvy qW Gr ivc sB pRkwr dy Anwj hox nwl ZrIbI cu`kI jWdI hY Aqy iksy
swDU ¹ siqkwr nwl Bojn Awid dw dwn id`qw jwvy qW auh pRsµn ho jWdw hY [
vvvv
vvvv
kwm moK ivdÎw ArQ; lµGn prbq jwie ]
hy BweI ! kwm = mn dI ^wihS dI pUrqI, moK = mukq, ivdÎw = pVHweI, ArQ = Dn
dI pRwpqI Aqy prbq = phwVW dIAW jwie = QwvW ¹ lµGn = pwr lµGxw [
vvvv
vvvv
puq®vqI piq kI ipRXw; Aru piqbRqw piv`q® ]
hy BweI ! jo iesq®I puq®vqI = pu`qr vwlI, Awpxy piq = pqI kI = dI ipRXw = ipAwrI
hY Aru = Aqy pqIbrqw Drm ivc pRp`k qy piv`q® = au~jl rihx vwlI hY [
iqs kw jIvn sPl jg; ijh Gr nwir bicq® ]7]
hy BweI ! ijh = ijs dy Gr ivc AYsI guxW vwlI bicq® = sµudr nwir = iesq®I hY,
iqs = aus kw = dw jIvn jg = sµswr ivc sPlw hY Bwv auho hI sB qrHW krky suKI hY ]7]
vvvv
vvvv
ieiq sRI rwjnIiq cwxwkw nwm spqmo AiDAwie ]
sRI = SRomxI rwjnIq cwxwkw nwmy gRµQ dw spqmo = sqvW AiDAwie eyQy ieiq = smwpq
huµdw hY ]7]
A`TvW AiDAwie
dohrw ] aUc hoq vs ibnY qy; Alp dwn qy nIc ]
hy BweI ! aUc = au~cw, v`fw mnu`K ibnY = bynqI krn qy = qoN vis = ADIn hoq = ho
jWdw hY Aqy Alp = quC Bwv QoVHw ku dwn dyx qy = qoN nIc = nIvW Bwv kµgwl, mMgqw
mnu`K v`s ho jWdw hY [
vvvv
ijvyN dWq = dµd k`Øty jwx qy = qoN vI durd = hwQI kI = dI koeI bfweI = mihmw G`t
nhIN jwie = jWdI, iqvyN jykr koeI v`fw mnu`K iksy ¹ kuJ nw vI dvy qW vI auh v`fw
hI rihMdw hY, ausdI vifAweI ivc &rk nhIN pYdw ]3]
1. jYsw ik : ijau pwvku eIDin nhI DRwpY ] (AMg 280)
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (59) cwxkÎ nIqI, AiDAwie A`TvW
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
bfo lgY bf kwj ko; jO n hoie Gtwie ]
hy BweI ! jykr koeI bfo = v`fw mnu`K iksy bf = v`fy kwj = kµm ko = ¹ krn ivc
lgY = l`g jWdw hY pr jO = jykr auh kµm pUrw nw vI hovy qd vI aus v`fy mnu`K dw kuJ
Gtwie = G`tdw nhIN hY [
vvvv
vvvv
suBwA vwlw mnu`K bwhroN BwvyN iksy kwrn s^q bcn vI boly, pr AMdroN auh nwrIAl dI
igrI vWg nrm idlI huµdw hY [
vvvv
vvvv
ijs qy kul suK pwvhI; eyko Blo spUq ]
hy BweI ! ijs duAwrw swrI kul = vµS hI suK pwvhI = pRwpq kry, auho ijhw
spUq = sRySt pu`qr eyko = iek hI Blo = cµgw hY [
vvvv
vvvv
bwxI ijn kI rsuvqI; sqI suµdrI qIX ]
hy BweI ! ijn kI = dI bwxI = bolI bhuq rsvqI = rs, imTws dy sihq hY, jo
sqI = sqpRq`gI qy sµudrI = bhuq suµdr srUp vwlI hY, AYsI qIX = iesq®I ijs dy Gr
ivc hY [
vvvv
dy Gr ivc suq = pu`qr nw hox dy Kyd = du`K ¹ ij`q lYNdw hY, Bwv AwpxI lwiekI Aqy
AwigAwkwrI gux duAwrw s`s shury ¹ pu`qrW vwlw su`K dyNdw hY ]17]
vvvv
AhUqI pwauxI ieh rIq byd pwTI vwsqy kQn kIqI hY, swry lokW vwsqy nh» Aqy
brq = inXm r`Kx dw Pl sIl = inmrqw vwlw suBwA r`Kxw Awih = hY [
vvvv
vvvv
sÍrg insµsy jwq hY; krY nym eyh inq ]3]
auh mnu`K insµsy = ibnW sµsy qoN inScy krky hI sÍrg = bYkuµT ivc jwq = jWdy hn,
jo inq = sdw hI ieh nym = inXm kry = krdy hn ]3]
vvvv
kwl = smW pwie = pw ky ieh auprokq kQn kIqy swry auqpiq = pYdw Aqy Kpq = nwS
huµdy hn, kwl = smW hI swry jgq = sµswr ko = dw sIv = h`d bµnw hY ]6]
vvvv
hY Aqy jgq = sµswr ko = ¹ klpq = klpnw, rcnw vI kwl = smW hI krdw hY Bwv
smyN Anuswr pRØBU dy hukm ivc jgq nwS huµdw qy iPr bxdw hY [
vw: krI loh klmM ilKÎo lyK mwQµ ] sBY jyr kIny blI kwl hwQµ ]25]
keI myt fwry auswry bnwey ] aupwry gVy Pyir myty aupwey ]
i¸Aw kwl jU kI iknU n pCwnI ] GnÎo pY ibhY hY GnÎo pY ibhwnI ]26]
(sRI dsm gRµQ, pMnw 41)
vvvv
iPr jo = ijhVI inq = inqwpRqI ieSnwn vI krq = krdI hY, vhu = auh iesq®I
dyviqAW dy suBwie = suBwA vwlI sRySt jwnxw kro ArQwq ies dohry dy A`KrI ArQ qW
BwvyN iesq®I ’qy hI Gtdy hn pr Bwv ivc ieh gux hr mnu`K mwq® ¹ Dwrn krny cwhIdy
hn, jo Dwrn krdw hY auh sRySt mnu`K jwxo ]9]
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, AiDAwie nOvW-dsvW (66) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
mwn brDnI sdw jo; Drm sdw ird mwih ]
jo = ijhVI iesq®I sdw = hmySW hI Awpxy pqI dw mwn = siqkwr brDnI = vDwauxw
krdI hY, ijsny sdw = hmySW Awpxy ird = ihrdy mwih = ivc Drm ¹ pRp`k kIqw hoieAw hY [
vvvv
hy BweI ! jo hY = GoVw Aqy gY = hwQI, lohw Aqy kwT = l`kV, jl = pwxI, nr = purK
Aqy iq®X = iesq®I, bws = bsq® Aqy pKwn = p`Qr Awid hn [
1. ‘piqbRq DnI nwir so’ dI QW ‘pRIiq brDnI nwir vhu’ vI pwT AwauNdw hY, ijsdw ArQ ieh bxdw hY
ik auh iesq®I pRIiq = pRym dy brDnI = vDwaux vwlI hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (67) cwxkÎ nIqI, AiDAwie dsvW
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
jo kCu AYhy jgq mYN; sB mYN AMqr jwn ]1]
ieh jo = ijhVw kCu = kuJ vI jgq = sµswr mYN = ivc AYhy = hY, Bwv jo vI jV jµgm
Awid cwry KwxIAW dy jIv hn, sB = swirAW mYN = ivc hI AMqr = &rk, Byd jwn = jwnxw
kro ]1] jYsw ik :
myrY pRiB swcY ieku Kylu rcwieAw ]
koie n iks hI jyhw aupwieAw ] (mwrU solhy m: 3, pMnw 1056)
vvvv
ies leI shµs = hzwr mUF = mUrK mun`KW ko = ¹ CwfIAY = C`f dyxw krIey Aqy
eyk = iek cqur = isAwxw mnu`K Awpxw im`q® krky r`Kxw krIey ]3]
vvvv
kr lYxI cwhIdI hY Aqy jykr pYr ivc kWtw = kµfw v`jx dw BY hovy qW pYrW ivc jUqI = ju`qI
pwie = pw lYxI cwhIdI hY [
khW Sq· BY cqur ko; jW mYN lwK aupwie ]4]
iqvyN cqur = isAwxy, ivdvwn mnu`K ko = ¹ S`q· = duSmn dw khw = kI BY = fr hY,
jW = ijs mY = ivc bcx dy lwK = l`KW hI aupwie = Xqn hn ]4]
Awls Akrn bwq qj; JUT bolqy nwih ]
isAwxy mnu`K Awls = dild® qy Akrn = nw krn vwlI bwq = g`l ¹ qj = iqAwg
dyNdy hn Aqy JUT = imiQAw bcn qW kdy vI bolqy = boldy hI nwih = nhIN hn [
jo Awp qy n hoveI; so sÎwny n khwih ]5]
jo = ijhVw kµm isAwxy mnu`KW dy pwsoN Awp qoN nhIN hoveI = ho skdw, so = auh isAwxy
mnu`K Awpxy mUMØhoN nhIN khwih = kihMdy ]5]
Awls JUT kupurK ihq; AwqmGwqI Àr ]
hy BweI ! Awls = dild®, JUT, kupurK = Koty purKW dw ihq = pRym, AwqmGwqI = Awpxy
Awp ¹ mwrn vwlw k·r = krVy suBwA vwlw Kotw mnu`K [
md jUAw pr nwir riq; swqo qjIAhu dUr ]6]
md = Srwb, jUAw Aqy pr = prweI nwir = iesq®I dI riq = pRIqI ienHW swqoN = s`qW
AYbW ¹ Awpxy koloN dUr qoN hI qjIAhu = C`f dyxw kro ]6]
vvvv
vvvv
AMqhpur rwjw cly; inkt n ien ky jwie ]8]
iPr AMqhpur = rwxIAW dy rihx vwly AMdrly invws ivc rwjw c`l ky jWdw hovy,
qdoN ienHW auprokq swry kQn kIiqAw ky = dy inkit = nyVy vI nhIN jwie = jwxw
cwhIdw ]8]
igAwrHvW AiDAwie
vvvv
vvvv
vvvv
Aru AirSt dyKn burw; qInoN qjo kuFµg ]1]
Aru = Aqy Airst = Koty krm, pwp krn vwly dI pwp ikirAw v`l dyKn = vyKxw
vI burw = mwVw hY, ies leI ieh qIno = iqMny kuFµg = Koty Fµg qjo = iqAwg dyvo ]1]
vvvv
kul = vµS, rd = dµd, nK = nONh, kuc = AsQn Aru = Aqy nwir = iesq®I [
vvvv
ky smJwieAw hY ik ijvyN ieh iqMn zrw ku hI Awpxy itkwxy qoN prHy hox qW bhuq bury l`gdy
hn, iqvyN bwkI pMjW ¹ vI Awpo-Awpxy inXm ivc rihxw cwhIdw hY qW hI aunHW dI soBw
hovygI ]4]
vvvv
pYNdw ]7]
vvvv
bwrHvW AiDAwie
dohrw ] ndI nKI isRMgI srp; Sq· Agin inRp nwir ]
hy BweI ! jo qyz pRvwh vwlI ndI, nKI = nhuµAW vwly jwnvr, isRMgI = isMgW vwly pSU,
srp = s`p, Sq· = duSmn, Agin = A`g, inRp = rwjw Aqy ivBcwrx nwir = iesq®I Awid hn [
vvvv
vvvv
kul ivc ivAwhy ijs krky suKI rhygI [ puq®n = byitAW ¹ iv`ØidAw pVHn ¹ ijs krky
auh ivdÎw = iv`ØidAw pVH ky sµswrI suK mwnx [
Cµd ]
vvvv
vvvv
vvvv
Apdw mYN CofY nhIN; im`q® ] BIr prY dIjY; so pivq® ]6]
jo Apdw = ibpqw dy smyN mih = ivc swQ nhIN CofY = C`fdw, auho hI AslI im`q® hY [
sgoN jy ikqy koeI BIr = ibpqw Aw ky prY = pY jwvy qW swQ dIjY = dyxw krdw hY,
so = auh piv`q® Bwv s`cw im`qr hY ]6]
vvvv
vvvv
XQw DynU shsrySU v`qso ivMdqy suie mwq®m [
qQw SuBwSuB i¸qm krm krqwr mno g`CqI [ (mhWBwrq)
ijvyN hzwrW gaUAW iv`ØcoN v`Cw AwpxI mW ¹ pCwx ky aus kol phuµc jWdw hY, iqvyN
hI cµgy Aqy mMdy krm krn vwly dy pws Pl dyx leI cly jWdy hn, mnu`K dy qurn smyN
nwl qurdy hn, rukx vkq nwl hI ruk jWdy hn, so ijs pRkwr mnu`K dw prCwvW mnu`K
dy nwl rihMdw hY, iqvyN krm nwl hI rihMdy hn [
qyrHvW AiDAwie
dohrw ] jnm jnm ijh mwnuK kw; huqw jo kuC ABÎws ]
hy BweI ! jnm jnm = jnmW-jnmWq®W dw ijh = ijs mnu`K kw = dw jo kuJ jp, qp
Awid krm krn dw AiBAws ‰AiB = ihrdy dI Aws = aumId nwl jo kIqw jwvy vw: vwr
vwr jo kIqw jwvy, aus ¹ AiBAws khIdw hYŒ huqw = huµdw hY [
vvvv
ikauNik jy sT = mUrKW purKW soN = nwl imlxw pvy qW mnu`Kw jnm dw smW AkwQ = ivArQ
hI cilAw jWdw hY, Bwv ijvyN khwvq hY ik isAwxy nwl iBK mMgxI cµgI, pr mUrK
nwl rwj Bogxw mMdw [ iesy krky ieQy iliKAw hY ik prbqW Awid ivc rihxw cµgw hY
ijQy BwvyN keI qrHW dy du`K huµdy hn, pr ihMdU purI dy ivc rihx dw su`K, du`K rUp hY jo
mUrKW dw swQ ho jwvy Bwv ik mUrK purS bWdrW ijhy pSUAW, jwnvrW qoN vI burw hY ]2]
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, AiDAwie qyrHvW (76) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
sqÎ sWiq kruxw sihx1; Drm gÎwn vYrwg ]
hy BweI ! jo sqÎ = s`c bolxw, sWiq = SWqI Dwrn krnI, kruxw = ikrpw, qrs vwlI
id®StI r`KxI, sihx = sihxSIlqw, iKmw Dwrn krnI, Awpxy Drm ivc pRp`k hoxw
gÎwn = s`q As`q dI ivcwr jwx ky s`q ¹ gRihx qy As`q dw iqAwg krnw vw: jIv
qy bRhm ¹ iek srUp jwnxw, vYrwg = ies lok qoN lY ky sÍrg dy BogW ¹ kW dI ibSTw
smwn jwx ky iqAwg vwlI ibrqI Dwrn krnI [
Xih2 ADrm ko nws kir; ijauN kwst ko Awg ]3]
Xih = ieh sRySt gux ADrm = pwp ko = ¹ ies pRkwr nws krdy hn, ijauN = ijvyN
kwst = l`kVW ko = ¹ Awg = A`g swV ky suAwh kr dyNdI hY ]3]
sWiq AihMsw dwn qp; sIl Xog vYrwg ]
sWiq = SWqI vwlw suBwA, AihMsw = jIvW ¹ nw mwrnw, dwn, qp = qp`ØisAw,
sIl = inmrqw vwlw suBwA, Xog = ic`q dI ibrqI ¹ rokxw jW pRwxwXwm Awid kiTn
swDn Aqy vYrwg = ies lok qy pRlok dy pdwrQW dw iqAwg [
AwT ichn eyh Drm ky; dm smyq vfBwg ]4]
hy vfBwg = v`fy BwgW vwly purSW dm = mn ¹ iviSAW v`loN rokxw, ies gux dy smyq
ieh AwT = A`T Drm ky = dy ichn = icMnH hn, Bwv ijs ivc ieh A`T icMnH hn, auh
Drm dw rUp hY pr ijs ivc ienHW iv`ØcoN iek vI gux hovy, auh mnu`K vI DrmI hY ]4]
sq sOc qp dwn jq; kruxw Aru inrloB ]
sq = s`c bolxw, sOc = piv`qrqw, qp = qp`ØisAw, dwn jq = ieMd®IAW dw dmn,
kruxw = dieAwlqw Aru = Aqy inrloB = loB, lwlc qoN ibnW hoxw [
vvvv
ivc icqvq = icqvdw rihMdw hY, auh kdy Awhwr = Bojn ¹ nhIN icqvq = cyqy krdw,
Bwv rotI pwxI dI icMqw nhIN krdw [
1. pwTWq®- sihq [
2. pwTWq®-eyh
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (77) cwxkÎ nIqI, AiDAwie qyrHvW
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
jnm swQ Awhwr kw;
ibiD kIno ibvhwr ]6]
ikauNik auh smJdw hY ik ibiD = Pl pRdwqy pRØBU ny jnm dy swQ = nwl hI
Awhwr = Bojn kw = dw ibvhwr = ivhwr, pRbµD kIno = kIqw hoieAw hY ]6] jYsw ik :
pihlo dy qYN irjku smwhw ] ipCo dy qY؈ jMqu aupwhw ] (AMg 130)
vvvv
vvvv
ieiq sRI rwjnIiq cwxwkw nwm iq®Xodsmo AiDAwie ]13]
sRI = SRomxI rwjnIq cwxwkw nwmy gRµQ dw iq®Xodsmo = iq®Xo + dsmo) qyrvW AiDAwie
eyQy ieiq = smwpq huµdw hY ]13]
AiDAwie cODvW
dohrw ]
Alµkwr pt ibnw ijauN; Bojn iGRq ibhIn ]
hy BweI ! ijauN = ijvyN Alµkwr = gihxy pwey hoey pt = k`piVAW qoN ibnw = bZYr
insPl hn Aqy Bojn iGRq = iGau qoN ibhIn = ibnW bysuAwdw hY [
vvvv
vvvv
nwir Bog Pl pu`q® hYÍ; brq sIl Pl lwj ]3]
nwir = iesq®I nwl Bog = sµbµD krn dw Pl ieho hY ik pu`q® dw pYdw hoxw Aqy brq
r`Kx dw Pl sIl suBwau qy lwj = l`ØijAwvwn hoxw Bwv Koty krmW v`loN Srm krnI ]3]
vvvv
vvvv
surjn ivjog ivjog iq®X; ibpqw mY ihqu qÎwg ]
hy BweI ! surjn = sRySt im`qrW dw ivjog = ivCoVw ho jwxw, iq®X = iesq®I, GrvwlI
dw vI ivjog = ivCoVw ho jwxw Aqy ibpqw = BIV pYx dy smyN mY = ivc ihqu = sµbµDIAW
ny qÎwg = C`f jwxw [
CpY Cµd ]
vvvv
vvvv
vvvv
grbvµq ky grb hrn ko; hY BUpiq rwjw ]
grbvµq = hµkwrI mnu`KW ky = dy grb = hµkwr ¹ hrn-nwS krn ko = dy vwsqy
(BU + piq) BU = ipRQvI dy piq = pqI rwjy bxwey hn [
pMdrHvW AiDAwie
kul klµk iks ky nhIN; bÎwD pIr ibn kOx ]
hy BweI ! ies dunIAW ivc iks dy kul ¹ koeI klµk = doS nhIN l`ØigAw hoieAw Aqy
bÎwD = rog qy pIr = pIVw qoN ibn = bZYr kOx = ikhVw hY Bwv koeI nhIN [
vvvv
iPr ies &wnI sµswr AMdr du`K iks mnu`K ¹ pRwpq nhIN hoieAw Aqy d`Øso ik sd = hmySW
hI suKI kOx = ikhVw hY, Bwv ies sµswr AMdr koeI ivrlw hI mnu`K hY jo doSW, rog, pIVw
Awid qoN rihq Aqy sdw suKI hovy pr AYsw koeI nhIN hY, sB duKI hI hn ]1] jYsw ik :
nwnk duKIAw sBu sµswru ] (AMg 954)
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, AiDAwie pMdrHvW (82) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
inRpiq im`q® kwhUµ nhIN; srp n inribK hoie ]
inRpiq = rwjw kwhUµ = iksy dw vI kdy im`q® = dosq nhIN bxdw Aqy srp = s`p kdy
vI inribK = ivhu qoN ibnw nhIN hoie = huµdw, Bwv jykr rwjy lok iksy v`l im`q®qw dw &urmwn
Byjdy vI hn qW vI aunHW dI cwl huµdI hY qy AMq ¹ auh Gwq kr jWdy hn Aqy s`p qW
pwlx vwly spyirAW dw vI im`qr nhIN bxdw, sgoN keI vwr aunHW ¹ vI fµg mwr dyNdw hY [
SuD nwir koaU nhIN; Xih jwnq sB koie ]2]
iesy pRkwr ihMdU m`q dy Swsq®W Anuswr koaU = koeI nwir = iesq®I vI SuD = piv`q® nhIN
mMnI geI [ Xih = ies g`l ¹ sB koeI hI jwnq = jwxdy hn ikauNik hr mhIny mwsk
Drm krky mlIn ho jWdI hY i¸Aw dy AwDwr ’qy ikhw i¸Aw mlIn hY, AYsw Drm Swsq®W
ivc hY pr i¸Aw Apiv`q® hY, AOrq Apiv`q® nhIN ]2]
vvvv
dw Gwtw nhIN hY pr iPr vI aunHW dI pRsµnqw lYx leI kuJ nw kuJ pdwrQ zrUr lY ky
jwxw cwhIdw hY ijvyN purwqn ieiqhwsW iv`c izkr AwauNdw hY ik jdoN Bgq sudwmw jI
AiqAMq ZrIbI dy kwrn Bgvwn i¸Sn jI dy pws gey sn, qd auh Awpxy p`ly Bu`jy
hoey cOl bµnH ky lY gey sn, jo Bgvwn ikRSn jI ny Awp mMg ky KwDy qy ausdy Gr ivc
swry pdwrQ vrqw id`qy ]4] jYsw ik :
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (83) cwxkÎ nIqI, AiDAwie pMdrHvW
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
lY kY qµdul cibEnu ivdw kry AgY phucwey ]
cwir pdwrQ skuic pTwey ]9] (BweI gurdws jI, vwr 10, pauVI 9)
vvvv
iPr ins = rwq dy ipRQm = pihly pihr hI sovnw = sON jwxw, ieh iqMny g`lW nrk
dy du`K Bogx smwn hn ArQwq ijho-ijhI lu`t-Ksu`t dI pwp vwlI kmweI nwl bixAw
hoieAw AMn KwDw jwvygw qW bu`DI dy i^Awl vI auho ijhy nIc ho jwxgy, ikauNik
Awm hI khwvq hY ik “jYsw AMn qYsw mn [” so, ies leI dsW nhuµAW dI ikrq
vvvv vvvv
cwxkÎ nIqI, AiDAwie pMdrHvW (84) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
krky Kwx vwly mnu`K dy GroN hI pRSwd Ckxw cwhIdw hY [ iPr ijQy DobI k`pVy DoNdw
hY auQy nhwauxw cµgw nhIN ikauNik auh auQy qrHW-qrHW dy mYl vwly k`pVy DoNdw hY, ijQy
nhwaux nwl cmVI ¹ keI qrHW dy rog l`gx dw fr huµdw hY [ iPr rwq dy pihly
pihr ivc pwT pUjw krn dw smW huµdw hY, jo aus vyly sON jWdw hY, auh nrk ivc
hI jwvygw ]7]
vvvv
vvvv
solHvW AiDAwie
dohrw ]
durjn srp smwn hY; qWqy srp ibSyK ]
hy BweI ! durjn = duSt mnu`K srp = s`p dy smwn = brwbr hY, pr qWqy = iqs duSt
mnu`K nwloN srp = s`p iPr vI ibSyK = vDIk cµgw hY [
vvvv
vvvv
Xw swgr sµswr mYN; ey Kt swr AqIq ]4]
Xw = ies sµswr = jgq rUpI swgr = smuMdr mY = ivc ey = ieh auprokq Kt = Cy
vsqW AqIq = AqSy krky bhuq swr = sRySt hn ]4]
vvvv
vvvv
pMØifq jn iqh dyiK ky; bcn n BwKq qwih ]7]
Aqy pMØifq = ivdvwn jn = purK iqh = aus mUrK ¹ dyK ky = krky qwih = iqs nwl
bcn hI aucwrx nhIN krdy Bwv dUr qoN hI prHyH ho jWdy hn ]7] jYsw ik :
sµqn isau boly aupkwrI ] mUrK isau boly JK mwrI ]2] (goNf kbIr jI, AMg 870)
CpY Cµd ]
suK mwih BY duK; hrK ky mwih sog BX ]
hy BweI ! su`K dy smyN mwih = ivc du`K Awaux dw BY = fr l`gw rihMdw hY Aqy hrK = ^uSI
ky = dy smyN mwih = ivc sog = ZmI dw BX = fr bixAw rihMdw hY [
vvvv
vvvv
Cµd ] bIxw bwxI, mnorQ eyk ] cµdn bRhmx, cµd ibbyk ]
hy BweI bIxw = ieh iek swz dw nwm hY qy bwxI = Avwz dw mnorQ = sµklp iek
hI hY ik dUsry ¹ Awpxy v`l AwkriSq krnw [
iPr cµdn, bRwhmx Aqy cµd®mw dw ibbyk = ivcwr vI iek hI hY, Bwv ieh swry sIql
suBwau dy hn [
AsÍ KVg KÎq®I; iek jwq ]
AsÍ = GoVw, KVg = qlvwr Aqy KÎq®I = K`q®I vI ie`Øko jwq = jwqI, suBwau dy hn,
Bwv ieh iqMny jµg dy mYdwn ivc jw ky vYrI dw nwS krdy hn [
gÎwnI gÎwn; hir jn hr bwq ]9]
Awqm igAwnI, igAwn Aqy hir = prmwqmw dy jn = syvkW vI hr iek bwq = g`l
ivc ie`Øko ijhy hn, Bwv jo vI ienHW dI sµgq krygw, aus¹ SWqI Awid SuB guxW dI
pRwpqI hovygI ]9]
dohrw ] swsq® skl ibcwr kY; mQ kwiFE eyh swr ]
hy BweI ! rwjnIqI dy skl = swry swsq® = gRµQ ivcwr krky Aqy miQ = AiBAws krky
eyh = ieh swr = isDWq kwiFE = k`ØiFAw hY [
siqnwmu BjIAY sdw; krIey pr aupkwr ]10]
ik sdw = hmySW hI prmwqmw dw siqnwmu = s`cw nwm BjIAY = ismrdy rhIey Aqy
hmySW pr aupkwr = prwieAW dw Blw krdy rhIey ]10] jYsw ik :
khu nwnk iehu qqu bIcwrw ] ibnu hir Bjn nwhI Cutkwrw ] (sUhI m: 5, AMg 188)
vvvv
vvvv
swrukqwvlI
vvvv
vvvv
vvvv vvvv
swrukqwvlI (90) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
swrukqwvlI
i¸q kvI, pMØifq hrdXwl jI (cuhxIpur) (1 swvx, sµmq 1890)
(pMfq hridAwl jI dw sbµD gurU Gr nwl puSq dr puSq hY Awp jI dy bzurg
pMfq byxI jI ijnHW ¹ gurU Amrdws jI ny cqurBujI Bgvwn rUp dy ivc drSn dy ky
aunHW dI Sµkw nivrq krI sI ijs dI bVI BwrI swKI gu:pR:sU: gRµQ ivc hY [ dsvyN pwqSwh
dy vyly ienHW dy ipqw SrDwlU rhy aunHW dy p`uqr pMfq hridAwl jI mhwn ivdvwn Aqy
gurU Gr dy mhwn SrDwlU ijnHW ny swrukqwvlI nwm dy sµsi¸q dy gRµQ ¹ AwpxI ivdvqw
BwSw ivc kIqw ijs qy sµpRdwie ivdvwnW ¹ qy Awm sDwrn jigAwsU jo sµsi¸q nh»
pVHy sn, aunHW ¹ ieh ^zwnw b^iSS kIqw [)
vvvv
5 vwr, vYrI nUµ 4 vwr, imq® nUµ 3 vwr, nOkr ¹ 2 vwr, pu`q® qQw iesq®I ¹ 1 vwr SRI
Sbd vrqxw cwhIey, 10. suµdr, 11. XogX, lwiek 12. sRySt, au~qm [
ArQwq AQ = hux, mMgl krky sRI = SoBw dyx vwlw, suµdr (swr + aukq + AwvlI)
swr = sRySt auk’q = aukqIAW jugqIAW, dlIlW dIAW AvlI = pMgqIAW vwlw gRµQ
pRwrµBY = ArµB krdy hW [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (91) swrukqwvlI, AiDAwie pihlw
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
AQ pihlw AiDAwie
gRµQ krqw v`ØloN mMgl
dohrw ]
sRI piq ipRQm nmwim mm; XogI irdY invws ]
sB qoN ipRQm = pihlW, sRI = lCmI, dy piq = pqI (ivS¹ jI) ¹ mm = myrI
nmwim = nmskwr hY, jo XogI = jtw jUt swDU mhwqmw dy irdY = ihrdy ivc invws = vwsw
r`Kdw hY [
pRSn : kI ivS¹ BogI, ivSeI mnu`KW dy ihrdy ivc invws nhIN r`Kdw ?
au~qr : nhIN, auh sBnW dy AMdr invws r`Kdw hY [
vY = auh ivS¹ jI, mm = mY¹, sumiq = sRySt bu`D dw, pRkwS = cwnxw kr dyx [ auh
mY¹ sRySt Awqm ivSYxI bu`D b^Sx ]1]
dUsrw ArQ
sRI piq ipRQm nmwim mm; XogI irdY invws ]
jo sRI = mwieAw dw, piq = pqI, mwlk Akwl purK hY, sB qoN ipRQm = pihlW,
mm = myrI, aus¹ nmwim = nmskwr hY [ jo XogI = juVy hoey Bwv Awpxy nwm nwl juVy hoey
swDU mhwqmw jnW dy irdY = AMqhkrn ivc invws r`Kdw hY Bwv aunHW dy ihridAw dy AMdr
swKSwq hY [
BogI irdX audws jo; vY mm sumiq pRkwS ]1]
vvvv
vvvv
jo Akwl purK Awpxy ihrdy ivc BogI = BogW v`ØloN audws = auprwm, rihMdw hY [
vY = auh, mm = myry AMqhkrn ivc, sumiq = sRySt bu`D dw pRkwS kr dyvy Bwv mY¹ Awqm
ivSYxI bu`D dyxw kry ijs nwl mYN sdw aus vwihgurU ¹ iDAwauNdw rhW ]1] jYsw ik :
sw buiD dIjY ijqu ivsrih nwhI ] sw miq dIjY ijqu quDu iDAweI ]
(mwJ m: 5, AMg 100)
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie pihlw (92) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
gxyS mMgl
gxyS ihMdU mq-pq ivc bhuq pUjnIX dyvqw hY, purwxW ivc kQw hY ik gxyS bhuq
CyqI ilKx vwlw ilKwrI hY [ mhWBwrq dI pihlI poQI gxyS jI ny hI ilKI sI, ivAws
jI boldy qy gxyS dI ilKdy sn, pMj eISrW iv`ØcoN gxyS jI ¹ iek eISr vI igixAw
jWdw hY (ivS¹, SkqI, gxyS, sUrj, iSvjI) ilKwrI lok AwpxI koeI vI rcnw SUrU krn
qoN pihlW gxyS jI dw mMgl krdy hn ik swfw SurU kIqw kwrj inrivGn smwpq ho
jwvy [ ihMdU mq ivc hryk kµm SurU krn qoN pihlW gxyS ¹ Xwd krnw SuB smiJAw jWdw
hY [ auh hryk ic`TI p`q® dy au~pr vI ‘sRI gxySwX nm:’ ilKdy hn [ kvI jI ny kvIAW dI
mrXwdw nUµ muK r`Kdy hoey jo snwqn Drm dw pRBwv hY, aus Anuswr ieh mMgl kIqw hY [
ieQy vI pMØifq hridAwl jI swrukqwvlI gRµQ dy AwrµB ivc gxyS jI dw mMgl
kr rhy hn :
vvvv
ijvyN prjw dI pRq`K KyqI Awid ¹ koeI cor Awid k`tdw hY qW rwjw aus¹ fµf dyNdw
hY iqvyN BgqW rUpI prjw dI bRhmwkwr bu`D rUpI jo sis = KyqI hY, aus¹ kwm, ¸oD, loB,
vvvv
moh qy hµkwr rUpI cor auQwn krn, iviSAW dy ADIn krn rUp ibGnI = ivGn, rukwvt
pwauNdy hn AYsy ivGn pwaux vwly kwmwidk corW ¹ gxyS jI Awpxy BgqW dy ihrdy iv`ØcoN
pRiqidn = idno-idn pRhwr = nwS kr dyNdy hn [
pRSn : rwjy dy qW suµdr mh`l huµdy hn, ieDr gxyS jI dy ikhVy mh`l hn ?
vvvv
id®g nwrI poRiK hYÍ ijX iglwnw [ Xh lkSx auprwm bKwnw ]18]
qiqKXw : srdI grmI, Bu`K ipAws, su`K du`K, ^uSI ZmI Awid ivc iek-smwn ibrqI r`KxI, ies ¹ ‘qiqKXw’
AwKdy hn [ jYsw ik :
Awqp SIq suDw iq®Kw ien ko shn suBwv [
Xih iqiqkCw khq hY koivd muinvr rwv ]19] (ivcwrswgr, pRQm qrµg)
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie pihlw (94) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
srsvqI (swrdw) mMgl
hux pMØifq hridAwl jI kwiv sµkyq dy inXm Anuswr kivqw dI dwqI, kivqw
srl krwaux vwlI sursqI dw mMgl krdy hn [
inj pRXojn ]
vvvv
vvvv
vvvv
BwKw i¸q qoN Bwv hY ik pihlW ieh gRµQ sµsi¸q BwSw ivc iliKAw hoieAw sI jo hryk
mnu`K mwq® sµsi¸q BwSw dw jwxkwr nw hox krky ies gRµQ qoN lwB nhIN lY skdw sI [ ies
leI pMØifq hridAwl jI ny ies gRµQ ¹ lokW ivc pRc`lq Awm bolI ivc gRµQ ¹ ilK id`qw,
jo hryk mnu`K ¹ sOiKAW hI smJ Aw jWdI hY [ lok bolI ivc kIqI g`l Anjwx qoN Anjwx
mnu`K vI smJ lYNdw hY Aqy ausdI rucI hor izAwdw gRµQ pVHn ivc l`g jWdI hY [
vvvv
BwKY = aucwrx krdy hn, ieh iq®qI = iqMny nwm (swrukqwvlI, sUkqwvlI Aqy sBwij`q)
ies gRµQ dy isDWq Anuswr AnkUl = TIk hn ]6]
ieQoN q`k BwSw krn vwly pMØifq hridAwl jI ny gRµQ dy AwrµB ivc mMgl kIqy
hn [ A`gy AiDAwie ArµB krn qoN pihlW do slokW ivc mUl mMglwcrx kQn krdy hn [
ijnHW ivc sB pRwxI mwq® ¹ Drm dw swDwrn qOr ’qy aupdyS dyNdy hn :
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie pihlw (96) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
CpY1 Cµd ] Drm srb suK Kwn; jwx sB ko ihqkwrI ]
hy BweI ! Asl ivc Drm hI srb = swry su`KW dI Kwx = Kwn (^zwnw) hY [ ies Drm ¹
sB = swirAW ko = dw ihqkwrI = im`q®, Blw krn vwlw jwn = jwnxw, smJxw kroN ArQwq
jIvW dI pRivrqI nimq jo vyd ivDwn krdw hY ausdw nwm Drm hY, aus Drm ¹ Dwrn krky
jo puMn pRwpq huµdw hY, auh s`c dw Blw krdw hY [ jo purK skwm Drm dw syvn krdw hY, auh
sÍrg Awid dy su`KW ¹ Bogdw hY Aqy jo inSkwm Drm dw syvn krdw hY auh AMqhkrn dI
suDI duAwrw igAwn pRwpq krky moK dw AiDkwrI ho jwvygw [ ijvyN sony Aqy hIirAW dIAW KwnW
bhuq by-kImqI huµdIAW hn, iqvyN Drm sµswrk qy prmwrQ dy bykImqI su`KW ¹ dyx vwlw hY [
vvvv
iqnHW ky = dy dyS Bwv bRhmpurI, ibSnpurI qy iSvpurI ieh AsQwn vI Drm ¹ Dwrn
kir = krky pRwpq hovq = ho jWdy hn [
1. ieh cOvI mwq®W dw Cµd huµdw hY [
2. pwTWq® : sWiq [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (97) swrukqwvlI, AiDAwie pihlw
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
A`gy Drm qoN bymuK purKW dI hwlq vrxn krdy hn :
vvvv
8. BYsw 9. ibRK pq® 10. rkqpUM, 11. sUlI 12. ivStwkIt 13. iGRq jµq® 14. Agn kuµf 15. lohQµBw 16. iskw
17. ryq q`qI 18. dYÍq hq; ieh ATwrW nrk hn [
mnU ny ie`kI nrk ilKy hn : 1. qwimsR, 2. AMDqwimsR, 3. rOrv, 4. mhwrOrv, 5. nrk, 6. mhWnrk, 7. kwlsUq®
8. sµjIvn, 9. mhwvIic, 10. qpn, 11. sµpRqwpn, 12. sµhwq, 13. sµkwkol, 14. kufml, 15. pRiqmUriqk,
16. lohSµku, 17. irjIS, 18. SwlmlI, 19. vYqrxI, 20. Aispq®vn, 21. lohdwrk [ (mhwn koS)
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie pihlw (98) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
hY Drm swr sµswr mYN; qW qy Drm nmwim mm ]7]
ies krky ies sµswr = jgq mYN = ivc Drm hI sB qoN swru = sRySt au~qm vsqU hY,
qW qy = iqs krky, mm = myrI Drm ¹ nmwim = nmskwr hY, Bwv swrw sµswr Drm dy Awsry
qy mYN swry sµswr dy ADwr rUp Drm ¹ nmskwr krdw hW ]7]
vvvv
nSt = nws ikvyN ho jWdw hY Aqy Drm dw ivpwk = Pl kI pRwpq hovygw, ieh sB g`lW
kQn krWgw ]9]
A`gy Drm dy icMnH, DrmI mnu`K dI pCwx d`sdy hn :
1. cOpeI solHW mwq®W dI huµdI hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (99) swrukqwvlI, AiDAwie pihlw
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
dohrw ] iKmw AihMsw dXw imRdu; sq bcn qp dwn ]
1. iKmw = du`K-su`K shwrn vwlI icq dI ibrqI, Bwv Awp sB pRkwr krky smr`Q
hoxw pr sµswr ivc by-smrQ ho ky rihxw [
2. AihMsw = ihMsw, jIv Gwq qoN ault suBwau hoxw, Bwv pRwxW dy ivXog dy AnukUl
ivAwpwr ¹ ihMsw kihMdy hn jo iqMn pRkwr dI huµdI hY :
(a) qn dI ihMsw : ies AsQUl srIr duAwrw iksy jIv ¹ mwr dyxw ieh qn dI ihMsw hY [
(A) mn dI ihMsw : mn krky iksy dw burw icqvnw ieh mn dI ihMsw hY [
(e) bwxI dI ihMsw : zubwn nwl kOVy, JUTy bcn bol ky iksy dw ihrdw duKw dyxw ieh
bwxI dI ihMsw hY [
ies iqMn pRkwr dI ihMsw qoN rihq ibrqI dw nwm AihMsw hY [
3. dXw : iksy dUsry dy du`K ¹ dyK ky icq dy d®v jwx ¹ dieAw AwKdy hn Bwv
bwlk ibRD au~pr qrs krnw, rogI purK dw jQwSkqI nwl du`K dUr krnw Aqy sB jIvW
¹ prmySr dI AMs jwx ky sB dw su`K mMgxw ieh dieAw dw srUp hY [
4. imRdu : im`Ty bcn bolxy Bwv Awpxy icq ¹ sdw SWq r`Kxw iksy dy nwl vI ¸oD
vwly bcn nhIN bolxy [ sB pRqI SuB aupdyS dyxw ieh imRduqw dw srUp hY [
5. sq bcn = s`cy bcn bolxy vw: jo muK qoN bcn kih id`qw, aus¹ pUrw krnw jo
mUMØho bcn kih krky pUrw nhIN krdw, auh ijauNdw hoieAw vI mirAw hY, jo mu`ØKoN khy bcnW
¹ pUrw krn vwlw hY auh mirAw hoieAw vI sdw ijauNdw hY [
6. qp = qp`ØisAw krnI [ qp vI iqMn pRkwr dw mMØinAw jWdw hY [
(a) qwmsI qp : AMn pwxI dw iqAwg kr dyxw, jl Dwry krny, DUxIAW qwpnIAW
ieiqAwidk srIr ¹ kSt dy ky qp`ØisAw krn ¹ qwmsI qp AwKdy hn [
(A) rwjsI qp : jo Koty krmW dy v`loN AwpxIAW ieMd®IAW ¹ rokxw hY, ies¹ rwjsI
qp AwKdy hn [
(e) sWqkI qp : jo AMqhkrn dI ibrqI Anwqm pdwrQW v`loN rok ky AMqrmuK krnI,
Bwv AwpxI ibrqI prmwqmw dy srUp ivc iesiQq krnI, ies¹ sWqkI qp
AwKdy hn [
vw: icq dI iekwgrqw dw nwm hI qp ijvyN BrQrI jI ny kQn kIqw hY :
qp nwm icq kI iekwgrqw ko jwnIey [
ieh qp hI sB qoN au~qm hY, ies qp dy bl dy bl nwl bRhm dI pRwpqI ho ky AMq
vvvv
vvvv
¹ ivdyh mukqI dI pRwpqI ho jWdI hY Aqy jIv sB pRkwr krky smr`Qvwn ho jWdw hY [
gosweIN qulsI dws jI vI bwl kWf ivc AYsw kQn krdy hn : jYsw ik :
cOpeI ] qp bl rcY pRpMc ibDwqw ] qp bl ivs¹ skl jg BRwqw ]1]
qp bl sµBu krih sµhwrw ] qp bl sys Driq mih Bwrw ]2]
qp ADwr sB isRsit BvwnI ] krhu jwie qp As ijX jwnI ]3]
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie pihlw (100) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
sRI gurU gRµQ swihb jI dI pwvn bwxI AMdr sRI gurU Amrdws swihb jI ny gurW dI
syvw ¹ hI qpW dw iSromx qp iliKAw hY [ jYsw ik :
gur syvw qpW isir qpu swru ] (Awsw m: 3, AMg 423)
9. sOc : piv`qrqw jo do pRkwr dI hY, (a) AMdrlI sOc, (A) bwhrI sOc
(a) AMdrlI sOc : jo AMqhkrn iv`ØcoN dYÍK dw iqAwg krnw hY, ieh AMdrlI piv`qrqw hY [
(A) bwhrI sOc : jl, imRqkw (im`tI) Awid nwl srIr dy AMgW ¹ Su`D r`Kxw ieh bwhrI
su`cmqw, piv`qrqw hY [ ienHW donoN pRkwr dI piv`qrqw qoN ibnW bu`D inrml nhIN huµdI, inrml
bu`DI qoN ibnW igAwn dI pRwpqI nhIN, igAwn qoN ibnW moK nhIN Aqy moK qoN ibnW jnm
mrx nhIN im`tdw [
10. iq®Snw ibnW : pdwrQW dI pRwpqI dI pRbl ie`Cw qoN rihq hoxw [
ieh ds Drm dy ilMg = icMnH, jwn = jwnxw kro [ ienHW dy nwl hI Drm dI auqpqI
huµdI hY, auhI Drm dw srUp hY [ ijsdy AMdr iek vI icMnH pRkwS irhw hY, auh prmwqmw
hY Aqy ijsdy AMdr ieh dsy icMnH SoB rhy hn, aus dI mihmw kQn nhIN kIqI jw skdI,
vvvv
vvvv
vvvv
dXw dwn kr; Drm vDY inq ]
bwlk, ibRD, rogI, mzlUm au~pr jQw-Skiq dXw krn Aqy Dn Awid dw dwn kr
ky inq = sdw Drm vDY = v`Ddw hY [
vvvv
vvvv
ijh ieh pRwpiq; sPl jnm iqh ]4]
ijh = ijs ¹ ieh gux pRwpq hn, iqh = iqs mnu`K dw jnm sPlw hY ]4]
dohrw ]
ieMd ibnw ijauN mMd inis; mMd kµj ibnu qwl ]
hy BweI ! ijauN = ijvyN AkwS ivc, ieMd = cµd®mw qoN ibnw = bgYr ins = rwq
mMd = mMdI l`gdI Aqy kµj = kmlW qoN ibnu = bZYr qwl = srovr mMdw l`gdw hY [
vvvv
dy gly ivc l`gy hoey kucn = AsQn Bwv mymnIAW insPl hn ]7]
ijvyN dwinAW dw kQn hY [ jYsw ik :
rwm jpMqI kµinAw BlI swkq Blw n pUq [
ijauN CylI gl imnimny nw iqs dUD n mUq [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (103) swrukqwvlI, AiDAwie pihlw
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
Drm prm pwrs AhY; jo dwiek Pl cwr ]
hy BweI ! Drm iek bhuq prm = v`fw pwrs1 rUp AhY = hY [ jo Drm, ArQ, kwm, moK
vw: sµqoK, iKmw, bRhm igAwn, dieAw rUp cwry PlW dy dwiek = dyx vwlw hY [
qW qy ijauN ikauN Drm ko; Dry ju buiD audwr ]8]
qw qy = iqs krky, ijauN ikauN = ijvyN ikvyN vI ju = ijhVy audwr = sRySt b`uD vwly
purK hn, auh Drm ko = ¹ Dry = Dwrn krdy hn AQvw ijvyN ikvyN vI Drm ¹ Dwrn kro,
jo Dwrn krdy hn, aunHW dI bu`D sRySt Bwv Awqm ivSYxI bx jWdI hY ]8]
A`gy kvI jI keI pRkwr dy id®StWq pRmwn dy ky DrmI mnu`KW dI vifAweI krdy hn
ik Drmwqmw purK sdw SoBw pwauNdy hn :
kib`q2 ] nwg soBY mdkr; nIr soBY ieMdI vr;
rYn soBY ihmkr, nwir sIl riq qy ]
hy BweI ! ijs pRkwr nwg = hwQI, mdkr = msq ho ky, soBY = soBw pwauNdw hY Bwv jdoN
hwQI dy gµfsQl (glH Aqy kµn dy ivckwrlw QW) qoN md coNdw hY qW auh msqI dI cwl
qurdw hoieAw bhuq soBw pwauNdw hY,
ijs pRkwr nIr = pwxI ieMdIvr = kmlW dy nwl, soBY = soBw pwauNdw hY Bwv jdoN iksy
qlwA ivc kml dy Pu`l iKVy huµdy hn qW auh bhuq soBw pwauNdw hY [
ijs pRkwr rYn = rwq, ihmkr = sIql ikrxW vwly cµd®mw dy nwl soBw pwauNdI hY,
ijs pRkwr nwir = iesq®I suµdr sIl suBwA ivc, riq = pRIqvwn hox krky soBw pwauNdI
hY vw: piqbRqw Drm ivc pRIqI dwn krn vwlI iesq®I soBw pwauNdI hY, iqvyN hI Drm
¹ Dwrn vwly DrmI mnu`K lok-pRlok ivc SoBw pwauNdy hn [
1. pwrs : iek pRkwr dw Amolk p`Qr, ijs bwbq ieh i^Awl hY ik aus nwl nIvIAW DwqW lohw, qWbw
Awid l`g ky sonw ho jWdIAW hn [
2. kib`q : kib`q iek Cµd dw nwm hY, smwn rUp krky sB Cµd kib`q (kiv`qÍ) khy jw skdy hn, prµqU
ivSyS krky ieh dµfk jwiq hY, ies dw nwm ‘mnhr’ AQvw ‘mnhrx’ hY, ies dw l`Cx hY cwr crx
pRqI crx 31 A`Kr, iqMn ivSrwm A`T-A`T A`KrW ’qy, cOQw s`q pur, AMq guru [ ies Cµd ivc sm vrxW
dw pRXog Aqy AnupRws rcnw ¹ bhuq mnohr bxw dyNdy hn [ BwvyN ieh l`Cx hI kib`q dw pUrn hY, pr
kvIAW ny iesdI cwl ¹ suµdr r`Kx leI ieh inXm vI Qwpy hn :
(a) Awid ivc lGu guru lGu, ArQwq jgx rUp iek pd nw hovy [
(A) Bgx rUp iek pd vI ArµB ivc ivvrijq hY [
(e) cwr A`KrW ip`CoN Bgx nhIN hoxw cwhIdw [
vvvv
vvvv
(s) AMq ivc iqMn A`KrW dw iek pd, jo mgx rUp hovy auh ayu~qm nhIN [
(h) quk dy AMq guru lGu, lGu guru ArQwq Bgx Aqy gur nhIN hoxy cwhIdy [
(k) cwry ivSRwm dy Sbd TIk igxqI qy smwpq hoxy cwhIdy hn, ieh au~qm nhIN ik A`Dw ipCly ivSRwm
nwl qy A`Dw Agly ivSRwm nwl joiVAw jwvy [
(K) sm pd nwl sm, ivKm pd nwl ivKm imlwauxw cwhIdw hY, sm nwl ivKm imlx qoN Cµd dI
suµdrqw nhIN rihMdI [
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie pihlw (104) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
soBq qurµg jv, Dwm soBY auqsv;
soBY vXwkrx riv, ndI hµs giq qy ]
ijs pRkwr qurµg = GoVw, jv = suµdr cwl cln krky, soBq = SoBw pwauNdw hY [
ijs pRkwr Dwm = Gr, auqsv = ^uSIAW KyiVAW krky, soBY = SoBdw hY, Bwv Gr ivc
ivAwh dw auqSv hovy jW pu`qr jnimAw hovy jW sµqW mhwqmw vwsqy Bojn kIqw hovy,
AYsy ^uSIAW dy mOky ’qy ijs pRkwr Gr soBdw hY [
ijs pRkwr riv = bwxI ivAwkrx Anuswr bolI hoeI, soBY = SoBdI hY [
ijs pRkwr ndI hµsW vWg hOlI-hOlI giq = cwl c`ly qW SoBdI hY vw: ijs ndI ivc
hµs iPrdy hox, ijs pRkwr auh ndI SoBdI hY iqvyN hI Drm ¹ Dwrn vwly DrmI mnu`K SoBw
pwauNdy hn [
vvvv
vvvv
hI Awdr pwauNdw hY jykr is`KI syvkI dy moh qoN prHy rihMdw hovy vw: is`KI qd hI soBdI
hY jykr dunIAWdwrI dy pwKMf qoN prHy ho ky gurmq dy DwrnI hoeIey [
so ijs pRkwr ieh auprokq sB Awpo-Awpxy qrIky nwl soBw pwauNdy hn, iqvyN
sumiq = sRySt (Awqm ivSYxI) bu`D vwlw DrmI mnu`K AiqSy krky iq®BOn = iqMny BvnW ivc
soBw pwauNdw hY vw: DrmI mnu`KW krky iqMny lok soBw pw rhy hn ]9]
vvvv
sRI = suBweymwn jo swruqwvlI gRµQ, qws = iqsdw pRQm = pihlw AiDAwie eyQy
ieiq = smwpq hoieAw hY [
vvvv
Drm dw ivSw inrUpE = kQn kIqw hY vw: pMØifq hridAwl jI ny suBwie = syRSt Bwvnw
dy nwl ies pihly AiDAwie ivc Drm dw ivSw inrUpn kIqw hY ]2]1]
dUsrw AiDAwie
AQ duqIX AiDÎwie pRwrµB ]
AQ = hux pMØifq hridAwl jI ies swrukqwvlI gRµQ dw duqIX = dUsrw
AiDÎwie = AiDAwie pRwrµB = SurU krdy hn, ijs ivc aunHW ny gurU dw ivSw r`ØiKAw hY,
ikauNik ijvyN pihly AiDAwie ivc Drm dw ivSw kQn kIqw Aqy DrmI mn`uK dy gux
kQn kIqy hn, auh swry gux gurU dI Srn ivc jw ky hI pRwpq huµdy hn, ies leI pMØifq
hridAwl jI dUsry AiDAwie ivc gurU dw ivSw kQn krdy hn [
vvvv
drb = Dn Krc = ^rcdw hY Aqy ijs dw swrw jnm gurW dI syv = tihl ivc hI
jwie = jWdw, bqIq huµdw hY [
hir ismrn mih ic`q ijh; vhu pMØifq s½iq Byv ]1]
iPr ijs mnu`K dw icq = mn hir = prmwqmw dy ismrn mih = ivc juiVAw hoieAw
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (107) swrukqwvlI, AiDAwie dUsrw
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
hY, vhu = auh s¶iq = vydW, surqIAW dy Byv = Byd ¹ jwnx vwlw Bwv vyd igAwqw pMØifq
hY, Bwv isDWq dy jwnx vwlw hY ]1]
ieh smwn rUp krky ArQ hY, A`gy ivSyS rUp krky dUsrw ArQ hY [
dUsrw ArQ
drb Krc sq pwq® mY; jnm jwie gur syv ]
jo sq = qY® kwl AbwD rUp prmwqmw hY, aus prmwqmw ¹ ijs ny Awpxy AMqhkrn
rUpI pwq® = brqn mY = ivc pw ilAw, aus gurU dy nim`q ijs jigAwsU dw Dn ^rc huµdw
hY, Bwv Awpxw srbµs gurU ¹ Arpn kr dyNdw hY [ Swsq®W ivc do pRkwr krky gurU ¹ Dn
Arpn krnw iliKAw hY [ pihlw ieh hY ik pqnI, pu`qr, pSU, dws, dwsIAW Awid ¹ iqAwg
ky iqAwgI gurU kol jwvy, ieh iqAwg hI gurU ¹ Dn Arpn ikhw jWdw hY ikauNik gurU
Awp qW iqAwgI hY auh Awp qW gRihx nhIN krdw, pr aus gurU dI pRwpqI vwsqy Dn
dw iqAwg kIqw [ dUsrw Dn dw Arpnw ieh hY ik jykr gurU gRihsQI hY qW swrw Dn
pdwrQ aus dI Bytw cVHw dyvy [ ies pRkwr gurU ¹ Dn Arpnw kry [ iPr ausdw swrw jnm
qn, mn, Dn krky gurU dI syvw ivc bqIq ho irhw hY [
hir ismrn mih ic`q ijh; vhu pMØifq s½iq Byv ]2]
iPr jo gurU ny Bjn krnw d`ØisAw hY, auh ismrn Bjn ivc hI ijs dw icq juiVAw
hoieAw hY, auho hI vydW dy qq isDWq dI smJ r`Kx vwlw pMØifq hY [ A`gy jigAwsU dw
krq`v d`sdy hn :
vvvv
qb = qdoN gurU dy bcn aus is`K ¹ prm = v`fI Awqimk SWqI, dyh = dy dyNdy hn
ArQwq is`K Awpxy Awp ivc ikqnw vI isAwxw ho jwvy pr auh is`K hI huµdw hYY Aqy
is`K dw iehI krq`v huµdw hY ik auh Awpxy gurU dI is`ØiKAw ¹ gRihx krdw rhy Aqy hor
Awqimk Anµd mwnx leI gurU pwsoN inmrqw sihq bynqI rUp ivc pRSn krky Awqimk
mMfl dy gu`ØJy Byq pu`Cdw rhy, jdoN gurU idAwlqw dy Gr ivc Aw ky aupdyS duAwrw rUhwnIAq
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie dUsrw (108) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
mMfl dI sYr krvw dyvygw, qd is`K dy ihrdy ivc SWqI Aw jwvygI [ A`gy gurU Aqy sµbµDIAW
pRqI jigAwsU dw vrqwv kQn krdy hn [
sRI gurU gRµQ swihb jI AMdr gurU dI mihmw dy hor vI byAMq Sbd AwauNdy hn, ijvyN
BYrau rwg AMdr vI sRI gurU Arjn dyv jI dw gurU ausqqI ivc Sbd AwauNdw hY [ jYsw ik :
BYrau mhlw 5 ]
siqguru myrw bymuhqwju ] siqgur myry scw swju ]
siqguru myrw sBs kw dwqw ] siqguru myrw purKu ibDwqw ]1]
gur jYsw nwhI ko dyv ] ijsu msqik Bwgu su lwgw syv ]1]rhwau]
siqguru myrw srb pRiqpwlY ] siqguru myrw mwir jIvwlY ]
siqgur myry kI vifAweI ] pRgtu BeI hY sBnI QweI ]2]
siqguru myrw qwxu inqwxu ] siqguru myrw Gir dIbwxu ]
siqgur kY hau sd bil jwieAw ] pRgtu mwrgu ijin kir idKlwieAw ]3]
ijin guru syivAw iqsu Bau n ibAwpY ] ijin guru syivAw iqsu duKu n sµqwpY ]
nwnk soDy isMØimRiq byd ] pwrbRhm gur nwhI Byd ]4]11]24] (BYrau m: 5, AMg 1142)
so ies pRkwr AYsy SbdW duAwrw gurU dy snmuK ho ky gurU dI aupmw kry [
vvvv
bWDv = sµbµDIAW Aqy mIqn = im`qrW Awid dw j`s, pRoK = Ehly, rry = aucwrx kry
Bwv mu`K ’qy qW hr koeI aupmw krn l`g jWdw hY pr ip`T ip`CoN inMØidAw krn l`g jWdy
1. cwr sgn gn hox Aqy bwrW A`Kr hox, auh ‘qotk Cµd’ huµdw hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (109) swrukqwvlI, AiDAwie dUsrw
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
hn [ ies leI jo Awpxy sµbµDIAW Aqy im`qrW dw j`s aunHW dy swhmxy vI qy mgroN vI
sdw krdw rhy, auhI s`cw im`q® huµdw hY [
iB®iq dws jsY; krmWq ghY ] Ablw suq Ep; kbI n khY ]3]
iBRiq = nOkr Aqy dws = syvk dw jsY = j`s krmWq = kµm dy AMq ivc ghY = kQn
kry, Bwv ijs kµm vwsqy aunHW ¹ ByijAw sI jd auh kµm krky Aw jwx qW aunHW ¹ SwbwS
kihxw cwhIdw hY [ (iBRiq = jo nOkrI lY ky syvw kry, aus¹ iBRiq AwKdy hn Aqy jo pRym
nwl syvw kry, aus¹ dws AwKdy hn [)
AwpxI Ablw = iesq®I Aqy suq = pu`qr dI, Ep = aupmw kbI = kdy vI nw
khy = kihxI kry, ikauNik jykr ienHW dI aupmw krn nwl ienHW ¹ CyqI hI AiBmwn ho
jWdw hY Aqy muV ky auho ijhI syvw nhIN krdy ]3]
ijhVy mnu`K gurU dy id`qy hoey gurmMq® ¹ Bulwaux vwly hn, aunHW dI dSw vrxn
krdy hn :
vvvv
Drmwid try; nrky su pry ] aupjy pun qy; sÍpcwid Gry ]5]
ausdy Drmwid = jp, qp, DIrj, Drm Awid gux try = tl, nwS ho jWdy hn, Aqy
AMq ¹ mr ky su = auh nrky = nrk ivc pry = pYNdw hY [
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie dUsrw (110) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
swry nrkW dy du`K Bogx qy = qoN bwAd pun = Pyr auh mnu`K sÍpcwid = cµfwlW dy
Gry = Gr ivc aupjy = jnm lYNdw hY ]5]
vvvv
dUsry AiDAwie dy AMq ivc CµdW dI igxqI d`sdy hn ik ies dUsry AiDAwie ivc
q®Y = iqMn dohry, qotk Cµd auBy = do Aqy do cOpeI Cµd, inhwr = dyKxw kro [
vvvv
kwtY = k`tx l`ØigAW bwr = dyr nhIN lgwauxgy, Bwv ijvyN s`q irKIAW1 dy drSn krn
nwl ic`q dw Su`D ho jwxw mMØinAw hY, iqvyN jo purS ienHW s`qW slokW dy isDWq ¹ Dwrn
krygw, ausdw icq Su`D ho jwvygw qy Pyr jnm mrx rUpI sok CyqI hI imt jwvygw ]1]
not : pihly slok ivc ies AiDAwie dI jwxkwrI id`qI hY Aqy ies A^Irly slok
ivc CµdW dI igxqI kIqI hY, ienHW donW ¹ CµdW dI igxqI ivc nhIN igxnw, ienHW
qoN ibnW s`q slok hI Awey hn [
qIsrw AiDAwie
AQ iq®qIX ADÎwie pRwrµB ]
AQ = hux pMØifq hridAwl jI swrukqwvlI gRµQ dw, iq®qIX = qIsrw,
ADÎwie = AiDAwie pRwrµB krdy hn ArQwq pihly AiDAwie ivc Drm dw ivSw inrUpn
kIqw hY, dUsry AiDAwie ivc gurU dI aupmw kIqI hY Aqy hux qIsry AiDAwie ivc iv`ØidAw
dI aupmw, iv`ØidAw dI pRwpqI, iv`ØidAw dw Pl inrUpn krngy [
1. purwxy smyN ivdvwn, kvI jn Awm qOr ’qy sµn jW sµmq ilKx l`ØigAW AMkiVAW dy ihswb muin, vwr,
rs, isiD, nwg, riv, sis, nB Awid Sbd ilK dyNdy sn, ijs qoN ivdvwn jW pVHwaux vwly ausqwd
vwr, muin qoN 7, isiD qoN 8, sis, riv qoN 1 Aqy rmkwm qoN 0 dw Bwv lY ky joV krdy hn [ eyQy vI
kvI jI ny ausy qrHW s`q dI jgHw muin dI vrqoN kIqI hY [ ijvyN pMdrHvyN AiDAwie dy 22vyN Cµd ivc
vvvv
vvvv
vvvv
ivdÎw pwq® Apwq® pun; ibRDwibRD indwn ]1]
ies AiDAwie ivc pMØifq hridAwl jI iv`ØidAw dw pwq® = AiDkwrI Aqy
Apwq® = An-AiDkwrI dw srUp vrxn krngy, pun = Pyr iv`ØidAw (ibRD + AibRØDu)
ibRD = v`DdI ikvyN hY, Aqy AibRD = G`tdI ikvyN hY ieh indwn = kwrn ilKxgy vw: AMnvY
krky (ivdÎw pwq® ibRD) iv`ØidAw pwq® = AiDkwrI jigAwsU nUM dyx krky ibRD = v`DdI
hY Aqy (ivdÎw Apwq® AibRD) iv`ØidAw Apwq® = An-AiDkwrI ¹ dyx krky, AibRD = PlIBUq
nhIN huµdI, Pyr ijnHW kwrnW krky iv`ØidAw pRwpq huµdI hY, auh indwn = kwrn vI ies
AiDAwie ivc kQn krngy ]1]
pRSn : ieh iv`ØidAw AiDkwrI purS ¹ PlIBUq krky An-AiDkwrI purS ¹ insPl iks
pRkwr huµdI hY ?
au~qr :
vvvv
Bµn dyvy [ ieh kih ky ipqw cilAw igAw [ ip`CoN iek aUT vwlw mnu`K aUT lY ky Aw igAw [
ausny ikhw ik bwhr brswq dw mOsm bixAw hoieAw hY, qUµ myry koloN cwr pYsy lY lw qy
mY¹ AwpxI h`tI ivc aUT bµnH lYx dy [ lVky ny pYisAW dy lwlc ivc Aw ky aus dw aUT
AMdr bµnH ilAw [ aUT dI au~cI grdn sI, ij`Dr isr kry au~DroN pMj sq BWfy Bµn ky mswlw
roVH dyvy, QoVHw ijhw pYr ihlwvy qW hyTW peIAW dwlW Awid folH id`qIAW, ieauN dukwn
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (113) swrukqwvlI, AiDAwie qIsrw
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
dw swrw swmwn iKlwr id`qw [ jdoN svyr vyly ipqw AwieAw qy jdoN ausny ijMdrw KolH ky
dyiKAw qW swrI h`tI au~jVI peI hY, mswly, dwlW Awid iK`lrIAW peIAW hn, ieh dyK
ky bhuq hYrwn hoieAw Aqy Awpxy pu`qr ¹ kihx l`gw ik hy mUrK ! ieh qUµ kI kr id`qw
hY ? qY¹ AMdroN ib`lI k`Fx leI ikhw sI pr aultw qUµ AMdr aUT bµnH ilAw qy swrI dukwn
dw nukswn krw ilAw [
dw id®StWq : eysy pRkwr gurU rUpI ipqw jigAwsU rUpI pu`qr ¹ jxwauNdy hn ik hy
pu`qr ! qUµ iv`ØidAw pVH ky AwpxI bu`D rUpI h`tI qoN mmqw rUpI ib`lI bwhr k`FxI hY, ijhVy
qW sRySt AiDkwrI hn auh Awpxy AMdroN mmqw rUpI ib`lI bwhr k`F dyNdy hn pr ijhVy
An-AiDkwrI purK hn aunHW ny mmqw rUpI ib`lI bwhr kI k`FxI sI sgoN aultw auh AiBmwn
rUpI aUT vI AMdr ilAw ky bµnH lYNdy hn [ jo dYvI sµpqw rUpI BWfy Bµn dyNdw hY kruxw,
mu`dqw, mYq®I qy aupyiKAw rUpI dwlW folH dyNdw hY Aqy sq, sµqoK, dieAw, Drm, vIcwr
rUpI mswly iKlwr dyNdw hY [
Ac AMØimRq jws hlwhl hYÍ; nih AOKD vYd nh» kCu qwsy ]
id®StWq rUp ivc kQn krdy hn ik ijvyN AMØimRq Ac = Ckx, pIx qoN (Amr hox
dI bjwie) jws = ijs mnu`K ¹, hlwhl = zihr rUp, hYÍ = ho jwvy, Pyr nih = nw hI ausdI
koeI, AOKD = dvweI bUtI huµdI hY Aqy nhI = nw hI koeI, vYd = hkIm, qwsy = aus¹
kCu = kuJ kr skdw hY [ iqvyN vydW dw igAwn rUpI AMØimRq pI krky jigAwsU ny Awpxy
AMdroN ivkwr nwS krny sn pr aultw igAwn pRwpq krky vI ivkwr icq ivc Dwrn
kr ley [ d`Øso Pyr aus¹ gurU rUpI vYd dI aupdyS rUpI AOKDI kI kr skdI hY, Bwv auh
ielwj qoN bwhr ho jWdw hY [
jn pwq® kupwq® ko soD kY; boD krY buiDvwn jo boD pRkwsy ]1]
ies leI pwq® = AiDkwrI Aqy kupwq = An-AiDkwrI jn = purK ko = ¹ soiD = ivcwr
kY = krky buiDvwn = Awqm ivSYxI mq vwlw gurU boD = aupdyS dyxw kry qW jo jigAwsU
dy icq ivc boD = igAwn dw pRkwsy = cwnxw ho jwvy, Bwv pVHx vwly ausqwd ¹ pihlW
ieh ivcwr lYxw cwhIdw hY ik ieh purS pVHwaux dw AiDkwrI hY jW nhIN [ jykr AiDkwrI
hovy qW aus¹ iv`ØidAw pVHwvy Aqy dUsry ¹ vwps qor dyvy ]1]
ikauNik iv`ØidAw ¹ mnu`K dw qIsrw nyq® mMØinAw hY, iv`ØidAw mnu`K ¹ smJ dyNdI hY,
mnu`K iv`ØidAw pVH ky cµgw mwVw, burw Blw sB smJ jWdw hY [ ijvyN cwnx dy ivc sB
vsqUAW sw& idKweI dyNdIAW hn, iqvyN Swsq® igAwn, iv`ØidAw iek cwnxw hY, ies qoN
vvvv
vvvv
vvvv
dUsry pwsy keI ieho ijhy s`p hn, jo ausy mxI dI rOSnI ivc mxI dy Awly-duAwly
Awey kIVy-mkOiVAW ¹ cux-cux ky KWdy hn [
eysy pRkwr Swsq® iv`ØidAw iek mxI dI inAweIN hY, iek sRySt mn`uK qW ies igAwn
¹ lY krky ABydqw dy Anµd ¹ pRwpq krky, Bjn, bµdgI, praupkwr dy kµm krky ijQy
Awpxw jnm sPlw krdy hn, auQy dUsry sµgI mnu`KW dI izMdgI vI sPl kr dyNdy hn,
ivkwrW dI ivhu ¹ Awpxy AMdroN k`F ky Su`B guxW ¹ AMdr vsw ky mwnoN Awpxy jIvn ¹
dUsirAW leI cwnx munwrw bxw jWdy hn [
dUsry pwsy purK Swsq® igAwn ¹ pRwpq krdy vI prmwqmw dy nwl ABydqw dw koeI
Anµd nhIN lYNdy sgoN s`p dI inAweIN kIVy-mkOVy Kwx vWg ivkwrW ivc gRsy jWdy hn Awpxy
jIvn ¹ sµvwrn dI bjwey hor ivgwV lYNdy hn, ijvyN Ajwml ny vySvw dy ADIn ho ky
Awpxw h`sdw-v`sdw pirvwr iqAwg id`qw Aqy pVHI hoeI iv`ØidAw dI vI koeI ivcwr
nw kIqI [
ijvy ‘sRI gurpRqwp sUrj gRµQ’ ivc BweI sµqoK isMG jI ny sRI gurU Arjn dyv jI
duAwrw BweI nwnU qy BweI kwlU ¹ aupdyS rUp ivc kQn kIqw hY [ jYsw ik :
SRI Arjn pd kir kY nmo ] boly hwQ joir iqh smo ]
‘iek piT suin kY Sbd qumwrw ] Bly krm kir jnm suDwrw ]39]
iek AYsy piT kY huieÁ mwnI ] BYgYN ibSXin nwir ibrwnI ]
Arp bury krmn ko krYN ] piT kir lokin qy Dn ihrYN ]40]
iqn kI dSw hoiq hY kOn ] suin boly gux kruxw BOn ]
‘pTihÁ sunihÁ jy ihq k`lÎwn ] SuB krmI ik krYN guzrwn ]41]
ArQ lKYN durmiq ko qÎwgYN ] s`Øiqnwm ismrin AnurwgYN ]
iqnko jnm mrn imit jwie ] gur smIpqw so nr pwieÁ ]42]
pTihÁ lyin Dn ko Dir loBw ] krihÁ kukrmin pRwpiq soBw ]
ijm Aih mix pRkwS ko pwie ] bIn bIn ikrmin ko Kwie ]43]
iqm iqn nr kI i¸`q pCwno ] piT sunwie lyN drb mhwno ]
krihÁ kukrm Bog iq X ® pr ko ] ismrihÁ nih siqnwmu su br ko ]44]
nrk isDwrihÁ, gur n shwie ] ibn shwieqw bhu duK pwie’Á ]... ]45]
(rwis 3, AMsU 63)
sorTw ]
vvvv
vvvv
vvvv
pwT sihq pun cwr; qjY sWJ mYN DIr jn ]2]
pun = Pyr sWJ = sµiDAw dy smyN ivc pwT = sµiKAw dy sihq ienHW cwrW ¹
qjy = iqAwg dyvy, auh DIr = DIrjvwn jn = mnu`K AKvwauNdw hY, Bwv pwT smyN iqMn
cIzW dw iqAwg kry Aqy sµiDAw vyly (Bjn, bµdgI dy smyN) sµiQAw ¹ vI Awpxy Drm
Anuswr kry qy iPr Bjn bµdgI vI kry ]2]
An-AiDkwrI dw kQn krdy hn ik AYsy l`CxW vwlw mnu`K iv`ØidAw nhIN pVH skdw ]
dohrw ]
suKI ivAwDI AwlsI; kumiq rsk bhu soie ]
suKI = su`KW dy ivc rihx vwlw mnu`K, ivAwDI = rogI, AwlsI = dild®I, kumiq = KotI
mq vwlw, rsk = rsIAw Bwv Kwx-pIx dy bhuqy svwdW ivc risAw hoieAw Aqy jo
bhu = bhu, soie = sONdw hY [
Sµkr Cµd ]
kCu iGRq snyh n lvx qµdul; q`¸ DWm n dWm ]
ijs mnu`K dy Gr ivc kCu = kuJ, iGRq = iGau, snyh = qyl, lvx = lUx qy
qµdul = cOl, n = nhIN hn, q`¸ = l`sI qk vI nhIN hY Aqy ienHW ¹ ^rIdx vwsqy Dwm = Gr
ivc koeI dwm = dmVw, pYsw-Dylw vI nhIN hY [
vvvv
AiDkwr nih qih Swsq® ko; so Bjy inq sRI rwm ]4]
qih = iqs mnu`K ¹ vI Swsq® = gRµQ, iv`ØidAw pVHn dw koeI AiDkwr nhIN hY ]4]
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie qIsrw (116) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
pRSn : Pyr auh mnu`K kI krq`v kry ?
