Cena zł 20

Andrzej Markowski

zagadek as
P ro je k t s ery jn ej okładki i k a rty tytu ło w ej
JÖ ZEF C Z E S Ł A W B IE N IE K

Okładka i rysunki
H ELENA M ATU S ZE W S K A
SPIS TREŚCI

PYTA- ODPO-
NIA WIEDZI

Od a u t o r a .................................................. 7
1. Co to za g ł o s k a ? .................................. 12 74
2. Czy wiesz, jak mówisz i jak słyszysz? . 13 77
3. Głoska za głosk ą...*.............................. 14 79
4. Przycisk, przyśpiew, ilo cza s................. 16 81
5. „Chcą i umię tą rzecz -zrobić” 17 84
6. Zamek w z a m k u ................................. 18 86
7. Jedna głoska, a zmian tyle . . . . 19 88
8. To samo czy nie to s a m o ? 20 91
9. Czerwony jak 21 93
10. K to tak m ó w i ? .................................... 22 95
11. Do magli szła w k r a w a t c e 23 99
12. „Wiadoma rzecz, stolica!” .................... 24 101
13. Czy pan posiada zabezpieczone środki? . 25 103
14. Słownikarze i s ł o w n i k i * 26 106
15. Czy trzeba to r z e c z o w n ik ? ................. 27 109
16. Biernik: kogo? c o ? .............................. 28 111
17. „Otworzyłem 11 drzwi...” ; . ............ 29 114
18. Bardziej jasny? ................................. 30 117
19. Chcielibylibyśmy 31 119
Redaktor
J A N U S Z S IK O R S K I 20. Dudekówna szła z panem Pióro . . . . 32 122
21. Przedrostki, przyrostki........................... 34 125
R ed ak tor techniczny 22. Kotek, kocica, k o cisk o .......................... 35 127
BARBARA PARCZEW SKA 23. Pim, Pekaes, P a fa w a g .......................... 36 130
24. Podmiot, orzeczenie i inne term iny* . 37 132
K o rek to r
25. Szukamy p o d m io tu .............................. 38 136
K R YS TYN A W YSOCKA
26. N a tropie zdań n ajp ro stszych ............. 39 138
27. Co tu trzeba w s t a w ić ? ....................... 40 141
28. „Idąc do szkoły padał deszcz” 41 143

5
 PYTA- ODPO-
NIA WIEDZI

29. Mowa, mowa...* ................................. 42 146

30. Kiedy tak się p i s z e ? ........................... 43 148
31. Co to jest e p it e t ? 46 152
32. Kropki, przecinki, p a u z y .................... 47 155
33. Nusz w b ż u h u ..................................... 48 158 OD A U TO R A
34. Pomówmy o gwarach............................ 49 161
35. Jaka to g w a ra ? ..................................... 50 163
36. Raz na lu d o w o !.......................... 52 166 Wprawdzie coraz częściej odzywają się głosy piętnu­
37. Lech, Czech i R u s .............................. 56 169 jące zepsucie naszej mowy ojczystej, a wszelkie po­
38. Gdzie mieszkał W a r s z ? ....................... 57 172 radniki językowe i prace o charakterze poradnikowym
39. Imiona naszych przo d k ó w .................... 58 175 cieszą się dużym powodzeniem, ale wszystko to inte­
40. Co ma bóg do b o g a c t w a ? * 59 177 resuje tylko stosunkowo wąską grupę ludzi. Ogół znie­
41. Częstochowa = często chowa? . . . . 60 180
chęca niezrozumiała, zawikłana terminologia i „nudna”
42. Rzewny lew 61 183
gramatyka; brak wreszcie czasu na to, by dokładniej
43. Co to jest c z e c h e ł? .............................. 62 185
zastanowić się nad tym, j a k się mówi. Jeżeli się już
44. Dziwny i m p o r t ..................................... 63 188
interesujemy sprawami językowymi, ograniczamy się
45. Coś nie t a k i * ........................................ 64 191
właściwie do zagadnień poprawnościowych (jak należy
46. Mądrej głow ie........................................ 65 194
mówić?, jak się powinno pisać?), rzadko zastanawiamy
47. „Idzie tobie kroi zbawiciel” * ............. 66 196
się nad budową języka, zasadami jego funkcjonowa­
48. Poznań, Kraków c z y ...? ........................ 67 199
nia, zagadkami i niespodziankami kryjącymi się w je ­
49. Jak pan Pasek powiadał....................... 68 202
go historii. Odstrasza nas gramatyka, „gęsiej skórki”
50. Wybitni językoznawcy polscy* . . . . 69 206
dostajemy na dźwięk terminów: dopełnienie, imiesłów,
Nota b ib lio g ra ficzn a ................................................. 210
tryb przypuszczający. Spróbujmy tę niechęć przezwy­
ciężyć i poznać wreszcie ten „przedmiot codziennego
użytku” , jakim jest język.
Zagadki mają charakter popularnonaukowy. Więcej
w nich ciekawostek, rzeczy niezwykłych, niż prawdzi­
wej gramatyki. Wprowadzenie wielu terminów oka­
zało się niezbędne, zawsze są one jednak objaśniane.
Nie irytujm y się, jeśli jakiś wywód będzie wydawał
się sprzeczny z naszym zdrowym rozsądkiem. Prze­
czytajmy najpierw całą odpowiedź, nieraz i odpowie­
dzi sąsiednie, a wtedy dopiero zawyrokujmy, jaka jest
prawda. Nie zachęcam też do postawy przeciwnej —
bezkrytycznej w iary w e wszystko, co tu zostało napi­
sane. Zawsze przecież można zajrzeć do słowników

7
i innych prac językoznawczych, by rozwiać swoje w ąt­ czających poza zakres podstawowy. Można je po pro­
pliwości. stu pominąć, można też zacząć czytać od odpowiedzi,
Zagadki dotyczą zarówno współczesnego języka pol­ traktując to jako formę uzupełnienia wiadomości. Za­
skiego i gwar ludowych, jak też historii polszczyzny. gadki trudniejsze są wprowadzone celowo. Stopniowa­
Część historyczna jest potraktowana skrótowo (czy­ nie trudności będzie bowiem korzystne przy różnego
telnik nie ma przecież odpowiedniego przygotowania) rodzaju kwizach i turniejach, do których Zagadki mo­
i zawsze ma jakieś odniesienie do współczesności. Za­ gą być przydatne. Mogą one również pomóc uczniom
pisy gwarowe są uproszczone, pokazują tylko najistot­ szkół średnich biorących udział w popularnej Olim­
niejsze cechy gwar. piadzie Języka Polskiego, a nawet studentom filolo­
gii — niepolonistom.
Zgodnie z tytułem, zagadki dotyczą polszczyzny, ale
A teraz przejdźmy do pytań. Odpowiadanie na nie
w wielu wypadkach znajdzie czytelnik porównanie
ma być przede wszystkim rozrywką, jeśli zaś poza
z innymi językami słowiańskimi (np. rosyjskim, cze­
tym czytelnik wzbogaci swoją wiedzę o polszczyźnie,
skim), a nawet niesłowiańskimi (np. łaciną, niemiec­
kim, angielskim). Było to konieczne bądź ze względów będę uważał, że książka spełniła swoje zadanie.
ściśle językowych (np. przy omawianiu zapożyczeń),
bądź po to, by pokazać, jak inne języki rozwiązują
zagadnienia gramatyczne. Porównanie takie pozwała
ponadto obalić złudne przekonanie, że naturalne jest
tylko to, co występuje w naszym języku, zaś w innych
językach stosowane są rozwiązania dziwne, że nasz ję ­
zyk jest najlepszy, najdoskonalszy. Śledzenie rozwoju
wyrazów i ich form pomoże zrozumieć zmienność ję ­
zyka, może też unaoczni, że to, co niegdyś było normą,
dziś jest przestarzałe i niezrozumiałe, a pewne formy
nieregularne stają się znowu z czasem dopuszczalne,
poprawne.
Opis zjawisk językowych przeplata się w wielu p y­
taniach ze wskazówkami normatywnymi, ale kilka za­
ledwie rozdzialików ma charakter wyłącznie popraw­
nościowy. Każde rozstrzygnięcie jest uzasadnione —
starałem się więc powiedzieć nie tylko, j a k jest po­
prawnie, ale i d l a c z e g o tak właśnie jest popraw­
nie.
Na wiele pytań zawartych w tej książce może odpo­
wiedzieć czytelnik, który ma minimalne tylko (pod­
stawowe) wiadomości z języka polskiego. Są jednak
i takie zestawy zagadek (oznaczone w spisie treści
gwiazdką), które wymagają od odpowiadającego pew­
nego przygotowania językowego, wiadomości w ykra­

8 9
pytania
1. CO TO Z A GŁO SKA?
Zanim przejdziemy do rozstrzygania wielu zagadnień
związanych z tak skomplikowanymi tworami języka,
jak wyrazy i zdania, zatrzymajmy się na chwilę na
poziomie nieco niższym. Zacznijmy od głoski — tego
najmniejszego elementu językowego. Najmniejszy nie
zawsze jednak znaczy — najłatwiejszy. Można się
o tym przekonać próbując odpowiedzieć na poniższe
pytania.
1.
Jaka jest różnica między głoską a literą?
2.
Co różni samogłoski od spółgłosek?
3.
Jaką głoskę najtrudniej wymówić?
4.
Kiedy tak naprawdę wym iawiamy ę i ą?
5.
Jakiej samogłosce ustnej odpowiada ą?
6.
K tóre głoski dziecko wymawia najwcześniej?
7.
...a które dopiero w 3— 6 roku życia?
8.
Przy wym owie których spółgłosek wargi biorą
czynny udział?
9. Które spółgłoski nazywamy syczącymi, a które
szumiącymi?
10. Czy istnieją takie głoski, których polszczyzna
nie zna?
12
2. C Z Y WIESZ, J A K M ÓW ISZ I J A K SŁYSZYSZ?
Pytanie na pozór retoryczne, A jednak... Czy napraw­
dę każdy zdaje sobie sprawę, jak bardzo skompliko­
wany jest proces mówienia, ile narządów organizmu
ludzkiego, ile mięśni jest w tym procesie zaangażowa­
nych?! Podobnie jest ze słyszeniem. Czy wystarczy,
by fala głosowa doszła do ucha, żeby usłyszeć i zrozu­
mieć? Spróbujmy odpowiedzieć na te i podobne p y­
tania.
1. Jakie procesy muszą zajść, by doszedł do skut­
ku najprostszy nawet akt mowy?
2. Jaką rolę odgrywają wiązadła głosowe w proce­
sie mówienia?
3. Kiedy mówimy „przez nos” ?
4. Jaka jest rola języka w wymawianiu głosek?
5. Które części jamy ustnej są bierne, a które
czynne w czasie artykulacji głosek?
6. W jaki sposób wargi pomagają wymawiać sa­
mogłoski?
7. Jakie znaczenie mają zęby dla procesu mó­
wienia?
8. Do czego służy małżowina uszna?
9. Jak działa błona bębenkowa?
10. Cóż to są: młoteczek, kowadełko, strzemiączko?
3. GŁO SKA Z A GŁOSKĄ...

Na podstawie poniższych rysunków rentgen ogram ów

(zdjęć rentgenowskich wykonanych podczas artykula­
cji głosek) spróbujmy określić, jakie głoski są w y ­
mawiane. Nie będzie to proste. Dla ułatwienia dodaj­
my więc, że wszystkie głoski artykułowane poniżej
są dźwięczne (z w yjątkiem ostatniej), a całość tworzy
dwa połączone spójnikiem wyrazy.
Pierwszy rysunek pokazuje narządy mowy w stanie
spoczynku.

14 15
4. PR ZYC ISK , PRZYŚPIEW , ILO C ZA S 5. „CHCĘ I UM IĘ TĘ RZECZ ZROBIĆ”

Są to elementy języka, których wprawdzie często nie Wymowa poszczególnych wyrazów i ich form jest tą
zapisujemy, ale które odgrywają nieraz olbrzymią rolę dziedziną językoznawstwa, która najbardziej „rzuca
w całości wypowiedzi. Od tego, jak wyraz czy zdanie się w uszy” , jest ona bowiem najbardziej dostępna
zaakcentujemy, z jaką intonacją je wypowiemy, może obserwacji. Z drugiej znówT strony ze złymi przyzwy­
zależeć wiele. Dobrze byłoby więc sobie dokładniej czajeniami wymawianiowymi walczyć jest najtrudniej.
uzmysłowić, jakie przy tym zachodzą zjawiska. Po­ Nawyki te trwają bowiem od wczesnego dzieciństwa
mocne będzie w tym poniższe 10 pytań. i są głęboko zakorzenione w świadomości mówiących.
Spróbujmy rozstrzygnąć, które z podanych niżej spo­
sobów wymawiania są poprawne, które natomiast na­
leży zwalczać.
1. Co to jest przyśpiew?
2. Co to jest iloczas?
3. Czy mamy w języku polskim samogłoski długie? 1. Czy staranna wymowa ę na końcu wyrazów
4. Jaki typ akcentu mamy w polszczyźnie? jest poprawna?
5. Gdzie pada akcent w języku polskim? 2. Czy poprawna jest forma um ię? Skąd się ona
6. Jak wymawiać poprawnie form y: chodziliśmy, wzięła?
robiliście, chcielibyśmy? 3. Czy obowiązuje mówienie l w taki sposób, jak
7. Jaki akcent mają wyrazy: muzyka, matematyka, to robią aktorzy?
poetyka? 4. Czy poprawna jest wymowa japko, ziarfeo?
8. Jak poprawnie zaakcentować wyrazy: kapitan, 5. Jak należy wymawiać wyraz sześćset?
atmosfera? 6. Czy można mówić łysi, Iypa?
9. Czy poprawne jest akcentowanie wyrazów na 7. Czy dopuszczalne są form y renkie, nogie?
pierwszej sylabie, np. gospodarczy, polityczny, 8. Czy można mówić czeba?
kulturalni/? 9. Czy można mówić mniasto, psiwo, bjały?
10. Czy istnieje akcent zdaniowy? 10. Czy w formach wanna, panna, inny trzeba w y ­
mawiać jedną czy dwie głoski «?

16 2 — 500 z a g . o ję z . p o ls k im 17
6. ZA M E K W Z A M K U 7. JEDNA G ŁO SKA, A Z M IA N TYLE...

To połączenie tylko pozornie nie ma sensu. Jeśli Bywają takie wypadki, że zmiana jednej głoski po­
przypomnimy sobie, że występują w nim dwa wyra- woduje całkowitą zmianę sensu wyrazu. Zdarza się też
zy-homonimy, pierwszy znaczący: ’rodzaj zamknięcia nieraz, że użytkownicy języka mylą dwa takie po­
drzwi’, drugi zaś — 'typ budowli, często obronnej’, dobne do siebie wyrazy, stosując jeden z nich tam,
zrozumiemy znaczenie całości. Domyślamy się już, że gdzie powinno się użyć drugiego. Czy potrafimy do­
homonimy to dwa takie wyrazy lub ich formy, które brze uchwycić różnicę między 10 poniższymi parami
brzmią jednakowo, często mają jednakową pisownię, wyrazów i wyobrazić sobie sytuację, w której mogą
znaczą jednak co innego, często należą nawet do róż­ być one błędnie użyte?
nych części mowy. Przyczyny homonimii są różne:
zbieżność form odmiany lub postaci słowotwórczych,
różne pochodzenie przy przypadkowej tożsamości
brzmienia (np. wyraz polski i zapożyczony). A le nie 1. polisa -— pelisa
bawmy się zanadto w teorię, spróbujmy po prostu po­
dać dwa zupełnie różne znaczenia poniższych wyrazów 2. adaptować — adoptować
i form gramatycznych. kompania — kampania
3.
4.
rzewnie — żywnie
5.
przydział — przedział
1. 6.
status — statut
7.
ułamek — ułomek
2.
8. głoska — zgłoska
3. 9. podstawny — postawny
4. 10. podawać — poddawać
5.
6.
7.
8.
9.
10.

18 19
8. TO SAM O C Z Y NIE TO SAMO? 9. CZERW ONY J A K ...

K ilka słów o wyrazach bliskoznacznych i jednoznacz­ Związki frazeologiczne, nad którymi teraz przez chwil­
nych, a więc zjawisku zwanym w językoznawstwie sy- kę się pogłowimy, to takie połączenia wyrazów, które
nonimią. W yrazy jednoznaczne to takie dwa słowa, w całości znaczą co innego niż suma ich składników
które można wymienić w każdym tekście, a tekst ten branych z osobna. Jakże często ich używamy! Gdy mó­
nie zmieni wcale znaczenia. W yrazy bliskoznaczne są wim y „czarna rozpacz” , nie chodzi nam wcale o jej
natomiast wymienialne w pewnej tylko, mniejszej lub barwę (!), lecz o nasilenie. Zw rot „spiec raka” nie ma
większej liczbie tekstów; w innych połączeniach w y ­ znowu nic wspólnego ani z pieczeniem, ani z rakiem.
razowych jednego bliskoznacznika nie można zastąpić O kimś, kto nie grzeszy mądrością powiemy, że „głupi
drugim, ponieważ całość albo straciłaby sens, albo jak but”, choć o inteligencji tej części garderoby trud­
zmieniłaby znaczenie. Istnienie synonimów jest na no cokolwiek wyrokować. A teraz pytania: spróbujmy
ogół rzeczą pożyteczną, nie trzeba bowiem w dłuższym uzupełnić poniższe w yrazy tak, by całość tworzyła
tekście używać wciąż tego samego wyrazu, można go związek frazeologiczny.
zastąpić innym, znaczącym mniej więcej to samo.
Pomijamy tu już inne, skromniejsze korzyści: co zro­
biliby np. układacze haseł do krzyżówek, gdyby nie
1. lekki jak ...
było synonimów?
Spróbujmy określić, czy podane niżej pary wyrazów 2. silny jak ....
są synonimami. 3. podobni do siebie jak
4. potępić w ...
5. zalać ...
1. tabletka — pastylka 6. sm alić...
2. śmigłowiec — helikopter 7. przeczytać od
3. kary — czarny 8. ... spode łba
4. trampki — tenisówki 9. panna
5. ulewa — pompa 10. iść po linii ...
6. kajet — zeszyt
7. nasuwać — bić
8. przeto •— więc
9. owocny — owocowy
10, motor — silnik

20 21
10. K TO T A K MOWI?
Wiadomo, ze nieco inaczej wysławiamy się, będąc
w sytuacji oficjalnej, niż w gronie dawnych kolegów
szkolnych czy bliskiej rodziny. Słownictwo środowi­
skowe i zawodowe w pewnych sytuacjach jest często
używane, nieraz nawet niezbędne, ale niekiedy uży­
wamy słów wywodzących się z określonych środowisk
tylko przez snobizm, ulegając panującej modzie. Dla
jakiego środowiska charakterystyczne jest więc uży­
wanie podanych niżej wyrazów i zwrotów?
1.
lufa, belfer, odwalić, waksy
2.
doliniarz, dola, opylić, pajęczarz
3.
skoki, słuchy, basior, jucha
4.
ogon, epizod, wejście, krowienta
5.
enpel, maska pegaz, oskrzydlić, spieszyć
6.
rozpylacz, pseudo, akcja, rozwałka
T.
zasobnik, przestój, kooperacja, suwnica
8.
docisnąć do dechy, lew y kurs, kicha nawala, w y ­
ciągnąć setkę
9. dać zmianę, przetrenować się, złapać drugi od­
dech, spalony
10. chata, spodzień, magnet, wapniak
22
11. DO M A G L I S Z Ł A W K R A W A TC E
Są takie wyrazy, które używane przez ludzi wykształ­
conych z pewnego rejonu Polski, bywają niezrozumiałe
lub źle rozumiane przez mieszkańców innej dzielnicy
kraju. Te odrębności słownikowe (w mniejszym stop­
niu fonetyczne i gramatyczne) w mowie inteligencji
różnych regionów Polski nazywamy regionalizmami.
Jeszcze 60 lat temu „Królew iacy” , „Galicjanie” , „P o ­
znaniacy”, a także „Kresowiacy” wytykali sobie w za­
jemnie regionalizmy, nazywając je nieco pogardliwie
„prowincjonalizmami”. Czasami namiętności rozogniały
dyskutantów do tego stopnia, że swój sposób mówienia
chcieli uznać za lepszy, jedynie poprawny. Tymcza­
sem regionalizmy nie są błędami językowymi, w w ięk­
szości są równouprawnione, bo znajdują oparcie w po­
wszechnym użyciu warstw wykształconych danego re­
gionu kraju.
Dziś namiętności wygasają, może dlatego, że prasa, ra­
dio i telewizja ujednolicają język prawie całkowicie.
Niejako więc „na pożegnanie” regionalizmom spróbuj­
my określić, z jakich dzielnic kraju pochodzi poniż­
szych 10 wyrazów oraz form i co one znaczą:
1. cumelek
2. astra
3. flaszka
4. chlebuś, kawusia
5. sklep
6. świętojanki
7. miałki
8. tytka
9. cóś
10. schaboszczak
23
1 2 . „W IA D O M A RZECZ, S T O L IC A !”
Na pograniczu gwar ludowych, słownictwa specjalne­
go i języka ogólnego w ytw orzyły się gw ary miejskie.
Posługiwali się nimi dawniej robotnicy, służba i liczny
łumpenprołetariat wywodzący się ze wsi, A le myliłby
się ten, kto by sądził, że gwary miejskie są tylko zlep­
kiem różnych elementów. Stworzony został nowy typ
mowy, tak charakterystycznej dla dawnego folkloru
Warszawy, Krakowa, Łodzi czy Poznania. Gwara war­
szawska, zwana też „wiechem” (od pseudonimu zna­
nego pisarza tą gwarą się posługującego), jest znana
najpowszechniej. Spróbujmy więc w poniższym frag­
mencie pisanym tą gwarą (z felietonu S. Wieeheckiego-
-Wiecha Facet z pitką ze zbioru Przez lufcik, Warsza­
wa 1972) odnaleźć 10 cech dla niej charakterystycznych:
„Lubię aleganeki lokal — marmury, nerony, frote­
rowane podłogi, fajansowe żerandole i do tego je ­
szcze buteleczka jasnego piwa, i dlatego najwięcej
w Teatrze W ielkiem spodoba mnie sie w bufecie.
Jest tak przyjemnie, że czasem faktycznie nie chce
sie iść na sale. A le cóż, trzeci dzwonek, służba za­
gania publikie i po chwili już siedziem na m iej­
scach, W zeszłe niedziele byłem właśnie z Gienią
na operze pod tytułem Don Kichot. Gienia troszkie
sie nacięła, bo uwielbia śpiew, a tam nie śpiewali,
tylko cały przebieg odbywał się na migi, pod mu-
zykie. Po mojemu, bardzo słusznie, bo po co artyści
mają sobie gardła zrywać, kiedy i tak nie można
z tego nic zrozumieć.”
13. C ZY P A N PO SIAD A ZABEZPIECZONE ŚRODKI?
Moda, moda... Wciska się do wszystkich dziedzin ży­
cia. Jakże mógłby obronić się przed nią język? Toteż
i w mowie pojawiają się pewne wyrazy, wyrażenia
i zwroty używane zbyt często i nie bardzo sensownie.
Walka z tymi modnymi wyrazami jest tym trudniej­
sza, że są one tak powszechnie stosowane, iż mało kto
spostrzega niewłaściwość ich użycia w danym frag­
mencie wypowiedzi. Ciekawe, kto odnajdzie w poniż­
szej notatce prasowej 10 wyrazów użytych niezgodnie
z ich ogólnie przyjętym znaczeniem, a także potrafi
uzasadnić, dlaczego są one źle użyte:
„W ostatnich dniach zaobserwować można poważne
zmiany pogody wróżące zimę. Akcentują to nasi ko­
respondenci z wielu punktów kraju. Szerokie grono
rolników jest zaniepokojone tym faktem, gdyż w ie­
lu z nich nie zdołało zabezpieczyć pełnej ilości pa­
szy dla zwierząt hodowlanych. Nie lepiej przedsta­
wia się sytuacja na odcinku zaopatrzenia w węgiel.
Wskutek opieszałości władz szczebla gromadzkiego
dopiero połowa rolników kupiła wystarczającą ilość
opału. Nieco mniejsze kłopoty posiadają mieszkań­
cy miast, ale i oni, jeśli pogoda nie ulegnie popra­
wie, nie zdążą na czas przygotować się do zimy.”
14 . S ŁO W N IK A R ZE I S Ł O W N IK I 15 . CZY TR ZE B A TO RZECZOW NIK?

Ze słownikami spotykamy się na co dzień i nie ma już
chyba potrzeby przekonywać kogokolwiek o ich uży­
teczności. Najczęściej sięgamy po słowniki dwujęzycz­
ne, by sprawdzić znaczenie w yrazów obcych, ażeby
poszukać obcojęzycznych odpowiedników słów pol­
skich. Wiemy jednak o tym, że istnieją słowniki je -
dnojęzyczne, nie mniej użyteczne. O obu typach słow­
ników i wielu innych ciekawych zagadnieniach trak­
tują poniższe pytania. Spróbujmy odpowiedzieć:
1. Co to są mammotrepty?
2. K to napisał Thesaurus polono-latino-graecus
wydany w Krakowie w roku 1621?
3. Kto jest autorem pierwszego Słownika języka
polskiego?
4. Kiedy wyszedł najnowszy słownik języka pol­
skiego?
5. Jaki słownik objaśnia pochodzenie wyrazów?
6. Gdzie najłatwiej znaleźć znaczenie słowa fru ­
stracjei?
7. Gdzie sprawdzić, czy mówimy poprawnie?
8. Gdzie sprawdzić najlepiej pisownię wyrazów?
9. Gdzie można sprawdzić, z jakiej gwary pocho­
dzi wyraz użyty w stylizowanym utworze lite­
rackim?
10. Co to są słowniki autorów?
Podział wyrazów na części mowy? Cóż to za pro­
blem — spyta ten i ów spośród czytelników. Przecież
wiadomo, że przy pomocy odpowiednich pytań można
ustalić, co jest rzeczownikiem, co czasownikiem, co je­
szcze inną częścią mowy. Zgoda, ale taki sprawdzian
nie jest „dobry na wszystko” . Wymykają się mu nie­
odmienne części mowy, a także wszystkie wyrazy nie­
typowe. Wszelkie podziały jakiejś ciągłej rzeczywisto­
ści mają bowiem to do siebie, że wprawdzie dużo ele­
mentów daje się bez trudu dopasować do sporządzo­
nych rubryk, jest jednak sporo takich, które bądź pa­
sują do kilku działów, bądź do żadnego. I wtedy tw o­
rzy się rubrykę „inne”. Na szczęście nie musimy jej
tworzyć przy podziale wyrazów na części mowy, choć
z pozoru podane niżej wyrazy najwygodniej byłoby
w niej umieścić. Spróbujmy się jednak zastanowić nad
tym, do jakiej części mowy można każdy z nich za­
liczyć:
1. trzeba
2. można
3. rad
4. posiwiały
5. widzimisię
6. tak
7. chyłkiem
8. półtrzecla

26 27
16 . B IE R N IK : KOGO? CO?
Czyżby ktokolwiek z nas miał trudności z odmianą
rzeczowników i przymiotników? Przecież to rzecz naj­
prostsza z możliwych w gramatyce! A jednak... Cza­
sem w potoku słów „wymknie się” nam taka forma,
że słuchający popatrzy zdziwiony — jak on mówi?
I wówczas zaczynamy się namyślać, czy dopełniacz od
rzeczownika książę brzmi księcia czy książęcia, czy
piosenkarz śpiewając „pamiętasz saniami jechaliśmy
miła” nie popełnia błędu? Chyba więc warto zastano­
wić się nad tym, jak brzmi:
1. miejscownik 1. poj. rzeczownika oddział
2. mianownik 1. poj. rzeczownika Hiszpanie
3. dopełniacz L poj. rzeczownika tapczan
4. miejscownik 1. poj. rzeczownika dom
5. celownik 1. mn. rzeczownika przyjaciel
6.' dopełniacz 1. poj. rzeczownika siemię
7. miejscownik 1. poj. rzeczownika hrabia
8. narzędnik 1. mn. rzeczownika liść
9. narzędnik 1. mn. wyrażenia dobre dziecko
10. miejscownik 1. poj. nazwy Zakopane
28
17 . „O TW O RZYŁEM 11 DRZWI...”
Liczebników mamy kilka rodzajów. Oprócz najczęściej
używanych liczebników głóumych i porządkowych są
jeszcze liczebniki zbiorowe (np. czworo), mnożne (np.
poczwórny), wielokrotne (np. czterokrotny), wielorakie
(np. czworaki), ułamkowe (np. cztery piąte) i nieokreś­
lone (np. kilka). Już sama ta mnogość form liczebni­
ków przyprawić może o ból głowy. A kiedy jeszcze
spróbujemy je odmieniać i łączyć w związki składnio­
we... Mimo to spróbujmy odpowiedzieć na poniższe
pytania:
1. Czy jeden ma liczbę mnogą?
2. Czy powiedzenie dwoma kobietami jest po­
prawne?
3. Kiedy używamy form y dwa, kiedy dwaj, a kie­
dy dwie?
4. Kiedy mówimy czworo zawodników, a kiedy
czterech zawodników?
5. Jak odczytać zdanie: „Pukałem do 5 drzw i” ?
6. ... a jak napis „Sklep z 1001 drobiazgów” ?
7. „Przyszły 24 osoby” czy też „Przyszło 24 osoby” ?
8. 6 i pół godzin ozy też 6 i pół godziny?
9. Czy poprawne jest połączenie wiele ludzi?
10. Czy można powiedzieć „Kawałek mydła leżało” ?
29
18 » BARDZIEJ JASNY? 19. CH C IELIBYLIBYŚM Y...

Czasowników używamy często. Niemal każde nasze

Jedną z cech charakterystycznych przymiotników wypowiedzenie zawiera czasownik. Co więcej, jest to
i zbliżonych do nich imiesłowów przymiotnikowych część mowy najważniejsza — jeśli chodzi o zdanie —
jest to, że przy pomocy pewnych ich form można bo mówiąca o czynnościach i stanach podmiotu. W y­
wskazywać na intensywność cechy określanej przez dawać się by mogło, że to, co często używane, jest
dany przymiotnik. Mowa tu oczywiście o stopniowa­ używane poprawnie. Stosowanie czasowników tej re­
niu. Nie przysparza ono większych kłopotów, ale nie­ gule przeczy. Nie zawsze jesteśmy przekonani o tym,
raz musimy się zastanowić, by odpowiedzieć na pyta­ która z dwu form jest poprawniejsza, a im się dłużej
nie, jak brzmi stopień wyższy jakiegoś rzadziej uży­ namyślamy, tym mniej jesteśmy pewni. To jednak je ­
wanego przymiotnika lub imiesłowu. Czy i tak jest szcze pół biedy. O wiele gorzej, że nieraz w ogóle nie
w podanych niżej przykładach? Jak stopniują się te zdajemy sobie sprawy z tego, iż używamy form y nie­
wyrazy? poprawnej. Może poniższe pytania zmuszą nas do za­
stanowienia, może pomogą rozwiać wątpliwości. Która
z form czasownika jest więc poprawniejsza łub jedy­
nie poprawna i dlaczego?
1. pusty
2. mądry
3. blady 1. dokonuję — dokonywam
2. kłamę — kłamię
4. żółty 3. mielesz — mielisz
5. potrzebny 4. chwieli się — chwiali się
5. krzyknęli — krzykli
6. łysy
6. rósł — rosnął
7. doświadczony 7. wziąść -— wziąć
8. niewyspany 8. będę pisał — będę pisać
9. przyszedłem — przyszłem
10. miąć — mnąć

31
 5. Czytałem książkę Adama Grzymała-Siedleckiego
20 « DUDEKÓW NA S ZŁA Z PANE M PlO RO
Adama Grzymały-Siedleckiego?

6. Najmłodszą uczestniczką kolonii była Szewczy-

kówna
Ach, te nazwiska! Każdy z nas wie, ile kłopotów spra­ Szewczyk?
wiają one w codziennym używaniu. Dobrze, jeśli ten,
o kim mówimy, nosi nazwisko zakończone na -ski,
7. Wszyscy współczuliśmy wdowie po Janie —
-cki. Wtedy wiem y przynajmniej, jak jego nazwisko
odmieniać. (Przy okazji rozw iejm y dość częste jeszcze Marii Matysikowej
mniemanie,' że tylko te nazwiska są typowe, „praw ­ M arii Matysik?
dziwie" polskie, a nawet szlacheckie. Równie polskie
są wszystkie pozostałe — i mnóstwo innych — cyto­ 8. Bardzo przyjemnie rozmawiało się nam
wane poniżej nazwiska, A jeśli chodzi o szlaeheckość,
z panią Hulewicz
to znakomita większość nazwisk na -ski, -chi została
utworzona od miejsc, w których przodkowie nasi panią Hulewiczową
m i e s z k a l i , nie zaś od nazwy ich posiadłości; np. panią Hulewiczówną?
Markowski — ’pochodzący z Marek’, ale nie: ’właści­
ciel Marek’ ; W olicki — ’pochodzący z osady Wola’, nie: 9. N ie znaliśmy zupełnie Kasi Poręba
’właściciel Woli*; Zaleski — ’mieszkający za lasem* itp.)
Kasi Poręby
Cóż jednak robić, gdy trzeba powiedzieć o panu no­
szącym np. nazwisko Marzec? M ówić o panu Marcu, Kasi Porębiny
Marzecu czy może o panu Marzec? A gdy rozmawia­ Kasi Porębianki?
my o kobietach! Któż nie zastanawia się nad tym, czy
dama serca się nie obrazi, gdy nazwać ją np. Walcza- 10. Na pierwszej zmianie w sztafecie biegła Ciepły
kówną. A le czy panna Walczak brzmiałoby lepiej? Za­ Ciepła
stanówmy się przez chwilę, jak wybrnąć z takich kło­
potów. Jak więc należy mówić: Ciepłowa?

ł. Szedłem dziś z panem Pióro

z panem Piórą
z panem Piórem?

2. Przyglądałem się Grudniowi

Grudzieniowi
panu Grudzień?

3. Widziałem niedawno Skopka

Skopeka
pana Skopek?

4. Spotkałem Stasia Mecha

Stasia Meha
Stasia Mech?

32 3 — 500 zag. o ję z . p o lsk im 33

21 . PRZEDROSTKI, PRZYROSTKI.., 22. KO TEK, KOCICA, KO CISKO

O większości słów naszego języka można powiedzieć,
że powstały one od wyrazów innych. Można się domy­
ślić, że rzeczownik zdrobniały kotek, powstał od w y ­
razu kot, wyraz śpiewak od czasownika śpiewać, a bie­
lutki od biały. Poniżej podane są do rozważenia w y ­
razy nieco trudniejsze, proszę więc troszeczkę się
zastanowić przed odpowiedzią na pytanie, od jakich
wyrazów pochodzą słowa podane niżej.
Każdy wyraz, w którym wyróżnić możemy rdzeń
i przyrostek, ma oprócz swojego indywidualnego zna­
czenia (sygnalizowanego przez rdzeń) również znacze­
nie ogólne. To znaczenie ogólne, właściwe całej grupie
wyrazów, wnoszą przyrostki. Tak więc wyraz kocisko
zaklasyfikować można do ogólniejszej grupy nazw
zgrubiałych, a wyraz głupiec do nazw nosicieli cech.
Spróbujmy zaliczyć nazwy podane z lew ej strony do
klas podanych po stronie prawej.

1. wychowanek 6. kawiarnia wyraz: to nazwa:

2. podnóżek 7. nosorożec 1. palenie a) miejsca
3. narożnik 8. mydło 2. szarość b) wykonawcy czynności
4. napad 9. wysokościowiec 3. pływak c) zbiorowa
4. szatkownica d) czynności
5. drukarnia 10. błocko
5. stolarz e) żeńska
6. Ślązak f) narzędzia
7. kwiaciarnia g) cechy
8. kotek h) zawodu
9. studentka i) zdrobniała
10. nauczycielstwo j) mieszkańca

35
23 . PIM , PEKAES, P A F A W A G 24. PODMIOT, ORZECZENIE I IN N E TE R M IN Y

Szybkie tempo dzisiejszego życia znajduje odbicie' Większość terminów składniowych wymienionych po­
także w języku. Dowodem tego liczne skróty i skró­ niżej była zapewne przedmiotem rozważań w szkole.
towce używane zamiast wyrazów bądź nazw wielowy- A le lata płyną, a nie odświeżane wiadomości są po­
razowyeh, a także pewne skrótowe formacje słowo­ woli zapominane. Abyśmy przeto nie mieli trudności
twórcze (np. z przyrostkiem -owy). Nie będziemy się z odpowiedziami na dalsze pytania składniowe, spró­
tu zamęczać próbując rozwiązać rozmaite skróty, jak bujmy najpierw przypomnieć sobie kilka terminów
choćby W OPiSW (Wiadomości o . Polsce i świecie podstawowych.
współczesnym), P U P iK (Przedsiębiorstwo Upowszech­ Co to jest:
niania Prasy i Książki), czy D U P (Dyrekcja Uzdrowisk
Polskich — nazwa już nie istniejąca). Zajm ijm y się
problemami bardziej teoretycznymi.
1. wypowiedzenie
2. zdanie
1.
Jak utworzono skrót PIM ? 3. równoważnik zdania
2.
Jak — skrót PKS? 4. związek zgody
3.
...a jak — Pafawag? 5. zwdązek rządu
4.
Co to są hybrydy językowe? 6. związek przynależności
5.
Jak akcentować skrótowce? 7. związek główny w zdaniu
6.
Czy poprawny jest związek biegi przełajowe? 8. zdanie rozwinięte
7.
Czemu razi powiedzenie upiór dzienny? 9. wskaźnik zespolenia
8.
Jak powstał wyraz przegubowiec? 10. zdanie złożone
9.
Jak jest poprawniej: „P K O zgromadziło oszczęd­
ności” czy „PK O zgromadziła oszczędności” ?
10. Czy poprawne jest powiedzenie „Kupiłem to»
w Cedecie” ?

36 37
25 . S Z U K A M Y PODM IOTU 26 . N A TRO PIE ZD AN NAJPRO STSZYCH

Podmiot to, oprócz orzeczenia, główna część zdania. Każde zdanie rozwunięte składa się z pewnej konstruk­
Mo?na by więc przypuszczać, że nie będzie trudności cji podstawowej i wyrazów tę konstrukcję rozw ijają­
z odnalezieniem go w jakimkolwiek zdaniu. Tymcza­ cych. Ta podstawowa konstrukcja (nieprecyzyjnie mo­
sem sprawa nie jest tak prosta, o czym świadczą choć­ żna ją nazwać zdaniem prostym nierozwiniętym) musi
by poniższe zdania. Spróbujmy wskazać, które wyrazy mieć jednak sens, być skończoną jednostką wypowie­
są w nich podmiotami. dzeniową; nie zawsze wystarcza więc sam związek
podmiot-orzeczenie, nieraz konieczne są dopełnienia.
Pamiętając o tym, spróbujmy poniższe 10 zdań upro­
ścić tak, by pozostały same tylko konstrukcje podsta­
1. Grzmiało już dobrą chwilę. wowe.
2. Od wschodu wraz z armią szło nowe.
3. Utworzono nowy komitet organizacyjny.
4. Pięć kobiet porządkowało teren przed teatrem. 1. Mały Jurek przeczytał ciekawą książkę.
5. Pomimo naszych wysiłków wody ciągle przyby­ 2. Kasia szczerze zazdrości Joli powodzenia w ży­
wało. ciu.
6. Pływać jest przyjemnie. 3. Mała, zieloniutka żabka od dłuższej chwili ska­
7. Przed wojną bywało się na rozmaitych przyję­ kała na łące.
ciach. 4. Od dłuższego czasu mdli mnie po zjedzeniu po­
8. Przyszliśmy zbyt późno, by dostać obiad. siłku.
9. W tym zdaniu o jest przyimkiem. 5. Każde dziecko musi się uczyć w szkole.
10. „W czoraj” nie znaczy „przed wiekami” . 6. Kazik chciałby dostać na gwiazdkę dużego misia.
7. Grzywczyk jest najlepszym pracownikiem tego
wydziału produkcyjnego.
8. Niespodziewanie dla większości z nas, w jednej
chwili rozwidniło się.
9. Ten mały Roberts jest żądny sławy za wszelką
cenę.
10. W tym biegu Malinowski był czwarty na mecie.

38 39
2 7. CO TU TRZEBA W STAW IĆ?
Zadanie nie będzie zbyt skomplikowane. Chodzi o to,
aby w puste miejsca wstawić odpowiednie wyrazy,
które połączą dwa zdania w jedno zdanie złożone.
Żeby utrudnić nieco zadanie, podpowiemy, że nie za­
wsze tylko jeden spójnik będzie łączyć zdania w lo­
giczną całość.
1. Był to chłopiec skromny... wykazywał duże zdol­
ności.
2. Janek wiedział... Zosia go lubi.
2. Mam podać wódkę... przynieść wino.
4. W południe był wielki upał... wszyscy odpoczy­
wali.
5. Dziwiło ją... u Janka taki zapał.
6. Widziałem człowieka... połykał ogień.
7. Wypraszał wszystkich z pokoju... chciałzostać
sam.
8. Postanowił rozejść się z żoną... zaczęła go zdra­
dzać.
9. Domyślił się... od niego chciała.
10. Córeczka chciała iść do kina., wstąpić na lody.
40
28 . „ID ĄC DO SZKO ŁY, P A D A Ł DESZCZ”
Każde z poniższych zdań zawiera jakiś błąd składnio­
wy, wykroczenie przeciw obowiązującym w tym dziale
gramatyki normom. Naszym zadaniem będzie odnale­
zienie błędów, określenie, na czym one polegają, a tak­
że takie przekształcenie zdań, by były one poprawne.
1. Sympatia Marka dla pani Majewskiej widoczna
była na każdym kroku.
2. Na kopalni pracuję już od siedmiu lat.
3. W wypadku przemoczenia trzeba z nóg zdjąć
buty i porządnie je wytrzeć.
4. Jeżeli dziecko coś przeskrobie, trzeba go ko­
niecznie ukarać.
5. Przyjeżdżając w piątek, pogoda była dość dobra.
6. Ktokolwiek by nie przyszedł, był witany z ra­
dością.
7. Uparcie bronił ją przed zakusami Piotra.
8. Czy można dosypać cukier do cukiernicy?
9. Była tego wieczoru nadzwyczaj piękną.
10. Zemsta i zaślepienie kierowało jego postępowa­
niem.
41-
29. MOW A, MOWA...
Język ogólnopolski ma dwie odmiany różniące się
słownictwem i składnią: język mówiony i język pisa­
ny. Pierwszej odmiany używamy w codziennych roz­
mowach z rodziną, znajomymi, przygodnie spotkanymi
ludźmi, w czasie publicznych wystąpień. Druga od-
jniana charakterystyczna jest dla książek i czasopism,
częściowo radia i telewizji. Zajm ijm y się najpierw ję ­
zykiem mówionym. Jest on naszym codziennym na­
rzędziem, posługujemy się nim w miarę sprawnie, czy
jednak zawsze dokładnie zdajemy sobie sprawę z tego,
j a k mówimy i dlaczego tak a nie inaczej formułu­
jem y swoje myśli? Może 10 poniższych pytań pozwoli
nieco spraw wyjaśnić.
1. Jaką funkcję pełnią w mowie potocznej powtó­
rzenia?
2. Skąd biorą się w mowie wstawki typu: „panie,
tego” ?
3. Na czym polega „głośne myślenie” ?
4. Czy w mowie potocznej spotyka się w iele ró w ­
noważników zdań?
5. Jakie zdania przeważają w języku mówionym?
6. Czy dla mowy charakterystyczne jest używanie
imiesłowów?
7. Jak się tworzy pytania w mówionej odmianie
języka?
8. Co to są anakoluty?
9. Jakie inne środki — poza mową — odgrywają
rolę w rozmowie?
10. Czy język mówiony jest jednolity?
42
30. K IE D Y T A K SIĘ PISZE?
To, że w polszczyźnie pisanej istnieje kilka różnych
stylów, nie ulega wątpliwości. Inaczej piszemy wnio­
sek o przydział mieszkania, inaczej napisana jest no­
tatka prasowa, a jeszcze inaczej opowiadanie czy po­
wieść. Spróbujmy odgadnąć, jakie odmiany stylowe
reprezentują poniższe fragmenty, a także wskażmy
cechy charakterystyczne tych stylów.
1. „Abonent obowiązany jest uregulować rachunek
w ciągu- 7 dni po jego doręczeniu. Zgłoszenie za­
strzeżeń co do wysokości opłaty nie zwalnia abo­
nenta od uiszczenia jej w ustalonym terminie..
Nie zapłacenie [!] rachunku w terminie spowo­
duje wyłączenie telefonu z sieci. Za ponowne
włączenie telefonu do sieci pobrana będzie opła­
ta 50 zł.”
2. „W odpowiedzi na Wasze pismo z dnia 17. I I I br.
zawiadamiamy, że sprawa N r 274/72/KS jest
w dalszym ciągu przedmiotem rozpatrywania
odpowiedniej komisji. O decyzji powiadomimy
natychmiast po zakończeniu rozpatrywania oma­
wianego zagadnienia, najpóźniej zaś do dnia
1. X br. W załączeniu przesyłamy sprawozdanie
z dotychczasowego przebiegu prac nad w/w za­
gadnieniem.”
3. „Wnioski z przedstawionych obserwacji dowo­
dzą, że nabycie przez form y aorystyczne znacze­
nia trybu warunkowego, dokonane jeszcze w cza­
sach prasłowiańskich, pozostawiło do dziś ślady
w systemie składni polskiej.”
4. „Ewolucyjny rozwój świata organicznego: Po­
wstanie życia. Z dziejów poglądów na powsta­
nie życia na Ziemi.
43
 Od samego zarania dziejów myśli naukowej
ludzkość poszukiwała odpowiedzi na pytanie,
skąd się -wzięły wszystkie żyjące na świecie ro­
śliny, zwierzęta, a także jak powstał człowiek.”
10. „W opowiadaniu o Zapale wypróbowała pi­
5. „W idzim y więc, że obaj kronikarze łączą decy­
zję chrztu Mieszka I ze sprawami sypialni mał­
żeńskiej. Thietmar jednak twierdzi, że Dobrawa
odstąpiła od ówczesnego zwyczaju chrześcijań­
skiego [...] i darząc księcia pieszczotami zdobyła
nań tak w ielki wpływ, iż zgodził się wyrzec dla
niej pogaństwa.”
Kilku służących roznosiło potrawy i wina, a dy­
rygowała nimi panna Izabela, widocznie zastę­
pując gospodynię.”
sarka form y narracji, którymi najchętniej po­
sługiwać się będzie w portretach i studiach psy­
chologicznych. Eelacja narratora, kreślącego syl­
wetkę postaci i opisującego je j otoczenie, rychło
ustępuje miejsca słowom i myślom bohatera.”

6. „Wojna i pokój według słynnej epopei Tołstoja

rozpoczęła w Londynie podbój małego ekranu.
Po 2 łatach prac zakończono już 20-odcinkowy
serial dla TV. Powstał on kosztem 600 tys. fun­
tów, które zainwestowały wspólnie brytyjska
BBC i amerykańska firma -«Time-Life«-.”

7. „Trw a batalia o jakość spółdzielczych wyrobów.

Nie ma miejsca dla brakorobów w warszawskich
spółdzielniach pracy! Pod takim hasłem stołecz­
ni spółdzielcy walczą o lepszą jakość swoich
wyrobów. Dokładniejsza kontrola i ostrzejsze
sankcje w stosunku do producentów bubli już
w ubiegłym roku przyniosły pewne rezultaty.”

8. „Czy tylko młodzież rozleniwia telewizja? Starsi

też już niechętnie pchają się na stadion na atrak­
cyjne imprezy. Tak, jak młodzi — machną ręką,
zostaną w domu i jak młodzi rozsiądą się w y ­
godnie w fotelu przed ekranem, na którym Lu-
bański strzela bramkę albo Szordykowski fin i­
szuje.”

9. „W trzecim salonie, dokąd wszedł z hrabiną W o­

kulski, znajdował się bufet tudzież mnóstwo
większych i mniejszych stolików, przy których
dwójkami, nawet czwórkami siedzieli zaproszeni.

44 45
31 . CO TO JEST EPITET? 32 . K R O P K I, PR ZE C IN K I, P A U Z Y

Czytając utwory ulubionego pisarza często chwalimy
jego styl. Zdania w jego utworach toczą się gładko,
dialogi nie rażą sztucznością. Opisy są barwne, żywe,
plastyczne. I rzadko kiedy zastanawiamy się, jakich
to środków artystycznych musiał autor użyć, aby osią­
gnąć tak znakomity efekt. Spróbujmy „rozszyfrować”
niektóre terminy z zakresu stylistyki. Może poniższe
figury stylistyczne potrafimy później odnaleźć w po­
wieściach i poezji swoich ulubieńców. Coż więc to jest:
"Wszystkim nam (przyznajmy ze wstydem) interpunk­
c ja sprawia dość duże kłopoty. Częste są wypadki,
kiedy — aby uniknąć zbyt wielu przecinków (one bo­
w iem są zwykle przyczyną wahań i rozterek)' — pisze­
m y zdania krótkie, nierozbudowane; gdzie postawić
kropkę, na ogół jednak wiemy. A może nie taki diabeł
straszny? Spróbujmy się wspólnie zabawić odpowia­
dając na poniższe pytania.

1. Kiedy stawiamy kropkę po cyfrze?

L metafora 6. pytanie retoryczne 2. „.a kiedy po skrótach?
2. animizacja 7. okres
3. Jaki znak interpunkcyjny poprzedza wyliczenie?
3. epitet 8. powtórzenie
4. peryfraza 9. szyk przestawny 4. Jaki znak nazywamy pauzą?
5. onomatopeja 10. apostrofa 5. Ile kropek liczy wielokropek?
6. Co znaczy pytajnik w nawiasie?
7. Jakie zdania oddzielamy przecinkami?
8. Kiedy stawiamy przecinek przed i?
0. ...a kiedy nie stawiamy go przed że?
10. Czy oddzielamy przecinkami wyraz niestety?

47
33. NUSZ W BŻUHU
Ileż nerwów, a nieraz i łez, kosztowała nas w szkole
nauka ortografii! I choć w końcu opanowaliśmy p i­
sownię, to jednak uczenie się jej tak nam obrzydziło«
„gramatykę” , że nie chcieliśmy się już dalej uczyć ani
o głoskach, ani o wyrazach. Potem często, acz niesłusz­
nie, utożsamia się naukę o języku (prawdziwą grama­
tykę) z nauką ortografii (pisowni). Tymczasem ortogra­
fia jest dyscypliną pomocniczą, usługową w stosunku
do gramatyki, zaś sama nauka o języku to zupełnie co>
innego, o czym czytelnicy tej książki już się zapewne
przekonali. A le i ortografia (a przynajmniej pewne
jej zasady) może być interesująca. Spróbujmy odpo­
wiedzieć na kilka pytań dotyczących pisowni.
1. Piszemy znad ale spod, choć oba wyrazy mają
analogiczną budowę — dlaczego?
2. Dlaczego piszemy łopatka ale gromadka, choć
w obu wyrazach wymawiamy jednakowo gło­
skę t?
3. Dlaczego piszemy król a nie k ru l?
4. Dlaczego piszemy druh, choć z zasady na końcu
wyrazu piszemy ch, nie h l
5. Jaka jest obowiązująca pisownia: sharmonizo-
wany, czy zharmonizowany?
6. Jak piszemy: w ogóle, wogóle, czy wogle?
7. Barburka czy Barbórka?
8. Kiedy piszemy nie palący, a kiedy niepalący?
9. K iedy piszemy na raz, a kiedy narazi
10. Czy wolno pisać nie przyjaciel?
48
34. PO M Ó W M Y O GWARACH...
Wiemy wszyscy, że oprócz języka ogólnego istnieją
na terenie naszego kraju takie odmiany polszczyzny,
którymi posługują się w codziennych kontaktach mie­
szkańcy wsi. Są to gwary. Poświęcimy im teraz trochę
uwagi. Zanim spóbujemy zlokalizować próbki tekstów
gwarowych (co będzie tematem następnych 10 pytań),
odpowiedzmy na ogólne pytania dotyczące gwar. Być
może wiadomości z tego rozdziału przydadzą się w roz­
dziale następnym.
1. Na czym polega odrębność gwar w porównaniu
z językiem ogólnym?
2. Czy gwary są gorszą odmianą polszczyzny?
3. Co to jest dialekt, a co — gwara?
4. Na czym polega mazurzenie?
5. Czy gwary mają te same samogłoski co język
ogólny?
6. Jak wymawia się w gwarach wyrazy zaczyna­
jące się od samogłoski?
7. Co osobliwego jest w gwarowej odmianie cza­
sowników?
8. O czym świadczą gwarowe form y „psy zjedli” ,
„chłopaki przyszły” 1
9. Jak w gwarach bywa nazywana ścieżka?
10. Jakie są gwarowe nazwy kartofli?
4 — 500 zag. o ję z . p o lsk im 49

35. J A K A TO G W ARA?
P o uwagach ogólnych na temat gwar spróbujmy te­
raz odgadnąć, z jakich gwar pochodzą poniższe teksty.
Teksty zostały podane w formie graficznej jak naj­
bardziej podobnej do grafii tekstów ogólnopolskich.
Zapłaciliśmy za to o wiele mniejszą wiernością w sto­
sunku do rzeczywistego brzmienia tych fragmentów
(wszystkie fragmenty zostały wzięte z pracy St. U r­
bańczyka Zarys dialektologii polskiej).
Dla ułatwienia na załączonej mapce przedstawiono
rejony, z których teksty pochodzą (numer tekstu odpo­
wiada rzymskiej cyfrze na mapce).
Jak więc nazywają się gwary, z których wzięto te
fragmenty?
1. „Na jednim poduyrżim beł jeden pardpk. Do
tegue prziszła każdęn n&c jedna muyra, a gue
muyrziła. Łot tegue łon bół chuyri a słabi, ledłie
mok jić a stajeć.”
2. „Ftedyi puosłali guo do zamku, dzie tam źli du-
chowie pszychodzili. Tam mieli piniondze. A łon
poszet jych puozabijać. Jednygo zabiuł, cuo mioł
klucze, dzie łyni mieli te piniondze.”
6. „Tero to kożdy gospodoż bogocz: nazbijoł piją-
chuf i tero tylko siedzi f chałpie pot piecym
i rachuje mary i nie wi, kaj je schować pszet
złodziejamy, bo zakopać f sadzie ni może.”
7. „Buogienki to dawnymi casami u n&s bywały,,
całą noc nier&s pierały chusty f tyk stawak pajń-
skik. To nieras całą noc słychadź było jak prały.
A po tyk wsiąk, kaj te wody wienkse śom to
tys pierały te smaty.”
8. .„Prali sie s£ćka, a dzifki ino takiego rade m iały
co b£ł bitnik i drugiemu sie nie uchylał, ba seł
na niego, jako hrom. A le co ty wiys k ie ji
smarkać? Kozy za łogon chytałeś, kie ja sie juz
zynył. Ono to ta tagwej było, jako ci g&dam.” '
9. „Toch był małym synkiem, miałech kosa drew­
nianą i sigech ziele na pszykopie, a pan jechał
w bryczce, a paddł mi »a co ty je?«. A ja mu
muwię: »-a figlarz«, a pan mi mówi >*a pora­
dzisz ty mi dziś oszydzić?«.”
10. „Spraszali jedny drugich, pumagali końmi i m i-
sili ziemli, walkuwali chaty pszeź dzień dd w je -
czora. Jag zawalkuwali skunczyli to wtenczas-
iim kulacji dawali. Guspodaź zapruwadzał mu­
zyki i hulali f tyj chaci.”

