‫‪.................................................................... ..........................................

‬‬ ‫مکملدورهجعبهسیاهحقوقمدنی‬
‫‪ .........................................................................................................‬جزوه ّ‬

‫* این بخش از جزوه‪ ،‬با اجازه استاد زارعــی‬

‫ضمان‬
‫منتشر شده و انتشار آن بالمانع است‪.‬‬
‫ضمانِ عقدی در معنای عام خود‪ ،‬شامل‪« :‬ضمان»‪« ،‬حواله» و «کفالت» میشود‪.‬‬
‫* کانال تلگرام استاد زارعی ( لذاتمدنی)‪:‬‬
‫‪t.me/lazzatemadani‬‬ ‫عقد ضمان به معنای خاص؛ یعنی‪ :‬تعهد به پرداخت دین دیگری‪.‬‬

‫سؤال‪ :‬بر اساس قانون مدنی‪ ،‬ضمان را بایستی «نقلی» بدانیم یا «ضمّی»؟‬
‫بنابر مدلول ماده ‪ 896‬ق‪.‬م‪« .‬ضمانِ مطلق‪ ،‬محمول است بر ضمان نقلی»‪ .‬ضمان «نقلی»؛ یعنی بعد از اینکه ضمان‪ ،‬بهطور صحیح واقع شد‪،‬‬
‫ذمّة مضمونعنه(مدیون)‪ ،‬برئ و ذمّة ضامن(ثالث) در برابر مضمونله(دائن‪ /‬طلبکار) مشغول میشود‪.‬‬

‫سؤال دیگر‪ :‬طرفین عقد ضمان چه کسانی هستند؟‬

‫عقد ضمان‪ ،‬میان ضامن(ثالث) و مضمونله(دائن‪ /‬طلبکار) منعقد میشود؛ پس‪ ،‬ارادة مضمونعنه(مدیون)‪ ،‬در «انعقاد ضَمان» بیتأثیر است‪.‬‬

‫سؤال دیگرتر‪ :‬آیا طرفین عقد ضمان میتوانند توافق کنند که ذمۀ ضامن‪ ،‬تنها وثیقۀ طلبِ مضمونله باشد(نه انتقال دین) و یا آنکه مسئولیت‬
‫ضامن و مضمونعنه‪ ،‬تضامنی باشد؟‬
‫بله؛ چنین ضَمانی صحیح بوده‪ ،‬از اینرو که ذمّه(عُهده) ضامن به ذمّة مضمونعنه «ضمیمه» میشود‪ ،‬ضمان «ضَمّی» نام دارد‪.‬‬

‫* ضمان ضمّی بر دو قسم است‪:‬‬

‫ضمان وثیقهای‪ :‬ضمانت «ضمّی» از مدیون‪ ،‬اگر بهصورت «طولی»(سلسهمراتبی) باشد‪ ،‬ضمان وثیقهای نام دارد؛ یعنی مضمونعنه‪ ،‬برئ‬
‫نمیشود‪ ،‬بلکه مضمونله ابتدا باید به مضمونعنه مراجعه کند و اگر طلب وی وصول نشد‪ ،‬آنگاه میتواند به ضامن وثیقهای رجوع نماید‪.‬‬

‫ضمان تضامنی‪ :‬ضمانت «ضمّی» از مدیون اگر بهصورت «عرضی» باشد‪ ،‬ضمان تضامنی نام دارد‪ .‬در این نوع از ضمانت نیز(مانند ضمان‬
‫وثیقهای) مضمونعنه‪ ،‬برئ نمیشود بلکه مضمونله همزمان میتواند هم به ضامن تضامنی رجوع کند و هم به مضمونعنه وی؛ به هرمیزان‬
‫و به هر ترتیب که مایل باشد‪.‬‬

‫ماده‪ 407‬قانونتجارت‪« :‬ضاامن وقتی حق دارد از مضامونله تقاضاا نماید که بدواً به مدیون اصالی رجوع کرده و در صورت عدم وصول طلب به او رجوع نمایدکه‬
‫بین طرفین (خواه ضمن قرارداد مخصوص خواه در خود ضمانتنامه) این ترتیب مقرر شده باشد»‪.‬‬

‫ماده‪ 404‬قانونتجارت‪ « :‬درکلیه مواردی که به موجب قوانین یا موافق قراردادهای خصوصی ضمانت‪ ،‬تضامنی باشد طلبکار میتواند به ضامن و مدیون اصلی مجتمعاً‬
‫رجوع کرده یا پس از رجوع به یکی از آنها و عدم وصول طلب خود برای تمام یا بقیه طلب به دیگری رجوع نماید»‪.‬‬

‫‪742‬‬
‫‪www.MehdiZarei.com‬‬
‫مربّــیو مدرستخصـصـیحقـوقمدنی‬
‫‪.................................................................... ..........................................‬‬ ‫مکملدورهجعبهسیاهحقوقمدنی‬
‫‪ .........................................................................................................‬جزوه ّ‬

‫نکته‪ :‬گفته شاد که درخصوص ضمان مطلق‪ ،‬اصل بر ضمان «نقلی» است؛ حال‪ ،‬باید افزود که در ضمان ضمّی‪ ،‬اصل بر ضمان «تضامنی» است؛ یعنی‬
‫هرگاه از ضمان تضامنی بهطور مطلق یاد شده‪ ،‬امّا وثیقهای یا تضامنی بودن آن مشخص نشود‪ ،‬اصل را بر تضامنی بودن ضمان میگذاریم‪.‬‬

‫«شباهت» ضمان وثیقهای و تضامنی چیست؟‬

‫هر دو از اقسامِ ضمان ضمّی هستند؛ یعنی در هردو ضمان تضامنی و وثیقه ای‪ ،‬ضامن متعهد به پرداخت دین دیگری است؛ امّا دین انتقال‬
‫نمییابد و مضمونعنه نیز همچنان مدیون میماند‪.‬‬

‫«تفاوت» ضمان وثیقهای و تضامنی چیست؟‬

‫در ضمان وثیقهای‪ ،‬تعهد ضامن‪ ،‬در طولِ تعهد مضمونعنه است؛ امّا در ضمان تضامنی‪ ،‬تعهد ضامن در عرض تعهد مضمونعنه میباشد‪.‬‬

‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪........................................................................................................................................... ................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪746‬‬
‫‪www.MehdiZarei.com‬‬
‫مربّــیو مدرستخصـصـیحقـوقمدنی‬
‫‪.................................................................... ..........................................‬‬ ‫مکملدورهجعبهسیاهحقوقمدنی‬
‫‪ .........................................................................................................‬جزوه ّ‬

‫قبل از انعقاد ضمان = بطلان ضمان‬

‫بطلان منشأ دین اصلی = بطلان ضمان‬ ‫به تبَع یک دین حاصل میشود‬ ‫انحلال منشأ دین اصلی‬

‫بعد از انعقاد ضمان = انفساخ ضمان‬

‫ذمة ضامن‪ ،‬وثیقهای برای دین‬
‫تبعی‬

‫مدیون است(وثیقة شخصی)‬

‫*‬ ‫لازم‬
‫توثیقی‬

‫رضایی‬
‫اوصاف‬ ‫عهدی‬

‫عقدضمان‬

‫ضمان ضمّی = بلاعوض‬

‫(انتقال دین رخ نمیدهد)‬

‫معوض‬ ‫مسامحی‬

‫ضمان نَقلی(اصل) = معوّض‬ ‫علم اجمالی نسبت به مضمونبه(دین) و‬

‫برائت ذمّة مدیون(مضمونعنه)‬ ‫عقد!‬
‫مضمونعنه(مدیون) برای ضامن کافی است‬
‫در ازای اشتغال ذمّة ضامن‬

‫* گرچه در ضمان نقلی‪ ،‬مدیون برئ میشود‪ ،‬امّا ضامن اگر اعتباری بیش از مضمونعنه نداشته باشد‪ ،‬مضمونله ضمانت او را نمیپذیرد؛ پس اعتبار ضامن‪ ،‬تضمین بهتری برای ایفای‬
‫طلب مضامونله اسات‪ .‬از اینرو ضمانت نقلی نیز نوعی وثیقة شخصی محسوب است و به صِرف اینکه مدیون برئ میشود‪ ،‬نباید ضمانت را فاقد وصف توثیقی بودن(بهمعنای عام)‬
‫دانست‪.‬‬

‫‪749‬‬
‫‪www.MehdiZarei.com‬‬
‫مربّــیو مدرستخصـصـیحقـوقمدنی‬
‫‪.................................................................... ..........................................‬‬ ‫مکملدورهجعبهسیاهحقوقمدنی‬
‫‪ .........................................................................................................‬جزوه ّ‬

‫نتایج معاوضی بودن ضمان‪:‬‬

‫‪ .1‬دین مضمونبه باید حینالعقد موجود باشد(ملاک ماده ‪ 483‬ق‪.‬م) ‪ ‬مانند‪ :‬ضمانت از مهریه پس از نکاح‬
‫نکته‪ :‬دینی که سبب آن ایجاد شده باشد‪ ،‬قابل ضمانت است ‪ ‬مانند نفقه آیندة زوجه (سببش نکاح است و موجود میباشد)‬

‫نکتهدیگر‪ :‬ضمان از دین آینده‪« ،‬باطل» است ‪ ‬چون حتّی سببش هم ایجاد نشده است‪( .‬ماده ‪ 893‬ق‪.‬م)‬

‫‪ .2‬دین مضمونبه(مبنای ضمان) باید مشروع باشد ‪ ‬مثلاً دین حاصل از قِمار نباشد (منشأ دین اگر نامشروع باشد = بطلان ضمانت)‬

‫‪ .3‬دین ضامن‪ ،‬اصولاً همان دین مضمونعنه است؛ با همان اوصاف و شرایط‪.‬‬
‫‪ ‬مگر ضامن و مضمونله‪ ،‬توافق خلاف نمایند (مثلاً محل تحویل را تغییر دهند یا برایش وثیقهای بگذارند و ‪)...‬‬