au~qr : so = auh mnu`K inq = inqwpRqI, sRI rwm nwm Bjy = ismrnw kry [
sorTw ] ijh inj miq kCu nwih; Swsq® qWih ko ikAw krY ]
ijh = ijs, mnu`K dI inj = AwpxI kCu = kuJ vI miq = bu`DI, Akl nwih = nhIN hY,
d`Øso Pyr Swsq® = gRµQ ny qWih = aus ¹ ikAw = kI krY = krnw hY [
vvvv
hY (ieh vwrqw i¸Sn DUr jtI dIKq ny ‘qrk sµgRih’ dI tIkw nXwie cµdo®idX ivc iksI
inbµD dw pRmwx id`qw hY) h¹mwn ny ikhw ik Bgvwn jI ! qusIN mY¹ ieh swrIAW iv`ØidAw
pVHw dyvo mYN koeI vI iQ`q Cu`tI nhIN krWgw, lgwqwr pVHdw rhWgw [ sUrj Bgvwn ny ikhw
ik ijvyN qyrI mrzI [ qd Awpxy r`Q ivc ibTw ky h¹mwn ¹ iv`ØidAw pVHwaux l`gw [
smW pw ky h¹mwn ny swrI iv`ØidAw pVH leI [ jdoN dUsrI vwr iv`ØidAw ¹ ivcwrn
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (117) swrukqwvlI, AiDAwie qIsrw
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
l`gw qW kuJ vI Xwd nw AwieAw, swrI iv`ØidAw Bu`l geI [ icq ivc socx l`gw ik ieh
kI kwrn ho igAw, swrI iv`ØidAw AnpVHI ijhI ho geI hY, myrI swrI imhnq KUh ivc
pY geI hY [ qdoN sUrj Bgvwn dy kol igAw Aqy bynqI kr ky ieh pu`ØiCAw ik mY¹ swrI
iv`ØidAw ikauN Bu`l geI hY, ieh kI kwrn hoieAw ? A`goN sUrj Bgvwn ny ikhw ik jo AiDk
lwlc krdw hY, ausdw iehI hwl huµdw hY [ ies ivc do kwrn hn [ iek qW ieh ik qUµ
myry brwbr bYT ky iv`ØidAw pVHI Aqy dUsrw ieh ik qUµ iksy vI iQ`q dI ivcwr nhIN kIqI,
qUµ eykm vwly idn vI iv`ØidAw pVHdw irhw, iesy krky qY¹ swrI iv`ØidAw Bu`l geI hY [
hnUµmwn ieh sux ky bhuq hYrwn hoieAw Aqy ikhw ik qusIN mY¹ Pyr dubwrw swrI iv`ØidAw
pVHwau, mYN ieh dovyN Av`ØigAw hux nhIN krWgw [ sUrj ny ikhw ik hux myrw r`Q nhIN Tihrnw,
mYN qY¹ ikvyN pVHwvWgw [ A`goN h¹mwn ny ikhw ik mYN quhwfy r`Q dy A`gy ip`Cy ¹ muK kr
ky dOVWgw [ ies qrHW qusIN mY¹ iv`ØidAw pVHweI c`Ølo [ jdoN ies pRkwr inXm Anuswr iv`ØidAw
pVHI qW qurµq hI swrI iv`ØidAw sPurn ho AweI [
so ies pRkwr ieh purwqn Swsq®W dw iv`ØidAw pVHwaux leI inXm r`ØiKAw hoieAw sI [
dUsrw kwrn ieh vI smiJAw jWdw hY ik jykr ividAwrQI sdw pVHdw rhy qy ipClI
iv`ØidAw dI koeI ivcwr nw kry qW ipClI iv`ØidAw Bu`l jWdI hY qy ‘A`gw dOV ip`Cw cOV’
vwlI g`l ho jWdI hY [ ies leI ienHW iQ`qW dw fr r`K id`qw, qW ik ividAwrQI ipClI
iv`ØidAw vI ivcwr ley qy Awpxy bsq® Awid vI Do lvy [
A`gy iv`ØidAw pVHn leI bwhrly sihkwrI guxW dw vrxn krdy hn :
vvvv
Aqy piv`q® hoxI cwhIdI hY [ ikauNik piv`q® AsQwnW ’qy jp, qp, nwm dw pRBwv hox nwl
auQy pVHI iv`ØidAw CyqI hI sPurn ho jWdI hY, ijvyN snwqn mq ivc kWsI, hirduAwr Aqy
gurmiq ivc sRI dmdmw swihb qy sRI AMØimRqsr swihb ieiqAwidk piv`q® AsQwn hn,
ienHW AsQwnW ’qy iv`ØidAw pVHI CyqI hI sPurn ho jWdI hY [ ies leI iv`ØidAw pVHn dy
vwsqy AsQwn piv`q®, sRySt hoxw cwhIdw hY [
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie qIsrw (118) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
4. pRIqm—Awpxy nwl pVHn vwly ividAwrQI vI pRIqm = ipAwr vwly hoxy cwhIdy
hn Aqy pRym nwl iv`ØidAw pVHn vwly hoxy cwhIdy hn ikauNik jykr iek iv`ØidAw pVHdw
hovy qy dUsrw iv`ØidAw ¹ C`f ky hor dunIAWdwrI dIAW g`lW krdw rhy qW iv`ØidAw ivc
iekwgrqw nhIN b`JdI Aqy iv`ØidAw cMgI qrHW PlIBUq nhIN huMdI [ ies leI nwl dy
ividAwrQI vI ipAwr vwly hoxy cwhIdy hn qW jo iek vwr gurU qoN iv`ØidAw pVHI qy dUsrI
vwr Awpxy ipAwr vwly sµgIAW nwl bYT ky ivcwr leI jwvy qd iv`ØidAw cMgI qrHW
Aw jWdI hY [
5. Avr shwie—Avr = hor bwhrI, shwie = shwieqw vI imldI hovy Bwv srIr dy
inrbwh vwsqy swbx, qyl jW iksy poQI, klm, dvwq Awid dI loV pvy qy auh vI pRwpq
ho jwvy [
dohrw ]
swsq® pRIiq suiD buiD Bgiq; audm rog n dyh ]
1. swsq® = gRµQ dy nwl pRIiq = pRIqI, pRym hovy, Bwv ijs gRµQ dI vI iv`ØidAw pVHnI
hovy, aus gRµQ nwl pRym-Bwvnw hoxI cwhIdI hY Aqy gRµQ dw Awpxy srIr nwloN v`D Adb
krnw cwhIdw hY ikauNik siqgurW dw bcn hY [ jYsw ik :
poQI prmysr kw Qwnu ] (swrg m: 5, AMg 1226)
2. suiD buiD—iv`ØidAw pVHn dy leI ividAwrQI dI bu`DI suiD = inrml hoxI cwhIdI
hY, qW jo gRµQW dw qwqprX Aqy gurU dI vIcwr ¹ CyqI smJ sky [
3. Bgiq—iv`ØidAw pVHn vwlw ividAwrQI prmwqmw dI BgqI vwlw vI hoxw
cwhIdw hY [
4. audm—iv`ØidAw pVHn vwlw ividAwrQI au~dmI hoxw cwhIdw hY, AMØimRq vyly au~Tx
dw, iv`ØidAw pVHn dw au~dmI hoxw cwhIdw hY [
5. rog n dyh—Pyr ividAwrQI dI dyh ¹ koeI rog = ibmwrI nw l`gI hovy, Bwv srIr
vvvv
vvvv
vvvv
iv`ØidAw pVHnI hY, auh pMj bwhrly Aqy pMj AMdrly ieh gux zrUr Dwrn kry, Pyr CyqI
iv`ØidAw Aw jWdI hY ]8]
A`gy iv`ØidAw dI pRwpqI dy kwrn d`sdy hn :
vvvv
iv`ØidAw dI aupmw kQn krdy hn ik ieh iv`ØidAw gupq = Alop pRiCMn = hlkw
Aqy Aqul = nw qoly jwx vwlw Amolk Dn hY, iv`ØidAw ¹ qW nr = mnu`K dw dUsrw
bpu = srIr hI jwnu = jwnxw kro, Bwv ijvyN bwkI jUnIAW nwloN mnu`Kw srIr au~qm mMØinAw
jWdw hY, iqvyN iv`ØidAw ¹ sB qoN au~qm mMnxw kro [
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie qIsrw (120) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
ivdÎw js suK Bog dy; ivdÎw guru guru mwn ]11]
iv`ØidAw js = vifAweI, su`K Aqy Bog = pdwrQ dy = dyxw krdI hY, iv`ØidAw ¹ qW
gurU dw vI gurU mwnu = mMnxw kro vw: iv`ØidAw guru = v`fy qoN guru = v`fw mwn idvwauxw
krdI hY vw: ieh mwnu = mMnxw kro ik iv`ØidAw hI mnu`KW leI guru = v`fw gurU hY ]11]
vvvv
mnu`Kw srIr ivc Awpxy srUp ¹ hsqwml vq jwx lYxw ieho hI mnu`KW ivc mnu`Kpuxw
hY [ Awpxy srUp dy igAwn qoN ibnW mnu`K ¹ pSU vq hI jwnu = jwnxw kro, Bwv mnu`K
ivc pSU nwloN AiDkqw ieho hI hY ik mnu`K boD pRwpq kr skdw hY, mnu`K igAwnvwn
hY, mnu`K iv`ØidAw pRwpq kr skdw hY, jykr mnu`K kol boD, iv`ØidAw nhIN qW pSU nwloN
vI AiDk pSU smJxw cwhIdw hY [ gurbwxI AMdr vI AYsy mnu`KW ¹ pSU kQn kIqw hY ]13]
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (121) swrukqwvlI, AiDAwie qIsrw
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
jYsw ik :
jo n Bjµqy nwrwiexw ] iqn kw mY n krau drsnw ]1]rhwau]
ijn kY BIqir hY AMqrw ] jYsy psu qYsy Eie nrw ]2]
(BYrau Bgq nwmdyv jI, AMg 1163)
siqgurU jI ny pwvn gurbwxI AMdr AYsy mnu`KW nwloN pSU ¹ ikqy cµgw igixAw hY [
jYsw ik :
psU imlih cµigAweIAw KVu Kwvih AMØimRqu dyih ]
nwm ivhUxy AwdmI iDRgu jIvx krm kryih ]3] (gUjrI m: 1, AMg 489)
nrU mrY nru kwim n AwvY ] psU mrY ds kwj svwrY ] (goNf Bgq kbIr jI, AMg 870)
ies auprokq dohry ivc guxhIn purK ¹ ihrn dI sdrSqw id`qI hY, pr A`gy kQn
krdy hn ik guxhIn purK ihrn qoN vI niKD hY [
dohrw ]
sÍr isr, qÍk muin, pld jn; isRMØig Xoig, id®g nwir ]
ihrn dy ivc pMj gux hn : 1. auh sÍr = GMfyhyVy dw Sbd sux ky Awpxw isr dy
vvvv
vvvv
dyNdw hY [ 2. ihrn dI qÍk = cmVI (imRgCwlw) muin = munI, sµq jnW dy kµm AwauNdI hY,
sµq jn hyTW ivCw ky au~pr bYT ky Bjn ismrn krdy hn, jYsw ik :
imRgCwlw pr bYTy kbIr ]2] (BYrau kbIr jI, AMg 1162)
3. pld jn = mws Kwx vwly, jn = mnu`K ihrn dw pld = mws Kw jWdy hn, Bwv
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie qIsrw (122) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
ihrn dw mws vI kµm Aw igAw [ 4. ihrn dy isRMig = isMg Xoig = XogIAW dy kµm AwauNdy
hn, Bwv auh isMgI bxw ky vjwauNdy hn [ 5. ihrn dy id®g = nyq®W dI aupmw kvI jn
nwir = iesq®I dy nyq®W ¹ dyNdy hn [
ieh jo Cy aurmI = lihrW hn iehI jIv ivc Cy doS hn [ iqs krky nr = mnu`K qy = qoN
ihrn audwr = sRySt hY ]15]
vvvv
sB ¹ aultw boldw hY ijs ¹ sux ky Gr vwly kuJ nhIN kihxgy sgoN ausdw Adb krdy
hn, pr jykr bwhr iksy ¹ aultw boly qW bwhr vwly ku`t vI dyNdy hn ies leI mUrK
mnu`K dI Awpxy Gr dy ivc pUjw huµdI hY [ pRØBU = mwlk, cODrI nµbrdwr inj = Awpxy
n`gR = gRwm, ipMf ivc pUj = pUijAw jWdw hY; Bwv ipMf vwly ausdw Adb siqkwr krdy
hn, ipMf qoN bwhr dUjy ipMf vwly aus¹ nhIN mMndy [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (123) swrukqwvlI, AiDAwie qIsrw
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
BUp pUj sÍ dys mNY; pUjq guxI sm`gR ]17]
BUp = rwjw sÍ = Awpxy dyS dy mY = ivc pUj = pUijAw jWdw hY, dUsry dyS ivc rwjy
¹ koeI nhIN mMndw pr jo guxI = guxvwn purK, auh sm`gR = sB jgHw hI pUjq = pUijAw
jWdw hY, Bwv ivdvwn purK ¹ sB jgHw hI siqkwirAw jWdw hY ]17]
AYsI iv`ØidAw dyx vwly gurU dI syvw qoN jo bymuK rihMdw hY, ausdI hwlq kQn krdy hn :
vvvv
ByK = ilbws qoN ibnu = ibnw = sµqW mhwqmw vwly icMnHW qoN rihq Aqy kurUp = koJy rUp vwlw
hoie = hovy [
vvvv
ivc iQq = iesiQq ho ky soBq = SoBw pwauNdw hY, ijvyN AStwb¸ jI Awid ivdvwn jn
hoey hn ]20]
A`gy iv`ØidAw dw inXm kQn krdy hn [
dohrw ]
ivK ivdXw ABXws ibn; Bojn grl AGwie ]
punw AiBAws kIqy qoN ibnu = bZYr pVHI hoeI iv`ØidAw vI ivK = zihr rUp ho jWdI hY,
ijs pRkwr AGwie = r`j jwx qoN bwAd hor Bojn Kwxw grl = zihr rUp ho jWdw hY, Bwv
jykr pyt Br ky Bojn Kw ilAw Pyr hor izAwdw d`ugxw Kw jwxw aus ¹ imhdw hzm nhIN
krdw qy auh zihr rUp hI ho jWdw hY, iqvyN iv`ØidAw AiBAws qoN ibnW zihr rUp ho jWdI hY [
A`gy eysy pRkrn ¹ hor sp`St krdy hoey kuJ hor id®StWq dyNdy hn :
vvvv
vvvv
kry nwir jÎoN pRym bhu; Sok twr suKkwr ]23]
iPr ijs pRkwr nwir = iesq®I Awpxy pqI nwl bhu = bhuq pRym = ipAwr kry = krdI
hY iqvyN iv`ØidAw iesq®I vWg bhuq pRym krdI hY, Bwv ijvyN iesq®I Awpxy pqI dI syvw
krdI hY iqvyN iv`ØidAw purK dI lokW pwsoN bhuq syvw krwauNdI hY, lok ivdvwn purKW
dI bhuq syvw Aqy Adb siqkwr krdy hn [ Pyr ieh iv`ØidAw swry Sok = ZmW ¹ twr = dUr,
nwS kr dyNdI hY Aqy suKkwr = suK dyxw krdI hY ]23]
vvvv
md = hµkwr ¹, hq = nwS kr dyNdy hn Aqy Kl = mUrK mnu`K auhI iv`ØidAw pVH sux ky
aultw Awpxy AMdr md = hµkwr ¹ aupjµq = pYdw kr lYNdy hn [
vvvv
pRkwS = cwnxw hYÍ = ho jWdw hY pr auhI sUrj dw cwnxw au~lU ¹ AMD = AMnHw krµq = kr
dyNdw hY, iqvyN ieh iv`ØidAw sRySt mnu`K dy hµkwr ¹ dUr kr dyNdI hY pr mUrK mnu`K hµkwr
dy sihq ho jWdy hn ]26]
muK cµd® pRBw, id®g kµj pRBw; qn kµd® pRBw, riq sI Gr dwrw ]
ijs dy muK = muKVy dI pRBw = SoBw pUrnmwSI dy cmkdy cµd® = cµd®mw smwn hovy,
id®g = nyq®W dI pRBw = SoBw kµj = iKVy hoey kmlW dy smwn hovy, qn = srIr dI pRBw = SoBw
kµd® = kwmdyv dy smwn hovy Aqy riq = r`qI (kwmdyv dI GrvwlI) sI = vrgI Gr dy ivc
dwrw = iesq®I hovy [
sB BUKx mYN Xih BUKx hY suB; vyd meI iek bwxI audwrw1 ]
vvvv
vvvv
jo vyd meI = srUp vw: igAwn srUp iek audwrw = sRySt bwxI hY, ieh bwxI (iv`ØidAw)
sB = swry BUKx = gihixAW mY = iv`ØcoN suB = sRySt BUKx = gihxw hY [
1. pwTWq®—aucwrw [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (127) swrukqwvlI, AiDAwie qIsrw
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
nr ko vhu suµdr byg kry bpu; swr ijvyN Pl dyvih swrw ]
ijs ny ieh vyd iv`ØidAw vw: igAwn rUp BUKn Dwrn kIqw hY, aus nr = mnu`K dy
bpu = srIr, srUp ¹ vru = auh iv`ØidAw byg = CyqI suµdr bxw dyNdI hY, Bwv jo ies iv`ØidAw
dy Anuswr c`lygw, ausdw donW lokW ivc muK au~jlw ho jweygw [ Pyr ijvyN swr = sursqI
swrw = sRySt Pl dyvih = dyxw krdI hY, iqvyN ieh iv`ØidAw sRySt Pl dyxw krdI hY [
vvvv
dw inXm r`ØiKAw hoieAw hY aus Anuswr ies AiDAwie dy 28 Cµd mMny gey hn qy A^Ir
ivc vI do dohry dubwrw AT bIs kih ky ATweI Cµd hI mMny hn, ies ivc kvI jI ny
dohry 22 khy hn muFly jwxkwrI vwly dohry Anuswr bweI hn pr kvI jI pihly dohry
¹ igxqI ivc ip`CoN r`Kdy nhIN Aw rhy, jy ienHW ny BulyKy dy kwrn 22 dohry ilKy hn qW
ieh dohry ie`kI bxngy Pyr A`gy jo sveIey khy hn auQy kvI jI ny Pyr BulyKw KwDw hY,
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie qIsrw-cOQw (128) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
sveIey iqMn hn “sB BUKx mYN Xih BUKx hY suB” igxqI ivc lY ky do sv`eIey dI QW
iqMn sv`eIey ilKxw cwhIdw sI qy Pyr igxqI shI Aw jWdI hY jwpdw hY ik kvI jI
ieauN ilKxw cwhuµdy sn jW A`gy koeI Cwpy ivc &rk pY igAw hY ieh prmwqmw hI jwxy [
jYsw ik : “iekIs dohy qrY sorTy, qIn svYXy cIn [ iek sµkr AT bIs ibRiq, icq ibRiq
kry mhIn [” ieauN (21 + 3 + 3 +1 = 28) dohry dI drusqI nwl swrI gulJ ^qm ho jWdI
hY koeI ieh nw smJy ik AsIN dohrw bdilAw hY AsIN drusqI dI slwh pyS kIqI hY Bul
cu`k dI i^mw krnI jI [
cOQw AiDAwie
AQ cqurQ ADAwie pRwrµB ]
AQ = hux pMØifq hridAwl jI swrukqwvlI AiDAwie dw cqurQ = cOQw
ADAwie = AiDAwie pRwrµB krdy hn [
vvvv
vvvv
sYÍXw ] jn au~qm hyr Drw pr au~qm; pwauN Dry, nh jµq mry ]
pihlW au~qm mnu`KW dy l`Cx kQn krdy hn ik au~qm = sRySt jn = mnu`K
au~qm = sRySt, Drw = DrqI ¹ hyr = dyK krky aus pr = au~pr au~qr Awpxy pwauN = pwaux
crn Dry = Drdy hn ik ijs krky aunHW dy pYrW hyTW koeI jµq = jIv Aw ky nw mr jwvy,
Bwv AMØinHAW dy vWg nw quirAw jwvy, hyTW cµgI-mMdI QW dyK ky cµgy rsqy v`l dI jwxw kry [
pux kY sucu cIr sON nIr Bly; jn DIr inrµqir pwn kry ]
Bly = BlI pRkwr vw: Bly = au~qm purK sucu = pivq® cIr = bsq® soN = nwl
nIr = pwxI ¹ pux kY = pux-Cwx krky DIr = DIrjvwn jn = purK inrµqr = iek rs,
pwn = pIxw kry = krdy hn [
vvvv
jIvW dI AihMsw = ihMsw nw krnI vw: jIv = jIvwqmw AihMsw = jIvW dI ihMsw C`f
dyx qoN Su`D ho jWdw hY, go = ieMd®IAW prmwqmw dI Bgiq = BgqI krn qoN Su`D ho jWdIAW
hn Aqy mn inrvydih = vYrwg Dwr = Dwrn kr ky Su`D ho jWdw hY ]2]
1. pwTWq®—Bly [
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie cOQw (130) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
jl kr krdm aupj hY; jl kr pMk ivnws ]
jl = pwxI, kr = krky, krdm = ic`kV aupj = pYdw ho jWdw hY Bwv QoVHy pwxI, QoVHI
vrKw hox nwl glIAW ivc ic`kV ho jWdw hY Aqy jl = pwxI kr ky, pMk = ic`kV ivnws =
^qm ho jWdw hY, Bwv jdoN zor nwl vrKw pYNdI hY qW auh swrw ic`kV roVH ky lY jWdw hY [
vvvv
A`gy id®StWq dyNdy hn ik ijvyN koeI pwq® = brqn, surw = Srwb nwl BirAw hovy qy
aus¹ sO = sYNkVy vwr, Doey = DoA ilAw jwvy qd vI auh kbI = kdy, suD = piv`q® nhIN
mMØinAw jWdw [ iesy qrHW bwhroN srIr ¹ pwxI nwl Dox kr ky AMdroN mn sw& nhIN huµdw [
srIr dI Su`DI qW mMn skdy hW pr mn dI Su`DI nwm ismrn, prmwqmw dI BgqI nwl
huµdI hY ]5] jYsw ik :
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (131) swrukqwvlI, AiDAwie cOQw
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
BrIAY miq pwpw kY sµig ] Ehu DopY nwvY kY rµig ] (sRI jpujI swihb, AMg 4)
vvvv
vvvv
bwxI dw sµjm r`Kxw hY, Bwv Awpxw bl iksy ¹ jxwauxw nhIN hY Aqy nrpiq = rwjy
dw gihxw ieh hY ik aus¹ nIiq = rwjnIqI ipAwrI l`gdI hovy, Bwv Drm Swsq® Aqy
rwjnIqI ivc kuSl hoxw ieh rwijAW dw gihxw hY [
vvvv
Dnvwn = Dn vwly mnu`K dw gihxw iKmw hY, juÍwn = nOjvwn mnu`K ivc iDRq = DIrjqw
dw gihxw huµdw hY Aqy qpI = qp`ØisAw krn vwly mnu`K dw gihxw, injY = Awpxy j`s Aqy
kuvwk = Koty bcn bolx jW suxn v`loN Awpxy s¶iq = kµnW ¹ mon = cu`p kr C`fxw hY, Bwv
iksy ¹ Koty bcn kihx Aqy Awpxy j`s dy bcn suxn v`loN Awpxy kµn bµd kr lYxy qy hµkwr
nw krnw, ieh qpI dw gihxw hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (133) swrukqwvlI, AiDAwie cOQw
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
pr kwm kry sÍ Dry Drmw; kr hY kruxw ibRD qy psu qy ]
jo pr = prwey ZrIb dy kwm = kµm ¹ sÍ = Awpxw Drm Dry = Dr smJ ky kry = kr
dyNdw hY, Pyr ibRp = bzurg au~pr Aqy psu = pSUAW au~pr kruxw = dieAw, qrs krdw hY
Bwv gaU, ZrIb dI r`ØiKAw krdw hY [
dohrw ]
doie sv`ØXy dohry pWc; kib`q khÎo su eyk ]
AiDAwie dI smwpqI dy CµdW dI igxqI d`sdy hn ik ies AiDAwie ivc doie = do
sv`eIey, pWc = pMj dohry Awey hn Aqy eyk = iek su = sRySt kib`q Cµd vI khÎo = kihxw
kIqw hY [
vvvv
vvvv
pMjvW AiDAwie
AQ pMcmo AiDAwie pRwrµB ]
AQ = hux pMØifq hridAwl jI swrukqwvlI gRµQ dy pMcm = pMjvyN AiDAwie ¹ pRwrµB
krdy hn [
vvvv
sorTw ] j ÎoN iek bwpI qoie; eIK sµg imil mDur Aiq ]
jÎoN = ijvyN iek bwpI = baulI, KUhI dw qoie = pwxI eIK = gµny dy sµgu = nwl iml
kr ky, Aiq = AiqAMq mDur = im`Tw ho jWdw hY, Bwv gµny dy Kyq ivc jw ky pwxI gµinAW
¹ isMjdw hY Aqy aunHW ivc AiqAMq im`Tw rs rUp ho jWdw hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (135) swrukqwvlI, AiDAwie pMjvW
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
ktuqw inMm smoie; Bojn pwq® kupwq® iqauN ]2]
ausy baulI Bwv KUhI dw pwxI inMm dy ibrK nwl smoie = smw, iml kr ky
ktuqw = kOVw rs rUp ho jWdw hY, iqauN = iesy qrHW pwq® = AiDkwrI purK ¹ id`qw hoieAw
Bojn lok-pRlok ivc j`s pYdw krdw hY Aqy kupwq® = An-AiDkwrI mnu`K ¹ id`qw Bojn
Awid dw dwn Apj`s dw kwrx bx jWdw hY ]2]
A`gy iesy ivcwr ¹ hor sp`St krdy hn :
kupwq®y mJwrI; dXo dwn AYsy ] kuKyq®Y mJwrI; boXo bIj jYsy ]3]
kupwq®y = Koty, An-AiDkwrI, byloVy mnu`K dy Gr mJwrI = ivc dXo = id`qw hoieAw dwn
AYsy = ies pRkwr insPl hY [
jYsy = ijs pRkwr kuKyq®Y = Koty, bµjr Kyq mJwrI = ivc boXo = bIijAw hoieAw bIj
AjweIN cilAw jWdw hY ]3]
CpY Cµd ]
XgÎ syK, muin Bukiq syK; vr ieh doie Bojn ]
XgÎ = X`g, Bµfwry ivc vrq cu`ky Bojn qoN syK = bwkI bicAw Bojn Aqy
muin = mMnxSIl mhwqmw jnW dy Bukiq = C`k lYx qoN bwAd rsoeI ivc syK = bwkI bicAw
Bojn, ieh doie = dovyN pRkwr dy Bojn vr = sRySt, au~qm hn [
vvvv
vvvv
dµB ibnw jo Drm; vhI hY khy munIsÍr ]
jo = ijhVw Drm dµB = pKMf qoN ibnw = bZYr hY, munIsÍr = munIAW dy v`fy-v`fy eISr
vhI = ausy ¹ AslI Drm khy = AwKdy hn [
sYÍXw ]
jb Dwr iq®dµf iPrY ngnw; muK aUpr sIs jtwn Dry ]
jb = jd koeI mnu`K h`Q ivc iq®dµf1 = iqMn porIAW vwlw fµfw, Dwr = Dwrn kr
ky, PV ky ngnw = nµgw ho ky iPrY = iPrdw rhy jW muK = mUMd ky aUpr = au~qy sIs = isr
ivc jtwn = jtwvW Dry = Dwrn kIqIAW hox vw: mUMh AwkwS v`l ¹ au~pr cu`kI r`Kdw
hovy Aqy isr au~pr jtwvW Dwrn kIqIAW hox [
AQvw igr kµdr bIc bsy; isl pY iQq hÍY, iQq ibRC qly ]
AQvw = jW, igr = phwVW dIAW, kµdr = gu&wvW dy bIc = ivc jw ky bsy = v`s jwvy,
jW isl = p`Qr pY = au~pr iQq = iesiQq hYÍ = ho ky bYTw rhy, jW iksy ibRC = ru`K dy
qly = hyTW iQq = iesiQq ho ky bYT jwvy [
vvvv
1. iq®dµf—sµnÎwsI dw fµfw, iesdw nwm iq®dµf ies leI vI hY ikauNik ieh iqMn vsqW nwl bxdw hY,
sotw, cwr auNgl pRmwx lIr Aqy kwlI gaU dI au~n dI r`sI, r`sI nwl soty dy isry ’qy lIr bµnHI jWdI hY [
mn, vcn Aqy krm iqMnW ¹ dmn krn vwlw ArQwq kwbU r`Kx vwlw swDU vw: Bujw ivc Anµq (iek
pRkwr dw gihxw) gl ivc jnyaU qy isr au~pr bodI vw: iqMn pRkwr dy it`Øky, CwqI Bujw qy m`Qy ’qy lwaux
ieiqAwidk iq®dµfW iv`ØcoN koeI vI iq®dµf Dwrn kIqw hovy jW iqMn gµFW vwlw fµfw h`Q ivc r`Kdw hovy [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (137) swrukqwvlI, AiDAwie pMjvW
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
mn mYN jb Bogn kI riq hY; qb ey sB ikMcq nwih kry ]5]
jb = ijqnw icr mn dy mYN = ivc, Bogn = iviSAW ¹ Bogx kI = dI riq = pRIqI
l`gI hoeI hY, qb = qd ey = ieh sB = swry ikMcq = QoVHy mwqr vI nwih = nhIN krny cwhIdy,
Bwv ieh auprokq kQn kIqy kiTn qoN kiTn swDn vI koeI kr lvy pr jykr mn dy
ivc iviSAW ¹ Bogx dI pRIqI hY qW Pyr ieh swry swDn insPl hI cly jWdy hn ]5]
A`gy vYSnv swDU dy l`Cx kQn krdy hn :
dohrw ]
vvvv
vvvv
vvvv
eyk Cpw qotk ieko; eyk svYXw jwq ]1]
eyk = iek Cpw qy iek qotk Cµd Aqy iek svYXw jwq = jwnxw kro, ies pRkwr
ku`l Cy Cµd Awey hn ]1]
not : pihlw Aqy Aw^rI Cµd igxqI ivc nhIN hY, ienHW donW dohirAW ivc AiDAwie
dI jwxkwrI hY [
CyvW AiDAwie
AQ Kstmo AiDÎwie pRwrµB ]
AQ = hux AYsy swrukqwvlI gRµQ dw Kstmo = CyvW AiDAwie ArµB huµdw hY [
vvvv
sYÍXw ]
kivqw iDKxw AiqsY ijn kI; pun jws klyvr rog iblwXo ]
ijnHW mnu`KW kI = dI iDKxw = bu`DI AiqSY krky kivqw vwlI hY vw: ijnHW ¹ AiqSY
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (139) swrukqwvlI, AiDAwie CyvW
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
krky suµdr kivqw ilKxI, bolxI AwauNdI hY Aqy ijnHW dI bu`D bhuq qyz hY, pun = Pyr
jws = ijnHW dy klyvr = srIr dy swry rog vI iblwXo = nwS ho gey hn, Bwv ijnHW dy srIr
¹ koeI rog nhIN hY [
Ablw Anurwg kryN ijn soN; pun hwtk lwB ijsy AiDkwXo ]
ijn = ijnHW ky soN = nwl aunHW dIAW Ablw = iesq®IAW, GrvwlIAW Anurwg = pRym
kry = krdIAW hn, pun = Pyr ijs mnu`K ¹ hwtk = sony Awid dy vpwr ivc
AiDkwXo = bhuq lwB = n&w pRwpq hoieAw hY [
vvvv
vvvv
loB kI AMs nhIN ijs ko;
inq dwn dXw mD pRIiq lgwvY ]
ijs mnu`K ko = dy ihrdy AMdr QoVHy mwq® vI loB = lwlc kI = dI AMS nhIN hY Bwv
sµqoKI hY, Pyr inq = inqwpRqI dwn krn Aqy dieAw vwlI ibrqI miD = ivc pRIiq = pRIqI
lgwvY = lgwauNdw hY [
Awnn jws pRsµn sdw; pun koml jws suBwv lKwvY ]
jws = ijs mnu`K dw Awnn = mu`K sdw = hmySW pRsµn = ^uS rihMdw hY, pun = Pyr
jws = ijs mnu`K dw suBwA bhuq koml = nrm lKwvY = jwixAw jWdw hY [
jo supny mih mUVH rhY; guru mwq ipqw inj imq®n Twgq ]
jo = ijhVw mnu`K supny mih = ivc mUVH = mUrK Acyq rhY = rihMdw hY, Pyr jo Awpxy
gurU, mwq = mW, ipqw = bwp Aqy imq®n = dosqW ¹ Twgq = T`gdw hY [
vvvv
jo = ijhVw nru = mnu`K Awlsvµq = dild®I rhY = rihMdw hY, puin = Pyr jws = ijs ¹
sdw = hmySW KuiDAwidk = Bu`K, ipAws Awid bhuq lwgq = l`gI rihMdI hY [
vvvv
3. supny ivc mUV 4. gurU, mwqw-ipqw qy Awpxy im`q®W ¹ T`gxw 5. sdw AwlsI rihxw
6. Bu`K bhuq l`gxI) jws = ijs mnu`K ivKy = ivc huµdy hn, vih = auh nr = mnu`K s`p,
ikrly Awid tyFn = tyFIAW jonn = jUnIAW qy = qoN mnu`Kw jnm ivc Awsq = AwieAw
hoieAw smJxw cwhIdw hY ]4]
dohrw ]
ieiq sRI swrukqwvlI; qws KStmo ADÎwie ]
jo sRI = suBweymwn swrukqwvlI gRµQ hY, qws = iqsdw KStmo = CyvW AiDAwie eyQy
vvvv
vvvv
vvvv
s`qvW AiDAwie
AQ spqmo AiDÎwie pRwrµB ]
AQ = hux swrukqwvlI gRµQ dw spqmo = s`qvW DÎwX = AiDAwey pRwrµB huµdw hY [
vvvv
h`sdI grB ¹ Dwry = Dwrn krdI hY, pr jdoN grB ¹ qjq = C`fdI hY Bwv b`cy dy jnm
1. rud® nwm iSvjI dw hY qy iSvjI dy igAwrW Avqwr mMny hn, purwxW ivc ieh igAwrW rud® ieh mMny hn :
1. Aj, 2. eykpwd, 3. AihvRDn, 4. ipnwkI, 5. Aprwijq, 6. q®Xµbk, 7. mhysÍr, 8. ivRSwkpI, 9. SµBU,
10. hrx, 11. eISÍr [ ies krky rud® pd qoN igAwrW sµiKAw boDk dw Bwv ilAw jWdw hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (143) swrukqwvlI, AiDAwie s`qvW
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
smyN jdoN pIVW huµdIAW hn, qd soie = auh iesq®I rudµqI = roNdI hY Aqy socdI hY ik muV ky
kdI vI AYsw krm nhIN krWgI, eysy pRkwr mnu`K su`KW dI pRwpqI leI ibnW socy smJy kukrm qW
kr lYNdw hY pr jdoN aunHW krmW dw Pl Bogxw pYNdw hY qd duKI hoieAw roNdw kurlwauNdw hY ]2]
Awpxw kIqw Pl hI BogIdw hY :
vvvv
vvvv
gmn = qurn kwl = smyN bwmWg = K``Øby pwsy grDp = Koqy dy vwk = bol Bwv Koqw ihxk
pvy qW mMgl rUp smiJAw jWdw hY, iqvyN hI cMgy smyN dw QoVHw ku is`ØiKAw gux bhuq PlIBUq
ho jWdw hY [ ies leI SuB gux is`Kxy cwhIdy hn[ ieh qW iek gux dI g`l kIqI hY [ ijsny
gux hI gux is`ØKy hn ausdI qW mihmw byAMq hY ]5]
vvvv
vvvv
rhY = rihxw kry Bwv krdw rhy [ qn = srIr ko = dw swr = sRySt Pl ieh hY ik
bRqwid = vrq Awid ghY = gRihx kry Bwv inXm ivc rihxw kry [
sYÍXw ]
jo nr hY smrQ iqsY pRiq; kwm nhIN koaU Xw jg mwhIN ]
jo = ijhVw nr = mnu`K smrQ = SkqI, bl vwlw hY Bwv sB g`lW krky Xog, lwiek
hY, iqsY = ausdy pRiq = qweIN Xw = ies jg = sµswr mwhIN = ivc koeI vI kµm muSkl nhIN
hY Bwv auh jo cwhy auhI kr skdw hY [
vvvv
dyS kCu = kuJ vI Eprw nhIN drswhI = id`sdw, Bwv guxvwnW dI sB jgHw kdr huµdI
hY qy sB guxvwnW ¹ Awpxw hI mMndy hn [
jo mDuro suB vwk Bny; sB mIq iqsY, jn ko n duKwhI ]9]
jo = ijhVw mnu`K mDury = im`Ty qy suB = cµgy vwk = bcn Bny = aucwrn krdw hY,
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie s`qvW (146) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
iqsY = aus¹ sB = swry mIq = im`qr hI l`gdy hn Aqy koeI vI jn = mnu`K aus¹
duKwhI = du`K nhIN dyNdw, swry jn aus¹ suK dyx vwly ho jWdy hn ]9]
vvvv
vvvv
ibRq iekwds ibRq kI; mYl nibRq indwn ]12]
ieh iekwds = igAwrW ibRiq = Cµd ibRiq = ibrqI kI = dI mYl = mlInqw ¹
nibRq = mytx dw indwn = kwrn hn, Bwv jo vI ienHW CµdW dy isDWq ¹ Dwrn krygw,
ausdI bu`D dy swry pwp ^qm ho jwxgy ]11]
A`TvW AiDAwie
AQ Astmo ADÎwie pRwrµB ]
AQ = hux swrukqwvlI gRµQ dw Astmo = A`TvW AiDAwie ArµB huµdw hY [
vvvv
imly = pRwpq huµdI hY, pr dunIAW ivc ies mwieAw dy moh ¹ qÎwgY = C`fx nwl hI
kIriq = j`s hoq = huµdw hY [
vvvv
krm krdw hY, aunHW kIqy krmW Anuswr auho ijhI bu`DI dI pRwpqI huµdI hY Aqy
(ividAw + AiBAws) iv`ØidAw dw AiBAws krn nwl iv`ØidAw audoq = pRgt ho AwauNdI
hY, Bwv ieh hY ik ijqnw ijqnw iksy cIz vwsqy mnu`K au~dm krdw hY, auqnw auqnw
hI auh cIz pRwpq hovygI ]1]
A`gy kvI jI nON cIzW dw id®StWq dyNdy hn ik iehnW ¹ ijqnw vDwau, auqnw hI
v`D jWdIAW hn [
dohrw ]
au~dm au~qm im`q® vq; BXo su S`q¶ smwn ]
au~qm = sRySt kµmW pwsy kIqw hoieAw au~dm im`qrW dy vq = vrgw hY pr mwVy kµmW
pwsy kIqw hoieAw auhI au~dm sq¶ = duSmn, vYrI dy smwn ho jWdw hY [
ArQwq Drm dy krm krn l`ØigAW kdy vI iblµb = dyrI nw lgwau, pr pwp krn
vvvv
vvvv
smyN jwx bu`J ky iblµb = dyrI kro, ikauNik ho skdw kuJ smyN bwAd mn dy i^Awl bdl
jwx qy pwp qoN bicAw jw sky [
vvvv
kr = krky ijh = ijs mnu`K dI ibRq = aupjIvkw c`ldI hoie = hovy, ienHW ¹ krn ivc
iF`l nhIN krnI cwhIdI [
vvvv
vvvv
ibn au~dm khu kOn kO; imlY qyl iql mWih ]7]
id®StWq dy ky smJwauNdy hn ik khu = d`sxw kro ik ibn au~dm kIiqAW kOn = iksy
ko = ¹ iqlW mWih = iv`ØcoN qyl imilAw hY, Bwv iqlW iv`ØcoN qyl k`Fx leI au~dm krnw
pYNdw hY, aunHW ¹ kohlU ivc pIVnw pYNdw hY, ies leI jIv ¹ au~dmvwn hoxw cwhIdw hY ]7]
iesy qrHW pihlW kµm dy nqIjy ¹ dyK lYxw cwhIdw hY, bwAd ivc jykr koeI hwnI
ho geI hY qW Pyr pCuqwaux dw koeI &wiedw nhIN [
sYÍXw ]
sB hI krmW ky ArµB ivKy; buiDmwn sdw Pl ko ismry ]
eysy leI sB = swry krmW = kµmW ky = dy ArµB = SurU ivKy = ivc hI buiDmwn = sRySt
bu`D vwly isAwxy mnu`K sdw = hmySW pihlW aus dy Pl = n&y, nqIjy ko = ¹ ismry = cyqy
krdy, socdy hn [
vvvv
¹ dyK krky Pyr aus kµm v`l gmnµ = jwxw kry, ijnHW kµmW ko = dw Pl Àr = iBAwnk id`sdw
hovy, su = aunHW kµmW ¹ dUr Bwv pihlW qoN hI hry = iqAwg dyvy Bwv auh kµm nw kry [
ijh kwrj ko Pl cwru lKY; vih Dwr irdy, iqn moN ivcry ]
ijh = ijs kwrj = kµm ko = dw Pl cwru = suµdr lKY = jwxy, Bwv ijs kµm iv`ØcoN n&w
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (151) swrukqwvlI, AiDAwie A`TvW
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
pRwpq huµdw hovy, aus kµm ¹ Awpxy ihrdy ivc Dwrn krky iqn = aus kµm dy ivc hI ivcrnw
kry, Bwv aus kµm ¹ ihrdy iv`ØcoN pRym Dwr ky krnw kry [
nrwj Cµd ]
vvvv
vvvv
vvvv
ArQwq Dn kmwaux l`ØigAW bVy Xqn krny pYNdy hn, ijnHW XqnW ivc keI vwrI
bhuq du`K vI pRwpq huµdw hY, Pyr jdoN Dn kol Aw jwvy qW Pyr ausdI r`ØiKAw leI du`K
huµdw hY ik hux ies Dn ¹ lokW qoN bcw ky ik`ØQy Cupw ky r`KW, jy ikqy d`b dyvy qW mnu`K
A`Ty pihr vwr-vwr aus Dn ¹ dyKx leI jWdw hY ik ikqy koeI pu`t ky qW nhIN lY igAw [
Pyr jdoN AMq ¹ Dn koeI lY jwvy jW corI ho jwvy qW ikqy A`g Awid nwl sV jwvy qW
keI vwr igAw hoieAw Dn mnu`K dy pRwx vI nwl hI lY jWdw hY, ieauN iqMnW simAW ivc
Dn du`K rUp hY [
indwn hY ivroD ko; su mwq qwq jµq mYN ]
su = auh Dn Awpxy mwq = mW, qwq = bwp, BYx, Brw Awid jµq = jIvW mY = ivc
kyvl ivroD = JgiVAW, klySW ko = dw hI indwn = kwrn hY [
sorTw ]
jobn Dn Aivvyk; pRØBuqw cwroN prm irpu ]
jobn = jvwnI dI AvsQw, Dn = dOlq, Aivvyk = AigAwn Aqy pRBuqw = vifAweI
ieh cwroN = cwry mnu`K dy prm = v`fy irpu = duSmn hn [ jYsw ik :
rwju mwlu rUpu jwiq jobnu pMjy Tg ] eynI TgIN jgu TigAw iknY n rKI lj ]
(mlwr kI vwr, AMg 1288)
vvvv
vvvv
vvvv
A`gy CµdW dI igxqI kr ky d`sdy hn :
dohrw ]
Kt dohy qY® sorTy; auBY svXy jwn ]
ies AiDAwie dy AMdr Kt = Cy dohy = dohry, qY® = iqMn sorTy Cµd Awey hn Aqy auBY = do
svXy jwn = jwnxw kro [
nOvW AiDAwie
AQ nvmo ADÎwie pRwrµB ]
AQ = hux swrukqwvlI gRµQ dw nvmo = nOvW AiDAwie AwrµB huµdw hY [
dohrw ]
nOmy khI audwrqw; jW qy irdy audwr ]
swrukqwvlI gRµQ dy ies nOvyN AiDAwie dy ivc pMØifq hridAwl jI ny
audwrqw = sRyStqweI, dwnSIlqw khI = kihxw kIqI hY, jW = ijs audwrqw krky
vvvv
vvvv
vvvv
qotk Cµd ] srqw n Acy; Apny jl ko ]
n kdwip BKY; ibRK sYÍ Pl ko ]
ijs pRkwr srqw = ndI kdy vI Awpxy jl = pwxI ko = ¹ Acy = pIxw nhIN krdI,
Bwv ausdw jl praupkwr leI hY BwvyN koeI aus ivc nhwvy, koeI bsq® Dovy jW koeI
pwxI pIxw kry, ieauN ndI lokW dy leI jl r`KdI hY [
Pyr ijs qrHW ibRK = Pldwr r`uK kdwip = kdy vI sÍY = Awpxy Pl ko = ¹ BKY = Kwxw
nhIN krdw, aus ibrK dw Pl vI kyvl praupkwr dy leI hY, Bwv srdI grmI ivc ie`tW-
v`Øty shwr ky lokW ¹ im`Ty Pl dyNdw hY [
dohrw ]
Dn ky BwgI cwr hYN; Drm cor inRp Awg ]
Dn = dOlq ky = dy cwr BwgI = ih`Øsydwr hYN = hn : 1. Drm, 2. cor, 3. inRp = rwjw
Aqy 4. A`g [
dYÍXw Cµd ]
vvvv
vvvv
vvvv
au~qm r~KÎw qÎwg pdwrQ; Ab ien pr id®StWq bqwie ]
au~qm = sRySt purS Dn pdwrQ dy r`KÎw = r`Kx dy Bwv joVn dy suBwA ¹ iqAwg
krky dwn puMn ivc ^rc kr dyNdy hn loVvµdW dI shwieqw krky Awpxy puMnW ivc vwDw
krdy hn [ Ab = hux ien = ies pr = au~pr A`gy iek id®StWq = imswl dy ky
bqwie = d`sdy hn [
dohrw ]
Dn sµgRih qy dwn Dn; sO gux AiDk pCwn ]
Dn ¹ sµgRih = iek``Tw krn nwloN Dn ¹ Drm dy kµmW vwsqy dwn kr dyxw sO guxw
AiDk = izAwdw cµgw pCwn = pCwnxw kro [
vvvv
aujwV ivc iKVy hoey sumn = P`ul dy smwn = brwbr hY, jo iksy ¹ sugµDI dyx dy iksy kµm
nhIN, bs auQy hI iKV ky murJw jWdw hY ]4] jYsw ik :
ijau auidAwn kusm prPuilq iknih n GRwau lieE ] (gauVI kbIr jI, AMg 336)
vvvv
jÍwn ijqyNd®X jp qpI; imRdu ivdÍwn audwr ]
jo ieho ijhy guxW vwlw purS hY ausdI vifAweI krdy hoey aucwrdy hn :
1. jÍwn = jobn AvsQw, 2. ijqyNd®X = dsy ieMd®IAW iviSAW v`loN rok ky r`KxIAW,
3. nwm dw jp = jwp krnw, 4. qpI = qp`ØisAw krnI, 5. imRdu = koml suBwA hoxw, 6.
ivdvwn hoxw, 7. audwr = dwnI hoxw [
sYÍXw ]
isMDu AgwDu Ahy lvxoidk;
qd`Øip kÎw khUµ pÎws n twry ]
id®StWq Alµkwr Anuswr kQn krdy hn ik BwvyN isMDu = smuMdr bhuq v`fw Aqy
AgwDu = byAMq jl vwlw hY vw: BwvyN smuMdr bhuq AgwDu = fUµGw hY pr ausdw pwxI
lvxoidk = lUx vwlw Bwv Kwrw hY [ qd`Øip = qW vI kÎw = kI hoieAw jykr ieqnw v`fw
smuMdr hY pr iksy ipAwsy AwdmI dI ipAws ¹ twry = dUr nhIN kr skdw [
vvvv
eysy qrHW ndI dy QoVHy pwxI dI inAweIN BwvyN koeI nYk = QoVHy DnwF = Dn vwlw SwhUkwr
hY, auh qQwip = qd vI bFo = v`fw hY, ikauNik jihÁ = ijs ky dÍwry = drvwzy qoN koeI
ArQI = mMgqw bÎrQy = ^wlI nhIN jwq = jWdw, Bwv sB ¹ QoVHw bhuq dwn krdw hI
rihMdw hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (157) swrukqwvlI, AiDAwie nOvW
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
jW Dn rws inrwsk iB`Ck; so Dn kXw cuvqI C`q Dwry ]6]
jw = ijs mnu`K dy pws Dn dI ibAMq rwis = pUMjI hY, pr ausdy GroN iB`Ck = iBKwrI
inrwsk = inrwS ho ky ^wlI muV jWdy hn, ausdw Dn iksy ArQ nhIN, d`Øso Pyr so = auh
Dn kÎw = kI cuvqI = coNdI hoeI C`q dy au~pr Dwry = Drygw, lgweygw, Bwv jdoN auh Dn
iksy kµm nhIN AwauNdw qW Pyr auh Dn insPl hI jwnxw kro ]6]
A`gy Pyr iesI g`l ¹ hor duhrwauNdy hn [
vvvv
vvvv
auBY svYXy DIr jn; sq slok icq cµd ]1]
auBY = do sv`eIey Awey hn jo jn = mnu`KW ¹ DIr = DIrjqw dyx vwly hn, ieauN ku`l
s`q slok Awey hn jo icq rUpI kµmIAW ¹ iKVwaux leI cµd = cµd®mw dy smwn hn ]1]
dsvW AiDAwie
AQ dsmoN ADÎwie pRwrµB ]
AQ = hux swrukqwvlI gRµQ dw dsmoN = dsvW AiDAwie pRwrµB huµdw hY [
dohrw ]
dsmyN dÍwds Cµd kr; ¸oDwidk vKÎwn ]
swrukqwvlI gRµQ dy dsvyN AiDAwie dy AMdr kvI hridAwl jI dÍwds = bwrW Cµd
aucwrn kr = krky (¸oD + Awidk) kwm, ¸oD Awidk ivkwrW dw vKÎwn = vrxn krngy [
hwn krY, Air jwn kY; mwn krY duK Kwn ]1]
jo ienHW ivkwrW ¹ Air = duSmn jwn = smJ kY = krky ienHw ivkwrW dw hwn = nwS
krY = krygw, auh suKI hovygw Aqy jo ienHW dw mwn = Awdr krygw, Bwv icq ivc Dwrn
krygw, aus¹ qW du`KW dI Kwn hI pRwpq hovygI Bwv bhuq du`K imlxgy ]1]
vvvv
au~pr vI mYl iDRq = Dwrn kIqI hoeI hY, Bwv jo mnu`K kdy Awpxy dµd vI sw& nhIN krdw [
vvvv
riv AMq Bor ] ijMh nINd Gor ]
riv = sUrj dy AMq = iCpx qoN lY ky Bor = svyr cVHn qk, ijh = ijs mnu`K dI bhuq
Gor = gUVHI nINd hY, Bwv rwq pYx qoN pihlW sUrj iCpdy nwl hI sON jWdw hY Aqy svyry
sUrj cVHy hI au~Tdw hY [
qotk Cµd ]
KuDÎw sm nW qn Kyd AhY ]
vvvv
vvvv
vvvv
r`ØiKAw leI jo jo krm nhIN krnw huµdw, auh vI krdw hY [ gurbwxI AMdr gurU swihb jI
ny vI Bu`K ¹ v`fy du`KW ivc igixAw hY [ jYsw ik :
duKu vyCoVw ieku duKu BUK ] ieku duKu skqvwr jmdUq ]
ieku duKu rogu lgY qin Dwie ] vYd n Boly dwrU lwie ]1] (mlwr m: 1, AMg 1256)
&rId jI dw vI bcn AwauNdw hY [ jYsw ik :
PrId mOqoN BuK burI [ rwqIN suqy Kwie kY idny Pyr KVI [ (bwhrlI bwxI)
kib`q ]
kul ko jo mwn so mhwn id®F gRµQ Awih, qwih ky pRBydn ky mwih isAwnI BwrI hY [
gux gn kvI vwrI ko iKrwn vwrI suBR, som auijAwrI lwj lqw ko kuhwrI hY [
moK Bog suiKAwrI dInqw klys kXwrI, DIrj ky dIp ko smwn vXwrI hwrI hY [
AYsI pyt kI iptwrI lweI Àr muKcwrI, pUr pUr sB hwrI TwgI ivsÍ swrI hY [
Pyr icMq = Zm, i&krW dy smw = brwbr qn = srIr ¹ soKk = sukwaux vwlw hor koeI
nhIN hY, ijvyN Awm hI loikk pRmwn hY ik ‘icMqw icKw brwbry’ siqgurU jI ny pwvn gurbwxI
ies icMqw dy sµbµD ivc kQn kIqw hY ik jo dunIAW dy v`fy-v`fy lok-id`sdy hn, aunHW ¹
izAwdw icMqw ivAwpdI hY [ jYsw ik :
vfy vfy jo dIsih log ] iqn kau ibAwpY icMqw rog ]1] (gauVI m: 5, AMg 188)
vvvv
ausy ivcwr Anuswr kQn krdy hn ik jo = ijhVw nru = purK KuDXw = Bu`K kr = krky
Awqur = duKI rihMdw hY, Bwv Kwx ¹ kuJ pdwrQ nhIN imldw [
iqn = aus mnu`K dI buiD = bu`DI, m`q Aqy ¸Wiq = ichry dI suµdrqw, SoBw ieh
auBY = dovyN hI nhIN rhY = rihMdIAW Bwv Bu`K dy kwrn Akl vI iTkwxy nhIN rihMdI Aqy
ichrw vI murJw jWdw hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (161) swrukqwvlI, AiDAwie dsvW
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
Aiq Awqur; icMqih qy ju nrw ]
suK nINd auBY; iqn ko n jrw ]6]
ju = ijhVw nrw = mnu`K icMqih = icMqw krky Aiq = AiqAMq Awqur = duKI ho irhw
hY [ iqn = aus mnu`K ko = ¹ su`K Aqy nINd auBY = dovyN jrw = rµck mwqr vI pRwpq nhIN
huµdy, Bwv icMqw vwly mnu`K ¹ nw qW suK imldw hY Aqy nw hI suK dI nINd pRwpq huµdI
hY [ hr vkq ZmW ivc ipAw hoieAw duKI rihMdw hY, ijs krky ausdw jIvn ivArQ hI
guzrdw jWdw hY qWhIEN hI siqgurU jI ny gurbwxI AMdr Anyk QwvW ’qy ies icMqw qoN
rihq hox leI aupdyS kIqw hY ]6] jYsw ik :
nh icMqw mwq ipq BRwqh nh icMqw kCu lok kh ]
nh icMqw binqw suq mIqh pRivriq mwieAw snbµDnh ]
dieAwl eyk Bgvwn purKh nwnk srb jIA pRiqpwlkh ]15]
(slok shsi¸qI m: 5, AMg 1355)
nw kir icMq icMqw hY krqy ] hir dyvY jil Qil jµqw sBqY ]
(mwrU m: 4, solhy, AMg 1070)
vvvv
jy = ijhVw jn = purK (drb + Awqur) drb = Dn krky Gnw = bhuq Awqur = duKI
Awih = hY, Bwv Dn dw v`fw lwlcI hY [
iqn = aus mnu`K ko = dw nw koeI gurU, nw koeI swk = irSqydwr qy nw koeI bµDu = sµbµDI
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie dsvW (162) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
ipAwrw huµdw hY ikauNik auh hryk nwl bwhroN ipAwr dw pRgtwvw kr ky T`gI mwrdw hY,
aus dw kyvl Dn nwl hI ipAwr huµdw hY ]7]
vvvv
kpt = Cl &ryb krn pRqIiq = ivSvws hq = nwS hYÍ = ho jWdw hY, Bwv ijs mnu`K
au~pr sB lok ivSvws krdy hox, jykr auh Cl, &ryb, DoKw kr jwvy qW aus au~proN sB
dw ivSvws cu`ØikAw jWdw hY [ eysy qrHW loB = lwlc kwrn mnu`K dy AMdroN SuB gux
pRnws = nivrq ho jWdy hn, Bwv mnu`K BwvyN ikqnI vI iv`ØidAw piVHAw hovy, jykr ausdy
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (163) swrukqwvlI, AiDAwie dsvW
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
AMdr loB vwlI lwlcI ibrqI hY qW gurbwxI AMdr AYsy mnu`K ¹ mUrK kQn kIqw
igAw hY ]10] jYsw ik :
piVAw mUrKu AwKIAY ijsu lbu loBu Ahµkwrw ] (mwJ kI vwr, AMg 140)
vvvv
vvvv
¸oDwiek qW mYN khy; moK nim`q ivhwie ]2]10]
qW = iqs AiDAwie dy mY = ivc kvI hridAwl jI ny kwm ¸oD Awidk ivSy
khy = kQn kIqy hn, jo moK = mukqI dw nimq = kwrn hn ]2]10]
igAwrHvW AiDAwie
AQ iekwdso ADÎwie pRwrµB ]
AQ = hux pMØifq hiridAwl jI swrukqwvlI gRµQ dw iekwdso = igAwrHvW AiDAwie
pRwrµB krdy hn [
sYÍXw ]
pr kwv1 sdoK, AdoK Bny; ktu vwk khy n, prµqu shy ]
sµq jnW dI mihmw kQn krdy hn ik aunHW mhwqmw jnW dw AYsw jIvn, suBwv huµdw
hY ik auh pr = prwey dI kwv = kivqw BwvyN sdoK = sihq doSW dy hovy, Pyr vI aus¹
AdoK = doSW qoN rihq hI Bny = kQn krdy hn ikauNik auh socdy hn ik ijs kvI ny ieh
kivqw bVI imhnq nwl ilKI hY jykr koeI aUxqweI rih geI hY qW koeI g`l nhIN ikauNik
ies sµswr AMdr sB jIv hI Bu`lxhwr hn, iek krqw purK hI ABu`l hY [ jYsw ik :
Bulx ivic kIAw sBu koeI krqw Awip n BulY ] (pRBwqI m: 1, AMg 1344)
jykr AsIN ausdI kivqw ivc dUSn kQn kr id`qw qW ikqy aus kvI dw ic`q duKI
nw ho jwvy AQvw ikqy ‘kwv’ dI jgHw ‘vwk’ pwT vI AwauNdw hY ijsdw ArQ hY ik jykr
iksy dUsry dy vwk = bcn sihq doS vwly vI hox, aunHW ¹ vI sµq jn inrdoS hI kQn
vvvv
vvvv
krdy hn [
Pyr sµq jn iksy ¹ kdy vI ktu = kOVy vwk = bcn nhIN khy = kihMdy, prµqu = prµqU
Awp shy = shwr zrUr lYNdy hn, Bwv jykr aunHW sµq jnW ¹ koeI burw, mMdw bol boly qW
aus¹ A`goN srwp nhIN dyNdy sgoN ausdy kOVy bcnW ¹ shwr lYNdy hn [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (165) swrukqwvlI, AiDAwie igAwrHvW
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
Apny gux, AOgux qXoN pr ky; chu moN du khy, du kbI n khy ]
Pyr sµq jn kYsy hn, auh Apny = Awp dy gux qy AOgux qÎoN = iqvyN pr = prwey ky = dy
gux qy AOgux, ienHW chu = cOhW moN = iv`ØcoN du = do qW khy = kihMdy hn pr du = do kbI = kdy
vI khy = kQn nhIN krdy Bwv Awpxy gux qy prwey dy AOgux ieh do sµq jn kdy vI
Awpxy mu`K qoN nhIN kihMdy hn Pyr jo Awpxy ivc AOgux hn, auh pRgt krdy hn Aqy
dUsirAW dy gux kQn krdy hn [ ies pRkwr Awpxy gux qy prwey dy AOgux ieh do kdy
pRgt nhIN krdy Aqy Awpxy AOgux qy prwey dy gux ieh do kihMdy hn [
prµqu = pr Pyr vI sµq jn Sbd sprS Awid iviSAW qy = qoN frµq = frdy rhy = rihMdy
hn, ikauNik auh jwxdy hn ik ienHW iviSAW ivc l`gx krky boD isQl ho jWdw hY Aqy
sRyStwcwr, Awcrx ¹ klµk l`g jWdw hY [
vvvv
ivpiq = musIbq sµq = SWq-icq mhwqmw jnW dI syv = tihl krn qy = qoN nwS ho jWdI
hY Bwv ijvyN AwDI, ibAwDI qy aupwDI Awid du`KW krky hor AigAwnI mnu`K duKI huµdw hY
iqvyN sµq jnW dI syvw krn vwly duKI nhIN huµdy ikauNik AigAwnI mnu`K du`KW ¹ ro-ro ky
Bogdw hY Aqy syvw krn vwly h`s-h`s ky Bogdy hn, Pyr jo A`gy jMmx-mrx dw du`K hoxw
sI, auh sµq jnW dI syvw kr ky AMqhkrn dI SuDI duAwrw igAwn ¹ pRwpq kr ky jµmx
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie igAwrHvW (166) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
mrx dy du`K qoN rihq ho jWdy hn, ies pRkwr vrqmwn qy Biv`K ivc Awaux vwlw kSt
sµq jnW dI syvw kr ky nwS ho jWdw hY [
sYÍXw ] sµq krY nih vYr khUµ; sB ky ihq mYN vrqY Aiq hI ]
sµq = SWq-icq mhwqmw jn khUµ = iksy jIv nwl vI vYr = duSmxI nhIN krYN = krdy
Aqy sB = swry jIvW ky = dy ihq = Bly mYN = ivc hI AiqAMq krky vrqY = vrqdy hn,
Bwv sB ¹ Awpxw im`q® rUp krky jwxdy hn Aqy sB dw Blw hI cwhuµdy hn [ jYsw ik :
praupkwru inq icqvqy nwhI kCu poc ]2] (iblwvl m: 5, AMg 815)
vvvv
iehI hyqu = kwrn krky auh sµq jn (srb + Awqm) srb = swry sµswr dy jIvW ¹
Awqm = Awpxw rUp hI hyrq = dyKdy hn, Bwv sB ivc iek ivAwpk bRhm dI joq hI
dyKdy hn, ies krky auh iksy nwl vYr nhIN krdy ikauNik vYr qW dUsry dy nwl kIqw
jWdw hY pr sµq jnW ny sB ¹ iek bRhm dI AMS hI inScy kIqw hoieAw, Pyr vYr iks
nwl krnw hY ?