3. „W ozilim zboże do Bydgoszczy furm^nkum. Ji

to była ftynczas tako zło drogo, kużawa, ji my
pszyjechalim na drugi dziń. Ci drudzy pszyje­
chali pszut, amy trochę puźni.”

4. „Jeke lnu gatunki? Bzi&łi jedlin, ksitnie bzioło

i jasny mo ksiat. Łoni muzią, ze bziałi ziększy
ruośnie, a tSn niebzieski średniej. I konopsie
sieją do tych prowoskuf, ale jus niedużo.”

5. „Było to jesce pszed wojnu. Wybrałom jo sie

s kapustu do mjasta. Zajizdzum na bazor, staje
s furu ji cekum na ludzi. A mojo kapusta była
ładno.”

50 51

36. R A Z N A LUDOWO!
•Gwara chłopska bywa często używana w utworach l i ­
terackich. Najczęściej autor stosuje ją wówczas, gdy
opisując życie na wsi chce osiągnąć jak największy
realizm. Mogą być też inne, głębsze przyczyny stoso­
wania gwary. Zdarza się również (aczkolwiek rzadko),
że język ludu jest tylko ozdobnikiem urozmaicającym
tekst.
Poniżej mamy 10 fragmentów utworów literackich,
w których używana jest gwara. Zostali też wymienieni
autorzy oraz tytuły utworów, z których urywki po­
chodzą. Połączmy fragmenty tekstów z ich autorami
i spróbujmy wskazać, z jakiej to gwary czerpał pisarz
przy pisaniu danego utworu.
1. „Ano uciecha była [...] ogromna, bo się ten kogut
nijak nie dał chycić, a jak go już stryk Matus
bardzo przyparł, tak on »frrru u « i wio na drze­
wo [...]. Siadł na gałęzi, wysoko, wrzeszczy »To,
to, to, to — tak!-« Jeno mu się pióra trzęsły
w ogonie. Dopiero siemieniatki, co ostały u stryj -
ny na podołku, jak zasłyszały to kogutowe w o­
łanie poczęły się drzeć wniebogłosy: »kokoko —
kowiaak!« i trzepotały się okrutnie.”
2. „Na jej pogrobie, jak się rzekło, ostała się ru­
dera. W niej to Rakoczy osiadł i zamieszkał.
I rozgazdował się na dobre. Z odziomków sta­
rych jedli nalezionych w potoku narznął gnat-
ków, naszczypał giętkich tylin i uplótł wrota,
które przymocował do odrzwi zawiasami łycz-
nych korzeni, wyprutych z ziemi w gąszczu
i oparzonych w dymie nad ogniskiem [...].”
3. „A le Jasiek już nie wytrzymał. Chwycił ją za
rękę, ścisnął, przybliża jej oczy do oczu. — Kaś
beła? Gadaj! Szarpnęła się Maryna [...], ale po-
52
tern rękę w jego ręce wolno zostawi i mówi ła­
godnie: Puść mie, Jasicku, co ci sie stało? coz
mi tak zastempujes jak zbój, a przecie wiem, ze
mnie rad mas. No to ci powiem, kak beła. Bełak
w doma buty przebuć, bo mie gnietły te nowe.”
4. „Myślałech, żeś w śniegach uwięzła — szepnął
przekąśliwie. — Hale można to przyśpieszyć na
taką wieję, po omacku szłam całkiem, bo tak cie-
pie śniegiem, że oczów nie można ozewrzeć,
a takie zaspy na drogach, taki mąt, że i na dwa
kroki nie rozezna przed się [...] odpowiadała Ja­
gna otrzepując się ze śniegu.”
5. „Karlik zaufał tamtej istocie co do niego z mro­
ku przemawia [...]. Postąpił w kierunku świa­
tła [...L — O ty mizeroku! — zabiadolił nad nim
tamten głos. — Dyć ty taki jeszcze mały śpik,
że to ledwie od ziemi widać... Co ty tu robisz?...
Pódźże bliżej! Pódź! Przeca ci głowa nie ukręca.
... o chudzioku mizeracki [...] Podjedz se kapka
— zachęcała go dobrotliwie —• a potem se le­
gniesz [...] A od jutra pojedziesz ze mną na targ
do Katowic. Bydziesz mi pomogać, wiesz?”
6. „— Już ciebie, niebożę, niedługo oczy moje będą
oglądały; już ja ci nie będę ni chustów prała,
ni jeść gotowała. Pójdziesz ty, nieboraku, na kraj
świata. A Rzepa się zdziwił. — Czyś ty się ko­
bieto — rzeknie — blekotu najadła, czy cie ta
giez ukąsił? — N i ja się blekotu najadłam, ni
mnie giez ukąsił, jeno tu pisarz był i mówił, że
tobie już łiijak od wojska się nie wykręcić... Oj!
pójdziesz, pójdziesz na kraj świata!”
7. „Anu wychodzi; taj cóż, że wychodzi? Idzie so­
bie do drugiego pokoju, żeby pogadać o tym co
hadwokaty brechali (szczekali). Potem powraca.
Wszyscy wstają... a najstarszy z sądu jewo pre-
woschodzitelstwo z papieru głośno czyta: »Isk
53
 (powództwo) Jasiuka Harbara za sprawiedliwy g) Władysław Reymont — C hłopi.
przyznać, dziadźce jego Pawlukowi Harbarze h) Stanisław Wyspiański — Wesele
grunt i siedzibę odebrać i Jasinkowi oddać«.” i) Maria Dąbrowska — Ludzie stamtąd
j) Gustaw Morcinek — Narodziny serca.
8. „Oj, Basia mię lubuje i tak powiadała,
Ze nie chce tego drągala,
Bryndasa górala,
Którego jego macocha za inęza obrała.
Tylkoć to ociec stary zapewne mu słowa
Zechce dotrzymać, bo to juz dawna umowa
Między nimi stanęła. Ach oto juz płyną
Górale i Bryndasa zaręcą z dziewcyną.
Ja się zabiję, Janku, jeśli ją postradam."

9. „[...] ino na wsi jesce dusa

Co się z fantazyją rusa [...]
jakby kiedy co do czego,
myśmy w i się nie od tego;
ino kto by nas chcioł użyć,
kosy wisom nad boiskiem [...]
Wi§z pon to my tu gotowi,
my som swoi, my som zdrowi."

10. „Podej mamusi gałązków, podej; napolemy

ogień. — Jedna zapałka zgasła, druga też [...]. N ie
chce się polić — rzekła Łucja, a Zosia powtó­
rzyła to samo, skacząc na jednej nodze. — Nie
skokej, bo się obalisz na kolibkę i dziecko mi
obudzisz. Zobacz lepi, czy ta w piekarniku nie
ma drzazgów.”

A oto źródła cytowanych fragmentów:

a) Wojciech Bogusławski — Krakowiacy i Górale
b) A d o lf Dygasiński — Beldonek
c) Eliza Orzeszkowa — Niziny
d) Henryk Sienkiewicz — Szkice węglem
e) Władysław Orkan — W Roztokach
f) Kazimierz Przerwa-Tetm ajer — Na skalnym Pod­
halu

54
3 7. LECH, CZECH I RUS
To, że język polski należy do grupy języków słowiań­
skich, wiem y wszyscy. Wypada więc dokładniej po­
znać najdawniejszą historię Słowian, historię, która
znalazła również odbicie w ich języku. Zmiany tego
języka, jego stopniowe różnicowanie się są nieraz
ważkimi materiałami pozwalającymi prześledzić dzieje
naszych przodków. Spróbujmy odtworzyć kilka fak­
tów z tych dziejów.
1. Gdzie znajdowała się pierwotna siedziba Sło­
wian?
2. Co skłoniło Słowian do pierwszych wędrówek
i kiedy one nastąpiły?
3. Jaki obszar zajmowali Słowianie około V III w.
n.e.?
4. Co zadecydowało o oderwaniu się Słowian po­
łudniowych od reszty Słowian?
5. Jaką wędrówkę odbyli przodkowie Czechów
i Słowaków?
6. Która grupa Słowian jest najmniej zróżnicowa­
na pod względem językowym?
7. Kto jest najbliższym krewnym językowym Łu ­
życzan?
8. Co to jest grupa językowa lechicka?
9. Jaki dialekt słowiański został zapisany najwcześ­
niej?
10. Jakie języki wchodzą dziś w skład słowiańskiej
rodziny językowej?
56
38. GDZIE M IE S Z K A Ł W ARSZ?
Toponomastyka to ta dziedzina językoznawstwa, która
zajmuje się miejscowymi nazwami własnymi. Nazwy
miejsc, rzek, wsi, osad i gór mogą powiedzieć bardzo
dużo o historii krajów, o ich dawnych i nowszych
mieszkańcach, a także o kulturze na ńich wykwitłej,
toteż często z usług toponomastyki korzystają histo­
rycy i archeolodzy. Jej badania pomagają np. ustalić,
gdzie znajdowała się siedziba Prasłowian, jakie kul­
tury panowały na naszych ziemiach kilkanaście setek
lat temu. Poza tym nazwy własne mówią dużo o zało­
życielach miast, o stosunkach gospodarczych i społecz­
nych w czasach nieco nowszych, już historycznych.
Czy potrafimy odpowiedzieć:
1. Jak nazywała się osada Warsza: Warszowa,
Warszewa, czy Warszawa?
2. Skąd pochodzi nazwa Poznań?
3. Kto dał imię Wrocławiowi?
4. Od czego pochodzą nazwy osad: Grotniki, Psary,
Piekary?
5. Skąd się wzięły liczne WoZe i W ólki?
6. Co dawniej oznaczała nazwa Opole?
7. Od czego wywodzi swą nazwę Ostrów?
8. Skąd pochodzą nazwy Janowice, Piotrowice, M i-
chałovńce?
9. Jak zbudowana jest nazwa Białystok?
10. Skąd pochodzi nazwa Polska?
57
3 9 . IM IO N A N A S ZYC H PRZODKÓW 40. CO M A BÓG DO BO G ACTW A? —

— czyli w jakim związku-'etymologicznym pozo­

Z nazwami własnymi osobowymi zawsze były kłopoty.
W najdawniejszych zabytkach są one zapisywane tak
różnie, że nieraz trudno się domyślić, jak naprawdę
brzmiało dane imię. A gdy w dodatku zaczęto w doku­
mentach używać skrótów od tych imion, kłopoty się
zwiększyły. Stosunkowo łatwo jeszcze z imionami za­
pożyczonymi, choć i te mają nieraz postać tak zmie­
nioną, że trudno się w nich doszukać pierwowzoru.
Można się domyśleć, że nasz Biernat to niemiecki Ber­
nard, ale o wiele trudniej powiązać imię Jacek z na­
zwą kwiatu — hiacynt (H ia c y n ta J a c e n ty -+>Jacek).
Imiona słowiańskie natomiast są często niejasne, po­
nieważ niedoskonałe zapisy pozwalają je odczytywać
na różne sposoby. A teraz pytania.
stają te dwa wyrazy?
Etymologia jest to dziedzina językoznawstwa, któ­
ra stara się wyjaśnić pochodzenie wyrazów i ich hi­
storię. Często wychodzi więc ona poza język polski,
sięgając głębiej w przeszłość — ku epoce językowej
wspólnoty prasłowiańskiej, a czasem nawet jeszcze da­
lej — do wspólnoty praindoeuropejskiej. Nie będziemy
może zagłębiać się w aż tak odległą przeszłość, spró­
bujmy jednak odtworzyć pochodzenie następujących
słów:

1. zbożny
L Jak naprawdę brzmiało imię pierwszego nasze­
go historycznego władcy? 2. gorący
2. Co znaczy imię Bolesław?
3. Czy imię Mieczysław jest historycznie poprawne?
3. wspaniały
4. Jakie imiona zapożyczyliśmy z łaciny? Spróbuj­
my wymienić kilka z nich.
4. czytać
5. Czy imię Władysław ma brzmienie polskie?
6. Czy imię Bogumił jest typowe czy wyjątkowe ze
5. przysięgać
względu na swą budowę?
7. Które imię niemieckie przyjęliśmy jako O l­
6. karzeł
bracht?
8. Czy imię Maciej jest polskie?
7. kobieta
9. Jak powstawnły przydomki?
10. Czy dawni Polacy nosili nazwiska?
8. księżyc

9. obraz

10. zbrodnia

58 59
41. CZĘSTOCHOWA = CZĘSTO CHOWA? 42. RZEW N Y LEW

Któż z nas nie próbował wyjaśniać, znaczenia w yra­ Język żyje, rozwija się i zmienia. Te same w yrazy po
zów, wiązać ich z innymi słowami, szukać ich źródeł, kilku wiekach ich używania nie są już tymi samymi
słowem — któż z nas nie uprawiał na własną rękę wyrazami; choć ich postać zewnętrzna się nie zmie­
etymologii? Oczywiście w prostszych wypadkach do­ niła, zaszły w nich zmiany ważniejsze — znaczenio­
ciekania takie były zapewne słuszne, często jednak we. Czy potrafimy więc odpowiedzieć, co znaczyły
postępowaliśmy pewnie tak, jak ów pan, który dziwił dawniej następujące wyrazy?
się, dlaczego rumak nie nazywa się koniakiem
(ikoń-ak, a więc ’rodzaj konia’ — tłumaczył sobie), zaś
koniak — rumakiem (rum -ak, a więc ’rodzaj napoju
alkoholowego’). Często też bywa tak, że nie umiejąc 1. bielizna
znaleźć właściwego wyjaśnienia, modyfikujemy brzm ie­ 2 wniosek
nie wyrazu, by dopasować je do wyrazów znanych.
Nieraz też dzisiejsze brzmienie wyrazu każe nam łą­ 3. list
czyć go z takim słowem, z którym naprawdę nie ma 4. rzewny
nic wspólnego. Zabiegi takie nazywamy etymologią 5. przytomny
ludową lub naiwną. Ulegali jej nie tylko wielcy pi­ 6. grzeczny
sarze (Mickiewicz, Słowacki, Norwid), ale nawet nie­
którzy językoznawcy. Spróbujmy określić ludową 7. objaśnić
i właściwą etymologię poniższych wyrazów. 8. przerazić
9. miernie
10. prawie
1. cmentarz
2. elementarz
3. mecenas
4, Częstochowa
5. burak
6. wielbłąd
7. marzec
8. rozgrzeszyć
9. Niemiec
10. krewki

60
43. CO TO JEST CZECHEŁ? 44. D Z IW N Y IM PO RT

Archaizmy to wyrazy, lub ich postaci, które — używa­ Jednym z nieuniknionych skutków kontaktów między
ne dawniej — dziś są już zupełnie niezrozumiałe, w y ­ narodami jest wzajemne przenikanie słów z jednego ję ­
szły z użycia. Mogło to się stać wskutek zmian fone­ zyka do drugiego. Oczywiście, im te kontakty są żyw ­
tycznych i gramatycznych (np. dawniej mówiono ob- sze, tym więcej możliwości zapożyczeń językowych.
włok, nogoma, dziś zaś obłok, nogami), powstania bądź Nieraz wyrazy obce przyjmą się tak, że trudno już
zapożyczenia nowego słowa, które wyparło dawne (np. w nich rozpoznać obiekt „importowany”, kiedy indziej
lotnisko zam. dawnego aerodrom), a także dlatego, że wyczuwalna jest obcość zapożyczenia. Spróbujmy od­
zmieniły się realia i słowo stało się niepotrzebne (arfce- powiedzieć, od kogo i kiedy, a także „z jakiej okazji”
buz, koncerz — dawne bronie). Zajm ijm y się tymi w y­ (dlaczego) język polski zapożyczył poniższe słowa.
razami, które wyszły z użycia wskutek zastąpienia ich
przez siowa inne, czyli tzw. archaizmami leksykalnymi.
W kolumnie po lewej stronie mamy 10 takich archaiz­
mów. Spośród trzech słów z kolumny prawej jedno jest 1. pieniądz
dzisiejszym odpowiednikiem danego wyrazu dawnego. 2. anioł
Musimy więc wybrać to słowo i połączyć je z archaiz­
3. rynek
mem.
4. adwersarz
5. hańba
6. kalafior
1. sampierz — sąsiad, zwolennik, przeciwnik 7. giermek
2. jątrew — bratowa, teściowa (matka męża), 8. buława
synowa
9. awangarda
3. latopis — księgarnia, list, kronika 10. nylon
4. rucho — pochód, suknia, stosunek płciowy
5. otrok — sługa, młodzieniec, niewolnik
6. skot — bydło, zwierzę, zwierzę domowe
7. wełń — wełna, na zewnątrz, fala
8. żufka — zupa, haftka, guzik
9. czecheł — grzebień, ręcznik, prześcieradło
10. godzinnik —• zegarmistrz, zegar, wartownik

62 63
45. COŚ N IE T A K ! 46. MĄDREJ GŁOWIE..,

Kolejne 10 pytań dotyczyć będzie wyrazów, co do
których na pierwszy rzut oka nie można mieć żad­
nych zastrzeżeń. Wszyscy tak przecież mówimy i do
głowy nam nie przyjdzie, by poprawna mogła być ja­
kakolwiek inna forma. A jednak... Niegdyś wszystkie
przytoczone niżej wyrazy wyglądały nieco inaczej,
a formy dzisiejsze uchodziły za niepoprawne, dziwne,
wypaczone. Może to być dobrą lekcją poglądową dla
tych nieprzejednanych, którzy tępią wszystkie formy
nowe, uznając je za karygodny występek przeciw
„duchowi języka”. Być może jacyś dawni Polacy też
wiele energii poświęcali na zwalczanie form wyrazów
używanych dziś. Spróbujmy zastanowić się nad tym,
co mogło ich razić w niżej podanych formach.
Przysłowia są — jak wiadomo — mądrością narodu.
To samo twierdzenie można chyba rozszerzyć na
wszelkie porzekadła, zwroty przysłowiowe, powiedzon­
ka. Nie zawsze zdajemy sobie jednak sprawę z tego,
że wiele z nich jest także skarbcem, w którym prze­
chowywane są zabytkowe form y językowe albo w y ­
razy, które gdzie indziej się nie zachowały. Uratowała
je od całkowitego zapomnienia właśnie charaktery-
styczność form y przysłowiowej, to, że przysłowie zna­
czy jako całość, w której nic zmienić nie wolno. Czy
potrafimy powiedzieć, jakie dawne form y językowe
przetrwały w podanych przysłowiach i powiedzeniach?

1. „Mądrej głowie dość dwie słowie”

2. „Do siego roku”
Ł serce 3. „Po kiego diabła tu przyszedłeś?”
2. piesek
4. „Przyszła koza do woza”
3. sejm
5. „Fora ze dwora!”
4. szewc 6. „D w ie niewieście i targ w mieście”
5. czeremcha 7. „Głos wołającego na puszczy”
6. obywatel
8. „Być z kim za pan brat”
7. o żonie
9. „Zagiąć na kogo parol”
8. on — jego
10. „N i to, ni sio, ni owo”
9. ten książę
10. panicz

64 5 — 500 z a g . o ję z . p o ls k im 65
47. „ID Z IE TOBIE K R O L Z B A W IC IE L ”
Zajm ijm y się przez chwilę najdawniejszymi zabytka­
mi języka polskiego. Niewiele dokumentów języko­
wych ze średniowiecza dochowało się do naszych cza­
sów. Historia naszego narodu, dzieje1*naszych ziem nie
sprzyjały przechowywaniu ksiąg z nietrwałego bądź
co bądź materiału. Więcej dbano o księgi i dokumenty
łacińskie — te zawierały bowiem ważne dla Kościoła
i państwa modlitwy, kazania, opisy dóbr, zbiory praw.
Mała liczba polskich zabytków z czasów najodleglej­
szych tym silniej zobowiązuje do najogólniejszej choć­
by wiedzy o nich.
1. Gdzie można znaleźć najdawniej zapisane słowa
polskie?
2. Jak brzmi pierwsze zdanie zapisane po polsku?
3. Kiedy powstał najstarszy polski hymn religijny?
4. Jakie są najstarsze znane dziś kazania polskie?
5. Kiedy powstały Kazania Gnieźnieńskie?
6. Gdzie i kiedy powstał Psałterz Floriański?
7. Co mówią najdawniejsze roty przysiąg sądo­
wych?
8. Co to są glossy?
9. Czy Statut W iślicki spisany był po polsku?
10. Jaki jest najstarszy polski zabytek świecki, bę­
dący utworem literackim?
66
48. PO ZNAN, K R A K Ó W CZY...?
Od wielu dziesiątków lat trwają dyskusje wokół po­
czątków języka ogólnopolskiego, literackiego. Mała
liczba polskich dokumentów językowych ze średnio­
wiecza, zupełny ich brak przed wiekiem X I I powo­
dują, że początki naszego języka ojczystego otoczone
są mgłą tajemnicy. Kiedy powstał? Na jakim dialekcie
się oparł? Jakie są dowody językowe i kulturowe jego
pochodzenia? Nie rozstrzygniemy tych zagadnień w tym
miejscu, ale może odpowiedzi na poniższe pytania po-
zwolą każdemu z nas wyrobić sobie własny pogląd na
pochodzenie polszczyzny literackiej.
1. Kiedy mógł wykształcić się język ogólnopolski?
2. Jaka odmiana języka ogólnego — mówiona czy
pisana — wykształciła się najpierw?
3. Jakie instytucje kulturowe sprzyjały kształtowa­
niu się języka ogólnopolskiego?
4. O czym świadczy brak mazurzenia w języku
ogólnym?
5. Jakie są językowe dowody na wielkopolskie po­
czątki polszczyzny literackiej?
6. Co świadczy o w pływ ie gwar małopolskich na
język ogólny?
7. Czy gwary śląskie brały udział w procesie
kształtowania się języka ogólnego?
8. Jakie cechy świadczą o w pływie gwar mazo­
wieckich na polszczyznę literacką?
9. Jakie inne gwary w pływały na kształtowanie się
języka ogólnopolskiego?
10. Jaki język obcy mógł wpływać na pewne formy
języka ogólnopolskiego?
67
 Cf| W Y B IT N I JĘ ZYK O ZN A W C Y
49 . JA K P A N PA S E K PO W IAD AŁ... PO LSCY

Każdy wybitny pisarz wyciska na języku, w którym Poniżej scharakteryzowani są

pisze, piętno swojej indywidualności. Poznać go można krótko najwybitniejsi badacze
po charakterystycznych zwrotach, szyku wyrazów, bu­ języka polskiego. Wielu z nich
dowie zdań. Tworzywo, jakim jest język, przekształca było już wspominanych w odpo­
tak, by najlepiej wyrażało myśli i odczucia, które ma wiedziach na poprzednie pytania.
do przekazania czytelnikowi. Odgadnijmy więc, który Odgadnijmy więc o kim mowa.
ze znanych pisarzy lub poetów...

1. Ksiądz, gramatyk i peda­

1. ...staropolskich (z X V I wieku) używał celowo gog, nauczyciel Collegium
wielu wyrazów zdrobniałych. Nobilium. Działacz Komisji
2. ...był wzorem dla odnowicieli języka w dobie Edukacji Narodowej i To­
Oświecenia. warzystwa do Ksiąg Ele­
3. ...dworskich X V II wieku lubował się w niezwy­ mentarnych, członek Towa­
kłych porównaniach i przenośniach. rzystwa Przyjaciół Nauk.
4. ...dał świetny przykład potocznego języka szlach­ Autor Gramatyki języka
ty siedemnastowiecznej. polskiego i łacińskiego dla
5. ...epoki Oświecenia był poetą umiaru, także pod szkół narodowych, w trzech
względem językowym. częściach.
6. ...przepraszał czytelników za „niegramatycznoś­
ci” w swoich utworach. 2. Jeden z prekursorów współ­
7. ...po każdym zaimku względnym stawiał znak czesnego językoznawstwa.
zapytania, a ponadto etymologizował, na nowo Wychowanek Szkoły G łów ­
dzieląc wyrazy. nej, wykładowca uniwersy­
8. ...korzystał z Pamiętników Paska, co wyszło nie­ tetów w Petersburgu, K a ­
wątpliwie na korzyść językowi jego powieści hi­ zaniu, Dorpacie, Krakowie,
storycznych. Warszawie. Zajmował się
9. ...przełomu X I X i X X wieku słynął z rozbudo­ językoznawstwem ogólnym,
wanych, „barokowych" zdań, zwłaszcza zaś historycznym, dialektolo­
z „trójkowego paralelizmu” . gią. Wszechstronny badacz,
10. ...wgryzał się w słowniki, by zgłębić tajniki „oj- patriota, antynacjonalista.
czyzny-polszczyzny".

68
3. Ostatni polihistor nauki matyki języka polskiego
polskiej. Badacz literatu­ (1923). Znany powszechnie
ry polskiej, kultury pol­ jako au'tor Słownika po­
skiej i języka polskiego. prawniej polszczyzny. Do­
Odkrywca i interpretator skonały dydaktyk języka
zabytków7 średniowiecznych polskiego.
(m.in. Kazań Świętokrzy­
skich). Autor popularnych 7. Znakomity slawista, bada­
Dziejów języka polskiego jący zarówno dialekty
i powszechnie znanego Sło­ współczesnych języków sło­
wnika etymologicznego. wiańskich, jak i pochodze­
nie Słowian. Autor pod­
4. Indoeuropeista polski z ręczników polonistycznych,
przełomu X I X i X X wieku. bohemistycznych i pod­
Profesor Uniwersytetu Ja­ ręczników języka staro-
giellońskiego, długoletni -cerkiewno-słowiańskiego,
członek i prezes PAU , pre­ badacz języka Drzewian
zes Polskiego Towarzystwa Połabskich.
Językoznawczego, współza­
łożyciel „Języka polskiego” . 8. Autorka licznych prac z za­
Interesował się zagadnie­ kresu fonetyki opisowej
niami prasłowiańskimi na i historycznej, kierownik
tle ogólnym oraz dialekto­ Instytutu Fonetycznego
logią. UW. Współautorka P rze­
kroju rentgenograficznego
5. Najznakomitszy dialektolog głosek polskich. Badaczka
polski, autor podziału ob­ dialektologii i składni.
szaru Polski na zespoły
dialektowe. Inicjator A tla­ 9. Znakomity językoznawca i
su gwar polskich. W ielolet­ dydaktyk. Autor Zarysu
ni redaktor „Języka pol­ składni polskiej i Historii
skiego” , prezes PA U , w ice­ języka polskiego. Członek
prezes PA N , autor prac P A U i PA N . Wybitny pe­
z zakresu historii języka dagog, teoretyk i praktyk
polskiego i wielu porad ję ­ w zakresie nauczania szkol­
zykowych. nego i uniwersyteckiego.
Autor telewizyjnych poga­
6. Autor popularnej, w ielo­ danek o języku.
krotnie wznawianej G ra­
10. Główny redaktor Słownika
języka polskiego. W y­
bitny słowotwórca polski,
autor licznych prac z za­
kresu leksykologii i seman­
tyki, a także dialektologii.
Doskonały popularyzator,
autor Radiowego Poradni­
ka Językowego. Stworzył
liczne prace z zakresu kul­
tury języka i poprawności
językowej.

