Elektrotehnički fakultet

Univerzitet u Sarajevu

INŽENJERSKA FIZIKA I
-predavanja za 6.sedmicu nastave-

6. DINAMIKA ČVRSTOG TIJELA ILI DINAMIKA ROTACIJE

6.1 Uvod
Djelovanje sile na neko čvrsto tijelo, može uzrokovati promjenu oblika tijela (deformaciju) i
kretanje tijela. Ako je deformacija nekog tijela, izazvana vanjskom silom, tako mala prema
dimenzijama tijela da je možemo zanemariti, tj. ako tijelo pod utjecajem sile ne mijenja oblik, kažemo
da je tijelo čvrsto.
Možemo zamisliti da se čvrsto tijelo sastoji od mnogo pojedinačnih materijalnih tačaka čiji
međusobni razmaci ostaju uvijek isti. Naravno, čvrsto tijelo je idealizirani model. U prirodi imamo
čvrsta tijela koja se, više ili manje, približavaju modelu čvrstog tijela. Može se pokazati da se općenito
kretanje čvrstog tijela sastoji od translacije i rotacije:
 translatorno kretanje tijela je takvo kretanje kod kojeg sve tačke tijela opisuju jednake putanje.
 rotaciono kretanje je takvo kretanje kod kojeg sve tačke tijela opisuju kružnice koje leže u
paralelnim ravninama; centri svih tih kružnica leže na istoj pravoj koju zovemo osa rotacije.
Kod transalornog kretanja sve tačke tijela mase 𝒎 dobiju isto ubrzanje pod utjecajem sile, dok kod
rotacije sve tačke tijela nemaju istu brzinu i ubrzanje, pa se uvode pojmovi ugaone brzine i ugaonog
ubrzanja, koji su isti za sve tačke tijela koje rotitra oko neke ose. Osim toga, kod rotacije tijelo pod
djelovanjem iste sile ne dobije uvijek isto ubrzanje, već ono zavisi od udaljenosti napadne tačke sile
(tačke hvatišta) od ose rotacije, kao i od rasporeda mase tijela oko ose rotacije. Zbog toga se uvode
novi pojmovi kao što je centar mase, moment sile, moment inercije i moment količine kretanja.

6.2 Centar mase sistema materijalnih tačaka

Ako neko tijelo podijelimo na elementarne mase ∆𝒎𝒊 (𝒊 = 𝟏, 𝟐, 𝟑, . . . ., 𝒏) tada se to tijelo može
predstaviti kao sistem tačkastih masa čije međusobne veze uvijek ostaju iste. Na svaku od tih tačkastih
masa mogu da djeluju vanjske i unutrašnje sile zbog međudjelovanja sa drugim elementarnim masama.
U slučaju kretanja tijela, trebalo bi posmatrati kretanje velikog broja ovih elemetarnih masa što je vrlo
komplikovano. Zato se uvodi pojam centra mase sistema tj, zamišljena tačka koja predstavlja
prosječni položaj ukupne mase sistema i pomoću koje možemo lakše i jednostavnije opisati kretanje
cijelog sistema. To je tačka za koju se može reći da je u njoj skoncentrisana sva masa sistema.
Jednačina kretanja za svaku elementranu masu nekog tijela je

⃗𝒊+𝑭
⃗𝒊=𝒇
∆𝒎𝒊 𝒂 ⃗⃗ 𝒊 (6.1)

gdje je 𝒇⃗ 𝒊 rezultanta svih unutrašnjih sila, a 𝑭

⃗ 𝒊 rezultanta svih vanjskih sila koje djeluju na posmatranu
masu 𝜟𝒎. Ako sumiramo jednačinu (6.1) po svim elementarnim masama, koje čine jedan sistem
(tijelo), onda će prema III Njutnovom zakonu biti ∑𝒏𝒊=𝟏 ⃗𝒇𝒊 = 𝟎 pa dobivamo

⃗ 𝒊 = ∑𝒏𝒊=𝟏 ⃗𝑭𝒊
∑𝒏𝒊=𝟏 ∆𝒎𝒊 𝒂 (6.2)
Suma na lijevoj strani se može predstaviti kao proizvod ukupne mase tijela i ubrzanja centra mase
(centra inercije) 𝒂𝑪𝑴 . Centar mase sistema se definiše kao tačka čije su koordinate određene položajem
vektora 𝒓⃗ 𝒄 , koji se računa na sljedeći način
∑𝒊 ∆𝒎𝒊 𝒓
⃗𝒊 ∑𝒊 ∆𝒎𝒊 𝒓
⃗𝒊
⃗ 𝑪𝑴 =
𝒓 = (6.3)
∑𝒊 ∆𝒎𝒊 𝒎

gdje je ∆𝒎𝒊 masa jedne tačke na tijelu, a 𝒓

⃗ 𝒊 radijus vektor položaja te tačke u izabranom koordinatnom
sistemu. Koordinate centra mase čvrstog tijela dobiju se proširenjem jed. (6.3) na beskonačno mnogo
čestica infinitezimalno male mase 𝒅𝒎, pa je
∫ 𝒅𝒎𝒓
⃗ ∫ 𝝆𝒓
⃗ 𝒅𝑽
⃗ 𝑪𝑴 =
𝒓 = (6.4)
∫ 𝒅𝒎 ∫ 𝝆𝒅𝑽

gdje je 𝝆 gustina, a 𝒅𝑽 element zapremine čvrstog tijela.

Centar mase sistema se kreće kao da je u njemu skoncentrisana sva masa sistema i kao da sve
vanjske sile djeluju u toj tački, tj.

⃗ 𝑪𝑴 = ∑𝒊 ⃗𝑭𝒊 = ⃗𝑭𝒗
𝒎𝒂 (6.5)

Ako na sistem ne djeluju vanjske sile ili kad je njihova rezultanta nula, onda je
𝒅𝒗
⃗ 𝑪𝑴
𝒎𝒂 ⃗ 𝑪𝑴 = ⃗⃗𝑭𝒗 = 𝟎 ⇒ =𝟎 ⇒ 𝒗 ⃗ 𝑪𝑴 = 𝒄𝒐𝒏𝒔𝒕. (6.6)
𝒅𝒕

Prema tome, kad je rezultanta svih vanjskih sila nula, centar mase sistema ili miruje ili se kreće
ravnomjerno pravolinijski.

6.3 Moment sile i moment inercije

Utjecaj sile na rotaciju opisuje se njenim momentom. Kad tijelo rotira, svaka njegova tačka opisuje kružno
kretanje. Definišimo stoga moment sile. Neka materijalna tačka kruži oko tačke 𝑂 po kružnici poluprečnika 𝑟.
Ako je kruženje ubrzano, na tačku djeluje sila koja ima radijalnu komponentu F r  m  2 r i tangencijalnu
komponentu F t  ma t
 mr  (crtež 6.1).

Crtež 6.1 (slika lijevo)Materijalna tačka mase 𝑚 kruži oko tačke 𝑂 po kružnici poluprečnika 𝑟. Na tačku
djeluje sila 𝐹 koja je razložena na radijalnu 𝐹𝑟 i tangencijalnu komponentu 𝐹𝑡 . (slika desno) Vektor momenta
sile leži na osi rotacije, a smjer se određuje pravilom desne ruke (desnog zavrtnja) kao i svaki vektorski
proizvod dva vektora.

Pomnožimo jednačinu F t  F sin   mr  sa 𝑟, dobivamo:

2
rF sin   mr  (6.7)

što se može napisati pomoću vektorskog proizvoda:

  
2
r  F  mr  (6.8)
⃗⃗⃗ :
Lijevu stranu jednačine (6.8) definšemo kao moment sile 𝑴
 ⃗⃗ = 𝑟 × 𝐹
𝑀 (6.9)

a veličinu 𝒎𝒓𝟐 kao moment inercije materijalne tačke:

2
I  mr (6.10)

tako da jednačina (6.8) prelazi u

𝑀⃗⃗ = 𝐼𝛼 (6.11)
 
Ova jednačina ima sličnu ulogu pri kruženju, kao drugi Njutnov zakon F  m a pri translaciji, pri čemu je sila
analogna momentu sile, masa momentu inercije, a ubrzanje ugaonom ubrzanju.
Često se kaže, da je moment sile proizvod sile 𝑭 i njenog kraka 𝒅, jer je intenzitet vektorskog proizvoda

𝑀 = 𝐹𝑟𝑠𝑖𝑛∢(𝑟, 𝐹 ) = 𝐹𝑑 (6.12)

gdje je 𝒅 = 𝒓𝒔𝒊𝒏∢(𝒓 ⃗ )krak sile.

⃗ ,𝑭
Moment inercije 𝑰 je veličina koja predstavlja mjeru inercije tijela pri rotaciji, baš kao što masa
predstavlja mjeru za inerciju pri transalaciji i tijelo je posjeduje bez obzira da li miruje ili se kreće.
Moment inercije tijela u odnosu na neku osu se definiše ralacijom

𝐼 = ∑𝑖 ∆ 𝑚𝑖 𝑟𝑖2 = ∑𝑖 𝜌∆ 𝑉𝑖 𝑟𝑖2 (6.13)

Ova razmatranja možemo proširiti na homogeno čvrsto tijelo (tj. konstantne gustine), pa se moment inercije
čvrstog tijela definiše izrazom:
2 2
I 
 r dm    r dV (6.14)
pri tome se vrši integriranje po cijeloj zapremini tijela, a 𝑟 je funkcija položaja elementa mase u odnosu na tačku
kroz koju prolazi osa rotacije. Momenti inercije nekih pravilnih homogenih tijela (u odnosu na osu koja prolazi
kroz centar mase) dati su u tabeli 1.
Šuplji tanki cilindar Šuplji debeli cilindar

Pravougaona ploča
Puni cilindar

Dugačka tanka
šipka Dugačka tanka
šipka

Puna sfera Šuplja sfera

Tabela 1 Momenti inercije nekih pravilnih homogenih tijela u odnosu na osu koja prolazi kroz centar mase. Za
štap je dat i moment inercije u odnosu na osu koja prolazi kroz njegov kraj.
 Ako na neko tijelo djeluje više sila u različitim tačkama, onda tijelo može da vrši samo translaciju ili samo
rotaciju ili bilo kakvo drugo kretanje koje može da se predstavi kao translacija i rotacija. Kod materijalne tačke
nismo uzimali u obzir mogućnost rotacije zbog zanemarivih dimenzija tačke.
Uslov ravnoteže materijalne tačke je da suma svih sila koje na nju djeluju bude jednak nuli

 Fi  0 (6.15)
i

Kad sila 𝐹𝑖 djeluje na čvrsto tijelo, neophodno je razmotriti ravnotežno stanje i u odnosu na rotaciju. Naime,
ovdje pored uslova (6.15) koji predstavlja uslov ravnoteže za translaciju, postoji i dodatni uslov ravnoteže
za rotaciju, a to je da je suma momenata svih sila jednaka nuli

 M i
 0 (6.16)
i

6. 3.1 Štajnerova teorema

Ova teorema se zove i teorema o paralelnim osama, a daje vezu između momenta inercije čvrstog
tijela oko neke proizvoljne ose i momenta inercije tog tijela oko ose koja je paralelna sa prvom osom.

Crtež 6.2 Tijelo može da rotira oko međusobno paralelenih osa 𝑶𝟏 i 𝑶𝟐 koje se nalaze na
rastojanju 𝒅. Osa 𝑶𝟏 prolazi kroz centar mase tijela (CM), a osa 𝑶𝟐 kroz neku proizvoljnu tačku P.
Udaljenost elementa mase tijela 𝒅𝒎 od CM tijela je 𝑹, a udaljenost od tačke P je označena sa 𝒓.

Neka je na crtežu 6.2a predstavljeno čvrsto tijelo koje može da rotira oko ose 𝑂1 , koja prolazi kroz
centar mase 𝐶𝑀,a takođe i oko ose 𝑂2 koja prolazi kroz tačku 𝑃,tako da su te dvije ose paralelne i
okomite na ravan crteža, a njihovo međusobno rastojanje je 𝑑. Izaberimo proizvoljni element mase
𝑑𝑚, koji se nalzi na rastojanju 𝑅 od centra mase tijela (tj. od ose 𝑂1 ), i rastojanju 𝑟 od tačke P (tj. ose
𝑂2 ), crtež 6.2b. Moment inercije tijela 𝐼𝐶𝑀 u odnosu na osu kroz centar mase je

𝑰𝑪𝑴 = ∫ 𝑹𝟐 𝒅𝒎 (6.17)

a u odnosu na osu kroz proizvoljnu tačku P

𝑰 = ∫ 𝒓𝟐 𝒅𝒎 (6.18)

Sa crteža 6.2b može se, koristeći kosinusnu teoremu, zaključiti da je

𝒓𝟐 = 𝑹𝟐 + 𝒅𝟐 − 𝟐𝒅𝑹𝒄𝒐𝒔∢(𝑹, 𝒅) (6.19)

gdje je 𝑹𝒄𝒐𝒔∢(𝑹, 𝒅) = 𝒙 zapravo koordinata mase 𝒅𝒎, pa je

𝑰 = ∫ 𝒓𝟐 𝒅𝒎 = ∫ 𝑹𝟐 𝒅𝒎 + 𝒅𝟐 ∫ 𝒅𝒎 − 𝟐𝒅 ∫ 𝒙 𝒅𝒎 (6.20)
Prvi član na desnoj strani jednakosti je 𝑰𝑪𝑴 , drugi član je jednak 𝒅𝟐 𝒎, a treći član je jednak nuli, jer je
iz definicije centra mase (6.4) njegova x-koordinata jednaka

∫ 𝒙𝒅𝒎
𝒙𝑪𝑴 =
∫ 𝒅𝒎

a kako je u našem slučaju 𝒙𝑪𝑴 = 𝟎 onda je i ∫ 𝒙𝒅𝒎 = 𝟎 pa se izraz (6.20) svodi na

𝑰 = 𝑰𝟎 + 𝒎𝒅𝟐 (6.21)

što predstavlja Štajnerov obrazac za moment inercije oko proizvoljne ose, koji kaže:
moment inercije oko ma koje ose, paralelne sa osom koja prolazi kroz centar mase tijela, može
se dobiti kao zbir momenta inercije oko ose koja prolazi kroz centar mase i proizvoda mase tijela i
kvadrata udaljenosti između te dvije paralelne ose.
Momenti inercije 𝑰𝑪𝑴 , za različita pravilna homogena tijela dati su ranije u tabeli 1.

6.4 Moment impulsa

Ono što sila predstavlja za translaciju, to moment sile znači za rotaciju. Često smo se do sada uvjerili da
postoji analogija među veličinama i zakonima u translaciji i rotaciji. Veličina analogna impulsu je moment
impulsa.

Crtež 6.3 Tačka koja se kreće po kružnici poluprečnika 𝑟 ima moment impulsa 𝐿⃗ koji leži na osi rotacije, a
smjer mu se određuje pravilom desne ruke (desnog zavrtnja) kao kod svakog vektorskog proizvoda vektora. Na
slici lijevo, tačka ispod oznake 𝐿⃗ znači da je smjer vektora momenta impulsa od crteža ka posmatraču.

Najprije ćemo definisati moment impulsa materijalne tačke koja se kreće po kružnici poluprečnika 𝑟 (npr.
elektron oko jezgre). Takav moment impulsa često se naziva orbitalni, jer se odnosi na orbitalno kretanje čestice.
Moment impulsa 𝑳 ⃗ materijalne tačke mase 𝒎 i impulsa 𝒑 ⃗ = 𝒎𝒗 ⃗ u odnosu na izabranu referentnu tačku
(npr. centar kružnice 𝑂 na crtežu 6.3) definiše se kao vektorski proizvod radijus vektora ⃗𝒓 i vektora impulsa
te tačke 𝒑 ⃗ :
    
L  r  p  r  mv (6.22)
Smjer momenta impulsa određujemo kao i smjer svakog vektorskog proizvoda pomoću pravila desne ruke.
Smjer 𝑳 ⃗ je isti kao smjer 𝝎
⃗⃗⃗ . Jedinica momenta impulsa je 𝒌𝒈𝒎𝟐 𝒔−𝟏.
Iz jednačine (6.11) tj. M  I  možemo izvesti još jedan izraz za moment impulsa materijalne tačke koja se
𝑑𝜔 𝑣
kreće po kružnici. Uvrštavanjem poznatih relacija 𝛼 = 𝑑𝑡 , I  mr i 𝜔 = 𝑟 , dobivamo: 2

d d d  v  d dL
I   mrv 
2
M  I  I    mr   
dt dt dt  r  dt dt
iz kojeg se može zaključiti da je:
  
L  I (6.23)

dok je jednačina kretanja


 dL
M  (6.24)
dt
Ova razmatranja za materijalnu tačku mogu se proširiti i na čvrsto tijelo koje rotira oko nepomične ose, jer
vrijede za svaku tačku sistema materijalnih tačaka tj. čvrstog tijela

  
d
i
Li
i
M i
(6.25)
dt

6.5 Zakon održanja momenta impulsa

Ako je vektorski zbir momenata svih vanjskih sila, u odnosu na neku tačku jednak nuli, tada je ukupni
moment impulsa sistema (čvrstog tijela) za tu istu tačku konstantan i po smjeru i intenzitetu. Iz relacije
⃗⃗ = 0 slijedi:
(6.25) uz uslov da je 𝑀

 dL 
M   0  L  const . (6.26)
dt
Unutrašnje sile u sistemu ne mogu promijeniti moment impulsa. Možemo, takođe reći da je u izolovanom
sistemu moment impulsa sačuvan. Vrti li se mehanički sistem oko čvrste ose 𝑧, tada je moment impulsa u
smjeru ose 𝑧:
L  I 
z z
(6.27)
Ako je sistem izolovan tako da je komponenta ukupnog momenta vanjskih sila u smjeru ose 𝑧 jednaka nuli, tada
je:
L z
 I z   const .

Ako je 𝐼𝑧 = 𝑐𝑜𝑛𝑠𝑡. (čvrsto tijelo), iz (6.27) slijedi da je i 𝜔 = 𝑐𝑜𝑛𝑠𝑡., tj. da čvrsto tijelo rotira oko čvrste ose
stalnom ugaonom brzinom. S druge strane, ako se 𝐼 mijenja za vrijeme obrtanja (npr. udaljavanjem pojedinih
tačaka sistema od ose rotacije), tada se i  mijenja tako da bi I  bilo konstantno. Unutrašnje sile mogu dakle
mijenjati ugaonu brzinu rotirajućeg sistema premda, pri tom, Lz ostaje konstantan.

6.6 Rad, snaga i energija kod rotacionog kretanja

Posmatrajmo čvrsto tijelo koje rotira oko ose koja prolazi kroz tačku 𝑶 okomito na ravan crteža 6.4.
Kada se tijelo obrne za mali ugao 𝒅𝜽, pod utjecajem sile 𝑭, ona izvrši rad

𝑑𝑊 = 𝐹𝑡 𝑑𝑠 = 𝐹𝑡 𝑟𝑑𝜃 = 𝑀𝑑𝜃 (6.28)

jer je 𝑭𝒕 𝒓 moment sile F za osu 𝑶.

O
Ft
𝑑𝜃
r ds F

Crtež 6.4 Tijelo rotira oko ose koja prolazi kroz tačku 𝑶 pod utjecajem sile 𝑭. Proizvoljna tačka na
tijelu, koja je na udaljenosti 𝒓 od ose rotacije, opisuje luk krečući se od položaja 1 do 2. Pri malom
pomjeranju za ugao 𝒅𝜽 dužina opisanog luka je 𝒅𝒔.
Za konačno ugaono pomjeranje od položaja 1 do položaja 2 izvršeni rad će biti
2
𝑊 = ∫1 𝑀𝑑𝜃 (6.29)
Iz definicije da je snaga brzina vršenja rada, slijedi da je snaga pri rotaciji
𝑑𝑊 𝑀𝑑𝜃
𝑃= 𝑑𝑡
= 𝑑𝑡
= 𝑀𝜔 (6.30)

tj. jednaka je proizvodu momenta sile u ugaone brzine tijela.