‫‪ .4‬بطلان دین اصلی‪ ،‬مانع تشکیل(باعث بطلان) عقد ضمان است‪.‬‬

‫نکته‪ :‬فسخ قرارداد منشأ دین‪ ،‬سبب بطلان ضمان «نیست»؛ لیکن ضامن بریء میشود؛ زیرا «فسخ‪ ،‬در حکم پرداخت است»‬
‫‪ ‬پرداخت و هرآنچه در حکم پرداخت باشد‪ ،‬باعث برائت ضامن میشود (مواد ‪ 782‬و ‪ 232‬ق‪.‬م)‬

‫‪ .5‬ضامن در ضمان نَقلی‪ ،‬قائممقام خاص مضمونعنه میشود(در پرداخت)؛ زیرا انتقال دین رخ میدهد‪.‬‬
‫دارد‪.‬‬
‫م اثبات دین را‬
‫نکته‪ :‬ضامن حقّ «اعتراضثالث» به حک ِ‬
‫‪ ‬ندارد‪  .‬چون قائممقام خاص بوده‪ ،‬در حکم طرف عقد است؛ پس ثالث نیست‪.‬‬
‫ن‬ ‫‪ ‬مایتواند‬
‫به وفای به عهد یا تهاتر دین قبل از ضمان‪ ،‬استناد کند؛ زیرا فقدان دین اصلی(متبوع) باعث بطلان ضمانت است‪.‬‬ ‫نکتهدیگر‪ :‬ضامن‬
‫ن‬ ‫نمیتواند‬
‫ن‬
‫عام ‪ ‬ن‬
‫قراردادی مجزّا برای انتقال دین وجود ندارد؛ بلکه انتقال دین در بطن عقدی معین رخ میدهد(مانند‪ :‬ضَمان‪ ،‬حواله‪ ،‬هبة دین)‬
‫انتقال دین‬
‫خاص‪ ‬قراردادی مجزّا مبنی بر انتقال دین وجود دارد (قرارداد خصوصی‪ :‬ماده ‪ 30‬ق‪.‬م)‬

‫ضمان و حواله‬

‫شباهت‪:‬‬
‫‪ .3‬در ضمان نقلی و حواله‪ ،‬انتقال دین صورت میگیرد و بالتبع‪ ،‬مدیون اصلی(مضمونعنه در ضمان ا محیل در حواله) برئ میشود‪.‬‬
‫‪ .7‬از آنجا که ضمان نقلی و حواله‪ ،‬هردو مصداقی از انتقال دین(عام) هستند‪ ،‬وثایق دین ساقط میشود‪.‬‬
‫‪ ‬در انتقال دین بهمعنای خاص‪ ،‬وثایق دین باقی میماند؛ مگر طرفین‪ ،‬شرط خلاف نمایند‪.‬‬
‫تفاوت‪:‬‬
‫‪ .3‬ارادة مدیون در«تحقق» عقد ضمان‪ ،‬بیتأثیر است؛ امّا در حواله‪ ،‬مدیون‪ ،‬یکی از اطراف عقد است و اراده و اهلیت وی ضروری است‪.‬‬
‫‪ .7‬در حوالة «کامل»‪ ،‬ثالث(محالعلیه) مدیون است به محیل؛ امّا در هیچیک از اقسام ضمان‪ ،‬مدیونیت ضامن به مضمونعنه شرط نیست‪.‬‬
‫‪ .4‬در حوالة «کامل»‪ ،‬افزون بر انتقال دین‪ ،‬انتقال طلب هم رخ میدهد؛ امّا در هیچیک از اقسام ضمان‪ ،‬انتقال طلب رخ نمیدهد‪.‬‬

‫‪750‬‬
‫‪www.MehdiZarei.com‬‬
‫مربّــیو مدرستخصـصـیحقـوقمدنی‬
‫‪.................................................................... ..........................................‬‬ ‫مکملدورهجعبهسیاهحقوقمدنی‬
‫‪ .........................................................................................................‬جزوه ّ‬

‫ضمان و کفالت‬

‫ضمان ‪ ‬تعهد به «پرداخت» دین مدیون(مضمونعنه) توسط «ضامن»‬

‫شباهت‪ :‬در هردو‪ ،‬تعهدی از جانب ثالث در برابر طلبکار ایجاد میشود ‪‬‬
‫کفالت ‪ ‬تعهد به «احضار» مدیون(مکفول) توسط «کفیل»‬

‫تفاوت‪ :‬در ضمان نقلی‪ ،‬انتقال دین صورت میگیرد امّا در کفالت‪ ،‬نقل ذمّهای رخ نمیدهد‪.‬‬

‫شرایط«صحّت»ضمان‬
‫یک‪ .‬ضمان‪ ،‬یک «عقد» است‪ ( .‬جالب بود آقای زارعی نمیدونستم خخخ)‬
‫ضمان‪ ،‬همواره یک عقد است؛ چه نقلی باشد و چه ضمّی؛ زیرا دو طرف(ضامن‪ /‬ثالث ‪ +‬مضمونله‪ /‬دائن) توافق میکنند و آثاری ایجاد میشود‪.‬‬

‫دو‪ .‬منجّزیت‬
‫تعلیق درعقد ضمان نقلی‪ ،‬سبب بطلان است‪.‬‬

‫عقود اصولاً میتوانند معلق باشند‪.‬‬

‫‪ ‬مگر عقد ضمان(ماده ‪ 899‬ق‪.‬م) و نکاح(ماده ‪ 3086‬ق‪.‬م)‬

‫* حالات مختلف تعلیق در ضمان‪:‬‬

‫‪ .3‬تعلیق ضمان به شرایط صحّتآن؛ ‪ ‬ضمان‪ ،‬صحیح است؛ چراکه اینجا ضمان‪ ،‬اساساً معلق نیستکه بخواهد باطل یا سبب بطلان ضمان باشد‪.‬‬

‫‪ .7‬تعلیق ضمان به شرایط خارجی؛ ‪ ‬تعلیق در انشاء است و باعث بطلان ضمان (بخش نخست ماده ‪ 899‬ق‪.‬م)‬

‫‪« .4‬التزام به تأدیة» دین دیگری معلق بر عدم تأدیة مدیون؛ در قالب عقد ضمان (بخش اخیر ماده ‪ 899‬ق‪.‬م)‬
‫ضمانِ وثیقهای است و صحیح‪.‬‬
‫‪« .4‬التزام به تأدیة» دین دیگری معلق بر عدم تأدیة مدیون؛ در قالب شرط نتیجة ضمان (ماده ‪ 274‬ق‪.‬م)‬

‫تعلیق در «التزام به تأدیه» ◄ مطابق مواد ‪ 899‬و ‪ 274‬ق‪.‬م‪ ،‬تعلیق در التزام به تأدیه‪ ،‬همواره صااحیح اساات؛ چه در قالب عقد ضاامان و چه در قالب‬
‫شرط نتیجة ضمان‪.‬‬

‫تعلیق «ضمان ضمّـی»◄ تعلیق در ضمان «نقلی» از این لحاظ که مانع انتقال دین است‪ ،‬خلاف مقتضای ذات عقد و باطل و مبطل میباشد؛‬
‫امّا در ضمان «ضمّی» اساساً دین منتقل نمی شود؛ برای همین‪ :‬تعلیق در ضمان ضمّی‪ ،‬مخالفتی با ذات عقد ندارد و صحیح است‪.‬‬
‫‪753‬‬
‫‪www.MehdiZarei.com‬‬
‫مربّــیو مدرستخصـصـیحقـوقمدنی‬
‫‪.................................................................... ..........................................‬‬ ‫مکملدورهجعبهسیاهحقوقمدنی‬
‫‪ .........................................................................................................‬جزوه ّ‬

‫سه‪ .‬اهلیت‬

‫* به این قاعده دقت داشاته باشاید‪ :‬هرگاه عملی برای شاخص ایجاد تعهد نماید و یا باعث کاهش دارایی او شود‪ ،‬بهحال وی مضرّ است؛ و بالعکس‪،‬‬
‫اگر به نفع او ایجاد تعهد نموده و یا چیزی به داراییاش بیفزاید‪ ،‬بهحال او نافع است‪ .‬این قاعده را در تمامی موارد بررسی اهلیت باید در نظر داشت‪.‬‬

‫اهلیت «ضامن»◄ همواره اهلیت تامّ وی ضروری است؛ چه ضمان ضمّی باشد و چه ضمان نقلی ‪ ‬زیرا در هرحال متعهد میشود‪.‬‬

‫در ضمان «نقلی» ‪ ‬بهدلیل تصرف مضمونله در امور مالی خویش‪ ،‬اهلیت تامّ وی ضرری است؛‬
‫اهلیت «مضمونله»◄‬
‫در ضامان «ضامّی» ‪ ‬همینکه صاغیر ممیّز یا سافیه باشاد کافی اسات؛ زیرا ضامان ضمّی‪ ،‬افزودن به وثایق دین‬
‫مدیون است و برای مضمونله تعهدی به بار نمیآورد؛ پس صرفاً نافع است‪.‬‬

‫اهلیت «مضامونعنه»◄ هیچگاه اهلیت مضامونعنه لازم نیست؛ زیرا ارادة وی در «تحقق» ضمان‪ ،‬نقشی ندارد‪ .‬حتی میتوان از میّت نیز‬
‫ضمانت کرد! (ماده ‪ 862‬ق‪.‬م)‬

‫سؤال‪ :‬در ضمان ضمّی‪ ،‬اهلیت را باید چگونه تحلیل کنیم؟‬

‫در ضمان «ضمّی»‪ ،‬با توجّه به آنکه نه از دارایی «مضمونله» کاسته میشود و نه تعهدی بر ذمّة وی ثابت میگردد‪ ،‬همواره چنین ضمانتی‬
‫برای او نافع است؛ پس همینکه صغیر ممیّز و یا سفیه باشد کفایت میکند و اهلیت تامّ او ضروری نیست‪( .‬ملاک مواد ‪ 3737‬و ‪ 3734‬ق‪.‬م)‬
‫ضامن امّا چون متعهد میشود(به پرداخت دین مدیون) باید اهلیت تامّ داشته باشد؛ پس برای ضامن‪ ،‬ضمان نقلی و ضمّی یکسان است‪.‬‬

‫سؤال‪ :‬آیا «ملائت» ضامن‪ ،‬شرط صحت ضمان است؟‬

‫خیر؛ امّا چنانچه مضمونله‪ ،‬حینالعقد‪ ،‬جاهل به اِعسارِ ضامن باشد‪ ،‬حق فسخ خواهد داشت (خیار تخلّف از شرط بنایی؛ ماده ‪ 890‬ق‪.‬م)‬

