ADN, ARN dhe ATP | Biologjia për Maturën Shtetërore

” ADN – Strukturë helikse e dyfishtë”

I. ADN (acidi dezoksiribonukleik)

Funksioni i saj: Mbartja dhe tejçmi i informacionit gjenetik.

Ndërtimi:

➯ dy fije të përdredhura, në formë heliksi të dyfishtë;

➯ dyja fijet formohen nga lidhja kovalente e sheqerit të një nukleotidi, me grupin fosfat (P) të
nukleotidit tjetër;

➯ fijet lidhen me lidhje hidrogjenore: 2 lidhje midis adeninës e timinës dhe 3 lidhje midis guaninës e
citozinës (A = = = T; G === C).

Qëndrueshmëria e ADN– së ➯ vjen për shkak të lidhjeve kovalente.

Denatyrimi (prishja e strukturës) ADN-së ➯ ndodh në temperatura të larta, sepse prishen lidhjet
hidrogjenore.

Cilësia kryesore: Vetëdyfishimi, i cili ndodh në fazën S të interfazës.

Procesi i vetëdyfishimit:

➯Është e pranishme enzima ADN – polimeraza.

➯Shpërdredhja e vargje të vetë ADN – së/ prishja e strukturës së heliksit, si rezultat i prishjes së lidhjeve
H midis fijeve.
➯Fijet e lira shërbejnë si model për formimin e fijeve të reja, të cilat formohen nga nukleotidet, që
gjenden të lira në bërthamë. Këto nukleotide vendosen sipas vetisë së përplotësimit/ komplementare,
në të dyja fijet (A – T/ T– A; G – C/ C- G).
➯Nga një ADN nënë formohen dy ADN bija.

II. ARN (acidi ribonukleik)

Formimi ➯ gjatë transkriptimit (faza e parë e biosintezës së proteinave).

Llojet e ARN – së:

➯rARN – ribozomet (ndodhet në bërthamë)

➯tARN – transporti i aminoacideve
➯mARN/ iARN – informacioni: bërthama + citoplazma
➯ShARN – eleminon pjesët e panevojshme të mARN/ iARN gjatë biosintezës së proteinave.

Ndryshimet midis ADN dhe ARN:

ADN ARN

Sheqeri është dezoksiriboza Sheqeri është riboza

2 fije në formë heliksi të dyfishtë

1 fije e vetme
(spirale)

Bazat e azotuara: A, T, G, C. Bazat e azotuara: A, U, G, C.

Vetëdyfishohet Nuk vetëdyfishohet

Enzima gjatë vetëdyfishimit: ADN – Enzima gjatë transkrikptimit: ARN –

polimeraza polimeraza

Foto ilustruese: “Ndryshimet midis ADN dhe ARN në strukturë”

!!KUJDES: Formimi i ATP-së

 Molekulë

 Adenozinëtrifosfat

III. ATP (Burimi i energjisë për gjallesat)

Funksioni: Transporton energjinë nga reaksionet katabolike në ato anabolike.

Anabolik ➯ sintezë ATP

Katabolik ➯ shpërbërje ➯ prodhon ATP nëpërmjet frymëkëmbimit.

Merr pjesë në:

➯ Transportin aktiv
➯ Sintezën e makromolekulave
➯ Tkurrjen e muskujve
➯ Lëvizje

Si formohet?
➯ në citoplazmë (ADP + P/ nëpërmjet fosforilimit)
➯ mitokondri + kloroplaste (procesi i kimio – osmozës)
Përbëhet nga:
➯ adenina (A)
➯ riboza
➯ 3 grupe fosfat (P)

Kodi gjenetik – Shpjegime dhe Ushtrime | Biologjia për Maturën Shtetërore

KODI GJENETIK

➯ i degjeneruar/ i prishur
➯ universal
➯ 64 kombinime (A, U, G, C)
➯ Tripleti = 3 nukleotide të njëjta
➯ F zinxhiri → nuk marrin aminoacide
→ janë 3: UAU
UAG
GAU
→ ndalojnë sintezën e proteinave
➯ tARN = 64 → sepse heqin 3 F zinxhirë

LIDHJA NUKLEOTID – AMINOACID:

3 nukleotide —> 1 aminoacid
X nukleotide —> X aminoacide

➯ M proteinave = n (aminoacideve) x M (aminoacideve)

M proteinave është 100.
➯ M gjenit = n (nukleotideve) x M (nukleotidit)
M gjenit është 300.

USHTRIME TË ZGJIDHURA

Ushtrimi 1:
Në një molekulë të ADN që përmban 200 nukleotide, A = 20 . Sa është numri i nukleotideve
të G, C dhe T?