Polazeći od relacije (6.11) dobivamo izraz za rad pri rotaciji
𝑑𝜔 𝑑𝜔 𝑑𝜃 𝑑𝜔
𝑀 = 𝐼𝛼 = 𝐼 𝑑𝑡
= 𝐼 𝑑𝜃 𝑑𝑡
= 𝐼𝜔 𝑑𝜃 (6.31)

𝑑𝑊 = 𝑀𝑑𝜃 = 𝐼𝜔𝑑𝜔 (6.32)

2 𝜔 𝐼𝜔22 𝐼𝜔12
𝑊 = ∫1 𝑀𝑑𝜃 = ∫𝜔 2 𝐼𝜔𝑑𝜔 = 2
− 2
(6.33)
1

Dakle, rad koji izvrši moment sile jednak je povećanju kinetičke energije tijela, što je slično radu i
𝑰𝝎𝟐
energiji kod translatornog kretanja. Nije teško pokazati da izraz 𝟐 predstavlja kinetičku energiju
rotacije tijela. Ako čvrsto tijelo posmatramo kao skup konačnih elementarnih masa 𝒎𝒊 , od kojih
svaka, pri rotaciji tijela ugaonom brzinom 𝝎 oko neke ose, ima kinetičku energiju rotacije
1
𝐸𝑘𝑟𝑖 = 𝑚𝑖 𝑣𝑖2 (6.34)
2

onda će ukupna kinetička energija tijela pri rotaciji biti

1
𝐸𝑘𝑟 = ∑𝑖 𝐸𝑘𝑟𝑖 = 2 ∑𝑖 𝑚𝑖 𝑣𝑖2 (6.35)

Kako je 𝒗𝒊 = 𝒓𝒊 𝝎 biće
1 1
𝐸𝑘𝑟 = ∑𝑖 𝑚𝑖 𝑟𝑖2 𝜔2 = 𝜔2 ∑𝑖 𝑚𝑖 𝑟𝑖2 (6.36)
2 2

1
𝐸𝑘𝑟 = 2 𝐼𝜔2 (6.37)

Kad se čvrsto tijelo kotrlja po ravni, onda je njegova kinetička energija jednaka sumi njegove kinetičke
energije translacije 𝑬𝒌𝒕 i kinetičke energije rotacije 𝑬𝒌𝒓

𝐸𝑘 = 𝐸𝑘𝑡 + 𝐸𝑘𝑟 (6.38)

 Elektrotehnički fakultet
Univerzitet u Sarajevu

INŽENJERSKA FIZIKA I
-predavanja za 8.sedmicu nastave-

7. OSCILACIJE

7.1 Uvod
Oscilovanje predstavlja vrstu kretanja ili promjenu fizičkog procesa koji se odlikuje određenim
stepenom ponavljanja. U zavisnosti od prirode fizičkog procesa koji se ponavlja, oscilovanje dijelimo
na: mehanička (klatno, treperenje žice kod muzičkog instrumenta itd.), elektromagnetska
(naizmjenična struja, elektromagnetski talasi i dr.) i elektromehanička (oscilovanje atoma čvrstog tijela
oko ravnotežnog položaja u kristalnoj rešetki i dr.). U zavisnosti od karaktera djelovanja, koje se vrši
na oscilatorni sistem, razlikujemo: slobodno, prigušeno i prinudno oscilovanje.

Slobodno oscilovanje nastaje u sistemu koji je, nakon početnog vanjskog djelovanja, prepušten
samom sebi (npr. elastična opruga ili klatno izvedeno iz ravnotežnog položaja). Pri ovome svaki
oscilator ima svoju vlastitu frekvenciju. Oscilovanja, kod kojih se veličina koja oscilira, mijenja po
zakonu sinusa ili kosinusa u funkciji vremena nazivaju se harmonijske oscilacije (harmonijsko
oscilovanje). Oscilovanja u prirodi su veoma bliska harmonijskim oscilacijama, ili mogu biti
predstavljena njihovom superpozicijom.

7.2 Harmonijsko oscilovanje

uravnotežuje elastična sila ∆ (Hukov

Posmatrajmo sistem koji se sastoji od kuglice mase koja je obješena na elastičnu oprugu kao što je
prikazano na crtežu 7.1. U stanju ravnoteže sila, silu težine
zakon):

mg = ∆
gdje je pozitivna konstanta, a ∆ izduženje. Pomjerimo kuglicu iz položaja ravnoteže na rastojanje
(7.1)

, tada će izduženje opruge biti jednako ∆l0 + x, pa rezultujuća sila ima vrijednost:

= mg − ( + ) (7.2)
Uzimajući u obzir uslov ravnoteže (7.1) dobit ćemo da je:

=− (7.3)
Predznak (-) u formuli (7.3) izražava činjenicu da pomjeranje (elongacija) i sila imaju suprotne
smjerove. Sila ima sljedeće osobine:

proporcionalna je pomjeranju kuglice iz položaja ravnoteže i

uvijek je usmjerena prema položaju ravnoteže.
 Crtež 7.1 Kada se na porugu, konstante elastičnosti , okači tijelo mase , opruga se izduži za
i zauzme novi ravnotežni položaj. Kada se tijelo izvuće na udaljenost x od novog ravnotežnog
položaja i pusti rezultujuća sila , će biti usmjerena prema ravnotežnom položaj.

U ovom slučaju sila je po prirodi elastična, međutim za sile koje se ponašaju po istoj zakonitosti
kažemo da su kvazielastične. Da bismo pomjerili kuglicu za vrijednost moramo izvršiti rad protiv

kx
kvazielastične sile:
= (− )dx = kxdx =
2
Ovaj rad se manifestuje u vidu potencijalne energije sistema. Prema tome, sistem u kojem djeluje
kvazielastična sila, pri pomjeranju iz ravnotežnog položaja na rastojanje dobiva potencijalnu
energiju:

kx
= (7.4)

Izvršimo pomjeranje kuglice za = i pustimo sistem da osciluje. Pod djelovanjem sile =− ,

kuglica će se kretati prema položaju ravnoteže brzinom:
dx
=
dt
(7.5)
Pri ovome će se smanjivati potencijalna energija sistema, a javljat će se kinetička energija (masu opruge
zanemarujemo). Došavši u položaj ravnoteže, kuglica nastavlja kretanje po inerciji. Ovo kretanje će

pomjeranje bude jednako – . Ako u sistemu nema trenja, energija sistema mora biti očuvana i kuglica
biti usporeno i prestat će onda kad se kinetička energija u potpunosti pretvori u potencijalnu, tj. kad

će se kretati neograničeno dugo u granicama od do – .

Jednačina kretanja kuglice, prema drugom Njutnovom zakonu ima oblik:

= −kx
"
dt
(7.6)
Napišimo ovu jednačinu u drugom obliku:

" #
+ =0
dt $
(7.7)
Koeficijent uz je pozitivan broj pa ga možemo napisati u obliku:
#
& =
$
(7.8)
gdje je realan broj čije ćemo fizikalno značenje vidjeti kasnije. Jednačina (7.7) može se napisati u
obliku:

"
+& =0
dt
(7.9)
Znači, kretanje kuglice pod djelovanjem sile oblika – izražava se linearnom homogenom-
diferencijalnom jednačinom drugog reda. Može se vidjeti da rješenje jednačine (7.9) ima oblik1:

= sin(&* + +) (7.10)

/
ili
= cos(&* + +); + = + −
2
se elongacija. Vidimo da kretanje sistema, koji se nalazi pod djelovanjem sile oblika = − ,
gdje su i proizvoljne konstante, a je otklon (udaljenost) oscilatora od ravnotežnog položaja i naziva

predstavlja harmonijsko kretanje.

Veličina ( ωt+ϕ) naziva se faza oscilovanja. Konstanta + predstavlja vrijednost faze u trenutku * = 0
Veličina najvećeg otklona od ravnotežnog položaja naziva se amplituda oscilovanja, crtež 7.2.

i zove se početna faza oscilovanja.

Crtež 7.2 Grafički prikaz zavisnosti elongacije oscilatora od vremena = (*). Maksimalna
elongacija iznosi i naziva se amplituda.

Pošto je sinus (kosinus) periodična funkcija s periodom 2/, različita stanja sistema, koji vrši
harmonijsko oscilovanje, ponavljaju se za interval vremena 0, za koji faza dobije prirast jednak 2/.
Ovaj interval naziva se period oscilovanja i može se odrediti iz uslova:

2&(* + 0) + +3 = 2&* + +3 + 2/
odakle je,
4
0=
5
(7.11)

Uvrštavanjem dt = − & cos(&* + 6) i (7.10) u (7.9) slijedi − & cos(&* + 6) + & cos(&* + 6) = 0, tj.
1 "

jednadžba (6.10) je rješenje jednadžbe (6.9) u svakom trenutku vremena t.

Broj oscilacija u jedinici vremena naziva se frekvencija oscilovanja, 7. Veza između frekvencije i
perioda je:

7=9
8
(7.12)
Osnovna jedinica za frekvenciju je 1;<, tj. jedna oscilacija u sekundi. Iz (7.11) slijedi da je:

2/
&=
0
Prema tome & predstavlja broj oscilacija za 2/ sekundi i naziva se kružna frekvencija. Veza između
frekvencije i kružne frekvencije je:

& = 2/7 (7.13)

Diferencirajmo po vremenu jednačinu (7.10) dobit ćemo izraz za brzinu:
dx
= = &cos(&* + +)
dt
(7.14)
Vidimo da se i brzina mijenja po harmonijskom zakonu, pri čemu je amplituda brzine jednaka &.
Izraz za ubrzanje dobit ćemo ako još jedanput izvršimo deriviranje po vremenu:

"
== = − & sin(&* + +)
dt
(7.15)
Znači da se ubrzanje i pomjeranje nalaze u suprotnoj fazi. Grafički prikaz elongacije (pomjeranja) x,
brzine v i ubrzanja a, kod harmonijskog oscilovanja, dat je na crtežu 7.3.

faze +. Ove vrijednosti mogu se odrediti iz početnih uslova. U momentu * = 0 jednačine (7.10) i (7.14)
Svako oscilatorno kretanje može se karakterizirati određenim vrijednostima amplitude i početne

glase:

x(0) = sin+;
v(0) = &cos+
Iz ovih relacija možemo izračunati amplitudu i početnu fazu :

= ? (0) +
@( )
5

tg+ =
AB( )
(7.16)
C( )

Crtež 7.3 Zavisnost elongacije, brzine i ubrzanja harmonijskog oscilatora od vremena

oscilovanja. Elongacija u ubrzanje su u suprotnoj fazi.
7.3 Energija oscilovanja
Kvazielastična sila je konzervativna, pa je ukupna energija harmonijskog oscilatora konstantna. U
procesu oscilovanja dolazi do pretvaranja kinetičke energije u potencijalnu i obratno. Maksimalna
potencijalna energija se dobije kada se sistem nalazi na najvećem otklonu od ravnotežnog položaja tj.
u amplitudnom položaju. U tom položaju oscilator nema kinetičku energiju (brzina u amplitudnom
položaju je jednaka nuli) pa je ukupna energija jednaka maksimalnoj potencijalnoj energiji
kA
=D E =
max
(7.17)

energiju, ali nema potencijalnu, jer jer je u ravnotežnom položaju = 0. Dakle ukupna mehanička
U momentu prolaska kroz ravnotežni položaj sistem ima maksimalnu brzinu, tj. maksimalnu kinetičku

energija će biti jednaka maksimalnoj kinetičkoj energiji

mvmax mA 5
=( # )max = = (7.18)

& = . Posmatrajmo sada kako se mijenjaju kinetička i potencijalna energija s vremenom:

Može se pokazati da su izrazi (7.17) i (7.18) jednaki jedan drugom, jer prema (7.8) dobivamo da je

mv mA 5
# = = cos (&* + +)
kx kA
= = sin (&* + +)
(7.19)

Sabiranjem ova dva izraza, dobivamo da je ukupna energija harmonijskog oscilovanja konstantna i da
je jednaka maksimalnoj kinetičkoj odnosno maksimalnoj potencijalnoj energiji:

kA mA 5
= + # = = (7.20)
Koristeći poznate trigonometrijske formule možemo izraze za Ek i Ep napisati na slijedeći način:
8 8
# = cos (&* + +) = H + cos2(&* + +)I
8 8
= sin 2&* + +3 = H − cos2(&* + +)I
(7.21)

Vidimo da se Ek i Ep mijenjaju s frekvencijom 2&. Srednja vrijednost kvadrata sinusa i kosinusa

jednaka je jednoj polovini. Prema tome, srednja vrijednost Ek podudara se sa srednjom vrijednošću Ep
8
i jednaka je E. Na crtežu 7.4 prikazani su uporedni grafici elongacije, kinetičke i potencijalne energije
unutar jednog perioda.
Crtež 7.4 Prvi grafik predstavlja grafik zavisnosti elongacije od vremena unutar jednog perioda 0.
Drugi i treći grafik predstavljaju zavisnost kinetičke i potencijalne energije, # i , od vremena
unutar jednog perioda. Maksimalna vrijednost kinetičke odnosno potencijalne energije jednaka je
ukupnoj energiji oscilatora .
7.4 Fazna ravan
Sistem opisan jednačinom:
"
+& =0
dt
(7.22)
gdje je ω2 konstantna pozitivna veličina, naziva se harmonijski oscilator. Kao što je poznato, rješenje
jednačine (7.22) ima oblik:

= sin(&* + +) (7.23)
gdje veličina predstavlja elongaciju tj. udaljenost (otklon) oscilatora od ravnotežnog položaja. Prema
tome, harmonijski oscilator predstavlja sistem koji vrši harmonijske oscilacije oko položaja ravnoteže.
Impuls harmonijskog oscilatora je:

K= ⋅ = mA&cos(&* + +) (7.24)
Napišimo jednačine (7.23) i (7.24) na drugi način:

= sin(&* + +)
M
= cos(&* + +)
(7.25)
mA5
Kvadriranjem i sabiranjem dobivamo:
+ =1
M $ M 5
(7.26)

ravan (K, ) naziva se fazna ravan, a odgovarajuća kriva fazna putanja, crtež 7.5.
Grafički predstavljen impuls harmonijskog oscilatora u funkciji elongacije , daje elipsu. Koordinatna

Crtež 7.5. Crvena linija predstavlja faznu putanju harmonijskog oscilatora u faznoj ravni (K, ).
Fazna putanja harmonijskog oscilatora ima oblik elipse.

Površina elipse se računa prema formuli N = /ab, gdje su a i b poluose elipse, pa je površina koju
zatvara fazna putanja jednaka:

2/ mA &
N = /AmA& =
& 2
odnosno
8
N=
P
(7.27)
Znači, ukupna energija harmonijskog oscilatora je proporcionalna površini elipse, pri čemu je
koeficijent proporcionalnosti vlastita frekvencija oscilatora:

=7⋅N
Površina elipse može biti izračunata i kao integral ∮ pdx pa se formula (7.28) može napisati i u obliku:
(7.28)

= 7 ∮ pdx (7.29)
Ova posljednja relacija, odigrala je veliku ulogu u izgradnji osnova kvantne mehanike.

7.5 Slaganje harmonijskih oscilacija

Pri istovremenom djelovanju više različitih elastičnih sila na oscilator on će vršiti složeno kretanje,
koje će biti jednako geometrijskom zbiru pojedinih oscilacija. Rješavanje ovih problema, posebno
slaganje oscilacija istog smjera, znatno se olakšava ako se oscilacije predstave pomoću, tzv. vektora

Uzmimo jednu osu koju ćemo označiti sa , crtež 7.6. Iz tačke O, koja je uzeta na osi, povucimo
amplitude.

vektora će se pomjerati po osi u granicama od – do + , pri čemu će se koordinata te projekcije

vektor dužine , koji sa osom obrazuje ugao . Ako taj vektor rotiramo sa ugaonom brzinom projekcija

mijenjati s vremenom po zakonu:

= cos(&* + +) (7.30)

vektor amplitude. U početnom trenutku zaklapa ugao + sa osom, te počinje da rotira oko
Crtež 7.6 Vektor je vektor čiji je intenzitet jednak amplitudi harmonijskih oscilacija i naziva se

nepomične tačke S ugaonom brzinom &.

Prema tome, projekcija kraja vektora na osu vršit će harmonijsko oscilovanje s amplitudom koja je

početnom fazom koja je jednaka uglu koji obrazuje vektor s osom u početnom trenutku (* = 0).
jednaka dužini vektora, kružnom frekvencijom koja je jednaka ugaonoj brzini rotiranja vektora i

Posmatrajmo slaganje dva harmonijska oscilovanja istog smjera i iste frekvencije

8 = 8 cos(&* + +8 ) T = cos(&* + + ) (7.31)

Rezultirajuće pomjeranje tijela je jednako algebarskom zbiru oba pomjeranja:

= 8 + = 8 cos(&* + +8 ) + cos(&* + + ) (7.32)

Predstavimo oba oscilovanja pomoću vektora amplitude 8 i , crtež 7.7. Može se uočiti da je
projekcija rezultirajućeg vektora , na osu jednaka sumi projekcija vektora koji se slažu:

= 8 + (7.33)
Prema tome, vektor predstavlja rezultujuće oscilovanje. Taj vektor rotira s istom ugaonom brzinom
kao i vektori 8 i , tako da će rezultirajuće kretanje biti harmonijsko oscilovanje sa frekvencijom ,
amplitudom i početnom fazom

= cos(&* + +)
Na crtežu 7.7 vidimo da, za trenutak * = 0, na osnovu kosinusne teoreme možemo napisati:
(7.34)

= 8 + −2 8 cos2/ − (+ − +8 )3
ili

= 8 + +2 8 cos(+ − +8 ) (7.35)
odnosno
WWWW
UV MY sinZY [M sinZ
tg6 = WWWW =
XV MY cosZY [M cosZ
(7.36)
Jednačine (7.35) i (7.36) mogu se dobiti i sabiranjem jednačina (7.31) koristeći odgovarajuće
trigonometrijske transformacije.

Crtež 7.7 Dva harmonijska oscilovanja predstavljena su preko vektora amplituda 8 i , čije su
projekcije na osu označene sa 8 i . Rezultujući vektor = 8 + predstavlja rezujtujuće
oscilovanje, a njegova projekcija na osu je označena sa .

Analizirajmo izraz za amplitudu (7.35). Ako je razlika faza između dva oscilovanja konstantna, tj.:

+ − +8 = const. (7.37)
takva oscilovanja nazivaju se koherentna. Ako je pak razlika u fazi jednaka nuli ili cijelom parnom

+ − +8 = 2/\, gdje je \ = 0,1,2,3,...

broju , imamo da je:

cos(+ − +8 ) = 1 i = 8+
tada je

Ako je razlika faza oba oscilovanja jednaka neparnom broju /, imamo da je:
(7.38)

+ − +8 = (2\ + 1)/, gdje je \ = 0,1,2,3,...

cos(+ − +8 ) = −1 i = | 8 − |
tada je
(7.39)
7.6 Matematičko klatno

b uravnotežuje sila c (sila teže).

Matematičko klatno sastoji se od tačkaste mase m obješene na nerastegljivu vrlo laganu nit dužine
l, crtež 7.8. Kada klatno miruje u položaju ravnoteže, napetost niti a
Izvan položaja ravnoteže, tangencijalna sila 8 (komponenta sile teže) vraća tijelo u položaj ravnoteže,
dok je radijalna komponenta sile teže uravnotežena napetošću niti a b.

Crtež 7.8 Na slici lijevo prikazano je matematičko klatno u ravnotežnom položaju, a na slici desno u
proizvoljnom položaju elongacije .

Zbir svih sila koje djeluju na materijalnu tačku jednak je tangencijalnoj komponenti sile teže

= 8 = − dT\e,
gdje predznak minus kaže da sila djeluje u smjeru porasta pomaka θ. Sila nije proporcionalna ugaonom

je dT\e ≈ e, te je onda sila

pomaku θ, nego sinθ, prema tome kretanje nije harmonijsko. Međutim, za male amplitude vrijedi da

=− e
harmonijska. Dakle, matematičko klatno osciluje harmonijski samo za male amplitude, dok je za
veće amplitude, period klatna funkcija amplitude.

Jednačina kretanja matematičkog klatna glasi:

= mag = −mgsine
Ukoliko uvrsimo izraz za tangencijalno ubrzanje =g = hi, uzimajući da je i =
j e
=g = h =
dt
dobivamo
ml dt = −mgsine
" l
(7.40)
U slučaju malih pomjeranja dT\e ≈ e, jednačina kretanja matematičkog klatna poprima oblik:

+ne=0
" l m
dt
(7.41)
Ovo je jednačina harmonijskog kretanja, pa analogno prema (7.7) ima rješenje:
 e = e sin(&* + 6) = e sin o? * + 6p
m
n
(7.42)
odavde je period 0 =
4
5
, odnosno period matematičkog klatna za male amplitude2 je:

0 = 2/?
n
m
(7.43)
Period klatna ne zavisi niti od mase niti od amplitude, već samo od dužine l i gravitacionog
ubrzanja g.

7.7 Fizičko klatno

Ukoliko umjesto materijalne tačke imamo čvrsto tijelo koje uslijed dejstva gravitacionih sila može da

Na crtežu 7.9 prikazano je čvrsto tijelo koje osciluje oko ose koja prolazi kroz tačku S. Ono vrši obrtno
osciluje oko horizontalne ose, koja ne prolazi kroz težište tijela, takvo klatno se naziva fizičko klatno.

kretanje pod utjecajem momenta sile Zemljine teže

q = −cj = − j
gdje je j krak sile c. Primijenimo sada drugi Njutnov zakon za obrtno kretanje tj. q = rh

rh = − j

Crtež 7.9 Fizičko klatno osciluje oko ose koja prolazi kroz tačku S. Tačka 0 je težište tijela, ad je
udaljenost težišta od ose rotacije.

Sa crteža 7.9 vidimo da je krak sile moguće izraziti preko sinusa ugla e

j e
r + ddT\e = 0
j*
te, ukoliko su uglovi otklona mali (dT\e ≈ e), jednačina kretanja postaje

j e d
+ e=0
j* r

Kada su amplitude veće (sine ≠ e) period klatna zavisi od amplitude e , te je 0 = 2/? t1 + sin + sinu +
8 8 lv w lv
m u 64
2

...z
Analogno relaciji (7.41) član uz e je
d
& =
r
te je period fizičkog klatna

0 = 2/?
{
mgs

mase tog tijela, koje je neistegljivom niti vezana za tačku S, klatno postaje matematičko klatno. Centar
Očito je da ukoliko tijelo na crtežu 7.9 aproksimiramo materijalnom tačkom, koja odgovara centru

mase se nalazi na istom mjestu gdje i težište tijela, pa je moment inercije te tačke onda r = d , gdje
je d njena udaljenost od ose oscilovanja. Tada je period oscilovanja jednak

ms d
0 = 2/| = 2/|
mgs
što odgovara periodu matematičkog klatna dužine d.