‫استناد و تحلیل‬ ‫حق فسخ‬ ‫بعد از عقد‬ ‫حینالعقد‬

‫مبنای خیار که جلوگیری از تضرّر مضمونله است‪ ،‬زائل شده‬ ‫‪‬‬ ‫مَلئ (متمکّن‪ /‬دارا)‬ ‫مُعسِر(ندار!)‬

‫اعسار ضامن بعد از عقد‪ ،‬اثری ندارد (بخش اخیر ماده ‪ 890‬ق‪.‬م)‬ ‫‪‬‬ ‫معسر‬ ‫ملئ‬
‫اگر مضمونله حینالعقد‪ ،‬جاهل به اعسار ضامن بوده باشد (بخش نخست ماده ‪ 890‬ق‪.‬م)‬ ‫‪‬‬ ‫معسر‬ ‫معسر‬

‫سؤالمهم‪ :‬تاجر«ورشکسته» میتواند ضامن شود؟‬

‫تاجر ورشاکساته میتواند ضاامن شاود؛ زیرا صارفِ ضامانت‪ ،‬نه مالی از دارایی ضاامن را منتقل یا مقیّد میکند و نه از اعتبار ورشکسته‬
‫میکاهد‪ .‬امّا مضامونله داخل در غرماء نمیشاود؛ زیرا تا دیون طلبکاران ضاامن ورشکسته از اموال او استیفاء نشده است‪ ،‬حق پرداخت‬
‫دین ناشی از ضمان را ندارد(این حکم در هرسه نوع ضمان وجود دارد)‪.‬‬

‫نکته‪ :‬مضمونله اگر از ورشکستگی ضامن‪ ،‬مطلع نباشد◄ با وحدت ملاک از ماده ‪ 890‬ق‪.‬م‪ ،‬از باب لاضرر حق فسخ دارد‪.‬‬

‫‪757‬‬
‫‪www.MehdiZarei.com‬‬
‫مربّــیو مدرستخصـصـیحقـوقمدنی‬
‫‪.................................................................... ..........................................‬‬ ‫مکملدورهجعبهسیاهحقوقمدنی‬
‫‪ .........................................................................................................‬جزوه ّ‬

‫سؤال‪ :‬آیا «مضمونله» ورشکسته‪ ،‬میتواند ضمان را قبول کند؟‬

‫ضامان «نقلی»‪ ،‬مصاداق تصارّف در اموال اسات و به حکم ماده ‪ 436‬قانون تجارت‪ ،‬ورشاکساته از تاریخ صادور حکم ورشکستگی‪ ،‬از‬
‫دخالت در امور مالی خویش ممنوع است(برای رعایت غبطة طلبکاران او)‪ .‬پس‪ :‬مضمونله ورشکسته نمیتواند ضمان نقلی را قبول کند‪.‬‬
‫امّا در ضمان «ضمّی»‪ ،‬با قبول ضمانت صرفاً وثیقهای به طلب وی افزوده میشود و قبول وثیقه‪ ،‬صرفاً نافع است؛ پس‪ :‬مضمونله ورشکسته‬
‫میتواند ضمان ضمّی را(اعم از وثیقهای و تضامنی) قبول نماید‪.‬‬

‫قبول ضمان «نقلی» توسط مضمونله ورشکسته ‪‬‬

‫چکیده‬
‫قبول ضمان «ضمّی» توسط مضمونله ورشکسته ‪‬‬

‫چهار‪ .‬موضوعضمان(مضمونبه)‬
‫‪ .3‬مالیت داشته باشد (مواد ‪ 735‬و ‪ 446‬ق‪.‬م)‬

‫‪ .7‬قابل انتقال باشد (ماده ‪ 446‬ق‪.‬م)‬

‫‪ .4‬موجود باشد یا دستکم سبب آن ایجاد شده باشد (ماده ‪ 893‬ق‪.‬م)‬

‫‪ .4‬مشروع باشد‬
‫‪ .5‬کلّی فیالذمّه باشد ‪ ‬پس‪ :‬تعهد به انجام کار را نیز میتوان ضمانت کرد؛ مگر اینکه قائم به شخص متعهد باشد‪.‬‬
‫‪ .8‬اجمالاًمعلوم باشاد ‪ ‬یعنی‪ :‬نیازی نیست تفصیلاً معلوم باشد امّا مطلقاً هم نباید مجهول باشد؛ بلکه بهدلیل مسامحی بودن‪ ،‬علم اجمالی‬
‫کافی است (مواد ‪ 738‬و ‪ 894‬ق‪.‬م)‬

‫‪ .8‬تفصیلاً معین باشد ‪ ‬یعنی‪ :‬مردّد نباشد (بند ‪ 4‬ماده ‪ 390‬و بخش اخیر ماده ‪ 894‬ق‪.‬م)‬

‫نکته‪ :‬امور «غیرمالی»◄ قابل ضمانت «نیستند» ‪ ‬مانند حضانت‪ ،‬تمکین‪ ،‬سکونت مشترک زوجین‪.‬‬

‫سؤال‪ :‬معلوم و معین بودن مضمونعنه و یا مضمونله نیز ضرورت دارد؟‬

‫(مادتین ‪ 894‬و ‪895‬‬ ‫برای ضامن‪ ،‬دین(مضمون به)‪ ،‬دائن(مضمونله) و نیز مدیون(مضمونعنه) باید دستکم اجمالاً معلوم باشند و لزوماً تفصیلاً معین‬
‫ق‪.‬م)‬

‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪754‬‬
‫‪www.MehdiZarei.com‬‬
‫مربّــیو مدرستخصـصـیحقـوقمدنی‬
‫‪.................................................................... ..........................................‬‬ ‫مکملدورهجعبهسیاهحقوقمدنی‬
‫‪ .........................................................................................................‬جزوه ّ‬

‫مختصراً توجه به چند مفهوم مرتبط‪:‬‬

‫ضمان معاوضی‪« :‬مسئولیت جبران تلف قهری مال مقبوض به عقد صحیح»‬
‫قاعده (ماده ‪ 462‬ق‪.‬م) ‪ ‬در عقود معوض مغابنی(معاملات بهمعنای خاص)‪ ،‬مسئولیت تلف «قهری» هریک از عوضینِ «معین»‪ ،‬مادام که تسلیم‪/‬تسلّم‬
‫نشدهاند‪ ،‬برعهدة «متعهدِ تسلیم» است؛ یعنی طرفی که تعهد به تسلیم دارد‪ ،‬مادام که تعهد خویش را ایفاء نکرده باشد‪ ،‬مسئول تلف(ماده ‪ 462‬ق‪.‬م)‬
‫و نقص(ماده ‪ 466‬ق‪.‬م) مال مورد تعهد است‪ .‬لکن بعد از تسلیم(ایفای تعهد)‪ ،‬متعهد اصولاً از هرگونه مسئولیت مبرّاست‪.‬‬

‫استثناء(ماده ‪ 454‬ق‪.‬م) ‪ ‬در عقد بیع عین معیّن‪ ،‬بعد از تسلیم مبیع‪ ،‬مادام که مشتری خیار زمانی(مجلس‪ ،‬حیوان‪ ،‬شرط) اختصاصی داشته باشد‪،‬‬
‫مانند این است که مبیع به او تسلیم نشده! یعنی مسئولیت تلف قهری مبیع ا علیرغم تسلیم ا همچنان برعهدة بایع خواهد بود‪.‬‬
‫‪ ‬در هردو فرض مزبور(اصل و استثناء)‪ ،‬تلف قهری‪ ،‬باعث «انفساخ» عقد میشود‪.‬‬

‫ضمان دَرَک‪« :‬مسئولیت استرداد عوضی که در اثر عقد باطل‪ ،‬قبض شده است»‬
‫هرگاه عقد معوض(نه فقط بیع) «باطل» باشاد‪ ،‬هریک از عوضاینکه قبض شاده باشاند‪ ،‬قابض(گیرنده) مسائول استرداد آن است؛ عیناً(اگر موجود‬
‫باشد) یا عوضاً (حسب مورد‪ :‬ماِثلاً یا قیمتاً؛ اگر موجود نباشد)‪.‬‬
‫برای مثال‪ ‬در عقد بیع‪ ،‬با تساالیم عوضااین‪ ،‬مبیع به تصاارف مشااتری درمیآید و ثمن به تصاارف بایع؛ و با کش افِ بطلان بیع‪ ،‬هریک مساائول‬
‫استرداد آن چیزی است که در تصرف دارد‪ .‬یعنی‪:‬‬
‫مشتری اگر عوض ثمن ا یعنی مبیع ا را گرفته باشد‪ ،‬مسئول استرداد آن است؛ پس‪ :‬مشتری ضامن درک ثمن؛ یعنی استرداد مبیع است‪.‬‬
‫بایع اگر عوض مبیع ا یعنی ثمن ا را گرفته باشد‪ ،‬مسئول استرداد آن است؛ پس‪ :‬بایع ضامن درک مبیع؛ یعنی استرداد ثمن است‪.‬‬

‫استرداد‬ ‫ضمان درک‬

‫مبیع‬ ‫مبیع‬ ‫‪‬‬ ‫ضمانِ درکِ مبیع = استرداد ثمن(توسط بایع)‬
‫ثمن‬ ‫ثمن‬ ‫‪‬‬ ‫ضمانِ درکِ ثمن = استرداد مبیع(توسط مشتری)‬

‫ضمان درک حادث‪ « :‬ضمانت از مسئولیت جبران غرامات ناشی از فساد معامله» (ماده ‪ 493‬ق‪.‬م ‪ +‬رأی وحدت رویه ‪ 244‬دیوانعالی کشور)‬

‫ممکن است طرفی که ضمان درک دارد‪ ،‬مسئول جبران خسارات و غراماتی باشد که از بطلان عقد به طرف مقابل وارد آمده؛ چنین مسئولیتی‪،‬‬
‫ضمان درک حادث(ضمان درک مایُحدث‪ /‬ضمان ارش) نام دارد‪.‬‬
‫خسارات‪ :‬هزینههای انجام شده برای نگهداری از مورد معاملة باطل؛‬
‫غرامات‪ :‬کاهش ارزش دارایی = زیان ناروایی که به علّت جهل قابض به بطلان معامله‪ ،‬به دارایی او وارد شده است؛ (مانند اُفت ارزش پول)‬

