REPUE!

LIC OF
MACEDONIA
 ZAWARTOŚĆ
W skrócie....................................................................................................................................................................4

Przydatne informacje.............................................................................................................................................9

Historia Macedonii...............................................................................................................................................14

Skopje.......................................................................................................................................................................26

MACEDONIA PÓŁNOCNO-WSCHODNIA....................................................................................................... 36

K um anow o........................................................................................................................................................36
K ra to w o ............................................................................................................................................................. 38
Kriva P a la n k a ................................................................................................................................................. 41
Kuklica................................................................................................................................................................ 42
W e łe s...................................................................................................................................................................43
Sztip......................................................................................................................................................................44
B e ro w o ............................................................................................................................................................... 47
MACEDONIA POŁUDNIOWO-WSCHODNIA.................................................................................................49

G ew gelija...........................................................................................................................................................49
Kożuf....................................................................................................................................................................50
S tru m ica ............................................................................................................................................................ 51
V elju sa................................................................................................................................................................ 59
K a w a d arci.........................................................................................................................................................60
N egotino............................................................................................................................................................ 61
MACEDONIA POŁUDNIOWO-ZACHODNIA..................................................................................................62

Jezioro O chrydzkie....................................................................................................................................... 62
Ochryda i o k olice........................................................................................................................................... 63
S tru g a .................................................................................................................................................................. 81
B ito la ................................................................................................................................................................... 8 2
P rile p ...................................................................................................................................................................87
K ru szew o...........................................................................................................................................................91
MACEDONIA PÓŁNOCNO-ZACHODNIA........................................................................................................96

P a rk N arodow y M aw ro w o........................................................................................................................96
Kanion Matka (Kapbon M a n ta )............................................................................................................ 100
Gałicznik.......................................................................................................................................................... 101
Szar P łan in a ...................................................................................................................................................104
G ostiw ar.......................................................................................................................................................... 104
T eto w o ..............................................................................................................................................................105
Rozmówki.............................................................................................................................................................111

P od staw ow e z w ro ty .................................................................................................................................. 111

Dni ty g o d n ia ..................................................................................................................................................112
M iesiące........................................................................................................................................................... 112
P ory ro k u ........................................................................................................................................................ 113
O kreślanie czasu ......................................................................................................................................... 113
K o lo ry ...............................................................................................................................................................113
Liczebniki g łó w n e.......................................................................................................................................114
ZAKOŃCZENIE.....................................................................................................................................................115

3
 W SKRÓCIE

Macedonia - to kraj wysokich gór porośniętych w dużej mierze lasami

bukowymi, dębowymi i sosnowymi oraz licznych rwących rzek i potoków. Na
terenie całego kraju są rozrzucone masywy górskie, z których największy i
najwyższy to Szar Płanina zaś między nimi znajdują się liczne kotliny.
Największą i najdłuższa rzeką Macedonii jest Wardar, którego największymi
dopływami są Treska, Pcinja, Bregalnica i Crna Reka. Poza tym terytorium
Macedonii odwadniają jeszcze Drin i Strumica. Macedonia posiada także znane
i bogate w faunę i florę jezioro Ochrydzkie.
Macedonia jest krajem niewielkim, liczącym sobie około 25 tys. km2
powierzchni i liczbie ludności ponad 2 min. Państwo graniczy z pięcioma
krajami, którymi są: Albania 151 km, Bułgaria 148 km, Grecja 228 km, Kosowo
159 km, Serbia 62 km. Macedonia nie posiada dostępu do morza, a całkowita
długość granic lądowych to 748 km. Ukształtowanie jest zróżnicowane, ale
większą część kraju stanowią wyżyny i góry. Miasta są skoncentrowane
w dolinach większych rzek. Najdłuższą rzeką Macedonii jest Wardar.

Kyusiendil
Prizren Kriva
Palanka,
¡Kumanovo

Tearce,

Tetovo, .M.Kamenk»
(Probiśtip
Kocani.
,Vinica

Gosîivar

Rasteś0
Pesfikopi^ Berovo
'Samokov-

Mavrovo

Kièevo
¿Negolino

% A Kavadarci
Drenôvo
.P ■Strumica®
‘Krusevo s f
( ®I V
<
■)uriĄ L .
; i i\ V O
.0
Valandovo

uLake
>Topolcani
D ojm ą TH E FO RM ER YUGOSLAV

MACEDONIA
REPU BLIC O F

Prrenjasi
National capital
Opstina centre
; Ljiibanisti Town, village
Major airport
Pogradeci International boundary
Opstina boundary
Flórina, Super highway
) / Ljinni Main road
/ Urnni
'Mikri Prés pu Secondary road
Veg o n itis
40 km
Thessalon'kiij Railroad
The boundaries and names shown and the designations Canal
used on this map do not imply otftciai endorsement or
acceptance by the United Nations. £1 °

4
H istoria Macedonii
Od połowy II w. p.n.e. kraj ten podporządkowany był imperium rzymskiemu,
a po podziale cesarstwa znalazł się we władaniu Bizancjum. W VI-VII wieku
obszary Macedonii zasiedlali stopniowo Słowianie zaś w IX w. ludność kraju
przyjęła chrześcijaństwo. Tereny zamieszkałe przez południowosłowiańskich
Macedończyków zależne były w średniowieczu od władców bułgarskich
i serbskich, zaś od 1389 do 1912 r. znajdowały się w granicach państwa
tureckiego. W tym okresie nastąpiła znaczna islamizacja ludności Macedonii.
Macedonia stanowiła pole zaciętych bitew i walk podczas wojen bałkańskich w
1912 i 1913 roku. Na skutek tych walk to właśnie Serbii przypadła znaczna
część Macedonii. Od 1918 roku Serbska Macedonia weszła wraz z Chorwacją,
Serbią i Słowenią w skład federacyjnego państwa Jugosławia. Po upadku
komunizmu, na terenach Macedonii przeprowadzone zostały demokratyczne
wybory i proklamowana Demokratyczna Republika Macedonii.

Ludność Macedonii
Obecnie większość mieszkańców Macedonii to Słowianie (66% ) oraz
Albańczycy (23% ), którzy stanowią główne grupy etniczne tegoż kraju.
Dominującą tu religią jest chrześcijaństwo i jego odłam prawosławny oraz
islam. Około 50% ludności mieszka na wsi zajmuje się rolnictwem, uprawiając
głównie tytoń i kukurydzę. Duże znaczenie dla rozwoju Macedonii ma także
eksploatacja lasów. Blisko 40 % zatrudnionych pracuje tu w przemyśle,
głównie cementowym, metalurgicznym i bawełnianym oraz wydobywczym
rudy miedzi, cynku, chromu i ołowiu.

M acedońskie tradycje
Tradycja narodu jest ucieleśnieniem wszelkiego bogactwa, z tego powodu
twórczość macedońska, jako cecha kultury, ma wartość bezcenną. Macedonia
to kraj, w którym przeszłość pozostawiła drogocenne ślady, a teraźniejszość
uczyniła go jeszcze piękniejszym. W Macedonii stara i bogata tradycja
przenikają się zupełnie z nowoczesnym życiem i tak zjednoczone razem tworzą
całość, zawierającą wszelkie elementy kultury, oparte na ich odwiecznych
zwyczajach.
Folkloru nie można kupić lub sprzedać, trzeba się go nauczyć poprzez pracę,
pot, łzy, a czasem nawet krew. W ciągu roku w Macedonii odbywają się
tradycyjne wydarzenia, poprzez które Macedończycy z podniosłością i chwałą
przekazują folklor z pokolenia na pokolenie. Robią to z ogromną pasją, aby
zrozumieć jego istotę oraz zachować bogactwo. Macedończycy to ciepli,

5
przyjaźni ludzie o wielkich sercach, stanowiący duszę tego wspaniałego
zakątka ziemi.
Każde miejsce, gdzie odbywają się imprezy tradycyjne, oferuje komfortowe
oraz nowoczesne hotele w przystępnej cenie. Większość z nich znajduje się w
samym centrum miasta lub w jego pobliżu, natomiast niektóre można odnaleźć
w dziewiczym środowisku naturalnym. Wszystkie miasta mają w pełni
rozwinięty system noclegów w domach prywatnych, oferując gościom
wszystko, co potrzebne do relaksu oraz spokojnego wypoczynku. Rezerwacje
mogą być dokonywane w trybie online lub w dniu przyjazdu.
Jedną z najbardziej obleganych imprez tradycyjnych jest tzw. Ślub w Glicniku
(Galicka Svadba), odbywający się co roku w dniu 12 lipca - święto Św. Piotra
Apostoła. Jest to tradycja upamiętniająca oryginalne oraz niepowtarzalne
zwyczaje oraz rytuały weselne, tym piszczenie fujarek, dźwięki wydobywające
się uderzaniem w bębny, taniec teściowej, zawiezienie panny młodej do
zabrania wody przy źródle, założenie weselnej chorągwi, zaproszenie
martwych, zaczątek robienia chleba, ślub w Cerkwi Św. Apostołów Piotra
i Pawła itd. Słynne są również stroje z Galicniku, wykonane z precyzją
filigranową i dokładnością krawców.
Według tradycji chrześcijańskiej, Wigilia (Badnik lub Kolede) to dzień
poprzedzający narodzenie Jezusa Chrystusa (Boże Narodzenie). Według
kalendarza juliańskiego, w obrządku prawosławia, Wigilia przypada 6 stycznia
każdego roku, a Boże Narodzenie 7 stycznia. Istotą święta jest radość
chrześcijan z nadchodzącego dnia. Jednocześnie, w ten dzień kończy się post
bożonarodzeniowy. Tradycyjnie w Macedonii, w czasie Wigilii, rodzina
gromadzi się na kolację. Przygotowuje się bogaty stół jadalny, wyłącznie z
potraw postnych: placek (pitulici), gołąbki, fasola, ziemniaki, ryby, ciasta,
owoce, itd., co powinno zapewnić bogaty plon roślin uprawnych w
nadchodzącym roku. Zwyczajem jest, aby po kolacji nie zabierać jedzenia,
powinno ono pozostać na stole przez całą noc. Zwyczaj ten związany jest z
wierzeniem że, w nocy przyjdzie Bóg i pożywi się lub, w niektórych miejscach,
pożywiać się będą duchy zmarłych. W Wigilię Bożego Narodzenia, w każdym
domu, rodzina dzieli się Chlebem Chrystusa, w którym umieszczono monetę.
Wierzy się, że kto ją znajdzie, będzie w nadchodzącym roku szczęśliwy.

Strumica Karnawał (Strumicki karneval) tradycyjnie odbywa się co roku

w ramach dni Trimeri (post trwający trzy dni) lub na początku Wielkiego Postu
Wielkanocnego. Uważa się że K arnaw ał w Strum icy ma bardzo długą
tradycję. Został wspomniany przez słynnego podróżnika otomańskiego Evliya
Celebi (Evlija Celebija) z 1670 roku. W roku 1995, Strumica wraz ze swoim
karnawałem, została dołączona do wielkiej rodziny miast karnawałowych

6
świata. Została przyjęta do FECC - Stowarzyszenia Europejskich Miast
Karnawałowych. W roku 1998 Strumica była gospodarzem Światowego
Kongresu Stowarzyszenia. Jako znamienny symbol wskazujący na starożytne
korzenie tego karnawału jest fakt, że wiele cech masek, strojów oraz
przedmiotów, które pozostały w użyciu, przyjmuje cechy charakterystyczne
dla jego pierwotnej formy pogańskiej (tym ubrania ze skóry i rogów różnych
zwierząt: baranów, byków, kozłów). Pojawiają się również postacie wielu kalek
z kulami, uczestniczące w karnawale, aby wypędzić złe duchy (pragnienie
zdrowia, płodności, itp..).

M anifestacja Karnaw ałow a w Vevcani liczy ponad 1400 lat i stanowi

ciekawe połączenie pogaństwa z nowoczesnością. Obchodzone co roku, w
dniach 13 i 14 stycznia święto, poświęcone jest św. Bazylia Wielkiego
(Vasilica). W tym dniu ludzie witają nowy rok cerkiewny a żegnają stary.
Uczestnicy karnawału nazwani są Vasilicari. To są zamaskowane osoby lub
grupy osób w różnym wieku, gromadzące się w swoich dzielnicach.
Przywdziewają maski młodych, muzyków, „Głupiego sierpnia" oraz diabła. W
ciągu tych dwóch dni we wsi rozbrzmiewają dźwięki fujarki oraz bębnów,
pieśni i tańce, żarty... Znanym rytuałem Karnawału w Vevcani jest "chrzest w
źródłach wody” odbywający się w słynnych źródłach w Vevćani. Odbywa się to,
gdy nastanie brzask, pod osłoną świtu, o drugiej lub trzeciej godzinie rano, w
dniu 14 stycznia - Vasilica.

M acedonia jest krajem atrakcyjnym turystycznie, jednak niestabilna

sytuacja panująca w tej części Bałkanów nie pozwalała na przyciągnięcie zbyt
wielu turystów zagranicznych. Po ustaniu działań zbrojnych na nowo odradza
się jednak tutaj turystyka i coraz to więcej osób udaje się do Macedonii na
spędzenie wakacji. Głównym ośrodkiem turystycznym w kraju są ośrodki
miejskie Skopje, Titowo, Bitola oraz bogaty w zabytki okresu greckiego i
bizantyjskiego rejon Jezior Ochrydzkiego i Prespa na granicy Macedonii z
Albanią i Grecją.

Skopje
Skopje to największe miasto i stolica Macedonii, która położona jest
malowniczo nad rzeką Wardar. Stanowi ono główny ośrodek gospodarczy i
kulturalny oraz dużą atrakcję dla odwiedzających Macedonię turystów. W
starożytności istniała tu iliryjska osada Scupi, która należała do helleńskich
Macedończyków i Rzymian. Główne atrakcje Skopje to ruiny z czasów
rzymskich, architektoniczne budowlane z okresu panowania tureckiego oraz
najbardziej znana cerkiew Św. Spasa z XVII wieku.

7
Jezioro Ochrydzkie i Prespa
Jezioro Ochrydzkie stanowi jedną z większych atrakcji wypoczynkowo
turystycznych Macedonii. Na brzegach jeziora zachowało się wiele zabytków
przeszłości, m.in. sięgająca okresu średniowiecza twierdza Cara Samuela,
malownicze miasto Ochryd, Klasztor Św. Nauma, cerkiew Św. Jana oraz liczne
niewielkie cerkwie, tworzące wyjątkowy klimat tegoż regionu. Baza hotelowa i
turystyczna tego regionu poprawia się z roku na rok, zachęcając i wabiąc coraz
to więcej turystów na spędzenie wymarzonych wakacji.
Kolejnym miejscem wartym odwiedzenia jest Jezioro Prespa. Miejsce to uważa
się za jeden z najważniejszych rezerwatów przyrody na Bałkanach, gdzie
występuję wiele unikalnych gatunków ptaków i roślinności.

Bitola
Innym godnym zobaczenia miastem w Macedonii jest Bitola stanowiąca
główny ośrodek przemysłowy i naukowy. Znajduje się tutaj Uniwersytet
założony już w XI wieku wiele muzeów, oraz park narodowy. Główne zabytki
Bitoli to wczesnochrześcijańska bazylika, twierdza bizantyjska, meczety
tureckie Ajdar - Gazi z XV wieku oraz cerkiew Dimitrija.

Góry Shara
Dla miłośników sportów zimowych takich jak narciarstwo, Góry Shara będą
bez wątpienia dobrym miejscem na uprawianie białego szaleństwa. Śnieg
znajduje się tu niemal że przez 6 miesięcy a nowo oddane do użytku stoki
narciarskie i wyciągi przyciągają coraz to więcej turystów na spędzenie tu
zimowych wakacji.

Inne atrak cje

Poza Skopje interesującym i wartym odwiedzenia miejscem jest Ochryda i
Jezioro Ohrydzkie: cerkwie i klasztory ukryte nad brzegami niesamowitego
jeziora, Starówka Ochrydy, twierdza cara Samuila, antyczny teatr, Muzeum
Archeologiczne i Galeria Ikon - uznawana za największą po zbiorach Galerii
Tretiakowskiej na świecie. Inne niezwykłe miejsca w macedonii, to monaster
św. Pantelejmona z XII wieku w Nerezi, klasztor św. Jana Bigorskiego, cerkiew
św. Nauma z X wieku, starożytne ruiny Heraclei w Bitoli, oraz obiekty
przyrodnicze: park narodowy Mavrovo z najwyższym szczytem kraju -
Korabem (2 7 6 4 m), kras parku narodowego Galicica, "kamienne miasto"
Kuklica czy winny region doliny Tikvesh i festiwal wina w Kavadarci.

8
Informacje ogólne
Nazwa: Republika Macedonii
Język używany: macedoński
Stolica : Skopje
Ustrój polityczny : republika parlamentarna
Powierzchnia : 25 713 km2 \^ i 1ĘHAPH
Liczba ludności: 2,Q61mln
Jednostka monetarna 1 denar
macedoński = 100 deni (MKD)
Religia dominująca: prawosławie
P W O A B A 6 A H K A H A P E n V E flU K ft

P R Z Y D A T N E I N F O R M A C J E _________________

• Dewizy można wymieniać w bankach i kantorach. Niektóre sklepy i hotele

przyjmują euro. Generalnie płatności realizuje się gotówką. Można płacić
kartą (American Express, Visa, Diners, MasterCard/EuroCard, Maestro)
prawie we wszystkich hotelach, restauracjach, w dużych sklepach.
Obowiązuje dokumentowanie sprzedaży i zakupów paragonami
fiskalnymi.
• Instytucje publiczne pracują od poniedziałku do piątku w godzinach 8 .30 ­
16.30. Sklepy czynne są od poniedziałku do piątku od 8.00 do 20.00, w
soboty od 8.00 do 15.00 (w sezonie turystycznym w regionach
wypoczynkowych do 23.00). Banki czynne są od poniedziałku do piątku w
godzinach 8.00-1 9.00 ; w sobotę 8.00-12.00.
• Zaopatrzenie sklepów jest niejednolite. Ceny produktów o
porównywalnej jakości są podobne lub wyższe niż w Polsce.
• Na terenie Macedonii obowiązuje czas i zmiany czasu identyczne z
polskim (czas środkowoeuropejski GMT + 1).
• W mapy i przewodniki najlepiej zaopatrzyć się przed wyjazdem z Polski.

WIZA, PRZEPISY WJAZDOWE. Decyzją rządu Macedonii 20 kwietnia 2006 r.

został zniesiony obowiązek wizowy dla obywateli polskich (dotyczy to
posiadaczy wszystkich rodzajów paszportów) przy pobycie do 90 dni oraz
przejeździe tranzytowym. Wymagana jest tzw. zielona karta, bez której nie
można wjechać samochodem na terytorium Macedonii. Szczegółowych
informacji na temat warunków wjazdu i pobytu na terytorium Macedonii
udziela Ambasada Republiki Macedonii w Warszawie; są one także dostępne
na stronie internetowej macedońskiego MSZ: www.mfa.gov.mk/default_en.as .

9
PRZEPISY CELNE. Przepisy celne nie odbiegają od norm międzynarodowych.
Macedońscy celnicy drobiazgowo przestrzegają regulacji dotyczących wwozu
lub wywozu z Macedonii niektórych dóbr, w tym przedmiotów uznanych za
wartościowe lub o znaczeniu historycznym. Surowo karane są wwóz, wywóz,
handel oraz posiadanie wszelkiego rodzaju narkotyków i środków
halucynogennych. Osoby skazane za ich przemyt nie mogą liczyć na odbywanie
wyroku w polskim więzieniu. Gdy celem przyjazdu jest pobyt lub przejazd
tranzytem, można wwozić jedynie towary na potrzeby osobiste. Należy
zadeklarować wwóz bądź wywóz kwot wyższych niż 2000 EUR. Służby celne
mogą zażądać udokumentowania pochodzenia pieniędzy. Praktycznie nie ma
możliwości uzyskania zwrotu podatku VAT za zakupione towary.
Walutą Macedonii jest denar, który został wprowadzony jako oficjalna
jednostka monetarna niezależnego państwa macedońskiego po ogłoszeniu
niepodległości w 1992 roku. Denar zastąpił wówczas jugosłowiańskiego
dinara. Nazwa wiąże się z denarem, rzymską monetą.
Aktualny kurs: 100 MKD = 6,74 PLN= 1,62 EUR

PRZEPISY PRAWNE. Za posiadanie wszelkiego rodzaju narkotyków i środków

halucynogennych grożą surowe kary. Drobne wykroczenia są surowo karane.
Każda kolizja drogowa zgłoszona policji trafia przed kolegium ds. wykroczeń
lub do sądu.

MELDUNEK. Jeżeli pobyt przekracza 3 dni, należy dopełnić obowiązku

meldunkowego. W przypadku noclegów organizowanych we własnym zakresie
meldunku dokonuje się na miejscowym posterunku policji. W innych
sytuacjach obowiązek ten ciąży na właścicielu hotelu, pensjonatu, kempingu
lub kwatery.

UBEZPIECZENIE. Nie ma regulacji dotyczących konieczności posiadania

ubezpieczeń zdrowotnych. Wymagane są zielone karty wydawane przez
polskie towarzystwa ubezpieczeniowe. Są one honorowane pod warunkiem
wyszczególnienia w nich Macedonii (symbol MK). Wymagane jest także
ubezpieczenie pojazdu OC.

SZCZEPIENIA, SŁUŻBA ZDROWIA. Od turystów z krajów europejskich nie

wymaga się obowiązkowych szczepień. Nie występują też szczególne
zagrożenia sanitarno-epidemiologiczne, w tym ptasia grypa. Infekcje wirusowe
są groźne jesienią i wiosną. Aktualne informacje o epidemiach chorób
zakaźnych dostępne są na stronie internetowej Światowej Organizacji Zdrowia
(WHO): www.who.int . Zaleca się picie wyłącznie wody przegotowanej lub

10
butelkowanej. Żywność najlepiej kupować w sprawdzonych miejscach.
Wyjąwszy nieszczęśliwe wypadki, z opieki medycznej można korzystać na
zasadach płatności. Koszt wizyty lekarskiej to minimum 500 MKD.
Wyposażenie szpitali i klinik państwowych odbiega od standardów
europejskich. Dostępne są podstawowe usługi medyczne. Leczenie
specjalistyczne może być problemem.

INFORMACJE DLA KIEROWCÓW.

Polskie prawo jazdy jest honorowane, jednak w przypadku pobytów
przekraczających 3 miesiące, wskazane jest posługiwanie się
międzynarodowym prawem jazdy. Jeśli pobyt trwa dłużej niż 6 miesięcy,
należy prawo jazdy obowiązkowo wymienić je na macedońskie (procedura
trwa ok. 1 miesiąca). Jeśli podróżujący samochodem nie jest jego właścicielem,
powinien mieć stosowne pełnomocnictwo. Brak pełnomocnictwa może
skutkować sankcjami (z konfiskatą pojazdu włącznie). Autostrady są płatne.
Opłata za przejazd przyjmowana jest w walucie miejscowej lub w euro (w
drugim przypadku jednak bywa relatywnie wyższa). Ceny paliw (benzyna
bezołowiowa, olej napędowy, autogaz) nie odbiegają znacząco od polskich.
Ogólny stan autostrad i głównych dróg jest dobry, niemniej drogi lokalne są
często zaniedbane i słabo oznakowane. Na drogach wiodących przez góry
kierowcy mogą natrafić na znajdujące się na drodze kamienie, odłamki skalne,
martwe zwierzęta, zgubiony ładunek, pozostawione pojazdy. Jest to
szczególnie niebezpieczne na ostrych zakrętach, których nie brakuje. W okresie
letnim (sezon turystyczny) drogi bywają zatłoczone a na przejściach
granicznych mogą pojawiać się kolejki. Dotyczy to szczególnie głównych
przejść (macedońsko-serbskie Tabanovce-Presevo i macedońsko-greckie
Bogorodica-Evzoni).Stosunek miejscowych kierowców do zasad ruchu i
przepisów bywa łagodnie mówiąc niefrasobliwy, wobec czego auto należy
prowadzić ze wzmożoną ostrożnością i starć się przewidywać niestandardowe
zachowania współużytkowników drogi. Do podstawowych wykroczeń
drogowych należą: przejazd na czerwonym świetle, niesygnalizowanie skrętu i
wymuszanie pierwszeństwa przejazdu. Obecnie Macedonia plasuje się wśród
krajów o najwyższej liczbie ofiar śmiertelnych wypadków drogowych. Wiele
samochodów jest w złym stanie technicznym, nierzadko brak im tylnych lub
przednich świateł, lusterek wstecznych. Bez świateł i często pod prąd jeżdżą
rowerzyści i motocykliści na skuterach. Należy zwracać szczególną uwagę na
pieszych, przechodzących przez jezdnię w niedozwolonych miejscach lub
zwierzęta (dotyczy to tez autostrad). W sezonie zimowym (15 listopada-15
marca) do obowiązkowego wyposażenia należą łańcuchy lub opony zimowe.

U
Pojazdy ciężarowe obowiązkowo powinny być wyposażone w łańcuchy na koła
osi napędowej oraz łopatę.
Telefony alarmowe: policja 192, straż pożarna 193, pogotowie ratunkowe 194,
pomoc drogowa 196.
Uwaga: Przez cały rok obowiązuje jazda z włączonymi światłami mijania.
Policja rygorystycznie nakłada mandaty za wykroczenia drogowe, również w
stosunku do cudzoziemców. Dopuszczalna zawartość alkoholu we krwi
kierowcy wynosi: 0,0 (dla kierowców zawodowych) i 0,5 (dla pozostałych
kierowców).
Za niestosowanie się grożą mandaty (2000 MKD = ok. 32 EUR). Grzywny za
inne wykroczenia: jazda z nie zapiętymi pasami bezpieczeństwa - 1000 MKD,
jazda z niedozwoloną prędkością - od 1500 MKD, nieprawidłowe parkowanie
- 1500 MKD, rozmowa przez telefon komórkowy w czasie prowadzenia
pojazdu - 2500 MKD.

PODRÓŻOWANIE PO KRAJU.
Nie ma bezpośredniego połączenia lotniczego Warszawa-Skopje. Na terenie
Macedonii znajdują się dwa lotniska międzynarodowe: w Skopje (tel. 00389
2 31 48 333) i w Ochrydzie (tel. 0 0389 46 33 656). Internetowa informacja o
połączeniach lotniczych: www.airports.com.mk. Nie ma ograniczeń
w podróżowaniu po całym terytorium (z wyjątkiem nielicznych miejsc
wyłączonych szczególnymi przepisami np. obszary przygraniczne, strefy
zmilitaryzowane). Fotografowanie obiektów, które mogą być uznane za mające
znaczenie dla bezpieczeństwa może być przyczyną problemów z miejscowymi
władzami. Podróżując w północno-zachodniej części kraju, położonej przy
granicy z Kosowem i Albanią, należy zachować szczególną ostrożność. Ze
względu na zagrożenie minami nie zaleca się podróżowania po
nieutwardzonych, mało uczęszczanych drogach lokalnych w tych regionach.
Pozostałą część kraju można uznać za bezpieczną. Należy zatrzymywać się w
miejscach wyznaczonych, nocować w zarejestrowanych motelach lub
kwaterach prywatnych. Ceny w hotelach są przeważnie wyższe dla
cudzoziemców. Można znaleźć nocleg również w pensjonatach i na
kempingach. Ceny ulegają sezonowym wahaniom. Sieć informacji turystycznej
jest słabo rozwinięta. Przed przyjazdem do Macedonii warto odwiedzić strony
internetowe z informacjami turystycznymi: www.exploringmacedonia.com,
w w w .eco n om y .g ov .m k ,w w w .id iv id i.co m .m k ,www.macedonialovesyou.eu.
Środki publicznego transportu są często w złym stanie technicznym.
Codzienne zakupy można, podobnie jak w Polsce, robić w małych sklepikach,
supermarketach i oczywiście na targowiskach. Targowiska miejskie znajdują
się zwykle blisko ścisłego centrum. W Skopje usytuowane jest za Starą

12
Czarsziją, w Ochrydzie - w uliczce w prawo od głównego deptaku, Prilepie od
razu przy jednej z gł. ulic a w Bitoli w starej części miasta.
Warto się na nie udać, bo same w sobie są specyficzne i ciekawe. Poza
tym, to właśnie tam bardzo tanio można nabyć naprawdę świeże, soczyste
i słodkie owoce za bezcen. Dodatkowo, miejscem tym powinni być szczególnie
zainteresowani miłośnicy regionalnych trunków. Nie od dziś wiadomo, że
domowej produkcji bałkański alkohol cieszy się większą renomą i sławą, niż
ten - sprzedawany oficjalnie w sklepach. Jeśli chcemy więc spróbować
prawdziwego, mocnego a w dodatku tradycyjnie wyrabianego specjału -
powinniśmy udać się na bazar i po prostu zapytać sprzedawców o rakiję. Jeśli
nie trafimy akurat na tego, który posiada interesujący nas towar, na pewno
wskaże on nam kolegę, który może nam pomóc. Potem udamy się na zaplecze,
albo po prostu na bok i dostaniemy trunek w plastikowej butelce. Zwykle po
dużo niższej cenie niż w sklepie i zwykle dużo taniej. Warto zapytać o
możliwość spróbowania (jeśli sprzedawca jakimś cudem nie zaproponuje tego
sam) - w końcu nie ma sensu kupować kota w worku. Jeśli chodzi o cenę, to
specjalnie wcześniej pytaliśmy o poradę naszego gospodarza w hostelu w
Skopje.
Im mniejsze miasto, tym oczywiście w restauracjach taniej. Najwyższe ceny, jak
zwykle są w stolicy, ale nawet tam nie są one zaporowe, jak np. w Paryżu czy w
Oslo. W mniejszych miejscowościach, takich jak Bitola czy Prilep, menu było
zwykle jeszcze bardziej przystępne. W takich jednak miejscach większy
problem jest z... noclegiem.

BEZPIECZEŃSTWO
Macedonia zdaje się być krajem bezpiecznym, jeśli oczywiście zachowa się
standardowe zasady ostrożności. Macedończycy są niezwykle gościnni i
pomocni. W rejonach wiejskich należy liczyć się z kontrolami policji - Stróże
prawa są jednak uprzejmi wobec turystów, ich zachowanie wynika z troski o
bezpieczeństwo. Ze względu na liczną społeczność muzułmańską, kobiety nie
powinny podróżować bez towarzystwa mężczyzny. W rejonie Tetova nie
należy schodzić z wytyczonych dróg i ścieżek - wciąż w niektórych miejscach
mogą znajdować się miny czy niewypały. Pod tym względem reszta kraju jest
bezpieczna. Warto pamiętać też o formalnym wymogu meldunku przy pobycie
przekraczającym trzy dni.
Po konfliktach etnicznych w 2001 r. sytuacja ustabilizowała się i ulega dalszej
poprawie. Przyczyną sporadycznych lokalnych incydentów (eksplozje bomb,
strzelaniny), stwarzających zagrożenie także dla turystów, są głównie
porachunki świata przestępczego. Częściowo dochodzi do nich także na tle
etnicznym. Zagrożenie przestępczością pospolitą nie odbiega od przeciętnego

13
europejskiego poziomu. Najbardziej niebezpieczne pod tym względem są
tereny północno-zachodnie kraju. Dominują pospolite kradzieże uliczne,
włamania do samochodów, głównie w miejscowościach turystycznych w
sezonie letnim. Podróżujący do Macedonii powinni omijać demonstracje i
zgromadzenia publiczne, mogą również natrafić na blokady dróg. Zagrożeniem
naturalnym występującym na terenie Macedonii są wstrząsy sejsmiczne i
powodzie.

CENY
Macedonia jest biednym krajem, w którym większość mieszkańców zarabia
wielokrotnie mniej niż obywatele innych krajów Europy Wschodniej. Przy tak
niskich zarobkach, ceny artykułów są jednak zbliżone do cen w Polsce.
Przejazd autobusem miejskim kosztuje ok. 1 zł, obiad w barze - ok. 10 zł.
Niedrogie są taksówki, oczywiście, jeśli natrafi się na uczciwego taksówkarza.
Generalnie urlop w Macedonii nie zrujnuje kieszeni przeciętnie zarabiającego
Polaka. Jest tu z całą pewnością taniej niż na przykład w Chorwacji.

RELIGIA, OBYCZAJE. Dominuje prawosławie i islam. Osoby przyjeżdżające na

zaproszenie tutejszych organizacji religijnych muszą ubiegać się o specjalną
wizę zezwalającą na udział i odprawianie obrzędów religijnych. Nie ma
szczególnych norm obyczajowych, z wyjątkiem tych związanych z religią
islamu, zwłaszcza na prowincji. Macedończycy są tradycyjnie gościnni, do
Polski i Polaków odnoszą się z dużą życzliwością.