7.8 Prigušeno oscilovanje

Do sada smo posmatrali idealiziran slučaj oscilovanja materijalne tačke u kojem je mehanička energija
očuvana. Iz iskustva znamo da su uvijek gubici energije prisutni i da će elastična opruga poslije
određenog vremena prestati da osciluje. Za takva oscilovanja kažemo da su prigušena.
Prigušeno oscilovanje možemo lako vidjeti ako elastičnu oprugu uronimo u viskoznu tekućinu. Sila
trenja koja se protivi kretanju elastične opruge proporcionalna je brzini kretanja:

= −~ = −~ dt
"
tr (7.44)
gdje je ~ konstanta prigušenja, a predznak minus pokazuje da su sila trenja i brzina, suprotnog smjera
izabranog osi x. Jednačina kretanja za prigušeno oscilovanje, na osnovu drugog Njutnovog zakona i
jednačine (7.3) možemo pisati:

== el + tr (7.45)
ili
" • dx #
+ + =0
dt $ dt $
(7.46)
Zamjenom $ = & i $ = 2€, jednačina (7.46) poprima oblik:
# •

" dx
+ 2€ +& =0
dt dt
(7.47)

gdje je & = ?$ vlastita frekvencija neprigušenog oscilatora, a € faktor prigušenja. Ukoliko je

#

& > €, rješenje ove homogene linearne diferencijalne jednačine je:

(*) = Ae‚ƒg sin(&* + +) (7.48)

uz uslov da je

& = „& − € (7.49)

Ovo možemo dokazati uvrštavanjem prvog i drugog izvoda elongacije po vremenu. Prvi izvod x(t) po
vremenu je ustvari brzina prigušenih oscilacija

dx
= − €… ‚ƒg sin(&* + +) + &… ‚ƒg cos(&* + +)
dt
drugi izvod je ubrzanje:

j
= € … ‚ƒg sin(&* + +) − 2 δω… ‚ƒg cos(&* + +) − & … ‚ƒg sin(&* + +)
dt
Uvrštavanjem u jednačinu (7.47), dobivamo

( € − & − 2 € + & )… ‚ƒg sin(&* + +) = 0 (7.50)

Jednačina (7.50) mora biti ispunjena za svako t, što daje uslov (7.49)

& =& −€
Prigušenje smanjuje frekvenciju oscilovanja to više što je oscilovanje veće. Amplituda … ‚ƒg opada
eksponencijalno s vremenom. Što je faktor prigušenja ˆ veći, to i amplituda brže opada. Ako je
trenje veliko, uopće nema oscilovanja. Uslov za takvo aperiodično kretanje dobivamo iz (7.49):

€ >&
Tada je frekvencija & u izrazu (7.49) imaginarna i rješenje jednačine kretanja je elongacija koja
(7.51)

eksponencijalno opada. Oscilovanje nekih mehaničkih sistema često je nepoželjno i nastoji se,
uvođenjem određenog prigušenja, smanjiti ili ukloniti (npr., kazaljke mjernih instrumenata, amortizeri
na vozilima i dr.).

Logaritamski dekrement prigušenja definiše se kao prirodni logaritam količnika dvije uzastopne
amplitude:
‰ = ln
8

Ae‚ƒgY
‰ = ln ‚ƒg = €0
Ae
i jednak je proizvodu faktora prigušenja i perioda oscilovanja.

7.9 Prinudno oscilovanje. Rezonancija

Kada vanjska periodična sila djeluje na sistem koji može oscilovati nastaje prinudno (prisilno)
oscilovanje. Na crtežu 7.9 prikazan je jedan takav prinudni oscilator. Pomoću vanjskog oscilatora,
kojem se frekvencija može mijenjati, pobuđujemo sistem “opruga + masa”, na oscilovanje. Kad je
frekvencija ω vanjskog oscilatora manja od vlastite frekvencije sistema & = „ / , sistem osciluje,
ali s malim amplitudama. Kako ω raste, amplitude postaju sve veće i veće.

kotur) osciluje sa frekvencijom &, dok sistem opruga-masa ima vlastitu frekvenciju oscilovanja & .
Crtež 7. 10 Primjer prinudnog (prisilnog) oscilatora. Vanjski oscilator (šipka pričvršćena na

Oscilator se nalazi u sredini konstante prigušenja ~.

 Kada se ω približi vlastitoj frekvenciji sistema & , dolazi do rezonancije, tj. oscilovanja s vrlo
velikim amplitudama. Daljnjim povećanjem frekvencije oscilovanje ponovo postaje sve slabije.
Napišimo jednačinu kretanja za ovakav prinudni harmonijski oscilator. Neka je vanjska sila
sinusoidalnog oblika:

@ = sin&* (7.52)
gdje je ω kružna frekvencija vanjskog oscilatora. Drugi Njutnov zakon, primijenjen na ovakvo kretanje,

j dx
daje:
= −kx − ~ + sin&*
dt dt
ili
¨ + 2€ ˙ + & = $v sin&* = sin&*
•
(7.53)
gdje je δ faktor prigušenja, koji smo definisali u prethodnom odjeljku, a amplituda vanjskog
oscilatora. Rješenje ove jednačine je oscilovanje s prinudnom frekvencijom ω:

(*) = (&)sin(&* − +)
gdje je + kašnjenje u fazi oscilovanja vanjskog oscilatora. Uvrstimo li (7.54) u (7.53) dobivamo:
(7.54)

(& − & )sin(&* − +) + 2δωcos(&* − +) = v sin&*

M
M(5)
(7.55)
Ako jednačinu (7.55) predstavimo pomoću vektora, proizilazi

= „(& − & ) + 4€ & ; tg6 = 5

Mv δω
M(5) v ‚5
(7.56)
Amplituda prinudnog oscilovanja je:

(& ) =
Mv
(7.57)
?D5v ‚5 E [uƒ 5

i od prigušenja € i maksimalna je pri rezonantnoj

5
5v
Amplituda oscilovanja (7.57) zavisi od omjera
frekvenciji
&Ž = „& − 2€ (7.58)
što se dobije izračunavanjem maksimuma funkcije (7.57).

Rezonantna frekvencija &Ž , u slučaju prigušenog oscilatora nešto je manja od vlastite

&Ž = & .
frekvencije. Rezonantna frekvencija neprigušenog oscilatora jednaka je vlastitoj frekvenciji

U idealnom slučaju, kad ne bi bilo gubitaka, amplituda pri rezonanciji (& = & ) bila bi

je nešto manja od & , tim više što je prigušenje veće.

beskonačno velika. Kad su prisutni gubici, rezonantna amplituda je konačna, a rezonantna frekvencija

Rezonancija može biti ponekad opasna i dovesti do rušenja (mostova, zgrada i sl.). Tako je srušen
most u Takomi (1940.). Vjetar u rezonanciji s vlastitom frekvencijom mosta uzrokovao je snažne
oscilacije i rušenje mosta. Rezonancija se susreće u mnogim mehaničkim, električnim i drugim
uređajima.
Elektrotehni£ki fakultet
Univerzitet u Sarajevu

Inºenjerska zika 1
-predavanja za 10.sedmicu nastave-

8. Mehani£ki talasi
Ako se na jednom mjestu elasti£ne sredine (sredina u kojoj £estice mežudjeluju elasti£nim silama)
izazovu oscilacije njenih £estica, tada ¢e se energija njihovog oscilovanja prenijeti na susjedne £estice
brzinom c, koje ¢e takože po£eti da osciluju. Takva pojava preno²enja oscilovanja u elasti£nim
sredinama naziva se talasno kretanje, a odgovaraju¢i poreme¢aj u elesti£noj sredini predstavlja
mehani£ki talas. Brzina prostiranja talasa predstavlja u su²tini brzinu preno²enja poreme¢aja,
tj. brzinu preno²enja energije, pa ju je potrebno razlikovati od brzine kretanja (oscilovanja) £estica
materijalne sredine. Potrebno je naglasiti, da prilikom preno²enja oscilovanja kroz elasti£nu sredinu
djeli¢i sredine (£estice) osciluju samo oko svojih ravnoteºnih poloºaja, ne pomjeraju¢i se u pravcu
prostiranja talasa. Talasi mogu biti longitudinalni i transverzalni. Longitudinalni talas je takav
talas kod kojeg £estice osciluju duº pravca prostiranja i mogu¢i su u svim agregatnim stanjima.
Transverzalni talas je takav talas kod kojeg £estice osciluju u smijeru koji je okomit na pravac
prostiranja talasa i mogu nastati samo u £vrstim tijelima.
Put koji talas preže, kre£u¢i se kroz homogenu sredinu stalnom brzinom c, dok £estica u izvoru
talasa napravi jednu punu oscilaciju, naziva se talasna duºina , λ. Vrijeme potrebno da £estica
napravi jednu punu oscilaciju je period oscilovanja T te je onda talasna duºina

λ = cT (1)

ili izraºeno preko frekvencije oscilovanja

c
λ= . (2)
f
Za £estice koje se nalaze na mežusobnom rastojanju od n (cijeli broj) talasnih duºina osciluju u
fazi, a ako je udaljenost jednaka neparnom broju polovina talasnih duºina onda moºemo re¢i da
£estice osciluju u kontrafazi.
izvora talasa na sve strane jednako, a geometrijsko
Oscilacije se ²ire od izvora oscilovanja tj. od
mjesto ta£aka do kojih oscilovanje dospije u nekom momentu t naziva se talasnim frontom, £iji
oblik deni²e i vrstu talasa. Recimo, za neki talas kaºemo da je ravan talas, ako mu je talasni front
ravan, dok sferni talas posjeduje talasni front u obliku sfere (crteº 1). Geometrijsko mjesto ta£aka
koje su u istoj fazi oscilovanja predstavlja talasnu povr²inu. Pravci duº kojih se ²ire oscilacije od
ta£ke do ta£ke zovemo talasne zrake, zrake su okomite na talasne povr²ine.
U homogenim i izotropnim sredinama (sredinama u kojima su svi pravci i smjerovi prostiranja
talasa jednaki), talasne fronte, koje potje£u od ta£kastog izvora, su koncentri£ne sfere sa centrom
u izvoru, dok su talasni zraci radijalni pravci, koji polaze iz izvora talasa i koji su u svakoj ta£ki
postavljeni okomito na talasni front. Ako se pak izvor talasa nalazi u beskona£nosti, emitovat ¢e se
paralelan snop talasnih zraka, a talasne fronte ¢e biti okomite na taj snop. Dakle, iz ta£kastog izvora
u izotropnom sredstvu ²iri se sferni talas, dok ravni talas nastaje iz beskona£no dalekog ta£kastog
izvora.

1
 Figure 1: Oblik talasnih fronti za a) sferni talas i b) ravni talas.

1 Talasna funkcija
Neka je £estica u ta£ki A izvor talasa (crteº 2) i neka se nalazi u koordinatnom po£etku. Izvor talasa
vr²i harmonijsko oscilovanje, koje se moºe predstaviti funkcijom:

ψ = A sin(ωt). (3)

To oscilovanje se prenosi na susjedne £estice sredine, koje takože po£nu da harmonijski osciluju,
ali sa malim zaka²njenjem. Razlog zbog kojeg £estice kasne u oscilovanju u odnosu na izvor talasa
je taj ²to je potrebno odreženo vrijeme da se taj poreme¢aj prenese do njih. Ako posmatramo ta£ku
B, koja je od izvora talasa udaljena za neku duºinu x, talasu je potrebno neko vrijeme τ da dože
do te £estice. Tek kad talas dože do £estice ona po£ne da osciluje. Njeno oscilovanje se, u odnosu
na oscilovanje izvora, moºe predstaviti funkcijom:

ψB = A sin [ω(t − τ )] . (4)

S obzirom da se talas prostire ravnomjerno pravolinijski brzinom c, vrijeme potrebno da on preže

put x (tj. da dože do ta£ke B) je:
x
τ= . (5)
c
Tada se funkcija oscilovanja ta£ke b moºe napisati kao:

h  x i
ψB = A sin ω t −
c
 x
ψB = A sin ωt − ω
c
 
2π x
ψB = A sin ωt −
T c
 
2π
ψB = A sin ωt − x
λ
ψB = A sin (ωt − kx)
Op¢enito se za bilo koju ta£ku sredine, koja je pogožena talasom, elongacija moºe predstaviti
talasnom funkcijom:

ψ = A sin (ωt − kx) (6)

2
 Figure 2: Izvor talasa se nalazi u ta£ki O . Talas se prostire duº x − ose brzinom c. Vrijeme
potrebno da talas dože do ta£ke B , koja je na udaljenosti x od izvora, je τ . Vrijeme potrebno da
talas dože do ta£ke C , koja je na udaljenosti λ od izvora, je T . A je amplituda talasa.

2π
Veli£ina k= naziva se talasni broj. To je intenzitet talasnog vektora ~k = k~n, gdje je ~n vektor
λ
normalan na talasnu frontu i odrežuje smijer prostiranja talasa. Kada bi se prostiranje talasa
posmatralo u tri dimenzije tada bi talasna funkcija imala oblik:

 
ψ = A sin ωt − ~k · ~r (7)

gdje se umjesto £lana kx, pojavljuje skalarni proizvod ~k · ~r. Vektor ~r je radijus vektor posmatrane
ta£ke i moºe se predstavit pomo¢u jedini£nih vektora ~r = x~i + y~j + z k~0 (zbog preklapanja oznaka
jedini£ni vektor z-ose ozna£en je sa k~0 ), te skalarni proizvod ta dva vektora daje:

~k · ~r = kx~n · ~i + ky~n · ~j + kz~n · k~0

Dakle, ako se posmatra kretanje talasa samo duº x − ose, zna£i da je ~n paralelan sa x − osom, a
radijus vektor ta£aka na x − osi je ~r = x~i, njihov skalarni proizvod se svodi na:

~k · ~r = kx~n · ~i.

Skalarni proizvod paralelnih vektora jednak je proizvodu njihovih intenziteta, koji za vektore ~n i ~i
iznosi 1, te se kona£no dobija rezultat skalarnog proizvoda:

~k · ~r = kx (8)

Ukoliko bi se talas kretao u smijeru suprotnom od x − ose onda bi proizvod talasnog vektora i
radijus vektora ta£aka na x − osi bio:
~k · ~r = −kx, (9)

te bi funkcija talasa koji se kre¢e suprotno od smjera x − ose bila:

ψ = A sin (ωt + kx) . (10)

Talasna funkcija (6) zapravo predstavlja rje²enje talasne jedna£ine:

∂ 2ψ 1 ∂ 2ψ
= (11)
∂x2 c2 ∂t2

3
 Figure 3: a) Elongacija svih £estica u nekom trenutku t = const. b) Elongacija jedne £estice
x = const u bilo kojem trenutku.

koja je linearna parcijalna diferencijalna jedna£ina drugog reda. Ukoliko razmatramo sve tri dimenzije
jedna£ina ¢e glasiti
∂ 2ψ ∂ 2ψ ∂ 2ψ 1 ∂ 2ψ
+ + = (12)
∂x2 ∂y 2 ∂z 2 c2 ∂t2
Gra£ki predstavljena talasna funkcija bi izgledala kao povr²ina, s obzirom da ona zavisi od dvije
varijable x i t. Zbog sloºenosti crtanja graka u tri dimenzije, talasna funkcija se svodi na funkciju
sa jednom varijablom, pri £emu se druga varijabla smatra konstantom. Dakle, mogu¢e je prikazati
zavisnost elongacije od udaljenosti £estice od izvora u nekom trenutku (crteº 3 a) ili zavisnost
elongacije jedne £estice od vremena (crteº 3 b).

1.1 Kretanje £estica u talasu

Ve¢ je re£eno da £estice u talasu vr²e harmonijsko oscilovanje oko svog ravnoteºnog poloºaja.
Iz teorije harmonijskih oscilacija poznato je da se brzina oscilovanja tijela dobija kao prvi izvod
elongacije po vremenu, a ubrzanje kao prvi izvod brzine po vremenu. Uzimaju¢i u obzir da je
elongacija £estica u talasu data relacijom (6) te da je ona funkcija dvije promjenjive (x i t), brzina
£estica u talasu ¢e biti parcijalni izvod elongacije po vremenu:
∂ψ
v= (13)
∂t
∂
v= [A sin (ωt − kx)]
∂t
∂
v = A [cos (ωt − kx)] (ωt − kx)
∂t
v = Aω cos (ωt − kx)

v = v0 cos (ωt − kx) , (14)

gdje je v0 = Aω maksimalna brzina £estice.

Parcijalni izvod brzine po vremenu daje izraz za ubrzanje £estice:
∂v ∂ 2ψ
a= = 2 (15)
∂t ∂t
4
 ∂
a= [v0 cos (ωt − kx)]
∂t
∂
a = v0 [− sin (ωt − kx)] (ωt − kx)
∂t
a = −v0 ω sin (ωt − kx)

a = −a0 sin (ωt − kx) , (16)

gdje je a0 = vo ω = Aω 2 maksimalno ubrzanje £estice. Jedna£ina (16) se moºe napisati i u

2
kra¢em obliku ako se uzme u obzir da je ψ = A sin (ωt − kx) i da je a0 = Aω :

a = −ψω 2 , (17)

S obzirom da se elongacija, brzina i ubrzanje £estice mijenjaju s vremenom, mijenjat ¢e se

i njihova potencijalna i kineti£ka energija, kao i sila koja djeluje na £esticu u toku oscilovanja.
Mežutim, ukupna energija £estice se ne¢e mijenjati jer za harmonijsko oscilovanje vaºi zakon
odrºanja energije.
Razmotrimo ²ta se dobije prvim i drugim parcijalnim izvodom talasne funkcije po x:
∂ψ ∂
= [A sin (ωt − kx)]
∂x ∂x
∂ψ
= −Ak cos (ωt − kx)
∂x
∂ 2ψ
2
= −Ak 2 sin (ωt − kx)
∂x
∂ 2ψ
= −ψk 2 (18)
∂x2
jer je ψ = A sin (ωt − kx). Podijelimo jedna£ine (17) i (18):

∂2ψ
∂x2 −ψk 2
=
a −ψω 2
∂2ψ
∂x2 k2 1
∂2ψ
= 2
= 2
ω c
∂t2
ω
pri £emu je iskori²tena relacija c= k
. Nakon sreživanja se dobije:

∂ 2ψ 1 ∂ 2ψ
= . (19)
∂x2 c2 ∂t2

Relacija (19) predstavlja ve¢ pomenutu talasnu jedna£inu, ²to dokazuje da je talasna funkcija zaista
rje²enje ove jedna£ine.

5
 Figure 4: Na ²tap popre£nog presjeka S djeluje sila F pri £emu se duºina ²ipke promijeni za ∆l.
Brzina deformacije ²tapa je v , a c brzina preno²enja talasa (impulsa).

1.2 Brzina longitudinalnih talasa

Razmotimo prostiranje longitudinalnog talasa kroz ²ipku koji je nastao djelovanjem sile F okomito
na jedan kraj ²ipke kao na crteºu 4.
Ta sila izaziva longitudinalnu deformaciju ²tapa ∆l za vrijeme ∆t. Za to vrijeme implus se
prenese na udaljenost l . Brzina deformacije je jednaka

∆l
v= ,
∆t
dok je brzina preno²enja impulsa tj. talasa:

l
c= .
∆t
Koli£nik ove dvije brzine daje relativnu deformaciju ²ipke:

v ∆l
= .
c l
Iz Hukovog zakona (Robert Hooke) poznato je da je relativna deformacija proporcionalna sili koja
ju je izazvala:
∆l v
F = SE = SE , (20)
l c
gdje je S povr²ina popre£nog presjeka ²ipke, a E Jangov modul elasti£nosti (Thomas Young). S
druge strane, prema drugom Njutnovom zakonu (Sir Isaac Newton) sila je proporcionalna ubrzanju
koje dobije tijelo pod djelovanjem te sile:

F = ma, (21)

pri £emu je m masa dijela ²tapa gustine ρ i duºine x:

m = ρV = ρSx.

Ova masa, preko koje je pre²ao talas za vrijeme τ, dobija ubrzanje a:

v
a= ,
τ

6
a pri tome talas preže put x kre£u¢i se stalnom brzinom c

x = cτ.

Uvr²tavanjem gornjih izraza u Njutnov zakon (21) izraz za silu postaje:

v
F = ρScτ
τ
F = ρScv. (22)

Izjedna£avanjem relacija (20) i (22) dobija se:

v
SE = ρScv,
c
²to nakon skra£ivanja i mnoºenja sa c daje:

E = ρc2 ,

odnosno
s
E
c= . (23)
ρ

Izraz (23) predstavlja brzinu prostiranja longitudinalnog talasa kroz £vrsta tijela.
Longitudinalni talasi se mogu prostirati kroz sva agregatna stanja i moºe se dokazati da je:
1. brzina prostiranja longitudinalnih talasa kroz te£nosti:
s
B
c= , (24)
ρ

gdje je B modul sti²ljivosti, a ρ gustina te£nosti;

2. brzina prostiranja longitudinalnih talasa kroz gasove:
r
κp
c= , (25)
ρ

gdje je κ adijabatska konstanta, p pritisak gasa, a ρ gustina gasa.