‫ضمان عهده‪« :‬ضمانت از ضمانِ درکِ هریک از متعاملین» ‪ ‬بهعهده گرفتن‪ /‬تضمین فعل(استرداد) بایع یا مشتری؛ توسط ثالث‬
‫ضمان عهدة ثمن‪ :‬ضمانت از مسئولیت استرداد ثمن در فرض بطلان معامله ‪ ‬مضمونعنه‪ :‬بایع (ضمانت از بایع نسبت به درک مبیع)‬
‫ضمان عهدة مبیع‪ :‬ضمانت از مسئولیت استرداد مبیع در فرض بطلان معامله ‪ ‬مضمونعنه‪ :‬مشتری (ضمانت از مشتری نسبت به درک ثمن)‬
‫حواستون باشه این دو مورد رو‬ ‫ضمان ثمن‪ :‬تعهد به تأدیة ثمن ‪ ‬مضمونعنه‪ :‬مشتری (ضمانت از تعهد قراردادی مشتری؛ مبنی بر تأدیه‪ /‬تسلیم ثمن)‬
‫با «ضمان عهده» اشتباه نکنید!‬ ‫ضمان مبیع‪ :‬تعهد به تأدیة مبیع ‪ ‬مضمونعنه‪ :‬بایع (ضمانت از تعهد قراردادی بایع مبنی بر تسلیم مبیع)‬

‫گفته شد که ضمان درک در فرض «قبض مورد معامله ‪ +‬بطلان معامله» پیش میآید؛ امّا باید افزود که ضمانت از چنین مسئولیتی‪ ،‬پیش از قبض‬
‫هم ممکن است؛ زیرا همینکه معامله میان طرفین واقع شود‪ ،‬سبب ضمان درک موجود است‪.‬‬

‫‪754‬‬
‫‪www.MehdiZarei.com‬‬
‫مربّــیو مدرستخصـصـیحقـوقمدنی‬
‫‪.................................................................... ..........................................‬‬ ‫مکملدورهجعبهسیاهحقوقمدنی‬
‫‪ .........................................................................................................‬جزوه ّ‬

‫آثارضمان بین ضامن و مضمونله‬

‫در ضمان مطلق(که محمول بر ضمان نقلی است)‪ ،‬پس از وقوع عقد‪ ،‬دو اثر حاصل میشود‪:‬‬
‫* این بخش از جزوه‪ ،‬با اجازه استاد زارعــی‬ ‫یک‪ :‬برائت ذمة مضمونعنه(مدیون)‬
‫منتشر شده و انتشار آن بالمانع است‪.‬‬ ‫دو‪ :‬اشتغال ذمّة ضامن(ثالث)‬
‫* کانال تلگرام استاد زارعی ( لذاتمدنی)‪:‬‬
‫‪t.me/lazzatemadani‬‬
‫* این دو اثر‪ ،‬احکام ویژۀ زیر را به دنبال دارد‪:‬‬
‫‪ ‬حتیاگار‬
‫منشأ آن‪ ،‬پیش از ضمان باشد ‪ ‬مانند‪ .3 :‬شمول مرور زمان‬ ‫‪ .3‬تمام ایرادات مربوط به دین‪ ،‬برای ضامن نیز برقرار است؛‬
‫مگراینکه‬
‫‪ .7‬بطلان قرارداد اصلی؛‬
‫ن‬
‫ن‬
‫مایدهد‪.‬‬
‫(‪792‬ق‪.‬م‪  ).‬زیرا شرط «تقابل دو دین» فراهم نیست‪.‬‬ ‫‪ .7‬بین طلب مضمونعنه از مضمونله و دین ضامن‪ ،‬تهاتر‪ ،‬رخ‬
‫‪ ‬نمیدهد‪.‬‬
‫ن‬
‫ن‬
‫‪ .3‬مقصود‪ ،‬ابراء از اصل دین باشد؛‬ ‫مایشود‪.‬‬
‫(‪202‬ق‪.‬م‪  ).‬مگر‬ ‫‪ .4‬ابراء مضمونعنه‪ ،‬اصولاً سبب ابراء ضامن‬
‫‪ .7‬ضمان ضمّی باشد(ابراء مدیون اصلی = سقوط وثایق دین)‬ ‫نن‬ ‫‪ ‬نمیشود‪.‬‬
‫ن‬
‫ن‬
‫‪ ‬مایشود‪.‬‬
‫‪ ‬مگر شرط خلاف نمایند‪.‬‬ ‫‪ .4‬پس از ضمان‪ ،‬تضمینات و توثیقات‪ ،‬ساقط‬
‫نننمیشود‪.‬‬
‫ن‬
‫ن‬
‫اسات‪.‬‬
‫‪ ‬چون دینی بر ذمّهاش نماندهکه مالک آن شود!‬ ‫‪ .5‬پس از ضمان‪ ،‬مالکیت مافیالذمة مضمونعنه‪ ،‬امکانپذیر‬
‫‪ ‬نیست‪.‬‬
‫نن‬
‫ن‬
‫ن‬
‫ابراء ضامن ‪ ‬باعث ابراء مضمونعنه در برابر ضامن میشود‪.‬‬
‫ضمان نقلی‬
‫ابراء مضمونعنه ‪ ‬نن‬
‫باعث ابراء ضامن نمیشود؛ مگر مقصود‪ ،‬ابراء از اصل دین باشد‪.‬‬
‫خلاصة ابراء در ضَمان‬
‫(ابراء ضامن توسط مضمونله)‬
‫ابراء ضامن ‪ ‬باعث ابراء مضمونعنه نمیشود؛ مگر مقصود‪ ،‬ابراء از اصل دین باشد‪.‬‬
‫ضمان ضمّی‬
‫ابراء مضمونعنه ‪ ‬در هرحال باعث ابراء ضامن میشود (سقوط دین = سقوط وثایق)‬

‫سؤال‪ :‬چجوری هست که گفتید ابراء «ضامن»‪ ،‬سبب ابراء مضمونعنه میشود؟ مگر مضمونعنه پس از وقوع ضمان‪ ،‬بریء نشده است؟‬
‫دقت کنید‪ :‬درسات اسات که مضامونعنه‪ ،‬پس از وقوع عقد ضمان(نقلی) بریءالذّمه(در مقابل مضمونله) میشود اما سخن ما مربوط به این‬
‫امر نیسات؛ بلکه منظور ما از اینکه «با ابراء ضامن‪ ،‬مضمونعنه نیز بریء میشود» اینست که «در مقابل ضامن» بریء میشود؛ نه در مقابل‬
‫مضامون له‪ .‬توضایح بیشاترآنکه‪ :‬ضاامن درصاورت مأذون بودن‪ ،‬تنها پس از پرداخت‪ ،‬حق رجوع به مضمونعنه را دارد؛ در واقع ضامن‬
‫فقط اگر متحمل غرامتی شاده و مبلغی پرداخته باشاد‪ ،‬میتواند به مضامونعنه مراجعه کند‪ .‬اگر ضاامن‪ ،‬ابراء شود‪ ،‬متحمل هیچ غرامتی‬
‫نشده(یعنی چیزی از دارایی او کسر نگردیده) که بتواند (در فرض وجود اذن ‪ +‬عدم تبرّع) به مضمونعنه خویش مراجعه کند؛ پس منظور ما اینست که‬
‫مضمونعنه در مقابل ضامن‪ ،‬بریء میشود‪( .‬جالب بود نه؟! پس تا برنامۀ بعد ‪)‬‬

‫‪755‬‬
‫‪www.MehdiZarei.com‬‬
‫مربّــیو مدرستخصـصـیحقـوقمدنی‬
‫‪.................................................................... ..........................................‬‬ ‫مکملدورهجعبهسیاهحقوقمدنی‬
‫‪ .........................................................................................................‬جزوه ّ‬

‫سؤالدیگر‪ :‬آیا در ضمان «وثیقهای»‪ ،‬ابراء ضامن‪ ،‬سبب ابراء مضمونعنه میشود؟‬
‫اصولاً خیر؛ زیرا ابراء ضامن وثیقهای‪ ،‬انصراف از وثیقة شخصیِ دین است؛ نه انصراف از اصل دین‪.‬‬
‫‪ ‬مگر مقصود‪ ،‬ابراء از اصل دین باشد‪.‬‬

‫سؤالدیگرتر‪ :‬در ضمان «تضامنی»‪ ،‬ابراء ضامن‪ ،‬سبب ابراء مضمونعنه میشود؟‬
‫اصولاً خیر؛ زیرا ضمان تضامنی(مانند ضمان وثیقهای) از اقسام ضمان «ضمّی» بوده‪ ،‬انصراف از آن‪ ،‬صرفاً انصراف از وثیقة دین است‪.‬‬
‫‪ ‬مگر مقصود‪ ،‬ابراء از اصل دین باشد‪.‬‬

‫اسات‪.‬‬
‫‪ ‬زیرا باعث کسر از دارایی ضامن نمیشود‪.‬‬ ‫ابراء ضامن توسط مضمونله‪ ،‬پرداخت یا درحکم پرداخت‬
‫‪ ‬نیست‪.‬‬
‫ن‬
‫ن‬

‫سؤال‪ :‬در ضمان «ضمّی»‪ ،‬وضعیت تضمینات و توثیقات چه میشود؟‬

‫در ضمان ضمّی‪ ،‬اصولاًوثایق دین پابرجاست؛ مگر شرط خلاف نمایند‪ .‬توضیح اینکه‪:‬‬
‫در ضامان ضامّی‪ ،‬انتقال دین رخ نمیدهد؛ پس نه تنها وثایق دین سااقط نمیشود‪ ،‬بلکه ذمّة ضامن نیز وثیقة شخصی دین قرار میگیرد‪.‬‬
‫درواقع ضمان ضمّی‪ ،‬افزودن به وثایق دین است و این امر‪ ،‬ربطی به وثایق سابق ندارد‪ .‬البته مضمونله میتواند از وثایق سابق‪ ،‬صرفنظر‬
‫کند؛ که این امر‪ ،‬قاعدهای عمومی است (لکلّ ذیحقّ اسقاطُ حقّه)‬

