EvoLucy

Welke evoluties hebben er op Aarde plaatsgevonden?

EvoLucy

WAT GA IK ONDERZOEKEN? UITDAGINGEN VOOR DE 21STE EEUW

1 Hoe is het leven op Aarde
geëvolueerd?
2 Hoe heeft het klimaat
de stamboom van Lucy
beïnvloed?
ŸŸ Het voortbestaan van de mens als soort veiligstellen.
ŸŸ Manieren vinden om de zesde massa-extinctie af te remmen.
ŸŸ 



HOE GeoPROOF BEN JIJ?


As a little child I was intrigued are the mitochondrial DNA haplogroups (pure
when I heard the news that human area covered in ice or tundra motherly lineages). Haplogroups can be used to
during the last great ice age. define genetic populations and are often
fossilized remains of about 3,5 geographically oriented.
million years old were found close Numbers represent thousand For example, the following are common divisions
years before present. for mtDNA haplogroups:
to my village of birth. Since then I
felt the drive and urge to look for African L, L1, L2, L3
further scientific proof on the origin 170 - 130 Near Eastern J, N
Southern European J, K
of the human species. General European H, V
Soon after completing my 70 - 60 Northern European T, U, X
Asian A, B, C, D, E, F, G, M
studies of paleontology, I applied Native American A, B, C, D and sometimes X
successfully for a job in the 50 - 40
Olduvai Gorge Museum. My job
comprises laboratory work, such 35 - 25
as preparation and conservations
of fossils and giving of information 15- 12
sessions for youth about human
evolution.
9-7
I still get enchanted every day
by the wondrous world of
paleontology. Although knowledge
about our human past is already
abundant, research is ongoing.
Every new fossil could rewrite
history itself!

Ephraim Lucas Tarmo, North America

educatief medewerker
Olduvai Gorge Museum
Ngorongoro, Tanzania
(2°59’46”S, 35°21’8”E)

South America

Human colonisation of Planet Earth based on mitochondrial DNA ~

2  EvoLucy
 kosmos

noösfeer
a Wat zijn de kenmerken van deze kaart­voorstelling? osfeer
atm
b Geeft deze kaartvoorstelling een goed wereldbeeld? Waarom (niet)?
c Duid de sferen aan die volgens jou in dit thema aan bod zullen komen.

er

ge
fe

os
cryos

feer


r
ee


bi
o
sf sf
ro ee
hyd
r
 noösfeer

Chronologie is de ruggengraat van

Australia elk archeologisch en historisch
onderzoek. Zonder chronologie zou
het verleden pure chaos zijn! In het
radiokoolstofdateringslaboratorium
bepalen we de ouderdom van
archeologische vondsten,
organische afzettingen en
kunstobjecten.
Dankzij koolstofdateringen hebben
we bijvoorbeeld het raadsel van
de verdwijning van de Myotragus
balearicus op Mallorca kunnen
achterhalen. Was het een gevolg
van een veranderend klimaat of
was de komst van de mens op het
eiland de boosdoener?

Mark van Strydonck,

dateringsgeoloog KIK-IRPA
Brussel, België
(50°51’47”N, 4°40’45”E)
Bron: http://commons.wikimedia.org

Africa

ACTUA

3
1 
Hoe is het leven op Aarde geëvolueerd?
HYPOTHESE: 

Onderzoekers ontdekten recent in Canada de oudste wereld. De gesteenten maakten waarschijnlijk 1

fossielen ter wereld. Het gaat om de resten van deel uit van een systeem van onderzeese
organismen die maar liefst 3,8 miljard jaar geleden warmwaterbronnen. De ontdekking bevestigt het
leefden. Op de plek waar onderzoekers de fossielen idee dat het leven op Aarde vrij snel na het ontstaan
aantroffen, bevinden zich de oudste sedimenten ter van de Aarde is begonnen.
Naar: scientias.nl

Oudste fossielen ~

De Aarde is ongeveer 4,6 miljard jaar geleden ontstaan. In de beginfase was het een grote, gesmolten massa
en was er nog geen sprake van leven. Dankzij wetenschappelijk onderzoek weten we dat er eerst enkele
barrières moesten worden overwonnen.
ontstaan eerste
Aarde eerste zuurstof meercellige
in de atmosfeer organismen
eerste
eukaryote
big oudste leven: cellen
bang stromatolieten

Hadeïcum A r c h e ï c u m P r o t e r o z o ï c u m

13,8 4,6 4 3 2 1
miljard jaar geleden
oudste eerste sterke stijging
gesteenten ‘Snowball Earth’ zuurstofgehalte in
de atmosfeer

eerste sporen van oudste bewijs voor oudste supercontinent:

water in mineralen platentektoniek ‘Nuna’

geologische organische
verschijnselen verschijnselen 2

Eerste eon van de geologische tijdschaal ~

a Hoeveel tijd zit er tussen de big bang en het ontstaan van de Aarde?
b Hoe heet het eerste eon?
c Bekijk het filmpje The Story of Earth.
d Waarom is er geen leven mogelijk in de eerste 500 miljoen jaar na het ontstaan van de Aarde?
e Wat is de oorsprong van het water op Aarde?
f Stromatolieten waren de eerste organismen die door fotosynthese zuurstof konden produceren. Waarom duurde
het nog lang voor er voldoende zuurstof in de atmosfeer aanwezig was om het aantal soorten niet alleen in het
water, maar ook op het land te laten exploderen?

a 9,2 miljard jaar (13,8 miljard jaar – 4,6 miljard jaar)

b het Precambrium
d Tijdens deze fase worden de planeten nog volop gevormd. Een planeet zo groot als Mars, genaamd Theia,
 botst met de Aarde. Op dat moment ontstaat de Maan.
e inslaande meteorieten

4  EvoLucy
 f Eerst werd alle zuurstof gebruikt om het ijzer dat in de oceanen aanwezig was te oxideren. Pas daarna
 kon er zuurstof ontsnappen naar de atmosfeer.



