‫اندیشه اسالمی ‪1‬‬

‫‪cxzghjkl;'/‬‬
‫جلسه هشتم‬

‫جهان شناسی‪2‬‬

‫توحید افعالی‬

‫یکی از اصول معارف اسالمی‪ ،‬که فهم بهتر رابطه خدا و جهان را آسان می کند‪ ،‬اصل توحید افعالی است‪.‬درک‬
‫صحیح توحید افعالی به ما کمک می کند تا عمق رابطه خدا با خلق و حضور جدی اراده و مشیت او را در صحنه‬
‫عالم‪ ،‬دریابیم‪.‬‬

‫توحید افعالی‪ ،‬یعنی‪:‬تنها فاعل مستقل‪ -‬که فاعلیتش وابسته به موجود دیگری نیست‪ -‬خداوند است و فاعلیت سایر‬
‫موجودات جلوه ای از فاعلیت او است که بدون اذن و اراده او محقق نمی گردد‪.‬بنابراین‪ ،‬هرچه در پهنه هستی رخ‬
‫می دهد‪ ،‬فعل خدا و در حیطه اراده و خواست او است‪.‬‬

‫ایمان به توحید افعالی روزنه جدیدی به سوی شناخت جهان می گشاید‪:‬کسی که توحید افعالی را باور داشته‬
‫باشد‪ ،‬اراده و مشیت خداوند را در همه جا حاضر می بیند و در ورای هر پدیده و حادثه ای‪ ،‬اثری از فاعلیت او را‬
‫می بیند‪.‬جهان‪ ،‬با همه گستردگی و عظمتش و با همه رنگارنگی و تنوعش‪ ،‬تبلور حاکمیت یک اراده واحد است‬
‫و همه تحوالت و دگرگونی ها از مبدأ ثابت و یکتایی سرچشمه می گیرد‪«:‬ال حول و ال قوه اال باهلل»‪.‬‬

‫توجه به اصول جهان شناسی اسالم‪ ،‬ما را در ترسیم خطوط کلی جهان شناسی اسالمی یاری می کند و نیز در سایه‬
‫این اصول‪ ،‬می توانیم فهم بهتری از آموزه های خداشناسانه و انسان شناسانه اسالم داشته باشیم‪.‬اینک جای دارد‬
‫نگاهی کوتاه به برخی دیدگاه های دینی درباره پدیده های جهان اندازیم‪.‬‬

‫گفتیم که جهان شناسی اسالم در حوزه شناخت پدیده های طبیعی و مادی محدود نمی گردد‪ ،‬بلکه موجودات‬
‫فراطبیعی را نیز در بر می گیرد‪.‬از این رو‪ ،‬ما بحث خود را در دو بخش اصلی پی می گیریم‪:‬پدیده های‬
‫طبیعی(جهان طبیعت) و موجودات فراطبیعی(جهان ماورای طبیعت)‪.‬‬

‫‪ 1‬ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ‪Faran.ac.ir‬‬
 ‫جهان طبیعت‬

‫قرآن‪ ،‬در آیات بسیاری‪ ،‬از پدیده های طبیعی سخن گفته است‪.‬تنوع پدیده های طبیعی و فراوانی آیات قرآن در‬
‫این باره‪ ،‬از یک سو‪ ،‬و محدودیت بحث حاضر‪ ،‬از سوی دیگر‪ ،‬ما را به فشردن بحث و کوتاه آوردن سخن وامی‬
‫دارد‪.‬‬

‫آفرینش جهان طبیعت؛از پاره ای آیات قرآن کریم چنین برمی آید که جهان طبیعت در طی شش روز آفریده‬
‫شده است‪:‬‬

‫«در حقیقت‪ ،‬پروردگار شما آن خدایی است که آسمان ها و زمین را در شش روز آفرید؛ سپس بر عرش‬
‫جهانداری استیال یافت‪».‬‬