odpowiedzi
73

1. CO TO Z A GŁO SKA?
1. Zasadnicza! Litera jest to znak graficzny, sposób
oddania na papierze danej głoski. Głoska zaś jest naj­
mniejszym elementem językowym, najmniejszym
składnikiem porozumiewania się. Litera jest więc
w stosunku do niej czymś wtórnym. Tę samą głoskę
mogą w różnych językach oddawać różne litery: gło­
ska i jest w polszczyźnie tą właśnie literą zapisywana,
w języku angielskim zaś wyraża się ją najczęściej zna­
kami ee (street, czytaj ’strit’) bądź ea (beat, czytaj
’bit’), natomiast litera i oznacza tam głoskę y (milk,
czytaj ’m ylk’) bądź dwudźwięk aj (łan, czytaj ’A jan’,
I, czytaj ’aj'). Szkoda więc, że tylu ludzi m yli oba po­
jęcia i sądzi na przykład, że „wym awia litery”.
2. Różnice są tu trojakie: 1) wymawianiowa, czyli
artykulacyjna, 2) posłyszeniowa, czyli akustyczna
i 3) funkcyjna. Różnica artykulacyjna polega na tym,
że samogłoski wymawiane są przy stosunkowo szeroko
otwartych (rozwartych) narządach mownych, spółgło­
ski z trudem „przeciskają się” przez zbliżone lub zw ar­
te narządy. Różnica akustyczna sprowadza się do tego,
że samogłoski są tonami, można je śpiewać, zaś spół­
głoski — połączeniami tonów i szmerów bądź szme­
rami (bez samogłosek śpiewać ich nie można). I wresz­
cie różnica funkcyjna — najwyraźniejsza dla niejęzy-
koznawcy: samogłoski mają zdolność tworzenia sylab,
same nawet mogą być sylabą (o-ko), spółgłoski zaś sy­
lab nie tworzą. Nie mamy więc w polszczyźnie w yra­
zów (oprócz dźwiękonaśladowczych — pst, brr) złożo­
nych z samych spółgłosek. Takie wypadki możliwe są
w innych językach słowiańskich, w których własności
sylabotwórcze mają ^eż pewne spółgłoski (np. w* cze­
skim l, r). Są tam więc wyrazy (np. czeskie vlk, krk,
prst, ctvrt) złożone tylko ze spółgłosek.
3. Będziemy tu raczej przypuszczali, niż mówili coś
„na pewno” ; różnym ludziom różne głoski polskie mo­
gą się przecież wydawać najtrudniejsze. A le zapewne
większość z nas miałd w dzieciństwie kłopoty z wym ó­
wieniem r. Przy wym owie tej spółgłoski czubek ję ­
zyka powinien kilkakrotnie uderzyć o dziąsła (dlatego
głoska ta bywa nazywana wibrującą). To zadanie jest
często zbyt trudne dla kilkulatka. N a s t ę p u j e on w ów ­
czas r przez l (język raz tylko dotyka dziąseł) bądź
74
coś w rodzaju h. Zdarza się też czasami wym owa tej
głoski przy pomocy języczka znajdującego się w tyl­
nej części jamy ustnej. W ibruje on zamiast czubka ję ­
zyka, a tak wymawiana głoska nazywana jest „ r fran­
cuskim”.
4. Może to być zaskoczeniem dla wielu osób, ale
sytuacji takich' jest niewiele. Zazwyczaj w wyrazach
wymawiamy nie ę i ą, ale połączenia głosek e, o i spół­
głosek nosowych; wym awiamy więc em, om, en, eń,
on, oú. Tak dzieje się przed spółgłoskami p, b, t, d,
c, dz, cz, ć, k, g (np. ’zomp1, ’tromba’, ’kont’, ,pieńć’,
’ponczek’, ’renka’). Przed spółgłoskami l i ł wym awia­
my tylko e i o (’zaczęli’, ’krzyknoł’), zaś na końcu w y ­
razu również e (nie ę, np. ’ide’, ’nogę’). Naprawdę
samogłoski nosowe wymawiamy więc tylko przed spół­
głoskami szczelinowymi (np. f, w, s, z, sz, ż, ś, ź), ą sły­
szymy także na końcu wyrazu. Mówimy więc: ’kęs’,
’rzęsa’, ’mąż’, ’gęś’, ’jadą’ itp. Jeśli zaś wiele osób przy­
puszcza, że mówi się ę i ą także w wymienionych na
początku wypadkach, to czyni tak dlatego, że sugeruje
się pisownią tych wyrazów.
5. Oczywiście ustnym odpowiednikiem ą jest o,
nie a. Ortografia znowu wprowadza nas w błąd. Fone­
tycy dla zapisu tej głoski nosowej stosują znak g. N a­
tomiast nosowy odpowiednik a mamy w takich w yra­
zach, jak tramwaj, awans, wymawianych tak, byśmy
pomiędzy r i w w wyrazie tramwaj oraz w i s w w y ­
razie awans słyszeli jedną tylko głoskę.
6. Znowu można by odpowiedzieć: zależy, które
dziecko. A le większość dzieci zaczyna od samogłosek.
Szczególnie łatwe w wym owie jest a — wystarczy
otworzyć szeroko buzię i uruchomić płuca. Pierwszymi
spółgłoskami są zazwyczaj m, p, b, powstają one bo­
wiem przy udziale warg, a. te wskutek ssania są
u dziecka dobrze rozwinięte. Jeśli więc malec zewrze
wargi, a potem je rozsunie, otrzyma p, b, jeśli zaś do­
datkowo włączy do wym owy jamą nosową (co nie jest
rzeczą trudną), otrzymujemy m. Dlatego pierwsze w y­
razy dziecka to mama, baba, papa. Potem, gdy zaczy­
nają wyrzynać się ząbki, dziecko manipuluje czub­
kiem języka w okolicach dziąseł. Powstają nowe gło­
ski, t i d, oraz nowe wyrazy: tata, dada, teta, deda.
W wielu językach te „dziecięce” nazwy członków naj­
bliższej rodziny brzmią bardzo podobnie.
7. Najpóźniej dziecko uczy się w ym ow y głosek
tylnojęzykowych: k, g, ch. Właśnie ich „tylność” jest
75
przyczyną trudności artykulacyjnych. Głoski te często
zastępowane są podobnymi spółgłoskami przednimi
t, d, f, stąd dziecięca wymowa tuła (zamiast kula),
tofany (zamiast kochany), duła (zamiast góra). O czyw i­
ście dużą trudność sprawia też głoska r (patrz odpo­
wiedź 3).
8. Chodzi tu o spółgłoski p, b, m, f, w oraz ich
miękkie odpowiedniki: p’, b’, m ’, f , w\ Powstają one
wskutek przecięcia prądu powietrza wychodzącego
z płuc przez zwarcie warg, a potem gwałtowną ich
eksplozję (p, b, m, pł, b’, m’) albo jako wynik przejścia
wypychanego powietrza przez szczelinę między zębami
a dolną wargą (f, w, f , w’). W argi mają więc decy­
dujące znaczenie dla brzmienia tych głosek.
9. Spółgłoski syczące to te, których wym owie to­
warzyszy efekt podobny do syku — w polszczyźnie
s, z. Powietrze przeciska się wówczas przez wąską
szczelinę między przodem języka a zębami. Jeśli tę
szczelinę nieco rozszerzyć i przesunąć w głąb jamy
ustnej, tak by język cofnął się do dziąseł, otrzymamy
efekt szumu — i spółgłoski szumiące sz, ż.
10. Oczywiście. Możliwości artykulacyjnych jest
przecież tak wiele, że żaden język nie może ich wszy­
stkich wykorzystać — nie jest to zresztą konieczne.
Dla utworzenia nieskończonej ilości wyrazów wystar­
czą różne połączenia kilkudziesięciu głosek (w języku
polskim ok. 40). Charakterystyczne jest jednak to, że
w różnych językach wybiera się spośród różnych moż­
liwości artykulacyjnych nie zawsze warianty te same.
Szukać nie trzeba daleko. Język czeski ma np. głoskę f
wymawianą inaczej niż nasze rz, trochę tak jak rż.
Język rosyjski ma — w zasadzie u nas niespotykane —
r* (miękkie r). W niemczyźnie istnieją nieznane nam
samogłoski zapisywane jako a, ii, 6, w angielskim
dźwięk notowany jako th. Przykłady można by mno­
żyć. Gdybyśmy chcieli być dokładniejsi, musielibyśmy
też zauważyć, że rosyjska głoska b i nie jest tożsama
z polskim y, że czeskie ć i S są miękkie, a polskie twar­
de, że angielskie p też nieco różni się od polskiego itp.
Nierozsądne jest więc dziwić się, że inne języki mają
takie głoski, których nie ma w polszczyźnie, a tym
bardziej uważać, że nasz system głoskowy jest jedyny,
najlepszy i najprostszy.
76
2. C Z Y WIESZ, J A K M Ó W ISZ I JA K SŁYSZYSZ?
1. Każdy akt mowy obejmuje aż 5 etapów. Pierw ­
szy (A ) to impuls powstały w mózgu, skłaniający do
zakomunikowania czegoś. Jest to moment psychiczny.
Drugim etapem (B) jest artykulacja — wymawianie
sylab, wyrazów, zdań. Jest to moment fizjologiczny.
Etap trzeci (C) — fizyczny, to przenoszenie przez ośro­
dek, w którym mówiący się znajduje, fali głosowej.
Moment czwarty, znowu fizjologiczny, to posłyszenie
dźwięku, odebranie go przez ucho. Wreszcie następuje
etap piąty (Aj), zrozumienie. Jest to znowu moment
psychiczny. Brak któregokolwiek z wymienionych eta­
pów nie pozwala na porozumienie. Schematycznie opi­
sany proces można by przedstawić tak:
2. Wiązadła głosowe — para elastycznych mięśni
wewnątrz krtani — spełniają ważną rolę w procesie
mówienia. One to właśnie są pierwszą przeszkodą na
drodze strumienia powietrza wydobywającego się
z płuc. Przechodząc przez zsunięte wiązadła, powietrze
roztrąca je i powoduje drgania. Powstają wówczas
głoski dźwięczne — samogłoski i część spółgłosek. Je­
śli wiązadła są rozsunięte i powietrze przechodzi nie
napotykając oporu, powstają głoski bezdźwięczne (część
spółgłosek, wszystkie głoski wymawiane szeptem). Aby
sprawdzić, czy wymawiana głoska jest dźwięczna, trze­
ba w czasie jej artykulacji dotknąć ręką grdyki —
przy głoskach dźwięcznych poczujemy wyraźne drga­
nie.
3. Dzieje się tak wówczas, gdy podniebienie mięk­
kie wraz z języczkiem, znajdujące się w górnej tylnej
części jamy ustnej, jest opuszczone. Przejście do ja ­
77
my nosowej jest wtedy otwarte i jama ta bierze udział
w artykulacji. Powstają wówczas głoski nosowe (np.
m, n, ń, ę, ą). Gdy podniebienie miękkie i języczek
przylegają do tylnej ścianki gardła, jama nosowa jest
zamknięta i powietrze przechodzi tylko przez jamę
ustną. Powstają wtedy głoski ustne.
4. Język jest najruchliwszym narządem w jamie
ustnej. Warto poznać jego budowę. Dla artykulacji
ważny jest poprzeczny podział języka na czubek,
przód, środek, tył i obsadę. W zależności od tego, któ­
ra z tych części jest najbardziej zaangażowana w ar­
tykulację, powstają różne spółgłoski. Gdy czubek ję ­
zyka dotyka zębów, otrzymujemy spółgłoski przednio-
językowo-zębowe; gdy dziąseł — przednio językowo-
-dziąsłowe. Wzniesienia środka języka ku podniebie­
niu twardemu daje spółgłoski środkowo językowe
(miękkie). Uniesienie tyłu języka powoduje powstanie
spółgłosek tylnojęzykowych. Przednie, środkowe lub
tylne; wysokie, średnie lub niskie położenie całej masy
języka ma zasadniczy w pływ na barwę samogłosek.
5. Biernymi nazywamy te części jamy ustnej, które
nie poruszają się w czasie artykulacji. Są to: zęby,
dziąsła, podniebienie twarde. Natomiast czynne, zmie­
niające swe położenie części jamy ustnej to wargi,
dolna szczęka, język i podniebienie miękkie wraz z ję ­
zyczkiem.
6. Układ warg i ich odległość mają na równi z ję ­
zykiem w pływ na brzmienie samogłosek. Gdy wargi
pozostają w pozycji obojętnej, otrzymujemy zazwyczaj
głoskę a, gdy są spłaszczone — głoski e, y, i; gdy się
zaokrąglają, powstają zwykle głoski o, u. Silniejsza niż
przeciętna artykulacja wargowa może stanowić re­
kompensatę niezbyt wyraźnego udziału języka; tak na
przykład przy artykulacji głoski o, gdy język nie cofa
się dostatecznie daleko, wargi zaokrąglają się inten­
sywniej — jak przy normalnej wym owie u. Gdyby
nie było tego wydatniejszego ruchu warg, otrzymali­
byśmy (ciągle oczywiście przy języku niedostatecznie
cofniętym) głoskę podobną do a. Rekompensata może
być również odwrotna: mało wydatne ruchy warg są
zastąpione silniejszymi ruchami języka. Ta dość duża
swoboda artykulacyjna samogłosek nosi nazwę poli­
morfizmu.
7. Zwarcie powstające między zębami a przodem
języka, a następnie gwałtowne oderwanie czubka ję­
78
zyka od przednich górnych zębów powoduje powsta­
nie spółgłosek t, d, n; szczelina między górnymi zę­
bami a dolną wargą przy wydechu słyszana jest jako
f, f> w, w ’ ; szczelina między końcem języka a zębami
daje spółgłoski s, z. Gdy zaraz po zwarciu (o którym
była mowa na początku) tw orzy się szczelina, powsta­
ją głoski e, dz. Braki w uzębieniu powodować mogą
zakłócenia w artykulacji wszystkich wymienionych
wyżej spółgłosek. Przykładem takich trudności jest
mówienie cz zamiast c i sz zamiast s („ezo to jeszt?”
zamiast „co to jest?") przez kilkuletnie dzieci.
8. Małżowina uszna służy w zasadzie do lepszego
„wyłapywania" dźwięków i. taką rolę doskonale speł­
nia u zwierząt. Jest ona tak zbudowana, by jak naj­
więcej dźwięków wpadało —■ wskutek różnych od­
bić -— do kanału usznego. Celowi temu sprzyja rucho­
mość małżowiny usznej u zwierząt (np. królika, psa,
konia). Dla człowieka małżowina nie ma większego
znaczenia z powodu małych rozmiarów i nierucho­
mości.
9. Rola błony bębenkowej polega na przekazywa­
niu drgań ośrodka fizycznego do dalszych części ucha.
Przetwarza ona drgania akustyczne, dochodzące do
niej kanałem usznym, na drgania mechaniczne, prze­
kazywane dalej. Funkcja jej została niemal skopiowa­
na w membranie będącej częścią słuchawki telefonicz­
nej. Przebicie błony bębenkowej znacznie osłabia zdol­
ność słyszenia.
.10. Są to trzy małe, połączone ze sobą kostki, znaj­
dujące się w komorze bębęnkowej ucha środkowego.
Przekazują one kolejno (młoteczek kowadełku, kowa­
dełko strzemiączku) drgania błony bębęnkowej do
ucha wewnętrznego, gdzie drgania te zostają przetwo­
rzone na impulsy nerwowe.
3. G ŁO SK A Z A GŁOSKĄ...
1. Zetknięte wargi — musi to być głoska dwuwar-
gowa, a więc p, b, m, p’, b’ lub ra\ Język leży spokoj­
nie na dnie jamy ustnej, me może to w ięc być głoska
zmiękczona (p% b% m’ odpadają). Języczek otwiera ja ­
79
mę nosową — musi to być głoska nosowa (odpadają
ustne p i b). Jest to więc spółgłoska m.
2. Jama ustna dość szeroko otwarta — musi to być
samogłoska. Języczek wraz z podniebieniem miękkim
zamyka dostęp powietrza do jamy nosowej — mamy
więc do czynienia z samogłoską ustną. Język jest cof­
nięty, zaś wargi zaokrąglone. Może więc to być jedna
z dwu samogłosek tylnych, o lub u. Jednakże język
nie jest głęboko cofnięty, a wargi tylko lekko zaokrąg­
lone (otwór między nimi jest dość duży). Jest to więc
samogłoska o.
3. Dolna warga dotyka górnych zębów, musi to
więc być spółgłoska wargowo-zębowa: f, w, f lub w’.
Z założenia wiem y (por. wstęp do pytań), że jest to
głoska dźwięczna, a więc w lub w\ Język położony
jest na spodzie jamy ustnej — musi to więc być gło­
ska twarda — w.
4. Bardzo szeroko otwarta jama ustna — mamy do
czynienia z samogłoską. Języczek zamyka dostęp do
jamy nosowej — jest to więc samogłoska ustna. Sze­
roko rozwarte wargi, język w położeniu obojętnym —
może to być tylko a.
5. Długa szczelina w całej jamie ustnej wskazuje,
że jest to samogłoska. Masa języka przesunięta jest
do przodu, mamy więc do czynienia z jedną z samo­
głosek przednich, ustnych (języczek jest w górnym
położeniu): i, y lub e. Czubek języka dotyka przednich
dolnych zębów, jest maksymalnie wysunięty ku przo­
dowi, a wargi są zupełnie płaskie. Jest to i.
6. Głoska bardzo podobna do poprzedniej, jedynie
szczelina pomiędzy językiem a podniebieniem jest je ­
szcze węższa. Jest to więc spółgłoska najpodobniejsza
do i — j.
7. Tu rozpoznanie głoski jest łatwiejsze, gdyż ję ­
zyczek otwiera jamę nosową, mamy więc do czynienia
z głoską nosową. Duży odstęp między językiem a pod­
niebieniem sugeruje, że jest to samogłoska. Ponieważ
masa języka przesunięta jest ku przodowi, a wargi nie
są zaokrąglone, jest wymawiana nosowa samogłoska
przednia — ę.
8. Czubek języka zbliżg się bardzo wyraźnie do
górnych przednich zębów, jest to więc głoska przed-
80
niojęzykowo-zębowa. Musimy wybierać między t, d,
n, s, z, c, dz, i. Ponieważ widoczna jest niewielka wą­
ziutka szczelina, artykułowana jest głoska szczelinowa
bądź zwarto-szczelinowa. Spółgłoski zwarto-sżczelino-
we mają dwie fazy ar ty kułacy jne — najpierw zwarcie,
potem szczelinę. Rysunek nie sugeruje, że przed utwo­
rzeniem szczeliny nastąpiło zwarcie. Może to więc być
tylko jedna z głosek szczelinowych. Z założenia zaś
wiemy, iż ma to być głoska dźwięczna. Wymawiane
jest więc z.
9. Jama ustna rozwarta stosunkowo szeroko — sa­
mogłoska. Języczek przywiera do tyłu jamy gardło­
w ej — głoska ustna. Język przesunięty do przodu
i lekko uniesiony do góry, wargi w pozycji obojęt­
nej — samogłoska y.
10. Masa języka silnie przesunięta do tyłu, przyw ie­
ra do podniebienia miękkiego, jest to więc spółgłoska
tylnojęzykowa zwarta — Jc lub g. Z założenia wiemy,
iż jest to głoska bezdźwięczna, a więc Je.
Głoski przedstawione na rentgenogramach tworzą sze­
reg: M O W A I JĘZYK.
4. PR ZYC ISK , PRZYSPIEW , ILO C ZAS
1. Przyśpiew jest jednym ze sposobów wyróżnia­
nia pewnej sylaby wyrazu spośród innych. Sylabę tę
wymawia się nieco wyżej niż pozostałe. Języki, które
w ten sposób akcentują wyrazy, wydają się nam śpiew­
ne. Różnice w wysokości tonu mogą różnicować zna­
czenie wyrazów. Np. w języku serbsko-chorwackim
wyraz duga wymówiony tak, by pierwsza sylaba była
wyższa niż druga, znaczy ’długa’, wymówiony zaś tak,
że wyższa jest sylaba druga, znaczy ’tęcza’,
2. Iloczas jest to czas wymawiania danej głoski.
Oczywiście iloczas bezwzględny ma każda głoska, nas
interesuje jednak iloczas względny — to, że poszcze­
gólne głoski, a w rezultacie i sylaby, mają długość
inną niż głoski i sylaby sąsiednie. Sylaba wymawiana
6 — 500 zag. o ję z . p o lsk im 81
dłużej jest w ięc wyróżniana spośród innych sylab da­
nego wyrazu, mówiąc nieprecyzyjnie — akcentowana.
Iloczas istniał w języku "łacińskim, długość głoski miała
tam w pływ na znaczenie wyrazu. Iloczas był też w ła­
cinie czynnikiem organizującym wiersz (ważne były
różnego rodzaju następstwa sylab długich i krótkich),
spełniał rolę naszego rytmu. W wielu językach iloczas
istnieje do dziś, wpływa też różnicująco na znaczenie
w yrazów (np. czeskie m #ii — ’myć’ i m yti — ’mycie’,
słowackie sńd —• ’sąd' i sud — ’naczynie’, angielskie
eat — [it] — ’jedzenie’ i it — ’ono, to’).
3. W zasadzie nie. Pojawiać się one mogą tylko pod
wpływem emocji mówiącego (taaka ryba, nooo!), nie
różnicują jednak znaczeń wyrazów, nie są w systemie
naszego języka. Nie zaw^sze jednak tak było. Aż do
X V I wieku mieliśmy w. polszczyźnie długie a, e, o. Po­
tem ich wymowa się zmieniła. Długie a stało się gło­
ską pośrednią między a i o, długie e — pośrednią mię­
dzy e a i, zaś długie o — pośrednią między o a u. Do
dziś w gwarach mówi się m lćko (coś pośredniego mię­
dzy mleko a mliko), pdn (pan — pori), doktór (doktor •—
doktur). W języku ogólnym te głoski pośrednie (zwane
ścieśnionymi) zanikły przed X X wiekiem: a utożsamiło
się z a, e z e, zaś 6 (co ciekawe) nie z o, lecz z u, do
dziś zapisywanym jako „o kreskowane” .
4. Język polski charakteryzuje się akcentem dyna­
micznym — przyciskowym. Polega on na mocniejszym
wymawianiu jednej z sylab wyrazu. Silniejsze wym ó­
wienie oznacza w tym -wypadku zużycie większej ilości
energii przy wym owie sylaby akcentowanej. Pozostałe,
nieakcentowane sylaby są wymawiane słabiej, z m niej­
szą energią.
5. Zasadniczo w polszczyźnie akcent jest stały —
pada na przedostatnią sylabę wyrazu. Po akcencie
można rozpoznać, gdzie kończy się wyraz, a zaczyna
■wyraz następny w ciągu wypowiedzi. Wiadomo więć,
że po sylabie silniej wymówionej nastąpi jeszcze jedna
sylaba tego samego wyrazu, a potem początek wyrazu
następnego. To znacznie ułatwia rozumienie tekstu
mówionego, choć nie zdajemy sobie z tego zazwyczaj
sprawy.
6. Te form y akcentujemy wyjątkowo inaczej: na
trzeciej od końca sylabie wyrazy chodziliśmy, rob ili­
ście, a na czwartej od końca formę chcielibyśmy. D la­
czego tak się dzieje? Otóż cząstki -śmy, -ście, -byśmy
82
pochodzą od samodzielnych dawniej wyrazów i ich
form : jeśmy, jeście, bychom. Widać to choćby z tego,
że do dziś są one ruchome — można powiedzieć:
„wczorajśmy chodzili” , „coście zrobili” , „tak byśmy
chcieli” . Formy jeśmy, jeście, bychom dołączyły się do
czasownika i zmieniły swoją postać, ale nie wpłynęły
na akcentowanie całości nowo powstałych. Nadal ak­
centuje się je na przedostatniej sylabie wyrazu głów ­
nego, a -więc na trzeciej lub czwartej sylabie od końca
form y złożonej.
7. Te wyrazy akcentujemy również w sposób nie­
typowy dla polszczyzny — na trzeciej sylabie od koń­
ca. Są one z pochodzenia wyrazami obcymi, przejęty­
mi z greki i łaciny, takie zaś wyrazy zachowują za­
zwyczaj swój pierwotny akcent. Mówimy więc poetyka,
nie poetyka, muzyka, nie muzyka, matematyka, nie
matematyka.
8. Te wyrazy, choć też pochodzenia obcego, zostały
przez polszczyznę przyswojone bardziej niż w yrazy
omawiane poprzednio. Otrzymały też polski (na przed­
ostatniej sylabie) akcent. Poprawne jest więc akcen­
towanie kapitan nie kapitan, atmosfera nie atmosfera.
Utrzymywanie akcentu na trzeciej sylabie od końca
jest tu nieco nienaturalne, pretensjonalne.
9. Nie, takie akcentowanie nie jest poprawne.
Wprawdzie w dalekiej przeszłości (X IV —X V w iek)
mieliśmy prawdopodobnie w polszczyźnie akcent na
pierwszych sylabach wyrazów (tzw. akcent inicjalny),
ale zanikł on zupełnie. Mniej więcej od początku na­
szego wieku obserwować można ponowną skłonność
do akcentowania pierwszej sylaby wyrazów wielosyla-
bowych. Spotyka się to zwłaszcza w przemówieniach.
Mówca, chcąc podkreślić jakieś słowo, akcentuje je
inaczej niż to norma nakazuje — nie ma jednak do­
statecznego uzasadnienia dla takiej wymowy.
10. Oczywiście. Przecież nie sposób wymówić całe­
go zdania z jednakową siłą, tak samo jak nie można
tego zrobić na jednym tonie (patrz odpowiedź 1). A k ­
centujemy w zdaniu zazwyczaj ten wyraz, który stoi
bliżej jego początku. Akcent zdaniowy ma charakter
logiczny, reguła podana wyżej nie jest bezwyjątkowa.
Wyraz o treści ważnej dla całej wypowiedzi (nawet
w pozycji odległej od początku) jest wyróżniany ak­
centem zdaniowym. Możemy powiedzieć: „Mnie podaj
ten płaszcz” , „Podaj m i ten płaszcz” , „Podaj mi ten
83
płaszcz” , „Podaj mi ten płaszcz” . Za każdym razem
uwypuklimy inny fragment wypowiedzi, wskażemy,
który wyraz jest w niej dla nas najważniejszy.
5 . „CHCĘ I U M IĘ TĘ RZECZ ZRO BIĆ”
L Nie. Na końcu wyrazu nie jest regułą w ym awia­
nie ę jako wyraźnej samogłoski nosowej. Nosowość
należy tylko lekko zaznaczyć, a nie bodzie błędem w y ­
mawianie samego tylko e. Wymowa: będę, proszę,
teczkę, żonę razi pretensjonalnością i jest wynikiem
oddziaływania pisma na wymowę — są bowiem osoby,
które uważają, że należy dokładnie wymawiać wszyst­
ko tak, jak zostało zapisane. Jest to pogląd mylny.
N ikt rozsądny nie będzie przecież mówił pięćdziesiąt,
wymawiając w tym słowie ę, ć, dź i ą; normalnie mó­
wimy przecież pieńdziesiont i jest to wymowa popraw­
na. Kult dla tego, co napisane, jest bezkrytyczny
i prowadzić może do niezgodności z zasadami wymowy.
Tak jest w wypadku ę na końcu wyrazów.
2. Wiąże się to ściśle z zagadnieniem poruszonym
powyżej. Zbyt pedantyczna wym owa prowadzi nieraz
do „hiperpoprawności” i doszukiwania się błędu tam,
gdzie go w rzeczywistości nie ma. Poprawma postać
1. osoby 1. poj. czasu teraźniejszego czasownika umieć
brzmi: umiem (podobnie: rozumiem, wiem), zaś w y ­
mowa ę na końcu tej form y jest wynikiem nadgorli­
wości w stosowaniu zasady, że w 1. os. 1. poj. czasu
teraźniejszego zawsze występuje ę. Formy umię, ro-
zumię, wię są niepoprawne.
3. To wzorcowe ł, przy którego wymawianiu czu­
bek języka dotyka zębów a powietrze uchodzi otwo­
rami powstałymi z boków języka, spotyka się już dziś
•coraz rzadziej. Nawet nie wszyscy aktorzy wymawiają
je konsekwentnie. Słychać je często u osób z dawnych
„kresów wschodnich”. Zdecydowana większość Pola­
ków mówi tak zwane „u niezgłoskętwórcze” , bez
udziału przodu języka, ale przy większym udziale
warg. Podobnie wymawia się u w wyrazach auto,
Europa (traktowanym jako słowo trzysylabowe). M ó­
wienie ł w sposób „sceniczny” nie jest konieczne, jeśli
«4
jednak ktoś tak właśnie je realizuje, nie jest to żad­
nym błędem.
4. Podobno kandydaci na aktorów musieli dawniej
umieć starannie wym ówić „słodkie jabłko”, w w yra­
zie drugim artykułując wyraźnie wszystkie 3 środko­
we spółgłoski. M y bądźmy bardziej tolerancyjni.
W swobodnej mowie można wyńiowę uprościć i mówić
japko. Podobnie możemy mówić Ziarko, opuszczając
środkowe n. Tak zresztą robiono widać od dawna,
skoro w znanym powiedzeniu forma ziarnka rymuje
się z formą miarka.
5. I tu również należy stosować wym owę uprosz­
czoną: mówimy sześset, czasem nawet szejset, i obie
te form y są poprawne. Błędem jest natomiast dokład­
na, literowa wymowa sześćset!
6. Wymowę taką można czasami usłyszeć w W ar­
szawie, jest ona jednak rażąca i niepoprawna. W ję ­
zyku polskim nie ma połączenia i+j/. Spółgłoska i —
dawniej miękka — może się łączyć tylko z i, nigdy z y.
Wymowa lypa, lystonosz, malyna jest wynikiem prze­
nikania do mowy warszawiaków gwarowych form
mazowieckich i w polszczyźnie ogólnej jest ona nie­
dopuszczalna.
7. Te form y również przeniknęły do wym owy w ar­
szawskiej z gwar mazowieckich i są uważane za nie­
poprawne w języku ogólnopolskim. Powstały one przez
pomieszanie grup ke, ge i kie, gie, między którymi
Mazowszanie nie słyszeli wyraźnej różnicy fonetycz­
nej. Stąd z jednej strony niepotrzebnie miękka w y ­
mowa nogie, mogie, kolejkie, z drugiej zaś zbędne
stwardnienie w wyrazach cuker, kedy.
8. Taki typ -wymowy panuje na południu Polski.
Krakowianina wymowa dżewo, czy (w znaczeniu ’trzy’)
zupełnie nie razi, dla większości Polaków jest ona je ­
dnak nie do przyjęcia. Można mówić (staranniej) tsze-
ba, d-żewo, tszy, można (szybciej, mniej starannie)
czszeba, dżżewo, czszy, uproszczenie natomiast grupy
t+ s z i d + ż w głoski cz, dż jest niedopuszczalne. Do­
brym ćwiczeniem na rozróżnianie w wymowie grup
tsz (ewentualnie czsz) i głoski cz, jest wypowiedzenie
zdania: „Czy rak trzyma szczypcami strzęp szczawiu,
czy trzy części trzciny”.
9. N ie jest to wymowa poprawna. Bierze się ona
stąd, że za długo trzymamy język przy podniebieniu,
85
aby nadać miękkość głoskom m, b, p, w, f i otrzymuje­
m y nie: m’, b’, p’, w’, f , ale aż dwie głoski np.: mń,
pś, wź. Taka wymowa panuje w gwarach północno-
-wschodniej Polski. Gdzieniegdzie nawet głoska po­
czątkowa w ogóle zanika i powstają form y wyrazów
ziara (wziara — ’wiara’), ¿ilk (wzilk = ’w ilk’). W pol-
szczyźnie ogólnej należy fnówić miasto, piwo, piosenka
bądź (mniej starannie) miasto, pjiwo, piosenka,
10. Dwie. Przy starannej wym owie należy dwukrot­
nie wymówić n wewnątrz tych wyrazów. Każda z tych
głosek należy do innej sylaby: wan-na, pan-na, in-ny.
Wymowa pojedynczej głoski mogłaby nawet czasem
prowadzić do nieporozumień (por. pana — ’panna’ i pa­
na — dopełniacz 1. poj. rzeczownika pan). Wymowę
wana, pana słyszy się nieraz na południu Polski, może
pod wpływem czeskim, gdzie jest ona normą, a także
na Mazurach i w Poznańskiem, a więc na terenach,
które pozostawały przez długi czas pod wpływem ję ­
zyka niemieckiego.
6. ZA M E K W Z A M K U
1. Kadź jako rzeczownik to duże naczynie, nieraz
w kształcie stożka o rozlicznych zastosowaniach w go­
spodarstwie domowym i różnych gałęziach przemysłu.
Tak samo brzmiąca forma może być także postacią 2.
osoby 1. poj. trybu rozkazującego czasownika kadzić
(’palić kadzidło’ albo ’schlebiać*) — kadź! Zbieżność
ta jest zupełnie przypadkowa. Ten typ homonimii mo­
żna nazwać homonimią fleksyjno-morfologiczną.
2. Pal to 'rodzaj zaostrzonego słupa wbitego w zie­
mię' albo forma 2. osoby 1. poj. trybu rozkazującego
czasownika palić. Wypadek analogiczny do omówio­
nego w punkcie 1.
3. Koło może być rzeczownikiem lub przyimkiem.
Jako rzeczownik ten wyraz ma różne znaczenie, m.in.
’część płaszczyzny ograniczona okręgiem’ albo ’okrągła
część pojazdu umożliwiająca mu poruszanie się przez
toczenie’. Koło jako przyimek jest bliskie innym przy-
imkom, takim jak wokół, obok, w pobliżu, blisko. M o­
86
żliwe jest zbudowanie poprawnego zdania zawierają­
cego oba te jednobrzmiące wyrazy, np.: „Rozbite koło
rowerowe leżało koło płotu.”
4. Bal to albo ’wystawna, duża zabawa’, albo ’obro­
biony pień dużego drzewa’. Jest to przykład homonimii
leksykalnej (słownikowej). Ciekawe, że w pewnych
wypadkach nawet całe zdanie nie wyjaśnia, o który
wyraz chodzi, np.: „Na wielkim balu siedziała mała,
smutna dziewczyna”. Oba rzeczowniki mają jednak
inny dopełniacz 1. poj.: balu (’zabawy’) i bala ( ’pnia’).
5. M uł to albo ’popularne w niektórych krajach
południowych zwierzę pociągowe, powstałe przez skrzy­
żowanie osła i klaczy’, albo ’rodzaj grząskiego osadu
tworzącego się na dnie i brzegach wród\ Oczywiście
zbieżność nazw jest przypadkowa.
6. Pensja kojarzy się nam dzisiaj przede wszystkim
ze stałą miesięczną płacą. Trochę przestarzałe jest tak
samo brzmiące słowo na określenie dawnego zakładu
nauczającego i wychowawczego dla dziewcząt. Oba sło­
wa mają wprawdzie to samo 'źródło — łaciński wyraz
pensio (’zapłata’), ale drugie zostało do polszczyzny
zapożyczone z języka francuskiego (pension), podczas
gdy pierwsze pochodzi bezpośrednio z łaciny.
7. Przypadek to albo ’zbieg okoliczności, zrządze­
nie losu bądź to, co się niespodziewanie zdarzyło’, albo
też pewna forma gramatyczna przysługująca rzeczow­
nikom, przymiotnikom, pewnym zaimkom i liczebni­
kom, wyznaczająca ich stosunek składniowy do innych
wyrazów w zdaniu. Znowu (jak w punktach 4 i 5) ho-
monimia leksykalna (słownikowa).
8. Zasada to ’reguła, norma postępowania’ albo też
pewnego typu ’związek chemiczny, wodny roztwór w o­
dorotlenków’. Oba rzeczowniki tworzą inne przymiot­
niki pochodne: zasadniczy i zasadowy.
9. Forma ta może być przymiotnikiem albo formą
czasownika — 3. osobą 1. mn. czasu przeszłego rodzaju
żeńskorzeczowego („kobiety przeszły”). Jako przymiot­
nik znaczy ona ’ten, który minął, skończył się, dawny,
miniony’. Mamy tu do czynienia ze zbieżnością dwu
form odmiany wyrazów, czyli homonimią fleksyjną.
Historycznie rzecz ujmując obie formy musimy w yw o­
dzić od tego samego czasownika przejść, ale dziś od­
czuwamy je jako w yrazy różne.
87
 10. Przestać to albo ’przerwać jakąś czynność’, albo
’pobyć w jakimś miejsca stojąc’. Bóżnica jest wyraźna,
gdy porównamy zdania: „Przestałem to robić” i „P rze­
stałem bez ruchu prawie pół godziny”. Przejrzysty pod
wzglądem budowy słowotwórczej jest tylko czasownik
drugi. Zbudowany jest on tak samo, jak przeleżeć,
przesiedzieć, przepłakać. Czasownik pierwszy (prze­
stać — ’przerwać’) jest dziś podziełny tylko pozornie —
cóż znaczy w nim cząsteczka stać? — należy go trak­
tować jako całość niepodzielną.
7. JEDNA GŁO SKA, A Z M IA N TYLE...
1. Dwa te wyrazy skojarzone, a nieraz i mylone,
wskutek podobieństwa dźwiękowego, nie mają ze sobą
nic wspólnego. Polisa jest ’dokumentem, dowodem za­
warcia umowy ubezpieczeniowe j ’, zaś pelisa to ’rodzaj
zimowego płaszcza damskiego podbitego futrem’. W y ­
raz pierwszy wywodzi się z języka greckiego, drugi
— z francuskiego.
2. Tu pomyłki zdarzają się bardzo częsta Niepo­
prawnie mówi się o „adaptowaniu dziecka-sieroty” ,
a także „adoptowaniu pomieszczeń do jakiegoś celu” .
Tymczasem dziecko można tylko adoptować tzn. ’uznać
za swoje’, zaś pomieszczenie adaptować, tj. ’przystoso­
wać do innego użytku, przerobić'. Adaptacja ma rów ­
nież inne znaczenie: jest to ’przystosowanie się orga­
nizmu zwierząt i roślin do życia w zmienionych, nie­
typowych dla niego warunkach’.
3. Kompania i kampania mają związek z wojsko­
wością i na tym tle może dojść do ich skojarzenia
i błędnego używania. Oba rzeczowniki oznaczają jednak
dwie zupełnie różne rzeczy. Kompania (w jednym ze
swoich znaczeń) to ’wojskowa jednostka organizacyjna,
składająca się z 3— 4 plutonów’, kampania zaś to ’ogół
działań wojennych prowadzonych na danym teryto­
rium’, Kompania może więc uczestniczyć w kampanii,
ale utożsamiać tych dwu pojęć nie wolno,
4. Jakże często słyszymy, że ktoś „płakał żywnymi
łzami”, a komuś innemu radzi się, by zrobił, „jak mu
88
się rzewnie podoba”. Oba użycia podobnych dźwię­
kowo słów są niewłaściwe. Płakać można tylko „rzew ­
nymi łzami” , gdyż rzewny to ’pełen smutku, żalu’
{szerzej na temat tego przymiotnika — patrz rozdział
Rzeumy lew), a cały zwrot znaczy ’płakać rozpaczliwie’.
Żyw nie natomiast to ’bez wyjątku, zgoła, ze wszyst­
kim ’, ale wyraz ten używany jest tylko w powiedze­
niach typu „robić co (gdzie, ile), jak się żywnie po­
doba” . Cytowany na początku zwrot (oczywiście po po­
prawieniu rzewnie na żywnie) znaczy ’robić jak się
chce, jak się uważa’.
5. Przedział to ’to, co dzieli’ lub 'to, co jest w yn i­
kiem podziału’. Tak też nazywane jest pomieszczenie
będące częścią wagonu kolejowego. Przydział nato­
miast to ’przydzielenie czegoś’, ewentualnie ’to, co zo­
stało przydzielone’. Słyszy się nieraz błędne twierdze­
nie, że ktoś „dostał przedział do wojska” , „przedział
do roboty, na mieszkanie” itp. Jest to wynik tzw. hi-
perpoprawności: ponieważ w gwarach wiejskich zdarza
się wymowa y zamiast e (por. syr zamiast ser), mó­
wiący stara się unikać wszelkiego y w „podejrzanych”
pozycjach. W rezultacie wpada się w drugą skrajność
i znowu mówi się niepoprawnie — w omawianym w y ­
padku dochodzi nawet do pomieszania dwu różnych
wyrazów.
6. Oba terminy używane są w terminologii prawnej
i stąd może mylenie ich znaczeń. Status to ’stan istnie­
jący w danej chw ili’, statut natomiast to ’zbiór prze­
pisów dotyczący organizacji, zakresu i sposobu dzia­
łania określonej osoby prawnej’. Czym innym jest
w ięc „zmiana statusu jakiejś organizacji (np. zw ięk­
szenie liczebności, także zmiana przepisów dotyczą­
cych jej działalności)” , czym innym „zmiana jej sta­
tutu (a więc zmiany organizacji, celów i sposobów
działania)” .
7. „Chłop nie ułamek” — mówią często bohatero­
wie felietonów Wiecha. Tymczasem dziś można użyć
w tym wyrażeniu tylko słowa ułomek. Wprawdzie oba
rzeczowniki pochodzą od obocznych postaci tego same­
go czasownika (ułamać — ułomie) i dawniej były
w pewnym zakresie wymienne (ułamek, tak jak i uło­
mek mógł oznaczać ’niewielki kawałek czegoś, frag­
ment’), ale później nastąpił podział znaczeń i stopnio­
we „wycofywanie się” z użycia rzeczownika ułomek.
Dziś jest on żyw y tylko w porównaniu „...nie ułomek”,
ale i w nim zdarza się zastępowanie go przez ułamek.
89
 8« N ie mówmy raczej, że ktoś „zapisał się w histo­
rii złotymi głoskami” . Przecież głoska to najmniejsza
głośna artykulacja powtarzająca się w toku mowy, ele­
ment więc fonetyczny, nie graficzny. Graficznym od­
powiednikiem głoski jest — jak to było zaznaczone
w rozdziale 1., punkcie 1. — litera. Zgłoska (sylaba) jest
tworem językowym większym niż głoska, wyodrębnio­
nym z powodów rytmicznych (np. skanduje się w yrazy
sylabami). W yraz W polszczyźnie dzieli się na tyle sy­
lab, ile jest w nim samogłosek. Sylaba zawiera kilka
głosek — samogłoskę i parę spółgłosek. T ej samej na­
zwy używa się dla elementu pisma, odpowiadającego
sylabie (zgłosce) mówionej. Dlatego można tylko „za­
pisać się złotymi zgłoskami” .
9. „Jaki to podstawny mężczyzna” — zachwyca się
pewna pani znanym aktorem filmowym. Zachwyt ten
wyłączył u niej widocznie zmysł krytycyzmu w sto­
sunku do tego, co mówi. W rezultacie pomyliła w yrazy
podstąpmy i postawny. W stosunku do wyglądu czło­
wieka można zastosować tylko przymiotnik od rze­
czownika postawa pochodzący. Postawa bowiem to
(w jednym ze znaczeń) ’dobra sylwetka, figura, pre­
zencja i powierzchowność’, podstawa natomiast doty­
czy zupełnie czego innego — jest to ’rzecz, na której
coś stoi, opiera się’; rzeczownik ten może też znaczyć
’zasadniczy element czegoś’, ’początek’, ’punkt wyjścia’.
Żadne jednak z tych znaczeń nie ma związku z w y ­
glądem człowieka.
10. W pewnych użyciach te dwa czasowniki mogą
się mylić. Jedno ze znaczeń słowa podać to ’zakomuni­
kować co komu, przytoczyć’, zaś jedno ze znaczeń pod­
dać to ’podsunąć pod co’, ’wystawić na działanie cze­
goś’. Do tych znaczeń nawiązuje zwrot „podać co
w wątpliwość” — ’wątpić o czym’, często używany
w niepoprawnym brzmieniu „poddać co w w ątpli­
wość”. Jeżeli już chcemy użyć czasownika poddać, mu­
simy powiedzieć „poddać co pod wątpliwość” , ewen­
tualnie „poddać co wątpliwości” , ale będą to pow ie­
dzenia nieco archaiczne.
90
8. TO SAM O C Z Y N IE TO SAMO?
1. Są to niewątpliwie wyrazy bliskoznaczne, tzw.
synonimy bliższe. Można ich bowiem używać wym ien­
nie nieomal w e wszystkich wypowiedzeniach. Myślimy
tu oczywiście o języku ogólnym, możliwe bowiem, że
w terminologii medycznej oba wyrazy nie są jedno­
znaczne. W języku ogólnym pastylka różni się od ta­
bletki tylko tym, że pierwszego z tych wyrazów moż­
na używać jako nazwy pewnego rodzaju cukierków.
Możemy więc powiedzieć „pastylki miętowe, owoco­
w e” , nie możemy natomiast — „tabletki miętowe, owo­
cowe” . W innych wypadkach zamiana jest możliwa,
bez zmiany sensu.
2. Są to jednoznaczniki. W yrazowi helikopter,
utworzonemu sztucznie z elementów języka greckiego
(gr. heliks, helikos — ’skręcony’ i pteron — ’skrzydło’),
dokładnie odpowiada polski śmigłowiec. Tych dwu w y ­
razów możemy używać całkowicie wymiennie. Takich
wypadków jest stosunkowo mało. Język dąży do tego,
by unikać nazywania tego samego przedmiotu, stanu
lub tej samej czynności i cechy dwoma różnymi wyra­
zami. Gdy już tak się zdarzy, na ogół jeden z takich
wyrazów nabiera nieco innego zabarwienia stylistycz­
nego. Nieraz np. w yrazy obce są używane w tekstach
specjalistycznych, podczas gdy ich polskie odpowiedni­
ki występują w tekstach o charakterze bardziej po­
pularnym. Tak jest z parami: fleksja — odmiana, pe­
riodyk — czasopismo, koklusz — krztusiec itp.
3. Te w yrazy można nazwać synonimami dalszy­
mi *—* są one wymienne w pewnych tylko sytuacjach.
Kary to ’czarny’, ale możemy tak powiedzieć tylko
o maści konia. Wymiennie powiemy więc „K ary koń
wierzgał niespokojnie” i „Czarny koń wierzgał niespo­
kojnie” . N ie możemy natomiast powiedzieć o jakiejś
tkaninie, że „jest kara” , tak samo nie można tego
twierdzić o włosach („kare włosy” ?). Mała liczba sy­
tuacji, w których oba w yrazy można stosować w y ­
miennie decyduje o tym, że są to synonimy dalsze.
4. Nie, nie są to synonimy. Te dwa w yrazy mają
wprawdzie „coś wspólnego” , ale nie oznaczają przeeież
jednego przedmiotu. Należą one tylko do jednej grupy
znaczeniowej, w której nadrzędnym terminem jest
91
’obuwie’. Do tej samej klasy należą też takie wyrazy
jak półbuty, sandały, trzewiki, kalosze itp. Co więcej,
w wielu zdaniach można podstawić jedną nazwę za­
miast drugiej i wypowiedzenie nie straci sensu. Sens
ten jednak zostanie zmieniony: co innego przecież zna­
czy zdanie „Piotr na wycieczkę włożył trampki” , niż —
„Piotr na wycieczkę włożył tenisówki” . Chodzi po
prostu o inny rodzaj obuwia. Z tej samej przyczyny
(nietożsamości nazywanych przedmiotów) nie są syno­
nimami takie wyrazy, jak beret, czapka, kapelusz,
sombrero.
5. Tak, są to synonimy. W yrazy te różnią się jed­
nak nieco pod względem intensywności swego znacze­
nia, a także stopnia potoczności. Pompa to (pomijając
oczywiście znaczenie podstawowe tego słowa jako
’urządzenia tłoczącego wodę’) ’silna ulewa’, taka,
w czasie której deszcz leje się z nieba niczym z pom­
py, nie zostawiając na człowieku suchej nitki. Ulewa
jest poza tym bardziej neutralna, przynależna do
wszystkich stylów języka, w porównaniu z ograniczo­
ną do polszczyzny potocznej pompą.
6. W pewnym sensie można uznać te wyrazy za
synonimy. Oznaczają one bowiem ten sam przedmiot,
używane jednak były w nieco innym czasie. Nazwa
kajet (franc. cahier), dziś już przestarzała, była po­
wszechnie używana jeszcze na początku naszego w ie­
ku, by potem ustąpić nowszemu i polskiemu zeszyto­
wi. O takich dwóch wyrazach, nazywających ten sam
przedmiot, z których jeden jest przestarzały, a drugi
w pełni żywotny, mówimy, że są to „synonimy chrono­
logiczne” . Do nich należą np. trybuszon i korkociąg,
biograf i kino, aeroplan i samolot.
7. Niektórzy badacze języka również i tego typu
pary wyrazów skłonni są nazywać synonimami. Jeden
z wyrazów takiej pary wzięty jest z języka ogólnego,
drugi zaś z gwary środowiskowej. Nasuwać to wyraz
z gw ary warszawskiej, potem także uczniowskiej, bę­
dący plastycznym odpowiednikiem ogólnego bić. Tego
typu bliskoznaczniki bywają nazywane „synonimami
środowiskowymi”.
8. Tak, są to synonimy, tzw. „synonimy stylowe” .
Obu wyrazów używa się bowiem dokładnie w tej sa­
mej funkcji, ale w różnych stylach języka polskiego.
Przeto jest używane wyłącznie w stylu książkowym,
nieco podniosłym, najczęściej w stylu naukowym, więc
92
to spójnik neutralny, charakterystyczny zarówno dla
języka mówionego, jak i pisanego.
9. Nie, nie są to synonimy, choć oba wyrazy pocho­
dzą od tego samego rzeczownika owoc, co więcej —
początkowo obydwa znaczyły to samo, bywały uży­
wane wymiennie. Z czasem znaczenie ich zróżnicowało
się i wyspecjalizowało w ten sposób, że owocny może
być używany tylko z wyrazami abstrakcyjnymi, a więc
w dawnym znaczeniu przenośnym (np. „owocny trud,
wysiłek”, „owocna rozmowa” ), owocowy zaś tylko
z wyrazami o znaczeniu konkretnym (np. „owocowy
sad, przetwór” , „owocowe wino” ).
10. Tak, są to bliskoznaczniki, podobnie jak w punk­
cie X. — synonimy bliższe. Dla przeciętnego Polaka
oba te w yrazy są niemal jednoznacznikami. Nie wszy­
scy zdają sobie sprawę, że m otor ma szerszy zakres,
używany bowiem bywa również w znaczeniu wszelkiej
siły sprawczej, a także (potocznie) jako synonim mo­
tocykla. Z tego powodu w terminologii technicznej
używa się raczej terminu silnik, mającego w zasadzie
jedno znaczenie. Omawiane wyrazy różnią się pocho­
dzeniem: m otor to pożyczka łacińska (łac. m otor —
’ten, kto porusza’), silnik jest wyrazem polskim.
9 . CZERW O NY J A K ...
1. ... jak piórko”. Takie porównanie słyszymy naj­
częściej. Nie jest ono jednak jedyne. W tyni samym
znaczeniu bywa używane także wyrażenie „lekki jak
puch”. Nieco rzadziej spotyka się porównanie „lekki
jak pajęczyna” . Wszystkie one znaczą to samo. Przed­
miot, o którym w ten sposób się mówi, jest po prostu
bardzo lekki.
2. ... jak dąb” . A le można też porównać inaczej:
„silny jak drzewo”. Jest to uogólnienie w stosunku
do wyrażenia pierwszego. Inna sfera porównań to od­
woływanie się do świata zwierząt: „silny jak koń po­
ciągowy” , „jak buhaj”, rzadsze — „jak tur”. Jeszcze
rzadziej spotyka się porównanie „silny jak olbrzym” .
A wszystkie te wyrażenia znaczą jedno: ’niezwykle,
bardzo silny’.
93
 3. ... jak dwie krople wody” . I znowu odwołujemy
się do świata przyrody — tym razem nieożywionej.
W tym wyrażeniu nie możemy — jak w niektórych
wypadkach omówionych wyżej ■ — wymienić żadnego
członu bez zmiany znaczenia całości. Oczywiście to, że
ktoś jest do kogoś bardzo podobny, możemy wyrazić
inaczej, np. „podobny kubek w kubek” , nie będzie to
jednak porównanie z użyciem słowa jak.
4. ... w czambuł” . Tu tylko ten wyraz może być
użyty. Zwrot ten („potępić w czambuł”) jest więc nie­
wątpliwie związkiem frazeologicznym stałym o zna­
czeniu ’potępić wszystkich, bez żadnego wyjątku’. D la­
tego można tylko powiedzieć „potępić ich w czambuł” ,
nie można natomiast „potępić go w czambuł” . Przy
okazji wyjaśnienie tajemniczego słowa czambuł, nie
używanego chyba poza wymienionym związkiem. Jest
to nazwa zbrojnego oddziału tatarskiego, a także
określenie krótkotrwałej, nagłej w yprawy wojennej
Tatarów. W takim znaczeniu używał tej nazwy jeszcze
Sienkiewicz w Panu Wołodyjowskim.
5. ...robaka” . Ten zwrot ma określać czynność pro­
wadzącą do zapomnienia o jakimś nieszczęściu. A le to
samo można jeszcze wyrazić innymi zwrotami: „zalać
pałkę” , „zalać smutek” . Pierwszy zwrot powstał w w y ­
niku skojarzenia przenośnego określenia nieszczęścia
(„robak kogoś gryzie” — ’ktoś ma jakieś zmartwienie,
kłopoty’) z czynnością unicestwiania robaka przez za­
lewanie go (oczywiście nie wodą). Pałka w zwrocie
drugim to pospolite określenie głowy, podstawa sko­
jarzenia jest jasna. Jeszcze wyrazistszy jest zwrot
trzeci. Na marginesie: inne zupełnie znaczenie ma dru­
gi zwrot z czasownikiem zalać: „zalać komu sadła za
skórę” — ’dokuczyć, dać się w e znaki’.
6. ... cholewki do panny” , to znaczy ’zalecać się’ do
niej. Zwrot pochodzi z czasów, gdy to kawalerowie
idąc w zaloty osmalali sobie jasne cholewy długich
butów, aby wyglądać bardziej elegancko. Dziś oczy­
wiście nikt już tego nie robi, jedyną pamiątką po
dawnym zwyczaju pozostał tylko ten zwrot.
7. ... od deski do deski”. Wiąże się to z dawnym
sposobem oprawiania książek: okładki wykonywane
były z deszczułek powleczonych skórą cielęcą. „P rze­
czytać od deski do deski” znaczy więc ’od początku do
końca’, a więc starannie, dokładnie.
94
8. „Patrzeć spode łba” . A więc ’nieufnie i posęp­
nie', niedowierzając komuś. Wyrażenie to powstało za­
pewne z obserwacji zachowania się ludzi nieufnych.
Podobną genezę mają znaczące mniej więcej to samo
zwroty „patrzeć zezem” (’niechętnie’) i „spod oka”
(’podejrzliwie’). Do świata zwierząt odwołuje nato­
miast zwrot „patrzeć w ilkiem ” (’jak wilk, nieufnie,
podejrzliwie’).
9. „Panna młoda” to znany związek frazeologiczny
charakterystyczny dla języka polskiego. Oznacza on
kobietę biorącą ślub, w chwili ślubu. Tu już nie tylko
nie można zmienić żadnego ze składników bez zmiany
znaczenia (co innego znaczą przecież takie zwroty fra ­
zeologiczne, jak „panna na wydaniu” , „panna do w zię­
cia” ), ale niedopuszczalne jest nawet przestawienie,
zmiana szyku wyrazów — „młoda panna” to już tylko
luźny związek wyrazowy, oznaczający młodą nieza­
mężną istotę płci żeńskiej. Związki typu „panna mło­
da”, charakterystyczne dla jednego języka, a w innym
niepowtarzalne (w czeskim odpowiednia nazwa brzmi
nevesta, w rosyjskim — novobracnaja, w niemieckim
— die Braut, w angielskim — bride), nazywamy idio­
mami.
10. ... najmniejszego oporu” . Mamy tu do czynienia
z przykładem frazeologii spotykanej często w prasie.
W zięty on został z języka technicznego albo, co praw­
dopodobniejsze, wojskowego. Całość znaczy ’obrać naj­
łatwiejszą drogę, taki sposób postępowania, który nie
wymaga wysiłku’. Przy okazji uwaga: błędne jest mó­
wienie „iść po najmniejszej linii oporu”. Jest ono bez­
sensowne — nie linia ma być przecież najmniejsza,
lecz opór. A w ogóle lepiej unikać tego typu prze­
nośni.
10 . K TO T A K MÓWI?
1. Są to wyrazy z gw ary uczniowskiej. Ta gwara
środowiskowa obecnie już zanika, utożsamiając się
w dużej mierze z gwarą młodzieżową w ogóle, jeszcze
kilkanaście lat temu była to jednak gwara dość rozpo­
wszechniona, zwłaszcza wśród uczniów szkół średnich
95
(dziś trwa jeszcze raczej wśród uczniów „podstawów­
ki”). Zawiera ona słowa określające nauczycieli (psor,
stary, belfer i liczne indywidualne ich pseudonimy),
przedmioty nauczania (matma, polak, fiza,), sytuacje
szkolne (waksy, odwalić, zerżnąć), oceny (lufa, pała,
gała). Słownictwo szkolne, uczniowskie jest na ogół
dość zrozumiałe, pochodzi z przekształcenia słów języ­
ka ogólnego bądź z zapożyczeń z innych języków spe­
cjalnych.
2. Te w yrazy charakteryzują gwarę złodziejską.
Jest ona tzw. językiem tajnym, powstałym po to, by
osoby nim mówiące mogły się porozumiewać w sposób
niezrozumiały dla osób postronnych. Inne niż w języku
ogólnym jest w tej gwarze przede wszystkim słownic­
two, odmiana wyrazów i ich składnia pozostają ogólne.
„Język” złodziejski, którego tradycje sięgają początku
X IX wieku, a który ze zrozumiałych względów często
się zmienia, liczy około 2000 wyrazów. Nazywają one
złodziei (doliniarz — ’kradnący z kieszeni’, pajęczarz —
’kradnący ze strychu’), przedmioty kradzione (cebu­
la — ’zegarek’, wosk — ’złoto’), rodzaje kradzieży (do­
lina — ’z kieszeni’), wrogów złodziei (glina, bażant —
’policjant’), sytuacje związane z sądem, aresztem, w ię­
zieniem (klawisz — ’dozorca więzienny’). W iele cieka­
wych wiadomości o omawianej gwarze znaleźć można
w pracy H. maszyna Język złodziejski.
3. Te w yrazy charakteryzują myśliwych. Gwara
myśliwska zanika dziś coraz szybciej, do powstania
i utrzymywania się słownictwa środowiskowego po­
trzebna jest bowiem dość duża spoistość wewnętrzna
grupy używającej danego słownictwa, a kółka i stowa­
rzyszenia myśliwskie coraz bardziej tracą swój daw­
ny, ekskluzywny charakter. Język łowiecki (który nie­
gdyś oddziaływał nawet na język ogólny) charaktery­
zuje sporo wyrazów, które — znane językowi ogólne­
mu — otrzymują nowe znaczenie w mowie myśliwych.
Badyle np. to ’nogi samców zwierzyny rogatej’, sko­
ki •— ’nogi zająca’, słuchy — 'uszy zająca’, muzyka —
’głos psów łowczych’, kielnia — ’ogon bobra’, lira —
’ogon cietrzewia’, lampy — ’oczy wilka’. Dwa ostatnie
wyrazy przytoczone w pytaniu są dość powszechnie
znane: basior — ’wilk-samiec’, jucha — ’krew zw ie­
rzęca’.
4. Tych wyrazów używają aktorzy. Choć często za­
przeczają oni, że mówią jakimś żargonem, to jednak
język ich zawiera sporo w yrazów bądź nieznanych ję ­
96
zykowi ogólnemu, bądź używanych w innych niż ogól­
ne znaczeniach. Ogon np. to ’mała marna rola, nie
dająca możliwości wybicia się’, wejście — ’moment
ukazania się danego aktora na scenie’ (stąd „on miał
dobre wejście” — ’dobrze zaczął’). Wyrazem nieznanym
językowi ogólnemu jest np. krowienta — ’mało uta­
lentowana młoda aktorka’. Niektóre wyrażenia mają
celowo zabawnie przekręcony sens: aktor pierwszo­
rzędny to taki, którego słychać tylko w pierwszym
rzędzie widowni.
5. To słownictwo należy do gwary wojskowej. Tra­
dycje słownictwa wojskowego są bardzo stare (słow­
nictwo takie istniało na pewno już w X V II wieku).
Gwara wojskowa obejmuje nazwy zawodów i sprzę­
tów wojskowych, a także czynności wykonywane przez
żołnierzy na polu walki (jak choćby oskrzydlenie en-
pla — 'dokonanie manewru polegającego na zajściu
z boku (boków ) wojsk nieprzyjaciela’, spieszenie
wojsk — 'zejście żołnierzy z transporterów’). Termino­
logia wojskowa używana obecnie odznacza się jasno­
ścią, zgodnością z normami słowotwórczymi, precyzją.
Jest też ona wolna od nadmiaru wyrazów obcych, tak
częstych w dawnym polskim nazewnictwie m ilitar­
nym.
6. Są to wyrazy z gwary konspiracyjnej z okresu
I I wojny światowej. W obrębie tej gwary można mó­
wić o słownictwie „leśnym” (partyzanckim), okupa­
cyjnym, powstańczym. Gwarę konspiracyjną należy
także zaliczyć do języków tajnych. Tajność tę osiągano
w rozmaity sposób. Najczęściej dla nazwania czynno­
ści i rzeczy tajnych używano znanych już słów, ale
w nowym znaczeniu, np. akcja — ’wszelka walka’,
sprawa — ’walka o wyzwolenie kraju’, sypnąć —
’wydać, zdradzić’, puścić — ’załamać się w śledztwie’.
Czasem nowe znaczenie opierało się na dość specyficz­
nym podobieństwie przedmiotów, np. rozpylacz — 'pi­
stolet maszynowy’. Nieraz tworzono wyrazy nowe: roz­
wałka (’rozstrzelanie’, od rozwalić — ’rozstrzelać’),
łapanka. Innym sposobem konspirowania słownictwa
było skracanie wyrazów, np. pseudo zam. pseudonim,
G L — Gwardia Ludowa, A K — Armia Krajowa, K e ­
dyw — Kierownictwo Dywersji itd. W słownictwie
konspiracyjnym wiele było synonimów na określenie
tej samej sytuacji, np. jednemu wyrazowi języka ogól­
nego aresztować odpowiadały: brać, capnąć, wybrać,
wygarnąć, wziąć, zabrać. Zapożyczano też wiele w yra­
zów z innych języków tajnych, np. melina, zamelino­
7 — 500 zag. o ję z . pols& lm 97
wać (’kryjówka’, ’schować’) — z gw ary złodziejskiej,
pseudo, bibuła (’nielegalne druki’) — z dawnej gwary
partyjnej. Rzeczywistość zmuszała do przyjęcia słów
niemieckich, nieraz zmienionych fonetycznie, np. ken­
karta, folksdojcz (lub foksdojcz).
7. Jest to słownictwo techniczne, a ściślej, jego ofi­
cjalna warstwa — terminologia. Posługują się nią spe­
cjaliści w pracach z jakiejś dziedziny techniki, czasem
też w rozmowach. Terminologia odznacza się precyzją
i dążnością do jednoznaczności. Nazewnictwo technicz­
ne tworzą specjalne komisje, w których zasiadają tak­
że językoznawcy. Ostatnio, w związku z rewolucją na­
ukowo-techniczną, w iele wyrazów z tego słownictwa
przenika do języka ogólnego, np. kontener, komputer,
kooperacja itp.
8. Tego Słownictwa używają na co dzień szoferzy.
Takie wyrazy, które „obsługują” codzienne sytuacje
zawodowe, a wytwarzane są żywiołowo, bez jakiejkol­
wiek kontroli, nazywamy profesjonalizmami. Wśród
nich są nieraz w yrazy niezgodne z normami języka
ogólnego, pełno jest też zapożyczeń z innych języków.
Pewne rzemiosła używały jeszcze kilkadziesiąt lat te­
mu w większości nazw niemieckich, co najwyżej fone­
tycznie (dźwiękowo) przystosowanych do polszczyzny.
Przypomnijmy choćby słynnego ślusarza z humoreski
Tuwima, który twierdził, że „droselklapa jest tandet­
nie blindowana” , a bez „holajzy” ani rusz. Na szczęście
dziś już coraz mniej fachowców posługuje się tym
słownictwem.
9. Wszyscy oczywiście rozpoznali gwarę sportową.
Radio, a także telewizja rozpowszechniały ją w takim
stopniu, że wiele gwarowych wyrażeń sportowców w e­
szło do języka ogólnego. Słownictwo sportowe odzna­
cza się konkretnością i skrótowością, a tylko niewielka
jego część należy do oficjalnej terminologii (por. kor-
ner, spalony, bieg przez płotki, lotny finisz). Wśród
słownictwa sportowego w iele jest zapożyczeń, zwła­
szcza z języka angielskiego, np. boks, ring, korner, set,
gem, aut, futbol, trening, wunderteam itp.
10. To, najogólniej mówiąc, słownictwo gwary mło­
dzieżowej. Dość trudno odpowiedzieć dziś na pytanie,
czy cała młodzież używa w rozmowach między sobą
jednej gwary, czy też innym słownictwem posługują
się uczniowie, innym młodzi robotnicy, rolnicy, a je ­
szcze innym studenci. Wydaje się, że przynajmniej' na
98
terepie większych miast młodzież używa dość jedno­
litej gwary środowiskowej, a środowisko szkolne czy
robotnicze nieco ją tylko modyfikuje. Gwara młodzie­
żowa odznacza się wielką liczbą ekspresywizmów, tzn.
wyrazów nacechowanych uczuciowo (dodatnio lub
ujemnie), np. koleś, cizia, frajer, jeleń. Wiele jest też
wyrażeń synonimicznych, np. jeździć: na fuchę, na
gapę, na waleta, na żywca, na parasola, na koszt pań­
stwa — ’jeździć za darmo tramwajem lub autobusem'.
Część swojego słownictwa gwara młodzieżowa czerpie
ze słownictwa chuligańskiego, rzadziej z innych gwar
środowiskowych czy języków obcych. Cechą gwary
młodzieżowej jest jej nieustanna zmienność. Najszyb­
ciej zmieniają się w yrazy o bardzo silnym zabarwieniu
emocjonalnym. Tak np., aby określić rzecz ocenianą
dodatnio, używano w tej gwarze w różnym czasie
wyrażeń: klawy, w dechę, fajny, szałowy, bomba, cy-
cuś, gites, w porządku.
11. DO M A G L I S Z L A W K R A W A TC E
1. Tak w Krakowskiem określa się (a. przynajmniej
określało się jeszcze kilkanaście lat temu) dziecięcy
smoczek. Trudno powdedzieć cokolwiek pewnego na
temat etymologii tego wyrazu, być może jest on prze­
niesiony z mowy dzieci (na co wskazywałoby np. cha­
rakterystyczne spieszczenie), w której cumlać, cuckać
i temu podobne wyrazy znaczą ’ssać’.
2. Jest to także regionalizm krakowski. Polega on
na nadawaniu niektórym rzeczownikom rodzaju gra­
matycznego innego niż w języku ogólnym. Tak więc,
oprócz cytowanej w pytaniu astry, rodzaj żeński mają
w mowie Krakowian rzeczowniki beretka, dukta, kra­
watka, litra, magiel, tarasa, testa, warianta. Omawiane
zjawisko dowodzi tego, jak bardzo umowną rzeczą
jest rodzaj gramatyczny — nawet w tym samym ję-
zysku możliwe są wypadki przypisywania temu sa­
memu rzeczownikowi różnych rodzajów gramatycz­
nych.
3. Wyraz ten świadczy o wpływie języka niemiec­
kiego na mowę mieszkańców byłego zaboru niemiec­
99
kiego (niem. die Flasche — ’butelka’). W mowie „Ga-
licjan” było dawniej wiele germanizmów, przede
wszystkim z zakresu prac biurowych i administracyj­
nych. Niektóre z tych germanizmów przeszły do stylu
urzędowego w języku ogólnopolskim (zob. odpowiedź
na pytanie 2. w rozdziale Kiedy tak się -pisze). Stopnio­
wo, po odzyskaniu niepodległości, owe w yrazy były
usuwane (żeby nie użyć germanizmu: rugowane), ale
proces ten nie został jeszcze zakończony.
4. Pozornie wyrazy te nie mogą być posądzone o to,
że są regionalizmami, tymczasem na południu Polski
nie mają one tak wyraźnie zdrobniałego i pieszczotli­
wego charakteru, jak na pozostałym obszarze kraju.
Jeśli w Krakowie ktoś pyta: „Czy dolać jeszcze trochę
kawusi, a może dołożyć chlebusia?” , nie znaczy to wcale,
że traktuje pytanego jak dziecko albo wyraża się zbyt
pieszczotliwie. Tak się tam po prostu mówi, jest to
w yraz zw ykłej grzeczności.
5. W Poznańskiem wyraz ten jest używany w zna­
czeniu ’piwnica’, przechowali więc Poznaniacy stare
znaczenie tego słowa, zgodne zresztą z jego budową:
sklep — ’to, co sklepione’. Podobne znaczenie ma sklep
w gwarach śląskich, które rozw ijały się w oderwaniu
od reszty gwar polskich, w otoczeniu innych języków,
co sprzyjało odmiennej ewolucji znaczeń wyrazów.
Przy okazji warto zauważyć, że nazwa piwnica wy-,
wodzi się od piwa (ściślej: od przymiotnika piwny)
i wskazuje na pierwotne przeznaczenie tego pomie­
szczenia.
6. Tę nazwę nadali Wielkopolanie porzeczkom. Zo­
stała ona przejęta do języka inteligencji zapewne
z gwar wielkopolskich, gdzie używana jest w tym sa­
mym znaczeniu. Wywodzi się ona stąd, że pierwsze
partie tych owoców dojrzewają około dnia świętego
Jana — 24 czerwca.
7. Oprócz ogólnopolskiego znaczenia ’bardzo dro­
bny', w Poznańskiem przymiotnik ten ma drugie zna­
czenie — ’płytki’. Jest to również archaizm, bowiem
w takim samym znaczeniu bywał ten wyraz używany
w staropolszczyźnie. Poznaniacy zachowali w swej mo­
w ie kilka jeszcze takich archaizmów: kierz ( ’krzak’),
tuk (’tłuszcz’), młodzie (’drożdże’), skopowina (’bara­
nina’), węborek (’wiaderko’), rżany { ’żytni’), czerstwy
{’świeży’).
100
8. Ta poznańska nazwa papierowej torebki jest do­
wodem wpływu języka niemieckiego, została z niego
zapożyczona (niem. die Tutę — ’torebka z papieru’).
Zapożyczeń z tego języka było, ze zrozumiałych w zglę­
dów, sporo w mowie mieszkańców byłego zaboru pru­
skiego. Do bardziej znanych należą: bursz — ’ordy-
nans’, aprykozy ■— ’brzoskwinie’, ’morele’.
9. Tak mówi się w Warszawie. Jest to jedna z róż­
nic fonetycznych między Warszawą a Krakowem.
W Warszawie mówi się: kościółek, żłobek, stosować,
ale cóś, któś, w Krakow ie zaś — kościółek, żłóbek, sto­
sować, ale coś, ktoś. Słuchając uważniej można się też
przekonać, że inaczej wymawia się wyraz panienka
(i w ogóle wszelkie połączenia głosek nk w wyrazach
polskich) w Warszawie, inaczej w Krakowie. Na po­
łudniu Polski wym awia się w tym wypadku n bez
udziału czubka języka (tzw. n tylnojęzykowe), tak jak
w angielskim wyrazie bank, natomiast na północnym
wschodzie artykułuje się wtedy „normalne” n. T e róż­
nice wymawianiowe mieszczą się w normie polszczy­
zny. Poza normą pozostaje natomiast krakowska w y ­
mowa jezdem, chodziliźmy.
10. Słowa utworzone przyrostkiem -ak są charakte­
rystyczne dla mowy warszawiaków (krakowianie rze­
kliby: warszawian). Pochodzą one z ludowych gwar
mazowieckich, z których — za pośrednictwem gwary
warszawskiej — przedostały się do mowy inteligencji.
M ów i się więc w stolicy powszechnie: kurczak, szcze­
niak, cielak, schaboszczak. W yrazy te są niemal nie
nacechowane ekspresywnie, prawie neutralne pod
względem uczuciowym.
W yrazy omówione w punktach 1—^4 są regionalizma­
mi krakowskimi, w punktach 5— 8 — poznańskimi,
9— 10 — warszawskimi.
12 . „W IA D O M A RZECZ, S TO LIC A !”
1. Charakterystyczne dla tej gwary cechy fonetycz­
ne: a) wymawianie wyraźnego, czystego e na końcu
w yrazów łubie, sale, publikie, sie, niedziele, troszkie,
muzy kie; b) pomieszanie grup ke, ge i kie, gie —
101
wymowa troszkie, muzykie, publikie. Obie te cechy
fonetyczne przejęła gwara warszawska z ludowych
gwar mazowieckich.
2. Używanie gwarowych, mazowieckich form od­
miany wyrazów. Jest to zrozumiałe, gdyż gwara w ar­
szawska wyrosła na podłożu gwar ludowych okolic
Warszawy. Dlatego wytłumaczalne są takie formy, jak
siedziem (zamiast siedzimy), w zeszłe niedziele (za­
miast w zeszłą niedzielę).
3. Używanie niepoprawnych form gramatycznych.
W cytowanym urywku mamy jeden taki przykład:
postać dokonaną czasownika, który powinien tu mieć
formę niedokonaną — spodoba zamiast podoba się.
4. Silenie się na język „elegancki” , co w rezultacie
nieraz (oprócz efektów komicznych — patrz punkt 5)
prowadzi do zbytniej poprawności. W Teatrze W ielkiem
jest nieprecyzyjnym naśladowaniem sposobu mówienia
przedwojennej inteligencji — dawniej z rzeczowni­
kiem rodzaju nijakiego używano w narzędniku przy­
miotnika z końcówką -em (np. w wielkiem jeziorze).
Ten wypadek w gwarze warszawskiej rozszerzono
błędnie na formę przymiotnika przy rzeczowniku
w rodzaju męskim, stąd forma wdechowa w Teatrze
Wielkiem.
5. Przekręcanie obcych, niezrozumiałych słów: ale-
gancki, żerandole. Nieraz prowadzi to do Skojarzenia
dźwiękowego z jakimś innym wyrazem, co daje w re­
zultacie efekt komiczny. Przykładem użyty tu wyraz
nerony zamiast neony, powstały przez skojarzenie —
oczywiście tylko dźwiękowe — z imieniem cesarza
rzymskiego Nerona.
6. Charakterystyczne dla gw ary warszawskiej nad­
używanie pewnych wyrazów i zwrotów z języka ogól­
nego, np. faktycznie, uwielbiać śpiew. Słowa takie ma­
ją w gwarze większą wartość ekspresywną niż w ję ­
zyku ogólnym.
7. Używanie słów w znaczeniu innym niż w języku
ogólnym — czyli istnienie znaczeń słów charaktery­
stycznych dla gwary. Tu mamy dwa przykłady: naciąć
się („troszkie się nacięła” ) — ’oszukać się, zostać oszu-
kanym’j na m igi — tu w znaczeniu ’balet’.
8. Po mojemu. Jedno z dość licznych zapożyczeń
w gwarze warszawskiej, w tym wypadku rusycyzm
102
(no MoeMy). Inne częste w tej gwarze rusycyzmy to
drebiezgi (’cząsteczki, kawałki’), pierepałki (’kłopoty,
trudności’), kudy (’gdzie’), apiać (’znowu’), krugom
(’wciąż’), trofiejny (’zdobyczny’). Sporo jest też germa-
nizmów, np. landszaft (’obrazek’), fra jer (’człowiek da­
jący się oszukać’), rajza (’podróż, wyprawa’), foksdojcz
(niem. Volksdeutsche, w gwarze warszawskiej syno­
nim zdrajcy). Rzadsze są inne zapożyczenia, np. w i-
zawi (franc, vis à vis).
9. Niezbyt poprawna, a charakterystyczna dla gwa­
ry warszawskiej konstrukcja zdań, a także niewłaści­
we użycie wyrazów: „Cały przebieg odbywa się [...]
pod muzykie”. Przebieg znaczy tu ’akcja’, odbywać się
— ’toczyć się’, pod muzykie — ’przy akompaniamencie
muzyki’. Co jednak charakterystyczne, pomimo tych
„niegramatyczności” całe zdanie jest nie tylko zrozu­
miałe, ale nawet w swoisty sposób plastyczne, obra­
zowe.
10. Swoisty styl, w którym dominuje dosłowność
i dosadność, np. powiedzenie „służba zagania publikie” ,
na określenie zapraszania przez bileterów i woźnych
do zajmowania miejsc na widowni. Ponadto możliwe
jest łączenie w jednym zdaniu elementów z tak róż­
nych dziedzin, jak wystrój teatru („marmury, nerony,
froterowane podłogi, fajansowe żerandole”) i... butel­
ka piwa. Takie połączenia obrazują pewien specyficz­
ny, nieraz nieco ograniczony (owe „froterowane pod­
łogi” , „fajansowe żerandole” ), ale zawsze pełen humo­
ru sposób patrzenia na świat. Ta metoda oceniania
i klasyfikowania rzeczy, charakterystyczna dla warsza­
wiaków, a tak świetnie podpatrzona i oddana przez
Wiecha, przejawia się również i w elementach poza-
językowych, np. w ocenie przydatności Teatru W iel­
kiego: ,4 dlatego najwięcej w Teatrze Wielkiem spo­
doba mnie się w bufecie” .
« C Z Y P A N PO S IA D A ZABEZPIECZONE
ŚRODKI?
1. Poważny. Przymiotnik ten ma, wyczuwalny do
dziś, związek z rzeczownikiem powaga. I tylko wtedy,
gdy — przy odpowiedniej zmianie budowy zdania —
można użyć wymiennie obu tych wyrazów, uzasadnio­
103
ne jest użycie przymiotnika poważny. Czy sensowne
są „poważne zmiany pogody” , czy można to zdanie
zmienić na „zmiany pogody napawające powagą” ?
Widać więc, że w tym wypadku przymiotnik poważny
został użyty zamiast zbliżonych do niego znaczeniowo
wyrazów znaczny, uńelki, gwałtowny.
2. Akcentować — tego wyrazu używa się często za­
miast czasownika podkreślać. Akcent, akcentować ma­
ją ponoć większą ekspresję, silniej oddziałują na w y ­
obraźnię odbiorcy. Być może było tak wtedy, gdy ktoś
po raz pierwszy czy nawet dziesiąty użył tego słowa
w znaczeniu 'podkreślać’. Częste używanie zatarło jed­
nak niewątpliwie tę ekspresywność. Pamiętajmy więc,
by raczej unikać czasownika akcentować i rzeczowni­
ka akcent w znaczeniu niejęzykoznawczym.
3. Szeroki, „Szerokie grono rolników” brzmi nawet
śmiesznie, jeśli uświadomimy sobie, co to określenie
dokładnie znaczy. Niestety, przymiotnik szeroki w y ­
piera stopniowo inne bliskoznaczne (ale nie jednozna­
czne) z nim wyrazy: obszerny, liczny, ogólny, po­
wszechny. Stąd biorą się takie dziwolągi językowe, jak
szeroki odbiorca, szeroki asortyment towarów (zamiast
liczni odbiorcy, różnorodny wybór towarów). W na­
szym wypadku najlepsze byłoby powiedzenie „wielu
rolników” .
4. Fakt. Ten rzeczownik jest często niepotrzebnie
wplatany w tok zdania, które ma niejako „ukonkret­
nić” . Tymczasem opuszczenie go w większości wypad­
ków nie powoduje żadnego uszczerbku dla treści zda­
nia. W naszym zdaniu można rzeczownik fakt z czy­
stym sumieniem pominąć. Będzie ono wtedy brzmieć:
„W ielu rolników jest tym zaniepokojonych” .
