Professional Documents
Culture Documents
Silo - Tips BLM Lerleyen Dalgalar
Silo - Tips BLM Lerleyen Dalgalar
Mekanik dalgalar:
Mekanik dalgalar esnek ortamın denge konumu etrafında salınması sonucu oluşur.
Ortamın içinde birbirlerine komşu noktalar arasındaki esneklik kuvvetinden dolayı
etki bir noktadan diğerine aktarılır. Sonuç olarak mekanik dalgalar, maddenin
kendisi yer değiştirmeden, hareketin yer değiştirmesi sonucu oluşurlar ve enerjinin
madde içinde bir noktadan diğerine iletilmesini sağlarlar. Mekanik dalgaların
iletilmesi için maddi bir ortam gereklidir.
Elektromanyetik dalgalar:
Elektromanyetik dalgalar boşlukta ve maddesel ortamda yayılabilirler. Tüm
elektromanyetik dalgalar boşlukta aynı hızla hareket ederler. Elektromanyetik
dalgalarda titreşen fiziksel nicelik birbirine dik elektrik (𝐸⃗ ) ve manyetik (𝐵
⃗ ) alan
vektörleridir (Şekil-7.1). İleriki konularda elektromanyetik dalgalara daha
yakından bakacağız.
1
Dalga hareketini mekanik dalgalar (ip veya teldeki dalgalar, ses dalgaları, su
dalgaları, vb.) ve elektromanyetik dalgalar (ışık dalgaları, mikrodalgalar, radyo
dalgaları vb.) olarak sınıflarken, dalgaların temel fiziksel özellikleri dikkate alındı.
Dalgalar başka özellikleri de dikkate alınarak sınıflandırılmaktadır.
Enine dalgalar:
Eğer dalgayı taşıyan ortam parçacıklarının hareketi, dalganın ilerleme (yayılma)
doğrultusuna dik ise, bu dalgalara enine dalgalar adı verilir. Örneğin, gerilim
altındaki yatay ip bir ucundan titreşebilen esnek metal bir şerit ucuna bağlanır ve
metal şerit titreştirilirse ipte enine dalgalar oluşur ve oluşan dalgalar ip boyunca
ilerler (Şekil-7.2). İp üzerindeki P noktasının yatay konumunun değişmediğine
dikkat ediniz. Daha sonra inceleyeceğimiz elektromanyetik dalgalar da enine
dalgalardır.
Boyuna dalgalar:
2
Şekil-7.3 Helezon bir yayda oluşan boyuna dalgalar.
Su dalgaları:
Bazı dalgalar ise, hem enine hem de boyuna hareketlerden oluşur. Örneğin su
yüzeyindeki dalgalarda su parçacıkları, su dalgaları hareket ettikçe ileri-geri ve
yukarı-aşağı (enine ve boyuna) hareket ederek, derin sularda dairesel, sığ sularda
eliptik yörüngeler izlerler (Şekil-7.4). Su bulunduğu noktadaki ileri-geri hareketini
komşu su kütlelerine taşıyarak dalga hareketini oluşturur. Boyuna hareket, kendine
eşlik eden enine hareketi de beraberinde taşır. Şekilde görüldüğü gibi yüzeyden
aşağı inildikçe dalganın etkisinin azaldığına dikkat ediniz. Şekil-7.4’de derin
sulardan kıyıya yaklaşan dalganın davranışı verilmiştir. Su derinliği azaldıkça
dalga boyunun küçüldüğü, dalga yüksekliğinin arttığı görülmektedir. Bu sonuç sığ
sularda dalga hızının daha küçük olması demektir. Şekil-7.4b’de ise kıyıya
yaklaşan bir dalganın kırılmasını gösterir bir resim verilmiştir.
Şekil-7.4 (a) Su dalgalarının derin sulardan kıyıya yaklaşırken davranışı. (b) Derin
sulardan gelen dalganın kıyıya yaklaşırken kırılmasını gösterir bir resim.
3
Havuzdaki durgun suya bir çakıl taşının düşmesi ile suyun yüzeyinde oluşan
dalgalar iki boyutludur (Şekil-7.5). Küçük bir kaynaktan radyal yönde yayılan ses
dalgaları veya ışık dalgaları üç boyutludur.
Şekil-7.5 Suda oluşturulan iki boyutlu dalgalar. Şeklin altında, düz çizgi
boyunca, kağıt düzlemine dik kesitin grafiği verilmiştir.
Periyodik dalgalar:
Bir kaynak eşit zaman aralıkları ile eşit dalgalar üretiyorsa oluşan dalgalara
periyodik dalgalar denir. Eğer ipteki atma hareketi periyodik ise, periyodik dalga
katarı meydana gelir. Dolaysıyla ipteki her bir noktanın hareketi periyodiktir.
Periyodik dalgaların en çok karşılaşılanı, basit harmonik dalgalardır (Şekil-7.6).
Bu ders kapsamında esas olarak periyodik dalgalarla ilgileneceğiz.
4
Dalga cephesi ve ışın:
Üç boyutlu bir atma düşünelim. Verilen bir anda aynı etki altında kalan
noktalardan geçen bir yüzey tanımlayabiliriz. Zaman ilerledikçe bu yüzey atmanın
nasıl yayıldığını gösterecek şekilde hareket eder. Periyodik dalgada titreşim
fazının aynı olduğu tüm noktaların birleştirilmesiyle oluşan yüzeylere dalga
cepheleri adı verilir. Bir dalga cephesinin üzerinde tüm noktalarda geçen
dalgaların fazı birbirine eşit olduğu gibi birbirini tekrarlayan dalga cepheleri
üzerindeki fazlar da aynıdır. Bir faz için kendini tekrarlayan dalga cepheleri
arasındaki uzaklık dalganın dalga boyuna eşit olur. Eğer ortam homojen ve
izotropik ise dalganın yayılma yönü daima dalga cephesine diktir. Dalganın
hareket yönünü gösteren ve dalga cephelerine dik olan çizgilere ise ışın adı
verilir. Şekil-7.7a’de şematik olarak dalga cephesi ve ışınlar gösterilmiştir.
Düzlem dalgalar:
Eğer etkiler sabit bir yönde yayılıyorsa, oluşan dalgalara düzlem dalgalar denir
yani dalga cepheleri düzlemlerdir (Şekil-7.7b).
Küresel dalgalar:
Diğer basit bir durum küresel dalgalardır. Bu durumda dalga noktasal kaynaktan
çıkarak bütün yönlere yayılır. Dalga cepheleri küre yüzeyleridir. Işınlar noktasal
kaynaktan çıkan radyal yöndeki çizgilerdir (Şekil-7.8).
5
Şekil-7.8. Küresel dalga cephesi ve radyal ışınlar.
Bu dalga ipin bağlı ucuna (𝑥 = 𝐿) ulaştığı zaman yansıma olayı ortaya çıkar ve
ipin üzerindeki herhangi bir noktanın hareketi iki zıt yönde hareket eden dalgaların
bileşkesi şeklinde olur. Yansıyan dalga dışarıdan titreştirilen uca ulaştığı zaman,
eğer frekans (𝑓), ipin uzunluğu (𝐿), ipin birim uzunluk başına kütlesi () ve ipteki
gerilme (𝑇) uygun ilişki içinde olurlarsa ip üzerinde tam olarak istenilen modda bir
duran dalga oluşur. Bundan sonra ip bir normal mod karakteristiğinde titreşmeye
devam eder. Yani her bir nokta BHH yaparak enine titreşir ve belli düğüm
noktaları sürekli olarak durgunluğunu muhafaza eder. Şekil-7.10'da dört kararlı
mod için şematik çizim ve deneysel fotoğraflar verilmiştir. Buna benzer bir deneyi
Fizik Lab-I dersinde yaptığınızı hatırlayınız.
6
Şekil-7.10 Gerilmiş bir ipte ilk dört modun şekli. (a) Şematik çizim ve (b)
deneysel fotoğraflar. Burada N düğüm (node) ve A karın (anti node) noktalarını
göstermektedir.
Gerilmiş bir ipin normal modlarının analizi daha önceki konularda verilmişti. Her
iki ucu bağlı 𝐿 uzunluğundaki bir ipin, sonsuz sayıda normal moda sahip
olabileceğini ve n’inci modun
𝑛𝜋𝑥
𝑦𝑛 (𝑥, 𝑡) = 𝐴𝑛 𝑠𝑖𝑛 ( ) 𝑐𝑜𝑠 ω𝑛 𝑡 (7.1)
𝐿
n’inci modun frekansı, T ipteki gerilim kuvveti, 𝜇 ipin boyca kütle yoğunluğu
olduğunu tekrar hatırlatalım.
7
şeklinde yazabiliriz. Böylece iki ucu bağlı ipin enine titreşimlerinin n’inci modu
için
1 𝑛𝜋𝑥 1 𝑛𝜋𝑥
𝑦𝑛 (𝑥, 𝑡) = 𝐴𝑛 𝑠𝑖𝑛 ( − ω𝑛 𝑡) + 𝐴𝑛 𝑠𝑖𝑛 ( + ω𝑛 𝑡) (7.5)
2 𝐿 2 𝐿
yazabiliriz. Burada 𝜔𝑛 yerine (7.2)’de verilen ifade kullanılırsa n’inci mod için
1 𝑛𝜋 𝑇 1 𝑛𝜋 𝑇
𝑦𝑛 (𝑥, 𝑡) = 𝐴𝑛 𝑠𝑖𝑛 [ (𝑥 − √µ 𝑡)] + 2 𝐴𝑛 𝑠𝑖𝑛 [ 𝐿 (𝑥 + √µ 𝑡)] (7.6)
2 𝐿
𝑇
ifadesi elde edilir. Dalganın ilerleme (yayılma) hızı için 𝑣 = √ ifadesinin geçerli
µ
1 𝑛𝜋 1 𝑛𝜋
𝑦𝑛 (𝑥, 𝑡) = 𝐴𝑛 𝑠𝑖𝑛 [ (𝑥 − 𝑣𝑡)] + 𝐴𝑛 𝑠𝑖𝑛 [ (𝑥 + 𝑣𝑡)] (7.7)
2 𝐿 2 𝐿
yazılabilir. İki ucu bağlı bir ip üzerinde oluşan n’inci mod için 𝜆𝑛 = 2𝐿/𝑛 veya
𝑛𝜆𝑛
𝐿= olduğunu hatırlayalım. Bu değer 7.7 ifadesine yerine konulursa
2
1 2𝜋 1 2𝜋
𝑦𝑛 (𝑥, 𝑡) = 𝐴𝑛 𝑠𝑖𝑛 [ (𝑥 − 𝑣𝑡)] + 𝐴𝑛 𝑠𝑖𝑛 [ (𝑥 + 𝑣𝑡)] (7.8)
⏟
2 𝜆𝑛 ⏟
2 𝜆𝑛
𝑦𝐼 (𝑥,𝑡) 𝑦𝐼𝐼 (𝑥,𝑡)
elde edilir. Bu ifade, 𝑥 ekseni üzerinde zıt yönlerde ilerleyen iki sinüs dalgasının
toplamını ifade eder. Bu ifadede sağdaki birinci terimi ele alalım:
1 2𝜋
𝑦𝐼 (𝑥, 𝑡) = 𝐴𝑛 𝑠𝑖𝑛 [ (𝑥 − 𝑣𝑡)] (7.9)
2 𝜆𝑛
8
Şekil-7.11. Pozitif x yönünde ilerleyen dalganın 𝑡 ve 𝑡 + ∆𝑡 anındaki görüntüsü
(7.11)
yazılır. Bu eşitliğin olabilmesi için
∆𝑥 − 𝑣∆𝑡 = 0 (7.12)
olmalıdır. Buradan
∆𝑥
𝑣= (7.13)
∆𝑡
negatif 𝑥 yönünde 𝑣 hızı ile hareket eden bir dalgaya karşılık gelir.
9
Şimdi bir ucu sabit ve toplam uzunluğu dalga boyuna göre oldukça büyük olan
(𝐿 ≫ 𝜆) gerilmiş bir ipi göz önüne alalım. İpin uzun seçilmesinin nedeni bağlı
uçtan yansıma etkisi başlamadan yeterince gözlem zamanı sağlamaktır.
𝑥 = 0 noktasından itibaren sağa doğru ilerleyen dalga,
2𝜋
𝑦(𝑥, 𝑡) = 𝐴𝑠𝑖𝑛 [ (𝑥 − 𝑣𝑡)] (7.15)
λ
10
noktadaki uzanımdaki değişimin, göz önüne alınan herhangi bir zaman aralığında
başka bir noktaya taşınması anlamına gelir.
Dalga hareket ettikçe, ip üzerindeki her nokta denge konumu etrafında BHH
yaparak aşağı-yukarı salınır. Bir sinüzoidal dalga bir ortamdan geçerken,
ortamdaki her parçacık aynı frekansla basit harmonik hareket yapar. Bu durumda
+x ekseni yönünde v hızı ile ilerleyen dalga boyuna sahip bir dalga fonksiyonu
2𝜋
𝑦(𝑥, 𝑡) = 𝐴𝑠𝑖𝑛 [ (𝑥 − 𝑣𝑡)] = 𝐴𝑠𝑖𝑛(𝑘𝑥 − ω𝑡) (7.18)
λ
11
belirlenir. Daha sonraki kesimlerde dalga hızının frekansa bağlı olduğu durumlara
da değineceğiz.
𝜕𝑦 2𝜋 2𝜋 𝜕𝑦 2𝜋𝑣 2𝜋
= 𝐴𝑐𝑜𝑠 [ (𝑥 + 𝑣𝑡)] ve = 𝐴𝑐𝑜𝑠 [ (𝑥 + 𝑣𝑡)] (7.23)
𝜕𝑥 λ λ 𝜕𝑡 λ λ
olacaktır. İki yön için elde edilen denklemler birbirinden işaret olarak farklıdır.