‫با توجه به این نکته که تعبیر«السماوات واالرض»(آسمان ها و زمین) در قرآن‪ ،‬معموال کنایه از کل عالم طبیعت‬
‫است‪ ،‬آیه باال بر این معنا داللت دارد که فرایند آفرینش گستره جهان طبیعت‪ ،‬طی شش روز صورت بسته‬
‫است‪.‬اما مقصود از«روز» در اینجا چیست؟با نظر به این که پیش از شکل گیری منظومه شمسی(به صورت کنونی)‬
‫روز و شب‪ -‬به معنای مصطلح آن‪ -‬در کار نبوده و نیز با توجه به این حقیقت که واژه«یوم» گاه در قرآن به معنای‬
‫مقطعی از زمان به کار رفته است‪ ،‬می توان گفت که مقصود از«یوم» در آیه باال‪ ،‬فاصله زمانی معینی است که‬
‫مقدار دقیق آن بر ما آشکار نیست‪.‬بنابراین‪ ،‬آنچه به قطع می توان گفت‪ ،‬این است که خلقت جهان طبیعت در‬
‫طول شش دوره صورت گرفته است‪.‬از آیات دیگری برمی آید که آفرینش آسمان ها در دو دوره‪ ،‬آفرینش‬
‫زمین نیز در دو دوره‪ ،‬و خلقت توشه ها و اندوخته های زمین نیز در دو دوره انجام پذیرفته است‪.‬‬

‫‪.1‬آسمان ها و زمین‬

‫آیات متعددی‪ ،‬از هفت آسمان سخن گفته اند‪«:‬اهلل الذی خلق سبع سماوات؛ خدا همان کسی است که هفت‬
‫آسمان را آفرید‪.».‬‬

‫همچنین‪ ،‬از پاره ای آیات به د ست می آید که در آغاز‪ ،‬فضای واحدی‪ ،‬از جنس دود(گاز) بوده و سپس خداوند‬
‫آن را به صورت هفت آسمان پرداخته است‪:‬‬

‫‪ 2‬ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ‪Faran.ac.ir‬‬
‫«سپس آهنگ آفرینش آسمان کرد‪ ،‬و آن بخاری بود‪.‬پس به آن و به زمین فرمود‪«:‬خواه یا ناخواه بیایید»‪.‬آن دو‬
‫گفتند‪«:‬فرمان پذیر آمدیم»‪.‬پس آنها را به صورت هفت آسمان در دو هنگام مقرر داشت‪(».‬فصلت‪11/‬و‪)11‬‬

‫واقعیت آن است که ما درباره ویژگی های آسمان های هفتگانه آگاهی چندانی نداریم‪.‬آنچه از قرآن فهمیده می‬
‫شود این است که این آسمان ها بر فراز یکدیگر قرار دارند و ستارگان که شبانگاهان می درخشند‪ ،‬در پایین ترین‬
‫آسمان(از آسمان های هفتگانه) قرار دارند‪.‬‬

‫برخالف آسمان‪ ،‬در قرآن از سیاره زمین به صورت مفرد یاد شده است‪.‬قرآن‪ ،‬در توصیف زمین‪ ،‬بیشتر بر اوصافی‬
‫تکیه می کند که بیانگر فواید و منافع این آشیانه خاکی برای انسان ها است و البته‪ ،‬در همه جا خالقیت خداوند را‬
‫نیز یادآور می شود‪.‬‬

‫به تعبیر قرآن‪ ،‬خداوند زمین را‪ -‬برای آدمیان‪ -‬همچون بستری گسترده و مرکبی راهوار و محل استقرار و آرامش‬
‫و خزینه روزی آنان قرار داده است‪.‬در پاره ای آیات نیز پس از اشاره به اینکه خداوند با فرو فرستادن باران حیات‬
‫جدیدی به زمین می بخشد‪ ،‬این پدیده نمونه ای از احیای مردگان در روز رستاخیز دانسته می شود‪:‬‬

‫« و از دیگر نشانه های او این است که تو زمین را فسرده می بینی و چون باران بر آن فرو ریزیم به جنبش درآید و‬
‫بردمد‪.‬آری‪ ،‬همان کسی که آن را زندگی بخشید قطعا" زنده کننده مردگان است‪».‬‬

‫‪.2‬اجرام آسمانی‬

‫قرآن اجرام آسمانی را فرمان بردار خداوند می داند و این حقیقت را خاطر نشان می کند که حرکات و آثار این‬
‫اجرام‪ ،‬بر پایه برنامه ای است که آفریدگار هستی برای آن رقم زده است‪:‬‬

‫«و نیز خورشید و ماه و ستارگان را که به فرمان او رام شده اند‪،‬پدید آورد‪(».‬اعراف‪)45/‬‬