Toen de Aarde 4,6 miljard jaar geleden gevormd werd, was er nog niet onmiddellijk leven aanwezig. Dat kwam er
 nadat de temperatuur gedaald was en er voldoende water en zuurstof aanwezig waren.
pas


Aardewerk Gesteentelagen vertellen

We kunnen de geologische geschiedenis 3 4

van een gebied reconstrueren met behulp

van opeenvolgende gesteentelagen. Dat doen
we door te achterhalen wanneer en in welke
omstandigheden de lagen afgezet werden. We

ie
nt
da
bekijken ook wat er nadien nog mee gebeurd is.

or
sc
di
Via de aanwezige fossielen kunnen we niet
alleen de juiste volgorde van het verschijnen en
br
intrusie

eu
k
verdwijnen van soorten aflezen, maar kunnen
we ook afleiden wanneer de verschillende
lagen werden afgezet. We dateren op twee 1 Afzettingen gebeuren in alle richtingen, over
manieren: met relatieve datering of met grote afstanden.
absolute datering. 2 Afzettingen worden gevormd in horizontale
vlakke lagen.
Methoden om te dateren ~ 3 Jongere lagen liggen meestal boven oudere
lagen.
4 Intrusies (= magmatische gesteenten) zijn jonger
5
dan de omliggende gesteenten.
5 De breuk is jonger dan de gesteenten waar ze
doorloopt.
6 Geplooide of schuine lagen zijn altijd het resultaat
van tektonische activiteiten. Een plooi in een
U-vorm heet een syncline. Het materiaal aan de
Peter A. Scholle

binnenkant van de plooi is jonger dan het mate-

Afzettingen met breuken ~
7 Na de plooiingsfase eroderen de lagen en
a Duid een discordantievlak en een breuk aan [B5].
Principes van de relatieve ouderdomsbepaling 
riaal aan de buitenkant. Bij een anticline wijst de
buik van de plooi naar boven en is het materiaal
aan de binnenzijde van de plooi het oudst.
ontstaat er een tijdshiaat. Na verloop van tijd
worden nieuwe lagen op het erosievlak afgezet.
Het vlak tussen twee lagenpakketten waarbij
geen logische opeenvolging is, heet een
discordantievlak.

1 Hoe is het leven op Aarde geëvolueerd?   5

 b Plaats de volgende gebeurtenissen in
6 de juiste volgorde om de geologische
geschiedenis te reconstrueren.
1 Een gesteentepakket wordt afgezet (B).
2 Nieuwe lagen worden afgezet (A en D).
3 De geplooide lagen eroderen en er ontstaat
D G een discordantievlak (H).

F H 4 Er volgt een eerste intrusie (C).

A C 5 Er gebeurt een tweede intrusie (F).
H C B 6 Door gebergtevorming worden de reeds
afgezette gesteenten geplooid. Hierdoor
H B C
E ontstaan breuken (E).
E
B 7 De gesteentelagen worden geërodeerd en
er ontstaat een tijdshiaat (G).
8 De geologische geschiedenis gaat verder:
Relatieve ouderdomsbepaling ~ het landschap blijft onderhevig aan
verwering, erosie, afzetting en tektonische
krachten.

1 3 4 6 7 2 5 8

Aan welke voorwaarden moeten gesteentelagen voldoen

om gebruikt te worden voor het opslaan van aardgas?

Aardewerk    C14-datering

Koolstofdatering is een absolute dateringsmethode waarmee de leeftijd van organisch materiaal kan 7
worden vastgesteld.
Het weinige radioactieve koolstof (14C) dat in de atmosfeer aanwezig is, vormt hiervoor de basis. Deze stof is
onstabiel en wordt na verloop van tijd omgevormd tot stikstof (14N). Het duurt ongeveer 5 730 jaar voordat de
helft van 14C vervallen is tot stikstof. Die tijdsduur heet de halveringstijd.
Wanneer een plant of dier doodgaat, stopt de uitwisseling met de omgeving. Er is dus ook geen opname van
C meer. Bij deze dateringsmethode wordt de hoeveelheid 14C in de atmosfeer vergeleken met die in een
14

afgestorven organisme.
Met een deeltjesversneller die gekoppeld wordt aan een massaspectrometer kan met grote precisie en
amper in enkele uren tijd de hoeveelheid koolstof gemeten worden.
De techniek is niet bruikbaar voor het dateren van organismen die ouder zijn dan 60 000 jaar. Daarvoor kan
men andere radioactieve isotopen gebruiken. Zo wordt de kalium-argondatering vaak gehanteerd voor de
ouderdomsbepaling van gesteenten ouder dan 100 000 jaar. De halveringstijd van kalium-40 bedraagt 1,25
miljard jaar.