𝜕2 𝑦 𝜕2 𝑦
Şimdi her iki yönde ilerleyen dalgaların 2
ve türevlerini hesaplarsak,
𝜕𝑥 𝜕𝑡 2
𝜕2 𝑦 2𝜋 2 2𝜋 𝜕2 𝑦 2𝜋 2 2𝜋
= − ( λ ) 𝐴𝑠𝑖𝑛 [ λ (𝑥 − 𝑣𝑡)] ve = − ( λ ) 𝐴𝑠𝑖𝑛 [ λ (𝑥 + 𝑣𝑡)] (7.25)
𝜕𝑥 2 𝜕𝑥 2
𝜕2 𝑦 2𝜋𝑣 2 2𝜋 𝜕2 𝑦 2𝜋𝑣 2 2𝜋
= −( ) 𝐴𝑠𝑖𝑛 [ λ (𝑥 − 𝑣𝑡)] ve = −( ) 𝐴𝑠𝑖𝑛 [ λ (𝑥 + 𝑣𝑡)] (7.26)
𝜕𝑡 2 λ 𝜕𝑡 2 λ
12
𝜕2 𝑦 1 𝜕2 𝑦
= (7.27)
𝜕𝑥 2 𝑣 2 𝜕𝑡 2
sonucunu elde ederiz. Bu sonuç herhangi bir yönde hareket eden, herhangi bir
dalga boyuna sahip sinüs dalgası için geçerli olan diferansiyel denklemdir. Bu
ifadenin, 6. Bölümde incelenen gerilmiş ip ya da lineer geri çağırıcı kuvvetlere
maruz kalan bir boyutta sürekli sistemlerin normal modlarını bulmamıza yarayan
hareket denklemi ile aynı olduğuna dikkat ediniz.
Denklem (7.27) sadece enine dalgalar göz önüne alınarak elde edildi. Benzer
şekilde elastik bir çubuk boyunca ilerleyen boyuna dalgalar için ise
𝜕2 ξ 1 𝜕2 ξ
= (7.28)
𝜕𝑥 2 𝑣 2 𝜕𝑡 2
denklemini yazabiliriz.
İleriki konularada elektromanyetik dalgaların da aynı formda diferansiyel
denklemlerle ifade edileceklerini göreceğiz.
NOT:
2𝜋
+x yönünde ilerleyen dalgayı 𝑦(𝑥, 𝑡) = 𝐵𝑐𝑜𝑠 [ (𝑥 − 𝑣𝑡)] fonksiyonu ile
λ
2𝜋
𝑖[ (𝑥−𝑣𝑡)]
veya kompleks üstel fonksiyon kullanarak 𝑦(𝑥, 𝑡) = 𝐵𝑒 λ şeklinde
temsil edebiliriz.
2𝜋
–x yönünde ilerleyen dalgayı ise 𝑦(𝑥, 𝑡) = 𝐵𝑐𝑜𝑠 [ (𝑥 + 𝑣𝑡)] fonksiyonu
λ
2𝜋
𝑖[ (𝑥+𝑣𝑡)]
ile veya kompleks üstel fonksiyon kullanarak 𝑦(𝑥, 𝑡) = 𝐵𝑒 λ
13
bağıntısı ile verildiğini biliyoruz. Verilen sayısal değerleri kullanarak hız değeri
için
𝑇 100
𝑣=√ =√ ≅ 447 𝑚/𝑠
µ 0,5𝑥10−3
elde edilir.
b) Eğer µ = 1 𝑘𝑔/𝑚 olan bir halat aynı değerde bir kuvvetle gerilirse hız
değeri
𝑣 = 10 𝑚/𝑠
olur. Halat kalınlığı (boyca kütle yoğunluğu) arttıkça hız değerinin küçüldüğüne
dikkat ediniz.
Tablo 7.1. Bazı maddelerin Young modülleri ve bu maddeler içinde ses hızları.
Madde 𝑌 (N/m2) (kg/m3) 𝑣 = √𝑌/𝜌 (m/s) 𝑣(m/s) (Deneysel)
Alüminyum 6x1010 2,7x103 4700 5100
Granit 5x1010 2,7x103 4300 5000
Kurşun 1,6x1010 11,4x103 1190 1320
Nikel 21,4x1010 8,9x103 4900 4970
Pyrex 6,1x1010 2,25x103 5200 5500
Gümüş 7,5x1010 10,4x103 2680 2680
14
hacmi, 500 atm’lik ( 1 𝑎𝑡𝑚 ≅ 105 𝑁/𝑚2 ) bir basıncın uygulanmasıyla %2,3
civarında azalır. Bu değerler kullanılırsa hacim modülü için.
𝑃 500x105 500 𝑁
𝐵= = = x108 = 2,2x109 Pascal (kısaca Pa)
∆𝑉/𝑉 0,023𝑉/𝑉 23 𝑚2
değeri bulunur. Suyun yoğunluğu 𝜌 ≅ 103 𝑘𝑔/𝑚3 dir. Bu durumda su içinde ses
dalgasının hızı,
𝐵 2,2x109
𝑣=√ = √ ≅ 1483 𝑚/𝑠
𝜌 103
olarak elde edilir.Fizik Lab. III dersinde sıvılarda ses hızı ölçümü yapacaksınız.
𝛾𝑃 1,40𝑥1𝑥105
𝑣=√ =√ ≅ 341 𝑚/𝑠
𝜌 1,2
𝛾𝑅𝑇
𝑣=√
𝑀
1,4x8,314x293
𝑣=√ ≅ 343 𝑚/𝑠
0,03895
15
7.7 ÜST ÜSTE GELME (Süperpozisyon)
Şimdi herhangi bir ortamda üst üste gelmiş iki dalganın durumunu inceleyelim.
Bunun için önce genlikleri eşit ve dalga boyları az farklı iki dalganın her ikisinin
de pozitif 𝑥 yönünde hareket ettikleri oldukça basit bir durumu göz önüne alalım.
Bu dalgaların,
2𝜋
𝑦1 (𝑥, 𝑡) = 𝐴𝑠𝑖𝑛 [ (𝑥 − 𝑣𝑡)] (7.29a)
λ1
2𝜋
𝑦2 (𝑥, 𝑡) = 𝐴𝑠𝑖𝑛 [ (𝑥 − 𝑣𝑡)] (7.29b)
λ2
elde edilir. Her iki dalga aynı 𝑣 hızında olduğu için bileşke dalga da 𝑣 hızı ile
hareket eder.
Üst üste gelmenin şekli t = 0 alınarak rahat bir şekilde görülebilir. Bu durumda
2𝜋𝑥 2𝜋𝑥
𝑦(𝑥, 0) = 𝐴 [𝑠𝑖𝑛 ( ) + 𝑠𝑖𝑛 ( λ )] (7.31)
λ1 2
yazılabilir.
Böyle üst üste gelmiş dalgalarla ilgili çalışmalarda dalga boyunun tersine karşılık
2𝜋
gelen ve dalga sayısı olarak adlandırılan 𝑘 (= ) niceliğini kullanmak uygun
𝜆
2𝜋
olmaktadır. Bazı kitaplarda 𝑘 = niceliği açısal dalga sayısı (angular wave
𝜆
16
ÖNEMLİ NOT:
1
French’in kitabında dalga sayısı 𝑘 = şeklinde tanımlıdır. Çoğu kitapta dalga
𝜆
sayısı
2𝜋
𝑘= (7.32)
𝜆
2𝜋
şeklinde tanımlanmıştır. Biz bu ders kapsamında yaygın kullanım olan 𝑘 =
𝜆
Şekil-7.13 Genlikleri aynı, frekansları birbirine yakın iki dalganın üst üste gelmesi.
2𝜋 2𝜋
𝑦(𝑥, 𝑡) = 𝑦1 (𝑥, 𝑡) + 𝑦2 (𝑥, 𝑡) = 𝐴𝑠𝑖𝑛 [ (𝑥 − 𝑣𝑡)] + 𝐴𝑠𝑖𝑛 [ (𝑥 − 𝑣𝑡)]
λ1 λ2
17
2𝜋𝑣 2𝜋𝑣
yazabiliriz. Burada 𝜔1 = ve 𝜔2 = titreşimlerin açısal frekansıdır. Bu ifade
𝜆1 𝜆2
𝜔1 −𝜔2 𝜔1 +𝜔2
𝑦(0, 𝑡) = −𝐴[𝑠𝑖𝑛𝜔1 𝑡 + 𝑠𝑖𝑛𝜔2 𝑡] = −2𝐴𝑐𝑜𝑠 𝑡𝑠𝑖𝑛 𝑡 (7.36)
2 2
şeklinde yazılabilir. Bu sonuç açıkça vuru olayını temsil eder. Kaynak, ortamda
konuma bağlı bir bozulma yaratırken (Eşitlik-7.34’ye bakınız.), burada zamana
bağlı bir bozulma elde edilir.
El bir uçtan ipi yukarı doğru hızla çekerse son bölüm komşu bölümlere iliştirilmiş
olduğundan bunlar da yukarı doğru bir kuvvet hisseder ve yükselme hareketine
başlarlar. İpin birbirini izleyen bölümleri yükselirken dalga tepesi ip boyunca
dışarıya doğru hareket eder. Bu esnada ipin ucu elle başlangıç pozisyonuna geri
döndürülmüştür. İpin peş peşe tepe pozisyonuna ulaşan bölümleri bitişik
bölümlerden gelen gerilmeyle tekrar aşağı doğru çekilir. Dolaysıyla, ilerleyen bir
dalga atması oluşur. Atmanın hızı hareketi süresince sabittir. Böylece herhangi bir
18
anda ip üzerinde sadece sınırlı bir bölgede bozulma vardır. Bu bölgenin önü ve
arkası hareketsizdir. Eğer atma hareketini bozacak bir engele rastlamamış ise
hareketi süresince şeklini korur. Bir atma çok sayıda frekans içerebilir. Burada bu
konuya girmeyeceğiz.
Durgun bir suya düşen bir damlanın oluşturduğu atma da benzer şekilde oluşur ve
ilerler (Şekil-7.15).
Gaussian fonsiyonu
𝑥2
−
𝑦 = 𝑓(𝑥) = 𝐴𝑒 𝑎2 (7.37)
19
sağdaki Gaussian x-ekseninde b kadar daha sağdadır Başka bir deyişle 𝑥 yerine
(𝑥 − 𝑏) aldığımızda Gaussian fonksiyonu 𝑏 kadar sağa doğru ilerlemiş olur.
Şimdi 𝑥 değişkenini 𝑥 − 𝑣𝑡 ile değiştirelim. Burada 𝑡 zaman 𝑣 ise bir sabit olsun.
Bu durumda
2 ⁄𝑎 2
𝑦(𝑥, 𝑡) = 𝐴𝑒 −(𝑥−𝑣𝑡) (7.38)
yazabiliriz. Bu fonksiyon Gaussian şeklinde bir atmanın sağa doğru 𝑣 hızı ile
hareketini temsil eder (Şekil-7.17).
2 ⁄𝑎 2
Şekil-7.17 (𝑥, 𝑡) = 𝐴𝑒 − (𝑥−𝑣𝑡) Gaussian fonksiyonunun 𝑥 ’e göre
değişiminin farklı zamanlarda çizimi. Zaman aralığı 𝛿𝑡 dir.
Şimdi 𝑓(𝑥 − 𝑣𝑡) fonksiyonu ile tanımlı +x yönünde ilerleyen bir dalga atması
düşünelim. Bu fonksiyonun 𝑡 = 0 anındaki değeri 𝑓(𝑥) dir. Şekil-7.18'de 𝑓(𝑥 −
𝑣𝑡) fonksiyonun 𝑡 = 0 ve 𝑡 = 𝑡 anındaki çizimi verilmiştir.
Şekil-7.18 𝑓(𝑥 − 𝑣𝑡) dalga fonksiyonu ile tanımlanan sağa doğru (+x
yönünde) ilerleyen dalga. (a) 𝑡 = 0 anında, (b) 𝑡 = 𝑡 anında.
20
𝑓(𝑥 − 𝑣𝑡) fonksiyonu ile tanımlı dalga atması sağa doğru 𝑣 hızı ile, ilk biçimini
koruyarak, ilerlemektedir. Bu özellik dalgalar için önemli bir karakteristiktir, yani
dalga biçimini koruyarak ilerler.
Sola doğru (-x yönünde) ilerleyen bir dalgayı ise 𝑔(𝑥 + 𝑣𝑡) fonksiyonu ile temsil
edebiliriz. Bu fonksiyonun 𝑡 = 0 anındaki değeri 𝑔(𝑥) dir. Şekil-7.19 'de 𝑔(𝑥 +
𝑣𝑡) fonksiyonun 𝑡 = 0 ve 𝑡 = 𝑡 anındaki çizimi verilmiştir.
Şekil-7.19 𝑔(𝑥 + 𝑣𝑡) dalga fonksiyonu ile tanımlanan sola doğru (-x
yönünde) ilerleyen dalga. (a) 𝑡 = 0 anında, (b) 𝑡 = 𝑡 anında.
𝜕2 𝑓 𝑑 2 𝑓 𝜕𝑢 𝜕𝑢 𝑑𝑓 𝜕2 𝑢 𝑑 2 𝑓 𝜕𝑢 2 𝑑𝑓 𝜕2 𝑢
= ( ) (𝜕𝑥 ) + 𝑑𝑢 (𝜕𝑥 2 ) = 𝑑𝑢2 (𝜕𝑥 ) + 𝑑𝑢 (𝜕𝑥 2 ) (7.41b)
𝜕𝑥 2 𝑑𝑢2 𝜕𝑥
Burada
𝜕𝑢 𝜕2 𝑢
= 1 ve =0 (7.41c)
𝜕𝑥 𝜕𝑥 2
olduğundan
21
𝜕2 𝑓 𝑑2𝑓
= (7.42)
𝜕𝑥 2 𝑑𝑢2
𝜕2 𝑓 𝑑 2 𝑓 𝜕𝑢 2 𝑑𝑓 𝜕2 𝑢
= ( ) + 𝑑𝑢 ( 𝜕𝑡 2 ) (7.43b)
𝜕𝑡 2 𝑑𝑢2 𝜕𝑡
𝜕𝑢 𝜕2 𝑢
Burada = −𝑣 ve = 0 olduğundan
𝜕𝑡 𝜕𝑡 2
𝜕2 𝑓 𝑑2𝑓
= 𝑣2 (7.44)
𝜕𝑡 2 𝑑𝑢2
yazabiliriz.