HISTORIA MACEDONII

P reh isto ria

Najstarsze źródła dotyczące życia na terenie Macedonii pochodzą z okresu
wczesnego neolitu (6000 - 2300 lat p.n.e.). W epoce brązu 1900 p.n.e.
napłynęły ludy indoeuropejskie przypuszczalnie ze stepów czarnomorskich i
nadwołżańskich. Ich napływ spowodował zanik starych kultur
archeologicznych. W epoce żelaza Macedończycy prowadzili wojny obronne
przeciwko pozostałym bałkańskim plemionom. We wczesnej fazie epoki żelaza
(13 0 0 -1 2 0 0 p.n.e.) archeologowie odkryli ślady zniszczeń i pożarów a w
środkowej Macedonii ślady migracji. Zachodnia Macedonia utrzymywała
kontakty z Ilirami

14
Starożytność
Pierwsze państwo macedońskie zostało założone przez Perdikkasa I z rodu
Temenidów. Z uwagi na pochodzenie z królewskiej rodziny miasta Argos, na
Peloponezie, tę pierwszą, macedońską dynastię nazwano dynastią Argeadów.
Za panowania pierwszych władców nawoływali do walki i obrony przed
Iliram i[5]. Do Macedonii przyłączone zostało miasto Anthemunt. Aleksander I
scalił pod nazwą Macedończyków plemiona zamieszkujące górną Macedonię.
Jego następca Perdikkas II prowadził politykę wyzyskiwania sprzeczności
pomiędzy sąsiadami Macedonii.
W 340 r. p.n.e. Ateny i ich sojusznicy zerwali pokój z Macedonią. Jesienią 339 r.
p.n.e. wojska króla Macedonii Filipa II wkroczyły na tereny, pozostające pod
kontrolą Aten. Decydujące starcie miało miejsce pod Cheroneją w 338 p.n.e.. Po
wygranej przez Macedończyków bitwie strony zawarły pokój. W następnym
roku Związek Koryncki zawarł sojusz militarny z królem Macedonii, co w
praktyce oznaczało macedońską hegemonię nad większością greckich polis.

Epoka hellenistyczna
Po śmierci Aleksandra Wielkiego jego państwo zostało podzielone. Macedonia,
jako silne królestwo, zażywała zarówno dobrobytu, jak i znaczenia
politycznego. W 315 p.n.e. król Macedończyków, Kassander, założył Saloniki,
późniejszą metropolię całego regionu.

Okres rzymski
Po początkowym rabunku, Rzymianie przystępują do rozbudowy sieci
drogowej, m.in. powstaje najdłuższa w Grecji także i dziś droga, obecnie
autostrada Via Egnatia. Następuje rozbudowa miast i ogólny wzrost ich
zamożności. Poprawa bezpieczeństwa sprzyja szybkiemu rozwojowi handlu.
Do wielkiego znaczenia w dochodzą zwłaszcza Saloniki, gdzie zlokalizowano
sztab wojskowy wschodniej części imperium. Po podziale imperium
rzymskiego, co nastąpiło w 395 n.e., Saloniki stają się drugim co do ważności
miastem cesarstwa wschodniego, po Konstantynopolu.

Wczesne średniowiecze
Po początkowym okresie dominacji łaciny, do życia publicznego i
państwowego powraca język grecki, wypierając łacinę do pozycji drugiego
języka. Macedońskie miasta, podobnie jak większa część imperium
bizantyńskiego, żyją w z zagrożeniu najazdów barbarzyńców. W VI i VII wieku
n.e. na tereny Macedonii docierają wrogie plemiona słowiańskie. W VII wieku
Słowianie plądrują bezpośrednie sąsiedztwo Salonik, ale nie udaje im się
zdobyć miasta... W odróżnieniu od większości groźnych najeźdźców, Słowianie

15
migrują na tereny Bizancjum także pokojowo, osiedlając się w miastach i
majątkach ziemskich, jako tania siła robocza. Podobnie osiedlani są słowiańscy
jeńcy wojenni. Toteż według świadectw, w X wieku wszyscy mieszkańcy
Salonik znali już język słowiański. Także poza granicami państwa, prócz
greckiej nazwy Thessaloniki oraz łacińskiej: Egnatia, Saloniki stopniowo
zaczynają być znane także pod nazwą słowiańską: Sołuń. W 904 r. Saloniki i ich
okolice zostały splądrowane przez Arabów, a w 1185 przez Normanów.
Nieskutecznie miasto oblegali też Bułgarzy.

Późne średniowiecze
W okresie panowania bizantyńskiego, do prowincji Macedonii zaliczano też
większą część obecnej Tracji. Stolicą tej prowincji był Adrianopol. Poczynając
od IV krucjaty, poszczególne ziemie Macedonii wielokrotnie i burzliwie
zmieniały panujących (Greków, łacinników, Bułgarów, Serbów), często
ulegając przy tym pożogom i rabunkowi. Ważne obiekty kultury i
infrastruktury pozostawiło w tym okresie głównie Bizancjum.
W drugiej połowie XIII w. ekspansję w tym kierunku podjęli królowie Serbii.
Stefan Urosz II Milutin począwszy od 1282 r. opanował północną część
Macedonii (w tym Skopje), jego syn Stefan Urosz III w 1330 r. odparł próbę
odbicia tych terenów przez Bizancjum i Bułgarię (w bitwie pod Welbużdem
zginął wówczas z rąk Serbów car Bułgarii Michał III Szyszman). Ekspansję
serbską kontynuował w pierwszej połowie XIV w. kolejny król serbski Stefan
Urosz IV Duszan, który opanował stopniowo cały ten region (z wyjątkiem
Salonik) i ogłosił się carem.

Panowanie tureckie
W 1352 roku wojska tureckie pod wodzą Sulejmana zajęły Gallipoli. W roku
1371 Turcy pokonali w bitwie nad Maricą siły kilku chrześcijańskich władców
(w tym serbskie) i zdobyli Adrianopol, co pozwoliło im na ekspansję w
Macedonii. W 1383 zajęli Seres a do 1392 roku także Skopje i Saloniki. W 1395
roku doszło do bitwy pod Rovine. Jej skutkiem było panowanie tureckie w całej
Macedonii. Pierwsze półtora wieku tureckiego panowania przyniosło dawno
nie widziany tu wcześniej pokój, stabilizację, rozwój ekonomiczny i
wielokrotny wzrost demograficzny. Poszczególne grupy ludności cieszyły się
znaczną autonomią religijną, administracyjną i ekonomiczną. Pozostały po tym
okresie liczne, pozytywne ślady w architekturze komunalnej, np.
zaprojektowany przez Rzymian, jednak nigdy wcześniej nie realizowany
akwedukt w Kawali. Następne wieki w osmańskim imperium nie okazały się
już dla miejscowych korzystne.

16
Wiek XIX
W trakcie greckiego powstania, w 1822 roku, oddziały Emina, baszy Salonik, z
polecenia Sułtana, dokonały eksterminacji znacznej lub większej części
greckiej ludności Macedonii Egejskiej, rozmyślnie zmieniając w ten sposób
proporcje demograficzne. Najczęściej podawanym przykładem tej akcji jest
mord lub sprzedaż w niewolę wszystkich Greków miasta i okręgu Naussa,
zasiedlanego następnie elementem słowiańskim lub o pochodzeniu
muzułmańskim. Eksterminacja Greków Macedonii uszła uwadze Europy.
Działania te, choć identyczne z masakrą na Chios, poprzedziły ją, nie
wywołując jeszcze reakcji zachodnioeuropejskiej opinii publicznej, poruszonej
dopiero wyeksponowanym w Luwrze obrazem artysty Eugène Delacroix.
Macedonia w granicach Bułgarii według traktatu w San Stefano

W czasie wojny rosyjsko-tureckiej w latach 1 8 7 7 -1 8 7 8 Macedonia została

zajęta przez wojska rosyjskie. Na mocy traktatu w San Stefano miała stać się
częścią odrodzonej Bułgarii. Kongres berliński zdecydował pozostawić ziemie
macedońskie Turcji, zobowiązując sułtana do przeprowadzenia tam
niezbędnych reform w celu poprawy położenia ludności chrześcijańskiej; z
powodu rywalizacji Rosji, Niemiec i Austro-Węgier na Bałkanach Turcy nie
przeprowadzili obiecanych reform. Sytuacja gospodarcza po kongresie
berlińskim bardzo się pogorszyła. Część ziem leżała odłogiem, w niektórych
rejonach pojawił się głód, wyroby miejscowego rzemiosła przegrywały
konkurencję z wyrobami importowanymi z Europy Zachodniej. W ostatnim
ćwierćwieczu XIX w. państwa ościenne zaczęły wysuwać pretensje do ziem
macedońskich motywując je "prawem historycznym". Bułgaria rościła
pretensje do całości (co przyznawał jej traktat w San Stefano), a Serbia i Grecja
do ich części. Po ustanowieniu Egzarchatu Bułgarskiego w 1870 za
pośrednictwem podległych mu eparchii Bułgarzy prowadzili akcję
uświadamiającą w całej Macedonii. W początkowym okresie miała ona
charakter głównie działalności kulturalnej i oświatowej, pokojowy, choć
połączony z bułgaryzacją liturgii prawosławnej i obligatoryjną slawizacją
zapisu nazwisk parafian w okolicach, w których ludność pro-bułgarska
stanowiła 2/3 lub więcej całości populacji. Serbia i Grecja przeciwstawiały się
tej działalności. Pretensje do wilajetu monastyrskiego wysuwała część
albańskich działaczy narodowych, domagających się własnego państwa.

W okresie przed wybuchem wojen bałkańskich, tajne służby Turcji i Bułgarii

inspirowały i podsycały krwawe waśnie. W 1904 spróbowała tej taktyki także
Grecja, w tajemnicy wspierając organizację greckich oddziałów samoobrony. W
wyniku przewrotu młodotureckiego w Salonikach, od roku 1908 Grecja i

17
Turcja zaniechały tej taktyki. Probułgarska ludność słowiańskojęzyczna
odegrała kluczową rolę w wybuchu bardzo krwawej II wojny bałkańskiej.
Toteż po I wojnie światowej, społeczność międzynarodowa postanowiła
wymianę ludności pomiędzy Grecją, Turcją i Bułgarią. Głównie w latach 1923 -
1930, grecką część Macedonii opuściła islamska ludność tureckojęzyczna i 146
tysięcy Słowian, głównie opowiadających się jako Bułgarzy. Przesiedlano ich
przede wszystkim do Bułgarii. 35 tysięcy Greków przybyło z Bułgarii do Grecji.
W granicach Grecji, dobrowolnie pozostało około 70 tysięcy ludności
słowiańskojęzycznej, uznanej za dobrosąsiedzką i nie sprawiającą problemów.
Operując argumentami historycznymi, Grecy oficjalnie uważali te rodziny i
także całe miejscowości za przymusowo zeslawizowanych w przeszłości
Greków, toteż dokonano obligatoryjnej hellenizacji ich nazwisk. W wielu
przypadkach rzeczywiście następowało przywrócenie wcześniejszych,
greckich nazwisk danego rodu, jednak akcja zmiany nazwisk objęła niemal
wszystkich mieszkańców greckiej części regionu. Jednocześnie w greckiej
Macedonii osiedlono ponad 500 tysięcy Greków, głównie ekspatriowanych z
Azji Mniejszej.

Okres II wojny światowej

Z terenu Macedonii usunięto, głównie wymordowano niemal całość ludności
pochodzenia żydowskiego. Tymczasem jeszcze w latach 30. to Żydzi właśnie
stanowili znaczną część ludności macedońskich miast, np. większość
mieszkańców Salonik.
W II wojnie światowej, ludność Macedonii masowo wsparła lewicowe formacje
jugosłowiańskie oraz Greckiego Ludowego Wyzwoleńczego Wojska (ELAS). Od
1945 władze Grecji uporczywie prześladowały weteranów ELAS. W wojnie
domowej 1946-49 większość walk toczyła się na terenie Macedonii i grecki,
komunistyczny "partyzancki rząd" obiecywał autonomię językową. Toteż w
1949 roku słowiańskojęzyczni partyzanci DSE stanowili już około 40% składu
oddziałów. Około 30% partyzantów, nawet w oddziałach szturmowych, były to
młode kobiety. Po upadku powstania, niemal całość słowiańskojęzycznych
partyzantów została stopniowo skierowana przez Komintern do
jugosłowiańskiej Socjalistycznej Republiki Macedonii. Dodatkowo wywieziono
tam co najmniej 15 tysięcy osieroconych dzieci. Strona jugosłowiańska
zgłaszała też ucieczkę z terenu toczących się walk, tysięcy całych rodzin,
znających język słowiański - uznano ich za Słowian-Macedończyków. Ludzie ci
nie mogli powrócić potem do Grecji. Mimo że tysiące z nich podpisało petycję,
zakaz wydały władze S.F.R. Jugosławii. Nieuprawiane pola, pozostawione przez
emigrantów, o ile nie było już rolnika spośród członków rodziny, zgodnie z
prawem, trwale przeszły w obce ręce, a księgi wieczyste zakładane są w Grecji

18
dopiero od roku 2009. Nieobecni nie mogli też skorzystać z powszechnego,
sponsorowanego przez państwo, programu budowy chłopskich domów, w
latach 50. Ponadto w całym okresie powojennym, stare, niekonserwowane
budynki zwykle ulegały obligatoryjnemu wyburzaniu. Chętnym, także
Macedończykom, Grecja przywracała potem obywatelstwo, zwrot pól i działek
zależy jednak jedynie od dobrej woli ich kolejnych i kolejnych właścicieli.
Problem ten dotyczy ogólnie Greków - emigrantów, a nie tylko emigrantów -
Macedończyków.

Okres powojenny
Słowiańska ludność w Republice Macedonii kulturowo jest zbliżona do
Bułgarów, w związku z tym od 1945 roku budowana była odgórnie odrębna,
macedońska tożsamość narodowa, a język macedoński został przez Jugosławię
uznany za odrębny od bułgarskiego. Początkowo wobec planów stworzenia
przez Bułgarię i Jugosławię federacji, której jednym z podmiotów miała być
Republika Macedonii obejmująca ziemie macedońskie z dotychczasowej
Jugosławii i Bułgarii władze bułgarskie prowadziły odgórną macedonizację
ludności zamieszkującej południowo-zachodnią Bułgarię. Po kryzysie w
stosunkach między Jugosławią i ZSRR, Bułgaria w 1949 roku podjęła politykę
bułgaryzacji ludności na pograniczu, co skutkowało prawie całkowitym
zanikiem identyfikacji macedońskiej w Bułgarii.

Region Macedonii współcześnie

Region, tradycyjnie uznawany za Macedonię aktualnie leży na terenie czterech,
sąsiadujących ze sobą państw: Bułgarii, Republiki Macedonii, Grecji i Albanii.
Dwa spośród tych państw uważają się przy tym za jedynych, historycznych
spadkobierców starożytnej Macedonii, odwołując się do macedońskich tradycji
także w nazewnictwie administracyjnym: region Macedonia w Grecji i
Republika Macedonii. W Grecji istnieją trzy regiony - jednostki
administracyjne państwa, urzędowo określane jako Macedonia. Na ich terenie
leżało niegdyś historyczne Królestwo Macedonii, nim weszło w okres swej
wielkiej ekspansji.

Republika Macedonii
W 1991 roku, na północ od Grecji powstało nowe państwo, które przybrało
nazwę "Macedonia". Państwo to, ze stolicą w Skopje, liczy 2,061 min
mieszkańców i powstało w granicach dawnej Socjalistycznej Republiki
Macedonii od 31 stycznia 1946 roku do 8 września 1991 roku wchodzącej w
skład Socjalistycznej Federalnej Republiki Jugosławii.

19
Jako pierwsza niepodległość Macedonii uznała 15 stycznia 1992 roku Bułgaria,
której władze miały nadzieję na dobrowolne przyłączenie się Macedonii do
Bułgarii. W ramach polityki zbliżenia z Macedonią Bułgaria wspierała
gospodarczo ten kraj w pierwszej połowie lat 1990-tych, gdy Grecja nałożyła
na Macedonię embargo ekonomiczne. Od czasu powstania niepodległej
Macedonii władze bułgarskie uważają Macedończyków za naród jedynie w
sensie politycznym, tj. za społeczność dążącą do utrzymania własnego
państwa, a jednocześnie za część narodu bułgarskiego w sensie etnicznym.
5 września 1992 r. pierwszym prezydentem niepodległego państwa został
Branko Crwenkowski. Według danych oficjalnych, Słowianie stanowią około
68% ludności Republiki Macedonii. Zaliczają się do nich Macedończycy,
Serbowie, Bułgarzy, rodziny grecko-słowiańskie byłych partyzantów DSE i
liczne rodziny mieszane tych wszystkich grup. Szacunki te podważane są przez
część badaczy niezależnych
Wobec powtarzających się prób czystek etnicznych i starć, z udziałem
weteranów UęK, pomiędzy zamieszkującymi Republikę Macedonii
niesłowiańskimi grupami etnicznymi a atakowanym macedońskim wojskiem i
policją, w 1993 roku na teren republiki przybyły wojska ONZ.

20
 DZIEDZICTO KULTUROWE

Macedonia to pod względem potencjału dziedzictwa kulturowego kraj

nieprzebranych bogactw. Znajdują się tutaj najwyższej klasy przykłady
kultury prehistorycznej, antycznej, średniowiecznej i nowożytnej.
Niezaprzeczalnie wzbudzą zainteresowanie turystów także pewne przejawy
kultury czasów najnowszych (cokolwiek kuriozalny zespół budynków
rządowych i użyteczności publicznej oraz małej architektury i rzeźb w
centrum Skopje, reprezentujący - jak to złośliwie określają miejscowi - styl
„baroku rządowego”).
Biorąc pod uwagę porządek chronologiczny, pośród elementów
dziedzictwa prehistorycznego zwrócić należy uwagę na paleolityczne
obserwatorium astronomiczne w Kokino. Lokalizacja obiektu jest szczególna.
Znajduje się on na położonym na pustkowiu skalnym szczycie Tatikev
/Taticzew Kamen (1013 m n.p.m.). Z góry rozpościera się wspaniały, rozległy
widok. Dojazd do tego miejsca jest niewątpliwie utrudniony, możliwy głównie
dla turystów zmotoryzowanych, choć zdarzają się tam też pojedynczy
rowerzyści. Przy szosie prowadzącej od strony Kumanowa rzadko są
rozmieszczone indykatory (drewniane tabliczki). Na miejscu można nabyć
u opiekunów obiektu ulotkę - booklet, wydaną na kredowym papierze,
bogato ilustrowaną i zawierającą podstawowe, podane po macedońsku i
angielsku informacje [Kokino. Stara opservatorija, Kumanovo b.d.w.]. Innym
tego typu obiektem jest znajdujący się w pobliżu Kratowa (niedaleko wsi
Szopsko Rudare) tzw. Cocev Kamen. Niedawno (w 2 00 8 r.) odtworzono
też w Skopje, ok. 6 km od centrum, część neolitycznej osady Tumba
Madzary [www.tumbamadzari.org.mk/]. Nie należy wreszcie zapomnieć o
zbliżonej co do charakteru (lecz zdecydowanie ciekawiej położonej - na
drodze pomiędzy Ochrydą a monastyrem św. Neuma) rekonstrukcji „Zaliv
kostiju”. Oprócz najbardziej znanych i opisanych zabytków antycznych, takich
jak miasto Stobi czy Heraklea Lynkestis położonej na obszarze
współczesnej Bitoli (zob. niżej), warto wymienić jeszcze miasta Skupi
(Skopje, kilka kilometrów od centrum), Stibera (wieś Czepigowo niedaleko
Prilepu) i Bargala (wieś Dolnji Kozjak niedaleko Sztipu), Prosek (Stenae)
pod Demir Kapiją, fortece Isar (niedaleko Walandowa (Valandova)) oraz
Vinica (wieś Kalimanci we wsch. Macedonii), stanowisko Vardarski rid w
Gewgeliji (Gevgelija), wreszcie teatr i ruiny wczesnochrześcijańskiej bazyliki
i baptysterium (na Plaoszniku) czyli najefektowniejsze pozostałości Lyhnidos
(Ochryda). Zresztą, jak to bywa w krajach - sukcesorach starożytnej Grecji
i Imperium Rzymskiego, zabytki antyczne kryją się niemal „za każdym

21
rogiem". Znakomitą ilustracją tego zjawiska, budzącego zdumienie
„barbarzyńców zza limesu” jest położona niedaleko antycznego teatru w
Ochrydzie, wykopana prawdopodobnie w 2012 r., a w następnym
uporządkowana i zmuzealizowana „dziura w ziemi" powstała, po rozbiórce
domu. Okazało się, że znaleziono w niej fundamenty antycznego domu z
kolumnadą, którą poddano zabiegowi anastylozy.
Napotkać tam można przejawy antycznej sztuki prowincjonalnej, niemniej i tak
bardzo ciekawej i czasami wysokiej klasy (jak choćby późnoantyczne
mozaiki w Heraklei Lynkestis).

M o zaik i w H e ra k le i

W tym miejscu warto wspomnieć, że niektóre obiekty przypisywane do

powyższej grupy mają nie do końca pewną metrykę. Tak jest na przykład z
pozostałościami zachowanego w Skopje akweduktu (rzymski czy turecki?)
czy też z fragmentami wewnętrznych umocnień w twierdzy w Skopje, jako
żywo przypominających mury cyklopie epoki minojskiej. W literaturze, z jednej
strony, funkcjonuje opinia co do podobieństwa tego długiego na 121 m muru
do ścian budowanych w porządku cyklopim, równocześnie jednak datuje się
go na czasy Justyniana Wielkiego. Imponująca jest lista średniowiecznych
zabytków Macedonii. Niewątpliwie główną rolę wśród nich odgrywają
obiekty sakralne, choć nie brak również ciekawych przykładów
architektury świeckiej, głównie militarnej. Na terenie kraju znajduje wiele
bezcennych, cieszących się sławą wśród ekspertów zespołów polichromii.
Bogate są zbiory ikon. Aby choć ułamkowo ukazać skalę omawianego
zjawiska, za stroną Exploring Macedonia warto wspomnieć, że w kraju
zachowało się łącznie ok. 23 tys. ikon, 240 ikonostasów i ok. 150 tys. m2
polichromii. Ze zmuzealizowanych zespołów, szczególnie dwa zwracają
uwagę swą rangą, mianowicie kolekcja Galerii ikon w Ochrydzie i zbiór
eksponowany w Muzeum Narodowym w Skopje.

22
Niewątpliwie największy zespół sztuki sakralnej w Macedonii znajduje się
w Ochrydzie. Tam właśnie, w samym mieście można zobaczyć takie perły
architektury, zdobione częściowo zachowanymi polichromiami, jak Sobór
Sofijski z 1 poł XI w., z późniejszymi rozbudowami (np. egzonarteks z
1313/ 1314 r.) i przebudowami, cerkiew Bogurodzicy Periblepty z
1294/1295 r., cerkiew św. Jana Kaneo z poł. XIII w., kompleks na Plaoszniku
składający się z rekonstruowanej cerkwi św. Pantalejmona oraz ruin
poźnoantycznych, średniowiecznych, a także nowożytnych muzułmańskich
obiektów sakralnych, w tym grobowca Sinana Czelebiego czy wreszcie
sąsiadujące ze sobą miniaturowe, czternastowieczne cerkwie Bogurodzicy
Bolniczkiej i św. Mikołaja Bolniczkiego. Oczywiście nie jest to pełna lista
wartych poznania, zabytkowych świątyń znajdujących się w mieście i jego
najbliższych okolicach (zob. choćby skalny monastyr św. Erazma z XIII w., a
niedaleko niego pozostałości bazyliki z V w. i hellenistycznej fortecy i wiele
innych).
Drogą lądową lub wodną można z Ochrydy dostać się do sławnego
monastyru św. Neuma założonego przez tego bliskiego współpracownika
św. Klemensa Ochrydzkiego w pocz. X w. Godny polecenia jest szlak cerkiewek
do źródeł potoku wpadającego do jeziora Ochrydzkiego opodal monastyru.
Do punktu wyjścia można wrócić inną drogą (szosą). Łącznie trasa ma ok.
5 km długości.
Wybierając się w przeciwną stronę jeziora Ochrydzkiego, ok. 7 km za Strugą
we wsi Kaliszte (Kaliśte) natrafia się na stawropigijski monastyr Narodzin
Bogurodzicy, którego najcenniejszym elementem jest skalna cerkiew pod
tym samym wezwaniem, zbudowana i pokryta dekoracją malarską w XIV lub
XV w.
Niespełna kilometr dalej, w skałach tuż nad brzegiem jeziora znajduje się
wykuta i wymurowana oraz polichromowana w XIII w. miniaturowa
cerkiew św. Atanazego. Ze Strugi dotrzeć można do Kaliszte ścieżką wytyczoną
nad samym brzegiem jeziora pośród wysokich trzcin. Zaczyna się ona w
okolicach plaży miejskiej, a kończy dość niespodziewanie tuż przed wsią. Inny
cenny kompleks sakralny znajduje się w Waroszu w Prilepie. Pośród
zachowanych tam sześciu średniowiecznych obiektów wyróżniają się klasą i
urodą cerkwie św. Mikołaja, ufundowana w listopadzie 1298 r., św. Dymitra
z XIV w. oraz pochodzący z ostatnich dekad XIII w. monastyr św. Michała
Archanioła. W najbliższych okolicach Skopje na szczególną uwagę zasługuje
zbudowana w 1164 r. na polecenie Aleksego Angelosa Komnena piękna
klasztorna cerkiew św. Pantalejmona w Gorno Nerezi na stokach gór Wodno.
W jej wnętrzu znajduje się sławny zespół polichromii doskonale pokazujących,
skąd malarze włoskiego protorenesansu czerpali inspiracje. Poza tym, pośród

23
licznych innych obiektów sakralnych warto wymienić niezwykle urokliwie
położony w górach Skopska Crna Gora monastyr św. Ilji (XIV w.) za wsią
Banjani, leżący tuż obok tej wsi monastyr św. Nikity (XIV w., ale
posadowiony na wczesnochrześcijańskich pozostałościach. We wnętrzu
świątyni ciekawe polichromie z XIV w. i cieszący się lokalną czcią „święty"
kamień), Markowy monastyr w Suszicy (XIV w.) i monastyr św. Andrzeja w
kanionie Matki (XIV w.).
Mnóstwo cerkwi i monastyrów rozrzuconych jest po całym kraju, czasami
w trudno dostępnych miejscach. Ich choćby najbardziej skrótowy opis mija się
z celem. W każdym razie ze względu na znaczenie artystyczne przynajmniej
wymienić należy cerkiew św. Jerzego w Kurbinowie (kon. XII w.) niedaleko
jeziora Prespa, cerkiew św. Jerzego w Staro Nagoriczino (1312/ 1313 r.) w
pobliżu Kumanowa oraz monastyry Bogurodzicy w Treskawcu (XIV w.)
pod Prilepem, św. Archanioła Michała i Gabriela Lesnowskiego w Lesnowie
(XIV w.) pod Probisztipem i św. Jerzego w Poloszku (XIV w.) pod Kawadarci.
Wymienione obiekty reprezentują nie tylko wysokie walory
architektoniczne (poza św. Jerzym w Kubinowie będącym budowlą salową o
dość skromnie rozwiązanych elewacjach), ale także mają wnętrza pokryte
szczególnie cenną dekoracją malarską.
Zachowała się w kraju także znacznie mniej liczna grupa obiektów świeckich,
pośród których najistotniejszą rolę odgrywają różnego rodzaju fortyfikacje,
głównie twierdze (o nich niżej). Warto też zaznaczyć, że z późnego
średniowiecza, z reguły z 2 poł. XV w., pochodzą najstarsze zabytki
muzułmańskie, jak choćby kamienny most przez Wardar w Skopje,
meczety Chjunczar, Kolorowy (Ischak-bega) i ustafa - paszy oraz amamy
(łaźnie) Daut-paszy i Czifte oraz ruiny łaźni Gulcziler/Szenguł, wreszcie w
znacznym stopniu odbudowany po trzęsieniu ziemi 1963 r. karawanseraj Suli
an.
Porozrzucane po całym kraju zabytki muzułmańskie stanowią niewątpliwie
ważną część nowożytnego dziedzictwa Macedonii, jak najbardziej możliwą do
odrębnej eksploracji przez turystów kulturowych. Wzorców organizowania
tego typu szlaków w Europie można zresztą znaleźć niemało. Na przykład
pochodzące najwcześniej z XVI w. obiekty ze Skopje (choćby meczet Jachja-
paszy z 1504 r., karawanseraj Kurszumli z XVI w., wieża zegarowa z XVI w. czy
bezistan z końca XVII w.), kompleks w Tetowie (Kolorowy meczet z XVII w.
(według innych opinii z kon. XV w.) z grobowcem, amam (łaźnia), czy przede
wszystkim zbudowany na polecenie Recep/Redzepa-paszy w końcu XVIII w.
Arabat Baba teke (centrum bektaszytów), mosty tureckie w Kratowie, zespół
potureckich obiektów w Bitoli i inne.

24
Dziedzictwem panowania tureckiego są też bez wątpienia czarszije
(historyczne dzielnice handlowo - mieszkalne), wypełnione budynkami,
nierzadko miniaturowymi o specyficznych elewacjach, przypominających
konstrukcję szachulcową. Nie można oczywiście zapomnieć o nowożytnej
macedońskiej chrześcijańskiej architekturze sakralnej. Ciekawy, choć niezbyt
atrakcyjnym wizualnie jej przykład stanowi cerkiew św. Mikołaja w
Kumanowie zbudowana w poł. XIX w. przez znanego ówczesnego architekta
Andreja Damjanowa (1 8 1 3 -1 8 7 8 ). W świątyni dostępna jest bogato
ilustrowana, wydana w 2012 r. broszura Sławicy Krstik (Krsticz).
Obok niej można wymienić jeszcze skopską cerkiew św. Spasa (koniec
XVII lub początek XVIII w., z pięknym rzeźbionym ikonostasem i
grobowcem Goce Dełczewa na klasztornym dziedzińcu) czy monastyr św.
Jana Bigorskiego pod Debarem (XVIII-XIX w.), z analogicznym do skopijskiego
rzeźbionym ikonostasem.
Swoją wartość ma też oryginalne kamienne budownictwo wiejskie, z reguły
nie starsze niż dziewiętnastowieczne, choć co do oceny czasu powstania
nie posiadających charakterystycznego detalu architektonicznego obiektów
kamiennych należy zawsze być nader ostrożnym.
Jeśli chodzi o architekturę współczesną, największy jej zespół znajduje się w
Skopje. Najogólniej mówiąc jest ona niezwykła. Są tam głównie powstające
w ostatnim czasie obiekty użyteczności publicznej i skupione w centrum
miasta przykłady małej architektury.

25
 SKOPJE

Skopje jest najważniejszym miastem Macedonii. Znajduje się w nim sporo

ciekawych zabytków zarówno świeckich, jak i religijnych. Najciekawsze z nich,
to labirynt starej dzielnicy Ćarśija, łaźnia Daud Paszy, cerkiew św. Spasa,
meczet Mustafa Paszy, Kamienny Most z XVw., forteca Kale, rzymski akwedukt.
Miłośnikom spokojnego wypoczynku na łonie natury można polecić jezioro
Matka.
Skopje to jak na stolicę kraju niewielkie miasto - liczy jedynie 700 tysięcy
mieszkańców. Niemal całkowicie zniszczone w trzęsieniu ziemi w 1963 roku
podniosło się z ruin, a większość mających świadczyć o jego wielkiej
przeszłości budynków jest wznoszonych w ramach projektu "Skopje 2014",
którego celem jest przekształcenie miasta w nowoczesną, atrakcyjną pod
względem biznesowym i turystycznym stolicę europejską. Tu na każdym kroku
trafimy na ślady wielkiej historii, nierozerwalnie związanej z bohaterem tego
kraju - Aleksandrem Wielkim. Upamiętnia go nie tylko gigantyczny, 22-
metrowy pomnik "Wojownika na koniu" stojący na Placu Macedońskim w
centrum miasta, ale także międzynarodowe lotnisko noszące jego imię.
Pomiędzy Grecją a Macedonią od ponad 20 lat toczy się spór o Aleksandra
Wielkiego i nazwę państwa. Grecja uważa, że ta, której używa jej północny
sąsiad, świadczy o tym, że Skopje może mieć roszczenia do regionu na północy
Grecji o tej samej nazwie, a przywłaszczanie sobie młodego wojownika jest po
prostu bezprawne.

Rodzinne miasto Matki Teresy

W Skopje urodziła się jedna z najsłynniejszych laureatek Pokojowej Nagrody

Nobla - Agnese Gonxhe Bojaxhiu, znana światu jako Matka Teresa z Kalkuty.
Wiele miejsc związanych z Misjonarką Miłości zostało niestety zburzonych w
czasie trzęsienia ziemi w 1963 roku, jednak wciąż można oglądać m.in.
kapliczkę w miejscu, gdzie stał kościół, w którym Matka Teresa modliła się jako

26
dziecko. Najważniejszym poświęconym jej obiektem jest muzeum, które
przyciąga każdego roku kilkanaście tysięcy zwiedzających. To jedno z miejsc,
które po prostu trzeba odwiedzić w Skopje.

