Polaryzacja światła

Wprowadzenie
Przeczytaj
Animacja 3D
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 0757 Polaryzacja światła

Czy to nie ciekawe?

Jeśli wolnym końcem sznura przywiązanego do stabilnego przedmiotu zaczniemy
regularnie machać, wytworzymy na nim falę poprzeczną. Możemy ją wytworzyć drgającą
w jednej płaszczyźnie - pionowej, poziomej, jak i ustawionej pod pewnym kątem do
poziomu. Taką falę nazywamy falą spolaryzowaną. Jeśli sznur będzie drgał nieregularnie,
w różnych płaszczyznach, to rozchodzi się po nim fala niespolaryzowana. Podobnie do fali
na sznurze zachowuje się światło, które jest falą elektromagnetyczną. Tę właściwość
wykorzystuje się m. in. w okularach 3D, aby rozróżnić obraz dla lewego i prawego oka.

Twoje cele

dowiesz się, czym jest polaryzacja światła,

poznasz różnicę między falą spolaryzowaną a niespolaryzowaną,
zrozumiesz, czym jest polaryzator,
zastosujesz zdobytą wiedzę do rozwiązywania zadań.
Przeczytaj

Warto przeczytać
Fala świetlna spolaryzowana

Światło jest to fala promieniowania elektromagnetycznego, czyli przemieszczające się

w przestrzeni zaburzenie pola elektrycznego i magnetycznego. Dla uproszczenia będziemy
mówić o świetle monochromatycznym, czyli o fali harmonicznej z określoną częstotliwością
i długością fali.

Fala elektromagnetyczna jest falą poprzeczną. Oznacza to, że jej pole elektryczne
→E jest
zawsze prostopadłe (drga prostopadle) do kierunku rozchodzenia się fali. Mówimy, że fala
jest spolaryzowana, jeżeli pole elektryczne w każdym miejscu ma jednakowy kierunek.
Przykład spolaryzowanej fali przedstawiono na Rys. 1.

Rys. 1. Fala spolaryzowana.

Przedstawiona na Rys. 1. fala drga w kierunku pionowym. Kierunek drgań fali

spolaryzowanej nazywamy kierunkiem polaryzacji. Ten kierunek może być dowolny – fala
może drgać pionowo (Rys. 2. b), poziomo (Rys. 2. a) lub pod pewnym kątem (Rys. 2. c).
Rys. 2. Fale o różnych kierunkach polaryzacji.

Fala niespolaryzowana

Nie wszystkie fale są spolaryzowane. W części fal kierunek pola elektrycznego zmienia się
chaotycznie od miejsca do miejsca. Taką falę nazywamy falą niespolaryzowaną (Rys. 3.).

Rys. 3. Fala niespolaryzowana.

Taki charakter ma światło wysyłane przez rozgrzany metal, na przykład włókno

wolframowe tradycyjnej żarówki. Niespolaryzowane jest także światło wysyłane przez
świecący gaz atomowy, na przykład neonówkę (świecą atomy neonu) czy płomień
posypanego solą palnika gazowego (świecą atomy sodu).
Na ostatnim przykładzie wyjaśnimy, dlaczego te fale są niespolaryzowane. W wyniku
podgrzewania ciała, atomy zaczynają drgać i świecić, aby pozbyć się nadmiaru energii.
Kierunki drgań tych atomów są przypadkowe, a zatem kierunek pola elektrycznego
wysyłanej fali elektromagnetycznej ulega również przypadkowym zmianom. Na Rys. 4.
widzimy trzy atomy, które są źródłem fal o różnych polaryzacjach. W wyniku złożenia ich
razem otrzymujemy falę niespolaryzowaną.

Rys. 4. Drgające atomy są źródłem fal o różnych polaryzacjach.

Rozkład dowolnej fali na dwie spolaryzowane

Każdą falę można rozłożyć na dwie fale spolaryzowane o dowolnie wybranych

prostopadłych do siebie kierunkach pola elektrycznego. Wynika to z prostego faktu: każdy
wektor na płaszczyźnie można przedstawić jako sumę dwóch wektorów do siebie
prostopadłych. (Omówiono to szczegółowo w e‐materiale „Jak rozłożyć wektor na
składowe?”.) Dotyczy to zarówno fali spolaryzowanej, jak i fali niespolaryzowanej. Taki
rozkład fali spolaryzowanej z „dowolnym” kierunkiem polaryzacji na falę o polu
elektrycznym pionowym (zielona fala) i polu elektrycznym poziomym (czerwona fala)
przedstawia Rys. 5.
Rys. 5. Rozkład fali spolaryzowanej z „dowolnym” kierunkiem polaryzacji na falę o polu elektrycznym
pionowym (zielona fala) i polu elektrycznym poziomym (czerwona fala).