5. Zabezpieczyć. Pod wpływem języka rosyjskiego
zaczęto używać tego czasownika w znaczeniu ’zapew­
nić’. Często słyszy się niepoprawne zwroty: zabezpie­
czyć środki, zabezpieczyć powodzenie akcji. Tymcza­
sem zabezpieczyć to tyle, co ’uczynić bezpiecznym’,
i dlatego powyższe zwroty są bezsensowne. Powinny
one mieć postać: zapewnić środki, zapewnić powodze­
nie akcji. Cytowane w pytaniu zdanie powinno
brzmieć: „W ielu z nich nie zdołało przygotować w y ­
starczającej ilości paszy” .
6. Pełen. Ten przymiotnik rozszerzył swój zakres
na takie wyrazy bliskoznaczne, jak cały, wszelki,
104
wszystek, całkowity, zupełny, kompletny, a w naszym
wypadku nawet wystarczający. Na przykładzie karie­
ry tego wyrazu widać, jak wyrazy modne niszczą ję ­
zyk, powodują jego zubożenie, a komunikatom języ­
kowym odbierają precyzję, czynią je gładkimi, ale
i pustymi frazesami, ciągami dźwięków (por. „sprawa
znalazła pełne oświetlenie”).
7. Na odcinku. To przejęte z terminologii wojsko­
w ej określenie jest często nadużywane. Nie ono jedno
zresztą. Z tej samej terminologii pochodzą takie mo­
dne zwroty i wyrażenia, jak kampania („kampania cu­
krownicza trwa”), front („front robót polow^ych” ), wal­
ka („walka o zboże”), akcja („akcja żniwna” ), kontr­
atakować („zima kontratakuje” ). Nie wszystkie one są
godne potępienia: „kampania cukrownicza” czy „akcja
żniwna” stały się swoistymi terminami, które trudno
czymkolwiek zastąpić. W naszym przykładzie błąd po­
lega na tym, że z konkretną treścią drugiej części zda­
nia nie harmonizuje pusty treściowo ozdobnik „na od­
cinku”. Takich nieharmonijnych połączeń starajmy się
unikać.
8. Władze szczebla gromadzkiego. „Szczeblowanie”
różnych władz jest ostatnio bardzo modne. M ów i się
więc: władze szczebla wojewódzkiego, powiatowego
itp., zamiast po prostu: władze wojewódzkie, powiato­
w e (lub jeszcze lepiej: władze województwa, powiatu
itp.). Podkreślanie hierarchii, „drabiny” władzy jest
nie tylko niepotrzebne językowo, ale ponadto wprowa­
dza niepożądany tu element stylu urzędowego.
9. Posiadać. Ten v czasownik bywa bardzo często
używany zamiast mieć jako rzekomo wykwintniejszy,
nie tak bardzo pospolity, a więc „lepszy” . Tymczasem
mieć i posiadać różnią się nie tylko stylistycznie, lecz
także znaczeniowo. Posiadać może coś tylko osoba (źle
jest więc powiedziane: „sklepy posiadają duże obroty” ,
„zakład posiada siedem hal”). Ponadto przedmiotem po­
siadania może być tylko rzecz znaczna, cenna. Cza­
sownik jest użyty właściwie tylko wtedy, gdy można
go zamienić zwrotem być posiadaczem (np. „posiadać
własny domek” = „być posiadaczem własnego dom-
ku” , „posiadać 10 ha pola” = „być posiadaczem 10 ha
pola”). Bezsensowne są więc np. powiedzenia „mężczy­
zna posiada długą brodę” , „klub posiada dobre warun­
ki szkoleniowe” , „czy pan posiada drobne?” (bardzo
częste w sklepach!). Także i kłopoty (nasz przykład
z notatki prasowej) nie są obiektem „posiadania”. Zda­
105
nie powinno brzmieć: „Nieco mniejsze kłopoty mają
(ewentualnie — odczuwają) mieszkańcy miast” .
10. Ulec poprawie. Ulegać można tylko sile niszczą­
cej, powodującej ujemne następstwa. Tymczasem czę­
sto słyszy się niepoprawne zwroty ulec poprawie, ulec
polepszeniu, zapewne przez analogię do poprawnego
ulec pogorszeniu. Należy mówić polepszyć się, popra­
wić się. Używana (a nawet lepsza od opisanego ulec
pogorszeniu) jest też forma pogorszyć się. Nie ulegaj­
my więc modnemu czasownikowi uleci
14 . S ŁO W N IK A R ZE I S Ł O W N IK I
1. Mammotrepty albo mammotrekty są to spisy
słówek łacińskich i ich polskich odpowiedników,»po­
dawane na poszczególnych stronach, a częściej — na
końcu książek pisanyeh po łacinie. Można je zatem
traktować jako średniowieczne pierwociny słowników
dwujęzycznych. Mammotrepty zawierały oczywiście
tylko słowa użyte w danej księdze, przydatność ich
była więc ograniczona. Cenne są dla nas dlatego, że
notują dawne, XIV-w ieczne i XV-w ieczne postaci słów
polskich. Nazwa mammo-treptus — ’piersią karmiony’
miała stanowić aluzję do roli słowniczka — jego po­
mocy przy odczytywaniu tekstów łacińskich.
2. Autorem tego najlepszego bodaj słownika doby
średniopolskiej (między X V I a X V I II wiekiem) był
Grzegorz Knapski (Knapiusz). Słownik jego ułożony
jest w porządku alfabetycznym. Obok wyrazów pol­
skich pojawiają się ich odpowiedniki łacińskie i grec­
kie. Hasła dobierał kierując się zasadami: 1) czystości
i rodzinności (walka z latynizmami), 2) ogólności w y ­
razów (bez dialektyzmów), 3) „przyzwoitości” słów,
4) ich współczesności (brak archaizmów), słownik
obejmuje więc w rezultacie zasób słownictwa w y ­
kształconego szlachcica polskiego z I połowy X V II
wieku. Knapski przy układaniu słownika korzystał
przede wszystkim z ówczesnego zwyczaju językowego,
rzadziej z dokumentów pisanych. Słownik miał drugie
wydanie w roku 1641.
3. Autorem pierwszego słownika języka polskiego
jest Samuel Bogumił Linde (1771— 1847). Jest to dzieło
106
epokowe, pierwsza ńa taką skalę pozycja leksykogra-
ficzna w całej Europie. Słownik liczący 6 tomów w y ­
chodził w latach 1807— 1814, drugie wydanie miał
w roku 1854. Autor starał się w swej pracy zawrzeć
wszystkie słowa polskie, nie tylko używane w okresie
mu współczesnym, ale także dawne, nie tylko ogólno­
polskie, lecz też regionalne. Ogółem wyekscerpował
800 druków z lat 1500— 1800, z innych korzystał ob­
ficie. Autor starał się podać wszystkie możliwe zna­
czenia słów, każde z nich popierając cytatem dokład­
nie zlokalizowanym. Przy wielu hasłach podane są od­
powiedniki innosłowiańskie, niemieckie, łacińskie. De­
finicje są obszerne, nieraz encyklopedyczne. Układ
słów jest w zasadzie alfabetyczny, ale w yrazy po­
chodne są często umieszczane w haśle dotyczącym w y ­
razu podstawowego (tzw. metoda gniazdowania), co
niewątpliwie utrudnia ich odszukanie. Społeczeństwo
polskie doceniło wielkość Lindego — autor został ude­
korowany złotym medalem z napisem „Za słownik ję ­
zyka polskiego. Ziomkowie 1816” .
4. Najnowszy Słownik języka polskiego pod redak­
cją prof. Witolda Doroszewskiego wyszedł w latach
1958— 1967. Obejmuje on 11 tomów (10 + suplement)
zawierających około 120 tysięcy haseł, w tym ok.
23 tys. słów nowych, nie notowanych w dotychcza­
sowych słownikach. Słownik zawiera materiał języko­
w y od I I połowy X V I II w. do czasów dzisiejszych.
Prace nad słownikiem trwały 20 lat. Kilkudziesięcio­
osobowy zespół wyczerpał całkowicie słownictwo po­
nad 3200 książek, tworząc kartotekę liczącą 6 min kar­
tek z cytatami. Każde hasło w słowniku mogło więc
zostać poparte licznymi przykładami obejmującymi
wszystkie znaczenia i odcienie znaczeniowe wyrazów.
Bogato reprezentowana jest frazeologia *—• charakte­
rystyczne zwroty, przysłowia. Liczne kwalifikatory
(np. potoczne, pospolite, książkowe, techniczne, prze­
starzałe, dawne itp.) pozwalają doskonale określić za­
sięg używania słowa. Słownik jest wielkim kompendium
wiedzy o współczesnej polszczyźnie.
5. Czyni to słownik etymologiczny. Pierwszy słow­
nik całkowicie poświęcony etymologii w języku polskim
to Słownik etymologiczny języka polskiego Aleksandra
Brucknera z roku 1927. Jest to wydawnictwo jedno­
tomowe. Objaśnienia znaczeń wyrazów sięgają aż cza­
sów praindoeuropejskich. Autor, obdarzony dużym w y­
czuciem językowym i sporą intuicją, większość w yra­
zów objaśnił nadzwyczaj trafnie. Zdarzają się oczy­
i07
wiście etymologie chybione bądź nie do końca spraw­
dzone. Wartość tego słownika jest bardzo duża po dziś
dzień. Od roku 1952 ukazuje się zeszytami nowy słow­
nik etymologiczny polszczyzny pod redakcją prof.
Franciszka Sławskiego. Ostatnio (1972 r.) wyszedł ze­
szyt obejmujący literę L, wydawnictwo jest więc mniej
więcej w połowie. Autorzy mogą wykorzystać wyniki
licznych szczegółowych badań etymologicznych prze­
prowadzonych od czasów Brucknera. N ow y słownik
objaśnia przede wszystkim prasłowa — wyrazy wspól­
ne polszczyźnie i innym językom słowiańskim.
6. Najwygodniej sięgnąć w tym celu do słownika
wyrazów obcych. Można skorzystać "z dzieła wydanego
przez P IW pod red. Z. Rysiewicza w roku 1954. Ob­
jaśnia ono około 17 tysięcy w yrazów pochodzenia ob­
cego. Wyjaśnienia są dość rozbudowane, duży nacisk
położono na etymologię omawianych wyrazów. Praca
zawiera też (w części końcowej) przysłowia i cytaty
obce częściej używane w polszczyźnie. Popularniejszy
charakter ma Słownik wyrazów obcych i zwrotów
obcojęzycznych W. Kopalińskiego. IX rozszerzone w y ­
danie z 1975 r. obejmuje około 16 tysięcy haseł, a po­
nadto zawiera 13 tablic problemowych (np. Gwiazdy,
Bogowie G recji i Rzymu, Języki świata), ułatwiają­
cych znajdowanie znaczeń obcych słów. Najnowszy
jest Słoumik wyrazów obcych pod redakcją J. Tokar­
skiego, wydany przez P W N w 1971 r. Jest on podobny
do wydawnictwa PIW -u, ale zawiera więcej, bo 27 ty ­
sięcy haseł, a ponadto objaśnia około 500 obcojęzycz­
nych zwrotów i sentencji.
7. Najlepiej zajrzeć do Słownika poprawnej pol­
szczyzny pod red. W. Doroszewskiego (PW N, 1973).
Znajdują się tam objaśnienia pisowni, wym owy, od­
miany, znaczenia i składni poszczególnych wyrazów.
Ponadto Słoumik (co jest nowością) zawiera w iele ha­
seł problemowych — podsumowujących (np. akcent,
błędy językowe, odmiana nazwisk, związki frazeolo­
giczne). Podane są w nim nie tylko formy poprawne
i zdecydowanie błędne; wielokrotnie zaznacza się fo r­
my lepsze, ostrzegając np. przed modnymi. Słownik
zawiera 27 tys. haseł. Poprawności językowej jest rów ­
nież poświęcony Słoumik poprawnej polszczyzny St.
Szobera, znany sprzed wojny jako Słoumik orto-
epiczny.
8. Trzeba zajrzeć do Słoumika ortograficznego St.
Jodłowskiego i W. Taszyckiego. A le uwaga! Najlepiej
wziąć jak najnowszą edycję tego słownika, koniecznie
108
zaś wydaną po roku 1956, kiedy to przeprowadzono
ostatnie drobne zmiany w naszej pisowni. Słowniki
wcześniejsze są po prostu nieaktualne.
9. Najpomocniejszy będzie nam tu Słownik gwar
polskich Jana Karłowicza. Ten sześciotomowy słownik
wychodził w łatach 1900— 1911. Zawiera on objaśnie­
nia znaczeń poszczególnych słów używanych w gw a­
rach, także ich lokalizację i cytaty obrazujące użycie.
Trudność polega na tym, że sprawa lokalizacji w yra­
zów gwarowych nie została rozwiązana konsekwent­
nie. Karłowicz odsyła niejednokrotnie do utworów li ­
terackich, z których czerpał materiał gwarowy, a jego
lokalizację pozostawia domyślności czytelników.
10. Są to słowniki obejmujące zasób wyrazów uży­
wanych przez jakiegoś twórcę w jego dziełach. Słow­
niki takie, oprócz wartości dla badaczy twórczości p i­
sarza, mają duże znaczenie dla poznania epoki, w któ­
rej dany twórca żył. Dotąd ukazały się w Polsce dwa
słowniki autorów: Słoumik języka Adama Mickiewicza
i Słownik języka Jana Chryzostoma Paska.
15 . CZY T R Z E B A TO RZECZOW NIK?
1. Wyraz ten jest z pochodzenia rzeczownikiem.
Łatw o to sprawdzić, jeśli przypomnimy sobie wyraz
pokrewny — potrzeba. To słowo jest już rzeczowni­
kiem na pewno. Dziś wyraz trzeba, nieodmienny, prze­
szedł do klasy słów pomocniczych, wchodzących w po­
łączenie z bezokolicznikiem, np. „trzeba zrobić” , „trze­
ba iść”. Rzeczownikowy charakter tego wyrazu ujaw­
nia się, jeżeli do tych połączeń wstawimy czasownik
posiłkowy jest: „trzeba jest to zrobić”, „trzeba jest
iść”. Tak zresztą mówiono dawniej.
2. Jest to — historycznie rzecz ujmując — przy­
miotnik w rodzaju żeńskim. Dawniej i z nim używano
odpowiednich form czasownika być, np. „można jest
to wykonać” (’jest możliwe wykonać’). Forma męska
{możny — ’m ożliwy’) i nijaka (możno — ’możliwe’)
wyszły już całkowicie z użycia, zaś forma żeńska —
można — nabrała charakteru przysłówka.
109
 3. Jest to tzw. krótka, rzeczownikowa forma przy­
miotnika. Niegdyś wszystkie przymiotniki miały tylko
formy rzeczownikowe — dóbr, cieh, pewien, mądr,
rad itd. — i odmieniały się jak rzeczowniki (dóbr,
dobra, dobru, dobrem, o dobru). Potem z przymiotni­
kiem połączył się zaimek, „dolepiająe się” na stałe do
niego. W ten sposób powstały form y d o b r+ ji~ > dobry,
c i c h + ji - * cichy itd. Tylko parę przymiotników za­
chowało dawne form y (óboeznie z nowszymi). Należą
do nich rad, wesół, zdrów, pełen, pewien.
4. Dziś jest to niewątpliwy przymiotnik. W ywodzi
się .on jednak z form y czasownikowej — imiesłowu.
Imiesłów czynny czasu przeszłego — ten sam, który
jest dziś częścią czasu przeszłego — miał dawniej
wyraźne związki z czasem, a różnica między stojący
a stały była różnicą czasów (stojący — "taki który stoi’,
stały — ’taki, który stał’). Potem imiesłów ten z wolna
zaczął przekształcać się w przymiotnik. Dziś posiwiały
odpowiada tylko na pytanie: jaki? i w ogóle nie ma
związku z czasem.
5. Jest to bardzo dziwne słowo, powstałe ze zw ro­
tu widzi m i się. Obecnie trzeba je uznać za rzeczow­
nik. Przemawia za tym choćby zastosowanie w zda­
niach (bycie dopełnieniem, podmiotem): „Zrobił to wg
swojego widzimisię”, „Własne widzimisię było dla nie­
go ważniejsze niż dobro ogółu” . Widzimisię to jeden
z bardzo nielicznych nie zapożyczonych rzeczowników
nieodmiennych.
6. Trzeba najpierw ustalić o jakie tak chodzi. Czy
o wyraz oznaczający twierdzenie, czy też odpowiada­
jący na pytanie: jak? (np. „Zrobił to tak, że nikt mu
nie mógł dorównać”). W pierwszym wypadku mamy
do czynienia z partykułą (podobnie partykułą, tylko
przeczącą, jest nie), w drugim zaś ■
—• z zaimkiem przy-
słownym.
7. W yraz ten jest dziś niewątpliwie przysłówkiem
(odpowiada na pytanie: jak?), z pochodzenia to jednak
rzeczownik. Nie jest on już używany w żadnym innym
przypadku poza narzędnikiem:, np. zupełnie zapo­
mniany jest mianownik — chyłek. Podobny proces za­
szedł w rzeczowniku ukradek, znanym dziś tylko
w form ie ukradkiem. Na drodze do stania się przy­
słówkiem jest także rzeczownik wierzch, używany dziś
najczęściej w formie z wierzchu, na wierzchu.
8. To oczywiście liczebnik, tzw-. ułamkowy. Dziś jest
on już rzadko używany i mało kto wie, że oznacza on
11Ó
’dwa i pół’. Częściej używany jest liczebnik ułamkowy
półtora, oznaczający o jedność mniej — l y 2 (dawne
półwtóra).
9. Powinien, powinna, powinno. Już to, że ten w y­
raz ma trzy form y rodzajowe, przemawia za uznaniem
go za przymiotnik. Jeszcze wyraźniej przymiotnikowy
charakter wyrazu powinien widać w dawniej używa­
nym połączeniu jest powinien (tak jak jest zdrów, jest
pewien). Omawiany wyraz występuje dziś tylko w fo r­
mie krótkiej, rzeczownikowej (patrz punkt 3). Powinny
jako forma 1. poj. rodzaju męskiego nie jest używana.
10. Ze to nie tylko spójnik łączący zdanie podrzędne
z nadrzędnym, ale takie partykuła. Jako spójnik że
występuje najczęściej w zdaniach dopełnieniowych
i okolicznikowych przyczyny, np.: „Widać, że okolica
obfąjta w e zboże” (widać — co?), „Że nie wiem, gdzie się
w mogiłę położę, Smutno mi Boże!” (smutno mi —
dlaczego?). Partykuła że występuje w dwu funkcjach.
Może mieć charakter wzmacniający wypowiedzenie —
wtedy pisze się ją łącznie z wyrazem poprzedzającym
(np. „chodźże tul”), może też być słowem o funkcji
ekspresywnej, wyrażającym zdumienie, zdziwienie, iry­
tację. W tym drugim wypadku rozpoczyna ona zdanie
(np. „Że też ty nigdy nie możesz zdążyć do teatru!”),
a funkcją zbliża się do wykrzyknika.
16 . B IE R N IK : KOGO? CO?
1. Historycznie poprawniejsza jest forma o od­
dzielę. Przed głoską l zachowywała się bowiem samo­
głoska e, która w innych wypadkach, np. przed głoską
ł, zmieniała się w a. Język dąży jednak do uproszczeń,
więc ponieważ we wszystkich pozostałych formach od­
miany było a (oddziału, oddziałem, oddziałowi, oddzia­
ły), analogicznie przeniesiono je do miejscownika —
powstała forma o oddziale. Dziś obie postaci wyrazu
są spotykane, za poprawniejszą uważa się nawet fo r­
mę nowszą. •
2. Jak to pisał Mickiewicz w Konradzie W allenro­
dzie? — „Hiszpan pod murem zatknął sztandary” .
111
Tak brzmi poprawna nazwa mieszkańca Hiszpanii.
Błędna jest nazwa Hiszpanin, powstała „za pośred­
nictwem” liczby mnogiej. Otóż w mianowniku 1. mn.
występuje forma Hiszpanie, a przypadkowo podobnie
brzmią zakończenia rzeczowników będących nazwami
innych narodów, np. Amerykanie, Rosjanie. Ponieważ
zaś liczba pojedyncza od tamtych nazw ma postać
Amerykanin, Rosjanin, analogicznie zaczęto błędnie
mówić Hiszpanin.
3. Tu możliwe są dwie formy: tapczanu i tapczana.
Istnieje wprawdzie zasada mówiąca, że rzeczowniki ro­
dzaju męskiego pochodzenia obcego mają w dopełnia­
czu 1. poj. końcówkę -u (uniwersytetu, teatru), od­
stępstwa od niej są jednak dość liczne. Ponadto tap­
czan tak zadomowił się w polszczyźnie, że mało kto od­
czuwa jego obce (tureckie) pochodzenie. Inna zasada
głosi, że rzeczowniki jednostkowe mają w dopełniaczu
1. poj. końcówkę -a. Do tych wyrazów tapczan nie­
wątpliwie należy, dlatego forma fapezima jest uza­
sadniona.
4. Nikt nie ma chyba wątpliwości, że mówimy
o domu. A le rzeczownik dom jest zakończony głoską
twardą, a rzeczowniki twardotematowe mają w m iej­
scowniku L poj. końcówkę -e (por. o płocie, o dymie,
o promie). Forma regularna brzmiałaby więc o domie.
Jej też użył Jan Kasprowicz w tytule jednego ze swo­
ich utworów: Ballada o bohaterskim koniu i walącym
się domie. Ogólnie przyjęła się jednak forma z koń­
cówką -u (co należy tłumaczyć działaniem długotrwa­
łej tradycji), a częstość użycia chroni ją przed zani­
kiem. O innych formach nieregularnych, które jednak
przyjęły się w naszym języku, traktuje rozdział Coś
nie tak!.
5. Tu w iele osób odpowie chyba przyjacielom.
Więcej zastanowienia spowodowałaby chyba forma do­
pełniacza 1. mn. I większość opowiedziałaby ~się za
formą przyjaciół. No tak! Przecież rzeczownik -ten ma
w 1. mn. postać oboczną •— przyjaciół. Wprawdzie
forma mianownika-wołacza przyjacioły jest już dziś
przestarzała, ale inne bronią się jeszcze — przyjaciół,
przyjaciółmi, przyjaciołom, o przyjaciołach. Pow oli
wkradają się jednak formy analogiczne do liczby po­
jedynczej: o przyjacielach, przyjacielami, a nawet
przyjacieli. Formy te nie zyskały jeszcze dotąd apro­
baty językoznawców.
112
6. Rzeczownik siemię należy do takiej grupy w y ­
razów, które w pozostałych przypadkach mają temat
rozszerzony elementem -en- (-on-); dopełniacz 1. poj.
brzmi więc siemienia, podobnie jak ramię — ramienia,
znamię — znamienia, im ię — imienia. Formy bez tego
elementu: siemia, znamia, są rażące i błędne, a po­
staci ramia, im ia chyba w ogóle nie spotykane.
7. Ten rzeczownik ma trudną odmianę. Częściowo
odmienia się jak przymiotnik — hrabiego, hrabiemu,
częściowo jak rzeczownik. Poprawna forma miejscow­
nika brzmi o hrabi, narzędnik i miejscownik 1. poj.
oraz liczba mnoga tego wyrazu mają bowiem form y
rzeczownikowe.
8. Kilka rzeczowników zachowało jedną z dawnych
końcówek narzędnika 1. mn. -m i. Należy do nich ró ­
wnież rzeczownik liść — liśćmi. Formy reliktowe ma­
ją jednak to do siebie, że jeśli nie są często używane,
ulegają wpływowi silniejszej tendencji. I choć rażące
byłoby dziś powiedzenie gościami, kościami, to form y
liśdami, koniami, gałęziami, saniami słyszy się już
dość często, a dwie ostatnie uzyskały już nawet apro­
batę językoznawców.
9. Starsze pokolenie wym awia dobremi dziećmi„
sugerując się sposobem zapisywania stosowanym przed
rokiem 1936. Ówczesne zasady ortograficzne i wym a­
wianiowe (kontynuujące normy osiemnastowieczne}
przewidywały dla przymiotników rodzaju nijakiego
końcówkę -em w narzędniku i miejscowniku 1. poj.
i -em i w narzędniku 1. mn. Miało to odróżniać rodzaj
nijaki od męskiego (w którym stosowano odpowiednie
końcówki -ym, -ymi). Pisano więc i mówiono: na ma­
tem polu, nowemi oknami, wysokiem drzewem. Refor­
ma pisowni z roku 1936, zlikwidowawszy dawną orto­
grafię, przyczyniła się też do nawrotu w w ym ow ie
form dawnych.
10. Nazwa tego miasta jest z pochodzenia imiesło­
wem, ale związek znaczeniowy z tą formą straciła
już dawno (dziś jest rzeczownikiem). Pochodzenie na­
zwy pozostawiło jednak ślady w jej fleksji — w w ięk­
szości ma ona odmianę przymiotnikową (Zakopanego,
Zakopanemu, jak dobrego, dobremu). Z tego wzorca
wyłamują się tylko narzędnik i miejscownik, które
przyjęły końcówkę rzeczownikową -em. Pozwala to od­
różniać nazwę miasta od imiesłowu tak samo brzmią­
cego: o Zakopanem, ale o zakopanym skarbie. Podob­
8 — 500 zag. o ję z . p o lsk im
nie zróżnicowana jest forma wyrazów poznańskie, kra­
kowskie itp. Gdy użyte są one jako przymiotniki (.np.
■województwo poznańskie), mają w narzędniku i m iej­
scowniku formę przymiotnikową (w poznańskim), gdy
zaś są nazwami regionów kraju, a więc używa się ich
jako rzeczowników, mają form y rzeczownikowe —
w Poznańskiem, w Krakowskiem itd.
17. „O TW O R ZYŁE M 11 DRZWI...”
1. W zasadzie liczebniki nie znają w ogóle kate­
gorii liczby. Po prostu liczebnik 1 ma liczbę pojedyn­
czą, a wszystkie inne liczbę mnogą. Jednakże niektóre
liczebniki mogą też mieć inne, nieliczebnikowe zna­
czenie. Tak więc jeden oznacza nie tylko ilość, lecz
także znaczy ’pewien’. W tym drugim znaczeniu ma on
normalną liczbę mnogą: jedni, jedne. Można przecież
-zupełnie poprawnie powiedzieć: „Jedne państwa są
rozwinięte, inne zacofane” lub „Jedni wiosną słuchają
.słowików, Innym — panny majowa przynęta” . Podsu­
mowując odpowiedzmy w ię c ja k : jeden ma liczbę mno-
;gą, ale nie w swoim liczebnikowym znaczeniu.
2. Tak. Dawniejsza forma liczebnika dwa w po­
łączeniu z rzeczownikiem rodzaju żeńskiego brzmi
w narzędniku właśnie dwoma. Na południu Polski do
dziś zresztą mówi się dwoma kobietami, dwoma cha­
łupami. Zróżnicowanie dwoma (dla rodzaju męskiego
i nijakiego) — dwiema (dla rodzaju żeńskiego) jest
stosunkowo nowe, respektowane w mowie warszawia­
ków. Oboczność dwoma — dwiema jest jasna, ma ana­
logię w zróżnicowaniu postaci mianownika tego l i ­
czebnika (p. punkt 3) i pełni określoną funkcję. Dla­
tego, uznając formę dwoma kobietami za poprawną,
popiera się mówienie dwiema kobietami, tj. zaleca się
zróżnicowanie form dla narzędnika w zależności od
rodzaju gramatycznego.
3. Liczebnik ten ma trzy form y, używane w za­
leżności od rodzaju gramatycznego rzeczownika, z któ­
rym jest połączony. Jeżeli więc rzeczownik ma rodzaj
męskoosobowy, używamy form y dwaj bądź też zapo­
życzonej z dopełniacza — dwóch (np. dwaj chłopcy
114
albo dwóch chłopców). Jeżeli rzeczownik jest rodzaju
żeńskiego, liczebnik ma postać dwie (np. dwie gazety).
Rzeczowniki męskie nieosobowe i rzeczowniki nijakie
łączą się z liczebnikiem w form ie dwa (np. dwa psy,
dwa stoły, dwa drzewa). Zauważmy ponadto, że pewne
rzeczowniki (oznaczające istoty niedorosłe i przedmio­
ty występujące tylko w 1. mn., tzw. pluralia tantum)
powinny się łączyć nie z liczebnikami głównymi, ale
odpowiadającymi im liczebnikami zbiorowymi (np.
dwoje dzieci, dwoje sań, nie: dwa dzieci, dwa sanie).
Polacy zasadniczo nie robią błędów przy dopasowy­
waniu form rzeczownika i liczebnika, ale spróbujmy
powyższe zasady wytłumaczyć cudzoziemcom!
4. Wykształciło się dziś następujące zróżnicowanie:
form y liczebnika zbiorowego używa się wtedy, gdy
w skład zespołu, o którym mowa, wchodzą ludzie róż­
nej płci. Jeśli natomiast zespół składa się tylko z męż­
czyzn, używamy form liczebnika głównego. W oma­
wianym wypadku powiemy czworo zawodników, jeżeli
wśród nich będzie choćby jedna kobieta, czterech za­
wodników, jeśli będą to sami mężczyźni.
5. „Pukałem do pięciorga drzwi” . Drzwi to rze­
czownik nie mający form liczby pojedynczej (plura-
lium tantum), a takie rzeczowniki powinny łączyć się
z liczebnikami zbiorowymi (.pięcioro drzwi). Dziś ob­
serwujemy liczne odstępstwa od tej zasady. Pewnych
rzeczowników z tej grupy używa się z liczebnikami
głównymi (częste: pięć drzwi, siedem sani), do in­
nych dodaje się dodatkowe określenie (np. dwie pary
spodni, 4 pary grabi). Ten sposób mówienia trzeba
już uznać za poprawny, zwłaszcza w języku po­
tocznym.
6. „Sklep z tysiącem i jeden drobiazgów”. Jeżeli
bowiem cyfra oznacza liczbę mającą w zakończeniu
jeden (np. 21, 251, 1741 itd.), to ta końcowa jedynka po­
zostaje nieodmienna i nie wpływa na postać rzeczow­
nika, z którym liczebnik się łączy. Mówimy więc „dw a­
dzieścia jeden książek” (nie: „dwadzieścia jedna książ­
ka” ), „dwieście pięćdziesiąt jeden odczytów” (nie:
„dwieście pięćdziesiąt jeden odczyt”), „tysiąc siedem­
set czterdzieści jeden drzeW” (nie: „tysiąc siedemset
czterdzieści jedno drzewo”). To samo w odmianie:
„dwudziestu jeden książek” (a nie „dwadzieścia jednej
książki”), „pięćdziesięciu jeden odczytami” (nie: „pięć­
dziesiąt jednym odczytem”).
115
 7. Poprawna jest forma: „przyszły 24 osoby” , gdyż
po liczebnikach 2— 4, oraz zakończonych cyframi 2,3,4,
orzeczenie pozostaje w związku zgody z podmiotem,
a więc jest w liczbie mnogiej i w rodzaju odpowied­
niego rzeczownika. Konstrukcja „przyszło 24 osoby”
powstała pod wpływem połączenia „przyszło 25 osób” .
Przy liczebnikach zakończonych cyfrą powyżej 5 jest
to konstrukcja normalna, gdyż liczebnik wchodzi w ów ­
czas z rzeczownikiem w związek rządu, a orzeczenie
przybiera postać liczby pojedynczej rodzaju nijakiego.
Mówimy więc „było tam 5,8, 47,76 osób” , ale „były
tam 4, 23, 142 osoby” .
8. Jeśli powie się sześć i pół godzin, traktuje się
ten czas jako całość i kieruje się zasadą, że liczba w ię­
ksza niż 5 powinna wchodzić ze słowem określanym
w związek rządu. Jeżeli mówi się sześć i pół godziny,
zwraca się uwagę na ostatni człon liczebnika, a ca­
łość odmienia wg wzoru pół godziny. Oba sposoby mó­
wienia są więc możliwe; logiczniejszy wydaje się
pierwszy, częstszy jest drugi.
9. W zasadzie poprawna jest konstrukcja wielu lu ­
dzi, gdyż rzeczownik ludzie jest rodzaju męskoosobo-
wego (ci ludzie), a jako taki powinien się łączyć z l i ­
czebnikiem nieokreślonym wiele w jego postaci mę-
skoosobowej — wielu. Jednakże wówczas, gdy owi lu­
dzie nie stanowią określonej zbiorowości, ale tłum,
masę, możliwe jest użycie form y wiele ludzi, np. „Na
wielkim placu zebrało się wiele ludzi” , „Jaka wielka
jest Warszawa, ile domów, ile ludzi”. Ten drugi cytat
wskazuje, źe takie same wahania mogą dotyczyć uży­
wania zaimka liczebnego ile i rzeczownikiem ludzie
i że wątpliwości rozstrzyga się tu tak samo jak przy
liczebniku wiele.
10. Jest to jeszcze poza normą współczesnej pol­
szczyzny. Wprawdzie rzeczownik kawałek (podobnie
jak część, uńększość) zatraca powoli swój rzeczowni­
kowy charakter, przekształcając się w rodzaj liczeb­
nika nieokreślonego, jednak w konstrukcjach skład­
ni bwycb łączy się z orzeczeniem na zasadzie związku
zgody. Poprawne jest więc zdanie: „Kawałek mydła
leżał” (nie: leżało) i analogicznie: „część ludzi wyszła”
(nie: wyszło), „większość widzów wiedziała” (nie: wie­
działo). Większą ewolucję przeszedł rzeczownik szereg,
który jest już prawie liczebnikiem nieokreślonym.
Zdanie „Szereg osób widziało” jest już uznawane za
poprawne. Natomiast jako rzeczownik traktowany
J.16
jęst ten wyraz w połączeniu z innym rzeczownikiem,
a więc poprawnie należy mówić: z szeregiem osób
(nie: osobami), w szeregu wypadków (nie: wypad­
kach).
18 . BARDZIEJ JASNY?
1. Wahania mogą tu dotyczyć zakończenia, które
należy dodać: -szy czy -ejszy? W pierwszym wypadku
otrzymamy formę pustszy, w drugim — puściejszy. Ta
druga forma jest lepsza, przymiotnik pusty ma
bowiem w zakończeniu tematu dwie spółgłoski (st)
i dodanie do niego przyrostka zaczynającego się od
spółgłoski (sz) powoduje powstanie trudnej do w ym ó­
wienia zbitki stsz. Jest regułą, że gdy temat przymiot­
nika kończy się na dwie spógłoski, dodajemy przyro­
stek -ejszy (trudny — trudniejszy, silny — silniejszy).
Oczywiście i w tej regule są wyjątki: twardy — tward­
szy (nie: twardziejszy), częsty — częstszy (nie: częś-
ciejszy).
2. Tu właśnie mamy jeszcze jeden wyjątek od re­
guły omówionej powyżej. Od przymiotnika mądry mo­
żliw e są dwie form y stopnia wyższego: mędrszy i mą­
drzejszy. Pierwsza jest już nieco archaiczna (dziś spo­
tykana chyba tylko w książkach), druga występuje
w mowie potocznej. Jest jeszcze kilka innych przy­
miotników, które mogą przybierać dwie form y stop­
nia wyższego: czysty — czystszy //czyściejszy, gęsty —
gęstszy//gęściejszy. W e wszystkich takich wypadkach
formy z -szy są rzadsze w mowie potocznej.
3. Wątpliwość, która może się nasunąć w tym w y ­
padku, nie jest duża. Chodzi o to, czy w formie sto­
pnia wyższego zachować głoskę a (bladszy), czy też
wprowadzić poprawną historycznie głoskę e (bledszy)?
Pomimo istnienia dość silnej tendencji do usuwania
zbędnych różnic między różnymi formami tego same­
go wyrazu (por. żonie, sianie, oddziale, zam. uzasad­
nionych historycznie żenie, sienie, oddziele), w tym
wypadku forma tradycyjna — a więc bledszy — jest
poprawniejsza.
117
 4. Zóltszy czy żółcie jszyl Obie form y są jednako­
wo poprawne (oczywiście druga częstsza w języku po­
tocznym), ale w stosunku do obu odczuwamy pewne
wahania. Nasuwa się forma trzecia, opisowa •— bar­
dziej żółty. Ta forma jest w dzisiejszej polszczyźnie
coraz częstsza. Bardzo wiele przymiotników, które
dawniej miały zupełnie poprawną i jedyną formę
z przyrostkiem -szy (-ejszy), dziś zaczyna występo­
wać w stopniu wyższym jako połączenie przymiotnika
w formie stopnia równego z przysłówkiem bardziej,
a w stopniu najwyższym — z najbardziej. Słychać więc
bardziej lekki (zara. lżejszy), bardziej spokojny (zam.
spokojniejszy), najbardziej czerwony (zam. najczer-
wieńszy). N ie jest to tendencja najlepsza, przede wszy­
stkim dlatego, że zuboża styl wypowiedzi, w której
zaczyna roić się od przysłówków bardziej, najbardziej.
Dlatego tam gdzie można (bo nie zawsze można), uni­
kajmy używania form opisowych.
5. Uwaga powyższa dotyczy m.in. przymiotnika
potrzebny. Ma on prostą formę stopnia wyższego po­
trzebniejszy i najwyższego — najpotrzebniejszy, je ­
dnakże zdania typu „Zwycięstwo Polaka jest nam dziś
bardziej potrzebne niż kiedykolwiek” czy „Najbardziej
potrzebnym surowcem jest w tej gałęzi przemysłu ce­
ment” słyszy się tak często, że przestają one razić.
Godniejsze jednak polecenia są form y dawne. Spró­
bujmy je zastosować w wymienionych przykładowo
zdaniach, a sami przekonamy się, jak wiele owe zda­
nia zyskają.
6. Nieco inaczej wygląda sprawa z przymiotnikiem
łysy. Tu ze względów fonetycznych niemożliwa jest
forma prosta. Spółgłoski s i sz, kiedy znajdą się obok
siebie, są trudne do rozróżnienia w wym owie (łysszy?).
Do zastosowania przyrostka -ejszy nie ma podstaw
(patrz p. 1), dlatego pozostaje tylko postać opisowa:
bardziej łysy. Tu jest ona poprawna.
7. „K to rycerz doświadczeńszy?” — pytał Sienkie­
wicz w Potopie ustami siedemnastowiecznego rycer­
stwa. Dziś jednak za poprawniejszą uchodzi forma
bardziej doświadczony. Zauważmy, że słowo doświad­
czony jest w zasadzie nie przymiotnikiem, lecz im ie­
słowem przymiotnikowym biernym (charakterystycz­
na końcówka ■ — -ony). Przy tworzeniu stopnia w yż­
szego od takich wyrazów, stojących na granicy im ie­
słowu i przymiotnika, lepiej stosować form y opisowe.
Doświadczeńszy, pożądańszy — brzmi już trochę archa­
118
icznie, Tylko od imiesłowu ukochany tworzymy pro­
sty stopień najwyższy: najukochańszy (nie: najbardziej
ukochany).
8. Tu wyjaśnienie jest proste: dopuszczalna jest
tylko forma bardziej niewyspany. Niewyspany to oczy­
wiście imiesłów.i forma opisowa stopnia wyższego jest
lepsza, a w tym wypadku nawet jedynie możliwa. (Nie
można przecież powiedzieć niewyspańszy.)
9. Mała pułapka. Od tego przymiotnika w ogóle
nie można utworzyć stopnia wyższego ani najwyższe­
go — nie stopniuje się on. Jest to tzw. przymiotnik
relacyjny, oznaczający cechy przedmiotów tylko ze
względu na inne przedmioty, np. drewniany — ’z dre­
wna (zrobiony)’, miejski — ’z miasta (pochodzący)’.
Takie przymiotniki (nb. pochodzące od rzeczowników)
nie stopniują się. Ten rodzaj odmiany mają tylko
przymiotniki jakościowe, tj. takie, które oznaczają ce­
chy przedmiotów od innych przedmiotów niezależne
(np. niski, piękny, czarny itp.). Takie przymiotniki nie
pochodzą najczęściej od żadnej innej części mowy.
10. Przymiotnik męski jest przymiotnikiem relacyj­
nym i jako taki w ogóle nie powinien się stopniować.
A le jeśli użyjemy takiego przymiotnika w znaczeniu
przenośnym, stopniowanie jest możliwe. Męski znaczy
często nie ’odnoszący się do mężczyzny’, ale ’taki, jak
męża (mężczyzny)’. Nie można więc powiedzieć „płaszcz
bardziej męski” , można natomiast — „typ bardziej mę­
ski (niż...)”, „wygląd bardziej męski” .
19 . CH C IELI B Y L I BY&MY...
1. Obie formy są równie poprawne. Starsza jest
dokonywam, będąca wynikiem zaliczenia czasownika
do koniugacji I I I (-am, -asz). Nowsza forma dokonuję
odsyła ten czasownik do koniugacji I (-?, -esz). Dziś
forma dokonywam ograniczona jest chyba tylko do
polszczyzny pisanej, forma dokonuję zdecydowanie
zwycięża. Trzeba jednak zauważyć, że obok niej sze­
rzy się niepoprawna forma dokonywuję. Powstała ona
119
ze zmieszania obu poprzednich form; cząstkę wzięła
z jednej (yw), cząstkę z drugiej (uj). Podobnie niepo­
prawne są formy oddziaływuję i przekonywuję, po­
wstałe w analogiczny sposób.
2. Poprawna jest tylko forma kłamię. Stwardnienie
głoski końcowej tematu (m zamiast m1) dające form ę
kłamę jest błędne. Ta miękka głoska powinna być bo­
wiem zachowana w e wszystkich osobach 1. poj. i mn,
Mówimy więc: kłamię-kłamiesz-kłamie, rąbię, trzepięv
kąpię, nie zaś kłamę, rąbę, trzepę, kąpę.
3. Rozstrzygnięcie jest jednoznaczne. Czasownik
mleć {podobnie jak. pleć i słać) należy do koniugacji I
i ma wobec tego w 2. osobie 1. poj. postać mielesz (tak­
że: pielesz, ścielesz). P rzy okazji warto przypomnieć,
że w czasie przeszłym czasownik ten przybiera form y
mełłem, mełleś, mełł (tak-samo: pełł, słał). Niepopraw­
na jest zarówno forma mleł, jak i wzorowana na cza­
sie teraźniejszym — mielił. Podobnie błędne są form y
pielił, ścielił.
4. I znowu trzeba stwierdzić, że norma dopuszczą
obie formy. Pierwotna jest wprawdzie forma z a
(chwiali się), jednakże rozpowszechnienie postaci z e
(chwieli się), powstałej przez analogię do form takich,
jak um ieli, musieli, pozwala uznać ją za poprawną.
Poza tym forma chwieli wyraźniej niż chwiali odróż­
nia się od form y chwiały, co zwiększa częstość jej uży­
cia. Dlaczego zaś historycznie poprawniejsza jest fo r­
ma chwiali? — Dlatego, że powstała ona z form y
chwiejali, a uproszczenie grupy eja zawsze dawało a.
Mieliśmy więc chwiejali ->chwiali.
5. Tu poprawna jest tylko forma pierwsza. W cza­
sownikach wskazujących na czynność chwilową, je ­
dnokrotną i dokonaną niepoprawne jest opuszczanie
w czasie przeszłym cząstki nę. Formy krzykła, dźwi-
gła, zamkła, kopła są bardzo rażące.
6. A tu sytuacja jest nieco inna. Czasowniki takie
jak chudnąć, puchnąć, kwitnąć i właśnie rosnąć ozna­
czają nie — jak wymienione w p. 5 — czynności doko­
nane, lecz niedokonane stany, a więc stawanie się. Tu
zachowanie cząstki nę jest wprawdzie nieraz dopusz­
czalne (np. kwitnęła obok kwitła), częściej jednak jest
ona opuszczana i pomijanie jej nie jest błędem. P o ­
prawna jest więc forma rósł.
120
7. Tylko wziąć. Dlaczego? — Bowiem bezokolicznik
ten składa się z przedrostka wz- (por. wz-nieść, w z-le-
cieć, wz-bić się) i rdzenia -jąć, tego samego, który ma­
my w wyrazach przy-jąć, wy-jąć, za-jąć. Ortografia
zatarła nieco budowę tego wyrazu (pisanie ź zamiast j),
który zaczęto traktować jako niepodzielną całość.
Przez analogię do podobnie dźwiękowo zakończonych
czasowników siąść, trząść zaczęto mówić, a potem na­
w et i pisać — wziąść. Szczęściem procesowi temu opar­
ły się wyrazy pokrewne — przyjąść, wyjąść nikt prze-
cież nie powie.
8. Musimy być liberalni: obie form y są równie po­
prawne. Czasem słyszy się opinię, że formy z bezoko­
licznikiem są germanizmami bądź rusycyzmami i dla­
tego trzeba ich unikać. N ie jest to zgodne z prawdą,
obie formy są jednakowo polskie. Ża formą będę pisał
przemawia to, że pozwala ona rozróżnić rodzaje (np.
będę pisał, będę pisała, będzie pisało), czego nie czynią
form y z bezokolicznikiem. Wątpliwości może budzić
szyk członów. Przy form ie z bezokolicznikiem szyk
jest dowolny (będę pisać albo pisać będę) przy tej dru­
g ie j natomiast obowiązuje umieszczenie słowa będę na
pierwszym miejscu. Forma pisał będę jest niepo­
prawna.
9. W tym wypadku liberalni być nie możemy. Po­
prawna jest tylko forma przyszedłem. Spróbujmy so­
bie wyobrazić formę 3. osoby 1. poj. od przyszłem (on
przyszli), a zrozumiemy jej niedorzeczność. Skądże
w ięc wzięła się ta forma i dlaczego się szerzy? — Pod­
stawą jest tu analogia do postaci tego czasownika
w rodzaju żeńskim. Kobieta mówi przyszłam, doszłam,
wyszłam i jest to uzasadnione (bo ona przyszła).
A więc używających form y przyszłem można posądzać
•nie tylko o nieznajomość reguł gramatycznych, ale na­
wet o sfeminizowanie.
10. Poprawna forma bezokolicznika to miąć. Pam ię­
tajm y bowiem, że bezokolicznik tw orzy się od tego
tematu czasownikowego, który jest charakterystyczny
dla czasu przeszłego (drugi temat fleksyjny czasowni­
ka to temat czasu teraźniejszego), a — jak łatwo
sprawdzić — w czasie przeszłym tego czasownika gło­
ska n nie występuje (mięła, miął, mięliście itd.). Forma
■mnąc powstała przez analogię do form tworzonych na
podstawie tematu czasu teraźniejszego, w którym n
rzeczywiście występuje (np. mnę, mniesz), nie jest ona
121
jednak poprawna. Podobnie błędne są postaci bezoko­
liczników gnać, klnąć, pnąć się, żnąć, zamiast giąć,
kląć, piąć się, żąć,
20 . D UDEKÓW NA S ZŁA Z PA N E M PIÓRO
1. W zasadzie nazwiska męskie zakończone na -o
powinny odmieniać się tak jak rzeczowniki zakończo­
ne na -a (por. odmianę nazwiska Kościuszko). Całko­
wicie poprawna jest więc forma z panem Piorą (tak
jak z Tadeuszem Kościuszką). W ostatnich latach sze­
rzy się jednak nieodmienność nazwisk na -o, zwła­
szcza wtedy, gdy są one w zdaniu poprzedzone im ie­
niem lub tytułem. W ydaje się, że niedługo trzeba bę­
dzie uznać form y nieodmienne (w przykładzie: z pa­
nem Pióro) za dopuszczalne, błędem jest natomiast
stosowanie do odmiany tych nazwisk końcówek w zię­
tych z odmiany rzeczowników pospolitych rodzaju ni­
jakiego zakończonych na -o. Powiedzenie z panem P ió ­
rem jest więc niepoprawne.
2. Nazwiska zakończone na -ev, równe rzeczowni­
kom pospolitym mającym samogłoskę ruchomą w rdze­
niu (Kwiecień, Styczeń, Grudzień, Przechodzień) w od­
mianie uwzględniają wymianę — czyli odmieniają się
tak, jak owe rzeczowniki pospolite. Poprawna jest
więc forma Grudniouń. Forma Grudzieniowi razi nieco
pretensjonalnością, nieuzasadnioną chęcią wyróżnienia
nazwiska. Niepoprawna jest tu także forma nieod­
mienna.
3. Zasada sformułowana w odpowiedzi na pytanie
poprzednie obowiązuje także w odmianie nazwisk za­
kończonych na ~ec, -ek. Poprawne jest więc powie­
dzenie: pana Skopka, Marca, Wychowańca, Dudka.
Niepoprawne — sztuczne i pretensjonalne — jest za­
równo zachowywanie „e ruchomego” (Skopeka, Ma-
rzeca, Wychowanieca, Dudeka), jak i używanie form
nieodmiennych (pana Skopek, Marzec, Wychowaniec,
Dudek). To, co powiedzieliśmy, jest słuszne w odnie­
sieniu do nazwisk polskich i tych nazwisk obcych,
które — używane od dawna i dość często — zostały
przez polszczyznę przyswojone (np. Wedel — Wedla,
122
Lu te r — Lutra). Inne nazwiska obce o podobnych za­
kończeniach odmieniają się z zachowaniem pełnej po­
staci mianownikowej (np. Barzel — Barzela). Jest to
zrozumiałe: faktycznie nie ma przecież w tych nazwi­
skach żadnego „e ruchomego” .
4. W nazwiskach krótkich (Mech, Dech) pożądane
jest zachowanie głoski ruchomej w odmianie. Gdyby
głoskę tę opuszczać, powstałyby formy zbyt krótkie,
mające w dodatku zibitki spółgłoskowe trudne do w y ­
mówienia (Mcha, Dcha). Poprawna jest więc forma
Stasia Mecha. Forma nieodmienna jest tu — jak przy
niemal wszystkich nazwiskach męskich — raczej nie­
odpowiednia. Przy okazji można zaznaczyć, że samo­
głoskę wymienną można też zachowywać w odmianie
nazwisk takich, jak Kozioł, Gołąb. Równoprawne są
wówczas dwa sposoby odmiany: Jan Kozioł — Jana
Kozła lub Jana Kozioła, Stefan Gołąb — Stefana Go-
łąba lub Stefana Gołębia.
5. Istnieje zasada mówiąca, że w nazwiskach dwu­
członowych należy odmieniać człon pierwszy wtedy,
gdy może on być samodzielnym nazwiskiem. Tak jest
w przytoczonym przykładzie, poprawniejsza jest więc
forma Adama Grzymały-Siedleckiego. Pierwszego czło­
nu nazwiska złożonego nie odmienia się wówczas, gdy
jest on herbem lub pseudonimem (np. Mieczysława
Bóg-Swiostka, panu Pobóg-Malinowskiemu).
6. N ie tak dawno temu odpowiedź byłaby jedno­
znaczna — Szewczykówna. Dziewczynka-„bohaterka”
■zdania była przecież na pewno niezamężna, a nazwiska
córek (tak samo jak żon) należało tworzyć przy po­
mocy odpowiednich sufiksów od nazwiska mężczyzny.
Obecnie coraz częściej używa się form y nazwiska rów ­
nej nazwisku mężczyzny. Jest to uzasadnione w zglę­
dami społeczno-osobistymi. Kobieta nie ma obowiązku
wymieniając swoje nazwisko zdradzać swojego stanu
cywilnego, a tak się dzieje, gdy używa przyrostkowej
form y nazwiska. Mężczyzna przedstawiając się nie
stwierdza jednocześnie, czy jest kawalerem, czy żo­
natym, dlaczegóż więc miałaby to robić w analogicz­
nej sytuacji kobieta? Ze społecznego punktu widzenia
nazwisko powinno być tylko symbolem, znakiem jed­
nakowym dla wszystkich osób je noszących •— najbar­
dziej uzasadnione są przeto formy bezprzyrostkowe
nazwisk kobiet. Z drugiej znów strony nie można ko­
bietom zabronić używania tradycyjnych i poprawnych
gramatycznie form nazwisk z przyrostkami. Jeśli ko-
123
bieta życzy sobie, by taką formą ją nazywano, życze­
nie to trzeba uszanować. Innym problemem jest to, że
zawsze trzeba w wypowiedzi zaznaczać płeć osoby,
o której mowa, inaczej prowadzić to może do nieporo­
zumień. Informacja na wywieszce „Dr A. Kotowicz”'
jest myląca — trzeba napisać pełne imię: „Dr Anna
Kotowicz” lub ,D r Albin Kotow icz”. Sygnałem tego,
że w zdaniu mowa jest o kobiecie, bywa zwykle nie­
odmienna forma nazwiska w postaci męskiej, np. „Na
apelu porannym nie było Krasickiej i Szewczyk” . Ta­
kie zdanie może razić jeszcze sporo osób. Byłoby ono
całkowicie akceptowalne, gdyby nazwiska poprzedzić
imionami, np. „Na apelu porannym nie było Ani K ra ­
sickiej i Zosi Szewczyk.”
7. Po wyjaśnieniach z punktu poprzedniego jasne
jest, że obie form y są dopuszczalne, przy czym zw y­
cięża stopniowo forma M arii Matysik.
8. Tu właśnie dobrze widać, jak trudno byłoby za­
stosować formę przyrostkowy (żeńską) nazwiska. N ie
znamy bowiem (bo i po co) stanu cywilnego „boha­
terki” zdania. Jedynym rozwiązaniem jest forma z pa­
nią Hulewicz.
9. Najlepiej oczywiście zastosować formę bezprzy-
rostkową. A le problem polega w tym wypadku jeszcze
na czymś innym — nazwiska kobiet zakończone w fo r­
mie męskiej na -a można również odmieniać przez,
przypadki. Najpowszechniejsza jest dziś forma Kasi
Poręby, nie byłoby jednak błędem pozostawienie na­
zwiska w postaci mianownikowej. Używanie przyrost­
ków żeńskich jest w tym wypadku ograniczone rów ­
nież i tym, że sufiksy -ma, -anka (właściwe nazwi­
skom zakończonym na -a, -g) są już dziś niemal nie
używane.
10. W wypadku nazwisk równych przymiotnikom
nie zakończonym na -cki, -ski norma językowa nie
jest jeszcze wykrystalizowana. W zasadzie wszystkie-
trzy odpowiedzi są poprawne. Oczywiście forma przy­
rostkowa ustępuje i pewnie niedługo w ogóle wyjdzie
z użycia. Przeciw form ie z końcówką -a przemawia*
to, że nazwisko nie powinno kojarzyć się w jakikol­
wiek sposób z rzekomymi cechami jego nosiciela, po­
winno być konwencjonalnym znakiem. Zwycięży w ięc
chyba forma Ciepły, choć dziś w odniesieniu do ko­
biety wydaje się ona jeszcze nieco rażąca.
124
21. PRZED RO STKI, PRZYR O STK I...
1. Rzeczownik ten pochodzi raczej od imiesłowu
wychowany niż od czasownika wychować. Mając do
wyboru dwie możliwości interpretacji, przychylamy
się zawsze do tej, która jest lepiej umotywowana. W y­
chowanek to ’ten, który został wychowany’, z tym w ięc
imiesłowem należy go wiązać. Podobnie malowanka
pochodzi raczej od imiesłowu malowany (’to, co malo­
wane’) niż od czasownika malować, a kochanek od ko­
chany (nie od kochać).
2. Ten rzeczownik powstał niewątpliwie od w yra­
żenia (połączenia przyimka z rzeczownikiem) pod nogi.
Do tego wyrażenia dodano przyrostek -ek, co po odpo­
wiednim przystosowaniu tematu (wymiany o na ó i g
na ż) dało formę podnóżek.
3. Tym razem sprawa nie jest taka prosta. Można
uważać, że rzeczownik ten powstał, tak jak omówio­
ny w punkcie 2., od wyrażenia na rogu. Oponenci mo­
gliby przytoczyć przymiotnik narożny jako ten wyraz,
od którego utworzono narożnik. Spróbujmy się jednak
odwołać do znaczenia wynikającego z budowy wyrazu:
czy narożnik to ’to, co na rogu’, czy ’to, co narożne’?
W ydaje się, że bliższe prawdy jest rozwinięcie pierw­
sze. Podobnie naramiennik to raczej *to, co (znajduje
się) na ramieniu’ niż ’rzecz naramienna’. Podstawą obu
rzeczowników było więc jednak wyrażenie przyim-
kowe.
4. Nie jest to zlepek rdzenia -pad i przedrostka
na-. W yraz ten powstał inaczej, przez odrzucenie za­
kończenia czasownika napadać. W iele rzeczowników
powstaje w polszezyżnie w analogiczny sposób, np.
czołg od czołgać, nasyp od nasypać, wykop od wyko­
pać, zwis od zwisać.
5. I znowu mamy dwie możliwości. W iele osób bę­
dzie uważać, że nazwa ta powstała od tematu czasow­
nika drukować za pomocą przyrostka -arnia. Mamy
jednak słowo drukarz i od niego, przez dodanie przy­
rostka -nia, mogło powstać omawiane słowo. Przypo­
mniawszy sobie to, co było powiedziane w odpowiedzi
na pytanie 1., skłonni jesteśmy zaaprobować tę drugą
możliwość, a więc drukar-nia.
125
 6. W tym wypadku trzeba przyznać racją tym, któ­
rzy wywodzą wyraz kawiarnia od rzeczownika kawa.
Określenie kawiarz, używane dziś przede wszystkim
żartobliwie, powstało później niż kawiarnia, nie mo­
gło wiąc być jej podstawą. Tu przyrostkiem jest więc
niewątpliwie -arnia. Wyodrębniony z niepoprawnie
pod wzglądem słowotwórczym podzielonych słów
(piek-arnia zam. piekar-nia, druk-arnia zam. drukar-
-nia), został on następnie zastosowany do nowo przy­
jętych słów {kawiarnia — dopiero od wieku X V III).
7. Nazwa tego groźnego ssaka została utworzona od
dwu wyrazów nazywających najbardziej rzucający się
w oczy fragment jego budowy' anatomicznej: nosa
i rogu. T e dwa rzeczowniki połączono elementem -o-,
a ponadto dodano przyrostek -ec. W podobny sposób
utworzono rzeczownik cudzoziemiec, jednakże człon
pierwszy jest w nim przymiotnikiem, a nie rzeczow­
nikiem, jak w wyrazie nosorożec.
8. Nazwa tego przedmiotu powszechnego użytku
wywodzi się od czasownika myć. Do tematu m y- doda­
ny został przyrostek -dło, tworzący w języku polskirr
m.in. naziyy przedmiotów służących do wykonania
jakiejś czynności. Podobnie powstały w yrazy szydło,
bielidło, kadzidło, kropidło i wiele innych o ogólnym
znaczeniu: ’to, co służy do...’ (szycia, bielenia, kropie­
nia itp.).
9. Po dwu pułapkach, zawartych w budowie słów
wychowanek i drukarnia, łatwiej jest podzielić słowo
wysokościowiec. Oczywiście nie powstało ono bezpo­
średnio od przymiotnika wysoki ani rzeczownika wy­
sokość, lecz od przymiotnika wysokościowy albo, je ­
szcze dokładniej, od wyrażenia dom wysokościowy.
Ten sposób tworzenia wyrazów — zastępowanie w y ­
rażenia jednym słowem •— jest obecnie bardzo modny.
Tak powstał przegubowiec (od autobus przegubowy),
punktowiec (dom punktowy) i w iele innych.
10. Tu nie ma chyba wątpliwości, że podstawą był
rzeczownik błoto. Kłopot polega na czym innym: jaki
przyrostek został tu użyty. Nie ma przecież przyrostka
-cko, jest natomiast -sko, tworzący właśnie nazwy
zgrubiałe (np. piw-sko, staw-sko, bab-sko). Dlaczego
więc w formie błocko przyr ostek ten zmienił swą po­
stać? — Tu pomaga nam fonetyka. Wymowa połącze­
nia głosek t + s jest bardzo zbliżona do wym owy c,
126
w szybkiej mowie niemal się z nią utożsamia. Właści­
wość wym owy znalazła odbicie w ortografii i stąd.
z formy błotsko mamy błocko.
22. KOTEK, KOCICA, KO C ISKO
1. Rzeczownik palenie to nazwa czynności (d). N a­
zw y takie powstają przez dodanie do tematu czasow­
nika przyrostka -anie, -enie, -cie. W yrazy będące na­
zwami czynności można w zasadzie tworzyć od każde­
go czasownika. Sprawiają one pewien kłopot przy za­
liczaniu do części mowy. Większość badaczy uważa, że
są to rzeczowniki (tzw. odsłowne), niektórzy jednak
sądzą, że to jedna z form czasownika. „Prosimy o nie-
palenie” .to przecież to samo co „Prosimy nie palić”,,
a „kochanie jest rozkoszą” — co „kochać jest rozko­
szą” .
2. Szarość jest nazwą cechy (g). W yraz ten ozna­
cza, że ’ooś jest szare’, ’bycie szarym’, pochodzi w ięc
od przymiotnika. W yrazów oznaczających właściwości
jest wiele, np. niestałość, biel, głupota, tępota, szarzyz­
na. Rozpoznać je można po przyrostkach -ość, -ota,
czasem też -izna.
3. Pływak to nazwa wykonawcy czynności (b) —
w tym wypadku czynności pływania. Można przeło­
żyć ten wyraz na zdanie ’to, co pływa’ (bo pływak to
nie tylko człowiek pływający, ale i rodzaj urządzenia
utrzymującego się na wodzie). Nazwy wykonawców
czynności pochodzą od czasowników. Spośród wielu
przyrostków tworzących tę grupę wyrazów najczęściej
spotykane to -ak (śpiewak, ssak), -ik {łazik, tłumik),
-ownik (krążoumik), -nik (kierownik, czarownik), -ec
(jeździec), -ca (kłamca), -acz (biegacz).
4. Jest to nazwa narzędzia (f). Oczywiście termin
„narzędzie” rozumiemy tu szerzej, niż to bywa zazwy­
czaj. Nazwą tą można objąć -wszystko to, co służy do
wykonania czegoś. Będzie więc nazwą narzędzia za­
równo tłuczek (’to, co służy do tłuczenia’) czy siekiera
(’to, co służy do siekania’), jak i mydło (’to, co służy do
mycia’). Szatkownica to nazwa przedmiotu — narzę-
127
dzia do szatkowania kapusty. Jak i wszystkie- pozo­
stałe cytowane tu przykłady nazwa ta pochodzi od
czasownika. Nazwy narzędzi tworzy się najczęściej
przyrostkami -idło, -ak, ~ek, -acz, -ica (oprócz wym ie­
nionych np. dziurkowacz, przebijak).
5. Tu chyba nie było wątpliwości. Stolarz to na­
zwa zawodu (h), nazwa człowieka stale wykonującego
jakieś przedmioty (pierwotnie stolarz — ’ten, który
robi stoły’) lub czynności (pisarz — ’piszący zawodo­
wo’). W tej grupie nazw charakterystyczne jest to, że
bardzo ogólnie wskazują one na związek człowieka
z, przedmiotem lub czynnością, które stały się podsta­
wą nazwy, np. komin — kominiarz, ryba — rybak,
pisać — pisarz. O tym, że pisarz pisze zawodowo książ­
ki a nie dokumenty urzędowe, rybak łowi ryby, a nie
np. je smaży, zaś kominiarz czyści kominy, nie np.
stawia je, wiem y tylko z rzeczywistości poza językowej.
Nie zawsze też łatwo rozstrzygnąć, czy ktoś robi coś
zawodowo, czy jest tylko okazyjnym wykonawcą pew ­
nej czynności. Jaką nazwą jest np, działacz? A pijak?
W tworzeniu nazw zawodów wyspecjalizowały się
przyrostki -arz, -acz, -ak, które są dodawane do te­
matu czasowników lub rzeczowników.
6. Warszawiak, Krakowiak, Kujawiak, Ślązak to
oczywiście nazwy mieszkańców (j) dzielnic kraju bądź
poszczególnych miast. Można je tworzyć przyrostkiem
-ak, można też przyrostkiem -anin. Ten drugi przyro­
stek jest niejako oficjalniejszy, gdy pierwszy jest ele­
mentem bardziej potocznym (por. Krakowianin — K ra ­
kowiak).
7. Kwiaciarnia to nazwa miejsca (a). „Miejsce”
jest tu rozumiane bardzo ogólnie. Może to być pomie­
szczenie (np. kawiarnia, palarnia, drukarnia), może
być także otwarta przestrzeń (np. klepisko, rżysko,
kartoflisko). N ie wszystkie nazwy miejsc dają się w y ­
tłumaczyć jednakowo. Tak więc np. kawiarnia, kw ia­
ciarnia, palarnia to miejsca, gdzie się coś robi (pije
kawę, sprzedaje kwiaty, pali), kartoflisko i rżysko to
miejsca po czymś (rży — zbożu, kartoflach), zaś kle­
pisko, urwisko to miejsce pewnego typu (uklepane,
urwane). Nazwy miejsc łatwo rozpoznać po przyrost­
kach -alnia, -am ia, - nia, -ownia, -isko, dodawanych
do tematów rzeczowników, czasowników bądź przy­
miotników.
128
8. Kotek to nazwa zdrobniała (i). Nazwy takie mo­
żna właściwie utworzyć od każdego rzeczownika.
Zwłaszcza gwary bogate są w w yrazy zdrobniałe o roz­
maitych odcieniach uczuciowych, tworzone wieloma
przyrostkami: -ek, -ik, -aszek, -iszek-, -uszek, -uchna,
- ka, ~akf -ątko, -nia, -yczka, - ączko, -uszko; przykła­
dami może sypać każdy z nas. Trzeba przy tym za­
uważyć, że rzadko w yrazy tworzone wymienionymi
wyżej przyrostkami mają znaczenie tylko zdrobniałe.
Prawie wszystkie noszą też zabarwienie uczuciowe,
najczęściej dodatnie. Braciszek to nie tylko ’mały
brat’, ale także ’kochany mały brat’, kaczątko to ’małe
urocze pisklę kacze’. W yrazy zdrobniałe mogą też na­
bierać znaczenia ujemnego. Wymieniony już braciszek
to w pewnych kontekstach także ’brat-ananas’. W ar­
tość uczuciowa wyrazu zdrobniałego może być też mo­
dyfikowana przez intonację mówiącego.
9. Studentka to ’kobieta-student’, a więc nazwa
żeńska (e). Od większości polskich rzeczowników, bę­
dących nazwami mężczyzn, można utworzyć nazwy
żeńskie. Najczęściej robi się to przyrostkiem -ka
(chłopka, kierowniczka) lub -yni (gospodyni, mistrzyni).
Nazwy żon i córek otrzymują przyrostki -oioa, -ówna,
-zna, -anka (kowalowa, szewcówna, starościna, podko-
morzanka). Jest jednak grupa rzeczowników męskich,
od których nie tworzy się w ogóle nazw żeńskich.
Stoją temu na przeszkodzie albo względy fonetyczne
(architektka — zbieg spółgłosek trudny do w ym ów ie­
nia), albo zwyczajowe (ministerka, inżynierka? ■— w y­
razy te funkcjonują w polszczyźnie w innym znacze­
niu).
10. Nauczycielstwo to nazwa zbiorowa (c). Dziś mało
tworzy się takich nazw, a pewne dawne rzeczowniki
zbiorowe zatraciły ten charakter. Odczuwamy jeszcze,
że nauczycielstwo to ’ogół nauczycieli’, a rodzeństwo —
’ogół braci i sióstr’. Nie traktujemy jednak w ten sam
sposób nazw bracia czy księża. A historycznie sprawę
ujmując — (ta) bracia ■ — ’ogół braci’, (ta) księża —
’ogół księży’, tak jak (ta) szlachta — ’ogół szlachci­
ców’. Również zbiory przedmiotów tworzyły dawniej
nazwy zbiorowe: (to) liście — ’listowie’, (to) śmiecie —
’odpadki’. Do dziś odczuwa się zbiorowość nazw ig li­
wie, grosiroo.
9 — 500 zag. o ję z . p o ls k im 129
23 . PIM , PEKAES, P A F A W A G
L Z wyrazów tworzących nazwę instytucji wzięto-^
pierwsze litery, które po zestawieniu, zaczęto czytae-
jak głoski. Jest to możliwe dlatego, że wewnątrz skró­
tu znajduje się samogłoska. Czytamy więc ten skrót
„pim” nie „pe-i-em ” ; podobnie COP, POM, W AG. T e ­
go typu skrótowców — nazywa się je głoskowcami —
jest w polszczyźnie stosunkowo niewiele — ok. 20%*
w ogólnym zasobie skrótów.
2. Tu postąpiono inaczej niż w wypadku skrótu-
PIM . Wprawdzie wzięto także pierwsze litery nazwy
instytucji, ale odczytuje się je właśnie jako nazwy
liter, nie jako głoski. Mówimy więc „pekaes” , „enerde” ’
(NRD), „zetespe”, „pezetwues” — czytamy pełne na­
zwy liter. Literowce (tak się bowiem te skróty nazy­
wają) powstają wtedy, gdy wewnątrz skrótu nie ma
samogłoski. Takich sytuacji jest wiele, a literowce sta­
nowią aż 70% wszystkich skrótów w polszczyźnie.
3. Skrót ten został utworzony jeszcze inaczej niż
poprzednie. Pa to pierwsza sylaba przymiotnika pań­
stwowa, fa — pierwsza sylaba rzeczownika fabryka,
a wag to trzy pierwsze głoski formy wagonów. Pafa-
wag to sylabowiec, albo grupowiec, bowiem do jego
utworzenia potrzebne były sylaby, grupy głosek. Tego
typu skrótów jest niewiele, około 10% w ogólnej licz­
bie skrótów w języku polskim.
4. Hybrydy (mieszańce) to takie skrótowce, w któ­
rych jeden człon jest częścią wyrazu polskiego, drugi
zaś — obcego. Jest ich niewiele i uważa się tego typu
tw ory za nieudane i niepoprawne. Najpopularniejszy
z nich to bodaj galskór (galanteria — obcy i skórza­
na — polski). Pewną liczbę hybryd spotyka się w za­
wodowych odmianach współczesnej polszczyzny. W y­
mienić by tu można wyrazy: makronawóz (zapewne na
wzór słowa makrostruktura), ciepłofikacja (por. elek­
tryfikacja), rewy miana (może pod wpływem rewalua-
cji?). Budowa ich wszystkich nie, jest zgodna z nor­
mami słowotwórczymi polszczyzny.
5. Literowce i sylabowce (patrz p. 2 i 3) akcentu­
jem y na ostatniej sylabie (pafawag, nie: paiawag;
enerde, nie enerde). Jest to odstępstwo od ogólnej za-
130
sady głoszącej, że wyrazy polskie akcentujemy na sy­
labie przedostatniej. Do tej zasady stosują się nato­
miast głoskowce, oczywiście jeśli są one dłuższe niż
jednosylibowe (np. Cefcop, nie: cekop), a także skró­
towce mieszane (Cepelia). Te ostatnie typy skrótów
stały się więc już „normalnymi” wyrazami w pol­
szczyźnie.
6. Przyrostek -owy często tworzy przymiotniki od
rzeczowników. Można to także traktować jako tenden­
cję do skrótu. Zamiast więc płaszcz chroniący od de­
szczu mówimy krócej płaszcz przeciwdeszczowy, za­
miast książeczka, na której gromadzi się oszczędno­
ści — książeczka oszczędnościowa itd. Jednakże nie
zawsze zastosowanie tego przyrostka daje formę krót­
szą, ekonomiczniejszą i jednoznaczną — wtedy właśnie
użycie przyrostka - owy nie jest uzasadnione. Tak jest
w wypadku biegów przełajowych. Można przecież po­
wiedzieć krócej: biegi na przełaj (5 sylab) niż biegi
przełajowe (6 sylab). Wyrażenie drugie jest więc ra­
czej wynikiem mody językowej niż rezultatem istotnej
potrzeby i dlatego powinno się go unikać.
7. Wyrażenie to razi nas dlatego, że istnieje wyraz
upiór znaczący tradycyjnie zupełnie coś innego niż
’ilość upranej bielizny’. Upiór dzienny kojarzy się więc
bardziej z rodzajem ducha niż z terminem pralniczym.
Całość jest niezręczna, należy jej unikać. Podobnie nie
najlepiej brzmi forma wykon, kojarzące się dźwię­
kowo ze zgonem. Natomiast sam sposób tworzenia
wyrazów przez odrzucanie końcówek istniejących już
czasowników (a więc znowu tendencja do skrótu) nie
jest niepoprawny. Już dawno tworzy się w ten sposób
rzeczowniki od czasownikowe. Mówiliśmy na ten temat
w rozdziale Przedrostki, przyrostki... omawiając sło­
w o napad.
8. W yraz ten powstał przez skrócenie powiedzenia
dwu wyrazowego autobus przegubowy. Zamiast przy­
miotnika i rzeczownika otrzymujemy więc jednowyra-
zową, rzeczownikową nazwę. Jest to zabieg ekono­
miczny, kolejny przejaw tendencji do skrótu (por. też
rozdział 21, p. 9). W ten sam sposób powstały m.in.
w yrazy wysokościowiec (od: dom wysokościowy), m o­
torówka (ód: łódź motorowa), a także gwarowy w ar­
szawski poniatoszczak (most Poniatowskiego).
9. Skrótowce powoli usamodzielniają się, stają się
wyrazami, a wówczas otrzymują rodzaj gramatyczny
131
zgodny ze swoim zakończeniem. Pekao kończy się tak,
jak rzeczowniki rodzaju nijakiego (jajko, mleko), więc
zaczyna być traktowane jak one, np. gdy jest podmio­
tem, otrzymuje orzeczenie w rodzaju nijakim. Stąd
bierze się zdanie: „P K O zgromadziło oszczędności” , za­
miast dawnego „P K O zgromadziła oszczędności” . Roz­
winięcie skrótu (PKO — Powszechna Kasa Oszczęd­
nościowa) pozwala zawsze ustalić poprawną form ę
orzeczenia, nie zawsze jednak znajomość realiów po­
zwala poprawnie skrót rozwiązać. Wtedy — z koniecz­
ności — trzeba stosować formę orzeczenia zgodną z ro­
dzajem gramatycznym skrótowca. N ie wszyscy np.
wiedzą, że AZS to Akademickie Zrzeszenie Sportowe,
nie zaś Akademicki Związek Sportowy, i dlatego sto­
sowanie dla Orzeczenia występującego przy tym skró­
towcu rodzaju męskiego (A Z ? wygrał zam. wygrało)
jest dopuszczalne.
10. Odmienianie skrótowców jest dowodem na to,
że stają się one samodzielnymi wyrazami. Mówiąc:
„poszedłem do cedetu”, traktuję ten wyraz tak samo
jak każdy rzeczownik zakończony na spółgłoskę (np.
grzbiet, portret). Konsekwencją takiego przekształce­
nia skrótowca są zmiany fonetyczne charakterystyczne
dla danego typu wyrazów, np. w miejscowniku 1. poj.
następuje wymiana głoski t na ć (cedet — cedecie),
tak jak we wszystkich twardotematowych rzeczowni­
kach rodzaju męskiego (grzbiet — grzbiecie, portret —
portrecie).
24 . PODMIOT, ORZECZENIE I IN N E T E R M IN Y
1. Tą nazwą ogólną określamy najmniejszą jed­
nostkę językową, która w określonych warunkach jest
dla odbiorcy (słuchającego bądź czytającego) zrozu­
miałą całością powiadamiającą, czyli komunikacyjną.
Znaczy to, że wypowiedzeniem jest zarówno zdanie
„Janek goni Pawła” , jak i fragmentaryczna w ypo­
wiedź „jeszcze nie” wtedy, gdy jest odpowiedzią na
pytanie „Czy autobus już odjechał?” . Bez tego pyta­
nia słowa „jeszcze nie” nie byłyby zrozumiałe jako
pewna całość komunikująca coś o rzeczywistości. W a­
runek zrozumiałości w wypowiedzeniu zakłada oczy­
132
wiście i to, że jest ono ukształtowane wg reguł grama­
tycznych, tzn. jest poprawne językowo. Powiedzenie
„Janek gonić Paw eł” jest tylko dlatego niekomunika­
tywne, że nie zostały w nim uwzględnione pewne re­
guły gramatyczne. Dlatego też ten twór wypowiedze­
niem nie jest.
2. Zdanie to taki rodzaj wypowiedzenia, który za­
wiera formę czasownika odmieniającą się przez osoby
(tzw. formę osobową),. Pełni ona wówczas funkcję orze­
czenia. W szkole często za najmniejszą jednostkę
składniową *uważa się właśnie zdanie (nie wprowa­
dzając nadrzędnego do niego pojęcia wypowiedzenia),
co wielkim błędem nie jest. Błędne są natomiast spo­
tykane jeszcze niekiedy definicje zdania typu: „zdanie
to słowa między kropkami” (odwraca się tu kolejność
przyczyny i skutku; to przecież kropka uwarunkowa­
na jest istnieniem zdania, a nie odwrotnie) albo: „zda­
nie, to każda myśl zapisana lub wypowiedziana” (m y­
śleć można niegramatycznie, chaotycznie, bynajmniej
nie zdaniami).
3. Równoważnik zdania, zwany też niekiedy oznaj­
mieniem, to takie wypowiedzenie, które nie zawiera
form y osobowej czasownika, np. „U w aga!”, „N ie
wspinać się na drzewa” , „Zupełnie ciemno” , „Izba
oświetlona, z lew ej strony drzwi, w głębi okno”.
Tego typu wypowiedzenia są częste w mowie po­
tocznej.
4. Jest to związek zależności między dwoma w yra­
zami w zdaniu. Polega on na tym, że jeden z wyrazów
(nadrzędny) wymaga tego, by drugi wyraz (podrzędny
względem niego) przybierał tę samą formę co on w za­
kresie przypadka, liczby, rodzaju, osoby. W związku
biały domek rzeczownik domek, który jest rodzaju
męskiego, ma liczbę pojedynczą i użyty jest w mia­
nowniku, wymaga tego, by przymiotnik określający go
był także rodzaju męskiego {biały, a nie np. biała),
liczby pojedynczej (biały, a nie np. białe) i aby stał
w mianowniku (biały, a nie np. białemu). Jeśli rze­
czownik zmieni swoją postać, przymiotnik automatycz­
nie zmieni także swoją formę, przystosowując ją do
nowej postaci rzeczownika. Gdy np. wyraz określany
użyty jest w dopełniaczu — domku, powoduje to zmia­
nę form y przymiotnika z biały na białego itd. Gdyby
zgody nie było, oba wyrazy nie tworzyłyby ze sobą
związku gramatycznego.
133
 5. To także pewien rodzaj zależności między w y ­
razami w zdaniu. Wyraża się on tym, że wyraz nad­
rzędny wymaga pewnej określonej postaci wyrazu
podrzędnego. Kiedy nadrzędnik zmienia swą postać,
podrzędnik pozostaje w dawnej formie. Czasownik
kierować wymaga jako dopełnienia rzeczownika w na-
rzędniku, np. kierować autem. Można dowolnie zmie­
niać czasy, osoby, tryby itd. czasownika, rzeczownik
zawsze będzie w narzędniku: kieruję autem, kierował­
by autem, będziemy kierow ali. autem itd. Podobnie:
skład węgla, składu węgla, składem węgla.
6. Jest to trzeci rodzaj związku między wyrazami
w zdaniu. Postać wyrazu podrzędnego jest w tym
związku w pewnym sensie niezależna od nadrzędnika
bądź dlatego, że podrzędnik jest wyrazem nieodmien-.
nym (głośno chrapać), bądź dlatego, że jest wyraże­
niem skostniałym {dołem przechodzić, jechać), albo
wreszcie dlatego, że przy zmianie form y podrzędnika
sens wypowiedzenia wprawdzie się zmieni, ale całość
pozostanie w zrozumiałym związku (np. spotkali się
przed szkołą, — w szkole, — koło szkoły). Mówiąc ina­
czej związek przynależności opiera się wyłącznie na
kryterium znaczeniowym i nie ma (w przeciwieństwie
do związku zgody i związku rządu) żadnych wyznacz­
ników formalnych.
7. Tym terminem określa się związek między pod­
miotem a orzeczeniem. Związek ten tworzy trzon zda­
nia, od jego członów zależą (pośrednio albo bezpośred­