1.3 Brzina longitudinalnih talasa u zavisnosti od temperature

Ako se talas prostire kroz gasove njegova brzina je data relacijom (25). Ukoliko se gas zagrijava
pri konstantnom pritisku, njegova gustina ¢e se mijenjati zbog promjene zapremine, a samim tim
mijenjat ¢e se i brzina talasa u njemu.
Neka je c1 brzina talasa prije zagrijavanja, a c2 brzina poslije zagrijavanja:

r r
κp κp
c1 = , c2 = (26)
ρ1 ρ2

Uzimaju¢i u obzir da je ρ = m/V i da se masa ne mijenja pri zagrijavanju, brzine talasa se mogu
napisati kao:
r r
κpV1 κpV2
c1 = , c2 = (27)
m m

7
 Figure 5: Formiranje transverzalog talasa na ºici koja je zategnuta silom F.

Iz ’arlovog zakona (Jackues Charles) slijedi da je odnos zapremina gasa prije i poslije zagrijavanja
jednak odnosu temperatura prije i poslije zagrijavanja:

V1 T1
= . (28)
V2 T2
Ukoliko se u jedna£ine (27) primjeni relacija (28) slijedi da je:
q
κpV2
c2 m
=q
c1 κpV1
m
r
c2 V2
=
c1 V1
r
c2 T2
= .
c1 T1
Tako da se brzina talasa na nekoj temperaturi T2 moºe dobiti ukoliko je poznata brzina talasa na
bilo kojoj drugoj temperaturi T1 kao:
r
T2
c2 = c1 . (29)
T1
Isti izraz se dobije i za brzinu talasa kroz £vrsta tijela.

1.4 Brzina transverzalnih talasa

Brzinu transverzalnog talasa razmotrit ¢emo na primjeru zategnute ºice. Neka je ºica na jednom
kraju u£vr²¢ena, a na drugom kraju zategnuta silom F, kao na crteºu 5. Posmatrajmo jedan dio
ºice duºine x.
Kada preko tog dijela ºice preže transverzalni impuls, jedna kraj ºice se pomjeri
∆y
vertikalno prema dole za ∆y , a teºi²te T mu se spusti za . Tada se sila F moºe razloºiti na dvije
2
komponente Fx i Fy . Komponenta sile Fy

Fy = F sin ∆θ
nastoji da vrati ºicu u po£etni poloºaj. S obzirom da je pomjeranje u vertikalnom pravcu veoma
malo, moºe se smatrati da je ugao ∆θ mali ugao, te vaºi da je sin ∆θ = tg∆θ. Sa crteºa 5 se vidi
da je:
∆y
tg∆θ =
x
8
tako da je vertikalna komponenta sile jednaka:

∆y
Fy = F . (30)
x
Ona uzorkuje ubrzanje u vertikalnom pravcu tog dijela ºice

Fy = ma,

m masa posmatranog
gdje je dijela ºice i moºe se izraziti preko mase po jedinici duºine µ kao
m = µx, pa slijedi da je
Fy = µxa. (31)

Ubrzanje se moºe dobiti iz puta, koji preže teºi²te tog dijela ºice, za neko vrijeme t:
at2 ∆y ∆y
s= ,s = =⇒ a = 2 .
2 2 t
Za to vrijeme transverzalni impuls (talas) preže put x kre£u¢i se stalnom brzinom c:

x = ct.

Kona£no, uvr²tavanjem gornjih izraza u izraz (31) vertikalna komponenta sile se moºe napisati kao:

∆y
Fy = µct
t2
∆y
Fy = µc . (32)
t
Izjedna£avanjem izraza za vertikalnu komponentu sile (30) i (32) slijedi da je:

∆y ∆y
F = µc
x t
F c
=µ
x t
F c
=µ
ct t
F
= µc
c
odnosno
s
F
c= . (33)
µ

Izraz (33) predstavlja brzinu transverzalnog talasa kroz zategnutu ºicu. Transverzalni talasi se mogu
prostirati isklju£ivo kroz £vrsta tijela.

1.5 Odbijanje talasa

Pojava i na£in odbijanja talasa ima veoma vaºnu ulogu u talasnom kretanju, naro£ito kod prostiranja
svjetlosnih talasa, o £emu ¢e kasnije biti vi²e govora. Zbog toga je bitno objasniti kada i kako dolazi
do odbijanja talasa.
Kada talas naiže na granicu izmežu dvije sredine (npr. vazduh-voda, staklo-ulje i sl.) dolazi
do njegovog djelimi£nog odbijanja i djelimi£nog prelamanja ²to isklju£ivo zavisi od vrste sredina.
Razmotrit ¢emo idealan slu£aj u kojem dolazi samo do odbijanja.

9
 Figure 6: Odbijanje talasa na granici izmežu dvije sredine u kojima je brzina prostiranja talasa
razli£ita. Upadni ugao α je ugao izmežu upadne zrake i normale na granicu, a odbojni ugao α0 je
ugao izmežu odbijene zrake i normale.

Figure 7: Jednostavniji prikaz odbijanja talasa na ravnoj granici izmežu dvije sredine sa razli£itim
brzinama prostiranja talasa (α je upadni ugao, a α0 je odbojni ugao).

10
 Na crteºu 6 je prikazan sferni talas, koji pada na ravnu granicu izmežu dvije sredine, u kojima su
brzine prostiranja talasa razli£ite i ozna£ene su sa c1 i c2 . Polukruºne isprekidane linije, sa centrom
u izvoru talasa O, predstavljaju talasne fronte upadnog talasa, a njihova normala upadni talasni
zrak. Ugao izmežu upadnog zraka i normale na granicu ozana£en je sa α i naziva se upadni
ugao.
Ta£ka A na granici izmežu sredina biva prva pogožena talasom, a zatim i sve ostale ta£ke lijevo
i desno od nje, ali sa malim vremenskim zaka²njenjem. U skladu sa Hajgensovim principom
(Christiaan Huygens), sve te ta£ke postaju izvor novih elementarnih talasa, a obvojnica svih elementarnih
0
talasa postaje rezultuju¢i talas, koji kao da dolazi iz imaginarnog izvora O (vidi poglavlje 1.10). Taj
talas naziva se odbijeni (reektovani) talas, a normala na njegove fronte odbijeni (reektovani)
zrak. Ugao izmežu odbijenog zraka i normale na granicu naziva se odbojni (reektovani) ugao i
0
ozna£en je sa α . Odbijanje talasa se moºe jednostavno prikazati talasnim zrakama kao na crteºu 7.
Zakon odbijanja talasa glasi: Upadni i odbojni ugao su jednaki, a upadni, odbijeni zrak i normala
na granicu leºe u istoj ravni:
α = α0 (34)

Vaºno je napomenuti da se pri odbijanju talasa ne mijenjaju njegova brzina (jer ostaje u istoj
sredini) i frekvencija, a time ni njegova talasna duºina. Prilikom odbijanja moºe do¢i do promjene
faze talasa ²to zavisi od gustine sredine od koje se odbija talas. To ¢e biti obja²njeno na slu£aju
transverzalnih talasa u zategnutoj ºici i longitudinalnih talasa u cijevi.

1.6 Odbijanje talasa od gu²¢u sredinu

Neka je ºica zategnuta i u£vr²¢ena na jednom kraju (crteº 8). Transverzalna deformacija se prostire
prema u£vr²¢enom (nepomi£nom) kraju, od kojeg se odbija i kre¢e nazad. Neka je upadni talas dat
relacijom
ψ1 = A1 sin (ωt − kx + ϕ1 ) (35)

a odbijeni talas relacijom:

ψ2 = A2 sin (ωt + kx + ϕ2 ) (36)

Znak ispred kx u funkciji ψ2 je promijenjen zbog promjene smijera prostiranja talasa, a u skladu sa
jedna£inom (10). Na u£vr²¢enom kraju rezultuju¢a elongacija u svakom trenutku mora biti jednaka
nuli. To zna£i da je:
ψ1 + ψ2 = 0. (37)

Ukoliko se talas posmatra od u£vr²¢enog kraja tj. od x=0 i ako nema gubitka energije pri sudaru
tj. A1 = A2 tada relacija (37) vodi na uslov:

sin (ωt + ϕ1 ) + sin (ωt + ϕ2 ) = 0, (38)

a ovo je mogu¢e samo ako je

ϕ2 = ϕ1 + π, (39)

jer je
sin (ωt + ϕ2 ) = sin (ωt + ϕ1 + π) = − sin (ωt + ϕ1 ) . (40)

To zna£i da je pri odbijanju talasa u ovom slu£aju do²lo do promjene faze talasa za π.
Ukoliko se sada posmatra kretanje transverzalne deformacije prema slobodnom kraju (crteº 9)
takože ¢e do¢i do odbijanja talasa od slobodnog kraja ºice. Naime, kada deformacija dože do
kraja ºice nestaje tranverzalna sila, koja vra¢a ºicu u ravnoteºni poloºaj, te dolazi do pove¢anja
transverzalne deformacije na slobodnom kraju. To pove¢anje deformacije uzrokuje stvaranje novog
talasa u suprotnom smijeru, te izgleda kao da se talas odbio o slobodan kraj. Da li je pri tome do²lo

11
Figure 8: Odbijanje transverzalnog talasa od gu²¢u sredinu. Pri tome dolazi do promjene faze za π .

Figure 9: Odbijanje transverzalnog talasa o rježu sredinu. Pri tome ne dolazi do promjene faze
talasa.

12
do promjene faze talasa moºe se provjeriti iz £injenice da na slobodnom kraju elongacija upadnog i
odbijenog talasa mora biti ista tj.:

ψ1 = ψ2 . (41)

Iz ovog uslova slijedi da je:

sin [ωt − kx + ϕ1 ] = sin [ωt + kx + ϕ2 ] , (42)

²to uz iste uslove kao i u gore navedenom slu£aju (x = 0 i A1 = A2 ) vodi na zaklju£ak da je:

ϕ1 = ϕ2 . (43)

Moºe se re¢i da se odbijanje izvr²ilo b ez promjene faze talasa.

Sli£na je situacija i kod odbijanja longitudinalnog talasa od zatvoreni i otvoreni kraj cijevi.
Naime, kod odbijanja talasa od zatvoreni kraj cijev, dolazi do promjene smijera kretanja £estica te
samim tim i do promjene faze talasa za π. Kada longitudinalan deformacija dože do slobodnog
kraja cijevi ulazi u slobodan prostor te £estice po£inju da osciluju sa ve¢om amplitudom, ²to
uzrokuje stvaranje nove longitudinalne deformacije u istom smijeru oscilovanja £estica, Mežutim ova
promjena deformacije uzrokuje stvaranje novog talasa koji se po£inje kretati na suprotnu stranu, te
izgleda kao da se talas djelimi£no odbio od slobodan kraj cijevi. U ovom slu£aju nema promjene
faze talasa.
Zbog svjetlosnih talasa vrlo vaºno je napomenuti da do djelimi£nog odbijanja talasa dolazi i
kada talas prelazi iz jedne sredine u drugu, koje se mežusobno razlikuju po gusto¢i. S obzirom da
je gustina sredine obrnuto proporcionalna brzini talasa u njoj (vidi npr. relacije (23) i (33)), zna£i
da se pri prelazu talasa iz gu²¢e u rježu sredinu njegova brzina pove¢a. Promjena brzine talasa
uzrokuje pove¢anje amplitude talasa ²to onda dovodi do stvaranje nove deformacije i pojave novog
talasa u suprotnom smijeru. Izgleda kao da se talas djelimi£no odbio i to tako da nije do²lo do
promjene faze. U slu£aju parcijalnog odbijanja talasa pri prelazu iz rježe u gu²¢u sredinu faza se
mijenje za π.

1.7 Prelamanje talasa

U prethodnom poglavlju je re£eno da na granici izmežu dvije sredine dolazi do djelimi£nog odbijanja
i djelimi£nog prelamanja talasa. Obja²njeno je ²ta se de²ava sa dijelom talasa koji se odbije, a sada
je potrebno analizirati dio talasa koji prolazi u drugu sredinu.
Neka je granica izmežu dvije sredine ravna linija i neka talas prelazi iz rježe u gu²¢u sredinu, tj.
prelazi iz sredine sa ve¢om brzinom prostiranja u sredinu sa manjom brzinom prostiranja, c1 > c 2 .
Na crteºu 10 predstavljen je ravni talas izmežu dvije talasne zrake a i b. Paralelne linije izmežu njih
predstavljaju talasne povr²ine. Razmak izmežu talasnih povr²ina jednak je talasnoj duºini λ. Neka
talas pada pod nekim uglom α u odnosu na normalu N na granicu izmežu sredina. Posmatrajmo
²ta se de²ava sa talasnom frontom AB od momenta kada se ta£ka A nalazi na granici. Pri daljem
kretanju, ovaj talasni front prelazi u sredinu sa manjom brzinom prostiranja. To zna£i da ¢e za
odreženo vrijeme t talas u drugoj sredini pre¢i manju razdaljinu nego dio talasa koji je jo² uvijek
u prvoj sredini, tj. AC < BD. Uslijed toga dolazi do lomljenja talasnih fronti, sve dok i ta£ka
B ne dože do granice.Kao rezultat dolazi do promjene pravca prostiranja talasa i do promjene
0 0
talasne duºine. Sada talasne zrake a i b zaklapaju novi ugao β s normalom N . Ugao α naziva
se upadni ugao, a ugao β prelomni ugao. S obzirom na £injenicu da se talas prostire ravnomjerno
pravolinijski, za neko vrijeme t talas ¢e u prvoj sredini, kre£u¢i se brzinom c1 , pre¢i put

BD = c1 t, (44)

13
 Figure 10: Prelamanje talasa na ravnoj granici izmežu dvije sredine. Talasne zrake a i b pri
prelasku u drugu sredinu mijenjaju pravac prostiranja te s normalom N zaklapaju novi ugao. S
obzirom da su brzine prostiranja talasa u datim sredinama razli£ite, mijenja se i njegova talasna
duºina.

Figure 11: Jednostavniji prikaz prelamanja talasnog zraka pri nailasku na ravnu granicu izmežu
dvije sredine.

14
a za to isto vrijeme u drugoj sredini, kre£u¢i se brzinom c2 , put

AC = c2 t. (45)

Iz pravouglih trouglova ABD i ACD sa slike vidi se da je:

BD = AD sin α i AC = AD sin β. (46)

Ukoliko se preženi putevi podijele dobija se odnos sinusa upadnog i prelomnog ugla

sin α c1
= = n1,2 . (47)
sin β c2

Relacija (47) predstavlja zakon prelamanja talasa, pri £emu se n1,2 naziva relativni indeks
prelamanja i predstavlja odnos brzine prostiranja talasa u jednoj sredini u odnosu na brzinu
prostiranja talasa u drugoj sredini. Vaºno je napomenuti da pri prelamanju pravac upadnog i
prelomnog talasa i normala N leºe u istoj ravni. Prelamanje talasa se moºe jednostvno prikazati
preko prelamanja jedne talasne normale kao na crteºu 11.
Moºe se izvesti zaklju£ak da se talas, pri prelazu u sredinu u kojoj ima manju brzinu prostiranja,
prelamaka normali, a pri prelazu u sredinu u kojoj ima ve¢u brzinu prostiranja, prelama od
normale.
Razmotrimo jedan grani£ni slu£aj prelamanja talasa. Ve¢ je re£eno da kad talas prelazi u
sredinu, u kojoj mu je brzina prostiranja ve¢a, talas se prelama od normale (slika 12). To zna£i
da se pove¢avanjem upadnog ugla, pove¢ave i prelomni ugao, te je mogu¢e na¢i takav upadni ugao
◦
za koji ¢e prelomni ugao biti jednak 90 . Taj ugao se naziva grani£ni ugao totalne reeksije
.
Dakle, ukoliko se upadni ugao jo² vi²e pove¢a, pove¢at ¢e se i prelomni ugao tj. bit ¢e ve¢i od
90◦ , a to zna£i da talas ne¢e pre¢i u drugu sredinu, nego ¢e se odbiti od granicu izmežu te dvije
sredine prema zakonu odbijanja (reeksije). Zbog toga se ova pojava i naziva totalna reeksija.
Iz gore navedenog vidimo da talasi ne¢e u svakom slu£aju pre¢i iz jedne sredine u drugu. Vrijednost
grani£nog ugla zavisi od odnosa brzina prostiranja talasa u tim sredinama i moºe se dobiti iz zakona
prelamanja talasa (47) :
sin βg c2
◦
=
sin 90 c1
 
c2
βg = arcsin (48)
c1

1.8 Interferencija talasa

Svaki talas se prostire nezavisno od drugih talasa. Ukoliko u nekoj sredini postoje dva ili vi²e izvora
talasa tada je rezultuju¢e oscilovanje svake £estice u oblasti susreta talasa jednako je algebarskom
zbiru oscilovanja nastalih od svakog pojedina£nog talasa:

ψ = ψ1 + ψ2 + ... (49)

Dakle, radi se o superpoziciji vi²e talasa koji se kre¢u nezavisno jedan od drugog.
Svaka £estica sredine kroz koju prolazi talas po£et ¢e da vr²i oscilatorno kretanje. ’ta ako se
£estica naže u oblasti susreta dva ili vi²e talasa (crteº 13)? U tom slu£aju ¢e ona vr²iti sloºeno
rezultuju¢e oscilovanje. U najjednostavnijem slu£aju, kada su talasi istih frekvencija i amplituda,
rezultuju¢a oscilacija ¢e biti sinusna, a rezultuju¢a amplituda ¢e zavisiti od fazne razlike talasa i to
tako da joj se vrijednost kre¢e od nule do dvostruke vrijednosti. To onda zna£i da se, u grani£nim
slu£ajevima, talasi u nekoj ta£ki sredine mogu poni²titi ili poja£ati. Ukoliko amplitude talasa nisu

15
Figure 12:Totalna reeksija se de²ava kad talas prelazi u sredinu u kojoj mu je brzina prostiranja
ve¢a. Ukoliko je upadni ugao jednak grani£nom uglu totalne reeksije βg , talas se prelama pod
uglom od 90◦ . Ukoliko je upadni ugao ve¢i od grani£nog, dolazi do reeksije talasa od granicu
izmežu tih sredina.

Figure 13: Kada se neka ta£ka sredine A naže u oblasti susreta dva talasa njeno rezultuju¢e
oscilovanje je rezultat superpozicij ta dva talasa. Rastojanja x1 i x2 su putevi koje talasi prežu od
izvora do posmatrane ta£ke.

16
iste onda ¢e do¢i do maksimalnog slabljenja ili maksimalnog poja£avanja talasa. Sve ove pojave
nazivaju se interferencija talasa.
Razmotrit ¢emo dva slu£aja pri kojima dolazi do interferencije talasa:

a) Interferencija uslijed putne razlike δ

Ukoliko talasi, do neke ta£ke sredine, prelaze razli£ite puteve tada do interferencije dolazi uslijed
putne razlike ta dva talasa δ = r1 − r2 (crteº 13). Neka su talasi dati funkcijama:

ψ1 = A sin(ωt − kr1 ) (50)

ψ2 = A sin(ωt − kr2 ). (51)

Rezultuju¢i talas u ta£ki A ¢e biti:

ψ = ψ1 + ψ2
ψ = A [sin (ωt − kr1 ) + sin (ωt − kr2 )]

ωt − kr1 + ωt − kr2 ωt − kr1 − ωt + kr2

ψ = A · 2 · sin cos
2 2
   
r1 + r2 k(r2 − r1 )
ψ = 2A sin ωt − k cos
2 2
   
kδ r1 + r2
ψ = 2A cos sin ωt − k (52)
2 2
kδ


Vidimo da je amplituda rezultuju¢eg talasa AR = 2A cos kosinusna funkcija proizvoda talasnog
2
broja k i putne razlike δ , te se mogu razmotriti dva grani£na slu£aja:

1◦ kδ


ako je cos 2
= ±1 tada je rezultuju¢a amplituda jednaka dvostrukoj vrijednosti amplitude
talasa
AR = Amax = ±2A, (53)

kδ 2π
a to je mogu¢e kada je
2
= nπ (n = 0, 1, 2, ...). Uzimaju¢i u obzir da je k talasni broj, k = λ
, dobija
se uslov za putnu razliku pri kojoj u datoj ta£ki sredine nastaje konstruktivna interferencija :

δ = nλ (54)

2◦ kδ


ako je cos 2
=0 tada je rezultuju¢a amplituda jednaka nuli

AR = Amin = 0, (55)

kδ
a to je mogu¢e kada je
2
= (2n + 1) π2 (n = 0, 1, 2, ...) odnosno kada je

λ
δ = (2n + 1) . (56)
2

Uslov (56) predstavlja uslov nastanka destruktivne interferencije uslijed putne razlike.
b) Interferencija uslijed fazne razlike ∆ϕ
Ukoliko u neku ta£ku dolaze dva talasa data sinusnim funkcijama:

ψ1 = A sin(ωt − kx + ϕ1 ) (57)

17
 ψ2 = A sin(ωt − kx + ϕ2 ). (58)

Fazna razlika tih talasa je ∆ϕ = ωt − kx + ϕ2 − ωt + kx − ϕ1 = ϕ2 − ϕ1 Rezultuju¢i talas u ta£ki

A ¢e biti:
ψ = ψ1 + ψ2
ψ = A [sin (ωt − kx + ϕ1 ) + sin (ωt − kx + ϕ2 )]
ωt − kx + ϕ1 + ωt − kx + ϕ2 ωt − kx + ϕ1 − ωt + kx − ϕ2
ψ = A · 2 · sin cos
2 2
   
ϕ1 + ϕ2 ϕ2 − ϕ1
ψ = 2A sin ωt − kx + cos −
2 2
   
∆ϕ ϕ1 + ϕ2
ψ = 2A cos sin ωt − kx + (59)
2 2
Jedna£ina (59) predstavlja rezultuju¢i talas, a £lan

 
∆ϕ
AR = 2A cos (60)
2

odrežuje njegovu amplitudu. O£ito je da je ona kosinusna funkcija fazne razlike ∆ϕ, te su zbog
toga mogu¢a su dva grani£na slu£aja:

1◦ ako je cos ∆ϕ
2
= ±1 tada je rezultuju¢a amplituda jednaka dvostrukoj vrijednosti amplitude
talasa
AR = Amax = ±2A (61)

∆ϕ
a to je mogu¢e kada je
2
= nπ (n = 0, 1, 2, ...) odnosno kada je

∆ϕ = 2nπ (62)

Uslov (62) predstavlja uslov nastanka konstruktivne interferencije uslijed fazne razlike.
2◦ ako je cos ∆ϕ
2
=0 tada je rezultuju¢a amplituda jednaka nuli

AR = Amin = 0 (63)

∆ϕ
a to je mogu¢e kada je
2
= (2n + 1) π2 (n = 0, 1, 2, ...) odnosno kada je

∆ϕ = (2n + 1)π (64)

Uslov (64) predstavlja uslov nastanka destruktivne interferencije.