Z w iedzanie
Zwiedzanie rozpoczniemy od ścisłego centrum miasta. Po dotarciu do Skopje
i zrobieniu zakupów mamy do wyboru mnóstwo możliwości i tras zwiedzania.
Z punktu widzenia praktycznego (np. możliwość zdobycia map miasta) oraz z
uwagi nato, że zostaniemy
dzięki temu przygotowani do
zwiedzania zabytków i innych ZABYTKI I ATRAKCJE TURYSTYCZNE
atrakcji stolicy, najlepszym
• słabo zachowane ruiny antycznego miasta Skup,
rozwiązaniem wydaje się • akwedukt, według jednych opinii rzymsko-
rozpoczęcie swojego bizantyński z I wieku n.e., rozbudowany w VI wieku
n.e. przez Justyniana Wielkiego. Według innych
poznawania Skopje od powstały dopiero w czasach tureckich, ewentualnie
wyprawy, wczasie której z użyciem części starszych konstrukcji
• twierdza Skopsko Kale ze śladami osadnictwa z
zwiedzimy znajdujące się w epok: neolitu i brązu, a także czasów rzymskich i
stolicy muzea. bizantyjskich (obecnie trwają tam badania
archeologiczne],
Pierwszym muzeum na naszej
• Cerkiew św. Pantelejmona w Nerezi, na
trasie będzie M uzeum M iasta przedmieściach Skopia, z 1 1 6 1 z zachowanymi
freskami będącymi wspaniałym przykładem
Skopje. Znajduje się ono na ulicy
malarstwa bizantyjskiego,
im. Mito Hadzi Vasileva Jasmina. • kamienny średniowieczny most na rzece W ardar,
Muzeum warto odwiedzić nie • cerkiew św. Nikity z XIV wieku,
• architektura z okresu panowania tureckiego
tylko z uwagi na fakt, że (łaźnie, zajazdy, meczety - głównie z XV wieku] w
znajduje się w historycznym muzułmańskiej części miasta,
• cerkiew Przemienienia Pańskiego z XVII-XIX wieku,
budynku oraz ze względu na • synagoga Beit Jaków.
ciekawą ekspozycję, ale także ze
względu na jego położenie.
Bardzo blisko stąd do innych zabytków (po ukończeniu naszego mouseum tour
będziemy mieli doskonałą orientację w najważniejszych zabytkach) oraz - co
nie jest bez znaczenia - niedaleko muzeum znajduje się restauracja McDonald,
a w niej można skorzystać z bezpłatnego (i bardzo szybkiego) Internetu WiFi.
Jeśli po dotarciu do miasta potrzebujemy zadzwonić do Polski np. za
pośrednictwem Skype towarto tutaj zajrzeć. Bilet domiejskiego muzeum
kosztuje 100 denarów, a instytucja ta jest otwarta od poniedziałku do soboty w
godzinach 9.30 - 17.00, oraz w niedzielę od 9.00 - 13.00.
Strona internetowa muzeum www.mgs.org.mk.
Muzeum mieści się w miejscu, gdzie znajdował się dworzec kolejowy. Od
1873r. była to początkowa stacja połączenia Skopje - Saloniki, jednak obecny

27
budynek zbudowano w latach 1940-41. Trzęsienie ziemi 26 lipca 1963 roku
zniszczyło sporą część budynku. Historycznym dowodem na to, kiedy
trzęsienie ziemi miało miejsce jest dworcowy zegar, który zatrzymał się na
godzinie 5.17 tj. dokładnie wtedy, kiedy grunt pod stacją się zatrząsł. Od tamtej
pory zegar pokazuje tę właśnie godzinę na pamiątkę trzęsienia. Muzeum
skupia się na historii miasta. Można tutaj dostać kilka folderów ułatwiających
zwiedzanie tak samego muzeum jak i stolicy. Warto przyjrzeć się fotografiom
przedstawiającym miasto na początku XX wieku. Niektóre z miejsc historycznie
ważnych i ciekawych do dzisiaj można w stolicy Macedonii odnaleźć. Drugim
muzeum wartym polecenia każdemu, kto poprzez muzealną wędrówkę chce
przygotować się do zwiedzania miasta, jest Muzeum Walki Macedończyków
zwane czasami Muzeum Ofiar Komunizmu. Te dwie nazwy są najbardziej
popularne, ale nie można dziwić się jeśli spotkamy się z innymi. Wynika to
z faktu, że instytucja przedstawia okres wydarzeń w historii kraju, który dla
wielu obywateli Macedonii jest częścią ich życia, który mają głęboko w pamięci
i odcisnął duże piętno.

Stara Czarszija.
Pełna sklepików, meczetów, restauracyjek i barów, z charakterystyczną
jednopiętrową architekturą spętaną pajęczynami kabli, z uroczymi latarniami,
z kontrastami w rodzaju spękana ściana z odłupanym tynkiem i miska SAT.
Stare toporne klimatyzatory przylepione do ścian budynków oznaczają hoteliki
- maleńkie i niezbyt tanie jak na swój standard. Tureckie karawanseraje, o ile
się jeszcze ostały, służą za lokale sziszowo-kawowe i restauracje. Dawne
tureckie łaźnie to dziś galerie. Jest kilka wartych odwiedzenia meczetów, np.
unikalnie dekorowany płytkami Aladża Dżamija czy Gazi-Isabegova Dżamija z
tureckim cmentarzykiem i ładnym ogródkiem różanym. Największy meczet to
Mustafa Pasza Dżamija (jeden z symboli miasta, ale nic nadzwyczajnego), zaś
najstarszy to Hjunkar Dżamija, XV wiek, ciekawy w środku, z dużą ilością
drewna. Z cerkwi należy wymienić na pierwszym miejscu cerkiew Św. Nauma,
obecnie jest to cerkiew-muzeum (wstęp 120 denarów) i koniecznie trzeba ją
odwiedzić, gdyż posiada cudowny, drewniany i misternie rzeźbiony ikonostas
charakterystyczny dla szkoły mijackiej z Galicznika (w całym kraju są tylko
trzy takie ikonostasy, naprawdę wspaniałe), a także piękną ambonę i inne
elementy wyposażenia. Ponadto można w niej robić zdjęcia, choć światła jest
bardzo mało i trzeba podejść do zadania ze wsparciem technicznym. Ważnym
miejscem na Czarsziji jest Bit Pazar, stary bazar turecki, gdzie można
połazikować, pofotografować i pokupować to i owo, polecam zwłaszcza część
jedzeniową. W licznych barach i knajpkach można wrzucić coś na szybko,
głównie opiekane mięsa w rodzaju kababi (rodzaj kiełbasek z mielonego

28
mięsa) czy pleskawicy (rodzaj ziołowego hamburgera) lub tawcze-grawcze
(zapiekaną w glinianym naczyniu fasolę o smaku... po prostu fasoli). Zaś zimne
piwo Skopsko i mocna kawa postawią na nogi znużonych włóczykijów.

P lac M acedon ia
Ogród pomników z gigantem na koniu - Aleksandrem Macedońskim na czubku
tańczącej fontanny. Na świeżo przybyłym robi wrażenie. Troszkę zieleni,
niewiele cienia. Centrum handlowe, kafejki - na placu i w jego najbliższej
okolicy można spędzić nawet ze dwie godzinki. Można spróbować tu
kukurydzy w kolbach pieczonej na grillu. Macedończycy umieją ją robić!

Promenada w centrum nad Wardarem. 3 ciekawe mosty, sporo kafejek,

karuzela a la XIX wiek, Muzeum Archeologiczne, Teatr Narodowy, kilkanaście
pomników, rzeźb i fontann. Obecnie szpecą ją liczne budowy i remonty, ale
będzie ładnie!

T w ierdza K ale
Stanowi najstarszą część Skopje - powstałą prawdopodobnie na początku VI w.,
kiedy to trzęsienie ziemi zniszczyło Scupi (starożytny „prototyp" Skopje).
Wybudowano ją z kamieni wapiennych, a że widać na nich tu i tam łacińskie
inskrypcje, specjaliści uważają, że owe kamienie były gruzem ze Scupi.

29
Historia twierdzy nie jest dobrze znana, gdyż nikt się o to zbytnio nie starał.
Archeolodzy wzięli się do pracy dopiero w latach 2006-2007, gdy zapłacił im
za badania rząd macedoński. Twierdza prezentuje się dużo lepiej z zewnątrz
niż od środka, ale na szczęście nie trzeba płacić za wstęp. Można tam iść, by
odpocząć na trawce pod drzewkiem w czasie męczącego zwiedzania centrum
miasta.

A kw ed u kt (i sta ro ż y tn e Scupi)
Wraz z pozostałościami po antycznej osadzie Scupi leży zaraz za miastem.
Osada istniała na początku naszej ery. Dziś można podziwiać
wczesnochrześcijańską bazylikę, antyczny teatr rzymski i posąg Wenus.

30
Akwedukt jest wyjątkowo długi, nietypowo załamany pod kątem i ma nieznaną
genezę. Prawdopodobnie pochodzi również z czasów rzymskich, ale jest to
przedmiot kontrowersji. Jedni naukowcy datują go na I w.n.e., inni na czasy
tureckie. Tym niemniej warto go obejrzeć, jest to jeden z trzech zachowanych
akweduktów na całych Bałkanach.

G óra Vodno.
Obecnie na szczycie Vodna znajduje się tylko kawiarnia pod chmurką i kilka
zadaszonych miejsc piknikowych; w przyszłości ma być wybudowana
restauracja. Kilka budek fast food stoi przed dolną stacją kolejki, ale gdy
zajrzeliśmy do nich, nic poza napojami i słodyczami nie było. Sporo ludzi
wjeżdża na szczyt ze swoim lunchem i spożywa go na łączce, podziwiając
roztaczające się dookoła widoki. Jest to miła opcja na upalne godziny w środku
dnia, gdyż na górze jest wyraźnie chłodniej i przewiewniej. Ze względu na
fotografowanie panoramy miasta lepiej jest być tam po południu.
Autobus do dolnej stacji kolejki linowej odjeżdża z dworca autobusowego (pod
dworcem kolejowym) w centrum co 30 min. Bilet na kolejkę kosztuje 100
denarów w obie strony, ale uwaga: w sezonie po 16:00 kolejka kursuje tylko co
pół godziny, a poza sezonem wcale (chyba tylko 1-2 kursy wieczorem).

31
K anion M atka
Uchodzi za najbardziej zachwycający krajobraz Macedonii oraz za cud natury,
chociaż jest sztucznie zalany przez spiętrzone wody rzeki Treski. Na pewno
warto sobie zrobić wycieczkę, aczkolwiek ktoś, kto widział w życiu wiele
kanionów, może wcale nie być powalony przez tamtejsze widoki. Wiele osób
się jednak zachwyca. Idąc z parkingu, mija się zaporę, której pod żadnym
pozorem nie wolno fotografować (są tablice) - a jak nie wolno, to człowiek
chce, choćby i nie było co fotografować, więc od razu jest zgrzyt i dylemat
moralny.

Po południu mistrzowie ceremonii puszczają trochę wody przez zaporę, wtedy

jest najbardziej malowniczo, bo szmaragdowa woda wali z dziury w skale, a
słoneczko też świeci pod odpowiednim kątem... Nie wiem, po co ten zakaz
fotografowania.
Za zaporą zaczynają się kanionowe widoki, najlepsza pora do zdjęć to pora
popołudniowa. Na miejsce można dojechać bez trudu autobusem miejskim z
dworca autobusowego, ale my jeździliśmy samochodem wcześnie rano, kiedy
były jeszcze miejsca w cieniu na darmowym parkingu. Wstęp do kanionu jest
bezpłatny.
Celem wycieczki może być po prostu obiadek w kanionowej restauracji, np.
świeżutkie danie rybne, a potem krótka przechadzka ubezpieczoną częścią
szlaku wzdłuż brzegu. Można popływać, choć brakuje wygodnych zejść do
wody, a o plażach nie ma mowy, zresztą woda jest dosyć zimna. Można
zafundować sobie rejs motorowy lub wiosłowy wodami Jeziora Matka, np. do
jaskini Vrelo z reklamowaną szatą naciekową (aczkolwiek nas ta jaskinia jakoś
specjalnie nie kusiła, Słowacy mają lepsze). Można iść w góry, np. do

32
położonych wysoko starych cerkiewek - z tym, że raczej trudno będzie do nich
wejść, zwykle stoją zamknięte i nikogo w pobliżu nie ma. Można zdecydować
się na krótką wycieczkę do 300-letniej cerkwi Św. Mikołaja i kawałek dalej na
pobliską górę, aby zobaczyć widoki z owej góry na jezioro w kanionie i taka
opcję polecam, gdyż widoki są śliczne, a wycieczka nie tak męcząca. Twardziele
mogą pójść dużo dalej - aż na górę Vodno, skąd można zjechać koleją linową i
potem autobusem do centrum Skopje. Jest to całodniowa wycieczka z
mnóstwem widoków.

Kamienny most
Łukowaty, złożony z kamiennych bloków most łączący starą i nową cześć
miasta jest symbolem Skopje i jej wizytówką - znajduje się w herbie miasta.
Składa się on z 12 półkolistych łuków o całkowitej długości 214 metrów i
szerokości 6 metrów. W średniowieczu był centrum najważniejszych wydarzeń
historycznych oraz... egzekucji. Mimo nękających miasto nieszczęść i trzęsień
ziemi, nigdy nie został kompletnie zburzony.

Stolica Macedonii, Skopje, to dwa światy po dwóch stronach rzeki Wardar.

Niewielkie miasto zmienia się w ostatnim czasie w szybkim tempie, jednak to,
co wciąż pozostaje niezmienne to południowe, nowoczesne dzielnice i
północny skraj pełen orientalnego uroku.
Metaforycznie ujmując, Skopje to miasto, które Wardar dzieli na dwie
różne rzeczywistości. Na lewym brzegu skoncentrowane są najważniejsze
zabytki, a więc twierdza (Kale) i Stara Czarszija ze wszystkim co się
znajduje w jej ramach i wokół niej (łącznie z obiektami nowoczesnymi),
takimi jak siedziby głównych muzeów (Muzeum (Narodowego) Macedonii,
Holocaustu, Archeologicznego (kończonego właśnie), Sztuki Współczesnej
itp.). Nade wszystko jednak, co jest niezwykłe, czarszija wciąż pełni swoje
oryginalne funkcje. Do dzisiaj jest siedzibą licznych punktów handlowych i
rzemieślniczych. Wciąż więc można tam spotkać miniaturowe sklepiki ze
słodyczami, czynne kuźnie, czy - z drugiej strony - warsztat produkcji i
sprzedaży instrumentów muzycznych. Ponadto mnóstwo różnorodnych
knajpek, w tym np. oryginalnych tureckich herbaciarni, kafejek nie
podających alkoholu czy czewapczarni, które razem dają bogaty obraz
pełnego życia bałkańskiego centrum.
Egzotycznego uroku miejscu dodaje działający na skraju czarsziji
zdominowany przez Albańczyków orientalny targ. To samo można powiedzieć
o licznie odwiedzających dzielnicę muzułmankach, ubranych w nakazane
religią stroje, czy też o ulicznych muzykach, śpiewających z
akompaniamentem ponuro brzmiących gęśli, albańskie kengi. Brzeg prawy to

33
głównie nowe, bombastyczne centrum i otaczające je dzielnice, choć i tam
znajdą się obiekty z wcześniejszych epok (vide turecka wieża mieszkalna).
W oczy rzucają się jednak przede wszystkim niedawno powstałe i jeszcze
wznoszone budynki użyteczności publicznej i obiekty małej architektury. Po
prostu nie sposób przejść obojętnie od kompleksu fontann (kończącego się
już po drugiej stronie Wardaru), dziwacznie umieszczonego,
niegustownego, marmurowego łuku triumfalnego, czy też licznych, różnej
jakości rzeźb, spośród których wyróżnia się wielkością, zainstalowany na
wyrastającej z podświetlanej różnokolorowo fontanny, olbrzymiej kolumnie,
konny posąg Aleksandra Macedońskiego. Szczere zdziwienie budzi
obstawiony figurami zasłużonych Macedończyków most wbijający się w
kończony budynek Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Podobny prowadzi
też w stronę Muzeum Archeologicznego.
Bez wątpienia stolica Macedonii jest miastem bardzo atrakcyjnym dla
turysty kulturowego, godnym kilkudniowego zwiedzania. Oprócz
imponującej, choć nie do końca fortunnie zrekonstruowanej po trzęsieniu
ziemi 1963 r. twierdzy, na szczególną uwagę zasługują liczne obiekty
związane z panowaniem Turków. To zdecydowanie największy i
najróżnorodniejszy zespół zabytków sztuki islamu w Macedonii. W jego
skład wchodzą most, meczety, łaźnie, karawanseraje (zob. wyżej), bezistan
(kryty targ), wieża zegarowa i urokliwe zabudowania mieszkalno -
gospodarcze czarsziji rozlokowane wokół nieregularnej sieci z reguły wąskich
uliczek
Skopje to też najważniejsze centrum muzealnictwa macedońskiego, nie
wspominając już o szeroko rozumianej, stołecznej ofercie kulturalnej i
zakupowej. Miasto posiada też bardzo bogate zaplecze. W niewielkiej od niego
odległości jest położonych wiele godnych obejrzenia obiektów (zob. paragraf
poświęcony dziedzictwu kulturowemu). W biurze Informacji Turystycznej
położonym niedaleko meczetu Daut-paszy przed wejściem na starą czarsziję
dostępne są różne materiały na temat Skopje

Mały Stambuł
W Skopje silnie odczuwa się wpływy tureckie. Ten, kogo pociąga klimat
Bliskiego Wschodu, powinien koniecznie udać się na północ, przekroczyć most
nad Wardarem i zajrzeć na tutejszy Stary Targ. Mówi się, że na żadnym innym
bałkańskim rynku nie ma takiej atmosfery. Kusi także dzielnica muzułmańska
Czarszija, która wygląda jakby była żywcem wyjęta z Turcji.

34
Karawanseraje, wąskie uliczki wypełnione straganami i kawiarenkami, gdzie
można nabyć unikalne pamiątki dają wrażenie przeniesienia się nie tylko na
inny kontynent, ale i w czasie. Dlatego nie dziwi fakt, że właśnie ta dzielnica
nazywana jest często Małym Stambułem. Nad okolicą góruje znajdujący się na
wzgórzu meczet Mustafy Paszy. Jest największą świątynią muzułmańską w
Macedonii i należy do najlepiej zachowanych tego typu budowli w całym kraju.
W mieście znajdują się także największe ła ź n ie tu reck ie na całym Półwyspie
Bałkańskim. Powstały w 1466 roku z rozkazu wezyra Daud Paszy, którego
noszą imię. Pierwotnie mieścił się w nich harem, później zmieniły swoją
funkcję i zaczęły służyć jako publiczne łaźnie. Obecnie mieszczą Miejską
Galerię Sztuki.

35
Starożytności na wyciągnięcie ręki W okolicach miasta znajdziemy kilka
starożytnych pozostałości. Najsłynniejsze z nich to ruiny rzy m skiej Scupi,
poprzedniczki Skopje, którą zniszczyło trzęsienie ziemi w VI wieku.
Znajdziemy tu także t e a tr rzym ski oraz odkryty na początku XXI wieku posąg
Wenus. Największym starożytnym zabytkiem jest świetnie zachowany
a k w e d u k t , którego data powstania niestety nie jest znana. Znajduje się on ok. 2
km od Skopje, a do naszych czasów zachowało się 55 kamiennych arkad, które
niegdyś transportowały wodę do miasta.

J a k d o jech a ć?
Tanimi liniami dolecimy do Belgradu, a potem pociągiem za ok. 40 euro (160
zł) jedziemy do oddalonego o 4 38 km Skopje.

MACEDONIA PÓŁNOCNO-WSCHODNIA

Kum anowo

Opuszczamy Skopje i okolice stolicy na dobre. Kierujemy się na północny-

wschód kraju a naszym celem jest trzecie pod względem wielkości miasto
Macedonii - Kumanowo (KyMaHOBO, alb. Kumanova, Kumanove). Mieszka tutaj
prawie 80 tysięcy ludzi, z czego ponad 60% to Macedończycy a ponad 20%
Albańczycy.
H istoria
Uważa się, że powstanie miasta miało związek z osiedleniem się w tych
okolicach plemienia Kumanów w średniowieczu. Pierwsze wiadomości o
Kumanowie odnajdujemy w tureckich dokumentach administracyjnych po­
chodzących z 1519 roku, gdy miasto miało 300 mieszkańców. Mieszkać tu
miały wówczas 52 rodziny. Miasto zostało opisane przez tureckiego
podróżnika Ewlija Czelebiego w
roku 1660. Miało ono wówczas
liczyć 600 domów, miał tu być
meczet, medresa oraz liczne sklepy.
W XVII wieku Kumanowo było
siedzibą władz nahiji (w Imperium
Osmańskim była to najmniejsza
terytorialnie jednostka
administracyjna), w mieście istniały

36
meczet, medresa i karawanseraj. Po stłumieniu powstania Karposza w 1689
roku miasto popadło w stagnację, trwającą, mimo pewnego ożywienia pod
koniec XIX wieku, aż do II wojny światowej. Po klęsce wiedeńskiej w 1683
roku, na Bałkanach. Podczas pierwszej wojny bałkańskiej 23/24 października
1912 pod miastem doszło do bitwy wojsk serbskich i tureckich, w której Turcy
ponieśli porażkę i zostali zmuszeni do opuszczenia okolicy. 27 grudnia 2002
przed liceum im. Goce Delćevaw Kumanowie wybuchła bomba, zabijając
jednego przechodnia i raniąc pięciu innych. Sprawcy zamachu nie są znani, jego
motywy również.

Z w iedzanie
Najstarszą zachowaną budowlą Kumanowa jest m ec z et "Eski" z 1751 w
tureckiej dzielnicy Orta Bunar. W okolicznych wsiach zachowało się sporo
średniowiecza, a nawet z czasów
prehistorycznych. W miejscu zwanym
K okino, koło wsi Staro Nagoriczane
około 30 km na północny wschód od
Kumanova znajduje się stanowisko
archeologiczne - pozostałości
megalitycznego obserwatorium
astronomicznego. Koło wsi K leczow ce
odkryto pozostałości rzymskiego
osiedla Vicianus. W Starym
N ag orićan e znajduje się cerkiew św.
Jerzego z XI/XIV wieku, we wsi Matejce cerkiew Zaśnięcia Matki Bożej z XIV
wieku.

Po zwiedzeniu klasztoru warto wybrać się do nieodległej od K riw ej P a ła n k ib o

położonej zaledwie 15 km na północny-wschód, wsi T arn ow o , gdzie znajduje
się pochodząca z XVI wieku cerkiew pod wezwaniem Świętego Mikołaja. Jest
to jeden z najciekawszych przykładów architektury z tego okresu. Warto
przyjrzeć się także samej miejscowości. W tej okolicy da się zaobserwować
wiele elementów macedońskiej kultury ludowej.

K okin o
Kokino, stanowisko archeologiczne w północno-wschodniej Macedonii,
położone jest na górze Taticev Kamen (1013 m n.p.m.). Znajdują się tu
pozostałości megalitycznego obserwatorium astronomicznego, które
najprawdopodobniej powstało ok. 1800 roku p.n.e.

37
Lokalizacja obiektu jest szczególna: znajduje się on na położonym na
pustkowiu skalnym szczycie Tatikev /Taticzew Kamen(1013 m n.p.m.). Z
góry rozpościera się wspaniały, rozległy widok. Dojazd do tego miejsca jest
niewątpliwie utrudniony, możliwy głównie dla turystów zmotoryzowanych,
choć zdarzają się tam też pojedynczy rowerzyści.

Przy szosie prowadzącej od strony Kumanowa rzadko są rozmieszczone

indykatory (drewniane tabliczki). Na miejscu można nabyć u opiekunów
obiektu ulotkę - booklet, wydaną na kredowym papierze, bogato
ilustrowaną i zawierającą podstawowe, podane po macedońsku i angielsku
informacje [Kokino. Stara opservatorija, Kumanovo). Miejsce zostało odkryte
stosunkowo niedawno, bo w 2001 roku. Trzy lata temu Rząd Macedonii zgłosił
kandydaturę Kokino do wpisu na listę dziedzictwa kulturowego UNESCO.

Krato w o

Pora ruszyć na południowy-zachód. Kolejnym celem na naszej trasie jest

miasto Kratowo (maced. KpaTOBo). Położone jest przepięknie w północno-
wschodniej części kraju w górskiej, powulkanicznej kotlinie, przez którą
przepływa kilka cieków wodnych, wśród nich rzeki Kratovska i Manceva.
Ciekawostką jest to, że leży w kraterze wygasłego wulkanu - stąd, od słowa
"krater" pochodzi nazwa miasta.
Jego historia sięga czasów starożytnych, kiedy to znajdowała się tu rzymska
osada. W okolicach miasta już w starożytności wydobywano rudymetali -

38
srebra, złota, miedzi i żelaza. Można także natknąć się na liczne malowidła
i rysunki pochodzące z epoki kamienia łupanego. W czasach starożytnego
Rzymu, ta górnicza miejscowość znana była pod nazwą Kratiskara, co znaczy
„krater", zaś pochodne tej nazwy: Koriton oraz Koritos, w czasach Bizancjum
oscylowały wokół tego samego znaczenia. Przypominająca krater niecka tej
miejscowości wymagała wzniesienia wysokich mostów łukowych
pozwalających na pokonanie rzeki oraz zastosowania pomysłowej
architektury, która sprostałaby tej stromej doliny.
Największy rozkwit miasta nastąpił pod koniec XIII wieku, kiedy to za sprawą
przybyłych tu z Saksonii (lub Flandrii) górników, stało się ważnym ośrodkiem
górniczym regionu. Od tego czasu przez kilka kolejnych stuleci wydobywano tu
srebro, złoto, miedź oraz ołów.
W 1689 roku w skutek powstania jakie wybuchło w mieście zniszczeniu uległa
znaczna część jego zabudowy oraz prawie wszystkie kopalnie. Wydobycie
kruszców zostało wstrzymane na przeszło 100 lat. Kopalnie ponownie otwarte
zostały dopiero na początku XIX wieku.
W 1836 roku Kratowo miało aż 56 tysięcy mieszkańców, jednak pod koniec XIX
wieku zaczął się raptowny upadek miasta. Z czasów rozkwitu miastu pozostało
sporo zabytkowych budowli
Do czasów obecnych zachowała się tu u n ikaln a XIX w ieczn a z abu d ow a.
Najważniejsze zabytki Kratowa to m in. k o ś c ió ł św J a n a C hrzciciela , sześć
kamiennych w ież oraz liczne malownicze kamienne mostki.
Miasto, jak można zaobserwować, nie jest popularnym celem turystycznym.
Warte jest odwiedzenia ze względu na
Most był budowany przez braci przez
zachowany kompleks skoncentrowanych
wiele lat, ale każdego ranka był
na niewielkim obszarze zniszczony. Ktoś powiedział braciom,
średniowiecznych i nowożytnych wież że gdyby pochowano jedną z żon w
fundamentach mostu, to m ost nie
mieszkalnych (6 zachowanych z 13
ulegnie zniszczeniu. Bracia zgodzili się,
niegdyś istniejących), mostów i że żona, która zajęła pierwsza
średniowiecznych murowanych przyniesie posiłek, będzie żywcem
pochowana w moście. Starsi bracia
wodopojów. Poza tym warto przejść się
powiedzieli swoim żonom, aby nie szły
niewielką i niestety zapuszczoną do mostu. Następnego dnia rano,
starówką, gdzie oprócz wymienionych nieświadoma żona najmłodszego z

obiektów znajdują się przykłady starej braci pochowana została w

fundamentach mostu, zostawiono
zabudowy mieszkalnej i rzemieślniczej,
jednak jedną pierś, na zewnątrz, by
tureckie więzienie (kilka lat temu mogła karmić swoje dziecko, które
odnowione, jednak opuszczone i fatalnie miało zaledwie trzy dni. Most nigdy nie
upadł i stawił opór wiekom.
zaniedbane), a tuż nad nim muzeum
miejskie.

39
Niestety niedostępny dla turystów jest ciąg średniowiecznych wykutych w
skałach korytarzy. Podobno obecne władze zdecydowały się, by wykorzystać
je jako kanały ściekowe! Warte uwagi są imponujące okazy drzew, z których
wyróżnia się czarna sosna rosnąca w miejskim parku (w centrum). Jej wiek
jest oceniany na 600 lat!

Tylko jeden most ma dwa łuki, reszta to mosty pojedynczego łuku.

Z najdłuższym 40 metrowym mostem związana jest stara legenda.

Wieże
Miasto miało 12 wież, ale niestety tylko sześć z nich zachowało się do dnia
dzisiejszego. Z dokumentów wynika, że wieże zostały zbudowane przez
najemców kopalń Kratovo, i były wykorzystywane do życia i przechowywania
rudy. Najatrakcyjniejsze wieże są Simitceva Wieża i Saat Kula (Wieża
zegarowa).

Klasztor Lesnovo
Klasztor Lesnovo znajduje się w okolicach Kratova, na Górze Bukowcu, na
wysokości 1,118m. Uważa się, że klasztor założył Gavril z Lesnovo. Poświęcił
klasztoru Św. Michałowi Archaniołowi. W przeszłości w klasztorze, mieszkało
ponad 200 mnichów.

40
którzy czynili z niego centrum duchowego i literackiego życia miasta Kratowo.
Liczne sporządzone tutaj manuskrypty religijne stanowią obecnie część
prywatnych prestiżowych kolekcji czy zbiorów bibliotek w Moskwie,
Belgradzie i Sofii. Według rękopisu z XIX wieku, biblioteka klasztorna używana
była do przechowywania ponad 20 rękopisu religijnej. Freski w kościoła
pochodzą z czasów jego budowy i zostały wykonana przez malarzy Sebasto,
Mihail i Marko. Ikonostas zostały wykonane przez znanych macedońskich
snycerzy - Petre Filipovskiego i braci Negre i Makarie Frckovskich.
Odwiedzający klasztor zazwyczaj zatrzymują się w jednym z licznych hoteli w
Kratowie lub wyruszają do niego ze stolicy Skopje (oddalonej mniej niż dwie
godziny drogi samochodem lub busem). W zależności od standardu ceny mogą
rozciągać się od 12 EUR do kilkudziesięciu. Drzewa rosnące na dziedzińcu
klasztoru mają ponad 580 lat.

Kriva P a l a n k a

Zaledwie kilka kilometrów od miejscowości Kriva Palanka (55 km na północny

wschód od Kratowa), do której łatwo dotrzeć samochodem znajduje się
monastyru świętego Osogowskiego. Zasadniczo należy kierować się po prostu
w górę, a dojazd dodatkowo ujawniają dokładne oznaczenia na
drodze. Monaster założony został przez mnicha Teofana około połowy XII

41
wieku, który złożył w nim szczątki świętego Joachima, co sprawiło, że po dziś
dzień klasztor ten jest jednym z najbardziej znanych w całej Macedonii i celem
pielgrzymek z całych Bałkanów, nierzadko również z innych państw
europejskich. Na turystach wrażenie robią znajdujące się w nim freski,
przestawiające sceny Sądu Ostatecznego, pełne tortur piekielnych i
przerażających stworów.

Monastyr Świętego Joachima Osogowskiego

Przy skalnym urwisku odwiedzający podziwiać mogą dwunastokopułową
cerkiew, a przy niej czteropoziomową dzwonnicę, wybudowaną na planie
kwadratu. W pomieszczeniu pod jednym z poziomów znajdują się kości
mnichów, którzy żywot swój spędzili, służąc klasztorowi. Warta uwagi jest
maleńka cerkiew Narodzenia Najświętszej Marii Panny o ścianach wyłożonych
białym kamieniem. W monasterze warto odwiedzić również spichlerze,
piekarnię i sklepik z pamiątkami. W znajdującej się nieopodal restauracji
można skosztować przepysznej, tradycyjnej, macedońskiej kuchni. A za
spędzoną tam noc podróżny zapłaci 10 EUR.

Kuklica

Niedaleko Kratowa (ok. 10 km) we wsi Kuklicy znajduje się niezwykły,

zdecydowanie wart odwiedzenia rezerwat przyrodniczy „Kameni kukli”.
Olbrzymie wrażenie na zwiedzających robi zespół, uformowanych w wyniku
erozji w dziwaczne formy, skał. Warto również odwiedzić znajdujące się w

42
okolicach miasta, stosunkowo trudno dostępne rezerwaty archeologiczne
Cocev Kamen (prehistoryczne obserwatorium i kompleks jaskiń), Trnovac
(prehistoryczne reliefy skalne) i Golemo gradiśte na terenie wsi Konjuch
(umocnione osiedle z okresu antyku i średniowiecza, z fundamentami sławnej
rotundy).
Kuklica, niewielka wieś, słynie z wyjątkowego cudu natury. Znajduje się tu
"kamienne miasto", które składa się z ok. 120 filarów, których wysokość
dochodzi do 10 metrów.

Powstały przed 10 min lat pod wpływem procesu erozji. Według miejscowych
legend kamienne posągi to zamienieni w głazy weselni goście. Lokalni
mieszkańcy przekonują, że co roku pojawia się kilka nowych filarów.