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (167) swrukqwvlI, AiDAwie igAwrHvW
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
ies leI qW = aunHW sµq jnW dy pd = crn kµj = kmlW au~pr inq = sdw
nmo = nmskwr krnI hI bxdI hY [ siqgurU jI ny gurbwxI AMdr vI AYsy sµq jnW dI
ibAMq aupmw kIqI hY Aqy ikhw hY ik auh msqk Dµn hY jo Aijhy sµq jnW dy crnW au~pr
nmskwr krdw hY ]3] jYsw ik :
sPlu Ehu mwQw sµq nmskwris ] (gauVI m: 5, AMg 191)
dohrw ]
nruxwBrx sÍrUp qn; rUpwBrx guxwih ]
qn = srIr dw sÍrUp = rUp suµdr hoxw, ieh (nrux +ABrx) nrux = mnu`Kw srIr dw
ABrx = gihxw hY Aqy (rUp + ABrx) rUp = suµdr srUp dw ABrx = gihxw guxwih = sRySt,
Su`B gux hn ikauNik keI mnu`K dyKx ivc qW bhuq suµdr huµdy hn pr aunHW ivc gux koeI
nhIN huµdw, gux nw hox krky auh sohxy srUp vwly mnu`K vI Anwdr pwauNdy hn, ies leI
suµdrqw dw gihxw gux hn [
vvvv
qQw = iqsI pRkwr jigAwsU dw mn, bu`DI rUpI SISw Anyk pRkwr dy doSW krky mlIn
hoieAw ipAw hY, ijs ivc Awpxw Awqm srUp rUpI muK sp`St nhIN id`sdw, Pyr igAwn
dw punw punw AiBAws kir = krky Bwv vydWq Awid Swsq®W dI ivcwr krn nwl
mnIKw = mn dI A`K Bwv bu`D ivml = mYl qoN rihq inrml hoie = ho jWdI hY [ Pyr aus
bu`D rUpI SISy ivc Awpxw Awqm srUp rUpI mu`K sp`St id`sx l`g jWdw hY ]5]
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie igAwrHvW (168) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
jXoN jl BIqr pdm iQq; jl sprs nih qWih ]
id®StWq dy ky sµq jnW dI inrlypqw kQn krdy hn ik jXoN = ijs pRkwr jl = pwxI
dy BIqir = ivc jo pdm = kml icq = iesiQq huµdw hY, pr qwih = aus kml ¹
jl = pwxI sprs = CUµhdw qk nhIN hY [
gXwnI sbdwidk ivKy; Bogq pr n ilpwih ]6]
eysy qrHW gÎwnI = igAwnvwn mhwqmw jn (sbd + Awidk) Sbd sprs Awid
ivKy = iviSAW ¹ Bogq = Bogdy vI hn pr AMdroN aunHW nwl ilpwih = ilpwiemwn nhIN
huµdy ]6] jYsw ik :
bRhm igAwnI sdw inrlyp ] jYsy jl mih kml Alyp ]
(gauVI suKmnI m: 5, AMg 272)
ArQwq igAwnvwn mhwqmw jn ivSy-rs qoN rihq ho ky BogW ¹ Bogdy hn Aqy AigAwnI
ivSy-rs dy sihq BogW ¹ Bogdy hn [
Grsn Cydn dihn mYN; kµcn duKY n AYs ]
sony dw id®StWq dy ky sµq jnW dy jIvn dy l`Cx kQn krdy hn ik Grsn = GVn
krky vw: Gsv`tI au~pr Gswaux krky, Cydn = k`tx krky Aqy dihn = A`g ivc sVn
krky kµcn = sonw AYs = ies qrHW duKY = du`K nhIN mMndw [
guµjn sm qolnhu qy; hwtk duK hY jYs ]7]
pr guµjn = r`qIAW dy sm = smwn qolnhu = qolx qy = qoN jYs = ijs pRkwr
hwtk = sonw du`K mMndw hY, AYsw hor iksy qrHW du`K nhIN mMndw, Bwv BwvyN sony ¹ GiVAw
jWdw hY jW k`ØitAw swiVAw jWdw hY, ienHW krky sonw duKI nhIN huµdw, jdoN kwly muK vwlIAW
r`qkW dy nwl sony ¹ qoilAw jWdw hY qdoN sonw du`K mMndw hY ik mYN ieqnI ksv`tI shwr
ky gRwhk dy pihnx leI gihxw rUp bixAw hW pr ieh qu`C r`qkW myry brwbr qu`l rhIAW
hn, ies krky sonw bhuq duKI huµdw hY ]7]
qn dwhn Cydn ivpiq; nihÁ As dUKYN sµq ]
hux dw id®StWq dy rUp ivc kQn krdy hn ik sµq jnW dy qn = srIr ¹ koeI A`g
nwl dwhn = swVnw kry, koeI i¸pwn, AwrI Awid nwl Cydn = k`t dyvy jW aunHW ¹ koeI
au~proN ibpqw Aw pvy, As = ies pRkwr sµq jn dUKYN = duKI nhIN huµdy [
vvvv
vvvv
vvvv
B®mr kyqkI PUl pr; KMfmwn BI soB ]
id®StWq dyNdy hn ik ijs pRkwr B®mr = BOrw kyqkI dy Pu`lW pr = au~pr ausdy kµifAW
dy nwl KMfmwn = t`ukVy-tu`kVy hoieAw vI soB = SoBw pwauNdw hY, Bwv kµifAW ivc KuiBAw
hoieAw vI ausdw iqAwg nhIN krdw, ausdy au~pr bYTw hoieAw vI SoBw pwauNdw hY [
sµq i¸Xw Aiq Alp BI; islw ryK jÎoN dyK ]10]
sµq = mhwqmw jnW dI ikirAw BwvyN Aiq = AiqAMq Alp = CotI ijhI vI hovy, aus¹
ies qrHW dyK = dyKxw krdy hn jÎoN = ijvyN islw = p`Qr qy ryK = lkIr huµdI hY, Bwv jdoN
q`k p`Qr rhygw qdoN qk auh lkIr auvyN aukrI rhygI iqvyN jdoN qk zmIn Asmwn rihxgy
qdoN qk sµq jnW dI g`l Bu`lygI nhIN, lok sdIAW qk Xwd r`Kxgy vw: iqvyN sµq jnW
dw burw krm bhuq Cotw ijhw vI ikauN nw hovy, qd vI auh p`Qr dI lkIr vWg id`sdw
rihMdw hY ijvyN ic`Øty k`pVy au~pr kwlw dwZ dUroN hI id`sx lg jWdw hY; ieauN sµq jnW
dI AYsI g`l ¹ lok sdIAW qk nhIN Bu`ldy ik Plwxy sµq ny Awh bhuq mwVw kµm kirAw
sI, auh swDUAW vwlw ilbws pihn ky swDU qW bx igAw pr ausdw mn swDU nw bixAw ]10]
A`gy cµdn qy cµd®mw dw id®StWq dy ky siqsµgq dI mihmw kQn krdy hn :
vvvv
vvvv
vvvv
pYdw kr dyNdw hY, Pyr cµdn qy = nwloN sis = cµd®mw bhuq sIq = TµFw mMØinAw hY ikauNik
cµd®mw cµdn nwloN byAMq guxW sIql hY [ pr jdoN cVHdw hY qW swry sµswr iv`Øc TµF pw
dyNdw hY [
vvvv
bRhm igAwnI kI giq bRhm igAwnI jwnY ] (gauVI suKmnI m: 5, AMg 273)
vvvv
rµBw = Ap`Crw dy nwl Bogn = Bog iblws krn qy = qoN ju = ijhVw suK = Anµd pRwpq hoxw
hY, auh S`¸ = ieMd® qoN ibnW Awn = hor koeI nhIN jwnY = jwx skdw ]13]
ies qrHW ausdy vyd Swsq® pVyH hoey hn, Bwv Awp pVH vI ley qy hornW ¹ pVHw vI
id`qy pr aunHW dy aupdyS ¹ kmwauxw nh» kIqw, ijs kwrn AYsy mnu`KW dw jIvn ivArQ
hI cilAw jWdw hY ]14] jYsw ik :
Avr aupdysY Awip n krY ] Awvq jwvq jnmY mrY ] (gauVI suKmnI m: 5, AMg 269)
vvvv
1. kvI m`Øil nwQ jI ilKdy hn ik pRwcIn ivdvwnW ny A`T AsQwnW qoN A`T pRkwr dy moqI pYdw hoxy ilKy hn :
gj, myG, vrwh, SµK, m`C, srp, is`pI Aqy bWs [
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie igAwrHvW (172) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
sYl sYl mwnk nhIN gj gj moqI nwih ]
bn bn mY cµdn nhI swD n pur pur mwih ]6] (cwxkX rwjnIqI, AiD: 3)
vvvv
nw krn vwly hn, aunHW nwl vI pRIiq = pRIqI krdy hn vw: Aikrqm = ibnW svwrQ dy
sB nwl pRIqI krdy hn [
vvvv
hoieAw nhIN hY, ijs pRkwr sis = cµdrmw sIql = TµFw ikn = iks ny kIq = kIqw hY, Bwv
auh cµd®mw suqy-isD hI TµFw hY, iqvyN sµq jn praupkwrI, im`TI bolI qy Ai¸qGxW nwl
vI pRIqI krn vwly hn, ieh sµq jnW dw suqy-isD suBwA hY, sµq jn iehI cwhuµdy hn
ik ijs pRkwr AsIN prmwqmw dw nwm jp ky suKI hoey hW ies qrHW swrw sµswr hI nwm
jp ky suKI ho jwvy [ ijhVw vI ienHW dy kol AwauNdw hY aunHW ¹ aupdyS dy ky jµmx-mrx
dy du`K qoN Cufw lYNdy hn ]17]
vvvv
hn, Aqy Gn = b`dl dy bYn = bol Bwv b`dlW dI grj sux ky mor mod = pRsµn ho jWdy hn [
vvvv
jdoN iksy pr = prwey au~pr ibpqw = musIbq peI dyKdy hn, qW auh cYn = suK Awrwm mMndy
hn, Bwv jdoN dUsry ¹ kSt imldw hY qW mUrK mnu`K pRsµn huµdy hn ]20]
sYÍXw ]
kr ky prhwr Bey ijm kµudk; BµUm igry pun aUrD hoeI ]
ijm = ijs pRkwr kr = h`Q ky = dy zor nwl prhwr = su`tx krky kµudk = gyNd
BUm = DrqI au~pr igry = if`gdI hY; pun = Pyr aUrD = au~pr ¹ hoeI = huµdI hY, Bwv gyNd
hyTW if`gx krky Sok nhIN krdI Aqy au~pr ¹ au~TI pRsµn nhIN huµdI ArQwq gyNd cot
l`gx krky vI ic`q ivc Afol rihMdI hY [
ibq AO ibRq auqm sµqn kI; pr hovih nws jbY vih doeI ]
eyysy qrIky nwl jo ibq = Dn AO = Aqy ibRq = aupjIivkw sµqn = sµq jnW kI = dI
vvvv
vvvv
auqm = sRySt hY, pr = pRMqU jykr vih = auh doeI = dovyN jbY = jdoN nws hovihÁ = ho jwx [
Apdw Aiq pRwpq hoie jbY; nih qdÎip vÎwkul hovq soeI ]
Pyr jb = jdoN sµq jnW ¹ Aiq = AiqAMq Apdw = ibpdw pRwpq ho jwvy,
qdÎip = qd vI auh sµq jn vÎwkul = bycYn nhIN huµdy [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (175) swrukqwvlI, AiDAwie igAwrHvW
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
sm myru rhYN iQq sµq sdw; ibpqw sm gyNd smwn su joeI ]23]
sµq = SWq-ic`q mhwqmw jn myru = sumyr1 prbq dy sm = smwn sdw = sdIv
iQq = Ac`l rhNY = rihMdy hn Aqy ibpqw = Apdw, du`K = qklI& ¹ gyNd dy smwn
joeI = dyKdy hn Aqy sm = iek rs sµswr ivc rihMdy hn, Bwv ijvyN gyNd cotW Kw ky vI
iek-rs Afol rihMdI hY iqvyN sµq jn du`K, ibpqw ivc iek-rs Afol rihMdy hn ]23]
vvvv
1. sumyr : iek ^ws phwV hY, jo Bwgvq Aqy ‘ivSnUµ purwx’ Anuswr suvrn dw hY Aqy ijs au~pr dyviqAW
dIAW purIAW hn, sumyr dI bulµdI cOrwsI hzwr Xojn ilKI hY Aqy solHW hzwr Xojn zmIn ivc g`ØifAw
hoieAw d`ØisAw hY, ies dI cotI au~pr b`qI hzwr Xojn dw mYdwn hY (jugrwPIey dI ifkSnrI Anuswr
rud® ihmwlX dw nwm hI sumyr hY, ijs iv`ØcoN gµgw inkldI hY [ ies¹ ‘pMc prbq’ vI AwKdy hn ikauNik
ies dIAW pMj cotIAW hn : 1. rud®ihmwlX 2. ivSnpurI 3. bRhmpurI 4. audgwrI kµT Aqy 5. sÍrgwrohx [
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie igAwrHvW-bwrHvW (176) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
jn Aqy mrwl = hµsW dw invws = vwsw hY, Bwv ijQy ieh v`sdy hn, auQy ienHW dI au~jlqw
krky ipRQvI SoBw pwauNdI hY [
bwrvHW AiDAwie
AQ dÍwds ADÎwie pRwrµB ]
AQ = hux swrukqwvlI gRµQ dw dÍwds = bwrHvW AiDAwie pRwrµB huµdw hY [
vvvv
vvvv
¸m ¸m kr iqh inMd hNY; pMd®s Cµd aucwr ]1]
¸m ¸m = vwrI-vwrI kir = krky iqnHW ivkwrW ¹ inMd hYN = inMdnw krWgy Aqy ies
AiDAwie dy kul pMd®s = pMd®W Cµd aucwrn krWgy ]1]
s`q ivSÎ ]
jUp mws md vysvw; ihMsw corI nwir ]
1. jUp = jUAw, 2. mws, 3. md = Srwb, 4. vySvw = Awpxy Awcrx qoN igrI hoeI AOrq,
5. ihMsw = jIv Gwq, 6. corI Aqy 7. nwir = prweI iesq®I [
AQ jUp vrnnµ ]
AQ = hux jUp = jUey Kyfx nwl hox vwly nukswn dw vrxn krdy hn [
vvvv
ibRiD = bhuqy pwp krm krn qy = qoN hI Dn ivc ibRiD = vwDw huµdw hY Aqy Dn
ibRiD = vDx qoN pwpW ivc hor ibRiD = vwDw ho jWdw hY, Bwv Dn bhuqw hox krky mnu`K
Dn dy hµkwr nwl v`Øfy-v`fy pwp krm krdw hY, ies leI Dn ¹ kmwaux leI mnmuK lok
Cl, &ryb, pKMf kr ky bhuq pwp krdy hn [
pwpw bwJhu hovY nwhI muieAw swiQ n jweI ] (Awsw m: 1, AMg 417)
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie bwrHvW (178) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
Koie jUp mYN Drm ibn; auBY lok sµqwp ]3]
Pyr jo mnu`K Drm dy kµmW ivc aus Dn ¹ lwaux ibn = bZYr jUp = jUey Awid mY = ivc
Koie = nwS kr lYNdy hn vw: ijhVy mnu`K pwpW nwl iek`Ty kIqy Dn ¹ Pyr jUey ivc hwr
jWdy hn, auh Drm qoN ibnW ADrmI mnu`K hn Aqy aunHW ¹ auBY = donoN lokW (lok-pRlok)
ivc sµqwp = du`K pRwpq huµdw hY ]3]
AQ surw vrnnµ ]
AQ = hux surw = Srwb dy pIx nwl hox vwlI hwnI dw vrnnµ = kQn krdy hn :
vvvv
qotk Cµd ]
md pwn smwn; n pwp pry ] nih BUq Biv`Kq; mYN aucry ]
kvI jI kQn krdy hn ik md = Srwb dy pwn = pIx smwn = brwbr ies qoN prHy
hor koeI pwp nhIN hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (179) swrukqwvlI, AiDAwie bwrHvW
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
nih = nw hI BUq = ip`Cy, pihlW koeI AYsw pwp sI Aqy nw hI Biv`Kq = Awaux vwly
smyN dy mY = ivc AYsw pwp koeI aucrY = aucwrx krky d`Øsygw, Bwv ijsny Srwb pI leI
ausny mwno swry hI pwp kr ley hn [
md qXwg smwn; n puMn khUµ ] nih BUq ivKy; n Biv`Kq hUµ ]5]
md = Srwb dy iqAwgx dy smwn = brwbr hor khUµ = ikqy koeI puMn nhIN hY, nw hI
AYsw puMn iksy ny BUq = pihlW dy smyN ivc kQn kIqw hY Aqy nw hI A`gy ¹ koeI AYsw
puMn kQn kr skygw, Bwv Srwb dy iqAwgx dw AYsw puMn hY [ iesdy inSyD krn nwl
bwkI dy swry Aml smJ lYxw ]5]
AQ mws vrnnµ ]
AQ = hux mws dy bwry vrnnµ = kQn krdy hn [
vvvv
krdw hY [
vvvv
AMdr sUrj qy cµd®mw rihxgy, qdoN qk mws Kwx vwlw mnu`K nrkW ivc du`K Bogdw rhygw [
dUjw Bwv ieh vI ilAw jWdw hY ik ijs mnu`K ny mws Kw ilAw, mwno ausny mwqw-ipqw
¹ Kwxw kIqw hY, Pyr jo mwqw ipqw dy mwrn dw pwp hY auh pwp mws Kwx vwly ¹
l`gdw hY ]7]
AQ vysvw vrnnµ ]
vvvv
vvvv
AQ = hux vysvw = cirq®hIn Awpxy Awcrx qoN if`gI hoeI AOrq nwl sµbµD bxwaux
qoN hox vwly nukswn dw smwj ivc klµikq hox dw vrxn krdy hn [
vvvv
AvD = aumr, js = vifAweI iv`ØidAw sukul = cµgI kul Aqy audwr = sRyStqweI Awid jo
vI hor SuB gux hn [
iqn sµgy duKu hoq hYN; iqn sµgy duK nws ]10]
iqn = iqnHW dy sµgy = swQ Bwv ienHW nwl pRIqI krn krky du`K pRwpq hoq = huµdw
hY Aqy iqn = iqnHW nwloN sµgy = sµgn, sµkoc kIiqAW du`K nwS ho jWdy hn, ies leI iesdw
iqAwg krnw hI jog hY ]10]
vvvv
vvvv
Awpxy pirvwr, sµbµDIAW, smwj nwl klih = lVweI peI rihMdI hY, mnu`K dy Awpxy
aur = ihrdy AMdr sdw klyS ipAw rihMdw hY ik ikqy iksy ¹ pqw nw l`g jwvy jW koeI
ibmwrI nw l`g jwvy, Pyr prweI iesq®I Dn ¹ vI hq = nwS krn vwlI hY Aqy Drm ¹
vI pRhwr = nwS krn vwlI hY, Bwv mnu`K ¹ Drm qoN hIxw kr dyNdI hY ]
(Akrx doKI)
dohrw ]
imRg JK sµqn ivhq ibRq; iq®x isMbl sµqoK ]
vvvv
vvvv
imRg = ihrn, JK = m`CI Aqy sµqn = SWq-ic`q mhwqmw jnW dI ibRq = aupjIivkw
ivhq = vyd ivDI Anuswr mrXwdw vwlI hY [ ihrn dI aupjIivkw iq®x = Gwh hY, m`CI
dI aupjIivkw isMbl = jwlw hY Aqy sµq jnW dI aupjIivkw sµqoK hY, Bwv ieh iqMny
iksy ¹ du`K nhIN dyNdy [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (183) swrukqwvlI, AiDAwie bwrHvW
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
luBDk JIvr duSt jn; krihÁ Akwrx doK ]13]
pr luBDk = iSkwrI ihrnW dw iSkwr kr dyNdy hn, JIvr = mwCI, mwhIgIr m`CIAW
¹ PV ky mwrdy hn Aqy duSt jn = Koty mnu`K sµq-jnW ¹ du`K dyNdy hn ieauN ieh iqMn
Akwrx = ibnW kwrx qoN doK = kSt dyNdy hn, Bwv ihrn, m`CI Aqy sµq jn AwpxI
aupjIivkw leI iksy ¹ vI duK nhIN dyNdy, pr Pyr vI dyKo ienHW dw kI hwl huµdw hY [ jdoN
ieho ijhy inrdoSW dw ieh hwl hY qW Pyr ijhVy iksy pSU, jwnvr dw gl v`F ky mws
KWdy hn, aunHW dw kI hwl hovygw, Bwv bhuq burw hwl hovygw ]13] jYsw ik :
mwsu Kwin gl viFkY hwlu iqnwVw kauxu hovsI [ (BweI gurdws jI, vwr 25, pauVI 17)
mws Kwin gil CurI dy hwlu iqnwVw kauxu AloAw ] (vwr 37, pauVI 21)
A`gy ienHW auprokq kQn kIqy s`qW iviSAW dw Kotw Pl d`sdy hn ik iks iks v`fy
qoN v`fy mnu`K ny ienHW iviSAW krky du`K pRwpq kIqw hY [
CpY Cµd ]
jUp sµg qy Drmqwq; Aiq ibpiq lhI bn ]
jUp = jUey dw sµg = swQ krn qoN Drmqwq = Drm pu`qr XuiDStr Awid pMjW pWfvW
ny bn = jµgl ivc Aiq = AiqAMq ibpiq = musIbq lhI = pRwpq kIqI [
swKI pMjW pWfvW dI : ijs smyN pWfU dy pMjy pu`qr (XuiDStr, BImsYn, Arjun,
nkul, sihdyv) bhuq suµdr rwjBwg kr rhy sn, qdoN ienHW dI ibBUqI ¹ dyK ky durXoDn
idn-bidn AMdroN-AMdrIN sVdw rihMdw sI, auh socdw sI ik jdoN qk mYN pWfvW dw rwj-
Bwg nw Koh lvW, qdoN qk myrw jIvxw insPl hY [ durXoDn dIAW AYsIAW g`lW ¹ sux
ky ausdw mwmw SkunI kihx l`gw ik ijs XuiDStr dI ivBUqI ¹ dyK ky qUµ ieqnw duKI
ho irhw hY, aus ibBUqI ¹ mYN jUey ivc ij`q ky qY¹ dy skdw hW [ qUµ XuiDStr ¹ bulw [ qd
XuiDStr ¹ bulwaux leI ibdr ¹ ByijAw Aqy eyDr SkunI ny durXoDn ¹ kih ky kwrIZrW
¹ AwigAw id`qI ik swfy leI iek ieho ijhI sBw iqAwr kro, jo iek koh lµmI, iek
koh cOVI hovy, ijs ivc hzwr KMBy Aqy sO dvwr hox [ bwhr dw drvwzw sBnW dw sPtk
mxI nwl bxwieAw jwvy [ qdoN bhuq cqur kwrIgrW ny auh sBw bhuq QoVHy smyN ivc bxw
ky iqAwr kr id`qI Aqy aus ivc bhuq suµdr-suµdr sony dy Awsx ivCw id`qy gey [ au~DroN
XuiDStr vI ibdr jI dy nwl Aw igAw [ Aw ky sBnW nwl imilAw Pyr iDRqrwStr qy
gµDwrI ¹ vI nmskwr kIqI, rwq k`tx qoN bwAd Agly idn swry sUrbIr, qyjsÍI, mhWrQI
vvvv
vvvv
sBw ivc Aw gey Aqy jUAw AwrµB hoieAw, ijs jUey ivc Drm pu`qr XiDStr iek-iek
krky Awpxw swrw rwjBwg hwr igAw qy jUey ny AYsI m`q mwr id`qI ik AwpxI GrvwlI
dropqI vI dwA ’qy lwA id`qI qy SkunI dy Cl kpt dy jUey ivc auh vI hwr id`qI [
ijs dI sBw ivc swVI auqwr ky bypqI krn dI koiSS kIqI geI pr Bgvwn ny ausdI
p`q r`KI qy by-pVd hox qoN bcwieAw [ jYsw ik :
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie bwrHvW (184) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
Puin d®opqI lwj rKI hir pRB jI CInq bsq® dIn bhu swj ]
(sveIey mhly cauQy ky, AMg 1400)
Pyr aunHW ny iek AYsw dwau lgwieAw ik jo vI dwau hwry, auh bwrW swl bnobws
Bogy qy qyrHvW swl gupq vws krnw jy pqw l`g igAw qW Pyr dubwrw bwrHW swl bnobws
Bogy qy ieh dwau vI Drm pu`qr hwr igAw qy Pyr bwrHW swl jµglW ivc invws pwauxw
kIqw qy Aqy du`K shwrnw kIqy [
so Bwv ieh hY ik iek jUey dy kwrn pMjW pWfvW dI AYsI durdSw hoeI, sRI dsm gRµQ
swihb AMdr vI AYsw pRmwn imldw hY [ jYsw ik :
sB qy jg jUAw buro; koaU n Kylhu rwie ]31] (sRI dsm gRµQ, cirq® 157)
vvvv
qdoN bu`DI iBRSt hox krky auh Awps ivc lV ky swry nwS ho gey hn [
swKI XwduvµSIAW dy nwS hox dI : ijs smyN Xwdv bhuq hµkwrI ho gey sn qW
i¸Sn jI ny soicAw ik jykr ienHW dw huµidAW-huµuidAW nwS nw kIqw qW myry mgroN lokW
¹ dµf dyxgy [ ies i^Awl ¹ lY ky ibBws Cyqr ivc i¸Sn jI ny durbwSw Awid irKIAW
dI pirvwr smyq syvw krnI SurU kr id`qI [ ieauN jdoN do iqMn mhIny irKIAW ¹ ibBws
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (185) swrukqwvlI, AiDAwie bwrHvW
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
Cyqr ivc rihMØidAW ho gey [ iek idn durbwsw irKI jI AwpxI mOj ivc ndI dy iknwry
au~qy smwDI ivc ilvlIn sn [ jdoN XwdvW ¹ pqw l`gW ik i¸Sn jI dy gurU Awey hn
qd swry XwdvW dy b`cy rl ky jwmvµqI dy pu`qr sWby1 ¹ iesq®IAW vwly bsq® pvw ky
ausdy pyt nwl lohy dw bwtw (qslw) bµnH ky durbwSw irKI dy kol cly gey [ durbwsw irKI
¹ bµdnw krky bynqI kIqI ik irKI jI ! ies grBvqI AOrq dy pytoN kI hovygw lVkw
jW lVkI ? irKI jI pihlW qW cu`p rhy, jdoN kuJ nw boly qW auh bwlk kihx l`gy ik
irKI jI ! qusIN kwhdy srb`g ho [ iqMn mhIny ho gey swfw inauNdw KWidAW ¹ ieh qusIN
d`s nhIN skdy [ durbwSw jI ny Pyr vI i¸Sn jI dy pu`qr jwx ky kuJ nw ikhw [ pRMqU jdoN
vwr-vwr khI gey qW irKI ny ikhw ik b`ØicE ! hwsw m^Ol Awpxy hwxidAW nwl krnw
cwhIdw hY, mY¹ qµg nw kro, qusIN cly jwE [ pr Pyr vI bwlk nw hty [ Awi^rkwr vwr-
vwr sqwaux krky irKI jI ny Zu`Øsy ivc Aw ky ieh bcn kIqw ik iesdy pytoN auh jnmygw,
jo quhwfI XwdvW dI kul dw nwS kr dyvygw [ ieh Pl quhw¹ zrUr Bogxw pvygw [
jdoN ieh g`l i¸Sn jI, augrsYn Awid sB ¹ pqw l`gI qW bhuq duKI hoey [ jdoN
lohy dw bwtw sWby dy pyt nwloN KoilHAw qW aus lohy dy bwty iv`ØcoN iek lohy dw mUsl inkilAw [
aus vyly i¸Sn jI ny auh lohy dw bwtw (qslw) ibBws Cyqr ivc jmnw dy iknwry rqvwauxw
SurU kIqw, ryqidAW-ryqidAW auQy bryqI pYdw ho geI qy bryqI au~qy bhuq swry d`B dy bUty
pYdw ho gey [ bwkI jo QoVHw ijhw cwr auNglW dw lohy dw mUsl bicAw sI auh ryqidAW
h`Q iv`ØcoN C`ut ky jmunw ivc if`g ipAw qy auh mClI ingl geI, aus m`CI ¹ iek iSkwrI
ny jwl ivc Psw ky Gr lY AWdw [ jdoN m`CI do PwV kIqI qW iv`ØcoN lohy dw tukVw inkilAw [
aus lohy ¹ cµgw lohw smJ ky Awpxy bwx dy A`gy lw ilAw [ au~Dr jo ryqy hoey lohy qoN ibBws
Cyqr ivc bhuq swry d`B dy bUty pYdw hoey sI, auh qlvwr vrgy iq`ØKy sn Aqy ijnHW dIAW
nokW nyizAW vWg iq`KIAW sn (ieh sB iek kudrq dw i¸Smw sI jo AxhoxI g`l hoeI)
jdoN swry Xwdv ibBws Cyqr ivc iek`ØTy ho ky SrwbW pIx Aqy jUAw Kyfx lg pey [ Srwb
dy nSy ivc jUAw Kyfdy-Kyfdy Awps ivc lVn l`g pey qy iek dUsry dy pu`t-pu`t ky d`B
mwrn l`g pey, kuJ Ssq®W nwl lVn l`g pey [ ieauN swry hI Xwdv Awps ivc iek dUsry
dy ryqy hoey mUsly qoN pYdw hoeI d`B Aqy kuJ Ssq®W nwl lVdy-lVdy mr gey [ bwkI iek
i¸Sn jI bcy sn, i¸Sn jI pRBwv Cyqr dy jµgl ivc gofy au~pr pYr r`K ky ibrwjmwn
ho gey [ i¸Sn jI dy s`jy pYr ivc pdm sI, jo Du`p dy ilSkwry nwl bVw cmkdw sI [ aus
cmk ¹ dUroN hI vyK ky iSkwrI ny smiJAw ik ieh iksy ihrn dI A`K hY [ ies i^Awl
dy Anuswr iSkwrI ny auho qIr (ijs¹ m`CI dy pytoN inkilAw lohy dw tukVw lwieAw hoieAw
sI) iK`c ky mwirAw, jo i¸Sn jI dy crnW ivc Aw v`jw, ijs kwrn auh vI Awpxw srIr
vvvv
vvvv
iqAwg gey [
so swKI qoN Bwv ik Srwb pIx dy nwl ik`fy-ik`fy v`fy sUrmy mwry gey [
1. jYsw ik sRI dsm gRµQ ivc kQn hY :
sWb huqo iek kwnH ko bwlk jWbvqI hU qy so cil AwXo ]2289] (sRI dsm gRµQ, pMnw 544)
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie bwrHvW (186) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
¸Ick Qy sO B®wq; kwm kr nws Bey sB ]
¸Ick = rwjw kykX dw pu`q® Aqy rwjw ivrwt dw swlw, ieh sO B®wq = Brw sn jo
¸Ick dI kwm vwSnw kir = krky sB = swry hI BImsYn dy h`ØQoN nws Bey = ho gey sn [
swKI ¸Ick kI : ijs smyN pWfv jUey ivc Awpxw sB kuJ hwr gey, jUey dI Srq
muqwbk ienHW ny bwrHW swl bn ivc Aqy iek swl gupq rih ky k`txw sI [ jdoN bwrHW
swl pUry ho gey qy qyrHvW swl gupq hox leI AwieAw, qdoN pWfv Awpxw Bys bdlw
ky ivrwt1 rwjy dy pws nOkr ho ky rihx l`gy [ XuiDStr ny Awpxw ‘kµk’ nwm rKvw ky ivrwt
rwjy dy kol rihx l`gw [ BIm sYn Awpxw ‘b`lv’ nwm r`Kvw ky rsoeIAw ho ky irhw, Arjn
‘ibhµflw’ nwm rKvw ky rwjy dI pu`qrI ¹ inrqkwrI isKwaux l`g ipAw, sihdyv Awpxw
‘qµqpwl’ nwm rKvw ky gaUAW dy qbyly ivc gaUAW dI sWB-sµBwl krn l`gw [ nkul
‘gRµQk’ nwm rKvw ky GoiVAW dI rKvwlI krn l`gw Aqy d®opqI ‘sYrµDRI’ bx ky ivrwt
rwjy dI rwxI sudysnw dy kol ausdI dwsI bx ky rihx l`gI [ ies pRkwr jdoN auh swl
vI bIqx ’qy Aw igAw [ qdoN d®opqI ¹ ivrwt rwjy dy sYnwpqI ¸Ick ny vyiKAw qW auh
dyKidAW swr hI kwm vwSnw dy ADIn d®opqI dy srUp ’qy moihq ho igAw [ aus nwl imlx
dIAW AnykW g`lW socx l`gw [ iek idn iesny do®pqI ¹ pkV ilAw, d®opqI aus koloN
Cu`t ky sBw ivc Aw geI ijQy ivrwt rwjw isMGwsn ’qy suSoiBq sI, BImsYn vI KVHw sI,
pr kwm ivc AMnHy hoey ¸Ick ny iksy dI koeI sµg Srm nw kIqI qy auh vI mgry-mgry
Aw igAw qy sBw ivc sB dy swhmxy zbrdsqI d®opqI ¹ pkV ilAw [ nw ivrwt rwjw
kuJ bol sikAw qy nw hI d®opqI dy pMj pqI kuJ bol sky [ qd d®opqI ny ¸Ick ¹ ikhw
ik hux idn hY, sB dy swhmxy myrI iezq ¹ ikauN roldw hYN [ mY¹ ijQy qUµ bulweyNgw mYN
rwq ¹ auQy Awp hI Aw jwvWgI [ qd auh d®opqI ¹ kihx l`gw ik rwq ¹ pwTSwlw ivc
Aw jwvIN, jykr nw AweI qW k`lH ¹ hor krVI szw vI imlygI [ qd roNdI hoeI d®opqI
BIm sYn kol AweI qy swrI g`l kih suxweI, aus vyly BIm sYn ny ikhw ik rwq ¹ qUµ
nhIN mYN Awp jwvWgw [ qd rwq ¹ BIm sYn ausdI syjw ’qy Awp jw ky bYT igAw [ jdoN
¸Ick AwieAw qy kwm ivc AMnHy hoey ny jdoN aus ¹ h`Q pwieAw, qd byAMq bl vwly BIm
ny aus¹ ku`t-ku`t ky mwr id`qw Aqy ¸Ick ¹ cu`k ky C`q dy SqIr dy hyTW dy id`qw [ Agly
idn jd lokW ¹ pqw l`gw qW ¸Ick dy sO Brw Awey qy ausdw sskwr krn leI aus
¹ lY ky c`ly, qd d®opqI ¹ vI nwl bµnH ilAw ik iesdy kwrn swfy Brw dI mOq hoeI
hY, aus vyly BIm sYn ny aujwV ivc phuµc ¸Ick dy sO dy sO Brw hI icKw ivc su`t-s`ut
ky mwr mukwey, iek bRwhmx bc igAw sI [ aus¹ qW nw mwirAw ik bRwhmx h`ØiqAw l`gygI,
vvvv
vvvv
vvvv
nwl Awpxy sO BrwvW ¹ lY fu`ØibAw ArQwq kwm ivc AMnHw hoieAw mnu`K Awp qW klµikq
huµdw hI hY pr nwl dy sµgIAW ¹ vI klµikq kr dyNdw hY [
not : A`gy 6. AihMsw qy rwjy pRIKq dI Aqy 7. corI qy iSv rwjw dI swKI lw ky sp`St
kIqw hY
vvvv
hovy, ieho ijhy niK`D krm ijQy hox, auQy qyrw vwsw hovygw [ qd kiljuug ny ikhw ik qUµ
DrmI rwjw hYN myry nwl ieqnw ku iensw& qW kr ik ienHW mwiVAW itkwixAW qoN koeI
iek qW cµgw itkwxw d`s ijQy myrw invws hovy [ qd rwjy pRICq ny ikhw ik sony dy au~pr
vI qyrw vwsw hovygw [ kiljuug ny svIkwr kIqw [ Pyr iek idn rwjw pRICq iSkwr Kyfx
leI jµgl ivc igAw, rwjy ny i^Awl nw kIqw ik myry isr au~pr sony dw mukt pihinAw
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie bwrHvW (188) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
hoieAw hY, kiljuug ny sUKm rUp Dwr ky ausdy mukt ivc pRvyS kr ilAw qy rwjy dI bu`DI
iB®St kr id`qI [ rwjy ny bhuq koiSS kIqI pr koeI iSkwr pRwpq nw hoieAw [ qd iek
ihrn rwjy dy A`goN inkilAw jo Xqn krn ’qy vI pkiVAw nw igAw [ qd ihrn ¹ Bwldw-
Bwldw sµGxy jµgl ivc clw igAw ijQy ivBWfv (ivBWfk) irKI qp kr irhw sI, rwjy
ny aus¹ pu`ØiCAw ik myrw iSkwr qyry swhmixEN lµG ky iks pwsy v`l igAw hY ? rwjy dI
bu`DI aus vyly iB®St ho cu`kI sI ikauNik ieh svwl irKI ¹ pu`Cx vwlw hI nhIN sI [ irKI
smwDI ivc lIn sI [ jdoN pu`Cx qoN koeI au~qr nw id`qw qW rwjy ny ikhw ik mY¹ au~qr
dyx dI bjwie A`KW bµd krky pKMf kr irhw hYN, qUµ mY¹ kuJ ds ikauN nhIN irhw, ieh
myrw inrwdr hY [ hux bdly ivc qY¹ vI inrwdr hI dy ky jwvWgw [ qdoN iesny DnuS dy
goCy nwl auQy lwgy qoN iek mirAw hoieAw s`p cu`k ky aus dy gl ivc pw id`qw qy rwjw
pRICq vwps mihlW ivc clw igAw [ jdoN iesny mukt lwh ky r`K id`qw qW Pyr i^Awl
AwieAw ik myry koloN ik`fw mwVw kµm ho igAw hY, mYN qW aus vµS iv`ØcoN hW ijQy irSIAW-
munIAW dw ibAMq siqkwr kIqw jWdw sI [ mYN aus irKI koloN jw ky iKmw mMgdw hW ikauNik
irKI b^S dyNdy huµdy hn [ au~Dr irKI Ajy smwDI ivc hI iesiQq sI, ies irKI dw iSS
isM|I irKI sI, ijs dw qp prvwn hox qoN aus¹ bRhm lok iv`ØcoN vwk isDI dw vr iml
igAw sI ik mYN jo vI vwk khW, auh pUrw ho jwvy [ ieh vr pRwpq krky bRhm lok qoN vwips
Aw irhw sI [ jdoN iesny Aw ky Awpxy gurU dI AijhI hwlq dyKI qW Awpxy gurU dw inrwdr
sihx nw kr sikAw qy ies ny srwp id`qw ik ijs ny myry gurU dy gl ivc mirAw s`p
pw ky myry gurU dw Apmwn kIqw hY, aus dI A`j qoN s`qvyN idn s`p fµigAW hI mOq hovy [
srwp dy ky ieh QoVHw ijhw SWq hoieAw [ qdoN ivBWfv irKI ny Awpxy nyq® KolHy qy swhmxy
Awpxy iSS ¹ QoVHw ¸oD dy sihq bYTw dyiKAw [ irKI jwxdw sI ik myrw iSS bhuq ¸oDI
hY [ Awpxy gl ivc mirAw s`p dyK ky irKI ny Awpxy idb nyq®W nwl dyiKAw ik myry gly
ivc rwjy pRICq ny s`p pwieAw hY [ irKI ny Awpxy iSS ¹ pu`ØiCAw ik myry gly ivc mirAw
s`p dyK ky koeI srwp qW nhIN dy id`qw [ A`goN isM|I irKI ny ikhw ik auh iSS hI kwhdw
jo Awpxy gurU dw Apmwn sihx kr lvy [ ies leI mYN ieh srwp dy id`qw ik A`j qoN
s`qvyN idn ¹ s`p dy fµigAW ausdI mOq ho jwvy [ qd ivBWfv irKI ny ikhw ik hy pu`qr !
ieh bhuq mwVw kµm hoieAw ikauNik Aijhw DrmI rwjw sµswr ivc kdy-kdy pYdw huµdw hY,
ieh rwjw pRICq sI [ iSS ny ikhw ik ieho ijhy DrmI rwjy ny AYsw Kotw kµm ikauN kIqw ?
irKI ny ikhw ik kiljuug ny ausdy mukt ivc pRvyS kr ky ausdI bu`D iBRSt krky ausdy
koloN ieh kµm krvwieAw hY [ pr hux kuJ nhIN ho skdw [ qUµ jwh qy aus¹ jwxkwrI dy
vvvv
vvvv
ik auh s`qW idnW ivc AwpxI kilAwx dw koeI kwrj kr lvy, qW isM|I irKI ny Awpxy
gurdyv dw hukm mMnidAW, rwjy pRICq ¹ sUcnw id`qI ik myry gurU dy gl ivc qyry duAwrw
s`p pwaux dy kwrn myry koloN srwp dw bcn ikhw igAw hY, hux qyrI mOq A`j qoN s`qvyN
idn ¹ ho hI jwxI hY [ ies leI ies dy ivc-ivc hI qUµ AwpxI kilAwx dw koeI aupwA
kr lY, ieh myry gurU dw hukm hY [ ieh sux ky rwjw bhuq icMqq hoieAw Aqy qurµq iek
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (189) swrukqwvlI, AiDAwie bwrHvW
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
SIS mihl bxwaux dw hukm id`qw, jo bhu PurqI nwl gµgw dy iknwry pwxI ivc bxwieAw
igAw [ ijQy ieh SIS mihl bxwieAw sI, ausdy KMfrwq A`j vI mOjUd hn [ auh myrT
dy kol pRICq iklHw mOjUd hY Aqy nW ’qy iek Sihr v`ØisAw hoieAw hY, jo A`j vI mOjUd
hY1 [ rwjy ny AwpxI kilAwx prmwqmw dI is&iq-swlwh ivc mMnI [ sukdyv munI ¹ sunyhw
ByijAw, pr sukdyv munI ny Awaux qoN nWh kr id`qI ik ies rwjy ny irKI dw Apmwn
kIqw hY, qd nwrd munI kol phuµicAw Aqy bVy qrIky dy nwl sukdyv munI qoN pRSn pu`ØiCAw
ik hy mhW munI jI ! iek mnu`K ^Uh ’qy bYTw sI qy auQy iek nyq®hIn rsqw Bu`l ky KUh v`l
is`Dw ho igAw, aus sujwKy purK ny aus¹ d`ØisAw nhIN ik qyry A`gy KUh hY, auh AMnHw purK
is`Dw KUh ivc if`g ipAw ijs krky ausdI mOq ho geI [ qusIN d`Øso ik iesdw pwp iks¹
l`gw [ sukdyv munI ny ikhw ik iesdw pwp aus sujwKy purK ¹ l`gygw ijsny AMnHy purK
¹ KUh ivc if`gx qoN bcwieAw nhIN [ qd nwrd jI kihx l`gy ik iesy qrHW dw iek
pwp quhw¹ l`gx l`gw hY [ A`j iek DrmI rwjw ivvyk vYrwg dy nyq®W qoN hIxw sµswr dy
KUh ivc if`gx l`gw hY, jykr qusIN nyq®W vwilAW ny aus¹ nw bcwieAw qW iesdw pwp
quhw¹ l`gygw [ qd sukdyv munI jI qurµq rwjy pRICq kol phuµcy, kQw AwrµB hoeI [ SIS
mihl AYsw sI ik ijQy iek in`kI qoN in`kI kIVI vI qurdI nzr AwauNdI sI [ mOq qoN bcx
leI rwjy ny hr hIly qy hr ieMqzwm kIqy [ au~Dr Dnµqr vYd ¹ pqw l`gw ik rwjy pRICq
¹ s`p ny fµgxw hY, ausdy bcwaux leI auh vI c`l ipAw Aqy q`Ck nwg dyh plt ky
bµdy dy rUp ivc jWdw imilAw [ iesny pu`ØiCAw ik qUµ kOx hYN Aqy ikQy c`ØilAw hYN ? ausny
jvwb id`qw ik mYN Dnµqr vYd hW mY DnµqrI iv`ØidAw nwl s`p fµgy pRwxI ¹ mrn nhIN
dyvWgw [ mY¹ prmwqmw ny Amr id®StI id`qI hY [ A`goN q`Ck nwg ny ikhw ik mYN aus¹
mwrn c`ØilAw hW, myrw nwm q`Ck nwg hY [ qyrw qy myrw koeI myl nhIN hY [ Awpxy qoN Al`g
hox qoN pihlW Aw^rI smr`Qw dw pRXog krky vyK leIey [ q`Ck nwg ny AwpxI smr`Qw
nwl pws hI au~gy hoey ip`pl ¹ PUk mwr ky suAwh kr id`qw [ Dnµqr vYd ny AwpxI AMØimRq
id®StI nwl muV hrw Brw kr id`qw [ ies qoN bwAd dovyN Al`g-Al`g rsqy ’qy c`l pey [
q`Ck nwg ny DoKy nwl Dnµqr dI ip`T ’qy fµg mwr ky rsqy ivc hI mwr id`qw [ qd pRICq
dy mihlW pws jw ky dyiKAw ik auQy rwq idn dy s^q pihry hn Aqy swrw mihl SIiSAW
dw hI hY, jdoN s`qvyN idn kQw dw Bog ipAw, jo PulvwVI iv`ØcoN Pu`lW dI tokrI pUjw leI
mMgvweI geI, qd q`Ck nwg Awpxw sUKm rUp Dwr ky ausdy ivc luk ky bYT igAw [
jdoN m`Qw tykx vyly rwjy ny Pu`l Awpxy m`ØQy ¹ lwieAw qW irKI dw ikhw hoieAw bcn
s`q hoieAw qy q`Ck nwg ny fµg mwr ky aus¹ aus vyly mwr id`qw [
so Bwv ieh hY ik jIv ihMsw krn gey rwjy pRICq ¹ A^Ir irKI dy srwp krky mrnw
vvvv
vvvv
hI ipAw [
1. ies qoN QoVHI ku dUr gµgw dy iknwry Sukrqwl nW dI jgHw hY, auQoN dy pujwrI d`sdy hn ik Bwgvq dI
kQw pRICq rwjy ny eyQy suxI sI, ausy Xwd ivc A`j vI auQy Bwgvq dI kQw huµdI hY [ donW g`lW iv`ØcoN
ikhVI g`l TIk hY ieh prmwqmw jwxy [ pr swfI quk dy isDWq nwl imldI ivcwr swKI ivc Aw cu`kI hY [
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie bwrHvW (190) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
swKI rwjy iSvI dI : iek iSvI nwm dw rwjw sI jo v`fw praupkwrI vI sI [ iSvI
rwjy au~pr iek duSmn rwjy ny cVHweI kr id`qI [ jdoN duSmn nyVy Aw igAw, qd rwjy
ny Awpxy joqSI bulwey Aqy aunHW koloN pu`ØiCAw ik ies duSmn rwjy koloN myrI ij`q iks
pRkwr hovygI ? qd joqSIAW ny joiqS Swsq®W ¹ ivcwr ky d`ØisAw ik jo S`qrU rwjy dI
qop ivc qwzy v`Fy b`kry dw lhU pwvygw, auh ij`qygw [ qd auh iksy dI slwh ley qy ibnW
Bys bdlw ky rwq ¹ vYrI rwjy dI qop ivc lhU pwaux leI igAw [ qdoN rwjy dI ispwhIAW
ny cor jwx ky aus¹ ku`t-ku`t ky hI mwr id`qw [
so corI dy kwrn ieh iSvI rwjw mwirAw igAw [
dohrw ]
iek iek kI sµgq kIey; Bey nroqm nws ]
so, dyKo iek iek ivSy kI = dI sµgq kIey = krn qoN (nr + auqm) auqm = sRySt,
bhwdr sUrmy nr = mnu`K vI nws Bey = ho gey [
vvvv
Pyr jw = ijs mnu`K dy mY = ivc ieh swqo = s`qy hI iviSAW dIAW ivÎsn = AwdqW
hn, qws = aus mnu`K dI kI kQw khy kihxI krIey vw: ausdI kQw kOx kih skdw hY ]15]
jYsw ik :
imRg mIn iBRMg pqµg kuµcr eyk doK ibnws ]
pMc doK AswD jw mih qw kI kyqk Aws ]1] (Awsw rivdws jI, AMg 486)
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (191) swrukqwvlI, AiDAwie bwrHvW-qyrHvW
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
dohrw ]
q®Îods dohy iek Cpw; qotk eyk bqwie ]
AiDAwie dI smwpqI ’qy CµdW dI igxqI krky d`sdy hn ik ies bwrHvyN AiDAwie
dy ivc q®Ods = (3 + 10) qyrHW dohy = dohry, iek Cpw Aqy iek qotk Cµd bqwie = kQn
kIqw hY [
qyrHvW AiDAwie
AQ q®Ods ADÎwie pRwrµB ]
AQ = hux qO®ds = qyrHvW AiDAwie pRwrµB huµdw hY [
vvvv
qyeI CµdW dy AMdr Koty mnu`KW Aqy ieMd®IAW dy iviSAW dI inMØidAw dw pRkrx ies AiDAwie
dy AMdr Awvygw ]1]
vvvv
ibmwrIAW qW iesy jnm AMdr du`K dyNdIAW hn pr kwm rUpI ibmwrI jnm-jnm dy du`KW
dI dwqI hY, ijs¹ ieh ibmwrI l`g jWdI hY, sdIAW qk ausdy muK ’qy klµk l`g jWdw hY [
Pyr moh dy smwn hor koeI sq¶ = duSmn nhIN hY, Bwv sB qoN v`fw duSmn moh hY, jo
iKn-iKn kwl ivc du`K dyx vwlw hY, Aqy keI jnmW dw kwrx bx jWdw hY [
vvvv
ky kuµfI ivc ltky mws ¹ jdoN muK ivc pwauNdI hY qW mwhIgIr m`CI ¹ pkV ky bwhr
k`F lYNdw hY, pwxI qoN ivCVn kwrn ausdI mOq ho jWdI hY [ rUp Bwv dIvy dI m`cdI lwt
1. A`g keI pRkwr dI mMnI hY ijvyN jTr AgnI, fON AgnI (jµgl dI A`g), bVvw AgnI (smuMdr dI A`g),
pRq`K cu`ØlHy ivc bldI AgnI, iq®Snw dI AgnI, icMqw dI AgnI Aqy ¸oD dI AgnI Awid [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (193) swrukqwvlI, AiDAwie qyrHvW
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
¹ dyK aus au~pr moihq ho ky ausdy Awly-duAwly GuMmdw hoieAw A^Ir ausdy ivc pY ky Bsm
ho jWdw hY jW Awpxy KMB swV bYTdw hY, Aqy BOrw sugµDI dy loB kwrn kml dy Pu`l ivc
jw ky bYT jWdw hY qy rwq vyly jdoN kml AwpxI pMKVIAW bµd krdw hY, qdoN BOrw iv`cy
hI bµd ho ky mr jWdw hY Aqy Agly idn jdoN Aqr k`Fx vwly gWDI AwauNdy hn qW auh
BOry smyq hI bµd kml ¹ kVwihAW ivc pw ky kwVH dyNdy hn [
so Bwv ieh pMjy jIv bhuq suµdr qy bl vwly huµdy hn, pr Awpo-Awpxy iviSAW ivc
l`g kr ky nwS ho jWdy hn, ieh pMj Sbd, sprS, rUp, rs qy gµD nwS dw kwrn hn [
vvvv
vvvv
qW Pty hoey bWs vWg bolx l`g pYNdI hY qy by-rsI ho jWdI hY, iqvyN duSt loBI mnu`K ¹
Dn, pdwrQ dyNdy rho qdoN qk jI-jI krdw rhygw, nhIN qW inMØidAw krn l`g pYNdw hY,
ies leI duSt purKW dw iqAwg hI TIk hY ]5]
vvvv
AMgrwg BUsx ivivD muKvws rµg kjl kilq lol locn inhwrbo [
boln hsn imRducln icqOn cwru pl pl piqvRq pRIiq pRiqpwrbo [
kySodws sivlws krho kuµvir rwDy ieh iviD sorih isMgwrn isMgwrbo [
q®Y kwly do aujly pqly pMj pRkwr [ cwr kTn do cIkny Xh solW iSMgwr [ (risk ipRXw)
2. pwTWq®—srb hI [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (195) swrukqwvlI, AiDAwie qyrHvW
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
ivdvwn ny jykr vydW Swsq®W nwl Byd dw KMfn Aqy AByd dw mMfn krn rUp solHw iSMgwr
vI kIqy hox pr sRoqw rUpI pqI ivcwr rUpI nyq®W qoN ibnW hY qW Pyr surqIAW ismrqIAW
dy pRmwn dyx sB insPl hn ]7]
A`gy id®StWq qy Pyr dw id®StWq dy krky sµq jnW dI mihmw, durl`Bqw kQn krdy hn :
vvvv
ivc ieh mUMh iv`ØcoN Agin k`Fdw hY, ijs nwl swry lok Bsm ho jWdy hn [ iesdw rUp ieauN d`ØisAw hY :
“aUdw rµg, gl ivc ic`tI mwlw, iek h`Q ivc hl qy dUsry ivc c`tU” ies¹ Anµq vI AwKdy hn iesdI
iesq®I dw nwm ‘Anµq SRISw’ hY [ keI ies ¹ vwsuik hI mMndy hn, pr keI aus qoN v`Krw smJdy hn,
purwxW ivc ies¹ kSXp Aqy kdR dw pu`qr krky mMØinAw hY Aqy blrwm ¹ iesdw Avqwr d`ØisAw hY [
iesdI kuµj ¹ mixdÍIp Aqy iesdy Gr ¹ mixiB`Øiq jW mixmMfp AwKdy hn [
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie qyrHvW (196) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
cwroN krmoN ky sÍpc; pMcm jwq cµfwl ]10]
ieh cwry krmoN = krmW ky = dy sÍpc = cµfwl hn Aqy pMjvIN pRq`K aunHW dI
jwq = jwqI cµfwl bx jWdI hY ]10]
vvvv
vvvv
ijm cµdn bwvn qru sIql [ chuÁ idis mihÁ Aih lptYN hI ql [
qau n sIq qij ibK ko lyiq [ srpn ko sIql kir dyiq ]31]
iqm gurmuiK jy DsihÁ kusµg [ qihÁ BI dyiq Awpno rµg [
iqnky Avgun Awp n krYN [ suB gun kih kih aur mhuÁ DrYN ]32]
(sRI gurpRqwp sUrj gRµQ, rwis 3, AMsU 64)
vvvv
AwlHxw bxw ky ies srdI dI ru`q AMdr Awrwm nwl bYTI hW, pr qUµ qW sB qrHW krky
smr`Q hYN, jo kuJ bxwauxw cwhy bxw skdw hYN ]14]
vvvv
ivBcwrnI = donW pwsy Bwv QW-QW ’qy ivcrn vwlIey, hy rµfy = rµfIey ! qUµ myry vrgy
pMØifq = ivdvwn, ivcwrvwn nwl rwr = JgVw krdI hYN, qUµ mY¹ aupdyS dy rhI hYN [
vvvv
ho jWdw hY ikauNik nIc mnu`KW ny iviSAW dIAW g`lW krnIAW huµdIAW hn, iviSAW ivc
l`gx krky Pyr vYrwg nhIN rihMdw [
A`gy iqµn id®StWq kQn krdy hn ik ijs pRkwr vYrwg dI AvsQw nIc mnu`KW dI
kusµgq nwl CyqI nwS ho jWdI hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (199) swrukqwvlI, AiDAwie qyrHvW
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
prwDIn BI suK nsy; A`BR CwX iq®x Awg ]18]
ijvyN prwDIn = prwey dy ADIn rihx nwl swry suK nsy = nSt ho jWdy hn, ijvyN
A`B® = b`dlW dI CwX = CW CyqI nwS ho jWdI hY Aqy iq x® = k`KW dI Awg = A`g vI bhuqw
icr nhIN rihMdI, iqvyN nIc mnu`KW dI kusµgq krky vYrwg CyqI hI nwS ho jWdw hY ]18]
A`gy sµswr dI Byf cwl drswauNdy hoey iek swKI dy id®StWq duAwrw kQn krdy hn [
kib`q ]
koaU eyk ib`pR Awie, sµBU bn mYN mnwie;
qWbR pwq® ko dbwie, ilMg ilMg kXo hY ]
koaU = koeI iek ib`pR = bRwhmx bhuq v`fw ivdvwn qy krmkWfI ie`k ngr iv`c
Awie = AwieAw Aqy mhWdyv jI dw nym nwl pUjn kirAw krdw sI, iek idn auh
Xwqrw ’qy inkilAw, pUjw Aqy Kwx pIx dy swry brqn vI nwl lY ley, qdoN qurdw hoieAw
Q`k igAw qW bYT ky ku`J smW Awrwm kIqw Aqy Pyr ieSnwn krky bn = jµgl ivc
sµBU = iSvjI ¹ mnwie = pUjxw kIqw [ Pyr Bojn bxw ky KwDw jdoN c`lx l`gw qW mn
ivc ie`Cw PurI ik mYN vwps qW eysy rsqy hI Awauxw hY, Pyr ieqny qWby dy brqn nwl
kI krWgw [ eyQy aujwV hY koeI dyKdw vI nhIN hY mYN ies¹ eyQy dbw ky rsqy dI pihcwx
leI icMnH kr dyNdw hW [
ieh soc ky aus bRwhmx ny qWbR = qWby dy pwq® = brqn ko = ¹ au~Qy dbwie = dbw
ky au~pr im`tI dy ilMg = iSvilMg dw ilMg = icMnH kXo = kr id`qw qy auh Awp AgWh ¹
clw igAw [
vvvv
vvvv
eyk = iek iSvilMg hUµ qy = qoN hI ieh ilMg = iSvilMgW dw Juµf inrmXo = pYdw ho igAw
hY, Bwv mYN qW rsqy dI pCwx leI ieQy iek isvilMg dw icMnH bxwieAw sI pr ieQy qW
lokW ny iSvilMgW dw Juµf hI bxw id`qw [
dohrw ]
Pl krky qru qry hYÍ; inMmRq Aiq s¶iqvµq ]
ijs pRkwr Pl dy l`gx krky qru = ibRC qry = hyTW ¹ Juk jWdw hY, iqvyN
vvvv
vvvv
s½iqvµq = igAwnvwn, sUJvwn purS vydW Swsq®W dw igAwn pRwpq krky Aiq = AiqAMq
inMmRq = inmrqw vwlw ho jWdw hY [ jYsw ik :
aUcY pd ko pwie inmweI [ au~qm so jg ibKY ignweIN [
Pl ko pwie qrovru joeI [ SwKw JukY Drin pr soeI ]54]
(sRI gur nwnk pRkwS, auq: AiD: 48)
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (201) swrukqwvlI, AiDAwie qyrHvW
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
sUky ibRK jXoN qutq hYN; Jukq nhIN Kl jµq ]21]
jÎoN = ijs pRkwr sUky = su`ky hoey ru`K Jukdy nhIN hn pr qutq = tu`t zrUr jWdy hn,
iqvyN Kl = mUrK jIv gRµQW dy igAwn ¹ pRwpq krky vI iksy dy A`gy Jukdy nhIN hn, Bwv
inmrqw Dwrn nhIN krdy, hµkwr nwl grdn au~cI r`Kdy hn ]21]
vvvv
hy BweI ! ies krky Kl = mUrK mnu`KW kI = dI pRqIqI mqW krnI kro, jbI = jykr
auh sukul = cµgI kul dw jW ivdvwn vI hovy [
cµdn ky Grsn kry; dwhq pRgt i¸swnu ]23]
ijvyN cµdn ky = dy qweIN zor nwl Grsn = Gswaux krIey qW aus iv`ØcoN i¸swnu = A`g
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie qyrHvW-cODvW (202) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
pRgt ho ky dwhq = swV dyNdI hY, Bwv cµdn dI l`kVI bhuq au~qm mMnI hY pr jykr aus¹
zor nwl Gswauxw krIey qW aus iv`ØcoN A`g pYdw ho ky swry jµgl ¹ swV ky suAwh kr
dyNdI hY [ eysy qrHW jykr mUrK mnu`K cµgI kul ivc jnimAw hovy, BwvyN bhuq ivdvwn vI
hovy, Pyr vI auh du`K hI dyvygw [ ies leI mUrK bµdy au~pr koeI ivSvws nhIN krnw
cwhIdw ]23]
bIs dohry do kib`q; eyk sorTw jwnu ]
AiDAwie dI smwpqI ’qy CµdW dI igxqI kQn krdy hn ik ies AiDAwie dy AMdr
bIs = vIh dohry, do kib`q Awey hn Aqy iek sorTw AwieAw hoieAw jwn = jwnxw kro [
cODvW AiDAwie
AQ cOds ADÎwie pRwrµB ]
vvvv
vvvv
vvvv
byg iq®qwp pRhwr hYÍ; ijauN Gn bwr ibAwr ]1]
ijs is`ØiKAw ¹ ihrdy ivc vswaux krky iq®qwp = iqMny (AwDI, ibAwDI, aupwDI)
qwp ies pRkwr byg = CyqI hI pRhwr = nwS hYÍ = ho jwxgy, ijauN = ijvyN bwr = pwxI vwly
Gn = b`dlW ¹ ibAwr = hvw CyqI aufw ky lY jWdI hY ]1]
nrwj Cµd ]
ihqIKxW jhW Ahy; qhW nhIN mnIKxW ]
jhW = ij`ØQy (ihq + eIKxW) ihq = pRym dI eIKxW = A`K Bwv ie`Cw pUrbk pVHwaux
vwlw Ahy = hY, qhW = au~Qy (mn + eIKxW) mn dI eIKxW = A`K Bwv bu`DI dy sihq koeI
pVHn vwlw nhIN hY [
vvvv
vvvv
CpY Cµd ]
ibrK hIn Pl cIn; ibhµgm byg iqAwgY ]
id®StWq rUp ivc kQn krdy hn ik ibrK = ru`KW ¹ PlW qoN hIn = rihq hoieAw
cIn = jwx ky ibhµgm = pMCI byg = CyqI hI aus ru`K ¹ iqAwgY = C`f ky cly jWdy hn,
Bwv jdoN qk ibRC dy nwl Pl l`gy huµdy hn qdoN qk pMCI bVy pRym nwl ibRC dy au~pr
Aw ky bYTdy qy Pl KWdy hn, jdoN Pl mu`k jWdy hn, p`qy JV jWdy hn, qdoN auhI pMCI
aus ibRC ¹ C`f ky au~f jWdy hn [
vvvv
ib`CU ibsIAru bysÎw kho kvn ky mIq ]43] (sRI dsm gRµQ, cirq® 16, pMnw 832)
Pyr jdoN inRpiq = rwjw Awpxy Drm, rwjnIqI qoN iB®St = if`g jWdw hY, Bwv Drm
qoN bymuK ho ky nIqI dy Anuswr inAW nhIN krdw qy ausdw rwjBwg vI Ku`s jWdw hY, qdoN
ausdy iB®q = nOkr aus¹ qjq = C`f jWdy hn [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (205) swrukqwvlI, AiDAwie cODvW
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
jn sgly sÍwrQ vs rmy; ko kWhU p Îwro nhIN ]2]
ies pRkwr ieh sgly = swry jn = lok sÍwrQ = Awpo-Awpxy pRXojn vis = ADIn ho
ky rmy = qury iPrdy hn, ko = koeI vI kwhUµ = iksy dw pÎwro = ipAwrw nhIN hY, Bwv sB dunIAW
Awpxy mqlb dI hY ]2]
dohrw ]
psu Dn ADn, knk ArD; AhY srb Dn Dwn ]
hwQI, GoVy, gaU, m`J Awid psu = pSUAW dw Dn ADn = Dn nhIN hY ikauNik jykr koeI
idny aus dw mu`l pw igAw qy rwq ¹ hI ausdy pRwn inkl gey qW ausdw k`K vI nhIN v`ØitAw
jwvygw [ knk = sonw ArD = A`Dw Dn kQn kIqw jWdw hY ikauNik loV pYx ’qy A`Dw ku kµm
Aw hI jWdw hY [ Dwn = Anwj srb = swrw Dn hY [ ikauNik jykr Bu`K l`gI hovy qy kol bhuq
pYsw hovy pr AMn nhIN qW pYsy nwl pyt dI Bu`K nhIN imtdI, Bu`K nwl jIv dy pRwn inkldy
jWdy hn qy AMn pRwxW dI r`ØiKAw krdw hY [ ies leI AMn ¹ swrw Dn kQn kIqw hY [
vvvv
vvvv
mMq®OKiD isiD AvD Dn; mYQn dwn kusyv ]
(mMq® + AOKiD) iksy dyvI dyvqy dy mMq®W dw jwp kIqw hovy, koeI AOKiD = dvweI dw
Byq pqw hovy, koeI isiD = isDI (AlOikk, SkqI) pRwpq hoeI hovy, AviD = Ssq®,
Dn = dOlq vw: Dn dw AviD = ^zwnw pRwpq hoieAw hovy, mYQn = iesq®I nwl sµbµD kIqw
hovy, kuJ pdwrQ dwn kIqw hovy Aqy iksy kusyv = Koty mnu`K dI syvw kIqI hovy [
vvvv
Pyr mwn = Awdr, siqkwr Bµg = nwS ho igAw hovy, Bwv iksy QW Apmwn ho igAw
hovy Aqy khUµ = iksy bµck = T`g ny T`gI mwr leI hovy, ienHW pWc = pMjW cIzW ¹
DIr = DIrjvwn mnu`K bwhr lokW ¹ kih = AwK krky nhIN suxwauNdw, Bwv auh ienHW cIzW
¹ ijqnw gupq r`ØKygw, auqnI ausdI ie`zq bxI rhygI ]7]
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (207) swrukqwvlI, AiDAwie cODvW
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
kwrdwr mYQun krj; grB cwr jo eyh ]
kwrdwr = nOkrI, mYQun = iesq®I nwl sµbµD, ivSy Bog, krj = krzw Aqy grB = pyt
ivc b`cw hoxw, eyh = ieh jo = ijhVIAW cwr cIzW hn [
vvvv
vvvv
Gr dy Byq d`s skdw hY [ mwlk ¹ qµg nhIN krnw cwhIdw, ikauNik auh nOkrI qoN k`F
skdw hY [
jo nmskwr krn Xog gurU pIr, bzurg hn, aunHW ¹ ies krky qµg nhIN krnw cwhIdw,
ikauNik auh ikqy bd-duAw nw dy dyx [
mUrK nwl kdy vI ivgwVnI nhIN cwhIdI, ikauNik auh dsW lokW ivc KVHy dI ie`zq
¹ kuJ plW ivc hI im`tI ivc rol skdw hY [ ies krky ienHW nOAW ¹ kdy vI qµg nw
krnw kry [
vvvv
kuJ Syr dIAW h`fIAW iKlrIAW peIAW sn [ aunHW cwrW ny ivcwr kIqI ik Awpxw ngr
vI nyVy Aw irhw hY, ies leI AwpW eyQy AwpxI iv`ØidAw ¹ Azmw ky dyK leIey, AYvyN
ikqy ngr ivc jw ky JUTy nw pY jweIey [ ieauN ivcwr krky swhmxy peIAW h`fIAW ¹ dyK
ky kihMdy c`lo iek qmwSw krdy hW [ ieauN kih ky iek ny AwpxI iv`ØidAw qy mMq®W dy bl
nwl auh swrIAW h`fIAW iek`TIAW kr id`qIAW qy dUsry ny AwpxI iv`ØidAw qy mMq®W dy
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (209) swrukqwvlI, AiDAwie cODvW
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
bl nwl aunHW h`fIAW dw FWcw KVHw kr id`qw, qIsry ny AwpxI iv`ØidAw mMq®W dy bl
nwl aus ipMjr ivc mws qy KlVI cwVH id`qI Aqy cOQy ny ibnW ivcwr kIiqAW AwpxI
iv`ØidAw qy mMq®W dy bl nwl aus ivc pRwx pw id`qy, auh Syr bx igAw qy au~cI Avwz
ivc grijAw, aus Syr ny J`t hI auh cwry mwr id`qy [ so Bwv aunHW kol iv`ØidAw qW bhuq
sI, pr ivcwr nhIN sI, jdoN aunHW ny FWcw bxw ky aus ivc Syr dI K`l pw id`qI, audoN
hI smJ jWdy ik ieh qW Syr dw ipMjr sI ieh ijauNdw ho ky sw¹ mwr ky Kw jwvygw pr
aunHW ny ivcwr qoN ibnW aus ivc pRwx klw pw id`qI qy aus Syr ny cwry mwr id`qy [ ies
qoN ieh is`D hoieAw ik iv`ØidAw nwloN ivcwr sRySt hY [
eysy g`l ¹ A`gy hor sp`St krdy hn :
swKI Syr Aqy shy dI : iek jµgl ivc iek bhuq hI msiqAw hoieAw Syr rihMdw
sI, jo hr roz AnykW jIvW ¹ mwr dyNdw sI, aunHW iv`ØcoN KWdw QoVw qy mwr bhuqy dyNdw sI [
Syr dy ies roz-roz dy kµm qoN jµgl dy bwkI pSU, jwnvr bhuq qµg hoey [ qdoN sB ny jµgl
ivc pMcwieq bulweI, swry pSU, pMCI, jwnvr iek`Ty kIqy qy ivcwr kIqI ik jykr auh
msiqAw hoieAw Syr hr roz eysy qrHW krdw irhw qW AsIN QoVHy idnW ivc hI mu`k jwvWgy [
ies leI sw¹ Awpxy bcwA bwry socxw cwhIdw hY [ aus vyly swry iek`Ty ho ky Syr dy kol
phuµcy [ Syr ny pu`ØiCAw ik qusIN swry A`j ikvyN Awey ho ? qd kuJ AwgU jwnvrW ny ikhw
ik hy imRgrwjn ! AsIN quhwfy pws iek Arz krn leI Awey hW [ Syr ny ikhw ik d`Øso
kI Arz krn Awey ho ?
vvvv
vvvv
jwnvrW ny ikhw ik qusIN loV Anuswr Kwx qoN bwAd vI AnykW jIvW ¹ mwrI jWdy
ho Bwv KWdy G`t qy swfw nukswn izAwdw krdy ho, dUsrw kwrn ik qusIN jµgl dy rwjy
ho qy quhw¹ Bojn dy leI Awp iSkwr krn vwsqy jwxw pYNdw hY [ qIsrw swfy swirAW dy
mn ivc ieh fr CwieAw rihMdw hY ik pqw nhIN qusIN iks¹ mwr dyvogy [
Syr ny ikhw ik is`DI g`l kro jo vI qus» krnI cwhuµdy ho, AYvyN khwxIAW ijhIAW
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie cODvW (210) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
nw pwE [ qdoN bwkI jwnvrW dy AwgU ny ikhw ik AsIN ieh bynqI krn Awey hW ik quhw¹
hux iSkwr krn dI Kycl nhIN krnI pvygI, swfy iv`ØcoN Awp hI hr roz quhwfy kol iek
jwnvr, pSU Aw jwieAw krygw qy qusIN eyQy bYTy-bYTy aus¹ Kw ky Awpxw pyt Br ilAw
kro [ Syr mMn igAw [ qdoN swry jwnvr pRsµn ho ky Awpo-Awpxy itkwixAW ’qy phuµc gey [
aus idn qoN hr roz vwrI Anuswr iek jIv Syr kol Byj idAw krn qy bwkI dy jwnvr
insicMq ho ky jµgl ivc ivcrdy rihMdy [ iek idn shy dI vwrI Aw geI [ shw bhuq clwk
huµdw hY, auh jwx bu`J ky dyrI nwl phuµicAw [ Syr ny nrwz ho ky gu`Øsy nwl ikhw ik iek
qW qUµ hY bhuq Cotw ijhw, qyry nwl myrI Bu`K vI nhIN imtxI, dUjw qUµ dyrI nwl AwieAw
hYN [ qd KrgoS ny frdy-frdy ikhw ik mhwrwj jI ! mYN Awpxy GroN qW bhuq dyr dw quirAw
hoieAw sW pr rsqy ivc mY¹ iek hor Syr iml igAw, ausny mY¹ bhuq Zu`Øsy nwl ikhw
ik mYN qY¹ Kwxw hY [ mYN aus¹ ikhw ik nhIN, ies jµgl dy rwjy ny mY¹ bulwieAw hY, mYN
ausdw iSkwr hW, qUµ mY¹ nhIN Kw skdw [ myrI g`l sux ky ausny ikhw ik ies jµgl dw
rwjw kyvl mYN hW, Pyr mYN aus¹ Awpxw Cotw Brw dy ky AwpxI jwn bcw ky quhwfy kol
AwieAw hW [ ieh sux ky Syr ¹ bhuq Zu`sw AwieAw [ ausny ikhw ik qyrw iSkwr qW mYN
bwAd ivc krWgw, pihlW mY¹ d`s ik auh ikQy rihMdw hY ?
qd KrgoS aus msqy hoey Syr ¹ iek KUh dy kol lY igAw qy ausdI CwqI hyTW ho
ky KUh dy pwxI ivc pYNdy prCwvy v`l ieSwrw krky shy ny Syr ¹ ikhw ik auh dyKo, dUjw
Syr myry Brw ¹ PV ky bYTw hY [ Syr ny KrgoS Aqy Awpxy prCwvyN ¹ dyK ky s`c smJ ilAw
qy au~cI swrI BBk mwrI [ A`goN ^Uh iv`coN dUxI BBk dI Awvwz AweI [ qdoN aus¹ mwrn
dy leI Syr ny KUh ivc ClWg mwr id`qI qy KUh ivc if`g ipAw Aqy goqy Kw ky iv`cy mr
igAw [ shw Anµd nwl muV bwkI dy jwnvrW kol Aw igAw qy Syr dI swrI khwxI d`s
ky sB ¹ Syr dy BY qoN mukq kIqw [
so Bwv ieh hY ik ijs kol ivcwr hY, ausI kol AslI qwkq hY [ jykr shw Awpxy
zor nwl Syr ¹ mwrnw cwhuµdw qW nhIN mwr skdw sI [ ies leI ausny ivcwr dy bl nwl
aus msqy hoey Syr ¹ mwr id`qw [
not : eyho ijhIAW klpq khwxIAW ¹ klp ky iv`ØcoN ivcwr k`Fx dy mnorQ nwl
iliKAw huµdw hY, ies leI aus is`ØiKAw ¹ gRihx krnw cwhIdw hY, nW ik swKIAW ¹ klpq
Aqy imiQAw kih ky ivcwr qoN s`Kxyy hoxw cwhIdw hY [
A`gy ivcwrvwn purK dy krq`v d`sdy hn :
vvvv
irx = krzy dy auqwrn, irpu = duSmn Aqy Agin = A`g ienHW iq® = iqMnW dy
nws = ^qm krn dy mJwrI = ivc smw pCwx ky iblm = dyrI nhIN krnI cwhIdI, Bwv
jdoN dwau l`gy, qdoN ienHW dw nwS kr dyvyN, nhIN qW ieh v`Ddy-v`Ddy eyQoN qk v`D jwxgy
bwAd ivc kwbU krnw muSkl ho jwvygw [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (211) swrukqwvlI, AiDAwie cODvW
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
kµnÎw dwny DrmwrµBy; ivdXw pFny Dn ky lÎwn ]
kµinAw dw dwny = dwn krnw Bwv ivAwh krn, (Drm + ArµBy) Drm dy kwrj
ArµBy = pRwrµB krn ¹, iv`ØidAw pFny = pVHn leI Aqy Dn kmw ky ilAwaux leI [
vvvv
vvvv
isKÎw vrnI qws mYN; kiv hirdÎwl suBwie ]2]14]
qws = iqs AiDAwie dy mY = ivc kvI hridAwl jI ny suBwie = sRySt pRym dI Bwvnw
nwl bhuq au~qm is`ØiKAw vrnI = vrxn kIqI hY ]2]14]
pMdrHvW AiDAwie
vvvv
dy mMq® hn, aunHW mMq®W dw jwp jW ByKjµ = dvweI bUtI vI krY = kr lvy [
vvvv
dohrw ] mUrK kw bl mOn hY; qskr kw bl JUT ]
mUrK mnu`K kw = dw bl = zor ausdI mOn = cu`p ivc hY Bwv jykr mUrK sBw ivc cu`p
krky bYTw rhy qW auh Blwmwns l`gygw [ Pyr qskr = cor dw bl = zor JUT hY, Bwv jykr
auh JUT bolI jwvy ik mYN corI nhIN kIqI, qd auh bc skdw hY [ jykr cor corI krky AwKy
ik mYN corI kIqI hY qW aus¹ szw imlygI [
vvvv
kwl = mOq inq = rozwnw inkit = nyVy Awie = Aw rhI hY, ies leI Awpxy kilAwx
dy leI Ab = hux Drm ¹ sµgRih = iek`q® krn Xog hY ]4]
vvvv
AwiD ibAwiD Awid rogW qoN ibnw = bZYr hyry = dyKxw kry [ AwiD rog ijvyN icMqw, Zm
Awid hoxy ieh mwnsI rog hn qy ibAwD = srIrk rog hoxy, ienHW qoN ibnW jdoN mnu`K Awpxy
Awp ¹ suvsQ Bwv inrogI dyKxw kry [
vvvv
vvvv
Awqmw ivc Bwsx l`g jWdy hn, vwsqv ivc ku`J vI nhIN hY [ Awqmw kilAwx srUp
hY, ies g`l ¹ is`D krn leI A`gy kQn krdy hn ]6]
vvvv
eyk = iek srIr dy sµbµD Bey = hox krky ikqny jnm hoey hn, aunHW jnmWq® = jnmW-
jnmW kI = dI kCu = kuJ vI igxqI nhIN ho skdI vw: iek ies jnm dy srIr Dwrn
krky ikqny iesdy sµbµD = sµbµDI, irSqydwr, imq® Awid hoey hn, aunHW dI vI igxqI nhIN
huµdI, Pyr ijhVy hor AnykW jnm ip`Cy Dwrn kIqy sn, aunHW jnmW dy ikqny ku sµbµDI hoxgy,
aunHW dI vI kuJ igxqI nhIN kIqI jw skdI [
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie pMdrHvW (216) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
qW pr jo Anurwg kry; suq mwq ipqw qrunI Dn mwhI ]
qW = aus srIr dy bxy sµµbµDIAW dy pr = au~pr Bwv suq = pu`qr, mwq = mW ipqw = bwp,
qrunI = iesq®I Aqy Dn = dOlq dy mwhI = ivc jo = ijhVw mnu`K Anurwg = pRym
kry = krdw hY Bwv myr jxwauNdw hY [
vvvv
jUlw = g`fy r`Q Awid dw auh fµfw jo pMjwlI dI Skl dw huµdw hY qy mzbUq r`Øsy nwl
g`fy dy mUhrly ih`Øsy ¹ bµinHAw huµdw hY, ijs nwl bYl GoVy Awid joVIdy hn [
suµdr aUpr qy vhu dIsq; BIqr XON ijm iksuk PUlw ]9]
vhu = auh mnu`K aUpr = au~proN Bwv bwhroN qW bsq®W Awid krky bhuq suµdr = sohxw
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (217) swrukqwvlI, AiDAwie pMdrHvW
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
dIsq = id`sdw hY, pr BIqr = AMdroN XON = ies pRkwr guxW qoN ^wlI hY, ijm = ijs pRkwr
iksuk = kysU dw PUlw = Pu`l bwhroN sohxw l`gdw hY pr aus iv`ØcoN koeI ^uSbU nhIN AwauNdI [
vw: ijvyN kysU dw Pu`l AMdroN kwlw huµdw hY iqvyN ausdw mn AMdroN kwlw huµdw hY, lokW
dy Dn ¹ curwaux dw aupwau hI socdw rihMdw hY ]9]
vvvv
rwKq = r`Kdy hn, iqn = aunHW dI r`ØiKAw iqMn dyv = iqMny v`fy dyvqy bRhmw, ivS¹ Aqy
iSvjI Awp krYNgy = krngy [
vvvv
ibKy = ivc qÎwig = iqAwxgy Bwv ivSy Bogxgy, aunHW au~pr iqMn dyv = dyvqy
kupYN = ¸oDvwn hoxgy Aqy iqn = aunHW dy swry sUK = su`K hrYNgy = Koh lYxgy [
TOr nhIN iqMn lok ibKy; iq®n jÎoN BRm hYN, sRm puMj DrYNgy ]
aunHW ivSeI mnu`KW ¹ iqMnW lokW ibKy = ivc ikqy vI TOr = Tihrn ¹ QW nhIN imlygI,
auh iq®n = su`ky k`K dy jÎoN = vWg BRm hYN = Brmdy rihxgy Aqy puMj = smUh sRm = QkyvyN
¹ DrYNgy = Dwrn krngy Bwv ibAMq duK shwrngy [
jwrq hYN iqMn qwp iqnY; mm Dwrq , Awruq isMDu qrYNgy ]11]
iqnY = aunHW ivSeI mn`uKW ¹ AwDI-ibAwDI qy aupwDI rUpI iqMny qwp jwrq = swVdy
rihMdy hn, ijhVy mm = mY¹ mn, bwxI qy srIr krky Dwrq = Dwrn krky r`Kdy hn, Bwv
mY¹ sµjm, kwbU krky r`Kdy hn, auh ies Awrq = du`KdweI sµswr rUpI isMDu = smuMdr qoN
qrYNgy = qr jwxgy ]11]
qw soN kdwicq bwcq nw; AnQw nih bwcq koit klw soN ]
ies krky qw = aus prweI iesq®I dI sµgq krn nwl kdwicq = kdy vI koeI purK
bwcq = bc nhIN skdw, ieh koeI AnQw = JUTI g`l nhIN hY, BwvyN koit = ¸oVW klW
soN = SkqIAW vwlw vI ikauN nw hovy, auh vI bc nhIN skdw vw: ¸oVW klw = jugqIAW
krky vI nhIN bicAw jw skdw [
vvvv
ies leI AYsI nIc = mwVI prweI iesq®I, vySvw vw: nIc = mUrK mnu`K kI = dI
sµg = sµgq nwloN mIc = mOq BlI = cµgI hY, ikauNik ies nwl prmwrQ dy rsqy ivc
mwso = mwsw Br vI koeI ivroD nhIN hY, Bwv ijvyN dw iqauN ausdw prmwrQ shI bixAw
rhygw, jykr iesdw sµg krygw qW prmwrQ ivgV jwvygw ]12]
