Τίτλος: Ο Λέανδρος (1834) του Παναγιώτη Σούτσου

1
Περιεχόμενα

Περιεχόμενα...................................................................................................................2

Εισαγωγή........................................................................................................................3

Ο Λέανδρος του Παναγιώτη Σούτσου (1834)................................................................3

Συμπεράσματα...............................................................................................................8

Βιβλιογραφία..................................................................................................................9

2
Εισαγωγή

Το μυθιστόρημα Λέανδρος του Παναγιώτη Σούτσου διαδραματίζεται στη σύνθετη

περίοδο της Ελλάδας μετά την ανεξαρτησία, όπου όχι μόνο η Ελλάδα έχει εξελιχθεί
σε ένα σύγχρονο κράτος, αλλά και οι διανοούμενοι έχουν αρχίσει να διαμορφώνουν
μια νέα εθνική ταυτότητα. Η ιδεολογία που διέδιδαν βασιζόταν στην επακόλουθη
ιδεολογία των αρχαίων λαών. Ο Σούτσος ανήκει στη Φαναριώτικη Ελίτ που
μετακόμισε στην Ελλάδα και πήρε την πρωτοβουλία στον χώρο. Ένα τέτοιο
ιδεολογικό μήνυμα ήθελε να εκφράσει στα μυθιστορήματά του.

Στον πρόλογο, στοχεύει να κάνει δύο πράγματα: αφενός, στόχος του είναι να
εισαγάγει το σύγχρονο ευρωπαϊκό είδος λογοτεχνίας στην Ελλάδα, και ως εκ τούτου
επιλέγει να γράψει ένα λογοτεχνικό μυθιστόρημα που αναφέρει ρητά τα
παραδείγματά του όπως Goethe και τον Foscolo.

Ο Σούτσος, από την άλλη, υπογραμμίζει τον εθνικιστικό χαρακτήρα του

μυθιστορήματος και καλεί την ελληνική νεολαία να οικοδομήσει το μέλλον της
χώρας και να πετύχει -όπως λέει- τον ελληνικό διαφωτισμό. Εκτός από αυτά τα δύο
στοιχεία ανάλυσης που παρέχει ο ίδιος ο συγγραφέας, έχει επισημάνει σε πρόσφατη
έρευνα ότι η ελληνική και η βυζαντινή μυθοπλασία έπαιξαν επίσης δομικό ρόλο στην
προέλευση του πρώτου μυθιστορήματος του νεοσύστατου ελληνικού κράτους
(Beaton, 2006). Αυτό το φαινόμενο αναλύεται κυρίως στο επίπεδο της δομής της
πλοκής. Ο Σούτσος έχει ήδη επισημάνει λεκτικά αυτή τη σύνδεση του ζευγαριού με
την πατρίδα του στην πρώτη σελίδα του προλόγου. Έτσι, με την ελληνιστική
ιδεολογία, μας τονίζει ότι ούτε η Ελλάδα ούτε η αγάπη, ο χρόνος δεν μπορεί να
σβήσει τη δύναμή τους, και τώρα ανασταίνουν.

3
Ο Λέανδρος του Παναγιώτη Σούτσου (1834)

Τα τελευταία είκοσι περίπου χρόνια υπήρξε ένα αυξανόμενο ενδιαφέρον για την
εικονική παραγωγή της Ελλάδας του δέκατου ένατου αιώνα. Ξεχασμένα
μυθιστορήματα έχουν επανεκτιμηθεί και επανεκδοθεί (συχνά περισσότερες από μία
φορές), νέες μελέτες έχουν δημοσιευτεί και διοργανώνονται συνέδρια, γεγονός που
επιβεβαιώνει ότι η ελληνική μυθοπλασία του δέκατου ένατου αιώνα έχει προσελκύσει
ιδιαίτερη προσοχή από μελετητές και εκδότες. Ο κοσμοπολιτισμός της ελληνικής
μυθοπλασίας αυτής της περιόδου, καθώς και τα ευρύτερα πολιτιστικά ερωτήματα που
εγείρει, απευθύνονται επίσης στους σύγχρονους Έλληνες μυθιστοριογράφους, οι
οποίοι ασχολούνται ομοίως με ζητήματα ταυτότητας, ετερότητας και
πολυπολιτισμικότητας και προσπαθούν να εφεύρουν μια ελληνική παράδοση
μυθοπλασίας που λείπει τον δέκατο ένατο αιώνα.