Koolstofdatering ~

6  EvoLucy
 kosmische straling De formule voor het berekenen van de ouderdom (t) van
8 organisch materiaal op basis van 14C is:
N+n C+p
14 1 14 1

0 1

oxideert tot
t = ln(N/N0).t1/2/(-0,693) *
CO CO CO
12 13 14
2 2 2 * ln = natuurlijk logaritme
98,89 % 1,11 % < 0,001 % N/N0 = % 14C in het monster in verhouding tot 14C in levende organismen

a Bereken de ouderdom van een fossiel met nog 28 % 14C.

a t = ln(0,28).(5 730)/(-0,693) = 10 525 jaar



vaste
verhouding 9

= 1
14
C
C 106
12

14
C verandert in functie
C van de tijd
12

Bron: KIK-IRPA, Brussel

Bron: KIK-IRPA

14
na dood: verlies van
C door radioactief verval
14 14 0

6
C 7
N+e -1

C als bron voor datering ~

14
Deeltjesversneller ~

% 100

90

80
aandeel moederisotoop

70

60

50

40

30

20

10

0
0 1 2 3 4 5 6 7 8 Bereken hoeveel % 14C er nog aanwezig is in de houten
aantal halfwaardetijden 10 kist van Toetanchamon ( 3 341 jaar oud).

Verval van 14C in functie van de tijd ~

 kunnen de geologische geschiedenis van een plaats reconstrueren door middel van relatieve datering. Met
We
 absolute datering kunnen we de exacte ouderdom van organismen bepalen.
de


1 Hoe is het leven op Aarde geëvolueerd?   7

 Aardewerk Survival of the fittest

De dinosaurussen 11 12
zijn verdwenen en er
ontstaan nieuwe soorten
zoogdieren. Bij de planten
ontwikkelen zich grassen
en bladverliezende planten.
In delen van Europa komen
subtropische bossen voor.

Amber (Baltische Zee) ~

Europa ligt nu aan de evenaar. Er komen

tropische wouden voor met reusachtige varens,
13
de eerste bomen. In deze periode worden dikke
steenkoollagen gevormd.

Reuzenvaren ~

Pangea wordt
De smeltende ijskappen zorgen voor een gevormd, waardoor
zeespiegelstijging van maximum 300 m. Europa nu niet meer
Grote delen van Europa verdwijnen in aan zee ligt. Er worden
zee. Er ontstaan dikke krijtlagen. Naast woestijnduinen en
dinosaurussen komen er nu ook vogels en zoutlagen gevormd. De
zoogdieren voor. De eerste groep planten reptielen ontwikkelen
met echte bloemen verschijnt. 14 zich tot dinosaurussen.

White cliffs of Dover ~ Plateosaurus ~

Geologische tijdschaal €

15 Paleozoïcum
Ordovicium
Cambrium
Precambrium

Devoon

Carboon
Siluur

600 500 400 300

miljoen jaar geleden
1 2 3

atmosfeer atmosfeer atmosfeer

O₂: 20,6 % N O₂: 16,8 % N O₂: 31,5 % N

CO₂: 3 975 ppm CO₂: 4 926 ppm CO₂: 924 ppm

16 17 18

8  EvoLucy
 19
Na de wereldwijde ijstijd in het Proterozoïcum
krijgt het leven een nieuwe impuls. De dieren
ontwikkelen een uitwendig skelet en kieuwen.
Veelvoorkomende soorten zijn trilobieten. De
eerste landplanten zijn mosachtige organismen.
Alle continenten liggen dicht bij de Zuidpool.
Trilobieten ~
Planten groeien nu ook 21
op het land en de eerste
landdieren ontwikkelen zich,
zoals insecten en amfibieën.
De temperatuur ligt hoger
dan vandaag door een
enorme toename van CO2 in
de atmosfeer. Het huidige
Europa schuift op naar de
evenaar.
Eerste landplanten ~
Mesozoïcum
Perm
Trias
Jura
200
4 5
atmosfeer atmosfeer
O₂: 22,6 % N O₂: 21 %
CO₂: 1 277 ppm CO₂: 286 ppm
23 24
Pangea breekt op en er ontstaan 20
nieuwe kustgebieden. In de Jura worden
kalksteenlagen gevormd met subtropische
koralen, ammonieten … Op het land komen de
eerste zaadplanten voor: die lijken sterk op onze
huidige naaldbomen.
Subtropische oceanen ~
Er ontstaan ijskappen 22
aan de polen. Elders
komen er graslanden
met kuddes grazers en
roofdieren voor. In de
Afrikaanse wildernis
duiken de mensapen
op.
Grazers en roofdieren ~
Cenozoïcum
Paleogeen
Neogeen
Quartiar
Krijt
100 0
6 7 8
atmosfeer
N O₂: 23,4 % N
CO₂: 746 ppm
25
1 Hoe is het leven op Aarde geëvolueerd?   9
a Open Earth Viewer.
Stap 1 Kies voor ‘Paleo Earth’.
Stap 2 Verplaats de grijze schuifbalk en bekijk hoe de continenten verschuiven in de tijd.
Stap 3 Vink bij ‘View’ onderaan ‘Mass Extinctions’ en ‘Biological Events’ aan.
b Vul de namen van de periodes en era’s aan [B15].
c Verbind de verschillende globes met het juiste nummer op de geologische tijdschaal [B15].
d Plaats in de tabel de verschillende bronnummers bij het juiste nummer op de geologische tijdschaal.

nummer op de tijdschaal 1 2 3 4 5 6 7 8

bronnummer 18 20 11 13 19 12 10 21

 De geologische geschiedenis beslaat een zeer lange periode, waarin de Aarde talrijke fysische veranderingen

 onderging. In het Cambrium vond er een big bang van leven plaats en sindsdien is de evolutie van planten en

 dieren in de oceanen en op het land niet meer gestopt.