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (219) swrukqwvlI, AiDAwie pMdrHvW
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
iFg CYl qy mYl lgy idl ko; iqh gYl suDI n kbI prhY ]
rUpvwn, suµdr CYl = iesq®I dy iFg = kol bYTx nwl hI purK dy idl = mn ko = ¹
ivkwrW dI mYl = mlInqw lgy = l`g jWdI hY [ ies krky suDI = sUJvwn isAwxw mnu`K
kbI = kdy vI iqh = iqs gYl = rsqy nhIN prhY = pYNdw Bwv bu`DIvwn mnu`K ies g`l dw
swr jwx ky pr iesq®I qoN dUr hI rihMdw hY [
vvvv
vvvv
hm morq, jorq nW ruic soN; mur hY iviKEN mih Pyr jury ]
hy pRØBU ! hm = AsIN iviSAW dw Pl burw d`s d`s ky ic`q ¹ bhuq morq = moVdy vI
hW, ruic = rucI nwl jorq = joVdy vI nhIN hW vw: AsIN iviSAW v`loN moV ky qyry nwm ivc
joVnw krdy hW, pr Pyr muir = muV ky iviSAW dy ivc jury = juV jWdw hY [ ies ivc myrw
Awpxw koeI vI zor nhIN c`ldw [
bhu bwr juhwr hrI vr dY; qv Cor khUµ nih ic`q Pury ]14]
ies leI hy hrI = pRØBU ! qyry crnW au~pr mYYN bhu = bhuq bwr = vwr juhwr = nmskwr
krdw hW, qUµ mY¹ ieho vr = vrdwn dY = dyxw kr ik qv = qyry crn kmlW ¹ Coir = C`f
ky hor koeI vI Purnw myry icq ivc Pury = Purnw nw kry, Bwv qY¹ C`f ky myrw ic`q hor
iksy pwsy v`l vI nih = nw jwvy ]14]
rUAwl Cµd ]
qn rQ mn rQvwhI jwno; pRbl duSt ieMd®Y hYN Gory ]
hy BweI ! Awpxy qn = sQUl srIr ¹ rQ qy mn ¹ rQvwhI = rQvwn, rQ ¹ clwaux
vwlw jwno = jwnxw kro, Aqy jo pRbl = ivSyS bl vwly ds duSt ieMd®y hn, ieh
Gory = GoiVAW dI inAweIN hn [
Acuq pUrx kwm sÍwim Bv; ibSnu vhI jo duibDw Cory ]15]
ies Bv = sµswr ivc prmwqmw Acuq = AigV, sB kwm = kwmnwvW ¹ pUrx = pUrIAW
krn vwlw, sB dw sÍwim = mwlk Aqy ibSn = ivS¹ Awid rUpW ¹ Dwrn vwlw hY, jo mnu`K
vvvv
vvvv
Awpxy mn ¹ kwbU krky ieMØid®AW ¹ SuB BgqI dy rsqy iv`ØcoN pw ky duibDw = dYÍq-Bwv
Anµd ivkwrW ¹ Cory = C`f idMdw hY, vhI = auh mnu`K aus prmwqmw dw srUp hI bx jWdw
hY ]15]
pr-iesq®I, vySvw dy sµbµD nwl jo nukswn huµdw hY, A`gy auh vrxn krdy hn :
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (221) swrukqwvlI, AiDAwie pMdrHvW
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
kib`q ] puMnn ko AwrI hY; ik pwpn kI kÎwrI hY;
jo ibBcwr krn vwlI AOrq hY, auh mnu`K dy puMnn = smUh puMn krmW ko = ¹ nwS krn
vwlI AwrI dI inAweIN hY, Bwv ijvyN AwrI l`kV ¹ k`t dyNdI hY iqvyN Awpxy Drm qoN
if`gI hoeI AOrq, vySvw nwl jo purK sµbµD krdw hY, auh AOrq ausdy swry kIqy puMnW ¹
k`t ky r`K dyNdI hY [ ik = jW AYsI iesq®I pwpn = smMUh pwpW kI = dI kÎwrI = bZIcI iKVI
hoeI hY, Bwv mwno ik mnu`K dy pwpW ny hI ausdI mUrqI Dwrn kIqI hoeI hY [
vvvv
vvvv
ik = jW Pyr klih = lVweI kI = dI muK duAwrI hY Bwv ivBcwr krn vwlI AOrq nwl
sµbµD bxwaux vwlw mnu`K keI vwrI ausdI ^wiqr Awpxy pirvwr, sµbµDIAW nwl lV pYNdw hY [
vvvv
kwm = kµm khy = AwKxw kry ik Plwxy dyS ivc jw ky myrw Plwxw kµm kr Aw [ SwhUkwr
dy kihx ivc qW QoVHI bhuqI dyr l`gy pr auh ijMn Jt = CyqI nwl kµm krky ht = muV
ky dubwrw poKo = au~qr Awn ky dy dyNdw ik lau jI mYN auh kµm kr AwieAw hW qusIN mY¹
koeI hor kµm kihxw kro [ QoVHy ku idnW ivc hI SwhUkwr dy swry kµm mu`k gey [ hux auh
icMqwvwn ho igAw ik jykr aus¹ koeI kµm nw d`ØisAw qW auh mY¹ mwr mukweygw [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (223) swrukqwvlI, AiDAwie pMdrHvW
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
BXo DoKo BwrI mn suqw mMq® lIno hY ]
ieh ivcwr ky socdw hY ik myry nwl bhuq BwrI = v`fw DoKo = Cl BXo = ho igAw hY,
ieauN socW ivc fu`Øby SwhUkwr ¹ ausdI lVkI ny dyiKAw, jo bhuq hI AklmMd sI [ ausny
pu`ØiCAw ik ipqw jI ! kI g`l hoeI ? qusIN bhuq icMqwqur id`s rhy ho [ pihlW qW SwhUkwr
ny twl id`qw ik koeI g`l nhIN hY pr lVkI dy bwr bwr pu`Cx qoN ausny AwpxI swrI
g`l kih suxweI [ ieh sux ky ausdI lVkI ny ikhw ik ipqw jI ! ieh qW koeI bhuq v`fI
icMqw vwlI g`l nhIN hY, qdoN SwhUkwr ny AwpxI suqw = lVkI dy koloN mMq¶ = slwh
lIno = lYxw kIqI [ lVkI ny d`ØisAw ik :
vvvv
AYsy = ies qrIky nwl sµq = SWq-icq mhwqmw jnW ny inj = Awpxw mn rUpI BUq
Awpxy bs = ADIn kIno = kIqw hY ]17]
eyQy gRµQ dI smwpqI ho geI hY [ A`gy kvI jI gRµQ dI smwpqI dy mMgl krdy hn
Aqy AwpxI inmrqw jxwauNdy hoey aucwrx krdy hn [
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie pMdrHvW (224) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
dohrw ]
rGupiq gxpiq vwkpiq; iqn pRiq inqpRiq bµd ]
rGupiq = rGUAW dy kul dy mwlk rwm jI, gxpiq = igxqI dy pqI gxyS jI Aqy
vwkpiq = bwxI dI mwlk sursqI jI iqn = aunHW dy pRiq = qweIN mY inqpRiq = inqwpRqI,
hr roz h`Q joV ky bµd = bµdnw, nmskwr krdw hW [
vvvv
vvvv
mn ko ivsuD kr, jIv ko pRØbu`D kr;
qIrQoN ky js kw BI, gRµQoN dÍwrw gÎwn hY ]
ies gRµQ dw pVHnw, ivcwrnw mn ko = ¹ ivsuD = ivSyS krky au~jl kr dyx vwlw
hY Aqy jIv ko = ¹ pRØbu`D = ivSyS krky igAwnvwn krn vwlw hY, Bwv jIv AMqhkrn
dI S`uDI duAwrw igAwn ¹ pRwpq krky moK rUp ho jwvygw, Pyr jo qIrQW dw ibAMq j`s
ho irhw hY, aus dw vI gRµQW duAwrw hI igAwn pRwpq huµdw hY, Bwv qIrQW dI mihmw vyd,
Swsq® purwn Awid sB gRµQ kQn krdy hn [ aunHW gRµQW ¹ pVHn-suxn krky qIrQW dy j`s
dw igAwn pRwpq huµdw hY [
vvvv
cwr byd (1. Swmvyd, 2. irgvyd, 3. Xjur vyd, 4. AQrx vyd), Cy Swsq®
(5. ivAwkrn, 6. nÎwX, 7. Xog, 8. mImWsw, 9. sWKÎ, 10. vydWq), cwr Xug
(11. siqjug, 12. qy®qw, 13. duAwpr, 14. kiljug) qY® = iqMn kwl = smyN
(15. BUqkwl, 16. BivK`q, 17. vrqmwn), sur = dyvqy qy nr = mnu`K vw = jW dYÍ = dovyN
lok (lok, pRlok) [
vvvv vvvv
swrukqwvlI, AiDAwie pMdrHvW (226) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
hY pRmwx aunIs mih; mukiq dÍwr iSv Ek ]21]
ienHW aunIs = au~nIAW mih = ivc ieh g`l pRmwx = pRvwixq hY ik iSv = iSvjI
dw Ek = Gr Bwv kWSI mukiq = mukqI dw dÍwr = drvwzw hY [ so Bwv ieh hY ik ijvyN
ieh au~nI pRmwx dyNdy hn ik kWSI ivc mrn qoN bwAd mukqI iml jWdI hY iqvyN ies
swrukqwvlI gRµQ dy pVHn-suxn AiBAws krn nwl jIv dI kilAwn ho jWdI hY ]21]
A`gy kvI jI AwpxI inmrqw drswauNdy hn :
sYÍXw ]
nih su`D Asu`D kI su`D prI; mm buiD Asu`D huqI AG Dwmw ]
hy kvI jnoN ! ies gRµQ dy AMdr su`D Asu`D = Su`DI ASu`DI , kivqw dy TIk qy Zlq
kI = dI mY¹ koeI su`D = soJI nhIN prI = peI ikauNik mm = myrI buiD = mq qW AG = pwpW
dw Dwmw = Gr bxI hoeI hY, ies krky Asu`D = Apiv`q®, huqI = hoeI peI hY [
nB nwg isDI sis sµbq swvx; mMgl iQ`q CtI p`K sÎwmw ]
nB = AkwS ijvyN AkwS SUnX (^wlI) hY ieauN AkwS qoN Bwv SUnX = 0, nwg = s`p
ienHw dIAW kulW dI igxqI nON hY (Anµq, vwSik, kµbl, ¸kot, pdm, mhwpdm, SµK, kuilk,
Aqy q`Sk) ies pRkwr s`p qoN Bwv 9. isDI = is`DIAW ienHW dI igxqI muK rUp ivc A`T
hY (Aixmw, mihmw, girmw, liGmw, pRwpiq, pRwkwmX, eIiSqw, viSqw) ieauN is`DI qoN Bwv
8 sis = cµd®mw, AkwS ivc cµd®mw iek hY, ieauN cµd®mw qoN Bwv 1 [
ies pRkwr iesdI aultI igxqI krky 1890 sµmq qy swvx dw mhInw bxdw hY,
aus idn mMglvwr, CtI = CyvIN iQ`q Aqy sÎwmw = hnyry vwlw p`K sI [
vvvv
ieh gRµQ lwhOr dy nzdIk cUhxI pur ipMf dy mwih = ivc ArµB krÎo = kIqw sI [
ieh sBwijq = swrukqwvlI nwmk gRµQ (lv + Dwm) sRI rwmcµdr jI dy spu`qr lv = lBU
dy vswey hoey Dwm = Gr Bwv lwhOr ivc ieiq = smwpq hoieAw ]22]
A`gy ies pMdrHvyN AiDAwie ivc Awey CµdW dI igxqI krky d`sdy hn :
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (227) swrukqwvlI, AiDAwie pMdrHvW
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
dohrw ] nOim sÍYXy soriTk; qY® kibq llqyk ]
ies pMdrHvyN AiDAwie dy ivc nON sv`eIey, (sorT + iek) iek sorTw, qY® = iqMn kibq
Aqy (llq + eyk) iek lilq Cµd AwieAw hY [
vvvv
vvvv
dsvyN AiDAwie ivc = 14
igAwrHvyN AiDAwie ivc = 27
bwrHvyN AiDAwie ivc = 17
qyrHvyN AiDAwie ivc = 25
cOdvyN AiDAwie ivc = 16
pMdrHvyN AiDAwie ivc = 24
kul = 243
hryk AiDAwie dy A^Ir ’qy ‘ieiq sRI swrukqwvlI’ vwly Cµd 15 Awey hn [ ies pRkwr
243 + 15 = 258 Cµd Awey hn [
ienHW swry AiDAwieAW ivc muK, rUp ivc qW jo SurU ’qy ikhw sI ik ‘nau Gt dYÍ
sq mUl ibRq’ Bwv do sO iv`ØcoN nON G`t 191 Cµd mUl hn [ bwkI dy Cµd kvI jI dI aukq hn [
vvvv
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (229) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
BwvrsWimRq
vvvv
vvvv
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (230) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
BwvrsWimRq
auQwnkw
dohrw ] eykuµkwrw siqgurU iqih pRswid scu hoie ]
vwihgurU jI kI Pqy ivGn ivnwsn soie ]1] (sRI nwnk pRkwS, pUrbwrD, AiD: 1)
sRI Akwl purK vwihgurU jI ny jo sµswr ’qy i¸pwlU, idAwlU ho ky AnugRh kIqw hY,
sRI gurU nwnk dyv jI dw srgux rUp Dwr ky inrml pMQ dw inrmwx kIqw Aqy ds jwmy
Dwrn krky sµswr dy Bly leI AnykW krq`b kIqy, jo gurU nwnk dyv jI ny :
mwirAw iskw jgiq ivic nwnk inrml pMQ clwieAw ]
(BweI gurdws jI, vwr 1, pauVI 45)
Aqy eysy inrml pMQ ¹ dsmy jwmy ivc sRI gurU goibMd isMG jI mhwrwj ny 52 kvI r`K ky
AnykW rcnwvW sµswr dy Bly leI krvweIAW Aqy AnykW sµsi¸q gRµQW dy BwSw ivc aul`ØQy
krvwey Aqy gurU nwnk swihb dy clwey inrml pMQ ¹ ivgsq kIqw, ijQy Awp jI qoN AnykW
guris`K vroswey, auQy iek sµq BweI mwn isMG jI klZIDr pwqSwh jI dy ^uSIAW dy pwqr
bxy, pUrn guris`K nwm bwxI dy rsIey sµq BweI mwn isMG jI hoey, iehnW dy iSS pMØifq gulwb
isMG jI sµswr dy pRis`D ivdvwnW iv`ØcoN hoey hn, ijnHW ny ieh gRµQ jwny, BwvrsWimRq gRµQ
iliKAw hY, lyKk dI sµKyp jwxkwrI leI A`gy auhnW dw jIvn Aqy jo gRµQW dI rcnw kIqI
hY, auhnW dw vyrvw idMdy hW [ ies mhwn ivdvwn dw jnm pwiksqwn ivc izlHw lwhOr
qihsIl cUhxIAW dy ngr syKv (syKm)1 ivc c`Øby goq dy izmIdwr ipqw (rwieAw) dy Gr
mwqw (gOrI) dI kuK qoN sµmq 1789 ib¸mI ¹ jnm hoieAw, ^wndwnI gurU Gr dy SrDwlU hox
krky pu`qr dw nwmkrn kIqw, ies sihjDwrI guris`K pirvwr ny bwlk dw nwm gulwbw
r`ØiKAw [ mwqw dI god qoN ipqw dy AWgn, qurn iPrn bwl AvsQw hµFwauNidAW v`fy hoey,
bcpn dw dUsrw dOrw SurU hoieAw [ ijs dy ivc Kwx-pIx Aqy mwqw-ipqw qy pirvwr dy moh
dIAW jµjIrW jkV ky r`KdIAW hn, pr ieh mhwn purS Awm b`ØicAW nwloN inrwlw sI [ jnm
qoN ipCly jnm jnmwq®W dy sµskwrW krky auprwmqw vwlI ibrqI sI [ bcpn ivc jo b`ØicAW
¹ KyfW ipAwrIAW huµdIAW hn, gulwb isMG iehnW KyfW qoN auprwm sn Aqy izmIdwrW Grwxw
hox krky jo b`ØicAW ¹ A`gy v`Cy cwrn leI ByijAW jWdw hY, pr gulwb isMG ienHW qoN vI
vvvv
vvvv
auprwm sI, Awpxy hI ipMf ivc rihx vwly sµq mwn isMG jI pwsoN gurU Gr dI iv`ØidAw pVHnI
AwrB kr id`qI, iehnW dI inrml bu`D dw pRBwv sµq mwn isMG jI dy vI ipAw ik hoxhwr
1. ieh syKv ipMf pqo kI mMfI qoN cwr mIl p`kI sVk dy kµFy au~pr k`cI koTI qoN cwr pMj koh dy krIb
hY, pMØifq jI dI Xwdgwr ivc ieQy KUh vI hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (231) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
ividAwrQI hY BwvyN auh Awp cµgy ivdvwn sn, pr auhnW dy Awpxy ividAwrQI ¹ Awpxy
nwloN vI vDyry ivdvwn bxwaux leI soicAw Aqy gurmiq dI pUrI iv`ØidAw pVH ky solW virHAW
dI aumr ivc au~Gy ivdvwn bx gey [ sµq mwn isMG jI ny kyvl iv`ØidAw hI nhIN id`qI,
sgoN pUrn swDUAW vwlw jIvn vI pRdwn kIqw [ gulwb isMG jI ¹ mhWpurSW dI sµgq ny sµswr
v`loN pUrI qrHW auprwm kr id`qw Aqy mhWpurSW ny iv`ØidAw ivc hor qr`kI krn leI ienHW
¹ kwSI ByijAw, ienHW dy mn ivc BI hor ividAw pVHn dw SONk sI, sµq mwn isMG jI ¹
pqw sI ik kWSI dy pMØifq gulwb isMG ¹ izmIdwr hox krky ividAw nh» pVHwauxgy [ ies
leI aunHW ny swDU bwxw Dwrn krn dI rwey id`qI [ pMifq gulwb isMG jI swDU bwxw Dwrn
krky kWSI, pu`j gey Aqy pwTSwlw ivc ividAw pVHn l`gy Aqy pVHn ivc koeI muSkl nh»
AweI Aqy swDU ilbws hox krky sB qrHW dIAW shUlqW pRwpq ho geIAW [ kWSI dy pRis`D
AcwrIAw bRwhmx dy koloN sµsi¸q iv`ØidAw pVHnI SurU kr id`qI [ pVHdy ¹ Ajy QoVHw smW hI
hoieAw sI, ies dy pVHwaux vwly AwcwrIAw ¹ gulwb isMG dy izmIdwr hox dw pqw l`g igAw [
jwq dy AiBmwnI bRwhmx ny ieh kih ky pwTSwlw ivcoN bwhr k`F id`qw ik qUµ vYS jwqI
ivcoN hox krky vyd iv`ØidAw dw AiDkwr nh» r`Kdw [ BweI gulwb isMG ny bVy qrly ley,
bVIAW imMnqW kIqIAW ik qus» AYsw nw kro, pr hµkwrI bRwhmx ny iek nw suxI [ ieko hI
g`l ’qy AiVAw irhw ik vyd iv`ØidAw pVHn qy pVHwaux dw AiDkwr kyvl bRwhmxW ¹ hY [
Cq®I vyd iv`ØidAw pVH qW skdw hY, pr pVHwaux dw AiDkwr aus kol vI nh» hY qy vYS jwqI
dy lok kyvl sux skdy hn pVHn dw AiDkwr nh» r`Kdy Aqy SUdr nw pVH skdy hn nw hI
sux skdy hn [ eys ivDwn Anuswr izmIdwr vYS jwqI nwl sµbµD r`Kdy hn [ ieh mnu`K jwqI
¹ cwr QwvW ’qy vµfx vwlI mM¹ soc ny iqMn vrxW dy lokW ¹ iv`ØidAw qoN vWJw r`ØiKAw [
sqXu`g, q®yqw, duAwpr qk bRwhmx jwqI dy lokW ny ieh vyd iv`ØidAw dy igAwn qoN iqMn
vrxW dy lokW ¹ vWJw r`Kx dw pwp kIqw [ vyd iv`ØidAw dw AiDkwrI inrml b`uD vwlw
iv`ØidAw dy leI AwcwrIAW dy A`gy ie¼ qrly lY irhw hY ijvyN koeI B`uKw qy ipAwsw rotI Aqy
pwxI leI qrly lYNdw hovy, pr eys AwcwrIAw ny sw& jvwb dy id`qw ik qY¹ iv`ØidAw nh»
pVHw skdw, pr ijMny smyN ivc gulwb isMG jI pMifq kol pVHdy rhy [ jwqI qoN Anjwx hox
krky gulwb isMG ¹ lwiek ividAwrQI smJ ky Aqy AwigAwkwrI suBwA qoN pRBwivq ho ky
Awpxy Gr Awpxy b`cy dy iKfwvy dw Xog smiJAw [ ies leI ieh pMifq jI dy Gr invws
r`Kdw sI Aqy b`cy dy iKfwaux dy nwl nwl bRwhmxI dy nwl Gr dy kµm-kwj ivc pUrw h`Q
vtw¼dw sI [ bRwhmxI Aqy bRwhmx ies dI syvw ’qy bhuq ^uS sn [ AiDAwpk bRwhmx kµm
dy lwlc ivc gulwb isMG ¹ GroN qornw nh» cwhuµdw sI, hux iv`ØidAw qoN ibnW gulwb isMG
vvvv
vvvv
ienHW dy Gr ivc rihxw nh» cwhuµdw sI [ pr dwinAW dy kQn Anuswr ik zrUrq kwF dI
mW hY [ gulwb isMG ny iek iv¼q socI ik iv`ØidAw pRwpqI leI myrw ieh Fµg kwmXwb ho
skdw hY qy k`uJ qW b`cw pihlW hI hr vkq iKfwaux krky myrw ipAwr krdw hY, mYN ies
b`cy dw idl hor vI Awpxy v`l iK`c lvW, ies dy nwl bRwhmxI dw idl hor cµgw kµm krky
Aqy AwigAw ivc rih ky ies dw idl ij`q lvW iPr ho skdw hY ik bRwhmx mY¹ iv`ØidAw
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (232) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
pVHw dyvy, Aqy ieh iv¼q ies dI kwmXwb ho geI [ bRwhmxW dw FweI virHAW dw b`cw Awpxy
mwqw-ipqw dy nwloN gulwb isMG dI loV izAwdw r`Kx l`gw [ auh GVI do GVI leI vI gulwb
isMG qoN prHy nh» sI huµdw [ jy ikqy pMj s`q GVIAW gulwb isMG iksy kwrj dy kwrn ikqy c`ØilAw
jWdw qW b`cw ivlkx l`g jWdw Aqy mu`K qoN gwbw-gwbw rih ky roNdw qy bRwhmxI ¹ Gr dw
kµm nw krn idMdw, jdoN gulwb isMG Gr Aw¼dw qW b`cw ^uS ho ky aus dIAW l`qW ¹ icMbV
jWdw [ jdoN gulwb isMG ny dyK ilAw ky b`cw myry moh dy jwl ivc Ps igAw hY qW iek idn
Acwnk iksy g`loN gu`Øsy ho ky ibnW d`sy Gr qoN bwhr cilAw igAw Aqy svyr qoN lY ky Swm
qk Gr priqAw, hux A`gy do chuµ GVIAW ivcoN gulwb isMG Aw jWdw sI, qy pihr, fyF pihr
lµGx qoN vI gulwb isMG nw AwieAw qW b`cy ny ro-ro ky Awpxw burw hwl kr ilAw Aqy nrwz
ho ky DrqI qy lytxw SurU kr id`qw [ b`cy ny swrw idn nw kuJ KwDw qy nw kuJ pIqw, muKoN gwbw
hI gwbw dI Awvwz inkldI rhI [ mW dy cu`p krwieAW, ipau dy c`up krwieAW b`cw c`up nh»
hoieAw Aqy b`cy ¹ Zm dy ivc bu^wr cVH igAw [ mwqw ipqw ny ieklOqy byty dI ieh hwlq
pihlW kdy dyKI nh» sI [ b`cy dy hwlwq ieho ijhy bx gey, ik jy gulwb isMG Gr nw AwieAw
qW b`cw jIvq nh» rhygw [ b`cy dI hwlq ny b`cy dI mW ¹ ieqnw kmzor kr id`qw ik b`cy
dI mW vI swrw idn kuJ Kw pI nh» skI, jdoN pwTSwlw ivcoN pVHw ky bRwhmx Gr priqAw
qW Gr dy hwlwq icMqw dw ivSw bx gey, Gr ivc rotI nh» p`kI, dwl sbzI nh» bxI qy
Gr dw swrw kµm iKMifAw ipAw hY, bRwhmxI Awpxy pqI dy pYr PV ley Aqy imMnq krky ikhw
ik jy qus» mY¹ Aqy Awpxy b`cy ¹ jIvq dyKxw cwhuµdy ho qW gulwb isMG ¹ ijQy vI hY mnw
ik Gr lY ky Awvo, AwpxI GrvwlI dI imMnq qrly Aqy b`cy dI hwlq ny bRwhmx ¹ ieMnw
kmzor kr id`qw qy auh gulwb isMG ¹ l`Bx leI Awpxy invws QW, pwTSwlw qoN A`gy gµgw
dy iknwry cOkVw mwrI gulwb isMG ¹ dyiKAw Aqy bWho PV ky QoVHy ijhy g`uØsy Aqy pRym dy lihjy
ivc ikhw, ik in`kI ijhI g`l ip`Cy Zu`Øsy ho ky ieQy Aw bYTw hYN jw ky dyK b`cy dw kI hwl ho
igAw hY mW p`uqr dovyN hI ivlk rhy hn, myrI GrvwlI ny hmySW qY¹ pu`qrW vWg r`ØiKAw hY,
in`kI ijhI g`l ip`Cy GroN Aw igAw hY, Gr ¹ c`l qW gulwb isMG jI ny ividAwrQIAW vwlw
Drm pwldy hoieAW bVI inmrqw nwl nmskwr kIqI Aqy ikhw hy gurdyv ! mYN hux Gr nh»
jw skdw [ rhI g`l rox vwilAW dI ieh qW myrI Drm dI mW hY, mY¹ ijs mW ny jnm id`qw,
ijs ipqw dy myry au~qy bhuq AwsW sn, ijnHW dw mYN ieklOqw bytw hW [ ies iv`ØidAw dy kwrn
mYN aunHW dy rox qy ivlkx dI pRvwh nw kIqI qy aunHW ¹ C`f ky kWSI AwieAw sW jy roxw
myrw mwrg rok skdw qW iPr skI mW dy rox hor iks dw roxw pRb`l ho skdw hY, jy kWSI Awaux
dy mwrg ¹ mwqw-ipqw dw roxw nh» rok sikAw qW kWSI qoN jwx dy mwrg ¹ mW-b`cy dw
vvvv
vvvv
roxw mY¹ rok nh» skygw [ ieh sux ky bRwhmx dy pYrW hyTW qoN zmIn iKsk geI Aqy aus¹
Awpxw sµswr au~jVdw nzr AwieAw jy ieh Gr nw igAw qW b`cw nh» bcygw qy b`cy dw
mrnw dyK ky b`cy dI mW vI nh» bcygI Aqy jIvn ie`fw v`fw ivdvwn hox dy bwvjUd vI
sµswrI p`K qoN nrk smwn ho jweygw Aqy gulwb isMG dI id®VHqw vwlIAW g`lW ny XkIn krw
id`qw sI ik ieh Awpxy Drm dw id®VH ivSvwsI ividAwrQI hY [ iPr vI pMifq jI ny bwr
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (233) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
bwr Gr jwx leI ikhw Aqy swP suQrI g`l pMØifq ¹ kih suxweI ik kWSI ivc mY¹ myrw
iv`ØidAw dw SOk lY ky AwieAw jy ies dI pUrqI nh» huµdI qW iPr ieQy rihx dw koeI mqlb
nh» [ jy iv`ØidAw pVHwaux v`loN quhwfw jvwb hY qW myrw Gr jwx qoN vI jvwb hY [ ieh sux
ky pMifq socI pY igAw, iek pwsy iesq®I p`uqr dw moh, dUjy pwsy bRwhmxW dI bxweI hoeI
mrXwdw dw aulµGx gON Bnwvy jO BwvyN ig`ly hox ies AKwx dy vWgUµ ies Drm sµkt ivcoN
inklx dI iv¼q socx l`gw, aus ¹ ieh g`l su`JI ik jy gulwb isMG myrI g`l nwl sihmq
ho jwvy qW ies dw iv`ØidAw pVHn dw mksd vI pUrw ho jwvygw Aqy vyd mrXwdw BI rih
jwvygI Aqy myrw pirvwr BI bc jwvygw qW aus ny ikhw gulwb isMG mYN qY¹ hor ividAwrQIAW
dI qrHW poQI KolH ky pVHwaux dw Fµg nh» vrqWgw, hor ividAwrQI poQI Kol ky pVHdy hn,
mYN qY¹ swry gRµQ jo zrUrI hn Awp bol ky suxwvWgw qy suxwaux ivc AYsw Fµg vrqWgw ik
ijhVy pRSn hoxgy aus dy Awp hI au~qr idMdw jwvWgw [ ies nwl Drm dw ivDwn vI nh»
tu`Øtygw qy qUµ pVH vI jwvyNgw, ik¼ik sunx dw AiDkwr vYSW dy kol hY, mYN qY¹ Aijhy qrIky
nwl pVHwvWgw ik swry gRµQ sWgopwg qY¹ sux ky smJ Aw jwx qy qyry SµikAW dy au~qr Awp
hI idMdw jwvWgw [ jy qY¹ ies qrHW pVHnw mnzUr hY qW ieh smJ lY myrI iesq®I qy b`cy dy
bcx dw Aswn qyrw myry ’qy hovygw jy qY¹ mnzUr hY qW Gr c`l [ mYN qY¹ lYx leI AwieAw
hW qW gulwb isMG ny pMØifq dw iv`ØidAw pVHwaux leI ieqnw mn jwxw gurU nwnk swihb
dI b^iSS smJI qy Awpxy iv`ØidAw gurU dy crn» h`Q lw ky aunHW dy Gr Aw phuµcy, A`gy nwloN
vI v`D SONk nwl iv`ØidAw gurU dI pqnI Aqy pu`qr dI syvw krnI ArµB kr id`qI Aqy bRwhmxI
ny BI gulwb isMG dI iv`ØidAw pVHn ivc mdd kIqI [ bRwhmx ¹ ikhw ijvyN ieh SOk nwl
syvw kr irhw hY, ausy qrHW qus» vI ies ¹ pRym nwl iv`ØidAw pVwE qW pMØifq ny vI Awpxy
kIqy vwAdy Anuswr sµQw sunwauxI SurU kr id`qI [ Aijhy Fµg nwl gRµQ suxwey ik poQI Kol
ky pVHn nwloN vI izAwdw smJ Awey qy kuJ pMØifq gulwb isMG qy r`bI imhr AYsI sI ik sux
ky swrI iv`ØidAw kµT huµdI geI [ pMØifq jI ny iek AiDkwr gulwb isMG jI ¹ dy r`ØiKAw ik
ijMnI sµQw sux ky isMmRqI ivc Aw jwvy gulwb isMG dy kihx qoN auqnw hI pVHw¼dy sn, jdoN
gulwb isMG kih idMdw ik mYN ieqnI sµQw hI pkw skdw hW, auQy hI ru`k jWdy [ ieh sµQw ¹
sux ik kyvl pkw¼dy nh» sn blik aunHW hI SbdW ivc rU-b-rU ilK lYNdy sn [ kWSI dy
ieiqhws ivc ieho ijhw hoxhwr ividAwrQI sdIAW ivc hI nh» blik Xu`gW ivc ikqy iek
A`Dw pYdw huµdw hY [ gulwb isMG jI ny AYsw nvW ieiqhws isrj id`qw [ iPr ienHW ny swry gRµQ
ilK ky Awpxy kol r`K ley Aqy vyd ividAw pRwpq krky iqAwgI, vYrwgI, ivr`kq sµq ho
gey [ sµq mwn isMG jI dI sµgq krky sRI gurU gRµQ swihb nwl juVy aunHW dI pRyrnw nwl AMØimRq
C`k ky gulwby qoN gulwb isMG bxy [ iv`ØidAw gurU sµq mwn isMG jI ¹ hI mMndy hn iek dohrw
vvvv
vvvv
pRboD cµd® nwtk gRµQ ivc iliKAw imldw hY, ijQy auh Awpxy iv`ØidAw dwqy ¹ qp`svI Aqy
igAwn dw Avqwr mMndy hn Aqy ilKdy hn :
dohrw ] Bwrq BUim punIq pd qpo gXwn Avqwr ]
mwn isMG gur ko nmo qwrx kruxw swr ]4] (pRboX cµd® nwtk, AMk 15)
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (234) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
iPr eysy BwvrsWimRq gRµQ ivc vI Awpxy iv`ØidAw gurU dI mihmw krdy hoey nmskwr
krdy hn Aqy kihMdy hn :
dohrw ] ivdÎw sWiq sugÎwn suK dwiek Pl suB cwr ]
mwn isMG guru ky sdw bµdo pwd audwr ]4] (BwvrsWimRq)
ieh ividAw pVH ky jdoN pUrn ivdvwn ho gey, ienHW ny Awpxy ividAwrQIpuxy dIAW
muSklW ¹ iDAwn ivc r`Kdy hoieAW, swry gRµQW ¹ sµsi¸q qoN gurmuKI bolI ivc Aqy ibRj
BwSw ivc kr id`qw qWik Awpxy dyS vwsIAW ¹ qy iv`ØidAw dI loV r`Kx vwilAW ¹ bRwhmxW
dIAW imMnqw nw krnIAW pYx, ieh ivcwr krky Awp jI ny sµmq 1834 ib¸mI ivc
BwvrsWimRq gRµQ ricAw, audoN sRI gurU goibMd isMG jI ¹ joqI joq smwieAw bhuqw smW nh»
sI hoieAw kyvl 69 brs hoey sn, ik¼ik gurU goibMd isMG jI 1765 ib¸mI sµmq qy k`qk
sudI 5 ¹ joqI joq smwey so Awp jI ny sµmq 1834 ivc BwvrsWimRq Aqy 1834 ivc hI
vydWq dw SRomxI gRµQ moKS pMQ ricAw Aqy 1839 ivc AiDAwqm rmwiex ilKI Aqy 1849
pRboD cµd® nwtk gRµQ iliKAw, ijs ¹ pVH ky kWSI dy bRwhmxW dI eIrKw dI A`g ieqnI BVk
geI ik bRwhmxW ¹ kWSI ivc ivdvwn bRwhmxW dI sBw iek`q® krnI peI, aus sBw ivc
ies g`l ’qy K`ulH ky ivcwr hoeI ik pMØifq gulwb isMG ny swry gRµQ dyS BwSw ivc iqAwr kr
id`qy qW iPr swfw burw hwl ho jwvygw [ iksy sw¹ mMnxw, pUjxw nh», &Yslw hoieAw ik AYsw
Fµg vrqIey ik A`gy gulwb isMG koeI gRµQ nw bxwey, ipCly gRµQ aus dy ilKy hoey PUk id`qy
jwx [ ieh ivcwr krky muKI-muKI bRwhmx pMØifqW dI iek mMflI sµq mwn isMG jI dy AsQwn
’qy phuµcI, prspr myl-imlwp krky jdoN sµq mwn isMG jI ny Awsx gRihx krn leI bynqI
kIqI Aqy pu`ØiCAw ik ieh hµs mMflI ikDroN AweI hY [ quhwfy qW drSnW ¹ v`fy v`fy SwhUkwr,
AmIr rwjy lok qrsdy hn, qus» A`j myry kol ikvyN pDwry ho qW sBnW ieksur ho ky ikhw qqbyqy
mhWpurSo As» quhwfy dr ’qy iBKwrI bx ky kuJ mMgx Awey hW, pr mMgWgy qy jy Awp jI KwlI
nw moVo qW sµq mwn isMG jI ny ikhw, ieh gurU nwnk swihb dw Gr hY qus» inrsµkoc mMgo
pr ieh soc ik mMigE ik jo mMgogy auh myry AiDkwr Kyqr qoN bwhr nw hovy qW pMØifqW ny ikhw
jy quhwfy AiDkwr Kyqr qoN bwhr huµdw qW As» quhwfy koloN Aw¼dy hI ik¼ qW bRwhmxW ny
ikhw mMgx qoN pihlW sw¹ bcn idau ik qus» Awpxy bcn qoN bdlogy nh» qW sµq mwn isMG
jI ny ikhw ik gurU dw isMG kdy Awpxy bcn qoN bdldw nh» jwau quhw¹ bcn id`qw jo qus»
vvvv
vvvv
khogy mYN quhwfw bcn pUrw krWgw [ pMifqW ny ikhw ik iek qW Awpxy iSs gulwb isMG ¹
hukm kro ik A`gy qoN koeI gRµQ nw ilKy Aqy jo hux qk ilKy gey hn auh swry gRµQ swfy hvwly
kr idqy jwx [ As» Awpxy ividAwly ivc sWB ky r`KWgy iPr sµq mwn isMG jI dy ieh g`l
smJ AweI ik ienHW ny DoKy nwl myry koloN bcn lY ilAw hY [ mY¹ ienHW dI kutl nIqI dw pqw
nh» sI, pr mYN hux Awpxy gurU dI mrXwdw dw aulµGx nh» krWgw [ jYsw ik :
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (235) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
bcnu kry qY iKsik jwie boly sBu kcw ] (mwrU vwr m: 5, AMg 1099)
mYN ijs gurU goibMd isMG swihb dI sµgq kIqI hY, auQoN iehI is`ØiKAw imlI hY ik bcn
krky pwlxw cwhIdw hY ijvyN gurU qyZ bhwdr swihb jI ny bcn krky Awpxy sIs dw blIdwn
dy id`qw, pr bcn Cotw nh» hox id`qw qW sµq mwn isMG jI ny ikhw hy bRwhmxw ! qus» cµgw
nh» kIqw [ myry koloN DoKy nwl bcn ilAw hY qy bcn iek ilAw sI, qus» hux ies ivc iek
hor Swml kr ilAw hY [ mYN Awpxy iSS gulwb isMG ¹ hor koeI vI gRµQ BwSw ivc ilKx
qoN rok idAWgw pr qus» AYsw ik¼ kIqw ilKx ivc sB ¹ suqµqrqw huµdI hY qW pMifqW
ny ikhw ik swry gRµQ BwSw ivc ho gey qW swfy kol iks ny Awauxw hY [ swfI rozI rotI mwrI
jwvygI Aqy snmwn BI sµswr ivc nh» rhygw qW sµq mwn isMG ny ikhw ik quhwfw bcn
hor gRµQ nw ilKx dw mMn ilAw hY [ gulwb isMG hor gRµQ nh» ilKygw pr qus» dUsrw bcn
AwpxI mrzI nwl hI joV ilAw hY ik ijMny gRµQ hux qk ilKy hn aunHW ¹ ik¼ mMgdy ho
ieh qW koeI vwijb bwq nh» hY qW pMifqW ny ikhw gRµQ mMgxy BI quhwfy id`qy hoey bcn
dw ih`sw hn [ swfI ieko hI mMg dy do ih`sy nw smJo iek hI ik¼ik jy ilKy gRµQ vI gulwb
isMG dy kol rhy qW swfw auqnw hI nukswn hovygw ijMnw hor gRµQ ilKx dw hY [ sµq mwn
isMG jI ny Bry hoey mn nwl sRI gurU gRµQ swihb jI dIAW ieh pMkqIAW cyqy krdy hoey ik :
AYsy bRwhmx fUby BweI ]
inrwprwD icqvih buirAweI ]1] (Awsw m: 5, AMg 372)
Aqy gRµQ pMØifqW dy hvwly kr id`qy, ijs vyly ieh pMØifqW dI mMflI jdoN mwn isMG
kol AweI sI, aus vyly pMØifq gulwb isMG jI fyry ivc nh» sn qy jdoN fyry ivc vwps
Awey qW sµq mwn isMG jI ¹ audws bYiTAW dyK ky pu`ØiCAw ik A`j auprwmqw dw kwrn
qW sµq mwn isMG jI ny Bry mn nwl bRwhmxW dI kutl nIqI nwl gRµQ lY jwx dI qy A`gy
qoN gRµQ nw ilKx dI vwrqw kih suxweI [ pMØifq gulwb isMG jI ny swrI izMdgI dI imhnq
Ko ky vI Awpxy iv`ØidAw gurU dy id`qy hoey bcn ¹ Cotw nh» hox id`qw [ bRhm igAwnI iv`ØidAw
dwqy sµq mwn isMG jI ny ienHW dy inscy ¹ dyKdy hoieAW ik koeI gRµQ quhwfw iliKAw hoieAw
Agr fyry qoN bwhr hY qW mY¹ d`Øso qW aunHW ny cwr gRµQW dw nW ilAw 1. BwvrsWimRq, 2.
moKs pMQ, 3. AiDAwqm rmwiex, 4. pRboD cµd® nwtk ieh cwr gRµQ koeI swDU myry koloN pVHn
vwsqy lY gey hn qW sµq mwn isMG jI ny ikhw auh cwr gRµQ mMgwE qy sµq mwn isMG jI
ny AwpxI brkqW BrI jubwn qoN bcn kIqw ik hy gulwb isMG ! ijvyN qUµ myrI AwigAw dw
pwlx krky myry bcn ¹ Cotw nh» hox id`qw, mYN hux qY¹ vr idMdw hW ik qyry cwry gRµQW
vvvv
vvvv
dI pRis`DI swrIAW sµpRdwvW ivc hovygI Aqy rihMdI dunIAW qk ienHW gRµQW duAwrw qUµ Amr
rhyNgw Aqy cwry gRµQW dI mhwnqw sdIv rhygI [ iPr ienHW cwry gRµQW dy A`gy Aauqwry ho
ky A`j swrIAW sµpRdwvW ivc Cwey hoey hn jo gRµQ pMfW bµn ky bRwhmx lY gey sn, auh aunHW
ny swry A`g lw ky PUk id`qy Aqy keI purwxy ivdvwnW ieh BI iKAwl hY ik vydWq mq
dy bhuq swry gRµQW dI rcnw krn qoN bwAd vydW dw BI Anuvwd kIqw sI [ pr is`K jgq
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (236) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
dy kol ieh ^zwnw nw irhw [ ieh Gwtw is`K jgq ¹ dUsrI vwr ipAw [ pihlI vwr jo
iv`ØidAw swgr gRµQ srsy dI Byt hoieAw, ijs dw vzn 9 mx qooilAw igAw sI [ kWSI
dI swrI iv`ØidAw ilKq rUp ivc ies gRµQ ivc guµQn kr id`qI geI [ ies dy ivc BI vydW
dw Anuvwd kIqw igAw sI [ ieh dUsrI vwr Pyr jy iksy guris`K ivdvwn ny AwpxI izMdgI
dI bwzI lw ky vydW dy Anuvwd qk phuµc kIqI ieh ^zwnw Pyr pMØifqW dI byeImwnI nwl
is`K jgq dy h`ØQoN jWdw irhw [ pMØifq gulwb isMG jI dw kYsw jIvn irhw hY ik pihlW
qW ividAw pVHn vyly kWSI dy bRwhmxW dI ikMnI muS`kq krnI peI [ pihlW kWSI ivc
iv`ØidAw pVHn vyly sµqwp hµFwieAw auh As» ip`Cy ilK Awey hW qy hux dUsrI vwr swrI
izMdgI dI kIqI hoeI Gwlxw pMØifqW dy zulm dw iSkwr ho geI nh» qW A`j is`K jgq
¹ vyd iv`ØidAw pVHn vwsqy kWSI jwx dI loV nw pYNdI [ ies dy nwl hI iek CotI ijhI
vwrqw pMØifq gulwb isMG jI dI ivr`kqI dI Jlk dyx vwlI ilKdy hW [ jdoN ieh sB
kuJ iqAwg ky swDU bwxy ivc Aw gey sn qW iek idn ienHW dy mwqw-ipqw ienHW ¹ imlx
vwsqy fyry ivc Awey mwqw-ipqw ibrD ho c`uky sn qy gulwb isMG ¹ dyK ky rox l`g pey
qW sµq gulwb isMG jI ny rox dw kwrn pu`ØiCAw qW mwqw bolI pu`qr ! mYN kI khW swfy rox
dw kwrn ieh hY ik iek qW qUµ swfI ieklOqI sµqwn hY, ijMnI dyr qk quhwfw jnm nh»
sI hoieAw, auqnI dyr mYN qy qyry ipqw jI gmW dy smuMdr ivc fu`Øby hoey sI, qyrw jnm hoieAw
sw¹ bVI ^uSI hoeI [ As» socx l`gy ik pu`qr dy jnm lYx nwl sµswr ivc swfI ih`ØsydwrI
ho geI hY [ p`uqr qyry sµq ho jwx nwl muV Pyr ausy Sok smuMdr ivc if`g gey hW [ jy qUµ
sµq hox qoN pihlW igRhsQI bx ky sµqwn pYdw kr lYNdw, swfy poqry-poqrIAW ho jWdy Pyr
swDU ho jWdw, sw¹ Awh d`uK nw dyKxw pYNdw, As» ieho hI socW socdy sµswr qoN qur jwvWgy
ik jg ivc swfw koeI nh» hY [ swfw nW imt jweygw [ ijs dw nWm imt jwey auh jYsw
hoieAw jYsw nw hoieAw iek brwbr hY ik hy pu`qr ! qUµ Awp hI soc As» hux roeIey nw qW
kI krIey [ ieh sux ky pMØifq gulwb isMG jI ny ie¼ ikhw ik hy mwqw ! mYN hux swDU ho
ky igRhsQI qW nh» bx skdw, ies nwl swDUpuxy ¹ klµk l`gdw hY Aqy sRI gurU gRµQ swihb
jI ivc ieh g`l Aw c`ukI hY jYsw ik :
bYrwgI bMDnu krY qw ko bfo ABwgu ]243] (slok kbIr jI, AMg 1377)
qy rhI g`l quhwfy nwm rihx dI jy mYN igRhsQI ho BI jwvW qW zrUrI nh» myry pu`qr
hovy, bhuq igRhsQI sµswr ivc sµqwnhIx hI cly jWdy hn, Agr AYsw myry nwl hoieAw
qW iPr quhwfw nwm ikvyN rhygw [ sµqwn hoeI qoN iqMn cwr puSqW bwAd nwm im`tdw jWdw
hY, mYN quhwfw nwm sµswr ivc sdw Amr kr idAWgw ik hux mYN jo vI gRµQ ilKWgw, aus
dy ivc mYN quhwfy dovW dw nwm ilKWgw ik mYN ienHW dw p`uqr hW, ies ilhwjx quhwfw
vvvv
vvvv
nwm hmySW rhygw qy mwqw ipqw ¹ siqkwr nwl ivdw kIqw Aqy ikhw ijqnI dyr quhwfy
h`Q pYr qy srIr c`ldw hY, auqnI dyr Awpxy Gr rho jdoN qus» AwpxI ikirAw qoN AsmrQ
ho jwE, qdoN mYN Awpxy fyry ivc quhw¹ r`K ky AMq vyly qk quhwfI syvw krWgw Aqy pMØifq
jI ieh bcn inBwieAw [ BwvrsWimRq ivc moK pMQ ivc, pRboD cµd® nwtk ivc aunHW ny
Awpxy mwqw dy nwm ¹ gRµQW ivc iliKAw jYsw ik :
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (237) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
dohrw ] gOrI rwieAw mwq ipq syKvw ngr audwr ]
gulwb isMG kul dIp suq krÎo gRµQ inrDwr ]125] (BwvrsWimRq)
1¡ siqgur pRswid [[
1 = Ad`uqI bRhm, ¡ = srb dw pRkwSk pRØBU, jo siqgurW dI pRswid = ikrpw duAwrw
pRwpq huµdw hY [
sYÍXw [[ syq kry ijn swgr pY; sB dyvn ky duK dUr imtwey [[
ijn = ijs rwmcµd® jI ny lµkw ¹ jwx vyly swgr = smuMdr dy pY = au~pr v`fy-v`fy
p`QrW dw syq = pul bxwauxw kry = kIqw Aqy sB = swry dyvn = dyviqAW ky = dy du`K dUr
krky imtwey = nwS kr id`qy sn, Bwv rwvx ny v`fy-v`fy dyvqy kYd kIqy hoey sn qy aunHW
koloN nOkrW vWg kµm krw¼dw sI [ jYsw ik :
cµdu sUrju jw ky qpq rsoeI ] bYsµqru jw ky kpry DoeI ]3]
(Awsw Bgq kbIr jI, AMg 481)
sRI dsm gRµQ swihb ivc vI AYsw kQn kIqw hoieAw hY, jYsw ik :
rwvx bwc [[ caur cµdµ® krµ C`q® sUrµ Drµ byd bRhmw rrµ duAwr myry [[
vvvv
vvvv
pwk pwvk krµ nIr brxµ Brµ j`C ib`ØidAwDrµ kIn cyry [[
(sRI dsm gRµQ, rwm Avqwr)
so AYsy dyvqy rwvx ny kYd ivc r`ØKy hoey sn, jo sRI rwmcµd® jI ny sB Awzwd kr
id`qy [
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (238) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
rwvx ky ds sIs kty; su ivBIKn ky isr Cq® iPrwey [
Pyr rwvx nwl Xu`D krky ausdy ds isr k`Øty = k`t id`qy gey Aqy ausdy Coty Brw
ivBIKn ky = dy isr au~pr (lµkw dw rwj q^q dw) Cq® iPrwey = iPrw, Julw id`qw [
pihlW ieMdr ny sUrj dy AiBmwnI dyv ¹ pu`ØiCAw ik myrw Ah`ØilAw nwl imlwp iks
qrIky nwl ho skdw hY [ qW sUrj dyvqw kihx l`ØigAw ik myrI qyz rOSnI krky qW iesq®IAW
lukIAW rihMdIAW hn, bwhr hI nh» inkldIAW [ Pyr ieMdr ny cµdrmw ¹ pu`ØiCAw qW aus
ny ikhw ik ausdw pqI gOqm irKI ku`kV dI bWg sux ky pRBwq vyly au~T ky pihr rwq
rihMdI ¹ godwvrI ivc ieSnwn krn leI jWdw hY,aus smyN qoN bZYr ausdy iek`lI hox
dw hor koeI smW nh» [ ieMdr cµdrmw ¹ kihx l`gw ik qUµ myrI shwieqw kr, irKI dy svyry
au~Tx dy smyN qUµ ku`kV bx ky A`DI rwq ¹ bWg dy dyv» [
ieMdr dw kihxw mMn ky cµdrmw ny dUsrI rwq ¹ ku`kV dw rUp Dwr ky A`DI rwq ¹
jw ky bWg dy id`qI [ bWg ¹ sux ky gOqm irKI au~T ky prnw lY ky ieSnwn krn leI
godwvrI v`l qur ipAw [ gOqm irKI dy jwx qoN bwAd ieMdr ny dYvI SkqI nwl gOqm
irKI vrgw srUp bxw ky Ah`ØilAw nwl iml ky mn Bw¼dIAW ^uSIAW kIqIAW [ ijs vyly
gOqm irKI godwvrI ivc ieSnwn krn leI viVAw qW gµgw godwvrI ivcoN AMqrjwmI
ny gµgw dy rUp ivc Awvwz id`qI ik hy irKI jI ! quhwfy ieSnwn dw Ajy smW nh» hY
Ajy qW A`DI rwq dw smW hY, quhwfy Gr cor l`gy hoey hn, jldI jwau qy Awpxy Gr dI
vvvv
vvvv
sµBwl kro [
ieh g`l sux ky irKI ig`lw prnw incoVdw bVy Z`uØsy ivc jldI bwhr AwieAw [
jdoN irKI jI ny Gr dy bwhr jw ky vyiKAw ik cµdrmw ku`kV bx ky munwry ’qy bYTw bol
irhw hY [ swrI SYqwnI cµdrmw dI jwx ky Z`uØsy ivc Aw ky bVy zor nwl ig`lw prnw clw
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (239) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
ky mwirAw qW ausdy inSwn pY igAw, ijs ¹ cµdrmw dy klµk l`g igAw AwKdy hn, jo
klµk A`j qk dUr nh» ho sikAw [ Pyr irKI jdoN AMdr jwx l`ØigAw qW AwpxI lVkI
AMjnI ¹ pihry ’qy KVHw vyK ky p`uCx l`gw ik AMdr kOx hY qW AMjnI ny m`Dm ijhI Awvwz
nwl ikhw ik mwjwr [ (mwjwr pd dy keI ArQ hn, ijvyN cor, ib`lw Aqy mW dw Xwr
vI ArQ bx jWdw hY) ausy vyly AMjnI ¹ AwpxI mW dy pwp krn ivc imlIBugq jwx
ky srwp dy id`qw ik qUµ kuAwrI hI mW bxygI [ AMdr jw ky jdoN ieMdr ¹ Awpxy rUp ivc
vyiKAw qW aus¹ ikhw ik qµU ieqny pdwrQ vwlw ho ky vI iq®pq nh» hoieAw, qyry Gr
ivc sB kuJ hY, pr Pyr vI irKIAW dy Gr Aw ky pwp krm krn l`g ipAw hY [ jwh ijs
iek Bg dy kwrn qUµ ieQy AwieAw hYN, auh qyry srIr au~qy hzwrW BgW dy inSwn ho jwx [
irKI dy koloN srwp dy bcn sux ky ieMdr dw srIr iP`t igAw, Bwv hzwrW hI BgW dy
inSwn ho gey [
Pyr irKI ny AwpxI iesqrI Ah`ØilAw v`l vyiKAw qy aus¹ ikhw ik jwh qUµ p`Qr
bx jwh, irKIAW dy kol rih ky vI qyry AMdroN ivSy vwSnw ^qm nh» hoeI (ik¼ik Ah`ØilAw
ny AwpxI jognysurI nwm dI sKI Byj ky ieMdr ¹ kukrm krn leI bulwieAw sI) ieh
srwp dy bcn sux ky Ah`ØilAw ny dovyN h`Q joV ky bynqI kIqI ik ijs qrHW dw mYN pwp
kIqw hY, ausdw Pl qW mY¹ zrUr Bogxw hI pvygw [ pr myry ’qy kuJ qrs kro ik¼ik Pyr
vI mYN quhwfI pqnI hW [ qus» myrI ies jUn qoN mukqI kr dyvo [ irKI ny ikhw ik ieh srwp
hux vwps nh» ho skdw [ Ah`ØilAw ny ikhw ik ikrpw krky iehI d`s dyvo ik myrI ies
p`Qr dI jUn qoN mukqI kdoN qy ikvyN hovygI ? qd gOqm irKI ny ikhw ik jdoN q®yqy Xu`g
ivc mrXwdw pRSoqm Bgvwn sRI rwmcµdr jI Avqwr Dwrngy, auh jdoN eyDr Awey qW
aunHW dy crn CUhx nwl qyrI p`Qr jUn qoN mukqI hovygI [ Ah`ØilAw ny ikhw ik hy suAwmI
jI ! Ajy qW duAwpr Xu`g Awvygw, ies qoN bwAd qy®qw Xu`g Awvygw [ mY¹ ieqnw icr p`Qr
dI jUn ivc nw r`ØKo [ qdoN gOqm irKI ny ikhw ik pihlW q®yqw Xu`g hI Awvygw [ ie¼ irKI
ny Awpxy qp dy pRqwp nwl Xu`g hI bdlw id`qw sI [
Pyr q®yqy Xu`g ivc jdoN Bgvwn rwm cµdr jI bnvws ¹ gey sn, qdoN au~Qy ies p`Qr
dI islw bxI Ah`ØilAw ¹ Awpxy crn Cuhw ky aus¹ mukq kIqw sI [ auh g`l hI eyQy
kvI jI ieSwry mwqr smJw rhy hn ik ijs Bgvwn rwmcµdr jI ny gOqm irKI dI GrvwlI
jo siqj`ug dI p`Qr dI jUn ivc peI, aus¹ Awpxy pwvn crn Cuhw ky mukq kIqw sI [
Aqy imQlwpiq rwjy jnk jI dy Gr ivc jw ky aunHW dI sp`uqrI sIqw jI nwl ivAwh
krky aunHW dy Gr ¹ SoBnIk bxw id`qw [
vvvv
vvvv
vvvv
hY, jo AXu`ØiDAw dy ivc iek hI Awsn Bwv q^q ’qy bYT ky mhW = bhuq hrKwey = pRsµn
ho rhy hn ]1]
dUsrw ArQ
syq kry ijn swgr pY; sB dyvn ky duK dUr imtwey [[
ijn = ijs gurU nwnk swihb ny ies sµswr-smuMdr dy au~pr prmwqmw dy nwm, j`s
dw syq = pul bµnHxw kIqw hY, Pyr sB dyvn = syRSt mnu`K1 dy jµmx mrn rUpI d`uK dUr krky
nwS kr id`qy hn [
rwvx ky ds sIs kty; su ivBIKn ky isr Cq® iPrwey [[
hµkwr rUpI, AigAwn rUpI rwvx dy pMjW iviSAW qy pMjW ivkwrW rUpI ds isr kty = k`t
id`qy hn Aqy (iv+BY+eIKn) iv = ivSyS krky BY dI eIKn = ie`Cw vwly Bwv BY ¹ Dwrn
vwly ArQwq ijnHW ny ivSyS krky prmySr dy BY ¹ Dwrnw kIqw hY, aunHW dy AMqhkrn
rUpI isr au~pr ijs gurU ny pRBU dI ABydqw rUpI Cq® Pyrnw kIqw hY [ jYsw ik :
swc khO sun lyhu sBY ijn pRym kIE iqn hI pRBu pwieE [[9[[29[[
(sRI dsm gRµQ, Akwl ausqq)
vvvv
sRI gurU nwnk dyv jI kil = kiljug ky = dy AMdr swrI dunIAW dy sB = swry
dUK = kStW ¹ invwrn = nivrq krn ko = dy leI Aqy kiljugI jIvW ¹ nwm, BgqI
1. jYsw ik : swD krm jy purK kmwvY [[ nwm dyvqw jgq khwvY [[ (bic`q® nwtk, AiD: 2)
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (241) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
dy rsqy pw ky Bv = sµswr-smuMdr qoN qwrn = pwr mukqI rUpI iknwr ’qy phuµcwaux leI
jg = sµswr dy BIqr = ivc Awey hn [
vvvv
hY Bwv (go+ibMd) go = vydW krky ibMd = jwnxy jog isMG = swr rUp, iSromxI prmwqmwŒ Aqy
su`KW dI sµpiq = ibBUqI dw sdw = hmySW gRih = Gr ivc vwsI = invws hoie = ho jWdw hY [
AQvw : gurU goibMd isMG jI dw nwm lYNidAW swry pwp dUr ho jWdy hn, pwp dUr
hox qoN ip`CoN AMqhkrn dI Su`DI ho jWdI hY, AMqhkrn dI S`uDI hox qoN igAwn dI pRwpqI
huµdI hY, igAwn duAwrw jµmx-mrn rUpI du`K imt jWdy hn [ Pyr swry su`K Aqy sµpiq = Dn,
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (242) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
dOlq dw sdw Gr ivc vwsw ho jWdw hY vw : Awqm suK rUpI sµpdw dw ihrdy rUpI Gr
ivc vwsw ho jWdw hY [
i¸q pUrb pwp imty sB hI; Air ky dl hoih sBY iKn nwsI [[
Pyr pUrb = pUrbly, ipCly jnmW dy i¸q = kIqy hoey pwp sB = swry hI imty = nwS ho
jWdy hn Aqy Air = duSmx dIAW dl = &OjW sBY = swrIAW iek iKn ivc hI nwsI = nwS
ho jWdIAW hn [
vvvv
hn [
vvvv
A`gy kvI jI ies BwvrsWimRq gRµQ dy pVHn, ivcwrn dw Pl d`sdy hn [
vvvv
ngx, do sgx, iek B`gx, iek mgx Pyr iek sgx AMq guru [ ku`l 34 A`Kr [
vw: ipMgl ivc iesdw ieh rUp vI mMØinAw igAw hY, b`qI mwq®W hox, iqMn Qwe» Bµg pvy AnupRwsI nw
hovy [
2. keI poQIAW ivc ies quk dw pwT ies qrHW vI Aw¼dw hY :
qj rwj ijhw sI, mUl PlwsI; sUr hulwsI, bIr mqy [
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (244) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
sqy = s`cy hn, Bwv jdoN ivBIKn sRI rwm cµdr jI ¹ imlx vwsqy AwieAw sI qW sRI
rwm cµdr jI ny ikhw ik Awau lµkyS ! ik hy lµkw dy rwjy Awau ! ivBIKn ny rwm jI dy
crnW ’qy nmskwr kIqI [ jdoN sRI rwm cµdr jI ny rwvx ¹ mwr id`qw qW lµkw dw rwj
Bwg ij`q ky ivBIKn ¹ dy id`qw qy Awpxy khy bcn sq krky ivKwey [
jX jX rGunwiek, jn suKdwiek;
Air dl GwXk BUm pqy [[6[[
hy rGunwXk = rGUAW dI kul dy nwiek, iSromx sRI rwm jI ! quhwfI jY jY kwr hovy,
qus» Awpxy jn = syvkW ¹ suKdwiek = su`K dyx vwly ho, Air = duSmnW dIAW dl = &OjW
¹ GwXk = nwS krn vwly ho Aqy BUm = DrqI dy pqy = pqI, mwlk ho [[6[[
irK nwir auDwrI, svrI qwrI; rwvx AwrI dyvn qy [[
(dUsrw pwT dyvnqy)
hy sRI rwm cµdr jI ! qus» irK = gOqm irKI dI nwir = iesqrI (Ah`ØilAw)
auDwrI = qwrnw kIqI hY, svrI = BIlxI1 vI qwrI = qwrnw kIqI hY [ rwvx dy AwrI = vYrI
hoey Aqy dyvn qy = dyviqAW vwsqy rwvx vYrI ¹ mwrnw kIqw [ vw: dyv = dyviqAW nwl
nqy = pRym pwaux vwly hoey [
1. sbrI : Svr goq dI iesqrI sI, ijs dI bdSkl krky iesdw pqI ies¹ jµgl ivc C`f igAw sI,
ieh pMpwsr dy iknwry rihMdI sI, ies ny mqµg irKI dI bhuq syvw kIqI sI, jdoN sRI rwm cµdr jI bnbws
smyN iesdy AwSrm ’qy Tihry sn, qdoN ies koloN byr Awid Pl Kw ky bhuq pRsµn hoey, ieh rwm cµdr jI
dy dyKdy dyKdy hI icqw bx ky Bsm ho geI [ keI ies dy jUTy byr Kwx dw vI izkr krdy hn [
vvvv
vvvv
2. vwlmIk kWf 1, A: 67 ivc ies Dnu`K bwbq iliKAw hY ik jdoN iSvjI ny rwjy dkS dw jg nwS
kr id`qw sI, qdoN dyvrwq nwmk jnk dy pws iSvjI ny iemwnq dy vjoN ieh Dnu`K ausdy pws r`ØiKAw
sI, auh Dnu`K ieqnw Bwrw sI ik aus¹ auTw ky sRI rwm jI pws ilAwaux leI 5000 (pMj hzwr) AwdmI
l`gy sn [ sIrDÍj rwjy ny ieh pRq`ØigAw kIqI sI ik jo vI iSvjI dy Dnu`K ’qy ic`lw cVHwvygw, auh jwnkI
¹ vrygw [ so sRI rwm cµdr jI ny Dnu`K pr ic`lw hI nh» cVHwieAw blik iK`c ky do tukVy kr id`qy sn [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (245) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
AlkYN = zul&W kwrI = kwlIAW kwlIAW hn, quhwfI AwB = SoBw inAwrI = v`KrI hI hY,
Awp jI dw rUp = srUp Aqy = AiqAMq hI suµdr hY [
jX jX rGunwiek, jn suKdwiek;
Air dl GwXk BUm pqy [[7[[
hy rGunwiek = rGUAW dI kul dy nwiek, iSromx sRI rwm cµdr jI ! quhwfI jY jY kwr
hovy, qus» Awpxy jn = syvkW ¹ suKdwiek = su`K dyx vwly ho; Air = duSmn dIAW
dl = &OjW ¹ GwXk = nwS krn vwly ho Aqy BUm = DrqI dy pqy = pqI, mwlk ho [[7[[
kvI jI AYsy rwm jI dI aupmw krky hux A`gy pRwrQnw krdy hn Aqy nivrqI p`K
jW pRivrqI p`K dI g`l krdy hn ik donW iv`coN iksy iek pwsy lw ky swfw Blw kro [
sÍYXw [[
kY mih mMfl rwj idjY;
nih eyk kmMfl hI kr mWhI [[
hy pRØBU ! kY = jW qW mY¹ swrI mih = DrqI dy mMfl = golwkwr Gyry dw rwj Bwg
idjY = dyxw kr, nih = nh» qW Pyyr eyk = iek kmMfl = lotw hI kr = h`Q mWhI = ivc
pkVw dyxw kr, Bwv jy qW pRivrqI ivc pwauxw hY qW swrI dunIAW dw rwj Bwg b^S
dy qW ik mY¹ koeI Gwtw nw rhy Aqy iksy koloN kuJ mMgx dI loV nw pvy, bs hukm krW
qy swrw kuJ hwzr ho jwvy Aqy jykr ieh kuJ nh» dyxw qy nivrqI p`K iv`coN pwauxw hY
qW Pyr iek lotw myry h`Q ivc pkVw dy, jo mYN h`Q ivc pkV ky lokW koloN mMg ky rotI
KwvW Bwv swDU bx ky ivcrW [
hwtk Dwm invws idjY; nih prn kutI suK soN bn mWhI [[
hy pRØBU ! jW qW hwtk = sony dy Dwm = Gr Bwv sunihrI mh`lW ivc mY¹ invws = vwsw
vvvv
vvvv
idjY = dyxw kr, nih = nh» qW prn = p`ØiqAW dI kutI = kutIAw mY¹ jµgl ivc dy idau,
qW jo mYN su`K dy soN = nwl bn = jµgl dy mWhI = ivc rihxw krW [
vvvv
eyk = iek cIz mY¹ idjY = dyxw kr, ik¼ik sB = swry Pl qy = qyry hI pd = crnW
pMkj = kmlW mWhI = ivc hn [[8[[
sÍYXw [[
kY pur sOD ivKY gj dµq; plµGn mwih svoN jg mWhI [[
hy pRØBU ! jy pRivrqI p`K ivc pwauxw hY qW Pyr ieqnw ku Dn pdwrQ dy ik ies
jg = sµswr ivc mYN pur = Sihr dy AMdr sOD = rwj mhlW vrgy mMdrW ivKy = ivc
gj = hwQI dy dµq = dµdW nwl jVqkwrI kIqy plµGn = plµGW au~pr svoN = sOxw krW [
sÍYXw [[
kµj pRBw id®g cµd® muKI; gj gwmin nwir idjy Gr mWhI ]
hy pRØBU jI ! jykr pRivrqI p`K ivc pwauxw hY qW Pyr myry Gr dy mWhI = ivc AYsI
suµdr nwir = iesq®I idjy = dyxw kr ijsdy id®g = nyq® dI pRBw = soBw kµj = kml P`ul dy
smwn hovy, cµd® = cµdrmw vrgw muKI = muKVw sohxw hovy Aqy ijsdI gwmin = qor
vvvv
vvvv
nwqr SWiq bDU Aiq suµdr; rwm idjy hmry aur mWhI [[
nwqr = nh» qW Awqimk SWiq = SWqI rUpI bDU = iesq®I jo Aiq = AiqAMq hI
suµdr = sohxI hY, Bwv ijs ’qy igAwn, vYrwg rUpI nyq® kml vWg iKVy hoey hn, cµdrmw
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (247) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
vq ijsdw muK pRkwSvwn hY Aqy hwQI vq hOlI hOlI Awqm srUp ivc gmn krn vwlI
hY [
hy myry rwm = pRØBU ! AYsI SWqI rUpI nwrI hmry = myry aur = ihrdy dy ivc dyxw kr vw :
SWqI rUpI iesq®I dyxw kr, myry ihrdy ivc AYsI ie`Cw l`g rhI hY [
sÍYXw [[
kY KVgwgr dµq dloN kt; kY bn1 vws, dXw aur mWhI [[
hy pRØBU ! kY = jW qW mY¹ Aijhw sUrbIr XoDw bxw dy ik mYN (KVg+Agr) KVg = KMfy
dI Dwr dy Agr = A`gy dµq = dYNqW dIAW dloN = &OjW kt = nwS kr dyvW, kY = jW
bn = jµgl ivc vws = invws dyxw kr Aqy myry aur = ihrdy mWhI = ivc dieAw Br dyvo
vw : igAwn rUp KVg lY ky kwm ¸oD rUpI dYNqW dIAW &OjW ¹ nwS kr dyvW Aqy jIvW
au~pr dieAw r`KW qy sµgq rUpI bn ivc v`sxw krW [
kY mix mwl idjY aur mYN; nih rwm idjY jpnI kr mWhI [
hy pRØBU ! kY = jW qW mY¹ mix = mxIAW dIAW mwl = mwlW idjY = dyxIAW kr jo mYN
Awpxy aur = gl mYN = ivc Dwrn krW; nih = nh» qW hy rwm = pRØBU ! iek jpnI = rud®wK,
kwT Awid dI mwlw idjY = dyxI kr, jo mYN Awpxy kr = h`Q mWhI = ivc PV ky Pyrdw rhW [
vvvv
hy pRØBU ! kY = jW mY¹ AYsw ibrkq swDU bxw dy ik mYN jg = sµswr ivc BIK = iBKSw
dw Ahwr = Bojn mMg ky Kwxw kroN = krW; ik = jW Pyr mY¹ ieqnw ku Dn pdwrQ
1. pwTWq®—bt = bohV dy hyTW invws dyvo [
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (248) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
idvoN = dyxw kro ik mYN ies iCq = DrqI mWhI = ivc jn = mnu`KW ¹ bWCq = mn Bw¼dy
pdwrQ dyxw krW [
kY js soN sB BUim BroN; nih jwie bsoN hir ky pur mWhI [[11[[
hy pRØBU ! kY = jW qW mY¹ ies sµswr AMdr ieqnI ku qr`kI b^So ik sB = swrI
BUim = DrqI myry j`s soN = nwl Bro = Br jwvy, nh» qW ieho ijhw ibrkq bxwauxw kr
ik hy hir = pRØBU ! qyrI BgqI krky qyry pur = ngr bYkuµT Dwm mWhI = ivc jwie = jw ky
bsoN = v`s jwvW [[11[[
sÍYXw [[
jog idjY ik idjY Gr Bog; ik nIiq idjy ik AqIq bnwhI [[
hy pRØBU ! jW mY¹ jog swDn, mwrg idjY = dyxw kr ik = jW Gr ivc sB Bog = pdwrQ
idjY = dyxw kr, ik = jW nIiq = rwjnIqI idjy = dyxw kr ik = jW Pyr AqIq = ibhµgm
swDU bnwhI = bxw dyxw kr [
kY mix hym ivmwn idjy; nih nwm idjy hmry aur mWhI [[
hy pRØBU ! kY = jW qW mix = mxIAW nwl jiVAw hoieAw hym = sony dw ivmwn = suK
pwlkIAW idjy = dyxw kr, ijsdy ivc mYN Anµd lYxw krW, nih = nh» qW Awpxw nwm
hmry = myry aur = ihrdy mWhI = ivc idjy = dyxw kr, ijs ¹ jp ky mYN qyry nwl AByd ho
jwvW [
donn mY pRB eyk idjy; Ab FIl bny nih qy aur mWhI [[12[[
hy myry pRB = prmwqmw ! ienHW donn = dovW cIzW dy mY = iv`coN mY¹ iek zrUr idjy = dyxw
kr [ Ab = hux qy = qyry aur = ihrdy mWhI = ivc iksy pRkwr dI koeI FIl = iF`l nh»
bny = bxnI cwhIdI [[12[[
sYÍXw [[
vvvv
vvvv
vvvv
pRBw = soBw hovy, jo nyq® md = msqI ivc mwqy = msq hoey pey hox, Bwv AYsI iksy dy srIr
dI SoBw hovy [
kot surWgn nwcq hYN; Aru gµDRb Awie sBy pur gwqy [[
iksy mnu`K dy ivhVy ivc kot = kroVW (sur+AWgn) sur = dyviqAW dIAW
AWgn = iesq®IAW nwcq = inrqkwrI krdIAW hox, Aru = Aqy gµDRb = dyviqAW dy rwgI
sBy = swrI pur = ngrI ivc Awie = Aw ky gwqy = gw¼dy hox, Bwv bwhroN vI ieqnw v`fw
pRBwv hovy [
sYÍXw [[
hym gly Aru sIs auqµs;
auTwie su pwd mhW ihnnwqy [[
jykr iksy mnu`K kol AYsy GoVy r`ØKy hox, ijnHW dy gl ivc hym = sony dy hwr pwey hox,
Aru = Aqy sIs = isr au~pr auqµs = mukt pwieAw hovy, Bwv sony dy gihixAW nwl iSMgwry
vvvv
vvvv
hox, auh GoVy Awpxy Agly pwd = pYr auTwie = cu`k ky mhW = bhuq suµdr ihnnwqy = ihxkdy
hox [
vvvv
qyz dOr = dOVdy hox; jo pRBµjn = hvw ko = ¹ vI ijn = ij`q jwqy = jWdy hox, Bwv hvw
¹ vI mwq pw jWdy hox, ieho ijhy suµdr GoVy vI iksy ny r`ØKy hox [
sÍYXw [[
kotk ibMjn hwtk BWjn; fwr su sOND ibKy iml Kwqy [[
BwvyN koeI ieqnw AmIr hovy ik kotk = kroVW Bwv C`qI pRkwr dy ibAMq ibMjn = Bojn
hwtk = sony dy BWjn = brqnW ivcoN fwr = pw ky sOND = Gr ibKy = ivc Awpxy pirvwr,
sµbµDIAW Awid nwl iml ky Kwqy = KWdw hovy [
vvvv
1. idgz = idSw dw hwQI, purwxW ivc A`T idSw ivc A`T hwQI mMny hn, jo ipRQvI ¹ QµmHI Kloqy hn :
pUrv ivc AYrwvq, pUrv-d`Kx kox ivc puMfrIk, d`Kx ivc vwmn, d`Kx-p`Cm ivc kumud, p`Cm ivc
AMjn, p`Cm-au~qr ivc puspdµq, au~qr ivc swrvBog Aqy au~qr-pUrv ivc supRqIk, ienHW A`TW dIAW
hQxIAW XQw¸m ies pRkwr hn : ABrmu, kiplw, ipMglw, Anupmw, AMjnvqI, SuBdµqI, AMjnw Aqy
qwmRkrxI [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (251) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
XO ibiD Xwih BeI qu khW; jb jwnkI nwQ ky rµg n rwqy [[15[[
jykr XO = ies pRkwr dI ibDI eyQy BeI = ho vI geI qW khw = kI hoieAw, jb = jdoN
jwnkI = sIqw dy nwQ = pqI sRI rwm Bgvwn jI dy rµg = pRym iv`coN nh» rwqy = rµgy gey,
Bwv pRØBU dI pRIqI qoN ibnW ieqnI ibBUqI qy qwkq sB ivArQ hY [[15[[
sÍYXw [[ bYT bDU kuc kuµkm ky sr; qIKn soN ju kry jg hwqy [[
jykr iksy dy Gr ieho ijhI bDU = iesqrI lksxW vwlI hovy ijs dy kuc = AsQwn
bYT = bYTmy Bwv golkwr lwtU dI inAweIN kuµkm = kysr ky = dy sr = sdrS lwl hox vw :
(sr pd ivSrwm qoN A`gy vI A`DI qu`k nwl lwauxw) Pyr ie¼ ArQ krnw ik iksy dI
iesq®I Awpxy AsQnW ¹ kuµkm = kysr cµdn Awid Gsw ky lyp krdI hovy, Pyr auh AsQn
sr = qIrW dy vWg qIKn = iq`ØKy hox ju = ijhVy jg = sµswr ¹ hwqy = nwS krdy hox, Bwv
ijnHW v`l vyK ky ivSeI mn`uKW dy icq fol jWdy hox [
bIr qQw guxvwn mhW; pun mwq ipqw suK mYN llcwqy [[
Pyr auh lVky bhuq bIr = bhwdr qQw = Aqy mhW = bhuq guxvwn = guxW dy sihq
hox pun = iPr mwqw ipqw Awpxy p`uqrW dy su`K dy ivc llcwqy = llcw¼dy hox ik ieh
sw¹ bhuq su`K dyxgy vw: auh p`uqr Awpxy mwqw-ipqw dy su`K ivc llcw¼dy hox ik As»
Awpxy mwqw-ipqw ¹ s`uK dyxw krIey [
vvvv
sÍYXw [[
ijn ky rQ nym drwrn qy; sq swgr hYN Ab lO jg mWhI [[
ies dunIAW AMdr bhuq v`fy-v`fy blI lok pYdw hoey hn [ ijn = ijnHW ky = dy rQW
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (252) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
dy nym = phIAW dy c`lx krky DrqI ivc peIAW drwrn = drjW, q®yVW au~pr Ab = hux
lO = qk s`q swgr = smuMdr jg = sµswr mWhI = ivc vg rhy hn [
ArQwq ies DrqI au~pr iek ipRAibRq nwm dw c`¸vrqI rwjw hoieAw hY [ aus ny
soicAw ik myry dyS ivc rwq nw pvy qy swrI prjw idn dy cwnx ivc suKI vsy [ ies
leI ausny Awpxy kwrIgrW ¹ AwK ky 12 jojn dy Awkwr dw iek mxIAW dw r`Q
bxvwieAw [ jo mxIAW rwq ¹ cmk ky sUrj vWg pRkwS krdIAW [ auh r`Q sUrj ny
AwpxIAW qyz ikrnW nwl swV id`qw [ rwjy ny Pyr Awpxy kwrIgrW ¹ hukm kIqw ik qus»
hux ausdy nwloN dUxw 24 jojn dy Awkwr dw r`Q bxwau [ jdoN kwrIgrW ny bxw ky iqAwr
kIqw, qdoN auh vI sUrj ny Awpxy qyj nwl Bsm kr id`qw [ Pyr qIjw r`Q 48 jojn dw
bxwieAw, pr auh vI sUrj ny swV ky suAwh kr id`qw [ ies pRkwr rwjy ipRAibRq ny muV-
muV pihly nwloN dUxy s`q vwr r`Q bxwey pr sUrj ny auh swry hI swV id`qy [ Pyr jdoN rwjy
ny aunHW sBnW nwloN hor dUxy v`fy Awkwr dw A`TvW r`Q iqAwr krvwieAw qW sUrj ny
prmySr A`gy bynqI kIqI [ sUrj dI bynqI sux ky pRØBU ny AwkwS bwxI duAwrw rwjy ¹
smJwieAw ik kudrq dI brwbrI nh» krnI cwhIdI jo myrI ie`Cw Anuswr rcnw ho geI
hY auhI r`KxI cwhIdI hY hor AwpxI mrzI nwl nvIn rcnw nw kro qdoN rwjw hitAw
sI [ so ijhVy s`q r`Q rwjy ny bxwey sI, aunHW dI pYVW ivc pwxI iek`Tw hox qoN auh smuMdr
dw rUp Dwrn kr gey, Bwv rwjw ipRAibRq ieqnw blvwn sI [
vvvv
mwno mhw ipRØQu lY ky kmwn su BUDr BUim qy nÎwry kry hYN [[16[[
(sRI dsm gRµQ, aukq iblws)
kihMdy hn ik ies mYnwk nwmy prbq rwjy qoN frdw hoieAw smuMdr dy ivc A`j qk
luikAw bYTw hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (253) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
sur rwj fry ijn ky bl qy; Xmrwj ijqy ijhny jg mWhI [[
Pyr rwvx qy myGnwd vrgy AYsy blI rwKS hoey hn ijn = ijnHW dy bl qy = qoN
sur = dyviqAW dw rwj = rwjw ieMd® vI fry = frdw sI [ myGnwd ny ieMd® ¹ ij`q ky lµkw
ivc ilAw ky Awpxw nOkr bxwieAw sI, ieMd® qoN mwlI dw kµm krw¼dw sI vw: mihKy
dYNq qoN vI ieMd® frdw sI [ jYsw ik :
AiBmwn auqwrn dyviqAW mihKwsur suµB aupwieAw [[
jIq ley iqin dyvqy iqhu lokI rwju kmwieAw [[
vfw bIr AKwie kY isr aupir Cq® iPrwieAw [[
idqw ieMd® inkwl kY; iqin igr kYlwsu qkwieAw [[
fr kY hQoN dwnvI idl AMdir q®ws vDwieAw [[
pws durgw dy ieMd¶ AwieAw [[3[[ (sRI dsm gRµQ, cµfI dI vwr)
Pyr ies sµswr ivc rwvx AYsw blI sI ijh = ijs ny Xmrwj = Drm rwjy, kwl ¹
vI ijqy = ij`q ilAw sI, Bwv kwl ¹ pwvy nwl bµinHAw hoieAw sI [
sÍYXw [[
ds cwr su BOn rcy ijn ky; iek Awih blI BvmMfl mWhI [[
ijn = ijnHW ky = dy ds+cwr = cOdW BOn = lok rcy bxwey hoey hn, iek Aijhy
blI = bl vwly lok iek BvmMfl = sµswr mWhI = ivc hn, Bwv bRhm jI ny cOdW lok
vvvv
vvvv
rcy vw: d`K pRjwpiq vrgy AnykW rwjy hoey hn, ijnHW ny keI mulk Sihr rcy Aqy Anµq
pRkwr dI rcnw kIqI [
ijn ky ds cwr su BOn blI; iek qÎwg gey iq®x jÎoN Dr mWhI [[
iek Aijhy blI = bl vwly rwjy hoey, ijnHW ny AwpxI qwkq nwl ieh ds+cwr = cOdW
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (254) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
BOn = lok ijn = ij`q ky Awpxy ADIn kIqy Aqy iek AYsy vI hoey jo ienHW cOdW lokW dy
rwj Bwg ¹ ies Dr = DrqI mWhI = ivc iq®x = k`K jÎoN = vWg inkµmy jwx ky
qÎwg = C`f gey hn [ ijvyN prsrwm jI ny ie`kI vwr C`q®IAW ¹ mwr ky aunHW koloN rwj
Koh ky bRwhmxW ¹ id`qw [
ds bIsk gRwm ku rwj lhy; nr kÎoN grbY Apny aur mWhI [[18[[
hux vrqmwn smyN dy ivc ds bIsk = dsW vIhW ku gRwm = ipMfW dw rwj lhy = lY
krky hy nr = mnu`K ! qUµ Awpxy aur = ihrdy ivc kÎoN = iks leI grbY = hµkwr krdw hYN ?