Benzer işlemleri 𝑔(𝑥 + 𝑣𝑡) fonksiyonu için de yaparsak
𝜕2 𝑔 1 𝜕2 𝑔
= (7.46)
𝜕𝑥 2 𝑣 2 𝜕𝑡 2
22
işaretli dalga atması birbirlerini geçerken bir anda ip üzerinde iki atmanın
genlikleri toplanarak azalmış gibi davranmış ve daha sonra dalga atmaları ilk
biçimlerini koruyarak yollarına devam etmişlerdir. Bu süreçte sanki dalga atmaları
hafızalarındaki bilgileri korumuş gibi davranmışlardır. Atmalar birbirlerinin
içinden geçerken enine yer değiştirmeler birbirlerinin etkilerini azaltır veya
arttırırken enine hızlar toplanır. Bu anda sistemin tüm enerjisi bu hızlardan
kaynaklanan kinetik enerjidir.
Şekil-7.20 (a) Biçimleri farklı pozitif işaretli iki dalga atmasının üst üste gelmesi;
(b) Biçimleri farklı zıt işaretli iki dalga atmasının üst üste gelmesi. Üsten aşağı
doğru ardışık zamanlardaki görüntüler verilmiştir.
23
Genelde bir ip üzerindeki dalgalarda, kısa dalga boylu (yüksek frekanslı) saf
sinüzoidal dalgalar, uzun dalga boylu dalgalara nazaran, daha küçük hızlarda
hareket ederler. Bu durum dağılma (dispersiyon) olayına bir örnektir.
Dağılma olayı görünür bölgedeki elektromanyetik dalgalarda da gözlemlenir.
Işığın boşluktaki hızı tüm dalga boyları için aynı olmasına rağmen, her dalga boyu
saydam bir madde içinde farklı hıza sahiptir. Örneğin cam içindeki kırmızı ışığın
hızı, mavi ışığın hızından daha büyüktür. Bu nedenle bir maddenin kırılma indisi
dalga boyuna bağlı olur. Dalga hızının ve kırılma indisinin dalga boyuna göre
değişmesi dağılma olayına tipik bir örnektir. Bir beyaz ışığın bir prizmadan geçtiği
zaman değişik renklere ayrıldığını biliyoruz (Şekil-7.21). Şekildeki renk bantlarına
spektrum denir. Fizik Lab-III dersinde bu deneyi yapacaksınız.
Şekil-7.22’de bir camın (N-BK7) kırılma indisinin dalga boyuna bağlı değişimi
verilmiştir. Bu grafiğe göre dalga boyu arttıkça kırma indisi (𝑛) azalır. Kırılma
indisinin (𝑛) azalması hızın (𝑣) artması ile mümkündür. Yani dalga boyu arttıkça
hız da artmaktadır. Bu nedenle kırmızı ışığın cam içindeki hızı, mavi ışığınkinden
büyük olacaktır (Şekil-7.21).
24
Şekil-7.22 N-BK7 camının kırma indisinin dalga boyuna bağlı değişimi.
Bir maddenin kırılma indisi (n) optikte çok önemli bir rol oynar. Tanım olarak
kırılma indisi, ışığın boşluktaki hızının (c) söz konusu madde içindeki hızına (v)
oranıdır:
𝑐
𝑛= (7.49)
𝑣
Işık madde içinde her zaman boşluktakinden daha yavaş ilerler, dolaysıyla boşluk
haricinde her maddenin kırılma indisi birden büyüktür (n>1). Kırılma indisi iki
hızın oranı olduğundan birimi yoktur. Bir malzemedeki kırılma indisi ne kadar
büyük olursa dalga hızı o kadar küçük olacaktır. Şekil-7.23’de havadan cam ara
yüzeyine gelen ışının yansıması ve kırılması gösterilmiştir. Gelen, yansıyan,
kırılan ve normalin aynı düzlemde olduğuna dikkat ediniz. Şekildeki 𝜃1 açısına
gelme açısı, 𝜃2 açısına ise kırılma açısı adı verilir. Burada 𝜃1 ve 𝜃2 açılarının
sinüsleri oranı, iki ortamın kırılma indisinin ters oranına eşittir:
sin 𝜃1 𝑛2
= (7.50)
sin 𝜃2 𝑛1
veya
𝑛1 sin 𝜃1 = 𝑛2 sin 𝜃2 (7.51)
Bu deneysel sonuç Snell yasası olarak bilinir (W. Snell 1591-1626).
25
Şekil-7.23 Havadan cam ara yüzeyine gelen ışının yansıması ve kırılmasının
şematik gösterimi.
Bir boyutlu dalgalarda dağılma, başlangıçta birbiri üstüne binmiş farklı dalga
boylarına sahip uzun fakat sınırlı dalga katarlarının zaman ilerledikçe
ayrılmalarına karşılık gelir. Aynı zamanda hafifçe farklı hızlardaki saf sinüs
dalgalarının bir karışımından meydana gelen her bir bireysel dalga katarı zamanın
ilerlemesi ile bozulmaya ve dağılmaya uğrar.
2𝜋 2𝜋
ifadeleri ile tanımlanabilir (𝑘1 = ve 𝑘2 = ). Burada 𝜔1 ve 𝜔2 frekanslarının
𝜆1 𝜆2
çok az farklı olduğunu kabul edeceğiz ( 𝜔1 ≈ 𝜔2 ) . Bu iki dalganın üst üste
gelmesiyle
26
yazabiliriz. Bu sonucu daha önceden de biliyoruz. Ancak burada ortamın dağıtıcı
(dispersif) oluşu nedeniyle her iki dalga farklı hızlara sahiptir. Burada
𝑣1 = ω1 ⁄𝑘1 ve 𝑣2 = ω2 ⁄𝑘2 (7.54)
𝑘2 +𝑘1 ω2 +ω1
𝑘0 = ve ω0 = (7.55)
2 2
𝑑𝑥 𝜔0
= 𝑣𝑓 = (7.60)
𝑑𝑡 𝑘0
elde edilir ve 𝑣𝑓 faz hızı olarak adlandırılır. Faz hızı ile daha önce tanımladığımız
dalga hızının aynı olduğu açıktır.
27
Bu dalganın genliği denklem (7.58) ile verilen 𝐴(𝑥, 𝑡) ifadesi tarafından modüle
edilir. Dispersif bir ortamda modüle edilmiş bir dalganın yayılması çeşitli zaman
dilimlerinde Şekil-7.24’de verilmiştir.
28
zarf eğrisi üzerinde bir nokta seçelim ( işareti ile gösterilmiştir), aynı zamanda
modüle dalganın üzerinde bir nokta seçelim ( işareti ile gösterilmiştir). Zaman
ilerledikçe bu iki noktanın birbirine göre konumları değişmektedir. Eğer 𝑣𝑓 ile 𝑣𝑔
eşit olsaydı, bu iki noktanın birbirine göre konumları değişmezdi.
olması ile mümkündür. Her iki tarafın zamana (t) göre türevi alınarak
𝑑𝑥 𝑑𝑥 ∆ω
∆𝑘 − ∆ω = 0 veya = (7.62)
𝑑𝑡 𝑑𝑡 ∆𝑘
𝑑𝑥
yazabiliriz. Burada grup hızıdır:
𝑑𝑡
𝑑𝑥 ∆𝜔 𝜔2 −𝜔1
𝑣𝑔 = = = (7.63)
𝑑𝑡 ∆𝑘 𝑘2 −𝑘1
Dispersif bir ortamda 𝜔 açısal hızı dalga sayısının fonksiyonu olduğundan 𝑣𝑔 ’yi
𝜔(𝑘2 )−𝜔(𝑘1 )
𝑣𝑔 = (7.64)
𝑘2 −𝑘1
yazabiliriz.
𝑘2 +𝑘1 𝑘2 −𝑘1
𝑘0 + ∆𝑘 = + = 𝑘2 (7.68a)
2 2
𝑘2 +𝑘1 𝑘2 −𝑘1
𝑘0 − ∆𝑘 = − = 𝑘1 (7.68b)
2 2
29
𝑑ω
𝜔(𝑘2 ) = 𝜔(𝑘0 ) + (∆𝑘)( ) (7.69a)
𝑑𝑘 𝑘=𝑘0
𝑑ω
𝜔(𝑘1 ) = 𝜔(𝑘0 ) − (∆𝑘)( ) (7.69b)
𝑑𝑘 𝑘=𝑘0
veya
𝑘2 −𝑘1 𝑑ω 𝑑ω
𝜔(𝑘2 ) − 𝜔(𝑘1 ) = 2 ( 𝑑𝑘 ) = (𝑘2 − 𝑘1 ) ( ) (7.70b)
2 𝑘=𝑘0 𝑑𝑘 𝑘=𝑘0
veya
𝜔(𝑘2 )−𝜔(𝑘1 ) 𝑑ω
=( ) (7.70c)
𝑘2 −𝑘1 𝑑𝑘 𝑘=𝑘0
Bu son ifadede sol taraf (7.64) denklemi ile tanımlı olan 𝑣𝑔 grup hızıdır. Sonuç
olarak grup hızı için
𝑑ω
𝑣𝑔 = ( ) (7.71)
𝑑𝑘 𝑘=𝑘0
Burada sadece iki tek renkli (monokromatik) dalganın üst üste gelmesi ile grup ve
faz hızı ifadelerini elde ettik. Ancak çok daha fazla sayıda tek renkli dalgaların üst
üste gelmesi durumunda da bu ifadelere ulaşmak mümkündür. Sonuç olarak,
𝜔
Faz hızı için: 𝑣𝑓 = (7.72)
𝑘
𝑑ω
Grup hızı için: 𝑣𝑔 = (7.73)
𝑑𝑘
yazabiliriz.
𝑑𝜔
𝑣𝑔 = ifadesi ile tanımlanan grup hızı ifadesine yeniden bakalım. 𝜔 = 𝑘𝑣𝑓
𝑑𝑘
2𝜋𝑣𝑓
olduğunu biliyoruz (𝜔 = 2𝜋𝑓 = = 𝑘𝑣𝑓 𝑣𝑒 𝑣𝑓 = 𝜆𝑓). Bu durumda
𝜆
𝑑𝜔 𝑑(𝑘𝑣𝑓 ) 𝑑𝑣𝑓 𝑑𝑣𝑓 𝑑λ
𝑣𝑔 = = = 𝑣𝑓 + 𝑘 = 𝑣𝑓 + 𝑘 (7.74)
𝑑𝑘 𝑑𝑘 𝑑𝑘 𝑑λ 𝑑𝑘
2𝜋
yazabiliriz. 𝑘 = olduğuna göre
𝜆
𝑑λ 2𝜋 2𝜋 1 λ
=− =− =− (7.75)
𝑑𝑘 𝑘2 𝑘 𝑘 𝑘
30
yazabiliriz. Bunu denklem (7.74)’de yerine yazarak,
𝑑𝑣𝑓 λ 𝑑𝑣𝑓
𝑣𝑔 = 𝑣𝑓 + 𝑘 (− 𝑘) = 𝑣𝑓 − λ
𝑑λ 𝑑λ
𝑑𝑣𝑓
𝑣𝑔 = 𝑣𝑓 − λ (7.76)
𝑑λ
𝑣𝑓 > 𝑣𝑔
olur. Bu duruma normal dağılım (dispersiyon) denir (Şekil-7.25a).
Örneğin, Şekil-7.24’da başlangıçta işaretli nokta işaretli noktanın önündedir.
Ancak zaman ilerledikçe işaretli nokta öne geçmektedir.
𝑑𝑣𝑓
ii) Bazı durumlarda negatiftir. Bu durumda
𝑑𝜆
𝑣𝑓 < 𝑣𝑔
olur. Bu duruma anormal dağılım denir (Şekil-7.25b).
𝑑𝑣𝑓
iii) Eğer dispersiyon yok ise = 0 ve dolaysıyla 𝑣𝑔 = 𝑣𝑓 olacaktır.
𝑑𝜆
31
2𝜋
Burada 𝑘 = dalga sayısı, açısal frekanstır (𝜔 = 𝑣𝑘 = 2𝜋𝑓).
𝜆
Sonlu bir bölgede genliği olup diğer bölgelerde genliği sıfır olan dalgaya “dalga
paketi” denir. Düzlem dalganın genliğini bir Gauss eğrisiyle modüle edersek bir
dalga paketi oluşturabiliriz:
2
ψ(𝑥, 𝑡) = 𝐴𝑒 − 𝑏𝑥 𝑐𝑜𝑠(𝑘𝑥 − 𝜔𝑡) (7.78)
Bu fonksiyonun grafiği Şekil-7.26'daki gibi olacaktır.
Daha kullanışlı diğer bir yol ise, çok sayıda farklı dalga boyunda düzlem dalgalar
alıp bunları öyle uygun genliklerle toplarız ki (süperpozisyon), küçük bir bölge
hariç, diğer yerlerde birbirlerini yok ederler. Bu ders kapsamında dalga paketi
kavramına daha fazla zaman ayırmayacağız.
32
Şekil-7.27 Enine dalga taşıyan gerilmiş bir ipin diferansiyel bir parçasının
görünümü.
yazabiliriz.
Dalganın potansiyel enerjisini, göz önüne alınan küçük ip parçasının düzgün olan
ilk konumuna göre deformasyondan sonra boyundaki uzamayı hesaplayarak
yazabiliriz. İpin boyundaki uzama miktarı ile T gerilim kuvvetinin çarpımı
deformasyon için yapılan işe eşittir (İpin boyunda küçük değişimler olması
durumunda T geriliminin sabit alınabileceğini daha önceki bölümlerde
tartışmıştık). Böylece göz önüne alınan diferansiyel ip parçası için potansiyel
enerji
𝑑𝑈 = 𝑇(𝑑𝑠 − 𝑑𝑥) (7.80)
olacaktır. Burada (𝑑𝑠 − 𝑑𝑥) , diferansiyel elemanın enine 𝑑𝑦 kadar çekilmesi
nedeniyle boyunda oluşacak değişimdir. Yay elemanı ds için
1⁄2
𝜕𝑦 2
𝑑𝑠 = √𝑑𝑥 2 + 𝑑𝑦 2 = [1 + ( ) ]
𝜕𝑥
𝑑𝑥 (7.81)
33
𝛼(𝛼−1) 𝛼(𝛼−1)(𝛼−2)
(1 + 𝑥)𝛼 = 1 + 𝛼𝑥 + 𝑥2 + 𝑥3 + ⋯ (7.82)
2! 3!