nio) wszystkie inne w yrazy w zdaniu. Można się za­
stanawiać, co jest w tym związku członem nadrzęd­
nym, a co podrzędnym. Nie jest to zagadnienie proste.
Mówi się na ogół, że orzeczenie tworzy zdanie, ono
jest więc ważniejsze. Z drugiej strony właśnie owo
orzeczenie określa czynność lub stan podmiotu, jest
więc od niego zależne. Trzeba zatem przyjąć fo r­
mułę kompromisową: podmiot jest nadrzędny do
orzeczenia, jeśli chodzi o stosunki wewnątrz zdania,
ale „na zewnątrz” zdanie jest reprezentowane przez
orzeczenie.
8. Jest to rodzaj zdania pojedynczego (mającego
tylko jedno orzeczenie), które ma nie tylko związek
główny, ale także związki poboczne. Istnienie owych
związków pobocznych zakłada obecność w zdaniu okre­
śleń: przydawki, dopełnienia, okolicznika. Dla przy­
pomnienia: 1) przydawka to część zdania określająca
cechę przedmiotu, a więc każde określenie rzeczowni­
134
ka, zaimka rzeczownego i liczebnika rzeczownikowego;
2) dopełnienie to część zdania, przedmiot, którego do­
tyczy czynność, właściwość, stan wyrażone orzecze-
czeniem; 3) okolicznik to część zdania określająca oko­
liczność, w jakiej czynność zachodzi, stan trwa. Przy-
dawka odpowiada na pytania jaki, który, czyj, ile?;
dopełnienie odpowiada na pytania przypadków rze­
czownika z -wyjątkiem mianownika; okolicznik odpo­
wiada na pytania gdzie, kiedy, skąd, dokąd, jak, w jaki
sposób, w jakiej mierze, z jakiego względu, jak bardzo,
w jakim stopniu, dlaczego, po co, pod jakim warun­
kiem, z jakim skutkiem? itp.
Mogą one się łączyć z członami głównymi zdania (np.
przydawka — podmiot, orzeczenie — dopełnienie), m o­
gą też wchodzić w związki między sobą (np. na wy­
sokim brzegu: przydawka — okolicznik; starego przy­
jaciela: przydawka — dopełnienie). Przykładem zda­
nia rozwiniętego może być słynny początek koncertu
Wojskiego z Pana Tadeusza: „Natenczas Wojski chwy­
cił na taśmie przypięty swój róg bawoli, długi, cętko-
wany, kręty, jak wąż boa” .
9. Jest to językowy znak połączenia dwu (lub w ię­
cej) wypowiedzi prostych w wypowiedzenie złożone.
Najczęściej funkcję wskaźników zespolenia pełnią osob­
ne wyrazy: spójniki (np. i, więc, ale, a, ponieważ, bo,
bowiem, że, jeśli, gdyby), zaimki (np. kto, co, jak,
gdziekolwiek, dopóty). Może się jednak zdarzyć, że
wskaźnikiem zespolenia jest sposób wypowiadania zda­
nia, pauza, akcent zdaniowy. Graficznie oznacza się te
niewyrazowe wskaźniki zespolenia przecinkiem, dwu­
kropkiem, pauzą.
10. Jest to zdanie zawierające więcej niż jedno
orzeczenie. Składa się ono z dwu (nazywa się wtedy
zdaniem dwukrotnie złożonym) lub więcej zdań skła­
dowych, połączonych ze sobą stosunkiem -współrzęd­
nym (zdanie współrzędnie złożone) lub podrzędnym
(zdanie podrzędnie złożone). Zdania składowe w ypo­
wiedzenia złożonego współrzędnie są formalnie od sie­
bie niezależne, każde z nich może występować samo­
dzielnie jako zakończone wypowiedzenie. W zdanie zło­
żone łączą się przede wszystkim ze względu na wspól­
ną treść, np.: „W itek nie czuł się tu dobrze, więc
chętnie przyjął propozycję wyjazdu” . Inaczej jest
w zdaniu złożonym podrzędnie. Tu oba człony nie są
formalnie niezależne i równorzędne; zdanie podrzędne
nie stanowi skończonej, zrozumiałej jednostki powia­
damiającej, jest tylko rozwinięciem, bliższym okreśłe-
135
niem jednego z członów zdania nadrzędnego bądź ca­
łego tego zdania, np.: „Kordian zapomniał, że ma mat­
kę, matkę wdowę” (zapomniał — o czym); „Gdy Pa­
derewski zaczął grać etiudy, Szyllera zdziwiła jednak
trwałość techniki starego pianisty” (zdziwiła —
kiedy).
25 . S Z U K A M Y PODM IOTU
1. Jest to zdanie bezpodmiotowe, trudno bowiem
wskazać sprawcę, podmiot czynności, o której mowa
w zdaniu. Tego rodzaju wypowiedzeń mamy w poł-
szczyźnie sporo. Określają one najczęściej zjawiska
atmosferyczne, nieraz także stany fizyczne i psychicz­
ne człowieka, np.: „Dnieje” , „Ścieżkę zawiało drobnym
śniegiem” , „Zaszumiało mi w głowie” , „W ykrzywiło
mu twarz”, „Zachciało jej się palić” , „Ciągnie cię do
złego” .
2. Podmiotem jest tu oczywiście przymiotnik nowe.
Nietypowa dla tej części mowy funkcja składniowa
(zwykle przymiotnik jest przydawką) jest uwarunko­
wana domyślnym jakby rzeczownikiem życie. Takie
jak w analizowanym zdaniu zastosowanie przymiot­
nika może prowadzić go do przejścia do klasy rze­
czowników. Wyrazu chory często używa się jako pod­
miotu („Chory dobrze zniósł podróż” ) lub dopełnienia
(„Ordynator szpitala wizytował chorych”), jest to je­
dnak tylko przymiotnik — bycie przydawką jest dla
niego funkcją pierwotną. Inaczej jest z wyrazami m y­
śliwy, leśniczy, woźny. One — pomimo że odmieniają
się jak przymiotniki — są rzeczownikami, bowiem
w zdaniach występują jako podmiot lub dopełnienie,
bardzo rzadko zaś jako przydawka.
3. Jest to wypowiedzenie z podmiotem nieokreślo­
nym. Wiadomo, że ktoś jest sprawcą czynności, bliżej
się go jednak nie określa, pozostając przy ogólniku.
Wypowiedzenia z podmiotem nieokreślonym można roz­
poznać po tym, że orzeczenie jest w nich wyrażone
formą czasownika zakończoną na -no, -to, będącą z po­
chodzenia jednym z imiesłowów czasu przeszłego.
136
4. Pierwsza odpowiedź — pięć. Dokładniejsza ana­
liza prowadzi jednak do wniosku, że podmiotem właś­
ciwym, logicznym jest rzeczownik w dopełniaczu —
kobiet. Pięć jest podmiotem tylko formalnie, dlatego
że stoi w mianowniku. Jest to tzw. podmiot grama­
tyczny. Podmiotem logicznym jest oczywiście forma
kobiet. Z podmiotem takim mamy do czynienia m.in.
wtedy, gdy rzeczownik poprzedzony jest liczebnikiem
zakończonym cyfrą 5— 9 (wchodzącym z rzeczownikiem
w związek rządu).
5. Tu podmiotem jest forma wody, a więc również
rzeczownik w dopełniaczu. Spotykamy się Więc znowu
z podmiotem logicznym. Podmiot stoi w dopełniaczu,
gdy ■orzeczenie wyraża ubywanie, przybywanie, brak,
wystarczanie, a także wtedy, gdy orzeczenie mówi
o zaprzeczonym istnieniu, a więc po słowach nie ma,
nie było, nie będzie (np. „Stasia nie było w szkole od
tygodnia”).
6. W tym zdaniu podmiotem jest bezokolicznik, co
z początku nieco szokuje. Ta forma czasownika mo­
że być podmiotem wówczas, gdy da się ją zamienić
na rzeczownik zakończony na -anie, -enie, -d e (tzw.
rzeczownik odsłowny), a znajdujący się w tym sa­
mym zdaniu przysłówek zamienić w przymiotnik. Cy­
towane zdanie można tak przekształcić: „Pływ ać jest
przyjemnie” -»-„Pływanie jest przyjemne” — niewątpli­
w ie więc bezokolicznik jest w nim podmiotem.
7. To zdanie ma podmiot nieokreślony, (por. p. 3).
Wydaje się jednak, że jest on nieco inny niż w w y ­
padku zdań typu: „Plan wykonano z nadwyżką”. Otóż
użycie strony zwrotnej wyraźnie sugeruje, że w skład
tego ogólnego podmiotu wchodzi jednak także wypo­
wiadający dane zdanie, „Bywało się” to znaczy właś­
ciwie ,JL ja bywałem” ; „zdobyło się kilka nagród”
= „ja zdobyłem” . Mówiący nie chce podkreślać swo­
jego udziału, ale chce go zaznaczyć i stąd taka forma
orzeczenia „niby — bezosobowego”.
8. Tu mamy zdanie z podmiotem domyślnym my.
Ściślej mówiąc, podmiot ten jest nie tyle domyślny,
ile ukryty w form ie orzeczenia. 1 osoba L mn. cza­
sownika wskazuje bowiem jednoznacznie, że chodzi
o podmiot wyrażony zaimkiem my.
9. Na pewno jest to dziwne, ale w cytowanym zda­
niu podmiotem jest o. Zdanie to zawiera właściwie
137
pewien skrót; powinno ono brzmieć: „W tym zdaniu
wyraz o jest przyimkiem” . Opuszczenie rzeczownika
jest tu jednak możliwe bez utraty sensu przez zdanie;
w takim wypadku o staje się podmiotem. Zauważmy
jeszcze, że takie części mowy, jak spójniki, w ykrzyk­
niki, partykuły, przyimki mogą pełnić funkcję pod­
miotu tylko wtedy, gdy mowa jest nie o rzeczywistości
pozajęzykowej, ale o samym języku.
10. Tu podmiotem jest przysłówek wczoraj. Użyty
on jest wr tym zdaniu jako cytat zastępujący połącze­
nie bliska przeszłość, wykorzystane więc zostało prze­
nośne, wtórne znaczenie przysłówka. Tekst przez taką
zamianę zyskuje większą wyrazistość i plastyczność.
Z licznych przykładów (p. 2, 4, 6, 9, 10) widzimy, że
podmiotem może być każda część mowy, jeśli tylko
może ona pełnić taką funkcję, jaką pełni zazwyczaj
rzeczownik, czyli występować niejako w jego zastęp­
stwie.
26 . N A TRO PIE ZD AN NAJPRO STSZYCH
1. „Jurek przeczytał książkę” — taką właśnie kon­
strukcję podstawową wydobyła zapewne większość
czytelników. Jest to słuszne. Samo połączenie podmio­
tu i orzeczenia nie dałoby bowiem zakończonego ko­
munikatu językowego. Czasownik przeczytać, będący
tu orzeczeniem, wymaga bowiem koniecznie dodania
nie tylko podmiotu (kto przeczytał?), ale także dopeł­
nienia (co przeczytał?). Natomiast inne wyrazy rozw i­
jają tylko części zdania składające się na konstrukcję
podstawową. Przydawka mały dodatkowo określa
podmiot, przydawka ciekawa odnosi się do dopełnie­
nia. Schematycznie konstrukcję podstawową tego zda­
nia można zapisać tak: R z i + C z + R z 4; gdzie Rz — rze­
czownik, Cz = czasownik, cyferka przy Rz oznacza
przypadek, w którym stoi rzeczownik (np. 1 — mia­
nownik, 4 — biernik). Oczywiście do tego samego pod­
stawowego schematu można dopasować bardzo wiele
innych zdań, podobnie jak do schematów przedstawio­
nych w odpowiedziach na pozostałe pytania niniejsze­
go rozdziału.
138
2. Tu schemat podstawowy musi być nieco bardziej
rozwinięty: „Kasia zazdrości Joli powodzenia” . Cza­
sownik zazdrościć wymaga bowiem koniecznego uzu­
pełnienia trzema rzeczownikami, odpowiadającymi na
pytania: 1) kto zazdrości? (Kasia — podmiot), 2) komu
zazdrości? (Joli — dopełnienie), 3) czego zazdrości? (po­
wodzenia — dopełnienie). N ie byłoby pełnym komu­
nikatem ani „Kasia zazdrości”, ani „Kasia zazdrości
Joli” , ani „Kasia zazdrości urody” . Inne, poza wym ie­
nionymi, wyrazy cytowanego zdania nie są konieczne;
mamy tu okolicznik, wskazujący intensywność stanu
określanego przez orzeczenie (szczerze — zazdrości),
dopełnienie, bliżej precyzujące inne dopełnienie (powo­
dzenia — w życiu). Konstrukcja podstawowa tego zda­
nia ma schemat: R z i + C z + R z s+ R z 2 .
3. Tu zdanie wyjściowe jest bardzo proste: „Żabka
skakała”. Wszystko inne jest tylko rozwinięciem bądź
podmiotu (mała, zieloniutka — przydawki), bądź orze­
czenia (od dłuższej chwili, na łące — okoliczniki). M o­
że się wydawać, że na łące jest tu koniecznym skład­
nikiem zdania. Nie jest tak dlatego, że wyrażenie to,
jak każdy okolicznik, precyzuje tylko bliżej okolicz­
ność, w której czynność się odbywa, nie wnosi nic no­
wego do istoty powiadomienia. Ponadto okolicznik
wchodzi z orzeczeniem w dość luźny związek — zwią­
zek przynależności (patrz też rozdz. Podmiot, orzecze­
nie i inne terminy, pkt 6). Schematem podstawowym
tego zdania jest: R zi+ C z.
4. Tylko „M dli mnie” stanowi trzon zdania. Od dłuż­
szego czasu jest rozbudowanym okolicznikiem cza­
su, takim samym okolicznikiem jest wyrażenie po zje­
dzeniu posiłku. Okoliczniki zaś (tak samo jak przy­
dawki) nie mogą tworzyć szkieletu zdania. Natomiast
zaimek ja w form ie biernika (mnie) jest tu konieczny
— mdlić wymaga dopełnienia. Dziwniejsze jest to, że
orzeczenie nie wymaga podmiotu (por. rozdz. 25, pkt 1).
Schemat podstawowej konstrukcji tego zdania można
więc zapisać jako: C z + R z *
5. „Dziecko musi się uczyć”. W tym zdaniu pod­
stawowym mamy dość skomplikowane orzeczenie.
Składa się ono z dwóch wyrazów: czasownika wyraża­
jącego wolę — musieć i bezokolicznika uczyć się. Cza­
sownik musieć sam ma bowiem bardzo ogólne, niepeł­
ne znaczenie i dopiero w związku z bezokolicznikiem
nabiera właściwego sensu. Składnikami podstawowej
139
konstrukcji tego zdania nie są oczywiście ani przy-
dawka każde, ani okolicznik w szkole. Schemat oma­
wianego zdania prostego wygląda więc następująco:
Rzi + Cz musieć + Bezokolicznik.
6. „Kazik chciałby dostać misia” . W tym wypadku
zdanie podstawowe, wyjściowe składa się aż z czte­
rech wyrazów. Opuszczenie któregokolwiek z nich spo­
wodowałoby niepełność wypowiedzenia. Czasownik
chcieć jest bowiem (podobnie jak musieć — patrz
pkt 5) słowem o znaczeniu niepełnym, wymagającym
uzupełnienia — w naszym wypądku bezokolicznikiem,
ten zaś bezokolicznik wymaga koniecznie dopełnienia
(dostać kogo, co? — misia). Dlatego podstawowy sche­
mat tego zdania jest tak rozbudowany: R z i+ C z chcieć
+ Bezokolicznik + Rz4.
7. „Grzywczyk jest pracownikiem” . W tym zdaniu
mamy również orzeczenie złożone — jest -pracowni­
kiem. Pierwszy w nim wyraz to tzw. łącznik, w na­
szym zdaniu słowo być w odpowiedniej formie, drugi
— orzecznik, który jest tu rzeczownikiem. Dla pełności
zdania konieczny jest ponadto podmiot (Grzywczyk).
Niekonieczne, dodatkowe jest natomiast dopełnienie
(wydziału) i przydawki (najlepszym, tego, produkcyj­
nego). Schemat zdania można zapisać jako Rzi +
+ Być + R z 5.
8. Z całego tego rozbudowanego zdania może po­
zostać tylko orzeczenie rozwidniło się i będzie ono cał­
kowicie zakończonym komunikatem językowym. N ie­
potrzebny, a nawet trudny do wyobrażenia jest pod­
miot (niebo? — ale przecież nie tylko ono staje się
jasne; przestrzeń?). Tylko rozwinięciem orzeczenia są
rozbudowane okoliczniki sposobu: niespodziewanie dla
większości z nas i w jednej chuńli. Schemat zdania
wyjściowego jest więc tym razem nadzwyczaj pro­
sty: Cz.
9. „Roberts jest żądny sławy”. Orzeczenie i tu jest
złożone (patrz pkt 7), ale orzecznikiem jest przymiot­
nik; orzecznik wymaga ponadto określenia, samo po­
wiedzenie „Roberts jest żądny” nie jest przecież skoń­
czonym komunikatem. Oczywiście słowa ten, mały są
przydawkami, a wyrażenie za wszelką cenę — oko-
licznikiem miary, a więc dodatkowymi, nieobowiązko­
wym i częściami wypowiedzenia. Schemat tego zdania
jest: Rzi + Być + Prz + Rz2 (Prz = przymiotnik).
140
10. „Malinowski był czwarty” . Zdanie to różni się
w swej istocie od poprzedniego dwiema cechami: orze­
cznikiem jest liczebnik porządkowy, nie przymiotnik
(czwarty), a całość nie wymaga dopełnienia. Można się
wprawdzie zastanawiać, czy określenie w tym biegu
jest dopełnieniem, czy swoistym okolicznikiem czasu,
w żadnym jednak wypadku nie jest ono obowiązkowe.
Schemat zdania podstawowego wygląda więc nastę­
pująco: Rzi + Być + L (L = liczebnik).
2 7. CO TU TRZEBA W STAW IĆ ?
1. Ale, lecz. Po wstawieniu któregoś z tych spójni­
ków otrzymamy zdanie złożone współrzędnie; treść
obu. zadań składowych będzie się wówczas sobie prze­
ciwstawiała. Możliwe jest jednak zastosowanie innego
rodzaju spójników, np. i. Zdania składowe będą się
wtedy łączyły swoją treścią, a nie, jak poprzednio,
przeciwstawiały: „Był to chłopiec skromny i w ykazy­
w ał duże zdolności” .
2. Ze, iż. Otrzymujemy zdanie złożone podrzędnie.
Zdanie podrzędne pełni tu funkcję dopełnienia orze­
czenia zdania głównego: ,flanek wiedział (o czym?),
że Zosia go lubi”. Widać doskonale, że drugie zdanie
składowe nie jest samodzielne, w pełni znaczy coś do­
piero w połączeniu ze zdaniem pierwszym. Spójnik iż
jest rzadszy niż że, stosuje się go zazwyczaj po to, by
uniknąć powtórzenia tego samego spójnika.
3. Czy. Ten spójnik utworzy zdanie złożone współ­
rzędnie; treść zdania pierwszego wyłącza wówczas nie­
jako treść zdania drugiego. Można tu też wstawić
spójnik i, a w otrzymanym zdaniu współrzędnym częś­
ci składowe będą się ze sobą łączyły treściowo.
4. Więc, przeto. Po wstawieniu któregoś z tych
spójników otrzymamy takie zdanie współrzędnie zło­
żone, w którym treść zdania drugiego wynika z treści
zdania pierwszego. W brew pozorom nie zmieni się typ
zdania, jeśli wstawimy spójnik dlatego. Warto za­
uważyć, że spójnik przeto (podobnie jak zatem) jest
141
dziś używany bardzo rzadko, przede wszystkim w roz­
prawach naukowych. W mowie potocznej spotyka się
tylko więc.
5. Skąd. Tw orzy się wówczas zdanie podrzędnie zło­
żone, w którym o zdanie podrzędne pytamy tak jak
o podmiot. Zdanie to pełni funkcję podmiotu ze zda­
nia pojedynczego: „Dziwiło ją (co?), skąd u Janka taki
zapał” . Zdanie to można zresztą zmienić tak, by część
podrzędna stała się grupą podmiotu w zdaniu poje­
dynczym: „D ziw ił ją zapał Janka” .
6. Który. Niewątpliwie mamy tu zdanie złożone
podrzędnie, w którym zdanie niesamodzielne pełni
funkcję przy dawki. Łatwo to sprawdzić za pomocą
pytania: „Widziałem człowieka (jakiego?), który po­
łykał ogień” , a także przez zmianę na takie w ypow ie­
dzenie pojedyncze, w którym dawne zdanie podrzędne
zmieni się w rozbudowaną przydawkę: „Widziałem
człowieka połykającego ogień” .
7. Kiedy, gdy. Po użyciu jednego z tych spójników
otrzymamy takie zdanie złożone podrzędnie, w którym
część podrzędna jest jakby okolicznikiem czasu w zglę­
dem zdania nadrzędnego. Można tu również użyć spój­
nika ponieważ — otrzymamy wówczas zdanie, w któ­
rym człon podrzędny wyjaw ia przyczynę czynności,
o której mowa w części nadrzędnej. Oba uzupeł­
nienia są równie poprawne, a przykład pokazuje,
jak użycie różnych spójników może zmienić sens
zdania.
8. Tu możliwe są aż 4 interpretacje. Wstawienie
wyrazu gdy daje zdanie podrzędnie złożone, w którym
człon podrzędny pełni funkcję okolicznika czasu: „Po­
stanowił rozejść się z żoną (kiedy?), gdy zaczęła go
zdradzać”. Użycie spójników ponieważ, bo daje zdanie
podrzędne mówiące o przyczynie czynności ze zdania
nadrzędnego: „Postanowił rozejść się z żoną (dlacze­
go?), bo zaczęła go zdradzać” . Możliwe jest tu także
wstawienie zaimka względnego która i całość będzie
zdaniem z członem podrzędnym o funkcji przydawki
(może nie najszczęśliwiej wystylizowanym): „Posta­
nowił rozejść się z żoną (jaką?), która zaczęła go zdra­
dzać” . Wreszcie gramatycznie możliwe jest wstawienie
spójnika więc, ale wtedy całość nabierze dość swoi­
stego sensu, będzie nielogiczna: „Postanowił rozejść
Się z żoną, więc zaczęła go zdradzać”.
142
9. Czego. Wstawienie tego zaimka względnego spo­
woduje powstanie zdania podrzędnie złożonego, przy
czym człon podrzędny pełnić będzie funkcję dopełnie­
nia orzeczenia zdania głównego. Typ zdania rozpoznać
można po pytaniu, które zadajemy, by otrzymać w od­
powiedzi żądane zdanie podrzędne: „Domyślił się (cze­
go?), czego od niego chciała”.
10. Lub, i. Jeżeli wstawimy ten pierwszy spójnik,
•otrzymamy zdanie współrzędnie złożone o wyłączającej
się treści zdań składowych. Po wstawieniu drugiego
ze spójników otrzymamy zdanie współrzędne z czło­
nami składowymi o treści łączącej się ze sobą.
28. „ID ĄC DO SZKO ŁY, P A D A Ł DESZCZ”
1. Niepoprawne jest powiedzenie sympatia dla ko­
goś. Powstało ono zapewne pod wpływem wyrażenia
szacunek dla kogoś — jest to więc przykład działania
analogii w języku. Poprawnie rzeczownik sympatia łą­
czy się z przyimkiem do (podobnie: miłość do kogoś)
i zastępowanie tego schematu innym jest błędem skła­
dniowym.
2. Rozpowszechnione, ale bardzo często rażące, jest
używanie w mowie potocznej przyimka na zamiast w.
Powszechnie słyszy się więc: na fabryce, na kopalni,
a nawet na kolektywie, na grupie. Można uważać, że
takie wyrażenia są wynikiem oddziaływania gwar na
język ogólny, w gwarach bowiem częściej niż w języ­
ku warstw wykształconych używa się przyimka na
(gwarowe: na karczmie, na kościele). Być może poja­
wienie się wykolejeń typu na kopalni jest wynikiem
działania tendencji do skrótu (na terenie kopalni -»n a
kopalni, na zebraniu kolektywu -»n a kolektywie),
w starannej polszczyźnie należy jednak takiego spo­
sobu mówienia unikać.
3. Błąd składniowy polega tu na niewłaściwym za­
stosowaniu zaimka, a raczej na nieuwzględnieniu na­
wyku słuchacza (czytelnika), który łączy zaimek z naj­
bliższym rzeczownikiem przed nim stojącym. Czytając
przytoczone zdanie ma się wrażenie, że to buty należy
143
porządnie wytrzeć, tymczasem piszącemu chodziło chy­
ba o to, żeby zadbać o zdrowie, a więc wytrzeć prze­
moczone nogi. Lepiej brzmiałoby to zdanie po prze­
stawieniu obu rzeczowników: „Trzeba zdjąć buty z nóg
i porządnie je wytrzeć” , ale i ono może być dwuznacz­
ne. Najlepiej byłoby więc zdanie wystylizować nastę­
pująco: „W wypadku przemoczenia nóg należy zdjąć
buty, a nogi dokładnie wytrzeć” .
4. Błąd zrobiony w tym zdaniu spotyka się, nie­
stety, dość często. Otóż, poprawny biernik rodzaju ni­
jakiego zaimka ono ma formę je, nie zaś go. Ta druga
forma jest właściwa rodzajowi męskiemu („Spotkałem
kolegę i zaprosiłem go na kawę” ). Być może ta błędna
w rodzaju nijakim forma powstała pod wpływem fo r­
my dopełniacza, która brzmi właśnie go {jego), np.:
„Jeśli dziecko na karę nie zasłuży, nie trzeba go ka­
rać” , może jest to wynik oddziaływania form rodzaju
męskiego — w każdym razie poprawnie zdanie po­
winno brzmieć: „Jeżeli dziecko coś przeskrobie, trzeba
je koniecznie ukarać” .
5. Tu mamy typowy przykład błędnego zastosowa­
nia imiesłowu. Jest regułą, że przy użyciu imiesłowu
zakończonego na -ąc (przysłówkowego współczesnego)
podmiot zdania głównego i równoważnika zdania w y ­
rażonego tym imiesłowem powinien być jeden — ten
sam, tymczasem w przytoczonym zdaniu podmiotem
(domyślnym) części pierwszej jest zaimek ja (lub ja ­
kikolwiek inny zaimek osobowy), zaś podmiotem części
drugiej — pogoda. W rezultacie otrzymujemy efekt
komiczny — jakby pogoda przyjechała. Zdanie powin­
no brzmieć: „Kiedy przyjechałem w piątek, pogoda
była dość dobra” lub (z zachowaniem imiesłowu):
„Przyjeżdżając w piątek zastałem dość dobrą pogodę” .
6. W tym zdaniu ukryty jest rusycyzm składniowy
— zwrot ktokolwiek by nie przyszedł. Poprawmy
w polszczyźnie jest ten związek frazeologiczny tylko
bez przeczenia: ktokolwiek by przyszedł. Podobnie ru­
sycyzmami są takie powiedzenia, jak kto by nie był,
jak by nie było. W języku polskim przeczenia są tu
zupełnie niepotrzebne.
7. Tym razem błąd polega na niewłaściwym przy­
padku zastosowanym przy dopełnieniu bliższym cza­
sownika bronić. Czasownik ten „rządzi” dopełniaczem,
a więc zależny od niego zaimek ona musi stać w tym
przypadku. Zdanie powinno więc brzmieć: „Uparcie
144
bronił jej przed zakusami Piotra” . Forma ją, bierni­
kowa, wzięła się stąd, że większość polskich czasów-?,
ników wymaga tego właśnie przypadka jako dopeł­
nienia bliższego. Czasowników „rządzących” dopełnie­
niem w dopełniaczu jest stosunkowo niewiele, dlatego
coraz częściej robi się błędy, dając im dopełnienie bliż­
sze w bierniku.
8. W tym wypadku również powinien być dopeł­
niacz cukru, a nie biernik cukier. Wiąże się to z zagad­
nieniem tzw. dopełniacza cząstkowego (po łacinie ge-
netivus partitivus). Stosuje się go wtedy, gdy chodzi
o podkreślenie, że czynność obejmuje tylko część
przedmiotu, nie zaś całość, np. „Daj mi ehleba” —
’daj mi kawałek, kromkę ehleba’, „daj mi chleb” —
’daj mi bochenek ehleba’. Czasowniki z przedrostkiem
do- sygnalizują zawsze właśnie cząstkowość i dlatego
należy stosować po nich dopełniacz. M ówimy więc:
dosypać cukru, dolać wody, dopić herbaty.
9. To zdanie przypomina trochę stare, dziewiętna­
stowieczne romanse. Przyczyną tego jest użycie orzecz­
nika w niewłaściwym przypadku. Istnieje reguła mó­
wiąca, że jeśli w orzeczeniu złożonym orzecznikiem
jest przymiotnik, to stoi on w mianowniku, powinniś­
my więc powiedzieć: „Była tego wieczoru nadzwyczaj
piękna” . Forma narzędnika używana jest tu (błędnie)
pod wpływem zasady głoszącej, iż orzecznik wyrażony
rzeczownikiem stoi w narzędniku., M ówim y więc:
„Ona jest kobietą”, „Zbyszek został prezesem”. Tę re­
gułę stosuje się błędnie i w wypadku opisanym na po­
czątku.
10. Orzeczenie w tym zdaniu powinno mieć formę
liczby mnogiej, gdyż podmiot składa się z dwu w yra­
zów względem siebie równorzędnych: „Zemsta i zaśle­
pienie kierowały jego postępowaniem”. Orzeczenie mo­
głoby stać w liczbie pojedynczej tylko wówczas, gdyby
podmiot złożony wyrażony był dwoma rzeczownikami
abstrakcyjnymi jednego rodzaju gramatycznego, np.
„Oburzenie i zaślepienie kierowało jego postępowa­
niem”. Takie orzeczenie (w liczbie pojedynczej) możli­
w e jest także przy tzw .. podmiocie towarzyszącym ty ­
pu: pani z pieskiem, ojciec z synem. Można więc po­
wiedzieć: „Ojciec z synem szedł ulicą” , „Pani z pies­
kiem przechadzała się” . Orzeczenie w liczbie mnogiej
jest tu dopuszczalne, choć nieraz prowadzić ono może
do naruszania związków logicznych. Ma to miejsce
wtedy, gdy człony podmiotu nie są względem siebie
10 — 500 zag. o jęz. p o lsk im 145
równorzędne. Zdanie „Ojciec z synem szli ulicą” nie
budzi żadnych zastrzeżeń, „Pani z pieskiem przecha­
dzali się” brzmi dziwnie, właśnie z powodu nierówno-
rzędności członów podmiotu.
29 . M OW A, MOWA...
1. Nie mają one niemal żadnego znaczenia, jeśli
chodzi o porozumienie. Najczęściej służą do wypełnia­
nia pauz, które pojawiają się w trakcie mowy. Aby
zachować spoistość wypowiedzi powtarzamy wówczas,
nieraz w nieco zmodyfikowanej formie, słowa ostat­
niego zdania.
2. Jeżeli mówiący nie wie dokładnie, co i jak ma
posiedzieć, maskuje — nieraz zupełnie nieświadomie
•— swą nieporadność językową stałymi wtrętami: „pa­
nie” , „prawda” , „co proszę” itp. Z czasem może się to
stać trudnym do zwalczenia nałogiem, bardzo przy­
krym dla słuchającego. Niestety, w mowie pewnej czę­
ści młodzieży funkcję takiego powtarzającego się prze­
rywnika, maskującego indolencję myślową, pełnią co­
raz częściej słowa wulgarne.
3. Z procesem tym mamy do czynienia dość często
w bezpośredniej rozmowie. M ówimy wówczas jedno­
cześnie myśląc i dlatego w naszej mowie mogą się zna­
leźć momenty zastanawiania się, dyskusji z samym so­
bą, np.: „Jasia widziałem ostatnio — zaraz, kiedy to
było? — w 1968, nie, w 1969; tak, na pewno w 69, bo
wtedy właśnie szalałem za Zosią” . Przy takim głośnym
myśleniu zdarzają się nieraz mówiącemu przeskoki
myślowe, następują niespodziewanie skojarzenia. Od­
bija się to również na konstrukcji wypowiedzi, która
zawiera błędy składniowe.
4. Tak. Ta forma wypowiedzi jest szczególnie czę­
sto używana w mowie. Wpływa na to fakt, że w kon­
kretnej rozmowie znamy nie tylko przedmiot dyskusji
i mówiącego, ale także sytuację, w jakiej romowa się
toczy. Napisany — bez bliższych wyjaśnień, czyli tak
zwanego kontekstu — równoważnik zdania „Niestety,
do” nic w zasadzie nie komunikuje, kiedy jednak pada
146
on w rozmowie, jako odpowiedź na pytanie kolegi (na­
uczycielowi raczej się już tak nie odpowie): „Idziesz
do szkoły czy też ze szkoły?” , jest wtedy całkowicie
zrozumiały.
5. W języku mówionym bardzo często występują
zdania krótkie, pojedyncze. Jeżeli już używamy zdań
złożonych, to przeważają zdania złożone współrzędnie.
Najczęściej są one łączone spójnikami i, uńęc, a. N a j­
wyraźniej jest to widoczne w mowie dzieci. Dosko­
nale oddał to Sienkiewicz w mowie małej Nel z W pus­
tyni i w puszczy. W nieczęstych zdaniach złożonych
podrzędnie stosunkowo najwięcej jest zdań przyczy­
nowo-skutkowych, łączonych spójnikiem bo, i zdań do­
pełnieniowych, ze spójnikiem że.
6. Nie. W mowie potocznej nadzwyczaj rzadko
używamy tej form y czasownika (dotyczy to zwłaszcza
imiesłowu przysłówkowego). Wiąże się to z zagadnie­
niem omówionym w punkcie 5. Wprowadzenie imie­
słowu (który jest przecież równoważny zdaniu pod­
rzędnemu) charakterystyczne jest raczej dla skompli­
kowanych struktur zdaniowych. Rzadko spotyka się
wypowiedzi ustne typu: „Będąc w tym mieście obej­
rzałem zabytkowy kościół” , czy „Uszedłszy kilka kro­
ków zatrzymałem'się”.
7. Bardzo często przy tworzeniu pytań w mowie
potocznej opuszczamy partykułę pytajną czy. Zupełnie
normalne i poprawne są pytania typu: „N ie widziała
pani mojego syna?” , „Załatwiłeś tę sprawę?” . O pytaj-
nym charakterze tych zdań decyduje wówczas into­
nacja, z jaką zostały wypowiedziane, czasem też szyk
wyrazów. Po dodaniu partykuły pytajnej całe pytanie
nabiera oficjalniejszego charakteru.
8. Są to wykolejenia składniowe polegające na tym,
że mówiący zaczyna wypowiedź jedną strukturą zda­
niową, kończy zaś drugą, zapominając, jak mówił na
początku, np.: „T e wyniki, dobrze żebyś je osiągnął”
albo „Wszyscy ludzie, którzy żyją ponad 100 lat,
chciałbym ich- zobaczyć” . Anakoluty zdarzają się dość
często w mowie potocznej; w przemówieniach, a tym
bardziej w pisanych odmianach polszczyzny są rażą­
cym błędem językowym..
9. W bezpośredniej rozmowie bardzo ważną rolę
odgrywają mimika i gestykulacja. W yraz twarzy mó­
wiącego może nieraz* powiedzieć więcej niż słowa, któ­
147
re wypowiada. Podobnie gestykulacja pozwala lepiej
uzewnętrznić swoje uczucia. N ie na darmo mówimy,
że ktoś „nagadał się tak, aż go ręce bolały” .
10. Nie. Możemy wyróżnić przynajmniej dwie jego
odmianki: język potoczny i język przemówień. Tej
pierwszej odmianie poświęcone były prawie wszystkie
pytania poprzednie, na zakończenie więc kilka słów
o języku przemówień. Stoi on na pograniczu języka
mówionego i pisanego, gdyż mówiący ma zawsze przy­
gotowany (choćby w myślach) konspekt tego, co ma
powiedzieć. Oczywiście, jeśli przemówienie (referat)
jest całkowicie przygotowane wcześniej, mamy do czy­
nienia z językiem pisanym, są jednak pewne formy
wypowiedzi (kazanie, wykład, mowy sądowe), do któ­
rych robi się tylko notatki. Dobre wypowiedzi tego
typu powinny odznaczać się krótkimi, niezbyt skom­
plikowanymi zdaniami oraz dość licznymi powtórze­
niami, dającymi możność zanotowania bądź lepszego
przyswojenia treści. Temu samemu celowi służą przy­
kłady wplatane w tok mowy, a także momenty mniej
ważne, w czasie których uwaga słuchaczy może być
nieco rozproszona.
30 . K IE D Y T A K SIĘ PISZE?
1. Jest to odmiana stylu urzędowego, którą można
nazwać stylem urzędowo-polecającym. Treść komuni­
katu pisanego tym stylem ma za zadanie oddziaływać
na wolę odbiorcy, skłonić go do wykonania określonej
czynności (w naszym wypadku zapłacenia rachunku te ­
lefonicznego). Zdania są krótkie, możliwie jednoznacz­
ne, często ujęte' w punkty; mają też charakter kate­
goryczny. Brak jest jakichkolwiek znamion indywidu­
alizacji stylu. Często stosuje się stronę bierną (np.
„abonent zobowiązany jest” , „pobrana będzie opłata” ),
używa się słów rzadko poza tym stylem spotykanych
(np. uiścić, doręczyć). Zdarzają się usterki językowe,
w naszym przypadku nawet błąd ortograficzny: nie za­
płacenie zamiast niezapłacenie (nie z rzeczownikiem
piszemy przecież łącznie).
148
2. Tę odmianę stylu urzędowego można by nazwać
stylem kancelaryjnym. Pojawia się on w e wszelkiego
typu korespondencji oficjalnej między urzędami
albo w stosunkach urząd — obywatel. Dokumenty pi­
sane tym stylem posługują się schematami i szablo­
nami językowymi, które nie tylko powodują odindywi­
dualizowanie korespondencji, zastąpienie człowdeka
przez papierek, ale często kopiują wyrażenia obcoję­
zyczne, „wzbogacając” polszczyznę o kolejne błędy ję ­
zykowe. W cytowanym piśmie mamy dwa takie w y ­
rażenia: w odpowiedzi na i w załączeniu, będące ger-
manizmami. Poprawnie po polsku należy powiedzieć
odpowiadając na i załączamy. N ie wszystkie zdania
mają budowę naturalną. Sztuczne wydaje się: „sprawa
jest [...] przedmiotem rozpatrywania odpowiedniej ko­
m isji” . Prościej i ładniej byłoby chyba powiedzieć:
„sprawę rozpatruje odpowiednia komisja”.
3. Jest to styl naukowy, zastosowany tu w rozpra­
w ie dotyczącej nauk humanistycznych. Styl ten odzna­
cza się dużą abstrakcyjnością, używaniem czasowni­
ków pojęciowych i rzeczowników abstrakcyjnych. W y­
nika to z funkcji nauki — dążenia do uogólnień, do
udowadniania tez naukowych. Zdania w stylu nauko­
wym mają budowę bardziej skomplikowaną niż w in­
nych stylach, często są złożone podrzędnie, wielokrot­
nie. Używane są terminy charakterystyczne dla danej
nauki, w cytowanym fragmencie terminy językoznaw­
cze: aoryst, tryb warunkowy. Styl ten może nosić pię­
tno indywidualne, dąży się jednak przy tym do maksy­
malnego zobiektywizowania treści. Treść naukowa od­
działywać ma bowiem na rozum czytającego, nie na
jego uczucia czy wolę. W stylu naukowym zastosowa­
nym do nauk ścisłych oprócz odpowiedniej termino­
logii pojawiają się symbole i wzory, które czynią tekst
niekomunikatywnym dla niefachowca,
4. Liczne tytuły poprzedzające tekst właściwy na­
prowadzają nas na właściwy trop. Mamy do czynienia
ze stylem podręczników. Samo wyodrębnienie takiej
odmiany stylowej może się wydać niecelowe, styl ten
jest jednak odrębny od stylu naukowego, nie można
go również utożsamiać ze stylem popularnonauko­
wym. Od stylu naukowego różni się on tym, że ma na
celu wyjaśnić rzeczy już znane i udowodnione, a zro­
bić to musi w sposób dostosowany do poziomu odbior­
ców. Od stylu popularnonaukowego różni się ten styl
przede wszystkim dość obficie stosowaną terminologią
i mniejszą obrazowością (mało porównań). W iele jest
149
tu twierdzeń, stwierdzeń podanych jako pewniki, rzad­
ko podaje się dwie lub trzy możliwości interpreta­
cyjne.
5. Tu mamy fragment pisany stylem popularno­
naukowym. Kontrowersje dotyczące przyczyn chrztu
Mieszka I zostały przedstawione w sposób popularny,
obrazowy. Autor pisze językiem potocznym, zdania nie
mają zbyt skomplikowanej budowy. Nad abstrakcją
przeważa konkretność porównań. Styl popularnona­
ukowy cechuje się w ogóle dużą liczbą porównań,
przenośni, personifikacji i innych środków stylistycz­
nych. Unika się w nim również terminologii specjali­
stycznej, z rzadka jedynie stosując najniezbędniejsze
terminy. Piszący stylem popularnonaukowym ma od­
działywać nie tylko na umysł, lecz także na emocje
czytającego, dlatego zindywidualizowanie stylu jest nie
tylko dopuszczalne, ale nawet zalecane.
6. Jest to tekst napisany stylem krótkich notatek
(komunikatów) prasowych. Stanowi on pewną odmia­
nę stylu dziennikarskiego, zbliżoną nieco do stylu
urzędowego. Do tego ostatniego stylu upodabnia gó
pewien schematyzm i brak indywidualnych cech języ­
kowych piszącego. Ten schematyzm może się także
przejawiać w używaniu wytartych metafor (np. podbój
małego ekranu). Głównym zadaniem informacji praso­
w ej jest zwięzłe poinformowanie czytelnika o faktach
gospodarczych, politycznych i kulturalnych, jednocześ­
nie zaś treść w nich zawarta powinna być dość obfita,
dlatego też w stylu tym przeważają dłuższe zdania po­
jedyncze (np. pierwsze zdanie naszej notatki) lub nie­
skomplikowane zdania złożone (np. trzecie zdanie na­
szego komunikatu). Spotyka się również wyrazy mo­
dne bądź będące od niedawna w użyciu (np. serial,
skrót TV ).
7. Ten fragment artykułu pisany jest stylem dzien­
nikarskim. Widać to już od pierwszego zdania — na­
główka. W stylu dziennikarskim nagłówek pełni w aż­
ną funkcję: w wielkim skrócie ujmuje, podsumowuje
niejako treść całego artykułu. Styl ten charakteryzuje
się dużą ekspresywnością (por. np. drugie zdanie na­
szej notatki) i sugestywnością. Wynika to z celów ar­
tykułów prasowych — oddziałania na wyobraźnię czy­
telnika, skłonienia go do odpowiedniej reakcji. Dąż­
ność do atrakcyjnych sformułowań, zwłaszcza tytu­
łów, tak charakterystyczna dla języka prasy, prowadzi
w wielu wypadkach do odświeżenia metaforyki, ale
150
często daje też tw ory nieudane językowo, a nawet
błędne (por. w naszym tytule — batalia to chyba jed­
nak lekka przesada na oznaczenie walki o poprawę
jakości -wyrobów spółdzielczych). Dla stylu dziennikar­
skiego charakterystyczne jest także uleganie modzie.
W cytowanej notatce mamy np. modne i niezbyt po­
prawne wyrażenie w stosunku do; lepiej byłoby wo­
bec („sankcje wobec producentów bubli” ). Brak dba­
łości o kulturę języka to ujemna cecha stylu dzienni­
karskiego. Używa się też często w tym stylu wyrazów
potocznych (np. buble, brakoroby). Cytowany fragment
wolny jest od jeszcze jednej wady stylu dziennikar­
skiego — nadużywania wyrazów obcych.
8. Jest tc fragment felietonu, a więc utworu pisa­
nego stylem publicystycznym. Styl ten charakteryzuje
się dużą różnorodnością, mogą w nim występować ele­
menty stylu naukowego, potocznego, artystycznego.
Publicystyka ma na celu nie tyle informowanie, ile
pobudzanie czytelnika do reagowania na omawiane
w felietonie czy reportażu zjawiska — stąd też liczne
elementy stylu potocznego (np. pchają się na stadion,
machną ręką). Jednakże zdania są zbudowane nieraz
bardzo kunsztownie, używane są artystyczne środki
stylistyczne. Język nosi piętno indywidualne. W zależ­
ności od dziedziny, której felieton dotyczy, używa się
odpowiednich terminów (tu mamy sportowe, np. jin i-
szuje).
9. Ten fragment powieści reprezentuje styl arty­
styczny. Jest on stosowany nie tylko dla przekazania
informacji o świecie bohaterów utworu, ale także dla
wywoływania przeżyć estetycznych u czytelnika. Te
przeżycia prowokowane są w dużym stopniu przez
oryginalność stylu, dlatego zindywidualizowanie języka
jest jedną z najcenniejszych cech stylu artystycznego.
W iele jest również figur stylistycznych, świeżych i ory­
ginalnych, niespotykanych na co dzień. Pisarz powi­
nien zwracać dużą uwagę na środki uplastyczniające
obraz, czy to rzeczywistości zewnętrznej, czy przeżyć
psychicznych bohatera. W stylu artystycznym ważną
rolę odgrywa też bogactwo słownictwa; autor sięgać
może do słów z różnych odmian stylowych polszczyzny,
może używać wyrazów bliskoznacznych. Zdania skon­
struowane są starannie, nie spotyka się potknięć czy
usterek językowych. Język postaci może być zróżnico­
wany. W utworach literackich często mamy dó czy­
nienia ze stylizacją, tj. umyślnym wprowadzeniem do
dzieła elementów językowych charakterystycznych dla
151
pewnych epok, środowisk, wreszcie innego stylu. M ó­
wimy więc np. o stylizacji gwarowej, środowiskowej,
o archaizacji itp.
10. Nie jest to ani styl ściśle naukowy, ani popu­
larnonaukowy, ani publicystyczny. Jest to odmiana
pierwszego z nich — styl krytyki literackiej. Od stylu
naukowego różni się tym, że często zawiera nie tylko
fakty i tezy, lecz także osobiste poglądy autora, .nie­
raz bardzo subiektywne, jest on w związku z tym
bardziej indywidualny niż styl naukowy. Terminów
jest mniej niż w stylu naukowym, ale o wiele więcej
niż np. w popularnonaukowym czy publicystycznym.
Zdania są dość długie, lecz nie tak skomplikowane jak
w stylu naukowym.
31. CO TO JEST EPITET?
1. Metafora czyli przenośnia jest to przypisanie
pewnemu przedmiotowi, pojęciu lub czynności cech
innego przedmiotu, pojęcia czy czynności. Przenośnia
może powstać wtedy, gdy dwa przedmioty (pojęcia,
czynności) wydają się nam bardzo podobne lub nawet
identyczne ze względu na pewną cechę. Nieraz sko­
jarzenie jest jasne i zrozumiałe dla wszystkich, kiedy
indziej zupełnie niespodziewane. Możemy więc mówić
o dwu rodzajach przenośni: potocznej i poetyckiej.
Przenośnia poetycka powinna być oryginalna, w ykry­
wać podobieństwa w rzeczach na pierwszy rzut oka
niepodobnych do siebie. Mówi się nawet, że dobrego
poetę poznaje się po przenośniach, jakie stosuje. A le
przenośnia jest w języku czymś naturalnym. Przecież
każdy wyraz może mieć znaczenie przenośne. Powstaje
ono wówczas, gdy w rzeczy lub zjawisku od dawna
znanych i nazwanych zostają dostrzeżone nowe cechy.
Niepraktycznie, nieekonomicznie byłoby tworzyć sło­
wa nowe, lepiej wyrazom starym nadać nowe zrfacze-
nie, zwłaszcza że to, co nowe, zawsze jest w czymś
podobne do rzeczy znanych (tak powstało np. prze­
nośne- znaczenie w yrazów bania, arbuz — ’głowa’).
Przenośnia odgrywa więc w języku nader ważną
rolę.
152
2. Animizacja to rodzaj przenośni: ożywienie,
a więc przypisanie przedmiotom martwym i pojęciom
cech i zachowań istot żywych. Animizację spotykamy
często w życiu codziennym (ostatni krzyk mody, lata
lecą, zmartwienia chodzą parami), niemniej częste są
one w poezji (np. w sonecie Burza Mickiewicza). Ro­
dzajem animizacji jest personifikacja (uosobienie),
tj, przypisywanie rzeczom i zwierzętom cech i zacho­
wań ludzkich. Często stosuje się ją w bajkach i baś­
niach, gdzie zwierzęta myślą i mówią, a także w utwo­
rach dla dzieci (np. „oburzyło to fasolę", „groch zzie-
leniał aż ze złości” —- J. Brzechwa).
3. Jest to stałe określenie spotykane przy rzeczow­
niku, wskazujące na jego charakterystyczną cechę.
Pewne epitety można uważać za rodzaj przenośni. Ta­
kie są np. określenia: sokoli wzrok, spokojna starość,
gorąca miłość, zimna wojna. Inne epitety nie mają
charakteru przenośnego, np. jasny śvńt, czerwona
krew, biały śnieg. Epitety często są używane w poe­
zji, częściej jednak w publicystyce oraz w mowie po­
tocznej.
4. Peryfraza czyli omówienie to także pewien ro­
dzaj przenośni. Zamiast nazywać wprost jakiś przed­
miot, zjawisko lub czynność używa się wtedy w yra­
zów omawiających. Znana jest peryfraza Słowackiego
z Hym nu: zamiast powiedzieć wprost „słońce” , mówi
poeta „gwiazda ognista”. Nieraz peryfraza ma charak­
ter eufemiczny. Dzieje się tak wtedy, gdy zamiast w y ­
razów właściwych, naszym zdaniem zbyt trywialnych,
wulgarnych czy niestosownych, używamy wyrazów
„delikatniejszych” . Mówi się więc, że ktoś „m ija się
z prawdą” zamiast „kłamie” , że coś „niezbyt ładnie
pachnie” zamiast „śmierdzi” lub „cuchnie” . Często pe-
ryfrazy mają charakter żartobliwy, humorystyczny.
Celuje w nich Wiech, pisząc np. „bywszy blondyn” za­
miast „łysy” lub „ślubne szczęście” zamiast „małżon­
ka” .
5. Onomatopeja jest to naśladowanie dźwięków
spotykanych w przyrodzie przez wyrazy zbliżone do
nich dźwiękowo. W e frazie „świerszcze deszczu zasze­
leszczą” (Jeremi Przybora) słychać jakby odgłos szu­
miącego deszczu, a „zgrzyt żelaza po szkle” (M ickie­
wicz) powoduje rzeczywiście niemiłe dreszcze. N a w y ­
razach dźwiękonaśladowczych jest oparty refren
Deszczu jesiennego Staffa. Mistrzem w naśladowaniu
głosów ptasich okazał się Tuwim w Ptasim radiu,
153
a odgłosy ruszającego pociągu oddał świetnie ten sam
autor w Lokomotywie. Onomatopeje spotyka się oczy­
wiście i w mowie potocznej, przede wszystkim w na­
zwach głosów zwierząt. O tym, że i te wyrazy są jed­
nak w pewnym, mniejszym lub większym stopniu
umowne świadczy choćby to, że w różnych językach
te same zwierzęta „mówią” inaczej. Po polsku pies
szczeka hau! hau), po rosyjsku zabl zabl (gaw, gaw),
po czesku haf! hafl Polskie żaby kumkają kum, kum,
czeskie — kuńk, kuńk.
6. Terminem tym określamy pytanie pozorne, ta­
kie, na które autor nie oczekuje odpowiedzi albo na
które odpowiedź jest niemożliwa („Gdzież jest król,
co na rzezie tłumy te wyprawia?” , „Znasz-li ten dom,
rodzinny dom?”). Pytanie takie jest właściwie formą
twierdzenia, a stosuje się je głównie po to, aby oży­
wić tok wypowiedzi, zwrócić na jakiś jej fragment
szczególną uwagę słuchacza. Oprócz poezji pytania re­
toryczne znajdujemy w dawnych mowach politycz­
nych. Są one charakterystyczne np. dla mów Cyce­
rona.
7. Jest to rozbudowane zdanie wielokrotnie złożo­
ne, często mające zawiły szyk wyrazów. Większość
okresów składa się z dwu członów, poprzednika i na­
stępnika, połączonych ze sobą związkiem logicznym,
najczęściej związkiem przeciwstawienia. Okresy są
charakterystyczne dla dawnych mów. Występują
w przemówieniach retoryków greckich (np. Demostę-
nesa), komplikują się znacznie w przemówieniach
mówców rzymskich (np. Cycerona). Na wzorach staro­
żytnych opierały się mowy naszych retoryków — M o­
drzewskiego, Orzechowskiego, Skargi, mowy, w któ­
rych także spotykamy okresy stylistyczne. Oto przy­
kład okresu z Kazań sejmowych Skargi: „On widząc,
iż więźnie nieprzyjaciół byli godniejszy i mężniejszy
niźli on sam z drugimi, odradził urzędom, aby tęgo
nie czynili, a sam się do nieprzyjaciół, słowo swoje
iszcząc, na wielkie pewne męki, w których go niespa-
niem umorzono, wrócił” . I drugi, prostszy okres z R e­
duty Ordona Mickiewicza: „G dy Turków za Bałka-
nem tw oje straszą spiże, gdy poselstwo paryskie tw oje
stopy liże — Warszawa jedna tw ojej mocy się urąga” .
8. To środek stylistyczny służący emocjonalnemu
podkreśleniu ważności jakiegoś fragmentu w ypow ie­
dzi. Powtórzenie spotyka się najczęściej w poezji li­
rycznej, charakterystyczne jest zwłaszcza dla poezji
154
ludowej, dlatego często spotkać je można w utworach
stylizowanych na ludowo (np. „Świecą gwiazdy, świe­
cą na wysokim niebie” , „Jadą, jadą dzieci drogą”).
Powtórzenie spotyka się też w rozbudowanych zda­
niach, kiedy liczne określenia mogą utrudnić czytel­
nikowi połączenie podmiotu i orzeczenia (patrz zda­
nie z punktu 7, rozpoczynające się od słów „Na w zo­
rach starożytnych...”). Swoistego rodzaju powtórzenia­
mi są też refreny wierszy i piosenek.
9. Jest to środek stylistyczny polegający na in­
nym, niż to jest najczęściej spotykane, układzie w yra ­
zów w zdaniu. Wprawdzie w języku polskim szyk nie
odgrywa roli tak zasadniczej, jak np. w angielskim,
niemniej jednak inwersja (tj. przestawienie wyrazów)
może kierować uwagę na pewne wyrazy. W zdaniu
zwraca się największą uwagę na początek i koniec
wypowiedzi, często więc stosuje się szyk przestawny
po to, by wyraz znalazł się na „uprzywilejowanych
pozycjach” (np. „W ięcej kochają Marka rodzice” zam.
„Rodzice więcej kochają Marka”). Przestawienie w y ­
razów w zdaniu jest też nieraz uwarunkowane ryt­
mem wiersza (np. „Nam strzelać nie kazano”).
10. Jest to poetyckie zwrócenie się do nieobecnych
osób, a częściej jeszcze do pojęć i rzeczy. Od apostro­
fy rozpoczynają się m. in. I i X I księga Pana Tadeu­
sza („Litw o! Ojczyzno m oja” , „O roku ów !”). Apostrofa
stosowana była jako środek stylistyczny już w staro­
żytności (np. przyzwanie muz), w średniowieczu przy­
brała postać wezwań do Boga i świętych, odżyła
w Renesansie i Baroku. Stosowana dziś, ma charakter
niezwykle uroczysty, wprowadza nastrój podniosły
(por. np. apele poległych).
32. K R O P K I, PRZEC IN KI, P A U Z Y
1. Kropkę po cyfrze stawiamy tylko wtedy, gdy
cyfra ta ma oznaczać liczebnik porządkowy. Ta sama
cyfra bez kropki oznacza liczebnik główny. Piszemy
więc: „Miałem 3 możliwości” („trzy możliwości”), ale:
„Jest to 3. przypadek 1. mnogiej” („trzeci przypadek”).
Zasada ta dotyczy tylko cyfr arabskich, po cyfrach
155
rzymskich kropek.się w ogóle nie stawia. Ponadto kro­
pek nie stosuje się w datach, chyba że są zapisane
w całości cyframi arabskimi. Wówczas dla jasności
oddzielamy kropkami poszczególne człony daty (np.
14.07.1789 r.).
2. Kropkę po skrótach stawiamy tylko wówczas,
jeżeli pomijamy ostatnią literę wyrazu. Jeżeli ta ostat­
nia litera pozostaje, a pomijamy środek wyrazu, sta­
wianie kropki jest błędem. Piszemy więc: inż., doc
kpt.,. ob., ale dr, nr, m jr, mgra (magistra). Nie sta­
wiamy też kropek przy znakach miar, wag, symbolach
matematycznych i fizycznych itd,, np.: m, kg, h, l, sin,
log, t, s. Nie piszemy również kf-opek między literami
skrótów nazw wielowyrazowych pisanych wielką lite­
rą, a więc: P Z P R , ZSRR, PK O , P K P . W skrótach nazw
wielowyrazowych pisanych małą literą kropkę stawia
się tylko na końcu skrótu, np. itp., tj., cdn. (wyjątko­
w o — m.in., k.o. — kulturalno-oświatowy, oraz
S. O. S.).
Z. Znakiem tym jest oczywiście dwukropek. Warto
jednak wiedzieć, że gdy wyliczenie nie jest zaznaczo­
ne poprzednio w zdaniu wyrazem o treści ogólnej, Sto­
sowanie dwukropka nie jest konieczne, np.: „Możemy
zwiedzić Gdańsk, Sopot, i Gdynię” (ale: „Możemy
zwiedzić wszystkie trzy miasta: Gdańsk, Sopot i Gdy­
nię”). Dwukropek stawiamy też przed przytoczeniem
czyichś słów, a także wprowadzając uzasadnienie
(wyjaśnienie) treści zdania poprzedniego, np, „Satyra
prawdę mówi, względów się wyrzeka: w ielbi urząd,
czci króla, lecz sądzi człowieka”.
4. Jest to znak interpunkcyjny, zwany nieraz myśl­
nikiem, który zaznacza przerwę w toku mowy dłuż­
szą niż przerwa oddana przecinkiem. Pauzy można
użyć zamiast domyślnego członu zdania („Zamek po­
chodzi z renesansu, wieża — z baroku” ), przed w yra­
żeniem podsumowującym szczegółowe wyliczenie
(„Platyną, złoto, srebro — wszystkie te metale są bar­
dzo cenne” ). Może też być pauza sygnałem czegoś nie­
spodziewanego w toku wypowiedzi („Otwieram drzwi,
patrzę — Jurek”).
5, Tylko trzy. Stawianie większej liczby kropek
powoduje powstanie innego znaku: wykropkowania.
Wielokropka używamy chcąc zaznaczyć przerywany
tok mowy (przypomnijmy sobie zapis spowiedzi przed­
śmiertnej księdza Robaka z Pana Tadeusza), po opu-
156
szczeniu jakiejś partii tekstu, a także chcąc żartobli­
w ie zaznaczyć jakąś niespodziankę w tekście (¿Spo­
dziewali się wizyty co najmniej biskupa, tymczasem
przyjechał... kleryk”).
6. Ten znak interpunkcyjny oznacza, że piszący po­
daje w wątpliwość treść wyrazu lub zdania znajdu­
jącego się przed pytajnikiem, np.: „Ignacy mówił, że
był to doświadczony (?) łowca” . Zaznaczamy w ten
sposób, że nie bardzo wierzym y w doświadczenie tego
łowcy, a powtarzamy tylko czyjeś słowa. Używa się
też wykrzyknika w nawiasie (!) — dla zwrócenia uwa­
gi na pewne słowa, a także "po to, aby zaznaczyć, że
nie zachodzi żadna pomyłka w tekście brzmiącym nie­
prawdopodobnie.
7. Przede wszystkim oddzielamy przecinkiem zda­
nia podrzędne od nadrzędnych, bez względu na kolej­
ność tych zdań. Jeśli chodzi o zdania złożone współ­
rzędnie, to zdania bezspójnikowe oddziela się zawsze
przecinkiem, natomiast spośród zdań spójnikowych
przedzielone są tym znakiem zdania przeciwstawne
i wynikowe. Opuszczamy przecinek przy zdaniach
łącznych i rozłącznych (przykłady wszystkich tych ty ­
pów zdań są podane w rozdziale Co tu trzeba wsta­
wić?).
8. W brew rozpowszechnionym przekonaniom są ta­
kie wypadki. Przecinek stawiamy w tej pozycji w ów ­
czas, gdy jest on konieczny dla zaznaczenia końca
wstawki, np. „Poczekał, aż podejdą bliżej, i dopiero
strzelił” . Można też postawić przecinek, jeśli i znaj­
duje się nie między zdaniami łącznymi (jak to się zw y­
kle dzieje), ale między zdaniami o charakterze w yni­
kowym, np. „Jest to dość łatwe zadanie, i powinieneś
je rozwiązać” (i można wówczas zastąpić przez więc).
Obowiązkowo stawiamy też przecinek przed powtórzo­
nym w tym samym zdaniu spójnikiem i.
9. W pewnych wypadkach przecinek stawia się nie
przed że (spójnikiem wprowadzającym zdanie pod­
rzędne), ale o jeden wyraz wcześniej.'Postępujemy tak
wówczas, gdy zdanie podrzędne i nadrzędne połączone
są wyrażeniami m imo że, zwłaszcza że, chyba że, tylko
że, a także wyrażeniami przysłówkowymi lub zaim­
kowymi nie będącymi częścią zdania nadrzędnego, np.
dlatego że, tym bardziej że. Poprawna jest więc inter­
punkcja w zdaniach: „N ie pójdę do lasu, chyba że
157
będziesz mi towarzyszyć” , „N ie widział w tym nic
zdrożnego, tym bardziej że tak robili wszyscy” .
10. Tak. W yrazy wtrącone dla zaznaczenia naszego
stosunku intelektualnego (pewności, powątpiewania)
do pisanego tekstu oddzielamy od właściwego tekstu
przecinkami. Ujmujemy więc w przecinki takie słowa
jak: owszem, niestety, bynajmniej, istotnie, z pewno­
ścią, oczywiście, niewątpliwie itp.
33 . NUSZ W BŻUHU
1. Pisownia tych wyrazów uzależniona jest od fo ­
netycznej zasady ortografii, która głosi: „pisz tak. jak
słyszysz”. Choć może tego nie podejrzewamy, znaczna
część wyrazów ma pisownię maksymalnie zbliżoną do
wymowy. Przecież nikt nie ma kłopotów z zapisaniem
wyrazów: dom, kot, noga, kolej, czarny, lubić i wielu
innych, a nawet całych wypowiedzeń, takich jak nowe
metody badań raka. Oczywiście pismo tylko w przy­
bliżony sposób może oddać wymowę. Każdy z nas mó­
w i przecież nieco inaczej (choćby d — można je w y ­
mawiać dotykając czubkiem języka zębów lub dziąseł,
a można artykułować przy różnej szerokości jamy ust­
nej, co daje nieco inne efekty akustyczne, itd.), a pi­
smo oddaje tylko przeciętny, typowy sposób mówienia.
Dlaczego nie stosujemy więc w pisowni wyłącznie za­
sady fonetycznej? Przede wszystkim dlatego, że nie
byłoby widać związku między poszczególnymi w yra­
zami lub ich formami — musielibyśmy np. pisać ku­
bek, ale kupka (w dopełniaczu), dołu, ale duł, morski,
ale może itd. (por. też pkt 2). Ponadto mieszkańcy je ­
dnego rejonu kraju pisaliby zgodnie ze swoją wymową
kwiat, mieszkańcy innego regionu — kfiat (też zgodnie
z tym jak mówią). Jedni pisaliby sad owocowy, inni —
sat owocowy. Powstałoby zamieszanie chyba nie m niej­
sze niż kłopoty istniejące obecnie.
2. Różna pisownia obu wyrazów uzasadniona jest
zasadą morfologiczną stosowaną w ortografii polskiej.
Zasada ta każe pisać pewne wyrazy w określony spo­
sób w związku z innymi wyrazami z nimi pokrewnymi
(łopatka bo łopata, gromadka bo gromada). W prak-
158
tyce stosujemy ją zawsze wtedy, kiedy uzasadniamy:
„piszemy tak a tak, bo wymienia się to z taką a taką
głoską w innej form ie”. Np. ławka piszemy przez w
(choć słyszymy f), bo istnieje wyraz ława, od którego
ławka pochodzi. Podobnie prośba (choć słychać i), bo
forma podstawowa brzmi prosić. Zasada morfologiczna
pozwala jednakowo pisać form y pochodne i pokrewne.
Gdyby jej nie stosować, z fonetycznych zapisów nusz
i noża trudno byłoby się domyślić dwu form tego sa­
mego wyrazu. Zasadę morfologiczną stosujemy w poi-
szczyźnie dość często.
3. W tych wypadkach podporządkowuje się pisow­
nię wyrazów zasadzie historycznej. Zasadę tę stosuje
się w pisowni tzw. wyjątków. Np. obecność ó w w y ­
razie król nie tłumaczy się inaczej, tylko historią tego
rzeczownika (dawniej było w nim długie o, które
w X V I wieku zmieniło swą barwę na dźwięk pośredni
między o a u, potem zaś utożsamiło się z u). Zasada
ta ma wąskie zastosowanie i często ustępuje przed po­
zostałymi zasadami pisowni. Piszemy np. spod, choć
historycznie słuszniej byłoby z pod, czyniąc ustępstwo
na rzecz zasady fonetycznej.
4. Piszemy ten wyraz przez h, ponieważ wymienia
się ono z głoską ż w wyrazie pokrewnym; tym w yra­
zem pokrewnym jest rzeczownik drużyna. Błąd orto­
graficzny można tu zrobić nie tylko dlatego, że w ięk­
szość Polaków nie rozróżnia w wymowne ch (bez­
dźwięcznego) i h (dźwięcznego); sprzyja mu też pozy­
cja głoski na końcu w-yrazu, gdzie wszystkie głoski
słyszymy jako bezdźwięczne.
5. Poprawna pisownia to: zharmonizowany. Ogólna
zasada głosi, że przedrostek z piszemy jako s przed
głoskami bezdźwięcznymi (z wyjątkiem s, ś, sz), zaś
jako z przed głoskami dźwięcznymi. W naszej wym o­
wne h jest wprawdzie głoską bezdźwięczną (przy w y ­
mawianiu jej grdyka nie drga), ale nie zawsze tak
było. Do niedawna — a w wym owie Polaków ze
wschodniej części kraju do dziś — istniała różnica
pomiędzy głoskami zapisywanymi jako h i ch; pierw­
sza była dźwięczna, druga bezdźwięczna. Tę różnicę
zachowała do dziś ortografia: przed h piszemy zawsze
z, przed ch natomiast s. Co prawda wryrazów popiera­
jących pierwszą część tej zasady jest niewiele (naj­
bardziej znane z nich to zhańbić, zhardzieć, zharmoni­
zować, zharować się, zheblować, zhołdować) i to może
powodować dodatkowe kłopoty ortograficzne.
159
 6. Tylko pisownia w ogóle jest poprawna. Tłuma­
czy się ją zresztą doić prosto. Zanim forma ta stała się
przysłówkiem, była połączeniem przyimka w z rze­
czownikiem ogół w miejscowniku. I choć rzeczownika
tego w przypadkach innych niż miejscownik i narzęd-
nik (to ogóle, ogółem) używa się rzadziej, jest on je ­
szcze dość wyraźnie wyodrębnialny w formie, o którą
nam chodzi. Nie ma więc powodu pisać jej łącznie
(w ogoleł), a tym bardziej uwzględniać właściwości w y ­
mowy pewnych grup osób — zaniku głoski d — i pisać
wogle.
7« Na ten temat co roku przed 4 grudnia wybucha­
ją spory. Część prasy pisze Barburka, inne gazety sto­
sują pisownię z d. Ta druga ortografia jest właściw­
sza. Po pierwsze dlatego, że w oryginalnej wymowie
śląskiej (a taką formę ma cytowany wyraz, inaczej po­
wiedzielibyśmy przecież Barbarka) słychać głoskę po­
średnią między o a u, po drugie zaś dlatego, że wyraz
Barbórka jest zdrobnieniem od śląskiej (a także staro­
polskiej) postaci imienia Barbora, mamy więc do czy­
nienia z wymianą o — d.
8. Palący to imiesłów przymiotnikowy. Z tą formą
czasownika dopuszczalna jest dwojaka pisownia prze­
czenia nie. Jeżeli całość oznacza cechę stałą, właści­
wość {a więc ma znaczenie zbliżone do przymiotnika),
wówczas piszemy ją łącznie, gdy natomiast oznacza
stan chwilowy (jest mocniej związana z czasownikiem)>
piszemy nie oddzielnie. O pisowni rozstrzyga więc
w każdym wypadku to zdanie, w którym użyto inte­
resującego nas wyrazu: „Gościom nie palącym ( = któ­
rzy w danej chwili nie palili) podano czekoladki” , ale
— „Niepalący ( = którzy nie są palaczami papierosów)
nie potrafią zrozumieć, jak trudno wyrwać się z tego
nałogu” .
9. Tu pomocny będzie akcent. Gdy pada on na
pierwszą sylabę, piszemy łącznie, a całość jest przy­
słówkiem o znaczeniu ’nagle’, jeśli natomiast akcent
pada na sylabę drugą (na raz), piszemy wyrażenie od­
dzielnie. Jest ono wówczas połączeniem przyimka
z rzeczownikiem ra z' np. w zdaniu: „Na raz ukazał się
w cylindrze łepek z uszami, na dwu -wyskoczył z niego
królik”.
10. Może się to wydać dziwne, ale czasami wolno
tak pisać. Wypadek taki zachodzi -wtedy, gdy zda­
nie, w którym użyto wymienionych wyrazów, zbudo­
160
wane jest na zasadzie wyraźnego, kontrastu: „Nie
przyjaciel to, lecz wróg, kto tak postępuje”. Zasadni­
czo jednak piszemy nie z wyrazem przyjaciel łącznie.
Przyjaciel to przecież rzeczownik, a nie z rzeczowni­
kiem piszemy razem. Obowiązuje więc także pisow­
nia: niepalenie, niewynoszenie — palenie, wynoszenie
to przecież także rzeczowniki. Oddzielnie pisze się na­
tomiast nie palić, nie wynosić (nie z czasownikiem!),
bliskie znaczeniowo formom omówionym poprzednio.
Stąd pewnie błędne napisy spotykane gdzieniegdzie
w kawiarniach: „Uprasza się o nie palenie” (zam.:
„...niepalenie”).
34 . PO M Ó W M Y O GWARACH...
1. Gwary ludowe mają inne niż język ogólny pe­
wne cechy systemu gramatycznego. Tym właśnie róż­
nią się od tzw. gwar środowiskowych, których odręb­
ności ograniczają się do słownictwa (por. rozdział K to
tak m ów ił). Gwary ludowe mają natomiast odrębną
fonetykę (np. wymowa bzioły, mioł), swoiste formy
odmiany rzeczowników (np. chłopakewi) i czasowni­
ków (np. byliśta), odmienne słownictwo (np. smrek,
watra), a nawet nieco inną składnię.
2. Nie. Jest to błędne mniemanie, rozpowszechnia­
ne najczęściej przez ludzi, którzy od niedawna dopiero
zaczęli się posługiwać językiem ogólnym. Można nawet
twierdzić, że gwary są o tyle „lepsze” od języka ogól­
nego, że są od niego o wiele starsze, i przechowują
w swoim słownictwie i gramatyce w iele form daw­
nych. Z gwar także wykształcił się język ogólny. Oczy­
wiście gwara nie może być użyteczna we wszystkich
sytuacjach życiowych dzisiejszego człowieka — brak
jej przede wszystkim słownictwa dla wielu dziedzin
współczesnego życia — ale nie znaczy to, by w ogóle
zaprzestać jej używania.
3. Na ogół przyjmuje się, że dialekt jest terminem
szerszym niż gwara. Gwara to mowa mieszkańców
kilku czy kilkunastu wsi położonych obok siebie. M o­
wa ta jest dość jednolita, pomiędzy poszczególnymi
wsiami nie ma większych różnic. Dialekt natomiast
11 — 500 z a g . o ję z . p o ls k im 161
to zespół kilku lub kilkunastu gwar. Gwary wchodzące
w jego skład różnią się nieco między sobą, o w iele
więcej jednak mają cech wspólnych, a odróżniających
je od innego zespołu gwar — innego dialektu. Na tere­
nie Polski wyróżniamy 5 zasadniczych dialektów: ka­
szubski, wielkopolski, małopolski, śląski i mazowiecki.
4. Jest to zjawisko bardzo często spotykane w gw a­
rach. Polega ono na tym, że zamiast głosek sz, ż, cz,
dż, wymawia się głoski s, z, c, dz. Ludzie mazurzący
mówią więc sary, zaba, capka, odjeżdża, zamiast sza­
ry, żaba, czapka, odjeżdża. Nazwa wskazuje, że jest to
zjawisko charakterystyczne dla Mazowsza. Nie ograni­
cza się ono jednak do tego obszaru. Mazurzą także
mieszkańcy Małopolski i części Śląska. Tylko gwary
Wielkopolski i większości Śląska są od tego wolne.
Przy okazji warto zauważyć, że głoska ż zapisywana
jako rz nie podlega mazurzeniu. Ten sam chłop, który
mówi zaba, powie żeka, nie — zeka, powie może
(’może’), ale może (’morze’). Dość częstym błędem ludzi
z miasta chcących mówić i pisać gyrarą jest to, że nie
widząc różnicy między ż a rz obie te głoski wym a­
wiają „z ludowa” jako z, fałszując rzeczywistość.
5. Ludzie mówiący gwarą znają o wiele więcej sa­
mogłosek, niż jest ich w przeciętnej wym owie języka
ogólnego. Są więc w gwarach samogłoski pośrednie
między y a i, e a i, e a a, a a o, o a u. Więcej jest też
samogłosek nosowych: są nosowe a, u, i, y. Spotyka
się też samogłoski długie. Dla zapisu samogłosek sto­
sowanych w gwarach stosuje się rozmaite oznaczenia,
jak np. ń, i, e, a, e, ii, a, co, a doraźnie i inne.
Oczywiście mniej wprawne ucho nie słyszy różnicy
między np. & a o, dlatego nie zawsze ściśle oddają
mowę chłopów zapisy typu pon, mliko, doktur.
6. Rzadko słyszy się w takim wypadku czystą sa­
mogłoskę na początku wyrazu. Najczęściej dodawana
jest przed nią jeszcze jedna głoska — spółgłoska.
Przed o pojawia się tzw. u niezgłoskotwórcze, czyli
nieaktorskie l (łoko, łókno, łociec), przed a — j lub h
(Jadam, Jagnieszka, hale, Hameryka), przed e i i — j
(Jewa, jelementarz, jigla, jizba).
7. Większość gwar zachowała pewne stare form y
odmiany — pozostałości liczby podwójnej. Są to np.
końcówki -wa w 1. osobie liczby mnogiej i -ta w 2.
osobie liczby mnogiej. Mówią więc po wsiach:
chodźwa, byliśwa, piszta, zrobita, stosując te form y
162
właśnie jako postaci liczby mnogiej. Tylko na tych
obszarach, gdzie do dziś istnieje liczba podwójna, w y ­
mienione końcówki są używane jako jej wyznaczniki,
a więc w swojej dawnej funkcji. Poza tym mają gwa­
ry swoiste końcówki -ma, -m (robima, wozim). Spo­
tyka się też w czasie przeszłym konstrukcje typu ja
żem chodził, wy żeście przyszli, a nawet ja był, ty wy­
szedł. Warta podkreślenia jest również grzecznościowa
liczba mnoga używana w stosunku do rodziców i osób
starszych: „mamo, chodźcie do domu” , „dziadku,
usiądźcie przy piecu” .
8. Świadczą one o tym, że w gwarach nie zawsze
rozróżnia się w liczbie mnogiej rodzaje męskoosobowy
i żeńskorzeczowy. Często stosuje się dla rzeczowników
męskoosobowych rodzaj żeńskorzeczowy, np. chłopy,
pany. Konsekwencją tego są inne niż w języku ogól­
nym normy składniowe. Z jednej strony mówi się więc
chłopaki przyszli, ptacy przylecieli, kamienie leżeli,
z drugiej zaś — ptaki przyleciały, sąsiady przyszły,
chłopy zrobiły. W Polsce środkowej nie rozróżnia się
rodzajów, stosując wszędzie form y rodzaju żeńskorze-
czowego.
9, W zależności od regionu kraju używa się kilku
nazw. Na Śląsku ścieżka jest nazywana chodnikiem, na
Mazowszu steczką (a ściślej w formie mazurzącej —
stecką). W Wielkdpolsce i na Pomorzu używa się nazw
ścięgna bądź Stegna. Na całym obszarze kraju znana
jest też nazwa ogólna — ścieżka.
10. Nazw tych jest sporo. Dość znane są góralskie
grule, wielkopolskie pyrki (lub perki). Ponadto używa
się na Pomorzu nazwy bultoy, na Kujawach — pan-
tówki, na Podhalu — rzepa, na Śląsku — knule, ko-
biale, a nawet jabłka. Do tego należy dodać dwie na­
zw y ogólnopolskie: ziemniaki i kartofle.
35 . J A K A TO G W ARA?
1. Jest to tekst mówiony gwarą kaszubską. Gwara
ta odbiega znacznie od języka literackiego. Tekst tu
cytowany w języku ogólnopolskim brzmiałby nastę­
163
pująco: „Na jednym podwórzu (folwarku) był jeden
parobek. Do tego przychodziła każdej nocy zmora i go
męczyła. Od tego on był chory i słaby, ledwo mógł iść
i stać” . Charakterystyczna dla gwary kaszubskiej jest
wymowa samogłosek jako dwudźwięków (iegue, muyra,
chuyn). W iele jest też samogłosek niespotykanych
w innych rejonach Polski, które tu — z konieczno­
ści — zostały oddane bardzo niewiernie, np. jako é, é
(e „pochylone” , krótkie e). Takie są np. samogłoski
w wyrazach parapk, słabi, st&jeć. Głoska rz w ym awia­
na jest inaczej niż ż, tak jak w staropolszczyźnie,
z drżeniem w początkowej fazie wymowy. Brak jest
mazurzenia (np. każdęn). Zamiast przyrostka -ek ma­
my, podobnie jak w gwarach północnej Wielkopolski,
przyrostek -k (pardpk). Ciekawa jest odmiana rze­
czownika podwórze. Ma on w miejscowniku taką fo r­
mę, jakby był przymiotnikiem {na poduyrzim — tak
jak np. na laj/sokim). Stare form y bezokoliczników
widoczne są w słowach: iić (dzisiejsze iść, staropolskie
■ić) i stajeć (dziesiejsze stać, staropolskie stojać).
2. To tekst pisany gwarą wielkopolską. Poznać to
można przede wszystkim po samogłoskach — wym a­
wia się je jako dwudźwięki (ftedyi, puosłali, guo).
Brak jest mazurzenia — widać to w formie poszetl
Zdanie „źli duchowie pszychodzili” świadczy o istnie­