Bwv pUrI DrqI au~pr hkUmq krn vwly v`fy-v`fy blI rwjy sB kuJ eyQy C`f ky ^wlI h`Q»
ies sµswr qoN kUc kr gey hn [ Pyr kuJ ku ipMfW dI cODrqw lY ky A`j dw mn`uK AwpxI
cODrqw dy hµkwr ivc hI Pu`ØilAw iPrdw hY [ prmwdI hoieAw iviSAW ivc lµpt hoieAw
rihMdw hY, mwieAw dy nSy ivc lokW ¹ du`K dyNdw hY [ sdw Awpxy Dn pdwrQ dy hµkwr ivc
AMnHw hoieAw rihMdw hY [ AYsy rwijAW dI durdSw dw BweI gurdws jI ny AwpxI rcnw ivc
ies pRkwr izkr kIqw hY ]18] jYsw ik :
vsY Chbr lwie kY prnwl» huie vIh» AwvY [
lK nwly auCl clin lK prvwhI vwh vhwvY [
lK nwly lK vwih vih ndIAw AMdir rly rlwvY [
nau sY ndI niVMnvY pUrib pCim hoie clwvY [
ndIAw jwie smuMd ivic swgr sµgmu hoie imlwvY [
siq smuMd gVwV mih jwie smwih n pytu BrwvY [
jwie gVwVu pqwl hyiT hoie qvy dI bUµd smwvY [
isr piqswhW lK lK ieMnxu jwil qvy no qwvY [
mrdy Kih Kih dunIAW dwvY [15[ (BweI gurdws jI, vwr 25, pauVI 15)
dohrw [[
ry mn cµcl qUµ sdw; BjÎo n hir ko nwm [[
vvvv
vvvv
ry = hy myry mnW ! qUµ sdw = sdIv kwl cµcl = clwiemwn hI irhw, qUµ kdy vI
hir = prmwqmw ko = dw nwm iekwgr ho ky BjÎo = ismrnw nh» kIqw [
vvvv
ivc l`gx krky qUµ AMq ¹ jm = Xmrwj ky = dy Dwm = Gr Bwv nrkW ivc jY hYN = jwxw
kryNgw [[19[[
sÍYXw [[
Dn eIs dXo jg BIqr jo; ibn bu`ØiD gey n kCU Pl pwey [[
eIs = eISvr ny ies jg = sµswr BIqr = ivc jo = ijhVw Dn pdwrQ Awid
dXo = id`qw hY, ies Dn nwl Drm dy krm, ZrIbW dI pwlxw Awid puMn krm krny sn,
pr bu`DI qoN ibn = bZYr AklhIx mnu`KW koloN auh Dn ivArQ hI clw igAw, aunHW ny
kCU = kuJ vI Pl pwey = pRwpq nh» kIqw [
suB sµqn kI nih syv krI; Aru ibpRn qy nih X`g krwey [[
suB = syRSt sµqn = SWq-icq mhwqmw jnW kI = dI syv = tihl vI nh» krI = kIqI
Aru = Aqy nih = nw hI ibpRn = bRwhmxW qy = qoN Xg Awid krwey [
sYÍXw [[
vvvv
vvvv
vvvv
Apny ihq sµg, kry pr ko ihq; nr Awih smwn vhI Bv mWhI [[
ijhVy mn`uK Apny = Awp dy ihq = Bly dy sµg = nwl nwl pr = prwieAW ko = dw
vI ihq = Blw kry = krdy hn, Bwv dUsry dw koeI kµm sµvwrn l`ØigAW ausdy ivc Awpxy
Bly dI vI Aws r`KxI AYsI soc vwly auh nr = mnu`K ies Bv = sµswr mWhI = ivc
smwn = m`Dm mn`uK hn [
sÍYXw [[
Dn pwvn ko ij jhwj sjy; ibn Bwgn qY jl isMDu fubweI [[
Dn = dOlq ¹ pwvn = pRwpq krn dy leI smuMdrI jhwj sjy = bxw Bwv swmwn nwl
l`d ky vpwr krn leI smuMdrI byiVAW ¹ ivlwieq ivc lY ky jwx leI iqAwr hovy,
pr Bwgn = sRySt krmW qoN ibn = bZYr auh v`fy-v`fy byVy jl = pwxI dy isMDu = smuMdr ivc
hI fubweI = f`ub gey [
vvvv
lokW dw DrqI ivc Dn d`ØibAw huµdw hY, mYN auh pRwpq kr lvW pr aus Dr = DrqI ’qy = qoN
eyk = iek ivrwtk = kOfI vI pweI = pRwpq nw hoeI [
inRp kI Dir AwXuD syv kry; iBr sµGr mWih suAMg quVweI [[
Pyr AwXuD = Ssq® Dir = Dwrn krky Bwv h`Q ivc Ssq® pkV ky inRp = rwjy kI = dI
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (257) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
syv = tihl kry = kIqI ik rwjw ^uS ho ky kuJ mwieAw dy dyvygw, ausdI ^wiqr sµGr = Xu`D
dy mYdwn ivc duSmnW nwl iBr = lV ky Awpxy AMg vI quVweI = quVw ley qW vI kuJ
nw imilAw [
dohrw [[
ibnw Bwg jg suK khW; moK khW nr hoie [[
hy BweI ! ies leI Bwg = sRySt krmW qoN ibnw = bZYr jg = sµswr AMdr khW = ik`ØQy
suK hY qy Pyr nr = mnu`K dI moK = kilAwx khW = ik`ØQy ho skdI hY, Bwv jdoN ivvhwr
hI is`D nh» qW Pyr mukqI ik`ØQoN ho skdI hY [
sYÍXw [[
Gr BIqr hym Bµfwr Bry; mukqw Pl kI gj pIT AMbwrI [[
ijs mnu`K kol Gr dy BIqir = ivc hym = sony dy Bµfwr = ^zwny Bry pey hn Aqy
mukqw = moqIAW dy PlW kI = dI gj = hwQI dI pIT = ip`T au~pr AMbwrI = hOdI BrI hovy
vw : hwQI dI ip`T ijqny moqIAW dy AMbwr l`gy hox [
vvvv
aujÎwr = pRkwS PYl irhw hovy [ Pyr qn = srIr nUqn = nvIn qy rog vI invwrI = nivrq
hoey hox, Bwv ArogI srIr hovy [
vvvv
kwrix = krn vwlI nwir = iesqrI (GrvwlI) hovy, qQw = iqs pRkwr hI auh guxW dy
sihq sIl suBwA qy audwrI = sRySt hovy [
sÍYXw [[
rUp Ply nih jUp Ply; jn mWgq BIK iPry jg mWhI [[
kvI jI puMnW dI aupmW krdy hoey kQn krdy hn ik ies sµswr ivc nw hI iksy mnu`K
dw suµdr srUp Ply = Pldw hY, ik¼ik suµdr srUp vwly AYsy ibAMq mnu`K hn, ijnHW ¹ rotI
vI nsIb nh» huµdI [ ijvyN CyvyN pwqSwh jI ny jo gvwlIAr dy iklHy ivcoN 52 aumr Br
dy kYdI Cufvwey sn, aunHW ¹ au~Qy rotI vI nh» imldI sI nw hI jUp = jUAw Ply = Pldw
hY, jy iek idn koeI DylI ij`qdw hY qW Agly idn hvylI vI hwr Aw¼dw hY, ijvyN pWfvW
ny jUAw KyifAw qW auh Awpxw sB kuJ hwr gey, jykr kho ik kYrvW ¹ jUAw PilAw hY
ik¼ik auh pWfvW dw sB kuJ ij`q gey sn qW aunHW dw vI bwAd ivc kuJ nw irhw [
mhWBwrq dy Xu`D smyN aunHW dI ATwrW KUhnI sYnw nws ho geI sI qy kYrvW iv`ØcoN koeI vI
ij¼dw nw irhw [
keI suµdr srUp vwly keI v`fy v`fy jUAw Kyfx vwly jn = lok ies jg = sµswr
mWhI = ivc BIK = iBKSw, ^Yrwq mWgq = mMgdy iPry = iPrdy hn [
vvvv
(AMnvY Anuswr) mUrK cwqr kwqr bIr—Bwv bVy bVy cwqr = clwk mnu`K mUrK = by-
smJ mnu`KW dy Gr nOkr bxI iPrdy hn Aqy bVy bVy bIr = bhwdr sUrmy mnu`K kwqr = frpok
mnu`KW dw pwxI Brdy hn, su = auh AwpxI kul dI lwj = l`jw Srm qoN ibnW hI aunHW dI
syvw krdy hn [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (259) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
AOr Ply nih ko jg mYN; i¸iq puMn Ply d¶m jÎoN irqu mWhI [[25[[
ies leI hy BweI ! ies jg = sµswr dy mY = ivc AOr = hor koeI vI cIz nih = nh»
Ply = PldI, mnu`K dy i¸iq = kIqy hoey puMn hI ies sµswr AMdr Ply = Pldy hn, jÎoN = ijvyN
bsµq irqu = ru`q mWhI = ivc d¶m = ibRC pRPu`lq huµdy hn [[25[[
sÍYXw [[
jo jn syvq pwd blI; jn iB®q Bey ipKIey jg mWhI [[
jo = ijhVy mnu`KW dy Bwv rwijAW dy pwd = crnW ¹ v`fy v`fy blI = blvwn sUrmy
syvq = syNvdy sn, smyN dy bdldy hwlwqW nwl auhI rwjy lok ies jg = sµswr dy
mWhI = ivc iB®q = nOkr Bey = hoey ipKIey = dyKy jw skdy hn [ ijvyN pWfvW kol rwj Bwg
sI jdoN jUey ivc sB kuJ hwr gey qW jµglW ivc du`K Bogdy hoey iek swl vYrwt rwjy
dy kol nOkr bx ky rhy [
AOr Ply nih ko jg mYN i¸q puMn Ply; d¶m jÎoN irqu mWhI [[26[[
ies leI hy BweI ! ies jg = sµswr mYN = ivc AOr = hor koeI vI cIz nih = nh»
vvvv
vvvv
Ply = PldI, isr& mnu`K dy i¸q = kIqy hoey puMn krm hI ies sµswr dy AMdr Ply = Pldy hn,
jÎoN = ijvyN bsµq ru`q dy mWhI = ivc d¶m = ibRC Awid swrI bnspqI pRPu`lq huµdI hY ]26]
vvvv
ibdys = prwieAw dyS Ply = Pldw hY, Bwv nw Awpxy dyS ivc koeI qr`kI imldI hY Aqy
nw hI ivdyS ivc jw ky kuJ hwsl huµdw hY, Pyr pUrb qy au~qr Awid idSwvW dy mo = ivc
vI jw ky kCu = kuJ Pl pRwpq nWhI = nhIN huµdw hY [
AOr Ply nih ko jg mYN; i¸iq puMn Ply d¶m jÎoN irqu mWhI ]27]
kvI jI kQn krdy hn ik ies leI hy BweI ! ies jg = sµswr mY = ivc AOr = hor
koeI vI cIz nih = nh» Ply = PldI, kyvl mnu`K dy i¸iq = kIqy puMn krm hI ies sµswr
dy AMdr Ply = Pldy hn [ jÎoN = ijvyN bsµq irqu = ru`q dy mWhI = ivc d¶m = ibRC Awid
swrI bnspqI pRPu`lq huµdI hY ]27]
sÍYXw ]
bwlk nwih Ply jg mYN; Aru jobn mwih kCU Pl nWhI ]
bwlk = bwl AvsQw vI ies jg = sµswr mYN = ivc koeI Pl nh» dyNdI Aru = Aqy
jobn = jvwnI dI AvsQw mwih = ivc vI kCU = ku`J vI Pl nWhI = nh» hY [
mIq Ply nih nIq Ply; kul rIq Ply Bv mYN khu kWhI ]
nw hI bhuqy mIq = im`q® Pldy hn Aqy nw hI nIq = rwjnIqI pVHI hoeI Ply = PldI
vvvv
vvvv
hY; keI AMgRyzI, &wrsI, sµsi¸q Awid pVHn vwly vI lUx qyl vycdy iPrdy hn [ Pyr
khu = d`Øso ik AwpxI kul dI rIiq = rhu-rIqI Bv = sµswr mYN = ivc kWhI = ik`ØQy PlygI [
AOr Ply nih ko jg mYN, i¸iq puMn Ply d¶m jÎoN irqu mWhI ]28]
hy BweI ! ies leI ies jg = sµswr dy mYN = ivc AOr = hor koeI vI cIz nh»
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (261) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
Ply = PldI isr& i¸iq = kIqy hoey puMn krm ie¼ Pldy hn ijvyN bsµq ru`q Awaux qoN
d¶m = ibRC Awid bnspqI pRP`ulq ho jWdI hY ]28]
sYÍXw ]
nWih Ply jg mwih insys; idnys Ply jg mYN khu kWhI ]
hy BweI ! ies jg = sµswr mwih = ivc (ins+eys) ins = rwq dw eys = eISvr Bwv
cµdrmw vI koeI Ply = Pl nh» dyNdw, Bwv keI lok cµd®wiexI vrq r`Kdy hn, keI cµdrmw
dI pUjw Awid krdy hn pr ieh vI kuJ Pl nh» dy skdw [ Pyr khu = d`sxw kro ik
(idn+eys) idn dw eys = eISvr Bwv sUrj ies sµswr ivc kWhI = ikQy koeI Pl dyvygw,
Bwv sUrj dI pUjw vI koeI Pl nh» dy skdI [
puMn ibnw Pl Awih khW, ibiD lok su BUim rswql mWhI ]
Pyr koeI ibD = bRhm lok qk jW BUim = DrqI qoN lY ky rswql = pqwl mWhI = ivc
Brm Awvy, pr puMnW qoN ibnw = bZYr khW = ikQoN koeI Pl pRwpq hovygw, Bwv koeI Pl
nh» pRwpq hovygw [
AOr Ply nih ko jg mYN, i¸iq puMn Ply d¶m jÎoN irqu mWhI ]29]
hy BweI ! ies leI ies jg = sµswr mYN = ivc AOr = hor koeI vI cIz nh» PldI,
isr& kIqy hoey puMn ie¼ Pl dyNdy hn, ijvyN bsµq irqu = ru`q mWhI = ivc swrI bnspqI
pRPu`lq ho jWdI hY ]29]
A`gy kvI gulwb isMG jI krmW (prmySr) dI AgwD gqI dw vrxn krdy hn [
vvvv
vvvv
mih mMfl ky piq ko iKn mYN; dr hI dr mwih su BIK mMgwey ]
Pyr mih mMfl = DrqI ky = dy piq = mwlk rwjy ko = ¹ iek iKn dy smyN mY = ivc
dr hI dr = drW drW dy mwih = ivc BIK = iBKSw mMgwey = mMgvw dyNdw hY, ijvyN dwrw
iSkoh qy SwhjhW dI hwlq hoeI sI [ jYsw ik :
ByKwrI qy rwju krwvY rwjw qy ByKwrI ]
Kl mUrK qy pMØifqu kirbo pMØifq qy mugDwrI ]3] (swrµg Bgq kbIr jI, AMg 1252)
vvvv
igAw qW Arjn ny hwr mMn leI qy BIlW ny swrIAW gopIAW bµdI bxwaux leI Gyr leIAW [
qdoN AwpxI ie`zq jWdI vyK ky swrIAW gopIAW ktwrW mwr-mwr ky pRwx iqAwg geIAW [
ijQy aunHW gopIAW dw ^Un fu`ØilHAw sI, aus QW dI im`tI ¹ ‘gopI cµdn’ ikhw jWdw hY, jYsw
ik :
iknhI iqlku gopI cµdn lwieAw ] (AMg 913)
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (263) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
so Bwv ieh hY ik Arjn mhWBwrq dy Xu`D dw sB qoN qwkqvr XoDw sI, aus ny Awpxy
qIrW dy inSwny nwl v`fy v`fy vYrI nwS kIqy sn, pr smyN ny AYsI krvt leI ik mhWblI
Arjn ¹ vI BIlW dy A`gy hwrnw ipAw [ jYsw ik :
smy ibnw nr ikAw kry smw smy blvwn [
Arjn gvweIAW gopIAW, vhI DnK vhI bwn [ (lOikk pRmwx)
vvvv
vvvv
Q`k hwr pey hn pr aus pRØBU dI giq = gqI, cwlI ¹ koie = koeI vI pwey = pRwpq nw
kr sikAw ]31]
sÍYXw ]
suq pMfu mhIpiq ky ijhny; hr rwjih kwnn mwih iPrwey ]
Pyr ijh = ijs prmySr ny pMfu = pWfU rwjy dy suq = pu`qrW (XuiDStr, BIm sYn qy Arjn
kuµqI dy audr qoN Aqy sihdyv qy nkul mWd®I dy audr qoN) dy koloN rwjih = rwj Bwg hr = Koh
krky aunHW ¹ kwnn = jµglW dy mwih = ivc iPrwey = Pyrnw kIqw, Bwv jdoN pMjy pWfv
jUey ivc Awpxw sB kuJ hwr gey, qdoN jUey ivc r`KI Srq muqwbk 12 swl bnbws ivc
Pl P`ul Kw ky bqIq kIqy Aqy iek swl gupq vws ivc vYrwt rwjy dy kol nOkr rhy [
vvvv
ky swhmxy Aw bYTw [ nl ny soicAw ik c`lo ies kbUqr ¹ PV ky Buµn ky KWdy hW, kuJ
B`uK qW dUr hovygI [ ieh soc ky kbUqr au~pr Awpxw bsqr su`ØitAw pr kbUqr auh k`pVw
vI lY ky au~f igAw [ AMq iPr iesny jUey ivc Awpxy Brw puSkr ¹ ij`q ky AwpxI ivBUqI
vwps lYxw kIqI sI [ Pyr prmwqmw dI AgwD gqI dyKxw kro ik rwjy hrIcµd ¹ bnwrs
dI mMfI ivc jw ky ivkxw ipAw [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (265) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
swKI rwjy hrIcµd dI : rwjw hrIcµd ijs¹ hrIScµdr nwm nwl vI jwixAw jWdw
hY, ieh sUrj vµS dw ATweIvW rwjw hoieAw, iesdy ipqw dw nwm rwjw iq®SµkU sI [ ieh
AwpxI rihmidlI Aqy inAW leI mShUr sI [ iek idn iesdw ipqw rwjw iq®SµkU viSSt
munI jI ¹ jw ky kihx l`gw ik hy munI jI ! mY¹ sxdyhw svrg ivc phuµcw dyvo [ A`goN
viSSt munI ny ikhw ky hy rwjn ! qUµ Xg Awid SuB krm kr, Pyr srIr iqAwg ky svrg
ivc jw ky rhyNgw [ pr rwjw iq®SµkU kihx l`gw ik mYN qW sxdyhI hI svrgW ¹ jwvWgw [
ieh kih ky viSSt munI ¹ AwiKAw ik Pyr mYN Awp jI ¹ gurU hI nh» Dwrdw [ auQoN Aw
ky ieh ivSvwim`qr jI dw cylw bixAw [ ivSvwim`qr ny rwjy iq®SµkU ¹ ikhw ik mYN qY¹
sxdyhI svrgW ivc phuµcwvWgw [ jdoN ivSvwim`qr rwjy iq®SµkU ¹ sxdyhI svrg ivc
phuµcwaux l`gw qW dyviqAW ny Awpxy gurU (viSSt munI) qoN bymuK hoieAw jwx ky, svrg
ivc QW nw id`qw [ dyvqy Awpxy bl nwl rwjy ¹ Q`ly ¹ s`utx qy ivSvwim`qr mMq®W dy
bl nwl rwjy ¹ au~pr v`l ¹ cVHwvy [ aus vyly rwjw iq®SµkU ivcwly hI rih igAw (auQoN
krmnwskw ndI inkldI hY ijs¹ nOvyN pwqSwh jI ny crn pw ky jIvW dy BYVy krmW
dw nwS kIqw sI) Awpxy ipqw dI hwlq bwry sux ky rwjw hrIcµd viSSt munI dy pYr»
pY igAw [ ieh g`l jwx ky ivSvwim`qr ies nwl bhuq Zu`Øsy ho igAw ik mYN iesdy ipE
¹ sxdyhI svrg ivc phuµcw irhw hW qy ieh myrI syvkI C`f ky myry duSmn viSSt munI
dw cylw bx igAw hY [ ies eIrKw dy krky rwjy hrIcµd ¹ sbk isKwaux leI iesny sUr
dw rUp Dwrn krky rwjy dw bwZ p`ut id`qw [ mwlI ny rwjy ¹ Aw ky d`ØisAw ik mhwrwj
jI ! Awpxy bwZ ivc iek bhuq BwrI sUr AwieAw hY, ijs ny swrw bwZ hI aujwV id`qw
hY [ rwjy ny Ajy koeI puMn dwn nh» sI kIqw [ aus ny soicAw ik pihlW sUr dw iSkwr kr
leIey, iPr hI koeI dwn puMn krWgw [ so rwjw GoVy au~pr cVH ky sUr dw iSkwr krn leI
ausdy mgr igAw [ sUr jµgl v`l B`j igAw [ bhuq dUr aujwV ivc jw ky Alop ho igAw
qy ivSvwim`qr iek bRwhmx dw rUp Dwr ky iek KUh dy au~pr bYT igAw [ rwjy ¹ bhuq
ipAws l`gI hoeI sI [ bu`lH su`kdy jWdy sn [ mwSkI koeI nh» sI qy dwn vI Ajy koeI nh»
kIqw sI [ ieh bRwhmx bixAw bYTw ivSvwim`qr rwjy ¹ kihx l`gw ik hy rwjn ! qUµ mY¹
eyQy dwn krn leI sµklp kr dy [ sµklp kIqw qy dwn id`qw ieko ijhw huµdw hY [ rwjy
ny dwn krn dw sµklp krky pwxI pI ilAw [ qd ivSvwim`qr ny srwp nwl iesdI swrI
sm`grI nwS kr id`qI [ ijs krky ie`kI Bwr dwn nw ho sikAw qW iesny rwjy ¹ rwxI
¹ qy iesdy p`uqr ¹ iqMn Bwr dy bdly lY ilAw qy rwj-Bwg iv`coN k`F id`qw qy rwjy ¹
ikhw ik qUµ Awpxw dwn dyx dw pRx pUrw kr [ rwjy ny Awpxy idl ’qy p`Qr r`K ky AwpxI
vvvv
vvvv
iesqrI pu`qr ¹ vyicAw qy Awp kWsI dI mMfI ivc iek cµfwl kol ivikAw [ ijQy ieh
SmSwn BUmI ivc muridAW ¹ swVdw sI qy cµfwl v`loN hukm sI ik svw rupieAw lY ky
iPr iksy ¹ sskwr krn dyxw [
so ies pRkwr ienHW ¹ iek vrHw guzr igAw, auDr iek idn rwxI Awpxy p`uqr dy
smyq qurI Aw¼dI sI [ ausdy pu`qr dy s`p lV igAw qy ausdI mOq ho geI [ ieh ivrlwp
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (266) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
krdI hoeI p`uqr dw sskwr krn leI SmSwn BUmI dy kol AweI [ ienHW donW ny iek dUjy
¹ pCwx ilAw qy cwihAw ik Awpxy p`uqr dI icKw ’qy sV mrIey [ pr rwjw hOslw krky
kihx l`gw ik myry mwlk dw hukm hY ik svw rupieAw lY ky Pyr iksy ¹ sskwr krn
dyxw, mYN Awpxy mwlk dy hukm dI aulµGxw nh» kr skdw [ mYN Awpxy p`uqr dw ibnW pYisAW
dy sskwr vI nh» kr skdw [ rwxI ivrlwp krdI hoeI SmSwnGwt dy bwhr Awpxy pu`qr
dI lwS lY ky bYT geI, roNdI-roNdI byhoS ho geI [ auDroN kuJ cor jo rwjy dy mihlW iv`coN
corI krky Aw rhy sn, aunHW ny su`Kxw su`KI sI ik jykr corI dw mwl bhuq swrw h`Q l`gygw
qW As» mwl dw kuJ ih`sw sµqW BgqW ¹ dy dyvWgy [ ie¼ jdoN auh SmSwnGwt dy pws
Awey qW rwxI ¹ koeI sµqxI jwx ky ausdy gl ivc iek hIirAW dw hwr pw ky B`j gey [
auDroN corW dw ip`Cw krdy-krdy rwjy dy ispwhI vI Aw gey [ aunHW ny rwxI ¹ corW nwl
rlI jwx ky PV ky rwjy dy drbwr ivc pyS kr id`qw [ qd rwjy ny aus¹ kql krn dw
hukm dy id`qw ik ies¹ kql kr dyvo [ ispwhI rwxI ¹ PV ky SmSwnGwt lY Awey qy
cµfwl ¹ ikhw ik rwjy dw hukm hY ik iesdw kql kr id`qw jwvy [ cµfwl ny Awpxy nOkr
rwjy hrIcµd ¹ ikhw ik ies¹ kql kr dyvo [ rwjy ny AwpxI rwxI ¹ jwxidAW hoieAW
vI Awpxy mwlk dw hukm mMn ky aus¹ mwrn leI jdoN ikrpwn k`FI, qd aus vyly Bgvwn
ny pRgt ho ky h`Q PV ilAw [ Bgvwn ny ikhw ik hy rwjn qyrw sq (dwn) pUrw ho igAw [
Bgvwn ny swrw rwj-Bwg vI dy id`qw qy ikhw ik hy rwjn ! mMg, jo kuJ mMgxw hY, rwjw
kihx l`gw ik hy Bgvwn jI ! jy Awp jI bhuq pRsµn hoey ho qW myrI swrI ngrI hI svrg
¹ jwvy, AYsw vrdwn b^iSS kro [ Bgvwn ny ^uS ho ky ikhw ik ‘qQwsqU’ [ eysy pRkwr hI
hovygw [ jdoN svrg ¹ jwx leI ibbwx cVHwA ley [ Ajy QoVHw ku hI au~pr gey ik gDw
h»g ipAw [ hrIcµd ¹ hµkwr ho igAw qy socdw hY ik hy hrIcµdw ! qyry ijqnw dwnI kOx
hY, ijsdy gDy vI svrg ¹ c`ly hn [ aus hµkwr krky iesdI purI auQy hI ruk geI [ keI
ies qrHW vI kihMdy hn ik hrIcµd AwpxI ngrI smyq svrg ivc clw igAw sI [ pr
nwrd munI ny &ryb nwl iesdy mUMØhoN iesdI ausqqI krweI, ijs krky iesdy puMn nwS hox
qoN ies¹ svrg iv`coN k`F id`qw igAw [ jd ieh svrg iv`coN if`g irhw sI qW iesny
eISvr qoN AwpxI B`ul b^SweI qW b^iSAw igAw Aqy hyTW ¹ Aw¼dw hoieAw auQy hI
ruk igAw [
so Bwv ieh hY ik hrIcµd vrgy v`fy v`fy rwjy vI aus pRBU dI AgwD gqI ¹ nh»
pw sky qy smyN dI krvt nwl mMfIAW ivc iv`kxw ipAw sI [
vvvv
vvvv
sÍYXw ]
sur ky piq ko gih kY ijhny; mih mMfl mo gF lµk idKwey ]
hy BweI ! ijih = ijs pRØBU ny vw: krmW dI gqI ny sur = dyviqAW kY = dy piq = mwlk
ieMd® ko = ¹ gih = pkV ky ies mih mMfl = DrqI dy mo = ivc lµkw dw gF = iklHw
idKwey = ivKwauxw kIqw, Bwv svrg ivc rihx vwly ieMdr ¹ rwvx ny ij`q ky AwpxI
purI lµkw ivc ilAw ky kYd kIqw qy nOkrW vWg aus qoN kµm krvwieAw [
vvvv
sÍYXw ]
i¸iq pUrb Awih suBwsuB jo; Pl dyvn ko jg BIqir Awey ]
hy BweI ! jo = ijhVy pUrb = pUrbly, pihly jnmW dy ivc (suB+AsuB) suB = cµgy Aqy
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (268) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
AsuB = mwVy krm i¸iq = kIqy sn, auh jIvW dy Awpo-Awpxy krm hI Pl dyvn = dyx
vwsqy jg = sµswr dy BIqir = ivc Awey hn [
sÍYXw ]
iql qyl ky sµg lhy duK ko; rs sµgih qy jg eIK ipVwey ]
vvvv
vvvv
hy BweI ! sµgih = sµgq dw kYsw pRBwv huµdw hY, dyKo iqlW ny qyl ky = dy sµig = swQ
krky duK = kSt ¹ lhy = pRwpq kIqw Bwv iqlW iv`coN qyl k`Fx leI aunHW ¹ kohlU ivc
pIiVAw jWdw hY [ Pyr rs dI sµgq krn nwl ies sµswr AMdr lok eIK = gµny ¹
pIVwey = pIVdy hn [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (269) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
Pl sµgq pwdp eIt shy; Aru gµD ik sµgih PUl qpwey ]
PlW dI sµgq krn nwl pwdp = ibRC eIt = ie`tW, roVy shy = shwrdw hY Bwv ijvyN
byrIAW nwloN byr lwhux leI b`cy v`Øty mwr-mwr byr JwVdy hn [ Pyr gµD = sugµDI dI sµgq
krn krky Pu`l qpwey jWdy hn, Bwv Pu`lW iv`coN Ark k`Fx leI aunHW ¹ kVwihAW ivc
aubwilAw jWdw hY [
nwd ik loB qjy imRg pwn; su bIn suny Aih Awp bµDwey ]
nwd = GMfyhyVy dy Sbd dI Awvwz ¹ sux ky ausdy loB = lwlc kwrn imRg = ihrn
Awpxy pRwn qjy = iqAwg dyNdw hY [ so Pyr bIn dI Awvwz ¹ suxn dy loB ivc Aih = s`p
Awpxy Awp ¹ bµDwey = bµnHw lYNdw hY [
vvvv
F`k ky au~pr klbUq Bwv kwZzW dI hQnI bxw ky KVI kr idMdy hn, qd kwm ivc
msq hoieAw hwQI jdoN aus nwl sprS krn leI Aw¼dw hY, qd auh toey ivc if`g pYNdw
hY [ Pyr auh lok aus ¹ keI idn Bu`Kw r`K ky, kuµfy mwr mwr ky aus¹ AwpxI BwSw isKw
ky Awpxy ADIn kr lYNdy hn [ jYsw ik :
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (270) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
kwm suAwie gj bis pry mn baurw ry AMksu sihE sIs ]1]
(gauVI kbIr jI, AMg 335)
Xw Bv mMfl mwih suno; aur loB kry duK kOn n pwey ]37]
hy BweI ! suno = suxnw kro Xw = ies Bv mMfl = sµswr dy mwih = ivc ijnHW mnu`KW
ny vI Awpxy aur = ihrdy ivc loB = lwlc kry = kIqw hY, d`Øso aunHW iv`coN Aijhw kOx
hY ijsny du`K pRwpq nh» kIqw, Bwv lwlcI jIv ¹ du`K zrUr pRwpq huµdw hY ]37]
sÍYXw ]
gIJn mws ghy muK mYN; pun Juµfn qy inj muMf ktwey ]
gIJn = iglJ murdwr dy mws dy loB ivc Aw ky aus¹ Awpxy muK = mUMh (cuµJ) ivc
ghy = pkVdI hY, pun = Pyr iglJW dy Juµfn = Juµf qy = qoN inj = Awpxw muMf = isr
ktwey = ktvw¼dI hY, Bwv mws dy lwlc ivc Aw jdoN iglJ mws dI botI ¹ qoV ky
mUMh ivc pw¼dI hY qW bwkI dIAW iglJW aus koloN mws Kohx leI ausdy mgr pY jWdIAW
hn Aqy isr ivc cuµJW mwr-mwr ky aus¹ du`K dyNdIAW hn [
d`qw q®y ny ies iglJ ¹ vI Awpxw gurU bxwieAw hY ik jdoN iglJ ny duKI ho mws
dI botI iqAwg id`qI, qdoN auh bwkI dIAW iglJW aus mws dy mgr pY geIAW qy auh
Awp suKI hoeI [ d`qw q®y ny AwiKAw ik ijqnw icr iesny iksy cIz dI pkV r`KI, auqnw
icr ies¹ d`uK imldw irhw, jdoN iesny iqAwg id`qI qdoN ies¹ su`K pRwpq hoieAw [ ies
leI iqAwg ivc hI su`K hY, ie¼ aus¹ Awpxw gurU mMØinAw d`qw q®y ies qrHW cOQI gurU
Dwrn kIqy sI, ijQoN aus ¹ jIvn ivc is`ØiKAw imldI rhI, qy auhnW ¹ gurU mMndw irhw [
iB®Mg blI ipK kµj pRBw; aur loB lgy iqih mwih bµDwey ]
iB®Mg = BOrw Awpxy Awp ivc bhuq blI = bl vwlw jIv hY, Bwv motI qoN motI l`kV
ivc Cyk krky inkl jWdw hY pr auh BOrw jdoN kµj = kml dI pRBw = soBw ¹ ipiK = vyKdw
hY, qd ausdy aur = mn AMdr loB = lwlc lgy = l`g Aw¼dw hY Aqy ausdI sugµDI ivc
mgn hoieAw ausdy mwih = ivc hI Awpxy Awp ¹ bµDwey = kYd krvw lYNdw hY, Bwv kml
dI sugµDI ivc msq hoieAw BOrw rwq ¹ kml dy bµd hox nwl ausdy ivc hI bµd ho jWdw
hY qy svyr vyly sUrj cVHn qoN pihlW hI gWDI lok auh P`ul qoV ky lY jWdy hn qy kVwihAW
ivc pw ky aus dw vI nwl hI Ark k`F lYNdy hn, ie¼ BOrw aunHW Pu`lW dy nwl Awpxw
Awp ^qm krvw lYNdy hY [
vvvv
vvvv
vvvv
ijvyN iek Cotw ijhw pRsµg Aw¼dw hY ik iek Cotw ijhw kbUqr dw b`cw jµgl ivc
sµqW dI kutIAw dy pws rihMdw sI, sµqW ny aus¹ cogw pwauxw SurU kr id`qw, auh b`cw
hOlI-hOlI v`fw ho igAw [ sµq ijqnw icr vI Bjn kIrqn kirAw krn, auh auqnI dyr
qk suxdw irhw kry [ iek idn aus kbUqr dw iksy kbUqrI nwl imlwp ho igAw, dohW
dy sµbµD krky, ienHW dy b`cy ho gey [ iek idn kbUqr Awp ikqy bwhr dwxw cugx igAw
hoieAw sI, mgroN iek PµDk ny ausdy b`cy qy GrvwlI ¹ cogy dw lwlc dy ky jwl ivc
Psw ilAw, auDroN auh kbUqr vI Aw igAw qy Awpxy b`ØicAW ¹ jwl ivc PisAw dyK
ky moh dw mwirAw Awp vI jwl ivc jw PisAw [ jwl ivc PisAw hoieAw ieh icqvnI
krn l`g ipAw ik ikhVy Kyq ivc iks ny kpwh bIjI sI ? iks ny sUq k`ØiqAw sI ?
Aqy iks ny jwl bxwieAw sI ? ijs ivc As» Psy hoey hW [ kbUqr Ajy ienHW hI socW
ivc sI ik ieqny icr ¹ PµDk ny aunHW ¹ mwr ilAw [ so ies pRkwr cogy dy lwlc kwrn
pMCI Awpxy Awp ¹ jwl ivc Psw lYNdy hn [ jYsw ik :
ijau pMKI kpoiq Awpu bn@wieAw myrI ijMduVIey iqau mnmuK siB vis kwly rwm ]
(ibhwgVw m: 4, AMg 538)
Xw Bv mMfl mwih suno; aur loB jgy, duKu kOn n pwey ]38]
hy BweI ! myrI ies g`l ¹ suno = suxnw kro, ik ies BvmMfl = sµswr dy mwih = ivc
ijnHW mn`uKW dy aur = ihrdy AMdr vI loB = lwlc jgy = jwigAw, aunHW iv`coN Aijhw kOx
hY ijs ny du`K pRwpq nh» kIqw, Bwv ijsdy AMdr lwlc jwigAw hY, aus ny zrUr duK
pwauxw kIqw hY ]38]
sYÍXw ]
ibiD mwnv dyh rcI jg mYN; ieih qy sB logn ko ihq hoeI ]
ibiD = Pl pRdwqy pRØBU ny ies jg = sµswr dy mYN = ivc mwnv = mn`uKw dyyhI
rcI = rcnw kIqI hY ik ieih = ies dy krky sB = swry logn = lokW ko = dw ihq = Blw
hoeI = hovygw, Bwv ies dyhI AMdr jIv bwkI dIAW jUnIAW dy jIvW dw vI Blw kirAw
krngy [
vvvv
jwx l`g pey Aqy jg = sµswr kI = dI jµmx mrn rUp pdvI v`l koeI vI hyrq = dyKdw
nihN = nh» sI [
jg nwih rhy Xih sµk BeI; pun BUK pXws rcy ibiD doeI ]
aus smyN bRhmw ¹ Xih = ieh sµk = Sµkw BeI = ho geI ik ies qrIky nwl qW swry
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (272) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
SuB swDn krky mukq hoeI jwxgy Aqy ieh jg = sµswr hI nwih = nh» rhy = rhygw, Pyr
aus ibiD = ibDwqy ny doeI = do BUK = B`uK Aqy ipAws ¹ rcy = rc, bxw id`qw [
sÍYXw ]
ry mn jo Pl qoih rcXo ibiD; pwvihgo qj sµk ipswcI ]
ry = hy myry mnW ! jo = ijhVw su`K jW du`K rUp Pl ibDwqy ny qoih = qyry leI rcXo = rcnw
kIqw hY, auh qUµ hI pwvihgo = pwauxw krygw, ies leI sµk = Sµkw rUpI ipswcI = fwiex
¹ qij = iqAwg dyxw kr [
hoie pRsµn su rwm Bjo; ieq qy auq dOrn mYN miq kwcI ]40]
ies leI hy mnW ! qUµ pRsµn = ^uS hoie = ho krky rwm = prmwqmw dy nwm ¹
vvvv
vvvv
ik¼ik prmwqmw dy nwm qoN ibnW ieq = eyDr qy = qoN auq = au~Dr dOrn = dOVn
mYN = ivc Btkx vwlI miq = b`uDI kwcI = k`cI hY, Bwv nwm C`f ky mwieAw dI pRwpqI leI
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (273) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
dySW dySwq®W ivc Btkx nwl kuJ vI prmwrQI lwB nh» hovygw, jo swfy krmW ivc iliKAw
hoieAw hY auh zrUr iml hI jwxw hY [ ies leI sdw prmwqmw dw nwm ismrnw kr ]40]
Agly sv`eIey ivc jIv dy sµbµDI Awid ¹ svwrQI kQn krdy hn [
sÍYXw ]
ijh logn ky ihq pwp kry; mn qy nih qy kuC kwj svwry ]
hy jIv ! ijh = ijnHW logn = lokW ky = dy ihq = vwsqy qUµ pwp = mMd krm
kry = krdw hYN, hy mn = ipAwry ! qy = auh lok qy = qyrw kuC = kuJ vI lok-pRlok dw
kwj = kwrj nh» svwry = sµvwrngy [
sÍYXw ]
vvvv
vvvv
vvvv
jg bIc duKMkur pwp suno; mn kw ihq qUµ bhu BWiq kmwvYN ]
hy mn ! hy jIv ! qUµ jg = sµswr bIc = AMdr ies g`l ¹ sµqW mhwqmw, gRµQW duAwrw
suno = suxnw vI hY ik pwp = mMd krm (duK+AMkur) du`KW dw AMkur = AMgUr, bIj hn, pr
Pyr vI qUµ kw = iks ihq = vwsqy aunHW pwp krmW ¹ bhu = bhuq BWiq = qrIikAW nwl
kmwvYN = kmwauxw krdw hYN [
hir puMn kQw qt qIrQ mYN; hir nwm aucwrn mYN duKu pwvYN ]
hy jIv ! hir = prmwqmw dI puMn = pivq® kQw ¹ suxn Aqy qIrQW dy qt = iknwirAW
mY = ivc bYT ky hir prmwqmw dy nwm aucwrn mYN = ivc qUµ du`K pwvYN = pwauxw mMndw hY,
Bwv ienHW kµmW ¹ qUµ vwDU smJdw hYN Aqy kihMdw hYN ik ieh qW vyhilAW bµidAW dy kµm
hn [
sÍYXw ]
qn Dwr ky nw aupkwr kry; kr rwg prWgn rUp inhwry ]
hy jIv ! qUµ ieh mnu`Kw qn = srIr Dwr = Dwrn ky = krky kdy vI iksy dw
aupkwr = Blw nh» kry = kIqw, Bwv praupkwr vwly kµm nh» kIqy, sgoN (pr+ANgn)
pr = prweIAW ANgn = iesq®IAW dy suµdr rUpW ¹ bVw rwg = pRym kr = krky inhwry = q`kdw
irhw hYN [ jYsw ik :
qkih nwir prweIAw luik AMdir TwxI ] (gauVI kI vwr, AMg 315)
vvvv
vvvv
bl hInn ky suB kwj ijqy; inj kwjn hyq sBy su ibgwry ]
ijhVy qyry nwloN srIirk mwiekI bl = zor ivc hInn = hIx, kmzor sn, aunHW ky = dy
ijqy = ijqny vI suB = cµgy kwj = kµm sn, auh qUµ inj = Awpxy kwjn = kµmW ¹ sµvwrn
hyq = vwsqy sBy = swry hI ibgwry = ivgwV id`qy [
jg mY suB kwj ibswrq hON; ibD kOn suDw suK pwauN murwry ]43]
hy murwry = murwrI pRØBU ! ies qrIky nwl jIv jg = sµswr mY = ivc suB = sRySt
kwj = kµm ibswrq = ivswrI bYTy hn, iPr kOn = iks ibD = qrIky nwl suDw = AMØimRq rUpI
suK pWau = pw skdy hn, Bwv ikqy suK nh» imlxgy ]43]
sÍYXw ]
jg nwih krI gur syv BlI; Aru nw hir ky muK nwm aucwry ]
ies jg = sµswr dy ivc pUrn siqgurW dI BlI = cµgI qrHW nwl syv = tihl vI
nh» kIqI vw: ies sµswr ivc iek sB qoN syRSt gurU dI syvw sI, auh vI nh» kIqI Aru = Aqy
nw hI Awpxy muK nwl kdy hir = prmwqmw ky = dy nwm ¹ aucwry = aucwrn kIqw [
jg mYN suB kwj ibswrq hON, ibiD kOn suDw suK pw¼ murwry ]44]
hy murwry = murwrI pRØBU ! ies pRkwr hO = mYN ies jg = sµswr mY = ivc suB = sRySt
kwj = kµmW ¹ ibswrq = ivswrI jWdw hW, Pyr kOn = ikhVI ibiD = ivDI krky
suDw = AMØimRq rUpI su`KW ¹ pw¼ = pwauxw krWgw, Bwv ienHW krmW ivc l`g ky kdy vI
vvvv
vvvv
sÍYXw ] nih pUjn dyvn ko kirE; Aru ibpRn ky nih pwd pKwry ]
hy jIv ! qUµ iksy dyvn = dyvqy ko = dw vI pUjn nh» kirE = kIqw Aru = Aqy
nih = nw hI swDU ibpRn = bRwhmxW ky = dy pwd = crn pKwry = Doxw kIqy hn [
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (276) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
inj pRwnn pwln hyq sdw; Bv mMfl AOrn pRwn inkwry ]
inj = Awpxy pRwnn = pRwxW ¹ pwln = irSt puSt krn dy hyq = vwsqy sdw = hmySW
ies BvmMfl = sµswr dy ivc AOrn = hornW jIvW dy pRwx inkwry = k`Fdw irhw Bwv jIv
ihMsw kIqI [
jg mY suB kwj ibswrq hON; ibiD kOn suDw suK pw¼ murwry ]45]
hy murwry = murwrI pRØBU ! ies pRkwr jIv sµswr dy mY = ivc suB = syRSt kwj = kµmW ¹
ibswrq = BulweI bYTw hY, Pyr kOn = iks ibiD = qrIky nwl suDw = AMØimRq rUpI suK
pw¼ = pwauxw krygw, Bwv SuB krnI qoN ibnW jIv ¹ ikqy vI suK pRwpq nh» hovygw ]45]
sÍYXw ]
iFg bYT DnI nr ky hir jI; inj pRwnn rok su bYn aucwry ]
hy hir = pRØBU jI ! mYN DnI = Dnvwn, AmIr nr = mnu`KW ky = dy iFg = pws bYT krky
inj = Awpxy pRwnn = pRwx, swh rok-rok ky aunHW nwl bYn = bcn aucwry = aucwrxw, bolxw
kIqy qW ik myry au~cI swh lYx nwl vI ikqy auh nrwz nw ho jwx qy ^uS ho ky mY¹ kuJ
nw kuJ pdwrQ Awid dy dyxgy [
vvvv
vvvv
ibswrq = BulweI bYTw hW, Pyr kOx = iks ibDI nwl qyrI pRwpqI dw AMØimRq rUpI suK
pw¼ = pwauxw krW, Bwv SuB krnI qoN ibnW koeI vI su`K pRwpq nh» hovygw ]46]
sÍYXw ]
aur loB lgy inj Dwm qjy; ids p`Cm ky mg mWih pDwry ]
jdoN myry aur = mn ivc mwieAw dw loB = lwlc lgy = l`ØigAw, qdoN mYN inj = Awpxw
Dwm = Gr qjy = C`f id`qw Aqy p`Cm ids = idSw ky = dy mg = rsqy mwih = ivc
pDwry = clw igAw, Bwv ivlwieq v`l ¹ c`l ipAw ik auDroN pYsy kmw ky ilAwvWgw [
jg puMn hulws su pwie auTy; nih id`bÎ DunI p``Q mWih pDwry ]
jg = sµswr ivc puMn krm dw hulws = auqSwh krky Bwv iksy purb dy smyN Awpxy
pwie = pYrW ¹ auTy = auTw krky idbÎ DunI = gµgw dy ivc ieSnwn krn vwsqy aus
pQ = rsqy ivc kdy pDwry = jwxw hI nh» kIqw [
dohrw ]
au~qm m`Dm Pl ijqy; pwvy jgq mJwr ]
vvvv
vvvv
hy jIv ! ijqy = ijqny vI qyry krmW dy au~qm = cµgy Aqy m`Dm = drimAwny qy nIc
Awid Pl hn, auh qUµ ies jgq = sµswr dy mJwr = ivc vI pwvy = pwauxw kryNgw [
vvvv
lhy = pRwpq kr lvyNgw, qUµ Awpxy mn ivc ieh g`l Dwr = Dwrn kr lY ik krmW qoN
ibnw = bZYr qY¹ koeI vI Pl pRwpq nh» hovygw ]48]
sYÍXw ]
ijn bwlk Bwv su Kyl mqy; nih ibdÎw leI jg mYN rs BInI ]
ijn = ijnHW jIvW ny bwlk Bwv = bwl AvsQw ivc Kyl = KyfW ivc mqy = msq
ho ky bcpn dI aumr ivArQ gvw id`qI Aqy jg = sµswr mY = ivc rs = pRym nwl
BInI = iB`jI hoeI bRhm iv`ØidAw vI nh» leI = lYxw kIqI [
sÍYXw ]
jobn aUpr jwrTqw; Aru jIvn ko irp kwl bnwey ]
hryk cIz dw koeI nw koeI vYrI huµdw hY ijvyN jobn = jvwnI dy aUpr = au~qy
vvvv
vvvv
jwrTqw = buFypw vYrI rUp hY Aru = Aqy jIvn = izMdgI ko = dw irp = duSmn kwl
bnwey = bxwieAw hoieAw hY [
vvvv
Dn pdwrQ Awid dy kr = krky Pyr = muV ausdy au~pr Awpd = ibpqw ¹ duSmn rUp ivc
idKweI = idKw id`qw hY [
Xw ibiD mYN ibD BUl smyN; hir nwih krI kCu Awie shwey ]50]
kvI jI kQn krdy hn ik Xw = ies qrHW dI ibiD = ivDI ivc mY¹ l`gdw hY ik
ibD = bRhmw jI BUl = B`ul gey sn Aqy ies Bu`l dy smyN ivc nw hI hir = ivS¹ jI ny
Awie = Aw ky kuJ shwey = shwieqw kIqI ]50]
sYÍXw ]
qn ky bl ny Ab pIT deI; Aru hwr pry id®g bwl sµgwqI ]
kvI jI ibRD AvsQw dI hwlq bwry kQn krdy hn ik ibRD AvsQw ivc Ab = hux
qn = srIr ky = dy jvwnI vwly bl = zor ny pIT = ip`T deI = dy id`qI hY, Bwv jo jvwnI
ivc srIr ivc qwkq sI, auh buFypy ivc nh» rihMdI Aru = Aqy id®g = nyq® Awid ieMd®y
vI hwr = Q`k pry = pey hn jo bwl = bcpn dy sµgwqI = sµgI sn, Bwv buFypy ivc nyq®W
dI id®StI kmzor ho jWdI hY, sB Duµdlw ijhw nzr Awaux l`g jWdw hY, sdw pwxI vihMdw
rihMdw hY [
vvvv
vvvv
vwlI iq®sny ! vw: bwkI swry myry bcpn dy sµgI, im`q® eyQoN qk ik myry ieMd®y vI mm = mY¹
plWgm = C`f ky dOV gey Awih = hn, pr hy iq®Snw ! iek qUµ hI idn rwq krky mm = myry
sµg = nwl rhI hYN, Bwv bcpn qoN lY ky hux ibRD AvsQw qk pl pl ivc iksy nw iksy
qrIky nwl iq®Snw PurdI rhI, aus iq®Snw dI pUrqI leI AnykW pdwrQW, Dn dy mgr
mgr dOVdw irhw, pr ausdI pUrqI nw ho skI ]51] jYsw ik :
iqRsnw ibrly hI kI buJI hy ]1]rhwau]
koit jory lwK ¸ory mnu n hory ]
prY prY hI kau luJI hy ]1] (gauVI m: 5, AMg 213)
hy iq®Snw ! jykr qUµ bwkI dy sµgI swQIAW vWg clI jWdI qW cµgw sI ]51]
sÍYXw ]
id®g joq GtI, kt hY ltkI;
pltI sB dyh n rwm sµBwry ]
myry id®g = nyq®W dI joiq = rOSnI GtI = G`t geI hY, kt = l`k vI ltkI = ltk
igAw, Bwv ku`bw ho igAw hY, ieQoN qk ik sB = swrI dyh hI pltI = plt geI hY, Bwv
jvwnI vwlw swrw vys hI ^qm ho igAw hY pr Pyr vI mYN Ajy qk rwm = prmwqmw dy
nwm ¹ sµBwry = sµBwilAw, cyqy nh» kIqw [
vvvv
hy myry pRØBU ! Ab = hux mYN iksy AOr = hor dI Et = tyk v`l nh» inhwrq = dyKdw hW,
mYN qyrI hI (srx+Awgiq) Srx ivc Awgiq = Aw ky pRwpq hoieAw hW, ijvyN qUµ qy®yqy jug
dy AMdr rwmcµd® dy rUp ivc jl = pwxI dy au~pr BUDr = p`Qr qwry = qwr id`qy sn, iqvyN
mY¹ vI qwrnw kro ]52]
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (281) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
sÍYXw ]
jb jobn Qw, jn pRIq kry; Ab jwrT mWih Bey sB Kwry ]
hy pRØBU ! jb = jdoN myry srIr au~pr jobn = jvwnI dI AvsQw Qw = sI, qdoN myrI
suµdrqw krky jW kmweI krn krky swry jn = lok myry nwl pRIq = pRIqI kry = krdy sn,
Ab = hux jwrT = buFypy dI AvsQw mWih = ivc jdoN myry koloN koeI kµm nh» huµdw, auh pRIq
krn vwly swry myry Kwry = doKI, vYrI bx gey, koeI pwxI qk vI nh» pu`Cdw [ jYsw ik :
iCnu iCnu qnu CIjY jrw jnwvY ]
qb qyrI Ek koeI pwnIE n pwvY ]2] (rwg soriT, Bgq kbIr jI, AMg 656)
vvvv
Ab = hux jwTr = ibrD AvsQw dy mY = ivc qn = srIr KIn = kmzor Bey = ho igAw
hY, Bwv h`Q kµbdy hn, pYrW nwl c`ØilAw nh» jWdw, kµnW nwl pUrw suxdw nh», A`KW
nwl sw& idsdw nh», zubwn nwl sw& boilAw nh» jWdw, ie¼ swrw srIr hI kmzor
ho igAw hY Ar = Aqy hmwry = myry muK dy ivcoN kWq = dµd vI dUr Bey = ho gey hn, Bwv
dµd vI swry tu`t gey hn [
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (282) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
jn moih ko Bojn soie Dry; Gr BIqr jo kCu pwvk jwry ]
hy pRØBU ! myry pirvwr dy jn = lok moih ko = myry A`gy soie = auh Bojn ilAw ky Dry,
jo = ijhVw Bojn Gr dy BIqr = ivc kCu = kuJ pwvk = A`g ny jwry = swiVAw huµdw hY, Bwv
jo bicAw hoieAw Bojn huµdw hY ijs¹ koeI nh» KWdw, auh myry A`gy ilAw ky s`ut dyNdy hn [
muK qy kCu BwKq hoN jb hI; qu khyN nih qY ihq pUp svwry ]
jb = jdoN mYN Awpxy muK qy = qoN kCu = kuJ BwKq = kihMdw hW ik myry mUMh ivc hux
dµd nh» hn qy ieh s^q rotIAW myry koloN KwDIAW nh» jWdIAW, QoVHIAW nrm rotIAW dy
idAw kro, qu = qW A`goN khyN = kihMdy hn ik qY = qyry ihq = vwsqy pUp = pUVy
svwry = svwrdy hW, Bwv grm grm pUVy qY¹ dyNdy hW, cu`p krky ieh rotI KwxI hY qW Kw
lY, nh» qW Bu`Kw bYTw rhu [
sÍYXw ]
nih dwn dIey idj mMfl ko; Aru id`bÎ DunI qn nwih pKwry ]
hy pRØBU ! mYN ies sµswr AMdr idj = bRwhmxW dI mMfl = mMflI ¹ kdy kuJ dwn vI
nih = nh» dIey = dyxw kIqw, Aru = Aqy nwih = nw hI idbÎ DunI = gµgw ndI ’qy jw ky
qn = srIr ¹ pKwry = Doxw kIqw, Bwv gµgw Awid piv`q® qIrQ AsQwnW ’qy jw ky ieSnwn
vI nh» kIqw [
nih mwq su qwq kI syv krI; nih dyvn ky kul pUj svwry ]
hy pRØBU ! nih = nw hI mYN mwq = mwqw qy qwq = ipqw kI = dI syv = syvw krI = kIqI
hY, Aqy nih = nw hI dyvn = dyviqAW dIAW kulW ¹ svwry = svwr Bwv cµgI qrHW nwl
pUj = pUjnw kIqw [
vvvv
lrkwpn = bwlpuxy mYN = ivc qruxwpn = jvwnI mYN = ivc Aqy jTrwpn = buFypy dy
mYN = ivc kdy vI rwm = prmwqmw ¹ icqwry = cyqy nh» kIqw, Bwv ijvyN ip`Cy kih Awey
hn ik bcpn KyfW ivc lµG igAw, jvwnI iviSAW ivc lµG geI Aqy buFypw hux du`KW
ivc lµG irhw hY pr kdy vI r`b ¹ cyqy nh» kIqw [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (283) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
Ab AOr n Et inhwrq hoN;
srxwgiq hoN jl BUDr qwry ]55]
hy pRØBU ! Ab = hux mYN iksy AOr = hor dI Et = tyk v`l nh» inhwrq = dyKdw hW, mYN
qyrI hI (srx+Awgiq) Srx ivc Awgiq = Aw ky pRwpq hoieAw hW [ ijvyN qUµ qy®qy jug
dy AMdr rwmcµd® jI dy rUp ivc jl = pwxI dy au~pr BUDr = p`Qr qwry = qwr id`qy sn,
iqvyN qUµ hux mY¹ vI qwrnw kr ]55]
sÍYXw ]
nih syv krI isv kI hmhUµ; Aru nwih gjwnn Aws hmwry ]
nih = nw hI hmhUµ = As» iSvjI dy aupwSk bx ky ausdI syv = tihl krI = kIqI
Aru = Aqy nih = nw hI (gj+Awnn) gj = hwQI dy Awnn = mUMh vwly gxyS dw aupwSk
bx ky ausdI Aws = aumId hmwry = Awpxy mn ivc Dwrn kIqI [
nihN puMn kry Bv mMfl mY, Aru pwp kry jg mWih krwry ]
ies BvmMfl = sµswr dy mYN = ivc puMn krm koeI vI nh» kry = kIqw Aru = Aqy
pwp = mMd krm krwry = krVy jg = sµswr mwih = AMdr kry = kIqy hn [
nihN hYÍ qrbo Xih sµk imtI; hir nwQ blI ju Ajwml qwry ]
myrw qrbo = qrxw nihN = nh» hYÍ = hovygw, Xih = ieh Sµkw qW imtI = imt geI hY,
ik¼ik hy sB dy nwQ = mwlk hir = pRØBU ! qUµ bhuq hI blI = bl vwlw hYN, qUµ qW Ajwml
vrgy mhW pwpI vI ies sµswr smuMdr qoN qwry = qwr id`qy hn [ jYsw ik :
Ajwmlu pwpI jgu jwny inmK mwih insqwrw ] (soriT m: 9, AMg 632)
bysuAw rvq Ajwmlu auDirE muiK bolY nwrwiexu nrhry ] (mwrU m: 4, AMg 995)
vvvv
vvvv
sdw kro suK ko lho; qn lO fwro nWih ]57]
jykr qUµ sdw = hmySW sIl suBwA ¹ pwlxw kryNgw qW su`KW ko = ¹ lho = pRwpq kryNgw,
ies sIl suBwA ¹ qn = srIr ijqny smyN lO = q`k fwro = C`fxw nw kro, Bwv jykr srIr
dI bwzI vI lwauxI pvy qW vI Awpxy jq sq, SIl suBwA ¹ iqAwgxw nh» ]57]
sÍYXw ]
Bv mMfl mwih su sIl Ply; pun sIl pRlok ibKy Pl jwey ]
ies Bv mMfl = sµswr dy mwih = ivc susIl = cµgw, SWq suBwA hI Ply = Pldw hY,
pun = Pyr ieh SIl suBwA pRlok dy ibKy = ivc Pl jw ky dyNdw hY, Bwv cµgy suBwA vwly
mnu`K dI lok-pRlok ivc ie`zq huµdI hY [
inRp pWfv sy bn mwih bsy; ijn ky hir hovq nIq shwey ]58]
dyKo pWfv = pWfU inRp = rwjy dy p`uqr (XuiDStr, Arjn, BImsYn, nkul qy sihdyv)
vI bn = jµglW dy mwih = ivc jw ky bsy = v`sy sn, Bwv aunHW ¹ vI rwj Bwg C`f ky
jµglW ivc Anigxq du`K shwrny pey, ijn = ijnHW ky = dy kol hir = sRI i¸Sn jI
nIq = inqwpRqI shwey = shwiek huµdy sn [ ies leI ieh duK qklI&W qy suK Awid Aw¼dy
jWdy rihMdy hn pr ienHW su`KW-du`KW ivc l`g ky Awpxw SIl suBwA nh» iqAwgxw
cwhIdw ]58]
sÍYXw ]
ijh nwm aucwrq dUK imty; vih rwm gey pd soN bn mWhI ]
vvvv
vvvv
hor suxo, ijh = ijs dw nwm aucwrq = aucwrx kridAW swry dUK = du`K imty = imt
jWdy hn, aus pRØBU dw rUp rwmcµd® Awpxy pd = pYrW soN = nwl qur ky bn = jµgl mWhI = ivc
gey sn, Bwv Awpxy ipqw dI AwigAw mMn ky sRI rwm cµd® jI cOdW swl dy leI bnvws
ivc gey sn [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (285) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
mQurw qij kwnH bnI Apdw;
muckµd hrI iqn kI igir mWhI ]
jrwsµiD dy im`q® kwlXvn nwl jµg krn dy kwrx ijs smyN kwnH = sRI i¸Sn jI
au~pr Apdw = ibpqw bnI = bx geI, qdoN i¸Sn jI mQurw ¹ qij = C`f ky muckµd irKI
ijs phwV dI gu&w ivc su`qw ipAw sI, iqn = aus igir = phwV dI gu&w mWhI = ivc
cly gey qy au~Qy muckµd irKI ny i¸Sn jI dI ibpqw hrI = nwS kIqI [
iek purwxk kQw hY iek vwr dyviqAW dI mdd leI muckµd dyviqAW dy nwl iml
ky rwKSW nwl liVAw sI Aqy dyviqAW dI ij`q krweI sI, iesny dyviqAW qoN vr ilAw
ik mYN dyr qk su`qw rhW Aqy jo mY¹ jgwvy, auh myry srIr qoN aupjI AgnI nwl Bsm
ho jwvy [
auDr jrwsµiD ny i¸Sn jI nwl jµg krn leI Awpxy im`q® kwlXvn ¹ kwbl qoN
bulwieAw, auh &Oj lY ky i¸Sn jI nwl liVAw, aus ny i¸Sn jI ¹ jµg ivc Bjw id`qw,
qd i¸Sn jI B`jdy hoey aus¹ Awpxy ip`Cy lw ky auQy lY gey ijQy muckµd irKI su`qw ipAw
sI [ i¸Sn jI ny Awpxw bsq® muckµd dy au~pr pw id`qw qy Awp Ehly ho gey [ auDroN jdoN
kwlXvn AwieAw qW ausny i¸Sn smJ ky l`q mwrI qy ikhw ik pihlW A`gy l`g ky B`j
AwieAw hYN qy hux eyQy bVy Awrwm nwl su`qw ipAw hYN, auDr jdoN muckµd au~iTAw qW ausdy
srIr (nyq®W qoN) qoN pYdw hoeI AgnI nwl kwlXvn Bsm ho igAw [ jYsw ik :
Awp ko bcvwie gXo kwnH muckµd qy ]
qjI n»d iqh rwie hyrq Bsm mlyC By ] (sRI dsm gRµQ, i¸Snwvqwr)
vvvv
vvvv
sÍYXw ]
qwq kI Awies mwn cly; ijn ky pd pMkj pUjq loeI ]
dyKo, ijn = ijnHW ky = dy pd = crn pMkj = kmlW ¹ swrI loeI = lokweI
pUjq = pUjdI hY, auh sRI rwmcµd® jI Awpxy qwq = ipqw kI = dI Awies = AwigAw ¹
mwn = mMn ky cOdW swl dy bnvws leI cly = c`l pey sn [
Drm brwbr rwj nh»; ieh sUck rwm snwqn joeI ]60]
sRI rwmcµd® jI ny Awpxy B®wqw Brq ¹ ieh kih ky vwps moV id`qw sI ik Drm dy
brwbr hor koeI rwj Bwg nh» huµdw [ myry ipqw ny mY¹ bn ivc jwx leI ikhw hY, mYN aunHW
dw p`uq® hW qy myrw ieh Drm bxdw hY ik mYN Awpxy ipqw dI AwigAw ¹ mMnxw krW [
so jo rwm jI hn, aunHW ny ieh snwqn = purwqn rIqI ¹ sUck = jxwauxw kIqw,
so Bwv ieh hY ik ieho ijhy ibpqw dy smyN purwxy AvqwrW ¹ dyKxy pey pr Pyr vI aunHW
ny Awpxw SIl suBwA gvwauxw nh» kIqw ]60]
sÍYXw ]
Dir mwnv dyh su BwrQ KMfih; kw ihq Bogn mYN llcwhI ]
hy jIv ! nON KMfW ivcoN sB qoN su = sRySt ies BwrQ = mhW Bwrq KMfih = KMf1 ivc
mwnv = mnu`Kw dyhI Dir = Dwrn krky Pyr kw = iks ihq = vwsqy Bogn = BogW dy mYN = ivc
llcwhI = llcw¼dw hY [ AMdr dI iK`c ¹ llcxw kihMdy hn [
vvvv
vvvv
vvvv
AMdr gj = hwQI, bwj = GoVy Aqy rQwidk = rQ Awid dI ibBUqI ¹ dUr krky
qjo = iqAwg dyvo, ik¼ ies ivBUiq = Dn pdwrQ mwih = ivc kCU = kuJ vI suK nh»
hY ik¼ik AMq ¹ ieh sB kuJ C`f ky pRlok ¹ ^wlI h`Q» jwxw pYNdw hY [
ieh lok pRlok su sµg clY; iek Drm ku sµc Dro aur mWhI ]
jo ieh = ies lok Aqy pRlok ivc sµg = nwl clY = c`ldw hY, auh iek Drm ¹ Awpxy
aur = ihrdy mWhI = ivc sµc = iek`q® krky Dro = r`Kxw kro [
vvvv
Aqy lvx smuMd® ivckwr B`dr KMf hY [ sumyr dy p`CmI qr& gµDmwdn prbq hY [ gµDmwdn prbq Aqy
lvx smuMd® ivckwr kyqmwl KMf hY [ iesI qrHW sumyr dy au~qrI pwsy iqMn prbq (nIl prbq, sÍYq prbq,
isMRgvwn prbq) hn [ nIl Aqy sÍYq prbq ivckwr rmXk KMf hY [ sÍyq Aqy isMRgvwn prbq dy ivckwr
ihrxmX KMf hY [ au~qr dy Kwry smuMd® Aqy isMRgvwn prbq dy ivckwr kurU KMf hY Aqy sumyr prbq dy
cwry pwsy PYilAw ielwbRq KMf hY [
1. pwTWq®—iCq [
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (288) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
qÎwg = C`f ky bn = jµgl ¹ qp krn leI clw igAw jo Pyr muV ky pur = Sihr
mWhI = ivc nh» rmy = ivcirAw [
mih mMfl rwj ku qÎwg dXo; pur mMfl qÎwgn mYN sRm nWhI ]
hy BweI ! ies pRkwr AnykW rwijAW ny mih = ipRQvI mMfl dy rwj Bwg ku = ¹ quC
jwx ky iqAwg dXo = id`qw hY, Pyr pur = ipMf Awid in`ky-in`ky ksibAW dw rwj iqAwgx
ivc kwhdw sRm = kSt hY, Bwv koeI kSt nh» hoxw cwhIdw [
Ab AOrn bwq khW khIey; rGubIr ibBUiq qjI iCn mwhI ]62]
hy BweI ! Ab = hux AOrn = hornW dI bwq = g`l khW = kI khIey = kihxw krIey, dyKo
rGubIr = rGUAW dI kul dy bhwdr sUrbIr sRI rwmcµd® jI ny swrI rwj Bwg dI ibBUqI
iek iCn dy mwhI = ivc hI qjI = iqAwg id`qI sI ]62]
sÍYXw ]
binqw suq rwj ibBUqn mY, inj dysn mY suB vysn mWhI ]
hy BweI ! binqw = iesq®I, suq = pu`qr, rwj ibBUqn = ibBUqI mY = ivc, Pyr
inj = Awpxy dysn = dySW mY = ivc Aqy suB = cµgy cµgy vysn = ilbwsW dy mWhI = ivc [
Ab AOrn bwq khw khIey; rGubIr ibBUiq qjI iCn mWhI ]63]
hy BweI ! Ab = hux AOrn = hor iksy dI khw = kI bwq = g`l krIey = kihxw krIey,
dyKo rGubIr = rGUAW dI kul dy bhwdr sUrbIr sRI rwmcµd® jI ny AwpxI swrI rwj Bwg
dI ibBUiq = ibBUqI iek iCn mWhI = ivc hI qjI = iqAwg id`qI sI ]63]
vvvv
vvvv
sÍYXw ]
kµj pRBw id®g, cµd® muKI; gj gwmin nwir qjy Gr mWhI ]
hy BweI ! rwjy BrQrI qy gopIcµd vrgy iqAwgI rwijAW ny kµj = kml vWg
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (289) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
pRBw = SoBw pwaux vwly id®g = nyq®W vwlIAW, cµd® = cµd®mw v`q cmkIly muKI = muKVy
vwlIAW Aqy gj = hwQI dy vWg msq gwmin = cwl qurn vwlIAW nwir = iesq®IAW Gr
dy mWhI = ivc qjy = C`f id`qIAW [
BOn rµgIn smyq qjy; sB Bog iblws huqy Gr mWhI ]
iek`lIAW iesq®IAW hI nh» blik rµgIn = rµgW-rµgW dy BOn = Gr dy smyq hI aunHW
¹ qjy = iqAwigAw hY jo Gr dy mWhI = ivc sB = swry Bog = pdwrQ qy keI qrHW dy
iblws = kOqk huqy = huµdy sn, Bwv ijnHW GrW dy ivc hryk shUlq sI, bhuq hI suµdr
icq®kwrI kIqy mh`l sn qy aunHW ivc iek qoN iek v`D cVH ky suµdr iesq®IAW sn, ieh
sB kuJ hI aunHW ny iqAwg id`qw sI [
Dµn vhI Bv BIqr jo; qn Dwr mhW qpsw inrbwhI ]
vhI = auhI mnu`K Dn = Dµnqw dy jog hn, jo = ijhVy ies Bv = sµswr dy BIqr = ivc
mn`uKw qn = srIr Dwr = Dwrn krky mhW = bhuq BwrI qpsw = qp`ØisAw ivc AwpxI
izMdgI dw inrbwhI = inrbwh krdy hn [
Ab AOrn bwq khW khIey; rGubIr ibBUiq qjI iCn mWhI ]64]
hy BweI ! Ab = hux AOrn = hor iksy dI khW = kI bwq = g`l khIey = kQn krky
d`sIey, dyKo rGubIr = rGUAW dI kul dy bhwdr sUrbIr sRI rwmcµd® jI ny vI iek iCn dy
ivc AwpxI swrI rwj Bwg dI ibBUiq = ibBUqI qjI = iqAwg id`qI sI ]64]
sÍYXw ]
jo cqurwnn ky suq cwr; ghI n ibBUiq rmy hir mWhI ]
hy BweI ! jo = ijhVy (cqur + Awnn) cqur = cwr Awnn = mu`KW vwly bRhmw jI ky = dy
cwr suq = pu`qr (snk, snµdn, snwqn, snq kumwr) hn, aunHW ny vI ibBUiq = mwieAw
ghI = gRihx nh» kIqI Aqy AwpxI pMj swl dI b`ØicAW vwlI aumr rKw ky hir = ivS¹
jI dy crnW mWhI = ivc rmy = ivcrdy rihMdy hn [
vvvv
mWhI = ivc riq = pRIqI hY, Bwv BwvyN Awp vI sµq rUp hn pr Pyr sµqW mhwqmw nwl
AiqAMq pRIqI krdy hn [
vvvv
ko = dw j`s suny = suxdy hn Aqy Pyr sdw = hmySW sµBu = iSvjI dy smIp = nyVy cly
jWhI = jWdy hn, auQy vI prmwqmw dI BgqI krdy hn [
dohrw ]
Awn jIv kI kÎw kQw; jO snkwid frWih ]
hy BweI ! Pyr As» Awn = hor iksy Awm jIv kI = dI kÎw = kI kQw = vwrqw kihxI
krIey, jO = jdoN snkwid = snk, snµdn, snwqn, snq kumwr bRhmw dy pu`qr vI kusµgq
qoN frWih = frdy hn [
sÍYXw ]
au~qm Awg ibKY jrno; ijm jwie mry jg mWih pqµgw ]
sRySt guxW ¹ kdy vI nwS nh» krnw cwhIdw, guxW ¹ iqAwgx nwloN Awg = A`g
ibKY = ivc jrno = sV ky mr jwxw auqm = sRySt hY, ijm = ijs pRkwr jg = sµswr AMdr
pqµgw = prvwnw A`g au~pr jw ky sV mrdw hY [
vvvv
hY [
vvvv
jIvq nwih kry kb hI; gux auØ`qm ky bn ko nr Bµgw ]67]
pr jIvq = ij¼idAW hoieAW kb = kdy hI = vI nr = mnu`K auØ`qm = sRySt guxW dy
bn = bwZ ko = ¹ Bµg = nwS nw krnw kry, Bwv mrnw pRvwn kr lvy pr guxW ¹ kdy
vI iqAwgxw nw kry ]67]
not : ies sYÍXy ivc A`g ivc sVnw Aqy prbq qy cV ky mrnw Aqy s`p dy mUMh ivc
h`Q pw ky mrnw ieh iqMny mOqW duKdweI hn, nW A`g ivc sVnw cµgw hY, nw phwV qoN
if`g ky KudkuSI krnI cµgI hY, nw hI s`p dI zihr nwl mrnw cµgw hY, pr iehnW iqMnW
nwloN cOQI mOq auØ`qm guxW ¹ iqAwg ky jIvq rihxw iehnW nwloN BI mwVw hY, auØ`qm
guxW ¹ iqAwg krky jIvn rihx nwloN auprokq mOqW cµgIAW hn [
sÍYXw ]
syv kroN qu khyN kuC cwhq; nwih kro qu khyN iFTqweI ]
hy pRØBU ! jykr mYN iksy dI syv = tihl kroN = krdw hW qW lok khyN = kihMdy hn ik
ieh kuC = kuJ cwhuµdw hovygw, Bwv swfy koloN mMgx ¹ iPrdw hY, jykr mYN syvw nwih = nw
kro = krW qu = qd khyN = AwKdy hn ik ieh bVw iFTqweI = FIT, by-smJ hY, jo iksy
dI syvw Awid hI nh» krdw [
vvvv
bµdn = nmskwr kroN = kr dyvW, qu = qd auh A`goN khyN = AwKdy hn ik ieh hm = swfy
qy = qoN Awpxy aur = mn mWih = ivc frweI = fr mMndw hovyNgw qW hI swfy A`gy Jukdw hYN [
vvvv
Xih = ieh qW mUrK = by-smJ hY, ies¹ ibRiD = v`fy AibRiD = Coty kI = dI kweI = koeI
swr = ^br, smJ hI nh» hY [ jYsw ik :
1
eys klIE pMj BIqIE ikau kir rKw piq [
jy bolW qW AwKIAY bV bV krY bhuq [
cup krW qW AwKIAY ieq Git nwhI miq [
jy bih rhW qW AwKIAY bYTw sQr Gq [
auT jweI qW AwKIAY Cwru gieAw isr Giq [
jy kir invW qW AwKIAY frdw kry Bgq [
kweI g`l n myvnI ijQy kFw Jiq [
eyQy EQY nwnkw krqw rKY piq ]1] (sRI gur nwnk pRkwS, pU:, AiD: 38)
vvvv
jo mn`uK lokW dy Adb, siqkwr leI mD = im`Ty bYnn = bcn boldw hY, aus nr = mnu`K
ko = ¹ lok dIn = ZrIb, kµgwl AwKdy hn [ jo = ijhVw mnu`K kuJ bKwn = kQn krdw
1. ieh Sbd BweI bµno jI dI bIV dw hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (293) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
hY, su = aus ¹ vwcwl = bhuq bolx vwlw, bkbwd krn vwlw ibcwry = ivcwrdy hn ik
ieh qW bVw gpOVI hY AYvyN bolI hI jWdw hY [
dohrw ]
jg rcnw AdBuq rcI; bRhmw mwiek Awih ]
jo bRhmw Awp mwiek = mwiekI, mwieAw dw puqlw Awih = hY, vw: bRhmy ny mwiek = Cl
dy nwl ies jg = sµswr dI rcnw = bxwvt bhuq hI AdBuq = AnoKI rcI = rcnw kIqI
hY [
sYÍXw ]
kih bInn qwl imRdµgn kI Duin; gwvq hYN mn mod bFweI ]
kih = ikqy ivAwh Awid dIAW ^uSIAW ivc bInn = bIxW v`j rhIAW hn, ikqy
qwl = CYxy, imRdµgn = FolkIAW Awid kI = dI Duin = DunI ivc iesq®IAW purK gIq
gwvq = gw rhy hn Aqy mn = ihrdy ivc mod = ^uSI ¹ bFweI = vDw rhy hn [
kih rovq hYN nr nwir mhW; Dr lytq hYN aur mYN duK pweI ]
kih = ikqy iksy ipAwry sµbµDI Awid mrn ’qy nr = purS qy nwir = iesq®IAW iml
vvvv
vvvv
ky mhW = bhuq rovq = ro rhy hYN = hn; aus dy ivCoVy ivc Dr = DrqI au~pr lytq = lytdy
hYN = hn Aqy Awpxy aur = mn ivc bhuq duK pweI = pRwpq krdy hn [
vvvv
leI sugµiDq pdwrQ dI iqAwrI ho rhI hY su = auh sµDUrih = sµDUr dy nwl isr au~pr vwlW
dI cIrnI ¹ htw ky iesq®IAW mWg bnweI = bxw rhIAW hn, Bwv mWg ivc sµDUr Br
rhIAW hn [
sÍYXw ]
kihÁ koivd bYT ibcwr kry; kih mUV BXwnk rwr mcweI ]
kihÁ = ikqy koivd = ivdvwn jn sµgq ivc bYT krky s`q As`q dI ivcwr kry = kr
rhy hn qy kih = ikqy mUV = mUrK lokW ny bhuq BÎwnk = frwauxI, ^qrnwk rwr = lVweI
mcweI = SurU kIqI hoeI hY [
kih rog mhW qn pwk bhy; kih sOrB suµdr dyq idKweI ]
kih = ikqy mhW = bVy v`fy kohV Awid dy rogW dy l`gx kwrn qn = srIr ivcoN
pwk = pIk bhy = vih rhI hY Aqy kih = ikqy sOrB = sugµDI dy nwl BrI bVI suµdr = sohxI
rcnw idKweI dyq = dy rhI hY [
ibK myil suDwrs sµg ikDoN; ibD mwiek ny Xih Kyl rcweI ]
ikDoN = jW Pyr ibK = zihr Aqy suDwrs = AMØimRq donW ¹ sµg = nwl imlw ky
mwiek = mwieAw dy puqly vw: mwiek = ClIey ibD = bRhmw ny Xih = ieh Kyl = Kyf
rcweI = rcwauxw kIqI hY vw: ibD = ibDwqy ny mwiekI Kyf dI ieh rcnw bxwauxw kIqI hY [
vvvv
vvvv
nih jwn prY jg Awih suDwrs; kY ibK kI ibD byl bnweI ]73]
ieh inrxy krky kuJ vI jwn = jwixAw nh» jWdw, Bwv smJ nh» prY = pYNdI ik
ieh jg = sµswr suDwrs = AMØimRq rUp hY kY = jW Pyr ibD = ibDwqy ny ieh ibK = zihr
kI = dI byl bnweI = bxwauxw kIqI hY ]73]
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (295) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
dohrw ]
hY jg duK kI Kwn hI; puMn krY nr joie ]
hy BweI ! Asl ivc qW ieh jg = sµswr du`KW kI = dI Kwn = Bµfwr hI hY, pr
joie = ijhVw mn`uK ies duK rUp sµswr AMdr puMn krm krY = krdw hY [
sÍYXw ]
su ivfUrX kI ipTrI Kl ko; gih cµdn e»Dn swQ pkwvY ]
iksy Kl = mUrK mnu`K ko = ¹ iek vwr Kyq ’coN im`tI pu`tidAW iek ivfUrX = mxIAW
kI = dI ipTrI = dygcI l`B geI, qd auh aunHW ¹ kuJ Pl Awid smJ ky cµdn dIAW
e»Dn = l`kVW dI A`g bwl ky aus A`g dy swQ = nwl aunHW mxIAW ¹ pkwvY = pkwaux
l`g ipAw [
suB hwtk lWgl A`gR Dry; jV BUim Kny d¶m Awk jmwvY ]
bhuq suB = syRSt, suµdr hwtk = sony dw lWgl = Pwlw bxw ky hl dy A`gR = A`gy
vvvv
vvvv
Dry = Dr, lgw ky jV = mUrK mnu`K BUim = DrqI ¹ Kny = pu`tdw, vwhuµdw hY Aqy auQoN suµdr
PlW, Pu`lW vwly bUty pu`t ky Awk = A`k dy d¶m = bUty jmwvY = bIjdw hY [
vvvv
kry = krdw hY [ pun = Pyr aunHW tukiVAW nwl vwXs = kwvW dIAW kulW ¹ pUj-pUj ky aunHW
¹ ijvwvY = Ckwauxw krdw hY [
iqm hI Xih BwrQ KMf lhy; inrbuiD khW nr puMn kmwvY ]76]
iqm = iqvyN hI Xih = ies Bwrq KMf dI krm, Drm BUmI qy jnm lhy = lY krky
inrbuiD = bu`DI qoN hIx mn`uK khW = iks qrHW puMn krm kmwvY = kmw skdw hY, Bwv auh
Koty kµmW ivc hI Awpxw jIvn lµGw dyNdw hY ]76] jYsw ik :
ivfUrX ky sm dyh Kl rwKs sm qw ky gun jwno [
duhkwm kry Xih BUim Kny d¶m Awk ibkwr ird mih Awno [
suB krm skwm kpUr kty pun kwk smwn kupwq® Bwno [
sur sµpq cµdn e»Dn hY suB hwt klW audm mwno [
sÍYXw ]
aUKr dys kunIr ipvy; pun mUV suDwrs soN pg DovY ]
ieh mUrK mnu`K aUKr dys = k`lrI DrqI dy ivc iek`Ty hoey kunIr = BYVy pwxI ¹
ipvy = pIxw krdw hY, pun = Pyr mUV = mUrK mnu`K suDwrs = AMØimRq dy soN = nwl Awpxy
pg = pYr DovY = Doxw krdw hY [
ArQwq k`lrI DrqI dy pwxI qoN Bwv Srwb Awid nSy vrqdw hY, AMØimRq nwl pYr
Dox qoN Bwv Kwx pIx jog jo pdwrQ AMimRq rUp sn, aunHW dI bykdrI krdw hYY [
vvvv
1. kpUr—sµgÎw-kwPUr, ieh iek ibrC Aqy ausdy rs qoN iqAwr kIqw ic`tw sugµDI vwlw pdwrQ hY, jo hvw
ivc au~f jWdw hY Aqy A`g ivc GI dI qrHW jldw hY, ies¹ AwrqI dy smyN vI jlw¼dy hn, ieh bhuq
dvweIAW ivc vI vriqAw jWdw hY [
2. kodih = koDrw, bwQU ijhw iek Gwh huµdw hY, ijsdw dwxw ZrIb lok irMnH ky jW pIh ky Awty dI rotI
pkw ky KWdy hn [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (297) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
mUrK Xw qn pwln ky ihq; Drm qQw jg BIqr KovY ]77]
iqvyN hI mUrK = by-smJ mnu`K Xw = ies qn = srIr ¹ pwlx poSx ky = dy
ihq = vwsqy Awpxy Drm ¹ ies jg = sµswr dy BIqr = ivc ivArQ KovY = guAw dyNdw
hY ]77] jYsw ik :
aUKr dys ko nIr ivKy rs bRhmwnµd suDwrs gwey [
kodh Kyq ibkwr Ahy ibGnw pun kwk smwnh gwey [
iqn rKny ihq ieh kry mxIAw sm swm Amol clwey [
cµdn kw ibrvw BgqI ibbUly BUqn syv kmwey [
AnykW musIbqW pYx qoN bc jwxw ieh pUrbly kIqy puMnW kwrn hI bcwA huµdw hY,
AYsw kQn krdy hn :
sÍYXw ]
ivpny su rxY, Bv sq® ijny; jl AO pun mMdr Awg lgwey ]
ivpny = iBAwnk jµgl ivc, rxY = ju`D dy mYdwn ivc, Bv = sµswr AMdr
sq® = duSmn ¹ ijny = ij`qx smyN, jl = pwxI ivc fu`bx qoN bc jwx smyN AO = Aqy
pun = Pyr mMdr = Gr ¹ A`g lgwey = l`gx krky [
vvvv
qh = au~Qy mnu`K dy pUrb = pihly smyN dy kmwey = kIqy hoey puMn krn dI r`Kk = shwiek
huµdy hn, Bwv AYsIAW musIbqW ivc pUrbly kIqy puMn hI r`ØiKAw krdy hn ]78]
sYÍXw ] Awpd DYrX ko pkry; Aru sµpd mYN su iKmw aur mwhI ]
hy BweI ! Awpd = ibpqw dy smyN ivc DYrX = DIrjqw ¹ pkry = gRihx kry Aru = Aqy
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (298) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
sµpd = Dn, pdwrQ dy mYN = ivc aur = ihrdy mwhI = AMdr iKmw vwlw suBwA Dwrn kry [
(iKmw = du`K s`uK ¹ shwrn vwlI icq dI ibrqI dw nwm hY vw: muAw& krn vwlw suBwA
Bwv kol Dn pdwrQ hox dy kwrn hµkwr nw kry [)
sÍYXw ]
pRIiq kry hir ky Xs sON; gux goibMd ky su Bny muK mwhI ]
hy BweI ! hir = prmwqmw dy Xs = vifAweI dy sON = nwl ihrdy krky sdw
pRIiq = pRIqI kry Aqy goibMd = prmwqmw ky = dy gux sdw Awpxy muK mwhI = ivc
Bny = aucwrx krdw rhy [
vvvv
vvvv
mwnv mwih mhwqm ky bRq; Dµn vhI ij Dry jg mWhI ]80]
ies leI mwnv = mnu`Kw dyh dy mwih = ivc jo mhwqm = sµq jnW dy bRq = inXm
kQn kIqy hn, ij = ijhVw vI mn`uK aunHW inXmW ¹ jg = sµswr mWhI = ivc Dry = Dwrn
krygw, vhI = auh mnu`K Dµn = Dµnqw jog hY ]80]
sÍYXw ] sys Dry DrxI isr mYN, Aru sUr iPry su sdw nB mwhI ]
purwxW Anuswr sys = SySnwg1 ny Awpxy isr mYN = ivc DrxI = DrqI Dry = Dwrn
kIqI, cu`kI hoeI hY, Aru = Aqy sUr = sUrj vI Awpxy inXm Anuswr, sdw = hmySW
nB = AkwS dy mwhI = ivc iPry = iPr irhw hY [
Dwir gdw Ab lO hir jI; bl dÍwr rhy su pqwl ik mwhI ]
hir = ivS¹ Bgvwn jI Ab = hux lO = q`k Awpxy moFy ’qy gdw Dwir = r`K krky
pqwl ik = dy mwhI = ivc bl rwjy dy dÍwr = bUhy ’qy Klo irhw hY [
ArQwq bil rwjw siqju`g dy Bgq pRihlwd jI dw poq®w Aqy ivrocn dw p`uqr sI
jo ivMDÎw vlI dy audr qoN pYdw hoieAw [ ieh AYsw pRqwpI rwjw sI ik iesny ieMd® ¹ ij`q
ky iqMnW lokW ivc Awpxw rwjBwg sQwipq kIqw [ dyviqAW dy AwKy l`g ky ivS¹ Bgvwn
ny bil rwjy ¹ Clx leI vwmn Avqwr Dwrn kIqw Aqy bil qoN FweI ku krmW zmIn
mMgI [ bil rwjy ny dYNq gurU Su¸ dy vrjx qoN vI zmIn dw sµklp vwmn ¹ dy id`qw [
vwmn ny Awpxw srIr vDw ky do kdmW nwl ipRQvI qy AkwS imx ley, qIjy kdm ivc
bil dw srIr lY ilAw Aqy DrqI dy hyTW pqwl ivc D`k id`qw [ iesdI BgqI dyK ky
bil ¹ pqwl dw rwjw QwipAw Aqy ausdI bynqI Anuswr ausdw dÍwrpwl ho ky rihxw
AMgIkwr kIqw [ jYsw ik :
nwmw khY Bgiq bis kysv AjhUµ bil ky duAwr Kro ]4]1]
(rwgu mwrU, Bgq nwmdyv jI, AMg 1105)
1. SySnwg—nwgvµS Aqy pqwl dw rwjw [ purwxW ivc iesdI kQw hY ik iesdy 1000 isr hn, jo ivS¹
Bgvwn dy au~pr CwieAw krdy hn [ keI kihMdy hn ik s``q pqwl iesdy isr au~pr hn [ ivS¹ purwx
ilKdw hY ik jd kdI ieh aubwsI lYNdw hY qW BUcwl Aw jWdw hY [ hryk klp (4320000000 virHAW)
vvvv
vvvv
dy AMq ivc ieh mUMh iv`coN A`g k`Fdw hY, ijs nwl swry lok Bsm ho jWdy hn [ iesdw rUp ieE d`ØisAw
hY, iesdw aUdw rµg, gl ivc ic`tI mwlw iek h`Q ivc hl qy dUsry ivc c`tU hY [ ies¹ Anµq vI AwKdy
hn, iesdI iesq®I dw nwm Anµq SRISw hY [ keI ies¹ vwsuik hI mMndy hn, pr keI aus qoN v`Krw smJdy
hn [ purwxW ivc ies¹ kSÎp Aqy kd® dw p`uqr krky mMinAw hY Aqy blrwm ¹ iesdw Avqwr d`ØisAw
hY [ ies dI kuµj ¹ mixdÍIp Aqy iesdy Gr ¹ mixiB`Øiq jW mixmMfp AwKdy hn [
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (300) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
ijs nwl lok bhuq jry = sVn, duKI hox l`gy, qdoN Sµkr = iSvjI ny auh zihr nIq = sdw
leI idF = p`kI qrHW krky AwpxI gr = gly mwhI = ivc Dry = r`K lYxw kIqI [
pRwx smwn Dry bRq ko; duK BUr Bey bRq fwrq nwhI ]81]
ieiqAwidk mhwn purKW ny Awpxy pRwx = sÍwsW dy smwn = qul hI bRq = inXmW ko = ¹
Dry = Dwrn krky r`ØiKAw hoieAw hY [
BwvyN aunHW ¹ jIvn kwl ivc BUr = bhuqy duK vI pRwpq hoey pr Pyr vI aunHW ny Awpxy
bRq = inXm ¹ iqAwigAw nh» hY [ pr pRmwdI mnu`K QoVy ijhy kSt Awaux qoN Awpxw swrw
inXm C`f dyNdw hY ]81]
sÍYXw ]
ibn nwau gey Xm ky pur ko; jg Bogn kI ijn gYl leI ]
prmwqmw dy nwau = nwm jpx qoN ibn = bZYr auh mnu`K Xm = Drmrwj ky = dy
pur = ngr ky = ¹ Bwv XmpurI ivc gey hn, ijn = ijnHW ny jg = sµswr dy AMdr isr&
iviSAW, pdwrQW ¹ Bogn kI = dI hI gYl = pgfµfI leI hoeI hY [
hir ky pun pMQ cly nr jy; aur Bogn ko id®F pIT deI ]
pun = iPr jy = ijhVy nr = mnu`K hir = prmwqmw dy BgqI rUpI pMQ = rsqy dy au~pr
cly = c`ldy hn Aqy Awpxy aur = ihrdy AMdroN sµswr dy ivSy, pdwrQW ¹ Bogn v`loN
id®F = p`kI qrHW pIT = ip`T deI = dy id`qI hY [
vvvv
ry = hy myry ipAwry mnW ! qUµ Ab = hux hir = prmwqmw ky = dy BgqI rUpI, sqsµgq
rUpI pMQ = rsqy au~pr clo = c`lxw kr, ijhVI qyrI jg = sµswr AMdr pwCl = ipClI
Awv = aumr lµG geI hY, su = auh qW hux lµG geI hY, ijhVI bwkI rihMdI hY aus¹ sµvwrnw
kr ]82]
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (301) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
sÍYXw ]
iriK nwir qrI kip rIC qry; su lµgUr qry ijh nwm aucwry ]
dyKo rwm nwm dy Awsry l`g ky gOqm iriK = irKI dI nwir = iesq®I Ah`ØilAw jo irKI
dy srwp krky iSlw bxI sI, jdoN bnbws ivc rwmcµd® jI iesdy kol Awey qW Awpxy
crnW dw AMgUTw lw ky iesdw auDwr kIqw [ Pyr kip = bWdrW iv`coN h¹mwn, rIC = ir`CW
iv`coN jwmwvµq su lµgUrW iv`coN sugRIv Awidk ijh = ijs rwm nwm ¹ aucwry = jp ky swry
sµswr- smuMdr qoN qry = qr gey hn [
Ab AOsr rwm Bjo mn ry; duK myt qro Bv swgr pwry ]83]
ry = hy myry ipAwry mnW ! Ab = hux qyry kol ieh mnu`Kw dyhI dw AOsr = smW hY, ies
leI rwm = prmwqmw dy nwm ¹ Bjo = ismrnw kr, Aqy jµmx mrn dy du`K ¹ myt = nivrq
krky ies Bv = sµswr swgr = smuMdr qoN qYr ky pwry = pwr ho jwxw kr ]83]
sÍYXw ]
vvvv
vvvv
vvvv
not—pMj pRkwr dw Xm :
Xm : mn Aqy ieMdrIAW dy rokx dy vRq ¹ Xm kihMdy hn, ieh A`goN pMj pRkwr dw
mMØinAw hY [
1. AihMsw : jIvW ¹ mwrn Aqy duKwaux dw iqAwg ieh A`goN iqMn pRkwr dI hY :
(a) mn qoN burw n icqvnw [ (A) zubwn qoN iP`kw nw bolxw [ (e) srIr krky iksy
jIv ¹ nw mwrnw [
2. sqÎ : s`c, JUT dy iqAwg dw vRq, Bwv JUT nw boly, sdw s`c boly [
3. AsœyX : corI dw iqAwg Bwv srIr nwl iksy dI cIz nw cu`ky, mn dy pwp nw
lukovy, ieauN corI qoN rihq hovy [
4. bRhmcrX : jq r`K ky iv`ØidAw dw AiBAws, Bwv A`T pRkwr dy kwm iqAwgx
¹ jq kihMdy hn [
(a) g`l krnI (A) g`l suxnI (e) iekWq (s) AMg prsxy (h) pRym nwl dyKxw
(k) ihrdy nwl lwauxw (K) mn ivc icqvxw (g) Bog [
5. ApirgRh : Dn Awid joVx dw iqAwg [
vvvv
vvvv
(A) DIrj : su`K, du`K ivc sm ibrqI, ic`q dw itkwau, klyS ivc mn dI iesiQqI
rihxI ies dw nwm DIrj hY [
(e) iKmw : iksy dy AOgux dyK ky muAw& krnw, KoB nw krnw [
(s) dieAw : iksy dUsry dy du`K ¹ dyK ky ic`q dy d®vx ¹ dieAw kihMdy hn Bwv iksy
duKI ¹ dyK ky aus dI shwieqw krnI [
(h) koml ihrdw : ic`q ivc inrmwxqweI hoeI qy sB ¹ cµgw aupdyS dyxw Aqy Awp
sB qoN nIvyN bxy rihxw [
gurmiq Anuswr pMj pRkwr dw nym (inXm)
inXm : AsUl bµnHI hoeI g`l Bwv Awpxy Awp ¹ gurmiq dy Anuswr inXmbµd r`Kxw [
ieh vI pMj pRkwr krky smJxw :
(a) ieSnwn : inXm nwl AMØimRq vyly auT ky ieSnwn krnw [
(A) pwT : gurU dy Sbd ¹ pVHnw suxnw qy gurU dy isDWq qoN ibnw hor koeI vI imiQAw
g`l nw Awpxy kµnIN pwauxI qy nw hI krnI [
(e) pUjw : ihrdy AMdr siqgurW dI Bwvnw Dwrn krky inXm nwl gurW dw hI pUjn
krnw [
(s) Abol : ijqnw icr in`qnym dw pwT kry auqnw icr koeI hor bcn nw boly [
(h) dµB rihq : pwKMf qoN rihq hovy, Bwv gurW dy Sbd dI hI kmweI kry qy mn,
bwxI, srIr krky piv`qr rhy, qy gurU Sbd dw hI AnuswrI ho ky vrqy Aqy inXm nwl
sqsµgq ivc jw ky kQw kIrqn sRvn kry [
iek qÎwg khyN iek dwn khyN, iek Xog su swDn ko auir Twny ]
iek mukqI dw swDn iqAwg khyN = kQn krdy hn, iek dwn khyN = kQn krdy hn
Aqy ieknW ny Xog swDn ¹ sRySt mMn ky Awpxy auir = ihrdy ivc Twny = iesiQq kIqw
hoieAw hY [
vvvv
vvvv
dohrw ] bwnr sYl su qwirE; rGuvr swgr Dwr ]
su = ijs rGuvr = rGU kul dy syRSt sUrbIr sRI rwmcµd® jI ny swgr = smuMdr dI
Dwr = Dwrw iv`coN bwnr = bWdrW qy sYl = p`QrW ¹ qwirE = qwr id`qw hY [
sÍYXw ]
sYl kpIsr pwr pry; ieh BWiq sunÎo hir jI bl qorw ]
sYl = p`Qr qy (kp+eIsr) kp = bWdr dw eIsr = dyvqw Bwv h¹mwn swry bWdrW
smyq smuMdr qoN pwr pry = pY, ho igAw sI, hy hir = pRØBU jI ! mYN ies BWiq = qrIky dw
qorw = quhwfw bl sunÎo = suixAw hY, Bwv qus» ieqny blI ho ik mnu`KW dI qW kI g`l,
qus» qW p`QrW ’qy bWdrW ¹ vI qwr id`qw sI [
nwih krI qpsw qumry bl; AOsr bYn suno pRB morw ]
hy pRØBU mYN qumry = qyry bl = zor Bwv Awsry ho ky qyrI pRwpqI leI qpsw = qp`ØisAw
vI nh» krI = kIqI vw: nw hI hux qp`ØisAw krn dw smW hY Aqy nw hI quhw¹ imlx
leI pihly jugW vrgw srIr ivc koeI bl hY, ies leI hy pRØBU ! ies AOsr = smyN ivc
qus» morw = myrw iek bynqI dw bYn = bcn suno = suxnw kro [
vvvv
pr hux mm = myry dws = syvk kI = dI byr = vwrI quhwfw bl ik¼ Qorw = QoVHw BXo = ho
igAw hY ]86]
Agly sv`eIey ivc pMØifq gulwb isMG jI pRym dy Bry hoey bcnW nwl pRØBU dy qwe»
iglw iSkvw krdy hoey kihMdy hn ik hy pRØBU mY¹ l`gdw hY ik hux qus» vI lwlcI ho gey
ho, ieh pRym dy bcn kihMdy hn :
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (305) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
sÍYXw ]
gih qµdul bwmn ky kr mYN, qb Awpd qwih kI dUr invwrI ]
ik¼ik ijs vyly ZrIb bwmn = bRwhmx sudwmw quhwfy kol igAw, qdoN pihlW aus
ky = dy kr = h`Q mYN = iv`coN qµdul = cOl gih = pkV krky, qb = qdoN Pyr qwih kI = ausdI
swrI Awpd = ibpqw, ZrIbI dUr krky invwrI = myt id`qI sI [
sÍYXw ]
vvvv
vvvv
vvvv
vih kyqk Qy nih jwn pry; Ab AOrn ko fr pwih hmwry ]
vih = auh du`K kyqk = ikqny ku Qy = sI, ieh g`l jwn = smJ ivc nh» pry = pYNdI,
Ab = hux AOrn = hor du`KW ko = dw fr hmwry = swfy AMdr pwih = pY irhw hYN ?