Wełes

Teren jest urzekający. U ujścia rzeki Topołki do Wardaru leży cel naszej
wędrówki - miasto Wełes (w latach 19 46 -1 9 9 1 znane pod nazwą Titov Veles -
do dziś na obronne, ale wiemy na pewno, że były one używane do XIX wieku.

43
Najstarsze warstwy murów obronnych (z których niewiele już zostało) zostały
tutaj zbudowane przez Rzymian. Miasto prawdopodobnie odgrywało istotną
rolę jako baza zaopatrzeniowa dla legionów rzymskich a także przystanek na
szlaku handlowym na południe: do Chrydy i Tesalonik. Miasto ma także swój
meczet. Leży on na lewym brzegu rzeki i jest nazywany Kumsal.

Sztip

Opuszczamy Wełes i kierujemysię na zachód kraju. Kolejnym przystankiem w

naszej podróży po Macedonii jest miasto Sztip (maced. ULnan, tur. iętip,
poi.Sztip). Mieszka tutaj obecnieniecałe 50 tysięcy ludzi.

H istoria
Pierwsza wzmianka o Sztipie, noszącym wówczas nazwę Astibo, pochodzi z III
wieku przed Chrystusem. Miały tu wówczas za mieszkiwać dwa plemiona, dla
których był to centralny ośrodek administracyjny. Z czasów panowania cesarza
rzymskiego Tyberiusza (1437 po Chrystusie) mamy informacje, że Rzymianie
porozumieli się z włodarzami ówczesnego Sztipu w polityce zagranicznej jaką
prowadził Rzym w regionie. Miasto zostało zniszczone w III wieku po
Chrystusie przez barbarzyńców. Obecna nazwa pojawia się po zasiedleniu
Bałkanów przez Słowian. W VII wieku po Chrystusie miasto zajęli Awarowie.
Za czasów bizantyjskich miasto nazywa się Estipion. Od 1382 miasto było pod
panowaniem osmańskim.

44
D ojazd
Pociąg: raz dziennie ze Skopje jedzie pociąg, który wraca do stolicy. Dworzec
kolejowy znajduje się około kilometra za miastem.
Autobus: dworzec autobusowy znajduje się przy ulicy Partyzanckiej. Do Sztipu
dojedziemy z wielu miast Macedonii Ze Sztipu autobusy jeżdżą w
następujących kierunkach: Skopje (co godzinę). Berowo (co dwie godziny)
Bitola, Kumanowo, Koczani (co dwie godziny), Ochryda, Strumica.

Z w iedzanie
Zwiedzanie rozpoczynamy od wzgórza, na którym znajdują się ruiny fortecy
Isar. Twierdza góruje nad miastem.

Warto wybrać się tutaj na początku poznawania miasta, gdyż z jednej strony
będziemy mogli popatrzeć na okolice z góry, co pozwoli zorientować się mniej
więcej w terenie, tak w mieście jak i poza nim, a z drugiej strony będzie można
zrobić pamiątkowe, niepowtarzalne zdjęcia. Twierdza była z punktu widzenia
strategicznego doskonale położona między rzekami Otinja i Bregałnica.
Najstarsze pozostałości bytności człowieka na terenie twierdzy archeolodzy
datują na III wiek przed Chrystusem. Z późniejszego okresu, znaleziono kilka
skarbów zawierających monety z okresu IV-VI wieku. Szczyt świetności
twierdza przeżywała w średniowieczu. Składała się ona wówczas z muru
obronnego o wymiarach 100 na 130 metrów umocnionego kilkoma wieżami.
Był to najważniejszy ośrodek wojskowy w tej części Macedonii. Po zwiedzeniu
ruin twierdzy wracamy do miasta. Ruszamy na szlak wyznaczony przez
cerkwie. Zgodnie z lokalnymi podaniami, pierwotnie w mieście i na terenach

45
do niego przylegających miało być ponad 300 świątyń. Dziś jest ich znacznie
mniej, ale te które pozostały są godne uwagi. Pierwsza na naszym szlaku jest
leżąca przed fortecą - cerkiew pod wezwaniem Archanioła Michała. Zgodnie
z lokalnym i tradycjami została zbudowana w roku 1334.

Na około dwudziestu kilometrów na północny wschód od miasta Sztip, , w

pobliżu wsi K o zjak i rzeki Kozjachka, znajduje stanowisko archeologiczne
Bargala. Współrzędne: 41.799675, 22,290031. Jest to teren o powierzchni
około pięciu hektarów. Wykopaliska rozpoczęły się w tu 1966 roku i trwają do
dzisiaj. Istniało tu w starożytności miasto Bargala. Pierwotnie (w IV wieku) był
to obóz wojskowy, który później przerodził się w rozwinięte miasto. Bargala
otoczona była wysokimi murami (niektóre z nich zostały odtworzone),
grubymi na 2,3 metry i wzmocniona 20 wieżami strażniczymi. Największy
rozkwit miał miejsce za panowania Justyniana I (527-565). Można znaleźć tu
wiele ciekawych artefaktów (część w posiadaniu Muzeum w Sztipie). Wśród
nich są wyryte drewniane płyty z podobiznami ludzi, lwów i form
geometrycznych (IV wiek)

Na terenie miasta została odkryta winiarnia z wieku VI i pierwsze bazyliki

chrześcijańskie. Uważa się, że w Bargali było pierwszym biskupstwa w regionie
Bregalnica.
Pierwszy odkrył Episkopatu bazylika, druga jest poza murami miasta (w
pobliżu głównej bramy miasta), który został skierowany do mieszkańców
zewnętrznej części miasta, a trzeci w centralnej części miasta, który służył jako
codzienne wczesnych rytuałów chrześcijańskich.

46
B e ro w o

Miasto Berowo jest typowym małym górskim miasteczkiem i znajduje się we

wschodniej części Macedonii, na wysokości 800 - 900 m n.p.m, na stokach gór
Maleszevo (najwyższy szczyt Kadica 1932m n.p.m).
Berowo i góry Maleszevo to mały region charakteryzujący się unikalną
kombinacją prawie nietkniętej natury, dziedzictwa kulturowego i
historycznego, etnografii, tradycyjnej muzyki i rzemiosła. W tym regionie zimy
są mroźne a lata chłodne. Berowo jest miastem o najwyższym stężeniu tlenu na
Półwyspie Bałkańskim i z największą ilością dni słonecznych w ciągu roku w
Macedonii (średnia to 6,4 godzin słonecznych w ciągu dnia).

Z abytki:
M uzeum h istoriczn o - etn olo g iczn e m ia sta B erow o.
Znajduje się w XIX wiecznym budynku, który został odnowiony zachowując
przy tym swój autentyczny wygląd. W muzeum można zobaczyć starożytne i
średniowieczne monety.

W etnologicznej części muzeum odtworzono tradycyjny pokój maleszevski.

Ponadto, można zobaczyć też tradycyjne maleszevskie stroje, biżuterię,
ceramikę, instrumenty, muzyczne itd.

C erkiew św. M ichała A rch an ioła

Wybudowana między 1815 a 1818 rokiem, znajduje się przy wyjeździe z
miasta przy drodze do jeziora.

47
 C hurch "S t A rchan g e! M ich ael"

C erkiew N ajśw iętszej B ogu rodzicy

Wybudowana między 1972 a 1975 w stylu bizantyjsko-macedońskiej cerkwi ze
średniowiecza. 28 sierpnia wielu Macedończyków spotyka się w cerkwi by
wspólnie obchodzić święto „Wielkiej Bogurodzicy”.

C erkiew N arod zen ia N ajśw iętszej B ogu rodzicy

Jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych symbolów Berova, znajduje się w
centrum miasta. Została wybudowany w 1912 i konsekrowana w 1922 roku.

D ojazd:
Berovo jest 165 km od stolicy Republiki Macedonii, Skopje, i 142 km od
lotniska „Aleksander Wielki”. Istnieją trzy drogi prowadzące do Berova:
Koczani-Vinica-Berowo, Koczani-Delczewo-Berowo i Strumica-Berowo. Jeśli
jedzie się od Skopje należy kierować się autostradą w kierunku na Wełes, a
następnie przejechać przez Sztip.
Codziennie kursują autobusy (pięć razy na dobę) ze Skopje przez Wełes, Sztip,
Koczani i Winica do Berowo i (dwa razy dziennie) ze Skopje przez Delczevo do
Berowa.

48
 MACEDONIA POŁUDNIOWO-WSCHODNIA

Gewgelija

(maced. TeBrejinja, bułg. TeBre/iH - Gewgeli, serb. ŁeB^ejinja - Bevdelija, gr.

rEDygAr) - Jewjeli) - miasto w południowo-wschodniej Macedonii, nad
Wardarem, nad granicą z Grecją. Ośrodek administracyjny gminy Gewgelija.
Liczba mieszkańców - 15.685 osób (96% Macedończyków) [2002].

Okolica Gewgeliji cieszy się ciepłym, śródziemnomorskim klimatem, dzięki

czemu uprawia się tu owoce południowe - figi, winogrona i cytryny. Hoduje się
tu też jedwabniki. Pewne znaczenie ma też przemysł lekki. W ostatnim okresie
rośnie ruch turystyczny.

Przede wszystkim jednak Gewgelija jest znana jako punkt handlu, związany z
pobliskimi przejściami granicznymi między Republiką Macedonii a Republiką
Grecką: drogowym Bogorodica - Evzoni oraz kolejowym Dworzec Kolejowy
Gewgelija - Idomeni. Przez miasto przebiegają linia kolejowa (wybudowana w
1873) i autostrada (E75) Ateny - Saloniki - Skopje - Belgrad, łączące Grecję z
północą Europy. Gewgelija jest nazywana macedońskim Las Vegas, ponieważ
znajduje się tam duża liczba kasyn, wśród nich najbardziej luksusowe kasyno
na Bałkanach - Casino Flamingo (znajduje się tam też luksusowy Casino
Flamingo Hotel, koło przejścia granicznego z Grecją).

49
W sąsiedztwie miasta leżą wykopaliska archeologiczne Wardarski Rid -
neolityczne i starożytne osiedla ludzkie na dwóch sąsiadujących wzgórzach
nad Wardarem.

Kożuf

Całoroczny kurort Kożuf (Kowyfj)) położony jest w południowej części

Macedonii, przy granicy z Grecją. Znajduję się półtorej godziny drogi od
Salonik w Grecji i półtorej godziny drogi od stolicy Macedonii Skopje. Ośrodek
wypoczynkowy rozciąga się od wysokości 1550 do 1700 m. n.p.m., a część
narciarska dochodzi do
wysokości 2200 metrów.
Kożuf Resort znajduje się
na północnym stoku góry
Kożuf co zapewnia mu
idealne warunki do
utrzymania się śniegu
podczas zimy. Średnia
wysokość pokrywy śniegu
na zboczach to 150 cm.
Przeważanie pierwszy śnieg spada w połowie listopada i utrzymuje się aż do
kwietnia.

50
Wioska wchodząca w skład kompleksu Kożuf Resort spełnienia wszystkie
wymagania. W skład infrastruktury wchodzą: 200 will, 40 małych i 6 dużych
hoteli, 2000 łóżek na kwaterach, otwarty parking na 2000 samochodów,
sklepy, ski bar, restauracje oraz sklepy i wypożyczalnie sprzętu narciarskiego,
snowbordowego, rowerów i ekwipunków górskich. Turyści mogą również
korzystać z otwartych i zamkniętych kortów tenisowych, boisk do piłki nożnej
i koszykówki, pól golfowych i basenów.

Kożuf Resort oferuje:

TURYSTYKA ZIMOWA
- najlepiej wyposażone centrum narciarskie w południowo-wschodniej
Europie z 7 wysiągami krzesełkowymi i 4 wyciągami narciarskimi
- 80 km przygotowanych tras narciarskich
-1500 ha do swobodnej zjazdy na nartach
-20 km tras przygotowanych do biegów narciarskich
-200 km tras dla pojazdów śnieżnych
LETNIE ATRAKCJE
-parki wodne z kompleksami basenowymi
-2 boiska do koszykówki
-4 korty tenisowe i boiska
-500 ha eco-parku
CAŁOROCZNA OFERTA
- ośrodek Spa i Wellness
-wspinaczki górskie
-kolarstwo górskie
-jazda konna
-paralotnictwo
-wędkarstwo
-myślistwo
-turystyka historyczna
-restauracje
-teatr

S tr u m i c a

Opuszczamy Berowo. Kierujemy się na południe do największego miasta w tej

części Macedonii - Strumicy (mac. CTpyMnpa, bułg. CTpyMnpa, g r.Z T p d )g v iT aa,
tur. Usturumca). Mieszka tutaj prawie 35 tysięcy ludzi.

51
Historia
Teren, na których znajduje się miasto były zamieszkane już starożytności.
Najstarsze ślady bytności człowieka tutaj pochodzą sprzed 8 tysięcy lat.
Pierwsze wzmianki o mieście pochodzą z roku 181 przed Chrystusem, kiedy to
rzymski historyk Tytus Liwiusz wspomina o mieście Astraion, które zajmowało
obszary dzisiejszej Strumicy. W IV w. n.e. zostało ono przemianowane na
Tiberiopolis na cześć cesarza rzymskiego Tyberiusza. Obecna nazwa miasta i
rzeki, nad którą leży, pojawiła się po zasiedleniu Bałkanów przez Słowian. Za
czasów pierwszego państwa bułgarskiego Strumica była ważnym ośrodkiem
władzy. Po bitwie pod Belasicą w 1014 zostało miasto przejęte przez
Bizancjum. Od 1395 roku należała do Imperium Osmańskiego. Panowanie
osmańskie odbiło się tak na demografii jak i architekturze miasta. Na początku
XX wieku w mieście mieszkało 10200 ludzi (60% Macedończyków, 30%
Turków, 7% Żydów). Podczas I wojny bałkańskiej miasto zostało zdobyte
przez wojska bułgarskie, a następnie wcielone do Bułgarii. Podczas II wojny
bałkańskiej krótko okupowały Strumicę wojska greckie. Do 1919 Strumica
należała do Bułgarii, następnie została przekazana Jugosławii a po odzyskaniu
przez Macedonię niepodległości stała się częścią obecnego państwa.
Dojazd Do miasta można dostać się z wielu miejscowości w Macedonii.
Dworzec autobusowy wmieście znajduje się na ulicy Klimenta Ochrydzkiego.
Ze Strumicy mamy do dyspozycji autobusy jadące w kilku kierunkach: Skopje
(co dwie godziny), Ochryda,Dojran.

Zwiedzanie
Miasto ma do zaoferowania turyście równie wiele jak okolica. Po dotarciu do
Strumicy ruszamy w pierwszej kolejności do Muzeum Archeologicznego.
Muzeum otwarte jest od wtorku do piątku w godzinach od 9.00do 16.00. Wstęp
do muzeum jest bezpłatny. W muzeum obejrzeć można zbiory prezentujące
historię miasta (i co nie mniej ważne, okolic!) od czasów prehistorycznych,
kiedy pierwszy człowiek pojawił się w tej okolicy. Najważniejszym z
historycznego punktu widzenia zabytkiem znajdującym się w Strumicy jest
kościół Piętnastu Męczenników. Świątynia została poświęcona chrześcijanom,
którzy wczasach panowania rzymskiego cesarza Juliana zwanego Apostatą
(Odstępcą) w latach 3 6 1 -363 zostali straceni. Odmówili oni odrzucenia
chrześcijaństwa i powrotu do kultu tradycyjnych rzymskich bogów. Obecna
świątynia to w istocie kilka kościołów zbudowanych jeden przy drugim, a
nawet jeden w drugim. Podobno znajdują się tutaj oryginalne relikwie
świętych. Centralne miejsce zajmuje oczywiście zbiorowy grobowiec
męczenników, niemniej z biegiem czasu dobudowywano dodatkowe budowle
np. bazylikę. Obecny kształt świątynia nabrała po przebudowie w 1973 roku.

52
Jest to najważniejszy ośrodek kultu w Macedonii dnia 1 grudnia, kiedy
obchodzi się święto męczenników, którzy są jednocześnie patronami miasta.
Nad miastem górują fortyfikacje znane jako „Cesarskie mury" (ewentualnie
„Cesarska wieża"). Twierdza była doskonale położona z punktu widzenia
strategicznego. Gdziekolwiek w mieście znajdujesz się nie można nie zobaczyć
tej wspaniałej twierdzy, która sama w sobie ukrywa legendy miejskie od
starożytności po dziś dzień. Strumica jest znana jako „miasto pod Wieżami
Cara". Twierdza jest pomnikiem upadku średniowiecznego państwa
macedońskiego i cara Samuela w 1018 roku. Dzięki położeniu na stromej górze
(445 m. n.p.m.) twierdza była bardzo trudna do zdobycia, a jej obrońcy mieli
doskonały widok na wiele kilometrów. Taka lokalizacja pozwalała kontrolować
wszystkie trzy wejścia do miasta.

Cytadela jest okrążona murem wapiennym wybudowanym w późnej

starożytności. Drzwi wejściowe znajdują się między dwiema wieżami z VI
wieku, które później zostały odnowione w okresie panowania cezara
Tyberiusza. Bizantyjskie monety pochodzące z VII i VIII wieku zostały odkryte
w fortecy. W czasie prac wykopaliskowych na terenie twierdzy zostały
odnalezione przedmioty, które pochodzą od prehistorii do średniowiecza.
Według opinii niektórych archeologów mogą to być pozostałości po
starożytnym mieście Astrajon, na temat którego znajdują się zapiski z 183
r.p.n.e.. Następnie na tych terenach znajdowało się wczesnochrześcijański
Tiberipolis, a obecnie Strumica.

Historia tej twierdzy jest powiązana z istnieniem samego miasta. W XI wieku

po bitwie pod Bielasica, bizantyjski imperator Vasilij II nakazał swojemu

53
wojsku, żeby w drodze do Salonik zniszczyli wszystkie osady, które napotkają.
Imperator nie chciał mieć problemów z lokalną ludnością. Twierdza Cara, która
stała przy drodze na Saloniki została zaatakowana przez oddziały imperatora.
Na szczyt i do twierdzy prowadzi asfaltowa droga (w miejscu gdzie kiedyś
przechodziła droga do Salonik), która jednak prowadzi na około gór więc
potrzeba około 40 minut, żeby dojechać do celu. Ze Strumicy można jednak
udać się na pieszo ścieżką, obierając tą drogę wejdziemy na szczyt po godzinie

Kolejny dzień pobytu w Strumicy warto również spędzić na pieszej

wyprawie. Tym razem jej głównym celem są dwa kompleksy klasztorne,
położone w tym samym kierunku. Najlepiej jest wybrać się najpierw do
odległej ok. 10 km Weljusy (Veljusa). Znajduje się tam urokliwie położony
na wzgórzach obecnie żeński monastyr z wybudowaną XI w. cerkwią
Bogurodzicy, w której zachowały się resztki polichromii z XI i 2 poł. XII
w. Ten piękny obiekt sakralny jest usytuowany w sielskim otoczeniu
wywołującym atmosferę skupienia i spokoju. Następnie należy udać się w
kierunku powrotnym do wsi Wodocza (Vodoća), by zwiedzić tamtejszy
monastyr z cerkwią św. Leoncjusza.

Wspomniana cerkiew św. Leoncjusza powstała prawdopodobnie w XI w.,

silnie zniszczona została przed 1869 r., a już w XX w. odbudowana. Zachowały
się w niej resztki polichromii z XI w. Malowane między 1018 i 1037, freski
należą do arcydzieł sztuki średniowiecznej w bizantyjskiej sztuki. W nocy

54
cerkiew wygląda jeszcze bardziej majestatycznie, gdyż cały kompleks jest
oświetlony z różnych stron. W ciemności ma się wrażenie, że klasztor unosi się
nad ziemią. Na teren cerkwi prowadzą dwa wejścia, jedno do świątyni, a drugie
do zakonu, gdzie znajduje się nowo wybudowana cerkiew pod wezwaniem św.
Grzegorza Palama i Czcigodnego Starego Josifa Spileot.
Sam kompleks składa się z trzech cerkwii (dziś są połączone w jedną),
klasztornych łaźni, pozostałości po obiektach handlowych i olbrzymiej
średniowiecznej nekropolii z ponad tysiącami grobów. Jeżeli chodzi o samą
cerkiew można określić przynajmniej cztery fazy jej budowy:
pierwsza faza - wczesnochrześcijańska bazylika V-VI w.,
druga faza- trzynawowa wschodnia cerkiew z kopułami, wybudowana
między VI-VII w.,
trzecia faza- zachodnia cerkiew zbudowana między 1018- 1037, czyli po
upadku cesarstwa Samuela czwarta faza- środkowa cerkiew wybudowana na
przełomie XI i XII wieku, największa cerkiew z tego kompleksu. Warto
wspomnieć o najlepiej zachowanych macedońskich freskach z XI w., na których
zostało przedstawionych 40 męczenników, Isavrios i Evplos. Cmentarz był
użytkowany od XIV do XX wieku. Dziś w kompleksie mieszkają zakonnicy.
Wokół pozostałości innych budowli i rodzaj niewielkiego lapidarium.
Niestety, wrażenie wywołane przez opisane zabytki psuje fatalne
zaśmiecenie terenu położonego za murem klasztornym. Dla wytrwałych
turystów pieszych atrakcyjnym rozwiązaniem może być udanie się górską
drogą z Wodoczy do położonego nieco ponad 10 km sztucznego jeziora
Wodocza (Ezero Vodoca).

Trasę tę trzeba jednak dobrze przemyśleć ze względu na sporą już

odległość i warunki terenowe. Idąc bądź jadąc ze Strumicy do Weljusy warto
dopytać się miejscowych gdzie znajduje się tzw. Strumin grob (non vidi),
obiekt sepulkralny o niejasnej chronologii powstania (przez niektórych
badaczy uznawany za starożytny, przez innych za średniowieczny).
Kolejny dzień pobytu w Strumicy i jej okolicach można poświęcić na
wycieczkę do dysponującej wieloma atrakcjami wsi Bańsko odległej od miasta
o ok. 13 km.
Dobrze jest w tym wypadku dojechać autobusem lub nawet lepiej
taksówką. W nieodległym sąsiedztwie od Banska znajdują się trzy
wodospady (Gabrovo, Koleśino, Smolari). W zasięgu wytrwałego turysty
pieszego jest dotarcie do drugiego z wymienionych, położonego niespełna 8
km od Banska. W drodze powrotnej można wybrać się do wodospadu
gabrowskiego. Piękny wodogrzmot w Smolarach jest położony już zbyt

55
daleko od Bańska (15 km). Trzeba więc do niego poszukać transportu
kołowego, co nie jest łatwe, o ile nie dysponuje się własnym.
Nie lada atrakcją są tutejsze pokoje gościnne (łącznie kilkanaście, z
łazienkami i toaletami) w konaku w monastyrze Męczenników z
Tyberiopolis w Strumicy, położonym - nawiasem mówiąc - jakieś 10 minut
piechotą od obecnego centrum, w dzielnicy cygańskiej (jest jednak
bezpiecznie, choć egzotycznie i głośno). Na terenie monastyru, którego
gospodarzem jest ojciec Dimitar Krcew (Krcev) znajduje się uroczy ogród, po
którym spacerują w zgodzie pawie i żółwie, a przede wszystkim można
zobaczyć ruiny cerkwi Męczenników z Tyberiopolis datowanej na kon. IX-
pocz. X w. i odwiedzić galerię ikon.

R zym ska ła ź n ia w B a ń sk a
Na 12 km od miasta Strumica, na północnym podnóża góry Belasitza,
znajdujących się silne źródła gorącej wody o temperaturze 72 ° C. Źródło
znajduje się w miejscowości Bańsko, której nazwa pochodzi od słowa łaźnia. W
pobliżu źródła "Parilo" znajduje się łaźnia rzymska, która została zbudowana w
II wieku naszej ery. Obszar ten obejmuje ponad 1500 m2 i jest jednym z
największych kąpielisk na Bałkanach.

56
Większość z 11 pomieszczeń, zbudowanych głównie z cegły i kamienia, mają
różne funkcje. Ogrzewanie wnętrza zostało zaprojektowane w ten sposób, że
gorąca woda została wykorzystana do ogrzewania podłogi i ścian. Łaźnia jest
zaprojektowany jak większość rzymskich budowli i wpisywała się w potrzeby
zdrowotne kultury rzymskiej. Była tu garderoba (apoditerium) do ubrań, a w
miejscu zwanej "dipterium" chorzy masowani olejem. Pokój "tepidarium"
znajdował się wśród gorącej kąpieli (sauny) i zimnej kąpieli (Frigidarium).
Główne miejsce zajęły wanny i wanny basenu, którego głębokość wynosiła
około 1,5 m. Sanatorium to zniszczono w VI wieku naszej ery.
Temperatura wody w źródle nie zmienia się w ciągu roku, co dowodzi, że
pochodzi z dużej głębokości. Łaźnia w Bańsko jest jednym z niewielu
zachowanych rzymskich zabytków tego typu w Europie.

Obok łaźni znajduje się synagoga pochodząca z IV wieku. Miasto posiada też
swoje niewielkie forum, czyli miejsce przypominające rynek, gdzie toczyło się
życie miejskie. Największą część kompleksu zajmuje tzw. Pałac Cesarski. Został
wzniesiony przez Cesarza Teodozjusza I, który przebywał tutaj w roku 388.
Budynek wzniesiono w dużej mierze z marmuru z ogromnym przepychem.
Obecnie można obejrzeć tutaj kilka zrekonstruowanych kolumn. Po zwiedzeniu
pałacu warto zatrzymać się na chwilę przy rezydencji biskupiej. Położona jest
ona na północ od bazyliki, a pochodzi najprawdopodobniej z IV wieku po
Chrystusie. W końcu nie można pominąć teatru rzymskiego, który jest
największym obiektem rzymskim wzniesionym w Stobi. Do dzisiaj robi bardzo
duże wrażenie. Mógł on pierwotnie pomieścić około 8 tysięcy ludzi. Pierwszym
naszym celem jest położona niedaleko granicy z Grecją, region Mariowo (mac.
MapnoBo). Kraina ta przez wielu jest uważana za najpiękniejszą część
Macedonii. Tutaj znajduje się piękne jezioro Tikveś (mac. THKBein) oraz są
produkowane doskonałej jakości wina.

W regionie produkuje się też doskonały jogurt. Oprócz pięknych widoków i

wina region ten ma do zaoferowania bogactwo historycznych miejsc. Również

57
jednym z pierwszych celów powinno być starożytne miasto Stibera. Niegdyś
miasto to było wiodącym ośrodkiem miejskim starożytnej Macedonii. Tutaj
swoją wojskową kwaterę miał grecki król Perseusz, który zasłynął jako ostatni
wódz grecki, który stawił zbrojny opór Rzymowi. Perseusz dbał o dobre
stosunki z Grecją, umacniał polityczną pozycję Macedonii i starał się pozyskać
sprzymierzeńców, czym wzbudził niepokój Rzymu, który wypowiedział mu
wojnę. Wielokrotne posłowanie Perseusza, mające na celu pokojowe
rozwiązanie rodzącego się konfliktu nie przyniosło rezultatów - Rzym
wypowiedział mu wojnę. Rzymianie nakazali posłom opuścić Rzym tego
samego dnia, a wszystkim Macedończykom w ciągu 30 dni Italię. Mimo
początkowych sukcesów Perseusz poniósł pod Pydną w 168 p.n.e. klęskę i
musiał uciekać z Macedonii. Schronił się w świątyni na Samotraceby w końcu
zdać się na łaskę Rzymian. Został poprowadzony w wspaniałym triumfie jaki
odprawił jego zwycięzca spod Pydny, konsul Lucjusz Emiliusz Paulus
Macedoński. Grecki historyk i geograf Strabon uznał, to miasto za jedno z
trzech najważniejszych na Bałkanach. Początki powstania architektonicznych
pozostałości Stibery datujesię na III wiek p.n.e. - III wiek n.e. Pośród
niezwykłych znalezisk można wymienić 30 marmurowych posągów i popiersi
(wiele z nich wspaniale wyrzeźbionych) oraz około 20 frontonów i inskrypcji.
Szczególnie duże wrażenie w kompleksie archeologicznym robi świątynia
greckiej bogini losu Tyche, która zachowała się w niezłym stanie.

58
Velju sa

Wyjazd do cerkwi najlepiej jest zacząć swoją przed wschodem słońca wyjeżdżając ze
Strumicy w kierunku północno-zachodnim. Po około 7 kilometrach dojeżdżamy do
wioski Yeljusa (Be/byca), kręta droga zaczyna piąć się ku górze. Dojeżdżamy do
bramy przed którą rosną drzewa figowe. Po otwarciu drzwi przenosimy się do
magicznego ogrodu, w którego sercu stoi cerkiew św. Bogurodzicy Eleusa. Ze skarpy,
na której znajduję się cerkiew roztacza się widok na macedońską wioskę a w oddali
zza gór wschodzi
słońce.

Ta cerkiew jest
prawdziwą perłą
średniowiecznej
architektury
macedońskiej. Została
wybudowana w 1080
roku przez mnicha
Manuila, który później
został biskupem
Strumicy. O tym fakcie
mówią dwie belki stropu, które obecnie znajdują się w muzeum w Sofii. Cerkiew ta
jest wyjątkowo ważna ze względu na świetnie zachowaną architekturę, mozaikę,
freski i marmurowy ikonostas. Cerkiew jest zbudowana na planie czterech półkoli co
czyni ją jedyną tego rodzaju w XI wieku. Cerkiew była malowana kilkakrotnie,
pierwszy raz w 1085 roku zaraz po wybudowaniu, drugi raz w 1164 i na koniec XIX
wieku ponownie został pomalowana w całości przykrywając pierwsze freski.
Najważniejsze freski w świątyni przedstawiają Najświętszą Bogurodzicę Oranta,
Jezusa Chrystusa Emanuel, św. Nifon. Podczas II wojny bałkańskiej (1913 r.) cerkiew
została spalona, a później odbudowana. Dziś na terenie cerkwi mieszkają siostry
zakonne Macedońskiej Prawosławnej Cerkwi pochodzące z Macedonii, Rumunii,
Chorwacji, Rosji i Serbii.

Zwiedzający mogą porozmawiać tylko z jedną z sióstr, która zawsze z chęcią

opowiada o kościele i tradycji prawosławnej.

59
K a w a d a r ci

Kawadarci (t. Kawadarce, Kawardżik i Kawadardżik; maced. KaBa.ąapu.H) -

miasto w południowej Macedonii, w kotlinie Tikwesz, nad rzeką Luda Mara.
Ośrodek administracyjny gminy Kawadarci. Liczba mieszkańców - 29.188 osób
(97% Macedończyków, 1% Cyganów) [2002].

Osadnictwo w okolicach Kawadarci datuje się od VII-VI wieku p.n.e. Miasto na

miejscu dzisiejszego Kawadarci zostało założone prawdopodobnie w czasach
hellenistycznych. Miasto leżało przy Via Egnatia. W V i VI wieku zostało
zniszczone przez Awarów i migrujących Słowian. Za czasów osmańskich w
mieście osieliło się wiele rodów z pobliskich miejscowości, zniszczonych przez
Turków. Dzięki temu w XVII wieku Kavadarci stało się sporym miasteczkiem i
głównym ośrodkiem regionu Tikwesz. Pierwsza wzmianka o osadzie pod
dzisiejszą nazwą w paszałyku bitolskim pochodzi z 1823. Po wojnach
bałkańskich i rozpadzie imperium osmańskiego muzułmanie i Turcy opuścili
miasto i okolice - ostatni wyjechali w latach 1935-1936. W czerwcu 1913
Kawadarci było ośrodkiem lokalnego powstania przeciwko władzy serbskiej,
stłumionego przez serbskie wojska.

Kawadarci jest największym w Macedonii ośrodkiem uprawy winorośli i

produkcji wina, której tradycje sięgają tu IV wieku p.n.e. Obecnie w kotlinie
Tikwesz zbiera się rocznie 85 tys. ton winogron, z czego 80% na wino. Ocenia
się, że około 85% mieszkańców regionu utrzymuje się z winiarstwa.
Największe piwnice to "Tikwesz", "Czekorow" i "Popow". W pierwszym
tygodniu września odbywa się w Kavadarci festiwal "Tikweszki Grozdober"
("Tikweskie Winobranie"). Poza winem w mieście i okolicy produkuje się
wysokiej jakości tytoń. Uprawia się też mak na opium.

W mieście działa huta żelazoniklu, prowadzona przez spółkę "FENI", o rocznej

produkcji 5-7 tys. ton. Produkcja opiera się na bogatych miejscowych złożach
rud żelaza i niklu tuż na południe od miasta. W 2000 w mieście utworzono
pierwszą w Macedonii wolną strefę ekonomiczną. Niedaleko miasta na Crnej
Rece leży wielki sztuczny zbiornik wodny Tikwesz.

60
Negotino

Na prawym brzegu Wardaru, w Kotlinie Tikweskiej mieści się miasto Negotino

(maced. HeroTHi-io). Jest ośrodek administracyjny gminy Negotino. Liczba
mieszkańców to 13 28 4 osób (98% Macedończyków) [2002], współrzędne
geograficzne - 41°29'02"N, 22°05'21"E, wysokość - 1 6 5 m n.p.m.

