Gmina Zabierzów • Jurajska Kraina

PRZEWODNIK TURYSTYCZNY

Gmina
Zabierzów
Jurajska Kraina

Kraków 2022
 gmina
zabierzów
Redakcja: Krzysztof J. Pucek

Autor tekstów: Krzysztof J. Pucek, Tomasz Ślusarczyk, Roman Trzmielewski Spis treści
Projekt graficzny i skład: Diana Kruszelnicka
O Gminie Zabierzów ............................................................................................................................... 5
Redakcja map: Piotr Pietroń
Mapa. Podział administracyjny Gminy ........................................................................................... 10
Zdjęcia: UG Zabierzów, Compass, B. Czerwiński, M. Sośnicki, R. Trzmielewski, Mapa Gminy. Podział na arkusze ..................................................................................................... 12
T. Renk, K. J. Pucek, J. Stefański, D. Krzyształowski, T. Ślusarczyk Mapa Gminy ......................................................................................................................................... 14
Ważniejsza literatura: Charakterystyka fizyczno-geograficzna ........................................................................................ 32
1. Gmina Zabierzów „Jurajski Raj”, przewodnik turystyczny, red. Roman Trzmielewski, Mapa. Rzeźba terenu ........................................................................................................................ 39
Kraków 2015 Mapa. Ochrona przyrody ................................................................................................................. 40
2. Monografia Gminy Zabierzów, red. Piotr Hapanowicz i Stanisław Piwowarski,
Kraków 2009 Miejscowości Gminy Zabierzów ........................................................................................................ 43
3. Krzysztof J. Pucek, konsultacja Maria Kwaśnik, materiały o Gminie Zabierzów Aleksandrowice ........................................... 44 Niegoszowice ............................................... 71
opublikowane na stronie www.zabierzow.org.pl/gmina/charakterystyka-gminy, Balice ............................................................. 47 Nielepice ....................................................... 71
Zabierzów 2016
Bolechowice ................................................. 51 Pisary .............................................................. 74
4. Julian Zinkow „Wokół Czernichowa, Liszek, Zabierzowa i Wielkiej Wsi”,
Brzezie ........................................................... 54 Radwanowice ............................................... 75
przewodnik monograficzny, Kraków 2010
Brzezinka ....................................................... 57 Rudawa .......................................................... 78
Brzoskwinia ................................................... 58 Rząska ............................................................ 81
Wydawnictwo składa serdeczne podziękowania pracownikom Wydziału Rozwoju
Burów ............................................................. 60 Szczyglice ...................................................... 83
i Promocji Urzędu Gminy Zabierzów za udostępnienie materiałów oraz pomoc przy
opracowaniu przewodnika. Karniowice ..................................................... 60 Ujazd .............................................................. 84
Kleszczów ...................................................... 63 Więckowice ................................................... 85
Autorzy i Wydawnictwo dołożyli wszelkich starań, aby treść przewodnika była rzetelna Kobylany ........................................................ 64 Zabierzów ..................................................... 87
i jak najbardziej zgodna z rzeczywistością, nie mogą jednak wziąć odpowiedzialności
za jakiekolwiek skutki wykorzystania podanych w nim informacji. Kochanów ..................................................... 68 Zelków ........................................................... 93
Młynka ........................................................... 70
Wydawca:
Wydawnictwo Turystyczne „Compass”
Turystyka w Gminie Zabierzów ........................................................................................................ 97
Kraków, ul. Podchorążych 3, 30-084 Kraków
www.compass.krakow.pl Schemat szlaków Gminy Zabierzów ............................................................................................... 98
Szlaki turystyczne ............................................................................................................................ 100
Przewodnik pod Patronatem Wójta Gminy Zabierzów.
Szlaki piesze ...................................................................................................................................... 101
Szlaki rowerowe ............................................................................................................................... 121
Urząd Gminy Zabierzów Szlaki spacerowo-edukacyjne ........................................................................................................ 139
tel. 12 285 21 16, fax.12 285 21 09 Szlaki nordic walking ....................................................................................................................... 145
e-mail: zabierzow@zabierzow.org.pl
www.zabierzow.gmina.pl Szlaki konne ...................................................................................................................................... 145
Szlak „Śladami św. Jana Pawła II” ................................................................................................. 147
Fortyfikacje z okresu II wojny światowej ..................................................................................... 149
Wspinaczka skałkowa w Gminie Zabierzów ................................................................................ 152
Informator teleadresowy ............................................................................................................... 159
Legenda .............................................................................................................................................. 160

3
O Gminie Zabierzów

5
 O Gminie O Gminie
O Gminie Zabierzów Ośrodek Sportowo-Rekreacyjny – położony w centrum Zabierzowa składa się z dwóch głównych obiektów:
• pływalni z dwoma basenami: dużym o wymiarach 25x12,5 m oraz małym dla najmłod-
szych dzieci wyposażonym w zjeżdżalnie i inne atrakcje wodne. Pływalnia posiada homo-
logację Polskiego Związku Pływackiego do rozgrywania zawodów z elektronicznym pomia-
rem czasu, a także nowoczesne systemy obsługi klientów indywidualnych, bez ustalania
„sztywnych” godzin wejścia,
• hali sportowej o wymiarach 38x16 m, w której można prowadzić treningi i rozgrywki koszy-
kówki, piłki siatkowej i nożnej halowej, a także korzystać ze ścianki wspinaczkowej.
Oba obiekty dysponują trybunami dla łącznie około pół tysiąca widzów, a także siłownią, gabine-
tami masażu, sauną oraz solarium.
Adres: ul. Kolejowa 15a, 32-080 Zabierzów, tel. 12 285 12 00, 12 285 11 54. www.osrzabierzow.pl

Panorama Gminy Zabierzów, fot. UG Zabierzów

Gmina Zabierzów jest jedną z największych gmin w Małopolsce. Zajmuje obszar 99,6 km2;
liczy ponad 25 tys. mieszkańców. Jest położona w południowej części Wyżyny Krakowsko-Czę-
stochowskiej nad rzeką Rudawą, w bezpośrednim sąsiedztwie Krakowa. W jej skład wchodzą
23 sołectwa: Aleksandrowice, Balice, Bolechowice, Brzezie, Brzezinka, Brzoskwinia, Burów, Kar-
niowice, Kleszczów, Kobylany, Kochanów, Młynka, Niegoszowice, Nielepice, Pisary, Radwanowi-
ce, Rudawa, Rząska, Szczyglice, Ujazd, Więckowice, Zabierzów, Zelków.
Atutem stanowiącym o dużej atrakcyjności turystyczno-rekreacyjnej gminy Zabierzów, jest jej
malowniczy jurajski krajobraz. Znajdujemy tu rozległe kompleksy leśne, niezliczoną ilość urokli-
wych skał i ostańców wapiennych o fantazyjnych, wręcz baśniowych kształtach, jaskiń, wąwozów, Ośrodek Sportowo-Rekreacyjny w Zabierzowie, fot. UG Zabierzów
źródeł krystalicznej wody.
Walory naturalne zadecydowały, iż znaczna część obszaru Gminy znalazła się w granicach dwóch Gmina Zabierzów dużą wagę przywiązuje również
parków krajobrazowych: „Dolinki Krakowskie”, który obejmuje jurajskie doliny Bolechowicką, Ko- do spraw oświaty, czego wyrazem są nowoczesne
bylańską, Będkowską i Kluczwody oraz „Tenczyńskiego” z największym na zachodzie Krakowa kom- zespoły szkolno-przedszkolne w Balicach i Zabierzo-
pleksem Lasu Zabierzowskiego oraz Dolinami Aleksandrowicką, Brzoskwinki i przełomem Rudawy wie, oraz 6 zmodernizowanych szkół podstawowych
pod słynną Skałą Kmity. Jurajskie dolinki przyciągają rzesze turystów, jak i entuzjastów wspinaczek (Bolechowice, Brzezie, Kobylany, Nielepice, Rudawa
skałkowych. Są także doskonałym miejscem do uprawiania turystyki pieszej i rowerowej, czemu i Rząska). Sieć gminnych szkół i przedszkoli uzupełnia-
sprzyja gęsta sieć znakowanych szlaków ukierunkowanych na określonego odbiorcę. Szlaki nie omi- ją placówki prowadzone przez inne podmioty - szkoły
jają licznych i wartościowych obiektów dziedzictwa kulturowego, że wspomnieć tu gotyckie kościoły w Bolechowicach, Brzoskwini, Radwanowicach (in-
w Bolechowicach i Rudawie czy założenia tegracyjna) i Zelkowie, przedszkola w w Balicach,
dworsko-parkowe w Balicach, Karniowi- Bolechowicach (2), Brzoskwini, Radwanowicach,
cach, Niegoszowicach, Bolechowicach, Rudawie, Rząsce, Zabierzowie (3) i Zelkowie, a także
a także ich pozostałości np. w Pisarach, żłobki w Bolechowicach, Rząsce i Zabierzowie. Szkoła Podstawowa w Bolechowicach, fot. UG Zabierzów
Ujeździe i Aleksandrowicach. Zadania w zakresie wychowania i edukacji reali-
Możliwości rekreacyjno-turystyczne, zuje także Samorządowe Centrum Kultury i Promocji Gminy Zabierzów w Zabierzowie, jakkolwiek głównym
jakie stwarzają zasoby przyrodnicze i kul- celem jego działania jest ochrona tradycji i dziedzictwa kulturowego gminy oraz pozyskanie i przygotowanie jej
turowe gminy wzbogacają oferty Ośrodka mieszkańców do aktywnego udziału w życiu kulturalnym. Swą ofertę Centrum Kultury kieruje przede wszystkim
Sportowo-Rekreacyjnego w Zabierzowie, do młodzieży i dzieci. Obejmuje ona m.in. zajęcia plastyczne, w tym z zakresu ceramiki oraz grafiki komputero-
ośrodków jeździeckich w Brzoskwini, Nie- wej, wokalno-aktorskie, baletowe, muzyczne, w tym Piano-Lab (kurs produkcji muzycznej), Akademię Młodego
lepicach, Pisarach i Zabierzowie, a także Lidera (uczącej przedsiębiorczości), Liczbową Twierdzę (kółko matematyczne), naukę języków obcych. Dla dzie-
kompleksy boisk sportowych, place zabaw, ci najmłodszych zorganizowana jest Strefa Malucha, skupiająca dzieci do lat 4. Równie bogaty program ofero-
czy miejsca wspinaczkowe, np. w Dolinie wany jest osobom dorosłym, aktywnym zawodowo oraz seniorom - zajęcia fitness, gimnastyki rehabilitacyjnej,
Kobylańskiej. Ośrodek Sportowo-Rekreacyjny w Zabierzowie, fot. UG Zabierzów taneczne czy prowadzone w ramach różnych warsztatów - fotograficznych, muzycznych, plastycznych, języków

6 7
 O Gminie O Gminie
obcych. Centrum podlegają również biblioteki w Bali- Jednym ze spektakularnych przykładów rozwoju Gminy są oddane do użytku w 2015 r. - Rynek wraz
cach, Bolechowicach, Rudawie i Zabierzowie, które tak- z położoną przy nim nową siedzibą Urzędu Gminy, zwaną ratuszem. Należy podkreślić, iż Rynek stał się
że prowadzą działalność popularyzatorską, organizując miejscem spotkań mieszkańców i turystów, miejscem cyklicznych uroczystości, imprez kulturalno-rekre-
konkursy czytelnicze, spotkania autorskie czy publikując acyjnych, jak np. uprzednio wspomnianych „Dni Gminy Zabierzów” czy świątecznych kiermaszy.
różne opracowania z zakresu lokalnej historii, tradycji,
itp. Duże znaczenie w działalności Centrum odgrywa Gmina Zabierzów to gmina o bogatej historii, malowniczych jurajskich krajobrazach a jednocze-
Galeria „Na Piętrze”, eksponująca prace miejscowych śnie nowoczesnej infrastrukturze technicznej i komunikacyjnej, to miejsce przyjazne zarówno dla
artystów amatorów oraz artystów profesjonalnych, mieszkańców, turystów, jak i inwestorów ze względu na bezpieczeństwo, wysoki standard życia, zie-
a także Gminna Orkiestra Dęta, uświetniającą wszelkie lone otoczenie i duży potencjał inwestycyjny.
lokalne uroczystości. Centrum jest również organizato-
rem cyklicznych imprez m.in. „Dni Gminy Zabierzów”, Zadania Gminy w zakresie jej promocji realizuje Wydział Rozwoju i Promocji Urzędu Gminy. Jego
„Pikniku Ekologicznego” w Bolechowicach, „Gminnego głównym celem jest popularyzacja wiedzy o Gminie i jej szeroko rozumianej ofercie. Służy temu
Dnia Dziecka”, gminnych dożynek, czy kiermaszy Wiel- m.in. identyfikacja wizualna, której zasadniczym elementem jest logo promocyjne - rozpoznawal-
kanocnych oraz Bożonarodzeniowych. Ceramiczny napis w SCKiPGZ, fot. UG Zabierzów ny znak łączący w sobie symbol nowoczesności oraz zrównoważonego rozwoju. W ramach dzia-
Należy dodać, że na terenie Gminy Zabierzów działa około 60 organizacji pozarządowych, na wielu łań promocyjnych zostało wydanych wiele materiałów informacyjnych i reklamowych, m.in.: al-
płaszczyznach wzbogacających jej ofertę, w tym w zakresie kultury i turystyki. Przykładem tego jest orga- bumy, mapy turystyczne, foldery, przewodniki, pocztówki, spoty reklamowe. Wśród wydawnictw
nizacja szeregu innych cyklicznych imprez sportowych, turystycznych, rekreacyjnych czy kulturalnych, jak szczególnego wyróżnienia wymaga opublikowana we współpracy z Muzeum Historycznym Mia-
np.: „Spotkania z historią” (Rajd Śladami II Wojny Światowej i Piknik Forteczny w Rudawie - październik), sta Krakowa „Monografia Gminy Zabierzów”, albumy „Zabytki Gminy Zabierzów w rysunkach”
ogólnopolski „EKO Jurajski Półmaraton” ze startem i metą w Rudawie (czerwiec; 2018 r. - XIV z kolei), i „Gmina Zabierzów w rysunkach”, gra planszowa „Jurajska Kraina Tajemnic”, przewodnik „Rowerem po
„Rodzinna Rowerowa Familiada” w Dolinie Będkowskiej (maj; w 2018 r. - IX z kolei) czy „Ogólnopolskie Gminie Zabierzów”, systematycznie wznawiane mapy turystyczno-administracyjne Gminy. Natomiast
Zawody Pływackie o Puchar Rycerza Kmity” w Zabierzowie (kwiecień; w 2018 - XIII z kolei). w sferze przekazu elektronicznego na uwagę zasługuje „Wirtualny Spacer po Gminie Zabierzów” oraz sze-
Korzystne położenie w sąsiedztwie Krakowa i w pobliżu aglomeracji śląskiej, dogodna komunikacja (Kraków Air- reg filmów reklamowych. Wciąż poszukiwane są nowe formy promocji również poprzez wykorzystanie
port - Międzynarodowy Port Lotniczy im. Jana Pawła II Kraków–Balice, autostrada A-4, modernizowana linia kolejo- mediów społecznościowych oraz innowacyjnych rozwiązań, które wpłyną na szersze rozpowszechnienie
wa E-30), jak i sprzyjające inwestorom warunki stwarzane przez Gminę są zasadniczymi czynnikami decydujący- i zaprezentowanie walorów przyrodniczych, krajobrazowych oraz potencjału Gminy w myśl wiodącego
mi o dynamicznym jej rozwoju, i zaliczeniu do podmiejskich stref o najwyższym stopniu aktywności gospodarczej. hasła: Gmina Zabierzów – Właśnie Tutaj Zamieszkaj, Zainwestuj i Wypoczywaj.
Świadczy o tym liczba około 2500 firm funkcjonujących na terenie Gminy, wśród których nie brakuje potentatów na
skalę krajową. Należy dodać, iż stabilność wszelkich działań, nie tylko inwestycyjnych podejmowanych w Gmi- Zapraszamy do Gminy Zabierzów!
nie zapewniają aktualne miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego obowiązujące na całym jej obszarze.

Urząd Gminy Zabierzów

Zabierzów, Rynek 1
32-080 Zabierzów
www.zabierzow.gmina.pl
facebook.com/GminaZabierzow

Odwiedź Gminę Zabierzów,

bo Właśnie Tutaj
Zamieszkaj, Zainwestuj i Wypoczywaj!
Gminny Dzień Dziecka na Rynku w Zabierzowie, fot. UG Zabierzów

8 9
 Podział administracyjny Gminy skala 1 : 70 000
Podział administracyjny Gminy

10 11
 Mapa Gminy Mapa Gminy
Podział na arkusze Podział na arkusze

12 13
 Mapa Gminy (1) Mapa Gminy (2)
skala 1: 25 000 skala 1: 25 000

7 8
14 15
 Mapa Gminy (3) Mapa Gminy (4)
skala 1: 25 000 skala 1: 25 000

2 5

9 10
16 17
 Mapa Gminy (5) Mapa Gminy (6)
skala 1: 25 000 skala 1: 25 000

4
4

11 12
18 19
 Mapa Gminy (7) 1 2
Mapa Gminy (8)
skala 1: 25 000 skala 1: 25 000

13 14
20 21
 Mapa Gminy (9) 3 4
Mapa Gminy (10)
skala 1: 25 000 skala 1: 25 000

8 11

15 16
22 23
 Mapa Gminy (11) 5 6
Mapa Gminy (12)
skala 1: 25 000 skala 1: 25 000

10

17 18
24 25
 Mapa Gminy (13) 7 8
Mapa Gminy (14)
skala 1: 25 000 skala 1: 25 000

15

26 27
 Mapa Gminy (15) 9 10
Mapa Gminy (16)
skala 1: 25 000 skala 1: 25 000

14 17

28 29
 Mapa Gminy (17) 11 12
Mapa Gminy (18)
skala 1: 25 000 skala 1: 25 000

16

30 31
 O Gminie O Gminie
Charakterystyka fizyczno-geograficzna
Gmina Zabierzów leży w  południowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, na styku jej
trzech mezoregionów: Wyżyny Olkuskiej, Rowu Krzeszowickiego oraz Garbu Tenczyńskiego. Wyżyna
Olkuska, zwana także Płaskowyżem Ojcowskim wznosi się przeciętnie na poziomie ok. 400 m n.p.m
i  opada do Rowu Krzeszowickiego seriami uskoków wyraźnie zaznaczającymi się w  rzeźbie w  po-
staci stromych, skalistych progów, o prawie 100-metrowej wysokości. Jej lekko faliste wierzchowi-
ny od południa rozcinają liczne doliny potoków przybierające formę krętych i skalistych wąwozów,
zwanych potocznie Podkrakowskimi Dolinkami. Są to dolinki Racławki, Szklarki, Będkowska oraz
w granicach gminy Zabierzów, bodaj najbardziej znane i odwiedzane - Kobylańska i Bolechowicka,
i dalej na wschód Dolina Kluczwody. Podobną rzeźbą charakteryzuje się, zajmujący południową
cześć gminy – Garb Tenczyński, który jest największym zrębowym wzniesieniem w rejonie Krakowa.
Jego wierzchowiny, wznoszą się przeciętnie na wysokość 300 m n.p.m. i analogicznie opadają od
północy do Rowu Krzeszowickiego, a od południa ku Obniżeniu Cholerzyńskiemu stromymi proga-
mi. Rozcinają je doliny Nielepicka, Brzoskwinki, Aleksandrowicka, Wąwóz Burowski i szereg innych,
w części martwych, jak np. Zapustny Dół, Wąwóz Kochanowski czy Wąwóz Zbrza. Wschodnie partie
Garbu Tenczyńskiego, pokrywa Las Zabierzowski, jeden z największych kompleksów leśnych w rejo-
nie Krakowa. Omówione mezoregiony rozdziela około 4-kilometrowej szerokości tektoniczne zapa-
dlisko Rowu Krzeszowickiego, charakteryzującego się stosunkowo płaską, wyrównaną powierzch-
nią. Jego dnem płynie Rudawa, która za Zabierzowem skręca na południe, tworząc przełom przez
Garb Tenczyński pod legendarną Skałą Kmity. Niewielkie, południowe fragmenty gminy, są położone
w Obniżeniu Cholerzyńskim, stanowiącym mezoregion Bramy Krakowskiej. Podobnie jak Rów Krze-
szowicki - Obniżenie Cholerzyńskie jest tektonicznym zapadliskiem o równinnej powierzchni, co
uwarunkowało powstanie i rozwój na jego obszarze lotniska w Balicach. Brama Bolechowicka, fot. UG Zabierzów

Rów Krzeszowicki, fot. T. Renk

Budowa geologiczna, rzeźba
W budowie geologicznej obszaru gminy Zabierzów największy udział posiadają górnojurajskie
wapienie, a więc skały zbudowane głównie z węglanu wapnia. Powstały one w ciepłym i stosunkowo
płytkim morzu, które około 160 mln temu pokrywało dzisiejszą Wyżynę Krakowsko - Częstochowską,
w wyniku osadzania się na jego dnie skorupek i szkieletów różnych organizmów morskich, jak sko-
rupiaki, małże, jamochłony, ramienionogi, itp. W rejonie Krakowa górnojurajskie wapienie tworzą
gruby, liczący około 300 m miąższości kompleks, który wykazuje znaczne zróżnicowanie litologiczne. Wodospad w Wąwozie Bolechowickim, fot. B. Czerwiński

32 33
 O Gminie O Gminie

Wodospad Szum w Dolinie Będkowskiej, fot. B. Czerwiński Brama Bolechowicka, fot. UG Zabierzów

W jego obrębie najbardziej charakterystyczne są wapienie skaliste, które jako najbardziej odporne
na procesy wietrzenia uległy wypreparowaniu spośród pozostałych odmian budując obecnie tak
charakterystyczne dla krajobrazu Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej skałki, zarówno na wierz-
chowinach, jak i w dolinach. W dalszym procesie formowania się obecnej rzeźby, po ustąpieniu
kolejnego morza w górnej kredzie (80 mln lat), największy wpływ na jej obecny kształt wywarły
zachodzące w trzeciorzędzie, a dokładniej w miocenie (23 mln lat) alpejskie ruchy górotwórcze.
Nasunięcie fałdujących się Karpat na wapienną płytę Wyżyny Krakowsko - Częstochowskiej spo-
wodowało jej spękanie na różnej wielkości bloki i wzajemne się ich przesuwanie wzdłuż płasz-
czyzn uskoków, a więc doprowadziło do powstania zrębów - Garbu Tenczyńskiego oraz zapadliska
- Rowu Krzeszowickiego. Około 15 mln lat temu Rów Krzeszowicki wypełniło morze pozostawiając
grube serie ilastych osadów, spod których następnie zostały odpreparowane obrzeżające go serie
uskoków, zaznaczające się w dzisiejszej rzeźbie w postaci stromych, skalistych i postrzępionych
progów morfologicznych. Z końcem trzeciorzędu rozpoczął się również proces rozwoju obecnych
dolin. Początkowo potoki spływały bezpośrednio ku Wiśle przez Rów Krzeszowicki i Garb Ten-
czyński żłobiąc swe koryta w miękkich osadach mioceńskich. Po dotarciu do bardziej twardego
podłoża, a także skutkiem obniżania się poziomu Wisły, nastąpiło ich przeciągnięcie na wschód
i połączenie w dzisiejszą Rudawę. Dolne odcinki na Garbie Tenczyńskim zostały opuszczone, a nie-
kiedy wtórnie wykorzystane przez mniejsze cieki, jak np. Brzoskwinka. W okresie czwartorzędu,
a więc współczesnego nam okresu dziejów Ziemi (od 1,8 mln lat) ostatecznie wykształciła się
obecna rzeźba. Starsze struktury zostały przykryte utworami głównie pochodzenia lodowcowe-
go, jak występującymi na wierzchowinach i stokach lessami, a także piaskami nawiewanymi pod
koniec okresu glacjalnego (15-12 tys. lat temu). W formowaniu się rzeźby niezwykle istotną rolę
odgrywają zjawiska krasowe, polegające na chemicznym rozpuszczaniu skał węglanowych przez
wody opadowe. Ich efektem są wywierzyska, krasowe leje, bezodpływowe dolinki (np. znane
z rejonu Doliny Będkowskiej), a przede wszystkim jaskinie i schroniska skalne.
Dolina Kobylańska, fot. UG Zabierzów

34 35
 O Gminie O Gminie
Rezerwaty przyrody:
Dolina Kluczwody – rezerwat krajobrazowy, o powierzchni 35,22 ha, utworzony w 1989 r. celem
ochrony krajobrazu fragmentu zbocza doliny pokrytego grądem i buczyną karpacką, stanowiących
siedlisko wielu cennych i chronionych gatunków flory (zob. Zelków).
Wąwóz Bolechowicki – rezerwat krajobrazowy, o pow. 22,44 ha, utworzony w 1968 r. Ochronie
podlega skalista i głęboka dolina o zboczach pokrytych kserotetmicznymi murawami i zaroślami,
w części grądem oraz borem mieszanym. Jej ujście do Rowu Krzeszowickiego zwieńcza skalna Brama
Bolechowicka. W rezerwacie dopuszczalna jest wspinaczka skałkowa, lecz wyłącznie przy wykorzy-
staniu zamocowanych już haków.
Należy przypomnieć, że oba rezerwaty znalazły się w granicach obszaru „Dolinki Jurajskie” wytyczo-
nego w ramach programu ochrony siedlisk „Natura 2000”.
Skała Kmity – rezerwat krajobrazowy, o powierzchni 19,47 ha, utworzony w 1959 r. Ochronie pod-
legają zbocza przełomu rzeki Rudawy przez Garb Tenczyński wraz z malowniczymi skałami Kmity
i Bonerówny, pokryte roślinnością kserotermiczną i zbiorowiskami leśnymi, głównie grądem i zaro-
ślowymi (zob. Zabierzów).

Dolina Kobylańska, fot. B. Czerwiński

Walory krajobrazowe, ochrona przyrody

Położenie gminy Zabierzów na obszarze trzech mezoregionów Wyżyny Krakowsko-Częstochow-
skiej decyduje o jej krajobrazie. Określa go przede wszystkim zróżnicowana rzeźba, która uwarunkowała
w długim procesie dziejowym stopień jego przekształcenia. Obecny krajobraz jest w większości kulturowy,
znaczniej przekształcony w obrębie równinnego Rowu Krzeszowickiego, który stwarzał lepsze możliwości
osadnicze, gospodarczego wykorzystania, co obserwujemy także współcześnie. Pozostałości prawie natu-
ralnego krajobrazu spotykamy na wzniesieniach Wyżyny Olkuskiej i Garbu Tenczyńskiego. Należą do nich
lasy zajmujące około 15% powierzchni gminy, a przede wszystkim pokrywające jurajskie doliny - jedne stro-
mościenne, skaliste, inne suche, wypełnione seriami osadów fluwioglacjalnych. Doliny te, obok stromych,
często skalistych, tektonicznych krawędzi Wyżyny Olkuskiej czy Garbu Tenczyńskiego są swoistym krajobra-
zowym wyróżnikiem gminy, także decydującym o jej turystycznej atrakcyjności. W ich obrębie występują
licznie różnorodne formy skalne górnojurajskich wapieni, często o fantastycznych kształtach, groty, krasowe Skała Kmity, fot. UG Zabierzów
źródła i potoki. Jurajskie doliny z uwagi na dużą zmienność ich podłoża i mikroklimatu stanowią siedliska
bogatej i zróżnicowanej ekologicznie flory, o różnym pochodzeniu. Obok siebie występują tu zbiorowiska
skrajnie przeciwstawne - rośliny górskie typowe dla chłodnego klimatu obok ciepłolubnych reprezentują- Użytki ekologiczne:
cych element południowy, gatunki siedlisk wilgotnych obok przywiązanych do siedlisk suchych, naskalnych. - stanowisko lilii złotogłów w Lesie Zabierzowskim, o powierzchni 3,57 ha, utworzone w 1998 r.
O wartościach przyrodniczych dolinek najdobitniej świadczą zarówno objęcie ich programem Unii Eu- - uroczysko Podgołogórze oraz Uroczysko w Rząsce – przylegające do siebie, położone na tere-
ropejskiej ochrony siedlisk „Natura 2000”, jak i utworzone w ich obrębie rezerwaty (zob. dalej). nie Rząski, o łącznej powierzchni 65,10 ha, utworzone w 2001r. i chroniące stanowiska fiołka
Wspomniane na wstępie przeobrażenia antropogeniczne, w szeregu przypadkach posiadają bagiennego rosnącego przy dawnych stawach, a także pozostałości łęgów olszowo-jesionowych
aspekt historyczny dokumentując minione formy kształtowania krajobrazu, jakimi pozostały zało- (zob. Rząska).
żenia skupione wokół dawnych centrów osadniczych - dworsko-parkowe w Aleksandrowicach, Bali-
cach, Karniowicach, Pisarach czy sakralne w Rudawie. Powyższe przestrzenne formy ochrony uzupełniają pomniki przyrody ożywionej i  nieoży-
Krajobrazowe walory gminy Zabierzów zostały docenione poprzez włączenie 62,8% jej powierzch- wionej, których na terenie gminy Zabierzów ustanowiono łącznie 53. Są to głównie zabytkowe
ni w granice dwóch Parków Krajobrazowych: Dolinki Krakowskie oraz Tenczyńskiego Parku Krajobra- drzewa w obrębie dawnych założeń parkowych (lipy, dęby, planty, graby, modrzewie), a po-
zowego; pozostały obszar pozostaje w otulinie Parków. nadto: Źródła przed Wąwozem Bolechowickim i  koło skały Żabi Koń w  Dolinie Kobylańskiej
Oprócz wspomnianych Parków Krajobrazowych w gminie Zabierzów wprowadzono szereg innych, oraz skała Nad Zaściankiem, zw. też Nad Jackiem (zob. Zabierzów, Skała Kmity), położoną na
uprzednio wspomnianych form ochrony dziedzictwa przyrodniczego. południe od Skały Kmity.

36 37
 O Gminie O Gminie
Mapa. Rzeźba terenu

Brama Bolechowicka, fot. R. Trzmielewski Dolina Kobylańska, fot. K. J. Pucek

38 39
 Mapa. Ochrona przyrody skala 1 : 80 000 Mapa. Ochrona przyrody

40 41
 Miejscowości
Gminy Zabierzów

43
 Miejscowości Miejscowości
Miejscowości Gminy Zabierzów
ALEKSANDROWICE
– niewielka wieś, częściowo położona w Dolinie Aleksandrowickiej rozcinającej krawędź Garbu Ten-
czyńskiego na jego granicy z Obniżeniem Cholerzyńskim.

Staw w Aleksandrowicach, fot. UG Zabierzów

Z historii...
Przypuszcza się, że Aleksandrowice zostały założone, co najmniej w XIV w., a być może i wcześniej
przez rycerski ród Toporczyków (herbu Topór), którego przedstawiciele już prawdopodobnie na przeło-
mie XI/XII w. wznieśli w sąsiedniej Morawicy obronną rezydencję. Toporczykowie z Morawicy rozpoczęli
akcję kolonizacyjną okolicznych terenów pokrytych wówczas zwartym płaszczem lasów. Szczególne na-
silenie przybrała ona w XIV w. wraz ze wzniesieniem zamku Tęczyn koło Krzeszowic, od którego główna
morawicka gałąź rodu przybrała nazwisko Tęczyńskich; w okresie średniowiecza bodaj najpotężniejszego
w aspekcie majątkowym i politycznym rodu w Polsce. Wśród innych, co najmniej sześciu wywodzących
się z Morawicy Toporów należy wspomnieć o Balickich związanych z sąsiednimi Balicami, Pisarskich z Pi-
sarami oraz wiązanych z Aleksandrowicami - Aleksandrowskich zwanych też Leksandrowskimi. Źródłowo
- po raz pierwszy nazwa wsi pojawia się w 1401 r., w aktach sądowych dot. sporu granicznego o części łąk
i łęgów położonych między Morawicą, Liszkami i Aleksandrowicami. W 1 poł. XV w. Aleksandrowice zapew-
ne po kądzieli, przeszły do rąk Karnińskich, z którego to rodu na uwagę zasługuje osoba Stanisława Iwana
(ok. 1510 - 1603), jednego z pionierów reformacji w krakowskiem. W 1591 r., po spaleniu przez sfanatyzowa-
ny tłum zboru w Krakowie Stanisław Iwan Karniński ofiarował swój dwór krakowskim kalwinom. W 1614 r.
zbór w Aleksandrowicach podzielił los krakowskiego; został splądrowany i spalony przez krakowskie pospól-
stwo. Odbudowany staraniem ówczesnego dziedzica Piotra Gołuchowskiego, po 1620 r. został zniesiony
przez jego syna Samuela, który powrócił do wiary katolickiej. W latach 1680 - 1700 dobra aleksandrowickie
- Aleksandrowice, Kleszczów i Kochanów posiadał Franciszek Koryciński, kasztelan bracławski, następnie do
1728 - Teofił Pawłowski, a w latach 1748 - 1762 Franciszek Ksawery Kochanowski, kasztelan wiślicki, który
sprzedał je Antoniemu Potockiemu. Jednak już w 1791 r., a zapewne od 1780 r. majątek należał do Francisz-
ka hr. Żeleńskiego (1741-1805), herbu Ciołek, kasztelana bieckiego i starosty niegrodowego w Uściu Solnym,
dziedzica Brzezia (w pow. wielickim), a następnie do jego syna Wilhelma (1791-1832), uczestnika powsta-
nia listopadowego, zmarłego na emigracji w Dreźnie. Jego serce w 1836 r. przewieziono do Morawicy
i złożono w rodzinnym grobowcu na tamtejszym cmentarzu. Majątek przypadł wdowie po Wilhelmie -
Adelajdzie z Białuskich (zm. 1869; zob. niżej), a następnie jej drugiemu mężowi Erazmowi Skarżyńskiemu
(1804 - 1871), zasłużonemu w powstaniach narodowych: listopadowym 1830 r., krakowskim w 1848 r.
oraz styczniowym w 1863 r. Po jego śmierci w 1871 r. całą majętność zakupił Eugeniusz ks. Lubomirski, od
którego z kolei nabył ją w 1898 r. Dominik ks. Radziwiłł, dziedzic klucza balickiego.
Zabytki
– neoklasycystyczny dwór wzniesiony, jako letnia rezydencja około 1900 r. przez Dominika
księcia Radziwiłła nieco poniżej dawnego, rozebranego w 1895 r. starego dworu. Z tego też okresu -
XIX/XX w. zachowały się usytuowana obok dworu oficyna oraz położone od wschodu i nad stawami
zabudowania gospodarcze. Całość zespołu otacza rozległe założenie zieleni ze stawem, dwoma alejami
starodrzewia oraz ogrodem typu włoskiego, który od północnego-wschodu, na stokach Winnej Góry
łączył się z sadem, a pierwotnie z winnicami, zakładanymi tu jeszcze w XVI w. Obecnie w części dawny
obszar dworski należy do Instytutu Zootechniki w Balicach, który od 1950 r. gospodaruje na gruntach
pochodzących z przeprowadzonej w 1945 r. parcelacji majątku Radziwiłłów.

44 45
 Miejscowości Miejscowości
Spacer najlepiej rozpocząć z  par-
kingu przy boisku KS „Topór”, gdzie
wybudowano „centrum” turystyczne
z wiatami, tablicami informacyjnymi
oraz miejscami rekreacyjnymi, w tym
dla dzieci do zabaw pośród lasu, a tak-
że wytyczono krótki szlak spacerowy.
W tym rejonie Dolina Alksandrowicka
tworzy dwie odnogi - prowadząca na
północ pod Kleszczów posiada formę
stromościennego i niedostępnego wą-
wozu; wzdłuż zachodniej prowadzi wy-
godna droga kierująca do Brzoskwini.
Natomiast w dolnej części Doliny poło-
Aleksandrowice – replika zabytkowej studni z poł. XIX w., fot. UG Zabierzów Figura św. Jana Nepomucena, żone jest historyczne centrum wsi z ze-
fot. UG Zabierzów społem podworskim, a także rozległy
– studnia o okazałej drewnianej obudowie – replika z 2006 r. dawnej, pochodzącej z poł. XIX w., staw z wyspą, którego otoczenie zago-
którą w 1996 r. przeniesiono do skansenu w Wygiełzowie w pow. chrzanowskim spodarowano na cele rekreacyjne. Widok ze skały Krzywy Sąd na Aleksandrowice, fot. UG Zabierzów
– budynek szpitala dla ubogich, obecnie ośrodek zdrowia, wzniesiony w 1841 r. z woli Wilhelma Żeleńskie-
go przez wdowę po nim - Adelajdę z Białuskich (1803-1869) dla weteranów wojennych i wdów po poległych. Od płn. do Doliny Aleksandrowickiej uchodzi niewielka do-
– kamienna figura św. Jana Nepomucena z 1755 r. z wyrytymi na cokole herbami fundatorów: linka zwana w swej górnej części Wąwozem Zbrza, która nie
Korwin (Franciszka Ksawerego Kochanowskiego) i Godziemba (jego żony Józefy z Dąbskich) oraz rytą przypomina jurajskich dolinek. Wycięta w grubej lessowej pokry-
sceną zrzucenia świętego z mostu Karola w Pradze do Wełtawy. wie, posiada silnie rozczłonkowane bocznymi dolinkami zbocza,
z nader sporadycznie ukazującymi się niewielkimi skałkami gór-
Choć w dzisiejszych czasach trudno w to uwierzyć, ale na ziemiach polskich już w XII w. uprawiano wi- nojurajskich wapieni. Są one bardziej wykształcone w charaktery-
norośl (w okolicach Trzebnicy), a rozkwit upraw i produkcji wina przypada na XIII-XVI w. Został on zaha- styczne dla jurajskich dolinek formy w części dolnej, między dro-
mowany dopiero w XVII - XVIII w., głównie w wyniku przejściowego ochłodzenia klimatu, tzw. małej epo- gą Kleszczów-Burów a Aleksandrowicami. Jednak ten fragment
ki lodowcowej. Ślady tego znajdujemy również w rejonie Aleksandrowic. Otóż w XVI w. Seweryn Boner, dolinki, charakteryzujący się ponadto wyraźną asymetrią zboczy
ówczesny dziedzic z Balic, założył na południowych stokach góry między Balicami a Aleksandrowicami jest niedostępny, zaś czarny szlak pieszy prowadzi wysoko pra-
nie tylko winnice, ale także gaje morelowe, brzoskwiniowe, a nawet figowe. Fakt ten udokumentowany wym zboczem, prawie wierzchowiną wzgórza Pękacz. Na skręcie
źródłowo jest świadectwem jednych z pierwszych prób aklimatyzacji w Polsce owoców pochodzenia po- szlaku ku Aleksandrowicom ze wsp. szosy do Kleszczowa prawie
łudniowego. Dziś jedyną pamiątką po winnicach jest zachowana nazwa – Winna Góra. na skraju lasu rośnie sędziwy dąb uznany za pomnik przyrody.
Liczy ponoć około 600 lat, co jednak budzi wątpliwości. W 2015 r.
Aleksandrowicka Dolina z inicjatywy mieszkańców otoczenie dębu zostało uporządkowa-
– zw. też Strumykiem rozciąga się na długości niespełna 3 km. Najbardziej malowniczym frag- ne i odpowiednio wyeksponowane. Odnowiono wówczas także
mentem jest jej środkowy odcinek, mniej zabudowany, z łąkami otaczającymi stawy i ukrytymi wśród umieszczony na dębie krzyż upamiętniający pochowanych tu
lasu pokrywającego zbocza skałkami. Wokół tego fragmentu doliny wytyczono krótki okrężny szlak zmarłych na cholerę w 1873 r. Pomnik przyrody – dąb przy drodze
spacerowy o dł. 2,5 km. Jego najciekawszy odcinek, wyposażony w tablice prezentujące przyrodę do Kleszczowa, fot. UG Zabierzów
i geologię doliny, prowadzi granią zalesionego i skalistego prawego zbocza, m.in. przez legendarną BALICE
Skałę Krzywy Sąd (Krzywosąd), na której szczycie urządzono platformę widokową. – to niewątpliwie najbardziej znana wieś gminy Zabierzów, choć jej nazwa utożsamiana jest częściej
z Krakowem z uwagi na Międzynarodowy Port Lotniczy im. Jana Pawła II Kraków-Balice. Faktycznie
Legenda powiada, iż pan na Morawicy, komes Mateusz polując w okolicznych lasach odnalazł pie- Balice są dużą wsią, o bogatej historycznej spuściźnie, którą współcześnie wyróżnia mający tu swą
czarę pełną skarbów. Ale dojrzał ją również jego sługa. Komes Mateusz bojąc się, by tajemnica skarbu siedzibę Instytut Zootechniki, placówka naukowo-badawcza o europejskim zasięgu.
się nie wydała fałszywie oskarżył swego giermka o pozostawienie bez opieki ulubionego konia, który Geograficznie Balice położone są na granicy Garbu Tenczyńskiego i Obniżenia Cholerzyńskiego,
został w tym czasie rozszarpany przez niedźwiedzia. Zwołał sąd pod swym przewodnictwem i skazał w obrębie którego znajduje się lotnisko, a także zespół stawów nad Rudawą w Balicach Podkamy-
giermka na śmierć poprzez strącenie w przepaść z urwistej skały, którą zaczęto nazywać odtąd Krzy- czu. Granica między oboma regionami przebiega przez centrum wsi, którego zabudowa jest głównie
wym Sądem. By jednak sprawiedliwości stało się zadość, podanie dopowiada, że wnet rycerz Mateusz położona w dolinie Borowego Potoku (Baliczanki) wciętej w tektoniczną krawędź Garbu Tenczyń-
zmarł pokąsany przez żmije; wkrótce też zniszczał jego morawicki zamek, zaś skarb pozostał ukryty. skiego. Jego stoki w znacznej części pozostają niezabudowane, a poprzez to są widokowe i turystycz-
W istocie, dotychczas w Dolinie Aleksandrowickiej nie odkryto żadnych jaskiń, nie licząc niewielkich nie atrakcyjne (Balickie Doły, rejon al. Jurajskiej); natomiast wierzchowiny okrywa Las Zabierzowski
skalnych schronisk. Lecz kto wie? Podobno kiedyś znaleziono wielki, stary i zardzewiały klucz, który (zob. Zabierzów), którego krajobraz wzbogaca Dolina Grzybowska (zob. Zabierzów), uchodząca do
także miał odnaleźć komes Mateusz, co umożliwiło mu otwarcie zamykających sezam drzwi. Doliny Rudawy w rejonie Skały Kmity i pozostająca popularnym traktem spacerowym.