jg dUK hry hir nwm blI; ieh BWiq mhwqm byd aucwry ]
hy hrI ! jgq = sµswr dy swry dUK = du`KW ¹ qyrw blI = bl vwlw nwm hry = nwS kr
dyNdw hY, ieh = ies BWiq = qrIky nwl byd ieh mhwqm = Pl aucwry = kQn krdw hY [
jg ky sB dUKn moih hro; muih hwin nh» hir lwj qumwry ]88]
hy pRØBU ! ies leI hux qus» jg = sµswr AMdr myry swry du`K hro = nwS kr dyvo, jy
nw nwS krogy qW muih = mY¹ koeI hwin = Gwtw nh» hY ik¼ik mYN qW pihlW hI duKI sW
pr hy hir = hry qumwry = quhwfy nwm ¹ lwj l`gygI, Bwv lokI kihxgy ik ieh r`b dy
rsqy qurdw hoieAw vI duKI ho ky mirAw hY, ieqnw nwm jpdw sI, praupkwr dy kµm krdw
sI pr r`b ny iesdI koeI mdd nh» kIqI ]88]
mdrw Cµd ]
jwiq ibhIn su BIl qrI; Aru sIl ibhIn qrI gnkw ]
hy pRØBU ! jykr qUµ khyN ik qyrI jwqI cµgI nh» hY, ies leI mYN qY¹ nh» qwrnw hY,
qW Pyr cµgI jwiq = jwqI qoN ibhIn = hIxI BIl = BIlxI (svrI) qrI = qr geI sI,
Aru = Aqy jykr qUµ ieh khyN ik qyry krm cµgy nh» hn, qW Pyr sIl = cµgy Awcrx qo
ibhIn = hIx gnkw = vySvw vI qyrw nwm jpdI hoeI qrI = qr geI sI [ jYsw ik :
ginkw auDrI hir khY qoq ] (bsµq m: 5, AMg 1192)
vvvv
vvvv
Ajwmlu pwpI jgu jwny inmK mwih insqwrw ] (soriT m: 9, AMg 638)
hy rGunwXk = rGUAW dI kul dy iSromx sRI rwm Bgvwn jI ! ies leI myry jn = dws
kw = dw vI bynqI vwlw bcn suno = suxnw kro [
sÍYXw ]
gux QoVih qy pRB rIJ rhy, vih BUl geI Ab bwn qumwrI ]
hy myry pRØBU ! qusIN pihlW QoVy ku hI guxW qy rIJ = pRsµn ho jWdy sI, mY¹ ieMj l`gdw
hY ik Ab = hux vih = auh qumwrI = qyrI bwn = Awdq qY¹ Bu`l geI hY [
Ab kY kruxw hir pIT deI; Aru kY PrXo kir kwgd kwrI ]90]
hy hir = pRØBU ! kY = jW Ab = hux qUµ Awpxy kruxw = i¸pwlU suBwA ¹ ip`T deI = dy
id`qI hY Aru = Aqy kY = jW Pyr qUµ swfy pwpW dw ihswb-ikqwb krn leI swfy lyKW dw
kwrI = kwlw kwgd = kwZz Awpxy kir = h`Q ivc PrXo = PV ilAw hY ]90]
vvvv
vvvv
vvvv
AOgun myry bKsIey; mwQy DrIey hwQ ]91]
ies leI myry swry AOgun = gunwh bKsIey = muAw& kr dyxw kr Aqy myry mwQy = m`ØQy
au~pr AwpxI ikrpw dw hwQ = h`Q DrIey = Drnw kr ]91]
sÍYXw ]
AiBbµdn qy hir pwdn ko; jg mwih ipKy su audwr audwrI ]
hy myry hir = pRØBU ! qy = qyry pwdn = crn kmlW ko = ¹ mYN Awpxy AiB = ihrdy iv`ØcoN
bµdn = nmskwr krdw hW, jo crn kml jg = sµswr dy mwih = ivc mYN sB audwr = sRySt
qoN vI audwrI = sRySt ipKy = vyKy hn [
sis mMfl mYN bhu ¸Wiq huqI; ipK Awnn qy su lgY Ab KwrI ]
hy pRØBU ! sis mMfl = cµd®mw dy mMfl ivc aus dI bhu = bhuq ¸Wiq = SoBw pRqIq
huqI = huµdI sI, Bwv rwq ¹ cµd®mw cmkdw hoieAw bhuq suµdr idsdw sI [ pr hux qy = qyrw
Awnn = muKVw ipK = vyK ky su Ab = hux aus cµd®mw dI SoBw KwrI = iP`kI l`gdI hY [
suB kuµfl Cwie kpol rhy; kr mwih kty aur hwr ApwrI ]92]
hy pRØBU ! quhwfy kµnW ivc pwey kuµfl = vwly quhwfIAW kpol = g`lW au~pr bhuq
suB = cµgy Cwie = P`b rhy hn [ quhwfy kr = h`Q ivc kty = kVy pihny hoey hn Aqy aur = gly
ivc moqI hIirAW dw hwr ApwrI = byAMq SoBw pw irhw hY ]92]
dohrw ]
iKmw aulwhny ko kro; qum inrpyK audwr ]
hy pRØBU ! mYN jo Bolypn, Anjwxpuxy ivc quhw¹ aulwhny = aulWBy id`qy hn, aunHW ko = ¹
iKmw = muAw& kro = kr dyvo, qum = qus» qW inrpyK = ie`Cw rihq Aqy audwr = sRySt ho [
vvvv
vvvv
vvvv
sÍYXw ]
nB mY sur lok rcy hir jI; Aru BUim ibKY inD KIr bnwey ]
hy hir = pRØBU jI ! qus» nB = AkwS mMfl dy mY = ivc sur lok = dyviqAW dy lok
svrg Awid rcy = bxwauxw kIqy hn Aru = Aqy ies BUim = DrqI dy ibKY = ivc inD
KIr = SIr smuMdr bnwey = bxwauxw kIqw hY (KIr smuMdr—purwxW Anuswr du`D dw smuMdr,
ijs ivc ivS¹ jI sONdy hn, iesy smuMdr ¹ irVk ky cOdW rqnW dw k`Fxw d`ØisAw hY) [
vvvv
vvvv
ibn qY pd kµj lhy n khUµ suK; jO nr dOr iPry iqhuµ loeI ]
hy pRØBU ! qY = qyry pd = crn kµj = kmlW qoN ibn = bZYr hor khUµ = iksy QW vI koeI
suK lhy = pRwpq nh» ho skdw [ jO = jykr koeI nr = mnu`K iqhuµ = iqMnW loeI = lokW ivc
dOr = B`j ky iPry = iPr vI Awvy qW vI ikqoN koeI su`K nh» pRwpq hovygw [
puin bYT iSlw qt pY2; hir jI; plkY, id®g myl kY nIq icqwry ]
puin = Pyr gµgw dy qt = iknwry qy islw = p`Qr dy pY = au~pr bYT krky hy
hir = hrI prmySr jI ! Awp jI dI pdvI Bwv srUp dI mUrqI ¹ Awpxy id®g = nyq®W dIAW
plkY = plkW myl = bµd kY = krky nIq = inqwpRqI icqwry = cyqy, Xwd krdw rhW [
vvvv
sµBwry = sµBwl ley, Bwv hy pRØBU ! myry au~pr Aijhy idn kdoN Awauxgy jdoN mY¹ Awpxy srIr
dI su`D bu`D B`ul jwvygI qy mYN isr& qyry hI iDAwn ivc juiVAw rhWgw ]96]
1. pwTWq®—pun [
2. pwTWq®—KIn [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (311) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
dohrw ] bwlk ibRD juvw DnI; hY sB ko AiDkwr ]
srb sWJw Drm kQn krdy hn ik BwvyN koeI bwlk = b`cw hY jW ibRD = bzurg hY,
BwvyN koeI juvw = jvwn hY jW DnI = Dnvwn hY, ieh sB = swirAw ko = ¹ hI AiDkwr =
h`k hY ik swry Bjn ismrn, dwn-puMn krn [
sÍYXw ]
ijn kw jg BIqr mwn Gty;
su inrws rty ArQI inj dÍwry ]
ijn = ijnHW mnu`KW kw = dw jg = sµswr BIqr = ivc mwn = Awdr, snmwn
Gty = G`t jwvy Aqy su = aunHW dy inj = Awpxy dÍwry = bUhy qoN koeI ArQI = mMgqw
inrws = ^wlI rty = cilAw jwvy [
vvvv
Aqy jg = sµswr ivc jo pwvn = piv`q® BUDr = prbq hn, aunHW prbqW dIAW
drI = gu&wvW Aqy sµGxy jµglW dIAW kuµj glIAW1 ivc vuh = auh nr = mnu`K jwie = jw
ky vsy = v`s jwvy jW Pyr gµgw ndI dy iknwry bYT ky prmwqmw dw ismrn kry ]98]
1. pwTWq®—KIn [
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (312) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
sÍYXw ]
pRwq smyN ipK pwvn nIr; su pwn kry muK gµg aucwry ]
hy BweI ! gµgw dy iknwry rih ky pRwq = svyr dy smyN = vyly (AMØimRq vyly) gµgw dw
pwvn = piv`q® nIr = pwxI ipK = vyK krky su = aus ¹ pwn = pIxw kry Aqy muKoN gµgw
jI dw nwm aucwry = aucwrxw kry [
nwm iehY muK mWih rty; hir dIn dXwl mukµd murwry ]99]
Aqy Awpxy muK mWih = ivcoN prmwqmw dy ieh nwm rty = aucwrxw kry ik hy hir = pRØBU !
qUµ dIn = ZrIbW au~pr dXwl = idAwlqw krn vwlw hYN, mukµd = mukqI dwqw hYN Aqy qUµ
hI murwry = mur nwmy dYNq ¹ mwrn vwlw hYN ]99]
sÍYXw ]
jW jl ko ibiD pwl krÎo; pun pwvn bwvn pwd pKwry ]
jW = ijs jl = pwxI ko = ¹ ibD = bRhmw ny pwl = pwlxw krÎo = kIqw qy ieh jl
pRwpq ikvyN hoieAw sI, AglI A`DI quk ivc d`sdy hn, ik jdoN bwvn Avqwr Dwr ky
do krmW ivc iqMn lok imxy sn, jdoN Bgvwn jI dw crn bRhm lok ivc igAw sI,
ieh pwd = crn ¹ pwvn = piv`qr smJ ky bRhmw jI ny jl nwl pKwry = Doxw kIqw sI,
pun = Pyr auh jl sµBwilAw sI, ijs¹ gµgw ikhw jWdw hY, iPr eysy jl ¹ piv`qr jwx ky [
vvvv
sµkr = iSvjI ny aus jl ¹ Awpxy aury = mn ivc pwvn = pivq® hyr = dyK krky
1. cwry pwisAW qoN JwV Aqy vylW nwl FikAw hoieAw Aqy ivcwly qoN lµGx leI ^wlI AsQwn ¹ kuµj
glIAW AwKdy hn vw: jµgl dI glI, sµGxy jµgl ivc hwQI Awidk jIvW dI pweI hoeI pgfµfI ¹
kuµj glI AwKdy hn [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (313) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
pun = Pyr so = auh jl = pwxI inrµqr = iek-rs Awpxy sIs = isr dy au~pr Dwry = Dwrn
kIqw [
vvvv
purI qoN ipRQvI au~qy ilAwaux leI rwjy sgr ny Awpxy dUjy p`uqr ¹ rwj Bwg dy ky Awp
qp`ØisAw kIqI [ aus qoN bwAd ausdy dUsry p`uqr ny qp`ØisAw kIqI [ ie¼ qp`ØisAw krdy-
krdy s`qvyN QW ’qy BgIrQ hoieAw [ iesny gµgw ¹ ipRQvI aupr ilAwaux vwsqy ihmwlX
dy gokrx AsQwn ’qy Gor qp kIqw qy bRhmw ¹ pRsµn kr ilAw [ bRhmw ny ikhw ik qUµ
gµgw qW lY jw, pr ieh qyry koloN sµBwlI nh» jwxI [ BgIrQ ny ikhw ik iPr mYN kI krW ?
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (314) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
bRhmw jI kihx l`gy ik jykr qUµ iSvjI ¹ pRsµn kr lvyN qW auh ies gµgw ¹ gRihx
kr skdw hY qy Pyr ieh Dwr bx ky c`l skdI hY [
Pyr BgIrQ ny Cy mhIny iSvjI dI AwrwDxw kIqI qW iSvjI ny ^uS ho ky ikhw ik
c`lo TIk hY, ivS¹ dy crnW dw piv`qr jl myrIAW jtwvW dy ivc pw dyvo [ jd bRhmw
ny AkwS qoN gµgw ByjI, qd iSvjI ny Awpxw jtw jUt ieqnw PYlw id`qw ik gµgw ¹
bhuq dyr inklx dw rwh nw l`Bw [ AMq ¹ BgIrQ dI pRwrQnw mMn ky iSvjI ny jtW
iv`coN gµgw k`FI [ ijsdy s`q pRvwh hoey : hÍwidnI, pwivnI Aqy nilnI nwmk iqMn pRvwh
pUrb dI qr& vhy [ vµkS, sIqw Aqy isMD nwmk iqMn pRvwh p`Cm v`l vhy Aqy iek BgIrQ
dy rQ ip`Cy quirAw [ ijQoN dI BgIrQ dw rQ igAw, aus ip`Cy hI gµgw dw pRvwh vihx
l`gw [ qy auh jl kpl munI dy smwD kol iljw ky Awpxy ip`qrW dw auDwr kIqw qy gµgw
¹ ies mwq lok ivc ilAWdw [
sÍYXw ]
iq®Snw aur qy sB dUr kry;
su iKmw pirpUrn ko aur Dwry ]
hy BweI ! Awpxy aur = ihrdy ivcoN sB = swry pdwrQW Awid dI iq®Snw = qmHw ^ÍwihS
¹ dUr kry = kr dyvo, so iKmw vwly suBwA ¹ Awpxy auir = ihrdy ivc pirpUrn = lbw lb
Br ky Dwry = Dwrn kro [
vvvv
vvvv
jn koivd pRIiq su nIq kry;
hir rUp sdw mn mwih icqwry ]101]
koivd = ivdvwn, isAwxy jn = mnu`KW dy nwl nIq = inqpRqI pRIiq = pRIqI kry Aqy
hir = prmwqmw dy srUp ¹ sdw = hmySW Awpxy mn = ihrdy ivc icqwry = Xwd krdw
rhy ]101]
Agly iqMn sv`eIAW ivc prmwqmw dy srgux srUp dw izkr krdy hn :
sÍYXw ]
ikMcq hYN AilkW s½iq aUpr; kuµfl hYN suB kwnn mwhI ]
hy pRØBU ! qyry srgux srUp ivc qyry kysW dIAW ikMcq = QoVIAW AilkW = zul&W
s½iq = kµnW dy aUpr = au~qy ltk rhIAW hn Aqy qyry kwnn = kµnW dy mwhI = ivc pwey
hoey suB = sRySt kuµfl bhuq SoB rhy hn [
sÍYXw ]
vvvv
vvvv
vvvv
Xug kWcn ky sr lY riq nwih; mno mix kI su kmwn cFweI ]
riq = r`qI dy nwih = pqI kwmdyv ny Xug = do kWcn = sony ky = dy sr = qIr lY krky
mno = mwno mix = mxIAW kI = dI kmwn ’qy cFweI = cVHwey hoey hn, Bwv dony Brv`Øty qW
mxIAW dI kmwn vWg hn Aqy mØ`ØQy au~pr kysr dIAW do lkIrW ieh sony dy qIr hn [
suB AMkus AO pun bjR Dujw; ikl kµj lsy1 pd pMkj mWhI ]
hy pRØBU ! bhuq suB = suµdr AMkus = kuµfy AO = Aqy pun = Pyr bjR = Dnu`K dw Dujw = inSwn
ikl = inScy krky quhwfy pd = crn pMkj = kmlW mWhI = ivc kµj = kml vWg vw:
kµjl = kml sy = srIKw Bwv vrgw lsy = cmk irhw hY [
vvvv
Dr mwnv dyh su BwrQ KMf; Bjy hir pwd, qry jg mWhI ]104]
ies leI hy BweI ! ies BwrQ = Bwrq dy KMf = ih`Øsy Bwv Bwrq dyS dI krm BUmI
1. pwTWq®—kµjl sy [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (317) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
ivc Amolk mwnv = mnu`Kw dyhI Dr = Dwrn krky ijnHW ny vI hir = prmwqmw dy
pwd = crn Bjy = ismrnw kIqy hn, auh swry ies jg = sµswr-smuMdr mWhI = iv`coN
qry = pwr ho gey hn ]104]
sÍYXw ]
hir kY pd pMkj pRym krY; n krY hir vymuK logn sµgw ]
hy BweI ! sdw hir = prmwqmw kY = dy pd = crn pMkj = kmlW nwl pRym = ipAwr
krY = krdw rhy Aqy hir = prmwqmw qoN vymuK = tu`Øty hoey, swkq logn = lokW dw sµgw = swQ
kdy vI nw krY = krnw kry [
iek TOr Ahwr kry n sdw, suB sq Dry ibRq nIr ibhµgw ]105]
AYsw jIvn Dwrn vwly sµq jn iek TOr = QW qoN sdw = hmySW Ahwr = Bojn nh»
Kwxw krdy, auh suB = sRySt mhwqmw jn ibhµgw = pMCIAW dI qrHW AwpxI ibRq = ibrqI,
aupjIvkw Dry = Dwrn krky r`Kdy hn, ijvyN pMCI nIr = pwxI Awid ¹ dyK ky bYTdy hn,
Bwv pMCI sdw iek QW qoN Bojn nh» Ckdy, auh qW dr`^q qy pwxI Awid dI Aws krky
ijQoN kuJ dwxw, cogw imilAw, aus¹ Kw ky A`gy aufwrI mwr jWdy hn ]105] jYsw ik :
prµdey n igrwh jr ]
drKq Awb Aws kr ] (mwJ kI vwr, m: 1, AMg 144)
sÍYXw ]
vvvv
vvvv
vvvv
muK cwr n Pyr ibcwr kIXo, iq®n p`lv nwih Ahwr bnwey ]
aus bRhmw dy cwr muK hn pr Pyr vI aus ny koeI ivcwr nh» kIqI ik jykr qUµ sµqW
mhwqmW dy srIr ¹ iF`f lgw hI id`qy hn qW Pyr aunHW leI jµgl ivc iq®n = Gwh qy
plv = p``qy Awid dw Ahwr = Bojn ik¼ nh» bnwey = bxwauxw kIqw [ jYsw ik :
pyt kI iptwrI lweI Àr muK cwrI pUr pUr sB hwrI TwgI ivs swrI hY ]3]
(vYrwg Sqk, AiD: 5)
sÍYXw ]
suB sµq kry qpsw qn kY; mn kY hir syvq DÎwn lgwey ]
suB = syRSt jIvn vwly sµq = mhwqmw jn Awpxy qn = srIr kY = krky
qpsw = qp`ØisAw krdy hn Aqy mn = ihrdy kY = krky hir = prmwqmw ¹ syvq = syNvdy,
Bwv ausdw nwm iDAw¼dy hn Aqy ausdy srUp dw iDAwn lgwey = lgw¼dy hn [
vvvv
vvvv
ims Bojn ky su rty Gr mYN; pd qIrQ qy jn pwp imtwey ]107]
ik¼ik sµq jn Bojn mMgx dy ims = bhwny GrW GrW dy mYN = ivc rty = ivcrdy hn,
aunHW dy qIrQW qy = nwloN vI piv`qr pd = crn GrW ivc pYx krky jn = mnu`KW dy
pwp = mMd krm imtwey = imt jWdy hn, ijs krky aunHW dw vI Blw ho jWdw hY ]107]
A`gy sµq jnW dy suBwA bwbq kQn krdy hn :
sÍYXw ] mwn Amwn nh» ijn ko; su nh» Dn nIr iq®Kw aur BwrI ]
ijn = ijnHW sµq jnW ko = ¹ mwn = Awdr, Amwn = inrwdr nh» hY, Bwv Awpxy
Awdr dI ie`Cw nh» huµdI qy inrwdr hox ’qy mn ivc koeI Zu`sw, dÍYS nh» Aw¼dI Aqy
aunHW dy auir = ihrdy ivc prweI Dn = dOlq rUpI nIr = pwxI dI BwrI = bhuqI
iq®Kw = ipAwsw vI nh» hY [
sÍYXw ]
vvvv
vvvv
vvvv
ijvyN AMbW ¹ Pl l`gdw hY qy ausdy twhxy PlW dy Bwr nwl hyTW ¹ Juk jWdy hn,
iqvyN swDsµgq ivc su`K rUpI Pl l`gdw hY Aqy sµq jn ies jg = sµswr mwhI = ivc
AiqAMq inmrqw dy gux ¹ Dwrn rUp Jukdy hn [
ipk vwk rty suB bYn jhW; inj boD su sOrB hY jg mwhI ]
ijs pRkwr AMbW dy ibRC au~pr ipk = koiel AwpxI im`TI vwk = Avwz ivc kU-kU
rty = boldI hY, iqvyN swDsµgq ivc sµq jn suB = sRySt bYn = bcn boldy hn, Bwv aunHW
dI rsnw koiel dI inAwe» hY [
ijvyN AMbW iv`coN QoVHI QoVHI sugµDI Aw¼dI hY iqvyN ies jg = sµswr mwhI = ivc jo
sµq jnW ¹ inj = Awpxy srUp dw boD = igAwn pRwpq hoieAw hY, ieh bhuq su = sRySt,
suµdr sOrB = sugµDI Aw rhI hY [
sÍYXw ]
vvvv
vvvv
Pl BUr Bey qr BUim lty; ArQI nih lyvn mYN duK pwvY ]
jdoN PlW vwly ibRC ¹ BUr = bhuq swry Pl l`g jWdy hn qW auh qr = ibRC
1. Albwln—jo ibRC dy Awly-duAwly pwxI pwaux leI v`t ijhI kIqI huµdI hY, aus¹ ‘Albwln’ AwKdy hn [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (321) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
BUim = DrqI v`l ¹ lty = ltk, Juk jWdw hY; qW ik ArQI = loVvµd, svwlI ¹ auh Pl
lYx l`ØigAW koeI duK = kSt pwvY = pRwpq nw hovy [
gux nIr Plµ Dn dwn kry; suK sµpiq AO jg mY suK pwvY ]111]
ijvyN b`dl nIr = pwxI vrsw dyNdw hY Aqy ibRC vI Pl dUijAW ¹ dyNdw hY iqvyN ieh
gux Dwrn krky mnu`K Dn ¹ ZrIbW, loVvµdW ivc dwn krnw kry [ jo mnu`K dwn krdw
hY aus ¹ su`KW dI sµpiq = ibBUqI imldI hY AO = Aqy auh mnu`K ies jg = sµswr AMdr
swry su`K pwvY = pRwpq kr lYNdw hY ]111]
dohrw ]
guxI gurU aupdyS ko; rwKo mn inrDwr ]
hy BweI ! guxI = guxvwn, isAwxy mnu`KW dI khI hoeI g`l Aqy gurU dy aupdyS ko = ¹
inrDwr = inrxw krky, Bwv cµgI qrHW soc ivcwr nwl Awpxy mn = ihrdy AMdr vsw ky
rwKo = r`Kxw kr [
sÍYXw ]
vvvv
vvvv
gur bYn mhw qm hwirk jy; vih Awie pry Ab kwn hmwry ]
hy BweI ! gurU swihb jI dy bYn = bcn jy = ijhVy mhW = v`fy AigAwnqw dy hnyry
¹ hwirk = nwS krn vwly hn, vih = auh bcn Ab = hux hmwry = swfy kwn = kµnW ivc
pry = pY gey hn, Bwv mY¹ hux gurU dI is`ØiKAw pRwpq ho geI hY [
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (322) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
iek mohu huqo mm sµg sdw; gur bYn su pUq vhI hn fwry ]
iek jo pdwrQW, srIrW Awid dw moh vw: AigAwn sdw = hmySW mm = myry sµg = nwl
hI huqo = huµdw sI, gurU jI dy su = sRySt pUq = piv`qr bYn = bcnW dy nwl vhI = aus moh,
AigAwn ¹ hn = mwr fwry = su`ØitAw hY [
sYÍXw ]
qn pRwn n Awqm hY jg mY; id®g Awidk Awqm mUl n hoeI ]
hy BweI ! ies jg = sµswr mY = ivc qn = sQUl srIr qy pRwx (pRwx, Apwn, smwn,
ibAwn, auidAwn) AwpxI Awqmw nh» hY, Pyr id®g = nyq® Awid ieMd®y mUl = kdwicq vI
Awqmw nh» ho skdy [
vvvv
vvvv
huqI = huµdI sI, auh gurU swihb jI dy bYn = bcnW rUpI AsI = ikrpwn ny iek iKn = iCn
dy smyN BIqr = ivc hI KoeI = nwS kr id`qI hY ]114]
sÍYXw ]
gur byd su qIrQ nym mhW; bRq sµjm jy ipq mwq hmwry ]
su = sRySt gur = gurU, cwry byd, qIrQ = piv`qr AsQwn, mhW = byAMq nym = inXm
Awid, brq, sµjm = ieMd®y kwbU ivc r`Kxy Aqy jy = ijhVy hmwry = swfy ipq mwq = mW bwp
hn [
hir BUm su nIr smIr blI; pun pwvk AOr AkwS audwry ]
jo hir = ivS¹, BUim = ipRQvI, su = sRySt nIr = pwxI qy blI = bl vwlI smIr = hvw
pun = Pyr pwvk = A`g AOr = Aqy audwry = sRySt AkwS Awid pMj q`q hn [
vvvv
vvvv
pUrn hI qm mwir iehW; gur byd su Awnµd mwih smweI ]
pr pUrn = swrw hI AigAwnqw dw qm = hnyrw iehW = ies ihrdy ivcoN mwir = nwS
krky gurU Aqy byd ny vw: gurU dy byd = igAwn ny Anµd srUp mwih = ivc smweI krw id`qI
hY [
sÍYXw ]
hir nwm Bjy jg BIqr jo; jnnI suq Xw ibiD ko aupjwey ]
hy BweI ! jo = ijhVw ies jg = sµswr dy BIqr = ivc hir = prmwqmw dw nwm
Bjy = ismrnw kry, jnnI = mwqw ¹ cwhIdw hY ik Xw = ies ibiD = qrHW ko = dw Bgq
p`uqr aupjwey = pYdw kry jy AYsw pu`qr pYdw nh» kr skdI qW [
vvvv
ijhVw rx = Xu`D dy mYdwn BIqr = ivc jw ky Air = duSmxW ky = dy dlW ¹ Gwey = nwS
kr dyvy jy AYsw vI pu`qr pYdw nh» kr skdI qW Pyr AYsw dwnI pu`qr pYdw kr [
vvvv
Dn vI dwn kry = kr dyvy, kY = jW Pyr jnnI = mwqw ieho ijhw dwnI suq = p`uqr
inpjwey = pYdw kry jy ienHW iqMnW guxW vwlw pu`qr pYdw nh» kr skdI qW Pyr [
Pyr Awpxyy Xh = ies qn = srIr ¹ sdw = hmySw mwtI = im`tI dw mY = rUp krky dyKxw
kry [ jYsw ik :
mwtI eyk sgl sµswrw ] (BYrau m: 3, AMg 1128)
kbIr mwtI ky hm pUqry mwnsu rwiKEu nwau ] (slok kbIr jI, AMg 1367)
vvvv
sµq mwrig clq pRwnI piqq auDry mucY ] (kydwrw m: 5, AMg 1122)
Aqy Awn = hor pdwrQW, sµbµDIAW Awid kI = dI Aws = aumId ¹ Awpxy mn iv`coN
iqAwgo = C`f dyvo ]119] jYsw ik :
Aws Ainq iqAwghu qrµg ] (gauVI suKmnI m: 5, AMg 295)
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (326) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
sÍYXw ]
jg mwnv dyh imly n sdw; nr rwm Bjo ijh qy suK pwvo ]
ies jg = sµswr ivc sdw = hmySW mwnv = mn`uKw dyh = srIr n = nh» imlygw [ jYsw
ik :
mwns dyh bhuir nh pwvY kCU aupwau mukiq kw kru ry ] (gauVI m: 9, AMg 220)
ies leI hy nr = mnu`ØKo ! rwm = prmwqmw dw nwm Bjo = ismrnw kro, ijh = ijs qy = qoN
qus» suK pwvo = pRwpq krogy [
jg Bog ivrwtk ky bdly; n Amolk lwl Akwj gvwvo ]
jg = sµswr dy Bog = pdwrQW, iviSAW rUpI ivrwtk = kOfIAW ky = dy bdly = v`Øty,
Amolk = by-kImqy lwlW vrgw mnu`Kw jnm Akwj = ivArQ nw gvwvo = gvwauxw kro [
lrkwpn jwTr mYN bl KIn; su jobn mYN idF puMn kmwvo ]
lrkwpn = bcpn dI AvsQw ivc Aqy jwTr = buFypy dI AvsQw mYN = ivc srIr
dw bl = zor KIn = nwS, G`t huµdw hY, ienHW donW AvsQwvW ivc koeI kµm nh» ho skdw [
ies leI su = auh jobn = jvwnI dI AvsQw mY = ivc idF = cµgI, p`kI qrHW puMn krm
kmwvo = kmwauxw kro [
vvvv
vvvv
iq®n koml bIn ibCwie Bly; id®g nId Bry Dr mwih sueIjY ]
koml = nrm nrm iq®x = Gwh ¹ bIn = cux ky Bly = cµgI qrHW hyTW ibCwie = ivCwauxw
kry, Pyr id®g = nyq®W ivc n»d Bry = Br ky Dr = DrqI mwih = ivc, au~pr sueIjY = sOxw
kro [
vvvv
mnu`KW kI syv = tihl nh» krY = krdw qy auprokq kQn Anuswr Awpxw jIvn bqIq
krdw hY, qy = auh nr = mnu`K Bv = sµswr dy mwhI = ivc eIS = eISvr dw srUp hI
gnY = jwnxw kro ]122]
1. pwTWq®—syv kry [
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (328) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
sÍYXw ]
Dµn BeI iqn kI jnnI; ikrqwrQ qW jg bydn gweI ]
hy BweI ! iqn = aunHW kI = dI jnnI = mwqw Dµn = Dµnqw jog BeI = hoeI hY (ijsny
XogÎ p`uqr ¹ jnm id`qw hY) auh jnm dyx vwlI mwqw ikrqwrQ = sPlI ho geI hY,
qW = aunHW ismrn krn vwilAW dI aupmw jg = jgq ivc bydn = vydW Awid Ssq®W
ny vI gweI = gwauxw kIqI hY [
kul pwvn jWih krI sgrI; jg Dµn Bey iqn mIq sKweI ]
jWih = ijsny sgrI = swrI kul hI pwvn = piv`qr krI = kr leI hY, jYsw ik :
kulu auDwrih Awpxw Dµnu jxydI mwie ] (isrIrwgu m: 3, AMg 28)
Aqy iqn = aus dy mIq = im`q® qy sKweI = ipAwr vwly sµbµDI vI jg = sµswr ivc
Dµn = Dµnqw jog Bey = hoey hn [
sYÍXw ]
Xih BwvrsWimRq kµT Dry; su kubuiD jrw sB jwie plweI ]
hy BweI ! Xih = ies BwvrsWimRq gRµQ ivc Anyk pRkwr dy (Bwv+rs+AMØimRq)
vvvv
vvvv
Bwv = pRym dy rs vwly AMØimRq rUp bcn kQn kIqy hn, jo vI ienHW bcnW ¹ Awpxy kµT = gly
ivc Dry = Dwrn krygw, Bwv ihrdy ivc vsweygw, su = ausdI sB = swrI kubuiD = KotI bu`DI
jrw = jVHW qoN hI plweI = B`j jwie = jwvygI AQvw : su = ausdI kubuiD = KotI b`uDI Aqy
AigAwnqw dI jrw = jVHqw vwlI bu`D sB = swrI plweI = dOV jwie = jwvygI [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (329) BwvrsWimRq
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
AQvw : AigAwnqw vwlI kubuiD = KotI b`uD nws hox qoN igAwn pRwpq krky iPr
jrw = buFwpy AigAwn jn duK sB plweI = dOV jwie = jwvygw [
vhu AOrn ky duK dUr kry; pd pwvn syvih nIq lukweI ]124]
vhu = auh purK dunIAW AMdr AOrn = hornW ky = dy du`KW ¹ dUr krY = krdw hY, Aqy
ausdy pwvn = piv`qr pd = crn kmlW ¹ swrI lukweI = dunIAW nIq = inqwpRqI
syvih = syvnw krdI hY ]124]
Agly dohry ivc pMØifq gulwb isMG jI Awpxy mwqw ipqw Aqy jnm-BUmI bwry
ilKdy hn :
vvvv
hy BweI ! sIqw jI dy piq = pqI Bgvwn sRI rwmcµd® jI ¹ mYN sdw = hmySW
1. syKv (syKm)—ieh ipMf izlHw lwhOr, qihsIl cUxIAW, Qwxw srwie muZl ivc hY [ ieh ipMf p`qomMfI qoN
cwr mIl p`kI sVk ’qy hY, k`cI k`TI qoN iqMn cwr koh dy krIb hY, pMØifq jI dI Xwdgwr ivc iek
KUh vI suxIdw hY [
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (330) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
bµdoN = nmskwr krdw hW jo (icd+Gn) icd = cyqn srUp, Gn = b`dl vWg isAwm rµg
vwly vw: icdGn = sq icq Anµd srUp, bRhm = ivAwpk Aqy murwir = mur dYNq ¹ mwrn
vwly pRØBU dw srUp hn [
sÍYXw1 ]
mo md kwCr loh dgw ml; sµB kbI aur mWih n Dwro ]
1 2 3 4 5 6 7
mo m d kw C r lo
h d gw m l sµ B
vvvv
vvvv
vvvv
ArQwq pirvwr dy moh, md = nSw, hµkwr, dgw = DoKw, kwm = mMd vwSnw, kwmnw,
Cl = &ryb, rsµ = rsW ksW dI ie`Cw Aqy loB = lwlc ienHW bury kµmW ¹ kbI = kdy vI
Awpxy aur = ihrdy ivc Dwro = Dwrnw nw kro [
vvvv
sÍYXw ]
sq Astdsw suB sµmq Qo; pun iq®Msq cwr Bey AiDkweI ]
(Ast+dsw) Ast = A`T, dsw = 10 Bwv ATwrW sq = sO suB = sRySt sµmq Qo = sI,
vvvv vvvv
BwvrsWimRq (332) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
pun = Pyr iq®Msq = qIh Aqy cwr ausdy au~pr AiDkweI = AiD`k Bey = hoey sn, ArQwq
ATwrW sO cONqI (1834) ib¸mI sµmq sI jdoN gRµQ bixAw sI [
Gn pUr rhy ids cwr Gny; pun mMd smIr su bUµd suhweI ]
aus smyN cwr = cwry ids = idSwvW ivc Gny = bhuq sµGxy Gn = b`dl pUr rhy sn,
Bwv b`dl pwxI nwl Bry pey sn, pun = Pyr mMd = hOlI-hOlI su = sRySt smIr = hvw c`l
rhI sI Aqy bhuq suhweI = SoBnIk in`kIAW-in`kIAW bUµd = kxIAW pY rhIAW sn [
sis pUrxmw riv bwsur Qo; suD hwV smwpq kI iqiQ pweI ]
aus vyly AkwS ivc pUrxmw = pUrnmwSI dw sis = cµd®mw ciVHAw hoieAw sI, Bwv
pUrnmwSI dw idn sI Aqy riv = AYqvwr dw bwsur = idn Qo = sI Aqy suD = sRySt hwV
mhIny dI smwpqI kI = dI iqiQ = qwrI^ pweI sI [
idn qwih smwpq gRµQ BXo; hir ky pd pMkj Byt cVHweI ]130]
qwih = iqs idn ieh BwvrsWimRq nwmk gRµQ smwpq BXo = hoieAw sI Aqy mYN ies
gRµQ ¹ hir = prmwqmw ky = dy pd = crn pMkj = kmlW ivc Byt cVHweI = cVHw id`qw,
Bwv prmwqmw ¹ Arpn kr id`qw ]130]
vvvv
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (333) ivcwr mwlw
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
ivcwr mwlw
i¸q kiv pMØifq AnwQ jI ilKÎqy
vvvv
vvvv
vvvv vvvv
ivcwr mwlw, auQwnkw (334) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
ivcwr mwlw
auQwnkw :
ieh gRµQ ijs dw nwm ivcwrmwlw hY, ies dI auQwnkw, ies dy krqw dw nwm Aqy
ivcwr mwlw gRµQ dy ilKx kwrn, qy ieh gRµQ kdoN Aqy ikvyN iliKAw igAw BwvyN bhuq
ivsQwr nwl qW nh» pr Pyr vI kuJ ilKxw bxdw hI hY BwvyN sµKyp rUp dy ivc hI hovy [
hr gRµQ dy krqw mUl rUp dy ivc koeI nw koeI kwrn lY ky hI gRµQ dI sµpwdnw krdy hn [
gIqw dI rcnw mhWBwrq dy jµg ivc Arjn dw kwrn lY ky hoNd ivc Awey [ Cy Swsq®
mhWirSI ibAws dI rcnw vydW ¹ soKw smJx dy kwrn qy vyd dy iqMn kWf krm, aupwsnw,
igAwn jo pihlW iek`Ty hI sn, 80000 slok krm kWf dw, 16000 slok aupwSn kWf
dw Aqy 4000 slok igAwn kWf dw v`Krw-v`Krw kIqw igAw, pihlW ieh slok iek`Ty
hI sn [ Pyr vyd dy Cy AMg BI iesy kwrn dw is`tw hn ik lokW ¹ vyd smJ Awvy [ ienHW
dy nwm is`ØiKAw, klp, inrukq, joiqS, ipMgul ivAwkrx [ hr gRµQ iesy qrHW kwrn kwrj
Bwv sµbµD Anuswr jy ivcwr mwlw dw gRµQ ilKx dw kwrj hoieAw qW ies dy ip`Cy AnwQ
purI jI dy gur BweI ijs dy do nwm pRc`Øilq hn, BgvwnpurI qy nroqm purI, pr sµpRdw
ivc BgvwnpurI nwm ¹ hI pihl id`qI jWdI hY, jdoN ik bhuq swry ivdvwnW ny nroqm
purI nwm ¹ mMinAw hY, sµpRdw ivc nroqm (nr+auqm) nrW ivcoN au~qm = sRySt BgvwnpurI
jI hn, ieh ArQ kIqw jWdw hY [ ies gRµQ dy krqw AnwQ purI jI Aqy dUsry Bgvwn
purI jI (nroqm purI) Awps ivc gur BweI sn, iek`Ty gurU kul ivc pVHy iek`ØiTAW ny
ibr`kqI Dwrn kIqI [ pRwlbD Anuswr AnwQpurI jI kSmIr ivc it`k gey qy Bgvwn purI
jI (nroqm purI) ivcrdy hoey gujrwq dyS dy bVody ngr ivc Tihry Aqy rwijAW, mhwrwijAW
krky pUj ho gey [ iek idn Bgvwn purI jI (nroqm purI) ny Awpxy mn ivc ivcwr kIqw
ik AnwQ purI jI ibrkq ho ky kSmIr ivc ivcry hn, aunHW dw inScw dyKx vwsqy ik
jo vyd iv`ØidAw pVH ky aunHW dI AvsQw AByd inScy vwlI hY jW BydBwv dy sµskwrW vwly
ho gey hn, ieh pRIiKAw krn vwsqy Awpxy im`q® AnwQpurI jI ¹ p`Øiq®kw ilKI, ieh p`Øiq®kw
aunHW qk phuµcweI [ aus p`Øiq®kw dy ivc ieh iliKAw ik mYN suixAw hY ik kSmIr ivc
vvvv
vvvv
bhuq Amolk mwlw bxdIAW hn, ies leI pRmySr icMqn krn leI vfmu`lI mwlw Byjo,
ieh p`Øiq®kw pVH ky AnwQpurI jI ny aus dw gu`Jw Byd smiJAw ik ieqnI v`fI au~cI AvsQw
dy mwlk ho ky ienHW ¹ mwlw dI zrUr pY hI nh» skdI [ ijvyN gfIrnw qW b`cy ¹ qurnw
isKwaux vwsqy huµdw hY, jdoN b`cw qurn l`g jwey, iPr gfIrny ¹ kOx p`uCdw hY [ ies qrHW
mwlw qW iek gfIrny dI inAweI hY, jo SurAwq ivc loV hY, jdoN nwm surq ivc clw
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (335) ivcwr mwlw, auQwnkw
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
igAw qW h`Q ivc mwlw dI qW kI zrUrq hoxI hY qy m`uK ivc nwm jpx leI jIB dI
vI loV nh» pYNdI, surq ivc nwm dI Dun hI jIB bx jWdI hY Aqy ieqny v`fy ibr`kq
swDU ho ky mwlw, vfmu`lI mwlw dw qW kooeI ArQ hI nh» bxdw ik¼ik prmwqmw v`fy
m`ul dIAW mwlw nwl pRsµn nh» huµdw ieh myrI AMq®Iv AvsQw dw Byd jwnx leI myry gur
BweI ny p`Øiq®kw ivc iliKAw hY qW Pyr AnwQ purI jI ny ieh soc ky ik mYN Awpxy gur
BweI ¹ AijhI mwlw ByjW jo Amolk vI hovy, ijs ¹ myrw gur BweI Awp vI icMqn rUp
ivc Pyrnw kry Aqy hornW ¹ vI ies ivcwrW dI mwlw qoN lwB pRwpq hovy [ ieh soc ky
ies gRµQ dw nwm hI sRySt ivcwrW dy isDWq rUp mxikAW ¹ AwpxI b`uD rUp sUeI dy nwl
pRym-rUp Dwgw pw ky AnykW gRµQW dy swr rUp bcnW ¹ A`Kr rUp mxikAW dy nwl joV ky
mwlw bxweI Aqy kih vI id`qw A`TvyN ibsRwm dy 40 slok ivc ies g`l ¹ ie¼ pRgt
kIqw hY [
dohrw ] purI nroqm imq® vru; Kro AiqiQ Bgvwn ]
brnI mwl ivcwr mYN, iqh AwgXw pr mwn ]40]
ies ivcwr mwlw nwmy gRµQ dy pRgt hox dI ieh swrI auQwnkw hY, jo sµKyp pwTkW
dy jwxkwrI leI ilK id`qI hY [
dwsin dws—
hrI isMG
jQw rµDwvw
vvvv
vvvv
vvvv vvvv
ivcwr mwlw, pihlw ibsRwm (336) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
< siqgur pRswid ]
1 = Ad`uqI prmySr, E = srb dw pRkwSk, siq = nws qoN rihq, gur = cyqn srUp,
pRswid = Anµd srUp vw: siqgurW dI pRswid = ikrpw duAwrw pRwpq hµudw hY [
pihlw ibsRwm
sRI rwm jI dw mMgl krdy hn :
dohrw ] nmo nmo sRI rwm jU; siq icq Awnµd rUp ]
sRI = suBweymwn rwmcµd® jU = jI ¹ myrI mn krky nmo = nmskwr hY, bwxI, srIr krky
vI nmo = nmskwr hY, jo siq = nwS qoN rihq, icq = cyqn qy Anµd rUp pRØBU dw hI srUp
hn AQvw jo srgux srUp ivc sRI rwm jI hn, aunHW ¹ myrI nmo = nmskwr hY Aqy jo
siq, cyqn qy Anµd srUp inrgux bRhm hY, aus¹ vI myrI nmo = nmskwr hY [
vvvv
hy BweI ! jb = jdoN rwm = prmwqmw dI mXw = imhr huµdI hY Bwv eISvr dy iDAwn
krky jo ic`q dI iekwgrqw hoeI, Pyr jdoN bRhm sRoq®I, bRhm nySTI siqgurU dI
dXw = idAwlqw huµdI hY, Bwv siqgurW dI is`ØiKAw dw qq isDWq swiKAwqkwr hoxw Aqy
jdoN swDsµg = sRySt mhwqmw jnW dI sµgq hoie = huµdI hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (337) ivcwr mwlw, pihlw ibsRwm
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
qb pRwxI jwnY kCU; rihE ibKY rs Boie ]2]
qb = qdoN hI ieh pRwxI = pRwxWDwrI jIv prmwqmw ¹ Awpxw inj srUp krky
kCU = ku`J jwnY = jwxdw hY ijhVw jIv pihlW ibKY = iviSAW dy rs = suAwdW ivc hI
Boie = iB`ØijAw, K`Øicq hoieAw rhE = rihMdw hY [
so bRhm Awqmw dw AByd, jIv eIS dI eykqw ies gRµQ dw ivSw hY [ ies pRkwr pihly
dohry ivc pRXojn AnubµD kQn kIqw hY, dUsry dohry ivc ivSX AnubµD kQn kIqw hY [
qIjw AiDkwrI AnubµD cOQy ibsRwm ivc kQn krngy, ienHW iqMnW AnubµDW dy bxn nwl
sµbµD AnubµD Awpxy Awp hI is`D ho jWdw hY ]2]
ies rIq Anuswr AnubµD kQn krky A`gy Awpxy iv`ØidAw gurU dw mMgl Aqy gRµQ
rcn dI pRq`gXw kQn krdy hn :
(ikM monµ)
dohrw ] Xh mYN, mm Xih, nwih mm; sb ibklp Bey CIn ]
Xh = ieh mYN hW (ieh myrw srIr hY), Xih = ieh mm = myry sµbµDI pdwrQ hn, Aqy
1. cwr pRkwr dw mon :
(a) guµg mon : jo iksy ibmwrI dy kwrn zubwn bµd ho jwxI jW jnm qoN hI zubwn bµd hoxI kuJ bol nw sknw,
ies¹ guµg mon AwKdy hn [
(A) jVH mon : iksy ivdvwn dy A`gy koeI g`l nw AwauxI qy cu`p krky KVo jwxw ijvyN gWgy qylI dI crcw
vvvv
vvvv
vvvv
hornW dIAW cIzW v`l dyK ky ik ieh mm = myry nwih = nhIN hn, ieh sb = swry
ibklp = sµdyh CIn = nwS Bey = ho gey hn vw: (ib + klp) ib = ivSyS krky
klp = klpnw krnI, ieh vI nwS ho geI hY [
gur ausqiq
dohrw ] mwq qwq BRwqw suihrd; iest dyv inRp pRwn ]
jo mwq = mW, qwq = ipqw, BRwqw = Brw, suihrd = im`q®, iest dyv = AwpxI kul dw
pUjX dyvqw, inRp = rwjw Aqy Awpxy pRwn = sÍws Awid hn [
vvvv
vwly hn [
vvvv
vI gurU rUpI sUrj ¹ dyK ky hulws = pRsµnqw, ^uSI nhIN hoie = huµdI; Bwv sUrj ¹ dyK krky
kmIAW murJw jWdIAW hn iqvyN gurU dw nwm sux ky mnmuK purK murJw jWdy hn ]6]
vvvv
dyNdw sI [ Syr dy ies roz-roz dy kµm qoN jµgl dy bwkI pSU, jwnvr bhuq qµg hoey [ qdoN
sB ny jµgl ivc pMcwieq bulweI, swry pSU-pMCI, jwnvr iek`Ty hoey qy ivcwr kIqI ik
jykr auh msiqAw hoieAw Syr hr roz eysy qrHW krdw irhw qW AsIN QoVHy idnW ivc hI
mu`k jwvWgy [ ies leI sw¹ Awpxy bcwA bwry socxw cwhIdw hY, aus vyly swry iek`Ty ho
ky Syr dy kol phµucy [ Syr ny pu`ØiCAw ik qusIN swry A`j ikvyN Awey ho, qd kuJ AwgU jwnvrW
vvvv vvvv
ivcwr mwlw, pihlw ibsRwm (340) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
ny ikhw ik hy imRgrwjn ! AsIN quhwfy pws iek Arz krn leI Awey hW [ Syr ny ikhw
ik d`Øso kI Arz krn Awey ho ?
jwnvrW ny ikhw ik qusIN loV Anuswr Kwx qoN bwAd vI AnykW jIvW ¹ mwrI jWdy
ho, Bwv KWdy G`t qy swfw nukswn izAwdw krdy ho [ dUsrw kwrn ik qusIN jµgl dy rwjy
ho qy quhw¹ Bojn dy leI Awp iSkwr krn dy leI jwxw pYNdw hY, qIsrw swfy swirAW
dy mn ivc ieh fr CwieAw rihMdw hY ik pqw nhIN qusIN iks ¹ mwr dyvogy ?
Syr ny ikhw ik is`DI g`l kro jo vI qusIN krnI cwhuµdy ho, AYvyN phylIAW ijhIAW
nw pwau [ qdoN bwkI jwnvrW dy AwgU ny ikhw ik AsIN ieh bynqI krn Awey hW ik quhw¹
hux iSkwr krn dI Kycl nhIN krnI pvygI [ swfy iv`ØcoN Awp hI hr roz quhwfy kol jwnvr,
pSU Aw jwieAw krygw qy qusIN eyQy bYTy-bYTy aus¹ Kw ky Awpxw pyt Br ilAw kro [ Syr
mMn igAw [ qdoN swry jwnvr pRsµn ho ky Awpo-Awpxy itkwixAW ’qy phuµc gey [ aus idn
qoN hr roz vwrI Anuswr iek jIv Syr kol Byj idAw krn qy bwkI dy jwnvr insicq
ho ky jµgl ivc ivcrdy rihMdy [ iek idn shy (^rgoS) dI vwrI Aw geI [ shw bhuq clwk
huµdw hY [ auh jwx-bu`J ky dyrI nwl phuµicAw [ Syr ny nrwz ho ky Zu`Øsy nwl ikhw ik iek
qW qUµ hYN bhuq Cotw ijhw, qyry nwl myrI Bu`K vI nhIN imtxI, dUjw qUµ dyrI nwl AwieAw
hYN [ qd shy ny frdy-frdy ikhw ik mhwrwj jI ! mYN Awpxy GroN qW bhuq dyr dw quirAw
hoieAw sW [ pr rsqy ivc mY¹ iek hor Syr iml igAw, ausny mY¹ bhuq Zu`Øsy nwl ikhw
ik mYN qY¹ Kwxw hY [ mYN aus¹ ikhw ik nhIN, ies jµgl dy rwjy ny mY¹ bulwieAw hY, mYN
ausdw iSkwr hW, qµU mY¹ nhIN Kw skdw [ myrI g`l sux ky ausny ikhw ik ies jµgl dw
rwjw isr& mYN hW [ Pyr mYN aus¹ Awpxw Cotw Brw dy ky AwpxI jwn bcw ky quhwfy kol
AwieAw hW [ ieh sux ky Syr ¹ bhuq Zu`sw AwieAw [ ausny ikhw ik qyrw iSkwr qW mYN
bwAd ivc krWgw, pihlW qUµ mY¹ ieh d`s ik auh ik`ØQy rihMdw hY ?
qd ^rgoS aus msqy hoey Syr ¹ iek KUh dy kol lY AwieAw qy ausdI CwqI hyTW
ho ky KUh dy pwxI ivc pYNdy prCwvyN v`l ieSwrw krky shy ny Syr ¹ ikhw ik auh dyKo,
dUjw Syr myry Brw ¹ PV ky bYTw hY [ Syr ny ^rgoS Aqy Awpxy prCwvyN ¹ dyK ky s`c smJ
ilAw qy au~cI swrI B`bk mwrI [ A`ØgoN KUh iv`ØcoN dUxI B`bk dI Awvwz AweI [ qdoN aus¹
mwrn dy leI Syr ny KUh ivc ClWg mwr id`qI qy KUh ivc if`g ipAw Aqy goqy Kw ky
iv`cy mr igAw [ shw Anµd nwl muV bwkI dy jwnvrW kol Aw igAw qy Syr dI swrI khwxI
d`s ky sB ¹ Syr dy BY qoN mukq kIqw [
vvvv
vvvv
so Bwv ieh hY ijs pRkwr Syr ny Awpxw prCwvW dyK ky Awpxy srUp ¹ smJy qoN ibnW
AwpxI jwn gvw leI, iqvyN hI jIv gurU qoN ibnW Awpxy inj srUp ¹ smJdw nhIN hY
Aqy Brm, AigAwnqw dy KUh ivc if`g ky Awpxw Amolk mn`uKw jnm ivArQ gvw
lYNdw hY [ auprokq swKI dw iehI isDWq smJxw ikauNik ieho ijhIAW swKIAW id®StWq
rUp ivc klp ky dw id®StWq ivc ivc isDWq pRgtwieAW jWdw hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (341) ivcwr mwlw, pihlw ibsRwm
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
dohrw ] pRgt Avin kruxw Arxv; rqn gÎwn ivgÎwn ]
ies Avin = DrqI dy au~pr gur pRgit = pRq`K hI kruxw = dieAw dw Arxv = smuMdr
hY, ijvyN smuMdr ivc AnykW rqn inkldy hn, iqvyN gurU rUpI smuMdr qoN pRoK igAwn qy
ivgÎwn = ivSyS krky ApRoK igAwn rUpI rqn inkldy hn [
dohrw ]
ijm cµdih lih cµd®mix; AmI d®vq iqh kwl ]
ijm = ijs pRkwr jdoN cµd®mix = cµd®kWqw mxI cµdih = cµd®mw dy pRkwS ¹
lih = pRwpq krdI hY qW iqh = aus kwl = smyN aus iv`ØcoN AmI = AMØimRq d®vq = cox l`g
pYNdw hY [
vvvv
qoN ibnW ho ky gurU dw dIdwr krn nwl AMdroN sµsX rihq Su`D igAwn pRwpq ho jWdw hY ]11]
isKÎovwc ]
is`K v`loN gurU dy crnW ivc bynqI [
vvvv vvvv
ivcwr mwlw, pihlw ibsRwm (342) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
dohrw ] hO srxwgiq rwvry; sRI guru dIn idAwl ]
hy sRI = SoBw dy mwlk, dIn = ZrIbW au~pr idAwl = idAwlqw krn vwly gurU jI ! hO =
mYN rwvry = Awp jI dI (srx + Awgiq) srx = Et ivc Awgiq = Aw ky pRwpq hoieAw hW [
vvvv
vvvv
dohrw ] kbhUµ sumiq pRkwS iciq; kbhUµ kumiq AwDIn ]
hy gurU jI kbhUµ = kdy qW myry iciq = mn ivc sumiq = sRySt m`qI dw pRkwS = cwnxw
ho jWdw hY Aqy kbhUµ = kdy myrw ic`q kumiq = KotI m`q dy AwDIn = v`s ho jWdw hY [
vvvv
vvvv
krky Bwv bRhm Awqmw ¹ nw jwnx krky iqNh = iqnHW cµgy mMdy sµklpW rUpI bl vwly
do hwQIAW dy m`DÎ = ivckwr Awie = Aw ky pirE = pY igAw, Ps igAw hW ]18]
dohrw ]
cldl pq® pqwk pt; dwmn k`Cp mwQ ]
ijvyN cldl = ip`pl dy ibRC dw sB qoN isKr vwlw pq® = p`qw ibnW hvw qoN ihldw
rihMdw hY, ijvyN pqwk = JµfI dy sB qoN Agly ih`Øsy dw pt = bsq® vI hmySw ihldw rihMdw
hY, ijvyN dwmn = ibjlI AwkwS ivc iek iCn qoN vI pihlW cmkwrw mwr ky clI jWdI
hY, ijvyN k`Cp = k`CU dw mwQ = m`Qw sdw cµcl rihMdw hY [ Bwv aus dI isrI kdy KopVI
dy ivc kdy KopVI dy bwhr rihMdI hY
vvvv
vvvv
cµcl suqY Anwid ko; mn riq ibKY krµq ]21]
eysy qrIky nwl Anwid = AnwdI kwl ko = dw suqY-is`D hI mn dw suBwA
cµcl = clwiemwn hY, ijs krky ieh mn ibKY = iviSAW dy ivc riq = pRIqI
krµq = krdw hY ]21]
vvvv
vvvv
dy bcnW dw punh-punh AiBAws kr = krky qwih = iqs mn ¹ inhcl = Ac`l
kIjq = kr lY ]24]
isKXovwc ]
is`K Awpxy Awp ¹ Asmr`Q jxwauNdw hoieAw Pyr bynqI krdw hY :
vvvv
ho ky mrY = mrdw hY Aqy jykr aus¹ qjY = C`fdw hY qW ausdy id®gn = nyq®W kI = dI
hwin = hwnI huµdI hY [
vvvv
ky Awp qyzI nwl muK moV lvy, qdoN aus¹ suK pRwpq hoq = ho skdw hY, iblkul eysy
qrHW nr = mnu`KW vwsqy sqsµg = sµq jnW dI sµgq pRmwn = pRvwxnIk hY, Bwv swDsµgq
rUpI pwxI dy ivc pY ky ies sµswr dy Brm ¹ C`f dyvy, qW ies¹ vI Awqimk suK pRwpq
ho skdw hY ]27]
dUjw ibsRwm
isiKau vwc ]
vvvv
vvvv
hux siqsµgq dI ie`Cw vwlw hoieAw is`K sµq jnW dy l`Cx pu`Cx leI bynqI rUp
ivc gurU jI dy snmuK vwc = kQn krdw hY [
vvvv
id®StI kir = krky swD = sRySt mhwqmw jnW ky = dy lKx = icMnH, inSwnIAW kho = d`sxw
kro [
vvvv
muin = mMnn SIl, qp = qp`svI, SWiq = SWqI Aqy su = sRySt DIr = DIrjqw Awid SuB
guxW dy sihq hn vw: qp sWiq = SWqI rUp ijnHW dw qp hY ]3]
vvvv
huµdy hn [ (pRSn : auh Cy gux ikhVy hn ?) au~qr : 1. mwnd = sB ¹ siqkwr dyxw,
2. Amwn = mwx, vifAweI dI ie`Cw qoN rihq rihxw [
vvvv
jg = sµswr ¹ im`q® rUp dyKdy hn, icd = cyqn pRØBU dw hI bpu = srUp ho jWdy hn, Pyr
vI inrhµkwr = hµkwr qoN rihq huµdy hn ]6]
vvvv
qoN rihq huµdy hn, qÎwgI = iqAwgvwn Aqy Aiq = AiqAMq sµqoK = sµquStqw dy sihq
huµdy hn [
vvvv
vvvv
dohrw ] sqsµgiq inj klpqru; skl kwmnw dyq ]
hy BweI ! sqsµgiq = sRySt mhwqmW jnW dI sµgq inj = Awpxy Awp ivc iek
klpqru1 = kwmnw pUrI krn vwly ibRC dI inAweIN hY; jo skl = swrIAW kwmnw = ie`CwvW
¹ dyq = dyx vwlI hY, Bwv sB ie`CwvW ¹ sihjy hI pUrIAW krn vwlI hY [
vvvv
vvvv
Awid dI A`g v`loN SWiq = TµFw, SWqI dy sihq kr dyNdw hY [ sµq jnW dI i¸pw = imhr
krky prm = v`fI kYvl moK rUpI pd = pdvI dI pRwpqI hoie = ho jWdI hY ]11]
jYsw ik:
jYsy jl brn brn srbµg rµg, ibrlo ibbykI swD sµgiq smwvxI ]...103]
(kib`q BweI gurdws jI)
vvvv
vvvv
9. ieMd® nwloN bRhspiq ¹ sO guxw AiDk suK huµdw hY [
10. bRhspiq nwloN prjwpiq ¹ sO guxw AiDk suK huµdw hY [
11. prjwpiq nwloN bRhmw ¹ sO guxw AiDk suK huµdw hY [
pr ienHW swry su`KW nwloN keI guxw AiDk suK sqsµgI ¹ iek plk mwq® ivc pRwpq
ho jWdw hY [ jYsw ik :
eyk plk suK swD smwgm koit bYkuµTh pWey ]1]rhwau] (swrµg m: 5, AMg 1208)
vvvv
soie = auh swry Pl siqsµgq dy iv`ØcoN iek iCn mwq® smyN mY = ivc hI
pRwxI = pRwxwDwrI jIv pwvY = pw lYNdw hY ]15]
vvvv
hY) ivc Aru = Aqy sµq = SWq-icq mhwqmw jnW mY = ivc bhuq bfo = v`fw AMqro = &rk
jwn = jwnxw kr [
vvvv
ies g`l ¹ (pR + mwn) pR = ivSyS krky mwn = mMnxw kro, ikauNik dieAw Awid sB DrmW
dI pRwpqI siqsµgq dy iv`ØcoN hI huµdI hY ]18]
vvvv
hn, ienHW piv`q® AsQwnW au~pr AwpxI kilAwx hox dw inscY = inScw Brosw kir = krky
ienHW ¹ syvY = syvn, pUjn krn nwl ju = ijhVw Pl pRwpq hoxw iliKAw hY [
vvvv
vvvv
dw nwm sumyr hY, ijs iv`ØcoN gµgw inkldI hY [ ies ¹ pMc prbq vI AwKdy hn, ikauNik
ies dIAW pMj cotIAW hn : 1. rud® ihmwlX, 2. ivSnpurI, 3. bRhmpurI 4. audgwrIkµT
Aqy 5. sÍrgwrohx [
kYlws : kY = pwxI ivc blOr dI qrHW lws = ilSkx vwlw prbq [ ieh iq`bq dy
p`Cm Aqy mwnsrovr dy au~qr ivc iek suµdr phwV hY, ijs ¹ cInI ‘ikXunln’ AwKdy
hn [ purwxW Anuswr ieh iSv Aqy kubyr dy rihx dw prbq hY [ iq`bq, cIn Aqy ihMdusqwn
qoN Aw ky hzwrW XwqrU ies dI prd`Kxw krdy hn [
soN BwvyN ieh phwV bhuq nwmvr hn pr Pyr vI ieh ibRCW ivc sugµDI nhIN Br
skdy jW ibRCW ¹ sony qy cWdI vrgw nhIN bxw skdy [
sqsµgiq igr mlÎ sm; sB qru mlÎ krµq ]22]
siqsµgq qW mlÎ = cµdn dy igr = phwV dI sm = inAweIN hY, jo sB = swry sqsµgI
rUpI qru = ibRCW ¹ mlÎ = cµdn dI inAweIN BgqI rUpI sugµDI dy sihq krµq = kr
dyNdI hY ]22]
dohrw ]
mukiq duAwr pwlk cqur; sm sµqoK ivcwr ]
hy is`K ! mukiq = mukqI rUpI mh`l dy duAwr pwlk = drvwncI cqur = cwr hn,
pihlW sm = mn dy PurinAW ¹ kwbU krnw, dUjw sµqoK = sµquStqw (XQw lwB qQw sµquSt)
Aqy qIsrw s`q As`q dI ivcwr hY [
dohrw ]
mukiq krn bµDn hrn; bhuq jqn jg BbÎ ]
ies jg = sµswr AMdr BbÎ = ivdvwn purKW ny BwvyN mukqI krn Aqy sµswr dy
bµDn = jµjwl hrn = nwS krn dy bhuq swry jqn = aupwA kQn kIqy hn [
vvvv
koit = ¸oVW aupwie = Xqn kr = krky Pyr auh mukqI pYXh = pRwpq kIqI jWdI hY
vw: BwvyN ¸oVW Xqn krky mukqI pRwpq ho jWdI hY pr Pyr vI siqsµgq dw jo
krqbÎ = krq`b ieh swry swDnW nwloN au~qm krn jog hY ]24]
1. pwTWq® : prm = v`fw [
vvvv vvvv
ivcwr mwlw, dUjw qy qIjw ibsRwm (357) pMc gRµQwvlI
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
dohrw ] AOr Drm jyqk jgq; Awih skwm srUp ]
ies jgq = sµswr ivc AOr = hor jyqk = ijqny vI Drm hn, auh sB skwm = sihq
kwmnw, ie`Cw dw srUp hI Awih = hn [
isKÎu vwc ]
vvvv
vvvv
vvvv
inrpyKk sµklp giq; hY suK isMDu Apwru ]1]
ik sµq jn inrpyKk = ie`Cw rihq huµdy hn, aunHW dy swry sµklp = Purny giq = nwS
ho jWdy hn, auh qW Apwru = pwrwvwr qoN rihq ibAMq su`KW dy isMDu = smuMdr rUp hn ]1]
vvvv
jo igAwn dIAW spq = s`q BUimkw = pOVIAW, mMØzlW hn, auh BUimkw iqnHW sµq jnW
dy bcnW ivc hI drsµq = idK jWdIAW hn ]4]
1. pwTWq® —dwXk [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI (359) ivcwr mwlw, qIjw ibsRwm
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
isKXu vwc ]
is`K v`ØloN bynqI rUp ivc kQn krdy hn [
dohrw ]
Bo Bgvn mYN duiKq Aiq; AOr n kCU suhwie ]
Bo = hy Bgvn = gurU jI ! mYN qW Aiq = AiqAMq duiKq = duKI hW, mY¹ AOr = hor
pirvwr, pdwrQ Awid kCU = kuJ vI suhwie = cµgw nhIN l`gdw [
vvvv
Ab = hux jo = ijhVw kCu = kuJ qUµ sµsÎ = sµsw, pRSn kro = kryNgw, so = ausy pRkwr
mYN qY¹ brnoN = vrxn, kQn krky au~qr dyvWgw ]7]
isKÎu vwc ]
is`K v`ØloN bynqI rUpI ivc kQn krdw hY :
vvvv vvvv
ivcwr mwlw, qIjw ibsRwm (360) pMc gRµQwvlI
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
dohrw ]
Bo Bgvn lGu miq so mm; rhsÎ lhÎo nih jwq ]
Bo = hy Bgvn = gurU jI ! mm = myrI qW miq = buiD bhuq lGu = CotI, quC hY, myry koloN
ienHW BUimkw dw rhsÎ = isDWq, incoV lhÎo = jwixAw nhIN jwq = jWdw [
dohrw ] Bgvq riq giq Awn miq; pRym jugiq inq icq ]
Bgvq = Bgvwn nwl riq = pRIqI l`g jwxI, Awn = hor dYÍS vwlI miq = bu`ØiD
giq = nwS ho jwxI, inq = sdIv kwl ic`q pRØBU dy pRym dy jugiq = sihq ho jwxw, Bwv
ic`q ny sdw pRym ivc iB`jy rihxw [
vvvv
vvvv
eykµq hYÍ soDn lgÎo; ko hµ ko sµswru ]11]
Pyr eykµq = iekWq AsQwn ivc vw: iek`lw hYÍ = ho krky ieh soDn = ivcwrn
lgÎo = l`g jwxw ik hµ = mYN ko = kOx hW ? Aqy ieh swrw sµswru = jgq ko = kI hY ?