Dzisiejsze Negotino jest kontynuacją starożytnego miasta Antigonea,

założonego w połowie III wieku p.n.e. przez króla Macedonii Antygona Gonata.
W czasach rzymskich przez miasto przebiegała Via Egnatia. W XI wieku miasto
zostało niemal całkowicie zniszczone przez trzęsienie ziemi, ale je
odbudowano. Później leżało w granicach bułgarskiego carstwa Samuela. Mimo
tak długich dziejów okresem największego rozwoju Negotina była dopiero
druga połowa XX wieku.

61
Ciepły i słoneczny klimat oraz żyzne gleby zadecydowały o tym, że Negotino
zawsze było ośrodkiem winiarstwa i uprawy winorośli. Obecnie w gminie
zbiera się 20-25 tys. ton winogron rocznie. Do najbardziej znanych
miejscowych piwnic win należą "Povardarie", "Bovin", "Fonko" i " Dudin".
Oprócz wina w okolicy Negotina uprawia się tytoń, warzywa i owoce.
Niedaleko miasta znajduje się elektrownia cieplna "TEC Negotino". Przez
Negotino przebiegają trasa E75 i linia kolejowa, łączące Skopje z Salonikami.

Z zabytków znajdują się w Negotinie tylko wieża zegarowa z 1821, meczet i

bezisten. W mieście prowadzi się też wiele prac archeologicznych.

MACEDONIA POŁUDNIOWO-ZACHODNIA

J e z io r o Och rydzkie

Jezioro Ochrydzkie, rozdzielone między Albanię i Macedonię, jest najstarszym

jeziorem w Europie i najgłębszym na całych Bałkanach. Na jego brzegach
zachowało się wiele średniowiecznych zabytków, takich jak np. klasztor św.
Nauma.

62
Jezioro Ochrydzkie wraz z leżącym nad nim miastem Ochryda zostało wpisane na
listę światowego dziedzictwa UNESCO. Jezioro Ochrydzkie jest najgłębszym je­
ziorem na Bałkanach i najstarszym w całej Europie. W jego krystalicznych wo­
dach żyje ponad 200 endemicznych gatunków zwierząt

Ochryda i o k o li c e

Ochryda położona na granicy Macedonii i Albanii jest jednym z najstarszych

ludzkich siedlisk w Europie i kolebką słowiańskiej kultury. To, położone nad
Jeziorem Ochrydzkim, czterdziestotysięczne miasto jest rajem dla
archeologów.

Można tu odnaleźć ślady bytowania człowieka z czasów neolitycznych

i hellenistycznych. Jednak największy rozwój miasta miał miejsce od VII w. To
wtedy wybudowano najpiękniejsze monastyry, kościoły, cerkwie i kapliczki,
których większość przetrwała do dzisiaj.

Ochryda posiada kolekcję ponad ośmiuset średniowiecznych ikon wykonanych

w stylu bizantyjskim, co czyni je, drugimi po Moskwie, najważniejszymi
zbiorami na świecie. W 1980 roku Ochryda i Jezioro Ochrydzkie zostały wpisane

63
na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Patronem miasta jest św. Klemens
Ochrydzki. Ten uczeń Cyryla i Metodego został biskupem Ochrydy. Jego
długoletni pobyt w mieście i aktywna działalność edukacyjna i tłumaczeniowa
(tłumaczył dzieła biblijne na języki słowiańskie) stały się fundamentem pod
założenie pierwszego Słowiańskiego Uniwersytetu w Ochrydzie.

Św. Klemens z Ochrydy założył tu kilka cerkwi, w tym św. Pantelejmona, która
po niedawnej renowacji, stanowi największą atrakcję turystyczną miasta. W
Ochrydzie mieści się także największy zabytek Macedonii, cerkiew św. Zofii
z XI w. Wewnątrz cerkwi zachowały się średniowieczne freski. Warto też
zobaczyć ruiny bazyliki św. Erazma z IV w.

Ochryda leży u stóp gór Galiczica i zachwyca bogactwem zabytków. W mieście

zachowały się liczne cerkwie, ruiny bazyliki i twierdzy oraz starożytny teatr.
Jest to najsilniejsze i najbardziej znane, cieszące się sławą międzynarodową,
centrum turystyki w Macedonii, posiadające najbardziej rozbudowaną w kraju
bazę noclegowo - gastronomiczną. W literaturze turystycznej określana jest
mianem perły Bałkanów. Prawdziwą przyjemnością jest spacerowanie po
wijących się, umieszczonych na różnych poziomach uliczkach starego miasta.
To może niezbyt wielki, ale jednak labirynt, w którym ciągle można znaleźć
jakąś niespodziankę: piękny widok, detal architektoniczny czy wcześniej
niedostrzeżony zabytek. Oddziela ten kompleks od nowej, ale przecież
niepozbawionej atrakcji, w tym zabytków, części Ochrydy deptak czyli ulica Sv.
Kliment Ohridski, prowadząca od nabrzeża do głównego placu, którego
dominantę stanowi tzw. Czinar (Ćinar), najstarsze w Ochrydzie drzewo,
oceniany na 8 0 0 -9 0 0 lat platan. Niedaleko znajduje się meczet Zejnel Abedin, a
za nim urokliwy bazar (Zelena pijaca). Ochryda to jednak przede wszystkim
imponujący kompleks średniowiecznych obiektów sakralnych.
Średniowieczna, ale o rodowodzie antycznym forteca stanowiąca wraz z
całkiem dobrze zachowanymi (bez wątpienia częściowo rekonstruowanymi)
murami miejskimi potężny węzeł obronny, bardzo ciekawy zespół zabytków
starożytnych i wczesnochrześcijańskich oraz wiele przykładów nowożytnej
(głównie dziewiętnastowiecznej) zabudowy mieszkalnej. Jeśli do tego dodać
piękne położenie na wzgórzach już to łagodnie spływających ku brzegom
jeziora Ochrydzkiego, już to sterczących nad wodą w postaci nawet
kilkunastometrowych klifów, zorientujemy się, że mamy do czynienia z
miejscem w pełni zasługującym na określenie „perłą Bałkanów" i wpis do
rejestru Dziedzictwa Kulturowego UNESCO.
Cennymi budowlami są średniowieczne cerkwie a urokliwa starówka ciągnie
się od deptaka św. Klemensa i prowadzi wąskimi, krętymi uliczkami aż do

64
cytadeli. Na wzgórzu otoczonym murami obronnymi wznosi się
średniowieczna twierdza cara Samuila. Z góry roztacza się wspaniały widok na
jezioro. Nieco niżej wybudowano antyczny teatr. Na kamiennych blokach
zachowały się starożytne inskrypcje. W ten sposób możni mieszczanie
zaznaczali wykupione przez siebie najlepsze miejsca.
Wartymi odwiedzenia są także Muzeum Archeologiczne i Galeria Ikon.
Galeria posiada jedną z najcenniejszych na świecie kolekcji ikon bizantyjskich,
z okresu od XI do XIV wieku. Centralny punkt Ochrydy stanowi ruchliwy
placyk, z rosnącym pośrodku dziewięćsetletnim platanem o obwodzie
dwudziestu metrów. Siedząc w jednej z kawiarni, z pewnością usłyszysz tu
śpiew muezina ze strzelistego minaretu. Zaglądamy do pobliskiego meczetu.
Imam nie może nadziwić się widokiem dwójki turystów z Polski. Oprowadza
nas po całej świątyni, wprowadzając nawet do pomieszczeń zajętych przez
kobiety. Żegnając się, mówi: „Islam, chrześcijaństwo czy inne religie - to nie ma
żadnego znaczenia. Bóg jest jeden".

Atmosferę miasta można chłonąć w labiryncie wąskich uliczek, ożywających w

wieczornej iluminacji. Oczywiście, jak we wszystkich południowych krajach i
tu wszechobecne są leniwie wylegujące się koty.
Ochryda słynie z corocznego festiwalu noszącego nazwę „Ochrydzkie Lato". Ta
impreza artystyczno-kulturalna pozwala zaprezentować się wielu twórcom
zarówno z Macedonii oraz zagranicznym gościom takiej sławy jak Jose
Carreras.
Główny deptak Ochrydy to skupisko eleganckich butików, sklepów i kawiarni.
Pasaż prowadzi do niewielkiego portu i mola, skąd wyruszają statki,
zabierające turystów na wycieczki wzdłuż półwyspu. Przyjemnie jest
popatrzeć z pokładu na Ochrydę, Kaneo, Sv. Naum i ośnieżone szczyty gór.
Nie można również zapominać o bogatym życiu kulturalnym miasta (muzea,
festiwale, koncerty), wciąż dobrze widocznych tradycjach rzemieślniczych
(możliwej do oglądania w centrum działalności snycerzy i papierników, ale też
i o istnieniu ciekawych wyrobów lokalnego jubilerstwa, jak biżuteria z biserem
i wyroby wykonywane techniką filigranu). Niezaprzeczalną wartość stanowi
wreszcie świetna baza gastronomiczna, oferująca prawdziwe przysmaki
kuchni miejscowej czyli - szeroko rozumianej - bałkańskiej. Można więc w
pekarach popróbować różnego rodzaju wypieków, zjeść ryby, czewapi albo
pljeskawicę, kupić domowej roboty sery, wreszcie wypić szklaneczkę bozy,
filiżankę kawy lub tureckiej herbaty, na deser uraczyć się bakławą lub innymi
miejscowymi słodyczami i nie zapominać o winie. Na Ochrydę i okolice należy
zarezerwować około tygodnia. W innym razie zwiedzanie miasta i najbliższych
okolic będzie bardzo pobieżne, bez możliwości odczucia ich smaku i specyfiki.

65
Wędrując uliczkami Ochrydy trudno przeoczyć charakterystyczna architekturę
staromiejską. Miejska architektura w Macedonii przeżyła okres
najintensywniejszego rozwoju w wieku XIX, dzięki wzmocnieniu się pod
względem ekonomicznym ludności tam żyjącej, uwarunkowanemu rozwojem
handlu i rzemieślnictwa. W wieku XIX Ochrydę zamieszkiwała ludność
chrześcijańska (wzgórze i wąski pas przy jeziorze oraz muzułmańska - na
równym terenie. Również zatem architektura w Ochrydzie dzieli się na dwa
nurty: chrześcijański i muzułmański. Ochryda jako miasto ma długą tradycję
budowlaną, o czym świadczą średniowieczne cerkwie, twierdza, jak również
liczne opisy podróżników zachowane w źródłach. Miasto Ochryda obfituje
w wiele sprzyjających cech, które budujący wspaniale wykorzystali, a są to:
piękna przyroda, widok na jezioro, słoneczny, górzysty teren i pełna zieleni
równina, kontrastująca z wodami jeziora. W mieście powstawały budynki
o chrześcijańskim, jak i muzułmańskim charakterze, w zależności od potrzeby,
a przejawiające się różnicami w konstrukcji oraz wykonaniu detali. Zarazem
macedońscy budowniczowie szanowali i respektowali potrzeby ludności
muzułmańskiej: zamknięte podwórze, przestrzeń przeznaczona wyłącznie dla
mężczyzn, "selamuk", łaźnia itp. Dzięki temu wewnętrzna struktura miasta
wyraźnie dzieli się na domy chrześcijańskie i muzułmańskie.

Miłośnicy kultury powinni przyjechać tutaj latem. W roku 1961 w Ochrydzie

odbył się pierwszy koncert będący zwiastunem reprezentatywnego
międzynarodowego festiwalu muzyczno-dramatycznego, zwanego "Ohridsko
leto". Od tego czasu do dnia dzisiejszego festiwal odbywa się w dniach od 12
czerwca do 20 sierpnia. Wydarzenie zostało wpisane do rejestru festiwali w
roku 1994, jako jeden z festiwali o najwyższym prestiżu. W swej orientacji
programowej festiwal „Ohidsko leto” przede wszystkim skierowany jest na
muzykę klasyczną, balet, operę i teatr. W ostatnich latach festiwal otwiera się
również na alternatywne treści kulturalne i performance, dzięki czemu
dotrzymuje kroku europejskim i światowym wydarzeniom kulturalnym.
Program artystyczny prezentowany jest w przepięknej cerkwi Sv. Sofija, o
nadzwyczajnej akustyce. Inne letnie sceny przynoszą inne atrakcje: Teatr
antyczny, który może pomieścić 3000 widzów, plac przed cerkwią Sv. Sofija,
Twierdza Samuela.
Mimo, iż Ochryda stanowiła znaczne centrum religijne i kulturalne, nigdy nie
odgrywał ważniejszej roli jako ośrodek handlowy. Świadczą o tym rozmiary
ochrydzkiego bazaru, składającego się z jednej ulicy. Rozpoczyna się targiem z
żywnością (kiedyś sprzedawano tam zwierzęta).

66
Dalej na małym placyku znajduje się 1000 letnie drzewo i fontanna. Nad
placykiem wznosi się zegarowa wieża Ohrydu. W przeszłości bazar obrośnięty
był winoroślą, która chronić miała kupujących przed słońcem i deszczem.
Odwiedzając bazar warto wejść do sklepu pana Derebana, o ile będzie to
możliwe.

Pan Dereban jest starym schorowanym człowiekiem dlatego też jego sklep nie
jest otwierany regularnie. Można powiedzieć, że jest to człowiek legenda.
Wielu następców tronu, głów państwa i innych ważnych osób odwiedzało jego
sklep w czasie oficjalnych wizyt w Macedonii. Sklep ten stanowi "filigranowe
muzeum" starej biżuterii i narzędzi służących do jej wyrobu.
Dla miłośników kuchni macedońskiej są tradycyjne restauracje, gdzie można
spróbować tutejszych specjałów, m.in. też słynnego pstrąga ochrydzkiego,
skosztować wspaniałego macedońskiego wina czy rakii. Młodym
poszukiwaczom rozrywki miasto oferuje dyskoteki, kluby.
Z innych atrakcji turystycznych mogę wymienić liczne przepiękne plaże w
pobliżu miasta oraz rejsy łódką po Jeziorze Ochrydzkim, jak też rejs statkiem
do monasteru Św. Nauma.

Historia
Dzisiejsza Ochryda stoi na miejscu starożytnych miast Diassarites i Lychnidos.
Przez miasto przebiegała Via Egnatia. Chrześcijaństwo zapuściło korzenie w
mieście już w IV wieku. Nocą z 29 na 30 maja 526 r. miasto zostało całkowicie
zniszczone przez trzęsienie ziemi, a następnie na rozkaz cesarza Justyniana
odbudowane jako Iustiniana Prima - stolica prefektury Ilirii i metropolia
kościelna naddunajskich ziem cesarstwa. Biskupstwo szybko uzyskało

67
autokefalię, co zaważyło na jego dalszych dziejach. Było także przedmiotem
sporów o obediencję między patriarchami Rzymu i Konstantynopola,
wygranego ostatecznie przez Wschód.

Najazdy słowiańskie i awarskie w VI i VII wieku doprowadziły Ochrydę do

upadku. W 867 miasto podbili Bułgarzy. W 879 pierwszy raz pojawia się
słowiańska nazwa miasta: "Ohrid" (jedna z legend odnośnie powstania tej
nazwy głosi, że ludy słowiańskie wkraczając na ten teren zaniemówili z
wrażenia a pierwsze słowa, które popłynęły z ich ust brzmiały: "och, rid!" co
znaczy (och, wzgórze!). Schyłkowe lata pierwszego państwa bułgarskiego, 9 9 0 ­
1015, były okresem świetności Ochrydy - stała się ona wówczas stolicą tego
państwa, siedzibą cara Samuela, a także siedzibą słowiańskiego patriarchy. W
1018 r. Bizantyjczycy zdobyli miasto, cesarstwo Samuela upadło, a patriarchat
został zdegradowany do rangi arcybiskupstwa podległego patriarsze
Konstantynopola. Mimo tego za czasów osmańskich (na początku XVI wieku)
arcybiskupowi Ochrydy podlegali prawosławni biskupi Sofii, Widina, Pecia,
południowej Italii, a nawet Mołdawii i Wołoszczyzny. Arcybiskupstwo zostało
zlikwidowane dopiero w 1767. W 1967 powstał nawiązujący do jego tradycji
Macedoński Kościół Prawosławny.
Jako siedziba autokefalicznego metropolity Ochryda stała się ważnym
ośrodkiem kulturalnym. Tu miała swoje centrum tzw. ochrydzka szkoła
piśmiennicza. Prawdopodobnie właśnie w Ochrydzie św. Klemens Ochrydzki
stworzył cyrylicę. W zburzonej przez Turków cerkwi, w miejscu zwanym
Plaośnik, prawdopodobnie mieściła się szkoła typu uniwersyteckiego. W
ostatnich latach cerkiew Świętego Pantelejmona odbudowano, w cerkwi
umieszczono grobowiec św. Klemensa, a wokół cerkwi prowadzone są prace
archeologiczne. Odsłonięto pozostałości bazylik wczesnochrześcijańskich z
zachowanymi mozaikami. Legenda głosi, że w średniowieczu w murach miasta
istniało 365 kaplic z czasów bizantyjskich, bułgarskich i serbskich.
W 1083 Ochrydę zdobył Boemund I. W XIII i XIV wieku miasto należało do
łacińskiego księstwa Salonik (od 1202), Despotatu Epiru, drugiego państwa
bułgarskiego, cesarstwa bizantyjskiego i (od 1334) do królestwa Serbii. Pod
koniec XIV wieku zdobyli je Turcy osmańscy. Liczba chrześcijańskiej ludności
miasta zaczęła wówczas spadać - aż do kilkuset osób w 1664 Miasto zaczęło
się rozwijać dopiero w XVIII wieku. W XVIII i XIX wieku, podobnie jak cały
europejski obszar Imperium Osmańskiego, przeszło przez okres feudalnej
anarchii i powstań narodowowyzwoleńczych. Na początku XX wieku Ochryda
liczyła 14,9 tys. mieszkańców, z tego 8 tys. Macedończyków i 5 tys. Turków.
Miasto było wówczas siedzibą władz gminy w Sandżaku Bitola (Monastir).

68
Po wojnach bałkańskich Ochryda znalazła się w granicach Serbii. W 1945
znalazła się w granicach Republiki Macedonii wchodzącej w skład Jugosławii.
W 1967 roku powstał w Ochrydzie nawiązujący do tradycji dawnego kościoła
Macedoński Kościół Prawosławny. Jako siedziba autokefalicznego metropolity
Ochryda stała się ważnym ośrodkiem kulturalnym. Po ogłoszeniu przez
Macedonię niepodległości w 1991 weszła w skład niepodległego państwa.
W 2001 zawarto w Ochrydzie porozumienie między władzami Macedonii
a przywódcami mniejszości albańskiej, ustanawiające porozumienie bez
poruszania najbardziej drażliwych kwestii, które zapewniło spokój w regionie.
Od 2002 miasto jest siedzibą Arcybiskupstwa Ochrydzkiego, podlegającego
Serbskiemu Kościołowi Prawosławnemu.

Turystyka, zabytki
W mieście zachowały się liczne cerkwie ( cerkiew św. Zofii z zachowanymi
freskami z XI wieku, św. Pantelejmona, św. Jana w Kaneo z XIV wieku, św,
Klemensa z XIII wieku, św. Jerzego, św. Zauma, św. Petki, św. Stefana), ruiny
bazyliki św. Erazma z IV wieku, ruiny twierdzy cara Samuela z X-XI wieku i
starożytny teatr. W mieście działa muzeum piśmiennictwa słowiańskiego. 25
km na południe od Ochrydy leży zabytkowy klasztor św. Nauma.

69
Co roku w Ochrydzie odbywa się letni festiwal teatralny Lato Ochrydzkie
(lipiec-sierpień), festiwal folkloru bałkańskiego (czerwiec) i festiwal
bałkańskiej muzyki ludowej (sierpień).
Obecnie najważniejszą gałęzią gospodarki regionu jest turystyka. Ruch
turystyczny obsługuje m.in. pobliski port lotniczy Ochryda im. św. Apostoła
Pawła.
W 1980 Ochryda została uznana przez UNESCO za część światowego
dziedzictwa.

Z w iedzanie
Najbardziej spektakularną świątynią na wzgórzu Paosnik ( ł l z i a o m H H K )
wznoszącym się nad jeziorem Ochrydzkim jest c er k iew p o d w ezw an iem św.
P a n telejm o n a (CBera łlaHTejiejMOH, Sveti Pantelejmon). Sweti Panteleimon to
nie tylko cerkiew, ale przede wszystkim klasztor gdzie uczyli się przyszli
duchowni. Uważa się, że pierwszą uczelnię założył tutaj Klemens z Ochrydy -
uczeń św. Cyryla i Metodego.
Uważa się, że monastyr św. Pantelejmona został zbudowany kiedy do Ohrydu
przyjechał św. Kliment z chęcią odrestaurowania starej cerkwi. Wielu
archeologów wierzy, że sam św. Kliment zaprojektował i brał udział w
budowie klasztoru.

Według różnych źródeł św. Kliment był niezadowolony z wielkości cerkwi i w

związku z tym zdecydował się na powiększenie budowli, której następnie

70
nadał jako patrona św. Pantelejmona. Kliment osobiście wybudował kryptę w
środku klasztoru, w której został pochowany po swojej śmierci w 916 roku.
Grób ten istnieje do dnia dzisiejszego. Obecny kształt świątynia zyskała po
renowacji przeprowadzonej po wykopaliskach prowadzonych w latach 2000 -
2002

Św. Kliment wraz z Naumem z Preslav używali nowo wybudowany monastyr

jako budynek o charakterze liturgicznym i miejsce do uczenia cyrylicy
i głagolicy, wszystko to w celu chrystianizowania Słowian. Można powiedzieć,
że przekształcili oni swój monastyr w uniwersytet.
W XV wieku Turcy otomańscy przekształcili klasztor w meczet, ale na początku
XVI wieku zezwolili na odbudowę zrujnowanych cerkwi i monasterów. Dzięki
temu klasztor św. Klimenta mógł być również odbudowany. Monastyr został
ponownie zniszczony pod koniec XVI lub początek XVII wieku kiedy to
wybudowano następny meczet nazywany Meczet Imaret istniejący do 1999
roku.

Monastyr znajduje się na górze znanej jako Plaosznik (n^aouiHHK) wznoszącej

się nad jeziorem Ohryd. Monastyr św. Klimenta został wybudowany obok
pozostałości po rzymskiej, pięcionawowej bazylice, której pozostałości można
do dziś oglądać obok klasztoru. Wnioskując z architektonicznego stylu i
konstrukcji budynku, naukowcy twierdzą, że św. Kliment chciał by budynek
służył jako szkoła piśmiennicza, przez co jest uważa się iż był pierwszym i
najstarszym niekontynuowanym uniwersytetem w Europie.
Fasada klasztoru jest ozdobiona dużą ilością wspaniałych i drobiazgowych
mozaik. Obok znajduje się również kamienna chrzcielnica używana do
chrzczenia uczniów.
Klasztor niedawno przeszedł znaczącą rekonstrukcję zaczętą w grudniu 2000
roku. Cerkiew została zrekonstruowana w pełni do sierpnia 2002 roku.
Większość z reliktów została przywrócona do cerkwi. Zrekonstruowane
zostały częściowo zniszczona dzwonnica, która znajduje się po prawej stronie
klasztoru i marmurowe podłogi we wnętrzu cerkwi. Rekonstrukcja była
prowadzona w taki sposób by jej efekt końcowy przypominał o oryginalnej,
duchowej atmosferze monasteru. Wszystko zostało wykonane ręcznie przy
użyciu tych samych materiałów, z których była zbudowana cerkiew. Maszyny
były użyte tylko by wyczyścić i wypolerować wnętrza.
Pierwsze prace wykopaliskowe były przeprowadzone w 1943 roku przez
profesora Dimche Koco. Podczas wykopalisk odkryto we wnętrzu klasztoru
podziemne tunele i krypty. Późniejsze prace miały za zadanie odkryć

71
pozostałości zachowane pod klasztorem, włączając w nie ruiny bazyliki
rzymskiej, która kiedyś się tam znajdowała.
Podczas prac w październiku 2007 roku na teranie monastyru odkryto
magazyn z 2383 monetami weneckimi. Wybitny macedoński archeolog Pasko
Kuzman stwierdził, że monety mają wyjątkowe znaczenia historyczne, gdyż
potwierdzają współpracę handlową między Ohrydem i Wenecją.
Prawosławni Macedończycy zbierają się na Plaoszniku aby brać udział w
liturgii i świętować Wielkanoc, Boże Narodzenie i inne święta religijne.

Celem kolejnym jest kościół Świętej Bogurodzicy. Obecny kościół został

zbudowany w roku 1923 i jest niemal idealną kopią kościoła Panagia Bellas w
Epirze. To tutaj zostały przeniesione szczątki świętego Klemensa w okresie,
gdy dedykowanemu kościół przerobiono w czasach Imperium Osmańskiego na
meczet. Co charakterystyczne, kościół wówczas w powszechnej świadomości i
języku zyskał miano „Kościoła św. Klimenta". Był to wówczas najważniejszy
kościół w Macedonii. Ponieważ z nieznanych powodów muzułmanie nie
interesowali się tą świątynią, zaczęto tutaj przenosić najważniejsze relikwie
oraz dzieła sztuki i cenne przedmioty z innych cerkwi. W konsekwencji miejsce
to stało się także patriarszą biblioteką i muzeum - prawdopodobnie najstarszą
instytucją muzealną w Europie, bo zaczęła swoją działalność w 1516 roku. Do
dzisiaj jest to jedna z najcenniejszych cerkwi w Macedonii, a znajdujące się w
jej wnętrzu freski są niepowtarzalne i urzekają swoim pięknem.

Naszym kolejnym celem jest chyba najbardziej znany zabytek Macedonii:

cerkiew św. Jana Teologa w Kaneo (św. Jovan Kaneo - Ce. JoeaH KaHeo).
Najwspanialsza cerkiew w całej Macedonii znajduje się nad małą wioską
rybacką na klifie wznoszącym się nad jeziorem Ochrydzkim. Jest to jedna z
najpiękniej położonych świątyń na Bałkanach. Powstała ona w XIV wieku lub,
według innych źródeł, do 1447. Budynek został zaniedbany w okresie
przynależności Macedonii do Turcji; dopiero w końcu XIX w. dokonano
renowacji znajdujących się w nim fresków i wykonano nowy drewniany
ikonostas. Na początku XX w. w cerkwi wykonano nowe podobizny kilku
świętych oraz Matki Bożej. Cerkiew jest wzniesiona na planie wieloboku.
Posiada jedną kopułę usytuowaną na ośmiobocznym bębnie, zaś od wschodu -
absydę. Architektura budynku łączy elementy stylów bizantyjskiego i
ormiańskiego. Św. Jovan Kaneo jest połączeniem bizantyjskiego i armeńskiego
stylu architektonicznego. Wpływ armeński widać w zygzakowatej linii dachu
przy kopule. Cerkiew wybudowana na prostokątnej, kamieniej bazie
został poświęcony pod koniec XIII wieku. Wnętrza są ozdobione ceramicznymi
i kamiennymi rzeźbami.

72
W kopule znalazło się malowidło Chrystusa Pantokratora w otoczeniu ośmiu
aniołów i proroków. W górnej części prezbiterium cerkwi znajduje się
wyobrażenie Komunii Apostołów, z postaciami aniołów w szatach królewskich.
Wyjątkowo dobrze zachowały się fragmenty fresków, główne te
przedstawiający Komunię Świętą Apostołów i portrety św. Klimenta, św.
Erazmusa i Konstantyną Kavasilasa oraz patrona świątyni - Jana Teologa.
Twórcy fresków są nieznani.
Wybudowany na cześć św. Jana Teologa, cerkiew św. Kaneo charakteryzuje się
wzniosłą atmosferą i niepowtarzalnymi widokami na spokojne jezioro. Jest to
miejsce idealnie na duchową kontemplacje a dzięki nadzwyczajnie wyjątkowej
konstrukcji św. Kaneo jest najpiękniejszą cerkwią w Macedonii jak również na
całych Bałkanach.
Cerkiew została przepięknie przedstawiona w głośnym (aczkolwiek w Polsce
mało znanym) macedońskim filmie pt. „Zanim spadnie deszcz" z 1994 roku.
Warto obejrzeć ten film przed wizytą w Macedonii, gdyż oprócz pięknych
krajobrazów prezentuje on jedną z najtragiczniejszych kart nowożytnej
Macedonii i targanych nią konfliktów etnicznych.

Klasztor św. Nauma Ochrydzkiego

Jest to mały budynek kościół jednonawowy z półkolistą i trójboczną absydą.
Freski znajdujące się w kościele urzekają, a powstawały one wdwóch etapach.
Pierwszy etapich powstawania to lata 14 50 -14 51 a drugi 1444-1446.
Najprawdopodobniej stworzyli je dwaj różni artyści. Naszym kolejnym celem

73
jest k la s z to r św. N aum a. Klasztor założony został w roku 905 przez Nauma
z Ochrydy (św. Nauma Ochrydzkiego Cudotwórcę, maced. CBera HayM
OxpuflCKH HygOTBopeu,). Był uczestnikiem misji ewangelizacyjnej na
Morawach. Następnie wraz z czterema innymi wygnańcami św. Gorazdem,
św.Klemensem, św. Sawą i św. Angelarem, udał się do Bułgarii. Ciekawostką
jest to, że jego imię nosi też szczyt na Wyspie Livingstona w archipelagu
Szetlandów Południowych w Antarktyce. W Kościele katolickim wspominany
jest w grupie Siedmiu Apostołów Bułgarii dawniej 17 lipca, a w nowym
Martyrologium Rzymskim 22 listopada. Był on uczniem Cyryla i Metodego
i jednym z założycieli Ochrydzkiej szkoły piśmienniczej. Odegrała ona
zasadnicza rolę w chrystianizacji Bałkanów. W klasztorze tym w 910 roku św.
Naum został pochowany, tam też znajduje się jego grób.

Wspominany wcześniej klasztor św. Nauma, znajduje się na południowy-

zachód od miasta Ochryd, niedaleko granicy z Albanią. Jego historia sięga X
wieku, gdy został założony przez św. Nauma Ochrydzkiego. Obejrzeć w nim
można ikonostas, najwcześniejsze fundamenty oraz grób św. Nauma z X wieku.
Zgodnie z podaniem, położenie dłoni na płycie nagrobnej sprawi, iż usłyszymy
bicie serca świętego. W pobliżu monasteru przepływa rzeka Czarny Drim,
wpadająca do Jeziora Ochrydzkiego. Miejsce zachwyca także wyjątkowym
położeniem - na skalistym wybrzeżu, tuż nad błękitnym lustrem wody Jeziora
Ochrydzkiego.

74
Dojazd: najbardziej atrakcyjną formą dostania się do klasztoru jest rejs po
jeziorze. Oczywiście można dostać się tutaj lądem - klasztor leży blisko granicy
z Albanią i wystarczy podążać wzdłuż brzegów jeziora. Łodzie pływają od
miejsca, gdzie swoje źródła mają rzeki zasilające Jezioro Ochrydzkie, co już
samo ws obie jest powodem, aby wybrać tę formę wyprawy tutaj. Liczba
rejsów i łodzi jest ograniczona przez władze Parku Narodowego Galicica,
ponieważ źródła są rzadkim fenomenem przyrodniczym i istotne jest, by nie
zakłócać ekologicznej równowagi tych wód. Nie znaczy to oczywiście, że nie ma
tutaj „prywatnej" inicjatywy, tzn. nielegalnie pływających łodzi. Są one tańsze
niż te „oficjalne". 45 źródeł wytryskujących z kryształowo czystego dna
wodnego w większości przynosi wodę z sąsiedniego jeziora Prespa po drugiej
stronie Parku Narodowego Galicica. Jezioro to położone jest 157 metrów nad
jeziorem Ochrydzkim, więc woda jest skutecznie pompowana przez dno wodne
gór Galicica do źródła z drugiej, niższej strony góry. Nieco ponad 5 km za
Ochrydą znajdziemy klasztor Świętego Stefana i cerkiew pod patronatem
tego samego świętego wydrążoną w jaskini. Aby tutaj dotrzeć można urządzić
sobie trekking wzdłuż jeziora (będzie to w istocie trekking, bo jaskinia
i klasztor są położone około 500 metrów w linii prostej od jeziora, ale trzeba
się wspinać). Świątynia pochodzi z XI wieku, ale przez stulecia okoliczni
mieszkańcy wprowadzali niewielkie zmiany, powstawały nowe freski,
zmieniała się architektura. Jeśli lubimy ten typ architektury (kościoły w
jaskiniach) i mamy dobrą kondycję możemy wybrać się na długą wędrówkę w
kierunku Strugi. Po drodze natrafimy na kościół św. Ekateriny.