1.9 Interferencija dva talasa koja se kre¢u u suprotnom smijeru - stoje¢i

talas

Interferencija dva talasa istih amplituda i frekvencija, a koji se kre¢u jedan prema drugom, rezultirat
¢e pojavom stoje¢eg (stacionarnog) talasa. Stoje¢i talas takože moºe nastati odbijanjem jednog
talasa o gu²¢u sredinu, te njegovom interferencijom sa upadnim talasom.
Neka se u pravcu x − ose prostire sinusni talas (crteº 14) dat funkcijom :

ψ1 = A sin(ωt − kx), (65)

18
Figure 14: Gra£ki prikaz zavisnosti elongacije pojedinih £estica sredine od njihove udaljenosti od
izvora talasa x u nekom trenutku t za dva progresivna talasa ψ1 i ψ2 , iste amplitude i frekvencije,
koji se kre¢u u suprotnom smjeru jednakom brzinom c.

onda se talas, koji se kre¢e u suprotnom smijeru moºe predstaviti funkcijom (vidjeti relaciju (10)):

ψ2 = A sin(ωt + kx). (66)

Rezultuju¢i talas se dobije superpozicijom ova dva talasa:

ψ = ψ1 + ψ2 ,

ψ = A [sin (ωt − kx) + sin (ωt + kx)] ,

ωt − kx + ωt + kx ωt − kx − ωt − kx
ψ = A · 2 · sin cos ,
2 2

ψ = 2A sin (ωt) cos (−kx) ,

ψ = 2A cos (kx) sin (ωt) . (67)

Relacija (67) predstavlja funkciju stoje¢eg talasa. Amplituda tog talasa je:

AR = 2A cos (kx) . (68)

O£ito je da ona zavisi od udaljenosti posmatrane ta£ke u talasu od izvora talasa x. To zna£i da
ne¢e sve £estice talasa imati istu vrijednost amplitude kao ²to je to slu£aj u progresivnim talasima
ψ1 i ψ2 . S obzirom na funkciju cos(kx) u izrazu za amplitudu, mogu¢a su dva grani£na slu£aja:

1◦ cos (kx) = ±1 tada je rezultuju¢a amplituda jednaka dvostrukoj vrijednosti amplitude talasa

AR = Amax = ±2A, (69)

2π
a to je mogu¢e kada je kx = nπ (n = 0, 1, 2, ...). Uzimaju¢i u obzir da je talasni broj k= λ
dobijaju
se udaljenosti na kojima stoje¢i talas ima maksimalnu amplitudu:

λ
x=n . (70)
2

Ta mjesta predstavljaju trbuh stoje¢eg talasa (crteº 15).

19
 Figure 15: Slikovni prikaz stoje¢eg talasa. ƒestice u talasu osciluju duº isprekidanih linija, pri
£emu su njihove amplitude razli£ite. Mjesta na kojima £estice uop¢e ne osciluju ozna£ena su kao
£vor, a mjesta na kojima £estice imaju najve¢u amplitudu, kao trbuh stoje¢eg talasa.

2◦ cos (kx) = 0 tada je rezultuju¢a amplituda jednaka nuli

AR = Amin = 0, (71)

a to je mogu¢e kada je kx = (2n + 1) π2 (n = 0, 1, 2, ...) odnosno kada je

λ
x = (2n + 1) . (72)
4

To zna£i da £estice, koje se nalaze na rastojanjima (72), uop¢e ne osciluju. Ta mjesta se zovu £vor
stoje¢eg talasa (crteº 15).

λ
Primjera radi, razmotrimo kretanje £estice u stoje¢em talasu, koja se nalazi na udaljenosti x= 8
od izvora prvog talasa. S obzirom da se £estica nalazi u stoje¢em talasu:

ψ = 2A cos (kx) sin (ωt) ,

njena elongacija ¢e zavisiti od vremena kao:

 
2π λ
ψ = 2A cos sin (ωt) ,
2 8
π 
ψ = 2A cos sin (ωt) ,
4
√
2
ψ = 2A sin (ωt) ,
2
√
ψ = 2A sin (ωt) . (73)
√
Iz Jedna£ine (73) se vidi da ¢e ova £estica vr²iti harmonijsko oscilovanje, sa amplitudom
√ √ 2A.
To zna£i da ¢e elongacija ove £estice varirati od + 2A do + 2A, a to je manje od maksimalne
amplitude stoje¢eg talasa, koja iznosi 2A. Dakle, ova £estica se ne nalazi ni na mjestu trbuha niti
na mjestu £vora stoje¢eg talasa.

20
 Figure 16: Prolazak talasa kroz pukotinu dimenzija puno ve¢ih od talasne duºine upadnog talasa.
Talas prolazi bez skretanja u odnosu na prvobitni pravac prostiranja. Talasne fronte i talasne zrake
su mežusobno paralelne.

Figure 17: Prolazak talasa kroz pukotinu dimenzija reda veli£ine talasne duºine upadnog talasa.
Talas prividno skre¢e u odnosu na prvobitni pravac prostiranja. Talasne fronte i talasne zrake nisu
vi²e mežusobno paralelne.

1.10 Hajgensov princip. Difrakcija talasa

Kada se na put jednog talasa postavi prepreka na kojoj se nalazi uski prorez (pukotina), talas
¢e se iza prepreke ²iriti kao da mu je po£etak u samom prorezu. To se moºe najlak²e uo£iti u
slu£aju talasa na vodi. Talasi ¢e se iza prepreke ²iriti u koncentri£nim kruºnicama sa centrom u
prorezu. Obja²njenje leºi u £injenici da talas nastaje u ta£ki u kojoj se vr²i neka oscilacija. Pri
prostiranju talasa i ostale £esti ce se dovode u stanje oscilovanja, pa ako je izvor talasa £estica
koja osciluje, onda se i sve ostale £estice koje osciluju usljed prolaska talasa mogu smatrati izvorom
talasa. Drugim rije£ima, svaka ta£ka talasne fronte je izvor novog elementarnog talasa, a obvojnica
svih elementarnih talsa je nova talasna fronta. Ovo predstavlja Hajgens-Fresnelov (Huygens,
Fresnel) princip.
Na crteºu 16 je prikazan ravni talas koji pada na pukotinu dimenzija puno ve¢ih od talasne duºine
talasa (d  λ). Talasne fronte upadnog talasa su ravne linije okomite na talasne zrake. Kada talas
dože do ta£aka koje se nalaze na pukotini one postaju izvori novih elementarnih talasa. Obvojnice
tih elementarnih talasa su nove talasne fronte, koje su paralelne talasnim frontama upadnog talasa,
te su i izlazne zrake paralelne upadnim zrakama. Dakle, talas je pro²ao kroz pukotinu bez promjene
pravca prostiranja. Mežutim, ako je pukotina na koju pada talas veoma mala, pribliºno jednaka
talasnoj duºini upadnog talasa (d ≈ λ), izlazne zrake ne¢e biti paralelne upadnim. Na crteºu 17 se
vidi da se iza uske pukotine talasne zrake ²ire radijalno, tj. dolazi do skretanja talasnih zraka. Ta
pojava se naziva difrakcija talasa.

21
1.11 Energija, snaga i intenzitet talasa

Da talas moºe da prenese energiju moºe se zaklju£iti iz slijede¢eg primjera: ako se na ºicu oka£i teg,
te se duº ºice po²alje jedan transverzalni impuls prema tom tijelu, ono ¢e se pomjeriti. To zna£i da
je tijelo dobilo energiju. Dakle, talas pri prolasku kroz neku sredinu prenosi energiju. Tu energiju
prenose £estice koje su pogožene talasom. S obzirom da one vr²e harmonijsko oscilovanje, energija
jedne £estice mase m1 je:

m1 v 2 kψ 2 m1 ω 2 A 2
E1 = Ek1 + Ep1 = + = , (74)
2 2 2
gdje je k = m1 ω 2 direkciona sila ili konstanta elesti£nosti (a ne talasni broj), ω ugaona brzina i A
amplituda talasa (amplituda oscilovanja £estica). Energija svih N £estica u ºici je onda:

m1 ω 2 A2
E = N E1 = N . (75)
2
S obzirom da je m1 masa jedne £estice tada je m = N m1 masa svih £estica ºice. Ako je ρ gustina
materijala od kojeg je napravljena ºica, a V zapremina ºice, onda se njena masa moºe napisati kao
m = ρV . Uzimaju¢i sve ovo u obzir slijedi da je energija, koja prolazi kroz datu ta£ku sredine u
toku jednog perioda:
1
E = ρV ω 2 A2 . (76)
2
Snaga koju prenosi talas u toku nekog vremena je onda:

E
P = (77)
∆t
i predstavlja brzinu preno²enja energije talasom. Uvr²tavanjem izraza (76) i £injenice da se zapremina
ºice takože moºe napisati kao ∆V = S∆l dobija se:

1
2
ρS∆lω 2 A2
P = .
∆t
Za to vrijeme talas preže duºinu ºice ∆l kre¢u£i se stalnom brzinom c = ∆l
∆t
tako da izraz za snagu
talasa postaje:
1
P = ρScω 2 A2 . (78)
2
gusto¢e energije (jedinica za gusto¢u energije je J
 
Takože se moºe uvesti pojam kao:
m2

E 1
j= = ρω 2 A2 , (79)
V 2
preko koje se moºe izraziti snaga talasa:
P = jSc. (80)

Koli£ina energije, koja u jedinici vremena prože kroz jedinicu povr²ine okomitu na pravac prostiranja
talasa, predstavlja intenzitet talasa:
P 1
I= =⇒ I = jc = ρcω 2 A2 . (81)
S 2
Iz relacije (81) se moºe zaklju£iti da longitudinalni i transverzalni talasi (u £vrstim tijelima),
iste amplitude i frekvencije, razli£ite brzine ne¢e imati istu snagu i intenzitet.
Energija talasa pri prostiranju kroz neku materijalnu sredinu stalno opada, jer sredina pruºa
otpor njegovom prostiranju. Taj otpor jednak je proizvodu gustine sredine i brzine talasa i naziva

22
Figure 18:Sferni talas se iz izvora ²iri radijalno. Talasne fronte se mogu predstaviti koncentri£nim
kruºnicama. Intenzitet talasa je isti u svim ta£kama koje leºe na jednakom rastojanju od izvora
talasa.

se impedanca, z = ρ · c. Smanjenje energije talasa se obi£no prikazuje preko smanjenja intenziteta

talasa:
I = I0 e−µx (82)

i vrijedi za sve tipove talasa. Relacija (82) naziva se zakon slabljenja (atenuacije) talasa.
I0 je intenzitet upadnog talasa, µ je koecijent slabljenja ili atenuacije, x je duºina puta kroz
datu materijalnu sredinu i I je intenzitet talasa nakon preženog puta x. Potrebno je naglasiti da
koecijent slabljenja funkcija talasne duºine talasa i krakteristika materijalne sredine.

1.12 Sferni talasi

Sferni talasi nastaju kao posljedica oscilacija polupre£nika sfernog tijela. Ako su dimenzije izvora
takvih talasa mali (puno manji od talasne duºine) oni se nazivaju se ta£kasti izvori. Sferni talasi
se kroz neku uniformnu sredinu prostiru stalnom brzinom, prenose¢i energiju u svim pravcima
podjednako (jer ukoliko je sredina izotropna niti jedan pravac nije vjerovatniji od drugog). Talasne
fronte sfernih talasa su kruºnice, a talasni zraci se iz centra tih kruºnica prostiru u svim pravcima
radijalno, ²to je prikazano na crteºu 18.
Op¢enito, intenzitet talsa zavisi od rastojanja od izvora, pa je tako i u slu£aju sfernih talasa. Da
bi odredili intenzitet talasa iz nekog ta£kastog izvora, na nekom proizvoljnom rastojanju, potrebno
je oko izvora postaviti sferu sa centrom u izovru, polupre£nika jednakog posmatranom rastojanju.
U tom slu£aju ¢e talasi prolaziti kroz povr²inu okomito na nju. te ¢e intenzitet sfernog talasa biti:

P P
I= = (83)
S 4πr2
gdje je P snaga izvora, a r posmatrano rastojanje, odnosno polupre£nik zami²ljene sfere. Dakle,
intenzitet talsa opada sa kvadratom rastojanja od izvora. Intenzitet talasa je onda isti u svim
ta£kama, koje leºe na istom rastojanju od izvora (posmatrano u tri dimenzije te ta£ke leºe na
jednoj sferi). Analiziraju¢i op²ti izraz za intenzitet talsa, dat relacijom (81), moºe se zaklju£iti da,
s obzirom da su gustina ρ, brzina talsa c i frekvencija talsa f konstantne veli£ine, jedina veli£ina
koja moºe da zavisi od rastojanja je amplituda A. Ona bi onda morala da zavisi od rastojanja i

23
to tako da opada sa r (obratiti paºnju da je I = f (A2 )). Sada se moºe napisati i talasna funkcija
sfernog talsa
A
ψ= sin(ωt − kr) (84)
r
gdje je £lan ispred sinusa A/r amplituda talsa, a A amplituda oscilovanja na jedini£nom rastojanju
od izvora. Takože je £lan kx potrebno promijeniti u kr s obzirom na izraz (7) za funkciju talasa
koji se prostire u tri dimenzije (²to je slu£aj sfernog talasa). Ukoliko je rastojanje od izvora mnogo
ve¢e od talasne duºine talasa, tada se sferni talas moºe aproksimirati ravnim talasom.

24
Elektrotehnički fakultet
Univerzitet u Sarajevu

INŽENJERSKA FIZIKA I
-dodatak predavanjima za 10.sedmicu nastave-

8. Mehanički talasi

8.1 Brzina prostiranja mehaničkih talasa

Neka se u pravcu 𝑥 ose prostire longitudinalni ravni talas. Izdvojimo u elastičnoj sredini cilindričnu
zapreminu visine ∆𝑥 sa površinom baze koja je jednaka jedinici. Ako osnova cilindra sa koordinatom 𝑥
ima u nekom trenutku pomjeranje  onda će pomjeranje osnove s koordinatom 𝑥 + ∆𝑥 biti     .
Prema tome, posmatrana zapremina se deformiše i dobiva izduženje   (ako je    0 to predstavlja

sabijanje). Veličina,   predstavlja srednju relativnu deformaciju cilindra. Zbog toga što se ne
x

mijenja po linearnom zakonu, stvorena deformacija na raznim presjecima cilindra neće biti jednaka. Da
bismo dobili deformaciju na presjeku 𝑥 potrebno je da ∆𝑥 teži nuli. Prema tome je
 
  lim  (8.1)
x 0
x x

Postojanje deformacije istezanja svjedoči o postojanju normalnog naprezanja  koje je pri malim
deformacijama proporcionalno veličini deformacije. Saglasno Hookeovom (Hukovom) zakonu,
F
  E  , gdje je 𝐸 Youngov (Jang) modul elastičnosti, a  normalni napon (   ), imamo
S

  E   E (8.2)
x

Napomenimo da relativna deformacija , a prema tome i naprezanje u fiksiranom momentu vremena,
x
zavise od 𝑥. Tamo gdje su otkloni čestice od položaja ravnoteže maksimalni, deformacije i naponi su
jednaki nuli. U mjestima gdje čestice prolaze kroz položaj ravnoteže deformacija i napon dostižu
maksimalnu vrijednost, pri čemu se pozitivne i negativne deformacije (istezanje i sabijanje)
naizmjenično smjenjuju (longitudinalni talas ), crtež 8.1.
Napišimo jednačinu kretanja za jedinični ci1indar. Uzimajući da je ∆𝑥 veoma malen, ubrzanje sistema
može se smatrati konstantno. Masa cilindra jednaka je   x S , gdje je 𝜌 gustoća nedeformirane sredine.
Sila koja djeluje na cilindar, jednaka je razlici sila na presjeku x   x i na presjeku 𝑥 = 0 tj. 𝐹 = 𝐹2 −
𝐹1 (crtež 8.2). Prema (8.2) imamo
       
F  SE        (8.3)
  x  x  x  0 
 Crtež 8.1 U mjestima gdje čestice prolaze kroz položaj ravnoteže deformacija i napon dostižu
maksimalnu vrijednost, pri čemu se pozitivne i negativne deformacije (istezanje i sabijanje)
naizmjenično smjenjuju (longitudinalni talas )

Crtež 8.2 Ako osnova cilindra sa koordinatom 𝑥 ima u nekom trenutku pomjeranje  onda će
pomjeranje osnove s koordinatom 𝑥 + ∆𝑥 biti     . Sila koja djeluje na cilindar, jednaka je razlici
sila na presjeku x   x i na presjeku 𝑥 = 0 tj. 𝐹 = 𝐹2 − 𝐹1.

  
Veličinu   možemo razviti u red1 za male vrijednosti x kao
 x 

           
         x  
 x  x  x  0 x  x  0

Uvrštavanjem u relaciju (8.3) dobivamo

2
   
   
F  SE      x  SE 2
x . (8.4)
x  x  x

S druge strane, sila je prema II Newtonovom zakonu jednaka

2 2 2
     
F  m
2
   V
2
 S
2
x . (8.5)
t t t
Izjednačavanjem relacija (8.4) i (8.5) dobivamo jednačinu oblika talasne jednačine

1
Funkcija F(x) može se razviti u Mac Lorinov red, za male (infinitezimalne) vrijednosti x kao
F x   F 0  F ' 0  x  
 2 2
    
2

2
(8.6)
x E t
1 
Upoređivanjem jednačine (8.6) sa talasnom jednačinom vidimo da je 2
 . Prema tome brzina
v E
longitudinalnih talasa jednaka je kvadratnom korijenu iz Youngovog modula podjeljnog s
gustoćom sredine
E
v  (8.7)


Analogna računanja za transverzalne talase dovode do slijedećeg izraza za brzinu

G
v  (8.8)


gdje je G modul smicanja.

8.2 Energija mehaničkog talasa

Posmatrat ćemo sredinu u kojoj se prostire longitudinalni ravni talas, izdvojivši elementarnu zapreminu
 V , ali tako malenu da se deformacije i brzina mogu smatrati istim i jednakim u svim tačkama. Da bi

izračunali ukupnu energiju sistema moramo prethodno izračunati potencijalnu energiju elastične
deformacije pri istezanju ili sabijanju. Energiju istegnutog (sabijenog) štapa za  l , dobit ćemo preko
rada vanjskih sila. Pošto je sila promjenljiva, rad je jednak.
l

W 
 F  dx (8.9)
0

gdje je 𝑥 - izduženje u procesu deformacije i ide od 0 do l . Znači, sila koja odgovara izduženju 𝑥,
prema Hukovom zakonu ima oblik
E  S
F  x (8.10)
l
Dakle, rad, odnosno energiju deformisanog tijela je
l
l 2 2
E  S E  S x E  S l  l 
W 
 xdx     (8.11)
0
l l 2
0
2  l 

Konačno imamo da je potencijalna energija jednaka

E V 2
E p
  (8.12)
2
Izraz za potencijalnu energiju elementarne zapremine  V ima oblik
2 2
v   
E p
   V (8.13)
2  x 

gdje je E  v
2
, Jangov modul elastičnosti,a   relativna deformacija.
x
Posmatrana zapremina sadrži takođe i kinetičku energiju
2
  V   
E k
   (8.14)
2  t 


gdje je m  V masa i v  brzina datog elementa V . Sabiranjem izraza (8.13) i (8.14) dobit
t
ćemo ukupnu energiju
2 2
   
 2   
E  E k
 E p
    v   V (8.15)
2   t    x  

Dijeljenjem energije E sa volumenom V u kojem se ona sadrži, dobit ćemo gustoću energije
2 2
E      2 
  
 j     v    (8.16)
V 2   t    x  

Parcijalnim diferenciranjem jednačine ravnog talasa po t i po x dobivamo
  x 
   A sin   t  
t  v 

i (8.17)
   x 
 A sin   t  
x v  v 

Uvrštavanjem izraza (8.17) u (8.16) dobit ćemo izraz za gustoću energije

 2 2 2  x 
j  A  2 sin  t  
2  v 

ili
 t 
2 2 2
j  A  sin  kx (8.18)
Vidimo da se gustoća energije mijenja po zakonu kvadrata sinusne funkcije. Pošto je srednja vrijednost
kvadrata sinusa jednaka 1/2, srednja vrijednost gustoće energije po zapremini u svakoj tački sredine biće
jednaka
 2 2
j  A  (8.19)
2
Gustoća energije proporcionalna je gustoći sredine, kvadratu frekvencije i kvadratu amplitude
talasa.