46 47
 Miejscowości Miejscowości
Z historii... do pałacowej oficyny. W lutym 1945 r., wnet po wkroczeniu wojsk sowieckich książe Hieronim wraz
Nazwa wsi zapewne wywodzi się jakiegoś Bala, którego poddani czy potomkowie to Balici synem Leonem (1922-1973) z niewiadomych przyczyn zostali aresztowani przez NKWD i wywiezieni
(Balice). Pojawia się ona po raz pierwszy w bulli papieskiej z 1229 r. potwierdzającej dobra klasztoru do obozu w Ałczewsku (ówcześnie Woroszyłowsk), w obwodzie donieckim. Tam książę Hieronim zmarł
tynieckiego. Jednak nie wiadomo kiedy Balice przeszły w ręce wywodzących się z sąsiedniej Morawi- z wycieńczenia, a jego syn w wyniku zabiegów dyplomatycznych został zwolniony i wyjechał za granicę.
cy Toporów. W 1286 r. zostaje wymieniony komes Grzegorz Żegocic z Balicz, następnie w 1366 r. Jan Natomiast cały klucz balicki został znacjonalizowany i przekazany Wydziałowi Rolnemu UJ, a następnie
z Goźlic, syn Nawoja z Tęczyna, marszałek wielki koronny i także dziedzic Ossolina k. Sandomierza utworzonemu w 1950 r. Instytutowi Zootechniki.
(stąd Ossolińscy). W tym też okresie XIV/XV w. majątek balicki powiększa się o Burów, Szczyglice
W 2006 r. Instytut Zootechniki uzyskał status Państwowego Instytutu Badawczego. Jego zadaniem
i część Morawicy, a później także o część Kleszczowa. W 1506 r. zadłużone przez Jana Ossolińskiego
jest prowadzenie badań naukowych w zakresie produkcji zwierzęcej i kształtowania środowiska rol-
dobra balickie otrzymuje w dzierżawę Seweryn Bethman, rajca i kupiec krakowski, którego córka Zofia
niczego oraz wykorzystanie zwierząt gospodarskich dla celów biomedycznych. Obecnie w jego skład
w 1515 r. poślubiła Seweryna Bonera (1486-1549) – żupnika, burgrabię i wielkorządcę krakowskiego,
wchodzi kompleks badawczy w Balicach oraz 9 rozsianych po Polsce zakładów doświadczalnych, w tym
nadwornego bankiera Zygmunta Starego, starostę oświęcimskiego, bieckiego, zatorskiego, rabsztyń-
zakład w Rudawie. W latach 60. XX w. balicki kompleks został znacznie rozbudowany o budynki gospo-
skiego i czchowskiego, etc., nobilitowanego około 1514 r. Boner, uznawszy Balice za swe rodowe gniaz-
darcze i administracyjne, a także o osiedle domków dla pracowników, dziś zwane Osiedlem Parkowym.
do rozbudował drewniany, acz na kamienno-ceglanych piwnicach, dawny dwór nadając mu charakter
włoskiej willi, a także założył w jego otoczeniu ogrody i winnice. Jego dzieło kontynuowali syn Jan
(1517 - 1562), znany przywódca małopolskich kalwinów, następnie Jan Firlej (1521 - 1574) marszałek
Port Lotniczy Balice
Pierwotnie było to prywatne lot-
wielki koronny, któremu w wianie wniosła Balice Zofia Bonerówna (siostra Jana) oraz ich syn Mikołaj
nisko założone z początkiem lat 30. XX w.
(zm. 1601) wojewoda krakowski. Balice przeżywały wówczas swój „złoty wiek”. W latach 1610 - 1620
przez Hieronima Radziwiłła, które
klucz balicki - Balice, Burów i Szczyglice dzierżawi od Jana Firleja bratanek poety Jana Kochanowskiego
w przededniu wybuchu II wojny prze-
(Jana z Czarnolasu) - Piotr Kochanowski, tłumacz włoskiej poezji, a następnie Stanisław Amenda (zm.
kształcono w wojskowe lotnisko polowe.
1624 lub 1627), nobilitowany rajca krakowski i zarządca królewskich finansów olkuskich kopalń srebra
Stąd 1 IX 1939 r. po 5 rano wystartowały
i ołowiu (olbory olkuskiej). W 1652 r. Balice przejmuje Franciszek Szembek (zm. 1693), burgrabia kra-
myśliwce III Dywizjonu 2 Pułku Lotniczego
kowski starając się stopniowo scalić klucz balicki rozdrobniony między spadkobierców Amendy. Jednak
celem zaatakowania niemieckich bom-
wnet, w okresie „potopu” 1655-1660 Balice zostają dotkliwie zniszczone i złupione przez Szwedów
bowców nadlatujących nad Kraków.
w odwecie za straty poniesione przez nich przy długotrwałym oblężeniu zamku Tęczyn w Rudnie. Dźwi-
ga je z upadku dopiero syn Franciszka - Jan Szembek (zm. 1731), kanclerz wielki koronny, wielkorządca
Dowódcą III Dywizjonu był kpt. Mie-
krakowski, etc. etc., który na zrębach wyburzonego starego drewnianego pałacu wzniósł nową, muro-
czysław Medwecki (ur. 1904), który
waną rezydencję. Po jego śmierci pałac opuszczony przez spadkobierców i wydzierżawiany szybko uległ
zaraz po starcie z Balic, na wysokości Międzynarodowy Port Lotniczy im. Jana Pawła II Kraków-Balice,
zniszczeniu. Restaurowany fot. UG Zabierzów
około 100 m został zestrzelony nad Pa-
przez kolejnych dziedziców
daną Górą pod Chrosną. Pochowany na cmentarzu w Morawicy był pierwszym pilotem poległym
- Darowskich (1790), Sołty-
podczas II wojny światowej. Przypomina o tym pamiątkowa tablica przy głównym wejściu do
ków (1840), następnie Ho-
międzynarodowego terminalu lotniska, a także położona przy lotnisku ulica jego imienia. Histo-
molacsów (2 poł. XIX w.),
ria ta ma jednak współczesny epilog. Otóż startujący za kpt. Medweckim ppor. Władysław Gnyś
ostatecznie został grun-
(zm. 2000.) wobec przewagi wroga zdołał odlecieć i pod Żuradą koło Olkusza dopadł niemiecką
townie przebudowany
eskadrę zestrzeliwując dwa bombowce. Były to pierwsze niemieckie samoloty zniszczone w boju
z inicjatywy Dominika księ-
podczas II wojny światowej. W 1989 r. doszło do spotkania i pojednania dawnych wrogów – Wła-
cia Radziwiłla (1852-1938),
dysław Gnysia z Frankiem Neubertem (zm. 2003), niemieckim pilotem, który zestrzelił myśliwiec
który w 1887 r. nabył klucz
kpt. Medweckiego; obaj piloci do końca życia utrzymywali ze sobą przyjacielski kontakt.
balicki, powiększając go
w 1898 r. o Aleksandrowice
W okresie okupacji lotnisko służyło Hitlerjugend, jako szkoła szybowcowa, zaś po wojnie w latach
i Kleszczów. W 1926 r. ma-
50. stało się wojskowym, które dziesięć lat później w części przeznaczono na cele cywilne. Stopnio-
jątek przejął syn Hieronim
wo powiększane, modernizowane i rozbudowywane m.in. w latach 1989-1993, 2007, a ostatnio
(1885-1945) rozbudowu-
w latach 2014-2015 o nowe terminale pasażerskie stało się drugim, co do wielkości po warszawskim
jąc gospodarstwa, które
Okęciu portem lotniczym w Polsce, który w 2017 r. obsłużył prawie 5 mln pasażerów, utrzymując
w okresie w okresie oku-
połączenia w 64 kierunkach, do 19 krajów świata.
pacji 1939-1945, mimo
niemieckiego zarządu,
Można rzec historia zatoczyła koło. Bowiem w XVI w. wjeżdżało się do Krakowa od strony Balic,
stały się gospodarczym
a co bardziej znakomitsi goście nie omijali gościnnej, iście królewskiej rezydencji Bonerów,
zapleczem ruchu oporu.
a  później Firlejów. Zatrzymywały się tu przed uroczystościami ślubnymi przyszłe królowe –
Pałac został wówczas zaję-
w 1543 r. pierwsza żona Zygmunta Augusta – arcyksiężniczka Elżbieta Rakuszanka, w 1553 r.
ty przez okupanta, a jego
trzecia żona króla, a siostra Elżbiety – Katarzyna. Stąd wyruszały do Krakowa w ślubnych orsza-
mieszkańców przesiedlono

48 49
 Miejscowości Miejscowości
kach przyszłe małżonki Zygmunta III Wazy – w 1592 r. Anna Austriaczka i w 1605 r. jej siostra Balickie Doły
Konstancja. W 1574 r. dwukrotnie gościł w Balicach król Henryk Walezy (w tym tuż przed koro- – to niewielki, liczący
nacją), a w 1596 r. poseł papieża Klemensa VIII – kardynał Enrico Gaetano, który prowadził roz- około 800 m długości jar
mowy w sprawie sformowania ligi chrześcijańskiej przeciwko Turkom. Zaś współcześnie bodaj wycięty w lessowej pokry-
najznamienitszym gościem Balic był papież św. Jan Paweł II, który tu rozpoczynał lub kończył wie i zalesiony, a w swym
piątą (z dziewięciu) swych pielgrzymek po kraju. górnym odcinku praktycz-
nie niedostępny. Jego dnem
Zabytki płynie wąska struga, stano-
Pałac Radziwiłłów – swą obecną formę zyskał w latach 1887-94, w wyniku gruntownej prze- wiąca dopływ Borowego
budowy przeprowadzonej wg projektu najznakomitszych ówczesnych architektów – Tadeusza Stry- Potoku (Baliczanki). Obec-
jeńskiego i Zygmunta Hendla na polecenie Dominika księcia Radziwiłla (1852-1938). nie przez dolny fragment
Podczas przebudowy pod środkową częścią pałacu odkryto murowane piwnice z późnogotyckimi, dolinki prowadzi okrężny,
renesansowymi i barokowymi portalami kamiennymi, świadczące o jego średniowiecznych począt- niebieski szlak spacerowy.
kach. Decydujące znaczenie miała jednak kompleksowa restauracja pałacu przeprowadzona w latach
1977 - 1987 przez Instytut Zootechniki z przeznaczeniem na centrum konferencyjno-recepcyjne. BOLECHOWICE
– rozległa wieś położona
na północnej granicy Rowu
Krzeszowickiego, u pod-
nóży stromej i widokowej
krawędzi Wyżyny Olkuskiej,
którą rozcina słynna Dolina
Bolechowicka. Walory kra-
jobrazowe zarówno doliny,
jak i jej otoczenia, a także
dogodna obecnie komunikacja miejska zadecydowały o turystycznej popularności Bolechowic, które stały
się ważnym węzłem szlaków pieszych i rowerowych i dogodnym punktem wyjścia w Podkrakowskie Dolinki.
Sołectwo Bolechowice – zwycięzca konkursu Województwa Małopolskiego „Niezwykła Małopolska
Wieś 2018” w kategorii „Piękna Małopolska Wieś”.

Pałac w Balicach, fot. UG Zabierzów
Na ile balicki pałac odzyskał więcej niż dawną świetność może świadczyć fakt, że 27 I 2005 r.
urządzono w nim spotkanie prezydentów i innych najwyższych przedstawicieli 30 państw uczest-
niczących w obchodach 60-lecia wyzwolenia niemiecko-nazistowskiego obozu koncentracyjnego
w Oświęcimiu. O fakcie tym przypomina pamiątkowa tablica w przedsionku głównego wejścia.
Pałac swą architektoniczną formą nawiązuje do barokowych rezydencji. Tworzy go kwadratowy
korpus z dwoma ryzalitowo wysuniętymi skrzydłami oraz połączone galerią skrzydło wschodnie,
w którym mieści się część hotelowa. Szczególnie dekoracyjną jest frontowa strona pałacu z wysu-
niętą półkolistą częścią parterową obramioną schodami, tarasem z czterokolumnowym portykiem
zwieńczonym trójkątnym z herbowym kartuszem. Wewnątrz - wejścia łączy zdobiona lustrami
w obramieniach obszerna klatka schodowa z westybulem, zaś w dalszych wnętrzach zadziwia bogate
sztukatorskie ich zdobnictwo z często powtarzającym się motywem w postaci stylizowanych mono-
gramów imion Dominika i Dolores Radziwiłłów, a także bogato intarsjowane podłogi. Pałac otacza
park krajobrazowy o pow. ok. 4 ha, zakomponowany z końcem XIX w., o zróżnicowanym, nie tylko
rodzimym drzewostanie, w części nawiązujący do dawnego założenia typu włoskiego. W otoczeniu
parku zachowały budynki gospodarcze, spichlerze, dawna obora i inne pochodzące głównie z prze-
łomu XIX/XX w., a także dwie zabytkowe bramy wjazdowe.
Z historii...
Bolechowice z nadania Bolesława Wstydliwego w 1243 r. stanowiły własność kapituły kra-
kowskiej, która utrzymała majątek do czasów rozbiorowych, tj. do 1803 r. Upaństwowiony przez
Austriaków, został ostatecznie w 1847 r. przez władze Rzeczpospolitej Krakowskiej sprywatyzowany.
Zakupił go płk artylerii Feliks Bochenek, a od niego niejaki Gołemberski. Później należał do Michaliny
Dobrzyckiej, a następnie po 1863 r. został zakupiony przez Franciszka Ożegalskiego (1816-1875),
i w rękach jego zstępnych pozostał do czasu nacjonalizacji w 1945 r.
Zabytki
– kościół parafialny pw. Apostołów Piotra
i Pawła – najstarszą częścią świątyni są prezbiterium
i zakrystia, wzniesione w 1393 r. z fundacji biskupa Pio-
tra Wysza, a także XV-wieczna część murów nawy, którą
przebudowano w XVII w., a następnie w latach 1912-13
przedłużono. Wówczas też wzniesiono też charakte-
rystyczną dla krajobrazie wsi wysoką wieżę zegarową,
której jednak nie wykończono z uwagi na wybuch wojny.
W wyposażeniu wnętrza, w większości barokowym, na
uwagę zasługuje ołtarz główny z obrazem Ukrzyżowania,
namalowanym w 1685 r. przez Jana Trycjusza (Tretkę),
nadwornego artystę królów Jana Kazimierza, Michała Kościół w Bolechowicach, fot. UG Zabierzów

50 51
 Miejscowości Miejscowości
Korybuta Wiśniowieckiego i Jana III Sobieskiego. Z wcześniejszych elementów wystroju interesującą jest go-
tycka dekoracja malarska ścian prezbiterium z lat 1410-20, którą odkryto w latach 60. XX w. podczas restauracji
kościoła. Przedstawia ona m.in. sceny figuralne Ukrzyżowania i św. Krzysztofa oraz elementy ornamentalne,
w tym herb fundatora świątyni - Bróg. Natomiast polichromia w nawie została wykonana współcześnie w la-
tach 1994 - 1997. W otoczeniu kościoła zachowały się trzy sędziwe lipy uznane za pomniki przyrody.
W jego pobliżu warto również zwrócić uwagę na niewielki, zwieńczony orłem kamienny pomnik.
Został on wystawiony w 1928 r., w 10 rocznicę odzyskania niepodległości dla upamiętnienia miesz-
kańców Bolechowic - ofiar I wojny światowej.
– dworek kapitulny - wzniesiony z końcem XVIII w. zachował się w swej klasycystycznej formie, z kolum-
nowym gankiem i mansardowym dachem. Po nacjonalizacji majątku Ożegalskich w 1945 r. został przezna-
czony na cele publiczne. W 1974 r, zakupił go i gruntownie odnowił Janusz Roszko (1932-1995), krakowski
dziennikarz i pisarz, znany głównie ze swych książek o tematyce historyczno-archeologicznej. Obecnie dwo-
rek nadal stanowi własność jego rodziny i wraz z otaczającym go parkiem krajobrazowym jest niedostępny.
Nie zachowały się natomiast przyległe zabudowania gospodarcze. Na ich miejscu w 1997 r. wybudowano
parking zabezpieczając fragment muru d. stajni. Natomiast drewniany spichlerz z 1763 r. trafił do projekto-
wanego skansenu w Krakowie Krzesławicach.

„Jakież to piękne miejsce ! Aż popatrzeć miło,

Jakby się do pasterskich zabaw urodziło (…)
Ku zabawie las, góry, strugi i krynice?
Otóż wy macie wszystko Bolechowice (…)
Tak oto w 1784 r. zachwalał uroki Bolechowic,
a także ich okolic w swej sielance „Bolechowice”
Jan Paweł Woronicz (1757-1829), od 1816 r. biskup
Kościół w Bolechowicach, fot. UG Zabierzów
krakowski, następnie prymas Królestwa Polskiego,
polityk i poeta. Być może biskup Woronicz napisał te
słowa tu w Bolechowicach, w kapitulnym dworku.
Klasycystyczny dworek w Bolechowicach, fot. UG Zabierzów
Dolina Bolechowicka
– zw. też Wąwozem Bolechowickim, wykształcona w górnojurajskich wapieniach, licząca około
1,5 km długości, wąska i kręta - jest uznawana za jedną z najbardziej malowniczych z Podkrakowskich

Brama Bolechowicka, fot. R. Trzmielewski Widok na Bolechowice, fot. UG Zabierzów

52 53
 Miejscowości Miejscowości
Dolinek. Otwiera ją efektowna, o niespotykanej wielkości, prawie 30 m wysokości skalna brama,
zwana Bramą Bolechowicką. Za Bramą wkraczamy w skalisty wąwóz, o zboczach porośniętych ksero-
termicznymi murawami i zaroślami, by dalej w wyraźnie przewężonym i zalesionym, środkowym od-
cinku napotkać niewielki wodospad utworzony na skalnych progach przez płynący dolinką potoczek
Bolechówka. W swej górnej części dolinka tworzy kilka odnóg, z których najdłuższa - właściwa, przy-
biera formę niedostępnego, skalistego i zalesionego jaru. W 1968 r. Dolinę objęto ochroną, tworząc
rezerwat krajobrazowy po powierzchni 21,31 ha. Poza jego granicami, przed Bramą Bolechowicką
znajduje się krasowe źródło z dobrą wodą, które uznano za pomnik przyrody.

BRZEZIE
– wieś w Rowie Krzeszowickim, obec-
nie o charakterze „ulicówki” rozcią-
gniętej wzdłuż potoku Kluczwoda,
historycznie położonej przy odnoto-
wanym w XVI w. gościńcu z Krakowa
przez Modlniczkę, do Więckowic,
Radwanowic i Krzeszowic (dzisiejszej
drodze powiatowej).
Przy miejscowej szkole – początek jed-
nokierunkowego rowerowego Szlaku
Brzozowego wyznaczającego przejazd
do pobliskiej Doliny Kluczwody i dalej
w Podkrakowskie Dolinki.
Aleja Kluczwody, fot. UG Zabierzów
Z historii...
Brzezie należy do najstarszych wsi w regionie. W 1260 r. wzmiankowano źreb Zdzimira
w Brzeziu, nadany przez Bolesława Wstydliwego kapitule krakowskiej, która dzięki dalszym dar-
czyńcom do końca XIV w. znacznie powiększyła swój stan posiadania. W 1464 r. Brzezie otrzymuje
urządzenie na prawie niemieckim, a kilka lat później wieś dokładnie opisuje Jan Długosz poda-
jąc, że jest tu dwór dobrze zbudowany z rolami folwarcznymi, karczmą i odnowiony młyn. Ka-
pituła utrzymała Brzezie do
początków XIX w. W okre-
sach III rozbioru, Księstwa
Warszawskiego, następnie
od 1815 r. Rzeczpospolitej
Krakowskiej majątek kapi-
tulny stopniowo był nacjo-
nalizowany, i ostatecznie
w 1820 r. sprywatyzowany.
W tym też okresie - przyję-
ła się, później zaniechana,
nazwa Brzezie Narodowe
(czyli ludowe, chłopskie),
dla odróżnienia od części,
nazwanej Brzeziem Szla-
checkim, która pozostawała
własnością rycerską a póź-
niej szlachecką. Pierwsze
świadczące o tym zapiski,
Brzezie, fot. UG Zabierzów a wymieniające Dobrosławę,

54 55
 Miejscowości Miejscowości
wdowę po komesie Tomaszu z Brzezia pocho- BRZEZINKA
dzą z 1289 r. Wśród kolejnych dziedziców tej
części Brzezia warto odnotować Jana z Tęczy- – jest położona w północnej czę-
na (pocz. XV w.), Pogórskich (do pocz. XVI w.), ści Rowu Krzeszowickiego, nieco
Przerębskich (XVI w.), Kochańskich (1629 r.), poniżej ujścia Doliny Będkow-
z końcem XVIII w. Tomasza Saryusza Jakliń- skiej, do której prowadzi stąd
skiego, podsędka ziemi krakowskiej, następnie główna droga dojazdowa. Przez
w I poł. XIX w. Władysława Chwalibogowskie- wieś przebiega Szlak Warowni
go. Z końcem XIX w. Brzezie stanowiło już jeden Jurajskich (niebieski) z  Ruda-
majątek, który należał do Wiktora Brzeskiego, wy do Mstowa k. Częstochowy
następnie od początku XX w. do rodziny Bo- przez Dolinę Będkowską, Ojców
guszów. W okresie okupacji został on przejęty i Wolbrom.
przez Niemców, zaś po wojnie znacjonalizowa-
ny pozostając we władaniu różnych instytucji Z historii...
rolniczych, w tym w okresie lat 1956 - 1979 Brzezinka – stanowiła
Instytutu Zootechniki w Balicach; obecnie jest uposażenie dziekanów krakow-
wydzierżawiony prywatnej firmie. skiej kapituły katedralnej i za-
pewne wyłoniła się w wyniku Kapliczka w Brzezince, fot. UG Zabierzów
Brzezie – posiada także bogatą metrykę ar- reorganizacji sąsiednich Koby-
cheologiczną. Na obszarze wsi odnaleziono lan, analogicznie pozostających własnością kapitulną. Pierwszych wzmianek o istnieniu wsi do-
ślady osadnictwa, m.in. cmentarzyska ciało- starczają akta sądu ziemskiego krakowskiego z 1427 r. Kolejne informacje przynoszą dyplomy
palne i popielicowe głównie reprezentujące królewskie - Władysława Warneńczyka z 1441 r., na mocy którego Brzezinka i Kobylany zostają
kulturę łużycką z późnej epoki brązu i przeło- urządzone na prawie niemieckim oraz potwierdzający ów przywilej akt Kazimierza Jagielloń-
mu epoki żelaza (horyzont czasowy VIII-IV w. czyka z 1464 r. Sporo danych o wsi odnajdujemy w Liber Beneficjorum Jana Długosza z lat 1470-
p.n.e.), a także pozostałości 3 osad wczesno- 80. W Brzezince był wówczas młyn nad Będkówką, zw. Ossobniczą z rolami i łąkami, a także
średniowiecznych. Zapewne ich kontynuacją karczma, przy gościńcu z Krakowa przez Modlniczkę, Brzezie, Brzezinkę, Siedlec do Krzeszowic,
było osadnictwo średniowieczne. dokładnie opisanym sto lat później w 1571 r.; nie było dworu, który został odnotowany dopiero
Wotywny krzyż w Brzeziu, fot. UG Zabierzów w połowie XVI w. Stan własności uległ zmianie dopiero z końcem XIX w. Obok kapituły krakow-
Zabytki skiej użytkującej łąki, jako właściciel tzw. części II Brzezinki obejmującej użytki rolne i parcele
Dość skromnym śladem przeszłości są pozostałości dawnego założenia dworskiego, które budowlane pozostawał Kasper Jaroń. W XX-wiecznej historii wsi warto odnotować dwa wyda-
po wojnie uległo znacznym przekształceniom i dewastacji. Wśród zabudowań godnym uwagi rzenia: utworzenie w 1914 r. Drużyn Strzeleckich, oddanych z chwilą wybuchu I wojny świa-
jest jedynie kamienno-ceglano-drewniany spichlerz z 1920 r., a także resztki parku krajobrazo- towej pod komendę Józefa
wego zał. w okresie XIX w. oraz około 1920 r. z zachowaną aleją lipową. Opodal wjazdu na teren Piłsudskiego, zaś w okresie
podworski znajduje się granitowy krzyż wystawiony w 1948 r., jako wotum za ocalenie wsi II wojny światowej - znisz-
z pożogi wojennej. czenie 5.09.1939 r. kilku-
dziesięciu domostw na sku-
W lipcu 1943 r. Niemcy nasilili represje dokonując pacyfikacji Radwanowic, Liszek i Kaszowa, tek niemieckich nalotów na
a także w części Zabierzowa. W tych okolicznościach 22.07.1943 r. w lasku pod Brzeziem odbyło stację w Rudawie i ostrzału
się zgrupowanie partyzanckiego oddziału AK „Błyskawica”, który wówczas został zaprzysiężo- artyleryjskiego.
ny, jako pierwszy oddział krakowskiego „Kedywu” (Kierownictwa Dywersji AK; zob. Zabierzów).
Natychmiast też, z uwagi na duże zagrożenie ze strony okupanta, oddział został przerzucony Zabytki
pod Myślenice. We wsi znajduje się
sporo zabytkowych przy-
Kolejną historyczną pamiątką przeszłości jest żeliwny krzyż na postumencie znajdujący się drożnych krzyży i kapliczek,
przy szosie z Modlniczki, na granicy Brzezia, wystawiony w 1873 r. Według miejscowych prze- nie zawsze jednak opatrzo-
kazów jest to dawny cmentarz zmarłych na cholerę mieszkańców Brzezia i Ujazdu, zapewne nych datą wystawienia.
w 1831 i 1855 r., kiedy to odnotowano epidemie tej choroby w całej Europie. Podobny krzyż, Najbardziej okazała, muro-
także chronologicznie z 1872 r., lecz typowo wotywny, wystawiony przez miejscowych włościan wana z dwuspadowym da-
Zająców położony jest na posesji przy ul. Narodowej 48, na skrzyżowaniu z ul. Kluczwody. chem stoi przy skrzyżowaniu
Kościół w Brzezince, fot. UG Zabierzów głównej drogi z drogą do

56 57
 Miejscowości Miejscowości
Doliny Będkowskiej. Zosta- Dolina Brzoskwinki
ła ufundowania w 1816 r. – rozcina południową część Garbu Tenczyńskiego. Górny jej odcinek, o  równoleżnikowym
przez miejscowego wło- przebiegu, łagodnych stokach i szerokim dnie zajmują zabudowania Brzoskwini. W tej części doliny
ścianina Tomasza Wieprz- wypływa krasowe wywierzysko „Jerzy”, uznane za pomnik przyrody. Jest to główne źródło dające
ka. Z pozostałych godnymi początek potokowi Brzoskwinka, który liczy około 9,5 km długości i uchodzi do Sanki pod Kryspino-
uwagi są krzyże: z 1898 r. wem. Środkowy odcinek, pomiędzy Brzoskwinią a  Chrosną, o południkowym przebiegu jest tylko
przy ul. Krakowskiej, u zbie- częściowo zabudowany, a najciekawszym jego fragmentem jest zalesiony wąwóz o długości około
gu z ul. Zachodnią z 1898 r. 1 km i dnie o szerokości do ok. 50 m. Jeszcze 30-40 lat temu znaczną jego część zajmowały mu-
oraz z ul. Akacjową z 1919 r. rawy i pastwiska. Po zaprzestaniu wypasu naturalna sukcesja roślinności doprowadziła do okrycia
wystawiony przez Piotra zboczy lasem w typie grądu. W  2005 r. staraniem mieszkańców Chrosnej zachodnie zbocze od-
i Zofię Jaroniów, a także lesiono, odsłaniając szereg malowniczych górnojurajskich skałek zboczowych, o ciekawych obłych
z 1880 r. przy wjeździe do kształtach. Niektórym przywrócono dawne nazwy, innym nadano współczesne. Wyznakowano przy
wsi od strony Rudawy. tym ścieżkę dydaktyczną „Chrośnianeczka” w postaci pętli o długości 4,4 km, która prowadzi między
Przy ul. Krakowskiej, na skałami, a w części widokową wierzchowiną ponad doliną. Prawe zbocze stanowiące własność pry-
jej zakręcie ku płn. warto watną pozostało zalesione. Skałki są praktycznie niewidoczne i dostępne w oparciu o porozumienie
też zwrócić uwagę na dwa z właścicielami wyłącznie dla uprawiających wspinaczkę skałkową. W dolnej części Doliny,
drewniane domy mieszkal- o stromym i skalistym lewym zboczu, położone są zabudowania części Morawicy (Mała Morawica).
ne z początku XX w. Krzyż w Brzezince, fot. UG Zabierzów Na jego widokowej grani stanowiącej stok wzgórza Popówka, przy radarze, znajduje się punkt
wypoczynkowy z tablicami edukacyjno-informacyjnymi.
BRZOSKWINIA
– wieś położona na Garbie Tenczyńskim, w górnej części Doliny Brzoskwinki. Charakterystycznym
elementem jej krajobrazu jest wojskowy radar na wzgórzu Popówka zwany „piłką” z uwagi na jego
obudowę w formie piłki. Jest to jedna z 6 funkcjonujących w Polsce stacji radiolokacyjnych dale-
kiego zasięgu i włączonych w zintegrowany system obrony państw NATO.

Z historii...
– pierwsze wzmianki o Brzoskwini z 1325 r. wskazują na osadę już istniejącą, której po-
czątki jak wykazały badania archeologiczne sięgają, co najmniej XII w. Wieś należała do drob-
nej, spokrewnionej ze sobą drobnej szlachty pieczętującej się herbem Topór, a od 1486 r. do
Tęczyńskich, również Toporów - panów na zamku Tęczyn (dziś w Rudnie koło Krzeszowic), którzy
ją jednak oddawali pod zastaw, a także wydzierżawiali. Ostatecznie w 1532 r. wieś powraca
do Tęczyńskich pozostając w składzie rozległych dóbr skupionych wokół zamku, aż do czasów
najnowszych. Dobra te, zwane z racji rozległości państwem tenczyńskim po śmierci ostatniego
z rodu Jana Magnusa Tęczyńskiego drogą rodzinnych koligacji przechodzą kolejno do rąk Opaliń-
skich, Sieniawskich, Lubomirskich i ostatecznie, w 1816 r. hrabiów Potockich. Z 1532 r. pocho-
dzą też pierwsze wiadomości o założonym na gruntach Brzoskwini folwarku Dąbrowa, któremu
podlegały okoliczne wsie - Baczyn, Chrosna, Frywałd i Nielepice. Jednak w II połowie XIX w. po
oczynszowaniu wprowadzonym przez Adama Potockiego i zniesieniu pańszczyzny obszar fol-
warcznych gruntów znaczenie się zmniejszył. Dziś po dawnym folwarku pozostała nazwa Dwór
określająca zachodnią część wsi, gdzie zachował się, lecz w ruinie wapienno-kamienny budynek
gospodarczy z przełomu XIX/XX w.
Dolina Brzoskwinki, fot. K.J. Pucek
Brzoskwinia – zaliczana jest do czołowych w Polsce stanowisk archeologicznych z okresu
późnego paleolitu. Na granicy z Chrosną, w rejonie wzgórza Krzemionki w toku badań pro- Jedną ze skał w Dolinie Brzoskwinki nazwano Skałami Artystów dla upamiętnienia Heleny
wadzonych w latach 60. i 70. XX w. została odkryta kopalnia krzemienia wraz z kompleksem (1911-1992) i Stefana (1912-1984) Gałkowskich - mieszkających w Brzoskwini Koziarach od 1974 r.
pracowni krzemieniarskich datowanych na 13 - 11 tys. lat p.n.e. Charakter znalezisk - głównie krakowskich artystów malarzy i twórców tkanin artystycznych, głównie gobelinów. Prace Gałkow-
krzemiennych narzędzi, jak ciosaki, drapacze, rylce a także krzemienne wióry oraz odłupki skich znalazły się m.in. pałacach królewskich Belgii, Holandii, Szwecji i Wielkiej Brytanii, także
wskazywał, że wydobywany materiał był na miejscu tylko wstępnie obrabiany, a następnie w siedzibie ONZ, a ich stała ekspozycja znajduje się w Centralnym Muzeum Włókiennictwa w Ło-
transportowany, zapewne do ośrodków osadniczych w celu dalszego przetworzenia na bardziej dzi. Artyści pozostawili po sobie także szereg pejzaży, głównie Doliny Brzoskwinki, malując je m.in.
specjalistyczne narzędzia. z grani jednej z ich ulubionych skał, nazwanej ich imieniem.

58 59
 Miejscowości Miejscowości
BURÓW
– jest niewielką wsią położoną na południowym skłonie Garbu Tenczyńskiego, poniżej kompleksu
Lasu Zabierzowskiego, w części rozciągającą się wzdłuż doliny Burowego (Borowego) Potoku zwane-
go też Balicą lub Baliczanką.

Z historii...
Nazwa wsi, pochodząca od boru i funkcjonują-
ca przez wieki w brzmieniu - Borow, Burow zapewne
sugeruje jej pierwotne położenie - wśród borów, które
od wczesnego średniowiecza karczowano pod osad-
nictwo. Początki Burowa giną w pomroce dziejów,
a jego historię otwiera dopiero rok 1415. Zapiski zawarte
w księgach sądowych krakowskich świadczą, że Burów
obok Balic i Szczyglic należał wówczas do braci Mikołaja
i Jana z Ossolina h. Topór. Wieś praktycznie, aż po wiek
XVI często była zastawiana lub dzierżawiona. Mimo
tego pozostawała w kluczu balickim (zob. Balice), aż do
jego nacjonalizacji po II wojnie światowej.

Zabytki
W historycznym centrum wsi zachowała się dom-
kowa kapliczka z poł. XIX w. wystawiona przez miejsco-
wych włościan, z obrazem Matki Bożej Częstochowskiej
w jej wnętrzu. W pobliżu znajdują się pochodzące z po-
czątku XX w., lecz współcześnie odnowione dwa drew-
niane domy (nr 59 i 60) oraz murowany (Burów 41). Kapliczka w Burowie, fot. UG Zabierzów

Wąwóz Burowski Z historii...