Polaryzator

Polaryzator to urządzenie, które z padającego światła niespolaryzowanego przepuszcza

tylko te fale elektromagnetyczne, których wektor elektryczny leży w określonym przez
polaryzator kierunku.

Układ zwany polaryzatorem działa następująco. Ma on pewien kierunek wyróżniony. Na

Rys. 6. jest to kierunek poziomy.

1. Jeżeli padnie na polaryzator fala spolaryzowana, w której kierunek pola elektrycznego

jest zgodny z kierunkiem wyróżnionym, przechodzi bez zmiany amplitudy (Rys. 6. a).
2. Jeżeli padnie na niego fala spolaryzowana, w której kierunek pola elektrycznego jest
prostopadły do kierunku wyróżnionego, nie przechodzi wcale (Rys. 6. b).
3. Jeżeli padnie na niego fala spolaryzowana, której kierunek polaryzacji tworzy
niezerowy kąt z kierunkiem wyróżnionym, to przechodzi tylko jej składowa wzdłuż
kierunku wyróżnionego (Rys. 6. c i 6. d). Po przejściu jest to oczywiście fala
spolaryzowana.
4. Jeżeli padnie na polaryzator fala niespolaryzowana, przechodzi tylko jej składowa na
kierunek wyróżniony. Jest to oczywiście fala spolaryzowana. W ten sposób polaryzator
zamienia falę niespolaryzowaną na falę spolaryzowaną.
Rys. 6. Przez polaryzator przechodzi tylko składowa natężenia pola elektrycznego na kierunek wyróżniony - tu
poziomy.

Obecnie najczęściej do polaryzacji światła używamy specjalnych folii z tworzywa

sztucznego, zwanych filtrami polaryzacyjnymi. Taka folia wykorzystana jest w monitorze
komputerowym.

Doświadczenie 1

Do doświadczenia potrzebny nam będzie ekran monitora komputerowego i polaryzator.

Popatrz przez polaryzator na ekran (Rys. 7.). A teraz obracaj polaryzator tak, aby cały czas był
prostopadły do twojego kierunku patrzenia. Co obserwujesz?

Rys. 7. Schemat Doświadczenia 1.

W doświadczeniu obserwujemy zmiany natężenia światła w zależności od kąta α, o który
obróciliśmy polaryzator. Dla pewnych kątów natężenie światła jest maksymalne, dla innych
mniejsze, dla jeszcze innych zerowe. Wykres natężenia światła od wartości kąta
przedstawia Rys. 8. Kąt jest mierzony od położenia, przy którym natężenie światła jest
maksymalne. Przy dwóch kątach α, różniących się o 180°, natężenie światła jest
maksymalne – czyli po prostu jest jasno. Dla kierunków prostopadłych polaryzator wcale nie
przepuszcza światła – jest ciemno. Dla wszystkich innych kątów natężenie światła jest
różne od zera – coś widać – ale słabsze od maksymalnego.

Rys. 8. Wykres zależności natężenia światła od kąta obrotu polaryzatora - Doświadczenie 1.

Doświadczenie 2

Powtórz teraz Doświadczenie 1, zastępując monitor komputerowy matową żarówką

z włóknem wolframowym (Rys. 9.). Czy teraz obracaniu polaryzatora towarzyszą zmiany
natężenia światła?
Rys. 9. Schemat Doświadczenia 2.

Tym razem wynik doświadczenia jest negatywny – przy obracaniu polaryzatora nie
obserwujemy zmian jasności. Dlaczego? W świetle niespolaryzowanym żaden kierunek nie
jest wyróżniony. Kierunki pola elektrycznego zmieniają się przypadkowo. Wywołuje to
szybkie zmiany przechodzącego przez polaryzator natężenia światła. My tych zmian nie
obserwujemy. Nasze oko rejestruje uśrednioną wartość natężenia światła.