Energija se prenosi samim talasom od izvora oscilacije do različitih tačaka sredine, prema tome
talas sa sobom prenosi energiju.
Količina energije koju prenosi talas kroz neku površinu u jedinici vremena naziva se tok
energije ili fluks kroz površinu.
Fluks energije je skalarna veličina čije su dimenzije jednake dimenziji energije podijeljene sa
dimenzijom vremena, tj. podudara se sa dimenzijom snage. Prema tome fluks se mjeri u vatima (W).
Fluks energije u raznim tačkama sredine može imati različitu intenzivnost.
Za karakteristiku fluksa energije u raznim tačkama prostora uvodi se vektorska veličina koja
se zove gustoća toka energije. Smjer vektora gustoće fluksa energije podudara se s smjerom u kojem
se prenosi energija.
Neka se kroz površinu  S okomitu na pravac prostiranja talasa prenosi za vrijeme  t energija∆𝐸.


Tada će gustoća fluksa energije po definiciji biti jednaka

E
e  (8.20)
S 
 t

E
S obzirom da je fluks energije  , kroz površinu  S 
može se pisati
t


e  (8.21)
S 

Kroz površinu  S za vrijeme  t prenijet će se energija koja je sadržana u zapremini cilindra sa



osnovom  S i visinom v   t , crtež 8.3. Ako su dimenzije cilindra dovoljno male, tako da bismo


gustoću energije u svim tačkama mogli smatrati jednakom, onda se  E može naći kao proizvod gustoće
energije i cilindra zapremine  S  v   t , tj. 

E  j S v t 
(8.22)
Crtež 8.3 Kroz površinu  S 
za vrijeme  t prenosi se energija, koja je sadržana u zapremini cilindra
sa osnovom  S i visinom v   t .


Kad taj izraz za E uvrstimo u formulu (8.20) dobit ćemo

e  u v
Razmatrajući faznu brzinu v kao vektor čiji se pravac podudara sa smjerom prostiranja talasa može se
napisati
 

e  j  v (8.23)
Srednja vrijednost vektora gustoće fluksa energije jednaka je
 
1 2 2
e sr  A  v (8.24)
2
Intenzitet talasa 𝑰 jednak je srednjoj vrijednosti energije, koju talas prenosi kroz jediničnu
površinu u jedinici vremena, a to je upravo skalarna vrijednost vektora e tj.


sr

1 2 2
I   vA  (8.25)
2

8.3 Odbijanje (refleksija) talasa

Posmatrajmo širenje talasa u jednodimenzionalnoj sredini, npr. zategnutom užetu ili gumenoj cijevi. Udarimo li
na jednom mjestu zategnuo uže, poremećaj (brijeg) će se širiti na obje strane. Ako je uže na kraju učvršćeno,
poremećaj će se reflektovati, crtež 8.4a.

Crtež 8.4 Širenje talasa u zategnutom užetu. Udarimo li na jednom mjestu zategnuo uže, poremećaj (brijeg)
će se širiti na obje strane. Ako je uže na kraju učvršćeno, poremećaj će se reflektovati. brzina prostiranja talasa
označena se je sa 𝑣.
Pri tom opažamo da nastaje promjena faze za  , tj. da se poremećaj od čvrste prepreke reflektuje sa suprotnom
fazom. Ako kraj debelog užeta vežemo za zid nekom tankom niti, crtež 8.4b, tada će se na tom spoju brijeg
reflektovati kao brijeg, tj. s istom fazom. Iz ovih razmatranja možemo izvesti slijedeće zaključke:
 kad talas pada na granicu između dvije sredine, jedan dio energije talasa se reflektuje, a ostatak prelazi
u drugu sredinu; od upadnog talasa nastaje reflektovani (odbijeni) i transmitovani (propušteni) talas.
 pri refleksiji od gušću sredinu reflektovani talas je pomaknut u fazi za  prema upadnom, dok pri
refleksiji od rjeđu sredinu nema pomaka u fazi. Posebno, pri refleksiji od čvrste prepreke nema
transmitovanog talasa, reflektovani talas ima istu amplitudu kao upadni, ali je pomaknut u fazi za 𝝅;
pri refleksiji na slobodnom kraju upadni i reflektovani talas imaju jednake amplitude i faze.

Da bi razumjeli zašto dolazi do promjene posmatrajmo refleksiju talasa na užetu i to na mjestima gdje se
mijenja gustoća, npr. na spoju dva užeta različite debljine. Jednačine upadnog yu(x,t), reflektovanog yr(x,t) i
transmitovanog talasa yt(x,t) su:
 x 
y u
x,t   A u
sin   t 



 v1 

 x 
y r
x, t   A r
sin   t 



(8.26)
 v1 

 x 
y t
x,t   A t
sin   t 



 v2 
gdje su Au, Ar i At amplitude upadnog, reflektovanog i transmitovanog talasa, a 𝑣1 𝑖 𝑣2 odgovarajuće brzine talasa.
Elongacija y(x,t) mora da je svugdje dvaput derivabilna funkcija udaljenosti, tj. u svakoj tački neprekidna funkcija
s neprekidnom derivacijom.
Na mjestu gdje se mijenja gustoća (neka je to ishodište našeg koordinatnog sistema x=0), moraju biti ispunjeni
slijedeći rubni uslovi:
y u x, t   y r
x, t   y t x, t 

i (8.27)
 y
y u x,t   y r
 x , t  
t

x x
Prvi uslov kaže da se na mjestu x = 0 talas dijeli na reflektovani i transmitovani, dok drugi uslov zahtjeva da u
graničnoj tački nagibi obje žice moraju biti jednaki (jednake prve derivacije). U graničnoj tački x = 0, talasne
funkcije imaju oblik:
y u  A u sin  t ; y  A sin  t ; y t  A t sin  t r r
(8.28)

Primjenom prvog rubnog uslova dobivamo:

Au+Ar=At (8.29)
Izvršimo li derivaciju (8.26) kako to zahtjeva drugi rubni uslov dobivamo:
Au A r
At
  (8.30)
v1 v1 v 2

Iz (8.29) i (8.30) dobivamo amplitude reflektovanog i transmitovanog talasa:

v 2
 v1
A r
 Au (8.31)
v1  v 2

2v 2
At  Au (8.32)
v1  v 2

Pogledajmo kakva je refleksija kad talas prelazi iz rjeđeg u gušće sredstvo. Tada je    2, te je v  v .
1 2 1 2

Iz (8.31) i (8.32) zaključujemo da amplituda reflektovanog talasa ima suprotan predznak od amplitude upadnog
talasa, dok je amplituda transmitovanog talasa istog predznaka kao i amplituda upadnog. Drugim riječima,


2
 -je linearna ili podužna gustoća  
l
reflektovani talas trpi skok u fazi za  kad je slijedeća sredina gušća; trasmitovani dio, naprotiv, nastavlja se u
drugoj sredini bez promjene u fazi. U posebnom slučaju, kad je kraj žice učvršćen (    , v  0 ), reflektovani 2 2

talas je iste amplitude kao upadni, ali pomaknut u fazi za  , dok transmitovanog talasa nema:
 x 
y u
x, t   A sin   t 



 v1 

 x 
y r
x, t   A sin   t 



(8.33)
 v1 

Pri refleksiji od rjeđu sredinu, reflektovani talas ne mijenja fazu (  2

  1
;v 2
 v1 ); ako je refleksija na
slobodnom kraju (  2
 0,v 2
  ), upadni i reflektovani talas imaju iste amplitude i faze.
Elektrotehni£ki fakultet
Univerzitet u Sarajevu

Inºenjerska zika 1
-predavanja za 11.sedmicu nastave-

9. Akustika
Zvu£ni ili akusti£ni talasi su mehani£ki talasi koji se mogu prostirati kroz materijalne sredine
svih agregatnih stanja i £ije frekvencije leºe u oblasti £ujnosti, tj. izmežu 16Hz i 20000Hz (20kHz ).
Talasi sa frekvencijama niºim od 20Hz nazivaju se infrazvu£ni talasi (infrazvuk), a talasi
s frekvencijama vi- ²im od 20kHz ultrazvu£ni talasi (ultrazvuk). Grana zike koja se bavi
prou£avanjem mehani£kih talasa uklju£uju¢i zvuk, ultrazvuk i infrazvuk naziva se akustika.

9.1 Izvori zvuka

Zvu£ni izvor moºe da bude svako tijelo ili mehani£ki oscilator koji moºe pravilno da osciluje u
opsegu frekvecija zvuka. Najvaºniji izvori zvuka su ºica, ²ipka, svirala, povr²ina i prasak. Opisat
¢emo samo prva tri izvora.

1◦ Zategnuta ºica osciluje transverzalnim oscilacijama. Ako se na jednom kraju ºice izazove
transverzalna deformacija, ona ¢e se prenijeti duº ºice brzinom c, te ¢e se o u£vr²¢eni kraj odbiti
i po£eti da se kre¢e u suprotnom smjeru. Direktni i odbijeni talas ¢e da interferiraju, stvaraju¢i
na ºici stoje¢i talas. On ¢e izazvati osciliranje okolnog vazduha u oblasti frekvencija koje izazivaju
osje¢aj sluha. Da bi ton, koji proizvodi ºica, bio jasan, stoje¢i talas koji se javlja na ºici mora se
formirati tako da se na u£vr²¢enim krajevima nalaze £vorovi stoje¢eg talasa (crteº 1). Dakle, jasan
ton ¢e se javiti samo pri ta£no odreženim duºinama ºice. Na crteºu 1a prikazan je uslov pri kojem
ºica daje osnovni ton. Tada je duºina ºice l = λ/2. Na crteºima 1 b,c i d prikazani su uslovi pri
kojima ºica daje 1., 2. i 3. vi²i harmonik kao i odgovaraju¢e duºine ºice. Moºe se zaklju£iti da je
duºina ºice pri kojoj se formira jasan ton jednaka:

λ
l=n (1)
2

pri £emu je n=1,2,3,4,5,... zavisno od visine tona koji se traºi. Koriste¢i izraz za brzinu talasa kroz
zategnutu ºicu i uslov (1) dobija se frekvencija ºice a time i frekvencija proizvedenog tona:
s
c n F
f= = (2)
λ 2l µ

2◦ ’tap moºe da vr²i longitudinalne i transverzalne oscilacije. Transverzalne oscilacije se mogu

proizvesti ako je ²tap u£vr²¢en na jednom kraju i ako se na drugom kraju izazove transverzalna
deformacija. Longitudinalni talasi se mogu proizvesti kada se izvr²i longitudinalna deformacija
²tapa, kao na primjer kada se ²tap tare koºom (premazanom kalofonijumom) duº njegovog pravca.
U svakom slu£aju se na ²tapu stvara stoje¢i talas. Ukoliko je oscilacija ²tapa transverzalna, da bi
²tap dao jasan ton stoje¢i talas se mora formirati tako da na u£vr²¢enom kraju bude £vor, a na

1
Figure 1: Formiranje stoje¢eg talasa na ºici pri kojem ºica daje jasan ton i to osnovni ton, 1., 2. i
3. vi²i harmonik. Dat je odgovaraju¢i odnos duºine ºice ` i talasne duºine λ.

Figure 2: Formiranje stoje¢eg talasa na ²tapu pri kojem on daje jasan ton i to osnovni ton, 1., 2. i
3. vi²i harmonik. Dat je odgovaraju¢i odnos duºine ²tapa ` i talasne duºine λ.

slobodnom kraju trbuh, kao na crteºu 2. Duºine ²tapa za razli£ite visine tonova su date takože na
crteºu 2 na osnovu kojih se moºe izvesti op²ta formula za duºinu ²tapa pri kojoj on daje jasan
ton:
λ
l = (2n − 1) (3)
4
gdje je n = 1, 2, 3, 4, 5, ... zavisno od potrebne visine tona, a odgovaraju¢e frekvencije ¢e onda biti:
s
2n − 1 E
f= . (4)
4l ρ
U slu£aju longitudinalnih oscilacija ²tapa, uslov formiranja jasnog tona je da se na krajevim ²tapa
nalazi trbuh stoje¢eg talasa, a na u£vr²¢enim mjesitma £vor.
3◦ Svirale su zapravo cijevi unutar kojih se nalazi vazdu²ni stub koji osciluje. Te svirale mogu biti
otvorene na jednom kraju (crteº 3) ili otvorene na oba kraja (crteº 4) ili zatvorene na oba kraja
(crteº 5). U svakom slu£aju da bi se proizveo jasan ton na otvorenom kraju mora biti trbuh stoje¢eg
talasa, a na zatvorenom kraju £vor.
Duºine pri kojima se javljaju jasni tonovi kod svirale otvorene na jednom kraju su

λ
l = (2n − 1) , (n = 1, 2, 3, 4, 5, ..) (5)
4
a kod svirale otvorene ili zatvorene na oba kraja :
λ
l=n . (n = 1, 2, 3, 4, 5, ..) (6)
2

2
Figure 3: Formiranje stoje¢eg talasa u svirali otvorenoj na jednom kraju pri kojem ona daje jasan
ton i njene odgovaraju¢e duºine za osnovni ton, 1., 2. i 3. vi²i harmonik. .

Figure 4: Formiranje stoje¢eg talasa u svirali otvorenoj na oba kraja pri kojem ona daje jasan ton i
njene odgovaraju¢e duºine za osnovni ton, 1., 2. i 3. vi²i harmonik.

Figure 5: Formiranje stoje¢eg talasa u svirali zatvorenoj na oba kraja pri kojem ona daje jasan ton
i njene odgovaraju¢e duºine za osnovni ton, 1., 2. i 3. vi²i harmonik.

3
 Zvu£ni spektar svih tonova koje moºe £uti ljudsko uho dijeli se na 11 oktava. Pod oktavom se
podrazumijeva interval zvuka izmežu dva tona, od kojih vi²i ton ima dva puta ve¢u frekvenciju.
Frekventni spektri se dijele na linijske i neprekidne. Ako se zvuk sastoji od harmonika £ije su
frekvencije mežusobno razdvojene kona£nim intervalima vrijednosti (diskretne), spektar se naziva
linijski. Mežutim, ako su u zvu£nom talasu prisutne oscilacije svih frekvncija iz nekog kona£nog
intervala frekvencija, spektar se naziva neprekidan (kontinuiran). Ovakve spektre posjeduju ²umovi,
praskovi ili pucnjevi.

9.2 Intenzitet zvuka

S obzirom da je zvuk longitudinalni talas, gustinu sredine kroz koju se on prostire mogu¢e je izraziti
preko brzine longitudinalnog talasa:
E
ρ= (7)
c2
te intenzitet longitudinalnog talasa postaje:
1
I = ρcω 2 A2
2
1 E (2π)2 2
I= c A
2 c2 T 2
1 (2π)2
I = Ec 2 A2
2 λ
1
I = Eck 2 A2
2
(gdje je iskori²tena formula za intenzitet mehani£kih talasa) pomnoºimo li gornju relaciju sa ρc
ρc
i
uvrstimo da je E = ρc2 (²to se vidi iz relacije (7)) dobija se:

1 (EkA)2
I= . (8)
2 ρc

Relacija (8) predstavlja izraz za intenzitet zvuka i £esto se naziva objektivna ja£ina zvuka.
Izraºava se u W/m2 .
Amplitudu zvu£nih talasa je veoma te²ko izmjeriti, jer je reda veli£ine 10−11 m, te je pogodnije
razmatrati zvuk kao talas pritiska. Zvu£ni talasi u vazdu²noj sredini predstavljaju longitudinalne
talase £ije se prostiranje svodi na naizmjeni£na zgu²njavanja i razrježivanja vazduha (crteº 6), pri
£emu najve¢a pomjeranja molekula odgovaraju upravo amplitudi talasa. Molekule vazduha osciluju
u pravcu prostiranja talasa. Ove promjene pritiska vazduha imaju za posljedicu promjene njegovog
pritiska. Tako da u nekoj ta£ki zvu£nog polja dolazi do malih uktuacija pritiska vazduha oko
vrijednosti atmosferskog pritiska pa , tj. oko pritiska, koji u toj ta£ki vlada, kada se kroz njega
ne prostire zvuk. Odstupanje ukupnog pritiska od atmosferskog u nekoj ta£ki prostora u nekom
trenutku predstavlja trenutnu vrijednost zvu£nog pritiska p. Ukoliko je zvu£ni pritisak u uo£enoj
ta£ki zvu£nog polja sinusna funkcija vremena:
p = p0 sin(ωt) (9)
zvu£ni pritisak se sabira sa atmosferskim u toku prvog poluperioda (tada je funkcija sinus pozitivna),
tako da je ukupni pritisak ve¢i od atmosferskog, a u drugom poluperiodu se oduzima (jer je funkcija
sinus tada negativna) te je ukupni pritisak manji. ƒlan p0 = ρcωy0 u relaciji (9) predstavlja
maksimalnu promjenu lokalnog pritiska, koji se takože moºe napisati preko izraza (7):
E 2π 2π
p0 = ρcωA = 2
c A = E A = EkA. (10)
c T λ
4
 Figure 6: Zavisnost zvu£nog pritiska u okolini izvora zvuka od udaljenosti od izvora zvuka.
Prostiranje zvuka se svodi na naizmjeni£na zgu²njavanja i razrježivanja vazduha. Mjesta na kojima
je do²lo do najve¢eg zgu²njavanja vazduha su mjesta na kojima je zvu£ni pritisak maksimalan, a
mjesta na kojima je vazduh najvi²e razrježen su mjesta na kojima je zvu£ni pritisak jednak nuli.

Ukoliko se izraz za amplitudu zvu£nog pritiska uporedi sa relacijom (8) za intenzitet zvuka, mogu¢e
ga je izraziti preko mjerljivih veli£ina:
1 ∆p20
I= . (11)
2 ρc
Najamanji intenzitet zvuka, koji se jo² moºe £uti naziva se prag £ujnosti i iznosi I0 = 10−12 mW2 ²to
odgovara maksimalnoj promjeni pritiska od ∆p0 = 3 · 10−5 P a. Intenzitet pri kojem se £uje zvuk
uz neprijatan subjektivan osje¢aj tzv. granica bola iznosi Imax = 10 mW2 , a odgovaraju¢a promjena
pritiska iznosi ∆p0 = 100P a. Svaki intenzitet koji je ve¢i od granice bola izaziva bol.
Srednja snaga koja se prenosi talasom, Psr = IS , proporcionalna je kvadratu amplitude promjene
pritiska
1 ∆p20
Psr = S = const · ∆p20 . (12)
2 ρc
Snaga pri emitovanju obi£nog govora iznosi svega 10−5 W , dok se zvuk moºe osjetiti i do granice
6 · 10−17 W .

9.3 Nivo ja£ine zvuka - buka

Vrijednosti ja£ine zvuka kre¢e se izmežu granice bola i granice £ujnosti mogu razlikovati za 1013
puta, odnosno vrijednost zvu£nog pritiska za 3 · 106 puta. Pokazalo se da odgovor uha na promjenu
intenziteta zvuka nije linearan. Prema Veber-Fehnerovom (Weber, Fechner) zakonu ziolo²ka £ula
primaju nadraºaje prema logaritamskom zakonu. Zbog toga je uvedena nova veli£ina koja je nazvana
nivo ja£ine zvuka (buka) L a odgovaraju¢a mjerna jedinica je [B] - bel ili jedinica koja je £e²¢e
u upotrebi [dB] - decibel. Pomo¢u nje se vr²i uporeživanje intenziteta zvu£nog izvora i praga
£ujnosti, te se deni²e kao:
I
L = log , ukoliko se izraºava u B (13)
I0

5
odnosno
I
L = 10 log , ukoliko se izraºava u dB (14)
I0
Ako je ja£ina nekog zvu£nog talasa jednaka I0 tada je nivo ja£ine zvuka jednak nuli. Ja£ina od
2 odgovara nivou od 130dB . Eksperimentalno je utvrženo da je najmanja razlika koja se moºe
W
10 m
registrovati uhom oko 1dB .
Nivo ja£ine zvuka (buka) nije aditivna veli£ina. To zna£i da se ukupna buka Lu , koja dolazi iz
vi²e izvora, ne moºe dobiti algebarskim sabiranjem nivoa ja£ine zvuka pojedinih izvora:
Lu 6= L1 + L2 + L3 + ... + Ln

nego se prvo mora na¢i ukupan intenzitet zvuka Iu , koji stvaraju svi izvori. To se dobije algebarskim
sabiranjem intenziteta zvuka, koji daju pojedini izvori:
Iu = I1 + I2 + I3 + ... + In .

Tek onda se prora£unava nivo ja£ine zvuka koji odgovara tom ukupnom intenzitetu:
Iu
L = 10 log . (15)
I0
Zvuk se uglavnom tretira kao sferni talas, te se zavisnost intenziteta zvuka i nivoa ja£ine zvuka
od rastojanja moºe dobiti kao i u slu£aju sfernih talasa.