Ο Λέανδρος του Παναγιώτη Σούτσου (1806‐1868), που γράφτηκε το 1834 και

θεωρείται ομόφωνα το πρώτο σύγχρονο ελληνικό μυθιστόρημα, μοιάζει να είναι
όντως η καλύτερη έκφραση, ανάμεσα σε άλλα πεζογραφικά έργα της εποχής, των
βαθύτερων διλημμάτων της ελληνικής κοινωνίας μετά την απελευθέρωση. Πρόκειται
στην ουσία για μια εύστοχη προσπάθεια να προσαρμόσει το (νεο)κλασικό χαρακτήρα
στις απαιτήσεις του νεοτερισμού. Στο μυθιστόρημα, πράγματι, συνδυάζονται ο
προβληματισμός του συγγραφέα, ο άνθρωπος των γραμμάτων και ταυτόχρονα ο
υπάλληλος της νέας κρατικής διοίκησης, και η κοινωνική κατάσταση της σύγχρονης
Ελλάδας.

Στον πρόλογο του μυθιστορήματος, ο Σούτσος παρέχει μια σειρά πληροφοριών που
συνοψίζουν τα κύρια χαρακτηριστικά, τα κίνητρα και τους στόχους του έργου που ο
συγγραφέας φαίνεται να έχει ιδεολογικά σημαντική εμπιστοσύνη. Στην προκειμένη
περίπτωση, ο Σούτσος δεν κρύβει την ιδεολογική και ηθική του στάση,
προσπαθώντας να συνδυάσει το ευεργετικό (κοινωνική ηθική βελτίωση) με το ήδη,
έστω και αποτυχημένο, ειδύλλιο του Λεάνδρου και της Κοραλίας. Ωστόσο, ο
συγγραφέας δεν προδίδει στο έργο του εκείνα τα πολύπλευρα χαρακτηριστικά του
«ρομαντικού» μυθιστορήματος.

Το επιστολιμαίο μυθιστόρημα του Λεάνδρου παραμένει ένα αξιόλογο μνημείο όσον

αφορά τα κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα της εποχής του, ένα ενδιαφέρον που

4
κέρδισε ευρεία προσοχή μεταξύ των πρώτων Ελλήνων πεζογράφων. Ο Σούτσος,
παρά τις πολιτικές αυταπάτες του πρωταγωνιστή και παρά τα ρητά πολιτικά θέματα
σε όλο το μυθιστόρημα, μια τόσο ισχυρή θέση εθνικού ενδιαφέροντος στην αρχή του
κειμένου τείνει να αποκτά όλο και πιο αφηρημένο και συμβολικό χαρακτήρα. Ο
βασιλιάς είναι πλέον υπεύθυνος για την πολιτική αναγέννηση της Ελλάδας. Σύμφωνα
με τον Σούτσο, ο Όθωνας έχει λοιπόν ηθική και πολιτική ευθύνη να «φωτίσει» την
Ελλάδα και να τη βοηθήσει να αναπτυχθεί.

Αυτό το μυθιστόρημα αποτελεί ένα καλό παράδειγμα για το πώς οι πρώτοι Έλληνες
πεζογράφοι ασχολούνταν με κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα (Soutsos, 1996).
Παραδόξως, σε αυτό το μυθιστόρημα, μια ρομαντική ιστορία είναι συνυφασμένη με
στοιχεία ισχυρής υποστήριξης προς τον βασιλιά Όθωνα και μια λεπτή πολεμική
εναντίον του πρώτου Κυβερνήτη της Ελλάδας, Καποδίστρια. Το πολιτικό θέμα του
μυθιστορήματος τοποθετείται στη μέση της αφήγησης με τη ρομαντική ιστορία του
Λέανδρου και της Κοραλίας να δίνει το ρομαντικό πλαίσιο. Αν και ο Λέανδρος
περιγράφεται ως προοδευτικός Έλληνας και υποστηρικτής του βασιλιά Όθωνα, που
έζησε τα έτη 1833 και 1834, οι πολιτικές δηλώσεις στο κείμενο τείνουν να είναι
γενικές και αφηρημένες.