– stanowi górną część doliny Burowego Potoku, która tu przybiera formę lessowego wą- Karniowice – w 1286 r.
wozu, o długości około 700 m kończącego się niedostępnymi, zakrzaczonymi rozłogami. W środ- z nadania Leszka Czarnego stały
kowym odcinku przesączające się źródła Borowego Potoku, zw. też Baliczanką, sprawiają, że dno się wsią rycerską, która dość czę-
wąwozu jest podmokłe. W 2014 r. przez przez Wąwóz Burowski poprowadzono okrężny, zielony sto na przestrzeni swych dziejów
szlak spacerowy. zmieniała dziedziców. Posiadali je
m.in. Mikołaj Białucha – wojewoda
Warto przypomnieć, że w latach 1958-1972 w Wąwozie Burowskim odbywały się corocznie je- sandomierski i starosta krakowski
sienne zloty Krakowskiego Klubu Kolarskiego PTTK. Wąwóz był wówczas całkowicie dostępny, nie (XIV/XV w.), Dobiesław Kmita z Wi-
porosły lasem, o zboczach pokrytych murawami, z łanami, co go wyróżniało, kwitnącego wiosną śnicza – wojewoda lubelski i sando-
na żółto żarnowca. mierski (1469 r.), Tęczyńscy (1470 -
1 poł. XVI w.), Pipanowie (od 1615),
Stanisław Wojeński – kanonik kra-
KARNIOWICE kowski (1665-1675), Bzowscy (poł.
– położone są, analogicznie jak Bolechowice czy Kobylany na północnej granicy Rowu Krzeszowic- XVIII w.), Morsztynowie (1790),
kiego u stóp stromych i skalistych krawędzi Wyżyny Olkuskiej, której wierzchowiny wznoszą się prze- Ossolińscy, Meciszewscy (1816), Miejsce rekreacji w Karniowicach, fot. UG Zabierzów
ciętnie do 100 m ponad zabudowaniami wsi. Ich kulminację tworzy najwyższe w okolicy, zalesio- Bartynowscy (1835), de Laveaux
ne wzgórze Krzemionka (447,3 m n.p.m.). Z jego stoków ponad Gajem Karniowskim, podobnie jak (po 1839), Lewiccy, Mieroszewscy (od 1856) i ostatecznie hrabiowie Skrzyńscy (1895-1945).
z wielu innych miejsc na krawędzi, a szczególnie spod krzyża ufundowanego przez mieszkańców We współczesnej historii wsi zapisał się Krakowski Ośrodek Postępu Rolniczego (dziś Małopolski
w 1990 r. roztaczają się rozległe panoramy Rowu Krzeszowickiego, Garbu Tenczyńskiego, Krakowa, Ośrodek Doradztwa Rolniczego), który w latach 1978-82 wzniósł zespół bloków użytkowo – miesz-
a w oddali Pogórza Wielickiego, Beskidów, a nawet Tatr. W krajobrazie Karniowic wyraźną dominan- kalnych, o charakterze miejskiego osiedla. W 1988 r. Ośrodek podjął także renowację karniowic-
tę tworzy zespół miejskich bloków, obecnie o różnych funkcjach, wzniesionych przez d. Krakowski kiego dworu, którą po 1997 r. ukończył jego obecny prywatny właściciel, przeprowadzając następ-
Ośrodek Doradztwa Rolniczego. nie w latach 2009-2011 restaurację kaplicy.

60 61
 Miejscowości Miejscowości
Zabytki KLESZCZÓW
Zespół dworski – zarówno dwór, jak i położona w przyległym parku kaplica są zabytkami
– wieś licząca około 300 mieszkańców, niezwykle urokliwie położona wśród lasów na górującej nad
niezwykle wartościowymi historycznie i architektonicznie. Późnobarokowy dwór, którego architek-
okolicą wyniosłości (373 m n.p.m.) Garbu Tenczyńskiego. Od północy rozcina ją Wąwóz Kochanow-
turę określają dwa alkierze po bokach nadające mu cechy obronne, pochodzi z końca 3 ćw. XVIII w.
ski, zwany też Kleszczowskim, przez który poprowadzono drogą z Kochanowa (od drogi krajowej 79
W 1860 r. w toku przebudowy dokonanej przez ówczesnego dziedzica Stanisława Mieroszewskiego
do Burowa i Balic).
(1827-1900), galicyjskiego konserwatywnego polityka i posła do Rady Państwa w Wiedniu, dwór
zyskał lukarny i ganek z oryginal-
nym przyczółkiem ozdobionym
Z historii...
Kleszczów – źródłowo pojawia się po raz w 1366 r., jako własność Spytka, prawdopodobnie
herbem Ślepowron i łacińską
z rodu Toporów, być może jakiegoś protoplasty Aleksandrowskich (Leksandrowskich), do których
sentencją „miłość ojczyzny na-
niewątpliwie wieś należała niemal od
szym obowiązkiem”. Mieroszew-
początku XV w. Odtąd historia Klesz-
ski odnowił także stojącą obok
czowa, ąż do czasów najnowszych
dworu barokową, sześcioboczną
nierozerwalnie jest związana z Alek-
kaplicę, wzniesioną przed 1624 r.
sandrowicami, a także Balicami. Otóż
przez Jerzego Pipana (1569
w 1898 r. Kleszczów znalazł się w klu-
-1648) krakowskiego aptekarza
czu balickim, a jego dziedzic Dominik
i lekarza, rektora Uniwersytetu
ks. Radziwiłł wkrótce potem założył
Artystów w Padwie, po którym
w zachodniej części wsi folwark, zwany
Karniowicami władał do 1665 r.
„Stefanówką”, który jednak nie zacho-
jego syn również aptekarz Jerzy
wał się. Współcześnie na jego terenie
Panorama Karniowic, fot. UG Zabierzów (1612-1693).
wybudowano prywatną willę, ośrodek
sportowy oraz w latach 1984 - 1986
Pipanowie do 1668 r. prowadzili w kamienicy przy Rynku Głównym (dziś nr 13) w Krakowie apte-
punkt katechetyczny, który w 1995 r.
kę „Pod Złotą Głową”, założoną z pocz. XVI w. Funkcjonowała ona, co jest ewenementem na skalę
przekształcono w kaplicę pw. MB Nie-
europejską, nieprzerwanie w tym samym miejscu przez 500 lat ! I współcześnie została zlikwido-
ustającej Pomocy. Kaplica w Kleszczowie, fot. UG Zabierzów
wana przez prywatnego właściciela kamienicy wraz z zabytkowym XIX-wiecznym wyposażeniem,
które jak donosiła prasa uległo rozproszeniu.

W kaplicy zachował się ołtarz z marmurowym antepedium o bogatej, wzorzystej dekoracji, wy-
konanym w czarnym wapieniu zw. marmurem w pobliskim Dębniku, a także sześć marmurowych
tablic epitafijnych ufundowanych w latach 1665-1675 przez ks. Stanisława Wojeńskiego, poświę-
conych jego przyjacio-
łom, m.in. hetmanowi
konnemu koronnemu
Jerzemu Sebastianowi
Lubomirskiemu (zm.
1667) i poległemu pod
Chocimiem w 1673 r.
i Achacemu Pisarskie-
mu, staroście wolbrom-
skiemu. Podczas ostat-
niej konserwacji kaplicy
została w niej odkryta
pierwotna dekoracja
malarska. Oba obiekty
położone są w parku
krajobrazowym noszą-
cym ślady założenia
tarasowego. Niestety
całość zespołu dwor-
Krzyż Karniowski, fot. UG Zabierzów Panorama Kleszczowa, fot. UG Zabierzów
skiego jest niedostępna.

62 63
 Miejscowości
KOBYLANY
– położone są na północnej granicy Rowu Krzeszowickiego, u stóp stromej, południowej, krawędzi
Wyżyny Olkuskiej, którą w obrębcie wsi rozcina Dolina Kobylańska - jedna z najciekawszych kra-
jobrazowo Dolinek Podkrakowskich, i szczególnie popularna wśród wspinaczy, którzy wytyczyli tu
Miejscowości
dziesiątki dróg wspinaczkowych. Kobylany są również
dogodnym miejscem wypadowym w sąsiednie dolinki
- Będkowską i  Bolechowicką. Stąd we wsi i okolicy wy-
budowano cztery obiekty wypoczynkowo-edukacyjne:
- w centrum Kobylan, - w Dolinie Kobylańskiej u ujścia bocz-
nej dolinki (od zachodu), - w Dolinie Będkowskiej, u stóp
Góry Żarnowej oraz - przy drodze do Będkowic polecane,
jako wygodne miejsce postojowe dla zwiedzających dolinę
z uwagi na trudności z zaparkowaniem auta w centrum wsi.

Z historii, zabytki
Kobylany – wzmiankowane w 1399 r., aż do 1945 r.
stanowiły uposażenie dziekanów krakowskiej kapituły katedral-
nej. Istniał tu dwór wraz z folwarkiem, którego miejsce zajęły
wzniesione po II wojnie światowej budynki gospodarstwa rolne-
go (dawnego PGR). Z historycznej zabudowy pozostała murowa-
na stodoła z pocz. XIX w., oraz wzniesiona w tym samym okresie
niewielka, dawna dworska kaplica. Innym zupełnie nieznanym, Kaplica dworska w Kobylanach, fot. UG Zabierzów
a ciekawym zabytkiem Kobylan jest krzyż stojący na skrzyżo-
waniu z drogą Brzezinka - Więckowice i opatrzony jeszcze czytelną inskrypcją „Pamiątce usamowolnienia
włościan wsiów Kobylany, Brzezinka i Rudawa; 1821”. Otóż w podanym roku Komisja Włościańska Wol-
nego Miasta Krakowa powołana w 1815 r. z inicjatywy cara Aleksandra I zamieniła w dobrach narodowych
i duchownych pańszczyznę na czynsz w naturze lub pieniądzu. Wówczas też dokonano rozdziału pastwisk
i lasów między wieś i dwór. Była to jedna z pierwszych na terenie Polski prób rozwiązania kwestii chłopskiej.

Dolina Kobylańska
Dolina Kobylańska – uchodzi za najbardziej niezwykłą spośród Podkrakowskich Dolinek i stąd jest
jedną z najczęściej odwiedzanych. Na swej niespełna 4 km długości zaskakuje zmiennością krajobrazu. Jej
dolna część zwieńczona niewielką skalną Bramą Kobylańską przybiera formę głębokiego na kilkadziesiąt m,

Dolina Kobylańska, fot. UG Zabierzów Dolina Kobylańska, fot. B. Czerwiński

64 65
 Miejscowości Miejscowości
krętego i  porośniętego murawami oraz z rzadka brzeziną kanionu. Zbocza tworzą strome skalne ściany,
postrzępione granie, grupy skalne o przedziwnych kształtach, a także oryginalnych nazwach wprowadzo-
nych przez trenujących tu od lat taterników, jak np. Cycówka, Chorobliwa Grań, Ponad Gnój Turnia, czy
wyniosła turnia Żabi Koń (z kapliczką). W skalnej ścianie Żabiego Konia zwraca uwagę kapliczka wykonana
przez mieszkańców wsi, jak głosi inskrypcja na tablicy „w pamiętnym roku 1914 objawienia Matki Bożej”,
zaś w pobliżu skały niewielkie wywierzysko uznane za pomnik przyrody. Należy dodać, że w tej części
doliny Władysław Pasikowski kręcił sceny do swego filmu „Demony wojny według Goi” (1998 r.), którego
akcja rozgrywa się w Bośni w okresie wojny po rozpadzie b. Jugosławii. Środkową część doliny wyraźnie
wyodrębnia jej zalesienie, a także asymetria zboczy. Stoki i częściowo dno pokrywa las grądowy, ponad
którym na lewym zboczu wyrastają odosobnione grupy skalne; prawe jest praktycznie ich pozbawione.
Tu też można napotkać parę maleńkich źródełek zasilających płynący doliną potoczek Kobylankę, zwany
dawniej Brynią, która bierze początek pod skałami nazwanymi po prostu Nad Źródełkiem. Wnet za nimi
dolina kończy się w rozłogach. To najmniej ciekawy i praktycznie nie odwiedzany górny odcinek, o poło-
gim prawym zboczu i zalesionym lewym, ze skałką, nazwaną nomen omen Ostatnią. Przyrodniczo Dolina
Kobylańska z pozoru nie wyróżnia się, jakkolwiek jej szata roślinna jest bardzo zróżnicowana. Mało znaną
florystyczną osobliwością są stanowiska, uznawanej za polski endemit, krzewiastej brzozy Szafera, oraz
brzozy ojcowskiej, do niedawna rozpoznanej tylko w Ojcowie. Znajdują się one w górnych, prawie wierz-
chowinowych partiach lewego zbocza dolnego odcinka Doliny.
Przez Dolinę prowadzą szlaki rowerowe: czerwony „Podkrakowskich Dolinek” i niebieski „Brzozowy”
oraz żółty pieszy „Dolinek Jurajskich”.

Dolina Będkowska
– uformowana w górnojurajskich wapieniach należy do największych wśród Podkrakowskich Doli-
nek. Liczy 7 km długości, a jej najciekawszym krajobrazowo fragmentem jest środkowy odcinek, w którym
spotkamy największe zgrupowanie jurajskich skałek o różnorodnych i oryginalnych formach. Najbardziej
Dolina Kobylańska, fot. B. Czerwiński
znaną, z racji nadanej przez taterników nazwy, jest Dupa Słonia; najbardziej okazałą – Sokolica, która

Dolina Kobylańska, fot. UG Zabierzów Dolina Będkowska, fot. UG Zabierzów

66 67
 Miejscowości Miejscowości
w 1576 r., obok której funkcjonowały kolejne Podchełmie (1581 r.), Zachełmie (1644 r.) w nawiązaniu
do położenia osady pod górą czy lasem Chełm. Pod tą nazwą - Chełm wieś została wzmiankowana po
raz pierwszy przez Jana Długosza w okresie lat 1470-80, jako granicząca przez rzekę Rudawę z Więc-
kowicami. Równocześnie z 1476 r. pochodzą wzmianki o karczmie zwanej Chełm, która zapewne
dała początek osadzie. Od swych średniowiecznych początków wieś należała do kompleksu mająt-
kowego Aleksandrowic, który po 1869 r. zakupił Eugeniusz książe Lubomirski (1825-1911), działacz
społeczny i gospodarczy, filantrop, zasłużony dla sprawy narodowej w dobie powstania stycznio-
wego. W 1898 r. Aleksandrowice z Kleszczowem i Kochanowem nabył dziedzic Balic Dominik książę
Radziwiłł, przeprowadzając parcelacje niektórych folwarków, m.in. Burowa i Szczyglic. Przypuszcza
się, że wówczas Kochanów został odłączony od Kleszczowa uzyskując status odrębnej wsi.

Zabytki
Z czasów księcia Lubomirskiego zachowała się drewniana willa wzniesiona w 1896 r. dzięki
jego życzliwości przez krakowskie Towarzystwo Kolonii Wakacyjnych. Corocznie latem, aż do 1914 r.
wypoczywały w niej osierocone dzieci z Krakowa i Wiednia; w pozostałych miesiącach willa pełniła
funkcje dworku myśliwskiego. Podczas obu wojen światowych mieścił w niej sierociniec, a po II
wojnie kolonie dla dzieci, następnie od 1955 do 2003 r. szkoła podstawowa. W 1930 r. willa została
przebudowana i w tej formie zachowała się. W ostatnich latach została odrestaurowana.
Dolina Będkowska, fot. R. Trzmielewski

dominuje w krajobrazie doliny swymi ponad 70-metrowymi skalnymi ścianami. Na jej szczycie, dostęp-
nym od strony Będkowic, zachowały się pozostałości wałów bliżej nierozpoznanego rycerskiego gródka,
funkcjonującego w okresie XII-XIV w. W ich obrębie odkryto również ślady osadnictwa neolitycznego oraz
z okresu kultury łużyckiej. Do kolejnych osobliwości doliny należą: obfite krasowe wywierzysko potoku
Będkówka, które zachowało się w naturalnym stanie (pomnik przyrody) oraz wodospad Szum, spływa-
jący po kilku skalnych progach, o sumarycznej wysokości dochodzącej do 5 m. Jest to jeden z nielicznych
i największy wodospad na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej. W dolnym odcinku, w którym rozłoży-
ły się domostwa Łączek – przysiółka Kobylan, zwraca uwagę wyraźna asymetria zboczy. Orograficznie
lewe tworzy masyw – Góry Żarnowej, o piarżystych stokach z rzędami oryginalnych skałek w partiach
szczytowych. Dolina Będkowska nie jest objęta żadną formą ochrony przyrody. Jest jednak uważana za
jedną z najcenniejszych wśród Podkrakowskich Dolinek z uwagi na bardzo zróżnicowaną szatę roślinną.
Dominują lasy – w partiach wierzchowinowych bory mieszane, na stokach grądy oraz fragmentarycznie
buczyny karpacka i ciepłolubna, w dnie łęgi olszowe. Znaczne partie zajmują barwne kserotermiczne mu-
rawy, łąki wilgotne oraz murawy naskalne. Liczna jest flora roślin górskich, wśród których na szczególną
uwagę zasługuje rosnąca na skałach, chroniona skalnica gronkowa, gatunek arktyczno-alpejski, znany
co prawda z  przydomowych skalniaków, lecz w  naturalnych warunkach występująca niezwykle rzad-
ko. W ostatnim czasie prowadząca dnem doliny droga została wyasfaltowana na odcinku od Łączek, aż
w rejon agroturystyczego gospodarstwa „Brandysówka”, co mimo zakazu ruchu znacznie zdeprecjono-
wało urok Doliny i zakłóciło jej spokój. Wzdłuż Doliny prowadzi pieszy niebieski Szlak Warowni Jurajskich Willa w Kochanowie, fot. UG Zabierzów
oraz rowerowy czerwony szlak okrężny z Bolechowic. Ponadto w środkowej części przecinają ją szlaki
piesze: żółty i zielony oraz rowerowe: niebieski i zielony.
Wąwóz Kochanowski
KOCHANÓW – jest największą z suchych dolin rozcinających północną krawędź Garbu Tenczyńskiego, zale-
– niewielka wieś u podnóży Garbu Tenczyńskiego, opadającego tu do Rowu Krzeszowickiego, stromymi, sioną, stromościenną, pokrytą grubymi seriami lessu, spod którego górnojurajskie skałki wyłaniają
skalistymi i zalesionymi progami. się dopiero pod samym Kleszczowem. Obok innych dolin, jak Zapustny Dół pod Zabierzowem czy
Wąwóz Zbrza Wąwóz Kochanowski świadczy o pierwotnym układzie rzecznym, tj. sprzed trzecio-
Z historii... rzędowych zaburzeń uskokowych, które uformowały Garb Tenczyński (zob. część ogólna – budowa
Kochanów – obecna nazwa wsi pojawia się dopiero około 1783 r., zaś w 1789 r. wymieniony geologiczna). Innymi słowy to dalszy pra-odcinek Doliny Będkowskiej. Obecnie przez Wąwóz Kocha-
jest Kochanowski folwark. Nazwy te niewątpliwie wywodzą się od nazwiska Franciszka Ksawerego nowski prowadzi szosa Kochanów – Balice, która na jego niespełna kilometrowej długości pokonuje
Kochanowskiego (1720-1782), kasztelana wiślickiego, uczestnika konfederacji barskiej, który dzierżył prawie 100-metrowe przewyższenie.
tut. dobra do 1762 r. Równolegle używano poprzedniej nazwy - Chrosty (Chrusty), odnotowanej już

68 69
 Miejscowości
MŁYNKA
– to najmniejsza wieś w gminie, licząca 250 mieszkańców, po-
łożona w dolnej części niewielkiej i łagodnej Doliny Borowca,
na południowej granicy Rowu Krzeszowickiego, u podnóży
Garbu Tenczyńskiego. Na południu wsi znajduje się nieczynny
kamieniołom wapienia. W pobliżu położony jest leśny parking
z miejscami do odpoczynku stanowiący doskonały, mimo braku
szlaków, punkt wypadowy w lasy tenczyńskie (Las Zwierzyniec).
Z historii, zabytki
Początki Młynki pozostają nieznane, zaś
pierwsze wiadomości z 1418 r. podają, że posesorem wsi
do 1437 r. był Andrzej Rup z Brzoskwini herbu Topór. Wska-
zują one nadto, że Młynka była już wówczas zorganizo-
wana na prawie niemieckim. Podobnie młyn, od którego
wywodzi się nazwa wsi, po raz pierwszy pojawia się w źró-
dłach dopiero w 1473-4 r. W połowie XV w., jak przypusz- Kapliczka w Młynce, fot. UG Zabierzów
cza się Młynkę przejęli Tęczyńscy, jednak oficjalnie w spi-
sach ich dóbr pojawia się ona dopiero w 1505 r. Odtąd Młynka dzieliła losy państwa tenczyńskiego
(zob. Brzoskwinia). W 1570 r. źródłowo wymieniona zostaje karczma Podbornia (Podbórz, Pod Bór),
a później istniejąca przy niej osada, która jednak nie rozwinęła się, a pamiątką po niej jest dzisiejsza
nazwa części Młynki - Podborze.
Na terenie wsi zachowały się dwie zabytkowe kapliczki z 1808 r. oraz przy dawnym kamieniołomie,
ceglana z końca XIX w.
Kamieniołom „Nielepice”
– położony na granicy Młynki i Nielepic, już na obszarze Garbu Tenczyńskiego, obecnie nie-
czynny, jest wbrew zakazom odwiedzany przez miłośników geologii. Bowiem, w odsłoniętym profi-
lu górnojurajskich wapieni odnaleźć można liczne skamieniałe szczątki fauny - amonity, belemnity
i gąbki. Kamieniołom funkcjonował w okresie lat 1970-2015, a wydobywany wapień przetwarzano
w położonym przy drodze zakładzie na potrzeby budownictwa i rolnictwa (mączka wapienna).
Miejscowości
NIEGOSZOWICE
– wieś położona w centrum Rowu Krzeszowickiego, jednak poza szlakami i turystycznymi trasami.
Z historii, zabytki
Niegoszowice – były wsią szlachec-
ką odnotowaną po raz pierwszy w 1373 r. Należały
początkowo do dziewięciu różnych herbowo rodów
szlacheckich, następnie w XV w. do Niegoszowskich,
w XVI w. Lanjurgów – krakowskich mieszczan, Bone-
row, Tęczyńskich i niemal przez cały XVII w. do Firle-
jów z Balic. Około 1783 r. wieś stanowiła własność
Gołuchowskich wraz z odnotowanym w tym czasie
przysiółkiem Sowiarka, w którym znajdowała się
karczma z domem zajezdnym oraz browar. W 1790 r.,
już jako dziedzic Niegoszowic występuje Michał Soł-
tyk, dziekan krakowskiej kapituły katedralnej i refe- Dwór w Niegoszowicach, fot. M. Sośnicki
rendarz koronny, który w pierwszym 10-leciu XIX w.
na zrębach dawnego XVI-wiecznego dworu wzniósł obecny klasycystyczny dwór, określany potocznie pała-
cem. W 1832 r. nabył go płk Benedykt Zielonka, zm. w 1835 r. i pochowany na cmentarzu w Rudawie szwoleżer
gwardii i kawaler Cesarstwa, zasłużony w kampaniach napoleońskich (m. in. ranny podczas słynnej szarży pod
Somosierrą) oraz w powstaniu listopadowym 1830 r. W 1784 r, posiadłości niegoszowickie zakupił Kazimierz
Chwalibogowski, następnie w 1882 r. Eugeniusz książę Lubomirski (1825 -1911), podówczas władający tak-
że Aleksandrowicami. W 1902 r. w pałacu zamieszkał prof. Stanisław Smolka, przeprowadzając się następnie
w 1910 r. do Rudawy. Ostatnimi dziedzicami Niegoszowic byli hrabiowie Rostworowscy z Rybnej, którzy zaku-
piony w 1912 r. majątek w znacznej części rozparcelowali, zaś dwór utrzymali do początku lat 70. XX w. sprze-
dając go Zjednoczonym Zespołom Gospodarczym „Veritas” w Krakowie. W latach 1983 - 6 „Veritas” przepro-
wadziły kompleksową restaurację pałacu oraz wzniosły po jego północnej stronie hale, nadal wykorzystywane
przez prywatne firmy do produkcji m.in. ozdób choinkowych. Następne odnowienia dworu przeprowadzili
kolejni właściciele - w 1999/2000 r. firma „Northstar” oraz po 2005 r. jego obecny posiadacz. Dwór jest niestety
niedostępny wraz z położonym przed nim parkiem krajobrazowym, założonym jeszcze w XVIII w.
NIELEPICE
– duża wieś, o skupionej, prawie małomiasteczkowej zabudowie położona na wierzchowinie Garbu
Tenczyńskiego opadającej stromo do Rowu Krzeszowickiego i rozciętej przez Dolinę Nielepicką i jej
odnogi. Nielepice wyróżniają się malowniczymi, zróżnicowanymi krajobrazowo okolicami, których wa-
lory prezentują dwa szlaki piesze (zielony i niebieski). Ich początek znajduje się przy placu postojowym
(pętli autobusowej) obok założonego parę lat temu Parku im. rtm. Witolda Pileckiego, w którym urzą-
dzono miejsca do wypoczynku i biwakowania.

Kamieniołom „Nielepice”, fot. UG Zabierzów „Przełazek” w Nielepicach, fot. UG Zabierzów Pomnik Żołnierzy Wyklętych, fot. UG Zabierzów

70 71
 Miejscowości Miejscowości

Panorama Nielepic, fot. B. Czerwiński

to Nielepcowie sprzedali swoje działy Kazimierzowi Dylewskiemu. Na przełomie XIX/XX w. kolejnymi

właścicielami tej części Nielepic byli: Eugeniusz Lubomirski, Stanisław Chwaliborski, Czerkawski (1870),
bracia Stefan i Władysław Lubomirscy oraz Hieronim Radziwiłł (1923).

Fortyfikacje z II wojny światowej

W płn. części wsi, na widokowej krawędzi Garbu Tenczyńskiego zachowały się pozostałości nie-
mieckich umocnień polowych z 1944 r. - zespół trzech schronów biernych piechoty (Regelbau 668)
oraz dwóch obserwacyjno-bojowych (Ringstand 58c, zw. „Tobruk”), które stanowiły jeden z elementów
tzw. punktu oporu „Rudawa” (zob. Rudawa oraz rozdział „Fortyfikacje niemieckie….). Zlokalizowano je
w miejscu zapewniającym doskonały widok na Rów Krzeszowicki. Jednak ich budowy nie ukończono.

Dolinki Nielepickie
Wierzchowiny nad Nielepicami rozcinają dwie dolinki: Nielepicka, której interesująca krajobra-
zowo jest górna, niezabudowana część zw. Dołami, wypreparowana w lessowej pokrywie i kończąca się
rozłogami pod skałą Kamyk. W jej krajobrazie wyróżnia się odsłonięta Dębowa Skała, o wypłaszczonym
szczycie, na którym urządzono platformę widokową. Druga dolinka to Pierunkowy Dół. Na jej zalesionych
stokach występują skałki górnojurajskich wapieni o ciekawych formach, będące przykładem form zwią-
zanych z procesami zboczowymi (obrywy skalne, szczeliny rozwarte na skutek osuwania się skałek w dół
stoku, itp.). Przez dolinki prowadzą dwa szlaki piesze: okrężny-zielony oraz niebieski, które wyposażono
w tablice informacyjne oraz miejsce do wypoczynku zlokalizowane pomiędzy obiema wsp. dolinkami.
Z historii...
Po raz pierwszy wieś została odnoto- Krzyż na skale
wana w 1394 r. w aktach sądowych sporu Nielepice wyróżnia widoczny z dale-
między Żegotą z Pisar a Mikołajem z Nie- ka drewniany krzyż usytuowany na górują-
lepic. Kolejne wzmianki z początku XV w. cej nad okolicą skale. Po raz pierwszy został
wskazują, że wieś była podzielona. Jej on wystawiony w 1874 r. Kolejne zniszczałe
część pozostawała własnością Tęczyńskich od warunków atmosferycznych wymie-
i wchodziła w skład dóbr przynależnych niano czterokrotnie, zaś obecny o ponad
do zamku Tęczyn, nierozerwalnie wiążąc 16-metrowej wysokości wykonano z ini-
z nim swe dzieje, aż do czasów nacjonali- cjatywy mieszkańców Nielepic w 2010 r.
zacji tenczyńskiego latyfundium w 1945 r. Wówczas też zagospodarowano jego oto-
(zob. Brzoskwinia). Pozostała część nale- czenie, w tym urządzono platformę wido-
żała do szlachty zagrodowej herbu Prus, kową, z której można podziwiać rozległą
której przedstawiciele używali nazwiska panoramę Rowu Krzeszowickiego, Wyżyny
Nielepiec. Stan ten trwał do 1770 r., kiedy Olkuskiej, oraz Garbu Tenczyńskiego. Krzyż na Skale w Nielepicach, fot. B. Czerwiński
Park im. rtm. Witolda Pileckiego, fot. UG Zabierzów

72 73
 Miejscowości Miejscowości
PISARY RADWANOWICE
– położone są w centrum Rowu Krzeszowickie- – leżą na wierzchowinie Wyżyny Olkuskiej opadającej w rejonie wsi do Rowu Krzeszowickiego miej-
go, w widłach Krzeszówki i Rudawki, która od scami stromymi progami. Od zachodu i północnego-zachodu naturalną granicę Radwanowic wy-
średniowiecza do poł. XVIII w. nosiła nazwę Che- znacza Dolina Szklarki - Racławki; z pozostałych stron wieś otaczają pola i lasy, a praktycznie jedyny
chło (Chechel). Nazwa ta przetrwała w odnie- dojazd do niej prowadzi z Rudawy. Sprawia to, że Radwanowice pozostają cichą, wręcz „klimatycz-
sieniu do położonej na północy, nad Rudawką, ną” miejscowością, a ich
na granicy z Radwanowicami części Pisar, gdzie okolice znakomitym miej-
zachował się dawny młyn z XVIII w., przebudo- scem wycieczek pieszych,
wany w XIX w. Być może stanowi on kontynu- mniej rowerowych z uwagi
ację wymienianego już w XV w. młyna Chechel. na nieutwardzone drogi oraz
Właściwa zabudowa wsi rozciąga się natomiast znacznie przewyższenia.
wzdłuż historycznego gościńca do Krzeszowic Z myślą o turystach w Ra-
i praktycznie łączy się z Rudawą. dwanowicach urządzono
Kapliczka kolumnowa w Pisarach, fot. UG Zabierzów dwa miejsca do wypoczynku:
Z historii, zabytki w centrum wsi o charakterze
Pisary były wsią rycerską. Wzmiankowane w 1319 r., stanowiły siedzibę dwóch rodów bardziej informacyjnym oraz
Pisarskich – w  średniowieczu wywodzących się z  linii Toporów (herbu Topór), zwanymi Ryterskimi, na wschodnim skraju, poza
od dzierżawionego przez nich zamku w Rytrze koło Nowego Sącza. Następnie od około II poł. XVI w. zabudową o typowo rekre-
należały do Pisarskich herbu Śreniawa, z których warto odnotować Achacego Pisarskiego, starostę wol- acyjnej funkcji.
bromskiego i posła na sejm, poległego 10.11.1673 r.
pod Chocimiem. Jego zasługi w wojnach z Kozakami, Z historii...
Szwedami, Siedmiogrodzianami i Turkami przypomi- Historycznie po raz
na tablica epitafijna w kaplicy w Karniowicach. Ród Pi- pierwszy Radwanowice zo-
sarskich wymarł z początkiem XIX w., zaś tutejsze do- stały wymienione w 1329 r.,
bra po licznych zmianach właścicieli, nabyli w 1848 r. w przywileju Władysława
hrabiowie Potoccy z  Krzeszowic, utrzymując je do Łokietka zezwalającym na
1932 r. Nabył je inż. Antoni Lewalski (1878-1941), lokację pobliskich Szklar.
działacz gospodarczy, m.in. dyrektor Zakładów Zie- Przez wieki wieś stanowiła
leniewskiego w Krakowie, przedstawiciel górnoślą- znacznie rozdrobnioną wła-
skiego przemysłu hutniczego przy Radzie Ministrów sność szlachecką, o czym
i konsul honorowy Austrii w Krakowie. m.in. dowiadujemy się od Jana Długosza, który w 2 poł. XV w. pisał, iż w Radwanowicach nie
Zachowane obiekty dawnego zespołu dwor- ma żadnego kmiecia, a wszyscy ją zamieszkujący są szlachtą herbu Radwan. Na początku XV w.
skiego świadczą o jego dawnym, być może XVI- odnotowano 35 właścicieli niewielkich majątków, zaś w XVIII - 44., podając przy tym, że we wsi
-wiecznym obronnym założeniu. Obecnie jego …ile domów, tyle dziedziców. Stan ten powodował, że miejscowa zagrodowa szlachta żyła nader
Lamus w Pisarach, fot. Compass najcenniejszym zabytkiem pozostaje lamus, tj. ubogo, praktycznie różniąc się od chłopstwa posiadanymi prawami politycznymi i wolnością od
renesansowy, murowany dwór wieżowy z począt- pańszczyzny, co i tak często ulegało zatarciu. Powszechne były graniczne i spadkowe spory, zaś
ku XVII w. Wzniesiony na planie kwadratu, dwukondygnacjowy, pierwotnie pełnił funkcję cen- w XVII w. głośne stały się zatargi z klasztorem karmelitów w sąsiedniej Czernej na tle kradzieży
tralnej rezydencjonalnej budowli, a z czasem, przeznaczony został na cele gospodarcze. Naprze- z pól i lasów, a nawet rozbojów, jakich dopuszczali się niektórzy z mieszkańców. Szlacheckie tra-
ciwko zwracają uwagę stojące na wzgórku: późnoklasycystyczny spichlerz sprzed poł. XIX w. dycje pozostawały w Radwanowicach żywe jeszcze w XIX w., choć już wówczas przeobrażenia
z kamiennym portalem sieni przejazdowej oraz murowana stodoła z tego samego okresu. Dru- społeczno-ekonomiczne całkowicie je zdezawuowały.
ga ze stodół, nie zachowana, znajdowała się po drugiej stronie, co w sumie stwarzało układ
podkowy. Nie zachował się również dwór, który był położony po północnej stronie założenia. W 1824 r. w Radwanowicach liczących wówczas około 450 mieszkańców działało 5 szynków!,
Być może został rozebrany w okresie jego budowy lub już wtedy nie istniał. W otoczeniu rozcią- z których dwa posiadał Żyd Józef Grűnbaum, i jeszcze chciał założyć trzeci, co nie spodo-
ga się zabytkowy, mocno zdewastowany park, w którym zachowały się m.in. stare dęby i akacje. bało się niektórym radwanowiczanom. I tak złożono do Senatu Wolnego Miasta Krakowa,
Jest on ogrodzony i stanowi własność prywatną. Nieco dalej znajduje się pozostający w ruinie (Rzeczpospolitej Krakowskiej), memoriał w imieniu 20 „obywateli podupadłych potomków
budynek d. browaru z 1 poł. XIX w. niegdyś cnego rycerstwa polskiego” domagający się zakazu szynkowania dla Grűnbauma.
Drobnym, lecz zasługującym na uwagę zabytkiem wsi jest kolumnowa kapliczka z krzyżem. Sprawy nie rozstrzygnięto, a kolejne skargi nie odniosły skutku, łącznie z wniesionym po 16 la-
Ufundowana przez Michała Achacjusza Pisarskiego, została wykonana w 1706 r. z rodzimego tach - 12.05.1840 r. ostatnim memoriałem powołujący się na historyczne prawa szynkowania
czarnego wapienia wydobywanego w Dębniku koło Siedlca, w działających tam warsztatach w Radwanowicach.
kamieniarskich.

74 75
 Miejscowości Miejscowości
2003), która na rzecz Fundacji przekazała swój
Postępował proces komasacji własności. W 1870 r. główny zrąb gruntów pozostający w rękach już
majątek, w tym budynek d. dworu. W jego oto-
tylko 3 właścicieli skupił dr Wiktor Włyński (z Włynia k. Sieradza). Później majątek dość często zmie-
czeniu wzniesiono nowe pawilony oraz w latach
niał właścicieli, był dzierżawiony, a po I wojnie światowej uległ częściowej parcelacji. Ostatecznie
2000 - 2005 kościół pw. św. Brata Alberta, pod
w 1921 r. stał się własnością Franciszka Tetelowskiego, po którym ostatecznie odziedziczyła go córka
który kamień węgielny poświęcił w 2002 r. pa-
Zofia (zob. dalej).
pież św. Jan Paweł II. Obok świątyni, w tym sa-
mym czasie wystawiono pomnik Ojca Świętego,
Bartosz Paprocki, zm. w 1614 r. ojciec polskiej heraldyki, podaje, iż Bolesław Śmiały nadał herb
i nieco później św. Brata Alberta, tworzące wraz
Radwan pewnemu rotmistrzowi za okazane męstwo podczas walk na Rusi w 1077 r. Wątek ten
z umieszczonym pomiędzy nimi krzyżem jed-
miejscowe podania rozwijały przypisując Radwanowi założenie wsi. Inna z legend powiada, że
nolitą kompozycję. Naprzeciw kościoła, a obok
Radwan ukrywał się w okolicznych lasach po zabójstwie w 1079 r. przez króla biskupa Stanisława
d. dworu w latach 2008 - 2012 fundacja Anny
Szczepanowskiego (św. Stanisława); jeszcze inne podania głoszą, że Radwan w akcie ekspiacji za
Dymnej „Mimo Wszystko” wzniosła zespól ory-
udział w zabójstwie biskupa zaczął budować w Radwanowicach kościół, lecz co wzniesiono frag- „Dolina Słońca” Ośrodek Fundacji Anny Dymnej
ginalnych architektonicznie budynków - ośrodek
ment murów tajemne siły przenosiły je do Rudawy. Zapewne coś w tych legendach jest z prawdy. „Mimo Wszystko”, fot. UG Zabierzów
„Dolina Słońca” dla niepełnosprawnych intelek-
Wszak większość tut. szlachty w średniowieczu pieczętowała się Radwanem.
tualnie osób dorosłych. Należy podkreślić, iż oba ośrodki (fundacje) ściśle ze sobą współpracują,
m.in. wzajemnie korzystając z posiadanej bazy terapeutyczno-rehabilitacyjnej.
W dziejach wsi niezwykle tragicznie zapisał się okres okupacji hitlerowskiej. Otóż już od 1939 r.
wielu mieszkańców angażowało się w ruch oporu. Zawiązano komórki Narodowej Organizacji Woj-
skowej, ZWZ-AK i BCh, których działalność w tak małej społeczności trudno było należycie zakonspi-
Zabytki
Dawny dwór (siedziba Fundacji św. Brata Alberta) - pochodzi z poł. XIX w., lecz obecną formę
rować. Informacje poprzez agentów dotarły do Niemców, którzy w nocy 20/21 VII 1943 r. otoczyli
zyskał w 1911 r. po rozbudowie przez Austriaków na graniczny odwach (granica zaborów przebiegała
Radwanowice, a rano spędzili wszystkich mieszkańców w miejsce dziś upamiętnione pomnikiem.
pobliską Doliną Szklarki), a głównie w toku współcześnie przeprowadzonej restauracji. Podobnie
Tu rozpoczęli „śledztwo”, rozstrzeliwując, po uprzednich bestialskich torturach 30 osób. W 1945 r.
odnowiono przyległe budynki d. stajni z 1910 r. i stodoły z XIX w. oraz czworościenną kapliczkę praw-
prochy ofiar ekshumowano i uroczyście złożono do wspólnej mogiły na cmentarzu w Rudawie. Za
dopodobnie z XVIII w. położoną przy dawnej alei parkowej.
bohaterską postawę wszystkich mieszkańców oraz za zasługi w ruchu oporu, w 1984 r. Radwanowice
Na poł. XIX w. datowana jest również kaplica znajdująca się przy drodze z Rudawy, współcześnie
zostały odznaczone Krzyżem Walecznych.
odnowiona z zadaszeniem przed wejściem.
Obecnie Radwanowice są znane z działalności Fundacji im. św. Brata Alberta, niosącej pomoc
młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie. Jej założycielami w 1987 r. byli: ks. Tadeusz Isakowicz-
-Zaleski, nadal nią kierujący, nieżyjący już inż. Stanisław Pruszyński oraz Zofia Tetelowska (1921-

Kościół w Radwanowicach, fot. UG Zabierzów Kapliczka w Radwanowicach,

Zabudowa Fundacji św. Brata Alberta w Radwanowicach – dawny dwór, fot. M. Sośnicki
fot. UG Zabierzów
Dolina Szklarki
– rozciąga się na długości około 9 km i jest w przeważającej zajęta przez zabudowę Szklar.
Najciekawszym jest jej dolny, zalesiony odcinek, powyżej XIX-wiecznej pstrągarni „Rózin” w Dubiu
(przed ujściem do Doliny Racławki), do którego najłatwiej i najkrócej można zejść z Radwanowic
ul. Zawiłą, a następnie skorzystać z żółtego szlaku dydaktycznego, obecnie (2018 r.) nader zaniedba-
nego. Dolina w tym rejonie jest niezwykle malownicza - zalesiona, głęboka, kręta i wyraźnie prze-
wężona, a na jej zboczach obok dominujących w okolicy białych górnojurajskich wapieni równolegle
ukazują się szare wapienie dolnego karbonu, a więc utwory starsze. Jest to wynik pocięcia tego
obszaru w trzeciorzędzie licznymi uskokami o równoleżnikowym przebiegu.