Światło częściowo spolaryzowane

Istnieje jeszcze jedna możliwość. Pola elektryczne fali świetlnej przyjmują wszystkie możliwe
kierunki, ale prawdopodobieństwo ich wystąpienia nie jest takie samo. Dla pewnego
kierunku jest największe, a dla prostopadłego do niego jest najmniejsze. Przy badaniu
takiego światła za pomocą obracanego polaryzatora otrzymujemy wynik, przedstawiony na
Rys. 10. O takim świetle mówimy, że jest częściowo spolaryzowane.
Rys. 10. Wykres zależności natężenia światła od kąta obrotu polaryzatora otrzymany przy badaniu światła
częściowo spolaryzowanego.

Słowniczek
Fala spolaryzowana

(ang.: polarized wave) – fala, której pole elektryczne drga wzdłuż jednej płaszczyzny.

Filtr polaryzacyjny

(ang.: polarizing filter) - potocznie zwany polaroidem; przezroczysta płytka lub folia
pełniąca rolę polaryzatora, czyli urządzenia, które z padającego światła
niespolaryzowanego przepuszcza tylko te fale elektromagnetyczne, których wektor
elektryczny leży w określonym przez polaryzator kierunku.
Animacja 3D

Polaryzacja światła
Animacja przedstawia elektryczną składową fali elektromagnetycznej, która pada na
polaryzator. Jej kierunek polaryzacji nie jest zgodny z kierunkiem wyróżnionym
polaryzatora. Po przejściu przez polaryzator fala jest spolaryzowana zgodnie z kierunkiem
polaryzacji polaryzatora.

Uwaga: Praca z animacją jest wygodniejsza po przełączeniu na widok pełnoekranowy.

Polecenie 1

Animacja przedstawia falę elektromagnetyczną, która pada na polaryzator. Przez niego

przechodzi tylko składowa pola elektrycznego zgodna z kierunkiem wyróżnionym polaryzatora.
Jak myślisz, która funkcja trygonometryczna opisuje związek między polem elektrycznym fali
padającej i fali, która przeszła przez polaryzator?
Sprawdź się
Ćwiczenie 1

Wybierz poprawne dokończenia zdań:

1. Fala świetlna jest to

 fala, w której pola elektryczne mają zawsze jednakowy kierunek.

 fala, w której pola elektryczne nigdy nie mają jednakowych kierunków.

fala rozchodząca się w ośrodkach sprężystych poprzez rozprzestrzenianie się drgań


tego ośrodka.

 przemieszczająca się zmiana pola elektrycznego i magnetycznego.

2. Fala świetlna jest falą

 stojącą.

 podłużną.

 mechaniczną.

 poprzeczną.

3. Mówimy, że fala świetlna jest spolaryzowana, jeżeli

 kierunek pola elektrycznego fali nie zmienia się.

 kierunek pola elektrycznego fali zmienia się tylko raz na jakiś czas.

 kierunek pola elektrycznego fali zmienia się chaotycznie.

 kierunek pola elektrycznego fali zmienia się w nieuporządkowany sposób.

Ćwiczenie 2

Zadecyduj, czy opisane fale świetlne są spolaryzowane, czy niespolaryzowane. Jeżeli fala
świetlna jest spolaryzowana, przeciągnij ją do ,,spolaryzowana”, a jeżeli nie, przeciągnij ją do
,,niespolaryzowana”.

SPOLARYZOWANA

Światło emitowane z włókna

domowej żarówki

Światło, które zostało

przepuszczone przez polaryzator
NIESPOLARYZOWANA
Światło emitowane przez
neonówkę

Światło pochodzące z ogniska

Światło wytworzone przez ekran

telefonu

Światło wytworzone przez

monitor komputera

Ćwiczenie 3
Do podanych pojęć dopasuj ich poprawne definicje.

Światło, w którym pole elektryczne ma

Fala niespolaryzowana
jednakowy kierunek.

Fala harmoniczna z określoną

Fala spolaryzowana
częstotliwością i długością fali.

Układ, który przepuszcza tylko te fale

Polaroidy świetlne, które posiadają ściśle
określony kierunek drgań.

Materiały z tworzywa sztucznego

Światło monochromatyczne wykorzystane przy produkcji
monitorów komputerowych.

Światło, w którym kierunek pola

Polaryzator
elektrycznego zmienia się nieregularnie.
Ćwiczenie 4

Przez polaryzator o pionowym kierunku polaryzacji przepuszczono niżej wymienione fale (1, 2,
3, 4). Określ, czy po przejściu przez ten polaryzator natężenie obserwowanego światła się nie
zmieni, nieco zmaleje, czy może światło wogóle przez niego nie przejdzie? Zaznacz
odpowiednią odpowiedź.