‫سؤالدیگر‪ :‬اثر «فوت» و یا «ورشکستگی» ضامن در ضمان مؤجل چیست؟‬

‫دیون مؤجل در اثر فوت مدیون یا ورشااکسااتگی او‪ ،‬حال میشااود(مواد ‪ 205‬ق‪.‬م‪ 743 ،‬ق‪.‬ا‪.‬ح‪ 473 ،‬ق‪.‬ت)؛ دین ناشاای از ضاامان نیز از این قاعده‬
‫مستثنی نمی باشد‪.‬‬

‫سؤالمهم‪ :‬اگر ضـامن تعهد کند به جای دین اصلـی‪ ،‬جنس دیگری به مضمـونله بدهد(ضمان به غیر جنس دین)‪ ،‬آیا این توافق‪،‬‬
‫صحیح است؟‬
‫بله؛ ضمان بهغیر جنس دین‪ ،‬صحیح است و چنین ضمانی حاوی تبدیل تعهد(بهلحاظ تغییر موضوع) نیز میباشد‪.‬‬
‫* توافق بر تبدیل‪ ،‬ممکن است ضمن عقد ضمان باشد یا بعد از تحقق ضمانت‪.‬‬

‫سؤالمهمدیگر‪ :‬اگر «پس از» وقوع عقد ضمان‪ ،‬مضمونله و ضامن‪ ،‬توافق بر جنس دیگر کنند‪،‬آیا این توافق‪ ،‬صحیح است؟ اثر این‬
‫توافق‪ ،‬در حق مضمونعنه چیست؟‬
‫چنین توافقی صحیح بوده و تبدیل تعهدی مستقل است(از طریق تغییر موضوع)‪.‬‬
‫البته ضااامن(در فرض وجود اذن ‪ +‬عدم تبرّع) اصااولاً تنها برای مطالبة دین قبلی(با همان اوصاااف و شاارایط) میتواند به مضاامونعنه خویش رجوع نماید؛‬
‫‪ ‬مگر اذن در تبدیل هم داشته باشد (بنابر اصل عدم ولایت‪ :‬اذن در ضمان‪ ،‬اذن در تبدیل نیست)‬

‫‪758‬‬
‫‪www.MehdiZarei.com‬‬
‫مربّــیو مدرستخصـصـیحقـوقمدنی‬
‫‪.................................................................... ..........................................‬‬ ‫مکملدورهجعبهسیاهحقوقمدنی‬
‫‪ .........................................................................................................‬جزوه ّ‬

‫* شروط ضمن عقد ضمان‬

‫اصولاً ضامن و مضمونله میتوانند ضمن عقد ضمان‪ ،‬شروطی را توافق کنند؛ مثلاً‪:‬‬
‫‪ ‬شرط اجل برای تعهد ضامن؛ صرفنظر از حال یا مؤجل بودن دین اصلی (ماده ‪ 897‬ق‪.‬م)‬
‫‪ ‬شرط پرداخت فوری(حال)؛ علیرغم مؤجل بودن دین اصلی (ماده ‪ 204‬ق‪.‬م)‬
‫‪ ‬شرط رهن دادن(مواد ‪ 429 ،747‬و ‪ 894‬ق‪.‬م) یا ضامن دادن(مواد ‪ 429 ،744‬ق‪.‬م)؛ برای تعهد ضامن‬

‫بنابراین شرط فعل یا شرط نتیجه ضمن عقد ضمان ◄ مانند هر عقد دیگری‪ ،‬امکانپذیر است‪.‬‬

‫* شرط تأدیه از مال معین‬

‫‪ ‬اگر قید تراضی باشد‪ ،‬تلف آن ◄ باعث «انفساخ» عقد ضمان میشود؛‬
‫‪ ‬چون‪ :‬تعهد ضامن‪ ،‬سالبه به انتفاء موضوع گردیده؛‬
‫‪ ‬پس‪ :‬مضمونعنه‪ ،‬دوباره مدیون میشود (از باب لاضرر‪ ،‬برای جلوگیری از تضرّر مضمونله)‬

‫‪ ‬اگر تعهد فرعی باشد‪ ،‬تلف آن ◄ باعث ایجاد حق فسخ میشود برای مضمونله(از باب لاضرر و مستند به خیار تعذّر شرط‪ :‬ماده ‪ 740‬ق‪.‬م)‬
‫‪ ‬زیرا مورد تعهد اگر مال معین باشد‪ ،‬تلف آن باعث تعذّر مطلق است و موجد حق فسخ ابتدایی‪.‬‬

‫‪ ‬اگر مال معین‪ ،‬بنا به درخواست طرفین‪ ،‬رهن دین باشد‪ ،‬تلف آن ◄ باعث «انفساخ» رهن میشود؛ زیرا رهن‪ ،‬سالبه بهانتفاء موضوع میگردد‪.‬‬
‫در صورت تلف انسانی(اتلاف) امّا رهن پابرجا بوده‪ ،‬بدل آن بر ذمّة تالف(تلفکننده) است؛ بدل مزبور‪ ،‬خودبهخود رهن میباشد‪( .‬ماده ‪ 293‬ق‪.‬م)‬
‫* در تلف انسانی مال مرهون‪ ،‬تالف ممکن است هرشخصی (آدمی‪ )‬باشد‪ :‬راهن‪ /‬مرتهن‪ /‬ثالث‪.‬‬

‫نکته‪ :‬رهن‪ ،‬یک عقد عینی اساات؛ یعنی برای تشااکیل‪ ،‬نیازمند قبض عین مورد رهن اساات؛ پس همواره موضااوع آن باید مال معین باشااد‪ .‬در فرض‬
‫مزبور‪ ،‬رهن بهعنوان «شارط نتیجه» واقع شده است(توافق شده که مال معین‪ ،‬رهن «باشد»)‪ .‬توجّه شود که عقود عینی تنها در حالتی امکان وقوع در قالب‬
‫شارط نتیجه را دارند که طرف عقد‪ ،‬مورد آنرا در تصارف داشاته‪ ،‬بهعبارتی «متصارّف» یا «پیشاپیش مقبوض» باشد‪( .‬تصارّف‪ ،‬عرفی است؛ مانند تسلیم‬
‫سند مالکیت)‪.‬‬

‫دو سؤال مهم‪:‬‬

‫ضمان‪ ،‬اقالهپذیر است؟‬ ‫◄‬

‫‪ .3‬اقالة ضمان نَقلی‪ ،‬باعث برائت ضامن و بازگشت دین مضمونعنه است؛ پس اقالة ضمان نقلی‪ ،‬غیرنافذ است و نیازمند تنفیذ مضمونعنه(اصل عدم ولایت)‬
‫‪ .7‬اقالة ضامان ضمّی‪ ،‬صحیح و نافذ است؛ زیرا در ضمان ضمّی‪ ،‬انتقال دین رخ نمیدهد‪ ،‬بلکه صرفاً وثیقهای بر دین‪ ،‬ضمیمه میشود؛ در نتیجه‪ ،‬اقالة‬
‫ضمان ضمّی‪ ،‬تعهدی بر ذمّة مضمونعنه نمیافزاید و تنها مُسقِط وثیقة دین اوست‪.‬‬

‫ضمان جزئی‪ ،‬صحیح است؟‬ ‫◄‬

‫بله؛ میتوان نسبت به «بخشی از دین»‪ ،‬ضمانت کرد‪.‬‬

‫دقتکنید‪ :‬ملاک رجوع ضاامن به مضمونعنه(در فرض وجود اذن ‪ +‬عدم تبرّع)‪ ،‬میزان «تحمّل غرامت است نه تحصیل برائت»؛ پس‪ :‬پرداخت غیرتبرّعیِ‬
‫ضاامنِ مأذون‪ ،‬موجد حق رجوع وی به مضامونعنه اسات(به میزان غرامتیکه متحمّل شاده) و اگر کمتر از میزان دین اصلی‪ ،‬پرداخته باشد (بخش نخست‬
‫ماده ‪ 243‬ق‪.‬م) به «همان میزان» فقط حق رجوع دارد‪.‬‬

‫‪752‬‬
‫‪www.MehdiZarei.com‬‬
‫مربّــیو مدرستخصـصـیحقـوقمدنی‬
‫‪.................................................................... ..........................................‬‬ ‫مکملدورهجعبهسیاهحقوقمدنی‬
‫‪ .........................................................................................................‬جزوه ّ‬

‫آثارضمان بین ضامن و مضمونعنه‬

‫* چهار رکن اصلی رجوع ضامن به مضمونعنه عبارت است از‪:‬‬

‫یک‪ :‬اذن در ضمان داشته باشد(ماده ‪ 782‬ق‪.‬م)‬
‫دو‪ :‬قصد تبرّع نداشته باشد (مواد ‪ 785‬و ‪ 270‬ق‪.‬م)‬
‫سه‪ :‬اجل دین‪ ،‬سررسید شده باشد (ماده ‪ 235‬ق‪.‬م) ‪ ‬اگر ضمان‪ ،‬مؤجل باشد‪.‬‬
‫چهار‪ :‬دین‪ ،‬تأدیه شاده باشاد؛ ‪ ‬چه مستتقیم‪ ،‬یعنی از طریق وفای بهعهد؛ و چه غیرمستقیم‪ ،‬یعنی از هر طریقی که «در حکم وفای بهعهد» باشاد؛‬
‫مانند‪ :‬مالکیت مافیالذمّه‪ ،‬تهاتر‪ ،‬صالح معوّض‪ ،‬حواله(چه ضاامن‪ ،‬مضامونله را به ثالث حواله دهد؛ و چه مضمونله‪ ،‬ثالث را به ضامن حواله دهد؛ ر‪.‬ک‪ :‬ماده‬
‫‪ 244‬ق‪.‬م)‪ .‬همچنین‪ ،‬چه توسط ضامن و چه توسط ثالثِ غیرمتبرّعِ «مأذون» از جانب ضامن(توضیح این نکته در ادامه میآید)‬