Aardewerk De geologie van Europa

Een geologische kaart geeft ons informatie over de gesteenten die aan de oppervlakte komen 26
(= dagzomen). We vinden er de ouderdom van de lagen op terug en zo kunnen we de gelaagdheden afleiden.
Op veel geologische kaarten worden de quartaire gesteenten, de jongste afzettingen, niet ingetekend. Het
volledige aardoppervlak wordt namelijk met deze sedimenten bedekt, waardoor we de werkelijke ondergrond
anders nooit te zien krijgen.
Binnen West-Europa zijn er verschillende geologische eenheden. Een geologische eenheid is een
gesteentepakket of een deel daarvan dat op basis van waarneembare eigenschappen een eenheid vormt
en als zodanig in kaart gebracht kan worden. Op de geologische kaart van Europa worden bijvoorbeeld
verschillende massieven en bekkens vermeld.

Opbouw geologische kaart ~

Een massief is een gebied waar oude gesteenten dicht bij of aan het oppervlak komen. Massieven 27
bestaan meestal uit hard gesteente en worden ook wel sokkels genoemd. Ze zijn door tektonische
bewegingen omhooggekomen ten opzichte van omringende gebieden, die meestal jongere gesteenten
bevatten. Ook bij grote intrusielichamen, waar magma in vast gesteente binnendringt, wordt weleens van een
massief gesproken. Een voorbeeld is het Centraal Massief in Frankrijk.
Een bekken is in de geologie een gebied dat topografisch lager gelegen is dan de omgeving en waar
sedimentatie plaatsvindt. De jonge gesteentelagen zijn niet geplooid en hellen zacht af naar het centrum van
het bekken.

Massieven en bekkens ~

10  EvoLucy
 0 20 km
28

Haspengouw Condroz Famenne Ardennen Lotharingen

Vallei van de Maas

Namen-Luik
Synclinorium van Kalkrand Semois Bekken van
de Condroz Parijs
Do

Do C J
Db Do
Kr C Ca
St Db Dm T
Ca Dm

Massief Massief van

van Brabant de Ardennen

Geologische doorsnede
Kr van
KrijtBelgië ~ J Jura T Trias St Carboon boven C Carboon onder

Db Devoon boven Dm Devoon midden Do Devoon onder Ca Cambrium Breuklijn

29 Zoek eens op waar de populairste

Bekken van fossielenlocaties in West-Europa
Bekken van
Londen
de Noordzee te vinden zijn.

Rijnleisteen
Massief

Bekken van
A Parijs
Armorikaans
ud

Massief
Wo
Zwa en
rte
ez
Vog

Cenozoïcum
Centraal Quartair Holoceen
Massief Alpen Pleistoceen
Neogeen Plioceen
Mioceen
Paleogeen Oligoceen
Bekken van Povlakte Eoceen
Paleoceen
Aquitanië Mesozoïcum
Py Krijt
re Jura
ne Trias
eë
n Paleozoïcum kristalijne gesteenten
Cambrium tot Perm vulkanisch gesteente

Geologische kaart van West-Europa ~

0 100 km

WNW ESE
n
ee

A B Paleogeen
g
leo

ra

Perm
s

Krijt
ijt

a
Ju

Tri
Pa

Kr

1 km Jura
Parijs
Trias
Perm
Carboon

breuklijn
Carboon
sokkel 30

Geologische doorsnede van het bekken van Parijs ~

1 Hoe is het leven op Aarde geëvolueerd?   11

a Benoem de geologische perioden [B30].
b Kleur de geologische doorsnede in volgens de legende van de geologische kaart [B29].
Vul de legende bij de doorsnede aan.
c Wat zijn de oudste geologische eenheden die dagzomen in West-Europa [B29]?
d Hoe ontstaan bekkens? Gebruik hiervoor de ouderdoms- en hoogteverschillen ten opzichte van massieven.
e De White Cliffs of Dover zijn algemeen bekend. Waar in West-Europa zijn er nog krijtkusten [A]?
f Verklaar waarom bij de oude massieven en de Alpen dieptegesteenten en metamorfe gesteenten dagzomen.

c het Armoricaans Massief, het Rijnleisteen-Massief, het Centraal Massief en de Pyreneeën

d De bekkens zijn de lager gelegen delen. Ze werden na het ontstaan van de massieven opgevuld met jonger

 materiaal (concentrisch patroon, afzettingen worden jonger naar het centrum van het bekken toe).

e in Normandië, ten noorden van Bordeaux, bij Marseille

f Tijdens de verschillende plooiingsfasen werd het dieper gelegen materiaal naar boven geduwd. De jongere

 lagen die erboven lagen, verdwenen daarna door erosie en/of verwering.

 geologische kaart is een goed hulpmiddel om de geologische geschiedenis van een gebied te begrijpen.
De


Route

De vijf massa-extincties 31

Het uitsterven van soorten is een normaal onderdeel van de evolutie. De meeste soorten die ooit
bestonden, leven nu niet meer. Het verlies aan biodiversiteit wordt meestal gecompenseerd door het
verschijnen van nieuwe soorten. Bij massa-extincties is er een onevenwicht tussen het aantal soorten dat
verdwijnt en de nieuwe soorten die ontstaan. Wetenschappers hebben bewijzen gevonden voor vijf periodes
van massa-extincties gedurende de geologische geschiedenis van de Aarde. Elke massa-extinctie betekende
het einde van een bepaalde geologische periode en het begin van een nieuwe.
De zesde massa-extinctie?
Vandaag leven we in het Antropoceen. Deze periode wordt gekenmerkt door een groot aantal ecologische
bedreigingen, waaronder een enorme bevolkingsdruk. Als gevolg daarvan zijn de economische activiteiten
sterk uitgebreid en veranderd. De druk op ons milieu kan uiteindelijk leiden tot een nieuwe massa-extinctie.
Volgens sommige wetenschappers is de zesde massa-extinctie zelfs al volop aan de gang. Zal de mens die
kunnen overleven?