Ο Σούτσος βλέπει τον ρόλο του βασιλιά όχι μόνο σε πολιτικό, αλλά και σε
πολιτιστικό και συμβολικό επίπεδο. Υποστηρίζει ότι έχοντας ολοκληρώσει το έργο
της απελευθέρωσης και έχοντας κάνει ό,τι μπορούσαν πολεμώντας, οι Έλληνες
περίμεναν τώρα από τον βασιλιά τους να τους ενώσει και, το πιο σημαντικό, να
οδηγήσει μια πολιτιστική αναγέννηση πηγαίνοντάς τους σε ένα φωτισμένο μέλλον,
διασφαλίζοντας ότι η Ελλάδα θα ωφεληθεί από οποιαδήποτε πρόοδο ή ανακάλυψη
στην Ευρώπη. Όπως ο Κοραής πριν από αυτόν, ο Σούτσος υποστηρίζει επίσης ότι η
Γερμανία, μέσω του βασιλιά, θα έπρεπε να αποπληρώσει με τόκους το κλασικό χρέος
της προς την Ελλάδα (σ. 130). Αν και γνωρίζει καλά τις λογοτεχνικές εξελίξεις στην
Ευρώπη και σίγουρα βασίζεται στα προηγούμενα του Γκαίτε, ο Σούτσος είναι
πρόθυμος να τονίσει την πρωτοτυπία του μυθιστορήματός του από τον πρόλογο. Η
έντονη αίσθηση της ελληνικότητας του (σ. 46), η αναφορά του στον ακρωτηριασμό
του Παρθενώνα από τον Έλγιν (σ. 70) και στον Κούπερ και την «ελεύθερη Αμερική»
του (σ. 43), υποδηλώνουν ότι αυτό που προσπαθεί να κάνει δεν είναι απλώς να
ακολουθεί την ευρωπαϊκή τάση του επιστολικού ή συναισθηματικού
μυθιστορήματος, αλλά να παράγει μια θεμελιώδη αφήγηση για το νέο κράτος, μια

5
αφήγηση που θα ακολουθεί τις λογοτεχνικές συμβάσεις της εποχής του, αλλά θα
αποτελεί και ένα πολιτικό σχόλιο για τις σύγχρονες εξελίξεις στην Ελλάδα. Η
αναφορά κορυφαίων συγγραφέων όπως ο Rousseau, ο Goethe, ο Scott και ο Foscolo
στον πρόλογο υποδηλώνει μια αίσθηση λογοτεχνικής καθυστέρησης σε σχέση με την
ευρωπαϊκή λογοτεχνία. ωστόσο υπάρχει και μια αίσθηση νεωτερικότητας αφού η
αναγέννηση του σύγχρονου έθνους συνδέθηκε με τη γέννηση του μυθιστορήματος
στην Ελλάδα.