9.4 Frekvencija zvu£nih udara

Ako u neku ta£ku u prostoru dolaze dva zvu£na talasa sli£nih frekvencija
ψ1 = A sin(ω1 t) = A sin(2πf1 t)

ψ2 = A sin(ω2 t) = A sin(2πf2 t)
njihovom interferencijom se dobije:
2π(f1 + f2 )t 2π(f1 − f2 )t
ψ = ψ1 + ψ2 = 2A sin cos
2 2
ψ = 2A cos(πfu t) sin(2πfsr t) (16)
Dakle, rezultuju¢i talas osciluje frekvencijom, koja je jednaka srednjoj frekvenciji talasa fsr = f1 +f
2
2
,
a amplituda rezultuju¢eg talasa se mijenja od 0 do 2y0 pri £emu se ta promjena odvija frekvencijom
fu = |f1 − f2 | koja se naziva frakvencija udara (izbijanja).
Ukoliko dva ili vi²e zvu£nih izvora imaju istu frekvenciju f1 = f2 = f kaºe se da su oni u
rezonanciji. U tom slu£aju je frekvencija udara jednaka fu = 0, srednja frekvencija je jednaka
fsr = f , a rezultuju¢i talas onda ima maksimalnu amplitudu (jer je cos 0◦ = 1):

ψ = 2A sin(2πf t) (17)

9.5 Doplerov efekt

Doplerov efekt se ogleda u promjeni frekvencije zvuka koju registruje prijemnik u odnosu na
frekvenciju koju emituje izvor ako postoji relativno kretanje izmežu izvora i prijemnika. Najizraºeniji
je na pravcu od izvora ka prijemniku.

6
Figure 7: Izvor zvuka miruje vi = 0, a prijemnik se kre¢e ka izvoru odnosno od izvora brzinom vp .
Zvuk se ²iri na sve strane brzinom c.

Neka je f0 vlastita frekvencija izvora tj. frekvencija zvuka koju emituje izvor, a f frekvencija
zvuka koji registruje prijemnik, razmotrimo dva slu£aja:

1◦ Izvor zvuka miruje vi = 0, prijemnik se kre¢e ka i od izvora brzinom vp kao na crteºu (7). Talasna
duºina zvuka, koji emituje izvor, je
c
λ= .
f0
Kad se prijemnik i izvor ne bi kretali tada bi bilo f0 = f . Mežutim, ako se prijemnik kre¢e on ¢e
registrovati ve¢i ili manji broj oscilacija u jedinici vremena nego u slu£aju kada izvor miruje, pa je
frekvencija koju registruje prijemnik:
c0
f= (18)
λ
gdje je c0 relativna brzina zvuka u odnosu na prijemnik. Ona zavisi od smjera tih brzina:

c0 = c + vp (prijemnik se kre¢e ka izvoru),

c0 = c − vp . (prijemnik se kre¢e od izvora).

Tada je frekvencija, koju registruje prijemnik:
c ± vp
f = f0 . (19)
c

Dakle, prijemnik registruje ve¢u frekvenciju kada se kre¢e ka izvoru, a manju kada se kre¢e od izvora.

2◦ Izvor zvuka se kre¢e brzinom vi , a prijemnik miruje vp = 0. Kada se izvor kre¢e prema prijemniku,
sa crteºa (8) se vidi da ¢e, talasne fronte zvuka koji registruje prijemnik na desnoj strani biti bliºe
jedna drugoj nego u slu£aju kada je izvor u stanju mirovanja (vidi crteº 7). To zna£i da ¢e talasna
duºina λ0 biti kra¢a za neko ∆λ od talasne duºine λ, koju emituje izvor

λ0 = λ − ∆λ.

Dalje, sa crteºa 8 se takože vidi da ako se izvor udaljava od prijemnika (prijemnik na lijevoj strani),
on registruje ve¢u talasnu duºinu λ00
λ00 = λ + ∆λ.
U toku svake oscilacije, koja traje jedan period T , izvor preže put ∆λ kre£u¢i se stalnom brzinom
vi :
1 vi
∆λ = vi T = vi = .
f0 f0

7
 Figure 8: Prijemnik miruje vp = 0, a izvor zvuka se kre¢e ka prijemniku, odnosno od prijemnika
brzinom vi . Zvuk se ²iri na sve strane brzinom c.

Figure 9: Zavisno od smjera kretanja izvora ili prijemnika njihove brzine ¢e imati odgovaraju¢i
predznak. U slu£aju pribliºavanja brzina izvora ima znak −, a brzina prijemnika znak +. U slu£aju
udaljavanja brzina izvora ima znak +, a brzina prijemnika znak −.

te se za talasne duºine λ0 i λ00 dobija:

vi c vi c − vi
λ0 = λ − = − = (20a)
f0 f0 f0 f0
v c v c + vi
λ00 = λ +
i
= +
i
= (20b)
f0 f0 f0 f0
Dakle, prijemnik ¢e registrovati razli£ite frekvencije u zavisnosti od smjera kretanja izvora:
c c
f= 0
= f0 (izvor se kre¢e ka prijemniku) (21a)
λ c − vi
c c
f = 00 = f0 (izvor se kre¢e od prijemniku) (21b)
λ c + vi
te se op¢enito moºe pisati:
c
f = f0 (22)
c ∓ vi
Ukoliko se sada svi razmatrani slu£ajevi objedine u op²tu formulu dobija se izraz za Doplerov
efekt:
c ± vp
f = f0 (23)
c ∓ vi
pri £emu su gornji znakovi za pribliºavanje, a donji za udaljavanje (crteº 9).

8
 Elektrotehnički fakultet
Univerzitet u Sarajevu

INŽENJERSKA FIZIKA I
-predavanja za 12.sedmicu nastave-

10. MEHANIKA FLUIDA

10.1 Uvod
Fluidima nazivamo tečnosti, gasove i plazmu. To je supstanca koja lako mijenja oblik, odnosno koja
se kontinuirano deformiše (teće ili struji) pod utjecajem tangencijalnog (smičućeg) napona ma koliko on
mali bio. Možemo reći da su svojstva fluida da se ne opiru deformaciji ili se blago opiru (zbog
viskoznosti), da imaju mogućnost da teku i da poprime oblik posude u kojoj se nalaze.

Mehanika fluida ili hidromehanika je dio mehanike u kojoj se proučavaju zakoni ravnoteže
i kretanja fluida. U mehanici fluida zanemaruju se strukturna svojstva fluida i smatraju se kao sredine
neprekidno raspoređene u prostoru. Dijeli se na hidrostatiku koja opisuje tečnosti u stanju mirovanja i
hidrodinamiku koja proučava tečnosti u kretanju. Slično, gasove proučava aerostatika i
aerodinamika.
Fluidi se dijele na njutnovske kod kojih je zavisnost smičućeg napona i brzine deformacije
linearna (voda, vazduh...), i nenjutnovske kod kojih ta zavisnost nije linearna. Ovdje će biti razmatrani
njutnovski fluidi.

10.2 Svojstva fluida

Osnovna svojstva fluida su gustoća, viskoznost, stišljivost i površinska napetost.

10.2.1 Gustoća

Gustoća se definiše kao masa tvari koja zauzima jediničnu zapreminu (jedinična zapremina je ona
zapremina fluida u kojoj se ne osjeća efekt molekula) te se za homogene fluide može izraziti kao
m  kg 
ρ =  3 (10.1)
V  m 
i ista je u svakoj tački fluida. Ukoliko je fluid nehomogen onda se njegova gustina računa kao granična
vrijednost odnosa mase i zapremine koja tu masu sadrži, kada ta zapremina teži nuli
∆m dm
ρ = lim = (10.2)
∆V →0 ∆ V dV
Specifična težina fluida predstavlja težinu jedinične zapremine
G mg
γ = = = ρg (10.3)
V V
10.2.2 Viskoznost

Viskoznost je otpor koji se javlja pri relativnom pomjeranju djelića ili slojeva tečnosti, koji se kreću
različitim brzinama. Sloj tečnosti koji se kreće većom brzinom djeluje na sloj koji se kreće sporije
određenom silom, nastojeći ga ubrzati, i obrnuto, sporiji sloj djeluje na brži, težeći ga usporiti. Sile
unutrašnjeg trenja (viskoznosti) koje se pri tome pojavljuju, imaju pravac tangente na površinu slojeva.
Njutn je ustanovio zakon po kome se trenje u tečnostima tretira analogno trenju čvrstih tijela u
mehanici. Ako se dvije ploče od čvrstog materijala kreću jedna po drugoj, javlja se sila trenja. Na sličan
način, može se između dvije ploče staviti neka tečnost (crtež 10.1). Ako donja ploča ostane nepokretna,
a gornja se pokreće brzinom , može se tečnost između ploča smatrati podijeljenom u tanke slojeve,
slično stranicama u nekoj knjizi. Pokretanjem gornje ploče, pokrenut će se i slojevi tečnosti, pri čemu će
gornji sloj najbliži ploči imati i najveću brzinu, a slojevi ispod njega imali bi sve manje brzine što su
udaljeniji od gornje ploče, tako da donji sloj najbliži nepokretnoj ploči ima brzinu praktično jednaku
nuli. Na takav način se između svaka dva sloja tečnosti pojavljuje relativno kretanje jednog sloja u
odnosu na drugi. Otuda se može smatrati, da se između svaka dva sloja tečnosti na njihovoj dodirnoj
površini javlja sila trenja, slično kao kod čvrstih tijela, s tom razlikom što je kod tečnosti brojna
vrijednost sile trenje direktno proporcionalna dodirnoj površini. Pri tome se pretpostavlja da čestice
tečnosti ne prelaze iz jednog sloja u drugi, tj. da se kreću laminarno.
Rezultati mjerenja pokazuju da je sila trenja između slojeva kod laminarnog kretanja tečnosti
(fluida) direktno proporcionalna dodirnoj površini i gradijentu brzine. Neka su brzine pojedinih slojeva
tečnosti , , … (crtež 10.1), onda se količnik razlike brzina i debljine sloja / naziva gradijentom
brzine. Njutnov zakon trenja u tečnostima bit će onda dat izrazom
dv
F = ηS (10.4)
dx
gdje je apsolutni (dinamički) koeficijent viskoznosti ∙ , a dodirna površina ploče i tečnosti.
.

0
Crtež 10.1 Razni slojevi fluida između donje nepokretne ploče i gornje koja se kreće nekom brzinom,
kreću se različitim brzinama.

Pored dinamičkog, definiše se i kinematički koeficijent viskoznosti kao

η m 
2

υ=   (10.5)
ρ  s 
i zavisi od temperature i pritiska fluida. Dinamička viskoznost zavisi samo od temperature i to tako da
opada sa temperaturom kod tečnosti, a raste kod gasova.

10.2.3 Stišljivost

Stišljivost je svojstvo fluida da pod djelovanjem normalnih površinskih sila mijenja svoju zapreminu
(nakon prestanka djelovanja sila posmatrana zapremina poprima prvobitnu veličinu). Mjeru otpora
fluida promjeni zapremine pod pritiskom pokazuje zapreminski modul stišljivosti
 dp
B=
dV
[Pa] (10.6)
−
V
koji se dobije kao količnik promjene pritiska i relativne promjene zapremine fluida. Znak minus u izrazu
(10.6) pokazuje da se povećanjem pritiska smanjuje zapremina. Tekučine imaju veliku vrijednost
modula stišljivosti u odnosu na gasove npr. za vodu iznosi 2,15 ∙ 10 , a za vazduh 1,01 ∙ 10 .
Koeficijent stišljivosti je recipročna vrijednost modula stišljivosti i definiše se kao relativna
zapreminska promjena u slijed jedinične promjene pritiska
dV
1
[
K = = − V Pa −1
B dp
] (10.7)

10.2.4 Površinska napetost

Sloj na granici tečne i gasovite faze (površinski sloj tečnosti ili tzv. slobodna površina tečnosti),
posjeduje niz svojstava po kojima se razlikuje od preostalog dijela tečnosti u unutrašnjosti neke posude.
Slobodna površina tečnosti je uvijek okomita na rezulujuću silu svih spoljašnjih sila koje djeluju
na nju. Zbog toga, ako na tečnost koja se nalazi u posudi djeluje samo sila Zemljine teže, slobodna
površina tečnosti će biti horizontalna. Površinska napetost predstavlja težnju tekučina da
maksimalno smanje slobodnu površinu.
Molekule u površinskom sloju nalaze se u bitno bitno drugačijim uslovima nego molekule u
unutrašnjosti tečnosti. Na molekulu u unutrašnjosti djeluju sile koje potječu od svih ostalih molekula
tzv. kohezione sile – sile između molekula istog sistema (adhezione – sile između molekula različitog
sistema). Međutim, pošto sile međumolekularnog djelovanja brzo opadaju s rastojanjem, molekula u
unutrašnjim slojevima tečnosti, praktično trpi dejlovanje samo najbližih susjeda. Rastojanje na kome
molekula u unutrašnjosti trpi djelovanje okolnih molekula naziva se radijus molekularnog djelovanja, a
sfera tog poluprečnika opisana oko razmatrane molekule, sfera međumolekularnog djelovanja. Sile
kojima molekule unutar sfere međumolekularnog djelovanja djeluju na posmatranu molekulu istog su
intenziteta, a suprotnog smjera, pa se međusobno uravnotežuju. Tako se može uslovno smatrati, da
molekule u unutrašnjosti tečnosti praktično ne trpe dejlovanje jedne od drugih. Međutim, to nije slučaj
sa molekulama na granici tečne i gasovite faze.
Uočimo neku molekulu u površinskom sloju. Neka se ona nalazi od površine tečnosti na
rastojanju manjem od radijusa molekularnog djelovanja i neka se iznad površine tečnosti nalazi neka
supstanca u gasovitom stanju, recimo para razmatrane tečnosti. Zbog male koncentracije molekula pare,
njihovo djelovanje se na posmatranu molekulu u površinskom sloju može zanemariti, pa se može
smatrati da će na ovu molekulu djelovati samo molekule iz sfere djelovanja u tečnosti. Očigledno je, da
na razmatranu molekulu, ili bilo koju drugu molekulu u površinskom sloju, ne djeluje isti broj molekula
sa svih strana. Zbog toga će rezultirajuća sila koja djeluje na molekulu biti usmjerena ka unutrašnjosti
tečnosti. U skladu s tim, na cijeli površinski sloj molekula djeluju sile usmjerene ka unutrašnjosti
tečnosti, u pravcu normale na slobodnu površinu tečnosti. Pritisak koji uslijed toga vrši površinski sloj
molekula na tečnost, naziva se molekularni pritisak. Zato se površinski sloj tečnosti ponaša kao da je
pod veoma velikim pritiskom (od preko 1 GPa), tj. kao membrana velike gustine.
Da bi neka molekula iz unutrašnjosti tečnosti prešla u površinski sloj, mora se raskinuti dio veza
između nje i susjednih molekula. Pošto na svaku molekulu, koja se kroz površinski sloj kreće ka
slobodnoj površini tečnosti, djeluje sila molekularnog pritiska, molekula će na račun vlastite kinetičke
energije vršiti rad savladavajući djelovanje ove sile. Zato takva molekula na putu ka površini tečnosti
povećava svoju potencijalnu energiju, kao što je povećava i bilo koje drugo tijelo bačeno vertikalno uvis.
Uslijed toga molekule u površinskom sloju tečnosti posjeduju višak potencijalne energije u odnosu na
molekule u unutrašnjosti tečnosti. Taj višak potencijalne energije površinskog sloja jednak je radu koji
bi bilo potrebno utrošiti da bi se formirala slobodna površina tečnosti.
Rad potreban da se slobodna površina tečnosti poveća za jedinicu, definiše koeficijent
površinskog napona
dA  J 
γ =   (10.8)
dS  m 2 
Koeficijent površinskog napona, općenito uzevši, se može definisati i kao intenzitet sile zatezanja
kojom opna tečnosti djeluje na jedinicu dužine
dF
γ= (10.9)
dl
Sila površinskog napona u datom slučaju djeluje okomito na ivice opne i održava je u ravnoteži
nasuprot sili rastezanja. Stoga je koeficijent površinskog napona brojno jednak rezultanti sila
površinskog napona, koje bi okomito djelovale na liniju razgraničenja dvije faze (tečne i gasovite), po
jedinici njene dužine.

10.3 Statika fluida

Pošto su fluidi neprekidne sredine onda se misaono mogu podijeliti na elementarne zapremine (djelić
fluida) čije su dimenzije dovoljno velike da ne zalaze u strukturu fluida i dovoljno male da se sile koje
djeluju na njih mogu smatrati konstantnim (osnovna postavka mehanike fluida). Elementarna zapremina
je dakle redukovana zapremina u kojoj je masa molekula kontinuirano raspoređena (bez praznog
prostora), te se sva svojstva fluida kontinuirano mijenjaju ili su konstantna. Dio fluida misaono se može
zamjeniti čvrstim tijelom iste zapremine, oblika i gustine kao i razmatrani dio fluida. Ovakav način
razmatranja fluida naziva se principom očvršćavanja pomoću kojeg se na fluide mogi primjeniti zakoni
čvrstog tijela.

Crtež 10.2 Na djelić fluida djeluju unutrašnje i spoljašnje sile. Unutrašnje sile se međusobno
poništavaju.

Na crtežu 10.2 izdvojen je jedan djelić fluida. Na njega mogu djelovati spoljašne i unutrašnje
sile. Unutrašnje sile se međusobno uravnotežavaju pa ih nećemo dalje razmatrati. Na osnovu principa
očvršćavanja posmatrani element fluida biće u ravnoteži ako je zbir svih spoljašnjih sila koje
djeluju na njega jednak nuli. U posmatranom slučaju gornji uslov je ispunjen za inercijalni koordinatni
sistem, ako je :
!" + "% 0 (10.10)
gdje je !" težina elementa fluida, a "% spoljašnje (površinske) sile. Pod djelovanjem spoljašnjih sila
fluid će biti u stanju mirovanja, kad brzina svakog njegovog elementa bude jednaka nuli.

10.3.1 Pritisak
Fluidi djeluju određenom silom na svki dijelić zida posude u kojoj se nalaze, odnosno na svaku površinu
tijela koje se nalazi u fluidu. Sila koja djeluje okomito na jedinicu površine zove se pritisak
F
p= (10.11)
S
ako sila nije konstantna po čitavoj površini, pritisak je
dF
p= (10.12)
dS
N
Pritisak je skalarna veličina. Jedinica za pritisak je [ p] = 1 2 = 1 paskal = 1Pa .
m

Paskalov zakon: Promjena pritiska u bilo kojoj tački zatvorenog nestišljivog fluida se prenosi kroz
fluid tako da se ista promjena javi u svim tačkama fluida (Pascal 1650. god.). Dakle, po Paskalu
pritisak u proizvoljnom dijelu mirne tečnosti jednak je u svim pravcima i prenosi se podjednako po
cijeloj zapremini mirnog fluida tj. & & & . ' ( )ž 10.3,.

&
&

Crtež 10.3 Pritisak se prenosi kroz nestišljive i statične tečnosti podjednako u svim pravcima i
smjerovima; & & & ..

Na Paskalovom zakonu zasnovan je rad hidraulične prese. Hidraulična presa se upotrebljava

najčešće tamo gdje se zahtijeva djelovanje vrlo velikih sila pri malim pomjeranjima kao npr. za
presovanje čvrstih materijala, pri ispitivanju materijala na tvrdoću itd. Presa se sastoji od dva klipa: klipa
s velikim prečnikom površine i klipa s malim prečnikom površine , postavljena u posudu s tečnošću
kao na crtežu 10.4.

Crtež 10.4 Hidraulična presa

 Na klip površine djeluje sila intenziteta , tako da je prema pritisak na tečnost pod tim
klipom:
F
p1 = 1 (10.13)
S1
dok tečnost uslijed kompresije, djeluje na klip površine silom , koja proizvodi pritisak
F
p2 = 2 (10.14)
S2
S obzirom da je pritisak na svim površinama posude jednak, iz (10.13) i (10.14) slijedi da je
F1 F2 S F
= ⇒ 1 = 1 (10.15)
S1 S2 S 2 F2
Pošto se odnos površina klipova ⁄ može načiniti vrlo velikim, znači da se na osnovu Paskalovog
zakona djelovanjem relativno male sile na površinu , može proizvesti jako velika sila koja bi
djelovala na površinu . Ovo omogućava da hidraulična presa služi kao jednostavna mašina s veoma
velikim koeficijentom prijenosa. Da bi hod velikog klipa mogao biti još veći, pritisak na mali klip se
naizmjenično ponavlja, pri čemu se dovode nove količine tečnosti i ubacuju u presu. Time mali klip
površine igra ulogu pumpe. Pri djelovanju prese, uloženi rad na malom klipu prenosi se na veći klip,
koji tada i sam može vršiti rad. Naime, količina fluida , za koju se spusti nivo klipa u jednom kraku
za , je ista ona količina fluida , za koju se podigne nivo klipa u drugom kraku za , (crtež 10.4) tj.

./ ./

Dakle, rad na jednoj strani prese je jednak radu na drugoj strani .

Mali i veliki klip mogu biti postavljeni na velikom rastojanju, a da ih spaja samo jedna cijev,
napunjena tečnošću. Pri ovome se može podesiti stalno prenošenje rada na veće udaljenosti, ako se
djelovanje većeg klipa naizmjenično ponavlja. Ovakvi uređaji se nazivaju hidraulični prijenosi i vrlo
često se koriste u različite svrhe. Recimo, krma na brodu se pokreće hidrauličnim prijenosom, kod
motornih vozila se koriste hidraulične kočnice itd..

10.3.2 Hidrostatički pritisak

Pritisak uzrokovan samom težinom fluida nazivamo hidrostatičkim pritiskom. Da bismo dobili zakon
za hidrostatički pritisak, zamislimo tekućinu u posudi (crtež 10.5) i izračunajmo koliki pritisak djeluje
na djelić površine 0 na dubini 1.
&2

∆/ 1

. ∆

Crtež 10.5 Na dubini 1 posmatramo površinu 0 djelića fluida gustine .. Pritisak iznad površine
tečnosti je atmosferski pritisak &2 .