Massa-extincties ~

12  EvoLucy
 32

20
(aantal verdwenen families per miljoen jaar)

Laat-Ordovicische
massa-extinctie
Perm-Trias Krijt-Paleogeen
daling biodiversiteit

15 massa-extinctie massa-extinctie

Antropocene
massa-extinctie
Laat-Devonische Trias-Jura
10 massa-extinctie massa-extinctie
Ordovicium

5
Cambrium

Paleogeen

toekomst
Neogeen
Carboon
Devoon
Siluur

Perm

Trias

Jura

Krijt
0 444 359 252 201 66

500 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0

miljoen jaar geleden

Uitstervende families ~

verdwenen
massa-extinctie periodes (vermoedelijke) oorzaken
soorten (%)
einde van: - daling van het CO2-gehalte in de atmosfeer

Ordovicium - zeespiegelveranderingen door verschillende ijstijden
oudste 86
begin van: 

Siluur 
einde van: oorzaak is nog niet bekend

Devoon 
2de 75
begin van: 

Carboon 
einde van: grote vulkaanuitbarstingen  klimaatopwarming, in oceanen:

Perm stijging zuurtegraad + gebrek aan zuurstof
3de 96
begin van: 

Trias 
einde van: vulkaanuitbarstingen  stijging CO2-concentratie, stijging globale

Trias temperatuur en stijging zuurtegraad van de oceanen
4de 80
begin van: 

Jura 
einde van: meteorietinslag Yucatán (Mexico)  daling van zonlicht, globale

Krijt klimaatwijzigingen
5de 76
begin van: 

Paleogeen 

1 Hoe is het leven op Aarde geëvolueerd?   13

 ROUTE 1 ROUTE 2
a Wat is een massa-extinctie? a Wat is een massa-extinctie?
b Kies een van de vijf massa-extincties. b Vermeld in de tabel telkens beide periodes.
c Vermeld in de tabel beide periodes. c Vul in de tabel de oorzaken van de massa-
extincties aan [Earth Viewer].
d Vul in de tabel de oorzaken aan [Earth Viewer].
d Vermeld in de tabel per massa-extinctie het
e Vermeld in de tabel het % soorten dat verdween.
% soorten dat verdween.

a een periode met een sterke afname van de biodiversiteit

 feit dat er soorten verdwijnen en tegelijk nieuwe ontstaan, zorgt voor een biologisch evenwicht. Als dat
Het

evenwicht verstoord wordt, kan dat leiden tot een massa-extinctie. Tot nu toe zijn er vijf bekend sinds het

ontstaan van de Aarde. Sommige wetenschappers beweren dat de mens de oorzaak is van een zesde massa-

extinctie, die nu volgens hen volop aan de gang is.


Zoek eens op hoe de mens zal uitsterven volgens verschillende

wetenschappers. Vergelijk het belang van de mens in de evolutietheorie
en binnen het creationisme.

33

Meteorietinslag 65 miljoen jaar geleden ~

Wat heb ik in deze les ontdekt?

evolutie van de Aarde

1ste fase: 4,6 miljard – 541 miljoen jaar geleden 2de fase: 541 miljoen jaar geleden – nu

ŸŸ vorming planeten
ŸŸ Cambrische explosie
ŸŸ water door meteorieten
ŸŸ biologische evolutie
ŸŸ zuurstof door stromatolieten
ŸŸ massa-extincties
ŸŸ eukaryoten en meercelligen datering

absolute datering relatieve datering

ŸŸ C14-datering ŸŸ fossielen
ŸŸ geologische lagen

geologische kaart

14  EvoLucy
Wat zijn de nieuwe begrippen en woorden? Vul eventueel zelf aan.
de absolute datering het discordantievlak de koolstofdatering de relatieve datering
de anticline het eon de massa-extinctie de stromatoliet
het Antropoceen de era het massief de syncline
het bekken het fossiel Pangea het tijdshiaat
dagzomen de geologische eenheid de periode                   
de deeltjesversneller de halveringstijd het Precambrium                   

Wat is de samenvatting van deze les?

Toen de Aarde 4,6 miljard jaar geleden gevormd werd, was er nog niet onmiddellijk leven aanwezig. Dat

kwam er pas nadat de temperatuur gezakt was, er voldoende water aanwezig was en er genoeg zuurstof in de

atmosfeer zat. In het Cambrium vond er een big bang van leven plaats en sindsdien is de evolutie van planten

en dieren in de oceanen en op het land niet meer gestopt. Elk jaar sterven er soorten uit en ontstaan er nieuwe;

dat is de normale evolutie. Als dat evenwicht verstoord wordt, kan dat leiden tot een massa-extinctie. Tot nu

toe zijn er vijf bekend sinds het ontstaan van de Aarde. Sommige wetenschappers beweren dat de mens de

oorzaak is van een zesde massa-extinctie, die nu volop aan de gang is.

We kunnen de geologische geschiedenis van een plaats reconstrueren door middel van relatieve en absolute

datering. De geologische kaart is een goed hulpmiddel om de geologische geschiedenis van een gebied te

begrijpen.






Wat moet ik kunnen?

De opbouw van een geologische tijdschaal en een geologische kaart verwoorden.
Een geologische doorsnede interpreteren.
De relaties tussen het natuurlijk milieu en de evolutie van het leven bespreken.
Gesteentelagen relatief dateren in een figuur.
Gericht informatie zoeken op geologische kaarten.