Ας σημειωθεί, ωστόσο, ότι ο Σούτσος, σε αντίθεση με τον Κοραή, ούτε διεκδικεί τις
ελληνικές καταβολές του μυθιστορήματος ως είδος ούτε κάνει καμία αναφορά στην
προγενέστερη ελληνική επιστολική παράδοση (Veloudis, 1996). Οι αναφορές σε
Ευρωπαίους συγγραφείς και η περιφρόνηση των ελληνικών ριζών του είδους
υποδηλώνουν ότι ο Λέανδρος καταπιάνεται με το παράδοξο στην ελληνική
εικονογραφία που γίνεται ολοένα και πιο εμφανές από τη δεκαετία του 1840 και μετά.
Δηλαδή, το ελληνικό μυθιστόρημα αγνοεί την ελληνική αρχαιότητα, παρόλο που η
ελληνική κοινωνία, συμπεριλαμβανομένου του ίδιου του Σούτσου, προωθούσε μια
ένθερμη νεοκλασική αναβίωση σε άλλους τομείς (γλώσσα, αρχιτεκτονική, ποίηση,
δράμα) (Politis, 2005). Μου φαίνεται ότι ο Λέανδρος, πιο εύγλωττα από οποιοδήποτε
άλλο μυθιστόρημα του δέκατου ένατου αιώνα, περικλείει το δίλημμα της Ελλάδας
μετά την ανεξαρτησία. Πράγματι, το «Ο Λέανδρος» περιλαμβάνει μια σειρά από
ανόμοια στοιχεία, αντανακλώντας έτσι τόσο την κατάσταση στην Ελλάδα τότε όσο
και την καριέρα του συγγραφέα του που ήταν ταυτόχρονα άνθρωπος των γραμμάτων
και μέλος του διοικητικού κατεστημένου του νεοσύστατου κράτους. Περιέργως, στον
πρόλογό του, ο Σούτσος κάνει μια περίληψη της πλοκής και έτσι μειώνει την
περιέργεια του αναγνώστη. Ταυτόχρονα, φαίνεται να ενδιαφέρεται για τους
αναγνώστες του, προσπαθώντας να αποφύγει την επανάληψη εικόνων που μπορεί να
τους βρει πολύ απαιτητικούς (τύπον τινα νευρώδους λεκτικού), υποστηρίζοντας ότι
γράφει για τη νεολαία της χώρας και τους προτρέπει να ολοκληρώσει το έργο της
διαφώτισης της Ελλάδας.

Αυτές οι διαφορετικές προσεγγίσεις του μυθιστορήματος εγείρουν το ερώτημα εάν ο

Λέανδρος πρέπει να θεωρηθεί ρομαντικό, κοινωνικό ή πολιτικό μυθιστόρημα. Με
άλλα λόγια, το μυθιστόρημα δίνει μεγαλύτερη έμφαση στην ελευθερία του ατόμου,
στην οργάνωση της κοινωνίας ή στις πολιτικές εξελίξεις στην Ελλάδα της εποχής;
Ίσως οι αντιφατικές τάσεις στο μυθιστόρημα να έχουν να κάνουν με το γεγονός ότι το

6
αναγνωστικό του κοινό δεν ορίζεται ξεκάθαρα. Ο Σούτσος, στον πρόλογό του,
απευθύνεται στην ελληνική νεολαία, αλλά δεν είναι ξεκάθαρο γιατί γράφει το
μυθιστόρημα. Πρόκειται να αφηγηθεί μια ρομαντική ιστορία που θα μπορούσε να
απευθύνεται σε ένα ευρύτερο κοινό, να κατηγορήσει τις πολιτικές εξελίξεις στην
Ελλάδα, να ενθαρρύνει τους νέους (συμπεριλαμβανομένου του νεαρού βασιλιά) να
συμβάλουν στη διαφώτιση της Ελλάδας ή να ανταγωνιστούν τους Ευρωπαίους
επαγγελματίες της επιστολής. Ο στόχος του μυθιστορήματος δεν είναι ξεκάθαρος
γιατί η αφήγηση περιέχει ποικίλα στοιχεία.