‫از منافع ستارگان‪ ،‬افزون بر آنکه زیور آسمان و موجب زیبایی آن اند‪ ،‬این است که آدمی به کمک آنها جهت‬
‫حرکت خویش را در راههای زمینی و دریایی می یابد‪.‬همچنین‪ ،‬برخی آیات قرآن از این حقیقت پرده برمی دارد‬
‫که اجرام آسمانی در فضا و در مدارهای خاصی حرکت می کنند؛ به گونه ای که‪ -‬در شرایط عادی‪ -‬با یکدیگر‬
‫برخورد نمی کنند‪.‬در سوره یس‪ ،‬پس از اشاره به حرکت خورشید و ماه‪ ،‬بیان می شود که این دو جرم آسمانی‬

‫‪ 3‬ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ‪Faran.ac.ir‬‬
‫هیچ گاه با یکدیگر تصادم نمی کنند؛ چرا که هریک در مدار خاصی شناورند‪«:‬و کل فی فلک یسبحون‪.‬و هر‬
‫کدام در مداری شناورند»‪.‬‬

‫‪.3‬پدیده های زمینی‬

‫در قرآن آیات فراوانی از پدیده های طبیعی زمین سخن می گویند‪.‬کوهها به مثابه لنگرگاه ها یا میخ هایی معرفی‬
‫شده اند که سبب آرامش و استقرار زمین گردیده‪ ،‬از لرزش آن جلوگیری می کنند و نیز می توانند پناهگاه‬
‫مناسبی برای انسان ها باشند‪.‬در پاره ای آیات نیز به این واقعیت اشاره شده است که هرچند کوهها ثابت و استوار‬
‫به نظر می رسند‪ ،‬همچون ابرها در حرکت و جنبش اند‪.‬از سوی دیگر‪ ،‬شماری از آیات به نقش باران در پیدایش‬
‫آب های ساکن(دریاها) و چشمه های روان و نیز رویش گیاهان اشاره می کنند‪.‬‬

‫افزون بر این‪ ،‬قرآن بیان می دارد که خدا دریاها را مسخر انسان ها گردانیده است‪ ،‬تا هم در آن کشتی برانند و هم‬
‫از منابع غذایی دریا و زیورآالت نهفته در آن‪ -‬مانند مروارید‪ -‬بهره برند‪.‬در آیاتی نیز به نقش باد و ابر و منافع آنها‬
‫برای انسان اشاره شده است‪.‬‬

‫‪.4‬جانوران و گیاهان‬

‫قرآن به نظام زوجی گیاهان(نر و ماده بودن) اشاره و بر موزونی و زیبایی آنها تأکید می کند‪.‬از دیدگاه قرآن‪ ،‬خدا‬
‫است که با نزول قرآن‪ ،‬خدا است که با نزول باران دانه ها را می رویاند و درختان میوه را به ثمر می نشاند و از این‬
‫رهگذر آذوقه انسان و حیوانات اهلی و خانگی را فراهم می آورد‪.‬همچنین‪ ،‬تنوع و گونه گونی گیاهان آیه ای از‬
‫آیات الهی به شمار می آید‪.‬‬

‫قرآن‪ ،‬شناوری پرندگان را در هوا‪ ،‬فعل خداوند می داند و این پدیده را از آیات الهی می شمارد‪.‬در شماری از‬
‫آیات نیز به منافع حیوانات اهلی(جابجایی بار‪ ،‬منبع موادغذایی و پوشاک و‪ )...‬اشاره شده است‪.‬همچنین فرآیند‬
‫تولید شیر در بدن حیوانات اهلی شیرده‪ ،‬مایه عبرت و درس آموزی دانسته شده است‪.‬‬

‫افزون بر آنچه گفته شد‪ ،‬قرآن عنایت ویژه ای به برخی حیوانات‪ ،‬نظیر زنبور عسل دارد و شیوه خانه سازی و‬
‫صنعت تولید عسل را آیه ای برای اندیشمندان می داند‪.‬‬

‫‪ 4‬ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ‪Faran.ac.ir‬‬
‫در این جا‪ ،‬بار دیگر‪ ،‬بر این مسأله تأکید می کنیم که متون دینی ما‪ ،‬با توجه به رسالت هدایت گری خود‪ ،‬به‬
‫پدیده های عالم طبیعت از منظر خاصی نگریسته و از طرح مسائل جهان شناختی‪ ،‬اهداف خاصی را دنبال کرده‬
‫اند‪.‬پاره ای از این اهداف بدین قرارند‪:‬‬