‫* ماده ‪ 270‬ق‪.‬م مفهوم مخالف ندارد؛ (نهکه نداردها! دارد امّا مورد نظر قانونگذار نبوده)؛ زیرا‪:‬‬
‫منطوق ماده ‪ 782‬ق‪.‬م‪ ،.‬اذن را شارط رجوع دانساته و از مفهوم مخالف ماده ‪ 270‬ق‪.‬م نباید برداشات شاودکه عدم قصد تبرّع‪ ،‬برای ایجاد حق رجوعِ‬
‫ضامن به مضمونعنه کافی است؛ درواقع‪ ،‬در تعارض میان منطوق ماده ‪ 782‬و مفهوم ماده ‪ 270‬ق‪.‬م‪ ،.‬منطوق ماده ‪ 782‬ااا بهدلیل ظهور اقوی ااا مقدم‬
‫است؛ در نتیجه‪ :‬ضامن برای رجوع به مضمونعنهِ خویش باید علاوه بر تحمّل غرامت‪ ،‬هم مأذون در ضمانت بوده باشد و هم قصد تبرّع نداشته باشد‪.‬‬
‫نکتهمهم‪ :‬در یک جایی‪ ،‬ضاامن قبل از تأدیه‪ ،‬حق رجوع دارد و آن زمانی اسات که مضامونعنه‪ ،‬تحصیل برائت ضامن را متعهد شده‬
‫باشد و اجل این تعهد‪ ،‬منقضی شود؛ درحالیکه حصول برائت‪ ،‬صورت نگرفته است‪( .‬ذیل ماده ‪ 209‬ق‪.‬م‪).‬‬

‫* یه چیزی رو درگوشی بگم‪ :‬همواره و تحت هر شرایطی‪« ،‬قصد تبرع و حق رجوع‪ ،‬مانعهالجمعند»!‬

‫نکتهمهمدیگر‪ :‬در جای دیگری‪ ،‬ضامنِ غیرمأذونِ غیرمتبرع میتواند به مضمونعنه مراجعه کند(هرچند اذن در ضمان نداشته است) و آن‬
‫حالتی است که ضمان از باب «اداره مال غیر» واقع شده باشد‪ *( .‬در مباحث قبل‪ ،‬مورد توجه قرار دادیم)‬

‫تاکید دوبارة یکنکتهبسایارمهم‪ :‬ملاک رجوع ضااامن به مضااونعنه‪ ،‬تحمل غرامت اساات؛ نه تحصاایل برائت! یعنی مادام که ضاامانت منجر به کساار از‬
‫دارایی ضامن نشده باشد‪ ،‬حتی با وجود اذن و عدم تبرّع‪ ،‬وی حق رجوع به مضمونعنه خویش را ندارد‪.‬‬

‫سؤال‪ :‬اگر ثالث‪ ،‬تبرعاً(مجاناً) دین را پرداخت کند‪ ،‬آیا ضامن حق رجوع به مضمونعنه را دارد؟‬
‫چنانچه ثالث به نحوی دین ضاامن به مضامونله(حاصال از عقد ضامان) را بپردازد‪ ،‬تنها در صورتیکه حق رجوع به ضامن(مدیون) را داشته‬
‫باشد‪ ،‬وی(ضامن) نیز در صورت جمع سایر شرایط‪ ،‬میتواند به مضمونعنه خویش رجوع نماید‪ .‬امّا ثالثِ متبرّع ا بهدلیل پرداخت تبرّعی ا‬
‫حق رجوع به ضامن را ندارد و به همین لحاظ‪ ،‬در اینجا ضامن نیز حق رجوع به مضمونعنه را نخواهد داشت‪.‬‬

‫سؤالدیگه رو دقتکنید‪ :‬آیا اذن در ضمان‪ ،‬اذن در تأدیه نیز هست؟ و نوع ضمان(نقلی یا ضمّی) در ترتّب حکم آن‪ ،‬تأثیری دارد؟‬
‫اذن در ضمان‪ ،‬مطلقاً(نقلی باشد یا ضمّی؛ تضامنی باشد یا وثیقهای) متضمّن اذن در تأدیه نیز میباشد؛ زیرا «اذن در شئ‪ ،‬اذن در لوازم آن است»‪.‬‬

‫‪756‬‬
‫‪www.MehdiZarei.com‬‬
‫مربّــیو مدرستخصـصـیحقـوقمدنی‬
‫‪.................................................................... ..........................................‬‬ ‫مکملدورهجعبهسیاهحقوقمدنی‬
‫‪ .........................................................................................................‬جزوه ّ‬

‫حال این سؤال رو چه میگید‪ :‬پس از عقد ضمان‪ ،‬اگر مضمونعنه به ضامن‪ ،‬اذن در تأدیه بدهد‪ ،‬باعث ایجاد حق رجوع ضامن به وی‬
‫خواهد شد؟‬
‫خیر؛ زیرا‪:‬‬
‫با وقوع ضمان «نقلی»‪ ،‬مضمونعنه برئ شده‪« ،‬ثالثِ غیرمدیون» است؛ پس اذن او اصولاً اثری ندارد‪.‬‬
‫‪ ‬مگر مستقلاً ملتزم به تأدیه شود؛‬
‫با وقوع ضمان «ضمّی»(اعم از وثیقهای و تضامنی)‪:‬‬
‫اگر ضامن «غیرمأذون» باشد‪ ،‬اذن بعدی مضمونعنه‪ ،‬اصولاً اثری ندارد(اذن در ضمان حینالعقد ملاک است)‬
‫‪ ‬مگر مستقلاً ملتزم به تأدیه شود(که تعهدی است مستقل و خارج از عقدضمان)‬
‫اگر ضامن «مأذون» باشد‪ ،‬اذن در تأدیه‪ ،‬تحصیلِ حاصل است؛ زیرا «اذن در ضمان‪ ،‬متضمن اذن در لوازم آن نیز میباشد»‪.‬‬

‫سؤال‪ :‬اگر دین توسط مضمونله به ضامن هبه شود‪ ،‬آیا ضامن حق رجوع به مضمونعنه را دارد؟‬
‫با هبة دین توساط مضامونله به ضاامن‪ ،‬انتقال طلب و بالتبَع‪ ،‬مالکیت مافیالذمّه رخ میدهد که در حکم پرداخت است؛ پس ضامن‪ ،‬متحمّل غرامت‬
‫شده و در صورت «وجود اذن ‪ +‬عدم تبرّع»‪ ،‬حق رجوع به مضمونعنه خویش را خواهد داشت‪.‬‬
‫* گاهی ماهیت قراردادی انتقال طلب‪« ،‬هبه» است‪.‬‬

‫‪ ‬اسات؛ ‪ ‬حتیاگار‬
‫از او اذن داشته (مأذون) باشد‪.‬‬ ‫مگراینکه‬ ‫نیست؛‬ ‫نکته‪ :‬ضمان اگر تبرعی باشد‪ ،‬مانع از رجوع ضامن به مضمونعنه‬
‫ن‬ ‫ن‬
‫‪35‬‬ ‫‪ ‬حتیاگار‬
‫ن ضمانتش‪ ،‬بهن قصد تبرع «نباشد»‪( .‬استثنائش یادتونه؟)‬ ‫و نیز‪ :‬ضامنِ غیرمأذون‪ ،‬اصولاً حقّ مراجعه به مدیون را ندارد؛‬
‫مگراینکه‬
‫ن‬
‫نن‬
‫ن‬
‫بهاینسؤالچهپاسخمیدهید‪:‬آیا آگاه بودنِ مدیون از وقوعِ ضمان‪ ،‬دلیل بر اذن اوست؟‬
‫خیر؛ زیرا اعطای اذن‪ ،‬عملی حقوقی است و طبعاً نیازمند «انشاء» میباشد‪.‬‬

‫مقایسهومقارنه‪ :‬کفالت‬
‫گفتیمکه در ضمان‪« ،‬اذن در تأدیه»‪ ،‬اصولاً ایجاد حق رجوع نمیکند؛ حال در کفالت چطور؟ اگر کفیل در اصلکفالت‪ ،‬غیرمأذون باشد اما در‬
‫تأدیه‪ ،‬اذن مکفول را اخذ کند‪ ،‬آیا حق رجوع به وی را دارد؟‬

‫درکفاالات‪ ،‬کفیل‪ ،‬متعهد به «احضار» مدیاون است و نسبت به پرداخت دین او تعهدی ندارد؛ پس اذن در پرداخت‪ ،‬به وی حق رجااوع‬
‫میدهد؛ زیرا کفیل‪« ،‬ثالثِ غیرمدیون» اسات و در صاورت «وجود اذن ‪ +‬عدم تبرّع» حق رجوع خواهد داشت (ماده ‪ 782‬ق‪.‬م)؛ مضافاً ماده‬
‫‪ 253‬ق‪.‬م‪ .‬نیز بر این نکته صراحت دارد‪.‬‬

‫‪ .35‬استثناء‪ :‬ضمان از باب «اداره مال غیر» باشد‪.‬‬

‫‪759‬‬
‫‪www.MehdiZarei.com‬‬
‫مربّــیو مدرستخصـصـیحقـوقمدنی‬
‫‪.................................................................... ..........................................‬‬ ‫مکملدورهجعبهسیاهحقوقمدنی‬
‫‪ .........................................................................................................‬جزوه ّ‬

‫مقایسهومقارنه‪ :‬حواله‬
‫اگر ضامن با جلب رضایت مضمونله‪ ،‬دین را به شخص ثالثی حواله دهد‪ ،‬آیا حق رجوع به مضمونعنه را دارد؟‬

‫اولاً در صااورت جمع شارایط(وجود اذن ‪ +‬عدم تبرّع ‪ +‬حلول اجل ضاامان) به محض تحقق حواله‪ ،‬ضااامن حق رجوع به مضاامونعنه را مییابد؛‬
‫زیرا «حواله‪ ،‬در حکم پرداخت است»(ماده ‪ 230‬ق‪.‬م)‬
‫ثانیاً از طرفی‪ ،‬حواله صرفاً «وسیلة پرداخت» بوده‪ ،‬در حالیکه رجوع ضامن به مضمونعنه‪ ،‬هیچ ربطی به نحوة پرداخت ندارد‪.‬‬

‫‪ ‬مایشود؛ ‪ ‬حتیاگار‬
‫ضامن به وی‪ ،‬اذنِ در تأدیه نداده باشد‪.‬‬ ‫اگر مضمونعنه‪ ،‬دین را بپردازد‪ ،‬ضامن بری‬
‫مگراینکه‬ ‫نمیشود؛‬
‫ن‬ ‫ن‬
‫‪ ‬اذن‪ ،‬در رجوع مؤثر است نه در تأدیه؛ زیرا وفای بهعهد‪ ،‬واقعه حقوقی است و بینیاز از اذن(ماده ‪ 782‬ق‪.‬م)‬
‫ن‬ ‫ن‬