76 77
 Miejscowości Miejscowości
Folwark ten znajdował się przy drodze do Radwanowic,
blisko granicy wsi i funkcjonował do połowy XIX w., tj.
do czasu przeniesienia się rudawskich proboszczów do
centrum wsi. Z początkiem XX w. Rudawa przekształca
się w miejscowość letniskową. W rejonie stacji kolejo-
wej zaczęto wznosić murowane domy i wille, być może
za przykładem Antoniny i Stanisława Domańskich, któ-
rzy pierwsi w 1896 r. wybudowali tu swój charaktery-
styczny dom z wieżyczką, przy wykorzystaniu projektu
nieżyjącego już wówczas wybitnego krakowskiego ar-
chitekta Tomasza Prylińskiego. Domańscy należeli do
elity intelektualnej Krakowa: Stanisław (1844-1916) -
neurolog, prof. UJ, był miejskim rajcą, inicjatorem m.in.
budowy krakowskich wodociągów; Antonina (1853- Zabytkowy mur przy kościele w Rudawie, fot. UG Zabierzów
1917), uważana za pierwowzór Radczyni w „Weselu”
Stanisława Wyspiańskiego, wówczas debiutująca pisarka, której później rozgłos przyniosły powieści dla mło-
dzieży, jak „Paziowie króla Zygmunta”, czy „Historia żółtej ciżemki”. W okresie czerwca - lipca 1908 r. w domu
z wieżyczką mieszkał Henryk Sienkiewicz, pisząc tu kilka rozdziałów powieści „Wiry”. Zapewne też tu pisarz
spotykał się ze Stanisławem Smolką (1854-1924), prof. UJ, historykiem - mediewistą, swym doradcą przy
pisaniu „Krzyżaków”. Smolka mieszkał wówczas w Niegoszowicach, a od 1910 r. w znajdującym się opodal
domu Heleny Rusockiej. Bywali też w Rudawie Stanisław Wyspiański, Włodzimierz Tetmajer, i Lucjan Rydel
goszcząc często u Antoniego Procajłowicza (1876-1949), malarza i grafika, który zajmował stojący bliżej to-
rów kolejowych dom z portykiem, również po dziś zachowany.
Śladem pobytu Henryka Sienkiewicza w Rudawie jest także imię i nazwisko głównego bohatera powieści
„W pustyni i puszczy” - Stasia Tarkowskiego. Otóż tak nazywał się wówczas trzyletni chłopczyk, synek
miejscowego gospodarza, który codziennie rano, przynosił pisarzowi świeże mleko i lubiał się z nim bawić.

Zabytki
– kościół parafialny pw. Wszystkich Świętych - z uwagi na wczesnogotyckie prezbiterium
z około 1300 r. (sklepienie z 1868 r.) uznawany jest za jedną z najstarszych ceglanych budowli małopolskiej
wsi. Nawa pierwotnie drewniana, z końcem XV w. została zastąpiona murowaną, którą przebudowano
z początkiem XVII w. Przylegają do niej: drewniana wieża - dzwonnica z 1541 r. oraz dobudówka z 1631 r.
o renesansowych formach. Wnętrze kościoła, po zmianach dokonanych w latach 60. XX w. prezentuje
się dość skromnie. W nawie zwraca uwagę renesansowy podstropowy fryz, o motywach roślinnych
RUDAWA z około 1600 r., w prezbiterium relikty gotyckich polichromii z XIV i ok. 1470 r., zaś w wyposażeniu oka-
– należy do największych i uprzemysłowionych wsi w gminie Zabierzów, także najbardziej interesu- zały, bogato zdobiony, barokowy ołtarz główny, wy-
jących krajoznawczo. Położona jest na wyraźnej wyniosłości zbudowanej z utworów mezozoicznych konany zapewne przed 1617 r. Umieszczono w nim
i stanowiącej lokalny element zrębowy wypiętrzony ponad otaczający go zapadlisko Rowu Krzeszo- otoczony miejscowym kultem, gotycki obraz Matki
wickiego. Przez wieś przepływa rzeka Rudawka, która na jej obszarze łączy się z Krzeszówką tworząc Boskiej z Dzieciątkiem na ręku (w typie Hodegetrii)
Rudawę, jedną z największych rzek Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. z około 1450 r., który jest zasuwany manierystycz-
nym obrazem św. Anny Samotrzeć, pochodzącym
Z historii... z około 1600 r. Ciekawym zabytkiem, z uwagi na
Rudawa – nazwa wsi zapewne wywodzi się od rud żelaza wydobywanych tu prawdopodobnie czytelną inskrypcję w języku staropolskim, pozosta-
w XII w. lub od zabarwiania się na brązowo (rudo) wód Rudawy podczas większych opadów. Legendarnie je wmurowana w prawą ścianę nawy renesansowa,
założycielem wsi miał być rycerz Radwan, który gdy został tu zrzucony z konia miał zakląć a! Ruda!, zaś kamienna płyta nagrobna zmarłej w 1578 r. Elżbiety
później lokowaną wieś uczynił karną osadą dla swoich nieposłusznych sług. Historycznie Rudawa jest jedną z Giebułtowskich Pisarskiej. Kościół otacza wznie-
z najwcześniej poświadczonych źródłowo wsi w okolicach Krakowa. Podarował ją kapitule krakowskiej wraz siony przed 1783 r. mur z bramą, kostnicą w narożu,
kościołem, jak podaje Jan Długosz, zmarły w 1185 r. komes Jan, zwany Gniewomirem. Od tego czasu Ruda- oraz przyległą wieżą tzw. „zegarową” z przejściem na
wa, aż do 1939 r. pozostawała w dobrach kapitulnych. Była wsią znaczną, urządzoną w 1436 r. na prawie nie- plebański dziedziniec oraz nadbudowaną w jego ob-
mieckim, posiadającą od średniowiecza folwark z dworem, zwanym Białym, browarem, młynem i karczmą. wodzie nowszą dzwonnicą. Kościół w Rudawie, fot. UG Zabierzów

78 79
 Miejscowości Miejscowości
– zabytkowy cmentarz - położony w pobliżu kościoła został
założony w 1813 r. Znajdują się nim m.in. mogiły: zbiorowa
– ofiar pacyfikacji Radwanowic, nieznanych żołnierzy Wrze-
śnia 1939, w pobliżu Zofii Tetelowskiej (zob. Radwanowice),
w centralnej części płka Benedykta Zielonki (zob. Niego-
szowice), mieszkającego w Rudawie Karola Ludwika Koniń-
skiego, zm. w 1943 r. eseisty i krytyka literackiego, hrabiów
Rostworowskich z Niegoszowic, zm. w 1970 r. Stanisława
Tarkowskiego (zob. wyżej) oraz Józefa Trzaskowskiego, zm.
w 1889 r. weterana powstania listopadowego i dzierżawcy
tut. dóbr kapitulnych oraz w środkowej części nekropolii
zwraca uwagę charakterystyczna figurka klęczącego aniołka
– rzeźba Franciszka Wyspiańskiego, ojca Stanisława.
– pozostałości niemieckiego punktu oporu „Rudawa”
z 1944 r. (zob. dalej Werbownia oraz Nielepice) w postaci
dwóch schronów biernych piechoty (Regelbau 668), schro-
nu - garażu dla artylerii (Regelbau 701) oraz dwóch schronów
bojowych piechoty (Ringstand 58c) znajdują w odległości
około 400 m od cmentarza w rejonie zakładu doświadczal- Mogiła pułkownika Benedykta Zielonki,
nego Instytutu Zootechniki i tamt. osiedla. Wzniesiono je fot. UG Zabierzów
w połowie 1944 r. celem blokowania drogi Rudawa - Brze-
zinka oraz linii kolejowej. Niestety obiekty te są praktycz-
nie niedostępne, m.in. z uwagi na zasypanie, za wyjątkiem
schronu Regelbau 668 ze stanowiskiem Ringstand 58c,
położonego bezpośrednio przy wsp. drodze (ul. Dunajew-
skiego). Schron ten w 2007 r. staraniem Małopolskiego
Stowarzyszenia Miłośników Historii „Rawelin” został odre-
staurowany wraz z częściowym odtworzeniem wyposaże-
nia jego wnętrza.
RZĄSKA
Rudawa Werbownia – południowa część Rudawy, przy – wieś o zwartej zabudowie położona w Rowie Krzeszowickim, która w ostatnich latach znacznie się roz-
gościńcu śląskim. Jeszcze w latach 80. XIX w. funkcjono- budowała o nowe osiedla domów jednorodzinnych głównie w jej południowej i wschodniej części (np.
wała tu karczma, która w okresie powstania styczniowego os. Sarni Stok). Północno-wschodnie obszary Rząski, na stokach wzniesienia Pasternik pozostają niezabu-
1863 r. stała się konspiracyjnym punktem przerzutu ludzi dowane, w części zalesione (zob. niżej - „Uroczysko w Rząsce”);
i broni za pobliski kordon do Królestwa Polskiego. M.in. podobnie północno-zachodnie wykorzystywane rekreacyjnie,
stąd 3 IV 1863 r. wyruszyła część oddziału dowodzonego czemu służą dwa urządzone miejsca wypoczynkowe z altanami,
przez płka Józefa Grekowicza, który dwa dni później pod w tym koło d. kamieniołomu (przy linii kolejowej) z możliwością
Szklarami został rozbity przez Rosjan. Stąd też później utar- palenia ogniska jest dostępne dla osób niepełnosprawnych.
ła się nazwa Werbownia. Mogiła Ofiar Pacyfikacji w Radwanowicach, W tym też rejonie, na granicy z Zabierzowem położony jest
W Werbowni, na niewielkiej wyniosłości, przy dzisiej- fot. UG Zabierzów „Eximius Park Zabierzów” (dawniej „Kraków Business Park”) –
szej drodze krajowej 79, zachował się kolejny obok Rudawy (j.w.) i Nielepic element niemieckiego kompleks komercyjnych biurowców z zapleczem hotelowo-ga-
punktu oporu „Rudawa” również wzniesionego latem 1944 r. Pozycję w Werbowni, która ryglo- stronomicznym, rekreacyjnym oraz stacją kolejową, wzniesiony
wała szosę tworzyło łącznie 7 schronów (3 po północnej stronie drogi i 4 po południowej) - bierne w 1. dekadzie obecnego stulecia.
dla armat (Regelbau 701) i piechoty (Regelbau 668), schrony bojowe piechoty (Ringstand 58c)
oraz stanowisko dla wieży czołgowej (Ringstand 67). Obiekty te są w części zasypane, niekiedy Z historii...
mało widoczne. Jednak w ostatnich latach Małopolskie Stowarzyszenie Miłośników Historii „Ra- Nazwa wsi pochodzi prawdopodobnie od rośliny - rzęsy
welin” podjęło prace zmierzające do ich wyeksponowania i udostępnienia. M. in. można zobaczyć wodnej porastającej zbiorniki wodne, tereny podmokłe występu-
schron dla armat Regelbau 701 po północnej stronie drogi (w zagajniku; uwaga - teren prywatny, jące na zachodnim zboczu wzniesienia Pasternika. Najwcześniejsze
pytać o zgodę) oraz po południowej schron Regelbau 668 ze stanowiskiem Ringstand 58c, który nazwy: Rzanska, Wrzoska, Rząszka nawiązują do takiego pochodze-
oczyszczono i zaopatrzono w tablice z objaśnieniami. nia nazwy. Historycznie Rząska została odnotowana po raz pierwszy Ceglana kapliczka słupowa z pocz. XX w.
Uwaga: dalsze informacje – zob. rozdział „Fortyfikacje z okresu II wojny światowej…” w 1388 r. Stanowiła własność przedstawicieli rodu Toporczyków, w Rząsce, fot. UG Zabierzów

80 81
 Miejscowości Miejscowości
następnie w XV w. Kurozwęckich herbu Poraj, a z końcem XV w. Sprowskich herbu Odrowąż. W XVI w. kościoła, na rozstaju dróg, w samym historycznym centrum Rząski wznosi się ceglana kapliczka słupowa
źródła notują podział Rząski na część szlachecką należącą do Przerębskich oraz część stanowiącą prebendę ko- z pocz. XX w. Z innych kapliczek na uwagę zasługuje figura św. Jana Nepomucenia z przełomu XVIII/XIX w.
ścioła św. Jerzego na Wawelu (dziś nieistniejącego). W ten sposób wytworzył się podział na Rząskę Duchowną i znajdującą się przy jednostce wojskowej, zapewne tu przeniesiona w nieznanym czasie i okolicznościach.
Rząskę Szlachecką, który w księgach wieczystych zniesiono dopiero w 1874 r. w związku z brakiem już wówczas
własności duchownej. Na przestrzeni dziejów - Rząska Duchowna w 2 poł. XVI w. została przekazana na rzecz Użytki ekologiczne „Uroczysko Podgołogórze” oraz „Uroczysko w Rząsce”
Kościoła Mariackiego w Krakowie, którego archiprezbiter posiadał ją jeszcze w końcu XVIII w. Natomiast Rzą- – obecnie, z uwagi na zabudowę, nie ma dojścia od strony wsi do niewielkiej dolinki położonej po jej
ska Szlachecka zmieniała właścicieli dość często. Z początkiem XVII w. należała do Gąsiorowskich, następnie wsch. stronie, którą uznano za użytek ekologiczny „Podgołogórze”. Od wsch. i płd.-wsch. przylega do niego
Kochańskich, a w 2 poł. XVIII w. do Józefa Ankwicza (ok. 1750 - 1794), kasztelana sądeckiego i posła na „Uroczysko w Rząsce” obejmujące zalesiony stok Pasternika rozcięty paroma niewielkimi wąwozikami.
ostatni sejm Rzeczpospolitej, uczestnika konfederacji targowickiej, skazanego podczas insurekcji kościusz- W latach 60. XX w. planowano tu urządzić Park Wojska Polskiego, zapewne w nawiązaniu do pobliskiej
kowskiej na śmierć przez powieszenie za zdradę stanu (poparł II rozbiór Polski). Wśród późniejszych dziedzi- jednostki wojskowej. Oba uroczyska zajmują powierzchnię 65,10 ha i są dostępne jedynie od strony Krako-
ców warto odnotować Karola Chłapowskiego (1872), męża aktorki Heleny Modrzejewskiej, Pawła Suckowa, wa Bronowic (ul. Tetmajera i pobliskie). Powołano je w 2001 r. celem ochrony stanowisk fiołka bagienne-
który około 1886 r. wzniósł tzw. nowy dwór, a w końcu XIX w. Marię hr. Zamoyską. Dobra rząsieckie zaczęły go - gatunku krytycznie zagrożonego wyginięciem, wpisanego do Polskiej Czerwonej Księgi Roślin, a także
ulegać parcelacji, i stopniowej rozprzedaży, do czego także przyczyniły się wywłaszczenia dokonywane od lat pozostałych dawnych dworskich stawów będących ostoją licznych chronionych gatunków płazów. Ponadto
80. XIX w. przez władze austriackie w związku z budową fortu nr 42 „Pasternik”. W 1906 r., jako niepodzielny „Uroczysko w Rząsce” chroni pozostałości zespołu łęgu olszowo-jesionowego oraz zbiorowiska roślin szuwa-
właściciel majątku w Rząsce figuruje Józef Niemojewski, który część dóbr ze starym XVIII-wiecznym dworem rowych, powstałych na miejscu innych dawnych stawów oraz nieużytkowanych łąk i pastwisk.
sprzedał około 1915 r. Anieli Szymczakowskiej. Pozostałą część z „nowym dworem” nabył biskup krakowski
Adam książę Sapieha wydzierżawiając ją początkowo ss. urszulankom, a następnie ss. szarytkom. W 1936 r. SZCZYGLICE
wówczas już arcybiskup Sapieha sprzedał majątek Towarzystwu Pomocy dla Bezdomnych, które przekazało go – położone są na południowo-wschodnim skraju
ss. albertynkom na utrzymanie sierocińca. W 1950 r. północna część majątku została znacjonalizowana i osta- Garbu Tenczyńskiego wciskającym się klinem w zapa-
tecznie znalazła się we władaniu dawnej Wyższej Szkoły Rolniczej, dliska Rowu Krzeszowickiego od północy oraz Obni-
a obecnie Uniwersytetu Rolniczego, który również jest gospodarzem żenia Cholerzyńskiego od południa. Od zachodu klin
położonych na Podkamyczu stawów rybnych. ten rozcina przełomowa dolina Rudawy, o zalesio-
nych i skalistych zboczach które objęto ochroną two-
Zabytki rząc rezerwat „Skała Kmity”. Na ujściu w Obniżenie
Dawne dwory nie zachowały się. Nowy dwór z około 1886 r. Cholerzyńskie Dolina Rudawy znacznie się poszerza,
- obecnie dom zakonny ss. Albertynek został w 1950 r. i następ- a rzeka okrąża wieś zmieniając kierunek na wschod-
nie 1995 r. gruntownie przebudowany. Rozciąga się przy nim ni. Dolinę przecina tu poprowadzona długą estakadą
dworski park krajobrazowy, z nielicznym starym drzewostanem autostrada (droga S-52), która ku północy biegnie
pochodzącym jeszcze z 2. poł. XIX w. Podobnie tzw. stary dwór ponad zabudowaniami wysokim nasypem rozcinając Strefa rekreacji w Szczyglicach, fot. UG Zabierzów
z XVIII w. został po 1947 r. rozebrany, a na jego zrębach wzniesiono wieś niemal na pół.
obecny budynek, do którego wejście zdobi para rzeźbionych lwów
pochodzących z dawnego założenia. Obok zachowały się zabudowa- Z historii...
nia gospodarcze z początku XX w., przebudowane po 1950 r., obec- Szczyglice źródłowo pojawiają się po raz
nie użytkowane przez Uniwersytet Rolniczy. Kościół w Rząsce, fot. UG Zabierzów pierwszy w 1374 r., jako własność niejakiego Wyszki.
Z kolejnych zapisów z 1382 r. dowiadujemy się, że
Centrum Badawcze i Edukacyjne Wydziału Hodowli i Biologii Zwierząt Uniwersytetu Rolniczego zajmuje wieś posiadała kapituła krakowska, która zamieniła
się głównie problematyką hodowli koni. Posiada ekspozycję muzealną z tym związaną, prowadzi też ogól- ją z Ottonem z Gniewęcina (koło Książa Wielkiego)
nodostępny ośrodek jeździecki oferujący także zajęcia z hipoterapii czy jazdy spacerowe w zaprzęgach. za jego dobra w Borku (dziś Borku Fałęckim w Kra-
kowie). Od 1415 r. wśród szeregu dziedziców po raz
Inne… pierwszy wymienieni są przedstawiciele Toporów,
W pobliżu opisanych obiektów położona jest dawna jednostka wojskowa, obecnie siedziba dzierżący sąsiednie Balice z Burowem - Ossolińscy,
5 batalionu dowodzenia im. gen. broni Stanisława Hallera wchodzącego w skład 9. Brygady Wspar- którzy do początku XVI w. stali się posiadaczami ca-
cia Dowodzenia Dowództwa Generalnego Rodzajów Sił Zbrojnych, a powołanego w 2008 r. celem Kaplica w Szczyglicach, fot. UG Zabierzów
łości wsi. Odtąd Szczyglice pozostawały w kluczu
realizacji zadań w zakresie polowych systemów łączności oraz stanowisk dowodzenia. Na terenie balickim (zob. Balice), aż do czasu parcelacji ich części, w tym tut. folwarku dokonanej przez Dominika
jednostki można zwiedzać Salę Tradycji prezentującą jej historię, osobę patrona, a także dawne urzą- księcia Radziwiłła pod koniec XIX w. We wsi nie zachowały się obiekty zabytkowe. Należy jednak wspo-
dzenia łączności (kontakt zob. http://5bdow.wp.mil.pl/pl/35.htm). mnieć o kaplicy pw. Najświętszego Serca Jezusa, która wybudowana w 1936 r. przez dra praw Henryka
Swego rodzaju historyczną pamiątką jest również miejscowy kościół parafialny pw. św. Antoniego z Padwy, Prącika z Krakowa stała się miejscem integrującym mieszkańców, nie tylko religijnie. W dn. 1.05.1977 r.
który został wzniesiony w latach 1981-1984 na miejscu dawnej kapliczki, która upamiętniała wielki pożar wsi odprawił w niej Mszę św. papież św. Jan Paweł II - Karol Wojtyła, podówczas arcybiskup metropolita kra-
20.06.1887 r. Kościół posiada ciekawie zakomponowane otoczenie – z grotą Matki Bożej, symbolicznym na- kowski. Wydarzenie to upamiętniono tablicą wmurowaną przy wejściu do kaplicy.
grobkiem zm. w 1998 r. ks. Władysława Bani, inicjatora budowy oraz sceną figuralną Ukrzyżowania, przy której
umieszczono tablicę upamiętniającą przejazd przez Rząskę 16.08.2002 r. papieża św. Jana Pawła II. Opodal Skała Kmity, Dolina Rudawy – zob. Zabierzów

82 83
 Miejscowości Miejscowości
UJAZD „Kapsuła czasu” - podczas prowadzonych w sierpniu 2017 r. prac odnowienia fundamentu zabytko-
– wieś w północnej części Rowu Krzeszowickiego, u ujścia Doliny Kluczwody. wego krzyża u zbiegu ulic Ogrodowej i Różanej (na zach. skraju wsi) odnaleziono starą butelkę zawie-
rającą pożółkły i zapisany arkusz papieru. Przekazano ją do Archiwum Narodowego w Krakowie, gdzie
Z historii... konserwatorzy zdołali wydobyć papier i odczytać, praktycznie w całości zapis. Okazało się, że był to
W średniowieczu nazwa Ujazd ręcznie spisany dokument na okoliczność przeniesienia krzyża w dniu 3 maja 1905 r. z miejsca „odległe-
oznaczała obszar ziemi o granicach go o 74 kroki dalej…” w obecne w związku z wyznaczaniem, bliżej nieokreślonej drogi. Dalej opisano
wyznaczonych poprzez konny objazd. ówczesną sytuację polityczną, wymieniając cesarzy trzech zaborczych mocarstw, dziedzica majątku
Miejscowa tradycja początków wsi upa- w Ujeździe Zygmunta Jałbrzykowskiego, a także nazwiska świadków wydarzenia. Dokument ten w dniu
truje w XI w. głosząc, iż na jej terenie 3 maja 2018 r. ponownie umieszczono w specjalnej kapsule czasu dołączając analogiczny, także w wersji
rósł wiąz posadzony jeszcze przez św. elektronicznej opisujący czasy nam współczesne oraz prezentujący zdjęcia Ujazdu, i uroczyście zamuro-
Stanisława BM. Faktycznie pierwsze in- wano w kamiennej podstawie odnowionego krzyża.
formacje o Ujeździe pochodzą z 1358 r.
i dotyczą sprzedaży gruntów przez
Victora z Ujazdu i jego siostrzeńca Cli-
WIĘCKOWICE
cha biskupowi krakowskiemu Bodzan- – położone są w centrum Rowu Krzeszowickiego, na niewielkim płaskowyżu rozdzielającym doliny
cie. Kolejne wiadomości z lat 1371-4 Będkówki i  Kobylanki. Do wsi od XIX w. należy przysiółek Lipka, pierwotnie osada przy karczmie
i z 1388 r. wskazują, że w Ujeździe wraz wzmiankowanej przez Jana Długosza (1470-1480) przy gościńcu do Krzeszowic (i Chrzanowa),
z przyległymi Grabiszycami (wsi zani- dzisiejszej drodze powiatowej.
kłej po XVI w.) mieli swe działy także
przedstawiciele różnych okolicznych Z historii...
rodów. Szczególnie ścisłe związki łączy- Pierwsze wzmianki o wsi z 1440 r. pochodzą od Jana Długosza, który wówczas posiadał ją na
ły Ujazd z Brzeziem w okresie od koń- uposażeniu, jako prebendę krakowskiej kapituły katedralnej. Z końcem XVIII w. dobra kapitulne zostały
ca XIV w. po wiek XVII, gdy obie wsie przez austriackie władze upaństwowione i sprzedane na licytacji. Zakupił je w 1809 r. Kajetan Flor-
stanowiły jeden kompleks majątkowy kiewicz (1769-1839) - krakowski adwokat, nobilitowany w 1806 r. przez cesarza Austrii Franciszka I
(zob. Brzezie). Dopiero źródła z 1680 r. z nadaniem herbu Ozdoba, a później senator i marszałek Zgromadzenia Reprezentantów Wolnego
wymieniają, jako odrębnego dziedzica Miasta Krakowa, który jednak za swą stałą rezydencję obrał Młoszową koło Trzebini, nabytą nieco
Ujazdu - Jerzego Mrozowskiego, na- wcześniej. Jego syn Juliusz Oktawian Florkiewicz (1815-1896) - ekonomista i bankowiec odziedzi-
stępnie w 1783 r. chorążynę sieradzką czywszy majątek, wzniósł około 1846 r. neogotycki dwór, budynki gospodarcze oraz założył park.
Błeszyńską, a w 1791 r. Adama hr. Mę- Przebywał tu bardzo często, aż do początku lat 60. XIX w., ostatecznie zamieszkując w Młoszowej.
cińskiego (1740-1805), kasztelana spi- Po śmierci Juliusza więckowicki dwór w latach 1896-1898 z inicjatywy jego córki - Marii Pelagii hr.
cymierskiego (Spycimierz k. Sieradza) Potockiej (1842-1898) został przebudowany w stylu eklektycznym, zapewne wg planów Zygmunta
i starostę bodaczowskiego (zob. Ze- Hendla. W 1910 r. jej syn Juliusz wraz z żoną Marią sprzedał majątek, który dwa lata później nabyli na
lków). W 1 poł. XIX w. Ujazd znalazł się licytacji hr. Skrzyńscy, utrzymując go do nacjonalizacji w 1945 r. Zespół dworski początkowo przezna-
w posiadaniu rodziny Like, następnie czono na szkołę rolniczą, a w 1953 r. na dom pomocy społecznej, funkcjonujący do chwili obecnej.
w 2 poł. tegoż stulecia Kaspra Reinera, W  bezpośrednim sąsiedz-
a od 1884 r. Zygmunta Jałbrzykowskie- twie DPS w  2002 r. powstała
go (1838-1910) - powstańca stycznio- „Farma Życia” – prowadzo-
wego 1863 r., działacza gospodarczego, ny przez krakowską fundację
Krzyż w Ujeździe, z wbudowaną „Kapsułą czasu”, fot. UG Zabierzów „Wspólnota Nadziei” ośrodek
a także jednego z głównych fundatorów
szpitala Bonifratrów w Krakowie. W rękach jego wnuczek majątek pozostał do czasu nacjonalizacji pobytu oraz terapii i rehabilita-
w 1945 r., a następnie został rozparcelowany, zaś zespół dworski przekazany miejscowej rolniczej cji dla osób dorosłych dotknię-
spółdzielni, potem kółku rolniczemu, w latach 1978 - 2005 r. Instytutowi Zootechniki w Balicach tych autyzmem. Obecnie farma
i ostatecznie wydzierżawiony wieczyście osobie prywatnej. zajmuje obszar o pow. 7 ha,
i składa się z dwóch budynków
Zabytki mieszkalnych z  zapleczem re-
Obecnie z dawnego zespołu dworskiego ukształtowanego na przestrzeni końca XVIII w.- habilitacyjnym oraz założonych
końca XIX w. pozostał park, pierwotnie ogród o pow. 2,5 ha, współcześnie odrestaurowane bu- w ich otoczeniu ekologicznego
dynki oficyny, obory i stodoły z końca XIX w. Natomiast dawny XIX-wieczny dwór został rozebrany gospodarstwa ogrodniczego,
w l. 60. XX w. z uwagi na zły stan spowodowany wcześniejszym pożarem. sadu i ogólnie dostępnego
terenu rekreacyjnego. Aleja rzeźb na terenie DPS w Więckowicach, fot. Compass

84 85
 Miejscowości Miejscowości
Zabytki ZABIERZÓW
Zespół podworski – wejście na jego teren prowadzi przez klasycystyczną bramę wjazdową, – położony jest na granicy Rowu
do której od południa przylega budynek bramny z 2 poł. XIX w. przypominający obronną budowlę.
Krzeszowickiego z Garbem Ten-
Za bramą wznosi się dawna wozownia z wieżyczką z 2 ćw. XIX w., zaadaptowana w 2000 r. na pralnię
czyńskim wyraźnie zaznaczającej
i kaplicę, a naprzeciw zespół trzech współcześnie odnowionych budynków - przebudowanych dawnych
się w rzeźbie seriami progów o tek-
chlewni (w l. 60 XX w.) i stajni (w 1994 r.) oraz nowy budynek wystawiony w 1992 r. Południową część
tonicznej osnowie. To największa,
zespołu zajmuje park krajobrazowy, obecnie zdewastowany, w którym zachowały dwa pomniki przy-
liczącą ponad 5 tys. mieszkańców
rody - klon i lipa. Pośród zadrzewień wznosi się dawny dwór Florkiewiczów z poł. XIX w., w obecnej
i najbardziej uprzemysłowioną
formie po przebudowie w końcu XIX w., eklektyczny z wyraźnymi elementami neogotyku, stylizujący
wieś w gminie, która już obecnie
na budowlę obronną. Dwór od czasu pożaru w 1999 r. jest opuszczony i oczekuje na remont. Podobnie
bardziej przypomina miasteczko,
na odnowy wymaga stojąca na klombie przed wejściem do dworu figura św. Floriana, wykonana przez
tym bardziej, że w centrum, na
Franciszka Wyspiańskiego (ojca Stanisława), a wystawiona sumptem Juliusza Florkiewicza w 1871 r. Po
miejscu dawnego zakładu prze-
wschodniej stronie parku położone są dawne budynki folwarczne, w tym na uwagę zasługuje muro-
twórczego wapienia wytyczono
wany spichlerz z 1849 r. W ich otoczeniu urządzono w celach terapeutycznych mini-zoo. Północnym
Rynek. Wzniesiono przy nim kilka
skrajem parku biegnie droga dojazdowa, wzdłuż której usytuowano osiem drewnianych, naturalnej
lat temu nowoczesny budynek
wielkości rzeźb przedstawiających różne postacie. Wykonała je grupa małopolskich ludowych arty- Rynek w Zabierzowie, fot. UG Zabierzów
Urzędu Gminy, z racji architekto-
stów, uczestników odbywającego się tu w 2004 r. plenerowego spotkania.
nicznej formy zwany ratuszem. Rynek w pełni zyskał swą funkcję centralnego placu miasta – miejsca spotkań
Poza zespołem dworskim w Więckowicach zachowały się dwie zabytkowe kapliczki: z 1900 r.
mieszkańców oraz wydarzeń kulturalnych i promocyjnych. Inną nader miejską wizytówką Zabierzowa jest
Matki Bożej w pobliżu remizy miejscowej straży (założonej w 1898 r.!) oraz krzyż przy drodze do
„Eximius Park” kompleks biurowy, powstały w ramach Specjalnej Strefy Ekonomicznej. Eximius Park nale-
Brzezinki ufundowany 1876 r. przez Juliusza Florkiewicza.
żący od 2017 roku do brytyjskiego funduszu inwestycyjnego, tworzą 4 budynki biurowe przystosowane do
Życiową pasją Juliusza Ozdoba-Florkiewicza stało się szlachectwo – udowadnianie starożytnego wymogów nowoczesnego biznesu wraz z centrum konferencyjnym oraz zewnętrzną strefą sportowo-rekre-
i wręcz arystokratycznego pochodzenia swego rodu, choć de facto jego dziadkowie byli piekarzami acyjną. Na terenie obiektu znajdują się nie tylko powierzchnie biurowe do wynajęcia, ale także przestrzenie
w Kętach (zob. wyżej). Służyć temu miała także architektura rezydencji, przede wszystkim przebudo- sprzyjające różnym wydarzeniom, zarówno sportowym jak i kulturalnym.
wanego w 2 poł. XIX w. dworu w Młoszowej sugerująca jego średniowieczne, a nawet starsze pocho-
dzenie. Podobnie we wcześniej powstałych Więckowicach widoczne są ślady koncepcji Florkiewicza Z historii...
– detale obronne w architekturze dworu oraz budynek bramny, od strony ulicy sprawiający wrażenie Historycznie Zabierzów jest jedną z najstarszych wsi nie tylko w gminie, ale także w rejonie Kra-
średniowiecznego muru obronnego, podpartego skarpami, i z otworami strzelniczymi. kowa. Pierwotnie nazywany Rogoźnikiem, zapewne od rogoży (pałki wodnej) powszechnie występują-
cej nad Rudawą, został wymieniony w 1254 r. w dokumencie Bolesława Wstydliwego potwierdzającym
własności klasztoru norbertanek na krakowskim Zwierzyńcu, a następnie analogicznym akcie z 1287 r.
Leszka Czarnego. Otóż, wspomniany konwent został ufundowany przez zmarłego w 1176 r. możno-
władcę Jaksę z  Miechowa i  uposażony przez niego zapewne około 1160 r. Bibicami, Rogoźnikiem
i Zwierzyńcem. Wiadomość o tym przekazuje Jan Długosz w 2 poł. XV w. używając już nazwy Zabie-
rzów, która praktycznie od czasu wydania przez norbertanki przywileju na budowę młyna w 1368 r.
jest konsekwentnie stosowana. Nazwa ta pochodzi od imienia Zabierz (Zabierza), prawdopodobnego
zasadźcy, o którym nic nie wiadomo.
Jednak lokację wsi (na prawie nie-
mieckim) potwierdzają klasztorne
dokumenty z  2 poł. XIII w. mówią-
ce o  sprzedaży przez norbertanki
w tym celu folwarku w Rogoźniku.
Ostatecznie nazewniczo Rogoźnik
z  Zabierzowem identyfikuje klasz-
torny dokument z 1504 r., w którym
podano (we współczesnej trans-
krypcji): wieś ze starożytności zwa-
na Rogoźnik albo Zabierzów. W XVI
w. do rozwoju Zabierzowa przy-
czynił się gościniec z  Krakowa na
Śląsk przez Tenczynek – Chrzanów,
Pałac w Więckowicach, fot. UG Zabierzów Panorama Zabierzowa, fot. UG Zabierzów z  którego zaczęto wówczas liczniej

86 87
 Miejscowości Miejscowości
korzystać, aniżeli z traktu przez Ojców – Olkusz – Będzin.
Wspominają o tym lustracje królewskie: z 1564 r. i z 1570 r.
opisujące wspomniany trakt, a także podające, że wówczas
nie było na nim, poza Chrzanowem, komór celnych. Cło
dla Zabierzowa, pobierane przy utrzymywanym przez nor-
bertanki moście na Rudawie ustanowił dopiero Zygmunt
III Waza postanowieniem z 1616 r. W 1745 r. pożar strawił
znaczną część wsi na południe od traktu śląskiego, na-
zwaną później Pogorzanami. Spłonął opisywany w XVII w.
drewniany dwór norbertanek, zabudowania gospodarcze
i chłopskie, a także kaplica wzniesiona kilka lat wcześniej.
Odbudowywana wieś przybrała kształt „ulicówki” roz-
ciągniętej wzdłuż wsp. gościńca śląskiego, tj. dzisiejszej
drogi nr 79 – ciągu ul. Krakowskiej i ul. Śląskiej. Trakt ten
wyznaczył dalszy rozwój przestrzenny wsi, która nadal po-
zostawała majątkiem norbertanek. W  dalszym rozwoju
Zabierzowa duże znaczenie miało otwarcie 13.10.1847 r. Willa Jana Sasa-Zubrzyckiego w Zabierzowie,
linii kolejowej z  Krakowa do Mysłowic. Jednak dopiero fot. UG Zabierzów
w okresie międzywojennym Zabierzów zaczął się przekształcać w wieś uprzemysłowioną, jakkolwiek
pierwsze zakłady przetwórcze wapienia powstały na przełomie XIX/XX w.

Kolej niewątpliwie znacząco zapisała się w  historii krakowskiej turystyki. Już w  kilka dni
po jej otwarciu z  Krakowa wyprawiono specjalny pociąg spacerowy, którym wyjechało do
Krzeszowic ponad kilkaset osób. Kilka lat później, uruchomiono latem, w  niedziele pociągi
wycieczkowe wracające z Krzeszowic do Krakowa późnym popołudniem. Co prawda pierwszy
dworzec w Zabierzowie wzniesiono dopiero w 1870 r. (obecny budynek z l. 1910-1915), lecz
stacja istniała od samego początku.