𝑑𝐾 1 𝜕𝑦 2
𝐾𝑖𝑛𝑒𝑡𝑖𝑘 𝑒𝑛𝑒𝑟𝑗𝑖 𝑦𝑜ğ𝑢𝑛𝑙𝑢ğ𝑢 = = 𝜇( ) (7.86a)
𝑑𝑥 2 𝜕𝑡
𝑑𝑈 1 𝜕𝑦 2
𝑃𝑜𝑡𝑎𝑛𝑠𝑖𝑦𝑒𝑙 𝑒𝑛𝑒𝑟𝑗𝑖 𝑦𝑜ğ𝑢𝑛𝑙𝑢ğ𝑢 = = 𝑇( ) (7.86b)
𝑑𝑥 2 𝜕𝑥
34
ifadesi ile tanımlamıştık. Burada 𝑣 = (𝑇/𝜇)1/2 dalganın yayılma hızıdır. Bu
ifadenin x ve t’ye göre türevlerini
𝜕𝑦
= 𝑓 ′ (𝑧) (7.88a)
𝜕𝑥
𝜕𝑦
= ±𝑣𝑓 ′ (𝑧) (7.88b)
𝜕𝑡
𝑑𝑓
şeklinde yazabiliriz ( 𝑓 ′ (𝑧) = ). Bu değerleri (7.86a) ve (7.86b) ifadelerinde
𝑑𝑧
Şimdi bu sonuçları
𝑦(𝑥, 𝑡) = 𝐴𝑠𝑖𝑛(𝑘𝑥 − 𝜔𝑡) (7.90)
ile tanımlı +x- ekseni boyunca ilerleyen bir dalgaya uygulayalım. Bu dalganın
enine hızı 𝜕𝑦(𝑥, 𝑡)/𝜕𝑡 'ye eşittir. Enine hızı 𝑢(𝑥, 𝑡) ile gösterirsek
𝜕𝑦(𝑥,𝑡)
𝑢(𝑥, 𝑡) = = −𝐴ω𝑐𝑜𝑠(𝑘𝑥 − ω𝑡) (7.91)
𝜕𝑡
yazabiliriz. Enine hızın maksimum değeri 𝐴𝜔'ya eşittir. Bunu 𝑢0 ile gösterelim
(𝑢0 = 𝐴𝜔) . İp üzerinde seçilen 𝑑𝑥 elemanının kütlesi 𝑑𝑚 = 𝜇𝑑𝑥 olacaktır. Bu
küçük parçanın kinetik enerjisi
1 𝜕𝑦 2 1
𝑑𝐾 = 𝜇𝑑𝑥 ( ) = 𝜇𝐴2 𝜔2 𝑐𝑜𝑠 2 (𝑘𝑥 − 𝜔𝑡)𝑑𝑥 (7.92)
2 𝜕𝑡 2
olacaktır. Buradan bir dalga boyu (𝜆) kadar uzunluğunda ipin kinetik enerjisi için
1 λ 1 𝜆1
𝐾 = 𝜇𝐴2 𝜔2 ∫0 𝑐𝑜𝑠 2 (𝑘𝑥 − ω𝑡)𝑑𝑥 = 𝜇𝐴2 𝜔2 ∫0 (1 + 𝑐𝑜𝑠2(𝑘𝑥
⏟ − 𝜔𝑡))𝑑𝑥
2 2 2
𝐵𝑢𝑟𝑎𝑑𝑎𝑛 𝑔𝑒𝑙𝑒𝑛
𝑘𝑎𝑡𝑘𝚤=0 𝑑𝚤𝑟.
1
𝐾 = 𝜇𝜔2 𝐴2 λ (7.93)
4
35
sonucunu elde ederiz. Bir dalga boyu içinde toplam kinetik enerji sabittir.
1 λ 1 1 2𝜋 2
𝑈 = 𝜇𝑣 2 𝐴2 𝑘 2 ∫0 𝑐𝑜𝑠 2 (𝑘𝑥 − ω𝑡)𝑑𝑥 = 𝜇𝑣 2 𝐴2 𝑘 2 = 𝜇(λ𝑓)2 𝐴2 ( )
2 4 4 λ
1
𝑈 = 𝜇𝜔2 𝐴2 λ (7.94)
4
yazılabilir. Eşitlik (7.93) ve (7.94)’den bir dalga boyu içinde, toplam kinetik
enerjinin, toplam potansiyel enerjiye eşit olduğu görülür. Bu durumda bir dalga
boyu içindeki mekanik enerji için
1
𝐸 = 𝐾 + 𝑈 = 𝜇𝜔2 𝐴2 λ (7.95)
2
Şekil-7.28 (a) Belli bir anda, ilerleyen bir sinüs dalgasının bir dalga boyluk ( )
kısmında uzanımın 𝑥'e göre değişimi. (b) Enine dalga hızının (∂y/∂t) 𝑥'e göre
değişimi. (c) İp üzerinde 𝑑𝑥 uzunluğundaki elemanın kinetik enerjisinin (𝑑𝐾) 𝑥′e
göre değişimi. (d) İp üzerinde 𝑑𝑥 uzunluğundaki elemanın potansiyel enerjisinin
(𝑑𝑈) 𝑥'e göre değişimi.
36
7.13 DALGA TARAFINDAN TAŞINAN ENERJİ
İp boyunca hareket eden sinüzoidal bir dalga oluşturmak için oldukça uzun bir ipin
ucundan enine titreştirmek gerekir. Bu titreştirme işi sisteme sürekli bir enerji
vermek demektir. İpin her yeni uzunluğu için daha önce hesapladığımız
1
𝐸 = 𝜇𝜔2 𝐴2 λ (7.96)
2
kadarlık enerji sisteme temin edilmelidir. Dolaysıyla bu enerjiye eşit bir iş, ipin sol
ucuna uygulanan kuvvet tarafından sağlanmalıdır (Şekil-29). Şimdi bu söylenenin
nasıl doğrulandığını görelim.
Şekil-7.29 F dış kuvveti ile gerilmiş bir üzerinde sinüzoidal bir dalganın
meydana getirilmesi.
37
ifadesi elde edilir. Şimdi 𝐹𝑦 kuvvetinin 𝑥 = 0’ da 𝑑𝑦 kadar yer değiştirmesi
durumda yapılan diferansiyel işi için
𝑑𝑊 = 𝐹𝑦 𝑑𝑦 (7.101)
ve buradan toplam iş için
𝑊 = ∫ 𝐹𝑦 𝑑𝑦 = − ∫ 𝑇𝐴𝑘𝑐𝑜𝑠ω𝑡 𝑑𝑦 (7.102)
yazabiliriz. Eşitlik-7.97 ile tanımlı fonksiyonun sol ucunda (x=0) dy diferansiyeli
için 𝑑𝑦 = −𝐴𝜔𝑐𝑜𝑠𝜔𝑡𝑑𝑡 yazabiliriz. Bunu (7.102)'de yerine yazarsak
𝑊 = ∫ 𝑇𝐴𝑘𝐴𝜔 𝑐𝑜𝑠 2 𝜔𝑡 𝑑𝑡 (7.103)
elde ederiz. Bu integrali 𝑡 = 0 ile 𝑡 = 𝑇𝑝 arasında alalım (İpteki gerilimi T harfi ile
gösterme alışkanlığımıza devam edebilmek için periyodu 𝑇𝑝 ile gösterdik).
𝑇 𝑇 1 1
𝑊 = 𝑇𝐴2 𝑘ω ∫0 𝑝 𝑐𝑜𝑠 2 ω𝑡 𝑑𝑡 = 𝑇𝐴2 𝑘𝜔 ∫0 𝑝 (1 + cos 2𝜔𝑡) 𝑑𝑡 = 𝑇𝐴2 𝑘𝜔𝑇𝑝 =
2 2
1 2𝜋 2π 1 (2𝜋)2 1 (2𝜋𝑓)2 1
𝜇𝑣 2 𝐴2 𝜔 = 𝜇(λ𝑓)2 𝐴2 = 𝜇λ2 𝐴2 = 𝜇𝜔2 𝐴2 λ
2 λ 𝜔 2 λ 2 λ 2
veya
1
𝑊 = 𝜇𝜔2 𝐴2 λ (7.104)
2
yazabiliriz. Bu iş, bir periyotluk sürede sisteme sağlanan enerjidir. Birim zamanda
sisteme verilmesi gereken enerji yani güç (P) için ise
𝑊 𝑊 1 1
𝑃= = = 𝑊𝑓 = 𝜇𝜔2 𝐴2 λ𝑓 = 𝜇𝜔2 𝐴2 𝑣
𝑇𝑝 1⁄𝑓 2 2
1
𝑃 = 𝜇𝜔2 𝐴2 𝑣 (7.105)
2
yazabiliriz. Buradan iş yapma hızının yani gücün (𝑃) , dalga hızı 𝑣 ile ip
üzerindeki birim uzunluk başına toplam enerjinin ( 𝑊λ = 12 𝜇𝜔2 𝐴2 ) çarpımı olduğu
anlaşılır.
Sonuçlar:
Enerji kaynakta alıkonamaz, 𝑣 dalga hızına eşit bir hız ile ortam içinde bir
noktadan diğerine aktarılır.
Burada ortamın dağıtıcı (dispersif) olmadığını varsayıyoruz. Eğer ortam
dağıtıcı ise enerji grup hızı ile taşınır.
38
İpin belli bir kısmı dalga hareketine başlamış ise bu parçanın enerjisi
değişmeden kalır.
Bu sonuçlar bir ipte ilerleyen dalgalar için bulunmuş olsa da enerjinin taşınma
hızının, gücün veya enerji yoğunluğunun, genlik ve frekansının karesiyle doğru
orantılı olması bütün dalgaların genel bir özelliğidir.
Duran dalgaların enerji yoğunluğunun genliğe ve frekansa bağımlılığı, ilerleyen
dalgaların toplam enerji yoğunluğunun genliğe ve frekansa bağımlılığı ile
aynıdır. Ancak, uzayda ilerlemedikleri için, duran dalgalarla güç aktarılamaz.
39
7.14 ELEKTROMANYETİK DALGALAR
𝑞
⃗⃗⃗ 𝑑𝐴 =
1) ∮𝐴 𝐸. ⃗⃗⃗
𝐸 için Gauss yasası (7.106a)
𝜀 0
⃗⃗⃗ 𝑑𝐴 = 0
2) ∮𝐴 𝐵. ⃗⃗⃗
𝐵 için Gauss yasası (7.106b)
𝜕 𝜙𝐵
⃗⃗⃗ 𝑑𝑙 = −
3) ∮𝐶 𝐸. Faraday Yasası (7.106c)
𝑑𝑡
𝜕 𝜙𝐸
4) ∮𝐶 ⃗⃗⃗
𝐵. 𝑑𝑙 = 𝜇0 𝐼 + 𝜇0 𝜀0 = 𝜇0 (𝐼 + 𝐼𝐷 ) Genelleştirilmiş Amper yasası (7.106d)
𝑑𝑡
40
İkinci denklem (∮𝐴 𝐵.
⃗⃗⃗ 𝑑𝐴 = 0), manyetik alanlar için Gauss yasasına benzer bir
41
“Mathematical methods in the physical sciences, Boas M.L.” kitabına
bakabilirsiniz).
Üç boyutlu uzayda kapalı bir 𝐴 yüzeyi ele alalım. Kapalı yüzey tarafından
kuşatılan 𝑉 hacminde tanımlı bir 𝐹 (𝑥, 𝑦, 𝑧) vektör alanı olsun. 𝐹 vektörünün
bileşenlerinin kısmi türevleri sürekli ise
𝐹 vektör alanının kapalı bir yol boyunca çizgi integrali yerine, 𝐴 yüzeyi üzerinde
𝑟𝑜𝑡 𝐹’nin integarli alınabilir ve bu Stokes teoremi olarak bilinir.
⃗ × 𝐹 . 𝑑𝐴
∮C 𝐹 . 𝑑𝑙 = ∫𝐴 𝑟𝑜𝑡 𝐹 . 𝑑𝐴 = ∫𝐴 ∇ (7.110)
42
𝜕𝐹𝑧 𝜕𝐹𝑦 𝜕𝐹 𝜕𝐹𝑧 𝜕𝐹𝑦 𝜕𝐹𝑥
⃗ ×𝐹 =(
𝑟𝑜𝑡 𝐹 = ∇ − ) 𝚤 + ( 𝜕𝑧𝑥 − ) 𝑗 + ( 𝜕𝑥 − ⃗
)𝑘 (7.111b)
𝜕𝑦 𝜕𝑧 𝜕𝑥 𝜕𝑦
şeklinde yazılır.
elde ederiz. Bu eşitliğin her iki tarafında da aynı V hacmi üzerinde alınan
integraller bulunmaktadır. Hacimlerin büyüklükleri ve şekilleri ne olursa olsun
bunun doğru olabilmesi için integrantların eşit olması gerekir:
𝜌
⃗ . 𝐸⃗ =
∇ (7.115)
𝜀0
⃗ .𝐵
∇ ⃗ =0 (7.116)
bulunur. Bu Maxwell’in diferansiyel biçimindeki ikinci denklemidir.
Şimdi Stokes teoremini, Maxwell denklemlerinin üçüncüsüne (denklem
(7.106c)) uygulayalım:
∮𝐶 𝐸⃗ . 𝑑𝑙 = ∫𝐴 ∇ ⃗⃗⃗ 𝑑𝐴 = − 𝜕𝜙𝐵
⃗ 𝑥𝐸. (7.117)
𝑑𝑡
⃗ . 𝑑𝐴 olduğundan,
Manyetik akı 𝜙𝐵 = ∫𝐴 𝐵
43
𝜕
⃗ 𝑥𝐸.