‫نن‬
‫سؤال‪ :‬اگر مضمونعنه‪ ،‬دین را بپردازد‪ ،‬و بعداً ضتامن‪ ،‬بدون اطتلاع از پرداخت دیتن توستط مضمتونعنه‪ ،‬اقدام به پرداخت‬
‫کند‪ ،‬آیا ضامن میتواند به مضمونعنه مراجعه نماید؟‬
‫خیر؛ زیرا با پرداخت دین‪ ،‬عقد ضامان پایان مییابد؛ چه ضامن بپردازد‪ ،‬چه ثالث و چه حتی مضمونعنه‪ .‬حال‪ ،‬چنانچه مضمونعنه دین‬
‫ناشی از عقد ضمان را بپردازد‪ ،‬ضامن متحمّل غرامت نمیشود(چیزی از دارایی او کسر نمیگردد) و حق رجوع به مضمونعنه خویش را ندارد‪.‬‬
‫امّا چنان چه بدون اطلاع از ایفای تعهد ناشی از ضمان‪ ،‬اقدام به ایفای آن نماید‪ ،‬از باب ایفای ناروا میتواند به مضمونله مراجعه کند‪ .‬زیرا‬
‫با پرداخت مضمونعنه‪ ،‬مضمونله استحقاقی نداشته است (مواد ‪ 403‬و ‪ 407‬ق‪.‬م)‬

‫سؤالدیگر‪ :‬اگر دین توسط ضامن پرداخت شود و سپس دوباره توسط مضمونعنه پرداخت شود‪ ،‬ضامن حق رجوع به مضمونعنه را‬
‫دارد؟‬
‫درصورت جمع شرایط(وجود اذن ‪ +‬عدم تبرّع ‪ +‬حلول اجل ضمان) ضامن پس از پرداخت میتواند به مضمونعنه مراجعه کند؛ امّا پرداخت‬
‫مضمونعنه پس از ایفای دین توسط ضامن‪ ،‬نافی حق رجوع ضامن به وی نخواهد بود؛ زیرا ضامن درصورت وجود شرایط رجوع‪ ،‬بر‬
‫مبنای تحمّل غرامت‪ ،‬میتواند به مضمونعنه مراجعه کند و پرداخت بعدی مضمونعنه به مضمونله‪ ،‬اثری در حقّ ضامن ندارد‪ .‬شاید‬
‫بپرسید حقّ مضمونعنه چه میشود؟ در اینجا‪ ،‬مضمونعنه‪ ،‬از باب «ایفای ناروا» حق رجوع به مضمونله را دارد‪.‬‬

‫ستؤالدیگرتر‪ :‬اگر ضامن به مضمونله «کمتر» از دین داده باشد‪ ،‬میتواند برای «تمام» دین به مضمونعنه رجوع کند؟ یا اگر «زیاده»‬
‫ب «صلح» بودن چنین پرداختی‪ ،‬در ترتّب حکم‪ ،‬تأثیری‬
‫داده باشتد نستبت به زیاده بر دین‪ ،‬حق مراجعه به مضمونعنه را دارد؟ آیا در قال ِ‬
‫دارد؟‬
‫‪ .3‬اگر ضامن به مضمونله «کمتر» از دین داده باشد ‪ ‬تنها برای میزان غرامتیکه متحمّل شده(همان مبلغِ کمِ پرداختی)‪ ،‬حق رجوع خواهد داشت‪.‬‬
‫‪ .7‬اگر ضامن به مضمونله «زیادتر» از دین داده باشد‪ ‬اصولاً نسبت به زیاده‪ ،‬حق رجوع ندارد؛‬
‫‪ ‬مگر اذن در «ضمان به بیشتر از دین» داشته باشد‪.‬‬
‫‪ .4‬اگر پرداخت در قالب عقد صلح باشد ‪ ‬تأثیری بر ترتّب حکم ندارد؛ زیرا نحوة پرداخت مهم نیست(قالب‪ ،‬فرقی نمیکند!)‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪780‬‬
‫‪www.MehdiZarei.com‬‬
‫مربّــیو مدرستخصـصـیحقـوقمدنی‬
‫‪.................................................................... ..........................................‬‬ ‫مکملدورهجعبهسیاهحقوقمدنی‬
‫‪ .........................................................................................................‬جزوه ّ‬

‫زماندرضمان‬
‫ستؤال‪ :‬آیا «ضمانحال از دینمؤجل» صتحیح است؟ «ضمانمؤجل از دینحال» چطتور؟‬
‫هر دو صااحیح اساات؛ چون «رابطة ضااامن و مضاامونله‪ ،‬مسااتقل از رابطة ضااامن و مضاامونعنه‬
‫است»‪( .‬ماده ‪ 897‬ق‪.‬م)‬

‫استناد‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫رابطة ضامن و مضمونله ‪ ‬مواد ‪ 207‬و ‪ 204‬ق‪.‬م‬
‫رابطة ضامن و مضمونعنه ‪ ‬مواد ‪ 235‬و ‪ 238‬ق‪.‬م‬

‫اکنونسؤالاینست‪« :‬چه زمانی» ضامن میتواند از مضمونعنه‪ ،‬دین را مطالبه کند؟‬

‫اگر دین‪« ،‬حال» باشد‪ :‬اصولاً پس از پرداخت‪ ،‬حق رجوع دارد ‪ ‬مگر «فقط» اذن در «ضمانِ مؤجل» داشته باشد‪.‬‬

‫اگر دین‪« ،‬مؤجّل» باشد‪ :‬اصولاً پس از پرداخت حال(یا مؤجل با اجلکمتر)‪ ،‬حقّ رجوع ندارد ‪ ‬مگر حسب مورد‪ ،‬اذن در ضمانِ حال یا مؤجّل‬
‫با اجل کمتر داشته باشد‪.‬‬

‫چند فرض را بررسیکنیم‪:‬‬

‫‪ ‬حتیاگار‬ ‫ج‬

‫ضمان‪ ،‬مؤجّل باشد و‬ ‫* اگر دین‪ ،‬حال باشد‪ ،‬درصورت پرداخت ضامن‪ ،‬اصولاً‪ 38‬وی میتواند به مضمونعنه(مدیون) مراجعه کند؛‬
‫مگراینکه‬
‫موعد آن‪ ،‬هنوز فرا نرسیده باشد‪( .‬ماده ‪ 238‬ق‪.‬م)‬

‫‪ ‬حتیاگار‬
‫دین‪ ،‬مؤجّال باشد و موعد آن‪ ،‬هنوز فارا نرسیده باشد‪.‬‬ ‫* اگرضمان‪ ،‬حاال باشد‪« ،‬مضماونله» میتواند طلب خود را مطالبهکند؛‬
‫مگراینکه‬
‫(ماده ‪ 204‬ق‪.‬م)‬

‫‪ ‬حتیاگار‬ ‫مایتواند‬
‫دین‪ ،‬حااال باشااد‪.‬‬ ‫قبل از ساررسید‪ ،‬طلب خود را مطالبه کند؛‬ ‫* اگرضمان‪ ،‬مؤجل باشد‪« ،‬مضمونله»‬
‫مگراینکه‬ ‫‪ ‬نمیتواند‬
‫(ماده ‪ 207‬ق‪.‬م)‬

‫حتیاگار‬
‫مدیون‪ ،‬اذن در ضمان مؤجل داده باشد‪.‬‬ ‫* اگر دین و ضمان هر دو حال باشند‪ ،‬ضامن به محض پرداخت میتواند به مدیون مراجعه کند‪،‬‬
‫‪ ‬مگراینکه‬

‫‪ .38‬مگر «فقط» اذن در «ضمانِ مؤجل» داشته باشد‪.‬‬

‫‪783‬‬
‫‪www.MehdiZarei.com‬‬
‫مربّــیو مدرستخصـصـیحقـوقمدنی‬
‫‪.................................................................... ..........................................‬‬ ‫مکملدورهجعبهسیاهحقوقمدنی‬
‫‪ .........................................................................................................‬جزوه ّ‬

‫بررسیوضعیت «ضامنانمتعدّد»‬
‫تعدّد ضامنانِ(نسبت به یک دین) ممکن است طولی باشد یا عرضی؛‬
‫‪ .1‬ضمانتِ ضامنان متعدّد طولی‪ ،‬تَسلسُل(تَرامی) نام دارد‪ .‬در این نوع از ضمانت‪ ،‬هریک از ضامنان‪ ،‬مضمونعنهِ ضامنِ بعدی است‪.‬‬
‫* هریک از ضامنان طولیکه دین را بپردازد‪ ،‬فقط میتواند به مضمونعنه خودش مراجعه نماید(در صورت وجود اذن ‪ +‬عدم تبرّع)‪.‬‬

‫‪ .2‬در ضمانت ضامنان متعددِ عرضی‪ ،‬دو یا چند شخص ضامنِ دین واحد میشوند‪ .‬در این حالت‪ ،‬اصل بر تضامنی بودن تعهد ضامنان است‪.‬‬
‫‪ ‬مگر اینکه ضمانت «به قید تسهیم» باشد؛ یعنی سهم هر ضامن در ایفای دین‪ ،‬مشخص شده باشد‪.‬‬

‫ضامن‬ ‫ضامن‬ ‫ضامن‬ ‫تسلسل‬

‫مضمونعنه‬
‫(‪) 4‬‬ ‫(‪) 7‬‬ ‫(‪) 3‬‬ ‫(ترامی)‬

‫مضمونعنه‬ ‫مضمونعنه‬ ‫مضمونعنه‬

‫ضامن‬
‫ضامنان‬
‫مضمونعنه‬ ‫ضامن‬
‫عرضی‬
‫ضامن‬

‫ابراء در حالت تعاقب ضامنان‪:‬‬

‫ابراء هر ضامن ‪ ‬باعث برائت لاحقین(ضامنین بعدی) میشود‪.‬‬
‫در حالت طولی ‪‬‬
‫ابراء نخستین ضامن‪ ‬باعث برائت تمامی ضامنین میشود‪.‬‬
‫در حالت عرضی ‪ ‬اصولاً همه برئ میشوند؛ مگر ضمان به قید تسهیم باشد؛ در اینصورت فقط همان ضامن برئ خواهد شد‪.‬‬