‫‪.1‬زمینه سازی برای خردورزی و اندیشیدن آدمی در نظام خلقت؛‬

‫‪.1‬آشنایی انسان با صفات خداوند‪ ،‬نظیر علم و حکمت و قدرت؛‬

‫‪. 3‬ارائه شواهدی بر اصل توحید‪ ،‬به ویژه توحید افعالی و شاخه های گوناگون آن‪ ،‬نظیر توحید در ربوبیت و تدبیر‬
‫عالم؛‬

‫‪. 5‬زمینه سازی برای اینکه آدمی بتواند از ظواهر عالم بگذرد و به حقایقی که در ورای این ظواهر نهفته است‪ ،‬راه‬
‫یابد و در پس اسباب و علل طبیعی‪ ،‬دست غیبی خداوند را نظاره گر باشد؛‬

‫‪.4‬ایجاد حالت شور و شوق و عشق نسبت به خداوند؛‬

‫‪.6‬برانگیختن حس سپاس گزاری آدمی از طریق بیان نعمت های الهی‪.‬‬

‫جهان ماورای طبیعت‬

‫‪.1‬فرشته‬

‫گفتیم که در جهان شناسی اسالمی‪ ،‬بخشی از عالم خلقت به موجودات فراطبیعی اختصاص دارد‪.‬در اینجا گذری‬
‫بر دیدگاه اسالم درباره موجودات غیرمادی خواهیم داشت‪.‬‬

‫یکی از اصول مسلم جهان شناسی اسالمی‪ ،‬وجود موجوداتی است که انها را«ملک» یا«فرشته» می خوانیم‪.‬در‬
‫آیات و روایات فراوانی از فرشتگان و ویژگی ها‪ ،‬اوصاف و افعال آنان سخن گفته شده است‪.‬در این جا‪ ،‬به‬
‫اختصار‪ ،‬به بخشی از دیدگاه های اسالم درباره این گروه از آفریدگان الهی اشاره می کنیم‪:‬‬

‫الف‪.‬ماهیت فرشتگان؛در قرآن کریم‪،‬سخن صریحی درباره ماهیت و چیستی فرشتگان و خمیرمایه خلقت آنان‬
‫نیامده است‪.‬آنچه مسلم است‪ ،‬فرشتگان ماهیتی مغایر با انسان و دیگر مخلوقات ذی شعور(جن و حیوانات)دارند؛‬
‫اما این مسأله که ماهیت آنها چیست‪،‬مورد اختالف است‪.‬گروهی از دانشمندان مسلمان‪ ،‬فرشتگان را موجوداتی‬

‫‪ 5‬ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ‪Faran.ac.ir‬‬
‫مجرد و غیرمادی می دانند و گروهی دیگر‪ ،‬آنان را دارای جسم لطیف‪ -‬که با جسم غیرلطیف که دارای ابعاد سه‬
‫گانه و وزن و حجم و نیز قابل ادراک حسی است‪ ،‬تفاوت دارد‪ -‬به شمار می آورند‪.‬با این حال‪ ،‬هر دو گروه‪،‬‬
‫براین مطلب اتفاق نظر دارند که فرشتگان به کمند حواس ظاهری بشر درنمی آیند و قابل ادراک حسی نیستند‪.‬‬

‫ب‪.‬عصمت و عبادت فرشتگان؛سرشت فرشتگان گوهری تمام عقالنی است و در وجود آنان از امیال نفسانی و‬
‫خواست های شهوانی خبری نیست‪ .‬از این رو‪ ،‬همواره به تسبیح و تنزیه پروردگار مشغول اند و هرگز راه مخالفت‬
‫و عصیان را نمی پیمایند‪.‬قرآن در توصیف فرشتگان می گوید‪:‬‬

‫« بلکه فرشتگان بندگانی ارجمندند‪ ،‬که در سخن بر او پیشی نمی گیرند‪ ،‬و خود به دستور او کار می‬
‫کنند‪(».‬انبیاء‪16/‬و‪)12‬‬

‫ج‪.‬رسالت الهی؛فرشتگان از جانب خداوند رسالتی الهی دارند‪«:‬خداوند از میان فرشتگان رسوالنی برمی‬
‫گزیند‪(».‬حج‪)24/‬‬