Zabytki, pomniki
Jedynym znaczącym zabytkiem Zabierzowa jest okazały neogotycki kościół parafialny pw.
św. Franciszka z  Asyżu wzniesiony w  latach 1912-1938, wg projektu Józefa Kryłowskiego przy
ul. Krakowskiej, w rejonie dawnego nawsia. W latach 1969-1972 kościół rozbudowano o część za-
chodnią, następnie w 2002 r. wzniesiono obok wolnostojącą dzwonnicę. Również przy ul. Krakow-
skiej 149 zwraca uwagę oryginalna
drewniano  – murowana willa wy-
budowana w  1901 r. przez Jana
Sas  – Zubrzyckiego (1860-1935),
wybitnego krakowskiego i  lwow-
skiego architekta, który wówczas
mieszkał w Zabierzowie.
Interesującą pamiątką najnow-
szej historii jest obelisk znajdujący
się naprzeciw dawnego (z 1930 r.)
młyna za Rudawą. Obelisk od-
słonięto w  1993 r., w  50 rocznicę
aresztowania 3 VII 1943 r. przez ge-
stapo mieszkającej tu rodziny Po-
ganów oraz innych mieszkańców,
o czym informuje umieszczona na
pomniku inskrypcja. Kościół w Zabierzowie, fot. UG Zabierzów

88 89
 Miejscowości
Już w 1940 r. bracia Poganowie - liczący wówczas 18 lat Marian (ps. Rzeżucha) i 15-letni Mie-
czysław (ps. „Błyskawica”, „Błyskawiczny”) zorganizowali grupę konspiracyjną, która rozwinęła się
w oddział AK. Po wsp. aresztowaniu Mieczysława, jego rodziców i siostry, oddział pod tymczaso-
wym dowództwem Mariana zakonspirował się w lasach zabierzowskich i w 22 VII 1943 r. został
podporządkowany krakowskiemu Kedywowi (Kierownictwu Dywersji) AK przyjmując kryptonim
„Błyskawica”, a następnie przegrupowany w rejon myślenickiego, później limanowskiego (zob.
Brzezie). Tu też, pod Tymbarkiem, w starciu z Niemcami poległ 31.VII.1944 r. „Błyskawiczny”, któ-
remu w grudniu 1943 r. udało się zbiec z obozu w Oświęcimiu. „Rzeżucha” nadal walczył w oddzia-
le „Błyskawica”, który od połowy 1944 r. działał w strukturze Samodzielnego Batalionu AK „Ska-
ła” przeprowadzając szereg akcji dywersyjno-sabotażowych i bojowych m.in. w rejonie Krakowa,
Częstochowy i Miechowa. Po wojnie, w 1950 r. Marian Pogan został aresztowany pod zarzutem
ukrywania broni; amnestionowany w 1954 r. pracował, jako architekt w Krakowie, gdzie zmarł
w 1975 r.; pochowany został w Zabierzowie.
Dwa kolejne pomniki położone są na tzw. Topólkach, w obrębie założonego tamże parku, w wi-
dłach dróg krajowej 79 i wojewódzkiej 774. W pewnym oddaleniu od skrzyżowania, znajduje się
pomnik Chwała Polskim Skrzydłom, zakomponowany w formie bramy z symbolami polskiego lot-
nictwa wojskowego. Jego pomysłodawcą i inicjatorem budowy było Stowarzyszenie Lotników Polski
Południowej im. mjra Karola Pniaka, dowódcy 308 Krakowskiego Dywizjonu Myśliwskiego. Pierwot-
nie, w 2003 r. monument miał stanąć przy lotnisku w Balicach. Nie znaleziono jednak tam właściwej
lokalizacji i w 2008 r., w 80 rocznicę odzyskania niepodległości pomnik odsłonięto w obecnym miej-
scu, składając w nim ziemię z cmentarzy całej Europy, na których spoczywają polscy lotnicy polegli
podczas II wojny światowej. Natomiast bliżej skrzyżowania wystawiono głaz upamiętniający miejsce,
w którym 10 VI 1979 r. zebrali się mieszkańcy, by pożegnać jadącego na lotnisko w Balicach papieża
św. Jana Pawła II, kończącego wówczas swą pierwszą pielgrzymkę do kraju. Głaz odsłonięto
w 30 rocznicę tego wydarzenia.
Kamieniołom w Zabierzowie, fot. UG Zabierzów
90
Miejscowości
Kamieniołom
Położony na krawędzi Garbu Tenczyńskiego został założony w 1894 r. i funkcjonował do 1992 r.
Wydobywano w nim górnojurajski wapień, który następnie przetwarzano na wapno budowlane,
szuter, kredę i inne asortymenty w zakładzie położonym w miejscu dzisiejszego Rynku. Kamieniołom
tworzą dwa wyrobiska: dolne, zalane wodą i stopniowo zarastające, które masowo zasiedliły płazy
i znaczna populacja zaskrońca oraz górne, umożliwiające obserwacje geologiczne - występujących
tu wapieni z okresu górnej jury i kredy, utworów trzeciorzędu, a także śladów procesów geologicz-
nych, jak powierzchnie abrazyjne (ścięcia wapieni przez morze), uskoki związane z formowaniem
się Garbu Tenczyńskiego w okresie trzeciorzędu. Z grani górnego wyrobiska roztacza się szeroka
i pouczająca panorama Rowu Krzeszowickiego oraz Wyżyny Olkuskiej.
Skała Kmity (Dolina Rudawy)
Zbudowana z górnojurajskiego wapienia, wcina się w dolinę Rudawy tworząc z przeciwległym
wzgórzem Bukowina przełomowy jej odcinek przez Garb Tenczyński. Oba zbocza doliny objęto ochro-
ną tworząc rezerwat krajobrazowy „Skała Kmity” o pow. 19, 36 ha. Na prawym zboczu, w obrębie
Skały Kmity zachowały się fragmenty naskalnych muraw i kserotermicznych zarośli; lewe - Bukowinę
z charakterystyczną skałką Bonerówny (tak współcześnie nazwaną) pokrywa las grądowy z szeregiem
gatunków górskich w runie. Widokowy szczyt Skały Kmity, na który prowadzi szlak spacerowy zwieńcza
krzyż wystawiony w 1911 r. dla uczczenia 500 rocznicy bitwy pod Grunwaldem. Jednak Skała Kmity naj-
lepiej się eksponuje z prowadzącej u jej podnóży drogi wojewódzkiej. Stąd widoczna jest wyryta na niej
inskrypcja nawiązująca do legendy o rycerzu Kmicie i jego nieszczęśliwej miłości do Olimpii Bonerówny,
córki dziedzica sąsiednich Balic.
Oto treść inskrypcji, która dopiero niedawno doczekała się odnowienia i jest czytelna, bodaj po raz
pierwszy od ponad kilkudziesięciu lat.
KTHORYŻ SERCEM PRZYDZIE THU,
MAIĄC MESTWO W ÓNYM DNIU,
THO I RADOST MOŻE MIEĆ
ZASIE KTHORY PRZYDZIE THU,
MA STRAPIENIE W ONYM DNIU
THO I SPOKÓJ MOŻE MIEĆ. Herb
Kmitów - Szreniawa
Rytmem tym zwierza swe żale
Bolesne serce samotnej skale
Stanisław Kmita rycerz orężny
W boju z tatary szablą potężny
1512
Ku Bonerownie serce obrócił
I z tej tu skały w przepaść się rzucił
1515
Napis na Skale Kmity, fot. UG Zabierzów
Pierwsze informacje o częściowo już wówczas zatartej inskrypcji na Skale Kmity pojawiły się
w 1826 r. w „Kurierze Warszawskim”. Temat rozwinął Franciszek Gąsiorowski, który w 1834 r. pod
pseudonimem Franciszek Nowowiejski napisał opowiadanie „Kmita i Bonerówna” umieszczając
jego akcję w 1515 r. Legenda zaczęła się popularyzować, i choć przybierała różne wersje, to za-
wsze jej finał był jeden - Kmita nie mogąc połączyć się z ukochaną Olimpią Bonerówną popełnił
samobójstwo skacząc ze skały. W 1838 r. Adam Gorczyński piszący pod pseudonimem Jadama
z Zatora w swych „Powieściach Jadama” zamieścił opowiadanie „Balice. Powieść z czasów Zyg-
91
 Miejscowości Miejscowości
ków tego kompleksu leśnego. W krajobrazie zachodnich okolic Krakowa zaznacza go „zapałka” – stacja
munta I”, w którym przytoczył wiersz, który jakoby widniał na skale. Wiersz ten w l. 40. XIX w.
radiolokacyjna lotniska w Balicach posiadająca kształt 50-metrowej wieży zakończonej kulą. Wybudo-
pojawił się w utworach innych autorów, lecz w transkrypcji na język pseudo-staropolski. W takiej
wana w 1996 r., została gruntownie zmodernizowana w 2016 r., celem zwiększenia ilości danych pozy-
też formie, jak obecnie, został w 1854 r. odkuty z inicjatywy m.in. Wincentego Pola, który napisał
skiwanych z systemów pokładowych samolotów, a tym samym podniesienia poziomu bezpieczeństwa
kolejne strofy opatrzone datami. Historia nie potwierdza podania, aczkolwiek Stanisław Kmita był
ruchu lotniczego. Obecnie jej tzw. zasięg wtórny wynosi około 460 km.
postacią realna. Kasper Niesiecki, w swym herbarzu (1743) podaje „….Piotr i Stanisław Kmitowie
w szczęśliwej naszych z Tatarami potyczce pod Wiśniowcem 1512,…. mężnie się potykali”. Brak
jest natomiast w jakichkolwiek źródłach informacji o Olimpii Bonerównie; żadna z niewiast w rodzie
ZELKÓW
Bonerów nie nosiła tego imienia. – jest położony na połu-
dniowej krawędzi Wyży-
W przełomie Rudawy na uwagę zasługuje także skałka Nad Zaściankiem, zw. też Nad Jackiem, ny Olkuskiej, pomiędzy
uznana za pomnik przyrody i podobnie jak Skała Kmity owiana legendami. Jedna z nich głosi, że Dolinami Kluczwody
widoczny na skale ślad, jakby odcisk stopy, pozostawił sam Chrystus; inne przekazy utrzymują, że i Bolechowicką, na prze-
tu znajdowały się pierwotne inskrypcje, odtworzone następnie na Skale Kmity. Wysuwana jest też ciętnej wysokości oko-
hipoteza, iż widoczne na wyniosłości formy ziemne są pozostałością obwałowań wczesnośrednio- ło 400 m n.p.m. Stąd
wiecznego rycerskiego gródka. Nie można też wykluczyć, że było to też miejsce pogańskiego kultu. dojazd do centrum wsi
Może to sugerować kultywowany jeszcze w 1 poł. XX w. obyczaj, podobny do krakowskiej „Rękawki”, prowadzi niemal górski-
zrzucania ze skały dzieciom słodyczy. mi drogami, które pną
się ostro w górę zboczy,
Dolina Grzybowska pokonując prawie 100 m
– jest popularnym miejscem spacerowym, a z racji położonego u jej ujścia parkingu, a także przewyższenia. Droga
dogodnym punktem wyjścia w Las Zabierzowski czy na wsp. Skałę Kmity. Wzdłuż prowadzącej nią z Białego Kościoła (drogi
asfaltowej drogi rozmieszczono tablice prezentujące różne zagadnienia z zakresu gospodarki leśnej krajowej nr 94) prowadzi
i ochrony przyrody, oznaczenia szlaku edukacyjnego dla dzieci „Pomocnik leśnika” a przede wszyst- fragmentem uchodzące-
kim szereg miejsc do wypoczynku. Dolina Grzybowska liczy niespełna 2 km długości, jest uformowa- go do Doliny Kluczwody
na w lessie, a skałki górnojurajskich wapieni ukazują się nielicznie na jej pokrytych grądem zboczach. Wąwozu Zelkowskiego,
Jej dnem porośniętym płatami łęgu olszowo-jesionowego płynie Grzybowski Potok zasilany kilkoma dziś mało ciekawego
źródłami, w tym w miejscu zw. Studzienki, u ujścia bocznej dolinki – Lisiego Dołu. krajobrazowo; droga
z Bolechowic przecinają-
Las Zabierzowski ca tektoniczną krawędź
– jest największym, liczącym ok. 500 ha leśnym kompleksem na zachód od Krakowa, pokrywają- Wyżyny Olkuskiej jest
cym wierzchowiny Garbu Tenczyńskiego poprzecinane jarowymi, przeważnie uformowanymi w lessie bodaj najbardziej widokową w okolicy. W miarę pokonywania wysokości otwiera się coraz roz-
dolinami, jak np. Zapustny Dół, Wąwóz Kochanowski, Wąwóz Zbrza, Lisi Dół, Balickie Doły, czy ww. Do- leglejsza panorama – Krakowa, Rowu Krzeszowickiego, Garbu Tenczyńskiego, a w perspektywie
lina Grzybowska. W ich obrębie górnojurajskie skałki pojawiają się sporadycznie, a liczniej występują Beskidów, a nawet przy dobrej pogodzie Tatr.
na stromej krawędzi Garbu Tenczyńskiego, nad Kochanowem, gdzie są wykorzystywane do wspinacz- Historyczne centrum wsi wyznacza owalny plac, ze stawem w środku. Jest to typowe oczko krasowe
ki. W drzewostanach Lasu Zabierzowskiego dominuje buk, dąb, modrzew z licznym udziałem graba, - bezodpływowy zbiornik o dnie,
sosny, świerka i wielu innych gatunków; w wypełnionym iłami, itp. materia-
warstwie podszytu - leszczyna, kruszyna, łem nieprzepuszczalnym. Staw
jarząb; w runie obok wszechobecnej mali- przez wieki służył mieszkańcom,
ny i jeżyny spotkać można wiele gatunków jako źródło wody, głównie do ce-
roślin kwiatowych, w tym chronionych, jak lów gospodarczych, stając się tym
np. wawrzynek wilczełyko, konwalię ma- samym centrum wsi i ośrodkiem
jową, storczyki, fiołki czy lilię złotogłów, jej życia społecznego. Wodę pit-
której bogate stanowiska pośród buczyny ną dowożono z dolin, a pierwszą
karpackiej, na północnych stokach nad Ko- studnię głębinową wybudowano
chanowem jest chronione w formie użytku dopiero po I wojnie światowej.
ekologicznego. Liczne szlaki: piesze, w tym Lecz całkowicie problem niedo-
do nordic walking, Jurajski Szlak Rowerowy borów wody rozwiązała dopiero
Orlich Gniazd, a szczególnie okrężny szlak budowa w 1963 r. studni o głębo-
spacerowo-dydaktyczny stwarzają szerokie kości 50 m, tj. sięgającej jurajskie-
możliwości dotarcia do wszystkich zakąt- „Zapałka” – stacja radiolokacyjna lotniska w Balicach, go piętra wodonośnego. Krzyż w Zelkowie, fot. UG Zabierzów
fot. R. Trzmielewski

92 93
 Miejscowości
Staw w Zelkowie, fot. UG Zabierzów
Z historii...
Początki Zelkowa (historycznie Żelkowa) są nieznane. Można przypuszczać, że wieś powstała
najpóźniej w XIV w., w obrębie kompleksu majątkowego stanowiącego uposażenie wzniesionego
przez Kazimierza Wielkiego zamku w Ojcowie, na przełomie XIV/XV w. ustanowionego starostwem
niegrodowym ojcowskim. Pierwsze zachowane wiadomości o Zelkowie z 1403 r. dotyczą tut. sołec-
twa. Natomiast informacje o samej wsi zawierają dopiero akta lustracji z 1564 r. Odnotowano wów-
czas m. in. 18 gospodarujących w Zelkowie kmieci oraz karczmę należącą do starostwa. W 1635 r. Ze-
lków wraz z Wierzchowiem oraz założoną około 1570 r. osadą Bodaczów (pod Białym Kościołem, dziś
nieistniejącą) król Władysław IV wyłączył ze starostwa ojcowskiego nadając je swemu sekretarzowi
i burgrabiemu krakowskiemu Janowi Wizenbergowi. Utworzono wówczas niegrodowe starostwo
bodaczowskie, które przetrwało do czasów rozbiorowych. Jego ostatnim posesorem był Adam hr.
Męciński z Kurozwęk, także dziedzic sąsiedniego Ujazdu. W okresie rozbiorowym starościńskie do-
bra przeszły na własność skarbową, a po 1846 r., tj. po aneksji Rzeczpospolitej Krakowskiej przez Au-
strię stanowiły tzw. dworski obszar rządowy. W II poł. XIX w. posiadała go Jadwiga Ożegalska (1865
- 1935) właścicielka sąsiednich Bolechowic. Zelków pozostawał wówczas wsią nadgraniczną - granica
z Rosją przebiegała przez Wąwóz Zelkowski i Dolinę Kluczwody.
Z obiektów zabytkowych w Zelkowie zachowały się dwie kapliczki z przełomu XIX/XX w. oraz przy
stawie z 1876 r. Z czasów współczesnych na uwagę zasługuje pomnik papieża św. Jana Pawła II
ufundowany przez mieszkańców i uroczyście odsłonięty 25 IX 1999 r. Jego twórcami są krakowscy
artyści: rzeźbiarz Władysław Dudek oraz odlewnik Stefan Kowalówka.
Pomnik św. Jana Pawła II wystawiono przy szkole, naprzeciw domu, w którym w latach 70. XX w.
mieścił się punkt katechetyczny. W 1972 r. w ramach wizytacji kanonicznej parafii w Bolechowi-
cach punkt ten odwiedził Ojciec Święty - Karol Wojtyła, podówczas sprawujący godność metropo-
lity krakowskiego. Po raz drugi kard. K. Wojtyła bawił w Zelkowie w styczniu 1978 r. Występował
wówczas miejscowy zespół „Herody”, który w jednej z ułożonych na tę okazję przyśpiewek życzył
kardynałowi, by został papieżem. Zaiste, że życzenia te wnet się spełniły - 16 X 1978 r.
94
Miejscowości
Dolina Kluczwody
Zwana też Doliną Wierzchówki rozciąga się na długości ok. 7 km. Jej największą atrakcją jest położona
w górnej części, na terenie wsi Wierzchowie (poza gminą Zabierzów) Jaskinia Wierzchowska Górna. Jest to
druga co do wielkości jaskinia na Wyżynie Krakowsko -Częstochowskiej, licząca 975 m długości, z czego na 700
m urządzono trasę turystyczną. Jej zwiedzanie (wyłącznie z przewodnikiem; ok. 50 min.) urozmaicają rekon-
strukcje wymarłych ssaków i człowieka pierwotnego oraz niewielkie ekspozycje poświęcone eksploracji jaski-
ni. Nieco dalej znajduje się jaskinia Dzika o dł. 61 m, a następnie Mamutowa, o dł. ok. 100 m, znana z wielu
znalezisk z okresu górnego paleolitu, w tym wyrobów z ciosów mamuta. Nieco poniżej w centrum Wierzcho-
wia, przy parkingu biją obfite źródła Kluczwody. Najbardziej malowniczą, a także interesującą jest środkowa
część Doliny, pomiędzy Wąwozem Zelkowskim a Gackami, o zmiennym przebiegu i jarowym charakterze,
z szeregiem grup jurajskich skał. Tradycyjnym punktem wyjścia w tą część doliny jest niewielki plac postojowy
u wylotu Wąwozu Zelkowskiego, przy drodze z Zelkowa do Białego Kościoła, przy którym znajdują się infor-
macje turystyczne oraz urządzone miejsce do wypoczynku. Opodal, na prywatnej posesji zwracają uwagę
stylizowane słupy graniczne Rosji i Austro-Węgier. Przypominają one, że w okresie zaborów dnem Doliny
Kluczwody (od Ujazdu), następnie wspomnianym Wąwozem Zelkowskim przebiegała austriacko-rosyjska
granica. Idąc w dół Doliny, w odległości około 0,5 km od opisanego wyżej miejsca rozpoczyna się okrężny,
2 km długości szlak spacerowy oprowadzający po rezerwacie krajobrazowym „Dolina Kluczwody”, który
obejmuje 35,22 ha zachodnich zboczy i częściowo wierzchowin ponad Doliną. Rezerwat chroni charaktery-
styczny krajobraz jurajskich dolin – skalistych stoków pokrytych głównie grądem oraz fragmentarycznie
starodrzewem buczyny karpackiej, w której runie występuje wiele cennych gatunków roślin kwiatowych,
w tym podlegająca ochronie lilia złotogłów. Około 0,7 km od wejścia do rezerwatu lewe zbocze buduje
kompleks Zamkowych Skał. Na ich wypłaszczeniu w latach 1993-95 odsłonięto zarysy murów przyziemia
rycerskiego zameczku, którego budowę prowadzoną w I poł. XIV w. z inicjatywy sędziego krakowskiego
Jana z Syrokomli (dziś Janowca w lubelskiem) porzucono z uwagi na obsunięcie się części murów. Pod-
jęto ją w Korzkwi (gmina Zielonki), gdzie zamek przetrwał do naszych czasów. Niestety pozostałości ruin,
wówczas zabezpieczone, a pozbawione konserwacji są dziś mało czytelne, zaś dojście z braku zniszczonych
schodów nader trudne. Dalsza część doliny do Gacek, jest stosunkowo mało uczęszczana, co niewątpliwie
dodaje jej uroku, mimo braku znaczniejszych walorów krajobrazowych w porównaniu z innymi jurajskimi
dolinami. Niestety ten fragment doliny stanowi własność prywatną i stąd czarny szlak pieszy został na tym
odcinku skasowany, choć przejście jest możliwe, lecz wyłącznie na własną odpowiedzialność. Za Gackami
dolina poszerza się i w rejonie Ujazdu uchodzi do Rowu Krzeszowickiego.
Zamkowe Skały, Dolina Kluczwody, fot. B. Czerwiński
95
 Turystyka
w Gminie Zabierzów

97
 Schemat szlaków Schemat szlaków
Gminy Zabierzów Gminy Zabierzów

skala 1 : 75 000

98 99
 Turystyka
Turystyka w Gminie Zabierzów
Oznakowania turystyczne, fot. UG Zabierzów
SZLAKI TURYSTYCZNE
Łacznie sieć szlaków na terenie Gminy Zabierzów liczy ponad 189 km. Składa się na nią około 67 km
szlaków pieszych, 60 km szlaków rowerowych, 21 km szlaków spacerowo-edukacyjnych, 15 km szlaków
nordic walking oraz 26 km szlaków konnych. Wydaje się, że jest ona wystarczająca, mimo że na pewnych
odcinkach szlaki mają wspólne przebiegi. Zapewnia turystom, niezależnie od sposobu przemieszczania
się dotarcie do wszystkich interesujących zakątków gminy. Największe znaczenie posiadają szlaki piesze
– liczące w sumie 103 km przy ujęciu ich wszystkich typów – stricte pieszych, spacerowo-edukacyjnych
i nordic walking. Podział ten wynika li tylko z przyjętego systemu oznakowania, lepiej sprawdzającego
się w praktyce, a także historycznych zaszłości. Szlaki stricte oznakowane, jako piesze to najstarsze szlaki
zakładane przez PTTK już w latach 50. i 60. XX w., w części oparte o jeszcze przedwojenne koncepcje, jak
np. szlaki prowadzące przez dolinki Kluczwody, Będkowską czy Kobylańską. W latach 80. XX w. zaczęły
być one uzupełniane o szlaki spacerowo-edukacyjne zakładane głównie z inicjatywy ówczesnego Zespołu
Jurajskich Parków Krajobrazowych woj. krakowskiego. Czas wykazał, że takie szlaki, stosunkowo krótkie,
okrężne zyskują coraz większą popularność, podobnie jak szlaki nordic walking wytyczone na obszarze
Lasu Zabierzowskiego, a stanowiące odpowiedź na obecną modę „chodzenia z kijkami”.
Dużą popularnością cieszą się również szlaki rowerowe, które podkreślmy nie są drogami (ścieżkami)
rowerowymi w rozumieniu prawa o ruchu drogowym. Są to, podobnie jak szlaki piesze, oznakowane
trasy prowadzące po istniejących drogach, nie tylko asfaltowych, także gruntowych – leśnych czy po-
lnych, służące przemieszczaniu się rowerem wyłącznie w celach turystyczno-rekreacyjnych. Ostatnio
gmina Zabierzów podjęła działania zmierzające do polepszenia infrastruktury rowerowej. Pierwszym
ich efektem jest oddany do użytku wiosną 2018 r. ciąg pieszo-rowerowy między Więckowicami a Kar-
niowicami (z miejscem do wypoczynku). Inne plany przewidują budowę ścieżki rowerowej w Dolinie
Rudawy (pod Szczyglicami), a także poprawę nawierzchni i wyposażenia szeregu lokalnych dróg pod
kątem ich rowerowego wykorzystania.
Należy podkreślić, iż wszystkie szlaki są wyposażane w drogowskazy i schematyczne mapki uła-
twiające orientację i planowanie trasy przejścia/przejazdu, a także w szereg miejsc do wypoczynku
ze schronami (altanami) przeciwdeszczowymi.
100
Turystyka
SZLAKI PIESZE
1. Niebieski szlak Zabierzów – Mników (mapa str. 102-103)
Zabierzów PKP – kamieniołom 1,3 km – Las Zabierzowski (droga do Kleszczowa) 2,6 km – Wąwóz Zbrza,
szlak czarny do Aleksandrowic 4,5 km – Kleszczów 5,7 km – Brzoskwinia 9,0 km – Chrosna 11,1 km – Wąwóz
Półrzeczki 14,8 km – Dolina Mnikowska parking 16,1 km – Mników MPK 18,2 km
Szlak udostępnia najciekawsze fragmenty wschodniej części Garbu Tenczyńskiego. Mimo, iż założony zo-
stał z końcem lat 70. XX w. zachował swe turystyczne walory, jako szlak pieszy. Prowadzi m.in. przez Las
Zabierzowski, Dolinę Brzoskwinki, Wąwóz Półrzeczki i Dolinę Mnikowska.
Szlak rozpoczyna się przy stacji kolejowej w Zabierzowie, której otoczenie z uwagi na modernizację linii
kolejowej jest jeszcze (maj 2018 r.) nieuporządkowane. Ze stacji idziemy ul. Kolejową, w kierunku Rynku,
a następnie skręcamy w ul. Sportową, przy której położony jest Ośrodek Sportowo-Rekreacyjny. Po około
500 m szlak wyprowadza na ul. Śląską (drogę krajową), którą po około 200 m opuszczamy kierując się
pod restaurację „Grube Ryby” usytuowaną na zboczu dawnego kamieniołomu (1,3 km; →Zabierzów
kamieniołom). Poniżej, przy drodze do kamiołomu znajduje się zadaszone miejsce do wypoczynku. Przy
restauracji spotykamy znaki czerwonego szlaku dydaktycznego, który będzie nam towarzyszył przez około
2 km. Wspólnie z nim, na tyłach restauracji skręcamy w Las Zabierzowski (uwaga na znaki, by nie wejść
na boczną drogę) i łagodnie podchodzimy na wierzchowinę Garbu Tenczyńskiego. Przecinamy szeroką
leśną drogę z Zabierzowa do Kleszczowa. Opodal, na skraju lasu, znajduje się „zapałka” – radar obsługu-
jący lotnisko Balice, niezwykle charakterystyczna budowla w krajobrazie gminy, jak i zachodnich okolic
Krakowa. Szlak sprowadza w dolinkę – początkowy odcinek Doliny Grzybowskiej (→ Zabierzów, Dolina
Grzybowska), który tu przybiera formę rozczłonkowanego wąwozu. Przekraczamy go opuszczając znaki
czerwonego szlaku dydaktycznego, a następnie szeroką szutrówkę, którą biegnie czerwony szlak rowero-
wy Orlich Gniazd (nr 12), i schodzimy do Wąwozu Zbrza, gdzie znajduje się koniec czarnego szlaku doj-
ściowego z Morawicy i Aleksandrowic (nr 11; 4,5 km). Wąwozem tym wracamy na grzbiet wierzchowiny
do biegnącej nią drogi z Zabierzowa do Kleszczowa. Stąd, aż do Brzoskwini trasa naszego szlaku pokrywa
się z trasą wsp. szlaku rowerowego. Przechodzimy przez → Kleszczów (5,7 km, pętla autobusowa), by
po 150 m za kościołem skręcić w prawo, i uwaga ! po dalszych 150 m w lewo, w pierwszą polną drogę.
Przed nami piękna, rozległa panorama Garbu Tenczyńskiego, w widocznym wcięciem Doliny Brzoskwinki
i „piłką” – wojskowym radarem obudowanym w tej formie. Widokowa droga sprowadza w obniżenie,
Kamieniołom w Zabierzowie, fot. UG Zabierzów
101
 1. Niebieski szlak 1. Niebieski szlak
Zabierzów – Mników skala 1 : 35 000 Zabierzów – Mników

102 103
 Turystyka
skręca na zachód wyprowadzając na skrzyżowanie dróg asfaltowych w → Brzoskwini. Po niespełna 200 m  2. Szlak Warowni Jurajskich
w centrum wsi, przy remizie OSP – tablica informacyjna i początek szlaku pieszego do Rudawy (nr 8); tu
też szlak rowerowy odchodzi w górę zbocza). Skręcamy w lewo i asfaltową uliczką dochodzimy do najcie-
kawszej, dolnej części Doliny Brzoskwinki (→Brzoskwinia). Podążamy drogą, a u podnóża oryginalnych
w formach skał zboczowych ścieżką. Prowadzi tędy czerwony szlak spacerowy „Chrośnianeczka”. Był on
zaopatrzony w tablice informacyjne, lecz nie wszystkie z nich się zachowały. Po niespełna 1 km docho-
dzimy do placu postojowego i drogą jezdną (autobusy MPK) dochodzimy do jej zakrętu przy kapliczce na
miejscu dawnego cmentarza cholerycznego, przy której skręcamy w lewo i zaraz w prawo, i za autostra-
dowym wiaduktem ponownie w prawo. Prowadząca wzdłuż autostrady droga lekko wznosi się zboczem
Padanej Góry. Mijamy wiadukt pod autostradą z drogą do Mników – Chrosna i wnet leśną ścieżką scho-
dzimy do Wąwozu Półrzeczki – głębokiej i zalesionej doliny, wyżłobionej w górnojurajskich wapieniach,
które nieco dalej ukazują się na zboczach. U ujścia Półrzeczek, między zabudowaniami dochodzimy do
szosy prowadzącej Doliną Sanki i zaraz do parkingu u wejścia w Dolinę Mnikowską (16,1 km), przy którym
umieszczono mapę okolicy i tablice informacyjne. Tu również w sezonie dojeżdżają autobusy miejskie,
a także zaczyna się szlak czarny, który spotkaliśmy tuż przed wyjściem z Doliny Półrzeczki. Obok prawie
ruiny drewnianego budynku zw. szałasem, mieszczącego dawniej tak potrzebny tu bar szlak sprowadza
w Dolinę Mnikowską. Stanowi ona przełomowy odcinek rozległej Doliny Sanki i jest chroniona, jako rezer-
wat krajobrazowy o pow. 20,89 ha. Dolina posiada formę wyciętego w górnojurajskim wapieniu kanionu,
o prawie pionowych, kilkudziesięciu m wysokości skalnych ścianach. Na jednej ze skał, w skalnym zakolu
zw. Cyrkiem widnieje wizerunek Matki Bożej, pierwotnie namalowany w 1863 r. przez Walerego Eliasza –
Radzikowskiego, w obecnej oglądanej wersji współcześnie „odmalowany” przez miejscowego ludowego
artystę. Od kilku lat ów obraz Matki Bożej jest przedmiotem ożywionego kultu związanego z osobą św.
Jana Pawła II, który jako młody ksiądz odwiedził to miejsce w 1952 r. Dalsza część doliny jest zalesiona,
w ostatnim fragmencie zabudowana. Szlak doprowadza do głównej drogi w Mnikowie i kończy się przy
przystanku autobusów miejskich na skrzyżowaniu przy moście na Sance (18,2 km).
Obraz Matki Bożej Skalskiej w skalnym zakolu, Dolina Mnikowska, fot. Compass
fot. B. Czerwiński
104
Turystyka
Rudawa PKP – Dolina Będkowska – (Ojców – Mstów) (mapa str. 107)
Rudawa PKP – Brzezinka 3,4 km – Dolina Będkowska, Łączki Kobylańskie 6,4 km – [okolice Sokolicy z gro-
dziskiem 8,8 km – rejon Groty Łokietka 17,3 – Brama Krakowska 18,3 km – zamek w  Ojcowie 20,1 km
– Imbramowice klasztor Norbertanek 35,0 km – Wolbrom Rynek 54,3 km – Dolina Wodącej 62,7 km
– Podzamcze (zamek „Ogrodzieniec”) 76,9 km – Zawiercie PKP 88,5 km – Bobolice 114,6 km – Zrębice 141,4 km
– Mstów Wancerzów, klasztor 157,1 km]
Szlak Warowni Jurajskich powstał w 1 poł. lat 70. XX w. z połączenia istniejących już szlaków, w tym
szlaku Ojców – Rudawa założonego w l. 50. XX w. w oparciu o przedwojenne koncepcje. Jego nazwę za-
proponował wybitny znawca Jury (Wyżyny) Krakowsko-Częstochowskiej i autor licznych przewodników –
Julian Zinkow, w nawiązaniu do znanego Szlaku Orlich Gniazd (pieszego), który omijał szereg warownych
obiektów – zamków i strażnic, a także ciekawych turystycznie rejonów Wyżyny Krakowsko-Częstochow-
skiej. Przez terenie gminy Zabierzów biegnie niespełna 7 km początkowego odcinka szlaku, który pozosta-
wiono, mimo konieczności przejścia drogą jezdną, jako tradycyjne dojście do Doliny Będkowskiej ze stacji
w Rudawie, z uwagi na duże krajoznawcze znaczenie tej miejscowości. Odcinek ten w przeciągu ostatnich
kilkunastu lat ulegał ciągłym modyfikacjom z uwagi na komasację pól między Brzezinką a Rudawą i zaora-
nie dogodnych dla piechura dróg polnych.
Stacja kolejowa w  → Rudawie nadal
pozostaje tradycyjnym węzłem szlaków
(także zielony czarny), punktem wyjścia
w  Podkrakowskie Dolinki, zarówno na
Garbie Tenczyńskim, jaki na Wyżynie Olku-
skiej. Stąd znaki naszego szlaku prowadzą
uliczkami Rudawy, koło upamiętnionego
pobytem Henryka Sienkiewicza „domu
z  wieżyczką”, następne przez Rynek, obok
tamt. kościoła. W  Rynku – kilka tablic in-
formacyjnych przypomni, co w  Rudawie
godnego uwagi. Tuż za kościołem mijamy
zabytkowy cmentarz i przy kapliczce z końca
XIX w. skręcamy w ul. kard. Dunajewskego Kościół w Rudawie, fot. UG Zabierzów
(1,1 km), która wyznacza dalszą trasę. Tu towarzyszący nam szlak zielony (nr 5) odchodzi do Radwanowic,
zaś podążając za naszymi znakami mijamy po około 300 m odrestaurowany poniemiecki schron z 1944 r.
(tablica informacyjna; → Rudawa), a dalej gospodarstwo Instytutu Zootechniki w Balicach. Opuszczamy Ru-
dawę idąc nadal drogą jezdną, początkowo w cieniu szpaleru drzew. Mijamy drogę z Niegoszowic (2,8 km)
podążając nadal wśród pól z  widokiem na krawędź Wyżyny Olkuskiej, którą wnet będziemy forsować.
Osiągnąwszy zabudowania → Brzezinki (3,4 km) znaki kierują w ul. Zachodnią, boczną uliczkę, i po nie-
spełna 1 km opuszczają wieś kierując dalej na północ w  kierunku widocznej stromej grani zwieńczo-
nej Skałą Cebulową. W połowie podejścia znaki opuszczają drogę i kierują w prawo, na wschód wąskim
grzbietem w kierunku Cebulowej Skały, która otwiera Dolinę Będkowską (→ Kobylany). Roztacza się stąd
szeroki widok na Rów Krzeszowicki, Garb Tenczyński i pasma Beskidów, zaś w pierwszym planie na prze-
ciwległą, skalistą w partiach szczytowych Górę Żarnową. Stromym zejściem szlak omija Cebulową, i wą-
ską ścieżką, zachodnim zboczem doliny, przez las sprowadza na jej dno, do Łączek Kobylańskich (6,4 km),
gdzie łączy się z czerwonym szlakiem rowerowym Podkrakowskich Dolinek (nr 12). Podążamy w górę do-
liny, przez las, asfaltową drogą mijając po lewej leśniczówkę, i odchodzącą przy niej bitą drogę, która po
1,7 km umożliwia dojście do szlaku czarnego z Radwanowic na Grzybowej Górze. Po przeciwnej stronie
widoczne dawne stawy dziekanii krakowskiej kapituły katedralnej, obecnie prywatnej pstrągarni. Istniały
już w 2 poł. XIX w., zaś w okresie okupacji zostały przejęte przez Niemców i odnowione. Za stawami szlak
przekracza dawną granicę między zaborami austriackim a  rosyjskim (od północy), dziś między gmina-
mi Zabierzów a Wielka Wieś. Niemal na granicy, w 2000 r. została wzniesiona domkowa kaplica, w której
105
 2. Szlak Warowni Jurajskich
Turystyka Turystyka
Rudawa PKP – Dolina Będkowska

skala 1 : 60 000

Dolina Będkowska, fot. UG Zabierzów

wnętrzu umieszczono kilka tablic memorialnych, w  tym rodziny Brandysów oraz poświęconą poległym
i pomordowanym podczas okupacji niemieckiej mieszkańcom okolicznych wsi. Nieco dalej znajduje się krzyż
z podobnym przesłaniem – pamiątkową tablicą u podnóży, na której wymieniono nazwiska mieszkańców
okolicznych wsi pomordowanych w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu. Krzyż ten pierwotnie znajdował
się przy widocznej po drugiej stronie Będkówki okazałej willi „Szaniec” wzniesionej w 1932 r. przez Lecha
M. Rościszewskiego. Został ufundowany w 1947 r. przez słuchaczy Uniwersytetu Ludowego im. Chłopów Bo-
haterów, który wówczas działał w „Szańcu”. Na wysokości krzyża zwraca uwagę kamienny jaz na Będkówce
wzniesiony przez Niemców w związku z pracami przy pstrągarni na danym wodospadzie „Szerokim”. Dolina
rozszerza się. Na wschodnim zboczu widoczna wybitna skała Szaniec; ukazują się też inne skały. Następnie
dochodzimy do bocznej dolinki, u wylotu której wznosi się skalna Brama Będkowska (8,1 km).
Prowadzi tędy żółty szlak Dolinek Jurajskich (nr 3 →dalej), którym można przez Będkowice dojść do
Doliny Kobylańskiej (→Kobylany) i dalej do →Bolechowic lub przez Wąwóz Przecówki do szlaku czarnego
z Radwanowic (nr 6; i wrócić do Rudawy).
Około 700 m dalej dochodzimy do wsp. Wąwozu Przecówki, naprzeciw którego wznosi się 70-metrowej
wysokości skała Sokolica – najwyższa w całej Jurze Krakowsko-Częstochowskiej skała wspinaczkowa. Na jej
szczycie odkryto resztki grodziska z ok. XIII-XIV w. Obok znajduje się gospodarstwo agroturystyczne „Brandy-
sówka” z barem i polem biwakowym. Wkraczamy w najbardziej malowniczą część Doliny, z charakterystycz-
nymi i licznie odwiedzanymi przez wspinaczy skałami (Iglica, Cmentarzysko, Czarcie Wrota, Dupa Słonia i inne),
które niestety coraz bardziej zasłania las. W tym rejonie mijamy wodospad „Szum” (tablica informacyjna) – naj-
większy na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej o 5-metrowej wysokości. Po 1,2 km od „Brandysówki” dolinę
przecina zielony szlak pieszy z Jerzmanowic i Łaz do Wierzchowia (10,0 km). Szlakiem tym można dojść na skraj
Lasu Krzemionka, skąd zielony szlak rowerowy (nr 13) sprowadza do Karniowic i Bolechowic.
W dalszej części Doliny mijamy kolejne grupy skalne i dochodzimy do skrzyżowania z drogą od prawej,
w rejonie Łabajowej Skały z niewielką, lecz dostępną Jaskinią Łabajową (12,3 km). Dochodzi tu wsp. wy-
żej zielony szlak rowerowy (nr 13). Stąd warto podejść kilkadziesiąt m dalej, do kolejnego skrzyżowania
i skierować się za drogowskazem do Jaskini Nietoperzowej (około 400 m). Jest to jedna z najwięk-
szych jaskiń na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej licząca 326 m, udostępniona turystycznie. Przy
jaskini ciekawie zakomponowana ekspozycja skał występujących w  południowej części Wyżyny.
Opodal widoczna jest „Skałka 502” (z betonowym słupem) – najwyższe wzniesienie w południowej
części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej (512,8 m n.p.m.). Z jego szczytu roztacza się 360-stop-
niowy widok, na co najmniej kilkadziesiąt km, a na południe, aż po Tatry. Zob. też „Szlaki rowerowe
– trasa nr 12 Podkrakowskie Dolinki.