∫𝐴 ∇ ⃗⃗⃗ 𝑑𝐴 = − ∫ 𝐵 ⃗ . 𝑑𝐴 (7.118)
𝑑𝑡 𝐴
ifadesini elde ederiz. İletim akımı I’yı 𝐽 akım yoğunluğu cinsinden yazılabilir:
𝐼 = ∫𝐴 ⃗𝐽. 𝑑𝐴 (7.121)
Bu işlemler sonunda Maxwell’in dördüncü denklemi,
∮𝐶 ⃗⃗⃗
𝑑
𝐵. 𝑑𝑙 = 𝜇0 ∫𝐴 ⃗𝐽. 𝑑𝐴 + 𝜇0 𝜀0 ∫𝐴 ⃗⃗⃗ ⃗⃗⃗ + 𝜀0 𝜕𝐸⃗ ). 𝑑𝐴
𝐸. 𝑑𝐴 = 𝜇0 ∫𝐴(𝐽 (7.122)
𝑑𝑡 𝜕𝑡
∮𝐶 ⃗⃗⃗ ⃗ ×𝐵
𝐵. 𝑑𝑙 = ∫𝐴 ∇ ⃗ . 𝑑𝐴 (7.123)
yazabiliriz. Bu eşitliğin sol tarafı için Eşitlik-7.122’deki değerini kullanarak
𝜕𝐸⃗
⃗ ×𝐵
∫∇ ⃗⃗⃗ + 𝜀0
⃗ . 𝑑𝐴 = 𝜇0 ∫ (𝐽 ). 𝑑𝐴
𝐴 𝜕𝑡
𝐴
yazabiliriz. Bu eşitliğin her iki tarafındaki integraller aynı A yüzeyi üzerinden
alınan integrallerdir. Bu eşitliğin herhangi bir yüzey için geçerli olması için
eşitliğin iki tarafındaki integrantlarının birbirlerine eşit olmaları gerekir. Buradan
⃗
∇ ⃗ = 𝜇0 𝐽 + 𝜇0 𝜀0 𝜕𝐸
⃗ ×𝐵 (7.124)
𝜕𝑡
yazabiliriz. Bu Maxwell’in diferansiyel biçimindeki dördüncü denklemidir.
44
Aşağıda Maxwell denklemlerinin integral ve diferansiyel biçimleri bir arada
verilmiştir.
Özetleyecek olursak:
Maxwell denklemlerine göre duran nokta bir yük statik 𝐸⃗ elektrik alanı
⃗ manyetik alanı üretmez. Öte yandan sabit hızla hareket eden bir
üretirken, 𝐵
yüklü parçacık 𝐸⃗ ve 𝐵
⃗ alanlarının her ikisini de üretir.
Bir yüklü parçacığın elektromanyetik alan üretebilmesi için ivmelenmesi
gerektiği Maxwell denklemleri kullanılarak gösterilebilir.
Maxwell denklemlerinin önemli bir sonucu da, ivmelendirilen her yüklü
parçacığın elektromanyetik dalga ışımak zorunda olmasıdır.
Bir yüklü parçacığın elektromanyetik dalga ışımasını sağlamasının bir yolu,
parçacığa bir harmonik salınım hareketi yaptırmaktır. Fizik-Lab III dersinde
yansımalı klaystronda bir elektromanyetik dalganın (mikrodalga) nasıl
üretildiğini inceleyeceksinz.
45
Şekil 7.30 Elektromanyetik dalga tayfı.
şeklinde yazabiliriz. Şimdi (iii) ve (iv) denklemlerinin her iki tarafının t’ye göre
türevlerini alarak
⃗⃗ 2⃗
⃗∇ × ∂𝐸 = − 𝜕 𝐵2 (7.125a)
∂t 𝜕𝑡
⃗ 2𝐸
⃗
⃗ × ∂𝐵 = 𝜇0 𝜀0 𝜕
∇ (7.125b)
∂t 𝜕𝑡 2
⃗
∂𝐵 ⃗
𝜕𝐵
yazabiliriz. Burada yerine (iii) eşitliğindeki ⃗ × 𝐸⃗ değerini yazarak
= −∇
∂t 𝜕𝑡
𝜕2 𝐸⃗ 1
=𝜇 ⃗ × 𝐸⃗ ) = − 1 ⃗∇ × (∇
⃗∇ × (−∇ ⃗ × 𝐸⃗ ) (7.126a)
𝜕𝑡 2 0 𝜀0 𝜇 𝜀 0 0
elde ederiz.
46
⃗⃗⃗
𝜕𝐸 𝜕𝐸⃗ 1
⃗ ×𝐵
⃗
Benzer şekilde (7.125a) denkleminde yerine (iv)eşitliğindeki = ∇
𝜕𝑡 𝜕𝑡 𝜇0 𝜀0
değerini yazarak
𝜕2 𝐵
⃗ 1 1
⃗ ×(
= −∇ ⃗ ×𝐵
∇ ⃗)=− ⃗ × (∇
∇ ⃗ ×𝐵
⃗) (7.126b)
𝜕𝑡 2 𝜇 0 𝜀0 𝜇0 𝜀0
elde ederiz.
Her hangi bir 𝐴⃑ vektörel alan için
∇ ⃗⃑x𝐴⃑ ) = ∇
⃗⃑x(∇ ⃗⃑. 𝐴⃑ ) − ∇2 𝐴⃑
⃗⃑(∇ (7.127)
yazıldığını biliyoruz (“Mathematical methods in the physical sciences, Boas M.L.”
kitabına bakabilirsiniz). Burada
⃗∇⃑= 𝚤⃑ ∂ + 𝑗⃑ ∂ + 𝑘
⃗⃑ ∂ (7.128)
∂x ∂y ∂z
ve
⃗⃑
∇2 𝐴⃑ = ∇2 𝐴𝑥 𝚤⃑ + ∇2 𝐴𝑦 𝑗⃑ + ∇2 𝐴𝑧 𝑘 (7.129)
dir. Buradaki ∇2 𝐴⃑’ye vektör Laplasyen (vector Laplacian ) denir. (7.127) ifadesini
⃗⃑ ve 𝐸⃗⃑ vektörleri için kullanırsak
(7.126a) ve (7.126b) ifadesindeki 𝐵
∂2 𝐸⃗⃑ 1
= −µ ⃗⃑x𝐸⃗⃑ ) = − 1 [∇
⃗∇⃑x(∇ ⃗⃑(∇
⃗⃑. 𝐸⃗⃑ ) − ∇2 𝐸⃗⃑ ] (7.130a)
∂t2 0 𝜀0 µ 𝜀 0 0
∂2 𝐵
⃗⃑ 1
= −µ ⃗⃑x(∇
∇ ⃗⃑ ) = − 1 [∇
⃗⃑x𝐵 ⃗⃑(∇
⃗⃑. 𝐵
⃗⃑ ) − ∇2 𝐵
⃗⃑ ] (7.130b)
∂t2 0 𝜀0 µ 𝜀 0 0
elde ederiz.
⃗⃑. ⃗E⃑ = 0 ve ∇
Burada ∇ ⃗⃑. B
⃗⃑ = 0 olduğunu hatırlarsak
∂2 𝐸⃗⃑ 1
= ∇2 𝐸⃗⃑ (7.131a)
∂t2 µ 0 𝜀0
∂2 𝐵
⃗⃑ 1
= ⃗⃑
∇2 𝐵 (7.131b)
∂t2 µ 0 𝜀0
1
sonuçlarını elde ederiz. Burada 𝑐 = değeri elektromanyetik dalganın
√µ0 𝜀0
47
şeklinde yazabiliriz. Bu iki denklem daha önce elde ettiğimiz dalga denklemleri ile
aynı matematiksel formdadır ve elektromanyetik dalga denklemleri olarak bilinir.
Burada
⃗
∇2 𝐸⃗⃑ = (∇2 𝐸𝑥 )𝚤 + (∇2 𝐸𝑦 )𝑗 + (∇2 𝐸𝑍 )𝑘 (7.133a)
∇2 𝐵 ⃗
⃗⃑ = (∇2 𝐵𝑥 )𝚤 + (∇2 𝐵𝑦 )𝑗 + (∇2 𝐵𝑍 )𝑘 (7.133b)
olduğunu biliyoruz (“Mathematical methods in the physical sciences, Boas M.L.”
kitabına bakabilirsiniz).
∂ 2𝐸
⃗⃑ ∂2 𝐸𝑦
𝐸⃗⃑ alanı 𝑦 doğrultusunda olduğu için türevinin sadece bileşeni olacaktır.
∂t2 ∂t2
2
∂2 𝐸𝑦
∇ 𝐸𝑦 =
∂x 2
olacaktır. Benzer şekilde
2
∂2 𝐵𝑧
∇ 𝐵𝑧 =
∂x 2
olacaktır.
48
Bu iki sonucu kullanarak söylenen özelliklerdeki elektromanyetik dalganın
(elektrik alanı 𝑦 doğrultusunda, manyetik alanı 𝑧 doğrultusunda olan ve +𝑥-ekseni
yönünde yayılan ) denklemi için
∂2 𝐸𝑦 1 ∂2 𝐸𝑦
= (7.134a)
∂x2 c2 ∂t2
∂2 𝐵𝑧 1 ∂2 𝐵𝑧
= (7.134b)
∂x2 c2 ∂t2
Daha önce bir sicim üzerindeki dalgalar için yaptığımız gibi, elektromanyetik
dalgaları dalga fonksiyonları olarak tanımlayabiliriz. Bir sicim boyunca +x
yönünde ilerleyen bir enine dalga için dalga fonksiyonunun
𝑦(𝑥, 𝑡) = 𝐴𝑐𝑜𝑠(𝑘𝑥 − 𝜔𝑡) (7.135)
49
yazabiliriz. Burada 𝐸0 ve 𝐵0 elektrik ve manyetik alanların maksimum değerleri
veya genlikleri, 𝜔 açısal frekansı ve 𝑘 dalga sayısıdır. Dalga fonksiyonlarını
vektörel olarak da yazabiliriz;
𝐸⃗⃑ (𝑥, 𝑡) = 𝑗𝐸0 cos(𝑘𝑥 − 𝜔𝑡) (7.137a)
𝐵 ⃗ 𝐵0 cos(𝑘𝑥 − 𝜔𝑡)
⃗⃑ (𝑥, 𝑡) = 𝑘 (7.137b)
⃗ ,+z yönünde birim vektörü, 𝑘(= 2𝜋) ise dalga sayısını
UYARI:Burada 𝑘
𝜆
𝐸⃗⃑ ve 𝐵
⃗⃑ alanları birbiriyle uyum içinde (aynı fazda) salınmaktadırlar, yani 𝐸⃗⃑ ve 𝐵
⃗⃑
aynı anda maksimum veya sıfırdırlar. Ayrıca eğer 𝐸⃗⃑ vektörü +𝑦 yönünde ise 𝐵
⃗⃑
50
⃗⃑. 𝑟⃑ − 𝜔𝑡)
𝐸⃗⃑ = 𝐸⃗⃑0 cos(𝑘 (7.138a)
⃗⃑ = 𝐵
𝐵 ⃗⃑ . 𝑟⃑ − 𝜔𝑡)
⃗⃑0 cos(𝑘 (7.138b)
yazabiliriz.
1 1 𝐵2
𝑢 = 𝜀0 𝐸 2 + (7.139)
2 2 𝜇0
51
cephesiyle örtüşen bir durgun düzlem düşünelim. Bir 𝑑𝑡 zamanından sonra dalga
cephesi düzlemin sağına doğru 𝑑𝑥 = 𝑐 𝑑𝑡 mesafesi kadar ilerler. Bu durgun
düzlem içinde bir 𝐴 yüzey alanını ele alırsak (Şekil-7.32), bu alanın sağında
bulunan uzaydaki enerjinin yeni konumuna ulaşmak için 𝐴 alanından daha
önceden geçmiş olması gerekir.
Bu denklemi yeniden
𝜀0 √ 𝜀0 𝜇 0 𝐸(√𝜀0 𝜇0 𝐸)
𝑆= 𝐸2 = 𝐸2 = (7.144)
√ 𝜀0 𝜇 0 𝜇0 𝜇0
veya
1
𝑆= 𝐸𝐵 (7.145)
𝜇0
şeklinde yazabiliriz. 𝑆 'nin birimi "birim zamanda birim alandan geçen enerji"
veya “birim alandan geçen güç” olarak tanımlanır. SI birim sisteminde 𝑆 'nin
birimi 𝑊 ⁄𝑚2 'dir. Enerji akış hızının büyüklüğünü ve yönünü birlikte açıklayan bir
niceliği tanımlayabiliriz:
1
𝑆⃑ = 𝐸⃗⃑ × 𝐵
⃗⃑ (7.146)
𝜇0
52
𝑆⃑ vektörüne İngiliz fizikçi John Poynting'in (1832-1914) anısına Poynting vektörü
denir. Vektör yönü Şekil-7.32'de görüldüğü gibi dalga yayılma yönü ile aynıdır. 𝐸⃗⃑
⃗⃑ birbirine dik olduklarından
ve 𝐵
1
𝑆 = |𝑆⃑| = |𝐸⃗⃑ ||𝐵
⃗⃑|𝑠𝑖𝑛𝜃
𝜇0
ve 𝜃 = 900 olduğundan
1
𝑆= 𝐸𝐵 (7.147)
𝜇0
yazılır. Herhangi bir kapalı yüzeyden geçen toplam enerji akışı (yani güç, P) 𝑆⃑’nin
yüzey üzerinden integraline eşittir:
𝑃 = ∮ 𝑆⃑. 𝑑𝐴 (7.148)
53
elde edilir ( cos2(𝑘𝑥 − 𝑡) ’in bir periyod üzerinden ortalaması sıfırdır). Bir
sinüzoidal dalga için 𝑆 ’nin ortalama değerinin büyüklüğü (dalganın 𝐼 şiddeti)
1
𝑆’nin maksimum değerinin yarısıdır. Burada 𝐸0 = 𝑐𝐵0 ve 𝜖0 𝜇0 = bağıntılarını
𝑐2
54
Tablo-7.2. Bazı malzemelerin 20‘de dielektrik sabitleri.