‫با توجه به نقشی که فرشتگان‪،‬به اذن خداوند‪ ،‬در تدبیر امور عالم دارند‪ ،‬می توان گفت که رسالت آنان شامل دو‬
‫بخش است‪:‬رسالت تکوینی که به وساطت آنان در تدبیر امور عالم و انجام فرامین الهی مربوط می شود و رسالت‬
‫تشریعی که میانجی بودن آنان در نزول وحی به پیامبران باز می گردد‪.‬‬

‫د‪.‬کارهای فرشتگان؛قرآن کریم کارهای فراوانی را برای فرشتگان برشمرده است‪.‬وساطت در نزول وحی و ابالغ‬
‫پیام الهی به پیامبران‪ ،‬تدبیر امور عالم و وساطت در وصول فیض الهی به مخلوقات‪ ،‬استغفار و شفاعت برای مؤمنان‬
‫و امداد آنان‪ ،‬لعن کافران‪ ،‬ثبت اعمال بندگان و قبض روح آنان در هنگام مرگ از جمله مأموریت های الهی‬
‫است که فرشتگان آن ها را اجرا می کنند‪.‬فرشتگان در عالم برزخ و آخرت نیز حضور دارند؛ گروهی از آنان در‬
‫بهشت مستقرند و گروهی نیز نگاهبان دوزخ و دوزخیان اند‪.‬‬

‫افزون بر آنچه یاد شد‪،‬فرشتگان همواره به عبادت و تقدیس و تسبیح خداوند اشتغال دارند و هیچ گاه از این عمل‬
‫فراغت نمی یابند و به کاری دیگر نمی پردازند‪.‬‬

‫د‪.‬اصناف و مراتب فرشتگان؛از مجموعه آیات و روایات این مقدار برمی آید که فرشتگان مراتب و مدارج‬
‫مختلفی دارند و گروهی در زمره کارگزاران گروه دیگر به شمار می آیند‪.‬قرآن بر این مطلب گواهی می دهد که‬

‫‪ 6‬ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ‪Faran.ac.ir‬‬
‫هریک از فرشتگان از جایگاه و رتبه خاصی برخوردار است‪«:‬و هیچ یک از ما(فرشتگان) نیست مگر اینکه برای او‬
‫مقام و مرتبه ای معین است»‪.‬‬

‫همچنین‪ ،‬از پاره ای آیات روشن می شود که گروهی از فرشتگان‪ ،‬کارگزاران فرشته وحی(یعنی جبرائیل) و‬
‫فرمانبردار اویند و فرشته قبض روح(عزرائیل) نیز مأمورانی از میان دیگر فرشتگان دارد‪.‬برخی روایات نیز گویای‬
‫آن اند که در میان فرشتگان؛ جبرائیل‪،‬میکائیل‪ ،‬اسرافیل و عزرائیل از جایگاه ویژه و بلندی برخوردارند‪.‬‬

‫‪.2‬شیطان‬

‫دومین موجود نامحسوسی که در متون دینی ما از آن نام برده شده‪ ،‬شیطان یا ابلیس است‪.‬‬

‫الف‪.‬ماهیت شیطان؛قرآن‪ ،‬آشکارا‪ ،‬اعالم می دارد که شیطان از جماعت جنیان بوده است‪«:‬فسجدوا اال ابلیس کان‬
‫من الجن؛پس همه‪ -‬جز ابلیس‪ -‬سجده کردند‪».‬‬

‫شیطان خود‪ ،‬پس از عصیان در برابر فرمان الهی به سجده بر آدم(ع) در احتجاج خویش با خدا بر این نکته تأکید‬
‫ورزید که او از آتش و آدم(ع) از خاک آفریده شده است و دستمایه خلقت جن از آتش است‪.‬‬

‫با این حال‪ ،‬از مجموعه متون دینی مربوط به شیطان آشکار می شود که او در آغاز برای مدت زیادی به عبادت‬
‫خدا مشغول بوده و بر اثر کثرت عبادت‪ ،‬در زمره فرشتگان درآمد و از همین رو‪ ،‬دستور خداوند به فرشتگان برای‬
‫سجده به آدم(ع) شامل او نیز گشت‪.‬‬