Të dhënat:
Np= 200
nA= 20
nG= ?
nC= ?
nT= ?
Zgjidhja:

a) nA = 20 => nT = 20
b) nG = nC = 200 – (40/2) = 160/2 = 80
nG= 80 nC= 80

Ushtrimi 2:
Në një molekulë të ADN që përmban 200 nukleotide, 20% e përbën adenina (A). Përcaktoni numrin e
aminoacideve të T, G dhe C.

Të dhënat:
Np= 200
A= 20%
T,G,C=?

Zgjidhja:

a) A= 200 x 0,2=40
nA= nT= 40
b) nG= nC= 200 – (80/2) = 120/2= 60
nG=60 nC= 60

Ushtrimi 3:
Në një molekulë ADN, A=20 nukleotide . Numri i përgjithshëm i lidhjeve hidrogjenore në këtë molekulë
është 1200.
a) Sa lidhje formohen midis A dhe T?
b) Gjeni sa lidhje hidrogjenore ka midis G dhe C në këtë molekulë.

Të dhënat:
A= 20
1200 lidhje H
nG= nC= ?

Zgjidhja:

a) nA = nT
2 lidhje mes A, T: A:::T => nr (lidhjeve) = 20 x 2 = 40 A-T
b) nG = nC
3 lidhje H mes G,C: G:::::C
n (lidhjeve)= 1200 – 40= 1160 lidhje G–C
c) nG= nC= 1160: 3= 386

Ushtrimi 4:
Në një molekulë, sasia e adeninës (A) është sa trefishi i guaninës (G). Kjo molekulë ka 2000 nukleotide.
Përcaktoni numrin e lidhjeve hidrogjenore midis A, T dhe G–C.

Të dhënat:

A= 3G
np= 2000
nA= nT= ?
nG= nC= ?

Zgjidhja:

a ) T= A= 3x / G= C= x
b) 2 · 3X + 2· X = 2000
6X + 2X = 2000
8X = 2000
X = 250 => nG = nC= 250
=> nA = nT = 750

Ushtrimi 5 :
Gjeni ka 5 nukleotide. Sa e ka peshën (masën molekulare)?

Të dhënat:

n nukleotide = 5
M nuklotidit= 300

Zgjidhja:

Mgjenit = n(nukl.) x M nukl.

Mgjenit = 5 x 300
Mgjenit = 1500

Trashëgimia – Ligjet e Mendelit, Gjenet, Grupet e Gjakut | Biologjia për Maturën Shtetërore
 “Trashëgimia – Ligjet e Mendelit, Gjenet, Grupet e Gjakut”.

Nëntemat që trajtohen në këtë material:

7.1 Trashëgimia autosomike dhe seksuale
7.2 Ligjet e Mendelit
7.3 Gjenet me lidhje të plotë, me lidhje të pjesshme, të lidhura dhe të lira
7.4 Grupet e Gjakut

7.1 Trashëgimia autosomike dhe seksuale

➯ autosomike → recesive ( p.sh.: albinizmi → A. joalbine dhe a. albine)

→ dominante ( p.sh.: hipertension → H. normal → h. sëmurë)

➯ seksuale → recesive (XX, XY)

Daltonizmi Hemofilia

XDXD XD Y XHXH XHY

XDXd XdY XHXh XhY

XdXd XhXh

Kryqëzimi provë:

➯ x→ kryqkëmbim
➯ P→ prindërit
➯ R→ rekombinantë

Trashëgimia autosomike

Rasti 1:

Aa x aa AA x aa
↓ ↓

1/2 Aa; 1/2 aa. Aa→100% të kuqe

Rasti 2:

Aa x Aa → (RF) : 3/4 AA ; 1/4 aa

→ (RGJ) : 1/4 AA ; 2/4 Aa ; 1/4 aa
Rasti 3:

AA x Aa → 100% të kuqe
↓
1/2 AA ; 1/2 Aa

Trashëgimia seksuale

Rasti: Daltonizmi

F (Normale) x M (Normale) ➯F(normale) – XDXd

↓ ➯M(normal) – XdY
Fëmija lindi sëmurë (XdY)

X XD Xd

XD XDXD XDXd

Y XDY XdY

Foto ilustruese: “Pema filogjenetike e sëmundjes së hemofilisë”

7.2 Ligjet e Mendelit

! Formula për ligjet e Mendelit:

x = 2n

x → nr. i gameteve
2→ 1 gam. F + 1 gam. M
n → vetëm për gjenotipin heterozigot

P: AaBb x AaBb 1) Aa x Aa

(F2): 2) Bb x Bb

F3: (3/4)2 (3/4) A – 1/4 aa (3/4) B – 1/4 bb

! fenotip: fjalë ( “e bardhë”)

! gjenotip: AA, Bb

Studiohen ligjet e Mendelit, duke marrë në konsideratë tiparet kryesore:

➯ A → e kuqe (dominante)
➯ a → e bardhë (recesive)

Ligji I:

➯ Zotërimi i plotë i tipareve / njëtrajtshmëria e tipareve.