Wat is het antwoord op de onderzoeksvraag ‘Hoe is het leven op Aarde geëvolueerd’?


Sinds het Cambrium is het aantal soorten sterk toegenomen. Massa-extincties veroorzaakten een sterke

afname van de biodiversiteit, maar zorgden er ook voor dat nieuwe soorten zich beter konden ontwikkelen.


Klopt mijn hypothese? Leg uit.

1 Hoe is het leven op Aarde geëvolueerd?   15

2 
Hoe heeft het klimaat de stamboom
van Lucy beïnvloed?
HYPOTHESE: 

2.1 Van primaat tot mens

Lucy kaapt Google 1

Google viert vandaag de 41ste verjaardag van de
ontdekking van Lucy. Lucy is een mensachtige,
waarvan de stoffelijke resten op 24 november 1974
ontdekt werden in Ethiopië.
Lucy is in feite een verzameling van fossiele beenderen die ooit het skelet vormden van een vrouwelijke
mensachtige van het geslacht australopithecus afarensis. Ze leefde 3,2 miljoen jaar geleden in Ethiopië.
Bron: De Morgen (2015, 24 november)

In het nieuws 

2
hominiden

mensen of hominina
7 tot 6,5 Ma-nu

hominini
LCA 8 Ma

chimpansees homininae
7 tot 6,5 Ma-nu 14 Ma

grote
gorilla’s mensapen
8 Ma-nu 18 Ma

orang-oetans mensapen
14 Ma-nu 25 Ma

smalneus-
gibbons of kleine mensapen apen
18 Ma-nu 40 Ma

apen van de Oude Wereld apen

25 Ma-nu 60 Ma

apen en
breedneusapen of apen van de Nieuwe Wereld spookdieren
40 Ma-nu 65 Ma

spookdieren primaten
60 Ma-nu > 65 Ma

halfapen
65 Ma-nu

Het verhaal van de mens als soort startte ongeveer 65 miljoen jaar geleden, na de laatste massa-extinctie,
waarbij onder andere de dinosaurussen uitstierven. Gedurende de evolutie van de primaten splitsten vele
nieuwe groepen van apen en aapachtigen zich af tot de laatste groep van hominina, ongeveer 7 miljoen jaar
geleden. Over de datering van deze laatste aftakking (LCA) bestaat er nog veel discussie.

Van primaat tot mens (in miljoenen jaren) 

Zoek eens op wat de link is tussen Lucy en The Beatles.

16  EvoLucy
ontstaan ontstaan mensapen ontstaan mensen 3
apen (hominina)

P a l e o g e e n N e o g e e n

65 23 2,6
miljoen jaar geleden

Q u a r t a i r
P l e is to c een H oloceen A n t ropoceen

2,6 miljoen 300 000 10 000 75 BP (before present)

begin periode ontstaan einde periode

4
op 280%
opeenvolgende
ijstijden
moderne mens
(homo sapiens)
opeenvolgende
ijstijden

Jongste era: Cenozoïcum 

DE OORSPRONG VAN DE MENS

mijlpalen in
de menselijke
evolutie

homo sapiens
vandaag
homo
landbouw floresiensis

groei van
de hersenen homo neanderthalensis homo heidelbergensis

ontdekking
van het vuur
1 miljoen homo erectus
jaar geleden
homo mauretanicus
homo habilis
homo homo
ergaster georgicus paranthropus
australopithecus
sediba robustus

2 miljoen
jaar geleden

paranthropus
boisei
gebruik van
gereedschap kenyanthropus
rudolfensis australopithecus
garhi
australopithecus paranthropus
africanus aethiopicus
3 miljoen
jaar geleden

australopithecus
bahrelghazali

australopithecus
kenyanthropus afarensis
4 miljoen platyops
jaar geleden

australopithecus
meestal anamensis
tweevoetig
ardipithecus ramidus

5 miljoen
Naar: American Museum of Natural History

jaar geleden

orrorin tugenensis ardipithecus kadabba

6 miljoen
jaar geleden

sahelanthropus tchadensis

Stamboom van Lucy 

2 Hoe heeft het klimaat de stamboom van Lucy beïnvloed?   17

a Wat is het verschil tussen hominiden en hominina? age Europe Africa Asia Americas
(million years ago)

b Waarom is de stelling ‘Wij stammen af van de apen’ 0

homo sapiens
niet correct? 0,2 homo
neanderthalensis
c Welke apensoort leunt genetisch het dichtst aan bij de 0,4
homo
mens? 0,6
heidelbergensis

d Omcirkel op de figuur de schedel van Lucy [B]. 0,8

homo
e Verbind in de tabel de mensensoorten met de 1,0
homo
antecessor/ erectus
mauritanicus
kenmerken en de periodes. 1,2

f Welke soorten hebben Afrika verlaten en zijn naar 1,4

Eurazië gemigreerd? 1,6 homo

ergaster
g Met welke soort leefden we vroeger samen in Europa? 1,8
5
h Wat was onze gemeenschappelijke voorouder? 2,0

i Hoeveel mensensoorten leven er nu nog? Wat is de Out of Africa 

naam van onze soort?

a Hominiden is de benaming die gegeven wordt aan de familie van de

 grote mensapen of de mensachtigen. Hominina zijn zoogdieren die vanaf
 de laatste afsplitsing (LCA) bij de huidige moderne mensen horen.

b Wij stammen niet af van een apensoort, maar hebben wel een
6
 gemeenschappelijke voorouder met de chimpansees: de hominini.