Cerkiew św. Zofii

Cerkiew św. Zofii z XI wieku z freskami i imponującym portykiem sięgającym
aż do wysokości pierwszego piętra jest najstarszym zabytkiem Ochrydy.
Znajduje się u podnóży pagórzystej części Ochrydu w pobliżu Jeziora
Ochrydzkiego.
Cerkiew św. Zofii jest jednym z największych średniowiecznych kościołów na
tym terenie. Przez długi czas pełnił funkcję kościoła katedralnego Archidiecezji
Ochrydzkiej, W wieku XI Sv. Sofija była „wielką cerkwią" arcybiskupstwa
ochrydzkiego, które swą cerkiewna władzę rozszerzyło na ogromnym
terytorium zaczynającym się na rzece Dunaj aż po brzegi Morza Śródziemnego
w Albanii i Zalew Sołuński. Została wybudowana na fundamentach starej
budowli sakralnej w czasach wielkiej misji św. Cyryla i Matodego, kiedy
Słowianie macedońscy przyjęli chrześcijaństwo w języku słowiańskim. Data
budowy cerkwi nie jest pewna, ponieważ nie ma żadnych inskrypcji, ani
dokumentacji, które pomogłyby to ustalić. Obecny budynek został zbudowany
w okresie arcybiskupa Leona, między 1035/56. Arcybiskup był głównym

75
darczyńcą dekoracji malarskich w cerkwi. Pierwotna świątynia miała tylko
jedną głównego kopułę. W XIV wieku został dobudowany bogaty zewnętrzny
narteks (kryty przedsionek przy przedniej frontowej ścianie kościoła). Jego
oryginalny kształt tworzyła trzy nawowa bazylika z transeptem, kopułą i
galeriami naw bocznych.

Wielokrotnie była odnawiana i dekorowana freskami w czasach arcybiskupa

ochrydzkiego zwanego Lav (1 037-1056). Należy do niepowtarzalnych galerii,
w których zachowało się malarstwo naścienne, architektura z wieków XI do
XIV. Cerkiew św. Zofii jest największym i najważniejszym zachowanym
kulturalno-historycznym pomnikiem Ochrydy, i oczywiście jednym z
najbardziej istotnych w Macedonii. Razem z soborową cerkwią św. Zofia na
Ukrainie (Kijów) charakteryzuje się największą dekoracją ścian w XI wieku
w średniowiecznej Europie.

Katedra św. Zofi zmieniała swoje przeznaczenie. Była kilku wieczną cerkwią
soborową arcybiskupstwa ochrydzkiego, następnie przekształcono ją w
meczet, z którego potem w magazyn, a w roku 1912 zaczęła ponownie pełnić
funkcję cerkwi. Ambient we wnętrzu cerkwi przypomina o tym, że niegdyś
była ona katedrą arcybiskupów ochrydzkich. Po odkryciu fresków spod kilku
warstw tynku i farby, okazało się, że to, co z nich pozostało reprezentuje
kompletną ikonografię cerkwi w XI wieku.
Kolejne dwa kościoły leżą w pewnym oddaleniu od jeziora. Są nimi cerkw ie:
św. B og u rodzicy B oln ickiej oraz św. N ikola B oln ickiego. Znajdują się one
niedaleko murów miejskich. Pochodzą one z XIV wieku i były pierwotnie
częścią szpitala dla kobiet i dla mężczyzn. Chorzy z obydwu placówek mieli
własną cerkiew. W roku 1834 zbudowano kościół pod wezwaniem św.
Grzegorza. Kościół znajduje się w (górnej) wschodniej części miasta niedaleko

76
drogi prowadzącej do Bitoli. Przy kościele znajduje się zbudowana w roku
1950 dzwonnica. Wewnątrz obejrzeć można freski będące ciekawym
przykładem sztuki macedońskiej z połowy XIX wieku. Interesujący jest ołtarz,
którego autorem jest miejscowy artysta Dragan Risteski. Jest on też autorem
pięknej chrzcielnicy znajdującej się przy świątyni.
mi. Jest to jeden z najlepszych przykładów (a ponieważ jest najstarszy - wydaje
się reprezentatywny) miejscowej sztuki sakralnej z XIV wieku. Za ikonostasem
dostrzeżemy freski (obecnie w renowacji). Jeśli przyjrzymy się bliżej, bez trudu
dostrzeżemy wiele ważnych dla chrześcijaństwa scen biblijnych. Niektóre
osadzone są w miejscowych realiach. Godną uwagi świątynią w Ochrydzie jest
także c er k iew Ś w ięteg o M ikołaja Cudotwórcy. Kościół zbudowano na ruinach
znacznie starszej świątyni. Trudno powiedzieć ile dokładnie obecna budowla
ma lat. Można założyć, że niektóre jej elementy są najstarszymi w Ochrydzie.
Znajdujące się wewnątrz świątyni fragmenty niektórych fresków (ściany
wielokrotnie przemalowywano) datuje się nawet na XI wiek. Świątynia jest
niewielka, otoczona płotem a przed wejściem ujrzymy czarną płytę z napisem
na której znajduje się nazwa kościoła. Cerkiew poświęcono osobie Mikołaja
z Miry (zwanemu cudotwórcą). Zasłynął jako cudotwórca, ratując żeglarzy
i miasto od głodu. Odwagą i sprawiedliwością wykazał się ratując od śmierci
niesłusznie skazanych urzędników cesarskich. Wspomnienie liturgiczne św.
Mikołaja obchodzone jest w Kościele katolickim 6 grudnia, jako wspomnienie
dowolne. Znacznie nowszą konstrukcją jest pochodzący z roku 1863 kościół,
także pod wezwaniem
świętego Mikołaja.
Kościół należy do
najlepszych przykładów
XIX wiecznej
macedońskiej sztuki
sakralnej. Dzwonnica
znajduje się przy
świątyni. Wnętrze zdobią
freski, których autorem
jest Dragan Risteski.
Wyróżnia się ikonostas, wykonany przez DikaZigrafosa. Ikonostas jest
imponujący a uwagę przykuwają nie tylko cesarskie wrota, ale także górujący
nad nimpiękny krzyż otoczony przez dwie ikony. Kolejną cerkwią wartą
odwiedzenia, jest cerkiew pod wezwaniem Świętego Mikołaja Gerakomija
zbudowana w roku 1860.
W samej Ochrydzie na uwagęzasługuje forteca, która czasachswojej
świetności stanowiła nie ladaprzedsięwzięciebudowlane, połączona była

77
bowiem systemem tuneli ze wszystkimi najważniejszymi posiadłościami
otomańskimi w okolicy. Tunele miały spełniać zadanie strategiczne,
mianowicie umożliwiały obrońcom twierdzy ewakuację na tyły wroga (gdyby
doszło do zajęciatwierdzy) i jego okrążenie. Ostatni z tuneli zawalił się w 1960
roku, od czasu trwania wykopalisk natomiast odnaleziono już dwa z nich,
prowadzące do Selce i Lavce.

M onastyr św. Stefan

Klasztor św. Stefana wraz z jaskiniową cerkwią, usytuowany jest na zboczu
góry, 5 km na południe od miasta Ochryd. Prawdopodobnie powstał w XV w.,
choć według niektórych źródeł jest o kilkaset lat starszy. Składa się z
przylegających do skały zabudowań klasztornych i cerkwi w grocie. Ta
ostatnia to dwa niewielkie pomieszczenia z kilkoma ikonami, drewnianym
ikonostasem oraz fragmentem XV-wiecznych fresków. Namalowani są tu m.in.
święci Vasilij, Jovan Zlatoust i Anastasije Aleksandrinski. Przednią część
świątyni wymurowano i otynkowano, dobudowano też niewielki przedsionek.

W klasztorze mieszka dziś jedna stara mniszka oraz jej pomocnik. W kilku
pokojach na górze oferowane są noclegi Do monastyru można dostać się od
strony szosy do klasztoru Św. Nauma. We wsi Sveti Stefan, naprzeciw hotelu
Beton, skręca w górę asfaltowa droga, która rozchodzi się na dwie strony.
Trzeba skręcić w prawo i dotrzeć do pobliskiego hotelu Pela (jest parking).
Stąd do klasztoru prowadzi wygodna ścieżka (10 min) oznaczona
drogowskazami (cyrylicą).

Velestovo

Wieś Velestovo leży wysoko na zboczach Galićicy, ok. 10 km od miasta Ochryd.

Prowadząca do niej bardzo stroma i wąska droga zaczyna się przy stacji
benzynowej na południowych obrzeżach miasta. Największą atrakcją
miejscowości jest panoramiczny widok na Ochrydę i jezioro. We wsi na
cmentarzu stoi cerkiew (XV w.) ozdobiona freskami Matki Boskiej z
Dzieciątkiem i archaniołów Michała i Gabriela. W środku jest ładny ikonostas.

78
79
Peśtani

Miejscowość Peśtani leży 13 km na południe od Ochrydu. Słynie

z przywiązania do tradycji, wyrażającego się m.in. w strojach - jeszcze dziś
można tu zobaczyć tradycyjnie ubrane kobiety. Zabudowa ciągnie się wzdłuż
głównej drogi, która biegnie nad samym jeziorem. Są tu wąskie plaże
z kamyków, na których leżą kolorowe łodzie rybackie. 50 m od jeziora, na
cmentarzu, stoi crkva sv. Vraći - kamienny kościółek z XIX w., z dobudowaną
drewnianą sienią i ażurową, pobieloną dzwonnicą. Wewnątrz jest ładny
ikonostas i współczesne freski.

Trpejca i Św. Zaum

Trpejca leży 7 km na południe od Peśtani, na wzgórzu nad jeziorem. To dobre

miejsce wypadowe do pobliskiej cerkwi św. Zauma (crkva sv. Zaum, inaczej: sv.
Bogorodica Zaumska). Stoi nad jeziorem, u podnóża skały, przy ładnej plaży.
Najłatwiej tu dotrzeć łodzią — można też dojść (2 km), ale trudno znaleźć
drogę w labiryncie pasterskich ścieżek. Cerkiew została zbudowana w 1361 r.
na planie krzyża. Z tego samego okresu pochodzą freski, namalowane na
zlecenie arcybiskupa Georgija. Z ich stylu można wywnioskować, że malarz
pochodził z Salonik. Ciekawie przedstawiono Matkę Boską karmiącą małego
Jezusa Świątynię przykrywa bizantyjska kopuła na ośmiobocznej podstawie.

Dojazd
Samolot: Międzynarodowy Port Lotniczy Ochryda położony 9 km na północny
zachód od Ochrydy. Jest drugim co do wielkości portem lotniczym w Macedonii
i jedynym lotniskiem poza stolicą. Lotnisko nosi imię Apostoła Pawła. Samoloty
latają stąd: Adria Airways (Ljubljana); Air Serbia(Belgrad, Skopje); Arkefly
(Amsterdam, Tirana); Austrian Airlines (Wiedeń, Linz, Graz); Corendon Dutch
Airlines (Amsterdam, Einhoven); Helvetic Airways (Zurich); Corendon Airlines.
Strona internetowa lotniska: ohd.airports.com.mk.
Autobus: z Ochrydy dojedziemy do najważniejszych miast Macedonii. Dworzec
autobusowy znajduje się około 2 km na północ od centrum miasta. Oprócz
autobusów międzynarodowych (Belgrad, Sofia, Frankfurt)

Do Ochrydy najlepiej wybrać się wiosną lub jesienią, jeżeli ktoś nie lubi natłoku
turystów. Jeżeli tłum nie przeszkadza oczywiście polecam lato, ze względu na
możliwość kąpieli w czystych wodach jeziora oraz uczestnictwo w licznych
wydarzeniach kulturalnych

80
Struga

Opuszczamy Ochrydę i kierujemy się na zachód. Naszym celem jest trochę

przyćmiona przez popularność Ochrydy
miejscowość o nazwie Struga. Struga (maced. Co zwiedzić
Opyra, alb.Strugę, Struga) to miasto w Struga:
południowo zachodniej Macedonii, nad
cerkiew św. Jerzego
Czarnym Drinem i Jeziorem Ochrydzkim. Jest
cerkiew Świętego Grzegorza,
to ośrodek administracyjny gminy Struga. meczet z XVIII wieku
Stara nazwa Strugi to Enchalon. Miasto monastyr Kaliśta
Enchalon było zasiedlone już w starożytności muzeum Historii Naturalnej
i były okresy kiedy przyćmiewało Ochrydę.
Nowa nazwa „Struga" pochodzi od
starosłowiańskiego „straga” - krzyż, ale niektórzy sądzą, ze wzięła się ona od
„struże", czyli „dmący wiatr”. Struga ma nieco powyżej 16 tys. mieszkańców w
samym mieście i 35 tys. w gminie, co daje jej obecnie mniej niż połowę
mieszkańców niż pobliski Ochryd. Nie ma tu zabytkowej zabudowy i cennych
kościołów. Jest za to niewielka plaża w centrum, dużo zieleni, szeroka
promenada nadrzeczna oraz deptak (ul. Marśal Tito) z licznymi sklepami i
lokalami gastronomicznymi. Najlepiej przyjechać tu pod koniec sierpnia, kiedy
odbywają się doroczne wieczory poetyckie - impreza o wieloletniej tradycji.
Przyciąga gości z różnych krajów, m.in. z Polski. Deklamacje odbywają się m.in.
na Moście Poetów. Do nadrzecznej promenady przylega Park Poetów,
w którym na kamieniach umieszczone są tabliczki z nazwiskami twórców.

Historia
Osadnictwo w okolicy miasta datuje się od neolitu (około 3 tysiąclecia p.n.e.).
W starożytności w miejscu Strugi istniało miasto Enchalon na rzymskiej
drodze Via Egnatia. Był to istotny postój dla kupców oraz zwykłych ludzi,
którzy szukali wytchnienia a nie chcieli zatrzymywać się w bardzo głośnej
i pełnej ludzi Ochrydzie. Za czasów cara Samuela uregulowano odpływ
Czarnego Drinu z Jeziora Ochrydzkiego i stworzono system mostów i kanałów,
który przetrwał co najmniej do czasów bizantyjskich. Był to impuls dla
dalszego rozwoju miasta. W średniowieczu Struga była ośrodkiem handlowym.
Na przełomie XIX i XX wieku miasto miało około 4 tysiące mieszkańców,
przeważnie Macedończyków. Od 1962 w Strudze odbywa się coroczny festiwal
poetycki Strużańskie wieczory poezji (maced. CTpyuiKH Benepn Ha floe3HjaTa),
w którym poeci z różnych krajów rywalizują o „Złotą Koronę", zaś wydawcy
macedońscy o nagrodę im. Braci Miladinow.

81
Wartym odwiedzenia miejscem jest Muzeum Przyrodnicze dr. Nikoli
Nezlobinskiego, założone w 1928 r. przez rosyjskich emigrantów. Zobaczyć tu
można wypchane zwierzęta występujące w okolicy jeziora. Bez wątpienia
najbardziej efektowny jest stojący na tylnych łapach niedźwiedź

W cerk w i pw. św. Je r z e g o zachowały się freski z XIV-XVI wieku. Niedaleko

miasta znajduje się m o n a s ter "Kolista" z freskami z XIV i XV wieku, a w
pobliskiej wsi Vraniśta - c er k iew pw. B ogurodzicy, w której, jak się uważa, był
koronowany bułgarski car Samuel. Najcenniejszym elementem cerkwi jest
skalna cerkiew pod tym samym wezwaniem, zbudowana i pokryta dekoracją
malarską w XIV lub XV w.

Niespełna kilometr dalej, w skałach tuż nad brzegiem jeziora znajduje się
wykuta i wymurowana oraz polichromowana w XIII w. miniaturowa cerkiew
św. Atanazego. Ze Strugi dotrzeć można do Kaliszte ścieżką wytyczoną nad
samym brzegiem jeziora pośród wysokich trzcin. Zaczyna się ona w okolicach
plaży miejskiej, a kończy dość niespodziewanie tuż przed wsią.
Z kolei we wsi Ladoriśta odnaleziono ruiny bazyliki z IV wieku z zachowaną
mozaiką.

B it o la

Kierujemy się na południowy wschód a naszym celem jest miejscowość Bitola

(mac. EnTOJia). Obecnie jest ona istotnym ośrodkiem miejskim w południowo-
zachodniej Macedonii, w pobliżu greckiej granicy. Przez miasto przepływa
rzeka Dragor (maced. /ł,parop). Mieszka tutaj około 90 tysięcy ludzi.

Główną atrakcją turystyczną Bitoli są ruiny założonego przez Filipa II

Macedońskiego w IV wieku p.n.e antycznego miasta Heraklea Linkestis.
Obecnie znajduje się ono około 2 kilometry w kierunku południowym od
centrum miasta i na jego terenie zobaczyć możemy fragmenty bizantyjskiej
twierdzy, ruiny wczesnochrześcijańskiej bazyliki oraz amfiteatr. Poza tym
odwiedzając Bitolę warto zwiedzić także cerkiew św. Dymitra, XV wieczny
meczet Ajdar - Gazi, XVI wieczną wieżę zegarową (Saat Kula), XVI wieczny
meczet Evi oraz będący jedną z najstarszych budowli miasta zadaszony targ
turecki (Bezisten).

82
Herakleę w pełni doceniał Juliusz Cezar, który wykorzystywał miasto jako
magazyn zaopatrzeniowy go podczas jego kampanii wojskowych oraz zachęcał
weteranów, aby tutaj się osiedlali. Później, w czasach wczesnej chrystianizacji
w czwartym wieku, Heraklea zyskała na znaczeniu jako siedziba regionalnego
biskupstwa. W V wieku splądrowali miasto Awarowie oraz Goci. Kiedy wielkie
trzęsienie ziemi miało miejsce w 518 roku, mieszkańcy Heraldei opuścili
miasto. W siódmym wieku Dragowici, słowiańskie plemię napadnięte przez
Awarów, osiedlili się w dolinie wokół miasta i nazwało rzekę Dragor, nazwa ta
obowiązuje do dziś. Miasto dalej prosperowało, utrzymując się z handlu i w
końcu stało się trzecim pod względem wielkości miastem na Bałkanach, zaraz
po Konstantynopolu i Salonikach.

83
Bitola zwana w czasach bizantyńskich Pelagonią może się pochwalić
wieloma interesującymi, godnymi odwiedzenia miejscami. Z punktu
widzenia zabytkoznawczego najcenniejsze są ruiny starożytnej Heraklei
Lynkestis położone jakieś 2 km od centrum.

Ruiny Heraclea Lincestis prowadzą nas do w IV wieku p. n. e, kiedy to miasto

zostało założone przez Filipa II. Położone przy jednej z najważniejszych
skrzyżowań w tym czasie, Via Egnacia (Via Egnatia), Heraclea stało się
najważniejszym miastem w regionie.

Miało to nieunikniony wpływ na jego szybki rozwój. Znajdujemy to wpływy

zarówno hellenistyczne, jak i rzymskie. Widok tego co pozostało tworzy
niepowtarzalną prawdę o tym mieście, gdzie po kolei można zobaczyć budynki
z wielu epok, wypełnione kolumnami i pokryte mozaikami. Na terenie ruin
możemy zobaczyć Portyk Trybunału (koniec III wieku), gdzie zostały
umieszczone posągi pierwszego kapłana Heraklei - Tytusa Flaviusza Oresta,
posąg bogini sprawiedliwości i przeznaczenia - Nemesis. Jest to pierwszy
budynek, który powita na spacerze po Heraklei. Akwedukt (początek IV
wieku), prowadzi nas do Term z trzema pomieszczeniami (początek IV wieku).

Do zwiedzenia jest też chrześcijańska Bazylika Mała, dość skromnych

wymiarów, która prowadzi do Bazyliki Wielkiej, w pobliżu Baptysterium, ale
także do innych pomieszczeń tego imponującego budynku. Mozaiki podłogowe
przedstawione w tych bazylikach są kontynuacją tych z rezydencji biskupiej.
Stworzone z tysięcy małych kamieni umieszczonych w doskonałej harmonii
stanowią jedyny w swoim rodzaju wyraz wewnętrznego harmonicznego życia
duchowego mieszkańców.

W końcu znajduje się tu teatr, gdzie architektom udało się umieścić dwanaście
rzędów siedzeń, z miejsca dla szanownych osób (VIP), scenę i miejsce dla
orkiestry.

W Bitoli warto odwiedzić główną siedzibę Muzeum Narodowego (stare

koszary), przespacerować się zaczynającym się tuż obok miejscowym korso
czyli ulicą Szirok Sokak (z ładną, dość nietypową dla miast
wschodniobałkańskich, zabudową), by w końcu, po przejściu Placu
Magnolii i rzeki Dragor dotrzeć do rozległej, niesłychanie urokliwej Czarsziji,
wokół i wśród zabudowań której porozmieszczane są zabytki sakralnej
sztuki muzułmańskiej (3 meczety. Ajdar-kadi z 1561/ 1562 r., Isak z 1 5 0 8 ­
1509 r., późniejszy od wymienionych Hadżi Mehmet Bajat, a także łaźnia Deboj
z XVII-XVIII w. i wreszcie bezistan z XVI-XVIII w.).

84
 Meczet Isak

Czarszija, podobnie jak jej skopijski odpowiednik wciąż jest ośrodkiem

handlowym, rzemieślniczym i gastronomicznym, choć widać pozamykane
warsztaty i sklepiki. Z kolei na prawym brzegu rzeki Dragor, przed czarsziją
patrząc od strony deptaku znajduje się wieża zegarowa z XVI lub według
niektórych z XIX w. oraz meczet Jeni z 1 55 8 -1 5 5 9 r. Niedaleko Heraklei
znajduje się zaniedbane miniaturowe ZOO, wywołujące dość przygnębiające
wrażenie. Teoretycznie istnieje możliwość zwiedzenia Bitoli w jeden dzień,
lecz bez wątpienia z korzyścią dla turysty warto to rozłożyć na dwa dni.
Wydano miejscowy przewodnik turystyczny [Bitola 2010]. Poza tym godna
polecenia jest dobrze opracowana i przejrzysta strona internetowa
dotycząca miasta jako celu turystycznego [www.bitolatourist.info/] .
Dojazd
Można tutaj oczywiście dotrzeć marszrutką i autobusem. Jednak jeśli mamy
więcej czasu warto jechać pociągiem. Mamy 4 połączenia dziennie z Bitoli do
Skopje. Pociąg jest wolny, ale gwarantuje wspaniałe widoki i to, co jest
zazwyczaj wadą (powolna jazda), gdy chcemy robić zdjęcia z jadącego pociągu
okazuje się błogosławieństwem! Dworzec autobusowy znajduje się koło
kolejowego na ulicy Nikola Tesla. Z Bitoli odjeżdżają Autobusy do Skopje (bilet
kosztuje około 450 denarów i jedzie trochę ponad 3 godziny)

85
86
P rilep

Z okolic jeziora Prespa jedziemy na północ. Docieramy w końcu do kolejnego

ważnego ośrodka miejskiego w tej części Macedoni. 60 - tysięczny Prilep
(maced. łlpnjien, gr.npiAcnro - Prilapo, tur. Pirlepe), bo o nim mowa, to miasto
o długiej i fascynującej historii. Nazwa miasta ma wywodzić się od
starożytnego plemienia Pelazgów. W czasach rzymskich miasto nazywało się
Ceramia, a w bizantyjskich - Prilapon. W drugiej połowie XIV wieku Prilep był
stolicą samodzielnego państewka królów Vulkaśina i Marka. Pod koniec tego
wieku został opanowany przez Turków. 11 października 1941 grupa
macedońskich komunistów zaatakowała posterunek bułgarskiej policji w
Prilepie - dzień ten stał się później świętem komunistycznej Macedonii. Prilep
słynie z produkcji papierosów ze znakomitego tutejszego tytoniu. Poza tym w
mieście są zakłady przemysłu metalowego, elektronicznego, drzewnego,
włókienniczego i spożywczego oraz kopalnia marmuru. Przez miasto przebiega
droga łącząca dolinę Wardaru z Pelagoniją i linia kolejowa z Wełesu do Floriny
przez Bitolę.

Literacki standard języka

macedońskiego powstał właśnie
na podstawie dialektów
pelagonijskich z okolic Prilepu.
Co roku w Prilepie odbywa się
międzynarodowy festiwal
muzyki dziecięcej „Gwiazdki" i
krajowy festiwal teatrów
zawodowych. Od 1957 istnieje
międzynarodowa kolonia
malarzy i rzeźbiarzy przy
centrum sztuki nowoczesnej. W
mieście działa też Instytut
Dawnej Kultury Słowiańskiej.

Prilep słynie z produkcji

papierosów ze znakomitego

tutejszego tytoniu. Poza tym w

mieście są zakłady przemysłu metalowego, elektronicznego, drzewnego,
włókienniczego i spożywczego oraz kopalnia marmuru. Przez miasto przebiega

87
droga łącząca dolinę Wardaru z Pelagoniją i linia kolejowa z Wełesu do Floriny
przez Bitolę.

Miasto nie jest wyjątkowo chętnie odwiedzanym ośrodkiem turystycznym.

Samo jego centrum nie jest zresztą specjalnie interesujące. Poza
miniaturową czarsziją można tam zwrócić uwagę tylko na nieliczne,
zrujnowane zabytki czasów tureckich, mianowicie meczet z XV w. i łaźnię.
Prilep warto jednak odwiedzić ze względu na ulokowany ok. 3 km od
współczesnego centrum Warosz (Varos). Zdaje się, że obecnie jest to odrębna
wieś, na terenie której w średniowieczu ulokowany był ówczesny Prilep.
Warto wybrać się do Waroszu pieszo. Można spotkać tam po drodze widok
w Polsce dość niezwykły, mianowicie suszące się w wielu miejscach liście
tytoniu, z którego uprawy ponoć słynie okolica. W samym Waroszu u
podnóża przybierających niesamowite formy skał znajduje się kompleks
cerkwi. Pośród nich szczególnie cenne są dwie świątynie, św. Mikołaja i
św. Dymitra (zob. wyżej). Odwiedzić należy jednak i pozostałe. Klucze
udostępniają bez problemów upoważnione osoby, mieszkające z reguły tuż
przy cerkwiach. W pewnej, niedużej odległości od zabudowań Waroszu
znajdują się jeszcze dwa obiekty zdecydowanie warte obejrzenia. Chodzi
mianowicie o monastyr św. Michała Archanioła założony w X w. (obecnie
żeński), w którym można nabyć broszurę [Manastir Varos 2010] oraz
średniowieczną w osnowie twierdzę Markowi kuli.

Zabytki
wieża zegarowa z XIX wieku,
meczet z XVI wieku,
liczne cerkwie z X-XV wieku,
Markovi Kuli - twierdza z X / XIV wieku,
pozostałości rzymskiej nekropolii.

W okolicy znajdują się pozostałości starożytnych miast: Styberra na wzgórzu

Bedem koło wsi Cepigowo, Alkomenai koło wsi Bela Crkwa, Kolobaise pod
dzisiejszym monasterem Treskawec
W okolicach Priłepu znajduje się najbardziej zjawiskowy prawosławny
klasztor na Bałkanach - Treskavec - monaster pod wezwaniem Zaśnięcia
Matki Bożej. Położony jest w zupełnym odosobnieniu, na szczytach gór.
Niewielu turystów tutaj dociera, a tym, którym uda się pokonać wędrówkę
górską jeden, zarządzający wszystkim, mnich oferuje darmowy nocleg. Cerkiew
i znajdujące się w niej freski pochodzą z XIV wieku. Niezwykłym
doświadczeniem duchowym jest nie tylko sam pobyt w monasterze, ale i

88
spacery po okolicy, w której trudno znaleźć żywą duszę. Przed przybyciem
należy się jednak upewnić, czy jest możliwość nocowania w nim, ponieważ na
początku 2 01 4 roku w wyniku pożaru spłonęły budynki mieszkalne. Cerkiew i
zabytkowe budynki pozostały jednak nienaruszone.
Dojazd
Autobus: do miasta można dojechać z wielu miast ze Skopje i Ochrydą na czele.
Z Priljepu autobusy odjeżdżają w następujących kierunkach: Belgrad, Sofia,
Skopje: średnio co godzinę między 5.30 a 20.00. Bitola: średnio co godzinę,
między 5.30 a 23.00.

Klasztory i kościoły Macedonii - Monaster Treskavec

89
90
Kruszew o

Najwyżej położone (1015 m n.p.m ) miasto w Macedonii przypomina jedno

wielkie muzeum, w którym zatrzymał się czas. Wszystko za sprawą
charakterystycznej architektury i próby stworzenia etnicznego ośrodka z
unoszącym się duchem przeszłości. Co ciekawe, Kruszewo (maced.
KpymeBO, arum. Crushuva, alb. Krusheve lub Krusheva, gr. KpoóooPo -
Krusovo) znane jest również w światku paralotniarzy.

Historia
Pierwsza pisemna wzmianka o Kruszewie pochodzi z 1467, gdy miasto wraz z
Prilepem i 31 innymi wsiami przeszło pod władanie Husein-bega. W XVIII
wieku do miasta przybyły grupy chrześcijan, którzy uciekając przed atakami
Alego Paszy z Janiny opuścili wschodnią Albanię i zachodnią Macedonię
(głównie Arumuni z Moskopola w Albanii). Ponieważ było wśród nich sporo
wykształconych rzemieślników, kupców i artystów, zaowocowało to
przyspieszeniem gospodarczego i kulturalnego rozwoju miasta na przełomie
XVIII i XIX wieku. W XIX wieku artyści z Kruszewa - budowniczowie,
rzeźbiarze, pisarze ikon (zografowie) - byli znani w całej Macedonii, a nawet w
sąsiednich krajach.

W czasie powstania ilindeńskiego w 1903 Kruśevo było stolicą Republiki

Kruszewskiej, istniejącej jedynie 10 dni. Po jego upadku miasto zostało niemal
całkowicie zniszczone przez wojska osmańskie.

91
Kruszewo jest dziś jedynym miejscem, gdzie język arumuński ma status języka
urzędowego.

Narodowy symbol Macedonii

Dla każdego Macedończyka Kruszewo jest niezwykle ważnym historycznie

miastem. Na początku sierpnia 1903 roku, kiedy tereny dzisiejszego kraju były
pod panowaniem Imperium Osmańskiego, pierwszy raz zrodziła się
sposobność proklamowania własnej republiki. Na sporym obszarze wybuchło
powstanie ilindeńskie, ostatecznie zakończone wielką klęską.

Podczas wspomnianego narodowego zrywu najważniejszym ośrodkiem było

właśnie Kruszewo. Miasto na kilka dni udało się wyzwolić i powołać w nim
macedońskie państwo pod nazwą Republiki Kruszewskiej, które istniało
zaledwie 10 dni. 1200 powstańców dzielnie broniło się w górzystych rejonach,
jednak w ostatecznym rozrachunku nie miało szans z 20-tysięczną armią
wroga. Historyczna bitwa miała miejsce w okolicy Kruszewa, przy
Niedźwiedzim Kamieniu (Meckin Kamen).

Z tego względu corocznie, 2 sierpnia, w Dzień Republiki, w Kruszewie trwają

obchody narodowego święta, w którym uczestniczą najważniejsi politycy
państwa. W mieście znajdują się również budynki poświęcone powstańczym
walkom. Wśród nich należy wymienić charakterystyczny pomnik Makedonium,
pomnik Niedźwiedziego Kamienia, rzeźby bohaterów czy Muzeum Powstania
Ilindeńskiego i Republiki Kruszewskiej.

Jeden z symboli miasta - Makedonium

92
Również 2 sierpnia rozpoczyna się festiwal „10 dni Republiki Kruszewskiej”,
podczas którego następuje odczytanie pierwszego narodowego manifestu,
pojawiają się rekonstrukcje wydarzeń sprzed ponad 100 lat, a także wiele
pokazów folkowych tańców i muzyki.

To małe przytulne miasteczko z dalszej perspektywy wygląda jak wiekowe

dzieło, stworzone przez jednego z malarzy. Wszystko za sprawą
charakterystycznych domów, które także należy zakwalifikować jako
„atrakcje Kruszewa". Zarówno istniejące, jak i nowo powstałe budynki
tworzone są w stylu starej macedońskiej architektury. To wolno stojące,
symetryczne zabudowania z drewnianymi kolumnami i pomalowanymi białym
tynkiem belkami. Wiele z nich zdobią niebieskie ornamenty oraz małe
balkoniki.

Miasto przez 10 wakacyjnych dni na przełomie lipca i sierpnia przemienia się

w historyczny ośrodek. W ramach festiwalu „Kruszewo etno-miasto"
przedstawiane są tradycyjne zwyczaje, mieszkańcy chodzą w starodawnych
strojach, wszędzie słychać skoczną muzykę, a stoły uginają się od miejscowych
przysmaków i macedońskiego wina. W połączeniu z tradycyjną architekturą,
całe miasto zaczyna wtedy przypominać Kruszewo z początku XX wieku.

Typowy dom w Kruszewie

Kruszewo to miasto znane miłośnikom podniebnego latania. W jego pobliżu

znajduje się bowiem jeden z najbardziej popularnych spotów paralotniarskich
w Europie. Fantastyczna i pewna pogoda latem, korzystna termika, bezpieczny

93
start i spokojne lądowiska sprawiają, że mogą tu pierwsze kroki stawiać
zarówno adepci tego sportu, jak i profesjonaliści. W tym miejscu odbywają się
nawet zawody Pucharu Świata, a z powietrza można oglądać chociażby
przepiękną panoramę czerwonych dachów Kruszewa.