ArQwq gurU dy bcnW duAwrw sµswr ¹ imiQAw jwx ky Awpxy Awp ¹ bRhm rUp
inScy kry ]11]
vvvv
vvvv
dw inScy kIqw sI, ausdw punw-punw AiBAws krky srIr dy AiBmwn dI nivrqI ho jwxI,
Bwv prwey srIrW vWg Awpxy srIr dI pRqIqI hoxI [ ieh igAwn dI pMjvIN BUimkw
Asµskiq hY ]14]
vvvv
sRI = suBweymwn ivcwr mwlw nwm gRµQ dy iq®qIXo = qIsry ibsRwm = AiDAwie dI
ieiq = smwpqI kIqI hY qy ies pwT ivc igAwn dIAW s`q BUimkwvW dw kQn kIqw hY ]3]
1. pwTWq®—ibibiD, buiD : ibibiD = Anyk qrHW dy vw: ib = ivSyS krky ibiD = dyviqAw qk buiD = bu`DI [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI (363) ivcwr mwlw, cOQw ibsRwm
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
cOQw ibsRwm
AQ igAwn swDn vrxnµ nwm cqurQo ibsRwm pRwrµBw ]
AQ = hux pMØifq AnwQ jI igAwn dy swDn vrxnµ = kQn krdy hoey ivcwr mwlw
gRµQ dw cqurQo = cOQw ibsRwm = AiDAwie pRwrµBw = SurU krdy hn :
isKÎuvwc ]
is`K gurU dy crnW ivc bynqI rUp ivc pRSn krdw hY [
dohrw ]
Bgvn mYN jwnÎo Bly; spq BUimkw gÎwn ]
hy Bgvn = gurU jI ! jo qusIN igAwn dIAW spq = s`q BUimkw = pauVIAW, mMzlW
(SuB ie`Cw, suibcwr, qnU mwnsw, sqÍwpiq, Asµskiq, pdwrQwBwvnI Aqy qurIAw) kQn
kIqIAW hn, aunHW ¹ mYN Bly = cµgI qrHW jwnÎo = jwx ilAw hY [
Kt pRmwx :
1. pRq`K pRmwx : jo AMqhkrn dy sµXog krky nyq®W duAwrw ibrqI bwhr inkl ky iksy
vsqU dw igAwn krvwauNdI hY, ieh pRq`K igAwn hY [ cwr vwkIey ies pRq`K pRmwx ¹
hI mMndy hn [
2. Anumwn pRmwx : kxwd m`q vwly Anumwn pRmwx ¹ mMndy hn [ Anumwn lgw ky
dyKxw, ijvyN ‘jq® DUµAW qq® AgnI’ DUµey qoN AgnI dw Anumwn lwieAw jWdw hY ik ijQoN
DUµAW inkl irhw hY auQy AgnI vI hovygI [
3. aupmwn pRmwx : ‘inAwie Swsq®’ vwly (goqm jI) aupmwn pRmwx ¹ mMndy hn, iksy
hor cIz dI aupmw iksy ¹ dy ky smJwaux ¹ aupmwn pRmwx kihMdy hn, ijvyN iksy ny gvX
vvvv
vvvv
(roJ) nhIN dyiKAw, iksy dy d`sx qoN pqw c`ØilAw ik ausdw gW vrgw rUp huµdw hY [ gW
dy gl ivc Ju`l ijhw huµdw hY pr gvX dy nhIN huµdw [ ies pRkwr smJwaux dy qrIky ¹
aupmwn pRmwx kihMdy hn [
4. Sbd pRmwx : sWK mq vwly (kpl jI) Sbd pRmwx ¹ mMndy hn, XQwrQ bkqy
dy kQn krn duAwrw smJ lYxw, ijvyN prdys ivc iksy dw ipqw igAw sI qy auQy mr
vvvv vvvv
ivcwr mwlw, cOQw ibsRwm (364) pMc gRµQwvlI
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
igAw, auQy XQwrQ bkqy ny Aw ky ikhw ik qyrw ipqw mr igAw hY, ieauN XQwrQ bkqy
qoN Sbd sux ky inScw ho jwxw, ieh Sbd pRmwx hY [
5. ArQwpqI pRmwx : pUrb immWsw dw iek dysI Bt dw iSS pRBwkr ies pMjvyN
ArQwpqI prmwx ¹ mMndw hY [ ijvyN koeI purS idny qW kuJ KWdw nhIN, pRMqU aus dw srIr
bhuq sQUl (motw) hY [ auh sQUl srIr qoN ArQ krky smJ lYNdy hn ik ieh rwq ¹ zrUr
Bojn KWdw hovygw [ auvyN qW Bojn Kwx qoN ibnW ieqnw motw srIr nhIN ho skdw [ ies
qrHW ArQ krky smJxw ik ieh lukvIN ^urwk zrUr KWdw hovygw [ ies¹ ArQwpqI pRmwx
kihMdy hn [
6. AnuauplbDI jW AeIqyjk pRmwx : pUrb immWsw CyvW AnuauplbDI pRmwx mMndw
hY, ApRqIqI ¹ AnuauplbDI kihMdy hn jW ijs kQn dy bkqw dw pqw nhIN, pr prµprw
Anuswr g`l c`lI AwauNdI hY [ ieh AeIqyjk (AYqihX) pRmwx hY [ jYsw ik :
prµprw khnwvq joeI [ iqÁh eyiqhX kihq sb koeI [ (grb gµjnI)
ijvyN iksy vyd jW Swsq® ivc ieh g`l nhIN ilKI huµdI ik PlwxI QW pRyq rihMdw
hY [ iek dUjy qoN sux ky hI swry khI jWdy hn ik PlwxI QW ’qy pRyq rihMdw hY [ ieauN ieh
prµprw c`lI AwauNdI hY [ iesdw nwm AnuauplbDI jW AeIqyjk pRmwx hY [
dohrw ]
vvvv
vvvv
vvvv
ibKvq ibKY ibswr jg; rwg dÍYK Aiq`q ]3]
ies jg = sµswr ivc ibKY = iviSAW ¹ ibK = zihr dI vq = inAweIN duK rUp jwx
ky ibswr = Bulwauxw, iqAwgxw kr [ Pyr rwg = ibnW kwrn iksy nwl pRym Aqy dYÍK = ibnW
kwrn iksy nwl dÍYS Bwv n&rq eIrKw krnI ies suBwA ¹ vI Aiq`q = iqAwgxw kr [
dohrw ]
iq®X Aiq ipRX jo jwn nr; krq pRIiq AiDkwie ]
hy is`K ! jo = ijhVw nr = mnu`K iq®X = iesq®I ¹ Aiq = AiqAMq ipRX = ipAwrI
jwn = jwx, smJ krky AiDkwie = bhuq pRIiq = pRIqI, snyh krq = krdw hY [
dohrw ]
AsiQ mws Aru ruiDr qÍc; ksml nK isK pUir ]
hy is`K ! ijs iesq®I dy srIr ¹ dyK ky mnu`K dy mn ivc kwm vwSnw jwgdI hY, dyK,
aus iesq®I ivc hY kI ? auh iesq®I AsiQ = h`fIAW, mws Aru = Aqy ruiDr = ^Un qy
qÍc = cmVI dy sumyl qoN bxI hY, Pyr pYrW dy nK = nOhW qoN lY ky isr dI isK = cotI qk
pUir = pUrI ksml = pwpW, ivkwrW nwl BrI hoeI hY [
vvvv
vvvv
gXwn DXwn pun pRwn hUµ; lyq mUl juq Kwie ]6]
Pyr iesq®I dI icqvnI mnu`K dy pVHy Swsq® igAwn, iDAwn pun = Pyr pRwn = sÍwsW
hUµ = ¹ mUl = mu`F Bwv puMnW dy juq = smyq hI Kwie = Kw lyq = lYNdI hY, Bwv kwmI mnu`K
dw koeI igAwn iDAwn nhIN rihMdw, v`fy-v`fy igAwnvwn qy iDAwn lwaux vwly sB kwm
ny plIq kIqy hn, Pyr iesq®I dy c`kr ivc keI vwr purS Awpxy pRwx hI gvw bYTdw hY ]6]
vvvv
vvvv
dohrw ] kwj Akwj lhÎo nhIN; ghÎo moh id®VH bµD ]
mUrK mnu`KW ny kwj Akwj = cµgw mMdw kµm lhÎo = jwixAw nhIN, Bwv ik iks kµm
nwl mukqI imldI hY Aqy iks kµm nwl bµDn pYNdy hn sgoN moh dy id®VH = p`ky bµD = bµDnW
ivc ghÎo = pkiVAw igAw [
sorTw ]
AMD kUp sm gRyh; pcXo n jwnXo mrm sT ]
hy is`K ! gRyh = Gr qW AMD kUp = pwxI qy pOx qoN ibnW bhuq fUµGy AMnHy KUh dI inAweIN
hY, sT = mUrK mnu`K AYsy Gr rUpI AMnHy KUh dy moh ivc pcXo = PisAw ipAw hY pr iesny
ies qoN inklx, mukq hox dw mrm = Byd nhIN jwnXo = jwnxw kIqw [
vvvv
vvvv
Awqm igAwn rUpI Dn hI hY, pr JUTI mwieAw dy lwlc ivc l`g ky mnu`K ny auh Bulw
id`qw hY ]12] jYsw ik :
JUTI mwieAw dyiK kY BUlw ry mnw ]1]rhwau]
(rwgu Awsw, Bgq nwmdyv jI, AMg 486)
vvvv
hy is`K ! qW qy = iqs vwsqy qUµ ienHW (iesq®I, pu`q®, Gr qy Dn) dw sµgu = swQ Cwf = C`f
krky hI Awpxy jIA = ihrdy ivc kusl = suK, kilAwx jwin = jwnxw kr [ BwvyN suK
Awpxy ieSt dI pRwpqI ivc hI hY, pr AinSt dI nivrqI krky vI suK pRwpq ho jWdw hY [
1. pwTWq® : ‘bhu au~dm’ [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI (369) ivcwr mwlw, cOQw ibsRwm
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
ies g`l ¹ sp`St krn leI A`gy id®StWq kQn krdy hn :
siq khUµ siq khUµ siq khUµ; suK supny hUµ nwih ]15]
kvI jI kQn krdy hn ik mYN mn krky siq = s`c khUµ = kihMdw hW, bwxI krky vI
siq = s`c khUµ = kihMdw hW Aqy srIr krky vI siq = s`c khUµ = kihMdw hW, iqMn vwr kihx
qoN Bwv pRq`ØigAw, inScy nwl kQn krdw hW ik ies sµswr dy AMdr supny ivc vI koeI
suK nhIN hY ]15]
vvvv
Aqy iq®Snw rUpI pRbl = ivSyS bl vwlI smIr = hvw c`l rhI hY [
vvvv
ivc AwieAw mnu`K bc nhIN skdw, iqvyN sµswr rUpI smuMdr dI lpyt ivc AwieAw mnu`K
vI bc nhIN skdw ]17]
dohrw ] Apno icq drws BXo; pr Avgun drsµq ]
hy is`K ! ijs dw Awpxw icq drws = Kotw BXo = hoieAw hovy, aus mnu`K ¹ hI
pr = prwieAW lokW ivc Avgun = gunwh drsµq = id`Kdy hn [
vvvv
pRSn : jykr iviSAW ivc suK nhIN hY, qW Pyr ienHW iviSAW ivc mnu`KW dI pRivrqI ikauN
huµdI hY ?
au~qr : ieh Sµkw dIrG ivcwr qoN ibnW hox krky huµdI hY Aqy pRivrqI dy nwl suK nhIN
blik klyS hI huµdw hY [ ies g`l ¹ sp`St krn leI A`gy iqMn dohirAW ivc id®StWq
kQn krdy hn [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI (371) ivcwr mwlw, cOQw ibsRwm
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
dohrw ] DwXo cwiq®k DUm lih; sÍWiq bUµd ko mwn ]
ijvyN koeI cwiq®k = bbIhw dUr qoN DUm = DUµey dy b`dlW ¹ AwieAw lih = jwx ky aus
ivc myG bu`DI inScy krky Dwey = dOVdw hY Aqy AwpxI ipAws buJwaux vwlI sÍWiq = sÍWqI
bUµd ko = ¹ mwn = mMn krky DUµey dy b`dlW ivc clw jWdw hY [
dohrw ]
nwir prweI sÍpn mYN; BugqI Aiq suK pwie ]
ijvyN iksy ivcwrhIn mnu`K ny sÍpn = supny dy mY = ivc prweI = ibgwnI nwir = iesq®I
Aiq = AiqAMq suK pwie = pRwpq krky BugqI = Bogxw kIqI, Bwv supny dy ivc pr-
iesq®I dy nwl kwm ¸IVw kIqI hovy [
dohrw ]
cog dyK jXoN prq Kg; Awp bµDwvq jwr ]
vvvv
vvvv
jXoN = ijvyN cog = dwxy ¹ dyK = dyK krky Kg = pMCI AwpxI iq®pqI dy vwsqy
pRivrqI ivc Aw prq = pYNdy hn, Bwv jwl vwly QW ’qy dwxy iKlry dyK ky aunHW ¹ Kwx
leI AwauNdy hn Aqy Awpxy Awp ¹ Awp hI jwr = jwly ivc bµDwvq = bµnHw lYNdy hn
ArQwq aunHW ¹ iq®pqI dw koeI lwB nhIN huµdw, ies dy ault sgoN Awpxy Awp ¹ jwl
ivc kYd kr ilAw [
vvvv vvvv
ivcwr mwlw, cOQw ibsRwm (372) pMc gRµQwvlI
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
A`gy dw id®StWq dy rUp ivc kQn krdy hn :
AYsy suK isauN jwin jg; bis Bey hIn ibcwr ]23]
AYsy = ies pRkwr Aijhy jg = sµswr dy s`uKW ¹ sq jwin = smJ krky sRySt ivcwr
qoN hIn = rihq mnu`K aunHW iviSAW dy isauN = nwl bis = ADIn ho irhw hY, Bwv auprokq
kQn kIqy ivSy s`uKW qoN rihq hn, pr Pyr vI ivcwr hIn mnu`K aunHW iviSAW dy ADIn
ho ky kyvl du`K hI AnuBv krdw hY ]23]
A`gy ivcwr hIn mnu`KW dI inrl`jqw ¹ ku`Øqy dy id®StWq duAwrw pRgt krdy hn [
vvvv
jb = ijs vyly jg = sµswr ¹ Afµbr = pKMf rUp jwx krky ijs mnu`K ¹
inj = Awpxy ihrdy AMdr inrvyd = vYrwg aupjY = pYdw ho igAw hY [
vvvv
hY, iqvyN aus vYrwgI mnu`K koloN jg = sµswr dy Kyd = du`K shj = suqy-is`D hI CutY = Cu`t
jWdy hn ]26]
vvvv
vvvv
sq, icq qy Anµd srUp bRhm ¹ swr rUp Aqy As`q jV qy du`K rUp sµswr ¹
Aswrih = nwSvwn rUp qwk = qk, dyK leIdw hY, Bwv sq ic`q Anµd srUp bRhm ¹ gRihx
kr leIdw hY Aqy As`q jVH du`K rUp sµswr ¹ iqAwg deIdw hY ]29]
ieh sRvx dw srUp kQn kIqw hY, A`gy mMnx dw srUp d`sdy hn :
dohrw ]
inqpRiq krq ibcwr ko; siQrqw pwvY icq ]
inqpRiq = hr roz aunHW mhWvwkW vw: sq As`q dI ivcwr ko = ¹ krq = kridAW
jdoN icq = mn siQrqw = iesiQ`qqw pwey = pRwpq kr lYNdw hY [
vvvv
mhWvwk sRvx kr, Pyr aunHW dw mMnx qy Pyr punw-punw AiBAws Bwv iniDAwsx kr ]32]
vvvv
ins Awgm pRwxI sbY; hoq Alp sµcwr ]33]
ijs pRkwr ins = rwq dy Awgm = Awaux qoN sbY = swry pRwxI = pRwxwDwrI jIv
Alp = QoVHy ijhy QW Bwv Gr ivc sµcwr = iek`Ty hoq = ho jWdy hn [ eysy qrHW kwm, ¸oD
ivkwr smwn rUp ivc ho jWdy hn, Bwv pihlW ivSyS rUp krky bhuq qµg krdy sn, hux
sUKm rUp ivc ho jWdy hn ]33]
vvvv
vvvv
ieiq sRI ivcwr mwlw gXwn swDn cqurQo ibsRwm ]4]
sRI = suBweymwn ivcwr mwlw nwmy gRµQ dy cqurQo = cOQy ibsRwm = AiDAwie dI
ieiq = smwpqI kIqI hY qy ies ivc igAwn dy swDnW dw kQn kIqw hY ]4]
vvvv
iksy nwl rwg = pRym krnw, iksy nwl dYÍK = dÍYS krnI, ieh mn = ic`q ky = dy
Drm = inXm hn [ prµqU hy isKÎ ! qUµ qo = qW mn = ic`q nhIN hoie = ho Bwv qµU mn srUp
nhIN hY [ jykr qUµ ieh khyN ik mn qoN v`Krw myrw srUp kI hY qW iDAwn nwl suxnw kr [
1. pwTWq®—(j + gq) j = pYdw hox vwlw qy gq = nwS hox vwlw, so khIey jgq [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI (377) ivcwr mwlw, pMjvW ibsRwm
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
inrivklp ivAwpk Aml; suK srUp qUµ soie ]3]
jo inrivklp = klpnw qoN rihq, swry QwvW qy ivAwpk = prIpUrn, Aiv`ØidAw,
pwpW dI Aml = mYl qoN rihq suK = Anµd srUp cyqn bRhm hY, soie = auh srUp qUµ hYN, Bwv
auh qyrw AslI srUp hY ]3]
vvvv
vvvv
hn, Bwv sµswr smMdr dy ivc srIr dIAW ieh Cy lihrW hn vw: ieh srIr dy Drm dIAW
Cy lihrW hn [ prµqU Awqm = Awqmw ienHW Cy aurmIAW, ivkwrW qoN rihq Anµq = byAMq
srUp hY ]6] jYsw ik :
Acrj kQw mhw AnUp ] pRwqmw pwrbRhm kw rUpu ]rhwau] (AMg 968)
bwlk bUFw jo nihÁ qrunw ] jwihÁ kdwicq jnm n mrnw ]
jw ko BUK ipAws n QorI ] ijh ibsry qy hYÍ duK GorI ] (nwnk pRkwS, AiD: 43)
dohrw ]
jnm Asq Aru ibRiD puin; ibpRn CX qn nws ]
jo jnm = jµmxw Asq = itky rihxw Aru = Aqy puin = Pyr juAwnI qy ibRiD = buFwpw
hY, ieauN ibpRn = bdlwA huµdw rihMdw hY (Bwv jnm, bwlk AvsQw, bwlk AvsQw qoN
ikSor, ikSor qoN juAwnI, juAwnI qoN buFwpw Aqy buFwpy qoN mOq) v`Dxw, G`txw qy CX = CyvW
qn = srIr dw nws = AMq hoxw Bwv mOq ho jwxI [
vvvv
qoN rihq, Aiv`ØidAw, pwpW dI Aml = mYl qoN rihq hY, qy eyk qr = iek-rs sWiq = SWqI
rUp = srUp hY vw: iek qv = qyrw srUp sÍjwqI, ivjwqI qy sÍgiq Byd qoN rihq hY, auh
qyrw Awpxw rUp hY [
1. pwTWq®—ieh [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI (379) ivcwr mwlw, pMjvW ibsRwm
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
jnm mrn ikq sµBvY, ikq hµkwr AnUp ]8]
ies leI aus ivc jnm = jµmxw mrn = mrxw ikq = iks qrHW sµBvY = bx skdw
hY, Bwv nhIN bx skdw Aqy AnUp = aupmw qoN rihq qyry Awqm srUp ivc mYN jµmdw mrdw
hW, ieh hµkwr = hµgqw kq = ikvyN bx skdI hY, Bwv nhIN bx skdI ikauNik ieh swrw
kuJ srIr nwl sµbµiDq hY ]8]
vvvv
kihMdy hn, ieauN iqMn rµgW dy Dwgy ArJ = aulJ ky imRMQ = gµFw dy rUp ivc bhu = bhuq
Bwie = qrHW dy id`sdy hn (vw: iesy qrHW iek bRhm rUp Dwgy dI s`qw pw ky iqMn gux Bwv
rwjsI, qwmsI, sWqkI suBwv vwlIAW nwnW qrHW dIAW jIv rUp gµFW bxIAW hn [)
1. pwTWq®—Bog iesQwn [
vvvv vvvv
ivcwr mwlw, pMjvW ibsRwm (380) pMc gRµQwvlI
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
qYsy suD srUp mY; nwQ jgq drswie ]11]
nwQ = AnwQ kvI jI kQn krdy hn ik qYsy = ausy qrHW hI qyry suD srUp mY = ivc jgq =
sµswr imiQAw rUp drswie = id``sdw hY vw: sµswr klpqdwqm sµbµD rUp pRqIq huµdw hY ]11]
vvvv
aus purK ¹ qW ies qrHW jwnxw kro ijvyN koeI s`jx swKw = twhxIAW, dl = p`ØiqAW
¹ pwxI sINcq = isMjdw rhy [ pr mUr = mu`F ¹ pwxI nhIN = nw lwauxw kry, ieMj
twhxIAW qy p`ØiqAW au~qy pwxI dw iCVkw kIiqAW kI Asr hovygw ? Bwv koeI vI Asr
nhIN hovygw [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI (381) ivcwr mwlw, pMjvW ibsRwm
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
iesy qrHW jykr koeI purK cyqn pRkwS bRhm dw Bjn C`f ky hor dyvI dyviqAW rUp
twhxIAW p`qirAW ¹ pUjdw rhy qW aus bRhm igAwn dI pRwpqI rUp Pl kI imlygw ? Bwv
nhIN imlygw, sgoN auh qW tyFIAW jUnW ivc hI Btkwdw rhygw ]14] jYsw ik :
kwhy kau pUjq pwhn kau kCu pwhn mY prmysr nwhI ] (sRI dsm gRµQ)
pwie pro prmysr ky jV ] pwhn mY prmysr nwhI ] (bic`q® nwtk, pMnw 46)
vvvv
vvvv
dohrw ] BXo bGUrw bwq mY; Agin icng bhu AMg ]
ijvyN bGUrw = vw-vrolw bwq = hvw dw mY = srUp BXo = huµdw hY, hvw qoN iBMn nhIN
huµdw, Agin = A`g dy icng = cµigAwVy bhu = bhuq AMg = AMgW, qrHW dy huµdy hn, pr auh
A`g hI huµdy hn, A`g qoN iBMn nhIN huµdy [
bIjih mY qrvr XQw; jl iniD miD qrµg ]18]
XQw = ijvyN bIjih = bIj mY = ivc qrvr = dr`^q huµdw hY, pr bIj qoN iBMn nhIN
huµdw, iesy qrHW jl = pwxI dw iniD = ^zwnw smuMdr huµdw hY, smuMdr miD = iv`ØcoN hvw dy
kwrn byAMq qrµg = lihrW au~TdIAW hn, pr auh lihrW smuMdr qoN v`KrIAW nhIN
huµdIAW ]18] jYsw ik :
jYsy eyk Awg qy knUkw kot Awg auTYN, inAwry inAwry huie kY Pyir Awg mY imlwhgy ]
(sRI dsm gRµQ, Akwl ausqq, pMnw 19)
vvvv
jy jgq ¹ sq = s`c kho = AwKdy hW qo = qW ieh iesiQq rUp ids nhIN irhw, Bwv
nwSvwn hY, jykr imQÎw = JUTw kho = AwKdy hW qo = qW swrw kuJ ids irhw Awih = hY [
vvvv
hYrwngI vwlI hY, sB kuJ Akih = kQn qoN rihq hY, ies leI kwih = kI khIAY = AwKxw
krIey, Bwv kuJ vI AwiKAw nhIN jw skdw ikauNik jy s`cw kihMdy hW qW sB kuJ qurdw
jw irhw hY Aqy jy JUTw kihMdy hW qW vI kihAw nhIN jw skdw ikauNik sB kuJ s`c ids
irhw hY ]21]
ieiq sRI ivcwr mwlw aupdyS pMcmo ibsRwm ]5]
sRI = suBweymwn ivcwr mwlw nwmy gRµQ dy pMcmo = pMjvyN ibsRwm = AiDAwie dI
ieiq = smwpqI kIqI hY [ ies ivc qq vsqU dw aupdyS kQn kIqw hY ]5]
dohrw ]
Bo Bgvn mo mn BXo; sµsY dyhu invwir ]
Bo = hy Bgvn = gurU jI ! mo = myry mn = ic`q ivc ieh sµsY = sµsw, S`k BXo = ho igAw
ikrpw krky qusIN aus dI invwir = nivrqI kr dyhu = dyvo [ ik :
vvvv
1. jd sUrj dIAW is`DIAW ikrxW ryqly (mwrUQl) QW ivc pYNdIAW hn, qd ryq dI cmk nwl imRg ¹
pwxI dI BrI JIl id`sx l`g jWdI hY, ijauN-ijauN imRg aus v`l jWdw hY, iqauN iqauN auh pwxI dUr
pRqIq huµdw jWdw hY, AMq ¹ sUrj dIAW ikrxW Fl ky iqrCIAW ho jWdIAW hn Aqy pwxI dI QW kyvl
mwrUQl pRqIq hox l`g jWdw hY, iesy krky ivdvwnW ny imRg iq®Snw dw id®StWq dy ky jgq dy pdwrQW,
mwieAw dy Bog ivlwsW ¹ imiQAw inScy kIqw hY [
vvvv vvvv
ivcwr mwlw, CyvW ibsRwm (384) pMc gRµQwvlI
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
ho irhw hY [ ggn = AkwS ivc iKVy hoey kml = kOl Pu`l kI = dI bhuq bws = sugµDI Aw
rhI hY [
vvvv
vvvv
pihrY bµiDAw ko suvn; soBw bnI ibswl ]5]
aus mwlw ¹ bµiDAw = bWJ iesqrI ko = dw suvn = pu`qr pihrY = pihn lvy qy aus
dy gl ivc peI mwlw ibswl = bVI soB = P`b rhI hY ]5]
dohrw ] ssy isRMg ko DnuK kir; ggn purK lIey jwih ]
ssy = shy ky = dy isRMg = isMgW dw DnuK = qIr kmwn bxw kir = krky iek koeI hor
purK = mnu`K ggn = AkwS v`l lIey = leI jwih = jWdw sI [
dyK mwl lwlc lgÎo; puin puin mWgq qwih ]6]
bWJ AOrq dy pu`qr dy gl ivc peI mwl = mwlw dyK = vyK ky aus dy idl ivc
lwlc = loB lgÎo = l`g Bwv Aw igAw qy puin puin = muV muV qwih = aus qoN mwlw
mWgq = mMgdw hY ]6]
dohrw ] vih mWgq vih dyq nih; bFI prspr rwir ]
vih = auh AkwS v`l jwx vwlw purK mwlw mWgq = mMgdw hY, pr vih = auh bWJ
iesqrI dw puq® mwlw dyq = idMdw nih = nhIN hY, ies qrHW aunHW dohW dI prspr = Awps
ivc rwir = lVweI bFI = v`D geI [
nw kCu BXo n hY kCU; AYso jgq ibcwir ]7]
nw hI kCu = kuJ JgVw BXo = hoieAw, n = nw hI kCu = koeI mwlw hY, AYso = iesy qrHW
hI jgq = sµswr dw ibcwir = ivcwr kro ik nw hI sµswr BUq kwl ivc sI, nw hI hux
vrqmwn smyN ivc hY Aqy nw hI A`gy Biv`Kq smyN ivc hovygw ]7]
dohrw ] ggn isMD kI lhr lY; Awn bnwXo Dwm ]
ijvyN koeI isMD = smuMdr kI = dIAW lhr = qrµgW rUp ie`tW lY ky ggn = AkwS ivc
Awn = Awx, ilAw ky Dwm = Gr bnwXo = bxw lvy [
AYso pUrn bRhm mYN; dyiK jgq AiBrwm ]8]
AYso = iesy qrHW hI pUrn = prIpUrn bRhm = prmySr mYN = ivc AiBrwm = suµdr
jgq = sµswr dyiK = vyiKAw jWdw hY ]8]
vvvv
vvvv
bhuq hI sugµD = ^uSbo AweI = Aw rhI hY, ijvyN ieh cIzW klipq hn, iesy qrHW hI
Xih = ieh jgq = sµswr dI Koj = ivcwr Awih = hY ]9]
(isKXo vwc)
dohrw ] jgq jgq sB ko khY; Ar puin dyiKAY nYn ]
sBu = hr ko = koeI jgq jgq = sµswr sµswr khY = kihMdw hY Aru = Aqy puin = Pyr
nYn = A`KW nwl dyKIAY = dyKxw vI krIdw hY [
koeI rj1 koeI srp kih; koeI kih puihim drwir ]11]
koeI rj = r`sI, koeI srp = s`p kih = kihMdw hY, koeI aus ¹ puihim = DrqI dI
drwir = q®yV kih = kihMdw hY ]11]
vvvv
vvvv
qoN rihq Ac`l = iesiQq rihx vwlw qy Apwr = pwrwvwr qoN rihq hY vw: Apwr = byAMq
srUp hY [
vvvv
jd qW = aus Pyr q`kly mYN = ivc qUl = rUµeI ¹ prXo = pwauxw kIqw, qd qkly nwl
iml ky sUq = sUqr ko = dw Fyr = AMbwr BXo = ho igAw ]16]
vvvv
mInwkwrI krn vwly kwrIgr ny aus bsn = bsqr mMJwr = ivc keI qrHW dIAW puqlI =
puqlIAW (mUrqW) bxw id`qIAW, Bwv aus bsqr au~pr sµudr byl bUtIAW bxw id`qIAW [
vvvv
vvvv
dohrw ]
kih AnwQ kw soN khoN; Awid miD Aru AMØiq ]
AnwQ kvI jI kih = kQn krdy hn ik aus prmySr qoN bZYr kw = iks soN = ¹
khoN = kihxw krW ik ieh Awid = mu`F, SurU ivc hY, jW miD = ivckwrly smyN ivc hY
Aru = Aqy ieh AMØiq = A^Ir ivc hY [ ieh qW ieauN hY :
vvvv
vvvv
AgÎ qgÎ nih suBwsuB nih; nih eIsÍr nih jIv ]
nw AgÎ = AigAwnI qy nih = nw hI qgÎ = igAwnI, nih = nw hI (suB+AsuB)
suB = cµgw nw AsuB = mwVw, nih = nw hI eIsÍr = AYsÍrX srUp qy nw hI jIv hW [
vvvv
vvvv
sorTw ] mYN cyqµn sÍrUp; ieMd®jwl viq jgiq Xh ]
mYN cyqµn = pRkwS srUp bRhm dw srUp hW, Xh = ieh jgiq = sµswr ieMd®jwl = mdwrI
dy qmwSy viq = vWg imiQAw hY [ (irKIAW munIAW dw sq Bµg krn leI ieMdr bhuqy jwl
bxwieAw krdw sI, ies leI ies dw nwm ieMd®jwl ho igAw) [
vvvv
auQy myry Awqm srUp ivc nih = nw hI auqpiq = jµmxw hY, nih = nw hI ibRD = buFwpw
hY, nw hI lX = lIx Bwv mrnw hY Aqy nw hI koeI Cotw v`fw rUp = Awkwr hY nw hI ic`tw,
kwlw, pIlw lwl Awid rµg hY, nw hI hwr, iSMgwr, kruxw Awid rs hY, nw hI auQy koeI
iksy iksm dw Byd = &rk hY vw: ieauN auQy ienHW dw Byd nhIN hY [
vvvv vvvv
ivcwr mwlw, s`qvW ibsRwm (392) pMc gRµQwvlI
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
nih jogI BogI nih; nih iesiQq nih Kyd ]9]
auQy Awqmw srUp ivc nih = nw hI jogI = jogpuxw Bwv Xog dw nym krn vwlw
hY, nw hI BogI = ivSeI puxw hY, nih = nw hI ikqy iesiQq = itkwxw hY, Aqy nih = nw
hI auQy iksy qrHW dw jµmx mrx Awid dw Kyd = du`K, klyS hY ]9]
vvvv
vvvv
kCU = kuJ jIv = eIsÍr Awid kwrj = kµm Aqy nwihn = nw hI BUq, Biv`K qy vrqmwn
kwl = smW Aqy nih = nw hI mwJw, mwlvw, Awid dyS jW Bwrq, nypwl, cIn Awid dyS [
dohrw ] eyk hUµ khq bnY nh»; doie kho ikh Bwie ]
aus prmwqmw ¹ eyk hUµ = iek khq = kihxw vI bnY = bxdw nhIN, jykr doie = do
kho = kihxw krW qW ikh = iksy Bwie = qrHW kihxw krW ikauNik dUsrw aus vrgw koeI
hor hovy qW AwKW, ies leI dUsrw kihxw bxdw nhIN [
vvvv
vvvv
dohrw ] swDk swDn kCU nhI; nwQ isiD nwih koie ]
aus AvsQw ivc nhI = nw kCU = koeI swDk = swDn krn vwlw jigAwsU, nw hI
vYrwg, ibbyk, Kt sµpqI, moK ie`Cw Awid swDn, nw hI nON nwQW iv`ØcoN koie = koeI nwQ
nw hI isiD = is`DI ¹ pRwpq krn vwly cOrwsI isDW iv`ØcoN koeI is`D hY [
vvvv
vvvv
aupwdyX nih hyX; srb rUp sB qY pry ]20]
auQy nih = nw hI kuJ aupwdyX = gRihx krn Xog hY qy nw hI hyX = iqAwg krn
Xog hY, auQy myrw Awqm srUp srb = swirAW rUp = srUpW ivc imilAw hoieAw vI hY Aqy
sB = swirAW qY = qoN pry = dUr vI hY ]20]
dohrw ]
khXo isK AnuBv sbY; rhXo mon gih soie ]
isK = isiKAwrQI Awpxw sbY = swrw AnuBv = qjrbw, igAwn muK duAwrw
khXo = kQn krky suxw id`qw qy isiKAwrQI soie = aus igAwn dI pRwpqI vwlI ivcwr
¹ Awpxy irdy ivc gih = pkV, Dwrn krky is`K ny Awpxw AnuBv d`ØisAw qW gurU hW
’c hW imlw ky suxdy gey, soie = gurU jI Awp mon = cu`p gXo = rhy iPr boly [
vvvv
Aw geI [
lYn pRICw ko khYN; guru kruxw rs bYn ]1]
guru = gurdyv jI Awpxy syvk dI pRICw = prK lYx vwsqy kruxw = ikrpw qy
rs = rsdwiek bYn = bcn Awpxy syvk ko = ¹ khYN = kihMdy hn ]1]
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI (396) ivcwr mwlw, A`TvW ibsRwm
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
dohrw ] pRICw inj ivgÎwn kI; lyq KMf ivauhwr ]
gurdyv jI Awpxy syvk dy inj = Awpxy ivgÎwn (iv + gÎwn) iv = ivSyS krky
gÎwn = igAwn kI = dI pRICw = prK lyq = lYxgy Aqy sµswr dy ivauhwr = kwr-ivhwrW
¹ KMf = k`txw krngy Bwv ^wqmw krngy vw: prKxw lyq = lYx vwsqy sµswr dy ibauhwrW
¹ KMfn krngy [
iesiQq Awqmvwn kI; aupdysq inrDwr ]2]
Awqmvwn = sYÍ igAwn kI = dI iesiQq = siQqI vyK ky qy inrDwr = inrnw krky
aupdysq = aupdyS dyxgy ]2]
sRI guro vwc ]
dohrw ] jwnXo AibnwsI Ajr; AdÍY rUp Apwr ]
hy is`K ! qUµ AdYÍK = dÍYS qoN rihq, Apwr = pRikrqI dy pwrwvwr qoN rihq ivAwpk
rUp = srUp, Ajr = sVn qoN rihq, buFwpy qoN rihq nvIn srUp Aqy AibnwsI = nwS qoN
rihq prmySr bwry swrw kuJ jwnÎo = jwx ilAw hY [
jg Awskq nw sµBvY; sun isK sqÎ ivcwr ]3]
ies leI hux qyrw jg = sµswr dy Awskq = moh ivc Psxw sµBvY = bxdw nw = nhIN
hY, hy isK = syvk ! myry ies sqÎ = s`Øcy ivcwr ¹ bhuq hI iDAwn nwl sun = sunxw kr ]3]
dohrw ] jO kihÁ krih khw ibKY; BXo gXwn audoq ]
hy syvk ! jO = jykr qUµ ies qrHW kihÁ = kihxw kry ik ibKY = ivSy myrw khw = kI ivgwV
krih = kr dyxgy ikauNik myry irdy ivc qW Awqm igAwn audoq = pRgt BXo = ho igAw hY [
ibKY sµg miq Bµg hYÍ; gÎwn isQlqw hoq ]4]
hy syvk ! ibKY = ivSy-ivkwrW dy sµg = nwl sRySt miq = Akl Bµg = nwS hYÍ = ho jWdI
hY Aqy igAwn vI isQlqw = kmzor hoq = ho jWdw hY ]4]
dohrw ] Awqm suD lhXo nhIN; audXo n inrml gXwn ]
jd qk Awqm = Awpxy Awp ¹ Su`D srUp lhXo = jwixAw nhIN jWdw, qd qk
inrml = Su`D Bwv ApRoK igAwn irdy ivc audXo = pYdw n = nhIN huµdw [
vvvv
vvvv
vvvv
dohrw ] jO pUrn Awqm lhÎo; qO ikMcq ivvhwr ]
hy is`K ! jO = jykr qUµ ieauN khyN ik mYN Awqm = Awqmw ¹ pUrn = ivAwpk bRhm dw
srUp lhÎo = jwx ilAw hY, (myry au~qy ibD inKyD krm ikQoN ho skdy hn) qO = qW Pyr qUµ
ikMcq = QoVHy mwqr ivc pRivrqI dy ivvhwr = kµmW-kwrW ivc Kcq nw hovy [
vvvv
jYsy = ijs pRkwr Bujy = Buµny hoey AMn = Anwj mY = ivc audBvqw = pYdw hox dI qwkq
CIn = nwS BeI = ho jWdI hY [
1. jYsw ik : b`ØDoNihko Xo ivKÎwnu rwgI ko vw ivmuqwqo ivKÎy ivrkœ : ] (surqI)
vvvv vvvv
ivcwr mwlw, A`TvW ibsRwm (398) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
qYsy Awqmvwn kI; BeI jgiq miq lIn ]9]
qYsy = ausy qrHW Awqmvwn = igAwnvwn kI = dI miq = bu`DI (sµswrwkwr ibrqI bx
ky) jgiq = sµswrI miq = bu`DI lY ho geI, nivrq ho geI [ sµswr v`loN suµn ho ky prmySr
ivc lIn = iml geI Bwv prmysr dy pRwpqI vwly igAwnvwn purSW dI buiD bRhmwkwr
ho jWdI hY ]9]
vvvv
hY, Bwv ivSw Bogdw hoieAw Anµd mihsUs krdw hY jo iKn Bµgr hY [ Ain`q hY inq nhIN [
Bjnwnµd Bjnw = j`s prmwqmw dw Anµd rUp mihsUs huµdw hY [ su BI sdw nhIN ijqnw
icr Bjn gwien krdw hY auqnw icr mn dI iekwgrqw duAwrw Anµd AwauNdw hY [ jdoN
Bjn dw swDn iekwgrqw nw rhy, Pyr ieh Anµd bµd ho jWdw hY [ sdw nhIN, pr iviSAW
nwloN Anµd nwl id`qy vDyry puMn rUp Aqy lwBdwiek hY [ BgqI dw iek AMg rUp hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (399) ivcwr mwlw, A`TvW ibsRwm
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
bRhmwnµd jIvn mukiq; BeI bwsnw nws ]12]
ijsdI bwsnw = ie`Cw nws = nivrq BeI = ho geI hY, auh purS jIvn = ijauNdw hI
mukiq = suqµqr bµDnW qoN Azwd ho igAw hY [ aus ¹ A`Ty pihr bRhm = ivAwpk prmwqmw
dw bRhm igAwn duAwrw SwKSwq iek-rs Anµd = suK bixAw rihMdw hY jo kdy mu`kdw nhIN
hY, ieh Anµd bRhm igAwnI ¹ hmySW bixAw rihMdw hY ]12]
sdw Anµid rhih idnu rwqI guxvµiqAw pw Cwru ]1] (Awsw m: 1, AMg 466)
Awqm suK inq iq®piq jy; iqn smwn nhIN Awn ]14]
jy = ijhVy Awqm = Awqimk suK = Anµd dy sihq hox kwrn inq = hmySW hI
iq®piq = r`jy rihMdy hn, iqn = aunHW smwn = vrgw sµswr ivc Awn = hor koeI vI
nhIN hY ]14]
dohrw ] id S
® X pdwrQ ky BXo; ijn ky shj ABwv ]
ijn = ijnHW nwm r`qVy gurmuKW ky = dy irdy iv`ØcoN shj = suqy-is`D hI sµswr dy
id®SÎ = id`s rhy pdwrQW ky = dw ABwv = ^wqmw BXo = ho igAw hY [
vvvv
vvvv
vvvv
dohrw ] jYsy idnkr ky audY; dIpk duiq dur jwiq ]
jYsy = ijvyN idnkr = sUrj ky = dy audY = cVHn nwl dIpk = dIvy dI duiq = SoBw Bwv
rOSnI dur = Cup jwiq = jWdI hY, Bwv m`Dm pY jWdI hY [
vvvv
isKXovwc ]
dohrw ] Bgvn Awqmvwn jy; lIlw vq krYN Bog ]
hy Bgvn = gurdyv jI ! jy = ijhVy Awqmvwn = sÍY igAwn dy sihq hn, auh b`ØicAW
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (401) ivcwr mwlw, A`TvW ibsRwm
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
dI vq = qrHW lIlw = kOqk krYN = krdy hoey kyvl prmySr dy hukm Anuswr ies dyhI ¹
pwlx vwsqy pdwrQ Ckdy CkwauNdy hn [ jYsw ik :
Git vsih crxwribMd rsnw jpY gupwl ]
nwnk so pRØBu ismrIAY iqsu dyhI kau pwil ] (m: 5, AMg 554)
dohrw ]
AgÎwnI AwSkq miq; krY su bµDn hyqu ]
AgÎwnI = igAwn qoN hIxy purK dI miq = Akl, bu`DI sµswrk pdwrQW dy ivc
AwSkq = ilvlIn rihMdI hY, iesy krky su = auh pdwrQ AigAwnI jIv dy sµswrk jµmx
mrx dy bµDn = jµjwlW dw hyqu = kwrx bnxw krY = krdy hn ik¼ik AigAwnI dI ikirAw
dI hµgqw sihq hY ies leI ausdI ikirAw krm bx ky duK qy su`K dw hyqU hY [
vvvv
vvvv
icq bwq BXo sWiq Aib; jIv lihr BeI lIn ]
ihrdy dI icq = icqvxI rUp bwq = hvw Aib = hux sWiq = TµFI Bwv bµd BXo = ho
geI hY, ies leI jIv rUp lhir = qrµgW vI lIn = ivlIn BeI = ho geIAW hn [
dohrw ]
gÎwnI krY Anyk ¸m; ibiD vq jg ivvhwr ]
gÎwnI = igAwnvwn Anyk = bhuq qrHW dy ¸m = krm krdw hY, pr krdw ibiD
vq = keI qrHW dy nwl jg = sµswrk rIqI Anuswr vI ivvhwr = kµm-kwr krY = krdw hY [
vvvv
vvvv
vvvv
dohrw ] jwgRq mWih suKupiq sI; mqvwry kI kyl ]
igAwnvwn purK jwgRq = jwgq AvsQw mwih = ivc huµdy hoey vI AigAwnIAW dI
AvsQw sI = vWg suKopq AvsQw ivc mqvwry = msqI kI = dI AvsQw ivc
kyl = krIVw (kµm) krdw hY [
krY cystw bwl jXoN; Awqm suK rhXo Jyl ]26]
jÎoN = ijvyN bwl = bwlk AwpxI cystw = hrkq, ie`Cw Anuswr kµm-kwr krdw hY,
Bwv ie`Cw Anuswr Kyfxw krdw hY, ieauN igAwnvwn purK Awqm = sYÍ suK = Anµd ivc
rihMdw hY, Bwv AwpxI ie~Cw Anuswr kµm krdw hoieAw Awqimk Anµd ivc Jyl = imilAw
huµdw hY, Bwv Awqimk Anµd mwxdw hY, iksy ivauhwr ivc nhIN Psdw ]26]
sorTw ] sÍpn rwv BXo rµk; pRwx qjY qh CuDw vis ]
ijvyN sÍpn = supn AvsQw ivc koeI rwv = rwjw rµk = kµgwl BXo = ho jWdw hY qy
ngrW ivc Awpxy Kwx-pIx leI dr dr BIK mMgdw iPrdw hY, ikqoN kuJ nw imlx kwrn,
CuDw = Bu`K dy vis = ADIn ho ky qh = auQy hI pRwx = suAws qjY = C`f idMdw hY, Bwv mr
jWdw hY [
jwgY vhI pRXµk hih; ivsmX kih hrK pun ]27]
prµqU jd jwgY = jwgdw hY qW vhI = auhI pRXµk = plµG hih = huµdw hY, qy pun = Pyr
ivsmX = hYrwn ho ky hrK = ^uSI dy sihq kih = kihMdw hY ik mYN qW AYvyN Brm ivc sI,
mY¹ qW supnw AwieAw sI ]27]
dohrw ] Awsw iq®snw nih kCU; nih qih eyk Ar doie ]
auQy Awsw iqSnw vw: Awsqk = r`b au~qy Brosw r`Kxw, nwsiqk = r`bI hoNd qoN munkr
Awid kCU = kuuJ vI nih = nhIN hY, Aqy nih = nw hI qih = auQy eyk = iek Ar = Aqy
doie = do dw JgVw hY [
lG dIrG nih Agun gun; icd sÍrUp mm soie ]28]
nih = nw hI lG = Cotw, dIrG = v`fw Aqy nw hI Agun = Avgux qy gun = guxvwn
hY, auQy qW kyvl soie = auh mm = myrw sÍrUp = Awpxw srUp icd = cyqn bRhm hI id®StI
AwauNdw hY ]28]
vvvv
vvvv
vvvv
AnwQ nwihn ko BUimkw; jw pr kQIAY gÎwn ]29]
AnwQ kvI jI kQn krdy hn ik AYsI ko = koeI vI BUimkw = AvsQw nwihn = nhIN
hY, jw = ijs pr = au~qy gÎwn = igAwn bwry kQIAY = kQn krIey ]29]
sRI guro vwc ]
sRI gurdyv jI Awpxy syvk ¹ bRhm ivc pRp`k inScw dyK ky aus dy inScy dI SlwGw
rUp vwc = bcn krdy hn [
dohrw ] Dµnu Dµnu isK audwr miq; pwXo mqo AnUp ]
hy isK = syvk ! qUµ mn krky vI Dµn = Dµnqw Xog hYN; qUµ bwxI krky vI Dµn = DµnqwXog
hYN Aqy audwr = sRySt miq = Akl bu`DI vwlw hYN, ijs ny AnUp = aupmw qoN rihq pRØBU dy
mqo = isDWq ¹ Awpxy ihrdy ivc pwXo = pwauxw, Dwrn kIqw hY [
dohrw ]
suin ibcwr Tihrwie hYN; ibsrq vwk Qik jwie ]
hy syvk ! ijhVy is`K Awpxy gurdyv dI ibcwr = is`ØiKAw ¹ suin = sRvx krky ihrdy
ivc Tihrwie = Tihrwauxw, vswauxw krdy hYN = hn, aunWH dy AMdroN sµswrI vwk = sµskwr ivsr
jWdy hn Aqy mn dIAW vwSnwvW vI Qik = hwr jwie = jWdIAW hn [ vw: ibsrq =
ivsrjn hY, ibsrq = ibsr gey vwk = bol bRhm ¹ jwx ky Akih ho gey, auQy koeI bcn
kihxw nhIN bxdw jdoN sRvn, mMnx iniDAwsx qoN vwhk siKAwqkwr ho jWdI hY [
vvvv
vvvv
hI ivcwr = GoK krky bwAd ivc bhu = bhuq ibiD = qrIky nwl rcÎo = rcnw, bxwauxw
kIqw hY [ Cµdw bµdI ivc kQn kIqI hY [
vvvv
vvvv
Apno = Awpo-Awpxw p`C = p`K ilXy = lYNdIAW hn ArQwq Awpo-Awpxw p`K hI zwhr
krdIAW hn [ koeI ByK kihMdw hY ieh mwl rudrwK dI cµgI hY, koeI kihMdw qulsI dI,
koeI mUMgy dI, koeI aun dI, Awid [
vvvv
qW mY¹ Awpxw iss = bwlk jwx kY = krky iCmw = muAw& kro = kr dyxw kirE [
vvvv
dohrw ] hON AnwQ kyqk sumiq; vrnON mwl ivcwr ]
AnwQ kvI jI kQn krdy hn ik hON = myry ivc ivcwrmwlw pusqk ilKx dI
kyqk = ikqnI ku sumiq = cµgI Akl sI, auh mYN vrqI hY [
dohrw ] ilKY pVHY Aiq pRIiq Xuq; Aru pun krY ivcwr ]
ijhVw ies pusqk dy isDWq ¹ Aiq = AiqAMq pRIiq = pRIqI dy Xuq = smyq
pVHy = pVHygw jW ilKY = ilKygw Aru = Aqy pun = Pyr ies ’qy ivcwr kry = krygw [
vvvv
1. purwxy swDU ies nroqm purI jI dw nwm nroqm purI lYNdy sI, pr sµpRdw dy ivc BgvwnpurI nwm bwbq
d`sdy hn, AnwQ purI qy nroqm purI jI dw prspr bhuq pRym sI [ iek`Ty rih ky ivrkqI rIqI Anuswr
ivcry sn, AnwQ purI jI kSmIr ivc rihMdy sn qy nroqm purI jI gujrwq dyS brOdy ngr ivc rihMdy
sn [
vvvv vvvv
ivcwr mwlw, A`TvW ibsRwm (408) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
Astwb¸ visst muin; kCuk ApnI aukiq ]42]
Astw bkr irSI dI ricq AvDUq gIqw dw ivcwr, viSSt munI dy Xog viSSt
gRµQ iv`ØcoN isDWq lY ky Aqy kCuk = kuJ ku AwpxI Akl Anuswr aukiq = kQn krky ieh
pusqk ilKI hY ]42]
(ivcwrmwlw gRµQ smwpq hox dI qwrI^ dw vyrvw)
vvvv
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (409) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
ADÎwqm pRkwS
i¸q kiv suKdyv jI
vvvv
vvvv
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (410) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
ADÎwqm pRkwS
auQwnkw :
ieh jo vydWq dw ADÎwqm pRkwS gRµQ hY, ies dy leI jo jwxkwrI ilKqW jW prµprw
Anuswr pRwpq hoeI hY, auh ies pRkwr hY ik sµpRdwvW dy purwxy mhWpurS ivdvwnW qoN A`gy
qoN A`gy imldI geI hY ik ies gRµQ dy krqw inrmly mhWpurS ijnHW dw nwm suKdyv isMG
sI, ieh auh mhWpurS hn, ijnHW ¹ sRI gurU goibMd isMG swihb dw QwpVw pRwpq hoieAw,
kWSI jw ky iv`ØidAw pRwpq krn dw ruJwn is`K jgq ivc gurU goibMd isMG swihb qoN SurU
hoieAw, sRI gurU goibMd isMG jI ny pMj isMGW ¹ bRhmcwrI Bys ivc iv`ØidAw pVHn leI
kWSI ByijAw sI, aunHW dy nwm mhwnkoS ivc ies pRkwr imldy hn : 1. rwm isMG, 2. krm
isMG, 3. gµfw isMG, 4. vIr isMG, 5. SoBw isMG [ ienHW qoN hI inrml pMQ ArµBqw mMnI
jWdI hY BwvyN ilKqI prUP qW nh» imilAw, jo sµmq kWSI jwx ¹ imldw hY, aus qoN ieh
g`l spSt ho jWdI hY qy ienHW aunHW pMj isMGW dI iv`ØidAw pVHn dI rucI dyK ky auqSwhq
hoey pMifq suKdyv isMG jI 1747 qoN 1750 ib¸mI dy lgBg bnwrs kWSI dy ivc AwpxI
vydWq iv`ØidAw dI DWk jmW cu`ky sn ik¼ik jo suKdyv isMG jI ny ieqnI jldI kwmXwbI
iv`ØidAw pVHn ivc kIqI hY, auh iksy cmqkwr qoN G`t nh», iesdy ip`Cy jwpdw hY ik
QwpVw sRI gurU goibMd isMG swihb dw sI, kWSI dy v`fy v`fy pRis`D ivdvwnW ¹ sBw ivc
hrwieAw [ ijs krky ienHW iKAwl kWSI ivc bhuq PYl igAw, pr jo Alp bu`DI vwly Aqy
eIrKwlU bRwhmx ienHW qoN hwr gey, auh ienHW nwl dÍYS krn l`gy, aunHW dI iv`ØidAw dy
ivc qW koeI pyS nw geI, ijvyN Bgq kbIr jI inrwdr krvwaux vwsqy j`g krwaux
dw kbIr v`loN JUTw pRcwr kr id`qw sI qy Bgvwn jI ny Awpxy Bgq jI l`jw r`KI sI
qy j`g sµpUrn kr id`qw sI, ienHW hI bRwhmx jwqI dy lokW ny Bgq nwmdyv jI ¹ D`ky
mwr ky mMdr ivcoN bwhr k`F id`qw sI, iesy qrHW pMØifq suKdyv isMG jI dw inrwdr krn
leI prcy iqAwr krky Gr-Gr ivc Byj id`qy, ijs ivc iliKAw pMjwb pRWq ivc sRI
gurU goibMd isMG swihb jI ny prjw Sµkrvrn kr id`qI hY, jo gurU goibMd isMG swihb jI
dy isMG hn, ieh SUd® vrx dy huµdy, ik¼ik ienHW dy ivc inaun jwqIAW dy lok Aqy au~cI
vvvv
vvvv
jwqIAW dy bRwhmxW ¹ iek QW hI Kwxw Kvw idMdy hn, ieh g`l swrI kWSI ivc Gumw
id`qI [ swrI kWSI dy bRwhmx ijnHW ny pMØifq suKdyv isMG jI qoN iKlw& swrI kWSI dy ivc
bRwhmx ijnHW ny pMØifq suKdyv jI qoN iKlw& swrI kWSI ivc ivdroh PYlw id`qw ik ijs
dw nwm isMG hY, auh SUdr hI smJxw cwhIey, aus smyN jwqI ivqkrw bhuq zorW ’qy sI [
ijs krky bRwhmxW dI cwl iksy h`d qk kwmXwb ho geI, pr kuJ ivdvwn bRwhmx AdÍYq
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (411) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
mq vwly sI [ auh iv`ØidAw dI kdr vwly hoey ienHW v`l ho gey [ kuJ ividAwrQI bRwhmx
ienHW qoN pVHy sn, auh ividAwrQI bRwhmx eIrKwlU bRwhmxW ¹ au~qr dyx l`gy [ ividAwrQI
bRwhmxW ny ieh pRcwr kIqw ik ieh aunHW isMGW ivcoN nh» hn, ienHW dw nwm qw suKdyv
hY Aqy ArQ krky smJwieAw Aqy pMØifq jI ny vI iehI ArQ soc r`ØiKAw ik isMG nwm
prmwqmw dw hY Aqy dyv nwm vI prmwqmw dw hY, JUTy nwmW dy au~qy ikauN ij`d krnI
hY jo iehnW dw pRc`lq nwm su`Kw isMG sI isMG dy QW dyv lw ky ArQ auhI r`ØiKAw iPr
gRµQ ivc Awpxy nwm ¹ suKdyv iliKAw hY, ies krky iPr bRwhmxW dy ivc imlvrqx
viDAw Aqy dÍYS ^qm hoeI [ ku`J ividAwrQIAW ny iek`Ty ho ky pRyrnw kIqI koeI vydWq
dw Cotw gRµQ Aijhw iqAwr kIqw jwey ijs dy ivc vydWq dI fUµGI ivcwr soiKAW pRwpq
ho jwvy Aqy ividAwrQI ¹ vydWq dy isDWq dw pd pdwrQ soKw pRwpq ho jwvy [
ijs krky sµsy nivrqI ho ky sµswr-smuMdr qoN qirAw jwvy, ieh ividAwrQI dI bynqI
mMn ky pMØifq suKdyv jI bhuq suµdr vydWq dw isDWq SbdW ivc iek`Tw krky AD Îwqm
pRkwS nwm dI pusqk iqAwr kIqI, ijs dy ivdvwnW ny bhuq swry tIky bxwey, auh v`Kry-
v`Kry tIky auplbD BI hn, pr ku`J tIky nhIN BI imldy, dws ny pMjW gRµQW dw iek izld
ivc jo tIkw kIqw hY, aus dw ieh pMjvW gRµQ ADÎwqm pRkwS hY, jo ArQ mYN Awpxy iv`ØidAw
dwqy sµq igAwnI ieMdrjIq isMG jI (rkby vwly) qoN pVHy Aqy ilKy qy ku`J purwxy tIky dyKy
Aqy ivcwry [ ku`J mhwn koS dI pd pwdrQW dI shwieqw lY ky tIkw iliKAw hY ieh
ividAwrQI leI lwBdwiek hovygw, ivdvwn s`jx ies ¹ b`ØicAW vwlI Kyf smJ ky i^mw
krn vwr-vwr igAwnI isMG Aqy ividAwrQIAW dI jo pRyrnw hoeI aus ¹ muK r`K ky ADÎwqm
pRkwS pMjy gRµQW dw tIkw sRI gurU nwnk swihb mhwrwj jI dI ikrpw nwl iliKAw igAw
hY, bs gurU dI tyk lY ky AwrµB kIqw sI qy gurU ny ikrpw krky sµpUrn krw id`qw hY [ jYsw
ik :
mUk aUcrY swsq® Kit ipMg igrn ciV jwie ]
AMD lKY bDro sunY jo kwl i¸pw krwie ] (sRI dsm gRµQ, bic`q® nwtk, AiD: 2)
1¡ siqgur pRswid [[
vvvv
vvvv
1 = Ad`uqI bRhm, ¡ = srb dw pRkwSk vw: aucwrx mwq® sy srb kI r`KÎw krny vwlw,
siq = q®YeI kwl AbwD rUp, gur = cyqn srUp, pRswid = Anµd srUp [ AQvw iek EAMkwr
prmwqmw siqgurW dI pRswid = ikrpw krky pRwpq huµdw hY [
A`gy gRµQ krqw gRµQ dI inrivGn smwpqI dy vwsqy vw: sRySt kvIAW dI pRMprw dI
rIqI Anuswr inrgux bRhm dw mMgl krdy hn [
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (412) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
sÍYXw ]
Qwvr jµgm jIv ijqy; jg BWqn BWqn ByK Dry hYN ]
Qwvr = ie`k jgHw itky rihx vwly (ibRC, p`Qr Awid), jµgm = qurn-iPrn, ivcrn
vwly (pSU, pMCI, mnu`K Awid) ijqy = ijqny vI jIv hn, ienHW sBnW ny jg = sµswr ivc
BWqn BWqn = qrHW qrHW dy ByK = srUp Dry = Dwrn kIqy hYN = hoey hn [
bµdq qwih sdw suKdyv; ju bRhm sdw sBhUµ qy pry hYN ]1]
kvI suKdyv jI kQn krdy hn ik mYN aus smrQ prmwqmw ¹ sdw = hmySW
bµdq = nmSkwr krdw hW ju = ijhVw bRhm = prmwqmw sdw = sdIv kwl rihx vwlw
hY Aqy mn, bu`D Awid sBhUµ = swirAW qy = qoN prHy hY ]1]
dohrw ]
bÎws1 mQnkr byd sB; sUq® jo kwFy swr ]
ibAws irKI jI ny sB = swry byd mQn = ivcwr kir = krky jo = ijhVy swr = isDWq
rUp sUq® kwFy = k`Fy sn [
‰sUq® = sµKyp bcn, bhuqy ArQ BwvW ¹ pRgt krn vwlw QoVHy SbdW ivc ikhw hoieAw
vwk, iksy vI CµdW, slokW Awid dI rcnw ivc kIqw igAw hovy [Œ
vvvv
vvvv
1. bÎws : ieh iek irKI dw nwm hY, jo prwsr irKI dw pu`qr sI Aqy sqsÎodr dy grB qoN pYdw hoieAw
sI, iesdw rµg kwlw hox krky iesdw nwm i¸Sn vI hY, jmnw dy twpU ivc jnm hox krky dÍY pwÎn
nwm ho igAw, Pyr vydW dI vµf Aqy purwxW dI kQw dw ivsqwr krn krky iesdw nwm ivAws pRis`D
hoieAw [ ieh bhuq v`fw kvI hoieAw hY, iesny vydWq sUq® rc ky CyvW drSn kwXm kIqw [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (413) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
sRI gurSµ¸ dyv1 jU; krÎo bhuq ivsqwr ]2]
sRI = SoBwvwn gur = pUjnIk Sµkr dyv jU = jI ny iqnHW sUqrW dw bhuq ivsqwr kIqw,
Bwv viKAwn krky bhuq pRcwr kIqw ]2]
dohrw ]
iqn gRµQn ko smJ mq; ihX Dr praupkwr ]
iqn = aunHW viKAwn rUp gRµQW ko = dy mq = qwqpRX (rh`s) ¹ smJ krky, Bwv aunHW
dy swr isDWq ¹ ivcwr krky Aqy ihX = ihrdy ivc praupkwr = prwieAW, dUijAW dy
Bly vwsqy i^Awl Dr = Dwrn krky [
vvvv
m`T (AwSrm) bxwey, ijnHW ivc sB qoN pRis`D iSRMgyrI m`T hY, jo mYsor rwj dy izlHy kdUr ivc quµgBd®w
dy iknwry iSRMgigrI ’qy pRis`D AsQwn hY, ies QW Awpxy lwiek cyly mMf ¹ jo ies vyly surysÍrwcwrX
krky pRis`D sI [ mhµq AsQwpn kIqw [ Sµkr ny vydWq sUq®, aupinSdW Aqy gIqw au~pr au~qm BwSX ilKy
hn [ Sµkr jI Awswm dyS dI Xwq®w ivc rogI ho gey Aqy 32 vrHy dI aumr ivc kydwrnwQ pws eIsvI
sµn 820 ivc srIr iqAwg gey [
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (414) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
dohrw ] gur isK ko sµbwd Ar; vyd vcn aupdyS ]
ies gRµQ ivc gurU Aqy is`K ko = dw sµbwd = svwl-jvwb Ar = Aqy vydW dy bcnW
dw XQwrQ aupdyS bhuq suc`jy Fµg nwl guµQn kIqw hoieAw hY [
vvvv
vvvv
s½iq Xugiq sihq aupdyS; gur krY is`K mn mo DrY ]
Pyr jdoN gurU s½iq = byd dy aupdyS ¹ Xugiq = dlIlW (id®StWq) dy sihq dyxw kry
qW is`K aus aupdyS ¹ sux ky Awpxy mn dy mo = ivc DrY = Dwrn kry [
kuµflIAw Cµd ]
jYsy vrKw pwie kr, joqq Kyq i¸swn ]
jYsy = ijs pRkwr vrKw = m»h dy pwie = pYx kr = krky zmIn ¹ v`qr hoieAw dyK
ky i¸swn = izm»dwr Kyq ivc h`l joqq = joV lYNdw hY [
vvvv
vvvv
gurU l`Cn ] kib`q
ies kib`q ivc gurU dIAW inSwnIAW kQn krdy hn :
ieMd®n ko KYNcÎo gn, soD kIno hwQ mn;
praupkwr hI lO qn BweIXq hY ]
gn = smUh dsy ieMd®IAW ko = ¹ KYNcÎo = iK`c krky Bwv rok ky mn ¹ soD = Su`D krky
Awpxy hwQ = h`Q ivc Bwv ADIn kIno = kIqw hovy, punw srIr pRXµq ijnHW ¹
praupkwr = prwieAW, dUijAW dw Blw krnw hI BweIXq = Bw¼dw hY [
vvvv
vvvv
nIky kY mo soN kho; kw soN khIXq gÎwn ]10]
hy siqgurU jI ! mo = myry soN = qwe» nIky kY = cµgI qrHW, BlI pRkwr ieh kho = kihxw
kro ik igAwn kw soN = iks ¹ khIXq = kihMdy hn ]10]
isKÎo vwc ]
is`K AwpxI bynqI kQn krdw hY :
vvvv
hy is`K ! gurn = gurUAW, v`ØifAW ny igAwn dI pRwpqI dy pihlW cwr swDn khy hn,
aunHW cOhW iv`coN ipRQmY = pihlw iek vYrwg hY [
vvvv
dm = ieMid®AW ¹ vsIkwr krn Avr = hor SrDw, auprwmqw, smwDwn qy qiq^Sw ibrqI
rUpI Kt sµpqI hY [
hy vfBwg = v`fy BwgW vwly is`K ! sun = suxnw kr, cOQw swDn mmuKÎu = mukqI dI
ie`Cw hY ]13]
vYrwg lCn : A`gy cwr swDnW dy iv`coN sB qoN pihlW vYrwg dy l`Cn kQn krdy hn :
dohrw ] bRhmw ieMd® Awid lO; hoq jo dyh Dr Bog ]
hy is`K ! bRhm purI, iSv purI, ieMd® purI Awid purIAW lO = q`k jo = ijhVy vI dyyh Dwrn
krky Bog pdwrQ jW pdwrQW dy Anµd pRwpq hoq = huµdy hn jW pRwpq hox vwly hn [
AQ Kt sµpiq lKÎx ]
sÍYXw ] bwsn qÎwg sdw sm hY; dm bwhr ibRiq ko ingRh Twno ]
hy is`K ! igAwn dy qIsry swDn ivc Cy cIzW Aw¼dIAW hn :
1. sdw = sdIv kwl jo srb bwsn = vwSnwvW dw iqAwg krnw hY, iesdw nwm
sm hY [
2. jo ieMd®IAW dI ibRiq = ibrqI ¹ bwhrmuK hox qoN ingRh = rok ky AMqrmuKqw ivc
vvvv
vvvv
vvvv
4. qiqKSw ibrqI XhY = ieh hY, jo suBwvk hI suK Aqy duK ¹ shwrnw hY Bwv suK
duK ivc iek smwn hI ibrqI dw rihxw [
eyk hÍY ic`q smwiD vsY; ieh BWq smwDwn swDn jwno ]16]
6. eyk = iekwgr ic`q ho krky smwiD = smwDI dy ivc vsY = v`sxw, itk jwxw
ieh = ies BWq = pRkwr smwDwn swDn dw srUp jwno = jwnxw kro Bwv iesy ¹ smwDwn
swDn kQn krdy hn ]16]
AQ mmu`Cqw l`Cn : A`gy mukqI dI ie`Cw dw kQn krdy hn :
dohrw ] jnm mrn sµswr qy; kYsy CutIey im`q ]
hy myry im`q = im`q® srUp gurU jI vw: hy myry im`q® rUp mn ! jµmx mrx dy du`K rUpI sµswr
qy = qoN kYsy = iks pRkwr CutIey = Cu`txw krIey [
vvvv
vvvv
fµfOq = fµfy vWg is`Dw zmIn dy au~pr lµmy pY ky nmskwr krnI [ AStWg fµfOq = srIr
dy A`T AMg (do h`Q, do pYr, do gofy, m`Qw qy n`k) zmIn ’qy lw ky nmskwr krnI [
mrhtw Cµd ] qqpd eIS jIv q͵ pd hY; Ais pd bRhm khwvY ]
hy is`K ! qq pd dw vwcX ArQ eISvr hY, qµÍ pd dw vwcÎ ArQ jIv Aqy Ais
pd bRhm dw vwck khwvY = AKvw¼dw hY [
isKXo vwc ]
vvvv
vvvv
vvvv
kYsy Bey kOx ky kIny; kOx rUp AiBlwKY ]22]
hy gurU jI ! ieh iqMn Byd kYsy = iks qrHW Bey = ho gey hn ? ieh kOx = iks ky = dy
kIny = kIqy hn ? ienHW dw kOx = kI srUp hY ? ieh jwnx dI myrI AiBlwKY = ie`Cw hY ]22]
mrhtw Cµd ]
mwXw Aru pRiqibMb bRhm ko; gunn sihq dÍY kIny ]
mwieAw Aru = Aqy bRhm dy pRqIibMb ko = ¹ gunn = guxW dy sihq = sµXukq dÍY = do
rUp kr id`qw [
vvvv
vvvv
qm gun AiDk ibMb Xuq mwXw; pRgt jIv pd pwXo ]24]
ijs ivc rjo qmo gux AiDk = bhuq hY Aqy bRhm dy pRqIibMb dy Xuq = sµXukq mwieAw
hY, aus ny pRgt = pRq`K hI jIv pd ¹ pwXo = pwauxw kIqw hY ]24]
vvvv
aus eISvr ny Pyr cOdih = cOdW lok1 iek iCn dy mY = ivc rcy = rc, bxw lYxy kIqy
1. auprly s`q lok : 1. BUr, 2. Buvr, 3. sUr, 4, mhr, 5. jn, 6. qp, 7. sqX.
hyTly s`q lok : 1. Aql, 2. ibql, 3. suql, 4. qlwql, 5. rswql, 6. mhwql, 7. pqwl [
ienHW ¹ cOdW qbk vI ikhw jWdw hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (423) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
Ar = Aqy Pyr jb = jdoN imtwaux dI cwih = ie`Cw huµdI hY qdoN iCn ivc hI imtwXo = myt,
nwS kr dyNdw hY [
rud® hYÍ AMq sµGwr krY sB; kwl ko kwl hYÍ isRSit KpwhI ]
Awp hI rud® = iSv rUp hYÍ = ho krky AMq = A^Ir sB = swirAW ¹ sµGwr = nwS
krY = krnw krdw hY, auh swry kwlW ko = dw kwl rUp hYÍ = ho krky swrI isRSit = isRStI,
dunIAW ¹ KpwhI = nwS krdw hY [
ie¼ jb Kyl ivs͵Br ko; ijm bwlk Kyl iKlOny imtwvY ]28]
ie¼ = ies pRkwr jb = jdoN ieh swrw jgq Kyl = qmwSw aus ivs͵Br = sµswr ¹ Brn
vwly prmwqmw dw bxwieAw hoieAw hY, ijm = ijvyN iek bwlk = b`cw iKfOixAW nwl
Kyl = Kyf krky Pyr aunHW iKfOixAW ¹ imtwvY = nwS, Bµn qoV dyNdw hY iqvyN auh prmwqmw
ieh jgq qmwSy ¹ iKfw ky Pyr nwS kr dyNdw hY ]28]
vvvv
vvvv
A`gy eISvr dy dyS, kwl qy vsqU dw kQn krdy hn :
cOpeI ]
ipRQm dyh hY kwrx mwXw ] jw ky bl sB jgq aupwXw ]
eISvr dI ipRQm = pihlI kwrx dyhI mwieAw hY [ jw = ijs mwieAw ky = dy bl nwl
ausny sB = swrw jgq = sµswr aupwXw = pYdw kIqw hY [
mrhtw Cµd ]
vvvv
vvvv
vvvv
sB jIvn ky Awpn hI qy; ilMg srIr bnwvY ]
auh sUKm dyh dw AiBmwnI ihrngrB Awpxy hI sUKm srIr qoN sB jIvn = swry jIvW
dy ilMg = sUKm srIr bnwvY = bxwauxw krdw hY [
vvvv
vvvv
hr hir Bujw doaU ihXy cqurwnn hY;
audr skl lok bwnI vyd rr hY ]
hr = iSvjI Aqy hir = ivS¹ ieh doaU = dovyN Bujw = bwhvW rUp hn cqurwnn = cwr
mUMhW vwlw bRhm ihXy = ihrdw hY [ skl = sµpUrx lok audr = pyt hn, jo vydW dw
rr= aucwrx ho irhw hY, ieh eISvr dI bwnI = bwxI hY [
vvvv
vvvv
sun Ab qo soN khq hON; jo hY sbY ibDwn ]38]
hy is`K ! sun = suxnw kr [ Ab = hux mYN qo = qyry soN = qwe» auh khq hON = kihMdw hW,
jo sbY = swrw ibDwn = ivDI ivDwn bixAw hoieAw hY ]38]
sÍYXw ] s`q®ih lwK hzwr ATweIs hY; Xug sq chUµ pgu jwno ]
hy is`K ! sqXug dI aumr sqwrW l`K ATweI hzwr (17,28000) swl hY, sqXug dy
ivc Drm rUp DOly bYl dy chUµ = cwr pgu = pYr (sq, qp, jg qy dwn) jwno = jwnxw kro [
cwr su lwK bqIs hzwr ko hY; kil eyk pgY Thrwno ]39]
cwr l`K b`qI hzwr swl klXug dI aumr mMnI hY, klXug dy ivc Drm rUp DOlw
bYl eyk = iek dwn rUpI pgY = pYr qy Thrwno = iesiQq hY ]39]
vvvv
hn [
vvvv
dohrw ] jyqy Xug ko idn khÎo; qyqI hY pun rwq ]
hy is`K ! jyqy = ijqny XugW ko = dw qyry qwe» idn khÎo = kihxw kIqw hY,
qyqI = auqnI hI pun = Pyr ausdI rwq hY [
vvvv
vvvv
qWhI qy sµCyp soN; kih kCu kIXo ivcwr ]46]
ies krky qWhI = aus ivcoN sµCyp = QoVHy ku mwqr qyry qwe» kuJ ivcwr kQn
kIXo = kIqw hY ]46]
dohrw ] qqpd eISvr ko khÎo; qoih skl ivsQwr ]
hy is`K ! ieh qY¹ qq pd eISvr ko = dw skl = swrw ivsQwr khÎo = kihxw kIqw hY [
Ab sun q͵ pd jIv ko; jÎoN nwsih sµswr ]47]
Ab = hux qUµ q͵ pd jIv ¹ sun = sRvn kr, ijs dy suxn krky qyry AMdroN
sµswr = jgq dI pRIqI nwsih = nws ho jwvy ]47]
ieiq qq pd pdwrQ ]
AQ q͵ pd ]
AQ = hux q͵ pd jo jIv dw vwcX ArQ hY, ausdw kQn krdy hn [
mrhtw Cµd ] jo pihly auqpiq eIs kI; vhI jIv kI jwno ]
jo = ijhVI pihlW eIs = eISvr kI = dI auqpiq kihxw kIqI hY, vhI = ausy qrHW
jIv kI = dI auqpqI jwno = jwnxw kro [
vw ky suD sqogun; XW ky rj qm AiDk bKwno ]
pr ieqnw ku Byd hY ik vw = aus eISvr ky = dy ivc Su`D sqogun AiDk hY Aqy
Xw = ies jIv ky = dy AMdr rjo qy qmo gux AiDk = vDyry bKwno = kQn krIdy hn [
isKÎo vwc ]
sq rj qm ey qIno gun; mwXw qy kih Awey ]
hy gurU jI ! ey = ieh sq rj qy qm qIno = iqMny gux qus» ip`Cy mwieAw qoN pYdw hoey
kih = AwK Awey ho [
vvvv
vvvv
XhI sqogun jwnIXy; khq sAwny loie ]49]
XhI = ieho hI sqo gux jwnIXy = jwnxw kro, sAwny = isAwxy, bu`DIvwn lok ausy ¹
sqo gux khq = kihMdy hn ]49]
dohrw ] loB lIey ibvhwr jo; so rjgun phcwn ]
hy is`K ! jo = ijhVy loB = lwlc dy lIey = vwsqy ibvhwr = lYx dyx hY, ies¹ rjo
gux pihcwnxw kr [
AwlsÎ inMd®w ivklqw; moh qmogun jwn ]50]
jo AwlsÎ = dil`drqw, inMd®w = n»d, ivklqw = bycYnI Aqy moh vwlI hwlq hY,
ies¹ qmo gux jwnxw kr ]50]
sÍYXw ] sicdwnµd sÍrUp AKMf; su Awp qmo gun qy ivsrwXo ]
jo sicdwnµd = sq icq Anµd srUp Aqy AKMf = nwS qoN rihq hY, su = auh
Awp = Awpxw rUp Bwv jIv dw jo vwsqv rUp sI [ auh qmo gux dI AiDkqw krky mwieAw
ivsrwXo = Bulw id`qw hY [
vvvv
ivKypk (mn dI cµclqw) Aqy dUjI dw nwm Awvrn (bu`DI au~pr Aiv`ØidAw dw pVdw) hY [
vvvv
isKÎo vwc ]
dohrw ] mUl AivdÎw qum khI; sB aupwiD ko dyv ]
hy gurUdyv ! qum = Awp jI ny sB = swrIAW sUKm AsQUl aupwDIAW ko = dw mUl kwrn
Aiv`ØidAw khI = kQn kIqI hY jo mYN smJ leI hY [
ilMg dyh Aru QUl ko; jwnÎo cwhq Byv ]53]
hy gurU jI ! hux mYN ilMg = sUKm dyh Aru = Aqy QUl = sQUl (motI) dyhI ko = dw Byv = Byd
jwnÎo = jwnxw cwhq = cwhuµdw hW Awp jI ikrpw krky mY¹ ieh vI d`sxw kro ]53]
sRI guro vwc ]
sÍYXw ] nwskw nYn qucw rsnw; imil kwn ey ieMd®Î gÎwn bKwno ]
hy is`K ! nwskw = n`k, nYn = nyq®, qÍcw = cmVI, rsnw = jIB Aqy kwn = kµn iml
krky ey = ieh pMjy igAwn ieMd®y bKwno = kQn kIqy jWdy hn [
vvvv
kIn = kIqy hn ?