Από αυτή την άποψη, το μυθιστόρημα αντιπροσωπεύει τον ρευστό και αδιαμόρφωτο
χαρακτήρα της ελληνικής κοινωνίας και το δίλημμα αν πρέπει να δοθεί
προτεραιότητα στην ατομική ελευθερία ή στην κοινωνική δέσμευση. Για να
αντιμετωπίσουμε όλα αυτά τα ζητήματα θα πρέπει να εξετάσουμε διάφορες πτυχές
του κειμένου. Η ιδέα της ελευθερίας που τονίζεται στον πρόλογο του
μυθιστορήματος, όπου παρατίθενται οι ιδέες και τα συναισθήματα του Λέανδρου και
περιγράφεται αργότερα ως η θεά της καρδιάς του Λέανδρου (σελ. 72), δεν φαίνεται
να είναι συμβατή με τον αυταρχισμό που υπονοείται στον Saint-Simon, που τον
οδήγησε στο να «θεωρείται ως πρόγονος τόσο του κομμουνισμού όσο και του
φασισμού» (Carlisle, 1987). Σε αυτό το μυθιστόρημα, η φύση, το άτομο και η
ελευθερία φαίνεται να είναι σύμμαχοι ενάντια στην κοινωνία. Συνεπές με τις
ρομαντικές του καταβολές, το μυθιστόρημα τονίζει την αντίθεση μεταξύ της
κοινωνικής σκλαβιάς που συνδέεται με τις πόλεις και της ελευθερίας της φύσης.
Ωστόσο, οι περιγραφές της φύσης είναι αφηρημένες ή εξιδανικευμένες και
στερούνται ρεαλισμού.

Μια αλληγορική ανάγνωση του κειμένου, που θα συγκέντρωνε τα δύο αντίθετα

θέματα, το πολιτικό και το ρομαντικό, θα αναδείκνυε την αναγκαιότητα ενίσχυσης
της κοινωνικής και πολιτικής ενότητας για να ξεπεραστεί η κοινωνική αποξένωση
του ατόμου (σ. 185). Ο Λέανδρος και η Κοραλία σέβονται τον θεσμό του γάμου και
τις κοινωνικές συμβάσεις, υπονοώντας ότι μια κοινωνία πρέπει να βασίζεται στις
αρχές του καθήκοντος και της τιμής και οι άνθρωποι δεν πρέπει να υποφέρουν από
συγκρούσεις ή αυταρχισμό. Αυτή η ανάγνωση προϋποθέτει ότι στο μυθιστόρημα
δίνεται μεγάλη έμφαση στην οργάνωση της κοινωνίας προκειμένου να διασφαλιστεί
η ισότητα, η σταθερότητα και η συναίνεση. Ωστόσο, το απαισιόδοξο τέλος του
μυθιστορήματος υποδηλώνει ότι το άτομο δεν είναι σε θέση να ξεπεράσει την

7
κοινωνική του αποξένωση ή τον χωρισμό του από την αγαπημένη του και οδηγείται
στην αυτοκτονία. Μόνο μια πίστη στην αθανασία της ψυχής θα μπορούσε να
εξασφαλίσει μια μεταθανάτια επανένωση του Λέανδρου με την αγαπημένη του. Το
θέμα της αθανασίας, που σύμφωνα με τον πρόλογο του Σούτσου είναι μια από τις
βασικές ιδέες του μυθιστορήματος, είναι κάτι που μέχρι τώρα δεν έχει συζητηθεί σε
σχέση με αυτό το κείμενο.

Το μυθιστόρημα δομείται γύρω από δύο έντονα αντίθετα θέματα: την πολιτική
κριτική και τον ρομαντικό ιδεαλισμό, που στηρίζουν άλλες αντιθέσεις: κοινωνία-
φύση, ιδέες-συναισθήματα, δέσμευση-απόσταση, αν και δεν μπορούν όλα να βρουν
μια σύνθεση και πρέπει να υπάρχουν σε ένα είδος της συγκριτικής τάσης. Το
μυθιστόρημα, ωστόσο, ως είδος συνήθως προϋποθέτει κάποιου είδους σύνθεση
ανόμοιων καταστάσεων. Αυτό που έχουμε εδώ είναι μια σειρά από αντιθέσεις που
δεν μπορούν να μοιραστούν μια μέση λύση. Ένας από τους λόγους για τους οποίους
δεν επιτεύχθηκε αυτή η σύνθεση είναι η αδιάλλακτη ηθική αντίθεση μεταξύ αρετής
και κακού που στηρίζει τα περισσότερα ρομαντικά μυθιστορήματα. Ο Λέανδρος,
κατά μία έννοια, προσφέρει την αντίθετη δομή που θέτει το πρότυπο για την
ανάπτυξη της ελληνικής μυθοπλασίας μέχρι το 1880. Οι δύο αντίθετες τάσεις: η
κριτική και η ιδεαλιστική, που παραμένουν ασύμβατες στο μυθιστόρημα του
Σούτσου, θα αποτελέσουν τα δύο σκέλη των μεταγενέστερων συγγραφέων. Το
πρώιμο νεοελληνικό μυθιστόρημα βασίζεται στην αντίθεση μεταξύ φύσης και
κοινωνίας, του ρομαντικού ιδεαλισμού και του πολιτικού ρεαλισμού και θα μπορούσε
να υποστηριχθεί ότι ο Λέανδρος έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση αυτού
του πρότυπο.