Kruszewo jest jednym z nielicznych macedońskich miast, w których wciąż

popularne są rzemieślnicze warsztaty. Jako a tr ak cje Kruszewa można
wymienić zobaczenie z bliskiej odległości prac wykonywanych już w XIX i XX
wieku. Podczas specjalnej wycieczki brukowanymi uliczkami można chociażby
uczestniczyć w tradycyjnej pracy kowala czy bednarza.

Atrakcje Kruszewa - letnie dni niebo często ozdabiają paralotniarze

Co jeszcze zobaczyć w Kruszewie?

W tej małej górskiej

miejscowości znajduje się
jeszcze kilka interesujących
budynków. Nad miastem
wznosi się biała wieża
cerkwi św. Mikołaja, która w
trakcie pamiętnego
powstania spłonęła, a
następnie została
odbudowana.

Wielbiciele sztuki powinni

94
udać się do galerii Nikoli Martinoskiego - jednego z najwybitniejszych
współczesnych malarzy macedońskich. W zachowanym domu rodzinnym
można podziwiać 62 prace artysty. Tymczasem jednym z
najnowocześniejszych architektonicznie i najbardziej wyróżniających się
budynków w mieście jest dom pamięci Tosze Proeski - słynnej rodzimej i
tragicznie zmarłej gwiazdy pop. Betonowo-szklana konstrukcja wybudowana
na planie krzyża zdobyła nawet kilka architektonicznych nagród.

Przydatne inform acje na tem at Kruszewa

Na wizytę w najwyższym macedońskim mieście warto przeznaczyć

przynajmniej jeden letni dzień. Górskie powietrze sprawia, że jest znacznie
przyjemniej aniżeli w pozostałej części Macedonii. Aby w pełni poznać ducha
miasta, zaleca się odwiedzenie miejsca w czasie festiwalu „Kruszewo etno-
miasto".

Miejscowość znajduje się w południowo-zachodniej części Macedonii. Ze

stolicy Skopje, w której mieści się największy port lotniczy w kraju, jest ok. 160
km. Stamtąd trzy razy dziennie do Kruszewa odjeżdżają autobusy. Podróż
wyniesie trzy godziny, a bilet w dwie strony kosztuje 10 EUR. Na lotnisku
można również wypożyczyć samochód albo dojechać na miejsce taksówką
(koszt ok. 80 EUR). W Kruszewie znajduje się jeden 3-gwiazdkowy hotel i kilka
prywatnych pensjonatów.

Zabytki
Do zabytków Kruszewa i najbliższej okolicy należą m.in.:

• cerkiew pw. św. Mikołaja z 1832, spalona podczas powstania

ilindeńskiego w 1903, odbudowana w latach 1904-1905, z ikonostasem
Petre Filipowicza i jego pomocnika Dimitra Staniszewa (pozostałości w
Muzeum Powstania Ilindeńskiego i Republiki Kruszewskiej),
• cerkwie pw. Świętej Trójcy i pw. Zaśnięcia Matki Boskiej w Mijaczko
Maało z 1867,
• klasztorna cerkiew pod wezwaniem św. Spasa z 1836 we wsi Trstenik,
• specyficzne ludowe „kruszewskie domy".

95
 MACEDONIA PÓŁNOCNO-ZACHODNIA

P a r k Narod ow y Mawrowo

Mawrowo - górski kurort w zachodniej Macedonii - przez okrągły rok jest

wypełniony turystami. Latem korzystają z wędrownych szlaków w Parku
Narodowym Mawrowo, zimą szusują na narciarskich trasach. A wszystko w
malowniczej okolicy jeziora, leżącego na wysokości 1220 m n.p.m. Zbiornik
został sztucznie utworzony, gdy w połowie XX wieku władze zdecydowały, że
miasteczku potrzebne jest źródło słodkiej wody.
By utworzyć jezioro, zdecydowano się zatopić m.in. lokalny kościółek. Niewielka
świątynia pod wezwaniem św. Mikołaja została zbudowana w 1850 roku, by po
ponad stu latach znaleźć się całkowicie pod powierzchnią wody. Susze w XX wieku
spowodowały jednak, że jej lustro znacznie się obniżyło i na jeziorze można
podziwiać nietypową "wysepkę" w postaci kościelnych ruin.
Park Narodowy „Mavrovo” jest położony w zachodniej części Macedonii, godzinę
drogi od Skopje. jest on największym ze wszystkich trzech parków narodowych na
terytorium Macedonii. Na terenie parku znajdują się 52 szczyty o wysokości powyżej
2000 m n.p.m., z których najbardziej znane są: Medenica, Velivar, Sandaktasz i Golem
Korab (2764 m n.p.m.) będący najwyższym szczytem w Macedonii. Najniższy punkt
parku znajduje się na wysokości 600 m n.p.m.. Jest to miejsce, w którym Mala Reka
łączy się z rzeką Radika.

Park Narodowy Mawrowo,

96
Atrakcje turystyczne

Jaskinia Szarkova Dupka

Znajduje się blisko ośrodka narciarskiego we wiosce

Mavrovo, około 10 minut spacerem od obrzeża wsi.
Jaskinia jest przygotowana do zwiedzania przez
turystów, którzy mogą zejść do 20 metrów od wejścia.
Cała jaskinia ma 18 metrów szerokości i 25 metrów
długości. Nazwa jaskini wzięła się od imienia jednego
z mieszkańców wioski, który jako pierwszy odważył
sięsplądrować jaskinię ponad 30 lat temu. Temperatura we wnętrzu jaskini
utrzymuje sięna poziomie poniżej 12° C. Jaskinie można zwiedzać z przewodnikiem
w zorganizowanych grupach. Taka wycieczka trwa około 40 minut.

Safari Park

Na ogrodzonym terenie 430 hektarów turyści mogą

odbyć przyjemny spacer w towarzystwie jeleni i
danieli. W parku zostały przygotowane różne
ułatwienia takie jak: miejsca do odpoczynku, punkty
widokowe, gdzie można zrobić zdjęcia zwierzętom
oraz ujęcie zimnej wody źródlanej. Po
parku oprowadzają przewodnicy, a taki spacer trwa od
1 do 2 godzin.

Jezioro Lokuv
To najniżej położone polodowcowe jezioro jest prawdziwą atrakcją turystyczną.
Jezioro Lokuv, będące dumą lokalnych macedończyków, znajduje się w objęciach góry
Deszat na wysokości 1568 m
n.p.m.. Dla turystów chcących
nacieszyć się spokojem
górskiego otoczenia, w okolicy
zostały przygotowane miejsca
odpoczynku, gdzie można napić
się źródlanej wody. Do jeziora
można dojść idąc 8 km
wzdłuż oznaczonej ścieżki
wokół gór. Trasa ta może być
pokonana konno, a konie

97
można wynająć we wiosce. Nieopodal znajduje się bacówka i hodowla owiec. Można
tam spróbować różnych produktów mlecznych, a w szczególności przepysznego sera
owczego, trebiszko, typowego dla tego regionu.

Górna Ledina- miejsce na piknik

Ciekawa, górska chata umiejscowiona na 4 drzewach,

wyposażona w miejsca do leżenia i taras, z którego roztacza się widok na
dolinę i rzekę Radika. Abu tam dotrzeć należy wyruszyć z wioski Belebdro.

Monastyr św. Jovan Bigorski, most Elen Skok i wioski w regionie Mijaczki

Św. Jovan Bigorski, to jeden z najpiękniejszych i najważniejszych monastyrów

w Macedonii, niewątpliwie jest wart zwiedzenia. Ponadto, warto zwrócić
uwagę na most Jeleni Skok wybudowany podczas rządów ottomańskich i
znajdujący się na drodze Via Ignacija. Można również zorganizować wycieczkę
po okolicznych wioskach i zwiedzić liczne muzea i budynki o charakterze
kulturalno-historycznym.

98
Wodospady Duf koło wioski Rostusze

Jedyne pół godziny drogi od wioski

Rostusze znajdują się wodospady
Duf. Ścieżka prowadzi przez kanion
Duf (100 metrów wysokości), który
daje schronienie przed
największymi, macedońskimi
upałami, ponieważ temperatura w
kanionie latem oscyluje w granicach
18-20°C. Wysoki na 25 metrów
wodospad znajduje się na samym
końcu kanionu, gdzie przygotowano
kilka ławek by móc w spokoju
zrelaksować się i nacieszyć pięknem
natury. Na ścianie skalnej, po której
spada wodospad, przy odpowiednim
wyposażeniu, można zejść, ponieważ
zostały tam zamontowane metalowe
klamry. Najlepiej jest wybrać się od
maja do lipca, kiedy to przez wodospad i rzekę przepływa najwięcej wody.

99
K an io n M atka (Kan>OH MaTKa)

Kanion Matka znajduje się zaledwie 15 kilometrów na południowy zachód od

Skopje, obejmuje powierzchnię około 5 000 hektarów. To urokliwe miejsce jest
idealne do odpoczynku biernego jak i aktywnego. Jezioro Matka to sztuczny
zbiornik powstały po wybudowaniu zapory na rzece Treska. Po minięciu
zapory i elektrowni można odpocząć w restauracji z tarasem nad wodą bądź
skorzystać z łódki lub kajaku i przepłynąć część jeziora.
Macedoński raj — Kanion Matka — to magiczne miejsce, w którym człowiek
zapomina się na chwilę. Po jednej i drugiej stronie pasma górskie z
poukrywanymi monastyrami pamiętającymi czasy prześladowań tureckich. Na
wysokości wody wiele malutkich chatek z zacumowanymi łódkami i rybakami
na brzegu. Kanion kryje wiele niespodzianek, między innymi niedawno
odkrytą najgłębszą podwodną jaskinię.

100
Dla turystów lubiących piesze wycieczki są przygotowane liczne trasy o różnej
trudności, więc każdy może znaleźć coś dla siebie. Warto też zdecydować się na
wypożyczenie kajaka, bo tylko wtedy można samemu odkryć zakamarki tego
uroczego zakątka Macedonii.
Do kanionu można dojechać ze Skopje autobusem miejskim. Jeżeli podróżuje
się samochodem, należy wyjechać ze Skopje w kierunku na Tetovo, następnie
drogą na Gulmovo. Przed zaporą znajduje się parking, a z tego miejsca jeszcze
tylko 10 minut spacerem by dojść do początku kanionu. Wejście jest bezpłatne.
Ścieżka prowadzi przez cały czas po prawej stronie kanionu, jest dość wąska,
ale widoki są niezapomniane. Poza główną ścieżką prowadzącą po zboczu
kanionu są przygotowane również inne tasy na trekking. Rejs łódką do połowy
długości jeziora z wejściem do jaskini kosztuje 300 denarów od osoby. Można
również wypożyczyć kajak.

Galicznik

Wieś Galicznik leży 20 km na południowy zachód od Mavrova i słynie z tego, że

jest najwyżej położoną miejscowością na terenie byłej Jugosławii (średnio
1400 m np m.). Jest też położona niezwykle efektownie, z zabudową
umieszczoną na stromym zboczu, od dołu podciętym przez prawie pionowe
zerwy- Ponad wsią, wysoko w górze widać niemal nagie zbocza zakończone
skalistymi turniami góry Medenica (2163 m n.p.m.). Najlepsze widoki na wieś
i okolice rozciągają się z tarasu hotelu Neda, ulokowanego na jej obrzeżach, na
przeciwległym zboczu.

Galićnik założony został przez słowiańskie plemię Mijaków, którzy przybyli tu

z terenów dzisiejszej Grecji. Ze względu na odrębność geograficzną i kulturową
zachowały się tu stare zwyczaje oraz rzemiosło. Przez stulecia mieszkańcy
miejscowości znani byli jako doskonali artyści ludowi - to stąd pochodził
Makarije Frckovski, współtwórca trzech najsłynniejszych drewnianych
ikonostasów w Macedonii. Do dziś znane są również tutejsze sery - żółty i biały
-oraz wyroby ludowego rękodzielnictwa (m.in. hafty i kilimy).

Zabudowę Galićnika tworzą jednorodne kamienne domy sporych rozmiarów,

kryte kopertowymi dachami. Przy wjeździe do wsi stoi raczej pospolita w
kształtach cerkiew, a w budynku bezpośrednio pod nią mieści się miejscowe
muzeum (Muzej Galićnik) o niestałych godzinach otwarcia.

101
Przez większą część roku Galićnik jest spokojną wsią, do której mało kto
zagląda - sytuacja ta zmienia się w lipcu, kiedy odbywa się tu tradycyjne
wesele (Galicka svadba).

Dawniej w ustalonym dniu we wsi stawiali się wszyscy młodzimieszkańcy,

którzy pragnęli zawrzeć ślub. Wspólna ceremonia trwała cztery dni i bez
wątpienia zabawa była huczna. Obecnie jest to jedna z ciekawszych imprez
cyklicznych w kraju, nie do końca skomercjalizowana, ponieważ pary nadal są
prawdziwe (na wesele w tradycyjnej oprawie trzeba się zapisywać z
wielomiesięcznym wyprzedzeniem). Uczestnictwo w niej to świetny sposób na
poznanie dawnych obrzędów i zwyczajów, których nigdzie indziej już się nic
zobaczy.
Galicznik słynie z „Galickiej Svadby", letniego tradycyjnego i publicznego ślubu,
odbywającego się co roku w święto patrona wsi (dzień Świętego Piotra - 12
lipca). Podczas ślubu, mieszkańcy tańcza Teskoto - taniec, który ma
symbolizować przezwyciężenie trudności w życiu. Wesele w Galiczniku
odbywa się według starej tradycji, państwo młodzi w ludowych strojach, biorą
ślub zgodnie z dawną ceremonią. Wesele w Galicniku odbywa się raz do roku,
par jest więc kilka i obecnie przynajmniej jedna z osób biorących ślub musi
pochodzić z Galicnika. Sugestywny scenariusz, architektura miasta tworzy
idealne m iejsce dla mężczyzn i kobiet ubranych w swoje tradycyjne stroje;
kobiety w czerwonych, białych i czarnych ubraniach; mężczyzn w lnianych
spodniach, kamizelkach, wstążkach i kapeluszach, którymi wymieniają się
podczas tańca.
Trzeba przyznać, że ślub jest atrakcją turystyczną, w której udało się zachować
dawną atmosferę i pokazać piękno ludowego zwyczaju. Jako jeden
z najbardziej złożonych rytualnych stała się częścią wartości kulturowych
chronionych przez UNESCO.
Oprócz ślubu Galicznik słynie z lokalnych żółtych serów kaśkaval (Kaszkawał),
które jest produkowany w regionie, jak również lokalnej solanki białego sera
"belo sirenje", która jest specjałem regionu

Osobnego komentarza wart jest dojazd do Galicznika, równie atrakcyjny jak

sama wieś. Prowadzi tu tylko jedna droga, od strony Mavrova. Początkowo
jedzie się stromymi serpentynami przez las, później teren otwiera się i droga
wiedzie przez niemal płaskie wysokogórskie plateau otoczone przez łagodne,
skaliste szczyty. Widoki są tu piękne i rozległe. W jednym miejscu mija się
pojedyncze gospodarstwo, w pobliżu którego przy odrobinie szczęścia można
zobaczyć słynne psy rasy śarplaninec.

102
 Kościół Św. Piotra i Pawła w Galiczniku.

Dojazd

103
Do Galicnika można dostać się samochodem, jadąc w kierunku Mavrovo, to ok.
50 km i droga jest dość wąska jak inne podobne drogi w górach w Macedonii.
Czy samochodem czy ponosząc trud pieszej wspinaczki - warto

Szar P ł a n i n a

Szar Pianina, Szarska Pianina (maced. LUap I ljia H H H a ) - zrębowe pasmo górskie na
Półwyspie Bałkańskim.

Pod względem politycznym pasmo to znajduje się na terytorium południowej części

Kosowa, południowej Serbii, północno-wschodniej Albanii i północno-zachodniej
Macedonii. Rozciąga się na długości około 100 kilometrów, z południowego zachodu
na północny wschód. Najwyższym szczytem pasma jest Titow Wrw, który osiąga
wysokość 2747 metrów. Na północy pasmo to graniczy z Górami Dynarskimi, na
zachodzie z górami Korab, na południu z pasmem Pindos, na drugim krańcu
Macedonii leży Masyw Rodopski. Znajdują się tu lasy, łąki górskie; tereny narciarskie.

G ostiwar

Kolejnym celem w naszej wędrówce jest miasto G ostiw ar (maced. TocTHBap,

alb. Gostivari). Położone jest ono na południowy zachód od Tetowa. Mieszka
tutaj niecałe 40 tysięcy ludzi (47% Albańczyków, 33%Macedończyków, 13%
Turków).

104
Historia:
W starożytności Gostiwar nosiłnazwę Drau Dak. Rzymski historyk Tytus
Liwiusz wspomina, że podczas III wojny macedońskiej zdobył to miasto
macedoński król Perseusz. Nie wiemy kiedy człowiek się tutaj osiedlił, ale
archeolodzy zgodnie twierdzą, że w VII wieku przed Chrystusem było tutaj
sporej wielkości (jak na ówczesne czasy) miasto. Turcy zdobyli miasto dopiero
w roku 1390. Jest to godne podkreślenia, że tak długo miasto się opierało armii
Tureckiej. Szczególnie wobec faktu, że pierwsze próby jego zdobycia wojska
osmańskie podjęły wroku 1336. Pod koniec XIX wieku Gostiwar liczył około 4
tys. mieszkańców, w większości Turków. Miasto zaczęło się rozwijać pod
koniec XIX wieku i stało się ważnym ośrodkiem handlowym.

Dzisiejszy Gostiwar jest ośrodkiem przemysłowym, głównie przemysłu

lekkiego i przetwórstwa surowców mineralnych. W ostatnich latach bujnie
rozwija się handel. Przez Gostiwar przebiegają droga i linia kolejowa ze Skopja
do Kiczewa przez Tetowo. W roku 1997 Gostiwar obok Tetowa był drugim
ośrodkiem wokół którego gromadzili się Albańczycy sprzeciwiający się
polityce rządu w Skopje.

T e to w o

Miasto Tetovo (maced. TeTOBO, alb. Tetove, tur. Kalkandelen), leżące na

północno-zachodnim krańcu Macedonii, 42 km na zachód od Skopje, nie należy
do ciekawych. Wszędzie pełno jest śmieci, nawet w samym centrum. Aż trudno
w to uwierzyć, ale miejscowym wydaje się to nie przeszkadzać. Położone
blisko granic z Albanią i Kosowem uważane jest dziś za stolice albańskiej

105
mniejszości w Macedonii. Kiedy na początku lat 90. ubiegłego stulecia
rozpadała się Jugosławia, przez Tetovo przemaszerowali mieszkańcy, żądając
przyłączenia go do Albanii. W ostatnich latach podejmowane były próby
otwarcia albańskiego uniwersytetu, zakończone częściowym sukcesem mimo
oporów władz w Skopje. Powstał tzw. Uniwersytet Południowo-W schodniej
Europy, z kilkoma językami wykładowymi.

Położenie Tetova sprawia, iż w przypadku jakiegokolwiek konfliktu miasto

zawsze będzie na pierwszej linii ostrzału. Póki co jest tu zupełnie spokojnie, a
mieszkańcy są przyjaźnie nastawieni do turystów. Warto tu zajrzeć dla kilku
islamskich zabytków niespotykanych nigdzie indziej -legendarnego meczetu
Sarena dżamija (Malowany Meczet) oraz klasztoru derwiszów, Bekteszi Tekę.

Miejscowe osadnictwo zaczęło się w epoce brązu (II-III tysiąclecie p.n.e.). Z

okolic miasta pochodzi najstarsze znalezisko archeologiczne w Macedonii -
miecz mykeński. Średniowieczna osada powstała w XIII lub XIV w. i
początkowo nosiła nazwę Htetovo, nadaną podobno od imienia niejakiego
Hteta, który zasłynął jako pogromca węży. Przez większą część dziejów miasto
znajdowało się pod panowaniem tureckim (od końca XIV do początku XX w.) i
nazywano je Kalkandelen, co wywodziło się od miejscowych rzemieślników
produkujących broń, zwłaszcza cenione w regionie tarcze. W czasach
osmańskich powstały liczne meczety oraz muzułmański klasztor Bekteszi
Tekę. Osiedlili się tu wówczas Albańczycy, który pod tureckim wpływem
przyjęli islam. Struktura narodowościowa gwałtownie zmieniła się na
początku XX w., kiedy Turcy zostali wyparci przez prawosławnych Serbów.
Tysiące Albańczyków wyemigrowało, a na ich miejscu pojawili się serbscy
osadnicy. Znaleźli oni zatrudnienie w rozwijającym się przemyśle
wydobywczym i turystycznym. Podczas II wojny światowej Tetovo zostało
wcielone do Albanii, wówczas faszystowskiej. Jednak tylko na kilka lat - po
wojnie miasto stało się częścią socjalistycznej Jugosławii. Liczne
prześladowania sprawiały, że muzułmanie kilka razy usiłowali powstawać
zbrojnie, m.in. ; pod koniec lat 50. i 60. W 1990 r., gdy pewny był rozpad
Jugosławii, Albańczycy zorganizowali marsz przez Tetovo, domagając się
przyłączenia miasta do Albanii. Później nie brali udziału w procesie
konstytuowania się niezależnego państwa macedońskiego, przez co pozostali
praktycznie bez reprezentacji we władzach państwowych. Wywołało to
napięcia, które nasiliły się w czasie konfliktu w Kosowie, a także ucieczkę
wielu Albańczyków. Tetovo było wówczas jednym z miejsc, które przyjęły
największą liczbę uchodźców. Zamieszki wybuchły też w 2001 r. i trwały
jeszcze w roku następnym.

106
W kwietniu 2002 r. we wsi Śemsevo na wschód od miasta porwano i
torturowano emerytowanego policjanta. Dwa dni później napadnięta została
stacja benzynowa MakPetrol w Tetovie. Pamięć o tych wydarzeniach jest wciąż
żywa, ale sytuacja w mieście jest na tyle stabilna, że można je zwiedzać bez
obaw. Warto podkreślić że obie grupy etniczne prezentują przychylne
nastawienie do turystów, co widać, kiedy zwiedza się Malowany Meczet czy
monastyr Leśok.

Śaren a Dżamija

Nazwę tego niezwykłego meczetu, największej atrakcji Tetova i jednej z

najciekawszych islamskich świątyń na Bałkanach, tłumaczy się jako Malowany
Meczet lub Pstry Meczet. Miejscowi nazywają go po prostu Meczetem Paszy.
Stoi w samym centrum miasta, nad rzeką, przy głównej ulicy Ilindenskiei.
Pierwowzór budowli wzniesiono 1495 r., a rozbudowano w 1833, za
panowania Abdurrahmana Paszy, syna Redżepa Paszy, ówczesnego władcy
Tetova. Powstał też wtedy zamek i klasztor derwiszów. Meczet ma wymiary 10
na 10 m, kopertowy dach pokryty dachówką i ściany malowidłami, które
nasuwają skojarzenie z kartami do gry. Podobno przy ich tworzeniu zużyto
ponad 30 tysięcy jaj. Z boku wystaje XV-wieczny minaret, a przed meczetem
stoi ośmioboczna turbeta -grobowiec dwóch kobiet, które dofinansowały
budowę obiektu pod koniec XV w. Teren świątyni otacza niewysoki mur z
1991 r.

107
Do meczetu wchodzi się przez arkadową sień z pięcioma białymi kolumnami.
Zazwyczaj można tu spotkać
jednego z opiekunów obiektu.
Można poprosić go o kartkę z
opisem, m.in. po angielsku (do
wglądu). Nad przedsionkiem
znajduje się mahfil, czyli
tzw.
odizolowane pomieszczenie, w
którym modlą się kobiety. Wnętrze
świątyni robi duże wrażenie.
Zarówno ściany, jak i sklepienie w
całości pokryte są ornamentami na
pomarańczowym tle. Najbardziej
rzuca się w oczy kopuła z
namalowanymi muzułmańskimi
budowlami i wazonami kwiatów
ujętymi w niewielkie owale. Ten
styl malarstwa to tzw. barok
osmański. Oczywiście nie ma tu
postaci ludzkich, jako że w sztuce
islamu obowiązuje ikonoklazm.
Dodatkową ozdobę stanowią dwa
półokrągłe balkoniki z drewnianymi balustradami, umieszczone na frontowej
ścianie. Najważniejszą częścią meczetu jest marmurowy mihrab, obok którego
znajduje się minbar, czyli schody z amboną, z której imam wygłasza kazanie
podczas specjalnych okazji i w czasie piątkowych nabożeństw.

Do Malowanego Meczetu przylega niewielki, niegdyś należący do niego park,

ograniczony od drugiej strony przez rzekę Penę. Bezpośrednio za nią stoi
świecka budowla z czasów tureckich - kamienna łaźnia (ham m am ), o
wyjątkowo malowniczej bryle nasuwającej skojarzenia z przedromańskim
kościołem. Jej surowy kamienny korpus przykrywają dwie ośmioboczne
kopuły nierównej wysokości. Obiekt od dawna nie pełni już swojej funkcji.
Kilka lat temu mieściła się tu restauracja, a w 2006 r. frontowa część była
remontowana.

Przechodząc przez most na Penie, warto rzucić okiem na rzekę, nad którą w
odległości około 100 m widnieje jednoprzęsłowy mostek, również pamiętający
czasy tureckie. Sądząc po zabudowie, lewy brzeg Peny zajmowała kiedyś stara
część miasta. Obecnie niewiele się z niej zachowało. Mijając łaźnię i idąc dalej

108
ul. Ilindenską, a następnie skręcając w lewo, dotrze się do jeszcze jednego
meczetu, Gamgam dżamija. Charakteryzują go białe mury, niewysoki minaret i
spore rozmiary. Jasne i proste wnętrze ozdobione jest współczesnymi
malowidłami na kopule. Inny meczet, Górni ćarśija dźamija, stoi blisko rzeki,
niecałe pół kilometra od mostu.

Muzułmański klasztor jest wyjątkowy, nawet w krajach islamu. Ten w Tetovie

jest jedynym tego typu w całej zachodniej części Półwyspu Bałkańskiego.
Znaleźć go można ponad kilometr na zachód od Malowanego Meczetu - trzeba
iść w kierunku Popovej Sapki i po kilku przecznicach skręcić w lewo.

Powstał pod koniec XVIII w. na zlecenie Redżepa Paszy i służył kontemplacji aż

do wygnania Turków w 1912 r. W czasach socjalistycznej Jugosławii zajęło go
państwo, tworząc hotel i całkiem atrakcyjne muzeum. Dopiero w ostatnich
latach derwisze odzyskali obiekt i rozpoczęli jego rekonstrukcję po
zniszczeniach dokonanych podczas konfliktu w 2001 r. Obecnie znów służy
wielu muzułmanom jako miejsce modlitw.

Bekteśi Tekę zajmuje spory obszar otoczony wysokim murem z luźno

ułożonych kamieni. Pośród zieleni stoją tu budynki o różnym przeznaczeniu,
zbudowane z kamienia i drewna, z charakterystycznym zadaszeniem dającym
dużo cienia. Wchodzi się przez bramę z drewnianym pomieszczeniem dla
wartowników na dwóch kamiennych słupach. Na lewo od niej stoi duży
budynek dawnego hotelu, wciąż jeszcze będący w ruinie po tym, jak w 2001 r.
wrzucono do środka granaty. Na razie otwarto jedynie kawiarnię. W
środkowej części kompleksu znajduje się zadaszona fontanna pełniąca funkcję
platformy medytacyjnej. Za nią ulokowany jest częściowo przeszklony
budynek dawnej jadalni, w którym zwykle modlą się kobiety. Na prawo od
niego stoi kilka innych obiektów, m.in. „męska" część meczetu, z białą kopułą
ozdobioną stiukami. Naprzeciw znajduje się kompleks budynków z
ukwieconym dziedzińcem - można tu poprosić o oprowadzenie po turbecie,
czyli budowli, w której spoczywają szczątki najważniejszych osobistości, m.in.
Ali Sersem Baby, który był szwagrem sułtana Sulejmana Wspaniałego i spędził
tu ostatnie lata swego życia jako mnich, oraz budowniczego kompleksu
Redżepa Paszy.

Najciekawszą budowlą w Bekteśi Tekę jest stojąca na jego obrzeżach, w

sąsiedztwie meczetu i turbety, kamienno-drewniana wieża z górną częścią
pomalowaną na niebiesko i pokrytym ornamentami białym pasem powyżej.
Różne są hipotezy dotyczące jej przeznaczenia. Jedni twierdzą, iż zbudowano
ją dla jednego z bejów, który leczył się tu z gruźlicy, inni, że leczyła się tu córka

109
paszy, a jeszcze inni, że była to po prostu wieża strażnicza. Możliwe, że
prawdziwe są wszystkie trzy teorie.

Bliżej wejścia, na linii brama wejściowa-meczet, stoi duży budynek dawnego

zajazdu (han), gdzie dawniej zatrzymywali się przybysze, a dziś jest sypialnia
derwiszy.

C erkiew pw. św. A tan azeg o znajduje w miasteczku L esz ok (mac. JleinoK)
położnego 8 km od Tetowa. Można tutaj bez problemu dojechać z Tetowa
autobusem, autostopem (na pewno ktoś nas podwiezie w okolice klasztoru
albo taksówką - trzeba się wysilić i ponegocjować stawkę). Jest to największy
kompleks klasztorny w tej części kraju. Obejmuje on dwie cerkwie.

Pierwsza pod wezwaniem świętego Atanazego a druga Maryi Dziewicy.

Wewnątrz kompleksu znajduje się też kaplica ku czci Cyryla i Metodego.
Pierwszą świątynię (św. Atanazego) i niewielki klasztor wzniesiono tutaj już w
roku 1321. Był to wówczas niewielki ale istotny ośrodek. Zyskał na znaczeniu,
gdy w XVII wieku rozbudowano świątynię ku czci Bogurodzicy. Świątynia
dzięki pięknym freskom i licznym ikonom, które były uważane za cudowne,
szybko stała się miejscem pielgrzymek. Aby „obsłużyć" rosnącą liczbę
pielgrzymów w okolicy powstały przez wieki aż 44 kościoły. Obecnie zostały
tylko trzy. W 2001 roku cerkiew została wysadzona przez islamskich
fundamentalistów, po zakończeniu konfliktu odbudowana
W górach nad miastem leży ośrodek turystyki górskiej i sportów zimowych
Popowa Szapka (łlonoBa llianKa).

110
 ROZMÓWKI

P o d s t a w o w e zw ro ty

/],o6po y rp o ! [dobro u tro!] - dzień dobry! [rano]

J\o6ap fleH! [d ob ar den!] - dzień dobry!

^.obpoBenep [d o b ro veczer] - dobry w ieczó r!

Ąo6pa Benep! [d ob ra v e cz e r!] - d obry w ieczór!

Ąo6pa hok [dobra noc] - d o b ran oc

JleKa hok [leka noć] - d o b ran oc

Ąa [da] - tak

He [ne] - nie

3flpaBo! [zdravo!] - cześć!

Hao! [ćzao!] - na razie! [przy pożegnaniu]

KaKO ch? [kako si?] - jak leci?

Ofl-aHHHO [odliczno] - św ietnie

Te MO^naM [te m olam ] - p ro szę [cię]

M 3bhhh [izvini] - p rzep raszam ]

B^aro^apaM [b lagodaram ] - dziękuję

KaKO ce BHKaTe? [kako se vikate?] - jak się p a n /p a n i nazyw a?

Jac ce bh k 3 m ... [jas se vikam ...] - nazyw am się...

Ofl Kafle ch? [od kade si?] - skąd jesteś?

jac cyM o ą ,... [jas sum od...] - jestem z...

Ko^ny e nacoT? [kołku e czasot?] - która godzina?

Ko^Ky roflHHH HMam? [kołku godini im asz?] - ile m asz lat?

K ora th e poflerifleH? [koga ti e ro d en d en ?] - kiedy m asz urodziny?

Te caKaM [te sakam ] - kocham cię

Kaą,e oflH in? [kade odisz?] - dokąd idziesz?

Kafle e Toa? [kade e toa?] - gdzie to jest?

111
mh ce flonafam [mi se dopagjasz] - lubię cię

Te Mpa3aM [te mrazam] - nienawidzę cię

3 6 o p y B a T e jm MaKe^OHCKH? [ z b o r u v a t e li m ak e d o n s k i? ] - czy m ó w i p a n / p a n i po
m acedońsku?