1. Fala spolaryzowana w kierunku pionowym

 Mniejsze natężenie światła

 Brak światła

 Niezmienne natężenie światła

2. Fala spolaryzowana w kierunku poziomym

 Brak światła

 Niezmienne natężenie światła

 Mniejsze natężenie światła

3. Fala spolaryzowana w kierunku ukośnym

 Mniejsze natężenie światła

 Brak światła

 Niezmienne natężenie światła

4. Fala niespolaryzowana

 Mniejsze natężenie światła

  Brak światła

 Niezmienne natężenie światła

5. Fala częściowo spolaryzowana w kierunku poziomym:

 Brak światła

 Niezmienne natężenie światła

 Mniejsze natężenie światła

Ćwiczenie 5
Na wiązkę światła częściowo spolaryzowanego popatrzono przez polaryzator. Polaryzator ten
obracano wokół jego osi. Na którym wykresie przedstawiona jest zależność natężenia światła
od kąta, o który obrócono polaryzator?


Ćwiczenie 6

Obserwator patrzy na źródło światła niespolaryzowanego przez dwa polaryzatory, tak jak
zilustrowano na Rys. 1. Jak zależy natężenie obserwowanego światła od kąta α pomiędzy
kierunkami wyróżnionymi polaryzatorów?

Rys. 1. Obserwator patrzy na źródło światła niespolaryzowanego przez dwa polaryzatory (1, 2).

x
x
E1
E1
y
E2 α
y
E2
E1
E2
Rys. 2. Rysunek obrazuje, jak wygląda kąt α pomiędzy kierunkami wyróżnionymi polaryzatorów.

Jak zależy natężenie obserwowanego światła od kąta α? Uporządkuj podane kąty tak, aby
w pierwszej kolumnie pojawiła się miara kąta, dla którego światło ma swoje maksymalne
 natężenie, a w ostatniej kolumnie kąt, dla którego światło nie przechodzi w ogóle.
W pozostałych kolumnach tak dobierz kąty, aby natężenie przepuszczanego przez nie światła
było ułożone od najmniejszego do największego.

1 2 3

4 5
Ćwiczenie 7

Rys. 3. Obserwator patrzy na źródło światła przez dwa polaryzatory, które może obracać. Początkowo ich
płaszczyzny polaryzacji były równoległe.

Zastanów się co widzi obserwator (Rys. 3.) w następujących przypadkach:

1. Obraca się tylko polaryzator 2, a polaryzator 1 pozostaje nieruchomy.
2. Obraca się tylko polaryzator 1, a polaryzator 2 pozostaje nieruchomy.
3. Obracają się oba polaryzatory w tę samą stronę i z tą samą prędkością.
4. Obracają się oba polaryzatory z tą samą prędkością, ale w przeciwne strony.

Wpisz P jeśli zdanie jest prawdziwe, lub F jeśli zdanie jest fałszywe.

Wynik obserwacji P/F

W przypadku pierwszym obserwator widzi
na przemian największe możliwe natężenie
światła i brak światła. Stany te przechodzą
w siebie regularnie.
W przypadku drugim zaobserwujemy to
samo co w pierwszym.
Gdy w przypadku drugim kąt pomiędzy
kierunkami wyróżnionymi obu
polaryzatorów będzie równy 90°, światło nie
przejdzie przez układ polaryzatorów.
W przypadku trzecim obserwator cały czas
widzi stałe natężenie światła.
 Wynik obserwacji P/F
Gdy z układu w przypadku trzecim
zabierzemy jeden polaryzator, obserwowane
natężenie światła się nie zmieni.
W przypadku czwartym w żadnej fazie
ruchu polaryzatorów nie jesteśmy w stanie
zaobserwować największego możliwego
natężenia światła.
W przypadku czwartym obserwujemy ten
sam efekt co w przypadku pierwszym, z tą
różnicą, że gdyby wszystkie polaryzatory (z
przypadków 1 i 4) poruszałyby się z tymi
samymi prędkościami, to w przypadku 4
obserwowany efekt zachodziłby dwa razy
szybciej.
Ćwiczenie 8

Tomek wykonał pewne doświadczenie. Na wiązkę światła spolaryzowaną pionowo popatrzył

przez polaryzator tak, że kierunek wyróżniony polaryzatora był poziomy. Sytuację tą
przedstawia Rys. 4. a.