Malzeme Malzeme
Vakum (boşlu) 1 Polivinil klorür 3,18
Hava (1 atm) 1,00059 Pleksiglas 3,40
Hava (100 atm) 1,0548 Cam 5-10
Teflon 2,1 Neopren 6,7
Polietilen 2,25 Germanyum 16
Benzen 2,28 Gliserin 42,5
Mika 3-6 Su 80,4
55
ÖRNEK-1
𝑦 ve 𝑥 cm , 𝑡 s olmak üzere ip üzerinde +x yönünde ilerleyen enine bir dalga
𝑦 = 0,3𝑠𝑖𝑛(0,5π𝑥 − 50𝜋𝑡)
ifadesine uymaktadır.
a) Bu dalganın genliği (A), dalga boyu (), dalga sayısı (k=2/), frekansı (f),
periyodu (T) ve dalga hızını (v) bulunuz.
b) İp üzerinde bir parçacığın maksimum enine hızını bulunuz.,
Çözüm:
a) İp üzerinde ilerleyen bir dalgayı tanımlayan fonksiyonun
𝑦 = 𝐴𝑠𝑖𝑛(𝑘𝑥 − 𝜔𝑡)
ile verildiğini biliyoruz. Verilen fonksiyonu bu ifade ile karşılaştırılırsa
Genlik: 𝐴 = 0,3 𝑐𝑚
2𝜋
Dalga sayısı: 𝑘 = = 0,5𝜋 ≅ 1,57 rad/m
𝜆
2𝜋 2𝜋
Dalga boyu: 𝜆 = = = 4 𝑐𝑚
𝑘 0,5𝜋
Frekans: 𝜔 = 2𝜋𝑓 = 50𝜋 ⇒ 𝑓 = 25 𝐻𝑧
1
Periyot: 𝑇 = = 0,04 𝑠
25
Hız: 𝑣 = 𝜆𝑓 = 4𝑥25 = 100 𝑐𝑚/𝑠
b) İp üzerinde ilerleyen dalganın enine hızı
𝑑𝑦
𝑣𝑒𝑛𝑖𝑛𝑒 = = −𝐴𝜔𝑐𝑜𝑠(𝑘𝑥 − 𝜔𝑡)
𝑑𝑡
(𝑣𝑒𝑛𝑖𝑛𝑒 )𝑚𝑎𝑥 = 𝐴𝜔 = 𝐴 × 2𝜋𝑓 = 0,3 × 2𝜋 × 25 = 15𝜋 ≅ 47 𝑐𝑚/𝑠
ÖRNEK-2
Bir dalga 20 Hz’lik frekans ve 80 m/s’lik bir hıza sahiptir.
𝜋
a) Bu dalga üzerinde 30 ° ’lik ( 𝑟𝑎𝑑𝑦𝑎𝑛 ) bir faz farkına sahip iki nokta
6
56
𝑦(𝑥, 𝑡) = 𝐴𝑠𝑖𝑛(𝑘𝑥 − 𝜔𝑡) = 𝐴𝑠𝑖𝑛(𝑘𝑥 − 2𝜋𝑓𝑡)
fonksiyonu ile gösterebiliriz. Bu dalganın fazı sinüsün argümanıdır yani
𝐹𝑎𝑧 = 𝑘𝑥 − 2𝜋𝑓𝑡
dir.
𝐹𝑎𝑧1 = 𝑘𝑥1 − 2𝜋𝑓𝑡
𝐹𝑎𝑧2 = 𝑘𝑥2 − 2𝜋𝑓𝑡
2𝜋 𝜋
𝐹𝑎𝑧 𝑓𝑎𝑟𝑘𝚤 = 𝐹𝑎𝑧2 − 𝐹𝑎𝑧1 = 𝑘(𝑥2 − 𝑥1 ) = (𝑥2 − 𝑥1 ) =
𝜆 6
𝑥2 − 𝑥1 = 𝜆/12
𝑣 = 𝜆𝑓 olduğundan
𝑣
𝑥2 − 𝑥1 =
12𝑓
yazabiliriz. Verilen değerler kullanılarak
80 1
𝑥2 − 𝑥1 = = ≅ 0.33 𝑚
12 × 20 3
elde edilir.
b) Belirli bir noktada yani x=sabit olma durumunda faz farkı için
𝐹𝑎𝑧 𝑓𝑎𝑟𝑘𝚤 = 𝐹𝑎𝑧2 − 𝐹𝑎𝑧1 = (𝑘𝑥 − 2𝜋𝑓𝑡2 ) − (𝑘𝑥 − 2𝜋𝑓𝑡1 )
= 2𝜋𝑓(𝑡1 − 𝑡2 )
𝐹𝑎𝑧 𝑓𝑎𝑟𝑘𝚤 = 𝐹𝑎𝑧2 − 𝐹𝑎𝑧1 = 2𝜋 × 20 × (0,01) = 0,4𝜋 radyan
veya
𝐹𝑎𝑧 𝑓𝑎𝑟𝑘𝚤 = 𝐹𝑎𝑧2 − 𝐹𝑎𝑧1 = 72°
yazabiliriz.
ÖRNEK-3
Bir pulsun (atmanın) uzun bir ip üzerinde bir uçtan diğerine 0,1 s’de ulaştığı
gözlemlenmiştir. İp üzerindeki gerilme (T), ipin kütlesi ihmal edilebilen
sürtünmesiz bir makaradan geçirilmesi ve ucuna ipin kütlesinin (𝑚𝑖𝑝 ) 100 katı bir
ağırlık (𝑚 = 100𝑚𝑖𝑝 ) asılması ile temin edilmiştir.
a) İpin uzunluğu nedir?
b) Üçüncü normal modu tanımlayan fonksiyon nedir? (French-p7.6)
57
Çözüm:
𝐿 = 10 𝑚
elde edilir.
b) İki ucu bağlı ipte n’inci modun
𝑛𝜋𝑥
𝑦𝑛 (𝑥, 𝑡) = 𝐴𝑛 𝑠𝑖𝑛 ( ) 𝑐𝑜𝑠 𝑛 𝑡
𝐿
1⁄
𝑛𝜋 𝑇 2
𝑛 = (𝜇) 𝑛 = 1,2,3. ..
𝐿
ifadesi ile tanımlı olduğunu biliyoruz (Ders notlarına bakınız). 3. Mod için
1⁄ 1⁄
3𝜋 𝑇 2 3𝜋 100𝜇𝐿𝑔 2 3𝜋 1
3 = ( ) = ( ) = (100𝐿𝑔) ⁄2
𝐿 𝜇 𝐿 𝜇 𝐿
58
3𝜋 1
3 = (100 × 10 × 10) ⁄2 = 30𝜋 𝑠 −1
10
ÖRNEK-4
Gerilmiş bir ipin bir ucu (x=0), t=0’dan başlamak üzere 0,1 s süresince 0,5 m/s’lik
sabit bir hız ile enine hareket etmekte olup takip eden 0,1 s sonra bu uç normal
konumuna gelmekte ve tekrar aynı süre için sabit hız ile enine hareket etmektedir.
Bu durumda bileşke dalga pulsu 4 m/s’lik bir hız ile hareket eder.
a) t=0,4 s ve t=0,5 s arasında ipin görünüşünü çiziniz.
b) t=0,4 s için x’e karşılık enine hızı çiziniz. (French-p7.10)
Çözüm:
a) İpin bir ucundan başlayan puls (atma) 0,1 s içinde enine 0,1x0,5=0,05 m hareket
eder. Bu süre içinde yatayda ise 0,1x4=0,4 m ilerler. Bunu takip eden sürede ise
düşeyde zıt yönde 0,05 m yol alınırak normal konuma gelirken, yatayda 0,4 m kadar
daha ilerlemiş olur. Bu durumda atmanın şekli aşağıdaki gibi çizilebilir (Şekil-1).
Şekil-1
İpin sol ucundan başlayan atmanın ön ucu t=0,4 s sonra
𝑥ö𝑛 = 𝑣. 𝑡 = 4 × 0.4 = 1,6 𝑚
ve arka uç ön uçtan 0,8 m daha geride olacağından (puls genişliği)
olacaktır. Bu durumda atmanın t=0,4 s sonraki hali aşağıdaki gibi çizilebilir (şekil-2).
59
Şekil-2
İpin sol ucundan başlayan atmanın ön ucu t=0,5 s sonra
𝑥ö𝑛 = 𝑣. 𝑡 = 4 × 0.5 = 2,0 𝑚
ve arka ucu ise
𝑥𝑎𝑟𝑘𝑎 = 𝑥ö𝑛 − 𝑃𝑢𝑙𝑠 𝑔𝑒𝑛𝑖ş𝑙𝑖ğ𝑖 = 2,0 − 0,8 = 1,2 𝑚 olacaktır. Bu durumda atmanın
t=0,5 s sonraki hali aşağıdaki gibi çizilebilir (Şekil-3).
Şekil-3
b) Şekil-2’den faydalanarak enine hızın konuma bağlı davranışının aşağıdaki
gibi olacağını söyleyebiliriz (Şekil-4):
𝜕𝑦 𝜕𝑦 𝜕𝑥 𝜕𝑥
𝑣𝑦 = = = 𝐸ğ𝑖𝑚 ×
𝜕𝑡 𝜕𝑥 𝜕𝑡 𝜕𝑡
0,05
𝑣𝑦1 = × 4 = 0,5 𝑚/𝑠 , 0,8𝑚 ≤ 𝑥 < 1,2𝑚
0,4
−0,05
𝑣𝑦2 = × 4 = −0,5 𝑚/𝑠 , 1,2𝑚 < 𝑥 ≤ 1,6𝑚
0,4
Şekil-4
60
ÖRNEK-5
3
Profili t=0 anında 𝜓(𝑦, 0) = fonksiyonu ile verilen bir atmayı,
2𝑦 2 +1
a) 𝑣 = 2 𝑚/𝑠 hızı ile +y yönünde ilerleyen bir puls olarak ifade ediniz.
b) Bu pulsun t=0 ve t=1 s anında y’ye karşı grafiğini çiziniz.
Çözüm:
a) +y yönünde ilerleyen bir pulsu
𝜓(𝑦, 𝑡) = 𝑓(𝑦 − 𝑣𝑡)
3
formunda yazabiliriz. Eğer 𝜓(𝑦) = ifadesinde y yerine 𝑦 − 𝑣𝑡 = 𝑦 − 2𝑡
2𝑦 2 +1
yazacak olursak +y yönünde 2 m/s hızı ile ilerleyen bir puls elde ederiz.
3
𝜓(𝑦, 𝑡) =
2(𝑦 − 2𝑡)2 + 1
b) Bu pulsun
3
𝑡 = 0 anında 𝜓1 (𝑦, 𝑡) =
2𝑦 2 +1
3
𝑡 = 1 𝑠 anında 𝜓2 (𝑦, 𝑡) =
2(𝑦−2)2 +1
61
ÖRNEK-6
Homojen bir kesit alanına sahip bir U borusu göz önüne alınız (Şekil-1). Borudaki
sıvı kolunun uzunluğu yaklaşık l olsun. Borudaki sıvının titreştiğini düşünürsek,
𝑑𝑦
borunun kollarındaki sıvı hızı ile denge konumuna göre ∓𝑦 arasında titreşir.
𝑑𝑡
Şekil-1
a) Sıvının potansiyel ve kinetik enerjilerinin toplamını yazınız ve buradan
titreşimlerin periyodunun 𝜋√2𝑙/𝑔 olduğunu gösteriniz.
b) Bu şekildeki U borularının yan yana gelmelerinin bir su dalgasının tepe ve
çukur noktalarının arka arkaya gelmeleri olarak düşünebileceğinizi
farzediniz (Şekil-1’e bakınız). a-şıkkındaki sonuçları alarak ve yanyana
gelen U boruları şeklinden hareketle bulunan 𝜆 ≅ 2𝑙 şartını da kullanarak su
üzerindeki dalgaların dalga hızının yaklaşık olarak (𝑔𝜆 )1/2 /𝜋 olduğunu
gösteriniz.(Sıvının sadece küçük bir kesrinin U borusunun kollarında
olduğunu varsayınız. Başka bir deyişle U borusundaki sıvı dolu kısmın
uzunluğunu şekildeki l uzunluğuna eşit alabilirsinzi.)
c) Okyanusta 500 m dalga boyuna sahip dalgaların hızını hesaplamak için b-
şıkkının tam sonucu olan 𝑣 = (𝑔𝜆/2𝜋 )1/2 değerini kullanınız.
French-p7.20
Çözüm:
Şekildeki U borusunun sol tarafındaki koldaki sıvı sütunu y kadar aşağı inince
diğer koldaki sıvı sütunu aynı miktarda yükselecektir. y kadarlık sıvı sütununun
kütlesi 𝑚𝑦 = 𝜌𝐴𝑦 olacaktır. Burada 𝜌 sıvının özkütlesi, A borunun kesit alanıdır.
Bu kadar sıvı y kadar yukarıda olmaktan dolayı potansiyel enerji için
𝑈 ≅ 𝑚𝑦 𝑔𝑦 = 𝜌𝐴𝑦𝑔𝑦 = 𝜌𝐴𝑔𝑦 2
yazabiliriz.
62
Bu olay sırasında sıvı sütunu düşey kolda y kadar yükselirken tüm sıvı v hızı ile
hareket edecektir. Bu durumda kinetik enerji için
1 1 𝑑𝑦
𝐾= 𝑚𝑣 2 = (𝜌𝐴𝑙)( )2
2 2 𝑑𝑡
yazılabilir (U borusundaki sıvı dolu kısmın uzunluğunu yaklaşık şekildeki l
uzunluğuna eşit alınmıştır. Düşey kollardaki sıvı yüksekliği l’ye göre küçük
olduğu söyleniyor. ).