Sila na površinu 0 prouzrokovana je težinom stuba tečnosti nad tom površinom, tj.
04 0 ! .0/ ! .!10 (10.16)
pa je pritisak & 0 4 / 0 , odnosno:
5 678 (10.17)

10.3.3 Atmosferski pritisak

Zemlja svojom privlačnom silom drži oko sebe vazdušni omotač, tzv. Zemljinu atmosferu. Atmosferski
pritisak nastaje zbog vlastite težine zraka. Pritisak zraka možemo izmjeriti pomoću Torricellijeve
cijevi (Torićelijeve) koja je prikazana na crtežu 10.6. U staklenu cijev, dužine 1 nasuta živa. Zatim se
cijev uroni u posudu sa živom tako da joj je otvoreni kraj okrenut na dole. Iz cijevi će početi da istjeće
živa i istjecati će sve dok se hidrostatički pritisak stuba žive ne uravnoteži sa atmosferskim pritiskom
(pritiskom okolnog vazduha). To će se desiti kada nivo žive u cijevi bude 0,76 . Dakle, standardni
;
atmosferski pritisak je pritisak stuba žive visine 760 pri temperaturi od 0 <, odnosno 760 = (( ili
jedna fizikalna atmosfera. Primjenom formule (10.20) dobivamo vrijednost za normalni atmosferski
pritisak u jedinicama SI
2 .!1 101325
Atmosferski pritisak se vrlo često izražava u barima, gdje je 1 bar = 105 Pa.

vakuum

staklena
cijev

atmosferski
pritisak

živa
Crtež 10.6 Torićelijeva cijev

Ukupan pritisak na površinu 0 , na crtežu 10.5, jednak je zbiru atmosferskog i hidrostatičkog

pritiska
5> 5? + 6 7 8 (10.18)
U atmosferi gustina zraka se mijenja (opada) sa visinom pa se i atmosferski pritisak mijenja sa
visinom po tzv. barometarskoj formuli:
ρ 0 gh
−
p = p0 e p0 (10.19)
gdje su &@ i .@ pritisak i gustoća na visini 1 0.

10.3.4 Arhimedov zakon

Kad je tijelo uronjeno u fluid, javlja se rezultantna sila prema gore kao posljedica hidrostatičkog pritiska.
Tu silu nazivamo silom potiska (potisak, uzgon). Da bismo izveli formulu za potisak zamislimo tijelo
zapremine / uronjeno u fluid gustine .A (crtež 10.7). Radi jednostavnost pretpostavimo da je tijelo u
obliku kocke.

Crtež 10.7 Tijelo u obliku kocke zapremine V je uronjeno u fluid. Njegova gornja površina se nalazi na
dubini 1 , a donja površina na dubini 1 , što znači da mu je visina 1 1 − 1 . Sile na bočne strane
kocke se poništavaju.

Sile koje djeluju na bočne strane kocke se poništavaju. Sila na gornju bazu, površine , je & , dok
je sila na donju bazu & . Sila ima smjer prema dole, a sila usmjerena je prema gore. Budući
da je hidrostaički pritisak na nivou 1 1 + 1 veći nego na nivou 1 , sila biće veća od sile i kao
rezultat pojavit će se sila prema gore koja se naziva sila potiska C5
% – .A !1 − .A !1 .A ! 1
ili
% .A /! A! (10.20)
gdje je A masa istisnutog fluida (ponekad se % obilježava sa E). To je poznati Arhimedov zakon koji
glasi:
Tijelo uronjeno u fluid gubi od svoje težine onoliko kliko teži njime istisnuti fluid.

Na tijelo potopljeno u tečnost djeluju dvije sile u vertikalnom pravcu suprotnih smjerova: sila
teže, usmjerena naniže i sila potiska, usmjerena naviše. Pod dejstvom tih sila (odnosno njihove
rezultante) potopljeno tijelo će se kretati u smjeru dejstva jače sile. Moguća su tri slučaja: tijelo pliva,
lebdi ili tone.
 Elektrotehnički fakultet
Univerzitet u Sarajevu

INŽENJERSKA FIZIKA I
-predavanja za 13.sedmicu nastave-

11. Dinamika fluida

11.1 Strujanje idealnog fluida

Kretanje fluida nazivamo tečenje ili strujanje. Strujanje nastaje zbog vlastite težine fluida ili zbog razlike
u pritiscima. Kretanje fluida pri kojem susjedni slojevi klize jedni po drugima naziva se laminarnim, a
kretanje pri kojem pojedini slojevi zalaze u druge, turbulentnim. Fluid se naziva nestišljivim, ako mu
se gustina tokom vremena ne mijenja, .. Kod idealnih fluida se u toku kretanja mogu
zanemariti sile unutrašnjeg trenja (viskoznost) između pojedinih slojeva. Kretanje fluida se naziva
stacionarnim, ako brzina njegovih čestica u svakoj tački prostora ostaje tokom vremena konstantna. Pri
ovakvom kretanju, svaka čestica fluida u različitim tačkama svoje trajektorije može imati različite
brzine, ali sve čestice koje prolaze kroz neku tačku, u toj tački imaju jednake brzine.
Strujne linije ili linije toka su zamišljene linija čije se tangente u svim tačkama poklapaju s
vektorom brzine u toj tački. U slučaju stacionarnog strujanja fluida, strujne linije se ne mijenjaju tokom
vremena i poklapaju se s trajektorijama čestica (niz uzastopnih položaja koje čestica fluida zauzima
pri kretanju). Dio fluida ograničen strujnim linijama naziva se strujna cijev.

11.2 Jednačina kontinuiteta

Posmatrajmo strujanje idealnog nestišljivog fluida brzinom , kroz cijev poprečnog presjeka prikazanu
na crtežu 11.1. Neka se sve čestice, koje se nalaze na površini , nakon vremena t pomjere za sužinu .
To znači da za to vrijeme, kroz površinu protekne fluid zapremine
V = S ⋅ s = Svt (11.1)
gdje je put za koje se pomjere čestice za vrijeme t jednak .

,
Crtež 11.1 Kroz cijev poprečnog presjeka , kreće se idealan nestišljiv fluid brzinom . Nakon
vremena čestice sa površine se pomjere za dužinu , što za znači da za to vrijeme kroz površinu
protekne fluid zapremine .

Zapremina fluida, koja u jedinici vremena prođe kroz određeni poprečni presjek strujne cijevi, naziva se
zapreminski protok i iznosi:
 V
Q= = S ⋅v (11.2)
t
a mjerna jedinica mu je .

Crtež 11.2 Strujna cijev različitog poprečnog presjeka i . Brzina fluida na različitim presjecima je
različita.

Posmatrajmo sada cijev različitog poprečnog presjeka i , kao na crtežu 11.2. Kroz ova dva
presjeka za neko vrijeme proteknu mase fluida i
m1 = ρ1 V1 = ρ1 S1 v1 t
(11.3)
m2 = ρ 2V2 = ρ 2 S 2 v2t
Ako je gustoća fluida svuda konstantna tj. i ako unutar strujne cijevi nema izvora i ponora, masa
fluida, koja u vremenu protekne kroz bilo koji presjek, je konstantna .. To znači da
se jednačine u (11.3) mogu izjednačiti:
ρS1 v1 t = ρS 2 v2 t
te je
S1 v1 = S 2 v2 (11.4)
Već smo rekli da proizvod površine poprečnog presjeka cijevi i brzine fluida kroz taj poprečni presjek
predstavlja protok fluida, pa pošto relacija (11.4) vrijedi za sve presjeke iste cijevi, može se napisati u
opštem obliku da je
Q = Sv = const. (11.5)
To znači da je proizvod brzine strujanja nestišljivog idealnog fluida koji teče stacionarno u bilo kom
presjeku cijevi i površine poprečnog presjeka konstantna veličina, koja se ne mijenja duž cijevi. To je
jednačina kontinuiteta (teorem o neprekidnosti toka). Iz jednačine kontinuiteta (11.5) se vidi da tamo
gdje je cijev uža, brzina fluida je veća i obratno, fluid se ubrzava tamo gdje se cijev sužava. Dakle na
čestice fluida dlejule sila usmjerena od šireg dijela cijevi prema užem. Ta sila dolazi zbog razlike
pritisaka - pritisak u širem dijelu cijevi je veći nego u užem.

11.3 Bernulijeva jednačina

Danuel Bernoulli, švicarski fizičar, je 1738. našao zakon o raspodjeli pritisaka unutar strujne cijevi.
Eksperiment je pokazao da je pritisak na mjestu gdje je brzina veća manji nego tamo gdje je brzina
manja. Da bi ustanovili vezu između brzine i pritiska idealnog nestišljivog fluida u stacionarnom
kretanju, razmotrimo njegovo kretanje kroz cijev datu na crtežu 11.3.
 Crtež 11.3 Kroz cijev različitog presjeka stacionarno struju nestišljiv idealan fluid. Brzina na širem
presjeku je , a na užem . Na površinu djeluje sila pritiska , a na površinu sila pritiska .

Neka za vrijeme kroz presjek protekne masa fluida . Pri tom je sila
pritiska na površini izvršila rad:
∆m
∆W1 = F1 ∆s1 = p1 S1 v1 ∆t = p1 (11.6)
ρ
dok je rad sile na površini :
∆m
∆W2 = − F2 ∆s 2 = − p2 S 2 v2 ∆t = − p2 (11.7)
ρ
gdje smo predznakom minus uzeli u obzir da su smjerovi sile i pomaka suprotni.
Rad ∆ izvršen nad sistemom na presjeku prenosi se preko sistema na presjek , gdje sistem
izvši rad ∆ protiv sila vanjskog pritiska . Ukupni rad izvršen nad sistemom je
∆m
∆W = ∆W1 + ∆W2 = ( p1 − p2 ) (11.8)
ρ
Taj rad je jednak promjeni energije čitave razmatrane zapremine fluida. Ta se promjena može izračunati
kao razlika kinetičke i potencijalne energije iscrtkanih malih volumena ∆ ∆ i∆ ∆ (na
crtežu 11.3)
∆mv22 ∆mv12
∆E = Ek 2 − E k1 + E p 2 − E p1 =− + ∆mgh2 − ∆mgh1 . (11.9)
2 2
Kad izjednačimo izraze (11.8) i (11.9) nakon sređivanja dobivamo:
ρv12 ρv22
p1 + ρgh1 + = p2 + ρgh2 + . (11.10)
2 2
ili
ρv 2
p + ρgh + = const. . (11.11)
2
Izraz (11.11) se naziva Bernulijeva jednačina, prema kojoj je zbir statičkog pritiska ( ), visinskog
pritiska ( ), koji dolazi zbog visinske razlike pojedinih dijelova fluida i dinamičkog pritiska ( ⁄ )
duž cijevi (ili za određenu strujnicu), konstantna veličina, za idealne, nestišljive i stacionarne fluide.
Ona se može primijeniti i na realne tečnosti kod kojih nije veliko unutrašnje trenje (viskoznost).
 Razmotrimo dva specifična slučaja:

a) ako je 0, tj ako fluid miruje, jednačina (11.11) prelazi u

p + ρgh = const. . (11.12)
ili
p1 − p2 = ρg ( h2 − h1 ) .
što je već poznati izraz za razliku hidrostatičkih pritisaka u mirnom fluidu. Isti rezultat se dobije i za
slučaj kada je brzina protjecanja konstantna .

b) ako je cijev horizontalna onda je visina # tečnosti u odnosu na referentni nivo konstantna, pa je stoga
i član visinskog pritiska konstantna veličina ( $# .) te Bernulijeva jednačina tada ima oblik
ρv 2
p+ = const. . (11.13)
2

Brzinu protjecanja fluida možemo mjeriti pomoću Pitoove (Pitot) cijevi (Crtež 11.4). To je
staklena cijev čiji je donji kraj savijen u smjeru suprotnom od smjera protjecanja tečnosti. Pošto je brzina
protjecanja tečnosti ispred samog otvora Pitoove cijevi jednaka nuli ( 0), Bernulijeva jednačina
tada glasi:
ρv12
p2 = p1 + . (11.14)
2

1
2

1
)
2

Crtež 11.4 Mjerenje brzine fluida pomoću Pitoove cijevi. Ako se pomoću obične manometarske cijevi
izmjeri pritisak , razlika u nivou tečnosti u ove dvije cijevi dat će mjeru dinamičkog pritiska, dnosno
brzinu protjecanja tečnosti.

11.4 Toričelijeva jednačina

Posmatrajmo istjecanje tečnosti kroz otvor neke posude kao na crtežu 11.5. U ovom slučaju na presjek
(slobodna površina tečnosti) djeluje atmosferski pritisak ( % ). Na presjeku djeluje pritisak
takođe jednak atmosferskom ( % ). Ako je površina presjeka velika u odnosu na presjek ,
onda se može uzeti da je brzina tečnosti na presjeku približno jednaka nuli ( & 0). Označimo sa
brzinu istjecanja tečnosti na presjeku ( ), tada Bernulijeva jednačina (11.11) dobiva oblik:
ρv 2
pa + ρgh1 = pa + ρgh2 + . (11.15)
2

odakle slijedi da je brzina istjecanja

 v = 2 gh . (11.16)
gdje je # # * # udaljenost od površine tečnosti do centra otvora na posudi. Dobijeni izraz za brzinu
istjecanja tečnosti kroz otvor posude (11.16) naziva se Toričelijeva (Toricelli) jednačina, prema kojoj
je brzina istjecanja tečnosti iz široke posude jednaka brzini koju tijelo dobije kada slobodno pada sa iste
visine. Izvedena relacija važi, naravno, za idealnu, nestišljivu i stacionarnu tečnost.

Crtež 11.5 Istjecanje tečnosti iz otvora na posudi. Na slobodnoj površini tečnosti i na otvoru vlada
atmosferski pritisak % . Ukoliko je slobodna površina tečnosti puno veća od površine otvora može se
uzeti da se tečnost uvijek nalazi na istoj visini # , tj. da tečnost miruje & 0.

11.5 Protjecanje realnih tečnosti

U praksi je veoma važna srednja brzina protjecanja ̅ tečnosti. Zamislimo cilindričnu cijev površine
poprečnog presjeka , na čijem jednom kraju ističe tečnost u cilindričnu menzuru iste površine
poprečnog presjeka . Tada je srednja brzina tečnosti u cijevi (bez obzira na karakter njenog protjecanja)
brojno jednaka brzini podizanja nivoa tečnosti uhvaćene u menzuru. Ako je za vrijeme u menzuru
utekla tečnost čija je zapremina , tada je srednja brzina tečnosti u cijevi
l
v= . (11.17)
t
gdje je , visina tečnosti u menzuri u momentu . Eksperimentalno je dokazano da je srednja brzina
laminarnog toka tečnosti u cijevi data relacijom
r 2 p1 − p2
v= . (11.18)
8η l
koja predstavlja Hagenov zakon. Drugi razlomak u izrazu (11.18) pokazuje kako pritisak u cijevi opada
duž strujnog toka po jedinici dužine cijevi i naziva se gradijent pritiska. Razlika * predstavlja
razliku pritisaka na krajevima cijevi, poluprečnik cijevi je označen sa -, dok je sa . označen dinamički
koeficijent viskoznosti.
Ako sada uvedemo intenzitet protoka /, kao zapremina tečnosti koja istječe iz cijevi u jedinici
vremena, onda se relacija (11.17) nakon što brojnik i nazivnik pomnožimo sa , može pisati i na sljedeći
način
V
I = = v ⋅S . (11.19)
t
Ukoliko je cijev kružnog poprečnog presjeka, - 0, kada (11.18) uvrstimo u (11.19)
intenzitet protoka možemo napisati kao
p − p 2 ∆p
I= 1 = . (11.20)
8ηl R
r 4π
Veličina R predstavlja hidrodinamički otpor, tj. otpor protjecanja tečnosti kroz cijev i izražava se u
jedinicama otpora 112 133,345 ∙ ∙ . Izraz (11.20) je formalno analogan Omovom zakonu za
jednosmjernu struju
 U
I=
R
gdje je 7 jačina struje koja protječe kroz provodnik, 8 napon na krajevima provodnika, a 9 električni
otpor provodnika. Očito veličina 9 iz (11.20) odgovara otporu cijevi. Iz izraza (11.20) vidimo da je kao
i kod električnog otpora (9 ∝ , i 9 ∝ 1/ ), otpor cijevi pri protjecanju tečnosti, direktno proporcionalan
dužini cijevi ,, ali obrnuto proporcionalan kvadratu površine poprečnog presjeka cijevi . Ovo
omogućava da se zakoni za izračunavanje električnog otpora više različito vezanih otpornika, primjene
na serijske i paralene mreže cijevi kroz koje protječe tečnost.

11.5.1 Štoksova sila

Na osnovu gore naedenog, možemo zakljulčiti da se pri kretanju tijela kroz viskoznu sredinu javlja
odgovarajući otpor. Ovaj otpor igra značajnu ulogu u tehnici. Na primjer pri kretanju aviona kroz vazduh
ili broda po vodi javlja se otporna sila, pa se nastoji da se ova sila svede na minimum.

<

Crtež 11.6 Pri kretanju tijela kroz viskoznu sredinu javlja odgovarajući otpor.

Slojevi tečnosti neposredno uz tijelo kreću se istom ili bliskom brzinom kao i tijelo, pa se između njih
i ostalih slojeva javlja sila trenja. Prema Štoksovom (Stokes) zakonu, sila trenja koja se javlja pri
kretanju tijela kroz viskoznu tečnost direktno je proporcionalna brzini kretanja tijela , apsolutnom
koeficijentu viskoznosti . i dimenzijama tijela. Za tijelo sfernog oblika, sila otpora pri kretanju kroz
tečnost, prema Štoksovom zakonu iznosi
F = 6πηrv (11.21)
gdje je - - poluprečnik tijela.

Pri većim brzinama kretanja tijela kroz fluid postoji mogućnost pojave turbulencije što znatno
povećava silu trenja. Zavisno od oblika tijela, a ne samo od njegovih dimenzija javljaju se vrtlozi, a time
i veća sila otpora kretanju tijela (crtež 11.7). Otpor sredine može se tumačiti pomoću pritiska. Rad sile
trenja vrši se na račun energije pritiska. Zato je pritisak iza tijela uvijek manji od pritiska ispred tijela.
Jasno je da će pri kretanju tijela postojati sila uslijed razlike pritisaka, koja je usmjerana ka manjem
pritisku odnosno suprotno brzini kretanja tijela u odnosu na fluid. Pojava vrtloga izaziva veću razliku
pritisaka, a time i veći otpor sredine. Zbog toga se biraju tijela takvog oblika koja ne izazivaju
turbulenciju tj. smanuju otpor tzv. aerodinamični oblik.
 laminarni tok turbulentni tok
Crtež 11.7 Zavisno od oblika tijela, a ne samo od njegovih dimenzija javljaju se vrtlozi (slike gore). Pri
većim brzinama kretanja tijela kroz fluid postoji mogućnost pojave turbulencije (slike dole).

11.5.2 Rejnoldsov broj

Pri većim brzinama strujanja fluida dolazi do prelaska čestica fluida iz jednog sloja u drugi tj. do
međusobnog mješanja slojeva i pojave vrtloga. Takvo kretanje se naziva turbulentno kretanje. Kada će
laminarno kretanje preći u turbulentno zavisi od mnogo okolnosti, koje se jednostavnom teorijom ne
mogu predvidjeti. Uglavnom se turbulantno kretanje javlja pri većim brzinama, ali zavisi i od oblika
posude, prečnika mlaza, obrade površine posude i drugih faktora.

Crtež 11.8 Profil brzine za laminarni tok (slika lijevo) i turbulentni tok (slika desno)

Eksperimentalno je utvrđeno da se pri turbulentnom kretanju javlja drugačiji raspored brzina.

Dok je pri laminarnom kretanju raspodjela brzina parabolička i unutrašnje trenje proporcionalno brzini
fluida, pri turbulentnom brzina je po cijelom presjeku cijevi ista i naglo pada tek u blizini zidova cijevi
a unutrašnje trenje je uglavnom proporcionalno kvadratu brzine (crtež 11.8).
Općenito unutrašnje trenje se znatno povećava pri turbulentnom kretanju. Brzina pri kojoj dolazi
do prelaska laminarnog u turbulentno kretanje naziva se kritičnom brzinom. Eksperimentalna
istraživanja su pokazala da kritična brzina zavisi od koeficijenta viskoznost, gustine fluida kao i od
dimenzija mlaza, ali i od drugih faktora koji se ne mogu tačno odrediti. Zbog toga se kao kriterijum za
određivanje prirode kretanja fluida koristi Reynoldsov broj >? (Osborne Reynolds,1842-1912)
ρv d
Re = (11.22)
η
pri čemu je ̅ – srednja brzina tečnosti u smjeru njenog protjecanja, – gustina fluida, . – koeficijent
viskoznosti tečnosti, @ * prečnikcijevi kroz koju tečnost protječe. Rejnolsdov broj je bezdimenzionalna
veličina.
Pod kritičnim Rejnoldsovim brojem 9AB podrazumijeva se najmanja vrijednost Rejnoldsovog
broja od koje počinje mogućnost turbulentnog strujanja tečnosti u cijevi. Za homogene tečnosti ona
iznosi 9AB < 2000. Za većinu homogenih tečnosti, laminarni tok se odvija pri vrijednostima 9A <
2000. Za vrijednosti Rejnoldsovog boja između 2000 i 3000 strujanje tečnosti je nestabilno (može
spontano prelaziti iz jednog oblika protjecanja u drugi), dok za vrijednosti vrijednostima 9A > 3000
tok postaje turbulentan.