Następnie Tomek pomiędzy wiązką a polaryzatorem umieścił drugi polaryzator o ukośnym

kierunku wyróżnionym (Rys. 4. b).

Rys. 4.

W pierwszym przypadku, tak jak chłopiec przypuszczał, światło zostało całkowicie zatrzymane
przez polaryzator. Co, Twoim zdaniem, zaobserwował Tomek w drugim przypadku? Uzasadnij
swoją odpowiedź.

Uzupełnij
Dla nauczyciela

Imię i nazwisko
Józef Ginter, Michał Kurek
autora:

Przedmiot: Fizyka

Temat zajęć: Polaryzacja światła

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres rozszerzony

Cele kształcenia – wymagania ogólne

I. Wykorzystanie pojęć i wielkości fizycznych do opisu zjawisk
oraz wskazywanie ich przykładów w otaczającej
rzeczywistości.
II. Rozwiązywanie problemów z wykorzystaniem praw
i zależności fizycznych.

Zakres rozszerzony
Podstawa Treści nauczania – wymagania szczegółowe
programowa I. Wymagania przekrojowe. Uczeń:
7) wyodrębnia z tekstów, tabel, diagramów lub wykresów,
rysunków schematycznych lub blokowych informacje
kluczowe dla opisywanego zjawiska bądź problemu;
przedstawia te informacje w różnych postaciach.
X. Fale i optyka. Uczeń:
14) rozróżnia fale poprzeczne i podłużne; opisuje światło jako
falę elektromagnetyczną poprzeczną; rozróżnia światło
spolaryzowane i niespolaryzowane.

Zalecenia Parlamentu Europejskiego i Rady UE z 2018 r.:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia

Kształtowane informacji,
kompetencje kompetencje cyfrowe,
kluczowe: kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie
nauk przyrodniczych, technologii i inżynierii,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie
umiejętności uczenia się.
 Uczeń:

1. określi, na czym polega polaryzacja światła,

Cele operacyjne: 2. wyjaśni różnicę między falą spolaryzowaną
a niespolaryzowaną,
3. opisze zasadę działania polaryzatora,
4. zastosuje zdobytą wiedzę do rozwiązywania zadań.

strategia eksperymentalno‐obserwacyjna - dostrzeganie

Strategie nauczania i definiowanie problemów oraz odkrywanie rzeczywistości
poprzez eksperymenty

Metody nauczania wykład informacyjny, pogadanka

Formy zajęć: praca indywidualna

Środki dydaktyczne: polaryzator, komputer, telefon

Materiały
e‐materiał „Polaryzacja światła”
pomocnicze:

PRZEBIEG LEKCJI

Faza wprowadzająca:

Nauczyciel zadaje uczniom pytanie o różnice pomiędzy falą poprzeczną i podłużną.

Następnie zadaje pytanie o falową naturę światła – o ośrodek, jaki drga i jaki jest to typ
fali. Następnie przy pomocy polaryzatora pokazuje, że jasność obrazu monitora zależy od
jego ustawienia.

Faza realizacyjna:

Nauczyciel wprowadza pojęcie polaryzacji fali elektromagnetycznej. Omawia różnice

między falą spolaryzowaną, spolaryzowaną częściowo i niespolaryzowaną. Nauczyciel
wyjaśnia działanie polaryzatora i jego wpływ na fale różnie spolaryzowane. Uczniowie
podają przykłady, kiedy spotkali się z polaryzatorami w życiu codziennym.

Faza podsumowująca:

W ramach utrwalenia zdobytych wiadomości i zrozumienia polaryzacji fali uczniowie

rozwiązują zadania 1., 3. i 6. z zestawu ćwiczeń e‐materiału.
Nauczyciel pełni rolę doradcy, obserwuje i kontroluje pracę uczniów.
Uczniowie odnoszą się do postawionych sobie celów lekcji, ustalają które osiągnęli,
a które wymagają jeszcze pracy, jakiej i kiedy. W razie potrzeby nauczyciel dostarcza im
informację zwrotną kształtującą.

Praca domowa:

W celu powtórzenia i utrwalenia wiadomości o polaryzacji fali uczniowie rozwiązują

zadania: 2., 4., 7. z zestawu ćwiczeń.
Wskazówki
Animacja może posłużyć do wyjaśnienia, czym jest fala
metodyczne
spolaryzowana lub wyjaśnienia zasady działania polaryzatora.
opisujące różne
Może też służyć do powtórzenia wiadomości o polaryzacji
zastosowania danego
światła.
multimedium