Συμπεράσματα

Με βάση την ανάλυσή μας, καταλήξαμε στο συμπέρασμα ότι η εξέλιξη αυτής της
ιστορίας αγάπης σχετίζεται με το μέλλον του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Όταν
υπάρχει ελπίδα για αγάπη, υπάρχουν και ξεκάθαρες προσδοκίες για την Ελλάδα.
Επιπλέον, και τα δύο θέματα μοιράζονται τα ίδια χαρακτηριστικά, διάφορες
αναφορές στην αρχαιότητα και θετικές εικόνες της φύσης. Επιπλέον, διαπιστώνουμε
ότι ο Λέανδρος ακολουθεί τη χαρακτηριστική δομή του μυθιστορήματος, όπου τόσο
οι ομοιότητες όσο και οι αποκλίσεις από αυτό το μοντέλο είναι σημαντικές και
τείνουν να μετατραπούν σε καθοριστικές «στιγμές - κλειδιά». Επομένως, νομίζω ότι
8
πρέπει να διαβάσουμε την αλληγορία του θανάτου του ζευγαριού ως προειδοποίηση,
ενισχύοντας την έκκληση του Σούτσου για πρόοδο προς την ελληνική νεολαία και
τον Όθωνα. Διότι με τον θάνατο του Έρωτα πέθανε και η Ελληνική Θεά της
Ελευθερίας που είχε στενή συγγένεια μαζί του. Με λογοτεχνικά μέσα εκφράζεται το
μήνυμα ότι η πολιτική που ασκεί η τότε άρχουσα τάξη, βλάπτει την αληθινή ελληνική
ταυτότητα. Και για να αναγεννηθεί η ελληνική δόξα αληθινά και να ενωθεί όλη η
ελληνική φυλή, θα χρειαστούν μεγάλες αλλαγές.

Βιβλιογραφία

Beaton, R. (2006), ‘Ήρωες με πολιτικά φρονήματα. Οι αδελφοί Σούτσοι, η

«μυθιστορία» και το νεοσύστατο ελληνικό βασίλειο’, in P. Voutouris and G. Georgis
(eds), O ελληνισμός στον 19ο αιώνα: Ιδεολογικές και αισθητικές αναζητήσεις,
Athens: Kastaniotis, 108–13.

Carlisle, R.B. (1987), The profered crown: Saint-Simonism and the doctrine of
hope, Baltimore, MD: Johns Hopkins University Press.

Soutsos, P. (1996), O Λέανδρος, ed. A. Samouil, Athens: Nefeli.

Veloudis, G. (1996), Introduction to Panayotis Soutsos, O Λέανδρος, Athens:

Idryma Ourani.

Politis, A. (2005), ‘Aρχαιόθεμα μυθιστορήματα, 1790–1900: και πάλι το

βάρος της αρχαίας κληρονομιάς;’ in S. Kaklamanis and M. Paschalis (eds), H
πρόσληψη της
αρχαιότητας στο βυζαντινό και νεοελληνικό μυθιστόρημα, Athens: Stigmi, 125–67.