106 107
 3. Żółty Szlak Dolinek Jurajskich
Turystyka
Krzeszowice – Pieskowa Skała Turystyka
3. Żółty Szlak Dolinek Jurajskich Krzeszowice – Pieskowa Skała (mapa str. 108)

skala 1 : 50 000
[Krzeszowice PKP – Czerna klasztor 5,4 km – Dol. Racławki 12,0 km] – Szklary 17,5 km – Grzybowa Góra,
szlak czarny 19,0 km – Dol. Będkowska, szlak niebieski 20,3 km – Będkowice 22,2 km – Dol. Kobylańska
23,1 km – Karniowice 26,8 km – Dol. Bolechowicka 27,9 km – Wierzchowie 33,1 km – [Murownia 35,2 km
– Ojców Brama Krakowska 39,5 km – Pieskowa Skała 50,4 km]
Szlak ten faktycznie prowadzi z Chrzanowa, lecz praktycznie Krzeszowice, jako ważny punkt wyj-
ścia na turystyczne trasy dzielą go na dwie części. Dodajmy, że z Krzeszowic na południe szlak prowa-
dzi przez ruiny zamku Tenczyn (5 km), który wielokrotnie pojawiał się w treści naszego przewodnika,
jako ośrodek rozległych dóbr rodu Tęczyńskich, w XIX-XX w. Potockich obejmujących również wsie
dzisiejszej gminy Zabierzów. Natomiast, od Krzeszowic, w swej północnej części szlak przebiega przez
wszystkie położone na Wyżynie Olkuskiej Podkrakowskie Dolinki.
W niniejszym przewodniku znajduje się opis jedynie odcinka szlaku, który głównie przebiega przez ob-
szar gminy Zabierzów. Zaczyna się w  Szklarach (połączenie ze szlakiem czarnym do Radwanowic – nr 6),
a kończy w Wierzchowiu, gdzie dochodzą szlaki czarny (nr 4) i zielony z Jerzmanowic i Łaz (15,6 km).
Szklary (17,5 km) położone są w rozległej Dolinie Szklarki (→ Radwanowice), którą szlak przecina poprzecznie
z zachodu na wschód, tuż przy kościele położonym u podnóża wschodniego zbocza doliny. Zwieńcza je potężna
skała Brodło z krzyżem na szczycie. Spod kościoła asfaltowa droga wyprowadza na wierzchowinę do krawędzi lasu.
Tutaj (18,5 km) spotykamy znaki szlaku czarnego (nr 6) z Radwanowic. Skręcamy na południe (w prawo), i wspólnie
ze szlakiem czarnym podążamy granicą lasu z widokiem na rozległa Dolinę Szklarki. Po 500 m szlaki rozdzielają się
– żółty odbija w lewo, w leśną ścieżkę, a po dalszych 700 m skręca w lewo i zaczyna opadać ku Dolinie Będkow-
skiej. W tym rejonie można dostrzec poprzeczny rów – pozostałość dwóch linii okopów zbudowanych przez
Niemców w 1944 r. wzdłuż zachodniego zbocza Doliny Będkowskiej między Łączkami a Łazami (→Fortyfikacje
z okresu II wojny światowej). Dalej szlak stromo opada do Wąwozu Przecówki, bocznego do Doliny Będkowskiej
(→ Kobylany). W perspektywie drogi otwiera się widok na największą w Dolinie Będkowskiej skałę Sokolica.
Dolina Będkowska (20,3 km) – połączenie ze Szlakiem Warowni Jurajskich (nr 1) oraz czerwonym szlakiem
rowerowym Podkrakowskich Dolinek (nr 12); opodal agroturystyka „Brandysówka” (m.in. bar).

Widok z wapiennych ostańców na Dolinę Kobylańską, fot. T. Renk

108 109
 Turystyka Turystyka
Szlak skręca w prawo, w dół doliny, mija kilka zagród i po 700 m skręca w lewo. Przekraczamy Będkówkę, skalną 4. Czarny szlak Doliny Kluczwody Modlnica – Jaskinia Wierzchowska Górna (mapa str. 112)
Bramę Będkowską i rozwiniętym za nią Wąwozem Będkowskim wspinamy się do centrum Będkowic. Prze-
chodzimy przez niewielki plac (22,2 km) z przystankiem autobusów linii 210, by wygodną drogą zejść w górny Modlnica – Tomaszowice 1,5 km – Łysa Góra 3,4 km – Gacki 6,4 km – Dolina Kluczwody, odejście niebieskiego szlaku
odcinek Doliny Kobylańskiej (23,1 km; → Kobylany). Skręcamy w dół doliny i wnet spotykamy niebieskie znaki 8,1 km – szosa Zelków-Biały Kościół 9,3 km – Wierzchowie 10,5 km – Jaskinia Wierzchowska Górna 11,3 km
rowerowego Szlaku Brzozowego (nr 15), który dalej będzie nam towarzyszył. Idziemy w dół doliny, której zbo-
cza, a nawet dno zdobią liczne skały górnojurajskich wapieni, w formie poszarpanych grani, pojedynczych blo-
ków lub skalnych murów. Mijamy źródło Kobylanki, dalej dwie boczne dolinki na lewym zboczu. Pierwszą z nich
dochodzi czerwony szlak rowerowy Podkrakowskich Dolinek (nr 12). Jednak największe wrażenie sprawia dol-
ny odcinek doliny – skalny kanion o płaskim dnie, pokryty murawami, z szeregiem skał o wręcz fantastycznych
kształtach. Wśród nich zwraca uwagę skała Żabi Koń (z krzyżem i kapliczką). Prawie naprzeciw niej odchodzi bocz-
na dolinka z wiatami turystycznymi. Prowadzi nią ścieżka edukacyjna, która kończy się na wierzchowinie, obok
parkingu i kolejnego miejsca wypoczynkowego przy szosie Kobylany – Będkowice. Podążając dalej dnem doliny
mijamy skalna bramę, i wnet opuszczamy dolinę (25,2 km) kierując się w lewo, stromą ścieżką w górę zbocza,
na krawędź Wyżyny Olkuskiej. Mijamy zabudowę Gaju Kobylańskiego, a nieco wcześniej skrzyżowanie z rowe-
rowym Szlakiem Brzozowym (nr 14). Z prawej strony otwiera się szeroki widok na Rów Krzeszowicki. Docho-
dzimy do rozwidlenia dróg kierując się prawą odnogą sprowadzającą w dół zbocza do → Karniowic (26,8 km),
gdzie zwracają uwagę zabudowania Małopolskiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego (z hotelem), domu opieki
oraz bloki mieszkalne. Obok, za kamiennym murem – zespół dworsko-parkowy. Na jego wysokości szlak odbija
w lewo, w wąską asfaltową drogę, trawersującą zbocze Wyżyny Olkuskiej w kierunku Gór Karniowskich. Na jej
zakręcie pojawiają się znaki zielonego szlaku rowerowego z Zabierzowa do Doliny Będkowskiej i Jerzmanowic
(nr 12). Nie zmieniając kierunku wspólnie ze szlakiem rowerowym idziemy prosto, wzdłuż zbocza i zabudo-
wań, a następnie prowadzącą parowem polną drogą, która sprowadza do Doliny Bolechowickiej (27,9 km;
→ Bolechowice). Rozpoczyna się tu krótki, łącznikowy szlak czarny, prowadzący do centrum → Bolechowic
(nr 7). Skręcamy w lewo i przekraczamy skalną Bramę Bolechowicką, bodaj największą tego typu formę skalną
w Podkrakowskich Dolinkach, o ponad 30 m wysokości. Za nią otwiera się kręty, stromościenny wąwóz. W jego Wąwóz w Dolinie Kluczwody, fot. B. Czerwiński
połowie, już pośród lasu napotykamy niewielki wodospad na Bolechówce, a dalej dochodzimy do rozwidlenia Szlak przebiegał przez całą Dolinę Kluczwody, lecz obecnie z uwagi na prywatną własność gruntów
dolinki skręcając w lewą odnogę. Szlak pnie się lekko w górę, wyprowadzając na róg rozległego pola. Tu skręca i częściowe zagrodzenie doliny dzieli się na dwa odcinki: Modlnica – Gacki oraz Zamkowe Skały (szlak
w prawo i początkowo bardzo wąską leśną ścieżką biegnie na północ, wzdłuż zbocza górnego odcinka Doliny niebieski) – Jaskinia Wierzchowska Górna. Jednak z uwagi na fakt, iż szlak jest utrwalony w różnorodnych
Bolechowickiej, by niespełna pół kilometra dalej przejść na jej drugą stronę i niemalże zawrócić, udając się publikacjach podajemy jego dawny kilometraż i praktycznie opis.
w kierunku → Zelkowa. Spotykamy tu szlaki rowerowe czerwony Podkrakowskich Dolinek (nr 12) i niebieski Szlak zaczyna się w centrum Modlnicy, gdzie warto zwiedzić drewniany kościół z 1553 r. oraz położony
Brzozowy (nr 15). Po wyjściu na drogę asfaltową szlak skręca w lewo, w ul. Ojcowską, i ponownie w lewo po naprzeciw niego klasycystyczny dwór z II poł. XVIII w., obecnie Ośrodek Recepcyjno-Konferencyjny UJ.
dojściu do dolinki, tj. początkowe- Stąd znaki prowadzą 1,5 km drogą jezdną do Tomaszowic (można podjechać autobusem), gdzie kierują
go odcinka Wąwozu Zelkowskie- w ul. Podskalany, przy ogrodzeniu zespołu dworskiego z poł. XIX w., współcześnie zaadaptowanego na
go. Szutrową, a  następnie polną ośrodek konferencyjny. Za zabudowaniami szlak skręca w lewo, w Wąwóz Podskalański. Mijamy Borsu-
ścieżką idziemy w górę doliny, a na czą Skałę z niewielką grotą i wchodzimy w las. Tu uwaga na znaki, bowiem szlak przechodzi na drugi brzeg
wypłaszczeniu skręcamy w prawo, strumyka Wedonka i podąża zboczem jego wąwozu, a następnie poprzeczną drogą w lewo wyprowadza
w  polną ścieżkę, która doprowa- na wierzchowinę Łysej Góry do połączenia z czarnym szlakiem rowerowym Wierzchowie – Gacki (3,4 km).
dza do zabudowań Wierzchowia Tu w prawo, dalej ponownie w prawo, na północ za polną drogą, z której roztacza się imponująca pano-
oraz szlaku pieszego zielonego rama: nieco na wschód – Kraków z pasmami Sikornika i Sowińca, na południu – Rów Krzeszowicki z roz-
z Doliny Będkowskiej. Wzdłuż cią- sianymi po nim wsiami, zielona plama Lasu Zabierzowskiego, a na horyzoncie Beskidy z wyniosłą Babią
gu zabudowań ul. Dworskiej scho- Górą, a niekiedy Tatry. Z kulminacji Łysej Góry, asfaltowymi drogami schodzimy do Doliny Kluczwody
dzimy do centrum Wierzchowia (5,4 km; →Zelków, Dolina Kluczwody) i rowerowego Szlaku Brzozowego (nr 14). Skręcamy w górę doliny
(33,1 km), położonego w  górnej za szutrową drogą wzdłuż Kluczwody dochodząc do Gacek – przysiółka →Zelkowa (6,4 km).
części Doliny Kluczwody. Dalej → Dalszy, interesujący krajobrazowo odcinek doliny stanowi własność prywatną i częściowo jest za-
szlak czarny z Modlnicy (nr 4). Stąd grodzony. Oznakowanie jest wznowione przy dojściu szlaku niebieskiego z Doliny Prądnika (8,1 km),
powrót do Bolechowic czerwonym u ujścia bocznej dolinki – Wieszczego Dołu, w pobliżu Zamkowych Skał. Dolina w tym rejonie obszer-
szlakiem rowerowym (nr 12) lub nym łukiem zmienia kierunek na północno-wschodni, okrążając tworzący jej zachodnie zbocze potęż-
szlakiem czarnym pieszym przez ny, zalesiony masyw. To najcenniejszy przyrodniczo jej fragment, który objęto ochroną tworząc rezer-
Dolinę Kluczwody (nr 4). Zob. też wat krajobrazowy „Dolina Kluczwody”. Po około 200 m od szlaku niebieskiego, wśród lasu otwiera się
Brama Bolechowicka, fot. UG Zabierzów → Zelków, Dolina Kluczwody. widok na Zamkowe Skały. Na ich szczycie zachowały się nikłe, trudne dziś do zidentyfikowania relikty

110 111
 4. Czarny szlak Doliny Kluczwody
Turystyka
Modlnica – Jaskinia Wierzchowska Górna Turystyka
rycerskiego zameczku z 1 poł. XIV w. Doj-
ście do nich jest trudne, z uwagi na nie-
zwykle strome podejście na szczyt.
Od Zamkowych Skał podążamy skra-
jem lasu i łąk około 600 m do napotka-
nia tablicy informacyjnej zaznaczającej
początek pętli szlaku spacerowego o dł.
2 km po rezerwacie „Dolina Kluczwody”
(8,8 km). Tu też ze zbocza schodzi czer-
wony szlak rowerowy Podkrakowskich
Dolinek (nr 12). Około 500 m dalej osią-
gamy szosę Zelków – Biały Kościół i nie-
wielkie miejsce postojowe z turystyczną
wiatą i  tablicami informacyjnymi. Nie-
opodal zwracają uwagę stylizowane Dolina Kluczwody – słupy graniczne, fot. UG Zabierzów
słupy graniczne Rosji i  Austro-Węgier.
Przypominają one, że w okresie zaborów dnem Doliny Kluczwody, od Ujazdu poprzez miejsce, w któ-
rym znajdujemy się, a następnie odchodzącym w lewo Wąwozem Zelkowskim, przebiegała austriacko
– rosyjska granica. Szlak biegnie jednak w kierunku przeciwnym niż dawna granica, tj. drogą jezdną
do Wierzchowia. Przy położonym w centrum wsi parkingu (10,5 km) – mapa okolicy, ławki oraz dro-
gowskazy wszystkich zbiegających się tu szlaków, w tym żółtego Dolinek Jurajskich (nr 3) i zielonego
z Jerzmanowic i Doliny Będkowskiej. Stąd wszystkie szlaki prowadzą wspólnie 0,8 km, do Jaskini Wierz-
chowskiej Górnej (→ Zelków, Dolina Kluczwody). Tu kończą się szlaki: opisywany czarny (11,5 km) oraz
zielony; żółtym możemy kontynuować spacer do Ojcowa i Pieskowej Skały, zaś rowerowy doprowadza
do Doliny Będkowskiej.

5. Zielony szlak Rudawa PKP – Dolina Racławki (mapa str. 114)

Rudawa PKP – Radwanowice 3,5 km – [Dubie skrzyżowanie 4,6 km – Dubie parking 6,2 km – Dolina Racławki,
szlak żółty 6,8 km]
Tradycyjny szlak dojściowy do rezerwatu „Dolina Racławki”, obecnie z uwagi na zagrodzenie gruntów
nad Racławką prowadzący głównie drogami jezdnymi.
Ze stacji PKP w Rudawie szlak prowadzi początkowo
przez wieś wspólnie ze Szlakiem Warowni Jurajskich
(nr 1), a  następnie szosą do pierwszego skrzyżowania
w  → Radwanowicach (3,5 km), gdzie skręca w  lewo.
Na skrzyżowaniu tym zaczyna się szlak czarny na Grzy-
bową Górę (nr 6). Asfaltowa droga sprowadza w dolinę
potoku Rudawka, gdzie mijamy dawny młyn wodny Che-
chło (→ Pisary), przekraczamy most, a na skrzyżowaniu
(4,6 km) kierujemy się w  prawo, do Dubia. Po 700 m,
we wsi, mijamy kolejne skrzyżowanie z drogą do Szklar
i Jerzmanowic położone w ujściu Szklarki (→Radwanowi-
ce) do Racławki, która przybiera odtąd nazwę Rudawki.
Wnet szlak na krótko opuszcza drogę prowadząc wzdłuż
Racławki, przekracza most drogowy doprowadzając na
parking przy rezerwacie „Dolina Racławki” (6,2 km),
o którym szeroko informują wystawione tu tablice. Szlak
prowadzi jeszcze 400 w  głąb doliny, do połączenia ze
→Szlakiem Dolinek Jurajskich. Za jego znakami do Szklar Willa z wieżyczką w Rudawie, fot. K. J. Pucek
skala 1 : 40 000 5,5 km (→ szlak nr 3), do Krzeszowic 12,5 km.

112 113
 5. Zielony szlak
Turystyka
Rudawa PKP – Dolina Racławki Turystyka
6. Czarny szlak łącznikowy Radwanowice – Dolina Szklarki (mapa str. 116)
Radwanowice – Grzybowa Góra (Szlak Dolinek Jurajskich) 4,0 km – Szklary PKS (Rezerwat Dolina
Szklarki) 6,3 km

Widok spod Brodła na Dolinę Szklarki, fot. Compass

Interesujący turystycznie szlak prowadzący głównie terenami niezabudowanymi i zapewniający

dogodne dojście do Szlaku Podkrakowskich Dolinek (nr 3), a dalej do rezerwatu „Dolina Szklarki”.
Ze skrzyżowania w → Radwanowicach, od szlaku zielo-
nego z Rudawy (nr 5) idziemy do centrum wsi ul. 21 Lipca
(1943 – data pacyfikacji wsi), mijając XIX-wieczną kaplicę,
następnie wąski asfalt (ul. Z. Tetelowskiej) prowadzący do d.
dworu, obecnie Fundacji św. Brata Alberta, zaś w centrum –
pętlę autobusową i turystyczne wiaty z mapą wsi. Stąd da-
lej prosto – ul. 21 Lipca 200 m do pomnika ofiar niemieckiej
pacyfikacji i dalsze 100 m do położonego na uboczu miejsca
rekreacyjno-biwakowego. Szlak natomiast kieruje na północ
ul. Spacerową, za wsią – polną drogą, która wnet kryje się
w lesie, i skręca na wschód. Po dojściu do przecinki pod linią
wysokiego napięcia – uwaga na znaki, gdyż szlak zmienia
kierunek na północny doprowadzając na granicę pola. Tu Pomnik obok kościoła w Radawanowicach,
fot. R. Trzmielewski
uwaga – w lewo i zaraz w prawo, na północ granicą lasu
i pola kilkadziesiąt m, bez ścieżki (istniejąca tu droga gminna została zaorana), dalej łąką do północnej granicy
lasu, wzdłuż której wyraźną drogą dochodzimy do zachodniego skraja lasu. Ponownie skręcamy na północ
podążając granicą lasu i pól, ciekawą krajobrazowo drogą prowadzącą ponad Doliną Szklarki. Po około 700 m 
– skrzyżowanie, na którym nie zmieniamy kierunku. Warto tu jednak zboczyć 400 m w drogę od lewej
(od zachodu), by dojść do punktu widokowego na Dolinę Szklarki przy pomniku wystawionym w miejscu
bitwy stoczonej 5.04.1863 r. przez oddział powstańców styczniowych. Obok pomnika umieszczono tablice
z informacjami historycznymi. Natomiast droga w las sprowadza w Dolinę Będkowską (1,7 km). Idąc dalej
szlakiem, skrajem lasu po 700 m osiągamy szlak żółty Dolinek Jurajskich (nr 3; 4,0 km). Stąd szlak prowadzi
jeszcze 2,3 km prosto, wierzchowiną, na północ i sprowadza do Szklar.

7. Czarny szlak łącznikowy Bolechowice – Dolina Bolechowicka (mapa str. 108)

To liczący zaledwie 750 m szlak dojściowy z centrum Bolechowic do Doliny Bolechowickiej i żółtego
skala 1 : 30 000 →Szlaku Dolinek Jurajskich (nr. 3); pokrywa się z zielonym szlakiem rowerowym.

114 115
 6. Czarny szlak łącznikowy
Turystyka
Radwanowice – Dolina Szklarki
skala 1 : 30 000
116
Turystyka
8. Czarny szlak Rudawa PKP – Brzoskwinia (mapa str. 118)
Rudawa PKP – Nielepice 2,1 km – Brzoskwinia centrum 4,6 km
Szlak o  walorach krajobrazo-
wych, zachowany tradycyjnie
z czasów, gdy do Nielepic nie do-
jeżdżały autobusy miejskie.
Szlak rozpoczyna się przy bu-
dynku stacji PKP Rudawa, gdzie
początek mają także niebieski
Szlak Warowni Jurajskich (nr 1)
i  zielony Doliny Racławki (nr 5).
Stąd znaki kierują na drugą (po-
łudniową) stronę torów. Przejście
to może być czasowo utrudnione
w  związku modernizacją linii ko-
lejowej. Dalej szlak prowadzi ul.
Kolejową, Wyspiańskiego przez
most na Rudawie do drogi krajo-
wej 79 - ul. Śląskiej (0,9 km), któ-
rą opuszcza po 250 m  skręcając Chata krakowska z 1881 r. w Nielepicach, fot. UG Zabierzów
lewo, w ul. Podgórska w kierunku
widocznych zabudowań → Nielepic wznoszących się na krawędzi Garbu Tenczyńskiego. Stąd ostatni frag-
ment podejścia prowadzi schodami. Osiągnąwszy centrum wsi kierujemy się w lewo 300 m, wspólnie
ze znakami zielonymi (nr 9 i 10), by przy pętli autobusów linii 258 i parku im. rtm. W. Pileckiego skręcić
w ul. Ogrodową, przy kapliczce z grotą Matki Bożej. Opuszczamy wieś kierując się szeroką drogą w lewo
i zaraz w prawo na południe. Na zakręcie warto zboczyć 200 m i podejść na „skałę z krzyżem”, z której
roztacza się imponująca panorama 3600, szczególnie na Rów Krzeszowicki i Wyżynę Olkuską z zaznacza-
jącymi w jej rzeźbie jurajskimi dolinkami. Idziemy przez pola prosto na południe (brak tu oznakowania),
aż do osiągnięcia niewielkiego parowu, gdzie skręcamy w lewo, w nową drogę, która łukiem wyprowa-
dza na widokową wierzchowinę. Przecinamy tu szutrową drogę, którą prowadzi szlak rowerowy (nr 14)
i trawiastą, dalej między domami asfaltową drogą schodzimy do → Brzoskwini, kończąc trasę koło OSP
przy szlaku niebieskim (nr 2).
9. Zielony szlak „Wokół Nielepic” przez Bukową Górę (mapa str. 118)
Nielepice (centrum) - Nielepice, bunkry 0,8 km - Bukowa Góra 3,4 km - punkt wypoczynkowy pod Dębową
Górą 4,5 km - koniec szlaku niebieskiego 5,6 - Nielepice 7,0 km
Jest to nowy szlak, wytyczony w 2014 r. o ciekawym przebiegu, zaopatrzony w tablice informacyjne
prezentujące miejsca i obiekty na jego trasie.
Szlak umownie zaczyna się przy pętli autobusów miejskich linii 258 i  placu postojowym, obok
boisk, na skraju parku im. rtm. W. Pileckiego, w którym urządzono miejsce do wypoczynku i biwa-
kowania. Tu też wita nas obszerna tablica informująca o wsi i jej okolicach. Stąd znaki wiodą na
zachód, następnie na północ między zabudowaniami Nielepic wyprowadzając na stromą i wido-
kową grań Garbu Tenczyńskiego (0,8 km), na której Niemcy w 1944 r. zbudowali kilka schronów,
celem zabezpieczenia strategicznej drogi na Śląsk, dzisiejszej drogi krajowej nr 79 (→ Fortyfikacje
z okresu II wojny światowej oraz → Rudawa). Schodzimy w obniżenie Rowu Krzeszowickiego, przy
ujściu Doliny Nielepickiej, i ponownie uliczkami Nielepic wychodzimy na widokową wierzchowi-
nę Garbu Tenczyńskiego, ponad Rowem Krzeszowickim, by dalej podążając lasem prawie nieod-
117
 8. Czarny szlak Rudawa PKP – Brzoskwinia
Turystyka
9. Zielony szlak „Wokół Nielepic” Turystyka
10. Niebieski szlak „Dębowej Góry”
skala 1 : 25 000

Jaskinia Pańskie Kąty, fot. R. Trzmielewski

czuwalnie pokonać podejście pod Bukową Górę (3,4 km). Spotykamy tu czerwony szlak pieszy
z Krzeszowic do Czernichowa oraz czerwony rowerowy Orlich Gniazd (nr 14). Po zejściu z Bukowej
Góry szlak mija turystyczne altany (4,5 km) łącząc się w jego pobliżu ze szlakiem niebieskim (nr
10), który umożliwia dojście (100 m) na punkt widokowy na Dębowej Górze. Od wspomnianych
altan szlak sprowadza nadal lasem w górną część Doliny Nielepickiej zwaną Dołami. Po drodze
- w bocznej dolince szlak mija otwór niewielkiej jaskini Pańskie Kąty, a w Dolinie Nielepickiej ko-
niec uprzednio wspomnianego szlaku niebieskiego, by około 200 m dalej wyjść na rozległą i wido-
kową wierzchowinę i skierować się na północ, wspólnie ze szlakiem czarnym (nr 8), ku widocznej
„skale z krzyżem” (→ szlak czarny nr 8). W jej pobliżu droga staje się ul. Ogrodową doprowadzając
do punktu wyjścia.

10. Niebieski szlak „Dębowej Góry” Nielepice – Pierunkowy Dół – Nielepice Doły
(mapa str. 118)
Nielepice (centrum) - Nielepice, skręt w dolinę 0,7 km – Pierunkowy Dół, początek podejścia 1,5 km
– Nielepice Doły, szlak zielony 2,7 km
Krótsza wersja szlaku zielonego „Wokół Nielepic” (nr 9). Początkowo szlak prowadzi główną drogą
w dół Dolinki Nielepickiej, gdzie skręca w lewo, w uliczkę, prowadzącą dnem dolinki Pierunkowy
Dół, początkowo wśród zabudowy. W górnej części, wyraźnie przewężonej i zalesionej na stromych
zboczach ukazują się liczne skałki górnojurajskich wapieni. W lesie szlak stromo trawersuje wschod-
nie zbocze doliny. Na jego grani warto skręcić w lewo, by zobaczyć Kubincowe skały - o ciekawych
formach, porozdzielane charakterystycznymi szczelinami i  przesmykami powstałymi w  wyniku ich
oddzielania się od podłoża i  grawitacyjnego osuwaniu się w  dół stoku. Szlak kieruje przeciwnie,
w prawo łącząc się ze szlakiem zielonym (nr 9) i wspólnie z nim doprowadzając do miejsca wypo-
czynkowego. Tu skręca w lewo doprowadzając po 100 m na platformę widokową urządzoną na wy-
płaszczonym wierzchołku Dębowej Góry. Roztacza się stąd widok na Dolinę Nielepicką, wschodnie
partie Garbu Tenczyńskiego z charakterystycznym radarem „piłką” w →Brzoskwini oraz na Rów Krze-
szowicki. Z Dębowej Góry szlak sprowadza około 50 m niżej, na dno Doliny Nielepickiej, do szlaku
zielonego (nr 9).

118 119
 Turystyka
Kościół w Morawicy, fot. J. Korpak Dwór w Aleksandrowicach, fot. UG Zabierzów
11. Czarny szlak Morawica – Las Zabierzowski,
11. Czarny szlak szlak niebieski nr 2 (mapa str. 120)
Morawica – Las Zabierzowski
Morawica, przystanek MPK – Aleksandrowice 1,4 km
skala 1 : 25 000
– szosa Burów- Kleszczów 2,4 km – Las Zabierzowski,
szlak niebieski 4,1 km
Szlak zapewnia najkrótsze dojście od przystanku
autobusów linii 209 i  226 przy wiadukcie autostra-
dowym w  Morawicy do Doliny Aleksandrowickiej,
a także pozwala na poznanie Wąwozu Zbrza, niepo-
dobnego do jurajskich dolin.
Ze wspomnianego przystanku szlak prowadzi
początkowo główną drogą w  kierunku → Aleksan-
drowic, następnie drogą do Brzoskwini, którą wnet
opuszcza skręcając w  prawo za drogą, potem ścież-
ką prowadzącą w kierunku zabudowań i widocznego
brzegu lasu, rosnącego na prawym zboczu Doliny
Aleksandrowickiej. Stąd widoczne są zabudowania
Aleksandrowic z dworem i wznosząca się ponad doli-
ną Winna Góra. Przechodzimy przez łąkę idąc następ-
nie przez las do spotkania znaków czerwonego szlaku
spacerowego po Dolinie Aleksandrowickiej. Wspól-
nie z  nim groblą nad stawem dochodzimy do asfal-
tu w Aleksandrowicach (1,4 km), opuszczamy znaki
szlaku spacerowego i wkraczamy w parów, rozcinają-
cy zbocze bocznej dolinki, stanowiącej przedłużenie
Wąwozu Zbrza. Po niespełna 1 km skręcamy w pra-
wo, na szosę Burów – Kleszczów (2,4 km), przy której
opodal rośnie kilkusetletni dąb (→ Aleksandrowice).
Po 300 m  zejścia szosą, przy ujęciu wody skręcamy
w  lewo i  wchodzimy w  zalesiony właściwy Wąwóz
Zbrza – wycięty w lessie o zboczach silnie rozczłon-
kowanych bocznymi, niewielkimi quasi-dolinkami,
w górnej części silnie się zwężający. Po 1,4 km docho-
dzimy do szlaku niebieskiego nr 2 (4,1 km).
120
Turystyka
SZLAKI ROWEROWE
Opisane niżej szlaki rowerowe można ogólnie określić, jako trudne, co w  praktyce sprowadza
się do zalecenia, by nie przeceniać swoich możliwości i pamiętać, że będziemy poruszać się po terenie
o znacznych deniwelacjach (np. między dolinami a wierzchowinami), po drogach o różnych nawierzch-
niach, a mówiąc przykładowo 20 km jazdy po Podkrakowskich Dolinkach, to zupełnie inny wysiłek niż ta
sama odległość w terenie równinnym.
12. Czerwony okrężny rowerowy Szlak Podkrakowskich Dolinek (mapa str. 122-123)
Bolechowice – Gacki 1,5 km – Dolina Kluczwody 4,9 km – Wierzchowie (Jaskinia Wierzchowska Górna) 7,6 km
– Bębło 10,2 km – Dolina Będkowska 11,2 km – Łączki 17,2 km – Kobylany 19,2 km – Dolina Kobylańska 19,7 km
– Góry Karniowskie 22,3 km – Zelków 24,2 km – Bolechowice 26,0 km
Szlak o  walorach krajoznawczych i  kra-
jobrazowych obejmujący jurajskie Doliny:
Kluczwody z Jaskinią Wierzchowską Górną,
Będkowską, Kobylańską i  wiele punktów
widokowych. Trasa biegnie drogami o zróż-
nicowanej nawierzchni, w połowie – polny-
mi i leśnymi, ścieżkami, w połowie – asfal-
towymi drogami i wymaga pokonania różnic
wysokości między dolinami a  wierzchowi-
nami, niekiedy dość znacznych. Odpoczynek
umożliwią trzy punkty z wiatami turystycz-
nymi, zaś orientację szereg drogowskazów
i schematycznych mapek szlaków.
Początek szlaku znajduje się w  centrum
→ Bolechowic przy budynku gminnym ze
sklepem i pocztą, na skrzyżowaniu dróg do
Zelkowa, Karniowic i Zabierzowa. W pobliżu W Dolinie Kobylańskiej, fot. M. Sośnicki
dwa parkingi.
Ruszamy na wschód asfaltową drogą – ul. Szkolną do Gacek. Po niespełna kilometrze skręcamy
w lewo i po dość stromym podjeździe docieramy na skrzyżowanie, w tym przysiółku → Zelkowa (1,5 km).
Kończy się tu czarny szlak rowerowy prowadzący z  Wierzchowia przez Dolinę Prądnika (Ojców), Gie-
bułtów i Modlnicę oraz dochodzi z Doliny Kluczwody niebieski Szlak Brzozowy. Należy jednak wiedzieć,
że Dolina w swym górnym odcinku za Gackami jest na długości około 100 m całkowicie nieprzejezdna,
a nawet prowadzenie roweru z uwagi na skałki jest praktycznie niemożliwe.
Znajdujemy tu również tablicę z dokładną mapą Zelkowa. Skręcamy w lewo i wąskim asfaltem ul. Kra-
kowskiej pniemy się na zbocza Wyżyny Olkuskiej, pokonując na dystansie około 1 km ponad 60-metrowe
przewyższenie. Po dotarciu do szosy Bolechowice-Zelków (2,8 km) warto zatrzymać się, by obejrzeć pano-
ramę: po lewej stronie Rów Krzeszowicki, Garb Tenczyński i Beskidy. Jedziemy dalej pod górę w kierunku
Zelkowa. Po 170 m, przed nowymi zabudowaniami skręcamy w prawo w boczną – ul. Widokową. Istotnie
rozpościera się stąd doskonały widok na Dolinę Kluczwody, a w oddali pojawia się rozległa panorama
Krakowa. Utwardzona droga prowadzi przez około 1,2 km wzdłuż stoku bez specjalnych deniwelacji. Po
dojeździe do ul. Kościuszki w Zelkowie skręcamy w prawo, mijamy pętlę autobusową, a za nią wybieramy
odchodzącą nieco w prawo asfaltową ul. Modrzewiową. Uwaga – na rozwidleniu przy zabytkowej kaplicz-
ce utrzymujemy ten sam kierunek – ul. Modrzewiowej, która łagodnie opada ku Dolinie Kluczwody. Na
skraju lasu przejeżdżamy obok szlabanu i po 80 m skręcamy w pierwszą odchodzącą w lewo drogę leśną.
Znajdujemy się na terenie rezerwatu „Dolina Kluczwody”, po którym oprowadzają widoczne zielone znaki
szlaku spacerowego. Czeka nas teraz 200-metrowy zjazd w dół, stromy i uciążliwy z uwagi na zdegrado-
121
 12. Czerwony okrężny rowerowy 12. Czerwony okrężny rowerowy
Szlak Podkrakowskich Dolinek skala 1 : 35 000 Szlak Podkrakowskich Dolinek

122 123
 Turystyka Turystyka
Obok potężnej Łabajowej Skały z niewielką jaskinią o tej samej nazwie skręcamy na południe (11,2 km),
w dół doliny. Lecz dobra, utwardzona droga wkrótce przy zabudowaniach kończy się i dalej, przez pewien
odcinek jedziemy leśną ścieżką dnem wyraźnie opadającej doliny. Wkrótce opuszcza nas niebieski szlak
rowerowy, a 500 m dalej z lewej dochodzi zielony pieszy z Wierzchowia. Tuż przed kolejnymi zabudowa-
niami mijamy wywierzysko Będkówki; dalej szlak zielony odchodzi w lewo do Łaz, a my ponownie bitą
drogą jedziemy w dół doliny. Mijamy utwardzoną drogę, która przez Czarcie Wrota prowadzi do Będko-
wic. Dalsza droga, aż do końca doliny jest już wyasfaltowana.
Wjeżdżamy w „strefę” wspinaczy skałkowych mijając popularne w tym środowisku skały: Cmentarzysko,
Iglicę, Dupę Słonia, a także wodospad „Szum”, którego położenie wskazuje tablica informacyjna. Nieco dalej
dojeżdżamy do „Brandysówki” – gospodarstwa agroturystycznego z polem biwakowym i bufetem położo-
nego niemal u podnóży Sokolicy, najwyższej skały wspinaczkowej na Wyżynie Krajowsko-Częstochowskiej,
o wysokości ponad 70 m. Naprzeciw Sokolicy otwiera się Wąwóz Przecówki, którym dochodzi żółty szlak
pieszy Dolinek Jurajskich (nr 3). Dalej mijamy widoczną od lewej, lecz w pewnym oddaleniu skalną Bramę
Będkowską (15,5 km), przez którą za znakami wspomnianego szlaku pieszego można dojechać do Będko-
wic, niestety trudną drogą, by dalej już wygodnym gościńcem zjechać do Doliny Kobylańskiej. Nasz szlak
prowadzi nadal w dół doliny, wkraczając w jej zalesiony odcinek. W prześwicie drzew widoczna jest willa
„Szaniec”, dalej stawy rybne, zaś przy drodze zwraca uwagę mała kaplica upamiętniająca m.in. martyrologię

W Dolinie Kobylańskiej, fot. M. Sośnicki

waną leśną drogą. Osiągnąwszy położone 40 m niżej dno Doliny Kluczwody (→ Zelków) skręcamy w lewo
(4,9 km). Doliną biegnie → czarny szlak pieszy z Modlnicy (nr 4), który będzie nam towarzyszył aż do
Wierzchowia. Kierujemy się w lewo, w górę doliny, i po 0,5 km docieramy do miejsca postojowego przy
szosie Zelków-Biały Kościół. Wcześniej, naszą uwagę zwrócą stylizowane słupy graniczne Rosji i Austro-
-Węgier ustawione na prywatnej posesji. Przypominają one o dawnej granicy pomiędzy zaborami rosyj-
skim i austriackim, która do 1914 r. biegła dnem Doliny Kluczwody, a następnie Wąwozem Zelkowskim.
Przy „parkingu” – wiata turystyczna, tablice informacyjne z mapą okolicy. Skręcamy na szosę w prawo,
a po 150 m w lewo. Łagodnym podjazdem docieramy na urządzony parking w centrum Wierzchowia
(ławeczki, mapa, toaleta), przy którym zaczyna się liczący 26,7 km czarny szlak rowerowy „Prądnicki” do
Gacek. Opodal biją obfite źródła Kluczwody, które zachowały częściowo swój naturalny charakter. Z par-
kingu wszystkie szlaki prowadzą wspólnie 0,8 km do Jaskini Wierzchowskiej Górnej (7,6 km; →Zelków,
Dolina Kluczwody), która jest udostępniona turystycznie. Jej zwiedzanie jest jednak możliwe wyłącznie
z przewodnikiem.
Spod Jaskini jedziemy dalej 200 m asfaltową drogą, a po minięciu zabudowań, skręcam, w pierw- Potok Kluczwoda, fot. B. Czerwiński
szą drogę od lewej; w prawo odbija żółty szlak pieszy prowadzący do Ojcowa i Pieskowej Skaly. Te-
raz czeka nas 200-metrowy podjazd, następnie 300-metrowy płaski odcinek i ponownie podjazd, narodu polskiego w latach II wojny światowej (→ szlak Warowni Jurajskich, nr 1). Dojeżdżamy do Łączek Ko-
ale już łagodniejszy. W sumie na tym odcinku 1,1 km pokonujemy około 47 m wysokości względ- bylańskich (17,2 km), położonych praktycznie u krańca Doliny Będkowskiej. Tu odchodzi wspomniany szlak
nej. Dojeżdżając do zabudowań Bębła po lewej stronie widzimy okazałą Łabajową skałę z krzyżem niebieski Warowni Jurajskich, a my dojeżdżamy do krzyża z kapliczką (→ szlak św. Jana Pawła II) i skręcamy
na szczycie. Przecinamy główną drogę w Kolonii Wschodniej Bębła i nadal asfaltem jedziemy na w lewo. Przed nami ciężki, podjazd asfaltem do szosy Kobylany-Będkowice, wymagający pokonania 50 m wy-
wprost do Koloni Zachodniej. Tutaj skręcamy w lewo, w ul. Zachodnią i po 200 m spotykamy zie- sokości, na dystansie 500 m. Skręcamy w prawo i wspomnianą szosą, zjeżdżamy do → Kobylan (19,2 km).
lony szlak rowerowy z Zabierzowa (nr 13; 10,2 km). Skręcamy w prawo w polną drogę – ul. Pod W centrum wsi, przy moście na Kobylance szlak skręca w lewo do Doliny Kobylańskiej i podąża wzdłuż potoku
Ciemną (na początku wysypaną kamieniami) I zjeżdżamy do Doliny Będkowskiej (→ Kobylany) po- Kobylanka. Mijamy skalną Bramę Kobylańską, gdzie dochodzi → żółty szlak pieszy „Dolinek Jurajskich” (nr 3)
konując około 40 m wysokości na dystansie niespełna 1 km. Tutaj spotykamy kolejny szlak rowe- i wjeżdżamy w skalistą, właściwą część Doliny. Od lewej widoczna boczna dolinka, w której zlokalizowano wiaty
rowy – niebieski okrężny z Jerzmanowic oraz → pieszy niebieski Szlak Warowni Jurajskich (nr 1). do wypoczynku. Mijamy wyniosłą skałę Żabi Koń (z kapliczką) jadąc ścieżką dnem doliny przez około 1,3 km,
Oba szlaki na północ prowadzą w pobliże udostępnionej turystycznie Jaskini Nietoperzowej, od- by za sterczącą ponad lasem Wronią Basztą skręcić w prawo, w drugą po tej stronie doliny boczną dolinkę.
ległej stąd o 400 m. Czeka nas stromy odcinek. Jazda jest raczej niemożliwa, więc pozostaje prowadzenie roweru. Idziemy naj-

124 125
 13. Zielony szlak rowerowy łącznikowy
Turystyka Turystyka
w Podkrakowskich Dolinkach

pierw lewą stroną wąwozu, aby skala 1 : 60 000

w połowie przejść na jego prawą
stronę. Po około 300 m podejścia
docieramy na skraj lasu i  dalej,
polną drogą dojeżdżamy do Lasu
Karniowskiego (22,3 km), spoty-
kając tu zielony szlak rowerowy
z Zabierzowa (nr 13), a także nie-
bieski Szlak Brzozowy (nr 15) .
Opuszczamy to widokowe miejsce
skręcając w las, by po 400 m osią-
gnąć kulminację Krzemionki.
Pokonaliśmy najcięższy, odcinek
szlaku z  Doliny Kobylańskiej pod
szczyt Krzemionki, o  długości 1,2
km i  100-metrowej różnicy po-
ziomów. To ostatni podjazd. Już
bez wysiłku docieramy na skraj Na trasie, fot. M. Sośnicki
lasu, gdzie po przecięciu bardzo
już płytkiej w tym miejscu Doliny Bolechowickiej (→ Bolechowice) skręcamy w prawo i dojeżdżamy
do asfaltu i pierwszych zabudowań Zelkowa (24,2 km). W lewo, ul. Ojcowską odbija żółty szlak pieszy
„Dolinek Jurajskich” (nr 3), który dołączył w miejscu przejazdu doliny. Skręcamy w drugą ulicę w prawo
(ul. Górska) i po 700 m opuszczamy zabudowania zatrzymując się w punkcie wypoczynkowym usytu-
owanym na krawędzi Wyżyny Olkuskiej. Roztacza się stąd wspaniała panorama Rowu Krzeszowickiego
zamkniętego od południa wzniesieniami Garbu Tenczyńskiego, nad którym w perspektywie rysują się
pasma Pogórza Wielickiego i Beskidów. Stromą gruntową drogą, mijając po lewej ciąg tablic edukacyj-
nych, a następnie asfaltem w lewo dojeżdżamy do ul. Leśnej – łączącej centrum Bolechowic z Doliną
Bolechowicką, do której warto podjechać 300 m skręcając w prawo. Szlak prowadzi jednak w lewo
doprowadzając po 500 metrach do centrum Bolechowic i punktu wyjazdu (26,0 km).