niu rodzaju męskoosobowego (tu inaczej niż w języku
ogólnym stosowanego), co również jest charaktery­
styczne dla Wielkopolski.
3. Fragment pochodzi z gwary kujawskiej. Tak
samo jak w gwarze wielkopolskiej brak tu mazurzenia
{zboże, jtynczas), ale inaczej niż tam wymawiane są
samogłoski. Brak jest dwugłosek, za to dawne głoski
długie (potem tzw. pochylone: á, é, ó) wymawiane są
bardzo wąsko: á jako o {zło, drogo), é jako i lub y
(jtynczas, puźni), ó jako u (furmfinkum). Charaktery­
styczna m.in. dla gwary kujawskiej jest też forma
pszyjechalim.
4. Jest to przykład gwary kurpiowskiej. To, że
jest to gwara z północnego Mazowsza, najłatwiej po­
znać po swoistej wymowie głosek wargowych mięk­
kich. {b\ p\ w\ f ) . Są one tu wymawiane asynęhro-
nicznie jako bź, pś (bźiały, niebźieski, konovsie.), a na­
wet czasem podstawowa głoska zanika i zamiast w\
f słyszymy tylko ż, ś (ewolucja: w’, f ->■ wź, fś ź, ś).
Ten drugi typ wym owy mamy w wyrazach ksitnie,
ksiat, muzią, zięksi. Ponadto w gwarze tej widać ma­
zurzenie — jus, niedużo.
164
5. To gwara mazowiecka z okolic Warszawy. Cha­
rakterystyczne jest mazurzenie — jesce, zajezdzum,
cekum. Dawne głoski długie wymawiane są (podobnie
jak w gwarze kujawskiej) jako o i i — wybrałom, ba-
zor, mojo, ładno. Nosówki w wygłosie brzmią jak e
i u: sie, kapustu, wojnu. Głoska ril wymawiana jest
jako m j {mjasta), podobnie głoski p', b' (tu nie za­
świadczone) mają postać pj, bj.
6. Ta gwara mało ma cech charakterystycznych.
Nie ma w niej mazurzenia, samogłoski wymawia się
pojedynczo, synchronicznie. Jedynie a wymawia się
często jak o {gospodoż, kożdy), a końcówka -m i przy­
biera postać -my {¿lodziejamy). Ten brak wyraźnych
■wyróżniających cech dodatnich wypływa stąd, że gw a­
ra ta, leżąc na pograniczu trzech wielkich zespołów
gwarowych, nie mogła mieć żadnych takich cech, któ­
re raziłyby zbytnio sąsiadów. A właśnie np. mazurze­
nie raziłoby Wielkopolan, dwugłoski — Małopolan
i Mazowszan, a wym ową asynchroniczną typu bziały
— Wielkopolan i Małopolan. Wiadomo więc już, że
jest to gwara z pogranicza językowego Małopolski,
Wielkopolski i Mazowsza — gwara łęczycka.
7. Ten fragment pochodzi z gwary małopolskiej
okolic Krakowa. Poznać to przede wszystkim po tym,
że końcowe - ch przeszło w -k (stawak, pajńskik,
wsiąk). Ponadto charakterystyczne jest mazurzenie
(casami, wienk.se, smaty). Samogłoski są na ogół ta­
kie same jak w języku ogólnym, czasem tylko zdarza
się wymowa typu buogienki. Dawne samogłoski długie
zostały na stopniu pośrednim, np. d — d (nds, nierds).
Końcowe -g brzmi nieraz jak -om — som.
8. Tu większość czytelników rozpozna zapewne
gwarę podhalańską. Jest oczywiście mazurzenie — sel,
smark&c, z$nył (gwara ta jest przecież jedną z gwar
małopolskich), są też głoski pośrednie, np. między
a i o (smarkdc, jd, gaddm), między e i y {był, zi]n$ł).
Najbardziej charakterystyczna jest jednak wymowa
początku wyrazu syćko. Po twardym s słychać tu sa­
mogłoskę pośrednią między i a y (trochę tak, jak
w wyrazach obcych w y m a w i a się grupę si, np. sinus,
sinologia). Mamy tu też wyrazy i zwroty charaktery­
styczne dla tej gwary: hrom (’grom’), dzifki ino takie­
go rade miały (ogólnopolskie: ’kochały’, ’miłowały’).
Wskazują one na kontakty językowe z pobliską Sło­
wacją. Charakterystyczny jest też — trudny do odda­
nia w tekście pisanym — akcent: pada on na pierwszą
sylabę wyrazu.
165
 9. To gwara śląska. Poznać ją można po charakte­
rystycznych wyrazach synek (’chłopiec’), figl&rz, oszy-
dzić. Śląskie są też pewne form y gramatyczne, np.
toch był, miałech, w których końcowe -ch (-ech) jest na
miejscu ogólnopolskiego -m (-em ) (tom był, miałem).
Zachowana jest na końcu wyrazu głoska q (nosowe a):
drewnianą, mówią, czasem z zanikiem rezonansu no­
sowego — kosa (pierwotne kosą). Zachowały się rów ­
nież głoski pochylone, np. a (pan, ja). Brak jest mazu­
rzenia (bryczce, poradzisz).
10. Tu możemy prześledzić w pływ języka obcego
— w tym wypadku ukraińskiego — na gwarę polską.
Tekst pochodzi z województwa szczecińskiego, ale zo­
stał wygłoszony przez człowieka mieszkającego daw­
niej na tzw. „kresach” — ziemiach o ukraińskim pod­
kładzie językowym. Stąd takie formy, jak ziemli,
dri, zawalkuwali, skunczyli, kulacji, zapruwadzał. P o ­
nadto charakterystyczny jest niemożliwy do zanoto­
wania, specyficzny sposób wymawiania wyrazów, tzw.
„śpiewanie” .
Warto zauważyć, że obszar Ziem Zachodnich i Pół­
nocnych jest ciekawym tyglem językowym. Na wsiach
Dolnego Śląska, Ziemi Lubuskiej, Pomorza i Mazur
spotkali się ludzie mówiący rozmaitymi gwarami —
repatrianci — z terenów ZSRR, Polacy z centralnej
Polski, autochtoni. W rezultacie zaczęły się tam kształ­
tować zupełnie nowe gwary, zwane ogólnie nowymi
dialektami mieszanymi.
36. R A Z N A LUDOWO!
1. A d olf Dygasiński (b), znany naturalista polski,
jako pierwszy wprowadził prawdziwą gwarę nie ty l­
ko do dialogów, ale także do narracji odautorskiej.
W ten sposób chciał dokładniej, rzetelniej oddać od­
czucia i mowę ludu południowej Kielecczyzny — Po-
nidzia. W cytowanym fragmencie mamy takie form y
gwarowe, jak siemieniatki (’pstre kury’), stryk (’stry­
jek’), chycić (’chwycić), jeno (’tylko’). Krytyka przy­
jęła niejednolicie tak powszechne wprowadzenie gw a­
ry do utworu literackiego — niektórzy chwalili auto­
ra za autentyzm, inni w ytykali mu efekciarstwo i nie
radzili go naśladować.
166
2. Władysław Orkan (e), pisarz pochodzący z lu­
du, stosował gwarę w swoich utworach. W cytowanej
powieści nie mamy jednak do czynienia z czystą gw a­
rą Gorców (okolic między Krakowem a Tatrami),
lecz ze stopem gwary i języka literackiego. Autor
rozumiał, że powieść pisana tylko gwarą byłaby za
trudna w odbiorze dla czytelnika mówiącego językiem
literackim, dlatego zarówno dialogi, jak i przede wszy­
stkim narracja obok elementów gwarowych zawie­
rają język literacki. Pisarz odrzuca najbardziej odbie­
gające od normy ogólnej cechy gwarowe (np.: mazu­
rzenie, samogłoski ścieśnione), obficie natomiast sto­
suje w yrazy gwarowe. W przytoczonym urywku mamy
m.in. pogrobę, odziomki, tyliny, łyczne korzenie i inne.
3. W tym zbiorze opowiadań Kazimierza Przer-
wy-Tetm ajera (f) gwara podhalańska skrzy się peł­
nym blaskiem, ukazuje całe swoje bogactwo. Oczy­
wiście, czytelnik nie oswojony z nią będzie miał na
początku lektury pewne trudności, potem jednak i on
ulegnie urokowi mowy góralskiej, mistrzowsko prze­
kazanej przez Tetmajera. W przytoczonym fragmencie
z gwary góralskiej pochodzą takie wyrazy, jak kaś,
kak, beła, bełak, rad mie mas, gnietły. Nie omija też
autor form mazurzących: Jasicku, coz, zastempujes,
mas. Warto zauważyć, że partie narracyjne niektórych
opowiadań (m.in. cytowanego O wójtowej Marynie)
pisane są językiem literackim.
i. W brew powszechnym mniemaniom język tej
powieści Reymonta (g) nie jest wiernym przekazaniem
gwary chłopskiej okolic Łowicza. Jest to raczej splot
elementów gwarowych różnych dzielnic Polski. R ey­
mont spróbował też, z niezłym rezultatem, stworzyć
coś w rodzaju ogólnogwarowego języka polskiego.
Chłopski sposób myślenia oddał autor nie tylko przez
wprowadzenie gwarowych form odmiany (np. myśia-
łech, oczów) i gwarowych słów (wieją, mąt, ozewrzeć),
ale także przez składnię i szyk, charakterystyczne dla
mowy chłopskiej. Częste są porównania zjawisk życia
psychicznego do stanów przyrody i zachowania zw ie­
rząt, charakterystyczne dla gwar. Podobnie jak Dyga­
siński, Reymont pisał gwarą lub językiem z elemen­
tami gwarowymi zarówno partie narracyjne, jak i dia­
logi.
5. Ta powieść Morcinka (j) dla młodzieży pisana
jest częściowo (większość dialogów) gwarą śląską.
W cytowanym fragmencie rozpoznajemy takie formy
167
gwarowe, jak spik, dyć, mizerok, chudziok, pomogać
(trzy ostatnie ze ścieśnionym a, które przeszło w o),
przeca ci głowa nie ukręca, podjedz se kapka (z przej­
ściem głoski ę w a nosowe, potem a). W swoich utwo­
rach Morcinek używa zarówno gwary cieszyńskiej, jak
i gwary śląsko-górniczej z Górnego Śląska. Gwara
w jego opowiadaniach i powieściach jest elementem
stylizacji językowej — charakteryzuje język bohaterów,
pisarz nie używa jej w partiach odautorskich.
6. Nowelka Sienkiewicza (d) z życia wsi pouwłasz-
czeniow7ej w pewnych partiach (rozmowy chłopów) pi­
sana jest nie językiem ogólnopolskim. Nie jest to je ­
dnak żadna konkretna gwara chłopska (zresztą zgod­
nie z intencją autora akcja powieści może rozgrywać
się gdziekolwiek w zaborze rosyjskim), ale język sty­
lizowany na gwarę chłopską. Widać to w przytoczo­
nym fragmencie. Pisząc scenę rozmowy Rzepy i Rze­
po we j autor zadbał o to, by przekazany został sposób
myślenia i mówienia bohaterów, nie zaś, by słowa
rozmówców były zapisane czystą gwarą.
7. W nowelach dotyczących życia ludu białoru­
skiego stosuje nieraz Orzeszkowa (c) elementy mowy
tego ludu, znajdujemy więc tam białorusycyzmy.
Autorka wyróżnia je w tekście przez rozstrzelenie
druku, a niekiedy nawet objaśnia ich znaczenie w na­
wiasach. Może to świadczyć o tym, że autorka była
świadoma, iż w yrazy te pochodzą z zupełnie innego
języka. Te białorusycyzmy służą pewnej stylizacji ję ­
zykowej, mają urealnić opis, nie można jednak mówić
o konsekwentnym dialektyzowaniu języka nowel — są
w nich raczej pojedyncze słowa ludowe wplecione
w tekst literacki.
8. Krakowiacy i Górale Bogusławskiego (a) to je ­
den z pierwszych utworów (1794), w którym mowa
chłopów jest różna od mowy inteligencji. Pierwsza
próba nie mogła być całkowicie udana. Autor w y ­
chwycił tylko „najbardziej rzucające się w uszy” ce­
chy gwarowe, a więc mazurzenie, odmienne postaci
wyrazów (np. ociec, lubuje). Zupełnie nie zróżnicował
natomiast mowy Krakowiaków i Górali, tak jakby
mówili oni tą samą gwarą.
9. Wyspiański (h) zastosował gwarę w tych par­
tiach utworu, w których rozmawiają chłopscy boha­
terowie dramatu. Jest to oczywiście gwara podkra­
kowska. Z łatwością zaobserwujemy tu takie jej ce-
168
chy, jak mazurzenie (jesce, rusa, dusa, wisom), wymo­
wę -ą jako -om na końcu wyrazu (som, wisom), w y ­
mawianie a jako o (chcioł, pon), i zamiast ie (uńsz, w-i).
Gwara nie jest stosuwana konsekwentnie — zdarzają
się np. form y bez mazurzenia (użyć, wisz), mimo to
stylizacja gwarowa w Weselu spełnia swoje zadanie,
język chłopów doskonale kontrastuje z mową inteli­
gencji.
10. W zbiorze nowel dotyczących życia parobków
wiejskich Dąbrowska (i) stosuje stylizację językową,
głównie w tych partiach, które przekazują rozmowy
i myśli bohaterów. Gwara, która stała się podstawą
stylizacji, to gwara ludowa okolic Kalisza. Pisarka nie
przytacza jej jednak dosłownie, stosuje tylko pewne
jej elementy, dając swoją wersję mowy ludu. Jest to
wynik świadomego wyboru, przekonania, iż ważniejszą
rzeczą jest przekazanie sposobu rozumowania ludu niż
dosłowności jego mowy. Zresztą nowrele (np. cytowana
tu we fragmencie Łucja z Pokucie) nie są pozbawione
autentycznych form i wyrażeń gwarowych, np. podej,
napolemy, skokej, gałązkóio, kolibkę, drzazgów, lepi.
37. LECH, CZECH I RUS
1. Nie sposób ściśle odpowiedzieć na to pytanie.
Istnieje kilka teorii na temat pierwotnych siedzib Sło­
wian. Najbardziej prawdopodobna (wspomagana bada­
niami archeologicznymi) mówi, że przodkowie dzisiej­
szych narodów słowiańskich około 1800— 1500 r. p.n.e.
osiedlili się na ziemiach w dorzeczu Odry, Wisły
i Dniepru. Granicami pierwotnej wspólnoty prasło­
wiańskiej byłyby więc: na zachodzie — Odra, na pół­
nocy — Bałtyk, na wschodzie — środkowy Dniepr,
na południu — Karpaty. Niektórzy uczeni rozszerzają
ten obszar dalej na wschód, inni ograniczają go tylko
do dorzecza Wisły i Bugu.
2. Przyczyny były dwie. Przede wszystkim Słowia­
nie rozrastali się i musieli wędrować w poszukiwaniu
nowych ziem zdolnych ich wyżywić. Na zachodzie
przeszli więc Odrę i zajęli ziemie między tą rzeką
a Łabą, na północy i wschodzie parli naprzód, zasie­
169
dlając dorzecze Niemna, W ołgi i dzieslejszą Ukrainę.
Na południu przekroczyli Karpaty i zajęli dorzecze
Cisy (Nizinę Panońską). Dodatkowym czynnikiem
wzmagającym ekspansję Słowian był najazd plemion
gockich w II i I I I wieku n.e. Plemiona te idąc z pół­
nocnego zachodu na południowy wschód (dziesiejszy
kierunek Szczecin—Przemyśl) spowodowały podział
Słowian na grupę wschodnią i zachodnią. Część Sło­
wian wschodnich (może pod wpływem Hunów — IV w.
n.e.) przemieściła się na południe i opanowała cały
półwysep Bałkański, łącznie z Grecją i Peloponezem.
Z tych ostatnich krajów została jednak szybko w y ­
parta.
3. W V II I wieku Słowianie zajmowali olbrzymie
obszary Europy środkowej, wschodniej i południowej.
Na zachodzie opierali się oni o Łabę, na północy gra­
nicą były południowe wybrzeża Bałtyku, na wscho­
dzie sięgali za środkową Wołgę, zaś na południu zasie­
dlali ziemie aż do Adriatyku i Morza Czarnego. Jed­
ność ich była jednak rozbita przez plemiona awarskie,
które od V I do V II I wieku starały się wyprzeć Słowian
z Niziny Panońskiej. Cel ten osiągnęły tylko częścio­
wo, gdyż po klęsce doznanej od Karola Wielkiego (po­
czątek V II I wieku) nie zdołały już nikomu zagrozić.
4. Oderwanie się Słowian południowych od reszty
Słowian nastąpiło w wiekach V II— IX , kiedy to na N i­
zinie Panońskiej przebywało coraz mniej Słowian.
Wiąże się to oczywiście ze wspomnianym w punkcie
poprzednim najazdem Awarów. Wojny toczone na tym
terenie spowodowały jego wyludnienie, a najazd ple­
mion węgierskich (koniec IX wieku), które opanowały
całą Panonię, ostatecznie przerwał ciągłość osadnic­
twa Słowian. Słowianie południowi oderwali się cał­
kowicie od reszty swych braci
5. Przodkowie Czechów i Słowaków, którzy począt­
kowo (III— IV w.) należeli do grupy zachodniej Sło­
wian, potem zaczęli wędrówkę na południe i w okoli­
cach Niziny Panońskiej zetknęli się z idącymi od
Adriatyku Słowianami południowymi. Stąd pochodzą
pewne południowosłowiańskie cechy językowe w oze-
skim i słowackim, Kiedy jednak ná Nizinę Panońską
wtargnęli Awarowie, a potem Węgrzy, przodkowie
Czechów i Słowaków zmuszeni zostali do powrotu na
ziemie położone bardziej na północ. Ostatecznie osie­
dlili się oni na obszarze między Sudetami i Karpata­
mi a górami Szumawy i środkowym Dunajem. Warto
170
dodać, że plemiona te utworzyły pierwsze państwa
słowiańskie — państwo Samona (V II w. — częściowo
jeszcze na Nizinie Panońskiej) i Rzeszę Wielkomoraw-
ską (IX —X wiek — Morawy, Czechy, Łużyce, tereny
nad Balatonem, prawdopodobnie też Śląsk i państwo
Wiślan).
6. Najmniej zróżnicowani pod względem języ­
kowym są Słowianie wschodni. Wpłynęło na to' być
może bardzo długie utrzymywanie się języka cerkiew-
no-słowiańskiego jako języka urzędowego, ń także sła­
by (w porównaniu z innymi ziemiami słowiańskimi)
rozwój gospodarczy i polityczny ziem wschodniej Sło­
wiańszczyzny. Oczywiście teren ten był od początku
podzielony na wiele dialektów, nie różniły się one je ­
dnak zbytnio od siebie. O współczesnym literackim
języku ukraińskim można mówić dopiero od przeło­
mu w ieków X V III i X IX , współczesny literacki ję ­
zyk białoruski powstał jeszcze później. Nawet naj­
starszy z nich, literacki język rosyjski, sięga tylko
X V II wieku.
7. Łużyczanie — najmniejszy naród słowiański
(ok. 100 tysięcy) — posługują się dwoma językami, czy
też (jak sądzą niektórzy badacze) dwoma narzeczami:
doln¿łużyckim i górnołużyckim. Oba one należą do
grupy językowej zachodniosłowiańskiej, każdy z nich
bliższy jest jednak innemu językowi słowiańskiemu.
Język dolnołużycki, używany w okolicach Chociebuża
(Cottbus — NRD), jest bardzo bliski polszczyźnie, na­
tomiast język górnołużycki, używany w okolicach Bu-
dziszyna (NRD), wykazuje większe podobieństwo do
języka czeskiego.
8. Terminem „grupa lechicka” określa się blisko
spokrewnione językowo plemiona w obrębie Słowian
zachodnich (inne takie grupy to: łużycka i czesko-sło-
wacka). W skład tej grupy wchodziły plemiona mó­
wiące dialektem połabskim (żyjące niegdyś między
Odrą a Łabą, a także na Rugii), plemiona mówiące
dialektem pomorskim i plemiona mówiące dialektami
polskimi. W wiekach IX i X nastąpiło jednoczenie
wielu (większości) tych plemion i wyodrębnienie się
dwu języków, połabskiego i polskiego, do którego mo­
cno zbliżały się dialekty pomorskie. Dialekty lechickie
jako jedyne w słowiańszczyźnie zachowały samogło­
ski nosowe.
9. Najwcześniej (V III— IX wiek) został zapisany
dialekt południowosłowiański, bułgarsko-macedoński
171
z okolic Salonik. Jest to tzw. język staro- cerkiewno-
-słowiaóski. Nie można go traktować jako prajęzyka
wspólnego wszystkim Słowianom (zawiera np. wiele
cech regionalnych, południowosłowiańskich), ale i tak
jest on wykorzystywany jako punkt odniesienia przy
rekonstrukcji najdawniejszych, form wyrazów słowiań­
skich. Zachowane zabytki w języku scs pochodzą z od­
pisów z końca X i X I wieku i zawierają Ewangelie
Nowego Testamentu.
10. Obecnie Słowianie mówią dwunastoma języka­
mi. Do języków zachodniosłowiańskich należą: polski
(mówi nim ok. 35 min osób), czeski (ok. 10 min), sło­
wacki (ok. 4,5 min), górnołużycki (ok. 85 tys.), dolno-
łużycki (ok. 15 tys.). Języki wschodniosłowiańskie to:
rosyjski (ok. 120 milionów), ukraiński (ok. 36 min)
i białoruski (ok. 8,5 min). W skład języków południo­
wosłowiańskich wchodzą: serbochorwacki (ok. 16 min),
bułgarski (ok. 9 min), słoweński (ok. 1,6 min) i ma­
cedoński (ok. 1 min). Ogółem językami słowiańskimi
mówi około 240 min ludzi. Oczywiście wszystkie dane
należy traktować szacunkowo, w przybliżeniu.
38 . GDZIE M IE S Z K A Ł W ARSZ?
1. Miejscem zamieszkania Warsza była „osada
Warszewa”. Na co dzień rzeczownika osada (bądź wieś)
nie używano, mówiono po prostu: Warszewa. Przyro­
stek -ewa w tym wyrazie występuje dlatego, ie gło­
ska sz (kończąca temat nazwy Warsz) była dawniej
miękka i nie mogło po niej występować o (takie były
właściwości fonetyki staropolskiej). W innych wypad­
kach — po głoskach twardych — przyrostek brzmiał
-owa (por. Częstochowa, Wschowa). Forma Warszawa
(z niespotykanym przyrostkiem dzierżawczym -awa)
powstała zapewne w wyniku tzw. hiperpoprawności.
Otóż w gwarach Mazowsza w wielu wyrazach zamiast
a wymawiano e: jepko zam. japko, reczek zam. ra­
czek itd. Poprawną formę Warszewa wzięto więc w i­
docznie za taką formę zniekształconą i zmieniono na
„poprawną” — Warszawa. Legenda o Warsie i Sawie,
sztucznie dzieląca nazwę na dwa imiona (rzekomo:
Wars + Sawa = Warszawa) nie ma oczywiście nic
wspólnego z prawdą.
172
2. Nazwa ta pochodzi od imienia Poznan. Nazwy
dzierżawcze (tzn. oznaczające posiadaczy) tworzone
były w staropolszezyźnie nie tylko przyrostkami -ów,
-owa, owo, - ew, -ewa, -ewo, -in, -ina, -ino (np.
Rzesz-ów, Skarysz-ew, Konstanc-in), ale także przy­
rostkiem - j i Miasto założone przez Poznana nazywało
się więc: Poznanji gród -^Poznań. Analogiczną budo­
wę słowotwórczą mają, jasne do dziś, takie nazwy,
dzierżawcze, jak kozi (ogon), krowi (dzwonek). Podob­
nie zbudowane są i inne nazwy miast, np. Przemyśl
(od imienia Przemysł), Radom — dawniej Radom, do­
pełniacz Radomia (od imienia Radom).
3. Nazwa tego miasta pochodzi od imienia W.roci-
sław, skróconego do Wrotsław - » Wrocłaio. Dawniej
kończyła się ona głoską zmiękczoną w\ co do dzisiaj
widoczne jest w odmianie (Wrocławia, Wrocławiowi,
we Wrocławiu) — jest więc utworzona przyrostkiem
-ji, tak samo jak nazwa Poznań (patrz punkt 2). Imię
Wrocisław jest odmianką dawniejszego imienia War-
cisław, którego postać skrócona brzmiała Warsz. Tak
więc oba miasta, Warszawa i Wrocław, miały założy­
cieli o tym samym imieniu.
4. Nazw y te oznaczają wsie, których mieszkańcy
byli niegdyś wykonawcami prac rzemieślniczych, słu­
żebnych dla dworów panów feudalnych — książąt, bi­
skupów, klasztorów. Tak więc we wsi Grotniki mie­
szkali ludzie zajmujący się wyrobem grotów do. strzał
i kopii, w Psarach — ludzie hodujący dworskie psy
myśliwskie, w Piekarach — piekarze itd. Wokół gro­
dów i klasztorów było’ zwykle po kilka takich wsi.
5. Wsie o tej nazwie łączą się z procesem osadnic­
twa w X I I I wieku. Kmiecie godzący się na zagospoda­
rowanie ziemi jakiegoś pana feudalnego otrzymywali
od niego — aby móc podołać finansowo — od 2 do
24 lat wolnych od płacenia renty feudalnej (należności
za dzierżawę ziemi). Wsie, które otrzymywały takie
przywileje, nazywano Wolami, Wólkami lub Lgotami.
6. Opole to średniowieczny związek terytorialny
zachodnich Słowian. Obejmowało ono początkowo te­
rytorium będące we wspólnym użytkowaniu wszyst­
kich wolnych kmieci; później nazywano tak kilka są­
siadujących ze sobą wsi. Na każdym takim terytorium
znajdowała się miejscowość ufortyfikowana, dająca
w razie potrzeby schronienie mieszkańcom opola. Gdy
173
taka miejscowość przekształcała się w gród, a potem
miasto, mogła otrzymać dawną nazwę całego związku
— Opole.
7. Jest to staropolska nazwa wyspy rzecznej. Czę-
.sto osady położone na wyspach otrzymywały taką wła­
śnie nazwę (por. nazwę dzielnicy Wrocławia — Ostrów
Tumski). Rzeczownik ten ma zróżnicowany regionalnie
rodzaj gramatyczny: rodzaj żeński ma nazwa miasta
na Mazowszu (Ostrów Mazowiecka), rodzaj męski —
nazwa miasta w Poznańskiem (Osiróto Wielkopolski).
8. Nazwy te pochodzą od pierwszych mieszkańców
osad. Początkowo brzmiały one: Janowicy, Piotrowicy,
Michałowicy, a więc ’ludzie Jana, Piotra, Michała’. Już
jednak w X I I I — X IV wieku nazwami tymi zaczęto
określać nie tylko ludzi, lecz i osady. Z czasem za­
kończenie nazw nieco się zmieniło, a dawne, pierwotne
znaczenie znikło.
9. Jest to tzw. zrost. W pierwszym członie ma on
przymiotnik, w drugim rzeczownik, połączone bez ża­
dnego elementu dodatkowego, „zrosłe” w jedną całość.
Uwaga jednak przy odmianie: trzeba odmieniać obá
człony — Białegostoku, Białemustokowi, Białymsto-
kiem, o Białymstoku ifcd. W ten sposób zachowuje się
resztka odrębności poszczególnych części wyrazu.
10. Nazwę naszej ojczyzny należy wywodzić od rze­
czownika pole. Można było dawniej od niego utworzyć
aż trzy przymiotniki, znaczące prawie to samo: polny,
połowy i polski. Polska ziemia, kraina, to. tyle co
’kraina polna, pól pełna, obfitująca w pola’. Nazwa
Polska pojawia się po raz pierwszy w X I wieku. U ży­
wano jej zarówno dla oznaczenia całości terytorium,
na którym panowali Piastowie, jak też i dla tej jego
części, która była początkowo zamieszkała przez Po­
lan (’uprawiających poła, żyjących z pól’), czyli ziem
położonych nad Wartą i Pilicą. A by uniknąć niejas­
ności, około X IV wieku te ostatnie ziemie zaczęto na­
zywać Wielką Polską, zaś ziemie na południowym
wschodzie — Małą Polską. Odtąd nazwa Polska zo­
stała zarezerwowana tylko dla całości obszaru pań­
stwa.
174
3 9 . IM IO N A N A S ZYC H PRZO D KÓ W
1. W najstarszych dokumentach imię to jest zapi­
sywane bardzo różnie: Mysco, Misico, Mesco, Meseco,
tak że trudno odtworzyć jego poprawne brzmienie i —
co ważniejsze— powiązać z innymi imionami wówczas
używanymi. W zasadzie przypuszczenia mogą iść w dwu
kierunkach: 1) Imię to brzmiało Mieszko (zap. Mesco)
i było bądź skrótem imienia Miecisław (taki wywód
daje J. Długosz), bądź imieniem-przydomkiem, będą­
cym zdrobniałą nazwą niedźwiedzia. 2) Brzmiało ono
Myszko albo Miszko i było skrótem jakiegokolwiek
imienia o pierwszej sylabie M i- (M y-), np. Myślibor,
Miłosław, Miłowan (tak jak Staszko od Stanisław),
albo skrótem imienia zakończonego na -mysi; Bole-
mysł, Cieszymysł. Postać Myszko mogłaby się mistrzo­
w i Kadłubkowi skojarzyć z myszami i stąd owa legen­
da o myszach w początkach naszej historii. Spór tru­
dno rozstrzygnąć, a w historii przyjęło się imię w fo r­
mie Mieszko.
2. Jest to imię zawierające — jak większość imion
słowiańskich — życzenie. Bole znaczy tyle, co ’więcej’,
(por. rosyjskie boleje), członu sław, pojawiającego się
w wielu imionach, tłumaczyć- nie trzeba. Im ię Bole­
sław (’więcej sławy’) było bardzo częste w panują­
cej dynastii piastowskiej.
3. Nie. Powinno brzmieć ono Miecisław (skrócone:
Miecsław). Pierwszy człon tego imienia to bądź cza­
sownik mieć, bądź forma czasownika mietati (’mio­
tać’). Imię znaczy więc albo ’mający sławę’, albo ’rzu­
cający sławę’. W każdym jednak razie błędne, jest
odczytanie niedoskonałych zapisów tego imienia jako
Mieczysław i połączenie pierwszego członu z mieczem
(niby: ’mieczem sławę zdobywający’).
4. Imiona łacińskie zaczęły pojawiać się w średnio­
wieczu, podobnie jak imiona greckie i hebrajskie. Jest
to niewątpliwie skutek przyjęcia chrześcijaństwa
i wejścia Polski do obszaru kulturowego zachodniej
Europy. Imion zapożyczonych z łaciny mamy mnó­
stwo. Przytoczmy kilka z nich: August, Benedykt, Ce­
zary, Feliks, Juliusz, Klemens, Leon, Marek, Paweł,
W iktor, Beata, Flora, Klara, Sylwia. Niektóre imiona
tłumaczono z łaciny, tak jakby to były nazwy pospo­
lite. Ignacy — imię pochodzące od słowa ignis (’ogień’)
175
— przetłumaczono jako Zegota, imię Sylwester (silva
— la s’, Süvestris — ’żyjący w lesie’) — jako Lasota.
Jeszcze ciekawsze były losy imienia Pelegrinus. Prze­
tłumaczone jako Pielgrzym, zostało skrócone do Grzy-
mek, ten zaś skrót rozwinięto jako Grzymisław, analo­
gicznie do takich imion, jak Stanisław, Bożysław.
5. Nie. Pierwszy człon tego imienia wywodzi się
od dawnego czasownika włodać (por. włodarz, nazwi­
sko Włodarski). Pod wpływem czeskim zarówno cza­
sownik, jak i imię przybrały formę z a: Władysław,
toładać. Polskie brzmienie tego imienia to Włodzisław.
Podobne znaczenie ma (zachowane w postaci polskiej)
imię Włodzimierz. Brzmienie czeskie ma też inne imię:
Wacław. Jego polski odpowiednik brzmiał Więcsław.
6. Po marginesowych uwagach poczynionych po­
w yżej (np. w punktach 1, 2, 3, 5) odpowiedź będzie
chyba prosta: imiona dwuczłonowe były bardzo typo­
we dla słowiańszczyzny przedchrześcijańskiej. Pełniły
one zapewne funkcję zaklęcia, chroniącego przed nie­
szczęściem, a także zawierały życzenia co do losów
dziecka. W iele z nich tworzono drugim członem -sław
(Stanisław, Mirosław, Więcsław, Przemysław, Bogu­
sław itd.) bądź -m ir (Skarbimir, Kazim ir, Chwalimir,
Sławomir). Oczywiście w codziennym użyciu imiona
takie były niewygodne, masowo skracano je, nieraz
daleko odchodząc od pierwotnego brzmienia. Tak więc
od imienia Stanisław pochodzą m.in. skróty: Stach,
Staszek, Staszko, Stańko, Stańczyk; od Skarbim ir —
Skarbmir, Skarbek; od Przemysław — Przemysł, P rze­
mek, Przemko; od Kazim ir — Kazik, Kazko.
7. Przyswojenie fonetyczne imienia było, zwłaszcza
w stuleciach dawniejszych, zjawiskiem dość częstym.
Działo się tak dlatego, że imiona przejmowano z ję ­
zyków najczęściej drogą ustną i stąd możliwe przekrę­
cenia, zmiany. Niemieckie imię Albrecht przyjęliśmy
jako Olbracht, grecko-łacińskie Petrus jako Piotr, ła­
cińskie Paulus jako Paweł itd.
8. W pewnym sensie tak. Na gruncie polszczyzny
dokonało się bowiem skrócenie niepolskiego imienia
Mateus do Maciej. Samo zaś imię Mateus (polśkie
brzmienie Mateusz) zostało niewątpliwie spopulary­
zowane przez Nowy Testament.
9. Z czasem imiona przestały wystarczać dla roz­
różnienia poszczególnych mieszkańców osady czy mia-
176
sta. Ludzi przybywało szybciej niż imion, a moda na
pewne imiona dodatkowo komplikowała sytuację. A by
więc w rozmowie nie mylić kilku Janów, Przemysła­
wów czy Kazków, zaczęto dodawać im przydomki.
Podstawą ich były nieraz cechy fizyczne (Czarny, M a­
lec, Długosz — od długi), częściej cechy psychiczne
(Cichy, Słabosz, Milczek) nosicieli. Podobieństwo do
przedmiotów i zwierząt, posiadanie cech im przypisy­
wanych dawało takie przydomki, jak Noga, Kamień,
Baran, Kozioł, Sroka, W ilk.
10. W końcu i przydomków było za mało. Około
X V — X V I wieku szlachcice zaczęli używać (obok her­
bów — to zwyczaj jeszcze z X I I I wueku) stałych na­
zwisk. Często były one utworzone od miejsca zamie­
szkania lub nazwy włości: Wadowski, Wadowicki ■—
’z Wadowic’, Borowy — ’(mieszkający) w borze’, Z a ­
mojski (dawniej Zamośćcki) — ’właściciel Zamościa’.
W iele osób przyjmowało jako nazwiska dawne prze­
zwiska lub przydomki, określające cechy zewnętrzne
i wewnętrzne, dla innych, mających dwa imiona, dru­
gie stawało się nazwiskiem, zwłaszcza wtedy, gdy nie­
było ono często używane (np. Skarbek, Klim ek, Matyja,
od Skarbimir, Klemens, Mateusz). Byli wreszcie tacy,
którzy przyjęli nazwiska od wykonywanych przez sie­
bie zawodów — Zdun, Kowal, Piekarczyk. Do chło­
pów nazwiska docierały o wiele wolniej —- powszech­
ne stały się dopiero w wieku X IX . Aktem prawnym
zobowiązującym wszystkich do noszenia nazwisk były
przepisy Kodeksu Napoleona wprowadzone w Księ­
stwie Warszawskim w roku 1808.
40 . CO M A BÓG DO BOGACTW A?
1. Przymiotnik ten ma rdzeń wspólny z wyrazem-
bóg. Bóg oznaczał w epoce prasłowiańskiej nie tylko
potężną i dającą szczęście istotę, ale przede wszyst­
kim samo pojęcie szczęścia i pomyślności. To znacze­
nie — odpowiednio zmodyfikowane — przetrwało
w przymiotnikach bog-aty i u-bog-i. W związku z nimi
pozostaje też rzeczownik zboże, który oznaczał pier­
wotnie ’bogactwo’, ’w ielkie dochody’. Dopiero potem,,
w związku z rolniczą naturą Słowian, zwężono jego
12 — 500 zag. o ję z . p o lsk im 177
znaczenie do pewnego typu bogactwa — powstałego
z uprawy ziemi. Zbożny oznaczało więc ’szczęśliwy’,
’bogaty’ i w tym sensie należy go rozumieć w Bogu­
rodzicy. Dziś wyraz ten jest rzadko używanym syno­
nimem przymiotników zacny, bogobojny.
2. W staropołszczyźnie istniał czasownik gorzeć,
znaczący ’palić się’. Imiesłów od niego utworzony
brzmiał gorący (’palący się’). Potem (w X V III wieku)
czasownik gorzeć zaczęto odmieniać goreję, gorejesz
(zam. dawniejszego gorzę, gorzysz), a odpowiedni im ie­
słów przybrał formę gorejący. Pozostałość dawnej od­
miany — wyraz gorący zmienił więc przynależność do
części mowy, stał się przymiotnikiem, zmienił też nie­
co znaczenie.
3. Przymiotnik ten pochodzi od rzeczownika pan.
-Czasownikiem od tego rzeczownika utworzonym było
panić się, o formie dokonanej wspanić się — ’stać się
takim jak pan’, a więc ’świetnym, bogatym’. Jeden
z imiesłowów od tego czasownika brzmiał wspaniały
( ’taki, który stał się jak pan’, por. osowiały — ’taki,
który stał się jak sowa’). Potem imiesłów ten zmienił
swoją przynależność gramatyczną, stał się przymiotni­
kiem. Zmieniało się także jego znaczenie. Na plan dal­
szy schodziła „pańskość” w sensie dosłownym, na czo­
ło wysuwały się abstrakcyjniejsze, przenośne cechy:
piękno, zdolność wprowadzania w zachwyt, a dziś na­
wet chyba i dobroć.
4. Czasownik czytać był w staropołszczyźnie formą
częstotliwą od czasownika czyść (tak, jak biegać od
biec). Czytać to ’w iele razy czyść’ (biegać — ’wiele razy
biec>). Czasownik czyść (odmieniany cztę, czciesz,
czcie) ma związek ze słowem liczyć. Nic w tym dziw­
nego: nauka czytania jest czynnością skomplikowaną,
litery sylabizuje się i skupia razem, niejako liczy. Ta
bliskość pozostała do dziś w języku rosyjskim, w któ­
rym -Htirarb (ćitat’) znaczy ’czytać’, a c h u t a r b (sći-
tat’) — ’liczyć’,
5. Słowo przysięgać nawiązuje do dawnego zw y­
czaju. Otóż Słowianin ślubując coś, na znak dotrzyma­
nia ślubu dotykał ręką ziemi, potem Ewangelii lub
krzyża, a więc przy-sięgał tych przedmiotów. Czasow­
nik, o którym mowa, złożony jest więc z przedrostka
przy- i rdzenia sięgać. Oba te człony są do dziś żywe
w polszczyźnie, ale wyraz będący ich połączeniem ży­
wych skojarzeń słowotwórczych już nie budzi.
178
6. Słowa karzeł, król, a także imię Karol pochodzą
z tego samego źródła. Jest nim starogórnoniemieckie
słowo kari (’człowiek’, ’mężczyzna’, także pogardliwie).
Czesi zapożyczyli je w form ie kareł, a od nich praw­
dopodobnie Polacy w brzmieniu karzeł i ze zmienio­
nym znaczeniem. To samo słowo, tąż drogą zostało
zapożyczone jako imię własne. W staropołszczyźnie
brzmiało ono tak samo jak rzeczownik pospolity —
Karzeł. Forma Karol jest postacią zlatynizowaną, któ­
ra pojawiła się nieco później. Starogermański wyraz
kari był też podstawą frankońskiego imienia K arl,
przejętego przez języki _ zachodniosłowiańskie przed
wiekiem X w postaci kroi, z charakterystyczną prze­
stawką grupy, ^or- w -ro-. Owo przejęte imię za­
częło oznaczać wśród Słowian władcę wielkiego i po­
tężnego, przede wszystkim przez skojarzenie z cesa­
rzem Karolem Wielkim.
7. Etymologia tego rzeczownika do dziś nie jest
wyjaśniona. Pojawia się on dopiero w X V I—X V H
wieku, zrazu prawdopodobnie jako wyraz o ujemnym
zabarwieniu uczuciowym. Potem, w wieku X V III,
używany jest równolegle do dawniejszej niewiasty
i białogłowy, by w wieku X I X wyprzeć je niemal zu­
pełnie. Przypuszczano, że wyraz ten pochodzi z języka-
niemieckiego (starogórnoniemieckie gabetta — ’nałoż­
nica’ lub niemieckie kebs — weib — ’nałożnica’) albo
nawet fińskiego (kave — ’kobieta, matka’), brak jednak
na to dowodów. Próbowano też wywodzić ten wyraz
od kob — ’chlew’ (kobieta — ’zajmująca się chlewem’)
albo od zaświadczonego w językach południowosło-
wiańskich czasownika kobiti — ’wróżyć’ (kobieta —
’wywróżona’ <na żon ę». Żaden z wywodów nie zyskał
jednak aprobaty ogółu językoznawców.
8. Ten rzeczownik mówi nieco o wierzeniach na­
szych przodków. Księżyc to ’syn księdza’ (tak jak sta­
rościc — ’syn starosty’). Ksiądz w staropołszczyźnie zaś
to tyle co ’znaczny, możny pan’, a więc ’władca’. Skoro
miesiączek był na niebie „synem władcy” , któż był
samym władcą? Oczywiście „światło większe” — Słoń­
ce. Tak więc dawni Słowianie powiązali dwa najważ­
niejsze dla nich ciała niebieskie stosunkiem pokre­
wieństwa ojciec — syn.
9. W yraz ten ma związek z czasownikiem rzezać
użytym w znaczeniu ’ciąć’. Otóż obraz to nic innego
jak ’rzecz wycięta, wyrzezana w drzewie’. Tak w ięc
w X I II— X IV wieku wyraz ten oznaczał dzisiejszą
179
rzeźbę (wywodzącą się oczywiście z tego samego rdze­
nia). Obraz mógł być nawet przedmiotem wyrzezanym
w kamieniu. Ponieważ zaś w sztuce średniowiecznej
rzeźby często przedstawiały podobizny ludzi, świętych,
stopniowo "wyraz obraz nabrał znaczenia ’podobizna’,
’podobieństwo’. (Pozostałością tego jest wyrażenie „na
obraz i podobieństwo boże” , w którym obraz niejasno
się tłumaczył, dodano więc na wszelki wypadek słowo
-podobieństwo.) Z czasem nie wszelką podobiznę zaczę­
to nazywać obrazem, lecz tylko tę, która była nama­
lowana na desce, płótnie itd. W ten sposób obraz na­
brał znaczenia dzisiejszego.
10. Etymologia tego wyrazu prowadzi do czasowni­
ka brodzić. Oprócz znaczenia dzisiejszego miał on daw­
niej znaczenie ’iść wolno’, 'kroczyć’. Od niego pochodzi
rzeczownik bród, który w jednym ze znaczeń wyrażał
mniej więcej: ’to po czym się idzie, kroczy’, a więc
’droga’. Zejść z brodu znaczyło więc ’zboczyć, zejść
z drogi’, a w znaczeniu przenośnym — ’zejść z dobrej
drogi — prawa, normy’. Od tego to wyrażenia przyim-
kowego utworzono rzeczownik zbrodnia. W skrócie
można by więc to zapisać tak: brodzić -> bród ->■
z brodu ->■ zbrodnia. Rzeczownik bród żyw y jeśt do
dziś w innym ze swoich znaczeń: ’płytkie miejsce
w rzece, przez które można przejść na drugi brzeg’.
41 . CZĘSTOCHOWA = CZĘSTO CHOWA?
1. Często przerabia się tę nazwę na smętarz i łą­
czy z wyrazem smętek. Cmentarz-smętarz byłby więc
miejscem smutku, zadumy. W rzeczywistości rzeczow­
nik ten jest zapożyczony z języka łacińskiego: coeme-
terium, a to znowu zostało zapożyczone ze starożytnej
greki. W języku tym koimeterion znaczy ’miejsce spo­
koju’.
2. Niejednemu dawnemu chłopcu wiejskiemu czy­
tanie sprawiało dużą trudność, a ponieważ nauka po­
czątkowa często była popierana argumentami przemo­
cy fizycznej (pamiętamy, jak to nauczyciel z nowelki
Prusa dawał Antkowi baty „na rozgrzewkę”), w yw o­
ływała też w iele płaczu, lamentów. Dlatego pierwszy
podręcznik przezwano „lamentarzem”, boć przecież
180
„elementarz” w pojęciu ucznia nic nie znaczyło. N a­
prawdę zaś słowo to wywodzi się z łaciny, gdzie ele-
mentarius znaczy ’początkowy'.
3. Mecenas trochę już humorystycznie bywa nazy­
wany „męczynas” , ponieważ miał on jakoby zawsze
„wyciskać” od bronionych znaczną gotówkę w zamian
za gotowość obrony. Mówiący tak ludzie ze środowisk
mało wykształconych nie mogli wiedzieć, że adwoka­
tów nazwano — przez analogię do pełnionej roli obroń­
cy, wspomożyciela — imieniem słynnego opiekuna
poetów w czasach cesarstwa rzymskiego — Maecenasa.
4. „Miasto to nazywa się tak dlatego, że jadącym
do niego w czasie zbliżania często chowa się za wzgó­
rzami” . Ta etymologia ludowa dzieli nazwę Częstocho­
wa zupełnie mechanicznie. Złożeń tego typu (z czasow­
nikiem w 3. osobie liczby pojedynczej w drugim czło­
nie) nie ma w polszezyźnie. Nazwa miasta wywodzi się
od imienia własnego Częstoch (pierwotnie Czestoch)
i jest nazwą dzierżawczą. Częstochowa osada to ’osada
Częstocha’, tak jak do dziś jeszcze ojcowa zagroda —
’zagroda ojca’. W codziennym użyciu opuszczano sło­
wo osada i tak utrwaliła się dzisiejsza nazwa.
5. Roślina ta ma bury kolor, dlatego bywa nazy­
wana burakiem. Ta hipoteza nie jest nie do przyjęcia,
właściwsze jednak wydaje się wiązanie jej z łacińskim
i włoskim słowem borrapo. Trudność w tym, że w y ­
raz ów znaczył ’ogóreczek’ i nie wiadomo, w jaki spo­
sób dokonała się w nim zmiana znaczenia. Być może
było tak, jak podaje Słoumik etymologiczny Bruckne­
ra — z obu warzyw robiono sałatkę, potem ich nazwy
się pomieszały. Pewności jednak nie ma i kto wie, czy
etymologia ludowa nie jest w tym wypadku słuszna.
6. Niezwyczajna budowa tego zwierzęcia, a przede
wszystkim noszenie garbów, kazała ludowi wywodzić
jego nazwę z zestawienia: wielki błąd. Takim bowiem
wypaczeniem natury miałoby być to zwierzę. Oczywi­
ście z punktu widzenia słowotwórstwa taka etymolo­
gia jest niemożliwa; w polszezyźnie nigdy nie nastę­
puje „obcięcie” końcowego fragmentu wyrazu i do­
łączenie do części pozostałej wyrazu następnego. Ety­
mologia wyrazu -wielbłąd jest inna i nader ciekawa.
Otóż nazwa ta wywodzi się z gockiego ulbandus, a to
z łacińskiego elephantus, co znowu z greckiego elefas,
elefantos. Nazwa ta we wszystkich (oprócz polskiego)
cytowanych językach oznaczała też wielkie zwierzę.
181
ale zupełnie inne — słonia. Widocznie Słowianie, gdy
zetknęli się z wielbłądem, nadali mu imię jakiegoś
wielkiego zwierzęcia, o którym słyszeli wcześniej
z opowiadań, żywotów świętych i temu podobnych
źródeł. Skądże więc wzięła się nazwa słoń? Ciekawe,
że pochodzi ona od tureckiego wyrazu e|r|sian, co
oznacza ’tygrys’. Pomieszanie zupełne: wielbłąd
„ukradł” nazwę słoniowi, ten z kolei zabrał ją tygry­
sowi. Na szczęście tygrys nie był tak zaborczy. Jego
nazwa wywodzi się z łacińskiego słowa tigr, tigris„
oznaczającego to samo zwierzę co w polszczyźnie.
7. Marzec został rzekomo tak nazwany dlatego, że
pogoda wtedy „maże się” , jest niewyraźna, zamglona.
Fałszywość tego wywodu widać już z ortografii: gdyby
marzec związany był z mazać się, pisałby się przez ż.
W rzeczywistości nazwę tego miesiąca zaczerpnęliśmy
z niemieckiego Marz (może przez staroczeski rrtarec?),
a ta niemiecka nazwa wywodzi się z łacińskiej m ar-
tius — ’miesiąc Marsa’.
8. Znaczna większość czytelników opowie się pew ­
nie za wiązaniem tego wyrazu z rzeczownikiem grzechu
Roz-grzeszyć to jakby uwolnić od grzechu. Takie sko­
jarzenie było i dawniej powszechne do tego stopnia,
że wpłynęło na pisownię i wym owę tego wyrazu. W ła­
ściwie należałoby go pisać rozdrzeszyć, co odpowiada
dzisiejszemu roz-wiązać. Czasownik rzeszyć o znacze­
niu ’wiązać’ znikł całkowicie (pozostałością po nim
jest rzeczownik rzesza — ’to, co związane’, ’związek’),
zaś rozdrzeszyć połączono z sytuacją spowiedzi (mó­
wiono dawniej: „rozdrzeszyć z grzechów”) i zmieniono
na rozgrzeszyć. Rozdrzeszyć w żaden sposób się nie
tłumaczyło, rozgrzeszyć miało budowę jasną.
9. Nazwę tego narodu wywodzi się bardzo często
od przymiotnika niemy, uzasadniając to w ten sposób,
że Słowianie nie mogąc w żaden sposób zrozumieć
mowy germańskiej, mówiących nią przezwali „niemy­
mi” , „Niemcami” . I choć taki -wywód podawali nawet
dawniejsi językoznawcy, wydaje się, że jest to właśnie
etymologia ludowa. Trudno przypuszczać, żeby na­
zwano niemym cały naród, którego mowę słyszano,
i to nieraz aż za często. Prawdopodobniejsza jest hipo­
teza, że Niemcy to przystosowana fonetycznie nazwa
jakiegoś małego plemienia germańskiego, bezpośrednio'
sąsiadującego ze Słowianami — potem nastąpiło roz­
szerzenie nazwy na wszystkie plemiona między R e­
nem a Łabą. Takie rozszerzenie nie jest wypadkiem
182
wyjątkowym, w ten sam sposób powstała nazwa ca­
łego obszaru naszego kraju (patrz rozdział 38, punkt 10).
10. Dziś się powszechnie uważa, iż przymiotnik ten
pochodzi od rzeczownika krew, przyczynia się do tego
zresztą dzisiejsze znaczenie tego wyrazu: ’porywczy,
popędliwy’. W rzeczywistości wiązać należy przymiot­
nik krewki z pojęciem... kruchości. W staropolszczyź-
nie brzmiał on krechki i znaczył 'słaby, ułomny,
chwiejny’. Był wtedy spokrewniony z przymiotnikiem
kruchy. Potem ehwiejność wym owy spowodowała
w wyrazie zmianę -ch - na tę zaś nową formę
ik refk i) wzięto za niepoprawną ortograficznie postać
przymiotnika pochodzącego od rzeczownika krew.
Zmieniono więc ortografię, a za tym poszła zmiana
znaczenia.
42. R ZE W N Y LEW
1. Początkowo rzeczownik ten znaczył 1316?, .bia­
łość’. Tak jest do dziś w języku rosyjskim: 6ejm3Ha
CHera (bielizna sniega) znaczy 'biel śniegu’. Później
nabrał on znaczenia konkretnego: ’biała szata, białe
ubranie’. W tym też znaczeniu używa go Mickiewicz
w Panu Tadeuszu („Pośrodku szła dziewczyna w bie­
liznę ubrana”). Dziś bielizna oznacza tylko spodnią
odzież z tkaniny lub trykotu albo wyroby z tkaniny
używane dla potrzeb domowych (np. bielizna poście­
lowa). Nie muszą one być koniecznie białe. Zestawie­
nie kolorowa bielizna nie razi nas, choć logicznie bio­
rąc jest ono wewnętrznie sprzeczne.
2. Wniosek zawsze oznaczał 'coś wnoszonego’. Tyle
tylko, że dawniej (aż do X IX wieku) miał on znacze­
nie wnoszenia czegoś konkretnego. Wnioskiem mogły
być np. dobra ziemskie zapisywane pannie w posagu.
Z czasem zaczęto używać tego wyrazu w znaczeniu
przenośnym — wnoszenia myślowego, a więc w zna­
czeniu konkluzji, tego, co wynika z rozumowania. P ier­
wotne znaczenie jest już dziś zupełnie zapomniane.
3. List znaczył początkowo to, co dziś rzeczownik
liść, a więc ’część rośliny’. Potem nazywano tak ka­
183
wałek papieru (cienki, przez to podobny do liścia na
drzewie), aż w końcu wyraz nabrał znaczenia dzisiej­
szego. Sprzyjało tym zmianom znaczeniowym to, że
już w X V I wieku powstał wyraz liść (jako rzekoma
liczba pojedyncza od form y liście — faktycznie formy
nie liczby mnogiej, lecz rzeczownika zbiorowego), któ­
ry zaczął być stosowany jako nazwa części rośliny,,
mógł więc list wyspecjalizować się w znaczeniu ’arku­
sza papieru’, ’korespondencji’.
4. Rzewny to przymiotnik pochodzący od zapom­
nianego dziś czasownika rzwieć — ’ryczeć z gniewu’.
Rzewny znaczyło więc pierwotnie ’ryczący, gniewny,
rozzłoszczony’. Zmiana znaczenia jest całkowita, boć
przecież dziś rzewny to... ’pełen żalu’, ’smutny’, ’me­
lancholijny’, ’tkliw y’, ’smętny’, ’tęskny*. A jeszcze
w wieku X V I można było powiedzieć rzewny lew i nie
była to wcale subtelna przenośnia poetycka.
5. Przytom ny to dawniej, zgodnie ze swoją budo­
wą, ’przy tym będący’, a więc ’obecny’. Zrozumiałe jest
chyba jeszcze powiedzenie w m ojej przytomności —
’w mojej obecności’. Potem obecność fizyczną zastą­
piono „obecnością duchową” i stąd pochodzi dzisiejsze
znaczenie — ’będący w pełni świadomości’. Przy oka­
zji warto zauważyć, że forma narzędnika liczby poje­
dynczej zaimka ten — tom ■— w wyrazie przytomny
jest dawną formą odmiany tego zaimka. Dzisiejsza fo r­
ma tym powstała pod wpływem analogii do odmiany
innych zaimków, zakończonych na spółgłoskę miękką*
6. Grzeczny jest przymiotnikiem pochodzącym od
wyrażenia k rzeczy. Dawniej przymiotnik ten znaczył
więc *będący k rzeczy’ — ’stosowny, odpowiedni’..
Można więc było powiedzieć zamek grzeczny do obro­
ny, szabla grzeczna. Z czasem na plan pierwszy w y­
sunęło się znaczenie ’dobry’, ’stosownie zachowujący
się’, a stąd już krok do znaczenia dzisiejszego: ’dobrze
wychowany, uprzejmy’.
7. Objaśnić to w jednym ze staropolskich znaczeń
tyle co ’uczynić jasnym’, ’oświetlić’. Czasownik ten
miał więc (podobnie jak większość wyrazów w tym
rozdziale omawianych) znaczenie konkretne. Można
więc było np. objaśnić izbę. Pokrewne z tym było zna­
czenie: ’oblać światłem’, ’otoczyć blaskiem’. Z niego
wywodzi się inne dawne znaczenie: ’uświetnić’, ’oto­
czyć chwałą’. Później omawiany czasownik nabrał zna­
czenia przenośnego — 'uczynić jasnym, zrozumiałym’*
184
Znaczenie dosłowne tego czasownika jest dziś żywe
tylko w związkach frazeologicznych: objaśnić lampę,
świecę.
8. Czasownik przerazić miał dawniej również zna­
czenie konkretne, związane z podstawowym dla niego
czasownikiem razić i pierwotnym rdzeniem -raz-.
Prze-razić to ’przeszyć’, ’przekłuć’ (np. strzałą lub
szpadą). Uczucie, jakie wzbudzał ten proces w czło­
wieku, który go doznawał, było tak silne, że wysunęło
się na plan pierwszy. Dawne znaczenie zostało zapom­
niane i dziś przerazić to tylko ’przejąć lękiem’, ’mocno
przestraszyć’.
9. Miernie (dawniej mierno) spokrewnione jest
z rzeczownikiem miara. Nic też dziwnego, że miernie
to początkowo ’celnie, trafnie, dokładnie’. Już w X V I
wieku miał jednak ten przysłówek drugie znaczenie:
’powściągliwie’, ’umiarkowanie’. Z niego to zapewne
rozwinęło się znaczenie dzisiejsze (’przeciętnie, średnio,
nie najlepiej’), jakże odległe od dawnego znaczenia.
10. Przysłówek prawie wywodzi się od przymiotni­
ka prawy, a ten w jednym ze znaczeń oznacza: ’praw­
dziw y’, ’właściwy’. Prawie znaczyło więc ’prawdziwie’,
’dokładnie’, ’jak potrzeba’, ’w sam raz’. Zdanie „Jan
prawie to zrobił” nie znaczyło oczywiście, że Jan czyn­
ności nie dokończył, lecz przeciwnie, że ją wykonał
i to właśnie teraz. Dawne znaczenie zachował ten
przysłówek w języku czeskim, gdzie prave — ’właśnie’,
’akurat’. Także w mowie Polaków z południowych re ­
gionów kraju prawie znaczy ’dokładnie’. Podczas gdy
dla warszawiaka godzina „prawie szósta”, to np. 1754,
dla krakowianina jest to dokładnie 18°°.
43. CO TO JEST CZECHEŁ?
1. Sampierz, szampierz, sąpierz to staropolska na­
zwa p r z e c i w n i k a , zwłaszcza przeciwnika w są­
dzie. Wiąże się ten wyraz z dawną nazwą sądu —
prza i rdzeniem -p ierz- (zachowanym do dziś w sło­
wach zaprzeć się, wyprzeć się, spierać się). Sąpierz to
’współ-sądzony’, a więc pozwany do sądu. Później sło­
185
wem tym zaczęto określać wszelkiego przeciwnika, r y ­
wala, a nawet skoczka (konika) szachowego. S ą s i a d
to w staropolszczyźnie granicznik lub podlesiedlnik
(etymologia tych słów jest jasna), używano także w y ­
razu dzisiejszego, z w o l e n n i k nazywany był nato­
miast uczennikiem, wotownikiem.
2. Jątrew, jątrewka to staropolska nazwa b r a t o ­
w e j . Słowiańska terminologia dotycząca stosunków
pokrewieństwa była nadzwyczaj bogata, każdy krew ­
ny czy powinowaty ze strony obojga rodziców nazy­
wany był inaczej. Badacze doliczyli się ponad 500 nazw
stopni pokrewieństwa w prasłowiańszczyźnie. Wiąże
się to oczywiście z rodowym ustrojem dawnych Sło­
wian, w którym ważne były w hierarchii społecznej
drobne nawet różnice stopni pokrewieństwa. Z cza­
sem te liczne nazwy zaczęły się mieszać (np. jątrewką
nazywano też synową), rzadziej używane zanikły,
wprowadzono nowe, ogólniejsze (np. szwagier). M a t ­
k a m ę ż a nazywana była w staropolszczyźnie świe­
krą, s y n o w a zaś snechą, sneszką.
3. Latopisem nazywano dawniej k r o n i k ę , zwła­
szcza kronikę ruską. Być może jest to pożyczka ruska
(letopis), o znaczeniu zresztą przejrzystym. Lato to nie
tylko pora roku, ale i cały rok (do dziś przecież w licz­
bie mnogiej mamy lata), czyli latopis to ’rocznik, kro­
nika, księga’, w której pod rocznymi datami zapisy­
wano najważniejsze wydarzenia. Latopisem nazywano
też nieraz średniowiecznego kronikarza, ale częściej
otrzymywał on miano latopiszec. K s i ę g a r n i a to
dawniej libraryja (łac. liber — ’książka’), zaś l i s t
nazywano epistołą (łac. epistula) lub liściem.
i. Rucho było dawniej nazwą s u k n i , szaty, oczy­
wiście nie tylko niewieściej. Czasem rozszerzano tę
nazwę na całe ubranie, przyodziewek. Rzadziej uży­
wano tego słowa na oznaczenie trenu przy sukni. Na
p o c h ó d , marsz, ruch w szachach mówiono szcie.
Rzeczownik ten pochodzi od czasownika iść (czas prze­
szły szedł — stąd szcie), ale dziś jest zupełnie zapo­
mniany. S t o s u n e k p ł c i o w y określano kilkoma
synonimami: rzecz, skutek, sprawa, zejście, złączenie
małżeńskie, uczynek męski.
5. Stare to słowo, jeszcze prasłowiańskie, oznaczało
w staropolszczyźnie m ł o d z i e ń c a , chłopca, czasami
nawet mężczyznę w ogóle. Już wtedy dokonała się
zmiana w stosunku do znaczenia prasłowiańskiego,
kiedy to wyraz ten oznaczał ’sługę’, ’najemnika’. Ety-
186
mologicznie znaczy on ’niemowę’ (rdzeń ten sam co
w pro-rok, rzec), jako że sługa nigdy nie miał prawa
zabierać głosu w obecności pana. S ł u g ę w staropol­
szczyźnie nazywano już innymi wyrazami. Mówiono
nań czeladnik, służebnik, nagalec (galić — ’służyć’).
Niewolnika określano natomiast terminami ję -
ciec, kupieniec, pojmaniec, przedaniec, zapewne w za­
leżności od sposobu zdobycia.
6. Wyrazu skot używano w staropolszczyźnie na
oznaczenie b y d ł a . Słowo to, zapożyczone przez wszy­
stkich Słowian z języka gockiego, w którym skatts —
’pieniądz’, mówi o tym, jak wielką wagę przywiązy­
wali nasi przodkowie do zwierząt gospodarskich, skoro
były one wartością, do której, jak do pieniądza, odno­
szono wszelkie inne wartości. Wyraz skot w nie zmie­
nionym znaczeniu przetrwał do dziś w innych języ­
kach słowiańskich, np. rosyjskim i czeskim. Każde
zwierzę d o m o w e nazywano dawniej dobytczę
lub dobytek. Na określenie z w i e r z ę c i a w ogóle
używano słów bestyja, niema twarz, zwierzę.
7. Wełń, wełn lub wełna to dawne określenie f a l i
m o r s k i e j , bałwana. Jest to wyraz bardzo dawny,
wspólny wszystkim Słowianom, w niektórych językach
słowiańskich używany do dziś (np. rosyjskie sojiua —
wołna, czeskie ulna). Nazwa w e ł n y brzmiała w sta­
ropolszczyźnie tak samo jak dziś. Jest to słowo równie
stare jak poprzednie, na dodatek równobrzmiące
z nim, mamy tu więc chyba do czynienia z dawnymi
homonimami (na temat homonimów patrz rozdział Z a ­
mek w zamku). Na określenie pojęcia n a z e w n ą t r z
używano dawniej określenia weń. Czasami przysłó­
wek ten w w ersji wen stawał się wykrzyknikiem
o znaczeniu ’precz5(dzisiejsze toon!).
8. Zufka, zufka, zófeczka, to niektóre ze staropol­
skich nazw z u p y . Wszystkie te wyrazy pochodzą od
niemieckiej nazwy polewki — die Suppe. Nasi przod­
kowie mieli ponadto w iele określeń na poszczególne
rodzaje zup. Z dziś już nie używanych warto w ym ie­
nić beremuszkę (zupę piwną), gramatkę lub gramatykę
(zupę chlebową z piwem), farmułę (zupę owocową).
H a f t k ę nazywano dawniej ajtką lub haczykiem, na­
tomiast g u z i k — knaflikiem (z niemieckiego der
Knopf) lub pągzcicą (por. rosyjskie nyzaauufl., z języ­
ka cerkiewnego pągwica — ’kulka’).
9. Czecheł, czechło to staropolskie nazwy p r z e ­
ś c i e r a d ł a , a także koszuli, zwłaszcza całunu śmier­
187
telnego. Na k o s z u l ę istniały jeszcze inne określe­
nia: ciasnocha, gzło, lanka, odzienica. Etymologicznie
nazwa czecheł wiąże się niewątpliwie z czasownikiem
czesać — koszule, prześcieradła robiono z włókna cze­
sanego. R ę c z n i k oprócz tej nazwy miał włoskie
miano tawalia (włoskie tavaglia). Nazwa g r z e b i e ń
nie zmieniła się od wieków i zawsze oznaczała to sa­
mo, co dziś.
10. Godzinnikiem nazywano dawniej to, co pokazu­
je godziny (pamiętajmy, że pierwsze zegary miały ty l­
ko jedną wskazówkę — godzinną), a więc z e g a r .
Dopiero później nowa nazwa, zapożyczona z ówczesne­
go niemieckiego (der S e ig e r — -’klepsydra, zegar w ie­
żow y’), wyparła nazwę rodzimą. Z e g a r m i s t r z był
rzemieślnikiem, który nastał u nas dość późno (około
X V II wieku), i od razu zapewne dano mu, kopiowaną
z niemieckiego (der Seigermeister), dzisiejszą nazwę.
W a r t o w n i k a nazywano dawniej stróżnym.
44 . D Z IW N Y IM PO RT
1. Jest to bardzo stare zapożyczenie, chyba jeszcze
ogólnosłowiańskie. W yraz ten pożyczono z dialektu
starogórnoniemieckiego jeszcze w epoce przedpiśmien-
nej (przed X wiekiem). Po niemiecku wyraz ten
brzmiał pfenning, czego kontynuacją jest dzisiejsza
nazwa drobnej monety niemieckiej. Kontakty między
sąsiadującymi już wówczas Słowianami i Germanami
były dość żywe, nie zawsze zresztą ograniczały się do
wojen i napaści. Do języków słowiańskich przeszły ze
starogermańskich (niemieckich, gockich) takie wyrazy,
jak chleb (stgrn. hleib), ksiądz (stgm. kuning), miecz
(goe. męki). Dzisiaj wydaje się, że są to w yrazy rdzen­
nie słowiańskie.
2. Ten wyraz trafił do nas przez pośrednictwo.
Wywodzi się on z języka greckiego (aggelos — '’poseł,
wysłannik’), stąd przeszedł do łaciny (angelus), kiedy
zaś Czesi przyjęli chrześcijaństwo, zapożyczyli go
w form ie arnel. Dalej pomoże nam historia. Mieszko I
bierze z rąk czeskich chrzest, a polszczyzna zapożycza
z tego samego źródła wiele słów dotyczących termino-
188
logii nowego obrządku. Prócz anioła zapożyczyliśmy
więc w ten sam sposób w yrazy: ewangelia (cz. evanje-
lium -e- łac. euangelium gr. euangelion — ’dobra
nowina’), pacierz (cz. patef łac. pater), koląda (cz_
kolada « - łac. calendae). Z języka czeskiego zapożyczy­
liśmy takie wyrazy, jak kościół, ołtarz, opat, msza. Te
w yrazy wywodzą się również z łaciny (castellum, a l-
tare, abbatem, missa), ale zanim trafiły do czeszczyzny,
przeszły przez językowe pośrednictwo niemieckie, po­
dobnie jak grecki wyraz christos (stgm. krist, słowiań­
skie krbst~t>, strp. krzest, potem chrzest).
3. Historia tego wyrazu pozostaje w ścisłym związ­
ku z rozwojem kolonizacji niemieckiej na ziemiach
polskich w X I II i X IV wieku. Mieszczaństwo niemiec­
kie przyniosło wówczas nie tylko swoje prawa i zw y­
czaje, ale również wiele terminów dotyczących gospo­
darki i organizacji miast. Przystosowane fonetycznie
do polszczyzny przetrwały w niej do dziś i trudno-
je nieraz nawet skojarzyć z niemieckim źródłem. Ry­
nek to niem. ring, ganek — gang. Z języka niemieckie­
go pochodzą też burmistrz, wójt, garbarz, handel, he­
bel, kram, majster, malarz, płatnerz, snycerz i w iele
innych.
4. Średniowiecze to okres panowania łaciny. Nic
więc dziwnego, że bezpośrednio z tego języka przeni­
knęło do polszczyzny wiele wyrazów, zwłaszcza term i­
nów naukowych, np. prawniczych, i pojęć oderwanych.
Adwersarz to łac. adwersarius — ’przeciwnik, wróg’.
Tych łacińskich zapożyczeń, żywych do dziś, jest bar­
dzo wiele. Przykładowo wymieńmy kilka ich typów:
1) abdykować, dekret, dokument, epilog, reguła, sens,,
traktat — obrazują pożyczki typów wymienionych po­
wyżej; 2) akademik, aktor, architekt, ekonom, fizyk„
polityk — to nazwy zawodów; 3) ampułka, aparat, bi­
ret, kałamarz, kolumna, korona, tron — to przykłady
zapożyczeń nazw przedmiotów konkretnych. W pływ y
łaciny zmalały nieco w okresie Odrodzenia, ponowny
zalew latynizmów obserwujemy w czasach upadku ję­
zyka polskiego w wiekach X V II i X V I II (częściowo).
5. Ta czeska postać wyrazu zastąpiła dawną polską
gańbę (której podstawą słowotwórczą jest ganić).
W pływ y czeszczyzny były dość silne wr epoce Odrodze­
nia. Uchodziła ona wówczas za język wykwintny, była
używana nawet na dworze króle-wskim tak często, że
niektórzy pisarze ostrzegali, iż -własny język może zo­
stać -wskutek tego zaniedbany. Ówczesne wyrazowe po­
189
życzki czeskie to m.in. jedwab, kuchnia, tabor; czeską
postać ma wiele form z n zamiast g, np. błahy, hardy,
hojny, wahać się, hrabia.
6. Królow a Bona przywiozła do Polski nie tylko
obyczaje i potrawy włoskie, wraz z jej przyjazdem ję ­
zyk spadkobierców Rzymu zaczął oddziaływać na pol­
szczyznę. W pływ y włoskie dotyczyły głównie życia
dworskiego, m in. muzyki i tańca oraz kuchni. Z za­
pożyczeń typu pierwszego wymieńmy przykładowo
wyrazy aria, sonata, opera, balet; do zapożyczeń typu
drugiego (nazw przedmiotów) należą m.in. kalafior,
pomidor, makaron; sałata, marcypan, tort. Jest też nieco
zapożyczeń włoskich z innych -dziedzin: bank, kredyt,
poczta, bandyta, floret, forteca, szpada.
7. Jest to słowo węgierskie. Kontakty polszczyzny
z tym językiem datują się jeszcze z X IV wieku (Lud­
w ik Węgierski, Jadwiga na tronie polskim), jednak
rozw ijają się znacznie za panowania Stefana Batorego
i trwają przez wiek X V II, kiedy to przychodziło nieraz
z „bratankami” się potykać. Słowa węgierskie przy­
jęły się w dwu dziedzinach •— wojskowości i ubiorach:
dobosz, giermek, hajduk, husarz, orszak, szyszak, ciż-
my, delia, kołpak, kontusz.
8. To słowo tureckie. W pływ y tureckie przypisać
należy ciągłym walkom, które w X V II wieku prowa­
dziła Polska z państwem tureckim. Nic też dziwnego,
że zapożyczyliśmy z języka przeciwników wyrazy do­
tyczące tytułów wojskowych, oznak wojskowych i dzie­
dzin życia z wojskowością związanych. Oprócz tytuło­
w ej bułatay z języka tureckiego pochodzą m.in.: basza,
chan, ciura, dziryt, giaur, haracz, jasyr, kajdany, koł­
czan.
9. W yraz ten pochodzi' z języka francuskiego. W pły­
w y francuskie rozpoczynają się w wieku X V II, kiedy
to królowie polscy brali za żony Francuzki (Maria
Ludwika, Marysieńka Sobieska), a trw ają i potem —
przez cały wiek osiemnasty, gdy Francja promieniuje
na Europę ideologią oświecenia i modą. Język francu­
ski jest wówczas w Polsce w powszechnym użyciu.
Zapożyczenia z niego dotyczą dziedziny wojskowości
(np. awangarda — ’straż przednia’), życia dworskiego
i towarzyskiego, strojów i mody. Do dziś używane są
np.: ariergarda, batalion, szarża, dama, fryzjer, gorset,
gabinet, salon, bilet, etażerka, konwersacja, garderoba,
maniera, kares, kaprys.
190
10. Nylon to wyraz pochodzenia angielskiego.
W pływ tego języka na polszczyznę jest zjawiskiem no­
wym — zaczął się dopiero w X X wieku, można jed­
nak obserwować jego stałe szerzenie się. Początkowo
z angielskiego czerpaliśmy tylko terminologię morską
(kok, dok, szkuner) i sportową (futbol, boks, klub, kort,
finisz, hokej, sport). W ostatnich latach przybyły po­
życzki (prawdopodobnie przelotne) z zakresu muzyki
rozrywkowej (fokstrot, slowfoks, rock and roli, twist,
longplay) i techniki (komputer, kontener, trend), a tak­
że nieco terminów polityczno-wojskowych (eskalacja,
proliferacja). W powszechnym użyciu są także week­
end i camping.
45 . COŚ N IE T A K !
1. Rzeczownik ten powinien rozpoczynać się od gło­
ski miękkiej, brzmieć — sierce. W wyrazie tym w y ­
stępowało dawniej miękkie f (ri), które tak jak samo­
głoski mogło tworzyć sylabę (tzw. f sonantyczne).
W polszczyżnie rozwinęło się ono w grupę -żer- (por.
śmierć z dawnego sm ft). Omawiany wyraz brzmiał
prawdopodobnie w okresie prasłowiańskim sfdce,
właśnie z owym miękkim f. To, że grupa spółgłosek
-rd c- uprościła się (d jest zachowane w przymiotniku
serdeczny), jest zrozumiałe, była tu ona zbyt trudna
do wymówienia. Nieregularne jest natomiast stward­
nienie głoski ś w s — próbuje się je objaśnić w pły­
wem czeskim. A że w polszczyżnie naprawdę na po­
czątku tego wyrazu występowało ś, zaś w środku d,
można do dziś sprawdzić: utrzymały się one w w yra­
zie pochodnym — osierdzie.
2. Zabawne wydaje się dziś to, że regularna postać
tego wyrazu to — psek. Tak bowiem rozwinęły się
w nim dawne, bardzo krótkie samogłoski (tzw. jery),
że z formy pt>s*b/cT> powitała psek. Forma dzisiejsza
wzięła się natomiast stąd, że w przypadkach zależnych,
wskutek dodawania końcówek, jery rozwinęły się ina­
czej, dając postaci pieska, pieskowi, pieskiem itd. N ic
więc dziwnego, że dostosowano do nich formę mia­
nownika, tworząc „niepoprawną” — piesek.
191
 3. Sytuacja analogiczna do omówionej w punkcie 2.
■Regularna, dawna forma mianownika brzmiała sjem
<znacząca ’to, co się zjechało’ — z-jem ). Dopełniacz
brzmiał jednak sejmu, celownik — sejmowi itd., więc
z czasem zaczęto i w mianowniku używać formy z e
pomiędzy s a j, a bez samogłoski po j: sejm.
4. Ten, kto szyje nazywa! się szwiec, ale i w tym
wypadku form y przypadków zależnych (szewca, szew­
cem itd.) zadecydowały o zamianie form y mianowni­
ka na dzisiejszą szewc. W wyrazie tym widzimy też
rozbieżność między jego budową a znaczeniem. Szewc
to nie ten, który szyje w ogóle, ale ten, który szyje
buty.
5. W yraz ten raa nietypową dla polszczyzny grupę
głosek -czere-. W języku naszym grupa ta brzmi zasad­
niczo -trze- (por. też grupy -drze-, -prze-), a więc bez
samogłoski między dwiema spółgłoskami (por. analo­
gicznie zbudowane wyrazy: drzewo, nie derzewo, przed,
nie perzed itd.). Grupy -dere, -czere-, - pere- są typowe
dla języków wschodniosłowiańskich: ukraińskiego, bia­
łoruskiego, rosyjskiego (por. dierievo, pieried). Postać
wyrazu czeremcha została zapożyczona — najpewniej
z języka ukraińskiego. Polska postać fonetyczna tego
wyrazu brzmiała trzemcha — do dziś spotyka się ją
w niektórych gwarach. Podobnie wyraz czereśnia, ma­
jący gwarowy odpowiednik trześnia, można traktować
jako zapożyczenie ruskie (ukraińskie).
6. Znów musimy odnotować w pływ języka obcego
— czeskiego — na postać fonetyczną wyrazu polskiego.
W polszczyźnie nie mamy przyrostka -tel, istnieje na­
tomiast zakończenie -ciel (por. przyjaciel, nauczyciel,
doręczyciel). Ono też powinno wystąpić w omawianym
przykładzie — brzmieć on mógłby obywaciel. Tymcza­
sem forma taka wydaje się dziś niepoważna, nie do
przyjęcia. Postać wyrazu z twardym zakończeniem -tel
przyjęła się zupełnie.
7. Dawni Polacy dyskutowali o zenie. Ta forma
miejscownika była zupełnie poprawna. Do dziś m ówi­
my przecież o lesie (nie lasie), o kwiecie (nie kwiacie),
o świecie (nie świacie). W miejscowniku występuje bo­
w iem w tych wyrazach głoska miękka w zakończeniu
(ś, ć, ń), a przed nią powinna pozostać samogłoska e.
"We wszystkich innych przypadkach samogłoska ta
zmienia się na a lub o, gdyż następująca po niej spół­
głoska jest twarda (s, t, n) i artykułowana przy po­
192
mocy czubka języka (tzw. przednio językowa). Jest to
zjawisko przegłosu polskiego. Nieregularna forma o żo­
nie powstała przez analogię do form innych przypad­
ków, gdzie stale występuje o. Wahanie między daw­
nymi formami z c a nowszymi z o lub a obserwujemy
też w wyrazach gwiazda, oddział (gwieździe:gwiażdzie;
oddziale :oddziele).
8. Forma mianownika tego zaimka jest zupełnie
inna niż form y wszystkich przypadków. W istocie bo­
wiem w odmianie tego wyrazu spotykamy form y dwu
różnych dawnych zaimków. Zaimek on, który pow i­
nien się odmieniać: onego, onemu itd. stracił właści­
w y sobie wzorzec odmiany i „pożyczył” wzorzec no­
w y — dawnego zaimka ji. Ten właśnie drugi zaimek
miał formy jego, jem u itd. w przypadkach zależnych.
Przyczyną tej „kradzieży językow ej” było chyba nie­
dostateczne zróżnicowanie znaczeniowe obu zaimków.
Dlatego w codziennym użyciu form y ich zaczęły się
mieszać, aż pozostały form y częściej używane, które
utworzyły wzorzec odmiany jednego już zaimka.
9. Dziś jest rzeczą oczywistą, że rzeczownik książę
jest rodzaju męskiego. Zastanówmy się jednak przez
chwilę nad jego budową. Przecież tak samo zbudowa­
ne są rzeczowniki cielę, kurczę, prosię, kocię, dziew­
czę, chłopię, pacholę, które są rodzaju nijakiego. Wszy­
stkie one oznaczają młode, niedojrzałe istoty, stąd
pewnie ich rodzaj nijaki. Podobnie książę to dawniej
’młody ksiądz’ (ksiądz znaczyło wtedy ’władca’) i dla­
tego rzeczownik ten miał rodzaj nijaki: to książę. Na
dawnych pieczęciach i w dawnych urzędowych doku­
mentach królewskich spotykało się form y: „M y z bożej
łaski król polski, w ielkie książę litewskie, ruskie, pru­
skie, mazowieckie itd.”.
10. Przyrostek -icz (patrz też uwagi w punkcie 9
rozdziału 48) jest pochodzenia ruskiego. Zastąpił on
w X V II wieku dawny polski przyrostek -ic. Omawia­
ny przez nas wyraz powinien mieć więc formę panie.
13 — 500 zag. o ję z . p o ls k im 193