c de chimpansee Lucy 

f homo erectus, homo heidelbergensis, homo sapiens

g homo neanderthalensis

h homo heidelbergensis

i één, homo sapiens

kenmerken mensensoort/geslacht periode

ontwikkelt sociale intelligentie en

australopithecus afarensis 650 000 – 300 000 BP
probleemoplossend vermogen

kan op twee benen lopen homo habilis 2,5 – 1,65 miljoen BP

is eerste soort die Afrika verlaat homo erectus 1,65 – 0,65 miljoen BP

gebruikt stenen werktuigen homo heidelbergensis 4,5 – 2,5 miljoen BP

is aangepast aan koud klimaat in

homo neanderthalensis 300 000 BP tot nu
Europa

heeft meer hersenvolume,

homo sapiens 350 000 – 28 000 BP
gebruikt vuur

 geschiedenis van de mens start na de laatste massa-extinctie, 65 miljoen jaar geleden. Sindsdien zijn er
De

steeds nieuwe soorten ontstaan die zich aanpasten aan wisselende klimatologische omstandigheden. De

evolutie heeft ons gebracht tot wie wij vandaag zijn: de homo sapiens.


18  EvoLucy
2.2 Homo sapiens on tour

Beringia

CENTRAL ASIA
EUROPE

500 000 BP 40 000 –

EAST
ASIA
15 000 BP
MIDDLE
EAST
MEDITERRANEAN

AFRICA AMERICAS
INDIA
SOUTHEAST

Bron: National Geographic

ASIA

OCEANIA
50 000 BP
AUSTRALIA

informatiepin

Migratie van de homo sapiens 

Why leaving Africa? 8

During the last ice age major climatic changes occurred: e.g. a very sudden cooling. This would have
made life difficult for our African ancestors. The genetic evidence points to a sharp reduction in population
size around this time. In fact, the human population likely dropped to fewer than 10,000.
Once the climate started to get warmer, around 70,000 years ago, people recovered from this near-
extinction. The population grew and some adventurers went beyond Africa. The earliest people to colonize
Asia likely did so across the Bab-al-Mandab Strait separating present-day Yemen from Djibouti.
The second exodus
Slightly later, about 50,000 years ago, a second group appears to have set out on an inland trek, leaving
behind the certainties of life in the tropics to head out into the Middle East and southern Central Asia.
Heading for the new world
Around 20,000 years ago a small group of Asian hunters, entered the East Asian Arctic during the last glacial
maximum. At this time the great ice sheets covering the far north dropped the sea level by more than 90
meters. This exposed a land bridge joining Asia to the Americas. In crossing it, the hunters had made the final
great leap of the human journey. By 15,000 years ago they had penetrated the land south of the ice, and
within 1,000 years they had made it all the way to the tip of South America.
Bron: www.nationalgeographic.com

Homo sapiens verlegt grenzen 

a Ga naar de site https://genographic.nationalgeographic.com/human-journey/

Stap 1 Kies bovenaan voor ‘Route Highlights’.
Stap 2 Klik op de pins om de informatie over de verschillende plaatsen te bekijken.
Stap 3 Klik op het tabblad ‘Route Summary’ om de afzonderlijke routes te bekijken.
b Wat lag aan de basis van het bijna uitsterven van onze soort?
c Wanneer verliet de eerste groep homininen het Afrikaanse continent?

b een sterke daling van de temperatuur gedurende de laatste ijstijd

c tussen 70 000 en 60 000 BP

2 Hoe heeft het klimaat de stamboom van Lucy beïnvloed?   19

 Route

ROUTE 1
a Kleur op de kaart de route naar Australië in het groen [B7].
b Zet bij de pin van Australië het tijdstip waarop de mensen daar zijn aangekomen.
c Hoe zijn de mensen tot op het eiland Australië geraakt?

ROUTE 2
a Kleur op de kaart de routes naar Amerika in het rood [B7].
b Schrijf de naam bij de landbrug tussen Azië en Amerika.
c Schrijf bij de pin het tijdstip waarop de mensen in Amerika zijn aangekomen.
d Hoelang heeft het nog geduurd voor de mensen het zuiden van Amerika bereikten?

ROUTE 3
a Kleur op de kaart het gebied dat tijdens het Weichsel-glaciaal bedekt werd door ijskappen in het blauw [A, B7].
b Verwoord waarom Europa pas laat gekoloniseerd werd door de homo sapiens.
c Klik op de pin ter hoogte van Duitsland en klik verder om meer informatie te krijgen.
d Over welke soort krijg je hier informatie?
e Wanneer zijn hun voorouders uit Afrika vertrokken? Zet dat getal bij de pin.
d Hoelang heeft het nog geduurd voor de mensen het zuiden van Amerika bereikten?

Route 1: c Met primitieve bootjes of rafts zijn ze naar de noordkust van Australië en Papoea-Nieuw- Guinea (toen

 nog één landmassa) gevaren.

Route 2: d tot ongeveer 14 000 jaar geleden (vondsten in Chili)
Route 3:

b Grote delen van Europa werden bedekt met een dikke laag ijs. Er bleven niet veel bewoonbare plaatsen over.
d de homo neanderthalensis
e 500 000 BP: zij stammen dus niet af van de homo sapiens!


Door een plotse daling van de temperatuur was het aantal mensen zeer sterk afgenomen. Na het verbeteren

van de omstandigheden breidden ze hun leefgebied uit: eerst naar het zuiden van Azië, dan meer naar het

noorden en ook in Europa en als laatste naar Amerika. De ijspakketten en de dalende zeespiegel hebben de

migratieroutes sterk beïnvloed tijdens de laatste ijstijd.