‫مرور‪ :‬آیا ابراء «مضمونعنه»‪ ،‬باعث بریءشدن ضامن نیز میشود؟‬

‫در ضمان نقلی ‪ ‬اصولاً ابراء مضمونعنه‪ ،‬باعث برائت ضامن نمیشود؛ زیرا با تحقق ضمان نقلی‪ ،‬ابراء مضمونعنه‪ ،‬ابراء «ما لم یَجِب» است‪.‬‬
‫‪ ‬مگر مقصود از ابراء مضمونعنه‪ ،‬انصراف از اصل دین باشد‪.‬‬

‫در ضمان ضمّی ‪ ‬از آنجا که دین اصلی همچنان بر ذمّة مضمونعنه است‪ ،‬ابراء او امکانپذیر بوده و باعث سقوط دین میشود‪ .‬با سقوط دین‬
‫اصلی نیز وثایق آن(از جمله ضمانت ضمّی) ساقط خواهد شد‪.‬‬

‫«ضمانِ دور» چیست؟‬

‫منظور این است که مضمونعنه پس از انعقاد ضمان‪ ،‬از «ضامن خویش» ا نسبت به همان دین ا ضمانت نماید‪.‬‬
‫‪ ‬در ضاامان نقلی ‪ ‬مضاامونعنه در ضاامان نقلی میتواند پس از تحقق ضاامانت و حصااول برائت خویش‪ ،‬از ضااامن خود ضاامانت نماید‪ .‬در‬
‫اینصورت دوباره دین به ذمّة او بازمیگردد و ضامن وی برئ میشود‪.‬‬
‫* شاید تنها اثر چنین ضمانتی‪ ،‬رهایی توثیقات و تضمینات دین باشد که البته تحقق ضمانت همواره منوط است به رضایت مضمونله و در عمل بعید است وی راضی به این امر‬
‫شود‪( .‬چنین ضمانتی‪ ،‬صرفاً فرضی قانونی است)‬

‫در ضمان ضمّی ‪ ‬با تحقق ضمانت‪ ،‬صرفاً وثیقهای به وثایق دین افزوده میشود؛ پس ضمانت مدیون از ضامن ضمّی‪ ،‬اثر و فایدهای ندارد‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫‪787‬‬
‫‪www.MehdiZarei.com‬‬
‫مربّــیو مدرستخصـصـیحقـوقمدنی‬
‫‪.................................................................... ..........................................‬‬ ‫مکملدورهجعبهسیاهحقوقمدنی‬
‫‪ .........................................................................................................‬جزوه ّ‬

‫وضعیتشناسیاقسامضمان‬
‫استناد‬ ‫تحلیل‬ ‫وضعیت‬ ‫ناوع ضماان‬
‫‪897‬‬ ‫موجود است؛ فقط زمان مطالبه آن فرانرسیده‬ ‫‪‬‬ ‫ضمان از دین مؤجل‬ ‫‪3‬‬
‫‪898‬‬ ‫تا فسخ نشود‪ ،‬دین موجود و قابل مطالبه است‬ ‫‪‬‬ ‫ضمان از دین خیاری(دینناشیازعقدخیاری)‬ ‫‪7‬‬
‫‪893‬‬ ‫سبب مهریه ا یعنی نکاح ا موجود است‬ ‫‪‬‬ ‫ضمان از زوج نسبت به تمام مهریه قبل از نزدیکی‬ ‫‪4‬‬
‫‪893‬‬ ‫سبب نفقه ا یعنی نکاح ا موجود است‬ ‫‪‬‬ ‫ضمان از زوج نسبت به نفقة آیندة زوجه‬ ‫‪4‬‬
‫‪893‬‬ ‫ضمان «ما لم َیجِب» است‬ ‫‪‬‬ ‫ضمان از دین آینده‬ ‫‪5‬‬
‫‪893‬‬ ‫‪ ‬مگر خود مدیون رضایت دهد‬ ‫‪‬‬ ‫ضمان از دین طبیعی‬ ‫‪8‬‬
‫‪893‬‬ ‫سبب محقق است؛ اگرچه اثرش هنوز محقق نیست‬ ‫‪‬‬ ‫ضمان از دین معلّق‬ ‫‪2‬‬
‫‪893‬‬ ‫صِرف ایجاب و قبول جعاله‪ ،‬سبب نیست‬ ‫اختلافی‬ ‫ضمان از جاعل قبل از انجام مورد جعاله‬ ‫‪6‬‬
‫‪893‬‬ ‫سبب مسئولیت غاصب‪ ،‬موجود است (ید غاصبانه)‬ ‫‪‬‬ ‫ضمان از غاصب نسبت به تلف مال مغصوبه‬ ‫‪9‬‬
‫‪892‬‬ ‫سبب آن بیع است که محقق میباشد‬ ‫‪‬‬ ‫ضمان عهدة مبیع قبل از قبض ثمن‬ ‫‪30‬‬
‫سبب آن که امانیت ید و موجود میباشد‬ ‫‪‬‬ ‫ضماناز امین قبلاز تعدیوتفریط(ضمانازاعیانغیرمضمونه)‬ ‫‪33‬‬
‫سبب ردّ ثمن‪،‬حق فسخ است و موجود میباشد‬ ‫‪‬‬ ‫ضمان ردّ ثمن قبل از اعمال حق فسخ(خیار شرط)‬ ‫‪37‬‬
‫‪‬‬ ‫ضمان از ارش مبیع‬ ‫‪34‬‬
‫با انجام جعاله‪ ،‬دین بر ذمة جاعل ثابت است‬ ‫‪‬‬ ‫ضمان از جاعل‪ ،‬پس از انجام مورد جعاله‬ ‫‪34‬‬
‫سبب تعهد‪ ،‬مسابقه است و موجود میباشد‬ ‫‪‬‬ ‫ضماناز جایزهمسابقات اسبسواری‪ ،‬تیراندازی و شمشیرزنی قبل از اتمام مسابقه‬ ‫‪35‬‬
‫‪3708‬‬ ‫نفقة گذشتة زوجه‪ ،‬موجود و قابل مطالبه است‬ ‫‪‬‬ ‫ضمان از زوج نسبت به نفقة گذشتة زوجه‬ ‫‪38‬‬
‫زیرا خویشاوندی‪ ،‬صرف ًا‬
‫«جزئی از سبب» است ‪.‬‬
‫مگرنسبتبه خویشاوندان فقیر اغنیاء؛‬ ‫‪‬‬ ‫ضمان از نفقة آیندة اقارب‬ ‫‪32‬‬
‫‪3708‬‬ ‫تعهد طبیعی است؛ پس ضمانت از آن ممکن نیست؛ مگر منفق(انفاقکننده) بپذیرد‬ ‫‪‬‬ ‫ضمان از نفقة گذشتة اقارب‬ ‫‪36‬‬
‫‪897‬‬ ‫زیرا ضمانت‪ ،‬مستقل از تعهد اصلی است‬ ‫‪‬‬ ‫ضمان مؤجل نسبت به دین حال‬ ‫‪39‬‬
‫‪897‬‬ ‫زیرا ضمانت‪ ،‬مستقل از تعهد اصلی است‬ ‫‪‬‬ ‫ضمان حال از دین مؤجل‬ ‫‪70‬‬
‫‪206‬‬ ‫ضمان عهدة اصطلاحی نیست؛ تضمین فعل ثالث است‬ ‫‪‬‬ ‫ضمان عهده در صورت فسخ یا اقالة عقد‬ ‫‪73‬‬
‫تعهد به فعل ثالث است(توافق مستقل)‬ ‫‪‬‬ ‫ضمان عهده نسبت به مطالبة ارش‬ ‫‪77‬‬
‫ضمان عهده نیست(تعهد به فعل ثالث)‬ ‫‪‬‬ ‫ضمان عهده نسبت به ضمان معاوضی‬ ‫‪74‬‬
‫سبب دین(مضمونٌبه) نامشروع است‬ ‫‪‬‬ ‫ضمان از دین ناشی از قمار‬ ‫‪74‬‬
‫‪894‬‬ ‫موضوع مبهم‪ ،‬متعلق قصد واقع نمیشود‬ ‫‪‬‬ ‫ضمانِ بخش مبهمی از دین‬ ‫‪75‬‬
‫‪862‬‬ ‫اهلیت مضمونعنه‪ ،‬شرط صحّت ضمان نیست‬ ‫‪‬‬ ‫ضمان از محجور‬ ‫‪78‬‬
‫‪862‬‬ ‫ارادة مضمونعنه‪ ،‬شرط تحقق ضمانت نیست‬ ‫‪‬‬ ‫ضمان از میّت‬ ‫‪72‬‬
‫‪866‬‬ ‫ضمان تسلسل(ترامی) و صحیح میباشد‬ ‫‪‬‬ ‫ضمانِ ثالث از ضامن‬ ‫‪76‬‬
‫ضمان دُور در ضمان نقلی صحیح است‬ ‫‪‬‬ ‫ضمان مضمونعنه از ضامنِ نقلی‬ ‫‪79‬‬
‫ضمان دور در ضمان ضمّی هیچ اثری ندارد‬ ‫‪‬‬ ‫ضمان مضمونعنه از ضامنِ ضمّی‬ ‫‪40‬‬
‫صحیح است امّا ضمان اصطلاحی نیست‬ ‫‪‬‬ ‫ضمان از اعیان مضمونه‬ ‫‪43‬‬
‫‪‬‬ ‫ضمان به شرطِ تأدیه از مال معین‬ ‫‪47‬‬

‫‪784‬‬
‫‪www.MehdiZarei.com‬‬
‫مربّــیو مدرستخصـصـیحقـوقمدنی‬
‫‪.................................................................... ..........................................‬‬ ‫مکملدورهجعبهسیاهحقوقمدنی‬
‫‪ .........................................................................................................‬جزوه ّ‬

‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪........................................................................................................................................... ................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬
‫‪...........................................................................................................................................................................................................‬‬

‫‪784‬‬
‫‪www.MehdiZarei.com‬‬
‫مربّــیو مدرستخصـصـیحقـوقمدنی‬