Toplam enerji için
1 𝑑𝑦 2
𝐸 = 𝐾 + 𝑈 = (𝜌𝐴𝑙) ( ) + 𝜌𝐴𝑔𝑦 2
2 𝑑𝑡
Toplam enerjinin korunduğunu kabul edersek
𝜕𝐸
=0
𝜕𝑡
olacaktır. Buradan
1 𝑑𝑦 𝑑 2 𝑦 𝑑𝑦
2(𝜌𝐴𝑙) 2
+ 2𝜌𝐴𝑔𝑦 =0
2 𝑑𝑡 𝑑𝑡 𝑑𝑡
veya
1 𝑑2𝑦
2(𝜌𝐴𝑙) 2 + 2𝜌𝐴𝑔𝑦 = 0
2 𝑑𝑡
veya
𝑑 2 𝑦 2𝑔
+ 𝑦=0
𝑑𝑡 2 𝑙
2𝑔
veya 𝜔2 = alarak
𝑙
𝑑2 𝑦
+ 𝜔2 𝑦 = 0
𝑑𝑡 2
yazabiliriz. Bu denklem BHH’in denklemidir. Bu nedenle U borusunun
2𝑔
kollarındaki sıvı BHH yapacaktır. Hareketin periyodu 𝜔2 = ifadesinden
𝑙
kolayca bulunur:
2𝑔 𝑙 2𝑙
𝜔=√ ⇒ 𝑇 = 2𝜋√ = 𝜋√
𝑙 2𝑔 𝑔
2𝑙
𝑇 = 𝜋√
𝑔
63
elde edilir.
b) Sıvının düşey koldaki yüksekliği toplam uzunluğun küçük bir kesri
olduğunu kabul ediniz dendiği için U borusunun yatay uzunluğu yaklaşık
l’ye eşit alınabilir. Bu durumda Şekil-2’den dalga boyu için
𝜆 ≅ 2𝑙
alınabilir. Buradan
𝜆 𝜆 𝜆 𝑔 1 𝜆2 𝑔 1 𝜆2 𝑔 1
𝑣 = 𝜆𝑓 = = = √ = √ ≅ √ ≅ √𝑔𝜆
𝑇 2𝑙 𝜋 2𝑙 𝜋 2𝑙 𝜋 𝜆 𝜋
𝜋√
𝑔
1
𝑣≅ √𝑔𝜆
𝜋
elde edilir.
c) Okyanustaki dalgalar için v’nin gerçek ifadesinin
𝑣 = √𝑔𝜆/2𝜋
olduğunu kabul ederek
𝑣 = √9,8 × 500/2𝜋 ≅ 28 𝑚/𝑠
sonucu bulunur. Bu hızı
𝑣 ≅ 100 𝑘𝑚/𝑠𝑎𝑎𝑡
olarak yazabiliriz. Okyanustaki dalganın oldukça hızlı hareket ettiğine dikkat
ediniz.
ÖRNEK-7
Gerilmiş bir ipin bir ucu 𝜏 zamanı süresince 𝑢𝑦 sabit hızı ile enine hareket ediyor
ve takip eden 𝜏 süresi sonunda bu uç −𝑢𝑦 hızı ile başlangıç noktasına geliyor. Bu
olayın sonunda ip üzerinde v hızı ile hareket eden üçgensel bir puls oluşuyor. Bu
pulsun kinetik ve potansiyel enerjilerini hesaplayınız ve bu enerjilerin toplamının
ipin ucunu süren kuvvetin yapmış olduğu işe eşit olduğunu gösteriniz. French-
p7.23
Çözüm:
Üçgensel bir pulsun oluşması için 2𝜏 kadar bir süre geçmesi gerekli (Şekil-1).
64
Şekil-1
Şimdi oluşan bu pulsu hareketini ele alalım. Pulsun genliği 𝐴 = 𝑢𝑦 𝜏 ve genişliği
𝑥 = 2𝑣𝜏 olacaktır. Bu pulsun şeklini
𝐴
𝑥, 0 ≤ 𝑥 < 𝑣𝜏
𝑦(𝑥) = { 𝑣𝜏
𝐴
2𝐴 − 𝑥, 𝑣𝜏 ≤ 𝑥 < 2𝑣𝜏
𝑣𝜏
fonksiyonu ile tanımlayabiliriz. Bu puls +x ekseni yönünde ilerlediği için
𝐴
(𝑥 − 𝑣𝑡), 0 ≤ 𝑥 < 𝑣𝜏
𝑦(𝑥, 𝑡) = 𝑓(𝑥 − 𝑣𝑡) = { 𝑣𝜏
𝐴
2𝐴 − (𝑥 − 𝑣𝑡), 𝑣𝜏 ≤ 𝑥 < 2𝑣𝜏
𝑣𝜏
yazabiliriz.
Kinetik enerji için
1 𝜕𝑦 2
𝑑𝐾 = 𝜇 ( ) 𝑑𝑥
2 𝜕𝑡
ifadesini biliyorsunuz (Ders notlarına bakınız). Buradan
1 𝑣𝜏
𝜕𝑦 2 2𝑣𝜏
𝜕𝑦 2
𝐾 = 𝜇 [∫ ( ) 𝑑𝑥 + ∫ ( ) 𝑑𝑥]
2 0 𝜕𝑡 𝑣𝜏 𝜕𝑡
1 𝑣𝜏
𝐴 2 2𝑣𝜏
𝐴 2
𝐾 = 𝜇 [∫ (− ) 𝑑𝑥 + ∫ ( ) 𝑑𝑥]
2 0 𝜏 𝑣𝜏 𝜏
1 𝐴 2 𝑣𝜏 2𝑣𝜏
1 𝐴 2 𝐴 2
𝐾 = 𝜇 ( ) [∫ 𝑑𝑥 + ∫ 𝑑𝑥] = 𝜇 ( ) [𝑣𝜏 + 𝑣𝜏] = 𝜇 ( ) [𝑣𝜏]
2 𝜏 0 𝑣𝜏 2 𝜏 𝜏
𝜇𝐴2
𝐾= 𝑣
𝜏
elde edilir.
Potansiyel enerji için
1 𝜕𝑦 2
𝑑𝑈 = 𝑇 ( ) 𝑑𝑥
2 𝜕𝑥
ifadesini biliyorsunuz (Ders notlarına bakınız). Buradan
65
1 𝑣𝜏
𝜕𝑦 2 2𝑣𝜏
𝜕𝑦 2
𝑈 = 𝑇 [∫ ( ) 𝑑𝑥 + ∫ ( ) 𝑑𝑥]
2 0 𝜕𝑥 𝑣𝜏 𝜕𝑥
1 𝑣𝜏
𝐴 2 2𝑣𝜏
𝐴 2
𝑈= 𝑇 [∫ ( ) 𝑑𝑥 + ∫ (− ) 𝑑𝑥]
2 0 𝑣𝜏 𝑣𝜏 𝑣𝜏
1 𝐴 2 𝑣𝜏 2𝑣𝜏
𝑈 = 𝑇 ( ) [∫ 𝑑𝑥 + ∫ 𝑑𝑥 ]
2 𝑣𝜏 0 𝑣𝜏
𝐴 2
𝑈 = 𝑇 ( ) 𝑣𝜏
𝑣𝜏
𝑇
Burada 𝑣 = √ olduğunu hatırlarsak potansiyel enerji için
𝜇
𝜇𝐴2
𝑈= 𝑣
𝜏
yazarız. Sistemin mekanik enerjisi
2𝜇𝐴2
𝐸 =𝐾+𝑈 = 𝑣
𝜏
olacaktır.
Bu ipi titreştiren kuvvetin yaptığı işi hesaplayalım. Burada ipe etki eden enine
kuvvetin 𝐹𝑦 = 𝑇𝑠𝑖𝑛𝜃 ≅ 𝑇𝑡𝑎𝑛𝜃 ≅ 𝑇 (𝜕𝑦
𝜕𝑥
) ifadesi ile verildiğini biliyoruz (Ders notlarına
66
RNEK-8
Young modülü Y, kesit alanı S ve yoğunluğu olan bir çubuk üzerinde
𝜉 = 𝜉0 cos(𝑘𝑥 − 𝜔𝑡) ifadesine uyan bir boyuna sinüzoidal dalgayı göz önüne
alınız. Eğer çubuk üzerindeki zor, sadece dalga yüzünden ise bu durumda kinetik
𝑑𝐾 1 𝜕𝜉 2
enerji yoğunluğunun = 𝜌𝑆 ( ) ve potansiyel enerji yoğunluğunun
𝑑𝑥 2 𝜕𝑡
𝑑𝑈 1 𝜕𝜉 2
= 𝑌𝑆 ( ) ile verildiğini gösteriniz. Bir dalga boyluk bölgede kinetik ve
𝑑𝑥 2 𝜕𝑥
1
potansiyel enerjilerin (𝜌𝑆𝜆)𝑢02 ile verileceğini gösteriniz. Buradaki 𝑢0
4
𝜕𝜉
maksimum parçacık hızıdır ( ). French-p7.24
𝜕𝑡
1
Not: French’in kitabında dalga sayısı 𝑘 = olarak tanımlanmıştır bu nedenle
𝜆
dalga fonksiyonu 𝜉 = 𝜉0 𝑐𝑜𝑠 2𝜋𝑘(𝑥 − 𝑣𝑡) şeklinde verilmiştir. Bu ders notlarında
2𝜋
dalga sayısı için 𝑘 = tanımı kullanılmıştır. Bu nedenle dalga fonksiyonu olarak
𝜆
𝜉 = 𝜉0 𝑐𝑜𝑠(𝑘𝑥 − 𝜔𝑡) alınmıştır. Ancak bu ayrıntının problemin çözümünde bir
önemi yoktur.
Çözüm:
Kinetik enerji yoğunluğu:
67
Potansiyel enerji yoğunluğu:
Young modülü tarifini hatırlayacak olursanız (Ders notlarına bakınız)
𝑍𝑜𝑟 𝐹 ⁄𝑆
𝑌= =
𝑍𝑜𝑟𝑙𝑎𝑛𝑚𝑎 ∆𝑙⁄𝑙0
Burada S çubuğun kesit alanı, 𝑙0 çubuğun serbest durumdaki uzunluğu, ∆𝑙 ise
kuvvet uygulandıktan sonra çubuğun boyundaki uzama miktarıdır (∆𝑙 = 𝑙 − 𝑙0 ).
Bu tanımdan F için
∆𝑙
𝐹 = 𝑌𝑆
𝑙0
yazılır. F kuvvetinin etkisinde çubuğun boyu 𝑙0 ’dan 𝑙 ’ye değiştiğinde çubukta
depolanan potansiyel enerji değişimi, bu kuvvetin yaptığı işe eşit olacaktır.
𝑙 𝑙 𝑙
𝑙 − 𝑙0 𝑌𝑆 𝑙 𝑌𝑆 1 2
∆𝑈 = 𝑊 = ∫ 𝐹𝑑𝑙 = ∫ 𝑌𝑆 𝑑𝑙 = ∫ (𝑙 − 𝑙0 )𝑑𝑙 = [ 𝑙 − 𝑙0 𝑙]
𝑙0 𝑙0 𝑙0 𝑙0 𝑙0 𝑙0 2 𝑙0
𝑌𝑆 1 2 1 𝑌𝑆 1 2 1 1 𝑌𝑆 2
= [ 𝑙 − 𝑙0 𝑙 − 𝑙02 + 𝑙02 ] = [ 𝑙 − 𝑙0 𝑙 + 𝑙02 ] = [𝑙 − 2𝑙0 𝑙 + 𝑙02 ]
𝑙0 2 2 𝑙0 2 2 2 𝑙0
1 𝑌𝑆 1 𝑌𝑆 1 ∆𝑙 1
= (𝑙 − 𝑙0 )2 = (∆𝑙)2 = 𝑌𝑆 ∆𝑙 = 𝐹∆𝑙
2 𝑙0 2 𝑙0 2 𝑙0 2
elde ederiz. Aşağıdaki şekli dikkate alırsak
68
𝜉 = 𝜉0 cos(𝑘𝑥 − 𝜔𝑡)
𝜕𝜉 𝜕𝜉
= 𝜉0 𝜔 𝑠𝑖𝑛(𝑘𝑥 − 𝜔𝑡) ⇒ ( )2 = 𝜉02 𝜔2 𝑠𝑖𝑛2 (𝑘𝑥 − 𝜔𝑡)
𝜕𝑡 𝜕𝑡
𝜕𝜉 𝜕𝜉
= −𝜉0 𝑘 𝑠𝑖𝑛(𝑘𝑥 − 𝜔𝑡) ⇒ ( )2 = 𝜉02 𝑘 2 𝑠𝑖𝑛2 (𝑘𝑥 − 𝜔𝑡)
𝜕𝑥 𝜕𝑥
1 1
𝐾 = 𝜌𝑆𝜉02 𝜔2 𝜆
2 2
1
𝐾 = 𝜌𝑆𝜆𝑢02
4
𝜕𝜉
Burada 𝑢0 = | = 𝜉0 𝜔 dır.
𝜕𝑡 𝑚𝑎𝑥
69
ÖRNEK-9
Yoğunluğu 𝜌 ve yüzey gerilimi T olan bir sıvıda yüzey dalgalarının faz hızı
𝑔𝜆 2𝜋𝑇 1/2
𝑣𝑓 = [ + ]
2𝜋 𝜆𝜌
ifadesi ile veriliyor. Burada 𝜆 dalga boyu, g yerçekim ivmesidir.
a) Yüzey dalgalarının grup hızını (𝑣𝑔 ) bulunuz.
b) Faz hızı (𝑣𝑓 ) minimumken dalga boyunu (𝜆) bulunuz.
c) 𝑣𝑓 ’nin minimum değerini ve buna karşı gelen 𝑣𝑔 değerini elde ediniz.
Çözüm:
𝜔 𝑑𝜔
a) 𝑣𝑓 = ve 𝑣𝑔 = olduğunu biliyorsunuz (Ders notlarına bakınız).
𝑘 𝑑𝑘
Buradan
𝑔𝜆 2𝜋𝑇 1/2 𝑔 2𝜋𝑇 1/2 𝑔 𝑘𝑇 1/2
𝜔 = 𝑘𝑣𝑓 = 𝑘 [ + ] = 𝑘[ + ] = 𝑘[ + ]
2𝜋 𝜆𝜌 2𝜋/𝜆 𝜆𝜌 𝑘 𝜌
1/2
𝑘3𝑇
𝜔 = [𝑔𝑘 + ]
𝜌
yazabiliriz.
1
−
𝑑𝜔 1 𝑘3𝑇 2 𝑘2𝑇
𝑣𝑔 = = [𝑔𝑘 + ] (𝑔 + 3 )
𝑑𝑘 2 𝜌 𝜌
2𝜋 2
𝑘2𝑇 (
) 𝑇
𝑔+3 𝜌 𝑔 + 3 𝜆𝜌
𝑣𝑔 = 1/2
=
𝑘3𝑇 2𝜋 3 1/2
2 [𝑔𝑘 + 𝜌 ] 2𝜋 ( ) 𝑇
2 [𝑔 + 𝜆𝜌 ]
𝜆
12𝜋 2 𝑇
𝑔+
𝜌𝜆2
𝑣𝑔 = 1/2
2𝜋𝑔 8𝜋 3 𝑇
2[ + ]
𝜆 𝜌𝜆3
elde ederiz.