*Gjatë kryqëzimit të individëve homozigotë, të dallueshëm nga njëri- tjetri, për një çift tiparesh
alternative, të gjithë individët e breznisë së parë janë të njëjtë në fenotip dhe gjenotip.
Ligji II:

➯ Zbërthimi i tipareve.

*Nga kryqëzimi i dy individëve hibridë, te pasardhësit formohen individë me tipar zotërues (75%) dhe
individë me tipare të fshehta (25%).

F2: Gjenotip:

➯ heterozigot → Aa: 1 : 50%

➯ homozigot → dominant AA: 2 : 25%
→ recesiv aa: 1 : 25%

➯ raporti gjenotipik → 1 : 2 : 1
1/4 : 1/2 : 1/4
25% : 50% : 25%

➯ raporti fenotipik→ 3 : 1 (2 klasa fenotipike)

Ligji III:

➯ Pavarësia e tipareve.

*Gjenet ndodhen në kromozome, të pavarura nga njëra – tjetra.

➯ Raporti: 9 : 3 : 3 : 1 (geno tipik) x dihibridë

Rast: Kryqëzimi i dy prindërve heterozigotë

AB x ab = Aa Bb

➯ 100% heterozigotë (AaBb)

➯ 25% secili (4 tipa gametesh: AB, ab, Ab, aB)

! 2n = 22 = 4 → nga gjenotipat diheterozigotë (për këtë rast)

A → B gametë AB
→ b gametë Ab
a → B gametëa aB
→ b gametë ab
AABB x aabb
↓ ↓
AB ab
↓
AaBb

Rrjeta Punet me 16 kombinime:

X AB Ab aB ab

AB AABB AABb AaBB AaBb

Ab AABb AAbb AaBb Aabb

aB AaBB AaBb aaBB aaBb

ab AaBb Aabb aaBb aabb

➯ 9 : 3 : 3 : 1

9 : 16 (AABB, AABb, AaBB, AaBb) → A-B

3 : 16 (AAbb, Aabb, Aabb) → A-bb

3 : 16 (aaBB, aaBb, aaBb) → aa-B

1 : 16 (aabb)

Foto ilustruese: “Ligji i III i Mendelit ”

Ne ligjin e II të Mendelit ndodh dukuria e ndarjes së kromozomeve homologe nëpërmjet mejozës,
ndërsa ne ligjin e I të Mendelit kjo nuk ndodh. Këtë ndryshim e shikojmë tek kromozomet që ndodhen
brenda rrathëve. Ligji i III i Mendelit përgjithësisht (jo gjithmonë) është kombinimi i ligjit të I dhe të II të
Mendelit. Po të vërejmë tabelën shikojmë se forma dhe ngjyra e bizeleve është në raportin 9: 3: 3: 1.

7.3 Gjenet me lidhje të plotë, me lidhje të pjesshme, të lidhura dhe të lira

Gjenet me lidhje të plotë:

➯ AaBb gametet → 50% AB dhe 50% ab

➯ AaBb gametet → 50% Ab dhe 50% aB

Skema e kryqëzimit:
Gjenet me lidhje të pjesshme:

Rasti 1: diheterozigoti AaBb x dihomozigoti aabb → japin 4 klasa fenotipike → ndodh kryqkëmbimi

Rasti 2: P: AaBb x aabb G: AB, Ab, aBx ab

AB Ab aB ab Gjenet

ab AaBb Aabb aaBb aabb

Rasti I 25% 25% 25% 25% Të lidhura AB

Rasti Të lidhura me
50% – – 50%
II kryqkëmbim A- B

Rasti Të lidhura me
47% 3% 3% 47%
III kryqkëmbim A- B

Gjenet e lira:

Gjenet e lidhura:

7.4 Grupet e Gjakut

GRUPET E GJAKUT (këtu futet alelizmi i shumëfishtë)

➯IA
➯ IB
➯ I0
0→ dhënës universal

AB→ marrës universal

Skema e transfuzionit të gjakut:

Rezusi (autosomik, recesiv);

➯Rh+ → Rh+ Rh+

→ Rn+ Rn–

➯Rh– → Rh– Rh–

Sistemi MN: 2 alele LM & LN japin 3Gj për 3F.

MM→ LMLM
MN→ LM LN (alelet LM & LN bashkëjetojnë midis tyre)
NN→ LNLN

Ferotipi Aleli Gjenotipi Trashëgimia

0 ose I Io I0

Zotërim i plotë i plotë

A ose II IA I AI 0 ; I A I A
i IA ndaj I0

Zotërim i plotë i
B ose III IB IB I0; IB IB
IB ndaj i I0

AB ose IA dhe IA IB Bashkëzotërim i IA me

 IV IB IB

*Të gjitha alelet (duke përfshirë atë zotërues dhe të fshehtë), që i përkasin të njëjtit lokus të kromozonit,
quhen alele të shumëfishta.