‫ب‪.‬سرگذشت شیطان؛ شیطان سرگذشتی بس شگفت انگیز و درس آموز دارد که در مواضع گوناگونی از قرآن‬
‫کریم به آن اشاره ش ده است‪.‬فشرده داستان شیطان‪ ،‬برپایه ایات قرآن‪ ،‬این است که او در آغاز به دلیل فراوانی‬
‫عبادت در زمره فرشتگان جای گرفت‪.‬پس از آفرینش آدم(ع)‪ ،‬خداوند‪ ،‬فرشتگان‪ -‬و از جمله شیطان‪ -‬را فرمان‬
‫داد که بر آدم(ع) سجده کنند؛ اما در این میان تنها شیطان سرباز زد و از سجده استکبار ورزید‪.‬شیطان برای دفاع‬
‫از عصیان گری خود به قیاس باطلی چنگ زد و خود را‪ ،‬به دلیل آتشی بودن‪ ،‬از آدم(ع) که خاکی است‪ ،‬برتر‬
‫دانست‪.‬‬

‫‪ 7‬ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ‪Faran.ac.ir‬‬
‫این آزمون بسیار بزرگی بود که شیطان‪ ،‬از آن سرافکنده و مردود بیرون آمد‪.‬شیطان‪،‬بر اثر این تمرد آشکار‪ ،‬از‬
‫جایگاه خویش سقوط کرد و از د رگاه الهی رانده شد و تا رستاخیز ملعون خداوند گردید‪.‬پس از این‪ ،‬شیطان‬
‫دشمنی خویش را با آدم(ع) آشکار ساخت و از خدا خواست که او را تا روز رستاخیز مهلت دهد‪ ،‬تا به گمراه‬
‫ساختن آدم(ع) و فرزندان او کمر بندد‪.‬خداوند نیز‪ ،‬براساس حکمت خویش‪ ،‬شیطان را تا زمانی معین‪ -‬که البته‬
‫برای ما معلوم نیست‪ -‬مهلت داد‪.‬‬

‫ج‪.‬کارهای شیطان؛ شیطان به روش های گوناگونی برای گمراه ساختن انسان ها توسل می جوید‪:‬یکی از روش‬
‫های او ایجاد وسوسه در انسان برای انجام گناه است‪.‬به گواهی قرآن‪،‬شیطان از طریق وسوسه کردن آدم و حوا‪،‬‬
‫انان را به خوردن از شجره ممنوعه راغب کرد و با سوگند دروغ‪ ،‬آنان را فریب داد‪.‬از دیگر کارهای او‪ ،‬زیبا جلوه‬
‫دادن کارهای زشت در نظر آدمی است‪.‬شیطان لذت گناهان را در دید گناهکاران بیش از آنچه هست‪ ،‬نشان می‬
‫دهد‪ ،‬تا از این رهگذر آنان را به دام معصیت کشاند‪.‬‬

‫عالوه بر این‪ ،‬شیطان وعده های گوناگونی به پیروان خود می دهد؛ وعده هایی که هیچ کدام محقق نمی گردد‪.‬او‬
‫برای بازداشتن مردم از انفاق‪ ،‬آنان را از خطر فقر و تنگدستی می هراساند و آدمیان را از یاد خدا غافل می‬
‫کند‪.‬خالصه آنکه شیطان بزرگترین برانگیزاننده بیرونی انسان به سوی کارهای زشت و ناپسند است‪.‬‬

‫نکته مهمی که نباید از نظر دور داشت‪ ،‬آن است که هیچ یک از روشهای اغواگری و فریبکاری شیطان به گونه‬
‫ای نیست که به سلب اختیار آدمی انجامد؛ بلکه در نهایت این خود انسان است که والیت شیطان را بر خویش می‬
‫پذیرد و طوق پیروی او را بر گردن می اندازد و دعوت او را لبیک می گوید‪.‬قرآن در تصویر صحنه ای از‬
‫رستاخیز‪ ،‬بیان می دارد که شیطان‪ ،‬خطاب به دوزخیان می گوید‪:‬‬

‫« و مرا بر شما هیچ تسلطی نبود‪ ،‬جز این که شما را دعوت کردم و اجابتم نمودید‪.‬پس مرا مالمت نکنید و خود را‬
‫مالمت کنید‪(».‬ابراهیم‪)11/‬‬

‫بنابراین‪ ،‬وجود شیطان و اغواگری او منافاتی با اختیار آدمی و مسئولیت های او در برابر اعمال خویش ندارد‪.‬‬

‫‪ 8‬ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ‪Faran.ac.ir‬‬