Mn^o m h e l u t o Be 3ano3HaB [milo mi e szto ve zapoznav] - Bardzo mi miło pana

poznać

Dni ty godnia

floHeflejiHHK [ponedelnik] - poniedziałek

B t o p h h k [vtorn ik] - w t o r e k

Cpe^a [sreda] - środa

HeTBpTOK [czetvrtok] - czwartek

Iłe T O K [petok] - piątek

CaboTa [sabota] - sob ota

Hefle-aa [nedela] - niedziela

M ie s ią c e

JaHyapn [januari] - styczeń

<t>eBpyapH [fevruari] - lu ty

MapT [m art] - m arzec

AnpH./i [april] - kw iecień

Maj [maj] - maj

JyHH [juni] - czerw iec

Jy^H [juli] - lipiec

ABrycT [avgust] - sierpień

CenTeMBpH [septem vri] - w rzesień

O k t o m b p h [o k to m v ri] - p a ź d z ie rn ik

HoeMBpn [noem vri] - listopad

^.eKeMBpn [d e k e m v ri] - g ru d z ie ń

112
P ory r o k u

Ilpo/ieT [prolet] - w iosna

/ le T O [leto] - lato

EceH [esen] - jesień

3mvia [zima] - zim a

O k r e ś l a n i e czasu

Kora? [koga?] - kiedy?

cera [sega] - teraz

flenec [d e n e s ]; ^eHecKa [deneska] - dzisiaj

Benep [veczer] - w ieczó r; w ieczo rem

MHHaTaTa nok [m in atata noć] - m inionej n ocy

Bnepa [vczera] - w czoraj

3aBnepa [zavczera] - przedw czoraj

yTpe [u tre] - jutro

3aflyTpe [zadutre] - pojutrze

O B a a ceflMupa [ovaa sed m ica] - ten tydzień; w tym tygodniu

Kolory

6o ja [boja] - kolor

6e./i [bel] - biały

n,pH [crn] - czarn y

>ko/ it [żolt] - żółty

3e/ien [zelen] - zielony

chh [sin] - niebieski

upBen [erven] - czerw on y

nopTOKa^OB [portokalov] - p o m arań czo w y

p o 3 0 B [rozov] - ró żow y

113
Kac[)eaB [kafeav] - b rązo w y

chb [siv] - szary

L ic z e b n ik i głów n e

0. Hy/ia [nula] - zero

1. eą,eH [eden] - jeden

2. ,a,Ba [dva] - dwa

3. Tpn [tri] - tri

4. neTupn [czetiri] - cztery

5. neT [pet] - pięć

6. inecT [szest] - sześć

7. ceąyM [sedum ] - siedem

8. ocyM [osum ] - osiem

9. .ąeBeT [devet] - dziew ięć

10. ą,eceT [deset] - dziesięć

1 1 . eflHHaeceT [edinaeset] - jedenaście

12. ą,BaHaeceT [dvanaeset] - dwanaście

20. ą,BaeceT [dvaeset] - dwadzieścia

22. ą,BaeceT h ą,Ba [dvaeset i dva] - dwadzieścia dwa

30. TpneceT [trieset] - trzydzieści

100. cto [sto] - sto

1 0 0 0 . n^jaą,a [iljada] - tysiąc

1 000 000. mh / ihoh [milion] - milion

114
 ZAKOŃCZENIE

Macedonia (Republika Macedonii) to niewielkie państwo w południowo-

wschodniej Europie, położone na Półwyspie Bałkańskim. W swoim obecnym
kształcie kraj ten powstał po rozpadzie Jugosławii w 1991 roku. Państwo to nie
ma dostępu do morza.

Macedonia to kraj w przeważającej części górzysty, który pokryty jest licznymi

lasami z rwącymi rzekami i potokami. Największym szczytem jest tu położony
na granicy z Albanią masyw górski Korab (2764 metrów n.p.m.). Jego nazwa
pochodzi od imienia słowiańskiego boga morza.

Do najważniejszych ośrodków turystycznych Macedonii, zaliczyć można takie

miasta ja np. Skopje czy Bitola oraz bogate w średniowieczne zabytki
malownicze rejony Jeziora Ochrydzkiego i Prespa. Tym, co przyciąga tu także
wielu wczasowiczów jest najgłębsze w całych Bałkanach i otoczone górami
Jezioro Ochrydzkie.

Miłośnicy sportów zimowych znajdą tu coś dla siebie w Górach Shara, gdzie
obecnie powstaje coraz to więcej nowych ośrodków i wyciągów narciarskich.

Macedonia jest wciąż słabo znaną perłą turystyczną. Zdecydowanie jednak

zasługuje na „odkrycie” ze względu na rozliczne i różnorodne walory, by
stać się cenionym kierunkiem turystyki. Pozostaje tylko mieć nadzieję, że
pożądany przecież z erspektywy krajowej gospodarki wzrost
zainteresowania, nie przyczyni się do komercjalizacji tego kierunku.
Macedonia jest bowiem jednym z ostatnich chyba europejskich miejsc, z
jednej strony, niewątpliwie należących do kategorii niezwykle atrakcyjnych
ze względu na bogactwo kulturowe i przyrodnicze oraz korzystny klimat,
a z drugiej, wciąż jeszcze nie zadeptanym i wolnym od niszczącego wpływu
turystyki masowej. Spostrzeżenie to dotyczy nawet najchętniej odwiedzanej
Ochrydy, co daje nadzieję, że wzrost zainteresowania nie musi koniecznie nieść
ze sobą zglajszachtowania lokalnych odrębności w duchu makdonaldyzacji.

115
WARTO WIEDZIEĆ

- święta i dni wolne od pracy: Nowy Rok (1,2 I), Prawosławne Boże
Narodzenie (6,7 I), Dawny Nowy Rok (13 I), Święto Pracy ( 1 V), Ilinden
Rocznica Powstania ( 2 VIII), Dzień Republiki ( 8 IX), Święto Partyzanta
(11 X);
- Bitola, jedno z najstarszych miast Macedonii, siedziba wielu konsulatów;
- Galicnik ( wieś z tradycyjną architekturą), miejsce na degustację i zakup
żółtego, owczego sera kaszkawał;
- Kokino, stanowisko archeologiczne na liście UNESCO i na liście NASA,
jako starożytne obserwatorium astronomiczne;
- Kruszewo, ponoć tylko tu językiem urzędowym jest język arumuński, tu
mieszkał znany piosenkarz macedoński Tose Proeski, Memorial House
Todor Proeski;
- Ochryda na liście UNESCO, cudowne miasto, śliczne cerkiewne budowle,
stare kościoły, teatr antyczny, 30 km od miasta przy granicy z Albanią,
Klasztor św. Nauma to cel turystów i pielgrzymów;
- Skopje, tu się urodziła Matka Teresa z Kalkuty, Dom (Muzeum) Matki
Teresy (Mother Teresa Memorial House CnoMeH-Kyka Ha Majna
Tepe3a).

CIEKAWOSTKI

- dolina rzeki Vardar (droga do Ochrydu, nad jezioro Ochrydzkie) to

możliwość zobaczenia ciekawych upraw: kasztany jadalne, bawełna, ryż,
morwy, tytoń, bawełna, granaty, orzechy arachidowe, migdały, różne
zioła.
- chcesz zwiedzić Macedonię a nie masz za dużo pieniędzy wybierz się na
„szlak monastyrowy", mnisi dadzą ci miejsce do spanie, poczęstują
jedzeniem, winem, za „co łaska", mile widziana obecność na modlitwach,
bramy klasztorów zamykane wcześnie, obowiązuje cisza nocna.
- co kupić: hafty, wyroby z pereł, drewniane flety, ser kaszkawał, płyta
z piosenkami Tose Proeskiego.

116
 Indeks miejscowości

Bańsko................................................................ 55, 56
Bargala.....................................................................46
Belebdro................................................................... 98
Berowo......................................................................47
Bitoia.................................................................... 8, 82
Delczevo................................................................... 48
Galicznik............................................................ 6,101
Gewgelija................................................................. 49
Gostiwar................................................................. 104
Heraklea Lynkestis................................................. 22
Jezioro Lokuv............................................................97
Jezioro Ochrydzkie......................................... 4, 8 6 2
Kanion M atka..........................................................32
Kawadarci................................................................ 60
Kleczowce.................................................................37
Kokino...................................................................... 37
Kozjak....................................................................... 46
Kożuf......................................................................... 50
Kratowo....................................................................38
Kriva Paianka................................................... 37, 41
Kruszewo..................................................................91
Kukli c a ......................................................................42
Kumanowo...............................................................36
Ladoriśta.................................................................. 82
Leszok..................................................................... 110
M atejce.....................................................................37
Mawrowo..................................................................96
Negotino................................................................... 61
Ochryd a .................................................................... 63
Peśtani......................................................................80
Prilep........................................................................ 87
Rostusze.................................................................... 99
Semsevo..................................................................107
Skopje.....................................................7, 21, 26,100
Struga....................................................................... 81
Strumica............................................................... 6, 51
Sveti Stefan.............................................................. 78
Sztip..........................................................................44
Tarnowo................................................................... 37
Tetovo.............................................................. 13,105
Velestovo...................................................................78
Veljusa...................................................................... 59
Vevcani....................................................................... 7
W ardar 4, 61
Wardarski Rid.......................................................... 50
Wetes........................................................................ 43
Wodocza................................................................... 54

117
Propozycje Biur podróży - wycieczki Macedonia - Abania:
Program: 1. DZIEŃ: KORFU. Przylot do miasta Kortu.
Transfer do hotelu, zakwaterowanie, kolacja I nocleg.
2. DZIEŃ: KORFU - SARANDA - BUTRINT - VLORA
(ok. 283 km). Po śniadaniu transfer do portu, przeprawa
promem do miejscowości Saranda. W przypadku
odwołania promu doSarandy, transfer do miejscowości
Igoumenitsa, a następnie przekroczenie granicy w Qafe -
Bote (Albania). Przyjazd do Butrint w południowej Albanii.
Zwiedzanie stanowiska archeologicznego, wpisanego
na listę UNESCO. Następnie przejazd wzdłuż Riviery
Albańskiej do miejscowości Vlora, mijamy jedną
z największych jednostek marynarki wojennej w Palermo.
Vlora ma długą historię i typową śródziemnomorską
atmosferę. Położona nad zatoką o tej samej nazwie, gdzie
rozdzielają się morza Jońskie i Adriatyckie. Możliwość
zrobienia wspaniałych zdjęć ze wzgórza Llogora
850 m n.p.m. Zwiedzimy zamek wenecki, spacer
po starówce. Zakwaterowanie w hotelu we Vlora lub Fier
(miasta oddalone od siebie o 35 km), kolacja i nocleg.
3. DZIEŃ: VLORA - BERAT - DURRES - TIRANA
(ok.230 km). Po śniadaniu przejazd w kierunku Berat
jedno z dwóch miast -muzeów, obok Gjirokaster, jedno
z najstarszych i najciekawszych miast w Albanii.
Nazywane często "Miastem Okien".
Zobaczymy m.in.: zabytkowe domy, twierdzę Kalaja
Berati, muzeum ikon. Następnie udamy się
do nadmorskiej miejscowości Durres (opcjonalnie lunch),
tu zwiedzimy starą część miasta - najważniejszym
zabytkiem jest amfiteatr o długości ok. 120 m, co czyni go
największym na Bałkanach. Kolejnym punktem programu
jest Tirana, stolica Albanii, zobaczymy m in.: Plac
Skanderbega, Piramidę (dawne muzeum E. Hodży), Pałac
Prezydencki i Kongresowy. Zakwaterowanie w hotelu
w Tiranie lub w Durres, kolacja i nocleg.
4. DZIEŃ: TIRANA - KRUJE - Ochryda (ok.175 km).
Po śniadaniu przejazd w kierunku Kruje, nazwanego
albańskim Krakowem, zwiedzanie muzeum Skanderbega,
albańskiego przywódcy i bohatera narodowego oraz
muzeum etnograficzne znajdujące się w 250 letnim domu
bogatej rodziny tureckiej, który został w oryginale
zachowany. Przerwa na kawę i zakupy na znanym
bazarze w Kruja. Następnie udamy się w kierunku granicy
z Macedonią. Opcjonalnie lunch w Elbasan. Dalej
przejazd do miejscowości Ochryda w Macedonii,
zakwaterowanie w hotelu w Ochryda lub Struga (miasta
oddalone o ok. 15 km), kolacja i nocleg.
5. DZIEŃ: OCHRYD. Po śniadaniu rozpoczniemy
zwiedzanie miasta, wpisanego na listę UNESCO.
W trakcie spaceru zabytkowymi, klimatycznymi uliczkami
zobaczymy m.in.: cerkiew Św. Zofii i Bogurodzicy, kościół
Św. Pantelejmona na wzgórzu Plaosnik, teatr z czasów
rzymskich. Możliwość zakupów. Powrót do hotelu, kolacja,
118
nocleg. Opcjonalnie wycieczka "Ochryd bynight"
(dodatkowo płatna).
6. DZIEŃ: Ochryda - ARDENICA - GJIROKASTER
(ok. 280 km). Po śniadaniu udamy się do Albanii,
na trasie zwiedzimy Xll-wieczny prawosławny monastyr
Ardenica, nazywanego także Zamkiem Myzege, jednego
z najważniejszych w Albanii, z zachowanymi pięknymi
malowidłami ściennymi. Opcjonalnie lunch. Następnie
udamy się do miejscowości Tepelena, przerwa na zdjęcia
przy pomniku Ali Paszy, zwiedzimy muzeum, które jest
symbolem Tepeleny. Przejazd do Gjirokaster.
Zakwaterowanie w hotelu w Gjirokaster lub Saranda
(miasta oddalone o ok. 60 km). Kolacja i nocleg.
Opcjonalnie: występ grupy prezentującej śpiew
polifoniczny lub przedstawienie ludowe (ok. 27 EUR).
7. dzień: GJIROKASTER - SARANDA - KORFU
(ok. 55 km). Po śniadaniu udamy się na zwiedzanie
Gjirokaster, Zwiedzanie starówki, zamku, muzeum
etnograficznego (domu byłego dyktatora Albanii). Przejazd
do Sarandy, zwiedzimy pałac Lekuresi, następnie udamy
się do Parku Narodowego "Blue Eye" lub nazywany przez
Albańczyków Syri i Kalter. "Blue Eye" to fenomen natury
położony na zachodnich stokach góry Mali Gjere
w postaci błękitnego, bardzo głębokiego jeziorka. Swoim
wyglądam przypomina oko. Po wizycie w parku
opcjonalnie czas na lunch. Czas na zakupy. Następnie
udamy się na przeprawę promową na Korfu.
Zakwaterowanie w hotelu na Korfu, kolacja i nocleg.
8. DZIEŃ: KORFU. Po śniadaniu wykwaterowanie
do godziny 12, transfer na lotnisko i lot powrotny
do Polski, lub kontynuacja pobytu na Korfu. Zastrzegamy
sobie zmiany czasowe i programowe poszczególnych
punktów wycieczki.
W programie: Butrint - starożytna Grecja w Albanii/
Vlora - miejsce gdzie spotykają się dwa morza /Zamek
Myzege/ Durres - jedno z najstarszych miast Albanii
/Adriatycki kurort - Ulqin/ Ochryda -kolebka
słowiańskiej kultury/ Kruje, Tirana i Saranda/
Gjirokaster - miasto tysiąca schodów /Park Narodowy
„Blue Eye”
Ciekawe: W Macedonii wybrane klasztory chętnie
przyjmują w swoje progi turystów. Za niewielką opłatą
można uczestniczyć w codziennym życiu klasztoru,
spożywać wspólnie posiłki, a nawet zamieszkać w celach
mnichów.
W cenie wycieczki: przelot w dwie strony do/z Korfu,
przejazd klimatyzowanym autokarem lub minibusem,
zakwaterowanie w hotelach 273*, pokój dwuosobowe
i jednoosobowe (1 -2A) z łazienką prysznicem, WC,
śniadania i obiadokolacje, obsługa polskojęzycznego
pilota, podstawowe ubezpieczenie.
Wycieczka Macedonia -Grecja
Hotele / - położone są z reguły poza centrami miast,
niektóre nad morzem, część hoteli z basenem, (7
noclegów).
Do dydpozycji gości:w hotelu recepcja, restauracja i bar.
Wyżywienie: śniadania kontynentalne, wzmocnione.
Obligatoryjna doptata do obiadokolacji.
Program
Saloniki - księżniczka zaToki Thermaikos - Vergina - Ajgaj
- Najstarsza Stolica Starożytnej Macedonii - Jezioro
Ochrydzkie - Najstarsze W Europie - Ochryda - Perła Nad
Jeziorem - Skopje - Stambuł W Miniaturze - Wioska
Galicznik - Esencja Macedońskiego Folkloru - Kuklice -
Skamieniałe Wesele - Kratovo - Na Kraterze Wulkanu -
Demir Kapija - Kraina Wina!
Dzień 1
Zbiórka przy stanowiskach odpraw Rainbow Tours na 2
godziny przed wylotem samolotu. Przelot do Salonik w
Grecji samolotem charterowym. Aktualne rozkłady
prosimy sprawdzać na www.rainbowtours.pl/rozklady. Po
przylocie spotkanie z pilotem i transfer do hotelu,
położonego w okolicach Salonik.
Dzień 2
Po śniadaniu zwiedzanie Salonik, drugiego co do
wielkości miasta Grecji, nazywanego często grecką stolicą
mody. Zobaczymy słynną Białą Wieżę, plac Arystotelesa,
Łuk Galeriusza. Przez miasto wiedzie arteria, która w
starożytności stanowiła część słynnej Via Egnatia. Czas
wolny na spacer po salonickiej promenadzie, zakupyi
wyśmienitą kawę po grecku. Przejazd do Werginy(lista
UNESCO), gdziezobaczymy niesamowity kurhan-
muzeum, kryjący w sobie królewskie grobowcewładców
Macedonii, między innymi Filipa II oraz jednej z jego żon,
pochodzące z IV w p.n.e. Niebanalna forma tego
podziemnego muzeum i zachwycające zbiory wyróżniają
to miejsce. Najcenniejszymi znaleziskami są nie tylko
groby kopułowe, ale również bogactwo przedmiotów, z
którymi chowano zmarłych oraz liczne malowidła zdobiące
ściany kurhanu. Następnie udamy się w kierunku
Macedonii, przekroczymy granicę i dotrzemy do Ochrydu.
Kolacja. Nocleg w Ochrydzie.
Dzień 3
Śniadanie w hotelu, nastepniespacer po Ochrydzie-
najsłynniejszym macedońskim mieście na Bałkanach,
którego niezliczone cenne zabytki i niesamowite widoki na
jezioro będą nam towarzyszyły do wczesnego popołudnia.
Odwiedzimy cerkiew św. Bogurodzicy Perivlepta z
przepięknymi i doskonale zachowanymi freskami,
antyczny teatr oraz Plaosznik, niezwykle miejsce, ważne
dla Słowian, gdzie powstał pierwszy uniwestytetw Europie.
Wizyta w pracowni papieru czerpanego. Zwiedzanie
119
zakończymy podziwianiemcerkiewki św. Jovana Kaneo,
usytuowanej na wysokim klifie, ponad wodami jeziora. Po
południu czas wolny, plażowanie, kąpiel w J. Ochrydzkim.
Dla chętnych możliwość skorzystania z propozycji
fakultatywnej (dodatkowo płatnej) -wycieczki statkiem po
Jeziorze Ochrydzkim do Świętego Nauma. W bogatym
programie wycieczki zaproponujemy między innymi:
zwiedzanie cerkwi, której budowę rozpoczął sam św.
Naum w 900 r., prezentacja znanych na całym świecie
ochrydzkich pereł i oryginalnego sposobu ich
powstawania (możliwość zakupu) oraz degustacja
miejscowych specjałów. Na zakończenie wycieczki
relakswrezerwacie przyrody rzeki Czarny Drim, po
źródłach której przepłyniemy łódkami. Powrót do hotelu.
Kolacja i nocleg.
Dzień 4
Po wczesnym śniadaniu przejazd do wsi Galicznik-
położonej wysoko w górach Parku Narodowego Mavrovo.
Położona nazboczach górskich wieś słynie nie tylko
zniezwykłych, malowniczych krajobrazów, ale także z
organizowanej tutaj macedońskiej "svadby", czyli wesela.
W ten jedyny dzień w roku muzyka niesie się z gór, aż po
Jezioro Ochrydzkie. To również tutaj wyrabia się "belo
sirenje" - najsłynniejszy macedoński ser wciąż
produkowany domowym sposobem. Dla nas będzie to
dzień peten aktywności na świeżym powietrzu - sami
wydoimy kozę, zrobimy słynny, biały ser według
wskazówek mieszkańca Galicznika. Ponadto odwiedzimy
lokalne muzeum, gdzie zapoznamy się z tradycją
lokalnych wesel, strojami ludowymi i lokalnym rzemiosłem.
Dla chętnych przejażdżka na koniu po dziewiczych
terenach (dodatkowo płatne).
Na koniec wizyty zaproponujemyposiłek w plenerze, który
będzie szczególną okazjądo spróbowania zdrowej,
lokalnej kuchni - delikatnego jagnięcego mięsa, lokalnego
sera, tradycyjnego jogurtu, sałatki ze wspaniałymi
macedońskimi pomidorami i miejscowej, wyśmienitej rakiji.
Po południu przejazd do Kanionu Matka -
najpiękniejszego w Macedonii, utworzonego na rzece
Treska w pobliżu Skopje. Rejs łódkami, zwiedzanie jaskini
oraz dla chętnych cerkwi św. Mikołaja z XIII w. Kolacja.
Nocleg w Skopje.
Dzień 5
Po śniadaniu spojrzymy na stolicę Macedonii- Skopje, z
góry! Wjazd kolejką linową na wzgórze Vodno, na
szczycie którego stoi największy chrześcijański krzyż na
świecie. Piękna panorama pozwoli nam zapoznać się z
topografią miasta, którego zwiedzanie rozpoczniemy
później od twierdzy Kale. W przeszłości była to
prawdopodobnie siedziba Justyniana I. Następnie
przejazd na największą czarsziję w Europie, gdzie w
 labiryncie uliczek zobaczymy orientalne budowle z okresu bizantyjskiego. Rejs statkiem wzdłuż zachodniej części
panowania tureckiego, takie jak meczet Mustafy Paszy, półwyspu jest doskonałą okazją do zobaczenia
największy w kraju oraz karawanseraj Suli An. Podziwiać niedostępnych bastionów kościoła prawosławnego. Na
będziemy również rezultat projektu "Skopje 2014"- pokładzie statku można się poopalać i potańczyć (zespół
współczesnej aranżacji nowej części centrum miasta. muzyczny gracjacy muzykę grecką i światowe przeboje).
Zobaczymy połączenie historycznych elementów, takich Powrót do hotelu, nocleg.
jak Kamienny Most, z nowymi budynkami stylizowanymi
na klasyczne orazpomniki symbolizujące postaci i Dzień 8
zdarzenia znaczące dla historii Macedonii. Skopje to Po śniadaniu wykwaterowanie z hotelu i transfer:
również miasto rodzinne Matki Teresy, zobaczymyDom • dla Klientów powracających do kraju - na lotnisko,
Pamięci jej powięcony. Zwiedzanie obejmie takżeMuzeum • dla Klientów, którzy wybrali pobyt na Chalkidiki lub
Miejskie, w którym zobaczymy najstarszy odnaleziony w Riwierze Olimpijskiej- do hotelu.
Macedonii i jeden z najstarszych na świecie artefakt - (Realizacja programu obejmuje przejazd ok. 1850km).
Adama z Govrlevo. Jego wiek szacuje się na ponad 7000 Uwaga! Kolejność realizacji punktów programu może ulec
lat. Po południu przejazd do Kuklic, magicznego miejsca, zmianie lub odwróceniu,
gdzie jak mówi legenda dawno temu na orszak ślubny świadczenia
została rzucona klątwa, która zamieniła wszystkich w Cena podstawowa obejmuje: przelot samolotem
kamienne posągi... Miejsce chronione przez Ministerstwo czarterowym do/z Salonik, opłaty lotniskowe,
Środowiska jako unikatowe, bo powstałe w wyniku zakwaterowanie (7 rozpoczętych dób hotelowych),
milionów lat erozji. Przejazd do Kratova. Kolacja. Nocleg wszystkie transfery klimatyzowanym autokarem lub
w Kratovie. busem, śniadania (7), za dopłatą obiadokolacje (7), opiekę
pilota, ubezpieczenie TU Europa (NNW, KL, CP,
Dzień 6 Assistance i bagaż).
Po śniadaniu zwiedzanie Kratova, miasta położonego na
kraterze wygasłego wulkanu, dawnego centrum
wydobycia złota i srebra. Kratovo słynie ze swych mostów
i wież oraz oryginalnej architektury. Wciąż jeszcze
nieskomercjalizowane, cieszy swoją naturalnością i
oryginalnością. Przejazd do Stobi- stanowiska
archeologicznego ukazującego pozostałości miasta, które
pełniło ważną funkcję handlową i militarną położonego w
miejscu, gdzie rzeka Crna wpada do Wardaru. Znaleźć tu
można niezwykłe mozaiki, pałace, kasyno, bazyliki,
synagogę i więzienie. Przejazd w kierunku regionu Demir
Kapija, słynącego w Macedonii i na całych Bałkanach z
wyśmienitych, światowej klasy win. Degustacja
doskonałych trunków z tego regionu w miejscowej winiarni
to obowiązkowy punkt programu. Powrót do Grecji.
Nocleg w hotelu nad morzem.

Dzień 7
Dzień przeznaczony na wypoczynek, kąpiele morskie i
słoneczne. Dla aktywnychwycieczka fakultatywna (dod.
płatna)- fascynujący rejsstatkiem spacerowym do
niedostępnej, okrytej mistycyzmem Republiki Mnichów,
położonej na świętej Górze Atos, tajemniczym trzecim
"palcu" Półwyspu Chalcydyckiego. Ta jedyna na światową
skalę chrześcijańska, autonomiczna republika powstała w
X w. i do dzisiaj panują tam średniowieczne obyczaje,
wciąż brak w wielu miejscach elektryczności, asfaltowych
dróg oraz innych udogodnień współczesnego świata.
Bracia z Agion Oros nadal posługują się kalendarzem
juliańskim i odmierzają godziny według czasu

120
Wycieczka Macedonia -Grecja
Opis oferty
Hotele - skromne, położone zwykle blisko centrów miast,
(7 rozpoczętych dób hotelOwych: Komitini -1 , Xanthi -1 ,
Kavala -1, Ochryda - 2, Tikves -1, Aleksandropolis -1).
Pokoje: 2 - osobowe (możliwość dostawki), wszystkie z
klimatyzacją I łazienkami.
Do dyspozycji gości:restauracja i bar.
Wyżywienie: śniadania kontynentalne typu bufet oraz
obladokolacje (bufet lub zestawy serwowane do stolików).
Napoje do obladokolacjl płatne dodatkowo.
Program
Grecja I Macedonia - W poszukiwaniu starożytnej Tracjl 8
lub 15 dni
Las Dadla - rezerwat ptaków drapieżnych, Thassos -
Zielony diament, Jezioro Vistonida I flamingi, malowniczy
Ochryd, winnice Tikves, starożytne Amflpolls I Xanthi
Dzień 1
Zbiórka na lotnisku Im. F. Chopina w Warszawie, przy
stanowisku odpraw, na 2 godziny przed wylotem
samolotu. Aktualne rozkłady prosimy sprawdzać na
www.rainbowtours.pl/rozklady. Wylot do Aleksandropolis.
Spotkanie z pilotem, następnie udamy się na zwiedzanie
rezerwatu Las Dadia, w którym będziemy mieli okazję
podziwiać okazy zagrożonych gatunków ptaków
drapieżnych. Po krótkim filmie Informacyjnym udamy się
buslkaml do Centrum Ornitologicznego, a następnie na
krótki spacer do lasu. Przejazd do Komotlnl, które jest
stolicą wschodniej Macedonii I Tracjl. Spacerując po
urokliwych ulicach starego miasta, pośród starych domów
I meczetów, poznamy historię tego wielokulturowego
miejsca, gdzie żyją muzułmanie I chrześcijanie, Ormianie I
żydzi. Obladokolacja w lokalnej tawernie I nocleg w ok.
Komotlnl. (Trasa ok. 200km).
Dzień 2
Śniadanie I przejazd nad Jezioro Vistonida, skupiające
dużą liczbę ptaków m.ln. czaple, pelikany, flamingi,
łabędzie I jaskółki. Następnie wizyta w Xanthi I na starym
mieście (Antika Square). Spacer starymi, brukowanymi
uliczkami, gdzie zobaczymy urokliwe domkl z rzeźbionymi
drzwiam i, oknami I pięknymi balustradami. Obladokolacja
I nocleg w hotelu w ok. Xanthi. (Trasa ok. 100km).
Dzień 3
Po śniadaniu udamy się promem na wyspę Thassos,
zwaną Zielonym Diamentem Morza Egejskiego. Wyspa
mieni się wszelkimi odcieniami zieleni, a błękit nieba I
morza zlewa się tu w jedno, zacierając granicę horyzontu.
Na tej rajskiej wyspie czas płynie wolniej, poczujemy to
spacerując malowniczymi uliczkami I nadmorską
promenadą stolicy wyspy - Limeñas. Zwiedzimy ruiny
starożytnego miasta Thassos, którego historia sięga VII w.
121
p.n.e. oraz zobaczymy górujący nad miastem starożytny
teatr z V w. p.n.e. Następnie udamy się na południe wyspy
do klasztoru Archanioła Michała. Po drodze będziemy
mogli podziwiać piękny górzysty krajobraz wyspy oraz
piękne zatokowe plaże. W klasztorze przechowywany jest
gwóźdź, którym przybito do krzyża prawą rękę Jezusa
Chrystusa - jest to najcenniejsza relikwia dla mieszkańców
Thassos. Tuż pod klasztorem wypływa źródło, którego
woda ma podobno właściwości lecznicze. Powrót promem
do miejscowości Kavala, obladokolacja I nocleg w hotelu.
(Trasa ok. 220km).
Dzień 4
Śniadanie I przejazd do Ochryda w Mecedonll.
Obladokolacja I nocleg w ok. Ochryd. (Trasa ok. 450km).
Dzień 5
Śniadanie I zwiedzanie Ochrydu, miasta wpisanego na
listę UNESCO. Spacer podczas którego zobaczymy m.ln.
antyczny teatr, Cerkiew św. Bogurodzicy PerMepta z
cennymi freskami oraz wzgórze Plaosnlk. Dla chętnych
wejście na mury obronne twierdzy cara Samulla górującej
nad miastem. Zwiedzanie zakończymy podziwiając widoki
z Cerkwi św. Jovana Kaneo, usytuowanej na wysokim
klifie nad wodami jeziora Ochryd. Następnie przejazd do
monastyru św. Nauma usytuowanego na drugim brzegu J.
Ochryda (zamiennie dla chętnych rejs statkiem za dopłatą
ok. 18 EUR/os.). Zwiedzimy rekonstrukcję prehistorycznej
osady znajdującej się kiedyś na wodzie w Zatoce Kości
oraz Monastyr św. Nauma. Powrót na obladokolację do
hotelu. (Trasa ok. 100km).
Dzień 6
Po śniadaniu przejazd I zwiedzanie ruin starożytnego
miasta Heraklea, zniszczonego w czasie trzęsienia ziemi
na początku VI w. n.e. Odnaleziono tu ślady teatru
antycznego, murów miasta, term, mozaik oraz pomników.
Następnie przejazd do regionu winnic macedońskich w ok.
miasta Tlkves. Obladokolacja połączona z możliwością
degustacji lokalnych trunków. (Trasa ok. 250km).
Dzień 7
Po śnladanluruszymy w trasę powrotną do
Aleksandropolis. Po drodze zwiedzanie Amflpolls,
starożytnego greckiego miasta położonego na wzgórzu.
Zobaczymy najważniejsze zabytki tego miejsca m.ln.:
słynnego Lwa z Amfopolls - pomnik nagrobny, bazyliki
wczesnochrześcijańskie oraz ruiny willi z posadzkami z
mozaiki przedstawiającymi sceny znane z mitologii.
Obladokolacja I nocleg w hotelu w ok. Aleksandropolis.
(Trasa ok. 460km).
Dzień 8

Po śniadaniu wykwaterowanie z hotelu. Następnie

transfery:
Uwaga! Kolejność realizacji punktów programu może ulec
zmianie lub odwróceniu.
świadczenia

Cena podstawowa obejmuje: przelot samolotem

czarterowym, optaty lotniskowe, zakwaterowanie (7
rozpoczętych dób hotelowych lub za dopłatą 14
rozpoczętych dób hotelowych), transfery klimatyzowanym
autokarem lub busem, wyżywienie: podczas części
objazdowej - śniadania I obladokolacje lub lunche wg
programu, podczas części pobytowej - jak w opisie hoteli,
program turystyczny j.w., opiekę polskiego pilota I
rezydenta podczas pobytu, ubezpieczenie TU Europa
(NNW, KL, CP, Asslstance I bagaż).

Cena podstawowa nie obejmuje: biletów wstępu do

zwiedzanych obiektów, napiwków, usług lokalnego
przewodnika, opłat rezerwacyjnych do zwiedzanych
obiektów, obsługi grupy w systemie TGS. Orientacyjny
koszt uczestnictwa w programie ok. 120 EUR (płatny
obowiązkowo pilotowi jako pakiet), nie obejmuje
dodatkowych posiłków (7-10 EUR/1 posiłek) i napoi oraz
innych wydatków osobistych.

Wycieczki lokalne: rejs statkiem po Jeziorze Ochryda ok.

18 EUR.

122
123
 W h

124