46. M ĄDREJ GŁOW IE...
1. Dwie słowie to forma liczby podwójnej, aż do
X V II wieku żyw ej w polszczyźnie. Używano jej w te­
dy, gdy chodziło o dwa (i tylko dwa) przedmioty, dwie
osoby itd. Liczba podwójna miała swoje odrębne
formy; rzeczownik słowo brzmiał w niej (dwie) słowie.
K iedy liczba podwójna zanikła, je j funkcje przejęła
liczba mnoga, której zaczęto używać również w sytua­
cji odnoszącej się do dwu osób, przedmiotów. Stąd dzi­
siejsza forma dwa słowa. Reliktami, pozostałościami
liczby podwójnej są form y ręce, oczy, uszy; oznaczają
one przecież właśnie „podwójne’’ części ciała. Właści­
wa liczba mnoga tych rzeczowników to ręki, oka, ucha.
Pierwsza z tym form nie jest używana, pozostałe ozna­
czają dziś fragmenty przedmiotów: oka sieci, ucha
dzbana. Dawna różnica liczby została więc użyta do
zróżnicowania znaczenia (oczy:oka, uszytucha).
2. Tak właśnie — rozdzielnie — należy pisać to ży ­
czenie. Tajemnicze słówko siego jest formą dopełnia­
cza liczby pojedynczej zaimka si, znaczącego ’tamten,
następny'. Życzono więc po prostu doczekania następ­
nego roku. Gdy zaimek si zaczął zanikać, poczęto p i­
sać dosiego i łączyć z jakąś legendarną Dosią (Dorotą),
która jakoby dożyła bardzo sędziwego wieku. Ta ety­
mologia jest niepoprawna, stanowi przykład tzw. ety­
mologii ludowej (naiwnej), o której szerzej w rozdzia­
le 41 tych zagadek.
3. W tym powiedzeniu ukrył się dawny zaimek
względny ki, znaczący mniej więcej to samo, co ’jaki’,
’co za’. Wyszedł on zupełnie z użycia, zachował się je ­
dynie w cytowanym porzekadle i powiedzeniach do
niego analogicznych, np. „ K i diabeł tak się po nocy do­
bija”. W tym ostatnim zdaniu mamy mianownik daw­
nego zaimka.
4. Przysłowie to obrazuje wahania w doborze koń­
cówki (a czy u) w dopełniaczu liczby pojedynczej rze­
czowników męskich. Rzeczownik wóz ma normalnie
końcówkę -u (wozu), widać jednak nie zawsze było to
aż tak oczywiste, skoro w przysłowiu zachowała się
końcówka -a (woza). Pewną rolę odegrało tu zapewne
rymowanie w przysłowiu: koza-woza, gdyby jednak
odmiana rzeczownika wóz nie dawała możliwości w y­
194
boru w dopełniaczu między u a a, trzeba byłoby się
zadowolić rymem niepełnym koza — wozu.
5. Mamy tu zjawisko analogiczne do omówionego
w przykładzie poprzednim. Normalnie mówimy prze­
cież dworu. Forma zakończona na -a (dwora) jest w ła­
ściwa stylowi potocznemu. Tu zaangażowanie emocjo­
nalne mówiącego prowadzić może nieraz do form in­
nych — mówi się potocznie do pioruna, stoczyć się do
rynsztoka, nie są one chyba jednak zbyt rażące.
6. Przykład analogiczny do omówionego w punk­
cie 1. Również rzeczownik niewiasta miał liczbę po­
dwójną brzmiącą (dwie) niewieście. Liczba mnoga to
oczywiście — niewiasty. W wypadku tego wyrazu licz­
ba podwójna mogła zanikać tym łatwiej, że od X V II
wieku sam rzeczownik, dawniej bardzo często używa­
ny, zaczął być wypierany przez rzeczownik kobieta.
7. Pozornie nic osobliwego w tym przysłowiu nie
ma. A jednak... Słowo puszcza ma tu znaczenie inne
niż dzisiaj. Puszcza to (zgodnie ze swą budową) ’m iej­
sce puste’, odpowiednik naszej dzisiejszej pustyni.
W czasach prasłowiańskich rzeczownik ten brzmiał
pustja i miał takie właśnie znaczenie. Później zmienio­
no znaczenie wyrazu, uzupełniając jego treść nową in­
formacją: ’pusty, tzn. bez ludzi’. Takim obszarem była
zarówno przestrzeń pełna piasku, jak i przestrzeń bo­
gato zalesiona- Ponieważ zaś w języku pojawił się no­
w y wyraz pustynia, tego dawnego zaczęto używać tyl­
ko w stosunku do niezamieszkałych miejsc zalesionych.
W cytowanym przysłowiu zachowało się dawne zna­
czenie omawianego wyrazu.
8. W tym przysłowiu niepokoi forma za pan brat.
Mamy w niej aż dwa archaizmy: 1) składniowy —
być z kim za co i 2) fleksyjny: biernik rzeczowników
pan i brat ma taką właśnie, mianownikową postać,
zamiast dzisiejszej dopełniaczowej (kogo, co? — pana,
brata). Nie przeszkadza to jednak w rozumieniu cało­
ści: być z kim za pan brat — ’przyjaźnić się, być moc­
no związanym’, *być w takich stosunkach jak równy
z równym*.
9. Zwrot ten, znaczący ’upatrzyć sobie kogoś, po­
wziąć względem kogoś jakieś zamiary’, zawiera słowo
parol, nie będące już poza tym w użyciu. W omawia­
nym przykładzie jest ono użyte w znaczeniu ’przysię­
ga, przyrzeczenie, słowo honoru’. Cały zwrot ma cha-
195
rakter idiomatyczny, tzn. jest nieprzetłumaczalny na
inny język w sposób dosłowny.
10. W tym porzekadle zachował się zaimek si, o któ­
rym była mowa w punkcie 2. W tym wypadku mamy
do. czynienia z rodzajem nijakim tego zaimka — sio.
Z cytowanego powiedzenia wynika, że zaimek sio-zna­
czył ’tamto’, ’następne’.
47. „ID Z IE TOBIE K R O L Z B A W IC IE L ”
1. Najstarsze słowa polskie to rozsiane w tekście
łacińskim nazwy własne — osób i miejscowości. Pierw ­
szym dokumentem zawierającym większą liczbę ta­
kich nazw jest bulla papieża Innocentego II, pocho­
dząca najpewniej z roku 1136. W bulli tej papież bie­
rze pod swoją opiekę dobra arcybiskupa gnieźnień­
skiego Jakuba i wymienia nazwy poszczególnych po­
siadłości oraz chłopów na nich gospodarzących. Stąd
słowa polskie w dokumencie łacińskim. Są one bez­
cenne dla badaczy języka polskiego, oddają bowiem
brzmienie wyrazów z I połowy X I I wieku, pokazują
też ich budowę. Jednakże alfabet łaciński był zbyt
ubogi, by oddać wszystkie głoski naszego języka. Sto­
sowano więc różne kombinacje liter, dziś nieraz trud­
ne do rozszyfrowania. Aby się przekonać o stopniu
trudności przy odczytywaniu dwunastowiecznych za­
pisów polskich, podajemy kilka wyrazów z bulli gnieź­
nieńskiej w pisowni oryginału (w nawiasach prawdo­
podobne brzmienie): Grochouista (Grochowiszcze), S ir-
dnicy (Żerdnicy), fluvium plituiza (rzeka .Płytwica),
Keblovx> (Kiebłowo), Zueprauicy (Swieprawcy); na­
zwy osobowe: Domc (Domk), Digoma (Dzigoma), C lo-
buchec (Kłobuczek), Pampie (Pępik), Sdomir (Zdomir),
Pandetech (Będzieciech), Bor anta (Bor żęta), Crik
(Krzyk), Ussezodl (Wszesiodł).
2. Pierwsze zdanie polskie odnajdujemy w tekście
Księgi Henrykowskiej, opisującej dzieje klasztoru za­
konu cystersów w Henrykowie pod Wrocławiem. W y­
jaśniając pochodzenie nazwy jednej ze wsi klasztoru,
Brukalicy, autor (lub autorzy) księgi przytacza słowa
polskie, które miał wyrzec właściciel tej wsi, Bogwał,
do swej żony, mielącej w żarnach: „day ut ia pobrusa
196
a ti poziwai” („daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj”).
Od słowa pobruszę mieli podobno sąsiedzi nazwać
wieśniaka Bogwał Brukał, a z czasem i wieś nazwali
Brukalicy. Nieważne, że nie jest to prawdą, a nazwa
osobowa Btukal nie ma nic wspólnego ze słowem bru-
sić (’obracać kamień’) i mamy tu do czynienia z typo­
wą etymologią ludową (naiwną). Ważniejsze, że dzięki
zapałowi etymologicznemu jakiegoś mnicha zapisano
zdanie po polsku. Zapis pochodzi z roku 1270.
3. Mowa tu oczywiście o Bogurodzicy. Spory na te­
mat czasu powstania tego utworu (a ściślej dwu jego
pierwszych zwrotek, dalsze zwrotki są na pewno póź­
niejsze) są do dziś nie zakończone. Wprawdzie pierw ­
szy zapisany tekst Bogurodzicy pochodzi dopiero z po­
czątków wieku piętnastego, jednak język utworu,
a także ówczesna tradycja ustna wskazują, że hymn
ten powstał znacznie wcześniej. Oczywiście wiązanie
go ze świętym Wojciechem (koniec X wieku) jest tylko
legehdą. Należy przyjąć, że Bogurodzica powstała pod
koniec wieku trzynastego. Ma ona liczne stare form y
językowe, np. zwolena, sławiena, zyszczy, Bożyc, dzieła,
jąż, raczy, przebyt.
Ł Najstarsze kazania pisane po polsku to tzw. K a­
zania Świętokrzyskie, powstałe zapewne na początku
wieku X IV , a może nawet jeszcze wcześniej. Niestety,
znamy tylko fragmenty tych kazań. Odnalazł je znany
badacz języka polskiego Aleksander Brückner, wertu­
jąc starą księgę w bibliotece w Petersburgu. W grzbiet
oprawy tej księgi były wszyte bezcenne dla nas frag­
menty kazań. Jest ich łącznie sześć. Zadziwiają swoim
artyzmem i doskonałością konstrukcji. Z jednego z nich
(kazania na dzień Bożego Narodzenia) wzięty jest ty­
tuł niniejszego rozdziału. Oto ów fragment (pisownia
dzisiejsza, fragmenty w nawiasach kwadratowych —
miejsca zrekonstruowane): „Idzie tobie kroi zbawiciel,
iżby nas ot wieczne śmirci zbawił. [Salvum rex] faciet
populum suum a peccatis eorum. Tet to, prawi, gdaż
przydzie, zbawi [lud swoj ot] wielikich grzechów. Za-
wierne niczs by nam nie mieszkać, aleby [naszego]
zbawiciela i jego przyszcia pożędać, by on raczył tog
[o dnia w na] sza sirca zawitać i nas wrogow naszych
widomych i niewidomych uchować.” Kazania zawie­
rają liczne form y archaiczne, m.in. zanikłe w wieku
X IV dawne czasy przeszłe, stare form y przymiotni­
ków itp.
5. Kazania Gnieźnieńskie są prawdopodobnie o wiek
późniejsze od Kazań Świętokrzyskich, pochodzą z koń­
13a — 500 z a g . o ję z . p o ls k im 197
ca X IV wieku. Składają się one z części łacińskiej (po­
nad 100 kazań) i polskiej (10 kazań). Nas interesują
przede wszystkim kazania polskie. Pewne cechy języ­
kowe wskazują na Wielkopolskę jako miejsce ich po­
wstania. Kazania te są w większości wzorowane na re­
ligijnych średniowiecznych tekstach łacińskich. Spo­
śród wielu bardzo ciekawych archaizmów językowych
najcharakterystyczńiejszy jest złożony czas przeszły
(np. narodził się jest, kazał był, jest to był uczynił).
6. O to też spierało się grono badaczy. Posługując
się argumentami językowymi, a także pozajęzykowy-
mi (np. grafiką, ornamentami) wysuwano tezę o ślą­
skim bądź małopolskim pochodzeniu zabytku. Osta­
tecznie większość językoznawców przychyliła się do
zdania, że jest to zabytek małopolski, powstały na
przełomie X IV i X V wieku, być może jako dar dla
królowej Jadwigi. Psałterz składa się z trzech części:
łacińskiej, polskiej i niemieckiej. Ponieważ tekst pol­
ski nie odpowiada dokładnie poprzedzającym go w er­
setom łacińskim, zupełnie uzasadniona jest hipoteza,
że jest on przeróbką tłumaczenia starszego, może na­
wet XIII-wiecznego.
7. Roty przysiąg sądowych są to X IV - i X V -w iecz-
ne zeznania stron i świadków w ówczesnych procesach
sądowych. Dla zachowania wierności zeznania te zapi­
sywano po polsku. Są one ciekawe z kilku powodów.
Przekazują język codzienny, mówiony, nie zaś — jak
poprzednie zabytki — staranny, opracowany artystycz­
nie język pisany. Ponadto roty mają ściśle określone
daty, co ułatwia pracę badaczom języka. Istotną cechą
rot są też widoczne w nich naleciałości gwarowe. Roty
mówią o drobnych kradzieżach („Czso wzięto Macieje-
w i koń i odzienie, to nie z jego użytkiem, ani jego
kaźnią”), sporach o zapłatę za zboże, bójkach, ale tak­
że o sprawach poważniejszych — rozbojach i napa­
dach („Jakośm przy tem był, gdzie Bogusz z pomoc­
niki na dobrowolnej drodze gwałtem rany zadał M iko­
łajow i”).
8. Glossy to polskie słowa i wyrażenia wypisywane
na marginesach tekstów łacińskich, a także pomiędzy
wierszami tych tekstów. Pochodzą one najczęściej
z X V wieku i są prymitywnymi początkami słownicz­
ków dwujęzycznych.
9. Statut W iślicki — dokument zawierający zbiór
praw dla Małopolski, ułożony w roku 1347 przez K a ­
198
zimierza Wielkiego, spisany był po łacinie. Dopiero po­
nad sto lat później (w roku 1449) dokonano jego (nie
najdoskonalszego zresztą) przekładu na język polski.
Autorem przekładu jest mistrz Świętosław z W ojcie-
szyna. Był on Mazurem i dlatego w przekładzie są
liczne dialektyzmy mazowieckie. Ponadto mistrzowi
nie starczyło talentu, by dać przekład dobry artystycz­
nie, trzymał się więc ściśle tekstu łacińskiego. Dlatego
tłumaczenie zawiera liczne latynizmy, zwłaszcza skład­
niowe.
10. Do tego tytułu pretenduje dydaktyczny wiersz
Słoty — O zachowaniu się przy stole, pochodzący z X V
wieku. Jest to utwór pouczający ówczesnych panów,
jak mają się zachowywać w czasie uczt, jak okazywać
szacunek damom, a więc średniowieczny savoir-vivre.
Jednakże z X V wieku pochodzi też kilka innych utwo­
rów: Satyra na leniwych chłopów, Pieśń o zabiciu Ję­
drzeja Tęczyńskiego, Rozmowa Mistrza ze śmiercią,
pieśni miłosne. Trudno rozstrzygnąć, który z tych
utwTorów jest najstarszy.
48. PO ZNAN, K R A K Ó W CZY...?
1. Na pytanie to niezmiernie trudno odpowiedzieć.
Pierwsze zabytki pisane w języku polskim pochodzą
mniej więcej z końca wieku X II. Trudno jednakże roz­
strzygnąć, czy są one także pierwszymi utworami p i­
sanymi językiem ponadgwarowym, ogólnym. Taki ję ­
zyk mógł się zacząć kształtować już w początkach pań­
stwowości polskiej, a więc w wiekach X —X I, jednak­
że grono ludzi nim się posługujących byłoby wówczas
zbyt małe (dwór książęcy, wojowie), by ponadplemien-
ny język mógł oddziaływać na społeczeństwo. Bardziej
uzasadniona jest więc teza, że język ogólny kształtował
się dopiero w wiekach X I II—X IV , czemu sprzyjały
np. migracje ludnością spowodowane ówczesnym roz­
wojem gospodarczym. Nie bez znaczenia dld rozwoju
takiego języka było też zapewne ponowne zjednocze­
nie Polski w X I V wieku. Wiek piętnasty przynosi
pierwszy traktat o języku polskim (ok. 1440 — Jakuba
Parkoszowica), dający wskazówki normatywne. Język
ogólny musiał być więc wtedy całkowicie uformowany
i to od pewnego już czasu.
199
 2. Na pozór wydaje się bezsporne, że mówiona od­
miana języka poprzedza jego formę pisaną. Mogło być
jednak i na odwrót — w pisanych utworach re lig ij­
nych (modlitwy, psalmy, pieśni) mogli autorzy używać
języka elegantszego, pozbawionego cech gwarowych
rażących innych mieszkańców kraju (np. mazurzenia),
a więc tworzyć pierwociny języka ogólnego. Dopiero
pod wpływem utworów pisanych mogli ludzie w y ­
kształceni zacząć używać języka ponadgwarowego. Za
taką kolejnością przemawia to, że język rot przysiąg
sądowych z X IV i X V wieku, w których notowano „na
żywo” zeznania stron w procesach sądowych (a więc
utrwalano mówioną odmianę języka), pełen jest dia-
lektyzmów, cech typowo gwarowych, tymczasem za­
bytki literackie tego okresu mają cech gwarowych
o wiele mniej.
3. W punkcie 1. wspomniano już, że taką instytucją
mógł być początkowo (X'—X I w.) dwór książęcy, sku­
piający ludzi wówczas najświatlejszych. Jednakże po­
tem sytuacja polityczna (rozbicie, dzielnicowe) nie
sprzyjała integrującej roli tego ośrodka, także w dzie­
dzinie języka. Dwór królewski odzyskał ją dopiero za
panowania Kazimierza W ielkiego (1333— 1370) i odtąd
znów zaczął mieć duże znaczenie kulturotwórcze.
W okresie rozbicia dzielnicowego instytucją kulturo­
twórczą, a więc sprzyjającą też tworzeniu języka po-
naddzielnicowego, był Kościół. Pomimo bowiem pano­
wania łaciny, duchowni mieli od X I I wieku obowiązek
odmawiać z wiernym i modlitwy po polsku. Początkowo
wystarczała do tego celu miejscowa gwara, potem je ­
dnak, kiedy chciano upowszechnić modlitwy i pieśni
w polskiej wersji na cały kraj, musiano zapewne
z gwary zrezygnować. Natomiast żadnej roli w kształ­
towaniu się języka ogólnego nie odegrała szkoła śred­
niowieczna, całkowicie zlatynizowana.
4. Brak mazurzenia (patrz też rozdziały o gwarach)
w języku ogólnym jest bardzo często argumentem dla
zwolenników tezy, że język ten powstał na bazie gwar
wielkopolskich. One bowiem, w przeciwieństwie do
gwar Małopolski i Mazowsza, mazurzenia nie znają.
Argument to rzeczywiście istotny, ale tylko w ów ­
czas, jeśli przyjąć, że mazurzenie jest procesem starym,
sprzed X wieku. Tymczasem pewni badhcze twierdzą,
że mazurzenie jest zjawiskiem późnym, może nawet
X V —XVI-wiecznym , a więc powstało wtedy, kiedy
istniał już język ogólny i nie mogło mieć na niego
wpływu. Sprawa nie jest do końca rozstrzygnięta.
200
5. Oprócz omówionego w punkcie 4. braku mazu­
rzenia badacze przytaczają kilka innych argumentów
językowych dowodzących tego, że język ogólnopolski
wykształcił się z gwar wielkopolskich:
a) język ogólny nie zna przejścia grupy chw w /; mó­
w i się chwała, chwila, a nie fala, fila. Tak samo jest
w gwarach wielkopolskich; gwary małopolskie często,
a mazowieckie zawsze uproszczenie to stosują;
b) na końcu wyrazów ~ch nie przechodzi w -k (na no­
gach, nie na nogak, dach, nie dok), tak jak w gwarach
wielkopolskich; w gwarach małopolskich zawsze w ta­
kich wypadkach mamy form y z -k;
c) w drukach aż do X V I I wieku dziesiejsze grupy -śr,
-źr brzmią -śrz, ~źrz, a więc tak jak w dialektach w iel­
kopolskich;
d) z dwu równoznacznych słów trzymać i dzierżeć,
w języku ogólnym mamy od początku pierwsze, cha­
rakterystyczne dla gw ar wielkopolskich.
6. Zwolennicy tezy o małopolskim pochodzeniu ję­
zyka literackiego uchylają, jak wiemy, argument ma­
zurzenia jako dowód wielkopolskich początków pol­
szczyzny. Mówią oni ponadto:
a) w języku ogólnym mamy formy z przyrostkiem -ek,
tak samo jak w gwarach małopolskich {worek, kupiec,
raczek), nie zaś z przyrostkiem ~k, jak w gwarach pół-
nocnowielkopolskich, gdzie mówi się work, kupc,
reczk;
b) w języku ogólnym czasownik bać się ma taką właś­
nie, małopolską formę, nie zaś wielkopolską bojać się;
c) w języku ogólnym powszechny jest małopolski przy­
rostek -isty (np. kościsty, fałdzisty), a nie wielkopol­
ski -ity (kościty, fałdzity).
7. Gwary te w małym tylko stopniu mogły brać
udział w kształtowaniu języka ogólnego, przede wszyst­
kim dlatego, że już od X I II wieku zaczęło się niemcze­
nie Śląska, potem zaś obszar ten nie wszedł w skład
państwa polskiego i Ślązacy nie mogli narzucać innym
mieszkańcom Polski swego sposobu mówienia. Cechą
języka ogólnego wywodzącą się ze Śląska jest tylko
upowszechnienie się przyrostka -ow. W gwarach ma­
łopolskich i wielkopolskich istniało początkowo rozróż­
nienie: po głosce miękkiej przyrostek -ew (kroleioi,
koniewi), po twardej -ow (domowi, chłopakowi). To
rozróżnienie już w X I I wieku zanikło na Śląsku, gdzie
mówiono zarówno królowi, koniowi, jak i chłopakowi.
201
 8. Gwary mazowieckie późno, bo dopiero około
X V II wieku zaczęły wpływać na język ogólny. Wiąże
się to oczywiście z przeniesieniem stolicy do Warsza­
wy. Naśladując wymowę mazowiecką zaczęto więc np.
mówić środa, źródło (zam. dawniejszych śrzoda, źrzó-
dło). Przedrostek na-, dawniej powszechny w polszczyż-
nie, zastąpiono mazowieckim n a j- (najpiękniejszy, naj­
lepszy — dawn. napiękniejszy, nalepszy). W sumie je ­
dnak gwary mazowieckie lekko tylko zmodyfikowały
ukształtowany już język ogólny.
9. Podobnie jak gwary mazowieckie, lekko mody­
fikujący w pływ miały na język ogólny gwary Rusi
Czerwonej (Halickiej). Najważniejszą cechą ruską jest
zastąpienie dawnego przyrostka -ic (-yc) (por. Staszic,
księżyc) przyrostkiem -icz. Jeszcze w wieku X V i X V I
mówiono więc krolewic, Czechowic, Szymonowie,
w wieku X V II przeważają już form y królewicz, Cze­
chowicz, Szymonowicz. Oczywiście liczne są też po­
życzki słów, choćby sioło, serdak, morda, ohydny, hałas,
hałastra itp.
10. Niektórzy badacze przyjmują, że pewien w pływ
na literacką polszczyznę ogólną X IV — X V I wieku mógł
mieć język czeski. Był on wówczas uważany za do­
skonalszy niż polszczyzna język, słowiański i dlatego
mógł na nią oddziaływać. Zwolennicy tezy o małopol­
skim pochodzeniu języka ogólnego sądzą więc, że brak
przejścia -ch -y -k, chw f, a może także brak mazu­
rzenia tłumaczy się brakiem tych zjawisk w ówczesnej
czeszezyżnie. Zwolennicy tezy wielkopolskiej tłumaczą
wpływem czeskim form y kupiec, bać się. N ie zaprze­
czając całkowicie tym wpływom, trzeba jednak dość
ostrożnie oceniać ich zasięg i siłę.
49 . JA K P A N PA SE K PO W IAD AŁ...
L Używanie wyrazów zdrobniałych jest charakte­
rystyczne dla Mikołaja Reja. Pamiętamy owe fragmen­
ty Żywota człowieka poczciwego, w których Rej przed­
stawia rozkosze życia wiejskiego: „Jestliże też masz
sadzaweczki albo stawki jakie, to też tego trzeba nie
opuszczać [...], a gdy już traweczką podrośnie, nie głę­
202
boko wody przystawić, siedm albo dziewięć karpi puś­
cić, takież drugą karasków.” W Zwierciadle deminu-
tywa (form y zdrobniałe) stanowią aż 12*/o wszystkich
użytych wyrazów (co 8. słowo jest zdrobnieniem), a na­
wet w zbiorze kazań religijnych, Postylli, jest ich 6%.
Te zdrobnienia mają wartość stylistyczną, podkreślają
w rozumieniu autora spokój i bezpieczeństwo, czynią
tekst bardziej dostępnym dla czytelnika. Z innyeh cech
języka Reja warto wymienić jego konserwatyzm ję­
zykowy, wyrażający się m.in. w częstym użyciu liczby
podwójnej, stosowaniu końcówki -och w miejscowni­
ku liczby mnogiej (np. o grodoch), częstym spójniku
iże (zamiast nowszych, że, iż) i licznych archaizmach
słownych,
2. Takim wzorem był przede wszystkim Jan Kocha­
nowski. Do XVI-wiecznego źródła wracano po to, by
oczyścić język z makaronizmów czasów saskich. Po­
siadanie w swojej bibliotece utworów Kochanowskiego
było powodem do największej dumy (tak pisze np.
I. Krasicki w Panu Podstolim). Istotnie, uderza znako­
mite wyczucie językowe Jana z Czarnolasu. Język je ­
go utworów — powstałych przecież prawie równocześ­
nie z utworami Reja — zadziwia nowoczesnością w po­
równaniu z językiem „ojca literatury polskiej” . Brak
archaizmów, bardzo powściągliwie stosowana liczba
podwójna, wychodząca już wówczas z użycia, staran­
na, niezbyt zawikłana składnia, używanie nowych
końcówek fleksyjnych (np. -ach w miejscowniku licz­
by mnogiej, -om w celowniku liczby mnogiej) i no­
wych spójników {iż przy braku iże, jeśli zamiast jestli);
wszystko to skłaniało pisarzy Oświecenia do odwoły­
wania się do języka Jana Kochanowskiego.
3. To Jan Andrzej Morsztyn, wybitny polski poeta
barokowy. Jego wiersze, bardzo sprawne warsztatowo,
są również niezwykle interesujące ze względu na styl.
Poeta ten często posługuje się kontrastem, niespoty­
kanymi zestawieniami wyrazów (np. „Ogień idzie z w o­
dy”). Stosuje też wyliczenie zakończone podsumowa­
niem (np. .przez 6 wersów wymienia różne odcienie
bieli, by zakończyć: „A le bielsza mej panny płeć tw a­
rzy i szyje, Niż marmur, mleko, łabęć, perła, śnieg,
lilije ”). W wielu jego wierszach spotyka się nieraz
okres stylistyczny, stosuje także poeta szyk przestaw­
ny. Przy tym wszystkim jego język jest wolny od ma­
karonizmów, a całe swoje bogactwo ukazuje w prze­
kładzie Cyda — dramatu francuskiego klasyka Cor-
neille’a.
203
 4. Jan Chryzostom Pasek, autor świetnych pamięt­
ników, jest wychwalany nie tylko przez historyków li­
teratury, lecz także przez językoznawców. Mamy bo­
wiem możność poznać autentyczny, niemalże potoczny
język przeciętnie wykształconego szlachcica siedem­
nastowiecznego. Są więc w Pamiętnikach długie, roz­
wlekłe zdania, często okresy. Stosuje Pasek przestaw­
ny szyk zdania (np. orzeczenie na początku bądź na
końcu zdania), a co najbardziej charakterystyczne, uży­
wa wielu wyrazów pochodzenia obcego — w znacznej
większości łacińskich. Poza tym w tekst polski w pla­
tane są całe wyrażenia i zwroty łacińskie (tzw. styl
makaroniczny). Nie jest to najpiękniejsza polszczyzna,
ale dziś, gdy groźba zaniku języka ojczystego minęła,
język Pamiętników odczuwamy jako swoiście piękny.
Jest on ponadto doskonałym świadectwem swojej
epoki.
5. Tym mianem można nazwać Ignacego Krasickie­
go. Był on typowym poetą klasy cysty cznym. Zgodnie
z poetyką klasyka francuskiego Boileau autor stara się
używać słów dwornych, unikać zaś pospolitych czy do­
sadnych. Nie znaczy to jednak, że Krasicki nie umiał
oddać wszystkich stanów i uczuć. Przeczytajmy choćby
satyrę Pijaństwo, by się o tym przekonać. Styl Krasic­
kiego odznacza się zwięzłością, jasnością. Było to za­
przeczenie rozwlekłego i napuszonego stylu baro­
kowego, wyśmianego świetnie w mowie jednego z mni­
chów w Monachomachii. Szczytem zwięzłości są bajki,
4—8-wersowe utwory hołdujące zasadzie: minimum
słów — maksimum treści. Co ważniejsze, treść wcale
nie ucierpiała wskutek zwięzłości — bajki są praw­
dziwymi perełkami literackimi okresu Oświecenia.
6- „Tu mi czytelnik zapewne daruje Trochę w tej
mowie niegramatycznościów” — pisał w Beniowskim
Juliusz Słowacki. Autor ten często snuł poetyckie roz­
ważania na temat swojego stylu i języka. Pamiętamy
jego credo językowo-stylistyczne zaczynające się od
słów: „Chodzi mi o to, aby język giętki Powiedział
wszystko co pomyśli głowa...”. W Beniowskim uspra­
wiedliwiał się też poeta z niedoskonałości swego stylu,
pisząc, że „do łez prawo Ma wieszcz piszący poemat
oktawą”. Język Słowackiego, jak język każdego ro­
mantyka, cechuje dość duża liczba wyrazów ekspre-
sywnych. Stosuje też autor lekką stylizację; w utwo­
rach wschodnich (np. Ojcu zadżumionych) są orienta-
lizmy, w dramatach, których akcja rozgrywa się na
południowo-wschodnich krańcach Rzeczypospolitej (np.
204
Sen srebrny Salomei) — ukrainizmy. W niektórych
swoich poematach Słowacki próbuje etymologizować.
Są to tylko próby poetyckie, niewiele mające wspól­
nego z rzeczywistą historią słów (np. imię Rzepicha
tłumaczy: „że pychy była pełna”).
7. Zabiegi te stosował Cyprian Kam il Norwid. Nie
czynił jednak tego wskutek niewiedzy czy nieporad­
ności językowej. W ten sposób chciał on uwypuklić
pewne fragmenty utworów. Pytajnik umieszczony po
zaimku a nawet rzeczowniku w środku zdania zwraca
na ten wyraz szczególną uwagę czytelnika i powoduje
zakłócenie zbyt gładkiego rytmu zdania. Rozbijanie
słów na mniejsze elementy pozwalało na nowe ich od­
czytanie, niezgodne nieraz z tradycyjnym znaczeniem,
co dawało ciekawe efekty artystyczne (od-począć niby:
’zacząć od początku’). Język Norwida ma i inne cechy
oryginalne: zawiera w iele archaizmów rzeczywistych
i rzekomych (np. smętek, tarcz) oraz neologizmów (np.
bez-tęsknota), a także w yrazów pospolitych, niepoe-
tyckich. Składnia wielu utworów ma też charakter
nieco- archaiczny.
8. Przy pisaniu T rylogii Henryk Sienkiewicz w zo­
rował język jej bohaterów na języku Pamiętników
Paska. Pisarz okazał się bardzo pojętnym uczniem. Je­
go powieści historyczne dotyczące wieku X V II, a także
Krzyżacy, których akcja rozgrywa się na przełomie
X IV i X V wieku, mają język archaizowany, ale archai-
zowany w miarę, tak że nie utrudnia to zrozumienia
treści współczesnemu czytelnikowi. Sienkiewicz odwo­
ływał się także do gwar, szczególnie gwary podhalań­
skiej, słusznie w nich upatrując cech języka dawnego.
Dynamizm języka utworów Sienkiewicza przejawia się
w przewadze czasowników nad rzeczownikami, zwła­
szcza w opisach bitew, ucieczek, pogoni.
9. Tak pisał Stefan Żeromski. Miał on duże wyczu­
cie językowe, które popierał ciągle pogłębianą wiedzą
filologiczną (zdobytą m.in. w czasie pracy w bibliotece
polskiej w Raperswilu w Szwajcarii), ale to właśnie po­
wodowało, że nieraz przesadzał w porównaniach i prze­
nośniach. Pewne partie jego utworów powstałych
w środkowym okresie twórczości są przesadnie napu­
szone, uderzają w ton zbyt patetyczny, zbyt często sto­
suje autor powtórzenie i przestawnię. W tych utworach
najczęściej używa pisarz zdań o charakterystycznej
budowie trój człon owej (np.: „ I oto znów widziała go,
jak staje za drzwiami, jak zagląda przez szparę, jak
205
ukazuje się na progu w wyłamanych drzwiach ze swo­
ją wszechmocną twarzą” ). Cechy te nie mogą podwa­
żyć sądu o mistrzostwie języka Żeromskiego. Przeja­
wia się ono zarówno w opisach, jak i dialogach,\ zaś
najlepiej widoczne jest w pierwszych i ostatnich utwo­
rach pisarza.
10. W ielkim miłośnikiem polszczyzny był Julian Tu­
wim. Do swej miłości do języka przyznaje się sam
w Zieleni: „Oto dom mój: cztery ściany wiersza w mo­
jej pięknej ojczyźnie — połszezyźnie” . Cały ten utwór
nosi podtytuł „fantazja słowotwórcza” i jest poświę­
cony rozważaniom fantastyczno-etymologicznym. Za­
fascynowanie słowem zrodziło,' Tuwimowskie Ptasie
radio i Lokomotywą, utwory dla dzieci, w których m i­
strzowsko wykorzystane są wyrazy dźwiękonaśladow-
cze. Ono też zrodziło Słopiewnie — wiersze składające
się,z niby-słów, tworów zbudowanych jak słowa rze­
czywiste, ale nic nie znaczących. Tuwim bardzo lubił
wertować słowniki, nigdy nie rozstawał się ze Słowni­
kiem etymologicznym Brucknera.
50 . W Y B IT N I JĘ Z YK O Z N A W C Y PO LSCY
1. Onufry Kopczyński (1735— 1817). Wymieniona
gramatyka jest pierwszym nowoczesnym podręczni­
kiem języka polskiego. Pobudką do napisania tej książ­
ki były — jakże charakterystyczne dla oświecenia —
względy patriotyczne: brak gramatyk języka ojczyste­
go. Wadą prac Kopczyńskiego jest to, że usiłował na­
giąć język do reguł gramatycznych ustalanych „z gó­
r y ” , a priori, zamiast reguły wyprowadzać z obserwa­
cji językowych. Niewątpliwą zaletą jest wprowadzenie
wielu terminów polskich zamiast używanej dotąd ła­
ciny (np. imiesłów, spójnik, dwukropek, słowo dokona­
ne, nazwy przypadków). Jest też Kopczyński autorem
Elementarza dla szkół parafialnych, narodowych (1785),
a także Poprawy błędów w ustnej i pisanej mowie
polskiej (1806). Wyrazem uznania społeczeństwa dla
zasług Kopczyńskiego był złoty medal z napisem „Z"a
Gramatykę polskiego języka — Ziomkowie” , nadany
mu w roku 1816.
206
2. Jan Baudouin de Courtenay (1845— 1929). Pocho­
dzący ze starego rodu francuskiego osiadłego w X V II
wieku w Polsce Jan B. de Courtenay jest jednym
z najwybitniejszych językoznawców polskich. Jako je­
den z pierwszych przeciwstawił się on panującej w I I
połowie X I X wieku teorii o bezwyjątkowości praw
głosowych. Badania szczegółowe (np. z fonetyki i flek ­
sji) łączył z umiejętnością syntez (np. praca o języku
staropolskim do X IV wieku). Imponował rozległością
horyzontów myślowych. Jego poglądy na głoski i ich
„psychiczne odpowiedniki” — fonemy stały się zacząt­
kiem nowej dziedziny językoznawstwa — fonologii,
Jan B. de Courtenay był przeciwnikiem wszelkiego
ucisku, nietolerancji, nacjonalizmu, co przypłacił na­
wet więzieniem carskim (1915). Jego dorobek naukowy
z zakresu językoznawstwa polskiego, ogólnego i po­
równawczego obejmuje ponad 300 prac.
3. Aleksander Brückner (1856— 1939). Wychowanek
uniwersytetów we Lw ow ie, Wiedniu, Lipsku i Berli­
nie. Profesor slawistyki na uniwersytecie w Berlinie
przez ponad 40 lat. Wśród jego rozlicznych zaintere­
sowań (Dzieje kultury polskiej, Dzieje literatury pol­
skiej) poczesne miejsce zajmuje językoznawstwo. Inte­
resowało go przede wszystkim językoznawstwo histo­
ryczne, nie kładł nacisku na opis współczesnego języ­
ka. Największy rozgłos z jego prac językowych zyskał
Słownik etymologiczny. Autor bardzo trafnie objaśnił
pochodzenie wielu wyrazów, często kierując się jedy­
nie intuicją językową. Niedostatki słownika wynikają
z nie do końca przemyślanych koncepcji etymologicz­
nych.
4. Jan Michał Kozwadowski (1867— 1935). Studiował
w Krakowie i Lipsku, był długoletnim wykładowcą,
profesorem językoznawstwa porównawczego indoeuro-
pejskiego na Uniwersytecie Jagiellońskim. W swoich
poglądach językoznawczych stawiał tę naukę na po­
graniczu humanistyki i nauk ścisłych. Cenne są jego
prace z zakresu fonetyki historycznej, dialektologii,
onomastyki i oczywiście językoznawstwa porównaw­
czego. Był też popularyzatorem wiadomości o języku,
artykuły i wykłady popularyzujące językoznawstwo
zebrał w tomie O zjawiskach i rozwoju języka (1921).
5. Kazimierz Nitsch (1874— 1958). Profesor Uniwer­
sytetu Jagiellońskiego, największe zasługi położył w ba­
daniach gwar i dialektów polskich. Obfity materiał
gwarowy zbierał osobiście w wędrówkach po ziemiach
207
polskich jeszcze przed I wojną światową. Jest autorem
wielu opracowań szczegółowych (np. Dialekty polskie
Prus Wschodnich, Dialekty polskie Śląska itp.), a tak­
że prac ogólnych (np. Dialekty języka polskiego, W y­
bór tekstów gwarouoych). W yniki jego badań są nadal
w pełni aktualne. Zainicjowany przez niego Mały atlas
gwar polskich został w ,roku 1971 doprowadzony do
końca. Nitsch był doskonałym popularyzatorem, o czym
świadczą artykuły, wyjaśnienia i odpowiedzi zamie­
szczane w „Języku Polskim". Był przewodniczącym
Komitetu Ortograficznego PA U , który w 1936 roku do­
konał reform y pisowni.
6. Stanisław Szober (1879— 1938). Początkowo na­
uczyciel szkół średnich, potem profesor Uniwersytetu
Warszawskiego. Dał doskonałą gramatykę opisową pol­
szczyzny, będącą do dziś stosowanym podręcznikiem
uniwersyteckim. Niemniej cenny był w latach między­
wojennych Słownik ortoepiczny, znany bardziej jako
Słownik poprawnej polszczyzny, dziś już nieco prze­
starzały z powodu dynamicznego rozwoju polszczy­
zny ostatniego ćwierćwiecza. Mniej znane są jego osią­
gnięcia jako metodyka języka polskiego, tymczasem
jego artykuły, jeszcze sprzed I w ojny światowej, są
przełomowe — zalecają bowiem nowoczesny tok in­
dukcyjny zamiast dogmatu w nauczaniu języka.
z tej dziedziny. Pomnikowym dziełem jest jego trzy-
tomowa Historia języka polskiego, której ostatni tom
ukazał się już po śmierci autora. Rozważania teore­
tyczne nad stylem zawarł w tomie W kręgu języka li­
terackiego i artystycznego. Całe życie był czynnym pe­
dagogiem, metodyce nauczania polszczyzny poświęcił
w iele rozpraw teoretycznych. Był redaktorem naczel­
nym „Języka Polskiego".
10. Witold Doroszewski (ur. 1899). Profesor U niw er­
sytetu Warszawskiego. Jest twórcą pomnikowego dzie­
ła leksykograficznego, 11-tomowego Słownika języka
polskiego (1958— 1969). Do najwybitniejszych osiągnięć
W. Doroszewskiego należy opracowanie nowej metody
dwuczłonowej analizy słowotwórczej wyrazów, a także
pierwsze teoretyczne ujęcia zagadnień poprawności ję ­
zykowej. Duże zasługi położył też w dziedzinie fone­
tyki, dialektologii, leksykologii, semantyki. Porady ję ­
zykowe udzielane w Radiowym Poradniku Językowym
zebrał w dwu tomach O kulturę słowa (1962 i 1968).
Jest długoletnim redaktorem „Poradnika Językowego” .
Zajmował się także językiem Polonii Amerykańskiej.