khIey mo soN i¸pw kr; kw soN kOn pRbIn ]55]
hy pRbIn = isAwxy, sUJvwn gurUdyv ! qus» myry qwe» ikrpw kr = krky ieh
khIey = d`sxw kro ik ikhVy sUKm q`q ivcoN ikhVw sUKm q`q hoieAw hY ]55]
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (432) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
sRI guro vwc ]
dohrw ] vwkÎ sRvn AkwS qy, pRgt hoq Xh jwn ]
hy is`K ! vwkÎ = vwk ieMd®w Aqy sRvn = kµn ieh dovyN AkwS q`q qoN pRgt hoey hn,
qUµ Xh = ieh g`l Awpxy mn ivc jwn = jwnxw kr [
vvvv
vvvv
jwnq rs ky sÍwd ko; smJ dyiK Xh bwq ]59]
Xh = ieh bwq = g`l qUµ cµgI qrHW smJ ky dyK lYxw kr ik ieh jIB Kt rsW (mDur,
Awml, lvx, kOVw, ksYlw, iq`Kw) dy sÍwd ¹ jwxdI hY [ ArQwq jl dy sqogux AMS dw
ih`sw zubwn ieMd®w rs dw gRihx krdw hY Aqy aupsQ ieMd®w rs dw iqAwg krdw hY [ ijhbw
igAwn ieMd®w hY Aqy aupsQ krm ieMd w® hY, ienHW donW dI im`qq ® w hY ]59]
dohrw ] mUl dÍwr Aru; nwskw ey ipRQvI qy doie ]
mUl dÍwr = gudw AsQwn Aqy nwskw = n`k ey = ieh doie = dovyN ieMd®y ipRQvI = DrqI
qq qoN pYdw hoey hn [
vvvv
ieh jwnu = jwnxw kr, ies pRkwr AsQwn Byd krky ie`ko hvw pMj pRkwr dI ho geI hY ]62]
vvvv
sB ieMd®n ky sÍwd kI; hY qWhI qy suiD ]63]
sB = swry ieMd®n = ieMid®AW ky = dy sÍwd = rsW kI = dI qWhI = iqsy krky mn qy bu`DI
¹ pUrI suiD = ^br hY ]63]
dohrw ] pWc pRwn dÍY bu`ØiD mn; ieMd®Î dso gnwie ]
pWc = pMj pRwn, dÍY = dovyN bu`DI qy mn Aqy dso = dsy ieMd®y gnwie = igxy, khy hn [
pWc qqÍ sq®h Bey; qÎoN sB dXo bqwie ]64]
hy is`K ! ies pRkwr pWc = pMjW qqÍ = q`qW qoN A`gy sq®h = sqwrW qq Bey = ho gey,
qÎoN = iqvyN hI sB = swry qY¹ bqwie = d`s dXo = id`qy hn ]64]
vvvv
vvvv
suK Aru duK ky Bog krn ko; sQUl dyh Cib CwvY ]
Pyr suK Aru = Aqy duK ky = dy Pl Bog = Bogx krn = vwsqy sQUl dyh kI bVI suµdr
Cib = SoBw CwvY = Cw jWdI hY vw: sQUl dyh ¹ Cib CwvY = bxw ky, ivrwjmwn kr lYNdy hn [
isKXo vwc ]
pMcIi¸q mY smJXo nhI; jo pRB Awp bqwXo ]
hy gurU jI ! ieh pMcIi¸q = pMcIkrx mYN smJXo = smJ nh» sikAw, jo pRBU jI ! Awp
ny bqwXo = d`sxw kIqw hY [
vvvv
dw ieQy ies pRkwr pMcIkrx ikhw hY pMRqU hor vydWq gRµQW AMdr ies pRkwr vI ikhw hY
ik pMjW q`qW dy ivc iek-iek q`q dy do do ih`Øsy kIqy, ies qrHW ieh ds ho gey [ aunHW
iv`coN pMj ih`Øsy qW v`Kry k`F ley, bwkI pMjW q`qW dy cwr-cwr tukVy kr id`qy, pMjW q`qW
ny Awpxw Awpxw A`Dw-A`Dw mu`K ih`sw Awpxy pws r`ØiKAw, auh iksy ivc imlx nw id`qw [
bwkI dy cwr cwr ih`Øsy dUjy A`ØDy-A`ØDy ih`Øsy ivc imlwaux ¹ pMcIkrx AwKdy hn ]69]
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (436) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
CpX ] AsQ mws qÍk rom nwiVkw; pRgt pMc Buv ]
hy is`K ! AsQ = h`fIAW (nONh Aqy dµd vI h`fIAW dw hI ih`sw hn), mws, qÍk = cmVI,
rom, nwiVkw = nwVIAW ieh pMc = pMjy Buv = ipRQvI qoN pRgt hoey hn [
isr kµT audr Aru ihrdX kit; Xh Akws ivd pMc lih ]
isr, kµT = glw audr = pyt, ihrdÎ = CwqI Aqy kt = l`k Xh = ieh pMjy Akws
q`q qoN lih = pRwpq hoey ivd = jwnx kro [
vvvv
vvvv
dohrw ] eyk eyk ky pMc kr; pWcn ky pcIs ]
hy is`K ! pihlW iek iek qq ky = dy pMc = pMj-pMj ih`Øsy kr = krky Pyr pMjW dy
pcIs = p`cI ih`Øsy ho gey [
vvvv
vvvv
kUdn qyj sµkoc Biv; cln nIr ibn nwih ]75]
kUdn = au~Clnw qyj = A`g krky, sµkoc = suµgVnw Buiv = DrqI krky Aqy
cln = qurnw nIr = pwxI qoN ibn nwih = nh» ho skdw ]75]
vvvv
vvvv
dohrw ] qIn dyh qo soN khI; kwrn sUKÎm QUl ]
hy is`K ! qyry qwe» jIv dIAW ieh iqMn dyhW kwrn sUKm qy sQUl khI = AwKxw kIqIAW hn [
AQ pWc kos ]
kibq ] AMnÎmX sQUl jwn pRwn pRwnmÎ mwn;
pWc krmyNd®I Ar mn mnomX hY ]
hy is`K ! ieh sQUl srIr AMnmY koS jwn = jwnxw kr, pMj pRwx (pRwx, Apwn, smwn, ibAwn,
auidAwn) pRwxmY koS hY; pWc = pMj krm ieMd®Y Ar = Aqy mn ivc ieh mnomX koS hY [
pWc gÎwn ieMdX Aru buiD hY ivgÎwn mX;
kwrn Aiv`dÎw so qo Awnµd mX lX hY ]
pWc = pMj igAwn ieMd®y (A`KW, n`k, kµn, jIB, cmVI) Aru = Aqy buiD = bu`DI
ivigAwn mX = mYN koS hY, kwrn srIr jo Aiv`ØidAw hY auh Anµd mX koS hY [
isKXo vwc ]
vvvv
vvvv
vvvv
krmn ky l`Cn sunby ko; myrI miq AiBlwKI ]
ies krky ienHW krmn = krmW ky = dy l`Cn sunby = suxn leI myrI miq = bu`DI
AiBlwKI = ie`Cwvwn hoeI hY [
sÍYXw ]
vvvv
vvvv
vvvv
pMØiK qy Awid ju AMf qy hoq; su AMfj join qhW Cib CwvY ]
pMiK = pMCIAW qy = qoN Awid lY ky ju = ijhVy vI jIv AMf = AMØifAW qy = qoN pYdw
hoq = huµdy hn, su = auh qhW = au~Qy AMfj jonI ivc Cib CwvY = ibrwjdy, SoBw pw¼dy hn [
sÍYXw ] kIt pqµg krY psu pMØiC; ADogiq mYN jl jIvn BwvY ]
krmW ky Anuswr jIv kIt = kIVy pqµgy psu = pSU pMØiC = pMCIAW dIAW jUnW pRwpq
krY = krdy hn kdy ijnHW ¹ jl = pwxI ivc jIvn Bw¼dw hY, auh ADogiq = nIvIAW
jUnW ¹ pRwpq krdy hn [
vvvv
sÍYXw ] krm krY sur lok lhY; Aru pwpn qy sB nrk isDwvY ]
ieh jIv jg, qp, puMn Awid krm krY = krn nwl surlok = dyviqAW dy lok (sÍrg)
¹ lhY = pRwpq krdw hY Aru = Aqy pwpn = pwp krm krn nwl sB = swry jIv nrkW
¹ isDwvY = jWdy hn [
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (442) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
puMn ru pwp smwn Bey; Xh mwns ky kul mYN Cib CwvY ]
jdoN puMn ru = Aqy pwp smwn = brwbr Bey = huµdy hn, qdoN ieh jIv mwns = mn`uKW
ky = dy kul = pirvwr ivc Cib CwvY = ibrwjmwn huµdw hY [
qIn AvsQn mYN suK duK lhY; sd eyk Aid®St pryrY ]88]
ies pRkwr qIn = iqMn jwgrq supn qy suKopqI AvsQw dy mYN = ivc jIv su`K du`K
vvvv
vvvv
lhY = pRwpq krdw rihMdw hY, pr sd = hmySW eyk = Adu`qI Aid®St = id`sx qoN rihq
prmwqmw hI ies¹ pryrY = pRyrdw hY ]88]
vvvv
pYNdw hY, iek AwpxI ie`Cw = cwhnw Anuswr, dUjw in`C = nw cwhux dy bwvjUd vI du`K
Awid Aqy qIjw pir`CXw = prwey dI ie`Cw Anuswr nOkrI Awid krm [
dohrw ]
jnm Drwvq qy krm mwn lyq iPr A`gX ]
qy = auhI i¸Xmwn krm A`gy jnm Drwvq = Drwauxgy, Pyr AgÎ = AigAwnI jIv
ies qrHW mwn = mMn lyq = lYNdw hY ik mYN kIqy hn, jdoN ik krm pRwlbD Anuswr ho gey hn [
dohrw ]
gÎwn audy aur hoq jb; sµicq krm ivlwq ]
jb = jdoN aur = ihrdy ivc bRhm igAwn audy = auqpq huµdw º, qdoN swry sµicq
vvvv
vvvv
vvvv
dohrw ] qIn dyh hYN jIv kI; khI sihq ivsQwr ]
hy is`K ! ies pRkwr jIv dIAW iqMn dyhW hn, jo qyry qwe» ivsqwr dy sihq kihxIAW
kIqIAW hn [
sYÍXw ] BOiqk dyh sdw jVH hY qm; Awqm cyqn in`q su mwno ]
hy is`K ! BOiqk = q`qW dI bxI hoeI dyhI qW sdw = hmySw hI Awpxy Awp ivc jV
hY, iPr qm = AigAwnqw rUp hY Aqy Awqmw hmySw cyqn = swvDwn qy in`q = sdIv rihx
vwlI mwno = mMnxw kro [
vvvv
qW khu eyk khY nru mUV; kho aun qy psu AOrih mwno ]95]
iek AigAwnI jIv mUV = mUrK bysmJ nr = mn`uK qW = aus dyh Aqy Awqmw ¹
eyk = iek hI khY = kQn krdy hn, kho = d`Øso iPr aun = aunHW qy = qoN v`fw AOrih = hor
psu = pSU iks ¹ mMnxw krIey ? Bwv auh pSUAW dI inAwe» hI mnu`K smJxy cwhIdy hn ]95]
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (445) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
dohrw ] Kt ivkwr hYN dyh mYN; Awqm mYN qy nwih ]
hy is`K ! ies dyh = srIr mYN = ivc Kt = Cy ivkwr = doS hn1 pr Awqmw dy mYN = ivc
qW koeI ivkwr nwih = nh» hY [
sunu Ab iqn ky nwm sB; smJwvq hY qWih ]96]
Ab = hux qUµ iqn = aunHW Cy ivkwrW dy sB = swry nwm sunu = suxnw kr, As» qyry
qwe» qWih = aus bwry smJwvq = smJwauxw krdy hW ]96]
dohrw ] auqpiq hÍY Aru bFq hY; bwl Xuvw Xuq hoie ]
sB qoN pihlW srIr auqpiq = pYdw huµdw hY Aru = Aqy Pyr bFq = vDdw hY auprµq
bwl = bcpn qy Pyr Xuvw = jvwnI dy Xuq = sihq hoie = huµdw hY [
sÍYXw ] soc Asu`D BrI durgµiD; lsY bhu KMf sQUl inhwro ]
1. ieh dyhI soc = icMqwvW dy sihq hY, 2. AsuD = Apiv`q®qw nwl BrI2 hoeI hY,
3. durgµiD = bdbo nwl BrI peI lsY = pRkwS rhI hY, 4. bhu = bhuq swry KMf = tukVy (joVW)
dy sihq hY, 5. sQUl = motI inhwro = dyKxw kro [
rog gRsY bhu BWq jrY isQlY pun; AwimK pUm ADwro ]
6. Pyr ieh dyhI keI rog = ibmwrIAW krky gRsY = iGrI hoeI hY, ijnHW ibmwrIAW krky
bhu = bhuq BWq = qrHW nwl jrY = sVdI hY, 7. isQlY = kmzor huµdI jWdI hY, 8. pun = Pyr
AwimK = mws qy pUm = lhU dy ADwro = Awsry rihMdI hY [
hoq n hoq GtY idn mY; iCn mY imt jwq n lwgq vwro ]
9. ieh dyhI kdy hoq = huµdI hY Aqy kdy nh» hoq = huµdI vw: huµidAW hoieAW vI nw
vvvv
vvvv
vvvv
hoieAW vrgI hY, 10. idn-idn krky GtY = GtdI jWdI hY Aqy iCn mY = ivc hI imt = nwS
ho jwq = jWdI hY kuJ vwro = dyrI vI nh» lwgq = l`gdI [
dyh sdw ds doK BrI; Aru Awqm in`q AdoK ivcwro ]98]
ies pRkwr ieh dyhI sdw = hmySW ienHW auprokq kQn kIqy ds doSW dy sihq BrI peI
hY Aru = Aqy Awqmw inq = inqw pRqI AdoK = doSW qoN rihq ivcwro = ivcwrnw kro ]98]
dohrw ] vyd khq buiD khq hYN; qUµ pun ic`Øiq ivcwr ]
hy is`K ! vyd vI ieh g`l khq = kihMdy hn Aqy buiD = buDIvwn lok vI ieh g`l
AwKdy hn pun = Pyr qUµ vI Awpxy icq ivc ieh ivcwr kr ik :
isKXo vwc ]
dohrw ] qum jo khI so mYN lKI; sQUl dyh hON nwih ]
hy gurdyv jI ! jo = ijhVI qum = qus» g`l khI = kQn kIqI hY so = auh mYN lKI = jwx
leI hY ik hON = mYN sQUl dyhI qW nwih = nh» hW [
vvvv
vvvv
pRwn hoey cYqµn jO; corih pkrY soie ]102]
jO = jykr srIr AMdr pRwn cyqn dw rUp hox qW auh corih = cor ¹ pkV lYx pr
AYsw nh» huµdw ]102]
sÍYXw ]
kwn ko kwm n nwk krY; Aru nwk ko kwm n kwn qy hoeI ]
hy is`K ! dyKxw kr, kwn = kµn ko = dw kwm = kµm nwk = n`k nh» kr skdw Aru = Aqy
nwk = n`k ko = dw kwm = kµm Bwv suµGxw kwn = kµn dy pwsoN nh» hoeI = ho skdw [
jwnq Awpny sÍwdn ko; ds ieMd®n mhu nih cYqn koeI ]103]
ies pRkwr iek krm ieMd®y qy igAwn ieMd®y Awpo-Awpxy sÍwdn = rsW ¹ jwnq = jwxdy
hn, ienHW dsW ieMid®AW mhu = iv`coN koeI vI cYqn = swvDwn, cyqn srUp nh» hY ]103]
vvvv
vvvv
sB ieMd®n ky sÍwd kI; qW qy hY phcwn ]105]
swry krm Aqy igAwn ieMid®AW ky = dy sÍwd = rsW kI = dI qW = aus mn krky hI
phcwn = pCwx huµdI hY ]105]
vvvv
vvvv
dohrw ]
sdw Anµq Anwid hY; so Awqm qUµ Awih ]
hy is`K ! jo sdw = sdIv kwl Anµq = ibAMq srUp, Anwid = Awid qoN rihq Awqmw
hY, so = auh Awqm srUp hI qUµ hYN [
isKXo vwc ]
dohrw ] s`qrih mY sorih khy; rhI ju bwkI buiD ]
hy gurU jI ! s`qrih = sqwrW sUKm q`qW dy mY = iv`coN qus» sorih = solW (pMj pRwx, ds
ieMdy®, mn) khy = kihxw kIqy hn (jo myrw srUp nh» hn) hux ju = ijhVI bwkI sqwrvIN
buiD = b`uDI rhI = rih geI hY [
vvvv
hy is`K ! ijs pRkwr eykih = ieko pvn = hvw qy = qoN A`gy pWc = pMj pRwx kihxw
kIqy hn [
vvvv
dohrw ] jb cwhq hY bsq kCu; icq khq hYN qwih ]
hy is`K ! jdoN AMqhkrn dI ibrqI kCu = kuJ bsq = vsqU ¹ cwhq = cwhuµdI Bwv
icqvnI krdI hY, qwih = aus¹ icq khq = kihxw krdy hn [
Xqn klpnw jb kry; mn khIXq hY vwih ]114]
jb = jdoN AMqhkrn dI ibrqI kuJ Xqn = au~dm, auprwlw jW klpnw kry = krdI
hY, vwih = aus¹ mn khIXq = khIdw hY ]114]
vvvv
iehI kQn kIqw hY jo ^ud boD = igAwn dw inDwn = ^zwnw, smMud® hY ]117]
vvvv
buiD khI mn qy pry; buiD qy Awqm soie ]118]
mn qoN prHy bùDI khI = kihxw kIqI hY Aqy bùDI qy = qoN prHy soie = auh Awqmw khI hY ]118]
isKXo vwc ]
dohrw ] khÎo Awp smJÎo su mY; dyh doie hO nwih ]
hy gurU jI ! jo Awp jI ny khÎo = kihxw kIqw hY, su = auh mYN cµgy qrIky nwl
smJÎo = smJ igAw hW ik hO = mYN doie = ikvyN dyhW (sUKm, sQUl) nh» hW [
vvvv
hy is`K ! sUKm qy AsQUl aupwD = aupwDIAW ko = dw mUl XhY = ieh qIsro = qIjI kwrx
dyhI hY [
Awid n jw kI jwnIey; AMq gÎwn ko gyh ]122]
jw = ijs kwrx dyh kI = dI Awid = SurUAwq nh» jwnIey = jwxIdI, pr ies dw
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (452) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
AMq = A^Ir igAwn ko = dw gyh = Gr Bwv igAwn sµXukq AMqhkrn ivc ies dw AMq
ho jWdw hY ]122]
dohrw ]
Ahµkwr bu`ØiD soN khq; qUµ ijn dyh jgwie ]
swfy AMdr Ahµkwr swfI AMqhkrn dI inrxy krn vwlI ibrqI bu`DI dy soN = nwl
khq = kihMdw hY ik qUµ aus swKI cyqn ¹ ijn = mqW jgwie = jgwauxw kr [
dohrw ]
XhY AivdÎw n»d hY; supn qul sµswr ]
XhY = ieh AividAw n»d dy qul hY, aus ivc supny dy smwn sµswr = jgq hY [
isKXo vwc ]
dohrw ] rUp kOn hY bRhm ko; kw ibiD vsY srIr ]
hy gurU jI ! bRhm = prmwqmw ko = dw rUp srUp, rµg kOn = ikho ijhw hY Aqy auh
kw = iks ibiD = pRkwr srIr dy ivc vsY = v`sdw hY [
vvvv
vvvv
kwrn Aqy skl = swrIAW (sUKm, sQUl) aupwDIAW qy = qoN nÎwro = v`Krw ho ky qyry
gwq = srIr dy mY = ivc hI rhY = rihMdw hY [
kib`q ]
dwhk pRkwS hY kwT mY Agin jYsy;
cyqn pRkwS hY mn buiD gwq mY ]
hy is`K ! ijs pRkwr kwT = l`kV mY = ivc Agin = A`g dwhk = swVn vwlI qy
pRkwS = cwnx krn vwlI huµdI hY iqvyN hI mn, buiD Aqy gwq = srIr mY = ivc cyqn
pRkwS = cwnx krn vwlw hY [
vvvv
vvvv
vvvv
qoN sB = swry kwl = smyN nÎwro = Al`g jwn = jwnxw kr, punw aus¹ mYN mn qy
cCurwidn = nyq® Awid ieMd®IAW ¹ pRkwS = cwnxw krn vwlw dyKÎo = dyKxw kIqw hY [
kibq ]
muK ko ABws jYsy drpn mY dyKIXq;
muK qy n nÎwro qWih gnIXq gwq mYN ]
hy is`K ! jYsy = ijs pRkwr Awpxy muK = mUMh ko = dw ABws = Aks (pRqIibMb)
drpn = SISy dy mY = ivc dyKIXq = dyKIdw hY, Aqy qwih = aus¹ Awpxy gwq = srIr dy
mY = iv`coN muK qoN nÎwro = v`Krw nh» gnIXq = jwxIdw [
qYsy bRhm cyqn ko bu`ØiD mYN ABws pirE;
qWhI so khq jIv bhu ibiD bwq mYN ]
qYsy = ausy pRkwr cyqn bRhm ko = dw b`uDI mYN = ivc ABws = pRkwS pirE = pY irhw
hY, qWhI = ausy ¹ jIv khq = kihMdy hn jo bhu ibiD = Anyk pRkwr dIAW g`lW krdw
hY vw: jo AnykW XukqIAW krky gRµQW ivc ikhw hY [
drpn ky twry pRiqibMb imt jwq jYsy;
vvvv
vvvv
vvvv
Aj AibnwsI pirpUrn pRkwSI;
suKdyv suKrwsI AYso inq gn AwqmYN ]128]
auh cyqn prmwqmw Aj = Ajnmw, AibnwsI = nwS qoN rihq Aqy sB QwvW ’qy
prIpUrn pRkwSI = pRkwS srUp hY,
suKdyv kvI jI kQn krdy hn AYsy = ies pRkwr hI suKrwsI = su`KW dI pUMjI AwpxI
Awqmw ¹ inq gn = jwnxw kr ]128]
kib`q ]
riv ko pRkwS pwie locn ivlokY rUp;
qYsy riv bRhm ko pRkwS sbdwq mYN ]
ijs pRkwr riv = sUrj ko = dw pRkwS = cwnxw pwie = pw ky locn = nyq® rµg rUp
ivlokY = dyKdy hn, qYsy = iqvyN bRhm rUpI riv = sUrj dw pRkwS = cwnxw sbdwq = Sbd
Awidk dy ivc hY vw: ieMd®y Sbd sprS Awid rsW ¹ c`Kdy hn [
vvvv
auh cyqn prmwqmw Aj = Ajnmw, AibnwsI = nwS qoN rihq Aqy sB QwvW ’qy
prIpUrn ho ky pRkwSI = pRkwS srUp hY [
kvI suKdyv jI kQn krdy hn ik AYso = AYsw hI guxW dy sihq su`KW dI pUMjI, inqÎ
srUp AwpxI Awqmw ¹ gn = jwnxw kr ]129]
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (456) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
kib`q ] sq icq Awnµd srUp eyk Awqmw ko;
ibMb pirE buiDn Anyk lyKIXq hY ]
hy is`K ! sq = nwS qoN rihq, icq = cyqn qy Anµd srUp eyk = Adu`qI Awqmw dw ibMb =
AkwS Anyk = ibAMq buiDn = bu`DIAW dy ivc pirE = pY irhw lyKIXq = jwixAw jWdw hY [
vvvv
vvvv
Awpxw koeI rµg nh» huµdw, pr aus¹ ijs vI rµg dy bsqr jW Pu`l Awid dy pwis = kol
DrY = r`K dyeIey qW ausI rµg dy ivc swnÎo = imlI hoeI pRqIq huµdI hY aus rµg dw pRqIibMb
mxI ivc Bwsx l`g jWdw hY, ijs qy l`gdw hY ik mxI rµgdwr hY [
hor id®StWq idMdy hn :
isKÎo vwc ]
dohrw ] mm srIr hY Awqmw; jV srIr so nwih ]
hy gurU jI ! mm = myrw srIr (svrUp) Awqmw hY Aqy jo jVH srIr hY, so = auh Awqmw nh» hY [
vvvv
hy DIr = DIrjvwn is`K ! ieMid®AW rUpI kr = h`QW nwl bu`DI Aqy mn ienHW iviSAW
rUpI Bojn ¹ Bogq = Bogxw, Kwxw krdy hn ]133]
1. pwTWq® = jVH [
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (458) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
gIqw XQw ]
dohrw ] ieCw suK duK dÍYK Aru; iDRq cyqn sµGwq ]
hy is`K ! ijvyN gIqw ivc vI ikhw hY1 ik duinAwvI su`KW dI pRwpqI, du`K dI nivrqI
dI ie`Cw dÍYK = eIrKw Aqy iDRq = DIrjqw Aqy igAwn Awqmk icq = AMqhkrn dI ibrqI
jo bu`D Aqy srIr iesdw sµGwq = iek`T hY [
vvvv
hy is`K ! jo Awqmw siq = qYkwl AbwD rUp, icq = cyqn srUp, Anµd srUp Aqy
jW = ijs ko = dw sÍXµ pRkwS Awpxy Awp qoN pRkwS hY [
jo sB = swirAW dy aur = ihrdy AMqr = ivc sm = iek rs hI rhq = rihMdI hY [
1. ieCw dvYKw suKM sµGwq scyqnwiQRiq : [ eyqn pXyq® smwsyn swivkwr mudw ih®d ] (slok 6, AiD: 13)
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (459) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
Acl AKMf Aj Ai¸X Anµq Aiq;
AdÍY ArUp ieMd®I mn n ghq hY ]
jo Awqmw Acl = clwie mwn qoN rihq, AKMf = nwS qoN rihq Aj = Ajnm,
Ai¸X = ikirAw rihq Aqy Anµq = AMq qoN rihq Aiq = ibAMq srUp hY [
AdÍY = Adu`qI, dÍYq qoN rihq, ArUp = rUp qoN rihq hY ijs ¹ ieMd®IAW qy mn
ghq = pkV nh» skdy [
inrivkwr inrwDwr inrivklp inrwkwr;
kUitvq inrgun inrµqr lhq hY ]
jo Awqmw inrivkwr = ivkwrW qo N rihq, inrwDwr = Awsry qo N ibnW,
inrivklp = klpnW qoN rihq, inrwkwr = AwkwrW qoN rihq hY kUitvq = Aihrx vq
Ac`l, inrgun = iqMnW guxW qoN rihq, inrµqr = AMqry Byd qoN rihq lhq = jwxIdw hY [
Awqmw ko bRhm jwno dyh ko Ainq mwno;
pMifq AO sÎwno gÎwn XwhI so khq hYN ]137]
ies pRkwr AwpxI Awqmw ko = ¹ bRhm rUp jwno = jwnxw kro dyh = srIr ¹
Ainq = nwSvµq jwno = jwnxw kro [
pMØifq = ivdvwn purK AO = Aqy sÎwno = isAwxp vwly irKI munI XwhI = eysy ¹ bRhm
igAwn khq = AwKdy hn ]137]
dohrw ] brnwsRm AiBmwn hY, jO lg jI mY jwn ]
hy is`K ! qUµ jwn = jwnxw kr (brn+AwsRm) K`q®I, bRwhmx, vYS, SUdr ieh cwry brnW
Aqy bRhmcwrI, igRhsqI, bwnpRsQ, sµinAws ieh cwry AwSrmW dw jO = jdoN lg = qk
qyry jI = ihrdy mY = ivc AiBmwn = hµkwr hY [
vyd isMØimRq kI swsnw; qO lgu sgl pRmwn ]138]
qO = qdoN lgu = q`k vydW Aqy isMimRqIAW dI swsnw = AwigAw sgl = sB
pRmwn = prvwn hY, Bwv mMnxI zrUrI hY ]138]
sµswr ¹ bµDn rUp d`sx leI lohy dy ipMjry dw pRmwx idMdy hn :
kib`q ]
vvvv
vvvv
vvvv
lok = loikk AOr = Aqy byd rIiq = rIqI irvwj qy bwsnw = vwSnw (ik lok myrI
vifAweI krn) Awid kI = dI bwr = vwV kIqI hoeI hY, Bwv p`tIAW ivc sIKW jVIAW
hoeIAW hn [
kwm ¸oD loB moh kIln soN rwKÎo jir;
khY suKdyv c¸ krmn ivcwir kY ]
kwm = mMd vwSnw, ¸oD = Zu`sw, loB = lwlc Aqy moh rUpI kIln = ik`lW dy nwl
jir = jV ky rwKÎo = r`ØiKAw hY [
kvI suKdyv jI kQn krdy hn ik krmW dw c`¸ ivcwrnw kro vw: c`¸ Bwv jo srIr
rUpI ipMjrw hY ieh krmW krky pRwpq hoieAw hY ieh ivcwrnw kro [
AwsRm brn AiBmwn kI jµjIr jwn;
suK Aru du`K ky ikvwr qor qwr kY ]
cwry AwsRm cwry brnW dw jo AiBmwn = hµkwr hY, ieh hµkwr dI jµjIr = sµglI peI
hoeI jwn = jwnxw kro [
Pyr suK Aqy du`K ky = dy ikvwr = q^qy l`gy hoey hn, ienHW ¹ qor qwr = qoV qwV
ky prHW su`t dyxw kr [
vvvv
vvvv
krqw = krn vwlw qy krm = krn jog kµm vI nh» hW nw hI koeI Bogqw = Bogx
vwlw kho = kihxw kro [
mwXw ko ivlws nwih eIs ko pRkwS nwih;
jIv icdwBwS nwih BWiq BWiq ko kho ]
mwXw ko = dw ivlws = kOqk (Bwv sµswr) vI nh» hW, nw hI eISvr dw koeI pRkwS hY,
icdwBws rUp jIv vI nh» hW, Pyr BWiq BWiq = qrHW-qrHW dy hoor jIv kI kihxy hn [
jwgrq supn suKopiq ko lKeIAw sdw;
qurIAwqIq pRgt boD bRhm rUp eyk ho ]140]
hy gurdyv ! mYN jwgRq, supn qy suKopqI iqMnW AvsQw ko = dw sdw = hmySW
lKeIAw = jwnx vwlw hW [
qurIAwqIq = mwieAw dy iqMny guxW dy pRBwv qoN rihq pRgt = pRq`K boD = igAwn
srUp bRhm dw hI iek rUp hW ]140]
dohrw ] Xh qo jwnÎo Awqmw; qv pRswid gurdyv ]
hy gurdyv ! qv = quhwfI pRswid = ikrpw dy nwl AwpxI Awqmw ¹ Xh = ies pRkwr
qW jwnÎo = jwx lYxw kIqw hY [
Ab khIey Ais pdih ko; jo khno hY Byv ]141]
Ab = hux qus» Ais pdih = pd ¹ khIey = kihxw kro jo = ijhVw Aspd dw
Byv = Byd qus» khno = AwKxw qo rihMdw hY ]141]
sRI guro vwc ]
dohrw ] Xh sB q͵ pd jIv ko; qoih sunwXo rUp ]
hy is`K ! Xh = ieh sB = swrw jIv dy vwck q͵ pd ko = dw rUp qoih = qY¹
sunwXo = suxwauxw kIqw hY [
Ab sun Ais pd ArQ ko; jo hY sB ko BUp ]142]
Ab = hux As pd dy ArQ ko = ¹ sun = suxnw kr jo sB = swirAW ko = dw
BUp = rwjw rUp hY ]142]
ieiq q͵ pd ]
vvvv
vvvv
AQ Ais pd brnnµ ]
dohrw ] qq pd eIsÍr ko kihq; q͵ pd jIv bKwn ]
hy is`K ! qq pd eISvr ko = ¹ khq = kihMdy hn Aqy q͵ pd jIv bKwn = kQn
krIdw hY [
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (462) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
Ais pd bRhm Ailpq hY; vhY duhn mY jwn ]143]
qq pd eISvr dw vwicAw pd hY, q͵ jIv dw vwicAw pd hY, Ais pd
Ailpq = inrlyp bRhm dw vwck hY vhY = auh Aspd ¹ duhn = dovyN (qq pd qy q͵ pdW)
ivc hI ivAwpk jwn = jwnxw kr ]143]
dohrw ]
vvvv
vvvv
vvvv
iPr vhu dyKÎo ivpq Xuiq; kYsy AwvY icq ]147]
iPr bhuq smyN bwAd vhu = auh ivpq = ibpqw ky Xuiq = sihq dyKÎo = dyKxw kIqw,
Bwv Dn ivBUqI Awid sB kuJ ^qm ho igAw [
Pyr auh kYsy = iks pRkwr icq = mn ivc Awvyy ik ieh auhI dyvdq hY ]147]
dohrw ]
vwih smX kI ibBO qij; Ab kI qjY iv`pq ]
ausdI vwih = aus purwxy smyN kI = dI ibBO = ibBUqI qij = C`f dyvo Aqy Ab = hux
vrqmwn smyN kI = dI iv`pq = ibpqw qjY = iqAwg dyeIey [
vvvv
kr ]150]
vvvv
nÎwrI nÎwrI khq hUµ; duhUµ eyk kr rIs ]151]
hux qyry qwe» nÎwrI nÎwrI = iBMn iBMn (v`KrI-v`KrI) khq = kihMdw hUµ = hW
duhUµ = dovW ¹ eyk = iek rUp kr = krky hI rIs = jwnxw kr ]151]
dohrw ]
vvvv
vvvv
vvvv
qIno pd ky ArQ Xh; qq͵ Ais pd eyk ]153]
qInoN pdW ky = dy ArQ ieh hn ik qq͵ (qq+q͵) ‘qq’ ‘q͵’ qy ‘Ais’ pd iek hI
rUp hn ]153]
dohrw ] qqÍ qurI hY Xh khXo; qq͵ Ais ko ArQ ]
hy is`K ! ‘qq’ ‘q͵’ qy ‘Ais’ pd ko = dw ArQ Xh = ieh khÎo = ikhw hY ik qqÍ (qq,
q͵) pd quhI Bwv bRhm rUp hI hY [
vvvv
vvvv
XhY ArQ sB vcn ko; buiD bil jwno jwn ]156]
hy jwn = ipAwry, sujwn is`K ! AwpxI b`uDI dy bl nwl ieh jwnxw kr ik sB = swry
vydW dy mhWvwkW rUp vcnW dy ieho hI ArQ bxdy hn ]156]
A`gy bRhm dy bwrW ivSySx kQn krdy hn [
isKXo vwc ]
dohrw ] dÍwds eykY bRhm ky; khy ivsyKn nwm ]
hy gurUdyv jI ! qusW ny iek bRhm ky = dy dÍwds = bwrW ivsyKnW dw nwm kihxw kIqw hY [
vvvv
so = auh sq srUp bRhm hI hY, jo igAwn qoN ibnw = bZYr hor iksy swDn duAwrw
lKwie = jwixAw nh» jw skdw ]159]
1. keI QweI sÍXµ dI jgHw ‘suD’ pwT vI Aw¼dw hY, pr AYsy bRhm dy ivSySxW ivc su`D dI ivAwiKAw nh»
hY, ies leI AsW ny bRhm Sbd ¹ vI prmwqmw dy ivSySxW ivc lY ky kQn kIqw hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (467) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
2. AQ icq vrnnµ ]
kib`q ] jwgrq supn kwj hoq jW kI cyqnw soN;
suKupiq hUµ mY vhY swKI AivsyKIey ]
hy is`K ! jwgRq Aqy supn AvsQw dy kwj = kµm, jw = ijs cyqn srUp prmwqmw
kI = dI cyqnw = cyqnqw dy nwl hoq = huµdy hn,
Pyr suKupiq = gUVHI n»d hUµ mY = ivc vI vhY = auh bRhm hI AivsyKIey = bwkI rihMdw hY [
3. AQ Awnµd vrnnµ ]
kib`q ] dyKY sUµGY sunY Kwie cµdn qucw lgwie;
vvvv
vvvv
vvvv
hwQn gRhn Aru pwien cln krY;
soeI ihX DrY jw ky suK mY pgq hYN ]
ijs prmwqmw dI s`qw nwl h`QW krky vsqU ¹ gRhn = pkVIdw hY Aru = Aqy
pwien = pYrW krky clnw krIdw hY [
soeI = auhI prmwqmw ¹ Awpxy ihX = ihrdy ivc DrY = Dwrn kry jw = ijs ky = dy
krky su`KW ivc pgq = pweIdw hY [
4. AQ AdivqIX vrnnµ ]
dohrw ] eyk Awqmw vsq hY; Qwvr jµgm dyh ]
hy is`K ! Qwvr = jVH qy jµgm = cyqn dyhW ivc iek Awqmw hI vsq = v`s irhw hY [
5. AQ AKMf vrnnµ ]
vvvv
vvvv
vvvv
dw) nh» hY Bwv ijvyN mnu`KW dI jwqI dw hor mnu`K (K`q®I, bRwhmx) Awid huµdy hn iqvyN
bRhm dy smwn hor koeI bRhm nh» hY [
Aru = Aqy ausdy srUp ivc koaU = koeI dUjI jwqI (ivjwqI Byd) vI nh» hY ArQwq
ijvyN iksy bRwhmx dy pws SUdr hovy auh dUjI jwqI dw ho igAw, aus¹ ivjwqI kihMdy
hn iqvyN bRhm dy pws koaU hor dUjI vI nh» hY [
rµg n rUp n vyd khYN; mn ieMd®n soN suin kYsY hUµ pwvY ]
vyd ieh g`l kihMdy hn ik aus bRhm dw nw koeI rµg hY Aqy nw hI koeI rUp hY Pyr
mn Awid ieMid®AW soN = nwl suin = suxo, auh kYsy hUµ = iks pRkwr pwvY = pwieAw jwvy Bwv
pkV ivc nh» Aw skdw [
cyqn eyk AKMf sÍrUp; khY suK Awp ko Awp lKwvY ]163]
ies krky bRhm cyqn iek AKMf srUp hY, kvI suKdyv jI kQn krdy hn auh Awpxy
Awp ¹ Awp hI lKwvY = jwxdw hY ]163]
6. AQ Ac`l vrnnµ ]
dohrw ] dyh hoq Aru imtq hY; qW qy cµcl jwn ]
hy is`K ! ies dyh = srIr dI auqpqI hoq = huµdI hY Aru = Aqy ieh imtq = nwS ho
jWdw hY, qW qy = iqs krky ies¹ cµcl = clwiemwn jwn = jwnxw kr [
7. AQ Anµq vrnnµ ]
vvvv
vvvv
vvvv
qyj = A`g, nIr = pwxI, ipRQvI = DrqI ivc Awpxy Awp ¹ ivAwpk gnµq = jxwauxw
kIqw vw: ienHW ivc auh bRhm hI ivAwpk gnµq = jwxIdw hY [
vvvv
vvvv
pr AwpxIAW AWKn = A`KW ky = dy dyKby = dyKx ¹ hor kOn = ikhVy nyq® AivgwhIey =
ivcwrnw krIey [
9. AQ kUtsQ vrnnµ ]
dohrw ] jw ky nwih ivkwr kCu; rhq kUtvq in`q ]
hy is`K ! jw = ijs prmwqmw ky = dy ivc kCu = kuJ vI ivkwr = doS, qbdIlI
nwih = nh» hY, jo kUt = phwV, Aihrx vq = vWg inq = inqwpRqI Ac`l, Aih`l rhq =
rihMdw hY [
10. AQ Aj vrnnµ ]
dohrw ] Gt ko kwrn imrqkw; bRhm jgq ko jwn ]
vvvv
vvvv
hy is`K ! ijs pRkwr Gt = GVy ko = dw kwrn imrqkw = im`tI hY, iqvyN jgq = sµswr
ko = dw kwrn bRhm ¹ jwn = jwnxw kr [
vvvv
kwrn qW im`tI hY Aqy nim`q kwrn GuimAwr, fµfw, c`k Awid hn; pr bRhm dw koeI kwrn nhIN
hY iesy krky qwih = aus bRhm ¹ Aj = Ajnmw krky bKwn = kQn kIqw jWdw hY ]168]
vvvv
vvvv
skdw, AYsy AYsy = ieho ieho ijhy koit koit = kroVW kroVW bRhmMf = aus bRhm dy rom rom
ivc lhIXq = jwxIdy hn [
isKXo vwc ]
vvvv
vvvv
vvvv
rUp khW hY bRhm ko; lhoN gÎwn ko Dwm ]173]
pr Awp jI ieh d`sxw kro ik bRhm ko = dw rUp khw = ik`ØQy, kI hY ? ijs igAwn
ko = ¹ jwx ky mYN bRhm srUp dy Dwm = Gr ¹ lhoN = pRwpq kr lvW vw: igAwn dy Gr
bRhm ¹ pRwpq kr lvW ]173]
vvvv
vvvv
Asq pRpMc, kYsy sq pihcwny Awp;
Awpy suK jwny dUjo mwny ibn ko khY ]175]
ieh pRpMc = sµswr Asq = JUTw, nwSvwn hY, Pyr ikvyN Awpxy sq rUp ¹
pihcwny = pCwnxw kry,
auh prmwqmw Awpxy suK ¹ Awp hI jwxdw hY, dUjw jo sµswr hY, auh mMny qoN ibnW
kI kihxw khIey ]175]
dohrw ]
jo lKÎn AwkwS ko; vhI bRhm ko dyK ]
hy is`K ! ies leI jo = ijhVw lKÎn = l`Cn AkwS ko = dw hY, vhI = auhI
bRhm = prmwqmw ko = dw dyK = vyKxw kr [
kib`q ]
bXom hI mYN swq rswql AO swqo lok;
bXom hI ky mwJ lokwlok lyKIXq hY ]
vvvv
vvvv
iek bÎom = AkwS dy ivc hI swq = s`q rswql = pqwl Aqy swqo = s`q lok hn
Aqy bÎom = AkwS dy sWJ = ivc hI lokwlok nwmk phwV lyKIXq = jwxIdw hY [
lokwlok = purwxW Anuswr iek phwV dw nwm hY, ijsny s`q smuMdrW ¹ swrI ipRQvI
dy smyq Gyry ivc r`ØiKAw hoieAw hY, iesdI aucweI swFy qyrW kroV Xojn hY, ivS¹ purwx
Anuswr ds hzwr Xojn au~cw mMinAw hY [
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (476) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
bXom mYN jgq AOr jgq mYN bXom vsY;
Gt mt mwJ Aru nXwro pyKIXq hY ]
bÎom = AkwS dy mY = ivc hI swrw jgq = sµswr hY AOr = Aqy swry jgq = sµswr
mY = ivc bÎom = AkwS vsY = v`s irhw hY;
Gt = GVy Aqy mt = mkwnW mwJ = ivc v`sdw hoieAw vI hor nÎwro = v`Krw
pyKIXq = vyKIdw hY [
isKXo vwc ]
dohrw ] khÎo pRpMc As`q Aru sq bRhm so eyk ]
hy gurU jI ! Awp jI ny ies pRpMc = sµswr ¹ As`q = JUTw nwSvwn khÎo = ikhw hY
Aru = Aqy bRhm ¹ eyk = Ad`uqI qy sq = s`cw kQn kIqw hY [
vvvv
vvvv
in`q Ain`q ivvyk kY; dUr krq AgÎwn ]180]
in`q = sdIvI rihx vwly qy Ain`q = JUTy, nwSvwn pdwrQ dI ivvyk = ivcwr krky
Awpxy AigAwn ¹ dUr krq = kr leIdw hY ArQwq qUµ vI s`c ¹ gRihx kr qy As`q
¹ iqAwg krky AigAwnqw dUr kr ]180]
AiV`l ]
eyk myv AdÍYq bRhm; khY Xh byd hY ]
eyk myv = inScy krky AdÍYq = dÍYq rihq bRhm hY, ieh g`l vyd khY = kihMdw hY [
vvvv
XhY = iehI AdÍYqvwd hY, ies¹ is`D krky ghY = gRihx kr hI lvo [
vvvv
dohrw ]
jg ko kwrn bRhm hY; Xh inscÎ kr joie ]
hy is`K ! ies jg = sµswr ko = dw kwrn = m`uF bRhm hY, Xh = ies g`l ¹ inscY
kr = krky joie = dyKxw kr [
isKXo vwc ]
dohrw ] kwrn qo duie BWiq ko; aupwdwn inimq ]
hy gurU jI ! kwrn qo = qW duie = do BWiq = pRkwr ko = dw huµdw hY, iek aupwdwn Aqy
dUjw nimq kwrn hY [
kib`q ]
mwtI soN khq Gt kwT soN khq mt;
sUq soN khq pt pwt pitAwny qy ]
vvvv
vvvv
mwtI = im`tI ¹ Gt = GVy dw aupwdwn khq = kihMdy hn, kwT = l`kV ¹ kihMdy hn
ik mt = mkwn dw aupwdwn kwrn hY,
sUq = Dwgy qoN khq = kihMdy hn ik pt = bsqr dw aupwdwn kwrn hY Aqy pwt = rySm
dw aupwdwn kwrn pitAwny = rySm dy kIVy qoN hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (479) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
loh soN khYN ktwrI pIqr soN khYN JwrI;
kWsI soN khq QwrI, Bojn ky swny qy ]
loh = lohy ¹ khYN = kihMdy hn ik ktwrI (ktwr, iq`KI Dwr vwlw do mUMhW Ssq® jo kmr
ivc r`ØiKAw jWdw hY) dw aupwdwn kwrn hY, pIqr = ip`ql ¹ khYN = kihMdy hn ik
JwrI = J`jrI gwgr dw aupwdwn kwrn hY,
kWsI = kYNh ¹ khq = kihMdy hn ik QwrI = QwlI dw aupwdwn kwrn hY, ijs ivc
swny = imlw, pw ky Bojn CkIdw hY [
kib`q ]
gµDRb ngr jYsy bwdr mYN dyKIXq;
nIlqw AwkwS mwJ KwlI ko Drm hY ]
vvvv
vvvv
jYsy = ijs pRkwr bwdr = b`dlW dy mY = ivc gµDRb ngr = AkwS ivc bxy DUµeyN dy
phwV (hircµdaurI) dyKIXq = dyKIdI hY Bwv JUTI pRqIq huµdI hY,
Aqy ijs pRkwr AkwS dy mwJ = ivc nIlqw = nIlwpx ausdy ^wlIpx dy Drm krky
pRqIq ho irhw hY [
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (480) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
jYsy sUKo rUK Awgy purK so inis lwgy;
jyvrI AMDyry mwJ sWp jo mrm1 hY ]
(dUsrw pwT nrm)
jYsy = ijs pRkwr su`ky qy k`Øty hoey ru`K dy qxy iv`coN inis = rwq dy hnyry ivc koeI purK
Kloqw hoieAw pRqIq huµdw hY,
ijs pRkwr AMDyry = hnyry ivc peI hoeI jyvrI = r`sI dy mWJ = ivc s`p dw mrm = Byd
pRqIq huµdw hY vw: r`sI s`p vWg nrm ijhI pRqIq huµdI hY [
kib`q ]
cSmw ky dIXy jYsy Coto eI bfo so lwgy;
dUr qy inhwry bfo Coto so lgq hY ]
jYsy = ijs pRkwr csmw = dUrbIn ky = dy dIXy = dyx nwl Bwv A`KW A`gy dUrbIn
lgwaux nwl Coto = Cotw pdwrQ v`fw lwgy = l`gdw hY Aqy dUr qoN inhwry = dyKx nwl
vvvv
vvvv
1. not : Awm krky poQIAW ivc pwT nrm hI CipAw hoieAw imldw hY jwpdw hY ik mrm pwT Cwpy ivc
nrm Cpxw SurU ho igAw hY ijs dw iK`c ky ArQ krnw pYNdw hY, jdoN ik mrm nwl ArQ spSt ho jWdw
hY [
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (481) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
kwckI Drin mWJ nIr jYsy dyKIXq;
nIr mWJ khUµ khUµ kwc so pgq hY ]
jYsy = ijs pRkwr X`g ivc bxweI hoeI pWfvW dI kwckI k`c = dI bxweI
Drin = DrqI, zmIn mWJ = ivc nIr = pwxI dyKIXq = idsdw, pRqIq huµdw sI, Aqy khUµ
khUµ = ikqy ikqy nIr = pwxI dy mWJ = ivc kwc = k`c pgq = imilAw hoieAw pRqIq huµdw
sI Bwv pwxI ivc DrqI Aqy DrqI ivc pwxI Brm kwrn pRqIq huµdw sI [
isKXo vwc ]
dohrw ] bRhm inq cYqnÎ hY; jg Ainq jVH jwn ]
hy gurU jI ! quhwfy khy Anuswr mYN jwixAw hY ik bRhm = prmwqmw inq hY cYqn srUp
hY Aqy jg = sµswr ¹ Ainq = JUTw qy jVH = hrkq ibnW jwn = jwnxw kIqw hY [
vvvv
* ieMd® jo svrg purI rwjw hY, auh jp, qp, jg, swDn krn vwilAW vwsqy keI qrHW dy jwl = PµDy bxw¼dw
hY, ijnHW ivc auh Psw ky jwp, qp, jg dw Pl nSt kr dyNdw hY qWik myrw koeI rwj nw pRwpq kr
lvy, ies krky ieMd® dy nwl Pswaux vwly PµDy dw nwm ieMd®jwl pRis`D ho igAw [
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (482) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
sRI guro vwc ]
dohrw ] cyqn qy jVH hoq hY; jVH qy cyqn hoie ]
hy is`K ! ijvyN cyqn = hrkq vwlIAW cIzW qy = qoN jVH = hrkq ibnW vsqUAW pYdw
hoq = ho jWdIAW hn, iqvyN jVH cIzW qoN cyqn = hrkq vwlIAW cIzW vI pYdw hoie = ho
jWdIAW hn [
dohrw ]
Xh srIr cYqnÎ hY; qW qy nK jVH hoie ]
hy is`K ! dyKxw kr, ieh srIr iek p`K qoN cYqnÎ = hrkq vwlw hY pr qW qy = iqs
srIr qoN nK = nONh jVH = hrkq ibnW hI prgt hoie = ho jWdy hn [
isKXo vwc ]
dohrw ] Xh qo jwnI jo khI; aupwdwn kI rIiq ]
hy gurU jI ! ieh g`l qo = qW mYN jwnI = jwx leI hY, ik jo = ijhVI qus» aupwdwn
kwrx kI = dI rIiq = rIqI khI = kihxw kIqI hY [
vvvv
vvvv
qW qy aupmw jugiq soN; pRgt dyq smJwie ]194]
qW qy = iqs krky mYN jugiq = jugqI dy soN = nwl ieh aupmw = vifAweI vw: aupmw
jugiq = pRmwx sihq QoVyH mwq® qY¹ pRgt hI smJwie = smJw dyq = dyNdw hW ]194]
kib`q ]
jYsy Gt kwrX ky kwrn kihq doaU;
aupwdwn mwtI AO inimq so kumHwr hY ]
hy is`K ! ijs pRkwr Gt = GVy rUpI kwrX = kwrj ky = dy ivdvwn jn doaU = do kwrx
kihq = kihMdy hn [
GVy dw aupwdwn kwrn mwtI = im`tI hY AO = Aqy inimq kwrn kumHwr = GuimAwr (c`k,
fµfw, pwxI Awid) hY [
vvvv
jYsy = ijs pRkwr jwry = jwly ky = dy inimq qy aupwdwn kwrn m`kVI Awp hI hY (m`kVI
dw sUKm srIr jwly dw aupwdwn kwrn Aqy sQUl srIr jwly dw inimq kwrn hY)
qYsI = ausI BWiq = pRkwr jg = sµswr ko = dw donoN pRkwr dw kwrn swr = sRySt srUp
bRhm = prmwqmw hI ibcwr = ivcwrnw kro ]195]
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (484) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
dohrw ] kwrn kwrX kr khXo; Xh qo so ibvhwr ]
hy is`K ! ieh kwrn Aqy kwrj kr = krky qo so = qyry qwe» bRhm dy ivvhwr ikhw
hY, Bwv auh bRhm Awp hI kwrn qy kwrj kr irhw hY [
kwrn kwrX qy pry; so hY qqÍ ibcwr ]196]
pr auh bRhm Awp kwrn qy kwrj qoN prHy hY, so = auh hI qqÍ = swr isDWq, vwsqv
ivc ibcwr = ivcwrnw kr ]196]
kuµflIAw ] jYsy Gt ko Gt khyN; mwtI kwrn hoie ]
jYsy = ijs pRkwr Gt = GVy ko = ¹ Gt = GVw hI khY = kihMdy hn pr ausdw kwrn
mwtI = im`tI hoie = huµdI hY [
Gt qij mwtI jo khyN; kw ko kwrn soie ]
jo = jykr Gt = GVy dy Awkwr ¹ qij = C`f krky mwtI = im`tI khy = kihxw krIey,
qW Pyr soie = auh im`tI kw = dw ko = ikhVw kwrn hovygw [
vvvv
vvvv
jO = jykr khUµ = khy AOr = hor kCU = kuJ bRhm qoN iBMn jVH vsqU hoie = hovy, ArQwq ijvyN
surqIAW dy pRmwx imldy hn, jYsw ik :
eykwmyv dÍqIX bRhm inhnw nwsqI ikMcn ]
eykwmyv = inScy krky Ad`uqI bRhm hI hY, Bwv AiDSTwn srUp bRhm qoN iBMn kuJ vI
pdwrQ nh» hY, ies pRkwr s½qI pRmwx dy nwl sB Qwe» bRhm srUp is`D hox krky koeI
jVH vsqU nh» hY, jVH dI id®StI krky hI cyqn dw aucwrnw huµdw hY [ ies leI prmwqmw
¹ cyqn kihxw vI bxdw nh» hY [
Pyr prmwqmw ¹ sq srUp qW hI kihxw krIey jO = jykr kCu = kuJ As`q = JUTw
lhIXy = jwnxw krIey [ vwsqv ivc prmwqmw ’qy koeI vI Sbd, nwm lwgU nh» ho skdw,
sB Qwe» inScy krky bRhm hI bRhm hY Bwv ik As`q dI ApyKSw krky sq ikhw jWdw
hY, so jdoN As`q pdwrQ hY hI nh» qW Pyr s`q iks pRkwr ikhw jwvy [
Awnµd sÍrUp qo kho jy soNk jwny khUµ;
AwdÍqIX kho jo dÍqIX AOr ghIXy ]
bRhm ¹ Awnµd srUp qo = qd kho = kihxw krIey jy = jykr khUµ = iksy QW soNk = Zm
jwno = jwxIey; Sok dI ApyKSw nwl hI Anµd ikhw jWdw hY, jdoN bRhm qoN iBMn kuJ nh»
qW Pyr bRhm ¹ Anµd srUp vI ikvyN ikhw jwvy [
Adu`qI qW khy = AwKIey jO = jykr dÍqIX = dUjw px ikqy hovy dÍqIX dy id®StI krky
Ad`uqI ikhw jWdw hY, ijvyN rwq dI id®StI krky idn khIdw hY, jdoN dÍqIX puxw hI prmwqmw
ivc nh» qW Pyr Adu`qI ikvyN ikhw jwvy [
qO kho AKMf KMf KMf AOr dyKo kCU;
cl hoie AOr qO Acl vwih khIXy ]
prmwqmw ¹ AKMf = KMfx qoN rihq qO = qW kho = kihxw krIey, jykr AOr = hor
kCU = kuJ ikqy KMf KMf = tukVy tukVy dyKo = dyKdy hoeIey ik¼ik KMfx dI id®StI nwl hI
AKMf dw kQn huµdw hY, so jdoN koeI pdwrQ KMfx hI nhI qW Pyr AKMf ikvyN kihxw krIey ?
prmwqmw qoN iBMn jykr koeI AOr = hor vsqU cl = clwiemwn nzr Awvy qO = qd
vwih = aus bRhm ¹ Ac`l khIey = kihxw krIey [ so bRhm qoN iBMn koeI vsqU vI clwiemwn
nh» hY; ies leI Ac`l kihxw vI AsµBv hY [
vvvv
vvvv
ies leI Awp = Awpxy inj srUp ko = ¹ ibcwry = ivcwr nwl Awp hI cu`p-cwp ho
krky rhIXy = rihxw krIey ]198]
vvvv
vvvv
pdwrQ Kwie = Kwxw kry, jdoN aus pwsoN sÍwd pu`ØiCAw jwvy qd qW = aus ko = dy pwsoN guV
dw sÍwd bKwno = kQn nh» kIqw jwie = jw skdw [
ies leI Awpxy Awp ¹ hI pwie = pRwpq krky Awp cu`p cwp rhIey = rihxw krIey,
ieh qW kihx qoN Akih hY ]199] jYsw ik :
khu kbIr gUµgY guVu KwieAw pUCy qy ikAw khIAY ] (AMg 334)
vvvv
kvI suKdyv jI khY = kQn krdy hn ik punw pUq = p`uqr, nwqI = poqry Awid
aupjwey = pYdw kr ley,
BWiq BWqn = qrHW-qrHW dy lwfW nwl iKlwey = iKfwauxw kIqy, puMn qy pwp kr kr
ky pwry = pwlxw kIqy [
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (488) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
jwgq hI jYsy sB supny ky JUTy lwgy;
jgq ko qYsy jwno Awqmw ibcwry qy ]201]
so jwgq = jwgidAW swr hI jYsy = ijs pRkwr supny dy pdwrQ DIAW, pu`qr, sµbµDI
Awid sB = swry JUTy = imiQAw lwgy = l`gdy hn,
qYsy = iqs pRkwr hI AwpxI Awqmw dy ibcwry = ivcwrn krky swry sµswr ¹ JUTw
jwno = jwnxw krIey, ArQwq bRhm ivcwr krn nwl sµswr imiQAw hI pRqIq huµdw hY ]201]
kib`q ]
sovq sÍpn mWJ nIc jYsy rwjw hoie;
jwgq mYN lys qW ko rµck n dyKIey ]
jYsy = ijs pRkwr koeI mnu`K sovq = s`uqy hoieAW, koeI nIc = nIvW, mMgqw
sÍpn = supny mWJ = ivc rwjw hoie = ho, bx bYTy [
pr jwgq = jwgrq AvsQw mY = ivc qW = aus rwj Bwg dw lys = Asr rµck = QoVyH
mwqr vI nh» dyKIey = dyKIdw [
vvvv
vvvv
jdoN srIr hI JUTw hoieAw qW Pyr aus srIr dy duAwrw kIXy = kIqy krm kÎoN = ikvyN
kir = krky swcy = s`cy lyKIey = jwnxw krIey ]202]
isKÎo vwc ]
dohrw ] bRhm rUp qbhI huqo; jb hON Ag suBwie ]
hy gurU jI ! ies pRkwr qW bRhm srUp mYN qbhI = qdoN vI huqo = huµdw sI, jb = jdoN
hON = myrw Ag = AigAwnI suBwie = suBwA huµdw sI [
vvvv
vvvv
ies pRkwr Awpxw eyk = iek AwdmI bUfXo = fu`ØibAw hoieAw AivryKY = dyK ky aunHW
ny mhW = bhuq Sok = Zm aupjwXo = pRgt kIqw [
isKÎo vwc ]
dohrw ] jwnÎo qv pRswid qy; Apuno Awqm rUp ]
hy gurU jI ! mYN qv = quhwfI pRswid = ikrpw krky Awpxy Awqm srUp ¹ jwnÎo = jwx
lYxw kIqw hY [
vvvv
vvvv
bRhm Awp hI ko lKY; so ivgÎwn ivDwn ]207]
jdoN bRhm Awpxy Awp ¹ hI lKY = jwx lYxw, so = aus smyN qoN ivgÎwn = ApRoK igAwn
dw ivDwn = pRkwr khIdw hY ]207]
dohrw ]
jYsy nru AgÎwn qy; khq dyh soN Awp ]
hy is`K ! jYsy = ijs pRkwr nru = mn`uK AigAwn kwl ivc dyh = srIr ¹ hI Awpxw
Awp rUp khq = kihMdw hY [
isKÎo vwc ]
dohrw ] mukiq BXo sµsY gXo; lhXo Awpno rUp ]
hy gurU jI ! Awp jI duAwrw krwey igAwn krky mYN hux mukq BXo = ho igAw hW, myrw
sµsw cilAw igAw hY Aqy mYN Awpno = Awpxy inj srUp ¹ lhXo = jwx lYxw kIqw hY [
vvvv
vvvv
jÎoN = ijvyN jnkwidk = jnk Awid mwieAw ivc rihMdy hoey vI mwieAw dy moh qoN
audws joie = dyKIdy hn ]210]
AQ vydWq ]
AQ = hux A`gy vydWq m`q duAwrw kQn krdy hn :
AQ sWK ]
hux A`gy sWK m`q duAwrw kQn krdy hn :
vvvv
ky auh krm aupwsnw krdy rihxgy, ies leI igAwnvwn kdy krm nw C`fy [ jYsw ik
bwbw bu`Fw swihb jI jo iek mhwn gurU dy is`K hoey hn [ rµDwvw goq dy bzurg s`uGy rµDwvy
dy Gr mwqw gOrW dI ku`K qoN 7 k`qk sµmq 1563 k`QUnµgl izlHw AMØimRqsr ivc hoieAw
qy 12 virHAw dI aumr ivc pSU cwridAW ¹ Acwnk gurU nwnk swihb jI dw imlwp
hoieAw, ieh imlwp sµmq 1574 ¹ hoieAw sI [ jdoN gurU nwnk swihb ny kol bulw ky ikrpw
vvvv vvvv
pMc gRµQwvlI stIk (493) ADÎwqm pRkwS
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
id®StI kIqI qy pSU cwrn leI kih id`qw ik jwau Awpxy pSU sµBwlo qW BweI bwly ny
pu`ØiCAw sI ik Awp jI ny ies b`cy nUµ bulwieAw vI koeI ^ws bcn iblws nhIN kIqw ieh
kI kwrn hY ? ieh b`cw kOx hY ? mY¹ d`sxw kro [ qW gurU swihb jI ny jo bcn kIqw auh
BweI sµqoK isMG jI ny ies pRkwr vrxn kIqw hY [ jYsw ik :
kOn AhY, ikau inkit hkwrw ?
muTy ibRqµq sunwvhu swrw [
BnÎo pRØBU eyhu hYÍ miqvµqw [
ikiqk idvs mihN pUrn sµqw ]14]
hYÍ is`KI ko sdn ibswlw [
CÍY n skY mn ibSY jNjwlw [
jIvn mukiq AvsQw pwvih [
Apny bc soN Avr qrwvih ]15] (sRI nwnk pRkwS, auqrwrD AiD : 46)
ieau gurU nwnk swihb jI dI AimA id®StI ny rµg lY AWdw qy Agly idn hI krqwrpur
swihb m`Kx ktorw lY ky hwzr hoieAw, gurU swihb jI ny ies krky ienkwr kIqw ik qUµ mwqw-
ipqw ¹ p`uC ky, nhIN lY ky AwieAw qY¹ mwrngy, ieh sux ky rox l`g ipAw [ mhwrwj ny pu`ØiCAw
rox dw kI kwrn hY, qW ies ny ikhw ik mwqw-ipqw qW pqw nhIN ik mwrngy jW nhIN [ mwrngy
aus nwloN izAwdw du`K mY¹ BytW moVn dw hY qW gurU swihb ny ikhw ik ieh sm`q qY¹ ikQoN
imlI qW kihx l`gw iek idn mW ny A`g bwlx leI ikhw sI, mYN v`fIAW l`kVW ¹ A`g
pihlW bwlx l`gw jo nw l`gI Pyr mW ny Aw ky ikhw A`g ¹ ieauN bwlIdI hY mW ny in`kIAW
l`kVW ¹ l`g lweI qW J`t hI A`g j`g peI, Pyr CotIAW l`kVW qoN v`fIAW l`kVW ¹ A`g
l`g peI [ aus idn dw myry qy AYsw Asr hoieAw ik CotIAW l`kVIAW dI inAweIN kI pqw
mOq rUpI A`g mY¹ pihlW swV dyvy [ audoN dw myry mn ivc vYrwg pYfw ho igAw qy sµswr nwSvwn
id`sx l`g ipAw hY qW mhwrwj swihb jI ny ikhw qyrw nwm kI hY qW ies ny ikhw ik myrw
nwm bUVw hY qW gurU swihb ny ikhw bUVw nhIN qUµ qW isAwixAW vwlIAW g`lW krn krky bu`Fw
hY [ bUVy qoN BweI bu`Fw krky pRis`D hoey qy aus vyly gurU nwnk swihb ny ipCly jnmW dI krm
aupwsnw dI sµpUrnqw dyKI Aqy bRhm igAwn dI dwq b^S id`qI [ iPr mhwrwj ny ikhw sI
ik pihr rwq rihMdI ieSnwn krnw, muK BgqI r`KxI, vYrwg ivc vrqxw, haumY dw iqAwg
krky nwm dI ilv lweI r`KxI qy vwihgurU dw Bwxw mMndy rihxw [ bwbw bu`FW swihb ny h`Q
joV ky ikhw mhwrwj ! hux iehnW krmW dI loV hY ? jdoN qusIN bRhm igAwn dw Bµfwrw b^S
id`qw qW gurU nwnk swihb ny ikhw sI BwvyN hux quhw¹ koeI krm aupwsnw dI loV nhIN, pr
quhw¹ syvw BgqI, ieSnwn Awid krdy dyK ky k`cI AvsQw vwilAW ¹ auqSwh pYdw hoeygw
vvvv
vvvv
nhIN qW auh BI C`f bYTxgy qy auh iPr bRhm igAwn qk nhIN phuMc skxgy, ies leI qusIN
praupkwr ih`q guris`KI dy in`q krm krdy rihxw [ jYsw ik :
gurU BnÎo quih mnuj Anykw [ imil hYN pwvn hyqu ibbykw [
quJ ko dyiK Acwr krµqw [ iqn ruic jwgih, hovihN sµqw [
(sRI nwnk pRkwS, auqrwrD AiD: 46)
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (494) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
dohrw ] jYsy qv AgÎwn qy; clq huqo jo rIiq ]
hy is`K ! jYsy = ijs pRkwr qv = aus AigAwn kwl dy ivc jo = ijhVI rIiq = rIqI
nwl qUµ clq = c`ldw huqo = huµdw sI [
vvvv
vvvv
dohrw ] Xh vydWqn kr khÎo; subuiD isDWq ju swr ]
hy is`K ! subuiD = sRySt Akl vwlw isDWq = incoV ju = ijhVw swr = sRySt qq hY,
Xh = ieh qyry qwe» vydWq kr = krky khÎo = ikhw hY vw: vydWqIAW krky ikhw hoieAw
jo swr isDWq hY auho hI qyry qwe» kQn kIqw hY [
sBY smJIey Awp mY; sB mYN Awp inhwr ]215]
sBY = sB koeI Awpxy mY = ivc smJIey = smJxw kr Aqy sB = swirAW mY = ivc
Awpxy srUp ¹ inhwr = dyKxw kr ]215]
jYsw ik : eyhu ivsu sµswru qum dyKdy eyhu hir kw rUpu hY hir rUpu ndrI AwieAw ]
(AMg 922)
dohrw ]
koit koit gRµQn khÎo; g`dÎ p`dÎ rc cwr ]
bhuq swry Qwe» ikqy kivqw qy ikqy vwriqk rUp ivc koit koit = ¸oVW ¸oVW
gRµQn = gRµQW ivc bhuq cwr = suµdr gdÎ = Cµd qy pdÎ = pd rc = bxw ky jo isDWq
khÎo = ikhw hY [
so mq iehW sµCyp soN; BwKw mwJ inhwr ]216]
so = auho mq = isDWq iehW = eyQy (AiDAwqm pRkwS gRµQ ivc) sµCyp soN = QoVyH mwq®
BwKw = dyS BwSw (Awm bolI) mwJ = ivc kQn kr id`qw hY qUµ aus¹ inhwr = dyKxw
kr ]216]
dohrw ] jYsy syNDv lOn ky; Fyr sYl sm joie ]
jYsy = ijs pRkwr syNDv = syNDw lOn = nmk ky = dy Fyr sYl = prbq dy sm = smwn
joie = idKdy hn [
vvvv
iv`coN swr isDWq rUp Awpxy Awqmw srUp bwry ies Coty ijhy gRµQ ivc hI smJ ilAw hY ]217]
vvvv
AOr ju Swsq®n ky mqy; BUl n iqn qn joie ]218]
ies leI AOr = hor ju = ijhVy AnykW Swsq®n = gRµQW dy mqy = mq, isDWq hn,
iqn = aunHW dI qn = qr& qUµ BUl = B`ul krky vI joie = dyKxw nw kr ]218]
AQ mImWsw ]
dohrw ]
XgÎwidk krmn kry; dyvlok Pl Bog ]
hy is`K ! XgÎwidk = Xg Awid krmn = krm kWfW ¹ krky jo dyv lok = sÍrg dy
PlW ¹ Bg = Bognw hY [
AQ pwqµjl ]
dohrw ] jIv eIS nÎwro khYN; pwqµjl sB kwl ]
hy is`K ! pwqµjlI irKI Xog swSq® ivc jIv eIS ¹ sB kwl = simAW ivc
nÎwro = v`ØKo-v`K khY = kihMdw hY [
AQ sWK ]
dohrw ]
pRi¸iq purK pr qqÍ ko; jW ky ihXy ivvyk ]
sWK m`q vwly p`cI pdwrQ mMndy hn auh kihMdy hn, pRi¸iq = jgq dw mUl rUp bIj
purK, mihqqÍ, iq®Dw hµkwr, pMj qnmwqrw, pMj q`q, pMj igAwn ieMd®y, pMj krm ieMd®y qy
vvvv
vvvv
iek mn, ienHW p`cI pdwrQW dw jW = ijs ky = dy ihX = ihrdy ivc ivvyk = igAwn hY [
vvvv
dohrw ]
vYsyKk Aru nÎwie pun; dYÍ qwirk kr gÎwn ]
vYsyiKk Aru = Aqy punw inAwie swSq® ieh dÍY = dovyN qwirk = qrk kr = krky
igAwn kQn krdy hn [
vvvv
vvvv
dohrw ] AOr jo Swsq®n ky mqy; pry jgq mYN jwie ]
iek vydWq qoN ibnW AOr = hor jo = ijhVy hor AnykW Swsq®n = gRµQW ky = dy
mqy = isDWq hn, ienHW ivc l`gw jIv jgq = sµswr dy bµDnW mNY = ivc hI jwie = jw
ky pry = pY jwvygw [
dohrw ] ijn ky aur hir Bgiq hY; Aru guru Bgiq smwn ]
dUsry pwsy ijnHW ky = dy aur = ihrdy ivc hir = prmwqmw dI Bgiq = BgqI hY
Bwv pRymw BgqI hY Aru = Aqy gurW dI Bgiq = SrDw vI prmwqmw dy smwn = qul,
vvvv
vvvv
brwbr hY [
vvvv
gRµQ ¹ pVHn qy ivcwrn dw mhwqm kQn krdy hn :
vvvv
bhuq swry smyN qoN dws ¹ sµpRdwvW nwl sµbµiDq ividAwrQIAW dI pRyrnw iml rhI
sI ik ijvyN gurvwk cwnx, gur pRkrx cwnx, sRI gurU gRµQ swihb jI dw sµpUrn stIk
gurbwxI ArQ Bµfwr iqAwr krky igAwnI isMGW, pRcwrkW, pwTI isMGW Aqy ividAwrQIAW
vvvv vvvv
ADÎwqm pRkwS (500) pMc gRµQwvlI stIk
vvvv vvvv
vvvv
vvvv
dIAW bhuq swrIAw muSklW soKIAW ho geIAW hn, iesy qrHW kQw is`Kx leI Coty pMj
gRµQW dw stIk iqAwr kIqw jwvy [ auhnW gurmuKW dI pRyrnw lY ky Aqy jQy iv`ØcoN pVH ky
gey igAwnI isMG swihbwn, ividAwrQI Aqy hux pVH rhy ividAwrQIAW dI pRyrnw lY ky
ieh stIk iqAwr kIqw igAw hY [ A^Ir ivc dws ivdvwnW dy crnW ivc bynqI krdw
hY ik ies ivc jo vI ArQW dI aukweI hovy jW hor ZlqIAW hox qW dwsW ¹ ilK Byjx
qW ik AglI AfISn ivc soD ho sky [ dws DµnvwdI hY Awpxy iv`ØidAw dwqy sµq igAwnI
ieMdrjIq isMG jI (rkby vwly) dw ijnHW qoN dws ny ieh gµRQ pVHy Aqy dws Dµnvwd krdw
hY igAwnI jgqwr isMG jI AiBAwsI dw ijnHW ny stIk dy shwiek qOr ’qy s^q imhnq
kIqI Aqy igAwnI gurnwm isMG jI AMbwlvI jo smyN smyN Anuswr cµgy suJwA Aqy loV
pYx qoN kwiv rcnw dI m`dd vI krdy rhy [ Dµnvwd Amr ShId bwbw zorwvr isMG swihb
jI qy bwbw &qih isMG swihb jI Aqy prm pUjnIk mwqw gujr kOr jI dw ijnHW dy sskwr
AsQwn gurduAwrw joqI srUp swihb dI Et ivc ieh gRµQ ilKxy AwrµB kIqy sI, A`j
imqI ib¸mI sµmq 2076, 18 poh, poh sudI s`qvI, idn vIrvwr qy 2 jnvrI 2020 eI.
¹ sRI gurU goibMd isMG jI dy mhwn Avqwr gurpurb ¹ svyry 9:30 vjy sµpUrnqw hoeI hY [
smwpqI mMgl
1. Awid purK sRI vwihgurU, sRI gurU nwnk dyv [
ikrpw kInI dws pr, pUrn AlK AByv ]
2. ds gurUAn kI joiq jo, sRI gurU gRµQ mhwn [
inj kruxw kI kwj ihq, dws Awpno jwin ]
3. sµmq bIs cuh`qry, Srd pUinm gurUvwr [
tIkw ‘pMc gRµQwvlI’, ArµB kIE ihqDwir ]
4. gurU purb sudI spqmI, poK mws gurUvwr [
sµmq bIs iCh`qry, BeI sµpUrn kwr ]
5. tIkw ‘pMc gRµQwvlI’, BeI sµpUrn Gwl [
ikrpw kInI dws pr, siqgurU dIn dXwl ]
6. Sukr hY siqgurU dyv kw, koitn koit hI vwr [
tIkw ‘pMc gRµQwvlI’, BeI sµpUrn kwr ]
dwsin dws—
hrI isMG
j`Qw rµDwvw, sµpRdw dmdmI tkswl
vvvv
vvvv
vvvv vvvv