20  EvoLucy
Wat heb ik in deze les ontdekt?

de mens

verspreiding evolutie

australopithicus afarensis

homo habilis
Afrika homo erectus

homo heidelbergensis

homo neanderthalensis
rest van de wereld
homo sapiens

Wat zijn de nieuwe begrippen en woorden? Vul eventueel zelf aan.

het glaciaal de homo neanderthalensis het Weichsel
de hominina de homo sapiens                   

Wat is de samenvatting van deze les?

De geschiedenis van de mens start na de laatste massa-extinctie, 65 miljoen jaar geleden. Sindsdien zijn er
steeds nieuwe soorten ontstaan die zich aanpasten aan wisselende klimatologische omstandigheden. De
evolutie heeft ons gebracht tot wie wij vandaag zijn: de homo sapiens.
Door klimaatwijzigingen was het aantal mensen op een bepaald moment zeer sterk afgenomen. Na het
verbeteren van de omstandigheden breidden ze hun leefgebied uit. Eerst naar het zuiden van Azië, dan meer
naar het noorden en ook in Europa en als laatste naar Amerika. De ijspakketten uit de laatste ijstijd hebben de
migratieroutes sterk beïnvloed.

Wat moet ik kunnen?

Het ontstaan van de mens op de geologische tijdschaal situeren.
Aantonen dat de ijstijden een invloed hadden op de verspreiding van de mens.
De verspreiding en de evolutie van de mens op de Aarde beschrijven.

Wat is het antwoord op de onderzoeksvraag ‘Hoe heeft het klimaat de stamboom van Lucy beïnvloed?’?

Toen het klimaat in Afrika begon te veranderen, zochten de mensen ongeveer 70 000 jaar geleden nieuwe

woonplaatsen buiten dit continent. Door de ijskappen hebben de afstammelingen van Lucy zich niet

onmiddellijk over de hele wereld kunnen verspreiden.

Klopt mijn hypothese? Leg uit.

2 Hoe heeft het klimaat de stamboom van Lucy beïnvloed?   21

 PROOF
eo Hoe GeoPROOF ben jij?
G

• Formuleer een onderzoeksvraag.

• Stel je onderzoeksplan op.
• Voer je onderzoeksplan uit.

GeoPROO
F • Maak gebruik van de informatiebronnen en zoek
zelf bijkomende bronnen.
• Stel de resultaten van je onderzoek voor.
• Beoordeel jezelf op je onderzoeksvaardigheden.

22  EvoLucy
 Stephen Hawking: We have LESS tha
n
100 YEARS to save the human race

The development of full artificial

intelligence could spell
THE END OF THE HUMAN RACE.
Stephen Hawking
The end of the human race
will be that it will eventually
die of civilisation.
Ralph Waldo Emerson

Illustration by Brian Christie, reporting by Kevin Schultz

GeoPROOF  23
 LEREN LEREN

SAMENVATTING
kosmos

noösfeer
X osfeer
atm
a Duid aan welke sferen aan bod zijn gekomen. X
b Maak je eigen samenvatting.

er

ge
fe

os
c Maak gebruik van deze woorden: leven op Aarde, cambrium, massa-extinctie, X X

cryos

feer
homo sapiens, evolutie, verspreiding, ijstijd.

r
Toen de Aarde 4,6 miljard jaar geleden gevormd werd, was er nog niet onmiddellijk

ee
X

bi
o
sf sf
ro ee
hyd
r


leven aanwezig. Dat kwam er pas nadat de temperatuur gezakt was, er voldoende
noösfeer

water aanwezig was en er genoeg zuurstof in de atmosfeer zat. In het Cambrium vond

er een big bang van leven plaats en sindsdien is de evolutie van planten en dieren in de oceanen en op het land

niet meer gestopt. Elk jaar sterven er soorten uit en ontstaan er nieuwe. Als er te veel uitsterven, kan dat leiden tot

een massa-extinctie. We kunnen vijf massa-extincties onderscheiden en mogelijk is de zesde nu aan de gang.

De geschiedenis van de mens start bij de primaten, ongeveer 65 miljoen jaar geleden. Sindsdien zijn er steeds

nieuwe soorten ontstaan die zich aanpasten aan wisselende klimatologische omstandigheden. De evolutie heeft

ons gebracht tot wie wij vandaag zijn: de homo sapiens.

Door klimaatwijzigingen breidden de mensen hun leefgebied uit: eerst naar het zuiden van Azië, dan meer naar

het noorden en ook in Europa en als laatste naar Amerika. De uitbreiding van de ijspakketten tijdens de laatste

ijstijd heeft de migratieroutes sterk beïnvloed.

SCHEMA
Route 1
a Maak zelf op een apart blad een schema voor dit thema.
b Zorg ervoor dat de belangrijke woorden en verbanden uit alle lessen duidelijk zijn in je schema.

Route 2
a Je leerkracht geeft je een apart blad met een voorgetekend schema. Vul het schema verder aan.
b Maak gebruik van de nieuwe woorden en begrippen uit het hele thema.
c Leg verbanden tussen de verschillende onderdelen van de leerstof.

Onderzoek hoe je dit thema het beste studeert.

Wat is het antwoord op de onderzoeksvraag 'Welke evoluties hebben er op Aarde plaatsgevonden?'?

Houd rekening met de besluiten bij de lessen.

Tijdens het Precambrium waren er nog niet veel organismen op Aarde aanwezig. Pas in het Cambrium nam de

biodiversiteit enorm toe: eerst in het water, later ook op het land. De mens bestaat in verhouding nog niet lang.

EXIT TICKET
Wat is je het meest bijgebleven uit dit thema?

24  EvoLucy