7. Tadeusz Lehr-Spławiński (1891— 1965). Profeisor

Uniwersytetu Jagiellońskiego, zajmował się głównie
gramatyką historyczną i porównawczą języków sło­
wiańskich. Jest autorem uznanej koncepcji o praoj-
czyźnie Słowian w dorzeczu W isły i Odry. Prowadził
rozległe studia nad wym arłym językiem Drzewian Fo-
łabskich. Jego dokładne badania akcentu słowiańskie­
go stanowiły punkt wyjścia dla nowoczesnych badań.

8. Halina Koneczna-Swiderska (1899— 1961). P rofe­

sor Uniwersytetu Warszawskiego, zajmująca się prze­
de wszystkim fonetyką. Badania jej obejmowały fone­
tykę historyczną polszczyzny, fonetykę porównawczą
języków słowiańskich i fonetykę opisową. Prowadziła
prace eksperymentalne z zakresu artykulacji głosek.
Była też autorką opisu gwary łowickiej. Zapoczątko­
wała prace nad Słownikiem polszczyzny X V II wieku.

9. Zenon Klemensiewicz (1891— 1969). Profesor Uni­

wersytetu Jagiellońskiego. Skala jego zainteresowań
była bardzo duża. Oprócz wymienionego, podstawowe­
go dzieła składniowego opublikował liczne inne prace

208 209