13. Zielony szlak rowerowy łącznikowy w Podkrakowskich Dolinkach (mapa str. 127)
Zabierzów PKP – Bolechowice 3,8 km – Karniowice 5,0 km – Kawiory 8,6 km – Bębło Kolonia Zachodnia 9,8 km
- Dolina Będkowska 10,8 km – [Jerzmanowice Kolonia Zachodnia, szlak rowerowy niebieski (17,0 km)].
Szlak przecina dwukrotnie pętlę szlaku Podkrakowskich Dolinek, tj. w górnej części Doliny Będkowskiej
oraz nad Karniowicami, a nadto zapewnia dogodny rowerowo dojazd z Zabierzowa do Bolechowic. Połą-
czenia te umożliwiają dogodne zaplanowania tras wycieczkowych, w  tym skrócenie przejazdu Szlakiem
Podkrakowskich Dolinek. Jego trasa, poprowadzona drogami o zróżnicowanej nawierzchni, w tym polnymi
i leśnymi jest bardzo atrakcyjna widokowo, aczkolwiek wymagająca wysiłku z uwagi na szereg podjazdów.
Ruszamy ze stacji PKP w Zabierzowie, przejeżdżamy przez most na Rudawie, by dalej skręcić w lewo na jej
wał. Na wysokości d. młyna mijamy tablicę rowerowego Szlaku Brzozowego oznakowanego jednokierun-
kowo i stąd dla naszego kierunku niewidocznego. Po ok. 1 km, przed wpływającym do Rudawy potokiem
Kobylanka, kierujemy się w prawo trawiastą, nieco niewygodną drogą przez łąki. Przekraczamy mostek na
Kobylance, przecinając dalej drogą asfaltową – ul. Zieloną w Bolechowicach (2,2 km). Jedziemy dalej na
północ – ul. Turystyczną, między nowymi domami, wzdłuż Bolechówki, która w rejonie ul. Zielonej ucho-
dzi do Kobylanki . Ul. Turystyczną opuszczamy zaraz za metalową kładką i nie zmieniając kierunku podąża-
my ul. Nad Potokiem wzdłuż Bolechówki. Przekraczając wielokrotnie potok szlak między zabudowaniami
doprowadza do centrum → Bolechowic i czerwonego szlaku nr 12 Podkrakowskich Dolinek (3,8 km).
Oba szlaki prowadzące początkowo wspólnie ul. Leśną, po przekroczeniu Bolechówki rozdzielają się.
Wnet dojeżdżamy do wylotu Doliny Bolechowickiej, opodal widocznej skalnej Bramy Bolechowickiej,

126 127
 Turystyka Turystyka

Dolina Bolechowicka, fot. UG Zabierzów Rowerzyści na szlaku, na szczycie krzyż karniowski, fot. M. Sośnicki

Widok na gminę Zabierzów, fot. R. Trzmielewski
gdzie spotykamy żółty szlak pieszy Dolinek Jurajskich (nr 3). Wraz z nim odbijamy w lewo, za gruntową,
zadrzewioną drogą wspinającą się nieco na zbocze krawędzi Wyżyny Olkuskiej.
Mijamy nowe zabudowania dojeżdżając do ostrego zakrętu drogi asfaltowej z  położonych w  dole
→ Karniowic (5,0 km). Wjeżdżamy na tę drogę i  mozolnie pokonujemy pozostałą, górną część zbocza.
Droga zakręca w prawo i między zabudowaniami przysiółka Góry Karniowskie wspina się dalej na widoko-
wą wierzchowinę Wyżyny Olkuskiej pokonując na dystansie około 500 m ponad 40 m różnicę wysokości.
Dalszy odcinek, pod Las Karniowski nie sprawia już trudności, choć warto się zatrzymać, by spojrzeć na
roztaczającą się za nami rozległą panoramę okolicy.
Kilkadziesiąt metrów za ostatnimi zabudowaniami osiągamy Las Karniowski (wzgórze Krzemion-
ka) i położony na jego zachodnim skraju (6,3 km) węzeł szlaków rowerowych. Trasa naszego szlaku
przecina się z trasą okrężnego czerwonego Szlaku Podkrakowskich Dolinek (nr 12) oraz z niebieskim
Szlakiem Brzozowym (nr 14). Jedziemy dalej prosto, łagodnie pod górę, leśną, miejscami mocno
zniszczoną droga. Na wypłaszczeniu skręt w lewo i zaraz potem w prawo. Wnet Szlak Brzozowy od-
chodzi w lewo, do Doliny Kobylańskiej. Na granicy lasu (7,8 km), od prawej pojawia się zielony szlak
pieszy z Wierzchowia do Doliny Będkowskiej i Łaz. Wraz z nim jedziemy dalej prosto pokonując za-
raz za lasem garb Mosurowej (456,8 m n.p.m.), z którego opadamy do szosy w osiedlu Będkowic
– Kawiory (8,6 km). Tu szlak zielony, którym też można zjechać do Doliny Będkowskiej, odchodzi
w  lewo, zaś nasza trasa kieruje w  prawo, następnie po około 700 m, na rozwidleniu – w  lewo,
w lokalną drogę – ul. Zachodnią. Po kolejnych niespełna 400 m spotykamy → czerwony szlak Pod-
krakowskich Dolinek (nr 12) i skręcamy w ul. Pod Ciemną – polną, kamienistą drogę, którą oba szlaki
po 1 km sprowadzają w Dolinę Będkowską (9,8 km), w rejon Łabajowej Skały i w pobliże Jaskini Nie-
toperzowej. Przebiegają tędy także niebieski szlak rowerowy gminy Jerzmanowice oraz szlak pieszy
Warowni Jurajskich (nr 1). Stąd możemy wracać w kierunku Zabierzowa i Bolechowic wspomnianym
Szlakiem Podkrakowskich Dolinek (nr 12) lub kontynuować wycieczkę opisywanym szlakiem zielo-
nym, który przez dalsze 7,2 km prowadzi przez usłane wapiennymi ostańcami (skałkami) wierzcho-
winy Wyżyny Olkuskiej, rozcięte Doliną Szklarki, aż do Jerzmanowic Kolonii Zachodniej.

128 129
 Turystyka Turystyka
14. Czerwony Jurajski Szlak Rowerowy Orlich Gniazd (mapa str. 132-133)
Kraków, pętla tramwajowa Bronowice Małe – Kraków Mydlniki 3,5 km – Szczyglice, droga wojewódzka
774 7,1 km – Las Zabierzowski Grzybów 9,6 km – Kleszczów 13,3 km – Brzoskwinia 16,4 km – Bukowa Góra
19,7 km – [Kopce 22,0 km – Rudno parking pod zamkiem Tęczyn 27,4 km – Krzeszowice 33,3 km – Olkusz
centrum 61,5 km – Bydlin 79,0 km – Smoleń zamek 90,0 km – Podzamcze (zamek Ogrodzieniec) 103,2 km
- Żarki 142 km – Olsztyn 166 km -Częstochowa 184 km]

Jurajski Szlak Rowerowy Orlich Gniazd został wytyczony w latach 1998-99, jako alternatywa szlaku piesze-
go Orlich Gniazd, w rejonie Krakowa mający na celu odciążenie Ojcowskiego Parku Narodowego. Szlak po-
prowadzono przez Garb Tenczyński wykorzystując kompleksy leśne Lasu Zabierzowskiego oraz lasy tenczyń-
skie. W przewodniku prezentujemy początkowy odcinek szlaku z Krakowa do leśniczówki Kopce (22 km)
mając na uwadze zakres naszego przewodnika. Odcinek ten prowadzi głównie drogami utwardzonymi
(nie asfaltami). Na jego trasie nie występują znaczniejsze przewyższenia, jak na szlakach Wyżyny Olkuskiej.
Początek szlaku obok pętli tramwajowej Bronowice Małe przy ul. Balickiej. Stąd jedziemy ul. Na Bło-
nie około 400 m, skręcając przy pętli autobusowej w  ul. Filtrową. Dodajmy, że do tego miejsca moż-
na dojechać ścieżką rowerową skomunikowaną z siecią rowerową Krakowa (ul. Reymonta krakowskie
Błonia). Początkowo asfaltem (ul. Filtrowa), następnie drogą bitą koło ogrodzenia wodociągów, potem
drogą polną i szutrową (ul. Zygmunta Starego), i ponownie za linią kolejową na lotnisko Balice asfaltem
dojeżdżamy do centrum Mydlnik (3,5 km). Skręcamy w lewo podążając przez ponad 2 km nader ruchliwą
ul. Balicką wjeżdżając przed jej łukiem w granice Rząski (gminy Zabierzów).
Mijamy ciągnące się wzdłuż szlaku stawy hodowlane. Przy jednym z nich, zaraz za zakrętem ul. Balickiej
w lewo, skręcamy w prawo w ul. Długą w → Szczyglicach, która na odcinku 600 m lekko wznosi się. Mija-
my wiadukt pod autostradą i skręcamy w boczną ul. Sportową, która ponownie doprowadza do ul. Długiej Las Zabierzowski, fot. UG Zabierzów
obok kompleksu boisk „Orlik”. Na ich skraju, przed mostem na Rudawie usytuowano miejsce odpoczynku
z mapką szlaku i drogowskazami. Za mostem zachowując ostrożność przekraczamy drogę wojewódzką
774 (7,1 km) kierując się na wprost ul. Akacjową w Balicach, z której zaraz skręcamy w prawo, w bocz-
ną uliczkę Pod Lasem. I dopiero teraz możemy poczuć, że jesteśmy naprawdę na turystycznym szlaku.

Widok na Brzoskwinię, fot. K.J. Pucek Stawy rybne w Szczyglicach, fot. B. Czerwiński

130 131
 14. Czerwony Jurajski Szlak
Turystyka
Rowerowy Orlich Gniazd
skala 1 : 65 000
132
14. Czerwony Jurajski Szlak
Turystyka
Rowerowy Orlich Gniazd
skala 1 : 65 000
133
 Turystyka Turystyka
wojowej Góry, na którą skręcamy w lewo,
by zaraz opuścić ją kierując się w prawo
i dojeżdżając na leśny parking z miejscem
do wypoczynku i  punktem informacyj-
nym (mapka, drogowskazy). Z  parkingu
szlak prowadzi dalej przez las pod zamek
tenczyński i do Krzeszowic. Stąd również
można zjechać asfaltową leśną drogą do
→ Młynki lub drogami jezdnymi skiero-
wać się Doliną Sanki do Mnikowa (→ szlak
niebieski nr 2) lub przez Chrosną do
Aleksandrowic i Balic.

15. Niebieski Szlak Brzozowy Na szlaku, fot. R. Trzmielewski

– jednokierunkowy, okrężny (mapa str. 136-137)
Brzezie szkoła – Gacki 3,3 km – Zelków 5,3 km – Las Krzemionka, węzeł szlaków (nr 12 i 13) 7,6 km – Dolina
Kobylańska, szlak czerwony j.w. 9,7 km – Kobylany centrum 11,9 km – Bolechowice centrum 15,0 km –
Zabierzów młyn 18,8 km – Brzezie szkoła 20,9 km
Na zjeździe z Kamyka czerwonym szlakiem rowerowym, fot. R. Trzmielewski
Szlak Brzozowy został utworzony w 2006 r. przez Towarzystwo na Rzecz Ochrony Przyrody i Szkołę
I tak, po 600 m przejazdu prawie pozbawioną ruchu ul. Pod Lasem, szlak kieruje w lewo, i zaraz w prawo – Podstawową w Brzeziu, jako plenerowa pomoc dydaktyczna w nauczaniu przyrody, w oparciu o wy-
w szutrową al. Jurajską, która za ogródkami działkowymi skręca w kierunku Las Zabierzowskiego. Otwiera typowanych 5 stanowisk do obserwacji. Jego trasa jest ciekawa krajobrazowo i przyrodniczo, jednak
się stąd widok na Kraków z wieżowcami os. Widok w Bronowicach Małych na pierwszym planie. Grun- dość trudna, zwłaszcza dla dzieci w wieku szkolnym z uwagi na znaczne przewyższenia na granicy
towa droga prowadzi ponad 600 m granicą lasu, wśród miłego krajobrazu pół i zagajników. Po dojeź- Rowu Krzeszowickiego i Wyżyny Olkuskiej. Ponadto na wielu odcinkach Szlak Brzozowy dubluje ist-
dzie do asfaltu skręcamy w prawo, wjeżdżamy w las, mijamy zabudowania przysiółka Burowa – Grzybów niejące szlaki, w tym szlak czerwony nr 12 Podkrakowskich Dolinek.
(9,6 km), miejsce do odpoczynku i w obniżeniu skręcamy w lewo, w asfaltową leśną alejkę, która wnet Z → Brzezia (stanowisko nr 1, przygotowawcze) szlak prowadzi przez → Ujazd do Gacek w Do-
zaczyna wznosić się pokonując na dystansie 1,2 km, tj. do skrętu w prawo, około 50-metrowe przewyż- linie Kluczwody. To łatwy, płaski odcinek, prowadzący obok pozostałości założeń dworsko-parko-
szenie. Po skręcie szutrowa droga lekko opada do skrzyżowania z niebieskim szlakiem pieszym (nr 2), wych w obu wspomnianych miejscowościach. W Ujeździe w ramach zajęć edukacyjnych przewi-
a następnie ponownie lekko wznosi się osiągając na grzbiecie Garbu Tenczyńskiego poprzeczną, także
szutrową drogę, którą wygodnie można dojechać pod radar „zapałkę” w Zabierzowie. Skręcamy prze-
ciwnie w lewo i bez wysiłku dojeżdżamy do Kleszczowa wspólnie z dołączającym po drodze wspomnia-
nym niebieskim szlakiem pieszym. Oba szlaki prowadzą przez rondo w centrum Kleszczowa (13,3 km),
dalej koło nowego kościoła, za którym po około 150 m skręcają w prawo, i uwaga ! po kolejnych 150 m 
w lewo. Polna droga z szerokim widokiem na południową część Garbu Tenczyńskiego (→ szlak nr 2) po
około 0,5 km skręca na zachód i nieustannie opada w Dolinę Brzoskwinki, aż do osiągnięcia skrzyżowania
asfaltowych dróg w Brzoskwini. Warto dodać, że na opisanym odcinku 1,8 km różnica poziomów wyno-
si, aż 78 m. Nie zmieniając kierunku szlak doprowadza do centrum Brzoskwini (16,4 km; mapa okolicy,
drogowskazy). Można stąd skrócić trasę i wrócić do Balic – Mydlnik przez Dolinę Brzoskwinki (jak szlak
niebieski nr 2), dalej szosą przez Aleksandrowice. Z centrum Brzoskwini niestety czeka nas wyjazd na
wierzchowinę. Szczególnie ciężkim jest początkowy odcinek pojazdu od skrętu za remizą OSP do skrętu
w lewo na grzbietową drogę za szkołą. Droga ta prowadząc na zachód dalej wznosi się, jeszcze przez blisko
0,6 km, aż do skrzyżowania z → czarnym szlakiem pieszym (nr 8) z Brzoskwini do Rudawy. Stąd roztacza
się ładny widok na okolicę, przede wszystkim na → Nielepice z charakterystyczną „skałką z krzyżem”. Po
dalszych 0,8 km w przysiółku Kamyk droga skręca na południe, zaś szlak po dalszych 200 m opuszcza ją
kierując między domami w leśną drogę zagrodzoną szlabanem. Jest ona przeważnie błotnista, uczęszczana
przez jeźdźców konnych. Opuszczamy ją po około 300 m skręcając w lewo, na leśną ścieżkę, którą wnet
wyjeżdżamy na dobrą leśną szutrówkę. Kierujemy się w lewo, a po 200 m w prawo, i łagodnie, dalej szu-
trówką podjeżdżamy na wierzchołek Bukowej Góry (373 m n.p.m.; 19,7 km) do węzła szlaków. Przebiegają
tędy czerwony szlak pieszy z Krzeszowic do Czernichowa oraz → zielony pieszy „Wokół Nielepic” (nr 9).
Stąd dalej zjeżdżamy dobrą szutrówką sprowadzającą zakosami pod leśniczówkę Kopce, do drogi z Na-
Szlak Brzozowy w Lesie Karniowskim, fot. R. Trzemielewski

134 135
 15. Niebieski 15. Niebieski
Szlak Brzozowy skala 1 : 30 000 Szlak Brzozowy

136 137
 Turystyka Turystyka
SZLAKI SPACEROWO-EDUKACYJNE
Po Rezerwacie Dolina Kluczwody
zielony, okrężny, jednokierunkowy
2,0 km, w tym dojście do pętli i powrót 0,4 km,
pętla 1,6 km
skala 1 : 25 000

Rowerzyści w Dolinie Kobylańskiej, fot. M. Sośnicki

Dolina Kluczwody, fot. B. Czerwiński

dziano rozpoznawanie gatunków drzew ze wskazywaniem na okazy stare, pomnikowe (stanowisko Szlak oprowadza po rezerwacie „Dolina Kluczwody”, który chroni porastające prawe zbocze Doliny Klu-
nr 2), w  Gackach (3,3 km) informację o  strefach ochronnych wód (stanowisko nr 3). Stąd szlak czwody zespoły grądów, buczyny karpackiej, boru mieszanego oraz roślinność naskalną i kserotermiczną.
biegnie do → Zelkowa drogą jezdną pokonując na dystansie 2,4 km 120-metrową różnicę wyso- Szlak zaczyna się w odległości 500 m od miejsca postojowego i wypoczynkowego przy drodze Zelków –
kości. W Zelkowie, szlak mija pomnik św. Jana Pawła II (5,3 km) i kieruje w ul. Sportową, z której Biały Kościół i jest oznakowany tablicą informacyjną z drogowskazem. Dojście do właściwej pętli wiodącej
wraz ze szlakiem Podkrakowskich Dolinek nr 4 skręca w boczną, polną drogę. W tym miejscu prze- wokół rezerwatu prowadzi wspólnie z czerwonym szlakiem rowerowym Podkrakowskich Dolinek (nr 12).
widziano stanowisko nr 4 dot. naturalnej odnowy brzozy. Dalej po przekroczeniu górnego odcinka Zob. → Zelków, Dolina Kluczwody, → szlaki pieszy czarny nr 4 oraz rowerowy, wyżej wspomniany nr 12.
Doliny Bolechowickiej szlak wspina się pod wzgórze Krzemionka, skręcając na zachód tuż przed
jego kulminacją. Na zakręcie wyznaczono stanowisko nr 5 prezentujące różnorodność biologiczną Po Lesie Zabierzowskim – szlak o profilu geologiczno-przyrodniczym, czerwony, okrężny;
lasu mieszanego. Wyjeżdżamy na zachodni skraj lasu, gdzie znajduje się węzeł szlaków (7,6 km): (mapa str. 140)
czerwonego nr 12 i zielonego nr 13 oraz stanowisko nr 6 do obserwacji rozciągającego się na po- 9,5 km
łudnie widoku. Stąd Szlak Brzozowy biegnie na północ wspólnie ze szlakiem zielonym około 0,8
Kamieniołom Zabierzów – leśna
km, a następnie sprowadza początkowo łagodną, dalej stromą ścieżką w Dolinę Kobylańską (8,2
droga do Kleszczowa, czarny szlak
km), praktycznie na początku jej górnego odcinka, przez który biegnie → żółty szlak pieszy Dolinek
łącznikowy do radaru „zapałka”
Jurajskich (nr 3). Oba szlaki prowadzą razem, przez Dolinę Kobylańską, Gaj Kobylański, → Kar-
1,4 km – odejście niebieskiego
niowice, aż do Doliny Bolechowickiej (→ Bolechowice) za wyjątkiem przejścia przez → Kobylany
szlaku pieszego (nr 2) 2,0 km – po-
(11,9 km), które szlak żółty omija, zaś Brzozowy doprowadza do centrum wsi. W Dolinie Koby-
łączenie ze szlakiem rowerowym
lańskiej zaplanowano stanowisko nr 7 do omówienie występujących tu muraw i skał, zaś u wy-
czerwonym Orlich Gniazd (nr 12)
lotu Doliny Bolechowickiej (12,9 km) – przystanek nr 8 zwracający uwagę na krasowe źródło,
2,3 km – przysiółek Grzybów, czar-
uznane za pomnik przyrody. Z  Doliny Bolechowickiej Szlak Brzozowy prowadzi do Zabierzowa
ny szlak łącznikowy do Studzienek
przez centrum → Bolechowic (15,0 km) po trasie szlaku zielonego nr 13, z którym połączył się
w  Dolinie Grzybowskiej 3,3 km
już wcześniej, pod Karniowicami. W → Zabierzowie, obok starego młyna (tablica informacyjna)
– skraj lasu, al. Jurajska 4,0 km –
przekraczamy główną drogę – ul. Rodziny Poganów i wjeżdżamy w ulicę noszącą tą samą nazwę,
Dolina Grzybowska parking, szlak
zaś na jej rozwidleniu – w lewą odnogę. Wnet szlak opuszcza zabudowania prowadząc trawiastą
żółty na Skałę Kmity 5,3 km – Stu-
drogą przez cenne przyrodniczo łąki, które planowano objąć ochroną w ramach programu „Na-
dzienki, szlak czarny j.w. 6,5 km –
tura 2000”. Występują tu fragmenty szuwarów trzcinowych, zbiorowiska wysokich turzyc, łąki
radar „zapałka”, szlak czarny j.w.
ostrożeniowe i pięknie kwitnące łąki rdestowe, na które zwraca uwagę ostatnie stanowisko nr
8,0 km – kamieniołom, zamknię-
8. Ul. Łąkową w Brzeziu wyjeżdżamy na szosę – ul. Szlachecką i zaraz skręcamy w ul. Narodową
cie pętli 9,7 km.
kończąc wycieczkę w punkcie wyjścia pod szkołą (20,9 km). Trasy spacerowe w Lesie Zabierzowskim, fot. R. Trzmielewski

138 139
 Turystyka
Szlaki spacerowo-edukacyjne Turystyka
Szlak okrężny, łączy dawny kamieniołom w Zabierzowie z parkingiem u wylotu Doliny Grzybowskiej (→
skala 1 : 25 000

Zabierzów) w sąsiedztwie Skały Kmity. Oba miejsca stanowią tradycyjne punkty wyjścia w Las Zabierzowski,
i na szlak. Wyjście z terenu d.kamieniołomu jest bardziej polecane, m.in. z uwagi na położone tu miejsce
do wypoczynku, restaurację „Grube Ryby” oraz lepszy dojazd zarówno koleją, jak i komunikacją miejską.
Z dworca PKP w Zabierzowie doprowadzi nas tutaj → niebieski szlak pieszy (nr 2), który na pierwszych 2 kilo-
metrach biegnie wspólnie ze szlakiem opisywanym. W dalszej trasie szlak łączy się z czerwonym → Szlakiem
Rowerowym Orlich Gniazd (nr 14), biegnie przez Grzybów, dalej południowym skrajem Lasu Zabierzowskie-
go sprowadzając na parking w Dolinie Grzybowskiej (→ Zabierzów). Wzdłuż doliny Nadleśnictwo wystawi-
ło szereg tablic informujących o formach prowadzonej gospodarki leśnej, ochronie lasu, występującej tu
faunie i florze. Po 1,2 km na rozwidleniu zwanym Studzienki od występujących tu źródeł zasilających Grzy-
bowski potok Dolina rozwidla się. Mniejszą odnogą prowadzi szlak czarny; w większą zwaną Lisim Dołem
kieruje opisywany czerwony doprowadzając na tzw. skrzyżowanie 7 dróg. Stąd prowadzi leśnym asfaltem
do radaru „zapałki” (szlak czarny łącznikowy) i dalej drogą asfaltową, terenem otwartym, aż do granicy lasu,
i nieco klucząc po lesie wnet doprowadza do górnego
kamieniołomu w  Zabierzowie. Skrócenie pętli szlaku
umożliwiają dwa wspomniane szlaki czarne: w rejonie
„zapałki” o  długości 200 m  oraz między Studzienkami
a Grzybowem o długości 500 m.

Po rezerwacie Skała Kmity

żółty, jednokierunkowy, okrężny (mapa str. 140)
1,8 km
Szlak zaczyna się na parkingu u wylotu Doliny Grzy-
bowskiej i początkowo prowadzi asfaltem ul. J. Kruka,
gdzie na skraju lasu otwiera się jego pętla. Znaki po
około 600 m  wyprowadzają na zwieńczony krzyżem
szczyt Skały Kmity, gdzie spotykamy tablicę informa-
cyjną. Uwaga – zachować ostrożność, nie podchodzić
blisko do rozczłonkowanej krawędzi skały, z  której
roztacza się roztacza się widok na przełom Rudawy,
a  w  perspektywie wzgórza Rząski. Na Skale Kmity –
uwaga – szlak skręca w lewo i opasując wzgórze wraca
do punktu wyjścia. Zob. → Zabierzów, przełom Ruda-
wy pod Skałą Kmity.
Krzyż na Skale Kmity, fot. R. Trzmielewski

Po Dolinie Aleksandrowickiej czerwony, okrężny (mapa str. 140)

2,5 km
Stadion KS „Topór” – Skała Krzywosąd (0,3 km) – Dolina Aleksandrowicka, szlak czarny (nr 11) 1,5 km –
Dolina Aleksandrowicka szosa (1,8 km) – stadion j.w. 2,5 km.
Czerwony szlak okrężny został wykonany z inicjatywy mieszkańców Aleksandrowic, którzy wcześniej
przystosowali do ruchu turystycznego zaniedbane zbocze doliny, m.in. odsłaniając legendarną skałę Krzy-
wosąd i urządzając na jej szczycie platformę widokową, a także trasując ścieżki po lesie. Szlak prowadzi
przy wspomnianej skale Krzywosąd, dalej wzdłuż malowniczej skalistej grani prawego zbocza, umożliwia
dojście na punkt widokowy położony na krawędzi Garbu Tenczyńskiego. Wzdłuż tego odcinka szlaku wy-
stawiono kilka tablic z informacjami geologiczno-przyrodniczymi. Groblą nad stawem szlak przechodzi na
lewe zbocze doliny, na którym mieszkańcy urządzili stacje Drogi Krzyżowej. Odpoczynek zapewniają nie
tylko ławeczki na trasie, ale położone przy boiskach „centrum” turystyczne z wiatami, tablicami informa-
cyjnymi oraz miejscem zabawowym dla dzieci.

140 141
 Turystyka Turystyka

Dolina Aleksandrowicka, fot. UG Zabierzów

Szlak Burowski zielony, okrężny (mapa str. 140)

dł. 2,0 km, w tym dojście do pętli i powrót 1,0 km, pętla 1,5 km
Krótki szlak spacerowy, ciekawy krajobrazowo, prowadzący lasem i terenem niezabudowanym.
Szlak zaczyna się w centrum wsi, przy placyku, na który zajeżdżają autobusy linii 218. Stąd prowadzi
na północ 0,5 km między domami, a przed boiskiem skręca za drogą opadającą na dno Wąwozu Burow-
skiego. Na jej przebiegu zamyka się licząca 1,5 km pętla szlaku. Przecinamy podmokłe dno wąwozu i jego
lewym orograficznie zboczem podchodzimy do biegnącej skrajem Lasu Zabierzowskiego asfaltowej drogi
(0,5 km), którą prowadzi czerwony szlak rowerowy Orlich Gniazd nr 14 oraz czerwony nordic walking
(opodal węzeł szlaków nordic walking). Drogą tą, w prawo szlak prowadzi zaledwie 200 m i na wysokości
nowych domów Grzybowa opuszcza las. Podążamy na południe początkowo trawiastą, dalej szutrową
drogą, a od zakrętu (1,1 km) ścieżką, która stromo sprowadza do Wąwozu Burowskiego, przecina go
zamykając pętlę na przeciwległym zboczu. Zob. → Burów.

Szlak Balicki niebieski, okrężny (mapa str. 140)

dł. 2,8 km
Szlak spacerowy – propozycja krótkiej przechadzki na popołudnie wśród pół i lasów.
Szlak zaczyna się u zbiegu ul. Radziwiłłów i Leśnej w Balicach, opodal przystanku autobusów miejskich
linii 218. Wnet ul. Leśna wprowadza w zalesioną dolinkę Balickie Doły, lecz zaraz ją opuszcza trawersując
lewe zbocze. Na granicy lasu skręcamy w lewo, w trawiastą drogę, a po 200 m wśród pól ponownie
w lewo, a następnie w prawo dochodząc na skraj Lasu Zabierzowskiego (1,0 km) do szlaku rowerowego
Orlich Gniazd (nr 14). Wspólnie ona szlaki prowadzą 0,5 km, w rejon Grzybowa, do asfaltowej drogi (1,5 km).
Szlaki rozdzielają się; opisywany prowadzi w lewo wspomnianą drogą asfaltową, z której nieco dalej roz-
tacza się ładny widok na południowy-wschód. Gdy droga kryje się w lesie, przed zakrętem kierujemy
się prosto (1,8 km), starą utwardzoną drogą, która przez 0,5 km opada do ul. Radziwiłłów (2,3 km). Po
kolejnych 0,5 km dochodzimy do punktu wyjścia (2,8 km).
Skała Kmity, fot. UG Zabierzów

142 143
 Turystyka
Szlaki Nordic Walking Turystyka
SZLAKI NORDIC WALKING (mapa str. 144)
skala 1 : 25 000

Zostały wytyczone w Lesie Zabierzowskim, a ich sieć liczy łącznie 14,7 km. W znacznej części du-
blują one istniejące szlaki – spacerowo-edukacyjne, piesze czy rowerowe, jakkolwiek należy odno-
tować kilka ich odcinków biegnących samodzielnie, co stwarza dodatkowe możliwości spacerów.
Na uwagę zasługuje tu szlak niebieski prowadzący z parkingu przy drodze 774 północnymi stokami
Skały Kmity oraz wierzchowinami Lasu Zabierzowskiego, a także łącznikowy szlak zielony prowadzą-
cy na południe od drogi leśnej do Kleszczowa. Układ szlaków tworzą dwie połączone ze sobą pętle
czerwone, uzupełnione o odcinki dojściowe i łącznikowe. Na połączeniach szlaków wystawione są
schematyczne mapki prezentujące sieć szlaków z odległościami.

• szlak czerwony Zabierzów – Ośrodek Sportowo-Rekreacyj-

ny – kamieniołom otwarcie pętli 0,9 km – zamknięcie pętli 1,0
(długość równoległej nitki 1,1 km) – droga do Kleszczowa, szlak
niebieski 1,5 km (otwarcie pętli) – szlak zielony 2,1 km – skręt na
południe 2,6 km – węzeł szlaków zielonego i niebieskiego nad
Burowem 3,9 km – skrzyżowanie 7 dróg, szlak zielony 4,8 km –
węzeł szlaków niebieskiego i zielonego 5,3 km – zamknięcie pętli
koło radaru „zapałka” 5,8 km;
• szlak niebieski parking przy drodze 774 – parking w Dolinie
Grzybowskiej 1,5 km – Studzienki 2,5 km – szlak czerwony 3,8 km;
• szlak niebieski skrzyżowanie koło radaru „zapałka” – węzeł
szlaków nad Burowem 1,0 km;
• szlak zielony I  skrzyżowanie 7 dróg – węzeł szlaków pod rada-
rem „zapałka” 0,7 km;
• szlak zielony II droga do Kleszczowa – węzeł szlaków nad
Burowem 1,4 km. fot. R. Trzmielewski

Nadto szlak nordic walking o  długości 2,5 km został wytyczony w  Dolinie Aleksandrowickiej.
Jego przebieg jest identyczny, jak szlaku spacerowo-edukacyjnego.

SZLAKI KONNE (mapa str. 146)

Stanowią one początkowy fragment Transjurajskiego Szlaku Konnego PTTK, który aktualnie prowadzi
z  Ośrodka Rekreacji i  Rehabilitacji Kon-
nej „Tabun” w Krakowie Olszanicy przez
Nielepice do Ośrodka Jeździeckiego „Pe-
gaz” pod Częstochową. Głównym punk-
tem na szlaku w gminie Zabierzów jest
Stadnina Koni Huculskich w Nielepicach,
bowiem rozchodzą się stąd dwa warian-
ty szlaku, które ponownie łączą się na
Pustyni Błędowskiej. Pierwszy wariant
biegnący na północ to główny szlak liczą-
cy 220 km; drugi kieruje na zachód przez
lasy tenczyńskie na Pustynię Błędowską.
W gminie Zabierzów znajduje się łącznie
około 28 km szlaków konnych, w tym 23
km szlaku w głównym wariancie i 3 km
w wariancie zachodnim. Stadnina koni w Nielepicach, fot. UG Zabierzów

144 145
 Turystyka
Szlaki konne Turystyka
Odcinek: Kraków Olszanica – Nielepice
Z ośrodka „Tabun” w Olszanicy szlak prowadzi na północ i dalej wałami Rudawy do Szczyglic. Tutaj
przekracza drogę wojewódzką 774 i  aż do Doliny Aleksandrowickiej biegnie przez Las Zabierzow-
skido Kleszczowa, skąd drogą przez wzgórze Chełm prowadzi dalej do Nielepic. Jednak po zejściu
z  kulminacji Chełmu szlak rozwidla się. Odchodząca na południe ul. Słoneczny Stok nitka szlaku
doprowadza do stadniny w Nielepicach i dalej tworzy wawiant II; główna trasa, tj. wariant I szlaku
sprowadza do centrum Nielepic.
Odcinek: Nielepice – Pustynia Błędowska
Wariant I: stadnina „Nielepice” – centrum Nielepic – Niegoszowice – Brzezinka – Radwanowice –
Dubie – Paczółtowice – Zawada – Rabsztyn – Pomorzańskie Skałki – Pustynia Błędowska.
Wariant II: stadnina „Nielepice” – Kamyk – leśniczówka Kopce – Wola Filipowska – Psary – Płoki
– Bukowno – Sławków – Pustynia Błędowska.
Odcinek dalszy: Pustynia Błędowska – Chechło – Podzamcze – Żerkowice – Bobolice – Mirów – Łuto-
wiec – Złoty Potok – Zrębice – Olsztyn – Stajnia „Pegaz” w Częstochowie.