𝑑𝑣𝑓 𝑑 2 𝑣𝑓
b) 𝑣𝑓 ’nin minimum değerinde = 0 ve > 0 olmalıdır (Bir fonksiyonun
𝑑𝜆 𝑑𝜆2
70
𝑔𝜆 2𝜋𝑇
𝑣𝑓2 = +
2𝜋 𝜆𝜌
𝑑𝑣𝑓2 𝑔 2𝜋𝑇
= − =0
𝑑𝜆 2𝜋 𝜆2 𝜌
olmalıdır. Buradan
𝑇 1/2
𝜆 = 2𝜋 [ ]
𝜌𝑔
𝑑 2 𝑣𝑓2 4𝜋𝑇
= 3 >0
𝑑𝜆2 𝜆 𝜌
𝑇 1/2
olduğunu görmek zor değildir. Buradan 𝜆 = 2𝜋 [𝜌𝑔] değerinde 𝑣𝑓 ’nin değeri
minimum olacağını söyleyebiliriz. 𝜆’nin bu değeri faz hızı için verilen ifadede
yerine yazılarak
1/2
𝑇 1/2
𝑔2𝜋 [𝜌𝑔] 2𝜋𝑇
𝑣𝑓 = +
𝑚𝑖𝑛 2𝜋 𝑇 1/2
2𝜋 [𝜌𝑔] 𝜌
[ ]
1/2
1/2
𝑇 𝑇
𝑣𝑓 = 𝑔[ ] +
𝑚𝑖𝑛 𝜌𝑔 𝑇 1/2
[ ] 𝜌
[ 𝜌𝑔 ]
1/2
𝑇𝑔 1/2 𝑇𝑔 1/2
𝑣𝑓 = [[ ] + [ ] ]
𝑚𝑖𝑛 𝜌 𝜌
1/2
𝑇𝑔 1/2
𝑣𝑓 = [2 [ ] ]
𝑚𝑖𝑛 𝜌
𝑇𝑔 1/4
𝑣𝑓 = √2 [ ]
𝑚𝑖𝑛 𝜌
𝑇 1/2
elde ederiz. 𝜆 = 2𝜋 [ ] değerini grup hızını veren ifadede yerine yazarak 𝑣𝑓 ’yi
𝜌𝑔
71
4𝑔
𝑣𝑔 = 1/2
𝜌𝑔 1/2 𝜌𝑔 1/2
2 [𝑔 [ 𝑇 ] + 𝑔 [ 𝑇 ] ]
𝑇𝑔 1/4
𝑣𝑔 = √2 [ ]
𝜌
elde ederiz.
ÖRNEK-10
Sodyum lambasının sarı ışığının dalga boyu 𝜆1 = 589,00 𝑛𝑚 ve 𝜆2 = 589,59 𝑛𝑚
olan iki bileşeni vardır. Özel bir camın bu dalga boylarına karşı kırma indisi 𝑛1 =
1,6351 ve 𝑛2 = 1,6350 dir.
a) Bu iki dalganın cam içindeki faz hızlarını belirleyiniz.
b) Sodyum ışığının dar bir pulsunun camdan geçerken hızını belirleyiniz.
Sonuçları ışığın boşlukta yayılma hızı c ( ≅ 2,99792 × 108 𝑚/𝑠) cinsinden
veriniz. (George C. King)
Çözüm:
a) Faz hızını kırma indisi tanımından bulabiliriz:
𝑐
𝑛=
𝑣𝑓
Buradaki 𝑣𝑓 faz hızıdır.
𝑐 𝑐
𝑣𝑓1 = = = 0,61158𝑐
𝑛1 1,6351
𝑐 𝑐
𝑣𝑓2 = = = 0,61162𝑐
𝑛2 1,6350
b) Işık pulsu cam içinde grup hızı ile yayılır (Ders notlarına bakınız).
𝜔
Faz hızı için: 𝑣𝑓 = (7.72)
𝑘
𝑑ω
Grup hızı için: 𝑣𝑔 = (7.73)
𝑑𝑘
ifadelerini biliyorsunuz (Ders notlarına bakınız)
𝑑𝜔
𝑣𝑔 = ifadesi ile tanımlanan grup hızı ifadesine yeniden bakalım.
𝑑𝑘
2𝜋𝑣𝑓
𝜔 = 2𝜋𝑓 = 𝜆
= 𝑘𝑣𝑓
yazılabilir. Bu durumda
72
𝑑𝜔 𝑑(𝑘𝑣𝑓 ) 𝑑𝑣𝑓 𝑑𝑣𝑓 𝑑λ
𝑣𝑔 = = = 𝑣𝑓 + 𝑘 = 𝑣𝑓 + 𝑘 (7.74)
𝑑𝑘 𝑑𝑘 𝑑𝑘 𝑑λ 𝑑𝑘
2𝜋 2𝜋
yazabiliriz. 𝑘 = tanımından λ = yazılırsa
𝜆 𝑘
𝑑λ 2𝜋 2𝜋 1 λ
=− =− =− (7.75)
𝑑𝑘 𝑘2 𝑘 𝑘 𝑘
𝑑𝑣𝑓 𝑑𝑛
𝑣𝑔 = 𝑣𝑓 − λ
𝑑𝑛 𝑑λ
yazılır.
𝑐 𝑑𝑣𝑓 𝑐 𝑣𝑓
𝑣𝑓 = ⇒ =− =− olduğundan
𝑛 𝑑n 𝑛2 𝑛
𝑑𝑣𝑓 𝑑𝑣𝑓 𝑑𝑛 𝑣𝑓 𝑑𝑛
= =−
𝑑λ 𝑑𝑛 𝑑λ 𝑛 𝑑λ
yazılır. Bunu grup hızı ifadesinde yerine yazarak
𝑑𝑣𝑓 𝑣𝑓 𝑑𝑛
𝑣𝑔 = 𝑣𝑓 − λ = 𝑣𝑓 − λ(− )
𝑑λ 𝑛 𝑑λ
λ 𝑑𝑛
𝑣𝑔 = 𝑣𝑓 [1 + ]
𝑛 𝑑λ
elde ederiz.
Sodyum lambasından çıkan sarı ışığın cam içindeki faz hızı için iki bileşenin faz
hızları ortalamsı alınabilir:
𝑣𝑓1 + 𝑣𝑓2 0,61158𝑐 + 0,61162𝑐
𝑣𝑓 = = ≅ 0,61160𝑐
2 2
Sodyum lambasından çıkan sarı ışığın cam içindeki dalga boyu için iki bileşenin
dalga boylarının ortalamsı alınabilir:
λ1 + λ2 589,00 + 589,59
λ= = ≅ 589,295 𝑛𝑚
2 2
Benzer şekilde sodyum lambasından çıkan sarı ışığın cam içindeki kırma indisi
için iki bileşenin kırma indisi ortalamsı alınabilir:
𝑛1 + 𝑛2 1,6351 + 1,6350
𝑛= = ≅ 1,63505
2 2
Bu değerler kullanılarak
73
𝑑𝑛 = 𝑛2 − 𝑛2 = 1,6350 − 1,6351 = −0,0001
𝑑λ = λ2 − λ1 = 589,59 − 589,001 = 0,59 𝑛𝑚
yazabiliriz. Bu değerler
λ 𝑑n
𝑣𝑔 = 𝑣𝑓 [1 + ]
𝑛 𝑑λ
ifadesinde kullanılarak grup hızı için
589,295 (−0,0001)
𝑣𝑔 = 0,61160c [1 + ]
1,63505 0,59
𝑣𝑔 = 0,61160c[1 − 0,06109] = 0,61160c[0,93891]
𝑣𝑔 ≅ 0,5742c
ÖRNEK-11
Boşlukta bir düzlem elektromanyetik dalganın elektrik alan bileşeni aşağıdaki
şekilde tanımlıdır:
𝐸𝑥 = 0
𝐸𝑦 = 0,50𝑐𝑜𝑠[2,09(𝑥 − 𝑐𝑡)]
𝐸𝑥 = 0
Burada tüm niceliklerin birimi SI-birim sistemindedir.
a) Bu elektromanyetik dalganın kutuplanmasını, dalga sayısını, dalga boyunu,
frekansını belirleyiniz.
b) Bu dalganın mayetik alan bileşenini belirleyiniz.
Çözüm:
a)
Verilen elektromanyetik dalganın elektrik alan bileşeni y-ekseni doğrultusundadır
ve dalga +x yönünde yayılmaktadır. Bu nedenle verilen dalga y-ekseni
doğrultusunda doğrusal kutuplu (veya xy-düzleminde düzlemsel) kutupludur.
Bu özellikte bir elektromanyetik dalganın elektrik alan bileşeni için
𝐸𝑦 = 𝐸0 𝑐𝑜𝑠[𝑘𝑥 − 𝜔𝑡]
yazıldığını biliyoruz. Bu ifade ile verilen fonksiyon karşılaştırılırsa
2𝜋 2𝜋
𝑘= = 2,09 𝑟𝑎𝑑/𝑚 ⇒ 𝜆 = 2,09 ≅ 3,01 𝑚
𝜆
74
2,09×3×108
𝜔 = 2,09𝑐 = 2,09 × 3 × 108 ⇒ 2𝜋𝑓 = 2,09 × 3 × 108 ⇒ 𝑓 = ≅ 1 × 108 𝐻𝑧
2𝜋
b)
⃗
⃗ × ⃗E = − 𝜕𝐵 ifadesinden faydalanarak dalganın 𝐵
∇ ⃗ manyetik alan bileşenini
𝜕𝑡
belirleyebiliriz.
𝚤 𝑗 ⃗
𝑘
⃗
𝜕𝐵 𝜕 𝜕 𝜕 𝜕𝐸𝑦
⃗ ×E
= −∇ ⃗ = −| |=− ⃗ = 0,50 × 2,09𝑠𝑖𝑛[2,09(𝑥 − 𝑐𝑡)]𝑘
𝑘 ⃗
𝜕𝑡 𝜕𝑥 𝜕𝑦 𝜕𝑧 𝜕𝑥
0 𝐸𝑦 0
⃗
𝜕𝐵
= 0,50 × 2,09𝑠𝑖𝑛[2,09(𝑥 − 𝑐𝑡)]𝑘⃗
𝜕𝑡
0,50 × 2,09
⃗ 𝑑𝑡 =
⃗ = ∫ 0,50 × 2,09𝑠𝑖𝑛[2,09(𝑥 − 𝑐𝑡)]𝑘
𝐵 ⃗
𝑐𝑜𝑠[2,09(𝑥 − 𝑐𝑡)]𝑘
2,09𝑐
0,50 × 2,09 1
⃗ =
𝐵 ⃗ = 10−8 𝑐𝑜𝑠[2,09(𝑥 − 𝑐𝑡)]𝑘
𝑐𝑜𝑠[2,09(𝑥 − 𝑐𝑡)]𝑘 ⃗
2,09 × 3 × 10 8 6
elde edilir.
ÖRNEK-12
Boşlukta bir düzlem elektromanyetik dalganın elektrik alan bileşeni aşağıdaki
şekilde tanımlıdır:
𝐸𝑥 = 0
𝐸𝑦 = 0,50𝑐𝑜𝑠[0,419(𝑥 − 𝑐𝑡)]
𝐸𝑧 = 0,50𝑐𝑜𝑠[0,419(𝑥 − 𝑐𝑡)]
Burada tüm fiziksel nicelikler SI-birim sistemindedir.
a) Bu elektromanyetik dalganın dalga boyunu, frekansını, kutuplanmasını ve
dalga vektörünü belirleyiniz.
b) Bu dalganın mayetik alan bileşenini belirleyiniz.
Çözüm:
a) Verilen elektromanyetik dalga pozitif x-ekseni yönünde yayılmaktadır. Elektrik
alan bileşenleri y-z düzleminde aynı faz ve aynı genlikli olduklarından y-ekseni
(veya z-ekseni) ile 45 derece açı yapacak şekilde olduklarından 𝑦 = 𝑧 doğrusu
boyunca doğrusal kutupludur. Verilen elektrik alan bileşenlerinini
𝐸𝑦 = 𝐸0 𝑐𝑜𝑠[𝑘𝑥 − 𝜔𝑡]
𝐸𝑧 = 𝐸0 𝑐𝑜𝑠[𝑘𝑥 − 𝜔𝑡]
75
şeklinde yazıldığını biliyoruz. Bu ifade ile verilen fonksiyonlar karşılaştırılırsa
2𝜋 2𝜋
𝑘= = 0,419 𝑟𝑎𝑑/𝑚 ⇒ 𝜆 = 0,419 ≅ 15 𝑚
𝜆
belirleyebiliriz.
𝚤 𝑗 𝑘⃗
⃗
𝜕𝐵 𝜕 | 𝜕𝐸𝑧 𝜕𝐸𝑦
⃗ × ⃗E = − || 𝜕
= −∇
𝜕
| = 𝜕𝑥 𝑗 − 𝜕𝑥 𝑘⃗
𝜕𝑡 𝜕𝑥 𝜕𝑦 𝜕𝑧
0 𝐸𝑦 𝐸𝑧
Buradan
𝜕𝐸 𝜕𝐸
⃗ = ∫ [ 𝑧 𝑗 − 𝑦 𝑘⃗ ] 𝑑𝑡 = 0,50 × 0,419 ∫[−𝑠𝑖𝑛[0,419(𝑥 − 𝑐𝑡)]𝑗 + 𝑠𝑖𝑛[0,419(𝑥 − 𝑐𝑡)]𝑘⃗ ]𝑑𝑡
𝐵
𝜕𝑥 𝜕𝑥
0,50 × 0,419
⃗ =
𝐵 ⃗]
[−𝑐𝑜𝑠[0,419(𝑥 − 𝑐𝑡)]𝑗 + 𝑐𝑜𝑠[0,419(𝑥 − 𝑐𝑡)]𝑘
0,419𝑐
⃗]
⃗ = 0,17 × 10−8 [−𝑐𝑜𝑠[0,419(𝑥 − 𝑐𝑡)]𝑗 + 𝑐𝑜𝑠[0,419(𝑥 − 𝑐𝑡)]𝑘
𝐵
elde edilir. Başaka bir deyişle manyetik alan vektörünün bileşenleri
𝐵𝑥 = 0
𝐵𝑦 = −0,17 × 10−8 𝑐𝑜𝑠[0,419(𝑥 − 𝑐𝑡)]
𝐵𝑧 = 0,17 × 10−8 𝑐𝑜𝑠[0,419(𝑥 − 𝑐𝑡)]
ifadeleriyle tanımlanır.
76