SZLAK „ŚLADAMI ŚW. JANA PAWŁA II”

Tak można określić wspomnienie miejsc upamiętniających św. Jana Pawła II – Karola Wojtyłę –
księdza, biskupa i kardynała metropolitę krakowskiego i przede wszystkim papieża.
Niewątpliwie najważniejszym z takich miejsc jest Międzynarodowy Port Lotniczy Kraków – Ba-
lice (Kraków Airport), noszący nie bez przyczyny jego imię. Wszak tu w Balicach żegnano Jana
Pawła II po jego pielgrzymkach do Ojczyzny: – pierwszej, 10.06.1979 r., – drugiej, 23.06.1983 r.,
– czwartej, 16 VIII 1991 r. (po Światowych Dniach Młodzieży w  Częstochowie), – szóstej,
10.06.1997 r., – siódmej, 17.06.1999 r.; także podczas trzeciej pielgrzymki 11.06.1987 r. gdy
odlatywał do Szczecina. W Balicach witano papieża 16.08.2002 r. przybywającego z ósmą piel-
grzymką do kraju, i żegnano go 19.08. nie przypuszczając, że była to ostatnia.
Pierwszą pielgrzymkę upamiętnia głaz wystawiony w  jej 30. rocznicę w  Zabierzowie przy
skrzyżowaniu głównych dróg, w  miejscu zwanym Topólkami, gdzie mieszkańcy zebrali się,
by pożegnać jadącego na lotnisko Ojca Świętego. Ostatnia pielgrzymka zapisała się w histo-
rii Radwanowic, Rząski oraz Zabierzowa. W Radwanowicach upamiętnia ją, nie tyle co od-
słonięty w 2005 r. pomnik św. Jana Pawła II, co tamtejszy kościół pw. św. Brata Alberta, pod
który kamień węgielny został przez niego poświęcony 18.08.2002 r. podczas Mszy św. na
krakowskich Błoniach. Świątynię, którą wzniesiono, jako wotum wdzięczności mieszkańców
za 25 lat pontyfikatu św. Jana Pawła II stała się także miejscem złożenia relikwii – jego piu-
ski. Ofiarował ją 13.06.2010 r. osobisty sekretarz Jana Pawła II abp Mieczysław Mokrzycki,
obecny metropolita lwowski. W Rząsce – skromna tabliczka wmurowana obok sceny figural-
nej Ukrzyżowania za tamtejszym kościołem parafialnym przypomina, że tędy (autostradą)
podczas ostatniej pielgrzymki – 16.08. 2002 r. prowadziła trasa przejazdu Jana Pawła II
z lotniska w Balicach do arcybiskupiej rezydencji w Krakowie. Zaś w Zabierzowie – papieska
wizyta zbiegła się z ukończeniem budowy przykościelnej dzwonnicy, na której obok trzech
innych dzwonów zawisł największy z nich, ważący 820 kg – poświęcony Janowi Pawłowi II.
Także Zabierzów – to dziś najważniejsze miejsce kultu św. Jana Pawła II. W dniu 25.11.2013 r.
do tutejszego kościoła parafialnego pw. św. Franciszka z  Asyżu uroczyście wprowadzono
skala 1 : 25 000

relikwiarz z kroplą krwi Ojca Świętego.

Jednak po raz pierwszy Karol Wojtyła, jako młody ksiądz, wikariusz krakowskiej parafii św. Flo-
riana odwiedził tutejsze okolice 1.05.1952 r. podczas rowerowej wycieczki z Krakowa. Jej celem
była Dolina Bolechowicka oraz groty w Wierzchowiu. To jedyna udokumentowana wycieczka ks.
Wojtyły w okolice Zabierzowa, chociaż, jak wskazują różne relacje, w okresie lat 50. XX w. wielo-

146 147
 Turystyka Turystyka
krotnie bywał on w podkrakowskich dolinkach. Bolechowice Karol Wojtyła ponownie odwiedził
29.06.1965 r. już jako arcybiskup, metropolita krakowski. Kolejne jego tu duszpasterskie wizyty
Fortyfikacje z okresu II wojny światowej
miały miejsce 1.11.1967 r., 29.04.1972 r. i 2.05.1972 r., 30.04.1974 r. oraz 1.02.1978 r. Podczas na terenie Gminy Zabierzów
wizyt w 1972 r. oraz w 1978 r. Kardynał K. Wojtyła odwiedził punkt katechetyczny w Zelkowie.
Szczególnie pamiętną okazała się druga wizyta. Otóż występujący wówczas miejscowy, ludowy
zespół „Herody” w jednej ze swoich przyśpiewek życzył kardynałowi , by został papieżem. Dla
upamiętnienia tych wydarzeń, 25.09.1999 r. w Zelkowie, dokładnie naprzeciw dawnego punktu
katechetycznego, przy dzisiejszej szkole, odsłonięto ufundowany przez mieszkańców pomnik
Jana Pawła II. Także w 1972 r. kardynał Wojtyła odwiedził Łączki Kobylańskie poświęcając krzyż
i stojącą obok kapliczkę Matki Bożej, o czym przypomina okolicznościowa tablica. Odrębna ta-
blica na kapliczce podaje datę jej budowy w  1962 r. i  poświęcenia w  1963 r. przez kardynała
Wojtyłę. Zapewne nastąpiło to podczas wizytacji Rudawy w 1963 r., lecz wówczas Karol Wojtyła
nie był jeszcze kardynałem.
Kolejną wizytację kanoniczną na terenie gminy Zabierzów kardynał Karol Wojtyła odbył w okre-
sie 30.04. – 2.05.1977 r. nawiedzając parafię w  Morawicy, do której należały wówczas Alek-
sandowice, Balice, Brzoskwinia, Burów, Kleszczów oraz Szczyglice. We wszystkich tych miejsco-
wościach 1.05. spotkał się z  mieszkańcami, zaś w  Szczyglicach, w  tamtejszej kaplicy odprawił
Mszę św., o  czym przypomina umieszczona na jej ścianie, a  ufundowana przez mieszkańców
pamiątkowa tablica.
Kilkakrotnie kardynał Karol Wojtyła bawił w  Rudawie. Po raz pierwszy 15.05.1963 r., jeszcze jako
arcybiskup, wizytując parafię, następnie 9.06.1970 r. i 26.10.1976 r. na zjazdach koleżeńskich księ-
ży, oraz 1.11.1970 r. wygłaszając homilię z okazji rozpoczęcia nowenny w 900-lecie parafii. W lipcu
tegoż roku odwiedził Zabierzów dokonując poświęcenia przebudowanej fasady tutejszego kościoła
parafialnego oraz kaplicy cmentarnej.
Schron Regelbau 701, fot. J. Stefański

Pomnik św. Jana Pawła II w Zelkowie, fot. UG Zabierzów
Kiedy w  1944 r., po przeprowadzonej na wielką skalę ofensywie, Armia Czerwona przesunęła
linię frontu nad Wisłę, dowództwo armii niemieckiej podjęło decyzję o  budowie linii obronnych
(niem. OKH Stellung) w oparciu o doraźne fortyfikacje polowe (okopy, stanowiska strzeleckie, rowy
przeciwpancerne, schrony drewniano-ziemne, itp.) układające się w szereg linii usytuowanych po-
łudnikowo, w odległościach około kilkudziesięciu kilometrów od siebie. Rejony o strategicznym zna-
czeniu, takie jak mosty, miejsca przecięcia linii obronnych ze szlakami komunikacyjnymi (drogi, tory
kolejowe) były dodatkowo wzmacniane schronami żelbetowymi (bunkrami), tworzącymi punkty
oporu (niem. Stützpunkt), jak niżej opisane.
Na terenach dzisiejszej Polski wytyczono kilkadziesiąt takich linii fortyfikacyjnych. Jedna z nich, li-
nia b-1, przebiegała od Orawy przez Wyżynę Krakowsko-Częstochowskiej, a następnie wzdłuż Warty
do Bałtyku. W rejonie Rudawy do budowy umocnień przystąpiono latem 1944 r. i prowadzono je do
wyzwolenia w styczniu 1945 r. Obiekty betonowe były wykonane przez budowniczych z Organizacji
Todt, natomiast wszystkie prace ziemne prowadzono przy udziale ludności cywilnej. Codziennie do
robót musiało zgłaszać się kilkadziesiąt osób, zaś w celu zabezpieczenia prac wyznaczano zakładni-
ków. Roboty nie obyły się bez ofiar. W sierpniu 1944 r. Niemcy zamordowali kilka osób za odmowę
pracy, m.in. w Nawojowej Górze przeora klasztoru w Czernej o. Alfonsa Marię Mazurka. Od 7 X 1944 r.
zgodnie z zarządzeniem Wyższego Dowódcy SS i Policji w Generalnej Guberni Wilhelma Koppe wpro-
wadzono karę śmierci za uszkodzenie lub niszczenie urządzeń obronnych.
Po wojnie schrony niszczały. Jedne znikały pod warstwą ziemi, roślinności i śmieci, inne były li-
kwidowane. W ostatnich latach dzięki staraniom Małopolskiego Stowarzyszenia Miłośników Historii
„Rawelin” z  Krakowa, a  także Stowarzyszeniu „Nasze Nielepice” część obiektów została poddana
pracom porządkowo – rewitalizacyjnym.
Na terenie gminy Zabierzów zachowało się 22 żelbetowych i betonowych obiektów, a także po-
zostałości po umocnieniach polowych w postaci wykopów pod schrony drewniano-ziemne oraz ro-
wów dobiegowych i stanowisk strzeleckich, potocznie zwanych okopami.

148 149
 Turystyka Turystyka
Obiekty te można podzielić na 3 grupy ryglujące korytarz komunikacyjny Rowu Krzeszowic- Natomiast po południowej stronie drogi znaj-
kiego oraz grupę umocnień ponad Doliną Będkowską. dowała się grupa silniejsza. Poza obiektami
1. Umocnienia w rejonie Nielepic (od wzgórza Klicówka do Góry Chełm) zbudowane w miejscu za- analogicznymi, jak po stronie północnej,
pewniającym szeroki i daleki na Rów Krzeszowicki i przeciwległe wzniesienia. Linie zachowanych okopów zawierała jeszcze dodatkowy schron piecho-
i stanowisk strzeleckich biegną tu, aż do wysokości parkingu przy dawnej restauracji „Graność”. Budowy ty oraz schron bojowy dla wieży czołgowej
tego odcinka jednak do wyzwolenia nie ukończono. Do dnia dzisiejszego zachowało się na nim sześć (Panzerstellung 67).
obiektów żelbetowych: 3 schrony Regelbau 668, 2 schrony Ringstand 58c i schron typu „Kochbunker”. Z tej grupy obiektów zachował się tylko schron
Regelbau 668, którego otoczenie oraz wnętrze
Trzy schrony bierne Regelbau 668: zostało uprzątnięte i  zaopatrzone w  tablice
- wybudowany prawie informacyjne. Aby dotrzeć do schronu należy
u  szczytu wzniesienia zaraz po zjeździe z  drogi krajowej do Młynki
w  głębokim, na około 5 skręcić w pierwszą boczną uliczkę w prawo.
metrów wykopie (wyku-
tym w  skale) o  wymia- 3. Grupa żelbetowych schronów w Ru-
rach 10x10 m. Jest ogól- dawie zbudowana została po obu stronach
nodostępny, zachowany drogi do Brzezinki, także celem ostrzału linii
w  nienajlepszym stanie; kolejowej. Po wojnie część obiektów została
(lok. GPS: N50.06.42.83 zniszczona podczas budowy gospodarstwa
E19.42.12.09), rolnego i bloków mieszkalnych. Obecnie za- Wnętrze schronu Regelbau 668, fot. D. Krzyształowski
- położony na zachodnim chowało się kilka obiektów:
stoku, po prawej stronie - schron Regelbau 701, stanowiący ukrycie dla armaty przeciwpancernej, a znajdujący się po północ-
niewielkiej dolinki przy nej stronie drogi, na terenie obecnego gospodarstwa Instytutu Zootechniki.
wzgórzu. Zachowany - schron Regelbau 668, na zachód od osiedla bloków, prawie całkowicie zasypany,
w bardzo dobrym stanie; - schron Regelbau 668 z dobudowanym schronem Ringstand 58c „tobruk”, poza gospodarstwem,
dostępny do zwiedzania. przy drodze, obok ujęcia wody. W 2007 r. został on odnowiony i udostępniony do zwiedzania przez
(lok. GPS: N50.06.41.61 Małopolskie Stowarzyszenie Miłośników Historii „Rawelin”, które częściowo odtworzyło jego wypo-
E19.42.14.58), sażenie oraz urządziło niewielką okolicznościową ekspozycję. Schron można zwiedzać od maja do
- w niewielkim lasku, nie- października w każdą drugą sobotę miesiąca w godzinach 10-14.
co na wschód od wzgó- Kolejnym elementem linii b-1 na terenie gminy Zabierzów są umocnienia polowe na prawym
Schron Regelbau 668 w Rudawie, fot. K. J. Pucek zboczu Doliny Będkowskiej, od Łączek Kobylańskich na północ. Były to schrony drewniano-ziemne,
rza. Zachowany, lecz pra-
wie w całości zasypany ziemią oraz porośnięty trawą i krzewami. Znajduje się na terenie prywatnym. linie okopów wzmacniane schronami obserwacyjno-bojowymi tzw. „Kochbunkrami”. Ich ślady
pośród lasu są po dziś czytelne.
Dwa schrony bojowe typu Ringstand 58c „Tobruk” są położone nieco poniżej szczytu wzgórza,
na północnych jego stokach. Zachowane są w  dobrym stanie, dostępne. (lok. GPS: N50.06.43.63 Aneks – typy schronów w zespole umocnień
E19.42.12.42).
Stanowiska obronne na stokach Góry Chełm składały się głównie z linii okopów, których znaczna Schron Regelbau 668 – stanowił ukrycie dla 9 lub 6 żołnierzy (wersja z peryskopem), zapewnia-
część jest czytelna w terenie oraz stanowisk strzeleckich, schronów drewniano – ziemnych, miejsca- jąc odpowiednie warunki socjalne dla stacjonującej w nim piechoty. Obiekt składa się z wejścia,
mi wzmacnianych żelbetowymi schronami typu „Kochbunker”. przedsionka gazoszczelnego oraz pomieszczenia piechoty, w którym znajdował się piecyk, ręcz-
ny wentylator z  pochłaniaczem, prycze, telefon polowy i  radiostacja. Jego wymiary zewnętrz-
2. Główna pozycja Rudawa/Werbownia – Młynka ryglująca obecną drogę krajową nr 79, ne wynosiły 7,70 x 7,70 m, wysokość 4,10 m, zaś grubość ścian 1,5 m. Schron bywał sprzężony
która podobnie w okresie wojny posiadała strategiczne znaczenie łącząc Kraków ze Śląskiem. Stąd ze stanowiskiem Ringstand 58c umożliwiającym obserwację lub prowadzenie ognia z ckm.
wykorzystując niewielkie wzniesienie Niemcy wznieśli na nim, na pograniczu Rudawy Werwbowni Schron Ringstand 58c zwany „tobrukiem” (od wykorzystania w Afryce) – bojowy do ognia okręż-
i Młynki osiem żelbetowych schronów; zarówno bojowych jak i biernych, stanowiących kryjówkę dla nego, składał się z dwóch pomieszczeń: bojowego dla obsługującego karabin maszynowy oraz po-
żołnierzy oraz uzbrojenia z pobliskich stanowisk polowych. łożonego niżej schronu dla 2-3 żołnierzy, jednocześnie magazynu amunicji. Całość, w zależności od
Po północnej stronie drogi położone są w niewielkim zagajniku, na prywatnym terenie: wersji posiadała długość od 3,20 do 5 m, szerokość 2,3 – 3 m i wysokość 2,50 – 2,70 m.
- schron dla drużyny piechoty Regelbau 668, wersja z zachowanym pancerzem peryskopu (lok. GPS: Schron bierny Regelbau 701 stanowił ukrycie dla armaty w formie prostopadłościanu o długo-
N50.06.56.15 E19.41.55.35). ści 12,7 m, szerokości 6,70 m i wysokości 5,30 m, bez wewnętrznego wyposażenia oraz zamknię-
- schron bierny Regelbau 701 stanowiący ukrycie dla armaty przeciwpancernej. Znajduje się w wy- cia, które nie zachowały się lub nie zdążono ich zamocować.
kopie ziemnym, kilkanaście metrów na zachód od Regelbau 668. Jest dobrze zachowany, dostępny Schron bojowo-obserwacyjny „Kochbunker” – najmniejszy, dla jednego żołnierza w formie
do zwiedzania. betonowego walca o  średnicy 1,8 m  i  wysokości 2,5 m  nakrytego zaokrąglonym betonowym
- schron bojowy Ringstand 58c „Tobruk”, położony kilkanaście metrów na południe od schronu „daszkiem”. Schrony te były masowo wykonywane w zakładach betoniarskich, dostarczane na-
Regelbau 701; obecnie praktycznie w całości zasypany (lok. GPS: N50.06.57.02 E19.41.52.87). stępnie na miejsce budowy umocnień i wkopywane aż po otwory strzelnicze.

150 151
 Turystyka Turystyka
WSPINACZKA SKAŁKOWA W GMINIE ZABIERZÓW

16. Kuźnia Champignionów VI.3+ (6R+ST)

• wysokość skały do 18 metrów
• wystawa północno-zachodnia

RP: M. Jodłowski, G. Rettinger, 2009

Wapienne skałki, będące charakterystycznym elementem krajobrazu gminy Zabierzów, są popular-

18. Rysa w Filarze VI+ (TRAD+ST)

A. Górka, T. Marcinkiewicz, 1936

nym miejscem uprawiania wspinaczki przez liczne grono amatorów tego pięknego sportu. Rejony

17. Pro Memoria VI.2+ (6R+ST)

15. Kolektorówka VI.1 (6R+ST)

W. Drzymała, R. Nowak, 1995

19. Przez Drzewko IV (TRAD)

wspinaczkowe na terenie gminy zgrupowane są w dwóch obszarach: północnym – będącym skrajem
Wyżyny Olkuskiej, rozciętej Dolinkami Podkrakowskimi oraz południowym – utworzonym przez zrąb
tektoniczny Garbu Tenczyńskiego. Strome zbocza wyżyny, garbu oraz dolinek rozcinających obie for-

TR: R. Urbanik, 1972

RP: T. Opozda, 1979

G. Rettinger, 2008
macje, to miejsca występowania licznych skałek i ostańców wapiennych przyciągających wspinaczy.

Obszar północny
Dolina Bolechowicka
Jednym z najbardziej popularnych miejsc gdzie można spotkać wspinaczy jest Dolina Bolechowicka
(Wąwóz Bolechowicki). Zasadniczą część tego w sumie niewielkiego rejonu tworzą dwie przeciw-

12. Kurtykówka (Prostowanie Kurtyków-

ległe skalne zerwy, tworzące bramę i  opadające prawie 30-metrowymi ścianami do samego dna
dolinki. Po wschodniej stronie dominuje Filar Abazego, a po zachodniej nieco wyższy Filar i Mur Po-

13. Cyrulik Kobylański VI.4+ (7R+ST),

14. Sukces Kurdupla VI.2+ (6R+ST)

kutników oraz położona nieco dalej Zamarła Turnia. Poza niewątpliwymi walorami wspinaczkowymi:

Skalny Mur w Dolinie Kobylańskiej

11. Jancio Wodnik VI.4+ (6R+ST)

wysokimi ścianami, dobrej jakości skałą oraz szerokim wyborem dróg w każdym stopniu trudności,
Dolina Bolechowicka posiada dla wspinaczy szczególne znaczenie historyczne. Na przestrzeni ca-

ogrU – bez rysy po prawej

łego XX wieku miały tutaj miejsce spektakularne wydarzenia, będące wielokrotnie kamieniem mi-
lowym w rozwoju wspinaczki skałkowej. W połowie lat 20. zeszłego wieku dolinka została odkryta

G. Rettinger, 2003

G. Rettinger, 2008
P. Górecki, 1994

P. Górecki, 1994
przez taterników Sekcji Taternickiej AZS, którzy dostrzegli w  otaczających skałach poligon trenin-

ki) VI.3 (6R+ST)

J. Farat, 1985
gowy przed poważniejszymi wyzwaniami w  Tatrach. Tę szkoleniową funkcję pełni dolina do dziś,
gdyż najczęstszymi gośćmi w tym miejscu są właśnie nowi adepci wspinaczki, stawiający pierwsze
kroki. Jednak zanim porwano się na największe tatrzańskie zerwy, najambitniejsi ówcześni wspina-
cze, w tej niewielkiej dolince pod Bolechowicami, dokonywali przełomowych wyczynów, pokonując
kolejne, coraz większe stopnie wspinaczkowych trudności. W 1926 r. Karol Wallisch przeszedł kla-

G. Rettinger, A. Forma, T. Ślusarczyk, 2008

sycznie (korzystając tylko ze skalnych stopni i chwytów) wybitną rysę w prawej części Filara Abazego.

6. Z Pijanym Nie Tańczę VI.2+ (3R+ST),

Była to pierwsza skalna droga o wycenie „V-” (dolna granica stopnia „nadzwyczaj trudno”), obecnie
zwana Rysą Wallischa. W latach 40. i 50. pokolenie wspinaczy nazwane Pokutnikami – od pobrzę-

A. Fischer, A. Skwirczyński, 2008

A. Fischer, A. Skwirczyński, 2008

10. Ponury Komin IV (TRAD+ST)

8. Ponura Ryska IV+ (5R+ST)

A. Górka, K. Paszucha, 1936

7. Imaginoskop V (6R+ST)
ogrU – ścianką bez rys

9. Ponurak V+ (6R+ST)
T. Ślusarczyk, 2006
2. Upadki Chodzą po Ludziach IV+

5. Wierny Ogrodnik V (TRAD+ST)

A. Fischer, A. Skwirczyński, 2008

A. Fischer, A. Skwirczyński, 2008

A. Fischer, A. Skwirczyński, 2008

4. Płatna Protekcja IV (6R+ST)
3. Dziwadło VI.1 (5R+ST)
1. Lewizna V+ (5R+ST)

M. Biedrzycki, 2009
T. Ślusarczyk, 2007
(4R+ST)
Brama Bolechowicka, fot. UG Zabierzów

152 153
 Turystyka Turystyka
kujących haków, jakie mieli w  zwyczaju nosić ze Dolina Kobylańska
sobą – dokonało arcytrudnych, jak na owe czasy, Kolejnym miejscem cieszącym się jeszcze większą
przejść hakowych (łapiąc się i obciążając haki wbi- popularnością wśród wspinaczy jest Dolina Koby-
jane w szczeliny skalne) najbardziej spionowanych lańska. Tworzy ją wąwóz rozciągający się na od-
formacji skalnych doliny. Efektem tego treningu cinku około 4 km. Teren Gminy Zabierzów obej-
były sukcesy na tatrzańskich ścianach: na Kazalni- muje całą atrakcyjną, wspinaczkową część doliny.
cy Mięguszowieckiej i Mnichu. Do przedstawicieli Rozciąga się ona od drogi dojściowej z Będkowic
pokolenia Pokutników należeli: Kazimierz Paszu- (żółty szlak turystyczny) do wylotu doliny w  Ko-
cha (Abazy), Czesław Łapiński, Mieczysław Babiń- bylanach. W górnej części tego odcinka, od gru-
ski, Adam Górka, Tadeusz Marcinkiewicz, Marian py skalnej zwanej Lotnikami do postrzępionych
Paully. Ich nazwiska lub pseudonimy często są turniczek Pieninków, wszystkie skały znajdują się
utrwalone w  nazwach dróg lub formacjach skal- na wschodnim zboczu doliny. Wśród nich najcie-
nych Bramy Bolechowickiej. W 1953 r. w Dolinie kawszymi sektorami wspinaczkowymi są: Lotniki,
Bolechowickiej Andrzej Pietsch i Ryszard Zagajew- Jastrzębia Turnia wraz z  Szeroką i  Dziurawą Tur-
ski pokonali klasycznie drogę Ryski nad Tablicą VI+ nią, mocno przewieszona Sępia Baszta, Obelisk,
(Filar Abazego). Był to jeden z największych prze- masyw Wroniej Baszty oraz Skalny Mur. Poza kil-
łomów w  klasycznej wspinaczce skałkowej, gdyż koma drogami bardzo trudnymi, z których jednak
trudności drogi wykraczały poza szósty stopień, żadna nie przekracza stopnia „VI.5”, w tej części
wyrażany opisem: skrajnie trudno. W  latach 60. doliny dominują drogi łatwe i  średnio trudne.
przewspinano hakowo najbardziej gładkie połacie Wspinaczka na Filarze Pokutników, Z  perspektywy historycznej przełomowymi dro-
ścian, wytyczając w  ten sposób nowe, wydawać fot. arch. T. Ślusarczyk Wspinaczka na Wroniej Baszcie (Dol. Kobylańska)
gami były: Obelisk (na Obelisku) – pierwsza dro- fot. arch. T. Ślusarczyk
by się mogło niemożliwe do pokonania klasycznie drogi. Były to płytowe formacje na Filarze Pokutni- ga o  trudnościach „VI.1” pokonana klasycznie
ków i Abazym, a w następnych latach nazwane już m. in. drogi: Przez Napis, Chiński Maharadża (Filar z dolną asekuracją (prowadząc linę od dołu) przez Ryszarda Malczyka w 1971 r.; Prawa Sępia (VI.1+)
Pokutników) oraz Abazy (Filar Abazego). Dopiero dwie dekady później kolejne pokolenie wspinaczy pokonana w ten sam sposób w 1972 r. przez Ryszarda Malczyka oraz Witolda Sasa-Nowosielskiego.
zwane Kaskaderami rozprawiło się klasycznie z  liniami wytyczonymi przez Pokutników. W  1979 r. Kolejny, środkowy odcinek jest uboższy w skały, i tylko na wybitniejszych z nich znajduje się zaledwie
Tomasz Opozda pokonał: Rysę Babińskiego (VI.2+), Zacięcie w Abazym (VI.2+), Sinusoidę (VI.3). Każ- parę dróg wspinaczkowych. W tej części szczególnie wyróżnia się ściana Okrętu – wybitna, przewie-
da z tych dróg trudnościami znacznie przekraczała stopień: skrajnie trudno (VI) i w celu wyrażenia szona turnia, osadzona wysoko nad dnem doliny. Jej środkiem biegnie wytyczona przez R. Malczyka
takich trudności zaczęto używać nowej skali zaproponowanej przez Wojciecha Kurtykę. Do szóste- (z górną asekuracją) w 1985 r. bardzo trudna droga o wycenie „VI.5.” Wspinaczkowe serce Doliny Ko-
go, skrajnie trudnego stopnia zaczęto dodawać cyfrę arabską, wyrażającą kolejny poziom trudności. bylańskiej stanowi jednak dolna część doliny, ciągną-
W ten sposób powstała skala krakowska, nazywana również skalą Kurtyki. ca się od skały zwanej Cycówką do samego wylotu
Osobom, które nigdy się nie wspinały, ciężko wyobrazić sobie trudności wyrażone skalą krakowską, w  Kobylanach. Na tym odcinku liczne skały położo-
dlatego warto wiedzieć, że dawne drogi do stopnia „skrajnie trudno”, czyli do wyceny „VI”, dzisiaj ne są na obu zboczach, z tym że te najciekawsze, za
uważane są za łatwe. Drogi powyżej stopnia „skrajnie trudno”, od „VI.1” do „VI.3+” – uważane są za wyjątkiem Żabiego Konia i  Mnicha, znajdują się po
średnio trudne, a od „VI.4” i więcej, aż do „VI.8” – odpowiednio za bardzo trudne, aż do dróg ekstre- zachodniej stronie. Najczęściej odwiedzanymi skałka-
malnych, dostępnych tylko najlepszym wspinaczom na świecie. mi są: Turnia Długosza, Zjazdowa Turnia, Turnia z Kro-
Szczytowym osiągnięciem wspinaczki skałkowej w Dolince Bolechowickiej było wytyczenie przez kiem, Wysoka i Szara Płyta, a także tworząca odrębny
Piotra Korczaka – przedstawiciela następnego pokolenia wspinaczy, tak zwanej Nowej Fali – dróg: masyw Kula. Jednak najbardziej charakterystyczną
Chiński Maharadża (Filar Pokutników) i Montokwas 212 (Filar Abazego). Obie zostały poprowadzone skałą i  dominującą nad pozostałymi w  dolinie, jest
w 1985 r. i wraz z kolejną drogą tego samego autora, powstałą dwa lata później: Przybyciem Tytanów wrośnięty we wschodnie zbocze, 50-metrowy Żabi
(VI.5+) (Filar Abazego), były to najtrudniejsze wspinaczki w  Polsce. Jednak najbardziej spektaku- Koń, który nazwę zawdzięcza podobieństwu do ta-
larne wydarzenie miało miejsce w 1993 r., kiedy to nasz najlepszy himalaista – Wojciech Kurtyka, trzańskiego szczytu. Turnia ta jest często zdobywana
pokonał bez żadnej asekuracji wspomnianego wcześniej Chińskiego Maharadżę. Należy zdać sobie przez kursy wspinaczkowe lub średnio zaawansowa-
sprawę, że na tej drodze każdy pojedynczy ruch jest skrajnie trudny, a kulminacja trudności znajduje nych wspinaczy, gdyż mimo wysokości, wytyczone
się blisko 20 metrów nad podstawą ściany (ziemią). Do dnia dzisiejszego jest to największy wyczyn na niej drogi nie są trudne. Sportowego charakteru
wspinaczki solowej (bez asekuracji) w naszych skałach. dolinie nadają jednak drogi znajdujące się na wymie-
Warto wiedzieć, że poza efektowną bramą skalną, charakterystycznym elementem krajobrazu nionych już wcześniej skałach. Do najtrudniejszych
wąwozu, jest również grupa zapaleńców starających się zdobywać gładkie ściany wapiennych skałek. należą: Rozgrzeszenie (VI.6+) na Zjazdowej Turni, Tu-
rek w  Łazience (VI.6) na Turni Długosza, Pasja Życia
Podsumowanie: (VI.5+/6) na Wysokiej Płycie oraz Kaplica, Przyjacie-
Ilość dróg: 80/Trudności: III-VI.5+ lu! (VI.5+) również na Zjazdowej Turni. Jednak naj-
Wspinaczka na Skalnym Murze (Dol. Kobylańska),
Parking: centrum Bolechowic – 10-15 minut dojścia pieszo do skał fot. A. Kopta większą ofertę dróg wspinaczkowych mogą znaleźć

154 155
 Turystyka Turystyka
w Dolinie Kobylańskiej wspinacze rekreacyjni lub śred-
nio zaawansowani. Skałkami, które można szczególnie
polecić są: Przydrożna Skała 2, Kula, Żabi Koń, Turnia
z Krokiem oraz położone w górnej części doliny: Skal-
ny Mur, Wronia Baszta, Szeroki Mur i Dziurawa Turnia
oraz Lotniki.

Podsumowanie:
Ilość dróg: ponad 500/Trudności: III-VI.6+
Parkingi:
– Będkowice centrum – 15-20 minut dojścia pieszo do
skał w górnej części doliny
– przy drodze Będkowice-Kobylany – 15 minut dojścia
do skał w dolnej części doliny;
– Kobylany – 10 minut dojścia do skał w dolnej części
doliny.

Dolina Będkowska
Ostatnim rejonem wspinaczkowym w  północnej czę-
ści gminy jest Dolina Będkowska, położona na zachód
od Doliny Kobylańskiej. W obszarze gminy Zabierzów
znajduje się co prawda tylko niewielki fragment doliny,
jednak obejmuje on bardzo interesujące pod wzglę-
Wspinaczka na Migdałkowej (Dol. Będkowska) dem wspinaczkowym trzy grupy skalne: Migdałkową
fot. arch. T. Ślusarczyk
z Rodzynkiem, Wężowe Skały oraz Rybne Skały. Wszyst-
kie wymienione sektory położone są wysoko na wschodnim zboczu doliny, tuż nad stawami ośrodka
wędkarskiego. Odwiedzając te skałki możemy powspinać się przeważnie po drogach łatwych lub
średnio trudnych. Tylko cztery linie przekraczają stopień „VI.4”.

Podsumowanie:
Ilość dróg: 28/Trudności: IV-VI.5
Parking:
– przy drodze Będkowice-Kobylany – 15 minut dojścia do skał.

Obszar południowy
Południowe obszary gminy Zabierzów obejmują swoim zasięgiem wschodnią część Garbu Tenczyń-
skiego. Występujące tutaj dolinki są mniej wybitne: krótsze i o niższych zboczach, a wapienne skałki
występują mniej licznie. Z tego powodu ta część Garbu Tenczyńskiego bardzo długo wydawała się
wspinaczom niezbyt atrakcyjna. Wyjątkiem była dolina potoku Brzoskwinka, który na odcinku od wsi
Brzoskwinia do Chrosnej wcina się głęboko w wierzchowinę odsłaniając na obu zboczach wapienne
skały. Jednak i ta piękna dolinka do lat 90. ubiegłego wieku nie była prawie w ogóle odwiedzana
przez wspinaczy. Wtedy miejscem tym zainteresowało się kilku czołowych krakowskich wspinaczy.
Efektem ich działalności było powstanie zaledwie dwóch trudnych dróg oraz kilka ekstremalnych
projektów. Prace nad nowymi drogami zostały przerwane wskutek konfliktu z właścicielami posesji,
na których znajdowały się skały. Można powiedzieć, że do 2000 r. w tej części Garbu Tenczyńskiego
praktycznie nie było możliwości do uprawiania wspinaczki skałkowej. Jednak w ostatnich latach sy-
tuacja ta uległa zmianie. Najpierw w Dolinie Aleksandrowickiej, w związku z inicjatywą miejscowej
społeczności zmierzającej do uporządkowania i zagospodarowania turystycznego Doliny, na niewiel-
kiej skale nazwanej przez wspinaczy Głową Słonia oraz na wybitnej turni Krzywego Sądu powstało
w  latach 2000-2007 kilkanaście dróg wspinaczkowych, przeważnie o  średnich trudnościach.
Wspinacze na filarze Pokutników, fot. T. Ślusarczyk

156 157
 Turystyka Turystyka
W następnych latach udostępnione do wspinania zostały skały położone na północnym zboczu Gar-
bu Tenczyńskiego w Lesie Zabierzowskim, w okolicach Wąwozu Kochanowskiego, a także w Pierun-
Informator teleadresowy
kowym Dole na Kubińcowych Skałach oraz na wzgórzu Dymniok.
Z  kilku rejonów wspinaczkowych w  tej części Garbu Tenczyńskiego, jeden z  nich zasługuje Urząd Gminy Zabierzów
na szczególne wyróżnienie – jest nim Dolina Brzoskwinki. W 2010 roku udało się zawrzeć po- Rynek 1, 32-080 Zabierzów,
rozumienie i uzyskać zgodę prywatnego właściciela odnośnie wspinania na wschodnim zboczu
tel. 12 285 21 16, 12 283 07 00
doliny. W  przeciągu dwóch sezonów, głównie za sprawą Jacka Trzemżalskiego, powstało tutaj
kilkadziesiąt dróg wspinaczkowych cieszących się obecnie bardzo dużą popularnością. W trak- www.zabierzow.gmina.pl
cie prac przygotowawczych na większości turni odnajdywano jednak pojedyncze, stare haki www.zabierzow.org.pl
lub drewniane kołki świadczące o  wcześniejszej wizycie wspinaczy w  Dolinie Brzoskwinki, co facebook.com/GminaZabierzow
najmniej sprzed kilkudziesięciu lat. Jak się wkrótce okazało, byli to śląscy wspinacze, którzy kil- Wydział Rozwoju i Promocji tel. 12 283 07 48
kakrotnie przyjeżdżali do dolinki w latach 70. ubiegłego stulecia. Jednym z nich był nasz słynny
himalaista Jerzy Kukuczka.
Odwiedzając to miejsce należy pamiętać, że wschodnia strona doliny jest udostępniona tylko Ośrodek Sportowo-Rekreacyjny
i wyłącznie wspinaczom. Pozostali turyści muszą zadowolić się nie mniej urokliwą zachodnią stroną ul. Kolejowa 15a, 32-080 Zabierzów,
doliny, należącą do gminy Liszki. tel. 12 285 12 00, 12 285 11 54
www.osrzabierzow.pl
Podsumowanie:
Dolina Brzoskwinki – część wschodnia
Ilość dróg: około 100/Trudności: III-VI.6 Samorządowe Centrum Kultury i Promocji Gminy Zabierzów
Parking: wylot doliny przed miejscowością Chrosna – 5 minut dojścia do skał: dnem doliny, a następ- ul. Szkolna 2, 32-080 Zabierzów,
nie przez kładkę z informacją „Teren prywatny – tylko dla wspinaczy”. tel. 12 285 11 79
www. sckipgz.zabierzow.org.pl
Dolina Aleksandrowicka
Ilość dróg: 14/Trudności: V-VI.4+
Parking: Aleksandrowice, stadion KS Topór – 5 minut dojścia do skał wyznakowaną ścieżką dydak- Noclegi, gastronomia, ośrodki jeździeckie, obiekty rekreacyjne i inne
tyczną. – informacje na bieżąco aktualizowane na stronie www.zabierzow.org.pl/rekreacja

Las Zabierzowski:
– Łysa Kleszczowska
Ilość dróg: 12/Trudności: IV-VI.1+
Parking: – centrum Kleszczowa – 25 minut dojścia do skały: z centrum miejscowości asfaltową drogą
wzdłuż niebieskiego szlaku do miejsca wypoczynkowego, a następnie leśnymi ścieżkami po krawędzi
zbocza w kierunku północno-wschodnim.
– Walec:
Ilość dróg: 21/Trudności: III-VI.4
Parking: – miejsce postojowe przy drodze Kochanów – Kleszczów – 12 min dojścia do skały: z miej-
sca postojowego w dół drogą do skraju lasu, następnie w lewo ścieżką i po 300m w górę stoku.
– Plaskolec i Plaskula:
Ilość dróg: 10 i 18/Trudności III-VI.1+
Parking: – parking przy nieczynnej restauracji Garność – 7 min dojścia do skał: z parkingu ścieżką
w górę zbocza przez las do widocznych skał.

Pierunkowy Dół – Kubińcowe Skały

Ilość dróg: 10/Trudności: IV-VI.4
Parking: – centrum Nielepic (pętla autobusowa) – 15 minut dojścia: niebieskim szlakiem w kierunku
południowo-zachodnim, następnie skrajem lasu w górę południowego zbocza.

Brama Bolechowicka, fot. UG Zabierzów

158 159
160
Gmina Zabierzów • Jurajska Kraina